С.Қ. Хамзин
ҚҰРЫЛЫС ӨНДІРІСІНІҢ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Қазақстан Республикасының
инженер-экономикалық мамандықтары бойынша
Оқу-әдістемелік бірлестігі құрылыс саласына
жататын «Кәсіпорындарының экономикасы
мен менеджментің мамандығының
студенттеріне арналган оқулық ретінде
мақұлдаган
Адматы 2002
ББК 3«.7-06+я73
Х-18
Хамзин С.Қ.
Құрылыс өндірісінің технологиясы. Жоғары оқу орындары-
ның күрылыс саласына жататын инженер-экономикалық ма-
мандықтары-нын студенттеріне арналган оқулық. — Алматы:
2002,	300-бет.
9965 - 419 - 02 - 7
Оқулық инженер-экономикалық мамандықтарының
студенттеріне арналған «Қүрылыс өндірісінің тсхнологиясыц
пәнінің типтік багдарламасына сәйкес дайындалған. Негізгі
күрылыс жүмыстарыныңондіріс технолопіясының, өнеркәсііггік
және азаматтық қызмет аткаратын ең кең таралған үймсретгер
мен ғимаратгарды тұрғыту технолопіясының, қүрылыс өндірісін
кешснді механикаландырудың, еңбек онімділігі артуыиың тео-
риялық қағиғадалары келтірілген және жүмыстар ондірісі тех-
нолопіясының экономикалық нәтижелілігін анықтаудың негізгі
әдістері мен оларлы инженер-экономикалық ссеп негізінде ме-
ханикалындыру мазмүндалған.
0712-<«Кәсіпорынларының экономикасы мен менеджментің
мамандығында оқитын студенттерге арналган.
ХАМЗИН Сәбит Қүраінүлы
ҚҮРЫЛЫС ОНДІРІСІНЩ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
(Оқу басылымы)
3307000000 - 03
А 00(05)97
І8ВМ 9965 - 419 - 02 - 7
© «Басна», 2002
К I Р I С II Е
Қүрылыс саласына жататыи инженер-экономикалық
мамандықтарының студснттері үшін “Қүрылыс өндірісінің
тсхполопіясы“ жетекші пәндердіц бірі болып саналады, өйткені
қүрылыс ондірісінің технологиясына, қүрылыс ғылымның
саласы ретінле гск қана қазіргі зерттеу емес, қүрылыс-жинақтау
жүмысгарын кешенді механикаландыру және автоматгандыру
негізінде үймереттср мен гимараттарды нс олардың бөліктерін
түргызудың жаңа, ең қазіргі заманғы әдістерін жете зерттеумен
шүгылланатын, қүрылыста гылыми-техникалық прогресті
жнлдамдатуға өте маңызды орын жатады. Сонымен қүрылыс
өнлірісі технолопіясының негіздерін білу инженер-экономист-
ке қандай жағдайларла немесе қандай факторлар әсерінсн не
осы. нс басқа тсхника-технологиялық шешімдсрді анықтауга,
балама технолопіялық процестерлің аралыгында дұрыс таңдау
жасауға, еңбек және ақша қаржылары-ның піығындарын
кемітуіе, үймереттср мен гимараттарлың түргызу мерзімін
кысқартуға, техника, технолопія және үйымдастыруды толық
жстілцірудің үтымды бағытын анықтауға мүмкіндік берді.
Қазіргі қүрылыс өндірісінің ерекше айырмашылығы жаңа
жеңіл қүралымдық материалдар, бүйымдар және бөлшектер
қолдану негізінде индуст-рияландыру мен технологияның
жогары сатысы қүрылыс жұмыстарын меха-никалындыру мен
автоматтандырудың нәтижелі амалдары болады. Бірақ сонымен
бірге техника, технология жәнс экономика өзара сондай
байланысты екені ссте болу керек, өйткені техникалық және
технологиялық проблемаларды экономикалық нәтижелер мен
зардабтарды есепке ал.май шешуге болмайды. Жаңа
технологиялар мен техниканы қолдану тек қана инжснерлік-
эконо.микалық есептер негізінде емес, бірінші кезекте жан-жакты
экономикалық талдау нәтижелерін есепке алып шешілу керек.
Қағида бойынша құрылыс экономикасының тақырыбы
қүрылыс ондірісінің дамуындагы нарықтық экономика
занларының ықпалы мен көрініс пішіндерін оқып білуге болады.
Сондықтан инженер-экономисг қүрылыс ондірісі технолопія-
сының негіздерін жане олардың -эсерінеп заңдар ең үлксн
нәтижелілікпсн әрекет көрсететін факгорларды жақсы білу керек.
ГІәнлі окып білу қүрылыс материалдары мен бұйымдары,
үймереттер мен гимараттардың қүралы.мдары, қүрылыс
машиналары, қүрылыс экопомикасының негіздері, қүрылыс
ондірісін үйымдастыру және басқару, жалпы білім және жалпы
ғылыми пәнлерінің білі.мінс негізделген.
Оқулықта болуы мүмкін вариангтарды тек сапалық жәие
сандық салыстыру негізде қабылдауға болатын технологияның
исгізгі әдістері мен жалпы қүрылыс және жинақтау
жұмыстарының ондірісін кешенді механикаландыруы
баяңдалган. Сонымен жүмыс өндірісіпде қандай болса да жаңа
технологияны пайдалану және оны механикаландыру жеткілікті
3
дәлел бола алмайды, ол қүрылыстың негізгі көрсеткшітерін:
өзіндік күнын, үзақтылығын және еңбек сыйымдылығын
томендететін экномикалық нәтиже беру керек.
“Қүрылыс өндірісінің технологиясы4* пәнін оқып білу
нәтижесінде маман:
қүрылыс өндірісінің негізгі ережлері мен міндеттерін,
үймереттер мен ғимаратгар түрғызғанда қүрылыс процестерінің
түрлері мен ерекшеліктерін; техникалық және тарифтік
мөлшерлеуді; құрылыс өнімініңсапасына қойылатын талаіггарды
жәнс оны қамтамасыз е гетін әдістерді; еңбекті және қор-шаған
органы қорғау жнніндегі талаптарды; қүрылыстың әдеттегі және
төтенше жағдайларын қоса алғанда үймереттер мен
ғимараттарды түрғызу әдістерін техника-экономикалык
бағалауды, жүмыс өндірісінің тәсілін және жобалау мен іскс
асыру сатыларында қүжаттандыруды таңдау әдістерін менгеру
керек;
жүмыс операциялары мсн қүрылыс процестерінін қүрамын
тауып көрсетуді, жүмыс өндірісінің ең тиімді варианттарын
экономикалык дәлелді таңдауды, технологиялық процестерді
жобалауды және үймереттер мен ғимараттар қүрылысына
технологиялық қүжаттарды жасауды; қүрылыс процестерінің
еңбек сыйымдылыгын, машина сыйымдылығын және
жүмысшылар, машиналар, механизмдер, материалдар, жартылай
фабрикаттар мсн бүйымдардың қажегті санын анықтауды;
жүмыс колемдерін олшей және оларға бақылау жасай алуы керек.
‘•Қүрылыс ондірісінің технологиясы4* пәнін оқып білу
“Қүрылыс өндірісін үйымдастыру" тарауын, “Өндірісгік
менеджмент“ курсын және де мақсатты дайындық пәндерін
оқуға нсгіз болады.
Жас оқырмандырдың, егеменді еліміздің студенттерінің
естеріне ескертуді өзімнің боршым деп санаймын, совет
мемлекеті кезіиде қүрылыс технологиясы мен үйымдастыру
теориясы мен практикасына үлкен маңызды үлес енгізілді,
сондықтан осы кітап негізіне индустриальды қүрылыстың
нотижслілігін кәтеру үшін маңызды шешімдер мен үсыныстар
жасаган, осы салада көп ғылыми еңбек жасаған белгілі ғалымдар
С.С. Атаев, Н.Н. Данилов, В.А. Евдокимов, 0.0. Литвинов; Н.А.
Смирнов, В.И. Швиденко, Т.М. Штольдың еңбектері алынды.
Осы аталган ғалымдардың ішінде ерекше орын Ленинград
инженерлік-қүрылыс институгының (қазіргі Санкі-Пеіербург
сәуле г-қүрылыс университеті) “Қүрылыс өндірісі“
кафедрасының бүрынғы меңгерушісі, осы еңбек авторының
үстазы гехника гылымдарының докторы, профессор Ннколай
Александровмч Смярповқа жатады. Бүл еңбек осы тамаша адамды
және галымды еске түсіруге арналган.
4
ЖАЛПЫ БӨЛІМ
1. ҚҰРЫЛЫС ӨНДІРІСІНІҢ НЕГІЗП ЕРЕЖЕЛЕРІ
1.1. Негізгі түсініктер және реттеупгі ережелер
Курделі қүрылыс — материалдық өндірістің маңызды
саласының бірі, оның негізгі міндеті — ғылыми-техникалық
прогресс арқылы негізгі қордың ұлғаймалы үдайы өндірісін
қамтамасыз ету.
Күрделі қүрылысқа жаңа қүрылыс, кеңейту, жаңғыргу және
техникамен қайта жабдықтау, жүмыс істеп түрған мекемелерді,
үймерет-тер мен ғимараттарды күрделі жөндеу жатады.
Қүрылыс ондірісі күрделі қүрылыс жүйесінің бірі -
дайындық және негізгі кезеңдегі қүрылыс-жинақтау және
арнайы процестерді қоса отырып тікелей қүрылыс алаңында
жүзеіе. асырылатын қүрылыс процестерінің жиынтығы.
Қүрылыс өндірісі өз кезегінде әр қайсысының өз маңызы
жөне гылыми негіздері бар күрылыс өндфісініц тсхнологиясы және
қүрылыс өндірісіп үйымдастыру жүйесініңекі саласын біріктіреді.
Қүрылыс ондірісініц технологиясы бүйымдар мен
қүралымдарды дайындау бойынша қурылыс проілестерін
орындау саласындағы жөне оларды дайын қүрылыс өніміне —
уймереттер мен ғимараттарға айналдыру женіндегі білім
жиынтығы. Қүрылыс кепіендерінің негізінде әрқашан да
физикалық, химиялық, механикалық процестер және еңбек
қүралдарыи тиімді пайдалану бойынша олардың жиынтықтары
жатады.
1.1.1. Курылыс процестері, олардың мазмуны мен қурамы.
Курылыс енімі, оның ерекше езгешеліктері
Қүрылыс пропестері дсп қүрылыс алаңында өтетін және
түпкі мақсаты үймереттер мен ғимараттарды түрғызу, қайта
құру, жөпдсу, жаңғырту, ажырату және жылжыту өндіріс
процестерін атайды. Қүрылыс процесінде заттар мен еңбек
қүралдары қатысады. Сонымен, жүмысшылар әр түрлі
техникалық қүралдар көмегімсн еңбек загтарына ыкпал етіп,
материалдық элементтерден қүрылыс өпімія жасайды.
Қүрылыс процестері көп факторлықпен жоне
ерекшеліктермен сипатталады:
қүрылыс өнімінің қозғалмайтындылығымен - қүрылыс
процестерін орындағанда жұмысшылар мен техникалық
қүралдар жылжып отыра-ды, ал салынып жатқан үймереттер
мен ғимараттар қозгалмай қалады:
қүрылыс өнімінің коп түрлілігімен - түргызылатын
5
үймереттер мен гимираттар атқару міндеті және қүрылыс-
қүралымдык сипатгамалары, қалпы, көлемі, сыртқы кескіні,
кецістікте орналасу бойынша өзгешеленеді;
материалдық элементтердің әр түрлілігімен — үймереттер
мен ғимараттарды түрғызғанда әр түрлі физика-химиялық,
физика-механикалық қасиеттері бар көптеген материалдар,
жартылай фабрикаттар, бөлшектер мен бүйымдар қолданылады;
табиги-климат жагдайларымен — үймереттер мен
гимараттардың қүрылыс процестерін орындағанда тиісті
технологиялық әдістерді талап ететін әр түрлі геологиялық,
гидрогеологиялық, климаттық, төтенше және т.б. жағдайларда
түргызады.
Өндірістің күрделігіне байланысты процестер қарапайым
және кешенді болуы мүмкін.
Карапайым процесс деп бір жүмысшылар тобымен
(звеномен) жүзеге асырылатын жұмыс опсрацияларының өзара
технологиялық байланысы бар жиынтығын атайды. Қүрылыс
процестерінің технологиялық бір текті және үйымдастыруы
бойынша бөлінбейтін элементі жү-мыс операцмясы деп аталады.
Жұмыс операциясы өзара тығыз байланысқан бірнеше жүмыс
тәсіддерінен қүралады, олар жеке қимылдардан турады.
Кешепді процесс деп бір-біріне үйымдық және
технологиялық, жағынан тәуелді, әрі ақырғы онімдермен тығыз
байланысты бір мезетте атқаралатын қарапайым процестер
жиынтыгы аталады.
Өңдіріс процестері құрылыс алаңынаи тыс және тікелей
құрылыс аланында орындалуы мүмкін, әрі технологиялык
белгілсрі бойынша дайындау, тасымалдау, дайындық және
жинақтау салуға бөлінеді.
Дайывдау процесгері әдетте мамандаңдырылған мекемелерде
(қү-рамалы темірбетон зауыттарында, орталық бетон
араластырғыш тораптарда және т.б.), сондай-ак қүрылыс алаңы
жағддйында (объект қасындағы бетон-ерітіндітораптар, арматура
иехтары және т.б.) орындалып, құрылып жатқан объектілерімен
және бүйымдармен камтамасыз етіледі.
Тасымцлдау процестері үймереттер мен ғимараттар
орналасқан жерге материалдық элементгер мен техникалық
қүралдарды жеткізуін қамтамасыз етеді.
Дайындык процестері жинақтау-салу проңестерінің алдында
болады және оларды тиімді орындауды қамтамасыз етеді.
Жинактау-салу процестері жобаның және тиісті техникалық
шарттардың талаптарына сай болатын қүрылыс өндірісінің
өнімін алуды қамтамасыз стеді.
Өндірістік процестері орындалуына қарай машина меи
механизмдер, автоматтандыру құралдарын пайдалану дәрежесі
бойынша жүйеленеді.
Механикаландырылган деп машиналар арқылы орындалған
қүрылыс процестерін атайды. Бүл жагдайда жүмысшылар
машиналарды меңгеріп, оларды күтеді.
6
Кешенді-механикаландырылган процестер деп олардың
қүрамына кіретін толық механикаландырылган технологиялық
процсстерді атаііды.
Машиналармен қатар қол еңбегі пайдаланылса мүндай
процестерді жаріылай механнкаландырылған деп атайды. Әдетте
қол процссгерін қүрал-саймандармен орындайды.
Автоматтандырылган процестер деп автомат қүралдары
пайдаланса айтады.
Автоматты деп меңгеру, ре гтеу, бақылау аэтомаггар арқылы
орын-далатын процестерді айтады.
Қүрылыс процестерінің материалдық элементтері қүрылыс
материалдары, жартылай фабрикаттар, бөлшектер және
бұйымдардан түрады. Магериалдық элементгерге техникалық
құралдармен әсер сту арқылы үймереттер, ғимараттар, олардың
бөлігі немесе қүралымдық элементгер түрінде өнімдер алады.
Қүрылыс материаддары табиғи және жасандыларға бөлінеді.
Бірінші топқа ағаш, араланган материалдар (ағаштар),
қиыршықтар малта-тас, құм және т.б , екіншісіне - цемснт,
ок, кірпіш, бояулар, лактар және басқалар жатады.
Жартылай фабрикатгарга бсгон, асфальт және басқа ерітінді,
қоспалар жатады.
Бөлшектер мен бүйымдарга қүрамалы тсмірбстон, металл
қүралым-дары және олардың бөлшектері, ағаш бұйымдары,
тазалық-техникалық жабдықтары және басқалары жатады.
Қүрылыс өнімін жасау үшін әр түрлі техникалық қүралдар
пайда-ланылады. Техникалық қүраддарға қүрылыс машиналары,
механизмдер, әр түрлі керекті аспаптар мен тетіктер жатады
Осындай техникалық қүралдардан түтастырылған жинақ
аткаратын міндстіне қарай (жинақтау, сылау, арлеу, бояу, шатыр,
т.б.) мөлшер жинагы (нормо-комплект) деп аталады. Мүндай
мөлшер жинақтары еңбек өнімділіпн арттыру, жүмысты
ыңғайлы жөне қауіпсіз жүргізу үшін қамтамасыз етуге арналады.
Құрылыс процестерінің көп түрлілігін ескерс отырып
қүрылыс онімін жасау үшін қажетгі білімі және практикалық
дағдысы бар әр-түрлі кәсіп жүмысшылары қатысуы керек. Кәсіп
- арнайы дайындықты талап ететін гұрақты қызмет. Кәсіи
орындалатын қүрылыс процестерініңтүрі және сипаттамасымен
анықталады: жинақтаушылар жинақтау жүмысын жасайды,
шатыршылар - шатыр және т.б. Бірақ олардың әрқайсысы осы
жүмыс түрі бойынша өз мамандығына ие болады, мысалы,
балташы-қалыпшы, шатыршы — төбе жасау бойынша, т.б.
Құрылыс жүмыстарын орындау үшін әр түрлі деңгейде
дайындығы бар жүмысшылар, яғни әр түрлі мамандар кджет.
Қүрылыс жүмысшыларының кәсіп, мамандық және дәрежелік
номенклатурасы ‘*Қүрылыс және жөндеу-қүрылыс
жүмыстарында шүғылданатын жұмысшылар көсібі жөне
жүмыстардың біріңғай тарифті-дәрежелі анық-тамасыменң
(БТДА) белгіленеді.
Жүмысшы дәрежесінің көрсеткіші Б ГДА сәйкес белгіленген
7
раз-ряд болады. Барлығы алты разряд бар, оның ең жоғаргысы
- алтын-шысы.
Құрылыс және жинақтау мекемелері үшін білікті
жумысшыларды көбінесе косіптік-техникалық училищелсрде
және 'гағы оқу комби-наттарында даярлайды.
1.1.2. Техникалық және тарифтік мелшерлеу.
Ецбек ақысын телеу
Қүрылыс жұмысшыларының ең маңызды еңбск көрсеткіші
— ецбек внімділігі. Ол:
өнім өндірумен - белгілі бір уақыт бірлігінде (1 сағат,
ауысым, апта, ай т.б.) шығарылатын қурылыс өнімінің
мөлшерімен;
ецбек сыйымдылыгымен — адам-сағат (ад-сағ), адам-күнмен
(ад-күн) көрсетілген жоғары сапалы өнім бірлігін шығаруға
жүмыс уақыты шығынымен. Еңбск сыйымдылығы еңбек
өнімділігін және жобалық шешімдердің технологиялығын
бағалаудың негізгі корсеткіштерінің бірі болып саналады. Өнім
бірлігіне жүмсалатын жүмыс уақыты неғүрлым аз болса, еңбек
өнімділігі соғүрлым жоғары және жобалық шешімнің
технолопіялығы толық жетілген болады.
Еңбек сыйымдылыгы техникалық мөлшерлеумен
анықталады. Ол жогарЫ сапалы онім бірлігі шығаруға еңбек,
машина уақыты және материалдық қаржылар шығынының
техникалық дәлелдігін белгілейді. Еңбек шығындары мөлшерін
уақыт және өнім өндіру түрінде белгілейді.
Уақыт мөліпері деп тиісті кәсібі және дәрежесі бар
жүмысшының жоғары сапалы өнім бірлігін шығару үшін ксректі
жұмыс уақытының санын атайды және ол адам-сағатпсн
белпленеді. Машинаны пайдаланып осындай өні.м бірлігін
шыгару үшін уақыт саны машина-сагатпен білдірілетін машина
уақытынын мөлшерімен анықталады. Уақыт мөл-шерімен жоғары
сапалы онім шығаруды еңбекті және ондірісті дүрыс
үйымдастыру және машинаны үтымды пайдалану
жағдайларында гана ескереді
Өнім ондіру молпіері деп нақтылы еңбек қүралдары ж-зне
сңбскпен өндірісті дүрыс үйымдастыру арқылы бірлік мөлшері
уақытында жү-мысшы немесе жұмысшылар звеносымен
(машина немссе машиналар жпнағымен) жоғары сапалы
шығарылған өнім санын айтады.
Уақыт мөлшері жөне өнімділік мөлшері мына қатынаспеп
бай-ланысты
1/М =М .
мүндагы М - бір жүмысшыға уақыт бірлігімен уақыт мөлшері:
М — оніі/ бірлігімен өнімділік мөлшері. Және осындай
қЛынастан машина уақыт мөлшері мен машина өнімділік
мөлшері алынады:
8
1/М =м .
У» ои
Жүмысшылардың еңбек ақысын шығарғанда нсмесе -
жүмысшы-лармен есептескенде, еңбек және машиналық
шығындардың калькуляциясын жасағанда, қабылданған
технологиялық шешімдердің тиімділігін бағалағанда мөлшерді
(норманы) пайдаланады.
Тарифгі мелшерлеу мөлшер бойынша анықталган еңбек
саны са-насын бағалау міндетін атқарады. Жоне сонымен тариф
жүйесі орындалған жұмыстың күрделілігі мен сыйымдылығына
байланысты еңбек ақысын бөлшектеуге (дифференциалауға)
мүмкіндік береді. Тариф жүйесі түрлі топтағы жүмысшылардың
(жүмысшылар разрядгарының) еңбек ақысының ара қатысын
анықтайтын тариф торынан (сеткасы-нан) және уақыт бірлігінде
(сагат, күн, ай) жұмысшылардың еңбек ақысын үйғаратын тариф
мөлшерлерінен түрады.
Қүрылыс жүмыстарының барлық түрлеріне уақыт және
бағалау мөлшерлері “Біріңғай мөлшерлер мен бағалар4* (БМБ)
қүжатында келтіріледі. Сбнымен оның ішіндегі бағаларды тиісті
разрядты жұмысшының сагаттық жалақысын (жеке
орындалатын қүрылыс процестері үшін) немесе орта сағаттық
звено (звсномен орындалатын проиестер үшін) жалақысын адам-
сагатпен белгіленген уақыт мөлшеріне көбейту арқылы
анықталады. Звенолардың есепті құрамы БМБ бойынша
алынады.
Механикаландырылған жұмысшылар үшін де машиналар
уақыг мөлшерлері машина-сағатпен келтірілген.
7.1.3. Еңбекакіы төлеу турлері жэне
жумысшылардыц ецбегін уйымдастыру
Қүрылыста еңбскақы толеудің екі негізгі түрі бар: мерзімді
жәнс кесімді.
Мсрзімді еңбекақы төлеу разрядқа сөйкес тариф ақысы
бойынша нақты еңбек сіңірілген уақытқа төлсуді ескереді. Әдетте
жалақының осы түрі еңбекгі гура молшерлеуге және есепке алуға
келмейтін жүмысшылар үшін қолданылады. Сонымен қатар
жүмысты сапалы жоне уақытымен орындаган үшін сыйлық
толеуге болады. Бүл жагдайда еңбекақысын төлеуді мерзімді-
сыйлықты деп атайды.
Кесімді еңбекақы телеу жоғары сапалы өнімнің бірлігіне
багалар бойынша нақты орындалған жүмыс көлсмінс төлеуді
ескерелі. Төлеудің осы түрі ең үдемелі, өйткені ол сңбек
өнімділііін көтеруді қамтамасыз етеді және жүмысшылардың
разрядын жогарылатуға ынталаңдырады. Кесімді еңбекақы толеу
ез кезегімен тура және акордты болуы мүмкін.
Акордгы толеуді түрғызылатын объектініңбелгілі бір бөлігіне
(пәтер, қабат, үймерет немесе ғимараттың қүралымдық
элементіне) дайын өнім түрінде жұмыс ксшеніне іріленган-
9
акордты баға бойынша жасайды. Акордты баганың
калькуляііиясы наряд — тапсырмага қоса тіркелелі, кесімді-
сыйлықты еңбекақысын гөлсгенде акордты тапсыр-маны
мерзімінен бұрын орындаган үшін мөлшерлі уақыттың әр
проценттің акорд бағасына үстеме төлейді.
Өндірістік тапсырманы мөлшерлі мерзімде орындау, еңбек
өнімділігін көтеру. өнімнің санасын қамтамасыз еіу және
еңбекақы төлеу үшін саны және кәсіп-дәрежелі қүрамы
бойынша бригада мен звеноларды дүрыс калыптастыруга зор
маңыз беріледі.
Құрылыс процестеріп табысты орындау жұмысшылар
арасында олардың дәрежелеріне сәйкес және жүмысты бірлесіп
үйымдастыруға еңбекті бөлуін талап етеді. Еңбек үйымдастыруы
әр түрлі болуы мүмкін және пайдаланатын құралымларга, жұмыс
ондірісінің әдісіне, машиналар мен механизмдерп? және басқа
өңдіріс қүралдарына байланысты. Қүрылыс процестерін орындау
үшін жүмысшылар бригадалары мен звенолары қүрылады.
Звено жұмысшылар тобынан түрады (2-5 адам), оның
құрамы мен саны орындайтын операцияның күрдсліліпн еске
алып және оны орындаганда еңбекті үтымды үйымдастырумен
анықталады.
Бригяда звенодан негүрлым көп жүмысшылардан немесе
бірнешегі звенолардан түрады. Ьригаданың санын және
дәрежелік қүрамын жүмыс колеміне және процестердің
күрделілігіне байланысты белгілейді.
Ең үлкен өндірістік жәпе экономикалық нәтижеге
жүмысшылар звеноларынан мамандандырылган және кешенді
бригадалар қүрганда жстеді.
Мамандандырылган бригада процестері біріңғай үлкен
көлемді жүмыс орындағанда бір дәрежелі жүмысшылардан
үйымдас тырылады, мысалы бетоншылар, тасшылар,
шатыршылар. Осындай бригаданың құрамына 25 жуық адам
кіреді.
Кешенді бригада әр түрлі кәсіп жоне мамандық
жұмысшыларын біріктіреді және жалпы үйымдастыруы мен
түпкі өнімінің бірлігімен байланысқан бір мезгілде өтетін негізгі
және қосалқЫ процестерді орындау үшін жасалады. Бригада
қүрамына әдегте 50 аддмға дейін кіреді.
Жеке технологиялык циклдерді (мысалы нолдік цикл)
немесе бүтінімен үймеретті (ғимаратгы) салғанда түпкі өнімнің
кеіпенді бригадасы өте тиімді. Осындай бригадаларга
орындалагын жүмыстың барлықколеміне акордгы наряд беріледі
және түпкі өнім біткен үймерет, ғимарат әлде оның бөлігі
болады.
Бригадалар мен звеноларды дүрыс қалыптастырғанда
кәсібімен дәрежесі бойынша әрбір жүмысшыны тиімді
пайдалапуга, еңбекті біркелкі бөлуді жөне кәсіпті қоса атқаруды
қамтамасыз етуге болады.
Жүмысшылардың сңбегін үтымды үйымдастыру және
10
жүмыс атқару әдістерінің негізі озат тәжірибені қерыту мен
тарату, еңбекті ғылыми ұйымдастыруды енгізу болады. Еңбскті
ғылыми үйымдастырудың негізі - еңбектің негүрлым тиімді
болуын және бірлестіруін кдмта.масыз ететін технолопіялық және
экономикалык шараларының кешені; сңбек процсстерін, жүмыс
орындарын үйымдастыруды жоне техникалык мөлшсрлеуді
толық жетілдіру; көп еңбекті процестерді кешенді
механикаландыру және автоматтандыру.
Еңбекті ғылыми ұйымдастыру негізгі молшерлік және
нүсқаулық қүжаттары бір-бір процестің ұтымды және түрақты
тсхнологиясын ор-нататын және әдістерді, онерациаларды
орындау шараларын және оларды материалдық-техникалық
жағынан қамтамасыздандыруын анықтайтын құрылыс
өндірісінің еңбек процестерінің картасы (ЕПК) болады.
Әрбір қүрылыс процссі бірқалыпты және үздіксіз іске
асырылуы үшін уақыт және кеңістікте уйымдастырылуы керек.
Сондықтан қүрылыс процесін орындау үшін жүмыс орны
белгіленеді. Жүмыс орны деп, оның ііпінде қүрылыс процесіне
қатысушы жүмысшылар орнығатын, еңбек заттары мен
қүралдары, аспаптар және өнімдер орналасатын жерді (кендстікті)
атайды.
Жүмысшылар бригадасына белгілі уақыт ағымына өндіріс
жүмысы және жұмысты қауіпсіз өндіру үшін участке бөлінсді,
ол алым деп, ал звено үшін — кесінді деп аталады. Үзақ уақыт
бойы (әдеттс жартылай алмасуға еселі алынады) жүмысты
үздіксіз жүргізу үшін жұмысшылар бригадасына (звеносына)
берілетін объекгінің бөлігін белгілейді, оны жүмыс майдапы деп
атайды. Жүмыс майданы алым, кесінді көлемдері
жүмысшыларды және еңбек қүралдарын дүрыс сондай-ақ
қауіпсіз орналастыруын есепке алып қабылдау керек және әдетге
салынатын объектің ауданы әлдс үзындығы бойынша
анықталады.
Үймереттің немесс ғимарагтың биікпгі бойынша оның
қүрып жатқан бөлігін ярус деп атайды. Ярус биіктігі жүмыстағы
еңбек өнім-ділігін жоғары үстауын қамтамасыз етуін ескс алып
қабылданады. Мысалы, кірпіш қалаған'-’ ярус биікгігі 1,2 мтең
алынады. Жүмыс мерзімі әрбір ярустс жартылай әлдс толык
алмасуга есслі есебімен анықталады.
1.1.4. Қурылыс процестерін тасқынды уйымдастыру
Мерзім бойынша учаскелердегі және алымдардағы қүрылыс
про-цестерін жүйелі, жарыспалы (қатар) немесе тасқынды
әдіспен жүзеге асыруға болады (1.1-сурет).
Жүйелі әдіс әрбір келесі қүрылыс процесі оның алдындағы
процесс аяқталғаннан кейін орындауды ескереді (1.1, а-сурет);
жарыспалы адіс (қатар) барлық алымдарда бүкіл процестер бір
мезгілде орындалғанды қажет етсді (1.1,б-сурет); тасқынды одіс
бірінші екеуінің үйлесімі болады (1.1,в-сурет).
11
1.1-сурет.
Қүрылыс процестерін әр
түрлі ддістермев
орындау графвгі:
а — жүйелі;
б — жарыспалы;
в - тасқынды
Жүйелі әдісте
барлық технологиялық
циклдер бірінен соң бірі
орындалады, алдымен
бірінші, сосын скіншіде,
үшіншіде және т.б. Цикл
үзақтылығы мүнда
үзарады және мынаған
тең
Т — тТ.
мүндағы 7’ - бір алымда
орындалаТын барлық
технологиялык циклдің
үзақтығы; т - алымдар саны.
Уақыт бірлігінде қаржы түтыну к«п емес, мынаган тең
г = К/Т.
мұндағы К - барлық технологиялық циклдерді орындауға
жүмсалатын қаржының жалпы шығыны.
Жарыспалы әдісте барлық алымдарда бүкіл технологиялық
циклдер бір мезгілде орындалады және циклдің жалпы
ұзақтылыгы қысқартылады
7 = 7' .
Ч
бірак қаржы жүмсау өсімталдығы т рет үлғаяды
7? — г т
Тасқынды әдісте әрбір технолопіялық цикл алдымен бір-
інші алымда, сосын екінші және т.б. алымдарда орындалады.
Өндірісті мүндай тәртіппен үйымдастыру біркелкі циклдерді
жүйелі және әртек-тілерді жарыспалы әдіспен орындауга
мүмкіндік береді. Бүл қаржыны үтымды түтынуды қамтамасыз
етеді және технологиялық циклдерді орындаудың жалпы
үзындығын қысқартуға мүмкіндік береді
Т< т Т.
12
Әрбір тасқынды орындалатын қүрастыру процесі жеке
тасқыв деп аталады.
Жүйелі кірістірілетін және жарысналы орындалатын жеке
таскындар қатарларының үйлесуін қүрылыс таскыны деп атайды.
Құрылыс тасқыныи жасау үшін жалпы өндірістік проиесті
күрастыру, циклдерге бөлшектеу, оларды орындаушылар
арасында бөлу, өндірістік ырғақ жасау және құрастыру
процестерін орындауын уақытпен қаСмлстыру керек.
Жеке тасқынның үзақтылығы / мына байланыспен білдір-
іледі
/ = т /.
мүндагы т - адамдар саны; / — тасқын адымы (ырғағы) (осы
алымдағы жеке тасқынның аүзақтылығы) немесе циклділік
модулі.
Қүрылыс тасқынының негізгі формуласы
Т = / (п + т - 1).
мүндағы п - қүрылыс тасқыйына кіретін жеке тасқынддрдың
саны.
Қүрылыс тасқынының мерзімдік, технологиялық және
кеңістік сипаттамаларын білдіретін және олардың өзара
байланысын айыратын есепті параметрлері болады.
Тасқынныц мерзімдік нараметрлеріне мыналар жатады:
Т	— түтастай тасқын бойынша жалпы жүмыс ұзақтығы;
Т	’ - тасқын бригадаларының бір алы.мдағы барлық
жүмыс^гардың орындалуының жалпы үзақтығы;
Т	— барлық алымдардағы әрбір жеке бриіаданың жалпы
ү зақтьЖіығы;
/	- алымдағы бригаданың жүмыс ырғағы, бригада
жүмы^ының үзақтылығы;
/	- бір алымдағы шектес бригадалардың жұмыстары
аральЛГыида-гы үйымдық үзілістер;
/	- бір алымдагы шектес бригадалардың жүмыстары
араль/Ғйн-дагы технологиялық үзілістер;
/	- тасқын адымы (ыргағы) (осы алымдағы жеке
гасқьйіның үзақтылыгы) немесе циклдік модулі.
Техяологиялық параметрлерге жататындар: жеке тасқынныц
саны, түрғызылатын объекг бөлінетін жеке циклдердің саны,
жүмыс көлемі, еңбек сыйымдылығы.
Кеңістік парамегрлерге жүмыс майданы, алым, кссінді,
ярустер жатады.
Қүрылыс тасқынының қүрылымы мынадай технологиялық
парамегрлерлермен анықталады: жеке тасқындардың құрастыру
сипаттамасымен және санымен. Процесі толық және жарым-
жартылай белшектелген тасқыңдарды айырып таниды. Бірінші
жагдайдд жеке тасқынның маңызы қарапайым қүрылыс процесі
болады.
13
I Іақтылы объект, оның алымы немесе учаскссі үшін жүмыс
колемі түрақты шама бо.чады.
Озінің қүрылымы бойынша қүрылыс тасқындары
мамапданлырылған, объскгі.іік және кешенділерге; ырғақтық
сипаттамасы бойынша - ырғақты және әр түрлі ырғақтыға;
процесс бөлшектеу тереңдігі бойынша - жарым-жартылай және
толык болиіектелгенге; даму дәрежесі бойынша - тұрақталғап
және түракталмаганга болінеді.
Мамандандырылган леп өнімі бір немесе бірнеше
үймеретгердіңбіркелкі қүралымдық элементтері әлдс жүмыстың
жеке түрі (жер жүмыстары, шатыр жасау, т.с.) таскындарды
атайды.
Объектілік тасқындар мамандандырылған тасқындардың
топтары-мен жасалады. Мүпдай тасқынның өнімі - аякталған
қүрылыс объектісі.
Кеіпснді тасқындар - жалпы кешенге бірікгірілген әр тиіггі
үйме-реттср мен ғимараттарлы қүру үшін арналған объектілік
тасқыіідардың үйлесуі.
Ырғақты қүрылыс тасқындары жеке тасқындардың тепе-
теңдігімсн немесе еселімен, әр түрлі ырғақты - әр түрлі жеке
тасқындарда жяне олардың қайсында болса да ырғақтың
жоқтығымен сипатталады.
Ырғақты тасқындарла / барлық бригадалардың жүмыс
ыргағы бірдей және тасқынньЙі ырғагына тең (1.2-суретгі қара),
яғни 1=1.
бр а
і .2-суретте келтірілген графиктер бойынша тасқынның
өтара байланысқан нсгізгі параметрлерінің формуласын
шыгаруға болады. Онда қүрылыстың жалпы үзақтылыгы берілсе
және брмгалалар мен алымдар саны белгілі болса тасқын
ырғағының шамасы
і - Т/(т + п - 1).
Берілгсн Т қабылдаған 1 және т жағдайыпда алым саны
п = Т/(1 + 1 - т).
л
Кұрылыс тасқынының дамуында үш кезең белгілеуге
болады (1.2-сурст);
1)	тасқынның ырғағына тең уақыт аралығында бриіадалар
мсн қажстті машиналарды тасқын жүмысына қосуға кететін
уақытты тасқынның даму кезсңі (7‘ ) деп аталады;
2)	тасқынның түрақты жүмыс істей бастаған кезеңінде (Т )
тасқын жүмысшылармен қажетінше қамтамасыз етіледі ж^йе
олар түрақты түрде жүмыс істейді;
14
3)	тасқынның ырғағына тең аралықта жүмысшылар
бригалаларын (звеноларын) тасқыннан шыгара бастауды
тасқынның тсжсу кезеңі (Т ) дейді
Т = / (п - 1):
даму а
Т = Т — і (п - 1);
даму тсж а
Т = аб; Т — бв: Т = вг.
даму	шүр	пж
аб = вг.
1.2-сурет. Тец ырғакты
таскынның сызық графигі,
циклограммасы
жэне каржы жүмсау
диаграммасы
Жүмыс колеміне және
өндірістің қабылданған әдіс-
теріне сүйене отырып процсс-
терді орындаудың мерзімдік
жоспарын жасайды. Мүнда
олардың орыңдау кезектііін және
мезгілін дәлелдейді, уақыт
бойынша еңбек қаржысының
қажеттілігін анықтайды.
Мерзімдік жоспар график
ретінде жасалады, онда жүмыс
тізімі жәнс көлемдері, еңбек
сыйымдылығы және оны
орындауға қажетті машина-
смена, алмасу және қүнмен
үзақгытыгы, жүмысшылар саны,
бригада әлде звено қүрамы
анықталады. Жүмысты орындау
мезгілі қүрылыс процестерінің
жеке і үрлерін орындау уақытын
дәл үйлестіру нәтижесінде
дәлелденелі.
1.1.5.	Қүрылыс жумыстары
Қүрылыс жүмыстары қүрылыс процсстерінің
жиынтыгынан қүралады (қарапайым, кешенді және олардыц
үйлесуіненк Осылардың нәтижесінде нспзгі (дайын үймереттер
мен ғимараттар түрінде) немесс аралық (үймереттер мен
ғимараггардың бөлііі немесе қүралымдық элементтер түрінде)
өнім алынады. Қүрылыс жүмыстарының кейбір жеке түрлері
тап осы жүмыстың өнімі болатын ондірілетін материал-дар түрі
15
немесе құралы.мдык, эле.менттер бойынша аталады. Ьірінші
белгімен жер, тас, бетон және т.б., екіншімен шатыр, айырушы
және т.б. жүмыстар айырып танылады.
Қүрылыстың кейбір жүмыстары топтасып жинақтау, жалпы
қүрылыстық және арнайыға бөлінеді.
Жинақтау жүмыстары деп жоба жағлайында орнаіу
бойынша және қүрылыс күралымдары элементтерін біріктіретін
ондірістік операцияларының жиынтығын атайды.
Жинақтау жүмыстарына қүрылыс қүралымдарын, тазалык-
техни-калық жүйелерін, электротехникалық қүрылғыларып,
технологиялық жабдықтарын жинақтау жатады.
Жер, бетон және темірбетон, тас, шатыр, әрлеу және
жүмыстың басқа түрлері жалпы қүрылыс жүмыстарына жатады.
Ішкі тазалық-техникалық жабдықтарды, электр жабдықтарып
жинақтау арнайы жұмыстарға қарайды.
Қүрылыс жүмыстары үймереттер мен ғимараттарды
түрғызғанда үш циклге бөлінеді: жерасты, жерүсті және әрлеу.
Дайындық мерзімі жүмыстары аяқталған соң жөне қүрылыс
алаңы дайындалғаннан кейін жерасты (нөлдік) циклініи
жүмыстарын орыңдауга кіріседі: жер (үймереттің, технологиялық
жабдықтың, төленің іргетастарының астына қазаншүңқыр,
инженерлік коммуникациялар кіргізу үшін үзын ор қазу және
гопырақты тығыздап қайта жабу), бетон және темірбетон
(үймереттің, тсхнологиялық жабдықтың астына іргетас жасау,
еден астына бетоннан дайындық жасау), су айырушы (сден және
төленің қабырғаларын судан қорғау).
Жерүсті циклінің жүмыстарына: қүрылыс қүралымдарын
жинақ-тау, шатыр, ағаш шеберлігі, тазалық-техникалықтар
жатады.
Әрлеу циклінің жұмыстары: кдбырға. төбе, есік және терезе,
багана және фермалар бояу; еден жасау; ішкі тазалық-
техннкалық және электр жинақтау жүмыстары; технологиялық
жабдықтарды жинақтау және т.б.
Тазалық-техникалык, электржинақтау жәнс басқа арнайы
жүмыс-тарды жалпы қүрылыс жұмыстарымен үйлесгіре
орындайды және екі мерзімде жасайды. Мысалы. су, канализания
жәнс басқа инженерлік коммуникацияларды кіргізуін жерасты
(нолдік) циклдің жұмысын атқарғанда қоса істейді, ал тазалық-
техникалық аспаптарды. элекіро-техникалық арматураны
тұрғызыліан үймерегтің ішінде нрлеу жүмыс-тарын атқарған
кездс орындаііды.
1.1.6.	Қурылыс өндірісін индустрияландыру
Қазіргі қүрылыс ондірісінің негізгі даму бағыты оны
индустрияландыру болады. Индустрияландыру дегеніміз
үймсреітер мен ғимараттарды тұрғызуын кешенді
механикаландыру процсстерін жөне қүрылыстың үдемелі әдісін
және қүрамалы күралымдарды кеңінен қолдана отырып, оның
16
ішпіде ұлғайтылғап зауытгың жоғары дәрсжелі дайыңдығын
пайдаланып қүрылыс өндірісін үйымдастыру.
Индустрияландыру дайындалатын қүрылыс қүралымдары
мен бөлшектерінің дилдік дәрежесін көтеруін, оларды жоғары
дәрежелі дайынды.іықпен шығаруын, са.імақтарын азайта
отырып қүралымдарды орынды шегінде үлғайтылуын.
үймереттер мен ғимараттарды түргызғаңда толық жетілдірілген
механикаландыру. а.і келесіде автоматіандыру қүралдарын
пайдалануын ескерслі.
Қүймалы және қүрамалы-қүйма.іы қүралымдардан
обьектілер түрғызіанда, әсіресе селолық жерлерде және
сейсмикалық аймақіарда қүрылысты индустрияландыру т.б.
жоғары техника-экономикалық нәтиже береді. Сонымен осы
тәрізді қүралымдар процесс құрамдарын барынша
мсхапикаландыру арқылы жинақтау керек.
Қүрылыс өндірісініңтехнолопіясын жетілдіру саласындағы
техни-калық; жүмыстың негізі құрылыс-жинақтау жүмыстарын
кешснді механикаландыруды ескеретін жобалар жасау болып
табылады.
Ксіпевді ме.үаникаландыру. бүл қүрылыс-жинақтау
жүмысының әдісі, осы әдіспен барлық негізгі және қосалқы,
ауыр жәнс еңбскті көп қажет ететін нроцестер жүмысқа
қойылған қарқынын және үйлесімді техника-экономикалық
көрсеткіштсрін қамтамасыз ететін технологиялық міндеті,
техникалык деңгейі жнне өнімділігі бойынша өзара байланысқан
машина немесе машиналар жинағымен орындалады.
Нақты қүрылыс процесін орындау үшін тандап алынған
маптина-лар жинағына әдегте жетекші (негізгі) және қосымша
машиналар мен механизмдер кіреді. Кешенді механикаландыру
қүрылыс-жинақтау жүмыстарын тасқынды өдіспен орындалған
жағдайда өте тиімді.
Тағы сондай еңбек өнімділігін көтерулің маңызды факторы
- кіші механикаландыру қүралдарын қарқынды енгізу.
Қүрылыс процестерін механикаландырудың жоғары сатысы
- автоматтандыру. Автоматтандыруды еніізу
мсханикаландырудың жетіл-ген базасының негізінде мүмкін
болады. Қүрылыс өндірісін автоматгандыру баска өнеркәсіптік
ондірістерінің автоматтандыру деңгейінен көп артта қалып отыр.
бүл қүрылыс процестерінің күрделіпмен және әр түрлілігі.мен,
олардың бытыраңқылығымен және т.б. байланысты. Сондықтан
қүрылыста өндіріс процестерін толық автоматтандыру оның
индустрияландыруымен байланысты.
Жоғары зауыттық дайындылықпен үйлесімді құрамалы
күралымдар мен бөлиіектер жасау қүрылыс конвейерініңбарлык
ксзецінде өндіріс процестерін автоматтандыру мүмкіншілігін
болжайды: қүрастырмалы күралымдар дайындау - тасымалдау -
жинактау.
17
басқару жүйелері жөне автоматты күрылғылары жасалып,
жүмыста колланып жатыр. Бетон, асфальт-бетон косиалары меп
ерітінділерін дайындау процестері бойынша автоматтык
линиялар бар. Үздіксіз және цикл қимылды толық
автомагтандырылған бетон-ерігінді зауыттары жүмыс істейді.
Бүтіндей қүрылыс өндірісін механикаланлыру және
автоматтанды-ру қүрылыстың мезгілін қысқартуга мүмкінлік
туғызады, адам еңбегін үнемдеуді қамтамасыз етеді,
жүмысіиылардың еңбек жағдайын жақсар-тады, қүрылыс
процесіне динамикалық түр береді.
Қүрылыс жүмыстарын кешенді механикаландыру лецгені
механи-каландырылған қүралдармен орындалған әр түрлі
жүмыстың көлемі мен жалпы орындалган жұ.мыстар көлемінің
өзара қатынасымен (%) анықталады
Д =(¥ /У)Ч100.
м	к м ж
мүндагы V — кешенді механикаландырылган қүралдармен
орындалғаи жүмыс көлемі, т: К - орындалған жүмыстардың
жалпы көлемі, т.	*
Жүмысты механикаландыру коэффициенгі
механикаландырылған тәсілмен орындалған жүмыс көлемі мен
жүмыстың осы түрі жалпы көлемінің өзара қатынасымен
көрсетіледі.
1.1.7.	Қурылыс өндірісінің мөлшерлік қужаттары
Жоба сметалық қүжаттарды және қүрылыстың басқа
түрлерінің тәртібін белгілейтін негізгі мөлшерлік қүжат болып
“Қүрылыс мөл-шерлері және ережелерің (ҚМЕ) саналады. Олар
қүрылыс жүмыстарының жеке түрлері бойынша негізгі ережелер
мен мөлшерлер үстайды.
ҚМЕ төрт бөлімнен түрады: I — жалпы ережелер: II -
жобалау мөлшері; III — атқарылған жүмысты қабылдау тәргібі;
IV - с.металық мөлшерлер мен төртіптер.
1 бөлім мөлшерлеу қүжаттардың жүйесі, қүрылыс
терминологиясы; үймеретгер мен ғимараттардың топтастырыл-
уы, қүрылыста модульдік шамалар мен шекгерін белгілеу тәргібін
анықтайды.
II болім жобалаудың жалпы мәселелері, негіз, іргетас,
қүрылыс қүралымдары және құрылыстың барлық түрлеріңдегі
үймереттер мен ғимараттардың инженерлік жабдықтары
бойынша талаптарын анықтайды.
III болім құрылыс өндірісін үйымдастыру және гехнолопіялық
тергібін белгілейді, қүрылыс-жинақгау жүмыстарына, оларды кдбыл-
дауға, жүмысты кауіпсіз жүртізуге үсыныстар менталаптар бар, тетен-
ше жагдайларда қүрылыс өңдірісінің ерекшелікгерін (теріс темпе-
ратураларда, қүрғақысіықклиматгыаймақгардажәнет.б.) анықгайды
жәпе қүрылыс өніміпің сапасын бақылау бойынша ұсынысгар бері-
лелі.
18
IV бөлімде күралымдардың, жалпы күрылыстың және
арнайы жүмыстарлың барлық негізгі түрлеріне сметалық
мөлшерлер және тағы қүрылыс материалдары, бүйымдар,
қүралымдары мен машина алмасуларға сметалық қүнын жасау
Сюйынша нүсқаулар келтірілген.
1.1.8.	Қурылыс-жинакғшу жумыстарының сапасын
баскррудың негізгі жүйеяері
Қүрылыс саоасы дегеніміз түрғызылган үймереттер мен
і имараттар және олардың бөлиіектері жобалық шешімдср мен
мөлшерлерге сәй-кестігі.
Қүрылыс сапасы оныңбарлық қүралу сатысында жасалады:
ондіріс алдында (жоспарлау, жобалау, құрылыс материалдары
мен бүйымларын өндіру және оларды қүрылыс алаңына жеткізу);
ондірісте (қүрылыс-жинақтау процесі) және өндірістен кейінгі
(пайдалануға) кабылдау және пайлалану. Осыған сойкес сапаның
қажетті деңгейіне жету көбінесе орындаушыларга байланысты
кешенді мәселе болып табылады. Сапа мемлекеттік
стандаргтармен, күрылыс мөлшерлері мен ережелері және
гехникалық інарттармен қалыптастырылады, әрі анықталады.
Ондіріс сапасын бақылаудың қүрылыс және тәртібін,
жасырын жұмыстардың безендіруін, қабылдау ережесін және
т.б. белгілейді. ҚМЕ-нің Ш бөлігінде белгілснгсн қүрылыс-
жинақтау жүмыстарының сапасы репнде түсінеді.
Құрылыс-жинақтау жұмыстарыныц өндірісі барысында
мыналар жүзеге асырылады:
алгашқы бакылау -- келіи түскен матсриалдар мен
бүйымдардың мөлшерлі-техникалык кұжаттармсн белгіленген
талаптарға сәйкестігін тексеру;
лабораториялык бақылау - қүрылыс-жинақтау алаңындағы
лабораториялық механикалық (қиратумен) жэне физикалық
(қиратусыз) сапа бақылау әдістерін қолданып бүйымдар мен
қүралымдарды және қүралымдар мен бүйымдарды заттай түрінде
сынау;
геодезиялық бақылау - құру негізін, геодезия аспагггары
мен қүралдар комегімен үймереттер мсн гимараттардың
эле.ментгері мен құралымдарының шамасы және түратын орнын
жобалық шешімдерге сәйкестігін тексеру;
мекемелік бақылау - техникалық және үйымдастыру-
шараларынан тұратын жэне қүрылыс-жинактау ұйымдары,
техникалық тапсырушы және жобалау үйымдарының авторлық
қадағалау күштері.мен қамта-масыз етілетін бақылау жүйесі;
мемлекеттік бақылау ~ Республика қүрылыс
департаментымен жүзеге асыраіъін қүрылыс өнімінің сапасын
белпленген деңгейде қам-тамасыз ету бойынша құрылыс-
жинақтау үйымдары, қүрылыс материалдары мен қүрылыс
индустриясының онеркәсіптік мекемелерінің қызметтерін
тексеру.
19
1.1.9.	Табигат крргау шаралары жвне курылыста
еңбек крргау негіздері
Қүрылыс-жинақтау жүмыстарын орындаіанда қоршаған
ортаны қорғау бойынша жобада ескерілген шараларды
камтамасыз етуге айрыкша көңіл бөледі. Жобалык шешімдерден
ауып кету орман алап-тары мен көшет егістері опат болуына,
экватория ластануына, жер қыртысының жабыны және жерасты
суларының өзгеруіне, ортаның экологиялык тепе-гендігінің
бүзылуына әкеліп соғады.
Табигат қорғау бойынша шарттарды инженерлік-
геологиялық іздеулер сатысынан бастап жүзеге асыру кажет.
Сонымен отыратын жоне ісінетін топырактар каркынды
ылғалдануына, көшкіндер пайда болуына бөгет болатын шарттар
ескерілуі керек; колік жолдарын құ-рылыс алаңында гана салу
керек; жер жүмыстары басталғанша қүнар-лы өсімдік қабатын
а.іу керек жпне оны одан әрі пайдалану үшін үйіндіге үйіп қою
керек; қүнды агаштар мен тал-шілікгер сақталып немесе жаңа
орынға көшіріп отырғызу керек.
Қүрылыста енбек коргау — еңбекті жеңілдететін және оның
онім-ділігін көтеруге мүмкіндік туғызатын қауіпсіз және сау
жагдайлар жасауға бағытталған өзара байланысқан заң шығару,
алеуметтік-экономикалық, техникалық, тазалық және
үйымдастыру шараларының жүйесі. Еңбек сақтау өзіне сңбек
заңдары мәселелерін, қауіпсіздік тсхникасын, тазалык-
тсхникалық шараларын, ортке қарсы сақтықты жөне еңбек
корғау бойынша мөлшерлер мен ережелердің талаптарын
орындауға және бақылауын кіргізеді.
Ецбек жайындагы зацдар (Еңбек туралы колекс)
қызметкерлср және өкімшілік өзара катынасының тәртібін,
еңбекшілердің жүмыс уақыты және демалыс тәртібін. әйелдер
мен жасоспірім еңбектерінің жағдайын, қызметкерлерді
қабылдау, ауыстыру және босатуын белгілейді.
Қауіпсіздік техннкасы өзімен қауіпті ондірістік факторлар
қызмет-керлерді әрекет етуден қақпайлайтын үйымдастыру және
тсхникалық шаралар мен әдіс-амал жиынтығын көрсетеді.
Осындай қорғаныш қызметкерлерді жарақат және қайгылы
оқиғадан ҚМЕ “Қүрылыстағы қауіпсіздік техникасында“
баяндалған қауіпсіздік техникасы мөлшер-лсрі мен ережелері
қамтамасыз етеді.
Тазалық-гигненалык шаралар жүмыс орындарыңда адетгеп
әуе кеңістігін, жарық түсіруін, дірілдеу және шудың зиянды
әсерін жоюын, түрмыс және тазалық болмелерді жабдықтауын
қамтиды.
Өрткс қарсы қауілсіздік орттен сақтандыру, үймереттер мен
ғима-раттардың өртке қарсы тұру жағдайын жаксарту, өндіріс
процестерінде өрттік қауіп-кдтері бойынша кешенді шаралар
жатады.
Еңбек қорғау сыртынан бақылау және қадағалау үйымдары
20
мен мемлекеттік қадағалау инспекциялары, қоғамдық бақылау
және құры іысшылар өздері жүзеге асырады.
1.2.	Қурылыс жуктері және оларды тасымалдау
Үймерсттер мен гимараттар қүрылысы жүкгерді
тасымалдаумен байланысты. Тасымалдау және арту-түсіру
жү.мыстарына қүрылыс-жинақтау жұмыстары қүнының 25%
дейіні және барлық еңбек сыйымдылыгының 40% астамы
жатады.
Қүрылыс жүктері олардың ерекшеліктерін және физикалық
күйін еске алумен келесі түрлерге бөлінеді:
сусымалы - қүм, малта тас, қиыршық тас, топырақ;
үнтақ тәрізді — пемент, гипс, минералды ұнтақ:
қамыр тәрізді - бетон және асфальт қоспалары, ерітінді,
ізбес қамыры:
үсақ даналы - кірпіш, керамикалық тастар, шой тас, т.б. :
даналы — темірбетон тақталар, панельдер, блоктар, ағаш
шеберлігі бұйымдары:
ауыр салмақты - едәуір салмақты темірбетонды элементтер,
ауыр жабдықтар;
өліпсмі үзывдары - баганалар, қадалар, фермалар,
арқалықтар, қүбырлар, ағаш материалдар;
ірі колемді — тазалық-техникалық кабиналар, блок-
бөл.мелер, ірі габаритті контейнерлер, резервуарлар және басқа
сыйымдыл ы қтар;
сүйық - бензин, керосин, дизель отыны, жағар-
жаиармайлар және т.б.
Жүктердің түрлеріне, колемдеріне және олардың
тасымалдау қашықтыгына байланысты әр түрлі көлік күралдары,
тасымалдау, арту, түсіру және қоймаға түсіру тәсілдсрі
пайдаланады.
Қүрылыс жүктерін көліктің көлденең және тік түрлерімен
тасы-.малдайды. Көлденсц көлікпен жүктерді алатын жсрден
қүрылыс объектілеріне дейін және объектінің ішіңце қолданады.
Жүктерді тік көлікпен құрылыс-жинақтау жүмыстарын
орындайтын алаңда және арту-түсіру жүмыстарында
пайдаланады.
Көлденең көлік қүрылыс алаңы және қүрылыс объектілер
жслінде сыргқы және ішкі құрылысқа бөлінеді.
Сырткы көлік жалпы пайдалану жолдармен сырттан
құрылыс алаңына жүк жеткізу үшін қолданылады.
Ішкі қүрылыс көлігі құрылыс алаңы территориясы бойынша
және жеке объектілер шегінде жүк тасымалдау үшін
пайдаланады. Өндірістік-азаматтық қүрылыста қазіргі
коліктердің барлық түрлері де пайда-ланылады: темір жол
(рельсті), автомобиль (рельссіз), су, әуе коліктері және басқа
арнайы түрлері.
Қүрылыста ең кең тараған рельсті және рельссіз көлденсң
21
көлік болады. Бүдан едәуір сирек су, әуе және арнайы көліктер
пайдаланады. Қүрылыста олардың пайдалану саласы жүк түріне,
арту-түсіру жағ-дайына, гасымалдау кашыктығына, жол күйіне,
жыл мезгіліне байла-нысты.
Рельсті келік. Рельсті көлік ретінде кең (1524 мм) және тар
(750 мм) табанды темір жол пайдаланылады.
Қүрылыста оны негізінде өнеркәсіптік және
гидротехникалық ғимараттар салғанда және қүрылыс
материалдарын шығару бойынша ірі карьерлер өңдегенде
қолданады. Жылжымалы қүрам тартушы және тіркел.мелі
қүралдардан түрады. Тіркелмелі қүралдарды қүрылысқа қажетгі
жүктер арту үшін пайдаланады. Бүлар - ашық платформалар
(қүрылыс қүралымдары және үзын өлшемді жүктер үшін),
бүйірімен төңкерілетін (толғыштар және топырақтар үшін), озі
түсіргіш - вагондар (дунқарлар); түбінде люкіері бар (сусымалы
және дара материалдар үшін) жарты вагондар (гондолдар),
сусымалы материалдар үшін бункер тәрізді шанагы бар хоперлер.
Сусымалы материалдар гондолдар мен хоиерлерден түсіру
орындарына бункерлер арқылы төмен түсіріледі. Бүдан басқа
цемент, битум және осы сияқты материалдар тасымалдау үшін
арнайы вагондар болады (1.3-сурет).
1.3-	сурет. Жылжымалы темір жол қүрамывыц сораптары:
а - екі білікті платформа; б — төрт білікгі платформа; в — гондола:
г - хоппер; д - думпкар; е - битум таситын думпкар
22
Негізгі тіркелмелі қүралдарцың жүк көтергіштігі кең
табанды жолдар үшін — 50-60 т. тар табандылар үшін — 20-
25 т. Оте ауыр жүктерді тасымалдау үшін төрт білікті
вагондар пайдаланылады. Төртбілікті платформаларла және
жарты вагондарла тасымалдайтын жүктің мүмкін ұзыпдыгы
12,8-14,3 м болу керек.
Рельссіз көлік. Қүрылыста рельссіз көліктің негізгі
түрлері автомобильдер мен тракторлар болады. Соңғысын
кобінесе ауыр жүктер тасу үшін, әсіресе жолсыз жағдайларда
пайдаланады. Автомобиль колігін кеңінен қолдануды
қамта.масыз ететін факторларга жататындар: басқалармен
салыстырганда өте төмен күрделі қаржы бөлуі арту-түсіру
жұмыстарына шыгатын аз үлес шыгындар жоне оның
жоғары техникалық м үмкіншіліктері (үлкен
шапшаңдылығы, жоғары маневрлігі, жүктерді пайдаланатын
орнына жеткізу мүмкіншілігі). Со-нымен автомобиль
көлігінің үлесі қүрылыс жүктерін тасымалдағанда 85% дейін
барады жоне оның тиімділігі жүкті 200 кМ дейін тасымал-
дағанда анағүрлым артық. Қүрылыс көлік қүралы ретінде
жүк көтергіштігі 1,5-40 т әр типті автомобильдер
найдаланылады.
Қүрылыста пайдаланылатын автомобильдер оздерінің
атқаратын және технологиялық міндегтеріне қарай екі топқа
болінеді:
халық шаруашылығының әр саласында
пайдаланылатын жалпы көліктік автомобильдер - шанагы
бар жүк таситын автомобильдер, өзі түсіргіш автомобильдер,
жүк тіркемелерін тасымалдауға арналған тарткыіп-
автомобильдер;
жүктердің арнайы түрлерін тасымалдау үшін
пайдаланатын маман-дап дырылган автомобнльдер --
автобетон тасушылар, автоерітінді тасушылар, автобетон
араластырғыштар, автоцемент тасушылар, тақта тасушылар,
арқалык тасушылар, ферма тасушылар, тазалық-техникалық
кабиналар тасушылар, тіркел.мелі ауыр жүк тасупіылар
(трейлерлер), автогудронаторлар. Бүдан басқа олардың
кейбіреулері тасымалдау міндетінен басқа технологиялық
операциялар орындай алады (мысалы, бетон қоснасын
дайындау, ерітіндіні мөлшерлеп беру) (1.4-сурет).
23
1.4-	сурет. Арнаяы автомобилъ коліктері:
а — тақта тасушы: б - жайылмалы арқалық тасушы; в - панель
тасушы; г — ферма тасушы; д - сантсхкабина тасушы; е - ауыр
жүк тасушы (трейлер); ж — бетон тасушы; ч — ерітінді тасушы;
и — автобетон араластырғыш; к - це.мент тасушы; 1 - тартқыш;
2 — тіреу-тіркеу күрылғысы; 3 -- тік түратып тіреу қүрылғысы;
4 - шанақ; 5---иистерна; 6 - араластырғыш барабан; 7 - жүк
барабаны
Мамаңдандырылған аетокөлік қүралдары жогары маиеврлік
және жылжымалықиен ерекшеленді жәнс құрылыс жүктерінің
әр түрлерін тасымалдауды үтымды үйымдастыруға, көлік
жүмыстарында еңбек өнімділігін көтеруге, ауыр қол жұмысының
үлесін азайтуға, тасымалдағанда материалдар шығынын кемітуге
мүмкіндік берсді.
24
Аэтокөліктің үздіксіз жүмыс істеуінің маңызды шарты қатты
жабыны бар дер кезінде жол салу. Қүрылыстың автомобиль
жолын жобалау әдетте көліктің жүрісі үстінен және жолдың
планда орналасуынан, жолдардың параметрлерін анықтаудан
және қүралымын белгілеуден түрады.
Уақытша қүрылыстық жолдардың негізгі парамегрлері
жүріс қатары саны, жүріс қатары және жүріс бөлігінің сні
болады.
Жүріс бөлігінің жоне жүріс қатарының енін мынаған сәйкес
алады: бір қатарлық үшін - 3,5 м; екі қатарлық үшін - 6 м,
жүріс бөлігі жүк түсіргенде .машиналар түратын етіп кеңейтіліп
алыпады. Жүк котергііптігі 25-30 г, одан да артық ауыр
машиналарды пайдаланғанда жүріс бөлігінің ені 8 м дейін
үлғайтылады.
Көлік жүмысының тиімділігі тасымалдау үлгісіне және
оның үйлесімді маршрутына, арту-түсіру жүмыстарын
үйымдастыруына байланысты.
Қүрылыста автокөлікпен тасымалдаудың екі негізгі үліілері
қолданылады — маятникті және қайыкты.
Маятник үлгісінде ажырамайтын үзбелері бар автокөлік
пайдалан-ды. Бірақ бүл жағдайда колік қүралдарын артып-
түсірген автосүйре-гіштің түрып қалуы мүмкін.
Қайық үлгісінде бір автосүйрегіш кезекпен екі немесе
бірнеше аэтотіркелгіштермен жүмыс істейді. Бүл автосүйрегіштің
арту-түсіру мезгілінде түрып қалу уақытын кемітеді және
аэтоколік қүралдарының өнімділігін артгырады.
1.2.1.	Арту-тусіру жумыстары
Материалдарды арту, түсіру және жалпы қою жү.мыстары
жүкгі тасымалдаудың жалпы процесінде еңбекгі ең көп сіңіруді
қажет етеді. Арту-түсіру жұмыстарында ауыр еңбекгі жсңілдету
және қол еңбегінің шыгындарын азайту үшін ер түрлі
машиналар, механизмдер және қүралдар пайдаланылады. Әрі
қүрылыс процестерінің еңбасты материалдық элсменттерін арзу
және түсіру операциялары негізінде мсханикаландырылган.
Арту-түсіру жүмыстарын механикалаңцыру үшін жалпы
қүрылыс-тық және арнайы машиналар мен механизмдер
пайдаланылады. Соны-мен жүмыс принпипі бойынша
қолданатын машиналар мен механизмдер келесі топтарға
бөлінеді. колік құралдарынан байланыссыз түрдс жүмыс
істейтіндер және колік қүралдарының қүралымдық боліп бола-
тындар.
Бірінші гопқа арнайы арту-түсіруші және дағдылы жинақгау
кран-дары, циклді және үздіксіз қимылды жүк іиейтін
машиналар, жылжымалы ленталы конвейерлер, мсханикалық
күрсктер және басқалар жатады. Екінші топқа өзі түсіргіш
автомобильдер, өзі қотаратын платформалары бар колік
аспагггары және басқалары жатады.
25
Арнайы аргу-түсіру және дағдылы крандарды (мүнаралы,
жебелі, төрттағанды, көпірлі, арқд.іық-крандар және басқдлар)
дара, ауыр салмакты, өлшемі үзын және ірі өлшемді
қүралымдармен материалларды артып-түсіргенде пайдаланады.
Арнайы арту-түсіруші машиналар циклдік және үздіксіз
қимылды болады. Ең көп қолданатыңдары - өзі жүретін жүк
тиейтін машиналар мен ленталық конвейерлер.
Әмбебап бір шөмішті тиегіш машиналар сусымалы
материалдарды арту және түсіру үшін шөмішпен. айырлы
қапсырғышпен, жақты іл-гішпен, бульдозерлік қайырмамен,
қапсырғышпен және басқа жүмыс қүралдарымен жабдықталуы
мүмкін. Бір шөмішгі тиегіш машиналар-дың жүк кетергіпггігі 10 т
дейін болады.
К.өп шомішті тиегіш машиналар үздіксіз қимылды
машиналарға жатады және көлік қүралдарына сусымалы
материалдар тиеу үшін пай-даланады.
Автотиегіштердің де әмбебап бір шоміиггі тиегіш машиналар
сияқты әр түрлі ауыспалы жабдықтары болады: кран жебесі,
жақты — ілгіштер, шөміштер. айырлы қапсырғыштар және
басқалар. Бүларды өдстінше қатты жабыны бар алаңдарда
пайдаланады.
Ленталық конвейерлер де үздіксіз қимылды машиналарга
жатады және оларды сусымалы жәнс дара материалдарды арту
және қажетті орынға беру үшіи пайдаланады.
Крл еңбегін азайту, көлік қүралдарының өнімділігін көтеру
және арту-түсіру жүмыстарын механикаландыру үшін жағдай
жасау мақса-тымен қүрылыста контейнерлеу және пакеттеу
әдістері кең қолданы-лады.
Осы әдістердің мәні жабдықтаушы зауытгарда үсақ дана
қүрылыс материалдарын (кірпіш, керамикалық тақтайшалар,
ұсаққабырға блоктары, есік және терезе блоктары және
басқалар) олде ондірістік-технологиялық іріктеу базаларында
(әрлеу және шатыр материалдары, тазалық-техникалық. электр-
техникалық бүйымдары және басқалар) арту-түсіру және
тасымалдау қүралдары көмегімсн дайындау не.месе іріктеу
орындарынан қүрылыс алаңына ауыстыратын ірілендірілген
пакеттер әлде контейнерге біріктіруден түрады.
Пакет деп топтарға ірілендірілген үсақ даналы жүк
орналасқан табандықты атайды.
Контейнер деп ыдыссыз жүк тасымалдауга арналған
инвентарлық көп айналмалы алып салынатын қүралды атайды.
Контейнерлер әмбебап және арнайыға бөлінеді.
Әмбебап контейнерлер әр түрлі үсак даналы жүктерді.
арнайы жүк-тің бір түрін немесе шағын тобын тасымалдауға
пайдаланылады.
1.3. Курылыс процестерінің технологиялық жобалануы
Технологиялық жобалау өзімен ең аз техника-
экономикалық көрсеткіштермен жоғары сапалы қүрылыс өнімін
26
шыгаруын қамтамасыз ететін қүрылыс процестерін орындау
үшін ең жақсы үйымдастыру-технологиялық шешімдерін табуын
корсетеді.
Ең жақсы шешім көптеген мүмкіншілік шешімдер ішінен
иепзгі техника-экономикалық корсеткіштерді: өзівдік қүаыа,
үзяқтылығыв және евбек сыйымдылығын салыстыру және таңдау
арқылы үйлесімді вариантты табуды қарайды. Соиымен
технологиялық процестерді ондіру варианттарын жасауды жүмыс
өндірісініңжобасы қүрамына кіретін технолопіялық карга, еңбек
процестер картасы түрінде жүзеге асырылады.
Қүрылыс процестерін жобалау оларды әр түрлі
технологиялық варианттармен орындауды жасауды,
тсхнологиялық сенімділігін есептейді және оны қүжатгауды
қарайды.
Технологиялық жобалаудың мүндай қорытынды
қүжаггарына жүмыс оңдірісінің жобасы, технологиялық карталар
және қүрылыс өндірісінің еңбек процсстерінің карталары
жатады.
Жүмыс өндірісівін жобасы (ЖӨЖ) - гехнолопіяны. орындау
мер-зімін және қүрылыс-жинақтау жүмыстарын қаржылармен
қамгамасыз ету тәртібін анықтайтын және үймереттер мен
ғимараттардың бөліктерін түрғызу бойынша өндірістік
процестерді ұйымдастырудың негізгі жетекші қүжат ретіңде
пайдаланатын жоба және бүган кірегіндер: объект бойынша
жүмыс өндірісінің мерзімдік жоспары не-месе кешенді торлы
график; қүрылыстық бас жоспар; технологиялық карталар;
қүрылыс қүралымдары, бүйымдары, материалдар және жаб-
дықтардың обьектіге түсу графигі; объект бойынша жұмысшы
кадр-лары және негізгі қүрылыс машиналары жылжу ірафигі;
гсодезиялық жүмыстар өндірісі бойынша шешім; қауіпсіз
техника бойынша шешім-дер; технологиялық инвентарь және
жинақтау жабдықтарының тізімі; уакытша жүйелер жасау
бойынша шешімдер; техника-экономикалық көрсеткіштер.
Жүмыс өндірісінің жобасы қүрылысты үйымдастыру
жобасында қабылдаған негізгі шешімдерді және жергілікті
үйымдастыру-техникалық жағдайларды есепке алып жүмыс
сызбалары негізіңде қүрылыс үйымы жасайды.
Қүрылысты үйымдастыру жобасы (ҚҮЖ) техникалық
жобаның қүрамында жобалық мекемесінде жасалады.
ЖӨЖ - де құрылыстық бас жоспардың, қүрылыс
мерзімінің шешімдерін дәлдейді, құрылыс-жинақтау
процестерінің орыидау әдістерін, материалдық, энергетикалық,
техникалық және еңбек кдржылары қажетгілігін, ецбек қоргау
шарттарын анықтайды.
Техвологиялық карта (ТК) - қүрылыс-жинақтау
жүмыстарының жиі қайталанатын түрі, өндірістің үтымды жоне
түрақты технолопіясын іске асыратын жәие жұмыс өндірісінің
жобасы орнына немесе оған қосымша ретінде пайдаланагын
қүжат және бүған кіретіндер: пайдалану саласы; жүмысты
27
орындауды үйымдастыруы және техноло-гиясы; еңбек
шығындарының, машиналық уақьптың және еңбек ақысының
калькуляциясы; жүмыс ендірісінің графигі; материалдық-
техникалық қаржылар; қауіпсіздік техникасы: техника-лық-
экономи-калық көрсеткіштер.
Технологиялық карта төрт топты мөлшерлік қүжаттарды
бейне-лейді: I - картанын найдалану саласы және технологиялық
талаіггар: II — технолопіялық ережелер; өнім алу тәсілдері және
әдістері: III — техпика-экономикалық көрсеткіштер: IV —
магериалдық-техникалық, қаржылар.
Ецбек процестерінін картасы (ЕПК) - жиі қайталанатын
өндірістік операпиялары бар қандай болса да ондірістік процестің
үтымды және түрақты технологиясы іске асыратын және
әдістерін, орындау жагдайларын және осы операцияларды
материалдық-техникалық қаржылар-мен қамтамасыз етуін
анықтайтын қүжат.
Еңбек процестерінің картасын қажетті техникалық-
экономикалық көрсеткіштерді және өндірісті қауіпсіз жүргізу
арқылы жогары сапалы жүмысты кдмтамасыз ететін қүрылыс
өндірісін қазіргі заманның деңгейіне сәйкес келетін озат
тәжірибені зерттеу және қорыту негізінде жасайды. Мүнда
мынадай моліметтер келтіріледі: пайдалану саласы, сңбек
процестерінің үйымдастырылуы: операциялар бойынша график
және звено (бригада) жүмысшылар арасында жүмысты бөлу:
еңбек шарттары.
Қүрылыстык бас жоспар деп қүрылыс мерзімінде
түрғызылатын және пайдаланатын негізгі жинақтау және жүк
көтеретін механизмдер. уақытша үймереттер, гимаратгар және
қондырғылар орналастыруды көрсетілген алаңның бас планын
айтады.
Қүрылыстың бас жоспары одеттс құрылыстың әр мерзіміне
және құрылыс процестерінін әр түрлеріне, мысалы үймсретгің
жерасты бөлігіне, жерүсті қүралымдарды жинақтауға, шатыр
жасауга және т.б., жасалынады.
Объскт бойынша жүмыс өндірісінін мерзімдік жоспары деп
түрғызу мерзімі және жүйелілігі, қүрылыстың кезеңдері бойынша
шығындары және басқалар анықталған қүжатгы атайды.
Сойтіп, жүмыс ондірісінің жобасы қүрамында күрылыс
процесіп жүзеге асыру үшін қажетті қүжатгар (технологиялық
карталар, еңбек процестерінің карталары, қүрылыстың бас
жоспары, мерзімдікжоспар) жасалады, материалдық-техникалык
және еңбек шыгындары есептеледі және қүрылыс процесін іске
асыруға қабылданған мерзімдерге сәйкес оларды пайдалану
жүйелілігі аныкталады.
Сонымен қүрылыс процестерін жобалауда күрделі
процестерді орындаудың әр түрі технологиялық варианттарын
жасауды және техникалық-экономикалық көрсеткіштерді
салыстыру негізінде олардың ең тиімдісін таңдауды ескереді.
Салыстырылатын варианттардың тиімділігін бағалайтын
28
негізгі техникалық-экономикалык көрсеткіштер: кұрылыстың
өзіндік қүны, еңбек сыйымдылыгы және үзақтылығы болады.
Жүмыс қүны озімен жүмыстың осы түрі көлем бірлігі
ондірісінің материалдық, еңбек, энергетикалық жонс басқа
шығындарды акпіалай түрде көрсетеді
К = (Е + М +П+ К )К/Ц .
мүндагы Е - жұмысшылардың еңбек ақысы; М — дайындық-
қойма қаржыларып және объект қоймасына жеткізу қүнын қоса
аліанда материалдар, бүйымдар жоне қүралымдар қүны; П —
машиналар, механизмдер және қүрылғылар найдалану
шыгындары; К — көлік шыгындары; К - қосымша
шыгындарды есеТіке алатын коэффицеіп; (2 *- орындалған
жүмыстардың көлемі.
Жүмыс сцбек сыйымдылығы адам-күн (ад-күн) немесс адам-
сагат-пен (ад-сағ) көрсетілген жүмысгыңосы түрі көлем бірлігін
орындау үшін еңбек шыгындарының мөлшерімен анықталады
мүндағы Е - жүмыстыц осы көлемін орындаудың жинақтық
еңбек шығындары; £?	— орындалған жүмыстардың көлемі.
Жүмыстыц үзіктылығы нақты қүрылыс процесі
жұмысыныц нақтылы келемін орындауға шыгатын уақытпен
(сагат, смена, апта, ай) анықталады.
Кешенді процестің және оның қүрамына кіретіндердің
үзақтылығы процесті орындауға қабылданған әдіске (жүйелі,
жарыспалы, тасқынды) байланысты.
Бәсекелес варианттарда күрылыс үзақгылығы бірдей болган
жағ-дайда экономикалық салыстыру мына формула бойынша
анықталады
Э = (С - С) + Е (К - К) .
I 2 м I 2
мүндагы С . С - салыстырылатын варианттар бойынша
қүрылыс-жина"қтау жұмыстарының қүны; К. К, -
салыстырылатын варианттарбойынша жұмысгарды орында&нда
пайдаланатын негізгі және айна-лым өндірістік қордың қүны
(машиналар, жабдықтар, механизмдер жәие т.б.); Е —
тиімділіктің мөлшерлік коэффиценті	*
Е = 0.14 ә 0. 19.
29
БІРІНШІ БӨЛІМ
2. ҚҮРРЫЛЫС ПРОЦЕСТЕРІНІҢ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ
2.1.	Үймсреттер мен ғиимараттардыц жерасты бөлігін
сал?аанда?ыы технологиялык процестері
Үймереттер мен ғимараттардың жерасты бөлігін салумен
байланысты технологиялық процестерді нөлдік циклдіц
жүмыстары деп атайды.
Нөлдік цикл жұмысының қүрамыпа әдетге топырақты
өңдеу, негіз және іргетас қүрылысының технологиялық
процестері кіреді.
Топырақты оңдеуге дейін дайындық жүмыстарын
орындайды, олар бөліп берілген территорияда негізгі
жүмыстарды орындауга дайындалудан түрады.
Негізгі жүмыстарды жүзеге асыру барысында қүрылыс
алаңының нақты гидрогеологиялық жағдайларында негізгі
жүмыстарды орындауды қамтамасыз ету үшін қажет қосалқы
жүмыстар жасалады.
2.1.1.	Топырақты өңдеу технологиясы бойынша
негізгі ережелер
Топырақты өңдеу, тасымалдау, ?ою жәнс жер ғимараттарын
өңдеумен байланысты жұмыс процестсрі жиынтығын жср
жумыстары деп атайды.
Кейбір жағдайда осы процестсрді тікелей орындауга
дайындық жөне қосалқы жүмыстар бүрын немесе бірте
жүрпзіледі. Дайындық процестері топырақты өңдіру алдында,
ал қосалқы ироиестер оның алдында әлде жер гимарагтарын
жасағанда жүзеге асырылады.
Өнеркәсіптік және азамагтық қүрылыста жер жүмысгары
қазаншүңқыр және үзын ор жасағанда. жолдардың төсемін
салғанда және алаңды тегістегенде орындалады. Осы барлық
жер ғимараттары топырақтан ойма немесе одан үйінді жасаумен
пайда болады.
30
Жср жүмыстары қүрылыс-жинақтау жүмыстарының
қүрамында едәуір үлес салмақ алады — жалпы қүрылыс күнынан
алғанда 107, ал еңбек сыйымдылығымен салыстырғанда 207
астам болады.
2.1.2.	Жер гимараттарының түрлері
Жер гимараттары атқару міндетіне және пайдалану
ұзақтылығына байланысты түрақты немесе уакытша болуы
мүмкін. Түрақты ғимараттар салынып жатқан объектілердің
қүрама элсменттері болады жоне оларды дүрыс пайдалануға
арналады. Оларға бөгет, канал, автомобиль және темір
жолдардың оймалары мен үйінділері және т.б. жатады.
Уакытіпа жер німараттары тек қүрылыс кезеңіңде жасалады
және үймереттердің жерасты бөліктерінің іріетастарын,
технологиялык жабдықтарын. инженерлік коммуникацияларын
және т.б. орнату үшін арналады.
Ой.малардың ?йлшемдерін салыстырғанда оның ені
үзындыгынан 1/10 кем болмаса, оны қазаншүцкыр, ал ені 1/10
ке.м болса үзып ор деп аталады. Қазаншүңқырлар әдетте көлемді
ғимараттардың терең орналасатын бөлігінде, мәселен,
іргетастарда ?айасты қабаттарында жасалады. Үзын орлар
үзынынан созылыңқы коммуникациялар, су, газ, жылумен
жабдықтау, канализацияның сыртқы жүйелерін салғанда
казылады.
Ой.малар мен үйінділердің бүйір еңкіш бетін күлама, ал
оларды айнала көлденең беттерді — бермалар деп атайды. Жер
ғимараттары-ның басқа элементтері: ойма түбі - төменгі
көлденең жер оймасы; бровка — қүламаның жоғарғы жиегі;
қорлар - үйінді жасау үшін топырақ алатын оймалар; кавальер
— артық топырақты үйіп төіетін жер.
Түрақгы жөне уақытша жер ғимараттарына қойылатын
негізгі талап олардың бүйір беттерінің — қүрамының
тұрақтылыгын қамтамасыз етуге болады. Осыған оймалар мен
үйінділер қүламаларының орнықты еңістігін белгілеумен жетеді,
ол биіктік һ пен еңістік табаны-ның а қатынасын білдіреді, ягни
һ/а - 1/т мүнда т — қүлама коэффи-циснті; ол топырақтың
түріне, үйіндінің биіктігіне байланысты. Түрақты жер
ғимараттарының қүламасы уақытшаларға қарағанда жайпақтау
жасалады. Терең оймалар және биік үйінділер құламасына
өзгергіш еңіс беру керек және томенгі қабатына көбірек жайпак
келбет берген дүрыс. Қүлама коэффициентінің мані
қүрылыстың нақтылы жағдайы-на байланысты мөлшерлермен
қабылданады. Қүлама еңісін дүрыс белгілеудің маңызы зор,
себебі ол жер гимаратгарының түрақтылыгын көрсетеді, ягни
олардың жобалық пішіні мен өлшемін сақтау қабілеті.
31
2.1.3.	Топыраідпар жэне олардың
техномгиялыц қасиеттері
Топырак деп жер қыртысыпың үстіңгі қабатында жататын
жыныс-ты атайды. Топырак, негізінен үш түрлі: қатты (қаңқасын
қүратын минерацды бөлшектер), сүйық (топырақ саңылауларын
жарым-жартылай әлде толық толтыратын су) және газ құрамды
(ауа).
Топырақтар негізгі төрт топқа бөлінеді: жартасты,
ірісынықты, қүмды және саз балшықты.
Жартасты — түтас әлде жарық сілсм түрінде жататын
түйірлері бір-бірімен қатты байланыскан, метаморфалық және
шөгінді жыныс-тар.
Ірісывыкты — масса бойынша 50% коп кристалдық немесе
бөл-шектер өлшемі 2 мм артық шөгінді жыныстардан кұралатын
байла-ныспағап топырақтар.
Қүмды — бейнесінде масса бойынша 50% кем 2 мм ірі және
созы-лымдылык қасиеті жоқ (созылымдылық саны 3 =0,01)
бөлшектері бар қүрғақ түрінде сусымалы топырақтар. ™
Саз баліпықты — созылымдылық саны 3 =0,01 көп
байланысты топырақтар.
Топырақгың үсақтық құрамы оның физикалық күйінің
негізгі бір белгісі болады. Ірілігі 0,005 мм кем болса топырақты
бөлшектерді балшықты; 0,005-0,05 мм — шаңды: 0,05-2 мм
қүмды; 2-20 мм — малта тас (сомаланған) немесе үсақ тас (сүйір
бүрышты) 20-200 мм — жүмыр немесе қиыршық тас және 200
мм артық болса ірі тастар әлде үлкен домалақ тастар (валунлар)
деп аталады.
Жер жүмыстарын орындау те.хнологиясына топырақтардың
физи-калық қасиеттері едәуір әсер етеді: тығыздығы, кеуектілігі,
табиғи сңістік бүрышы, бір-біріне тұтасуы, дымқылдығы,
созымдылығы, қопсыту қабілеттілігі.
Топырақ тығыздығы - топырақ массасы, оның
саңылауларындағы су массасын қоса алғанда және осы
топырақгын ие болған көлемінің өзара қатынасы. Ол қүмды
және балшыкты топырақтарга 1,6-2,0 т/мЗ; жартасты үшін —
2,2-3,5 т/м-\
Кеуектілік топырақ қүрылымын сипаттайды. Негүрлым
кеуектілік аз болса. соғүрлым топырақтың қүрылымы тығыз
болады.
Табиғв ецістік бүрышы - топырақшегіне жегкен гепе-теңдік
жағ-дайда түратын бұрыш, ол оймалар мен үйінділердің түрақты
қүрама-лары еңістігін анықтайды және ішкі үйкеліс бүрышына,
бір-біріне түтасу күшіне жене физикалық қасиеттеріне
байлапысты.
Бір-біреуіне түтасуы топырақбөлшектерініңөзара катыстық
күш-теріне байланысты және ысырылуға топырақтың бастапқы
кедсргісі-мен анықгалады. Бір-біреуіне түтасуына топырақтың
түрі жене оның күйі әсер етеді. Дымқылдықтың үлғаюы
32
тұтасудың кемуіне әкеліп соғады, дымқылды және сулы топырақ
тоңазданғанда тұтасу күші едәуір көбейеді.
Дымкылдык топырақты сумен шылықгыру дәрежесімен
сипатта-лады. Топырақ дымқылдығы 5% дейін кұрғақ жәнс
дымқылдығы 30% артық болса сулы деп саналады.
Дымқылдық топырақтың физика-механикалық
сипаттамалары.мен әсер етеді, әсіресе теріс температураларда
судың физикалық күйі өзгергенде. Топырақтың табиғи
дымқылдығы адстте: қүм 7-10; қүмдақты — 10-15; сазды топырақ
- 15-25; саз балшыктікі 20-35% болады.
Топырак созылмалығы - созылмалық санымен /
көрсетіледі, ол топырақтың екі күйіне лайықты бірлік үлесім^й'
көрсетілетін дымқылдықтың бір түрі болып табылады:
ақкыштык және илеу (созымдылық) шектерінде. Созымдылық
саны қүмдақгылардікі 1-ден 7-ге дейін, сазды топырақтардікі
7-17, саз балшықтардікі — 17-ден көп өзгереді.
Қоисығыштық — бұл топырақты өңдегенде бөлшектер
аралық байланысын жоғалту салдарынан көлемін үлгайту
қабілсті. Топырақ көлемінің үлғайуы алғашқы қопсыту К және
қалдық қопсыту К коэффициентгерімен сипатгаладыЛ
Алғашқы қопсыту коэффициенті К қопсытылған
топырақтың көлемі және оның табиғи күйіндей көлемінің өзара
қатынасымен көрсетіледі жоне құмды топырақтар ушін 1,08-
1,17; саздак — 1,14-1,28; балшықты 1,24-1,3. Жартылай тасты
және тасты топырақтар үшін К коэффициенті топырақ кесегінің
орта өлшеміне (1 байланысйы және әдетте “сілкіндіруге“
жарғанда 1,15-1,Ғ2 және “қирауғаң жарғанда 1,13-1,15 тең
болады.
Қалдық қопсыту коэффициенті К үстіңгі қыртыс
қабаттары, жауын-шашын, көлік жүрісі нетйесе механикалық
тығыздау массалары әсерімен топырақ тығыздалған соң оның
көлемінің кдлдық ұлғаюын (табиғи күйімен салыстырғанда)
сипаттайды. Қалдық қопсыту коэф-фициенті әдетте осы
топырақтың алгашқы қопсыту коэффициенті шамасынан 10-
20%' кем болады.
Жер жұмыстарын жобалау практикасында өцдеу
қиыніпылығы де-ген сипаттама пайдаланады. Ол тек топырақ
қасиеттерін ғана емес, лайықты машиналар мен
механизмдерді пайдалану, оларды өңдеу еңбек
сыйымдылығын есепке алады.
Өңцеу қиыншылығы бойынша топырақтарды топтарға бөлу
тәрті-бі жер жүмыстарының “Біріңғай мөлшерлер мен бағалар**
(БМБ) жинағында келтірілген. Мысалы, топырақты бір шөмішті
экскаватор-мен өңдегенде алты, көп шөмішті экскаватормен
және скрепсрмен - екі, бульдозер және грейдермен - үш топ
белгіленген. Жер жүмыста-рын қолмен атқарғанда топырақтар
өндеу қиыншылыгы бойынша жеті топқа болінген. Барлық
жағдайларда топтың кіші нөмірі өпдеу қиыншылығы сң аз
топырақтарға сәйкес келеді.
33
2.1.4.	Онделетін топырақтыц келемін аныктау
Жср жұмыстарының көлемін жер ғимараттарын
жобалағанда, қүрылысты үйымдастыру және жүмыс өңдірісінің
жобаларын жасағанда анықгайды.
Жер бедерінің күрделі пішіндері жер жұмыстарының
көлемін дәл есептеуді қиындатады. Сопдықтан топырақ беті
жазықтардан қүралған деген шартпен алынады. Сонымен жеке
кедір-бұдырларды елемейді, себебі олар көлемінің анықталатын
шамасына елеулі әсер тигізбейді. Мүның өзі есептегенде
элементар геометрия формулаларын қолдануға мүмкіндік береді.
Еимараттың пішіні күрделі болғанда оның бір қатар кдрапайым
геометриялық фигураларға бөлшектейді, сосын олардың
көлемдерін жинақтайды.
Жер ғимараттарының өр түрі үшін жүмыс колемдерін
есептеуге тиісті өдістер қолданылады.
2.1.5.	Крзаншуңдыр ж&не рын ор крзтнда топырақ
массасының келемін аныктау
Оймалар көлсмі тығыз денедегі топырақ көлемі бойынша
анықталады, яғни оның табиғи жағдайында. Үйінділер көлемі
олардың геометриялық көлемі бойынша есептеледі, ал оларға
қажет тығыз денедегі топырақ саны қалдық қопсыту
коэффициентін ессптсу арқылы анықгалады. Қазаншұңқыр
өлшемі планда үлкен жоне оның жер бедерінін кедір-бұдырынан
әр түрлГ тереңдігі болғанда бедер үшін есеп тереңдігіне бірнеше
ең ерскше нүктелер бойынша оның орта арифметикалық мәнін
алады.
Қазаншүңқыр көлемі. Өзімен призматоид көрсететін
кдзаншүнқыр көлемін анықтау үшін алдымен оның өлшемдерін
анықтайды
а - А + 0,5 2;	Ь = В + 0,5 2;
а — а + 2 Н т;	Ь — Ь + 2 Н т,
і	і
мүндағы а жөне Ь — кдзаншұнкыр қабыргаларының астыңғы
жағының өлшемдері, м; а жөне Ь - қазаншүңқыр
кдбырғаларының үстіңгі жағынйң өлшемдёрі, м; 0,5 - іргетас
шетінен күламаға дейінгі жұмыс-тық саңылау, м; Н — бұрыштары
бойынша кдзаншүңқыр үстінің орта-ша арифметикалық белгісі
мен (кдра - егер кдзаншүңқыр тегістелетін үймеде, қызыл -
егер тегістелетін оймада болса) казаншүнкур түбінің белгісі
арасындағы айырым ретінде есептслген кдзаншұңқыр тсреңдігі,
м; т — ҚМЕ мөлшсрленетін құлама коэффициенті.
Кдзаншүңкыр көлемі келесі формула бойынша анықталады
V = Н[(2а + а ) Ь+ (2а + а) Ь ]/6 ,
к	111
34
Кдзаншүнкыр қойындарын кдйта көму көлемі кдзаншүңкыр
мен ғимараттың жерасты бөлігі көлемдерінің айырымы ретінде
анықталады (2.1, б-сурет).
2.1 -сурет.
Кдзаншұңқмр (а),
кдйта көму (б) жөне
ұзын ордың (в)
көлемдерін
анықгау үлгілері:
а - кдзаншүңкыр; б
- қайта көму; в • үзын
ор колемі; 1 — ойма
көлемі; 2 - кдйга көму
көлемі.
Үзын ор көлемі. Ол
ғимараттын бойлай
және көлдснең
пішіндсрін есепке алып
анықталады Бұл
мақсатпен үзын ор түбі мен оның беті бойынша пішін өзгеретін
нүктслерінің арасындағы учаскелер белгі-ленеді.
Осындай учаскелердің әрқайсысы үшін колем жеке
есептслді, сонан сон олардың жалпы саны шығарылады. Учаске
трапеция торізді призматоид ретінде каралады (2.1, в-сурет),
оның жуық көлемі мынаған тен
V	= (Ғ + Ғ)Ғ/2 (аса көтеріңкі)
немссе	1
Ү — Ғ Ь (аса төмендетілпен)
ср
мұндағы Ғ және Ғ — қараланатын учаскенін басындағы және
аяғындағы ^олденеңХиманын ауданы, м2; Ғ -қаралатын учаскенін
көлденен кимасының ауданы, м2; £ - учаскЕ үзындығы, м.
Үзын ордын тура көлемін Мурзо формуласы бойынша
аныкпалады
V	= Ғ + [т(Н + Н У/12]/Ь,
ор	12
мундаіъі Н жәнеЯ - учаскенін басындағы жәнеаяғындағытереңдік,
м. 1	2
2.1.6.	Тік тегістеуде топырак, массасының келемін анықтау
Тегістеу оймалар, үймелердің көлемдерін есептеу және жер
массасып орналастыру үлгісін жасау қағида бойынша түрғын
аудандар немесс өнеркәсіптік алаңдарын қүрудың бас
жоспарларын жобалағанда орындалады.
Есеп жасаудың негізгі материалдары көлденең сызықгар мсн
35
жер планы немесе шаршы бойынша нивелирлеу нәтижелеря болады.
Тік. тегістеуде жүмыс көлемін есептеу үшін көлденен
қималар, төргжақты және үшжақгы призмалар әдісін қолданады.
Тегістеуге жататын планда көлдснең сызықгары бар алаңды
учаске элементтеріне, сосын олардың жалпы жүмыс көлеміп
шыгарады. Көлденең қималар (кесе-көлденең) әдісін тегіс жерде
шамамен есептеу үшін пайдаланады. Бедердің ерекше
қималарыңда көлденең пішіндерді (бір-бірінің аралығы 100 м
аспау керек) сызады, сосын әрқайсысының ауданын және өзара
топырақ көлемін анықтайды.
Төртжақты призма әдісі алаңшаларды тікбүрыштар немесе
қабырғалары а (20-100 м) шаршыларға (2.2-сурет) бөлуді ескереді.
2.2-	сурет. Тік тегістегенде жер жүмыстарыныц көлемін анықтау
үшін аланшаныц шаршыларға бөлу:
а - тілік; б - план; в - тегістегенде жазықтықгардыңорналасуы;
I — ойма; II — нөлдік жүмыстардың шегі; III - үйінді; IV -
жардің беті; V — тегістеу беті; VI — нөлдік белгілердің беті
Жеке тікбүрышты приз.малар іштеріндегі оймалар мен
үйінділер көлемі
И= Ғ(а2/4)(һ + һ + һ + һ) .
і і .’	<
мүндагы а — шаршы қабырғасы һ . һ , һ . һ — шаршылар
бүрышта-рындағы белгілер; “-ң таңбйсы^бар'бе,Үгілер — үйінді,
ал “+ң таңбасы бар — оймалар жасау қажеттілігін көрсетеді.
Үйіндінің (ойманың) жал-пы көлемін үйінді (ойма) учаскелер
шегінде жатқан призмалар және олардың бөлшектерінің жеке
көлемдері қосындысы ретінде анықталады.
Қүрылыс алаңында оймалар және үйінділер жасау бойынша
жер жүмыстары көлемдерін салыстыру жср массаларыяың
балансы болып табылады, ол егер ойма көлемі үйінді көлемінен
36
артып кетсе актю және егер ойма колемі үйінді көлемінен кем
болса пассив болуы мүмкін. Бірінші жағдайда артық топырақ
қүрылыс алаңынан басқа үйінділерге тасылады, екіншіде -
үйінді жасауға жетпейтін топырақты сырттан океледі.
Солай болғандықтан топырақты қурылыс алаңы шегінен
тасымалдау орынсыз, өйткені ол қүрылыстың мерзімін және
қүнын жоғарылатадьі, сондықтан ой.маның барлық топырағы
қалдықсыз үйіндіге төсеуге тырысу керек, яғни алаңда нөлдік
баланс сақтау керек. Осыңдай тсңдік алу үшін алаң тегістеуінің
орнықгы белгісін анықтау керек, осы арқылы жер массаларының
нөлдік балансына жетуге болады.
Жер колемін піаршылар арқьілы есептегенде ойма және
үйіндініңтең көлемдер болатын тегістеудің орнықгы белгісі (2.2-
сурет) мына формула бойынша анықталалы
Н = (5Н + 28Н +35Н ¥48Н/4п.
орн	1	і	*	4
мүндағы П, Н, Н, Н - бір, екі, үш және төрт шаршылар үшін
сөйкес жалпы үштарындағы алаңшаның табиги бетініңбелгілері;
п — алаң шегіндегі шаршылар саны.
Гік тегістеуді жобалағанда жср жұмыстарының колемдерін
сссптеуден басқа топырақ ауыспалылығышын орта қашықтыгын
анықтайды және жер массаларын үйлесімді жайғастыру үлгісін
жасайды. Топырақ ауысналығының орта арасындағы аралықты
саііау ксрек. Ол келесіде жер қазушы — тасымалдаушы
машиналар жинағын тандауға қажет. Оны талдау, графикалық
талцау және графикалық тәсілдермен анықтауга болады.
2.1.7.	Оймалар мен уйінділерді өңдеу алдындагы
дайындық процестері
Оймалар мен үйінділерді өңдеумен байланысты дайындық
нропес-тері топырақты өңдеуге дейін орындалады. Оларға
территорияны таза-лау, гимаратты геодезиялық бөлу, жерді кдйта
ондеу үшін топырақгың құнарлы қабатын алу, тығыз топырақгарды
қопсыту, террііторняны құрғату, үстіңгі су бүруды жасау кіреді.
Территорияшы тазалау ағаштар мен тал-шіліктерді. ағаш
чүбірлерін жұлу, ірі тастарды-валундарды жиыстыру,
қүрылыстарды бүзып көшіруден түрады. Ағаштар мен тал-
шіліктер тамырларымен бірге қазып алынады және жаңа
орындарга көшіріп отырғызылады.
Жер ғимаратгарын геодезнялық белу олардың жердегі орнын
белгілеуден түрады. Бөлуді екі жазықгықта жүргізеді: көлденең және
тік.
Колденең бөлуде салынатын объектілер өстері жерде, ал
тік бөлуде оймалар терендігі мен үйінділер биіктігі анықталып
бекітіледі.
Үймерет остерін жете бөлу, қазаншүңқыр нұсқасын
белгілеу және оларды жерге бекіту үшін құрылыс қоршауы
қызмет етеді. Ол үймереттің барлық периметрі бойынша жаппай
37
немесе үзілмелі болуы мүмкін. Қоршау ағаш тіреулерден және
оларга сырт жагынан көлденең қағылган тақгайлардан немесе
инвентарлы металл қүбырларынан жасалады. Қоршау
геодезиялық аспаптарды пайдаланғанда негізгі өстерге параллель
орнатылады (2.3-сурет). Қоршауда үймерет өстері және жерге
бекітілген таңбалармен реперлерден көшірілген белгілер
көрсетіледі. Ү ймереттер мен ғимараттарды бөлу тексеріледі және
акті бойынша қабылданады.
2.3-	сурет. Қазашпүцқырлар, үзын орлар және үйінділерді бөлу
үлгілері:
а - қазаншүңқырлардың; б - ұзын орлардың; в - көлденең
еңіссіз жердегі үйінділердің; г — соңдай, беткейлеп үйінділердің
Топырақтыц қүварлы қабатыв алу. Топырақтың қүнарлы
қабаты-ның қалындығына байланысты оны кесу тобе-төбе
етумен бульдозер немесе скреперлермен және онан арғы
ауыспалылық үйінділерлен өздігінен түсіретін автомобиль немесе
көлік қүралдарына артумен бір шөмішті экскаваторлармен
жасалады.
Тооырақгы қовсыту. Тыгыз топырақтарды өндеуді жеңілдету
үшін оларды алдын ала қопсытады. Тығыз тасты емес
топырақтарды тракторге тіркелмелі немесе аспалы соқа немесе
қоіісытқыштармен босатады.
38
Территорияны қүрғату құрғататын орлар және дренаждар
жасау арқылы жүзеііе асырылады. Негізгі қүрғататын магистраль
ең төмен жерге салынады. Оған қүрылыс алаңынан суды бүру
үшін жоба бойынша қажетгі бойлай еңісті бүзбай көлденсң орлар
салады.
Үстіцгі суды бүру өңделген оймаларды жауын-шашын
суларынан қоргауға арналған. Бүл үшін жср жүмыстарын
бастауға дейін су бүра-тын орлар жасалынады, олар арқылы
жауын-шашын сулары өздігінен агып, қүрылыс алаңының
сыртына шығарылады.
Жер ғимараттарыиың дайындық жұмыстарына белгіленген
тәртіп бойынша жер бөліп берген соң кіріседі. Қүрылысты
жүргізегін және жер қыртысын бүзумен байланысты мекемелер
жерді қайта өңдеу және топырақтың құнарлылығын арттыру
мақсатымен оның құнарлы қабатын алуға және сақтауга
міндетгі. Жерді қайта ондеу (рекультивация) топырақ қыртысы
бұзылған аландарда оның қүнарлылыгын бүрынғы қалпына
келтіруден түрады. Сонымен қажет жағдайларда топырақ салып
жердің кедір-бүдірлігін тегістейді, сосын оның бетін жаңа
қүпарлы топырақпен өндейді.
2.1.8.	Жер гимараттарын курумен баиланысты
косалкы процестер
Жер ғимарагтарын қүрумен байланысты қосалқы процестер
жер ғимараттарын салумен қатар немесе оларды түрғызғаннан
кейін орындалады. Қазіргі уақытта қолданатын және қосалқы
процестердің болашақ түрлерінің жіктеуі 2.4-сурегте келтірілген.
2.4-	сурет. Қосалкы ароцестерді аныктау үлгісі
39
2.1.9.	Оймалардың цабыргаларын
уақытша бекіту
Оймалардың қабырғаларын уақытша бекіту - бүйір
қысымын қабылдайтын және қүлама коэффиниентінің мнні
нөлдік жағлайда олардың қабыргаларын қүлаудан қоргайтын
??рралымын жасаудан тұрады.
Бекітусіз тік қабыргалы оймалар өндеу жер астындағы сулар
жоқ болганда табиғи дымқылдықты және тереңділіп мыналардан
артық емес топырақтарда рүқсат етіледі: қүмдақта - 1.0; саздақ
және сазбал-шықтарда - 1,5; ерекше тыгыз тасты емес
топырақтарда — 2,0 м. Барлық баскд жағдайларда оймалардың
тік кдбырғаларын уақытша бекіту керек.
Уакыіша бекіткіш жасау едәуір еңбек шыгындарып қажет
етеді жәпе топырақ өндеуі қалай болса, орда немссе
қазаншүңқырда қүрылыс-жинақтау жүмыстарын орындауды да
солай қиындатады. Сондықтан тік қабырғалы оймалар жасауіа
техника-экономикалық дәлдеу болу керек. Оймалардың тік
кабыргаларын уақытша бекіту ??рралымдары және тәсіллері
олардың гегістігі мен өлшемдері, топырақтардың физикалық
және гидрогеологиялық қасиеттері, оймалар ернеулеріпе
динамикалық күштер болуы және келесі жүмыстарды орыидауға
қабылданған тосілдерге байланысты.
Үзын орлар және тереңдігі аз енсіз қазаншүңқырларды
қазғанда арнайы кергіштері бар қалқандар түрінде көлбеу-
бекіткіштер кең қолданылады. Өндіру тереңдігі 3 м дейін
инвснтарлы бекіткіштер қолданылады, олардың агаш
қалқандары қабыргаларға ысырылмалы бүрандалы керпипер
және қүбыртірсулер көмегімен қысылады (2.5, а-сурет). Мүпдай
қалқандарды ондіру қүрғақ топырақтарда жасалғанда және
опдіру терендігіне байланыссыз су құйылу мүмкін болганда
пайдаланады. Егер ойма ені үлкен болса, онда қысым күштерін
қабылдау үшін кергіштер орнына тіреуіш немесе анкерлер
қойылады (2.5, б, в-сурет).
2.5-еурег. Оймалардың қабырғаларын қалқандармсн бекіту:
1 - тіреулер; 2 - бүрандалы таяқтар; 3 — түтас қалқандар; 4 -
тіреуіштер; 5 — анкер
40
2.1.10.	Топырактардың ңасиеттерін жақсартудың
физикалың тэсілдері
Физикалық тәсі.ідерге топырақтарда физикалық процестер
өту аркылы олардың қасиеттерін жақсартуды қамтамасыз
ететіндері: ашық су төкпе, су төмендету, тампонаж, жасанды
тоңдату жатады.
Ашық су төкпе. Апіық су токпемен кдзаншүңқыр өңдегенде
сутартқыш топырақта ойма табанының ең темен бөлігінде
жасалатын шүңқырга кішкентай еңіс береді, одан суды
сорғыштармен тартын піығарады жөне оймадан 100 м кем емес
қашыққа су бұргыиі ор немесе науалармен бұрып жіберуден
түрады. Су бүрғыпі үшін 4-6 м тереңдіктен ішінде сүйылтылған
топырақ бар суды сорып алатын поршеньді, диафрагмалы және
центрден тепкіш сорғыштар қолданады. Үзын орларды өңдегеңде
шүңқырлар ордың арнайы болігінде жасалады (2.6-сурет).
2.6-сурет. Аіпык су төкпе үлгісі:
1 — шпунтты қоршау; 2 — су жинагыш шүңқыр; 3 — соратын
шланг, 4 — сорғыиі; 5 — су бүрғыш науа
Суды жасанды төмендетеу мәні өндеу нолдік белгісінен
төмен жер астындағы судың пщростатикалық деңгейін төмендету
болады. Ол жеңіл қүбыр сүзгі қондырғылар көмегімен,
эжекторлы қондырғылар-мен, су сіңіру және су төмендету
скважиналар жасаумен жүзеге асырылады.
Кез келген тәсілді қолдану ең алдымен сулы топырақтардың
өткізгіштігі, су тұтқыш горизонт қуаты, оның підравликалық
ерекше-ліктері және жер астындагы сулардыц деңгейін төменлету
қажет теренділігімен анықталады. Ең күрделі геологиялық
жағдайларда, мысалы өр түрлі су сіңірмеушілік қабаттары
алмасқанда су төмендету тәсілінің бірімен ашықсу төкпе үйлесуі
жүзеге асырылуы мүмкін.
Жеңіл қүбыр сүзгі қондырғыларды (ЛИУ) қүмды
шөгінділерде жер астындағы суларды 4-5 м тереңдікке жасанды
төмендету үшін қолданады.
Су төмендету — су төмендетуші қондырғылардың әр түрлі
41
үлгілері бойынша орналасумен жүзеге асырылуы мүмкін:
үзындық, айналмалы, алаңшалы, бір және коп қабатты.
Қазаншүңкырлар қүрғатуда ең кен тараган су томендсткіш
қондырғының нүсқалы үлгісі болады.
Қүбыр сүзгі диаметрі 45-50 мм, үзындығы 8,5 м дейін
қүбырдан түрады, оның гөменгі үшына екі қүбырдан түратын
сүзгі үзбесі қосылады: жалпы қүбырдың жалғасы болатын
диаметрі 38 мм ішкі және су өткізу үшін біркелкі тесіктерге
бөлінген диаметрі 60 мм сыртқы болады. Сыртқы қүбыр
шиыршык бойынша диаметрі 3 мм сыммен оралады және сүзгі
және қорғаныш торлармен қапталады. Сүзгіш үзбе ұштықпен
аяқталады, оның ішінде до.малақ және айналмалы қақпақтар
орналасады.
Қүбыр сүзгілерін әдстте қүламаның жиёгінен 0,5 м
аралықта қүрғататын қазаншүцқыр периметрі бойынша
орналастырады. Егер жер астындағы сулардың деңгейін 4-5 м
аргық томендету қажет болса, онда қүбыр сүзгілерді екі қабатпен
(яруснен) жинақтайды.
Қүбыр сүзгілер санын мына формула бойынша анықтауға
болады
Л'= 0/ч .
мүндагы 0 - су агып келуі, мэ/сағ: д - бір қүбыр сүзгінің өткізу
қабілеті.
Қүбыр сүзгінің ады.мы
? =Р/2Ү.
мүндағы Р - қазаншұңқыр перимегрі, м.
Су сіңіруші скважиналар арқылы су томендету мынадай
жағдайда қолданылады, егер өңделетін жердің су түтқыш
горизонты жоғары сүзгіш қабілеті бар су етпейтін қабатпен
бөлінген болса, бірақ онда жер астындағы су болмаса. Бүл
тәсілдің мәні мынада: су түтқыш горизонт диамегрі 100-150 мм
тік скважиналар жүйесімен су етпейтін қабат астында жатқан
қүргақ (су сіңіруші) горизонтпен қосылады. Жоне де бұл
скважиналар болашақ қазаншүңқырдыц периметрі бойынша
бүргыланады. осының нәтижесінде депрессия шүңқыр шегінде
қүрғатылған топырак зонасы пайда болады.
Су төмендетуші скважиналар арқылы су төмендету терең
ондіру-лерді откенде, қашан жер астындагы сулардың деңгейін
2(1 м және одан да аргық төмендеткепде қолданылады.
Бүл тәсілдің мәні, белгілі қашықтауда болашақ өндірудің
айналасында төменгі жагында сүзгімен жабдықталған диаметрі
150 мм кем емес су төмеидететін скважиналар бүрғылаудан
түрады. Әр скважина ішіне үйғарылған гидродинамикалык
деңгейден 1-2 м төмен, бірақ сүзгіден жоғары су қабаты астына
арнайы сорғыш түсіріледі. оның өнімділігі скважинаға агып
келетін есеп судан артық болады. Бір-бірінен қүбыр сүзгілер
әсерінің екі радиусынан аз аралықта орналасқан скважиналар
жүйесінен суды сорып шығару процесінде біртінден өндіру
42
орналастыруға жеткі.іікті өлшемдері бар қүрғатылған топырақ
зонасы қүралады.
Тампопаж сүзу коэффициенгі 80 м3/і;>ул артық жарықтау
және ірі тесікті топырақтарға тампонажлы ерітінділер мен
қоспаларды қысып толтырудан түрады. олар өрекеттестік
нәтижесінде топыраққа су сіңірмеуші.іік және бүтіндігін
күшейтеді. Тампонажды қоспаларды қысып толтыру болашақ
ондіру айналасында орналасқан тампопажды скважиналар
жүйесі арқылы жасалады. Тампонаждың үш түрі болады:
цементтеу, балшықтау және битумлау.
Цементтеу үшін маркасы 300-ден кем емес
портландцементті найдаланумен цемент, цемент-қүмды
ерітіңділердің арнайы қүрамдары қолданылады. Бүл тәсілді жер
астындағы сулардың жылдамдығы 7,5 м/тоул дейін 0,2 мм-ден
артық жарық ашылганда жарықтау жыпыстарда қолдануга
болады.
Балшықтағанда тампонажды қоспа ретінде бстонды
балшықтар-дың суспензиясын, оларды топыраққа қысып
толтырғанда 2-3 м радиусында қабырғалар бекіткіш және су
сіңірмеушілікке жетеді. Балшықтауды цементтеуге ұқсас
бұргыланған скважиналарда орналастырылған инъекторяар
арқылы тампонажды ерітінділерді топыраққа қысып толтыру
жолымен жасалады.
Ыстық битуммеи топырақтарды қысып толтыру скважина
оқпанында битумды ысытумен қамтамасыз ететін.
Тоиыракты жасанды тоцдату қүрылыс жұмыстарын
жүрпзіенде қазаншүңқырід жер астындағы су немесе су сіңірген
түрақты емес топырақтар кіруге кедергі болатын тоңдатылған
топырақтан жасанды берікті су өткізбейтін қоршау жасаудан
түрады.
2.1.11.	Топырақ қасиеттерін жақсартудың хилшялық тәсілдері
Бұған топыраққа араластырылатын реагенттер мсн
минералдық бөлшектердің өзара химиялық әрекеттесіп,
топырақтың бекуін қамтамасыз ететін әдістер жатады.
Химиялық тәсіл реагенттерді топыраққа қысып толтыру
табигатына байланысты силикатгау және шайырлау (смолалауға)
болінеді. Осындай тәсілмен топырақты бекіту процесі натрий
силикатының су ерітінділері немесе қатырғышпен шайырларды
инъскторлар жүйесі арқылы қысып толтыру жолымен жасалады.
Осы тәсілдермен қүмды және шөгінді топырақтарды бекітеді.
Қагумен батырылатын инъекторлар ретінде диаметрі 25-50 мм
болат құбырлар пайдаланады. Инъектор бас жамылғысы, бағана,
түсілген үзбе қүбырлары және үшақтардан тұрады. Ерітінділерді
топыраққа қысып толтыру үшін плунжерлі соргыштар және
үздіксіз қимылды пневматикалық қондырғылар қолданылады.
Сары топырақтарды силикаттағанда ерітіндіні сорғыштармен
қысып толтырады (2.7-сурет).
43
Ерітінділерді қысып толтыру терендігі инъекторларды
батыру тнсіліпе, топырақтың сипаттамасына және біркелкі
дәрежесіне байланысты. Ерітіпділерді алдымен инъекторлардың
бірініпі, сосын екінші қатарына толтырады. Екі ерітіндіні
силикаттағанда сұйық шыны және хлорлы кальций ерітіндісі
алдымсн инъекторлардың тақ, сосын жұп қатарларын
толтнрады. Әр ерітінді жеке соргышпен қосып толтырылады.
Жүмыс аяқталған соң инъекторлар топырақтан гидравликалық
домкрат немссе бүрандалы стаиоклен шығарылады.
2,1.12.	Топырак, қасиеттерін жақсартудың
электрохилшялық тосілдері
Бұл тәсілдің негізі тұрақты электр тогын өткізу әсері
арқасында гопырақгы бекіту немесе оныңфизика-механикалық
қасиегтерін жаксарту болады. Осы тәсілдер суға шылыққан
байланысты топырақтарда тиімді.
Қүрылыс практикасында электрохимиялық тәсілдердің үш
түрлі әдісі қолданылады: электрмсн құрғату, электролитпен
өңдеу, электр-мен силикаттау.
Электрмен құрғату немесе электроосмостнкалы су томендету.
Бүл тәсіл электросмос қүбылысын су беру әсерін күшейту
мақсатымен пайдалануға нспзделген, яғни судың түрақты ток
өрісінің әсерімен топырақ саңылауларында анодтан катодқа
қарай жылжыгу қабілеттілііі. Мұны қазаншүңқыр ені 40 м дейін.
44
сүзу коэффициенті 1 мУтәул кем емес нашар өткізгіш (сазды,
саздак.) топырақтарда пайдаланады. Сонымен басында
қазаншүцқыр периметрі бойынша оныңжиегінің 1,5 м аралықта
және 0.75-1,5 м. Жадыммен түрақты ток көзінің теріс полюсімен
қосылған қүбыр сүзгілерді катодгарды батырады, сонан соң осы
қүбыр сүзгілер контурының ішкі жагынан олардан 0,8 м
аралыкта сондай адыммен, бірақ жылжытып қойылган, оң
нолюспен қосылған болат қүбырлар немесе стерженьанодгар
батырылады. Құбыр сүзгілер жнне қүбырлар су төмеңдету қажет
деңгейінен 3 м төмен батырылады. Жүйенің жүмыс кернеуі 40-
50 В аспау керек. Топырақ саңылаулар ішіндегі су ток өткенде
анодтан катодка қарай жылжиды, осының әсерінен оның сүзу
коэффициенті 5-25 рет кобейсді, ал топырақ сілімінде қысым
деңгейі төмендейді, сондай-ақ бүтіндей қүбыр сүзгіш
қондыргының жүмыс нәтижелігін көтереді. Түрақты ток көзі
ретіндс дәнекерлеу агрегаттары немесе жылжымалы
түрлендіргіштер қызмет етеді.
Электролятяен өндеу. Оның мәні мынада: күбырлы тесілісн
электродтар жүйесі арқылы түрақты электр тоғын «ткізумен
қатар топыраққа химиялықреагенггтер ерітінділерін кіргізу, олар
өзара және топырақтың мипералды бөлшектерімен бірлесіп
әрекст етіп, фазалы күйін өзгертеді және бекітілепн топырактың
физика-мс.ханикалық сипаттамаларын жақсартады. Сонымен ең
жақсы натижеге химиялық реагенттерді тоныраққа екі жақтан
кіргізіенде (анодгар және катодтар аркылы бір мезгілде) жетелі.
Анодты электролиттер ретіндс хлорлы кальций, күкіртқышқыл
алюмиішй және темірдің 5-10% ерітінділері қолданылады.
Катодгы элскгролит ретінде натрий гидросиликат ерітіндісі
пайдаланылады.
Электрмен силикаізау. Натрий силикаты жоне қатыргыш
ерітінді-лерін топыраққа анодиігьекторлар арқылы жүйелі кіргізу
сыргқы қысым және түрақты элсктр өрісі әсерімен жүзеге
асырылады. Оның кіруі ерітінділердің топыраққа жайылу
зонасын көбейтеді және бекіту нәтижесін көтереді.
2.1.13.	Топыракрпы ендеудіц негізгі тәсілдері
Қазір құрылыста топырақты «ңдеудің төрт тәсілі
қолданылады: ме.ханикалық, гидромеханикалық, жарылыс және
қүрамалы.
Механикалық тәсіл. Ол жср қазатын және жер қазып-
тасымалдай-тын машиналармсн топырақты кесіп ондеуден
түрады. Жер қазатын машиналар санына бір шөмішті және қоп
шөмішті экскаваторлар жатады. Жер қазатып-
тасымалдайтындарға бульдозер, скрепер, грейдер, автогрсйдср,
струг, тегістеушілер жатады. Олар топырақты қабаттап кесу,
тасымалдау, алып төгу және тегістеуге арналған.
Гидромеханикалық тәсіл. Су шаруашылыгы құрылысында
кең тараған, ол гидромониторлық қүрылгылардан судың
45
кысыммен шаншып ағуымен гопырақты шайып алуды немесе
жүзбелі жер сорғыш снаря/ггармен суаттар түбінен соруды
қамтиды. Су көмегімен топырақты шаю, тасы.малдау және
үйіндіге төссйтін гидромониторлық қондырғылар мен жер
снарядтары қазаишүңқырлар, каналдар,суаттартүбін опдеу үшін
және герриторияны, бөгстгерді, жоддар астына үйінділер шайын
салу үшін қызмет етеді. Шайылган топырақ сүйық суснензия
(нульпа) гүрінде қүбырлар бойынша тасымалданады.
Жарылыс тәсіяі. Бүл тәсілдің мәні топырақты сілемнен
бөлудеп, ал кейде және оны алдын ала топырақта жасалған
шпурлар, скважиналар, саңылаулар немесе шурфтарда
орналасқан жарылғыш затгардың қуатты жарылу энергиясы
арқылы шамалы аралыққа ауыстырудан түрады.
Қүрастырылғав тәсіл. Бүл тәсіл озімен, мысалы,
механикалық және гидромеханикалық әлде механикалык және
жарылыс тәсілдердің үйлесуін көрсетеді, сондай-ак ол
құрылыстың нақты жағдайларына байланысты.
Топырақты тасымалдау үшін әр түбір жүк көтеру қабілеті
бар автотүсірпшгер, автомобиль және өзі түсіргіш жартылай
тіркемелерден түратын авгопоездар, думпкерлер және тіркемелі
топырақ таситын арбалар, өздігінен жүретін топырақ
іасығыштар және ленталы конвейерлер пайданылады.
Жүмысты орындау тәсілі техникалық құжаттарды сске
алынатын жер гимараттары жобасының техникалық
шешімдеріне, топырақ түріне. жер жүмыстары көлеміне, жер
астындағы сулардың болуына, жыл мезгіліне және басқа
жағдайларға байланысты.
2.1,14.	Топырақты механикалық өңдеу және
қмданылатын машиналар
Жер жүмыстарының жалпы көлемінің 90% шамасы
механикалык тәсілмен, яғни әр түрлі машиналар көмегімен
орындалады.
Ойма күрудыц технологиялық процесі топырақты көлік
қүрал-арына немесе ойма жиегіне түсіру меп өндеу; тік
қабыргаларды бекіту; гопырақты тасымалдау; күламаларды кесу
және түпті тегістеу; топырақты кері көму және тығыздаудан
түрады. Тонырақты ?ңыдеу жетекші процесс болады.
Топырақ өндеудің технолопіялық процестерін орындау
үшін кол-данылатын жіктеуге сәйкес машиналар үш топқа
бөлінеді:
жер қазатын (экскаваторлар, жер қазатын-тасы.малдайты
машиналар);
топырақ тығыздайтын;
қосалқы жүмыстар орындайтын.
Экскаваторчар циклдік (бір ш?кміштілер) жәнс үздіксіз (көп
ш?іміштілер) әрекет ететіндерге бөлінеді.
Жер қазу-тасымалдау машиналарына бульдозерлер,
46
скренерлер, ірейдсрлер, струг-лақтырушылар жәнс ірейдер-
элеваторлар жатады.
Гопырак. тығыздайтын машиналар әрекет ету принципі
бойынша статикалық және динамикалыққа бөліиеді. Бір-
іншілерге - өзі жүретін және тіркелмелі катоктар, ал екіншілеріне
өзі жүретін тіркелмелі дірілдеткіш катокгар, дірілдеткіш тақталар
және тсгістейгіи машиналар жатады.
Қосалқы процестер орындайтын машиналарға бүта
қырыққыш, тамырымен жүлғыш, қопсыткыш және
тегісіегіштер жатады.
2. 7. 15. Топырақты бір швмішті экскаваторлармен вңдеу
Бір шөмішті экскаваторлармен топырақты өңдеу тәсілдсрі
пегізін-де олардың ауыстырмалы жүмыс жабдығының
түрлерімен аиыкталады, олардың ең бастысы: тік күрек, ксрі
күрек, драглайн және грейфер болады.
Топырақ ондеудів технологиялык үліілері. Жүмыс қүралы
типіне байланыссыз бір шемішгі экскаваторлармен топырақ
өңдеу екі темюлогиялық үлгілердің біреуі бойынша жүзеге
асырылады: үйіндіге төгу немесе көлік қүралдарына арту. Кез
кслгсн үлгіні таңдау жер ғимаратыныңтүріне және орналасуына,
оңделгсн топырақты одан әрі пайдалану мүмкіншілігіне, оның
физика-механикалық қасиеттеріне байланысты.
Бірінші үлгіиің мәні мынадан түрады: экскаватордың
жүмыс қүралы жету радиусы шегінде өнделген топырақ үйіндіге
немесе арнайы жер ғимаратына төгіледі.
Топырақ оңдеудің екінші үлгісі оны көлік қүралдарыиа
аргуды ескерсді, олардың негізгісі топырақты ондеу орнынан
төсеу жеріие автомобиліммен тасымалдау болады.
Экскаватордың жүмыс зонасы, қай жерде оның белгілі
түрагы және осы түракта өнделетін топырақтың сілемі бары
қазым деп атала-ды. Қазымды экскаватордың оқтын-оқтын
жылжуымен топырақты жүйелі өндеу нәтижесінде пайда болған
ойманы отіс (өту) деп атайды. Өтістер топырақты өңдеу
айырмашылыгы бойынша мацдайіпа (тіке) және бүйірлі болуы
мүмкін. Мандайша ?бтісте экскаватор ойма өсі бойынша жүреді
және оз алдындагы және өстің екі жағындагы топырақты, ал
бүйірліде жүіру бағыты бойынша бір жағынан ғана өндейді.
Өтіс ерекшелігі қазаншүңқыр тереңдігі мен еніне, оны ондсу
жагда й ына ба йла і іысты.
Экскаватордың пайдалану өнімділігі цикл үзыңдыгыиа жәие
оиы смена ішінде пайдалаиу үзақтылығына тікелей байланысгы
және мыиа формула бойынша аныкталады
Ө =Т 60цпК/К К
мүндагы Т - смена ұзақгылығы, сагі Я ~ шөміштің геометриялық
көлемі, м3: п - бір минуггағы цикддер саны 60/1 \1 — бір циклдің
уақыты; К — шомішті толтыру коэффициентг, К топырақтыц
алгашқы қопсыту коэффициенті; К - экскаваҮорды уақытша
пайдалану коэффициенті.	•*
47
К . К және К - коэффициенттері жүмыс жабдыгының
түрі, топырақ тобы/шөміш сыйымдылығы жйне жүмыс түріне
байланысты, ал цикл саны экскаватордың жүмыс жағдайымен
анықталады.
Экскаваторлардың өнімділігін арттыру жолдары: цикл
элемснтте-рінің уақытын азайту, сондықтан цикл санын көбейту.
Экскаватор жүмысының цикл элементтері: шомішті топырақпен
толтыру, оны түсіруге бүрылу, топырақты шөміштсн түсіру,
қазымға қайта бүрылу болады.
Цикл үзақтылығын қазымнан үтымды түрін таңдап және
оның қолайлы параметрлерін анықтап азайтуға болады-
Шөмішті толтыру ?ззактылығы кесу жолын қысқарту
(жоңқа қалыңдығын ұлгайту) нәтижесінде кемітіледі.
Экскаваторлар өнімділігін жеңіл және орга топырақтарда
үлкен сыйымдылықгы ауыстырмалы шөміштер қолдану арқылы;
уақыт бойынша операцияларды барынша қосарландыру;
шөмішті жақсы толтыру; сыйымдылығы бойынша экскаватор
шөмішінің көлемінен 4-5 рет асатын көлік қүралдарын таңдау
едәуір көбейтуге мүмкіншілік береді.
Бір шөмінггі экскаваторлардың ең өзгеше сипаттамалары
мыналар болады: К — экскаватордың түрақ радиусы (платформа
айналу өсінен топьфақ кесуді бастау сызыгына дейінгі ең жақын
аралық); К - топырақ кесудің жүмыс радиусы, барынша кесу
радиусыный (7? ) 0,9 тең алынады; һ - қазу биікгігі, ол қазым
жасау бойынііЙГбір рет ауысқанда шөмішті толтырумен
себептеледі және барынша қазу биіктігінің (А ) 0,7-0,8 тең
алынады, бірақ шөміпггің үш еселі биікгігінен кем емес; 1 өтіс
бойымен экскаватордың бір жылжу аралығы (2.8-сурет). *
2.8-сурег. Бір шөмішті экскаваторлыц гехникалык параметрлері
Пк күрекпеп жабдыкталған бір шөміпггі экскаваторлармсн
оймалар-ды ендіру. Осы типті экскаваторлар қазаншүңқырдағы
топырақіы мандайша (тіке) және бүйірлі қазымдартәсілдерімен
өңдейді. Қазым-ның ең үлкен тереңдігі экскаватордың барынша
кесу биікгігінен көп, ал ең кішісі -- пайдаланатын экскаватор
шөмішінің үш еселі биіктігнен кем болуы керек.
Маңдайша қазымдар өтіс еніне байланысты тар (өтіс ені
барыиша кесу радиусыяың 1,5Я өлшемімен кем), әдеттегі (ені
48
1,5-1,9К тең) және кеңейтілігендерге (ені 2К. артық) бөлінеді.
Ені 1,5К дейін тар қазаншүңқырларды (2.9, а-сурет) көлік
күрал-дарына бір жағынан артып маңдайша өтіспен оңдейді 1,5-
1,9К болса көлік қүралдарына екі жағынанберіледі (2.9, б-сурет).
Ені 2,О-2,5К оймаларды экскаватор ирекпен жүріп
кеиейтілген мандайша өтіспен бір немесе екі жағынан артып
ондеген жон (2.9. в-сурет), ал ені 3.5К болғанда - тонырақты
колік қүралдарына екі жағынан артып көлденең-мандайша
өтісиен (2.9, г-сурет) өңдейді.
2.9-	сурет. Топырақты іік күректі экскаватормен өцдеу:
а - озі қотарғыш автомобильге топырақгы бір жағынан артқанда
маңдайша ? тіс; б — сондай. екі жағынан артқанда; в — сондай,
экскаватор ирекпен жүргенде; г - қазаншүңқырға көлденең
жүріп кеңейтілген етіс
49
Өтістердің ені мына формулалар бойынша анықталады: тура
сызықты маңдайша үшін
В=2^К2-!2:
ирек тәрізді үшін
В = 2у[Һ;-11 + 2ПТ:
көлденең-тікелей үшін
В=2^В;	+ 2НТ п:
бүйірлі үшін
В=2^1 К;	-тН + 0.7Пт
мүндағы К — экскаватор кесуінің үйлесімді радиусы; / —
экскаватор-дың жүмыс жүрісінің үзындығы; К — түрақ
деңгейіңдегі кесу радиусы: п — экскаватордың көлденең жылжу
саны: т — қүлама коэффициенті: Н — қазым биіктіп
Оймалардың маңдайша қазыммен өндеу көлік
қүралдарының жүмысын қиындатады. Сондықтан маңдайша
қазым тәсілі кең емес оймаларды, бастапқы үзын орларды
өндегенде пайдаланылады.
Егср қазаншүңқыр өлшемдері едәуір болса (ені 3.5К аргық)
бүйірлі өтістерді қолдануға үсынылады (2.10-сурет) топырақты
көлік қүралдарына артып оны бүйірлі өтімдермен өңдеуді
үйымдастыру экскаваторлардың жүмыс параметрлерін толық
пайдалануға және артқанда жебе бүрылу бүрышын азайту
арқылы олардың өнімділігін көбейтуге мүмкіндік береді (2.11-
сурет).
50
в з,ж
2.10-	сурет. Тос күректі экскаватормен казаншүцкырды
бүйірлі өтіспен оццеу
2.11-	сурет. Қазанінүңқырды жарыспалы өтістермен оцдеу
Экскаваторды казымға кіргізу, автомобиль көлігі кіріп-
шығатын еңісі 0.1-0,15 кіру орлар жасалады. Ор түбінің енін бір
кдтар жүрісте 3-3.5 м, ал екі катар жүрісте 7-7,5 м тең алады.
51
Кері күрекпен жабдықталған экскаваторлар өздерінің түрақ
дең-гейінен төмен орналасқан топырақтарға өңдеу үшін
арналады.
Экскаватордың осы түрін көбінесе орлардағы топырақты
өндеу үшін жөне тайыз қазаншүнқырларды ?ңсдегенде
қолданады. Топырақ өндеуі маңдайша және бүйірлі ?етістермен
жүзеге асырылады. Кдзымның маңдайша түрін негізінде үзын
орларды өстік ?ітіспен қазғанда, ал бүйірліпі - қазаншүңқырлар
жасаганда қолданады. Топырақты өңдеуді үйіндіге үйіп те, колік
қүралдарына артып та жүзеге асыруға болады. Соңғы жагдайда
кері күректі экскаваторлардың тік күректілермен салыстарғанда
артықшылығы болады, себебі автомашиналардың
қазаншүңқырға түсуінің кджеті жоқ. Бүдан басқа, кері күректі
экскаваторлар тік қабырғалы үзын орлар (тиісті топырэқтарда)
кдза алады. Кері күректі экскаваторлар қазаншүңқырды бойлай
және көлденең және иректеп жүре алады (2.12-сурет).
2.12-сурет.
Қазаншүцқырды кері
күректі экскаватормен
оцдегенде өтіс үлгісі:
а - қазаншүңқырды
бойлай; б - ирекпен; в -
қазаншұңқырға колденең
Оймаларды
драглайвмен оцдеу.
Экскаватор-драглайндарды
экска-ватор түрағы
деңгейінен төмен
орналасқан үлксн және
терең оймалар-ды
өңдегенде пайдаланады.
Драглайнда үлкен өлшемді
жебе және терең
салпыншақты шөміиіі
болады. Сондықтан оны
топырақты атжал немесе
гікелей үйіндіге түсіріп
және көлік қүралдарына
артып ойғанда пайдалануға
болады.
Драглайнмен кері күрекпен жабдықталған экскаваторлар
сияқты маңдайша жөне бүйірлі қазымдармен өнделеді.
Грейфермен жабдықталган экскаватор жүмсақ және
сусымалы топырақтарды атжалга және көлік қүралдарына, жеке
багапалар, сүр-лем мүнараларының іргетастарына, электр беру
желілершің тіректеріне қазаншүңқырлар өндегенде және
қүдықтар, терең және тар орлар қазу үшін пайдаланады.
52
Қазіргі бір шөмішті экскаваторлар підравликалық жетекпен
және жүмыс жабдықтары қатты салпыншақпен жасалады.
Осындай экскава-торларды адетте підравликалық деп атайды.
Мүндай экскаваторлар тегістеу және арту жүмыстары үшін
шөміш, қайырма, жсбе үзартқыш-пен және өсін жылжыту үшін
жсбеге қосы.мша қондырғымен жабдық-талады. Мүндай жүмыс
жабдықтар жиынтыгы және жүмыс қүралының түзу, көлдснең
және көлбеу траекториялармен жүру мүмкіншілігі оны тек қана
оймалар ондеуде емсс, қүламалар өндеу, қолайсыз жерлердегі
ірге тастар қуыстарын қайта көмуге де пайдалануға болады.
2.1.16. Көп шомішті экскаваторлармен топырақты оңдеу
Көп шомішті экскаватор - бүл үздіксіз жү.мыс істейтін
өздігінен жүретін жер қазатын машина, ол бірнеше үздіксіз
ауыстырмалы шө-.міштер арқылы топырақты сілемнсн бөледі
және оны көлік қүралда-рына бсреді. Көп шөмішті
экскаваторлар ??рралымды?а шешімі бойын-ша шынжырлы және
роторлыларга бөлінеді. Шынжырлы экскаватор-лардың жүмыс
қүралы іпө.міш рамасына оралатын түйық шөміш шынжыры,
ал роторлылардікі - сыртқы бетіне бскітілген шөміштері бар
доңғалақ болады. Роторлы экскаваторлар топырақты жоғары
жылдамдықпен кесу арқасында шынжырлылардан өнімді.
Машинаның ауыспалылық өзгешілігі және шөміштер жүру
бағыты бойынша оларды бойлай қазу (оларды) жөне көлденең
қазу экскава-торларына бөледі.
Бой.іай қазатын экскаваторлар тік, көлбеу жәнс сатылы
қабырга-лары бар әр түрлі пішінді орларды өндеу үшін
пайдаланылады. Экскаваторлар судың ағып кетуін қамтамасыз
ету үшін топырақ өндеуді еңтөмен бслгілерден бастап ор өсімсн
жүрсді. Шөміштермен алынған топырақ экскаватордың көлденең
ленталы конвейеріне түсіріледі және әдетте бір жағынлағы
атжалға беріледі, ол жиектен 0,5 м кем орналаспайды және
колікке артылады.
Қүрылыста көлденең қазатын көп шомішті
экскавагорлардын не-гізгі міндеті қүмды және сазды
топырақтарда оймалар ондеу болады. Бүл экскаваторлар жүмыс
қүралы орналасуына сәйксс топырақты өңдеу әдетте көлікпен
бірге жасалады, ол экскавация процесінде жер қазатын машина
жылдамдығымен жылжып отырады.
Коп шо.мішті экскаваторлардың сменалық өнімділігі
машииа және шынжырда (роторда) бекітілген шөміштер
жүрісінің үзындық жылдам-дықтарыныңара қатынасына едәуір
байланысты.
Ө =60 Т дп К к/к .
п	см ат ш .
мүндагы <? - бір шәміштің сыйымдылығы, м3; п — бір минутта
топырақты алуға және төгуге қатысатын шөміштер саны, п =60
У/І\ V - шоміштер жүрісінің үзындық жылдамдыгы, м/бГ / -
53
шектес шө-мііптердің аралығы, м: К — ш?ммішті наіідалану
коэффициенті; К — уа?ыыт бойынішГэкскаваторды найдалану
коэффициснті; - топыра?—ты ал?ааш?ыы Уоопсыту
коэффициенті.
Көп шөмішті экскаваторлардың өнімділігін көтеруге
шөміштер олшемдерін, кесіп алу жылдамдығын және казым
құламасының бүрышын дүрыс 'іаңцау жолымен көтеруге болады.
2.1.17. Жер қазып-тасымалдайтын машиналармен
топырақты өңдеу
Жер қазып-тасымалдаіітын машиналармен топыракты
өңдеудің технологиялық процесі топырақты қазу, түсіру және
оны үйіндіге тегістеуден түрады. Жер қазып-тасымалдатын
машиналардың негізгі түрлері бульдозерлер, скреперлер және
греіідерлер болады.
Жер қазып-тасымалдаіітын машиналар тегістеу
жүмыстарында, карьерлерді қайта өңцегенде және үйінділер
салганда, яғни топырақты ?ңгдеумен қатар үйіндіге қабаттап
салу керек болғанда, кеңінен қолданылады.
Топырақты бульдозермев оңдеу. Булвдозерментопырақоңдеу
про-цесі үш негізгі операциялардан түрады: топырақты алу,
тасымалдау және үю.
Бульдозерлерді топырақты атжалға немесе биіктігі 1,5 м
дейін үйінділерге тікелей ауыстырып терең емес (2 м дейін)
оймалар өндеу; алаңшалар, оймалар мен үйінділер қүламасып
тегістеу; үзын орлар және қазаншүңқырлар қуыстарын қайта
көму; жүк тиеушілер алаңын-да ?і\_ делген топырақты домбықтау
үшін қолданады. Бульдозерлер сонымен қатар қосалқы
жүмыстарда және дайындық жүмыстарын жүргізгенде (учаскені
бүталардан, ағаштардан, түбірлерден, тастардан тазартқанда,
өсімдік қабатын алғанда) кең пайдаланады.
Алаңшаларды бульдозерлсрмен тегістеу көбінесе екі
тәсілмеп орындалады: ормен және қабатпен (2.13-сурет).
2.13-сурет. Топырақты бульдозермен өңдеу үлгісі:
а - ормен кесу; б — қабатпен кесу; 1, 2, 3... кесу жүйелілігі
54
Ор тәсілімен ондеу қашықтығы 50 м дейін ауыстырғанда
гопырақ-тың піығынын азайту үшін қолданады. Гереңціга 0,4-
0,6 м қатар тілім-орларды бір ізбен бірнеше өіу арқылы жасайды.
Орлар енін бульдозер күрегінің еніне тең алады, ал орлар
арасында қалдырылған қоспалар ені байланыскдн гопырақгарда
0,4 м және шамалы байланысқанда 0,6 м тең етіп алынады.
Қоспалар әр ордан отксннен кейін өнделеді.
Ауыстыру қашықтыгы 50 м көп болса әр 25-30 м кейін
аралық үймелер жасалады, олар сонан соң екі немесе ?уш
парланғэн бульдозер-лермен ауыстырылады.
Топырақты қабат үлгісімен өңдеу катар тілімдермен
жасалады және де әр алдыңғы тілім келесімен 0,3-0,5 м асыра
жабылып отырады. Қуагына байланысты бульдозер жер қазып-
тасымалдау машина ретінде топырақгы 150 м қашықтыққа дейін
ауыстырған жағдайда нәтижелі.
Топырақты төгу екі тәсілмен жасалады: бір мезетте қатар
тығыздап, каба іт ап і ыгыздау және қабаітап і ығыздаусыз үйінді
жасау.
Бульдозердің сменалык пайдалану онімділігі мына формула
бойынша анықталады
60ТдаКк.
Тт+Та+ІжІГж+16ІІ'6 ’
мүндағы Т - сменада?ыы бульдозердің ж?ммыс үзақтылығы.
сағ; д — бульдозердің бір рейсте ауыстыратын тығыз күйіндегі
тонырақтың көле.мі, м\ а — ауыстыру барысында топырақ
шыгынын есепке алатын коэффициент, мына формуламен
анықталады а = 1~0,0051 /, ; Ь — жүкпен жүретін есеіггі
қашықтық, м; К — уақыт бойьйіша машинаны пайдалану
коэффициенті 0,8*гең болып алынады; Т — топыра?тты толтыру
?зза?тты?ыы, мин; Т — жылдамды?тт& ауыстыру?аа кететін
уа?ыыт, мин; / , / - Ж?ккті ж?нне бос ж?рріс ?аашы?тты?ыы, м
(жер массасьпГауйстыратын орта ?аашы?тты??аа тең алынады);
И . V - бульдозердің ж?ккпен ж?нне бос жылжу
жйлдамЛы?ттары, м/мин.
д. V . V . Т . Т — н?сс?ааулы-м?ллшерлі ?ддебиеттер
бой ынша*аны ^талады
Топырақты скреперлермен ондеу. Скрепер жер қазып
гаситын машина ретінде келесі операцияларды орындай алады:
іпомішті қатар толтырып топырақты қабагтап өңдеу, алыиған
топырақты тасу және берілген қалындықпен қабаттап тосеу.
Скрепердің жүмыс құралы пышақ қүрылғысы бар шөміш
болады, ол топырақты кссумен қатар шөмішті онымен толтырып
жүзеге асырады. Көлік жағдайына ауысу шөмішті тереңдетумен
қагар оны жауып қойып жүзеге асырылады. Шөмішті еңкейту
55
немесе шөміштің артқы жақтауын ауыстыру арқылы жүру
процесіңде топырақты кабатгап түсірсді. Толық жүмыс шікліне
шөмішті толтыру. оны түсіру орнына ауыстыру жоне беріліен
қалыңдықпен қабаттап жаю кіреді. Топырақ тілу қалыңдығы
тартқыш қозғалтқышының қуатына байланысты. Скрепер
жүмысында келесі кесу тәсілдері қолданылады; қалындығы бір
қалыпты жоңқамен, қимасы айнымалы жоңқамен, тарақты,
шоқумен.
Скреперлермен I және II дәрежедегі топырақ алдын ала
қопсыту-сыз оңделеді және оларды алаңшаларды тегістегепде,
үзынынан бойла-ған жер ғимараттарын жасағанда, салынагын
мойындар, дамбалар, бөгеттерге топырақ салғанда кең
пайдаланады.
Қазіргі уақытта қолданатын скреперлер жүмыс жабдықтары
тарт-қышпен өзара байланысының типіне қарай тіркелмелі,
жартылай тір-келмелі және өздігінен жүретіндерге бөлінеді.
Тіркелмелі скреперлерді шөміш сыйымдылыгына байланысты
топырақты 1500 м дейін қашық-тыққа, ал оздігінен жүретіндерді
- 5000 м дейін қашықтыққа қолдан-ған жөн.
Алаңшаларды тегістегенде скреперлер өтістерінің жүйелігі
әр түрлі болуы мүмкін, бірақ практикада көбінесе топырақты
өңдеудің келесі үлгілерін пайдаланады: жүйелі, аралық тіліммен
және шахмат-қырлы етістер. Ең тиімді өңдеу аралық гіліммен
және шахмат-қырлы өтістер болады (2.14-сурет). Топырақты
жүйелі етіспен өңдеу бүйір білікше түрінде өңдеуден үгымды
емес.
2.14-сурет. Алащиаларды
скреперлермен тегістегенде
тошрақты өцдеу үлгісі:
а — аралық тіліммен өту,
б — шахмат-қырлы в-тіс
— ғг* ^^рғж^’^1
“1
Топырақ жаң?пасының
қалыңдығы өтістердін шахмат-
қырлы жүйе-лігінде бір
қалыпта қалады, ал кесілетін
жоңқа сні кесіп алу соңында
қозгалтқыш жүмысын
жеңілдету үшін екі рет азаяды,
ол кесу кедер-гісін кемітеді
және шөмішті толтыруға, оны
тереңдетпей жүргізуге
мүмкіндік береді.
Скрепердің жүмыс ңиклі
үзақтылығының дені төгу жеріне бару және кері жүруден түрады.
Сондықтан тасымалдаудың орташа үзын-дығы мен бұрылу
санының ең кіші мағыналарына жеткізетін жүрістің ең үтымды
үлгісін таңдауға ерекше назар аудару керек.
56
Алаңшаларды скреперлермен тегістегенде бойлай жөне
көлденең тасымалдау қолданады жөне жүріс келесі үлгілерге
болінеді (2.15-сурет):
2.15-сурет. Алацшаларды тегістегенде скрепердіц жүру үлгісі:
а - эллипспен; 5 — сегіздіклен; в - шиыршыкден; 1 -
топырақ алу, 2 - топырак төгу
эллипспен - әдетте, алаңшаларды тегістегенде жөне
үзындығы шамалы алымдарда қордан үйінділер салғанда
қолданады. Сонымен скрепердің және көліктің қозғалу
бөлшектсрін гозудан сақтау үшін жүріс бағытын әлсін-өлсін
өзгерту керек;
сегіздікпев - дәл эллипспен орындалатын процестерде,
бірақ жұмыс майдапының үлкен үзындығында қолданады.
Сонымен мүнда қозғалу бөлшектерінің бір жақты тозуы
жойылады;
ишыршыкпен - түсу қүламасын жасауға жұмыстың үлкен
көлемі қажет емес, аласа үйінділер салғанда ұтымды;
нрекпен - бірінен соң бірі жүретін скреперлер тізбегін
қолданумен үзын бойлық бір жақты қорлардан үйіңді салғанда
қолданылады;
қайықты — шоғырланған жүк маесаларын ауыстырғанда
және бір-бірінен көп қашықтықта болғанда қолдану мүмкін.
Жоғарыда қаралған әдістердің қисындасуы болатын басқа
да жүріс үлгілері қолданылуы мүмкін.
Скрепердің өнімділігі сегіздік және шиыршықпен жүргеңде
эллипспен салыстырғанда неғүрлым жоғары.
Скрепердің сменалық пайдалану өнімділігі мына формула
бойын-ша анықталады
(ЛТ9КуКт
мүндағы ц - шөміштің геометриялық сыйымдылығы, м’; Т —
57
смена үзақтылығы, саг, К - смена уақытын найдалану
коэффициенті; К - скрепер^ііюмііііін толтыру коэффициенті;
К — скрепер ш?ймішіндегі топыра?ттың к?ййіне байланысты
?<5опсыту коэффициенті; 1 - жүмыс циклінің үзақтылығы, мин.
/ = I/V +/ /V + І/Ү + 1/У + і .
« а а ж ж Т Г 6	6 айм
мүндагы / - шөмішпен топырақ алгандағы жол үзындығы, м;
мына форкуламен анықталады
/ =цК/ЬҺ К
п	т / п
мүндағы Ь - шөміштің қамту ені, м; һ — тілу тереңцігі, м; И -
скрепердің топырақ алғандағы жүріС жылдамдығы, м/мйн,
скрепердің ең кіші жылдамдығына ( V ) 0,65 - 0,8 тең алынады:
/ . / — жүкті және бос скрепердің еСвпті жол қашықтығы, м,
іЙер^массасын ауыстыратын орташа аралыққа тең алынады; V
— жүкті скрепердің жүріс жылдамдығы, м, скрепердің ең үлкей
жылдамдыгына (V ) 0,5-0,75 тең алынады; / — скрепердің
топырақты төккеТйіе өтетін жолдың үзындһіғы, м, мына
формуламен анықталады
/ = дК/ЬҺ .
7 Т
мүндағы һ - алынатын қабат қалыңцығы, м; V— скрепердің
топырақ төккендегі жүріс жылдамдыгы, м/мин,г0,75 V тең
алынады: V — бос скрепердің жүріс жылдамдығы, м/мин,70,75-
0,85) И тёң алынады: / - скрепердің айналуына шығатын
уақыт, 1Сйін, мына формуЗЙмен анықталады
/ = п (12 ә 15)/60 .
мүндағы п - айналу саны; 12ә15 - бір айналу үзақтығы, сек;
К — призма қирау коэффициенті.
Топырақты грейдерлермен өвдеу. Грейдерлер бульдозерлер
сияқты пышақты қазып-тасымалдайтын машиналарға жаіады.
Грейдердің негізгі жүмыс қүралы алдыңғы және артқы
доңғалақтар аралығында бекітілген тілгіш пышағы бар қайырма
болады. Машина қазымды бойлай жүргенде пышақ көмегімен
топырақты кесу және оны атжалга салу жүзегс асырылады.
Қозғалу бөлшектері және жүмыс қүралының
??рралымдарына байланысты олар грейдер-элеваторларға
бөлінеді.
2.1.18.	Топыракрпы үю жоне тыеыздау
Топырақты үю және тығыздау тегістеу жүмыстарында, әр
түрлі үйінділер жасаганда, ірге тастар қуыстарын қайта көмгендс
орындалады.
Өзі гүсіретін машиналармен жеткізілген топырақтардан
58
үйінділер жасағаңда алаңды карталарға бөледі: біріншіде топырақ
түсіреді, екіншісінде — тегістеледі, үшінініде - тығыздалады.
Тегістеу бульдозермен, ал тым үқыпты арнайы тегістеу
машиналармен (автогрейдерлермен) жасалады. Тегістелетін
қабаттар қалыңцыгы топырақ тыгыздаушы машиналардың
мүмкіншілігіне сайкестену керек: егер қалыңдығы аз болса,
тығыздаушы машинаны пайдалану нетижелілігі томен болады,
ондай болмаса тығыздаудың қажетті дәрежесіне жетуге
болмайды.
Топырақты ең үлкен тығыздау нәтижесіне жететін және
оны тығыздау үшін ең аз еңбек шығатын үйлесімді дымқы.тдықта
тығыздау керек. Топырақтың табиғи күйіндегі дымқыллығы
үйлесімдігі жақын, сондықтан оны кеуіп кдлудан сақтау үшін
лезде тығыздаған жөн. Дымқылдығы шамалы топырақ нашар
гығыздалады әрі шығынды көбейтеді. Мүндай топырақты
дымқылдандыру керек.
Жер ғимараттарый салу біртекті немесе алмасу
қабаттарымен әртекгі топырақтан онделуі мүмкін (2.16-сурет).
0)
2.16-	сурет. Жер ғимаратгарында топырақты төсеу жөне
тыіыздау үлгісі:
а, б — оймаларды; в, г — суға шылыққан негізде
Байланысқан тоііырақтардан түратын төменгі қабаттарға
жауын-шашынды үйіндіден табиғи ағуын қамтамасыз ету
мақсатымен жиек жағына еңіс береді.
Топырақтың тыгыздалуын жақсы қамтамасыз ету үшін
құрғатыла-тын топырақтар жиектер үйінді өсіне колденең
қабаттармен төселеді. Әр түрлі сүзгіш қабілеті бар топырақгарды
бір кабаттың шегінде ал-мастыруга болмайды, себебі бүл
байланысқан топырақтардың артық дымқылдануына және
олардың көтергіш қабілетін азайтуға әкеліп соғады.
Топырақты тыгыздау жер гимараттарыныц қайсысы болса
да қүрылыста ең маңызды операпиялардың бірі болады.
Топырақ тығыздау процесіне қойылатын негізгі талаптар:
топы-рақтың үйлесімді дымқылдығы, тығыздалатын
59
қабаттардың калыңды-гы, тыгыздаушы машиналардың қолайлы
массаларын таңдау.
Топырақтың жетілген тығыздануы мына қатыиас арқылы
анықта-латын коэффициентпен бағаланады
К = г/г ,
а *
мүндағы г - ныгыздалғаннан кейін алынғап топырақ
тығыздығы.вг/см’: г — топырақ қаңқасының берілген тексеру
тығыздығы, г/см\
Жер ғимараттарындағы топырақ тығыздыгы “Қүрылыс
мөлшерлері мен срежелері* (ҚМЕ) талаптарына сәйкес келу
керек.
Топырақты тығыздау үшін статикалық та, динамикалық
қимылда да топырақ тыгыздаушы машиналар қолданады.
Топырақ тығыздаушы машиналар әр түрлі жүмыс қүралдары
бар тірксмелі, аспалы және өздігінен жүретіндер болуы мүмкін.
Топырақ ныгыздаудыңтөрттәсілі болады: тығыздау, таптау,
дірілдету және дірілдетіп таптау.
Тығыздау. Өздігінен жүретін және пневмодоңғалақты
тіркемелі катоктармен орындалады. Тығыздау күшіне кагоктың
ауырлық күші мен тербелу жазықтығындагы балласт жүгімен
жасалатын жоғары үласқан кернеу арқылы жетеді.
Топырақгы тығыздау үшін жүмыс қүралының үлес қысымы
топы-рақтың беріктік шегінен аспау керек және мынадай болу
керек.
а(0.9 ә і.о) а .
г
мүндағы сі — тығыздагыштың (катоктың) жүмыс қүралының
үлес қы-сымы, МПа: (1 — топырақтың беріктік шегі, МПа.
Тыгыздағыш маши&алар жүмыс істеу үшін үзындығы 100—
200 м кем емес учаске (алым) дайындау керек. Ені тар алымдарда
(тығызда-ғыштың айналуы қиындалады) топырақты
тыгыздағанда көбінесе үдемелі-қайту үлгі бойынша ауысатын
оздігінен жүретін барабанды тығыздағыштар қолданылады.
Тшггау. Барлық топырақтарды таттгап тығыздауга болады, бірақ
ең орындысы бүл тәсілмен төмен дымқылда топырақгарды гыгыздау.
Топырақгы таптап тыгыздау механикалық таптағыштармен
(пневматикалық, электр), аспалы тақталармен (экскаваторлар
және тракгорларға), таптағыш машиналармен жүзеге асырылады.
Пневматикалық жөне электр таптағыштармен машиналар
маңына бара алмайтын срекше тар жерлерде орлар мен
қазаишүңқыр қуыстарын және іргетастары жақын жерлерді
тығыздайды.
Дірілдету. Мүны байланыспаган және қүмды-малта тасты
топы-рақтарда қолданган жөн. Топырақдірілдеткіш катоктармен
гыгыздала-ды. Топырақты дірілдетіп тығыздау технологиялық
үлгісі таптаудікі қалай болса, тап сондай — қайықты әлде
айналмалы қиыршықты.
60
Дірілдетіи таптау. Құрастырылған қимылды (дірілдетіп
таптағыш-тар) тығыздаушы машиналардың басты артықшылығы
- күш импульсін және тығыздалатын топырақка оның әрекет
үзақтылығы көбейтуді үйлестіруден түрады.
2.1.19.	Топырақты гидромеханикалық тэсимен еңдеу
Топырақты гидромеханикалық тәсілмен өңдеу
технологиялық процесіне: карьерде топырақты сумен шаю; су-
топырақ қоспа араласын үйінді салатын жерде тасымалдау;
қабатпен үйіңді жасау және артық суды топырақган айыру кіреді.
Топырақты гидромеханикалық өңдірудің екі негізгі тәсілі
болады: гидромониторлық және жер снарядгық.
Топырақты гидромониторлармен өңдеу. Гидромониторлық
қондырғы сорғыш станциясына су жіберетін магистральды
қүбырға қосылған гидромониторлардан түрады. Әр
гидромонитордың оқпан үшына лақтырылатын үлкен
кинетикалық энергиялы ағысты қүратын саптама бүрып
кигізіледі, ол топырақты үйіндіге науалар немесе қанаулар
бойынша өздігінен ағатын гидроқоспасын айналдырады. Су
шығыны жзне ағыс жылдамдығы ауыспалы саптама көмегімсн
реттеледі.
Гидромониторлармен топырақты сумен шаюдың екі үлгісі
болады: қарсы қазыммен — тәменнен жоғары қарай және жолай
қазыммен — жоғарыдан төмен қарай (2.17-сурет).
2.17-	сурет. Топырақты гидромонитормен өцдеу:
а — қарсы қазыммен; 6 — жолай қазыммен
61
Бірінші тәсілде гидромонитор қазымға перпендикуляр
түбінде болады және қазымның жоғарғы бөлігі қүлаганща онын
табанын сумен шавды. Сонымен қатар қүлаган топырақ сумен
шайылады және су-топырақ қоспа гүрінде еңкіш науалар немесе
су бүргыш каналдар арқылы үйінді жасайтын жерге ағып
қүйылады. Бүл үлгінің қүнды-лығы су ағысының кинетикалық
энергиясын ең толық пайдалану болады. Дегенмен, қазымда
қоспаның қарсы тасқыны підромонитор-ды басқару және оны
топырақты шайған сайын ауыстыру бойынша жүмыстарын
қиындатады.
Жолай үлгісімен шайғанда гидромонитор қазымның бетіне
орна-ластырылады, ал топырақты шаю жогарыдан тәмен қарай
қүламаны бойлай бағытгалған агыспен ©нделеді. Бүл т&сілде
қоспаны бүрып ағызуга ең жақсы жағдайлар туады, бірақ су
шығыны едәуір көп болады.
Қауіпсіздік техника талаптарына сәйкес пгдромонитордың
қазымға дейін ең аз жақындауы мынадай тәуелділікпен
анықталады
I Щһ.
пйп
мүндағы) — топырақтүріне байланысты алынатын коэффициент
(сары топрақтар үшін — 1,2; саз балшықтылар үшін — 0,6—0,8;
саздақ топырақтар үшін — 0,4—0,6); һ — қазым биіктігі, м.
Қоспа араласым қазымнан үйінді қүратын жерге болат
қүбыры немесе өздігінен ағызып тасымалдауга болады.
2.1.20.	Топырақ өңдеудің жабық тэсілдері
Бүл тәсілдер тікелей топырақта жол үйінділері, үймереттер
мен пімараттардың астынан инженерлік коммуникаңиялар, ягни
оны ашусыз және ор жасамай салуды қамтиды. Бүл тәсілде
қүрылыс мерзімі және қүны қысқартылады, өйткені жер
жүмыстарының көлемі едәуір кемиді және көліктің әдеттегі
жүрісін және жүмыс учаскесіндс жер астындағы
коммуникзңияларды пайдалануды қамтамасыз ететін сақ-тық
және көпір ??рралымдарын салудың қажеті жоқ.
Қазіргі уақытта қүрылыс практикасында жабық ?атістің
бір қатар тәсілдері бар, оларга жататындар: қалқаңды өтіс, басып
кіргізу, тесу, дірілдетіп тесу, көлденең бүрғылау кіреді.
Қалқанды өтіс. Бүл тәсілді диаметрі 2 м және артық
салынатын үзын бойлық өндіру жасау үшін қолданады.
Қалқаңды өтісті әдетге металл қабыршықтүрінде жасалған өткіш
қалқан көмегімен жүргізі-леді, қабыршақтың ішкі диаметрі
салынатын коллектордың сыртқы диаметріне тең болады.
Басып кіргізу тәсйгі. Бүл тәсіл 70 м дейін аралықта диаметрі
600 - 1800 мм орсыз қүбырлар салғанда жөне диаметрі 3 м
дейін коллекгор-ларды темірбетонмен ©ңдегеңде кең қолданады.
Қүбырларды орсыз басып кіргізу мөні мынадан турады;
62
салынатын қүбырды пышақпен жабдықталі-ан ашық ұшымен
топырақ сілеміне басып кіргізеді, ал тығыз керн түрінде өнделген
топырақ шнек қондырғысы көмегімен салынатын қүбырдың
ішкі диаметрі арқылы немесе қүбыр ішіндегі топырақ су
ағысымен шаю гңдромеханикалық тәсілмен шығарылады.
Тесу тәсілі. Бүл коиус үштығы бар қүбырды топыраққа
басып кіргізіенде оның қолайлы тығыздалуы есебінен тесіктер
пайда болуға негізделген. Басып кіргізу үшін бір немесе екі
қосарланған підравликалық домкраттардан түратын баспалы
сорғыш-домкратты қондырғылар пайдаланады.
Дірілдетіп тесу т?ссілі қүбыр тесу процесінде қосымша дір-
ілдсу әсерін пайдалануға негізделген. Дірілдетіп тесу
қондырғыларында бойлай бағытталған қоңдырғылар қолданады.
Бүл тәсілмен байланыссыз қүмды топырақтарда 35 — 60 м
үзындыққа диаметрі 500 мм дейін қүбырларды тесу ғана емес,
оларды жерден шығаруға болады. Қүбырларды дірілдетіп тесу
соқпа-дірілдеу-басу қондырғымен орындалады.
Көлденец бүргылау. Бұрғылау және қүбырды скважинаға
салу процесі жеке және қатар орындалуы мүмкін. Жеке
орындалганда алдымен скважинаны бүрғылайды, сонымен одан
бүрғы аспаптарын алған соң қүбыр салады. Қатар тәсілінде
бүрғы аспабы жылжуымен бірге құбыр салынады.
2.1.21.	Топырақты буреылаумен өңдеу
Бүрғылауды қүрылыста топырақтардың қасиеттерін және
сала-ларын зерттегенде, жер астындағы сулардың деңгейін
анықтағанда, сумен жабдықтау және жер суын төмендету
скважиналарын жасағанда, жарылғыш заттар қолдапылып жер
жүмыстарын орындағанда, қада негіздеріп жасағанда,
топырақтарды жасанды бекіткенде пайдаланады.
Әр түрлі бүрғы аспаптарымен бұрғылау арқылы
топырақтарды тік, қисайған немесе көлденең диаметрі және
тереңдіктері әр түрлі каналдар жасалады. Диаметрі 75 мм дейін
және тереңдігі 6 м дейін өндірулерді ншурлар деп, ал диаметрі
және тереңдікгері мүнан үлкен болса — скваживялар деп атайды.
Шпур немесе скважинаның жоғарғы жағын — ауыз, бүйір жақ
беттерін — қабырғалар деп атайды.
Бүрғылағанда жынысты механикалық немесе физикалық
әсерімен қиратады.
Бүрғылаудыц механнкалык тәсілдері. Механикалық
бүрғылаудың технологиялық процесі жынысты қирату, оны
үстіне шыгару, бүрғы оңдіру қабырғалары және косалқы
операциялар түрақтылығын қамтамасыз етуден қүралады.
Қазымда топырақты кесу, уату, опырып алу және қүрама
әсерімен қиратады.
Механикалық бұрғылауды негізгі үштәсілдермен жүргізеді:
айналмалы, дірілдемелі және соқпа.
Айвалмалы тәсілмен бүрғылағанда қазым топырағын бүрғы
63
аспабы айналумен қиратады. Бүрғылаудың бұл тәсілі жогары
өнімділік және тік, еңкіш және көлденең скважиналар бұрғылау
мүмкіншілігімен ерекшеленеді.
Айналмалы тәсілдің негізгі бүрғылау түрлері - өздігімсн
жүретін қондырғылар нсмесе станоктар арқылы орындалатын-
шнекті, колонкалы және роторлы.
Соқпа тәсілімен бүрғыляғанда өңдеуді тереңдігі 250 м дейін
скважиналардың толық қимасына жаппай қазыммен жүргізеді.
Соқпа тәсілімен бұрғылау соқпа-арқанды, соқпа-штаніалы
және соқпа-айналмалы болып бөлінеді.
Тербелмелі тэсілі. Дірілдеткіш снаряд әсерімен берік смес
топы-рақтар мен жыныстарға байланысты суды шығарады және
дірілдеткіш үштықпен үласу зонасында жыныс бөлігі
жылжымалы күйге көшеді, бүл ысырылуга, топырақ тозімділігін
шүғыл төмендетуге апарып соғады және жынысқа діріл бүрғы
снарядгың батуына мүмкіндік туғызады.
Шпурларды бүрғылау электр бұрғылайтын машиналар,
перфора-торлар, қол термобұргыларды пайдаланып
механикалық тәсілмен өндіріледі.
Бүрғыляудың физикалык тәсілдері. Негізгі бұрғылаудың
физикалық тәсілдеріне термиялық, гидравликалық,
электрогидравликалық, ультрадыбысты жатады.
Бүрғылаудың термиялық тәсіліе кристалл құрылымды өте
қатты жыныстар үшін пайдаланады. Термиялық бұрғылаудың
қол термобұрғысы және жылжымалы станоктары болады. Тау
жыныстары бүрғылаудың бүл. тәсілімен жылылықтың жогары
температуралы көзі-ашық жалынымен бүзылады.
Гидравликалық бүрғылау тәсілін жеңіл сазлақ топырақтағы
скважиналарды өндеу үшін пайдаланады. Бүл тәсілде суды
скважинаға қүбыр тізбегі және бекітілген арнайы сорғалап
ағатын саптама арқылы толтырады. Ол қазымды бүзалы, ал
қүбырлар гопыраққа батады. Бұзылған топырақтан пайда болған
гидромасса су қысымы аркылы лебедкамен шығарылатын
қүбырдың сыртқы жағын бойлай алынады.
Электрогидравликалык бүрғылауды тығыз саз балшықты
топырақты жөне тасты жынысты уатқанда қолданады.
Бүл әдіс су немесе басқа сұйық заттарда жогары кернеулі
электр разрядымен туылатын тез орасан зор қысым нәтижесінде
пайда болатын гңдравликалық соққыны иайдалануға негізделген.
Ультрадыбысты бүрғылау сүйық заттарда қуыстар жасайтын
уль-традыбысты тербеліспсн пайда болагын қуагты қолдануға
негізделген. Жасалған қуыстарды толтырғанда туатын орасан
зор қысым топырақтың қатты жыныстарын жеңіл қиратады.
2.1.22.	Топыракрпы жару әдісімен оқдеу
Жаратын әдіспен негізінде механикалық және
гидромеханикалық тәсілмен өңдеуге берілмейгін тасты
топырақгарды өңдейді және кейде қатқан топырақты қопсыту
үшін қолданады.
64
Бүл әдістің мәні сілсмнен топырақты болуден түрады, ал
кейде оны топырақты алдын ала жасалған шпур, скважина,
саңылау, піурфтарда орналастырылған жарылғыш заттар
зарядтарының жарылу энергиясы арқылы аз аралыққа ауыстыру.
Жаратын әдіспен топырақты өңдеудің кедіенді процесі:
зарядтарды орнату орындарын жасау, жару қүралдарымен
жабдықталган жарылғыш заттарды дайынлау және орнату,
зарядтарды атқызу және қопарылған топыракты артудан түрады.
Орналастыру орны бойынша зарядгар қопаратын объектінің
бетінде орналасса сыртқы және өндіру орныныңішінде (шпурда,
скважинада, кәмерада) болса ішкі болуы мүмкін.
2.1.23.	Топыракты қысқы жагдайда өңдеу ерекшеліктері
Қысқы жағдайда жер жүмыстарының қүны және еңбек
сыйым-дылыгы едәуір көбейеді, себебі: әр түрлі топырақтың
механикалық беріктігі молаяды; жер ғимаратының беріктігін
және сснімділігін қамтамасыз етумен байланысты қосымша
жүмыстар орындалады; машина жүмыстарынынтехнологиялық
жағдайлары күрделі болады: олардың техникалық пайдалану
еңбек сыйымдылығы артады; машина және жүмыс уақытының
қоры ке.миді.
Топыракка қойылатып талаптар. Үйінділердің барлық
түрлеріне теріс температурада қасиеттері аз өзгеретін
топырақтарды пайдаланған жөн: тасты, қопсытылған, ірі
сынықты, малта-жұмыр тасты, қүмды.
Балшықты, саздақ, қүмайт топырақтарды шек қоюмен
қолдапады: дымқылдығы илеу шегінен жоғары еместе, жолдар
үшін - жібіген топырақтан 1 м қабатпен үйіндінің үстіңгі бөлігін
салған жағдайда үйлесімді дымқылдығы 1,1 жоғары болмагаңда.
Маіілы балшықты, талькалы және трепельді гопырақтарды
илену шегінен жоғары дымқылдылықпен қолдануға рүқсат
етілмейді.
Топырақты мүздаған кесектер өлшемі 0,2 м немесе
тығыздалатын қабаттың 2/3 қалыңдығы шамасынан артык
болмау керек: жабулары төсеу ізінше жасалған қысымсыз бөгет
және үйінлілердің қорғаныш бермасы үшін - 20%: темір жол
үйінділері, автомобилвдер жүретін жоддар және тротуарлар үшін
- 30%; жабулары үйінділері ерігеннен кейін жасалатын
автомобиль жолдары үшін — 50%; алаңшаларды тегістегендеп
үйінділер үшін - 60%.
Дайындык жүмыстары қысқы уақытта негізгі жүмыстардың
еңбек сыйымдылығын және өзіндік қүнын төмендетуге
арналады. Оларға жер тасу жолдарыи жасау үшін топырақты
ондсуге дайыңцау және теріс температурада техниканы сақтау
жүмыстары жатады. Топырақты қдтып қалудан қорғау жәнс
оның беріктігін азайту үшін келесі тәсілдер қолданылады:
1)	топырақтың дымқылдығын кеміту үшін суды бүру немесе
төмендету арқылы қүрғату. Жүмыс жер қатуға дейін 1,5-2 ай
65
б?прын орындалады. Қүрғақюпырақгарда қүрылыс мерзімі 7-
10 күнге азаяды:
2)	жібіген топыракты кейіннен тырмалап қопсыту, жырту
және қыс басында қар тоқтау. Бүл төсіл қату тереңдігі 1-1,2 м
аспайтын учаскелерде тиімді. Тереңдіп 1,5 м қопсыту әдеттеіі
жағдайларға қарағанда топырақтың қату тереңдігін 40-60%
кемітеді;
3)	жібіген топырақты полиэтиленді қабыршақпен немесе
пенопластпсн жабу. Топырақтың еруі тезірек жұру үшін әдетте
қабыршақты қыстың аяғында жабады. Пенопласт топырақты
жібіген күйінде үзақ сақтау үшін арналады. Онымен күзде
қазаншүңқыр мен үзын орлардың өңдейтін жерлерінің беттерін
жабады;
4)	химия реагенттерін енпзу қату тереңцігі 1 м дейін шамалы
оймаларды өңдеу үшін қолданады. Ең кең тарағандары
коррозиялық қасиеттерін азайту үшін химиялық қосымшалары
бар хлорлы натрий және хлорлы кальций. Реактивтер теріс
гемпературада басталу алдынан 5—15 тәулік бұрын енгізіледі.
Реактивтермен өнделген топырақ үйіндіге салынбайды:
5)	? атқан топырақты жібіту тәсілдері әдетте аз колемді
жүмыстарда және олардың қату тереңдігі біршама аз болғанда
і-ана қолданылады.
Топырақты жібітудің ең көп тараған тәсілі отпен қыздыру.
Отын ретінде ағаш, көмір, кокс, мазут пайдаланылады.
Топырақты ерітудің осы тәсілінің қазіргі өкілі жылылықты
өткізбейтін ток өткізетін материалмен себілген колденең
тәртіппсн орналастырылған электродтар арқылы электр
қыздыруы болады. Үш фазалы айнымалы ток тұздың сүйық
ерітіндісі сіңірілген үпнді қабатымен өтіп жылу шығарады, ол
арқылы жылылық өткізбейтін қабатга қызады, сондықтан оның
астында қатқан топырақтың қабаты ериді. Бұл тәсіл отпен
қыздырумен салыстырганда едәуір үнемді және еңбек
сыйымдылыгы азырақ, бірақ элсктр қоректенуінің жеке
қайнарының үзақ жүмыс істеуін немесе қосалқы
трансформаторлы станциясын жөне электрлік беріліс желісін
қажет етеді.
Соңғы кездерде электрохимиялық тәсіл кеңінен
қолданылып жүр. Оның мәні мынада: алдымен жібітетін
топырақтың бетіне өзара перпендикуляр бағыпармен тайыз
бороздалар тілінеді. Топыраққа бороздалардың қиылысқан
жерлеріне болат электродгарын батырады, ал бороздалардың
өздері түз ерітіндісімен толтырылады. Осының нөтижесіңде екі
қдрсы тасқынмен топырақ ериді: жібіген топырақтың жылуы
арқылы төменнен жоғары қарай және электр тоғы түз
ерітіндісінің қабатымен өтіп жылу шығу арқылы үстінен астына
қарай. Бүл тәсілдщ негізгі кемшілігі скважина бүрғылау
операциясының көп еңбек сіңіруді керек қылады.
Негізгі жүмыстарды қысқы мезгілде төмен температура және
күртік қар ең аз дәрежеде қымбаттау және енбек сыйымдылығын
66
артгыруга келтіретін обьектілер мен учаскелерде орындау керек.
Оларға жататындар:
—	терендігі 3 м артық оймаларда және карьерлерде ірі
пюғырлан-ған топырақ сілемдерін өндеу:
-	теріс температурада механикалық беріктігі көп өспейіін
тасты және қүрғақ құмды топырақтарды өңдеу:
—	жүмысты өте дымқылданған учаскелерде атқару, жазғы
уақытта жүріп-түруга мүмкіндік болмайтын ылғалды негізде
үзын ор жәнс басқа жер гимараттарын жасау.
2.1.24.	Ыстық климат жагдайларында топырақты оңдеу
процестерінің ерекшеліктері
Ыстық климат жағдайларда топырақты өцдеу процестерінің
негізгі ерекшеліктері: топырақтың өте қүрғауын немесе өте
дымқылдануын ескеру жөне қорғау, майда қүмды және
огыратын сары топырақты (лесс) бекіту, жаңбыр суын есепке
алу және өткізу.
Жер жүмыстарын өңдеу жүмыс өңцірісінің жобасына сөйкес
жүзеге асырылады, оны жасауга бастапқы негізгі мәліметтер
мыналар болады: инженерлік-геологиялық іздеулер
материалдары және қүрылыс ай-мағының гидрогеологиялық
және гидрометеорогиялық сипаттамалары.
Топырақты өте қүрғатып және дымқылдатып алу жүмыс
өңдірісінс теріс әсерін тигізеді. Аз дымқылдықта байланысты
топырақтар үлкен беріктіккс ие болады, оның нәтижесінде
оларды алдын ала қопсыту қажет болады, шаң пайда болуы
көбейеді, тыгыздылығы төмендетілсді. Байланыссыз қүрғақ
топырақ ондегендс олардың аққыштығың салдарынан
шоміштің аз толуынан және тасымалдағанда (булвдозер-мен
немесе скрепермен) жоғалтудан жер қазатын машиналардың
онімділігі төмендейді. Байланысты топырақтардың өте сулануы
оларга аққыштық-созымды қасиеттер береді, олар көтергіш
қабілеттілігін жоғалтады, көлемдері (ісінеді) үлғаяды жәнс
жабысқақ болады. Өте қүрғатылып кетуден сақтау үшін үстіне
аз ғана қорғаныш топырақ қабатын сеуіп су, ауа өткізбейтін
плепкалы жабын қолдану тиімді. Жәнс өңделіп жатқан
топырақты дымкылдату да қолданады.
Топырақты өте суланыи кстуден сақтау үшін дер кезінде
субүрғыш орлар жасайды, үстіңгі суағарлар үйымдастырылады,
жаңбыр және тасқын суларды инфильтрациядан сақтау үшін
пленкалы жабындар жасалады.
Ыстық климатты аймақтарда сары топырақ (тез ерігіш
гүздары бар) жөне еспе құмдар кеңтараған. Сары топырақтарда
майда фракциялар 95% жетеді. Топырақ ішіндегі тез ерігіш
түздардың жоғары ерігіштігі, жылжымалылығы және физика-
химиялық белсенділігі олардың әр түрлі инженерлік жер
гимараттарындағы физика-механикалық қасиеттеріне жөнс
гүрақтылығына едәуір әсер етеді. Еспе қүмдары жетік
67
сыртгарымен синатталады: 0,15 — 0,25 м фракииялары 85 - 95%,
ал майдалар 5 - 15% жиі болады.
Сары топырақ, қүмдақ, еспе, майда және уақ құмдарды,
түздалған топырақгарды пайдаланып және ғимараттарын немесе
іргетас непздерін ?аалағанда топырақты ішкі (терең) бекіту
(битумдау, цементтеу, силикаттау, шайырлау және т.б.) жөне
көтергіш кабілеттілігін көтеру, деформативтілігін және сүзгіш
қабілетгілігін төмендету, жер астындагы агрессивті судан қорғау
мақсатымен сыртқы бекітуді жиі қолдануға тура келеді.
2.1.25.	Отыратын топыракрпарды өңдеу проңестерінің
ерекшеліктері
Отыратын топырақтарға сары топырақты (лесс), сары
топырақты тәрізді, саздақ, балшықты және кейбір қүмды
топырақтар жатады, оларга суланған топырақтардың өздеріне
тән қасиеті — шегуден басқа - отыру ерекшелігі. Әдетте осы
қосымша отыру дагдылы шөгуден бірталай асып түседі.
Отыратын топырақтарда қүрылыс ерекшелігін елемеу
үймеретгер мен ғимараттардың толық қиралуына дейін әкеліп
соғуы мүмкін.
Үймереттердің пайдалану сапасына суланудан пайда
болатын отырудың зиянды әсеріне жол бермеу үшін отыру
қасиеттерін толық жоятын немесе іргетастың жүгін төсеніш
топырақтарға беретін, немесе топырақтың отыруын жарым-
жартылай жоятын шаралар кешенін қолданып жүзеге асыру
керек.
Шаралардың не ол, не бүл жиынтығын таңдау нақтылы
жағдайлармен анықталады: топырақтар түрлері, сулану
мүмкіндігі, болатын отыру, қүрылыс түрі және т. 6.
Топырақтың отыратын қасиеттерін негіздерді бекіту
арқылы шаралар қолданып жоюға болады: а)
дсформацияланатын зонаның және оның болігінің шетінде
— ауыр таптағыштармен тығыздаумен, топырақ тұгырықтар
жасаумен, қазаншүңқыр түбін тығыздаумен, суастындағы
жарумен тыгыздау, химиялық немесе термиялық бекігумен;
б) барлық отыратын қалыңдық шегінде - топырақ қадалары
арқылы терең тыгыздаумен, отыратын топырақтың астыңгы
қабаттарын алдын ала дымқылдандырумен, химиялық және
термиялық бекітумен қажеттілік болғанда алдын ала
дымқылдануды суастындагы жару арқылы топырақты
бекітумен және ауыр таптағыштармен тығыздаумен қоса
жасауға болады.
Ірге тастың жүктерін берік төсеніш топырақтарына
отыратын топырақгы қағылатын, толтырылатын және бүрғылап
толтырылатын қадалар арқылы кесіп, діңгек немесе химиялық
әлде термиялық тәсілмен бекітілген топырақтан жасалған
ленталарды қолданумен: ірге тасты тереңдетумен беріледі.
68
2.1.26.	Жер жумыстарын кешенді механикаландыру ж&не
автоматтандыру
Жер жүмыстарын кешенді мсханикаландыру деп
технолопіялық міндеті, техникалық деңгейі және өнімділігі
бойынша өзара үйлестірілген үтымды машиналар звеносы
көмегімен негізгі және қосалқы процестерді орындауды атайды.
Звенолар және жинақтың бөлек машиналары операцияларды
жүйелі тәртіппен үздіксіз тасқынмен орындап бірыңғай агрегат
ретінде істейді.
Жинақта топырақты өңдеуге және тасымалдауға арналған
бір немесе бірнешс жетекші машиналар және топырақты алдын
ала қопсыту, тегістеу және тыгыздау: жер бетін пішіндеу үшін
қосалқы машиналар болады. Кейбір жағдайда бір машинамен
бірнеше процестер орын-далады: топырақты өңдейді,
ауыстырады, тепстейді жөне т.б.
Жетекші маіиива — экскаватор, скрепер, бульдозер және
т.б. — жинақтыңөнімділігін және белгілі шамада оның қүрамын
және жүмысты үйымдастыруын анықтайды. Барлық
машиналарды, сң алдымен жетекшіні, әбден толық пайдалаиу
үшін қабылданган машиналардың негізгі параметрлері
үйлестіріледі.
Машиналар жинағының қүрамы жер ғимараттарының
гүріне, жүмыстың көлеміне, топырақтыңсипаттамасына, деректі
мерзімге және жүмыс өндірісінің жагдайына байланысты,
соңғыға жататындар: өндеу учаскелерінде жер массасын
үйлестіру, топырақты тасымаддау қашықтығы, жер бедері, жыл
мезгілі және басқалар.
Жинақ үшін машиналарды таңдаганда олардың қайсысын
қайда тиімді пайдалануға сүйенеді. Мысалы, кдзаншүңқыр жөне
ұзын орлар өңдегенде алдымен ойманың берілген енін жөне
тереңдігін, топырақты түсіру тәсілін және жүмыс көлеміне
сәйкес келетін өнімділігін қамта-масыз ететін машинаның негізгі
техникалық параметрлерін есепке алады.
Тасқынның берілген өсімталдығы бойынша машиналар
жинағы-ның санын мына формуламен анықтауға болады
N = 7/У .
лг	п
мұндағы N — машиналар жинагының саны: 7 — тасқынның
өсімтал-дығы; Ө — мапіиналар жинағының пайдалану өнімділігі
(жетекші машина бойынша).
Жер жүмыстарын орындаудың бірнеше мүмкін варианттары
болган жағдайда машиналар жинағының ең тиімді вариантын
таңдау үшін техника-экономикалық көрсеткіштерін
салыстырады, атап айтқанда: 1 м’ жер жүмыстарына келтірілген
үлес шығындар; 1 м3 топырақты өңдеу еңбек сыйымдылығы
және жүмыстың үзақтылығы.
Қүрылысты жалпы алғанда және соның ішінде жср
69
жүмыстарын орындау тиімділігін көтеретін фактор процестерді
автоматтандыру болады. Автоматтандырылған машиналарды
(бульдозерлер, скреперлер, автогрейдерлер, тығыздағыш
қондырғылар, тегістегіштер, қоп шөмішті экскаваторлар және
т.б.) қолдану тәжірибесі көрсеткендей жүмыстың қүны
арзандайды, еңбек өнікщілігі артады және ең маңыздысы жүмыс
сапасы елеулі жақсарады. Дегенмен автоматтық жүйелер жер
жүмыстарын өңдеуге әзірше олардың жоғары күрделілігіне және
жердің бедеріне, топырақтың физика-механикалық
сипаттамаларына, гидрогеологиялық жағдайларға және т б.
қатысы бар кіргізетін хабардың көн қүбылмалыгына байланысты
ойдағыдай даму алған жоқ.
2.1.27.	Жер жумыстарының сапасын бақылау
Жер жүмыстарын жүргізгенде геологиялық, геодезиялық
және геотехникалық бақылау жүзеге асырылады.
Орындалған операциялар қүрамы бойынша жер
жүмыстарының сапасын бақылау жер гимараттарының түрі жөне
атқаратын міндетімен анықталады. Ол қағида бойынша үш
кезеңде орындалады: кіріс (алғашқы), операциялап (жүмыс
өндіру барысында) және соңгы (алу-тапсыру).
Кіріс бақылауына кіретіндер: жасалатын жер
ғимараггарының биіктік және пландық орнын анықтайтын
техникалық құжаттарды тексеру, гидрогеологиялық іздеулері
және топырақты сынау мәліметтері, негізгі элементгерді жер
үстіне шығару және оларды бекіту актілері.
Операцжялап бақылау жүмыс өндірісінің жобасымен толық
сәйкес орындалады. Қазаншүңқыр және үзын орлар қазғаңца
оларға ғимарат-тар немесе инженерлік жүйелердің элементтерін
орналастыру шарттарын есепке алып геометриялық өлшемдері,
түбінің еңістері және олардың бағьп ы, қүлама тігі, жақтарын
бекіту тәсілдері, басқа шараларды іске асыратын немесе әлсіз
топырақтарды бекітуді қамтамасыз етуі бақыланады.
Топырақты үйінділерге салғанда: оның түрі және
ылғалдылығы; үйінді қабаттарын салу жүйесі; тығыздау тәсілі
және қабаттың мүмкін қалыңдығы; салынатын топырақты
үйлесімді дымқылдық деңгейіне дейін суландыру (қүрғату);
үйіндідегі топырақтың тығыздылығының өзгеру ерекшелігі; әр
қабаттың шегіндегі гопырақтың алынған тығыз-дылығы
берілгенге (мөлшерліге) сәйкестігі; төгілетін топырақтағы
тастардың ніекгі мүмкін ірілігі жане олардың проценттік мөлшері
бақыланады.
Соңіы бақылау. Әдетте техникалық қүжаттардың
орындалуын тексеруді қамтиды. Жүмысты тапсырғанда
үсынатын техникалық қүжатта: түрақты реперлердің
ведомостілері; жер ғимараттарының геодезиялық бөлу акгілері,
жүмыс өндірісінің барысында және жобалау мекемесі және
тансырушымен келісілген өзгерістер кіргізілген ғимараттардың
70
жүмыс сызығы; жүмыс журналы, жасырын жұмыстардың
куәландыру актілері немесе оларды кезеңмен қабылдаған
журналы болу керек.
Желі-бойлаған жер ғимараттарын, әсіресе жол үйінділері
мен оймаларын жасағанда бақылаудың соңғы кезеңі және алу-
тапсыру қүрылыс аяқталган учаскеде жүзеге асырылады.
Жүмысты алу-тапсыру: техникалық құжаттардың түгел бар
болуын текссру; орындалған жұмыстың сапасын және жер
ғимараттарының геометриялық өлшемдерін іріктеп тексеру;
жүмыстың жасырынды түрлерін қабылдау түрлерін тексеру
непзінде жасалады.
2.1.28.	Жер жумыстары өндірісінде крршаган ортаны қоргау
Қоршаган ортаны қорғау жұмысы жер, су және әуе
қорларына қүрылыс өндірісі (оның барлық сатысында, әсіресе
дайындық және негізгі жүмыстар барысында) қолайсыз осерін
барынша жайылтпау-шылыҚган тұрады. Мақсат осындай әсердің
қолайсыз салдарын азайту және құрылыс жұмыстарымен
бүзылган экологиялық тепе-тендікті бүрынғы қалпына келтіру
болады.
Қүрылыс-жинақгау жүмыстарын орыңдағаңда мұнан былай
пай-далануга жарамды күйге келтіріп жер учаскелеріне
рекультивация жасау керек және өсімдік жамылгысып сақтауды
және бүрынғы қал-пына келтіруді, суат жагаларын, жыра және
сай баурайларын бекітіп кіргізетін эрозияға қарсы шаралар
қабылдау қажет. Баурайларды су шайып кетуден тиісті
қорғаусыз, оларга суды тікелей шығаруға болмайды. Тегістеу
жұмыстарын орындағанда, өсімдік қабатын алдын ала сыдырып
алып және келесіде пайдалану үшін арнайы болінген орынға
үю керек.
Құрылып жатқан объектінің территориясында жобалық
қүжаттарда болжанбаған агаш, тал-шілік өсімдіктерді жинауга,
тамыр мойында-рын және өсіп тұрган агаштар мен бүталардың
діңдерін топырақпен көмуге рүқсат етілмейді.
Жинаған ағаш-бұталы өсімдіктерді арнайы бслгіленген
жерде өрт қауіпсіздігі ережесін сақтап жағу ксрек.
Уақытша автомобиль жолдарын және басқа кірме жолдарды
ауыл шаруашылығында пайдаланылмайтын жерлер мен ағаш-
бүтақ өсімдік-тсрге зиян келтірмейтін талаптарды еске алып
жобалау және жасау керек.
Түргын территорияларды қүрылыс-жинақтау жұмыстарын
орындағанда ауаны шаңдату және газдатудан қорғау талаптарын
сақтау керек. Бұрғылау жүмыстарын орындау барысында су
тұтқыш қабатына жеткенде жер астындағы сулар бытыраңқы
агыл-тегіл ағуга жол бермейтін шаралар қарастырылуы тиіс. Әлсіз
топырақтарды жасанды бекіту жұмыстарын жүргізгенде астыңғы
қабатгардың жер астындағы суларды ластаудан қорғау ұшін
жобада ескерілген шараларды қолдану керек.
71
Құрылыс алаңында пайда болатын оңдірістік және тұрмыс
ағынды суларды ҚҮЖ жөне ЖӨЖ-де ескерілген тәртіппен
тазалау және зиян-сыз ету кджет. Табиғи қорларды жолай
пайдалану тек қана мемлекет-тік қадағалаудың тиісті
ұйымдарымен келісілген жобалық құжаттар болса рүқсат етіледі.
Құрылыс жұмыстары аяқталған соң құрылыстың қоқым-
соқымдарын және жасанды қорғаныш материалдар, мұнай
өнімдері жөне тағы басқа зауытты заттар мен материалдарлың
барлық қалдықгарын өсімдік және жануарлар әлемі зақымға
үшыраудан қорғау үшін жинап жою керек.
2.1.29.	Жер жумыстары өндірісіидегі қауіпсіздік техникасы
Жер жұмыстарын орындағанда ҚМЕ және ЖӨЖ-де
ескерілген қауіпсіздік тсхникасы талаптарын сақтау ксрек.
Жер жүмыстары басталуға дейін барлық қазіргі жер асты
комму-никацияларының орналасуын тура белгілеу керек.
Олардың қасында топырақты оңдеуді тек осы
коммуникацияларды пайдаланатын меке-мелердің жазбаша
рүқсат қағазы болса және мекеменің қдтысқан өкілінің көзінше
және жүмыс жүргізуші немесе мастер бақьыауымен ғана рүқсат
етіледі. Топырақ өңдеуді электр кабелі, қысым су, газ
құбырларына тікелей таяулықта соқпа құрал-сайманын
қолдднусыз жүргізіледі.
Қазаншүңқырлар мен ?азын орларды оңдегенде құламаны
қазіргі мөлшер құжатына сәйкес немесе уақытша бекіткіш
істеледі.
Жүмыс істеп тұрған экскаватор шөміші немесе жебесі
астында түруға және қазым жағынан жұмыс жасауға рүқсат
етілмейді. Экскаватормен топырақты өзі қотарғыш
авток?лліктердің артқы немесс бүйір жақ ернеуінен түсіреді,
экскаватор мен автомашина аралыгында адамдар тұруға рұқсат
егілмейді.
Топырақты гидромеханикалық тәсілмен өңдегенде бөтен
адамдар-ға су шайған топырақтың өңдеу жерінде, ал
жұмысшыларга гидромонитор ағысының қимыл зонасында
болуга рүқсат етілмейді.
Біреуі соқла тәсілімен қдткдн топырақты бүзып, ал екіншісі
қопсытылған топырақты өңдеп жатқан екі экскаватор 50 м
радиусындд бір учаскеде катар жүмыс істеуге болмайды.
Қатқан топырақгы жар тәсілімен қопсытқанда жарылудың
қауіпті әсерінен адамдарды, үймереттер мен ғимараттарды және
механизмдер-ді қорғайтын қауіпсіз қашықтықты сақтау керек.
72
3.	ТҮТАС ҚҮЙМАЛЫ БЕТОН ЖӘНЕ
ТЕМІРБЕТОН ПРОЦЕСТЕРІНІҢ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Бетон көбінесе онеркәсіптік, азаматтық жөне ауыл
шаруашылық уймереттерді түрғызғанда жөне тағы басқа
салаларда кең қолдануда. Темірбетоннын өмбебаптылығы жөне
үнемділігі құралымдар жөніндегі жобаның есебі жөне
технологиялық тәсілдері обден жетілдіру, жоғары берікті жөне
жеңіл бетондар, әр түрлі қосымшалары бар бетондарды қолдану
әдістерін жетіздіру. бетон кұрылымы пайда болу теориясы даму
мумкіндігінше жоғарылайды. Бетон жөне темірбетон қолдану
са-ласын кеңейту көп құрастырмалы құралымдар шыгаруды
кдмтамасыз ететін процестер мен жұмыстарды мүнан ары озат
техника негізінде кен жайылған механикаландыру жөне
автоматгандыру мүмкіндігін ту-ғызады. Зауыттартек кдна дайын
құрастырмалы темірбетон қүралым-дарды гана емес, кдлыптар
жинағы, арматура кдңкдсы мен торлар, та-уарлы бетон қоспасы,
бетон жөне ерітінділер үшін құрғақ қоспа, фи-зика —
механикалық жөне технологиялық кдсиеттерін меңгеруге мум-
кіндік беретін бетон қоспалары мен ерітінділерінс әр түрлі
қосымша-лар шыгәрады.
Бетон жұмыстары үқыпты жасалған жүмыс өндірісінің
жобасы негізінде жүргізіледі, онда бетон қоспасы жөне бетонда
отетін физика-химиялық процсстер бетон жүмыстары
технологиялық процестермен, үймереттср мен ғимараттардың
салынатын қүралымдар ерекшеліктері-мен, жергілікті
жағдайларды ескере отырып үйлестіріледі.
3.1.	Тұтас қүймалы бетон және темірбетон процестерінің
технологиясы бойынша жалпы ережелер
Бетоннан жөне темірбетоінан жасалган құралымдар жүмыс
ондіру тәсілі бойынша: ширатылған және ширатылмаған
арматурасы бар қү-растырмалы, түтас құймалы жәнс
гүрастырмалы-гүтас қүймалы болады.
Құрастырмалы құралымдар арнайы зауыбтарда жөне
полигондарда жасалады, сонан-соң көлікпсн салынатын
объсктіге жеткізіліп, жинақ-тау механизмдерімен жобалық
кдлпына орнатылады.
Күрастырмалы-түтас қүймалы қүралымдар зауытта жасалгән
құрастырмалы элементтерден және оларды бір б^тііае біріктіретін
тұтас құймалы болігінен тұрады.
Түтас қүймалы қүралымдар алдын ала дайындалган қалыпка
арма-тура мен бетон қоспасын салу арқылы тікслей
тұрғызылатын объектіде жасалады. Бұл жағдайда құрылыс
алаңына калып, арматура жөне бе-тон қоспасы жеткізіледі.
Кей жагдайларда құрастырмалы тсмірбетонмен
салыстырғанда түтас — қүймалы бетон мен темірбетон қолдану
73
тым үтымды, әсіресе сейсмикалық аймақтарда, энергетикалық
және су шаруашылық қүрылысында, биік үймереттер мен
ғимараттар түрғызғанда.
3.2.	Бетондаудыц кешенді нроцесінің мағынасы мен күрылымы
Тұтас қүймалы бетон және темірбетоннан жасалған
үймереттер мен ғимараттарды түрғызудың кешенді
технологиялық процесін дайындау және қүрылыс процестері
түрінде көрсетуге болады. Бүлардың біріншісі қүрылыс алаңы
маңынан тыс, зауыттарда орындалады, ал екіншісі, қүрылыс
пропестері, белгілі технолопіялық жүйемен аяқ-талған өндірістік
циклін жасап тікелей объекттерде өндіріледі, оның нөтижесінде
тұтас қүймалы бетон әлде темірбетон қүралымы немесе ғимарат
шығарылады (3.1-сурет). Түтас құймалы бетон және темірбе-
тон жұмыстарын өндіру кешенді процесі шапшаңтасқынды әдісі
бойынша жүмыстардың барлық процестерін өзара үйлестіріп
орындаудан түрады және өзіне келесі процестерді енгізеді:
қалыпты тасымал-дау және орнату, соңынан оны ажырату;
арматураны тасымалдау және орналастыру; бетон қоспасын
тасымалдау, тосеу және тыгыздау; түрғызу процестерінде және
қату процесінде бетон қоспасының сапасын бақылау.
3.1-	сурет. Темірбегон жүмыстарын өндірудіц технологнялық
жүйелілігі
Жстекші процесс бетон қоспасын төсеу болады, оған
барлық қалған процестер бағынады.
74
Жүмыс өндірісініңтасқыңды әдісі жеке алымдарға бөлінген
жүмыстардың барлық кешенін орындаудың кең ыргағын
қамтамасыз етеді. Сонымен өр алымда темірбетон
жүмыстарының барлық кешені-нің тиісті қүрама процестері
орындалады (3.2-сурет).
Жүмыс башш
I ҚдАЫП орвнту	II	Ш	IV
Арматура жинафау	Кдлып орнату		
Бетснхрс- пасынтесеу	Армнгура жинақгау	Кдлып арнягу	
Бетовды куту	Ббтонкрс- пасынтөсеу	Арматура жинақгау	ҚдіЫП орнату
3.2-	сурет. Тұтас қүймалы темірбетонды өвдірудщ тасқынды
әілісінщ үлгісі
Жүмыс I алымда қалыпты орнатудан басталады, сонан соң
II алымга көшеді, ал I арматурашыларға босатылады. Бір
алымнан жүмыс орындау шамасымен жүмысшылар келесі
алымға ауысады, ал босаған алымга басқа мамандық
жүмысшылары келеді.
3.3.	Қалыптардың міндеті жэне түрлері
Бетондалатын құралымдарды жобалық өлшемдері мен
сыртқы пішінін қамтамасыз ететін формаларды қалып деп
атайды. Қалып өр түрлі материалдардан жасалған және әр түрлі
қүралымды жүк көтеруші, тіреуіш және форма жасайтын
элементтерден түрады. Қалып дағдыдагыдай арнайы зауыттар
мен цехтарда жасалған элементтерден жиналады.
Қалып қүрралымдары түрақтылық, өзгермейтіндік,
қаттылық және беріктілікке ие болу, форманың дүрыстығын,
бетон бетінің сапасын қамтамасыз ету, тез жиналып және
ажырату, арматураны орналастырғанда, бетонды төсегенде жәнс
тығыздағанда кедергі жасамау керек.
75
Қалып құрылыс алаңына дайын элементтер және қалып-
арматура блоктар түрінде жеткізілу керек.
Кдлып оған өрекет ететін негізгі күштерді есепке алумсн
есеіттеледі: бетон қоспасымен арматура массасы, қалып жәпе
агашіардың өз салмағы, қалып және төсемдерде істейтін адамдар,
механизмдер массалары, жел, дірілдеу және бетон қоспасының
бүйір кысымының әсері.
Қолданудың қайталау белгісі бойынша қалыптар
янвентарлы жөне түрақтыга бөлінеді. Сонымен ??рралымды
ерекліеліктеріне және атқаратын міндеттеріне байланысты
инвентарлы қалып жкнамалы-ауыс-тырмалы және жылжымалы
болуы мүмкін.
Қалып жасау үшін қолданатын материалдар бойынша олар
ме-талл, ағаш, агаіп-металл, темірбетон, армоцемент және синтез
немесе резецкелеяген матадав жасалған пневматикалыққа бөлінеді.
Ең үтымдысы жүк көтеретін және тіреуіш элементтері
металл, ал бетонмен жанасатын тақтай ретіңде кесілген ағаш
материалдар, суға төзімді фанера, пластиктан жасалған
қүрастырмалы қүралымдар болады.
Агаш қалып тақтай, фанера, ағаш жаңқалы және ағаш
талшықты тақталардан жасалады. Сонымен бетонға тікелей
жанасып түратын қалып тақталарының ені 150 мм артық болмау
керек. Инвентарлы қалып жасау үшін қолданатын ағаш жаңқалы
және ағаш талшықты тақталар суға төзімді болу керек.
Кесілген агаш материалынан кдлып жасау үшін жапырақты
және қалқан жапырақты ағаш түқымын пайлаланады. Жүк
көтеретін қаңқалар жасау үшін әдетте дымқылдығы 15%, ал
басқаларға 25 % артық емес қылқан жапырақты ағаштар
қолданады.
Металл калып қалыңдығы 1,5-2 мм болат табақ және прокаг
пішіндерінен жасалады.
Темірбетон қалып өзімен жоба қалпына алдын ала
орнатылатын және жасалатын ??рралымның ?аң жагы болатын
темірбетон тақталар-дан түрады.
Армоцементті қалып сым тормен арматураланган уақ
гүйіршікті бетоннан дайындалатын, қалыңдығы 15-20 мм
армоцементті тақталар түрінде қолданады.
Синтетикалық материалдардан жасалған қалып қатты
матрицалар-дан дайындалады. Арматураланған әйнек пластик
және полипропилен, эпоксит шайырынан жасалған қатты және
резецкеленген матадан жасалған иілгіш матрицалар кеңтаралуда.
3.4.	Қалыптарды жіктеу
Қалыптар бетондалатын қүралымдар типіне және жұмыс
өндірісі-нің қабылданған технологиясына байланысты
функциональді міндеті бойынша жіктеледі. Осыган сәйкес
қалыптардың келесі типтерін айырып таниды.
Жинамалы-ауыстырмалы калып дайын инвентарлы
76
қалқандардан, бекітутіреуішэлеменгтерінентүрады. Кдлыітгың
осы типі құрылыста жиі қолданылады жөне ауыспалы немесе
қайталатын о.ішемдері бар әр түрлі тұтас қүймалы
??рралымдарды іүрғызу үшін пайдаланады. Бетон ажыратуга
мүмкіншілік беретін беріктікке жеткеп соң қалып элемент-тері
бөлшектеліп жаңа орынға ауыстырылады. Жинамалы-
ауыстырма-лы қалыптың элементтерінен жеке элементтерге
болшектемей кранмен жинақталатын және ажыратылатын ірі
панельдер мен б.юкгар жасауға болады.
Көтермелі-ауыстырмалы қалып қалқан, арнайы бекіткіш
жоне көтеру теііктерінен түрады және ауыспалы қалыңдығы
бар қабырғалы гемірбетон ғимараттарын (түтін мұржасын)
түрғызу үшін қолданады.
Жылжымалы қалып домкрат рамаларына бекітілген
қалқандардан, жүмыс еденінен, домкраттардан, жетекші
станциядан және басқа элементгерден жиналады. Қалыптыңбүл
типі темірбетонлы үймере гтердің тік элементтерін және біршама
үлкен биік гимараттарды түрғызғанда қолданады.
Көлдепец-ауысналы (сырғымалы) қалып каңқадан және
бетондайтын ғимараттың бет алысымен ауысатын арба немесе
табанға орнатылган қалып қалқандарынан түрады және ашық
тәсілмен тұрғызатын тірек қабырғасы, коллекторлар, ауа
жүргізпштер, типті құралымдарды бетондау үшін қолданады.
Блок-форма қалқандар және бекіткіштерден түратын ірі
габаритті кеңістік кдңқдлы қүралым болады, ол ростверк, сатылы
фундамент, типті бір шама аз көлемді бекітулі қүралымдарды
бетондау үшін қолданады. Қалыптың осы типті ??рралымның
ерекшелігі оны жинақгау кранымен түтас орнату мүмкіншілігі
болады.
Алынбайтын қалыптыц элементтері құралымдарды бетондау
аяқ-талған соң сонда қалдырылады және кейбір жағдайда су
айырғыш, жылу сақтагыш, қаптау міндеттерін орындайды және
ол тоқымалы тор, металл, пластмасса, армоцемент, әйнек-
цемент, темірбетоннан жасалады.
Пневматикалык калыптыц ғимарат пішініне сөйкес пішілген
иіл-гіш ауа өткізбейтін қабық пішіні болады. Оны жүмыс
қалпына орнатып бетонмен толтырады, сонан соң оның ішінде
ауа немесе газдың артық қысымын жасау арқылы жоба қдлпына
көтереді.
Бірнеше рет пайдаланған қалыптың толық қүны мына
формула-мен анықталады
С = С + (п - 1) а С.
я
мүндағы С - қалыптың алгашқы қүны, тт; п - қалыптыц
айналымды-лығы; а — тозу коэффициенті, ал әр айналымның
қүны мынаған тең
С = С[(1- а)/п +а[.
77
3.5.	Күралымдарды арматуралау
Түтас қүймалы қүрылыстың артықшылыгына көбінесе
қүралымдарды орынды арматуралау себенші болады. Түтас
қүймалы тсмірбетон қүралымдары үшін арматура типі осы
қүралымдардың жұмыс ерекшелігін, олардың елшемдері мен
пішін үйлесімін, жүмыстардың технологиясы мен
үйымдастыруын еске алып таңдалады. Арматуралау әдісін
бслгілегенде арматуралық толтыру қүруының технологиялығы
еске алынады, ол еңбек шығындарын, механикаландырылган
еңбектің мөлшерін, жүмыстарды орындау өнімділігін анықтайды.
Темірбетон қүралымдарын жасау еңбексыйымдылығы және
үнем-ділігі көбінесе қүралымдарды арматуралау бойынша
қабылданған шешімдерге байланысты. қүралымдарды
арматуралау жұмыстардың жал-пы циклінде 17-30% құнынан
және 15-25% еңбек сыйымдылығынан түрады.
Армагура ретінде болат және пластмасса, әйнек, базальт
жоне органикалық материалдардың талшықтары
пайдаланылады.
Арматура жүмыстары екі негізгі процестерден түрады:
арматура бүйымдарын жасау және оларды бетондалатын
қүралымның қалпына орнату.
Арматура бұйымдары дағдыдағыдай арматура-пісіру
зауыттарында өлде қүрылыс индустриясы кәсіпорындарының
цехтарында жасалады. онда жасау процестері барыпша
механикаландырылган болады.
Арматура бұйымдарын жасау операциялары арматуралық
болатты тасымалдау. түзету, тазарту жәнс кесу, шыбықтарды
бүгу, торжәне қаңкдлар пісіру, оларды бүгу, кеңістік қаңқаларын
қүрастыру және қоймаға дайын бүйымдарды гасымалдаудан
түрады.
Маңызы бойынша жинақтау-орнату процестерінің
технологиясы ширатылған және ширатылмаған арматураға әр
түрлі болады.
Дағдылы және ширату-арматураланған құралымдарда
ширатылма-ған арматураны бетон қоспасын төсегенше, ал
ширатылған арматураны — құралым бетондауы аяқталып және
бетон қажетті беріктікті алған соң орнатады. Бүл үшін
арматураны бетонда қалдырылған өңешке кіргізеді, сосып
ширату жасайды, арматура элементтерінің ұштарын бекітеді және
өңештерді бітейді.
3.6.	Арматура болаттарынын жіктелуі жәнс оларды
ныгайту тәсіддері
Армагура болат механикалық қасиетгеріне (беріктік шегі
және аққыштық шегі) байланысты төрт негізгі класстарға А-І,
А-П, А-ІП, А-ІУ жатқызуға болады. Арматура болатты енеркәсіп
диаметрі 3-90 мм дейін шығарады. Жасау технологиясына
78
байланысты арматура болаты ыстықтай прокатпен алынатын
шыбықіы жане суық күйінде созумен жасалатын сымға бөлінеді.
Шыбықты арматура жатық және өзгермелі пініінді
жасалады. Озіермелі пішінді ыстықтай жүқартып жасалған
болаттың бетінде арматура мен бетонның жақсы түтасуын
қамтамасыз ететін екі бойлай жуандау және көлденең бүранда
горізді шошақтар болады.
Суық тартылған сым арматурасы арматура сынына және
армату-ралык сым бүйымдарыва бөлінеді.
Сым кәдімгі ширатылмайтын арматура үшін (диаметрі 3-8
мм класы В-1) және жогары берік ширатылатын арматура
(диаметрі 3-8 мм класы Вр-ІІ (үшін шығарылады. Лрматуралық
сым және өзгермелі пішіңді болып жасалады (диаметрі 3-8 мм
класы Вр-ІІ).
Өзгермелі пішінді сымның класын белгілегенде В
(волоченая - созылған) көрсеткішіне қосылган “Р“ (рифленая
- кедір-бүдырланған) деген мағынаны көрсетеді. Болат маркасы
оның химиялық қүрамына байланысты белііленеді. Мысалы,
болат қүрамына кіретін металдарды әріптермен белгілейді. С -
кремний, Г - марганец, Т — титан. Болат 23х2Г2Ц маркасында
бірінші цифрлар пайыздыңжүзінші үлесімен көміртек молшерін
көрсетеді; әріптерден кейінгі цифрлары тиісті элементтің
мөлшерін белгілейді (ңифр жоқ болса оның мөлшері 1,0%
аспайды).
Арматуралық болат қүрылыс алаңына жекс шыбык
(стержень) немесе оралма түрінде, ірілендірілген құралымдык
элементтер, дайып оралмалы және жазык дәнекер торлары түріңде
түседі.
Алайда болат куәлікке (құжатқа) сәйкес қабылданады, онда
даяр-лаушы зауыттың аты, болат маркасы, балқыту нөмірі,
болаттың хи-миялық қүрамы және механикалық сипаттамасы
кәрсетілу керек.
Арматура болаттарының беріктік шегі жоғарылаған сайын
оның іпығыны азаяды, бүл темірбетонды арзандатуға және
болагты үне.мдеуге жеткізеді.
Осы мақсатпен ыстықгай таптап жасалған арматура болатгы
суық өңдеуге салады — тарту, суықтай сопайту және күшпен
калибрлеу. Сонымен тойтарту құбылыс нәтижесінде металдың
аққыштық шегі көтеріледі.
Тарту диаметрі 10 мм дейін сымды нығайтуға қолданады.
Нроцесс шығатын бөлігі кірістен кіші конус тәрізді болат
тақтасында жасалған тесіктерден тартудан түрады. Сонымен
болат беріктігі 20-25% көтеріледі. Тартудан өткен болат сымды
суықтай тартылган деп атайды (3.3, а-сурст).
Суықтай сопайту үшін дөңіслек болатты арнайы станоктың
белдік жүйесінен өткізеді. Осының нәтижесінде болаттың бегінде
екі өзара перпендикулярлы жазықтарда батқан іздер пайда
болады (3.3, б-суретті қара). Сонымен арматура аққыштық шегі
30-40% көтеріледі.
79
3.3-	сурет. Лрматуря болятын нығайту:
а — тартумен; б - суықтай сопайтумен
Арматура болатын күшпен калибрлеу оны арнайы
қондырғыда созудан түрады, содан кейін ол 4-8% созылады.
Күшпен калибрлеу диаметрі 6-12 мм арматура үшін қолданады
және оның аққыштық шегі 20-25% жоғарылайды.
3.7.	Арматура және армятурялық
бүйымдардыц түрлері
Арматура атқаратын міндетіне қарай жүмыстық, бөліп
тұратын, жинақтау және қамыттарға бөлінеді.
Негізінде созу күшін қабылдауға арналған (иіліс, созу,
центрден тыс қысу және созу) әдетте жүмыс арматурасы
қүралымның созылған зонасында орналасады. Кейбір
жағдайларда арматураның осы түрін және қысу күштсріне қарсы
бетонды ныгайту үшін қолданады.
Арматура бетонмен бірге жұмыс істеуді қамтамасыз ету
керек және түтас қүйма қүралымның типтерін, олардыңжүмыс
?ллгісін және бетонның беріктік сипаттамасын еске алып таңдалу
керек.
Бөлш түратын арматура жүмыс арматурасы шыбықтарының
арасында күштерді біркелкі болу үшін қызмет етеді. Бөліп
түратын және жүмыс арматураларының қосылуын пісіру немссе
байлау арқылы жүзеге асырылады.
Жинақтау арматурасы кдңқаға жеке шыбықтарды қүрастыру
ың-ғайлылығы және жүмыс арматурасының дәл орналасуын
белгілеу үшін қойылады.
Қамыттар құралым бетоның қиғаш жарық пайда болудан
қорғау және арматура қаңқасын жасау үшін қызмет етеді.
Қамыттар бағаналар арматурасының тік шыбықтарының
ыдырауына кедергі жасайды.
Арматура өзінің негізгі міндетінен басқа құралымдарда
шөгу, те.мпература, көлік және баскд уақытша күштерді қабылдау
үшін пай-даланады.
Темірбетон қүралымдарда арматура мөлшері нақты шекте
80
жобаланады және арматура коэффжцмеатімен сипатталады, ол
жүмыс арматурасының қима ауданы Ғ мен бетонның қима
ауданының Ғ қатына-сына тең. “
Негізгі арматура бүйымдары жазық ж?нне бүгілген торлар
мен қаңқалар, кеңістік қаңқалар, пісірілген бүйымдары болады.
Торлар жазық және оралмалы болып жасалады. Олар
дәнекерлеу арқылы қосылган бойлай және көдденең арматурадан
түрады. Торлар диаметрі 3-7 мм төмен кө.міртекті суықтай
созылған сымнанжәне А-ІІІ класты өзгермелі ііішінді ыстықтай
таптап жасалган төмен қос-палы болаттан жасалады. Торлар
үзындығы 9 м дейін, ені 1,5 м-ден 3,0 м дейін жүмыс жөне
бөліп түратын екі багытга ауыспалы адыммен жүмыс арматурасы
бар болып дайындалады.
Жазык қацкалар тар және үзын бүйымдар түрінде жасалады,
олардың шілтері жүмыс бойлық және бөліп түратын көлденең
шыбықтардан түрады. Көлденең шыбықтар созу жәнс опыру
кернеулерін қабылдайды.
Кецістік кацкалар әр түрлі қимамен жасалады — бекітулі,
тік бү-рышты және қисық сызықты.
Металл жапсырма бүйымдары темірбетон қүралымдарын
қосу үшін арналады. Жапсырма бұйымдары көбінесе болат
тілігінен және анкер қүрылғысы көмегімен қосылатын прокат
профилінеп жасалады.
3.8.	Арматура дайындау
Арматура объектіге әдетте арматура-пісіру зауыттарынан,
қүрылыс индустриясының кәсіпорындарының арматура
цехтарынан немесе қүрылыс алаңының арматура
шеберханасынан тауар өнім ретінде түседі. Сонымен ол арматура
бүйымдары түрінде жеткізіледі және олардың дайындауы толық
механикаландырылған жөне жарым-жарты-лай
автоматтандырылган болады.
Ширатылмайтын арматура жасау процесі дайындау және
қүрасты-ру операцияларынан түрады. Сонымен саны, оларды
қиыстыру, орын-дау жүйесі өнделетін арматуралық болат түріне,
жасалатын өнім типіне және зауыттар мен цехтардың
механикаландырылған жоне автоматган-дырылған деңгейіне
байланысты.
Ораммен түскен арматура болатын механикалы оңдеу
автоматты станокгарда жүргізіледі, олар бір мезгілде орамды
тарқатады, шыбықты түзетеді және оларды қажетті үзындыққа
кеседі.
Диаметрі 16 мм артық ауыр арматураны түзету және тазалау
арнайы тақталар көмегімен қолмен істеледі. Диаметрі 24 мм
артық шы-бықгар қозғалтқыш бүгу станоетарында түзетіледі
және қол және элеетрлі болат щеткаларымен тазаланады.
Шыбықгарды кесу үшін қол және жылжыгыш сганокіарды,
ал ауыр шыбықтарды кесу үшін пресс-қайшылар қолданады.
81
3.9.	Арматуравы пісіру
Арматура шыбықтарын қосудың негізгі тәсілі электрмен
пісіру болалы. Ол арматураны дайындағанда және арматура
шыбықтарын қосу үшін жинақтағанда, қаңқалар қүрастырпінда.
арматуралық торларды жасағанда қолданады. Осы мақсат үшін
электр доғалы, жанасқан нүктслі және жапсарлы пісіруді
қолданады.
Қүрылыс алаңдарында электрмен пісірудің келесі түрлерін
пайдаланады: қол электр доғалы, ванналы, тегіс ванналы,
жанасқан және жартылай автоматты элекгр шлакты.
Торлар мен қдңқалар жасау процесінде пісірудіңнегізгі түрі
жавасқав вүктелі пісіру болады, оларды көбінесс зауытта
дайындағанда қолданады.
Жазық арматура торлары арматура шыбықтарын бір-бір-
іне көлденең салып бір және көп нүктелі жанасқан
машиналарымен пісіру арқылы жүзеге асырылады. Осындай
машиналарды қолдану арматура дайындау процесін
механмкаландыруға және автоматтандыруға, жүмыстыц еңбек
сыйымдылығын азайтуға айтарлықтай мүмкіндік береді.
Армагура кеңістік қаңқаларын пісіруін қысқыштары бар
жанасқан аспалы машиналар қолданып жасайды.
Электр доғалы тегіс ііісіру тізбек полюстары арасында
жоғары температура жасайтын электр доғасы пайда болу
приншшіне негізделген, оның әсерімен электрод металы және
арматура металы балқиды.
Пісірудің осы түрінде арматура шыбықтарын бастырып,
жапсырмаларымсн немесе науаланғантөсеніштерде қосады (3.4-
сурет).
3.4-	сурет. Доғалы тігіс пісірудіц түрлері:
а, б, в — жапсырмалармен; г — бастырып; д — науаланған
төсеніште; 1 — қосылатын шыбықтар; 2,3 - жапсырмалар; 4 -
пісірілген тігіс
82
Осы тәсі.ідермен диаметрлері 8-лен 80 мм дейін Л-І, А-У киасты
болаттардан жасалган көлденең, еңкіш және тік шыбықтарды
қосады.
Пісірудің осы түрінің негізгі артыкпіылықтарына —
оңайлық, әмбебап, кемшіліктеріне - едоуір еңбек
қажеттілігі және бастыру мен жапсыруға металдың көп
шыгыны жатады.
Арматура шыбықтарының түйістеріп электр доғалы
иісірудің бір түрі доғалы ванналы пісіру болады, оның мәні
түйісетін шыбықтар үштары мен жапсырма-қапсырма
шегіндегі кеңістікте балқыган металл алудан түрады.
Сонымен шыбықтардың пісірілетін түйістерін жа-буымен
электродтың 1,5-2 диаметріне тең саңылауы бар мыс
қалыпқа салады.
Бүл пісірудің ерекшелігі - оның үзліксіздігі, мүнда
ваннаның жоғарғы жағында металл сүйық күйде болады,
ал шлак және инертті газдардың көпіршіктері жоғары
котеріледі, бұл пісіру сапасын көтереді.
Ванналы пісіруде болат, электрод жөне электр
энергиясы шығындары азаяды, жүмыстардың еңбек
сыйымдылыгы жәпе қүны кемиді.
Тігіс-ванналы пісірудіц ванналыдан айырмашылыгы
мынада: түйісетін шыбықтар қалыпқа салынады, ол алдын
ала жіктік тігіспен шыбықтарға пісіріленеді, осы себептен
жапсырма түйіске әсер ететін күштің бөлімін қабылдайды.
Жартылай автоматты электр шлакты пісіру. Пісірудің
бүл түрінің мәні арнайы жартылай автомат көмегімен
электрод сымын механика-ланган беруден және балқыған
металмен түйісті біртс-бірте толтырудан тұрады. Түйісті
дайындағанда шыбықтар ұштарын 10-15° бұрышпен
өңдейді, мыс қалыпты бекітеді және үнтақтәрізді флюспен
толтырады (3.5-сурет). Түйісетін шыбы?ттар электрод
сымымен қосылғанда электр доғасы пайда болады, ол
металл мен флюсты балқытады. Флюстің салмағы шамалы
болатындықтан сұйық металл үстіне шлак қабық жасап
ваннаның бетіне қалқып шығады, ол мсталды оттек және
ауаның азотты қоспаларынан сақтайды, бүл сөзсіз түйіс
сапасын жақсартады.
83
3.5-	сурет. Арматура шыбықтарының жжпсары:
а — көлденең; 6 — тік; 1 — түйісетін шыбықтар; 2 — мыс
қалып; 3 — флюс
Пісірумен қосылған жердің барлық түрлерінің беріктігін
үлгілерді қиылуға, ультрадыбыс көмегімен немесе Рентген
сәу.тссін түйіске түсіріп сынайды.
3.10.	Тасымалджу және шмратылмантын арматура
элементтерін орнату
Арматураны дайындау орнынан орнату орнына
тасымалдағанда оны бүлініп, майысудан қорғау жағын
қарастырган жөн. Ар.матураны, арматура бүйымдарын, торлар
84
пакеттері мен ора.мдарды жөнелту алдында сызбаға сәйкес
оларды нөмірлеп, бирка жапсыру қажет.
Арматура бүйымдарын тасымалдау үшін көлік қүралдарын
таңдау қүрылыс жағдайларына, тасымалдау қашықтығына,
арматура қүралымдарының салмағы мен өлшемдеріне
байланысты жасалады. Арматураны әдетте вагонетка-
платформалары, жүк автоколіктері, темір жол платформалары
және т.б. тасымалдайды. Арматураны арау, түсіру кранмен жүзеге
асырылады. Сонымен қдңқаларды ілмекке ілу жобада көрсетілген
тораптарда жасалу керек, олар алдын ала қызыл бояумен
белгіленеді.
Арматураны жинақтауды арматуршылардың
мамандандырылған звенолары жүргізеді. Звенолардың қүрамы
мен саны жинақталатын арматура түрі мсн жүмыс көлеміне
байланысты. Арматураны тек қалыпты тексергеннен, актіге қол
қойганнан және оған орындау үлгісін жасағаннан кейін ғана
орнагуға болады. Сонымен бетонда қалатын дәнекер бөлшектері,
қүбырлары және бөлшектердің орнатуып үқыпты іексеру керек.
Арматураны орнатқанда алдыңғы орнатылған элементтер
орнатылатындарға бөгет жаса.мауы, әрі орнатылған арматураның
беріктігі қдмтамасыз етілуі тиіс.
Арматуралау және бетондау процесінде жобада көрсетілген
қорғаныш қабатының қалыңдығы қамтамасыз етілу керек, ол
қүралымның түріне және атқаратын міндетіне байланысты.
Бетондау аллында орватылған қалып акті жасалып
кабылданып алыну керек, онда жүмыс сапасына баға беріледі,
жобадан тайқу жазы-лады, қисыны бар түзету және бетондау
мүмкіншілігі бойынша қоры-тынды беріледі.
Орнатылған арматураны қабылдау бетондауға дайындалған
учас-келер бойынша жасалады. Орнатылған арматураны
қарағанда шыбықтардың сапасы мен диаметрін, олардың дүрыс
орналасуын, жапсырма бөлшектері болуын және түрған
орындарына назар аударып, жобамен салыстыру керек.
3.11.	Алдын ала ширатылган темірбетон күралымдарын
арматуралау
Бетондардың механикалық қасиеттері қысқанда жоғары
беріктік және созылуга аз кедергімен сипатталады. Осыған
байланысты темір-бетон қүралымдарының созылған зонасында
арматура бар болуына қарамастан әдеттегі созатын кернеулердеп
микрожарықтар түрінде бүліну іздері пайда болады, ол арматура
коррозиялану қауіптілігін тудыралы. Сондықтан кәдімгі
темірбетон қүралымдары орнына осы кемшілікті жою
мақсатымен алдын ала ширатылған темірбетон құралымдарын
қолданады, олардың негізіне созылуға қарсы түратын бетопда
жасанды қысу кернеулерін жасау әдісі салынған.
Бетонды жасанды қысу және алдын ала ширатылған
темірбетон жасау арматураны алдын ала ширату арқылы жүзегс
85
асырылады, ол кернеу күштерін аліан соң ширатылмаған
қалпына келуге тырысып, қаткдн бетонды кысады.
Практикада арматураны төсеу және ширатудың екі тәсілі
колданылады — тірекке және бетонғж. Бірінші тәсілде арматураны
стендің немесе қалыптың тіректеріне салып тартады да, сонаі і
соң бетондайды. Екінші төсіл қатқан бетонға керу — түтас
қүймалы қүрылыста кең тараған.
3.12.	Бетоа қосаасыныц технологиялық қасиегтері
Бетон коспасы деп дүрыс таңдап алынған, біркелкі күйге
дейін араластырылған, байланыстыратын материал,
толтырғыштар, су және қажетті жағдайлардан түратын, әлі
қатпаған қоспаны, ал төселген және қалыптанған бетон
қоспасын бетон деп атайды.
Бетон сапасы бірнеше көрсеткіштермен сипатталады: қысу
және созуға беріктігі, тығыздығы, су сіңірмеушілігі, аязга
төзімділігімен.
Бетон қысу және созуға беріктігі бойынша кластарға
бөлінеді. Бе-тон кластары оның 0,95 қамтамасызетулігімен МПа
өлшснетін кепілді берікгігіне сәйкес келеді және саны бетонның
мөлшерлі кедергісіне тең.
Ауыр бетондар су сіңірмеушілігі бойынша келесі маркаларғз
бөлінеді: 2; 4; 6; 8; 12: аязға төзімділігі бойынша - 50: 75: 100;
150: 200; 300; 400; 500.
Бетон қоспасы технологиялық қасиеттері бойынша екі
негізгі талапты қанағаттандыру керек:
—	дайындау процесінде алған біркелкілігін тасымалдағанда.
аударып салғанда және қалыпқа немесе басқа формаларға
төсегенде сақтау;
—	бетондалатын қүралымның типі, қабылданған әдістері
және қүрастырмалы бүйымдардың қалыптау шарттары және
қоспаны тығыздау қаркыидылылығына тиісті төсеу қолайлығына
ие болу.
Қоспаның біркелкілігі оның қабаттасуына, яғни қоспадан
қүрастырушылардыңбір-біреуі немесе су бөлінуіне, мүмкіншілік
бермейтін еңаз қажетті байланыстылыққа себепші болуда. Бетон
қоспасының қажет байланыстылығы және су үстау қабілеттілігі
бетон қүрамын дүрыс ірікгеп алу, қүрамына кіретіндерді дәлме-
дәл дозалау, оларды сапалы араластырумен қа.мтамасыз етіледі.
Төсеу қолайлылыгы, яғни қоспаның әр гүрлі тығыздау
қүралдары өсерімен оңай төселу қабілеттілігі жылжымалылық
және қаттылық көрсеткіштермен бағаланады.
Бетон қоспасынын жылжымжлылыгы сантиметрмеп
көрсетілетін бетон қоспасыныңбақыланатын жаңа қалыпталған
конустың отыруымен (КО) сипатталады.
Бетон қоспасының қаттылыгын (К) анықтау аспабында
оның алдын ала қалыпталған конустың тегістелуіне қажег
секундпен дірілдету уақытымен анықтайды.
86
Жылжымалылығы үлкен (5 см және кобірек) бетон
қоспаларын қалыпқа төсеу жеңілірек, яғни олардың
технологиялылығы артық. Қатты қоспаларды төсеу еңбек
сыйымдылығын және энергия шығынын көбейтеді. Бірақ жақсы
тыгыздалған қатты қоспалар сапасы жоға-ры бетон алуға
мүмкіндік береді.
3.13.	Бетон қоснасын дайындауды ұйымдастыру негіздері
Қазіргі жағдайда бетон қоспасын дағдыдағыдай тауар
зауытгарын-да орталықтан дайындайды. Бірақ көбінесе шағын
объекттерде бетон қоспасымен қамтамасыз ету үшін жылжымалы
немесе инвентарлы бетон араластырғыш қондырғылар
пайдаланылады.
Бетон қоспасын дайындау процесі келесі технологиялық
операпиялардан түрады: қүрамына кіретін материалдарды
(толтырғыштар және цементті) қоймалардан араластырғыш
қондырғыларга тасымалау, дозалау, механикалық араластыру
жоне төсеу орындарына жеткізу үшін дайын бетон қоспасын
көлік қүралдарына беру. Сонымен бетон қоспасын дайындаудың
негізгі операциясы оның қүрамындағы бөліктерді механякалык
араластыру болады.
Бетон араластырғыштар компонснттср тиеу және дайын
қоспаны беру тәсілдері бойынша циклдік (оқтын) және үзіліссіз,
ал араластыру тәсілі бойынша гравитацнялық және ыктиярсыз
болады.
Цикл үш операциядан түрады: негізгі материалдарды тиеу,
араластыру және дайын қоспаны түсіру. Мүндай үлгі дозалауды
жыл-дам өзгертуге және бетон қоспасын әр түрлі параметрмен
беруге мүмкіндік туғызады. Үздіксіз қимылды бетон
араластырғыштарды дозалау, тиеу, араластыру және дайын
қоспаны беру процестері үзіліссіз жүреді.
Гравитациялық араластырғыштарда компоненттер
кішкентай бол-шсктер еркін қүлау негізін пайдаланумен
араластырылады. Барабан сыйымдылығы араластырғышқа
тиелген қүрғақ материалдар көлемі бойынша анықталады және
100, 250, 500, 750, 1200, 2400 және 4500 литр болуы мүмкін.
Ықтиярсыз қимылды бетон араластырғыштарда қалақтар
немесе жүдырықшалар болады, олар айналганда қоспа
араластырылады. Бүл әдіс аз жылжымалы қатгы қоспаларды
дайындагенда, қоспаны кеуекті және жеңіл толтырғыштармен
дайындағанда қолданылады.
Цикльдік непзде жүмыс істейтін бетон араластырғыштың
сагаттық өнімділігін мына формула бойынша анықтайды
ГЧХД.
Ө =-------, м / саг,
1000
мүндагы V - қүрғақ сылақ бойынша бетон араластырғыштын
87
сыйым-дылыгы, л; п — бір сағатта илеу саны; К — бетонның
шы?уу коеффицивінті; К — уақыт бойыЪша бетон
араластырғышты пайдалану коэффициенті (0,9-0,95).
Илеу саны мына формуламен анықталады
3600
6+г2+/3
мүндағы 1 , 1 жөне 1 — тиісінше қоспаны тиеу, араластыру
және түсі-і>у ^зақтыльіғы, с.
Дайын қоспа колемі және оны қүратын материалдар көлсмі
қо-сындысының өзара қатынасымен сипатталатын бетон
қоспасының шығу коэффициенті ауыр бетондар үпііп 0,7. жеңіл
толтырғыштардағы бетондар үшін 0,75 және үяшықты бетондар
үшін 0,8 тең.
3.14.	Бетоп қоспасыв тасымалдау жәпе қүралымдарға беру
Әдетте бетон қоспасыв тасымалдау дсп оны бетон зауьпынан
қүрылып жатқан объектіге жеткізу және объект шегінде төсеу
орнына беруді атайды. Бетон қоспасын төсеу орнына тасымалдау
тәсілін зауыттан қүрылыс алаңының қашықтығы, бетондалатын
ғимараттыц түрі, көлік құралдарының бары, бетон қоспасының
қасиеттерін еске алып таңдайды. Сонымен бетон қоспасын
тасымалдау тәсіліне бай-ланыссыз түрде ец мацызды
технологпялық шарт — оның біркелкілігіп және қажетті
жылжымалылыгып сақтауды қамтамасыз ету керек. Сон-дықтан
бетон қоспасын тасымалдағанда жауын-шашын тию. күн сәу-
лесі мсн жсл әсері және цемент суы ағып кетуден сақтау керек.
Бүдан басқа бетон қоспасы төсеу орнына аударып тиеусіз
жеткізілу керек.
Бетон қоспасы қүрылып жатқан объеетіге жеткізіліп, сосын
үлес-тіретін сыйымдылықтарга (қауға немесе бункер) әлде төсеу
орнына тікелей аударылуы мүмкін. Бірінші жағдайда бетон
қоспасын тасымалдау үшін автотүсіргіштер, автобетон
тасушылар және автобетон араластырғыштар пайдаланган өте
үтымды, ал екіншіде краңдар (қдуга-лармен), бетон сорғыштар
және пневмоайдамалау және үшіншіде — бетон төсегіштер, бетон
сорғыштар, таспалы күректер және дірілдемелі гранспортерлік
қүрылғылар қолданған жөн.
Бетон қоспасын тасымалдау мерзімі оның жылжымалы-
лығын томендетуге әсер етеді, сондықтан тасымалдау
үзақтылығы қатал шектеу керек және ол цемент түрі мен бетон
қоспасының температурасына байланысты. Портланцементіне
дайындалған бетон қоспалары үшін бүл уақыт келесі шектерде
болады:
88
Бетон қоспасының темлературасы	°С	20-30	10-20	5-10
Тасымалдау уақыты	мин	45	90	125
Бетон қоспасын тасымадцаудың ең үлкен қашықтығы онын
жолда болу мүмкін уақытына, жол жағдайына жөне көлік
қүралдарының ор-таша жылдамдығына байланысты.
Бетон қоспасын автомобильдермен тасымалдау
автотүсіргіштермен, автобетон тасушылармен, автобетон
араластырғыштармен жүзеге асырылады. Сонымен еңтиімді
және көліктің көп таралған түрі автотүсіргіштер болады,
олармен тауарлы бетонның 90% дейін тасымалданады.
Автотүсіргіштерді қолдану өте үлкен жүмыс көлемінде және
жер деңгейінен томен орналасқан қүралымдарды бетондауға
пайдалы ерек-шелендіреді, бүл бетон қоспасын тікелей
қалыпқа түсіруге мүмкіндік береді. Сонымен бірге бетон
қоспасын осы тәсілмен тасымалдаудың елеулі кемшіліктері
бар. себебі бұл мақсаттар үшін автотүсіргіштер ша-наға аз
лайықтылыгы болғандықтан ол қоспаның шайқалып төгілу,
ағып кету және қабаттасуга әкеліп соғады. Оларды қолдану
да шекте-леді. Сондықтан қазіргі уақытта
мамандандырылған көлік қүралдары автобетон тасушылар
және автобетон араластырғыштар кеңінен қол-данылады,
әрі объектіге сапалы бетон қоспасын жеткізуді қамтамасыз
етеді.
Автобетон тасушылар сериялық автомобильдердің шассиіне
орна-тылады және олардың шанақтары артқы ернеусіз астау
тәрізді болады. Оларды тиеу шанақтың үстіңгі бөлігіндегі
қақпағы бар люк арқылы, ал түсіру — шанақтың артқы
жағындағы секторлы сүқпа арқылы жасалады. Шанақтыц
қақпағы бетон қоспасын жоғалтудан және судан қорғайды.
Автобетон араластъірғыш өзімен араластырғыш барабан және
оны айналдыру үшін жетектеп түратын жүк коллік шассиіне
орнатылған агрегаттан түрады. Барабанға дайын бетон қоспасы
немесе оның қүрғақ компонеңттері тиеледі. Біріпші жағдайда
қоспа үзіліссіз араластырылады, ал екіншіде — бегон қоспасы
белгілеу орнына жетуге 10-15 мин. қалғанда дайындалады. Бетон
қоспасы қүралым қалпына тікелей немесе тасымалды бункерлер
әлде қауғаларға порциялаптүсі-ріледі. Объектіге авготүсіргіштер,
автобетоп тасушылар және автоара-ластырғыштармен
жеткізілген және қауғаларға немесе контейнерлерге түсірілген
бетон қоспасы қүралымга тікелей өздігшеп жүретін жебелі жөне
мүнаралы крандар көмегімен беріледі. Сонымен бетон қоспасын
беруден басқд крандар және арматура мен дәнекер бөлшектерін
жинақтауға, қалып орнатуға, арту-түсіру жұмыстарында
пайдаланады және олар бетондаудың кешенді технологиялық
процесіңде жетекпгі маишналар болып саналады (3.6, а,б-сурет).
89
3.6-	сурет. Ленталы іргетастарды бетондаганда кранныц жэне
автобетон
сорғыіптыц жүмыс істеу үлгісі:
1 - автобетон сорғышы: 2 - автобетон тасушы; 3 - жебелі кран;
4 - арматура каңқасы; 5 - қалып блогы; 6 - алты тармақты
строп
90
Бетон қоспасын беруде кранның сменалық пайдалану
онімділігі мына формула бойынша анықталады
боигк;
Ө =--------- . м
т
мүндағы V- қауғаға жүктелетін бетон қоспасының көлемі, м’;
Т - смена үзақтылығы, сағ; К — кранды уақытпен пайдалану
коэффи-циенті (0,76-0,82); Т *- жүмыс циклінің үзақгылығы,
мин.	4
Т = I +( +2! +і ,
ч іяЛх е в іяЛс
мүндағы і - қоспаны түсіру уақыты; / - стропылау және
ілмектен (Язсату уақыты; 2 I — жүкті жәйе бос қауғаны беру
уақыты; /	— бетон қоспасйн төсеу уақыты.
КраҢЙЬің сменалық өнімділігін білгеннен кейін объекгіге
бетон қоспасын үздіксіз жеткізу үшін қажет автокөлік
қүралдарының санын және бетоншылар звеносының қүрамын
анықтайды, ол мына форму-ламен табылады
N -К‘Ө"
ил ө
мүндағы К — крандар өнімділік қорын есепке алатын
коэффициеііг (0,85 -0,9); Ө - кранның пайдалану өнімділігі,
м3; Ө - автокөлік қүралдарйның пайдалану өнімділігі, м3
а
60ҮТК,
Ө=-----------
мүндағы V — автокөлік қү^алдарына жүктелетін бетон
қоспасының кө-лемі, м3; 7' - смена ұзақтылығы, сағ; К -
автокөлік бірлігін уақытпен пайдалану коэффициенті (0,82-0,92)
Т - автокөлік циклінің ұзақты-лығы, мин
мүндағы / - зауытта автокөлік қүралын жүктеу уақыты, мин;
Т - тасыьТалдау қашықтығы, км; V — көлік қүралы жүрісінің
орташа жылдамдығы, км/сағ; / - қбГспаны түсіру уақыты, мин.
Бетон қоспасын қүбырмён тасымалдау бетон сорғыштар
және пневматикалы айдамалаулар көмегімен жүзеге асырылады.
Жүріс тәсілі бойынша бетон соргыштар кезецдік (циклді)
және үздіксізге, ал жетек түрі бойынша - механнкалық жәнс
гидравликалық жетектіге бөлінеді.
Қазіргі уақытта шығарылатын механикалық жетекті бетон
сор-ғыштардың өнімділігі 10,25 және 40 м3/сағ болады. Олар
қоспаны көл-денеңінен 400 және тігінен 50 м дейін қотара алады,
91
ал гидравликалық жетекті бетон сорғыпггар қоспаны 100-200 м
биіктікке дейін беруді қамтамасыз етеді.
Поршеньді бетон сорғышының өнімділігі мына формула
бойыніпа анықталады
(ясі2}
өп =60 іі'к ,
мүндағы (і - жүмыс цилиндрін тең болады.ң диаметрі. м; / -
поршень жүрісінің үзынлығы, м; V - бір минутга поршеннің
екі есе жүрісініңсаны (айдамалау жылдамдығы); К— бір жүрісте
беретін бетон қоспасының көлемі және 0,8-0,9 тең цилиндр
жүмыс көлемінің өзара қатынасымен сипатталатын
коэффициент.
Пневматикалық айдамалау қүрылыста аз арматураланған
??рралым-дар?аа бетон қоспасын беру және түйіндерді бітеу үшін
қолданады. Олардың өнімділігі беру қашықтығы көлденеңінен
200 м дейін және көтеру биіктігі 35 м дейін болғанда 10-20 м3/
сағ тең болады.
Пневматикалық айдамалауды пайдаланып бетондау ?ллгісі
3.7-суретте к?ррсетілген.
3.7-	сурет. Пневматикалык айдамалау күрылгысы:
1 — сөндіргіш; 2 - бетон құбыры; 3 - қабылдау бункері; 4 -
пневматикалық айдамалау;
5 - басқару пульті; 6 — ауа жинағыш (ресивер); 7 -
компрессор
Пневмокөлік қондырғысының пайдалану өнімділігі мына
форму-ламен анықталады
л 3600ГГХ'
0 =----------- г
мүңдағы V- пневматикалықайдамалаудыңкөлемі, м3; Г-смена
үзақтыгы, сағ; 1 - цикл уақыты, с, мына формуламен
анықталады 4
92
л
—+ I' ’
мүндағы і - айдамалауды арту, сүқпаны ашу және жабу уақыты,
с; Ь -* тасымалдау қашықтығы, м; V — қүбырмен бетон
қоспасының ауы-су шапшандығы, м/с. Қүбыр көлденең
орналасқанда ол 0,5-0,6 м/с, тігінен болғанда - 0,25-0,4 тең. К
- қүрылғыны уақыт бойынша пайдалану коэффициенті.
Нөлдік циклдің түтас қүймалы ??рралымдарын
бетондағанда сменалық бетондау өнімділігі 20-дан 90 м’ дейін
болса кейбір жағ-дайларда әр типті және қүралымды конвейерлер
мен өзі жүретів лента-лы бстов төсегіпітер қолданган жон (3.8-
сурет).
3.8-	сурет. Іргетасты бетондағанда бетон іосегіштіц жүмыс
істеу үлгісі:
1 — бетон төсегіш; 2 — автобетон тасуіпы: 3 — пілтүмсық; 4 —
қабылдау бункері; 5 - діріл-бункер;
6 - конвсйер
Дірілдеткіш конвейерлер бетон қоспасын төмен еңіске
қарай тасымалдайды. Діріл әсерінен қоспаның қабаттасуынан
оны тасымалдау қашықтығы 18-20 м шекгеледі. Дірілдеткіш
конвейерлерді және олардың элементтерін (діріл науаларын)
бетон қоспасы шамалы аралыққа берілгенде және бетонпың
негізгі көлемі аз ауданға төселгенде бункерлер мен басқа бетон
сыйымдылықтарына тасыгыш ретінде қолданған орынды.
Ленталы конвейерлерді бетон қоспасын беретін қашықтық
20-100 м болғанда және оны бетондалатын құралымның үлкен
ауданына үлестіргенде пайдалану жөн. Қүрылыста пайдаланатын
3 м/с дейін, есепті өнімділігі 20-90 м’/с, лентаныңеңкіш бүрышы
30° дейін болады.
Конвейерлердің ?ош типі ең коп таралған: секциялы, көлбеу
жылжымалы және бүйірінен түсіретін копірлі.
93
3.15. Бетон коспасын тосеу жэве тығыздау
Қалып пен арматураны бетон қоспасының төсеуі
басталуына дейін ұқыпты тексеру және барлық жасырын
жүмыстарға тиісті актылар жасау керек. құралымдарды бетондау
тұтас қүймалы бетон және темірбетонды кұралымдар мен
ғимараттарды түрғызудың еңбір жауапты процестері болады.
Ьетондау технологиялық процесіне жүмыс операцияларын
үш топқа бөлуге болады: дайындық, негізгі және қосалқы.
Дайыцдмк операцияларына объекті, бетондау блоктарын,
меха-низмдер мен қүрал-саймаңдарды дайындаумен байланысты
операциялар жатады.
Негізгі операцияларына бетон қоспасын қабылдау, үлестіру
және тығыздау жатады. Бүл операциялар үздіксіз технологиялық
жүйелілік-пен орындалады және олардың орындалуы
техникалық қызметкердің үнемі бақылауымен жасалады.
Сонымен бетон жүмыстарыныц журналы жүргізіледі, онда
көрсетілетіндер: бетондаудың басталу және соңының датасы;
беюндалатын қүралымның аты; бетонның берілген маркасы;
бетон қоспасының жүмыс қүрамы; оның бетон
араластырғыштан шыққандағы және төселгендегі
температурасы; қалып типі; қоспаны тыгыздау тәсілі (дірілдеткіш
түрі); ??рралымды қалыптан ажырату мерзімі.
Қосалқы операциялар бетондауға ілеспелі болады және
мыналар-дан түрады: көлік құралдарын және құрылғыларды
(діріл тасығыштар, діріл науалар, діріл пілтүмсықтар, бетон
тасушы машиналар) орнату, бекіту және ауыстыру.
Түтас қүймалы кұралымдар?аа төселген бетон қоспасыв
тыгыздау найзалау, таптау, дірілдету жоне вакуумдаумен жүзегс
асырылады. Тығыздау мақсаты — қалып формасын бетон
қоспасымен жақсы толтыруды қдмтамасыз ету, сондайлық оныц
тығыздылығын көтеруге жеткізеді. Ол өз кезегімен бетонның
беріктігін, аязга төзімдогігін, су сіцірмеушйгігін арттырады және
оның басқа қасиеттерін жақсартады.
Қоспаны көсеумен найзалап қолмен істеледі. Бұл тәсіл жүқа
қабатты және тығыз арматураланған кұралымдардың бетон
қоспасын тыгыздау үшін ерекше жағдайларда ғапа қолданылады.
Бетоп қоспасын таптау қол және пневматикалық
таптағыштармен жүзеге асырылады. Бүл тәсіл арматурасы аз
??рралымдар?аа қатгы бетон қоспасын төсегенде және жақында
орналасқан жабдықгарға дірілдсткіштің әсері тистіи жағдайларда
өте сирек қолданылады.
Бегон қоспасын тыгыздаудыц негізгі тәсілі дірілдету (дір-
іл.мен тығыздау) болады, ол екі параметрмен: теңселу жиілігі
және амплитудамен сипатталады. Өнеркөсіп кәсіпорындары
теңселу жиілілігі 3-тен 20 мың діріл/мин дейін жоне амплитудасы
0,1-деп 3 мм дсйін дірілдет-кіштер шығарады.
Дірілдеткіштер бетон қоспасына тербеліс беру тәсілі
бойынша бетон қоспасының қабатына жүмыс органымен
батырылатын ішкі (терең), бетон қоспасының қабатына (діріл
брусына немесе жұмыс алаңшасына) орнатылатын үстіңгіге және
қалыпқа бекітілетін сыртқыға бөлінеді (3.9-сурет).
94
3.9-сурет. Дірілдеткіштер түрі:
а - ішкі; б - үстіңгі; в — сыртқы
Ең тиімдісі ішкі дірілдету болады, сонымен қоспаның
тығызда-латын қабатының қалындығы оның жүмыс бөлігінің
1,25 артық алмайды. Қоспаның жеке қабаттары өзара жақсы
түтасу үшін бүрын төселген қабаттарға дірілдеткішті жарым-
жартылай тереңдету керск және де арматура мен бетон
қоспасының жабысу беріктігін азайту үшін дірілдеткішті
арматураға сүйеуге болмайды (3.10,а-сурет).
Бір орында дірілдету үзақтылыгы дірілдеткіш типіне және
бетон қоспасының жылжымалылығына байланысты.
Бетон қоспасы үстідгі дірілдеткіштермен жеке үздіксіз тілім-
тіліммен тығыздалады және де әр алдағы тілім келесімен 10-15
см асыра басылып отыру керек (3.10,б-сурет).
3.10-сурет. Дфілдеткішпен бетон коспасын тығыздау үлгісі:
а — ішкімен; б — үстіңгімен
95
Жиі арматураланған қүралымдарды (ені 60 см дейін
бағаналар, қалындыгы 30 см дейін қабырғалар) тыгыздағанда
қалыптың сыртына бекітілген сыртқы дірілдеткіштерді
қолданады.
Соңғы жылдары суперпластиктер қосымшасымен
дайындалған бетон қоспасы дірілдетусіз қолданылып жүр.
Қоспаны жоғары аққыпггы-ғы себебінен күралымдар?аа оны
үлестіру операциясын болғызбайтын гравитациялық тәсілмен
(ауырлық күші әсерімен) төсейді. Тек бүрыш-тар, жапсар және
арматурасы оте көп жерлердің бетон қоспасын икем-ді білікпен
уақыгша дірілмен өндеу қажст болады. Қоспаны дірілдету-сіз
төсеуді қолдану бетоңдаудың еңбек сыйымдылығын кемітеді
(шамамен үштен бірі), жұмыс барысын тездетеді және онергия
шығындарын азайтады.
3.16. Бетоидаудыц арнайы әдістері
Торкреттеу деп арнайы қондырғымен цемент-қүмды
ерітіндінің жүқа қабатын бетонның немесе басқаның бетіне
қондыру тәсілін атайды (3.11-сурет).
3.11-	сурет. Дайын
қоспалармен торкреттеу үлгісі:
1	— сығылған ауаның
қүбыршалары; 2 - сүқпаның
түтқасы; 3 — ауа шлангісі; 4 -
материалдар беретін шланг; 5
— саптама; 6	—
айдамалаушаның түрқы; 7 --
дайын бетон қоспасы
Бүл тәсіл жүқа қабырғалы
беттерді (күмбездер, резервуар-
лар, түндырғыштар) нығайту,
жерасты ғимараттарына тығыз
және су өткіз-бейтін қорғаныш
қабатын қондыру, сондай-ақ
жіктерді бекіту және
??рралымдар бетонындағы
ақауларды тузету үшін
қолданады.
Торкрет қабаты бстке цемент-пушка арқылы немесе бетон
қоспасы (бетон шашырату) бетон-шприц машинамен
қондырылады.
96
Цемент-пушканың цилиндрлік резервуары екі бөлмеден
түрады: үстіңгісі материал арту үшін, астыңғысы жүмыс
орындауға.
Икемді шланг арқылы дымқылдығы 6-8% қүргақ цемент-
қүмды қоспа каналға (соплоға) беріледі, сонымен қатар оған
басқа шлангбойынша сығылған ауа әсерімен каналдың шығатын
тесігінде қоспаны сулайгын су беріледі. Шамамен 1 м аралықтан
жылдамдығы 120-140 м/с дейін қысым әсерімен лақтырылатын
ылғал қоспа өңделетін бетке белгі жасап қондырылады.
Шлангымгн қоспаны үзына бойына 100 м дейін, тігі
бойынша 25 м дейін беруге болады.
Бетон шашырату тәсілініц торкрет-бетоннан айырмасы
шашыра-тып қоңдырылады және қүрамыңда цемент пен қүмнан
басқа ірілігі 25 мм дейін қиыршық немесе малта тас болады.
Бетонды шашыратып қондыру жабдықтарының жинағына
мәж-бүрлік қимылды бетон араластырғыш, көп шөмішті
элеватор, жинаушы-бункер, шашырату машинасы, су үшін екі
бақ. штангалар, канал жөне компрессор кіреді.
Араластырғышта дайындалган қүрғақ қоспаны элеватормен
бункерге береді, ал одан шашырату машинасына тиеп салынады.
Сонан соң сығылған ауа әсерімен қоспа араластырғыш бөліміне
су келетін каналға беріледі.
Бетонды вакуумдау деп сүйытылган ауа арқылы жаңа
төселгсн бетон қоспасынан артық судьі механикалық тәсілмен
айдап шығаруды атайды.
Бетон қоспасының қажетті жылжымалылығын қамтамасыз
ету үшін оның қүрамына белгілі мөлшерде артық су қосады, ол
қоспанық үралымның қалпыпа төсеген соң қажетсіз болып
қалады. Бүл су бетонның кейбір көлемін уақыт озған сайын
буға айналады және онда саңылаулар қалтырып, беріктігін
азайтады. Осыған байланысты ол бетоннан айдап шығарылады,
сонымен вакуумдалған бетон беріктікті анағүрлым тез алады,
аязға жоғары төзімділіккс, су сіңірмеушілікке ие болады,
жарылуга, қажалуға душар болмайды. Бүдаи басқа цемент
шығыны, қалыптан ажырату мерзімі азаяды жәнс зауытта,
полигонда дайындаганда булату уақыты кемиді.
Жайпақ қүралымдарда бетон қоспасын вакуумдау үшін суга
төзімді бакелиттендірілген (синтетикалық смола сіңірілген)
фанердеп дайындалган вакуум - қалкан, ал арқалықтарда,
бағаналарда, қабырғаларда - вакуум-қүбырлар қолданылады.
Вакуум-қалқан және вакуум қүбырлар магистральды
сорғыш линия арқылы жаңа төселген бетоннан ауаны және
сонымен бірге суды сорып алатын түрақты өлде жылжымалы
вакуум-қүрылғыга қосылады (3.12-сурет).
97
3.12-	сурет. Тік ??рралымдарда?ыы бстонды вакуумдық өадеу
үлгісі:
1 — қалқанды қалып; 2 - тік вакуум-қүбыр; 3 - вакүум-жүйенің
құбыршалары; 4 — коллекгор
Вакуумдау мерзімі вакуум - қуысында жасалатын сирету
дәрежесіне, цемент шығынына, бетон қоспасының
жылжымалылығына, қоршаған ортаныңжәпе бетон қоспасының
температурасына және басқа факгорларға байланысты.
Вакуумдалған бетонның беріктігі дірілдетіп гығыздалган
бетонмен салыстырғанда 15-20% көтеріледі.
Су астында бетондау деп су түбінде суды төгусіз
күралымдар?аа бетон қоспасын төсеуді атайды. Бүл тәсілді
туннель, тірек, түсірме қүдықтардың түп және басқа
гидротехникалық гимараттардың су астындағы бөліктерін
тұргызганда қолданады. Су астында бетондау екі негізгі әдіспен
орындалуы мүмкін: тік ауыстырылатын қүбырлар (ТАҚ) және
жоғары өрлеуші ерітінді (Ж?)Е) арқылы.
ТАҚ әдісі диаметрі 200-300 мм қүбырлармен су астына
бетон қоспасын беруден түрады, олар бетон қабатының
қалындығы оскен сайын кран немссе лебедқа арқылы жоғары
көтеріледі (3.13, а-сурет).
98
3.13-	сурет. Су астында бетондау тәсівдері:
а - жоғары өрлеуші ерітінді төсілімен су астында бетондау; 1 -
тас және қиыршық тас үймесі; 2 — бетон; 3 — шпунтты қоршау
(кдлып); 4 - қоршау; 5 — төсеу; 6 - шахта; 7 - қүбыр; 8 -
шығыр; 9 - ерітінді беретін шланг, 10 — ерітінді сорғыш; б — тік
ауыстырылатын құбырлар төсілімен су астында бетондау; 1 —
қалып; 2 - қүбыр; 3 - тиейтін қүйғыш; 4 — бетон тасушы: 5 -
қүбыр көтеретін кран
Бетон қоспасы бетон соргыштары мен пневматикалық
айдамалау-лар арқылы қүбырлардың ернеулеріне шейін
толтырылады, сонан соң түбіне 15-20 см жетпейтін кдқпақтар
ашылады. Қүбырларды төселген бетон қабаты өскен сайын
қүйғыш алдында үзбелерді бөлшектеп мезгіл-мезгіл көтеріп
отырады.
Жоғары өрлеуші ерітінді әдісі (3.13, б-сурет) цемент
ерітіндісін тас толтырғышына (тас, қиыршық тас, малта тас)
қысып толтырудан түрады. Ерітінді беретін диаметрі 37-100 мм
қүбырлар швеллерлерден жасалған қоршау шахтасына қойылады
немесе тікелей толтырғышқа орнықгырылады. Бір қүбырдың
қимыл радиусы тас толтырғышкд қүйғанда 3 м, ал қиыршық
тас үйіндісіне қүйғанда 2 м тең болады.
3.17.	Бетонды баптау және қалывты ажырату
Бетон қату барысыңда гидратация әсерлестігі өтеді, соның
нәтижесінде цемент минералы сумен әрекет жасап жаңа
қоспалар пайда болады. Сондықтан жоғары сапалы жөне
жобаланған маркалы бетон алу үшін бетоңды дүрыс баптау керек,
әсіресе оның бастапқы қату кезеңінде.
Бетопды баптау деп оның қатуы үшін әдеттегі температура-
дымқылдық тәртіпті қамтамасыз етуді үғынады. Жаңа төселген
бетонды бастапқы қдту кезеңінде шайқалу, механикалық бүліну,
99
шыжыған ыстық күн сәулесі, жел, әсіресе аңызақ жел, тез кебу
немесе желдету және температураның шүғыл өзгеруінен сақтау
керек.
Бетонды баптау тәсілдері құралымның түріне, цемент
типіне, жергілікті және климаттық жағдайларга байяанысты.
Баяу қататын цемеңгте дайындалган бетонды баптау мерзімі 14
тәуліктен, дағдылы поргландцементте — 7 және тез қататын
(глипоземді) цементте — 3 төуліктен кем болмау керек. Сонымен
баптау мерзімі ыстық және қүргақ-ауа райында көбеюі мүмкін
Жаңа тоселген бетонның ашық беттері кенеппен, жөкемен,
дымқыл үгіндімен жоне 10-12 сағ. кешікпей, ал ыстық және
желді ауа райында бетондау аяқталған соң 2-3 сағ. кейін сулауды
бастау керек. Тәуліктің қай мезгілі болса да себу мсрзімділігі
бетонның түрақты дымқыл күйін қамтамасыз ету керек.
Бетондалған қүралымдардың үстінен бетон 1,5 МПа кем
емес беріктік алуға дейін өтуіс және аламдар жүруге, сонымен
кдтар агаштар мен қалыптар орнагуға рұқсат етілмейді.
Мөлшерлер бойынша және есепнен белгіленген уақыт
өткеннен кейін қүралымдарды қалыптан ажыратады, ол түтас
қүймалы қүралымдарды тұрғызудың кешенді процесінде ең
маңызды және көп еңбек сіңіруді қажет ететін операциялардың
бірі болады.
құралымдарды формадан ажыратуды қалыпты қайта
қолдану мақсатымен және бетон беті сапасының
бүзылмаушылығын қамтамасыз етіп ұқыпты жасау керек.
Ажырату бетон қажетті беріктікп алган соңбасталады. Қалыпты
алуды кешіктіру керек емес, себебі бұл оның айналымдылыгын
азайтады.
Қалыптың көтергіш элементтері бетон құралымдардың
бұзылмаушылығын қамтамасыз ететін берікгікке жеткен соң
алынады. Бұл беріктік нақты мөлшерінен 70% кем болганда:
аралығы 3 м дейін тақталар және аралығы 6 м дейін көтергіш
құралымдар үшін 70%, аралыктары 6 м артық кұралымдар және
ширатылган арматурасы бар кұралымдар үшін жобалықтан 80%
болады. Егер нақты күштің мөлшері 70% артық болған жағдайда
күш алатын қалып осындай құралым-дардың бетоны жобалық
беріктікті алғаннан кейін ажыратылады. Қатты көтергіш
қаңқалармен арматураланган құралымдарда бүйір.жақ және күш
алатын қалыпты бетон беріктігі жобалықтың 25% жеткен соң
алуға рүқсат етіледі.
3.18.	Бетондау процестері технологиясыныц төтенше
жягдайдардагы ерекіпеліктері
Қысқы мезгідде бетондау. Қыста бетоңцау ерекшелігі сыртқы
ауа температурасы +5°С тәуліктің орташа мөлшерден төмен болса
төсел-ген бетонның әдеттегі қатуын және бетон берілген
мерзімде жобалы беріктікті алуды қамтамасыз ету керек.
Бетонда 0°С төмен температурада гидратация процесі
І00
тоқталады және бетон қатуы тыйылады, ягни бетон мұздап
қатып, берікгігі оның күшімен камтамасыз егілетін түтас кесекке
айналады. Сонымен бетонда бос су көлемі ұлғаю арқылы (9%)
ішкі кернеу пайда болады, ол кейін бүрынғы қалпына келмейтін
кристалдық жаңадан пайда болган қүрылудың бүзылуына әкеліп
соғады. Бүл бетон берікгігі, оның тығызДығы, үзақ уақыттылығы,
арматурамен ілінісуін төмендетуге келтіреді.
Бетонның өзіне тән қасиеті төселгённен кейін неғұтрлым
ертерек мүздап қататын болса, соғүрлым бірталай төмендейді.
Егер бетон қату мезгіліне дейін белгілі беріктік алса, онда оның
қасиетіпе мүздатудың теріс осер етуі шамалы, яғни ол цемент
тасы қүрылымына қайталамайтын б?азу кіргізе алмайды және
ол сыв беріктігі деп аталады.
ҚМҒ-мен ескерілген: түтас құймалы қүралымДар және
қүрамалы-түтас қүймалы қүралымдардың түтас құйма бөлімдері
бстонының сын беріктіп жобадан 50% кем және 0,5 МПа төмен
болмау керек. ал аллын ала ширатылған қүралыМдарда‘70%
төмен емес.
қүрь.чымдарды қысқы мерзімде жүктелген жағдайда мүздату
кезеңіне дейін олардың бетон берікгігі жоба бойынша 100% жету
керек.
Қысқы жагдайда берілген марка және керекгі сапасы бар
бетон алу үшін цемент тасы қату физика-химиялық процёстері
бүзылмайтын және бөгелмейтін одеттеп температура-дымқылды
тәртібін қамтамасыз ету керек. Сонымен Осы тәргіпті үстап түру
үзақтыдығы бстонның сын нсмесе жоба беріктігіне жетуін
қамтамасыз ету керек.
Қысқы бетондау тәсілдері бетонды ұстау өзгешілігше
байланысты екі топка бөлінеді: жылытусыз және жылытумев.
Жылытусыз тәсілдеріне жылы үйшіктерде бетондау, термос әдісі,
аязга қарсы қосымиіалар қолдану жатады. Жылыту тәсіліне
элекір, бу немесс ыстық ауа қолданумен бетонды жасанды
жылыту әдістері жатады. Нақтылы объект үшін бетондау тәсілін
бетондау қарқыны, жергілікті қаржы және мұмкіншілігін еске
алып вариантгарды технйка-экономикалық салыстыру арқылы
таңдайды.
Қысқы жағдайда бетон қоспасын қалыпқа төсеу кезінде
оның температурасы бетонды үстауға кабылданған тәртібі үшін
қажегті ссептелген температурадан кем болмау керек. Сонымен
термос тәсілін қолданғанда қажетті ең аз температура 25°С кем,
аязға қарсы қосымшалары бар бетондар үшін және электр
жылытуын пайдаланганда 5°С томен болмау керек.
Қоспаның қажетті темпсратурасын алу үшін қатыру суын
40-90сС дсйіп ысытады, ал кейде қажеттілік болса
толтыргыштарды да жылы-тады. Қысқы жағдайда
компоненттерді араластыру үзақтылығы 1,5-2 есе көбейеді.
Бетон қоспасын тасымалдау үінін шанақтары
пайдаланылған газдар жылуымен жылжытылатын арнайы
жабдықталған көлік құралдарын қолданады. Сыртқы ауа
101
температурасы 15°С төмен болғанда авто-машина шанағын
қосымша бреэент немесе жылытылған қайырмалы қақпаклен
жабады.
Бетонды жылы үйшіктерде үстағанда негізгі шарты
темірбетон қүралымдар үстінен сыртқы ортадан жеткілікті
жылулық сақтайтын түйық кеңістік жасау болады. Сонымен
жылы үйшікге қажетті температураны электр қыздырғыш
пештер, калориферлер қамтамасыз етеді. Жылы үйшікте
температураны 35-45°С жеткізеді, ал жылыту үзақтылығы цемент
түріне және бетонның қажетті беріктігіне байланысты.
Бірақта жылы үйшіктер қүру бірталай шығыңдарды қажет
етеді жөне қүрылысты қымбаттатады, сондықтан бетонды жылы
үйшікге үстау әдісі тек технолопіялық қажеттілік жағдайларда
ғана қолданылады. Жылы үйшіктерде бетондау процесі жөне
бетон үстау тәртібі жазғы жағдайға үйлес.
Термос әдісі. Бүл әдістің мәні жылытылған су мен
толтырғыштар-дан дайындалған бетон қоспасын қүрылған және
алдын ала қар мен мүздан тазаланған қалыпқа үздіксіз төсейді,
сосын қүралым жылу сақтайтын материалмен жабылады және
бетон қатуы жылытылған қүрамалармен, жылу цемент
гидратациясымен (экзотермия қүбылысы) шығатын жылу
арқылы беріледі.
Термос әдісін пайдалану су ауданы аз көлемді қүралымдар
үшін өте тиімді. қүралымның көлем дәрежесі бст модулімен
сипатталады, ол құралымның жиынтық суу беті мен оның көлем
қатынасы болып табылады
Термос әдісін бет модулі 6 кем қүралымдарды бетондағанда
өте тиімді қолдануға болады.
Әр нақтылы жағдайда термос әдісін қолдану мүмкіншілігін
анық-тау үшін бетон берілген беріктігіне жететін қажетті уақыт
сайын оның 0°С дейін суыйтын жылу техникалық есебін
жасайды.
Термос әдісінде бетонға кіргізген және экзотермиялық
реакция бойынша шыққан жылу саны оның суынғандағы
шығынымен баланс жасау керек.
Әдетте осы есеп үшін профессор Б.Г. Скрамтаевтың жуық
форму-ласын қолданады
іМ (1 — і )а = (т С і + Ц Э) К .
6 бор га	і іі	ж
^(шІІС-іб6 +ЦЭ)ПЖ
Обора
мүндағы I — бетонның 0°С дейін суу үзақтылығы, сағ; М —
102
??рралым-ның бет модулі, І/М: т - бетон көлемінің массасы
кг/м3; С - бетон-ның меншікті *ылу сыйымдылыгы, Дж/(кг
°С); / — бетонның бастапқы температурасы, °С; Ц — 1 м3 бетонға
цемеій' жылу шығыны, кг, Э - бетонның кату мезгілінде 1 кг
цемент жылу шығаруы (экзотер-мия), Дж: / - бетонның суу
уақытындағы орташа температурасы, ОС;'7Р — сыртқы ауа
тсмпературасы, °С; В. - қалып жоне жылыйЬіқты шығармау
материалының жалпьТ термиялық кедергісі; а - жел күшіне
үрлену коэффициенті (1,5-2,5). Сонымен
б________
К]+К2М6+К.і66
мұндагы К = 1,03; К =0,181 және К = 0,006
К =К + Һ/І + Һ/І +... +Һ/1 ,
ж 4 II 2 2	н я
мұндағы К = 0,05 тең коэффициент; һ . һ ... һ қалып және
жылылық-іы шығармау материалының' қабатта{5 қалыңдығы,
м; / . / .../ — қа-лыптың сәйкес қабаттары жылу өткізгіштігі,
Вт/'(М*С)Г
Беговды бумен жылытуды төмен қысымды бумен өндіреді
және ол бстон үстаудың толық жеткілікті әдісі болады. Бумен
жылыту үшін шылыққан буға толтырылған қуыс болып
саналатын ??рралым қалпы және оны қоршаған бу шығармайтын
қаптамадан түратын арнайы бу кеңістігін жасайды. Қуыста бетон
катуы үшін ортаның салыстырмалы дымқылдыгы 95 - 100%
қолайлы жағдай жасалады.
Бірақта құрылыс алаңы жағдайында тұтас қүйма
??рралымдар бе-тонын жылыту үшін бу пайдалану біршама
қымбат жоне технология бойынша жеткіліксіз.
Ең үлкен температура бумен жылытқанда портландцементін
қолданганда 70-80 °С және шлакпортландцементі мен
пуццоланце-ментін қолданғанда 60-70 °С аспау керек.
Бетонды элекгрмен жылыту негізгі жаңа төселген бетон
арқылы ток өткенде электр энергиясы жылу энергиясына
айналдыру болады.
Бүл үшін бір немесе үш фазалы төмен кернеулі айнымалы
ток (50-100 В) пайдаланылады.
Элсктр тоғы бетон қоспасы арқылы өткенде шығатын жылу
саны мына формула бойынша анықталады
(2 = КР Кі.
мүндағы К — 0,864 тең коэффициент; / - ток күші, А; К -
омдық кедергі, Ом; і - уақыт, сағ.
Электрмен жылыту үшін ішкі және сыртқы электродгар
иайдала-нылады. Ішкі шыбы?тты (6-16 мм диамстрмен) және
103
сымды (дааметрі 6-10 мм) электродтарды қүралымдар ішіне
орналастырады, сонымен олар құралымдардың болатты
арматурасымен шектеспеу керек. Шыбықтты электродтарды
іргетастар, арқалықтар, сырғауылдар, бағаналар, көлемді
тақталар жөне бет модулі 5-тен кем басқа қүралымдарды жылыту
үшін қолданады. Сымды электродтарды бағаналар және аз
арматураланған қабырғалар үшін пайдаланады.
Сыртқы электродтар жапсырмалы, тілмелі және жылыту
панель-дері болады. Жапсырмалы электродтар ені 30-40 мм және
қалындығы 1-2 мм тілінген болаттан, ал тілмелі ені 40-50 мм
және қалындығы 3-4 мм болат тілімнен жасалады. Жапсырмалы
электродтар бетонмен шектесетін қалыптың ішкі жағына бүйір
қалқанына 10-20 см аралық-пен бекітіледі. Олар негізінде бет
модулі 5-тен кем көлемді қүралымдар шеттерін электр жылыту
үшін қолданады (3.14-сурет).
Бетон термобаптауының еңбір нәтижелі тәсілі термоактивтік
қа-лыптарды пайдалану болады. Термоактивтік қалыптардың
мұнан былай жегілдіру бағыты бетон бетімен ең аз адгезиясы
бар ток өткізгіш жабындарды қолдану арқылы жүзеге
асырылады. Мұндай жабындар вариантының бірі полипропилен,
синтетикалық каучук жөне басқа полимерлі материалдар
негізіндегі ток өткізетін материалдар болады. Ток өткізетін
толтырғыш ретінде жақсы қосылушылығы және ток өт-кізетін
жолдар жасауға қабілеті бар графигпен бірге үйлесте жогары
құрылымдық техникалық көміртек пайдаланылады.
Индукциялық жылыту айнымалы электромагниттік өрістің
магнит қүрамын пайдалануға негізделген. Сонымен арматура
және болат қалыпта?ыы магнігг өріс энергиясы жылуға өзгеріліп
бетонға беріледі. Сондықтан бетонды жылумен өндеу қарқыны
арматура мен темір қалыптың электр жөне магнит қасиеттері,
әрі магнит өрісі кернеуімен анықталады.
Аязға қарсы қосымшалары бар бетондар. Аязға қарсы
қосымшалар ретіндс хлорлы кальций (СаСІ), хлорлы натрий
(№С1), көмір қышқыл кальций-сақар (КСО ) және натрий
нитраты (№N0 ) пайдаланыла-ды. 2	4
Осы қосыміиалар бетон қатуын өте нәтижелі тездетеді және
судың мүзға айналу температурасын төмендетеді, бұл бетон қату
мезплін үзартады және оның ең үлкен сын беріктігін алуына
әкеледі.
Бірақта, еске алу керек, тұз қышқылы қосымшасын және
оның түздарын көбейту арматура коррозиясына үшыратады, ал
көп сақар бе-тон қоспасының жеңіл төселуін шұғыл төмеңдетеді.
Аязға қарсы қосымшалары бар бетондарды хлорлы тұздар
немесе натрий нитраты бар бегон 5 МПа кем емес беріктік алу
мезгіліне дейін — 15°С, ал сақары бар - 25°С төмен түспейтін
жағдайда ғана қолдануға рұқсат етіледі.
Қысқы жағдайда жылу жоғалтуды төмендету мақсагымен
бетон қоспасын тасымалдау және төссу ең аз аударып салу
санымен ұйымдастыру керек. Бетон қоспасын тасымалдау үшін
104
арнайы жабдықталган көлік қүралдарын пайдалану қажет.
Тасымалдау алыстығын кеміту керек.
Жазғы маусымда бетондау. Қүрғақ ыстық ауа райында
??рралым-дарды бетондауға қолданып жүрген әдістер бетон
қатуы үшін қажетті температуралық-дымқылды жагдай жасауға
және оның беріктігі дами түсуіне бағытталған бетонды баптауға
арнайы технологиялық шараларды жүзеге асыруды және бірталай
температуралық шөгу деформациясы мен жарық пайда болудан
қақпайлауды болжайды.
Бетон қоспасын дайындау барысында бетон араластырғыш
тора-бынан шығар кезде оның температурасы мүмкіндігінше
ең төмен болуына тырысу керек.
Температурасы 3543 жоғары бетон қоспасын тасымалдауға
тия-нақты тыйым салынады, өйткені мүндай қоспа тез
қоюланады және төсеуге өте ауыр болады. Бетон қоспасының
температурасын төмендетуге суды және ірі толтырғыпггарды
салқындатуға шаралар қолданып жетуге болады.
Бетон қоспасын төсейтін жерде міндетті түрде оның
жылжымалы-лыгын бақылау ар?ыылы жүзеге асырылады. Бетон
қоспасын тосеу алдында төсеу орнын қалқан немесе бүркеу
орнатып күн сәулесінен қорғайды.
Бетонды бастапқы баптау негізі мыналардан түрады: бетон
баптау-ды тез бетон қоспасын гөсеген соң лезде бастау керек;
баптаудың ал-гашқы кезецінде қатып жаткан бетон мен судың
үласуына рүқсат етілмейді, себебі суық су және бетонның қызтан
беті ұласуы бетонда температуралық кернеулер басталуына және
жарықтар пайда болуына мүмкіндік туғызады.
Бетонның алғашқы баптауын ең кем дегенде бетон 0,5 МПа
беріктік алған мезгілге дсйін жүзеге асырады. Бетонның ашық
беттерін ерте шытынаудан қақпайлау үшін оларды ылғал
буланудан және кебуден тез корғау керек, яғни бетонды судан
қүрғату процесін толық жою керек.
Алғашқы бетондау үзақтылығы әдетге 4-8 сағ. болады.
??рралымды құюдың барлық кезеңі ішінде жаңа төселген
бетоннан ылғалды жоғал-туды жоюын және бетон баптауын
қамтамасыз етеді. Бетон баптаудың ең оңай және көп таралган
тәсілі оны ылғалға ішкі материалдармен (сабаннан жасалған
маталар, жөке, қүм, үгінділермен) жабу болады, бүл үшін олар
төселген бетонның бетімен тікелей жанасатын болу керек. Бетон
бетін жабу үшін су өткізбейтін пленкалар (мысалы, поли-
этиленді, поливинилхлорлы) қолданған жөн.
Үзын бойлық қүралымдар үшін жаңа төселген бетонның
алғашқы баптауына нәтижелі тәсілі қоспаны төссп және
тығыздаған соң тозаңдату арқылы жаңа төселгсн бетон бетіне
латекс негізіңдегі су дисперсиялы жүқа қабыршық жасайтын
қүрамдар жөне буланудан мономолекулярлы депрессорлар
(бастырғыштар) құрамдарын (ПАВ эмульсиясы, толтырғышы
барполиэтилен гидросилоксан ерітіндісі) қондыру болалы.
Бетон жобалық беріктігіне жеткен соң бетон бетін
105
дымқы.ідату-сыз жабын астында үстеме ретіңде тағы 2-3 тәулік
үстап тез кебуден қоргаған жөн.
Бетон қоспасын төсеуді тәуліктің ең қолайлы сағаттарында:
кешке, таңертең және түнде - атқарған дүрыс.
3.19.	Бстон және темірбегон жүмыстарыныц сапасын бакылау
Бетон және темірбетон жүмыстарының сапасын бақылау
мына жұмыстарды тексеруден тұрады: арматура және бетон
құрастыратын материалдар сапасын және оларды сақтау
жағдайын; бетон араластыр-ғыш қондырғы, дозалау қүрылғы
жұмыстарын: ғимараттыңблокгарымен учаскелерінің бетондауға
дайындылығын (иегіздің дайындығын, қалып, арматура және
дәнекер бөлшектері орнатылуын); бетон қос-пасының сапасын
оны дайындағанда, тасымалдаганда және төсегенде; бетонды
баптау, ажырату мерзімі және қүралымдарды жарым-жар-тылай
және толы жүктелуінің дұрыстығын; дайын құралымдардың
сапасын.
Осы шараларды жүзсге асыру үшін жұмыс өндіру сыртынан
әр-дайым бақылау жүргізу, қажетті жағдайларда тиісті талдау,
зерттеу жә-не сынау, орындау, өндіріс және жүмыс сапасын
бақылау бойынша бслгіленген техникалық қүжаттарды жүргізу
керек.
Бетон сапасын бақылау бойынша тексерілетіндер: құралым
бетон-ының шын берікгігі жобалық және аралықтағы бақылау
мерзімдерін-дегі кажетгі берікгікке сәйкестілігі; жоба бойынша
арнайы талагттарға сәйкес бетонның аязға төзімділік және су
сіңірмеушілік көрсеткіштері.
Бетон қоспасын дайындаған және төсеген жерде оның
жылжыма-лылығын және қатгылыгын жүйелі түрде тексеріп
отыру керек. Егерде қоспаның берілген консистенциясының
аууы көрінсс немесе оның біркелкілігі бүзылса қоспаны
тасымалдау жағдайын жақсарту немесе оның қүрамын өзгерту
бойынша шаралар қолдану керек.
3.20.	Бетон жүмыстарын өндіргендс қауілсіздік техникасын
сақтау
Қалып, арматура, бетон жәнс ажырату жұмыстарын
өндіргенде ағаштар мен төсеніш бекітуін, олардың
тұрақтылығын, төссм, басқыш, сүйеніш және қоршау тетікгерін
дүрыс орнатуын бақылау керек.
Қалыпты 8 м дейін биіктікте орнатқанда биіктігі 1 м
сүйеніш тетігі және биіктігі 15 см бүйір берік тақтайы бар
төсеніштер колдану керек. Биікгігі 8 м жогары жерде жүмыс
істегенде арнайы тіреу ағаштарға қоршауы бар ені 70 см кем
емес төсем орнату керек.
Кернеулі токта тұрған электр пісіру қондырғылардың
барлық бөлікгерін қаптамалармен жауып қою керек. Жүмыс
106
мезгілінде ток кернеуінде емес қондырғылардың металл
бөліктерін (пісіру трансформа-торлар, генераторлартүрқыларын)
және пісіріленетін қүралымдар мен бүйымдарды жерге қосу
керек.
Бетон сорғыш төңірегінде ені 1 м кем емес өтетін жер
жасалады. Бетон қүбырын сығылған ауамен тазалағанда
жүмысшылар оны кіру тесігінен 10 м кем емес аралықга болу
керек. Бетон қоспасын 30° және одан да артық еңісі бар
қүралымдар төсегенде бетоншыларды сақта-ну белдігімен
жабдықтайды.
Дірілдеткіштің түрқын жүмыс басталғанша жерге қосу
керек. Дір-ілдеткіштер электр жұйесіне 220 немесе 380 кернеуді
36 В дейін өзгер-тетін төмеңдеткіш трансформаторлар арқылы
қосылады. Дірілдеткіштер сабында амортизаторлар болу керек.
Дірілдеткіштермен жүмысты тек қана резеңке қолғап және
резеңке етікпен істеуге рүқсат етіледі. Дірілдеткіштерді жүмыс
үзілісінде жөне бетоншылар бір жүмыс орны-нан келесіге
ауысқанда сөңціріп отыру керек.
Цемент-пушкамен жүмыс істегенде манометрге әрдайым
қарап отыру керек, нұсқауда ескерілген қысымнан артық
көтеруге болмайды.
Қысқы жағдайда және қүрғақ ыстық ауа райында
бетондағанда жүмыс өидірісінің ерекшелігімен тудырылған және
жүмысшылар еңбегіне қауіптілік туғызатын қосымша факторлар
болады.
Осындай факторларға жататындар: қүрылыс алаңының
құралымдар бетондау орнына берілетін токгың кернеуі (380 В
дейін) дағдылы жағдаймен салыстырғанда көтеріңкі болуы; бетон
қоспасының құрамында әр түрлі химиялық қосымшалар бар
болуы; қысқы мерзімде ауа температурасының төмендігі; ыстық
ауа райы жағдайында ауаның жо-ғары температурасы мен ауаның
төмен ылғалдылығы күн радиациясымен бірге үйлесте болуы.
Бетон қоспасын электр тоғымен жылытқанда бункер
түрқылары мен бетон құбырларын жерге қосу керек. Бетон
қоспасын жылытып жатқан алаңшаны қоршау керек және
бетонды электрмен жылыту үшін кернеуі 380 В артық токты
пайдалануга рүқсат етілмейді. Электр тогымен жылыту алаңшасы
шегінде жүйеге ток бергенде жанатын электр шамдарын орнату
керек.
Электр тогымен жылыткднда бетондау жөне электродтарды
ауыстырып қосу, температураны өлшеу, желі жөндеумен
байланысты барлық жүмыстарды тек үзіп тастаған токта гана
өндіруге болады.
107
4. ҚҮРЫЛЫС ҚҮРАЛЫМДАРЫН ЖИНАҚТАУ
ПРОЦЕСТЕРІНІҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
4.1.	Қүрылыс қүралымдарын жинақтау процестерініц
технологиясы бойынша жалпы ережелер
Жетскші құрылыс процесі ретінде жинақтау жүмыстарын.
дамы-туда тиімді қүрылыс материалдарын және қүралымдарын
қолдану, жүмыстарды кешенді механикаланлыру мен
автоматтандыруды одан әрі котерудің айтарлықтай маңызы бар.
Жинақтау жұмыстары өндірісін жоғары сатыға көтеруге
мүмкіншілік беретін ең нәтижелі, алдын ала ширатылған
темірбетонды және мсталл құралымдарын, қүрастырмалы
темірбетон қабырціықтарын, ванталы және мембраналы
қүралымдарын, құбырлы элементтерінен жасалған
қүралымдарын, алюминий қорытпаларынан жасалган
жеңілдетілген жабын құралымдарын қолдану болады.
Қүрылысты одан әрі индустрияландырудың негізгі бағыты
дайындайтын құрылыс құралымдары және бөлшектердің дәлдік
қатарын көтеру, оларды ірі дәрежелі дайындықпсн шығару.
салмағын катар азайта отырып үймереттердің қүралымдары мен
болшектерін орынды шекте ірілендіру, жинақтауда
механикаландырудыңтолық жетілдірілген қүралдарын, ал кейін
жинақтау жұмыстарында автоматтандыру қүралдарын
пайдалануға болады.
Қүрылысты индустрияландыру және кешенді
механикаландыру құрылыс өндірісінің түрін және қүрылыс-
жинактау жүмыстарының орындалу технологиясын түпкілікті
өзгертеді. Қуатгы көтергіш қүралдар мен құрылыс алаңын
жабдықтандыру зауытта жасалган ірі қүралымдарды қолдануға,
қүрастырылған түрінде технологиялық жабдықгы жииақтауға
мүмкіндік береді. қүрылыс құралымдарын жипақтау жү-
мыстары бойынша кешенді механикяландыру деіцхйі 98% жеггі.
Жүмысты механикалаңдыру қүрылыстың мерзімін азайтуға, адам
еңбегін үнемдеуді қамтамасыз етуге мүмкіндік туғызады,
қүрылыс өңдірісінің процесіне динамикалық тұр береді. Казіргі
уақытта күшті тікұшақтар мен дирижабльдер құралдарын
көтергіш-көлік ретінде кең пайдаланумен үлкен биіктігі бар
үймереттер мен ғимараттарды жинақтау әдістері кеңінен
қолдануда.
108
Жинақтау жүмыстарының технологиясы мен
үйымдастырылуын жетілдіріп жатыр, дүрыстаусыз, еріксіз
жинақтау, ірі қүрылыс технологиялық блокгармен және толық
дайын блоктармен жинақтау сияқты жүмыстың еңбек
сыйымдылығын азайтуға мүмкіндік беретін жинақтау әдістері
кең таралды, конвейерлік әдіс қолданылуда, көлік құралы
үстінен жинақтау меңгеріліп жетілдіруде. Сонымен көп көңіл
дайындық жүмыстарына және ұлғайтын қүрастыруга, қосалқы
процестердің еңбек сыйымдылығын кемітуге жеткізетін
жинақталатын құралымдардың және үймереттердің
элементтерінің барынша көп дайындығына жөне
жинақтылығына бөлінеді.
Сөйтіп, қүралымдарды жинақтау технологиясын толық
жетілдірудің ең маңызды мәселелеріне жататындар:
қүрастырмалы құралымдарды жобалау, жасау және тасымалдау
процесінде жинақтау талаптарын ең толық және жан-жақты
есепке алу жолы.мен жинақтық технологиялығының деңгейін
котеру; жинақтаудың үдемелі әдістерін дамыту; әндірістің дәддігі;
процестерді кешенді механикаландыру, орынды жи-нақтау
жабдықгарын пайдалану; жүмысшылардың еңбегін ғылыми
жолмен үйымдастыру.
Қүрылыс өндірісінің технологиясы, үйымдастыру
саласындағы қазіргі жетістіктер жобалау, қүрылыстағы еліміздің
және шетелдік тәжірибенің жалпы қорытындысы, жобалау және
қүрылыстың үнемі практикасына ғылыми-зерттеу нәтижесін
енпзу болады. “Ғылым - жобалау - қүрылыс өндірісін циктін
дамыту және басқару жинақтау процесін ойдағыдай дамытудың
кепілі болыи табылады.
??рралымдар жинақтау технологиясы жүмысіар ондірісінің
қолай-лы әдістері мен тәсілдерін пайдалану арқылы
ұйымдастыру және тсхнологиялық міндеттер шешімінің
жиынтығы, оның ақыр аяғында үймереттер мен гимаратгар
түрінде дайын өнім шығарылады. Жүмыс өндірісінің үйлесімді
вариантын тандау көбінесс құрылыстың мерзімін жәнс оның
сапасын алдын ала болжайды.
4.1.1.	Жинакрпау процесі, оның қурамы жоне
қурылымы
Қүралымдарды жяпақтау — үймереттер мен ғимаратгарды
дайын қүралымдардан немесе олардың зауытта жасалған
элементтерінен механикаланған қүрастырудың индустриалды
кешеңді процесі.
Құралымдар жинақтауы жәй процестер мен
операциялардан түратын кешепді процесс болады, олар оз
109
кезсгімен үш топқа бөлінеді: тасымалдау, дайындау және
жинақтаудың өэі.
Тасымалдау процесі қүралымдарды жеткізу, олардың
элементтері мен бөлшектерін, қосалқы материалдар мен
бекіткіштерді түсіру, жайып немесе үйіп қою бойынша
операциялардан түрады. Сонымен жинақтау жүмыстарының
қабылданған әдісіне байланысты қүрылыс қүралымдарын
жинақтау алаңшасына, жинақтау крандарының жүмыс істейтін
жеріне, тасымалдау (егерде элементтерді алдын ала жайып қойып
жинаса немесе жинақгау көлік қүралы үстінен жүргізілсе),
объект қасындағы қоймаға немесе ірілендіру алаңшасына
жеткізумен үйымдастырылуы мүмкін. ?ы?рралымдарды
қоймалардан немесе ірілен-діру алаңшаларынан жинақтау
орнына жеткізу тасымалдау процес-теріне жатады.
Дайындау процесі қүралымдардың геометриялық мөлшерін
жоне сапасын және олардың орнатылатын негіздерін тексеру:
қүралымдарды ірілендіру және күшейту; қүралымдарды көтеруге
әзірлеу, төсеніштер мен сатыларды ілу және бекіту,
құралымдарды дөлдеу жөне уақытша бекіту үшін қүралдар
орнату операциялары жатады.
Жннақтау процесі келесі операциялардан түрады: ілу, көтеру,
орнына қою, қүралымды дәлдеу және уақытша бекіту;
қосылысқан жерлердің немесе құралымдардың бөлек
элементтерінің дәнекерлеу бөл-шектерін тоттанудан қорғау;
жобалық жагдайда қүралымдарды ақтық бекіту.
Жинақтау процесінің үдемелі және қолайлы шешім негізгі
??рралымдарды жобалау сатысында жасалады, оның негізгі
мақсаты жинақтау технологиялығын қамтамасыз ету болады.
Жннақтау технологаялыгы деп ең аз еңбек, қаржы және
уақыт шыгындарымен жинақтауға тап осы қүралымдардың,
үймереттердің (ғимаратгардың) икемділік дәрежесін түсіну керек.
Сонымен жинақтау тсхнолоімялығының негізгі принцилтеріне
мыналар жатады: қүралымдарды орынды ірілендірудің
мүмкіншілігі; жинақтау элеменгтерінің салыстырмалы тепе-
теңдігі; жоғары зауыттық даярлығы және жасалу дәлдігі.
Үймереттер үшін қүрама элементтердің тепе-теңдік дәрежесі
мына формуламен анықталады
п
1=1
мұндағы т - жинақталатын элементтердің орта массасы, т,
<ч>
110
т - ең ауыр элементтің массасы, т; -Д - үймереттің
тах	7 . ТП,
жинақталатын эле-менттерінің жалпы массасы, т; п —
жинақталатын элементтердің жалпы саны.
Жинақтау технологиялығының маңызды белгісі
мүмкіндігінше бүйымдардың типтер саны және типтік өлшемі
аз, олардың барынша қүрылыстық даярлығы, котеру, орнату
және дәлелдеу ыңғайлылығы, жинақталатын элементтердің
аралық жапсарлары мен жіктерін жасау оңайлығы болады.
Қүрылыс ??рралымдарын жинақтау объектілік
таскындардың қүрылысын, объект қүрылысының жалпы
қарқынын, басқа қүрылыс жұмыстарының тәртібін және өндіріс
әдісін кобінесе анықтайтын жетекші технологиялық процесс
болады. Мүндагы ескеретін жа?ддай, ??рралымдар жинақтауын
қоса алганда қүрылыс жүмыстарының барлық түрлерін
орындағанда біріңғай технолоі иялық процеске - тасқынға
үйлестіру керек, оның негізгі мақсаты құрылыс мерзімін
қысқарту, қүнын кеміту және үймереттер мен ғимараттар түрінде
дайын өнім алу болады.
Үймереттер мен ғимараттарды түрғызу бойынша жүмыстар
кеше-нінде қүрылыс ??рралымдарын жинақтау әдетте екі
кезеңмен орындала-ды: нөлдік цикл жұмыстары мезгілінде
орындалатын жерасты бөлігінің ??рралымдарын жинақтау және
жерүсті бөлігінің ??рралымдарын жинақ-тау.
Қүрылыс ??рралымдарын жинақтауға тек тіреулердің
белгілерін және пландағы тұратын орнын, таяныш және дәнекер
болшектерді үкыпты аспаптық тексеруден кейін кіріседі.
Элементтерді жинақтауға берудің ұйымдастырылуына
байланысты жинақтау келесі үлгілермен ерекшелінеді: кранның
жұмыс істейтін жерінс элементгерді алдын ала жайып коюмен,
көлік күралдарынан (“доңғалақтанң) және обьект касындағы
коймадан немесе ірілендіріп күрастыру алацшасынан берумен.
Көлік қүралдарынан жинақтау ең үнемді болады, бірақ ол
қүрас-тырмалы ??рралымдарды жасау, тасымалдау жане
жинақтау пропеетерін дәл үйлестіруін қажет етеді. Бүл жағдай
алдын ала жасалган жвнактау-тасымалдау графнгімен жүзеге
асырылады.
Көлік қүралдарынан жинақтау бір типті объектілерді жәнс
бір типті көп санды ??рралымдарды жинақтағанла кең
қолданады. Бүл үлгі үй салатын комбинатгармен іске асыратын
индустриальды қүрылыста өте тиімді. Сонымен оның негізгі
қүндылығы мыналар: аралықтық арту-түсіру жойылады, бүл
??рралымдардың б? лінуін азайтады: тар территорияларда
қолайлы жағдайлар туғызады; ендірістің тәртібі жоне мәдениеті
111
көтеріледі: қүрылыста технолопіялықтасқынныңтүрақтылығы
қамтамасыз етіледі; зауьгг қоймаларында дайын бүйымдардың
қоры азаяды, бүл бүйымдарды өнеркәсіптік шығаруын көбейтуге
мүмкіншілік береді; қүрылыстың қүны төмендейді және
қүрылыс жүмыстарының сапасы жоғарылайды; негізіі көлік
қүралдарының пайдалану өнімділігі артады.
Қүрама элементтерді жинақтау әр түрлі одістермен жүзеге
асыры-ладьі.
Жянақтау әдістері деп бөлек үймереттер, ғимараттар немесе
олар-дың кешендерін түрғызғанда жинақтау жүмыстары
өндірісінде техникалық саясатты анықтайтын еңерекше, негізді
шешімдерді атайды.
Жинақталатын элементтердің ірілендіру дәрежесіне
байланысты келесі жинақтау әдістері болады.
Элементтеп жннактау - қүралымды элементтерімен
(ба?аана, арқа-лық, ферма, тақталар және т.б.). Бүл барлық
типтегі үймереттер мен ғимарагтарды жинақтау практикасында
кеңінен қолданылады.
Блокты жинақтау — бөлск элементтерден алдын ала жазық
немесе кеңістік блоктарға ірілендірілген қүралымдарды
жинақгау. Бүл өдіс өте тиімді, ол жинақтау процесін барынша
механикаландыруга, жинақтаудың еңбек сыйымдылығын және
мерзімін кемітуге, жинақтау крандардың жүк көтергіштігін
жақсырақ пайдалануға, еңбск өнімділігін арттыруга және
күрылыс сапасып жақсартуға мүмкіндік береді.
Көлемді блоктармен жшақтау - үймереттіңәлде пімараттың
алдын ала қүрастырған бөлігін жоба орнына орнату.
Қүрылыс техвологаялық блоктар - деп бірлестірілген
өзгермейтін көлемді-кеңістік жүйеге алдын ала мекемеде әлде
қүрылыс алаңында жинақталатын қүрылыс қүралымралымдары
мен жинақтардың оз ара байланысқан элементтерін айтады.
Бүтін гамараттармен жннақтау — блокты жинақтаудың сң
жетілген түрі болады. Бүл үшін ғимаратты жер деңгейінде
жинақтау орнында толық қарастырады, сосын қиылысқан
жерлерін бітеп және олар жобалык беріктік алғаннан кейін
бүтіндей жоба орнына орнатады.
Енді жеке қүралымралымдарды жинақтау тәсілдерін
қарастырайық, олардың жинақтау әдістерінен айырмасы
қүрылыс алаңының нақтылы жағдайына, қүралымдар
мөлшеріне, пайдаланатын машиналар мен жабдықтарына
байланысты технологиялық түрдегі тым тар мәселслерді шешуге
бағытталған.
Жоба жағдайына жеке қүралымдардың көтеруін жәнс
орнатуын әдетте келесі тәсілдердің біреуімен жүзеге асырады:
өсірумен, астынан өсірумен, бүрумен, сырғанаумен, тік
көтерумен, жылжытумен, кеңістікте ауысумен (4.1.-сурет).
112
4.1-	сурет. Қүрылыс құралымдярын жинақтаудыц негізгі
тәсілдері:
а - үстінен ? сірумен; б — астынан ? сірумен; в - бүрумен; г
- сырғанатумен; д — тік көтерумен;
е ~ жылжытумен; ж - кеңістікте ауысумен; I, II, III -
жинақтау сатылары
Өсіру - үстіңгісін астыңгысына орнатумен
қүралымралымдар элементтерін астынан жоғары жүйелеп
жинақтау.
Астынан өсіру — негіз деңгейінде жоғарғы элементті
жинақтау, келесі элементтің биіктігінен біраз асатын биіктікке
осы элементті көтеру, орнату, элементтерді біріңғай блокқа қосу,
блокты келесі ярустың биіктігіне көтеру және т. с.
Бұру тәсілін - тік қүралымдарды жинақтау үіпін қолданады,
сонымен қүралым табаны тірек тиянагында болу керек, ал кейде
оган топсамен бекітіледі. ?т?рралым табаны жинақтау
механизмдермен шама-мен көтерген сайын орнында қалады,
ал оның үстін біртіндеп тік жағдайға дейін көтереді. Жинақтау
113
құралдарының жүк көтергіштігі жи-нақтаудың осы тәсіліндс
көтеретін қүралымның салмағынан шамамен екі есе кем болуы
мүмкін, себебі кран ілмегіне тек қана оның бөлімі беріледі, ал
басқа бөлігін негіз қдбылдайды.
Сыргжнау тәсілін — дәл осындай тік қүралымдарды жинақтау
үшін қолданады. Бірақ бүру тәсілінен айырмасы ??рралымның
үстіңгі жағынап көтеру барысында оның табаны тек арбаша
көмегімен дайындалган негізге қарай ауыстырылады.
Тік көтеру тәсілія - жинақталатын қүралымды жоба
жағдайына көлденең ауыстырусыз немесе шамалы жылжытумен
орнатқднда қол-данады. Осы тәсілді пайдаланғанда қүралымды
жобалық биіктен не-??үрлым біраз жоғары көтереді, сосын
астына құралым орнатылатын түғырық қойылады немесс
түрақты тірек жинайды. Осыдан кейін қо-сылған жерлердің
бетоны қажетті беріктік алған соң қүралымды орны-на түсіреді.
Осы әдіспен жинақтау жүмыстарын орыңдаганда әдетгі ленталы
немесе гидравликалы көтергіштер, жинақтау діңгекгерін және
портаддарды пайдаланады.
Жылжыту - жинақтау тәсілі, мүнда қүралымныңкелденең
ауысуып көлденең жүмыс істейтін домкраттар, тарту
полиспастары немесе көпірлі крандар көмегімен қүралымдарды
жобалық орнату децгейінде арнайы жасалған жолмен жүзеіе
асырылады.
Кецістікте ауысумен көтеру — көтеруден, кранмен колденең
ауыстырудан және қүралымды жобалық орнына түсіруден
түрады.
қүралымдардың орнату жүйелілігіне байланысты жинақтау
мына әдістерге болінеді: дифференциалды (даралап) және кешенді.
Жинақтау аралас (дифференциалды-кеіпенді) әдіспеп де
орындалуы мүмкін (4.2.-сурет).
4.2-	сурет. ?.?рралымдарды жобалық жагдайга орнату жүйесі:
а - дана әдісімен: б - кешенді әдісімен; в — қүрастырылған
әдіспен; 1 -6 - орнату жүйесі
] 14
Дифференциалды әдіс барлық үймереттің шегінде немесе
белгілі жинақтау учаскесінде алдымен бүкіл бір типті
қүралымдарды орнатуды, содан кейін қүралымдардың типін
жинақтауды ескереді. Кешен-ді әдіс келесі жүмыстарды жүргізу
үшін қдтты орнықты жүйе жасайтын үймереттің бір немесе
бірнеше үяшыктарының ішегінде әр типті қүралымдарды бір
ізбен жинақтауды қарастырады. Дифференциалдық әдісте
жүмысшылар бір және дәл осындай жабдықтар және қүрал-
дармен қайта-қайта бір және дәл сондай операциаларды
орындайды, солай болғандықтан еңбек өнімділігі әрдайым
жоғары жәнс қүралымдарды орнату дәлдігі жоғарырақ болады.
Бірақ бүл әдісті іске асыру жинақтау учаскесінің дүрыс
технолопіялықөлшеміцде ғана ақталады, өйткені үлкен олшемді
учаскелерде жұмыстардың келесі түрлсрінде қаржыны доғарып
тастауға әкеліп соғады.
Кешенді әдісті қолдану келесі жүмыстар түрлеріне жол
ашады және қүрылыстың жалпы мерзімін қысқартады.
Жинақтау процесінің даму бағытына байланысты
қүралымдарды жүйе.чен, бір ізбен үймеретгің немесе аралыктың
ен бойымен бойлай және қүралымдарды үймеретгің көлденең
остері бойынша орнатқанда көлденең жинақтауға бөлінеді (4.3.-
сурет). Үймереттер мен ғимараттар-дың биіктігі бойынша
түрғызу жүйелігіне байланысты алдымен төмен жататын
қүралымдарды (ярустар, қабаттар), содан соң бір ізбен жоға-ры
жататындарды жинақтап өсіру және жоғары ярустың қүралымда-
рын жинақтап, кейіп оны ярустың үстінен біраз үлкенірек
биіктікке көтереді және пайда болган кеңістікке екінші (үстінен)
ярустың ірілен-дірілген құралымдарын орнатып астынан өсіретін
әдістеріне бөлінеді. Сосын оларды бір бүтінге қосып, келесі
ярустың биіктігінен біраз үлкенірек биіктікке көтеріп қояды.
Осындай циклдер ги.марат толық жинақталып болғанша
қайталанып отырады.
4.3-	сурет. Жинактау процесінін даму бағыттары:
а — бойлай; б — көлденең; в - қүрастырмалы
115
Жобалық орнына қүралымдарды орнату дәлдігін
қамтамасыз ететін тәсілдеріне байланысты жинақтау келесі
әдістерге бөлінеді:
ерків - элементтерді жинақтау қүралдарсыз қамтитын жәнс
көз-бен бақылау жолымен жинақтау дөлдігін қамтамасыз ететін;
іпектеулі-еркін — кедергі және бекіткіш қүрылғылар және
элемент-тердің жетілдірілген қосылу түйістерін қолдануын
қамтитын:
еріксіз — арнайы қүралымды?а түйістер, тіреуіш және
жинақтауда қолданатын жабдықтар мен арнайы жинақтау
машиналарымен жобалық дәлдігін қамтамасыз ететіндер.
Сонымен қүралымдарды орнату дәддігі жобалықжағдайдан
қүралымдардың ауытқуын қүрылыс мөлшерлері мен
ережелерінде келтірілген шекп ішегі тәртібінен ауып кетуімен
бағаланады.
Орнатылған немесе орнатылатын қүралымдарды орнату
дәлдііі план, биіктігі және тігі бойынша тексеріледі. Аспаптармен
тексеру үшін теодолит, нивелир және лазерлі қосымшалары бар
нивелир, тік оптикалық жобалау аспаптары, саптамасы бар
лазерлі насана және басқалар пайдаланады.
4.1.2.	Жинащпау механизмдері, олардың қо.ідану саласы
Жинак^пау кранын таңдау
Қүрылыс қүралымдары жинақтауының кешенді процесін
қүратын барлық жүмыстарды орындау үшін пайдаланатын
машиналарга үлкен мән беріледі. Орындайтын жүмыстарына
байланысты жинақтаудың непзгі операцияларын орындау,
көтеру және қүралымдарды жоба жағдайына орнату үшін
пайдаланатын жинақтау машиналарына және дайындык,
қосалқы, түсіру, ірілендіріп қүрастыру, түйістерді бітеу және
т.б. жүмыстарда қолданатын қосалқы машиналар мен механизм-
дерге бөлінеді.
Жинақтау крандарына көтеріңкі пайдалану талаптары
үсынылады. Оларда жүк көтеру және түсірудің бірнеше жұмыс
шапшаңдықтары болуы немесе осы шапшаңдықтарды белгілі
шектен мүлде тоқтағанша байсалды реттеу керек. Бүл крандар
жебелерін тез ауыстыруға, стандартты қоспа, жинақтау
қазмойындар мен гүмсықтар орнату арқылы жебенің үзындығын
өзгертуге ыңғайлы болу керек.
Жинақтау крандары келесі нсгізгі топтарға бөлінсді:
стационарлы, өздігінен жүретін жебелі, мүнаралы, төрттағанды
және арнайы.
Стационарлы жинактау маіпиваларыва жинақтау жебелері,
жинақ-тау діңгектер, шеврлер, діңгекті-жебелі крандар жатады,
олар қатал шектелген алаңда қүралымдарды жинақтау үшін
қолданылады. Сонымсн олардың пайдалануы жинақтау
тәсілдерімен шектеледі, тек қана тік көтеру, бүрма, астынан
осіру, сығым төсілдеріне рүқсат етіледі. Оларды ең алдымен
116
жинақтау жүмыстарының көлемі едәуір және кішкснтай ауданда
шоғырланған немесе көп санды емес және салмағы жеңіл
крандар көмегімен жинакталатын элементтердің массасынан
шүғыл асып кеткен жағдайларда пайдаланады.
Бүл машиналардың негізгі қүндылығы - құралымдарының
жеңілдігі, салыстырмалы массасы, шамалы қүны және үлкен
жүк көтергіштігі.
Өздігівев жүретів жебелі кранлар өзінің жылжымалығы
арқасында жинақтау және арту-түсіру жүмыстарында кең
пайдаланылады. Бүл крандар обьект территориясы бойынша
түрақтап түраққа және бір жинақтау учаскесінен келесіге еркін
ауысып отырады. Қозғалу жабдықтарына байланысты
автомобиль, жыланбауыр табанды, пневмо-доңғалақты және
теміржол крандарына бөлінеді.
Автомобиль крандары ең жылжымалы болады, олар
объектіден объектіге тез жүре алады. Бүл крандар арту-түсіру
жүмыстарында, ірілендіріп қүрастыру, қосалқы операцияларда
жяне біршама жеңіл қүралымды биіктігі аз өнеркәсіптік және
ауыл шаруашылықтык үймереттерді жинақтағанда кең
пайдаланады.
Жыланбауыр табанды крандардын едәуір жылжымалы
қабілеті болатындықтан өнеркәсіптік қүрылыста кеңінен
қолданылады. Жыланбауыр табанды крандар жебенің
үзындыгын өсіру үшін қоспа түрінде жабдықпен және жебенің
азырақеңкішінде ілмекгің қүлашын молайтуға мүмкіндік беретін
қазмойыңдармен қамтамасызетіледі. Бүл оларға биікгігі әртүрлі
үймереттсрді жинақтауга, әр түрлі салмагы бар элеменітерді
көтеріп және оларды ілмектің әр түрлі қүлашымен орнатуға
мүмкіндік бере отырып, әмбебап қоса береді.
Пневмодоцгалакты крандар жыланбауыр табандылардан гөрі
жыл-жымалы және үлкен шапшандыққа ие, бірақ қосымша
түрақсыз орнықтылықтан біраз үтылады. Шығарма түрақтарды
орнату жүмысқа дайындағанда қосымша уақыт шығындарын
қажег етеді. Және пневмодоңгалақты крандарды пайдалапғанда
сапасы жоғарырақ негіз керек. Бүл крандар өнеркәсіптік жәпе
азаматгық үймереттерлің қүралымдарын жинақтағанда және
қүралымдар қоймалары мен ірілендіріп қүрастыру
алаңшаларында істеуге кең пайданылады.
Темір жол крандарыв қүрылыста шамалы пайдаланады.
көбінесе арту-түсіру жүмыстарында және темір жоддары бар
қоймаларда ірілендіріп қүрастыру алаңшасында істегенде ғана.
Мүваралы кравдар арнайы рельс жолы бойынша жүреді
және түр-ғын және көп қабатты өнеркәсіптік үймереттердің,
ТЭЦ, ГРЭС үйме-реттерінің, домна, конвертер және басқа
цехтар мен ғимараттардың қүралымдарын жинақтағанда кең
пайдаланады. Мүнаралы крандар атқаратын міндеті бойынша
былай бөлінеді: түрғын қүрылыс үшін - жүк көтергіштігі 3-тен
10 т дейін, ілмек көтерілу биіктігі 66 м дейін жөнс ілмек қүлашы
25 м дейін; өнеркәсіптік қүрылысы үшін - жүк көтергіштігі 20-
117
дан 75 т дейін, ілмектің ең үлкен көтерілуі 116 м дейін және
оның ең үлкен қүлашы 50 м.
Мүнаралы крандар құралымды?ы шешімі бойынша
қозғалмайтын мүнарасы және айналатын бүршігі бар; айналатын
мүнаралы және төмен платформада орналасқан бақылау жүгі
бар; айналатын мүнарасы және жоғарыда орналасқан бақылау
жүгі бар; арба орнатқан жебесі бар болады.
Төрттаганды крандар үзын бойлық және биіктігі 60 м
дейін түрғын және өиеркәсіптік үймереттерді жинақтау
үшін және объект қасындағы қоймаларда, іріленліру
алаңшаларында, бункерлі эстакадалар, домна және мартен
пештерін, жылу және су электрстанцияларын және
басқаларды түрғызғанда кең қолданылады. Бүл крандар
қолдану жағ-дайын байланысты консольсіз, бір әлде екі
консольді болуы мүмкін. Бүл крандардың негізгі
қүндылығы: қүралымының жеңілдігі, жүмыста сенімділігі,
жоғары орнықтылығы, өзгермейтін жүк көтергіштігі.
Арнайы крандар жинақтаудың арнайы төсілдерін
орындау үшін және қүралымдардың әлде гимараттардың
нақты түрін жинақтау үшін арналады. Бүл крандар
өздерімен шығарылатын машиналардың ар-найы бір түрін
көрсетеді немесс жетілдіру жолымен жасалады.
Осыларға діңгектер, мүнаралар және мүржалар
жинақтайтын өзін-өзі көтеретін жорғалап жоруіпі және
жылжымалы крандар, гндравли-калық котергіінтер жатады.
Жинақтау машиналарының мүлде оқшау тобын тікүшақтар
қүрады. олар жетуге жолы қиын аймақтарға ??рралымдарды
жеткізу және жинақтау үшін қолданылады (тауларда,
батпақтарда, ??рралымдарды тым жоғары биіктікке орнату қажет
болғанда).
Қосалқы жинақтау машиналары мен механизмдері ең
алдымен дайындық және қосалқы жүмыстарды орындауға
арналады. Қосалқы машиналар ретінде автомобиль және
төрттағанды крандар, кран жүк-тиеушілер, көлік
шығырлары (лебедкалары) пайдаланылады.
Жинақтау крандарын және басқа жинақтау
механизмдерін таңдау түрғызатын үймереттер мен
гимараттардың қүрастырмалы қүралымдарының жинақтау
әдісін жөне қүрастырмалы қүралымдардың жеке эле-
менттерін жоба жағдайына орнату тәсілін анықтаған соң
жасалады. Жинақтау жүмыстарының механикаландыру
варианттарын қүрастырмалы тәсілдеріне негізделе отырып
жасайды. Сонымен, крандардың әр түрлі типтерін пайдалану
мен механикаландырудың барлық техникалық мүмкіндігі
бар варианттар қаралады. Таңдап алынған кранның
118
гиптеріне үймереттер мен ғимараттардың барлық
элементтерін жоба-лық жағдайға орнатуын қамтамасыз
стетін қажетті жүмыс параметрлерін анықтау керек.
Жинақтау крадарыпың негізгі жүмыс параметрлері:
жүк көтергіштігі 0 - түрақтылығын және биіктігін қажетгі
запас-пен сақтағанда Нранның ең үлкен массалы жүк көтеру
қабілеттілігі, т:
ілмектің көтеру биіктігі Н - крап түрағы деңгейінен
полиспас созылған кезінде жәгіё ілмектің нақты қүлашында
ілмекке дсйінгі қашықгық, м;
ілмектіц күлашы / — айналмалы платформаның айналу тік
осі және ілмек шеңберЯнің ңентірінен өтетін тік остің аралығы,
м;
жүк моменті М - жүк массасы және ілмек қүлашы
олшемінің, м, көбейтТндісі, тм.
Жинақтау крандарының маркасын таңдағанда осы
параметрлердің қажеіті шамаларына сүйенеді. яғни
. /Р . Г және М^ .
кр	;л һі	лг
Қажетті жүк көтергіштігі мына формуламен анықталады
0? Ң Р< •	/*"=/*•+/>".
кр	Э тпх	Э	"*	.»•
мүндагы Р — жинақталатын қүралым элементінің массасы;
Р - оган брнатылған жабдықтың массасы (такелаждық және
жйнақтау қүралдарының, элементті уақытша ныгайту
??рралымдарының массала-ры).
Мүнаралы және өзі жүретін жебелі крандар үшін
қажетті жүмыс параметрлері басқа жолдармен анықталады.
Алдымен осы параметрлерді мүнаралы крандар үшін
анықтайық.
Ілмектіц кажетті котерілу биіктігі /Р мына формуламен
анықталады (4.4.-сурет).	и
Нъ = Н + һ + һ + һ
ІА	Р Э Э С
мүндағы Н — кран түрағы деңгейінен жинақталатын элемент
тірегіне деійн артгыру, м; һ - орнату орнына қүралымды әперу
немесе оны бүрын жинақталған қүралымлардың үстінен
тасымалдау үшін жинақтау шарггымен биіктік бойынша қажет
запас (0,5 м кем алынбайды), м;
?_ - к?ттерілетін элементтің жина?ттау жа?ддайында?ыы биіктігі,
м;’/? — жинақталатын элементтің үстінен кран ілмеіінің төменгі
жағйіна дейінгі жүмыс жағдайындагы стронылау биіктігі. м.
119
4.4-	сурет. Мүнаралы кранныц нараметрлерін аныктау үлгісі
Ілмектіц кажетті күлашы мына формула бойынша
анықталады
Р = а/2 + Ь + с.
м
мүндағы а - кран жолының ені. м; Ь — кран жолынан
қабырғаның ең шығып түрған бөлігінің проекниясына дейінгі
қашықтық, м; с — краннан ең алыс элементтің ауырлық
центрінен қабырғаның ілмек жағынан шыгып түрған бөлігіне
дейінгі қашықтық, м.
Сонымен, ілмекгің айналу өсінен үймерсттің ең жақын
шығыл тұрған болігіне дейінгі қашықтық ілмектің теменгі бөлігі
габаритінің радиусынан 0,7 м және оның үстіңгі бөлігі
габаритінің радиусынан 0,5 м артықболу керек (жебснің бақылау
жүгінің габариті, кран кабинасының габариті)
Жүк момептівіц шамасы тап осы элементті жинақтағанла
мына формуламен анықталады
М" = Р' /" ; ЛГ = Мп
ж Э м	Ж	Ж тпх
Мүнара кранның есеп параметрлерін анықтаған соң
крандардың техникалық сипаттамасы бойынша жүк моменті
шамасы оның мо.ментінс тең не біраз артық кран таңдап
120
алынады. Сонымен қоса осы кранның ілмек көтерілуінің
биікгігін және жебе қүлашының жетюлікгігін тексереді.
Енді осы параметрлерді оздігінев жүретін жебелі кравдар
үшін айырайық (4.5.-сурет).
4.5-	сурет. Әр түрлі қүраддармен жабдықталгав өздігінен жүретів
жебелі крацдардыц параметрлерів анықтау үлгісі:
а — жебемен; б — қазмойынды жебемен
Жүйелі крандар үшін жебе көтерілуініц биіктігі мына
формуламсн анықталады
ІГ> =	+ һ ,
ж	м п
мұндағы һ — полиспастың созылған күйіндегі биіктігі, м.
Ілмеі^ііц кажетті күлашы мына формула бойынша
анықталады
немесе
г (^</’)^-*г),с
Лл + ЛС
г (л+<г)(^-лг),с
и Л„+Л.+ЛЭ + Л,
мүндағы һ - кран түрагы деңгейінен жебенің өкше топсасына
дейінгі биікгік, м; а — котерілетін элементтің стропылау
центрінен кран жебесінің өсіне дейінгі қашыкгық, м; Ь - жоба
жағдайындағы эле-менттің стропылау центрінен кран жебесі
жағына шығып түрған үймереттің нүктесіне дейінгі қашықтық,
м; сГ — кран жебесінің өсінен көтерілетін элементтің ең жақын
121
нүктесіне дейінгі қдшықтық. м; сің— кран жебесінің өсінен жебе
жағына шығып түрған үймереттің ең жақын нүктесіне
дейініі қашықтық, м: с - кранның айналу өсінен жебе
окшеспіің топса өсіне дейінгі қашықтық, м.
Сонымен 4’және сің мағыналарын айырғанда: жсбенің
үзындығы-на байланысты жебе мен элементтің және жебе
мен үймереттің аралықтарының ең аз саңылауы 0,5-1,0 және
1,0-1,5 м сәйкес алыну керек.
Жебенің қажетті үзындығы мына формула бойынша
анықталады
-с)Г+(и£-Лг)г
Жебеніц ец кіші үзындыгы жинақтау қазмойынмен
жабдықталған кран үшін мына формуламен анықталады:
к Но ~һт
Ьж=---------Ці&З/зіпа ,
$іпо
мүндағы I = / —сі—Ь: I = к $іпа; Н — жинақталыл
жатқан үймереттің биіктігі, м, ”а — жебе°нің горизонтқа
еңкею бүрышы; Ь — қазмойынның горизонтқа еңкею
бүрышы; I — қазмойынның көлденең проекция-сының
’* г
үзындығы, м, ь — кранның техникалық сипаттамасына
сәй-кес қабылданған қазмойыиның үзындыгы.
Есеп параметрлері бойынша жинақтау кранның
маркасын анықтайды, сонымен таңдап алынған кранның
жүк моменті қажетті жүк моментіне гең әлде көбірек болу
керек.
Жинақтау механизмдер жинағының ақтық таңдауы
жинақтау жүмыстарын механикаландыру варианттарын
техникалық-экономикалық салыстыру арқылы іске
асырылады. Машиналар жинағы варианттарын
салыстырмалы бағалау үшін келесі корсеткіштерді
қолданады: жинақ-тау жүмыстарыныц өзіндік қүвы, ецбек
сыйымдылығы және үзақтыгы.
Негізгі жинақтау кранды немесе крандардың жинағын
122
қабылдаған нан соң қүрастырмалы қүралымдарды
жинақтауга таңдап алған әдіске сәйкес оның қүралымдар
элемепттерін жинақтағандағы ж?эру үлгісін дәлелдеу керек.
Сонымен жинақтау жүмыстарын үйымдастыру тиімділігін
анықтайтын негізгі факторларға алаң бойынша ец аз ж?цру
жолы және краиның бір түрақтан жинақталатын
элементтердіц ец коп саны жатады.
4.2.	Тасымалдау және дайындық цроцестері
Дайындаушы зауыттардан қүрастырмалы күралымдарды
тасымал-дау көліктің барлық гүрлерімен жүзеге асыруға
болады: автомобиль, теміржол, су және өуемен.
Қүрастырмалы құралымдарды жеткізетін кешенді
механикаландырылған варианттарының біреуін таңдау ақыр
аяғында нақтылы жагдайга, қашықтыққа, кірме жол
жагдайына, дайындаушы зауыт пен қүрылыс алаңының
өзара орналасуына байла-нысты.
Металл қүралымдарын тасымалдау үшін көбінесе
теміржол, ал те-мірбетон қүралымдарына автомобиль
көліктсрі пайдаланады. Әуе көлі-гін (тікүшақ, дирижабль)
одетте жететін жолы қиын және батпакты жерлерде
пайдаланады.
Дайындаушы зауыттан қүрылыс алаңына
қүрастырмалы элементтерді жобаға жақын жагдайда
тасымалдаганда қүрастырмалы элементтердің әр түрін
жеткізу үшін арнайы құрылғылармен жабдыкталган
мамандандырылған көлік қүралдарын пайдаланады.
Қүрастырмалы қүралымдарды темір жолмен
тасымалдағанда жүк көтергіштігі 50, 60 и 120 т
платформаларды пайдаланады. Қүралымдарды төсеніш
үстіне жинап қояды және инвентарлық бекігкіштермен
мықтап бекітеді. Егер қүралым жүк алаңшасынан
үзынырақ болса, ал массасы жүк котергіштігінен артық
болмаса, оны бір платформаның бір немесе екі жағына
салбыратып жинайды. Қүралымның салбыраған шетін
тіреусіз көрші платформаларға жайғастырады.
қүралымдарды платформалардың тіркеу жабдықтарының
шеткі платформаларында салынған турникеттерге
(айналмалы тіреуіштерге) сүйейді. Турникеттердің біреуі
123
тіркеу жабдығының жалпы жылжуынан көбірек шамага
оның бойлай жылжуын қамтамасыз етуі қажет. Жай
келбетті қүралымдарды — арқалықтар, сырғауылдар,
байланыстар — платформаға араларына ағаш төсем
салып бірнеше қатармен артылады. Платформаларда
(жақтарда) жиыстырғыштармен қосылатын тік тіреулер
орнатылацы. Сонымен платформаларға элементтер
бойлай өсіне симмстриялы тәртіппен орналястырылады.
Автомобиль көлігі қүрастырмалы қүралымдарды
зауыттардан жәнс қоймалардан жинақтау алаңына
тасымалдауды кешенді механикаландырудың ең көп тараған
гүрі болады. Автомобиль көлігімен қүрастыр-малы
қүралымдарды тасымалдау қашықтығы 200 км дейін үнемді,
бірақ кейбір жағдайда бүдан да артық қашықтықта
пайдалануы мүмкін. Автомобильдің немесе автопойыздің
ен үлкен көлденең кабариті: ені 2 м артық емес, сыртқы
пішіні тікбүрыш және биіктігі 3,8 м артық болмау керек.
Автомобиль көлігімен қүрастырмалы ??рралымдарды
тасымалдауды 4.6-суретте келтірілген үлгілердің біреуі
бойынша үйымдастыруға болады.
£
I
1
калік кзрал-
дарынан жянақ,-
тау
тау ориына
жайьш кою
Орталық
үАластіру
крймасы
ООмкт
крйма
Ірімцдіру
алацшасы
Элемептсрді
квліх кұрал-
дарыяан жишқ-
тау
т
орныаа
жайші кою
Элементтерді
живактау
орныка беру
4.6-	сурет. Қүрастырмалы қүралымдарды тасымалдауды
үйымдастыру үлгісі
Құрастырмалы қүралымдарды жинактау учаскесінде
элементтсрдің жинақгау жүйесін еске алып жасалған жинактау
жүмыстарының гра-фиктеріне сәйкес тасымалдайды. Сондыктан
объектіге жеткізілген қүралымдар жинақ ведомостілеріне сәйкес
болу керек, онда қүрастырмалы элементтердің аты, маркасы
және саны көрсетіледі. Көлік қүралдарынан жинақтағанда
124
кұпалымдарды сагатгық графикке сөйкес тасы-малдайды.
Жи“« жүмыс сметасы, рейс нөмірі, бір рейсте жетюзіле-тін
к.үралымдардың маркасы жөне саны, машинаның келу уакыты
көрсетіледі (4.7.-сурет).
ІІ
Массаси,
Зацыт
не
цойиа
Іинақтац
алацнаси
на-э
нс-і
нс-4
Іййни:
ЕрІТІіцГ
48
__3
іе
.12
іе
.«
1.9Б
1221
Н0~4
іе
ІИИНИ:
ЕрТтіиді
іеіэёіе.гэ
іеІібІе.б9
іаГіб|ё.е>9І
нсэ
17^9 іе^е
1£
йшиц—г
Ерітінлі
21
ее
23
84
'Еріг
ВС-1
ВС-9
вс а
ВС-.В
ІЙІІНИ:
тб
іб
іб
іе
ів~
Е4
ов
е?
в?
ес-9 еа.зо
ео-а' зі
ів
'16
15
ійннн.
Ерітінді
Суйрет. И
ТІр.№
3
11
16 1?
12
15.6
3,56
в.ое
Й. І-Ю
3.61
е.бі
1,94
16,9
1Л
іб,е
ІПСПИИ
іоеяяи
1,96
іб
15
іб
~ІҒ!
<ьее
з.ёТ
е.Бі
3.3
16
16
15
12
91
3.66
е.Бі
1.84
। Іартти белі ілер:
і Тіркииені артң ________I
ІПокец .	I
ІІикпеи журц_____________
^Іинақтау алашасшца орнатд
________
( Зауипағы неиесе ГІ
I келіктегі уэіліс
Іиноктау
Тіркеие N
Іинактад алацеасыиіагн рэіліс
£
£

е
а
8
4.7-	сурет. Қүрастырмалы қүралымдардыжеткізудін жинақтау-
тасымалдау графигі
Құралымдарды жинактауға тасымалдайтын автоколіктер
құралдарының қажетті саны мына формула боиынша
аныкдалады
125
#=——,
Ө.АТ
мүндағы Р — жинақтау жүмыстарының көлемі, т; Ө - сменадағы
авгокөлік бірлігінің пайдалану өнімділігі, т; А — көлйсгің тәуліктік
жүмыс сменасының саны; Т — цикл немесе тасып жеткізу
мерзімінің үзақтылығы, күндер.
Автокөлік бірлігінің пайдалану өнімділігі мына формуламен
анықталады
мұндағы 0 - көлікгің жүк көтергіштігі, т; С - смснада?ыы сагат
саны; Т — көліктің толық цикілінің уақыты, сағ.
21
Гт	гг9
* =Та +---+т,
К О гг	гП "
мүндағы Т - элементтер жинағын арту үзақтылыгы, сағ.; Т -
эле-менттф жинағын түсіру ұзақтылығы, сағ.; / - зауытіЪтң
дайын өнімі қоймасынан құрылыс алаңына дейінгі қашықгык,
км; V — нақты жол жағдайларыңда көлік бірлігі қозгалысыныц
орта шапшандылығы, км/сағ.
Трі габаригті және ауыр құрастырмалы ??рралымдардың
жолда бү-зылмаушылық мақсатымен автокөлік қозғалысының
шапшаңдылығы мөлшерден аспау керек (кдлада — 19-21, қала
сыртында 25-39 км/сағ.).
??рралымдарды тікслей көлік құралдарынан жинақтағанда
олардың қажегті саны мына формуламен анықталады
Т
Т '
ж
мүпдағы Т - бір рейсте жеткізілген элементтердің жинақтау
ұзақты-лыҒы (соңғы элементті көтерген соң көлік бірлігі
босатылады), сағ.
??рралымдарды жинақтауға қайык тәсілімен тіркемелер
арқылы жеткізіенде көлік циклінің үзақтылығы басқа формула
бойынша анықталады
т ,	2/ ,
Т к=г3+77"+^»
* °Р
мүндағы 1 . I — зауытта және жинақтау алаңында тіркемелерді
алмас-тыру ү^ақтылығы, (шамамен 0,2) сағ.
126
Қүрастырмалы қүралымдарды қабылдау жане сақтау.
Жинақтау жүмыстарын бастауға дейін жинақтау алдындағы
дайындық жүмыстары орындалу керек, оның ішінде құрылыс
қүралымдарын және бүйымдарын жинап қою үшін негізгі және
запас алаңдар бөлініп, тегістелуі керек, қоймаларға өтетін жер
және алаңшалар жасау, территорияға өтетін жерлерге және
жинақтаушылардың жұмыс орындарына жарық жүргізу керек.
Құрылыс алаңына әкелінген қүралымдар мен бүйымдар
белгілен-ген берікгікпен типгі жұмыс сызықгары бойынша жасалу
керек және дайындаушы зауытгың техникалық қадағалау бөлімінің
штамны болу керек. Қүрылыс алаңына әкелінген темірбетон
??рралымдары мен бұйымдардың әр тобының паспорты болу керек.
Паепоріча аггы және дайыңдаушының мекен-жайы, серия нөмірі әлде
шығару тобы, қүралымдар мен бүйымдардың аты және саны,
жасалған күні, бетонның берікгігі көрсетілу керек.
Қүрылыс қүралымдары мен бұйымдарды жинап қою және
уақыт-ша сақтау қоймаларда іске асырылады. Жинақтаудың
қабылданған үйымдастыруы және жұмыстар көлеміне
байланысты құрастырмалы қүралымдар қой.масы орталықжәне
объект қасында болуы керек.
Орталық қоймалар егерде жабдықтаушылар қашық болса
және көп объектілер гүрғызганда белгілі қор жасау қджетгілігіңде
және тагы қүралымдарды темір жол немесе су көлемімен
тасымалдағанда үйымдастырылады.
Обьект кдсындағы қоймалар дағдыдағыдай жинақгау көтеру-
тасы-малдау механизмдерініңжүмыс аймагмыңда орналасіырылады.
Объект кдсындағы қоймаларды жобалағанда олардың ауданын
азайтуға тырысу керек, мұны кобінесе жинақтау орнында
қүралымдарды аддын ала жайып қою кдмтамасыз етеді.
Крймаларда түрғызудың технологиялық жүйелігін қатаң
сақтап қүралымдар мен материалдардың қорын ескеру керек.
қор піамасы кдзіргі шамалар бойынша және қүралымдар мен
бүйымдар түріне, оларды тасымалдау қашықтығына және
жағдайына байланысты анықтала-ды.
Әдетте құрылыс қүралымдары қоймаларының ауданы
тікелей құралымдар орналасқан жүк алаңшасына және өтетін
жерлер, колік құралдары тұратын орындар орналасқан
оиеративті алаңшадан түрады.
Қүрылыс қүралымдары қоймасының қажетті ауданы мына
формула бойынша анықталады
мүндағы Р — қоймада сақталатын қүралымдардың жалпы
массасы (немесе көлемі), т (немесе м1): ц - қойманың 1 м?
пайдалы ауданына үйілетін материал саны, т/м2 (немесе м7м?);
К - опереативті алаңшалық шамасын есепке алатын
кбэффициент (1,75-2,0 тең алынады).
127
күралымдардыц қажстті қорын мына формуламеп
анықтауга болады
т = т /,
?Ъ т
мұндагы т — тәуліктік шығын, т (м3); / — тоулікпен есеіггелген
қор уақыт&, ол ??рралымдар т?тсу аралығы (зауытган қойма
алаңшасына жеткізуге). бүйымдарды түсіру және қабылдау,
қүралымдарды жинақ-тауға дайындайтын және үйымдастыру
кемшіліктерінің уақыт шығындарынан қосылады.
Элементтерді жергілікті зауыттардан тасымалдағанда
жинактау жүмыстарын үш тәулік ішінде қарқынды жүргізуге
есептелген қор жасау керек.
қүралымдарды қоймаларда жоба қалпына жақын қатар
үюмен сақталады, тек қана бағаналар көлденең күйде үйіледі.
Болат арқалықгарды жалпағынан сақтауға болады. Қатардаіъі
төменгі элементтерді ағаш төсеніштерге, ал келесілерін
төсемдерге үйеді (4.8.-сурет).
4.8-	сурет. Қүрастырмжлы қүралымдярды жввяп қою үлгісі:
а - қүрама темірбетон; б — металл; 1 — баганалар; 2 - жамылғы
және жабын тақталары; 3 - қабырға панельдері; 4 - бір
қабыргалы арқалықтар және қабырғалары көлденең және тік
орналасқан бағаналар; 5 — болат табақтар
128
Төсемдер үзындығы өдетге қатардың енінен 200 мм артық
алынады. Төсемдер енін мына формуламен есептеуге болады
мүндағы С - барлык қатардың массасы, т; / — төсемдер
үзындыгы, м; Р - таяныш бетіне мүмкін қысымы, МПа.
Әр 25 м сайын катарлар аралығыңда көлденеңінен ені 0,7
м өтетін жер қолдырылады. Қатарлар аралығының кашықгығы
0,2 м кем болмау керек. Үймереттердің ішкі аралықтарына
қатарлар немесе жекс элементгер орналастырылганда жинақтау
краны және қүралымдар әкелстін көлік үшін жолдар қалдыру
керек.
Ірілендіріп қүрастыру. Көп жағдайларда габариттік
өлшемдерді жоне массалары едәуір болғандықтан ірі өлшемді
жеке қүрылыс қүралымдарын тасымалдау өте қиын, ал кейдс
мүмкін емес. Сондықтан дайындаушы зауыттардан осындай
қүралымдар тасымалдауға ыңғайлы қүрама бірлігі түрінде түседі.
олар қүрылыс алаңында жинақтау блоктарына ірілендіріленеді.
қүралымды ірілендіру дәрежесі жинақтау кранның жүк
көтергіштігі, ірілендірілген блоктарды жинақтауға жеткі-зу
мүмкіншілігі және ірілендірілген блоктармен жинақтаудың
эконо-микалық нәтижелілігіне байланысты.
Мүндай қүралымдарды ірілендіру үшін өздігінен жүретін
төрттағанды жөне жебелі крандар істейтін, ірілендіріп
қүрастыратын арнайы аланшалар жасалады. құралымдар
элементтердің түйісуін жасау үшін ең ыңғайлы қалыпта
ұлғайтылады.
Темірбетонлы
қ ү р а л ы м д а р д ы
жинақгаганда көбінесе
фермалар мен екі
тармақгы баганалар ір-
ілендіріледі. Соны.мен
темірбетоңды фермалар
тік қалпында екі
элементтен жиналады,
ол үшін олардың
әркдйсысы екі касетага
орнықтылады (4.9.-
сурет). Бір касетаны
таяныш торап астына, ал
баскасын түйісетін жерге
орнатады.
4.9-	сурет. Темірбетон
фермасын ірілендіріп
қүрастыру үлгісі:
1 — бөлек касета;
2 — қос касета
129
Касеттер реттеуші және қысқыш бүрандалармен
жабдықталады, олар жартылай ферманың шетін колденең
жазықтықпен де, тігіпен де ауысіыруға мүмкіншілік береді.
Дүрыстаған соң жартылай фермалар касетага бекітіледі, ал
түйіскен жерлері пісірілінеді. Ауыр екі тармақты бағаналар
колденең жатқан қалпында ірілендіріледі.
Металл қүралымдарын әдетге арнайы металл сөрелерінде
ірілеиді-ріледі. Металл фермаларын көбінесе парлап кеңістік
блокқа қосады.
күралымдарды жянақтауға дайындау. Қүрастырмалы
??рралымдар-дың элементтері жинақтау жүмыстары басіалғанша
кетеруге және жоба жағдайына орнатуға дайын болу керек.
Қоймаларда немесе жинақтау орындарында ??рралым
элементтерін дайындау көбінесе едәуір биіктікте жүзеге
асырылатын жинақтау барысында бір қатар процестер мен
операциялар қиыншылықпен орындауға себепші. қүралымдарды
жинақтауға дайындағанда орындалатын процестер мен
операцияларға жататындар: жинақтау барысында
қүралымдардың орнықтылығын камтамасыз ету үшін оларды
уақытша нығайту; қүралымдарды қабылдағанда бүлініен кейбір
ақауларды жою; элементгерді төсеніш, саты, қоршаулармен
жабдықтау; қүралым элементтеріне сақтаныш арқандарын,
кергіштер, тартқыштар, тіректер бекіту; өстік белгілерді, ауырлық
центрінің белгілерін, ілмектеу жерлерін жаңарту немесе. түсіру;
элементтерді жөне олардың бөліктерін батпактан, қардан,
мүздан, тоттан тазалау; жинақгау жапсырмалары мен тораптарын
дайындау.
Осы жерде ерекше ескеретіп жай қүралымдарды
жинақтау тәсілдері жинақтау жүмыстарының өндіріс
технологиясының шешуші факторы болғандықтан жобалық
қүжаттарда міндетті түрде жүмысты қауіпсіз жүргізу
мәселелері шешілу керек. Сонымен қабылданған ше-
шімдерде д&лелді және қажетті инженерлік есептері болуы
керек. Құрастырмалы элементтерді жеке күралымдардың
және үймереттер мен ғимараттардың бүтіндей
түрақтылығын, озгермейтіндігін және берікті-лігін
қамтамасыз ететін жинақтаудың қабылданған тәсілінс
сойксс алдын ала жасалған үлгілер бойынша ілмекке ілінуі
керек.
құралым элементгерін уақытша ныгайту, ілмектеу тәсілдері
жинақталатын элементтердің бүтіндей не.месе олардың жеке
шыбы?ттарының түрақтылығын қамтамасыз ете алмайтын
жағдайларда жинақтау алдында орындалады. Негізіндс бүл
металл фермаларын және көп қабагты үймереттердің
бағаналарын жинақтауға жатады. Сондықтан жинақтау
жұмыстары басталганша жинақгау күштерінің әсерінен бола-
тын қүралымдар элементтерінің беріктігі мен тұрақгылығын
ссеппен тексеру керек. Ферма элементтері қажетті жағдайларда
болат қүбыр-лармен, бөренелермен нығайтылады (4.10.-сурет).
130
4.10-	сурет. Фермаларды
жинактау алдында нығайту
үлгілері:
а — қүбырлармен: б, в - б?
ренелермен; г —
пластинкалармен; 1 — фсрманың
астыңғы белдігі; 2 ~ қапсырма;
3 - қүбыр; 4 - бөрене; 5 —
пластина; 6 — бүранда; 7 — сым
бүрамасы
4.3. Жлнақтау цнклі
процестерішң технологиясы
Жинақтау циклі жобалық қалпына жинақталатын
элементтерді орнату бойынша озара байланысқан
операциялардың жиынтығы болады. Оның қүрамына элементті
ілмскке ілу, оны көтеріп орнату орнына беру, бағыттау. туралау
және жоба қалпына орнату, уақытша бекіту және ілмектен
босату.
4.3.1. Жүк ілу куролдары және куралымдарды стропылау
тәсілдері
қүралым элементтерін жинақтауға дайындаған сон, егер
олар объект қасындағы қоймада болса немесе жинақтау
кранының жүмыс зонасынан шетте нығайтылса, оларды орнату
орнына беру жөне алдыңғы жүмыстарды қабылдаған соң
жинақтауға — жобалық жағдайына қүралым элементтерін
орнатуға кіріседі.
қүралым элсменттерін жүк көтергіш механизмдердің ілмсгін
әр түрлі жүк ілу қүралдары арқылы бекітіледі. Жүк ілу қүралдары
ретінде болат арқандардан дайындалған строптар және
траверстерге бекітілген строптар кеңінен қолданылады. ??рралым
элементтерін ілу үшін строптар айлақ ілмектермен, түзақтармен
және басқа қүрылғылармен жабдықталады.
Болат арқандар жеке ширатылып есілген жіңішкс болат
сымдардан түрады, олардың өрмесінен арқан жасалады.
Құрылыста көбінесе бір-бірімен ширатылған сымдардың
санымен ерекшеленетін үш типті болат арқандар қолданады.
Арқанның әр типінде кендір өзекке айнала есілген алты
ширатылған сым болады. Мысалы, 6x19+1 арқан типті мына
белгіні білдіреді: әр қайсысы 19 сымнан гұратын 6 ширатылған
сым жәнс 1 кендір озек; 6x37+1-37 сым, 6 ширатылған сым
және 1 кендірөзек. Кепдір өзекті майға сіңіреді, ол оган иілгіштік
және майысқақтық бсреді және оның майлауын қамтамасыз
стеді.
Болат арқандар жүк көтергіш жабдықтардың және жинақтау
аспаптарының ең жауапты бөлшектері болып саналады,
сондықтан арқан-тростар үзілу күші, диаметрі, типі, сымныц
131
жабын түрі, өрме түрі, арқан үзындығы, стандарт нөмірі
көрсетілген паспорттармен жабдықталады.
Трос таңдағанда тек қана үзілуге есептелетін іпекті күш мына
формуламен анықталады
5 = 8/К,
п
мүндагы 5 — паспортпен немесе стандарт мәліметтері бойынша
алы-натьгн бүтіндей арқанның үзілу күші; К -
Гостортехназордың мөлшерлері бойынша қабылданатын
арқанның беріктік запасының коэффи-центі.
Ванттар және тартқыш-кергіштер жасауга пайдаланатын
тростар үшін К — коэффиценті 3,5 тең алынады; қол жетекші
механизмдерінің жүк және жебе ар?—андары үшін - 4,0; жеңіл
ережелі машиналы жетек-пен — 5,0; орга ережелігі — 5,5; ауыр
срежелігі - 6,0; строптар үшін - 6-8 тең алыиады.
Арқаннан жасалған строптар жинақтау жүмыстарында кең
қолданылады. Строптар әмбебап жоне жеңілдетілгендерге
бөлінеді және екі, торт және алты тармақты, теңгергіш
строптардың өр түрлері қолдана-ды (4.11-сурет).
4.11-сурет. Строп түрлері:
а — әмбебап; б —
жеңілдетілген; в — көп
тарамды; г — теңгергіш; 1 —
түтастыру учаскесі; 2 — коуш;
3 - ілмек; 4 - шыгыршық
(жинақтау кдпсырмасы); 5 —
блок
Әмбебап строптар
құралымдарды қүшақпен іліп
алатын шексіз ілмек түрінде
жасалады.
Жецілдетілген строптар
үштарында түзақ, әлде ілмек
немесе кара-биндербекітілген
арқан кесіндісі болып
табылады. Арқанды қажалу-
дан сактау үшін жеңілдетілген
строптардың тұзактарына коуштар салы-нады.
Қажетті арқанның диаметрі статикалық есеппен
анықталады. Строптардың бір немесе бірнеше тармактары болуы
мүмкін. сондықтан жүк көтергенде олар тік немесе көлбеу
жағдайда болады.
Строптардың әр тармагындагы күшті мына формула
бойыниіа анықтайды (4.12-сурет);
8—1/со^а 0/т=К0/т; К= 1/соза
мүндағы а — строптың тік сызыққа еңіс бұрышы; 0 -
көтерілетін жүк
тің салмағы, т; т - тармақтар саны; К= 1/соха — еңіс бүрышына
тәуелді коэффициент:
132
Еңіс бурышы а* болганда К коэффициентініц магынасы
а	0°	30°	45*60°
К	1	1,15	1,422,0
4.12-	сурет. Строп тарамдарындары
күіптерді аныктау үлгісі
Бүрыштың үлғаюына
байланысты тармақтарына түсетін
күште көбейеді, ал бүл жинақтау
түзақтарынын үзілуіне не жүлынып
кетуіне, осы сияқты көтеріліп жатқан
элементтің қысу күшін үлғайтуына
әке-ліп соғуы .мүмкін. Сондықтан
бүрыштың а 45° үлкен болуына жол
бер-ілмеу керек.
Жинақталатын элементтердің
стропылау және оларды жүк кәтер-
гіш машиналарына ілу үшін әр түрлі қамту жабдықтары
қолданылады — жүк ілмекгері, бітеу жоне топсалы қапсырмалар
(сыргалар), кара-биндер, тораітгар, қысқыштар (4.13-сурет).
4.13-	сурет. Жүк шу қүралдары:
а - сақтық қапсырмасы бар ілмек; б — тақталар мен бағаналар
көтерстін ілмек; в - карабин; г — жүк көтергіштігі 10 т дейін
ал.малысалмалы салпыншақ; д — жүк көтергіпггігі 10-32 т дейін
пісірілген салпыншақ; е - қақталған қапсырма
Кез келген ілмек қүралдарын пайдалану жинақталатын
элементтің салмағына, оның габаритерінс, қүралымдар
материалдарының беріктігіне және олардың қагтылығы мен
түрақтылығына байланысты. Ілмек таңцағанда ілмекке тез ілу
және одан босатуға және ол жинақтау барысында өздігінен
133
ағытылып кетуге мүмкіндік бермейтін талапқа үлкен маңыз
беріледі. Жинақтау жүмыстарында жинақтаушының жұмыс ор-
нына немесе жерден босатылатын бас?ыарылмалы ілмектер
қолданған жөн. Мүндай ілмектер қол еңбегі шығындарын едәуір
азайтады және жарақаттан сақтандыру шаралары болып
саналады.
Жүк ілу құралдары мен аспаптарын жасау, пайдалану және
сақтау Гостортехнадзор ережелерімен белгіленеді. Олар
жасалганнан және жонделгеннен кейін зауытта куәләндіру жәнс
сыналу керек.
Көтерілетін элементте өз салмағынан пайда болатъін қысым
күштерін және ілмектің көтерілуінің қажетті биіктігін азайту
үшін арқалық нсмесе ферма түрінде металл ??рралымдары -
траверстер қолданады. Кран ілмегіне топсалы ілінген траверстер
көтерілетін элементтің бірнеше жерінен стропылауға
мүмкіншілік береді. Қажетті жағдайларда траверстерді сынау
есептерін жүргізеді. Сонымен, мысалы кран ілмегіне қапсырма
арқылы ілінген траверс үшін (4.14-сурет) ең үлкен иілу моменті
мынадай болады.
4.14-	сурет. Траверсаны
есептеу үлгісі
М =6 41/4,	..
мүндағы 6 - көтерілетін	.г'	'
жүктің массасы, т; / -
траверстің үзындығы, м. і	і
Арқалықта?ыы иілу	I	П
моментінің кернеуі	Ц	г'
мынаган тең
д = М /№[) .
тах
мұндағы И'- арқалықтын кедергісінің моменті; у - траверстің
жалпы тұрақтылығын тексергенде шекті кернеуінің төмендету
коэффициенті.
Жинақтау элементтерін көтеру гүзақты және тұзаксыз
ілмектер арқылы жүзеге асырылады. Түзақты ілмектерді
қүралымдар?аа болат жинақтау ілмектері аркылы, ал
түзақсыздарды - жинақтау ілмектерісіз түйістіреді, бүл көп
металды үнемдеуге мүмкіндік береді. Түзақсыз ілмекгер мынадай
түрлерге бөлінеді:
— тіреу ілгіштері, олардың қосылуы жинақталатын
??рралымдарда жасалған тесіктерге қоңдыратын тіреу бөлшекгері
арқылы жүзеге асырылады;
— фрикционды ілгіштер, қүралымдарды үйкеліс күштері
арқылы үстап түрады;
— вакуумдық ілгіштер, олар жеткілікті аумақты тегіс беті
бар тығыз материалдан жасалған элементтерге орнатылған
134
вакуумлық Кіімера арқылы қүралы.мдарды үстап түрады.
Жинақталатын қүралымдарда әдейі стропылауға арналған
тесіп өгкен тесіктер болса, осы тесіктерге қондыратын суырма
тстіктері бар ілмектермен жабдықталган строптар қолданады.
Мүнлай ілмектердің қүралымдары әр түрлі.
Жявактау аспаптары. қүралымдарды жобалық қалынта
дәлдеу жянс бекіту жинақтау цикілінің соңғы және ең жауапты
сатылары бола-ды. Сондықтан қүралымдардың элементтерін
және жинақтау барысында қүралымдарды дәлдеу және уақыгша
бекіту үшін әр түрлі жинақгау аспаптары пайдаланады. Жинақтау
аспаптарын атқаратын міндеттері бойынша дәлдеу,
қүралымдарды уақытша бекіту және жинақтауды белгілі бір
тәсілмен орындау түрлеріне бөлуге болады.
күрралымдарды дәлдеу еркін, шектеулі-еркін және
ықтиярсыз жинақтау әдістерін қолданғанда жүргізіледі.
Жинақтау аспаптары элементгерді еркін орнату үшін дәлдеу
ироцссінде элементті белгілі қалпына келтіруін қамтамасыз
ететін реттеуші бүрандалы қүрылғылары болады.
Жобалық қалынта қүралымдардың орнату дәлдігів бакылау
тиісті геодезия аспаптары және басқа қүрал-саймандармен
жүзеге асырылады. Элементгерді шектеулі еркін тәсілімен орнагу
үшін жинақтау аспаптарында кедергі жасайтын қүрылғылар
болады. олар элементті орнату соңғы сатысында бір немесе
бірнеше бағыттарда берілген мөлшер шегінде оның қимылына
кедергі жасауга мүмкіндікбереді. Сонымен элементтерді геодезия
арқылы дәлдеу қажеттілігі болмайды.
К.өп жағдайларда элементтерді шектеулі-еркін әдісімен
орнату үшіп шектеу қүрылғылары үстаушылармен біріктіріліп
үстаушы-шсктеуші құрылғыларын жасайды, олар мөлшер
шегінде орнату сатысында элементтің шектелу қалыбын және
оларды осы жагдайда уақытша бекітуін қамтамасыз етеді.
Осының арқасында элементті жобалық жағдайға ыктиярсыз
орватуга мүмкіншілік туады.
Жинақтау жүмыстарында ең коп қолданылатыны
домкраттар. Оларды шамалы биіктікке ауыр ??рралымдарды
көтергснде негізгі көтергіш қүралдары және дәлдегенде, ір-
ілендірііі күрастырғанда және қалыптарды ажыратқанда қосалкы
күрылгылар ретінде пайдалануға болады. Қүрылыс
??рралымдарын жинақгағанда сыналы, бүрандалы (жүк
көтергіиітігі 20 т дейін, көтеру биіктігі 350 мм дейін), рейкалы
(жүк көтергіштігі 10 т дейін, котеру биіктігі 400 мм дейін),
гидравлнка-лык (жүк көтергіштігі 200 м дейін, биіктігі 200 мм
дейін) домкраттар қолданылады.
Жинақтау жүмыстарынла қүралым элементтерін түсіру,
сүйрету және көтеру үшін, әрі вантгарды тарту жоне жинақтау
мехапизмдсрін жылжыту үшін лебедкелар пайдаланады. Олар
электр және қол жетегі бар көтергіш, тартқыш және
айналдыратын түрлеріне бөлінсді.
Лебедканын пайдалану сапасын сипаттайтын негізгі
135
параметрлері: тарту күші (жүк көтергіштігі), барабанның
арқан сыйымдылығы, барабанға арқанды орау
жылдамдымдығы және өз салмағы.
Жинақталатын қүралымдарды дөлдеу және уақытша
бекіту үшін әр түрлі тетіктер пайдаланады. Оларға сыналар,
бекіткіштер, кондукторлар, кергіш-тартқыштар, тіреуіштер,
таяныштар жатады.
Сыналарды қатты ағаштан, бетоннан және болаттан
жасайды. Осы сыналарды темірбетонды баганаларды
жинақтағанда пайдаланады, бір-ақ жапсарларды
бекіткенмен кейін ағаш сыналарды алу қиынға түссді,
жапсарларда тек қана металл және бетон сыналарын
қалдыруға болады, дегенмен бұл тиімсіз. Осындай
жағдайларда ең жақсысы инвентарлы сыналы іиіпекті
(вкладыш) қолдану керек. Бүл ішпектер жсңіл алынады
және ар түрлі бағаналар жинақтағанда өте тиімді.
Бағаналарды дәлдеу және уақытша бекіту үшін әр түрлі
кондук-торлар пайдаланады, оларды екі типке бөлуге болады.
Бірінші тип кондукторлары іргетас ойығының үстіңгі
қырына еркін сүйенеді және бағана массасына күш
гүспейді. Осындай кондукторларды пайдаланғанда планда
бағана өстерін дәлдеу іргетас ойыгы-ның үстіңгі бөлігіне
бекітілген көлденең домкраттармен жүзеге асыры-лады.
Екінші тип кондукторларды іргстас?аа бүрандалармен
бекітеді, бағана салмағын қабылдайды және дәлдеу
тетіктерімен жабдықталады.
Кондукторлардың жалпы кемшіліктеріне олардың
құралымының күрделілігі, үлкен салмағы және багананы
орнату және дәлдеудің едәуір уақыт шығындары жатады.
Ең жақсы көпқабатты өнеркәсіптік үймереттердің көп
ярусты ге-мірбетонды бағаналарын уақытша бекіту жоне
дәлдеу үшін кондуктор-лар болады. Бүл кондукторлар
көлденең өстерінің біреуі жөнінде баганалардың дөлдеу
процесін автоматтандыру және бағананың биіктігі, тіпнен
және басқа көлденең өсі туралы бойынша дәлдеуді
мехапикаландыруға мүмкіндік береді.
Копқабатты өнеркәсіптік үймереттер көп санды бағана
элементтерінен жинақталады, бұл дәлдеу процесін көп
қайталауға әкеліп соға-ды. Ол өз кезегімен жинақтау
дәлдігін бұзуға әкеледі. Сондықтан жинақтау дөлдігін көтеру
мақсатымен төрт немесе алты бағаналарға топты
кондукторлар және рамалы-топсалы индикаторлар (РТИ)
қолданады (4.15-сурет).
136
4.15-	сурет. Тоисалы-рамалы яндвкаторды орпату үлгісі
Рамалы-топсалы индикаторлар жұмыстың мерзімін және
еңбек сыйымдылығын қысқартуға, машина уақыты
шығындарын азайтуға және жинақтауды қауіпсіз жүргізу
жағдайларын жақсартуға мүмкіндік береді. Олар көп қабатты
өнеркәсіптік үймереттердің құрастырмалы темірбетон
қүралымдарын топталып жинақтауға арналған олардың уа-
қытша бекігуін және ықтиярсыз тәсілдермен жинақтаудың
берілген дәлдігін қамтамасыз етеді.
Жинақтау жүмыстарын орындағаңда элементтерді уақытша
бекіту, оларға түрақтылық беру, жинақталған құралымдар?аа
жоне үймереттер мен ғимараттардың бөліктеріне кдттылық және
орнықгылық жасау үшін әр түрлі қүрылғылар иайдаланады.
Мысалы, бағананы “етпетінен және “қырынан іпығару үшін
тіреу құраллары: көмкергенде екі тармақты бағананың томенгі
бөлігін нығайту үшін кергіш домкрат; бағана, ферма,
арқалықтарды уақьггша бекіту үшін инвентарлы тарт-қыштар;
адымы 6 м фермаларды бекіту үіпін кергіштер және адьімы 12 м
фсрмалар үшін төбелік кергіш кондуктор және т.б.
Үймереттер мен ғимараттарды жинақтау барысында
??рралымдар элементтерін орнату және бекіту бойынша
жүмыстарды инвентарлы жинақтау төсеніштері және бесікгерден
орындайды. Жинақтау жүмыс-тарында қолданатын төсеніштер
қүрастыратын және жинақ түрлеріне бөлінеді. Қүрастыратын
төсеніштер жинақтау мезгілінде құралымдар үшін тіреу-сүйеніш,
ал жинақ жүмыстық болады және олардың үстінен әр түрлі
онерациялар орындалады (жапсарларды туралау, арматураны
пісіру, түйістсрді бітеу).
Жинақ төсеніштері екі түрлі болады: ілмелі, оларды
жинақталатын қүралым?аа алдын ала бекітіп сосын бірге көтереді
және жердегі, бүларды тікелей жер үстіне немесе басқа тірекке
орнатады.
137
Инвентарлы жинақ төсеніштері: телескоптық блокты,
басқыш төсеніш, доңғалақты басқыш, ілмелі бесік (алаңша)
түрлерінде болады.
4.3.2.	Жинақталган куралымдарды турақты бекіту
Қүрастырмалы үймереттер мен ғимараттарлың
түрақтылығы, сенімділігі және үзақ уақыттылығы қүрастырмалы
элементтердің және қүралымдардың қосылған жерлерінің
сапасына байланысты.
Қосылатын элементтердің санына және түріне байланысты
қосыл-ған жерлер түйіс, гүйін және жіктерге бөлінеді. Екі
қүралымды элс-меіггтердің бір жерде өзара қосылуы түйіс, ал
үш және одан көп эле-менттердікі түйін деп аталады. Бүған
көпқабатты қаңқалы үймереттер-дің бағанасы, риісль және
жабын тақталарының қосылуы үлгі болады. Жік деп жеке
қүралымды элементтердің өзара нұсқалы қосылуын атайды,
мысалы жабын тақталары, кдбырга панельдері.
қүралымдардың қүрастыру орнына байланысты түйін мен
түйістер зауыттық, ірілендірілген және жинақтауға бөлінеді.
Ірілендірілген қосулар ірілендіріп қарастыратын алаңшасында,
жинақтау — объекгіде қүралымдарды жинақтағанда орындалады.
құралымдарды тұрақты бекіту түйістің құралымына
байланысты пісіру бөлшектерін немесе арматура шығаруын
пісірумен, болатпен, түйісті немесе түйінді бекітіп орындалуы
мүмкін.
Қүрастырмалы темфбеіон қүралымдарының түйістерін бскіту.
Қүрастырмалы темірбетон қүралымдарының түйістері көбінесе
барлық үймереттің немесе ғимараттың ксңісгік қатгылығын және
гүрақтылығын анықтайды.
Жалпы жағдайда түйісті бекіту дннекер бөлшекіерін пісіру
және коррозиядан қоргау, ерітіндімен
немесе бетон қоспасымен түйістерді
түтастырып бітеуден түрады (4.16-
сурет).
4.16-	сурет. Қүрастырмалы
элементтердщ жанасу түйіндері:
а - көпқабатты үймеретгердің
ригельдері бағаналармен; б - бағаналар
бағаналармен; 1 - ригельдің жогарғы
тіреу арматурасының шығулары; 2 -
бағана арматурасының шығулары; 3 —
ванналы дәнекерлеумен 1 және 2
шыбықтарға қосылатын арматура
болаттарының қортықтары; 4 -
багананың дәнекер бөлшектері; 5 —
сондай, ригсльдін; 6 — ванналы
дәнекерлсу
138
Пісіру белшектерів және түйісті қосулардың арматура
шығуларын пісіруге олардың дүрыс орналасқандыгын
тексергеннен және балшықтан, тоттан, қардан, мүздан және
т.б. мүқият тазалаған соң кіріседі.
Қүрастырмалы темірбетон қүралымдары түйістерінің
ар.матура шыбықтарының шығулары арматура диаметріне
байланысты тігісті жапсырып пісірумен немесе диаметрі 8-20
мм шыбықтар үшін жапсырмамен пісіріледі; диаметрі 20 мм
артық шыбықтар үшін негізіңде бұлаулы пісірумен орындалады.
Осы бөлшектердің қосылуы айнымалы токта электр догалы
пісірумен орындалады. Пісірудің ең көп тараған тәсілдері:
доғалы, қол және жартылай автоматты; электршлакты-
инвентарлы қалыптарда, ванналы пісіру және көмір қышқыл
газ орта-сында пісіру.
Жаосырма белшектерін коррозияга қарсы қоргау.
Қүрастырмалы темірбетон қүралымдарының жапсырма
бөлшектері түйістердің жауапты элементтері болады, сондықтан
оларды тоттан сенімді қорғауын қамтамасыз ету керек. Осы
мақсатгар үшін екі қорғау әдістері қолданады - механикалы
және элекгрохимиялы. Механикалы қоргау — лак, бояу сияқты
айырушы материал қабатымен бөлшектерді жабуды, ал
электрохимиялы қоргау — пайдалану ортада болаттан неғүрлым
артық теріс потенциалы бар материал қабатымен болат сыртын
жабуды ескереді. Мүндай материалдар мырыш немесе мырыш
пен алюминий қоспасы болады. Болат бетіне элекгрохимиялы
қорғауды келесі тәсілдердің біреуімен қондырады: ыстык
мырыштаумев, гальвацдык тәсілмен және метаддаумен. Ыстық
мырышпен қаптаганда тазаланған бөлшектерді балқыған
мырышқа батырады, гальвандық тәсілде қорғау гальвандық
ванналарда мырышты электр түндыру арқылы жеткізіледі, ал
металдаумен - бөлшектердің бетіне балқыған мырышгы
бүркеумен.
Түйісіер бетон және ерітіндіні қысым арқылы толтырумен
түтас-тырылады, көтеріліп келе жатқан тасқын әдісімен
бетондау, бөлек бетондаумен және т.б. қүралымдарды бекітуге
тек жапсырма бөлшектерінің коррозияга қарсы қорғауын
орындағаннан кейін кіріседі.
Жікгерді бітеу үшін әдетте ірі түйіршікгі қүм және маркасы
400-500 кем емес тез қататын цеменгте дайындалган бетондар
қолданады.
Түйістер мен жіктерді қол және механикаланғаи
тәсілдермен тол-тыруға болады. Бірақ түйістерді қолмен
толтырғанда салынған ерітіндіиің жсткілікті тығыздылығы және
берікгілігі қамтамасыз етілмейді. Сондықтан жікгерге, түйістерге
бетонды беру және қысыммен толтыру үшін ерітіндісорғьіштар,
пневмотығыздағыштар жөне басқа механизмдер қолданады.
Сыртқы қабырға панельдері мен блокгарының жіктерін
герметикалау үшін олардың аралыгына кеуекгі тосем (пороизол,
чернит) салып және қабырғанаң сыртқы жағынан түйіске
139
тығыздағыш мастика (тиколды, полиизобутиленді) қондырумен
жүзеге асырылады. Көлденең жіктерге герметикалық төсемдерді
жинақтау барысында тосейді, ал тік жіктерге - тек панелъдер
мен блоктардың тіктігін тексерген соң.
Металл қүралымдардыц түйістеріп бекіту. Металл
қүралымдарының түйістерін қалыпты және жоғары дәлдікті,
жоғары берікті бұрандалармен және пісірумен бекітеді.
Жоғары берікті бүрандалардың әдеттегіден айырмашылығы
сол олар қосылатын элементтердің тығыз сығылысуын
қамтамасыз етеді. Осы арқылы олардың аралығында пайда
болған үйкелу күштері түйіске немесе түйінге әсер ететін
күштерін береді.
Түйіс және түйін элементгсрінің барлық шектесетін беттері
үйкслу коэффициентінің қдже гті шамасын қамтамасыз ету үіііін
алдын ала қүм шапшытатын аппараттары, металл үитағы,
күйдіру және басқа тәсілдермен үқыпты тазалау керек.
Жоғары берікті б?ррандалардың гайкаларын арнайы
градусталған кілт немесе гайка бүрагыштармен бүрау моменті
есеп шамасына келгенше бүрайды.
Жоғары берікгі б?ррандалардың гайкаларын бұрау моменті
мына формуламен анықталады
N = N (1 К ,
б	о
мұндағы б?рранданың керу есеп күші, Н; сі — болттың
диаметрі, м^і; К— ойық сапасына байланысты коэффициент.
Түйістерд? электрмен пісіру — болат ??рралымдары
қосылуының сң көп тараған түрі.
Түйістерді пісіру әдетте келесі тәсілдермен жүзеге
асырылады, автоматты электршлакты, үнтақ сым қолданумен;
жартылай автоматты; флюс астында; көмір қышқыл газ
ортасында; қолмен.
Автоматты және жартылай автоматты пісірудің, барлық
түрлері дерлік көп тігісті болады, тек қана электршлакгы пісіру
бір өткенде орындалады.
Жинақтау жұмысында ең кең тараған қол электрдоғалы
пісіру болады, ол тігісті ксңістіктің қай жағдайында болса да
орындауға мүмкіцдік береді.
4.4. Темірбетон қүралымдарыныц элементтерін жннақтау
ерекіпелігі
Ьағананы және үймерегтер мен ғимараттар қаңқасының
басқа элементтерін орнықгыру дәлдігі ең алдымен іргетастың
дүрыс орнатылуына байланысты.
күрастырмалы іргетастарлы жннақттау нолдік цикл
жүмыстарын ондіру мезгілінде жеке озбалы тасқынмен жу-
ргізіледі. Бүл үшін алдын ала нивелирмен қазаншұңқыр түбінің
бслгісін және оның жобаға сәйкестілігін тексереді, сонан соң
140
қазаншұңқырға іргетастың өсін көшіреді жөне металл
қазықшалармен бекітіледі. Қазаншуңқыр түптерін тазарту әдетге
тиісті іргетастарды жинақтау алдыңда орындалады.
Өнеркәсіптік қүрылыста жоғарғы деңгейі еден белгісінен
0,15 м төмен орналасқан биік іргетастар қолданады. Мүндай
іргетастар баға-наларды жинақтаганға дейін іргетас
ар?аалықтарын орнатуға, қазан шүңқырды көмуте, алаңшаны
тегістеуге және еден астын дайыңдауға мүмкіндік бсреді, бұл
көлік жәпе жабдықтар жинақтау жұмысы үшін тым қолайлы
жагдай туғызады. Осыңдай мақсатпен бағана астында тіреулері
бар іргетастар қолданады.
Ойыгы бар іргетастарды орнату алдында ойықтың ішкі
өлшемін және өстік белгілердің орнын тексереді.
Өнеркәсіптік үймереттердің қүрастырмалы темірбетон
іргетастарын жинақтауын көбінесе өздігінен жүретін жебелі
крандармен жүзеге асырылады. Іргетас блогын кранмен жоба
өстеріне апарып, сосын қажетті орталықтан және 10 см биіктікте
бүрып жоба қалпына түсіреді. Сонымен іргетаста?ыы белгілер
қазықшалардағы белгілермен дәл келу керек (4.17-сурет).
4.17-	сурет. Жеке іргетастарын жинақтау үлгісі:
а — жинақтауға бөлу: б — жинақтау үлгісі; 1 — үймерет остері; 2
- тіктеуіш; 3 — бөлудің қапсырма шегелері (қазықшалар); 4 ~
іргетас негізінің нұсқасы; 5 — іргетастардың естік сызықтары; 6
- іргетастың үстіңгі бетіндегі белгілер; 7 - блок түғырының
бүйір қабыргадарындағы белгілер
Пландағы іргетас орнын теодолш' көмегімен тексереді, ол
үйме-реттің бойлай және көлденең өстері қиылысу нүктесінде
бірінші ірге-тас үстінен орталықтанады және тексеретін
қагардың соңғы іргетас белгісіне бағыттанады. Іргетастың биіктік
белгісін жоне ойық түбі сәйкестігін уақытпіа реперлер арқылы
тексереді.
Багананы және үймереттің қабырғасы астына іргетастар
жиналган соң іргетас аркалықтарын орнатады, олар іргетас
блогының түғырық үзіндісіне немесе бағанаасты тіреуінің
141
астындағы жоғары тақтаға орнатылатын арнайы бетон
діңгекшелеріне тіреледі. Іргетас ар?аалықтарын жинақтауды
іргетастарды жинақтаған крандармен орындайды.
Ленталы іргетастарды өдетте темірбетонды тұғырық-
блоктардан және олардың үстіне бір немесе бірнеше қабатпен
төселген қабырға (олар және үй асты қабырғаларының блоктары
болуы мүмкін) блоктарынан орындалады. Ленталы іргетастар
үшін негіз қазаншүңқыр немесе үзын ордың тегістелген әлде
қиыршық таспен тығыздалған қа-лыңдығы 10 см шамасында
қүмнан жасалған төсеніш болады.
Ленталы іргетастарды жинақтағанда сыртқы қабырғалар
өстері бойынша қоршау белгілері аралықгарына сым тартады,
содан кейін тіктеуіш көмегімен өстер қиылысу нүктссін үзын
ор түбіне түсіреді. Осы нүктеден іргетас лентасының сыртқы
қырының орнын өлшейді де екі темір қазық қағады, тек олардың
аралығында тартылып түрған сым арқан іргетас лентасының
линиясы сыртынан 2-3 см әрі орналастыру керек (4.18.-сурет).
4.18-	сурет. Ленталы іргетастарды жннактау үлгісі:
а - іргетас өстерін қазаншұңқыр т? біне к?ішіру; б — блок
түғырықтарды орнату үлгісі; 1 — көдденең өс; 2 - бойлай яс; 3
— өстердің қиылысу нүктесі; 4 — қоршау; 5 — ?қстік ішск: 6 —
сым-бауды бекітетін қазықша; 7 - бау; 8 - тіктеуіш; 9 - төрг
тармақты строп; 10 - маяк блогы
Іргетастарды жинақтау маяк болатын бүрыш түғырық-
блоктарын және аралықтары 20 м артық емес аралық маяк
блоктарын орнатулдн басталады. Содан кейін арқанды іргетас
блоктарының жоғары сыртқы қырының деңгейіне көтереді.
Кдтардағы іргетас блоктарын бүрыш маяк блогынан бастап
ара-лық маяк блогына дейін көлденең және тік бойынша
аспаптармен дәлдеген соң ғана орнатады.
Ленталы іргетастардың түғырық-блоктарын жинақтау
жебелі өздігінен жүретін крапдармен жүзеге асырылады. Кейде
142
ленталы іргетастарды жинақтау үшін соңында үймереттің
жерасты ??рралымдарын жинақтайтын мұнаралы крандарды да
қолданады.
Ленталы іргетастардың тұғырық-блоктарының барлық
қатарын жинақтап болғаннан кейін теодолит көмегімен бөлу
өстері туралы олардың орын дүрыстығын тексереді.
Ленталы іріетастың немесе жер төле қабырғасының келесі
қатар-ларын көлденең және тік жіктерін ерітіндімен үқыпты
толтырып қа-бырға блоктарын жинақтайды. Барлық блоктарды
жинақтап болғаннан ксйін қабырғаның үстіңгі жиегі бойынша
цемент ерітіндісінен тегістеу қатары (жинақтау горизонты)
жасалады, оның бетін белгілі жобалық белгіге шығарады.
Нөлдік циклдің жинақгау жүмыстары ірге және төле немесе
еден-асты жабындарын жасаумен аяқталады.
Өнеркәсігтк үймерегтердің темірбетон баганалары әдетге
оздігінен жүретін жебелі және мүнаралы крандармен
жинақталады. Бағаналарды жинақтау олардын жинақтау орнына
алдын ала жайып қойып та, қөлік қүралдары үсгінен де жүргізіле
береді. Жинақтау орнында бағаналарды алдын ала жайып қоярда
оларды жинақтау тәсілін еске алу қажет (4.19-сурет).

4.19-	сурет. Бағаналарды жайып кою үлгісі:
а — үзындық; б — кертпеш; в - көлбеген; г - ценгрленгсн; I -
бағана; 2 — іргстас; Т - тұрақ; Н - жайып қою жерінің шегі; В
- аралық ені: Н - ілу жеріне дейінгі қашықтық; Н - багана
үзындығы 1	2
Әдетте жеңіл бағаналар жинақтау орнында үштарымен
іргетас?аа қарай жайылып қойылады және сырганау тәсілімеп
жинақталады, ал ауырлары — негіздерімен іргетас?аа қарай
төселіп және олар бұрылу тәсілімен орнатылады. Сонымеп
143
баганаларды жайып қоярда мына талап орыңдалу керек: бағана
және жабдықтарсалмағынан пайда болатын иілу моменті көтеру
барысында ең үлкен қаттылық жазықтығында әсер ететін болу
керек. Мүны әсіресе екі тармақты бағаналарды көтер-генде
ескерген жон.
Бағаналарды жинақтауға жоғары төрт қыры бойынша жәнс
іргетастың үстіңгі деңгейінде өстік белгілерін түсіру арқылы, ал
кран асты аралықтарын орнатуға арналған бағаналар иығының
екі жагынан немесе екі тармақгы бағаналардың траверстеріне
осы арқалықтар өстерінің белгілерін түсіріп дайындайды. Қатар
іргетастың өлшемдері және ойық тереңщлігі тексеріледі. Сонан
соң бағананы сатылар, тетіктер, тартқыштар жоне басқалармен
жабдықгау орындадды. Іргетас ойық түбіне бетон немесе ерітінді
қүю алдын ала немесе бағананы тікслей орнату алдында
орындалады. Қабат қалыңдығын осы іргетас?аа орнатылатын
ойық. түбінің белгісін және бағана үзындыгын еске алып
анықтайды. Алдын ала жасалған төсеніштің беріктігі бағана
орнату мерзіміне дейін маркалықтан 50% кем болмау керек.
Ьағапаларды стропыпау жергілікті және ілмектен аралықтық
босатқыштары бар әр түрлі фрикционды және тетікті
ілмектермен орындалады, ал көлік қүралдарынан жинақтағанда
теңгергіш траверстермен жасалады. Бағананы көтеріп және
орнына орнатқан соң кран ілмегін босатпай оны қалпына
келтіруге кіріседі. Сонымен планда бағананың дүрыс тұратын
орны бағананың өстік белгілері іргетасты өстік белгілерінің
қабысуымен жеткізіледі. Бағананың тіктігі теодолит немесе
тікгегішпен, ал тіреу беттерінің белгілері нивелирмен тексеріледі
(4.20-сурет).
4.20-	сурег. Жеке кондукторлармен жннақталган бағаваларды
теодолітпен дәлдеу:
а - бүйір нивелирлеу тәсілімен багананы теодолитпен дәлдеу; б
- сондай, остерді бағана қырларына түсіру төсілімен; 1 - негізгі
өстер; 2 - бағананың геометриялық өстерінің белгілері; 3 -
өздігінен центрленентін немесе дағдылы сызғыштар; 4 -
теодолит; 5 - үймереттің бөлу өстерінің белгілері; 6 - бағаналар
бастары; 7 - негізгі өстерге параллель қосалқы өстер
144
Дөдденген бағаналар іргетас ойығына кондукторлар (4.21-
сурет) немесе болат, ағаш және темірбетон сыналар аркылы
бекітіледі.
4.21-	сурет. Екі тармакты
баганаларды бекітетів жеке
ковдуктор:
1 - тіреу планкалары; 2 -
тіреу бүрандасы; 3 — тіреулер:
4 - жүк алатын арқалықтар;
5 — дәлдік бұрандалары; 6 —
тстіктер; 7 - арқа.тықтар
Биіктігі 12 м артық
бағаналар қосымша ретінде
олардың ең аз қат-тылықты
жазықтығында тартқышта-
рмен бекітіледі. Бүл үшін
төменгі үшы көрші іргетас-
тардың ілмектеріне, ал
жогарғылары бағананың
ауырлық центрінен биігірек
орнатылған қамытқа бекі-
тілетін инвентар-лы тар-
тқыштар қолданады (4.22-
сурет).
4.22-	сурет. Баганаларды
таргкынпармен бекіту үлгісі
Көпқабатты
үймереттердің бағаналарын
жинактау кранның жүмыс
аймагында орналасқан
қоймадан да және көлік
қүралдарынан	да
жинақтауга болады.
Копқабатты үймереттердің бағаналарын жи-нақтауға
дайынлауы бірқабатты үймереттердің бағаналарына үқсас
жасалады. Биіктігі бір немесс екі, үш қабатқа жасалған
төменгі бағаналар ойығы бар іргетасқа орнатылады, сосын
олар бір қабатты үймереттердің бағаналары сияқты дәлденіп
бекітіледі. Келесі қабаттардың ба-ғаналарын томенгі
бағаналардың жоғарғы үшына немесе ригельге ор-наталы.
Сонымен багананың төменгі үшына түсірілген белгілерді
алдымсн жинақталған қүралымдардың белгілерімен
қабыстырады. Баға-налар топтық кондукторлар немесе
рамалы-топсалы индикаторлар көмегімен жинакталады
(4.23-сурет).
145
4.23-	сурег. Рамалы-тоіісалы нндикаторларды орпату үлгісі:
А-А - РТИ-ді төменгі жинақталған жабын тақтасына тіреу; Б -
тіреу табандары кемерімен ойығы бар іргетастарға тіреу; 1 —
қайырмалы кдмьптар; 2 - бағана; 3 — бойлық аралық; 4 - бойлай
қимылдыц торабы; 5 — төсеніштер төсемі; 6 — тарту күші; 7 —
айналма қамыттар; 8 - көлденең қимылдың торабы; 9 —
көлденең арқалық; 10 — бойлай тарту күшінің бекіткіші; 11 -
көлденең тарту күші: 12 - қоршаулы саты; 13 - қоршау; 14 -
қалқымалы рама; 15 — тіреу табаны; 16 - ағаш төсеніш
Кранасты арқалықтарын жинақтау кранның жүмыс істеу
аймагыңда жобалық жағдайда аддын ала жайып крйып (4.24-сурет)
немесе көлік қүралдарынан орыңдалады. Кранасты аркдлықгарын
көтеру әдетте арнайы немесе өмбебап траверсіер немесе сақтық
бүрыпггары-мен жабдықгалгән екі
тармақты строптар комегімен
жүзеге асырылады. Арқалыққа
көтерер алдында жобалық
қалпында уақьпша бекіту үшін
қүрылғылар мен төсеніштер ілінеді.
Аркдлықгарды тік бүрышты қима
бағаналардың иығына не.месе екі
тармақты бағаналардың тра-
верстерінс тірейді. Арқалықгарды
олардыңжәне баганалардың иықга-
рыңдағы немесе траверстеріңдсгі
остік белгілері бойынша орнатады.
4.24-	сурет. Кранасгы
аркаалыкгтарын жинакттау үлгісі:
1 - бағана; 2 - бағана иығы; 3 -
кранасты аркалык; 4 - кран; 5 -
кран түрағы
Олар уақытша анкерлі
бүрандалармен бекітіледі және
146
арнайы құралдар арқылы дәлденеді. Дәлдегеннен соң дәнекер
бөлшекгері пісірілініп арқалық ілмектсн ағытылады (4.25-сурет).
4.25-	сурет. Кранасты арқалықтыц бағанамев жавасу түйіні:
1 - бағана; 2 - бағананың дәнекср бөлшектері; 3 — кранасты
арқалық: 4 - тіреу табақтары; 5 — анкерлі б?ррандалардың
гайкалары
Көпқабатты үймсреттер қаңқасының темірбетон
арқалықтары мен ригельдері жинақтау кранның жүмыс істеу
аймағында орналасқан коймадан да және тікелей көлік
қүралдарынан да жинақталуы мүмкін.
Арқалықтар мен риіелвдерді стропылау оларда жинақтау
ілмсгі әлде тесіктері бар болуына байланысты әр түрлі
тәсілдсрмен, ал болмаған жағдайда орап байлайтын әмбебап
строптармен жүзеге асырылады.
Арқалықтар мен ригельдер иықтарға, баганаларға пісір-
ілген үстем-шелерге немесе бағаналар үстіне өстік белгілерін
қабатгастырумен, арқдлықтар мен ригелвдер және бағаналар қыр
шектерінің аралық саңылауын бірдей сақтаумен орнатылады.
Арқалықтар мен ригслвдерді бағаналарға иісіру тікелей оларды
орнатқан соң жүзеге асырылады. Жинақтаушылар мен
дәнекерлеушілер арқалықтар мен ригелвдердің орнатуын және
пісіруін топтық кондукторлар немесе рамалы топсалы
индукторлар төсемдерінен орындайды.
Бір және көпқабатты өндірістік үймереттердің темірбетон
итарқа-ларын, итарқаасты арқалықтары мен фермаларын
жинақтау орнында алдын ала жайып қойып та және тікелей
көлік қүралдарынан да жинақтайды. Сонымен жинақтайтын
147
аралықтың шегіңде арқалықтар мен фермаларды кранға жақын
бағаналар қатарын бойлай үзын бойымен жайып қояды, тек
оның жинақтау түрағынан ілмек қүлашын озгертпей жобалық
орнына орнатуға мүмкіншілігі болатындай етеді (4.26-сурет).
4.26-	сурет. Итарқа фермасыв жинақтау үлгісі:
1 - бағана: 2 — жиылмалы сатылар; 3 — аспалы алаңша; 4 -
итарқа фермасы; 5 — траверс; 6 — инвентарлы кергіш; 7 —
тартқыш; 8 — кран; 9 — тақталар катары; 10 - итарқа тақталарын
қоятын касеталар
Арқалықтар мен фермалар аралықтарына жөне олардың
жииақтау ілмегі немесе тесігі бар болуына байланысты әр түрлі
стропылау тәсілдері қолданылады. Фермаларды сгропылау әдетге
ілмектен босату үшін строптарының дистанииялық басқаруы
бар қүлыптармен жабдықтал-ған траверстер ко.мегімен жүзеге
асырылады. Фермаларды екі немесе төрт нүктеден штырлы
ілмектермен немесе жоғаргы белдікгің түйіншек стропылайды.
Итарқа және итарқаасты арқалықтары мен фермаларды
бөлу өстері белгілері бойынша олардың қалпын планда дүрыстай
отырып бағаналардың басына орнатады, тіректерге туралау
тартқыштар арқылы жасалады. Жобалық қалпында арқалыктар
мен фермаларды уақытша бекіту үшін көтергіштер немесе
арнайы сүиеніштер қолданады (4.27.-сурет). Аралығы 18 м
арқалықтар үшін бір кергіш, ал аралыгы 24 м фермалар үшін
екі кергіш қолданады. Бағаналардың адымы 12 м болғанда
фермалардың уақытша бекітуі және оның тіктігін қамтамасыз
148
етуі төбе кондукторлар көмепмен жүзеге асырылады.
4.27-	сурег. Фермаларды дәлдсу жәве уақытша бекіту үлгілері:
1 - баніна; 2 — ферма (арқалық); 3 - тартқыш; 4 - кергіш
Соңғы кезле арқалықтар мен фермалар жинақтау үшін
жердеті жылжымалы және өздігінен жүретін телескоптық
мүнаралар мен котергіштер кең қолданылады. Осы мүнаралар
мен көтергіштер арқалықгар мен фермалардың аралығының қай
жерінде болса да жақсы пайдаланылады және жоғарыда жүмыс
атқару қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Жабын жове аралы? жабын такталары кранның жүмыс
істейтін аймағында қатарлап үйіледі немесе көлік қүралдарынан
тікелей жинақтауға беріледі. Қатарлар саны жөне олардың
орналасуы кранның бір түрағынан нақты ауданды жабу
шартымен анықталады (4.26-суретті қара).
Жабын тақталарын стропылау үшін төрт тармақты
сгропылар және теңгергіш траверстер, ал жүк көтергіштігі үлкен
крандар пайдаланғанда тақталарды тізбекгеп ілетін траверстер
қолданады. Көтеру алдында тақталар жинақтау ілмектеріне
бекітілген инвентарлы қоршаумен жабдықталады. Бүл қоршау
шеткі тақталарда төбе бойынша бар-лық жұмыстар аяқтағанша
қалады, ал калгандары шектес тақтаны орнатқан соң алынады.
Тақталар ферманың пісіру бөлшекгерінің үш нүктесіне
пісіріленеді, сонан соң ілмектен босатылады. Кейін бетон немесе
ерітінді қоспасымен тақталар жіктері бітеледі. Сонымен бітеуді
жіктерді жинақтаумен катар немесе аяқталған соң орындауға
болады.
Көпкабатты үймереттердің жабын тақталарын орнату негізгі
жи-нақтау механизмімен жүргізіледі. Тақталарды көтеру үшін
стропылар немесе теңгергіш траверстер қолданады. Тақталарды
басқа қүралымдармен қатар бір тасқында (кешенді әдіс) немесе
қабатта әлде қабаттағы алым шегінде қаңқа жинақтауы
аяқталганнан кейін орнатады. Көпқабатты қаңқалы
үймереттерде ең алдымен үймеретгі бойлай өстер бойынша
орналасқан бағаналар аралық тақгалар, сосын қалғандары
жинақталады. Тақталар ілмектен тек жобалык қалпына келтір-
ілген соң босатылады.
149
Қабырга панельдерін жинактау үймереттіңжер үсті бөліпнің
ең бір еңбекті көп кджет ететін процесі болады. Панельдерді
жинақтау үйме-реттің қүралымды блогында күиі алаіып
құралымдар аяқталғаннан кейін жүргізіледі. Панельдерді
жинақтау көлік қүралдарынан да, үймереттің периметрі
бойынша алдын ала касеталарда үйіліп те жүргізіледі. Көлік
қүралдарынан әдетте үзындығы 12 м дейін ірі өлшемді панель-
дер жинақгалады. Панелъдерді бекіту дәнекер бөлшектерін пісіру
арқылы және жіктерін бітеумен жүзеге асырылады. Панельдер
бесік-терден немесе қабыргапың сыртқы жағынан орнатылатын
мұнаралы типті жылжымалы гөсеніштерден жинақгалады.
Панельдерді жинақтау одеіте пневмодоңғалақты өздігінен
жүретін жебелі немесе арнайы крандармен жүзеге асырылады.
Ең тиімді қоршау қүралымдарын мамандандырылған
мүнаралы жебелі жабдығы бар жинақтау крандарын пайдаланып
орнату болады Бүл жабдық жинақтаушылардың механикаланған
құрылғысы бар жүмыс орнын жинақтау кранымен қоса
атқарады. Сонымен жинақтау алаңшасы тігінен - мүнара
бойынша көтеріліп - төмендей алады және колденсң бойынша
мүнарадан қдбырғаға дейін және кейін қарай жүре алады.
Қоршау құралымларын жинақтағанда әйнек пансльдерінің
габа-ритгік өлшемдері және бағаналарга бекіту қүралымдары
қабырға панельдерше ұқсас болады жәнс оларды жинақтау
технологиясы мен еңбек шығындарының қдбырға панельдерінен
айырмашылығы жоқ.
4.5. Металл қүралымдары элементгерін живақтау ерекшеліктері
Металл қүралымдарын жинақтау әдістері негізінде
қүрастыр.малы темірбетон қүралымдарын жинақтау әдістеріне
ұқсас. Соған қарамастан металл құралымдарын жинақтау
кешенді процесіңде еске алатын біраз ерекшеліктер бар.
Металл баганаларыныц асты іргетастар өстерін тексергендегі
ауытқуы ҚМЕ мүмкін мөлшерлерінен аспауы керек. Әсіресе
бағаналарды дәлдеусіз орнагу үшін іргетасттар төселген тақганын.
фрезерленген бет қалыбын мүқият тексеру керек.
Бағаналар тиянақтары (башмактары) іргетастар?аа келесі
тәсілдср-мен таянады (4.28-сурет).
соңынан үстіне ерітінлі қүймай бағана табанының жобалық
белгісіне дейін орнатылған іргетас бетіне тікелей (бұл
жағдайда тиянақтардың таяныш беттері зауытта
фрезерленуі керек) (4.28, б-сурет);
алдын ала орнатылған, дәлденген және астына срітінді
қүйылған үстіңгі беті сүргіленген таяныш бетіне (бүл
жагдайда зауытта бағаналар табандарының таяныш
бетгері фрезерленеді) (4.28, б-сурет);
соңынан бағаналар тияна?отарының астына цемент
ерітіндісін қүятын, алдын ала орнатылған және
дәлденген арқалықтар түрінде таяныш бөлшектеріне
(4.28, в-сурет).
150
4.28-	сурет. Ба?саналарды іргетастарға гіреу түрлері:
а - жобалық белгііе дейін орнатылған іргетасқа тікелей тіреу; б
— устіңгі беті сургіленген алдын ала дәлденілген таяныш
тақталарға; в - алдын ала орнатылған және дәлденілген таяныш
бөлшектерге
Бағаналарды жобалық қалпына орнату процесі келесі
операция-лардан түрады: жинақтауга дайындау, ілмектеу, көтсру,
туралау жяне тірсу немесе қыспаққа түсіру, уақытша бекіту,
дәлдеу және жобалық жағдайда турақты бекіту.
Ьағаналарды жинақтауга дайындағанда әдетте қабырға
элемент-терін тіреу және бекіту үшін тіреу үстелшелер,
бүрыштамалар және басқа бөлшектер, ілу қүлақтары, келесіде
гөсеніш және сатылар ілу үшін қиғаштар және кронштейндер
пісіріленеді және бағаналарға өстік бөлу белгілерін түсіреді.
Бірқабатты үймереттердің металл бағаналарын жинақтау
орнында алдын ала жайып немесе тікелей колік қүралдарынан
кран көмегімен жинақтайды.
Бағаналар жинақтау орнында д?ал темірбетондай ағаш
төсенішке жалпағынан жатқызып, жайып қойылады. Жинақтау
бүру немесе сыр-ғанатып бүру тәсілін қолданумен жүргізіледі.
Бүрумен бағананы жинақтау процесінде кран буруды ілмек
көте-румен бір мезгілде орындайды. Сырғанау әдісі бойынша
жинақтағанда кран ілмегін бағана астын жылжытумсн катар
котереді; кран бүрылу тек бағананы тік жағдайға келтірген соң
жәнс анкерлық бүрандамалар устінен 20-30 с.м жоғары
көтергеннен кейін жузеге асырылады.
Баганаларды іргетас немесе таяныш тақтасындагы өстер
белплері бойынша дәлдейді, сонан соң оларды анкерлі
б?ррандамаларға гайкалар бүрап кигізіп бекітеді (4.29-сурет),
оларды тартып бекіткен соң контргайкамен немесе пісіріп
үстатады. Багана ілмектен бскітілген соң ғана босатылады.
Бағаналардың ақтық бекітуі аяқталғанша олардың түрақ-тылығы
бағаналар қатарын бойлаған қосымша тартқыштармен: енсіз
тиянақты және биікгігі 15 м дейін бағаналар үшін және крест
тәрізді тартқыштармен қамтамасыз етіледі. Ллғашқы
жинақталған бағаналарды жобада ескерілген түрақты, ал
болмаған жағдайда уақытша байланыстармен керіледі.
151
4.29-	сурет. Металл бағаналарын
орнату және бекіту үлгілері:
1 — іргетастағы өстер белгілері; 2 —
багана башмағындағы өстер бслгілері;
3 — дөлдеу бұрандалары;
4 - ерітінді; 5 - пісіру жігі
Квнқабатты үймереттерлів металл
бағаналарынын биіктігі бір, екі әлде
үш қабаттық болады. Бағаналар
көбінесс фрезерленген кесіктер-мен
және жоғарғы кесікке болат тақта
пісіріліп жасалады, оган сүргіленген
төменгі кесігімен жоғарғы ярустың
бағанасы тіреледі.
Бағаналардың уақытша бекітілуі бүррандамалар арқылы
жүзеге асырылады. Ьағаналарды екі өзара перпендикуляр өстер
бойынша пісіріледі, осы қалыпта тіреуіштермен, уақытша
байланыстармен бскітіліп түйістері пісірілінсді.
Кранасты металл аркалыктар жинақтау процесі бағаналардікі
сияқты ілмекке ілу, көтеру және тірекке орнату немесе түйіске
тіреу, дәлдеу және бекіту операцияларынан түрады.
Кранасты арқалықтар мүмкіншілігі бойынша кранасты
рельс жөне тежеуіш фермаларымен бір жинақтау блогына ір-
ілендіріліп бірге орна-тылады. Сонымен біркелкі деңгейде
орналасқан орташа қатар бағаналардың кранасты арқалықтары
дәл осындай тежеуіш фермалары мен кранасты рельстер
қосылған ені кранасты арқалықтан түратын ірілендірілпгн
блоктармен жинақталады.
Металл кранасты арқалықтарды темірбетонды
арқалықтарға үқсас жайып қояды, сосын ілмектеп орнатады.
Салмағы 100 т дейін және үзындығы 36 м дсйін ауыр
кранасты аркалықтарын орнату орнына қүрама элементтер
түрінде жеткізеді және аралықтіреу қолданып бөліктер бойынша
жинақгайды (4.30-сурет).
4.30-сурет. Ауыр кранасты арқалыкты аралык гірекпен
жннақтау үлгісі
Бөлікгер бойынша жинақгагаңпд аралық тіреуді арқалықгын
орта аралығына орналастырады. Сонымен уақытша тіреуде тірек
152
алаңшаары домкратгармен жабдықталады. Арқалық бөліктері
б?ррандалармен, шегендеумен немесе пісірумен бекггіледі.
Металл фермаларын жөне байланыстарды жобалық қалыпқа
гек бағаналар және олардың байланыстарын дәлдеген және
уақытша бекіткен соң орнатады. Итарқа фермаларын жинақтау
екі ферма, фонарь рамасы және байланыстардан тұратын
блоктармен жүргізіледі. Мүндай блоктардың көтеру мезгілінде
және жобалық қалпына орнагқаннан кейін де тұрақтылығы
жеткілікті болады.
Жннақгау блогына парланған фермаларды төрт нүктеден
кем емес жерден ілмекке іледі. Бүл үшін дистанциялык
басқарумен жабдықталган строптар мен траверстер
і іайдаланылады.
Металл итарқалары және итар?еаасты фермалары, кейбір
жағдайларда жабын қүралымдарының басқа элементтері
жинақтау орнында жеке элементтермен алдын ала жайып қойып
немесе тікелей көлік қүралдарынан жинақталады. Сонымен уақ
элементтер: байланыстар, сырғауылдар, қалқандар әдетте
жинақтау алаңшасында орналасады.
Алдын ала жайганда фермалар бағаналарды бойлай
орналастырылады.
Ферманы ілмектеу әдетте дистанциялық басқаруы бар строп
не-месе траверс арқылы екі нүктеден орындалады.
Фермаларды жинақтау байланыс панелінен басталады,
оларды тірек тағандарымен фермаларға бекітін бағаналар үстіне
орнатады. Фер-малардың жобалық қалпын бағаналар үстіне
түсірілген белгілер бойынша дәлдейді. Фермалар анкерлі
б?ррандалармен немесе багана-лардағы тесіп өткен
б?ррандамалармен бекітіледі.
Итарқа фермаларын итарқаасты фермалары бойынша
жинақта-ғанда баганалардың үстіне бағана үстілігін орнатады
жоне дәлдеп бекітеді. Бағана үстілігін бағаналармен бірге
жинақтауға болады. Бүл жағдайда оларды бағаналарға тек
б?ррандалармен ғана бекітеді. Сонан соң итарқаасты
фермаларын орнатады және оларды багана үстілігіне
б?ррандармен бекігеді.
Фермалардың тік қалпын сақтау фермалар аралыгына
түрақты байланыстар және кергіштер орнатумен жүзеге
асырылады, олар фермалардың жинақтау ізінше және ілмектен
боеатылганша орнатылуы қажет. Бірінші екі фермалар әдетте
олардың остерін екі жаққа тартқыштармен бекітіледі.
4.6. Қүрылыс қүралымдарын төтенше жагдайларда жннақтау
ерекшеліктері
Қүрылыс ауданының табиги-климаттық жагдайлары
қүрылыс-жинақтау жүмыстарының сапасына едөуір әсер етеді,
сондықтан жүмыс өндірісінің жобасын жасағанда осы жағы
ескерілуі тиіс.
153
Қысқы мезгілде жжнақтау жүмыстарының орындалуы
қүрылыс жүмыстарының басқа түрлеріне қараганда айтарлықтай
қиындамайды. Бірақ қысқы жагдайда жинақтау жүмыстарының
қауіп-қатері күшейе-ді, материалдардың кейбір физика-
механикалық қасиеттерін жөне химиялық және физикалық
процсстердің өту өсімтадцығын өзгертеді, сондықтан қолайсыз
әсерлерді болдырмау шаралары қарастырылуы керск.
Төмен температура қүрастырмалы темірбетоп
қүралымдарының түйісгерін бітегеңцс алдымен оларды аткару
жүмыстарына әсер етеді. Осы жүмыстың жауаптылыгы әсіресе
есеіггі күш қабылдайтын түйістерді бітегеңде өсе түседі. Түйіске
салатын бетон көлемінің шамалығы және сыртының жоғары
модулі суу жәнс қагуына әкеліп соғады. Сол себептен су мен
цемент әрекеттестігінің физика-химиялық процестері тоқталады
және бетонның қатаюы болмайды. Бір мезгілдс бетонның ішінде
қатқан судың көлемі үлғаюмен қату және ішкі қысым күштері
пайда болады. Бүл күштер бетон тез қатып қалса қүралымдарды
болдырмайтын деформацияға әкеліп соғуы мүмкін. Дегенмен.
егер бетон қатқан сәтінде белгілі бір беріктікке ие болса, онда
оған қатудың кері әсері онша қатты болмайды, өйткені ол енді
цемент тасының қүрамына қдйталанбас өзгеріс енгізбейді де,
ол қауіпті беріктік деп аталады. Сондықтан бетон қатуының
алгашқы кезеңінде қджетті дымқылды-температуралық тәртіп
жасап жөне оны үзбей бетонның қажетті беріктііін алуын
қамтамасыз ету керек.
Осы мақсатпен жасанды орта жасауға әр түрлі
технологиялық, тәсілдер қолданылады, оларға жылытусыз (аязга
қарсы қосымшалары бар бетон қолдану) және жасанды жылыту
(әлектртермоөңдеу, бу және ауа жылыту) тәсілдері жатады.
Қысқы бетондау әдістерін таңдап жобалағанда қолда бар
немесе іс жүзіндегі объектіде жасалуы мүмкін нақты жағдайға
сүйенеді.
Мүндайларға түріъін және азаматгық үймереттерінің жабын
тақта-ларының бойлай жіктері, іргетас және ішкі қабырғалар
блоктарының аралық тік түйістері жатады.
Металл қүралымдарып жинақтағанда сондай-ақ жүмыс
өндірісінің қауіптілігін төмендету бойынша қажетгі шартгар
қабылдану керек. Ме-талл қүралымдарын жасағапда және
жинақтаганда 0°С төмен температурада С 52/40 дейін қоса
санағанда болат кластары үшін соғу әсерін жасауға тыйым
салынады.
С52/40 дейінгі класс болаттарынан жасалған қүралымдарды
қол-мен жәнс жартылай автоматтық дога пісіріп қосқапда әрбір
жағынан ұзындығы 100 мм учаскеде пісірілетін жердің болатын
алдын ала 120-160°С дейіп жылытып өндіру керек.
С60/45 класс болатынан жасалған қүралымдардың пісіруін
болаттың қалындығы 16 мм дсйін болганда - 15°С төмсн емес
температура-да және қалыңдығы 16-25 мм болатты температура
0°С төмен емес болғанда ғана орындау керек. Қалыңдығы
154
көрсетілгендей болаттарды тым төмен гемператураларда лісіру
жұмыстары басталуына дейін алдын ала 120- 160°С температурага
дейін қыздыру керек, ал болат қалыңдыгы 25 мм аргық болғанда
қыздыру барлық жағдайларда қажет. Бұл үшін газ жалынды
пілтерлер және индукциялық аспаптар пайдала-нады. Металдың
қызу температурасын термобояу арқылы бақылайды.
ІІісіру процесіңде пісірілген жерді тез суымайтын шаралар
қолда-ну керек. Бүл үшін әдетте пісіру жігін жөне дәнекерлеушіні
жел, қар және жауыннан қоргайтын қалқандар және күркелер
пайдаланады.
Қүрастырмалы темірбетон қүралымдарының түйін, түйіс
және жіктеріндегі бетон мен ерітінді сапасына құрылыс
ауданының ыстық құрғақ климаты да теріс әсер көрсетеді.
Ауаның жогары температурасы, өсімтал күнгей радияциясы,
төмен дымқылдық және желдің (әсіресе аңызақтан) үлкен
жылдамдыгы сай келуімен бетон және ерітіндінің физика-
механикалық қасиегтеріне қолайсыз әсерін тигізеді.
Шүғыл конгинеттік ауа райы аудандарда бетон сапасы оның
ыстық және аязга тозімділігімен, яғни бетонның циклдік қызу
және суу, қату (мүздау) жөнс еру әсеріне шыдау қабілетгілігімен
сипатгалады.
Қарқынды булану цементтің підратация процссін шұғыл
баяулатады, яғни бетон қатуын және оның беріктік
сипаттамаларын тө.мендетеді. Сондықтан жаңа төселген бетон
қоспаларын және ерітінділерді құргау, күн нүры және желден
қорғау бойынша арнайы шаралар жасалу керек.
4.6.1. Жинагдпау процесінің сапасын бак&лау
Қүрылыс құралымдарын жинақтау, ақыр аяғында
үймереттер мен ғимараттардың, сапасы жобалық шешімдердің,
құрылыс өнімінің сапасына, оның технологиялығына және
жобалық қалпына қүралымдарды орнату дәлдігіне. түйіс-
түйіндер және оларды бітеу сапасына байла-нысты.
Бүйымдардың және олардың түйін-түйістсрінің жинақтау
технологиялық деңгейінің артуы құрылыс құралымдарының
жинақтау дәлдігін шүғыл көгереді. Жинақтау дәлдігі өз кезепмен
қүрылыстың еңбек сыйымдылыгын, машина сыйымдылығын,
үзақтылығын және өзіндік құныи азайтуга және үймеретгер мсн
ғимараттардын ұзаққа шыдамдылығы мен сенімділігіи котеруге
мүмкіндік туғызады.
Жинақтау жүмыстарының сапасы план және биіктігі
бойынша үймеретгер мен ғимаратгардың өстері дұрыс бөлінуіне,
олардың жерасты және жерүсті бөліктерінің жобалық беліілерін
қамтамасыз етуіне, құралымдарды жинақтағанда шекті
ауытқуының сақталуына байланысты. Шекті ауытқу шамалары
құрылыстағы геодезия жұмыстары бойынша ҚМЕ-ніц тиісті
тарауларында белгіленген.
155
4.6.2. Техника і^ауіпсіздігінің негізгі ережелері
Жинақтау жүмыстары құрылыс-жинақтау жүмыстарының
барлық кешенінің ішінде ең бір қауіптісі болады, ол үлкен
биіктікте жүмыс орындаумен жөне әр түрлі жүк көтергіш
жабдықтар арқылық ұралымдардың ауыр элементгерін ауыстыру
және орнатумен байланысты. Сондықтан құрылыс
??рралымдары жөне машиналарыныңжүмыс сенімділіпн көтеру,
еңбектің технологиясы мен үйымдастыруын толық жетілдіру
көбінесе еңбек жағдайлары және жүмыс өңдірісінің қауіпсіздігін
болжайды.
Ерекше атап көрсететін жайт, құрылыс қүралымдарын
жинақтау әдістері жинақтау жүмыстарының өндіру
технологиясының анықтаушы факторы болады және оларды
қауіпсіз жүргізу тәсілдері жүмыс өндіру жобасында (ЖӨЖ)
міндетті түрде болу керек.
Қүрылыс-жинақтау жүмыстарын қауіпсіз өндіруін
қамтамасыз ету бойынша шарттар құрылыстың мерзімдік
жоспарында, қүрылыстың бас жоспарында, технологиялық
карталарда жөне түсініктемеде бейнелеп көрсетіледі.
Қазіргі құрылыс қүрылыс-жинақтау жұмыстарын биіктікте
жүргізу кажеттілігімен тығыз байланысты. Уақытша жинақтау
құрылғыларынан немесе жер бетінен 5 м артығырақ
қүралымдардан тікелей жабындылардан немесе жұмыс
төсемдерінен орындалатын құралымдарды орнату, дәлдеу,
жинақгау және жөндеу бойынша жүмыстар жоғарыга өрмелеп
шығатын деп саналады.
Жобалық қалпына орнатылған элементтерді ілмектен
босату оларды тек сенімді және берікті бекіткен соң ғана рүқсат
беріледі. Жеткілікті қаттылығы жоқ элементтер көтеру кезеңінде
нығайггылу керек.
Жинақтаушылардың еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
негізгі қүралдар қауіпті жерлерді қоршау, және қорғану
қүралдары көмегімен жұмыс орындарында қауіпсіз жағдайлар
жасау болады.
Жабынның шеткі қатар тақталарын көтерер алдында
түрақты немесе уақытша қоршаулармен жабдықтайды.
Сақтықтың ерекше шараларын желді ауа райында қолдану
керек. Жел күші бес балдан артыгырақ болғанда (жел
жылдамдығы 7,5-9,8 м/с) үлкен желкені бар ірі елшемді
панельдерді (саңылаусыз кдбырға панельдері, табақ металл
қүралымдары және т.б.) жинақтау тоқтаты-лады.
Жинақтау жұмыстарын қауіпсіз орындаудың ең бір
маңызды шарты жинақтау крандарының түрактылығын және
жүк котергіш қүралдардың сенімділігін қамтамасыз ететіндей
етіп оларды дұрыс пайдалану. Түрақтылық дөлме-дәл көлденең
және тік қалыпта сенімді негізгі дүрыс орнатумен қамтамасыз
етіледі.
Мүнаралы крандардың түрақтылығын жоюға әкеліп
156
соғатын не-гізгі факторлар: шамадан артық жүк тиеу, жел
күшінің әсер етуі, рельс жолдарының нашар жағдайы, кранға
линамикалық өсер ету болады.
Желдің күші алты балл болғанда (жел жылдамдығы 10-12
м/с) крандағы жүмыстар тоқтатылады жөне айдауға қарсы
тетіктер көмегімен оны рельс жолына бекітеді.
Кранасты жолын үймеретке жақын орналастырғанда
үймерсттің шығып түрған бөлігі мен кранның айналатын
қүралымдар аралығы, сң кемінде 75 см, қауіпсіз арақашықгығын
қамтамасыз ету керек.
Жүк көтергіштері, жинақтау крандары және басқа
машиналар мен механизмдер жүмыс істегенде кауііггі айма?м
пайда болады. Осы аймақты анықтау және қоршау жүмыс
өндірісінің қауіпсіздігін көтеретін ша-раның бірі болады.
Қауіпті аймаТттың шегі жүкті ауыстырғанда оның қүлауы
мүмкін деген жерден колденең аралығы бойынша анықталады.
Егерде кранмен ауыстырғанда - жүкті көтеру биіктігі 20 м
дейін болганда бүл аралық 7 м кем емес, биіктігі 20-100 м дейін
болғанда — 10 м кем емес, ал көтергішпен ауыстырғанда — жүк
котеру биікгігінің 1/4 кем емес болу керек. Сонымен қауіпті
аймақттың өлшемі планда көтергіш платформасының сң үлкен
өлшемі ессбімен және жүкті көте-ру биіктігінің 1/4 кем емес
қосылып алынады, бірақ барлық жағдайда 5 м кем алынбайды.
Қазіргі мөлшерге сәйкес строптар, қамту және басқа
такелаждық аспагггарды мезгіл-мезгіл сынаудан өткізу керек.
Строптарды пайдалану алдында жүк салмагы шамасынан 2 есе
асатын жүкпен сыналады. Траверстер мен қамту ілмектерін
есептен 25% асатын жүкпен 10 мин ішінде сынайды.
Жинақтау процесінің даму бағытына байланысты
құралымдарды жүйелеп, бір ізбен үймереттің немесе аралықгың
ен бойымен бойлай және қүралымдарды үймереттің көлденең
өстері бойынша орнатқанда көлденең жинақіауға бөлінеді.
157
5. ТАС ЖҮМЫСГАРЫ
Тас қалау процесі техвологиясыныц веіізгі ережелері
Дара материалдардан тас қалау үймереттер мен ғимараттар
құры-лысының ең бір ежелгі және төзімді бекінген түрі болады.
Дара тас материалдарын қолдану пракгикада кдй ксскін үйлесімі,
әр түрлі сәулет формасы болса да, үймереттер мен ғимараттарды
тұрғызуға және оларға монументтілік, сәулеттік айқындық
енгізуге мүмкіндік береді. Тас материалдардың бағалы
қасиеттеріне беріктіп, үзаққа шыдамды-лығы, өртке тезгіштігі,
табиғатга кеңтаралуы және қолдан жасауға болатын мүмкіншілігі
жатады.
Тас жүмыстары ерітіндіге даралап тас төсеуден тұрады.
Ерітінді жеке тастарды бір тұтасқа бірікгіреді, олардың біріе
жүмыс істеуін жөне күшті біркелкі беруін қамтамасыз етеді, жел
өтудсн және ылғал енуден қорғайды.
Тас қалау қолданатын тас материалдарының түріне
байланысты табиғи және жасанды тастардан жасалған калауға
бөлінеді.
Сыртқы пішіндері дұрыс емес табиғи тастардан жасалған
қалауды шой (бут) тастав, ал дөрекі, жартылай таза және таза
өнделген тастар-дан жасалған қалауды шабылган тастан қалау
деп атайды.
Жасанды тастардан жасалған қалау тұтас немесе куыс
кірніштен әлде тастан орындалады. Балшықты күйдіріп жасаған
кірпіштер күйді-рілген, ал байланыстырғыш заттар негізінде
дайындалғандар күйдіріл-мегев болады.
Тас жүмыстары негізгі және қосалқы процестсрдің кешені
болады. Негізгіге жасанды немесе табиги тастардан жасалған
кірпішті ерітіндіге төсеу, ал қосалқыларға — төсеніштер орнату,
материалдар әзірлеу, арматура салу және т.б. жатады.
Тас қалау процесіне келесі жү.мыс операциялары кіреді:
қатарла-ғыш орнату, қалаудың дүрыстығын қамтамасыз ету үшін
бау тарту, кірпіш әперу және оны қабырғаға жаю; қабырғаға
ерітінді беру және оны сыртқы шек қатарына жаю; сыртқы шек
қатарын қалау; ішкі қатары астына ерітінді жаю және ішкі шек
қатарын қалау; шойма астына ерітінді жаю; шойма қалау;
қалаудың төселіен қатарының дүрыстығын тексеру.
5.1. Қалау түрлері жэве қалау жүмыстарыва қажет материалдар
Тас қалау табиғи және жасанды тастардан орындалады.
Табиғи тас материалдар ретінде мыналарды қолданады: төсемді
және жырымдал-ған шой тас (әк тас, доломит, құмдақ және
баска жыныстардан); қаптау және сәндік қалау үшін шабылған
гастар; әк тастан, туфтан, ұлу тастан және басқа жеңіл тау
жыныстарынан араланған уақ тастар. Жасанды тастар ішінде
ең кең гаралу алғандары: кәдімгі балшық (толық денелі), кеуекгі,
158
қуыс жөне кеуекті-қуыс кірпіш; өң балшық және силикат
кірпіші, куыс керамика тастары; тесіктері жөне тесіп өткен үш
қуысы бар жеңіл бетоннан жасалган уақ тастар,
Көдімгі балшық (қызыл) кірпішті созымды немесе
жартылай қүр-ғақ сығымдап, кептіріп және күйдіріп (ГОСГ-
530-80) балшықган жа-сайды. Оның өлшемдері 250x120x65 мм,
салмағы 3,5-3,8 кгдейін жоне маркалары 300; 250; 200; 150; 125;
100 және 75 болады, соншалық мына қысу берікгіктеріне сәйкес
келеді 30; 25; 20 МПа және т.б. Кәдімгі кірпіііпің 1 м3 көлемдік
массасы 1800 кг шамасында болады. Кірпіштің ең маңызды
техникалық көрсеткіштеріне беріктік, көлемдік салмағы, аязға
төзімділігі, су сіңіруі жатады.
Кірпіш қалау маркасы 4; 10; 25; 50; 75; 100; 150 жөне 200
жай (із-бес, цемент) және күрделі (цемент-ізбес, цемент-балшық)
ерітінділері мен жүргізіледі.
Цемент ерітінділерін беріктігіне және түрақтылығына
көтеріңкі талаптар қойылатын қүралымдық элементтерді
(діңгектер, күмбездер, үймереттердің төменгі қабаттарының
аралық қабырғалары) түрғызған-да жоне суға қаныққан
топырақтарды қалау үшін қолданады.
Ізбес ерітінділеріндс аз күш түсетін жөне қүрғақ
жағдайларда пай-даланатын қалау жүргізіледі.
Цемент-ізбес және цемент-балшық ерітінділері ең үлкен
таралу алған. Оларды қүрғақ және дымқыл жагдайларда жүмыс
істейтін қа-лауға дағдылы күштер өсер ететінде қолданады.
Ерітінділер қүрғақ күйіндегі тығыздығы бойынша тығыз
толтыр-ғыштарда дайындалған — ауыр (тығыздығы 1500 кг/м’
артық) жөне жеңіл толтырғыштардагы (шлак, пемза қүмы және
т.б.) жеңілдерге (тығыздығы 1500 кг/м’ кем) бөлінеді.
Аязға тозімділігі бойынша ерітінділер мына маркаларга
бөлінеді: 10; 15; 15; 35; 100; 150; 200 және 300.
Тас қалауының ерітінділері берілгеп маркадан басқа
созымды және жақсы су үстайтын қабілетті болу керек.
Ерітіңдінің қажетті жеңіл төселуі байланысгырғьшпың, судың
жәнс қосымшалардың мөлшерімен реттеледі. Ерітінділер
ерітінді-бетон араластырғыш зауытгарда жөне қондырғыларда
(тораптарда) дайындалады. Орталықтандырылған
кәсіпорындарынан әкелінген ерітінділердің әр тобында
дайындалган күні жөне уақыты, маркасы, жылжымалылыгы,
ал қүрғақ қоспалар үшін 1% аспайтын пақты дымқылдығы
көрсетілген паспорт болу керек.
Қолданатын тас түріне байланысты қалаудың келесі түрлері
бола-ды: сыртқы пішіиі дүрыс емес табиғи тастардан - шой
тастан қалау; іргетастар, үй асты қабырғаларын, биік е.мес
үймереттерді, тірек қабырғаларды және т.б. тұрғызу үшін бетон
қоспасынан жасалган және оған тастар батырылған — шой
бетонда қдлау, қабырғалары, діңгектер, аркалар, күмбездер және
т.б. түрғызу үшін кәдімгі толық денелі, кеуекті, қуыс, кеуекті-
қуыс немесе силикат кірпіштен жасалган - біріңғай кірпіштен
159
қалау, сыртқы қабырғаларды тұрғызу үшін кірпіштен және жылу
откізбейтін материалдардан жасалган — жецілдетілген қа-лау,
қабырғалар жөне діңгектер құру үшін керамика, жеңіл бетон
және пішіні дүрыс табиғи тастардан жасалған - үсақ блокты
қалау; жоғары температура жағдайларында жүмыс істейтін
қүралымдарды қаптау және қалау үшін шамотты, магнезиалы,
көміртекті және кірпіштің басқа түрлерінен жасалған — отқа
төзімді қалау.
5.1.1 Тас кдлауын жіктестіру ережелері
Тас қалауын әр қайсысы жеке тастардан түратын
қатарлармен жүргізеді. Шектес тастардың аралығындағы бойлай
және көлденең бағыттардағы ерітіндімен толтырылған
саңылауларды жіктер деп атайды. Қалау жіктері көлденең және
тік болады. Параллелепипед пішінді тастардың қырлары төсем,
бүйір жәнс үшкір деп аталады (5.1 -сурет). Тастар қалауға көбінесе
жалпағынан, ерітіндіге төсемімен және сирегі-рек бүйірі немесе
үшкірімен төселеді. Сырткд бүйірімен төселген қдлау қатарын
бүйір, ал үшкірінен төселгенді үшкір қатары деп атайды.
Қалаудың сыртқы (қасбет бойынша) және ішкі қатарлары
сыртқы және ішкі шек қатары, ал олардың аралығы шойма деп
аталады.
5.1-сурет. Қалау
элементтері:
а — тас қырларының
атгары; 6 — үшкір қыр; в
— бүйір қыр; г — шек
қатарлары мен қалау
жіктері
Ерітіндімен бір
бүтінге қосылған, жеке
тастардан қүралған тас
қалауы оған әсер ететін
күштерге сенімді қарсы
тұратын тұтас сілем болу
ксрек. Жеке тастар қалау
сілемінде бір-біріне
жылжымау үиіін оларды
тас қалауыв жіктестіру
ережелері деп аталатын
белгілі шарттарды сақ-
тап қалау керек.
Жіктестірудщ бірінші ережесі тасгарлы күш әсері бағытына
пср-пеңдикуляр жалпақ қабаттармен (қатарлармен) төсеуден
түрады. Мүн-дай ереже тастардың қысуға жақсы жоне созылу
мен иіліске нашар қа-сиеттерінен шығады. Осыган байланысты
тастарды сілемде тек олар қысылатын етіп орналастыру ксрек.
Иіліс немесе созылудан қашу үшін үстіңгі тас астыңғыға әр
жерлерімен емес барлық төсемімен, яғни жа-зықтығымен сүйену
160
керек. Осы себеп бойынша қалау сілемі жазық қа-баттарға
(қатарларға) бөлінеді. Қабаттарды қалауға әсер етстін күш оларға
перпендикуляр бағытта орналастырылады. Оидай болМаған
жағдайда қалаудың ең әлсіз жері - қабаттар аралығындағы
ерітінді жіктері бойынша жылжу пайда болады (5.2, а-сурет).
Күипің бағыты тіктен 15-17° артық ауыткуға болмайды. Жылжу
күші осы шекте тастар қабатының аралығындағы үйкелу
күштерімен сөндіріледі.
Көп жағдайларда қалауға күштер тік беріледі, сондықтан
ол көл-денең қабаттармен орындалады. Арқалар мен күмбездерде
қысым қисығының жанамасы бойынша әр қимада әсер ететін
күиггер пайда болады, осыған бола олардың қалауы жазықтармен
тарамдалып бөлі-неді.
Жіктестірудіц екінші ережесі қалауды үш өзара
перпендикуляр жа-зықтарға бөлуді қажет етеді. Сонда тастар
тік бүрышты параллелепипед пішінін алады (5.2, б-сурет),
Осындай жеке бөліктсрге бөлгенде қалау сілемінде мынадай
жіктер пайда болады: қабаттың төсемі бойынша - көлденеңжәне
бойлай тік. Егер қалау болуін көлбеу жазықгықтармен жасаса,
онда күш әсерімен шекгес тастарды ысыруға тырысатын және
де жеңіл сынатын үшкір бүрышты тастар пайда болады.
Жіктестірудің үнгішш ережесі қалау бүтіңігігін қамтамасыз
ету үшін жіктер байлауын сақтауды қамтамасыз етеді. Егер
жіктері байлаусыз орындалған қалау сілемін тесіп өтетін үш
жазықгармен бөлсе, онда қалау бір-бірімен қимасымен біртасқа
байланыспаған жеке діңгекгерден іүрады (5.2, в-сурет). Тастарды
түсетін күшке бірлесіп жүмыс істеуге мәжбүр ету үшін жоғары
жатқан тастарды астыңғысына жылжьггу керек, яғни астыңғы
қабатгың тік жіктерін жоғарғы қабаттыңтастары-мен асыра жабу
керек. Мүндай тәсілді қалаудыц шектес қатарларыныц жіктерін
байлау деп атайды.
4^
5.2-	сурет. Тас қалауын
жіктестіру ережелері:
а - қалауға көлбеген күштің
әсері; б — қалау қатарларын
тастарға бөлу; в - тік жікгерді
байлап қалау

I [ I

161
5.1.2. Жжтерді байлау жуйелері
Жіктерді байлаудың көптеген жүйслсрі бар. Кірпіпггерді
әр түрлі жүйелермен қалау және байлау арқылы қалауға, әр
түрлі сыртқы кескін беруге, жүмыс тәсілдерінін
қайталанғыштьіғына жету жөне сонымен жүмысты тездетуге.
белгілі осерлерге жоғары төзімділікті қалау арқылы алуға болады.
Жіктер байлауы неше қатардан ксйін жасалуына байланысты
бір қатарлы жөне көп қатарлы жүйелеріе бөлінеді.
Бір қатарлы (тізбекті) жүйемен байлау дәстүрлі әдіс болып
санала-ды. Оның мәні мынада: бір қатарлың барлық жіктері
бойлай тік жіктердеп келесі қатардың кірпішін 1/2 кірпішке
жылжыту арқылы, ал көлденеңдердікі - 1/4 кірпішке асыра
басып жабылады. Тізбекті қа-лаудың үшкір қатарлары бүйір
қатарлармен алмасып отырады. Барлық қатарлардың бүйір
қырлары кдлау қасбетінде үздіксіз тізбек іүрінде сурет жасап
бір тікте орналасады (5.3-сурет).
5.3-	сурет. Бір қдтарлы >>
жіктер байлауы:
а — қасбет; б - тік осрое
бұрыиггарды және тік
шектеуі	бар Р5ҒН'
??ралымдарды қалау; в
—	қабырғалар
жанасуын қалау; г -
доғал бүрыштарды
қалау; д — сүйір
бүрыштарды қалау; 1, 2
— бүрыштың сүйір
үшына	салатын
шабылған кірпіш
Көп қатарлы
жүйемея жіктерді
байлау кірпіш жөне
тастың өлшеміне
сәйкес орнатылады.
Жалаң қабатты кірпіш-
тсн қалаганда бойлай
тік жіктер әр бес бүйір
қатардан кейін бір
үшкір қатармен асыра
жабылып отырылады.
Мүндай қалауды бес қатарлы деп атайды. Көп қатарлы жүйенің
кемшілігі — қалаудың бес қатарына дейінгі биіктікте бойлай
жіктер байлаудың болмайтындығы, бірақта бұл оның беріктігін
және түрақтылығын төмендетпейді. Бір қатарлы қалаумен
салыстырғанда көп қатарлы толық өлшемді емес кірпішті аз
162
кажет қылады, сон-дықтан мүндай қалау материал шығыны
бойынша өте үнемді.
Үш қатарлы жүйемен жіктерді байлау негізінде кірпіш
баганалар (діңгектер) қалағанда қолданылады. Соны.мен мүнда
биіктігі бойынша үш қатарда сыргқьі тік жіктері тура келуіне
рүқсат етіледі. Үш қатарлы жүйемен байлау жіктерді тізбекті
және көп қатарлы байлау негіздерін үйлестіру арқасында толык
өлшемді емес кірпіштің ең аз санымен канағаттануға болады.
Бірінші үшкір және екінші бүйір қатарларын жіктерді
тізбекті жүйемен байлау бойынша төсейді, бірақолар кірпіштің
1/4 жыл-жытылмайды; үшінші бүйір қдтары қасбет бойынша
1/2 кірпішке жылжытылады. Төртінші қатар тағы да алдыңғы
қатар туралы 1/2 кір-нішке жылжытылгаи бүйір қатардан
тосследі. Сонымен барлық тік жіктерді жабу үш қагардан кейін
жасалады. Үш қатарлы кдлау техни-калық сипаттамалары
боііынша тізбекті және көп қабатты жүйелерден толық өлшемді
емес кірпіштщ ең аз санымен пайдалы ерскшеленш олардың
арасында аралық орыпга ие.
Кірпіш қалауында барлық жікгерді ерітіндімен толық
толтыру ке-рек. Бүл қүралымның беріктігін және жылылық
сақтау қасиетгерін көтереді-
Сылаққа арналған кірпіш қабырғаларының өң бетіндегі
жіктерді 10-15 мм тереңцікке ерітіндімен толтырмайды. Қуыс
жік деп аталатын мүндай қалау сылақ қабатымен берік
жабысуына мүмкіңдік береді.
Сылақталмайтын қабырғалардың өңбетіндегі жіктер бетпен
бір-дей толтырылады. Сыртқы жіктердің ерітінді артығын
күрекшемен (кельмамен) кесіп алатын қалауды тақап кесу деп
атайды.
Әшекей салып қалағанда өң бетіндегі жіктерді арнайы
сайман-әшекейлегішпен өңдёйді. Мұңдай жіктерді тығыздайтын
өңдеу сылақ-талмайтын кірпіш қабырғалардың сәндік сапасын
жақсартады. Алдымен тік, сосын көлденең жіктерлі әшекейлейді.
Жіктерге дөңес немесе ойыс пішін беріледі.
Кірпіш қалауының көлденеңжіктерініңорташа қдлыңдығы
12 мм, ал тіктердікі 10 мм болады. Кейбір жерлерде көлденең
жіктердің қа-лыңдығы 10-15 мм шегінде, ал тіктердікі 8-15 мм
дейін болуы мүмкін.
5.1.3.	Қалауга арналган курал-саймандар жинагы.
Төсеніштер мен саты агаштар
Тасшылар бригадасы пайдаланатын құрал-саймандар
жинагына жұмыс және бақылау-өлшеу аспаітгары, қүрылғылар
кіреді. Қүрастырылган күрекше (кельма) ерітінді төсемін тегістеу,
тік ерітінді жіктерін жасау, ерітінді артығын тақап кесу үшін
кызмет атқарады. Ерітінді жіктерінің пішінін әшекейлепштермен
жасайды.
Қалау жұмысының барысында тасшы бақылау-өлшеу
аспаптарын: өлшеу лентасын, тіктеуішті, деңгей өлшеуішті, үш
бүрышты сызғышты үлгілерді (шаблондарды) пайдаланады.
Қатарлардың көлденеңділігін және көлденең жіктердің
қалындығын сақтау үшін қатарлағышқа бекі-тілетін арқан-бау
қолданылады (5.4-сурет). Қатарламалар бүрыштар-дың тіктігін
163
жөне кірпіш қалауының біркелкі қалындығын қамтамасыз ету
үшін қолданылады, биіктік белгілерді түсіруге және тексеруге
жөне де арқан-бауды бекітуге қызмет істейді. Бүрыш қатарлама
қанат-бауды бекітетін тесіктері бар дюралюминий бүрыш болып
табылатын тік тіреуден түрады. Қатарламалар қабырғалар
бүрыштарына және олардың перпендикуляр орналасқдн қанат-
бауды ауыстыру және жаңа орында бекіту үшін қондырғымен
жабдықталады. Бүрыш қдтарламасын бүрыштың сыртқы немесе
ішкі жағынан тіктеуіш бойынша орнатады, аралықтағыларды
әдетте қабырғалар жанасу жерлерінде немесе әр 12 м кейін
қабырға үзындығы бойынша бекітеді.
5.4-	сурет. Ишевтарлы металл қатарлағыш:
а — қондырғының қабырғадағы жалпы көрінісі;
б — тақтайша қатарлағыш
Жүмыс орындары тасымал шамшырақнен, контейнерлер-
мен, кірпішті сулайіын сыйымдылықпен жабдықталады.
Тас қалауды биіктікте өндіргенде жұмыс орнын дүрыс және
қауіп-сіз үйымдастыру үшін тосеніштер мен саты-агаштар
қолданылады. Типті төсеніштер мен ситы-агаштар қүрылыс
индустриясының кәсіпорындарында дайындалады. Инвентарлы
саты-ағаштар мен төсеніштердің габариітері жүмыс өндіру
шарттарына сәйкес келмеген жағдайларца бекітілген жоба
бойынша инвентарлы емес сатыағапггар мен төсеніштер
қолдануға рүқсат етіледі. Саты-ағаштары мен тесе-ніштер
қүралымдары берікті және түрақты, жүмыс қауіпсіздігін жәнс
берілген өнімділікпен тас жүмыстарын орыкдау үшін қажетті
жағдай-лар қамтамасыз ету керек. Тосеніштер — саты-
ағаштардың бір қабат шегінде қолданатын тасымал бөлігі.
Оларды үймерет ішінде жерге немесе аралық жйбын тақталарына
орнатады.
Үй қүрылысында қабат биікгігі 3,5 м дейн болғанда үш
бүрышты металл қайырмалы тірсктері бар тотсалы-панельді
төсеніштер кеңінен қолданылады, олар қабырғаларды екі
жағдайдан қалауға мүмкіндік береді: 1,15 және 1,05 м биіктікте.
Үздіксіз кетерілетін рычаіты төсеніштер 5 қдейін биікгікте
тас жөне әрлеу жүмыстарын орындауга арналадн. Төсеніштерді
164
көтеру жөне төмен түсіру — підродомкратпен. ал оларды аралык
бніктіктерде бекіту арнайы тежеуіш қүрылғымен жүзеге
асырылады.
Пакетті өзі бір қалыпқа түсетін әмбебап төсеніштер түрғын.
аза-маттық және өнеркәсіптік үймереттердің кірпіш
қабырғаларын және қабырғаның қай үзындығы және пішін
үйлесімі болса да қабат биікгігі 9 м дейін қалау үшін арналган
және болат рамадан, агаш төсемнен және қоршаудан түрады.
Биіктігі 40 м дейін өнеркәсіптік үймереттердің
қабырғаларын қд -лағанда металл қүбырлы болтсыз саты ағаштар
кеңінеи қолданады. Олар қүбырлы тіректерден, ригельдерден
(сыртқы, ішкі, ко.іденеңжәне қигаш), башмактардан, ағаштарды
қабыргаға бекітетін құрылғыдан және төсем қалқаңдарынан
тұрады.
5.1.4.	Жумыс орындарына материалдарды беру
Ерітінді қүрылыс алаңына дайын немесе қүрғақ қоспа
түрінде түсуі мүмкін. Бір орталықта дайындалған әзір ерітіңціні
объсктігс автоерітінді тасымалдаушымен немесе өзі қотарғыш
автомобильдермен жеткізеді. Жеткізілген ерітінді эстакадан
сыйымдылығы 0.24-0,35 м3 жәшіктерге түсіріледі, сосын кранмен
тікелей тасшылар жұмыс орын-дарына беріледі.
Кірпіш жөне керамика тастарын объектіге котеретін
ілмектері не-месе көлденеңтіреу брустары барберік ағаш-металл
қалқандар түріндегі инвентарлы табандықтармен жеткізеді.
Кірпішті “елка** сияқты немесе айқасқан байлаумен, керамика
тастарын да байлаумен төсейді.
Кірпіш немесе керамика тастары тиелген табандықтар көлік
қү-ралдарынан кранмен жұмыс орнына немесе қоймага
түсіріледі. Табандықтар қоймаларда бір ленталы қатарлармен
және бір ярусқа орналас-тырып сақталады.
5.2.	Тас калауыпыц процестері мев төсіддері
Тас қалау құрамына тас жүмыстарынан басқа қүрама
құралымдар элементтерін жинақтау, төсеніштер мен саты
ағаштарын орнату, алмастыру және жүмыс орнына .материалдар
беру кіретін кешенді про-цесс болады.
Кірпіш үймереттерін түрғызу кешенді процесінің еңбек
сыйымдылығы БМБ бойынша белгіленген уақыт мөлшері
негізімен жүмыстың әр түрі үшін анықталады
0 = (2 + 0 + С? • адам-күн.
мкл қ лс қог
мүндағы 0 - ксшснді процестің жалпы еңбек сыйымдылыгы.
адам-күн; 0“ — тас қалау еңбек сыйымдылығы; 0 — жинақтау
жүмыстарыйың еңбек сыйымдылығы; 0 - қойымша және
қосалқы жүмыстардың еңбек сыйымдыльІҒы.
165
5.2.1.	Тасшылардың жумыс орнын және еңбегін уйымдастыру
Тастының жүмыс орнын жабын тақталары, төсеніш және
саты ағаштарында жайлы үйымдастыруға, оны еңбек
қүралдарымен, материалдармен жабдықтау және оларды белгілі
тәргіппен орналастыру кіреді. Жүмыс орнын үйымдастырудың
негізгі мақсаты ыңғайлы орналастыру, жоғары өнімді сңбекке
жету, жүмысшыларға қауінсіз еңбек жасауына қажетті жағдай
жасау болады.
Жүмыс орнына жүмыс алаңы, материалдар орналастыру
және бос алаңдар кіреді (5.5-сурет).
5.5-	сурет. Тасшылардыц жүмыс орнын үйымдастыру:
а - қабырғаның бірінші ярусын қалағанда; б - сондай,
екінші ярусын қалағанда; в — бүрыштар қалағанда;
г - тасшылар орны
166
Тасшылар звеносының жүмыс орнын орынды үйымдастыру
үшін келесі жағдайлар орындалуын қамтамасыз ету керек:
тасшылардың жүмыс алаңы 60-65 см; материал қоятын алаң
кірпіш табандықгарымен ерітінді жәшіктер еніне сәйкес және
60-100 см; материал қоятын алаң кірпіш табандықтары мен
еріі інді жәшіктері аралықгары 30 см; жүмыс кеңістігінің жалпы
ені 200-250 см болу керек: ойықтары бар қабырға-ларды
түргызғаңда ерітінді жәшіктерін ойықтарға қарама-қарсы қояды,
ал екі жағына кірпіш табандықтарын орналастырады.
Қабырғалар, діңгектер қалау жүмыстарын тасшылар,
балташылар, жинақтаушылар, электрмен дәнекерлеушілер,
такелажшылар звенола-рынан тұратын кешенді бригада
орыңпайды.
Звеноларды сандық құрамына байланысты “екілік4*,
“үштік‘‘, “іөргтік“, “бестік“, “алтылық“ деп атайды (5.6-сурет).
Әр звенода ма-мандығы жоқ жүмысшылар орындай алатын оңай
қосалқы жүмыстарга жоғары дәрежелі тасшылар алаңдамау үшін
еңбекті операциялар бойынша анықболу керек. Звено қүрамын
қабырга қалындығы және қалау күрделігіне байланысты тандап
алады.
5.6-	сурет. Звено қүрамындагы тасшылар жүмысыв операциялап
болу:
а - “екілік“ звеносы: Т ерітінді тосейді, кірпіш береді; Т қалау
жүргізеді: б - “үштік“: *Т материал береді; Т шек қата^ларын
қалайды; Т шойманы >£алайды; в - “бестік*: Т тасшы Т -ге
материал бе^еді; Т сыртқы шек қатарын қалайдьі: Т - тасілы
Т -ге матсриал берсді; Т ішкі шек катарын қалайды;'Т шойма
кДлайды; г - “алтылықң ^веносы “екілікгің“ үшзвеносьгсияқты
істейді.
Тасшылар А^бригадасыныңсменалыққүрамы сыргқы жәнс
ішкі қабыргалар тұрғызу үшін бөлек мына формула бойынша
анықталады
167
N _	^с(і)
тпМКа ’
мүндағы 0 - сыртқы (ішкі) қабырғалардың бір қабатта тас
қалау ең-бе^'сыйымдылығы, адам-күн; т - қабат шегіндегі алым
саны; п - бір қабаттағы ярустер саны (ярус биіктігі 1,1-1,2 м);
М - бір ярус-алымда-ғы жүмыс уақыты, күн; К - мөлшерді
асыра орындау коэффициенті	а
тп
мүндағы Т - қабатты қалау үзақтылығы (қабаттағы жинақтау
жұмыста-ры үзақтылығына тең алынады), күн.
Алымдар шамасын анықтағанда олардағы тас
жүмыстарының көлемін шамамен бірдей жасауға тырысу керек.
Еңбек сыйымдылығы бірдей алымдар шегін анықтауды
былай жа-сауға болады: алымдарға байқау шегін түсіріп және
олардың еңбек сыйымдылықтарын салыстыру арқылы немесе
алымдарға бөлінетін жүмыс алаңының жалпы еңбек
сыйымдылығын сипаттайтын интеградды кисықсызығын қүрып
ірафикалық талдау әдісімен.
Кесімділер шамасы мына жағдай бойынша анықталады:
звено бір сменада қабырғаның барлық үзындығы бойынша ярус
биіктігін қалап аяқтау керек (ярус биіктігі 1,1-1,2 м).
7 ТаК°
ВҺН, ’
мүндағы I - сыртқы (ішкі) қабырга үшін кесінді үзындыгы,
м; Т - скіёйіі үзақтығы, сағ; а — звенодағы адам саны: К -
мөлшерді асыра орындау коэффициенті; В - қабьфға
қалыңдығы, м; һ - ярус биіктігі, м; Н - 1 м3 қалауға ЬМБ
бойынша уақыт мөлшері, адам-сағ. у
Алымдағы кесінділер саны мына формула бойынша
анықталады
Л'С{|)
мүнда £ — сыртқы (ішкі) қабырғалар үзындығы, м.
СІІІ
5.2.2.	Кірпіш тосеу тосілдері
Кдланатын қабырғаға кірпішті тасшыға ыңғайлы жағдай
туғызып жаю керек. Тастарды қалағанда қимыл санын шектеу
168
үшін оларды қа-лау орнына мүмкіндігіншс жақын жайып
қалауға арналған төсем орнын алдырмау керек. Бүйір кдтарлар
үшін тастарды қабырғаға параллель, үшкірлер қабырға өсіне
перпендикуляр жаяды.
Тас қалауының беріктігі және сапасы ерітіндінің дүрыс
төселуіне және тегістелуіне байланысты. Ерітіндіні қабырғаға
берер алдында оған қажетті созымдылық және біркелкілік беру
үшін үқыпты араластыру керек.
Тасшылардың еңбек өнімділігі кірпіш қалаудың дүрыс
жолын таң-дауға байланысты, яғни кірпіш қалау төсіліне.
Ерітіндінің созымдылығына және еапасына қойылған
талаптарға байланысты тас қалаудың мынадай тәсілдсрі болады:
гік қысумен, көлбей қысумен, ерітіндіні тақап кесіп көлбсй
қысумен, жартылай көлбей қысумен.
Тік қысумен қалауды қатгы немесе созымды ерітіндідс бүйір
не-месе үшкір қатарларды гөсегеңде қолданады. Тік қысумен
қалау мына төртіппен орындалады. Бірнеше кірпішке төсем
өзірлеп салынған ерітіндіні күрекшемен тегістейді. Соиымен
ерітіндіні қабырға бетінен 10 мм шегініп жаяды.
Қалауды көлбей қысумен оң бстіндегі жікті голық
толтырмай созымды ерітіндімен жүргізеді. Қалау көлбей қысумен
мыпа тәртіппсн орындалады. Салынған ерітінді кдбырға шетінен
20-30 мм шеіініп жайылады. Сосын 50-80 мм аралықган бірнеше
алға қарай көлбеген кірпіштің қырымен төсем үстінен ерітіңдіні
жинап алады. Сонан соң кірпішті жылжыта отырып бүрады жөне
оны бүрынғы төселген кірпішке қысады.
Ерітіңдіні тақап кесіп көлбей қысумен қалауды өң бетіндегі
жіктерді толық толтырып созымды ерітіндімен жүргізеді.
Жартылай көлбей қысумен орындалатын қалауды кірпішті
шоймаға төсегенде пайдаланады. Бүл үшін алдымен тегіс
қабатпен ерітінді жаяды. Кірпіш қырларымен тік жіктерді
жарым-жартылай толтыру үшін ерітінді жинайды. Сосын
төселген кірпіштерді басып шекті қа-тарлармен бірдей деңгейге
дейін отыргызады.
5.3.	Тас жүмыстарын төтеніие жагдайда атқару
Қүрылыс процестерін орыңдаудың қүрылыс ауданына және
оның метерологиялық, табиғи-климаттық, сейсмикалық
жағдайларына байланысты өзіндік ерекшеліктері болады.
Сондықтан төтенше табиғи жағдайларда кірпіш жүмыстарының
тиімділігін аргтыру, оның үйымдастыру мен технологиясының
сапасын жақсаргуға, орындалу мерзімін, еңбек шыіъіндарын
және қүнын қысқаргуға бағытталған кешенді міндет болып
табылады.
169
5.3.1.	Тас жумыстарын қысқы мерзімде орындау
Тас үймереттер қысқы жағдайда жылытусыз тәсілмен
тұргызылады, ол қолданатын ерітіңділер түріне және олардың
әртүрлі температуралықтәргіпте қату қабілеттілігіне байланысты
екі түрлі болады.
Бірінші түрі — бүл -22°С дейін теріс температурада қатуын
қамтамасыз ететін және келесіде маркдлық беріктік алатын аязға
қарсы қосымшалары бар ерітінділер қолдану. Жүмыстарды -
22°С томен температурада орындағанда маркалық мағаналарға
жетпейді, сондықтан күш алатын құралымдар үшін ерітінділер
маркасы әдетте бір дөрежеге көтеріледі. Төсеу мезгілінде
ерітіндіде оң температура болу керек. Бетон араласт ырғыштан
шықкднда қоспаның қажетті температурасына бай-ланысты
ерітіндінің іріктеп алынган қүрамындағы материалдарды жы-
лыту мына формула бойынша анықталады
= (0,2 + И'ІУ2'І' + (й, -	с
"	«,2(й, +е,)+е,	
мүңдағы Ж - қүмның салыстырмалы дымқылдығы, ((?,(?-
1м’ ерітіндйіегі сәйкес құм және цемент массасы. кг (күрРақ
материалга есептсгеңде); 1.1 — араластырғышқд салгаңда сәйкес
қүм және су температурады,соС; 0 - 1 м3 ерітінді қоспасындағы
су саны, л (толтырғыштардың дымқылдығын есептемегснде).
Екінші түрі - қалау үшін кәдімгі ерітінділер пайдаланып
(аязга қдрсы қосымшаларсыз) мүздатып қатыру тәсілін қолдану.
Теріс температурада қоспалар ішіндегі су қатып қалады,
сондықтан цементтің гидратация реакциясы болмайды, олай
болса қоспа қатуы да болмайды. Сонымен бірге қатқан судың
көлемі үлғайып (9%) ол ерітінді саңылауларында үлкен қысым
туцырады, одан цемент тасының кристалдық қүрылымды
жарым-жартылай бүзылады, ал бүл ерітінді берікті-гін
төмендетуге әкеліп согады. Қысқы жағдайда жоғалтылған берік-
тіктің орнын толтыру үшін ерітінді маркасын жазгы қалаумен
салыстырғанда бір саты. егер сыртқы ауаның төуліктік орташа
тсмпера-турасы -20°С дейін және екі сатыға жогары көтеріледі,
сгер темпера-тура —20°С жоғары болса.
Тәуліктік орташа температура -10°С болган жағдайда
мұздату тәсілін қолданып қалағанда эте жүктелген қүралымдар
үшін торлы арматура енгізу, ал арматураланған құралымдар үшін
арматуралау процентін көбейту ұсынылады.
Мүздату тәсілімен орындалатын қалау үшін ерітінділер
құрамындағы материалдарды (толтырғыштар, су) алдын ала
қыздырып, жылы бетон-ерітінді тораптарында дайындалу ксрек.
Мүздату тәсілімен тұрғызған қүралымдарда еру басталганша
көтергіш қабілеттілігі бойынша гексеру керек.
Каляуды жасавды жылыту. Жоғары қабатты үймереттер
170
тұрғызған-да жүмыс өндірісінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
үшін қалауды жасанды жылытып жүзеге асырады.
Қалауды қүралымдарды жасанды жылытумен орындалған
жағдай-да химиялық қосымшалары жоқ маркасы МІО кем емес
ерітінді қолда-нады.
Үймеретті қызлырғанда алдымен қалау ериді, сосын
беріктік ала бастайды. Қабырға еруінің тереңдігі жылыту
ұзақтылығына, бөлмелердің сыртқы және ішкі ауа
температурасына, кірпіш түріне және қабырға қалыңдыгына
байланысты болады. Және де ішкі қабырғалар екі жа-ғынан да
жылытылатын ойда үстау керек. Қалауды қыздыру үшін ке-
эеңмен косып түрақты жылыту жүйесін пайдаланған үнемді
болады. Мүндай мүмкіншілік болмаған жағдайда шиыршықты
электрлік қыздырғыштар, калориферлер, газ жанарғыларын
қолданады.
Қүралымдарды жылыту мезгілінде қыздыру тәртібіне және
қалау қалындығы бойынша ерігіндінің беріктілік алуына үздіксіз
бақылау жүргізіледі. Жылытылған қалауды жүктеу ерітінді
беріктілігін бақылау сынамаларының нәтижелері бойынша
рүқсат етіледі.
Тас жүмыстарының көлемі аз болса немесе қүралымдарды
жөнде-геңде электрмен жылыту тәсілін пайдаланады әлде қалауды
жылы үй-шіктерде жүргізеді.
Қалауды электрмен жылытуды аралық қабырғалар мен
діңгектерді нығайту үшін жасайды. Электродтар жіктерге
салынады және кернеуі 220-380 В элекгр желісіне қосылады.
Арматураланған кдлауда элек-тродгар ретіңде арматура торларын
пайдалануға болады. Электрмен жылыту ерітінді 20% маркалы
беріктілік алғанша жүргізіледі.
Жылы үйшіктер икемді жылы кдбыршақтардан немесе
маталардан және ауамен үрленетін қабыршақтардан жасалады.
Жылы үйшік қалауды түтас жабады және ондағы ауа
калорнферлермен қыздырылады. Кірпіш және басқа қалау
материалдарын жылы үйшіктерде бір тәуліктен кем үстамайды,
ал қаланған қүралым жылы үйшікте 3 тәуліктен кем
жылытылмайды.
5.3.2.	Тас қалау жумыстарын кургақ ыстық жагдайларда
орындау ерекшеліктері
1'ас қалау жүмыстары өндірісінің қүрғақ ыстық климатты
аймақтарда өзіндік ерекшеліктері - ерітінділердің қүрғап
қалуының алдын алу жөніндегі қосымша шаралар болып
табылады. Ол үшін кірпішті қүралымға кдлауалдыңда жақсылап
дымқылданғанша суға салып қою немесе молынан су бүрку
керек. Жүмыс арасындағы үзілістер кезіңце қалаудың үстіңгі
қабатына ерітінді төсемей бос қалдыру, ал қалауды одан әрі
жалғастырғанда үстіне су қүйып бастау керек. Қүралымның
171
каланған бөлігінде суды буланып үшып кетулен сақтау үшін
оны дамыл-дамыл сулай отырып ылғал сақтайтын
материалдармен жауып қою немесе көшпелі күннен қорғайтын
жамылғылар орнату керек.
Қүрғақ ыстық климатты аймақтарда түрғызылатын тас
қүралымдар ерітіндінің кірпішпен берік үстауынан бүтін
түтастықтың жоғары деңгейіне ие болу тиіс. Осы мақсатпен
ерітіңщнің жоғары созылмалылығын қамтамасыз ететін қоспалы
ерітінді қолданылады. Қалау ондірісінің барысында ерітіндінің
су үстау қабілсті тексерілуі керек, ол есепті көлемінің 75% кем
болмау тиіс.
Қүргақ ыстық ауа райында шлак-портландцемент жөне
пуццолан-портландцементтерінде дайындалған ерітінділердің су
керектігі артты-рылады, сондықтан ерітінді қүрамында су
мөлшерін көбейтеді, ал жаңа төселген қалауды тәулік ішіндегі
ыстық уақыттарда сулап дымқылдата-ды.
Тасымалдағанда ерітіндінің қабаттасуына жол беруге
болмайды. Қүрылыс алаңында қашықгыгы 5 км артық жерден
әкелінген ерітіндінің қабаттасуын бір смена ішінде екі қайтара
тексереді. Қабаттасу шамасы жылжымалылығы 10-12 см,
ерітінділер үшін 25 см3 артық, ал жылжымалылығы 12-14 см
ерітінділерге 40 см’ артық болмау керек.
Қүрғақ балшық кірпіш ылғал тартқыш болады, сондықтан
ерітіндіден суды сорып алады. Осыған байланысты оны қалау
алдында жақсылап сулау керек. Жаңа төселген қалауды
қабыршақ немесе ылғалға ішті материалдармен (брезент, үіінді
және т.б.) жапқан жөн.
5.3.3.	Тас жумыапарын сейсмикалык, аймақтарда
орындау ерекшеліктері
Кірпіш қалауының сейсмикалық төзімділік қатарын
анықтайтын ең бір басты параметрлеріне қалаудың байланбаған
жік бойынша өстік созылуға кедергі мөлшері жатады. ягни
ерггіндінің кірпішпен әдеттегі жабысу мағынасы. Сондықтан
қалаудың қай тәсілі болса да кірпіш пен ерітінді жабысуының
жоғары беріктігі қамтамасыз етілу керек.
Кірпіш пен ерітінді жабысуының жоғары беріктілігін
қамтамасыз етуге жазғы жағдайда қалай болса, қыста да солай
сейсмикага төзімді қалауды орындағанда ҚМЕ талаптары
бағытталган.
Кірпішті батпақ, балшық, шаңнан тазарту керек. Ерітінді
тек портлаңдцементте дайындалады, голтырғыш ретінде табиғи
қүм пайдаланылады. Ірілігі 1,5-2,5 мм тас шығаруынын еленген
172
қалдықтарымен бағытталған үсақ және еспе қүмдарын да
қолдануға болады.
Кірпіштің ерітіңдімен жабысу беріктіліппе толып жатқан
факторлар әсер етеді: ерітіндінің жылжымалылығы, оның жеңіл
төселуі, су беруі; ауаның, кірпіштің және ерітіндінің
температурасы; қалау техно-логиясы.
Сейсмикаға төзімді қалау үшін су үстайтын қабілеті жоғары
ері-тінді (су айырылуы 2% артық емес) пайдаланады және оған
міндетті түрде созылымдатқыш енгізіледі. Сонымен ерітінді
жылжымалылығы 10-12 см кем болмау керек. Кдлаудың барлық,
жіктері көлденең, тік (бойлай) — бет жақтарыңдағы артығын
кесіп алып ерітіндімен үқыпты толтырады. Қуыс жікпен қалауға
болмайды және қабырғаларды қалау кертпештер, қуыстар
жасамай әр кдтарда олардың барлық, қалыңдығы бойынша тегіс
жүргізіледі. Жанасу, түйісу жерлерде, бүрыштарда қабырға
кдлауы тек бір мезгілде жасалады. Қалауда уақьггша жинақтау
үзілу жасаганда оны қабырғаның қүралымды арматуралау
жерінен тыс орналасқан көлбеген штрабпен орындайды.
Шек қатарларын және шойма бөліктерін қалау үшін, әсіресе
үпі-кір қатарларына тандаулы бүтін кірпіштер пайдаланылады.
Діңгектер мен аралық қабырғалары да бүіін кірпіштен қаланады.
Тас қабырғалары бар көпқабатты үймереттерде үздіксіз
арматураланған түтас қүймалы те.мірбетон белдік түрінде
сейсмикалық қүбылысқа қарсы байлау жасалады. Белдікті
жамылғы тақталары деңгейінде барлық көтергіш қабырғалар
периметрі бойынша орнатады. Оның міндеті жамылгының
қүрама элементтерін бір бүтінге біріктіруден және оларды
қабырғалармен байланыструдан түрады.
Сейсмикаға гөзімді қалауды қысқы мерзімде мүздату (кейін
жы-льггылатын) және химиялық қосымшалары бар ерітінділер
қолдану әдістерімен жүргізеді. Аязға қарсы қосымша ретінде
басталқы ауа температурасы -15°С дейін жүмыс атқаруга
мүмкіндік беретін натрий нитритін қолданган жөн. Осы
қосымшасы бар ерітінділер оңай төселу қабілетіне ие болады
және арматураны тотқа шалдықтырмайды, тастың ерітіндімен
жабысу беріктігін көбірек жоғары (басқа қосым-шалармен
салыстырганда) болуын қамтамасыз етеді.
5.4.	Тае жүмыстарывыц сапасын бақылау
Тас қүралымдарын түрғызу барысында қалаудың байлауы,
жіктердің қалыңдыгы және толтыруы, беттердің тіктігі,
көлденеңділігі және туралығы жөне бұрыштар қалауы жүйелі
бақылаумен жүзеге асырылады. Ерітіндімен жіктер толтыру
сапасын бақылау кірпіштерін әр жерден алып қабат бойынша
173
үш реттен кем емес тексеріледі. Қалау бүрыиггары қырларыныц
тіктігі және оның қатарларының көлденеңділігі қалаудың әр
метр биіктігі бойынша 2 реттен кем емес, ал жіктер қалыңдығы
қалаудың 5-6 қатарынан кейін тексеріледі.
Дүрыс пішінді тастардан жасалған қдлау беттерінің және
бүрыштарының тікгіктен ауытқулары бір қабат шегінде 10 мм
және үймереттің барлық биіктігі бойынша 30 мм аспау керек.
Әр қабаттың кдлауы аяқталған соң міндетті түрдс қалаудың
көлденеңділігін және үстіңгі белгілерін нивелирмен тексеру
жүргізіледі. Көлденеңділігі бойынша қалау қатарларының
ауытқулары қабырғаның әр 10 м кірпіштен жасалғанда 15 мм
және басқа дүрыс пішінді тастар-дан жасалғанда 20 мм аспау
керек. Қабат белгілерінің жобалықтардан ауытқуы 15 мм артық
болмау керек. Қабырға және діңгектер өстерінің жобалық
өлшемдерден жылжуы 10 мм аспау керек.
Тас жұмыстарын аралық және соңғы қабылдағанда ҚМЕ
талаптарына сәйкес міндетті түрде тексеруге жататындар: отыру
жөне температура жіктерінің туралығы, қалаудың су айыру
сапасы, салманы элементтерінің, анкерлердің және т.б. барлығы
және орнату дүрыстылыгы, сылақталмайтын қасбет
қабырғалардың сапасы, түсті, қажетті байлауды, суретті және
әшекейлеу жіктерін сақгауы.
Тас қүралымдарын қабылдаганда жүмыс журналы және
жасырын-ды жүмыстар актілері көрсетілу керек.
5.6.	Тас жүмыстярын қауілсіз орындау техннкасы
Тас жүмыстарын орындау жобасында жүмыстарды қауіпсіз
жүргізу мәселелерін ерекше мүқиятты шешу керек. Жобада
зертгеп жасалған шаралар ҚМЕ талаптарына сәйкес келу тиіс.
Тас қалауды орындағанда ағаштар және мінбелер,
қорғаныш қүнқағарлар және қоршаулар орнатқанда, биікте
сыртқы және ішкі қа-бырғалар қалағанда ерекше сақтану
шараларын қолдану керек.
Ені 1,5 м тірсуішті жабын түрінде жасалган инвентарлы
қорғаныш қүнқағарлар көкжиекке 20° бүрышпен сыртқы
қабырғалардың барлық псриметрі бойынша жасалу керек.
Күнқағарлардың бірінші қатары жерден 6 м көп емес биіктікте
орнатылады жөне осы дсңгейде үймеретті барлық биіктігіне дейін
қалағанша қалады. Қүнқағарлардың екінші қатары бірінші
қатардың үстіне 6-7 м биікгікте орнатылады, содан соң қалау
жүрісі бойынша әр 6-7 м сайын қайта орналастырылып отырады
(2-қабаттан кейін).
Тас қабырғаларды қорғаныш қүнқағарларсыз орнатуды 7
м артық емес биіктікге рүқсат етіледі, бүл жағдайда жерде
174
үймереттің периметрі бойынша қдбырғадан 1,5 м кем емес
аралықта қоршаулар орнатылады. Үймеретке кіретін есіктер
үстіне 2x2 м қалқдлар жасалады.
Төменгі қабаттың мінбелер биіктігі жабын деңгейінен биік
2-3 кдтар қабырға қалауға мүмкіншілік беру ксрек, бұл жоғарғы
кабаттың бірінші ярусын қалауының қауіпсіздігін қамтамасыз
етеді.
Тас қалағанда жүмыс жабынның ені 2,5 м тең алынады.
Сонымен кірпіш табаңдықтары және срітінді жәшіктер сөйтіп
қойылады, тек жүмыс аумағында ені 60 см кем емес өтіс
қамтамасыз ету үшін мінбелердің жабын деңгейі қалау
деңгейінен 15 см кем емес болу керек.
Қабылдау алаңшаларда, басқыштарда, өтулерде,
қабаттардағы ашық ойықтарда қоршаулар жасауды ескеру керек.
Жобада тас қалауын қысқы жағдайдд орындағанда көрсету
керек: ерітінді еритін мезгілде рүқсат етілетін қабырғалар және
тіректердің шекті биікгігін; көтергіш қүралымдар және аралық
дуалдар үшін еритін мезгілдегі уақытша бекіткіштерді; қысқы
калау үшін қолданатын ерітінділер маркасы және қатыру
температурасын төмендететін химиялық қосымшаларды.
175
6. ҚОРҒАНЫШ ЖАБЫНДАР ЖАСАУ
ПРОЦЕСТЕРІНІҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Үймереттер мен ғимараттарды пайдалану барысында
қоршаган ортаның әсеріне үшырайды, сондықтан үймерегтер
мен ғимаратіардың қүралымдық элементтерін арнайы
жабулармен қоргайды.
Құрылыста қорғаныш жабындарына шатыр жабындары
және айырушы жабындар (судан айыру, жылу айыру және
коррозияға қарсы жабындар) жатады.
6.1.	Төбе жабывдарыв жасау процестерініц техвологиясы
6.1.1.	Төбе жабындарының міндеті жэне турлері
Шатыр жүмыстары төбе жабындарын жасағанда
орындалады, олар жабынның (қатар қолданылғанда) немесе
үймереттер мен ғимараттар төбесінің қоршау бөлігі болады және
ол атмосфера жауын-шашынынан, күн нүрынан және суық
әсерінен қорғау үшін қызмет атқарады. Сондықтан төбе жабыны
су өтпейтін. суға, аязға төзімді, жел өткіз-бейтін, ыстыққа төзімді
және берік болу керек.
Шатыр жұмыстарын орындау технологиясы көбінесе
қолданыла-тын материалдар түрімен анықталады. Жабын жасау
үшін оралмжлы, мастикалы, асбестцементті, болат, қыш
тақтайшалы, сннтетакалы және басқа материалдар қолданылады.
Сайып келіендс жабын түрін таңдау ауа райы жағдайы, сәулеттік
талагггары, үймереттің мықтылық дәре-жесі және басқаларымен
анықгалады. Төбе жабындысына қолданатын материалдар қазіргі
стандарітар мен техникалық шаргтардың талап-тарына сәйкес
келу керек.
Шатыр жүмыстарына тек тобсде барлық қүрылыс және
жинақіау жүмыстары аяқталғаннан кейін және жабын асты
негізінің жасырын жүмыстарын акты бойынша қдбылдаған соң
кіріседі. Жабынпың барлық қүрамдарының астыңғы негіздері
жобада қабылданған магериал-дардан жасалу және оған еңіс,
берікіік, қаттылық және суағарлар орналасу жайында сәйкес
болу керек.
176
6.1.2.	Оралмалы жабындар жасау процестерінің техномгиясы
Ең тиімді және еңбек сіңіруі азырақ жүмсақ оралмалы және
мас-тнкалы матерналдардан жасалған жабындар болады. Бүл
жабындар аз салмаққа, су өтпеушілікке, төмен жылу
өткізгіштікке ие болады. Олар, әсіресе мастикалы
материалдарынап жасалган жабындар, процестерді толық
механикаландырута мүмкіндік береді. Сонымен қатар мастика-
лы жабындар оралмалыларға қарағанда еңбекгі аз сіңіреді және
қүны томен болады.
Оралмалы су айырушы жабындар жасау үшін рубероид,
толь, қабық-толь, пергамин, гидрозол, гидрокамды және
қарамай-битумды магериалдар қолданады. Сонымен қабық-
голвды көпқабагты тольдап жасалған, ал періаминді рубероидган
жасалған жабындардың астыңғы кабатгары ретінде қолданады.
Оралмалы жабындар негізіе және өзара мастикамен желімденеді.
Оралмалы материалдардың түріне байла-нысты битум немесе
қарамай мастикалары қолданылады. Битум мастикасымен
рубероил және пергамин, ал қарамаймен толь және қабык-
тольдан жасалған жабындар желімденеді. Қолдану тәсілі
бойынша битум мастикалары ысгық, жартылай ыстык және суык,
ал қдрамайлылар — ыстық болады.
Өнеркәсіптік үймереттерінің оралмалы төбе жабындарын
орындау процесінің қүрамына бу және жылу айыру
(жылытылатын үймереттерде), жабын астыныц негізін, су
анырушы жабын және қорғаныш қаба-тын жасау кіреді.
Жылытылмайтын үймереттерде бу және жылу айыру, кейбір
жағдайда жабын астына негіз жасамай, оралмалы жабын тікс-
лей темірбетон тақгасына жапсырылады. Шатыр асты бар
үймереттердс оралмалы жабын тақтай төсемі немесе жеңіл
тақталар бойынша жасалады.
Бу аныру кабаты бір немесе екі қабатты мастикадан түратын
сылау және мастикамен желімделген оралмалы материалдардан
(тәль. ру-бероид, пергаминнен) жасалған жапсырмалы болады.
Бу айыру қабаты үстіне органикалық емес жылытатын
тақталардан (көбік-бетон, кобік-силикаты, көбік-әйнек және
і.б.) түратын жылылыкты шығармайтын кдбат салынады.
Жылытатын тақталар бу айыру қабатына тығыз жанастырып
мастикамен төсследі. Кейде жылытатын материал ретінде
сеппелілер де (пемза, керамзит жәнс т.б.) қолданылады.
Су айырушы жабыпының негізі болып цемент-қүмды
ерітіндісі-нен, қүйылған күмды асфальттан жасалған
тү гастырғыш, қүрамалы темірбетонтақталары және агаш төсемі
міндет атқаруы мүмкін.
Тегістеуші цемент-қүмды түтастырғыш маркасы 50-100
ерітіндіден жасалады және бетон үстіне төселсе қалындығы 10-
15 мм, қатты тақталы және түтас қүймалы жылытатындарда -
15-25 мм, қатты емес тақталы жөне сеппелі жылытатындарда -
25-30 мм болу керек. Ас-фальт-бетонды түтасгыргыш тек қатты
177
негіз бойынша жасалады және ол температуралық отыру
жіктерімен жақтары 4 м шаршыларға кесіледі (6.1-сурет).
6.1-сурет. Оралмалы жамылғылар жасағавда жүмысгы
үйымдастыру үлгісі:
а — негізді тазалаганда; б — негізді груіптаганда: 1 — жылжымалы
шатыр қондырғысы; 2 — форсунка; 3 - пневматикалық қырғыш:
4 — материалдық және ауа шлангалары; 5 — тазаланган негіз; 6
— астарланган непз; в — оралмалы жабын желімдегенде жүмыс
орнын үйымдастыру; 1 — жылжымалы шатыр қондырғысы; 2 —
екі звенога лак үлсстіретін репістр; 3 — материалдық шланггар;
4 — бүріккіш-қүрық; 5 — домалатқыш-каток; 6 - желімделген
жабынды тығыздайтын каток; 7 — желім-деуге дайындалган
оралмалы жабындар; 8 — желімделген оралмалы жабын. Қалың
көрсеткішпен жел, ал пунктирмен шатыршылар жүмысының
бағыттары көрсетілген.
Оралмалы жабындар мастикалармен желімденеді, соны.мен
битум-ды мастиканың негізі битум БН-ІУ, ол жоқ болған
жағдайда БН-ІІІ және БН-І маркалы битумдардың қоспасы, ал
қарамайлылардікі — қүм мен тас көмірлі немесе тақта тастық
қарамай қорытпасы болады.
Ысгық битумды және қарамайлы мастикаларды олардың
созыл-ғыштығын көтеретін талшықты (6-8 сортты асбест) және
күлдей (тартылған бор, шлак) толтырғыштарды қосып
дайындайды. Ыстық битумды мастиканың температурасы оны
дайындағанда 220°С жоғары жөне төбе жабындысының негізіне
жағарда 160°С кем болмау керек, ал қарамайлылардікі — 150
жөне 120°С сәйкес.
Суық битумды мастикааы маркасы БН-ІУ битумды 160-
180°С температурасына дейін еріту арқылы дайындайды, сосын
оган толтырғыштың қүргақ сыңарын — битум массасының 3%
178
мөлшерінде үлпа-әк және 25% асбест енгізеді, еріткіш ретінде
соляр майын қолданады.
Мастикалар дағдыддғыдай орталықталған тәртіппен арнайы
зауыттарда немесе түрақты қондырғыларда дайындалады. Ыстық
битумды мастикалар құрылыс алаңына автогудронаторлармсн
немесе жылытылған ыдыс-термоспен жеткізіледі. Объектіге
әкелінген мастика қазан-термосқа қотарылады немесе
сорғыштармен лезде үйдің төбесіне бері-леді. Мастика дәл
осындай битум қайнататын қазандардан жәнс қазан-
термостарынан сорғыштармен беріледі.
Су айырушы жабынның оралмалы материалдарыныц вегізгі
қя-баттар саны төбе ецісіне байланысты және 2,5% дейінгі
еңістіктс — 5; 2,5-7% — 4; 7-15% — 3 және 15% артық болгаңда
2 қабаттан түрады.
Оралмалы материалдарды ыстық мастикамен желімдеу
алдында оларды себуден тазалайды. Себуді қолмен жөне арнайы
станокпен (СОТ-2) кетіреді (6.2-сурет). Суық мастикамен
желімдегенде себуді тазаламайды.
6.2-сурет. Желімдейіін маіпиналардыц жүмыс үлгісі:
а — оралмалы жабынды мастикамен бүрку және оны негізге
басу: б — мастикамен бүркілген негізге оралмалы жабыңды басу;
1 — мастиканың жылытылған бағы; 2 — оралмалы материал; 3 —
қысу білігі
Оралмалы материалдар төбеге көтергіштермен, краңдармен
және баскд жүк көтергіш механизмдермен беріледі. Оралмаларды
төсеу аллында тобеде жазады жөне жалпаі ының қиылысу шегін
бормен сыза-ды. Төбе еңісі 15% дейін оралмалы материалдар су
ағуына көлденең, ал 15% артық болғанда атшага қатарластыра
желімденеді және жалпақты қарама-қарсы қүламаға 250 мм кем
емес кіргізіледі. Оралмалы жабындар суық мастикамен кабаттап
желімденеді: алдымен алымның барлық ауданы бойынша бір-
інші кдбат, сосын оны тексеріп қабылда-ған соң- екінші қабаты
және т.с.
Ыстықтез кдтатын мастикада орал.малы жабынның барлык
қабаты бір мезгілде желімденеді (6.3-сурет).
179
л п-юа
6.3-сурет. Оралмалы
жамылғыныц ешн
жайын төсеу:
а — қабаттап
төсегенде; б — төрт
қабатты қатар
желімдегенде; в - үш
қабатты катар
желімдегенде;
1 — мастика; 2 —
малта тас
Еңісі 15% артық
төбелерде оралмалы
жабын механикалан-
дырылған аспаптар мен
қүралдарды қолдапып
қолмен желімденеді.
Сонымен бақтан
жағылатын мастика
іцеткалармен немесе
тарақтармен тегістсле-
ді немесе әншейін
арнайы қондырғылар-
дан әлде сорғыштан
істейгін бүріккіш-форсункамен шашыратылады. Жалпақты жазу,
тегістеу және ныгарлауды домалатқыш-каток көмегімен
орындауға болады.
Жүмыс көлемі үлкен ецісі 15% дейін төбелерде оралмалы
жабын-ды жасау бойынша барлық процестер мен операцияларды
төсеуші машиналарды пайдаланып кешенді-механикалан-
дырылған тәсілмен жүр-гізу керек.
Ерітіп жабыстыратын рубероидты ыстық ауамен,
инфрақызыл сәулелермен немесе газ тәрізді әлде сүйық отынмен
істсйтін арнайы шілтер жалынымен желімденетін рубероид
қабаттарының төменгі жақтарыңдағы мастикалы бүркеуді еріту
арқылы желімдсйді. Шілтердің және домалатқыш қүрылғынын
жылжу жылдамдығы мастиканы еріту уақытымен анықталады.
Ерітіп жабыстыратын рубероидггы қолдану оралмалы жабын
жасаудың еңбек шығынын екі есе кемітуге, жүмыс қүнын
азайтуға және мастика мен битумды үнемдеуге мүмкіншілік
береді.
Қорганыш қабатын жасау үшін дайын оралмалы жабын
үстіне ыстық мастиканы төгеді және оның қалыңдыгы 2 мм
қабат болганша тегістейді, сосын оған бір қалыпты қдбатпен
малта тас шашылып төсе-леді.
Шатыр жүмыстары негізді тазалау және астарлау, жабынды
желімдеу, жанасуларды өңдеу, қорғаныш қабатын жасау,
180
материалдар тасымалдау бойынша мямяндяндырылгян
звенолярдан түратын бригядямен орындалады. Сонымен жетекші
звево екі үй төбесін жаюшылардан түратын жабын желімдеуішлер
болады. Басқа звенолардың саны жетекші звеноның әдеттегі
жүмысын қамтамасыз ету жағдайымен анықталады. Жүмыс
алымдар бойынша тясқын әдісімен орындалады (6.4-сурст).
6.4-су	рет. Орялмялы жябыв жясягяндя ялымдярды кесінділерге
бөлу үлгісі:
а — бу айыруды желімдеу; б — жылу айыру қабатын төсеу; в -
тұтастырғыш жасау; г - оралмалы жабындыны желімдеу; д -
қорғаныш қабатын жасау; ж — жүмыс бағыты
6.1.3.	Мастикалы жабындар жасау процестерінің технологиясы
Мастнкалы төбе жабындысы - мастиканың жүқа
қабаттарын төбе беті бойынша тозаңдатудан пайда болған
қүйылған су айырғыш жа-бын, ол кебе келе берік су өткізбейтін
қабыршық қүрады.
Мастикалы төбе жабындысы арматурасыз оралмалы әйнек
материалдармен (әйнектормен, әйнек матамен) арматураланған
және битум мастикасыме н желімделген оралмалы
материалдардан жасалгөн қорғаныш қабаты бар қиыстырылған
болады.
Мастикалы жабын жасау үшін битум-полимерлі эмульсия,
битум-ды және битум-резеңкелі мастикалар қолданады.
Мастикалы жабындардың негізі болып темірбетон,
армопемент жәнс басқа тақталар және тегістегіш жиыстырмя
беттсрі міндет атқарады.
Су айырушы жабындыны әйнек-кевеппен немесе әйнек-
кнізбен арматуралағанда ысгық битумды және битум-резеңкелі
мастика, ал әйнек-тормен арматуралағанда - суық битум-латексті
эмульсия қолдана-ды.
Арматураланбаған мастикалы жабындарды битумлатексті
эмульсия, полиэтилен және резеңкелі желім негізіндегі полимер
мастикаларынан жасайды.
Су айырушы қабаттың негізгі жабыны ауасыз тозаңдату
форсунка көмсгімен жалпы қалыңдығы 1-1,5 мм 3-4 қабатпен
жасалады. Атша және тік беттерге жаиасатын жерлерге негізп
жабын бойынша 1-2 қосымша қабат қондырылады. Жабынның
әр қабатының түрақтандыру уақьггы 15-20 мин болады.
Қиыстырылғян жабындарда төменгі қабаттарын мастикадан,
ал үстіңгілеріи оралмалы материалдардан жасайды, сондайлық
төменгі қабаттарда үзақтығы азырақ мастикаларды пайдалануға
мүмкіишілік береді. Бүл тәсіл су айыргышты зауыт жағдайында
жасаған өте тиімді, сонда панельдерге мастиканы жағып, ал
оларды жобалық орынға орнатқан соң оралмалы қабаттар
желімденеді.
Арматураланған және арматураланбаган мастикалы
181
жабындар үстіне бояу түрінде немесе малта тасты мастикаға
батырып корғаныш қабат жасалады.
6.1.4.	Дана материалдардан тебе жабындысын жасау
Жабын қолданатын дана материалдардың түріне
байлакысты асбестцементті жайпақтақталардан, асбестце.ментті
галшықты табақгар-дан, қыш тақтайшалардан (черепицадан),
полимер табақтардан, ағаштан, болаттан жасалады.
Дана материалдардан құрылған шатырлардыңені 30 см кем
емес жұмысшылар өту үшін ағаш өткелдер жөне жабын
материалдарының контейнерлерін қабылдайтын алаңшалар
жасалады Дана төбе мате-риалдары алдыңғы белгі бойынша
төменнен жоғары, карнизден атшаға қарай жүйелі қатарлармен
кереге көз немесе жаппай төсемге жайылып қойылады.
Дана материалдарын төбеге тосегенде әр жоғарғы қабатты
төменгі жатқанның үстіне мынадай шамаға асырып түсіру керек:
кәдімгі пішінді асбестцементгі адырбүдырлы немесе жартылай
талшықты табақтарды — 120-140 мм, біріңғайланған және
нығайтылған пішінді талшықты табақтарды - 200 мм, жайпақ
тақгайшаларды — 75 мм, екі қабатпен төселген ленталы жайпақ
қыш тақтайшаларды — 180 мм, қабыршақты тосегенде 80-100
мм, ленталы кертпелілерді 70 мм.
6.1.5.	Шатыр жабындысын асбестцементті табақтардан
жасау
Асбестцементті жабывдар пішінделген (профильданган)
табақтар-дан (адыр-бүдырлы, жартылай адыр-бұдырлы) және
жайпақ тақтайша-лардап жасалады.
Өнеркәсіп мекемелерінде атша, науа, өту және бүрыштық
бір кд-лыпка келтірілген бөлшектермен іріктеп жинақталған
кәдімгі, нығай-ғылған және біріңғайланган пішінді адыр-
бүдырлы табақтар шығары-лады.
182
Асбестцементті табақтардан жасалган жабындар төбе еңісі
40-60° өнеркәсігггік, түрғын-азаматтық және ауыл шаруашылык
үймеретте-рінде кеңінен қолданылады.
Көдімгі пішінді табақтардан жасалған жабындар қырлы
бөренелерден түратын агаш кереге көз үстіне төселеді. Сонымен
табақтар кереге көзге және өзара тығыз жанасу үшін карниз
брустарының биіктігі 66 мм болу керек.
Табақтарды төменнен жогары қарай карнизге қатарластыра
гүзу қатармен төсейді. Қабаттарда әр табақ коршілесті бір толкын
асыра басу керек. Сонымен әр табақ кереге көздің үш брусына
сүйену керек.
Нығайғылган және біріңгайланган пішіңді асбестцементті
адыр-бүдырлы табақтардан жасалган жабындарды төбе еңісі 25%
артық өнеркәсіптік үймереттсрін жабу үшін қолданады. Және
бүл табақтардан жасалған жабыңдарды те.мірбетон. металл, ал
кейде агаш сыргауылдары бойынша да орналастырады.
Табақтарды әр қабатты бір толқын, ал шектестсрді 200 мм асыра
басыл төсейді.
Асбестцементті жабындарекі тәсілмен орнатылады: бойлай
жнектерін қосарланусыз (бүрыштарын кесіп) және оларды бір
толкын косарланумен (6.5-сурет).
6.5-сурет.
Асбестцементті адыр-
бүдырлы табактарды
төсеу үлгісі:
а - біртолқын
қосарланумен; б —
бүрыштарын кесумен;
1-4 - асбестцементті
табақтар
Б ү р ы ш т а р ы
кесілген табақтардың
түйісу жерінің бойлай
жолы тік болады және
мүндай шатыр әдетте еңіс бойынша үзын, бірақ көлденсң
бағытга қыска төбенің құламасы үшін жасалады. Табақтар бір
толқын қосарланумен орнатылганда қосылган жердің бойлай
жолы сатылы болады және мүндай шатыр еңіс бойынша тар,
бірақ көлденең бағытта үзын қүламалар үшін үсынылады.
Кәдімгі пішінді асбестцемснтті адыр-бүдырлы табақтар
жиектерін қосарланумен де. қосарланусыз да. ал ныгайтылган
және біріңғайлан-гандар — бұрыштарын кесумен төселеді.
Кәді.мгі пішінді табақтарды кереге көзге жүмсақ тыгырығы
бар бір шегемен немесе бүрандалы шегемен, ал карниз қатарыңда
қосыміпа екі бүрандалы шегемен бекітіледі. Шегелерге немесе
бүрандалы шсгелерге тесіктер алдын ала тесіліп қою керек және
де температура деформациясында шатырдың қозғалуын
183
қамтамасыз ету үшін олар шсгелсрдің диаметрінен 2-3 мм
үлкенірекболу керек. Нығайтылып және біріңгайланған табақтар
қабат жабуда негіз сырғауылдарына (екінші толқынның
адырында) бір ілмекпен, ал карниздің салбыраган жерінде және
өр қатардың шетінде екі ілмекпен бекітіледі. Ілмектің басына
жүмсақ тыгырыгы бар гайка бүрап кигізеді. Шатырлың атша
бөлігіне атша және оту болілектерін орнатады, ал тік беттерден
жанасуларга бүрыштық және металл жапкыштары кигізіледі (6.6-
сурет).
6.6-сурет. Адыр-бүдырлы асбестцементгі табактарды
сырғауылдарға бекіту тәсілі:
а - тавро қималы темірбетон сырғауылға; б - іпвеллерден
жасалған сыргауылға; в - бүрыш болаты-нан жасалған
сырғауылдың сөресіне; 1 - те.мірбетон сырғауыл; 2 - анкерлі
қапсырма; 3 — бүранда; 4 — асбестцементті іабақтың
жабылатын шеті; 5 — гайка; 6 — ілмек; 7 - тығырық; 8 —
підроизол төсемі; 9 — асбсстцементті табақты жабагын шет; 10
- швеллерден жасалган сырғауылға табақтарды бекітетін ілмек
Нығайтылган және біріңгайланған табактардың салмағы
24-56 кг болады, сондықтан олардың шатырға көтеруін ілмек
қүлашы 6,5 м дейін және жүк көтергіштігі 0,5 м дейін төбе
крандары көмегімен жүзеге асырады.
Асбестцементті табақтардан шатыр қүру әдетте
184
бөлшектелгев-тас-қынды әдіспен жүргізіледі және үш-торт
звенолардан түратын мамав-дандырылғав брягадамев
орыңцалады.
Шатыр қүру жүмыстарын өдетте көлденен және тік алымдар
бойынша жүріі іеді. Жұмысты көдденең өдіспен үйымдастырган
жағ-дайда төбс қүламасының үзындығы қүлама үзындығына,
ал ені екі-үш көлденең қатарларға тең алымдарға бөледі (6.7-
сурег). Карниз және атша қатарлары бөлск алымдарга
белгіленеді.
6.7-сурет. Асбестцемевпті
табақтардан жасалан
іпатырларды күру:
а — көлденең алымдар төсілі
бойынша; б - тік алымдар
тәсілі бойынша; І-ІУ - алымдар
Шатырды асбсстцементті
тактайшалардан төбе еңісі 50%
артық аз қабагты үймереттерде
жасайды. Жайпақ тақтайшалар-
дың жабынды аралығы 10 мм
артық е.мес қимасы 25x150 мм
тақтайлардан жасалған жаппай
»>
агаш кереге көз бойынша істеледі.
Асбестцементті тақтайшалардан жасалған шатырларды
үйымдас-қан немесе үйымдаспаған суағар істеп қүруға болады.
Ұйымдасқан суағарда карниздің салбыраған жерлерін
мырышталган тобе қүрыш бөлшектерімен жабады.
Үйымдаспаган суағарда және аспалы науалар оратқанда бір-
інші қатардың тақгайшаларын карнизден 30 мм салбыра-тып
төсейді.
Түзу қабысқан (70 мм кем емес) бірдей қатар алу үшін
Сюрланған жіппен негізгі атшаға көлденең адымы 225 мм және
атшаиы бойлай 235 мм тор сызылады.
Бірінші қатарга шеткі тақтайшалар тоселінеді және олардын
орқайсысы екі мырышталған шегемен бекітіледі.
Екінші жәие барлык келесі жүп қатарды жартылай
тақтайшалар-дан бастайды, алтақгаларды бүтіңдерден жасайды.
Жартылай тақтайшалар бір шегемен жәнс фронтон жағынан
желге қарсы қапсырма шегемен бекітіледі. Қатардағы
тақтайшаларды екі шегемен бекітеді. Жабынды дағдыдағыдай
екі адамнан түратын үй төбесін жабушылар звеносы жүргізеді.
6.1.6. ІПатырды ідыш тақтайшалардан жасау
Шатырды қыів тактайшалардан (черепицадан) тобе еңісі
50% кем емес те жасайды және тұрғын-азаматтық және ауыл
шаруашылық үй-мереттерде қолданады. Олар үзақ уақыттық,
185
отқа төзімділікпен ерек-шеленеді және пайдалануда үнемді. Қыш
тақтайшалардың үш түрі болады: жайпақ ленталы, кертпе
ленталы және кертпелі штампталган, сонымен кертпе ленталы
черепица сазбаліпықты және цемент-қүмды болуы мүмкін. Қыпі
тақтайшалардан жасалған жабынның негізі ағаш кереге көз
болады. Бір қабатты төсеіенде брус қимасы 50x50 мм, ал екі
қабатты және кертпелі штампталған болса 60x60 мм болады.
Жайпақ ленталы қыш тақтайша дағдылы немесе
қабыршакты тәсілмен екі қдбатпен, ал кертпелі бір қабатпен
төселеді. Сонымен қыш тақтайшаның жіктерін сиректетіп
төсейді. Бүл үшін әр тақ қатарды бүтін тақтайшамен бастап
бүтін немесе жарыммен аяқтайды, ал жүп қатар жарыммсн
басталып жарым әлде бүтінмен аяқталады. Температу-ралық
қозгалуды қабылдау үшін қатардағы тақтайшалардың аралығын-
да 1,5-2 мм саңылау қалдырылады. Үймереттің қабырғаларын
біркелкі жүктеу үшін қыш тақтайшалар төбеніңекі қүламасында
бір мезгілде төселеді. Кереге көзге тақтайшаларды клямер, шеге
немесе сыммен бекітеді. Жайпақ ленталы қыш тақтайшаларды
жабынга оңнан солга қарай, солдан оңға қарай да, ал кертпе
ленталы жоне штампталгандарды тек бір қабатпен оңнан солға
қарай төсейді. Тікбеттерге жанасуларды жапқыштармен жабады
немесе цемент ерітіндісімен бекітеді.
6.1.7. Шатырды табақ болаттан жасау
Қазіргі қүрылыста металды үнемдеу мақсатымен болат
жабындар шамалы колданады. Шатыр болатын негізінде
карниздің салбыраған жерін, су ағызатын науаны (екі беттің
түйісі), шатырдағы терезені, су агатын қүбырларды,
үймереттердің шығып түрған бөліктерін жабуын жасау және
пайдаланып жүрген металл шатырларын жөндеу үшіи
қолданады.
Металл жабындысын жасау үшін қалыңдығы 0,51-0,7 мм
және өлшемі 710x1420 мм мырышпен қапталган иемесе қара
шатыр болатын қолданады. Қара шатыр болатын алдын ала
пигмент қосып олифамен екі жағынан бояйды, ал төселгеннен
кейін майлы бояумен сырлайды.
Табақ болатынан жасалган шатырды жасау жүмысы өзара
байланысты екі процестен түрады: дайындау және шатыр жабу.
Дайындау процесіне табақтарды өңцеу, бүктеу қосуларын
дайын-дау, қүрақтары мен бөлшектерін дайындау және су агар
қүбырларын дайындау бойынша операциялар кіреді. Бұл
жүмыстар дайындау ше-берханаларында орыңдалады.
Болат табақтар өзара жатқан және тік тұратын бүктеумен
қосыла-ды, олар жалац және қос қабат болады (6.8-сурет).
186
6.8-	сурет. ІІІатыр тябақтарыв қосу үлгісі:
а - жатқан жалаң қабатпен бүктеу; б — сондай, қос қабатпен; в
- түрған жалаң қабатпен бүктеу; г - сондай, қос қабатпен; д -
кереге кезге табақты бекіту; 1 — кляммер
Бүктеп қосуға жиектері даярланған шатыр табагын жалаң
қүрақ деп атайды; қүрақ екі-төрт табақтан түратын қүрама
болуы мүмкін.
Су ағуына көлденең орналасқан табақтар жиектерін жатқан
қал-пында, ал ағуга қатарлас болса — тік түратын бүктеумен
қосылады.
Шатырды жабу процесіне тобені дайын құрақтармен және
бөлшектермен жабу және су ағар құбырларды орнату
операциялары кіреді.
Болат шатыр астына кереге көзді адымы 270 мм орналасқан,
қима-сы 50x50 мм брустардан және адымы 140 мм қимасы 50x120
мм тақтайлардан жасайды. Үймереттің карнизі бойынша
тақтайдан ені 700 мм жаппай төсем жасалады. Қүрақтар кереге
көзпе шатыр болатының енсіз тілімі-клямерлермен бекітіледі, ол
үшін олардыц бір үшын тік түратын бүктеуге кіргізелі, екінші
үшын кереге көздің брусына шеге-мен қагады.
6.2.	Айырушы жабыцдарды жасау нроцестерівіц іехвологнясы
Айырушы жүмыстар үймереттер мен гимараітардың жер
үсті және жер асты бөлікгерін сырзқы ортаның әсерінен қорғау
үшін жасалады. Оларға су айырушы, жылылықты өткізбеу және
коррозияға қдрсы жүмыстар жатады.
6.2.1.	Су айырушы жабындарды жасау процестерінің
техномгиясы. Айырудың міндепй жпне негізгі турлері
Су айыру - жер астындағы сулардан немссе басқа
сүйықтықтар-дан қүрылыс қүралымдарын дымқылданудан
сақтаута арналған бояу, оралмалы және басқа материаллардан
жасалған тыгыз су өткізбейтін қабатша.
Су айыру кеңістікте түратын орнына байланысты көлденең
беттегі — көлдевец және тік немесе көлбеген бстте болса — тікке
бөлінеді.
Су айыру жасау тәсіліне және қолданатын материалдар
түрінс байланысты бнтуммев және синтез материалдармен
187
боялған: битум, қарамай немесе полимер негізінде оралмалы
және табақ материалдардан жасалған желімделген, цемент жоне
асфалыпен сылақта^ан; асфалытан құйылған; металл және
пластмасса табақтарынан жасалган қүрамалы-табаққа бөліпеді.
Су айыруды жасау тәсілдері үймереттер мен ғимараттардың
түріне және атқаратын міндетіне, айырушы қүралымныңтүріне,
негіздің гидрогеологиялық ерекшеліктеріне, жерастындағы
сулардың химиялық қүрамына және қысымына және оларды
пайдалану жагдайларына бай-ланысты.
Бояп су айыру битумның, пектің, суық немесе ыстық
мастикалар-дың, лактардың, бояулардың жүқа қабатып
айыратын беткс қондыру жолымен орындалады. Бүл айырулар
капилляр дымқылданудан және гидростатикалық қысым 2 м
аспағанда әр түрлі қүралымдарды қорғау үшін арналады.
Желімден су айыру айыратын бетке шіруге төзімді оралмалы
және табақ материалдарын қабаттап желімдеу арқылы жасалады.
Оралмалы материалдар ретінде изол, бризол, рубероид, қабық-
толь, әйнек-маталар және басқа табак материалдар-поливинил,
полиэтилен, винипласт, полиизобутилен және т.б. қолданады.
Айырудың бүл түрі ең берік бо-лады, сондықтан
підростатикалық қысым 30 м дейін кіші деформация-га жәпе
шогуге үіпырайтын қүралымдарда қолданылады. Мүны
дағдыдағыдай гидростатикалық қысым немесе дымқылдану
жагынан жабыстырады.
Сылақтажан су айыру екі түрлі болады: цемент-қүмды және
асфальтты.
Цемент-қүмды айыру қабаты 8-10 мм және жалпы
қалыңцығы 25-30 мм ерітіцдіден жасалады. Мүндай су айыру
гидростатилық қысымы 20 м дейін біркелкі емес шөгуге және
динамикалық әсеріне үшыра-майтын үймерегтер мен
ғимараттарда қолданылады. Гидростатикалық қысым болса
айыру оның әсер ететін жағынан, ал су кысымы болмаса екі
жагынан да жасалады.
Асфальтты айыру ыстық немесе суық асфальт мастикасын
және ерітіндісін айыратын бетке жағу арқылы орындалады. Ол
капилляр ылғалынан қоргау үшіп және гидростатикалық қысым
30 м дейін қол-данылады.
Асфальттан қүйылган айыруды капилляр ылғалынан қорғау
үшін және гидростатикалық қысым 30 м дейін қолданады.
Капилляр ылғалына қарсы ол қалындығы 5-15 мм бір қабаггы,
ал гидростатикалык қысымда қалыңдығы 7-10 мм - 20-25 мм
дейін екі қабатты жасалады.
Қүрамалы-табақ айыруды қалыңдыгы 2-6 мм болат немесе
қатты пластмасса табактардан жасалған жаппай су өткізбеіптн
жабын түрінде орындайды. Біріншісін жоғары температура (80°С
және артық) және динамикалық жүкгеме жағдайларына тұрақгы
қүрғақтықты қамтамасыз ету үшін үлкен гидростатикалық
қысымдарға, ал екіншісін агрессивті ортадан күралымдарды
қоргау үшін қолданады.
6.2.2.	Су аііыру жасаудың дайындық және негізгі технологиясы
Айырылатын беттерді дайындау су айыру жүмыстары
басталғанға дейін орындалады. Тазалау пневматикалык, және
188
электр машиналар, механикалық щеткалар және қүм
шапшытатын аспаптар қолданып механикаланған тәсілмен
атқарылады. Бетті күрғату электрмен үрлейтін машиналар,
калориферлер, инфрақызыл сәулелену шамдар, электр
шағылдырғыш пештер көмегімен жүзеіе асырылады.
Боялған жөне сыланған айыру беттерін дәл айыруга
пайдаланатын шайырлар және лактармен астарлайды.
Айырушы қүрамдар бір орталықта дайындалады және
қүрылыс алаңына дайын түрінде арнайы ыдыспен жеткізіледі.
Суды бояп айыру үшін маркасы БН-ІІІ және БН-ІУ мүнай
асфальт битумын немесе олардың қорытпасын қолданады, ал
соңғы жылдары көбінесе эпоксид шайырлары және олардың
негізінде дайындалған материалдар пайдаланылады, ягни олар
жоғары механикалық қасиеттерге ие.
Суды бояп айыру үпіін ыстық битум мастикасын тісті
доңгалақты сорғыштар мен пневмо-айдамалау көмегімен нсмесе
қолмен бетке қондырады. Бояу қабаттары 2-3 қабатпен
жағылады және ыстық битум мен пек мастикаларын
қондырғанда жабынның жалпы қалыңдыгы 2-4 мм болу керек.
Суык бптум мастикасы жалпы қалыңдыгы 0,8-1,5 мм жүқа
қабаг-пен пневотозандатқыш арқылы қондырады.
Суды бояп айыру үшін битум үитагынан, цементтен, әк
үнтағынан жәнс күлдсй асбестен түратын үнтақ тәрізді битум
мастикасы да пай-даланылады. Ол битум лагымен астарланған
бетке газ жалынды бүрку тәсілімен қондырылады (6.9, а-сурет).
6.9-	сурет. Айырушы жабындарды газ-жалынды тәсілмен
ковдыру және
сылақ асфальт айыруды жасау үлгілері:
а — газ-жалынды тосілмен айыруды қондыратын қүрылғы; б —
сылақ асфальт айыру жүмыстарын жүргізу жүйеліліп; 1 - шілтер;
2,5 - газ және ауа беретін шланггар; 3 - газ баллоны; 4 -
компрессор; 6 — пневматикалық аппарат
189
Оралмалы битум материалдарынан жасалган желімдеп
айыруды температурасы 100°С төмен емес ыстық битум
мастикасымен, ал орал-малы қарамай негізіндегі материалдар
қарамай мастикасымен (120°С) желімденеді.
Оралмалы материалдарды тік беттерге төменнен жоғары
карай желімдейді, сонымен мастиканы алдымен айыратын бетке,
сосын орал-малы материалға жагады.
Сылақгалған айыруды цемент-зеңбірек көмегімен торкрет
тәсілі-мен қондырады.
Қоспа айырылатын бетке 6-10 мм қабаттармен
қондырылады, қа-багтың жалпы кдлыңцығы підростатикалық
қысымга байланысты жобамен анықталады. Сонымен әр келесі
қабатты қоңдырарда аддыңғы кепкен беті сыгылган ауамен үрлеп
және сулау керек.
Асфальгпен сылақталған айыруды тік беттерге және үйдің
төбесіне асфальт лақтырғыді арқылы қабаттап қондырылады.
Сылақтың жалпы қалыңдығы көлденең беттерде 7-10 мм,
тіктерде 5-7 мм болу керек (6.9, б-сурет).
Суық мастикасы 2-4 мм қабатпен ерітінді сорғыш, ерітінді
лақтыр-ғыш және асфальт лақтырғыштар көмегімен
қондырылады. сонымен әр келесі кдбат алдыңғы қатқан соң
жағылады. Қабаттың жалпы қалыңдығы 10-20 мм болу керек.
Асфалытан қүйылған айыруды каналсыз шланг бойынша
мастика-ны сорғышпен бөліп қүюмен таратады. Мастиканы 7-
8 мм қабатпен және сні 2 м тілімдермен қондырады, сонан соң
тегістейді.
Металдан жасалган табақ айыруды дағдыдагыдай
қүралымдар мен ғимаратгардың ішкі жақтарына жасайды және
оларға анкер арқылы немесе пісіріп бекітіледі. Сонымен айыру
табақтары мен айыратын беттің аралыгында 25-30 мм саңылау
қалдырылады, сосын ол қысым немесе діріл арқылы ңемент
ерітіңдісімен толтырылады.
Айырагын қүралымды тұтасқүймалы бетоннан орындаган
жағдай-да металл су айыруды қалып ретінде пайдаланады.
6.2.3	. Жылылықты өткізбейтін жабындар процестерінің
технологиясы
Айырылатын объектінің міндетіне орай мынадай жылылык
айырутүрлері болады: өнеркәсіптік - онеркәсіптік жабдықтарды
және қүбыр-ларды айыру үшін; қүрылыстық - үймереттер мен
гимаратгардың қүрылыс қүралымдарын айыруға.
Жылылыкты өткізбеуге негізгі жылылықгы айырушы қабат,
қор-ғаныш жабу және бекіту элементтері кіреді. Непзгі
жылылықты айыруіпы қабат айырылатын бетті жылу немесе
суықган корғауды кдмтамасыз етеді және жьътуөткізгіштігі тө.мен
материалдардан орындалады. Жылылықты айырушы
материалдар ретінде асбест, минералды және әйнек мақта,
доломит, трепел, перлит, вермикулит, газды бетон, ағаш-
190
талшықты және тозды тақталар, қамыс, көбік саңылау пластар
және т.б. қолданылады.
Сырткы қорғаныш жабуды механикалық бүлінуден,
агрессивті ортаның әсерінен, дымқылданудан, шіруден негізгі
айырушы қабатын қорғау үшін жасайды және мырышталған
металл табақтарынан, синтездік қабыршақтардан, әйнск
пластиктарынан, асбестцементті материалдардан, сылақ
ерітінділерінен және т.б. орыңдалады.
Бекіткіштер жылылықты айырудың қажетті беріктігін, оның
айы-рылатын бетке тығыз жанасуын қамтамасыз етеді.
Жылылық айырушы материалдардың түріне байланысты
жылы-лықты айырудың мынадай түрлері болады: мастикалы,
қүйылған, орауыш, төгілген, бүркелген және қалыпталған
элементтерден жасалған.
Мастикалы жылылыкты айыруды үнтақ тәрізді жөне
талшықты материалдардан дайындалған мастикалардан
орындайды.
Қүйылган жылылыкты айыруды көбік және газ бетонынан
немесе басқа қопситын жөне қататын материалдардан жасайды,
олар көлденең бетке немесе коммуникациялар аралығына
қондырылады әлде қүйылады.
Орауыш жылылықты айыру айырылатын беттерді киізбен,
мине-ралды тақталармен, асбестцементті матрастармен,
баулармен, әйнек талшықтан жасалған тілмелермен және т.б.
материалдармен орын-далады.
Тегілген немесе толтырылган жылылықты айыру
аііырылатын беттерге минералды немесе әйнек мақганы толтыру
арқылы орыңдалады.
Бүркілген жылылықты айыру асбест үнтағы мен сүйық
әйнектің қосылуы болатын бүріккіш-пистолет көмегімен
айырылатын бетке асбест айыруын бүрку арқылы жасалады.
Қалыпгаліан элементтерден жясалган жылылыкты айыру
зауытга дайындалі-ан қүрастырмалы қалыпталған бұйымдардан
индустриялды әдістермен орындалады. Қүрастырмалы жылылық
айырушы элементтер тақталар, блоктар, диатомит және
трепелден жасалган қабыршык және сешент түрінде болады.
6.3.	Коррозияга к&рсы бүркеу процестеріпін технологиясы
Коррозиядан қорғаудың мынадай түрлері болады: футерлеу,
іум-мирлеу, газ-жалынды бүрку, фобтаңдыру жоне металдау.
Футерлеудіц -- кірпіш, блок және т.б. дара материалдардан
орын-далатын — кәдімгі қалаудан айырмашылығы анағүрлым
жоғары тығыздылыққа ие болуы. Бұған қалау материалдар
аралығының жіктерін ер-екше ұқыітгы байлау және бітеу арқылы
жетеді. Бүл материалдар өң температуралы, қүргақ, таза,
жарықсыз және бүлінбеген жиектері мен бүрыштары болу керек.
Жабудың жоғары тыгыздылыгын және химиялық
түрақтылығын қамтамасыз ететін футерлеу астының қабатын
191
жасауға үлкен назар ау-дарылады. Сүйықтар және қоюлануы
нашар газдарды өткізбейтін астыңғы қабатгарды битум, карамай,
полимер және қышқылға берік басқа материалдардан жасалган
бояу және сылау түріндв орыңцайды. Аірессиялығы аргық оргада
желімделген айыруды қолданады, соның ішінде полимер
материалдарынан жасалғандар да бар. Осындай астың-ғы
қабаттарды жасау су айырушы жабындардың тиісті түрлеріне
сәй-кес орындалады.
Футерлеу бір- және екіқабатты болады. Соңғысын бірінші
қабат асты (негіз) ретінде қабылдап бірінші қабатты қалай
орындаса, оны да дәл сондай орындайды. Футерлеуді қүралымды
пайдалану алдында жақсы кетіреді.
“Арзамитңбітегішін пайдаланғанда барлық фугерлеуді оның
үстінен немесе агрессивті оріамен жанасатын тек сыртқы
қабатын ғана жүргізсді. Бүл жағдайда ішкі қабат силикат
байланыстырғышымен салынады.
Футерлсуге пайдаланатын кышқылға төзімді бетондар кәдімгі
бетондарға ұқсас төселеді. Футерлеу бетон жабулары ерекше
жоғары герметикалықка олардың сыртына полишінилхлорид
(винипласт) табақтарын-пластикаларды желімдеген соң ие
болады. Бүл үшін бетон беттеріне алдын ала винипласт тілімдерін
анкерлермен бекітеді, қорғайтын беттерді бетонға бекітілген
винипласт тілдерімен біркелкі қалыңдыгы 5-6 мм цемент
ерітіндісі қабатымен тегістеледі. Қатқан цемент ерітіндісі үстіне
өлшемі 2-3 м2 винипласт карталары желімде-ніп, сосын
тілімдерге дәнекерленеді.
Беттерді гуммнрлеу. Жабудан кейін вулканизациялап шикі
оралмалы резеңке, резеңке желімі, синтез каучугі, тиокол
герметигшен жүзеге асырылады.
Шикі резеңкемен гуммирлсу былай жасалады.
Тазаланған жәнс майсызданған бет алдымен астарланады,
яғни оған резеңке желімнің жүқа қабатын қондырады,
сосын оралмалы шикі резеңке.мен жауып жылылық өндеуге
(вулканизацияға) салынады. Сонымен резеңке қа-лыңдығы
2-4 мм (шикі резеңкеніңтабақтары қалыңдығына байланыс-
ты) жаппай жабу жасайды. Гуммирлеудің басқа тәсілінде
бояу бүріккішпен кенкен астарға жүйелі (аралығы 45-50
мин), жалпы қалыңдығы 12-20 мм бензиндс ерітілген шикі
рсзеңкенің 15-20 кабаты қондырылады. Аяқталған жабу
вул канизацияланады.
Қою немесе сұйық консистенциялы тиокол іерметигімен
гуммир-лсу қалақшамен (әр қайсысының қдлыңдығы 3 мм бес-
а;пъі қабатпен қондырып) жүзеге асырылады. Кдбаттар қондыру
аралығы - 20-24 сағ. Пайдалануға жабу даярлығы бөлме
гемпературасында 5-6 тәуліктен кейін жетеді.
Газ-жялынды бүрку үнтақ тәрізді термопластпен жасалады.
ол үшін оны 100-18042 дейін қыздырылган бетке сығылған ауа
қысуымен ауа-ацетилен жалыны арқылы арнайы форсункамен
қондырады жөне бетке согылғанда жаппай жабу жасап
192
гыгыздалады. Бұрку аралығы 20-40 мин жұқа қабаттармен
жасалады.
Гидрофобтаядыру бетон, тсмірбетон және сылақталған
беттерді ылгал әсерінен қорғау үшін қолданылады Бүл үшін
кобінесе кремний органикалық эмульсиясын пайдаланады, ол
кепкенмен кейін суға төзімді берік қабыршақ жасайды.
Кеуекті материалдар жабуларының қорганыш қасиеттерін
кейдс флюаттаумен - олардың беттеріне бүріккіштер көмегімси
магнийлік флюатгар ерітінділерін жүйелі сіңірумен көтереді.
Ерітіндінің қоюла-нуын жүйелі көтеріп оны 2-4 сағ. аралықпен
қондырады
Металдау балқыган мырышты болат бүйымдарының алдын
ала дайындалған бетіне ауа ағысымен тозаңдатып коррозияға
қарсы жабу қондырудан түрады. Ал беттерді дайыңдау арнайы
герметикалық қүм шапшытатын қондырғымен орындалатын
металл “қүммен* тазалаудан түрады.
Коррозияға қарсы жабуларды мырыштан жасалган сымды
элсктр доғасының әсерімен балқытып электр аспабы -
метализатор.мен қондырады.
ГТісіріліен жіктерді және жинақтау дәнекерлеуінде бүлінген
мы-рышты жабудың жанасатын бөлігін жылжымалы газ-
жалынды метали-затор көмегімен тазалап қайта мырыштайды.
6.4.	Қорғаныш жабывдарын қысқы жағдайда жасау
ерекшеліктері
Су айыргыш жабындарды қысқы мерзімде жасағанда,
әсіресе суық асфальт мастикасынан, жабудың әдеттегі қатуына
қажетті жағдайлар қамтамасыз ету керек. Осы мақсатпен
мастикаларды 70-80°С дейін ысытады, оларды суудан сақтайды
және қондырылған қабаттың кебуім тездетеді. Айырғыш
жүмыстарын жасайтын үймереттердің температу-расын 10-15°С
ке.м емес, ал қүралымдарды лак-бояу құрамдарымен
(поливинилхлоридтілерден басқа) қорғағанда — 18-20°С
гөмендетпей үстап түру керек. Айырғыш жүмыстарының көлемі
үлкен болғанда мастикагә қатуды тездететін химиялық үдеткіш-
қосымшалар енгізіледі. Коррозияға қарсы жұмыстарын
жабуларды тоңдатуға жегкізбей олар толық кепкенше, тек оң
температурада өңдіреді. Коррозияға қарсы қүрамдарды дайындау
үшін материалдарды және қорғайтын беттерді ысытады.
Іоңазыган беттерді футерлеуге, қаптауға, бояуға немесе
желімдеуге болмайды. Мастикалар мен ерітіңділерді орындағанда
жылытылатын бөлмелерде дайындайды. Мастикалы жылылықты
айыруды сыргқы ауаныңтемпературасы + 15'С төменемес ыстық
беітерге қондырады.
Сыртқы ауаныц температурасы - 20°С төмен болса
оралмалы жабындар жасауға рұқсат етілмейді.
Оралмалы шатыр материалдарын жабу алдыңда жылы үйде
дайындау, оң температураға дейін жылыту және төселетін жерге
193
жылытылған ыдыспен жеткізу керек. Сонымен қыскы мерзімде
оралмалы жабынның тек бір кдбатын ғана жапсыруға рүқсат
етіледі. Жапсырылған жабын кабаты көктем басталысымеп
қаралу, тапсырушы қатысушымен куәландыру жөне қажетті.іік
болса жөнделу керек. Осыдан кейін жабынның қалған
қабаттарын жапсырады.
Асфальт бетоннан жасалған негізге қысқы жағдайда
оралмалы материалдарды тікелей, оны салғаннан кеііін
жапсыруға болады, ал басқа негіздерге — қыс келгенде. ІІегіз
беті аддын ала қардан, мүздан тазалану, оң температураға дейін
жылыту және келтірілу керек. Негізді жылыту және кептіру
ыстық ауамен үрлеп немесе сүйық жәие газ тәрізді отын жағылу
өнімімен әр түрлі агрегаттар арқылы орындалады.
Оралмалы жабынды жапсырғанда ыстық битум
мастиқасыныңтемпературасы 180“Стомен, суықтікі ТОСтөмен,
ал ыстық қарамай мастикасынықы 140°С кем болмау керск.
6.5.	Қорғавыш жабулар процестерінщ сапасын бақылау
Оралмалы және мастикалы материалдардан жабын
жұмыстарын орындау барысында аралық тексеру жүргізу және
шатырдың жеке құралымды элементтерін — негізді, бу
айырғышты, жылылықты айыру-ды, жиысгырманы, жабынды
- қабылдау керек. Сонымен шатырдың өр элементі тексеріліп
үстіңгілерін орындағанша, ал оралмалы жабын-дыны кабаттап
жапсырғанда әр қабат жеке қабылданады.
Әсіресе катты емес және төкпелі жылытатын қабат
бойынша жиыстырмалар орындау, төбе үстінен тік шығып тұріан
элементтерге оралмалы жабынның жанасуын жасау сапасын
үқыпты бақылау керек.
Төбенің су отпеушілігі оған жасанды су қүюмен нсмесе
күшті жауыннан кейін тексеріледі.
Аяқталған төбенің қабылдауын орындалған жүмыстардың
сапасы-на баға беретін кабылдау-тапсыру актісімен жүзеге
асырады.
Қүламалы тобелер үшін жобалық еңістен ауытқу 5% аспау
керек. Шатырдың біткен бөлігін қабылдағанда шығып түрған
қүралымдарға жаңа суларды, ендовалар, суагар қүйгыпітарын
жасауын үқыпты тексеру керек. Жабынды шатыр астынан
қарағанда онда сәуле түсетін саңылау болмау керек. Дара
материалдар қажетті түсумен тоселу және негізге берік бекітілу
керек. Оларда сынық, жарық, қиыстық болмау керек.
Су айырғыш жүмыстардың сапасын бақылаудың негізгі
түрлері: қолданатын материалдардың сапасын лабораториялық
бақылау, айы-ратын бетті дайындау және су айырушы жабынның
сапасын бақылау болады.
Қолданатын және су айырушы материалдардың сапасын
бақылау мөлшерлік-техникалық қүжаттардың талаптарына
сәйкес өндірілелі.
194
Айырылатын беттердің дайындау санасын бақылау қөзбен
жүзеге асырылады және ол айырушы жабынмен айырылатын
беттің қажетті жабысуын қамтамасыз ету керек. Бетті дайындау
қолданатын айырушы жабынның түріне байланысты
орындалады. Айыруға дайындалған бет тапсырушы
қатынасуымен жөне жасырынды жүмыстарға акті жасап аралық
қабылдауға жатады.
Су айыру жабындардың сапасын бақылау акті жасалып
және тапсырушы қабылдап оларды өндіру барысында
атқарылады. Сонымен көп кабатты су айыруда мүндай акт
жабынның әр қабатына жасалады. Жүмыс ондіру барысында
айырушы жабынның жобалық қалыңдығы және оны орындау
технологиялық жүйесі қамтамасыз етілу керек.
Жылылықты айырушы жүмыстарды орындаганда сапасын
бақылау да жүмыс ондірісінің барысында атқарылады.
Жылылыкты айырушы жүмыстардың сапасына негізгі талаптар:
айырудың біркелкілігі, тыгыздығы, айыратын бетке бекіту
сенімділігі болады.
Жылылықты айырушы жүмыстарды қабылдау
кезеңмен, әр қүралымды элементті орындаған соң және
жүмыс аяқталғаннан кейін бү-тіндей жүзеге асырылады.
Тапсырушы қатынасуымен жүмысты қабыл-дағанда
жасырынды жүмыстардың барлықтүріне акті жасалады. Жү-
мыс өндірісінің барысында жылылықты айырудың аралық
және соңғы тапсыруында көрсететін жүмыс журналы
жүргізіледі.
6.6.	Қорғаныш жабындарыв жасағандагы
қауілсіздік техннкасы
Шатыр жүмыстарын орындауға төбенің күш алатын және
қоршау қүралымдарының сені.мділігін тексергеннен ксйін кір-
ісуге рүқсат етіледі. Жүмыс барысында жүмысшыларды сақтау
белбеулерімен, арнаулы жүмыс киімімен және тайғанамайтын
аяқ киімімен қамтамасыз ету ке-рек. Ылғалы шатырда және
қырау немесе қармен жабылган төбелерде жүмыс істегенде ені
30 см кем емес тасымалды басқыштар қолдану керек.
Шатыр жүмыстарын көк мүз, кялыц түмав, жел күші 6 баддав
арт-са, вөсер жанбыр және жеткілікгі жарык болмагавда рүқсат
етілмейді.
Шатыр мастикаларын тез түтанатын қүрылыстардан 50 м
кем е.мес қашықтау арнайы алаңдарда дайыңдау керек. Мастика
дайындайтын қазандар тығыз жабылу керек. Мастика
тасымалдайтын ыдыстарды 3/4 сыйымдылыгынан артық
толтырмау керек. сонымен бірге қазандарлың үсті жер бетінен
і м кем емес биікгікте орнатылу керек.
Ысытылған мастика жұмыс орыңдарына кдқпақтары тығыз
жабылатын және сыйымдылығы 3/4 артық емес толтырылган
пюшақ бақтармен жеткізіледі. Мастика және лак-бояу
195
жабуларын дайындайтын және қондыратын жүмысшылар
арнаулы киіммен, қорғаныш көзілдірікпен және респиратормен
істеу керек.
Суық битумды мастикалар дайындағанда ысытылган
битумды бензинге құю керек және үшқын пайда болудан қашу
үшін тек агаш бүлғауышпен араластырған жөн, сонымен битум
температурасы 70°С аспау керек.
Зиянды және тез түтанғыш заттары бар лак-бояу
қүрамдарын дайындауға 18 жасқа жеткен, арнайы оқу және де
дәрігерлік куәлан-дырудан өткен жүмысшыларға ғана рүқсат
етіледі.
Перхлорвинил бояулар мен лактардан су айыру жасаганда
жүмыс-шылар ауаны ықтиярсыз беретін газга қарсы аспаптармен
қамтамасыз етілу керек. Сонымен мүндай заттарды түрғын жөне
өндірістік үймереттерден 50 м кем емес қашықтықта арнайы
отқа төзімді бөлмелерде сақтау керек.
Жылылықты айыру жүмыстарына арнайы дайындықтан
өткен жү-мысшыларға ғана рүқсат беріледі. Олар
респираторлармен, қорғаныш көзілдіріктермен және резеңке
қолғаптармен қамтамасыз етілу керек. Минералды және әйнек
мақгамен жүмыс істейтін айырушыға ерекше назар аудару керек.
Биіктікке дара жылылық, айырушы материалдар арнайы
ыдыспен, контейнермен, ал мастика — бақпен немесе қаугамен
көтерілу керек.
Үзын орларда, канауларда және қазаншүңқырларда жүмыс
істе-генде қуламалардың күйіне және олардың бекітуіне ерекше
назар аудару керек.
196
7. ӘРЛЕУ ЖАБЫНДАРЫН ЖАСАУ
ПРОЦЕСТЕРШІҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
7.1.	Әрлеу жабындарывыц мшдеті мев түрлері
Әрлсу жабуларын жасау үймереттер мен ғимараттар
тұрғызулың соңғы кезеңі болады. Олардың міндеті — үймереткс
немесе пімаратка аяқталған түр беру болады.
Әрлеудің гехпикалык міндеті ең алдымен құралымдардың
қоршаған ортаның өзара байланысымен анықталады. Әрлеу
жабулары қүра-лымдарды дымқылдану. коррозия, механикалық
бүлдіру әсерлерінен қорғайды. Олар жөне де бөлмелсрдің
акустикалық қасисттерін, олардыңинсоляциясын, ауа алмасуын
беруі мүмкін.
Жабынның пайдалану қасиеттері негізінен адамның
шаруашылық қызметінде аныкталады. Сондықтан әрлеу
жабулары механикалык әсерлерге түрақты, санитарлык-
гигиеналық тазалауга мүмкіндік беретін, уытты болмау және
үзак, уақыт өзінің алғашқы түрін сақтайтын болу керек.
Әрлсу жүмыстары технологиялық белгілері бойынша сылақ,
қап-тау, майлау, түсқағаз, әйнек және еден салуға бөлінеді.
7.2.	Сыляқ міндеті жәве түрлері
Сылақ - қүрылыс қүралымдарып әдсмілейтін және кейбір
жағдайда арнайы міндет атқаратын олардың бетіндегі жасанды
тастың қабаты.
Осы бет қабаты қүрылыс ерітінділерінен жасалған жағдайда
сылақты “сулы немесе түтас деп атайды.
Табақ материалдарынан зауыіта жасалған сыргқы орлеу
қабатын “қүрғак сылақ деп атайды. Бүл бағыттың дамуы объект
түрғызудың еңбек шыгындарын азайту үшін созымды
материалдарды өңдеумен байланысты процестерді қүрылыс
алаңынан зауыт жагдайына көшіру талабымен түсіндіріледі.
Түтас сылақтың атқаратын міндеті, орындау сапасы, ерітінді
баііланыстырғыш түрі және қондыру іехпологиясы бойынша
өзгешеленеді (7.1-сурет).
197
7.1-сурет. Сылақ жамылғыларыныц жіктелуі
Кәдімгі сылақ. Мүндай жабу жалғыз-ақ мақсатпен -
астыңғы негіздің ақауларын жасыруға жасалады. Осындай
сылақтардың беті теііс және жагық болады. Дағдыдағыдай
кәдімгі сылақ міндетті іс атқаратын жеке қабаттармен
қондырылады (7.2-сурет).
7.2-сурет. Түтас күймалы
сылақ жамылгы қүрылымы:
1 — сылақтайтын бет; 2 -
сылақ буркуі: 3 - дайындық
қабаты; 4 — орлеу
(жамылгы) қабаты;
1 — бүркеу қабаты; II —
астар қабаты; III —
жамылғы қабаты
Бүркеу — жабу мен
әрленетін беттің түтасуын
қамтамасыз ететін сылақ
жабуының бірінші қабаты.
Сондықтан бүрку үшін
көбінесе жылжымалы ерітінді
(конус отыруы 9-14 см)
қолданады. Бүрку қабатының
қалындығы әк және әк-піпс
ерітіндісінде — б мм, цемент
198
ері-тіндісінде — 5 мм аспайды. Бұрку бегі тегістелмейді, кедір-
бүдырлы болып қалады.
Астар - жабудың қажетті қалыңдығын жасайтын сылақ
жабуының екінші қабаты. Егер әрленетін құралымның ақаулары
едәуір, ал сылақ сапасына қойылған талап жоғары болса
сылақтың қажетгі қалыңдығы үлкейеді және астар бірнеше
қабатпсн қондырылады. Әр қабаттың қалыңдығын оның бетге
қалқымайтын түрақтылығын қамтамасыз ететін шартқа сүйене
отырып алу керск: әк-піпс ерітіңділерінде - 7 мм дейін және
пемент ерітінділерінде — 5 мм дейін. Әр келесі қабат алғашқы
тегістеліп және қатқан соң қондырылады. Астар үшін жылжы-
малылығы азырақ (конус отыруы 7-8 см) ерітінді қолданады.
Жамылғы - қондыру мақсаты әрленетін бетті бояуға
дайындау бо-латын сылақ жабуының үшінші қабаты. Қабаттың
жеі кілікті қалындығы 2 мм болу керек, себебі бұл қабат кейде
механикаланган ысқылауға ұшырайды, сондықтан жамылғы
қабатының ерітіндісі біркелкі, жақсы араластырылған болуы
және 1.2 мм артық толтырғыштары болмау керек.
Казіргі уақьпта жамылғы қабаты үшін “қүмсыз жамылғьГдеп
аталатын пасталар түрінің қүрамдарын қолдану теңденциясы бар.
Мүндай шешімғгің магынасы — сылақ бетін тікелей бояуга дайындап
және болмслср әрлеудің еңбек өнімділігін бүтіндей 20-25% кетеріп
сылақгау жәнс келесі гығыңдау процестерін бірлестіру.
Кәдімгі сылақ орындау сапасы бойынша жай — түруға
міндеттел-меген бөлмелер үшін (үй асты, қоймалар және т.б.),
жақсартылғаи — азаматгық және өнеркәсіптік қүрылысының
үймереттері үшін, жоғары сапалы — қоғамдық және жеке
жобалармен түргызатын үймереттерде.
Жай сылақ дағдыдағыдай жалпы қалыңдығы 12 мм дейін
ерітінді-нің скі қабаты - бүрку және астардан — түрады.
Астардың үстіңгі қа-баты әрлеусіз тегістеледі.
Жаксартылгав сылақ жалпы қалындығы 15 мм дейін
срітіндінің үш қабаты — бүрку, астар, жамылғыдан түрады.
Жогары сапалы сылақ жалпы қалыңдығы 20 .мм дейін
ерітіндінің үш-төрт қабаты — бүрку, астардыңбір немесе бірнеше
қабаты және жамылғыдан — түрады.
Сәндік сылак. Сылақтың бүл түрі кәдімгі сылақтан жамылгы
қабатының құрамымен және өңдеу тәсілімен ерекшсленеді.
Сәндік сылағы үшін жамылғының өңделген қабатының
қалындығы 5 мм болу керек. Жабын қабаты созымды немссе
қатайган жағдайда өңделеді.
Жатық жамылғы қабаттарына ерітінді қондыру, тегістеу
жөне оны майдалау үшін кәдімгі сылақтар орындауға
пайдаланатын аспаптар қолданады. Жамылғы қабатын
фактурлеп өңдеу үшін: қатайған немссе жартылай созымды
жағдайдағы ерітіндіні тырнауға, шимайлауга - әр түрлі кескіш
қүралдар; бетті тіктеуге, созымды жағдайда бетке көрнекті сурет
түйреуге — әр түрлі щеткалар мен резеңке біліктер, қашаулар,
шапқылар қолданылады.
199
Арнайы сылақ. Мүндай жабудыңнақты міндеті: жылылықты
қор-ғау, дыбысты сіңіру, рентген сәулесінен қорғау, су айыруды
орындау үшін қондырылады.
Жүмысты орындау барысында ерітінді құрамы мен жабу
қалыңдығы жөніндегі жоба талаптарын сақтауга ерекше назар
аудару керек. Әртүрлі арнайы сылақгарды қондырудың нақтылы
технологиялық тәсіл-дері тиісті нүсқауларда корсетіледі
7.3.	Сылақ ерітінділері мен мастикаларды дайындау және беру
Ең көп таралған кәдімгі сылақгар үшін цемент, әк, гипс,
балшық және күрделі (екі байланыстырғышпен) ерітінділер
қолданады.
Сәңцік сылақтарын жасағанда толтырғыш ретінде табиги
немесе жасандытасты үсатумен алынатын үгінді және ерітіндігс
қажетті түс беру үшін пигменттер пайдаланады. Жай және
күрделі ерітінділердің қүрамы жобамен белгіленеді.
Ауаның дымқылдығы жоғары бөлмелерде (ванна бөлмелері,
мон-шалар, су алабтары және т.б.) минералды үгілген
қосымшалары бар цемент және цемент-әк ерітінділер қолданады.
Әдеттегі ауа дымқыл-дыгы бар (60%) бөлмелердің тас беттерін
— өк, ағаш беттерді әк-гипс немесе әк-балшық ерітінділерімен
сылақтайды. Сыртқы қабырғаларды сылақтау цемент-әк
ерітінділерімен атқарылады.
Ерітінділерді объектіде дайындау үшін барынша зауыгтан
әкелін-ген күрғақ ерітінділер қоспасын пайдаланады. Қүрғақ
ерітінділер қос-пасы — байланыстырғыш заттардың, қүрғатылған
толтырғыштардың, ерітінділердің сапасын арттыратын
қосымшалардың және минералдық бояулардың қоспалары.
Толтырғыштар ретінде мөлшері 5 мм дейін жуылган, шаңнан
тазартылған табиғи немесе үсатылған қүмдарды пай-даланады.
Арнайы қүрғақ қоспалар үшін жеңіл толтырғыштар: верми-
кулит, көбік полистирол және т.б. қолданады.
Соңғы жылдардың шетел және отандық тәжірибесі
көрсеткендей сылақ жүмыстарын атқарғанда қүрғақ
ерітінділер қоспасын пайдалану экономикалык болашағы
мына технологиялық үлгі бойынша анықта-лып отыр:
құрғақ қоспаны зауытта әзірлеу — қоспаны қүрылыс алаңы-
на тасымалдау — сумен араластыру - ерітіндіні бетке
қондыру.
Қүрғақ гипс қоспаларының ерітінділерін дайындайтын
және қон-дыратын сылақ машинасының ерекшелігі: үздіксіз
жүмыс төртібі және екі жүйелі операцияларды - ерітінділерді
лайындау және тасымалдау-ды — бір технологиялық циклге бір-
ікгіру.
Мастикаларды гипс картонды табақтарды бекіту үшін
пайдаланады. Ең көп таралған гипс-желімді, гипс-үгінді-
желімді, көбік-гипс және көбік-күл-гипс мастикалары
болады.
200
7.4.	Кәдімгі ерггіндЬіермев сылжктау
Бүрку және асгар кабаттарын қондыру ерітінді сорғыштары
және ерітінді ағысын дискреттік бөлшектерге бөлетін ерітінді
қүбырының үшындағы арнайы қүрылғы-форсункаларды
пайдаланып механикалан-ған тәсілмен орындалады. Ерітіндіні
қолмен кондыру тек ауданы 5 м2 және кем бөлмелерде рүқсат
етіледі.
Қондырылган грунтгы тегістеу сылактың қажетті сапасына
байла-нысты сылақ сауыты, жартылай үккішті немесе
тегістеуішті пайдала-нып қолмен орындалады.
Жамылгы қабатын қондыру не жазық жартылай үккіштерді
пайда-ланып қолмсн сылау тәсілімен, не ерітінді сорғыш және
форсунка иайдэланып механикаланған тәсілмен жүзеге
асырылады. Қабатты соңынан сапалы ысқылау үшін жамылғы
ерітіндісінде ірілігі 1,2 мм артық толтырғыш түйіршіктср болмау
ксрек.
Ысқылау сылақ жабуының соңғы қабаты-жамылғыға
жасалады. Ысқылау не беті киіз, полиуретан және т.с. қапталған
үккішпен ай-налма және бойлай қозғалыс жасап қолмен, не
пневматикалық және элекір қозғалысты ысқЫлаушы машиналар
пайдаланып механикалан-ған тәсілмен орындалады.
7.5.	Сәндік жәве арнайы сылақтармен әрлеу
Түсті сылақты сәулет элсменттерінің шегінде үздіксіз
қондырады. Әрленген бетті шамамен бір тәуліктен кейін судың
шашырап таралған ағысымен жуып тазартады. Жууды таза су
ақканша атқарады- Жуу нәтижесінде цемепт тозаңы кетеді және
үнгақтан оның көрсетілген факгурасы бойынша айқын бет пайда
болады.
Үгінліні астарға қондыру үшін ауа немесе механикалық
үгінді лақтырғыпітар қолданады. Түсті ерітіндінің
консистенциясы сылақ астарындай болу керек.
Сгржффвто сылагы деп астардан және екі немесс артығырак
жамылғы қабаттарынан түратын және жамылғы қабатында
силуэттік сурет тырнап салынган сәндік түсті сылақты атайды.
Сграффито сылағы үшін дәл кәдімгі түсті әк-қүмды сылақтың,
бірақ сапасы жогары магериалдарын пайдаланады.
Сграффито сылағының ең маңызды компоненттсрі - әк
қамыры, таза кварц қүмы, пигменттер, иемент. Сграффитоны
тек сылақтың үстінгі қабаттарын тырнау жолымен емес және
трафаре г-үлгі бойынша созымды сылақ ерітіндісін қондырумсн
де орындауга болады
Терразит сылағы. Терразит ерітіндісін қоспа.іардан зауыгта
дайын-дайды, сосын оларды қүрылыс алаңында сулайды.
Терразиттің қүрғақ қоспаларының қүрамына: портландцемент,
үлпа әк, мәрмәр үнтағы, түсті үгінді, слюда, пигменттер кіреді.
Мүндай сылақта астарды әк-цемент ерітіндісінен орындайды.
201
ал сәндік қабатының жабуы жаңа төселген астар бойынша
жасалады.
Терразит сылағында жамылғы қабатының қалындыгы тас
үгіндісінің ірілігіне байланысты 5-12 см аралығында болады.
Тас сыланы тас шабатын қүралмен сәңдік кдбатының катқан
це-мент тасын өңдеумен жасалады. Әрлеу кдбаты екі мезгілде
орындалады. Басыңда алдын ала суланган астарга бүрку. сосын ол
кдтқдн соң жамылғы кдбаты қоңдырылады. Тас сылағы кескіш,
шапқы және т.с. найдаланып қолмен аткдрылады. Тегіс тастан
ісгелгендсй ету үшін сылакқд кескіш немесе шапкы кдғылады және
осы саймаңддрдың бүйірінен соғып сылақтың кесекгерін шагып
алады. Әрлеу қабатының қалыңдығы 30-40 мм болу керек.
Сылақты гравит және мәрмәрден істелгендей етіп мынадай
жүйелі-лікпен орындайды: дайындалған бетке 2-3 мм қабатпен
консистенция-сы қаймақ тәрізді цемент ерітіндісін қондырады,
онын үстіне сәндік қабаты жасалады. Ірілігі 2-5 мм үгінді
граниттен немесе мәрмәрдсн істелген болуы мүмкін.
Қондырылған қүрамды ерітіндіге арнайы қалақпен басып
енгізеді, біраз уақьгг откен соң бетгі бүріккішті қолданып сумен
жуады, сосын 2-3 күннен кейін 5-10% түз қышқылы ерітіндісі-
мен өңдейді.
Сылақтыц арнайы түрлері. Рентгенмен қорғайтын сылақ
жобамен тағайындалады. Рентген сәулеленуінен айыратын
материал ретінде қолданатын барит ерітіндісі қоршау
қүралымдарының қорғасын айыруын алмастыруға мүмкіндік
береді. Әдетте үзіліс жасамай бет ауданын тегіс сылақтайды.
Барит сылағының қабат қалыңдығы 30 мм кем болмау керек.
Бетон немесе ағаш беттерін металл торы бойынша
сылақтайды және сылақ қалыңдыгы 4-6 мм қабатпен
қондырылады. Ерітіндінің әр қабаты жартылай үккішпен, ал
соңғы кабаты 1,5-2 тәуліктен кейін қабықшамен тегістеледі.
Сонан соң бояумен әрленеді немесе глазур-ланган
тақтайшалармен қапталады.
Акустнкалық сылақ дайындалған бетке 10% әк қамыры
қосылған қүрамы 1/3,5-1/4 (цемент, қүм) цемент-қүм
ерітіндісінен астар жасау арқылы орындалады. Аздап үстасқан
астарға қүрамында цемент, ұсатылған пемза, қүрылыс гипсі
және су бар акустикалық сылақтан ерітінділер қондырылады.
Сылақтың кдлындығы 25-30 мм қабатпен дағдылы әдістер.мен
жасалады және қондырылған қабат жартылай үккішпен
гегістеледі.
Су өткізбейтін сылақ қүрылыс қүралымдарын судан қорғау
үшін қолданады. Сылақ ерітіндісі алдын ала натрий алюминаты
немесе хлорлы темір қосылған құрғақ цемент-құм қоспасын
сумен еріту арқылы дайындалады.
202
7.6.	Бетгерді қаіггау
Қаптау - әрлеудің ең берік және сәндік түрі. Ол
қүралымдарды қоршаған ортаның әсерінен сенімді қорғайды.
Әр түрлі және ор суреттер, оюлар және басқа сәндік
композішиялар алуға болады.
Қаптау ішкі және сырткы болуы мүмкін. Қаптау
жүмыстарын орыңдау үшін толып жатқан табиғи текті жоне
жасанды әрлеу материалдары пайдалътнылады.
Қабыргалардың сыртқы қаптауын гранит, мәрмәр, габбро,
әк тас, туфтан жасалған қаптауыш тақталардан, керамика
тақталары мен тақтайшаларынан, тот баспайтын қүрыш және
алюминий панельдерінен орындайды.
Ішкі қаптауды жасау үшін глазурлы, керамика,
полистироль, әйнек тақтайшалары, бет кіріііш, асбоцемент
табақтар, агаш-талшықты және агаш-жоңқалы каптайтын
тақталар, кағаз-қабатты пластиктар пайдаланады.
Қаптау жасау бойынша кешеңді технолопіялық процеске
кіретін-дер: қаптайтын тақталарды сорттау және дайындау:
ерітінділер, желім-дейтін құрамдар мен мастикаларға әзірлік
жасау: бекіту элементгерін дайындау; өлшеу, маяктар немесе
қатарлағыш жасау, қдіггалатын бетті белгілеу және онда бекітетін
элементгерді орнату үшін тесікгер бүрғылау; тақталарды және
қаптаудың бөлшектерін орнату.
Сыртқы беттсрді табиги таспен каптау. Сыргқы қаптау
қүрылысын екі жолмен жүзеге асыруга болады: қүралымды
эле.менттерді даярлаушы кәсіпорнында даярлап қүрылыс
алаңында тек жинақтау және тікелей қүрылыс алаңында
орындау.
Панелъдерді, теловдарды, импостгарды және т.б. дайындау
бары-сында каптау тәсілі әрлеу жүмыстарының осы түрін ауа
райы жағдайларына байланыссыз орывдауға, технологиялық
тасқынды үйымдастыруға жәнс әрлеу сапасын тиімді бақылауға
мүмкіншілік береді.
Зауыт жағдайында мәрмәр, доломит, әк тас, үлутас жнне
т.с. тақталарын формаға бет жағын төмен қаратып төсейлі.
Тақталар үсті бойынша аралық ерітінді қабатын жайып төсейді,
сосын кәдімгі бетон қоспасын салып, оны тығыздайды.
Қалыпталған элементті жылылық өңдеуге салады.
Құралымды элементтердің беттерін әрлеуді тікелей күрылыс
алаңында қаптау тақталары мен қапталатын бет аралыгына
құрылыс ерітіндісін толтырып та, толтырмай да жүзеге асыруға
болады.
Қаптауды бірінші тәсілмен орындағанда жүмыс әвдірісі
барысында қалаудың көлденең қатарлар арасына арнайы
203
ілмектер орнагуды ескереді. Ілмектер арқылы ілгекгер бекітілген
тік шыбықтар енгізіледі (7.3-сурет).
7.3-сурет. Қабырга алацыв каіггау:
а - қаптау және қабырға аралығына ерітінді толгырып; б -
сондай, толтырмай; 1 — қапталатын қабырға; 2 — қаптау
тақтайшасы; 3 - ілгек; 4 — тік піыбық; 5 — ілмек; 6 - көлденең
шыбық; 7 - бүрыштама бекіткіш
Қаптауды екінші тәсілмен жасағанда дайын қабырғада
нерфораторлармен тесіктер бүрғыланады жяне оларды шаңнан
ауамен үрлеп тазартады. Кейін тесіктерге тот баспайтын
қүрыштан жасалған бекіт-кіштер қондырады және тез үсгасатын
қүраммен түтастырылады. Қап-тау тақталарды бекіткіштерге іліп
қояды.
Қаптау қаралған тәсілдердің қайсысымен орындалса да тас
такталарын орнату бүрыштардан, ойықтардан және
пилястр.терден басталады. сосын белгіленген қатарлар бойынша
қабырға алаңы қайталады.
Беттерді табақ матеряалдармен әрлеу. Беттсрді табақ
магериалдар-мсн каитау алдында табақтарды дайындау және
өндеу жүргізіледі: сорттау, белгілеу, кесу және дайындамаларды
жеке бөлмслерге іріктеу. Табақтар тікелей қүралымдарға,
қүралымдарға бекітілген маяктарға, ағаш тақташналарға және
каңқаларға бекітіледі.
Пластмасса табақтары мастикалармен желімденеді және тот
баспайтын бүрандалы шегелермен бүрап бекітіледі немесе
шегеленеді. Табақ материалдарын бекіту үшін ағаштан,
пласт.массадан немесе алюминийден жасалған арнайы төсеніш
қолданады.
204
Беттерді тақтайшалармев каптау. Ү ймереттердің қабырғасын
каптау үшін негізінде глазурьланған, ойнек, керамика және
синтез тақтайшалары қолданылады.
Глазурланган, әйнек және керамика тақгайшалармен бетон,
кір-піш және гипс-бетонды бегтер қапталады. Тақтайшалар
цемент-қүмды ерітіндісімен нсмесе полимер-цеменг мастикасы-
мен бекітіледі. Гипс-бетонды беттерге тақтайшаларды тек
полимер-цемент мастикасымен бекітеді.
Қабырға бетгерін тақгайшалармен қаптау алдында ерітінді
қаспақ-тарынан, майлы дақтардан және басқа ластанудан
тазалайды. Ішкі қагтгауды бау бойынша және әр түрлі үлгілер
комегімен орындайды.
Қаптау бау бойынша екі тәсілмен орындалады: тік және
колденең баумен және катарлағыш пен баубойынша (7.4-сурет).
7.4-сурет. Керамнка
тактайшалармев каптау:
а — маяктар мен баулар
бойынша; б — қатарлағыш,
нен баулар бойынша; 1 - маяк
тақтайшасы;
2 - тік бау; 3 — жіп; 4 —
көлдснең бау; 5 - қатарлағыш
Басында болашақ кагггаудың
бұрышгарында 3-4 см аралықпен
тақтайшалардан маяктар орна-
тылады. Маяк тақтайшаларын
желімдей-тін кдбатшаның кджетті
кдлыңпығын есепке алып тіктеуіш
және дең-гей олшеуіш бойынша
бір жазықтыққа қондырады.
Маяктардан жога-ры және төмен
тік баулар бекігілетін шегелер кдгады. Кәлденең бауцы тік бауларга
катар (параллелып) таргылатын жіптерге бекітелі.
Екінші жағдайда көлденең бауды инвентарлы
қатарлағыштарға бекітеді, оларды маяктарға қондырып еден мен
төбеге тіреп (керіп) бекітеді. Әр қатардың шеткі тақтайшаларын
тік баулар бойынша орнатады. Ерітіндіні немесе мастиканы
тақтайшалардың тазаланған сырг жағына қондырады. Сонымен
тақтайшаларға ерітінді қондыру алдында олардын сырт жағын
сулайды. Тақтайшапы жағылған қабат-шамен бетке қысадьі және
алдыңғы қондырылгандармен және баумен тегістеп отырғызады.
Жүмыстың еңбек сыйымдылығын азайту үшін әр түрлі
үлгілер, қатарлагыш-рейкалар пайдаланған жөн. Қабырғаларды
үлгілер көмегімен қаптау тік қатарлармен барлық биіктікке
жасалу керек, сосын үлгі алынып аралықтар толтырылады.
Орнатылған қатарлар үлгілер ретінде пайдаланылады. Жүмыс
төменнен жоғары қарай жүргізіледі (7.5-сурет).
205
і)
7.5-	сурет. Қабыргавы керамвка тактайшаларымен каптау:
а - жеке үлгі бойыиша тік қатарға тактайшаларды орнату; б -
сондай, қос үлгі бойынша; 1 — білте тақтайша; 2 — қатарлы
тақтайшалар; 3 - үлгі үстаушы: 4, 5 - жеке (бір жақты) және
қос (екі жақты) үлгілер; 6 - ағаш маяк; һ - қапталатын беттің
бніктігі; а + Ь - тақтайша мен жіктің ені
7.7.	Аспалы төбелер жасау
Аспалы төбелердің міндеті - үйдің ішкі көрінісі тиісті
сәулеттік түр, акустикалық қолайлылық беру жөне күш алатын
жамылғы мен төбе қүралымдары аралыгында әр түрлі
инженерлік жүйелер үстауды қамтамасыз ету.
Аспалы төбелер жасау үшін байланыстырушы ретінде
крахмал, гипс пайдаланып, минералды мақта негізінде өндірілген
типті сәндік-акустикалық тақталар қолданылады
Акустикалық тақтайшалардан жасалған төбелсрді скі тавр
түрін-дегі алюминий бағыттағыштар арқылы бекітсді.
Бағыттағыштар болат қаңқасына арнайы ілгектер көмегімен
бекітіледі. Бағыттагыштарды бекіткен соң фриз тақтайшаларын
тіреу үшін қабырғалар мен бағаналарға металл қума бөлшектерін
орнатады (7.6-сурет).
7.6-сурет.
Аспалы төбелер
жасау:
1 - жабын
тақтайлары:
2 - салпыншақ;
3- арматура
шыбығы; 4 -
аспалы төбенің
тақтайлары;
5 - алюминий
профилі
Тадайшаіврда
жинақтау алдында өлшемдері, фактура, түсі бойынша сорттайды.
206
Тақтайшаларды алюминий профилвдерінің сөрелеріне
кертпелерімен кіргізеді, сөйтіп біртіндеп кезекпен жылжытып.
бағыттағыштар аралығындағы барлық қатар толтырылады.
Тақтайшалар өзара пластмассалық, шпонтілік көмегімен
қосылады.
Тақтайшалардан жасалған төбе көлденеңінен дәлме-дәл,
бір гүсті болу керек, бойлай және көлденең жіктері тура келу
керек.
Акустикалық төбелері және қабырғалар әрлеуі акустикалық
тақтайлардан, ішкі жағы матамен желімделген қүрғақ гипс
сылағының тесілген тақталарынан орындалуы мүмкін.
Тақтайшалар ағаш қаңқаға шегелеп бекітіледі. Тақталар
қаптаудан кейін су эмульсиясы бояуымен сырланады.
7.8.	Бетгерді май күрамдарымен әрлеу.
Майлап әрлеудіц міндеті және түрлері
Майлау жүмыстары үймереттер мен ғимараттар
қүрылыеының аяқталатын кезеңінде жүргізіледі және олардың
беттеріне әр түрлі бояу қүрамдарын қондырудан түрады. Бояу
эстетикалық мақсаттан басқа материалды шіруден және
коррозиядан қорғайды жоне санитарлық-тазалық жағдайларды
жақсартады.
Бояу күрделілік дәрежесі жәнс орыңдау сапасы бойынша
жай, жақсаргылган жөне жоғары сапалы болуы мүмкін.
Бояу қолданатын қүрам түрі бойынша әк желімді,
казеиндік, си-ликат, эмульсиялы, майлы, эмалвдан және т.б.
болады.
Беттерді бояу орны және оларды пайлалану жағдайы
бойынша ішкі және сыртқыға бөлінеді.
Майлау қүрамдарымен бояу кешенді технологиялық
процесіне кірстіндер: бояу қүрамдарын дайындау, беттерді
әзірлеу және оңдеу, беттерді майлап бояу.
Майлау жүмыстары үшів бояу қүрамдары. Бояу қүрамы
кепкенде боялган бетге айқын түсті қабыршақ жасайтын
пигменттер, бірлес-тіруін заттар және басқа қосымша
материалдардың қоспасы болып табылады.
Қосымша қүрамдарға астарлау, жапсырма, тығыпдау
жатады. Астарлау - пигмент және бірлестіретін заттан түратын
майлау құра-мы. Астарлауды кеуекті беттерге сіңдіру және бояу
қүрамып оларға біркелкі сорғызу үшін қондырады. Тығындау
және жапсырма қүрамдарын бояу құрамдары сияқты
бірлестіргішпен өзірлейді, бірақ тол-тыргыштар мөлшері көбірек
болады. Тығындаулар боялатын бетті те-гістеу, ал жансырма
пасталары жеке ақауларды, ойлы-қырлылықгы, жарықтарцы
бекіту үшін арналады. Пигмент органикалық немесе минералды
текті түрлі түсті жүқа тартылган қүрғақ үнтақ болып табылады.
Ол суда, майда және органикалык еріткіштерде ерімеуі тиіс.
Біріктіргіш затгы боялған бетте кепкеннен кейін жақсы
207
жабыса-тын қабыршақ жасау керек. Олар суга ерігіш және ерігіш
емес болады.
Сулы бірлестіргіштерге жататындар: әк, цемент, ерігіш
әйнек, мал шикізаттарынан жасалатын желім (сүйектен, піелден
жасалған, казеиндік), өсімдік желім (бидай және картоп
крахмалы) және синтез желімі.
Сусыз біріктіргіштерге жататындар: табиғи (өсімдік майдан
жасалған), жартылай табиги және жасанды олифа және полимср
шайырлары.
Бояу қүрамдары да біріктіргіш заттың түріне байланысты
сулы және сусызға бөлінеді.
Сулыларға: әк, желімді, силикат, су эмульсиялы жәнс басқа
бояу-лар, ал сусыздарға: майлы бояулар, эмальдар, лактар
жатады.
Әр түрлі қүрамдармен беттерді бояуга дайындау. Майлау
жүмыс-тары қаптау және сылақ жүмыстарын қоса алганда және
еден жасауды (үстіңгі бетін) қоспағанда тек барлық жалпы
қүрылыстық жүмыстар аяқталған соң ғана басталу керек.
Боялатын бетгер майлау жүмыстары басгалуга дейін тазалану
немесе жуылу, ал тереэе жәнс есік жақтау-лары әйнектелу керек.
Сонымен бояу алдында сылақ немесе бетон дымқылдығы 8%,
ал ағаш беттердікі 12% аспау керек.
Бетті бояуға дайындау сырлауға әзір жатық бет жасауга
саяды.
Тазалаудан кейін бетті олифамен жаппай астарлайды, сосын
жарым-жаргылай тегістеу, тығындау және ажарлау жүргізіледі.
Бетті жай бояуға өндеу тск астарлау операциясыиан тұрады.
Бар ақауларды өңдеу үшін тығындап түзетеді, кейін бетті
ажарлайды.
Бетті жақсартылган бояуға өндеу беттерді астарлау,
жарықтарды сөгу, жарым-жартылай жаіу және жагылған
жерлерді ажарлау жоне бет негізіне жақсырақ жабысу үшін
екінші астарлау операциялары жатады.
Бетті жоғары сапалы бояу қүрамына жақсаргылған бояуға
корсе-тілген процестерден басқа ажарлап екі рет жаппай тегістеу
жөне әр қабатты қондырған соң шаңцы кетіру операциялары
кіреді. Тығын-даудың жалпы қалыңцыгы 15 мм аспау керек.
Беттерді бояу. Әрленетін беттерге бояу қүрамы қолмсн және
меха-никаланган тәсілмен қондырылады. Ьояу құрамын
қондыру әр түрлі көлемді және формалы бояу жаққыштар
көмегімен жүзеге асырылады. Бояу жаққыштар дөңгслек және
жазық, ұзын және қысқа сапты бола-ды және айпалыс, қол,
кесік, флейцалы, филенкалыларға бөлінеді. Беяу жаққыппар
жүмыс көлемі кішкентай және жетуі қиын беттерді бояганда
қолданылады. Анағүрлым жоғары сапа және еңбек өнімді-лігін
біліктер қолдану берсді. Бейнелі және күрделі келбет бөлшектерді
бояу үшін (радиаторлар, ағаштан жасалған бүйымдар, түтқалар
жөне т.б.) профильді бояу біліктерін қолданады.
Сусыз бояу құрамдарын механикаланған қондыру
208
лневматикалық бояу қондырғыларымен және пневматикалық
бояу бүріккіштермен жүзеге асырылады. Бояу бүріккіш
қондырғының қүрамына: бояу бүріккіш-пистолет. материалдық
және ауа шлангілері, бояу аіідамалау бағы, май-су үстап алғыш
және компрессор кіреді.
Сулы бояу қүрамдары қол және электр бүріккішпен
қондыры-лады. Қол бүріккіші сорғыш, аралық бақ, сузгілі
соргыш шланг, қысымды шланг, шүмек, қүрық және
форсункадан түрады.
Ішкі бөлмелерді бояу олардың биіктігіне байланысты
еденнсн, басқыштан, майлау үстелінен немесе төсеніштен
атқарылады. Бояу қабаттарын қондыру сыр түріне байланысты
бір немесе екі ретте орындалады.
Әкпен бояу ең арзан және ең аз сапалы болады. Оның
қүрамына тек сілтіге төзімді пигменттер жарамды. Әк қүрамын
конлыру көбінесс компрессорсыз пистолет арқылы
механикаланған тәсілмен жүзеге асырылады.
Желімді бояу ішкі бөлмелерді әрлеудің ең көп таралған түрі
бола-ды. Ол бетке бояу жаққышпен жәнс қол және электр
бүріккішпен қондырылады.
Казеин бояуы сулы бояулардың ішінде ең берігі, бірақ тек
сілтіге төзімді пигменттермен ғана дайындауға болады, әрине
мүндай жағдай бөлмелерді әр түспен безендіру мүмкіншілігін
шектейді.
Силикат бояуы да казеин бояуы сияқты тек сілтіге төзімді
пиг-мснттермен ғана қолдануға болады. Бояу бетке қолмен
немесе механи-каланган төсілмен қондырылады.
Су эмульсиясы бояулар майлау жүмыстарында кең
қолданылады. Олардан жасалған қабыршақ ауа әткізгіш, иілімді
жәнс жууға мүмкіншілік береді. Бүл бояуларды жүмыс
консистенциясына су қосып жет-кізеді және бетке бояу
жаққышпен, білікпен және бүріккіш-пистолетпен екі қабат етіп
қондырады.
Майлау жүмыстарыв үйымдастыру. Майлау жүмыстары
тасқынды әдіспен орындалады, оның ішінде тасқынды-
бөлшектелген ж.эне тасқынды-циклдік ең көп таралған.
Еңбекті тасқынды-бөлшектелген әдіспен үйымдастырғанда
жүмыстыц барлық көлсмі бөлек алы.мдарга, ал алымдардағы
жүмыстар бригаданың мамандандырылған звеноларымен
кезекиен орындалатын жске операцияларга бөлінеді. Звенолар
біралы.мнан келесіге ауысып үздіксіз тасқын жасайды. Соны.мен
эр звено алымда өзіне тапсырылған цикл шегінде дайынлық.
негізгі және аяқтайтын операцияларды орындайды.
Еңбекті тасқынды-циклдік әдіспеп үйымдастырғанда
алымда бірнеше мамандықтың мамандандырылған
звеноларымен кешенді орын-далатын операциялар өзара
үйлестіріледі. Бүл әдісте звеноның әр жүмысшысы күн сайын
бір операцияны қайталап істей береді. Ол звено-ның да, бүтіндей
бригаданың да еңбек өнімділігініңартуына жеткізеді. Әр звенога
209
белгілі бір учаске бөлінеді, онда ол бетгі тазалаудан бастап және
агаш бүйымдарын бояумен аяқтап майлау жүмыстарының бар-
лық операцияларын орынлайды.
7,8.1.	Беттерді оралмалы материалдармен жабу
Түсқагазбен желімдеу технологиялық процесі: түс және
астына желімденетін қагаздарды дайындау: желімді әзірлеу;
беттерді желімдсу және өңдеу; дайындалган бетке астыңғы
кдғазды желімдеу, оны өндеу және ол кепкен соң түсқағазды,
жиектерді желімдеуден түрады.
Алдымен әрленетін беттер дайындалады, сонан-соң
түсқағаздар желімденеді. Сонымен түсқағаздың мынадай түрлері
қолданылады: ірунтталган, ірунтталмаган, жуылатын (арнайы
үлпек жасайтын қүраммен жабылған), түкті (өң жағы әр түрлі
гүкті материалдардыңтүгімен жабылған), металданган (жамылғы
кдбатына слюда немесе металл үнтагы енгізілген), қағаз және
линкруст (пластмасса қабатымен әлде мастикамен қапталган
қагаз негізіндегі оралмалы материал), мата әлде қагаз негізіндегі
поливинилхлорид қабыршақтары, негізсіз поливинил-хлорид
қабыршақтары және өздері желімденетіндер.
Беттерді дайындау. Түсқагазды қатты түтас сылаққа, бетон
жөне агаш беттеріне немесе қүрғақсылаққд желімдейді, сонымен
желімде-нетін бет тегіс, қагты және саңылаусыз болу керек.
Бетгсгі және қуыстар мен жарықтарды тығындап бітейді және
тегістейді, суда еритін бояу дақтары толығынан алынады, сосын
бет ластанудан тазаланады.
Түсқагазды жапсырар алдында кабырға беттері желімденсді.
Түкті және жуылатын тұсқағаздарымен әрлеген жағдайда
беттерді майлы желім немесе синтсз насталарымен тығындап
тегістейді (астына қосымша қағаз жапсырмайды).
Түсқағаз жүмыстарын орындаганда бөлме температурасы
10°С тө-мен, ал желімденстін сылақталған беттің дымқылдығы
8%, ағаш беттікі 12% артықболмау керек. Түсқағазды желімдсу
алдында жогарғы жиек деңгейін белгілсу керек.
Түскағаздармен әрлеу. Оралмалы әрлеу материалдарын
жапсыру үшін КМЦ, “Бустилатң және сирегірек басқа желімдер
қолданылады. Түсқагазды терезе еңісінен немесе терезесі бар
қабырғаның бүрышынан бастап жапсырады. Түсқағазды
басқыштары кең сатыдан желім-дейді. Желі.мделген түсқағазды
екі, сосын төрг қабатпен бүктейді. Жо-гарғы ең шетін қабыргага
қысып жиек қалпын төмен өлшеп түсірілген белгі бойынша
тексереді, сосын оның жоғарғы жағын, үзынан, содан кейін жан-
жағына тегісіейді. Ьүл үшін щеткалар пайдалану керек. Осындай
жүйемен жиектердіңтіктігін және суре ггердің дәл келуін тексеріп
басқа ендерді де жапсырады. Түйіскен жер көрінбеу үшін ей
жиекгерін жарыққа қаратып жапсыру керек. Үстіңгі жиекгер
барлық қабырғалардың түсқағаздары желімделген соң
жапсырылады.
210
Түкті түскдгазбен беттерді қыспақ етіп жапсырады. Желім
қүра-мын 15-20 мин аралықпен 2 рет қондырады, осы уақьгг
ішінде тұсқагаз дымқылданып ісінеді. Желімдеу барысында түқгі
бүлдіріп алмау үшін түсқағазды бір бағьпта тегістеп сипалау
керек.
Линкруст бетке суға ерітілгсн бустилатпен екі рет
желімделген соң жапсырылады. Жазганда алдынгы бетін бүлдіріп
алмау үшін желімдеу алдында линкрустың жайылмаган
оралмасын 5-10 мин ішінде ыстық суға (50-60°С) салып қояды,
сонан кейін оны жаяды және дымқылды жағдайда 6-10 сағ.
(ісінгенге дейін) ұстап отырады. Осыдан кейін ендеріе кесіп
суреттеріп іріктейді. Линкруст табақтарын қыспақтап
жапсырады. Линкрустың жоғарғы жиектерін бүрандалы немесе
жай шегелермен бекітіп, агаш тақтайшалармен, пластмасса
немесе металл бөлшекгерімен жабады. Линкруст толық кепкен
соң кснерлер мен жақтаулар орнатылады.
Мата нсгізіндегі поливинилхлорид қабыршақтармен
беттерді әрлеу мына жүйелілікпен жасалады: қабырға бетіне
бустилат немесе ПВА эмульсиясының ерітіндісін жағып, 20 мин
үстайды, қабыршақтарды асыра басып немесе қыспақтан
жапсырады. Асыра басып жапсырганда өңін астына қаратып,
ендерді бірінің үстіне бірін салады, сосын біркелкі желім
қүрамын жағады. Қабыршақ 10-15 мин откеннен кейін
жапсырылады.
Түсқагаз жүмыстарын қабыддаганда ендердіңтүстері дүрыс
гаңда-луына, қиғаштану, тыржық, көпіршіктер болмауына
ерекше назар аудару керек және түсқағаз бетінде дақтар болмау
керек. Кенерелер мен жақтаулардың жиектерін түсқағазбен
желімдеуіе болмайды. Көршілес ендердің жапсарындағы сурет
эле.меиттерін 1,5 мм артық жылжытуга болмайды.
7.9.	Әйнек жүмыстары. Жүмыс міндеті жоне түрлері
Үймеретгер мен ғимараттардың сәуле өткізгіш қоршаулары
болмелерге табиғн жарық түсіру және адам өмір сүруі және
қызмет етуінс қолайлы жағдайлар жасау үшін арналады.
Әйнск жүмыстарын орындағаида мынадай шыны түрлерін
пайда-ланады: терезенің табақ ойнегі (қалыңдыгы 2-6 мм),
жыліыратылған табақ әйнек (5-7,6 мм), жылтыратылган және
жылтыратылмаган көрме әйнек (6,5-7,0 мм), әшекейлі табақ
әйнек (4,5-6,0 мм) және түрлі түсті арматуралангәи, күннеи
қорғайтын табақ. жылылықты қоргайтын, профильді әйнек тері.
қуыс әйнек блоктары, әйнек пакеттері, суа-рылган әйнек
габақтары, шлак-ситалдар, стемалиттер және т.б.
Әйиек материалдары дара, қосарланған және қос қабат
жақтауларда бекітіледі. Ойықтарды әйнектегендс сыр
шеберханаларында әзірлейтін және объектіге дайын түрде
жеткізілетін олифасыз бітегіштер қолданады.
Әйнектеу кешенлі процесі мыналардан түрады:
211
шеберханаларда орындалатын дайындау (әйнек кесу, бітегіштер
және баска бекіткіш материалдар әзірлеу) процестері, көлік
процестері (орнату орнына арнайы ыдыспен әйнек және басқа
бекіткіш материалдарды жеткізу) және әйнек қондыру
процестері.
Өлшенбейтін терезенің табақ ойнсгі пішу технологиялық
карта-лары бойынша көбінесе орталық шыны шеберханаларында
кесіледі, ал жүмыс көлемі аз болса терезе әйнегін кесу пішетін
үстелдермен жабдықталган арнайы белгіленген бөлмслерде
гікелей қүрылыс объекгісінде орындалады.
7.10.	Еден жасау
Еден — жер немесе жабын тақталары үстіне орнатылатын
құрама қүралым. Еденнің жиынтыгын және жеке қабагтарының
қүралымдық орындауын оның үйгарылған пайдалану
жағдайларымен анықталады (7.7-сурет).
7.7-	сурет. Едендердін күралымдык үлгілері:
1 -- жабын; II - түтастыргыш; Ш - су айыргыш; IV - төсеніш
қабаты; V - қабатша; VI - жылу-дыбыс өткізбейтін қабат; VII
— көтергіш элемент, 1 - керамика тақтайша; 2 — цемснт-қүм
ерітіндісі; 3 - битум мастикасындагы гидроизол; 4 — бетон; 5 -
битум мастикасы; 6 — қиыршықтас: 7 — үйілген топырақ негізі;
8 — тақтайлар; 9 - төсеніштер; 10 - тақтайдан жасалған төсем;
11 - екі қабатты толь; 12 - кірпіш діңгек; 13 - топырақ; 14 -
паркет; 15 - пергамин қабаты; 16 - керамзит малта тасы; 17 -
еден астының жабын тақтасы; 18 - паркет тақтайы; 19 — ағаш-
талшықты тақтадан (АТТ) жасалған төсем; 20 — қүм
Еденнің тікелей пайдалану әсеріне ұшырайтын үстіңгі
элементін жабу (“нағыз** еден) деп атайды. Еденнің жабу түрі
оның атымен анықталады: паркет, тақта, мозаикалық және т. с.
212
Еденнің жабуы мен еден орналасқан үймереттің жүк
көтеретін элементінің аралыгында әр қайсысының нақты
функциональдық мін-деті бар аралық қабаттар болады: кабатша,
түтастырғыш (жиыстырма) су айыру, жылылықты өткізбеу,
дыбыс өткізбеу, төсеніш қабаты.
Қабатша — едсн жабуы мен астыңгы қүралымның өзара
қатысты-гын кдмтамасыз стетін қдбат. Жабутүріне байланысты
кабатша қалындығы не 0,6-і мм арнайы жабысқақ
мастикалардан, не 10-15 мм ерітіндіден жасалады.
Түтастыргыш - тыгыз қыртыс жасауға және сөйтіп
сусымалы жә-не қатты емес жылылықты өткізбейтін қабаттар
бойынша шоғырлан-ган күштерді үлестіруге, еденге нақты еңіс
беруге жане липолеум, синтез тақтайшалар және т.б. жүқа
қабатты жабуларға негіздер жасау үшін қызмст атқаратын қабат.
Су айыру — ағынды сулар жабу аркылы үстінен немесе жер
астын-дағы сулар капилляр арқылы астынан көтеріліп ену
мүмкіншілігінен едсннің аралык қабатгарын қорғайтын қабат.
Жер астындағы сулардың капилляр арқылы көтерілуінен
айыруды битум сіңірілген қиыршық тастан, асфальт-бетон
кабатынан немесе желімделетін оралмалы материалдардан
орындауға болады.
Битум сіңдіріп киыршық тастан жасалатын айыруды
қиыршықтасты төсеген соңорындайды. Сіңдіру қолмен немесе
жүмыс көлемі үлкен болғанда қалындығы 6 мм дейін жаппай
қабатпен ыстық битумды автогудронатормен жүзеге асырылады.
Желімдеген су айыру В15 класс бетонынан жасалған
түтастырғыш бойынша орындалады. Еден қүралымдарына
оралмалы материалдарды жапсыру оралмалы материалдардан
шатыр жапқанда қолданатын тех-нологиялық тәсілдср.мен
жүзеге асырылады.
Ағынды сүйықтардан айыру олардың түрі және агрессивті
дәрс-жесіне байланысты қүралымдық іиешімдері бойынша
бөлінеді.
Ыейтрал сулар, түз ерітінділері. сілтілер және
кышқылдардан битум және қарамай негізіндегі материаддардан
- гидроизол, толь, ыстық битум мастикасы және т.б. жасалған
желімдейтін жәнс жагылатын су айыру қолданады. Басқа
ерітінділер ағуына қарсы айыруды бутил каучук (бутозол
тіліктері, бузилкорлар) негізіндегі материалдар-дан жасайды.
Синтездік майлар, эмульсия, органикалық еріткіш, сүйық
отын-нан қорғау үшін полимер материалдарынан. не эпоксид
және басқа майга төзімді композициялардан желімдейтін айыру
жасалады. Мүндай су айыру әдетте жүқа кдбаттары әйнектормен
арматураланып кеп қабатты болып жасалады.
Жылу айыру - еденніңжалпы жылу өткізгшітігін азайтатын
қабат. Әдетте жылылықты өткізбеу пайдалану кезеңіңде әр түрлі
температу-ралық тәртібі бар жер және бөлмелер аралығының
жабынғы бойынша еденнің қүралымдық шешімінде қаралады,
ол төгу, қүрама немесе түтас қүйма түрінде болуы мүмкін.
213
Дыбыс өткізбеу — көршілес бөлмелерде соқпа шу
дыбысының қысым деңгеііін төмендету үшін тек аралық
жабынгы бойынша еден қүралымында қаралатын қабат.
Тосевіш қабаты (дайындау) - еденнің топырақ негізіне
пайдалы жүктерді үлестірутек жербойынша еден қүралымында
қаралатын қабат. Ол екі түрде орындалуы мүмкін: класы В20,
ВЗО, В40 бетоннан — қатты және балшықты бөлшектер мөлшері
3% артық емес ірі түйір-шікті қүмнан және қиыршық тастан -
қатты смес етіліп.
Құмнан және қиыршық тастан жасалган қатты емес
төсеніш қаба-ты міндетті тығыздаумен 100 және 200 мм сәйкес
қабатпен жобалық кдлыңдыққа дейін төселеді.
Бетоннан жасалган қатты төсеніш қабат еңаз қалындықпен
(80-100 мм) тоселеді.
7.10.1. Еден жабуларын жасау
Жабындар кслесі топтарға бөлінеді: тұтас қүймалы, агаштан
жа-салгандар, синтездік оралмалы материалдардан және дара
тақта элементтерден жасалгандар.
Едеввіц түтас қүймалы жабуын жасау. Түтас қүймалы
жабулар бе-тон, мозаикалық (террацалы), цемент-қүмды,
полимер, полимер-бе-тон, полимер-цемент және кселолит
қоспаларынан орындалуы мүмкін.
Бетон жабулары қүрама тақталар, су айыру,
түтастырғыштан тү-ратын және тазаланып цемент сүгімен
астарланған негізге төселеді. Бетон жабындарын жасау
технолопіясы төсеніш қабатын орындау тех-нологиясынан әрлеу
және бет қабатын нығайту бойынша қосымша операциялар
жиынтығымен ерекшсленсді.
Жабынның механикалық төзімділігін котеру, оның
сіңірмеушілігін азайту үшін бетонның үстіңгі беті 3-5 мм
қалындыққа фрезермен жәнс 1-2 мм қалындыққа ажарлаумен
алынады, сосын флюаттар және тығыздайтып қүрамдар
сіңдіріледі. Барлық қажечті ондеулер орындал-ган соң бетке
полиуретон лагынан қорганыш қабыршақ қондырылады. Лак
қолмеп немесе лак ерітіндісі алдын ала астарланған бетке 2-3
қабат механикалық гозандатумен қондырылады.
Цемент-қүмды жабындар бетон жүмыстарының
технологиясы бойынша қалыңдыгы 20-30 мм бір қабаттан,
маркасы 200 ксм емес ерітіндіден жасалады. Еденді ауыр
механикалық күш түсетін жағдайда пайдаланғанда цемент-
қүмды жабулар екі қабаттан түрады: астыңғы қабаты -
қалыңдығы 20 мм, маркасы 400 цемент-құмды ерітінлісінен:
үстіңгі қабат қалындығы 20 мм, маркасы 500 болат жоңқасы,
цемент және су қоспасынан түрады.
Мозаикалық (террацалы) жабындар астыңғысы цемент-
құмды ерітіндіден жасалған қалыңдығы 40-50 мм және үстіңгі
бсті мозаика қоспасынан тұратын қалындыгы 20-25 мм екі
214
қабаттан түрады. Мозаика қоспасы ақ немесе түрлі түсті
портландцементтен, мәрмәр, гранит немесе базальт үнтагынан
және минералды бояулардан түрады.
Жобада көрсетілген түс пен өрнеқгің кескінін сақтау үшін
ерітін-дінің төсеніш қабатына батырылатын әйнек, жез, мыс,
тог баспаіггын болат, пластмассадан жасалған шекгеуіш тілімдер-
талшықтар қолдана-ды. Бетон қажетті берікгікке жеткен соң
оның бетін толтырғыш түйір-лер ашылғанға дейін электр
ажарлау машиналарымен тегістеледі (7.8-сурет).
7.8-сурет. Талшықтарм бар мозанкалық еден:
1 - тосеніш негіз; 2 - жиыстырма; 3 — талшықтар; 4 —
мозаикалық жабын
Жіксіз полимер жабындар гегісгеу түтастырғыштар бойынша
орындалады. Жабу қабатының қалыңдыгы 3-4 мм болады.
Мастика қүрамына біріктіргіш. модификациялайтын қосымша,
толтырғыш, қатыргыш және пигменттер кіреді.
Су дисперсиясы, полимерлер негізіндегі мастиканы бүркіп
қопды-руга болады, шайырлар негізіндегі мастикалар не ауасыз
тозаңдату әдісі бойынша арнайы қондырғымен, не тұтастырғыш
бстіне еркін қүюмен қондырылады. Мастикалардың барлық
түрлсрі де қабырғадан бастап ені 1-1,5 м тілі.мдер.мен
орындалады. Бір жолғы қондыру қабат қалыңдығы - 1-1,2 мм.
Әр келссі қабат алдыңғы кепкеннеп немесе қатқаннан кейін
конлырылады. Мастиканы қүйып қондырғаңца бола-тын ауа
көпіршіктсрін жою үшін қабатты шанышпалы білікпен
нығарлайлы.
Ксилолит жабындары дымқылдығы 60% дейін бөлмслерде
20 м.м қалыңдықпен орындалады. Ксилолит қоспасы объектіде
қылқан жапырақты ағаштың үгіндісі, күйдіргіш магнезит,
хлорлы магнийдіңсу ерітіндісі және пигменттерден дайындалады.
Қоспаны дірілдетіп тығыздаусыз агаш маяктары бойынша
215
“біреуден ксйін“ тілімдермен тәсейді. Маяк тақтайшалардың
қалындығы ксилолит жабынның жобалық қалыңдығының
жартысынан артық болу керек. Қоспаны төсегенде түзеткішпен
тегістейді, қоспамың артығын қабатгың ішіне қарай басып
енгізбей, жылжытады. Сосын қоспаны таптағыштармен керскті
белгіге дейін тығыздайды.
Ағаш жабулар сүргіленген жөне паркет тақтайлардан (дара,
мозаи-калы және қалқанды), кеспелтек шашкадан, агаш-
талшықты жоне ағаш-жоңкдлы тақталардан орындалуы мүмкін.
Паркеттен жасалған жабуды периметрі бойынша кертпесі
және тарағы бартерме жүқа тақтайшалардан тегіс құрғақ негізіе
төсейді. Ағаш қалқандардан жасалған паркет еденін жаппай агаш
тосе.мі бойынша немесе цемент-қүмды, не асфальт
түтастырғышқа тікелей төсейді. Негізге тақтайшаларды ыстық
және суық мастикалармен әлде (ағаш негізге) шегелеп бекітеді.
Паркет еденін мастикамен мына жүйемен орындап бекітеді;
жүмыс орнына паркет тақтайшалармен жайылады: маяк
қатарлары бөлінеді және белгіленеді; суық мастика учаскелеп
құйылады және тегістеледі; паркет тақтайшалары төселедк
бүрыштардағы және қуыстар жанындағы жанасу жерлері
өңделеді; кенерелер орнатылады, фриздер жасалады,
табалдырықтар сүргіленеді, еден беті ажарланады: еден бетін
лақтайды немесе балауыз мастика-сымен жалтыратылады.
Тақтайшаларды орнату алдына негіздің азғантай учаскесіне
қа-лыңдығы 0,5 мм мастика қабаты қондырылады және оны
тісті қалақ-шамен тегістейді. Тақтайшаларды мастика
қондырылған соң лезде тосеу керек.
Паркетті төсеу
таңдап алынған сурет
түріне байланысты,
олардың ішінде ең оңайы
және жиі қолданатыны -
тік және киғаш елка, түзу
және жайылған шаршы-
лармен, фриз және
сызық елкамен (7.9-
сурет).
7.9-сурет. Паркет тосеу
тәсілдері:
а — елкамен б — “қиғашң
елкамен; в - тік
шаршылармен; г —
жайылған шаршылармен;
д — фриз және сызық
өлкамен; 1. — бау, 2 —
елка; 3 - сызгыш: 4 —
фриз
216
Тақтай жабуды төсеніштер (лагалар) бойынша жасайды.
Төсеніш-тер қалындығы 29 мм тақтайлар астына 400 мм, ал
қалыңдығы 37 мм тақтайлар астына 600 мм аралыкпен салынады
және олар ені 100 мм ағаш-талшықгы тақталардан жасалган
дыбыс өткізбейтінтөсемге немесе калындығы 20 мм дейін қүргақ
қүмнан жасалған негізге орнатылады. Төсеніштерді жарық түсу
немесе адамдар жүру бағытына көлде-нең орнатады.
Тактайларды біріктіріп топтастыратын қүраддар пайда-ланып
алыс қабырғадан бастап төсейді. Тақтайлар төсеніштерге шеге-
леніп бекітіледі (шегелер үзындығы тақтайлар қалындығынан
2,5 есе аргық болу керек). Тақтайлардың әрқайсысын жеке бір
ізді бірікгіріп (паркет төсілі) немесе олардың 6-10 жиынтығын
топтастырып (пакет тәсілі) төсеуге болады.
Қалканды паркеттен жасалған жабуды паркет қалқаны
еніне тең аралықта орналасқан тосеніштер бойынша жасайды.
Бөлме бүрышын-да бірінші қалқан орнатылады, сосын бау
бойынша қабырганы жагалай қалқандардың маяк қатарларын
гөсейді. ІІІеткі қалқандар қосым-ша болады, олар орын
бойынша кесіледі.
Ағаш-жоңқалы тақталардан жасалған жабындар да
төсеніштер бойынша төселеді. Тосеніштер ретінде қырлы
бөренелерден басқа ағаш-жоңқалы тақтайдан жасалған ені 80-
100 мм тілімдер пайдала-нады.
Ағаш-талшықты тақталардан жасалған жабуларды
шегеленетін негіз бойынша да, түтас қүймалы түтастырғыш
бойынша да тосеуге бола-ды. Шегеленетін негізге тақтайларды
желімлеп жапсырады жэне периметрі бойынша адымы 80-100
мм, үзындығы 20-30 мм қағылады. Тақгайларды түтас қүймалы
гүтастырғыштарға ыстық және суық мастика-лармен желімдейді.
Жапсарлар тыгындалып майлы эмальдармен бояу.
Сянтетикалы материалдардан жасалтав еден жабуларын төсеу.
Еден жабулары ретінде пайдаланатын материалдардың кең
таралған түрлері синтетикалық негізсіз поливинилхлорлы,
кеуекті пластмасса негізіндегі поливинилхлорлы, мата негізіндегі
піфталды, мата негізін-дегі полиэфирлы линолеумдер, релин,
мага негізіндегі синтетикалық кілем жабындар, воросолин және
т.б.
Линолеумды төсеу процесіне кіретін операциялар мыналар:
пішу, шеттерін кесу, желімдеу. Жүмыс барысына дейін бөлмеге,
пәтсрге, сскцияға, үймеретке пішу каргасы жасалады. Линолеум
негізге толық немесе тек қүрғақтай шеттері ғана желімденіп
төселуі мүмкін. Ең жақ-сысы линолеумды үш түрі бар желімдер
мен мастикалар арқылы жап-сырған жөн: дисперсиялық,
бигумдар және синтетикалық негіздерін-дегі шайырлар мен
каучуктар.
Линолеумды пішуді үзындығы бойынша 3-4 см (отыруына)
және ені бойынша әр түйіскс 10 см (кесуге) артығырақ жасаған
жөн. Лино-леум түйістері әр түрлі тәсілдермен қосылады. Кейде
оларды аддын ала арнайы машиналармен жоіары жиілікті тоқпен
217
пісіреді. Линолеум түйістерін төсеу барысында жартылай
автоматгармен орындаған үтымды.
Линолеумды төсеген соң бөлме периметрі бойынша ірге
бастырғыш не гальтсрдер бекітіледі, ол не ағаштан жасалган, не
поливнил-хлорлы болуы мүмкін. Линолеум желімдеу барысында
кампаю не кө-піршік пайда болатын жагдайда оларды тесіп
ауаны шығарады, сосын осы жерге жүктеме қойылады.
Ені 1,1-3,0 м түкті оралмалы матерналдар алдын ала
тазаланған және дайындалған негізге төселеді. Жиыстырма
поливинилацетатгы эмульсияның су ерітіндісімен астарланады
және полимерцемент ері-тіндісімен тегістеледі.
Кілем жабындар түгін бір жағына қаратып дайыңцалған
жиыстыр-ма бойынша жазылады, сосын жиектері орын бойынша
кесіледі. Кілем жабын осы жағдайда отыруын түрақтандыру үшін
4-5 күн үсталады. Төсеу алдында кілем жиектері түйіс астына
берік матаның тілімі төселіп синтетикалық желіммен
желімденеді. Дайындалган жабын алдын ала орнатылған ірге
бастырғыш астына енгізіледі.
Еденвід тақтайша жабулары синтетикалы, керамикалы
тақтайша-лардан және ірі өлшемді тақталар мен блоктардан
жасалады. Синтетикалы тақтайшалардан жасалған жабулардың
төсеуі түзу жөне диагоналңды қатарлармен орындалуы мүмкін.
Едснді белгілеу бөлменің сай-ма-сай жақтары орталарының
арасына бау тарту арқылы геометриялық центрді табудан
басталады. Тақтайшалардың диагоналвды қатарларын төсеу үшін
центрден өтетін диагональды сызықбелгіленеді. Бүл бас өстсрде
тең радиустар белгілеумен жүзеге асырылады.
Керамякалық тактайшалар бетон негізі немесе цемент-
қүмды ері-тіндіден жасалған жиыстырма бойынша тоселеді.
Төсеу алдында олар түсі, түрі және өлшемдері бойынша
сортталады. Тактайшаларды төсеу алдында қабыргаларға таза
сденнің белгісі шығарылады. Осы белгі бойынша бөлме
бүрыштарында, үзын қабырғалардың ортасы бойынша ерітіндіге
тақтайша-репер орнатылады.
7.11.	Әрлеу жүмысгарын тотенше жағдайларда өндіру
ерекшеліктері
7.11.1.	Әрлеу жумыстарын қысқы жаедайларды өндіру
Сылақ жүмыегары ішкі бөлмелерде ауа температурасы 10
°С төмен болмаганда орындалады, ал қолданатын сылақ
срітіндісініңтемперату-расы оны қондыру мерзімінде 8 °Стөмен
болмауы керек. Тастан не кірпіштен қатыру тәсілімен қаланган
қабырғаларды сылақтау тек қабырға қалындығының
жартысынан кем емес тереңдікке сылақ жағынан қалау
жібігеннсн кейін ғана рүқсат етіледі. Мүндай жағдайларда
қабырғаларды жібіту үшін қалауды қирататын ыстық су
қолдануға бол-майды. Тез сууға бейімделген ішкі беттер (терезе
218
қүламалары, қуыстар) электрмен жылыту арқылы сылактанады.
Кірпіш құралымдарының дымқылдығы оларды сылақтау
мерзімінде 8% аспауы керек. Сылақ жүмыстарын тек орталық
жылыту және желдету жүйелері жүмыс істейтін бөлмелерде ғана
жүргізу керек. Егер жылыту жүйесі жүмыс істемесе, жылыту
және кептіру әр түрлі жылытқыштармен - электрлі калори-
ферлермен, жылыту-желдету қондырғыларымен - жүзеге
асырылады.
Үймереттердің сыртқы беттерін кәдімп ерітінділермен
сылақтау 5 °С төмен емес температурада рүқсат етіледі. Бүдан
төмен темпера-турада сылақты аязга қарсы қосымшалары (сахар,
натрий нитриті) бар ерітінділермен орындау керек. Теріс
температуда орындалатын сылақтың барлық қабаты бір смена
аралығында қондырылады. Әр келесі қа-бат алдыңғы қабат
кепкен соң қондырылады. Тегістеу алдында беттер сылақ
ерітіндісін дайындағанда пайдаланған химиялық қосымшалары
бар сумен суланады.
Қаптау жүмыстары. Қысқы жағдайда ішкі қаптау
жүмыстарын жүргізгенде бөлмелердің сыртқы қабырғаларының
қасындағы темпера- гура 10 °С төмен, ал қабталатын бет 5 °С
темперагурасына дейін жылытылуы керек. Ерітіңділер, желімдер
және мастикалардың темпера-турасы 15°С томен болмауы керек.
Қаптауы дайын бөлмелерде жүмыс аяқталган соң 15 күн ішінде
10°С томен емес температураны сақтау керек.
Қысқы жағдайда ішкі қаптау жүмыстарында беттердің
дымқылдығына және оларды кептіруге ерекше назар аудару
ксрек.
Теріс температураларда сыртқы қаптау жүмыстарын
жылытылған су желімдерімен де, мастикаларымен де орындауға
болмайды. Егер сыртқы бетгерді мүзданып, кдтып түрса қаптауға
болмайды, сондықтап оларды қаптау алдында тазартып, қүрғату
керек.
Әрлеу жүмысгары. Қысқы жағдайда, жауын, қар жаууда
үймереттер мен гимараттардың сыргқы бсттерін әу жэне цемент
қүрамдарымен бояуга болмайды. Ауа температурасы -20 °С
болганда беттері перхлорвинил және цемент-перлхлорвинилды
аязға төзімді бояу қүрамдарымен бояуға болады. Осы бояулардың
бірнепіе қабаттарын теріс температурада қондырғанда, әр
қабатгың гөзу үзақтылығы бір тәуліктен кем болмауы керек.
Әрлеу жүмыстарын өндіру тек тұрақты температурасы бар
бөлмелерде гана рүқсатетіледі. Бояулайтын беттержақсы кеітгір-
ілу керек және еденнен 0,5 м биіктікте температура 8 °С төмен
болмауы керек.
Әннек жүмыстары. Қыс мерзімінде тек ауа темперагурасы
15 °С төмен емес жылытыліан бөлмелерде ғана рұқсат етіледі.
Терезе жақтаулары қардан және мүздан тазалану керек,
темиературасы 10 °С төмен емес жылы бөлмеге апарылып және
онда 2 тәулік бойы толық кепкенше сақталу керек. Аяздан
әкелінген әйнекті тек ол жылынып және кепкен соң ғана кесуге
219
болады. Жылы бөлмеден әйнектелген жақтауларды шығару және
оларды орындарына орнату тек желім кепкен соң ғана
(әйнектелгеннен кейін 2-3 тәуліктен кем емес) рүксат етіледі.
Теріс температураларда сыртқы әйнек жүмыстарын
орындауга тек жақтаулардан алып және жылы бөлмеге апаруға
мүмкіншілік болмаған жағдайда ғана рүқсат етіледі. Бүл жағдайда
желімді 20 °С дейін қыздыру керек.
Едея тесеу. Еден төсеудің барлық түрлері де қысқы мерзімде
жылыгылған бөлмеде өндіріледі. Қолданатын материалдар, негіз
және бүрын орындалған еден элементтері жылытылып, кеітгір-
ілу керск. Бөлмеде жұмыс өндіргенде еден деңгейіндегі
температаура мынадан төмен болмауы керек: 5 °С - еденнің
цемент ерітінділері және бетон-дардан жасалған элементтер
үшін; 8°С — паркет жабулары үшін; 10 °С - ксилолит жабулары
және еден элементтері үшін; 15 °С — мастикадан жасалған
жабулар, линолеум және полимер тақгайшалары үшін.
7.11.2,	Әрлеу жумыстарын ыстық мерзімде ендіру
Ыстық ауа райында желмен тіркесе әрлеу жүмыстарын
өндіргенде қолданатын ерітінділерден су булану процесі
күшейеді. Мүңдай жағдай орндап жатқан сылақтың біреіктік
сипаттамасына теріс әсерін тигізе-ді, қаптамалар сапасын
төменсдетеді, қаптама тақтайшаларының қабаттасуына әкеліп
соғуы .мүмкін.
Осыған байланысты қүргақ ыстық және дымқыл ыстық
ауа райында дәстүрлі цемент-қүмды ерітіңділер орнына жоғары
түрақты-лығымсн сипатталатын кремний органикалық
ерітінділер және поли-мерцемент байланыстырғыш негізіндегі
паста тәрізді күрамдар қолданған өте ұтымды.
Үймеретгер мен ғимараттардың қасбетін қүрғақ ыстық ауа
райында күн сәулесінің тәкелей әсер етуінде, жауын-шашын
кезінде немесе одан кейін, күшті жел болғанда бояуға болмайды.
Ыстық ауа райында әк қүрамдары мен қасбеттерді бояуға түстен
кейіп, беттерді мол сулап кірісуіс болады.
7.12.	Процестердщ жәве әрлеу жабуларыныц саиасыв бакылау
Сылақ жүмыстарыв өндіру барысында сылақтегіс болуына,
сы-лақтанатын бетпен берікіі түтасуына көңіл бөліп, әрлеу
қабатгарының беріктігін тексеру керек. Тегіс еместері ҚМЕ
рүқсат етілетін шекте болуы керек.
Түтас сылақтың бетінде сызат, жарық, доңес, қабыршақ,
қампаю, кебу және т.б. бол.мауы керек. Құргақ сылақ
былқыддақ, дақ және иілген жері (түйістерде 1 мм аргық) болмау
керек. Табақтардың түйіскен жерлері үқыпты бітелу керек.
Қаптау барысында өстерді бөлу; беттерді тегістеу; қырлар
мен жа-зықтың тіктілігін; қаптау қатарларының көлденеңцігі
мен тіктілігін; біртүсті кдптама біртүрлі болуын; бет пен қаптама
аралығындағы кеңістік ерітінді не мастикамен толық толуын;
сыртқы қаптаманың жіктері су өткізбейтіндігін бақылау керек.
Сулы бояу әрлеу жүмыстарында бір өңді болу керек, дақтар,
шашырандылар, бояу жаққыштың іздері болмауы керек. Жалпы
220
беттс көзге түсетін жергілікті түзетулер жасауга болмайды.
Сулы емес бояуларды бір өқці фактура болу керек және
қүлпырау, әжім, астыңгы қабаттардың көрінуі болмау керек.
Түсқдғаз жүмыстарып қабыдцағанда назар аударатын жағдай
түсқағаз өңдері бірдей болу керек және олар түзу, әжімсіз,
көпіршіксіз желімдену керек. Түсқағазбен ірге бастырғыштардың
және жақтау-лардың шеттерін желімдеуге болмайды.
Әйнек жүмыстарын қабылдағанда келесі сапалы
көрсеткіштерге назар аударып, тексеру керек: бітегіште жарық
болмау керек, ол әйнек жақтаулары қиюынның беттерінен
сыдырылмау керек; әйнекпен жанасу жерінде бітегіштің кесіндісі
тегіс және жақтау қиюына қатар болуы керек.
Едев госеу жүмыстарының еден астына негіз жасаудан
бастап бақыланады. Топырақгы негіз өте үқыпты тегістеліп және
онда лайық-ты жобалық еңіс болу керек. Құрама темір бетон
аралық жабын тақталары бойынша еден төсегенде тақталар
арасындағы, тақталар мен қа-бырғалар арасындагы барлық
саңылаулар маркасы 100 кем емес цемент-қүмды ерітіндімен
бітелуі керек.
Еден элементтерін қабылдағанда қабат қалыңдығы,
қолданатын материалдардың сапасына қойылган талаптарды
сақтау, әр қабаттың тығыздалу дәрежесі, астыңғы қабатпен
түтасуы, еден элементтерінің басқа қүралымдарға жанасу
дүрыстығы; еденнің әрлеуі жөне дара ма-териалдардан жасалған
еден суретгерінің дүрыс қалыгггасуы тексері-леді.
7.13.	Әрлеу жүмыстарын жжсагандагы қауінсіздік техникасы
Ішкі сылақ жүмыстарын өндіргенде беріктік және
тұрақтылыққа сай келетін гөсеніштер қолдану керек. Сыртқы
тірек-ағаштарда ярустар бойынша қоршаулар болу және
қабырғаға сенімді бекітілуі тиіс.
Ерітінді сорғыштарымен жұмыс істейтін оператор-
жүмысшыларда қорғаныш көзілдіріктер және респираторлар
болуы ксрек.
Қаптаушылардың жүмыс орындары жүмысты өндіргенде
толық қауіпсіздікті қамтамасыз ететіндей үйымдастырылуы
керек.
Жарылуға қауіпті және адам денсаулығына зиянлы үшпа
бу шыга-ратын полимерлер негізіндегі желімдср мен мастикалар
қолданып жүмыс жүргізілетін бөлмелерде мәжбүрлік тартып-
шығаратын желдеткіштер орнатылуы керек.
Әрлеу жұмыстарын өндіргенде механизмдер
ме.ханикаландырылган қүрал-саймандар, ток қабылдағыштар,
төсеніштер мен ағаштарды пайдалану ережелері сақталу керек.
Әйнектерді және басқа материалдарды әйнек жүмыстарын
биікте орындағанда арнайы жәшіктерде сақтау керек. Әйнекті
көтеретін аймақ және жүмыс өндірілетін жерлер үқыпты
қоршалу керек. Сыртқы әйнектерді сүртерде және қондырарда
әйнекші қорғаныш белдігін пайдалану керек.
221
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ҮЙМЕРЕТТЕР МЕН ҒИМАРАТТАРДЫҢ
ҚҮРЫЛЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ
8.	НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР ЖӘНЕ РЕТТЕУШІ
ЕРЕЖЕЛЕР
8.1.	Қүрылыс объектілерін атқаратын міндетіне және
қүрылыс-қүралымдық снпатгамасына қарап бағалау
Құрылыс өндірісінің негізгі онімі үймереттер мен
гимараттар болып табылады.
Үймереттер — көтергіштер мен қоршаулардан немесе
олардың жиынтығынан (көтергіштер мен қоршаулардан)
қүралган қүралымдардан жасалған, жер үстінде өзара түтасатын
аумақ болып қалыптасқан қүрылыс жүйесі. Онда адамдар
түрады. болмаса атқаратын міндеттеріне байланысты келіп-кетіп
жүмыс істейді. Және ол түрлі өндірістік проиес герді атқару үшін
пайдаланылады.
Ғимараттар — түрлі өндірістік процсстерді атқаруға, түрлі
мате-риалдарды, бүйымдар мен жабдықтарды сақтауға,
адамдардың болуына, жүк және адамдардың алмасыи тұруына
және басқа да мақсаттарға пайдаланылатын құрылыс жүйесі.
Ғимараттар аумақты, жазықты немесе ұзынша. жерастылық.
жерүстілік және жердегі болып келеді.
Телевизиялық мүнаралар, көпірлер, стадиондар тағы
басқалар гимарагтар болып табылады.
Үймереттер мен ғимараттар пайдалану мақсатына орай
ондірістік және азаматтық, инженрлік және гидротехникалық
болыи болінеді (8.1-сурет).
222
8.1-	сурет. Қүрылыс объектілершіц жіктелуі
Өндірістік ғимараттар - өнеркәсіп және ауыл шаруашылыгы
өндірісін орналастыру, адамдардың еңбек етуіне және
технологиялық жабдықтарды пайдалануга қажетгі жагдайлар
жасау үшін қыз.мет етеді.
Азаматтык үймереттер мев ғимараттар — түрғын үйлік және
қогамдық болып бөлінеді. Тұрғын үймереттері қатарына
адамдаардың түрақты түруына арналған жатаханалар мен
қонақүйлер жатады. Қоғамдық үймерсттер мен ғимараттар
тұргындарға әлеуметтік қызмет етуте (мектептер, театрлар,
мүражайлар, ауруханалар) арналган; қоғамдық ғимараттарға
метрополитендер, стадиондар және басқдлар жатады.
Барлық өндірістік және аза.маттық ғимаратгар, инженерлік
қүры-лыстар кеңістікке орналастырылуына қарай жинақталған,
жслі-бойлаган, территориялық-шашылыңқы түрлеріне бөлінеді.
Жинакталғаіі объектілер — шектелген тсрриторияіа орналасуы.меп
сипатталады. Желі-бойлаіан объектілерге көпірлер. тоннелдер,
эстакадалар, жолдар, құбырлар жүйелері және басқалар жатады.
'Іерриториялык-іпаіпылыцкы объекгілер бір-бірінен мақсаты
жағынан байланыспаған, едәуір қашықтықта орналасқан,
пайдалану мақсаты жағынан бір-біріне байланысты емес
(мәселен, ауылдық жерлердегі түрғын үйлер және азаматтық
ғи.мараттар, автомобиль және теміржол бойына орналасқан
үймереттер мен ғимараттар).
Қүрылыстық-технологиялық белгілері жағынан бүл
объектілер біртекті және әртекті болып бөлінеді.
Біртекті объектілер — бірыңғай қүралымдарды қолданумен
223
ерекше-ленеді. Сондықтан мүндай объектілер бүртүрлі тұрақты
технологиялар бойынша салына береді. Бүл объектілер біртүрлі
және әртүрлі учаскелерден түруы мүмкін. Оларда атқарылатын
жүмыс көлемі мен мөлшері қүралымдарды жинақтау реттілігі
мен әдістеріне байланысты болады.
Біртекті объектілердің мөлшері мен көлемі бірдей және
бірнеше рет қайталанатын типтік секциялардан
қүралатындығына байланысты оларды салуда ырғақты объекгілк
тасқын әдісін қолдану тиімді. Мұңдай объекгілерге жеңіл прибор
жасау, радиотехникалық және басқа да өнеркәсіп салаларының
түрғын үйлері, бірқатар азаматгық, бірқабатты және көпқабатты
үймереттер, бойлап салынган гимараттар (жоллар, қүбыр
жүйелері және басқалар) жатады.
Біртекгі объекгілер өз кезегінде біртүрлі және әртүрліге
бөлінеді.
Учаскелері әртүрлі біртекгі объектілерге орта және ауыр
машина жасау өнеркәсібінің, автомобиль зауыттарының,
тоқыма комбинаттарының копшілік бірқабатты үймереттері
және басқалары жатады. Бүл объектілер тиісті типтік
құралымдарды толык бірқалыпқа келтірген күннің өзінде
же жұмыс мөлшері мен көлемі бірдей учаскелерге бөлуге
келмейді. Мөселен, көп өткінді бірқабатты үймереттердің
ішкі учаске-лерінде сыртқы қорғаныш қабырғалар
болмайды, кейбір учаскелерде негізгі қүра.іымдарды
жинақтау жамылгы элементтерін жинақтаумеп шектелуі
мүмкін, ал баганалар мен кранасты арқалықтар шектес
учаскелерге кран қатынай алатын болса алдын ала
орналатылады. Әртүрлі учаскелері біртекті объектілерді салу
кезінде жүмыс өндірісініңтүрақты техпологиясы сақталады,
алайда тасқындарды жүзеге асыру үзақтыгы түрліше болады.
Әртекті объектілерде типтік көп қайталанатын секциялар
болмайды, жүмыс көлемі әркелкі, үймереттің түрлі боліктеріндс
әртүрлі қүралымдар (болатгы, қүра.ма темірбетон. түтас күймалы
темір бетон және басқалар) пайдаланылады, күрделі және үлкен
технологиялық жабдықтар орнатылады, олардың астына қуатты
іргетас қүйылады. Әртекті объектілер қатарына көмір және тау-
кен кәсіпорындарының, металлургиялық зауыттардың, химия
өнеркәсібініц, бірқдтар кәсіпорындарының, қант және цемент
зауыттарының, жылу және атом электр станцияларының және
тагы басқалардың корпустары жатады.
Жүмыс көлемін біркелкі бөлмеу және үймереттердің
224
түрлі бөл-шектерінде ортүрлі қүралымдарды пайдалану
әдетте түрақты қүрылыс технологиясын қолдануға
мүмкіндік бермсйді. Сондықтан жекеленген учаскелерде
жүмыс өндірісінің түрлі реттілігі мен әдістерін пайдала-нуға
тура келеді.
8.2.	Жүмыс өндірісш үйымдастыруды және жүргізуді
жобаляу туралы түсінік
Қүрылысты және жұмыс өндірісін үйымдастыруды
жобалаудың қүрамы, мазмүны және тәртібі ҚМЕ 3.01.01-
85 “Қүрылыс өндірісін үйымдастырудың4* негізгі
ережелеріне сәйкес рсттеліп отырылады. Құжаттар озат
гэжірибе мен қүрылыс жоне техниканың жаңа
жетістіктеріне негізделуі. оларда еңбек өнімділігімен
мсханикаландыру деңгейін арттыру және еңбекті көп қажет
ететін жүмыстар мен қүрылыс құнын азайту жоспарларын
орындаудың жолдарын қарастыруы керек. Мүндай қүжаттар
қүрылысты үйымдастыру жобалары (Қ¥Ж) мен жұмыс
өндірісін ұйымдастыру жобаларынан түрады.
Жаңа объектілер түрғызу, жүмыс істсп түрған
объектілерді кеңейту және жаңғырту құрылыстарын
үйымдастыру жобалары (ҚҮЖ) құрылысты салудың
мерзімдерін анықтауға, күрделі қаржыны және қүрылыс-
жинақтау жүмыстарының көлемін жылдарға жоне
кезеңдерге болуге, қүрылыстарды материалдық-техникалық
жағынан қамтамасыз ету мәселелерін шешуге қызмет етеді.
Қүрылысты үйымдастыру жобасы осы жобаны бекітетін
және толық жүзеге асыратын үйым.мен немесе бас
жобалаушымен шартқа отырған мамандандырылған
үйыммен бірлесе отырып екі сатылы етіп жасалады.
Қүрылысты үйымдастыру жабасы тапсырма берушіні,
мердігерлер мен нс қаржыландыруды, материалдық-
тсхникалық жагынан қамтамасыз ететін үйымдар үпіін
міндетті қүжат болып табылады.
ҚҮЖ-нын алғаіпкы нсгізгі материалдарына мыналар
жатады: техникалық-экономикалық негіздслулер (ТЭН)
немссе техникалық-экономикалық есептеулер (ТЭЕ);
инженерлік ізденістер; мердігерлер.мен келісілген
материалдарды, қүралымдарды және механикаландыру
қүралдарын пайдалану жөніндегі шешімдер; материалдар
және жабдықтармен қамтамасыз ету шарттары және оларды
225
тасымалдау; объектілер құрылысының іске қосылатын
жиынтықтарын белгілеу; құрылысты электр қуатымен жөне
сумен қамтамасыз ететін көздер туралы деректер жәнс
тапсырма беруші мен мердігерлердің басқа да талаптары
(уақытша тұрғын үй, өндірістік үймереттер мен ғимараттар
тағы басқалар); құрылыстың нүсқаулы мсрзімдері.
Жүмыс келемдері мен матерналдық және энергетяка
ресурстарына деген қажеттілік, үймереттер мсн
ғимараттардың үқсас жобаларының мәліметтері, қазір
пайдаланылып жүрген анықтамалардағы ресурстардың ір-
ілендірілген сметалық қүны мен қаржыларды пайдалану
көрсеткіштері, үймереттер мен ғимараттар үлғайтылған
сметалық мөлшерлері, ресурстар және басқа да
материалдардың сметалық қүны мен шығындарының
көрсеткіштерін назарға ала отырып оңайлатылган
әдістермен есептеліп шығарылады. Машиналарға, көлікке
деген қажеттілік есептеу жолымен немесе 1 миллион
тенгелік құрылыс-жинақтау жүмыстарын жүрпзуге арналған
мөлшерлср бойынша анықталады. Қүрылыста жүмыс
істейтіндер саны шыгарылатын оріаша жылдық өнім
негізінде белгіленеді.
ҚҮЖ-на: қүрылыстың даярлық және негізгі
кезеңдеріне арналған қүрылыстың бас жоспары,
қүрылыстың мерзімдік жоспары және даярлық кезеңінің
бөлек жоспары кіреді. Қүрылыстың мерзімдік жоспары
негізінде құрылыстағы қүрылыс-жинақтау жұмыстары
өндірісінің графигі, жүмыстарды орындаудың реттілігі
көрсетілген объектілерді салудың үйымдық-технологиялық
нобайы, негізгі объектілер мен кешендсрде және қүрылыс
ксзеңдеріндегі жүмыстар көрсетілген құрылыс-жинақтау
және арнайы жүмыстар көлемінің ведомості, жалпы
қүрылыс бойынша негізгі қүрылыс машиналары мен көлік
қажеттілігінің графигі, қүрылысшы кадрларға деген
қажеттілік графигі, қүрылыс жағдайының қысқы
сипаттамасы бар түсініктеме және негізп жүмыстар өндірісі
әдістерінің сипаттамасы, қажетті есептер, негіздеме жөне
техникалық көрсеткіштер кіреді. ҚҮЖ-ны жасау қүрамы
8.2-суретте кслтірілген.
226
8.2-сурег. Қүрылысты үйымдастыру жобасы мен жүмыс өндірісі
жобасыныц қүрамы
227
8.3.	Жүмыстар өндірісінщ жобасы
Жүмыстар өңдірісінің жобасы (ЖӨЖ) жұмыстың өзіндік
қүнын және көп еңбекті қажет ететін жұмыстарды азайтуға,
құрылыс мерзімін қысқартуга, құрылыс машиналарының,
механизмдердің және жабдықтардың пайдалану деңгейін
арттыруға, жұмыс сапасын жақсартуға көмеетесетін, қүрылыс-
жинақтау жұмыстарын атқарудың тиімді индуст-риалды
әдістерін анықтауга қызмет етеді.
ЖӨЖ мердігерлік ұйым немесе оның тапсырмасы бойынша
жоғарғы қүрылыс басқармасының немесе оның трестер,
комбинаттардағы немесе облыстық қүрылыс баскдрмаларыңдағы
бөлімі жанындағы технологиялық жобалау үйымы -
“Орггехстройң тресі жасайды.
ЖӨЖ жасау құны жобалау жүмыстарының сметалы
есебінен төле-нетін аса күрделі объеетілерден (металлургия
объектілері, ГЭС жөне т.б.) басқа жағдайларда қосымша
шығындар есебінен төленеді. Жұмыстар өңдірісінің жобасызсыз
объектілер салуга рүқсат берілмейді.
ЖӨЖ жасауға негіз болатын алгшпкы матершдцар кзтарына:
бү-рын бекітілген жоба, оның ішінде ҚҮЖ бар жұмыс
құжаттары мен сметалар, технологиялық, энергетикалық және
басқа да жабдықтармен қамтамасыз ету туралы мәліметіер:
қүрамалы қүралымдармен, болшеетсрмен, бұйымдармен және
жартылай фабрикатгармен қамтамасыз ету туралы мәліметтер;
қүрылыс және жинақтаушы үйымдарының қолда бар
машиналары мен механизмдері және оларды көбейту мүмкіндігі
мен оларды пайдалану туралы мәліметтері; қазір қолданылып
жүрген молшерлік қүжаттар (ҚМЕ, қүрылыс, арнаулы және
жинақгау жүмыстарын жүргізу мен қабылдау).
Жұмыстар өндірісінің жобасы технологиялық қүжаттардың
негізгі үш түрінен түрады: мсрзімдік жоспарлар, құрылыстың
бас жоспарлары мен технологиялық карталар. Объектінің
колеміне, пайдалану мақсатына жопе күрделілігіне қарай жобаны
бүл қүжатгардын нақтылануы түрлі дәрежеде болып, барі бірдей
көрініс таба бермеуі де мүмкін.
Жұмыстар өндірісініңжобасында жүмыс көлемі қүжатгарга,
өзгешеліктеріне және с.металарына қарай анықталады.
Ресурстардың барлық түрлерінің есебі өндірістік мөлшерлерге
сәйкес жүргізіледі.
Үймереттер мен ғимараттарды немесе оның бөліетерін
салудың жүмыс өндірісінің жобасына (8.2-сурет):
а)	объееті бойынша жүмыс ондірісінің мерзімдік жоспары
немесе кешенді тораптық графигі;
б)	қүрылыстың бас жоспары;
в)	объектіге құрылыс қүралымдарын, бүйымдарды,
материал-дарды және олардың жеткізілу графигі;
г)	объекті бойынша жүмысшы кадрлары мен негізгі
қүрылыс машиналарының қозғалысының графигі;
228
д)	технологиялық карталар (үлгілер);
е)	геодезиялық жүмыстар өндірісі жөнінідгі шешімдер;
ж)	алмаснайтын тасқынды бригадалық мердігерлік әдіспен
орындалатын жүмыстар жөніндегі шаралар;
з)	су жөне жылумен, энергия қуатымен жөне жарықпен
қамтамасыз ететін уақытша жүйелер тарту жөніндегі шешімдер;
и)	технологиялық саймандар тізімі, осы сияқты жүктерді
түсіріп, жылжытудың, қажетті жерге өперудің үлгісі;
к)	негізделіп қабылданған шешімдер, жүмыс өндірісінің
әдістері мен тәсілдері, ресурстар мен техникалық-экономикалық
көрсеткіштер туралы түсініктеме кіреді.
Даярлық жүмыстарына арналған жүмыс өндірісінің жобасы
негізгі жүмыстар үшін жасалған жоба қүрамының үлгісімен,
бірақ шагын көлемде жасалады. Техникалық жагынан күрделі
емес объектілер үшін әдетте мерзімдік жоспар, қүрылысгыц бас
жоспары жасалады және қысқа түсініктеме жазылады.
8.4.	Үймереттер меп ғнмараттарды салу технологаясын
варнантты жобалау
Вариантты жобалау нақтылы объектіні салу технологиясы
мен үйымдастыру жөніндегі көіггеген шешімдердің ішінен
мақсатқа толық жауаи беретіндей ең тиімді деген жобаны
таңдауга мүмкіндік береді. Салыстырылатын варианттардың
тиімділігін багалаудың негізгі техникалық-экономикалық
көрсеткпптері: қүрылыстыц өзівдік күны, ецбек сыйымдылығы
және қүрылысты салу мерзімі болып табылады.
Бүл ретте оған негіз болар алғашқы мәліметтер ішіне
объектіні салу шарттары мен оның көлемді-жобалық және
қүралымдық шешімдері кіреді. Объекгіні түрғызу шарттарына:
-	қүрылыс ауданының геологиялық-климаттық
сипаттамасы (аймақтың климаттық ерекшеліктері,
құрылыс алаңының геологиясы, су қорлары және
басқалар);
-	қүрылыс алаңының жағдайы (тарлық деңіейі, әсіресе
жүмыс істеп түрған кәсінорынды жаңғырту
жағдайындагы; жерасты коммуникацияларының
барлығы, ғимараттар меи ұймереттерді бүзу қажетгілігі);
-	ресурстық сипаттамалары (ондірістік базалардың,
жергілікті қүрылыс материалдарының барлығы және
қуаты, қүрама эле.менттер және қүралымдармен
жабдықтау мүмкіндігі мен реттілігі, тасымал
қүралдарының түрлері, эиергетикалық және басқа да
ресурстар жатады).
Объектіні салудың, көлемдік-жобалық және қүралымдық
шешімдердің шарттарын талдау нәтижесі бойынша қүрылыс
жүмыстарының тізімі мен қүра.мы белгіленеді. Осыдан кейін
ішінен құрылыстың нақтылы жагдайына неғүрлым тиімді
229
болады дегенін іаңдап алу үшін олардың түрлі варианттары
жасалады.
Қүрылысты үйымдастыру және жүмыс өндірісінің
технологиясын жобалау тәжірибесі көрсетіп жүргеніндей,
үйымдық-технологиялық шешімдерді таңдау кезінде қандай да
болсын шешім қабылдаудың нәтижелері қандай болагынын күні
бүрын кешенді түрде ссепке алудың маңызы зор. Мәселе
қүрылыс жүмыстарының технологиясы мен үйымдастыру
қүрылыстың негізгі техникалық-экономикалық көрсетюштеріне
үлкен әсерін тигізуінде болып отыр. Мысалы, жүмыстың өзіндік
қүнының қандай болуы, қүрылыс мерзімінің қаншалыққа
созылуы, жүмысшылардың еңбек өнімділігінің деңічійі және
басқа да аса маңызды көрсеткіштер осыларға тәуелді.
Әдетте жүмыстардың біреуінің технологиясын өзгерту басқа
да жүмыстарға әсерін тигізеді. Сондықтан, үйымдық-
технологиялық шешімдерді таңдау кезінле барынша жақсы
нәтижеге жетумен бірге басқа да жүмыстардағы корсеткіштердіц
жақсаруына осер етіп, экономикалық үтыс бсретіпдей түріне
тоқталу керек. Бүл, қүрылыстың барлық технологиясы мен
үйымдастыруына жүйелі, кешенді талдау жүргізуді талап етеді.
Осымен берге баға көрсеткіштері мен еңбек шы-іынлары
түрғысынан таңдап алынатын жүмыс өндірісінің тиімді.іігін
бағалайтын кешенді көрсеткіштердің әлі жасалмағанын назарда
үстау қажеттілігін ескеріп отырған дұрыс. Сондықтан, бағасы
жөнінен үнем-ді әдіс еңбек шығындары немссе еңбекті қоргау
талаптарын қамта-масыз ету жөнінен тиімсіз болып шыгуы
мүмкін.
Жүмыстың өзіндік қүны - қүрылыс жүмыстары өндірісіне
кеткен шығынның ақшалай көрінісі. Жүмыстардың өзіндік
қүнына затгай еңбек (материалдык элементтер, энергия, негізгі
қорлардың амортизациясы) және тірі еңбек (жалақы жәнс
қосымша ақылар) кіреді. Жүмыстардың өзіндік құны осы
ондірістің техникалық және үйымдық жетілдірілуінің деңгейін
бейнелейтін басты корсеткіштердің бірі болып ессптеледі.
І\үры;іыс-жинақтау жүмыстарының озіндік қүны ессптеу әдісі
жәпе эконо.микалық маңынасы бойынша нспзгі үш болімге
бөлінеді: тура шығындар - Т , үстеме шыгыпдар - Ү және
жоспарлы қор (сметалық кірід?) — Ж . Осы аііықтамага"Ьәйксс
күрылыс өнімініңбірлігі багасының С формуласын ке.іесі гүрде
келтірүге болады	кж
С = Т + Ү + ж.
Қ.МГ ш	ш	қ
Тура шыгындарға кірегіндер: жүмысшылар еңбек ақысы:
матс-риалдар, бөлшектер және қүралымдары құны; қүрылыс
машиналары мен механизмдерін пайдалануға жүмсалатын
шығындар. Шығындар қүралымдар, жүмыстар түрлерінің
физикалық көлемдері бойынша және сметалық мәлшерлер мен
бағалар негізінде тікелей есеппен анықгалады.
Үстеме шығындар өзімен қүрылыс-жинақтау
230
жұмыстарының сме-талық қүнының бөлігі ретінде қүрылыс
өндірісіне жалпы жағдай жа-саумен, оны үйымдастыру, басқдру
жэне қызмет етумен байланысты шығындардың жиынтығын
көрсетеді.
Сметалык кіріс (жоспарлы қор) - жүмыстардың қүнына
жатпай-тын және қүрылыс өнімі қүнының (бағасының)
мөлшерлі (кепілді) бөлігі болатын қүрылыс-жинақтау
үйымдарының жеке (жалпы) шыгындарын өтеуге қажет
қаржылардың соммасы.
Машиналар мен механизмдерді пайдалануға кететін
шығынлар мына формула бойынша есептеледі
П = Б+П Т /Т + II Т
ж а	см к
мүндағы Б - машиналарды тасымалдауға, жинақгауға және
оларды ажыратуға, машиналардың жүмыс істеуі үшін қажетті
уақытша коидыргылар жасауға кеттін бірмезгілдегі шығындар
(кран жүретін жол-дар, элекгр желілерін тарту және басқалар);
П - жылдық пайдалану шығындары (механикаландырыудың
акіЪргизациясына бөлінген қаржы және т.б.); П — сменалық
пайдалану шығындары (машиналардың ж^мыс істеуін
қамтамасьв ететін машинистердің және басқа да адам-дардың
еңбегіне төленетін ақы, энергоресурстардың - элекгр қуаты-
ның, отынның, сығындалған ауаның, жанармай мен сүрту
материалда-рының қүны, күрделі жөндеу және соған үқсастар,
қосымша бөлінген қаржылары барлардың басқа барлық жөндеу
түрлеріне кететіп шығындар); Т — процесті орындау кезінде
машиналарды пайдалану сменалЯрының мөлшерлі саны: Т —
бір жыл ішіндс машиналардың жүмыс істеу сменаларьпйың
мөлшсрлі саны.
Қүрылыс процесінің өзіндік қүнының элементтері БМБ,
ҚМЕ IV бөліміне, материалдардың, жинақтарда корсетілген
бүйымдардың және жабдықтардың, қүрылыс машиналары,
жабдықтардың машипа-сменалары багаларын, осы сияқты басқа
да мөлшсрлі күжаттарлы басшылыққа ала отырып есептелелі.
Жүмыстын енбек сыйымдылыгы - жұмыстарға кететін еңбек
шыгындарымен сипатталады. Еңбек сыйымдылығы бірлігінің
өлшеміне адам-сағат (ад-саг.) немесе адам-күн (ад-күн) алынады.
Олар жүмыс ондірісіндегі мөлшерлі жүмыс уақытының
шығынын көрсстеді. Жүмыстардың барлық түрлері бойынша
жұмыс бірлігінің еңбек сыйымдылығының корсеткіштері БМБ
көрсетілген.
Процссті орындаудыц үзактылыгы - операнияларды
бірыңгай технологиялық процестерге байланыстыру және
сызықтық графиктер мен циклограммаларды жасауда
анықталады. Нақтылы жүмыс көлемін орындауға кететін уақыт
шығыны көптеген өндірістік факторларга: жүмыстың түрлері
мен колеміне, технологиялық процестерді үйымдастыру
формаларына және оны механикаландыру дәрежесіне.
231
жұмысшы-лар саны мен олардың косіптік шеберліктерінің
деңгейін және басқаларға тәуелді. Үзактық өлшемінің бірлігіне
саіат, смена, күн алынады.
Вариантта кабылданган машиналар кешенділігі нсгізп
техника-лық-экономикалық көрсеткіштерге едөуір дәрежеде әсер
етеді. Вариантты жобада алынган машиналар кешенділігінің
тиімділігіне үлесті келтірілген шығынлар аз болса, соғүрлым
тиімді болмақ.
Үлесті келтірілген шығындар:
К — К+3 к
]М б и қ
мүндағы К - өнім бірлігінің өзіндік қүны, тг, Э - күрделі
қаржының ^кономикалық тиімділігінің мөлшерлі ко^ффициенті
(Э = 0.12)\ К - үлесті күрделі қаржы, тг.
* Кешенді^механикаландырылған процестер мен өнімі
бірлігінің өзіңдік құны кешенге кіретін машиналардың сменалық
өнімділігін жөне қарастырылып отырған территориялық
аудандағы қүрылыс үшін белгіленген машина-смена күны
бойыңша төмендегі формула арқылы анықталады
К = (1,088% + 1.58Ж ) О + Қ/Ж,
6	м-см	ор см і
мұндағы 8К. ~ жинаққа кіретін (жалақысыз) машина-смена,
маши-налар*1Сұнының жалпы мөлшері, тғ; 8Ж - қүрылыс
процесін орындаушы жұмысшылардың сменаййық орташа
жалақысы, тг, 1.08 - 1,5 — машиналарды пайдалануға кететін
шыгындар мен жалақының коэф-фициенті; Ө — машиналар
кешенінің сменалық онімділігі, ол жинақ-*гағы жетекші
машинаның өнімділігі бойынша қдбылданады, м\ м2, т және
басқалар; К_даярлық және қорытынды жүмыстардың қүны;
Ж ~ тиісті бірліктердегі жалпы жұмыс көлемі.
Біз дәстүрлі талдау әдісімен және техникалық-
экономикалык корсеткіштері бойынша үймереттер мен
гимараггарды түрызу гсхнологиясыныц ец чиімлі легсн
вариантын таңдау жолдарымен таныстық. Осымсн бірге кешсн
мүмкіндігін барынша толық пайдалану үшін қүрылыс
технолопіясы мен ұйымдастырудың қолайлы деген вариантын
анықтау көп еңбек сіңіруді қажет ететін есептер жасауга тура
келетіндігін де атап көрсету керек. Бүл өз әсерлерін өзара тығыз
байланысты көптеген факторларды есепке алу қажеттілігін
туыңдайды.
Тиімді шешімге кслу үшін барлық варианттарды белгілі
бір өлшемдер бойынша салыстыру керек. Егср қүрылыс
өндірісінің технологиясы мен ұйымдастыру мөселелеері коп
вариантылықпен сипатталатынын ескерсек, бұл аса күрделі
міндет болып табылады. Әдеттегідей, кез келген құрылыс-
жинақтау процесін түрлі техниканы қолдану және
жүмысшылардың әртүрлі санын пайдалану, әртүрлі мерзімде
232
және әртүрлі ұйымдастыру арқылы да атқдруға болады. Мәселен,
бір қабатты көп өткінді өндірістік үймереттің көтеруші
қаңқдсының қүралымдарын жинақтау қүрадцарының әртүрлерін
және сандарын; үймереттер өткіндері мен секцияларында кран
қозғалысының түрлі үлгілерін, орнатылатын жерге қүрылыс
қүралымдарын әртүрлі әдіспен өперу, қүрамалы қүралымдарды
котерудің және орнатудың әртүрлі реттілігі, оларды бекіту
дорежесінің әртүрлілігі, жинақгау құралымдарын басқа қүрылыс
процестерімен түрлі дәрежеде біріктіру жинақтаушылар
бригадалары қүрамының әртүрлілігі жағдайында еңбекті
үйымдастырудың түрлі әдістері және басқалар арқылы
жинақтауға болады.
Көріп отырғанымыздай, тиімді шешімдерді іздестірудің
ауқымы кең, ал міндеттер сипаты, күрделілігі және шешу әдістері
жағынан тіпті көптеген варианттардың ішінен ең жақсы деген
өлшем түргысынан барынша тиімдісін ғана таңдап алу керек,
яғни ол мазмүны жағынан алға қойған мақсатқа жауап беруге
тиіс. Халық шаруашылығының маңызды бір саласы ретіңце
қүрылыстың алдына қойылған басты мақсаты — тек негізгі
қорларды жасау ғана емес, оларды дер мезгілінде іске қосу, яғни
қүрылыстың салыну мерзімін қысқарту болып табылады. Мұның
өзі аз кезгінде қолданылып жүрген экономикалықреттеу жүйесін
тиімдірек пайдалануға мүмкіндік береді.
Осы себепті де қүрылыс-жинақтау жұмыстарының
қүрамына кіре-тін құрылыс процестерінің барлығының да гиісті
параметрлсрі мен қүрамдас бөліктерін есепке ала отырып
қүрылыс мерзімін нақтылы анықтау - ғимараттар мен үйлерді
салудың басты міндеті деп таныла-ды. Жүмыс өндірісінің түрлі
өлшемдері мен шарттары түрлерінің көп екендігіне байланысты
бүл мақсаттарда электронды есептеу машиналарын (ЭЕМ)
пайдаланған жөн. Алайда бүгінде бүл міндетгі шешудің өдістері
мен тәсілдері әртүрлі, тиімді варианты таңдаудың бірыңғай әдісі
жоқ.
8.5.	Мерзімлік жоспарлаудыц негізгі ерсжелері.
Тнімділік белгілері (өлшемдері)
Жүмыс өндірісівіц мерзімдік.жосиары — жалпы құрылыстық
арпау-лыжәне жинақтау жүмыстарының реттілігі мен үзақтыгын
үйлестіру және жұмыс процестерін мүмкіндігінше кдтар жүргізу,
олардың орындалу мерзі.мін реттеу, қүрылыс машиналарының
мөлшерлік уақытын, еңбек ресурстары мен механикалаңдыру
құралдарына деген қажеттілігін анықтау үшін жасалады. Ол
негізгі құжат есебінде қүрылысты үйымдастыру мен жұмыс
өндірісі жобаларының қүрамына енгізіледі, сондықтан да оның
непзгі көрсеткіштерінің қүрылымы, қүрамы және нақтылы
деңгейі жобалық құжаттардың қандай мақсатгарға арналғанына
байланысты болады.
Жүмыс өндірісі жобасының қүрамындағы мерзімдік
233
жоспарды жасау үіпін кажет бастапқы мәліметтер қатарына мына
қүжаггар жатады:
-	• қүрылыстың мөлшерлік үзақтығы немесе нүсқаулы
тапсырма:
-	жүмыс сызбалары мен сметалар;
-	негізгі мамандықгар мен кәсіптік шеберліктері бойынша
кадрлармен, өндірістік-техникалық жинақтар мен
қүрылыс жүктерін тасымалдау, қолда бар
механизмдердің мәліметтері-мен қамтамасыз ету
жоніндегі іпарттар.
Мерзімдік жоспарлау негізінде жүмыс барысында бақылау
жасалады және орындаушылардың жүмыстары үлестіріліп
отырылады.
Жүмыс өндірісініц мерзімдік жоспары екі бө.іімнен түрады:
сол жақтық - есептік (8.1-кесте) және оң жақтық - графикалык-
Графика-лық болімі сызбалы (Ганттың графип. циклограмма)
немесе тор көзді болуы мүмкін.
1-графасына (жүмыс тізімі) жүмыстардың технологиялық
реттілігі мен орындалуы және жүмыстардың түрлсрі мен
кезеңдері бойынша топталуы көрсетіліп жазылады. Бір ескеретін
жайт, түрлі орындау-шылар (қүрылыс басқармалары, учаскелер,
бригадалар неме звенолар) атқаратын жүмыстардан өзгелеріп
біріктіру қажет.
8.1-кесте
Жүмыс аттары	Ж ұ м ы с көлемі		Еңбек шығыны, адам-күн	Қа же тт і машиналар		Жүмыс үзақтығы, күн	Сменалар саны	Сменадағы жумыешыжр- дың саны	Бригада қүрамы	Жүмыс графигі (күңдер. айлар)
	олше бірлігі	саны		аттары	маш- смена саны					
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Жүмыс көлемі - (2, 3 ір.) жұмыс сызбалары мен смста.іар
бойын-ша анықталып, бірыңғай мөлшерлер мен БМБ
қабылданған бірлікпсн бейнелейді. Егер еңбек сыйымдылығы
опімділік бойынша есептелстін болса арнаулы жүмыстар көлемі
күн түрінде (смета бойынша) анықталады, ірілендірілген
көрсеткіштерді пайдалнғанда - оларға сәйкес келетін
өлшемдермен есептеледі.
Жүмыстардыц ецбек сыйымдылыгы (4 гр.) мсн машина
уақьггының шығындары пайдаланылып жүрген БМБ бойынша
мөлшерді асыра орындауға байланысты түзету коэффициентін
енгізу жолымен еңбек өнімділігінің жоспарлы түрде өсіп, назарға
алынып есептеледі. Осы сияқты 5, 6 графаларды негізгі жетекші
машиналардың еңбек өнімділігі бойынша алынған есептеулер
нәтижесімен толтыруға да болады.
234
Жүмыс узақтығы - (7 гр.) мерзімдік жоспаржасалғанға дейін
жұ-мыс өндірісінің әдістері мен машиналар және механизмдер
таңдан алынуы керек. Сонымен қатар негізгі машиналарды
қарқынды пайда-лану жагдайлары да ойластырылуға тиіс.
Механикаландырылган жұмыстардың ұзақтығы тек
машиналардың пайдалану кезіндегі өнімді-лігімен анықталуы
керек. Сондықтан алдымен механикаландырылған жұмыстар
ұзақтыгын белгілейді, ал механикаландырылған жүмыстар
ыргағы график жасаудың негізін анықтайды, одан кейін қолмен
атқарылатын жұмыстардың үзақтығы есептеліп шығарылады.
Механнкяландырылған жүмыстарды орыңдаудын үзактығы
күн есебінен мына формула бойынша анықталады
Г	/(п т)
ми маш-см маш
мүндағы N - қажетті машина-сменалар саны (6 гр.): п
машина саЙТЯТ^л - тәулік ішіндегі смена саны (8 гр.);	**
Қолмен атқарылатын жүмыстардын үзақшгы Т күн есебімен
былайша есеіггеп шығарылады: еңбск сыйымдылЬіғы 0 адам-
күнді жүмысшылар санына п -га бөлу арқылы жүмысіпылар
қамти алатын жұмыс майданы Знықталады немесе оны былайша
бейнелеуге болады
Т =
Алымда жүмыс істей алатын ең көп деген жүмысшылар
саны жұмыс майданын көлемі звеноның немесе бір
жұмысшының бір сменадагы онімділігіне теңболатын кесімдерге
бөлу арқылы анықталады. Кесімдер санын звено қүрамына
көбейтсе жүмыс ісгеуге барынша қажет бригадалар санын білуге
болады.
Сменалар саны (8 гр.) бейнеленген. Негізгі машиналарды,
жинақтау крандарын, экскаваторяарды иайдаланганда сменалар
саны екеуден кем болмауы керек леп есептеледі.
Сменадаіы жүмыеінылар саны жәнс брнгада күрамы (9 ж иіс
10 ір.) енбек сыйымдылығына және жүмыс ұзақтылыгына сәйкес
белпленсді. Бригада құрамын есептеген кезде біралымнан еюнші
алымга аусқанда ондағы адамдар саны мен мамандыктүрлерінің
дс озгсрмеуін ескеру қажет. Осыған байланысты кешенді
бриіаданың, қүрамында тапсырылган жүмысты атқаруга қажетп
мамандық иелерінің болуы мүқият ескеріледі. Бригада
мүшелерінің саны жетекші машинаның өнімділігіне сәйкес
болуы керек, есеп негізіне машина жүмысының есеіпі уақыты
бойынша анықталатын жұмыс мерзімін алу қджет.
Әр звеноның сандық қүрамы - п ; звенога тансырылган
жұмыстарга кеткен еңбекшығыны - 0 *адам-күн жөне жетекші
процестің орындалу үзақтығы - Т нйізінде мына формуламен
анықталады
п =0 /(Т т)
м ж мех
235
Жүмыс өвдірісініц графигі. Мерзімдік жоспардың оң жақ
бөлігі жүмыс барысы уақыт бойынша, реттілікгі жине олардың
өзара үйлестірілуін нақтылы бейнелейді. Жеке жүмыстарды
орындаудың гехнологиялық мерзімдері ретгілікті қатаң сақтау
талаптарына орай белгіленеді. Бүл ретте келесі процесті орындау
үшін жүмыс майданымен мейлінше аз уақыт ішінде қамтамасыз
етілуге тиіс.
Жүмыстарды орындаудыңтехнологиялық реттілігі нақтылы
жобалық шешімдерге, технологиялық үзілістерге, жыл мезгіліне,
қүрылыс ауданына және басқа да жагдайларға тәуелді болып
келеді.
Графнк жасауды объекті қүрылысын салу мерзіміне шешуші
дәрежеде әсер ететін жетекші жүмыстан немесе процестен бастау
керек. Қүрылыстың мерзімін қысқартудың негізгі әдісі -
қүрылыс-жинақтау жүмыстарын таскынды-жарыспалы және
біріктіріп жүргізу болып табылады. Өзара байланысты емес
жүмыстар қатар және бір-бірінен тәуелсіз жүргізілуі қджет.
Мүнда еңбекгі қорғау ережелерін қатаң сақтауды қамтамасыз
ету керек.
Жетекші процестің үзақтығын сменаларды және
механизмдер санын немесе қолмен атқарылатын жүмыстарды
орындаушылар санын арттыру арқылы қысқартуға болады.
Қалған процетердің орындалу мерзімі жетекші процеспен
байланыстырылады.
Жүмысшы күші қозғалысының графиіі теменгі жағында
орналастырылады. Жалпы объект бойынша жүмысшы
кадрларын деген қажеттілік трафигін теңестіруге жүмыстардың
басталу және аяқтау мерзімін ауыстыру арқылы қол жеткізіледі.
8.6.	Қүрылысгык бас жосиар
Ішінде негізгі жинақтау және жүк көтереин
механизмдердің, қүры.іыс кезеңінде салынып, пайдаланылатын
уақытша үймереттер мен ғимараттардың, жабдықтардың
орналастырылуы көрсетілген қүрылыс алаңының бас жоспары
қүрылыстык бас жоспар деп аталады.
Ол қүрылыс шаруашылығы объектілерінің қүрамын
анықтау жнне оларды орналастыру үшін пайдаланылады. Бас
жоспарда қүрылыс мүмкіндіктеріп барынша тиімді пайдалану
және сңбекті қоргау талаптарын қамтамасыз етудің жолдары да
мүқият қарастырылады. Ол техникалық қүжаттардын өте
маңызды қүрамды Ьөлігі және алаңды үйымдастыру мен уақытиіа
қүрылыс көлемін реттейтін негізгі қүжат болып есеіггелсді.
Қүрылыстық бас жоспар жалпыаландык және обьектілік
болып екі түрге бөлінеді (8.1 -сурет). Біріншісін жобалаушы ұйы.м
жұмыс жобасы деңгейінде қүрылысты үйымдастыру жобасының
(Қ,ҮЖ), ал екіншісін қүрылыс үйымы жумыс қүжаттары
деңгейінде жүмыс өндірісі жобасының (ЖӨЖ) құрамында
жасайды.
Объектілік күрылыстық бас жоспар жалпыалаңдық
күрылыстық бас жоспарға кіретін барлық салынып жатқан
236
үймсреттер мен ғимарат-тарга арналып, бөлек жасаланды.
Күрделі үймереттер үшін объекгілік қүрылыстық бас жоспар
түрлі кезеңцерге (даярлық, негізгі жөне т.б.) және жұмыс
түрлеріне (жер жүмыстары, жерасты ғимараттарын немесе
ғимараттың жсрасты бөлігін салу, жабын жүмыстары және т.б.)
арналып жасалуы мүмкін.
Қүрылыстық бас жоспарды жасау үшін пайдаланылатын
бастапқы қүжаттар:
-	қүрылысты үйымдастыру жобасының қүрамындағы
құрылыс-тық бас жоспар шешімі;
-	кешенді торкөзді (сеттік) график немесе жүмыс
өндірісінің мерзімдік жоспары;
-	техпологиялық карталар, үймереттің немесе ғимараттың
жүмыс сызбасы.
Объектілік қүрылыстық бас жоспарды мердігер немесе
оныц гапсырмасымен бірлестіктің немесе ведомствоның
(“Орітехстройңтресі) жобалау-технолопіялық үйымы жасайды.
Жүмыс ондірісі жобасының қүрамындағы объектілік
қүрылыстық бас жоспарды графикалық бөлігі әдетге 1:500, 1:200,
1:100, 1:50 масштабымен орындалады жөне ол негізінен
қүрылысты үйымдастыру жобасындағы қүрылыстық бас жоспар
элементтерінен қүралады.
Қүрылыстық бас жоспар қүрылысты үйымдастыру
жобасында қа-былданған принципті шешімдерді дәлдей,
анықтай түседі және онда жобалық шешімдерді нақтылы жүзеге
асыруға қажет егжей-тегжейлі талданған және мейлінше жан-
жақты қамтылған мәліметтер бар. Құрылыстық бас жоспарды
нақтылы үймеретті нсмесе ғимаратты салумен тікелей
байланысты және объектіге жалғасқан территорияны қамтитын
қүрылыс шаруашылығы алаңын үйымдастыру жөпіндегі
ойластырылган шешімдер көрсетіледі.
Қүрылыстық бас жоспар қүрылыс алаңының шекаралары,
оныц коршауларының түрлері, пайдаланылып жүргсн және
уақытша жер-асты, жерүсті және әуе жүйелері мсн
коммуникациясы, түрақты және уақытша жолдар көлік
қүралдары мен механизмдердің қозғалу үлгілері. қүрылыс және
жүк көтергіш машиналарды орнататын жерлер мен олардың
жүріс жолдары және пайдалану аймағы, түрақты. салынып
жатқан және уақытша үймереттер мен ғимараттар, қауіпті
аймақтар, жогарғы қабаттарда жүмыс істейтіндерді жүмыс
орындарына жеткізу жоллары, осы сияқты үймереттер мен
гимараттарлың өткіңдері, энер-пія қуатымен қамтамасыз ететін
көздер мен қүралдардың орналасуы, жерге қосылған контурлары,
материалдар мен қүралымдарды үйетін қоймалар мен алаңдар,
жүмысшыларға санитарлық-түрмыстық қызмет көрсететін
үйлердің орналасуы, ішетін су қондырғылары, демалыс орындар,
қауіптілігі жоғары аймақтар белгіленген қүрылыс алаңын игеру
жолдары көрсетіліп жасалады.
Есептік-түсініктеме - жүмысшы қүжаттардың деректері
бойынша анықталған жұмыстардың физикалық көлемі негізінде
уақытша қүрылыс шаруашылығында қосымша қүрылыстар салу
қажегтілігінің дәлелдері мен дәлелденген есептеулері келтірілген,
237
осы сияқты меха-никаландырылған жабдықтарды орнатудың
уақытша үймереттер мен ғимараттарды, жолдар салудың, қуаттар
және жарық жүйелерін арттырудың, су және жылумен
қамтамасыз етудің, телефондандырылған нақтылы техникалық
шешімдср көрсетіледі. Осылардың қайсысының қажет екендігін
аныктағанда да, салуды жоспарлағанда да мердігерлік ұйымның
нақтылы мүмкіндіктерін есепке алу қажет.
Жобмлау тартібі. Қүрылыс шаруашылығының уақытша
объектіле-рін орналастыруды жинақтау және жүк көтергіш
механизмдерден бастау керек, өйткені құрылыстык бас
жоспардың қалған барлық шешім-дерінің орындалуы — ең
алдымсн, солардың қалай орналастырылуына байланысты.
Жинақтау крандары мен жүк көтергіштерді орналастыру
мен объектіге байлау, қүрылыс алаңындағы жүмыстарды тежеу
және қауіп-ті аймақтарды анықгауға байланысты мәселелерді
жүмыс өндірісіпің әрбір нақтылы жағдайын, қауіпсіздікті
сақтаудыңтехникалықталап-тарын, жүмыс өндірісінің каргасын
ескере отырып жобалау керек.
Жинақтау крандары жүретін жолдарды, әдеттегідей
үймереттің өн бойымен салу қажет. Машиналарды топырағы
алынган жерлерде (ор, шүңқыр, қанау және т.б.) еңістен қауіпсіз
қашықтықта пайдалануға рүқсат етіледі.
Объекгілер жанындағы қоймалар қүрылыс ішіндегі жолдар
мен негізгі тасымал магистралдары арқылы жеткізілетін
материалдарды түсіріп, қдбылдап алуға жеңіл болады-ау деіен
жерлеріе салынады. Қүрама қүралымдар, материалдар, жартылай
фабрикатгар қоймалары кран жүмыс істейтін аймақта орналасу
керек.
Қоймаларды орналастыру кезінде өндіріс жүмыстарыпың
технологиялық карталары мен үлгілерінде қабылданган
шсшімдерді басшылыққа алу керек. Осы.мен бірге
механизмдердің жүмыс істейтін аймағындагы койма
алаңдарының габаритгі үлгілерін анықтаумен ғана шектелмей,
жинақтаудың технологиялық реттілігін есепке ала отырып
қүрама қүралымдарды түрлсрі мсн маркаларына қарай сүрыптап,
ретгеп орналастыру қажет.
Объекті жанындағы .механикаландырылган койманың ені
тиеу-түсіру жүмыстарының параметрлеріне байланысты
белгіленеді жәнс ол ңдетте 10 м аспайды. Мүнарала крапдар
жүмыс істейтін ірілендірілген қүралымдар қоймасының ені кран
жсбесінің үзындыгынан аспау керек. Егер мүнаралы кран
қойманың ортасынан жүретіндей етіп орналастырылса
қойманың ені кран жебесінің үзындығынан артық болмауы
керек.
Бүйымдарды, қүралымдарды және жартылай шикізаттарды
ашық қоймаларға үйгенде қойманың өн бойымен және
көлденеңінен ені 0,7 м кем е.мес откін қалдырылады және
көлденең өткіндер әр 25-30 м сайын болуы керек.
Орт қаупі бар және щаң-гозаңды материалдар сақталатына
238
шық қоймалар басқа үймеретгер мен ғимараттардың ық жагына
орналастырылады және олардың 20 м кем қашықтықта болмауы
керек. Барлық қоймалар жол шетінен кем дегенде 0,5 м жерде
орналастырылады.
Қүрылыс алаңыңдағы ішкі қүрылыс жолдары қоймалар мен
механикаландырылған жабдықтардың жүмысын тоқтаусыз
қамта.масыз етуі тиіс. Уақытша жолдардың ені жөне олардағы
қозғалыс қатарыңдағы саны автомобиль түрлеріне, жолдардың
категорияларына байланысты анықталады және көлік бір бағьпта
жүрсе жол ені - 3,5 м, ал екі бағытта жүрсе 6 м деп қабылданады
(8.2-кесте).
8.2-кесте
Параметрі	Қозғалыс қатарларының саны үшін көрсеткіштер, м	
	1	2
Қозғалыс қатарының ені	3,5	3,0
Жолдың жүргінші бөлігінің ені	3.5	6,0
Топырақ үйіндісінің ені	6,0	8,5
Пландағы қнсықтардың ең аз радиусы	12-18	12-18
Ені 3, 4 м дейінгі автомашиналарды пайдалану кезінде
(МАЗ-525, МА.3-530) жолдың жүргінші бөлімініңені тиісінше 4
және 8 м дейін үлкейеді. Қүрылыс ішіндегі жолдар жүйесі шең-
берленуі керек.
Қоймалар мен қүрылыс ішіндегі автомобиль жолдарын
орналас-тырғаннан кейін уақытша қүрылысгарды салуға кошеді.
Уақытша (негізінен инвентарлық) өндірістік, санитарлық-
түрмыстық, әкімшілік үймёреттері жүмысшылардың жүмыс
орындарына қауіпсіз және ыңғайлы өткіндер мен баруын және
үймерегтердің өзара түруын қамтамасыз ететіндей орналасуы
қажст. Бұл үймсретгерді коммуникацияга қосуға кстетін және
пайдалану шығындарын азайтуға комектеседі. Егер жал-
пыаландық қүрылыстық бас жоспар бар болатын болса, онда
объекгілік жоснарда тек салынылып жатқан объектіге жалғас
территориялар-лаіы уақытша үймереттер, ғимараттар мен
жабдыктардың орналасу жағдайы ғана анықталады.
Объектілік қүрылыстық бас жоспарды техника қауіпсіздігі
талаи-тары нақгылана түсіи, жү.мысқа қауіпті деп қоршалған
механизмдер орналасқан жогары кернеулі электр желілері өтетін
аймақтар, темір жол өткелдері, көліктер қозғалысын реттейтін
белгілердің қойылған жерлері және т.б. көрсетіледі. Осы сияқты
қүрылыс шаруашылығының басқа да элементтері анықталады.
239
9.	ҮЙМЕРЕТТЕРДІ ҚҮРАМАЛЫ
ҚҮРАЛЫМДАРДАН
ТҮРҒЫЗУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
9.1.	Үймеретгерді қүрамалы қүралымдардан салу
технологпясы туралы жалпы маглүматтар
Елімізде онеркәсіп, азаматгық және ауыл шаруашылығы
үймерет-терінің басым көпшілігі қүрамалы қүралымдардан,
бөлшектерден жөне тораптардан жобаланады. Үймереттердің
пайдалану мақсатына кдрай жоғары механикаландырылған және
автоматтандырылған қүрылыс көсіпорындарында жасалатын
қүрама темірбетондар, металдар және ағапгган, пластмассадан
жасалған қүралымдар кеңінен пайдаланылады.
Қазір қүрама темірбетон бүйымдарын, бөлшектерді,
қүралым-дарды, осы секілді ірі панельді басқа да түргын үй
және қоғамдық үймереттер үшін элементтер шығаратын
өнеркәсіп кәсіпорындарының үлкен жүйесі, үймсреттер мен
гимараттардың дайын бөлшектерін темірден шығаратын
қүралымдар зауыттары бар.
Қазіргі қүрылыс өндірісі индустрияландыру принципінде
өркендеу-де, ал ол қүрылыс элементтері меп бөлшектерді
мүмкінлігінше тип-тендіру мен стандартқа келтіру, көлемді-
жоспарлау және күралымдық шешімдерді үндестіруге негізделеді.
Типтендіруді қайталанып салынатын үймереттердіц,
олардың құ-рамдас бөлшектерін, осы сияқты болшектер мен
элементтерді салудың түтас процесі деп қарау керек.
Стандарттапдыру типтендірудің ең жоғары формасы болып
табылады. Бүл талаптарға, ең алдымеп толық қүрама.іы
үймеретгср жақсы жауап береді. Бүл орайда ірігіанелңді жоне
іріблокты үймереттерді, типті ыңгайластырылған үлкен
қүрамалардан түратын өнеркәсіптік кәсіпорындардың
үймереітерінде оларға тән ерекшеліктер айшықты көрінеді.
Сайып келгенде көптеген операцияларды зауыттарда
атқаруға кө-шіру және қүрылыс алаңдарын тек жинақтаушы
жерлерге айналдыру, осы арқылы қүрылыстың салу мерзімін
қысқарту мен оның қүнын арзандату - қүрылысты
индустрияландырудың міндеттері болып табыла-ды.
Қүрылыс индустриясын одан әрі дамыту, оны жаңа сапалық
деңгейде көтерудің жолдары төмендігідей: қүрамалы
қүралымдардың сапа-сын жақсарта отырып толық қүрамалы
қүрылыс көлемін үлғайту; қү-рамалы жинақты үймереттердің
номенклагурасын (түрлерін) жеңіл металл қүралымдары есебінен
кеңейту; өндіріс көлемін дамыту және басқа да прогрессивті.
240
зауыттык әзірлігі жоғары қүралымдар мен бүйымдарды
пайдалану: желімделген ағаш қүралымларын кеңінен қоллану.
9.1.1.	Толық жиналатын үреын уй жэне креамдық
үймереттердің қүрылыстық-қүралымдык; шешімдері
Қүрама үймереттер қүралымдық белгілеріне қарай ір-
іпанельді, қаңқалы, іріблокты жәнс көлемді блокты болып
бөлінеді.
Қүралымдык үлгісіне қарай ірі панельді үймереттерді төрт
топқа бөлуге болады (9.1-сурет).
9.1-сурет. Үймереттердщ
қүралымдық жүйелері:
а — көтеруші қабыргалары
көлденең орналасқан әрі
қадамдары тар іріианельді; б
— көтеруші қабырғалары
бойлай орналасқан әрі
қадамдары тар іріпанельді; в
- көтеруші қабырғалары
көлденең орналасқан әрі
қадамдары кең және тар
болып алмасқан іріпанелъді;
г - рпгельдері көлденең
орналасқан ірі қаңқа-
панельді: д - ригельдері
бойлай орналасқан ірі
қаңқа-панельді: е — көлемді
элементтер
Толық жиналатын
қазіргі түрғын үй және
қоғамдық үймереттердің
қүрылыстық қүралымдар
шешімдеріне қарай оларды кішкене, үлкен және орташа көлемді
колденең көтергіш қабырғалы және өн бойлық көтергіш
қабырғалы деп бөлуге болады. Колденең көтергіш қабыргалы
үймереттердің сыргқы қабырғалары көтерпштер, өздігінен
көтергіпггер және аспалы болуы мүмкін.
Қаңқалы үймереттер қүралымдық орындалуы жағынан
арқалықты және арқалықсыз жабу құралымдары, осы сияқты
фермааралық кеңістіктегі қабат түрінде болады. Соңғы екі үлп
онеркәсіптік үймеретте-рінде пайдаланылады. Арқалық
қүралымдарын қүралған қаңқада ригелвдер өн бойымен немесе
көлденең орналасуы мүмкін. Бұл үймерет-тердегі сыртқы
қабырғалардың панельдері өздігінен көтергіш немесе аспалы
болады.
Көлемді-блоктық қүралымды үймереттер үш түрлі негізгі
құра-лымдық үлгіге бөлінеді:
241
панельді-блокты — көлемді блокты көтергіштерді тсгіс
панелвді жабулар және аспалы немесе сыртқы кабырғалардың
өздігінен көте-руші панелвдерімен үйлестіре пайдалану;
қаңкалы-блокты — блок-бөлме көтергіш қаңқаның
арқалығымен үйлестіре қолдану. Мүндай қүрылысты үйлерде
барлық салмақ темір-бетонды қаңқаға түседі, блок-бөлмелер
колленең немесе өн бойлық ригелвдеріе тіреледі:
көлемді-блокты — тегіс қүралымдарды қолданусыз ко.чсмді
элементтерді жаппай орналастыру.
Түрғын үйлердің негізгі қүралымдық жүйесі - ірі панельді.
ал қоғамдық және әкімшілік-түрмыстық үймереттердікі -
қаңқалы болып табылады.
Үймереттер қабаты бойынша аз қабатты (1-2 қабатты),
орташа қабатты (3-5), кеп қабатты (6-12), тым коп қабатгы (12
және жоғары) және зәулім (25 және жоғары) болып бөлінеді.
Пландағы үймереттердің ұзындығы мен пішіні піпті блок-
секция-лардың жағдайына және олардың санына байланысты
түрліше болуы мүмкін. Блок-секциялардың негізгі түрлері:
қарапайым және тік болып аяқталатын - қарапайым, бүрышты,
бүрылатын бүрышты 90° және 135°.
9.1.2.	Курамалы өндірістік гимараттардың
курылыстық-куралымдық шешімдері
Өнеркөсіп кәсіпорындарыныңөндірістік үймереттері иегізгі
жоне қосалқы болып бөлінеді. Негізгі үйлерде өндірістің жетекші
процестері (мартен, прокат, механика-жинақтаушы, тоқыма,
тәтті тағамдар цехтары және т.б.), қосалқыларында - қосалқы
ондірістік, энергетикалық, қоймалық, санитарлық-тсхникалық,
укімшілік-түрмыстық және баскд бөлімшелер орналастырылады
Өндірістік үймереттер сәулеттік-қүралымдық белгілеріне
қарай біркдбатты, көпқабаіты және аралас қабатгы болады.
Бірқабатты үймереттерле әдетте ауыр және тым үлкен
жабдықгар, ірі көлемді бүйымдары бар әрі едәуір дипамикалық
ауыртпалықтармен сипатгалатын кәсіпорындар^ ал кон қабатты
үймереітерде шикізатгар мен жартылай фабрикагтар салмақтары
пайдаға жаратылатын тік ба-ғыттағы технологиялық процссті
өндірістер, осы тәрізді жеңіл, тамақ, радиотехникалық, аспаптар
жасайтын онеркәсіп орындары мен қойма-лар орналастырылады.
Колденеңжәне тік технологиялық процесті өңдірістер үшін
аралас кдбатгы ұймере ггер салынады.
Бірыңғай қызмет ету жүйесі бар негізгі және қосалқы
цехтары шоғырландырылып салынған қүрылыстар қазіргі
чаманғы өндірістік үй-мереттердің негізгі түрі болып табылады.
Қүрылыста одан әрі индустриялаңдырудың негізгі багыты - ірі
көлемді қүрамалы қүралымдарды кеңінен қолдану және оларды
зауыттық даярлығы жоғары ірі топтар және блоктардан
жинақтауға көшу.
Бірқабатты өндірістік үймереттерде технологиялық
242
процестерді икемді үйымдастыруға, жабдықтарды еркін
орналастыруға және жаңа техника мен тсхнологияны өндіріске
енгізу кезіңде үймеретті түбегейлі жаңғыртпай-ақтехнологиялық
процсстерді өзгертуге мүмкін жасау үшін бағаналар бір-бірінен
алшақ (12x6; 18x6: 12x12; 18x12; 24x12; 30x12; 36x12 м)
орі і а ластырыл а ды.
Қүрылыста те.мірбстонды және армоцементті кдбықтарды,
болат және алюминий фермалары кеңістікті және аспалы
жүйелерді беріктігі жоғары жеңілдетілген қүралымды
жабындарды пайлалану өткін ендері 36. 42, 60 м және одан да
үлкен өткінді ғимаратгар салуға мүмкіндік береді.
Бірқабатты өндірістік үймерегтерде темірбетонды, болат
және аралас қаңқалар пайдаланылады. Ал жекелеген жағдайларда
көтергіш тас қабырғалары бар толық емес қаңқа қодданылады.
Бірқабатты үймереттердің типтік іпешімі көлденең
рамалардан қүралалы, оларда ригельдер мен бағаналардың бір-
іктірілуі топсалар арқылы жүзеге асырылады. Оларды осылай
байланыстыру арқылы ри-гельдер мен бағаналарды тәуелсіз
типтендіруге, үймереттердің түрлі өткіндерінде оларды түрлі
мақсаттарда жан-жақты пайдалануға болады. Бағаналар мен
ригельдерді топсалар арқылы байланыстыру қатты әдіске
қараганда құралымдық жағынан едәуір жеңіл, бүл оны дайындау
мен жабдықтауды жеңілдетеді.
Көпқабатты ондірістік үймереттер өзінің қүралымдық үлгісі
жағы-нан көп ретге қаңқалы үймереттерге үқсайды да әдетге
қүрамалы темірбетоннан жобаланады. Бүл үймереттер құрамалы
темірбетонды толық (толық емес) қаңқадан және өздігінен
көтергіштерден немесе аспалы қабырғалардан салынады. Қаңқа
тік бағаналардаи қүралады, олар қабатаралық жабындар мен
жамылғыштардың ригельдерімен қагты байланыстырылады.
Олардың барлыгы түтастай іргетастарга қатты қысылып
тасталған көлденең көпқабатгы раманы қүрайды. Өн бойлық
бағытта көлдепең ра.малар жабындар мен жамылғылардың
төсемдерімен байланыстырылып, қаіты диафрапчалар қүрайды.
Үйлестірілген габаритті үлгілерде екі-үш және көпөткінді
үймсрст-тер биіктігі бірдей, үзындықтары бойынша алты
қабаттан кэп емес, баганаларының арақашықтығы 6x6; 9x6;
12x6 және 12x12 м болып қарастырылған. Бірқабатты үймереттер
копқабагты.тармен біріктірілуі мүмкін.
5 т дейін жүк көтеретін аспалы көтергіш-тасымал
жабдықтармен нсмесе 10 т дейін жүк көтеретін көпірлі
крандармен жүк тасымалдауға үзындығы 12 м дейін өткін
пайланылады. Қабатгардың биіктігі 3,6; 4,8; 6,0; 7,2 және 10,8 м
болады. 7,2 м биіктік бірінші және жоғарғы қдбаттар, ал 10.8 м
тек қана жоғары қабат үшін қолданады.
Көпқабатты үймереттердің қаңқасы үйлестірілген
қүралымдар жасалады және тік бүрыпггы қиылған бағаналардан
(0,4x0,4 және 0,4x0,6 м), қиылған ригельдерден немесс тік
сөрелер мен қорапты төсеніштерден қүралады. Ригельдер
243
тіректері үшін биіктігі бір, екі-үш қабатқа арналған консольды
бағаналар даярланады. Бағаналардың қиылысқан жері пісіріліп
бекітіледі, ал арматураның қалған бөлігі кейіннен бетондалып
біртүтасқа айналдырылады, қиылысқан жер еден деңгейінен 0,6
м жоғары болуы керек.
Көпқабатты үймереттерде болат қаңқалар бағаналардың
арақа-шықтығы тиісінше 6x6; 6x9 және 6x12 м болғанла
жабындардың салмақ көтеруі 30, 15 және 10 кН/м- асса
жабдықтардың астына салуға пайдаланылады.
9.1.3.	Үймереттерді тургызу әдістерін жуйелеу
Жинақтау жүмыстары өндірісін жобалау кезіңде үймереттер
мен ғимараттарды жоспарлаған мерзімде пайдалануға беруді және
қүры-лыстың ең жоғары техникалық-экономикалық
көрсеткіштеріне қол жеткізуді қамтамасыз ететіндей жүмыстар
өндірісі әдістерін таңдау және пайдалану жөніндегі міндеттерді
піешу жолдары іздестірілу ке-рек. Осымен бірге үймереттер мен
гимараттарды түрғызуда қүрылыс-тың сметалық қүнын
арзандату және қол еңбегін азайту мақсатымен жинақтау
жүмыстары өңдірісінің тиімді әдістері мен механикаландыру
қүралдарына негізделген технологиялық принцип басшылыққа
алы-нуға тиіс.
Қүрамалы қүралымдардың жинақтау әдістері жинақтау
жүмыста-рының көлемін, үймереттердің көлемді-жоспарлық
және қүралымдық шешімдерін, жинақтау мерзімін, қолда бар
жинақтау механизмдерінің паркін есепке ала отырып таңдалады.
Үймерет үлгісінің статистикалық жүмысына, оның жекеленген
қүралымдық элементтеріне талдау жүргізіледі.
Қүрамалы қүралымдарды жинақтау әдістері қолданылатын
көтергіш жинақтаушы жабдықтар, қүрылыс алаңына жеткізілген
қүрамалы элементтердің ірілендірілген деіігейі; оларды жобага
сәйкес реттілікпсн орнатуы; жинақтау жонс кран қозғалысын
бағыттауы; төменде орналасқан тірек қүралымдарына
элементтерді дәлдеу әдістері мен орнатылуы бойынша
ерекшеленеді.
Өнеркәсііггік және азаматтық үймере ггердің қүрылыстық
құра-лымдарын жинақтау әдістерін жүйелеу 9.2-суретте келтір-
ілген.
Жинақтау нроиесін үтымды үйымдастырудың негізгі
принципі - жинақтау жүмыстарын тасқынды-үздіксіз
бірқалыпты атқару болып табылады. Үймеретгің жинақтаудың
тасқынды әдісі жекелеген жинақ-таушы звенолар және
механизмдермен атқарылатын кешенді жинақгау процесін
қүрамды процестерге жіктеу; белгілі бір кесімді уақыт ішінде
звено және механизмдер жинағы қүрамдарының түрақты
жағдайында біркелкі жүмыс колемін орындау; түрлі жинақтау
жүмыстарын қажет бойынша үйлестіру арқылы қамтамасыз
етіледі.
244
________________1-------------
Жср* им м* уапіпмп
ц^спфыш баоаты жовшых
виші (Штрг
9.2-	сурст. Түрғын, қоғамдык жаве өндірісгік үймереттер мен
ғимарагтарлын күрылыс күралымдарын жинақтау тәсілдерінщ
жіктелуі
Қүрылыстың тасқынын үйымдастыру үшін үймеретті
(үймереттср кешенін, түрғын үй алабын) учаскелср мен
алымдарға боледі.
Учаске түргызылып жатқан объектінің бір бөлігі, оның
ішінде осы объектілік тасқынга кіретін барлық
ма.мандандырылган тасқындар іске қосылады және олардың
жүмыстары озара үйлестіріліп отырылады. Учаскелердің көлсмі
мен шскаралары түрғызылып жатқан үймерет-тердің кеңістік
және орныктылығы жөніндегі қатаң талагггарын есепке алған
объектінің жоспарлау-қүралымдық шешімдсрінің шарттарына
қарай белгіленеді. Үймерегтер, еіср оның жекеленген бөліктері
кө-лемді-жоспарлау және қүралымдық шешімдері бойынша
едәуір ерек-шеленетін болса жәңе түрлі жннақтау қүралдарын
қажет ететін жағ-дайларда учаскелерге белінеді.
Алым - біркелкі кешенді құрылыс процестері қайталанып
отыры-латын үймереттің (гимарагтың) бір бөлігі. Оның ішінде
мамандандырылган тасқын құрамына кіретін барлық жеке
гасқындар өрістетіледі және өзара үйлестіріледі. Алымдардың
көлемі оларлағы жекеленген процестердің орындалу үзақгылығы
тасқынның ырғағын анықтайтын олшемді құрайды деген
ессппен белгіленеді, ал алымдардың шекаралары үймереттердің
(гимараттардың) сәулеттік-жоспарлық және қүра-лымдық
шешімдеріне сәйкес болуы керек.
Жинақтау учаскелері мен алымдардың көлемдері үймеретті
түргы-зу барысында оның жекеленген құралымдық бөліктерінің
245
кеңістіктік қаттылығын және орнықтылығын қамтамасыз ету
жағын есепке ала отырып белгілеу қажет. Осы мақсаттармен
үймерет салу барысында, әсіресе қдңқалардың байланыстық
немесе рамалық-байланыстық үлгі-леріне қарай жинақтау
учаскелерінің қүрамына тік қаттылық диаф-рагмалары енгізіледі,
үймереттерде олар жел әсерімен айналмайтындай етіп
симметриялы орналастырылуына жете көңіл болінуге тиіс.
Бір және бірнеше қабатты өнеркәсіптік, қогамдық және
әкіміиілік үймереттері алымдарының (учаскелердің) көлемдері
бағаналар аралық-тары, ал іріпанельді және іріблокты үйлерді
жинақтау секциялары бойынша еселеніп белгіленеді.
9.1.4.	Жинакрпау жүмыстарының техникалық-экономикалық
көрсеткіштері
Қүралымдарды жинақгаудың кешенді процестері жөнінде
қабыл-данған шешімдерді бағалау жобаның техникалық-
экономикалық көр-сеткіштерін талдау негізінде жүргізіледі.
Мүндай көрсеткіштерге: өнім бірлігін жинақтаудың өзіндік қүны
(тг/т, тг/м’); жүмыс үзақтығы (сменалар); өнім бірлігінің еңбек
сыйымдылыгы (адам-с/т, адам —с/м3); физикалық өлшемдегі
адамдар мен е?аіаа?аиң піаіааа?и ?іііаіеіаі (о,і3); аа?еи? ??іип е?еаіііа
аңаае ои?иіи (аааі-піаіа), іаоиіа ои?иіи (іао-піаіа) ?аоааи.
?ііі аі?еіаіі ?еіа?оаоаиң ?сііаіе ??іи еаеапі оі?іоеа а??иеи
аіи?оаеааи
N = N /?. оа/о; оа/і3,
і?іаа?и N - ???иеип ???аеимдарының жалпы колемін жинақтау-
дың өзінДГк қүны, тг; Р — жинақталган қүралымдардың жалпы
көлемі, м\
Қүралымдарды жинақтаудың кешепді процестерінің
(маманданды-рылған тасқынның) үзақтығы жүмыстар өндірісі
графиктері мен немесе тасқынлы ондіріс заңдылықтары арқылы
анықталады.
Бірқабатты үймереггердің учаскслеріндегі қүралымдарды
ырғақгы мамандандырылған тасқынмен жинақтаудың үзақтығы
мына форму-ламен анықталады
Т	}^ } +	~	+ ^ут}	Ж-ОІ •
мүңдагы т —у учаскесіндегі алымдпардың саны; іс — тасқын ырғағы
(/ о?апеапйаааі аеиіаа?и ?аеа оап?иііиң і?иіаае<У ?са?ои?и); п —]
о?апеапііаааі і?іоапоа? паіи; / - і?іоапоа?аің і?иіааео а?аеи?ийа?и
?еиіаи? ??іа оаоііеіаеуеи? ?сіе?Ноа?аің ?са?ои?и: / — у о?апеапііаааі
??іипоа?аи аі?іеоі?іі ???аісоаің ?са?ои?и. *
Е?і?аааоои ?еіа?аооа?аің ???аеиіаа?иі іаіаіааіаи?ие?аі оап?иі іаі
?еіа?оаоаиң ?са?ои?и аиеаеоа аіи?оаеааи
246
Т=ИтК + £7\ + ТК,
і?іаа?и N — ?аааооа? паіи; т — аеиіаа? паіи; К - оап?иі и??а?и;
57’ - і?иіааеои ?оіі ?аоаеоі і?іоапоі - ???аеиіаа?аи і?іаооаи тоқта-
тулы қажет ететін технологиялық қосымша процестердің
үзактығы; Т — үймереттер қүралымдарын орнату процестері
аяқталғанна^ кейін орындалатын технологиялық қосымша
процестердің үзақтығы.
Қүрама қүралымдарды жинақтаудың өнім бірліпнің еңбек
сыйым-дылығы, адам-сағ/т және адам-сағ/м3 формуласымен
анықталады
С = <2 /Р .
б тж ж
мүндагы С - қүрамалы қүралымдарды жинақтаудың жалпы
еңбек сьПТымдалыгы, адам-сағ; Р -жинақталатын
қүралымдардың жалпы колемі, т немесе м*'
Сменадағы жүмысшылар өнімділігі, т немесе м-
Ө = Р / /V .
ж сл т.ж
мүндагы / — сменаның үзақтығы, сағ.
Крайһың сменадагы өнімділігі, т немесе м’
Ө =Р /1 .
кр ж о
мүидағы / — құралымдарды орнату үзақтығы, сменалар.
ЖинЪқтау жүмыстарының қабылданган түрінің
экономикалык тиімділігін келтірілген шығындарлың
айырмашылыгы бойынша анық-тауга болалы
Э = (С-С) + Е(К-К) .
12	12
мүндагы С -С - салыстырылатын варианттардағы жүмыс
бірлігінлегі өзіі/дік құнындағы айырмашылық; Е — тиімділіктің
мөлшерлі коэффиписнті: К -К - салыстырылатын варианттар
бойынша күрделі қар-5кь/лардың үлес салмағының
айырмашылыгы формуасымен шығары-лады.
N а
мүндағы 5 - кранныңесепті құны, N - жыл ішіңдегі кран жүмыс
істейтін сХіеналардың нүсқаулы санй; д - кранның сменада
атқаратын жүмыс көлемі, т немесе м\ 4
247
10.	ТҮРҒЫН ҮЙЛЕР МЕН ҮЙМЕРЕГГЕР
ТҮРҒЫЗУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
10.1.	Іріпавельді үймереттерді түргызу
Іріпанелвді қаңқасыз үймереттердің қүралымдық негізіне
олардың барлық элементтерінің бірлескен кеңістік
жүмыстарының, қабыргалар құралымдарында арқалықтар мен
қоршау функшіяларының міндетге-рін үйлестіру принциптері
алынған. Бүл үймереттер элементтерінің түрлері мен
молшерлерінің салыстырмалы түрде алғанда аз болатын-
дығымен ерекшеленеді.
Жинақтау жүмыстары басталғанға дейін шүңқырдағы жер
жүмыстары аяқталып және жерасты ком.муникациялары
(қдтынастары) орна-тылып, бітуге тиіс.
Іріпансльді үймереттердің қүрамалы элементтерін жинақтау
алым-дар бойынша жүргізіледі, олардың әрқайсысына бір немесе
екі секция кіреді, бүл процестердің үздіксіздігн жнне
ырғақтылығын, ягни өндірістің тасқындылығын қамтамасыз
етеді.
Осы сияқты үймереттің жерасты бөлігін салу жүмыстары
бірінші алымның шұңқырында қүрамалы элементтерді
жинақтаумен біріктіріліп, үйлсстіріліп атқарылады.
Үй.меретгердің қүрамалы элементтері жинақтау аймағына
тікелей тасы.мал қүралдарынан немесе тиісті алымдардың
қарсысына орналастырылган жинақтау кранының жүмыс
жасайтын аумағындағы объекті жанындагы қоймалардан
әперіледі. Үймереттің жерасты боліктерінің қүрамалы
іргетастары, жертолелердің қабырғалары және басқа эле-менттері
мүнаралы крандармен, осы сияқты автомобиль және жебелі
крандармен жабдықталады. Үймереттің жерасты болігін рельс
бойымен жүретін крандармеи жинактаудың қүны жыланбауыр
табанды жебелі немесе пневмодоңғалақты крандарлы
пайдаланулан арзанга түседі. Алайда бүл мақсаттарға мүнаралы
крандар аз пайдаланылады, өйткені кран жолдары сыртқы
қабырғалардың қуыстарын то.ттыруды қиында-тады жоне
жерасты болігінің барлық жинақтау біткенге дейін үймерет
айналасындагы территорияны көріктендіру жоніндегі
жүмыстарға бөгет жасайды.
Іріпанельді үймереттерді жинақтаудың кезегі үймерет
бөліктері мен элементтерінің қүралымдық ерекшеліктеріне,
олардың қаншалықты берік орналастырылғанына және
жинақтаудың қауіпсіздік деңгейіне қара анықталады.
Іріпанельді үймереттерді жинақтаудың кезегінің түрлі
үлгілері бар. Мына принииптерді есте үстау керек: қүра.ма
элементтерді жобалық жагдайына әрбір келесі панельді оның
алдындағы жинақталган панельмен түйістіру және оларды
248
электрмен пісіру мүның мақсаты жабылган үяшықты қаттылық
озегі ретінде қамтамасыз ету, жииақтау маякты (базалық)
үяшықтар қүраудан бастауға тиіс, оның қатарына сыртқы
бүрыштар және үймсреттің табалдырық клеткалары кіреді.
Әдетте жинақтау үймереттің сыртқы бүрыштарынан басталады,
өйткені сыртқы қабырғалардың алғашқы екі панелі (көлденеңі
мен көлбеуі) бойынша орнатылғаннан кейін қатқылторап пайда
болады. Ол қүралымдардың кеңістігі бойынша өзгермеуін
қамтамасыз етеді. Қүрамалы элементтерді кранға қарай
жинақтау үсынылады, яғни оны краннан ең алыс орналасқан
панельдерден бастау керек, бүл кейін краншыға келесі
элементтер орнатылатын жерлердің жақсы көрінуін қамтамасыз
етеді. Егер екі қүрылыс краны болған кезде жинақтауды әр
кранға ең жақын орналасқан үймереттің сыртқы бүрышынан
бастау керек.
Толык қүрамалы үймереттерді жинақтау жөніндегі
жүмыстар өңді-рісінің жобасында қүрамалы элементтерді жобаға
сәйкес орналастырудың кезектігін көрсететін номерлерді
белгілеуге ерекше мүқият болу қажет (10.1-сурет). Элементгік
номерлері үймеретгі қабаттар бойынша жинақтау жоспарында
белгіленеді жөне элементтерді орнату кезегі строптар мен
элементтерді көтеріп әперетін қосалқы жабдықтарды жиі
алмастыруға әкеліп соқпауы керек.
10.1-	сурег. Түргын үйдщ тяіггік қабатын жннақтаудыц қабаттық
технологиялык үлгісі:
а - қабырғаларды, аралық қабыргаларды, санитарлы-
техникалық кабиналарды: б - аралық жабындарды және
лоджияларды
249
10.2.	Іріблокты жэне панельді-блокты үймеретгерді түрғызу
Ірі панельді үйлерді салумен қатар түрғын үйлерді блокты
және нанельді-блокты құралымдық үлгі бойынша салу кең қанат
жайып келеді.
Блокты үлгілі үйлерде ең жоғары зауттық әзірлік деңгейі
қамтамасыз ентіледі, өйткені блокгарды дайындау жинақтау,
сантехникалық және инженерлік жабдықтармен жарақтанлыру,
блокгарды сыртынан және ішінен өңдеу зауыт жагдайында
жасалады. Қүрылыс алаңында блоктарды жинақтау, күбыр
жүйелерін қосу және түйіскен жерлерді өңдеу жүмыстары ғана
атақарылады, бүл үймеретке жүмсалатын еңбекгің 15-20 % гана
қүрайды.
Үймереттердің панельді-блокты үлгісінде бір-бірінен
әртүрлі қа-шықтыққа қойылатын арқалықтық көлемді
блоктармен және блокгар арасындағы бос кеңістікті аяқтайтын
жабындық және қабырғалық жазық панельдерді үйлестіріп
пайдаланудың жолдары қарастырылады. Дегенмен бүл үлііні
түрғын үй және мәдени-түрмыстық мақсатта пайдаланатын
қүрылыстарда қолдану едәуір дәрежеде қүрылыс матс-
риалдарының зауытгық әзірлік деңгейін төмендетеді, өйткені
олардың панельдік бөлігін қүрылыс алаңы жағдайында өндеуге
тура келеді, бүл жағдайда зауыттың еңбек шығыны 55-65 <?<
қүрайды. Оиың үстіне панельді-блокты үйлерде жинақтау
элемснттерінің саны, түрлері және салмақтары әртүрлі болады.
Блокгы және панельді-блокгы үймереттерді түрғызу проиесі
олар-ды дәстүрлі құралымдардан салудан елеулі
айырмашылықтары бар. Блоктардың берік орнығуының
нәтижесінде оларды бекіту, тексеру және жабынға
орнатылғаннан кейін жобалық жағдайға жеткізу сияқты
қосымша процестердің кджеті жоқ.
Ғимарат жинақтау барысында алымдарға бөлінеді.
Блокгарды жи-нақтау кезегін анықгау қүралымдык шешімдерге.
блоктарды жазық элементтермен байланыстыруға, осы сияқты
жинақгау кранының түрі мен оның параметріне тәуелді.
Көптеген жағдайларда ортақ нөрсе (үймереггерді мұнаралы,
төрт-таған, жыланбауыр табанды жөне пневмодоңғалақты
крандармен жинақтағапла) ең аллымен машинист кабинасынан
еңалысорналасқан блоктарорпатылады, бүл келесі элсменттерлі
орнататын орындардың жақсы көрінуіне мүмкіндік туғызады.
Үймеретгің қүралымында жазық бөлшекгер болған жағдайда
жинақтау кезектігі тораптардың нақты қү-ралымдық
ерекшелікгеріне, оларды блоктарға жапсарластырылуынгі қаргш
іпеіпіледі. Мүндай жағдайда жинактауды алдымен блоктардди
бастау керек. одан кейін жазық элементтер жинақталады, бүл
жинақ-тау жарақтарының және жүмыс әдістерін жиі
алмастыруды қажст етпейді.
Ілмекке ілу және блокгарды көтеру кеңістікгі теңдестіргіш
тра-верстердің көмегімен, ал блоктарды қүрылыс алаңына
тасымалдау трейлер немесе автокергіштер арқылы жүзеге
асырылады.
250
10.3.	Қаңқалы-панельді үймереттерді түргызу
Қаңқалы-панельді жүйелер кеңістіктік қатқылдықты
қамтамасыз ету әдістері бойынша: рамалы, рамалы-байланысты
және байланысты; қаңқа рамаларының орналасу үлгісі бойынша
- кеңістікті және жазықтықты (өн бойғы немесе көлденеңді)
рамалы жүйелсрге, көлденең арқалық қүрылыстарының
түрлеріне қарай - ригельді, ригельсп, биіктігі бір кдбаттық
көлденең арқалық элементтері болып бөлінеді.
Қаңқалы-панельді қүрылыста кондукторлы қосалқы
қүралдар не-гізінде жинақтау әдісі ең көп қолданылады. Осымен
қатар жекеленген қүралымдық элементтер кеңістікті өзін-өзі
бекітетіндей жағдайда жинақталады, өйткені олардың орпаласуы
алдында орнатылған қүралым-дардың, мысалы, бағаналар мен
ригельдердің жағдайымен анықталады.
Жалпы алғапда үймереттің жерүсті бөлігінің қүралымдық
элемент-терін жинақтаудың кезегі мынадай: бағаналар —
ригельдер - катқылдық диафрагмасы - кергіштер — жабынды
тақталар — сатылар — сыртқы қоршаулар.
Элементтердің салмағына, үймереттің көлемдік мөлшеріне
және қүрылыстың нақтылы жағдайларына байланысты
жинақтау крандары салынып жатқан үймерегтің бір немесе екі
жағына да қойылады. Әдет-те үймеретгі жинақтау алымдар және
ярустар бойынша жүргізіледі. Қаңқалы-панельді үймереттің екі
қабатына тең әр ярустың аумағында қүрамалы элементгерді
жинақтау ең қатыкл үяшықтан басталады. Көптеген жағдайда
кеңістіктік қатқылдағы жинақталаіын қүралымдардың өзгеріске
ұшыраумауын қамтамасыз ететін саты бөлімшесі осын-даіі
үяшық қатарына жатады. Осы саты бөлімшесі ксйін қабаітан
қабатқа көшуге пайдалаііылады.
Алайда таңдаіі алынган құралдан және онымен байланысты
жи-нақтауды үйымдастыру процесгерінің жағдайына кдрай басқа да
кезекреті кдбыддануы мүмкін, бүл жағдайда да каңқа элемснтгерінсн
кдтқыл кеңістікгі үялар пайда болады (10.2-сурет).
10.2-	сурет. Қаңқа-панельді түргын үйдіц күрама элеменітерін
жинақтау тәртібі:
1-элементтерді жинақтау басы; 1-172-элементтерді
жинақгау нөмірлері
251
Жогарыдағы қабаттың (қабаттардың) қүрамалы
құралымдарын жинақтау төменгі қабагтың (қабаттардың)
элементтерін толық жөне біржолата бекітуден және түйіскен
жерлердің тұтастырған бетоны жобадағы белгіленген беріетікке
жеткеннен кейін басталады.
Екіқабатты бағаналарды орнату мен уақытша бекіту бір топ
неме-се жекеленген кондуеторлардың көмегімен атқарылады.
Кондуктор тобы қаңқалы қүралымдарды түргызудың ең
прогрессиэті технологиясы болып табылады, олардың көмегімен
жинақтаудың жоғары дэлдігі мен қарқыны, мәселен,
бағаналарды үзын бойлық жэне көлденең бағытта күштеп дәл
орнату; бағаналарды жинақтау процесіңде оларды уақытша бекіту
мен тексеру және электрпісіргішпен біржолата бекіту, ригельдері,
қатқылдық диафрагмаларды жөне басқа элементтерін жинақтау;
жүмыстардың ыңғайлы және қауіпсіз жағдайда атқарылуын
қамтамасыз ету.
Алайда топтық кондуеторлар тек торлы бағаналы үйлерде
пайдаланылатындықтан аз, шектеулі мөлшсрде гана
қолданылады. Осыған байланысты мүндай жағдайда жекеленген
жинақтау кондукторлары кеңінен пайдаланылады. Жекеленген
кондуеторларды қолдану кезінде екі қабаггык бағаналардан
басқа барлық қүралымдық элементтер кезеңмен орнатылады.
Кеңістік қатылдығын және орныктылыгын кдмтамасыз ету үшін
әр алым ішінде 4-8 бағаналармен қатқыл үяшықтар жасалады.
Азаматтық және өндірістік мақсатта пайдаланылатын
қаңқалы-панельді үймереттерді жинақтау мүнаралы және
өздігінен жүретін жебелі крандармен жүргізіледі, оларды
орналастыру үлгілері 10.3-суретге көрсетілген.
10.3-	сурет. Копкабатты
қогамдык және
өндірістік үймереттердің
қүралымларын
жннақтағанда жүк
кетергіш крандарды
орналастыру үлгісі:
а. б, в - кимасының екі
жагынан, бір жағынан
және қима ішінде
орнатылган мүнаралы
крандармен; г, д, е —
осындай, жебелі
крандармен, мүнаралы-
жебелі жабдықтармен;
ж, з, и - осындай
мүнаралы және жебелі
крандармен бірге
үйлестіру
252
Көпқабатты үймерттердің каңқасын жинақтау үшін
арнаулы сырғымалы крандар, ал үймереттердің биіктігі 25 және
одан көп қабат болғаңда қосалқы, жанамалып бекігілген крандар
қолданылады, олар бірнеше яруспен үймереттің көтергіш
қүралымдарына бекітіледі.
10.4.	Үймереттерді колемді элемевттерден түргызу
Көлемді-блокгы үйлер салудың мәні - үймеретгің жинақгау
элементін күрт ірілеңдіру жөне оларды ең жоғарғы зауыттық
әзірлік дең-гейіне жеткізуді қамтамасыз ету. Оларды кджетті
берікгік, қатқылдық, ыңғайлы орнықтырылатын қасиеттері бар
түйықгалган бірлік түрінде сипатгауға болады. Және үймереттер,
ғимараттар осы сияқты элементгермен бірікгіріліп салынғанда
жақсы кірігіп кетеді, болек орна-тылғаңда да берік орнығады.
Еңістікті арқалықтык қүралым сипаттағы көлемді
элементгсрден салынатын түрғын үйлер бірнеше типті және әр
түрлі көлемді түрғын бөлмелер блогынан, сатылық
бөлімшесінен, асхана мен санитарлық тораптардан қүралады.
Көлемді-блокты үймереттерді түрғызу процесі дәстүрлі
қүралым-дық үймереттерді салудан едәуір ерекшелігі бар. Мүнда
еңбек сыйымдылығы мол жүмыстар кешені қысқарады, ягни
атқарудың қажеті жоқ. Көлемді-блоктардың орнықтылығы
нәтижесінде оларды уақытша бекі-ту, текссру және жабынга
орнатылғаннан кейін, оларды жобалық жагдайға жеткізу
процестері де керсксіз болып қалады.
Көлемді блоктарды жинақтау оларды жобалық жагдайға
келтіру және оларды байланыстыру процестерінен қүралады.
Блокгарды орнату циклы мына операциялардан түрады: траверсті
блокқа әперу, стропылау (ілмекке ілу), блоктарды орнатылатын
жерге әперу, блоктарды орнатылатын жерге бағдарлау, блоктар
мен стропылау жагдайын тексеру.
Жинақтау циклының бастапқы кезеңдерін — траверсті әперу
және блокіы ілмекке ілуді бастау үшін көлемді блоктың
ауырлығы орталы-ғының орналасуының үлкен маңызы бар. Бүл
мақсатта теңлестіргіш траверстер пайдаланылады. Оларда блок
ауырлыгынын орталығы тура-лы ережеге сәйкес траверсгердің
ілінстін жерлеріп ауыстырып отыруға мүмкіндік беретін
қүрылғылар бар. Осы арқылы жинақтау үшін кеңіс-тіктеп
блоктың қаже п і жағдайын қамтамасыз етеді. Көп ретте орна-
тылатын орнына көлемді блоктар көлденең жағдайда емсс.
сыртқы қырыиа қарай еңістетіле 1,5-2 градуспен әперіледі,
әйткені жобалық жағдайына келтіріп орнату нактылы осыдан
басталады.
Үймерет жинақтау процесінле алымдарға бөлінеді.
Блоктарды орнату кеэегі қүралымдык шешімдер ерекшеліктеріне
кдтынастарды (коммуникацияларды) көлемді блоктарға орнату
және оларды түйістіру әдісіне, жинақтау крандарының түрлері
мсн олардың параметрлеріне қарай орнатылады. Мәселен,
253
ком.муникациялы блоктардың ішіне орнатылғанда көлемді
блоктардың екі үзын бойлық қатарынан паралель бойыніпа
үймереттің бір енінен екіншісіне қарай орнату тиімді әдіс болып
табылады, бүл түйіскен жерлерді өңдеу жүмыстарын да жүргі-
зуде ыңгайлы болады (10.4, а-сурет). Егер бойғы қатарда
орналасқан санитарлық-техникалық блоктарда үймереттің ені
бойындағы блокта-рының сыртқы бетінде коммуникациялары
болса және оларды түйістіру жүмыстары сыртта атқарылса, онла
жинақтау кезегі бүл жүмыстарды атқаруға қажет уақыт есепке
алынып, белгіленеді. Коммуникациялары бар қатар
блокгарының бірбөлігі бірінші кезекте жинақталады, содан кейін
барып қана басқа қатардың тиісті блоктары жинақталады.
Коммуникациялары бар блоктар жинақталғанан соң сол
қатрдағы келесі бір немесе екі блок жинақталады, бірақ олар
комму-никациялы блоктарға қарсы салынатын блоктарды орнату
басталғанға дейін барлық қарсы салынатын блокгарды орнату
басталанға дейін барлық санитарлық-техникалық байланыстар
істелін біту керек (10.4, б-сурет). Коммуникациялы блокгардың
өн бойғы жағының сыртына орналасса, блокгарды орнату кезегі
“дөңгелек" үлгісі бойынша жүр-гізіледі (10.4, в-суретті қараңыз).
Егер коммуникацияларды көлемді блоктың екі қырыныц
сыртына орналастырған жағдайда да осы үлгі бойынша
жинақталады, бірақ саты бөлімшесі қалдырылады (10.4, г-су-
рет), олар коммуникацияларды түйістіру жөніндегі жүмыстар
аяқтал-ғаннан кейін, ең соңғы кезекте орнатылады.
Жанастырылып бекіті-летін панельдер көлемді блоктарды
жинақтау барысында орнатылады.
10.4-сурет. Үймереттерді көлемді
блоктардан жшақтау тәртібі:
а — сыргқы коммуникациясыз; б
— көлденең жақ қырындағы
сыртқы коммуникацияларымен; в
- түрқы жақ қырындағы сыртқы
коммуникацияларымен; г — жақ
және бойлай қырындағы сыртқы
коммуникациялармен; 1 -
жинақтау кезінде түйістірілетін
сыртқы санитарлы-техникалык
коммуникациялы блоктар: 2 —
баскыш алаңының блоктары; 3 -
жинақтау кран машинисінің
кабинасы; 4 — жинақтау басы; 5
— жинақтау соңы
Көлемді блоктарды
жинақтаумен қатар түрлі
алымдарда аспалы бесіктер
арқылы қүрралымдардың
254
түйіскен жерлерін өңдеп бітейді, са-нитарлы-техникалық және
электротехникалық коммуникациялар бай-ланыстырылады.
10.5.	Үймереттерді қабаттар мен жабынғылар арқылы
көтеру
Қабаттарды және жабынгыыларды көтеру эдісінің
темірбетонды қүралымдарды түрғызудың дәстүрлі үлпсінен
айырмашылығы сол, оларды жинақтау немесе
қүралымдарды қүрау, әдетте кері кезекпен, яғни жоғарғы
қабаттан бастап жүргізіледі. Бүл әдістің мәні - элемент-
тер жерде дайындалады немесе ірі көлемді қүрылыс
қүралымдары жекелегеп қүрамалы элементтерден
жинақталып бағытталған тіректер бойымен жоғарыға
көтеріледі және жобада көрсетілген жерге көлбеусіз
жылжытылмай-ақ орнатылады. Қабаттарды көтсру кезінде
барлык жү-мыстар жерде жүргізіледі, ал жабынғыларды
көтеру кезінде жобалық белгілерде жүргізіледі.
Көіггеген жағдайларда үймереттің жабын тақталары бір-
інен соң бірі пакет түрінде жасалады. Бірқатар жағдайда
жабындық тақталардың бір бөлігі аралық белгілерде
дайындалып, содан кейін гана жобалық биікгіктерге көтеріледі.
Бағыттаушы тіректер ретінде қүрамалы темірбетонды
немесе бір не бірнеше қабаттық биіктігі бар металл
бағаналары осы сияқты ауыс-тырмалы не жылжымалы
калыпта жасалатын қатқылдықтың біртүтас темірбетонды
ядросы қолданылады. Қүралымдар жобалық белгіге үй-
мереттіц түбінде немесе бағыттаушы тіректерге орнатылган
арнайы жабдықтар, көтергіштер немесе домкраттардың
комегімен көтеріледі (10.5-сурет) не жекелеген жағдайларда,
мәселен, иілмелі қүралдарды пайдаланганда, нөлдік белгіде
орнатылған арқандар жүйесінің, полиспастардың және
лсбедкалардың көмегімен атқарылады және жұмыстар
өндірісінің әдісі үймереттің қүралымдық шешіміне
баііланысты таңдап алынады. Мәселен, қабаттарды
көтергенде әрбір қабат бірден жобалык белгіге немесе
бірнеше рет біркабаттық биіктік-ке (10.6-сурет). Жабынғы
такталарын көтеру кезінде жинақтаудың бірнеше түрін
пайдалануға болады. Оның ішінде жабын тақталарын
жоғаргысынан бастап бір-бірлеп немесе бірнеше тақталарды
бірге кө-теретін вариант кеңінен пайдаланылады. Осы
сияқты барлық тақталарды пакетпен, бірден көтеріп,
жобалық белгіге төменгі тақтадан бастап орнату әдісі де
қолданылады.
255
10.5-	сурет. Жабын котеру
әдісшщ үлгісі:
1 - бағаналар; 2 - қаттылық
өзегі; 3 - жабындар; 4 —
іргетастар; 5 — домкраттар; 6 —
тартқыштар; 7 - тартқыштарды
жабынға бекіту; 8 — жинақтау
немесе уақытша тіректер; 9 —
бірінші алым; 10 — екінші
алым
10.6-	сурет. Коп қабаггы
үймерстті қабаттарды котеру
әдісімен жинақтау үлгісі:
а - көтергіштерді қаттылык
өзегінің жоғарғы жағына
орнатып тікелей жоба
белгілерінің үстіне қою; б —
көтергіштерді жүйелі өсірілетін
бағаналардың үстіне орнатып
аралық аялдамамен; 1 - қабатты қүралымын жер үстінде ір-
ілендіріп жинауға арналған крандар; 2 - темірбетонды мұнара -
қагтылық өзегі; 3 — көтеру барысындағы қабат; 4 - қабаттардың
жобалық орны; 5 — көтергіш домкраттар; 6 - көтергіш
тартқыштар; 7 - қабаттарды бекітуге арналған саңылау; 8 -
жамылғы тақталар пакеті; 9 - өсірін жатқан ярус бағанасы; 10 —
ярустың көтергіш тартқыштары; 11 - көтергіш; 12 - бағаналарды
өсіруге жэне тартқыштары бар көтергіштерді ауыстырп қоюға
арналған кран; 13-16 - үймереттің жинақталып жатқан қабаттары
Көтеру өдісімен түрлі қабатты және түрлі мақсатта
пайдаланылатын, көлемі және түрлері де әртүрлі үймереттер
түрғызуға болады және бүл әдісті жетуі қиын шалғай аймақтарда,
қүрамалы темірбетон өндірісі жеткіліксіз дамыған, сол сияқты
сейсмикалық аудандарда қолданған тиімді.
256
11.	ОНЕРКӘСІПТІК ҮЙМЕРЕТТЕРДІЖИНАҚТАУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ
11.1.	Бірыцғай нараметрлі күрастырмалы темірбетон
күралымдарынан бірқябатты және көпқабатты үймереттер
тургызу
Бірқабатты өнеркәсіптік үймереттер халық
шаруашылығының әр саласындағы кең тараған инженерлік
қүрылыстардың ерекше түрі болып табылады.
Салынатын өндіріс орындарының ерекшелігіне қарай
жинақтау жұмыстарының көлемін, орындау әдістерін және
жүмыс кезеңіндс қолданылатын жинақтау механизмдері мен
құралдарды анықтап оты-ратын жан-жақты көлемдік-жоспарлы
және қүралымдық шешімдері болады.
Өнеркәсіптік бірқабатты үймереттердің қаңқалары
қүрастырмалы темірбетоннан немесе аралас темірбетонды
бағаналар мен жабын тақгаларынан, кранастылықаркдлықтардан,
мегалды фермалардан және байланыс жаппаларынан тұрғызылады.
Үймереттер жүк көтерпш қоңдырғыларымен қамтамасыз
ету жағ-дайына байланысты кранды және крансыз болып
бөлінеді.
Бірқабатты крансыз үймереттер екі бағытқа айтарлықгай
созылган біртипті үяшықтар мен қүралымдардан тұрады. Әдетте
мүндай үйме-реттердің қаңқасы салмагы 18 т қүрастырмалы
гемірбетон қүралымдарынан жасалады. Әсіресе, металл
төсеніштерді пайдаланғанда 24 м жаппа металл
конструкдияларынан жасалады.
Көпірлі крандармен жабдыкталған бірыңғай бірқабатты
өнеркә-сіптік үймереттер да осы сияқты бір типті қуыс
үяшықгарпан, қүралымдардан және басқа да бөліктерден түрады.
Мүндай үймереттер салынатын құрастырмалы
бөлшектердің сал-.магы 2,5-32,5 т дсйін жетеді.
Бірқабатты өнеркәсіптік үймереттердің құрастырмалы
қүралы.мдарын орнату әдістері жинақтау жүмысының көлеміне,
келемдік-жос-парлы және қүралымдық шешімдерге, жинақтау
мерзіміне, қолда бар жинақтау механизмдер паркінің
мүмкіидігіне қарай таңдап алынады.
Жинақтау жүмыстарын жетекші нропесс ретінде
үздіксіз, бірқа-лыпты орындап отыру - жинақтау проңесін
тиімді үйымдастырудың негізгі принципі болып табылады.
Үймереттерді жинақтаудың тасқын-ды өдісі кешенді
жинақтау пропесін бөлшектеп жіберу негізінде және
жекелеген жинақтау звенолары мен механизмдер арқылы
жүзеге асы-рылады. Алдын ала қалыптасқан жағдайға орай
белгілі бір уақыт ішінде механизмдермен белгілі бір жүмыс
мөлшері орындалады, түрлі жинақтау және жалпы қүрылыс
жүмыстары біріктіріліп атқарылады.
257
Жинақтау әдісін таңдмас бүрын көлемдік-жоспарлық
шешімдерге талдау жасалады, үймерет үлгісінің статистикалық
жүмысы терең анықталады. Қүрастырмалы қүралымды
элементгерді жобаға сөйкес орнату үшін жинақтау крандарын
талапқа сай орналастыру алдын ала қарастырылады.
Қүрастырмалы қүралымдарды жинақгаутәсіддері көтергіш
жи-нақтау қондырғыларының қолдануына, көтерер алдында
қүрастырмалы бөлшектердің немесе блоктардың жобаға сай
орналасуына, жинақ-тау процестерін дамыту бағытына, томен
жатқан тірек қүралымдары-ның бағыттау, орналастыру
әдістеріне қарай белгіленеді. Барлық жағдайда да кез-келген
тәсілді қолдану барысында қүралымдар дөлме-дәл орнатылып,
үймереттерДің беріктігі толық қамтамасыз етілуі қажет.
Әдетте қүрастырмалы қүралымдарда бірқабатты өнеркәсіп
үймереттерін салғанда, жинақтаудың крандық әдісі
қодданылады. Жекелеген қосымша элементтер немесе алдын
ала бекіту үшін қолданылатын блоктар кдтарлап үйілген жерден
немесе ірілендірілетін стендтен жобадағы қүрылыс орнына
бірден кранмен әперіледі.
Бірқабатты енеркәсіп үймереттерін салуда көбінесе
жыланбауыр табанды жүк көтергіпі қдбілеті 10-63 т өзі жүретін
жебелі крандар қолданылады. Әдетте жебелі крандар мүнаралы-
жебелі қондырғылармен де жабдықталады.
Қаңқаның қүрастырмалы қүралымдарын жинақтау алдын
ала ірі-лендіру дәрежесіне байланысты жекелеген қүралымды
элементтермен, алдын ала ірілендірілген линейлі жазық немесе
көлемді блокгармен, үймереітің инженерлік және технолопіялык
жабдықтарының элементтері қүрастырылған күні бүрын ір-
ілендірілген кешенді блоктармен жүргізіледі.
Бірқабатты өнеркәсіптік үймереттер беягілі бір
технологиялық жүйемен салынады, бүл жүйе гехнолопіялық
жабдықтарды күні бүрын жинақтауды қамтамасыз ету үшін
салынатын объектілердің колемді-жоспарлықжәне қүралымдық
шешімдеріне жәие орналастырылатын цехтарды пайдалануға
берудің кезегіне қарай белгіленеді.
Осыган орай технологиялық жабдықтарлы жинақгау
нринципі үш үлгі бойынша үйымдастырылады: 1) үймерет
немесе ғимаратгың жер-үсті боліпнің қүрылысы басталғанга
дейін жүргізіледі; 2) қүрылыс-жинақтау жүмыстары оидірісімен
қатар атқарылады. Мүнда мүмкін-дігінше өзара үйлестірілген
бағдарлама бойынша жүмыс істейтін бірыңгай көтергіш-тасымал
жабдықтарын қолдануға мүмкіндік жаса-лады; 3) толык біткен
үймерсттерде немесе қүрылыста жүмыс арнаулы жинақтау
механизмдерімен, басқа да бейімделген қүралдармен жүзеге
асырылады.
Бірқабатты өнеркәсіптік үймереттердің қүрастырмалы
қүралымдарын жинақтау мамаңдандырылған тасқындар арқылы
жүргізіліп, олардың әрқайсысына тасымал және жинақтау
машиналар жинақтары және тиісті жинақтаушы жабдықтар
258
беріледі. Мүндай жағдайда әрбір маманданлырылі ан тасқынға
жинақтаушы учаске бекітіледі. Олардың шекаралары
температуралық қңылыстармен шектелген үймереттін немесе
секцияныңөткіндері арқылы өтеді. Учаскелердеіі жүмыс көлемі
мен еңбек сыйымдылығы мүмкінлігінше біркелкі болуы керек.
Әдетте қүрамалы қүралымдарды кідіріссіз жинақтау мен кажетгі
технологиялық үзілістер және еңбекті үйымдастырудың
қауіпсіздігін қастамасыз стетін үймереттің ең шағын бөлігі
жинақтау учаскесі дсп есептеледі.
Үймерегтердің жерүсті болігін түрғызу кезінде қүрамалы
болат не-месе темірбетон қүралымдарын жинактау жүмыстары
жетскші болып табылады. Жинақтау жүмыстарын тиімді
жүргізудің бірден-бір жолы — бұл жүмысты басқа да күрылыс
процестерімен байланыстыра жүргізу (шатырды жабу,
электржинақтау және санитарлық-техникалық жү-мыстарды
жүргізу, технологиялық жабдықтарды жинақтау: сден және орлеу
жүмыстарын жүргізу).
Біркдбгпты өнеркәсіп үймерстгердің қүрастырмалы темірбетон
ба-ғаналарын, арқдлықтар мен фермаларды, жабын тақталарын
сыргқы қабыргаларды жинақгау негізінен жеке-жеке, япіи жекелеген
қүра-лымдық элементгерді салу арқылы жүзеге асырылады (11.1-
сурет). Күнтартарларды, байланыс, кранасты аркдлыкгарды, терезе
жақгаула-рын жинақтау көбінесе ірілеңдірілген блоктар арқылы
жүргізіледі. Со-пымен бірге бүл қүралымдық элеменггер сенімді,
берік жинақталган жазық және кеңістік блокгардан қүралуы мүмкін.
Қүралымдарды блокгармен жинақгау кдзірп замангы қүрылыстагы
жинақгау жүмысы техналопгясыныи ең озық әігісі болып габылады.
Бірқабатты өнеркәсіптік
қүрылыстарда кешенді блокгардан
жинакгау жүмысын жүргіз-генде
жабу үшін тек кдна жеңіл, пгімді
метал. і күра. іымдары қолданылады
(11.2-сурет).
11.1-сурет. Қүрама
қүралымдарлы жанактау үлгісі:
а - іргетастарды; б —
бағаналарды: в — кранасты
арқалықтарды; г - жамылғы
қүралымдарын; 1 - кран. 2 -
жүк ілу құрылгысы; 3 — іргетас;
4 - тақта: 5 - бағана: 6 -
кранасты арқалық; 7 — ферма,
8 - жабын тақтасы; 9 -
автокөліктер құралы
259
11.2-сурет. Жамылғылярды блоктап жвнақтау үлгісі:
1	— инвентарь тасымалды жолдар; 2 — жылжымалы
кондуктор; 3, 4 — крандар; 5 - қиыршық тас қабатының
үстіне салған темірбетонды жол тақгалары; 6 — жамылғы
блок; 7 - траверс; 8 — кендір арқаннан жасалған тартқыш
Қүралым белшектерін қүрастыру орнына жеткізіп түруға
байланысты жинақтау орнында элементтерді алдын ала
орналастырудың әргүрлі әдістері жинақтау краны жүмыс істейтін
аймақта және жылжымалы тасымал қүралдардан жинақтау
тәсілдері белгіленіп, тагайындалады.
Соңғысында тасымалдық және жинақтау проиестері
тасымалдық-жинақтау кестесі (график) бойынша жүзеге
асырылады.
Бірқабатты өнеркәсіп үймереттерін жинақтау үшін
қүралымлық элементтерді орнатудың жүйелілігіне қарай
жинақтаудын дифферен-циалды (жекс-жеке), кешевді (бірікіір-
ілген) және аралас әдістері қолданылады.
Дифференңиалды әдіс бойынша үймереттердің біркелкі
қүралымдық элемеигтері уакыт бойынша үйлестірілген тәуелсіз
тасқындар арқылы жинақталады. Алайда бүл әдіс жаппа
қүралымдарын жинақтаганда қолданылмайды, бүл типтер
ерекшелікгеріне байланысты.
Жинақтау кешенді әдіс бойынша атқарылғанда жинақтау
беріктігінің негізін қалайтын барлык қүралымдардың бекітілуі
немесе салыстыру, тексеру бір тасқын бойынша үймереттің бір
не қатарлас үяшықтары аумағында жүргізіледі. Алайда бүл әдіс
бірқабатты өнеркәсіп үймерсттерін темірбетон қаңқаларынан
жинақтаған кезде іс жүзінде қолданылмайды десе де болады.
260
Ойткені стақан іспетті ірге-тасқа орнатылган қүралымдардың
бағаналарына жабулар немесе басқа да қүрылыс қүралымдарын
орналастыруды бағаналар мен іргетастар-дың қиылысқан
жерлерінде бетон берікгігі (қатуы) 3-4 күннен кейін белгіленген
деңгейге (70 пайыздан кем емес) жеткен кезде бастаута болады
дсп ссептеледі.
Аралас одіс (комбинированный) бойынша жинақтау
жүмысы жүргізілгенде алгашқы екі әдістің кейбір элементтері
кездеседі. Бүл әдіс өнеркәсіптік үймереттердің қүралымдарын
жинақтаганда қолданылады. Баганалар, кранасты арқалықтары
және қабырғалық қоршаулар дифференциалды әдіс бойынша,
жеке гасқындармен жинақталады, ал тіреуіш асты және тіреуші
арқалыктары, фермалар мен жаппа тақталар кешенді әдіспен,
бірыңғай тасқында жинақталады.
Жинақтау процесінің даму бағытына байланысты үзынан
және көлденеңінен жинақгау әдістері белгіленеді. Бірқабатгы
енеркәсіптік үймереттерде негізінен қүрылысты бойлай
жинақтау не аралықтарды бойлай жинақтау әдісі қолданылады.
Жабын қүралымдарының кейбір элементтері де бойлай және
көлденеңінен жинақталуы мүмкін. Мүн-дай жағдайда жинақтау
краны жинақ алаңынан тыс жерде орналасады жзне жабын
тақталары жинақталған итарқа қүралымдары үстінен
орнатылады (11.3-сурет.) Көлденең багыт бойынша жинақтау
жүмысы жүргізілгенде кран жинақталатын үяшықтың ішінде,
ал кран жебесі жинақгалатын тақтаға көдденеңорналасады (11.4-
сурет). Соңғы әдісті негізінен крансыз үймереттерде краннын
параметрі жабын тақталарын жинақтау жағдайына сай келгенде
ғана қолданылады.
11	.3-сурет. Жабын күралымдарын бойлык әдісоен жинақтау
үлгісі:
1	- уақытша қоршау; 2 - жиналған жабын; 3 - фермаларды
уақытша бекітуге арналған
инвентарь сүйеніш: 4 - сүйемелдеуіш мінбе-саты; 5 -
итаркалық ферма; 6 — бағана: 7 —кран; 8 — тақталар
кдтары; 9 - автокөлік қүралы
261
11	.4-сурет. Жабып күралымдарын көлденец әдіспен жипактау
үлгісі:
1 - бағана. 2 - жиналған жабын; 3 - уақытша қоршау; 4 -
тақгалар қатары; 5 — телсскопты мүнара; 6 — фермаларды
уақытша бекітуге арналған инвентарь сүйеніш; 7 - нтарқалық
ферма; 8 — кранның әрекет ету радиусы; 9 — тақта тасушы; 10
- ферма тасушы; 11 — кран
Жинақталатын элементті тірекке бағыттау тәсіліне
байланысты еркін, шектеулі еркіндік және ықтиярсыз жинақтау
түрлері болады. Бірқабатты өнеркәсіптік үймереттердің
қүрастырмалы темірбетон қүралымдарын жинақтау үшін
негізінен еркін әдіс қолданылады, бүл жағдайда қүралымдар
еркін бағыттау процесі негізінде жүзеге асы-рылады.
262
Жинақтау әдістері жинақтау жүмыстарынын технологиясын
анық-тайтын факторболып табылады. оларды жүэеге асыру үшін
жүмыс жүргізудің жобасы, жекелеген қүралымдық элемснттерді
жинақгаудың технологиялық үлгісі және технолопіялық картасы
жасалады.
Багәналар іргетас стақанының түбін дайындаганнан кейін
және жобадағы талаптарга сай тікелей жоспарда
корсетілгеніндей, инструментальды тексерістен өткізілгеннен
кейін гана қүрастырылады.
Баганалар қүрылыс алаңына автокөліктермен жеткізіледі,
мүндай жағдайда жеңіл баганалар (салмағы 8 т дейін) жинақтау
орнына кран түрған орынга жақын алдын ала жеткізіледі, ал
ауырлары жинақтау кранына сагаттық график бойынша
жсткізіліп, колік үстінен тікелей жинақталады.
Бағналарды дәлдеу мен уақьггша бекіту аспатық сыналар
немесе кондукторлар арқылы жүзеге асырылады және салмағы
8 тбаганаларга арналган кондукторларбаганага алдын ала бүрын
бекітіледі. Аса ауырсалмакты баганаларға арналган коңдукторлар
іргетасқа баганалар жинақталмастан бүрын тексеріліп бекітіледі.
Бағаналар қатары орналасқаннан кейін оның жобасы
түпкілікгі тексерістен откізіледі де, іргетас пен баганалардың
ара жігі қүйылып бекітіледі. Багәналар түтас бетонмеп қүйылуға
топтап, партиямен беріледі.
Кранасты арқалықтар тікелей колік үстінен бірден
жинақталады. Арқалаықтарды жобадағы жағдайға сәйкес
орналстыру арқалықтардың кіндігі мсн бағаналардың
консольдері арқылы біріктіріледі. Арқалық-тар анкерлі
болтгардың көмегімен тіреулерге уақыгша бектіледі. Кранасты
аркдлықтарын түпкілікгі тексерістен өткізу жинақтық қам-тылу
шеңберінде нсмссе гемпературалық секцияларды орналастыру
барысында геодезиялық аспаптардың көмегімен жүзеге
асырылады, бүдан кейін арқалықгардың беюткіш болшектері
баганалардың төсе-ніш бөлшектсріне пісіріледі.
Үзындығы 12 м металл кранасты арқалықтар зауыт
жагдайында ірілеплірілген блоктар.мен жипақталып немесе 2-
ші жөнслту бір.іп і ретінле күрылыс алаңына жсткізілсді. Мүндай
жагдайда жинақтау алаңында ірілендірін қүрастыруға арналган
стенд ұйымдастырылуы керек. Металл кранасты арқалықтарын
жинақтау жүмысты екі тәсіл бойынша жүргізудің нәтижесінде
жүзеге асырылады. Ол арқалықтарды тексеру арқылы немесе
тексерусіз атқарылады. Ірілендірілген блоктар-дан түратын
арқалықтарды тексерусіз жинақтау іргетастың тік белгілерінің
жогәры дәлдігі және бағана консольдарыиың жогары тіректері
негізіндс жүзеге асырылады.
Жабын күралымдары (итарқа асты және итарқа фермалары
мен аркалықтар, жабын тақталары) кешснді әдіспен және жеке
тасқынмен орыңдалады.
Фермаларды және арқалықтарды, сол сияқты 12 м жабын
тақта-ларын бірден тасымал қүралдары үстінен жинақтау
263
ұсынылады. 6 м тақталар жинақтау краны аймағына алдын ала
жайылып қойылуы керек. Жинақталатын жабын
қүралымдарының барлық бөліктерін алдын ала жайып қою
вариантында қолдануга болады.
Итарқа фермалары мен арқалыктар жобадағы жағдайға
өстік бел-гілерімен астынғы қүралымдардың жоғары бетімеп
біріктірілуі негізінде орнатылады (баганалар, итарқа асты
фермалары), осыдан кейін олар осы қүралымдардың төсеуіш
бөлшектеріне пісіру арқылы бекіті-леді.
Алғашқы екі тіреуіш қүралымдардың беріктігі бағаналар
іргетас стақанына түтас бетонмен қүйылған және жылжымалы
инвентарлық зәкірлерге бекітілу арқылы қамтамасыз етіледі.
Келесі фермалардың берікітгі бағаналардың қашықтығы 6 м-
ден 12 м дейін жеткенде алдын ала жинақталган фермаларга
бекітілген инвентарлық кергіштердіңкөмегімен қалыпқа келтір-
іледі.
Жоба қарастырылған түрақты байланыстар мен
кергіштердің жобада көрсетілгеніндей, фермаларды жинақтаумен
бірге орнатылады. Уақытша кергішгердс әрі таргқыштар
жинақтау мөлшеріне және жабын тақталарын пісіру жағдайына
қарап алынады.
Күнтартарлардың қүралымдарын қүрастыру итарка
фермалары немесе арқалықтарды бекітіп, орналастырылғаннан
кейін, күнтартарлардың жақтаулық такталары және
байланыстары жинақталады.
Күнтартарсыз шатырларда жабын тақталары алдын ала
жинақ-талган бөлшектен бастап ферманың бір шетінен екінші
шетіне дейін жинақталады, ал күнтартарлары бар шатырларда
жабын тақталары ферманың шетінен күнгартарға дейін, одан
кейін күнтартардың жақтау тақталары жинақталады.
Қоршау күралымдарын жинақтау үй.мсрет қаңқасынын
жабындарын толык немесе оныц бір болігін қүрастыруы
біткеннен кейін жүзеге асырылады. Екі бағананыңаралыгындағы
әрбір үяшықтағы қабырга панельдері үймсреттің барлык
биікіігін бойлай немесе қабагтар (ярус) бойынша жинақталып,
биікгік жүмысты жүргізудің нақтылы жағдайына қарай белгілі
бо.іады.
Қабырға қоршауларын жинақтау мамандандырылган
мүнаралы-жебемен жабдықталған крандармен жүргізіледі.
Мүнда жинақтаушылардың жүмыс орны толық
механикаландырылган және жинақтау алаңшасы тігінен қозғала
алады, мүнара бойымен көтеріліп, түсіріледі, сонымен бірге
мүнарадан қабыргага дейін және кері қарай. қозгала алады.
Қабырғалық панельдер осы техно.югия бойынша
жинақтағанда крандар мен қабырга панельдері бар кассет
төмендегідей үш түрлі жағдайда орналасуы мүмкін: 1) кассега
қабырға мен кранның арасына орналасады (үймерет тым биік
болмаганда), мүңдай жагдайда бір кассетадағы панельдердің саны
қабырғаның барлық биікгігіне орнатуға жететіндей болуы керек
264
және үймереттің алдынғы жағынан көлденең қас бетінің
аймағының ені ең аз дегеңде 8,5 м болуға тиісті; 2) жинақтау
краны кассетамен жинақталатын қабырғаның аралығында
орналасады (қалған жағдайы бірінші вариантгағы тәрізді); 3)
жинақтау краны үймеретке бойлай орналасқан екі кассетаның
аралығына қойы-лады (үймерет аса биік болған жағдайда), екі
кассетадагы панельдер үймерет қабырғасының барлық биіктігіне
орналасуға жетеді.
Көпқабатты онеркәсіптік үймереттер - көлемді-жоспарлық
және қүралы.мдық шешімдсріне және пайдалану мақсатына
қарай әртүрлі тәсілдермен салынады, сондықтан қүрылыс-
жинақтау және арнаулы жүмыстарды атқару, технологиялық
жабдықтарды орнату кезегі жинақ-тау процестерінің даму
бағытын жобалау кезіңце анықталады.
Пайдалану мақсаттары әртүрлі көпқабатты үйлерде,
құрылыс-жинақтау процестерін көлденец, тік және аралас
бағыттарында, өрістеуге болады. Процестерді көлдеиеңінен
өрістету объектінің қабатта-рын кезектеп түрғызу арқылы
жүргізіледі. Жүмыстар тігінен жүргізілгенде көп қабатты
үмереттер олардың биіктігі деңгейінде жекеленген ярустар
бойынша атқарылады. Аралас әдісте процестердің бір бөлігі
көлденең, екіншісі тікелей бағытпен жүргізіледі.
Әдетте алым ретінде температуралық блоктар аумағыдағы
учаске-лер алынады.
Көпқабагты өнсркәсіптік үймереттердің қүрастырмалы
құралым-дары әдетте кешенді әдіс бойынша жинақталады.
Кейбір жағлайда қүрылысты түрғызу аралас әдісі бойынша
жүргізілуі мүмкін.
Технологиялық қондырғыларды жинақтауға байланысты
қойыла-тын талаптар меп үймеретгің аумағына кдрай жебелі және
мүнаралы крандар мынадай рет бойынша орналастырылады:
үймереттің екі жағын да бойлай бір немесе екі және одан да көп
крандар қойылады, бір немесе бірнеше кран үймерет
қүрылысының еңдері бойымен, не болмаса қүрылатын үйдің ішіне
орналастырылады (11.3-суреттті кдраңыз).
Пкі немссе одан да коп крандармен жүмыс істегенде
өндірістік жүмыстардың қауіпсіздігі мақсатында крандардыи
әрекет ету аймагы-ның ара кдшықтыгын сақтауды кдмтамасыз
ететіндей қүралымдарды жинақтау кезегі белгіленуі тиіс.
Копқабатты қаңқалы үймереттердің қүрастырмалы
құралдарын жобадағы жагдайға келтіріп орналастырудың
тосілдері мсн жүйесін таңдап алғанда құрылыс кезеңінің барлық
түсында олардың берік-тігіне айрықша назар аударылады. Бүл
үшін әрбір қабатта қаңқаны құ-растырмас бұрын, жобада
көрсетілгеніндей, астыңғы қабаттың қүра-лымдарын
жинақтауды аяқтап, олардыңтораптары пісіріліп және бір-түтас
қүйылуы керек. Металл құралымдардың қаңқалары әдетте
жинақтық пісірумен бекітіліп, болтгы қосылыстармен бүралып,
жалғана-ды.
265
Қүрастырған қүралымдардың беріктігі мен шыдамдылығы
көбінесе өртүрлі бейімдегіштермен оның ішінде баганаларға
бекітілген қамытгы тіреуіштермен, төрт бағаналы топтық, жеке
коңдукторлармен жөне рамалы-топсалы индикаторлармен (РТИ)
қамтамасыз етілген жинақтау дәлдігіне байланысты.
Көпқабатгы өнеркәсіптік үймереттерді түрғызу кезінде
жинақтау жүмысын жеке элементтер бойынша үдете жүргізу
әдісі жиі қолданылады. Қүрастырмалы қүралымдарды жинақтау
бағаналардан бастап бірқабатты үйлердің элементтерін жинақгау
төрізді жүргізіледі.
Жертөлелер мен бірінші қабаттың темірбетов бягявяляры
стақан типті іргетастарға орнатылып, бекітіледі. Одан кейін
бағаналарға бірінші қабаттың ригсльдері орнатылады және
ригельдер мен бағаналардыңбірігетін жіктері пісіріліп, бекітіледі.
Бүдан соң барлық тақталарды орнатудан және оларды
төртбүрышынан ригельдерге пісіріп бекітуден басталган жабын
тақталарын жинақгау жүмыстары жүргізіледі.
Қябырғялық қоршягыл қүрялымдярды живяқтяу үймерет
қаңқасы-ның негізгі қүралымдарын жинақтауды жүзеге
асыратын крандардың көмегімен атқарылады, я болмаса осы
мақсатқа арналган басқа да механизмдер көмегімен жүргізіледі.
Көпқабатгы қаңқдлы үймереттердің қүралымдары әдетте
мүнара-лы немесе мүнаралы-жебелі жобадағы жасалган оздіпнен
жүретін жебелі крандардың көмегімен жинақталады. Ені онша
үлкен емес құрылыстар үшін жабдықталган өздігінен жүретін
жыланбауыр табанды жебелі крандарды қолдануға болады.
Кейбір жағдайда қүрылыстың ені айтарлықтай үлкен, немесе
оте биік болса бес кабатқа дейінгі жинақ-тау жүмыстары
кранның көмегімен атқарылады. Мүндай жағдайда қү-
растырмалы қүралымдар мен технологиялық қондырғыларды
араластыра жинақгаудың нәтижесінде елеулі тиімділікке қол
жеткізуге болады.
Күрастырмалы рамалық қүрылыстарені айтарлықтай үлкен
болса өздігінен жүретін жебелі кранмен секция бойынша
қүрылыстың барлық енінің бойымен томеннен жогары қарай
жинақталады. Мүндай жагдайда жинақтау барысында коріпі.тес
үяшықтар арасындағы бір қабатқа немесе үяшыққа дейін
үзілістер жіберуге болмайды. Жинақтау-дың бүл түрін салынып
жатқан қүрылыстың ортасына төсеген теміржол бойымен
қозғалатын мүнаралы кранмен жүргізуге болады. Өздігінен
жүретін жебелі кран үйдің көлденең бойына орналасып, кез
келген белік бойымен және қүрылыстың ені бойынша да емін-
еркін қозгала алады.
Жүмыс істейтін негізгі жинақтау кранын немесе крандар
жинағын орнатқаннан кейін қүралымдарды жинақгаудыңтаңдап
алынган әдісінс сәйкес қүралымдардың элементтерін
жинақтағанда оның қозғалыс үлгісіне негіздеу керек. Мүндайда
жинақгау жүмысын үйымдастыру-дың тиімділігін анықтайтын
негізгі факторы - кранның жинақтау алаңының бойымен ең аз
266
молшердегі қозгалысы және бір кран түрағынан барынша көп
жинақталатын элементтердің саны болып табылады (11.5, 11.6,
11.7-суреттер).
11.5-сурет. Біркабат ондіріс
гнмараттарыныц кравасты
арқалыктарын жннақтау
үлгісі:
а - аралықтың ортасымен
жүргенде; б — бағаналарға
жақындап жүргенде; в -
осындай бірөтісге; I, II, III
- кран түрақтарының
вариантгары; I - жинақтау
бағыты
І1.6-сурет. Біркабат өвдіріс
(вмаратгары бағаналарын
жинақтау үлгісі:
а — аралықгың ортасымен
жүргенде; б — бағаналарға
жақындап жүргенде; в -
осындай, бір өтісте; I, II, III
- кран түрақтарының
варианттары; I - жинақтау
бағыты
267
11.7-сурет. Біркабат өндіріс
ғнмаратгарыныц жабыя
күралымдарын жинақтау үлгісі:
а — аралықтың ортасымен
жүргенде; б — аралықтың
ортасынан ауысқанда; I - жинақтау
багыты
Құралымдардың элементтерін
мүнаралы кранмен жинақтағаңда бір
кран түрағынан жинақталған
элементтер санын анықтап алу керек
(іс-әрекет радиусі деңгейіндегі), одан
кейін алым немесе бүкіл үймерет бойынша крандар
түрақтарының саны белгіленеді. Элементтерді орнату кезегі
оның “өзіне қарай“ орналасуы анықталып, белгіленеді (11.8,
11.9-суреттер).
11.8-сурет. Краясыз өндірістік
үймереттсрді бір жагынан
орналастырылгая мүнаралы
крандармен жннактау үлгілері:
а - баганаларды жинақтау: б -
риге.тьдерді жинақтау: в — жабын
тақтәларын жинақтау
Ой*
11.9-сурет. Крансыз өвдірістік
үймереттерді екі мүнаралы
крандармен жмнақтау үлгісі:
а - бағаналарды жинақтау; б -
ригельдерді жинақтау; в — жабын
тақгаларын жинақтау
268
Материалдық ж©не ақшалай шығынды қысқарту
мақсатымен қүрастырмалы бөлшектер мен қүралымдарды
сақтайтын алаңды өрбір кран түрағының аумағында
орналастырған жөн.
Қүралымдардың элементтерін өздігінен жүретін жебелі
кранмен жинақтағаңда, оны жинақтау блогының, алымдардың
және үймереттің аумағында орналастыру қажет.
11.2. Бір және көпқабатты өнеркәсіптік үймереттерді металл
қүралымдардан түргызу
Металл күралымдардан салынатын бірқабатты онеркәсіптік
үйме-реттердің аралықтары 18, 24, 30 жөне 36, биікгігі 18 м
болады. Көрсетілген параметрлі үймереттерді салуға типтік
қүралымдар кеңінен қолданылады. Мүндай үймереттерді
түрғызу әдісі негізінен бірыңғай темірбетон қүралымдарынан
салу әдісіне өте үқсас.
Сонымен бірге технологиялық және функционалды
талаптар үй-мереттердің қүралымдық элементтерінің
аралықгарын үлғайтумен байланыстырылады. Сондықтан соңгы
жылдары өнеркәсіптік үймереттерді 96 м аралықгарда салу жиі
қолға алынып жүр, кесілмеген үзынша кранасты және кранасты-
тіреуіш арқалықтар мен фермалар кеңінен қолданылады.
Үлкен арқалықты үймереттердің гөбесін жабуға металл
арқалықты және фермалы жүйелер, блокты-арқалықтар және
панельді-блокты қүралымдар, қүрылымды және рамалы
қүралыхмдар: асналы жабындар, арқалық және күмбезді жүйелер
және басқалар қолданылады.
Дәстүрлі металл қүралымдарын жинақтау олардың
үлкейтілу дәрежесі байланысты тө.мендегідей негізгі одістермен:
1) ағэштарды не.месе жылжымалы көпірлерді пайдалану аркылы
тікелей жобага сәйкес жекелеп жиналатын қүралымдық
элементтсрмен, алдын ала сіснлтерге немесе конвсйср.ті
.іипияларға бекітілген жинақтау блоктарымен, алдын а.іа жоба
бойынша орнатылатын жерде іріленцірілген жабдық-тарлы
толыгымен жабу арқылы жүзеге асырылады.
Блоктардағы қүралымдарды алдын ала үлкейгу былайша
жүзеге асырылады: жекелеген қүрастыру элементтері, линиялық
және аралық блоктар жерде жиналады, олардың жалпы салмағы
кранның гехника-лық мүмкіндіііне қарай реттеледі. Үлкейтілген
күрастырма қүралым-дарды жинастырумен біргс басқа да
қүрылыс және арнай жүмыстар бір мсзгілде жүргізіледі. Бүл
әдіс еңбек өнімділігін арттыруга, қүрылыс мерзімін қысқаргуға
жәпе жүмыс сапасы мен қауіпсіздікті жақсартуға және олардың
құнын азайтуға мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта жинақтау крандарының қуатылығы
жиналатын элементтердің салмағын арттыруға және
қүралымдарды жерде жеке бөлшектері бойынша күрастырып,
үлкейтуге мүмкіндік береді.
269
Сонымен бірге қүралымдарлы үлкейту экономнкалық
жағынан тиімді болуы керек және бағасы қымбат қуатты
крандарды қолдану барысында машина-смена қүнын
қымбаттатып алмау жағын ойластырған жөн.
Егер үлекейтілген қүралымдарды жөне бөлшектер бойынша
жи-нақтау (С ,С ) блокты қүралымдарды жеке бөлшектері
бойынша жинақ&^ бағасынан аз немесе тең болса
с+ с ?с .
у 6ж а.ж
онда қүралымдарды блокпен жинақтау экономикалық жағынан
негізделген болып табылады.
Формуланың екі бөлігінің соммасы теңелген жағдайда блок
бойынша жинақтау еңбек қауіпсіздігін жақсы қамтамасыз етеді
жөне қүрылыс мерзімін қысқартуға қолайлы деп есептеуге
болады.
Қазіргі аралығы кең жабындарға жеңіл металл қүралымдар
қолданылуының жобалық ерекшелігі сол. онда ірі блоктармен
жинақтау мүмкіндігі туындаумен бірге, бүл осы типтес
үймереттерді түрғызудагы ец басты әдіске айналуда. Бүл әдіс
арқалықтарды жәие қоршағыш жабын блоктары қүралымдарын
конвейрлі өдіс бойынша жинастыру нәтижесінде одан әрі
жетілдірілуде.
Көлемі мен биіктігі онша үлкен емес металл
қүралымдарынан түратын копқабатты онеркәсіп үймереттері
әдетте жекелеген элементгер бойынша өздігінен жүретін жебелі
крандармен (жыланбауырлы, рельсті) жүк көтергіштігі 7,5-10 т
мүнаралы-жебе.іі крандармен түрғызылады, қүралымдық
элементтерді шектеулі белгіленген деңгейде орнатуды
қамтамасыз етеді. Әдетте жүмыс кө.те.мі ү.ікен болмаса,
қүралымдар үлғайтылмайды.
Үймеретгерлің қүрылыс аумағы айтарлықтай (15-20 мың
аіаршы м) жоне жинақталатын қүралымдардың көлемі үлкен
болса (10 мыцт және одан жоғары) онда қүрылыс жүмысы жүк
көтергіштігі 20 т және олан жоғары мүнаралы немесе релъсті
крандармен ірі блокты жнинактау әдісі бойынша жүргізілген
жөн. Мүндай әдіс жинақтау жүмыстарыныц мерзімін қысқартуға
және котеріліп әперілетін жинақтау қүралымдарын азайтуға
мүмкіндік жасайды.
Ү йдің қдңқасын түрғызу олардың алымдар мен ярустарын
ажырату арқылы орындалады. Мүндай жағдайда келесі ярустағы
жұмыс жүргізілмейді (ярустың биіктігі жөнелтілетін бағана
элементінің үзындығына қарай анықталады). Төменгі ярустың
қүралымдары мықты, әрі сенімді түрде бекітілуі керек.
Қаңқаның арқалық элементтерін жинақтау бірге
270
кұрастырылатын қаңқа бөлігінің беріктігін қамтамасыз ететін
байланыс элементтері де жинақталуы керек. Бағаналарды жоба
бойынша бекіту үяшықты қалыпқа келтіргеннен кейін
орындалады.
Салынып жатқан құрылысқа жақын орналасқан үлкен
қүрастырмалы жинау алаңында ірі блоктарды жинақтағанда
аралық блоктар 4 бағана жөне 8 ригельмен ірілендіріледі.
Алғашында көлденең бағыттығы қабырғаның екі баганасы мен
екі ригелі жазық блоктар етіп нығайтылады, одан кейін тік
кондукторда қосағымен және терт ригельмен жазық блок етіп
ірілендіріледі. Ірілендірілген қүрастырмалы жинастыру жәнс
қүрастырмалы қүралымдарды жинақтау үлгісі 11.10-суретте
көрсетілген. Қаңқдны жинақтау онын биіктіг мен қүралымдық
шешімдерге сәйкес арнаулы мүнаралы крандармен жүзеге
асырылады.

11.10-сурет. Ірілендіріп күрастыруды жәве копқабатты
өндірістік үймсреіті жинактауды үйымдастыру үлгілері:
а - кесінді: б - план; в - ірілендірілген жинақтау блогы; і
- ВК-406А мүнаралы крандар; 2 - арту-түсіру жебесі; 3 -
жинақтау крандарына блоктар беретін озі жүретін арба; 4 - ір-
ілендірілген блоктар; 5 - К-184төрттағанды кран; 6 — блоктарды
құрастыруға арналған кондуктор; 7 - қүралымдарды блоктарға
ірілендіруге арналған стенд; 8 - қүралымдарды үйіп қоятын
алаңша; 9 - мүнаралы кран; 10 - темір жол краны; 11 -
бағаналар: 12 - ригельдер
271
Сүйемелі крандарды қолданған кезде қаңқаларга көлденең
бағытта түсетін салмаықтың мөлшері қажет болса тексерістен
өткізілуі керек жөне керек болса уақытша байланыстар
қондыргысы орнатылуга тиіс.
Қаңқаларды сүйемелі крандарды қолдана отырып
жинақгаганда үймерет жөне кран мүнарасының биіктігінің өсіп
отыруына қарай кранды қаңқамен жалгастыратын көлденең
рамалар орналастырылады.
Өздігінен көтергіпі мүнаралы крандар қанқаның ішінде
үймерет бөліктерінің біріне орналасады және қаңқаның
ригельдеріне тіреледі. Олар жинаққа түсетін салмақты
көтеруге тиісті.
272
12.	ТҮТАС ҚҮЙМА ТЕМІРБЕТОНДЫ ҚОДДАНУ
АРҚЫЛЫ ҮЙМЕРЕТТЕРДІТҮРҒЫЗУ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ
12.1.	Түтас күйма темірбетонды коддану арқылы
үймереттерді түргызу жөніндегі жалвы ережелер
Бүгінде индустриалды әдістерді колдану арқылы түтас
қүймалы темірбетондардан қүрылыс жүргізу толық
қүрастырмалы ірі панелыіі үй қүрылыстарын толықтыра түсетін,
түрғын үй, азаматгық қүрылысты одан әрі индустриаландыру
бағыттарының біріне айналды. Ол қазір тұтас қүймалы
темірбетоннан салынатын қүрылыстардың индустриал-ды
әдіспен жүргізілуіне байланысты туындап отыр. Инвентарлық.
бірнеше морте шегендеп бекітуді, арматуралық қаңқаларды және
за-уытта дайындалатын торларды қолдана отырып жогары
ондірістік тиімділік алуға болады. Бетон қоснасын
механикаландырылган әдістермен беру, төсеу және тығыздау
қүралымдарды бетондаудың механи-каландыруын 80-85 %
жсткізуге мүмкәіндік береді. Электротермиялық әдіспен
оңцелген бетон мен аязга қарсы түрлі химиялық қосымшалар
қолдану арқылы жылдың кез келген мезгілінде және кез келген
темпсратурада үймереттер мен гимараттар тұрғызуда болады.
Түтас қүйма темірбетонды дамытудың осындай агымының
мына-дай артықшылықтары бар: қүрылыс индустриясы
кәсіпорындарынан шалғай аудандарда қүрылыс жүргізу
мүмкіндігі жасалады; күрделі қаржыны аз жүмсай отырып
өндірістік базаны қүруға немесе толық қүрастырмалы үй
құрылыстарына қараганда оның қуатгарыи үлгайтуга болады:
кен ондірілетін және топырақ қабаты отыра беретін аудан-ларда
еейсмикалықтабанды жәнс шытынамайтын төзімді қүрылыстар
жүргізу артықшылығы.
Ауылды жерлерце жеке менпнк үйлсрлі жаппай салган кезле
түтас қүймалы үй қүрылыстары едәуір артықшылыққа ие
бо іалы. Бүл жағдайда қүрылыс процесі ондірістік базага
сонпіалықты тәуелді болмайды. Ал үй қабатгарының аздығы
жсргілікті құрылыс материалда-рын: күлді, шлак жәнс басқа
онеркәсіп қалдықтарын, ірі кеуекті керамзит-бетон, тағы
басқаларын пайдаланугэ кең жол ашады.
Елімізде түтас қүймалы темірбетоннан қүрылыс жүргізген
кезде пайдаланылатын жаңа қүралымдық үлгілер мен
материалдар, еңбекті үйымдастырудың анағүрлым жетілдірілген
әдістері табандылықпсн із-дестіріліп, гылыми жүмыстар
жүргізіліп жатыр. Қазақстанда сейсмикалық аймақтарынын
ерекшеліктері де ескерілген түтас қүймалы түрғын үй, азаматтық
үймсреттер түрғызудың айтарлықтай тәжірбиесі жинақ-талған.
Қазір көпқабатты үймереттерді түрғызуда негізінен
шсгендеп бскіту жүйелерін пайдаланудың қүралымдық-
технологиялық белгілерімен ерекшеленетін үш негізгі
273
ісхнологиялық әдісі қалыптасқан. Олармынадай: үймереттерді
сырғы.малы қалыппен гүрғызу; ірі қалқанды жәпе блокты-
қалканды қалыптармен түрғызу; көлемдік-ауыстырмалы
(гөннелді) қалыппен түрғызу.
Түгас қүймалы бетондардан қабаты аз қүры.іыстарды
түрғызған кеаде үсақ қалқанды және ірі қалқанды қалыптар
қолданылады.
Сырғымалы кдлыііпен қиңқдсыз қүралымдық үлгі.іі түтас
қүймалы үймереттертүрғызылады (қабатгары жоғары, ішкі және
сыртқы қабырғалары бойлата түрғызылған, біртүтас жоспарлы
әрі күрделі пластика-лық колемді, мүнара үлгісінле болады),
сондай-ақ түтас қүймалы немесе қүрастырмалы үй
күрылысының өзге технологиялықтәсілдері үйлестірііген түтас
қүймалы қаттылық ядросы түрғызылады.
Ірі қалқанды жоне блокты-қалқанды қалыптармен
үймереітерді түрғызу анағүрлым технологиялық әрі үі іемді тәсіл
болып табылады. Әдетте олардың ішкі және сыртқы көлбеу
қабыргалары, жабындары меп қалқаларының қүрастырма
элементгері бар қаңқасыз күралымдық жүйесі болады. Ірі
қалқанды қалыптардың бір артықшылыгы сол. Онла бстон
коспасын төсегеннен кейін оган қосымша динамикалық әсер
болмайлы. Соның нәтижссінде сырғымалы не.месе шағын
қалқдн-ды қалыптар төселген бетон қабатының жылжып не
ажырап ке гуіне жол берілмейді.
Коле.мдік-ауыстырмалы қалынтар қашықіыгы мен
қабаттары түр-ліше келетін, нобайында тік бүрышты, колбеу
қабырғаларының саны шектелген үймереітер қүрылысында
пайдаланылады. Тоннел үлгісін-дегі көлемдік-ауыстырмалы
қалыптармен көлбеу қдбыргалары, жабын-дары, түтас қүймалы
сыртқы қабыргалары бар каңқасыз қүралымдык жүйедегі
үймереттер түрғызылады. Мүндай қалыптармен сондай-ақ
сыртқы және ішкі қабыргаларын бойлата салу арқылы ла
үймеретгерді іүрғызуға болады. Әсіресе, ол күшгі жел соғатын
және жауын жауып түратын аймақтарда қүрылыс жүріізген ксзде
оте тиімді Колемдік-ауыстырма.іы қалыптар.мен көлбеу сыртқы
жәнс нпкі қабырғалары бар қаңқасыз қүрасіырма-1 ү пн.
күймалы үйлер түрғызы.іады, аралық жа-бындары қүра.ма
элеме і іттерде11 жасалады.
Лралык жабындар мен қабаттарды көтеру ндісін
қолданғанда бір-түтас жалпақ жабындар дискілері қүры.іыс
алаңында, бірінші қабаітың елені деңгейінде бетондалады да,
бетон қажегті беріктікке жеткен кезде көтергіш механизмдсрмен
жобалық белгіге көтеріледі. Жабын-дарды көтеру әдісінде
қабатты орнату жобалық белгіде жүргізіледі, ал қабаггэрды
көтеру әдісінде жер бетімен деңгейлес тындырылады.
Сөз орайында түтас қүйма үй қүрылыстарында, әсіресе
кеуекті толтыргыштарда жаңа тиімді бетондарды найдалану
арқылы үй.мереттерді түрғызуды түрлі гехнологиялықтәсілдерін
үйлестіріп отыру қажст екендігін атап өтуіміз керек. Түтас
274
құймалы қүрылыста тұгас құйма қүралымдар мен ғимараітарды
түрғызу барысында материал сыйымдылығын, енбек және
энергия піығыііын азайту, тасымал шығынын кеміту, соңдай-
ақ қүрылыс мерзімін қысқаріу есебінен жеңіл бетонды
қолданудың экономикалық тиімділігіне қол жеткізіледі.
Жеңі.і бетоңды қолдану түтас қүймалы қүралымлардың
салмағын (түрақты күш түсуін) елоуір кемітуге мүмкіндік береді,
осының нзі іргетасқд түсетін күппі кемігеді, ал ол іріетастың
көлемін кішірейтуге, қадалы іргетастың қада санын а іайтуға
көмегін тигізеді. Жеңіл бетоннан жасалган қоңдырғы жылуды
аз мөлшерде өткізетіндіктен қоршау қүралымдарыдың
қалындыі ын жүқартып. бу-жылу жүйесі қондырғысынан бас
тартуға мүмкіндік береді. Шетел және отандық іерттеу
мәліметтеріне қараганда жеңіл бетоннан қүйылған түтас
қүймалы қоршағыш қүралымдар I шаршы м қабырғаның өзіндік
қүнын 8-12 % кемітетін көрінеді.
Жеңіл бетонды қолдану үймереттерді қолдану сапасын
жақсарту түрғысынаң а.іып қараганда да қолайлы. Ол же гкілікті
жоғары деңгейде сыгындалады және жылжығыш келеді, ал
осының өзі деформацияны ісңдестіріп, күш түсуден,
температурадан және басқаларынан болатын ауқымды кернеуден
арылуға себепші болады.
Ауыр бетонды жеңілімен ал.мастыру қалыптардың
материалдық сыйымдылығын азайтуға да мүмкіндік берсді.
Жеңіл бетон қоснасы тығыздыгының аз болып келуі және оның
бүйірдегі қысымының кемдігі қалыптардың қүрылысын елеулі
түрде ықіпа.мдаи, салмағын жсңілдетеді.
12.1.1.	Тутас қуйма және қуйма-курастырмалы үймереттердің
курылыстық-қуралымдық шешімдері
Өнеркәсіп қүрылысында жерүсті ғимараттарында түтас
қүймалы бстон жобалық е.мес көпқабаттық үймеретгерді,
көпқабатты бір аралыкты және коп аралықты рамаларды,
қаттылық ядроларлы, резервуарларды, түтін мүржаларын, су
тартататын мүржаларды, сүрлс.м ұраларын, градирендерді,
ауқы.мды жабындар және басқаларын тұрғызу кезінде
қолданылады. Ол сонымен қатар жер асгы инженерлік ғима-
раттардың (жертолелер, іргетастар, төннелдер жәнс т.б.)
қүрылыстарында кеңінен қолданылады
Ауыл шаруашылығы қүрылысында тұтас қүймалы
бетоннан элеваторлар, силостар, резервуарлар, астық қоймалары,
алаңдар. сондай-ақ ирригаңия мен мелиорацияларға байланысты
басқа да гимараттар салынады.
Түрғын және азаматтық қүрылыста түтас қүймалы және
күрастырмалы-қүй.малы үймеретгерді түрғызудан басқа түтас
қүйма бетон кейін қүрастырма қүралымдармен өрнектеліп
салынатын панельді үймереттерде катқыл ядролар құрылысыңда
кеңінен қоодданылады. Оған қоса жерасты гаражын және басқа
275
гимараттарды, жеке түратын немесе түрғын үйлердіц астына
орналастыратын ғимараттардың күрылыстарында, крансыз
жинақталатын жабуларды дайындауда қолданылады.
Көпқабатты түтас қүймалы үй қүрылысында сәулетпк-
жоспарлау, қүрылымдық және технологиялық параметрлер
арасыңда тығыз байланыс орныққдн, Мәселен белгілі бір қалып
жүйесін гаңдау айтарлықгай болады, ал қабылданган қалып жүйесі
оз кезегінде қүралымдық элементтер арасыңдағы аракдтынасты
айқындай алады. Осының өзі сайып келгенде түтас қүймалы
көпкдбатты үймереттердегі технолопотлықфакторды міңдетгі түрде
жобалау сатысыңдагы ескеру қажет екендігін білдіреді.
Түтас қүйма бетоннан копқабатты үйлерді түргызудың
жобалық шешімдерінде көп жағдайда түтас қүймалы сыргкы
және ішкі қабырғалары және қүрастырма жабуларымсн бірге
қүрастырма-түтас қүймалы вариант қарастырылған. Осындай
қүралымдық вариантта жоспарлы шешімдерді үйлестіру
мүмкіңдігі ықшамдалады да тұтас қүймалы жабулардың осындай
артықшылықтары жүзеге асырылады.
Сол сиякты түйықталған айналым бойынша түтас қүймалы
жабу-лар қондырғысы да технолоптялық үзілістсрге байланысты.
Ол қалыпты алу жөне ауыстыру немесе алымдармен жүмыс
жүргізу жөніндегі күрделі де ауыр еңбек операцияларынан
туындайды. Осының өзі салу үзақтыгы едәуір үймсрепер
қүрылыстарын жүргізген жағдайда гана мүмкін.
Түтас қүймалы бетоннан салынған қүрылыстардың
техникалық-экономикалық көрсеткіштері көп жағдайда
үймереттерді түрғызудың технологиялық үлгілсрінің
қолданылуына байланысты. Соныдықтан ондірістік
жүмыстардың жобаларын жасаған және қүрылысты жүргі-зуді
үйымдастыру ксзіндс қүралымдардыц түрі мсн ерскшелігін,
оларды түрғызудың шарттары. бетон жүмысгары өвдірісінің
срскшеліктері ескерілгсн апагүрлым тиімді гехпологиялық
үлгілер пайдалануға тиісті.
Түтас қүймалы бетондарды пайдалану арқы.ты
түрғызылзтын көп-қаб<іттытүрп»ін үймеретгерлі техно.топіялык
ж<»не қүралымық бе.ігі.ісрі боііыпша шарггы іүрдс үш негізп
топқа: барлық қүралымдары қүй-малы бетоннан орындалган
біртүтас қүйма, барлық қабырғалары түтас қүймалы бетонан
жасалган, ал жабындары - қүрастыр.ма деп болуге болады.
Колденең аралық жабындары мен жабулары түтас қүймалы
бетоннан, ал сыртқы қабырғалары қүрастырмадан жасалған
үймереттерді де белгілі бір шарттылықпен осы категорияға
жатқызуға болады.
Қатқыл ядоросы немесе жабуы түтас қүйма бетоннап
жасалған түтас қүйма-қүрастырмалы қаңқалы үймереттср
қүрастырма қаңкасымен үйлесіп түрады.
Жеңіл бетоннан сырғымалы және ауыстырмалы
қзлыптарментүтас қүймалы үймеретгер мен ғимараттар түргызу
ерекшеліктері болады.
276
Сыргымалы калыптармен түтас қүймалы үймереттер
түрғызу үздіссіз бетондауды қамтамасыз ету үшін бетон
жүмыстары өндірісінің ырғағын қатаң сақтауды талап ететіп
жоғары деңіейде ұйымдастырыл-ған процесс болып табылады.
Ьетондаулың қарқындылығы арматуралық жүмыстардың
қарқынына, бетон қоспасын төсеу және жеңіл бетонның
жеткілікті молшердеп беріктігін бойына сіңіргенге дейінгі
үзақтыцлығын үстау гехнологиясын қо.ідануға байланысты.
Сырғымалы қалыпты көтерудіңбірқалыпты жылдамдығын
бідпіретін V бетонның қажетті беріктігіне жету жағдайынан
калыппен шамалы қосылысы арқылы анықталады
V — Н — а ~~ һ /і . пі/па?.
*.	к	бг еа
і?іаа?и Н — ?аеиіоиңаеіеоіаі. пі; а — о?паеааі ааоіі ?іпіапи ?аааоиіиң
^аеиіоиң'?!?^?^ ?а?иіа ааеііаі ?аои?ои?и, пі; һ — о?паеаоіі ааоіі
?іпіапи ?аааоиіиң аеіеоіаі, пі; I — ?аңіе ааоііійй аоаеіио ?а?ааеаа
?а?аооі аа?іеоіаі бойынша жййақтайтын уакыты, сағ.
Жеңіл бетонның қүрылыс жағдайындағы іс жүзіндегі
касисттерін түтас қүймалы қүралым ксрндсрін сынау немесс
бетонның беріктік қасиеттерін бүзбайгын тәсілдермен
бақылауды қолдану арқылы жүзеге асыру ксрек.
Сыргымалы қалыл арқылы түрғызылатын үймереттер мен
гимараттардың түтас қүймалы жабуларының қондырғысы
мынадай зехнологиялык үлгілер арқылы айқындаулуы мүмкін:
қабырғаларды түргызу проңесі кезіндс бірқабатка кешігу
(сабақтастыру-цикллі әдіс); қабырғаларды түргызу процесінде
екі-үш қабатқа кешілудеу (қатарлы-ілеспелі тәсіл; қабыргаларды
“төмеинен жоғарығаң немесе “жоғарыдан төменге“ үлгісі
бойынша бүкіл бніктігіне жеткізе түргызгаппап кейін.
Түгас қүймалы жабулардын қондыргысын сабақтастыру-
иикллі ж;>не қатарлы-ілеспелі тәсіллермен жасаған ксзцс
қабыріаларды бе- гопдаған кезде қо.іданған бетонды тосеу
жабдықтарыпда ла пайдалану үсынылады. Мүның үстіне бетон
қоспасы бстон сорғыш қондырғысынап тосе.істін жерге резеңке
біыііш і үііктермсн сырғымалы кд.іып-тыц тосспішіне бекітілген
қүйғыш арқылы, ал “төменнен жоғарыға“ немесе “жоғарыдан
томен“ үлгісі бойынша қондырғыда магистральдық
бстонағызгышка қосылган резеңке қүралдар арқылы беріледі.
Көпкабатгы үймереттерді түрғызған кезде жылжымалығы
17-18 см қүйма бетон қоспасын қолдану үтымды екендігін
тәжірибе көрсетіп берді. Қүйма бетон қоспасын қолдану қоспа
мен жабудың колбеу жағын ірілеуді теңдестірудің еңбск
сыйымдылыгын ең төменгі молшерге дейін қысқартады.
Ауыстырмалы қалыппен жсңіл бетоннан түтас қүймалы
үймерет-тер мен ғимараттарды түрғызудың срекшелігі бетонның
қажетті беріктігін қосу қарқындылығы болып табылады,
бетондаудың үзақтыгы да соған байланысты. Сондыктан
қалыптың осы түрлерін пайдаланған кезде түтас қүймалы
277
үймереттер мен гимараттарды түрғызудың тиімділігі жеңіл
бетонның талап ететін беріктікгі крсуды жеделдететін түрлі
әдістерін қолдану есебінен арттуы мүмкін. Бетондаудың
анағүрлым қарқындылығына жылытқыш қалыпты және кеуекті
толтырғыштағы бетон қоспасының күймасын пайдалану аркылы
“кран+бетонсорғышң үлгісі бойынша жүмыс істеғенле қол
жеткізіледі. Қүралымдарды осы үлгі бойынша бетондаған кезде
бетонсорғыш жинағына алымнан алымға ауыстырылатын
механикалық бөлгіш пайдаланылады.
12.1.2.	Үймереттерді туреызу кррідыны жане бетондаудың
интенсивтілігі
Тұтас қүймалы бетон және темірбетон жүмыстарының
өндірісі осы процестерді кешенді механикаландыру арқылы
тасқынды-жыл-дамдатылған әдіспен жүзеге асырылады. Мүның
үстіне бетондау қарқыны мен жүмысты үйымдастыруды
айқындайтын жетекші процесі бетон коснасын беру және болу
болын табылады.
Жетекші бетон төсегіш машина өнімділігі жөнінен
қүралымдарды бетондаудың қарқындылығына ілеспелі болуға
тиісті. Мүның үстіне механикаландырудың өзге жабдықтаушы
қүралдарының саны мен өнімділігімен сәйкес іріктелііші
алынадаы.
Жетекші машинаның өнімділігін толығырақ пайдалану
үшін жабдықтаушы машиналардың өнімділігі 10-15 % жоғары
алынады.
Бетонды жоне темірбетонды гимараттарды түргызу
жүмыстары өндірісінде кешенді тсхнологиялық процесс
қарапайым тасқындарға бөлініп, оларды мамандандырылган
жүмысшылар звеполары орындайды. Тасқынның пегізгі
технолопіялык параметрлері мыналар: жүмыс көлемі - V
с.менадағы қаркындық - 7. м\ м2, сменаның үзақтығы - I жонс
адам-күндегі еңбек сыйымдылығы - 0.
Әрбір қарапайым (меншікті) тасқынға процестсрні
механикалапдыру арқылы орынлау үнпн гехнология.іык
параметрлері өнімділігі жөнінен сменасына м1, м\ т болатын
машиналар жиынтығы: негізгі машиналардың саны және олардың
таңдау мен бөлу параметрлері беріледі.
Машиналар жиынгығы көлемді-жоспарлы және тұрғызылатын
үймерет немесе ғимараттың құрылымдык ерекшелігі ескерілген
күрылымдарды бстондау қарқындылығы каркынның тапсырмасы
тұрғысынан таңдальпіьш алынады.
Бетон қоспасын төсеу каркындылыгы мынадай формуламен
айкындалуы мүмкін
1=КУ/Т,
л
мүндағыИ -объектіге бетон қоспасынын тұтыну көлемі м'; Т -
сменадағы түтас қүймалы қүралымдарды түрғызудың дирекпгітп
278
мерзімі: К - 1,3-1,5 тең азаматгық және өнеркәсіптік қүрылыстарда
қолланыла-тын бетон қоспаларын төсеудің біркелкі еместігінің
коэффициенті.
Жүмыстарды тым қзрқынды жүргізген кезде, түгас қүймалы
бетонды көптеп шоғырландырған жағдайда үймереттер мен
ғимаратгарды түрғызу-ды кешеңді механикаландыруды өнімділігі
жоғары машиналар мен жабдықтардың жиынтығын қолдану
арқылы жүзеге асырылады. Ал бір тектес қүралымдар немесе бір
тектес үймереттер мен ғимараттар шашы-рыңқы болса, онда
өнімділігі онша емес, жоғары жүмылдырушылық қасиеті бар
машиналар жиынтығы үсынылады.
12.1.3.	Үймеретптерді туреызу қарқынын жеделдету тэсілдері
Қысқы жағдайда бетонға күтім жасау тәсілі оның қажетті
мөлшер-де беріктігін бойына жинақтауына жеткілікті
қатқылдану тсмпсратура-сын камтамасыз егуге тиісті. Аязға
қарсы қосымшаларсыз М150, М200-300, М400-500 маркалы
бетонның қату сәтінде беріктігі соған орай тиісінше 50, 40 және
30 % жобалықтан кем болмауы керек; 70 % соңынан қатыруды
және еруді үстап түруға жүмсалатын қүралымдарга арналған,
80 % күрделі қүралымдарға және 100 % арнайы талаптарға
койылған жағдайларға лайықталған. Қазіргі қыстағы бетондау
әдісте-рін 3 негізгі топқа болуге болады. Біріншісіне төселетін
қоспаның жылуын пайдалану қарастырылған әдістер жатады,
екіншісі төселген бетонды қыздырудың түрлі әдістерін бір-
іктіреді, үшіншісі қататын температураны төмендетіп бетонның
қүрамына хнмиялық қоспалар енгізуге негізделген. Бүған қоса
аталған барлық үш топтағы тәсілдердің түрлі әдістері кецінен
тараған.
“Термос** тәсілі алаптарды, лснталы іргетасты және бағана
астындагы іргетасты бетоидау кезінде ауаның температурасы —
20° С кем болмаған жагдайда қолданылады. Жеңіл бетондардың
жылуды аз өткізетіпдігі және олардың қатқылданған кезде
(беріктігі жағынан бірлей ауыр бетонмен салыстырғанда бойыңда
цемсігггі коп үстайтындықтан) жылуды коп бо.іетіндігі ескеріліп,
-15° С дейінгі темпера-турада түтас қүймалы қабыргаларды
түрғызған кезде дс “термос* тәсілін қолдануға мүмкінлік береді.
Жеңіл бетонды термос жағдайында үстап түру аркы.ты
қүралы.мдарды бетондаган ксзде қосымша ыстық женіл бетон
қоспасын дайындап, тосеуге болады. Бүл ретте жаңа төселген
бстон ауа калориферлерінің көмегімен жылытылады, қатқылдату
желелдсткіштері қосылады.
Ыстық жеңіл бетон қоспасын дайындау жүмысы әдетте
қоршаған ауаның температурасы -15° С кем жағдайда жүргізіледі.
Мүның үстіне қоспаның жылжығыштығын сақтау мақсатында
тасымалдау және беру кезінде оның температурасы 40° С аспауы
керек. Ол үшін қыздырыл-ған толтырғыштар мен ыстық су
колданылады.
279
Тоселген бетонның қатқанға дейінгі кджетті беріктікке
жеткендігі, нс болмаса тапсырмадағы жылу қоргагыш қүралым
жағдайындағы салқындатылған мезгілдегі (химиялық қосиасыт
бетондарға арналган 0° С дейін) беріктігін анықтау жылуды
сақгаудың есебі бетонның суу уақыты жөнс белгілі жағдайдағы
қатыратын орташа температурасын-дағы тапсырмадағы
бетонның беріктігіне жеткізуге қажетті уақыт есебімен
салыстырмалы түрде жүргізіледі.
Жеңіл бетон қүралымдарын қыздыруды пайдаланған кезде
қорғағыш қаптаманың астындагы ауаның температурасы 10° С
кем бол-мауга тиісті және жеңіл бетонныңсырғымалы калыппен
түрғызылатын колбеу қүралымдарына қажетті таңбалық
беріктігінің 40-50 % молше-рінде жинақтауына жөне
ауыстырмалы түріндс 70 % болуына қажетті мерзімге дейін
сақталуы керек.
“Термос“ тәсілі оның үнемділігі мен еңбек аз
жүмсалатындықтан анағүрлым кең тараған тәсіл болып
табылады. Сыртқы модулі М?3 алқапты ғимараттарга арналған
температуралық жағдайларда оның қолданылуына тәжірибеде
шек қойылмаған. Орта алқаптық қүралым-дар — 15°С дейінгі
температурада “термостық тәсілмен“ бстондалады. Есте
ұстайтын бір жәйт (аса қатал жагдайда “термос“ тәсілін қолдану
жылу сақтауға аса жогары талап қойылатындықтан тиімді е.мес).
Жоғары экзотермиялық қасиетті тез кататын цемеіптерді
пайдалану, қыздырылган бетон қоспаларын қолдану, оларды
химиялық қосымшаларға енгізу бетонды “термостықпен“ үстап
түруды қолданудың тиімділік жүйесін кеңейтеді.
Аязга қарсы қосыміпалары бар бетовдар судың қагу
те.мпературасын төмендетуге мүмкіндік береді және оның кері
температурасының қатқындауын қамтамасыз стеді. Түтас
қүймалы қүрылыста жеңіл бстонға арнал-ган аязға қарсы
қосымшалар ретінде патрий нитриті, НКМ жөпе ННХК
қолданылады.
Аязға қарсы қосымшалары бар бетондар қосымшасыз
бетондар то-різді температура котерілгсн кездс қарқынлы түрле
қатқылланады. Сон-дықтан оларға да мүмкіңщгінше “гермостықң
қатқылдануды қолданіан жөн. Аязга қарсы қосымшалардың
түрлерін жоне оның концентрациясын таңдау ауа
температурасының, бетондалган қүралымдардың түрлері мен
пайдалану шартгарының есептері арқылы айқындалады.
Аязға қарсы қосымшалары бар дайын жеңіл бетон
қоспаларын тасы.малдау мен төсеу 40 минутган аспау тиісті. Ал
егерол үзаққа созылып кетсе, қоспаның жылжымалылығы күрт
гөмендейлі де, оны төсеу қиынға түседі әрі бетонның сапасы
нашарлайды. Мүндай жағдайда объектіде ерітетін сулы аязға
қарсы қосымшалармен бірге дайындап, автобетонарала-
стырғышта барлық компоненттерімен ара-ластырылған қүрғақ
қоспаларды тасымалдаған жөн.
Аязға қарсы қосымшалары бар бетондарды құрғап
280
қалмаудан сақтау керек, ол үшін бетондалған құралымдардың
үстін желден қоргайды. Бүл ретте аммиак суы қосылған
бетондарға күтім жасауға ерекше көңіл бөлген жөн. Аммиак
бетонның үстіңгі қабатынан буланып үшып кетпес үшін оларды
битумдалған қагазбен немесе полимер пленкамен үстінен
топырақ бастырып нығыздап не пленка қүрайтын материалдар
және басқа да қүралдармен жабады.
Бетонды жылумен өңдеу тәсілі “термос** және химиялық
қосымшалар тәсілдеріне қарағанда жағдайдың өзгеруіне қарай
процесс параметрлерін өзгертуге мүмкіндік береді, яғни әсір
ететін уақытын да, температурасын да реттей алады.
Бетон қалыпқд төселгенінде оны жылумен өңдеу үшін
жылуды конвекгиті, контактлы, не болмаса радиациялы түрде
беру үшін көптеген техникалық шешімдер қарастырылып,
жасалған. Осы орайда қыздырылған кедергі ретінде электр
тізбегіне қосылатын электродгы қыздыру тәсілі ерекше орын
алады.
Бетоңдалған қүралымдарды коввектавті қыздыруда қыздыру
арқылы пайда болған кеңістікті қоршау қондырғысы
қарастырылған. Мүндай ғимараттар жылы үйшіктер
(жылытқыштар) деп аталады. Олардың қүры-лымы мен мөлшері
ғимараттардың ішінде жылу алмастыруға кедергі жасамауга тиісті.
Жылытқыштарды жылыту үшін әдетте калориферлер, бу
регистрлері, аспалы пештер және т.б. қолданылады.
Жыльгтқыштағы температураның көтерілуі бетондагы судың
интенсивті түрде булапуына әкеліп согады. Оныболдырмас үшін
бетонның үстін буды жібермейтін материалмен жабу қажет.
Төелген бетонды контактлы қыздыру түрлі қүрылыммен
орындалған қыздырғыштармен жабдықталған қалыптармен
жүзеге асырылады. Соңгы кедері термоактивті қалып деп
аталатындар мен термоаетикті икемдік жабулар қолдану кеңи
түсуде.
Бетонды электродгпн кыздыру қысқы жаідайда бетондаудың
қыздыр-ғыш әдістерінің анағүрлым кеңтараған болып табылады.
Ол бетондалған қүралымның кедергі ретіиле элекгр желінін
ауыспалы тогына қосуга негізделпш. Мұның үстіне Джуоль-Ленц
заңына сәйкес жылу бөлініп шыгады. Ол мына формула арқылы
көрсетіледі
^^ЗбООЛК Т.
мүндагы 0 — бөлінегн жылу;/- ток күші А; А -бетонның электр
кедергісі, Іі; Т— токтын өту уақыты саг.
Электортты қыздыру ПЭК-нің жоғары болуына байланысгы
энергия шығыны женінен үнемдірек. Алайда ол электродқа өткізгішке
жұмсала гын металл шығынын, сондай-ақ жүйені жинақгауга еңбек
шығынын талап етеді.
281
12.1.4.	Бетпон қрспаларын дайындаудың, жеткізудің, берудің,
крбылдаудың және төсеудің ыңгайлы технология.мқ улгісін
таңдап алу
Қазіргі заман талаптарына сай келетін бетондар дайындау
үшін жоғары сапалы цемент пен толтырғыштар кджет.
Осы материалдардан кдтаң түрде беліілі бір пропорцияда
алынған әлгіңде гана ддйыңдалган қоспаны бетон қоспасы немссе
гауарлы бегов деп айтады.
Бетон қоспасының маңызды кдсиетгерінің бірі оның қолайлы
төселетіндігінде. Яғни ол еңбек пен энергияның аз шығынмен
кдлыпты толіъіра алады, мүның үстіне едоуірныгыздалган, беріктігі
мен бетонның үзақ мерзімге жарамдылығын кдмтамасыз етеді.
Қоспаның қолайлы төсслуі оның жылжымалылығы мен
икемділігіне, ягни тасымалдау және тосеу процесіңде бүзылмайгын
қасиетке ис болады. Бетон қоспасының жылжымалылық
көрсеткіші сантиметрлік өлшем арқылы конус отырумен (К.О), ал
қаттылық көрсеткініі (ҚК) секунд өлшемімен анықталады.
Бетон қоспасының жылжымалылығы ең алдымсн оның
қүрамындағы суға, су-цемент арақатынасына. цементтің түріне,
толтыргыштардың ірілігіне, қүмныың мөлшері мен
гранулометрикалық қүрамына, бетонга қосымшалар қосуына жәпе
баскаларына байланысты болады. Қоспадағы артылган су оның
сүйықгалуына әкеліп соғады, сөйтіп сапасын төмендетеді.
Апағүрлым жылжымалы бетон қоспаларын (КО-4 см жонс
одан да жоғары) қалыпкд қүю оңай, ягни олар анагүрлым
технологиялық келеді. Қатты қоспаларыды төсеуге эпергия
шыгыны мен дене еңбегі көп жүмсалады. Алайда жаксы
нығыздалған катты қоспалар анагүрлым сапалы бетон алуға
мүмкіндік береді.
Лснталы гранспортерлермен жіберілстін бетон коспаларының
жылжымалылығы 6 см аспауы керек, ал бетон соргыштармеп
тартылатын жәнс ауа қысымымсн тартылатындарының 6-12 см
аспаганы жон.
Кдзіргі жагдайла бетон қоспасы одетте бетон зауыттарында
оргалық-гандырылган жүйс бойынша дайыцдалады. Алайда піаі ын
объектілерді бетон қоспасымен қамтамасыз ету үшін көп жагдайда
жылжымалы немесе инвептарлы бетон араластырғыш қондырғылар
қодданылады.
Бстон қоспасын дайындау әдісін таңдау көп ретте салынып
жаткдн объектілердіңорналасуына және бетондау жұмыстарының
колеміне, жол жүйелерінің саны мен сапасына, карьерлердің
оргалық цемент қоймала-рыныңорналасуына байланысты болады.
Селолық жерлерде тауарлы бетон оңгарісін үйымдастырудың
анағүр-лым жетілген түрі аудандық бетон араластырғыш тораптарда
(зауыттарда) рүқсат етілген тасымалдау қашықтығының
технологиясын сақтай отырып, орталықтандырылған әдіспен
дайындау болып табылады.
Обілктілер жанындағы бетон араластыргыш тораіггарды
282
бетоңдду жүмыстарының көлемі, аукымы жөне салынып жаткдн
объектінің аудан-дық заутган едәуір қашық жағдайда, жолдардың
қолайсыз жағдайында қолданған тиімщрек Бетон қоспасына бір-
інші кезекте өскелең талап қойылган және бетон араластыріыпі
зауыг пен қүрылыс алаңының арақа-шықтығы алыс болган
жағдайда ғана автобетон араластырғыштарды колдану өзін-өзі
ақтамақ.
Бетон қоспасыв даіывдау процесі мынадай технологиялык
операция-лардан қүралады; қүралған материалдарды
(толтырғыштар мен цемент) қоймалардан араластырғыш
қондырғыларға тасымалдау, мөлшерлеу, механикалық жолмен
араластыру жөне дайын бетонды төсем орнына жеткізу, тасымал
қүралдарына піеу. Мүның үстіне бетон қоспасын дайындаудың
негізгі операциясы оның қүрамды бөлшектерін механика-лық
жолмен араластыру болып табылады.
Бетон қоспаларын салынын жатқан объектілерге тасып,
жеткізу кезінде өздігінен қотарғыш автомобильдер,
автобстонараластыргыштар мен бетон тасушы автомобильдер
пайдаланылады.
Автокөліктердің белгілі бір түрі зауыг пен қүрылыс алаңы
арасын-дағы қашықтыққа, бетон қоспасының ерекшеліктеріне,
жолдың жайына, бетондау жүмыстарының көлеміне қарай ір-
ікгелініп алынады. Мүның үстіне автокөлік қүралдарының қандай
гүрде болганына кдрамастан еңбасты технологиялықшарг — бетон
қоспасының біртсктілігі және қажетті жылжымалылығын
қамтамасыз ету.
Бетон қоспасының тасымалдау ұзақтығы оның
жы.тжымалылығына эсер стеді. Сондықтан қоспаны тасымалдау
уақыты кдтаң шектеулі болуы қажет және оның температураеы
мсн цементтің түріне байланысты болады. Портлаңдцементтегі
бстон қоспалары үшін мынадай ыңғайлы уақытбелгіленген: бетон
қоспасының °С те.мпературасында 20-30, 10-20, 5-10 тасымалдау
уақыты тиісінше 45, 90, 120 минуг болады.
Тауарлы бетонның 90 жуыгы өздігінен қотарғыш
автомобилгдер-мен жеткізіледі. Өзге ко.іік түрлеріне кдрағанда
оларды найдалану тиімдірек. Ол кобіне жсрден төмен орна.іаскдн
бетон қүралымдарын бетондау және жүмыс колемі ауқымды
жагдайда пайдаланылады. Соның нәтижесіңде бетон қоспэсын
тікелей бетондалатын қүралымдарга қүюға мүмкіндік берсді.
Сонымен бірге өздігінен қотаргыш автомобильдерді пайдалану
бегон қоспасының сапасын нашарлатады, машина кузовын бстон
қоспасынан тазартқан кезде қосымша қол еңбегін қджег етеді.
Бүған қоса жылдың суық мезгілінде оларды пайдалану шсктелген.
Оадігінен қотарғыш автомобильдерді асфальт төселіен жолдарда
25-30 км қашықгықкд дейін, ал өзге жолдарда 15-20 км аспайтын
қашықгықтарга кдтынайды. Авгобетонараласгырғыиггармен дайын
бетон коспасы немесе оның құргақ компонентгері тасылады. Бір-
інші жағдайда қоспа жолдай араласады, екінші жағдайда бетон
қоспасы күрылыс алаңына жеткенше 10-15 минугга әзір болады.
283
Автобетонараластырғыштармен бетон қоспасын іс жүзінде кез
келген қашықтықкд тасуға болады, дегенмен 30-70 км кдшыкгыққа
гасымалдаганда анағүрлым тиімділікке қол жеткізіледі.
Автобетонтасушы машнналар пайдалану тиімділігіне кдрай
автоқо-тарғыштар мен автобетонараластырғыштар аралығында
көлік болып габылады.
Бетон коспасыв төсеу бетондалган қүралымға бетонтқоспасын
беретін, оны жайып, нығыздайгын жстекші техншюгиялык процесс
болып табылады.
Бетон қоспасы түрлі крандарды үйлестіру арқылы ауқымды
шелектермен немесе ожаулармен, транспоргер ленталарымен және
бетонтөсеушілермен, бетон сорғышгармен, қысымжинагыштармен,
авто-транспорттан, дірілдеткішпілтүмсықтардан және дір-
ілдеткішнауалар-дан т.б. беріледі.
Бетоңды төсеу тәсйгі бетоңдау кдрқынына (тәсеу иніенсивггілігі),
бегондалатын қүралымға, олардың озара орналасуына, геомеіриялык
кә-леміне, арматуралау тыгыздьиъша, бігікгігіне жіне баскд факторларга
бай-ланысты іріктелініп алынады. Мүның үстіне бетон қоспасы
бетоңдалаггьін қүралымның кез келген учаскесіне берілетіңцей болуы
керек Ал еркін шашу биіктігі 2 м аспауы шарт, жабынга берген кедаегі
бігікгігі 1 м аспағаны жөн.
Қаугалы крандарды бетондау жүмыстарыныц каркыны
сменасында 30-35 м’ болған ксзде пайдаланған тиімді.
Қауғалар қүрылымы жағынан бүрмалы және бүрмасыз
болады. Бүрмалы қаугаларға бетон қоспасы тікелей қүрылыс
аландарында авто-транспорттан қүйылады. Содан кейін кран тік
жагдайга орналастырылады да, бетон коспасы төселетік жсрге
беріледі.
Бүрмасыз қауға.іарға .қүрылыс алаңдарында да, бстон
араластыргыпі горагггарла да қүйылалы.
ІПағын қүралымдар (көле.мі шағын жске түратын іргетастар,
бағаналар, арқа.іықтар, ригельдер. жабын тақталары, жүқа
қабыргалардың жабындары) бетоңдау үшін сыйымдылыгы 0,5-
1,0 м’ қаугалар, қоршайтын қүралымдар және орташа.іау
қүралымлар үшін (үйдіи іргетас көлемі оргаша үймереттер, сүйеу
кдбырпыар) сыйымдылыгы 2 м\ ірі қүралымдар (домналардыи
іргстасы, түтін мүржалары, прокат стаңдары) үшін сыйымдылыгы
2 м’ және одан да ауқымды кдуга шелекгер үсынылады.
Кран-қауга үлгісі бойынша бетон қоспасын іс жүзіндс
крандардыңбарлықтүрлеріменберуге болады. Кран қоңдырғысын
таңдаган кезде түргызылатын үймерст не і имараттың көлемдік-
жоспарлау шсшімін, кран қондыргыларын үтымды орнату әдісін,
бетоңдалатын қүралымдарга орналастыруды, қаміу алаңын мүқияг
ескеру керек. Түрғьвылатын пімараттардың колсмдік-жоспарлау
және қүралымдық ерекшеліктеріне қарай крандарды үраның
шетіне де, табанына да орналастыруга болады.
Айқындалатын параметрлері кдмту деңгейі, көтеру биіктігі,
жүк моменті олшемі алынады. Бетон қоспасын беретін кранның
жүк котергіштігін және басқа параметрлерін анықтаган кезде
284
(қауғаның, бетон қоспасының массасын ескере отырыіі) оның
жүк кэтергінггігін, қалыпты әперумен бекітуді) орнықтырулы және
арматураны ескеру керек.
Бетонды «віокөліктермен беру анагүрлым тиімді. Бетон
қоспаларын тікелей шегендеп бекітілген қүралымга, сондай-ақ
үра шетінен, арнайы эстакадалар мен жылжымалы көпірлерден
қүюға болады. Түтас бетоннан қүйылатын, металлуртя өнеркәсібі
мен ауыр машина жасау кәсіпорыңдарының іргетасы қдлаиатын
гүтас қүймалы қүралымдарды түрғызу кеадерінде осы тәсіл кеңінен
қодданылады.
Биіктігі 1 м асатын іргетастарды бетондаған ке-аде бегон
қоспасы автокөлікпен эстакадалардан және жылжымалы
көпірлерден қүралымдар-дың қалыптарына беріледі. Егер қоспа
қүлататын биіктігі 3 м асса, бір-бірінен 2-2,5 м орналасқан
түтікшелер аркылы беріледі.
Бетондау қдрқындылығы сағатына 20 м’ аспаса бетон қоспасы
автоколік қүралдарынан бетондалатын құралымдарға дір-
ілдеткішжаб-дықтар, діріддеткішнауалар, транспортерлер арқылы
беріледі.
Салынып жаткдн обьекгінің жағынан төселетін жерге бетон
қоспасы бетон сор,ыштары мен қысымқұйғыпггардың көмегімен
қүбырлар арқылы беріледі. Мүңдай жағдайда бетондау қарқынына
сагатына 6 м’ болатындай болса, қүралымдардыңбарлықтүрлеріне
беру үтымды. Озге механикаландырылган құралдарбара алмайтын
жерлсрде да осы әдісіті қолдануға болады. Механикалық жетегі
бар бстоп сорғыштар көлденеңінен 250-300 м дейін, тігінен 40 м
дсйіп, підравликалық жетекпен тиісінше 500-600 жәнс 60-70 м
дейін бстон қоспасын беруге болады. Қысымқүйғыштарды қамту
ралиусы 150 м жуық, ал биіктігі 35 м дейін.
Бетонсоргыппарын қолданын беюпдау технолепіясыпың
ерекшелігі жылжымалы бетон қоспаларын қолдану қажетті болып
табылады. 0.4-0,5 су-пемснт қагынасы бар және конус отыруы
кемінде 4 см бетон қоспасы підравликалық бетон сорғыштарга
арналады, ал мсханикалықтарга -- 8 см болуы керек.
Бсіон қоснасын тыгыздау бетон және темірбстон
қүралымдарын жа-саганда негізіі операциялардың бірі болып
табылады Бстонныңтыгыэ-дыгы мен біргекгһіііінің сапасы осыган
байланысты Демек, беріктіп мен үзақтылыіъіна қатысы бар.
Бстон қоспаларын тығыздаудың негізгі әдісі дірілдету
(тербеліспен тығыздау) болып табылады. Ол екі парамегр: тербсліс
жиілігі және амплитудасы арқылы сипатталады.
Бетон қоспаларын тыгыздау үшін үш түрлі дірілдеткіш: ішкі
(тереңцік), үстіңгі және сыртқы қолданылады.
Ііпкі дірілдеткіш өзінің жүмыс органы арқылы бстон
қоспасына батырылып, оған тербеліс береді.
Үстіңгі дірілдеткіііггер жаңа төселген бетон қоспасының үспне
орналасып, жүмыс алаңы арқылы оған тербеліс береді.
Сыртқы дірілдеткіш бетон қоспасына қалыптар арқылы
тербеліс береді.
285
Терецдік ліридеткитерді аз қозғалмалы және катгы конус
отыруы 0,5-1 см болатын бетон қоспаларына лайықгалған. Тербеліс
кезіңде дірілдеткіш тудырғышты бетонның астыңгы қдбатына 5-
15 см енгізілуі керек, сөйткеңде жекеленген қабаттар жақсы кіреді.
Діріддеткшггің параметрлеріне байланысты бір нүктедегі тербеліс
уақыты бетон қоспасының қозғалғыштығына, арматуралау
деңгейіне сәйкес 15-30 с аспағаны жөн. Бір дірілдеткінгтің өнімділігі
әдетте сагатына 6-8 м’ болады.
Үсгщгі дірілдеткпггер еден астына төсейтін бстон қоспасын
ныгыз-дайды. Арматураланбаіан немссе арматураланган жеңіл
күралымдардың қалыңдығы 25 см аспайтын жабындапр мен
тақталар астына төселгенде де осы әдіс қолданылады. Ал
қалыңдығы 25 см асса және арматурасы жеткілікті болса, бетон
қоспалары ішкі жөне үстіңгі дірілдеткіштердің көмегімен
нығыздалады.
Ү стіңгі тербеліс дірілдеткішрейка, дірілдеткішбрус және үстіңгі
алаңдық дірілдеткіііітермен жүэеге асырылады.
Алаңдық дірілдеткіііггің нығыздалатын қоспаның бойымен
жылжу жылдамдыгы минутында 0,5-1 м болуы керек. Бетоңдалатын
қабаттың қалыңдығы 5 см асса 2-3 өтуде тербеліп, нығыздалады.
Калыптыц сыртывжв тербеу тік жүка қабыргалы түтас қүймалы
арқалықтарды, ркгельдерді, қабыргаларды, резервуарларды,
сондай-ақ арматурасы еселенген жерлерде тереңдік тербелісіне
қосымша бетондау кезінде қолданылады.
12.1.5.	Материалдық-техникалық ресурстар
Түтас қүймалы бетон жәис тс.мірбетон жүмыстарыныц
әндірісттк процесінде жартылай фабриказтар ретінле мыпадай
материаллық ресурстар пайдаланъгіады: қалып, арматура, бетон
қоспасы жоне механизмдер мен жабдықтарлың түрі.
Құрылыс индустриясының қүры.іыс матсриалдары
өнеркосібінің, металлургия, химия, агаш және ағаш оңдеу
өнсркәсібінің кәсіпорындары, арматура зауыттары мсн
шеберхана.іары, металл қүралымдарыпың зауыт-тары, бстои
шыгару зауыттары жәпе басқалар дайып матсриалдар мен
бүйымдарды жеткізіп берушілер болып табылады. Осы
кәсіпорындардың дайын өнімдерін қалып, арматуралық білікгерді,
торлар мен қаңқаларды, бетон қоспасын қүрылыс алаңдарына
автокөлікгермен жеткізіледі.
Түтас күймалы үймереттер мен ғимараттарды түргызу
жоніңдегі жүмыстардың кешенді өндірісіне кажетті материаллар
мен жартылай фабрикаттардың саны жүмыс сызбалары мсн
материаддар шығының мөлшерлсрі, ал қажетті машиналардың,
механикаландырылған қүрал-дардың, қондырғылардың тізімі
жүмыстарды үйымдастыру үлгісі, көлемі мен орындау мерзімі
қабылданған техникалық үлгі карталарына сәйкес анықталады.
Салынып жатқан объектілерді қажетті материалдар және
286
жаргылай фабрикатгармен кдмтамасызету жүмыс қарқіянына және
технологиялық жалғасымына сәйкес жүргізілуі керек.
Түтас қүймалы үймереттер мен ғимараттарды тұрғызу
гехнолопіясы жүмыстардыңөңціружобасы бойынша айқындалады.
Бүл жерде регламентті парамегрлері жүмыстарцың жалпы колемі
мсн ұзақтыгы болады. Тындырылатын жүмыстардың жобасын
жасау кезінде бетон қоспасын төсеудің тәуліктік графигі
дайыңцалады.
Жобаның қүрамына түтас қүймалы қүралымдарды түрғызу
кезіндегі машиналар мен механизмдерге деген сүраныс, техникалық
жаратқандырылуы, бетондаудың үлгілерінің графигі енгізу
қарастырылады. Түтас қүймалы үймеретіер мен ғимараттар әдетте
мердігерлік негізінде жүмыс істейтін мамандандырылган
блімшелердің күшімен түрғызылады. Бұл ұйымдардың
қарамағында қалыптар саймандары, бгон қоспасын жеткізіп,
төсейтін механикаландырылган құралдар, басқа да машиналар мен
механизмдер болады. Мамандандырылган бөлімшелердің
жылжымалы бетон араластырғыш қондырғылары мен арматура
станңиялары болуы мүмкін.
Мамапдандырылған болімшелер болмаған жағдайда
жүмысгарды орындау қүрылысшыларды, арнайы автокөлікгердің
жүргізушілерін қамтитын, бригадалық мердігер бойынша жүмыс
істейтін арнайы бриіадаларға тапсырылады.
12.1.6.	Қалып ллементтерін, машиналарды, механизмдерді және
тасымалдау куралдарын аныідпау
Гехнологиялық жобалау сатысындагы шегендеп бекітудің
түрііі тандау және жинақ көлеміи анықтау қүрылыстың нақтылы
шарпарыпа жоне қүрылыс үйымын технолоіиялық
жарақгандыруга сәйкес жүргізіледі. Мүның үстіне таіщау кезінде
тұтастай алганла түргызылатып қүралымлдр мен гимараттардың
ерекпіеліктері, аралықтарының мөлшері, құралымның жсрден
қаншалықты биіктікте орналасқанлығы, үй меи пімараттың түтас
биіктігі, жосиарына жпне биіктігіне қарай қүрэлымның
кдйта.іаііатыіідығы ескеріле ді.
Түр.іі үліідегі шегендік бекітулерді дайындауға жүмсалатын
бірмезгілдік шыгыңдарды салмақтау және орнату мен болшектеу
құнын, орындалган жү.мыстардыңтиісгі көрсеткіпггерін салысгыру
блокты, ірі қалқанды, сыргымалы кдлыты қолданутиімді скендігі
білдіреді. Ал, мұның өзі қол еңбегін күрг қысқдртады. Есспгі
экономикалық тиімділік әдетте жөңдеуіе, бекітуге, бір айналымға
деп есеіпслген элементтерді дайындауға кететін шыгындардың
айыр.масынан қүралады.
Қалыптардың белгілі түрін дайындау тиі.мді дсген моселені
шешу барысында әсіресе мамандандырылған бөлімшелерді
технологиялық жағынан жарақтандырган жагдаңда, материалдық
қаржылар шектеулі болатындықтан өзіндік қүнымен
орындалаған жүмыстың қаншалықты күшке түскендігін
287
салыстырып отыру керек. Жүмыстың өзіндік қүны мына
формуламен айқындалады
С = (С П /П + С )/Ү.
ж аг и е о.л
мүндағы С — кдлыпқа кететін жылдық шығындар, орнату мен
ажырату шығындарысыз, тг/м3; П ,П — аталмыш қалыгггың
айналмалы қарқының тиісті нақты я&не'есепті көрсеткіштері; С
— орнату және ажырату қүны, тг/м2; V — қалыптап орындалать/И
жүмыс көлемі, м-.
Кдлыпта бар материалдар шекгеулі болатыңдықган жүмыс
көлемі қүрылыс ұйымындағы жүмыс колемімен сәйкес келуі
немесе кем түсуі мүмкін.
Қалыптау жүмыстарының еңбек сыйымдылығы мына
формуламын анықталады
Ғ. + (Е + Е )/п.
мүндагы Е - қдлыпты лЛінэк^гау мён ажйіратуга жүмсалатын сңбек
шығындарының соммасы; сондай-ақ бір айналымга келетін
қалыпты дайындауіа және жондсуге жүмысалатын майда-шүйде
шығындар; Е - қалыптың пайдалану жүмысының еңбск
сыйымдылыгыйың жинакгау, ажырату, тазарту, майлау, адам-күн;
Е - қалыпты дайындаудың еңбск сыйымдыльны, адам-күн; Е -
кЛлыітгы жөндеуге жүмсалатын сңбек сыйымдылығы, адам-к^н:
п - қалыптың мөлшерлі айналымдылығы.
Қалыпты орнату, арматураны жинақгау, бегон қоспасын
жеткізіп төсеуге арналган машиналар мен мсханизмдер жинағын
тандау түтас қүймалы бстон жәнс тсмірбетон үй.мереттері мен
гимаратгарын және олардың қүралымдық элемснттерін түрызудың
бүкіл технологиялық проңестсрін кешенді механикаландыруга
багындырылуға гиісті. Ьетондау қарқынын және барлық
жүмыстарды үйы.мдасгыру бетон қоспасып тоссу арқылы
апықталады. Жетекші машина есепті бетондау қарқынымен
аиықталады.
Жстекші.бетон төсеуші машина өнімділігі жагынан бетондау
қүралымының қарқыпдылыгымен байланыстырылган, мүның
үстіне параметрлср, онімлілік жоне озге жинақтаушы
мех-іникаландырылған қүралдарының саны тиісті нараметрлер
мен жетекші машинаның өнімділігіне сәйкес іріктелініп
алынады.
Жетекші машинаның онімділігін толығырақ пайдалапу
үшін жабдықтаушы машиналардың өнімділікгері әдегте 10-15
жоғары алынады.
Машиналар мен механизмдердің жинақтық қүрамы
жетекші машинаның пайдалану өнімділігі, шеіүндеп бекіту,
арматура және бетондау жүмыстарының қабылданған
технологиясы және жүмыс өндірісінің шарттары арқылы
анықталады.
288
12,1.7.	Объектінің бас курылыс жоспарын жасау
Түтас қүймалы бетон мен темірбетоннан үймереттер мен
гимараітарды түргызудың бас қүрылыс жоспарын жасау кезінде
котергіш механизмдерді орналастыратын орындар мүқият ір-
іктелінеді. Қалыптың қалқдндары мсн формалары жинақталады,
арнайы автокөліктердің кіретін түстарының үлгісі, бетоп жаятын
механизмдер мен машиналарды орналастыратын жер
дайындалады
Бетон төсегіштің қабылдау бункері әрекет жасайтын аймақ
қауіпті болып саналады. Сондықтан ол аймақ қоршалуга тиісті.
Бөлгіш жебелері бар бетон сорғыш қондырғыларының жүмысы
олардың айналым радиусы да қауіітгі аймаққа жатады.
Бетон қоспасын бстондалатын қүралымдарға беруде краңды
пайдаланган жағдайда оның үймереттерге немесе ғимаратгарга
бслгілі бір радиус бойынша байланысы ескеріледі. Бүл ретте
кран жүмыс істейтін қауіпті аймақ көрсетіліп, оның шекарасы
белгіленуі керек. Өйткені, көтерілетін жүк қүлауы мүмкін. Сол
себепті сақтық шараларын қолданган үтымды болады. Кранды
басқа да көтсргіш механизмдерді ҚМЕ көрсетілген нүсқауларга
сэйкес бскіткен жөн.
12.1.9. Жумыстар ондірісінін мерзімдік
жоспарын жасау
Өнліріс проңестсрініңтолықколемінің графигін жасау үшін
орындалуга тиісті жүмыстардың толык тізімі болуы шарт.
Жүмыстың коле.мдері мынадай өлшемдегі жүмыс сызбаляры
арқылы ессптеледі; қалыптау қүрылымы - шаршы метрмен
алгаңда, қалыітгарды үстаптүрагын агаштар- метряеп, алынган
баганалар, шыбык арматурасын орныктыру ~ тоннамен, а.напда,
арматуралык қаңқалар - дана.іап, ессптегендс, бетон қосііасып
тоссу - іпекше метрлеп алынады. Мүныи үстіпс жогарыда
айтыліандай, іүтас қүйма бетон жүмысіарын қүрайіын
ондірісгік процсстер арасыпла бетон тосеу жетекіпі жүмыс
сана.іады.
Өпдірістік жүмыстардың мерзімдік жоспарында орбір
проңестің тасқынды орындалуы, мамандандырылган
звеноларцың бір алымнан екіншісіне ауысу тәртібі.
қүралымдардың қалыптарын ажырату мерзімдері көрініс табады.
Бетон жүмыстары өндірісінің жалпы мерзімі мына формула
бойынша айқындалуы мүмкін
Г = / + / + (п - 1) К,
м 6 а
мүңдагы / -мамандандырылган звенолар жүмысшыларының әрбір
алымда, йуысымдарда болу үзақтығы, смена: / - бетонның
289
қатқылдануы, смена үзақтыгы; п — алымдардың жалпы саны*. К
— тасқынның ыргағы.	0
Қүралымдардың түр-түріне, қалыптар қүрылғысы мен
арматураларды орныктыру жүмыстарының күрделігіне, төселетін
бетонның көлеміне және оның жүмыс ауқымдылығына қарай
процестер кешені әрқайсысында мамандандырылган звенолар
жүмыс істейтін біркатар тасқындарға болінеді.
Жүмыстардың колеміне және бетондалатын
қүралымдардың күрделілігіне байланысты әрбір процесс дербес
тасқынға бөлінуі мүмкін: қалып қүрылгысы — I тасқын:
арматураны орнықтыру - II тасқын; бетон қоспасын төсеу —
III тасқын: бетонға күтім жасау - IV тасқын: қалыпты ажырату
- V тасқын.
Жеке тасқындардың саны олардың біріктіру арқылы кемуі
мүмкін. Мысалы, шегендеп бекіту қүрылғысы мен арматураны
орнықтыруда арматура-қалып блоктарын пайдалану - 1 тасқын;
бетондау және бетонға күтім жасау - II тасқын; қалыгггы ажырату
- III тасқын; ажырамайтын қалыпты қолдағанда оны бөлшектеу
жүргізілмейді, ондайда екі жағдайда да тасқынның бүл түрі тыс
қалады.
Алымдардың саны тең пемесе тасқындар саньшап еселі
болуға тиісті. Мүның үсгіне алымдардың мөлшерін алымдағы
жекеленген процестердің орындалу мерзімі бір немесе бірнеше
ауысымдардың үзақтығына тецгерілетіндей етіп белгілеу керек.
Биік түтас күймалы гимараттарды қабагтарға бөлгенде
жүмыс тігістерін қүрылгы талаптарын ескеру қажет. Көпқабатты
үймеретгерді түрғы лан кезде ярус ретіндс бағаналар мен аралык
жабындарды қоса а.ігандагы қабаттың биіктігі ссепке алынады.
Проңеске енетін нроиестердің барлык түріне арналған
іасқын ырғағы біркелкі жобаланады
К ~ Е /а .т .
I I
мүндагы Е — і -аЛымдагы сңбек сыйымдылыгы. ада.м-смена; а —
і - жүмыё түріндеп жүмысшылардыц саиы, адам; т —
істейтін звенолардың саны.
Жекеленген жүмыс іүрлері бойынша жүмыс істейгін звенолар
санының жүмыс колемі мен белгіленгсн тасқып ырғағының
орыңдалуын кдмтамасыз сіу үшін мына формула қолланылады
т=(}/а К ,
немесе жүмыс түрлері боііынша:' '
т =(2/а К; т ~()/а К;	т = ()/аК.
қ \ қ	а а а	6 ё 6
мүндағы т , т . т — кдяыпшылар, арматурашылар, бетоншылар
звеноларының тшсінше саны; Е, Е, Е — қалып, арматура,
бетондау жүмыстарының тиісінше ен]бек*сыйымдылығы, адам-
290
смена: а . а . а — тиісті жүмыс түріндегі звенодағы
жүмысшылардың саны, адам.
Әрбір мамандаңдырылган бригаданың қүрамы БМБ немесе
ЕПК түрлі теімірбетон қүралымдарына арналган жүмыс ауқымына
байланысты айқындалады (БМБ қдрастырылганнан юрі өнімділігі
анағүрлым жоғары еңбекті прогрессивті үйымдастыру
қарастырылган еңбек проңестерінің каргаларын кеңінен қолдану
қажет). Мүның үстіне алымдардың мөлшерін анықтау ескерілетін,
бригадаларға мөлшерін асыра орындауга мүмкіндік берілетіңдігін
үмытпау керек. Егер жүмысшылар сабақтас мамандықтарды,
мысалы арматурашы мен бегоншы игеретін болса, онда еңбекті
алымдар тәсілі бойынша үйымдастыру едәуір жеңілдейді.
Жүмысты жылжымалы қалып арқылы жүргізгенде
ги.марагтарды алымдарга бөлу кджеттігі гуындамайды. Бүл жерде
қдлып қүрылыстыңбас кезіңде бір-ақ рет орнатылады: арматураны
орнату мен бетон қоспасын төсеу бір мезгілде атқарылатындықтан
арматуршыларга дербес алым белгілеудің қажеттілігі туыңдамайды.
Әрбір алымдағы қүралымдарды қалыптан ажырату таскын
бойынша және бетон қоспасын төсегеннен кейін кеміңде бес
күннен бүрын жобаланады. Осы мерзімде 500 маркалы
портландңсментгегі 400 маркалы бетон 25 °С температурада 80 %
маркасын бойына жинақгайды.
Алайда ауаның онша жоғары емес температуралары
жагдапыңда күзгі немесе коктемгі кезендсрде, сондай-ақ баяу
қатқылданатын цсментгерді қолданганла (шлак портландцементі,
пуцңоланды порілаңдңементі) бетонәдетгсгі жагдайларга қараганда
баяу кдтқььіданадһі. Осыңдай жагдайларда катқылданатын бетонга
бір смес. екі-үш алымдарды бөлуге тура кследі.
12.1.9. Жумыс сапасын қамталшсыз ету
Түргьпылатын түтас қүймалы үймсрсітер мен пімараттардың
қосын алгандагы сапасы шегендсп бекіту, арматуралау жоне
бетондау жүмыстарының сапасына байланыспл болады. Ал осы
жүмыстардың озі колданылатып матсриалдар мсн жаргылай
фабрикаітарга т< іуелді.
Қалыіггар технолопіялық күш түскецде берік болуы керек.
формаларыныц дүрыстығы мен мөлшерлсріпіц дәлдігін қакггамасыз
ету қажет. Бстондалған қүралымдардың бүлдіруінсіз тсз
қүрастырган нс болшектеген жөн. Арматураны орнықтыру.
бетонды тосен, тыгыздау қиыңлықтар туғызбау қажет.
Қалып өдетге аллын ала салынып жаткдн обьектіден тысқары
жерде дайындалады және оның элементгері объектіге танбаланған
күйде ксліп түседі. Шегендеп бекіту элементтерін өндірістік
жүмыстар жобасының нүсқауына сәйкес тасымалдау керек.
Қүрылыс алаңына жеткізілетін дайын қалып элементтері
байқаудан жоне аспагггық тексерістен өткізіледі. Қалыптың әрбір
элементінің таңбасы болуга тиісті. Одан әрі кдлыпгы пайдаланган
кезде қалып мерзімдік аспаптық бақылауга алынады, болатгап
291
жасалғандары үшін кемінде 20 айналым және агаштан
жасалғаншары үшін кеміңде 5 айналымнан тексеріліп түрады.
Қалыгпың көлемінің жобадан ауыткуы соған жіберілгеннен
онша асып түспеуі керек.
Жиналған, бетондауға әзір етілген кдлып, оган тірек болатын
қүралымдар, сондай-ақ көтергіш жабдықтар акт бойышпа
қабылдануга тиісті.
Бетонның үсті сапалы болуын аргтыру үшін кдлыптың жақгау
беттері, бетонға жалғасатын жері тегіс сүргіленген болуы керек.
Жннақгалатын қалып тығыз болуы және цемент сүйыгының агып
кетуіне жол бермеуі керек. Геометриялық форманың дүрыстығын
қамтамасыз ету үшін темірбетон аркалардың, күмбездердің
кдлыптары мен кружаласы және аралығы 4 м асып түсетін
арқалықтар қүрылыс көтерімімен қойылады.
Арматуралар мен арматуралық бүйымдардың сапасына
арнайы қүжат-сертафнкатпен кепілдік беріледі. Онда дайындаушы
зауытгыңаты, паргиясыныңномері, шыгарылган мерзімі, болаттың
классы мен таңбасы, оның химиялық қүрамы, диаметрі мен
механикалық қасиетгері көрсетіледі.
Қүрылысқа келіп түскен арматуралық болат, төсегіш
бөлшекгер мен анкерлер кдбылдап алар кездс сыртынан байқап
өлшеніп, косымша сынақтан откізілуге тиісті. Ол мынадай
жағдайларда қолданылады: жобада не.месе арматуралық болаттың
жекелеген түрлерін қолдану жөнінде нүсқау болса; арматуралык
болаттың дүрыстығына күмән туса; дайындаушы зауыттардың
сертификаттарында кджстті дсректср болмаса: арматура кернсу
ретінде қолданылса.
Кдлыптағы арматура капқалары мен торлары жобага сәйкес
болып, сүйемелдейтін қондыргылардың, шаблондардың,
бекіткіштердің, тосеніштердіц комегімеп бетоннау процесінде
жылжын кетпейтіндей етіп бекітіледі.
Арматуралық тіреулердің ауыткушылығы жобага қараганда
диамстр ауқымдылығынап 1/5 артыққа және орпықгырылатып
тірсуден 1/4 диамеірден аргыққа жіберілмейді. Кдлыіггагы арматура
жасырын жүмыстарлы білліретін акт бойынша қабы.іданып
алынады.
Түтас қүймалы бетон қүралымдарыныңсапасы көп жағдайда
дайындалган бетоп қоспасының ерскшеліктеріне жоне оның
кдтқылдану нроңесіндегі күтімінс байланысты болады.
Төсегеннен кейін бетон қоспасының жогары сапасын белгілі
бір мынадай талаптарды орындағанда ғана қамтамасыз етуге
болады: температуралық-ылғалды қолайлы режимді үстап түру,
қатқылданған бетонды соққыдан, жарылудан және басқа да
механикалық осерлерден, температураның күрт өзгеруінен және
тез кеуіп, қүргауынан сақгау.
Бетонды жауып, суару бетоңдалганнан кейін 10-12 сағаттан
кешіктірілмей, ал ыстық және желді күндері 2-3 сағаттан кейін
басталады. Егер сыргқы температура 15 °С және одан жогары болса,
алғашқы үш күні күндіз кемінде 3 сагатган кейін және түнде бір
292
рет суарылады, ал одан кейінгі күндері бетон 70 % жобалык
берікіігіне әдетте 7-15 күн жеткенше тәулігіне 3 рет суарылады.
Бетонды ерітіңдімен түтас байлауға лайықталмаган бетонның
үстін пленка тәріздес қүрамамен немесе корғагыш пленкалармен
этиноленді лак немесе шағылыстыру кдбілетін арттыратын және
үстін күн сәулесімен қызуын азайтатын сүйық әк қосылған су-
бигумды эмульсия жабу үсынылады.
5 °С және одан төмен темпсратурада бетоңды суармайды. Оған
күтім жасау шаралары, оларды жүргізу тәртібі мен мерзімі,
орындалуына бақылау жасау өндірістік жүмыстардың жобасыңда
қарастырылган.
Бстонның беріктігі кемінде 1,5 МПа болғаңда ғана бетон
үстімен жүріп, оған кдлып орнатуга болады.
Бетон сапасына бақылау жасаган кезде онын физикалық-
механикалық көрсеткіштерінің сәйкестігі жоба талаптарына сай
келе ме, келетіңдігі тексеріледі және ол оны дайын күйіне әзірлеу
сатысында жүзеге асырылады. Бетон қоспасын дайындап, төсеу
сатысында оның жылжымалылығы тексеріледі. Ол ауа райының
қалыптасқан және толтырғыштардың түрақты ылғалдылығы
жағдайында ауысыцдд кемінде екі рет коспаны дайындап, төсейтін
жерде жүргізіледі. Ылгәлдылығы күрт озгеретін, коспаның жаңа
қүрамып дайыңдауга көшкен немесе жанд партиядан қүралатын
болса кемінде әрбір екі сагат сайын тексеріп отыру керек.
Бетоннын берікгілігі ол дайыңдалган бетон зауытында ір-
ікгелінін алыніан бетон қоспасының қосымша үлгілері бойынша
оплірістік жүмыс орындарыпда тексеріледі. Ондірістік жүмыс
орынларыңда дайыңдалган қосымша үлгілерді бақылауға алынган
қүралымлардағы бетоңдар тәрізді қатқылдану жагдайына сай сақгау
қажет
Ьүі ан қоса қүралымдардапд бетоіі сапасыныңбсрікгіпн, аязға
тозімді.іігіп және бүрғылангән керндерде су откізгіштігін сынау
жолымен анықталады.
12.1.10. Техника-мономикаіық корсеткіиітер
I ү іасқүймалы бегон жипе земірбетон қүра.іымдарын
гүргы іудың кешеңцітехнолопіялықпроцесгеріне кірстін тасқынды
ондірістік қарапайым тсхнолопіялық процесгердің анағүрлым
оңтайлы вариантын тандау түрлі техника-зкономикалық
корсегкіштерді салыстыру жолымсн: орындалатын жүмыстардың
үзақтыгы, жүмыс бірлікгерінің қүны мен сыйымдылыіы; нақгы
корсеткіштердегі өнімділік бойынша жүргізіледі.
Түпкілікті өнім бірлігіпіц күны. Оны алу үшін түракты
қүрамдаіы машиналар жиынтығы қолданылады және мынадай
формула.мен анықталады
С6 /Қ + 1.082С,..,,», + 1.5££ж /Кжр.
мүндағы Е — тасымал шыг^ндарын есепке алгандағы бірыңғай
293
шыгындар, тг; V — түпкілікті онім бірлігіңдегі белгілі бір түрдсгі
механикаландһфылған жүмыстардың жалпы колемі; С —
жиынтықтағы і - машиналардьщ машина-смена құны. тг, гі,'а— і-
жиынтық үлгісіндегі машиналардың саны; Е — машинаЛарды
пайдалану шыгындары есепке алынбаТан жагдайдағы
жүмысшылардың сменадагы еңбек акылары, тг; V — түпкілікгі
өнім бірлігіндегі жиынтық смена ішінде орындагЭД белгілі бір
жүмыс түрінің көлемі; 1,08 жонс 1,5 — машиналарды пайдаланган
үшін жәнс жүмысшыларга сңбек акы төлеуіе жүмсалатын
піыгыңдардың тиісінше коэффищіентгері.
Жүмыс бірлігівд сыйымііыльііъі мына формуламен аііыкталады
Ед	+ ^
мүндағы Е - жүмыс сыйымлььт^ының қосындысы, адам-күн;
V — түпкіЯікті өнім бірлігіндегі жүмыстардың жалпы көлемі; Е
—* машиналарды күрылыс алаңына жеткізугс, кранасть?
жолдарды салуга, машиналарды жинактауга және ажыратуіа
байланысты бірыңғай еңбск шыгындары, адам-күн; Е —
машинага мапшна-смена кезіндегі кетстін еңбек шъпынййры,
адам-күн; п - і - жиынтык үлгісіндегі машиналар саны; Е —
машиналардк пайдаланудаіы сңбек шыгындары есепке алғандагы
сскерілмеген жагдайдағы пропсскс катысатын жүмысшылардың
еңбек шыгындары, адам-күн; V — түпкілікгі енім бірлігіндегі
жиынтык смена ішінде орындаМтын белгілі бір жүмыс түрінің
келемі.
Жүмыс үзакіылыгы мына формуламсн аныкталады
7 = V /Ө + 5 7 ,
*	* в	/
мүпдагы Г — гүпкілікті өні.м бірліііндегі .механикаландырылган
жүмыстарЛың жалпы көлс.мі; О — машиналар жпынтыгының
ауысымдағы (сменадаіы) найдаляну өнімділігі; 57 — жмнактауга,
ажырагуга жоне маппіналарды іскс косын коруіс ГГ ), оларды
учаскелерге. алымдарга кошіруді (Г) жонс еис жүмысіар
орындау салдарынан пайдаболатын ү йлісгерге (1 ) байланысты
барлык операпиялардың үзақтығы, яғни
57’ = Т +7 + Т .
. .»« іі >
Ғ.цбек онімділігі мына Зюрмуламсн анықталалы
Ө = V /ЕЕ + 5£ ,
0	Ш	V	А.
мүндағы ЕЕ, $Е - механикаландырылған жәнс кол еңбсііне
жүмсалатын Тиісійіпе еңбек шыгындары.
294
ӘДЕБИЕГ
1.	Технология строительного производсіъа: Уңсб./Акимова Л.
Д., Аммосов Н.Г., Бадьин Г. М. и др.; под ред. Бадьина Г.
М., Меіцерякова А. В. — Л.: Стройиздат, 1987.
2.	Технология сгроительного производства. Учеб./Атаев С. С.,
ДаниловН. Н., Прыкин В. В. идр. — М.: Стройиздат, 1984.
3	Технология сіроителызого производства. Учеб Литвинов О.
О., Беляков Ю. И., Батура Г. М. и др.; под ред. Литвинова О.
О. и Белякова Ю. И. — Киев: Вища школа, 1985.
4.	ІІІвиденко В.И. Монтаж строительных конструкпий:
Учеб.пособие. М.: Высшая школа, 1987.
5.	Штоль Т. М., Евстратов Г. И. Сгроительство зданий и
сооружений в условиях жаркого климата: Учеб. пособие —
М.: Стройиздат, 1984.
6.	Технология строительного производства в зимних условиях:
Учеб. пособие: Евдокимов 13. А. и др. — Л/О Стройиздат,
1984.
295
МАЗМҰНЫ
НЕПЗП ЖАЛПЫ БӨЛІМ
І.ҚҮРЫЛЫС ӨНДІРІСІНІҢ
НЕПЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ........................................5
1.1. Негізгі түсінйстер жәмс реттеуші ерсжелер............. 5
1.1.1 Курылыс нроцестері, мардың мазмүны мен қүрамы
Қүрыіыс внімі, оның ерекше взгешеліктері....................5
1.1.2. Техникалық жэне тарифтік мсышерлеу
Енбек ақысын таіеу......................................... 8
11.3 Еңбекақы твлеу түріері жөне жүмысшы-іардың
еңбегін үйымдастыру........................................ 9
1.1.4. Қүрылыс процестерін тасқынды үйымдастыру ...........11
1.1 5. Қүрылыс жүмыстары...................................15
11.6. Қүрылыс вндірісін индустрияландыру...................17
117. Қүрылыс вндірісінің мялшерлік қүжатпіары ............ 18
1.1	8 Қүрьсіыс-жинақтау жүмыстарының санасын
басқарудың негізгі жүйелері ...............................19
1.1.9.	Табигат қоргау шаралары және қүрылыста
еңбек қоргау негіздері.....................................20
1.2	Қүрылыс жүктері жэне аіарды	тасымалдау.................21
1.2.1 Арту-түсіру жүмыстары ...............................25
1.3	. Қурылыс нроцестерінің технологияіық жобалануы........26
БІРІНШІ БӨЛІМ...........................................30
2. ҚҮРЫЛЫС ПРОЦЕСТЕРІНІҢ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ...............................................'Л
2.1 Үймсреттер мен ғимаратгардың жерасты болігін
салілндыы гсхнологиялық проиесгері............. .............
2 1.1 Топырақты еңдеу технаіогцясы оойынша иегіігі ережелер . 30
2.12 Жер тмираттарының түріері ...	.......... 31
?. 1. 3 Топырақтар және олардың техно.іогия.іық қааіеттері.32
2.14 Өңде іетін топырақтың келемін анықріау............... 34
2.1.5 Қазаншүңқыр жоне үзын ор қазганда топырақ
массасының келемін анықтау................................ 34
216. Пһ тегістеуде тонырақ массасының көлемін анықтау .....75
2 1.7 Оймалар мен үйінділерді вңдеу алдындагы
дайындық нроцестері........................................37
2.1.8. Жер гимараттарын қүрумен байиінысты
қосалқы нроцеапер .........................................39
2.1.9. Оймаіардың қабыреаларын уақытша бекіту .............40
2 110. Топырактардың қасиеттерін жақсартудың
физика.іық төалдері....................................-іі
2111 Тшіырақ қааіеттерін жақаіртудың химиялық тәсілдері....43
296
2.1.12. Топырақ қасиепітерін жақсартудың
электрохимиялық тәсілдері...........................................44
2.113. Топырақты ендеудің негізгі тәсілдері....................................... 45
2.1.14. Топырақты механикалық еңдеу және
қолданылапын машиналар..............................................46
2 1.15. Топырақты бір швміиіті экскаваторлармен аңдеу...............52
2.1.16. Көн іиемішті экскаваторлармен топырақты өңдеу...............52
2.1.17. Жер қазып-тасымалдайтын машиналармен
пюпыракуны өңдеу....................................................54
2.1.18. Топырақты үю жвне тыгыэдау..................................58
2.1.19 Топыракупы гидрамеханикалық тжілмен еңдеу....................61
21.20. Топырақ еңдеудің жабық тәсілдері.............................62
2.121 Топырақты бүргылаумен вңдеу.................................. 63
2.1.22. Топырақты жару әдісімен өңдеу...............................64
2.1.23 Топырақты қысқы жагдайда вңдеу ерекшеліктері.................65
2 1.24. Ыстық климапі жагдайларында топырақіны иңдеу
нроңестерініңерекшеэіктері..........................................67
2.125. Отыратын топырақтарды аңдеу проңестершің
ерекше.йктері ...................................................   68
2.1.26. Жер жумыстарын кешенді механикаландыру жнне
автомиттандыру .....................................................69
2 1.27. Жер жүмыапарының сапасын бақылау........................... 70
2 1.28. Жер жүмыстары ендірісінде қоршаган ортаны қоргау ...........71
2.1.29 Жер жүмыстәры өндірісіндегі кауілсіздік техникасы ...........72
3.	ТҮТАС ҚҮЙМАЛЫ БЕТОН ЖӘНЕ
ТЕМІРБЕТОН ІІРОЦЕСТЕРІНІҢ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ..............................................73
3.1 Түтас қүймалы бетон жане темірбегон процестершін
технолопіясы бойьплиа жалпы ережелер..................... 73
3 2.Ғ>стондаудың кешенді процесінің мағынасы мен күрылымы.74
3 3.Қалыптаршн міндеті және түрлері ......................75
3 Л.Кдлыптащы жіктеу .....................................76
3 5 Қпилымдарды арматуралау...............................78
3 6 Арматура Схі іапарының жікгелуі жөне олариы
іил'ай-іутөсіиері ........................................78
3 7 Арматура жоне арматуралық бұйымдардың іүрлері ........80
3.8 Арматура дайындау.....................................81
З.Ч.Арматураны пыіру......................................82
.3 10. Тасымалдау жяне ишратылмайтын арматура
элеменггерін орнату...................................... 84
.3.11. Алдыиала ширатылгантемірбетон
қүралымдарынармаггуралау..................................85
3.12 Бетон қскпасының гехнологиялық қдсиетгері............86
3 13. Бетон қоспасын дайынлауды ұйымдастыру негідаері.....87
3 14. Бетон қоспасынтәсымалдаужвне күралымдарга беру..... 88
3.15 Ьетон қоспасын тесеу жене тығыадау...................89
3.16. Бетондаудың арнайы әдістері ........................96
.3 17. Бетонды баітгау және қалыпты ажырату...............99
297
3.18. Ьетондау процестері гехнологиясыныңтөтенше
жағдайлардагы ерекшеліктері............................100
3 19. Бетон және темірбетон жүмыстарының сапасын бақылау .......106
3.20. Бетон жұмыстарын өндіргенде кауіпсіддік техникасын сақтау 106
4.	ҚҮРЫЛЫС ҚҮРАЛЫМДАРЫН
ЖИНАҚТАУПРОЦЕСТЕРІНІҢ
ТЕХНОЛОГИЯСЫ............................................Ю8
4.1.	Қүрылыс құралымдарын жинақтау процестершің технолопіясы
бойынша жалпы ережелер.................................108
4.1.1. Жннақтау процеа. оның қүрамы және қүрылымы......109
4 1.2. Жішақтау механизмдері, алардың қалдану саласы.
Жінақтау кранын таңдау................................ 116
4.2.	Тасымалдау жане дайындык процестері...............123
4	3. Жинақтау циклі процестерінщтехнологиясы..........131
4. 3.1 Жүк ілу қүралдары ж&не қүраііымдарды стропылау тоалдері.	138
4.3.2. Жинақтліган қүралымдарды түрақты бекіту.........140
4.4.Темірбстон қүралымдарының элеменггерін жинактауерекшелиі . 150
4 5 Металл қүралымдары элсментгерін жинакгау ерекшеліктері......153
4.6.Қүрылыс қүралымдарын төгенше жагдайларда
жинактау ерекшелікгері................................ 155
4.6.1. Жинақтау процеанің атасын бақылау.............. 155
4 6 2. Техника қауіпсіідігінің негізгі ережелері.......156
5. ТАС ЖҮМЫСТАРЫ ТАС ҚАЛАУ ПРОЦЕСІ
ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ
НЕГІЗГІ ЕРЕЖЕЛЕРІ..................................ш
5 1 Қялау тү рлсрі және қалау жұмысгарына қажет матсриалдар . 158
5.1.1 Тас қалауын жіктеспйру ережелері...............  160
5 1.2 Жіктерді байлау жүйелері........................ 162
5 1.3. Қалауга арналган қүрал-саймандир жинагы.
1 осениитср мен саты агаштар ......................... ІбЗ
5 14 Жуиыс орындарына материаідарды беру.............. 165
5 2 1 ас калауымың проиесгері мен тесиыері ........... 165
5 2 1. 7асіиыл.ардың жуиыс орнын жоне еңбегін үйымдастыру	166
5 2.2. Кірпіш тнсеу тосілдері.......................   168
5 3 Тас жү-мыстарынтетенше жаглайда аткару.. .	160
5 3 1 Іас жүчыстарын қысқы меріімде орындау......
5 3 2 Тас қалау жүмыстарын қүргақ ыстық жаедайларда
орындау ерекіие нктер................................. І70
5 3 3 Тас жүмыстарын сейсмикалық аіімақтарда
орындау ерекшеліктері................................. 172
5.4 Тас жүмыстарының сапасын бақылау ................. 173
5 5. Тас жү-мыстарын қауіпсіз орындау течникасы....... 174
6. ҚОРҒАНЫШ ЖАБЫНДАР ЖАСАУ
ПРОЦЕСТЕРІНЩ ТЕХНОЛОГИЯСЫ................................т
6 1 Тебе жабындарыи жасау процестерінің тсхнологиясы...176
6.1.1. Төбе жабындарының міндеті ж&не түрмрі...........17о
6 1.2. Оралмалы жабындар жасау процеспіерінің технологиясы.... 174
6 1.3 Мастикалы жабындар жасау процестерінің техналогиясы.182
6 14 Дана чатериакдардан төбе жабындысын жасау.........182
298
6.1.5.	Шатыр жабындысын асбестцементті табақупардан жасау.... 182
6.16.	Шатырды қыш тақтайшалардан жасау..................185
6.1.7	Шатырды табақ болаттан жасау... ................ 186
6.2. Айырушы жабындарды жасау процсстерінің технологиясы.і 87
6.2.1. Су айырушы жабындарды жасау процеспіерінің техналогиясы.
Айырудың міндеті және негізгі түрлері...................187
6.2.2. Су айыру жасаудың дайындық және негізгі технологиясы.188
6.2.3 Жылылықты өткізбейтін жабындарпроцестерінің
технаюгиясы.............................................190
6 3. Коррозияға қарсы бүркеу процестерінің технологиясы.....191
6	.4. Қорғаныш жабындарын кыскы жағдайда жасау ерскшеліктері ..193
6	5. Қорганыш жабулар процестерінін сапасын бакылау....194
6	6. Қорғаныш жабындарын жасағандағы қауілсіэдік техникасы.195
7.	ӘРЛЕУ ЖАБЫНДАРЫН ЖАСАУ
ПРОЦЕСТЕРІНІҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫ..................................т
7.1. Әрлеу жабындарының міндеті меи түрлері.............197
7 2 Сылак міндеті жәнс түрлері .........................197
7 3 Сылак ерітінділері мен масппсаларды дайындау жоне беру..200
7 4 Кәдімп ерпіндшермсн сылактау........................201
7 5 Сәндік жнне арнайы сылактармен өрлеу............... 201
7.6. Ьеттерді қапгау ...................................203
7 7. Аспалы төбелер жасау...............................206
7.8 Бетгерді май қүрамдарымен әрмеу
Майлал әрлеудін міндеті жәие түрлері..................207
7.8 1. Беттерді оралчалы материалдармен жабу............210
7 9. Эйнек жұмыстары Жүмыс міндеті және түрлері.........211
7 10. Еден жасау....................................... 212
7.10.1 Еден жабуларын жасау.............................212
7.11-. Әрлеу жүмыстарын төтенше жагдайларда
өндіру ерекшедпктері ...................................214
7.111 Әрлеу жүмыстарын қысқы жагдайларды ендіру ........218
711. 2. Әрлсу жүмыстарын ыстық мернмде өндіру...............218
7 12. Процестердің және әрлеу жабуларының сапасын бақылау...220
7.13. Әрлеу жүмысгарын жасагандағы кауілсіздік техникасы....221
ЕКІНШІ БОЛІМ............................................222
ҮЙМЕРЕТТЕР МЕН ҒИМАРАТТАРДЫҢ
ҚҮРЫЛЫС ТЕХНОЛОГИЯСЫ........222
8.	НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР ЖӘНЕ
РЕТТЕУШІ ЕРЕЖЕЛЕР...............222
8.1. Қүрылыс объектілерін атқаратын міндетіне жоне
құрылыс-күралымдық сигсптамасына карап бағалау ........ 222
8	2. Жұмыс өндірісін ұйымдастыруды жене жүргізуді
жобалаутуралы түсінік................................   225
8.3.	Жұмыстар әнзірісінің жобасы........................228
8.4.	Үймеретгермен ғимараттарлысалутехнологиясын
вариантгы жобалау ......................................229
8.5.	Мерзімдік жоспарлаудың негізгі ережелері
Тиімділік белгілері (өлшемдері)........................ 233
8.6.	Қүрылыстық бас жоспар ............................ 236
299
9.	ҮЙМЕРЕГТЕРДІ ҚҮРАМАЛЫ ҚҮРАЛЫМДАРДАН
ТҮРҒЫЗУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ................
240
9.1.	Ү ймереттерді қүрамалы күралымдардан салу
техяологиясы туралы жалпы мағлұматгар......................240
9	1.1. Толық жиналатын үреын үй және қогамдық.......... 241
үймереттердің қүрылыстық-қүралымдық шешімдері..............242
9 1.2. Күрамалы ындірістік гимаратпіардың
ырылыстық-қүралымдық шешімдері ............................243
9.13.	Үймереттерді түргызу өдістерін жүйелеу ..............243
9 1.4. Жинақтау жүмыстарының
техникалық-экономикалық көрсеткііитері.................... 246
10.	ТҮРҒЫН ҮЙЛЕР МЕН ҮЙМЕРЕТТЕР ТҮРҒЫЗУ
ТЕХНОЛОІИЯСЫ...............................................248
10.1.	Іріпанельді үймсрсттерді тұрғызу ....................248
10.2.	Іріблокты жөне панельді-блокты үймереттерді түрғызу. 250
10.3.	Қаңқалы-пансльді үймереперді тұрғызу.................251
10.4.	Үймретгерді көлемді элемекггерден турғызу............253
10.5	Үймереттерді кабатгар мен жабынгылар аркылы көтеру....255
11.	ӨНЕРКӘСІПТІК ҮЙМЕРЕТТЕРДІ
ЖИНАҚТАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ......................................257
11.1.	Бірыңғай параметрлі қүрасгырмалы темірбетон
қүралымдарынан бірқабатты жөне көпқабатгы
ұймереттер тұрғызу....................................257
11.2.	Бір жөне көпқабатты өнсркосіптік үймеретгерді
металл күралымдардан түрғызу..........................259
12.	ТҮТАС ҚҮЙМА ТЕМІРБЕТОНДЫ
ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ҮИМЕРЕТГЕРДІ
ТҮРҒЫЗУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ.......................................275
12.1 Түтас қүйма темірбетонды қолдану арқылы
үймереттерді тұрғызу жоніндегі жалпы ережелер.................275
12.12.1. Түтас қүйма және қүйма-қүрастырмалы
үймереттердің қүрылыстық-қүралымдық шешімдері................ 278
12 12 2. Үймереттерді түреызу қарқыны және
бетондаудың интенснвтілігі...................................279
12.1.3. Үймереттерді түреызу қарқынын жеделдету тәсілдері.... 279
12.1.4. Бетон қоспаларын дайындаудың, жеткізудің, берудің,
қабылдаудың жене тесеудің ыңгайлы технологиялық
үлгісін таңдап алу...........................................282
12.1.5. Материалдық-техникалық ресурстар.....................286
12 1.6. Қалып элененттерін, машиналарды, механизмдсрді жене
тасымалдау қүралдарын анықтау............................... 287
12.1.7. Объектінің бас қурылыс жоспарын жасау................289
12.1.8. Жүмыстар өндірісінің мерзімдік жоспарын жасау........289
12.19 Жүмыс сапасын қамтаиасыз ету.......................... 291
12.1.10 Техника-эконамикалық к^сеткіштер.....................293
Хамзші С. К.
К,^лыс ондірістік техналогиясы
Басылымга берілді 14. 01. 2002 ж.
Пішімі 84x108.1/:2 Кагазофсет№1.
Ьаспа табақ 15.96. Тираж 300. Заказ 13.
«Мария* тинофафиясы.