Автор: Aleksandrzak S.
Теги: historia polski encyklopedia dziecięca literatura dziecięca
ISBN: 83-214-0144-9
Год: 1979
Текст
Polska- iCp
~ .moja ▼
jk Ojczyzna <
M M0*
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO „WIEDZA POWSZECHNA”
WARSZAWA 1979
RADA NAUKOWA
PRZEWODNICZĄCY P«.' - M««***W
CZŁONKOWIE doc. drhab Bron islaw Gołębiewski prof
, Kwieciński.
KOLEGIUM REDAKCYJNE
PRZEWODNICZĄCY Janusz Matuszewski
CZŁONKOWIE
Jerzy B. Klima. Francisa
>k Mleczko. Joanna I
ska. Anna Przecławska.
KONSULTANT NAUKOWY
prof dr Anna Przecławska
I REDAKTOR NACZELNY PW „WIEDZA POWSZECHNA"
ZASTĘPCA REDAKTORA NACZELNEGO
Eugeniusz Gotowiec
ZASTĘPCA DYREKTORA 00 SPRAW TECHNICZNO-PRODUKCYJNYCH
Henryk Dreszer
AUTORZY TEKSTÓW
Stanisław Aleksandrzak. Janusz Beksiak. Ewa Cielecka. Witold Cienkowski, Hanna Dębrowiecka, Henryk Depta,
Paweł Elsztein, Danuta Jędraszko, Marta Jurowska-Wernerowa, Konstanty Kamiński, Józef Keller, Jerzy B. Klima.
Danuta Koehler-Elżanowska, Andrzej Kostecki, Adam Kotarbiński, Zofia Krawczyk, Jan Macieja, Wit Majewski,
Małgorzata Malicka, Janusz Matuszewski, Franciszek Midura, Bogdan Miś, Aleksander Nocuń, Henryk Ołdakowski,
Joanna Papuzińska, Tadeusz Pilch. Halina Radlicz-Ruhlowa, Andrzej Rudnicki. Stanisław Sachnowski,
Eugeniusz Skrzypek. Barbara Smolińska. Henryk Sokalski, Alicja Sosnowska. Franciszek Stępniowski,
Magdalena Stokowska. Małgorzata Terlecka, Romuald TopHko. Michał Tymowski, Tomasz Umiński,
Jerzy Wiśniowski. Henryka Wrtalewska. Tomasz Wituch. Halina Zabrodzka. Jadwiga Zacharska.
Andrzej Zajączkowski, Zofia Żukowska oraz Redakcja
ILUSTRATORZY
OPRACOWANIE GRAFICZNE
Bogusław Orliński
REDAKCJA ENCYKLOPEDII OLA DZIECI
KIEROWNIK Janina Wenderlich
REDAKTORZY
Alicja Buczyńska. Maria Jurczak, Lilian. Spychał,
REDAKTOR TECHNICZNY
Irena Szwedler
KOREKTORZY
Maria Molska, Maria Sielicka-Snmt. ir .
“"Okę. Krystyna Wysoc
©Copyright by Państwowe
ISBN 83-214-0144-9
DO CZYTELNIKA
Oddajemy do rąk Czytelników encyklopedie POLSKA - MOJA OJCZYZNA, zawierającą zbiór wia-
domości o naszym kraju. Przeznaczamy ją dla dziewcząt i chłopców od lal 10.
Encyklopedia dla dzieci i dorastającej młodzieży, poświecona Polsce, ukazuje się »' naszym kraju po raz
pierwszy. Powstała ona, aby spełnić życzenia wielu dziewcząt i chłopców pragnących mieć własną, specjal-
nie dla nich opracowaną encyklopedie. w ślad za tą - przygotowujemy encyklopedie następne, między In-
Encyklopedia POLSKA - MOJA OJCZYZNA Jest wynikiem pracy wielu osób: autorów, którzy napi-
sali do niej teksty, specjalistów z różnych dziedzin nauki, którzy je oceniali i udzielali Wydawnictwu cen-
ków drukarni, którzy encyklopedię wydrukowali, i wreszcie redaktorów, którzy nadali jej ostateczny
kształt oraz czuwali nad jej przygotowaniem od momentu powstania pomysłu aż do chwili, kiedy gotowa
POLSKA - MOJA OJCZ YZNA składa się : 240 artykułów i ponad 1000 ilustracji. W artykułach tych.
pedii u góry .
ny lak zwaną żywą paginę, czyli tytuły haseł, które rozpoczynają
W związku z tym, że doić długo trwały prace nad naszą encyklopedią, nie mogliśmy uwzględnić wielu
Różne sprawy, o których jest mowa w jednych hasłach, wiążą się ze sprawami omawianymi w innych.
„Nauki techniczne" i „Beskidy"), to oznacza ona, że w hasłach tych można
wyrazu, po którym je umieszczono. Jeśli np. po nazwisku Zbigniewa Cybulskiego jest informacja {1927-
-1967), to oznacza ona, że Cybulski żył od roku 1927 do 1967. Niekiedy zamiast lub obok jednej z dat jest
Czarnieckiego nie jest dokładnie znany.
Aby nie utrudniać korzystania z encyklopedii, staraliśmy się nie stosować skrótów. Wyjątek stanowią
skróty powszechnie znane: rok = r„ wiek = na przykład = np., i tak dalej — Ud., i tym podobne =
lip., metr — m, kilometr = km, około = ok. Skróty nazw stosowane są tylko wtedy, jeśli wcześniej podano
pełną nazwę, a obok, »• nawiasie jej skrót, który będzie używany w dalszym ciągu tekstu, np. Związek Har-
cerstwa Polskiego {ZHP).
Może się zdarzyć, że po przeczytaniu jakiegoś hasła Czytelnik zainteresuje się bardziej omawianą w nim
sprawą, zapragnie dowiedzieć się czegoś więcej na jej temat. W takim przypadku zachęcamy do sięgnięcia
mieścić w naszej encyklopedii tylu informacji, aby zadowolić wszystkich. Gdybyśmy chcieli tak uczynić,
POLSKA - MOJA OJCZYZNA musialaby Uczyć wiele tomów.
Wdzięczni będziemy tym Czytelnikom, którzy, po zapoznaniu się z naszą encyklopedią, przekaią nam
swoje o niej uwagi. państwowe wydawnictwo „wiedza powszechna"
ADMINISTRACYJNY PODZIAŁ KRAJU
Już w pierwszym okresie istnienia państwa pol-
skiego obszar kraju podzielony był na mniejsze
jednostki terytorialne. Podział ten, który byl po-
zostałością podziałów plemiennych (zobacz: „Po-
czątki państwa polskiego"), ułatwiał zarządzanie
krajem. W miarę jak zmieniali się władcy oraz
ustrój, zmienia! się administracyjny podział kraju.
Zasadniczy podział administracyjny Polski zo-
stał dokonany w okresie międzywojennym (1918-
1939). Wprowadzono wówczas podział na: woje-
wództwa. powiaty, gminy i gromady. W Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) kilkakrotnie
przeprowadzano zmiany w administracyjnym po-
dziale kraju. Ostatnie zmiany, zwane reformą
podziału administracyjnego, ptzeprowadzone zo-
stały w latach 1972-1975. Zapoczątkowano je
utworzeniem gmin (1 1 1973) jako podstawowych
jednostek administracyjnych, w miejsce istnieją-
cych do końca 1972 r. gromad. Zakończono zaś
wprowadzeniem nowego podziału na wojewódz-
twa i likwidacją powiatów (I VI 1975).
Do 31 maja 1975 r. obowiązywał w Polsce trój-
stopniowy podział administracyjny. Największymi
jednostkami administracyjnymi były wojewódz-
twa, których było 17. Również 5 największych
miast Polski, zwanych wydzielonymi, miało pra-
wa województw (Warszawa. Łódź, Kraków,
Wrocław i Poznań). Województwa dzieliły się
na powiaty, a miasta wydzielone - na dzielnice.
W skład powiatu wchodziły gminy i miasta.
Niektóre większe miasto były wydzielone i stano-
wiły samodzielne powiaty miejskie.
Obecnie administracyjny podział kraju jest
dwustopniowy. Cały obszar państwa podzielony
jest na 49 województw, w tym 3 województwa
miejskie. Województwami miejskimi są: stolica
kraju - Warszawa wraz z najbliższą okolicą, oraz
Łódź i Kraków. W skład województw wchodzą
gminy, obejmujące wsie, oraz miasta (największe
podzielone na dzielnice).
Dwustopniowy podział administracyjny ułat-
wia kontakt między obywatelem a władzą i bar-
dziej odpowiada potrzebom nowoczesnego pań-
szybko się rozwija i zmienia. Powstało wiele du-
żych zakładów przemysłowych na terenach nie-
gdyś słabo uprzemysłowionych albo w ogóle po-
zbawionych przemysłu. Obok dawnych wyrosły
nowe miasta. W 1950 r. było w Polsce 706 miast,
a w 1974 r. — 836. Następuje też rozwój wsi.
W ostatnich latach szczególnie rozwinęły się wsie
gminne. Stały się one prężnymi ośrodkami życia
gospodarczego i kulturalnego.
Wszystkie te zmiany sprawiły, że konieczne sta-
ło się zreformowanie podziału administracyjnego.
OKNANOW CZĘSTOCHOWA ELBlAG GDAŃSK
administracyjny podział kraju
.. _ nod względem gospodarczym
Dużym i silnym pod * uprawniema. aby
ośrodkom n.^ £ powiat. który
mogły rozpaś stęb« ? r0|ę w życiu kraju,
niegdyś odegra! bardz jeg0 Mdan
stal się już ^e województwa, mniej-
^“pop^d^- obejmUj’ ,C8,°n>
"i*."""™ —“
. —miastach i dziclmcacn
administracji w gminach, miastacn
miciskich stoją naczelnicy, którym podlegają
• .______c zamiast naczelników
cenowej i Ochrony Środowiska.
Organy administracji ściśle współdziałają z te-
Apteką nazywamy zakład służby zdrowia,
mień, które chronić miały przed chorobami i za-
razą. W miarę jak środków leczniczych przybywa-
Pierwsza apteka powstała w 776 r. w Bagdadzie
(Irak). W Polsce pierwsza wzmianka z 1248 r.
o istnieniu apteki znajduje się w aktach miejskich
w Świdnicy. Kraków miał aptekę już w 1336 r.
We współczesnej aptece znajdują się szuflady
i szafki z tysiącami lekarstw. Środki, których
żych dawkach zażyłe wywołać mogą spustoszenie
nie oblicza dawki, dostosowuje je do potrzeb każ-
dego pacjenta, a farmaceuci, przygotowujący le-
10
apteki
Apteka - zaplecze
mierzają przepisane ilości: kropli, proszków, maś-
ci. Tą odpowiedzialną pracą w aptekach wykonują
W Polsce są następujące rodzaje aptek: apteki
otwarte - zaopatrujące w leki wszystkich, którzy
się zgłaszają, apteki zakładowe - dla pewnych
we), apteki szpitalne - przy szpitalach, punkt)
apteczne - głównie na wsi, sprzedające leki go-
towe. Mamy w kraju przeszło 2900 aptek i okołc
3000 punktów aptecznych (1975 r.). Osoby ubez-
pieczone (zobacz: „Ubezpieczenia społeczne")
płacą trzecią część ceny leku, a renciści, emeryci,
inwalidzi oraz pracownicy niektórych instytucji
otrzymują leki bezpłatnie.
Dawniej w aptekach przygotowywano wszystkie
leki. Od kiedy w 1771 r. skonstruowano maszynę
do wyrobu pigułek, narodził się przemysł produk-
cji leków - przemysł farmaceutyczny (zobacz:
„Przemysł chemiczny"). W Polsce rozwinął się on
przed około 150 laty. W fabrykach leków produ-
kowane są szybko i w dużych ilościach coraz now-
sze środki, bardziej skuteczne w walce z choroba-
mi. Zanim taki nowy lek trafi do aptek, upływa
dużo czasu. Najpierw uczeni muszą uzyskać nową
substancję. Później próby na różnych gatunkach
zwierząt pozwalają przekonać się o sposobie
działania leku. Wreszcie preparat trafia do klinik.
Tu pod nadzorem wybitnych lekarzy sprawdza
się działanie na chorych. Jeśli lek przejdzie zwy-
cięsko wszystkie próby, opracowuje się jego
dawkowanie, sposób wytwarzania, postać (dra-
żetka, proszek, ampułka) i zostaje skierowany do
Zakładach
Farmaceutycznych ..Polfa"
produkcji. Nasz przemysł farmaceutyczny produ-
kuje zarówno leki własne, jak i wynalezione
i opracowane w innych krajach. Stale tez pro-
wadzone są u nas próby nad uzyskaniem nowych
środków leczniczych.
11
architektura
• Kosoo* sw P<o*opi
Architektura jest sztuką projektowania i wzno-
szenia budowli. Jej nazwa wywodzi się z języka
greckiego, od wyrazu architćktón - główny bu-
downiczy.
Być architektem to najczęściej znaczy: obmyślać
‘ ZVC“Ł Pr°jek,y budynk6w' a następnie kiero-
wać budowaniem i urządzaniem tego, co się zapro-
jektowało - ale k.u_______________ . . . . .
ć ' r' powinno oyc całe otoc
dó°7'k Dlatego rozwija się architektura .
ogół pożyteczne, ale rzadko piękne.
Upodobania ludzkie zmieniają się wraz z kul-
turą społeczeństw. Toteż w różnych okresach
tworzono architekturę tak dalece odmienną, że
doić łatwo rozpoznajemy, na podstawie wyglądu,
dzieła architektoniczne stworzone w różnych cza-
sach na różnych obszarach. Zespól tych cech we-
dług których odróżnia się dzieła stworzone na
na h ‘“r0żyl"0ŚCI ‘nac“j budowano- w Chi-
nach, a inaczej w Indiach, Egipcie, Mezopotamii,
G^t. Rzymie. W okresie od zaczątków państw.!
polskiego sztuka w Europie wytwarzała kolejno
różne style: romański, gotyk, renesans, barok
e‘Ch k°lebk’ b*
Mrzenihd * ' Z krą>ów '>ch 'ozprze-
rzeniły uę one na prawie całą Europę i dały wiele
architektura
13
icz: „Muzea").
1918 r. archi-
w całości zaliczony do zabytków najwyższej, tak
nąć. Wzniesiono wiele ładnych gmachów, zbudo-
unowocześniono Warszawą, zbudowano Gdynię
i rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przc-
- regionalne i krajowe. Stosunki ka-
światowej (1939-1945) architekci polscy - prze-
molliwości
wokól których wyrosły i ciągle wyrastają miasta,
osiedla mieszkaniowe, tereny wypoczynkowe.
Wielką rolę odgrywają architekci w unowocześnia-
urojona na pokaz od frontu, oraz zadymiająca
okolice fahrcka „_____....... . . ...
,|,,V t pocnoaząccj z lat gospo-
uę tym przejmował.
projekty znane są i cenione w
ne. stadiony, ośrodki i tereny wypoczynkowe. We
wszystkich działach architektury - mieszkanio-
architektura
pokonywać ogromne trudnoici, wobec których
projektowanie i budowanie z myślą o przyszłości
traktowano jako mniej ważne. Później, w latach
1948-1956, architektura oderwała się.od wielu
naśladownictwo form historycznych. Obecnie
la architektury dzisiejsze dalekie są od tego, co
czncj wykorzystamy techniczne zdobycze budo-
wnictwa, łącząc je z urokami przyrody.
trzeba zbudować samych tylko mieszkań kilka
czeństwic. Buduje się niecalkiem dowolnie, lecz tak,
według prawa. Dobrego architekt
tycznie i umieć się porozumieć z kolegami opraco-
Aby zostać architektem, trzeba ukończyć spe-
cjalne studia, a później stale się dokształcać współ-
pracując ze specjalistami z różnych innych dzie-
dzin. Nie można bowiem samotnie nadążyć za
15
Morze Bałtyckie w stosunku do innych mórz
najgłębsze
włączając w (o półwysep Hel,
wyspy Gotlandii. Przy polskim wybrzeżu na ogól
morze jest płytkie, tylko w Zatoce Gdańskiej,
w jej północnej części, przekracza 100 m głębo-
kości, a na południe-od krańca Helu w odle-
głości około I km od brzegu - głębokość dochodzi
blika Federalna Niemiec. Bałtyk jest otoczony ze
Morzem Północnym, które z kolei łączy się
(między przylądkiem Rewa a miejscowością Kuż-
zwać śródziemnym morzem północnej Europy.
Temperatura wody w Bałtyku znacznie zmienia
o nazwie Sund, między Pólwyspem Skandynaw-
skim a największą z wysp duńskich - Zelandią.
Bałtyk ma kształt nieregularny, wydłużony w kie-
runku z północy na południe. Wyspy Alandzkie,
mtędzy Szwecją a Finlandią, ograniczają od po-
“.‘SI"' r*”1’
niewirtkt. ’ Południowej części
do I8T, a w zimie jej temperatura obniża się do
kilku stopni powyżej 0’C. Jeśli temperatura spad-
me poniżej 0°C, to powierzchnia morza pokrywa
się lodem. Nainierw —t-. *
o«any
7P0l0jne “"tkniętych zatok.
R“dko zdarzaj, się zimy tak mroźne, aby lód
tok,^ Bcyk- Na'Om“S1 P6"”™' “
kilka nlC a 1 F'nska " C0 ’oku “ma,zaj, na
ź aa ’'W' ‘ IÓd * *•“ B-fty. *
żegluga w tym czasie ustaje. Przy naszych wy-
^“ch (zobacz: „Niziny nadmorskie" za^-
wy- Szczeciński i Wiślany oraz Zatoka Pucka za-
innych mniej 5lone 0,1 “ód
w ^ci X ,>k najbard“j “‘O,on*
“chodn«J. * Pobliżu cieśnin Uczących
Bałtyk
go z Morzem Północnym. Zawartość soli zmniej-
sza się w kierunku północnym. „Najsłodsza" woda
jest w Zatoce Botnickiej. Przyczyny niewielkiego
chłodne, więc wody jego mało parują, poza tym do
Bałtyku wpada dużo rzek, które wysladzają wodę
ba wymiana wód Bałtyku ze słonymi wodami
morza otwartego. Toteż gdy w Morzu Północnym
rowaniu 35 litrów soli, to z Bałtyku średnio -
8 litrów soli, a w Zatoce Botnickiej tylko 2 litry.
Nic ma więc w Bałtyku tej różnorodności ryb,
jakie żyją w morzach słonych. Wśród ryb poła-
wianych w tym morzu do najpospolitszych należą
szproty, flądry, śledzie i dorsze (zobacz: „Rośliny
i zwierzęta morskie" oraz „Rybołówstwo mor-
Największymi naszymi miastami portowymi są:
rzeczno-morskim, rozbudowanym przy ujściu
fo około 60 km). Jego awanportem (przedportem)
jest Świnoujście. Gdańsk jest starym miastem
dzenia portowe przebudowano i unowocześniono.
Gdynia. Powstała z wioski rybackiej w latach
1924-1939 i bardzo szybko rozrosła się w duże
miasto. Gdynia jest portem handlowym, ry-
backim i pasażerskim. Razem z Gdańskiem i So-
komunikację, co sprzyja związkowi tych miast
Do ważniejszych naszych portów rybackich na-
leżą: Kołobrzeg. Świnoujście, Ustka, Darłowo,
Łeba, Dziwnów, a także Władysławowo, Puck
i Hel (zobacz: „Żegluga morska”).
Port Północny - załadunek
2 _ EKyUopolU au arko
banki
picniąoze • . ka5 jcsl on bowiem
do czynienia, p« £ ukim klóry Mjmuje
bankiem emisyjny . nowych pie-
„ych NBP dba o to, aby w
nu), wybitych pieniędzy różnej war-
obiegu była potrzebna dość penęo y
fuje zużyte pieniądze i niszczy je. wy puszczając na
. . .... ______ w kasach tego banku można
i przedsiębiorstwom. Bczpo-
BAND
szyny i wyroby gotowe byłoby bardzo uciążliwe.
Przedsiębiorstwa musialyby wówczas dostarczać
sobie pieniędzy całymi workami. Jeśli zaś płat-
ności dokonywane są za pośrednictwem banku.
picniądza gotowego. Wystarczy odpisać jednemu
W Polsce wszystkie przedsiębiorstwa i urzędy
mają obowiązek dokonywania czynności związa-
PKO dajc „nagrodę" za oszczędność w postaci
pracowników i należności za drobne wydatki wy-
dowa. Na podstawie rachunków bankowych moż-
na zorientować się, jak pracują różne przedsię-
biorstwa i urzędy, ile pieniędzy oszczędzają i ile
Jeśli potrzebujemy większej kwoty pieniędzy na
lub budowę domu - możemy pożyczyć jc w PKO,
a potem zwracać stopniowo w miesięcznych ra-
tach. PKO udziela nam w tym przypadku kredytu
rwnoi o , ------- c
(NBP). Bank to taka instytucja, która zajmuje
się różnorodnymi czynnościami związanymi z gro-
madzeniem pieniędzy i id, przepływem mi,dzy
ludżm, przedsiębiorstwami i urzędami. NBP jest
największym bankiem w „.....„ L. ...
istnicją inne wyspecjalizowane banki. Bank Gos-
two, przemysł rolno-spożywczy, leśnictwo oraz
spółdzielczość wiejską, a więc te działy gospodarki
narodowej, od których przede wszystkim zależy
wyżywienie kraju. Bank Polska Kasa Opieki (Pe-
kao) 1 Bank Handlowy w Warszawie gromadzą
regulują płatności i dokonują innych czynności
związanych z obiegiem walut obcych.
Niektóre współpracujące ze sobą państwa zakła-
dają banki międzynarodowe. Takim bankiem jest
np. Bank Międzynarodowej Współpracy Gospo-
darczej w Moskwie, utworzony przez kraje socja-
Utyczne należące do Rady Wzajemnej Pomocy
(WbKZ •P0h,>k* “paniczna
BESKIDY
Beskidy
Beskidy stanowią główną część Karpat (zo-
bacz: „Karpaty"). Są one o wiele niższe od Tatr.
Mają formy gór na ogól łagodne i są łatwo do-
stępne. Nie mają ostrych szczytów, gdyż skały,
z których Beskidy są zbudowane, łatwo wietrzeją.
Toteż tworzą przeważnie szeregi niewysokich pasm
górskich o łagodnych zboczach. Skały Beskidów
składają się głównie z naprzemianległych warstw
nazwę fliszu. Są to osady płytkiego, powoli po-
lał osady te narosły do znacznej grubości. Utwo-
rzone w morzu warstwy zostały następnie wynie-
sione, sfaldowane, a nawet przesunięte w czasie
ruchów górotwórczych, które objęły Karpaty.
Najwyższe wzniesienia Beskidów zbudowane są
z najtwardszych piaskowców. Na wietrzejących
skałach tworzy się warstwa gleby, dlatego wyższe
partie gór pokrywają piękne, mieszane lasy, a ła-
godne zbocza i kotliny zajęte są pod uprawę roli.
Liczne pasma beskidzkie dzieli się na 2 grupy:
Beskidy Zachodnie i Beskidy Wschodnie, oddzie-
lone Przełęczą Łupkowską.
W Beskidach Zachodnich wyróżnia się: Beskid
Wysoki, Średni i Niski, W Beskidzie Wysokim
głównym pasmem jest Beskid Żywiecki, gdzie Ba-
bia Góra - najwyższy szczyt Beskidów Zachod-
nich - osiąga 1725 m nad poziomem morza
(n.p.m.). Na Babiej Górze i Pilsku - drugim pod
względem wysokości szczycie w Beskidach (1557 m
n.p.m.) - występują piętra roślinne podobne do
tatrzańskich: regiel dolny, regiel górny i powyżej
1400 m n.p.m. - kosodrzewina (zobacz: „Roślin-
ność Polski"). W kierunku wschodnim od Beskidu
Żywieckiego leżą Gorce ze szczytem Turbacz -
1310 m n.p.m., a dalej Beskid Sądecki z najwyższą
górą - Radziejową - 1262 m n.p.m. W Beskidzie
Sądeckim występuje dużo źródeł mineralnych
i tam leży znane uzdrowisko - Krynica. Na północ
od Beskidu Sądeckiego i Gorców znajdują się roz-
rzucone wzniesienia Beskidu Wyspowego. Naj-
wyższe - Mogilica - ma 1171 mn.p.m. Lasy po-
zielone wyspy wśród pól uprawnych. W zachodniej
części Beskidu Wyspowego znajduje się specjalne
uzdrowisko dla dzieci - Rabka.
Na wschód od Beskidu Sądeckiego szerokość
Karpat ulega zwężeniu, a jednocześnie ich wy-
sokość się obniża. Wierzchołki gór już nie sięgają
ponad 900 m n.p.m., toteż ta część nosi nazwę
Beskidu Niskiego. Beskid Niski leży między Prze-
łęczą Tylicką na zachodzie a Łupkowską na
wschodzie. W środkowej części Beskidu Niskiego
jest Przełęcz Dukielska - najniższa w Karpatach,
położona na wysokości 500 m n.p.m. Przez nią
od dawna prowadziła droga na Węgry. Beskid
Szczyrk, wyciąg
krzesełkowy na Skrzyczne
Niski od Pogórza Karpackiego oddziela rozległa,
falista Kotlina Jasiclsko-Krośnieńska. Na tym
wydobywanie ropy naftowej. Było to dziełem
Ignacego Łukasiewicza (1822-1882), który z ropy
naftowej wydzieli! naftę i zastosował ją do oświe-
Między Beskidami: Sądeckim, Wyspowym i Ni-
skim leży Kotlina Sądecka. W środku kotliny,
nad Dunajcem, znajduje się Nowy Sącz, który ma
ponad 48 tysięcy mieszkańców (1975 r.). Rozwinął
się tu przemysł, głównie spożywczy, drzewny
i skórzany oraz ludowo-artystyczny. Ponadto No-
środkiem turystycznym.
Na zachód od Beskidu Wyspowego znajduje się
Beskid Średni. Główną jego część stanowi Beskid
Śląski. W Beskidzie Śląskim najwyżej wznosi się
Barania Góra - 1220 m n.p.m. Tam bierze począ-
19
"przedzklaj, h““ n”“
k . ..i.Hinoiń wód i atmosfery. W warstwach
skalne i złomiska. Wody spływające
są typowymi górskimi potokami i
miejscach spływaj, po wrażo mero-......
tu, twórz, bystrza (płycizny o szybkim prądzie)
i obsuwisk skał. Wśród roślinności Bieszczad
lasów świerkowych. Regiel dolny od razu prze-
chodzi ku górze w połoniny, czyli łąki górskie. Na
połoninach w niektórych miejscach występuj,
zarośla olchy, zwanej kos,.
W przeciwieństwie do gęsto zaludnionych Be-
(1939-1945) oraz w pierwszych latach powojen-
nych (1945-1947) zostały wyniszczone wsie i wiele
ludzi zginęło wskutek działalności band faszystów
ukraińskich. Zginął tam w 1947 r. pod Baligro-
lalwiej dostępne, a stopniowo zaczęło się osiedlać
Piękno Bieszczad, ich dzika górska przyroda,
ściągaj, turystów z całej Polski. Wyznaczono
szlaki turystyczne, wybudowano wiele dróg.
W ostatnich latach bardzo wzmogło się osadni-
ctwo i rozpoczęło się planowe zagospodarowywa-
nie tych terenów. Prócz gospodarstsy indywidual-
nych powstały Państwowe Gospodarstwa Rolne
(PGR), nastawione głównie na hodowlę i gospo-
darkę leśną.
20
biblioteki
LYwnii
Strona i Pontyfikatu
BIBLIOTEKI
madzeniem książek, rękopisów, druków, czyli
księgozbioru, oraz udostępnianiem go czytelni-
kom. Sam księgozbiór nazywany jest także biblio-
wyksztalcone, z rodów książęcych, jak np. Salo-
mea, córka Leszka Białego, panującego w XIII w„
21
biblioteki
ytjwlela Narodowa. przYB""
Jozef Załustó 11702-1774)
i pokrył Współzałożyciel
AndoefZałuski l'wo-
17SS)-kanclerz wielki
koronny, biskup krakowsk
Współzałożyciel pierwsze,
i.... eubficznei
oraz królowa Jadwiga, żona Władysława Jagiełły,
panującego w XIV-XV w. Z imieniem królowej
Jadwigi wiąże się również rozwój pierwszego
w Polsce księgozbioru uniwersyteckiego - Biblio-
teki Jagiellońskiej, założonej w 1364 r. W czasach
późniejszych, w miarę upowszechniania się wśród
biblioteki: królewskie, miejskie, a także księgo*
zbiory prywatne, które gromadziła bogata szlach-
starych księgozbiorów uległa zniszczeniu na sku-
tek pożarów czy wojen. Np. w XVII w. najazdy
i Fromborku, a łupem wojennym stały się między
innymi książki należące do Mikołaja Kopernika.
Tc lala były dla książek i bibliotek w Polsce okre-
sem bardzo niekorzystnym. Coraz więcej jednak
było światłych ludzi, którzy troszczyli się o rozwój
bibliotek w kraju. Do nich należy zaliczyć braci:
Andrzeja i Józefa Załuskich, którzy ufundowali,
czyli zbudowali swoim kosztem, pierwszą polską
bibliotekę publiczną w Warszawie, tak zwaną
Bibliotekę Załuskich. Była to jedna z najbogat-
szych - na owe czasy - bibliotek w Europie. Do
wielkich przyjaciół książki należeli Hugo Kołłątaj
1 Stanisław Staszic. Komisja Edukacji Narodowej
dzralająca w latach 1773-1794 jako pierwsza wła-
dza oświatowa w Europie, domagała się stworze-
nia bsbhotek dostępnych dla szerokiego ogółu
ta "S” ta “eali“Wa“ d°Picro * wi«le
fataSś * "ieWoli Polski «“*>
^wyw^o ~n° lub kowano
druki i rękopisy świadczące ^W’ 8ronlad2ono
Polski, „ bogactwie jej taltury. ŚWI‘tnofci
diblroteka Narodowa, odczytywanie mikrofilmów
Po I wojnie światowej (po 1918 r.) rozwijają się
biblioteki publiczne, dostępne dla wszystkich,
między innymi pierwsze w Polsce biblioteki i czy-
telnie dla dzieci. W 1928 r. powstała w Warszawie
Biblioteka Narodowa. Znajdowały się w niej
oraz księgozbiory utworzone przez Polaków w
Rapperswilu i Paryżu. Biblioteka Narodowa
jest obecnie centralną polską biblioteką pań-
stwową.
W czasie II wojny światowej (1939-1945) znów
ponad połowa książek z polskich bibliotek została
spalona, zniszczona lub wywieziona. Część tych
zbiorów udało się ponownie sprowadzić do kraju,
np. książki wywiezione do Niemiec. Z najstar-
szych zabytków piśmiennictwa polskiego powrócił
do Polski w 1955 r. Psal/ers floriański, nazywany
także Psałterzem królowej Jadwigi, który wraz
z innymi skarbami wawelskimi znajdował się
w Kanadzie.
Po wojnie zabrano się do gromadzenia książek
na "owo - a co ważniejsze, wydany został
w 1946 r. dekret (prawo) o bibliotekach, który po-
wołał do życia sieć państwowych bibliotek
publicznych w miastach i wsiach. Obecnie w każ-
btateta^M- * każdej WięlS“j wsi bi-
“ - °s,ępna dla
w któ7h ’ 1 pla,na'w mal>ch wsiach.
dane Jmlr”*' Samodzieln^1' bibliotek, zakła-
one nrV aZWan' PU"k,y bibli<»eczne. Mogą być
=£===•&=
bogactwa mineralne
nia rolę biblioteki objazdowej. Swoje biblioteki
mają też różne stowarzyszenia i instytucje, zakła-
dy pracy, organizacje związkowe, instytucje nau-
kowe. uczelnie, a także szkoły. W większości
miast mamy specjalne, osobne biblioteki dla dzieci
i młodzieży. Może z nich korzystać każdy, kto
zobowiąże się do przestrzegania ich regulaminu -
do troszczenia się o książki i zwracania ich w ter-
minie. Oprócz wypożyczalni w bibliotekach ist-
nieją także czytelnie dziecięce, z których nie wy-
pożycza się książek do domu, lecz można je czy-
tać na miejscu, w specjalnej sali. Tu można
także posłuchać bajek i głośnego czytania, wziąć
udział w konkursie czytelniczym czy innych zaję-
ciach i zabawach związanych z książką. Prawie
przy każdej bibliotece dziecięcej działa Kolo Przy-
jaciół Książki. Mogą należeć do niego wszyscy ci,
których ciekawią książki i literatura. Koła biorą
udział w pracach biblioteki, organizują różne im-
prezy - np. przedstawienia kukiełkowe, kiermasze
książki, spotykają się z pisarzami i ilustratorami
Istnieje w Warszawie przy Bibliotece Publicznej
Muzeum Książki Dziecięcej. Powstało ono w
linie. Moskwie, Toronto (Kanada) - nasze jest
najstarsze.
Oprócz bibliotek w kraju są także biblioteki
polskie za granicą, np. Biblioteka Polska w Paryżu,
istniejąca od bardzo dawna, bo od 1838 r., Bi-
blioteka Polska w Londynie, która powstała
w 1943 r.
Wielkie nowoczesne biblioteki wyglądają obec-
nie zupełnie inaczej niż te, które powstawały kilka-
set lat temu. Mieszczą się one w budynkach spec-
jalnie przystosowanych do przechowywania ksią-
żek, zabezpieczonych przed pożarami, które-
jak wiadomo - były największym wrogiem daw-
nych księgozbiorów. Magazyny, w których prze-
chowuje się książki, muszą mieć określoną tem-
peraturę i wilgotność powietrza, aby książki nie
niszczyły się. Bibliotekarz nie przynosi już czy-
telnikowi książek pod pachą. W małych czytelniach
podręcznych czytelnik sam wybiera sobie z półki
książkę, która mu jest potrzebna. W wielkich -
istnieją specjalne windy, którymi przewozi się
książki z magazynu do sali czytelni.
W niektórych bibliotekach przechowywane są
książki w postaci mikrofilmów, które odczytuje
się przez specjalne rzutniki. Unowocześnia się
także system katalogowania książek, aby ułatwić
czytelnikowi orientację i wybór. Jednakże i lak
trudno się obyć bez pomocy bibliotekarza, który
jest przewodnikiem po skomplikowanym świecie
wielu różnorodnych wydawnictw. Służy on czy-
telnikom radą i pomocą, organizuje ciekawe
imprezy i spotkania na terenie biblioteki, a spot-
kania te nie ograniczają się tylko do spraw książki,
lecz dotyczą wszystkich zagadnień kultury: filmu,
telewizji, muzyki, teatru, sztuk plastycznych (zo-
bacz także: ..Książka").
BOGACTWA MINERALNE
Ludzie od początku swego istnienia dążyli do
wyzyskania bogactw ziemi w celu zaspokajania
swoich potrzeb. Historycy odtwarzający dzieje
ludzkie dzielą czasy przedhistoryczne na epoki:
kamienia, brązu i Żelaza. Już z tego podziału wi-
dać, że rozwój ludzkości i cywilizacji wiąże się
nych. Na naszych ziemiach, na Wyżynie Kielec-
ko-Sandomierskiej, w Krzemionkach Opatow-
4000 lat. Łupane i wygładzane odłamki krzemie-
nia, dzięki jego dużej twardości, służyły człowie-
krzesania ognia. Później nauczono się wytapiać
metale z rud. Na tym samym obszarze, gdzie
znajdują się dawne kopalnie krzemienia, znale-
ziono liczne ślady piecowisk sprzed 2000 lat. Były
to tak zwane dymarki, czyli urządzenia do wyta-
piania żelaza z rud. A dokumenty historyczne
podają, że już w XI w. wydobywano sól z kopalni
w Wieliczce pod Krakowem. Od dawna używano
różnych skał do budownictwa, a także do wyro-
bów ozdobnych. Wielki rozwój górnictwa nastąpił
surowców energetycznych
23
bogactwa mineralne
Stuleciu, W XIX w- (zobacz: „Górnic-
ubiegłym stuleciu,
I
Wśród bogactw minera
3 główne gW: surowce
metaliczne i surowce me
energetycznymi są te. ^to
Atw et eni
' weziel kamienny, węgiu .................
S’ ' nafIOW0 gaz ziemny. Poza tym jako źródło
energii sluży silą wód płynących, czyli tak zwany
biały węgi'1". “ os,aln'° więkSZCg0 Zną‘
czenia nabiera energia atomowa (zobacz: Ener-
getyka') Do surowców metalicznych zaliczamy
rudy żelaza, rudy metali nieżelaznych, do których
należą rudy cynku, ołowiu, miedzi, cyny, a także
rudy metali lekkich, jak np. boksyt (z boksytu
otrzymuje się aluminium). Do tej grupy zalicza
się również metale szlachetne, a więc złoto, srebro,
platynę, a także pierwiastki promieniotwórcze
(rad. uran) i inne. Duża jest rozmaitość surowców
ly użytkowe, kamienie szlachetne i półszlachetne.
foryty i inne.
Czy Polska jest krajem bogatym w surowce
pują u nas w lak dużej ilości, że ich wydobycie
produkcja ropy naftowej i rud żelaza. Musimy
czyli importować.
Węgiel kamienny występuje w Polsce w trzech
zagłębiach: Górnośląskim. Dolnośląskim i Lu-
głębia Górnośląskiego. Niewiele wydobywamy na
Dolnym Śląsku (okolice Wałbrzycha), ale jest to
węgiel bardzo dobrej jakości - koksujący. Węgiel
w rejonie lubelskim nie jest dotychczas
-su węgia orunatnego. Ma on mniejszą wartość
opalową niż węgiel kamienny, natomiast nadaje
się jako paliwo do elektrowni oraz służy jako suro-
wiec w nrzemyśle ,,
natnego), w południowo-zachodniej częfci Polski
XinakźBeoiT ręk$“ p°iska
cieplna. Bogate, eksploatowane pokłady wcala
"i"Tnn4eNiZ'^dkŻnikŻ * °kOli“Ch KCH
'“łach do eksploatacjiw^czon' najbliższ>'ch
złoża węgla brunatni ’ 2°staną 50811 “
» Pobliżu PiotZw Tryh* ° Bcfchal0-
irgowa Trybunalskiego.
budownictwo
Złote siarki
ceramiczne, łupki ogniotrwałe, glinka porcelano-
wa (kaolin), piaski szklarskie oraz inne skały.
Wśród skal osadowych używanych w budownic-
twie eksploatuje się wapienie i piaskowce, głównie
z obszarów wyżyn południowych, a także na Dol-
nym Śląsku. Eksploatacja bogactw mineralnych
stale wzrasta, zarówno u nas, jak i na całym świę-
cie. Od lego bowiem zależy rozwój gospodarczy
motoryzacji, ma ropa naftowa. Dotychczas eks-
ploatowana jest głównie na obszarze karpackim
i w Kotlinie Podkarpackiej na wschód od Kra-
kowa. Nasza produkcja ropy naftowej nie zaspo-
kaja nawet 1/20 potrzeb krajowych, toteż musimy
ją sprowadzać. Ropę sprowadzamy głównie z
ZSRR.
W sąsiedztwie ropy naftowej na Podkarpaciu
występuje gaz ziemny, głównie w rejonie Przemyś-
la, Jarosławia i Rzeszowa. Nowe złoża gazu
ziemnego odkryto niedawno na pograniczu Wiel-
kopolski i Dolnego Śląska, w południowej części
Niziny Sandomierskiej i na południu Wyżyny Lu-
belskiej. Gaz ziemny, oprócz zastosowania w gos-
podarstwie domowym i do napędu silników spali-
nowych, jest cennym surowcem w przemyśle
chemicznym.
Wielkim bogactwem naszego kraju jest siarka.
W 1953 r. odkryto bogate złoża siarki na Nizinie
Sandomierskiej w okolicy Tarnobrzega. W o-
statnich latach odkryto dalsze złoża w okolicy
Staszowa i Horyńca na południe od Lubaczowa.
Mamy także bogate złoża miedzi. Występują
one na Dolnym Śląsku w okolicach Bolesławca
i Lubina. Najbogatsze jest złoże odkryte w 1957 r.
w Lubińsko-Głogowskim Zagłębiu Miedziowym,
leżącym między Legnicą i Głogowem. Wśród róż-
nych rud metali najwięcej mamy cynku i ołowiu.
Rudy cynkowo-olowiane znajdują się głównie
na Wyżynie Śląskiej. Rud żelaza nie mamy dużo.
Wydobywa się je na Wyżynie Krakowsko-Często-
chowskiej oraz w okolicy Łęczycy nad Bzurą.
Dużym bogactwem Polski jest sól kamienna.
Występuje głównie w 2 rejonach: na Podkarpaciu,
gdzie od dawna ją wydobywano w Wieliczce
i w Bochni oraz na obszarze wielkopolsko-kujaw-
skim, gdzie obecnie jest największa produkcja.
O wiele mniej mamy soli potasowej niż kamien-
Surowce skalne występują w dużej rozmaitości.
Bardzo twarde i trwałe skały magmowe (po-
wstałe wskutek zastygnięcia gorącego stopu skal-
nego. znajdującego się w głębi ziemi, zwanego
magmą) wydobywane są w kamieniołomach na
Dolnym Śląsku. Należą do nich między innymi
granity i bazalty. Rejon Dolnego Śląska jest
bardzo zasobny w różnorodne surowce skalne.
Oprócz wymienionych wydobywane są też gliny
BUDOWNICTWO
Wszelką działalność związaną ze wznoszeniem
budynków i budowli nazywamy budownictwem.
Budownictwo jest ważnym działem gospodarki
narodowej. Dzieli się ono na lądowe (budynki,
drogi, tunele) i wodne (mosty, zapory wodne,
kanały, baseny portowe). W zależności od prze-
dzieli się również na: mieszkaniowe (budynki
mieszkalne), wiejskie (zagrody, pomieszczenia gos-
podarcze), przemysłowe (zakłady przemysłowe),
obiektów użyteczności publicznej (szkoły, szpitale,
kina, teatry, urzędy), komunikacyjne (drogi, lory
kolejowe, mosty, tunele, lotniska, porty), sanitar-
ne (studnie, ujęcia wód, wodociągi, stacje pomp),
energetyczne (elektrownie, linie wysokiego napię-
cia). Do zadań budownictwa należy nie tylko
wznoszenie budowli, ale także wykonywanie
wszystkich prac związanych z ich budowaniem,
a więc badania gruntu, przygotowanie terenu i tak
Historia budownictwa jest dłuższa niż historia
innych dziedzin działalności gospodarczej czło-
wieka i sięga czasów bardzo odległych. Na terenie
Polski osiągnęło ono dość wysoki poziom już w
VI w. przed naszą erą, czyli około 2500 lat temu.
Świadczą o tym liczne wykopaliska, z których naj-
bardziej znane jest osiedle obronne w Biskupinie.
Wiele obiektów budownictwa z czasów bardzo
odległych dotrwało do dziś.
Budownictwo współczesne różni się od dawnego
przede wszystkim tym, że stosuje się w nim wiele
nie znanych uprzednio rodzajów materiałów bu-
dowlanych (zobacz: „Przemysł mineralny").
Oprócz tradycyjnej cegły, wapna, gipsu i drewna
do wznoszenia nowoczesnych budowli stosuje
się na wielką skalę beton i żelbet (beton wzmoc-
niony prętami stalowymi), stal i aluminium, a także
tworzywa sztuczne. Zmieniły się też metody i na-
rzędzia pracy. Nowoczesne budownictwo przy-
gotowuje poszczególne części budowli metodami
przemysłowymi, w tak zwanych fabrykach do-
mów, przy zastosowaniu urządzeń mechanicz-
nych. Na placu budowy następuje jedynie ich łą-
czenie (montaż), również w wysokim stopniu
zmechanizowane (dźwigi, windy). Większość ro-
25
budownictwo
Osiedle mieszkaniowe
Stegny w Warszawie
Rozbudowa PGR w Mileszewie
Liczba oddawanych do użytku budynków jest
duża, ale rośnie ona znacznie wolniej niż ich ku-
batura, czyli objętość. W niektórych lalach obser-
wujemy nawet niewielkie zmniejszenie liczby bu-
dynków i równocześnie wzrost ich kubatury.
Oznacza to, że wznosi się w Polsce coraz więcej
budowli dużych. W budownictwie mieszkanio-
zwłaszcza w wielkich miastach.
liczba domów kilkunastopiętrowych. mieszczą-
nionych w nim pracowników. Gdy w 1950 r. było
ich około pół miliona, to w 1968 r. liczba ich
ból ziemnych wykonuje się lakże za pomocą urzą-
dziesiąt tysięcy w każdym roku. Pracownicy ci
znacznie lżejszą pracę robotników budowlanych.
nictwo mieszkaniowe. W okresie 1950-1972 od-
odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych, a na-
stępnie, głównie w latach 1950-1955, potrzebą
ko przemysłowi. Trzeba było też budować nowe
mieszkania, nowe szkoły, szpitale, teatry itd. Tak
więc cały okres powojenny to nieprzerwany roz-
wój budownictwa, żak dużo budowaliśmy w la-
tach 1950-1974, pokazuje tabela
Kubatura budynków
76 160
93331
149 344
1971 r. W 1974 r. oddano do użytku prawic
888 tysięcy izb. Nowe mieszkania mają coraz
lepsze wyposażenie. Większość z nich ma zainsta-
lowaną wodę, podstawowe urządzenia sanitarne,
elektryczność i najeżcie; gaz oraz centralne
ogrzewanie. Chociaż sytuacja mieszkaniowa po-
prawtta się potrzebujemy jeszcze dużo nowych
nueszkan. Dąży się do tego, by każda polska ro-
... -.1. „.„„I., mtoa„k,
.. rowu
tym bardziej że oprócz mieszkań, w dalszym
’ * również z tego uno-
wocześnieniem - powiększeni.-, i- u ‘ *
P" lększeniem liczby maszyn
26
budownictwo
tektura”), a budynki mieszkalne - lepsze wyposa- Zenie wnętrz i powiększoną powierzchnię użyt- kową mieszkań. Przewiduje się też, że w dużych czcsnych autostrad, parkingów oraz dojazdowych (zobacz: „Komunikacja ska").
27
Wrtia, bod«w« państwa BUDŻET PAŃSTWOWY
• óeiwowych przedsiębiorstw przemyśle-
“ych °nowych i innych) wpłynęło w postaci
Jbudowę i rozbudowę zakładów przemysłowych
"gospodarstw rolnych (niezależnie od lego same
2X*>r>... budują Z własnych lub pożyczę-
U środków pieniężnych), na budowę dróg
i mostów, szkół, szpitali, teatrów, kin, na ulrzyrpa-
nie różnych obiektów służących oświacie, ochro-
nie zdrowia i kulturze, na opłacenie lekarzy, nau-
czycieli. urzędników państwowych, na utrzyma-
W 1975 r. z podanych wyżej dochodów budżeto-
miliardy zł, na ochronę zdrowia około 48 miliar-
dów zł, na obronę narodową około 47 miliardów
zł, na administrację państwową około 32 miliar-
BUDŻET RODZINNY
W każdym niemal domu na początku czy pod
zeszytem i obliczają przyszłe wydatki. Zastanawia-
trzeba odłożyć na potem, na co pieniędzy wy-
starczy, a z czego trzeba na razie zrezygnować.
Wówczas właśnie powslaje budżet rodzinny, czyli
podarowania zasobami pieniężnymi rodziny. Wy-
raz „budżet" przywędrował do nas z Francji
niędzmi (bougette - czytaj: bużet).
cze”), w którym określa się przewidywane do-
chody i wydatki na cały rok kalendarzowy. Do-
waga wydatków i dochodów. Różne
- , .......— — zuciuiwaty się
więzyku polskim, takie jak „życie ponad stań"
± .zasuw „g, . posuw się.. d w|aśnie
tych, którzy me umu-ti — >
np. wiejskich, i od ludności. Podatek poim
przekazaniu części własnych dochodów nfpo-
kryae wydatków państwa. W budżecie Polskiei
Rzeczypospolitej Ludowej w 1975 , dnehL ‘
"j«ły około 720 miliardów i”
stale 3a^ddS',,WC“y (GUS) P,owad”
XX w ‘Z b“dŹ"an,i rodzi" *>***•
swcil °dZC l0sowania "tony prowadzą
“«I* w!
28
kiej rodzinie w 1974 r. na każdą osobę przypadało
rocznie 20,7 tysięcy zl dochodów, a wydatków
20 tysięcy zl. Różnica między tymi dwiema
zoaczanc były na wydatki związane z mieszkaniem
rodzin odkłada się także pewną sumą pieniędzy
wypadek choroby czy niezdolności do pracy.
Budżet przeciętnej rodziny polskiej przedsta-
przeciętnej rodziny, a w rzeczywistości w różnych
rodzinach, zależnie od liczby osób, zarobków i gos-
niż teraz. Powinny natomiast wzrosnąć wydatki
na kulturę, wypoczynek i motoryzację. Ale
i w obecnych budżetach wielu rodzin można by
niędzy. Bo skąpstwo, oszczędzanie na wyżywie-
niu, wydatkach na kulturę czy na wypoczynek
i rozrzutność, gdyż odbija się niekorzystnie na
CHEMIZACJA ROLNICTWA
w naszym kraju z jednego ziarna zboża wysianego
od gleby wyrastało najwyżej 4-5 ziaren. Dziś nie-
chemizacja rolnictwa
227,51
29
chłopi
Samolot An-2 opytaiący
środków chemicznych - nazywamy chemizacją.
Chemizacja jest bardzo pożyteczna, ale trzeba
starczanych rolnictwu w coraz większych ilościach
wagi i niemałych umiejętności. Rolę, jaką te
środki spełniają, można porównać do roli, jaką
spełniają lekarstwa w organizmie człowieka.
Zbyt mała dawka lekarstwa me pomaga zwalczyć
choroby, zbyt duża - może zaszkodzić, a nawet
zabić; leki stosowane przy schorzeniach wątroby
nie leczą chorób nerek i niewłaściwie użyte mogą
wywołać komplikacje. Podobnie środki chemiczne
stosowane w rolnictwie. Jeśli np. użyje się zbyt
wielkiej ilości preparatów służących do zwalcza-
nia chwastów, to mogą one porazić również po-
żyteczne uprawy oraz zagrozić zdrowiu człowieka.
Naukowcy na całym świecie, w tym również
I W Polsce, wciąż poszukują takich środków, któ-
rych użycie byłoby całkowicie bezpieczne dla
ludzi I upraw (zobacz: „Szkodniki i biologiczne
metody walki z nimi"). Nie jest to jednak sprawa
łatwa. Zanim więc poszukiwania naukowców
kami dostarczanymi rolnictwu ZT p“emwi
etniczny trzeba obchodzić sit szczególnie ostroż-
me. Dlatego do wysiewu nawozów sztucznych
używa się specjalnych siewników, rolnicy, którzy te
Siewmk! obsługują, powinni nosić specja| *
Jeszcze w.ększa ostrożność obowiązuie „ ..
»amu środków ochrony roślin W c
“Unia i opylania pól ludzie wykon °Pr>Ski’
Powinni być ubrani w stró^L,.-•' "b''g'
bezpośrednim “•k"iXrT~^;bpr«d
parałam,. W Państwowych W Pre'
tworzy się specjalne brygady, których członkowie
są odpowiednio przeszkoleni i należycie zabez-
pieczeni przed szkodliwym działaniem na organizm
ludzki rozsiewanych preparatów. Zaleca się, by
rolnicy korzystali z pomocy tych brygad.
Chemizacja nie uwalnia rolnika od innych dzia-
łań, takich jak: staranna pielęgnacja pól, należyte
przygotowanie ziarna siewnego czy dbałość o na-
wilgocenie gleby. Dopiero wtedy, kiedy wszystkie
te działania są podejmowane, można uzyskiwać
wysokie plony.
CHŁOPI (od XIX ».)
Chłopi byli najliczniejszą grupą społeczną naro-
du polskiego i do niedawna (mniej więcej do po-
łowy XX w.) stanowili jego większość. Mimo to
do powstania Polski Ludowej była to grupa
upośledzona pod wieloma względami.
Chłopi bardzo ciężko pracowali. Uprawa roli
«y 50 lat temu zupełnie nie przypominała
uprawy ro|, obecnie. Więks2oSĆ prac wykonywa.
"o ręcznie i za pomocą prostych narzędzi. Pierw-
™«yny pojawiły się na wsi polskiej w począt-
Ziemian i "u dl' b>ly °"e z rcgu,y własności,
nawozów.20 aCZ: "2le.mianie")- Ńie stosowano
szenię nlnnó"”n>ch' które wpływają na zwięk-
zbóż i Inn h ’ "" Znan° ,ak dobrych odmian
eTh T up,awn>ch 'ak dzisiaj. Mó-
^X^Xxed,wla,yni“robi,B
^Sokżem,',Ta th'°PÓW »«' ‘>lk0
dzisiaj warunkachPrpTdaC * dUŻ° gOrsZych
“Pojedzeni społeczme p WSZ?’S,ki,n byH °r
Poddanymi panów feuZt T'’ "iekÓW
cz'ństwo w Polsce feutkl T <Z°baCZ:
dałnej ). Dopiero w począl-
30
chłopi
AleksandeHtotsis: W/ejska
kach XIX w. chłopi polscy uzyskali wolność oso-
bistą, ale niewiele to zmieniło ich sytuację, nie byli
bowiem właścicielami ziemi, którą uprawiali.
W dalszym ciągu, na podstawie wielowiekowych
zwyczajów i dawnych praw, chłopi byli zmuszani
do pracy i służby u pana w zamian za pozwolenie
uprawiania kawałka gruntu. Przymusowa praca
w majątku pana, zwana pańszczyzną, w zaborze
pruskim likwidowana była stopniowo w latach
1811-1850. W zaborze austriackim pańszczyznę
zniesiono w 1848 r., natomiast w zaborze rosyj-
skim obowiązywała ona do 1863-1864 r.
W 1863 r., w czasie powstania styczniowego (zo-
bacz: „Powstania narodowe”), Rząd Narodowy
nadal chłopom na własność użytkowaną przez nich
ziemię. Na skutek oporu szlachty zarządzenia
powstańczego rządu nie zostały jednak w pełni
wprowadzone w życie. W 1864 r. car wydał tak
zwany ukaz uwłaszczeniowy, na mocy którego
chłopi otrzymali na własność uprawiane przez
nich od pokoleń działki ziemi. Ukaz znosił też
wszystkie powinności chłopów wobec panów,
zwłaszcza obowiązek darmowej pracy. Uwłasz-
czenie było olbrzymim krokiem naprzód w kie-
runku społecznego wyzwolenia chłopów. Więk-
szość ich jednak nadal pozostawała w bardzo zlej
sytuacji. Gospodarstwa chłopskie były przeważ-
nie małe i zacofane, a wielu mieszkańców wsi
wcale nie posiadało ziemi. Biedota wiejska wynaj-
mowała się więc do pracy u ziemian, którzy ją
wyzyskiwali. Wynikiem nędzy i wielowiekowego
poddaństwa chłopów była ich ciemnota. W XIX w.
tylko nieliczni chłopi umieli czytać i pisać.
Taka sytuacja budziła niepokój najświatlejszych
i najbardziej postępowych jednostek i grup w spo-
łeczeństwie polskim. Mówiono, że nie wolno to-
lerować niesprawiedliwości, tym bardziej że
osłabia ona cały naród. Wskazywano, że położe-
nie chłopów powoduje, iż nie interesują się oni
losami narodu i nie są skłonni do walki o nie-
podległość kraju. Bez ich zaś udziału walka Po-
laków o wolne państwo była skazana na prze-
graną. Dlatego, pragnąc wolności i dobrobytu
dla narodu, należało najpierw zadbać o wolność,
dobrobyt i oświatę dla chłopów. Takimi pobud-
kami kierowali się organizatorzy politycznego ru-
chu chłopskiego w Galicji: Stanisław Stojałowski,
Maria i Bolesław Wysłouchowie, Jan Stapiński.
Z inicjatywy takich ludzi powstało w 1895 r.
w Rzeszowie Polskie Stronnictwo Ludowe, które
było pierwszą partią chłopską.
Ruch chłopski, zwany ludowym, rozwijał się dzię-
ki temu, że z upływem lat pragnienie zmiany swe-
go losu stawało się u chłopów coraz powszech-
niejsze. Chcieli oni przede wszystkim wyzwolić
się z zależności od ziemian. Droga do tego wiodła
poprzez walkę o ziemię i oświatę. Ruch ludowy,
zapoczątkowany u schyłku XIX w. w Galicji,
rozwinął się stopniowo w całym kraju. W okresie
między I a II wojną światową (1918-1939) stron-
nictwa chłopskie należały do największych w Pol-
Dzialacze ruchu ludowego, w pierwszym okresie
jego istnienia, bardzo wiele uwagi poświęcali sze-
rzeniu oświaty i wiedzy rolniczej na wsi. Za naj-
ważniejszą sprawę uważali zaś uświadomienie
chłopom, że jeśli się zorganizują, mogą stać się
poważną, a nawet decydującą silą w narodzie.
Ruch ludowy dążył także do tego, by chłopi po-
czuli się odpowiedzialni za losy ojczyzny.
Bolesław Wysłouch 11855-
19371 - działacz polskiego
31
chłopi
Onełeni* * ziemi
obsr»rn<zei '9M'
Z biegiem lat główną sprawą dla ruchu chłop.
,kiego stało się wyzwolenie wsi od dziedzica-zie-
mianina. Już w czasie I wojny światowej (1914-
1918) między ziemianami i chłopami toczył się
wielki spór o ziemię, o je) sprawiedliwszy podział.
Rażącą niesprawiedliwością było bowiem to. że
jedna rodzina ziemiańska posiadała połowę,
a czasem i więcej gruntów we wsi. podczas kiedy
dziesiątki rodzin chłopskich w tej samej wsi dzieliły
się resztą gruntów. Dziedzic był bogaty i potężny,
nych emigrowało (wyjeżdżało na stale) do Amery-
przybrała ogromne rozmiary.
stopniowo główną
ten podział wyobrażały. Bogatsi chłopi dążyli do
bezpłatnego rozdzielenia ziemi między chłopów.
partie rewolucyjne widziały w najbiedniejszych
chłona^h 1 u.__i___
-------------p<nlauającynii. owi-------------
rnokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL).
• potem Komunistyczna Parna Polski (KPP) »•*;
Pr«ięty od robotników i często w okresie międ«'
'loso»«ny. Szczególnie silną bronią
"ajbmdmęjszych chłopów była odmowa P^
wmikich majątkach podczas najpilniejszych pr»c
wo CM 1W,k°Pkó«. sianokosów. Stopni®-
łownych1"ej? Pa'"C' k,óre d0 g,“"'
~»ne le 5"”unk6w Panujących na wsb
32
jedynie w sojuszu z ruchem robotniczym mogą
wywalczyć całkowite wyzwolenie wsi spod ucisku
obszarników.
Partie chłopskie w II Rzeczypospolitej (zobacz:
„Rzeczpospolita II") domagały się, aby niepod-
ległe już państwo polskie wykazało, że jest ojczyz-
ną dla wszystkich Polaków, by władze zmusiły
ziemian do oddania chłopom znacznej części ziemi.
W 1920 r. sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej,
która postanawiała, że państwo będzie dzielić
wielkie majątki obszarnicze, płacąc za odebrane
grunty odszkodowania. Uzyskana ziemia miała
być sprzedawana chłopom na dogodnych warun-
kach. Najbardziej potrzebujący ziemi chłopi nie
mogli bowiem kupować jej po zwykłych, wyso-
Reforma rolna w li Rzeczypospolitej przepro-
wadzana była opieszale i objęła tylko niewielką
część przewidzianych do podziału gruntów. Powo-
dem był opór klas posiadających, zwłaszcza zie-
mian. Sprawa ziemi dla chłopów rozwiązana zo-
stała dopiero przez władzę ludową w latach 1944-
1949 (zobacz: „Narodziny Polski Ludowej"
i „Rolnictwo"). Reforma rolna w Polsce Ludowej
przeprowadzona została dzięki sojuszowi chłopów
z robotnikami i dzięki zdobyciu władzy politycz-
nej w kraju przez Polską Partię Robotniczą (PPR)
oraz współdziałające z nią postępowe stronnictwa
polityczne.
W Polsce Ludowej chłopi współdecydują o lo-
sach państwa. Na wsi dokonał się olbrzymi postęp
we wszystkich dziedzinach i dokonuje się on nadal.
CZYNY SPOŁECZNE
Bardzo często prasa, radio i telewizja informują,
że w jakiejś miejscowości wybudowano w czynie
społecznym drogę, gdzie indziej założono park,
zbudowano remizę strażacką, świetlicę. Chyba
w każdym mieście i każdej wsi w naszym kraju
obywatele zrobili coś dobrowolnie i bezpłatnie
dla wspólnego dobra. Te pomnażające nasz mają-
tek narodowy i przyspieszające rozwój gospodar-
czy i kulturalny kraju prace - to czyny społeczne.
Podejmują je ludzie w różnym wieku, pracujący
w różnych zawodach, ucząca się młodzież, a także
emeryci. Uczniowie np. budują lodowiska i boiska
sportowe przy szkołach, członkowie organizacji
młodzieżowych pracują przy żniwach, podejmują
prace przy budowie nowych domów, rolnicy me-
przcmyslowych zakładają ośrodki wypoczynko-
we itd. Oblicza się, że gdyby za te prace płacono,
to w latach 1965-1972 należałoby wydać na nie
ponad 33 i pól miliarda zl. W jednym tylko
1972 r. wykonano prace za ponad 5 miliardów
321 milionów zl.
dłl<6
czyny społeczne
Wartości czynów społecznych nie można jednak
przecież swój wolny czas, by zrobić coś dla wspól-
ale wycenić jej w złotówkach nie sposób.
Pierwsze czyny społeczne w Polsce Ludowej
podejmowano w latach 1944, 1945. Zaraz po za-
kończeniu działań wojennych robotnicy odbudo-
wywali zniszczone fabryki, kolejarze - dworce
i linie kolejowe, mieszkańcy miast odgruzowywali
ulice, młodzież szkolna i nauczyciele remontowali
i porządkowali szkoły. Dzięki czynom spo-
łecznym szybciej odbudowano prawie doszczętnie
- Wiele czynów społecznych podejmuje się pla
uczczenia ważnych wydarzeń i rocznic. W 1966 r.
obchodzono uroczyście Tysiąclecie Państwa Pol-
skiego. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
(PZPR) zaproponowała, aby dla uczczenia tej
rocznicy wybudować 1000 szkół. Obywatele po-
parli propozycję zgłaszając się do pracy przy bu-
dowie szkól i przeznaczając na ten cel pieniądze.
Dzięki wysiłkowi społeczeństwa wzniesiono i wy-
posażono 1350 szkól-pomników Tysiąclecia.
Dla uczczenia 500-lecia urodzin Mikołaja Ko-
pernika młodzież harcerska (zobacz: „Harcerze")
uczestnicząca w „Operacji 1001-Frombork". w la-
lach 1966-1973 rozbudowała Frombork - miasto,
w którym żyl i pracował wielki astronom.
Od 1973 r. członkowie PZPR przeznaczają I nie-
dzielę w roku na społeczną pracę dla kraju. Jest
to niedziela czynu partyjnego.
W 1974 r. powszechnie podejmowane były pra-
, w 1975 r. - z okazji VII Zjazdu PZPR. Wiele
: tych prac wykonali harcerze i młodzież szkolna.
33
domy dziecka
D
Stani pomagają młodszym i opiekują się nimi.
. ni. odzie! i inne po'™b>'
w do;n,ch
‘-o się“uXmujq » nimi b,iskie k°n,akly' Ro’
memu się utny prowadzić ,ylko takie
Xy Wre potrafią zapewnić dzieciom dóbr,
i umie,, przygotować do dorosłego Zy-
DOMY KULTURY
Inni znów lubią słuchać gloinej muzyki, tańczyć.
rzyszy i przyjaciół. Dla takich wialnie ludzi za-
równo dorosłych, jak i młodych, przeznaczone są
domy kultury. Domy kultury - to instytucje, albo
•n^jnnwMc placówki kulturalno^wiatowe,
W ktmych moZna pożytecznie spędzić czas wolny
’** “interesowania
pasje, dowiedzieć się czego! ciekawego. Taki ro-
domy kultury
wycb pracowników, czyli instruktorów, którzy
pomagają ludziom korzystać z tego wszystkiego.
Obecnie (1974 r.) mamy w Polsce ponad 26 tysięcy
kultury przy wielu większych zakładach pracy,
a także pod patronatem różnych organizacji spo-
łecznych, takich jak Związek Harcerstwa Polskie-
go, Ochotnicza Straż Pożarna itp. W małych miej-
ży oraz pałacach młodzieży. Instytucje te służą
przede wszystkim rozwijaniu i kształtowaniu
zainteresowań i uzdolnień młodzieży. Pałace mlo-
cych w wodzie), liczne sekcje sportowe, a także
powstanic u nich placówka kulturalna zbudowana
Uczestnicy zajęć po zdobyciu doświadczenia w
pracy swej sekcji mogą sami stać się instruktorami
i pomagać w pracy młodszym kolegom. W okresie
ferii zimowych uczestnicy pałacu organizują im-
prezy choinkowe dla wielu tysięcy warszawskich
dzieci. Istniejący przy Pałacu Młodzieży zespól
teatralny „Gawęda" (zobacz: „Zespoły arty-
Należy się spodziewać, że w przyszłości każda
takiego jak telewizja kasetowa, dyskoteki - czyli
fotograficzne i inne. Planuje się także tworzenie
pozwolił zaspokoić różnorodne potrzeby doro-
słych i młodzieży w wolnym czasie.
DROGI
Najnowocześniejszymi drogami są autostrady.
Drogę zbudowaną z materiałów kamiennych lub
żwirowych nazwiemy twardą. Droga u musi być
wykonana tak, aby nie grzęzły w niej kola pojaz-
dów. Ułożona jest więc z twardego materiału,
np. z kostki kamiennej, cegły klinkierowej, asfaltu
lub betonu. Bardzo dobre drogi, gładkie i szerokie.
140 tysięcy kilometrów (1975 r.)
ziemiach polskich w
.. ...... “rzesao-n
siu w 1819 r.. również w tym samym roku po»
trakt krakowski, w 1820 r. - kaliski.
Drogą dla pieszych są chodniki na ulicach i
netrotuarami. Także dla ruchu pieszego prze
czone są pobocza jezdni. Pojazdy natomiast o.
• większych mia«„hT*
□Be regulowany jest przeważnie u JmT’*""''
-'oskrzyżowa-
a"e w kształcie
<,„,0,0C20"’Przez
Mole sygnali-
przeciw siebie nie mogli się oślepiać światłami re-
flektorów. Na autostradach obowiązują bardzo
drania Autostrady dostosowane są bowiem do
szybkiego ruchu pojazdów, omijają małe miasta
i osady. W Polsce mamy kilka autostrad, a plany
przewidują budowę takich dróg przecinających
nasz kraj z południa na północ i ze wschodu na
zachód.
Jeśli droga prowadzi przez rzekę, tereny górzy-
ste. roznadlinu _ m .___________Ł ,
».vwlllduy, eciazny i
Obok każdego mostu jest tabliczka
mm. » . -------- wytrzymuje etany
most. Most służący do przejścia dla pieszych i dla
oehu pojazdów samochodowych nazywamy mos-
ok±’.rm' * np' «*
wiciowego przeznaczonego dla ruchu poda-
* ?° d,O,aCh zachowania
stawową dla pojazdów ie«u Z d’ pod’
Obowiązane są one do jeihania » Pra"’OS'ronn>'-
**"> Natomiast pieszy jeśTk * Pr*U'ej slroni'
Powinien iść lew, N^^^^^-
Pojazdy nadjeżdżające , ’ d"'- Ż'by widzie4
lodząc przez jezdnię ttnn>- Pm'
•Pecjalnie przeznaczonych Or2ysUĆ 2 P™J«
V. ‘krzyżowani,, |Unefe> p P^chodniów (pa-
mi'u< Je wchodząc na i^*"’"^5',allżc Pa’
w lewo, aby upewnkS sie i" '' nalel> ‘P0^
Jezdnię do końca 3 ’d'n Pojazd, przejść
2N*KI tWOGOWf
drogi
A. A A A A A
a. A
AAAAAAA
AAAAĄAA
'1 ,ł" '*"*"** tmwj»ao«%rtWW»* 11 rillllljill I, L»U.|., III IHIM °'"
AAAAAA57
:s- OO®0O
mu<Mtfvxvrt*<łi l»k-«aj™*^ Wia^.wi „M7
ootaiM* Wnto*
37
0Q0@©@0
Vii^ 5S-- -^ - ssss="—
ł...,«»u™»~w«. '"*^^±5!'“
,/*•/!»-*<— "’«""* ^X;2op<x-d™«<» wwW<«W»*W <w^*o-w hT-»-^w^
- ®0OQO
00®©
s@0Q
Qnnn^<>0
38
Na drogach dla bezpieczeństwa i informacji
na 3 rodzaje: znaki ostrzegawcze, znaki zakazu
lub nakazu i znaki informacyjne. Ustawiane są
doczne. Każdy, kto korzysta z dróg publicznych,
powinien znać znaki drogowe i stosować się do
nich. Jest to także obowiązkiem każdego ucznia.
padków drogowych powodują dzieci, najwięcej
też dzieci ginie na drogach na skutek nieuwagi,
nieznajomości przepisów czy ich lekceważenia.
Liczba pojazdów na naszych drogach stale
wzrasta. Od jakości dróg zależy szybki przewóz
ludzi i ładunków do różnych miejscowości oraz
bezpieczeństwo ruchu. Dlatego buduje się wiele
bardzo kosztowna, trzeba dbać o całość nawierzch-
ni już istniejących i naprawiać nawet najmniejsze
uszkodzenia.
Drukiem nazywamy czynność wielokrotnego
odbijania na papierze lub innym materiale rozmai-
tych znaków, a także przedmiot, który powstał
w wyniku takiego odbijania, czyli książkę, gazetę,
plakat. Do tego, żeby mogła powstać książka czy
gazeta, niezbędne są 3 rzeczy: papier, farba dru-
karska i forma drukowa (czcionki, całe wiersze,
klisze rysunków lub fotografii). Potrzebna jest
także maszyna, która wykona za człowieka czyn-
ność odbijania.
Najprostszym przykładem maszyny drukarskiej
jest pieczątka. Wystające na pieczątce litery pokry-
wa się tuszem i odbija na papierze. Sposób druko-
kiem wypukłym.
Można sobie także wyobrazić inną pieczątkę,
w której litery są wyżłobione i tworzą w niej rowki.
Po nasyceniu rowków farbą i zebraniu jej z wy-
pukłej części pieczątki można również odbić wy-
żłobiony napis na zwilżonym papierze. Drukowa-
39
eksport
druk
Jest jeszcze jeden rodzaj druku, nazywany
płaskim albo offsetowym. Specjalnie przygotowaną
płaską formę drukową, na której jest narysowane
farbą drukarską to. co ma być odbite, pokrywa się
cieniutką warstewką wody. Ponieważ farba jest
tłusta, woda nie przylega do miejsc pokrytych
nią. Tak przygotowaną formę odbija się na gu-
mowym cylindrze i dopiero za jego pośrednictwem
•znaki drukowane są na papierze.
Sposoby drukowania, zwane technikami dru-
karskimi, przedstawione zostały w dużym uprosz-
czeniu. Maszyny drukarskie są ogromnie skom-
plikowane, ale działają według opisanych zasad
Zakład, W którym drukuje się książki i gazety
to drukarnia. Dawno temu drukarnię nazywano
oficyną. Pierwsza oficyna w Polsce pOwsla|a w
Krakowie w 1473 r.,a jej założycielem był Kasper
Straube.
Najstarszą spośród pracujących do dzisiaj dru-
karni jest drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego
w. Krakowie, należąca do ówczesnej Akademii
Krakowskiej od 1674 r. Najmłodsza polska dru-
karnia nie ma jeszcze 10 lat, pracuje od 1971 r„
a nazywa się Białostockie Zakłady Graficzne.
Drukarnie w Polsce w 1975 r. wydrukowały
prawie II ty5ięcy tylu|6w książek, a wszystkich
egzemplarzy (liczba egzemplarzy jednego tytułu
nwywa się nakładem) 141 milionów 900 tysięcy.
zet i czasopism wydano w 1975 r. 3007 tytułów
eo,.,CZ7m n"kl,dzie 3 miliardy 673 miliony
ieszm aT° ba,dzo dużo- Ale potrzebujemy
więcej. Chccmy bowiem szybciej dowia-
,vwać się. co Się dzieje na śwlecie, i coraz więcej
y lać Przemyśl drukarski, czyli poligraficzny,
“usi drukować więcej, szybciej i ładniej. Ciągle
n’lec Udoskonala się maszyny drukarskie, ogram-
a się pracę człowieka, ulepsza papier i farby,
leczeni i inżynierowie zastanawiają się nad tym,
k wymyślić coś takiego, co pozwoli drukować
’ Hko dużo i tanio. W wyniku ich prac można
Sziś drukować na odległość. Nie jest to wcale
’ „„a magia. Wiadomo, że z każdego obrazu
„afii rysunku', zadrukowanej stronicy) moż-
'fr:% k kliszę, czyli formę drukową. W War-
?,aZ np. sfotografowano pochód pterwszoma-
• „ Można telegraficznie przesiać ten obraz.
’° dobnie jak obraz telewizyjny, do Krakowa,
«,Xwa czy Poznania. Tam specjalne urządzę-
n"* 8 d ż nie trzeba przewozić wydrukowanych
książki przepisywano, ę p^p.sywanie ttwalo
o czymś takim jak g . ,kosztowne,
bardzo długo 1 >’ » która powinna być
"Tó^ca druku uważa
ty-około 1440 r. wynalazł apara^
z metalu dowolnej liczby al on też
z nich wiersze i kolumnir Skonbie
prasę do odbijania tekstu
kart. laskowi druku, książki są
Dziś, dzięki wynalazk Ksiątka"). a ga;
dostępne dla każdego (zo -’’ wia<jomoSci,
zeta stosunkowo szybko P * batd20 odleglym
nawet o tym, co zdarzyło w 0(uk jesl nie.
zakątku świata (zobacz. „ » .ej pa calym
zbędnym pośrednikiemm)^ infor-
święcie, służy do Praek“^n'4e jest środkiem
macji. czyli ludźmi,
komunikacji (łączności) mięo
00 JAKICH KRAJÓW
EKSPORTUJEMY
........
nazwiemy takie g P ole za to w sposób jak
dCnt”dŻkTakim0gospodarsiwem będzie np. no-
najlepszy. Takim i P owocowy.
wocześme prowadź . pomidorów,
plantacja buraka> cuk jakpści
Specjalizacja bardzo ę ’ wi u pieniądze uzy-
p[odukt ma wywkamożna inacinie więk-
skane ze sPrae*a‘y “bnych produktów, niż mo-
ilość innych w|asną
8|aby zapewni.ich P arslwa> slarają się
H same nie produkują. v by _ w miarę moż-
Każdy kraj dąży d (Czyli produk-
^-!k^.cgaj,da.s„jP-ó-«
EKSPORT
Eksport jest to *3**S|y w nadmiarze '
Każdy kraj ma pewne P eksportuje do
wywozi je więc i m.
innych krajów. Inn^J P’ więc ich brak CJ przerow* —
dobrym gospodarzem.
"»« one pracować. W 1972 r. np. zbudowana
została w Republ.ee Federalnej Niemiec, w Duis-
burgu, duża fabryka kwasu siarkowego. Wznie-
sione przez Polskę fabryki: cukrownie, elektrow-
nie, odlewnie, zakłady chemiczne, pracuję w wielu
krajach. Nasze surowce i towary docieraj, do
wszystkich części świata, przy czym najwięcej -
jak to widać na wykresie-eksportujemy do na-
szych sąsiadów - Związku Radzieckiego, Czecho-
słowacji i Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
Eksport towarów z Polski z roku na rok jest
większy. W latach 1950-1975 wzrósł on prawic
8-krotnic.
EMERYCI I RENCIŚCI
Polska należy do krajów o starzejącej się lud-
ności. Ponad 3 miliony osób przekroczyło 6S-ty
rok życia. Ludzie żyją dziś dłużej, przeciętne
Każdy organizm starzeje się, starość jest ostat-
świadczcnie, ale jego sprawność i odporność na
uprawianie turystyki i sportów sprzyja utrzymaniu
dobrej kondycji, fizycznej i psychicznej, również
w wieku podeszłym.
Człowiek jest najszczęśliwszy wtedy, kiedy może
spędzić starość u siebie, wśród kochającej rodziny,
otoczony miłością i opieką, potrzebny dzieciom
i dorastającym wnukom. Państwo nasze gwaran-
tuje ludziom starym zaspokojenie podstawowych
Kiorc uaonczyiy w - ----------
niej 20 lat pracy, i dla mężczyzn po 65-tym
ia i po 25 latach pracy - zapewniają środ-
rzymanie. Ci, którzy ze względu na zły
zawodową, otrzymują remy ——
Starsi, którzy nie przepracowali wymagany
emerytury lat, mogą uzyskać rentę starczą.
Do niedawna uprawnień do emerytur. rent me
mieli gospodarujący na własnej ziemi r°
Mogli oni dobrowolnie ubezpieczać się w
wym Zakładzie Ubezpieczeń (PZU). je^'*'
nie wpłacali składki, otrzymywali na staro
energetyka
nież i tę grupę ludności.
Opieka lekarska i leki dla
wia"). Przysługują im też ulgi w wielu opłatach
za paszport).
Klub rencisty
siwo organizuje domy rencistów. Mieszkają tam,
korzystają ze stołówek, mają zapewnioną opiekę
na uporczywe, długotrwale schorzenia przeby-
okazaly się dobrodziejstwem. Ale są i tacy, którzy
wają ciężkie załamania. Z myślą o takich ludziach
wielką opłatą otrzymują w nich całodzienne utrzy-
kania. do własnych spraw.
którzy przeżyli ciężkie dni okupacji, którzy odbu-
szlości. Należy im się od nas spokojna, pogodna
stole i... uśmiech.
ENERGETYKA
Energetyka, albo inaczej przemysł energetyczny,
zajmuje się wytwarzaniem i przesyłaniem energii
do odbiorców. Człowiek początkowo wykorzysty-
wał do przenoszenia się z miejsca na miejsce i do
pracy energię własnych mięśni. Potem nauczył się
wykorzystywać inne postacie energii, jak np. ciepl-
energetyka
' elektrowniach. W elektrowni węgiel ulega naj-
» której uchodzi proces zamiany energii cieplnej
na energię elektryczną. Z elektrowni poprzez linie
przesyłowe energia elektryczna jest rozprowa-
una po całym kraju, docierając nawet do naj-
mniejszych wsi i miasteczek.
en^CJi‘l‘k,r0Wni- k'Ó,e w*w,ralŃ
' ' elektryczną, mamy elektrociepłownie, któ-
stal ‘fck"y«nej. i ciepła w po-
P,MWOdńw
lorvferów„’ °"“ d° domow>'Ch grzejników (ka-
na "'W Hele rośnie
"^.rotnietw/tj;
gospodarki.
oraz dla prze-
,kicl' około 100 lau," na ziemiach pol-
na * nich enereia ,t Poałlk°wo wytwarza-
lania domów i ulic w l?Cłn’ s,u*yla do olwicl-
dowa"o wialnie z W 1890 r w>bu'
n,r miejską wc Wroni. ’ ° ołwi',,eniu elcktrow-
ni' wykorzyllywanc *'u , P6źnmj zał elektrow-
‘•“W,
0 1 wojnie świntowci
Włocławek na Wiśle, Dębe na Narwi, Porąbka
i budowy nowych, gdyż energia elektryczna była
niezbędna dla mieszkańców, dla odbudowujących
się fabryk, kolei, komunikacji miejskiej. Bardzo
szybko osiągnięto, a nawet przekroczono przed-
wojenny poziom produkcji energii elektrycznej.
W lalach 1946-1975 produkcja energii elektrycz-
nej w Polsce wzrosła więcej niż 16 razy.
Wybudowaliśmy wiele nowoczesnych dużych
elektrowni. Do największych polskich elektrowni
cieplnych należą: elektrownia „Turów" (w Boga-
tyni), „Pątnów" (w Pątnowie), „Konin" (w Gos-
ławicach), „Adamów" (koto Turka) - wszystkie
wykorzystujące jako źródło energii węgiel bru-
natny. oraz elektrownie: „Skawina” (w Skawinie),
„Siersza" (w Trzebini-Sierszy), „Łagisza" (w Bę-
dzinie). „Łaziska" (w Łaziskach Górnych), „Os-
trołęka" (w Ostrołęce) i najnowsze: ..Ko“'n,“
(w Świerżach Górnych) i „Dolna Odra" (w No-
wym Czarnowie) - w których energię elektryczną
otrzymuje się z węgla kamiennego.
Największe elektrociepłownie - to Zera" '
k"'ki w Warszawie, elektrociepłownia Lotu
1 Bielsko-Biała. Ważniejsze elektrownie woon .
na z przewodów elektrycznych. Wewnątrz tej
pajęczyny (nazywa się ona krajowym systemem
energetycznym) znajduje się tak zwana centralna
dyspozytornia mocy, z której jeden człowiek za
pomocą odpowiednich urządzeń automatycznych
kich polskich elektrowni. Dzięki temu, nawet gdy
nastąpi nagły wzrost zapotrzebowania lub jakieś
uszkodzenie w jednej z nich, odbiorcy energii nie
odczuwają tego, gdyż od razu może ją uzupełnić
lub zastąpić inna elektrownia.
Polska jest też połączona liniami przesyłowymi
z naszymi sąsiadami: Związkiem Radzieckim,
Czechosłowacją i Niemiecką Republiką Demo-
kratyczną. Jeżeli w danej chwili wytworzymy
więcej energii elektrycznej, niż jej potrzebujemy -
leż od nich kupić, gdy jest nam jej chwilowo
brak.
Kraj nasz szybko się rozwija, powstają nowe
zakłady przemysłowe, szkoły, szpitale, mamy
45
Federacja Socjalistycznych Związków
coraz więcej mieszkań, do którychkupuj®FP^
ki, radia, telewizory, lodówki, na »« potrzebuje-
my więcej elektrycznych mlocarm, dojarek. stec^
ulice, więcej tramwaju**, ------------- -
Wszystko 10 wymaga coraz większej ilości energii
Najwięcej (ponad połowę) energii elektrycznej
wykorzystuje polski przemysł (zobacz: „Prze-
myśl"). Są fabryki, które zużywają jej więcej niż
mieszkańcy dużego miasta. Następne w kolejności
portu. Żeby każdy Polak mógł zużywać tyle
Młodzieży Polskiej
dziełowych. Powstała II kwretma 1973 r. Utwo.
rzyly ją: Związek Młodzieży Socjalistycznej (ZMS)
Związek Socjalistycznej Młodzieży Wiej^J
(ZSMW), Socjalistyczny Związek Studentów p0|’
skich (SZSP), Związek Harcerstwa Polskiego
(ZHP) i Socjalistyczny Związek Młodzieży Woj
skowej (SZMW). 28 kwietnia 1976 r. krajów,
zjazdy ZMS i ZSMW oraz narada aktywu SZMW
podjęły uchwały o zjednoczeniu tych organizacji
w jedną - Związek Socjalistycznej Młodzieży p0|.
skiej (ZSMP). Od utworzenia ZSMP zrzeszają,
cego młodzież pracującą miast i wsi oraz odby.
srającą służbę wojskową - w skład federacji w cho-
nad trzykrotnie - zwiększyć jej produkcję. Trzeba
więc rozbudować istniejące elektrownie, powięk-
Nowe i rozbudowane elektrownie będą w dal-
szym ciągu wykorzystywać węgiel kamienny i wę-
także projektuje
.. ,.....w Jeziorem Zaroi
fam kolo Pucka w ciągu najbliższych lat.
walcie naszego państwa gorąco kochali swój
kraj, aby stali się współgospodarzami socjalistycz.
nej Polski, służącymi jej dobrą pracą i rzetelną
wiedzą. Członkowie tych organizacji wiedzą, że
miłoici do swego kraju i narodu towarzyszyć
winny: szacunek do innych narodów i jedność z
ludźmi pracy na całym świecie. Współpracują
więc z organizacjami młodzieży państw socjali-
stycznych i utrzymują z nimi bliskie, przyjaciel,
skie kontakty, współdziałają z wieloma postępo-
»ym. organizacjami w krajach nowo wyzwolonych
1W państwach kapitalistycznych, popierają toczącą
Się na śniecie walkę o sprawiedliwość społeczną
POlSki' °rg3niz3* młodzie-
do kwiatowej Federacji Młodzieży
Demokratyczne (rok—, n.,., . ’
'ZSMPj
FEDERACJA SOCJALISTYCZNYCH
ZWIĄZKÓW MŁODZIEŻY POLSKIEJ
młodzież do i,.. . Kobol"lc“ ) organizują
"'80 udziału w^żvcj7^r*““n“ ‘ d°
kraju. 'Połecznym i politycznym
bardzo wide m,odzi'źowe w Polsce
Pracowały one poddmu'’ °d ““egU wspó1'
ganizując imnren, 1 wsP°ln' zadania, or-
"“*®- -> -•
wk,óóchuczaln^c,h '^"'ków tych działań,
u*3 jedności młode™ ?'°dzi'ź- dla umocnic'
“'“M utworzenie ‘ P°"«bne oka-
""odzież en,CJL FS2MP reprezentuje
1 ,pa,"5'wo''ych ora?w^b".’*adz P3"^^
""odzieżowych na świ'""ko11 organizacji
Naczelną władz, FSZMn -
* » >Wad wchód,, . JesI Rflda Główna.
wszyty P^dstawicicle władz na-
okesiepomiędzy-^. zwi^ków młodzieży,
“^'"ofcią FSżMP^'''""""' Rady Głównej
kl6Ó twórz, wszo erUJe Komile‘ Wykonaw-
Przewodniczący związ-
Wsaystkie zrzeszone w FSZMP związki dzia-
ków młodzieży, pełniący zarazem funkcje wice-
przewodniczących Rady Głównej FSZMP. Radzie
Młodzieżowego, Ochotnicze Hufce Pracy, Biuro
Turystyki i Wypoczynku Młodzieży, Mlodzieżo-
„Sztandar Młodych" jest organem prasowym fe-
FSZMP i zrzeszone w niej organizacje są spad-
kobiercami tradycji postępowego ruchu mlodzie-
Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej
działał w latach 1922-1938, do 1930 r. pod nazwą
Związek Komunistycznej Młodzieży w Polsce
Jednym z bardziej znanych działaczy KZMP był
sytetu Robotniczego (OM TUR) - zrzeszająca
młodych robotników, związana z Polską Partią
Socjalistyczną. OM TUR działała w latach 1926-
1935 oraz 1944-1946. Jej współzałożycielem i jod-
Dubois, zamordowany przez hitlerowców w Oś-
więcimiu.
• Związek Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej
młodych chłopów, która położyła duże zasługi
oświaty na wsi. ZMP RP „Wici" działał w latach
1928-1948. Jednym z czołowych działaczy „Wici”
był Józef Niedko.
• Związek Młodzieży Socjalistycznej „Spartakus"
(ZMS „Spartakus") - nielegalna, postępowa orga-
nizacja młodzieży szkół średnich. ZMS „Sparta-
kus" działał w latach 1935-1942. Najbardziej znani
i Kazik Dąbiak (Ładyslaw Buczyński), oboje po-
• Związek Walki Młodych (ZWM) - rewolucyjna
organizacja związana z Polską Partią Robotniczą.
ZWM powstał w 1943 r. w konspiracji i działał
do 1948 r. Wniósł on duży wkład w walkę z hitle-
czerni jego byli miedzy innymi: Hanka Sawicka
rowców, oraz Aleksander Kowalski.
• Związek Młodzieży Polskiej (ZMP)-masowa,
tworzona w 1948 r. w wyniku połączenia sie ZWM,
OM TUR, ZMW RP „Wici" i Związku Młodzieży
Demokratycznej, działająca do 1956 r. ZMP orga-
Miedzy innymi brygady ZMP budowały Nową
zajmowały czołowe miejsca we współzawodnictwie
pracy. ZMP-owcyak tywnieuczestniczyliwlikwida-
cji analfabetyzmu i wielu innych pięknych akcjach.
47
film
{MpławCyputatoiujy.
IW7I w znakomitym Wm>
Prawdziwych wydarzeń,
rak Po pierwszej projekc
ź"‘ było dzi<ki nie
"raadzenie przesuw.;. P'W?'j chwili “cięl°
^“"dow, przerw,u‘m' N“HP>'« kUku-
-----------™»o' ,uT’?Ch' k,óreJ ““““
PWd chwi|fp‘"“"* . “ miej«u. » którym
"l'rawan n2_* dż*' ,ramwaj konny, znalazł
,i’k«rawM.Opc'J'd‘*' 'ramwuj k°nny. znalazł
"Ominie wywo,,) , J'"1? "« „CKC„.
zobaczył. >. „ go i wtedy zdu-
““n Praypadci,. ‘""“aj zamienia sie w kara-
mnłi. len pomo.1________
ob°k lilmó«
' 1 f,"'«>l>czne.
film
Pierwsze filmy były niemymi, czarno-białymi
krótkimi (trwającymi kilkadziesiąt sekund) obra-
zami, objaśnianymi za pomocą umieszczanych na
taśmie i wyświetlanych na ekranie napisów, często
fragmentów rozmów bohaterów. Stopniowo dlu-
jego udźwiękowieniem. Pierwszy film dźwiękowy
wyświetlono w 1927 r. w Stanach Zjednoczonych.
Z czasem wprowadzono, obok filmów czarno-bia-
łych, filmy kolorowe.
Produkcję filmowi) można podzielić na 2 duże
grupy. Do pierwszej należą filmy ukazujące zda-
rzenia prawdziwe. Można np. nakręcić film o pra-
cy górnika w kopalni lub o odbudowie Zamku
Królewskiego w Warszawie. Występujący w tych
filmach ludzie - górnik i budowniczy - istnieją na-
prawdę i w życiu także są górnikiem i budowni-
czym. Filmy takie nazywamy dokumentalnymi,
ponieważ są dokumentami (świadectwami) róż-
nych wydarzeń. Filmy dokumentalne odgrywają
ważną rolę w ukazywaniu życia naszego kraju
oraz różnorodnych spraw, które nurtują jego
mieszkańców. Gdyby wybrać kilkadziesiąt naj-
ważniejszych filmów dokumentalnych, które po-
wstały od 1944 r. do ostatnich lat, otrzymalibyśmy
ciekawą filmową historię Polski Ludowej. Pro-
dukcją tych filmów w Polsce zajmuje się Wytwór-
nia Filmów Dokumentalnych w Warszawie.
Do drugiej grupy należą filmy, które opowia-
dają o nieprawdziwych, zmyślonych, a nawet fan-
tastycznych przygodach bohaterów. Niektóre
z tych filmów ukazują także wydarzenia prawdzi-
we oraz ludzi, którzy naprawdę żyli lub jeszcze
żyją, ale wówczas w roli tych ludzi występują ak-
Scena z filmu Metyle,
w reżyserii Janusza
Nasfetera (ur. 1920).
W jego filmach grają
film
Dzieci - dzięki telewizji - najwcześniej spoty-
kają się z filmami animowanymi, do których zali-
czamy filmy rysunkowe i kukiełkowe. Ich produk-
cją zajmuje się w Polsce kilka wytwórni. Do naj-
starszych należy Wytwórnia Filmów Rysunko-
wych w Bielsku-Białej, gdzie powstały między in-
nymi znane „Przygody Bolka i Lolka".
Pierwsza projekcja filmowa w Polsce odbyła się
już w 1896 r., a więc w rok po wynalezieniu kine-
matografu. Bardzo szybko powstały także pierw-
sze polskie filmy dokumentalne. Ich twórcą byl
Bolesław Matuszewski, który założył pierwszą
polską wytwórnię filmową. Polskie filmy, które
powstały do 1939 r„ nic były jednak znane w świe-
cie. Sławę i uznanie zaczęły zdobywać dopiero po
wojenny polski film fabularny „Zakazane piosen-
ki" obejrzeli mieszkańcy 12 krajów. Do najbar-
„Ostatni etap" i „Kanał", które obejrzeli miesz-
kańcy 49 krajów, „Popiół i diament" - 43 krajów,
„Ulica graniczna" - 38 krajów, „Młodość Cho-
pina" - 35 krajów, „Krzyżacy" - 34 krajów,
„Piątka z ulicy Barskiej" - 31 krajów. W wielu
państwach dobrze znane są również polskie filmy
dokumentalne i oświatowe. Dużą popularnością
cieszą się nasze filmy rysunkowe, szczególnie
„Przygody Bolka i Lolka", które znają dzieci kil-
kudziesięciu krajów. Imię Polski i filmu polskiego
rozsławili w świecie tacy reżyserzy (twórcy) filmo-
walerowicz, Jerzy Skolimowski, Krzysztof Za-
doroslych. Do najbardziej znanych w Polsce re-
żyserów filmów o dzieciach należy Janusz Nasfe-
ter. O uznaniu dla polskich filmów świadczą wy-
różnienia i nagrody, które otrzymują one na mię-
dzynarodowych festiwalach.
Filmy oglądamy w kinach i w telewizji. W Polsce
w 1975 r. było 2642 kina. Wyświetla się w nich
najczęściej filmy fabularne: polskie, których każde-
go roku powstaje około 30. oraz, zagraniczne,
których rocznie zakupujemy z całego świata około
160. Filmy zagraniczne mamy prawo wyświetlać
od 3 do 5 lal. Najczęściej jednak w poszczególnych
kinach przebywają one krótko - tydzień lub kilka
do telewizji. Telewizja oprócz tego wyświetla także
wiele filmów, których nic można obejrzeć w ki-
nach, w tym najchętniej oglądane filmy seryjne.
Przyszłość filmu jest pełna nowych i obiecują-
cych możliwości. Wiele wskazuje na to, że już
niedługo filmy będziemy mogli kupować i zbierać
jak książki, aby w każdej chwili wyświetlić je na
ekranie odpowiednio do tego przystosowanego
telewizora (zobacz: „Radio i telewizja").
HoHmana (ur 19?21. Na
pierwszym planie aktorzy
Onuliy^Zagtoba ^Tadeusz
I Hm* Piechoty im. Taaeusza Kościuszki
skich placówek dyplomatycznych oraz na cy.il-
nych samolotach udajęcych się za granicę. Haga
padst»«a z godłem podnoszona na statkach
“>•' się bander,.
.. --.-OS znaniem wicrnoSct Żołnierskiej
ta oj^yzny, honoru, męstwa.y tych, którzy
J”? za ojczyznę, ora; , h t
jskowym oddaje się czcić przez przytęcie oo-
cy»7ów “C''>l,nie n,kr>c,‘ «lo»> P™
^X”lZlnici',re~ni'l’rooi
hialocz,™ ' S“lolo,> "ojskowe oznacza się
Barwy ból e,ę “ojenną t proporzec.
JSk «Od,°
dniem dzisiej-
F0^«szUcheckI(Xvixv(|1w)
“prawna znajdo,,.. , W'e,c sluleci "emio
' d«Bowieft,'' ‘ r'k«h króla, szlachty
d“cho»nv - ,i,um Pa" * 10 szlachcic,
'“nę pozostawi,! 2 “'k'
fo,»*'cznł: d J - Był* to ziemia zwana
cl,l°Pt. W zamian za „ .°"z>,n>''«l‘ °d pana
°"' Plaoć M„„P >d'l.'lo'’c im działki mu-
“kaagrodzenia ? picn,1łdze albo pracować
prace nia "a ziemi r„i._______.
folwark szlachecki
53
Front Jedności Narodu
Natomiast chłopi, których by o
w kraju najwięcej, nie bogacili sic na hand u
- u.j; „1 «v7vskiwanl. I to
itp Bardzo ważna rolę odgrywa on w przyspie-
"i«dzy ze składek społeczeństwa
posłów i radnych (zobacz: „Wybory"), organi-
zbozem. rnecswme, o;u ™
właśnie dzięki ich pracy rosło bogactwo szlachty.
Taki sposób gospodarowania przyniósł zle skut-
ki w XVII I XVIII w. Chłopi, nie widząc dla
siebie korzyści, pracowali w pańskich folwarkach
źle. mało wydajnie. W związku z tym szlachta
wydłużyła czas ich pracy. Podczas gdy w XVI w.
odrabiano pańszczyznę 2 do 3 dni w tygodniu,
w XVII i XVIII w. żądano od chłopów 4, 5.
folwarczna - początkowo korzystna - dala jednak
po kilku stuleciach wyniki złe i była jedną z przy-
czyn zacofania Polski w XVII i XVIII w. w porów,
naniu z najbardziej rozwiniętymi krajami Europy
W końcu XVIII w. zauważono te slabosci Nap
bardziej rozumni przedstawiciele szlachty starali
XIX
™0NT JEDNOŚCI NARODU
Front Jedności Narodu (FIN) . ,
niejącymi we wsiach i osiedlach komisjami pojed-
">w«o.rozjemczym.. godzącymi zwaśnionych są-
ó», współdziałanie z różnymi organizacjami
roztaczającymi opiekę nad osobami potrzebują,
cymi pomocy. Szczególne miejsce w FJN zajmuje
-morząd mcszkancow. który reprezentuje wszy-
k«h obywatel, zam^szkałych na terenie jednego
Prara^FiN,5'' **' ró"noczcśn‘c ogniwem FJN.
Komitei fim " Skali kraju kieruie Ogólnopolski
J" “"N- ‘ .'....i «»
mieiskó ' *m"“ch - komitety wojewódzkie,
skilsr ,,e n,cow« i gminne. Przy Oeólnopol-
walcie bezpartyjni
wid. K wol"rni o
wat. i £'*> 0SÓb
Problemy,
"’tn przez FJN u/z “M«n ptowauzw
młodych. nK,t "ielu jest ludzi
FJN utworzo.
^“iZjednoeaÓ^p*' * ’952 ' * inicjatywy
N«'* wtedy nazw. ’ Robotniczej (PZPRI
Pffyw. zoMah w'Or,,« ’rOd°'‘y- Ob<Cn*
wiatową (przed 1939 r.). Kiedy w Niemczech
gleby i jej składniki zależą od wa-
gleby
G
przemocy.
i w Polsce przystąpiły do tworzenia frontów
rozwiniętego ustroju socjalistycznego. Główną
rolę odgrywa w nim PZPR, ściśle współpracująca
w glebę, czyli od długości procesu glebotwórczego.
Gleby, które niedawno powstały, mają skład mi-
zwictrzelina. Gleby starsze zatracają stopniowo
związanymi ze swym podłożem są gleby wapniste,
powstałe na wietrzejących wapieniach. Nazywa
się je rędzinami. Występują one na Wyżynie Ma-
łopolskiej i na Wyżynie Lubelskiej. Również gleby
górskie w Karpatach i Sudetach mają skład po-
dobny do skal, z których zbudowane są góry.
wają gleby związane z utworami polodowcowynu
Stronnictwem Demokratycznym.
państwach budujących socjalizm, a także w nie*
Gleby bielicowe powstają pod wpływem roślin-
ności lasów iglastych. Znaczna ilość opadów w na-
nikania w głąb rozpuszczonych składników mine-
GLEBY
Każdy, kto hoduj
- najpierw te, które nie
i ulegają rozkładowi, tworząc
gleby. Prócz zwietrzeliny skalnej i próch-
okruchy. Wpływają na to czynniki atmosferyczne.
to jest bakterie i grzyby, które przyczyniają się
ciemniejsza. Próchnica ma barwę bardzo
roślinom składników pokarmowych. Żyzność gleb
próchnicy i soli mineralnych, lecz także od do-
statecznej ilości wilgoci i powietrza. Toteż dobre
godło państwowe
,,, w wodzie. On to wtasmc ....
białawą. Dlatego gleby te otrzymały nazwę bieln
Gleby branalne powsUją na
zarastających bagien- ziemie bagienne
znajdują się - . KuJ,**Ch/ n‘d
i środkową Wartą, na Nizinie Śląskiej i w części
północno-zachodniej Polski, na południe od
stepowego pochodzi głównie z traw. Czarnoziemy
Młodymi glebami są mady rzeczne. Powsują
one w dolinach rzek, z drobnego materiału nie-
sionego przez wody rzeczne. Największy u nas
obszar mad znajduje się przy ujściu Wisły do
Bałtyku. Są to słynne z urodzajności Żuławy,
Zbudowane z mułu osadzonego przez Wisłę.
Gleby są jednym z ważniejszych bogactw kraju.
W Polsce na ogól przeważają gleby mało- i średnio-
urodzajne. Przy racjonalnej gospodarce rolnej
można bardzo wydatnie zwiększyć urodzajność
gleb (zobacz: „Chemizacja rolnictwa" i „Melio-
racje rolne").
GODŁO PAŃSTWOWE
Godłem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest
orzeł biały na czerwonym tle, z głową zwróconą
: dziobem i szponami złotymi. Godło
wy"), jest symbolem państwa, wyrażającym jego
niepodległość i nawiązującym do jego tradycji.
biały stał się symbolem naszego kraju. Podanie
życielem Polski byl Lech. Głosi ono, że kiedy
Lech i jego dwaj bracia - Czech i Rus - szukali
zatrzymali się na polanie. Dostrzegli wtedy białego
W XIII w.
W herbie swego rodu białego orła.
i XI w..
Uirzymal s,ę Jcdynic M *
Pod tym godłem
w '.XIV w-Uczenie ziem polskich
jego sm £n0Wani* Łokietka oraz
•
nie '>'ko na moneta^ umieSKŁ,n>’ b>l
królewskiej. W tvm ? ?' ‘ ' rÓwn,eż na piKzęc'
wonym de z eh/ CZa5'c orzc* na czcr‘
Państwowym Pol^P™?*'^ e°dlCm
koronę, k.a,, „• / ^“ano mu wówczas złotą
czone państwo M|sV°<1^reSlać f“k'' zjedno-
jest królestwem, a ni
* znaczenie polityczne.
56
od mody i stylów, jakie wówczas obowiązywały.
Zmieniał się kształt orla, skrzydeł, ogona, szpo-
nów, tarczy. Niektórzy z królów polecali przy-
ozdabiać wizerunek orła pierwszymi literami
swych imion. Za panowania Zygmunta Starego
dodano orłowi literę S, a za Zygmunta Augusta -
SA, co po łacinie oznaczało: Sigismundus i Sigis-
mundus Augustus.
Coraz częściej umieszczano orła na chorąg-
wiach, a potem na sztandarach, pod którymi Po-
lacy walczyli w obronie ojczyzny. W XIX w., po
upadku powstania listopadowego, zaprzestano
oficjalnego używania orła białego jako godła pań-
stwowego. Pojawił się on natomiast na sztanda-
rach wojskowych oddziałów polskich, które na
ziemi obcej walczyły o wolność swojego i innych
narodów.
przyozdobionego koroną, a zmiany kształtu wpro-
wadzono jeszcze w 1927 r.
W czasie II wojny światowej (1939-1945) Żoł-
nierze polscy pod znakiem orla białego na sztanda-
rach pułkowych bronili ziemi ojczystej. Pod zna-
kiem orla walczyli partyzanci w lasach, z jego zna-
kiem szli do Polski żołnierze 1 Armii Polskiej, z nim
także walczyli powstańcy w Warszawie. Znak orła
widniał na sztandarach na wszystkich frontach,
gdzie walczyły oddziały polskie.
Po zakończeniu II wojny światowej orzeł biały
stał się ponownie godłem Polski. Nawiązując do
najdawniejszych wzorów oraz tradycji postępo-
powych i rewolucyjnych, przyjęto wizerunek orla
piastowskiego - bez korony.
Godło państwowe umieszcza się wewnątrz róż-
nych pomieszczeń, np. w urzędach, szkołach i in-
Starego IXVI w l’9
Godło Rrecz9oospotite|
Polskiej (ż 1927 r.l
57
gospodarka miejska
nych instytucjach państwowych. "h tablicach na
zewnątrz tych budynków, na okrągłych Pieczę-
ciach organów państwowych, wojskowych, szkol-
nych, na monetach itp. -a więc we wszystkich
tych miejscach, które stanowią wizytówkę na-
szego kraju.
GOSPODARKA MIEJSKA
Uliczka miejska (XIX w.|
Gospodarką miejską nazywa się dział (część)
gospodarki narodowej, zajmujący się zaspokaja-
niem zbiorowych potrzeb mieszkańców poszczc-
miejską, łączność telefoniczną, uzdatnianie i do-
prowadzanie do mieszkań wody pitnej (wodocią-
gi). elektrociepłownie i ciepłownie miejskie, ga-
zownie miejskie, zakłady pralnicze, łaźnie, kąpie-
liska miejskie, parki i zieleńce, miejskie obiekty
i urządzenia sportowe, odprowadzanie ścieków
(kanalizacja) i ich oczyszczanie, utrzymywanie
miasta w czystości, źaklady pogrzebow e. Ta część
gospodarki miejskiej, którą bezpośrednio zarzą-
dzają władze miejskie, nazywa się gospodarką
komunalną. Zazwyczaj nie obejmuje ona łączności
telefonicznej, urządzeń sportowych, większości
ogródków jordanowskich, wesołych miasteczek,
którymi zarządzają różne instytucje nie podlega-
jące władzom miasia.
Gospodarka miejska ma ogromne znaczenie
dla ludności. Od jej stanu i jakości zależą w dużym
stopniu warunki życia i bytu mieszkańców miast.
Poziom gospodarki miejskiej zależy od umiejęt-
ności dobrego gospodarowania, od bogactwa kra-.
ju i zamożności jego obywateli. Jest jeszcze wiele
miast na Swiecie, szczególnie w Afryce, Azji, także
w niektórych krajach Ameryki Południowej, gdzie
gospodarka miejska sprowadza się do okresowego
sprzątania ulic i grzebania zmarłych. Poziom go-
spodarki miejskiej w Polsce jest dość wysoki.
W niektórych dziedzinach nie ustępuje on jej po-
ziomowi w krajach wysoko rozwiniętych.
Przed II wojną światową (przed 1939 r.) i jeszcze
przez kilka lat po jej zakończeniu stosunkowo
mała część ludności mieszkała w miastach, a te
były bardzo zaniedbane pod względem wyposa-
żenia w zakłady i obiekty komunalne. Np. ponad
40 lat temu (1934 r.) tylko co czwarty Polak
mieszkał w mieście, co trzecie mieszkanie miejskie
miało światło elektryczne, co szóste - wodę w kra-
nie, co siódme-ubikację, co czternaste - gaz.
Obecnie (1975 r.) ponad połowa obywateli- na-
szego kraju mieszka w miastach. Liczba mieszkań-
ców miast będzie ciągle wzrastać, gdyż kraj nasz
szybko unowocześnia się.
Szybko postępująca urbanizacja (czyli skupia-
nie s,, |udności । działalności gospodarcMj w m.a.
aosnod "?™a8a SUIej '“budowy i usprawniania
km'eJikiCj' lnaCZej‘ Waronki *cia lud-
wzrostu jej dochodów Pieni?żnych
*
»a W m . gospodarka mieszkanie-
kulturalnego. J °FaZ po<inosz,>niu poziomu
środków na budow^do W,°J'nnych oraz braku
-i"ie-jeszczeti:XXP7Wielela,P°
ma;, własne mieszkania a s!'r0^ny w Pols“
mach nadmiernie zalud„’ P^ro w micszka-
aby już W najbliższym cSk się d° "s°'
^ntodziclne mieszanie w aT TOdzina mia,a
mieszkania wyglądać “Cj Prości
niż obecnie. Oprócz k , ’Zupclnie kaczej
“1'w.zyjnych ,• s«reofnn^°'OWyCh Zbiorników
terów oraz magnetofonó w k" aCh radl°wych. adap-
do odtwarzania sztuk teat * "'Ch “Rdzenia
«'owidy), prosle ™r;‘lny'h i widowisk (mąg-
“opodobnie w mieszS“ “ Spo"owe »P- Praw-
"'porównywalnie wit«d 8,r°madzić * będzie
dziel sztuki niż dziś. Za
58
iycia pokolenia, które obecnie rozpoczyna naukę,
ziści się z nawiązką wizja „szklanych domów"
przedstawiona przez wielkiego pisarza Stefana
Żeromskiego (1864-1925) i uważana w jego cza-
sach za marzenie.
O wygodzie mieszkańców decyduje w dużej mie-
rze komunikacja miejska. Jeden mieszkaniec
Warszawy np. korzysta z jej usług przeciętnie
3 razy na dobę. Ponad 200 miast polskich ma
własne systemy komunikacyjne, czyli linie tram-
wajowe lub autobusowe, bądź trolejbusowe, albo
wszystkie razem. Długość wszystkich tras autobu-
sowych przekracza odległość z Warszawy do No-
wego Jorku, długość tras tramwajowych jest w
przybliżeniu taka jak ze Szczecina do Rzeszowa,
a trolejbusowych - jak z Warszawy do Radomia.
Pomimo że systemy komunikacyjne naszych miast
należą do lepszych w świecie, prowadzi się ciągle
ich udoskonalanie, kierując się wygodą ludności.
W wielu miastach buduje się tak zwane szybkie
komunikacji miejskiej będzie budowa szybkich
kolei podziemnych. W przyszłości ruchem wago-
nów takiej kolei oraz samochodów osobowych
poruszających się w tunelach kierować będzie
komputer (zobacz: „Informatyka").
Miasta nasze mają jeszcze przestarzałe systemy
telefoniczne. Unowocześnia się je i buduje się elek-
troniczne łącznice telefoniczne, które przez długi
okres będą urządzeniami bardzo nowoczesnymi
i pozwolą na udostępnienie telefonu wszystkim
chętnym (zobacz: „Poczta, telegraf, telefon").
W przyszłości telefon ułatwi zamówienie niemal
w ekran i połączonemu z komputerem ucznio-
wie np. będą mogli uzyskać potrzebne informacje
czy wysłuchać lekcji na dowolnie wybrany temat,
nie wychodząc z domu.
Warunkiem życia w mieście jest zaopatrzenie go
w wodę. Czerpie się ją głównie z rzek lub jezior.
Jest ona jednak zanieczyszczona i nic nadaje się
od razu do picia, ani nawet do celów gospodar-
czych i przemysłowych. Woda do picia powinna
być bezbarwna, przezroczysta, bez zapachu, mieć
dobry smak. Nic może zawierać pewnych skład-
ników w ilościach szkodliwych dla zdrowia oraz,
bakterii chorobotwórczych. Dlatego poddaje się
ją uzdatnianiu. Najczęściej obejmuje ono wstępne
osadzanie grubszych zanieczyszczeń w specjalnych
zbiornikach, filtrowanie, czyli całkowite usunięcie
zawiesin i częściowo bakterii, poprawianie smaku
i zapachu, usuwanie części rozpuszczonych w wo-
ozonu lub napromieniowania. Uzdatnianie wody
przeprowadzane jest na stacjach wodociągowych,
skąd-za pomocą systemu rur - doprowadzana
jest ona do naszych mieszkań.
Zużycie wody z wodociągów w miastach jest
gospodarka miejska
bardzo duże i stale wzrasta. Np. w Polsce w
1960 r. jeden mieszkaniec miasta zużywał jej śred-
nio 76 litrów dziennie, a w 1975 r. już około 140
litrów, z tym, że w wielkich miastach zużycie
mym czasie długość sieci wodociągowej była nie-
mal równa obwodowi kuli ziemskiej. Pomimo tego
ponad 120 małych miasteczek nie miało własnej
sieci wodociągowej. Na szczęście mieszkańcy tych
miast stanowili zaledwie 2,5% ogólnej liczby lud-
ności miejskiej.
Ważną rzeczą w naszym klimacie jest ogrzewa-
nie mieszkań. Są 3 zasadnicze systemy ogrzewa-
nia: indywidualne - obejmujące pojedyncze do-
my. lokalne - dla kilku domów i ogrzewanie przez
Istniejący w naszych największych miastach
system ogrzewania mieszkań gorącą wodą z elek-
trociepłowni miejskich, mimo że wymaga dużych
nakładów pieniężnych, jest uważany za nowo-
czesny i przez wiele lat nie będzie miał równych.
Ma on wiele zalet w porównaniu z rozpowszech-
nionym, głównie w krajach zachodnich, systemem
ogrzewania za pomocą oddzielnych urządzeń dla
każdego budynku. Przede wszystkim jest spraw-
niejszy i oszczędniejszy, to znaczy można ogrzać
59
gospodarstwa rolne
dukować taniej i lepiej. Nowoczesne gospodarstwo
rolne to gospodarstwo, w którym stosuje się zdo-
bycze nauki i techniki, większość prac wykonuje
się za pomocą maszyn, a obsługujący je ludzie są
specjalistami w swoim zawodzie. Przypomina ono
przedsiębiorstwo przemysłowe.
W gospodarstwach rolnych część plonów zuży-
wają pracujący tu ludzie, część przeznacza się na
potrzeby gospodarstwa (siew, sadzenie, karmienie
zwierząt), a część na sprzedaż. Ta ostatnia część
nosi nazwę produkcji towarowej i ma ogromne
znaczenie dla ludności. Od tego bowiem, de pro-
duktów rolnictwo przeznacza na sprzedaż, zależy
zaopatrzenie w żywność mieszkańców miast. Otóż
czają na sprzedaż większą część produktów niż
W gospodarstwach indywidualnych praca jest
bardziej ciężka, a gospodarowanie trudniejsze niż
w gospodarstwach państwowych i spółdzielczych.
Dużo czynności wykonuje się tu ręcznie, gdyż nie
zawsze można w pełni wykorzystać maszyny. Poza
tym dochody z małego gospodarstwa często nie
wystarczają właścicielowi na zakup drogich urzą-
dzeń. Na co jednak nie stać pojedynczego rolnika,
innymi, by móc korzystać w codziennej pracy
z nowoczesnych urządzeń, rolnicy indywidualni
zrzeszają się w kółka rolnicze (zobacz: „Kółka
rolnicze") i zakładają spółdzielnie produkcyjne.
Indywidualnym rolnikom potrzebna też jest
pomoc państwa. Jest ona bardzo różnorodna. Jeśli
np. rolnik chce zbudować dom czy oborę, pań-
stwo pożycza mu na ten cel pieniądze, podobnie
jeśli chce kupić nawozy sztuczne (zobacz: „Che-
mizacja rolnictwa"). Kiedy nie wie, jaką odmianę
zboża ma zasiać, aby uzyskać lepszy zbiór - pyta
o radę opłacanego przez państwo agronoma, kiedy
chce zwiększyć liczbę bydła czy trzody chlewnej
w gospodarstwie - udaje się do zootechnika po
poradę, jakiej rasy krowy czy świnie kupić, czym
je karmić, jak pielęgnować.
Rolnik nie musi się martwić, komu i za ile
sprzedać wyprodukowane przez siebie zboże czy
mięso, państwo zawiera z nim bowiem umowę,
* której zobowiązuje się do kupna tych produktów
» określonym terminie i za określoną cenę. Coraz
częściej też produkty przeznaczone na sprzedaż
w większej ilości przewożone są bezpłatnie z za-
grody rolnika do punktu skupu.
Ostatnio wielu rolników dąży do specjalizacji
swoich gospodarstw. Polega ona na tym, że za-
miast uprawiać różne rośliny i trzymać kilka świń,
kilka krów, a jeszcze do tego owce, kury, gęsi itd.,
rolnik zajmuje się tylko taką produkcją, która jest
* jego warunkach najbardziej opłacalna. Są więc
rolnicy specjalizujący się w chowie trzody albo
bydła, są tacy, dla których podstawowym źródłem
dochodów jest uprawa pszenicy czy buraków cu-
krowych.
Praca w gospodarstwie rolnym, podobnie jak
praca w fabryce, biurze, szpitalu, wymaga wiedzy.
Toteż rolnicy jesienią i zimą, kiedy jest mniej za-
jęć w gospodarstwie, uczęszczają na szkolenie,
a ich dzieci, które chcą pracować na roli, uczą się
zawodu w szkołach rolniczych. Wiedza, którą
z nich wynoszą, pomaga im w znajdowaniu coraz
lepszych sposobów gospodarowania.
63
górnictwo
Xch>. ’P0 "Xkopahn uźy-
one jako surowce w * ™ p0“,'"zchnię s|uż,
i buLni^*7: "n>Ch P-zemys^
"i* po.r»b ,udno(X. w^ “,,X,k0*-
’W>«-WydobywMói^ Spwd fcHku ,y.
broni i narzędzi. Podobnie rudy m""'" Wy,obu
-^P-n^e..^-^-
maj, około 1000 lat, niewiele młodsze są kopa|nic
cynku i ołowiu. Górnictwo węglowe na terenie
Polski znane było w XVI w., a jego szybki rozwój
rozpoczął się-W XVIII w., kiedy węgiel kamienny
zaczęto stosować w hutnictwie. Najnowszą dzie-
dzin, górnictwa w Polsce jest wydobywanie ropy
naftowej i gazu ziemnego, a także siarki.
Najbardziej rozbudowane jest górnictwo węg|a
kamiennego. Węgiel kamienny wydobywany jest
z kilkudziesięciu kopalni głębinowych. Używany
jest dó ogrzewania mieszkań, do wytwarzania
energii elektrycznej, jako surowiec w przemyśle
chemicznym, do przerobu na koks (stosowany
przede wszystkim w produkcji surówki żelaza), do
wytwarzania gazu miejskiego i do wielu innych
celów. Polski węgiel ze względu na bardzo dobrą
jakość, służy nie tylko Polakom, ale jest chętnie
kupowany za granicą. Toteż sprzedajemy go do
wielu krajów europejskich, a nawet do Japonii
Kupują go między innymi wszyscy nasi najbliżsi
s,siedzi oraz Wiochy, Francja, Dania, Szwecja
Auslna. Polska znajduje się na czwartym miejscu'
W świeae pod względem wydobycia węgla, a „„
drugim pod względem wielkości jego wywozu
Większość „asych kopalni węgla znajduje się
» Górnośląskim Zagłębiu Węglowym. Największa
liczba jest zlokalizowana w województwie ka-
-Porąbką- w ?’b- Górn,CM) i -.Morlimer-
^no^“ * K“‘h
la - ealkowtó J5Za Z polskich kopal"i us-
ilnym kopa'"'a
nego jest Rybniddn!’*1'"'kopalni w98la kamien-
iści Górnośląskie,/? ^'0Wy *' P°ludniowej
Pochodzi węgie, g ’ W«'°“'8O- Stąd
s't wartościowy koksT7i Z klOrC8° 0lr2ymu-ie
•“ kopalnie; w ^'“Wzny. Znajdują się
W Knurowie w n ? “ w Moszczenicy,
wym znajduje się Ł'"“ ’sk'm ZaSl«bi“ *9glo-
cego. starczają one węgla koksują-
wojn, byl w^T' Węglow>' ,ównież przed
na 'ak wielką skalę górn^”" rM"’iniW> jednak
Ginęło się dopiero X° Wf8'a kami'""'go
"salycznie wzrasta ilL 'SCC Ludo«cj- Syste-
ktaczając im '^obytego węgla prze-
wydobyto g0 5 razy • W 1972 r -co oznacza,
bezpośrednio przed |)1^5WJ"a ' mic«kańca niż
1 Prawie 2 razy wiece; w"’ św,al°wą. w 1938
dob7i° w«hŁn.rtwl9»’- W 1975 r.wy-
'°n-Przewiduje się bud'8° ponad 1’0 milionów
P-zemyslu^e.T kopal" ' dab
; 1973' rozpoczęto bud’^80' Mi’dz’
Zosltbiu Węg|0wym owf kopalń w Lubelskim
O znaczeniu przemysłu węglowego dla gospo-
darki narodowej świadczy też liczba górników,
których np. w 1975 r. pracowało w przemyśle
węglowym 360 tysięcy, to znaczy, że na każdych
100 pracowników zatrudnionych w przemyśle pra-
palni, pod ziemią, należy do najcięższych i bardzo
niebezpiecznych. Górnicy przebywają po kilka
godzin na dobę bez światła dziennego. Dawniej
górnik musial większość prac wykonywać ręcz-
nie, a podstawowymi narzędziami były: kilof,
łopata i ręczny wózek. Obecnie, w coraz większym
stopniu, wprowadza się do kopalni maszyny, które
częściowo zastępują górników, a także czynią ich
pracę lżejszą i bezpieczniejszą. Zawód górnika
jednak wymaga dalej bardzo wiele hanu i poświę-
cenia. Z tego też powodu górnicy należą do naj-
bardziej szanowanych pracowników naszego prze-
mysłu. Mają również specjalne uprawnienia, które
określa Karta Górnika, wprowadzona w 1949 r.
Węgiel brunatny, wydobywany w ponad czte-
rokrotnie mniejszej ilości od węgla kamiennego,
iest jego cennym uzupełnieniem i służy jako paliwo
w elektrowniach. Zalega on niezbyt głęboko pod
powierzchnią ziemi i może być wydobywany z tak
zwanych kopalni odkrywkowych. Największe
kopalnie węgla brunatnego to Turów - w Turo-
szowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego, dostarcza-
jące ponad połowę ogólnego wydobycia, oraz ko-
palnie w Gosławicach, Pątnowie, Kazimierzu
Biskupim. Jóźwinie i Adamowie - w Konińskim
Zagłębiu Węgla Brunatnego.
W Polsce w XIX w. Ignacy Łukasicwicz dal po-
czątek późniejszemu rozwojowi przemysłu nafto-
wego (zobacz: „Nauki techniczne" i „Beskidy"),
mimo to wydobycie ropy naftowej w naszym kraju
bardzo niewielką część krajowego zapotrzebowa-
nia. Wydobywa się ją w rejonie wsi Grobla na
północ od Bochni w Krośnieńsko-Jasietskim Za-
Bardzo ważne dla przemysłu i odbiorców do-
mowych jest wydobycie gazu ziemnego, który
służy jako surowiec w przemyśle chemicznym
górnictwo
(ruda - surowiec mineralny służący do otrzymy-
' okręgu częstochowskim, kieleckim i łęczyckim.
towanych.
cynku wydobywa się w Polsce od dawna. W XIX w.
“głębie górnośląskie nalegało do głównych do-
Do największych osiągnięć powojennych pol-
skiego górnictwa rud metali należy zaliczyć roz-
67
puma: Chęcińskie (357 m n.p.m. ) i Zelejowskie (367 m n.p.m.). Na sączycie Góry Chęcińskiej wznoszą się ruiny zamku królewskiego z XII- XIV w. W XIV w. Chęciny były ośrodkiem gór- nictwa (miedź i ołów), a obecnie w okolicy znaj- dują się duże kamieniołomy wapienia oraz lak zwanego „marmuru" chęcińskiego, Są to koloro- we zlepieńce wapienne, używane w celach zdob- niczych. Ze zlepieńca tego w XVII w. zrobiono kolumnę pomnika króla Zygmunta III. która stanęła na Placu Zamkowym w Warszawie. Iową. Wielkie pokłady skal wapiennych w okolicy Chęcin są wykorzystywane do produkcji cementu (zobacz: „Przemysł mineralny"). Rejon Gór Świętokrzyskich jest bardzo uczęsz- czany przez turystów. Największym powodzeniem cieszą się Łysogóry. Łatwe i dobrze oznakowane ścieżki prowadzą na Łysicę i na Łysą Górę. We wsi Święta Katarzyna, leżącej u podnóża Łysicy, znajduje się schronisko PTTK. W miejscowości Psary (w Paśmie Klonowskim) w lipcu 1974 r. uruchomiona została pierwsza polska stacja łączności satelitarnej, dzięki której grafika .... v W * t/ ' v
średnio z innych krajów (zobacz: „Radio i tele- wizja"). Lfe Si
GRAFIKA
Wszyscy wiemy, jak wygląda i do czego służy pieczątka. Wynaleziono ją bardzo dawno. Wyna- lazek ten zaczęto szeroko stosować około 500 lal temu, w XV w., kiedy pojawiły się drukowane książki (zobacz: „Druk" i „Książka"). Trudno było do każdej z nich ręcznie malować ilustracje. Za to ogromnie wygodne okazały się drewniane klocki. Kreślono więc na nich rysunek, polem wycinano drewno dookoła narysowanych linii lak, w ten sposób klocek smarowano farbą i można go było, jak pieczątkę, odciskać wiele razy na kart- kach papieru. Taki sposób odbijania rysunków, jak również ich odbitki nazywa się drzeworytem. Pieczątka z drewna szybko się jednak wycierała i niszczyła. Trwalsze w użyciu okazały się płyty metalowe. Ale metal jest znacznie twardszy od drewna i trudno go ciąć. Rytownik mógł więc tylko wydrapywać w nim nic bardzo głębokie rowki-linie rysunku. Porysowaną płytę należało najpierw posmarować farbą, a potem farbę ze- trzeć z jej wypukłej części. Przy odciskaniu płytyna Papierze farba pozostała w rowkach zostawia ślad i otrzymuje się odbitkę rysunku. Metalowe płyty, o których mowa, najczęściej robiono z miedzi. Dlatego odbitki uzyskane w ten sposób i sam spo- sób odbijania noszą nazwę miedziorytu. Mtedao- fe* • ~4 iti . V. Koirylerz - akwslorta Ptońskupo (177B-1812I ryt zaczęto w Polsce stosować około 400 lat temu, w XVI w. Czasem rowki w miedzianej płycie nic były ryte za pomocą ostrego narzędzia, ale wytrawiane przez kwas. Odbitki z takiej płyty i sposób ich wy- konywania nazywa się kwasorytem. Miedzioryt miał jednak wady w zastosowaniu do książek. Litery drukowano w nich bowiem z wypukłych form, a płyty z ilustracjami przygo- towywano odwrotnie: odbijało się z nich to, co było wyżłobione. Ilustracje odbijano więc z ko- nieczności na osobnych kartkach. Dlatego stoso- wane od dawna wypukłe klocki były czasem prak- tyczniejsze do druku obrazków w książkach. Artyści wymyślili i inne sposoby robienia odbi- tek. Niecałe 200 lat temu, pod koniec XVIII i na początku XIX w., żyl Alois Sencfelder, Niemiec
grafika
nocnosuro ------- - — *uai
ifechdal drukować. Postanowi! więc drukowae
je um. Ponieważ płyty miedziane były bardzo
drogie, spróbował zastąpić je płytami z kamienia,
ale już innymi, takimi, które powodują, że farba
przykleja sit jakby tylko do narysowanych przed-
linie odbijają sit na papierze. Taka odbitka oraz
sposób jej wykonania nosi nazwą litografii. Lito-
grafia upowszechniła sit w Polsce około 150 lal
temu, na początku XIX w.
Wszystkie opisane sposoby powielania rysun-
ków nazywamy grafiką. Za pomocą grafiki,
kaset lat ilustrowano książki. Grafikę stosowano
grafika
użytkową- Artyści zajmujący się dziś grafiką użyt-
kową sporządzają tylko projekty znaczków czy
plakatów, natomiast odbitki wykonuje się w dru-
karni. przy zastosowaniu fotografii i innych zwią-
zanych z nią nowych technik drukarskich. W gra-
fice użytkowej dziełem sztuki jest projekt, a od-
bitki to tylko kopie, zwane reprodukcjami.
Obok grafiki stosowanej rozwija się grafika
zwana artystyczną. Jej twórcy wykonują nie tylko
obrazek, ale także przenoszą go na drewno, metal
czy kamień i odbijają na papierze w kilku egzem-
plarzach. Tc odbitki, zwane rycinami, są dziełami
sztuki, podobnie jak obrazy i rzeźba.
Grafiką zajmowali się w naszym kraju wielcy
artyści. Wit Stwosz, znany przede wszystkim jako
rzeźbiarz (zobacz: „Rzeźba"), jest twórcą mie-
dziorytów. Jan Piotr Norblin, Francuz z pocho-
dzenia, tworzący w Polsce w latach 1774-1804,
zajmował się malarstwem i grafiką. Był on nau-
czycielem słynnego Michała Płońskiego i równie
słynnego Aleksandra Orłowskiego. Nazwiska in-
nych wybitnych grafików zamieszczamy obok
ilustracji.
Dawna grafika była głównie sztuką czarno-
-bialą. Z biegiem czasu rozpowszechniła się
także grafika wielobarwna. Dlatego dziś podziwiać
możemy i barwne plakaty, i barwne ryciny.
Współczesna grafika polska, zarówno stosowa-
na jak i artystyczna, jest bardzo ceniona w święcie.
Znani są zwłaszcza twórcy plakatów i ilustratorzy
Grunwald
GRUNWALD
Na północy Polski, na Pojezierzu Mazurskim
leży niewielka miejscowość - Grunwald. Wśród
okolicznych pól stoi wyniosły pomnik, a obok
niego znajduje się muzeum. Jest to miejsce czczone
przez Polaków. Przed wiekami, w 1410 r., stoczona
została pod Grunwaldem jedna z największych bi-
tew w naszej historii. Polska odniosła w niej zwy-
cięstwo nad wojskami krzyżackimi.
Krzyżacy - niemieccy zakonnicy, a także ryce-
rze - prowadzili walkę z poganami. W 1226 r.. na
184 lata przed bitwą pod Grunwaldem, książę
Mazowsza Konrad sprowadził Krzyżaków do Pol-
ski i osadził ich na północnych granicach swego
księstwa. Mieli oni bronić posiadłości Konrada
Mazowieckiego przed pogańskimi Prusami. Za-
kon Krzyżacki, zamiast pomagać Polsce, podbił
stopniowo nie tylko ziemie Prusów, ale i należące
do Polski Pomorze Gdańskie oraz zagroził in-
nym ziemiom. Na zagarniętych terenach Krzyżacy
“tworzyli własne państwo. Było ono rozlegle,
dobrze zorganizowane, bogate i od XIV w.
wiło śmiertelne niebezpieczeństwo dla sąsia w,
Polska i Litwa-połączone pod berłem jednego
Grunwald
obrwu CKredn«w>si4Cv
Wielkiego Księcia Witold
74
75
grzyby
GRZYBY
Grzyby są dzwtytm
nych liści, jak drzewa, krzewy. trawy, .
potrafią same wytwarzać pofrzebnych tm do »
składników pokarmowych. Nazywamy J 8
„izmami cudzożywnymi, w odróżnieniu od roślin
zielonych, które są samożywne.
Najbardziej znane są rosnące w Icsic grzyby ka-
peluszowe. jadalne i trujące. Są one zbudowane
z kapelusza, trzonka oraz ukrytej w ziemi grzybni,
przypominającej cieniutkie, długie i prawie niewi-
doczne nitki zwane strzępkami. Grzybnia rózga-
możliwa jest wymiana składników pokarmowych
ny tworzy mikoryzę z sosną i dębem, kożlarz czer-
-iglastych.
„kreślonymi glonami - roślinami mikroskop^
wielkości. Wskutek trwałego współżycia (symbio-
powstały dziwne mieszane rośliny - w połowie
pzyby, a W połowie glony - zwane porostami.
Widzi się je często * P°slaa krzac2astego kożusz.
ka na pniach drzew i ściółce leśnej. Na skałach,
gdzie nie rośnie nic innego, tworzą różnobarwne
laty. Porosty są tam pierwszymi roślinami, które
wach. Grzybnia atakuje je, przetwarza ich tkanki
na pokarm dla siebie, a drzewo często usycha. Ten
sposób odżywiania się nazywamy pasożytnictwem
(zobacz: „Pasożyty i choroby odzwierzęce").
Grzyby pasożytnicze, które rozwijają się na rośli-
nach i zwierzętach, są bardzo liczne. Z wyglądu
szowych i często nie można zobaczyć ich gołym
okiem. Szkodliwe działanie tych grzybów polega
na okradaniu żywiciela z pożywienia i zatruwaniu
go własnymi substancjami (toksynami). Wywołują
one większość chorób roślin uprawnych. Pewne
głownie i śniecie atakują tylko kwiaty, inne grzyby
rosną na liściach, a wiele wnika i rozrasta się we-
wnątrz rośliny, np. liczne rdze. Znane są też paso-
żyty względne, które część życia spędzają na ży-
wym organizmie, część na martwym.
Grzyby pasożytnicze porażają również zwierzę-
ta i człowieka. Co najmniej jedna piąta wszystkich
ludzi cierpi na mikozy - choroby, które rozwijają
najczęściej na skórze (liszaj, grzybica palców),
włosach, pod paznokciami. Źródłem zakażenia
może być kontakt z chorymi zwierzętami i ludźmi
mbglebą, gdzie występuj, strzępki groźnych grzy-
“ , r™ 8rupa gn»M*. k,ó"ł dobrze
nJ.* r0'nięcic PWnienie
Piwa. Sąteżarr^b “V0 produkcj' serów- wina,
lekarstwa ' kl0,ych otrzymuje się ważne
»*., mleku^.ku^Z’’™ P°?'0ŻU: jab,kach'
zbóż W wrnik.i *ln°gron, kiełkach nasion
"owe produkty, '^“'iT pows,aj’
'^"rd W,“°yCl’ CZ?ŚCi0W0 Wyk°’
występuje wt^^-o-yoh saprofitów,
hach, martwym drewnie Padych llściach i galąz-
Pfzyczyniaj, aj, on . ^'kach zwierzęcych,
ważnego składnika gleJT prÓchnicy *
inne rośliny (zobacz ci u . odżywiaj’
saprofityczne są szkodhwe ’ *' Niekt6r,: gr2yby
domowy niszczę d„. , 80sPodarczo, np. grzyb
1™ ”<
1 bawełnianych. ' ma,erialach wełnianych
Grayby są bardzo lic™, -
tysięcy ich gatunków.
grzyby
gwary polskie
GWARY POLSKIE
Język polski, który słyszymy pna radio > w te-
lewizji, w którym pisane są gazety. czasopisma
i prawie wszystkie książki - to tak zwany język
ogólnopolski (zobacz: „Język polski"). Jest on
wspólny dla całego narodu. Wiemy jednak, że nie
Najbardziej znaną cechą gwarową w Polsce jesl
tak zwane mazurzenie. Występuje na Mazowszu
w Malopolsce i w północnej części Śląska. Mazu’
rżąc, zamiast „Szuka czapki pod kożuchem" mówi
się „Suka capki pod kożuchem".
Inną częstą gwarową cechą fonetyczną jest wy.
każdej okolicy ludzie mówią trochę inaczej.
gwary, czyli inaczej dialekty, zwane również na-
Gwary polskie można podzielić na 9 grup (naj-
miast ciapka, biały zamiast biały, chlip i miłka za-
miast Mb i mleka. Taką wymowę nazywa się
ścieśnieniem „a" oraz „e".
Ciekawe są też niektóre różnice gramatyczne w
ważniejsze wyróżniono tłustym drukiem):
I. dialekty kaszubskie
2. dialekty wielkopolskie
3. dialekty Borów Tucholskich, Krajny i Kociewia
4. dialekty kujawskie
5. dialekty ziemi chetaińsko-dobrzyńskiej
6. dialekty mazurskie i warmińskie
7. dialekty mazowieckie
Wielkopolsce: spotyka się tu formy wujewi, ko.
9- dialekty Wąskie
Różnice gwar ilustruje przykładowo to sam,
zdanie: „Powiedzcie stryjowi: rozłożymy gest,
żyto na kleniskn i K-.,:______
Najciekawsze, czasem oryginalne i zabawne, są
gwarowe osobliwości i odrębności leksykalne
czyli słownikowe. Niektóre wyrazy mają w gwa-
rach inne znaczenie niż w języku ogólnopolskim.
Np. na Kaszubach dama to „grobla", kum -
„żłób", pupo - „lalka”, plucha - „pierzyna", ro-
po - „para wodna".
'------„>uiucu>e mowy, dialekt
(językoznawcy badający gwary) posługuj, r
cjalną pisownia .__„ .
- „bogaty gospodarz", świniak -
/usy - „wąsy",
a pisane są częściowo
wa" „pień drze-
i,
“i
sce tylko gwara I „ " Vm ra6wiono w Po1-
«ę wlaśniTz gwar. °80lDopolski J>Wk “tworzył
Mewicyjibydymyj^”^'^"'
SUak (spod Raciborza)-
Małopolska (Spod Miechowa):
Mazowsze (spod Łomży);
«•'» żjito na klep-
Kaszuby (spod Pucka):
<1874-1968,. Og"’ Kaaroi'™ Nitscha
wa Łokietka i K,7 ’ “ panowania Wladysła-
- W P.I.-
> Małopolska (Krakó !ka <Gni'zno, Poznań)
—P0,Ski
p®l,ki'h i R£taaWi' 8War “a'°-
“OTonych co do Jednak “o™
wększą rolę » t»0r78 •' .l0re Kwoty odegrały
"“'opolskie czy -
Mim“żezZku POlskrc-
‘ÓW literacfemp. "« Bwary jgzy.
“woich utwory literackich^ poslu«“jW «« w
bsty|izowaną gwar, autentyczną
”Th "a'4ZXT°^ D°“^<4
wy-Tetmajera Na ,p a”'a Kazi,nierza Przer-
1«
Ponieważ gwaro. " °pl-
j™. s, one ce„nym Wkiem literac-
* garach Przetrwaj języka,
ne, które wyszty z uź kr«y formy gramatycz-
Przy‘ładem takim s, „ “Topolskim,
"^"‘ów. którą U'a*"1' Podwójnej
w Pierwszej osobie
handel
Końcówkę -»>. np. pódiwa. bierzwa- „pójdźmy,
bierzmy", dowicwa się, Idzlewa - „dowiemy się,
idziemy", a w drugiej osobie końcówkę -r0, np.:
rtbta - „róbcie", chodziła - „chodzicie”. W gwa-
rach ŚHskich występuje archaiczna, czyli bardzo
dawna, końcówka pierwszej osoby trybu warun-
kowego -eh, np.: rozbilbych, wozllbych - „rozbił-
bym, woziłbym", ta sama końcówka w zmienionej
formie, jako -k. występuje w Malopolsce na Pod-
halu, np. w piosence góralskiej:
Tańcowalbyk kiebyk móg,
Kiebyk ni miol krziwyk nóg!
lub wszystkich gwar. Słownik gwar polskich napi-
sał wybitny językoznawca Jan Karłowicz (1836-
kiej Akademii Nauk w Krakowie. Wydajc się też
mapach w Małym atlasie gwar polskich.
trzeba się wstydzić i wystrzegać; zdarza się też
nieporozumienie - postępują tak i tak myślą tylko
ci, którzy nie rozumieją, czym są gwary i jaką rolę
należy się jednak wystrzegać tak zwanych dialek-
tyzmów, czyli naleciałości gwarowych, kiedy się
HANDEL
lub czytelników. Wyrazy i formy gwarowe w liście
wane jako błędy świadczące o brakach wyksztal-
stępujące jednak w lokalnych, czyli regionalnych
odmianach języka ogólnopolskiego - mowy ludzi
Wykształconych - nie są uważane za błędy. Są to
łok zwane regionalizmy, czyli prowincjonalizmy.
kier
'"OMm/a-„wędliniarnia'1;
borówbt - „czarne jagody"
tuk -,
W dawnych czasach ludzie wytwarzali sami dla
i w mieście niektóre gospodynie robią zapasy
trzebne, kupujemy w sklepach. Za czasów daw-
podział pracy, poszczególni ludzie specjalizowali
się w wytwarzaniu niektórych tylko dóbr, wyrę-
czając się nawzajem w ich produkcji. Jedni upra-
wiali ziemię, by uzyskać zboże, inni wyrabiali
sukno na odzież. Wśród różnych specjalistów
pojawiali się i tacy, którzy zajęli się gromadzeniem
79
handel
Tradycyjne targowisko
.„„sobie ich utytkowama, doradzają,
to*''"*’ °Xwifci<= 5P’z'daią- K'Ó,k° mÓWi,c '
coWpA1.0*-’ lrywaniem „powszechnej spi-
zajmują “Linią korzystających z mej konsu-
“^.wszystkie te czynności nazywamy usta-
^"""ólnHudńe po«“buK zarówn0 dóbr
Poszczcgoi Np potrzebne są nam
rzeczowych,) pracowników fabryki
buty. wy"va b„ si| takte usługi pracowni-
obuwia, ale potrzebne są _ w
uaw handlu obuwiem, którzy
^^Sm mrzebn. ą taki, .udzie,
; sprzedają khe np dokonuj,
""i
wszystkich > h dlowych i rzemieślniczych -
—Ł. w wygodnych,
m°ZnaOTn?e'uslug handlowych (a takie rzemieś-
lniczych) łatwo zauważyć, gdy występuje ich nie-
dobór. Nawet gdy wytworzono dostateczną 11 U
towarów, ale za mało jest sklepów czy sprzedaw-
ców. sklepy są ciasne, obsługa niefachowa - klien-
, ... ivch towarów.
i więc i w korzystaniu i
jednego końca
to kupcy. Domowe spiżarnie stopniowo traciły
znaczenie.
Handel pośredniczy między wytwórcami a kon-
sumentami, gromadzi w swoich magazynach
i sklepach różnorodne dobra i, trzymając je stale
wywaniu zapasów. Dzięki temu nikł z nas nie
musi już mieć w domowej spiżarni różnych dóbr
na cały rok, gdyż każdy może nawet kilka razy
dziennie pójść do sklepu i kupić to, co właśnie
potrzebuje.
Jeśli handel jest dobrze rozwinięty - sklepów
jest dużo, są niezbyt oddalone od domów i dobrze
jest poziom usług handlowych.
stopniu klientów, że niski
przez handel przepływa większość dóbr zaspoka-
wspólnej pracy wszystkich zakładów wytwórczych.
„spiżarnię powszechną". Korzystanie z niej odby-
wa się w drodze kupna-sprzedaży. Podstawą do
darki narodowej.
dostarcza po ustalonej cenie towary, na które
nabywcy zgłaszają zapotrzebowanie. Praca ludzi
rają oni różne towary od zakładów wytwórczych,
umieszczają je w różnych sklepach, dbają o to,
powych i na pólkach, żeby każdy mógł widzieć,
Usługi handlowe są świadczone ludności w skle-
pach. Wielkość sklepu, różnorodność znajdują-
cych się w nim towarów, jego wyposażenie, odda-
lenie od miejsca zamieszkania i pracy, sposób
organizacji obsługi-to wszystko określa różne
rodzaje i poziom działalności usługowej handlu.
Różne typy Sklepów świadczą różne usługi. Naj-
powszechniejszy dawniej był niewielki sklep.
W którym można było kupić niewiele rodzajów
towarów (spożywczy, piekarniczy, mięsny itp)-
Sprzedawcę i towary oddziela od klienta lada.
80
handel
Nabywca nie może w takim sklepie sam wybierać,
obecnie coraz więcej jest sklepów samoobsługo-
wych i prowadzących sprzedaż zwaną preselek-
cyjną, gdzie klient ma bezpośredni dostęp do
towaru, może swobodnie dokonywać wyboru,
a sprzedawca występuje głównie jako doradca
i czuwa nad porządkiem. Inny typ sklepu to dom
towarowy, prowadzony albo tradycyjnie, albo na
zasadzie samoobsługi. Jest on jakby połączeniem
pod jednym dachem wielu różnych małych skle-
pów. Szczególną formą świadczenia usług handlo-
wych. w której nie występuje sklep w podanym
wyżej znaczeniu, jest handel wysyłkowy. Klient
korzystający ze sprzedaży wysyłkowej dokonuje
zakupu za pośrednictwem poczty. Na podstawie
rozsyłanych optsow towarów może on wysłać
zamówienie, a żądane artykuły otrzymuje pocztą,
płacąc za nic przy odbiorze przesyłki.
Na pracę „powszechnej spiżarni" składa się nie
tylko działalność sklepów detalicznych, ale także
ich zaplecza - transportu towarów i hurtu. W na-
szej gospodarce rozróżnienie między detalem
a hurtem polega na tym, że handel detaliczny
dostarcza towary bezpośrednio konsumentom,
świadcząc im opisane wyżej usługi, natomiast
handel hurtowy przejmuje towary od wytwórców,
gromadzi duże ich ilości w magazynach i dostar-
Obecnie działalność handlową w naszym kraju
prowadzi kilka wielkich organizacji handlowych.
W mieście olbrzymia większość sklepów należy
albo do przedsiębiorstw państwowych (np. Miejski
Handel Detaliczny), albo do Powszechnej Spół-
dzielni Spożywców „Społem". Na wsi handlem
zajmuje się głównie organizacja spółdzielcza „Sa-
mopomoc Chłopska". Przedsiębiorstw i sklepów
prywatnych jest w Polsce bardzo mało i mają one
niewielkie znaczenie.
Oprócz handlu wewnętrznego, świadczącego
usługi ludności kraju, bardzo duże znaczenie ma
handel zagraniczny, czyli sprzedaż i wywóz części
naszych towarów do innych krajów (zobacz:
„Eksport") oraz zakup za granicą i przywóz tych
towarów, których nam brak lub mamy ich za
mało (zobacz: „Import"). Całym polskim hand-
lem zagranicznym kieruje państwo.
Dzięki temu, że handel w Polsce jest prawie cały
uspołeczniony, to znaczy, że działalność handlową
Prowadzą głównie przedsiębiorstwa państwowe
1 Spółdzielcze, rozwija się on planowo, a dochody.
Jakie przynosi, przeznaczane są na zaspokojenie
potrzeb społeczeństwa. Podobnie jest i w innych
krajach socjalistycznych.
W państwach kapitalistycznych przeważa han-
del prywatny. Prywatni właściciele przedsiębiorstw
handlowych i sklepów prowadzą je po to, aby
osiągnąć jak największe zyski.
Na takiej zasadzie prowadzony był handel
w Polsce do 1947 r. W tym to właśnie roku pań-
stwo przystąpiło do uspołeczniania go. W rezulta-
cie już w 1949 r. na każdych 100 sklepów w Polsce
98 to były sklepy spółdzielcze lub państwowe.
81
HARCERZE
którzy zostali przyjęci do jednej z drużyn harcer-
skich i uczestniczą w jej pracy. Drużyny harcerskie
zrzeszają młodzież ze starszych klas szkól pod-
niczych szkól zawodowych, techników i liceów
zrzeszona jest w drużynach Harcerskiej Służby
Polsce Socjalistycznej. Drużyny harcerskie dzia-
layą przede wszystkim przy szkołach, a także
przy niektórych instytucjach prowadzących pra-
ny harcerskie i zuchowe (zobacz: „Zuchy") z jed-
ne) szkoły lub kilku sąsiednich szkól tworzą za-
zwyczaj szczep. Drużyny i szczepy oraz zespoły
instruktorów harcerskich (krępi instruktorskie)
związku Harcerstwa Polskiego (ZHP). 4 hufw
z terenu województwa - chorągiew ZHP. Cho-
„gwic ZHP. których jest 49, tworzą Zwi,«k
Harce-twa Polskiego - ogólnopolską, ideowo,
-wychowawczą organizację dzieci, młodzieży szkol-
nej i instruktorów. Wszystkie druży ny noszą imio-
na zasłużonych dla ludzkości i dla Polski uczo-
nych. bojowników, ludzi pracy, twórców, orga-
ZHP przygotowuje młodzież do pracy dla so-
cjalistycznej Polski, do roli dobrych wspólgospo.
darzy swego kraju. Jest on organizacją dobrowol-
ną i masową. Do ZHP należeć może każda dziew-
czyna i każdy chłopiec, klórzy - po zapoznaniu
się i Prawem Harcerskim i obowiązującymi
w organizacji zasadami - zobowiążą się do
ich przestrzegania. Aby umożliwić dziewczętom
i chłopcom pragnącym zostać harcerzami pozna-
nie organizacji - przyjmuje się ich do drużyny
na okres ptóby. trwający zazwyczaj od 6 tygodni
do 3 miesięcy. Ci z kandydatów, którzy w tym
czasie nie zmienią zdania i podtrzymają decyzję
wstąpienia do harcerstwa - składają uroczyście
złożenia Przyrzeczenia zostaje się pełnoprawnym
członkiem ZHP i na znak przynależności do or-
ganizacji otrzymuje się Krzyż Harcerski i legi-
tymację. Zuchy zostają członkami ZHP w mo-
mencie złożenia Obietnicy.
Każda drużyna harcerska składa się z zastę-
pów - zespołów 7 do 10 dziewcząt lub chłopców.
Na czele drużyny stoi drużynowy, który organi-
zuje jej pracę, jest starszym kolegą i doradcą har-
cerzy. On ponosi odpowiedzialność za drużynę,
reprezentuje ją wobec władz harcerskich i szkol-
nych oraz wobec różnych instytucji.
harcerze
Pracę zastępów organizują zastępowi, przeważ-
nie wybierani przez kolegów, a czasem, gdy zastęp
jest jeszcze mało zżyty, mianowani na tę funkcję.
Wszyscy zastępowi oraz harcerze pełniący inne
funkcje (przyboczni drużynowego, gospodarz dru-
żyny. sekretarz, skarbnik) wchodzą w skład rady
drużyny, która wraz z drużynowym ustala plany
pracy, ocenia ich wykonanie i podejmuje decyzje
dotyczące działalności drużyny.
Zbiórki drużyny odbywają się zazwyczaj raz
w miesiącu, a zbiórki zastępów raz w tygodniu.
Bywają zbiórki uroczyste, organizowane z okazji
świąt państwowych, rocznic, ważnych wydarzeń
w życiu drużyny (np. Przyrzeczenie Harcerskie,
rozpoczęcie lub zakończenie roku pracy) itp.
Najczęściej jednak zbiórki, zwłaszcza zastępów,
mają charakter roboczy i większa ich część po-
święcona jest wykonaniu zadań harcerskich. Jedne
zadania mają znaczenie tylko dla zastępu czy
drużyny, inne dla szkoły, środowiska, a nawet
całego kraju. Te ostatnie podejmują zazwyczaj
cale hufce, chorągwie, Związek, a nawet cala
Federacja Socjalistycznych Związków Młodzież)
Polskiej (zobacz: „Federacja Socjalistycznych
Związków Młodzieży Polskiej"). Takim wielkim
harcerskim zadaniem, do którego wszystkie dru-
żyny wnoszą część swojej pracy, są alerty ZHP.
organizowane co roku od 1965 r. Ogólnopolskim
harcerskim zadaniem jest też patronat ZHP nad
budową Centrum Zdrowia Dziecka, który polega
na tym, że wszystkie drużyny podejmują różne
prace i akcje zarobkowe, a uzyskane pieniądze
wpłacają nu społeczny fundusz budowy Centrum.
W 1974 r. harcerstwo podjęło kolejne wielkie
zadanie pod nazwą Harcerska Operacja „Biesz-
czady 40". W roku trzydziestolecia Polski Lubo-
niem i rozwojem Bieszczad (zobacz: „Beskidy").
Ponieważ prace te trwać będą 10 lar. do roku
czterdziestolecia Polski Ludowej, w nazwie ope-
racji umieszczono cyfrę „40 . Starsi harcerze
w czasie wakacji pracują w Bieszczadach przy
budowie Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w
Ustrzykach Dolnych,, w skład którego wejdą:
zespół szkół i internatów, dom dziecka, przed-
szkole. obiekty wypoczynkowe. Wykonują leż
inne prace oraz organizują ogniska i imprezy.
W harcerstwie obowiązuje zasada, że każde
zadanie podejmuje się dobrowolnie. Toteż zanim
zastępy czy drużyny przystąpią do jakiejś pracy,
najpierw rozważają, jaki i komu przyniesie ona
pożytek, jaki jest jej sens oraz jak ją wykonać.
Harcerskie zadania rozbudzają zainteresowanie
światem, sprzyjają poznawaniu potrzeb kraju.
harcerski MALTA
Grunwald 25 - centralna
impreza harcerska z okaz),
25-lecia PRL
83
harcerze
ną, by zrzeszało także dzieci robotnicze i chłopskie.
Najbardziej znanymi z tych instruktorów byli:
Dąbrowski, prawnik, organizator drużyn zrzesza-
jących młodzież robotniczą, również zamordowa-
Obok ZHP działały inne, bardziej postępowe
rganizacjc dzieci i młodzieży. Jedną z nich był
nego ZHP i OH, a także innych organizacji dzie-
cięco-młodzieżowych wszystkie postępowe i pa-
triotyczne tradycje.
ZHP pracuje pod ideowym kierownictwem
Polskiej Zjednoczonej Partu Robotniczej. Wraz
z ZSMP i SZSP wchodzi w skład Federacji
Socjalistycznych Związków Młodzieży Polskiej.
W 1975 r. ZHP liczył około 2 miliony 680 tysięcy
higiena
konspiracyjne) grupy
HIGIENA
zespół warunków wpływających dodatnio na
gieny w różnych krajach mierzy się porównując
między innymi zużycie mydła i środków piorących
innych ważnych warunków należy odpowiednie
Należały do niej dzieci robotnicze. „Pionier"
wychowywał swych członków na ludzi wrażliwych
Iziałało też Czerwone Harcerstwo, związane
: Polską Partią Socjalistyczną. Na wsi działalność
Do bardzo ważnych warunków higieny należy
wicach, walczyli w Bydgoszczy, Gdyni, lublinie.
snu (dla uczniów około 9-10 godzin) oraz ruchu
organizacja harcerek nosiła nazwę „Bądź Gotów",
wyzwoleniu, w grudniu 1944 r., ZHP wznowił
działalność. W 1948 r. organizacja ogłosiła prog-
ram Harcerskiej Służby Polsce. Dziewczęta i chlo-
skład Związku Młodzieży Polskiej (ZMP). Nosiło
“azwę Organizacja Harcerska ZMP (OH ZMP).
si, liczba drużyn
w sierpniu 1956 r. OH usamodzielniła się i Pra7'
oku powołany został do
85
historia
szkodliwą dla zdrowia
nikotynę. Wiele osób zadaje sobie pyunw ,
więc jeszcze bardziej szkodliwego dla
ślepotę).
Z powodu nerwowego, pośpiesznego trybu życia,
kłótni, lekceważenia, zawiści, pogardy, jakie |u.
dzie okazują sobie nawzajem. Ciało i psychika
człowieka są ze sobą bardzo ściśle związane i nic.
które choroby naszych czasów, jak zawały czy
wrzody żołądka, mają swoją przyczynę w życiu
pełnym zdenerwowania i napięcia. Człowiek może
znieść bardzo wiele niepomyślnych sytuacji, jeśli
ma jakieś miejsce, w którym czuje się bezpieczny,
które daje mu oparcie i silę. Tym miejscem jest
najczęściej dom rodzinny. Stąd też tak ważne jest
przestrzeganie w nim zasad zgodnego współżycia,
wzajemnej życzliwości i wszelkich innych zasad
higieny psychicznej. Gdyby chcieć wymienić naj-
częstsze sytuacje niekorzystne dla zdrowia psy.
chicznego rodziców, na pierwszym miejscu zna-
lazłby się lęk i niepokój o bezpieczeństwo i zdro-
wie dzieci, potem zmartwienie
ków, nieuczciwości, arogancji. Wśród sytuacji ro-
znajdują się nieporozumienia i kłótnie w rodzinie,
brak zaufania rodziców, nadmierna kontrola
też musimy z nim bardzo aktywnie walczyć. Pa-
HISTORIA
np. Związku Radzieckiego czy Finlandii, wprowa-
dza się zakaz palenia w niektórych miejscach
publicznych - w kawiarniach, pociągach i salach
Historia Polski to dzieje naszego państwa, obej-
manią i polegającego na nadużywaniu różnych
Icków, a szczególnie środków przeciwbólowych
i uspokajających. Jak wiadomo, każde lekarstwo
brane do rodzaju choroby i używane ściśle według
przepisów lekarza. Jeśli insi ------ . .
niekorzystnych warunków życia i zamia
stawie-,,. J Pozłości na pod-
nyeh no 'ych kronik-z"aków i zapisów zachowa-
i innych D^J^8^Ol’kaCh, ply,ach P»mi«tko
Xw lSm'°'Mh ^"“dzących z dawnych
ków, spisów ' pt),w3,">i;h’ rachun‘
rozdań, ulrwalo-
wladz, wyroków praw- rozPO™ldze"
śladów minionych^ ‘ W‘'lu innych
‘K ««Hi,,OrykÓW na;yW‘
. a nie inaczej i laki.
tak zwanej higienie psychicznej.
niego wynikło. Historia
‘Odprawa rządzące.
historia
XI W. XII W.- XIII w. XIV w
Spo|cczcństw ludzkich i ułatwia rozumienie współ-
czesności.
Ponad 1000-lctnic dzieje Polski historycy dzielą
na różne okresy. Polską, od ukształtowania się
1795 r„ rządzili książęta i królowie. Takie pań-
wpływ na rządy mieli wtedy właściciele ziemi, zwa-
ni panami feudalnymi, więc okres ten nosi nazwę
feudalizmu. Od 1795 r. do 1918 r. Polska nie ist-
Prusy i Rosja. Byl to okres niewoli narodu. Mniej
ziemiach rozwijać przemysł, powstała nowa grupa
ciele majątków ziemskich - obszarnicy i właści-
ciele przedsiębiorstw - kapitaliści. Społeczeństwo
polskie wkroczyło w czasy kapitalizmu. Po od-
zyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r.
państwo nasze stało się republiką. W republice
noić władz nic zmieniła jednak faktu, że wpływ
na rządy mieli obszarnicy i kapitaliści, którzy
byli najbogatsi. Państwo nasze było państwem
kapitalistycznym. We wrześniu 1939 r. znóse utra-
ciło ono niepodległość. Przez 5 lat okupowa y
nasz kraj hitlerowskie Niemcy. Był to najgorszy
okres w dziejach narodu, gdyż Polakom groziła
zagłada. Polska wyzwolona spod hitlerows J
okupacji przez Armię Radziecką i wa'c',c’“'
boku 1 Armię Polską odrodziła się jako pań two
ludowe. Władzę w nim przejęli robotnicy i c op.
Naród nasz rozpoczął budować ustrój sprawteo-
liwości społecznej - socjalizm. Okres budowy
W historii Polski piszemy w innych
W wydrukowanej obok tabeli podajemy
ważniejszych faktów z dziejów naszego pan .
od jego początków do ‘h**"*
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, któr
zasady obecnego ustroju naszego kraju.
XVI w MMRH ' XIX
do tylu. Jeśli np. jakieś dwa fakty oznaczono
wem Chrobrym, założenie arcy-
066 - chrzest i
podstawowe dzieło umożliwiające
poznanie dziejów Polski w XI
i XII w.
102$ - koronacja Bok
na króla Polski.
1034-1039
albo dokładnie podając ich datę, albo mniej do-
kładnie, podając wiek, w którym miały miejsce.
Wiek (w skrócie ' ‘ ' **—
200 ild. Obecnie trwa XX wiek naszej ety.
historia
1138
1569
nicowego państwa, trwającego pra-
wie 200 lat.
1226 -sprowadzenie do Polski Krzyża-
ków przez Konrada Mazowiec-
niego króla Polski z rodziny Jagiel-
1573 - ustalenie zasady wolnej elekcji kró-
lów polskich, czyli wybierania ich
przez szlachtę.
ligii.
1596 -decyzja Zygmunta
1620-1621 - wojna Polski z Turcją, klęska Po-
1648 - wybuch skierowanego
1320 - koronacja
dzielnicowym Polski.
1652
zimierza Wielkiego pierwszego w
statniego z Piastów na tronie Pol-
1655-1660 - wojna polsko-szwedzka, zwana
„potopem".
1672 - najazd turecki na Polskę, zakoń-
1386
maleństwo królowej Jadwigi z
Władysławem Jagiełłą.
- chrzest Władysława Jagiełły i jego
1683 -rozgromienie oblegającej Wiedeń
1455-1480
(odsiecz wiedeńska).
1454-1466 -wojna
1697-1763
Około 1493
pokojem w Toruniu
morza Gdańskiego.
1700-1721
Zygmuntowi
II Mocnego i Augusta III. Okres
slabofci i utraty znaczenia pań-
Danii, później także Polski i Prus
ze Szwecją, walki na terytorium
1704,1733 - dwukrotny, nieudany wybór
1543
- wydanie dzieła Mikołaja Kopemi-
obalającego ówczesne poglądy na
'm""1’’ m'’dzy L''w*
—.ego lotiegium Nobilium-
"owoczesnej szkoły dl. ,yn6w
1772
-1 rozbiór Polski.
88
historia
1773
1788-1792 -
1791
1793
1794
1795
1797
1807
1813
1815
1816
1822
1830-1831 -
1844 -
1846
1848
- utworzenie Komisji Edukacji Na.
rodowej.
- obrady Sejmu Wielkiego, zwanego
Czteroletnim.
- uchwalenie pierwszej w Polsce
i drugiej w święcie konstytucji,
zwanej Konstytucją 3 maja.
- 11 rozbiór Polski.
-wybuch powstania kośduszkow-
- III rozbiór Polski. Początek 123-
-letnicgo okresu niewoli narodu.
- utworzenie Legionów Polskich do
walki z zaborcami Polski u boku
wojsk napoleońskich.
- utworzenie Księstwa Warszaws-
- klęska Napoleona w bitwie pod
Lipskiem, załamanie się nadziei na
odzyskanie przez Polskę niepod-
ległości przy pomocy Francji.
- utworzenie z ziem Księstwa War-
szawskiego Królestwa Polskiego,
podporządkowanego carowi Rosji,
maleńkiej Rzeczypospolitej Kra-
kowskiej, pozostającej pod „opie-
ką" trzech zaborców i Wielkiego
Księstwa Poznańskiego należącego
do Prus. Pozostałe ziemie polskie
wchodziły w skład państw zabor-
-nadanie Królestwu konstytucji
przez cara Aleksandra 1 jako kró-
la polskiego.
• utworzenie Uniwersytetu Warszaw-
- spisek Waleriana Łukasińskiego,
który zapoczątkował patriotyczne
konspiraąjc « Królestwie Polskim.
- powstanie listopadowe.
- spisek księdza Piotra Ściegiennego
w Lubelskiem i Kicleckiem. ktorego
celem było poderwanie ludu do wal-
ki o wolność Polski i sprawiedliwość
społeczną. Ed».rda
- powstanie pod wodzą
Dembowskiego, zwane ’
krakowską, żakończone k
kwidacją Rzeczypospolitej Krak
austriacki) przeciw uoskającej ich
-“ Ludów w Wielkopob-
i Galicji, czyli szereg nas!'p“^L_
po sobie wystąpień przeciw
wi narodowemu i spotecz"'1™,
- uwłaszczenie w Galiejk '
chłopom uprawianej przez nich zie-
1860-1861 manifestacje patriotyczne w War-
1863-1864 - powstanie styczniowe.
1864 - uwłaszczenie w Królestwie Polskim.
1867-1873 - walka polityczna w zaborze austriac-
wa do samorządu, o obsadzanie
miejscowych urzędów przez Pola-
ków. o polskie szkoły i instytucje
1882 - utworzenie przez Ludwika Waryń-
skiego pierwszej polskiej rewolucyj-
nej partii robotniczej Proletariat.
1885 - proces przeciw działaczom socjalis-
tycznym, przywódcom Proletariatu.
1886 - utworzenie w Prusach Komisji Ko-
lonizacyjnej. której zadaniem było
wykupywanie ziemi od Polaków w
1892 - utworzenie Polskiej Partii Socjalis-
tycznej (PPS).
1893 utworzenie rewolucyjnej partii pod
nazwą Socjaldemokracja Królestwa
Polskiego, od 1900 r. Socjaldemo-
kracja Królestwa Polskiego i Litwy
(SDKPiL).
1895 - utworzenie Stronnictwa Ludowego.
1897
- utworzenie stronnictwa Narodowo-
-Dcmokratyczncgo. zwanego ende-
cją partii burżuazji i obszarników.
1901 strajk szkolny dzieci polskich we
Wrześni przeciw zniemczaniu szkoły.
1905-1907 - rewolucja w Rosji. Do walki przeciw
caratowi przystępują także robotni-
cy w Królestwie Polskim, kierowani
przez SDKPiL i PPS.
1914 - wybuch I wojny światowej.
- utworzenie w Galicji Legionów pol-
skich do walki przeciw Rosji, u boku
Austrii i Niemiec.
- Akt 5 listopada zapowiadający ulwo-
1916
dzielnego państwa polskiego z ziem
zaboru rosyjskiego.
1917 - rewolucja lutowa w Rosji i ogłosze-
nie przez Piotrogrodzką Radę Dele-
gatów Robotniczych i Żołnierskich,
że Polska ma prawo do nicpodle-
. Rewolucja Październikowa i po-
twierdzenie przez rząd radziecki
prawa Polski do niepodległości.
,9|g . Ogłoszenie przez prezydenta Stanów
historia
Zjednoczonych Wilsona, że jednym
Z warunków pokoju jest istnienie
niezależnego państwo polskiego.
- unieważnienie traktatów rozbioro-
wych Polski przez rząd Rosji Ra-
dzieckiej.
- podpisanie przez Niemcy aktu kapi-
- przejęcie władzy w Polsce przez Jó-
zefa Piłsudskiego juko Naczelnika
państwa.
- utworzenie rewolucyjnej, marksi-
stowsko-leninowskiej partii pod na-
zwą Komunistyczna Partia Robotni-
cza Polski, od 1925 r. Komunistyczna
Partia Polski (KPP).
1918-1919 - powstanie wielkopolskie przeciw pa-
nowaniu niemieckiemu, zakończone
wyzwoleniem Wielkopolski i zjedno-
czeniem jej z Polską.
1919 - ustalenie na konferencji pokojowej
w Paryżu zachodnich granic Polski.
1919-1920 - wojna między Polską a Rosję Ra-
1919-1921 - 3 powstania śląskie przeciw pano-
waniu niemieckiemu na Górnym
Śląsku. W ich wyniku do Polski
1929-1933
nowaly państwa, które odniosły zwycięstwo w I wojnie światowej. !943
spolitej, zwanej konstytucją mar- zamach stanu Józefa Piłsudskiego - zagarnięcie przez niego władzy 1943/1944
i wprowadzenie rządów zwanych sanacyjnymi. • wielki kryzys gospodarczy na świe- 1944
cic, który objął także Polskę. Zamy- kane są fabryki, ogromnie wzrasta bezrobocie, ludzie pracy cierpią
stronnictw występujących przeciw uchwalenie konstytucji, zwanej kwietniową, która między innymi 1945
Zjazd Pracowników Kultury we
Lwowie, zorganizowany przez postę-
pową inteligencją w obronią łama-
nych w Polsce praw i pokoju.
1938 - pierwsze żądania Hitlera pod adre-
sem Polski.
1939 - napaść Niemiec hitlerowskich na
Polską bez wypowiedzenia wojny
Początek II wojny światowej.
- utworzenie we Francji polskiego
rządu emigracyjnego z generałem
Władysławem Sikorskim na czele
i organizowanie Polskich Sil Zbroj-
nych na Zachodzie.
1940 udział armii polskiej na Zachodzie
w walkach w Narwiku (Norwegia),
we Francji, w bitwie lotniczej o Wiel-
ką Brytanię.
- tworzenie w okupowanym kraju taj-
nych organizacji wojskowych i poli-
tycznych.
- założenie przez hitlerowców w Oś-
więcimiu największego obozu kon-
centracyjnego.
- napaść Niemiec hitlerowskich na
Związek Radziecki.
- zawarcie układu między polskim
dzieckim o współpracy w wojnie
przeciw Niemcom hitlerowskim.
- formowanie w ZSRR Armii Polskiej
pod dowództwem generała An-
1942 - utworzenie Polskiej Partii Robotni-
czej i jej organizacji zbrojnej - Gwar-
dii Ludowej.
- wycofanie z ZSRR armii Andersa,
i - zerwanie stosunków między ZSR R
a rządem polskim w Londynie.
- uformowanie w ZSRR I. Dywizji
Piechoty im. T. Kościuszki.
- bitwa pod Lenino.
- utworzenie Krajowej Rady Narodo-
wej (KRN).
I - utworzenie Polskiego Komitetu Wy-
zwolenia Narodowego (PKWN),
pełniącego funkcją rządu nn wyzwo-
lonych terenach Polski i ogłoszenie
Manifestu PKWN.
- powstanie warszawskie.
• dekret PKWN (specjalne prawo) o
reformie rolnej, na mocy którego za-
początkowano podział ziemi obszar-
mezej między chłopów.
- wyzwolenie wszystkich ziem polskich
spod okupacji hitlerowskiej.
- ustawa KRN o wprowadzeniu w
opuszczonych zakładach przemysłu-
'vych zarządu państwowego. Za-
początkowała ona nacjonalizację
(upaństwowienie) przemysłu.
- kapitulacja Niemiec hitlerowskich
- podpisanie przez Polskę i Związek
Radziecki układu o przyjaźni, po-
mocy wzajemnej i współpracy
' utworzenie Tymczasowego Rządu
Jedności Narodowej, także z udzia-
90
Icm przedstawicieli
Stacyjnych.
Polilyków cmi.
-usuleme na konferencji w Pocida.
mte zachodnich granic n„i ,
HW-UWU® "
*/ ' •*•“« mm, 0
ludową. ę
1947- wybory powszechne do Sejmu Usta-
wodawczego.
1948- zjednoczenie Polskiej Partii Rot)o,.
mczeji Polskiej Partii Socjalistycznej
utworzenie Polskiej Zjednoczonej
Partu Robotniczej (PZPR)
1952 - uchwalenie Konstytucji ' Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej.
hutnictwo
Hutntetwo zajmuje się otrzymywaniem czystych
metal:i ich stopów z rud. Zakład, w którym wy-
twarza się metale nazywa się hutą. Większość me-
tali uzyskuje się przez wytapianie w bardzo, wyso-
kiej temperaturze, toteż podstawowymi urządze-
niami, które spotykamy w hutach, są różnego ro-
zaju piece. Stopione w piecach metale są podda-
wane dalszej przeróbce w samej hucie lub w innych
ŁWach przemysłowych (zobacz: „Przemyśl
WMromaszj nowy"!
Hutnictwo dzieli się na hutnictwo żelaza i stali,
°raz hutnictwo innych metali, takich jak miedź
cży aluminium. Żelaza i stali wytwarza się w na-
"ych hutach znacznie więcej niż innych metali.
utnictwo to ma też bogate tradycje. Ślady prymi-
•kwnyęh pieców hutniczych, tak zwanych dyma-
"k, znalezionych między innymi kolo Nowej Słupi
w Górach Świętokrzyskich, pochodzą sprzed 2
ysięcy lat. Wiadomo, że hutnictwo żelaza istniało
“ nas w średniowieczu, a w XVIII w. były już huty
1 wielkimi piecami w Zagłębiu Staropolskim w wo-
godziwie kieleckim. Gdy do wytopu żelaza w
''mlkich piecach zastosowano koks, huty zaczęto
“dować w sąsiedztwie złóż węgla, a więc głównie
Górnym Śląsku. Większość pracujących obecnie
"n Śląsku hut żelaza powstała w XIX w., najstar-
z nich - Huta Królewska (obecnie Huta „Koś-
1802^° ' ’ zbullowa"a została w Chorzowie w
S| " nowoęzesnym hutnictwie żelaza i stali pod- I
a» owymi urządzeniami są ogromne wielkie i
Wcc*._(O pojemności do 3000 ton), stalownie i wal-
9°wnie. w wielkich piecach z rud żelaza, przy ’
róa.ale koksu ‘ topników, uzyskuje się ciekłą su- r
wkę. Część surówki jest odlewana bezpośrednio n
do form (powslają z niej tak zwane odlewy),
większość jej zaś służy do produkcji stali. Stal jest
wytwarzana z surówki z dodatkiem złomu w pic-
cach martenowskich, elektrycznych i w konwerte-
rach tlenowych. W kolejnych stadiach przeróbki
hutniczej otrzymuje się z niej odlewy lub wyroby
walcowane (blachy, szyny, pręty, rury, druty itp.)
wykorzystywane bezpośrednio w budownictwie
lub przetwarzane na różne wyroby, głównie w
przemyśle maszynowym.
W Polsce mamy ponad 20 hut żelaza. Większość
z nieb pochodzi z XIX w. i z okresu międzywojen-
nego (1918-1939). ale największe - Huta im. Le-
nina w Krakowie i Huta „Warszawa" w Wursza-
hutnictwo
seg
starego Krakowa Bodnia n>Jn"x,lz>cl' dzielnic
i^~zuB;xrrk,id>hui"-.
surę W rezultacie produtóa wyrotaT'^'”’"0
» laUch 1950-1970 wz,o,l. ’ obbw huln'czych
domagaj, się dalszego
produkcji hutniczej Przv<t J “"0“M'«"icnia
do budowy na Śląsku „o 1no w,'c w 1’72 r.
Huty „Katowice-, kIóra°prt,?<1U
cynku, ołowiu, miedzi i a|„ WS2»«kim
cynku znajduje ió . m’*
‘do Tarnowskich Gór iL ',’'eC2kU
I
1973 ROK
»ę. oleisłonecznikowy i arachidowy, pieprz, kawę.
i zaznaczając J główne grupy: I. pali„u, SUIOWCC
' materiały; 2. maszyny i urządzenia: 3. towary
rotno-.pozy.eze: 4 k<,n5umpc,lnf
Z.... p"wh'"’wnc w P|0cku. „rodllkl,,’
“e^.t.iąwy.ącza.ezr.py
“XX"
OOągKm ..Przypzń -zWołZańsko.
'f“ R<,P""»‘«go. W grupie tej
94
INFORMATYKA
że wolno przejść przez jezdnię; numer linii auto-
pisuje przy odbieraniu pensji - to informacja
informatyka
Ale nie wystarczy jakakolwiek informacja. Musi
wiem także może być przedmiotem handlowej wy-
miany. Tyle tylko, że nie trzeba jej przewozić - do
transportu wystarczy sieć elektrycznych przewo-
przyrządy pomia-
rowe, narzędzia i aparaty lekarskie, aparatura dla
laboratoriów, różnego rodzaju narzędzia. Często
mówi się, że importujemy cale fabryki. Np. Zakła-
dy Azotowe „Puławy" w Puławach, gdzie produ-
kuje się ważne dla rolnictwa nawozy sztuczne, bu-
dowały na nasze zamówienie zagraniczne firmy.
Także niedawno uruchomione Zakłady Az01°**
„Włocławek" we Włocławku powstały przy wspól-
udziale firm zagranicznych (francuskich). Częlć
ważnej aparatury dla tych zakładów wykonano
i przechowywania informacji jut nam nie wystar-
owyw-iiw . —----------------- .
Nie było wyjścia z tej sytuacji, dopoki me na-
w polskich fabrykach.
Towarów należących do dwóch pozostałych
zc są nieważne, iw* -
odczulibyśmy dotkliwie, bo np. importowane to-
wary rolno-spożywcze to nie tylko owoce 1 egz •
tur—- - ....... -i- : i oewme gatunki
Importowane towary pochodzą z rbźn*ch
stron - ze wszystkich części świata. Najwtę
Mk dostarczają nam ich nasi najbliżsi sąstc •
Związek Radziecki, Czechosłowacja, Ntem
Republika Demokratyczna. Podobnie ja w
'większa się także import towarów do r
°«u 16 lat (1960-1975) wartość jego «
»ud pięciokrotnie.
rnatyzą ----. .
dokonuje się na podstawie metod opracowanych
przez matematyków. Najważniejszym zaś na-
matyczna, zwana komputerem.
Komputer - to urządzenie elektroniczne, które
ootrafi z błyskawiczną szybkością wykonywać naj-
rozmaitsze obliczenia i przetwarzać różne infor-
r0 _ v.™„„ler natrafi np. W Ciągu
informatyka
wojnie światowej, w 1945 r., przez uczonych ame-
rykańskich. Pierwsza taka maszyna nazywała się
ENIAC (czytaj: eniak) i była prawdziwym kolo-
sem - zawierała np. ponad 18 000 lamp elektro-
nowych, takich samych, jakie są wewnątrz odbior-
ników radiowych starego typu. ENIAC zajmował
duży pokój i pracował bardzo wolno - wykonywał
zaledwie około I tysiąca operacji na sekundę a
przy tym nieustannie się psuł. Ale i tak byl spraw-
niejszy w działaniu niż cały sztab rachmi-
Dziś w komputerach nie ma lamp. Ich miejsce
zajęły tak zwane układy scalone, które mają po-
suń maleńkich kostek. Jedna laka kostka spełnia
zadania, do wykonania których trzeba było daw-
niej dziesiątek lub setek lamp. Dziękt temu kom-
putery są obecnie znacznie mniejsze. Niektóre
z nich stawia się po prostu na biurku.
tery również inne państwa i stosować je na szeroką
skalę. Między innymi w Polsce uruchomiono
pierwszy komputer - który nazywał się XYZ -
w 1958 r. Dziś mamy w kraju wielką, nowoczesną
Ubrykę. produkującą seryjnie (od 1961 r.) różne
Wy komputerów. Ta fabryka - t„ ELWRO we
j : -------- "‘inowoczcśmej-
Fł wnn ™SZ>" produkcji
tlWRO nosi nazwę „Odra-1305"
Ostatnio kraje socjalistyczne postanowiły wspól-
nie produkować cala rodzina u__________ . P .
' „..„„„u woino liczących
TaT"^ mili°ny
kundę. Ta rodzrna zosul. nazwana „Rjld„ (od
rek zrobionych według specjalnej umowy na uś-
mic papierowej - takie aparaty noszą nazwę czyt-
ników taimy. Są też czytniki kart, odczytujące in-
formacje umieszczone na niewielkich prostokąt-
nych kartonikach. Z kolei komputer przekazuje
^niki swoich Obliczeń i przetworzone informacje
- .nzuej linijce) W
Urządzeń peryferyjnych jest bardz
co.^ wymyślniejsze.^
™68ls'ę“ybkoiłatwoporozumi
średnim wykształceniem, którzy trudnili się pracą
umysłową i z pracy lei si
ekonomiki. Wszyscy
Inteligencja polska była warstwą najbardziej
twórczą kulturalnie (zobacz: „Kultura"). Skupia-
cjc nazywa się programami, a specjalistów opra-
końcu XIX
stolicę kraju. Wielkimi skupiskami były
inteligencja
kształceniem.
stracji, przemyśle, instytutach naukowych. Np.
kim w ośrodkach uniwersyteckich. W końcu XIX w.
statków; w Głównym Urzędzie Statystycznym
obliczają dane dla roczników statystycznych; nad-
zorują wytopy stali w hutach, dokonują rozliczeń
rozwijało się polskie Zycie kulturalne, gdyZ mo-
syjskiego po |
INTELIGENCJA (XIX i początek XX w.)
Słowo „inteligencja" w odniesieniu do grupy lu-
dzi oznacza dziś potocznie wszystkich pracowni-
ków umysłowych. W drugiej połowie XIX w„ kie-
dy to w Polsce inteligencja wyodrębniła sięjako
warstwa społeczna (zobacz: „Naród polski"), m-
Leningrad) i Moskwie (Rosja).
Olbrzymią większość najwybitniejszych twór-
ców polskiej nauki i kultury naleZy zaliczyć do
warstwy inteligenckiej. Należeli do niej: Mana
97
internaty
INTERNATY
98
Fragment miasteczka studenckiego w lublime
nymi uczniów nic są zbyt duże. Znacznie więcej
internatów znajduje się przy liceach ogólnokształ-
cących. Większość stanowią internaty przy
sadniczych i średnich szkołach zawodowyc . s
niejc także spora grupa internatów międzysz o-
nych, w których mieszka młodzież mc z )c )
ale z różnych szkól, ... .
Mimo dużej liczby internatów me dla
potrzebujących starcza w nich miejsc. «
tysięcy uczniów mieszka na stancjach, czyli w X
najętych pokojach w mieszkaniach pry»« •
a ponad 400 tysięcy młodzieży dojeżdża cod
do szkól.
Państwo systematycznie buduje nowe
Do ich powstawania przyczynia się także P»
jeziora
czeństwo. Do niedawna istniał Społeczny Fundusz
Budowy Szkół i Internatów, z którego pieniędzy
wybudowano ich wiele. Wysiłki w tym kierunku
nie ustają i co roku oddaje się do użytku kilka-
dziesiąt nowych internatów. Obecnie buduje się
ich wiele przy szkołach gminnych, w których
mieszkać będą dzieci pochodzące z odległych
Oprócz internatów dla młodzieży szkół podsta-
wowych i średnich istnieją także internaty dla stu-
dentów, które nazywamy domami akademickimi
lub studenckimi.
JKZIORA
na pojezierzach: Mazurskim i Pomorskim. Każde
z tych pojezierzy dzieli się na kilka mniejszych.
puje wiele jezior.
Dwa największe jeziora: Śniardwy o powierz-
chni prawie 110 km1 i Mantry - około 102 km*,
znajdują się na Pojezierzu Mazurskim. Trzecie pod
względem wielkości - jezioro Łebsko, o powierz-
chni około 75 km’, leży nad brzegiem Bałtyku.
Ponad 55 km* powierzchni ma jezioro Dąbie
u ujścia Odry. Te największe jeziora wcale nie są
najgłębsze, a dwa z nich są nawet bardzo płytkie -
jezioro Łebsko w najgłębszym miejscu ma 6 m,
jezioro Dąbie - tylko 4 m. Natomiast niewielkie
jeziora tatrzańskie: Wielki Staw Polski - w Doli-
nie Pięciu Stawów Polskich, o powierzchni 1/3
km' - ma aż 79 m głębokości, a Czarny Staw nad
Morskim Okiem, mniejszy od Wielkiego Stawu
Polskiego, ma 76 m głębokości. Najgłębsze jest je-
zioro Hańcza znajdujące się we wschodniej części
Pojezierza Mazurskiego na północ od Suwałk, na
Pojezierzu Suwalskim. Powierzchnia Hańczy wy-
nosi około 3 km’, a głębokość aż 108 m.
Różnice w wielkości i głębokości jezior wy nikają
stąd, że jeziora mają różne pochodzenie i od tego
zalety ich wielkość, kształt i głębokość. Płytkie,
chociaż duże jeziora przybrzeżne są dawnymi za-
tokami Bałtyku. Zostały one odcięte od morza
przez mierzeje (wydłużone, piaszczyste pasy lądu,
które powstały z materiału niesionego przez przy-
brzeżne prądy morskie). Rzeki wpadające do je-
zior stopniowo je zasypują i spłycają. Jeziora nu
pojezierzach są pochodzenia polodowcowego.
Niektóre z nich mają zarysy nieregularne, czasem
okrąglawc - powstały one w wyniku zalania za-
głębień terenu występujących w morenach po
stopieniu lądolodu (zobacz: „Przeszłość geolo-
giczna Polski"). Innego typu są jeziora o kształcie
wydłużonym, przypominające szerokie rzeki. Czę-
ste/ciągną się szeregiem, w
wyżłobionych przez potoki płynące pod lądolo-
Wszystkie znane języki Świata bada się nie tylko
laśnie aż po 7 przypadków
każdej liczbie - pojedynczej i mnogiej. Poza tym
w wyrazach języków fleksyjnych bardzo często me
ma wyraźnych granic między częściami wyrażają-
cymi ich znaczenia podstawowe, a więc częściami
realnoznaczcniowymi, oraz częściami pełniącymi
funkcje gramatyczne, czyli gramatycznymi. W ję-
zyku polskim części rcalnoznaczeniowe i grama-
tyczne są splecione i częściowo wspólne: nie dają
się oddzielić od siebie. Np. w formie „ręce" (roz-
patrywanej w porównaniu z formą „ręka") zna-
mieniem (cechą) znaczenia podstawowego jest
część wyrazu brzmiąca „ręc-". znamieniem zaś
liczby mnogiej jest połączenie ,,-ce". Znaczy to, że
na głosce „c" zbiegają się i krzyżują obydwa zna-
Pierwsze polskie nazwy można spotkać w dzie-
łach pisarzy starożytnych już w I i II w.: ,.vist a
(Wisła) u rzymskiego pisarza Pliniusza; „Vistula
sków pergaminu, użytego do oprawy rękopisu ła-
cińskiego. Tekst Kazań Iwiflokrzyzkich pochodzi
z przełomu XIII i XIV w. Są w nim archaizmy
(wyrazy i ich formy stare, które wyszły z użycia)
nie spotykane już w późniejszych zabytkach, mię-
dzy innymi „togo", „tomu" (tego, temu), .jeść"
(jest). Do najstarszych tekstów w języku polskim
należą także: Bogurodzica (dwie pierwsze zwrotki
pochodzą z początku XV w.). Kazania gniclnirń-
skit (początek XV w.) oraz Pralurz ftoriaruki
(z końca XIV w.). Pierwsza drukowana książka
101
język polski
tofiiowporratanbitó-Ci ^ńrmctilmmifiir1T
his trrrctr cuw • • -X.<??',(P”'cr ,n^
ottjjo fwcflo wnioRadj' j(JbfpoOnc ibtiwoiiii t>fi
xbftwciic pwwinc nula-ywilhtfcrtt' WW w
B • n- r.bo-.ct nu wm truizm wioifcc wotum ac
Jfrniti frint t)cvlt(jvu .^or cilofc rtn MmKtmlt
gil mnnnlms crtjtj iirOril/cKC vns tnttm ngr m
"Wns-nos autntt imwtnW^,irm wir nimtfcn Oid?
uc romtin muoGibmitifl ^WJoimuc mtttmirc
Qtv nnwowdj nqi naro ma Imbintr ra«
notfj-alc iw wrtitmi na$® «(upc: fahinic ntimi cr
Okres trzeci - śrrdniopolski - od początku
XVI w., i wite od czasu ukazania sit pierwszych
polskich ksiaZek drukowanych, do połowy XVIII
w., czyli do początków okresu oświecenia. W tym
czasie tworzyli: Mikołaj Rej, Piotr Skarga. Jan
Kochanowski i Andrzej Frycz Modrzewski. W tym
też czasie powstała pierwsza gramatyka języka
polskiego, napisana po łacinie i wydana w Kra-
kowie w 1568 r. Autorem jej jest Piotr Slatorius-
,........- w nim najłat-
wiej i najszybciej odbijają się zmiany, jakie zacho-
dzą w społeczeństwie. Jedne wyrazy wychodzą
z użycia ,nne s>t pojawiaj,. Jedne są tworzone, in-
ne zapożyczane z języków obcych. Gdy rozpoczę-
ły się loty kosmiczne, pojawiły .i, takie wy razy jak
„kosmonauta”. . ________- -r . . ‘ .
m •petnosprawny. Nowe wyrazy powstaj,
102
kapitaliści
miach wschodnich. Działo się lak dlatego, U
listów w Polsce. W różnych okresach liczba ich
mało liczną. Aż do połowy XX w. Polska pozo-
stawała krajem słabo uprzemysłowionym. I dla-
tego kapitaliści, mimo że ich rola rosła, nigdy nie
dorównali znaczeniem i wpływami ziemiaństwu
(zobacz: „Ziemianie"). Dodatkowym powodem
ich mniejszego znaczenia był fakt, że właścicielami
największych fabryk i przedsiębiorstw na ziemiach
polskich pod zaborami, a potem w II Rzeczy-
pospolitej (zobacz: „Rzeczpospolita II") byli
Niemcy, Francuzi, Belgowie. Do Polaków nale-
żały mniejsze, a więc i słabsze zakłady. Znaczna
część przemysłu polskiego należała do właścicieli
mieszkających stale w Polsce, ale obcego, naj-
częściej niemieckiego i żydowskiego pochodzenia.
Kapitaliści obcy chętnie zakładali przedsiębiorst-
wa w naszym kraju, ponieważ była tu tama sita
robocza, a ponadto w zaborze rosyjskim przez
wiele lat istniała możliwość łatwego sprzedawania
h, miał wiele złych
Kiedy np. kapitalista fran-
cuski miał trudności finansowe, najpierw ramy a
...» r«,
Kapitaliści jako grupa społeczna położyli nie-
wątpliwe zasługi dla organizacji i rozwoju prze-
mysłu w naszym kraju. Ich rolę społeczną należy
jednak ocenić negatywnie, gdyż w pogoni za jak
największymi zyskami zapominali o potrzebach
ogółu ludności i dla własnych korzyści bezwzględ-
nie wyzyskiwali robotników. Za pracę wyznaczali
bardzo niskie place, wprowadzali 12-.14-. a nawet
|6-godzinny dzień pracy, odmawiali robotnikom
zabezpieczenia na wypadek choroby czy na sta-
rość. Ponieważ kapitaliści dążyli przede wszyst-
kim do osiągnięcia jak największych korzyści, nie
prawie warunków życia ludzi pracy. Ubóstwo
większości narodu nie sprzyjało postępowi w kraju.
Kapitalistów’ i ziemian zaliczamy do klas wyzy-
skujących ludzi pracy. Kres wyzyskowi, a także
. • < „ Pnlo-e nolożyło upań-
flikty,
105
Karpaiy składają się z szeregu równoległych
pasm górskich poprzecinanych kotlinami i doli-
nami rzek. Są one najmłodszymi naszymi górami.
Zawile dzieje geologiczne obszaru, na którym
istnieją Karpaty, przyczyniły się do różnorodności
budowy tych gór. W związku z różnymi rodzajami
skal, które tworzą łańcuchy karpackie występują
odmienne krajobrazy w różnych partiach górskich.
Pewne typy skal ulegają łatwo wietrzeniu, tworzą
więc formy łagodne, faliste lub kopulaste, inne
skały, bardziej odporne, nadają krajobrazowi wy.
sokogórski charakter z ostro wznoszącymi się
wierzchołkami i stromymi zboczami, Spotykumy
KARPATY
z pewnych rodzajów piaskowców. W niektórych
miejscach przez głębokie pęknięcia skorupy ziem-
Karpaty ciasna się lukiem
więc tam wulkany, po których pozostały skały
czady. W polskich Karpatach ze względu na bu-
dowę i na różnice krajobrazów wyróżniono:
Tatry, Podhale, Pieniny. Beskidy (zobacz: „Tatry
i Podhale", „Pieniny", „Beskidy") i Pogórze
w fałdowaniu Karpat. Jednak
zbudowana z mało odpornych
w niektórych miejscach utwory lessowe
pyły naniesione przez wiatry i osadzane w
Heniach _ terenu. Rzeki płynące przez P
dów. Gleby na Po
toteż kraina ta jest
niż obszary górskie
ralne Wzdłuż pa źród,a ">i«-
ramę, wzdłuż Pogórza
Jarosław pX,vłl D'bi“. *««ów.
ma rozwinięty orze *‘ęknoSĆ ' «ych miast
zesnie całych naszych Karpat.
106
klimat
jest Bielsko-Biała (około 120 tysięcy mieszk.fi-
ców w 1975 r.), znane od dawna z przemysłu
włókienniczego, a zwłaszcza bardzo dobrych wy-
robów wełnianych. W Bielsku-Białej produkuje
sit również od 1973 r. nasze małolitrażowe, po-
pularne samochody „fiat I26p".
(np. letnie, zimowe).
Polska leży w strefie umiarkowanych tempera-
tur. Nie ma u nas długotrwałych i silnych mrozów.
i,k w krajach polarnych, ani też lak wielkich
upałów, jak na obszarach leżący ch blisko równika,
średnie temperatury roczne obliczone: z okresu
30 lat, wynoszą od 5"C (w Zakopanem) dój8,5 C
’. i.„a„s W naicieoleiszym mte-
KLIMAT
Klimatem nazywamy stany pogody wy^PW“
na pewnym obszarze w ciągu dłupeg
. ______: „m.lamet kolejności
w obrębie roku. Klimat określamy na
długotrwałych obserwacji pogody (zoba • ..
goda"). Głównymi składnikami khm.«.V.em
peratura powietrza, opady i w“1^-
tycznych pomiarów temperatury obb®**
nie temperatury dobowe, a następni . •
ta..’.™. ta >—
się zwykle średnią temperaturę najcwp
i najzimniejszego miesiąca i ^"^"ości
tur (tak zwaną amplitudę) oraz skU
tamta-o-znaczy - najwyższą
detach, gdzie w najwyższych paro.ch tycn gor
temperatura wynosi od 8" do 12’C. a
około 19'C - W kotlinach podkarpackich i oko-
licach Poznania. Również w styczniu, n.jzimnięj-
naszym mięsiwu, najniższa temperatura śred.
“fLtępuje w Tatrach -6‘C. a najoeplejsra jest
zim. n. wybrzeżu Bałtyku i w zachodniej mnnnej
_ ta- lejnia stycznia wynosi około -l t—
szczególnych dniach w
' . . -30"C. Różnice mięuzy s™....
w roku. Następnie określa się roczną su
dów podaną w milimetrach, która W3\
grubości warstwa wody powstałaby onia.
gdyby nie było spływu, śnieg.
Podaje sit również rodzaj opadów
grad, mżawka) i ich rozWa nhaarze wiatry
Określając panujące na jaktm .utzów,
podaie sie. iakie przeważają kteru
107
klimat
plitudziedużej - klimatem lądowym. W Polscenaj-
mmejsze różnice temperatur rocznych występu,,
na wybrzeżu Bałtyku, gdzie osiągaj, I8’C, a naj-
Md którymi "‘in'nl'15K °P’dy maj, tereny,
. wice ^Z ^M',r7' S''°b0dnie P™P'y™.
Polskk NtXi'?k«CŻ> Ba"ykU n“iny śr0<lk0"'j
Wydajesie od, wy,,*Puj'» w l«ic,
dak wi^. *«- -i™, tani.
1111
klimat
kluby młodzieżowe
KLUBY MŁODZIEŻOWE
że udostępniają one młodzieży lokal na spotkania.
aj, krócej lub dłużej. Wywiera to .pływ
di świata roślinnego i z tym '“„zań,
roli. Okres rozwoju większości naszych
irawnych wiąże się z czasem, gdy średnia
urn dzienna przekracza 5*C. Pory roku
Przynależność do klubu nakłada na uczestnika
się z tych zadań, których się dobrowolnie podjął.
W zamian za to znajduje w klubie kolegów o po-
dobnych zainteresowaniach, może korzystać z do-
brze wyposażonych pracowni i z drogiego sprzętu,
jak: instrumenty muzyczne, kamery filmowe,
W większości klubów młodzieżowych istnieje
samorząd, który zajmuje się planowaniem zajęć
i współgospodarzeniem klubem. Poprzez uczeslni-
czenie w pracach samorządu młodzież przygoto-
a kolej elektryczna poza tym z siecią przewodów
wadzą szyny. Najbardziej rozwinięta sieć kolejowa
jest w województwie katowickim, najmniej - we
wschodniej części Polski oraz w województwie
kieleckim. Oprócz kolei normalnotorowych ist-
nieje w Polsce kolej wąskotorowa (posługująca
się lokomotywami i wagonami o węższym roz-
stawie kół, z węższymi torami). Są to przeważnie
linie podmiejskie. W 1974 r. długość linii kolejo-
wych w Polsce wynosiła 26717 km. zajmowaliśmy
czwarte miejsce w Europie po ZSRR. Francji
i Republice Federalnej Niemiec (RFN).
’ — —s»vvi«ne icaspi
pośpieszne i osobowe) i miejscowe (np
miejskie). Mamy także wagony sypialne,
również sleepingami (czytaj: slipingami),
tym wazony ... ; .. '
. W roisce są Polskie
Koleje Państwowe (PKP),
unLhnml' PKP Si'8aj’ 1842 r' W ,ym 10 roku
uruchomiono p.erwszą kolej na ziemiach polskich,
110
koleje
koleje
na linii Wroclaw-Olawa. Następnym dużym
przedsięwzięciem było zbudowanie Irasy Kolei
Warszawsko. Wiedeńskiej. Budowę pierwszego
odcinka ukończono w 1845 r. Długość linii tej
kolei wynosiła w 1909 r. około 800 km. Po
odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 r
nastąpił szybki rozwój kolejnictwa i przemysłu
kolejowego. W tym właśnie roku w Ostrowcu
Świętokrzyskim rozpoczęto budowę wagonów
kolejowych (dziś Hula im. Marcelego Nowotki)
kłady Przemysłu Metalowego H. Cegielski w Po-
znaniu (zobacz: „Przemysł elektromaszynowy").
Parowozy polskiej konstrukcji cieszyły się wielkim
uznaniem specjalistów na całym świccie. W 1937 r.
polski parowóz pośpieszny typu pm-36 z fabryki
w Chrzanowie nagrodzony został złotym medalem
na Międzynarodowej Wystawie w ParyZu paro.
kmZn!t”od”'''j”1 Pr’dl“’W mnksymalnę 120 140
Dobre tradycje polskich parowozów, elektro-
wozów , „agonów utrzymywane s, do dziś.
h>' » lalach .946-
iSSŻ"""T
sprzętu kolejowego zajmujemy
•wiecie - za USA i RFN na
^^^““"“^jękon-
» Szczecinie. Z kont.^^
Portu samochodowe^ i „„ f P ""
kolej. Pierwsze pociągi kon£ !°' W
koleje
113
kolonie dziecięce
KOLONIE DZIECIĘCE
kowe, których uczestnicy powinni nabrać sił do
koloniach wypoczynkowych trwa przeważnie od
21 do 26 dni, pobyt na koloniach zimowych
dobre wspomnienia o kolonii.
poznania nowych kolegów i zdobycia nowych
przyjaciół. Ogniska, kominki, wieczornice kolo-
są kolonie zdrowotne, na które wyjeżdżają dzieci
chore, kierowane przez lekarzy. Różnią się one
Od kolonii wvnnon>nL.n..—l . . .
chodzeniu na wycieczki, poznawaniu ciekawych
ludzi i ciekawych miejsc, uczeniu się takich rzeczy,
których robienie sprawia przyjemność, a zarazem
jest pożyteczne. Wielu uczestników kolonii w cza-
sie różnorodnych zajęć odkrywa w sobie nowe
zainteresowania i zamiłowania. Ktoś, kto poznał
nową grę sportową, często staje się jej entuzjastą,
ktoś inny dzięki ciekawej wycieczce zaczyna pa-
sjonować się turystyką. Pobyt na kolonii uczy
wia uczestników. Na koloniach zdrowotnych jest
więcej wychowawców i lekarzy „iż na koloniach
nie wyjeżdżają
114
wśród kolegów, pod opieką^htww1^"'’ ““
Komisja Edukacji Narodowej
Jakub Jasiński, Julian Unyn Niemcewicz.
b Pil m <
KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ
w pamięć uczniów różnych wiadomości.
gospodarstw rolnych, warsztatów rzemieślniczych,
wie XVII w. i na początku XVIII w. były w zlej
sytuacji. Większość szkól prowadzili zakonnicy -
jezuici. Głównymi przedmiotami w szkołach
jezuickich były religia i język łaciński, nie uczono
w nich natomiast języka polskiego, dziejów ojczy-
żyli do wyrobienia poprzez naukę szkolną uleg-
łości wobec jednej tylko religii - katolickiej.
Wpajali swym uczniom niechęć do każdej innej
religii i do ludzi o innych poglądach niż ich włas-
kolonie wyjechało 599 tysięcy dziewcząt i chłopi
ców, w 1972 r. prawie 2 razy tyle _ , mllion
tysięcy. » * 19’5 r. - I milion 535 tysięcy.
w XIX w. .......................... out
Markiewicz, wraz z innymi przyjaciółmi dzieci
100 lat temu zgromadził pewną sumę pieniędzy,
za które urządzono kolonie dla najbiedniejszych
uczniów z Warszawy. W 1882 r. doktor Markie-
w którym działali między innymi: znany pisarz
słało na kolonie ponad 2800 dzieci z najuboższych
rodzin. W Polsce Ludowej kolonie stały się po-
wszechne dzięki temu, że pieniądze na nic po-
chodzą z kasy państwowej i z zakładów pracy,
polskie. Ta część szlachty, która uczyła się i ukoń-
czyła szkoły jezuickie, mało wiedziała o (wiecie,
była nietolerancyjna. I między innymi dlatego żle
rządziła Polską.
Byli jednak w naszym kraju i światli ludzie,
któtzy chcieli ten stan rzeczy zmienić. Pierwsze
próby zmian podjął zakon pijarów, który także
przedstawiciel tego
zakonu, Stanisław Konarski, założył w Warsza-
wie w 1740 r. Collegium Nobilium (czytaj: ko-
legium nobilium), nowoczesną szkolę dla mło-
dzieży szlacheckiej, w której uczono nauk przy-
rodniczych, prawa, języków europejskich i historii
ojczystej. Wpajano też młodzieży miłość do krąju.
Kadetów lub Szkolę Rycerska. Była to także
poprzedziło największą w Polsce do XVIII w.
reformę (odnowę, zmianę) szkolnictwa. Reformę
Pracę nad uzdrowieniem oświaty podjęła po-
wołana przez sejm w 1773 r. Komisja Edukacji
Narodowej. Był to pierwszy w Europie urząd
kraju, pierwsze ministerstwo oświaty. Wybrane
ctwem króla.
Komisja Edukacji Narodowej powołała Towa-
rzystwo do Ksiąg Elementarnych, w którym opra-
cowano plany reformy, programy nauczania dla
szkól różnego szczebla i podręczniki. Na czele
Towarzystwa stali: Ignacy Potocki i Grzegorz
komunikacja miejska
kościół łacina. W szkołach zreformowanych wy-
gotowaniem nowych podręczników: elementarza
dla najniższych szkól - parafialnych, podręczni-
ków przyrody, algebry, gramatyki, fizyki, a także
wego człowieka i świadomego obywatela. Pod-
i uczeni: Jan Śniadecki, Onufry Kopczyński,
i litewską. Na czele prowincji koronnej stal uni-
w Wilnie. Podlegały im szkoły wydziałowe, tym
zaś szkoły podwydzialowc i parafialne. Szkoły
ziom nauczania w szkołach niższych.
Dobra praca nowych szkół zależała od dobrych
nauczycieli i wysokiego poziomu uniwersytetów
tów. W Krakowie pracował nad tym Hugo Kolłą-
Komisja Edukacji Narodowej działała do 1794 r.
Kres jej pracy położyły rozbiory Polski. Komisja
narodu polskiego. Dzięki jej działaniu w ciągu
KOMUNIKACJA MIEJSKA
Nowoczesne, duże miasto, np. Warszawa,
Wrocław czy Gdańsk, rozciąga się na przestrzeni
wielu kilometrów. Z centrum miasta do jego gra-
nic jest czasem kilkadziesiąt kilometrów. Miasta
nasze coraz bardziej rozrastają się, łączą z przed-
mieściami i miejscowościami przyległymi w jedną
calosc. Im większe miasto, tym ważniejsza dla
wgo mieszkańców jest komunikacja (zobacz-
„Gospodarka miejska").
Komunikacją miejską nazywamy przewożenie
ludzi i ładunków różnymi środkami transportu,
np. autobusami, tramwajami, trolejbusami, tak-
sówkami w obrębie miasta.
XT , innc miasl“ tramwaje
wX 2 1 2 « sobą
wozow. Można je spotkać w Katowicach Kr,
kowie, Gdańsku, Wrocławiu i PoX“ W S
dwtZowe X“XrU'ObUSy Pr“8“b°W''
1 ""> - ™-
komunikacja miejska
117
KONSTYTUCJA
robotnicy, chłopi, rzemieślnicy i inteligencja-
PRL jest państwem socjalistycznym, w którym
szczególną rolę odgrywają robotnicy. Wytwa-
rzają oni Większość dóbr zaspokajających co-
dzienne potrzeby całego społeczeństwa i służących
rozwojowi całej gospodarki narodowej. Partia
klasy robotniczej, Polska Zjednoczona Partia Ro-
botnicza (PZPR), jest partią rządzącą w PRL
inna ustawa nie może być z nią sprzeczna. Dlatego
też konstytucją nazywa się ustawą zasadniczą.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
(PRL), uchwalona 22 lipca 1952 r. przez Sejm
Ustawodawczy, postanawia, że kraj nasz jest
określamy takie państwo, na czele którego stoi
określony czas władze. Republiki bywają różne.
tego ustroju socjalistycznego, czyli takiego, w któ-
rym każdy człowiek będzie miał jednakowe moż-
liwości rozwijania swoich zdolności i zaspokaja-
nia swoich potrzeb, a podstawą do oceny każ-
Robotnicza"). Dążenia robotników i program
PZPR popierają chłopi i inteligencja, gdyż
urzeczywistnienie tego programujest korzystne dla
wszystkich ludzi pracy. Chłopi odgrywają decydu-
jącą rolę w rolnictwie, które żywi kraj. Inteligen-
118
Przedstawiciele ludu pracującego, sprawujący
w jego imieniu władzę w PRL, to posłowie na
Sejm, który jest władzą najwyższą, i „dni rld
W PRL buty, kopalnie, fabryki, koleje i inne
środki transportu, przedsiębiorstwa handlowe.
„Pieniądz").
Jest prawem, obowiązkiem I sprawą honom kalde-
go obywatela.
PRL jest państwem miłującym pokój. Współ-
pracuje i żyje w braterskiej przyjaźni z ZSRR
i innymi państwami, w których rządzą ludzie
pracy i z narodami miłującymi pokój.
Tak określa naszą ojczyznę Konstytucja PRL.
Konstytucja 3 maja
nicy i chłopi. Jednym z ważniejszych zadań władzy
ludowej było przygotowanie i uchwalenie nowej
konstytucji. Wybrany przez naród w 1947 r. Sejm
Ustawodawczy powołał Komisję Konstytucyjną,
na czele której stal ówczesny Prezydent Polski,
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Obowiązuje
kilka poprawek. Bardzo ważne poprawki do Kon-
stytucji uchwalił Sejm VI kadencji w dniu 10 lu-
tego 1976 r. Jedna z nich określa Polskę jako
państwo socjalistyczne.
KONSTYTUCJA 3 MAJA
W XVIII w. Polska była państwem słabym, za-
zorganizowane i w jaki sposób odpowiadają one
przed ludem pracującym.
Poniatowskiego (1764-1795), trwała trudna praca
wej"). Wprowadzenie reform (zmian, ulepszeń)
w gminach, miastach i województwach odgrywają
Jednakże przybywało ludzi mądrych, wychowa-
skich tradycji narodu polskiego - Warszawa.
O postanowieniach konstytucji dotyczących
Sejmu. Rady Ministrów, Rady Państwa, rad na-
rodowych, obywateli i wyborów do władz ptsze-
Picrwszą konstytucją państwa polskiego była
uchwalona w 1791 r. Konstytucja 3 maja. Drugą -
konstytucja nadana przez Napoleona Księstwu
Warszawskiemu w 1807 r. Ogłaszała ona równość
wszystkich obywateli wobec prawa i zniosła pod-
daństwo chłopów (zobacz: „Społeczeństwo w Pol-
sce feudalnej"). Pierwszą konstytucję w niepod-
ległej Polsce ustanowiono 17 marca 1921 r.
Utrwalała ona rządy kapitalistów i obszarników,
ale równocześnie przyznawała obywatelom znacz-
ne uprawnienia. Od daty uchwalenia nazwana
została marcową. W 1935 r. konstytucja marco-
wa została zastąpiona konstytucją kwietniową,
ograniczającą prawa sejmu i prawa obywateli.
Z chwilą wyzwolenia kraju spod okupacji httle-
119
Społród posłów postępowych najbardziej czynni
byli ludzie skupieni wokół Hugona Kołłątaja. Na
3 maja zniosła różnic, pomiędzy Koron, i Litw',’
Władze ustawodawca »a: .
, ““ ..Rzeczpospolita
^aCh““ > ' "W*™ w^wy magnatów.
W sejmie obok szlachty mieli zasiadać także przed-
państwem po-
(wolna elekciel cm T '°no królów
a on£k . ' k0"“>"“'j« zapowiada-
ła opiekę ze ltronv naA.iw-
120
Niestety, część magnatów nie pogodziła się ze
swoją klęską i interes własny przedkładała nad
dosyć sil, aby walczyć z większością oświeconych
sji. W 1792 r.
Chociaż postanowienia Konstytucji 3 maja zo-
ogromne. Konstytucja ukazała, że Polacy potrafią
wodu nieumiejętności rządzenia, ale na skutek
grabieżczej polityki sąsiadów i zdrady części moż-
nych. Konstytucja obudziła w narodzie polskim
stwem (pierwszą była konstytucja amerykańska).
dem Polski w i
KOŚCIOŁY I WYZNANIA
widzimy ludzi zdążających do kościoła. Jedni idą
tam, by brać udział w nabożeństwie, inni, by kogoś
spotkać lub posłuchać muzyki organowej. Tych
doły, do których zdążają ludzie religijni, należą
do różnych wyznań lub religii. Obok katolickich,
których jest w Polsce najwięcej, są kościoły prawo-
i inne. Każdy człowiek religijny jest członkiem
jak np. wschód słońca i zapadanie nocy, burze,
deszcze, wylewy rzek, pożary, choroby. Dopatry-
wali się więc przyczyn tych zjawisk w istnieniu
potężnych sił i istot niezależnych od przyrody -
przychylność, ludzie oddawali owym silom cześć,
składali im ofiary, budowali świątynie itd. W róż-
nych częściach świata i w różnych okresach po-
wstały rozmaite religie, czyli zespoły wierzeń do-
tyczących świata, ludzkości, człowieka, zwrąza-
Liczba religii, jakie istnieją obecnie na łwteod
jest bardzo duża. Niektóre z nich są wielkie, gdyż
wyznaje je po kilkaset milionów ludzi, inne są
_______ ... . • . .-i—no ktłka
kościoły i wyznania
Katolicyzm nazywa się rzymskim dlatego, że
, Rzymie, stolicy Włoch, rezyduje najwyższy
121
kościoły i wyznania
zentantów wszystkich kościołów na zebraniach
swoimi urzędami (kurią rzymską) rezyduje w wy-
rnatcńkic, ale samodzielne państewko pozostające
je funkcje dożywotnio, choć były przypadki re-
zygnowania z tego stanowiska i wybierania na-
stojnicy kościelni zwani kardynałami. Taki zwy-
go cesarze lub królowie największych państw euro-
nizacyjną kościoła prawosławnego jest parafia,
zarządzana przez popa. Popi podlegają swoim
składa się z wielu parafii. Duchowni niższych
stopni (popi) są żonaci, natomiast biskupi i za-
Trzeci wielki odłam chrześcijaństwa nazywamy
ogólnie protestantyzmem. Jego powstanie wiąże
się z reformacją - ruchem spoleczno-religijnym w
XVI w., dążącym do wprowadzenia zmian (reform)
w kościele katolickim - oraz z nazwiskami Marcina
wielu odrębnych grup wyznaniowych. Grup tych
tak zwanych kongregacji i i
biskupi, którzy są niżsi rangą od kardynałów.
Wszyscy kardynałowie i biskupi z papieżem na
spoczywa zarząd całego kościoła katolickiego.
(watykański II) obradował w Rzymie w latach
1963-1965.
Kościół prawosławny ma najwięcej wyznawców
Stolicę, ale pozostają z sobą w łączności. Jedną ze
stolic prawosławia jest Warszawa. Najważniejsze
tantyzmu jest anglikanizm. który jest kościołem
ograniczonym do Wielkiej Brytanii i niektórych
dawnych kolonii angielskich. Podstawową komór-
duchownych, noszących nazwę pastorów, jest
nauczanie religii (wygłaszanie kazań) i przewod-
mowo we wspólnych modlitwach. Niektóre koś-
a®{yPK>tcslanckie mają swoich biskupów.inne nie.
Do Polskr chrześcijaństwo zostało wprowadzo-
ne w formie katolicyzmu w 968 r„ to jest w 2 lata
po przyjęciu chrztu przez Mieszka I. Ośrodkiem
katohcyzmu było Gniezno, uznane w 1136 r.
polskich “ m'tro'>oli’ biskupów
Obok parafii katolickich dosyi wcześnie orga-
"Kowano w Polsce parafie prawosławne, zwlasz-
™ » dzielnicach wschodnich, a od połowy
* do Polski ludności żydowskiej (od czasów
122
Kazimierza Wielkiego) znalazła się w naszym
nigdy nie była duża (obecnie kilka tysięcy osób,
głównie w województwie białostockim).
Spośiód wszystkich wyznań w naszym kraju
najliczniejszym był i jest do dziś katolicyzm rzyra-
udziału w czynnościach i obrzędach religijnych,
krajach Europy, nasila się w PRL w ostatnim
okresie proces odchodzenia ludzi od religii.
Miedzy innymi rozwój nauki, która wyjaśnia
kościół za tajem-
do celów godzących w interesy państwa.
kraju, podległa papieżowi i jego organom, zwłasz-
cza kurii rzymskiej.
Stworzono u nas dogodne warunki dla dzia-
łalności i rozwoju kościoła katolickiego. Biskupi
odbywają. Nauczanie religii organizowane jest
nie tylko w kościołach i kaplicach, ale i w punk-
tach katechetycznych, pozostających pod zarzą-
zakonnicy. .
Obok kościoła katolickiego istnieje w PRL. oko-
laKlini samymi upiaw.......... ____
znaniowymi w Polsce zajmujesięUrząd doSpra
Wyznań, utworzony w 1950 r.
KOTLINY PODKARPACKIE
s wyżynami poluoniowsj *
obniżeń podgórskich. Całą wschodnią część oom-
kotliny podkarpackie
a na zachodzie - niewielka Kotlina Oświęcimska.
Obie kotliny łączy przewężenie pod Krakowem,
zwane Bramą Krakowską.
Wisła płynie wzdłuż brzegów Wyżyny Mało-
polskiej (zobacz: „Ukształtowanie powierzchni
kraju"). Liczne jej dopływy karpackie, bogate
w wodę, niosą znaczne ilości żwiru i piasku i osa-
dzają je przy wypłynięciu na teren nizinny. Toteż
koryto Wisły jest spychane ku północy. Zasypy-
wanie Kotliny Sandomierskiej materiałami na-
noszonymi przez wody karpackie trwało od ustą-
pienia lądolodu. Nagromadziło się więc tu dużo
nieurodzajnych osadów. Na piaskach przetrwały
pozostałości dawnych puszcz: Nicpolomicka -
nad Wisłą w pobliżu Krakowa, Sandomierska -
w widiach Wisły i Sanu, oraz Solska - ciągnąca
Się wzdłuż krawędzi Wyżyny Lubelskiej. Obszary
wyżej położone na między rzeczach oraz w połud-
niowej części kotliny mają gleby urodzajniejsze
i są krainami rolniczymi. Największym bogactwem
Kotliny Sandomierskiej są wielkie złoża siarki
odkryte w 1953 r. Dzięki nim w okolicy Tarno-
Ponieważ siarka jest surowcem chemicznym,
odkrycie bogatych złóż w Kotlinie Sandomierskiej
wpłynęło na rozwój tego przemysłu, a zwłaszcza
produkcji kwasu siarkowego. W samej kotlinie
niewiele jest miast. Coraz bardziej rozbudowują
Się: Mielec nad Wisloką. głównie w związku z roz-
wojem przemysłu sprzętu komunikacyjnego, oraz
Stalowa Wola nad Sanem, gdzie znajduje się
wielka hula suli. Większe miasta - Tarnów i Rze-
kółka rolnicze
skiej i Pogórza Karpackiego.
górzcm Karpackim a Wyżyną Śląską. Przez Środek
kotliny płynie Wisła. Początkowy jej bieg ma
kierunek z południa na północ, następnie - kolo
jej dopływy karpackie, a zwłaszcza Sola i Skawa,
usypują stożki napływowe
okupacji hitlerowsk
(1975 r ). Od 1950 r. do
KÓŁKA ROLNICZE
Ponad 100 lat temu, .
124
kółka rolnicze
Kółek Rolniczych.
należytcgo wykorzystania maszyny i właściwego
jej konserwowania. Pieniądze, które wpływają
organizują dla polepszenia sobie życia i ułatwienia
pracy Kola Gospodyń Wiejskich (KGW), które
w idealnych gospodarstw (zobacz: „Gospodarstwa
rolne").
cia i inne. Bardzo duże zasługi mają KGW w upo-
co dobre i nowoczesne dziS, może byt
musi się szybko przygotować, między innymi po-
lek ziemi niczyjej, której właściciel zmarl albo
wyjechał do miasta i przestał troszczyć się o pole.
Członkowie kółek rolniczych takie ziemie wspól-
instruktorzy rolni przeprowadzają więc w kółkach
125
książka
książka
zapewniony |OSt wolny dostęp do półek z' książka™
KSIĄŻKA
Inalylui Wydawniczy
Państwowy Instytut
Wydawniczy
czytelników. Historyk kultury polskiej, Aleksander
Bruckner, tak o tym pisze: ...Nawykał naród
szlachecki i ludek miejski, szczególnie kobiety, do
i okaz; Oni Oświaty Książki Prasy 9
k, na których pisano 6 tysięcy'la1Ie'm“
Azji, w dorzeczach Tygrysu i Eufratu. Ważny
okres w rozwoju książki zapoczątkowało wpro-
wadzenie. mniej więcej 5 tysięcy |al temu.
Którego paski sklejano w długie wstęgi i zwijano.
. ani gliniane tabliczki, ani zwoje papinJS<ił
me przypominały wyglądem obecnej książki Do.
P*ro wynalazek pergaminu (odpowiednio wyprą-
U. t d0k0""> okfo MM
bH tómu. upodobnił ktiążkę do tej, którą znamy
chowanych dokumentów wynika, że były iuż na
PewnowK.w.ezy.iokoło^ł^^lł:
-ieu;„„;hXdXr^nowych kanek'
kiem. de«ezkami Tak. Z.
•ię kodeksem, a powiedz™’ ' nazywa
do deski" twch^U- i k "Przeczytać od deski
“ były oczywiście p^ep „T
w nich powieści ani S ‘ ' T*,!
P«wne. a także modlitw^ jJS ' o”'’
>“ Książki - bardzo " J *'’"''PKrW’
przeważnie wla,nośc,a . . ' 1 dro8le - były
lub książąt. ’ ducho“"ń»wa, królów
wraz z powstaniem w I36ą , .v . ..
kowskiej pojawili si« w Pol.~ """ Kra’
ksiąg-żacy krakowscy w t™ n°W‘ odbiorc>
"-<*• praw. pi„wszy; nmT,oku kr61
• morzy przepisywali
i wypożyczali studentom potrzebne im do nauki
teksty, a także powstał pierwszy księgozbiór uni-
wersytecki (zobacz: „Biblioteki"). W tym też
czasie zaczęli się pojawiać pierwsi handlarze węd-
rowni, sprzedający rękopiśmienne modlitwy i pieś-
ni na jarmarkach i odpustach. Ale dopiero upo-
wszechnienie się w Europie papieru i druku ułat-
wiło produkcję książek i obniżyło ich koszty.
Wynalazek Jana Gutenberga przywędrował do
Polski mniej więcej po 30 latach (zobacz:
„Druk"). Wtedy to właśnie, około 1473 r, zaczęli
osiedlać się w Polsce przybyli z Niemiec mistrzo-
wie drukarscy, których szczególnie przyciągał Kra-
ków - ówczesna stolica Polski, i istniejąca w niej
sławna Akademia Krakowska. Tam leż najczęściej
zakładali oni swe warsztaty.
Pierwszą książką drukowaną w Polsce był ła-
ciński kalendarz astronomiczny na rok 1474,
wykonany prawdopodobnie przez drukarza Kas-
pra Straubego. Pierwszą książką w języku pol-
skim był modlitewnik Raj duszny Biernata z Lub-
lina, wydrukowany w Krakowie w 1513 r. przez
drukarza Floriana Unglera. Najstarsze druki,
zwane inkunabułami, „podrabiały" jakby formę
rękopisu. Druk naśladował pismo ręczne, a wszel-
kie ozdoby, takie jak ilustracje, nagłówki rozdzia-
łów lub inicjały (pierwsze litery na stronic), wy-
konywane były ręcznie. Dopiero z biegiem czasu
książka zaczęła odchodzić od wzorów rękopisu.
w XVI w„ kiedy nastąpiła w Polsce epoka
wielkiego rozwoju kultury, literatury i sztuki,
zwana odrodzeniem, produkcja książek bardzo
wzrosła. Coraz częściej pojawiały się książki dru-
kowane w języku polskim, a wśród nich dzieła
Wielkich pisarzy tej epoki - Jana Kochanowskiego
i Mikołaja Reja (zobacz: „Literatura"). Zdobyła
sobie także książka w tym czasie wielu nowych
i znana nam do dziś plaga nieoddawania książek.
Toteż właściciele zabezpieczali się przed „księgo-
lapami" zaopatrując książki w takie napisy: Kto
tę ksiątkę wkradnie. temu ręka odpadnie, a kto
schowa pod futro, lego obwieszą jutro.
Na rozwój książek w Polsce miał także wpływ
rozwój nauki i odkryć geograficznych. On to
spowodował pojawienie się nowego rodzaju wy-
treści i formy książki,przyniósł XVIII w., wy-
naleziono bowiem nowe sposoby ilustrowania
książek (zobacz: „Grafika"), nowe farby drukar-
skie. nowe rodzaje pięknego papieru. Z polskich
w Warszawie Michał Groll i Mitzler de Kolof
Ale prawdziwą rewolucję w rozwoju książki przy-
niósł wiek XIX. wiek narodzin współczesnego
przemysłu i wielu wynalazków technicznych. Wy-
nek-oraz maszynę rotacyjną, pozwalającą na
szybki druk, zaś przy drukowaniu ilustracji wy-
korzystano wynalazek fotografii. Rozszerzyła
się leż działalność firm księgarskich. Książka stal,
się orężem w walce o polskość, w walce przeciwko
usiłowaniom zaborców, aby Polacy zapomnieli
swój język i mowę. W tym samym stuleciu uka-
zały się pierwsze polskie książki i czasopisma dla
dzieci (zobacz: „Prasa").
Po zakończeniu I wojny światowej i odrodzeniu
państwa polskiego (po 1918 r.) obok starych firm
Państwowe Wydawnictwo
..Wiedza Powszechna"
p
I
w
Wydawnictwa Szkolne
kuchnia polska
Wydawnictwo „Slask"
W
nie stanowił bogaty zestaw deserów, napojów
i przypraw.
ka oraz jego przetworów. Ubogi jest też zestaw
Spożywali także mleko słodkie i kwaśne. Urozmai-
Najlepiej odżywiało się bogate zicmiaństwo. Jada-
rzadko jeszcze spotykamy się z fałszywym pogltł-
129
umany zestawu potraw, ale i takiego ich przygoto-
wania. żeby nie zabierało ono człowiekowi zbyt
wiele czasu. We współczesnej rodzinie przygotowa-
nie posiłków, to znaczy robienie zakupów, goto-
wanie i czynności porządkowe, zajmują dziennie
około 5 godzin. To stanowczo za dużo! Dlatego
też handel musi troszczyć się o to, aby robienie
zakupów było coraz mniej kłopotliwe, rozszerzać
sprzedaż na zamówienie telefoniczne z dostawą do
domu itd. Przemysł spoży wczy przygołow uje coraz
wiącej i w większych ilościach golowych duli albo
tak zwanych półproduktów, czyli potraw częścio-
wo przygotowanych, które wystarczy tylko ugoto-
wać lub podgrzać. Powalają teł nowe urządzenia
techniczne, które wyręczają człowieka w pracach
kuchennych: maszyny do siekania i obierania
warzyw, maszyny do zmywania, roboty kuchenne,
rożny elektryczne i gazowe itd.
130
kultura kultura
prawdzie nie zostało stworzone w naszym kraju
Słowo „kultura" ma wiele znaczeń. Mówi u, O ludziach, że są kulturalni, mając na myśli ich sposób bycia: uprzejmość, życzliwość dla innych, przestrzeganie powszechnie przyjętych zasad po- stępowania, zwyczajów, form grzecznościowych. Za kulturalnych uważa się także ludzi, którzy in- teresują się otaczającym światem: dużo czytają, chodzą do kina, teatru, na odczyty, swój wypoczy- nek łączą z zajęciami kształcącymi. Bardzo czę- sto mówi się o kimś wykształconym, Ic jest czlo- •le tak się u nas przyjęło, źc przez nas. Polaków. uważane jest za własne, np. niektóre narzędzia pracy, zwyczaje, spolszczone słowa obcego pocho- Naród polski wywodzi się ze słowiańskich ple- mion. Również u słowiańskich plemion wywodzą j się narody: bułgarski, czeski, rosyjski, słowacki 5 i kilka innych. Dlatego też w polskiej kulturze znaj- dujemy wiele podobieństw do kultur tych naro- I dów. Są one widoczne przede wszystkim w języ- kach i zwyczajach.
Łączenie słowa „kultura" z człowiekiem ma głę- boki sens. Kulturę tworzą bowiem tylko ludzie żyjący w społeczeństwie. Kultura - w najszerszym i najogólniejszym lego słowa znaczeniu - to jest to wszystko, co stworzy- li ludzie współpracując ze sobą i wzajemnie na sic- bie oddziałując. Do kultury zaliczamy umiejętność wykonywania różnych prac i narzędzia pracy, któ- re rozprzestrzeniły się po święcie, oraz liczne przed- mioty codziennego użytku. Do kultury należą tak- że języki i różne sposoby porozumiewania się ludzi ze sobą, np. pismo. Częścią kultury są oby- sady postępowania obowiązujące w dużych gru- pach, poglądy powszechnie uznane za słuszne czy prawdziwe, religie, prawa, instytucje i organizacje, które tworzą ludzie. Częścią kultury jest nauka rzeźba, grafika, muzyka) oraz dzieła stworzone przez uczonych i artystów. Cały utrwalony, gro- madzony przez wieki i stale wzbogacany dorobek myśli, pracy twórczej i talentu ludzkiego określa- my jednym słowem - kultura. Z dorobku tego wszyscy korzystamy i wszyscy go wzbogacamy. Ucząc się, pracując, utrzymując kontakty z innymi ludźmi przyczyniamy się do powstawania nowych zwyczajów, nowych poglądów, nowych zasad po- stępowania, nowych dziel sztuki i przedmiotów codziennego użytku, które kiedyś - być może - zostaną rozpowszechnione i zaliczone do zdoby- czy kulturalnych naszej epoki. Różne społeczności ludzkie, różne narody żyły i żyją w innych warunkach. Odmienność ich dzie- jów sprawia, że różnią się od siebie pod względem kulturowym. Dlatego mówimy o kulturze polskiej, francuskiej, rosyjskiej itd. Kultura polska to jest to wszystko, co nas. jako Polaków łączy, a więc: język, którym mówimy, dzieje naszego narodu i jego tradycje - odmienne od dziejów i tradycji innych narodów, zwyczaje rozpowszechnione w naszym kraju. Do kultury polskiej zaliczamy również to, co nas zbliża do innych, co stanowi nasz wkład do kultury ludzkoś- ci. np. odkrycia i osiągnięcia polskich uczonych. W skład kultury polskiej wchodzi także to, co Podstawą naszej kultury narodowej, wspólnej dla wszystkich Polaków - niezależnie od ich za- j społecznej, zawodu, miejsca urodzenia - stała się dawna, prapolska kultura ludowa. Część jej boga- tego dorobku, pochodzącego z czasów, gdy nie istniało jeszcze państwo polskie i z okresów póź- niejszych. przetrwała do dziś i uważana jest za symbol polskości. Takim symbolem jest np. cały folklor polski, czyli twórczość ludowa, do której (zobacz: „Społeczeństwo w Polsce feudalnej”). I Ludzie każdego stanu inaczej żyli i pracowali, inne wychowywali swoje dzieci, inne były ich ulubione rozrywki. Toteż mówimy, że stany różniły się od siebie kulturowo. Najbardziej wykształcony był stan duchowny. Księża i zakonnicy przybyli do Polski na początku istnienia naszego państwa. Przynieśli oni z państw zachodnich wiele zwycza- jów, umiejętności, przedmiotów, które przeniknę- ły do naszej kultury. Dzięki kościołowi upowszech- ! nila się w Polsce umiejętność czytania i pisania. Ale w czasach późniejszych, gdy kościół stal się po- ' siadaczem majątków ziemskich i zdobył duże zna- czenie w państwie, hamował rozwój kultury. Księ- ża głosili, że człowiek, jako istota niedoskonała, nie ma prawa naruszać ustalonego przez Boga porządku. Najbardziej światli ludzie nie godzili się z tym. Tym bardziej że odkrycia uczonych wy- jaśniały wiele spiaw- uznanych przez kościół za tajemnice nie do poznania, a obserwacje poczynio- ne przez podróżników zmieniały obraz świata. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, w XV w. nastąpił rozkwit kultury. Zaś w XVI w. ' w całej Europie wybuchł bunt przeciw kościołowi katolickiemu. Powstały wtedy nowe wyznania. (zobacz: „Kościoły i wyznania"). Byl to okres re- I formacji. Wielu wybitnych myślicieli występują- cych przeciw kościołowi i prześladowanych
131
kultura
132
kultura fizyczna
KULTURA FIZYCZNA
Kultura fizyczna jest częścią ogólnej kultury
społeczeństwa (zobacz: „Kultura”) i obejmuje wy-
chowanie fizyczne, sport i rekreacje (wypoczynek)
poprzez ruch.
warzyszyly ludziom od bardzo dawna, zmiemaly
się i rozwijały wraz z rozwojem społeczeństw.
Z dokumentów historycznych wiemy wiele np.
o wysokim poziomie kultury fizycznej starożyt-
nych Greków i Rzymian przed 2 tysiącami lal.
Pierwsza wzmianka o zawodach sportowych
w Polsce pochodzi z 1286 r. Odbyły się wtedy
w Świdnicy zawody w strzelaniu do kura. Ale duże
datuje się dopiero od XVI w., czyli od ponad
400 lal. Wybitni Polacy lego okresu, jak np. pisa-
rze: Andrzej Frycz Modrzewski, Łukasz Gór-
nicki, Mikołaj Rej. Jan Kochanowski, i lekarze:
Sebastian Petrycy, Wojciech Oczko - w swotch
rozprawach zwracali uwagę na konieczność roz-
woju fizycznego narodu. W XVIII w. Komisja
Edukacji Narodowej (zobacz: „Komisja Edukacji
133
kultura fizyczna
Po odzyskaniu niepodległości, czyli po 1918 r..
mitel Olimpijski"), i
u.a.cgo, ze ówczesne władze państwowe nie przy,
znawały odpowiednich funduszów n. rozwój kul-
"im fizycznego, W lalach 1919-1925 powstały
l«ne ogólnopolskie związki sportowe. Pierwszym
był Polski Związek Lekkiej Atletyki. W 1927 r.
, , .....'.....'"'"•ama nzycznego. prze-
" mi?^zynarodowe sukcesy (zobacz-
„Olimpijczycy polscy"). ’' a‘
134
135
137
...Aa
lekarze
140
lekarze
Krwawią (ul, 1910)
Wiemy o wspaniałych osiągnięciach medycyny,
dzięki którym uleczalne stają się choroby powo-
Od niedawna np. stało się możliwe zastępowanie
schorzałych organów lub ich fragmentów zdro-
wymi. Są to narządy pobierane od ludzi, np. przy
przeszczepach nerek (pierwszy tego typu zabieg
wykonał w Polsce słynny chirurg, profesor Jan
Nielubowicz, ur. w 1915 r.). Wykonuje się je także
i tworzyw sztucznych, np. zastawki serca, naczy-
nia krwionośne. Wielką pomocą w chirurgii serca
jest zastosowanie sztucznego płuco-serca. Aparat
ten. włączany do krwiobiegu pacjenta, zastępuje
czasowo pracę serca i płuc, co umożliwia doko-
nanie operacji na otwartym sercu. Poważne po-
«ępy osiągnięto w chirurgii dzięki stosowa-
niu niskich temperatur. Chirurdzy odkryli, '
w pewnych wypadkach głębokim i szybkim za-
mrażaniem można zniszczyć chore tkanki lepiej
niż usunąć jc tradycyjnym nożem. Stosowanie
w medycynie kriogeniki (techniki wytwarzania
i utrzymywania bardzo niskich temperatur) to
zdobycz ostatniego dziesięciolecia. Powszechnie
znane stało się także - do niedawna niemożliwe -
przyszywanie kończyn.
Przeciętny Polak zgłasza się do lekarza nieco
więcej niż 7 razy w roku. Naturalnie statystycz-
141
literatura
nyrni obliczeniami objęto zarówno tych, którzy
służby zdrowia unikają, jak i tych, którzy i byle
głupstwem śpieszą do lekarza. „T oznacza prze-
ciętna liczbc wiz?'- Nad zdrowiem Polaków czuwa
prawie 60 tysięcy lekarzy i około 130 tysięcy pie-
lęgniarek. Lekarzom pomagają różni specjaliści:
laboranci, wykonujący analizy lekarskie, biolo-
gowie, chemicy, fizycy, psychologowie, inżynie-
w XII
Uczono ich języka łacińskiego, którym poslugi-
LITERATURA
szlachly. chłopów i duchowieństwa. Najwięk-
mmi lyiao rc wypowrcozi i teksty,
które przedstawiają (wiat i ludzi w szczególny,
odkrywczy sposób, a jednocześnie wywołują wzru-
szenie i budzą zainteresowanie czytelników.
W najdawniejszych czasach istniała tylko lite-
ratura mówiona. Jej twórcy wędrowali do osad,
wiosek i grodów, tam ipiewali ludziom pieśni,
opowiadali historie o bohaterach i baśnie. Odkąd
ukształtowało się pismo, a zwłaszcza wynaleziono
druk (XV w.), literatura docierała do ludzi za po-
średnictwem książek i czasopism, obecnie także
dzięki audycjom radiowym i telewizyjnym.
Literatura polska istniała od utworzenia pań-
stwa polskiego, a nawet wcześniej - przed zjed-
noczeniem plemion lechickich. Początkowo była
nowski (1530-1584), piewca uroków życia wiej-
Frycz Modrzewski (1503-1572).
Dużą rolę odegrali poeci epoki stanislawow-
Polski byl Stanisław August Poniatowski. Ignacy
Wybitnymi poetami tego okresu byli np. Stani-
sław Trembecki (prawdopodobnie 1739-1812),
autor bajek, i Franciszek Karpiński (1741-1825),
oynczych ludzi interesowała pisarzy tej epoki
zwłaszcza sprawa naprawy Rzcczypospolilcj i po-
wstrzymani. jej upadku. Temu celowi służyły
pisma Stanisława Staszica (1755-1826) i Hugona
KoR,uM (I75O-I8I2j . Kon«y^cji
Wiek XIX zapoczątkował wspaniały rozwój
łcratury poi,k,ej. w pierw„cJ polowie
LZicz na,i Pilar2c: Adam Mic-
IM9Akksa~dMV‘liU“ SI°WaCki <1809-
Aleksander Fredro H701_isiz>
kicwicz pozostał ^oZdSA”n"tniCPOd'CsloS,:l' Mic'
142
literatura
ską wzbogacił również Słowacki. Piękne utwory
wyrażał przekonanie, że Polska może odzyskać
wolność dzięki walce ludu. Był autorem
Codziennymi
Me, Ślubach panieńskich, Panu Jowlalsklm i in-
czaństwa. Wyśmiewał różne cechy swoich boha-
terów, np. kłótliwość, chciwość i pychę. Wielkim
Norwid.
W drugiej połowic XIX w. literatura polska
Orzcszkown (1841-1910). Bolesław Prus (1847-
Głowacki), Henryk Sienkiewicz (1846-1916).
i egoizm szlachty, dbającej tylko o własne majątki.
Jednocześnie wzywali do działania celem popra-
wienia tej sytuacji, przedstawiali bohaterów z całą
ofiarnością podejmujących pracę dla zapewnienia
dobrobytu społeczeństwa i zachowania polskości.
Opisywali też przeszłość Polski, budząc w ten
sposob uczucia patriotyczne (Sienkiewicz - Try~
'kich, pozbawionych opieki i możliwości uczenia
skiej na przełomie XIX i XX w. zalicza się dzieła
Stanisława Wyspiańskiego (1869-1907), Stefana
Żeromskiego (1864-1925), Jana Kasprowicza
(1860-1926) i Władysława Reymonta (1867-1925).
Pierwszy z nich, artysta uprawiający wiele dziedzin
jak i historycznych (Pop/ojy). Reymont jest twórcą
wielkiej powieści z życia ludu Chłopi, za którą
w 1924 r. otrzymał literacką nagrodę Nobla.
W literaturze XX w. trwale miejsce zajmują
poeci: Leopold Slalf (1878-1957). Bolesław Le-
śmian (1878-1937). Julian Tuwim (1894-1953),
Władysław Broniewski (1897-1962), Konstanty
Ildefons Gałczyński (1905-1953), Julian Przyboś
(1901-1970), Krzysztof Kamil Baczyński (1921-
1944), Tadeusz Gajcy (1922-1944), Stanisław
Grochowink (1934-1976). Podobne miejsce zajmu-
je proza Marii Dąbrowskiej (1889-1965), Zofii
143
Nałkowskiej (1884-1954) i Leona
go (1900-1962), autora słynnego dramatu Nim).
8 Współcześnie tworzy wielu wybitnych pisany-
Z prozaików wymienimy: Jarosława Iwaszkie-
wicza (ur. 1894), Wojciecha Żukrowskiego (ur.
1916) Marię Kuncewiczowa (ur. 1899), Jana
Paradowskiego (ur. 1895), Jerzego Putramenta
(ur. 1910). Romana Bralncgo (ur. 1921), Witolda
Zalewskiego (ur. 1921), Tadeusza Konwickiego
(ur. 1926). a z poetów: Stanisława Ryszarda
Dobrowolskiego (ur. 1907), Tadeusza Różewicza
(ur. 1921), Ernesta Brylla(ur. 1935).
Literatura współczesna różni się swym kształ-
tem od wcześniejszej. Próbuje przedstawiać i oce-
niać wszystkie doświadczenia współczesnego czło-
wieka. Literatura w ogóle pozwala czytelnikowi
lepiej poznać świąt i siebie. Zmusza go do zasta-
nawiania się nad życiem bohaterów powieścio-
wych i własnym postępowaniem. W len sposób
literatura związana jest zawsze z życiem pojedyn-
W literaturze polskiej związek ten zaznaczył się
i obecnie. Literatura współczesna wzywa do pracy,
utrwala obrazy bohaterskich czynów Polaków
i ich codziennego życia.
LOTNICTWO CYWILNE
środkiem transportowym jest statek powietrzny -
Tradycje transportu lotniczego w Polsce sięgają
1921 r., kiedy to utworzono pierwsze towarzystwo
lotnicze Aerotarg, obsługujące linię Warszawa-
Poznań. W 1925 r. zmieniono nazwę przedsię-
krajowa łącząca Kraków ze Lwowem oraz pierw-
W 1929 r. powstało przedsiębiorstwo transportu
LOT). LOT istnieje do dzisiaj. Prawie na całym
przedsiębiorstwa, ale przede wszystkim znani są
znakomici piloci i mechanicy polscy.
W czasie II wojny światowej (1939-1945) oku-
panci zlikwidowali nasze linie lotnicze, zniszczyli
sprzęt, urządzenia naziemne, warsztaty. Wznowiły
one pracę w lutym 1945 r„ a w marcu tegoż roku
zapoczątkowano pierwsze regularne loty do kilku
wyzwolonych miast Polski. W 1946 r. rozpoczęto
loty zagraniczne, najpierw z Warszawy do Berlina,
a następnie do Paryża, Sztokholmu i Pragi. Co
roku przybywały nowe linie, zakapowano coraz
to nowszy i lepszy sprzęt. W 1973 r. uruchomiono
pierwszą w naszej historii linię lotniczą łączącą
Warszawę z Nowym Jorkiem (Stany Zjednoczą-
ne) wiodącą przez Amsterdam (Holandia). Nasze
samoloty: „Tadeusz Kościuszko", „Fryderyk
Chopin". „Mikołaj Kopernik" i „Kaz.rn.erz Pu-
laski" latają na dalekie odległości, między innymi
do Kanady. USA, Iraku, Japonii i Australii,
w 1975 roku Polskie Linie Lotnicze LOT prze-
wiozły ponad półtora miliona podróżnych.
Dzięki transportowi lotniczemu można, lecąc
z Warszawy, za prawie 9 godzin wylądować
w Nowym Jorku, za 8 i pół godziny - w Mont-
realu w Kanadzie, za 2 godziny - w Paryżu, za
niecałe 2 godziny można być w Moskwie.
Samolotami przewozi się nie tylko ludzi, ale
także towary, zwłaszcza takie, które muszą być
w krótkim czasie dostarczone do odległych
miejscowości.
Samoloty transportowe wymagają odpowied-
nich lotnisk i dworców. Mamy je w większych
miastach: Bydgoszczy, Gdańsku, Katowicach,
Koszalinie. Krakowie. Poznaniu, Rzeszowie.
Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu. Warszawa
ma dwa dworce lotnicze na Okęciu. Jeden dla
podróżnych w ruchu krajowym, drugi.dla po-
dróżnych w ruchu zagranicznym. Polskie porty
sażerów przylatujących i odlatujących samoloumi.
PLL LOT utrzymuje kontakty z innymi liniami
lotniczymi świata i przyjmuje na swoje lotniska
a wśród nich: radzieckiego Acrofłolu, francuskiej
Lufthansy z Republiki Federalnej Niemiec, Inter-
i wielu innych.
niej wielkości AN-24, które przewożą 50 pasa-
żerów, samoloty TU-134 zabierające na pokład
74 pasażerów, IŁ-18 przewożące 102 pasażerów
i 1Ł-62 mogące przewieźć 162 pasażerów.
Nad sprawnością sprzętu lotniczego czuwają
mechanicy, dokonywane są bardzo często prze-
glądy gwarantujące niezawodność działania samo-
lotów. PLL LOT dysponuje poza tym warsztatami
remontowymi oraz obsługą fachową, pracującą
zarówno na ziemi, jak i w powietrzu.
Przyszłość transportu lotniczego w naszym kra-
ju to przede wszystkim rozbudowa istniejących
portów. W maju 1974 r. otwarty został jeden
z największych polskich ponów lotniczych w Rę-
biechowic kolo Gdańska. Obecnie lądują lam
wyłącznie samoloty PLL LOT obsługujące ruch
krajowy, ale lotnisko to w dalszym ciągu roz-
budowuje się i w przyszłości będzie odgrywało
wielką rolę w międzynarodowym ruchu lotniczym.
Przewiduje się również zwiększenie linii krajo-
wych, być może dzięki wykorzystaniu zupełnie
nowych sutków powietrznych, krótkiego sunu
144
lotnictwo cywilne
145
146
takie transport towarów samolotami. W 1973 r.
Samoloty i śmigłowce produkuje przemysł lot-
Duże znaczenie ma również lotnictwo sanitarne.
147
ludność
Samoloty tc kupujemy za panka, przeważnie
w ZSRR, u doświadczonych wytwórców wielkich
Dużo sprzętu lotniczego budujemy na użytek
Do największych polskich wytwórni podległych
Zjednoczeniu Przemyślu Lotniczego i Silnikowego
DELTA należą zakłady w Mielcu, Świdniku,
Rzeszowie, Kaliszu, Warszawie i Bielsku-Białej.
Te ostatnie rozsławiły imię Polski szczególnie.
Buduję one najlepsze na święcie szybowce. Od
1946 r. zbudowano tu ponad 40 typów szybowców,
na których wielokrotnie zwyciężali piloci polscy
w mistrzostwach świata. Na nich także latają od-
nosząc sukcesy zawodnicy innych krajów. Bardzo
Pierwsze miejsce w świecie zajmujemy w pro-
dukcji samolotów rolniczych. Jesteśmy też naj-
większym w Europie producentem śmigłowców.
Eksportem budowanego u nas sprzętu lotni-
czego zajmuje się utworzone w 1971 r. Przedsię-
niczego PEZETEL. Samoloty czy śmigłowce
Sprzedajemy nie tylko samoloty, ale także za-
polskich fachowców na polskich maszynach pew-
lotniczy „PZL-3s". W naszym kraju skonstruo-
wano też zupełnie nowy typ samolotu rolniczego
z silnikiem odrzutowym. Samolot ten noszący
oznaczenie M-15 wykonany zoslal przez kons-
truktorów polskich przy współudziale konstruk-
torów radzieckich. Z zamierzeń naszego prze-
mysłu wymienić trzeba budowę samolotów spor-
towych dla państw socjalistycznych oraz wyso-
kiej klasy szybowców i moloszybowców. Od
1973 r. -przy współpracy z zachodnioniemiccką
wytwórnią silników malej mocy - produkuje się
motoszybowce „Ogar". Coraz częściej do budowy
szybowców używa się tworzyw sztucznych. Do-
tychczas budowano szybowce głównie z drewna.
Ludność Polski wywodzi się głównie z plemion
słowiańskich, które ponad 1000 lat temu zamiesz-
kiwały ziemie nad Odr, i Wislą. Od nazwy jednego
tych plemion - Polan, pochodzi późniejsza na-
zwa - Polacy. W związku , .. . !
rdłenn7c*t Słowian z ludnością sąsiadujących*^
-tdw. która przejęła k
Nie można dokładnie „l—u:/ ,
kach. Z materiałów
I milion 2S0 tysięcy ludzi, a wię
oko“19osób'na”km-*
mnych krajach Europy, dopiero mniej
ludność
łąki
W czerwcu, w okresie największego wzrostu
i kwitnienia traw oraz innych roślin. rozpoczynają
się sianokosy. Latem łąki znów zazieleniają się
i rozkwitają. Na przelotnie sierpnia i września
rolnicy ponownie przystępują do sianokosów.
Jesienią Zycie na łące powoli zamiera. Dorastają
jeszcze niektóre trawy i zioło, gromadzące zapasy
pokarmowe na rok następny. Przed odlotem do
ciepłych krajów na łąkach zbierają się duże stada
ptaków. W kraju pozostają tylko niektóre ich
gatunki. Do snu zimowego układają się owady
i drobne gryzonie. Zimą trudno dostrzec o-
znaki życia na łące. Przebudzi się ona dopiero
Dla łąki najbardziej charakterystyczne jest to.
że rosnące tu rośliny tworzą jak gdyby dwie
rozłogi-to darń. Lifcie i łodygi widoczne nad
pobierają z otoczenia dwutlenek węgla (CO,)
i energię słoneczną. Wszystkie te składniki są
wielkie obszary, głównie w dolinach rzek. Były
człowiek udomowił niektóre zwierzęta i nauczył
hektarów łąk i prawie 1,6 miliona hektarów
pastwisk. Wszystkie dzisiejsze łąki, z wyjątkiem
niewielkich terenów objętych ochroną, użytko-
szone - sianem. W skład zielonki i siana wchodzą
trawy, rośliny motylkowe - nazwane tak z powodu
Są trzy sposoby wykorzystywania łąk: koszenie,
wypasante , użytkowanie naprzemienne (koszenie
i wypasanie na zmianę). Łąki kośne, których
mamy w Poker niiua^.: ...................
. . . ------ 4 niej rosimy wraz
z różnymi składnikami nagromadzonymi w ich
wnętrzu. Przez -i,K. .• ' ,cn
uboższa, a pożyteczne
150
malarstwo
MALARSTWO
w Ulach 1430-Uąo'"’
M
Trudno sobie dokładnie wyobrazić twarz obcej
osoby, jełli ktoś tylko o niej opowie. Wystarczy
jednak przyjrzeć się obrazowi przedstawiającemu
tą twarz, aby j, zapamiętać. Obrazy bowiem, nie
używając s ów. . mówią-. Ta ich tówna wa
linuTi ra ‘ Za!,,PiOn' P—
ObLu ó'1'- <11. wszystkich.
Obrazy „mów., me tylko bez słów, „mówi,"
one inaczej ntż słowami. Obraz przed, awiaiący
Słare, podarte buty pozwala n.m * SlJ
»X“'“w.u.~";
" I™*— । „W!!..., «, 5 "*™
smuci. Oglądając obraz zawsze więc dowiaduie
° ma^u't,óry g°
Dzisiaj, gdy się chce wiedzieć, jak wual.daia
w™!.« „ mii|ra _ n wąw,.
152
malarstwo
rżeć ich fotografie. Gdy się ma ochotę na historię
z przygodami - można pójść do kina lub włączyć
telewizor. Dawniej jednak nic było ani fotografii,
ani kina, ani telewizji. Malarstwo utrwalało więc
wy gląd ludzi, zw ierząt, roślin i rzeczy, było jednym
ze sposobów utrwalania zdarzeń, a także dostar-
czało rozrywki. Toteż zc starych obrazów wiele
można się dowiedzieć o czasach, w których
Pierwsze obrazy malowano około 40 tysięcy
łat temu na ścianach jaskiń skalnych, w których
mieszkali wówczas ludzie. Dowiadujemy się z nich
między innymi, na jakie zwierzęta i w jaki sposoo
polowali.
Najstarszymi polskimi malowidłami zachowa-
nymi do dziś były małe obrazki ozdabiające
księgi kościelne sprzed 900 i 800 lat (XI1 XII w.).
Opowiadały one najczęściej o życiu Swiętyc ,
czasem pouczały, że źli ludzie będą się po śmierci
męczyli w piekle. Takich ksiąg było jednak mało.
Pisane i malowane ręcznie wymagały wielkiej
malarstwo
niewiele osób potrafiło czytać. Większość ludzi
nadwornycn maiaizy. •----------------------
wanie króla, członków jego rodziny i dostojników.
Obrazy coraz częściej malowano na płótnie. Por-
. . Lutu, i turnieiów rycer-
którzy królowie oarueo tt.....•
wali Się nimi. Szczególna pop.er.1
ostatni król Polski. Stanisław August Pom.to.sk .
panujący około 200 lat ternu, od I7M do 17»r.
!. J .... a- u™;., wielu dobrych archi-
z Włoch. rrancjl, - - . . , „ ...
Czechosłowacja), zc Szwecji. A"yłcl ". |.
nionych młodych ludzt wysyłał także kro
. ... .....Ta erantcc. Przedtem
naukę -
st przybyły z Wioch Marcello
ułożone z kolorowych szybek w wysokich oknach
która składała się aż i szesnastu osobnych obraz-
malarnię. Była ona pierwszą w ”
artystyczną, w ,« potem Pol-
d^ał. >K na ponad IM la. do n-wob
(zobacz: „Rozbiory Polski ), w k") > JLh
cow.ll liczni artyści. Chętnie malowali
Czy«e. inni malowali przede
nia, które pokazywały daw-
malarstwo
malarstwo
Aleki>n4„ 7’ ““OTOKI (1846-1874)
ko Oleś > ; ‘pomnl’nyj“iJ«n Matej-
ko. Olga Bomańika (1865-10401 te. • i
i""’1”” I—
bliskich. dzieci. h "'a'om>'ch.
nilNX^wX^X“'Ui!!.n,“.°bra“Chwi'C'j'
156
157
melioracje rolne
MELIORACJE ROLNE
„Gleby") nadmiernie wilgotnych czy nadmiernie
suchych dają gorsze plony. Ponieważ chcemy, by
ze wszystkich pól i łąk plony były wysokie, od
zmeliorowanej i odpowiednio uprawionej można
rowanie terenu moZe przynieść więcej szkody ni!
rolnik nie moje sam podołać tym ciężkim, kosz-
townym i wymagającym fachowej wiedzy pracom.
Toteż rolnicy organizują spółki wodne, których
członkowie wykonują wspólnie niektóre roboty,
a następnie wspólnie dbają o to. by wszystkie
urządzenia, które w ramach melioracji powstały,
działały jak należy. Spółki-k orzystają z dużej
pomocy państwa. Udziela im ono pożyczek, zao-
obwałowanie Wisły w jej dolnym biegu. Na wielka
kłady mleczarskie, zwiększyła s
serów i innych przetworów mlecznych
158
MILICJA OBYWATELSKA
sowym, w parku, nan
i w wielu innych miejscach spotykamy mtUcjan-
tów. Zwykle nie zastanawiamy się nad''1™'
tam robi, i jakie to ma znaczenie óh
z nas. ObecnoU milicjantów w tych woyzta*
miejscach nie jest nigdy dziełem przypadku. Pełnią
tam oni sw, codzienną służbę. polegają ~
utrzymaniu spokoju i porządku publicznego oraz
Milicja Obywatelska
sprawowaniu opieki nad tymi, którzy aktualnie
jej potrzebują.
Dzieci przebywające w miejscach publicznych,
w razie jakiegol zagrożenia lub niebezpieczeń-
stwa. powinny się zwracać z pełnym zaufaniem do
napotkanego milicjanta. Zawsze znajdą w nim
życzliwego opiekuna i doradcą.
Nie wszyscy milicjanci są przez nas dostrzegani,
gdyż niektórzy z nich, dla lepszego wykonania
swych zadań, ubrani są po cywilnemu. Jakie to są
zadania? W każdym społeczeństwie, obok ludzi
uczciwych i pracowitych, których jest zawsze ol-
brzymia wśększolć, żyją jednostki zdemoralizo-
wane, uchylające się od pracy i dążące do zdoby-
cia pieniędzy drogą oszustwa, kradzieży lub ra-
bunku. Ludzie ci stosują rozmaite sposoby, mniej
lub bardziej sprytne, aby tylko osiągnąć zamierzo-
ny cci i wprowadzić w błąd milicjantów. Dość
dzo trudny okres w działalności MO. Odradzają-
wypowiedzieli bezlitosną walką władzy ludowej
(zobacz: „Narodziny Polski Ludowej") i wpro-
Tak zróżnicowane obowiązki wymagały powo-
łania w ramach MO rozmaitych służb. Mamy
wiąc służbą, która strzeże spokoju i porządku na
ulicach, na drogach publicznych, wodnych oraz
na kolejach. Zadania innej służby polegaj, na za-
bezpieczaniu naszego życia, zdrowia i mienia. Ta
służba ściga zbrodniarzy, bandytów, włamywaczy,
złodziei, fałszerzy, oszustów itp. Jeszcze inna
służba ochrania gospodarką narodową, czyli mie-
nie nas wszystkich. Działa także służba zajmująca
sią przeprowadzaniem rozmaitych badań związa-
nych z dokonanymi przestąpstwami, np. bada-
mon brom palnej, różnych narządzi, pisma rącz-
nego i maszynowego, krwi, włosów itp. oraz foto-
grafowaniem miejsca przestąpstwa i schwytanych
przestąpców. Dziąki stosowaniu przez MO zdo-
byczy nauki i techniki, coraz mniej przestąpstw
pozostajc nie wykrytych.
Ponadto MO wykonuje wiele innych zadań, zie-
160
Milicja Obywatelska
paszportową w razie podróży za granicę. Jeżeli
jest przez rady narodowe.
siadanie wydaje również MO.
Wiele dzieci nie ma należytej opieki wskutek
sieroctwa lub niedbalstwa rodziców. Niektóre
Służba w MO jest bardzo trudna i odpowiedzial-
i psychicznej, dobrego zdrowia oraz nieustannego
ają z zakładów wychowawczych i poprawczych,
letnich z powodu dokonanych przestępstw (zo-
bacz: „Sądy"). Tymi wszystkimi dziećmi opiekuje
się MO. organizując w niektórych miastach Izby
Funkcjonariusze MO zdobywają wykształcenie
Funkcjonariuszami MO. którzy najczęściej ma-
i do odpowiednich zakładów, któ-
wy - w mieście. Pełnią oni służbę w ściśle określo-
MO dostosowana jest do podziału
cyjny podział kraju"). Działalnością MO w skali
całego kraju kieruje Komenda Główna MO. mają-
ca swoją siedzibę w Warszawie. W wojewódz-
Milicja Obywatelska wchodzi w skład resortu
spraw wewnętrznych. Działalność MO w zakresie
dzajc zadań, jakie spoczywają na MO.
Do pomocy MO i współdziałania z nią powo-
ry. NajczęScicj jednak chodzą w ubraniach cywil-
rękawie z napisem „ORMO".
muzea
Niemal w każdym większym mieście jest budy-
własnością. Dopiero w XVIII w. w Zachodniej
Europie, a w XIX w. w Polsce powstały muzea,
do których każdy miał prawo wstępu. W Polsce
wiele eksponatów pochodzi z dawnych czasów.
Potockiego w Wilanowie. W pierwszych lalach
Xl* ™w,aWdel' udewęępnUi je społeczeństwu.
W 1974 r. było W Polsce 364 różnych muzeów.
Można je podzielić na 3 rodzaje: humanistyczne,
przyrodnicze i techniki
Zbiory muzeów są własnością całego narodu
2000 lat temu). Do
muzea współczesne. Różniły się od obecnych
dzieła sztuki,:
miątki historyk
™jduj, sic ubutkil.^.",Ch'W k,Or>,Ch
W na.* c .. narodowe. Jest ich 7:
SzJ^k w ,“Ch' Kr,kowi'. Poznaniu,
i>acacime, Warszawie i Wrocławiu
Dawna siedzib, królewska w Krakowie - Wa-
WK, w s n’U“"'n ‘ C'nn’ “b>“k "““j
162
163
muzyka
Przegląd dziejów muzyki w Polsce rozpocznijmy
od czasów najdawniejszych. W okresie poprzedza-
jącym początki państwa polskiego muzyka byl,
części, obrzędów połączonych z tańcami i śpi,,
wami. Posługiwano się wtedy prostymi instrumen-
tami muzycznymi, takimi jak piszczałki, rogi,
bębny. Z tych prastarych obrzędów rozwinęła się
muzyka ludowa, na którą złożyło się ogromne bo-
gactwo pieśni i tańców oraz tradycji więżących
muzykę z życiem codziennym i dorocznymi zwy.
czajami. np. kołysanki, pieśni pasterskie, pieśni
żniwne, obyczaj wypędzania zimy i witania wios-
ny. święto plonów itd. (zobacz: ..Święta i obrzędy
się w dwóch kierunkach. Wędrowni muzykanci,
lowali muzykę „nieuczoną", świecką - były to
w Wieliczce i Muzeum Rud Metali Nieżelaznych
w Tarnowskich Górach, którego oddziel stanowi
wych regułach, z tekstami łacińskimi. Przed 600
laty, w XIV w., spotykamy już muzyków osiad-
w rodzinach bogatych
osobistości itp. Do obowiązków trębaczy należało
lub służących do odmierzania czasu (stąd wywo-
szym i najcenniejszym zabytkiem muzycznym
wa III Warneńczyka.
tu porozmawiać z dorosłym przyjacielem o sztuce
albo poradzić się, jak namalować obrazek. W Pol-
nazwę: Toruńska Galena i Ośrodek Twórczości
cami na dworach królów i dostojników. Słowa
welskiej. Na dworze królewskim działają liczni
kompozytorzy - Mikołaj z Krakowa, autor mu-
zyki instrumentalnej, Wacław z Szamotuł, twórca
pieim wielogłosowych, Mikołaj Gomółka, autor
' rateroglosowych Melodii „a Psałterz Polski
MUZYKA
nienie się tych pIC4ni (1580 r.) było
dzięki rozwijającej się właśnie wtedy u
164
muzyka
roisaicn. Kon
Iowę odbywaj, się „ saiach R,harn
Upowszechnianiem
muzyczne, albumy i nuty
Wielkimi wydarzeń,ami
. . ’>'v'a/oaroaowe
S?'iCn0dbF'>l,">k*Ch°'’i"
oo i»27 M odbywane ,ięco 5 !
Ich aurci’ami sa miedzy in„„m.
także na międzynarodowych
166
muzyka
(ur. 1923), Jerzy Semkow (ur. 1928). Robert Sata-
dyslaw Kędra (1918-1968), Regina Smendzianka
(ur. 1924), Adam Harasiewicz (ur. 1932). Krystian
Zimerman (ur. 1956). Konkursy gry skrzypcowej
imienia Henryka Wieniawskiego odbywają się
od 1935 r. co 5 lal w Poznaniu. Społród mlo-
taj: dżez dzembory) organizowany w Polsce
wicz (ur. 1925). Halina Lukomska (ur. 1929),
Teresa Wojtaszek-Kubiak (ur. 1937), Bernard
Ładysz (ur. 1922), Andrzej Hiollki (ur. 1922).
W Polsce i za granica pracuje liczna grupa zna-
komitych dyrygentów: Bohdan Wodiczko (u'-
1912), Witold Rowicki (ur. 1914), Stanisław
... Wisłocki
meda (1931-1969), Zbigniew Namysłowski (ur.
1939), Andrzej Kurylewicz (ur. 1932), Włodzi-
mierz Nahorny (ur. 1941). Piosenka rozrywkowa
OKrowaczcwsKl jur. izzj/, .......—
(ur. 1921), Jan Krcnz (ur. 1926), Henryk Czyi
zespoły „Skaldowie". „No To Co", „Czerwone
Gitary" i Asocjacja „Hagaw" (zobacz: „Zespoły
artystyczne").
167
NARODZINY POLSKI LUDOWEJ
munistów polskich, Polskiej Parlii Robotniczej
(PPR). 2I lipca KRN powołała Polski Komitet
Wyzwolenia Narodowego (PKWN), pełniący
PKWN ogłosił Manlftit do narodu polskiego.
dokonanie ważnych przemian społecznych: refor-
dotknęły cały naród. Wywołały one powszechne,
silne pragnienie odnowy powojennego (wiata
i Polski. W miarę upływu lat okupacyjnych coraz
więcej Polaków nabierało przekonania, że odno-
wić Polskę będzie można tylko wtedy, gdy dokona
uznana została za dzień narodzin Polski Ludowej.
Co roku 22 lipca obchodzimy Święto Odrodzenia
Odrodzenie się Polski jako państwa ludowego
łeczeństwa poparła PPR i współpracujące z nią
postępowe partie i organizacje polityczne w ich
robotników i chłopów. Społeczeństwo polskie po
klęsce wrześniowej I939 r. przeżyło ogromny
(zobacz: „Wojna światowa II"). Działające w kon-
sptracjt parne i organizacje polityczne grupowały
udz. z różnych środowisk, o różnych poglądach,
ich zamierzenia i programy znacznie się różniły.
. u • pra'aw!,aw"c Programy w spranie przy-
szłości Polski. Partie i organizacje burżuazyjne -
te. których kierownictwa związane byty z dziala-
Wm »a emigracji rządem polskim - zmierzały
kL7 T™ pol‘ki'S° » 'akim
Kształcie, jaki miało ono przed wojną. U władzy
P°«’«a* miały te same klasy społeczne, których
polityka donrnw.a.a. ... .. .. ...
168
narodziny Polski Ludowej
narodziny Polski Ludowej
GLOSUJ NA BMKMOliimiff
ątkowala
które podjęły wezwanie PPR do współpracy, po-
wołali w konspiracji Krajową Radę Narodową.
Stało się to w nocy z 31 grudnia 1943 r. na I stycz-
nia 1944 r. Siłą zbrojną KRN była Armia Ludo-
wej (GL) i Związku Walki Młodych (ZWM) oraz
części oddziałów innych organizacji postępowych.
Akcje zbrojne AL nabrały nowego rozmachu.
Współdziałała ona z nadchodzącą Armią Ra-
ko w kraju, ale także i w Związku Radzieckim.
W marcu 1943 r. w ZSRR powstał, zorganizowa-
ny z ich inicjatywy. Związek Patriotów Polskich
. . ‘ '---’ ” “ “'"orzcnie potsucn od-
dzialów wojskowych, a następnie udzieliły pomo-
cy wformowaniu I Dywizji Piechoty im. Tadeusza
przyjaźń i ścisła współpraca. PPR wzywała do
współdziałania wszystkie postępowe organizacje
i ugrupowania polityczne, które gotowe były wal-
W lipcu 1944 r„ gdy Armia Radziecka'i jednost-
ki polskie przekroczyły linię Bugu, należało roz-
strzygnąć jaki będzie ustrój Polski i jak ułożą się
jej stosunki z ZSRR. Komuniki zdecydowani byli
urzeczywistnić program PPR. Rz,d pollki w Lo’„.
dynie oraenał rat ...................
- , ...VIH,Dy zostal na tere-
nach wyzwolonych Polski Komitet Wyzwolenia
170
narodziny Polski Ludowej
o. Rząd ZSRR uznał PKWN jako
szawie powstanie. Jego przywódcy. pooiegu
dowi polskiemu w Londynie, chcieli objąć władzę
w wyzwolonej sioiwy z11''- —
miasta wojsk radzieckich i polskich. Po upadku
powstania. 2 października 1944 r„ rząd londyński
rach miała on. charakter wojny
W końcu 1944 . KRN przekształć* PKWN
w Rząd Tymczasowy. Rząd ten w kwmtnw
podpisał z ZSRR układ sojuszmezy. W styrani
1945 r. ruszyła ofensyw, radziecka, która por
zgodziła Się powrócić do kraju i w-ziąć udział
w utworzonym Tymczasowym Rządzie Jednołci
Narodowe) (TRJN). Na czele tej grupy stal były
premier rządu polskiego w Londyme. działacz
indowy, Stanisław Mikołajczyk. M.kołajczyk
i inni działacze emigracyjni wracając do kraju
liczyli na to. Ze uda im się uzyskać wpływy w rzą-
dzie i zahamować rewolucyjne przemiany. Był to
wiec tylko manewr polityczny z ich strony, a me
rzeczywiste poparcie nowej władzy. Mikołajczyk
Po powrocie do kraju utworzył Polskie Stronni-
czo Ludowe (PSL). W jego szeregach zaczęli
się stopniowo skupiać przeciwnicy rewolucyjnych
siwo pr«jv>v ...-------- -
biontwa. Prowadzono teź powojenną odbudowę.
PPR. Polska Partia Socjalistyczna (PPS). Stron-
nictwo Demokratyczne (SD) i Stronnictwo Ludo-
we (SL - me należy go mylić z PSL) działały wspól-
nie, tworząc blok Stronnictw Demokratycznych.
Do decydującej rozgrywki między tym blokiem
a PSL doszło w czasie referendum (głosowania lu-
dowego) w czerwcu 1946 r. i wyborów do Sejmu
Ustawodawczego w styczniu 1947 r. PSL przegrało
,v._. sia.nl.U-.vV ni-iekl OOta-
jcmmc z. u*-"-. >------------- „„i-.
Rzeczypospolitej zoital Bolesław Bierut, a prem e-
rem Józef Cyrankiewicz. Zwycięstwo to utrwahlo
naród polski
się naszym wielkim uczonym, Mikołajem Koper-
nikiem itd. Zwykle poczucie wspólnoty narodo-
wej wzmaga się wSród jej członków w momentach
zagrożenia: klęsk, wojen i innych niebezpie-
NARÓD POLSKI
. —--------------- suncgo w okresie
zaborów poczucia polskoicl, nie by|, jak zrcszh|
iaden naród, jednonty pod względem społ m
Wyodrębniamy w mm kilka głównych grup zwa-
nych klasami i warstwami .„i______•
v. ______stosunkiem do Srod-
b^któ^h '1 “y tyCh dóbr 1 Pomiotów,
bez których mc można wytwarzać i uzyskiwać
KJ?*0* P^^yf^cb i in„ych.
środki produkcu to: ziemi..... . . ,
172
nauczyciele
chłopów, oraz klasy nicposiadających - robótni-
ków i chłopów bezrolnych. Posiadający, zwani
bogatszą grupą społeczną. Wraz z właścicielami
dużych majątków ziemskich, których również było
dających, wśród których podstawową gru
jąlkowym (zobacz: „Chłopi").
NAUCZYCIELE
nauka i jej organizacja
nia, nauczyciele muszą być ludźmi wyksztalcony-
sif na różnego rodzaju kursach, studiach podyplo-
nej pracy nauczycieli, którzy przygotowują młode
NAUKA 1 JEJ ORGANIZACJA
174
wać różne działania, aby wyjaśnić niezrozumiale
dla nich zjawiska. Wyniki zaS tych działań w po-
staci rozmaitych twierdzeń, domysłów, wskazówek
postępowania były utrwalane i gromadzone. Takie
były prapocząlki nauki, czyli społecznej działał-
nośd ludzi, której criem jest poznanie rzeczywisto-
nauka i jej organizacja
kowcy. Najwybitniejszych z nich nazywamy uczo-
Najstarszą dziedziną wiedzy była filozofia, uwa-
lana niegdyś za królową wszystkich nauk (filozo-
fia znaczy w języku greckim „umiłowanie mą-
poszczególne dyscypliny naukowe, badające nie
całą rzeczywistość, lecz różne jej fragmenty (czę-
ści), stopniowo się wyodrębniały, a sama filozofia
Poszczególne dyscypliny naukowe różnią się
co znaczy ludzki). Do nauk humanis
oarozo ouzo. " icw „----------------,
ich. Najczęściej grupuje się nauki według przed-
— -. nich, które badają i objaśniają
góry ptzyjętych założeń a twierdze-
się bez odwoływania się do doświad
a się formalnymi lub ścisłymi. Do
Jk takich zaliczamy matematykę, logik? forma' ‘
, niektóre działy fizyki i astronomii. Druga gr upa
ak wyodrębniona według tego podziału nosi
nauki humanistyczne
Trzeci pion - to Polska Akademia Nauk (PAN).
nauka i jej organizacja
kadcmii Umiejętności, istniejącej od I919 r
Poeta Adam Naruszewicz (1733-1796) na za-
rakże i w Polsce, powstały
naukowych aż do 1990 r.
te wszystkie dyscypliny, które badają wytwory
nym właścicielem środków wytwórczych jest pań-
nalazki uczonych nie po to, by je wykorzystywać -
my tylko o niektórych.
resortowych. Wśród nich takie jak: Instytut Ho-
dowli i Aklimatyzacji Roślin (resort rolnictwa),
pieniędzy na prowadzenie badań musi wyglądać
całkiem inaczej w krajach kapitalistycznych niż
wego, zazwyczaj kierowany przez odpowiednie
ministerstwo. W każdym takim resorcie istnieją
NAUKI HUMANISTYCZNE (najwybitniejsze
osiągnięcia i przedstawiciele)
dycznych, wyższe uczelnie rolnicze, ekonomiczne,
sztuk pięknych itp.
danie - trzeba zwrócić ich uwagę na problemy
szczególnie ważne dla gospodarki narodowej
i zadbać o to. by różne grupy uczonych nie roz-
nislerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Tech-
legają Ministerstwu Zdrowia i Opieki Społecznej,
zaś wyższe szkoły wojskowe - Ministerstwu Obro-
cie kształcenie studentów (zobacz: „Szkolnictwo
W 1975 r, było w Polsce 89 szkól wyższych,
w tym 10 uniwersytetów kształcących studentów
działach: I - Nauk Społecznych, II - Nauk Biolo-
Chemicznych i Gcologiczno-Gcograficznych, IV -
nych, VI - Nauk Medycznych. Ponadto w ramach
historii nauki i techniki), których członkami są
także uczeni nie będący członkami PAN, pracują-
jak Polskie Towarzystwo Fizyczne. Polskie To-
współpracują. Ośrodkiem koordynującym ich
Wyższego i Techniki
napisał „pragnąc cnoty przodków zrobić udziałem
potomnych". Żyjący 200 lat później Jan Długosz
rem wybitnego dzieła Dzieje Polski. W dziele tym
ale również stara się wyjaśnić ich przyczyny i sku-
1370-okolo 1435), rektor Akademii Krakowskiej,
uczony i pisarz, obrońca praw Polski w sporze
która głosiła, że poganie mają prawo posiadać zie-
Frycz Modrzewski (około 1503-1572) jest auto-
Rzeczypospolilei, w którym przedstawił program
lityczni i uczeni: Stanisław Konarski (1700-1773),
Hugo Kołłątaj (1750-1812) i Stanisław Staszic
(1755-1826). Konarski, wybitny pedagog, założył
legium Nobilium, która wychowała wielu działa-
rykom, a ponadto sporządził odpisy wszystkich
dokumentów źródłowych aż do 1763 r. i uporząd-
kował je układając tak zwane Teki-zbiór ma-
tycznego Joachima Lelewela (17S6-1861).
polskiego w 6 tomach. Autorem był Samuel Bogu-
mił Linde (1771-1847).
Muzyk, kompozytor i etnograf (etnografia to
kulturze ludowej poszczególnych narodów)
176
nauki humanistyczne
. Oskar Kolbcrg(18l4-I890)opracował ogromne,
ik Krzywicki (1859-1941) - socjolog (socjologia
Polski. Byl
W Polsce Ludowej działa wielu wybitnych
polskich filozofów, jest współtwórcą prakseologii -
cych do różnych pokoleń. Wymienimy tu tylko
niektórych.
polski przekład Kapitału Karola Marksa.
log - Bronisław Malinowski (1884-1942). wykła-
dami o życiu i kulturze tamtejszej ludności.
mie XIX i XX w. historyk Franciszek Bujak (1875-
odrębnienia wśród nauk historycznych - historii
Ignacy Chrzanowski (1866-1940), historyk liter
Suchodolski (ur. 1903), Wincenty Okoń (ur. 1914),
Czesław Kupisiewicz (ur. 1924), Heliodor Mu-
Witold Doroszewski (1899-1976), językoznaw-
cze! nym 13-tomowego Słownika Jfzyka Polskiego.
Spośród historyków literatury polskiej należy
wyróżnić Juliana Krzyżanowskiego (1892-1976).
daktorem Słownika folkloru polskiego i Nowej
kslfgl przysłów polskich. Juliusz Starzyński (1906—
1974) był wybitnym historykiem i krytykiem sztuki.
Najwybitniejszym
sza archeologia - nauka badająca pozostałości
materialne dawnych społeczeństw na podstawie
kicm wielu wypraw wykopaliskowych w Egipcie
i Sudanie. Odkryte przez niego piękne malowidła
ścienne w Faras (Sudan) możemy oglądać w war-
(ur. 1910) i Henryka Cholaja(ur. 1927).
Spośród socjologów poważne osiągnięcia mają:
Jan Szczepański (ur. 1913), wieloletni dyrektor
Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii
kierunku w archeologii polskiej jest autor wielu
prac-Witold Henscl (ur. 1917), od lat kierujący
wykopaliskami w Kruszwicy.
Wielu wybitnych przedstawicieli ma historia;
178
czyk (ur. 1921) specjalizuje się w badaniu dziejóu
NAUKI ŚCISŁE I PRZYRODNICZE (najwy-
bitniejsze osiągnięcia I przedstawiciele)
uczeni chlubnie u wybitniejszych i na tpisywah się na kartach historii jbardziej znanych w świecie.
W XIII w. dzia o nazwisku Witelo Jal na Dolnym Śląsku uczony . Choć w stosunku do uczonych
Wiek XV dał Polsce najsłynniejszego naszego
uczonego - Mikołaja Kopernika (1473-1543).
wokół Ziemi. Stworzona przez Kopernika teoria
się jego współczesnym
Heweliusz (1611-1687), który zbudował w Gdań-
nauki ścisłe i przyrodnicze
nych czasów-to Jędrzej Śniadecki (1768-1838).
Jest on twórcą polskiego „słownictwa chemiczne-
ręcznika chemii'1, wydanego w 1800 r. Książka ta,
tysiące czytelników. Spośród chemików warto
(1847-1901), który badał barwniki krwi i przez
barwników.
Słynny fizyk-Zygmunt Wróblewski (1845-
1888) oraz chemik i fizyk - Karol Olszewski (1846-
niem najniższych temperatur i uzyskali przy tym
a ściślej 2 jego podstawowe składniki - tlen i azot
(w 1883 r.). Potem Olszewski - juz sam - w 1895 r.
Jednym z największych fizyków polskich byl
Marian Smoluchowski (1872-1917), który przy-
dowie materii. Albert Einstein, najwybitniejszy
179
Najsłynniejszą polską uczoną w dziedzinie fizyki
odkryła w 1898 r. 2 nowe pierwiastki chemiczne:
go. Od odkryć Marii Sklodowskiej-Curic datuje
się rozwój fizyki jądrowej - najważniejszej dziś
krotnie - w 1903 r. i 1911 r. - otrzymała najwyższą
ków. Najbardziej znany to Leopold Infeld (1898-
1968), współpracownik i przyjaciel Alberta Ein-
steina. Bardzo znani są także profesorowie Marian
którzy w 1952 r. odkryli nic znany dotąd rodzaj
mujący się fizyką teoretyczną.
Spośród wybitnych chemików naszego wieku
sławskiego (1881-1968), autora około 500 prac
naukowych, specjalisty w dziedzinie tak zwanej
W XX w. największą sławę dla nauki polskiej
tyki. Na początku naszego stulecia wielkich od-
kryć w matematyce dokonało jednak aż kilkunastu
Polaków, których nazwiska są dziś znane każdemu
uczonemu świata. Najsławniejszym z nich jest nie-
wątpliwie Wacław Sierpiński (1882-1969), autor
blisko 700 wybitnych prac matematycznych, od-
ncj topologii (działu matematyki zajmującego się
badaniem własności figur geometrycznych nic
wielcy matematycy to: Stefan Banach (1892-1945),
tyki, zwanego analizą funkcjonalną: Kazimierz
topologii; Stanisław Mazur (ur. 1905); Alfred
180
W dziedzinie medycyny najbardziej znanym na-
szym uczonym jest niewątpliwie Ludwik Hirsz-
feld (1884-1954), współtwórca nauki o grupach
krwi (jak wiadomo, istnieją 4 podstawowe grupy
krwi: A, B, AB, i 0 - przy przetaczaniu krwi cho-
remu trzeba bardzo uważać, by dostał on krew
o grupie zgodnej z jego własną; tymi sprawami
zajmował się właśnie L. Hirszfeld).
Duże zasługi w dziedzinie biologii położyli:
Edward Strasburgcr (1844-1912) i Benedykt Dy-
bowski (1833-1930). Strasburger, botanik, między
innymi rozwinął badania mikroskopowe nad bu-
NAUKI TECHNICZNE (najwybitniejsze osiąg-
nięcia i przedstawiciele)
rów, organizatorów przemysłu, wybitnych specja-
Jako pierwszego z najwybitniejszych polskich
cza, słynnego artylerzystę z XVII w. Niestety, nic
znamy zbyt wielu faktów z jego życiorysu - nie
wiemy nawet dokładnie, kiedy się urodził, zmarl
Władysława IV studiował w Holandii, Francji
(Sztuki wielkiej artyleryjskiej część pierwsza). W
z trójkątnymi stabilizatorami ioiu - słowem, wszy-
stkie najnowocześniejsze konstrukcje rakietowe
doby obecnej. Oczywiście, były to konstrukcje
Spośród słynnych polskich inżynierów geolo-
gów wymienimy dwóch: Ignacego Domeykę
(1802-1889) i Karola Bohdanowicza (1864-1947).
Domeyko położył ogromne zasługi dla państwa
Chile (czytaj: czile) w Ameryce Południowej,
gdzie stworzył naukowe podstawy eksploatacji
bogactw naturalnych. Badał także życie Indian,
zajmował się problemami gospodarki Chile, stwo-
nauki techniczne
w Andach (Chile)-Góry Domeyki. Bohdano-
wicz był wybitnym specjalistą w dziedzinie gór-
181
182
Nizina Mazowiecka
Nizina Mazowiecka obejmuje 2 dawne krainy
historyczne: Mazowsze, w dorzeczu środkowej
Wisty, oraz Podlasie, rozciągające się po obu stro-
nach środkowego Bugu i w dorzeczu górnej Narwi.
Pod względem geograficznym Mazowsze i Podla-
środkowej' Wisły. Ukształtowanie powierzchni
ważają w krajobrazie równiny lub niewielkie
Wschodnia część obszaru - Nizina Podlaska -
jest najwyżej położoną krainą w Pasie Wielkich
Dolin. Między Wisłą i Bugiem a dolnym Wiep-
rzem znajduje się rozlegle wzniesienie, zwane Wy-
soczyzną Siedlecką. Najwyższe miejsca tego tere-
nu - w okolicy Łukowa i Siedlec - niewiele prze-
a kolo Kałuszyna powierzchnia wznosi się do
223 m n.p.m. Z obszaru tego spływają rzeki we
wszystkich kierunkach, tworząc niewielkie dopły-
wy Wisły, Bugu i Wieprza. Wysoczyzny na Nizi-
nie Mazowieckiej występują w wielu miejscach
i oddzielają obniżenia terenu o charakterze płyt-
poludniowy
zachód
ŁOWICZ
północny
BŁONIE WARSZAWA wschód
wysoczyznami jest teren podwarszawski, między
Wisłą a Bzurą, który nosi nazwę Kotliny War-
szawskiej. Zaklęsłość terenu najlepiej jest widocz-
wy. Wisła zbiera na tym terenie dopływy z półno-
cy, z południa i ze wschodu, sama zaś przedziera
jak gdyby półwysep wśród obszaru nizinnego.
Koło Łodzi wysokość terenu dochodzi do 283 m
Nizina Mazowiecka ma gleby na ogól mało
urodzajne, przeważnie piaszczyste (zobacz: „Gle-
by"). Jedynie nad Bzurą występują żyzne czarne
w okolicach Ciechanowa (na północ od Warsza-
wy). O glebach tych ludność mówi, żc: „plącząc
się orze, ale śmiejąc zbiera". W wielu miejscach
występują lasy, które są resztkami dawnych puszcz
pokrywających obszary Polski.
Najpiękniejszym obszarem leśnym jest Puszcza
Białowieska. Zachowały się w niej fragmenty
pierwotnego lasu, odznaczające się dużą rozmai-
tością drzew, wśród których najwięcej jest sosny,
świerku, olchy czarnej, a także dębu, grabu,
jesionu, brzozy i innych gatunków drzew. Bardzo
gęste jest miejscami podszycie leśne. Puszczę prze-
cina granica ze Związkiem Radzieckim. W obrę-
bie Polski obszar puszczy wynosi 580 km*. Część
jej została wydzielona jako Białowieski Park Na-
rodowy. W puszczy żyją jelenie, sarny, dziki, wilki,
lisy, borsuki, tchórze, wydry, a czasem spotkać
można i rysia. W rezerwatach przebywają żubry,
losie i tarpany - niewielkie konie żyjącc na swo-
bodzie. Różne jest także ptactwo, wśród którego
spotyka się rzadkie gatunki, między innymi czarne
Białystok
bociany, głuszce i orły. Do większych zespołów
leśnych Mazowsza należą także: Puszcza Kny-
szyńska - na wschód od Białegostoku, Puszcza
Augustowska. Puszcza Kurpiowska (dzieli się na
część północną, zwaną Puszczą Myszyniecką lub
Zieloną oraz południową, zwaną Puszczą Białą)
i na zachód od Warszawy - Puszcza Kampinoska.
Ludność zamieszkująca obszary Puszczy Kur-
piowskiej - Kurpie - zachowała swoje odrębne
zwyczaje, stroje, wyroby ludowe, a także zabudo-
wę gospodarstw, różniącą się od innych wsi pol-
skich. Odrębne stroje i sztukę ludową ma także
ludność mieszkająca w okolicach Łowicza. Są to
Księżacy, którzy słyną z umiejętności wykonywa-
nia pięknych wycinanek. Ludność Mazowsza
jest muzykalna. Znane oberki i mazury wywodzą
się właśnie z Mazowsza.
Nizina Mazowiecka jest uboga w surowce mine-
ralne. mimo to rozwinęły się tu różne gałęzie
przemysłu. Najważniejszym ośrodkiem nauko-
wym, kulturalnym i przemysłowym jest Warszawa
(zobacz: „Stolica"). Rozwinął się w Warszawie
przemysł: elektrotechniczny, chemiczny, maszy-
nowy. poligraficzny, środków transportu (między
innymi wielka Fabryka Samochodów Osobowych
na Żeraniu), odzieżowy, spożywczy. Znajduje się
Stroi sieradzki
185
184
lu także hula żelaza. Warszawa ma I milion
436 tysięcy mieszkańców (1975). W sąsiedztwie
Warszawy są różne zakłady przemysłowe. I tak
w Ursusie produkuje się ciągniki, w Pruszkowie -
obrabiarki, w Ożarowie - kable, w Mińsku Ma-
zowieckim - dźwigi, w Piasecznie - wyroby gu-
mowe. w Milanówku - jedwabie, w Żyrardo-
wie - wyroby lniane. Cały len region przemysło-
wy obejmujący Warszawę i jej okolice nazywa
się Warszawskim Okręgiem Przemysłowym.
Drugim pod względem liczby mieszkańców mia-
stem Polski i Niziny Mazowieckiej jest Łódź
<798 tysięcy w 1975 r.). Jest to największy
W kraju olrodek wlókiennioy. Łódzki okręg prze-
mysłu włókienniczego obejmuje miejscowości:
Pabianice. Zgierz, Zduńska Wola. Ozorków. To-
maszów Mazowiecki i inne.
Dużym miastem położonym we wschodniej
części Niziny Mazowieckiej jest Białystok. Ma on
obecnie ponad 190 tysięcy mieszkańców i szybko
się rozbudowuje. Rozwija się tu przemysł, zwłasz-
cza włókienniczy.
Na obszarze Niziny Mazowieckiej najbardziej
W ostatnich latach rozbudował się Płock. PowsU-
186
ły tam olbrzymie zakłady rafineryjne i petro-
chemiczne przy trasie rurociągu „Przyjaźń", który
doprowadza do Płocka ropą naftową ze Związku
Radzieckiego. Płock jest obecnie największym
w Polsce ośrodkiem przemysłu naftowego. Liczba
mieszkańców Płocka z 33 tysięcy w 1950 r. wzrosła
do około 88 tysięcy w 1975 r.
Nizina Śląska
NIZINA ŚLĄSKA
cy. Zachodnią granicą Niziny śląskiej jest Nysa
płyną ku środkowi te
żyny Małopolskiej,
Okolice Wrocławia od doliny Odry do Przed-
Warunki klimatyczne także sprzyjają gospodarce
pokrywają wielkie lasy sosnowe. Między Nysą
Łużycką a Bobrem rozciąga się obszar leśny -
pływem Odry.
Nn Nizinie Śląskiej, między Legnicą a Głogo-
wem. odkryto w 1957 r. bogate złoża miedzi. Naj-
większe złoża znajdują się w okolicach Lubina,
i tam powstał ważny ośrodek hutnictwa miedzi -
Lubińsko-Glogowskic Zagłębie Miedziowe.
W środkowej części Niziny Śląskiej, nad Odrą
leży Wrocław. Ma on ponad 575 tysięcy miesz-
kańców (1975) i jest czwartym co do liczby lud-
ności miastem Polski (po Warszawie. Łodzi i Kra-
kowie). W czasie II wojny światowej (1939-1945)
Wrocław został bardzo zniszczony. Po wojnie
odbudowany stal się ośrodkiem kultury, nauki
i przemysłu. Spośród różnych zakładów prze-
mysłowych wyróżnia się swą wielkością Państwo-
187
Nizina Wielkopolska
;\™'x°x""lD<hrw NIZINA WIELKOPOLSKA
i północ-południe. Widać to bardzo wyraźnie
w biegu Warty, która kilkakrotnie skręca prawie
pod katem prostym, a takie w biegu innych rzek.
Doliny o kierunku wschód-zachód są bardzo
szerokie (od kilku do kilkunastu kilometrów).
Utworzyły je wody rzek i topniejącego lądolodu,
który zajmował obszar położony na północ, przez
co zamykał drogą spływu do morza. Odcinki dolin
o kierunku z południa na północ tworzyły się
wówczas, gdy wskutek topnienia i zanikania lądo-
lodu otwierała się droga na północ. Te szerokie
doimy, jakie się wówczas tworzyły, nazywamy
pradolmami. Od nich pochodzi nazwa: Kraina
Wielkich Dolin. Największymi pradolinami są:
Warszawsko-Bcrlińska i Toruósko-Eberswaldzka.
(Eberswald - miejscowość leżąca w NRD na pół-
noco-wschód od Berlina.) W pradolinie Warszaw-
sko-Berlińskiej znajdują się obecnie odcinki biegu
188
Nizina Wielkopolska
na linii wzgórz oddzielających ją od Niziny Sląs-
kopolskiej najwyżej wznoszą się na zachodzie
Zielonej Góry-221 m n.p.m. Ziemia Lubuska
Nizina Wielkopolska jest przeważnie krainą rol-
niczą. Najżyżniejsze gleby są na Kujawach, w czę-
ści południowej. Występuje tam czarnoziem ba-
gienny, który powstał przez zamulanie bagien.
Toteż uprawia się na nich pszenicę i buraki cukro-
we. Na nizinie przeważają gleby Średniej urodzaj-
ności, ale dzięki nawożeniu i bardzo dobrej upra-
fabryki chemiczne, wykorzystujące jako surowiec
głównie sól i wapienie. Na Kujawach występują
duże złoża soli. W ich części zachodniej, w Wap-
Nizina Wielkopolska nie jest zbyt zasobna
bogactwa mineralne. Do głównych bogactw
nie. znajduje się największa, nowocześnie urzą-
dzona kopalnia soli. W Ciechocinku otrzymuje
189
niziny nadmorskie
obozy młodzieżowe
O
Co roku na obozy wakacyjne wyjeżdża z miast
i wsi około I miliona młodzieży. Są obozy stale,
takie których uczestnicy przez cały czas ich trwa-
nia mieszkają w jednym miejscu, i obozy wędrow-
ne polegające na przebywaniu określonej trasy
pieszo, na rowerze, na kajaku lub za pomocą in-
nego środka lokomocji. W obozach stałych, gdzie
nocuje się pod namiotami, mogą uczestniczyć
dziewczęta i chłopcy od lat II, a w obozach
wędrownych od lat 15. Uczestnicy obozów węd-
rownych nocują w schroniskach turystycznych
znajdujących się na trasie wędrówki (zobacz:
„Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych"
i „Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznaw-
cze") lub w namiotach, które noszą czy wożą ze
Obozy wędrowne trwają najczęściej 2 tygodnie,
obozy stale od 2 do 4 tygodni. Na obozach obo-
wiązuje większa dyscyplina niż na koloniach,
gdyż prowadzi się tu bardziej ruchliwy tryb życia,
a więc więcej jest sytuacji trudnych. Wiele prac
uczestnicy obozu wykonują sami: rozbijanie na-
miotów, przygotowywanie niezbędnych sprzętów,
gotowanie, sprzątanie itp. Mimo to starsze daea
i młodzież chętnie spędzają wakacje pod namio-
tem lub na wędrówce, gdyż obóz dostarcza wielu
wrażeń, pozwala sprawdzić swoje siły i umiejęt-
Niektóre obozy, szczególnie organizowane przez
Związek Harcerstwa Polskiego i Towarzystwo
Przyjaciół Dzieci, to obozy szkoleniowe. Uczettm-
cząca w nich młodzież uczy się wielu rzeczy, które
mogą być jej przydatne w pracy z młodszym, ko-
legami. Obozy harcerskie są także okazją do zdo-
bywania sprawności i stopni organizacyjnych
(zobacz: „Harcerze").
Na wszystkich obozach uczestnicy poznają za-
bytki i przyrodę, wykonują pożyteczne prace, np.
opiekują się dziećmi wiejskimi, których rodzice
zajęci są pracą w polu, pomagają przy żniwach.
Obozy młodzieżowe organizują najczęściej:
Związek Harcerstwa Polskiego. Towarzystwo
Przyjaciół Dzieci i władze szkolne.
Oprócz obozów krajowych organizowane są też
obozy zagraniczne i międzynarodowe. Od 1952 r.
harcerstwo organizuje co roku międzynarodowe
obozy pod hasłem pokoju i przyjaźni, w których
uczestniczą młodzi ludzie z różnych krajów. Dele-
gacje polskich harcerzy wyjeżdżają zaś na podob-
ne obozy do Związku Radzieckiego, Czechosło-
wacji Bułgarii, Niemieckiej Republiki Demokra-
tycznej. Węgier. Anglii. Francji i wielu innych
192
Obrona Terytorium Kraju
OBRONA TERYTORIUM KRAJU
rej uczestniczy cale społeczeństwo. W zakładach
pracy i w miejscach zamieszkania organizuje się
zakładowe i terenowe oddziały samoobrony. Ich
zadaniem jest ochrona ludności oraz urządzeń
użyteczności publicznej (np. szpitali) przed skul-
logicznej, to jest przed skażeniami, zatruciami,
zakażeniami bakteriami i substancjami szkodli-
dzieży prowadzone w szkołach oraz w organiza-
Obrony Cywilnej. Oba ii
OBSZAR POLSKI
Powierzchnia Polski wynosi 312 677 kilomel-
szaro Europy 3 km1 to ziemie Polski). Wśród
państw europejskich zajmujemy 7 miejsce; pań-
stwa o większym obszarze niż Polska, to: Zwią-
tualnej napaści wroga i do obrony swej niepodle-
Ksztalt Polski zbliżony jest do kola. Na mapie
można jednak wyraźnie dostrzec punkty najdalej
wysunięte. Na północy jest to przylądek Rozewie,
na wschodzie - kolano Bugu na wschód od Strzy-
żowa. na zachodzie - kolano Odry na zachód od
..Wojsko Polskie"). Zadaniem frontu wewnętrz-
pewnienic ciągłości funkcjonowania instytucji
oddziały obrony wybrzeża, oddziały obrony te-
rytorialnej (służby inżynieryjno-techniczne i inne)
W warunkach współczesnej wojny coraz więk-
szego znaczenia nabiera obrona cywilna, w któ-
Krańce te są bardzo odlegle od siebie. W linii
prostej - z północy na południc - od przylądka
Rozewie do szczytu Opolonck jest ponad 750 km.
od wschodniego krańca, to jest od kolana Bugu,
do zachodniego, a więc do kolana Odry - około
Limę prostą łączącą 2 miejscowości można so-
bie wyobrazić lub narysować na mapie, natomiast
dojechać można tylko różnymi środkami komu-
nikacji. np. pociągiem, autobusem. Wtedy odleg-
łość się powiększa, gdyż drogi i linie kolejowe
mają luki i zakręty. I tak np. odległość w linii
prostej ze Świnoujścia do Przemyśla wynosi około
750 km, trasa kolejowa natomiast - 968 km
194
OBYWATEL
Polską Rzeczpospolitą Ludową (PRL) zamiesz-
kuje ponad 34 miliony jej obywateli. Obywatelami
PRL stajemy się z chwilą urodzenia. Każdy nowo-
lenia na zamianę obywatelstwa polskiego na inne.
w trakcie pobytu za granic, dopufcily się zdrady
prawa i obowiązki. Obywatelami PRL są dzieci.
nianiu obowiązków wobec kraju, zdobywamy
obywatel
momentu urodzenia młody obywatel korzysta
a gdy oni nie są w stanie wypełniać tego obowiąz-
ku, zapewnia ją państwo, organizując żłobki i do-
PRL zawarte są w Konstytucji (zobacz: „Kon-
i mają obowiązek chronić go
nie jednym z głównych obowiązków w PRL. gdyż
pomyilnoić ojczyzny i każdego z nas zależy od
i czasem wcześniej, miody obywatel zaczyna cho-
nóżniei jako harcerz, miody
w klubie młodzieżowym. Oglądając program te-
lewizyjny, słuchając radia, chodząc do kina czy
podstawą poprawy wa-
poczynku. Miody obywatel wypełnia tel swoje
obowiązki. Żąda się od niego pomocy i posluszeń-
naukowe znajdujące się w szkole.
tających im wpływać na losy kraju. Zaliczamy do
195
ochrona środowiska przyrodniczego
i wyznania, to znaczy możliwość wyznawania do-
wolnej religii lub niewyznawania żadnej. Każdy
obywatel ma prawo do własności osobistej, nie-
naruszalności mieszkania oraz tajemnicy kores-
pondencji. Jak więc widzimy, lista podstawowych
praw obywatela PRL jest obszerna. Poza upraw-
nieniami zawartymi w Konstytucji obywatele ko-
Do obowiązków obywatela Konstytucja zali-
cza: obowiązek ścisłego przestrzegania praw
PRL, obowiązek przyczyniania się do rozwoju
ojczyzny, obowiązek ochrony własności spolecz-
obowiązek obrony ojczyzny, strzeżenia tajemnicy
państwowej. Od rozumienia i rzetelnego wypełnia-
nia przez obywateli swoich obowiązków zależy
Wszyscy obywatele PRL są równi - mają jed-
nako we prawa i jednakowe obowiązki. Wszystkim
lepsze możliwości wychowania, wykształcenia,
tak było. W starożytnej Grecji np. obywatelami
wani jak rzeczy. W dawnej, feudalnej Polsce spo-
łeczeństwo dzieliło się na stany, z których każdy
wilejowane - szlachecki i duchowny, znacznie
ski pozbawiony byl praw i jego sytuacja niewiele
na ziemiach polskich zaczął się rozwijać kapita-
wspólne prawa dla wszystkich. Nie znaczy to
stwo dzieliły znaczne różnice majątkowe. Właści-
(obszamicy) mogli w pełni korzystać z praw. Na-
wości. Nie byli oni traktowani na równi z obszar-
Ludowej, z chwilą przejęcia władzy przez ludzi
pracy, obywatele stali się równi. Państwo bowiem
niej chłopów. Zostały więc zlikwidowane najważ-
niejsze przyczyny nierówności obywateli. Rów-
ność nie oznacza oczywiście, że nie ma żadnych
różnic między poszczególnymi osobami. Obywa-
tele pracują przecież w rozmaitych zawodach,
otrzymują różne wynagrodzenie za pracę, miesz-
kają w niejednakowych mieszkaniach itd. Ale
wszyscy, niezależnie od zawodu i zarobków, mogą
korzystać ze swych uprawnień obywatelskich tak
samo i wymaga się od nich wypełniania tych sa-
mych obowiązków.
OCHRONA ŚRODOWISKA
PRZYRODNICZEGO
Naszym środowiskiem przyrodniczym jest cala
otaczająca nas przyroda, która wywiera wpływ
na nasze życie: powietrze, którym oddychamy,
woda, którą pijemy, ziemia, z której wydobywa-
my liczne bogactwa, gleby, na których uprawia-
my rośliny. Do środowiska przyrodniczego czło-
wieka zaliczamy także bogaty świat roślin i zwie-
W ciągu długich lat historii ludzie zmieniali
swój sposób gospodarowania, zmieniając także
środowisko. Początkowo żywili się dziko rosną-
cymi roślinami i polowali na zwierzęta. Inaczej
niż dziś wyglądała wtedy przyroda. Obszar, który
obecnie zajmuje Polska, pokryty był prawie w ca-
łości lasami. Gdy ludzie nauczyli się uprawiać zie-
mię - wycinali lasy i zamieniali je na pola upraw-
oraz stosowanie coraz to nowych wynalazków
dzo zniszczone. Nie ma już prawie zupełnie daw-
nej, pierwotnej przyrody. Powietrze zanieczysz-
przez fabryki i pojazdy mechaniczne. Unoszące
się w powietrzu gazy i pyły mają szkodliwy wpływ
i płuc. Obecnie nawet niektóre miejscowości
uzdrowiskowe, jak np. Zakopane, mają znaczną
szy wzrost roślin, osłabienie i zmniejszenie ich
odporności na choroby i działanie szkodników.
chają drzewa. Zmniejszenie obszarów leśnych
wpływa na klimat. Ale nie na tym koniec. Gleba,
którą kiedyś umacniały korzenie drzew, jest roz-
wiewana przez wiatr i wypłukiwana przez wodę.
Z terenu takiego znikają rośliny i zwierzęta. Zmia-
na jednego składnika środowiska - powietrza -
pociąga więc za sobą łańcuch zmian innych
składników: gleby, wody, roślin i zwierząt.
Wielki niepokój budzi stan wód w Polsce.
Często sam wygląd rzeki odbiera chęć do kąpieli.
Ciemna i mętna woda, na której unosi się bury
kożuch piany powstałej z zanieczyszczeń, nadaje
się do użytku dopiero po specjalnym oczyszcze-
niu. Większość polskich rzek, w tym Odra i prawie
cala Wisła, ma zanieczyszczone wody. Przyczyną
lego jest odprowadzanie do nich nic oczyszczonych
ścieków z fabryk i domów mieszkalnych. Ponadto
wody zanieczyszczane są nawozami sztucznymi
wypłukiwanymi z pól przez deszcze. W zatrutych
rzekach zamiera życic. To samo niebezpieczeń-
196
stwo grozi morzom, gdyż wplyw.j, do „ich a
nieczyszczone wody rzek. Plag, wód morjkich
jest lak zwana zaraza oliwna, czyli unosząca się
na powierzchni warstwa smarów i ropy naftowej
pochodząca z okrętów , portów. Zlepia ona pióra
ptakom i często wywołuje ich Śmierć. Uczeni
przewidują, żc jeśli nie zmniejszy się zanieczysz-
czanie wód Bałtyku, to w ciągu kilkudziesięciu
lat życie w nim zginie.
Niekorzystne zmiany zachodzą także w glebach
i skalach, czyli tych składnikach środowiska, które
potocznie nazywa się ziemią. Wydobywanie bo-
gactw mineralnych: węgla, rud i innych, prowadzi
nie tylko do zużycia ich zasobów, ale także do
zniszczenia gleby. W wyrobiskach - miejscach,
z których wybrano np. węgiel brunatny, gromadzi
padków pochodzących z kopalni i hut, nicpra-
wadzil w 1962 r. polski geolog i działacz ochrony
przyrody, profesor Walery Goetel.
SCO, wchodząca w skład Organizacji Narodów
my). Ważny udział w prowadzonych przez UNE-
wiek i Środowisko" działający przy Polskiej Aka-
ochrona zat
OCHRONA ZABYTKÓW
198
ochrona zabytków
199
ochrona zdrowia
OCHRONA ZDROWIA
w Warszawie i historyczne dzielnice Gdańska,
nież szczepienia ochronne zapobiegają chorobom
kom, licznym zabytkowym kościołom i pałacom na
zakaźnym: ospie, błonicy, gruźlicy, durowi brzusz-
tuacjach epidemicznych mogą być zarządzone obo-
Władze PRL przywiązują ogromną wagę do
ochrony zabytków. Na odbudową i zachowanie
w dobrym stanie dzieł sztuki, pamiątek historycz-
nych, zabytków przyrody przeznacza się co roku
bardzo duże sumy. Sejm PRL w 1962 r. uchwalił
niebezpiecznego dla organizmów słabszych lub
Inną plagą naszych czasów są choroby o dużym
ny wkład w ochronę zabytków. Jednym z wielu
w Warszawie, do której przyczyniali się pojedyn-
czy obywatele i organizacje społeczne.
krajów o szybko wzrastającym przemyśle, :
200
ogrody botaniczne
ogrody botaniczne
202
ogrody zoologiczne
nym dopiero na początku XIX w., chociaż już
wcześniej zasłynęła z ogrodów królewskich, w kló-
włożycie) nowoczesnego ogrodu botanicznego
: w ogrodach bolanicz
W miarę jak rozwijała
dów botanicznych. Obecnie rośliny rozmieszczone
z rożnych państw. W innym
h ilp. Dużo
rośliny na tle ich naturalnego krajobrazu. Na
OGRODY ZOOLOGICZNE
ziemi - rośliny wydm piaszczystych, na wilgotnym
203
204
ogrody zoologiczne
łowne. Okazy takie posiadał np. polski król, Jan
tli Sobieski, panujący w XVII w., czyli około 300
, w którym trzymano
Wśród ludności miast i osiedli dużym powodze-
py złożone z tresera i oswojonych zwierząt, naj-
częściej małp, papug, niedźwiedzi i węży. Za nie-
wielką opłatą można było przyjrzeć się popisom
temu w Paryżu (Francja) Natomiast spośród
100 lat temu, w I86S r.
klatkach, gdzie nie miały możliwości swobodnego
Afryki w celu chwytania zwierząt- W wyprawach
takich brał udział bohater przygodowych powieści
Alfreda Szklarskiego - Tomek Wilmowski. W za-
łożonym przez Hagenbecka w 1907 r. zoo w Ham-
burgu (Niemcy, obecnie RFN) zwierzęta umiesz-
czone były na dużym terenie, na tle krajobrazu
Hagenbecka.
205
ogrody zoologiczne
Małych opiekunów-piclęgniarzy, od których
doslajc codziennie pożywienie. Zawiera ono
wszystkie potrzebne zwierzęciu do Życia i rozwoju
składniki 1 tak np. lisy i małe zwierzęta futerko-
we dostają „pasztet- - pożywną mieszankę z mię-
sa. kaszy, owoców, jarzyn, liści i ziół. Dzienne
pożywienie szympansa składa się ze śniadania,
obiadu i kolacji oraz różnych owoców podawa-
nych między posiłkami. Zwiedzającym ogród nie
wolno karmić zwierząt. ponieważ nie są one przy-
zwyczajone np. do rzucanych najczęściej słodyczy
i Chleba. Po ich zjedzeniu zwierzęta często choru-
ję, a niekiedy nawet zdychaję.
Otaczane opiek, zwierzęta czują się najczęściej
w zoo dobrze. O ich dobrym samopoczuciu w nie-
woli najlepiej świadczę wiadomości o narodzinach.
Potomstwo w zoo maj, bowiem tylko te zwierzęta,
które czują się w nim naprawdę dobrze i sę zdro-
we. W ogrodach zoologicznych często rozmnażaję
się wilki, niedźwiedzie, Iwy, rysie, pawiany. Ale
których wchodzę przodujący nauczyciele, pracow-
gramem szkoły podstawowej. Składają się one
z części pisemnej i ustnej. Z matematyki część ustna
może być przeprowadzona w formie sprawdzianu.
Tuzinkę.
dalekiej przyszłości, wskutek szybkiego zagospo-
OLIMPIADY 1 KONKURSY
PRZEDMIOTOWE
olimpiady i konkursy przedmiotowe
jut wielkim osiągnięciem były narodziny w war-
szawskim zoo, w 1938 r., sloniętka, które nazwano
W Polsce położył wieloletni dyrektor warszawskie-
go zoo, Jan Żabiński (1897-1974). Jest on autorem
licznych książek o zwierzętach, chętnie czytanych
czyli o świecie zwierząt różnych regionów, umo-
jedynym schronieniem dla gatunków ginących.
GneflOrr Andrrejcza
innych przedmiotów nauczania. Przeprowadzają
ie i wyżywienie, jeśli zawody nic odbywają
lifikowanym do zawodów III stopnia, przysługu-
nizalora dyplomy, mogę również otrzymać na-
grody rzeczowe.
Podobnie organizowane są olimpiady dla ucz-
niów szkól średnich. Są to: Olimpiada Matema-
206
207
olimpijczycy polscy
tyczna (od roku szkolnego 1949/1950), Olimpiada
Fizyczna (od 1951/1952), Olimpiada Chemiczna
(od 1954/1955), Olimpiada Języka Rosyjskiego
(od 1969/1970), Olimpiada Literatury i Języka
Polskiego (od 1970/1971), Olimpiada Biologiczna
(od 1971/1972), Olimpiada Historyczna (od
1974/1975), Olimpiada Geograficzno (od 1974/75)
i Olimpiada Wiedzy Technicznej (od 1974/1975).
skiego (17477), Matematycznej (5017) oraz Lite-
ratury i Języka Polskiego (4821).
Olimpiady organizują corocznie upoważnione
litety
pedagogicznych. W przypadku ubiegania się na
przedmiotu objętego
sportowcy biorą udział we wszystkich rozgrywa-
nych igrzyskach olimpijskich. Na olimpiadach od
1924 do 1976 r. startowało prawie 1500 Polaków,
którzy zdobyli łącznie 146 medali, w tym 37 zło-
tych. A więc, zgodnie ze zwyczajem olimpijskim,
37 razy wpływała ńa główny maszt stadionu lub
hali sportowej biało-czerwona flaga Polski i 37
olimpijczycy polscy
209
208
Do 1939 r., czyli do wybuchu II wojny świato-
wej. reprezentacja Polski brała udział w 4 olimpia-
dach. w których zdobyła 20 medali. Mimo że Po-
lacy nie zaliczali się wtedy do sportowej czołówki
świata, było to olbrzymim osiągnięciem. Po prze-
szło KKMetniej niewoli kraj nasz miał do odro-
bienia duże zaległości w każdej dziedzinie życia,
W czasie II wojny świalowcj (1939-1945),liczni
sportowcy polscy stanęli do walki z okupantem
hitlerowskim. Wielu z nich oddało w tej walce
życie. Zginął wybitny lekkoatleta - Janusz Kuso-
ciński. Na cmentarzu w Palmirach kolo Warszawy
spoczywają obok niego prochy innego olimpij-
wcu 1940 r. Zginęli lub zostali zamordowani: Ka-
dyslaw Karaś - strzelcy. Leszek Lubicz-Nycz -
szermierz, Bronisław Czech i Helena Marusarzów-
na - narciarze. Zdzisław Kawecki - jeździec. An-
Lokajski - lekkoatleci, oraz dziesiątki innych.
Kraj nasz, a wraz z nim i sport polski, wyszedł
1948 r. jedyny medal dla Polski - brązowy - zdo-
był bokser, Aleksy Antkicwicz. Ale już w 1960 r.
na igrzyskach w Rzymie Polska znalazła się w czo-
łówce potęg sportowyąłt Swiaia. W zimowej i let-
niej olimpiadzie Polacy zdobyli wtedy 23 medale,
a więc Więcej niż w lalach międzywojennych łącz-
nic. Najwięcej medali olimpijskich polscy sportow-
cy zdobyli w lekkoatletyce (34), boksie (33), pod-
noszeniu ciężarów (17) i szermierce (13), W czasie
igrzysk w Monachium w 1972 r. polscy olimpij-
czycy odnieśli również piękne sukcesy. Najwięk-
szą jednak radość milionom sympatyków sportu
sprawili piłkarze, którzy doszli do linalu i wy-
walczyli zloty medal olimpijski w piłce nożnej.
lem olimpijskim w grach zespołowych.
210
211
i W czternaście tygodni po nich kobiecie przys|u.
guje urlop macierzyński, a jej dotychczasowa pen-
sja nie może ulec zmianie. Po skończeniu urlopu
macierzyńskiego młoda matka może skorzystać
z dalszego, tym razem już bezpłatnego urlopu, by
w najtrudniejszym okresie mogła sama wychować
swoje dziecko. Te kobiety, które powracają do
swoich zajęć zawodowych, mogą dwa razy dzien-
nie przerwać pracę i w tym czasie nakarmić nie-
mówię. Jeśli w domu nie ma odpowiednich wa-
runków, dziecko zostajc umieszczone w żłobku.
i karmione. Po pracy rodzice zabierają je do domu.
Bywają także żłobki tygodniowe. Korzystają
postawy: skrzywienia kręgosłupa (okrągłe plecy),
płaskie i koślawe stopy. Ich przyczynami są mię-
dzy innymi złe, wadliwe ławki, krzesła i buty,
ciężkie „urywające" rękę teczki, zbyt mało ruchu
na świeżym powietrzu, brak nawyku kontrolo-
wania postawy.
Nad całością spraw związanych z ochroną zdro-
wia dzteci i ich matek (zobacz: „Ochrona zdrowia")
czuwa Instytut Matki i Dziecka w Warszawie. Tu
określa się normy wzrostu i rozwoju, ustala wzor-
cowy sposób żywienia dzieci, tu lekarze z całej
Polski poszerzają swoją wiedzę o potrzebach dziec-
ka, chorobach tego wieku oraz sposobach zapo-
biegania im i leczenia.
212
ORDERY I ODZNACZENIA PAŃSTWOWE ORDERY
ordery i odznaczenia państwowe
są u zasługi dla ojczyzny: za udział w obronie
kraju i w walkach o wolnołć, za ofiarną pracę
zawodową i społeczną, za ratowanie życia ludz-
mogą być nadawane pojedynczym osobom oraz
miejscowolciom, zakładom pracy, instytucjom
i organizacjom społecznym. W Polskiej Rzeczy-
pospolitej Ludowej (PRL) odznaczenia nadaje
Rada Państwa, a niektóre medale mogą nadawać
trudnych i użytecznych dla społeczeństwa zawo-
PRL", „Zasłużony Hutnik PRL". „Zasłużony
1. Order Budowniczych
213
ordery i odznaczenia państwowe
ordery i odznaczenia państwowe
214
organizacje społeczne
ORGANIZACJE SPOŁECZNE
dobnie obszar ziemi, na której gospodarują PGR,
„Straże Pożarne", „Szkol*
♦
ków, którzy ze względu na podeszły wiek lub
„Towarzystwo Przyjaciół
Poszczególne PGR współpracują ze sobą.
Fryderyka Chopina, Towarzystwo Milołników
Niektóre z nieb mają bogate i piękne tradycje, się-
gające czasów zaborów. Niejednokrotnie stwarzały
one Polakom jedyną możliwość jawnego organizo*
pracy między gospodarstwami pozwala uzyskiwać
lepsze wyniki produkcyjne. W ostatnich latach
niektóre współpracujące ze sobą PGR łączy się,
wanie polskiej kultury.
każde 100 ba uprawianej w Polsce ziemi około
17 należy do PGR. To niewiele. Ale prawdopo-
chlewnej nie jest w stanie wyżywić mniejsze gospo-
darstwo, a tucz w dużych fermach jest bardziej
W tak dużym gospodarstwie, jak PGR. wiele
więcej prac niż w małym indywidualnym gospo-
wykonywać według planu, który raz do roku
216
Państwowe Gospodarstwa Rolne
217
pieniądz
przez ranę lub uk,azenie. Do chorób odzwierze-
cych można zaliczyć równiej wlolnicę i pewne
i ptaki trzymane w klatkach H przyczyn, chorób
podobnymi slulbami
PIENIĄDZ
W gospodarstwie wiejskim w dawnych czasach
wytwarzano prawic wszystkie produkty: Zywnolć.
219
pieniądz
Sprzedawał owce dowolnemu nabywcy za pienią-
dze, a za nie łatwo mógł kupić od kogoś innego
żyto. Pieniądz znacznie ułatwiał wymianę, sprzy-
jając rozwojowi gospodarki.
dóbr, których niewielka ilość miała dużą wartość,
Te cechy miały metale zwane szlachetnymi - sreb-
ro i złoto. One właśnie przez długi okres pełniły
funkcję pieniądza. Najpierw używano ich w róż-
nych kawałkach, które ważono za każdym razem.
wagi (np. angielski funt). Później zaczęto cecho-
wać (znaczyć) określone kawałki metali, oznacza-
twierdza. Pierwsze polskie pieniądze pojawiły się
około 1000 lat temu. Były to srebrne denary
Mieszka I (zobacz: „Początki państwa polskiego").
Jeszcze później, oprócz kawałków metalu, za-
częto używać kawałków papieru, na których za-
pisywano. jaką wartość mają one wyrażać. Tak
powstał dziś używany pieniądz papierowy. Różni
złota - te sam nie jest już dobrem użytecznym.
Służy tylko do zapłaty, pośredniczy w wymianie.
Może on spełniać tę funkcję, gdyż państwo stwier-
dza odpowiednim napisem i podpisami upoważ-
nionych do tego osób, że wydrukowane pieniądze
nym kraju. Każdy posiadacz takiego pieniądza
może otrzymać zań różne dobra w określonej
ilości dzięki temu, że wszyscy sprzedający towary
zobowiązani są do przyjmowania go. Po raz pierw-
szy w Polsce użyto pieniądza papierowego w
(zobacz: „Rozbiory Polski").
Liczbę jednostek pieniądza, jaką trzeba zapłacić
za jednostkę towaru, nazywamy ceną towaru.
Jednostką pieniądza jest u nas zloty, a jednostką
towaru może być kilogram, kwintal, tona, litr,
metr, sztuka.
W naszej gospodarce pieniądz i ceny służą orga-
nizowaniu wszystkich członków społeczeństwa do
współdziałania w wytwarzaniu różnych dóbr oraz
podziałowi między ludzi wytwarzanych produk-
tów. A odbywa się to w następujący sposób:
Całą masę produktów nowo wytworzonych
w ciągu roku w gospodarce narodowej nazywamy
dochodem narodowym. Produkty te częściowo
przeznacza się na rozwój gospodarki (np. budo-
wanie nowych fabryk), częściowo na zaspokoje-
nie potrzeb ludności. Konsumowana (zużywana
przez ludność) część dochodu narodowego służy
i utrzymanie szkól, szpitali, dróg ilp.) oraz -
w przeważającej części - zaspokojeniu potrzeb po-
szczególnych ludzi i rodzin. Obywatel uczestniczy
w zużywaniu lej części dochodu narodowego ku-
konywaną pracę płacę w pieniądzu, a ci. którzy
nie są zdolni do pracy - renty, stypendia ilp. Jest
to dochód pieniężny. Za pieniądze obywatel może
bywa się za pośrednictwem pieniądza. Taka forma
podziału daje tę korzyść obywatelom, że pozwala
dochodów pieniężnych, a z drugiej - wysokością
cen. Przy bezpośrednim rozdzielnictwie (np. na
kartki) obywatele byliby pozbawieni możliwości
Dla społeczeństwa, a w jego imieniu dla odpo-
wiednich władz państwowych i gospodarczych,
pieniądz i cena są narzędziami kierowania podzia-
łem dóbr. Jeśli pragną one zwiększyć udział ja-
kiejś grupy obywateli w dochodzie narodowym,
to mogą podnieść jej dochody pieniężne albo
'* grupę. Jeśli chcą nakłonić ludność do zmniej-
szenia spożycia jednych artykułów, a zwiększenia
innych, to-nie zmieniając dochodów pienięż-
żają na drugie. Pod wpływem zmian cen konsu-
W gospodarce kapitalistycznej pieniądz prze-
kształca się w kapilal (zobacz: „Kapitaliści"),
który jest narzędziem wyzysku jednych grup spo-
łecznych przez inne. Staje się on potęgą. „Robienie
pieniędzy” jest w ustroju kapitalistycznym głów-
nym celem podejmowania działalności gospodar-
czej przez właścicieli przedsiębiorstw.
220
plany gospodarcze
PIENINY
Na północy przecina Podhale pal wapiennych
skałek, który ciągnie się wzdłuż Dunajca i prze-
chodzi ku wschodowi na obszar Czechosłowacji.
W pobliżu granicy z Czechosłowacją pas skałek
rozszerza się do 4 kilometrów, tworząc niezwykle
malowniczą grupę zwaną Pieninami. Nazwa ta
prawdopodobnie pochodzi od pieniących się wód
Dunajca. Pasmo to ciągnie się na przestrzeni około
10 km między przełomem Dunajca koło Czorszty-
na a jego doliną pod Szczawnicą oraz doliną Leś-
nicy. W Pieninach wapienne skały wznoszą się
tworząc ostre wierzchołki i strome ściany. Na
trudno dostępnych skalach budowano tu kiedyś
zamki obronne (w Czorsztynie, w Niedzicy).
Najwyższym szczytem Pienin są Trzy Korony,
osiągające 982 m nad poziomem morza (n.p.m.).
Nie jest to wysokość duża w porównaniu ze
szczytami tatrzańskimi, ale wielkie wrażenie spra-
wiają urwiste ściany skalne, wznoszące się piono-
wo nad Dunajcem do wysokości 300 metrów.
Malowniczością i urokiem wyróżnia się zwłaszcza
stoku występują zielone plamy roślinności. Na-
terial budowlany. W pobliżu law występują
Za najpiękniejszy odcinek doliny Dunajca
PLANY GOSPODARCZE
Jeśli przewidujemy, że żadnego z tych projektów
nie można będzie zrealizować, gdyż np. mc starczy
nam pieniędzy lub nie otrzymamy zgody lekarza,
wybieramy najlepszy z pozostałych możliwych
plany gospodarcze
sposobów - pobył na koloniach czy u wujka na
także co Jest potrzebne
i energii elektrycznej, które zakłady będą następ,
nic korzystać z tego portu.
Z powyższego przykładu widać, że plany gospo-
czych, produkcję benzyny (między innymi wla-
Narodowy plan gospodarczy jest potrzebny po
to, by wszystkie zakłady zgodnie współdziałały
w urzeczywistnianiu tego celu. W olanie usiał.
. . . ' ...-ys. - oproc:
trudnienia pracowników - przepływ dóbr
wytwarzać, dostarczają pracownicy wszystkich
zakładów produkcyjnych i naukowcy. W dyskusji
2™. węgla i energii elektrycznej'^ oZXan£
oświetlenia i poruszania pralek, lodówek oraz
innych urządzeń uz „I.-:- ,_.L.
watele na zebraniach i w prasie. Wszystkie infor-
macK. propozycje, uwagi opracowują specjaliści
ujmujący Się planowaniem, działający w minis-
. rarui Robotniczej projekt
P“"“ aostaje przedłożony Sejmowi. Po wprowa-
dzeniu Donrawk I-i..-- ... . . ...
* gospodarstw domowych, oraz „na jutro", czyli
na przyszłość. Konieczne jest bowiem budowanie
nowych kopalń, fabryk, urządzeń transportowy-.,
i innych, gdyż trzeba nimi zastąpić te urządzi"
które się zużywają, oraz zapewnić zwiększę^-
produkcji. Nakłady na przyszłą produkcję j k '
sumpcję. ..na jutro", to inwestycje. Przykład^
inwestycji jest zbudowany ostatnio Port Północny
w Gdańsku. Jego budowa wymagała wielkie.’
wkładu pracy ludzi i środków piodukcji. Dzięfcj
temu jednak możemy wywozić przez ten port za
granicę nasze wyroby (głównie węgiel) i puj,_
wozić inne potrzebne nam artykuły. Zanim jednak
można było przystąpić do budowy. w planie
gospodarki narodowej należało określić, gdzie
nować na dłuższy okres - do 1980 r„ i
gospodarki narodów"^.
Narodowe plany gospodar
w Polsce od 1947 r. Pierwszy
na lata 1947-1949.
223
początki państwa polskiego
ków. kamieniami, a nawet głazami i kłodami
drewna rzucanymi przez maszyny bojowe. Grody
były twierdzami bardzo trudnymi do zdobycia.
W czasie pokoju grody nie traciły znaczenia.
W najważniejszych, takich jak Gniezno. Poznań,
Kruszwica. Kraków. Wrocław, Sandomierz, Płock,
często przebywał książę. Mniejsze grody, wraz
Grody budowano najczęściej wśród bagien i na
kraj. Piastowie starali się o to. aby odległość po-
między dwoma sąsiednimi grodami nie przekra-
czała 30-40 km. czyli jednego dnia drogi. Ułatwia-
ło to zarządzanie krajem, przesyłanie wiadomości,
udzielanie pomocy w razie oblężenia.
Każdy gród był ośrodkiem okręgu. Cała lud-
ność okręgu podlegała władzy pana grodowego,
który w imieniu księcia wydawał rozkazy, był
sędzią i dowódcą wojskowym. W grodach magazy-
nowano książęce zapasy. Każdy rolnik, rybak,
myśliwy lub bartnik musial oddawać część plonów
na rzecz księcia. Ludzie dostarczali do grodów
zboże, bydło, ryby, futra upolowanych zwierząt,
miód i wosk. Były to daniny książęce. Nad ich
zbieraniem czuwali komornicy. Daninę przezna-
czano na utrzymanie pana grodowego, jego po-
mocników i wojowników strzegących grodu. Ksią-
żę ze swym otoczeniem (dworem) i częścią drużyny
podróżował po kraju, aby kontrolować, jak wy-
panowie grodowi. Podczas tych podróży dwór
w grodach. Poza danina w płodach rolnych i leś-
nych ludność pracowała na rzecz księcia przy bu-
dowie lub reperacji dróg oraz grodów. Wyroby
rzemiosła otrzymywał władca dzięki nielicznym
jeszcze rzemieślnikom pracującym przy grodach
oraz dzięki obcym, wędrownym kupcom odwie-
dzającym Polskę. Kupowano od nich broń, konie,
tkaniny, biżuterię, a sprzedawano im futra, bursz-
obrona. Środków na dostatnie Zycie tych możnych
ludzi dostarczała cała ludność Polski składając
ksiąZęcą daninę. Tak więc społeczeństwo Polski
składało się wtedy z ludzi zamoZnych, nic trud-
niących się pracą rąk. i z ludzi pracy, utrzymują-
cych księcia i możnych.
czątkach istnienia naszego państwa. Największe
zasługi w tworzeniu państwa miał Mieszko I.
Książę ten zdecydował się unowocześnić Polskę
i w 966 r. przyjął chrzest. Wydarzenie to miało
wielkie znaczenie. Polska stała się podobna do
a Mieszko I stał się równy innym władcom. Na
jego dwór przybyli pierwsi duchowni. Stali się oni
doradcami księcia, sprowadzili do Polski pierwsze
224
poczta, telegraf, telefon
POCZTA. TELEGRAF. TELEFON
z innymi państwami, na polską kulturę (zobacz:
„Kultura").
ly i kaplice dla księcia i możnych. Były to pierwsze
zalo się to bardzo potrzebne, gdyż Mieszko I liczyć
ze strony Niemiec. Królowie niemieccy, najpo-
Mieszko I.
Dąbrówkę.
nego pracą kilku pokoleń (zobacz: „Polska Pias-
tów").
225
poczta, telegraf, telefon
Dyliżans
listu zwykłego lub poleconego - wystanego za
pokwitowaniem pocztowym zapewniającym dorę-
niź zwykły. Wszy-
i cyfry. Obecnie zamiast
gdyś telegraf był
i rolkę papieru. Pracownik poczty naciskał klawisz
dłużej lub krócej, a na aparacie odbiorczym,
znajdującym się w odległym miejscu, specjalny
ny do pisania. Pracownik poczty nadający telegram
pisze na jednym dalekopisie, a tekst drukowany
łoić za
lub fal
na przesyłce
Obecnie, gdy dzielenie listów i paczek stopniowo
przejmują maszyny - owe numety kodowe są
odpowiednią sumę z góry (na kwartał, półrocze
telefonów (telefon wynalazł w 1876 r. amerykański
wej o połączenie (i trochę na nie poczekać).
będziemy od razu nakręcać numer jego miejsca
zamieszkania, a potem - wlaiciwy numer telefonu.
226
podania ludowe
z mieszkańcami niektórych miast za granicą.
nentów. Szybkość i dokładność pracy człowieka -
wkrótce produkować w Polsce.
łączność.
nosi ono nazwę „telefoto".
zajmuje się istniejące od 1928 r. przedsiębiorstwo
dala, ponieważ w dawnych czasach tylko niewiele
ludzi potrafiło czytać i pisać. Opowiadano sobie
biskup krakowski - Wincenty Kadłubek (około
1150-1223), oraz wybitny historyk-Jan Długosz
(1415-1480). W napisanych przez nich kronikach
znajdują się nie tylko fakty, których sami autorzy
PODANIA LUDOWE
szych dziejów, wymyślone i powtarzane przez lud.
I tak w Kronice Wielkopolskiej została zapisana
227
podania ludowe
pouzdów konnych) imieniem Piast. Miał on żon.
Rzepichę i jednego syna. Gdy syn dożył lat sied-
miu, zgodnie z panującym zwyczajem rodzice
urządzili tak zwane poslrzyżyny, w czasie których
chłopiec miał otrzymać imię. Otrzymanie imienia
oznaczało opuszczenie grona dzieci i sunie się
dorosłym. Równocześnie ze świętem w domu
Piasta poslrzyżyny dla swego syna organizował
Popiel, powszechnie nie łubiany książę, pan grodu
gnieźnieńskiego. W owym czasie przybyli do
Gniezna dwaj nieznani podróżni. Książę odmówił
zmęczonym wędrowcom łyżki strawy i dachu nad
głową. Piast natomiast, pomimo swego ubóstwa,
gościnnie ich przyjął. Nieznajomi wynagrodzili
pogoda
Podania zawsze były chętnie przez ludzi słucha-
jedynie formę, to znaczy zapisywali je w języku
literackim (zobacz: „Język polski") Tak np.
opowiadanie o Panu Twardowskim, który oddal
duszę diabłu, swą wielką popularność zyskało
dzięki wierszowi Adama Mickiewicza. Nie tylko
poeci interesowali się podaniami, ale także muzycy
wykorzystywali je w swojej twórczości. Wystarczy
wspomnieć o znanym balecie Pen TwonfowsłJ,
do którego muzykę skomponował Ludomir Ró-
życki. Podania pomagały też niekiedy historykom
w ich badaniach nad przeszłością kraju. Naj-
większą wartością podań ludowych jest jednak ich
polski, narodowy charakter. Wraz z pieśniami,
tańcami, zwyczajami i obrzędami ludowymi sta-
nowią one cenną część kultury naszego narodu
(zobacz: „Kultura").
Wodnej, mający sw
pogody na dzień dzisiejszy i prognozę pogody na
dzień następny. Opracowuje się także prognozy
pogody na dłuższy okres, np. 10 dni.
W jaki sposób przewiduje się pogodę? Otóż
zmiany pogody są związane z nieustanną wędrów-
ką mas powietrza. Polska znajduje się w zasięgu
chłodnych i ciepłych mas powietiza. Cieple po-
na których skieruje
dzie. koło grodu Gniezno mieszkał kołodziej (rze-
około 300, 200 czy 100 lat temu. Przykładem
towarzyszami odbierał on pieniądze bogatym
POGODA
W mowie potocznej często używa się wyrazu
„pogoda" na określenie dnia słonecznego, bez-
deszczowego. W nauce pogodą nazywamy stan
atmosfery w danej chwili, a więc pogoda jest zaw-
sze. Składnikami pogody są: temperatura po-
wietrza, zachmurzenie nieba, ciśnienie atmosfe-
ryczne, kierunek i siła wiatru, opady atmosferycz-
ne. Aby dokładnie określić temperaturę powie-
trza, nie wystarczy powiedzieć „zimno", „ciepło ,
lecz trzeba spojrzeć na termometr. Temperaturę
mierzy się w cieniu, w możliwie przewiewnym
miejscu. Rodzaj opadów można określić bez przy-
rządów: śnieg, deszcz, grad, mżawka, mgła. Jed-
nak dla dokładnego podania, jak duże były opady.
Podaniami ludowymi interesowali się pisarze,
zamieszczając je w swoich utworach. Zmieniali
ważyć wygląd nieba: bezchmurne, zamglone.
Dokładne obserwacje pogody prowadzi się w
229
228
pogotowie ratunkowe
przy dość silnych wiatrach. Z zachodu, znad
gody.
Oprócz map pogody obejmujących Polskę, rysu-
mapy i dni ।
Innych cechach i obliczyć położenie ich w dniu
cenią w przewidywanym układzie i dlatego nie
pogody na dluZszy czas instytucje meteorologiczne
posłużyć się najbliższym telefonem. W wielu mia-
POGOTOW1E RATUNKOW E
pogotowia bez wyraźnej potrzeby.
Przyzwyczailiśmy się już do widoku karetek po-
gotowia ratunkowego. Ale jeżdżą one od niezbyt
siwo przejazdu. Na ich sygnał dźwiękowy lub
świetlny usuwają się wszelkie pojazdy. Do miejsc,
gdzie samochód nie mole dobrnąć albo trwałoby
wszystkich większych miastach.
230
pojazdy samochodowe
POJAZDY SAMOCHODOWI'
Pojazd samochodowy to - według określenia
polskich przepisów drogowych - pojazd wyposa-
żony w silnik spalinowy, elektryczny lub parowy
i nie poruszający się po szynach. Do pojazdów sa-
mochodowych zaliczamy samochody osobowe.
Na drogach naszysn ............—
spotykamy coraz więcej pojazdów. Każdy z nich
. .. _______. Udna nrzawoża lu-
cechy charakterystyczne, inne kształty, barwę,
a nawet - inny dźwięk silnika. W końcu 1974 r. na
drogach polskich poruszało się ponad 3 i pól
miliona pojazdów samochodowych, w tym bardzo
dużo wyprodukowanych w naszym kraju. Do mch
należą np. popularne samochody osobowe „syre-
na", „polskie fiaty I26p". które zaczęto produ-
w Polsce przemysł irodków transportu (zobacz:
„Przemysł elektromaszynowy"). Wraz z rozbudo- Samochód taranowy ..star'
wą tego przemysłu planuje się również zwiększe-
nie liczby stacji obsługi, zakładów naprawczych,
sklepów z częściami zamiennymi. Powstanie takie
więcej stacji paliwowych z różnymi gatunkami
benzyny i oleju napędowego, moteli, czyli po pro-
stu hoteli. W których oprócz pomieszczenia dla
pasażerów pojazdów znajdują miejsce i samo-
Przewozcm pasażerów i ładunków pojazdami
samochodowymi zajmują się różne przedsiębior-
stwa i instytucje. Np. wiele przedsiębiorstw hand-
lowych. zakładów przemysłowych, instytucji usłu-
gowych ma własny transport samochodowy. Są
też specjalne przedsiębiorstwa transportowe, z któ-
rych usług mogą korzystać wszyscy. Jednym z naj-
większych jest Państwowa Komunikacja Samo-
chodowa (PKS).
PKS przewozi ludzi i towary na terenie kra)U.
Autobusy PKS kursują na wyznaczonych trasach
według określonego rozkładu jazdy. Łączą miej-
scowości bardzo odlegle i małe z wielkimi, umożh-
wiają dotarcie wszędzie lam, gdzie nic ma linii ko-
lejowej i stacji
231
232
pojazdy samochodowe
233
234
Pojezierze Pomorskie
łączący Elbląg z Ostródą.
Pojezierze Suwalskie z najgłębszym jeziorem Hań-
czą (108 m głębokości) i pięknym jeziorem Wigry.
głównie rolnictwem i leśnictwem. Nic ma tu dob-
rych warunków naturalnych do rozwoju rolnictwa.
Gleby są mało urodzajne, przeważnie piaszczyste,
miejscami gliniaste. Uprawę ziemi utrudniają
głazy narzutowe. Klimat jest chłodniejszy niż na
innych obszarach Polski (poza Karpatami) i dluiej
tu leży pokrywa śnieżna. Jedynie w południowo-
-zachodniej części, na obszarze zwanym Pojezie-
rzem Chełmińskim, występują żyzne gleby i tam
uprawia się nawet buraki cukrowe. W pobliskiej
Chełmży znajduje się jedna z największych w Pol-
W sąsiedztwie Pojezierza Chełmińskiego, lecz
już w dolinie Wisły, leżą 2 duże miasta: Toruń
i Grudziądz. Toruń jest starym miastem, pełnym
zabytków historycznych. W Toruniu urodził się
w 1473 r. Mikołaj Kopernik. W Grudziądzu są
fabryki metalurgiczne, ceramiczne, wyrobów gu-
mowych i obuwia. W środkowej części Pojezierza
Mazurskiego leży Olsztyn. Jest on obecnie głów-
POJEZIERZE POMORSKIE
235
pola
Jezioro Orawsko w Czaplinku
(zobacz: ..Przeszłość geologiczna Polski") ciągną
około 150 do ponad 300 m nad poziomem morza
znajdują się Wzgórza Szymbarskie, gdzie szczyt
Wieżyca, o wysokości 329 m n.p.m.. jest najwyż-
szym wzniesieniem północnej Polski. Okolice
Wieżycy słyną z pięknego krajobrazu, przypomi-
dujc. że krótkie, bystro płynące rzeki wcinają się
Między wzgórzami morenowymi, przeważnie
kształt przeważnie wydłużony, a więc są to jeziora
rynnowe (zobacz: ..Jeziora"). Do największych
jezior należą: Drawsko (ponad 18 i pół km1 po-
wierzchni i 83 m głębokości). Wielimie (ponad
18 km* powierzchni i tylko 6 m głębokości) oraz
skie i Wdzydze. Ludność pojezierza zajmuje się
przeważnie leśnictwem i rolnictwem, choć gleby
są mało urodzajne.
Do największych miast w części wschodniej Po-
jezierza Pomorskiego należą: Wejherowo, Choj-
nice, Kościerzyna. Starogard Gdański, a w części
zachodniej - Szczecinek i Walcz.
Chojnice leżą na skraju jednego z większych
obszarów leśnych w Polsce Borów Tucholskich.
Las jest mieszany, przeważa jednak sosnowy.
Osobliwością Borów Tucholskich jest siary chro-
niony las cisowy - pozostałość dawnej puszczy.
Lasów na pojezierzu jest bardzo dużo. Koło Kar-
tuz jest piękny las bukowy. W niektórych miejs-
cach pojezierza znajdujemy typowy drzewostan
mieszanego lasu liściastego (dęby, wiązy, graby,
osiki i inne). W lasach żyją sarny, jelenie i dziki.
Dzięki wielkim obszarom leśnym rozwinął się tu
przemysł drzewny, zwłaszcza na skraju Borów
Tucholskich. Duże tartaki i stolarnie znajdują się
w Czersku. Wejherowie. Starogardzie Gdańskim
i Tucholi.
Polski. Powstały one głównie na terenach poroś-
niętych w dawnych czasach lasami. Kilka tysięcy
lat temu ludzie wycinali i wypalali puszcze, by na
uzyskanej ziemi uprawiać niektóre gatunki roślin.
Gdyby nie stała praca człowieka, pola zarosłyby
dziką roślinnością.
Praca w polu trwa niemal cały rok. Nawet w
styczniu i lutym tam, gdzie nie ma śniegu, nawozi
się glebę. Od marca do października prace nastę-
pują po sobie kolejno, niemal bez przerwy. W li-
stopadzie i grudniu rolnicy wykonują przedziało-
we orki i nawożenie.
Wśród roślin uprawianych na polach wyróżnia-
my kilka grup: zboża, rośliny okopowe, pastewne,
oleiste, włókniste i lecznicze. Ze zbóż uzyskuje się
ziarno, przerabiane na mąkę, kaszę i wykorzysty-
wane jako pasza dla zwierząt. Słoma zbóż również
używana jest jako pasza oraz jako ściółka Więk-
szość uprawianych w Polsce zbóż pochodzi z Azji
Środkowej i Zachodniej. Jedne ich odmiany wysie-
wa się do gruntu jesienią. Aby mogły wyrosnąć
i dać plon, muszą bowiem być oziębione w okresie
zimy. Odmiany takie nazywają się ozimymi. Na-
my. Inne odmiany zbóż, zwane jarymi, wysiewa
się do gleby wiosną, a zbiera latem, niewiele póź-
niej od ozimych. Do zbóż jarych należą: owies,
proso, gryka, kukurydza, niektóre odmiany psze-
Rośliny okopowe sieje się tub sadzi w rzędach,
a gdy wzrosną, pielęgnuje się je przez okopywanie
(obsypywanie łodyg ziemią). Roślinami okopowy-
mi są np.: ziemniak, burak, marchew, brukiew.
Rośliny pastewne, jak sama nazwa wskazuje,
uprawia się z przeznaczeniem na paszę dla zwie-
rząt gospodarskich. Do roślin takich należą mię-
dzy innymi łubin i seradela, a także wiele okopo-
wych (np. burak pastewny) i zbóż (np. kukurydza,
owies). Rośliny oleiste dostarczają nasion, z któ-
rych wyrabia się oleje. W Polsce uprawia się w tym
celu rzepak, ten. słonecznik, konopie. Łodygi nie-
których roślin oleistych, np. lnu i konopi, wyko-
rzystuje się jako źródło włókna do wyrobu tkanin,
sznurów, mat. Coraz więcej uprawia się ziół o zna-
czeniu leczniczym, takich jak: szałwia lekarska,
rumianek, mięta, lub spożywczym: koper, maje-
ranek, kolender, kminek.
Obok roślin uprawnych na polach rosną chwa-
sty i żyją zwierzęta me wprowadzone >«m
człowieka. Wiosną wśród wschodzących zbóż po-
jawiają się skrzypy, niezapominajki, bratki, prze-
łącznik Hamują one rozwój roślin uprawnyc .
gdyż zużywają zawarte w glebie składniki puka -
236
pola
‘W
mowę i utrudniają dostęp światła. Rozrastają się
przy tym szybko i są trudne do zwalczenia. Nawet
żyto było kiedyś chwastem rosnącym wśród psze-
nicy; dopiero później jego ziarna oddzielono i za-
częto osobno wysiewać. Wśród wzrastających
zbóż żerują ptaki: gawrony, kawki i szpaki, które
wyrządzają pewne szkody w zasiewach, ale równo-
j inne szkodliwe owady. Nad polami unoszą się
skowronki, nu miedzach - wśród tarniny, dzikich
grusz czy dzikiej róży - Śpiewają pokrzewki. Pod
miedzami i krzewami kryją się bażanty, kuropa-
twy. przepiórki i zające. Pełno tu też myszy pol-
nych i leśnych. Ich obecność przywabia łasice,
tchórze, ptaki drapieżne, np. sowy i pustułki, które
Ze zbliżaniem się lata dojrzewają zboża, a wraz
z nimi chwasty: maki, kąkole, rumianki, mlecze,
łopuchy. Przybywa coraz więcej owadów: poży-
tecznych biedronek i biegaczy oraz szkodników:
ropuchy i ptaki, które w tym okresie mają pisklęta.
Przed skoszeniem zbóż zakwitają osty i mlecze.
Po żniwach część chwastów odrasta i ponownie
piskach gromadzą się ptaki ziarnojady, np.
trznadle, wróble mazurki i gołębie, które żywią się
resztkami zbóż. Myszy ukryte w snopach przeno-
Wczesną jesionią, gdy na miedzach przekwitają
ostatnie chwasty, wiele owadów ukrywa się w zie-
mi. Niektóre ptaki, np. skowronki i pokrzewki,
odlatują z Polski. Na polach gromadzą się ptaki
zimujące w kraju: makolągwy i szczygły, których
przysmakiem są nasiona chwastów. Wśród pól po-
zostają też na zimę kawki i wrony. Z nastaniem
wiosny cały roczny cykl życia roślin i zwierząt pol-
nych, tak ściśle od siebie uzależnionych, rozpoczy-
na się na nowo.
POL1TYKA ZAGRANICZNA POLSKI
Z określeniem „polityka zagraniczna" spotyka-
my się bardzo często. Gazety, radio, telewizja nie-
mal codziennie donoszą o ważnych spotkaniach,
rozmowach i wzajemnych wizytach przywódców
państw, działaczy politycznych, członków rządów,
o konferencjach międzynarodowych, podpisaniu
układów i umów między państwami, nawiązaniu
stosunków dyplomatycznych itp. Wszystkie te
wydarzenia są częścią polityki zagranicznej róż-
nych państw.
Władze każdego państwa podejmują w stosunku
do innych państw różne działania, np. zawierają
umowy o współpracy, łączą się w sojusze obronne,
prowadzą wspólne działania na polu międzyna-
rodowym. Otóż postępowanie władz danego pań-
polityka zagraniczna Polski
siwa w stosunku do innych państw nazywamy jego
dyplomacja. Ona to służy urzeczywistnianiu za-
zagranicznej.
Polilyka zagraniczna i dyplomacja narodziły się
bardzo dawno, wtedy kiedy ukształtowały się
państwa, a więc przed kilkoma tysiącami lat.
Większość państw starożytnych dążyła do po-
większenia swego terytorium kosztem sąsiadów,
do zagarnięcia ich bogactw, bydła, niewolników.
Spory między władcami rozstrzygano najczęściej
państwa te prowadziły działalność dyplomatycz-
ną: zawierały umowy, wysyłały do siebie nawza-
jem posłów dla omówienia lub załatwienia waż-
nych spraw itd. Pierwszy znany nam przypadek
wystosowania ultimatum - czyli sformułowania
slępstwami, często wojną - miał miejsce ponad
3500 lat temu. Wódz plemion Hyksosów zwrócił
się wówczas do króla Tcb (starożytne miasto na
daniem, grożąc wojną w razie niespełnienia go.
narodowych podpisano około 3300 lat temu. Było
to porozumienie zawarte między władcą Egiptu.
faraonem Ramzesem II, a królem Hetytów, Hat-
lusilisem III, kończące długotrwale wojny między
Egiptem a Hetytami. Uzgodniony w czasie roko-
wań tekst porozumienia wyryto na srebrnych tab-
liczkach. a następnie tabliczki te, opatrzone pie-
częciami i podpisami władców, wymieniono.
Polityka zagraniczna i dyplomacja odgrywają
ważną rolę w życiu ludzkości. Od zakończenia II
wojny światowej w 1945 r. ich znaczenie stale roś-
nie. W ciągu ostatnich 30 lat w różnych zakątkach
walki zbrojne. Dzięki dążeniom narodów do za-
chowania pokoju oraz polityce zagranicznej i dzia-
łalności dyplomatycznej żaden z tych konfliktów
nie przerodzi! się w wojnę światową. A niebezpie-
czeństwo takie groziło już kilkakrotnie. Szczegól-
nie duży wkład w utrzymanie pokoju na świecie
W Polsce politykę zagraniczną i działalność dy-
plomatyczną prowadzono od początku istnienia
naszego państwa. W różnych okresach historycz-
nych polityka zagraniczna Polski, podobnie jak
innych państw, zmieniała się. Kierunek jej zasv-
sze nadawała i nadajc władza państwosva. Toteż
zawsze zależy ona od klasy społecznej, która spra-
lone już w czasie II wojny światowej (1939-194S)
polityka zagraniczna Polski
przez Polska Partię Robotniczą (zobacz: „Naro-
w lipce 1944 r. Manifest głosił, że Polska prowa-
dzić będzie pokojową politykę zagraniczną.
Zachowanie pokoju na (wiecie jest warunkiem
pomyślnego rozwoju kraju. Pokój jest potrzebny
je stosunki z innymi państwami według 3 głównych
» umacniania przyjaźni, współpracy i jedności
Zwolenie, rozwijania współpracy z państwami
nowo wyzwolonymi i rozwijającymi się oraz
I pokojowego współistnienia, to jest zachowania
dobrego sąsiedztwa i współpracy z państwami
o odmiennych niZ nasz ustrojach społeczno-poli-
tycznych.
Kraje wspólnoty socjalistycznej, do której nalc-
zniesienie wszelkiej niesprawiedliwości. Podobnie
też oceniają sytuację na święcie. Toteż i polityk,
każdego z nich w sprawach najważniejszych, ta-
kich jak np. zachowanie pokoju, jest podobna.
Wick działań, wiek inicjatyw mających znaczenie
międzynarodowe kraje socjalistyczne podejmują
wspólnie. Szczególne miejsce wśród najbliższych
przyjaciół Polski zajmuje Związek Radziecki. Jest
on pierwszym socjalistycznym państwem świata
i od początku swego istnienia prowadzi politykę
pokojową. Jest też jednym z dwóch najpotężniej-
szych mocarstw świata i jednym z trzech naszych
najbliższych sąsiadów. Przyjaźń polsko-radziecka
z hitlerowskimi Niemcami. Potwierdzona ona zo-
stała Układem o Przyjaźni. Pomocy Wzajemnej
i Współpracy, zawartym przez rządy obu państw
21 kwietnia 1945 r. na 20 lat. a następnie w 1965 r.
przedłużonym na kolejne 20 lat. Układ ten mini
przełomowe znaczenie. Po raz pierwszy w dziejach
Polska trwale ułożyła sobie stosunki zc wschod-
nim sąsiadem na zasadach przyjaźni.
Podobne układy państwo nasze zawarło z inny-
mi krajami socjalistycznymi. Na mocy tych ukła-
dów i różnych umów rozwija się współpraca poli-
tyczna, gospodarcza, kulturalna, która ma ogrom-
ne znaczenie dla współpracujących z sobą państw
i ich obywateli.
Współpraca państw może być dwustronna lub
wielostronna (zobacz: „Polska w organizacjach
międzynarodowych"). Wielostronna współpraca
państw socjalistycznych w zakresie wspólnej obro-
ny pokoju odbywa się na podstawie Układu War-
szawskiego. zawartego 14 maja 1955 r. w stolicy
naszego kraju. Państwa, które go podpisały, czyli
jego sygnatariusze, uzgodniły, żc w wypadku za-
grożenia któregokolwiek z nich cala wspólnota
udzieli mu pomocy. Do Układu Warszawskiego
należą: Bułgaria, Czechosłowacja, Niemiecka Re-
publika Demokratyczna (NRDI. Polska. Rumu-
nia. Węgry i Związek Radziecki. Może do niego
przystąpić dowolne państwo, które pragnie współ-
działać z innymi w celu wspólnej obrony pokoju
przed ewentualnym niebezpieczeństwem. Na mocy
tego układu powołany został Doradczy Komitet
Polityczny i Zjednoczone Dowództwo Sil Zbroj-
nych. Układ Warszawski zawarto w odpowiedzi
na utworzenie w 1949 r. przez kilka państw kapi-
talistycznych wojskowej Organizacji Paktu Pół-
nocno-Atlantyckiego (NATO), do której w 1954 r.
przystąpiła Republika Federalna Niemiec (RFN).
Układ Warszawski powstrzymuje agresywne za-
miary NATO i przyczynia się do utrzymania po-
Dla prowadzenia wielostronnej współpracy go-
spodarczej państw socjalistycznych utworzona zo-
stała w 1949 r. Rada Wzajemnej Pomocy Gospo-
darczej (RWPG). Członkami RWPG są: Bułgaria,
Czechosłowacja. Kuba, Mongolia, NRD, Polska,
Rumunia, Węgry, ZSRR oraz, jako obserwator,
Jugosławia. Państwa należące do RWPG handlują
własne plany gospodarcze, wymieniają doświad-
naukowe i techniczne, a także dzielą się zadaniami
w zakresie wytwarzania określonych dóbr. Ten
podział zadań jest bardzo korzystny, gdyż każde
z państw staje się specjalistą w jakiejś dziedzinie,
a specjalizacja pozwala wytwarzać lepiej, szybciej
i taniej. Np. Polska jest głównym dostawcą dla in-
nych państw RWPG niektórych typów statków,
lokomotyw elektrycznych, maszyn matematycz-
polityka zagraniczna Polski
nych i innych wyrobów. Państwa RWPG podej-
mują też pewne działania wspólnie, np. utworzyły
Zjednoczony Instytut Badań Jądrowych. Wyniki
prac tego instytutu są wspólną własnością.
wyzwolonym. Poparcie i pomoc wyrażają się w
że polscy inżynierowie i technicy pomagają bu-
dować fabryki, polscy lekarze leczą w szpitalach
w wielu krajach Azji i Afryki. Młodzi ludzie
z państw, które jeszcze nie zdążyły rozwinąć włas-
szych uczelniach.
listycznymi, mimo że w wielu sprawach zajmuje
nie normalnych stosunków i kontaktów przyczy-
nia się do utrzymania pokoju, a także jest poży-
teczne z innych względów, np. gospodarczych.
Nasi przywódcy spotykają się z przywódcami kra-
jów kapitalistycznych, nasz rząd zawiera umowy
z rządami tych państw. Rozwijamy z nimi współ-
pracę gospodarczą, kulturalną, naukową i tech-
Polska jest członkiem wielu organizacji między-
narodowych i aktywnie uczestniczy w ich pracach.
Największą z nich i najbardziej znaną jest Organi-
zacja Narodów Zjednoczonych (ONZ). Duży jest
wkład naszego kraju w różne międzynarodowe
przedsięwzięcia podejmowane w celu utrzymania
pokoju i zapobiegania rozprzestrzenianiu się woj-
ny. Reprezentanci Polski pracowali w Międzynaro-
dowej Komisji Nadzoru i Kontroli w Wietnamie
i Laosie, jednostki Wojska Polskiego zostały po-
wołane w skład sil zbrojnych ONZ nadzorujących
wykonanie pokojowych porozumień na Bliskim
Wschodzie.
Wielkie znaczenie ma Konferencja Bezpieczeń-
stwa i Współpracy w Europie. Polska aktywnie
uczestniczyła w jej przygotowaniu, a przywódcy
naszego kraju wzięli udział w międzynarodowym
spotkaniu w Helsinkach, gdzie I sierpnia 1975 r.
podpisana została przez reprezentantów 35 państw
Bezpieczeństwa
i Współpracy w Europie
240
Polonia zagraniczna
jest wybieranie przedstawicieli naszego państwa na
nienia rządu minister
Sejmie sprawami nasz;
mujemy stosunki dyplomatyczne - reprezentują
simki dyplomatyczne
szego kraju przebywających za granicą troszczą
kom pomocy i rady.
POLONIA ZAGRANICZNA
•• • • i
około 35 tys.
milionów (dokładna liczba nie jest znana); w
ZSRR - około półtora miliona; we Francji - 500-
750 tys.; w Brazylii - 200-450 tys.; w Kanadzie -
230-320 tys.; w Wielkiej Brytanii - około 145 tys.;
w Argentynie - 90-120 tys.; w Australii - 70-110
nicy stanowią potomkowie wychodźców, którzy
(1918-1939) lub znaleźli się poza granicami kraju
w czasie II wojny kwiatowej (1939-1945).
Wśród Polonii zagranicznej w różnych krajach
mych tylko Stanach Zjednoczonych jest ponad
10 tys. różnorodnych organizacji polonijnych.
Największym skupiskiem Polonii w Stanach
Zjednoczonych jest Chicago (czytaj: szykago),
gdzie mieszka ponad 800 tys. osób pochodzenia
polskiego. Również w Noseym Jorku, w Detroit
i w innych miastach USA Polonia stanowi zna-
czny procent ludności. Większość osób zatrud-
niona jest w przemyśle oraz w usługach. Coraz
więcej ludzi spośród Polonu, szczególnie młode
pokolenie, zdobywa wykształcenie i zajmuje waż-
ne stanowiska. Amerykanie polskiego pochodze-
nia zasiadają w najwyższych organach państwo-
wych - w Kongresie USA i w kongresach stano-
wych, pełnią funkcje sędziów, burmistrzów miast.
W ZSRR większość Polaków skupia się w trzech
graniczących z Polską republikach radzieckich -
Litwie, Białorusi i Ukrainie. Pewna liczba Pola-
ków mieszka też w Moskwie i Leningradzie.
Polacy czynnie uczestniczyli w Rewolucji Paź-
dziernikowej 1917 r„ wchodzili w skład Rady Ko-
misarzy Ludowych - rządu rewolucyjnego kiero-
wanego przez Lenina. Nasi rodacy odegrali wybit-
ną rolę w budowie pierwszego w historii państwa
socjalistycznego (Feliks Dzierżyński, Julian Mar-
chlewski. Stanisław Bobiński i inni).
Polonia w Brazylii składa się z potomków glów-
i chleba. W bardzo trudnych warunkach (karczo-
wanie dżungli) zdobywali w Brazylii ziemię i byt.
Polonia brazylijska grupuje się głównie w polud-
Polaków są miasta: Sao Paulo i Kurytyba.
Polonia w Wielkiej Brytanii składa się głównie
złudzi, którzy przybyli tam w czasie II wojny świa-
armii na Zachodzie, którzy po wojnie osiedlili się
kwalifikacje i dziś pracuje w przemyśle i handlu, są
w Londynie i środkowej Anglii.
wnym skupiskiem potomków polskich robotni-
Westfalii w przemysłowym Zagłębiu Ruhry.
historycznie polskich, zagarniętych w przeszłości
czcch poddawana była szczególnie brutalnym szy-
kanom i prześladowaniom, które wzmogły się
jeszcze w okresie hitlerowskim. Wielu działaczy
polonijnych z okresu międzywojennego zostało u-
więzionych i wymordowanych w obozach koncen-
tracyjnych. Po II wojnie światowej ludność polska
242
Polska Ją_qiellonow
Polonia australijska powstała po II wojnie
światowej. Tworzą ją głównie osoby polskio-
itp. Polskie radio nadaje codziennie specjalne
audycje dla wszystkich rodaków za granicą.
POLSKA JAGIELLONÓW
jach Europy Zachodniej, a następnie wyjechały
Polonia składa się głównie z ludzi, którzy w okresie
w górnictwie węglowym bądź w rolnictwie (Da-
Wielu Polaków, spośród tych, którzy emigro-
wali w poszukiwaniu pracy, powróciło do ojczy-
zny. Wśród nich - Edward Gierek, który przez
byli jeszcze wtedy poganami. Wspólny groźny
; Francji i Belgii emigrantów ze środowisk robot-
Dlatego za najbardziej odpowiedniego męża dla
W 1385 r. w Krewie Jagiełło zobowiązał się,
w zamian za rękę Jadwigi i koronę polską, przyjąć
budowy naszego zniszczonego wojną kraju.
pisma w języku polskim. Ukazuje się ich około
„Glos Polski - Gazeta Polska” w Kanadzie;
„Kurier Polski" w Australii; „Przegląd Polski"
w Wielkiej Brytanii; „Tygodnik Polski" - dla
francuskiej i belgijskiej Polonii i inne.
dzają Polskę. Przyjeżdżają do swoich rodzin lub
cjami polonijnymi. Utrzymuje i rozszerza kontak-
i stale miesz-
kającymi za granicą. Poza tym „Polonia" organi-
i języka polskiego dla młodzieży polonijnej, festi-
243
szony do złożenia w 1525 r. hołdu królowi Zyg-
okolo 3.5 miliona. Były 10 terytoria nie tylko roz-
leżących poza granicami państwa Jagiellonów
Ziemie polskie zaludnione były gęściej niż li'
wigc państwem jednego języka. Religią większo-
244
Polska Jagiellonów
245
Polska Piastów
viac i------------- -
lennych bez zgody szlachty
lei w Krakowie. Wykładali tam wybitni
znawcy prawa, geografii, astronomii. W tymże
XV w. pisał swą kronikę Jan Długosz, w Krakowie
pon stały pierwsze drukarnie, wspaniale malowidła
i rzeźby (np. ołtarz Wita Stwosza). Obok literatury
i rządzili jako książęta (zobacz: „Władcy dawnej
rozkwitu polskiej kultury. Zasłynęli wtedy pisarze:
Mikołaj Rej, Jan Kochanowski. Andrzej Frycz
Modrzewski, żyl i tworzył Mikołaj Kopernik.
Powstały wspaniale budowle na Wawelu. Czasy
panowania dwóch ostatnich Jagiellonów: Zyg-
munta Starego (1506-1548) i Zygmunta Augusta
(1548-1572), nazywamy ze względu na rozkwit
Polski i Litwy wiekiem złotym.
kalym przez około milion ludzi. Dzisiaj sama
W 1138 r. Bolesław Krzywousty podzieli! Pol-
1569 r., król wraz zc szlachtą umocni! związek
cyjni, czyli wybierani przez szlachtę (zobacz:
- Henryk Brodaty i jego syn Henryk Pobożny.
Ale w 1241 r. na Polskę najechali od wschodu
POLSKA PIASTÓW
ny. W tym okres:
mieccy margrabiowie brandenburscy. Osłabiona
przed Niemcami. Mieszko I przyjął chrzest (966 r.)
Chrobry Wielki, początkowo utrzymywał sojusz
z Niemcami. W 1000 r. spotkał się z cesarzem Ot-
Trudno jednak stwierdzić, że w czasach roz-
niczależność Polski. W kilka lat później, na skutek
napaści niemieckiej na Polskę, doszło jednak do
miasta, rozwijał się handel wewnętrzny
Chrobrego, zakończyły się one pomyślnym dla
Polski pokojem w Budziszynie (1018 r.). W 1025 r.
łeczeństwa polskiego. Przyciągało to wielu przy-
li w Polsce lepszych warunków pracy i życia.
końca XIII w., korony królewskiej nie nosili
Łokietek, który połączy! pod swą władzą Wielko-
246
247
Polska w organizacjach międzynarodowych
lo około 10 tysięcy mieszkańców. Kazimierz Wielki
włożył wiele wysiłku w budowę zamków strzegą-
cych granic, zreformował skarb, wojsko i spisał
prawa. W 1364 r. założył Akademie Krakowska -
pierwszy polski uniwersytel. Miał on wykształcić
ludzi zdolnych do rządzenia krajem. Było lo
Współpraca i kontakty między państwami świa-
ta-dzielą się na stosunki dwustronne i stosunki
wielostronne. Ze stosunkami dwustronnymi mamy
do czynienia wówczas, gdy jakieś przedsięwzięcie
podejmują wspólnie tylko 2 państwa. Jeżeli jednak,
do współpracy przystępuje wicie państw, w każ-
dym razie więcej niż 2. mówimy o stosunkach
wielostronnych. Skoro np. grupa polskich har-
cerzy wyjeżdża do Związku Radzieckiego, a nas-
tępnie przyjmuje w Polsce swoich kolegów, pio-
nierów z ZSRR-jest to przykład współpracy
dwustronnej. Natomiast międzynarodowy obóz,
w którym uczestniczyć będą harcerze i pionierzy
z kilku krajów, jest przejawem współpracy wielo-
stronnej.
Jedną z głównych form międzynarodowych sto-
sunków wielostronnych jest działalność państw
te grupują na zasadzie dobrowolności państwa,
organizacje krajowe lub nawet pojedyncze osoby,
które chcą wspólnie realizować te cele, dla urze-
czywistnienia których poszczególne organizacje
zostały ustanowione. Na świecie istnieje ponad
4600 organizacji i stowarzyszeń międzynarodo-
wych - politycznych, gospodarczych, społecznych,
w tym dziecięcych i młodzieżowych, kulturalnych,
sportowych i innych. Nic sposób należeć do wszy-
stkich jednocześnie. Każdy kraj wybiera więc dla
Polska w organizacjach międzynarodowych
KC PZPR Edwarda Gierka
10 grudnia *19741
zdaniem - najlepiej służą zbliżeniu narodów, inte-
resom lego kraju i prowadzonej przezeń polityce.
Polska jest członkiem 580 organizacji i stowarzy-
Podstawę międzynarodowych stosunków wielo-
stronnych naszego kraju stanowi członkostwo
Polski w Układzie Warszawskim i Radzie Wza-
jemnej Pomocy Gospodarczej (zobacz: ..Polityka
zagraniczna Polski"). Te 2 potężne organizacje
państw wspólnoty socjalistycznej, jedna - obron-
na. druga - gospodarcza, zapewniają Polsce bez-
pieczeństwo i odpowiednie zewnętrzne warunki
rozwoju. Ich cechą charakterystyczną jest fakt, że
należące do nich państwa łączy la sama ideologia
(całokształt poglądów na świat i życie społeczne)
i przyjacielska współpraca we wszystkich dzie-
Najbardziej uniwersalną, to znaczy najpo-
Narodów Zjednoczonych (ONZ1. W 1945 r. two-
rzyło ją 51 państw, wśród których była Polska.
Obecnie do ONZ należy prawie 140 krajów
(w maju I97S a. - 1381. Cele i zasady ONZ określa
I szlachetne. Działalność ONZ. w odróżnieniu
od większości pozostałych organizacji międzyna-
rodowych, koncentruje się na wielu dziedzinach
współżycia państw: politycznej, ekonomicznej,
Od pierwszych dni istnienia ONZ Polska jest
jednym z najaktywniejszych członków tej organi-
zacji. Mówił o tej aktywności w kwym przemó-
wieniu z. trybuny ONZ. 10 października 1974 r..
Edward Gierek. Jej wyrazem jest między innymi
nieustanne poparcie Polski dla działalności ONZ
i wiele ważnych propozycji, jakie przedstawiciele
249
248
Polska w organizacjach międzynarodowych
rzeki te również przepływają. Zgodne wspóldzia-
lanie i właściwe łączenie wysiłków w skali całego
świata zapewnić może tylko organizacja międzyna-
rodowa. Dużo zresztą już się robi na tym polu,
a Polska wnosi poważny wkład w te prace.
Kraj nasz jest szczególnie wyczulony na wszelką
krzywdę i niedolę innych, gdyż sam doznał w prze-
szłości wielu krzywd. Toteż duży jest udział Polski
w uchwaleniu przez ONZ ważnych dokumentów
o likwidacji wielkich form dyskryminacji rasowej.
biel. Deklaracja »• sprawie krzewienia wiród
narodów. Zasłużoną sławą cieszą się w ONZ
Narodów Zjednoczonych; Bohdan Lewandowski
fesorowie Bohdan Winiarski i Manfred Lachs
Trybunału Sprawiedliwości, który jest głównym
Zbrojnych ONZ
ONZ, powołanej do utrzymywania pokoju w
prosił Specjalną Jednostkę Wojska Polskiego do
udziału w Doraźnych Silach Zbrojnych ONZ na
Bliskim Wschodzie. Polscy żołnierze wypełniają
tam zaszczytną misję pokojową, przynosząc
chwalę naszej ojczyźnie i polskiej młodzieży.
ONZ zaliczamy do organizacji zwanych rządo-
wymi, to znaczy takich, których członkami są po-
szczególne państwa, a nie organizacje krajowe lub
osoby prywatne. Organizacjami rządowymi są też
różne organizacje wyspecjalizowane ONZ, któ-
rych działalność stanowi rozwinięcie ogólnych za-
łożeń, celów i zasad ONZ. Każda z tych organiza-
cją chociaż związana z ONZ, jest w pełni samo-
dzielna i niezależna. Do wielu z nich należy i Pol-
ska, btorąc aktywny udział w prowadzonych przez
me pracach. Są to między innymi: Organizacja
NZ do spraw Rozwoju Przemysłowego (UN1D0),
Konferencja NZ do spraw Handlu i Rozwoju
(UNCTAD), Program Ochrony Środowiska ONZ
(UNEP), Organizacja NZ do spraw Oświaty, Nau-
250
ki i Kultury (UNESCO), Międzynarodowa Orga*
nizacja Pracy (1LO), Międzynarodowa Agencja
Energii Atomowej (IAEA), Organizacja NZ do
spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Światowa
Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynarodowy
Związek Telekomunikacyjny (ITU), Międzynaro-
dowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO),
Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO),
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
W Polsce pierwszą partię robotniczą założył
w 1882 r. młody socjalista, Ludwik Waryński
(1856-1889). Nazywała się ona Proletariat. Od po-
go ruchu robotniczego. Walką robotników pol-
skich o sprawiedliwość społeczną kierowały kolej-
zmiemie pożytecznej organizacji związanej z ONZ,
Pomocy Dzieciom (UNICEF).
Opr
Polska jest dziś państwem, w którym nie ma wyzys-
jowe lub osoby prywatne. Organizacją pozarządo-
tycznej (ŚFMD), która powstała w 1945 r. Jest to
z postępową młodzieżą całego świata. Członkiem
ŚFMD jest również Związek Harcerstwa Polskie-
go (ZHP). ZHP jest jednym z założycieli działają-
cego przy ŚFMD Międzynarodowego Komitetu
Ruchów Dziecięcych i Młodzieżowych (CIMEA).
Określenie to wywodzi się od nazwisk Karola
Marksa (1818-1883) i Włodzimierza Lenina
(1870-1924), dwóch wybitnych działaczy rewolu-
cyjnych, którzy na
PZPR jest partią robotniczą, choć należą do niej
POLSKA ZJEDNOCZONA PARTU
ROBOTNICZA
wielu stuleci i ma kilka znaczeń. Zawsze jednak,
kiedy mówimy: „partia polityczna” - mamy na
myśli grupę ludzi, którzy łączą się, by wspólnie
osiągnąć jakiś ważny cel polityczny.
jest partią polityczną. Celem jej jest zbudowanie
sze najbardziej pragnęli ludzie uciskani i wyzyski-
wani. Nie zawsze jednak wiedzieli, jak ją osiągnąć.
PZPR utworzona została 15 grudnia 1948 r. na
połączyły się, tworząc Polską Zjednoczoną Partię
Twórcami jej byli socjaliści. Walkę o nowy ustrój
podjęli robotnicy, którzy byli wówczas najbardziej
wyzyskiwani (zobacz: „Robotnicy"). Organizo-
wali się w partie noszące różne nazwy: socjalde-
PZPR od pierwszych dni swego istnienia dąży
darki i kultury. Rozwój naszej ojczyzny możliwy
251
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
jej program i dokładać wszelkich
obok niesprawiedliwości.
nek partii ma prawo wypowiadania się we
wybierać władze partyjne i zostać do nich wybra-
Organizacji Partyjnej (POP) i ma obowiązek ak-
mi PZPR, od ich pracy zależy praca całej partii.
Członkowie partii nie mają specjalnych praw czy
przywilejów w społeczeństwie. Są takimi samymi
obywatelami jak bezpartyjni. Z racji przynależno-
ści do PZPR mają natomiast większe obowiązki.
Do partii mogą być przyjmowane osoby, które
ukończyły 18 lat. W szeregi PZPR przyjmowani
są oprócz robotników także ludzie pracy z innych
grup społecznych - chłopi i inteligenci. PZPR
będąc partią robotniczą, jest zarazem partią całego
narodu polskiego, gdyż jego dobro ma na celu.
W 1975 r. PZPR liczyła 2 miliony 436 tysięcy
by inni mogli brać z niego przykład. Powinien
wany do 1975 r. co 4 lara, a od 1975 r. co 5 lat.
W Zjeździć uczestniczą delegaci wybrani przez
wybierają spośród siebie Biuro PoHtycznc i Sekre-
253
252
Polski Czerwony Krzyż
ncgo i Sekretariatu stoi I Sekretarz KCPZPR,
„Międzynarodówka”
kraju miała przyjęta przez VI Zjazd Uchwala
dokumentach: w Uchwale O dalszy dynamiczny
rozwój budownictwa socjalistycznego. o
jakoiipracy i warunków Życia narodu i w rezolucji
O dalszy rozwój socjalizmu i utrwalenie pokoju,
O dalsze umocnienie międzynarodowej pozycji
Polskiej Rzeczypospolitej ludowej. Zjazd wybrał
leż nowe władze centralne partii. Funkcję I Sek-
retarza KC PZPR ponownie powierzono Edwar-
Trzeba jednak pamiętać, że wykonanie jednych
pospolitej Ludowej w lalach 1971-1975. Nakreś-
lała ona program rozwoju kraju, który został
VII Zjazd PZPR odbył się w dniach 8-12 grud-
nia 1975 r. w Warszawie. Wytyczył on program
liczy na najmłodszych obywateli, na to, ic staną
się dobrymi gospodarzami swojej ojczyzny.
POLSKI CZERWONY KRZYŻ
Kiedy we wrześniu 1939 r. hitlerowskie Niemcy
napadly na Polskę, wychowankowie PCK nieśli po-
moc rannym żołnierzom i ludności cywilnej. Póź-
niej działali w organizacjach podziemnych, szkolili
młodzież na kursach sanitarnych. W okresie po-
rannym uratowali życie. Po wyzwoleniu, w znisz-
czonym kraju działacze PCK nieśli pomoc ofiarom
wojny, prowadzili szpitale, przychodnie, domy
zdrowia, punkty sanitarne. Zorganizowali pier-
Dzięki pracy Biura Informacji i Poszukiwali PCK
254
Polskie Towarzystwo Schronisk Młodzieżowych
POLSKIE TOWARZYSTWO SCHRONISK
MŁODZIEŻOWYCH
Dziesiątki tysięcy kól PCK z prawie 5 miliona-
mi członków działa w szkołach, zakładach pracy.
żowych oraz upowszechnianiem turystyki wśród
młodzieży (zobacz: „Turystyka").
Tradycje PTSM sięgaj, lat 1925-1926, kiedy
w miejscach zamieszkania. W szkolnych kołach
PCK rozwijana jest bardzo żywa działalność: po-
sterunki, drużyny sanitarne udzielają pierwszej po-
mocy w nagłych wypadkach w klasie, na kory-
nia szkoły, pomoc lekarzowi szkolnemu, troska
o kąciki czystości - oto inne zadania członków
szkolnych kól PCK. Wielu z nich koresponduje
na światowa (1939-1945) przerwała działalność
1960 r, organizacji przywrócono miejsce w MFSM.
albumy, uczestniczy w wystawach i konkursach.
255
256
Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
257
korzystać na równi z dorosłymi. Zbiorowymi
członkami PTTK są Szkolne Koła Krajoznawczo-
ku Harcerstwa Polskiego. MłodzieZy szkolnej
zrzeszonej w PI I K przysługuje zniżka w opłacie
przy wypożyczaniu sprzętu turystycznego.
PTTK jest największą i najbardziej zasłużoną
organizacją turystyczną w Polsce. Zrzesza ponad
550 tysięcy członków w około 11 tysiącach kół
klubów i sekcji. W maju 1973 r. obchodzono
w Krakowie uroezyScic setną rocznicę zorganizo-
wanego ruchu turystycznego w Polsce. Z lej okazji
Rada Państwa nadała PTTK Order Sztandaru
POLSKI KOMITET OLIMPIJSKI
Pierwszy Komitet Olimpijski powstał w Polsce
W 1919 r. i nazywał się Polski Komitet Igrzysk
Olimpijskich (PKIOI), dopiero później przyjł'
nazwę Polskiego Komitetu Olimpijskiego (PKOI).
w 1919 r. PKOI został uznany przez Międzynaro-
dowy Komitet Olimpijski (MKOI), zajmujący się
wszystkimi sprawami związanymi z igrzyskami
olimpijskimi. Od tej pory polscy sportowcy miel'
prawo brać udział w olimpiadach jako oficjalna
reprezentacja naszego państwa (zobacz: „Olimpij-
scy polscy").
Najważniejszym zadaniem PKOI jest przygolo-
258
Polski Komitet Pomocy Społecznej
wanie polskich sportowców do igrzysk olimpij-
ski sportowe, nad którymi sprawuje opiekę Polska
pijskiej, wyrażającej się w
pierwszą niedzielę marca Dniem Olimpijczyka.
zdobywania Kółek Olimpijskich. Kółek tych jest
W 1963 r. przy PKOI powstał Klub Olimpijczy-
ka, do którego mogą nateżeó uczestnicy igrzysk
zwanie do mlodzieZy, zwane Apelem Olimpijskim.
Co 4 lata, w roku olimpijskim. PKOI ptzyznaje
POLSKI KOMITET POMOCY SPOŁECZNEJ
Oddziały klubu istnieją w wielu miastach Polski.
Spotykają się tam i wymieniają poglądy na tematy
W każdym, nawet najlepiej zorganizowanym
259
położenie Polski i jej granice
dolężny człowiek pozbawiony opieki krewnych,
ny dotknięte przez klęski żywiołowe (powodzie,
(PKPS), z siedzi-
Europę Środkową aż po góry Ural na wschodzie
na przejściu z Europy Zachodniej do Europy
kłady pracy.
niosą nie tylko dorośli. Akcje „niewidzialnej ręki",
szkolne kola przyjaciół starego człowieka (jedno
porty mamy łącz-
międzynarodowych dróg komunikacyjnych o kie-
dawna prowadziły szlaki handlowe z południa
Europy nad Morze Bałtyckie. Położenie Polski
jest więc bardzo dogodne dla rozwoju stosunków
Pomocy Społecznej swoją chęć współpracy. Każ-
nia wszelkiej łączności międzynarodowej.
naszych granic wynosi 3538 km. Najdłuższa jest
POŁOŻENIE POLSKI I JEJ GRANICE
Polska leży w samym środku Europy. Widać to
obszar Polski. Kraj nasz leży między górami a mo-
rzem. Na południu znajdują się góry Karpaty
styczną (CSRS) - wynosi 1310 km. Ciągnie się
wzdłuż Sudetów i Karpat - jest więc granicą gór-
Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR)-
Nasza granica z ZSRR ma długość 1244 km. Prze-
się w Karpatach, w paśmie
260
granicy przebiega wzdłuż Bugu. Z naszym zachod-
nim sąsiadem - Niemiecką Republiką Demokra-
tyczną (NRD) - graniczymy również na obszarze
nizinnym. Jest to najkrótsza nasza granica - wy-
nosi bowiem 460 km. Biegnie wzdłuż Odry i jej
dopływu, Nysy Łużyckiej. Tylko na północy znaj-
od Odry ku zachodowi, następnie przecina Zalew
Gdy granicami są morza, góry, rzeki lub jezio-
ra - nazywamy je naturalnymi. Jeśli granice prze-
przeszkód w terenie - są granicami sztucznymi.
Granice sztuczne prowadzą przez pola, łąki, lasy,
bagna, a także przecinają drogi.
i wtedy część miasta należy do jednego państwa,
a część do drugiego. Tak jest np. w Cieszynie, któ-
ry przecina nasza granica z CSRS, a także w Zgo-
rzelcu, w Słubicach, w Gubinie, gdzie przebiega
granica z NRD.
Przebieg granic na obszarze lądowym oznacza
261
262
pomoce naukowe
ELEMENTARZ
OLA SZKÓL PAKAFIIALNrca
JJJM lUlluLU.
ce naukowe uczniowie pogłębiała i utrwalają sw
I. NAUKĘ PISANIA I CZYTAŃ1A-'
II. KATECHIZM.
BI. NAUKĘ OBYCZA1OWĄ.
IV. NAUKĘ RACHUNKÓW.
3$K££MMffŃOÓ)£&
metrycznych (cyrkla, linii, ekierki, kątomierza),
cych przystosowane będą specjalne sale z dżwięko-
zyki - z modeli maszyn, silników, przyrządów po-
wszystkicb lekcjach wykorzystywane są różnego
mości uczeń będzie miał na specjalnej tablicy
z których tylko jedną prawdziwą. Wybierając
Chceszli pisać dobrze; patrz uważnie, a na-
śladuj wiernie danego wzoru.
ćwiczeń z rężnych dziedzin nauki.
cjacb geografii korzystają z pomocy globusa
i map. na lekcjach języka polskiego - z portretów
możliwość skontaktowania się w każdej chwili
kierunkiem samodzielnie. Także samodzielnie pra-
szukać odpowiedzi prawidłowej.
263
poradnie wychowawczo-zawodowe
POWSTANIA NARODOWE (XIX w.)
PORADNIE
WYCHOWAWCZO-ZAWODOWE
W latach 1795-1918 Polska nie istniała jako
W bardzo wkIu miastach i ich dzielnicach są
Polacy nic wyrzekli się niepodległości. Bronili jej
albo bez rodziców, dziewczęta i chłopcy w wieku
od 5 do 18 lat po to. aby zasięgnąć porady specja-
listy w różnych ważnych sprawach. Najczęściej
zgłaszają się do poradni d, którzy mają trudności
w nauce lub kłopoty domowe. Ale poradnie
przyjmują nie tylko takich inleresanlów. Mogą
i powinni się tu zgłaszać z dziećmi rodzice przed-
szkolaków wybierających się do szkoły, aby do-
wiedzieć się. czy malec jest dostatecznie dorosły
do podjęcia nauki i jak należy go przygotować
do obowiązków ucznia. Mogą i powinni odwiedzić
poradnię wszyscy uczniowie, którzy za rok czy
dwa będą musicli zdecydować o wyborze zawodu
Pracujący w poradni psychologowie, pedagodzy
i lekarze mogą bowiem określić na podstawie ba-
dań. jakie uzdolnienia ma dziewczynka czy chlo-
III rozbiorze podjęli walkę o jej odzyskanie. Po-
czątkowo nadzieje wiązali z rewolucyjną, a po-
lem napoleońską Francją. Kraj len bowiem toczył
przez ponad 20 lal nieustanne wojny, przeważnie
z zaborcami Polski (zobacz: „Wojny napoleoń-
skie"). Nadzieja na odbudowanie niepodległości
Polski przy pomocy Francji nic spełniła się, cho-
ciaż w 1807 r„ po wojnie Francji z Prusami i Ro-
sją, utworzone zostało Księstwo Warszawskie.
W jego granicach znalazła się część ziem zagarnię-
tych przez Prusy, a w 1809 r„ po wojnie z Austrią,
także część ziem zagarniętych przez to państwo.
Księstwo było jednak całkowicie zależne od Fran-
cji. Po upadku Napoleona przestało istnieć. Wy-
dawało się, że nic ma co liczyć na odrodzenie się
państwa polskiego. Mimo lo przez następne 100
lat niewoli Polacy wiele razy podrywali się do
walki zbrojnej z zaborcami. Powstania przeżywał
powstania narodowe
266
powstania narodowe
(prawo) o uwłaszczeniu chłopów, czyli o nadaniu
masy chłopskie do walki zbrojnej o niepodległość
nak przeprowadzić uwłaszczenia, któremu sprze-
i szlachta.
Rząd Narodowy, miało zupełnie inny charakter
od 30 lat armii, toteż walki z armią carską pro-
wadziły drobne oddziały partyzantów, nazywane
dzic tam, gdzie mogły liczyć na sukces. Ogółem
stoczono ponad 1200 potyczek i bitew. Przez
mogła stłumić powstania. Szczególnie zasłuZyl się
w powstaniu jego ostatni dyktator, Romuald
Traugutt (1825-1864).
Jesionią 1864 r. udało się armii carskiej stłumić
Znów, jak przed laty, o przegranej zadecydowała
jedną z najsilniejszych w ówczesnym (wiecie. Na
wielki wpływ miał fakt. Ze nie udało się go
nie wpłynęły lei wewnętrzne walki między obozem
wielu Polaków na pomoc mocarstw zachodnich,
Po powstaniu rząd carski zniósł resztki odręb-
triotów rozstrzelano, tysiące zesłano na Syberię,
zabierano majątki polskie. Po 1864 r. głównym
celem polityki caratu w Polsce stała się całkowita
Polityka ta, podobnie jak polityka germanizacji
(zniemczenia) ziem zaboru pruskiego, nie przy-
niosła oczekiwanych rezultatów.
267
prasa
ROZRYWKI
DLA DZIECI
WYDAWANE
wija. Pozwala bowiem na pogłębienie wiedzy o wy-
tygodnik, dwutygodnik,
Pierwsza gazeta polska ukazała się w 1661 r,
nazywała się „Merkuriusz Polski Ordyńaryjny"
zawód dziennikarza i pubłicysty-pisarza, który
zajmuje się specjalnie różnymi walnymi sprawami
268
chowycb, plastycznych, rytmicznych i innych.
koniec XVIII w., czyli około 200 lat temu.
W Polsce pierwsze przedszkole założono w 1836 r.
w Warszawie. Początkowo przedszkola nazywano
szkolnych przy niektórych szkołach. Na wsi.
charakter niż przedszkola współczesne i było ich
w przyszłości wszystkie dzieci mogły z nich ko-
rzystać. W najbliższym czasie wychowaniem
przedszkolnym zostaną objęte wszystkie dzieci
Wszystkie przedszkola podlegają nadzorowi
pedagogicznemu władz oświatowych, niezależnie
do których
przedszkoli i kształci nauczycieli, którzy podejmą
270
przemysł
w szkole. Dąży się również do tego, aby przed-
szkola były jak najlepsze. Mając dużo dobrych
przedszkoli, zapcwnimy wszystkim pierwszokla-
sistom prawidłowe przygotowanie do rozpoczęcia
nauki szkolnej i do przekroczenia bez trudności
tak zwanego „progu szkolnego".
PRZEMYSŁ
Od tysięcy lal ludzie prowadzą działalność go-
spodarczą, aby zaspokoić swoje potrzeby. Różne
wych jest wydobywanie i przetwarzanie występu-
jących w przyrodzie zasobów naturalnych, takich
jak np. węgiel, rudy metali czy ropa naftowa,
nazwę rzemiosła (zobacz: „Rzemiosło"!. Jeśli
natomiast prowadzona jest masowo, przy po-
jest coraz mniej zależny od warunków przyrod-
niczych (np. gleby i klimatu), a także od ilości
nauczył się bowiem otrzymywać gotowe produkty
wykorzystanych (papier z makulatury), czyli tak
lepszych z tej samej ilości surowców. Dzięki temu
Najważniejszym czynnikiem w rozwoju współ-
konaleniu przemysłu decyduje zatem w dużej mie-
rze umysł człowieka, którego twórcze możliwości
są nieograniczone. Dlatego też i możliwości roz-
woju przemysłu są nieograniczone, jeśli tylko
stworzy się warunki do rozwoju nauki oraz wa-
runki do wykorzystywania rezultatów badań na-
ukowych.
Przemysł ma olbrzymi wpływ na rozwój czlo-
i urządzeniami (tak zwanymi środkami pracy),
umożliwiając w ten sposób pozostałym działom
gospodarki narodowej wzrost wydajności pracy,
jaUadaSwSien
Mazowieckim 11927 r i
Wrocławskie Zirttody
271
przemysł
stały wzrost produkcji lub świadczonych usług.
Bez przemysłu rolnictwo mogłoby wytywić zaled-
wie nieznaczny procent Zyjących obecnie ludzi.
Dzięki wysokiej wydajności pracy w przemyśle
przemysł wydobywczy i przemysł przetwórczy.
Przemysł wydobywczy - to górnictwo węgla, rud
„Górnictwo"). Przemysł przetwórczy zajmuje się
jącą środki produkcji, to jest maszyny, urządzenia,
surowce, półprodukty, i grupę B - produkującą
na gałęzie. Do najważniejszych gałęzi zaliczamy
lywczy (zobacz
temu (1770-1820) - najpierw w Anglii, w Stanach
272
przywykło się nazywać pierwsza rewolucja prze-
przemysł chemiczny
rozpoczęly uprzemysłowienie około 150 lat
w XIX w. - od powstania przemysłu włókienni-
czego w okręgu łódzkim oraz górniczego i hutni-
czego w Zagłębiu Staropolskim (na obszarze Gór
Świętokrzyskich) i na Górnym Śląsku. Okres nie-
dym zaborze. Również po uzyskaniu niepodleg-
gospodarczcgo, nazwanego wielkim kryzysem.
techniczny. A wymaga to własnej oryginalnej myili
Kiedy się nieco wydlwig-
PRZEMYSŁ CHEMICZNY
ropa naftowa, węgiel, gaz ziemny, fosforyty, siar-
ka, sól, kauczuk naturalny, drewno, woda, a na-
W latach 1936-1939 rozpoczęto budowę Cen-
tralnego Okręgu Przemysłowego (COP). Składał
się z 3 regionów: kieleckiego, lubelskiego i san-
w 1939 r. wybuchła wolna.
Polska zajmuje w iwtecie (1974 r.) 61 micjse
Chemia zaspokaja więc bardzo dużo codzien-
nych potrzeb człowieka, jest też ważnym dostawcą
surowców dla innych gałęzi przemysłu. Np. wlók-
względem produkcji przemysłowej. Większą od
Polski produkcję przemysłową mają Stany Zjed-
noczone, Związek Radziecki, Japonia, Republika
Federalna Niemiec. Wielka Brytania, Francja,
szego przemysłu: górnictwo węgla, górnictwo mie-
cbody ciężarowe, autobusy, maszyny, a także całe
fabryki (kompletne obiekty przemysłowe). W tej
wytwory przemysłu chemicznego. To przenikanie
tów do innych przemysłów i do różnych działów
gospodarki nazywa się ogólnie chemizacją. Mówi
się o chemizacji rolnictwa, przemysłu, budownic-
273
przemysł chemiczny
Mazowieckie Zakłady
cia, co oznacza, że stosujemy coraz więcej pro-
duktów chemicznych.
Mimo że niektóre procesy chemiczne (otrzymy-
wanie barwników z roślin, produkcja kosmetyków,
garbowanie skór) znane były już we wczesnym
okresie rozwoju cywilizacji, współczesna chemia
przemysłowa należy do młodych gałęzi przemysłu.
Jej historia sięga zaledwie końca XVIII w.,
sach najnowszych.
Historia polskiego przemysłu chemicznego rów-
nież nie jest długa, pomimo iż uczeni polscy mieli
poważny dorobek w rozwoju nauk chemicznych.
Zygmunt Wróblewski i Kazimierz Olszewski
pierwsi skroplili powietrze, Maria Skłodowska-
Curie była odkrywcą 2 nowych pierwiastków
i współtwórcą nauki o promieniotwórczości, p°
żmudnych badaniach opracowana została przemy-
słowa metoda wytwarzania kwasu azotowego
z powietrza (zobacz: „Nauki ścisłe i przyrodniczo"
i „Nauki techniczne”).
Pierwsze duże zakłady chemiczne powstały
w Polsce u schyłku XIX i w początkach XX w.
Były to między innymi zakłady azotowe w Tarno-
274
wic i w Chorzowie, Tomaszowskie Zakłady Włó-
kien Sztucznych w Tomaszowie Mazowieckim,
Zakłady Przemysłu Barwników „Boruta" w Zgie-
rzu. O poważniejszym rozwoju przemysłu chemicz-
nego można mówić jednak dopiero w Polsce Ludo-
lem Polski.
wijanych przemysłów w Polsce Ludowej. W okre-
sie 1950-1970 co 5 lat następowało podwojenie
myślowej kraju. W ciągu ponad 30 lat powojen-
nych odbudowano że zniszczeń i unowocześniono
oraz zbudowano duże, całkowicie nowe zakłady
neryjne i Petrochemiczne w Płocku, Kombinat
Kopalń i Zakładów Przetwórczych Siarki im.
M. Nowotki w Machowie kolo Tarnobrzega. Za-
Azotowe „Włocławek" we Włocławku, Zakłady
Zakłady Włókien Sztucznych „Elana" w Toruniu
chemicznego skupia się obecnie głównie w dużych
się z kilku lub kilkunastu wytwórni, z których każ-
największych kombinatów, obok wymienionych
„Oświęcim" w Oświęcimiu. Zakłady Azotowe
„Kędzierzyn" w Kędzierzynie, Zakłady Włókien
Sztucznych „Stilon" w Gorzowie Wielkopolskim.
Liczba wyrobów wytworzonych w przemyśle
świccie nasza chemia wytwarza co najmniej po-
łowę. W największych ilościach produkuje się na-
wozy mineralne, czystą siarkę, kwas siarkowy,
benzynę, oleje i smary, wyroby przemysłu gumo-
wego (opony, dętki), włókna chemiczne, środki
piorące, tworzywa sztuczne. Niektóre wyroby
wytwarzamy w ilościach przewyższających krajo-
com zagranicznym. Do poszukiwanych za granica
artykułów chemicznych należą produkowane
w Polsce lekarstwa {między innymi wyrabiane
w Tarchominie antybiotyki), siarka, elana, barwni-
ki, nawozy azotowe, a także polskie kosmetyki.
osiągaliśmy wystarczającego poziomu. Wytwa-
rzaliśmy zbyt mało barwnych, estetycznych opa-
kowań, kolorowych wykładzin podłogowych,
dywanów ze sztucznego włókna, kolorowych za-
bawek, sztucznych futer, wyrobów ze sztucznej
Zakłady Azotowe
Zakładach
przemysł chemiczny
275
przemysł drzewny i papierniczy
cięcia. . r— . • . , ----W
(głównie są to różnego rodzaju deski). Tarcica
może być wykorzystywana w budownictwie, <j0
produkcji opakowań, mebli ud. W Polsce mamy
kilkaset tartaków. Są to przeważnie niewielkie
zakłady położone w bezpośrednim sąsiedztwie la-
sów. Największym z zakładów wstępnej obróbki
w 1975 r. Planuje się też budowę kolejnej rafinerii
twarzanie coraz bardziej atrakcyjnych d
wej - dostarczanej nam z ZSRR rurociągiem
„Przyjaźń" - powstała w Płocku w 1964 r. Następ*
[otrzymywanych przez sprasowan
PRZEMYŚL DRZEWNY 1 PAPIERNICZY
parkiety, stolarkę budowlaną, płyty pilśniowe
dziedzin przemysłu drzewnego, gdyż pozwala ona
dukcja płyt pilśniowych na 1 mieszkańca jest u nas
niska jest produkcja, bardziej od nich wartościo-
wych. płyt wiórowych
zakładów produkujących meble. Przeważnie jed-
Wyszkowie, Zamościu, Kolbuszowej i Słupsku.
dukcją sklejek, stolarki budowlanej (przede
domków kempingowych, zapałek i ołówków.
z których najbardziej znane to: Sianów w woje-
latury i szmal, wytwarza się masę papierniczą. po
piemiczych, zwanych papiernicami, na który*
papierniczej zależy jakość papieru. Najcenniejsi
276
przemysł drzewny i papierniczy
। było
1778 r. do dziś fabryce papieru.
W Polsce mamy kilkanałcic dużych zakładów ce-
lulozowo-papierniczych zajmujących się zarówno
i tektury. Do najbardziej znanych nalet, Za-
chlewskiego „Celuloza" we Włocławku, istniejące
Zakłady Celulozowo-Papiernicze w Ostrołęce
Mimo dużych osiągnięć krajowa produkcja
jemy 36 kg papieru na 1 mieszkańca (1974).
papier, oszczędzamy lasy, które dostarczaj, pod-
czenie ma też zbiórka makulatury i szmat
Przemysł metalowy grupuje zakłady, które
pompy), konstrukcje mostowe i budowlane, zbiór*
łańcuchy, sprężyny, meble metalowe, metalów
lodówki), sprzęt sportowy, wyroby jubilcrskie-
Należy on do tradycyjnych dziedzin przemysłu
Emaliowanych w Olkuszu - produkujące naczy*
nym (1918-1939) powstały główne ośrodki prW"
ej (1939-l’45)
278
przemysł elektromaszynowy
279
przemysł elektromaszynowy
wanych u nas maszyn na specjalną uwagę zaslugu-
przemysł elektromaszynowy
ksztahów wyrobom z metali (są też obrabiarki do
Obrabiarek stanowiący część Zakładów Przemysłu
Przemysł środków transportu produkuje głównie
87 tysięcy obrabiarek.
Fabryce Maszyn Żniwnych w Płocku. Dobrą
których głównymi producentami są zakłady w Sla-
. Waryńskiego.
miarową, urządzenia laboratoryjne, przyrządy
optyczne, sprzęt medyczny oraz urządzenia siu-
myślowych. Największym ośrodkiem przemysłu
precyzyjnego jest Warszawa, a do ważniejszych
tabor szynowy, czyli wagony kolejowe, tramwajo-
we i lokomotywy, oraz pojazdy samochodowe,
statki, samoloty i śmigłowce.
Tabor szynowy produkuje się w Polsce od XIX w.
Obecnie największymi zakładami zaopatrującymi
nasz kraj i odbiorców zagranicznych w różnego
typu wagony i lokomotywy są: Fabryka Wago-
nów „Pafawag" we Wrocławiu (lokomotywy elek-
tryczne, wagony osobowe), fabryka wagonów w
Zakładach Przemysłu Metalowego H. Cegielski
w Poznaniu (wagony osobowe) oraz Fabryka
Lokomotyw im. F. Dzierżyńskiego „Fablok”
w Chrzanowie (lokomotywy spalinowe). Wagony
towarowe produkują przede wszystkim Zakłady
Przemysłu Metalowego „Zastał" w Zielonej Górze
I Fabryka Wagonów w Świdnicy. Wagony tram-
wajowe wytwarza Wytwórnia Konstrukcji Stalo-
wych „Konstal" w Chorzowie.
a „syreny" i „polskie Łaty" 126p w
Fabryce Sa-
mochodów Małolitrażowych (FSM) w Bielsku-
-Białej i Tychach. FSO i FSM montują z części
dostarczanych z Włoch również inne typy samo-
chodów „fiat", w tym „fiat" 127p i „fiat” 132p.
w początkach pięciolatki 1976-1980 przekroczy
200 tysięcy sztuk rocznie.
Oprócz samochodów osobowych i ciężarowych
nasz przemysł produkuje wspomniane już samo-
kłady Samochodowe w Nysie) oraz samochód
Zakłady Naprawy Samochodów) Produkujemy
Zakładach Samochodowych, które od 1972 r.
produkują też autobus konstrukcji francuskiej
„jelcz-berliet" PR 100. Od 1977 r. rozpoczną
one produkcję ulepszonego typu tego autobusu -
„jelcz-berliet” PR 110.
281
280
282
sztuk radioodbiorników, Współcześnie przemysł
ponad 700 tysięcy sztuk
100 tysięcy sztuk
Do najbardziej znanych zakładów elektronie/-
Zoniowic, Warszawskie Zakłady Telewizyjne,
Gdańskie Zakłady Telewizyjne, Zakłady Wy-
maszyn cyfrowych - Wrocławskie Zakłady Elek-
PRZEMYSL LEKKI
283
przemysł lekki
łych zakładach rzemieślniczych. Przemyci odzie-
żowy w Polsce rozwinął się dopiero po II wojnie
światowej (po 1945 r.|. W nowych, dużych zakła-
dach stosuje si< nowoczesne maszyny nic tylko do
możemy dobrać dla siebie w sklepach gotowy
odzież. Pewna część ubiorów wykonanych w na-
szych zakładach odzieżowych jest leż sprzedawa-
na za granicę.
Przemysł skórzano-obnwnlczy zajmuje się gar-
bowaniem skór surowych, ich farbowaniem i wy-
kańczaniem, produkcja obuwia, rękawiczek, futer
ilp. Najważniejsza dziedziną produkcji przemysł"
skórzanego jest wyrób obuwia. Obecnie (1975
wytwarza się około 5 par butów rocznie na I mie-
szkańca. Obuwie produkowane jest przede wszys-
tkim w dużych zakładach. Do największych nalcW
Radomskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Ra‘
doskór" w Radomiu, Nowotarskie Zakłady P"e‘
myslu Skórzanego „Podhale" w Nowym Targu-
a także zakłady w Chełmku. Krapkowicach-
w Łukowie oraz nowo uruchomione zakład)
w Słupsku i Gnieźnie, Oprócz obuwia przem)’
skórzany zajmuje się także produkcją toreb, **'
Hak, teczek. Wyroby te wytwarzają dotychO*
jeszcze drobne zakłady, rozrzucone po cal?
kraju.
w przyszłości przewiduje się dalszy wzrost p'£
dukcji przemysłu lekkiego, a także wprowadzeń
"a rynek wyrobów coraz lepszej jakości.
284
przemysł mineralny
PRZEMYSŁ MINERALNY
materiałów budowlanych, szklanki, ceramiki
przemyśle cukrowniczym. Największe zakłady
dla budownictwa, zlokalizowane są bezpośrednio
w województwie opolskim, w Wojcieszowie -
Nowinach i Sitkówce - w województwie Idełec-
W kamieniołomach następuje kruszenie skal
i prosu obróbka kamienia. Większość kamienio-
łomów położona test na południu Polski. Do
1 Strzegomiu, piaskowca - w Górach Stołowych
"a południu kraju, a także w północnej Polsce.
rzające cement, który jest najważniejszym materia-
łem więżącym w budownictwie. Za pomocą cemen-
w Grodźcu kolo Będzina w 1857 r. W Polsce Lu-
dowej, ze względu na ogromne potrzeby budow-
nictwa, przystąpiono do szybkiej rozbudowy za-
kładów cementowych. Odbudowano cementownię
w Opolu, rozbudowano w Rejowcu Fabrycznym
285
Miedzy innymi duże zaktaoy są w fonowi,
^o Warszawy i w Augustowie.
O orzyszlości naszego budowmetwa zadecyduj,
« dużej mierze rozwój lak zwanych fabryk domów
w . ........owsrraiacych gotowe elementy kon.
irukcyine czyli wykonane z umouw ,uo zemetu
duże części budynków, z których jak z olbrzymich
klocków ustawia się na placu budowy wieżowce,
hale fabryczne itp. W miarę rozwoju budownictwa
gotowe elementy budowlane są coraz bardziej
oto dużych elementów budowlanych, fabryki
domów powstają w większych ośrodkach miej,
skich. Najbardziej znane z nich są w Warsza-
wie na Służewcu, w Gdańsku oraz w Tychach
Jednym z pierwszych zakładów wytwarzających
gotowe elementy budowlane była uruchomiona
w 1950 r. Żerańska Fabryka E'
lanych „Faelbet" w Warszawie.
i unowocześniono dawne zakłady i wybudowano
kilka nowych, dużych, między innymi: hutę szklą
szklą gospodarczego w Tarnowie i jedną z nar
większych w śniecie - Hutę Szklą Okiennego
..Sandomierz" w Sandomierzu. Do znanych ośrod-
ków przemysłu szklarskiego należą również-
Piotrków Trybunalski, Jelenia Góra, Wałbrzych.
Wyroby polskiego przemysłu szklarskiego słyną
na Swiecie z dobrej jakości i pięknych kształtów
Najbardziej znane są wyroby ze szklą kryształo-
wego wytwarzane między innymi w Szklarsk")
Porębie i Piechowicach w województwie jelenio-
górskim i Stroniu Śląskim - w województw"
wałbrzyskim. Tę sławę naszych wyrobów ze szkle
zawdzięczamy ciężkiej pracy i wysokim kwalifi-
kacjom pracowników hut szkła. Warto wiedzieć.
bionc metodami rzemieślniczymi.
Przemyśl ceramiki szlachetnej produkuje wyt°-
by z porcelany, fajansu, porcelitu i kamionki- Su-
rowcem do produkcji tych wyrobów są różne ro-
dzaje minerałów ilastych (glin), z których po z®*’
leniu i zmieszaniu z wodą przyrządza się
286
kierków i wyrobów czekoladowych, krochmalnie
przemysł spożywczy
wypaleniu w odpowiednich piecach stają się one
trwale i wytrzymałe. Najbardziej szlachetne są wy-
temperatur Wyroby z tych materiałów są zwykle
w Polsce w XVIII w. (zobacz: „Rzemiosło ar-
tystyczne"). W 1809 r. uruchomiono fabrykę por-
Przetwarzanie produktów rolnych na skalę prze
wtedy cukrownie, unowocześniano i budowano
cie polskie wyroby porcelanowe - z Ćmielowa,
Wałbrzycha i Chodzieży, fajansowe - z Włocław-
ka oraz porcelitowe - z Pruszkowa - mają piękne
micznych (przede wszystkim serwisów) bardzo
się fabryki cukierków, zakłady mięsne oraz fabryki
Przemysł ceramiki szlachetnej zajmuje się takie
spożywczego (między innymi cukier, wyroby cu-
kiernicze, wędliny). Po U wojnie światowej (po
1945 r.) odbudowano zniszczone zakłady oraz
PRZEMYŚL SPOŻYWCZY
Przemyśl spożywczy przetwarza płody rolne na
produkty spożywcze. Obejmuje on różne zakłady:
mięsne, rybne, mleczarnie, młyny, piekarnie,
nego rodzaju mrożonek (pierożki, pyzy, filety ryb-
produkcja tak zwanych wyrobów delikatesowych:
lepszych gatunków wędlin, wyrobów czekolado-
287
przemysł spożywczy
przeszłość geologiczna Polski
W przyszłości przemysł spożywczy dążyć będz
ale również za granicą. Między innymi do takich
należą: Zakłady Przemyślu Cukierniczego im.
22 Lipca (dawniej E. Wedel) w Warszawie, „Wa-
wel" w Krakowie, „Goplana" w Poznaniu - wy-
twarzające cukierki i wyroby czekoladowe. Wśród
PRZESZŁOŚĆ GEOLOGICZNA POLSKI
zajmowały olbrzymie pokrywy lodowe nazwane
szlachetnych, odpowiadających stale rosnącym
były tak daleko, jak sięgał lądolód. Ten materia!
nych i powstawanie glin. Gdy pod wpływem wzros-
zamojskim. Znane są zakłady przetwórstwa owo-
W czasie największego zlodowacenia lądolód zaj-
brzeskim, Łowiczu i Włocławku. Doskonałych
i Finlandia na północy Europy. Tam gromadziły
się wielkie masy opadów śnieżnych i przy niskiej
temperaturze powietrza utworzyły potężnych roz-
warty w jego masie osadzał się na powierzchni
są Poznańskie Zakłady Koncentratów Spożyw-
czych „Amino", a Zakłady Przemysłu Tlusz-
mnieć o licznych zakładach przemysłu mięsnego,
dostarczających odbiorcom krajowym i zagra-
i „Karpaty"), wkraczał nawet dolinami
289
przeszłość geologiczna Polski
Uproszczono mapki
przodstowlojąeo zmlony
romilosrczonia lądu
i morza na obszarze Polski
w wybranych okresach
100 milionów lot temu większą część obszaru
Polski zajmowało morze. Jedynie tam. gdzie znaj,
dują się Sudety i wyżyny południowej Polski, był
ląd. Nie było jeszcze wtedy Karpat - na ich
obszarze rozciągało się morze. A w kilkanaście
milionów lat później i obszar wyżyn południowych
stal się dnem morza. Jedynie mały skrawek lądu
na poludnio-zachodzic Polski stanowi! wysp,.
Był to największy zalew mórz w dziejach geolo-
gicznych Polski. W morzach żyły różne zwierzęta,
które miały przeważnie szkielety wapienne. Po ich
śmierci szkielety opadały na dno morza i tam
w ciągu bardzo długiego czasu utworzyły się osady
organiczne, nieraz bardzo znacznej grubości. Po-
wstały w ten sposób skały osadowe, zwane wapię.
niami. Do nich należy między innymi kreda,
którą piszemy. Okres w dziejach Ziemi, kiedy
tworzyły się pokłady kredy, nazwano okresem
kredowym. Trwał on od około 140 do 70 milio-
które w postaci skamieniałej spotyka się w skałach
polach całej środkowej i północnej części naszego
kraju, nieraz bardzo utrudniając pracę rolnikom.
i okresy międzylodowcowe, w których klimat zbli-
wały bagna porośnięte lasami. Lasy w tych odleg-
łych czasach składały się głównie z olbrzymich
proci, łodyg skrzypów i widłaków, a czasem ska-
mieniałe pnie tych drzew. Pokłady węgla mogły
których obecnie się nie spotyka. Były to mamuty,
nosorożce. hipopotamy, jelenie olbrzymie (zo-
ropie ludzie. Stopniowo puszcze ginęły, karczo-
wane przez człowieka. Zdobywano coraz więcej
zior lub zatok morskich. Surę drzewa, a także po-
tężne gałęzie łamane przez huragany zapadały
ność. Pod wpływem ciężaru ciągle narastających
nowych warstw obumarłe pnie, gałęzie, łodygi
i liście były zgniatane i układały się w warstwy-
Powoli cały obszar zapadał się, a wtedy z terenów
wyżej położonych wody nanosiły materiały skalne,
które przykrywały szczątki roślin. Przy braku
290
przeszłość geologiczna Polski
Gdy osady wypełniły zapadnięty teren, to znowu
go porastał las. by z biegiem czasu powtórzyło
honów lat powstały pokłady węgli.
morskiego. Należą do nowożytnych czasów
ruchów skorupy ziemskiej. Gdy obszar dźwigał się
obszar obniżał się - morze wkraczało na ląd.
le wolno, ale skutki tych ruchów są olbrzymie.
Prócz ruchów podnoszących i obniżających lądy,
• Więc O kierunku pionowym, były także ruchy
i tworzenie łańcuchów górskich. W historii Ziemi
kilkakrotnie zachodziły silne ruchy górotwórcze
im zawdzięczamy istnienie Karpat, Sudetów
o ostrych
dolinach. Starsze od Gór Świętokrzyskich są nie-
które partie Sudetów.
zjawiska, a mianowicie wybuchy wulkanów.
W Polsce także kiedyż były czynne wulkany, ale
już dawno wygasły, zanim jeszcze ludzie pojawili
Oczywifcie jest to tylko krótki przegląd z his-
trzeba sięgnąć do książek geologicznych.
291
przychodnie i poradnie
Rada Ministrów
Gabinot dentystyczny
Najwyższym autorytetem, jakby szczytowym
RADA MINISTRÓW
W lutym 1947 r. Sejm Ustawodawczy powołał
Rząd Rzeczypospolitej Polskiej. Nazwa „Rada
PRZYCHODNIE I PORADNIE
radnie specjalistyczne podlegają przychodniom
„Konstytucja").
(ość zwaną Zespołem Opieki Zdrowotnej (ZOZ).
W razie potrzeby pacjenci ze wsi i mniejszych
miast mogą być skierowani do przychodni w mieś-
specjaliści z różnych dziedzin medycyny, którzy
nie rejonowe wchodzą w skład większych - przy-
OSrodki zdrowia, przychodnie rejonowe i po-
raturę do badań i leczenia. Młodzież szkolna
R
Jeden z gmachów U rządu
Rady Ministrów
292
Rada Państwa
RADA PAŃSTWA
""‘“-K giowy państwa.
Wybierana jest spośród posłów na pierwszym
posiedzeniu nowo powołanego Sejmu. W skład
Rady Państwa wchodzą: Przewodniczący którym
. o°,T C!lonkowc *•<(« Państwa repre-
aeotuje Polskę „ zewnątrz i zastępuje
w niektórych ważnych sprawach państwowych
Czuwa nad zgodnością prawa z Konstytucji
sprawuje nadzór nad radami narodowymi,
rządza wybory do Sejmu i zwołuje go na sesje
(zobacz: „Sejm").
Do jej uprawnień między innymi należy: mia.
nowanie ambasadorów, sędziów Sądu Najwyż-
szego, Prokuratora Generalnego, profesorów wyż.
szych uczelni oraz przyznawanie odznaczeń pań-
stwowych. Przysługuje jej też udzielanie prawa
laski, które polega na tym, że przestępca skazany
więzienie. Rada Państwa może, ale nie musi sko-
Rada Państwa ratyfikuje (zatwierdza) i wypo-
wiada (unieważnia) umowy międzynarodowe oraz,
jeśli tego wymagają względy bezpieczeństwa lub
obronności kraju, wprowadza stan wojenny na
części lub całości terytorium państwa. W okresie
stanu wojennego ograniczone są niektóre prawa
I przywileje obywatelskie, a wprowadza się spe-
cjalne przepisy i zarządzenia.
Rada Państwa ustanowiona została przez Sejm
Ustawodawczy 19 lutego 1947 r. Tworzyli ją
wówczas: Prezydent, Marszalek i w.cemarszal-
kowie Sejmu, prezes NIK. W obecnym kształcie
RADIO I TELEWIZJA
Codziennie wiele milionów mieszkańców Pol-
ski ogląda program telewizyjny i ,fucha radia.
Według Obliczeń Ośrodka Badań Opinii Publicz-
nej przy Komitecie do Spraw Radia i Telewizji -
najpopularniejsze programy telewizyjne ogląda
około 16 milionów widzów, zaś najpopularniej-
szych audycji radiowych słucha 12-15 milionów
słuchaczy.
. ------------------------ „uoioiniKa telewizyjnego
można było obejrzeń na ekrame program, musi
wykonać swą pracę „armia" ludzi. To samo do-
tyczy oczywiście audycj, radiowych. Potrzebne są
także do tego bardzo potężne, drogie i skompliko-
papie
nej.
wyposażonym w kamery telewizyjne, mikrofony.
rozchodzą się na ograniczoną odległość. Gdy po
zagranicznym odbiorcom programu polskiego.
ry) - odbijają się od nich i rozpraszają.
Nadajniki pośredniczące pozwalają również na
óo naszego odbiornika albo bezpośrednio, albo
(zwykle tak jest w przypadku telewizji) muszą
hyć po drodze przekazywane przez nadajniki
pośredniczące, tak zwane łącza, lub przez kable.
Budowa łącz i zakładanie specjalnych kabli ko-
litach telekomunikacyjnych (łącznościowych). Aby
program mógł być przekazywany na tak duże
odległości, potrzebny jest cały system urządzeń
nadawczo-odbiorczych i pośredniczących. Urzą-
sytających program do satelity, jak i odbierają-
cych ten program. W przyszłości satelity będą
wyposażone w nadajniki tak potężne, że program
telewizyjny np. z Moskwy czy Nowego Jorku
można będzie odbierać zupełnie tak samo, jak
295
radio i telewizja
dziś radiowy - przez pokręcenie gałką i dostro-
jenie odbiornika do dowolnej stacji.
W studiach i stacjach nadawczych pracuje szub
ludzi o bardzo wysokich kwalifikacjach zawo-
dowych. przede wszystkim inżynierów i techni-
ków. Dbają oni o to. by mikrofony i kamery
proces rejestracji i nadawania programów, by
sprawnie działały przekazujące programy łącza.
Radio i telewizja odgrywają w naszym życiu
społecznym ogromną rolę. Nie tylko informują
o wydarzeniach w kraju i na Swiccie oraz dostar-
czają rozrywki, ale także przyczyniają się do
upowszechnienia oświaty. Dzięki nim można np.
wysłuchać wykładu najwybitniejszego specjalisty,
obejrzeć ciekawe filmy naukowe, poznać budowę
najnowszych urządzeń. Audycje radiowe i tele-
wizyjne dla szkól pomagają uczniom w zdobywa-
niu wiedzy. Programy dla nauczycieli - jak Nau-
czycielski Uniwersytet Radiowo-Telewizyjny -
przyczyniają się do pogłębienia wiedzy. Dzięki
Kursowi Przygotowawczemu kandydaci na studia
mają ułatwione zadanie przy egzaminach wstęp-
nych. dzięki Telewizyjnemu Technikum Rolni-
czemu mieszkańcy wsi mogą lepiej i nowocześniej
uprawiać rolę.
Poza tym radio pozwala nam na łączność ze
sutkami oraz z samolotami, odgrywa też wielką
rolę w pracy Milicji Obywatelskiej i w wojsku.
Polskie Radio istnieje już od kilkudziesięciu lat,
od 1925 r-. telewizja - od 1956 r. Rozgłośnie
radiowe są obecnie w kilkunastu miastach wo-
jewódzkich. Ośrodki telewizyjne znajdują się
w Warszawie, Katowicach, Poznaniu, Szczecinie,
Łodzi, Krakowie, Gdańsku i Wrocławiu. Całością
przygotowania i nadawania programów zajmuje
się Komitet do Spraw Radia i Telewizji „Polskie
Radio i Telewizja".
Duża część wyposażenia technicznego radia
i telewizji jest dziś produkcji polskiej, np. wozy
transmisyjne telewizji kolorowej, kamery, urzą-
dzenia studyjne i nadawcze. Kraj nasz sprzedaje
te urządzenia ukże innym państwom.
Ze względu na wspomnianą już ogromną rolę
radia i telewizji będą się one w przyszłości nadal
szybko rozwijały. Przewiduje się w Polsce aż
5 programów radiowych i 3 telewizyjne. Program
telewizji będzie w większości kolorowy (pierwszą
kolorową transmisję nadano 6 grudnia 1971 r.
z obrad VI Zjazdu PZPR). Rozpowszechnią się
magnetowidy domowe (podobne do magnetofo-
wać sobie dowolny program i odtwarzać w domu,
kiedy tylko będzie miał ochotę. Jest także praw-
dopodobne, że będziemy mogli kupować w skle-
pach gotowe kasety z nagranymi widowiskami
i w ten sposób układać sobie „własny" program.
Rola radia i telewizji wzrośnie jeszcze bardziej
jako środka porozumiewania się między ludźmi.
Upowszechni się zapewne korzystanie z radiotele-
fonów, dzięki którym będziemy mogli kontakto-
podobnie wideotelefony (wideofony) pozwolą
Oglądać obraz rozmówcy. Zwiększy się leż rola
telewizji przemysłowej, dzięki której możemy zdal-
nie obserwować nawet najbardziej niedostępne
bgdzie miała telewizja w medycynie i w badaniach
naukowych. Kiedyś zapewne w ogóle znikną
' krajobrazu druty telefoniczne i inne przewody -
nawet energia nie będzie dla swego przesyłania
wymagała kabli.
296
297
RADY NARODOWE
Rady narodowe są terenowymi organami wła-
dzy państwowej w naszym kraju i organami samo-
rządu społecznego. Działają one we wszystkich
gminach, miastach i dzielnicach miast oraz
w województwach.
Wybory do rad
glosują żołnierze Wojsk
Rady narodowe są gospodarzami swojego tere-
nu. Kierują działalnością gospodarczą, społeczną
i kulturalną, sprawują nadzór nad ochroną po-
obywateli. Uchwalają one wieloletnie i roczne
plany rozwoju swojego terenu oraz budżety (plany
dochodów i wydatków), a także kontrolują ich
wykonanie.
Wszystkie rady narodowe pochodzą z wyboru.
Co 4 lata mieszkańcy danego terenu wybierają
swoich przedstawicieli do rad narodowych wszyst-
kich szczebli (zobacz: „Wybory"). Wybrani przez
obywateli radni działają w ich imieniu i dlatego
zdań, zasięgania ich opinii, wysłuchiwania uwag,
propozycji i wniosków.
Nadzór nad działalnością rad narodowych
sprawuje Rada Państwa (zobacz: „Rada Pań-
stwa"). Rady narodowe niższego szczebla podle-
gają radom narodowym wyższego szczebla. Np.
wojewódzka rada narodowa kieruje działalnością
rad gminnych i miejskich, troszczy się o to,
aby ściśle ze sobą współpracowały, aby jak naj-
lepiej służyły nie tylko mieszkańcom określonego
terenu, ale także mieszkańcom całego wojewódz-
Najwyższą władzą rady narodowej jest sesja
(posiedzenie wszystkich radnych). Na sesjach
rada rozpatruje najważniejsze sprawy swojego
terenu i podejmuje uchwały. Sesje są jawne-
każdy mieszkaniec może się im przysłuchiwać.
Dla usprawnienia pracy rady narodowe wybierają
ze swego grona,'na pierwszej sesji po wyborach,
przewodniczącego i jego zastępców. Tworzą oni
prezydium rady, które kieruje jej pracą, w 1973 r.
wprowadzona została zasada, że na przewodni-
czącego rady narodowej wysuwa się kandydaturę
| sekretarza komitetu Polskiej Zjednoczonej
partii Robotniczej. Pełnienie funkcji przewodni-
czących rad narodowych przez sekretarzy partii
wpływa na ściślejsze zespolenie kierowniczej siły
narodu, jaką jest partia, z organami władzy ludu
pracującego, którymi są rady narodowe.
Oprócz prezydiów rady narodowe powołują
komisje, które zajmują się określonymi sprawami.
Jedne komisje są stale, do takich np. należą
komisja handlu i usług, zdrowia i opieki społecz-
nej, oświaty, kultury i sportu. Inne powoływane
pełnieniu go są rozwiązywane. W skład komisji
wchodzą przede wszystkim radni. Rada może
jednak zapraszać do pracy w komisjach różnych
obywateli, którzy nie są członkami rady. np.
specjalistów, działaczy samorządów mieszkańców,
członków organizacji społecznych. Ich wiedza
i doświadczenie są bardzo przydatne w pracy
komisji.
Radni mają szereg uprawnień, ułatwiających
im wywiązywanie się ze swoich zadań. Należy
do nich np. prawo zgłaszania wniosków do urzę-
dów, instytucji i przedsiębiorstw. Na wniosek laki
radny powinien otrzymać odpowiedź najpóźniej
w terminie 30 dni. Radni mogą też zgłaszać
interpelacje (zapytania), na które właściwy urząd
musi udzielić im odpowiedzi w ciągu 2 tygodni.
Radni mają obowiązek spotykania się z wybor-
cami. Na spotkaniach tych wysłuchują ich uwag,
życzeń, propozycji, a także zapoznają obywate-
li z planami i pracami rady i administracji
państwowej, omawiają różne ważne sprawy
Na terenie gmin, miast i ich dzielnic oraz
województw działają także terenowe organy admi-
mistracji państwowej (zobacz: „Administracyjny
podział kraju"), powołane na mocy ustawy Sej-
mu w 1973 r. Organy władzy i administracji
terenowej ściśle ze sobą współpracują.
Rady narodowe powstały w konspiracji, w cza-
sie okupacji hitlerowskiej w 1944 r. Pierwszą była
Lubelska Wojewódzka Rada Narodowa, utwo-
rzona 18 lutego 1944 r„ w 2 dni później. 20 lutego,
powstała Rada Narodowa miasta Warszawy,
następnie powstały rady w innych województwach
i miastach, a także w powiatach i gminach.
Tworzyli je działacze Polskiej Partu Robotniczej
i współdziałających z nią stronnictw politycznych
Oraz postępowych organizacji (zobacz: „Narodzi-
ny Polski Ludowej"). Konspiracyjne rady naro-
dowe podlegały Krąjowej Radzie Narodowej. Kie-
rowały one walką ludności z okupantem, a P»
wyzwoleniu uczestniczyły we wprowadzaniu prze-
mian w kraju i w jego odbudowie.
rewolucja naukowo-techniczna
REWOLUCJA NAUKOWO-TECHNICZNA
W dawnych czasach, mniej więcej do XVU-
XViII w., proces wytwarzania wszelkiego rodzaju
przedmiotów użytkowych wyglądał zupełnie ina-
maszyn i urządzeń, bardzo często prostych, sam
zaś proces wytwarzania miał charakter indywidu-
warsztatach rzemieślniczych, w których prawdzi-
wym panem i władcą był mistrz, mający do po-
wytworzonycb wówczas przedmiotów było niemal
dziełami sztuki. Kto był w muzeum i widział
mistrzowie w ich wykonanie. Nic dziwnego, że
proces produkcji był otaczany najściślejszą tajem-
nicą. Dotychczas np. nie udało się odtworzyć prze-
stał damasceńską na słynną, najlepszą niegdyś
broń. Rzemieślnik wraz ze swymi zaufanymi
uczniami sam projektował wyrób, sam go wyko-
nywał, często sam także konstruował potrzebne
mu narzędzia.
W pewnym momencie rozwoju naszej cywili-
zacji taka sytuacja przestała wystarczać. Ludzi
było coraz więcej, rosły ich wymagania, a roz-
wijająca się nauka i technika pozwalały na zaspo-
kojenie tych wymagań. Dzięki odkryciom nie
w Zakładach Azotowych
298
rewolucja naukowo-techniczna
ESTWHKACJ*
momencie rozwoju naszej cywilizacji pojawiły c
takie potrzeby, których me można już by|0
spokoić dotychczasowymi środkami, gdy!
tychczasowe tempo produkcji nie pozwalało n,
to. Potrzeba stała się więc matką wynalazki.
One to przyczyniły się do rozwoju automatyzacji
Mówiąc bardzo ogólnie automat jest lo IU1
maszyna czy urządzenie, które wykonuje okreilo-
ną pracę niemal zupełnie bez udziału człowieka
Człowiek jednak musi je zbudować. Jego rola we
współpracy z automatem polega następnie na
przekazywaniu w jakiejś formie poleceń - co rnia-
jakichś trudności czy o osiągnięciu celów czą-
stkowych swojej pracy. W pewnym sensie maszyna
zamiast człowieka podejmuje określone decyzje.
Im bardziej skomplikowany automat, tym decyzje
te są trudniejsze i bardziej złożone.
odłożyć stery i bezpiecznie odpocząć w powietrzu.
Mechanizm autopilota sam utrzyma założony
dziej skomplikowane, steruje np. lotem rakiety
W Toruńskich Zakładach
nalszych i bardziej wydajnych maszyn. Nauczono
najpierw cieplnej (silnik parowy), potem elektrycz-
rych liczne zespoły ludzi produkowały długie
serie identycznych przedmiotów. Nastąpiło to, co
zastępował człowieka - ze względu na szybkość
żułby z podjęciem decyzji,
puter jest niezastąpionym dziś pomocnikiem czło-
wieka. Potrafi on sterować rakietą, pokierować
wieniu trafnej diagnozy, nawet tłumaczyć z jedne-
niknęło wiele indywidualnych warsztatów, roz-
poczęto produkcję seryjną polegającą na wytwa-
rzaniu wielkiej liczby identycznych wyrobów.
Dziś bardzo często mówi się, że żyjemy w epoce
rewolucji naukowo-technicznej, nazywanej także
określić dokładnie, na czym to zjawisko polega.
dziwnego, że różni uczeni różnie o tym mówią.
Są jednak pewne cechy tej rewolucji, co do któ-
rych wszyscy są zgodni.
Tak więc - podobnie jak to było w przypadku
pierwszej rewolucji przemysłowej - w pewnym
Właśnie komputer jest podstawową maszyną
epoki rewolucji naukowo-technicznej. Gdybyśmy
teraz mieli wymienić podstawowe cechy tego
okresu, to należałoby przede wszystkim chyba
nia decyzji.
Inne cechy rewolucji naukowo-technicznej to:
zwiększenie roli uczonych (zobacz: „Uczeni'')
i przyśpieszenie wykorzystywania ich najnowszych
odkryć w technice i przemyśle; ogromne przy*
ludzi pracy i gwałtowny wzrost potrzeby wy*
kształcenia (coraz mniej bowiem potrzeba ro-
botników niewykwalifikowanych, a coraz wW
300
wykształconych spec.
myslawianych. Wkroczyliśmy już takie w epokt
zakładach pracy stosowana jest automatyzacja.
pilalistycznych. W ustroju socjalistycznym sluty
ona ludziom pracy.
REZERWATY PRZYRODY
I PARKI NARODOWE
dokonać, by prawidłowo ukształtować środowisko
Ogólna1 powierzchnia parków narodowych
W Polsce wynosi ponad 100 tysięcy hektarów.
Każdy z parków zajmuje inny, ale stosunkowo
duży Obszar. Na dużej powierzchni można zacho-
wać w stanie naturalnym różnorodność zjawisk
przyrody. Zadaniem parków narodowych jes
ubezpieczenie pierwotnych cech przyrody żywej
(roślin i zwierzał) i nieożywionej (wód. skal1 P’
na obszarach wyróżniających się specjalnymi e*
rezerwaty przyrody i parki narodowe
rezerwaty przyrody i parki narodowe
(akźc w Tatrach, gatunki górskie. Szczególnie
licznie występuj, tu nietoperze (14 gatunków).
Z ptaków warto wymienić gnieżdżącego się tu
puchacza. Pienińskimi endemitami. czyli gatun-
kami, które nie występuj, nigdzie indziej, są
wśród roślin między innymi złocień Zawadz-
kiego i jałowiec Skawina. Niezwykle bogato re-
prezentowane h owady i mięczaki. Wspólnymi
dla obu wymienionych parków górskich są orzeł
przedni, pomurnik, drozd obrożny. motyl nie-
nvlak annlln
Stosunkowo uboższa, ale interesująca jest fauna
i flora założonego również w 1954 r. Babiogór-
skiego Parku Narodowego. Obejmuje on najpięk-
niejszą część Beskidu Żywieckiego, porośniętego
w dolnych partiach lasem jodlowo-bukowo-świer-
kowym. nad którym ciągnę się bory świerkowe,
przechodzące w piętra kosodrzewiny i hal.
Podobnie piętrowy układ mają lasy w Istnieją-
cym od 1959 r. Karkonoskim Parku Narodowym
w Sudetach. Osobliwością krajobrazu są tu skałki
granitowe o fantastycznych kształtach.
Bieszczadzki Park Narodowy, założony w
302
rezerwaty przyrody i parki narodowe
przed zagładą. W latach 1960-1974 ich pogłowie
(rodziny) królewskiej panującej •
pierwotnej puszczy. Na granicy parku znajduje się
rezerwat żyjących na swobodzie koni - tarpanów.
W Kampinoskim Parku Narodowym, założo-
nym w 1959 r. i położonym w pradolime Wisty,
występuje krajobraz wydmowo-leiny. W wyodręb-
nionym na jego terenie icislym rezerwacie łosia
..Sieraków" zachowała się największa osobliwotć
tego terenu - modrzewnica północna, występująca
* Polsce tylko w kilku miejscach.
Istniejący od 1957 r, Wielkopolski Park Naro-
dowy utworzony został na obszarze polodoweo-
wym. Niestety, przyroda jego uległa znacznym
żniekszlalceniom. Do najbardziej pierwotnych
obszarów należą tu fragmenty lasów oraz jeziora
Polodowcowe.
303
rezerwaty przyrody i parki narodowe
gospodarki ludzi. Rezerwaty częściowe podlegaj,
natomiast pewnym zabiegom, zwłaszcza wówczas
gdy chroni, one przyrodę nietrwal,, np. łąki.
Łąki dość szybko zarastaj, krzewami i drzewami
i jeśli maj, być utrzymane w pierwotnym stanie,
muszą być systematycznie koszone. Podobnie jest
z rezerwatami chroniącymi wybrane gatunki zwie-
rząt, którym człowiek, chcąc je utrzymać przy
życiu, musi zapewnić odpowiednie warunki byto-
W 1975 r. było w Polsce 643 rezerwaty,
zajmujące powierzchnię prawie 60 000 hekta-
rów (w tym około 5500 hektarów to rezerwaty
Ścisłe). Powierzchnia większości z nich jest nie-
wielka (od jednego do kilkunastu hektarów).
Większy obszar zajmuj, tylko niektóre rezerwaty
zwierzęce, np. rezerwat łosia „Czerwone Bagno"
nad rzekami Bicbrz, i Nett, obejmuje ponad
2000 hektarów, a rezerwat ptasi „Stawy Milickie"
w województwie wrocławskim - ponad 5000 hek-
Odrębn, form, ochrony przyrody jest otaczanie
opiek, tak zwanych zabytków przyrody, którymi
s, pojedyncze okazałe b,dż osobliwe twory na-
tury, jak głazy narzutowe, grupy skalne lub
sędziwe drzewa.
304
ROBOTNICY robotnicy sprzeciw wobec fabrykanta grozi! zwolnieniem
Robotnicy stanowią jedną i podstawowych klas społecznych (zobacz: „Naród polski"). Klasa robotnicza powstała wówczas, gdy zaczął się roz- wijać przemysł; w Polsce - w XIX w. (zobacz: „Przemyśl"). W XIX-wiccznych państwach ka- pitalistycznych robotnicy byli najbardziej upośle- dzoną i wyzyskiwaną klasą społeczną. Dawniej mówiło się, że wszystko, co robotnicy posiadają, to para rąk do pracy. Odróżniało ich to od innych klas społeczeństwa polskiego w XIX w. i pierw- szej połowic XX w. Ziemianie mieli wielkie mająt- ki ziemskie, kapitaliści - pieniądze i przedsiębior- siwa, chłopi po uwłaszczeniu (zobacz: „Chłopi")- mniejsze lub większe gospodarstwa rolne, inteli- miach polskich pod zaborami były: Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, Lódż i Warszawa. Przemyśl, a z nim klasa robotnicza rosły bardzo szybko. W 1870 r. było w Królestwie Polskim (zabór już około 140 tysięcy, a więc prawic 2 razy więcej. Początkowo robotnikami zostawali przeważnie rzemieślnicy, którzy utracili własne warsztaty, a niekiedy ludzie wywodzący się ze zubożałych rodzin szlacheckich. Stopniowo jednak do prze- mysłu napływało coraz więcej bezrolnych chłopów. Po uwłaszczeniu przybywali masowo do miast Warunki pracy i życia robotników w tych czasach były niezwykle ciężkie. Dzień pracy trwał od 10 do 15 i 16 godzin na dobę. Zarobki wy- starczały zaledwie na to. by robotnik i jego rodzina nic umarli z głodu. Robotnicy odżywiali się bardzo źle. Mieszkali w ruderach, suterenach, budach. Rodzina robotnicza zajmowała przeważ- nie 1 izbę bez wygód. Kiedy robotnik zachorował albo się zestarzał i nic mógł dłużej pracować, kapitalista wyrzucał go z fabryki, pozostawiając bez środków do życia. Nic było emerytur, rent, ubezpieczenia na wypadek choroby. Jeśli na sku- tek wypadku przy pracy robotnik zostawał kaleką, nie otrzymywał żadnego odszkodowania, a tracił Pracę. Pomieszczenia fabryczne były nieodpo- wiednio ogrzewane i oświetlane, przeważnie bez wentylacji, maszyn najczęściej nie wyposażano w urządzenia chroniące przed wypadkami, właś- ciciele fabryk nie zapewniali swym pracownikom opieki lekarskiej. Do tego dochodziło bardzo często złe traktowanie ze strony fabrykantów ’ nadzorców. Nic dziwnego więc, że w środowiskach robotni- czych panowało stale niezadowolenie. Robotnicy Podejmowali walkę z wyzyskującymi ich kupi- 'alistami. Sprawa nic była jednak prosta. Każdy z pracy - wyrzuceniem na bruk -jak się wówczas siątki chętnych, stale szukających zatrudnienia. narastał w miarę rozwoju przemysłu, a w Polsce kanlcm często był obcy - Niemiec, Francuz, Belg (zobacz: „Kapitaliści"), a robotnikami - Polacy. Kapitalistę chroniło prawo i policja, robotnicy zaś byli pozbawieni ochrony. Jedynym sposobem wywalczenia sobie przez robotników lepszego bytu było wzajemne popie- ranie się i utworzenie własnych organizacji wal- botniczc walczące o poprawę bytu, ptzypominają- 1870 r. Ruch robotniczy dążący jedynie do pod- okazal się niewystarczający. W kilka lal po powstaniu pierwszych organizacji robotniczych pojawili się wśród polskich robotników socjaliści. Głosili oni. żc aby osiągnąć sprawiedliwość spa- czą, jako najliczniejsza i najsilniejsza w krajach przemysłowych, musi odebrać silą władzę kapi- lalistom. Po rewolucji socjalistycznej fabryki i inne zakłady pracy powinny być odebrane właścicie- lom. gdyż prywatna własność środków produkcji (maszyn, urządzeń, surowców, a także ziemi) to najważniejsze źródło nierówności społecznej. Aby cjalistyczny ustrój społeczny, robotnicy muszą się zorganizować w partie polityczne i uświadomić sobie swoją prawdziwą silę. Robotnicy stali się najgorliwszymi zwolennika- mi zmian w społeczeństw ie. Pragnienie osiągnięcia większej sprawiedliwości społecznej było wśród nich bez porównania silniejsze niż w innych śro- w zakładach zatrudniających wielu pracowników, a przez co mający łatwość organizowania się, robotnicy śmielej niż inne warstwy podejmowali walkę z niesprawiedliwością społeczną. Stali się najbardziej postępową klasą. Socjalizm naukowy znany jest od połowy XIX w. Głównymi jego twórcami byli Karol Marks (1SIS-ISSJ). Fryderyk Engels (IS2O-1S95) i Włodzimierz Lenin (1870-1924). Pierwszą partią Łt g socjalistyczną sv Polsce była partia Proletariat, założona sv ISS2 r. przez Ludwika Waryńskiego (IS56-1SS9). Działała ona nielegalnie wśród „sch Królestwa Polskiego Warszawę. Łodzi. Żyrardowa. W swym programie Proletariat glo- ' sil że walcząc o obalenie ustroju kapitalistycz- nego i wprowadzenie socjalistycznego, należy ludwik Watyński
305
robotnicy
Dziś partią klasy robotniczej jest Polska Zjed-
noczona Partia Robotnicza (PZPR - zobacz:
robotnicy
307
rodzina
wobodnic wybierać sobie zawodu
takich jak Zamoyscy czy Ossolińscy, które zdobyły
sobie rozgłos bohaterskimi czynami wojennymi
albo działalnością polityczną, a wreszcie - bo*
które choć nie figurują w
datki naszego kraju. Te rodziny zyskały sławę wlas-
RODZINA
naszym obyczaju, bo
zamążpójściu najczęściej przyjmują nazwisko
karskie, które przez szereg pokoleń zajmowały sic
nadające się z rodziców, dzieci
308
rodzinny budżet czasu
RODZINNY BUDŻET CZASU
309
rodzinny wypoczynek
rodzinny wypoczynek
Wielkim wrogiem prawidłowego budżetu czasu
jest nieporządek i bałagan, pociągający za sobą
poszukiwanie potrzebnych przedmiotów, które me
odbywać: przez obniżenie wieku emeryu,
skrócenie dnia pracy, np. do 6 godzin, wpro£
drenie wolnych sobót. Ale jednocześnie wzroSn-
konieczność kształcenia się ludzi dorosłych, któ^
pewną część wolnego czasu będą musicli poiwi^
na stale doskonalenie swych umiejętności facho-
wych, aby nadążyć za postępem, jaki dokonuje ue
w ich zawodzie. Mimo to już dziś wielu uczonym
trapi się tym, jak ludzie poradzą sobie z wolnym
czasem, czy będą umieli wykorzystać go tak,
przyniósł im radość i pożytek.
Zgodne z zasadami życia rodzinnego jest takie
gospodarowanie czasem, aby każdy członek rodzi-
RODZINNY WYPOCZYNEK
Wypoczynek powinien być w pewnym sensie
dzienne, nie licząc generalnych porządków, prania
ktoś w rodzinie choruje i wymaga od innych opieki
mięśnie powinny odpocząć w czasie wolnym. Kto
przyniosą nam różne wynalazki. Wystarczy uprzy-
ny budżet czasu").
W dobrze współżyjącej rodzinie każdy
. „Rodzin-
hobby. Ale wiele jest takich rodzajów wypoczy"'
dzenia techniczne, które pozwalają na skrócenie
czasu różnych zajęć. Np. dzięki lodówce możemy
na grze w szachy, warcaby czy
majsterkowaniu czy innych ręcznych pracach,
rodzinach mających własne telewizory “ć51
310
rolnictwo
ROLNICTWO
sfalowane, nadające się do uprawy. Niewiele
mamy gleb zdecydowanie złych i bardzo dobrych.
ludności. W latach 1960-1972 zwiększyła się ona
produkcja roślinna i produkcja zwierzęca. Każdy
312
rolnictwo
nowych odmian redlin. dających wysokie plony,
odpornych na choroby i inne szkodliwe wpływy,
W okresie międzyw ojennym (1918-1939) Polska
była krajem rolniczo-przemysłowym, a rolnictwo
nasze było zacofane (zobacz: „Rzeczpospolita
II"). Przeważająca czętf gospodarstw chłopskich
nie mogła wyżywić pracujących .w nich wlaicicicli
i ich rodzin, gdyż były to gospodarstwa małe.
Wielu mieszkańców wsi w ogóle ziemi nie posia-
313
rolnictwo
314
roślinna produkcja
WYSOKOWYOAJNE ODMIANY ZBÓŻ
ROŚLINNA PRODUKCJA
się odwieczne ludzkie dążenie do osiągniecie takich
wszystkich.
zboże, ziemniaki, mięso, mleko, podobnie jak się
trownie energię elektryczną. Produkcja jest to
dukcja roilinna", to mamy na
ich uprawiania, czyli ziarno, łodygi, bulwy itd.
choć ziarna na chlcb mamy pod dostatkiem, to
rych uzyskujemy mięso, mleko, jaja, tłuszcze i wie-
połowę ziemi uprawnej. Obsiewa się nimi ponad
ranych z każdego hektara (ha) ziemi.
I ha. a w 1974 r. - już 25,1 kwin-
w 1970 r. zwiększyły się do 31.7 kwintala z I ha
ka rolnicze’', ..Państwowe Gospodarstwa Rolne”,
„Spółdzielnie produkcyjne”) i osiągnięcia nauki.
315
roślinność Polski
roślinna produkcja
W laboratoriach i na polach doświadczalnych
rolniczych instytutów naukowo-badawczych od
wielu lat prowadzi się prace nad wyhodowaniem
takich odmian zbóż, które dają wysokie plony.
i inne szkodliwe wpływy. Udoskonala się także
istniejące odmiany i przystosowuje do naszego kli-
matu zboża uprawiane w innych krajach, dające
tam wysokie plony. W wyniku tych prac nasi nau-
kowcy wyhodowali nowe odmiany zbóż, z których
pszenica „Grana", jęczmień „Gryf". Z wysianego
do gleby ziarna tych nowych odmian zbiera się
około 2 razy większy plon niż z ziarna odmian sta-
rych. Kiedy więc rolnicy zaczęli obsiewać pola
„Dańkowskim złotym". „Graną" i „Gryfem",
stale pracują nad tym. aby dostarczyć rolnikom
Znaczny wzrost plonów uzyskać też można
przez lepsze rozplanowanie zasiewów. Od dawna
niż pszenica i jęczmień. Tymczasem wielu rolników
sieje jeszcze żyto i owies na takich glebach, na
których mogłyby rosnąć pszenica i jęczmień. Jeśli
więc wszyscy rolnicy prawidłowo rozplanują za-
siewy i na glebach lepszych będą uprawiać pszenicę
i jęczmień, zaś żytem i owsem obsieją tylko gleby
słabsze, to można będzie dzięki temu uzyskać do-
datkowo kilka milionów ton ziarna.
Duże znaczenie w produkcji roślinnej w Polsce
mają ziemniaki. W 1974 r. obsadzono nimi ponad
2.6 miliona hektarów. Podobnie jak zboża, są one
jednym z podstawowych składników naszego po-
trzody chlewnej. Nasz kraj zajmuje drugie miejsce
w świecie w uprawie tej rośliny. Pierwsze miejsce
zajmuje Związek Radziecki. W 1970 r. zbierano
w Polsce 176 kwintali ziemniaków z I ha. a w
1974 r. - 181 kwintali.
Trzecią grupą roślin o wielkim znaczeniu dla
całej naszej gospodarki są rośliny zwane przemy-
, „.vmi Dostarczają one surowców dla przemy-
! u i cennych pasz dla zwierząt gospodarskich.
Najważniejszymi z tych roślin są: burak, cukrowe,
„etwarzanc na cukier: rzepak, z ktorego wytla-
. sic olej; ten i konopie, z których włók,en rob,
> tkaniny i powrozy, a z nasion wytłacza oleje.
SI'Roś|iny przemysłowe uprawia się na obszarze
„X 900 tysięcy hektarów (1974 r.L Wymaga,,
Pone starannej pielęgnacji. Wielu rolników wyspec-
Wizowało się jednak już w ich uprawie . osiągaj,
bardzo dobre wyniki. Np. buraków cukrowych
°n' “o w 1974 r. 295kwintali z I ha. I ten wynik
• , bardzo dużo. O dwóch ich grupach, warzy-
J h j owocach, piszemy w odrębnych hasłach
n.
* W^kladwspolów wydm nadmorskich i śródlą-
rOŚI.INNOSĆ POLSKI
Kiedy wiosną, latem lub jesieni, znajdujemy się
“SSSSSS-"
zajmujący się badaniem rosom o g
i upodobaniami. Brzegi jcz „„«sta-
dnie zakorzenia się strzalk.
(istny, na tafli wody pływają białe kw» y . &
nionych w głębszym dnie grzy
wZpo‘kX'Xy kożuch
Inne rośliny. jak np. znane po^-
ce. także potrzebują do p„d£okle
bały sobie one łąki (zobacz.
od wiosennych roztopów, pełne S ^lrze_
„w...,™.
bującym mniej wilgoci. J . Las
znacznie bardziej licznych gatun-
(zobacz: „Las") jest s.edlisk.em l-cznyc
ków drzew krzewów i roślin runa leśnego-
Woda, łąka i las to trzy środowiska^życ1*
lin. znane wszystkim najlep.ej-W roUin wy-
występują odmienne gatun 1. (
stępujących w kilku ^°*“\aXXeUy«~
zane s, one z jednym > .won, Ph’"pó7Z
dla tego środowiska zespoły. K y
316
roślinność Polski
318
rośliny chronione i lecznicze
** * ROŚLINY CHRONIONE I LECZNICZE Człowiek doprowadzi! swą działalnością gospo- darczą do wytępienia niektórych gatunków roślin i zwierząt. Licznym gatunkom, które jeszcze nie zostały wytępione, grozi zagłada. Rośliny wynisz-
czano w dwojaki sposób: bezpośrednio - przez masowe zbieranie tych spośród nich, które mają właściwości lecznicze lub nadają się do wytwarza- nia barwników, przyprawiania potraw, przerabia- nia na różne potrzebne nam do życia przedmioty; i pośrednio - przez zmienianie warunków ich byto- wania, np. osuszanie bagien. Niemal całkowicie wytępione zostały w wielu naszych lasach widłaki,
Goryczka tro|eśclowa Bolmka dwurzędowa marzanka wonna, milek wiosenny - stosowane w medycynie ludowej. Wielką rzadkością stała się
roślinności górskiej. Piętrowość wynika ze zmie- niania się klimatu w górach (zobacz: „Klimat"), który w miarę wysokości staje się coraz bardziej surowy. W Karpatach np. wyróżniamy 5 pięter roślinnych. Na pierwszym piętrze, zwanym po- górzem, występuje roślinność bardzo zbliżona do -grabowe i sosnowo-dębowe. Piętro drugie - regla dolnego - ma już bardziej górski charakter, cho- ciaż zespoły lego piętra spotyka się też : na nizi- nach. Przeważają tu lasy bukowe z domieszkę jodły, świerka i brzozy. Piętro trzecie-gómore- glowe - zajmuje wylęcznie bór świerkowy. Na- stępne piętro - kosówki - porośnięte jest przede wszystkim przez kosodrzewinę o długich płożą- cych się konarach, obok której występuję pojedyn- pami świerk. Ostatnie piętro - alpejskie, czyli hal- ne - porasta roślinność wysokogórska, do której należę rośliny skalne i piargowe: goryczka krótko- łodygowa i punktowana, sit skucina, boimka dwu- rzędowa, skalnica, sasanka alpejska i inne. Powy- żej piętra alpejskiego występuje pozbawione roś- linności lub rzadko porośnięte boimkę dwurzędo- wę piętro turniowe. W Sudetach układ pięter jest taki sam jak w Karpatach, ale ich granice sę znacznie obniżone. Ponadto w Sudetach występuje mniej gatunków roślin niż w Karpatach. Większość gatunków roślin występujących w Polsce spotkać można i w innych krajach Europy kraju są nieliczne. Znajdują się one pod ochroną (zobacz: „Rośliny chronione i lecznicze"). Szata roślinna naszego kraju, podobnie jak szala roślinna większości krajów świata, ulega stałym przeobrażeniom. Dzieje się tak na skutek działal- ności ludzi, którzy uprawiają pola, budują miasta, fabryki, drogi, osuszają bagna, tworzą sztuczne zbiorniki wodne itd., czyli gospodarują w przy- kotewka orzech wodny, która wyginęła z powodu osuszania rozlewisk i regulacji rzek. Aby zachować ginące rośliny, ustanowiono ich prawną ochronę gatunkową. Historia ochrony gatunkowej roślin w Polsce jest stosunkowo krót- ka. Pierwsze rozporządzenia o ochronie przyrody pochodzą z 1918 r. Pierwsza ustawa chroniąca przyrodę wydana została w 1934 r„ na pięć lat przed wybuchem II wojny światowej. Niestety, w życic postanowienia tej ustawy. Doceniając zna- czenie i potrzebę ratowania przed zagładę giną- cych roślin, wydano w Polskiej Rzeczypospolitej wiązującą ustawę o ochronie przyrody. Niektóre zrywać, niszczyć, przenosić z naturalnych środo- wisk (przesadzać w inne miejsca), sprzedawać ani kupować. Inne rośliny objęto ochroną częściową, która polega na tym, że zbiór ich jest kontrolowa- ny. Można je zrywać tylko w określonych ilościach i na wyznaczonych terenach. Ustawa o ochronie przyrody zezwala na zbieranie i przenoszenie z na- turalnych środowisk niewielkich ilości roślin cał- kowicie chronionych, po uzyskaniu zezwolenia odpowiednich władz, ale tylko dla celów leczni- czych. naukowych oraz dla potrzeb nauczania. Dlatego rośliny te spotykamy na plantacjach i w ogrodach botanicznych (zobacz: „Ogrody bota- niczne"). Niektóre z nich wysuszone i specjalnie rach zielnikowych. Roślin chronionych w Polsce jest około 140 ga- tunków. Wyróżniamy wśród nich kilka grup., np. rośliny rzadkie, zwane reliktowymi, to znaczy ta- tyczne. Obecnie zaś występują one w niewielu miejscach. Takimi reliktami są rosnące w Tatrach i Pieninach dębik ośmiopłatkowy i goździk wonny, a na nizinach - brzoza karłowata i brzoza niska.
319
320
rośliny chronione i lecznicze
321
rośliny i zwierzęta morskie
Ścisłej ochronie podlegają również gatunki ende-
miczne (endemity). to znaczy takie, które wystę-
pują tylko na pojedynczym niewielkim obszarze
i nigdzie indziej. Endemitamt w Polsce są między
innymi: skalnica tatrzańska, brzoza ojcowska,
złocień Zawadzkiego.
Rośliny lecznicze zalicza się do zasobów naszej
przyrody, przedstawiających dużą wartość gospo-
darczą. Obliczono, że w Polsce występuje około
400 gatunków leczniczych (wymienionych w litera-
Chełtwa bałtycka
jałowiec, czarny bez, malina, rota, miodunka, ży-
wokosl lekarski, rdest, wężownik, podbiał pospo-
biała, lulek czarny, glistnik jaskółcze ziele, ziamo-
płon wiosenny.
Ochrona roślin ginących jest nie tylko zadaniem
nowień ustawy. Jest ona obowiązkiem każdego
obywatela (zobacz: „Ochrona środowiska przy-
ROSLINY I ZWIERZĘTA MORSKIE
W morzach, podobnie jak w rzekach, jeziora.
lasach, na łąkach, rozwija się życie. Idąc plażą
zauważyć można wiele interesujących roślin
i zwierząt. Na plażach Bałtyku rzucają się w oczy
brunatne glony - morszczyny, przypominające ga-
łązki z osobliwymi pęcherzami. Pęcherze te ulat-
rzucają też na piasek meduzy, drobne muszelki,
czasem martwe ryby.
Wody Bałtyku są dość ubogie w rośliny i zwie-
rzęta. W południowych morzach Europy (w Mo-
rzu Czarnym. Śródziemnym. Adriatyckim) ich
flora (roślinność) i fauna (świat zwierzęcy) są bar-
dzo urozmaicone. Meduzy na plażach Bułgarii
osiągają wielkie rozmiary. Typowymi mieszkaj,
cami Morza Czarnego są kraby, osobliwe koniu
morskie i iglicznie. W Adriatyku na dnie, „
rzystej wodzie, można godzinami obserwować
kraby, kolczaste jeżowce, rozgwiazdy, wężowid^
mięczaki i ośmiornice. Jednak nie ma tam teg0'
co nas tak bardzo interesuje na plażach baltyc’
kich - okruchów bursztynu, w których niekiedy
można znaleźć zatopione przed milionami |aI
cząstki roślin i owady.
W morzach, podobnie jak w jeziorach (zobacz;
„Rośliny i zwierzęta wód śródlądowych"), wyróż-
niamy strefę przybrzeżną. Żyjc w niej bogaty
plankton roślinny i zwierzęcy biernie unoszący się
w wodzie, liczne gatunki roślin i zwicrząt osiad-
lych na dnie oraz pływających swobodnie. Wystę.
pują tu, oprócz wielu gatunków ryb. także żywiące
się nimi ptaki. Strefa przybrzeżna przechodzi
stopniowo w strefę oceaniczną. Górne jej warstwy,
do których dociera światło słoneczne, obfitują w
plankton roślinny. Żywią się nim liczne gatunki
zwierząt zamieszkujących morze. Wiele tu gatun-
ków ryb. wielkich ssaków morskich, jamochło-
nów, głowonogów. Im głębiej, tym warunki życia
stają się coraz trudniejsze. Maleje dostęp światła.
nych mas wodnych, trudno zdobyć pokarm. Życic
jednak istnieje aż do największych głębin. Orga-
nizmy. które bytują w takich warunkach, muszą
być do nich specjalnie przystosowane. Np. ryby
głębinowe są raczej niewielkich rozmiarów, a ciała
ich mają urozmaicone kształty. Niektóre mają
wielkie paszcze, tak że mogą połykać zdobycz
większą od siebie. Są też ryby głębinowe mające
narządy świetlne. Z ich pomocą zwabiają zdo-
bycz lub odstraszają zwierzęta, które mogą je za-
atakować. Przypuszcza się. że narządy te służą ry-
bom głębinowym także do oświetlania i rozpozna-
wania zdobyczy.
Bogate życie mórz dostarcza pokarmu milio-
nom ludzi. Zasoby pożywienia zawarte w morzach
i oceanach są ogromne. Uczeni przewidują, że
wiele z tych zasobów, do dziś jeszcze nie wydoby-
wanych, można będzie wykorzystać, aby zaspokoić
stale rosnące zapotrzebowanie na żywność.
Jak powiedzieliśmy, flora Bałtyku jest mało
urozmaicona w porównaniu z innymi morzami.
Składa się ona z gatunków slonawowodnych
i słodkowodnych. Przeważają tu glony. Najbar-
dziej znany spośród nich jest morszczyn. Bardzo
nieliczne są rośliny kwiatowe. Natomiast roślin-
ność przybrzeżna jest bardziej zróżnicowana.
Składa się ona z gatunków dziko rosnących l“b
też starannie uprawianych w celu utrwalania
wydm. Rosną tu ostre, sucho wyglądające trawy:
piaskownica zwyczajna i wydmuchrzyca piasko-
wa, znajdujący się pod ochroną mikołajek nad-
morski. czerwono kwitnący groszek nadmorskt-
322
rośliny i zwierzęta morskie
rośliny i zwierzęta towarzyszące człowiekowi
Wróbel miarek
ROŚLINY l ZWIERZĘTA TOWARZYSZĄCE
CZŁOWIEKOWI
pełnym odludkicm; gnieździ się w głębi leśnych
ostępów.
We wszystkich częściach świata, w miastach, mia-
steczkach i wioskach, ba - nawet na morzu, w za-
człowiekowi swe obrzydliwe towarzystwo szczur.
Takie rośliny garną się do ludzkiego sąsiedz-
Nie spotyka się natomiast tych gatunków nigdy
Nazwa u pochodzi z języka greckiego i składa się
thropos" (czytaj: antropos) - „człowiek".
Flora (roślinność) i fauna (świat zwierzęcy) sy
mych - krajowych, a w części z licznej grupy przy-
byszów - gatunków świadomie przeniesionych
nantropijne gatunki rodzime rozprzestrzeniają się
się do życia w sąsiedztwie człowieka. Przykładem
jest pokrzywa, roślina niegdyś leśna, obecnie ma-
osiedls
spotykana przy torach kolejowych.
we. rośliny warzywne, zioła lecznicze. Przed setkami
324
|a< rośliny te były dzikie. Gdy człowiek nauczył się
kąkol czy chaber.
ludzkiego przebiegał jednak znacznie szybciej niż
przewagę i wywierać coraz bardziej decydujący
i rolnictwa. Ludzie - osuszając bagna, wycinając
ROŚLINY 1 ZWIERZĘTA WÓD
ŚRÓDLĄDOWYCH
Wody śródlądowe lo rzeki, jeziora, stawy, bag-
niska. Są one jednym z licznych bogactw naszego
kraju. Wszystkie wody mają ogromne znaczenie
dla życia ludzi, roślin i zwierząt - bez wody nic ma
życia. Wiadomo, że przed miliardami lat życie
potłslalo właśnie w wodzie (zobacz: „Rośliny
rośliny i zwierzęta wód śródlądowych
wodnych jest oddychanie.
325
rośliny i zwierzęta wód śródlądowych
O czystej i zimnej wodzie. W potokach żyje więcej
zwierząt niż u źródeł. Są one przystosowane do by-
iowania w szybkim nurcie. Larwy muchówek,
jętek i ważek mają ciała spłaszczone, zaopatrzone
„ narządy czepne; żyją one przeważnie na dolnej
stronie kamieni, co zabezpiecza je przed porwa-
niem przez prąd. Natomiast larwy chruścików
budują sobie domki obciążone kamykami. W po-
tokach górskich żyją ryby łososiowate: pstrąg
Na nizinie potok przechodzi w rzekę. Koryto jej
jest szersze, prąd wody słabszy, dno przeważnie
zamulone, wskutek czego woda traci swą przej-
rzystość. Woda rzeczna jest cieplejsza niż woda
w źródłach i potokach i mniej w niej tlenu.
Fauna (świat zwierzęcy) i Hora (roślinność)
rzeczna są bogate i zróżnicowane. Inne gatunki
zwierząt żyją w strefie przybrzeżnej, inne występu-
ją w toni wodnej, inne na dnie. Najczęściej w
średnim i dolnym biegu rzeki spotykamy ryby
W jeziorach wyróżnia się strefę głębokowodną,
ciemną i ubogą w roślinność. Od brzegów strefę
głębokowodną odgranicza strefa przybrzeżna.
Toń jeziorna zamieszkała jest przez plankton
i nckton. Fauna głębokiego dna jest uboga, co
spowodowane jest między innymi małą ilością
powstałe z obumarłych roślin i zwierząt, na skład-
niki mineralne, niezbędne do życia roślin. Rośli-
nami zaś odżywiają się ryby. Najbogatszą strefą
jeziora jest strefa przybrzeżna, dobrze naświetlona,
źródło pokarmu dla zwierząt. Wśród trzcin, sitów,
grzybieni, grążcli. moczarki i innych roślin znaj-
dują doskonale warunki życia liczne drobne
i większe organizmy zwierzęce: owady, skorupiaki
i inne. Jeziora zamieszkiwane są także przez ryby:
pstrągi, sieje, sielawy, leszcze, uklcje. płotki, kara-
Staw od jeziora różni się przede wszystkim tym,
że jest on sztucznym zbiornikiem wodnym, nie-
zbyt głębokim, wskutek czego zarasta roślinnoś-
cią podwodną na całej powierzchni dna. Cały
staw można by porównać ze strefą przybrzeżną
jeziora. Roślinność jest w nim bardzo bogata, co
sprzyja bujnemu rozwojowi świata zwierzęcego.
Występują tu licznie larwy owadów, mięczaki,
robaki, gąbki. Hoduje się ryby, głównie karpie
i pstrągi (zobacz: „Rybactwo śródlądowe").
Spotyka się i inne gatunki ryb: liny, karasie,
szczupaki, okonie, cicrniki. Masowo występują
tu też plaży: żaby i traszki. Wody śródlądowe są
także licznie zamieszkałe przez ptaki (gęsi, kaczki,
perkozy. trzciniaki i inne). Również pewne gatun-
ki ssaków związały się trwale z wodą (wydra,
bóbr, karczownik, rzęsorek).
327
328
rosimy i zwierzęta wymarłe
Stegosaurus-gad
Moowy, pancerny,
roślinożerny, era
2. Bromosaurus - gad
mezozo' fOtl'na?e'ny.era
3. Rhamphorhynchus -
gad latający, drapieżny
era mezozoiczna
s. Iguanodon - gad
lodowy, roślinożerny, era
mezozoiczna
6 Tyrannosaurus - gad
JjJaJ£W'.draP'eżny, Ofa
linearna, er apateoroiczna
“• ,'cfl,yosauna - gad
wodny drapieżny, era
Mamul - era kenozoiczna
-Żerny* wy”^ “^—-wać
szczątkami i śladami. Z naiwe, ‘ .Sk"""'"ialYmi
55
i morskie gady - ichtiozaury i plezjozaury.
W Polsce mało zachowało się skamielin roślin
i zwierząt lądowych ery mczozoiczncj. Wiemy
jednak, żę w lasach przeważały drzewa iglaste.
Nieliczne szczątki kostne wskazują, że w tym cza-
sie żyły w Polsce pewne gatunki dinozaurów.
W początkowym okresie ery kcnozoicznej na
ziemiach naszych panował bardzo ciepły klimat,
Znaleziska kostne wykazują, że żyły u nas wtedy
małpy, tapiry, nosorożce. Lasy były dużo bogatsze
od dzisiejszych. Występowały w nich drzewa tro-
pikalne, takie jak magnolia, rosnąca dziś w po-
łudniowo-wschodniej Azji, czy północnoamery-
kański tulipanowiec. W późniejszym okresie ery
kcnozoicznej nastąpiło znaczne ochłodzenie kli-
matu. Jest to epoka lodowa. Polskę zamieszkiwały
wówczas zwierzęta arktyczne, których przedstawi-
cielami są lemingi, mamuty, nosorożec włochate,
renifery, jelenie olbrzymie, woły piżmowe, roso-
maki, niedźwiedzic i Iwy jaskiniowe. Zwierzęta te,
po ustąpieniu lodowca i ociepleniu klimatu, częś-
ciowo wyginęły, a częściowo przeniosły się na pół-
noc. Roślinność epoki lodowej przypominała
roślinność występującą obecnie na północy, w
tundrze.
ROZBIORY POLSKI
Nosorożec włochaty - ara
konozoiczna ’
materiał'' unosząc
niale szczątki roślin Mchowa|y się skamie-
sprzed „„„i. i । k ,arsze. ze skamieniałościami
"Wmw w- - w*w
zwierząt nacrnma t k d żo' lc szkieleciki tych
‘"orzyly’ podwodne X'ły ‘'°ŚCiaCh-
rzu źyly także „k y Paleozotcznym mo-
-* w ZS T‘crn7od dawna iui
morze ustępowało i r krC’ach Paleozoicznej
wszystkim szczątki ’„Zne'‘d ° '*7 7““
pów. widłaków „a„ drzewiastych skrzy-
Podobnie jak w er«’ “ 'akź'drzc" islas,>cl’'
. crzc paleozoicznei także w
zotcznej. U schyłku ery mezozoie’ " '
marły niemal
~ ™X,“:
okrcsówo^kw. 1^'kach k'"°“t«n'j
zwierzem m., Łll'walo nasze ziem c, Wodne
>>*«-
• “monity i bclemniiy (odnaj-
,all<an" piorunowymi), rekiny
Państwo polskie powstało przed ponad 1000 lal.
Ale w historii naszej jest 123-letni okres, pomiędzy
1795 a 1918 r.. kiedy Polska jako państwo nic
istniała, chociaż oczywiście istniał naród polski.
Stało się tak na skutek rozbiorów, czyli zagarnię-
cia przemocą terytorium naszego kraju przez pań-
W pierwszej połowie XVIII w. Polska miała
wprawdzie dużą liczbę ludności i była bardzo roz-
legła, ale zla organizacja władzy i zly sposób
gospodarowania spowodowały jej słabość. Wojsko
było nieliczne, skarb państwa pusty, król miał
władzę ograniczoną, a w wewnętrzne sprawy kraju
wtrącały się obce mocarstwa.
Porozumienie zawarte pomiędzy Rosją, Prusa-
mi i Austrią doprowadziło w 1772 r. do 1 rozbioru.
Prusy zajęły wtedy Pomorze Gdańskie (bez Gdań-
ska i Torunia), Warmię, część Wielkopolski i Ku-
jaw. Austria zagarnęła dużą część Małopolski
oraz Ruś Czerwoną. Rosja carska zaś Inflanty
polskie i część Białorusi do Dźwiny i Dniepru.
Rzeczpospolita utraciła wtedy około 1/3 swego
obszaru i 1/3 ludności. Szczególnie ciężkie były
straty na rzecz Prus i Austrii, gdyż ziemie zabrane
przez te państwa były najlepiej zagospodarowane
i gęsto zaludnione, głównie przez ludność polską.
I rozbiór był dla Polaków ogromnym wstrzą-
sem. Na sejmie, który pod bagnetami wojsk car-
skich miał potwierdzić tę grabież, protestowali
odważnie posłowie z Tadeuszem Rejtanem i Sa-
wzmocnienicm jego władz, wojska, rozwijaniem
kultury (zobacz: „Komisja Edukacji Narodowej"
i „Konstytucja 3 maja"). Mocarstwa obce sprzc-
była też zacofana część szlachty i magnaterii. Dla-
tego, kiedy ogłoszono Konstytucję 3 maja, wojska
carskie wkroczyły do Polski, aby obalić nowy,
lepszy ustrój naszego kraju. Wezwali do tego
rozbiory Polski
332
rybactwo śródlądowe
iaią. do wód wProwa<,za si' nrby. klór>ch
""""dotąd nie było. U nas są to między innymi
??,kowschodnie gatunki, np. amur biały, żywią-
d“... nie zjadanymi przez ryby europejskie rośli-
“ wodnymi. Zjadając je. amur biały oczyszcza
zbiorniki wodne przy elektrowniach z nadmiaru
roślinności.
ważną sprawą jest takie przeprowadzanie po-
łowów aby zbiornik wodny nie został wyrybiony.
Dla każdego zbiornika obliczone są ilości ryb,
i,kie mogą być wyłowione w ciągu roku. Przy
m wyławia się tylko te ryby, które przynaj-
mniej jeden raz złożyły ikrę, ponieważ zapewni, to
° Rybttwo śródlądowe spełnia więc jednocześnie
2 związane ze sobą zadania. Pierwsze- to do-
starczanie ludziom ryb słodkowodnych drugie -
to zachowanie lub poprawianie warunków środo-
^bVc>n*in.,dg«P^ rybacka m. duU
znaczenie w naturalnym oczyszczaniu wód śród-
rybołówstwo morskie
W 1975 r. połowy z wód śródlądowych wyn os y
około 3. tysięcy ton ryb. w tym najwKcej
stawów, a najmniej z rzek. Stosunków noku
połowy ryb z rzek wiąż, się z "““",óre
ich wód przez zakłady prwmys
rzeki lub ich odcinklZ“"'y^Xdów przemyśle-
nich me oczyszczone ścieki z ® „sainęly
wych zatrute do tego stopnia, że ryby
(zobacz „Ochron, środowisk.
Budowa wielu oczyszczalni - moderny J^
wocześnianie) już istniejących. -„LjloSci
tyczne zarybianie rzek przyczynią C
do poprawy lego stanu rzeczy.
RYBOŁÓWSTWO MORSKIE
Morza i oceany P^^łi^fane W'unki
wierzchni Ziemi. W ich wodacż' „ praz
zwierząt i roślin, od dawna spożywan^
ludzi. Wydobywanie ryb, inny * mórz
skorupiaków. mi’cz‘,kó"'b0|”„1wem morskim,
i oceanów nazywamy rybo o ,
Początkowo ryby wyławiano bbsko^
brodząc w płytkiej “^“.'“ .Liwano się przy
dalej na niewielkich lodkach. Po g oście-
tym bardzo prostymi narzędziami1 hcologicz-
niami i harpunami. Z wykop k dzi
nych znane są szczątk, “^'^ s ę ludzie już
do łowienia ryb. którymi posługiwali się
około 14 tysięcy lat temu. budować
W miarę rozwoju cywilizacji za y
coraz większe lodzie i statki. Jednocz _
walo ludzi i wzrastało zapotrzebo" d0 fcb
Konieczne więc było doskonalenie narzęs
masowego wyławiania. Np. prymitywne sieci
we zaczęto zastępować „MawL
Obecnie każdego i
334
336
rybołówstwo morskie
nosi 694 km, mamy 14 ponów rybackich t liczne
przystanie. W naszych stoczniach buduje ste no-
woczesne morskie jednostki rybackte różnych ty-
pów. Rybołówstwo morskie ma więc w Polsce
ogromne znaczenie. Około 650 statków każdego
roku dostarcza nam ponad 500 tysięcy ton ryb.
Polskie rybołówstwo morskie obejmuje 3 strefy
mórz: przybrzeżna - w Bałtyku. pełnomorsk*-
Przybrzeżne rybołówstwo rybacy nadal upra-
wiają z lodzi wiosłowych i motorowych, ktorycn
. — «..._______________,ó- olównic narzę-
de sieci, a po pewnym czasie poom-i z-
'T.
30 metrów,
połowu, lecz także ciągniętych przez ।
używane s, duże rynaeme
trawlerami. Docierają one na Morze
Norweskie. Barentsa. lo.K •
brzeży Labradoru i Nowej Fundlandn,
wielkiego worka wykonanego z 2 długi
sieciowych, rozwierających się s,crok" PjloJko»i
o wody włok i wyciąga gu o.
Inny rodzaj trawlerów to trawleryprzetwornie.
... .'n.-i™. .Ir także przerabiają
w kierunku łączącej je ........ -
o drobnych oczkach. W matni gromadzą >-ę
. ...,___burtowi
j, konserwy > >u»e -
nączkę rybną, używaną jako pasza dla
rzeczpospolita ii
Rzeczpospolita II
>kala niepodległość. Dla odrodzenia się państwa
pospolitą (I - szlachecka - upadła w 1795 r.) albo
Polską międzywojenną.
W latach 1918-1921 odrodzone państwo pol-
Wielkopolską, Śląsk i Pomorze zajmowali jeszcze
go Polska musiała w 1922 r. podjąć budową Gdyni,
W wyniku plebiscytu z 1921 r. i 3 powstań śląskich
mieszkali jednak nie tylko Polacy. Około 1/3 lud*
II - w 1920 r. i III - w 1921 r. Skierowane one były
swój ustrój polityczny. Polska była krajem słabo
Niemiec sprzyjała Anglia. Walka ludu śląskiego
podległości było około 1.5 miliona. Stanowili oni
cięstwo w I wojnie światowej.
przedstawiciele klas posiadających: ziemiaństwa.
Radziecką. Naczelnik Państwa, Józef Piłsudski
ziem, na których przewalała ludność białoruska
przemysłowych, banków i innych przedsiębiorstw,
oraz bogatych chłopów. Pod ich kierownictwem
ukształtowany został ustrój II Rzeczypospolitej.
Zasady tego ustroju określała uchwalona w
wśród najbliższych sąsiadów.
38S tysięcy km'. Ludność w 1921
wie 3S milionów. W granicach II Rzeczypospolitej
obywateli wobec prawa, wolności obywatelskie.
339
Rzeczpospolita II
powszechne wybory - to było to, co postępowe
w ustroju odrodzonej Polski. Jednocześnie jednak
konstytucja uznawała, że własność prywatna jest
nienaruszalna i przez to utrwalała nierówność ma-
jątkową, a więc i niesprawiedliwość społeczną.
Ziemia, fabryki i sklepy miały nadal pozostać
większość społeczeństwa. Taki ustrój, jaki ukształ-
tował się w II Rzeczypospolitej, nosi nazwę demo-
kracji burżuazyjnej.
Największymi partiami politycznymi w Polsce
międzywojennej były: Narodowa Demokracja,
zwana endecją, popierana przez burZuazję i zie-
miaństwo, Polskie Stronnictwo Ludowe-„Piast"
<PSL-„Piast") - partia bogatych chłopów. Polskie
Stronnictwo Ludowe-,,Wyzwolenie" (PSL-„Wy-
Parlia Socjalistyczna (PPS) - partia popierana
przez część robotników, i rewolucyjna Komuni-
styczna Partia Polski (KPP) - związana z klasą
robotniczą i popierana przez część najbiedniej-
(zobacz: „Robotnicy"). Poza tym działała dość sil-
na grupa nie tworząca żadnej partii politycznej, lecz
popierająca tylko jednego człowieka - Piłsudskie-
go. Partie i ugrupowania polityczne dążące do za-
chowania porządku nie odpowiadającego więk-
szości społeczeństwa, hamujące zmiany i przeobra-
żenia, a więc wsteczne - nazywamy prawicowym:.
wości społecznej i postępu - to partie lewicowe.
Takimi były w II Rzeczypospolitej KPP i PPS
Przez cały okres międzywojenny toczyła się «
Polsce walka polityczna między prawicą, a partia-
mi lewicowymi i zwolennikami Piłsudskiego. Spo-
ry dotyczyły różnych spraw, lecz jedną z najistot-
niejszych była walka o reformę rolną, czyli o roz-
dzielenie wielkich majątków obszarniczych między
chłopów nie mających z czego żyć. Aż do końca
II Rzeczypospolitej prawica różnymi sposobami
uniemożliwiała przeprowadzenie tej reformy.
w maju 1926 r Piłsudski, mając poparcie armii,
zagarnął silą władzę w państwie, czyli dokona
zbrojnego zamachu stanu, zwanego przewrotem
majowym. Od tego roku aż do 1939 r. w Pol**
rządzili jego zwolennicy. Przewrót majowy do-
konany został pod hasłem uzdrowienia Rzeo**''
pospolitej. Od łacińskiego słowa „sanatio" -
uzdrowienie - nazwano całą grupę zwolenników
340
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA
341
Rzeczpospolita szlachecka
Jagiellonów. Powstało pytanie, kto ma zostać
władcą Polski i Litwy i w jaki sposób powołać
nowego króla.
Podczas sejmu w Warszawie w 1573 r. postano-
wiono, Ze władza królewska w Polsce nie będzie
przechodzić z ojca na syna, lecz Ze królowie będą
wybierani. Po rządach dynastii Piastów, a potem
Jagiellonów, rozpoczęły się rządy królów wybie-
ranych. Wybieranie władcy nazywano elekcją (od
łacińskiego słowa „elcclio"-czytaj: elekcjo-
wybór). Dokonywała jej szlachta. Oczywiście
z odległych ziem nie mogli przyjeżdżać wszyscy
a każdy szlachcic miał prawo glosować na jednego’
z kandydatów. W elekcji, która zawsze odbywała
się w Warszawie, brali też udział duchowni. Nato-
miast inne grupy społeczeństwa polskiego nie mia-
ly takich praw.
Szlachta wybierając władcę mogła stawiać
natomiast wzrosło znaczenie szlachty, która na
magala jednak aprobaty królewskiej
skarbi wielki, marszałek wielki i marszałek na-
dworny). Izba poselska składała się z przedstawi-
cieli szlachty wybieranych w poszczególnych wo-
jewództwach i ziemiach.
Ponieważ wszystkie najważniejsze decyzje pań-
stwowe podejmowała szlachta bądź osobiście
podczas elekcji, bądź przez swych przedstawicieli
» sejmie, państwo polsko-litewskie (zobacz:
„Polska Jagiellonów") od XVI w. do XVIII w.
nazywamy Rzecząpospolitą szlachecką.
C ala szlachta miała równe uprawnienia. Każdy
szlachcic - biedny czy bogaty - powinien mieć
taki urn wpływ na losy państwa. W rzeczywistoś-
ci jednak najbogatsi byli też ludźmi najbardziej
"•pływowymi. Dało się lo odczuć szczególnie od
połowy XVII W., a także w XVIII w. Wzrosło
wtedy znaczenie magnatów, czyli szlachciców bar-
dzo bogatych, którym wiernie służyła szlachta
biedna, żyjąca na ich lasce. Każdy magnat miał na
swoim dworze wielu ubogich, oddanych ®“
szlachciców, zwanych klientami.
Magnaci mieli ogromne majątki ziemskie zwa-
ne lalyfundiami, gromadzili wielkie bogactw”;
rozkazywali licznym klientom, a także sprawowali
najważniejsze urzędy. Jedni dowodzili wojskami
Rzeczypospolitej (hetmani wielki i polny), ‘"t"
zarządzali skarbem państwa (podskarbi), kiero-
wali polityką (kanclerz).
Polska (zwana Koroną) i Litwa były jednym
państwem. Łączyła je osoba króla i sejm. Alt
Rzeczpospolita szlachecka
rzeki
rzemiosło
decyzje sejmu i w (en sposób unieważni! podjęte
uchwały. Było to lak zwane liberum seto. stoso-
wane później coraz częściej. Szlachta ceniła bar-
dziej swą złotą wolność niż sprawne kierowanie
wagę silnych i bogatych nad słabymi i biednymi.
Największy upadek przeżywała Rzeczpospolita
szlachecka w tak zwanych czasach saskich (I po-
łowa XVIlt w.), kiedy królami byli August 11
Mocny i August III, obaj z Saksonii. Słabość pań-
prawie wewnętrzne, upadek rolnictwa, ubóstwo
upadkowi. Lecz w ostatniej chwili najmądrzejsi
przedstawiciele szlachty podjęli próbę ratowania
kraju (zobacz: „Komisja Edukacji Narodowej",
„Konstytucja 3 maja", „Rozbiory Polski"). Próba
ta nie powiodła się. W 1795 r. państwo polskie
utraciło niepodległość. Rzeczpospolita szlachecka
wody naszych rzek spływają ku północy - do Mo-
rza Bałtyckiego. Obszar, przez który przepływają
rzeki wpadające do tego samego morza, nazywamy
jego zlewiskiem, a więc rzeki Polski należą do zle-
wiska Morza Bałtyckiego. Jedynie niewielkie te-
Czamego. Polskę zajmują przede wszystkim do-
rzecza 2 naszych głównych rzek: Wisły i Odry.
rzeka wraz ze swymi dopływami. Granicami do-
rzeczy są działy wodne - pasy terenu, które dzielą
wody spływające do różnych rzek. Dorzecze Wisły
zajmuje największy obszar Polski - ponad połowę
powierzchni naszego kraju. Oba dorzecza - Wisły
i Odry-zajmują około 9/10 obszaru Polski
Na pozostałą 1/10 część - największy teren przy,
pada na dorzecza rzek Pomorza Zachodniego
spływających bezpośrednio do Bałtyku. Są to nie-
wielkie rzeczki, z których ważniejszymi są: Par-
sęta, Słupia. Łeba. Bardzo małą powierzchnię
zajmują skrawki dorzeczy Prcgoły, Niemna, Łaby.
Dniestru i Dunaju.
Wisła jest najdłuższą naszą rzeką, płynącą cał-
kowicie w Polsce. Długość jej od źródeł do ujścia
wynosi 1047 km. Wisła bierzc początek w Beski-
dach, na zboczach Baraniej Góry, nieco poniżej
jej szczytu, na wysokości około 1100 m nad pozio-
mem morza (n.p.m.). Zbocza Baraniej Góry po-
godą spływają początkowo drobne strużki wody,
strumyków tworzą się większe potoki, płynące już
ustalonymi łożyskami. Tak się zaczyna Wisła.
Początkowy jej bieg tworzą 2 główne potoki -
Czarna i Biała Wisełka. Nazwa Czarnej Wisełki
pochodzi stąd, że przepływa przez ciemny, gęsty
bór jodlowo-świerkowy. Dolina Białej Wisełki
jest szersza, w lesie, przez który płynie, pojawiają
się polanki i więcej jest światła. Ponadto wystę-
pują tu drzewa liściaste, które mają jaśniejszą
zieleń niż iglaste. Obie Wisełki na obszarze gór-
dospady. W pobliżu uzdrowiska zwanego Wisłą
Biała i Czarna Wisełka łączą się ze sobą - to już
jest rzeka Wisła. Po opuszczeniu gór Wisła jest
sporą rzeką i płynie wolniej. Stopniowo zbiera
wody swych górskich prawobocznych dopływów
i staje się coraz większa i szersza. Karpackimi do-
pływami Wisły są: Sola, Skawa, Raba, Dunajec,
Wisłoka, San. Prawobocznych dopływów Wisła
ma więcej niż lewobocznych i są one o wiele
dłuższe. Największymi prawobocznymi dopływa-
mi są: Narew z Bugiem, San i Wieprz. Narew
jest uznana za rzekę główną, chociaż Bug jest
dłuższy i ma większe dorzecze. Bug zaczyna stę
w ZSRR, na obszarze Polski przepływa 587 km
(całkowita długość - 776 km). Niedaleko Wisły
łączy się on z Narwią. Największym lewobocznym
dopływem Wisły jest Pilica, wypływająca z w“'
plennych wzniesień Wyżyny Krakowsko-Często-
chowskiej Do większych dopływów lewobocz-
nych należą jeszcze Nida, Bzura i Brda. Niedaleko
ujścia do Bałtyku Wisła dzieli się na 2 odnogi:
prawa to Nogal, a lewa - Leniwka. W tym miejsc"
Wisła płynie bardzo wolno i wody jej zostawiają na-
wet bardzo drobny osad. Z tych drobnych osadów
Czarna Hańcza
korzystna większe miasta powstały » pobliżu
mk’gdyż zapotrzebowanie na wodę jest bardzo
Obliczenia wykazały, że dl. zapewnieni,
n,tetytych warunków życiowych, hipemcznych
^kukuralnych - na I mieszkańca wieikiego mtasla
powinno przypadać zużycie co najmniej htrow
Ly dziennie. Wydaje się to bardzo dużo, ak
o Jież oprocz zużywania wody do celów oso-
bXch trzeba utrzymywać porządek w miastach
podZe
... wody we wszystkich
^znych zbudowane s, Żuławy. W pobliżu ujś. I
cia Wisła dzieli się jeszcze na kilka ramion Ja*
ujście rzeki to delta. Nazwa ta pochodź, od ne-
ry greckiej „delta" - która ma kształt !*kąw^
Drugą naszą główną rzeką jest O ra J
wita długość wynosi 854 km, a na o sz
742 km. Źródła Odry znajduj, s.ę we wschód™*
Sudetach, w Czechosłowacji, na wyso o
630 m n.p.m. W górnym swym biegu P
pływa przez Bramę Morawską i wy .
Nizinę Śląską. Tutaj jej wody wzboga‘-I’ *
dopływy sudeckie, z których najważn I 7
Nysa Kłodzka. Bystrzyca. Kaczaw ,
granicy z NRD - Nysa Łużycka. Naj 7
pływem Odry jest Warta z Notectą. Źródto J-
tak jak i źródła Pilicy, znajdują się w F’
„
chowskiej. Ujście Odry do Bałtyku)
Wisły Wprawdzie Odra także dzieli < »
na odnoga - zachodnia - przep 7 Wschodnia
na i wpada do Zalewu Szczecińskiego.
odnoga, zwana Regahcą. “ch0 “ szczecińskim,
bie, mającego połączenie z Żale wyspy:
Zalew oddzielają od otwartego mo
R«"i odgrywaj, dużą rolę w
toteż gęsta sieć rzeczna Polski jest dla
rowarów. W tym celu umaema stę tch brzeg. zwę-
uodne. które reguluw stan wód (zotaa-
Sztuczne zbiornik, wodne"). O slarue czysta
wiska przyrodniczego .
RZEMIOSŁO
344
rzemiosło
rzemieślniczy l około
cy ci fachowcy nazywają się rzemieślnikami. Wy.
twarzają oni różne potrzebne nam do życia przed-
mioty - czjsem pojedyncze, zgodnie z upodoba-
niami i zamówieniami klientów, a czasem w nie-
wielkich ilościach. Rzemieślnicy dokonują też
napraw i przeróbek oraz wykonują na zamówie-
nie różne inne prace, takie jak np. czyszczenie,
pranie i farbowanie odzieży.
Rzemiosło odgrywa bardzo ważną rolę w naszej
gospodarce. Dostarcza ono wielu takich wyrobów,
których nie produkuje przemysł, przedłuża czas
użytkowania różnych przedmiotów naprawiając
je. wyręcza nas w wielu pracach domowych, któ-
rych wykonanie wymaga specjalnych umiejęt-
ności, narzędzi i czasu.
Przed Wieluset laty, kiedy nie było jeszcze fab-
ryk. rzemiosło miało o wiele większe znaczenie niż
dziś. Dostarczało ono ludziom wszystkiego, co
niezbędne do życia, poza żywnością. Zanim rze-
miosło się ukształtowało, wszystkie produkty wy.
twarzano w rodzinie. W każdym domu np. były
stępy i żarna, w których rozdrabniano zboże na
kaszę i mąkę, w każdym domu wypiekano chleb
i placki, robiono piwo, przędziono i tkano len
i wełnę na odzież. Rodzina wytwarzała tylko tyle,
de potrzebowała dla siebie. Dopiero w miarę upły-'
wu czasu stopniowo powstawały warunki do spe-
cjalizowania się w różnych pracach i produkowania
rożnych rzeczy na wymianę i na sprzedaż. Kiedy np
rozpowszechniło się kolo garncarskie, jeden czło-
wiek mógł za jego pomocą uformować o wiele wię.
CCJ garnków niż wtedy, gdy naczynia lepiono
śtczn« na formie, np. z kosza. Ale prac, ta wy-
magala tnnych umiejętności. Wraz z upowszech-
nieniem się kola garncarskiego we wsiach pojawili
się garncarze. Mówimy, że wyodrębniło się wtedy
Podobnie było z wyodrębnieniem się innych rze-
miosł: tkactwa, kowalstwa, szewstwa ild. Rze-
mieślnicy osiedlali się i zakładali warsztaty prze-
ważnie w pobliżu grodów i miast, gdyż tam było
duże zapotrzebowanie na ich wyroby, tam przy-
jeżdżali kupcy, tam odbywały się targi.
Od X w. w Europie, a w Polsce od XIII w. rze-
mieślnicy tworzyli własne organizacje zwane ce-
chami. Cechy ustalały ceny na wyroby, czuwały
nad szkoleniem młodych rzemieślników, organi-
zowały egzaminy dla kandydatów na mistrzów,
starały się o ulgi podatkowe. W wypadku woj-
ny cechy miały obowiązek odpierania ataków
wroga na gród czy miasto. Najczęściej powierzano
im obronę części murów miejskich. Ślady tego
zachowały się do dziś w niektórych nazwach. Np.
w Chojnowie w województwie legnickim jedna
z zabytkowych baszt nosi nazwę Baszty Tkaczy.
Jeszcze na początku XIX w w Krakowie było 40
baszt noszących nazwy różnych rzemiosł.
Początkowo cechy odgrywały dużą rolę w1 roz-
woju kraju. Później jednak, gdy coraz bardziej
doskonalono narzędzia i maszyny, cechy broniły
się przed tym. co nowe. Niechętnie przyjmowały
także nowych członków, nie wywodzących się
- .odztn rzemieślniczych, zwalczały uprawiają-
cych rzemiosło ludzi nic mających do tego upraw-
nień. Obawiały się bowiem, że wtedy, gdy będzie
się wytwarzać dużo towarów, ceny ich spadną.
Walka, rzemieślników z nowymi sposobami
wytwarzania na nic się jednak nic zdała. W XIII
346
rzemiosło artystyczne
rzeźba
rzeźba
rzeźba
Bolesław Śmiały - rzeźba Xawerego Dunikowskiego
11875-19631, jednego z najwybimiejsz^ch polskich
powstał w 1912 r. Dunikowski jest także twórcą
wielu innych pomników np. Pomnika Czynu
powstańczego na Górze Świętej Anny, słynnych Głów
Akr- rzeźba Augusta Zamoyskiego (1893-1970),
drzwi kościoła w Gnieźnie, jeden z najsutszych
i najcenniejszych zabytków- w Polsce. Na łych
drzwiach znajduje się 18 oddzielnych, ujętych
w ramy, wypukłych obrazów, przedstawiających
sceny z życia świętego Wojciecha, który nauczał
Prusów i został przez nich zamordowany.
Rzeźby w dawnych czasach często ozdabiały
tak ważne miejsce, jakim był kościół. Kościół
w Strzelnie, równie stary jak drzwi gnieźnieńskie,
ma np. piękne i fantazyjnie rzeźbione kolumny
podtrzymujące sufit. W innym kościele, w Trzeb-
nicy, rzeźby zostały umieszczone dla dekoracj1
nad drzwiami wejściowymi. Natomiast Wit
Stwosz (około 1447-1533), mistrz z nicmieckiegb
miasta Norymberga, pracujący w Krakowie W"
rzeźba
lal temu, wyciosał pracowicie w drewnie cały
ogromny Ołtarz Mariacki, który można podziwiać
do dzisiaj. Przypomina on trochę szafę z otwartymi
podwójnymi drzwiami, na których przycupnęły
jakby w tanecznych ruchach kolorowo malowane
i bogato złocone figury świętych.
Na Wawelu, gdzie mieszkali i gdzie w katedrze
są pochowani królowie polscy, znajdują się pięk-
nie rzeźbione grobowce. Leżą na ich pokrywać
kamienni rycerze, pełni chwały i godności. Artysta
wyrzeźbił ich, aby tacy pozostali na zawsze w ludz-
Rzeźba naturalnie zdobiła nie tylko kosa -
toiace w wielu miasuch i miasteczkach pomun
—i wielkich
wsuń, bitew lip. tsą »«
ne; mogą m.eć fantazyjne kształty,
iej niż postać ludzka Iłować d°
Rzeźby, które powstają d',s“h “
.. _hMi lakiejś
rku, wśród
zieleni, aby po prostu było ładniej. Te współczesne
rzeźby stały się czymś bardzo ważnym dla naszych
oczu. Można ukie rzeźby oglądać w muzeach
i na wysuwach. Nie przedsUwiają one żadnych
znanych nam przedmiotów ani postaci, nie mają
zwartej bryły. Są lekkie, wykonane z zupełnie no-
wych materiałów, np. z giętej i malowanej blachy,
z tworzyw sztucznych. I choć nie przypominają one
dawnych rzeźb, to jednak jest coś. co je z mmi
łączy - piękny kształt.
Na ilustracjach obok przedstawione są najsłyn-
niejsze polskie rzeźby, znanych i nieznanych
mistrzów, a podpisy wskazują, w jakim czasie one
powsuly.
sadownictwo
356
samorządy
n|e ze Mtannon nauki. Najwięcej sadów inten- sywnych mają Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR), które przeznaczają na uprawę drzew owo- cowych duże obszary ziemi. W PGR Naramowice w województwie poznańskim do niedawna sady rosły na 700 ha gruntu, a zmierza się do tego, by Objęły one 2000 ha. Na tak dniej powierzchni narzędzia do pielęgnacji i ochrony roślin przed szkodnikami. konani przykładem PGR i gospodarstw spółdziel- czych. że łatwiej jest prowadzić intensywny sad na dużej powierzchni niż na malej, tworzą tak zwane sady zblokowane. Polega to na tym, że kilku rolni- ków łączy swoje działki i zakłada wspólny sad. Sad ten jest przez nich wspólnie uprawiany i pie- lęgnowany. Najwięcej zblokowanych sadów jest w województwach południowych, ale powstają one również na innych terenach. Sady dostarczają głównie jabłek, gruszek i Śliw Natomiast truskawki, maliny i porzeczki uprawia się na plantacjach. Produkcją tych owoców zaj- mują się przede wszystkim gospodarstwa indywi- dualne. zwłaszcza w tych rejonach kraju, gdzie gleby są słabsze, a rąk do pracy więcej. Planta- torzy tych upraw zaopatrywani są przez spół- dzielczość ogrodniczą w coraz lepsze odmiany i dzięki temu uzyskują większe plony. Owoce, podobnie jak niektóre warzywa, nie nadają się jednak do przechowywania przez czas dłuższy w stanie Świeżym. Toteż dalsze zwiększanie ich produkcji wymaga rozbudowy chłodni, w których się część zbiorów zamraża, i przetwórni, gdzra produkuje się dżemy, soki, kompoty, napoje Jak więePwidać. po to. by zwiększyć tpożycK owoców, nic wystarczy tylko je wyprodu owa Trzeba jeszcze zapewnić warunki do ich przecho- wywania. Dlatego w coraz szybszym tempie duje się w naszym kraju chłodnie i pnelwórme. Nie wiadomo dokładnie, kiedy spełni się marze- nie. by owoce były tak tanie i dostępne jak chleb. Wiadomo natomiast, jak cel len osiągnąć. jest bardzo ważne. rządem itp. Reprezentuje ono zeipól i jest przed zgodnie z wolą i interesami większości, a jeśli lego nie czyni - może być przez zespół odwołane. Z samorządnością spotykamy się już w szkole są samorządne. Uczniowie wybierają spośród siebie zarząd, zwany również samorządem. O jego liczebności decyduje klasa razem z wychowawcą. Dobry samorząd klasowy troszczy się nie tylko o czystość sali lekcyjnej i nie tylko wyznacza dy- żurnych, ale także pomaga w rozstrzyganiu spo- rów między kolegami, organizuje pomoc koleżeń- ską w nauce, utrzymuje łączność z chorymi ko- legami. opiekuje się nowymi uczniami, współ- działa z wychowawcą i rodzicami przy organizo- waniu wycieczek, urządza zabawy, konkursy itp. Występuje on jako przedstawiciel klasy wobec nauczycieli, organizacji młodzieżowych i szkol- nych. Dobry samorząd ma mnóstwo pomysłów i propozycji pożytecznych, interesujących zajęć i potrafi doprowadzić do ich zrealizowania. Samorządy klasowe tworzą samorząd szkolny. Reprezentuje on wszystkich uczniów ze wszystkich klas wobec władz szkolnych oraz na zewnątrz szkoły Dobry samorząd szkolny uczestniczy w układaniu planu zajęć pozalekcyjnych, propo- nuje kolegom udział w pracach społecznych, orga- nizuje apele 1 akademie szkolne, dba o budynek , otoczenie szkoły, niekiedy uczestniczy w posie- dzeniach rady pedagogicznej. Im lepiej pracuje samorząd szkolny, im bardziej czuje się on od- powiedzialny za to. co Się dzieje w szkole, tym bardziej liczą się z mm uczniowie i nauczyciele. Dobry samorząd jest współgospodarzem szkoły. Samorządne są też zastępy i drużyny harcerskie. Oczywiście trzeba pamiętać, że tak jak uczniowie muszą się uczyć i postępować zgodnie z zasadami Kodeksu Uesisia. lak zastępy i drużyny zobowią- zane są do wypełniane. Prawa Harcerskiego i do podejmowania zadań obowiązujących w całym Związku Harcerstwa Polskiego. Ale harcerze i harcerki mają wiele do powiedzenia w swojej organizacji i o wielu sprawach decydują sami Sami np. wybierają slopme . sprawności, które będą zdobywać (zobacz: ..Harcerze"), sami wy- znaczają sobie wiele zadań do wykonania, a rada drużyny, » Skład której wchodzą między innymi
SAMORZĄDY Każda grupa ludzi, którzy chcą wspólnie czegoś dokonać, musi być zorganizowana. Rożne '«P°7 są różnie zorganizowane. Bardzo często rzą się one same. Polega to na tym. że ich członkowie sami ustalają swoje zadania, prawa 1 ' dzielą między siebie pracę i kontrolują jej wyko- nanie. sami wybierają przywódców, kt rzy rują grupą. Tak zorganizowany zespól nazywamy samorządnym, a jego kierownictwo - radą, za- 5 i! i ihliil fl Hfti
samorządy
produkcyjnych działają samorządy robotnicze,
w miastach i wsiach - samorządy mieszkańców,
samorządne są też organizacje społeczne doros-
Robotniczego (KSR) uczestniczy w ustalaniu kie-
runków rozwoju zakładu, dba o usprawnienie or-
ganizacji pracy, o podnoszenie jej wydajności,
o podziale tak zwanego funduszu zakładowego,
czyli lej części dochodów przedsiębiorstwa, która
jest przeznaczona na potrzeby pracowników.
KSR ustala, jaką część tych pieniędzy rozdzielić
między załogę, a jaką przeznaczyć na wspólne wy-
cieczki i imprezy, kolonie i wczasy dla pracowni-
ków i ich rodzin, budownictwo mieszkaniowe itp.
KSR kontroluje i nadzoruje działalność przedsię-
biorstwa. W jej skład wchodzą członkowie Komi-
tetu Zakładowego PZPR lub egzekutywy Pod-
Zjednoczona Partia Robotnicza") oraz członko-
wie rady zakładowej związku zawodowego (zo-
nym głosowaniu. KSR może powołać również do
przedsiębiorstwie. W jej obradach uczestniczy
także dyrektor zakładu, ale ma on jedynie gi0
doradczy. KSR jest więc reprezentantem ca-
łej załogi, która za jej pośrednictwem ma wpł^
na wszystkie ważne sprawy dotyczące zakła.
Samorządy mieszkańców działające w miastach
i wsiach reprezentują jnte
ców. W osiedlach miejskich wycierane są korni
osiedlowe, obwodowe i domowe. Działają
pod ogólnym kierownictwem terenowych orgai
nizują między innymi spotkania mieszkańców
z radnymi, przekazują radzie narodowej wnioski
i postulały mieszkańców oraz zapoznają ich z pra-
cami i zamierzeniami władz. Komitety współpra-
cują także z administracjami domów, a w osied-
lach spółdzielczych - z zarządami spółdzielni
mieszkaniowych, kontrolując ich działalność i wy-
vanie placów
z nimi opiekę nad dziećmi.
Bardzo często przy samorządach mieszkańców
powstają samorządy dziecięco-młodzieżowe, które
nad zielenią, troskę o utrzymanie czystości i po-
rządku. opiekę nad samotnymi i chorymi lokato-
rami. Niektóre samorządy dziecięco-młodzieżowe
najbliższym środowisku.
Na wsi przedstawicielem mieszkańców wobec
władz państwowych jest sołtys, wybierany na ogól-
nia mieszkańców dla rozp
nych, bezpieczeństwa i ochrony przeciwpożarowej,
spokoju i porządku, rozwoju i unowocześnienia
rolnictwa, zaopatrzenia wsi w wodę itp. Na ze-
braniach tych władze informują mieszkańców o
planach rozwoju gminy i ich realizacji, wysłu-
chują wniosków, postulatów, uwag.
Ważną formą samorządu na wsi są również
kółka rolnicze (zobacz: „Kółka rolnicze").
łające przy nich Kola Gospodyń Wiejskich, spół-
dzielnie rolnicze (zobacz: „Spółdzielczość na wsi )
oraz różne związki i stowarzyszenia.
Dzięki samorządom prawie każdy obywał’
w naszym państwie ma możliwość współdecydo-
wania o sprawach swego zakładu pracy, osiedla,
miasta, wsi, a tym samym wpływania na życi
kraju i na decyzje władz.
358
SANATORIA, PREWENTORIA,
WCZASY LECZNICZE
sanatoria, prewentoria, wczasy lecznicze
Nasze prababki jeździły „do wód". Tak się
kiedyś określało modne miejseowości, w których
klimat, wody mineralne, z czasem zabiegi leczni-
żołądka, wątroby czy nerek. Już 400 lat temu za-
możni Polacy kurowali się wodami mineralnymi
tryskającymi ze źródeł w Sudetach i Karpatach.
Dziś jeździmy do sanatoriów, prewentoriów lub
na wczasy lecznicze. Decyzję o skierowaniu do
sanatorium podejmuje lekarz.
Sanatoria przeważnie skupione są wokół owych
wód leczniczych, w miejscowościach, których
klimat sprzyja powrotowi do zdrowia. Każde sa-
natorium ma swoją specjalność. I lak np. cier-
cę - w sanatorium przeciwgruźliczym. Niegdyś
w którym za pomocą odpowiedniego klimatu i die-
ty leczono właśnie groźną chorobę płuc-gruź-
licę.
Zabiegi w sanatorium nic ograniczają się tylko
do picia wód leczniczych. Stosuje się lam także
kąpiele w wodach mineralnych, igliwiu, borowinie
czy mule. Do częstych zabiegów należą lak zwane
inhalacje, czyli wdychanie pary wód mineralnych
i rozpylonych środków leczniczych, zabiegi z uży-
ciem różnego rodzaju prądów elektrycznych, ma-
saże suche i podwodne, ćwiczenia na specjalnych
przyrządach. Kuracjusze przez większą część dnia
poddają się przepisanym przez lekarzy zabiegom,
a w wolnych chwilach odpoczywają w ciszy i spo-
Nie każdy chory jednak musi być leczony w sa-
natorium. Niektórzy cierpią na schorzenia długo-
trwale. przewlekle, trudne do wyleczenia i dokucz-
liwe, ale nie wymagające całodziennej opieki le-
karskiej. Takie osoby korzystają z wczasów lecz-
niczych - mieszkają .w domach wypoczynkowych,
a do sanatorium przychodzą tylko na zabiegi.
Oddzielną grupę stanowią ośrodki dla dzieci
Jeśli np. lekarz stwierdzi, że mały pacjent jest
bardzo wątły, zbyt łatwo się męczy, często zapada
na choroby dróg oddechowych albo w domu ma
kontakt z osobą chorą na gruźlicę, wtedy - by nie
dopuścić do groźnej choroby - kieruje dziecko do
prewentorium. Częste przebywanie na świeżym
powietrzu, właściwe odżywianie, ruch, gimnastyka
i środki wzmacniające przywracają dziecku pełną
sprawność. W prewentorium jest szkoła, lak że
Warto wiedzieć, żejeden z największych w Euro-
pie ośrodków sanatoryjnych i prcwcntoryjnych
scowość ta położona jest u stóp lesistego pasma
Gorców (zobacz: „Uzdrowiska"), ma doskonały,
łagodny, podgórski klimat i lecznicze wody.
mniej niż np. przed 10 laty. Coraz mniej bowiem
dzieci ma zle, niehigieniczne warunki w domu,
a lepsze odżywianie się, uczepienia ochronne wy-
pierają groźne choroby. Natomiast potrzeba nam
dziś coraz więcej sanatoriów, w których przywraca
się sprawność dzieciom po wypadkach lub tym,
które mają wrodzone wady.
359
sądy
zostać obywatel, który ukończył 26 lat. uważny
Przed wielu tysiącami lat, gdy człowiek żył na
wpół dziko, konflikty i spory w gromadach ludz-
kich rozstrzygano za pomocą pięści. Silniejsi pod-
porządkowywali sobie słabszych i narzucali im
swoją wolą. Z biegiem czasu życic ludzkie zmienia-
ło się, coraz bardziej zmieniały się leż obyczaje.
Coraz częściej konflikty i spory między członkami
rodzin i plemion rozstrzygali ich ojcowie i wodzo-
wie. Stopniowo utrwalały się i upowszechniały
różne zwyczaje, według których należało postę-
pować. Każdy, kto się im nie chcial podporząd-
kować, był potępiany i karany. Zwyczaje te naj-
nych i niepisanych zasad postępowania wobec
rodziny, sąsiadów, wobec tych, którzy mieli wła-
dzę (książąt, królów), ukształtowało się prawo.
Wraz z nim kształtowały się i instytucje, które
czesnym sądom.
Obecnie każde państwo ma swoje prawo i swoje
sądy. Prawo w każdym państwie jest inne. Tam.
władza należy do większości narodu, jak u nas
w Polsce, prawo chroni interesy narodu. I tak pra-
wo mówi, co nam wolno, a czego nie wolno robić,
jakie mamy obowiązki wobec swego kraju, wobec
innych jego mieszkańców, rodziny, zakładu pracy
i jakie obowiązki wobec nas mają władze pań-
stwowe.
Postępowanie niezgodne z prawem nazywa się
wykroczeniem, przestępstwem, a potocznie - ła-
maniem prawa. Ponieważ wyrządza ono poważne
nie jest niezgodne z prawem, decydują sądy.
Sąd rozstrzyga, czy oskarżony winien jest zarzu-
canego czynu oraz czy i jak powinien być ukarany.
nego, nazywamy karnymi. Sądy rozpatrują także
spory, orzekają, która ze stron ma rację, wskazują,
jak spór zakończyć, a czasem po prostu godzą
zwaśnionych. Sprawy, w których chodzi o roz-
strzygnięcie sporu, nazywamy cywilnymi.
W wielu miastach działają sądy rejonowe, a we
wszystkich miastach wojewódzkich - sądy wo-
jewódzkie. Nazywają się one powszechnymi. Są
także sądy szczególne, np. dla osób wojskowych -
sądy wojskowe. Wszystkie sądy w całym kraju
podlegają Sądowi Najwyższemu, który czuwa
nad tym, aby wydawane przez nie wyroki były
sprawiedliwe oraz rozstrzyga skomplikowane za-
gadnienia prawne. W każdym sądzie rejonowym
i wojewódzkim zasiadają sędziowie i ławnicy.
Sędziów tych sądów mianuje Rada Państwa na
wniosek ministra sprawiedliwości. Sędzią może
oraz ukończył studia prawnicze i pracował w są.
dzie. Natomiast od ławników nie wymaga się
przygotowania zawodowego: są oni wybierani
w tajnym glosowaniu przez rady narodowe spośród
obywateli powszechnie szanowanych. Sędziowie
Sądu Najwyższego są powoływani przez Rai|ę
Państwa.
W sądach rejonowych i wojewódzkich najczęś-
ciej rozpatruje się sprawy w składzie 3 osób:
2 ławników i I sędziego. Jeśli sprawa rozpalrywą.
na przez sąd ma charakter karny, to znaczy że
ktoś jest oskarżony o popełnienie czynu, za który
grozi kara pieniężna, ograniczenie lub pozbawienie
wolności, wówczas w pracach sądu uczestniczy
oskarżyciel, zwany prokuratorem, i obrońca, zwa-
ny adwokatem. Naświetlenie sądowi sprawy za.
wydanie sprawiedliwego wyroku.
Jeśli obywatel jest niezadowolony z wyroku
wojewódzkiego. Są jednak takie sprawy, które
kierowane są od razu do sądu wojewódzkiego:
znaczeniu zarówno dla państwa, jak i dla obywa-
teli. W tych sprawach od wyroku sądu wojewódz-
kiego można się odwoływać do Sądu Najwyższego.
Sędziowie i ławnicy w wypełnianiu swych obo-
wiązków są niezawiśli, to znaczy że wydają oni
wyroki tylko na podstawie prawa i nikt nie może
nakazać im sądzić niezgodnie z prawem. Jeśli np.
oskarżonemu nie zostanie udowodnione popeł-
nienie wykroczenia czy przestępstwa, żadna władza
nie może zmusić sędziów i ławników do uznania
go winnym i skazania na karę.
Przed sądem może być postawiony każdy oby-
watel, który złamał prawo, niezależnie od wieku.
Osoby nieletnie, czyli dzieci i młodzież do lat 17.
są jednak inaczej traktowane niż dorośli. Dzieci,
zwłaszcza młodsze, nie zawsze bowiem posiadają
zdolność oceny swoich czynów. 500 lat temu pe-
wien ośmioletni chłopiec wybił w czasie zabawy
oko koledze i stanął przed sądem. Sędzia, po za-
poznaniu się ze sprawą, postanowi! zbadać zdol-
ność chłopca do oceny popełnionego czynu, D»*
mu więc do wyboru piękne jabłko i zloty Pie"
niądz. Chłopiec wybrał jabłko. To uchroniło go
od surowej kary, gdyż był zbyt dziecinny, aby
w pełni zrozumieć zło, jakie wyrządził.
Od najdawniejszych czasów prawo łagodnie)
traktowało dzieci. Słynne Prawo XII Tablic, **’
dług którego sądzono w Rzymie około 2500 l»*
temu, przewidywało bardzo surowe kary za kra-
dzież. Jeśli jednak sprawcą kradzieży było dziecko,
prawo to nakazywało jedynie naprawienie szkody,
a wysokość kary pozostawiało do uznania
360
sejm
Siedziba Sejmu Polskiej Po 1 wojnie światowej, kiedy Polska odzyskała
Rzeczypospolitej Ludowej niepodległość, przeprowadzono wybory do sejmu (styczeń 1919 r.). Sejm ten nazwano Ustawodaw- czym, ponieważ najważniejszym jego zadaniem było opracowanie konstytucji, będącej najważniej- szą ustawą w państwie (zobacz: „Konstytucja"). Sejm Ustawodawczy składał się tylko z jednej izby. Ale uchwalona konstytucja ustalała, że prawa w Polsce ustanawiane będą przez sejm - izbę niższą, i senat - izbę wyższą. Odtąd sejmem nazy-
W pierwszych latach parlament miał znaczne prawa. Między innymi powoływał rząd i kontro- lował go. Od 1926 r., kiedy Józef Piłsudski zagar- nął władzę (zobacz: „Rzeczpospolita II"), rola parlamentu malała. W 1935 r. uchwalono nową konstytucję, która pozbawiała sejm możliwości kontrolowania rządu. Zmniejszono też liczbę po- słów z 411 do 208, prezydentowi dano prawo mia- nowania 1/3 senatorów, ograniczono prawa wy- Podczas II wojny światowej (1939-1945) ko- muniści polscy dążyli do utworzenia w konspiracji przedstawicielstwa narodu. W wyniku starań Pol- skiej Partii Robotniczej (PPR), w nocy z 31 grud- stala Krajowa Rada Narodowa (KRN). W skład KRN weszli przedstawiciele postępowych stron- nictw i organizacji konspiracyjnych. Do stycznia 1947 r. spełniała ona rolę sejmu. W rok po wojnie, w glosowaniu ludowym zwanym referendum (30 VI 1946 r->, większość obywateli wypowiedziała się za
zniesieniem senalu i powołaniem jednoizbowego
parlamentu, czyli sejmu. 19 stycznia 1947 r. odby.
ly się wybory powszechne. Ludność wybrała wtedy
Sejm Ustawodawczy, który miał opracować nową
konstytucję, a także kontrolować pracę rządu
i ustalać najważniejsze kierunki polityki państwa.
W dniu 22 lipca 1952 r. uchwalił on Konstytucję
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, która ustana,
wia, żc Sejm jest najwyższą władzą w Polsce.
Uchwala on ustawy, a więc prawa, które obowią.
zują wszystkich: każdego obywatela, wszystkie
instytucje, organizacje i przedsiębiorstwa. Naj-
ważniejsze prawa uchwalane przez Sejm to na-
rodowe plany społeczno-gospodarcze i budżet
(zestawienie dochodów- i wydatków) państwa. Do
uprawnień Sejmu, jako najwyższego organu wła-
dzy, należy powoływanie i odwoływanie rządu
(premiera, wicepremierów i ministrów). Sejm
wysłuchuje też sprawozdań z pracy rządu, za-
twierdza jego program działania (plan tego, co
rząd ma zamiar zrobić, jak pragnie pokierować
polityką kraju) i na bieżąco go kontroluje.
Jedną z ważnych form tej kontroli jest przyslu-
calemu rządowi i poszczególnym ministrom oraz
lenie wyjaśnień w jakiejś sprawie. Każdy organ
państwowy w Polsce ma obowiązek udzielenia
w ciągu 7 dni od jej zgłoszenia.
Sejm powołuje też prezesa Najwyższej Izby Kon-
troli (NIK). NIK sprawuje kontrolę nad działal-
nością instytucji, urzędów i przedsiębiorstw w ca-
łym kraju. Działalność NIK służy Sejmowi. Ra-
dzie Państwa i Radzie Ministrów w wypełnianiu
ich funkcji.
Co 4 lata przeprowadza się w Polsce wybory do
Sejmu. Wybiera się wtedy 460 posłów. Najliczniej
w Sejmie reprezentowani są członkowie Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), a po-
tem kolejno: członkowie Zjednoczonego Stron-
nictwa Ludowego (ZSL) i Stronnictwa Demokra-
tycznego (SD). Wśród posłów jest leż liczna grupa
bezpartyjnych. Członkowie partii i stronnictw po-
litycznych tworzą kluby poselskie, na posiedzc-
spraw omawianych przez Sejm. Część posłów bez-
partyjnych tworzy kilka kół poselskich.
Dwa razy do roku, wiosną i jesionią, odbywają
się sesje sejmowe. Sesja trwa kilka miesięcy. Nie
oznacza to jednak, że w czasie jej trwania po-
słowie bez przerwy obradują na posiedzeniach
plenarnych (zebraniach, w których uczestniczą
wszyscy posłowie). Każde takie posiedzenie musi
być bowiem poprzedzone różnymi pracami przy*
golowawczymi. Aby Sejm mógł dobrze pracować,
wybiera spośród posłów różne swoje organa i ze-
społy. Już na pierwszym posiedzeniu nowy Sejm
„ybiera Prezydium i Radę Państwa. W skład Pre-
zydium Sejmu wchodzą: Marszałek i wicemarszał-
kowie (obecnie mamy 3 wicemarszałków); w skład
Rady Państwa - Przewodniczący, 4 zastępcy Prze-
wodniczącego, Sekretarz i II członków (zobacz:
„Rada Państwa").
Wiadomo, że jeśli chce się jakąś ważną sprawę
omówić na zebraniu z udziałem dużej liczby osób,
,0 dobrze jest przed tym przedyskutować ją
w mniejszych zespołach. Sejm powołuje więc takie
stale zespoły, nazywane komisjami. Zanim Sejm
podejmie jakąś decyzję, np. uchwali ustawę, pro-
jekt jej przesyła do odpowiedniej komisji dla do-
kładnego rozpatrzenia. Czasem temat ustawy
interesuje kilka komisji, wtedy każda z nich od-
dzielnie go rozpatruje. Są jednak i takie sprawy,
które - przed podjęciem przez Sejm decyzji - wy-
magają przedyskutowania przez wszystkie ko-
misje. Należy do nich np. projekt planu społecz-
no-gospodarczego czy budżetu państwa. Komisje
niejednokrotnie wprowadzają do projektu po-
prawki. zgłaszają swoje uwagi i strzeżenia,
a nawet odsyłają projekt do ponownego opraco-
wania. Są też sprawy o takim znaczeniu dla każ-
dego obywatela, że Sejm poddajeje pod publicz-
ną dyskusję, aby każdy mógł wypowiedzieć swok
“w prasie, radiu i telewizji publikowane są wy-
powiedzi z dyskusji w komisjach sejmowych,
a z plenarnych posiedzeń prowadzona bywa nawet
bezpośrednia transmisja. Jest to możltwe dlatego,
że posiedzenia Sejmu są jawne. Każdy może te
przyjść do biura Sejmu i przeczytać dokładny p
tokół (stenogram) z dyskusji. Są jednak spra y.
które ze względu na dobro państwa wym.aga,,za-
chowania tajemnicy. W takich przypa
zydium Sejmu lub co najmniej 30 p«
zgłosić wniosek, żeby całe obrady lub .eh część
cały naród i działają w imieniu wszystki: wy^
ców. Dlatego też maj,
zgody Sejmu posła nie można ąmsjdzA
tować. Równocześnie jednak ogra
borcami, którzy mogą go nawet o
chcąc dobrze spełniać swoje udania mu^utay
mywać kontakty z obywatelami. P«l°
lone dni pełnią więc dyżury w lokalac
Frontu Jedności Narodu (zobacz. " jSćd0
ności Narodu"). Każdy obywatel może przyj*.4
posła i przekazać mu swoją sprawę, zgłosi: P'°J
i propozycje dotyczące spra* "®°""a ze swoimi
kraju. Posłowie odbywają też spotka
wyborcami w zakładach pracy lub w miejsc"
zamieszkania. Na takim spotkaniu po
sprawozdanie ze swojej działalności i z P
W Polsce, podobnie jak w innych krajach socja-
listycznych, olbrzymia większość posłów nie jest w t97ż,
zwolniona ze swych normalnych obowiązków za-
wodowych. Lekarz więc nadal leczy, gonuk P-a
cuje « kopalni, robotnik rolny w PGR. ““W"''
w szkole. Wybór na posła jest więc me tylko
zaszczytem, ale przede wszystkim przyjęciem do-
datkowych. bardzo poważnych obowiązków.
SPOŁECZEŃSTWO W POLSCE
FEUDALNEJ
Bardzo długi okres w dziejach Polski, trwający
niemal od początku istnienia naszego państwa az
do początku XIX w., nazywamy okresem feuda-
lizmu, a Polskę tych czasów Polską feudalną.
Podstawą gospodarki w Polsce feudalne, było rol-
nictwo Największe dochody przynos.1, ziemia.
Dlatego bogactwo, znaczenie i pozycja
„ dawnym społeczeństwie zależały przede wszys -
kim od tego, jakim obszarem ziem,
dni -nidiczni- zwani klas, panów .feudalnych
b,łi bardzo zamożni, gdyżI mM^mne maj,^
ziemskie. Byli to rycerze, szlachta..
niektórzy bogaci """aX“a CNopi
czeństwa stanowiła uboga klasa
362
społeczeństwo w Polsce feudalnej
nic mieli własnej ziemi, choć na niej pracowali
Otrzymywali ją od panów feudalnych W zamian
za oddaną w użytkowanie działkę ziemi chłop
musial panu płacić pieniądze lub pracować na jego
polu albo też oddawać część plonów. Panowie
feudalni byli zwierzchnikami i sędziami chłopów
Dlatego mówimy, że chłopi byli od nich zależni
że byli ich poddanymi. Poddaństwo chłopów
przybierało postać gospodarczą (opłaty za użył-
kowanie ziemi), sądową (prawo pana do sądzenia
chłopów) i osobistą (chłopom nie wolno było
Chłopi byli więc przez panów wyzyskiwani.
Społeczeństwo feudalne dzieliło się na 2 pod-
stawowe, nierówne sobie klasy: panów feudal-
nych i poddanych chłopów. Nierówność i wyzysk
były przyczyną walki pomiędzy tymi klasami.
Chłopi niejednokrotnie buntowali się przeciw
panom i chwytali za broń, a gdy przewaga panów
była zbyt wielka (panowie bowiem rządzili pań-
Nierówność społeczna w okresie fcudalizmu wi-
doczna jest nie tylko wtedy, gdy się porównuje sy-
tuację tych, którzy posiadali ziemię, a nie praco-
wali na niej, i tych którzy nie posiadali ziemi, lecz
uprawiali ją. W Polsce, podobnie jak w całej Euro-
pie, od XIII w. ażdo końca XVIII w. ludność dzie-
liła się na stany: duchowny, rycerski, mieszczań-
wiązki, inaczej był zorganizowany. Inne były zaję-
cia ludzi różnych stanów, życie codzienne, zamoż-
ność, wykształcenie, a nawet stroje. Przynależność
do stanu była dziedziczna (oczywiście poza ducho-
wieństwem), to znaczy, że dzieci należały do tego
samego stanu, co rodzice. Przejście z jednego stanu
do drugiego było trudne.
stan chłopski, stanowił on większość społeczeń-
stwa. Najwięcej przywilejów miały stany duchow-
czański - miały prawo do wolności osobistej, chło-
pi wolni nie byli.
Podstawą podziału całego społeczeństwa na sta-
ny, czyli na grupy ludzi o różnych prawach, była
zasada głosząca, że ludzie nie są sobie równi,
a więc mogą mieć różne uprawnienia i obowiązki.
Dopiero w końcu XVIII w. zasadę tę zniesiono.
Obaliła ją Wielka Rewolucja Francuska 1789 r..
która rzuciła hasło równości ludzi. Po zwycięstwie
rewolucji zasada mówiąca, że wszyscy ludzie rodzą
się równi - stopniowo rozpowszechniła się w Eu-
ropie i podział społeczeństw na stany został zli-
kwidowany. Również w Polsce stało się 10 •
XIX w.
O każdym ze stanów piszemy w oddzielny^
haśle (zobacz: „Stan chłopski", „Stan duchowny'
„Stan mieszczański", „Stan rycerski").
364
spółdzielnie produkcyjne
że wydzielone dla własnych potrzeb działki
Wieś spółdzielcza znacznie różni się od wsi za.
mieszkancj przez rolników gospodarujących w po.
jedynkę. Uderza w niej przede wszystkim widok
znacznej liczby nowych, wygodnych domów. Bu.
dują je za własne pieniądze rolnicy pracujący »
spółdzielni, ale korzystają oni z pożyczek zaci,.
gnięrych w spółdzielni oraz z pomocy wykwalifi.
kowanych robotników budowlanych, których za.
trudnią spółdzielnia W prawie każdej wsi spól-
dzielczej jest okazały budynek, w którym mieszczą
się biura zarządu, klub lub świetlica, siedziba
agronoma, punkt lekarski. Na ogól w pewnej od-
ległości od domów mieszkalnych są obory i chlew-
nie, w których karmienie i pojenie zwierząt jest
zmechanizowane. Wprowadzenie maszyn i urzą-
dzeń mechanicznych do obór i chlewni sprawia, że
np. opiekę nad kilkuset sztukami świń sprawuje
ją się oni tylko chlewnią, są specjalistami w swojej
dziedzinie i osiągają dobre rezultaty w pracy, a co
za tym idzie - niemałe dochody.
Pola spółdzielcze przedstawiają inny wygląd niż
są one oczywiście podzielone miedzami i dzięki
temu maszyny mogą na nich pracować bez prze-
szkód. Spółdzielnia ma własne traktory, snopowią-
kiej pracy. Maszyny (e obsługują wykwalifikowani
Członkowie spółdzielni dzielą między siebie
pracę według specjalności. Jedni pracują w bryga-
dach polowych uprawiających ziemię, pielęgnują-
cych i zbierających rośliny uprawne, inni zatrud-
nieni są przy obsłudze i remontach maszyn, jeszcze
inni w chlewniach i oborach. Pozwala to na znacz-
ne usprawnienie pracy w porównaniu z gospodar-
stwem indywidualnym, gdzie rolnik z konieczności
musi podejmować różne zajęcia i znać się na wszy-
stkim po trochu.
Prace w gospodarstwie spółdzielczym wykony-
wane są pod kierunkiem wysoko kwalifikowanych
specjalistów, takich jak agronomowie czy zoo-
technicy, którzy odpowiadają za fachowe i termi-
nowe wykonanie zadań przed zarządem spół-
ogólnych zebraniach dokonuje się też oceny pracy
zarządu. Jeśli zarząd źle kieruje spółdzielnią, to
spółdzielcy wybierają nowy.
Raz do roku spółdzielcy dokonują podziału do-
chodów. Część dochodów przeznacza się na wspól-
ne potrzeby: na zakup nowych maszyn, budowę
nowych i remonty starych budynków, a także na
opiekę zdrowotną, stypendia dla młodzieży, dzia-
łalność kulturalną itp. Część dzieli się między spól-
spółdzielnie uczniowskie
dzielców. Ten. kto pracował lepiej niż inni - otrzy-
muje więcej, ten. kto pracował górze, - mmc.
Spółdzielcy, podobnie jak -obotnjcy w Państwo-
wych Gospodarstwach Rolnych i fabrykach, ko-
rzystają z urlopów, a po osiągnięau odpowiednie-
go wieku otrzymują renty. W każdym wojen.
Iwie jest co najmniej kilka
dobrze prowadzonych spóldnclm P">duk™nych.
Osiągnięci, tych spółdzielni obserwowane ~
raz większym zainteresowaniem przez folmków
pracujących w pojedynkę. . h w
Pierwsze spółdzielnie P'od^c’,ne bylo^ich
Polsce w latach 1946-1947. W
ponad 9000. Ponieważ jednak me wzy*
gospodarowały, więc wiele z mc „
W 1975 r. było w naszym kraju pon.
dzielni
niki. W 1975 r. z I hektara i„.
rano ponad 29 kwintali zboża. pod™ &
dywidualnych gospodarstwach - o
SPÓI.DZIEI.NIE UCZNIOWSKIE
Spółdzielczość uczniowska ma w Polsce boga
tradycje. Pierwsząspółdzielnię uczmo,I.
I. nauczycielka Jadwiga J ^czyc*
najstarszej z istniejących do dzi
w Pszczelinie pod Warszawą. Od tego czas *
ly powstawać różne spółdzielń* uczniowi
podstawowych i średnich. Prowadzą
działalność. N.J.W spóldzrelm prowadź, w
„kotach lub internatach sklepiki, zaopatrujące
w zeszyty, ołówki itp Niek^dy można
kupić w nich także bulki i mleko Bardzo rozpo-
. ..... .-ńiańelnie oszczędnościowe, w
których młodzież gromad .--o- .
spółdzielni uczniowskich zajmuje s>ę
tików lub uprawą roślin owocowych . warzyw-
nych zbieraniem makulatury albo wykonywaniem
ó n ch usług, np. prac porządkowych, drobnych
napraw. Jeszcze inne spółdzielnie :ujmują « wy-
twarzaniem drobnych przedmiotów codziennego
użytku i pamiątek, które sprzedają za pośrednic-
twem swoich sklepików lub dużych sklepy*
dzielczych Jest to rak zwana drobna
tyczne poznawanie pracy
d,latania. Dochody uzyskiwane przez spm —
-z—
wie 6 milionów złotych zysku. D«y.
Spółdzielnią kieruje wybierany W
duj. on o wszystkich ważnych sprawach
366
stacje sanitarno-epidemiologiczne
wien czas zapoznaje ogól członków ze swoja praca,
decyzjami, jakie podjął. i wysłuchuje ich opinii.
Zasięga też rady lub prosi o zgodę na jakąś dzia-
Spóldzielni uczniowskich powstaje coraz więcej.
Podejmują one ciekawe prace, które ich członkom
przynoszą korzyść i zadowolenie.
giczne. a ich kierownicy są jednocześnie pań.
stwowymi inspektorami sanitarnymi. W mniej,
szych miejscowościach, tam gdzie stacji nie ma,
specjalnie wyznaczeni lekarze z przychodni odpo'
władają za stan sanitarny ich odcinka.
leży zapobieganie chorobom zakaźnym i zatru-
ciom, kontrola przestrzegania zasad higieny we
STACJESANITARNO-EP1DEMIOLOG1CZNE
Któż z nas nie słyszał o pojawiających się od
roby zakaźne, zwane epidemiami. Kiedy takie epi-
i jest w stan ostrego pogotowia.
Np. w 1971 r. życie całego kraju zostało poważnie
zakłócone przez epidemię grypy. Zachorowało
wtedy 6 milionów osób. To bardzo dużo, niemal
co szósty mieszkaniec naszego kraju. Ostatnie wy-
niki badań naukowych pozwalają mieć nadzieję,
teczna. Taką bronią nie dysponowali nasi przod-
kowie. Epidemie groźnych chorób zakaźnych po-
ludnych miast, a nawet całych krajów. Wiadomo
np.. że w XIV w. od epidemii „czarnej śmierci".
W każdej większej miejscowości, w każdym
więc inspektorzy sanitarni mają w każdej porze
wolny wstęp do zakładów pracy Badają warunki,
w jakich odbywa się produkcja. Często odwiedzają
sklepy, by kontrolować, czy żywność i inne pro-
dukty przechowywane są w należytych warunkach,
wizytują restauracje i bary. To dzięki ich pracy
ostatnio rzadziej się słyszy o zatruciach np. zaka-
żonymi lodami, o śmiertelnych wypadkach wywo-
łanych wskutek spożycia mięsa z niepewnych, nie
kontrolowanych źródeł.
W stacji sanitarno-epidemiologicznej pracow-
nicy badają za pomocą aparatury laboratoryjnej
próbki wody pitnej, określają stopień zanicczysz-
chennc, kosmetyki. Wszystko to musi być wolne
Smutne wypadki w innych krajach wykazały bo-
wiem. że niebezpieczeństwo, czasem śmiertelne,
czaić się może w niewinnej na pozór zasypce dla
niemowląt, w środkach, które powinny leczyć, w
zwykłej farbie.
nych czuwa Państwowa Inspekcja Sanitarna. Ob-
serwuje ona uważnie przebieg chorób zakaźnych,
nie pozwolić na rozszerzenie się ogniska choroby.
W razie epidemii może podjąć nadzwyczajne środ-
czenie ruchów (czyli przemieszczania się) ludności,
odkażanie pomieszczeń, odwołanie wszelkich ma-
sowych imprez itp.
Służba sanitarna przeprowadza również szcze-
pienia ochronne (zobacz: „Ochrona zdrowia )
Szczepionka - to osłabione lub zabite zarazki
choroby zakaźnej. W zetknięciu z nimi organizm
nie poddaje się. a wręcz przeciwnie, mobilizuje s»*
siły obronne. Jeśli później do organizmu wtargną
zabójcze zarazki, nie jest on już bezbronny. «>'
zwolone poprzednio tak zwane przeciwciała P°'
trafią uporać się z wrogiem. Dzięki szczepieni01"
wicie groźnych chorób, które niedawno jeszcze
szerzyły się epidemicznie, teraz występuje rzadk0'
Dziś już rodzice nic trwożą się o straszliwy pa,a 1
dziecięcy - Chorobę Heinego Mcdina. która P0"
wodowała niegdyś kalectwo wielu dzieci. (
dwukrotnie zmniejszyła się w ciągu ostatnich 4
liczba chorych na gruźlicę, o wiele rzadziej
pujc szkarlatyna (płonica), dyfteryt (błonica)'
368
stan chłopski
stan chłopski
Rolnicy pracowali na ziemiach polskich jeszcze
przed utworzeniem państwa polskiego. Ale wy-
odrębnienie się stanu chłopskiego w Polsce (zo-
bacz: „Społeczeństwo w Polsce feudalne)") przy-
pada na XIII i XIV w., gdyż w tych stuleciach wsie
otrzymały specjalne dokumenty, zwane przywile-
jami lokacyjnymi, w których określone zostały
prawa i obowiązki chłopów oraz zasady organiza-
Każda wieś dzieliła się na gospodarstwa, a w
każdym gospodarstwie pracowała jedna rodzina
chłopska. Ziemia, na której pracowali chłopi, była
własnością pana, który pobierał opłaty za jej użyt-
kowanie. Wysokość opłat zależała od wielkości
działki Działki zaś były różne. Najczęściej przy-
dział ziemi dla bogatego chłopa wynosił I łan.
czyli około 16 hektarów. Były też gospodarstwa
póllanowe i mniejsze. Tak więc i wśród chłopów
panowała nierówność.
Dziś 16 hektarów to spore gospodarstwo rolne
Ale kilkaset lat temu przynosiło ono znacznie
mniejsze plony niż obecnie Wydajność rolnictwa
była wtedy niewielka, gdyż ziemię uprawiano pry-
mitywnie. nie nawożono jej Aby nie wyjałowiała,
każdego roku 1/3 pól pozostawiano ugorem Po-
zostałe 2/3 obsiewano zbożem ozimym i jarym.
Taką metodę zwiemy trójpolówką.
W większych wsiach budowano młyny. Młyna-
rze należeli do najzamożniejszych chłopów Często
prawo do budowy młyna miał sołtys, który stal na
czele wsi. Wsie miały swoje samorządy, a sołtysi
by li ich reprezentantami. Zbierali oni opłaty r da-
niny na rzecz pana feudalnego. Sprawiedliwość
wymierzała lawa złożona z mieszkańców wsi. Ławie
przewodniczył sołtys. Od jej wyroków można było
się odwoływać do pana feudalnego Poza prawem
do własnego samorządu i lawy (sądu! chłop, me
mieli innych praw politycznych. Nie mogli om fet-
„ić żadnych urzędów i me miel, wpływu na rządze-
nie państwem.
Od XVI W wieś utraciła wiele ze swych nielicz-
nych uprawnień, gdyż szlachta wykupywał, urząd
sołtysa Pan feudalny, który wykupił urząd sołtysa,
stawał się bezpośrednim z»>erzchmk>em chłopa
i iego sędzią. Zabroniono też chłopom opuszczać
wieś. W ten sposób poddaństwo chłopów i zależ-
wUdn^i młynami i karczmami, z których czerpali
duże dochody. W następnych stulectach (XVII
i XVIII w.) pogorszyła się ponadto sytuacja ma-
terialna chłopstwa z powodu zwiększenia paduczr
zny (zobacz: „Folwark szlachecki ) Wywolywato
to opór - najczęściej .1. P-cę dl. panów . zbie-
gostwo, a niekiedy wystąpienia zbrojne.
Stan chłopski prawie całkowicie pokrywał W
z klasą chłopów poddanych. Była (o najbardzwj
w którejsiosc
Ksiądz (XV w.ł
Biskup (XIII-XIV w.)
Duchowni pojawili się w Polsce wraz z przyję-
ciem chrztu przez Mieszka 1 w 966 r. Przybyli oni
z innych chrześcijańskich krajów. Rychło duchow-
nymi zostali Polacy. Księża i zakonnicy stanowili
odrębną grupę ludności. Stan ten (zobacz: „Spo-
łeczeństwo w Polsce feudalnej") uformował się
ostatecznie pod koniec XII w. i na początku XIII w.
W 1180 r. książę Kazimierz Sprawiedliwy nadał
duchowieństwu ważny przywilej, potwierdzony
książąt polskich. Kościół katolicki w Polsce uzyskał
wtedy dużą samodzielność, uniezależnił się od wła-
dzy książęcej. Otrzymał uprawnienia do własnego
sądownictwa, prawo do sądzenia poddanych w
kościelnych majątkach ziemskich, a także prawo
do wyłącznego pobierania od nich danin.
Zakonnik (XIV w.l
Diakon 1X11 w.)
Kardynał (XVI w.l
Od czasu otrzymania tych przywilejów du-
chowni stanowili wyodrębniony prawem stan. Na
czele polskiego kościoła stał arcybiskup gnieź-
nieński, podlegały mu biskupstwa, a biskupstwom
parafie. Wszystkie ważne sprawy kościelne zała-
twiano na zjazdach duchowieństwa zwanych sy-
Część duchowieństwa należała do zakonów.
Każdy zakon miał wiele klasztorów, w których
żyli i pracowali zakonnicy. Na czele klasztoru sta
Biskupstwa i klasztory były bardzo zamożne-
Królowie i książęta nadawali im ziemie i P0",
nych. Także parafie miały duże majątki. Kość'
był bogaty, a duchowni byli ludźmi zamożny '
W zamian za nadane majątki popierali oni wła
królów i panów, głosili, że państwo stworzone
stało przez Boga i nie godzi się naruszać jego
370
stan mieszczański
rządku. W ten sposób utrzymywali oni ludność w
posłuszeństwie wobec władz.
Zadaniem duchowieństwa było pełnienie obo-
wiązków religijnych: odprawianie nabożeństw,
udzielanie sakramentów. Przez wiele stuleci du-
Księża i zakonnicy umieli czytać i pisać, zajmowali
się przepisywaniem ksiąg, najwybitniejsi byli kro-
nikarzami. Wielu duchownych pełniło obowiązki
nauczycielskie, gdyż szkoły aż do XVIII w. znajdo-
Wśród duchownych nie było jednak całkowitej
równości praw i zamożności. Ci duchowni, którzy
wywodzili się z rycerstwa, zostawali biskupami
i Opatami, żyli w przepychu, a ich uprawnienia
i znaczenie polityczne były bardzo duże. Część zaś
duchownych, szczególnie w wiejskich parafiach,
wywodziła się ze stanów mieszczańskiego i chłop-
w niektórych zakonach żyli w ubóstwie. Jednakże
kościół, jako organizacja całego stanu duchowne-
go, był bardzo, bogaty i wpływowy. Wpływów
swych używał do umacniania panujących stosun-
ków feudalnych.
STAN MIESZCZAŃSKI
W XIII i XIV w. królowie udzielali miastom pol-
skim specjalnych praw i przywilejów. W tym celu
wystawiali dokumenty zwane lokacyjnymi. Na
mocy tych praw wyodrębni! się w Polsce stan mie-
szczański (zobacz: ..Społeczeństwo w Polsce feu-
dalnej"). „
Miasto otrzymywało w chwili lokacji własną,
odrębną organizację. Granicę działania prawa
miejskiego wyznaczały mury, które pełniły równo-
cześnie funkcje obronne. Ośrodkiem życia miej-
skiego był rynek, biegły od niego ulice, podążające
ku bramom w murach. Teren miasta dzielono na
działki budowlane, czyli parcele. Każdy właściciel
parceli i domu płacił do skarbu miasta podatek.
Także rzemieślnicy i kupcy płacili podatek za dzia-
łalność swych kramów i warsztatów. Część docho-
dów miasto zatrzymywało na własne cele, a część
przekazywało władcy lub panu feudalnemu, który
miasto lokował. .
Miastem rządziło rada i lawa (sąd). Rajców
i ławników wybierano spośród najbogatszych
i znanych mieszczan. Przewodniczył im burmistrz.
Władze te miały siedzibę w ratuszu, który stal
zazwyczaj pośrodku rynku.
Przywileje dawały mieszczanom wolność oso-
bistą. Mogli oni podróżować, zmieniać mtejsce za-
mieszkania i nie byli osobiście zależnt od pana feu-
dalnego. Warunki życia w miastach były wpraw-
dzie deżkie gdyż panował tu brud, ścisk, ludność
trapiły nrazy. nie mie,ich,Op'-
miast, szukając tu swobody i pracy.
Mieszczanie zajmowali się przede wszystkim
handlem i rzemiosłem. Rzemieślnicy przeważnie
zorganizowani byli w cechy, a kupcy niekiedy w
gildie. Były to stowarzyszenia ludzi jednego zawo-
du które prowadziły naukę młodzieży, podział
dochodów, toczyło się w nich także życie Iowa-
rzyskie. Nauka rzemiosła odbywała się w toku
pracy w warsztacie mistrza. Uczniowie po pew-
nym okresie pracy mogli starać się o uprawnieni,
czeladnicze, czeladnicy zaś mogli ubiegać się o y
'"‘byli banU-j ""
cy gdyż wymagał tego ich zawód. Wielu z nich
Q’.B. 1 prowadzić rachunki, znało
stan rycerski (szlachecki)
Biedak miejski (XVII w.l
z licznych podróży świat i języki obce. Byli oni za-
możni, niektórzy kupowali majątki zięmskie i sta-
wali się panami feudalnymi. Stanowili uprzywile-
jowaną grupę ludności miejskiej. Także rzemieślni-
cy, szczególnie mistrzowie cechowi, byli ludźmi
zamożnymi. Oprócz nich miasto zamieszkiwały
liczne rzesze biedoty: czeladników, uczniów, tra-
garzy, ludzi pracujących tylko dorywczo, gnież-
dżących się w zaułkach i budach ubogich dzielnic
położonych przy murach miejskich. Liczną grupą
mieszkańców w dawnych miastach byli ludzie nie-
mużnę. Niektórzy zajmowali się rozbojem: w tłu-
mie miejskim łatwiej było się ukryć i umknąć z łu-
pem. Wszystkich tych ludzi bez pracy nazywano
niejednokrotnie, nic chcąc pogodzić się zc swą nę-
dzą. Bunty takie nazywamy tumultami.
byli wielu praw, zarezerwowanych tylko-dla du-
chowieństwa i szlachty. Mieli oni wprawdzie moż-
ność zarządzania swym cechem czy gildią i całym
miastem, ale nie mieli prawa do udziału w rządze-
niu krajem, nie mogli pełnić urzędów państwo-
wych. a w pewnych okresach (XVl-XVIII w.) po-
zbawieni byli nawet prawa do kupowania mająt-
ków ziemskich. W końcu XVIII w. mieszczanie
uzyskali niektóre z tych uprawnień.
STAN RYCERSKI (SZLACHECKI)
Stan rycerski (zobacz: „Społeczeństwo w Pol-
sce feudalnej") ukształtował się w Polsce w XIII *•
Wywodził się on spośród ludzi z otoczenia księciu-
zajmujących się walką i biorących udział w wor
372
373
Zygmunta III Wazy.
Warszawa powstała według opinii uczonych
przełomie XIII i XIV w. Wkrótce leż przeniósł,*
tam z Rokitna kasztelan wraz z dworem oraz kan'
celarią i Warszawa stała się stolicą ziemi warszaw’
skiej. a niedługo potem siedzibą książąt m1I0.
wieckich. Obrana została też na miejsce sądu
przed którym w 1339 r. rozpatrywano skargę króla
Kazimierza Wielkiego na Krzyżaków o zabór
ziem: chełmińskiej i dobrzyńskiej. Z tego czasu
stanął zamek królewski.
leslwa Polskiego, lecz z biegiem czasu poszczegól-
zwane tumultem pospólstwa (pospólstwo - średnio
one przeciw skupionym w bractwie kupieckim bo-
Miejskiej podporządkowali interesom kilkudziesię-
wy i samego miasta.
Dzięki tumultowi znacznie usprawniła się dzia-
łalność władz miejskich i dopuszczono do udziału
w zarządzaniu miastem przedstawicieli gminu,
czyli biedniejszej ludności. Wkrótce po tumulcie
umarł ostatni książę mazowiecki Janusz, “ I526 '
zaś ziemia warszawska wraz z Warszawą włączo-
ne zostały do Polski.
Już w kilkadziesiąt lat potem, na Sejmie w Lu-
blinie w 1569 r. zapadła decyzja, że odtąd stały"1
miejscem obrad sejmów walnych koronnych bę-
dzie właśnie Warszawa. Ponieważ po Sejmie w Lu-
blinie król Zygmunt August zjechał na zamek "
Warszawie, można przyjąć, że choć oficjalnie mis
Stern, gdzie rezydował (mieszkał) król, był na »
Kraków, Warszawa właśnie w tym roku zaczt
pełnić swoje funkcje stołeczne. W tym też cz«
Warszawa poszczycić się mogła pierwszym sta y
mostem przez Wisłę, Budowa mostu zapocza"^
wana przez Zygmunta Augusta ukończona zosta
w 5 lat później, w 1573 r„ już po śmierci ki"
stolica
soimi posesjami, korzystali nato-
w życiu kraju przypadła, i nic bardzo była na lo
przygotowana. Co prawda Zygmunt III Waza,
Władysław IV i inni królowie nadawali miastu
liczne przywileje, lecz korzyści z nich czerpała ma-
ła grupa najbogatszych obywateli, natomiast cię-
żary zwięzane ze świadczeniami na rzecz dworu
i magnalerii odczuwało cale miasto. Np. obowią-
zek dostarczania kwater szlachcie przybywającej
na sejmy spadał na wszystkich posiadających po-
sesje mieszczan. Także w czasie najazdu szwedzkie-
go (1655 r.) czy w czasie Wojny Północnej (1700-
1721) Warszawa - faktyczna stolica - była łako-
mym kęskiem wydzieranym sobie i przechodzącym
z rąk do rąk. a największe straty ponosili jej nuesz-
W ten sposób w Warszawie żyły obok siebie 2
nia kościuszkowskiego (1794 r.) główna rola w
Miasto, co prawda, po przeniesieniu się tu dwo-
ru królewskiego rozbudowywało się. Magnaci za-
częli stawiać dla siebie pałace. Była to rozbudowa
chaotyczna, bez planu, zdarzało się, że stawiano
pałac po prostu w poprzek ulicy, jeśli tak się
magnatowi podobało. Właściciele tych pałaców
na pokolenie, ro raz ------------------- - -
miasto było bronione zajadle jako ośrodek władzy
stolica
To rozbudzone wśród ludu Warszawy poczucie
narodowe oraz dążenie do niepodległości było
przyczyną wielu patriotycznych spisków w XIX w.
poprzedzających powstanie listopadowe (1830-
1831) i powstanie styczniowe (1863-1864). War-
szawa w tym okresie była głównym ośrodkiem
walki o niepodległość całego kraju, a mimo cio-
sów, jakie na nią spadały, nieustannie się rozrasta-
ła. Gdy w 1807 r. miasto liczyło 68 400 mieszkań-
ców, to w 1828 r. już było ich 139 700, a w 1860 r. -
W końcu drugiej połowy XIX w. stała się War-
szawa także ośrodkiem walki o sprawiedliwość
społeczną, którą prowadzili robotnicy kierowani
lestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) oraz Polską
Partię Socjalistyczną (PPS). Czołowymi przywód-
cami robotników byli między innymi Feliks Dzier-
żyński, Julian Marchlewski, Adolf Warski, Marcin
Kasprzak i Róża Luksemburg.
1828 r. zajmowała 21,5 km1, to w 1913 r. powierz-
chnia jej wynosiła 32.7 km1, ludność natomiast w
tym okresie wzrosła ponad sześciokrotnie i liczyła
884 500.
Przeszło milion ludności miała Warszawa w
1924 r„ w 6 lat po odzyskaniu niepodległości. W
tym czasie powiększył się równiej znacznie jej ob-
szar. który wynosił ponad 134 km’.
W okresie międzywojennym (1918-1939) miasto
i burzliwych manifestacji robotniczych. Podczas
napaści hitlerowskiej w 1939 r. do historii przeszła
bohaterska obrona stolicy i wspaniała posuwa jej
mieszkańców kierowanych przez Stefana Starzyń-
skiego, który za swą działalność zapłacił śmiercią
z rąk hitlerowców.
W czasie prawie 5 lat trwającej okupacji War-
szawa była ośrodkiem oporu przeciw najeźdźcy
i miejscem, gdzie przebywały kierownictwa prawie
wszystkich podziemnych organizacji i ugrupowań.
W 1943 r. w czasie likwidacji przez Niemców stwo-
rzonego w dzielnicy żydowskiej getu. wybuchło
powsunie Żydowskiej Organizacji Bojowej, które
zostało stłumione. Hitlerowcy wymordowali po-
wstańców. a getto doszczętnie zniszczyli. W stoli-
cy w czasie okupacji przeprowadzono bardzo dużo
akcji zbrojnych i zamachów na okupanU. I sierp-
nia 1944 r. wybuchło powsunie warszawskie, w
wyniku którego prawie cała lewobrzeżna Warsza-
wa legia w gruzach. Zginęło ponad 200 tysięcy jej
mieszkańców. Po 63 dniach nierównej walki z sil-
niejszym wrogiem Warszawa skapitulowała, po-
zosuli przy życiu mieszkańcy zosuli wywiezieni
przez okupanU. Żadna stolica w dziejach nowo-
żytnych nie była uk doszczętnie zniszczona jak
Warszawa.
Warszawa zosuła wyzwolona w dniu 17 stycznia
1945 r. przez Wojsko Polskie i Armię Radziecką.
Niemal natychmiast po wyzwoleniu ci mieszkańcy
stolicy, którzy przeżyli, powrócili na ruiny swoich
domów, a pierwszy prowizoryczny spis dokonany
376
straże pożarne
rozwinięty jest przemysł elektrotechniczny i elek-
troniczny, a także chemiczny (zw łaszcza farmaceu-
tyczny), spożywczy, poligraficzny, odzieżowy.
saganów), katastrof budowlanych i komunikacyj-
zabytki. Od 1971 r. postępuje odbudowa Zamku
mym czasie oddano do użytku 2 nowoczesne szlaki
platnie, Natomiast Ochotnicze Straże Pożarne
(OSP) są organizacjami społecznymi. Ich człon-
kowie wykonują swoje obowiązki dobrowolnie
wic Dworca Centralnego. W przyszłości projektuje
uch, osiedlach, wsiach, Państwowych Gospodar-
stwach Rolnych i małych zakładach pracy.
szawskie. W skład nowo utworzonego wojewódz-
STRAŻE POŻARNE
Każdy pożar, duży czy mały, przynosi państwu
i obywatelom straty. Większości pożarów można
by uniknąć, gdyby ludzie byli bardziej ostrożni.
Najczęstszymi przyczynami pożarów zawinionych
przez ludzi są: palenie papierosów i rozniecanie
ognia w pobliżu matenatow łatwopalnych i wybu-
chowych oraz nieostrożne obchodzenie się z nimb
suszenie i przechowywanie tych materiałów
w pobliżu źródeł ognia, niewłaściwy sun lub nie-
prawidłowa obsługa insulacji gazowych, elek-
trycznych, ogrzewczych, brak zabezpieczenie
przed iskrzeniem itp. Często sprawcami pożarów
378
straże pożarne
tc są strażnice, odbywają się pokazy sprawności
i inne imprezy, szczególnie zasłużeni strażacy o-
trzymują odznaczenia, nagrody i wyróżnienia.
Straże pożarne mają ogromne zasługi w ratowa-
niu życia i mienia ludzkiego oraz majątku narodo-
wego. Toteż cieszą się uznaniem społeczeństwa.
Ochrona przeciwpożarowa w Polsce istniała już
około 600 lat temu. Krakowska rada miejska
wprowadziła wtedy przepisy przeciwpożarowe,
zwane porządkami ogniowymi. Z czasem przepisy
takie wprowadzono w całym kraju. Straże pożar-
ne, ochotnicze i zawodowe, powstały znacznie
później, bo dopiero w XIX w.
STRONNICTWO DEMOKRATYCZNE
Stronnictwo Demokratyczne (SD) jest jedną
z trzech partii politycznych w naszym kraju. Sku-
pia swych członków ze środowisk inteligencji,
rzemiosła i innych grup wykonujących zawody
usługowe - na zasadzie czynnego udziału w budo-
Działa głównie na terenie miast.
SD uznaje kierowniczą rolę Polskiej Zjednoczo-
gram i organizuje swoich członków do udziału
w budowie socjalizmu - ustroju sprawiedliwo-
ści społecznej (zobacz: „Polska Zjednoczona
Partia Robotnicza"). SD wspólnie z PZPR i 2je.
dnoczonym Stronnictwem Ludowym (ZSL-z0.
bacz: „Zjednoczone Stronnictwo Ludowe") działa
we Froncie Jedności Narodu (FJN). Przedstawi,
ciele tej partii są posłami na Sejm PRL, członkami
Rady Państwa i Rady Ministrów, radnymi w ra-
dach narodowych.
SD działając w sferze usług, oświacie, nauce,
kulturze i ochronie zdrowia spełnia odpowiedział-
ne zadania w życiu społeczno-gospodarczym na-
szego kraju.
SD powstało w 1939 r. Jego twórcami byli po-
stępowi demokratyczni działacze inteligenccy,
pospolita II"). W okresie okupacji Stronnictwo
Demokratyczne działało w konspiracji. Po wyzwo-
leniu kraju Stronnictwo poparło program prze-
mian społecznych zawarty w Manifeście Polskiego
Komitetu Wyzwolenia Narodowego i odtąd
aktywnie uczestniczy w rozwoju i umacnianiu
Polski Ludowej.
W 1975 r. SD liczyło ponad 90 tysięcy członków.
Członkowie SD tworzą kola, które podlegają
miejskim i wojewódzkim komitetom. Najwyższą
władzą jest zwoływany co 5 lat Kongres. Kongres
określa zadania Stronnictwa i wybiera Centralny
Komitet SD (CK SD), który przy pomocy Prezy-
dium i Sekretariatu kieruje działalnością Stron-
nictwa między kongresami. W lutym 1976 r.
obradował w Warszawie XI Kongres SD. Prze-
wodniczącym CK SD jest Tadeusz Witold Mlyń-
SD posiada swoje organy prasowe - „Tygodnik
Demokratyczny", „Kurier Polski" i „Ilustrowa-
ny Kurier Polski".
STYPENDIA
Stypendium jest to stała kwota pieniędzy otrzy-
mywana regularnie co miesiąc przez niektórych
uczniów i studentów, nazywanych stypendystami.
Stypendium może otrzymać uczeń lub student
znajdujący się w trudnej sytuacji materialnej,
spowodowanej np. brakiem jednego lub obojga
rodziców czy niskimi zarobkami matki i °jca‘
Stypendysta musi jednak osiągać dobre wyniki
w nauce. Wypłata stypendium może mu być
wstrzymana nawet w ciągu roku szkolnego, jeśli
otrzyma za semestr oceny niedostateczne.
Są 2 rodzaje stypendiów uczniowskich: inter-
nackie-dla uczniów mieszkających w internacie
(zobacz: „Internaty"), oraz nieintemackie - <łl’
uczniów mieszkających w domu rodzinnym. Sty-
pendium intemackie przeznaczone jest na opłace-
nie kosztów utrzymania stypendysty w internacie
(mieszkanie, wyżywienie), natomiast stypendium
nieinternackim stypendysta rozporządza sam-
380
Ze względu na ilość otrzymywanych przez sty.
pendyslę pieniędzy wyróżniamy stypendia cal-
Stypendium internackic może pokryć z niego np.
koszty mieszkania w internacie, natomiast koszty
wyżywienia opłacają rodzice. Stypendium całko-
wite przeznaczone jest na opłacenie i mieszkania.
W roku szkolnym 1975/1976 stypendia pobie-
rało ponad pól miliona uczniów i studentów.
Państwo nasze przeznacza na stypendia coraz wię-
cej pieniędzy. W szkołach podstawowych stypen-
dia należą do rzadkości. Znacznie częściej od
uczniów szkól podstawowych stypendia otrzymują
uczniowie szkól średnich i niepełnych średnich,
pendia studenckie są wyższe od stypendiów przy-
znawanych uczniom. Oprócz stypendiów studenci
otrzymują nagrody pieniężne za dobre wyniki
Istnieją również inne formy pomocy pieniężnej
dla uczniów. Młodzież dojeżdżająca do szkoły
z odległych miejscowości może otrzymać specjalne
stypendium na zakup biletów kolejowych lub auto-
nej np. podczas ciężkiej choroby minki lub ojca,
pieniędzy, tak zwany zasiłek. Co pewien czas
sytuacji materialnej.
specjalne komisje, w skład których wchodzą także
przedstawiciele młodzieży.
spotykamy także zastygłe przed wiekami lawy,
górotwórczych. Dużo jest tu różnych skał osado-
wych: rozmaitych piaskowców, wapieni i innych.
wpływem wysokiej temperatury uległy wielkiej
marmurami. Ta wielka różnorodność skal, z kló-
tych gór. Są tam i płaskowyże, i strome pasma
górskie, także głęboko wcięte doliny i płaskie.
SUDETY
od Bramy Morawskiej do Nysy Łużyckiej. W gó-
rach tych występuje ogromna rozmaitość skal
magmowych (powstałych wskutek krystalizacji lub
zakrzepnięcia magmy - gorącej, ciekłej masy znaj-
dującej się w głębi skorupy ziemskiej), osadowych,
a także takich, które nazywamy przeobrażonymi.
geologiczna Polski"). Wśród skal magmowych
na pierwsze miejsce wysuwają się granity. Są one
w Sudetach bardzo różnorodne - gruboziarniste,
rych miejscach występują gnejsy, które należą do
skal przeobrażonych. Wyglądają jak zgniecio-
ne granity. Wskutek wielkiego, długotrwałego
ciśnienia minerały, z których składają się także
rzyly się skały twardsze od granitów. W Sudetach
381
382
Sudety
Sudetów Zachodnich.
naszej granicy
do 1425 m n.p.m.
żonę na wysokoici 350-450 m n.p.tn.. stanowi
jedyny w Sudetach obszar o doić żyznych glebach.
Kłodzko jest pięknie położone, ma ciekawe za-
sięcy ludzi (1975). Rozwinął się tu przemysł.
jej obrzeieniu, występują cenne
383
szkodniki i biologiczne metody walki z nimi
przejścia Karpat do terenów nizinnych, Sudetyod
razu graniczą z nizinami. Od pólnoco-wsc
opadają stromym progiem, pociętym licznymi,
krótkimi, lecz głębokimi wąwozami. Próg ten.
o wysokości względnej dochodzącej do 600 me-
trów, tworzy wyraźną granicę między Sudetami
a Przedgórzem Sudeckim. Charakterystyczną ce-
chą Przedgórza jest wyrównana, lekko falista po-
wierzchnia występująca na poziomie około 200-
300 m n.p.m., ponad którą wznoszą się strome,
odosobnione wzgórza. Najwyższym wzniesieniem
Przedgórza jest Ślęża (Sobótka), mająca 718 m
n.p.m. Ma kształt rozległego stożka, jest zalesiona.
rody. Sobótka jest
szkodników lasów i sadów
SZKODNIKI 1 BIOLOGICZNE METODY
WALKI Z NIMI
rolę. Wszystkie gatunki w spólżyjące ze sobą w da-
stralii jedyny w swoim rodzaju pomnik, pomnik
motyla. Pomniki ku czci sławnych ludzi, wielkich
odkryć, zwycięstw - nie dziwią nikogo. Ale pomnik
stępującymi wydarzeniami. Głównym zajęciem
australijskich farmerów jest chów owiec. Aby
sokich, mięsistych łodygach i gęstych, ostrych
wieka przyroda, sama reguluje stosunki ilościowe
pomiędzy różnymi gatunkami roślin i zwierząt.
rozmnożonych roślinożerców wyginęłaby wskutek
bywałą szybkością, że zarastała nieprzebytym
Rozmnażała się szybciej, niż człowiek zdołał ją
opuncji sprowadzili maleńkiego motylka, którego
która byłaby zdolna wyżywić się zubożałymi
przejściowo zasobami roślinnymi, a nie wystar-
czałaby dla wyżywienia licznych drapieżników-
Drapieżniki częściowo wyginęłyby, częściowo zaś
rozproszyłyby się pod wpływem głodu. Przejścio-
wo zakłócone stosunki ilościowe wróciłyby d®
normy i życie znowu ułożyłoby się na zasadzie
W środowiskach, w których gospodaruje czlo-
w opuncji chodniki, do których przenikają bak-
terie powodujące szybki rozkład tkanek rośliny -
dokonały tego, czego nie mogli dokonać ludzie.
Australii przestała zagrażać klęska „opuncjowego
potopu".
kiwania dużej ilości ziarna, mięsa itp. Wszy***
gatunki, które człowiekowi przeszkadzają w osiłT
niki często powodują klęski w gospodarce cz ®-
wieka. Wyliczono, że plony niszczone w cią<^
roku na Ziemi przez szkodniki, mogłyby wyżY*
ludność Indii. W naszych czasach poważne szk
384
szkodniki i biologiczne metody walki z nimi
Najbardziej rozpowszechnione jest zwalczanie
szkodników metodą chemiczną, polegającą na
stosowaniu Środków trojących. Trucizna jest jed-
nak groźna nie tylko dla szkodników. Godzi ona
także w zwierzem pożyteczne dla człowieka,
zwłaszcza w te. które odżywiają Sie roSlinożer-
mu których niszczony byłby tylko szkód-
e. Maleńki
motyl - sprzymierzeniec człowieka - niszczy tylko
to<iKj szkody *
Dzięki kroszynkowi uratowano w Polsce wiel
hektarów lasów zagrożonych przez szkodniki.
Wykorzystywanie naturalnych wrogów szkoi
. . ____ hioloeicznci lu
walki biologicznej.
óżnych krajach, także
nie mniejsze zwycięstw
Wielbłądka -
sposób podobny do preparatów chemicznych,
uprawy, często przy użyciu samolotów lub hcli-
niki są tępione. Tępiony jest np. lis. Zdawałoby
się, że słusznie, gdyż zjada on drób i drobną zwie-
rzynę łowną. A jednak lis spełnia również poży-
SZKOLNE KOLA ZAINTERESOWAŃ
żaniu myszy, niszczących plony. Jak wynika z tego
przykładu, „szkodnik" bywa także pożyteczny.
owiec. W umiarkowanych ilościach byłaby poży-
względnie szkodliwe, pełnią w przyrodzie niezwykle
istotną rolę. Mianowicie ofiarami ich rzadko padają
w umiarkowanej liczbie odgrywają więc rolę sani-
tariuszy oczyszczających teren ze zwierząt, które
mogą być nosicielami chorób. Przykłady te świad-
rząt i jak nierozważne jest prześladowanie i bcz-
tów, którzy często - w dobrze pracującym kole -
należność do kola zainteresowań jest dobrowolna,
jedynym warunkiem uczestniczenia w zajęciach
jest chęć rozszerzenia swojej wiedzy w określonej
dziedzinie.
Najczęściej organizuje się w szkołach kola:
polonistyczne, matematyczne, chemiczne, fizyczne,
biologiczne, historyczne, geograficzne, plastyczne,
muzyczne, sportowe, techniczne i inne. Uczestni-
czenie w pracach kola zainteresowań pomaga
w zdobywaniu wiedzy, a także w osiąganiu le-
pszych wyników w nauce. Często zdarza się,
czlonkowrc tych kól zwyciężają w olimpiadach
' konkursach przedmiotowych (zobacz: „Olim-
386
piady i konkursy przedmiotowe"). Kola ułatwiają
leż poznanie kolegów z innych klas i nawiązanie
z nimi przyjaźni.
Oprócz szkolnych kół zainteresowań działają
koła zainteresowań przy świetlicach osiedlowych,
domach kultury, pałacach młodzieży, ogrodach
jordanowskich, klubach młodzieżowych itp.
W przeciwieństwie do szkół, gdzie większość kół
związana jest z określonym przedmiotem, w in-
stytucjach tych najczęściej koła, zainteresowań
nie są związane z programem szkolnym (zobacz:
„Domy kultury" i „Kluby młodzieżowe").
SZKOLNICTWO DLA PRACUJĄCYCH
Szkolnictwo dla pracujących obejmuje wszystkie
rodzaje szkół, które zapewniają młodzieży pracu-
jącej i dorosłym możliwość zdobycia wykształcenia
i doskonalenia umiejętności zawodowych.
Pierwsze szkoły dla pracujących powstały w Pol-
sce na początku XIX w. Nauka szkolna nie była
wtedy powszechna, ale rozwój przemysłu wymagał
od łudzi kwalifikacji zawodowych. Szkoły te przy-
gotowywały więc przede wszystkim do pracy przy
maszynach.
Do sprawy dokształcania i nauczania dorosłych
dużą wagę przykładali działacze ruchu robotnicze-
go. Byli oni organizatorami kółek samokształce-
niowych robotników, Stowarzyszenia Kursów dla
Dorosłych Analfabetów, Uniwersytetu dla Wszyst-
kich i innych instytucji szerzących oświatę.
W Polsce Ludowej szkolnictwo dla pracujących
uległo wielkiemu rozwojowi. W pierwszych latach
po zakończeniu II wojny światowej (po 1945 r.)
odegrało ono olbrzymią rolę w likwidacji anal-
fabetyzmu. W specjalnych szkołach dla dorosłych
i na kursach około 2 milionów analfabetów nau-
czyło się czytać i pisać. Byli to najczęściej chłopi
i robotnicy, którzy przed wojną nic mogli uczęsz-
czać do szkół. Obecnie, mimo że nauka szkolna
jest w naszym kraju obowiązkowa, powszechna
i bezpłatna (zobacz: „Szkoła"), wiele osób z róż-
nych przyczyn nie może czasem ukończyć szkoły.
Natomiast do pracy zawodowej potrzebne są dziś
znacznie wyższe umiejętności niż dawniej. Poza
tym postęp nauki i techniki jest tak szybki, że
raz zdobyta wiedza nic wystarcza na całe życie -
trzeba ją ciągle uzupełniać i odnawiać. Szkol-
nictwo dla pracujących istnieje więc dla wszyst-
kich tych, którzy pracując chcą jednocześnie
uczyć się. Obejmuje ono w Polsce szkoły: pod-
stawowe, licea ogólnokształcące, zasadnicze za-
wodowe, technika, policealne i wyższe.
Szkól podstawowych dla pracujących jest sto-
sunkowo niewiele. Liczba tych szkól maleje, po-
nieważ coraz mniej jest ludzi, którzy nie kończą
szkoły podstawowej w normalnym terminie.
szkolnictwo dla pracujących
cych dla dorosłych.
ne uczęszczanie do szkoły, organizuje się naukę
korespondencyjną. Polega ona na tym, że szkoła
listownie przesyła zadania i tematy, które słuchacz
za pomocą podręcznika samodzielnie opracowuje
Bardzo wiele osób uczy się w szkołach zawodo-
wych dla pracujących: zasadniczych, technikach
i liceach. Zawodu uczą także szkoły policealne
dla pracujących, przeznaczone dla tych, którzy
ukończyli liceum ogólnokształcące.
Młodzież pracująca i dorośli mogą również
studiować w szkołach wyższych.
Wszystkie wymienione rodzaje szkól (oprócz
chaczy do szkoły kilka razy w tygodniu po zaję-
ciach zawodowych, natomiast zaoczna - na do-
jeżdżaniu do niej raz na jakiś czas i głównie na
samodzielnym uczeniu się w domu.
Innym sposobem zdobycia wykształcenia
•ekstemiści uczą się samodzielnie w domu. Ich
kontakt ze szkołą ogranicza się do składania w niej
wymaganych egzaminów. Ekstemiści zdają egza-
miny w dowolnej kolejności i w dowolnym czasie.
Oprócz szkół dla pracujących istnieje wiele in-
nych sposobów zdobywania wiedzy i podnoszenia
umiejętności zawodowych. Najbardziej powszech-
nym sposobem są kursy prowadzone przez lak
zwane Uniwersytety Powszechne, Uniwersytety
Ludowe oraz różne organizacje i stowarzyszenia
(np. Towarzystwo Wiedzy Powszechnej). Rocznic
387
szkolnictwo ogólnokształcące
na takich kunach zdobywa wiedza ponad milion
osób pracujących. Bardzo poważną rolę w tej
dziedzinie odgrywa samokształcenie, które polega
na aamodzlelnej nauce, czytaniu książek, czaso-
pism naukowych, słuchaniu odczytów, oglądaniu
Blinów oświatowych i dyskusjach prowadzonych
w świetlicach I klubach.
Polaka Ludowa dba o rozwój i należyty poziom
azkolnlclwa dla pracujących oraz placówek oświaty
dorosłych, takich Jak: biblioteki, czytelnie, domy
kultury, świetlice i Inne. Od poziomu lego zależy
bowiem wiedza ludzi i ich przygotowanie do pracy
zawodowej.
SZKOLNICTWO OGÓLNOKSZTAŁCĄCE
Pierwszoklasiści
Do szkolnictwu ogólnokształcącego zaliczamy
szkoły podstawowe I licea ogólnokształcące.
Szkoła podstawowa zapewnia wszystkim ucz-
niom jednolito wykształcenie, obejmujące wiedzą
o przyrodzie, życiu społecznym, dziejach i kulturze
naszego narodu oraz ludzkości, zapoznaje z tech-
niką, a także przygotowuje do udziału w życiu
naszego kraju.
Szkoła podstawowa w Polsce Jest obowiązkowa.
Każde dziecko z chwilą ukończenia 7 (u coraz
częściej 6) lal musi zostać zapisane do szkoły
i uczęszczać do niej aż do ukończenia Vl||
Jedli sią zdarzy, że uczeń nie ukończy VIII klasy
do piętnastego roku życia, musi kontynuować
naukę w szkole podstawowej aż do ukończenia
17 lat.
Szkoła podstawowa jcsl szkolą 8-klasową. w u-
kich miejscowościach, gdzie jest bardzo mała licz,
ba dzieci, organizowane są szkoły 4-klasowe. p0
skończeniu IV klasy uczniowie kierowani się do
szkoły zbiorczej, w której uczą się dalej w na-
stępnych klasach. 4-klasowych szkól jest jednak
coraz mniej. Władze szkolne starają się zapewnić
wszystkim uczniom szkól podstawowych jednako-
we warunki do nauki Dlatego od 1973 r. zaczęto
likwidować 4-klasowc szkoły podstawowe i orga-
nizować tak zwane zbiorczo szkoły gminne. Są to
szkoły 8-klasowe. duże, dobrze wyposażone w po-
moce naukowe oraz mające odpowiednią liczbę
nauczycieli. Dowożona Jcsl do nich młodzież
z okolicznych, czasem odległych wsi, Zbiorcze
szkoły gminne dążą do tego, aby zapewnić ucz-
niom takie same warunki do nauki, jakie mają ich
koledzy w miastach. W 1975 r. w prawie 15
tysiącach szkól podstawowych dziennych uczyło
się ponad 4 miliony 300 tysięcy dzieci i młodzieży.
Ukończenie szkoły podstawowej dajc prawo do
ubiegania się o przyjęcie do różnego rodzaju
szkól zawodowych (zobacz: „Szkolnictwo zawo-
dowe") lub do liceów ogólnokształcących.
Liceum ogólnokształcące (nazywane dawniej
gimnazjum) jest następnym etapem w zdobywaniu
przez uczniów wiedzy. Słowa „liceum" i „gim-
nazjum" wywodzą się z języka greckiego. Nazwę
„Ijikcion" nosił ogród w Atenach (w starożytnej
Grecji), w którym nauczał wielki filozof grecki,
Arystoteles. Natomiast „gymnksion" - to w sta-
rożytnej Grecji szkoła ćwiczeń fizycznych dla
chłopców.
W przeciwieństwie do zasadniczych i średnich
szkól zawodowych, które - oprócz wykształcenia
ogólnego - dają także możliwość przygotowania
się do pracy w konkretnym zawodzie, w liceach
ogólnokształcących uczniowie zdobywają tylko
wykształcenie ogólne, któro jest podstawą do kon-
tynuowania nauki na studiach wyższych lub
w szkołach policealnych (zobacz: „Szkolnictwo
wyższe" i „Szkolnictwo zawodowe").
Pierwsze licea ogólnokształcące na święcie po-
wstały pod koniec XVIII w. we Francji, natomiast
pierwsze liceum w Polsce założono w 1804 r.
w Warszawie. Do wybuchu II wojny światowej,
czyli do 1939 r., szkoły te miały inny charakter
niż obecnie. Dzieliły się na 2 stopnic: niższy
I wyższy, różniły się także między tobą progra-
mami nauczania, które były inne dla poszczegól-
nych typów liceów, Typów tych było 4: liceum
klasyczne, humanistyczne, matematyczno-fizyczna
i przyrodnicze. Liceum klasyczne nastawione było
388
na naukę języków klasycznych, to znaczy języka
łacińskiego i greckiego, oraz na poznawanie dzie-
jów i kultury starożytnego Rzymu i Grecji.
W liceach humanistycznych największa uwagę
zwracano na nauczanie takich przedmiotów jak:
język ojczysty, literatura, historia. Licea matema-
tyczno-fizyczne miały najszerszy program w za-
kresie nauk ścisłych, to znaczy matematyki, fizyki,
astronomii. Natomiast licea przyrodnicze najwię-
cej wiedzy dawały z takich przedmiotów jak:
zoologia, botanika, anatomia, geografia, chemia.
ram nauczania obejmuje wszystkie przedmioty
mniej więcej w równym wymiarze godzin, choć
filowaniem klas lub całych szkól. Oznacza to, że -
podobnie jak dawniej - poszczególne klasy uczą
się np. przedmiotów matematyczno-fizycznych lub
humanistycznych w szerszym wymiarze godzin.
Nauka w liceum trwa obecnie 4 latu i zakończona
jest egzaminem, zwanym maturę. Od 1970 r.
uczeń może ukończyć szkolę nic składając egza-
minu końcowego. Nie otrzymuje jednak wówczas
świadectwa dojrzałości, któro upoważnia go do
ubiegania się o przyjęcie do szkoły wyższej (prawo
to doje tylko pozytywnie zdany egzamin matural-
ny).
Liceum ogólnokształcące Jest bardzo pożyteczną
forma kształcenia młodzieży. Ciągle rozbudowy-
wany przemysł, w którym wprowadza tlę coraz
więcej skomplikowanych i drogich urządzeń, wy-
maga wiciu specjalistów o gruntownym wykształ-
ceniu nic tylko fachowym, ale I ogólnym. Państwo
siara się zwiększać liczbę szkól ogólnokształcą-
cych. a Ich absolwentów kształcić dalej w szkołach
*975 r. było w Polsce ponad 895 liceów
ogólnokształcących dziennych, w których uczyło
się około 470 tysięcy młodzieży.
Rozwój gospodarki kraju wymaga coraz lepiej
przygotowanych i wykształconych pracowników,
W 1973 r. Sejm zdecydował, tc od 1978 r. zostanie
wprowadzona dla całej młodzieży obowiązkowa,
średnia. 10-lctnia szkoła ogólnokształcąca. Wiąże
się z tym konieczność poważnej rozbudowy lokali
szkolnych i przygotowania odpowiedniej liczby
nauczycieli. Koszty te opłacą się jednak w przy-
szłości sowicie, ponieważ cala młodzież będzie
minia gruntowne wykształcenie ogólne, stanowią-
ce solidną podstawę do specjalizacji w następnych
Ciupach nauki. Worlo również pamiętać, że od
poziomu wykształcenia społeczeństwa Uleży po
ziom Jego kultury (zobacz: „Kulluta").
389
szkolnictwo wyższe
SZKOLNICTWO WYŻSZE
różne rodzaje
szkól, kształcących specjalistów o najwyższych
kwalifikacjach, np, inżynierów, lekarzy, nauczy-
cieli, pracowników nauki. Szkoły te, zwane po-
tocznie uczelniami, prowadza również badania
naukowe (zobacz: „Nauka i jej organizacja").
Po ukończeniu szkoły wyższej dalej można się
kształcić samodzielnie lub na różnego rodzaju
studiach i kursach podyplomowych. Nauka samo-
dzielna ma coraz większe znaczenie, ponieważ -
wojowi wiedzy - raz zdobyte wykształcenie nic
W Europie pierwsze wyższe uczelnie powstały
w XII w. Kształciły one wysokich urzędników
państwowych, lekarzy i duchownych, a do nauki
przyjmowały taką młodzież, która ukończyła szko-
lę elementarną i średnią. Uczelnie te nazywano
nazw, np. akademia.
W Polsce najstarszą wyższą uczelnią jest Uni-
wersytet Jagielloński w Krakowie, początkowo
zwany Akademią Krakowską. Został on założony
w 1364 r. przez króla Kazimierza Wielkiego.
Przez wiele lat Uniwersytet Jagielloński był jedyną
polską uczelnią. Dopiero od XVII w. zaczęły
powstawać inne, a w XIX w. z uniwersytetów
wyodrębniły się różne rodzaje szkół wyższych,
między innymi politechniki (wyższe szkoły tech-
wymagają dużej liczby wysoko kwalifikowanych
specjalistów. Dlatego też państwo nasze stwo-
rzyło wiele szkól wyższych, dba o ich rozwój
i otacza je opieką. W 1975 r. prawie 283 tysiące
studentów uczyło się na studiach dziennych w 89
uczelniach, kształcących ich w określonych spe-
cjalnościach, do określonego zawodu. 13 z nich
powstało w latach 1960-1970.
Szkoły wyższe w Polsce w 1975 r.
Liczba szkól
Wyższe Szkoły Pedagogiczne
Wyższe Szkoły Artystyczne
Wyższe Szkoły Morskie
Każda szkoła wyższa, na czele której stoi rektor.
390
szkolnictwo wyższe
L
dzieli się na wydziały lub instytuty, kierowane
przez dziekanów lub dyrektorów instytutów. Wy-
dział lub instytut kształci studentów w jednej.
Medycznych wydział lekarski kształci lekarzy.
cące" i „Szkolnictwo zawodowe") zdać egzamin
wstępny w wydziale czy instytucie wybranej uczel-
ni. Od obowiązku zdawania egzaminu wstępnego
zw olnieni są jedynie najlepsi uczniowie szkół śred-
nich, wytypowani na studia przez radę pedagogicz-
ną. oraz zwycięzcy olimpiad przedmiotowych (zo-
bacz: „Olimpiady i konkursy przedmiotowe").
Studia wyższe trwają w Polsce od 4 do 6 lat.
Student kończy naukę w uczelni napisaniem pracy
dyplomowej lub magisterskiej i zdaniem specjal-
dzrez niepracująca, — - —- .
które już pracują i uzupełniają swoje wykształcenie
(zobacz: „Szkolnictwo dla pracujących ).
wszystkich innych szkołach w Polsce, jest oez-
płatna. Studenci znajdujący się w
kaeh materialnych i wykazujący stę dobrymr wy
szkolnictwo zawodowe
nikami w nauce korzystają ze stypendiów i miejsc w domach akademickich (zobacz: „Internaty" i „Stypendia"). Organizacją młodzieży studenc- kiej jest Socjalistyczny Związek Studentów Pol- skich (zobacz: „Federacja Socjalistycznych Związ- ków Młodzieży Polskiej"). kształci się 4 lub 5 lat. Absolwenci tych szkół otrzymują tytuł technika w wybranym zawodzie Nauka kończy się egzaminem maturalnym, który upoważnia do ubiegania się o przyjęcie na studia w szkołach wyższych. Średnią szkolę zawodową-w zależności od dziedziny kształcenia - nazywamy technikum zą. wodowym lub liceum zawodowym. W technikum
SZKOLNICTWO ZAWODOWE kształcą się fachowcy dla przemysłu, budownic- twa, energetyki lub innych technicznych gałęzi
Szkolnictwo zawodowe obejmuje wszystkie ro- dzaje szkól, w których można przygotować się do pracy w różnych zawodach. W 1975 r. do 7512 dziennych szkół zawodowych uczęszczało ponad półtora miliona uczniów. Warunkiem wstąpienia do szkoły zawodowej jest ukończenie szkoły podstawowej oraz posiadanie odpowied- nich zdolności i zamiłowań do zawodu, którego uczy wybrana szkoła. Szkolnictwo zawodowe spełnia w naszym kraju bardzo ważną rolę, przygotowuje bowiem wykwa- lifikowanych robotników i techników dla wszyst- kich gałęzi gospodarki narodowej. Co roku około 400 tysięcy absolwentów szkół zawodowych po- dejmuje pracę w przemyśle, w rolnictwie, handlu, służbie zdrowia, budownictwie itd. Wszystkie szkoły zawodowe dzielą się na 2 gru- py: niepełne średnie, czyli zasadnicze, i średnie. Zasadnicze szkoły zawodowe są 2- i 3-letnie. Ukończenie takiej szkoły nie upoważnia do ubie- gania się o przyjęcie na wyższą uczelnię, ponieważ absolwenci nie otrzymują świadectwa matural- nego. Mają jednak prawo starać się o przyjęcie do U lub III klasy technikum o podobnym kie- Ich dalsza nauka trwa wówczas jeszcze 2 lub 3 lata. Po ukończeniu jej absolwenci uzyskują te same prawa, co ich koledzy uczący się w techni- kum od 1 klasy. Zasadnicze szkoły zawodowe dzielą się na 3 typy: warsztatowe, przyzakładowe i przysposo- bienia rolniczego. Szkoły warsztatowe organizo- wane są przez administrację państwową. Nauka zawodu odbywa się w nich podczas pracy w przy- szkolnym lub międzyszkolnym warsztacie. Szkoły przyzakładowe organizowane są przez niektóre pracowników dla własnych potrzeb. Mogą to być huty, przedsiębiorstwa budowlane, fabryki che- miczne, fabryki samochodów itp. Bardzo ważną rolę odgrywają szkoły przysposobienia rolniczego, pracy w gospodarstwie rolnym. Zasadniczych szkół zawodowych było w Polsce w 1975 r. około 4000, a uczyło się w nich pra- wie milion młodzieży niepracującej. Przygotowują one wykwalifikowanych robotników. W średnich szkołach zawodowych młodzież gospodarki, natomiast w liceum zawodowym - fachowcy w dziedzinie handlu, administracji, mu- zyki, księgarstwa itp. Podobnie jak zasadnicze szkoły zawodowe, technika i licea zawodowe mogą być warsztatowe i zakładowe. Szkołami warsztatowymi są np. liceum księgarskie, liceum pielęgniarskie, techni- kum ogrodnicze. Do nauki zawodu mają własne lub wynajmowane warsztaty i nie należą do żad- nego zakładu. Szkołami zakładowymi są np. tech- nikum samochodowe przy fabryce samochodów, technikum chemiczne przy zakładach chemicznych itp. Wszystkich dziennych średnich szkół zawodo- wych było w naszym kraju w 1975 r. prawie 2800, a uczyło się w nich około 580 tysięcy młodzieży. Kształcą one techników. Program nauki w szkole zawodowej obejmuje przedmioty ogólnokształcące - np. historię, język tyczne - np. technologię, materiałoznawstwo, elek- trotechnikę, mechanizację rolnictwa; przedmioty praktyczno-zawodowe - np. zajęcia praktyczne w zakładzie, pracownię chemiczną, praktykę za- wodową. W szkole zawodowej uczniowie zdoby- wają więc podstawy wiedzy ogólnej, uczą się. jak należy w danym zawodzie pracować (praktyka) i dlaczego tak właśnie należy wykonywać pracę (teoria). Wśród zasadniczych szkól zawodowych i śred- nich szkól zawodowych można wyróżnić następu- jące ich typy: techniczne, rolnicze, leśne, ekono- miczne, oświatowe, służby zdrowia i artystyczne. Najwięcej jest ich w tych rejonach kraju, w któ- rych rozwinięty jest przemysł. Uczniowie szkól zawodowych mogą korzystać z internatów (zo- bacz: „Internaty"), a ci, którzy są w trudnych warunkach materialnych, otrzymują od państwa lub od zakładów, w których odbywają praktyki, pomoc w postaci stypendiów (zobacz: „Stypen- dia”), ubrań roboczych, wczasów. Uczniowie klas starszych otrzymują także wynagrodzenie za pracę wykonywaną w czasie praktyki zawodowej. Specjalnym typem szkól zawodowych są szkoły policealne. Przyjmowana jest do nich młodzież, która ukończyła szkolę średnią. W szkołach tye11 młodzież zdobywa wykształcenie fachowe na po- ziomie wyższym niż szkoła średnia, a niższym m*
392
roku. Szkoły policealne organizowane są naj-
legających danemu ministerstwu. 1 lak np. po-
listów w zakresie higieny, produkcji lekarstw,
niclwn kształci w swych szkołach policealnych
specjalistów od maszyn rolniczych, warzywnictwa,
Wszystkich dziennych szkół policealnych w
Do szkól policealnych zaliczane są też wojs-
kowe szkoły podchorążych, do których przyjmo-
wani są tylko chłopcy. W szkołach tych można
zdobyć ciekawy zawód, np. telegrafisty, radio-
mechanika, pilota itp., odbywając w trakcie nauki
obowiązkową służbą wojskową.
Po ukończeniu szkoły policealnej można
ubiegać sią o przyjęcie na studia wyższe.
Dla wszystkich tych, którzy nie mogli podjąć
nauki bezpośrednio po ukończeniu szkoły pod-
stawowej, istnieje wiele szkól zawodowych - za-
sadniczych i średnich - dla pracujących. Uczą się
w nich ludzie, którzy już pracują, ale chcą zdobyć
wykształcenie i kwalifikacje zawodowe (zobacz:
„Szkolnictwo dla pracujących").
Szkolnictwo zawodowe zaczęło się rozwijać
w XIX w. Pierwszą szkolą zawodową w Polsce była
szkoła górnicza w Kielcach, założona w 1816 r.
W tym też roku przystąpiono do zakładania nie-
dzielnych szkól rzemieślniczych dla terminatorów.
W okresie wcześniejszym młodzież uczyła się za-
wodu wyłącznie w warsztatach rzemieślniczych
SZKOLNY ZWIĄZEK SPORTOWY
Każdy z nas biega, skacze. a
i skakać potrafi niewielu. Aby
trzeba systematycznie ćwiczyć.
mówili już przedstawiciele pierwszege> w Polsce
ministerstwa oświaty. Komisji Edukacji Naro-
dowej (1773-1794 r.). Systematyczne wychowanie
d0W'J' .....do szkół w Polsce
około 100 lat temu, nab
Sportowe istniały od 1925 r„ prowadząc zajęcia
sportowe dla wszystkich chętnych.
Obecnie sport w szkołach organizuje Szkolny
Związek Sportowy (SZS). Jego działalność roz-
poczęła się w 1953 r„ kiedy to powstało Zrzeszenie
Sportowe Szkolnictwa Zawodowego „Zryw".
W 1957 r. H Krajowy Zjazd .Zrywu" powołał
Szkolny Związek Sportowy, który objął opieką
młodzie? wszystkich typów szkół, oprócz wyższych
uczelni. W 1973 r. SZS i Akademicki Związek
Sportowy (AZS), organizujący sport na wyższych
-AZS. W ten sposób uprawiający sport uczniowie
i studenci całego kraju należą do jednej organi-
każdej szkole.
"szkolnych Igrzysk Sportowych (SIS). Przez
szkoła
cały rok na boiskach i w salach gimnastycznych
wszystkich szkól odbywają się rozgrywki, zawody,
gry i zabawy sportowe o tytuł najbardziej uspor-
towionej klasy. W Szkolnych Igrzyskach Sporto-
wych mniej ważny jest wynik - ważne jest, aby
wszyscy uczniowie brali udział w zawodach. Ich
wyniki podsumowuje się w dniu „Święta sportu
szkolnego", które przypada każdego roku na
pierwszą sobotę i niedzielę czerwca.
Do SKS może należeć każdy uczeń. Działal-
nością SKS kieruje zarząd, wybierany spośród
uczniów, nauczycieli, rodziców i sympatyków
sportu szkolnego. Organizatorami zajęć sporto-
wych w SKS są sami uczniowie, przeszkoleni
przez nauczyciela i posiadający stopień Młodzie-
żowego Organizatora Sportu. Stopień ten można
uzyskać w wieku powyżej 13 lat. po ukończeniu
kursu prowadzonego przez nauczyciela wychowa-
nia fizycznego. W każdej klasie uczniowie wybie-
rają spośród siebie kapitana sportowego, który
reprezentuje klasę w zarządzie SKS.
Ambicją każdego członka SKS powinno być
zdobycie umiejętności pływania, potwierdzonej
odznaką „Już pływam” (przepłynięcie 25 m) lub
kartą pływacką oraz umiejętności jazdy na rowe-
rze, potwierdzonej zdobyciem karty rowerowej.
Każdy członek SKS powinien dbać o swoje zdro-
wie i sprawność, przeprowadzając codzienną gim-
nastykę i wykonując samodzielnie ćwiczenia.
Uczniowie, członkowie SKS, którzy uzyskają do-
bre rezultaty, mogą podnosić swe umiejętności
w sekcjach szkolenia sportowego SKS, ubiegać
się o przyjęcie do klubów SZS-AZS, prowadzą-
cych sekcje wyczynowe lub starać się o przyjęcie
do szkół sportowych.
Co roku na terenie całego kraju, we wszystkich
szkołach i SKS-ach, przeprowadzane są z udzia-
łem wszystkich uczniów różne imprezy sportowe.
Do największych można zaliczyć: Ogólnopolskie
Igrzyska Letnie Młodzieży Szkolnej i Akademic-
kiej, Ogólnopolskie Igrzyska Zimowe Młodzieży
Szkolnej i Akademickiej, Lekkoatletyczny Czwór-
bój Przyjaźni o Puchar „Świata Młodych", dru-
żynowe zawody szkół ponadpodstawowych w lek-
koatletyce o puchar „Przeglądu Sportowego"
i puchar „Sztandaru Młodych”, zawody strzelec-
Szkołnych w Piłce Nożnej o nagrodę „Przeglądu
lajowe* o Puchar Telewizji i „Przeglądu Spor-
towego", wyścig kolarski o puchar „Trybuny Lu-
du", połączony zc zdobywaniem kart rowerowych.
Wszystkie te zawody, zanim odbędą się ich finały,
poprzedzone są masowymi eliminacjami w szko-
łach, zawodach międzyszkolnych, między gmina-
Całością spraw sportu szkolnego w Polsce kie-
ruje Główna Rada Koordynacyjna SZS-AZS.
SZKOŁA
Szkoła zajmuje bardzo ważne miejsce w życiu
każdego narodu, ponieważ od wykształcenia i wy.
chowania młodego pokolenia zależy przyszłość
kraju. Od najdawniejszych czasów do nauczania
i wychowania dzieci i młodzieży przywiązywano
dużą wagę. Wiele tysięcy lat temu, gdy nie istniały
jeszcze szkoły, w społeczeństwach pierwotnych,
przekazywano dorastającemu pokoleniu wiado-
mości w ten sposób, że najstarsi mężczyźni pou-
czali chłopców o obowiązkach dorosłych, wyja-
wiali im tajemnice rodu i obrzędów religijnych.
Sprawdzali też sprawność fizyczną młodzieńców
i uroczyście pasowali ich na mężczyzn. Natomiast
o nauczaniu dziewcząt w tych odległych czasach
wiemy niewiele. Przyjmowanie młodzieży do do-
rosłego społeczeństwa nosi nazwę inicjacji. W mia-
rę rozwoju cywilizacji zmieniały się formy nau-
czania i zasób wiadomości przekazywanych mlo-
Pierwsze na świecie szkoły, czyli instytucje
nauczające, powstały około 4 i pól tysiąca lat
temu w Chinach. W Europie natomiast pierwsze
szkoły powstały w starożytnej Grecji. Były one
prywatne i nie miały ustalonych programów nau-
czania. Na ziemiach polskich szkoły pojawiły
się po powstaniu naszego państwa, około 800 lat
temu. Zakładane były przez kościół i początkowo
kształciły wyłącznie kandydatów do stanu du-
chownego.
W XIII w. zaczęły powstawać w Polsce szkoły
w nich czytania i pisania w języku łacińskim,
śpiewu kościelnego, arytmetyki, umiejętności pi-
sania listów i dokumentów, czyli rzeczy niezbęd-
nych w ówczesnym życiu. Ogromny rozwój tych
szkół przypada na XVI w.
Przełomowym wydarzeniem w dziejach szkol-
nictwa polskiego było założenie w 1364 r. przez
króla Kazimierza Wielkiego uniwersytetu w Kra-
kowie, zwanego Akademią Krakowską. Była to
pierwsza wyższa uczelnia w naszym kraju.
Szkoły w dawnej Polsce nadzorowane były przez
kościół. Przykładały one wielką wagę do wycho-
wania religijnego, ucząc uległości wobec kościoła.
Bogata i bardziej światła szlachta wysyłała swych
synów (dziewcząt nie kształcono, w zamożnych
domach uczono je prywatnie) do szkól zagra-
nicznych.
Nowa epoka w rozwoju szkolnictwa zaczęła się
w XVIII w. Stanisław Konarski założył w 1740 r.
w Warszawie szkolę dla synów szlacheckich-
Collegium Nobilium. Była to szkoła postępowa
i nowoczesna. Ograniczono w niej nauczanie ła-
ciny na korzyść języka polskiego. Wprowadzono
do programu języki nowożytne, historię P»lskl
i historię powszechną, geografię, matematykę-
394
geometrię, fizykę, ekonomię, prawo, filozofię.
Collegium Nobilium podporządkowane było wła-
dzom państwowym, ponieważ Konarski uważał,
że o nauczanie i wychowanie młodzieży powinno
troszczyć się państwo, a nie kościół. Był to pierw-
szy krok na długiej drodze do upaństwowienia
polskiego szkolnictwa. Drugą nowoczesną szkolą
była Szkoła Rycerska, zwana też Korpusem Ka-
detów, założona w 1765 r. w Warszawie przez
króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Była
to szkoła wojskowa. Wychowankowie jej przy-
gotowywani byli także do przeprowadzenia nic-
Komisja Edukacji Narodowej. Była ona pierwszym
w Polsce i Europie ministerstwem oświaty, po-
wołanym przez sejm w 1773 r. (zobacz: „Komisja
Edukacji Narodowej").
W 1795 r. rozpoczął się okres 123-lelniej niewoli
naszego państwa, w czasie którego szkolnictwo
nic miało dobrych warunków do rozwoju. W szko-
łach rządowych, nadzorowanych przez władze
zaborcze, językiem wykładowym był rosyjski
(Królestwo Polskie) i niemiecki (zabór pruski).
Historii i geografii Polski uczono tylko w szkołach
prywatnych.
W odrodzonym w 1918 r. państwie polskim
trzeba było zorganizować wiele nowych szkól
i wprowadzić jednakowe programy nauczania
i wychowania na ziemiach należących do nie-
dawna do trzech zaborców. Nic było to sprawą
prostą. Mimo znacznego rozwoju szkolnictwa
w okresie międzywojennym (1918-1939) i wpro-
wadzenia obowiązku nauczania, w 1932 r. jeszcze
około 320 tysięcy dzieci nie chodziło do szkoły.
Państwo przeznaczało na oświatę zbyt mało pie-
niędzy. Nauka w szkołach średnich i wyższych
Okres II wojny światowej (1939-1945) unice-
stwił wszystkie plany podniesienia poziomu szkol-
nictwa w Polsce. Władze hitlerowskie zamknęły
uniwersytety, zlikwidowały instytucje naukowe
i całe szkolnictwo średnic. W szkołach podstawo-
wych zabroniono nauczania historii i geografii
ojczystej. Prześladowano nauczycieli. Już w pierw-
szych tygodniach okupacji nauczyciele polscy
zaczęli organizować tajne nauczanie. Dzięki temu
duża liczba dzieci i młodzieży ukończyła szkoły
podstawowe, średnie, a nawet wyższe.
Po zakończeniu wojny władze Polski Ludowej
włożyły wiele wysiłku w odbudowę szkolnictwa.
Stworzono warunki kształcenia zarówno dzieciom
w wieku szkolnym, jak również młodzieży starszej,
która z powodu wojny i okupacji nie mogła
uczęszczać do szkoły. Objęto nauczaniem łudź,
dorosłych, podjęto walkę z analfabetyzmem,
kształcono nauczycieli. Konstytucja PRL zapew-
niła każdemu prawo do nauki.
górskiego w Warszawie
(początek XX w.)
Szkolnictwo w Polsce Ludowej jest powszechne,
co oznacza, że szkoły są dostępne dla każdego.
Uczęszczanie do szkoły podstawowej jest obo-
wiązkowe, a w najbliższej przyszłości zostanie
dzieży także do szkoły średniej (zobacz: „Szkol-
nictwo ogólnokształcące").
• Mundurek szkolny
•• Pensjonarka
Mundurki szkolne
gimnazjalistów w okresie
395
szkoła
Dla dzieci upośledzonych fizycznie lub psy-
chicznie wskutek chorób lub nieszczęśliwych wy-
padków zorganizowano szkoły specjalne. Pracują
w nich odpowiednio przygotowani nauczyciele,
lekarze i pielęgniarki. Najczęściej spotykane szko-
ły specjalne to szkoły dla niewidomych, głuchych,
przewlekle chorych i opóźnionych w rozwoju
umysłowym. Troskliwa opieka oraz specjalny
sposób postępowania z uczniami w tych szkołach
powodują, że odzyskują oni - czasem w pełni,
podejmować pracę zawodową, a niekiedy nawet
studia wyższe.
Ukończenie jakiejkolwiek szkoły w Polsce daje
prawo do dalszej nauki na wyższym szczeblu.
się uczyć w liceum ogólnokształcącym lub w szkole
zawodowej. Ukończenie zasadniczej szkoły zawo-
dowej daje prawo do dalszej nauki w technikum,
a ukończenie technikum i liceum ogólnokształ-
cącego upoważnia do podjęcia studiów wyższych.
Ta zasada nazywa się drożnością szkól.
Nauka w naszym kraju jest bezpłatna. Poza
podręcznikami i indywidualnymi pomocami szkol-
nymi ucznia państwo pokrywa wszystkie koszty
nauczania. Młodzież, która ma trudne warunki'
materialne, otrzymuje stypendia, aby mogła się
uczyć (zobacz: „Stypendia" i „Internaty"),
uczy się w nich religii. Wszyscy uczniowie trakto-
wani są jednakowo, niezależnie od lego czy wy-
Władze oświatowe dążą do unowocześnienia
nauczania. Tworzone są specjalne pracownie, któ-
szybciej i lepiej poznać przedmiot, np. pracownia
do nauki geografii, chemii czy matematyki. Coraz
częściej do nauczania na lekcjach wykorzystuje się
zdobycze współczesnej techniki: telewizję, rzutnik,
magnetofon itp. W przyszłości nauczyciel będzie
posługiwał się pomocami naukowymi, które ułat-
wiają lepsze i szybsze niż obecnie zrozumienie
przedmiotów szkolnych, utrwalenie oraz kontrolę
wiadomości. Lekcje będą miały inny niż dzisiaj
przebieg. Polegać będą na samodzielnej pracy
ucznia, na rozwiązywaniu zadań w loku zajęć
praktycznych. Planuje się tworzenie specjalnych
laboratoriów przedmiotowych (zobacz: „Pomoce
naukowe"), warsztatów przyszkolnych, sal PfO*
jekcyjnych do wyświetlania filmów, studiów tele-
wizyjnych. Uczeni rozwijają nową specjalność
naukową, która zajmuje się udoskonalaniem
396
szpitale
inżynierią dydaktyczną. Te i inne zmiany będą
możliwe wtedy, kiedy wybudujemy nowe szkoły,
wykształcimy wielu nowych nauczycieli i wy-
rozgrywki sportowe, wycieczki, imprezy poputa
ale i uczą się, jak należy postępować w życiu.
Ich prawa i obowiązki określone są w Kodekiie
Ucznia, wprowadzonym w roku szkolnym
1975/1976. Szkoła kształtuje nawyki rzetelnej
dzieży. Wyposażona w odpowiednie sale, boiska.
wypoczynku dla okolicznych mieszkańców, a więc
jej znaczenie w środowisku będzie coraz więk-
Jednym z ważniejszych pomocników szkoły jest
komitet rodzicielski, wybierany spośród rodziców
O różnego rodzaju szkołach w Polsce piszemy
w hasłach: „Szkolnictwo dla pracujących”.
SZPITALE
rodzinnymi dziewcząt i chłopców oraz w pozna-
woloych składek rodziców albo uzyskuje je od
Pierwszy szpital na ziemiach polskich ufundował
i w pracy wychowawczej. Może więc kupować
Młodzież znajduje tam rozrywkę i właściwą opie-
Wiełc korzyści przynosi uczniom współpraca
strzegą przed niebezpiecznymi zabawami.
Klub sportowy lub Towarzystwo Krzewienia
337
szpitale
sztuczne zbiorniki wodne
Bywają równie!
powodzic letnie w czasie silnych i długotrwałych
opadów. Ponieważ potoki i rzeki górskie gwał-
się ze sztuki zawodowej (oficjalnej) w XV w. Nie-
które jej działy, jak np. ceramika (przedmioty z gli-
ny) czy budownictwo, istniały dużo wcześniej. Były
bowiem mezbedne do życia. Wrodzone poczucie
rzeczy ładne sprzyjało szybkiemu rozwojowi sztuki
ludowej Na rozwój ten miało także duży wpływ
i sudeckich.
Sprawdzić to można w wielu zabytkowych kościo-
łach czy starych przydrożnych kapliczkach, gdzie
odcinku Wisły, w Oimuchowic na Nysie Klodz-
w nich ryby (zobacz: „Rybactwo śródlądowe").
Liczba sztucznych zbiorników wodnych stale
Artyści ludowi przenosili również pewne wzory
ze sztuki ludowej innych krajów. Dlatego np. mo-
tyw parzenicy spotkać można jako element deko-
racyjny w Polsce, na Węgrzech, w Czechosłowacji.
Również sztuka zawodowa przejmowała od sztuki
401
400
sztuka ludowa
w Polsce na XIX w. Wyroby ludowe były wtedy
w codziennym użytku. Mieszkańcy wsi nosili
ubrania z materiałów tkanych ręcznie. Szyto je
również na miejscu według starych wzorów. Do-
my, najczęściej drewniane, budowane były przez
prostych cieśli i do dziś zachowują cechy ludowego
artyzmu. U sufitu wisialy piękne kolorowe ozdoby
zwane pająkami, a na ścianach - rzędy wycinanek
z barwnego papieru. Na podłogach kładziono
chodniki, tak zwane szmaciaki, tkane z resztek
materiałów. Ozdobą mieszkania były też meble:
rzeźbione szafy, stoły, krzesła. Natomiast skrzynie
służące do przechowywania najcenniejszych rzeczy
były malowane w różnorodne kwiaty
Ale kilkadziesiąt lat później, na przełomie XIX
' w sztuka ludowa zaczęła tracić znaczenie.
Na rynku oraz w codziennym życiu pojawiało się
rohLWlę“J 'Th 1 masow° Parkowanych wy-
obów przemysłowych. Upadek sztuki ludowej był
wTkiZ 2? * OkreSi'1 j 11 W°W świa,<”
roto ??*° °dpOwi'd™1’ warunków do
rozwoju życia kulturalnego.
sztuka ludowa
zmieniły się warunki i ludzie nie muszą tworzyć
żadnych wyrobów na potrzeby własne. Rzeźbią
jednak, malują i wycinają z potrzeby piękna oraz
ze względu na duże zainteresowanie ludzi, przede
wszystkim mieszkańców miast. Każdy bowiem
chce mieć w domu rzeczy piękne.
W rozwoju sztuki ludowej dużą rolę odegrała
popularna „Cepelia" (Związek Spółdzielni Prze-
myślu Ludowego i Artystycznego „Cepelia”),
działająca od 1949 r. Zatrudnia ona w swoich za-
kładach wielu twórców, a od innych zakupuje
prace. Wiele z tych prac sprzedaje się za granicę,
ponieważ jest ogromne zapotrzebowanie na tego
typu wyroby. W popieraniu sztuki ludowej wielką
rolę odegrały także muzea etnograficzne, które
systematycznie gromadzą wszystkie cenniejsze wy-
roby sztuki ludowej (zobacz: „Muzea”).
Sztuka ludowa jest bogata i różnorodna, a w każ-
dym regionie trochę inna. Rzeźba kaszubska róż-
ni się nic tylko od rzeźby Podhala, ale i od rzeźby
z pobliskich Kujaw. Wycinanka inna jest na Kur-
piowszczyźnic, a innu w Łowickiem, Sieradzkiem,
czy Garwolińskicm. Wśród różnych rodzajów
sztuki ludowej najciekawsza i bardzo cenna jest
u nas tzeźba ludowa. Najbardziej polską dziedziną
sztuki ludowej jest wycinanka.
Niezwykle bogactwo kolorów przedstawia ludo-
wa tkanina i związany znią strój regionalny. Wielką
różnorodność form i kształtów prezentuje cerami-
403
ka. Stale dużym zainteresowaniem cieszy się wyro-
by ze słomy, metalu, skóry czy wikliny. W niektó-
rych częściach Polski znane są malowanki na pa-
pierze lub płótnie, a na terenie Podhala nadal
w rejonie Zakopanego stawia się domy często
Wspomniane wyżej wyroby nie zawsze są zali-
zasługują przede wszystkim wyroby ręczne, wyko-
taki wygląd i charakter, aby można było powie-
dzieć, że są oryginalne i piękne. Takie piękne
i niepowtarzalne dzieła wychodzą najczęściej spod
ręki najwybitniejszych twórców ludowych, do któ-
rych zaliczyć można między innymi: rzeźbiarzy -
liksa Pastuszkiewicza, Stefana Konopczyńskie-
go; tkaczki - Felicję Jaroszewicz, Dominikę Buja-
nowską; kowali - Bronisława Pietraka, Bronisła-
wa Cukiera; wycinankarki - Stefanię Samsel, Jó-
zefę Strycharską; malarki - Helenę Kozłowską,
Felicję Curylo.
ś
ŚWIETLICE SZKOLNE
W większości szkól podstawowych i w niektó-
rych szkołach średnich znajdują się świetlice
szkolne. Są one miejscem odpoczynku, zabawy
i nauki. W świetlicy może przebywać każdy uczeń
pierwszeństwo jednak mają dzieci z młodszych
klas oraz wszystkie te, które w czasie pracy rodzi-
ców nie mają w domu zapewnionej opieki.
Wszystkie zajęcia w świetlicy szkolnej odbywają
się pod opieką nauczyciela-wychowawcy. Ma on
do pomocy samorząd świetlicowy, który opiekuje
się młodszymi kolegami, pomaga im w nauce, dba
o czystość, porządek i wygląd estetyczny sali
oraz - wspólnie z wychowawcą - ustala plan zajęć.
Stalą częścią programu jest jedynie odrabianie
lekcji. Inne zajęcia zaś bywają różne, w zależności
wym, np. czytanie książek, oglądanie telewizji,
słuchanie radia, gry towarzyskie, wspólna dyskusja
i kółkach zainteresowań (teatralnym, tanecznym,
kukiełkowym itp.). Niektóre zajęcia organizowane
są poza budynkiem szkolnym, np. wycieczki, zaję-
cia i gry sportowe. Młodzież spędzająca czas
w świetlicy wykonuje często różne prace użyteczne
dla szkoły, np. dekoruje klasy i korytarze, opiekuje
się działką szkolną, przygotowuje akademie z oka-
zji ważnych świąt i rocznic.
W niektórych świetlicach szkolnych działają
młodzieżowe teatry amatorskie i zespoły arty-
styczne. Niekiedy w świetlicy skupia się życie kul-
turalne szkoły. Bywa ona też oparciem dla dru-
żyny zuchów i drużyny harcerskiej.
Coraz częściej świetlice przekształcają się w tak
zwane półinternaty, które zapewniają uczniom
prawie całodzienną opiekę. Do półinternatów
uczęszczają dzieci tylko z klas HV szkoły podsla-
wowej. Przebywają one w szkole do 10 godzin
dziennie, otrzymując w tym czasie 2 lub 3 posiłki.
Oprócz świetlic szkolnych istnieją świetlice
dworcowe i świetlice zakładowe. Świetlice dworco-
404
ŚWIĘTA I OBRZĘDY LUDOWE
Herod. Diabeł i Śmierć ** ®* * 3
szkoły z innych miejscowości (zobacz: „Interna-
ty"). Młodzież przebywa w świetlicy dworcowej
pociągu lub autobusu. Świetlice zakładowe istnieją
w niektórych zakładach pracy rodziców. W świet-
licach tych przebywają dzieci pracowników zakła-
du w czasie od zakończenia lekcji w szkole do
zajęć w świetlicach szkolnych.
Przyzwyczailiśmy się, że w czasie świąt Bożego
Narodzenia ubiera się choinkę, a następnie ocze-
kuje na prezenty, że w okresie Wielkanocy ludzie
składając sobie życzenia dzielą się święconym jaj-
kiem i że 1 listopada, w Święto Zmarłych, zapala
się świeczki na grobach. Każdy oczywiście wie, co
to pisanki, opłatek, a wielu słyszało zapewne
o laniu wosku na wodę w przeddzień imienin An-
drzeja, czy o witaniu chichem i solą młodych mał-
żonków przez gości weselnych. Wszystkie te ob-
rzędy mają bogatą tradycję, to znaczy od bardzo
wielu lat były przekazywane z pokolenia na po-
kolenie.
Polacy przed przyjęciem chrześcijaństwa mieli
własny kalendarz obrzędowy. Większość ludzi
w tym czasie była związana z pracą na roli. Miasta
były niewielkie, zamieszkiwali w nich nieliczni
kupcy, handlarze i rzemieślnicy. Pola orano za
pomocą sochy, zboże siano ręcznie, do koszenia
używano sierpów. Aby osiągnąć jak najlepsze
wyniki, dokładnie przestrzegano dat rozpoczęcia
poszczególnycn prac polowych i hucznie święto-
wano ich zakończenie. Oprócz świąt związanych
z pracą na roli były także święta wyznaczone przez
pory roku: święto zimy, święto nadchodzącej
wiosny i początku lata.
Po przyjęciu przez Polskę chrześcijaństwa (zo-
bacz: „Kościoły i wyznania"), cały rok wypełnio-
ny byl świętami kościelnymi - każdy dzień mul
swego patrona, a z każdym katolickim świętem
wiązano inne zwyczaje, określone przez kościół
i tradycję poprzedniego okresu. Niektóre z tych
prastarych zwyczajów przetrwały aż do chwili
obecnej. Np. palenie świeczek na grobach z okazji
Święta Zmarłych jest pozostałością po pogań-
skich dziadach, kiedy to na groby zanoszono
jedzenie, napoje i zaklinano duchy, a obchodzone
obecnie „Wianki" (23 czerwca) - to porosłaość
po święcie miłości, zwanym Kupałą lub Sobótką.
obrzędy ludowe były zwykle pogodne, wesołe,
a nawet huczne. Najbogatszym w różnego rodzaju
zwyczaje byl okres Bożego Narodzenia . Nowego
Rozpoczyna. się on bardzo uroczysta uczt,
święta i obrzędy ludowe
średnlowloeza. Na zdarto: szopka kukiełkowa
wykonana w 1900 r 0'ZOi Jana Ulmana ae wsi Sielesz
święta i obrzędy ludowe
zawsze w lej samej kolejności 12 specjalnych po-
mówiły one w ten wieczór ludzkim głosem. Nowy
ligijnych. jak i świeckich, tańcami, czyniono też
najróżniejsze wróżby. Dzieci chodziły po wsi
z szopką lub gwiazdą i śpiewając składały życzenia
mieszkańcom wszystkich domów, którzy obdarzali
je podarunkami. Często też chłopcy przebierali się
w zabawne postacie Dziada, Baby, króla Heroda,
Żyda, Turonia czy Niedźwiedzia. Zwyczaj ubiera^
nia choinek rozpoczął się dopiero około 100 lat
temu i przyszedł do nas z Niemiec.
której chłopi ofiarowywali właścicielowi ziemi do-
żynkowy wieniec upleciony z pszenicy i żyta oraz
-----------, .„„.u,,śpiewały: Plon niesiemy, plon,
"iegomoici dom. Zabawa kończyła się svspólnym
poczęstunkiem i . ...
śmiechów i żartów. Zwyczaj ten, pochodny róu
stępnym Dzisiejsze dożynki s, też świętem zakoń-
«nia zbiorów, w którym uczestniczą przedsta-
wiciele partu , władz, państwowych. Wręczanie
406
święta państwowe
w domu panny młodej. Spośród starszych, cner-
: do dzi-
: tradycją. Pan młody musia) zatem wykupić
ŚWIĘTA PAŃSTWOWE
w Warszawie*0**7
czepiec - symbol małżeńskiego stanu. W orszaku
ślubnym nie mogło zabraknąć drużbów - przyja-
rzędów ludowych. Należy jednak pamiętać, że
nas od naszych sąsiadów. Wielcy pisarze i poeci
polscy często czerpali natchnienie dla swych utwo-
rów właśnie z pieśni żniwiarzy, przysłów, przypo-
wprowadzali do literatury cale obrzędy, jak np.
Adam Mickiewicz w Dziadach czy Stanisław Wy-
spiański w Weselu. Od naszego zainteresowania tra-
dycyjnymi zwyczajami zalety więc, czy przetrwa-
ją one, by wzbogacić życie następnych pokoleń.
407
święta państwowe
spod okupacji hitlerowskiej, ale także rocznica
dliwym ustroju. Dlatego też jest ono iwietetn re-
nów. wysuw ukazujących dorobek Polski Lud’
408
święta rodzinne
ŚWIĘTA RODZINNE
dzynarodowy Dzień Dziecka ustanowiony został
Międzynarodowy Dzień Kobiet - przypadający
instytucje. Zakłady pracy wręczają w tym dniu ko-
i w Polsce od I czerwca 1950 r. W dniu tym odby-
ta. w wielu innych krajach takie, lecz w różnych
. > uvrarem wdzięczności
penhadzc w 1910
o równouprawnienie, o możność zdobywania
kilku lat,
. dzień. Uświęcony tradycja zwyczaj to kwia-
i pobłażliwości niż:
nabrało większego znaczenia i blasku niż obecnie.
dzieci i młodzież niektórych szkól i drużyn horcer-
409
święta rodzinne
Obecnie w Polsce święto Zmarłych jest dniem pa-
za sprawiedliwołć. Młodzież szkolna ot:
jaln, opieka groby żołnierzy poległych
me Światowej (1939-1945), a także »
dawniejszych walkach, np. w powstar
» naszym kraju spowodowały zmiany miejsca
^mieszkania w.elu łudź., W dniu święta Zmar-
iych tysiące z nich wraca do miejsca swego uro-
, ---------o grooy swycli ro-
dzicdw czy dziadków, którzy tu żyli i tutaj umarli,
w pewnym więc sensie dzień ten jest także dniem
410
targi międzynarodowe
TARGI MIĘDZYNARODOWE
dukty rolne; z kolei rzemieślnicy sprzedają im
Liczno (archeologia- nauka zajmująca się ba-
________________K kllltUZY ludzkiej! do-
Tatry i Podhale
regularnie aż do wybuchu U wojny światowej
(do 1939 r.). Wznowiono je po wojnie i. z czte-
roletnią przerwą, urządzane są do dziś; od
niedawna 2 razy w roku.
Współczesne targi międzynarodowe mają zu-
firmy z całego świata - nie przywożą już na sprze-
daż dużej ilości towarów. W swoich pawilonach
chcieliby sprzedać, np. samochody, różne maszy-
ny i urządzenia. Taki przedmiot wystawiony na
pokaz nazywa się eksponatem. Firmy, które zain-
teresują się jakimś eksponatem, mogą zamówić
większą liczbę takich samych przedmiotów' i otrzy-
raczej charakter wystawy, na której poszczegól-
ne kraje i firmy prezentują swoje wyroby i to-
kiej cenie mogą na zamówienie zagranicznego
kupca wykonać i dostarczyć - a więc, czym dyspo-
nują na eksport (zobacz: „Eksport"). Targi mię-
dzynarodowe. ściągające zwiedzających z całego
świata, są także doskonalą okazją do tego, by -
obok towarów - pochwalić się osiągnięciami. Np.
Związek Radziecki i Stany Zjednoczone prezen-
towały kiedyś kabiny statków kosmicznych i wy-
posażenie kosmonautów.
Bywają także targi specjalistyczne, poświęcone
tylko jednemu rodzajowi towarów. Do takich na-
leżą organizowane przez Polskę Międzynarodowe
Targi Książki. Pierwsze odbyły się w 1956 r. w ra-
mach Międzynarodowych Targów Poznańskich.
Od 1958 ' organizowane są co roku w maju w
warszawskim Pałacu Kultury i Nauki.
Rokrocznie odbywa się na (wiecie ponad IWO
wystaw i targów międzynarodowych. W wielu
z nich Polska uczestniczy stale i często zdobywa
nagrody za pięknie urządzone pawilony, za spo-
sób wystawienia oraz za ciekawe eksponaty.
TATRY I PODHALE
Tatry stanowią najwyższą grupę górską Karpat.
Ze wszystkich stron otoczone są kotlinami. U pół-
nocnego podnóża Tatr leży Kotlina Podhala,
przez którą płynie Dunajec, na południu - Kotlina
Liptowska z rzeką Wag. dopływem Dunaju, na
wschodzie - Kotlina Spiska z Popradem wpadają-
cym do Dunajca, a na zachodzie - Kotlina Oraw-
ska, przez którą przepływu Orawa, dopływ Wagu.
Do Polski w całości należy tylko Kotlina Podhala.
ści, a cała ich powierzchnia wynosi około 800 km1.
Większa część Tatr leży w granicach Czechosło-
wacji. do Polski należy północna część, o powierz-
chni około 160 km*. Są to jedyne w Polsce góry
o charakterze wysokogórskim.
W krajobrazie tatrzańskim występują ostre,
wysoko wznoszące się wierzchołki gór. zwane tur-
niami, strome krawędzie grzbietów, czyli granic.
bów. Wierzchołki Tatr wznoszą się ponad 2000
szczytów w Polsce należą: Rysy - 2499 m. Wielki
Szczyt Mięguszowiecki - 2438 m. Świnica - 2301
m n.p.m. Przełęcze w Tatrach leżą wysoko i są
mało dostępne. Zwiedzanie Tatr ułatwia kolejka
linowa prowadząca na Kasprowy Wierch o wyso-
kości 1985 m n.p.m., skąd wiodą bardzo ciekawe
trasy turystyczne.
Południowe Tatry, zbudowane z bardzo twar-
dych skal krystalicznych - granitów, są najwyższe
i bardzo bogato urzeźbione. Tu właśnie występują
piękne, ostre formy krajobrazowe: turnic, urwiste
zbocza pocięte żlebami, poszarpane granie i kotły
skalne. Zewnętrzna - północna część Tatr zbudo-
wana jest ze skal osadowych, przeważnie wapieni.
W-tej>artii szczyty są niższe, o średnim wzniesie-
niu 1300-1500 m n.p.m., i porośnięte lasem.
W wapieniach występuj, jaskinie, podziemne ko-
rytarze. w których gin, wody z powierzchni,
.1 nieraz w skale dostrzec można szczeliny lub pio-
nowe kominy. Powierzchnia skal wapiennych jest
silnie pobrużdżona. Blisko Zakopanego znajduje
się wapienny Giewont (1909 m n.p m I. nazywany
„Śpiącym Rycerzem", gdyż jego rzeźba przypomi-
na postać rycerza.
Ogromnym urozmaiceniem krajobrazu tatrzafi-
412
Tatry i Podhale
jeziora. Do najbardziej znanych należą: Morskie
ją się znaczną głębokością. Wód płynących w Tat-
potok lub rzeczkę. Potoki głęboko żłobią skały,
po których płyną, w wielu miejscach tworzą kas-
kady i wodospady, zwane ..siklawami" i ..wodo-
grzmotami". Bardzo znane są Wodogrzmoty
Mickiewicza i Siklawa w Dolinie Roztoki, tl stóp
ilością opadów, znaczną różnicą temperatury
miedzy dniem i nocą, silnym nasłonecznieniem,
niska średnią temperaturą roczną. Charakterysty-
czny dla tycn gor jcm -——z . ,
wiejący z południowej strony Tatr i spadąjący
z wielką silą ku kotlinie Podhala. Nieraz jest lak
gwałtowny, że czyni wielkie spustoszeń,, w drze-
Tatry i Podhale
wostanic. a także niszczy zabudowania. Zjawiają-
gwaltownie lopi śniegi i przyczynia się do silnych
wezbrań potoków, a także powoduje nieraz groźne
Zależnie od wysokości zmieniają się warunk.
klimatyczne, zmienia się także i szata roślinna. Im*
wyżej, tym jest chłodniej, wicją silniejsze wiatry,
a i gleba jest coraz mniej urodzajna. Do wysokości
900-1000 m n.p.m. są pola uprawne, na których
rośnie żyto, owies i ziemniaki. Wyżej, do około
1600 m. w Tatrach występują lasy, które tutaj
nazywa się reglami. Dzielą się one na 2 piętra:
niższe, zwane reglem dolnym, gdzie są lasy miesza-
ne. to jest iglasto-liściaste. głównie buki i jodły,
oraz wyższe, tak zwany regiel górny, gdzie prze-
wagę mają świerki. Oprócz świerków w reglu gór-
nym spotyka się modrzewie i limby. Ponad reglam.
znajdują się gąszcza kosodrzewiny (kosówki), któ-
re rzedną na większych wysokościach. Ponad ko-
sówką rozciągaj, się ląki górskie, zwane halami.
Turnie wznoszą się nagimi skalami ponad hale
ich zbMzTChy ' P°roSty 8dzienie8dzi' P°rn5lai’
U podnóża Tatr leży Podhale. Ciągnie się ono
Z zachodu na wschód na przestrzeni około 57 km.
Ł-i nJ°?,polud"ie około 26 km szeroko-
ści. Od północy kotlinę Podhala zamyka pasmo
414
i surowy klimat ludność Podhala nie mogłaby
utrzymać się z płodów rolnych. Toteż głównym
Tatry i Podhale
Spęd owiec nazywa się „redykiem". Rozwój ho.
wystarczające dla licznych stad. Górale korzystają
więc z pastwisk w Beskidach, a zwłaszcza w Biesz-
jest tu największym miastem, liczącym ponad 28
mieszkańców - 1975). W Nowym Targu rozwija
Podhalu ma rzemiosło artystyczne.
415
teatr
Fredro. który żył w latach 1793-1876. W osur-
Schiller, żyjący w latach 1887-1954. który zasłynął
i młodzieży, takie jak np. Ania z Zielonego Wrgó-
Historia teatru polskiego jest bardzo bogata.
który położył dla teatru polskiego największe
zasługi. W dziejach naszego teatru mieliśmy wiele
w 1975 r. - 25. Nie występują w nich na scenie
sal się w nich Teatr im. Juliusza Słowackiego
w Krakowie, gdzie występowało wielu wybitnych
jest lalką osadzoną na dłoni aktora. Występujący
Ludwik Solski i Juliusz Osterwa. Również w Kra-
kowie żyt i tworzył wybitny artysta teatru. Stanis-
ław Wyspiański (zobacz: „Malarstwo"). Pisał on
nie tylko sztuki teatralne, ale także projektował
robi Teatr Dzieci Zagłębia z Będzina oraz poznań-
dzo ciekawe pomysły całych przedstawień.
W 1975 r. były w Polsce 72 teatry dramatyczne.
Grywa się w nich najróżniejsze sztuki. Sztuki
o treści poważnej i smutnej, kończące się często
śmiercią bohatera, nazywamy tragediami. Sztuki
wesołe, wywołujące śmiech na widowni, to ko-
muzyką i śpiewem, a więc występujący w nim
417
teatr
nim również liczne fragmenty mówione - tylko
o treści lekkiej i wesołej. W teatrach operowych
wystawiane są też przedstawienia baletowe, to
znaczy takie, w których treść opowiadana jest
za pośrednictwem tańca, wykonywanego przez
tancerzy na tle muzyki. Opery, operetki i balet
nazywamy teatrem muzycznym.
rzy oraz odpowiednio dobranych ruchów i gestów
aktorów. Nasz Wrocławski Teatr Pantomimy nale-
ży do najznakomitszych zespołów tego typu
w święcie. Obecnie mamy bardzo wielu wybitnych
aktorów i reżyserów teatralnych. Należał do nich
reżyserzy: Jerzy Grotowski (ur. 1933) która
prowadzi we Wrocławiu bard™
Hanuszkiewicz (ur. 1924) z Warszawy; Kazimiera
Dejmek (ur. 1924) z Lodzi; Krystyna Skuszanka
(ur. 1924) z Krakowa; Józef Szajna (ur. 1922)
z Warszawy i inni. Wybitnym reżyserem był
zmarły tragicznie Konrad Swinaraki (1929-1975).
Spośród aktorów wielką popularność zdobyli:
Elżbieta Barszczewska (ur. 1913), Tadeusz Fijew-
ski (ur. 1911), Ignacy Gogolewski (ur. 1931).
Ryszarda Hanin (ur. 1919). Gustaw Holoubek
(ur. 1923), Jan Kreczmar (1908-1972), Andrzej
Łapicki (ur. 1924), Tadeusz Łomnicki (ur. 1927),
Kaamterz Opaliński (ur. 1890), Aleksandra śląs-
“ (ur. 1925), Jan Swiderski (ur. 1916), Jacek
Woszczcrowicz (1904-1970), Marian Wyrzykow-
ski (1904-1970). Mamy także bardzo wielu zdol-
aktorów młodszego pokolenia. Aktorów
tych zna wielu widzów, gdyż często występują oni
w teatrze telewizji.
418
poszukują coraz lepszych sposobów niesienia po-
mocy ludziom. Jeden z takich kongresów odbył
Sport w naszym kraju JeM bardzo popularny,
wieka. Dlatego stworzono w Police odpowiednie
Towarzystwo Przyjaciół Dzieci
a zimą ponad 1000 lodowisk i naukę jazdy na nar-
a matki z córkami.
TKKF jest organizatorem zlotów i imprez spor-
towych, w których mogą brać udział wszyscy
chętni. W rocznice XV-, XX- i XXV-lecia Polski
Ludowej TKKF prowadziło akcje zdobywania
specjalnej odznaki sportowej. W zdobywaniu
powszechnych akcji, np. „Bieg po zdrowie".
Młodzieży Robotniczej" oraz popularyzuje i or-
TKKF w ciągu swej kilkunastoletniej działal-
w porównaniu do ponad 1000 ognisk i około
107 tysięcy członków w 1960 r. jest wzrostem
ogromnym. W rozwoju TKKF pomogły bardzo
związki zawodowe i Związek Młodzieży Socja-
listycznej (obecnie Związek Socjalistycznej Mło-
nych Związków Młodzieży Polskiej",.
TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ DZIECI
Towarzystwo Przyjaciół Dzieci (TPD) jest or-
ganizacją społeczną zajmującą się sprawami opieki
i wychowania dzieci i młodzieży. Powstało w
1949 r. w wyniku połączenia Robotniczego To-
warzystwa Przyjaciół Dzieci z Chłopskim Towa-
rzystwem Przyjaciół Dzieci.
Głównym zadaniem TPD jest organizowanie
i prowadzenie różnych placówek opiekuńczo-
-wychowawczych. takich jak: świetlice, plące gier
i zabaw, kolonie letnie i zimowe, obozy młodzie-
żowe, domy dziecka, przedszkola itp. Niektóre
z tych placówek czynne są cały rok, inne - tylko
sezonowo, np. dziecińce wiejskie w czasie pilnych
prac w polu czy obozy lub kolonie w czasie wa-
Współpracując śctśle z rodzinami i szkołami,
TO w swej działalności sura sit zapewnić opiekę
dzieciomnajb.rdz.ej potrzebującym jej. | ttk np
dz-ęk! TO powstały Koła Pomo^ D
śtetol™ “ d k,Ó'C “jn,UJą upo-
śledzonym, umysłowo. Wiele dzieci korzysta z £
mopy materialnej, akcji dożywiani, it^
dzieży. Podejmuje rówX^ da'C,in,,,>-
o charakterze opiekuńczym i zd^ow^'
’ 1 “"owotnym, przed-
TOWARZYSTWO PRZYJAŹNI POLSKO-
-RADZIECKIEJ
Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej
(TPPR) jest ogólnopolską masową organizacją
społeczna (zobacz: „Organizacje społeczne").
Powstała ona w 1944 r. Najpierw na wyzwalanych
spod okupacji hitlerowskiej terenach samorzutnie
powstawały kola przyjaźni polsko-radziecki
które nosiły różne nazwy. Jednym z nich było zalo-
tonę w Rzeszowie Towarzystwo Przyjaźni Polsko-
racja J'8° 10 na2“ę przWla cala orgaDi’
• TPPR umacniani' । rozwijanie przy-
J~"‘1 w’Pó,P'acy między narodem polskim a na-
rodamt Zwtązku Radzieckiego. Przyjaźń ta zrodzi-
się w walce ze wspólnym wrogiem - hitleryzmem-
rom«“ Pi’kn' 'rady<:X a « “ac“nie °g'
5by mogła się rozwijać przyjaźń i współprac*
osJ1 n,u’Zi' one nawzajem wiele
° W1 Cdzttć' T»W TPPR zajmuje się upo-
«tochmanicm wiedzy o Związku Radzieckim-
Org^zUJC wystawy. (x|c2w fiimowe
anystyczne, kursy języka rosyjskiego,
Orderem Przyjaźni Narodów
dziccko-Poiskiej.
Członkami TPPR mogą być poszczególne osoby
TURYSTYCZNE BIURA
m«jg zasięg lokalny. Biura te obsługuję turystów
krajowych (zobacz: „Turystyka") oraz przyjeż-
Do najważniejszych zadań biur turystycznych
nołci ułatwiających turyfcic poznanie naszego
kraju. Biura organizują też wycieczki i wyjazdy
indywidualnych turystów polskich za granicę.
Ogólnopolskie biurn turystyczne i biura podróży
mają oddziały w większych miastach Polski, a naj-
większe z nich -mają przedstawicielstwa za granicą.
421
turystyka
TURYSTYKA
^IJmatur
Do turystów zalicza się ludzi, którzy opuśti
na pewien czas miejsce swojego zamieszka?
i udali się do innej miejscowości na wypocz '*
lub kurację, w celach krajoznawczych lub roay?
kowych, dla odwiedzenia krewnych lub znaj '
mych. Nie są turystami ludzie wyjeżdżający^
pobyt stały lub w celach zarobkowych. Turyści tę
ci, którzy zwiedzają i poznają nowe miejsca, p-,°
rodę, zabytki.
Turystyka, z jaką spotykamy się dzisiaj, jj,,
stosunkowo młoda. Dopiero w połowie XIX w
czyli ponad 100 lat temu, powstały pierwsze orga’
nizacje turystyczne. Najpierw w 1857 r. powstał
angielski Alpine Club (czytaj: alpein klab),
jednoczący turystów górskich. Podobne stówa,
rzyszenia powstały także w Auslru. Szwajcarii
i Niemczech. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie
(PTT), założone w 1873 r„ było piątą organizacją
turystyczną w Europie. W tym samym czasie po-
wstały pierwsze biura podróży. Prawdziwa eks-
plozja w rozwoju turystyki nastąpiła jednak dopie-
ro w drugiej połowie naszego wieku.
Rozwój turystyki wiąże się bezpośrednio z wy-
nalezieniem w I połowie XIX w. kolei żelaznej,
a następnie samochodu i samolotu oraz z rozwo-
jem gospodarczym i społecznym wielu państw.
Ludzie obecnie mają lepsze warunki życia i więcej
wolnego czasu do swojej dyspozycji. W Polsce w
1938 r. było około 2 milionów statystycznych tu-
rystów (1 osoba liczona jest tyle razy, ile razy wy-
jeżdżała ze swojego miejsca zamieszkania w celach
turystycznych). W 1949 r. było już 4 miliony, a w
1975 r. aż ponad 100 milionów statystycznych tu-
adzi szkolenie dla orga-
rysiyczn, w budynkach, czynną cały rok, iTezo-
wycn. „Harerur ma swoje oddziały w dużych
miastach Polski. ’
Niezależnie od wymienionych biur podróży
istnieje w Polsce rozbudowana
Biur Obsług, Ruchu Turystycznego PolskZ
Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczeno tri.
bacz: „Polskie Towarzystwo t . ®S°
mlodzicży zajmuje się lei Polskie’ Tow""’'’1’'1"
warzystwo Schronisk MlnH>u. 'rou“C To-
Turystykę dzielimy na popularną i kwalifikowa-
ną. Turystyka popularna jest dostępna dla wszy-
stkich, do uprawiania jej nie trzeba specjalnych
umiejętności. Turystyką popularną są wczasy wy-
wycieczki autokarowe, krótkotrwałe wyjazdy
świąteczne za miasto itp. Turystykę kwalilikowa-
ną, to znaczy taką, która wymaga specjalnego
przygotowania i umiejętności, uprawiają tylko
wytrawni turyści, zwłaszcza młodzi i wysportowa-
ni. Do turystyki kwalifikowanej zaliczamy: tury-
stykę górską, pieszą uprawianą na nizinach, ko-
tarską kajakową, żeglarską, motorową itp. Roz-
wija sie równu-s ...___________
Prawdziwy turysta powinien zachowywać
X?* a'n" - “ i-"’1"’
oraz m- a' 1 szacunklcm do przyrody i zabytków
°CZy ' U“y °1Warle- odkrywać i do-
nic o^i n0We’ Pi,knc’ TurysU
P nicn zostawiać po sobie śladów. Prawdzi-
GKKFiT usiało kierunki rozwoju turystyki w Pol-
zależy od wielu instytucji i organizacji, GKKFiT
współpracuje z nimi w zakresie turystyki, sprawu-
jąc nadzór i kontrolę.
Istnieją takie turystyczne organizacje społeczne.
Największą i najbardziej zasłużoną spoiród orga-
nizacji rozwijających turystykę jest bogate w pięk-
ne tradycje Polskie Towarzystwo Turystyczno-
-Krajoznanoe (zobacz: „Polskie Towarzystwo
Turystyczno-Krajoznawcze").
Znana jest także działalność turystyczna Towa-
423
turystyka
ukształtowanie powierzchni kraju
W dawnych czasach uczeni byli bardzo wszech-
stronni. Np. Mikołaj Kopernik był nie tylko astro-
nomem, ale również lekarzem i ekonomistą; wielki
uczony starożytnej Grecji - Archimedes - był fizy-
kiem, matematykiem i wynalazcą.
Obecnie uczeni mają znacznie węższe specjali-
zacje, ponieważ dokonano już tylu odkryć i pozna-
no tyle praw, że nie ma człowieka, który by po-
trafił wszystkie je dokładnie poznać. W związku
z rozwojem techniki (spowodowanym zresztą tak-
że postępem nauki) odkrycia uczonych trafiają
dziś do naszego życia znacznie szybciej, bo właśnie
nauka ma dziś na nie bezpośredni wpływ i dlatego
też mówi się obecnie, iż nauka stała się jedną z sil
W przyszłości nauka będzie odgrywała rolę
jeszcze ważniejszą, a uczonych będzie więcej.
Warto wiedzieć, że zasób wiedzy ludzkiej dzięki
pracy uczonych podwaja się co 10-15 lat. Polska
dala światu wielu wspaniałych uczonych. Można
o nich przeczytać w hasłach: „Nauki humanis-
tyczne", „Nauki ścisłe i przyrodnicze” oraz „Nau-
Aby zostać uczonym, trzeba - jak sama nazwa
wskazuje - wiele się uczyć, zdobyć ogromny zasób
wiedzy. Typowa droga to ukończenie studiów wyż-
szych, a potem dalsza nauka - samodzielna i w ze-
społach, np. na studiach doktoranckich. W toku
tej nauki zdobywa się kolejno stopnie naukowe.
Po ukończeniu studiów wyższych otrzymuje się
tytuł magistra (len tytuł jednak nie jest zaliczany
do stopni naukowych). Następnie po złożeniu obo-
sanej pracy uzyskuje się stopień doktora (dr). Po
wykazaniu się trwałym, istotnym dorobkiem nau-
skać stopień
hab.).
mającego w zasadzie stopień doktora habilitowa-
miast: profesor nadzwyczajny i profesor zwyczajny
(ten drugi tytuł jest wyższy). Tytuły naukowe nada-
Za wybitne osiągnięcia uczeni nasi otrzymują
nagrody państwowe i międzynarodowe - indywi-
dualne oraz zespołowe. Niektórzy są wyróżniani
w kraju i za granicą tytułami honorowymi.
UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI KRAJU
Głównymi formami ukształtowania powierzchni
Niziną nazywamy powierzchnię Ziemi wznie-
sioną ponad poziom morza do około 200 metrów.
Wyżyna jest obszarem wzniesionym powyżej 200
metrów nad poziomem morza. Góry - to wzno-
szące się wysoko ponad otaczającym tereny
obszary powierzchni Ziemi.
Wszystkie wysokości na lądach mierzy się
poziomu morza. Ponieważ morza na całej
ziemskiej łączą się ze sobą, poziom ich wód jest
prawie jednakowy i stanowi dobrą podstawę <i0
pomiarów zarówno wysokości na lądach, jak
i głębokości w morzach. A więc przy określaniu
wysokości jakiegoś obszaru lub miejsca na lądzic
podaje się zawsze, ile metrów dany obszar lub
miejsce wznosi się nad poziom morza, co w skrócie
pisze się m n.p.m. Wysokość mierzoną od pozio.
mu morza nazywamy wysokością bezwzglę<iną
Jeśli wysokość jakiegoś wzniesienia mierzymy od
jego podstawy, jest to wysokość względna.
Powierzchnia nizin, jak również i wyżyn, może
być mało urozmaicona - równinna, lub urozmaico-
na niewielkimi wzniesieniami - pagórkowata. Na
mapach Polski przedstawiających ukształtowanie
powierzchni naszego kraju widać od razu, że prze-
ważają u nas obszary nizinne. Zajmują one całą
środkową i północną Polskę oraz wchodzą jakby
zatokami w obszary wyższe południowej części
W środkowej części Polski nizina w wielu miej-
scach ma powierzchnię równinną. Na obszarze
tym rzeki płyną w szerokich dolinach. W północ-
nej Polsce liczne pagórki bardzo urozmaicają
krajobraz. W niektórych miejscach wzniesienia
przekraczają nawet 200 m n.p.m., ale nie zalicza-
my ich do wyżyn. Bardzo licznie występują tu je-
ziora - obszary te nazywamy pojezierzami. Naj-
wyższym wzniesieniem pojezierzy jest Wieżyca -
329 m n.p.m. Wzdłuż brzegu morskiego ciągnie się
pas nizin nadmorskich.
Zupełnie inne krajobrazy występują w południo-
wej Polsce. Są tam wyżyny i góry. Z wyżyn naj-
stępnie Wyżyna Lubelska. Wyżyna Małopolska
składa się z Wyżyny Śląskiej, Krakowsko-Często-
chowskiej, Kiclecko-Sandomierskiej oraz Niecki
Nidziańskiej. Przejście od nizin do wyżyn jest na
ogół łagodne, niewidoczne w terenie. Bywa jednak
i tak, że wyżynę ograniczają strome zbocza - kra-
wędzie wyżyny. I lak np. Wyżyna Lubelska w nie-
których miejscach ma strome krawędzie. Wyżynę
Małopolską w części wschodniej przecinają nie-
wysokie pasma Gór Świętokrzyskich. Na południu
Polski, na pograniczu z Czechosłowacją, ciągną
Się góry Karpaty i Sudety. Karpaty na naszych
terenach rozciągają się lukiem od Bramy Moraw-
skiej na zachodzie do granicy polskiej na wscho-
dzie. Tworzą one wiele pasm górskich, z których
najważniejszymi w naszych granicach są Beskidy
Zachodnie, a z Beskidów Wschodnich - Bieszcza-
dy. Sudety nie są tak wysokie jak Karpaty i na
ogól są mniej urozmaicone. Między Karpatami
a wyżynami południowej Polski ciągnie się Pa$
426
iH
427
uzdrowiska
WARZYWNICTWO
W
Warzywa to owoce, pędy, lifcie, korzenie i inni
części roślin zielnych, służące jako pożywienie czło-
wieka. Oblicza się. te mieszkaniec naszego kraju
spożył przeciętnie w 1974 r. ponad 84 kg warzyw.
Przeciętnie - to znaczy, że jeden zjadł tylko 70 kg,
drugi 90 kg, a trzeci 92 kg. Lekarze twierdzę, te
jemy za mało roślin warzywnych, a co ważniejsze,
te ich wybór na naszym stole jest zbyt ubogj
(zobacz: „Kuchnia polska").
W związku ze wzrostem liczby ludności i u
zmianami sposobu odżywiania się, zapotrzebow,.
nie na warzywa wzrasta, zwłaszcza w dużych mia-
Stach, gdzie zjada się ich najwięcej. Rolnictwo,
a ściślej - jeden z jego działów zwany warzywnic-
lwem, musi więc dostarczać stale większe ilości
pomidorów, ogórków, sałaty, rzodkiewek itp.
Nie jest to jednak sprawa prosta, gdyż uprawa wa-
rzyw wymaga dużego nakładu pracy.
Niektóre z nich, np. pomidory, wymagaj, dodat-
roślin warzywnych używa się coraz częściej ma-
chew, można przechowywać przez dłuższy okres.
Ale niektóre, np. sałata, szczypiorek, rzodkiewka
składniki odżywcze zawarte w świeżych warzy-
budując szklarnie, w których rośliny warzywne
cza się w Polsce ponad 250 tysięcy hektarów (ha)
zastępowanie pracy ręcznej pracę maszyn, upra-
wianie odmian dających lepsze plony i budowę
szkłami.
Państwowe Gospodarstwa Rolne i spółdzielnie
produkcyjne tworzę cale kombinaty szklarniowe,
obejmujące od 6 do 24 ha ziemi pod szkłem.
Mniejsze szklarnie budują rolnicy i ogrodnicy pra-
428
430
warzywnictwc
431
władcy dawnej Polski
WŁADCY DAWNEJ POLSKI
432
wojna światowa I
państwo. Była podzielona między 3 zaborcz,
carstwa: Niemcy, Austrię i Rosję (zobacz. J"0-
biory Polski"). Fakt, że zaborcy rozpoc^"*'*-
ze sobą, miał dla przyszłości Polski duże znacz. .’
Panująca między nimi przez ponad 100 |al , ““
była najtrwalszą pieczęcią niewoli p0|!kj
miale więc, te w takiej sytuacji odżyły w ,
czeńslwie polskim nadzieje na poprawę losu.T*’
wet na niepodległość kraju. *
Część polityków polskich uważała, że p01fc
powinni popierać w wojnie carską Rosję,
zaś część polityków nawoływała do popiej
Niemiec i Austro-Węgier. Do walki u boku
przeciw Niemcom i Austro-Węgrom wzywał pn,
de wszystkim Roman Dmowski i kierowane pra,
niego Stronnictwo Narodowej Demokracji. Dmi..
wski spodziewał się, że jeśli zwycięstwo odnieś*
Rosja, to z odebranych Niemcom i Austrii ziem
polskich, a także z ziem zaboru rosyjskiego mohu
będzie utworzyć zależne od caratu państwo poł.
Najwybitniejszym politykiem drugiego ugnipo-
i Austro-Węgier, był Józef Piłsudski. Według niego
WOJNA ŚWIATOWA I (sprawa Polski)
lennicy przystąpili do ot
i chorób panujących w czasie wojny. Ponieważ
wielką albo światową.
: nimi Austro-Węgry (tak nazywano wówczas pań-
ków polskich nie mogły prowadzić do niepodległo-
ści kraju. Politycy ci godzili się bowiem z utrzyma-
niem porządku politycznego panującego w pań-
jednego zaborcy, zamiast trzech.
Niezależnie od tych planów, które później oka-
i wiele innych państw tworzyły ugrupowanie nazy-
biedne warstwy pracujące przyjęły wojnę nie-
chętnie. Oznaczała ona bowiem, że tysiące mło-
dych Polaków będzie musialo walczyć przeciw so-
będzie większy wpływ na losy świata poprzez uza-
leżnienie od siebie państw i narodów słabszych
Jedną z przyczyn wybuchu wojny było dążenie
wały i do zajęcia miejsca głównej potęgi świata.
Najbliższe ogólnym nastrojom ludzi pracy b)ł«
stanowisko, jakie wobec wojny zajęły dwie par*
robotnicze - Socjaldemokracja Królestwa Polsk«-
go i Litwy (SDKPiL) i Polska Partia Socjalisty
na-Lewica (PPS-Lewica). Potępiły one woja!
i ogłosiły, że popieranie tego czy innego zaborc)
nic w losie kraju nie zmieni. Tylko walka prż*'"
wszystkim zaborczym rządom, prowadzona wsp®'
nie z robotnikami Rosji, Austrii i Niemiec, mb*1*
położyć kres niewoli Polski.
434
wojna światowa II
c. Lałem 1918 ' rząd ra’
dziecki unieważnił anty rozoio.o------
nowisko władzy radzieckiej zadecydowało o dal-
szych losach Polski. W Siad za rewolucyjna Rosja
przyjąć, jeśli chcialy ukończyć wojnę. l>ty P“"kl
mówi o utworzeniu niepodległej i zjednoczonej
Polski- W ten sposób państwa enlenty naśladowa-
ły dekrety władzy radzieckiej, głoszące, że w powo-
WOJNA ŚWIATOWA II (udział Polski)
II wojna światowa trwała od I września 193,
do 2 września 1945 r. Byle to największa i n •’
krwawsza ze wszystkich wojen w historii św^’
Brały w niej udział prawic wszystkie narody i J*
siwa. W walkach toczonych na lądzie, morzu i»
powietrzu bilo się około 110 milionów powob
nych do wojska Żołnierzy. Działania wojenne to
czyły się w Europie. Afryce, Azji i Oceanii. Du,,.
go wojnę tę nazywamy światową. II wojna
wa była nie tylko większa od poprzednich, ale
takZe prowadzona w inny sposób. Zaslosowlno
II wojna światowa wybuchła dlatego, że Niemej
bitych, bardzo trudno jest podać dokładną liczbę
że pochłonęła ona około 55 milionów śmierteł-
tnieckiego panowania i przyłączenie do zjednoczo-
zumieć, jeśli się pamięta, ic dziś Polska ma ponad
ce oczekiwały lepszego bytu i sprawiedliwości.
marzenia całych pokoleń patriotów walczących
z zaborcami od ponad 100 lat.
w okresie rozbiorów. Na podstawie traktatu wer-
salskiego, podpisanego w 1919 r„ Polska odzyska-
ła Wielkopolską. Pomorze i część Górnego Śląska.
rewolucyjne partie robotnicze, które od początku
mówiły. Ze Polska odzyska wolność nie w wyniku
my II Rzecząpospolilą (zobacz: „Rzeczpospolita
II”), w odróżnieniu od I, szlacheckiej
nego Miasta Gdańska. Żądania te były jedynie
pretekstem. W istocie Hitler pragnął podboju Pol-
ski i z dokumentów wiadomo, że nic zadowoliłby
podległości.
Kiedy Hitler zrozumiał, że Polska się nie podda,
jego wojska napadly na nasz kraj I września 1939r.
o świcie, uderzając z północy, zachodu i południa-
Już od pierwszych chwil wojny armia polska i c*1*
naród stawiły bohaterski opór najeźdźcy. Bronio-
no uparcie każdej placówki, choć przewaga wro-
ga była ogromna. Najbardziej znane są: obrona
Westerplatte i Poczty Polskiej w Gdańsku. walkl
o Gdynię, Hel, Modlin, a także obrona Warszawy
(zobacz: „Stolica"). Największą bitwą była bil'
wa nad Bzurą. Toczyła się ona od 9 do 20 wrz^'
nia. Polacy, mimo przewagi wroga,
436
wojna światowa II
Ówczesny ra|d polski nie chcial doprowadź .
sojuszu ze Związkiem Radzieckim. *>
Polski rząd opuścił kraj 17 września 1939 r P
litycy polscy utworzyli rząd we Francji, który
tem przeniósł się do Anglii. Na jego cze|c s|?°‘
generał Władysław Sikorski. Od razu zaesął 0*
tworzyć na nowo armię polską na Zachodzie d
dalszej walki z Niemcami.
Po zdobyciu Polski Niemcy podbiły w
prawie całą Europę Zachodnią i rozpocM,
działania przeciw Wielkiej Brytanii. 22 czer,^
1941 r. Hitler zaatakował ZSRR. Mimo bohater,
skiego oporu Armii Radzieckiej, wojska nic.
mieckie początkowo odnosiły sukcesy, ale na po.
czątku 1942 r. zostały odrzucone spod Moskwy
a w 1943 r. poniosły druzgocącą klęskę 'poj
Stalingradem i Kurskiem.
Tymczasem w okupowanej Polsce hitlerowcy
urzeczywistniali swój zamiar wyniszczenia nasze-
go narodu. Część Polaków zamierzali stopniowo
zniemczyć, a większość - wymordować. Na zic.
miach polskich Hitler chcial polem osiedlić
Niemców. Oczywiście len zbrodniczy plan nie
mógł być wykonany od razu, ale hitlerowcy
robili wszystko, żeby swój cel osiągnąć jak naj-
szybciej. Odbierali Polakom majątki, wyrzucalikh
z mieszkań, rabowali bez ograniczeń. Polacy byli
zmuszani do pracy ponad siły, a place otrzymywa-
Żywność można było kupować tylko na kurtki w
bardzo małych ilościach. Prawie cała ludność pol-
ska głodowała. Hitlerowcy liczyli, że w takich wa-
runkach wielu Polaków wymrze.
Okupanci dążyli do całkowitego zniszczenia
polskiej kultury. Przede wszystkim zamknęli
wszystkie szkoły, poza podstawowymi, zlikwido-
wali biblioteki, wydawnictwa i prasę, niszczyli
zabytki. Po to, by przyspieszyć zniszczenie polskiej
kultury, hitlerowcy starali się w pierwszym rzędne
zabijać jak najwięcej wykształconych Polaków:
profesorów (np. z Uniwersytetu Jagiellońskiego),
nauczycieli, inżynierów, lekarzy, pisarzy ortZ
innych mądrych i wybitnych ludzi.
Setki tysięcy Polaków hitlerowcy wywozili do
Niemiec i zmuszali tam do niewolniczej pracy,
jeszcze więcej zamykali w obozach koncentrat
nych. Więźniowie tych obozów byli głodzeni,bicl
i zmuszani do pracy ponad siły. Kiedy osłabli tak-
że nie mogli pracować, zabijano ich, często duszo-
no trującym gazem, a ciała palono w specjalni’'1'
piecach zwanych krematoriami. Największy®
takim obozem byl Oświęcim.
Po to, by zmusić naród polski do poddania s«t
tak strasznej władzy, hitlerowcy prowadziliw P0
sce politykę zastraszania - terroru. Za jednego z»
bitego Niemca rozstrzeliwali dziesiątki Polakó'v-
stosując zbiorową odpowiedzialność. Egzekucj'1'
odbywały się przeważnie na ulicach miast. P«l3k
438
wojna światowa II
walczących z okupantem lub podejrzanych o to -
w razie schwytania poddawano w więzieniach
strasznym torturom. Zajmowała się tym specjalna
policja, zwana gestapo. Okupacja hitlerowska była
najgorszym okresem w historii naszego narodu.
Polacy, zaraz po klęsce wrześniowej, podjęli
walkę z okupantem. W lasach tworzyli oddziały
partyzanckie, które napadały na wojska niemiec-
kie, wysadzały w powietrze mosty i tory kolejowe,
niemieckie pociągi broniły chłopów przed grabie-
żą. Duże szkody wyrządzały Niemcom akcje sabo-
tażowe, polegające na zlej pracy i niszczeniu wszy-
stkiego, co mogło być okupantowi przydatne, w
akcjach sabotażowych brała udział młodzież pol-
ska. zwłaszcza skupiona w tajnej organizacji har-
cerskiej Szare Szeregi i w Związku Walki Młodych.
Walkę zbrojną narodu polskiego przeciw oku-
pantom. którą nazywamy ruchem oporu, orgam-
zowaly tajne organizacje. Najznaczniejszymi z mch
były: Armia Krajowa (AK) i Gwardia Ludowa
(GL), przekształcona w 1944 r. w Armię Ludów,
(AL). Cale życic polskie toczyło się wówczas w
ukryciu przed okupantami, jakby pod ziemią.
Konspiracyjne życie pol.tyczne w okupowanej
Polsce skupiało się wokół 2 obozów pobtycznyck
Jeden tworzyły ugrupowania podporządkowane
emigracyjnemu rządowi polskiemu w Londynie
(między innymi AK). Zwano go w skróc.e londyń-
skim. Obóz londyński zmierza! do odbudowana.
wojna światowa II
440
wojna światowa II
442
'"btKgu. sforsowanie
'lina. Ta ostatnia akcja
ego wkładu Polaków
.raźniejszym wrogiem naszej ojczyzny i całej ludz.
kicj Brytanii Polska wniosła największy wkład
w zwycięstwo nad hitleryzmem. Zwycięstwo to
nil. 2 września 1945 r.
WOJNY NAPOLEOŃSKIE
W I795r., po III rozbiorze, przestało istnieć pań-
nie pogodzili się z tym i natychmiast rozpoczęli
walkę o niepodległość. Walka ta - zależnie od
Wtcdy, gdy państwo polskie upadlo, wojnę z ty-
polcona bić się o swoją ojczyznę. Liczyli na to, źć
buduje Polskę.
Już w 1797
kie. Dowodzi! nimi generał
bicia (I74/-ISZZJ UIOZJI o....... r--
Palika nie „marla, póki my tyjemy. która W
symbolem naszej walki o wolność, a dzisjcsll»
’ -................. 1. szlachta, micsz-
obozie zmniejszyły się-
Pragnicnicm Zoli
4 wszy>»»---------
wiodło. W latach
18M ‘Legiony* walczyły mężnie u boku Francji
z Austria i Rosję. Lecz Francja, w dogodj y~ d»
nierzy zwolniono, cz
wojny XVII wieku
oraz Pomorza. Pierwsza z łych wojen wybuchli
walki nie toczyły się bez przerwy. Początkowo
wojska obu państw biły się w Inflantach. Tam
Właśnie hetman Karol Chodkiewicz (1560-1621)
odniósł wspaniale zwycięstwo pod Kircholmem
(1605 r.), w którym 4 tysiące żołnierzy polskich
pokonało II tysięcy Szwedów. O wygranej zde-
morze i, pomimo polskiego zwycięstwa w bitwie
morskiej pod Oliwą (1627 r.), zagrażali polskiemu
handlowi przez Gdańsk.
Ale największe niebezpieczeństwo przyniosła ze
Wbą wojna lat 1655-1660 zwana „potopem".
' •urna tw tym Warszawę i Kra-
ków). zmusili król. ja„a Kazimierza (1609-1672)
T®''"1 k"j“- °ómc»icnie tak nagłych
, tSUkc"ów ul,,wi,a Szwedom zdrada
K a ‘ 'i,eWSkich n",«"a,ów oraz szlach-
Polsce opó/ nm1.;0*’" „l’ano'va"i' wy WO'-’® *
Walczyli wsz ” V Sl’ aszlor w Częstochowa.
> «łstkic grUpy polski^ spoleczeó-
444
wojny XVII wieku
Wojsko Polskie
było prowadzenie walki z innymi państwami i lu-
dami oraz utrzymywanie w posłuszeństwie wobec
władcy jego poddanych.
Mieszka I i Bolesława Chrobrego (X-XI w.). Silę
zbrojną państwa stanowiły wtedy drużyny książę-
ce złożone z zawodowych żołnierzy, zwanych wo-
Stanisław Żółkiewski
cięstwo nad Turkami. Wojnę tę zakończono w
Polska i Litwa z trudem ponosiły koszty i cię-
nizacja państwa okazała się źle przystosowana
WOJSKO POLSKIE
Słowo „wojsko" kojarzy się nam z większa lub
mniejszą, zorganizowaną, uzbrojoną i umundu-
rowaną grupą ludzi, których głównym zadaniem
jest walka. Wojsko, zwane też silą zbrojną, jest
organizacją znaną od dawna. Przed kilkoma ty-
siącami lat starożytne państwa (Egipt, A5yria
Persja, Indie, Chiny) tworzyły i utrzymywały od-
pów) - gorzej wyszkolonych i uzbrojonych. Wiel-
kie znaczenie obronne miały grody, w których
chroniła się ludność w wypadku niespodziewanej
napaści wroga (zobacz: „Początki państwa poi-
nieć XVIII w. składały się one z wyspecjalizowa-
nych rodzajów wojsk: jazdy, piechoty, artylerii
i saperów. Po upadku powstania kościuszkowskie-
go w 1794 r. i dokonaniu III rozbioru Polski (zo-
stało istnieć.
Patrioci polscy dążyli do odzyskania niepodle-
głego państwa. W XVIII i XIX w. odbudowywali
skrę ). Królestwo Polskie, utworzone po Kongre-
sie Wiedeńskim w 1815 r„ miało również naro-
oową armię. Istniała ona do upadku powstani»
listopadowenn w 1C1> . . . _
446
Wojsko Polskie
Do działań zbrojnych ludowego WP zaliczamy za-
Polskie liczyło około 400 tysięcy żołnierzy. W jego
WP prowadził od Lenino i lasów w różnych czę-
iciach kraju, poprzez przyczółki na WiSIc i War-
szawę, Wał Pomorski i Kolohrzeg, Odrę i Nysę
Łużycką, aż do Berlina, rzeki Łaby i stolicy Cze-
działy i jednostki wojskowe, jak i przez ludową
449
448
Wojsko Polskie
Wojsko Polskie
OZNAKI STOPNI WOJSKOWYCH W WOJSKACH LĄDOWYCH I LOTNICZYCH
aaaaatit
aatitaaa
aaaiaaaa
V 18 19 20 21 22 23 24
OZNAKI STOPNI WOJSKOWYCH W MARYNARCE WOJENNEJ
451
450
oraz Wojskowa Akademia Techniczna. Wojskowa
Akademia Medyczna i Wyższa Szkoła Marynarki
Wojennej - przyjmujące kandydatów spośród o-
sób cywilnych. Wyższe szkoły oficerskie kształcą
kandydatów na oficerów - inżynierów wojsko-
wych. Kandydatów na chorążych kształcą szkoły
chorążych, których absolwenci otrzymują stopień
wojskowy i tytuł technika, podoficerów zawodo-
Konstytucja PRL i usuwa Sejmu z 21 listopada
1967 r. nakładają na obywateli obowiązek obrony
ojczyzny. W czasie pokoju obowiązek ten wypeł-
niają przede wszystkim mężczyźni zdolni do służby
w wojsku. Po ukończeniu IX lal są oni powoływa-
ni do zasadniczej służby wojskowej, która trwa
2 lub 3 lata, zależnie od rodzaju wojsk. Studenci
wyższych uczelni cywilnych przechodzą obowiąz-
kowe szkolenie wojskowe. Po zwolnieniu z woj-
wie. Oznacza to. że mogą być ponownie do niego
powołani na jakiś okres.
Wojsko w czasie pokoju przygotowuje się do
obrony ojczyzny. Przygotowanie to polega głów-
nie na szkoleniu. Szkolenie praktyczne bardzo
często odbywa się na placach budowy i jest połą-
czone z pracą dla kraju. Niejednokrotnie żołnierze
przyczyniają się do szybszego uruchomienia no-
wych zakładów przemysłowych. Pracowali oni
między innymi przy budowie cementowni w Cheł-
mie, Nowej Huty, zakładów chemicznych w Pu-
ławach, transportowali ciężkie maszyny budowla-
ne i urządzenia do elektrowni w Solinie, wznosili
mosty, budowali drogi itp. W czasie klęsk ży-
wiołowych wojsko spieszy z pomocą ludność,
z narażeniem własnego życia żołnierze ratują
życie innych. Tych spośród nich, którzy szczegól-
nie wyróżnili się w służbie i pracy dla społeczeń-
stwa - nazywamy bohaterami czasu pokoju.
WP aktywnie uczestniczy w życiu społeczny"
kraju. Wniosło ono poważny wkład w budowę
“kół i internatów, wpłacając na ten cel 250 mi-
lionów złotych i wykonując prace o warto*0
100 milionów złotych. Wielu żołnierzy jest hono-
rowymi krwiodawcami, wielu poświęca woW
452
453
wybory
WYBORY
19 stycznia 1947°-.
Sejmu. Również co 4 lata wybierane są rady naro-
dowe wszystkich szczebli: wojewódzkie, miejskie,
do Sejmu i radnych do rad narodowych ma każdy
obywatel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Wybory w 1971 i
(PRL), który ukończy! 18 lat. Nazywa sjs
czynnym prawem wyborczym. Jedynie sąd
pozbawić tego prawa osoby, które dokonały ’'
ważnego przestępstwa, i chorych umysłowo.
Posłem może być wybrany obywatel PR[_. k,6
ukończy! 21 lat i ma czynne prawo wyl^J’
a radnym - obywatel, który ukończy! |g |at
wo kandydowania do władz nazywa się biern"
Kandydatów do sejmu i rao narodowych żjlj.
szają organizacje polityczne, społeczne, młodzi
żowe, zakłady pracy i mieszkańcy miast i wsi M
zebraniach organizowanych przez komitety FIOo_
tu Jedności Narodu (FJN). Zanim nazwisko kaj.
dydata zostanie wpisane na wspólną listę pj^
jego kandydatura jest omawiana z wyborcami
Bywa i tak, że wyborcy zgłaszają zastrzeżenia d0
poszczególnych osób. Jeśli są one poważne, wy
:ofuje się kandydata nie odpowiadającego wybor.
:om i wpisuje na listę nazwisko innego. Kandyda.
ci wpisani na listy wyborcze przez komisje wy-
borcze spotykają się z pracownikami różnych im
stytucji, z mieszkańcami miast, osiedli, wsi oraz
cielami, kolejarzami itp.), zamieszkującymi dany
okręg wyborczy. Na spotkaniach tych przedstawia
się program wyborczy FJN, wysłuchuje zgłoszo-
nych do niego uwag, propozycji zmian i uzupeł-
nień, a kandydaci odpowiadają na pytania. Często
uwagi wyborców wpływają na zmiany w progra-
mie wyborczym.
Cały okres poprzedzający wybory, zwany kam-
panią wyborczą, jest bardzo ważny, ponieważ
pozwala każdemu obywatelowi wypowiedzieć się
na temat programu wyborczego oraz wpłynąć na
to, aby na listy wyborcze wpisano najbardziej od-
powiednich, cieszących się powszechnym zaufa-
niem kandydatów.
Wybory w Polsce są powszechne (głosować mo-
że każdy uprawniony obywatel), równe (kaidf
glosujący ma te same prawa i jednakowo liczy s*
każdy oddany głos), bezpośrednie (każdy obywa-
tel osobiście wybiera posłów i radnych, a nie M
pośrednictwem innych osób, np. specjalnej ko-
misji, jak w niektórych innych krajach), taj*
(nikt nie ma prawa zmusić wyborcy do ujawnia-
nia, na których kandydatów głosował).
Do wyborów cały kraj podzielony jest na okręP
t obwody wyborcze. W obwodach przeprowadza-
ne jest głosowanie. Kilka obwodów tworzy ok"*
Wyborczy. We wszystkich obwodach okręgu
borczego glosuje się na tych samych kandydat*
Kandyduje zawsze więcej osób, niż się wy'*’*
Posłów i radnych. Wybrani zostają ci, którzy^
ejno otrzymali najwięcej głosów, ale nic mniej»
Połowę i | glos.
454
WYŻYNA KiELECKO-SANDOMIERSKA
Wyżyna Kielecko-Sandomierska t,.„
wschodnią część Wyżyny Małopolskiej
„Ukształtowanie powierzchni kraju"), obszar len
Wisłą. Pod
.. . ---z- owiec
skic z otaczającymi je wyżynami urozmaić
" , s.tuwnlllll wąwóz
Świętokrzyskie są resztkami dawneg
“ ----‘nwui oziejach
Ziemi (zobacz: „Przeszłość geologiczna Polski")
który w ciągu ponad 200 milionów lat ulegał
mszczeniu. Dzisiaj Góry Świętokrzyskie s, nie-
wysokimi pasmami, o łagodnych zboczach (zo-
bacz: „Góry Świętokrzyskie"), w środkowej
morza (n.p.m.). Wyżyna Kielecko-Sandomierska
lowe, wśród których nierzadko występuj, mo-
drzewie i buki. Żyzne lessowe gleby Wyżyny
z najstarszych w
zbudowana w latach 1826-1830. Rozwinęło się tu
tycznych. Toteż na Wyżynie Kielecko-Sandomier-
Nad rzekami Kamienną i Czarną (dopływem
Pilicy) występują rudy żelaza. Górnictwo i wytop
żelaza istniał tu już od XI w. W ciągu następnych
wieków stopniowo rozwijało się górnictwo żelaza
i hutnictwo. W XVnl w. zbudowano pierwsze
wielkie piece hutnicze w Stąporkowie i Staracho-
wicach, a wkrótce i w innych miejscowościach,
Obecnie cały okręg tak zwanego „Zagłębia Staro-
polskiego” nad Kamienną został rozbudowany
i unowocześniony i nadal spełnia ważną rolę w
455
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska
i!
i
!
ryczne pochodzą głównie z XVII i XVIII w.
W dawnym kamieniołomie zbudowany został
piękny amfiteatr, stanowiący dużą atrakcję Kielc.
Drogim miastem jest Sandomierz (od którego
pochodzi nazwa wyżyny). Nie jest to duże miasto,
ale jest pięknie położone na wysokiej krawędzi
WYŻYNA KRAKOWSKO-
•CZĘSTOCHOWSKA
456
bacz: „Wojny XVII wieku”). Większość zamków
jeszcze i został odbudowany piękny zamek w
Pieskowej Skale nad Prądnikiem zwany „Małym
-••z-
Gleby na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej
są na ogól mało urodzajne, z wyjątkiem niewiel-
kich terenów lessowych na pohidnio-wschodzie.
W okolicach Zawiercia. Częstochowy i Wielu-
nia występują rudy żelaza, dzięki którym powstała
w Częstochowie hula żelaza i rozwinął się prze-
mysl metalowy. Na całym obszarze wydobywa
się wapienie. Wykorzystywane są one w budow-
nictwie i do wyrobu cementu. Pod Krakowem,
w Dębniku, występują bardzo stare, czarna
pienie, używane jako kamień ozdobny. Wypole-
rowane. znane są jako „marmury” dębnickie.
Głównym miastem Wyżyny KrakowękoOę-
: ....... ... 6S4 ts-Msee
mieszkańców r’-" -
tern, pełnym zabytków historycznych
narodowych, jest najstarszym w Police mr'
nauki i kultury. Zalotony lam został
Jagielloński przez Kazimierza Wielkiego w .. •
Znana jest Krukowska Akademia Sztuk fteknyeb.
która ukończyło wielu wybitnych malan>
biarzy. Tam równiej ma >.ed..bę jedyna w**«
W katedrze nu Wawelu znajd,
królów i zasłużonych Polaków.
Wyżyna Lubelska i Roztocze
WYŻYNA LUBELSKA 1 ROZTOCZE
Wyżyna Lubelska leży między Wisłą a Bugiem.
sunkowo wąska dolina Wisły między Zawichostem
a Puławami. Na północy, między Puławami a Lu-
blinem, granicą Wyżyny Lubelskiej jest wyraźna
jej krawędź o wysokości 20-40 metrów. Na wschód
od Lublina ciągłość krawędzi przerwana została
sza i najwyższa krawędź ogranicza Wyżynę Lu-
belską od południa, gdzie ciągnie się grzbiet Roz-
tocza. Wyżyna leży na wysokości od 200 do 300 m
nad poziomem morza (n.p.m.). Natomiast na
Roztoczu w niektórych miejscach wysokość do-
chodzi do 350 m n.p.m., a nawet w południowej
i najwyższe wzniesienie - Wielki Dział - osią-
ga 390 m n.p.m. Ku Nizinie Sandomierskiej Roz
focze opada krawędzią do 150 m wysokości Ca
lość powierzchni wyżyny pochyl. * Roaoca
wają niespokojnym biegiem liczne strumienie
Prawie cala Wyżyna Lubelska zbudowana jest
2 wapieni. Na znacznej powierzchni trapienie po-
krywa less, który miejscami tworzy pokrywę gru-
bości kilkudziesięciu metrów. Krajobraz lessowy
charakteryzują głębokie, wąskie wąwozy. Niektóre
są bezwodne i prowadzą nimi drogi, w innych spły-
wają wody, pogłębiając je coraz bardziej.
Na Wyżynie Lubelskiej są bardzo urodzaj*
gleby lessowe oraz gleby wapienne - rędziny
bacz: „Gleby"). Najurodzajniejsze gleby -W
noztemy na lessach - występują w okolicach Hn>;
bieszowa. Falistą powierzchnię Wyżyny Lubelskie)
zajmują pola uprawne pszenicy, buraków cukro-
wych, a także chmielu i tytoniu. Rozwinęło ««
458
również warzywnictwo i sadownictwo. Wzdłuż
osady rozlokowane są rzadko, głównie w pobliżu
rzek, wzdłuż ich dolin. Wyżyna Lubelska jest
i bujna roślinność.
Wyżyna Śląska
Wyżynie Lubelskiej są wapienie, kreda pisząca
tnich latach na Wyżynie Lubelskiej odkryto boga-
wielki nowo-
bełskim Zagłębiu Węglowym.
Największym miastem wyżyny jest Lublin. Ma
około 272 tysiące mieszkańców (I975L Lublin
nych.
chowało się’
nym, a do ozis zacnowmy ---------
i Grodzka. Lublin jest dziś bardzo ważnym ośrod-
żarowych i raorysa ------------
Lublin jest ośrodkiem kulturalnym naukowym.
Do zabytkowych miast Wyżyny Lubelskiej należy
Zamość, założony w XVI w. przez Jana za-
mowskieao. Nad Wisłą leżą Puławy.
WYŻYNA ŚLĄSKA
Wyżyna Śląska jest najbardziej ku zachodowi
wysuniętą częścią Wyżyny Małopolskiej (zobacz:
jest między doliną Odry na zachodzie. Kotliną
Oświęcimską na południu i krawędzią Wyżyny
Krakowsko-Częstochowskiej na wschodzie. W kie-
runku ku pólnoco-zachodowi Wyżyna śląska
obniża się i stopniowo przechodzi w Nizinę Śląską.
Przez Wyżynę Śląską płyną rzeki: Przcmwa do
Wisły i stała Pancw do Odry. Średnia wysokość
wyżyny wynosi około 300 m nad poziomem morza
(n.p.m.). Najwyższym wzniesieniem jest Góra
Świętej Anny (400 m n.p.m.). Góra ta w kszlalcie
stożka, zbudow ana ze skal wylewnych - bazal-
tów. świadczy o dawnej działalności wulkanicznej
przez Czartorysaicn w . .
w ostatnich latach pow.tały n jwt«
jeSt rUStyma Dięuo»SR». —-------------- .
sty, nie pokryły roślinnością, leżący na pólnoco-
-zaćhodzie od Olkusza. Długość •£“
„koło 8 km. a szerokość około 4 km. Warstwy
459
Wyżyna Śląska
piasku dochodzą w niektórych miejscach do 50 m
grubości. Przepuszczają one wody opadów i na
powierzchni tworzy się warstwa zbyt sucha, by
mogła się na niej rozwinąć roślinność. Przez
środek Pustyni Błędowskiej przepływa Biała
Przcmsza, w wąskiej, dość głęboko wciętej dolinie
Wzdłuż rzeki ciągnie się długi pas roślinności
jakby oaza na pustyni. Wyżyna Śląska ma na
ogól powierzchnię mało urozmaiconą, gdzienie-
gdzie tylko wznoszą się wśród równiny wzgórza
wapienne.
Wyżyna Śląska ma typowy krajobraz krainy
gómiczo-przemysłowej. Las kominów fabrycz-
nych, kopce gruzu skalnego usypane z materiału
wyrzuconego z kopalni - tak zwane hałdy, wago-
niki krążące nad ziemią na linach stalowych,
luny nad piecami hutniczymi, bardzo gęsta sieć
dróg komunikacyjnych, gęsta zabudowa - >°
cechy Górnośląskiego Zagłębia Węglowego. Jcs(
to najważniejsza pod względem gospodarczym
kraina Polski. Podstawą gospodarki jest górnictwo
węgla (zobacz: „Górnictwo" i „Bogactwa mine-
ralne"). Obszary wydobywania węgla są jedno-
cześnie ośrodkami przemysłowymi, a zwłaszcza
przemysłu ciężkiego.
Na Wyżynie Śląskiej prócz węgla występuj’
bogate złoża cynku i ołowiu. Wydobywa się j‘
głównie w okolicach Bytomia i Olkusza. W połud-
niowej części wyżyny znajdują się pokłady so1'
kamtennej („ Żorach, koło Rybnika). giPsu
i starki. '
Dzięki silnie rozwiniętemu górnictwu - WyW"”
460
Śląska rna bardzo dużą gęstość zaludnienia.
w województwie katowickim jeąl najwięcej, bo
aż 47 miast, i więcej niż w innych województwach
ludności miejskiej. 7 miast Górnego Śląska prze-
ców. W niedalekim sąsiedztwie leżą miasta śred-
niej wielkości: Będzin, Dąbrowa Górnicza, Tar-
nowskie Góry, Mysłowice i inne. W części po-
łudniowej Wyżyny Śląskiej do większych miast
należą Rybnik i Tychy. Rybnik jest ośrodkiem
Rybnickiego Okręgu Węglowego (ROW), który
w ostatnich latach ogromnie się rozbudowuje.
Również bardzo szybko rozbudowały się Tychy,
które w 1950 r. Uczyły niecałe 13 tysięcy miesz-
kańców, a w 1975 r. - ponad 135 tysięcy. Tychy
war istnieje tam od pierwszej połowy XVII w.
Tychy leżą już na obszarze lesistego Śląska.
ię zajmują s-«»y ,
W północnej części wyżyny, na północ od Malej
zadymionym powietrzu miast przemy-
a przede wszystkim dla górników i but-
racujących w niezwykle ciężkich wazon-
zespoły artystyczne
zahartowała ludzi. Ślązacy są
ika, tak zwaną „oarm..^ • ---
Uch i studentów Akademu Gormczo-Hu
ZESPOŁY ARTYSTYCZNE
Młodzi i dorośli lud* dla przy-
odział w pracach zespołów Aby
jemności, odprężenia, rozry „u-
uczcstniczyć w Pracach ^lriebne jest PncJc
zycznego czy d7„, dziedziną dzialal-
wszystkim zainieresowa _ Nic wystarczą
jednak tylko zdolnoscu . ,
wytrwała praca nad sobą P P u
ra-fachowca, który służy sworat
i dba o dobre wyniki w zespole-
zespoły artystyczne
md Wisłą, Festiwal Orkiestr Dętych w Kozieni-
Do bardzo znanych amatorskich zespołów arty-
stycznych należą: Chór Męski i Chłopięcy „Po-
znańskie Słowiki" oraz reprezentacyjny z^pól
Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP).
Chór Męski i Chłopięcy „Poznańskie Słowiki"
Centralny Zespól Artystyczny ZHP islnieje od
IMS r. Zorganizowany został i kierowany je"
przez Władysława Skoraczewskicgo. W jego skład
wchodzi chór dziecięcy, chór młodzieżowy (mle‘
szany) i orkiestra symfoniczna. Zespól liczy ponad
400 osób i dal bardzo wiele koncertów.
Znanym i często występującym zespołem harc*'-
jest „Gawęda". Zorganizował ją w 1952 r-
Andrzej Kicruzalski. „Gawęda" rozpoczyt”"
oztalalnołć jako mały teatrzyk lalkowy.
N" uznanie zasługują dwa najbardziej
Zespoły zawodowe: Państwowy Zespól pieSn
462
ziemianie
ZIEMIANIE
Ziemianami nazywano w XIX w. i pierwszej
połowie XX w. wszystkich posiadaczy wielkich
gospodarstw rolnych. W XX w. zwano ich też
fabrykanci), którzy kupowali ziemię. Najbogatsi
mian stanowili właściciele majątków liczących po
kilka tysięcy hektarów. Najubożsi spośród zie-
mian mich majątki około lOO-hcktarowc. Tak
społecznie. Ziemianie opóźniali przede wszy^
wyzwalanie chłopów z zależności od siebie
skutek umacniania się chłopów jako warstwy *
lecznej, a przede wszystkim na skutek roz^^
przemysłu w Polsce, znaczenie i rola wars^J
ziemiańskiej malały. At do 1944 r. zachowała^?
jednak bardzo poważny wpływ na życie kraju.
Bogactwo, a więc i siła ziemian, płynęły z
siadania wielkich obszarów ziemi i wyzysku pracą,
jących na niej chłopów. Chłopi walczyli z wyzjj.
kiem i domagali się ziemi dla siebie. W XIX w
pod naciskiem chłopów, przeprowadzono «
wszystkich 3 zaborach tak zwane uwłaszczenie.
Chłopi uznani zostali za właścicieli uprawianych
działek i zwolnieni z obowiązku darmowej pracy
na ziemi pańskiej. Najpóźniej, bo dopiero w 1864 r.
w czasie powstania styczniowego, uwłaszczeni
byli warstwa panująca. Po-
Aż do XX w. ziemianie byli najbogatszą grupą
w społeczeństwie polskim. Należała do nich mniej
nic zaspokoiło jednak głodu ziemi. Chłopi dostali
jej zbyt mało, a bardzo wielu nic otrzymało jej
wcale. Toteż w XX w. wieś walczyła o reformę roi-
„Chłopi' i „Rolnictwo ).
464
piątego też u właśnie warstwa była najbardziej- skłonna do ugody z zaborcami i uznania ich wla- iTi nad Polską. Szczególnie ugodowe w stosunku do zaborcy było w XIX w. ziemiaństwo w Galicji, yy XX w. większość ziemian popierała Stronnictwo Narodowej Demokracji (endecję), które wzywało polaków do pogodzenia się z nierównościami społecznymi rzekomo w imię dobra narodu. Warstwa ziemiańska była konserwatywna, prze- ciwstawiała się wszelkim reformom społecznym, hamowała i opóźniała rozwój kraju. Wydala ona jednak spośród siebie szereg jednostek zasłużo- nych dla kultury polskiej. W okresie niewoli naro- dowej ziemianie skłonni byli do ugody z zaborca- mi, ale i spośród nich wywodzili się także ofiarni patrioci. Większość przywódców powstań naro- dowych należała do tej warstwy. Zdarzały się także przypadki, że synowie ziemiańscy potrafili wyrwać się z własnego środowiska i poświęcić swe życic sprawie ludu pracującego, wiążąc się z ru- chem rewolucyjnym. Były to jednak tylko jed- nostki. Generalnie rzecz traktując, ziemiaństwo - zwłaszcza w okresie międzywojennym - odegrało rolę zdecydowanie negatywną. Warstwa ziemiańska przestała istnieć po prze- prowadzeniu przez władzę ludow ą reformy rolne, (1944-1949), w wyniku której zlikwidowane zo- stały wielkie prywatne majątki ziemskie. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ZSL bieo. aktywny udział w działalności samo- rządu chłopskiego, lo znaczy w pracy kółek rolni- czych, spółdzielni wiejskich i ogólnych zebrań mieszkańców wsi. Tradycje ZSL sięgają początków ruchu ludowe- go w Polsce, to znaczy początków działalności partii i organizacji chłopskich. Jeszcze w okresie zaborów; w 1895 r., powstała w Rzeszowie pier- wsza w Europie i na świecie partia chłopska. Nosi- ła ona nazwę Stronnictwo Ludowe. Stronnictwo walczyło przede wszystkim o prawa wyborcze dla chłopów i ograniczenie przywilejów obszarników. W późniejszych latach działało kilka partii i orga- nizacji chłopskich, które walczyły z wyzyskiem i dążyły do podzielenia ziemi obszamiczej między chłopów. Postępowe partie chłopskie współpraco- wały z robotnikami w czasie II wojny światowej (1939-1945) i anz po wyzwoleniu kraju spod okupacji hitlerowskiej. Popierały one ich walkę 0 Polskę Ludową. Taką partią było otworzone w lutym 1944 r. Stronnictwo Ludowe „Wola Lu- du''. które we wrześniu 1944 r. przekształciło się w Stronnictwo Ludowe (SL). Uczestniczyło ono w przeprowadzaniu przemian w Polsce, a zwłasz- cza w podziale ziemi obszamiczej między bezrol- nych i małorolnych chłopów. Zaraz po wojnie działała też w Polsce druga partia chłopska - Pol- skie Stronnictwo Ludowe (PSL). PSL nie cbcialo współpracować z władzą ludową i popierało jej przeciwników. Polityka PSL nie odpowiadała dą- żeniom mas chłopskich, nie zgadzał, stę z mą
ZJEDNOCZONE STRONNICTWO LUDOWE oęść działaczy lego stronnictwa. W 1947 r. władzę w PSL zdobyli działacze postępowi, którzy pragnę-
Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL) partią chłopską. Zrzesza ono glówme chlopó gospodarujących indywidualnie i mteligengę P cującą na wsi. Ziedno- ZSL łączy ścisła współpraca z Polsą czon, Partią Robotniczą noczna Partia Robotnicza Obie dzil się w walce robotników i chłopów przeci kierowniczą rolę odgrywa Po jej Partia Robotnicza (PZPR). “ . przewodnictwo w naszym pan do zbudowani, w Polsce ustroju spra wco łecznej - socjalizmu. Wspólnie z „pra- wice chłopów do współrządzeni. P« cowuje programy rozwoju i unow«-‘" nictwa. popiera spółdzielczość wiJ ’’onniclOTm ZSL współdziała z PZPR oraz e S Demokratycznym (zobacz: „Stronn (FJN). kratyczne"). we Froncie ednośoN Ma swoich przedstawicieli w Sejm stwa. Radzie Ministrów . radach li współpracować z SL i opow.edz.eli uę za zjedno- czeniem ruchu ludowego w Polsce. Zjednoczenie SL i PSL nastąpiło w listopadzie 1949 r. o. kon- ™,e zjednoczeniowym. W ten sposób powsta- ło Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. W 1975 r ZSL zrzeszało w swoich szeregach ponad 420 tysięcy członków. Wkoło 300 tysięcy) sunowth chłopi. Pozostań członkowie ZSL to inteligencja zwiana rewo, nauczyciele szkół wiejskich, agronomowie, mechać mzaiorzy rolnictwa. lekarze, pracownicy urzędów •mhinych i instytucji rolniczych. Człookome.ZSL Jworzą koła. Kol. ZSL współpracuj z o.gamza- • mi PZPR działającymi na ich terenie. Pracą S n -niegniny kieruj, komitety gnomie W województwach działaj, “ reorezenlujący wszystkich członków (Sekreunatu -kiemi y|| Koogres
Marszałek Sejmu Stanisław Gucwa. W dzia-
łalności Stronnictwa dużą rolę odgrywa prasa
ZSL: „Zielony Sztandar". „Dziennik Ludowy ,
„Tygodnik Kulturalny". „Wieści" oraz miesię-
cznik „Wieś Współczesna".
ZUCHY
Zuchy to najmłodsi członkowie Związku Har-
cerstwa Polskiego (ZHP). Są nimi dziewczęta
i chłopcy z młodszych klas szkoły podstawowej
(do IV klasy), którzy zostali przyjęci do jednej
z drużyn zuchów i uczestniczą w jej zabawach
Drużyny zuchów działają najczęściej przy szko-
łach, rzadziej w domach kultury, osiedlach miesz-
kaniowych, sanatoriach i szpitalach dziecięcych.
ięcc). Każdą drużyną
kieruje drużynowy wraz z przybocznymi. Organi-
zuje on zbiórki, które odbywają się zazwyczaj raz
w tygodniu, jest doradcą i starszym kolegą zu-
i nieporozumienia, reprezentuje drużynę wobec
władz harcerskich i szkolnych, organy.,
współpracę z innymi drużynami zuchowyJ*
cerskimi (zobacz: „Harcerze"). Ponosi on '
wiedzialność za drużynę. ““Po.
Drużyna liczy zazwyczaj 24 zuchów i
na szóstki. Na czdc szóstki stoi szóstkowyT**
rym jest zuch wybrany przez kolegów lub
czony przez drużynowego.
Wszystkie zuchy w całej Polsce - a jest ich
wie 800 tysięcy - mają swoją odznakę, swoje n'*
wo, swoje pozdrowienie „Czuj" i noszą munda*.
Zanim dziewczynka czy chłopiec zostanie zuchem
musi poznać obowiązki, jakie na siebie chcc p™’
jąć, drużynę, do której chce wstąpić i panują^
niej zwyczaje. Dlatego też przez okres od 6 tygodni
do 3 miesięcy uczestniczy w zbiórkach drużyny
ale nic ma jeszcze pełni praw i obowiązków, np’
nie ma prawa noszenia mundurka i obowiązku
przestrzegania Prawa Zucha. W okresie tym, z*,,
nym próbnym, nic tylko kandydat poznajc draży,
nę, ale także drużyna poznaje kandydata. Jeśli
wspólnie dojdą do wniosku, żc razem będzie im
dobrze, kandydat składa Obietnicę. Uroczyście
obiecuje wobec całej drużyny, żc będzie dobrym
zuchem i zobowiązuje się przestrzegać Prawa
Zucha. Od tej chwili staje się pełnoprawnym
członkiem ZHP i na znak przynależności do orga-
nizacji otrzymuje legitymację i odznakę zucha.
466
Zuchy zdobywają sprawności, których jest po-
„ad 50. Jedne sprawności, takie jak np. „kolejarza"
czy „lotnika" zdobywa się z całą drużyna. Inne
zuchy
każdy zuch może zdobywać sam, indywidualnie.
Aby zdobyć sprawność, trzeba postępować tak, jak
pożyteczną pracę. Np. zuch-kolcjarz powinien być
punktualny i dokładny, wiedzieć, na czym polega
praca różnych funkcjonariuszy kolei, umieć posłu-
giwać się rozkładem jazdy, zrobić przedmioty po-
trzebne do zabawy w kolej. Zuchy zdobywające
zakłady pracy (np. dworzec kolejowy, lotnisko),
w czasie wspólnych gier, ćwiczeń, zabaw, wycie-
sprawności zdobywane indywidualnie trzeba speł-
nić samemu i wykazać się wobec drożyny, że się
na sprawność zasłużyło. Na zakończenie zdoby-
wania sprawności drużynowy organizuje konkurs,
związki zawodowe
• Po roku. dwóch,
harcerzami, na ich miejsce
niema się często drużynowy i przyboczni,
nych zwyczajów, obrzędów, symboli. Wiele drużyn
przez harcerki i harcerzy około 1930 r. Do
drużyn tych było stosunkowo niewiele, i t ,3’>.
nic „ mieście. W czasie II wojny J*6'-
(1939-1945) drużyny zuchów nic istniau ”*^
masowy rozwój nastąpił w latach 1957-1^' **
pa instruktorów harcerskich unowocz^^' ®r°-
i dostosowała do nowych potrzeb sposoby
drużyny, ułożyła nowe regulaminy sprawS?
zaproponowała wiele interesujących p“£
zabaw, prac i innych zajęć. Drużyny zuch/
powstały we wszystkich miastach i w więŁs,-*'
wsi. W 1975 r. było ich ponad 28 tysięcy
ZWIĄZKI ZAWODOWE
Pierwsze drużyny zuchów organizowane były
go (zobacz: „Samorządy") i wraz z nim troszczą
się o to, by zakład wykonał plan, by wytwarzał
coraz więcej coraz lepszych produktów. Dlatego
też organizują współzawodnictwo w pracy, ola-
Jednym z ważniejszych zadań związków Zł-
bacz: „Pieniądz"). Toteż wspólnie z władzami
państwowymi zajmują się one sprawami wy-
nagrodzenia za pracę, emerytur, rent i zasiłków
dla osób, które utraciły zdolność do pracy oraz
ich rodzin. Przedstawiciele związku zawodowego
uczestniczą w rozdziale premii i nagród, kontro-
lują, czy pracownicy zakładów przestrzegają
przepisów o bezpieczeństwie i higienie praoi1'
o ochronie zdrowia.
Wiele uwagi poświęcają związki zawodowe co-
dziennym sprawom pracowników. Organizują "P
kasy zapomogowo-pożyczkowe, które udzielaj*
Pożyczek i przyznają zapomogi pracownikom r”3’
Mcym kłopoty finansowe, prowadzą bufety i
rowki na terenie zakładów pracy, popierają roz»d)
budownictwa mieszkaniowego i uczestniczą •
rozdziale mieszkań.
Ważną dziedziną działalności związków j*»*
organizowanie wypoczynku ludzi pracy i
urenie im warunków kulturalnego spędzania wo'
nego czasu. Prowadzą one domy wczasowe d
468
okładowe domy kultury, kluby, świetlice, kina
związkowe, teatry amatorskie, zespoły artyslycz-
żłobków i przedszkoli, organizując kolonie kinie
cownicy. operatorzy dźwigów, urzędnicy i
W każdym zakładzie działa Zakładowa Orga-
prezentuje pracowników wobec dyrekcji. W Pol-
sce działają 23 związki zawodowe. Najwyższą
biera Zarząd Główny, który kieruje pracą związ-
Związków Zawodowych. Kongres określa za-
dania związków, uchwala prawa i obowiązki
ZWIERZĘCA PRODUKCJA
Wśród rolników krąży następujący żartobliwy
Zawodowych (CRZZ). CRZZ kieruje pracą związ-
ków w całej Polsce w okresie między kongresami
i reprezentuje pracujących wobec władz. Polskie
racji Związków Zawodowych.
mu. Organizowali się w nich robotnicy do walk,
z kapitalistami (zobacz: „Robotnicy ). Zwaązk.
. . -I-I. „ram. który trwał
robotniczych o wlt
na przełomie XIX
bardzo aktywne n. wtókniarzy.
niepodległości
bardzo się ożywiła
i wszystkie prawa robotnicze |
TRZODA CHUWHA
469
473
zwierzęta chronione i pożyteczne
zwierzęta ginące, to znaczy występujące w tak ma-
zwierzęta łowne
gniazd i lęgowisk ani wyrządzać im krzywdy. Na-
leży stwarzać im jak najlepsze warunki życia.
Na liście zwierząt chronionych w Polsce znajdu-
zdzie w 1975 r. żyło 530 sztuk tych zwierząt.
przebiega granica terenów, na których żyją. Tc
zjadają szkodniki owadzie. Pożyteczną dla czlo-
lub gruba. Zające, lisy, borsuki, jenoty (które przy-
nazwę endemitów. Do nich należy motyl niepylak
Wiele zwierząt znalazło się pod ochroną dlatego.
kuny, tchórze, cietrzewie, jarząbki, bażanty, kuro-
kwiczoly i paszkoty - zaliczamy do zwierzyny
czaju, lecz w skrzynkach lęgowych i w ptasich
gniazdach. Wtedy ptaki, będące także sprzymie-
kaczki, dzikie gęsi, slonkn, dubelt, batalion, łyska.
ZWIERZĘTA ŁOWNE
Przed tysiącami lat jedynym źródłem mięsa, sta-
nowiącego główny składnik pożywienia ludzi, oraz
skór, z których wyrabiano odzież, były dzikie
.----przynosi eksport zwierzyn
(r wmeż żywej) oraz organizowanie polowań dla
myśliwych 7 i„nu.i. i_, ..
Ł-UW - buchtując, czyli ryjąc -
lesij ściółkę, wyjadają z niej szkodniki, a bażant
...... “piawiane by-
ło w dal,£>™ c'«"' <*»« jago znaczenie gospodar-
ki. • . , ------"• “"prowaoziio to oo -z-*
Pienia niektórych gatunków. Obecnie wiele z nich
Zwierzęta, na które się poluje, noszą nazwę low-
476
zwier?ęta łowne
478
479
zwierzęta Polski
zwiększając odstrzał. W czasie polowań usuwa się
z łowiska głównie sztuki słabsze, pozostawiając te,
które mogą dać silne i zdrowe potomstwo. Jest to
tak zwany odstrzał selekcyjny.
Polski Związek Łowiecki ma bardzo piękne
zwyczaje. Różne czynności i przybory łowieckie
nazywane są przez myśliwych słowami pochodzą-
cymi z bardzo dawnych czasów. Polowania zawsze
odbywają się zgodnie z ustalonym porządkiem,
zaczynają się i kończą na sygnał. Po polowaniu
układa się złowioną zwierzynę w tak zwany pokot.
Pokot musi być otrąbiony różnymi sygnałami wy-
ZWIERZĘTA POLSKI
W Polsce żyjc prawie 30 tysięcy różnych gatun-
ków zwierząt, od wielkich żubrów i łosi do maleń-
kich muszek owocowych i innych, jeszcze mniej-
szych, niewidocznych bez pomocy mikroskopu.
W nauce zwierzętami nazywa się nic tylko czworo-
nogi, okryte sierścią. Zwierzęciem jest i ptak, i ry-
ba, i mucha, i wszystko, co żyje, a nie jest rośliną.
Wśród zwierząt żyjących dziko można wyróżnić:
leśne, polne i łąkowe, synantropijne, czyli towa-
rzyszące człowiekowi, górskie, słodkowodne i mor-
skie. Zwierzęta domowe, hodowane przez człowie-
ka, to osobna grupa. Zwierzęta leśne różnią się od
polnych i łąkowych, te zaś od górskich itd. I choć
ptaki spotykamy w rozmaitych środowiskach, to
nią się one od siebie zależnie od miejsca, w którym
żyją. Mówimy, że zwierzęta są przystosowane do
środowiska. \
Zwierzęta leśne są przedd. wszystkim związane
z drzewami, gdyż drzewa stanowią główny zrąb
lasu (zobacz: „Lasy"). Gąsienice różnych motyli
i ciem żywią się igłami i liśćmi drżew. Korniki i ich
larwy wygryzają kręte korylarze\pod korą, a w
drewnie drążą chodniki larwy dużych i pięknych
chrząszczy - kózek. W koronach drztłsr i pod nimi,
w krzewach, uwijają się za owadami sikory, pięk-
nie śpiewające pokrzewki i drozdy, a\ wiewiórki
szukają pąków, szyszek i orzechów. Rp pniach
skaczą dzięcioły i pelzacze, biegają kowaliki. One
też żywią się owadami, i gnieżdżą się, podofeni: ’ '
sikory, w dziuplach. Pod drzewami, nal zi
można znaleźć wielkie kopce mrówek. W or^d
liściach i igłach żyją ślimaki, pająki, stonogi.
owadow, jak np. drapieżne chrząszcze biel-
(„szczypawk.")-żywiące się wszystkimi ml
zw^rzętam., które potrafią schwytać- połysk
granatowe żuki gnoja™ - żywiące sięTwo
1 opadłym, Idćmi oraz czerwonteczarne graba,
zjadające padlin,. Te wszystkie zwierzęta m
zwykle spotkać również i w parkach
W,,, „u:
480
zwierzęta Polski
482
bacy łowią w Bałtyku flądty, śledzie, szproty, rza-
dziej makrele, a jeszcze rzadziej cenne łososie.
Łowią teł dużo węgorzy, które tędy ciągną z na-
szych wód słodkich na tarliska (zobacz: „Rybo-
łówstwo morskie") Oceanu Atlantyckiego. Nad
morzem widzi się zawsze dużo ptaków, zwłaszcza
bialosiwych mew. Najmniejszą i najpospolitszą
z nich - Śmieszkę - łatwo poznać wiosną i latem
(w okresie lęgowym), gdyż głowa jej przybiera
kolor kasztana. Duża mewa żóltonoga ma skrzy-
dła czarne z wierzchu. Trochę mniej liczne są ry-
bitwy, lak jak mewy, bialosiwc, ale odróżnić je
łatwo po rozwidlonych, „jaskółczych" ogonach
i czarnych czapkach na głowach. Czasami zapę-
dzają się na nasze wody foki i morświny.
Świat zwierzęcy Polski, zwany jej fauną, jest
podobny do świata zwierzęcego sąsiadujących
z nami krajów, gdyż i klimat, i roślinność niewiele
się różnią.
ŻEGLUGA MORSKA
oogaci. v — -—z----- ------ -
również i my. Od wieków posiadamy flotę handlo-
OulCęrcjszysu —---------------- •
statki handlowe pojawiły się w XV w., gdy Polska
odzyskała zagarnięty przez Krzyżaków dostęp do
morza (zobacz: „Polska Jagiellonów"). Pierwsze
483
484
żegluga morska
i drewno. Pierwsze miejsce wśród portów bałty,
ekieb zajmuje dotychczas pod względem pr«|a.
dunków port szczeciński. Po pełnym uruchomieniu
Portu Północnego sytuacja zmień, się. Dzięki trans-
portowi morskiemu mamy w sklepach różne to.
w-ary z zagranicy: pomarańcze i banany, herbat,,
kawę, daktyle i inne. Nasz węgiel i wyroby przc.
myślowe wędrują do dalekiej Japonii, do państw
Ameryki Południowej i wielu innych.
Duży jest także ruch pasażerski.
Sutki nasze są budowane w specjalnych zakla-
dach, zwanych stoczniami. Do największych nale-
ży Stocznia Gdańska im. W. Lenina w Gdańsku,
która powstała w 1945 r. Zbudowano w niej w
1949 r. pierwszy pełnomorski statek polskiej kon-
strukcji, rudowęglowiec „Soldck". Do 1975 r. po-
wstało urn ponad 700 sutków przeznaczonych
dla kraju lub sprzedanych za granicę. W stoczni tej
buduje się statki do przewozu węgla i rudy, uk
zwane rudowęglowce, i sutki służące do przewozu
ropy naftowej i innych ciekłych paliw, zwane
klasy statek „Profesor Siedlecki" - przeznaczony
największych i najnowocześniejszych portów -
Port Północny w Gdańsku. Przyjmuje on najwięk-
sze, jakie mogę wypłynąć na Bałtyk, jodnoitki
morskie. Przeładowuje się w nim głównie towary
matowe: rudy Żelaza, węgiel, ropę naftowe. Porty
naaze obsługują nie tylko tutki własne, alei obce.
Główne ładunki, jakie przechodzą przez polskie
porty, to: węgiel, koki, rudy różnych metali, zboże
jest jakby pływającą fabryką (zobacz: „Rybołów-
stwo morskie"). Ma na pokładzie odpowiednie
mączki rybnej Gako paszy dla bydła), produkcję
tak zwanych filetów, czyli ryb mrożonych przygo-
towanych bezpośrednio do smażenia, ma także
mrożonych, ponad 3 i pół tysiąca ton śledzi solo-
nych w beczkach, 500 ton mączki rybnej i 250 ton
Gdyni specjalizuje się w budowie dużych jednostek
morskich. Powstała w 1928 r„ po 1945 r. została
odbudowana i rozbudowana. Buduje się w niej
najnowocześniejszymi metodami statki olbrzymy.
Tu zbudowano olbrzymi „Manifest Lipcowy".
W 1967 r. stoczniowcy z Gdyni po raz pierwszy
połączyli w suchym doku dwie osobno zbudowa-
ne połówki statku, a od 1969 r. łączenie połó-
wek przeprowadza się na wodzie. Metoda ta pozwo-
liła przyśpieszyć znacznie produkcję, n jej zastoso-
wanie bylowiclkim sukcesem polskich robotników
i techników, gdyż, robiono to dotąd tylko w stocz-
niach japońskich i holenderskich, a więc u naj-
bardziej doświadczonych producentów atatków.
Trzecią naszą stocznią jest Stocznia Im. Adolfa
"'orskiego w Szczecinie. Powstała ona w 1948t.
Buduje się w niej drobnicowce i masowce, równic*
na eksport.
we, mule statki rybackie, jachty i inne jednostki.
wano w zakładach „Zgoda” w Świętochłowicach
w 1949 r. Następnie silniki okrętowe zaczęto budo-
wać w Zakładach Przemysłu Metalowego „H. Cc-
488
koni mechanicznych zamontowano na statku
5°°U Zilka". Statek z polskim silnikiem uznany
w Jwczas za najszybsza jednostkę na wodach
‘fańskich, zdobywając tytuł „Express of Afri-
" Zakłady „H. Cegielski" są obecnie najwięk-
si producentem silników wysokoprężnych do
« w całej Europie. Polskie silniki okrętowe
Skupują liczne kraje, a wśród nich ZSRR. Wiel-
1 Brytania, Indie, Meksyk. Francja.
polska jest 13-tym w świeae producentem sut-
W najbliższych latach nasz przemysł okręto-
„ będzie budował sutki o bardzo dużej pojem-
*,ści. powstaną także statki wyłącznie do przewo-
1U ładunków w kontenerach, czyli w specjalnych
pojemnikach. Niewykluczone, że zbudujemy w
przyszłości sutki o napędzie atomowym.
Żegluga śródlądową
Żeglugą śródlądową nazywamy przewożenie
pasażerów i ładunków wodami śródlądowymi,
a więc rzekami, kanałami, jeziorami, na jednost-
kach pływających (np. łodziach, sutkach) w ce-
lach handlowych, krajoznawczych i innych, a-
gluga śródlądowa ma duże znaczenie dla naszej
gospodarki, gdyż transport towarów wodą jest
bardzo tani. W osutnich latach wzrosło także jej
znaczenie rekreacyjne (wypoczynkowe).
W 1975 r. mieliśmy prawie 7 tysięcy kilometrów
żeglownych i splawnych dróg wodnych. Pływają
po nich liczne sutki towarowe, barki, holowniki,
tratwy przewożące od wiosny do zimy ładunki
węgla, koksu, meuli i wyrobów meulowych, pia-
sku. żwiru, drewna i inne. W sezonie letnim wiel-
kim powodzeniem cieszą się sutki pasażerskie,
przewożące turystów. Wszystkie te sutki, zarówno
489
żegluga śródlądowa
żegluga śródlądowa
wyKAZ haseł i informacja o ich treści
493
energetyka
43
energli. Rodzaje energii. Energia elektryczna I jej źródle.
Elektrownie i elektrociepłownio oraz Ich działania I rozwój.
folwark szlachecki (XVI-
Federacja Socjalistycznych
Związków Młodzieży Polskiej
szych. Dane Herbowe, sposób gospodarowania. Pomoc
państwa dla Indywidualnych rolników. .Specializacja
apodaratw. Stkolenie rolników.
górnictwo 64
Co to jest górnictwo. Rys historyczny. Górnictwo wygi,
kamiennego. Kopalnie węgla kamiennego. jego wydobycie
w Polsce. Prace górnika. Kopalnie węgla brunatnego. Wy.
dobycie ropy naftowe) I gazu ziemnego. Górnictwo soli
kamienne). Złoża siarki oraz metody Jo] wydobycie w kraju.
Górnictwo rud metali (żelaza, cynku, ołowiu, miedzi).
grzyby 76
Co to aa grzyby, Ich budował podziel. Współżycie (mlko-
w produkcji leków, serów, wina itp. Saprofrty. Grzyby jadal-
gwary polskie
noaci leksykalne (slownrkowe) w gwarach. Powstanie pol-
skiego jeżyka literackiego. Pisarze posługujący sig gwara.
Gwary jako źródło do badań historii jeżyka. Stan badań nad
Powstanie I Istota handlu. Usługi handlowe. Znaczenie
handlu w gospodarce I życiu społecznym. Sklep tradycyjny
samoobsługowy. Oom towarowy. Handel wysyłkowy.
Handel detaliczny I hurtowy. Organizacjo handlowo w Pol-
sce. Handel zagraniczny. Różnica miedzy handlom u-
spolecznlonym a handlem prywatnym.
harcerze 82
------rorskiego (drużyna, szczep, hurmę.
Jaka organizacja jest ZHP. Rola ZHP. Zasady
494
hi0l«na
kanały 103
Komunikacja wodno. Kanał Gliwicki. Kanał Bydgoski.
historia
86
Kanał Augultowaki. Kanał Elbląski. Kanały melioracyjne.
kapitaliści 104
Kapilalltcl jako grupa społeczna. Rodzaje dzialalnoicl
Mów w Polico. Obcy kapitel w Polico. Ocena roli kapitał!-
hutnictwo 91
Czym zajmuje sl» hutnictwo. Huta. Hutnictwo żelaza
I iwk Polskie huty żelaza. Hutnictwo cynku I ołowiu, mle-
93
hymn państwowy
Polski. Ich poddał na: Telry. Podhale. Pieniny, Beikidy
I Pogórze Korpaclde. Op.1 Pogórza Karpackiego. Wsżnlej-
eh. Sekcie zaln-
informatyka
Sieć kolejowe w Polsce. Rodzaje pociągów. Polskie
OąórowrkWgo hymnem Polski ludowej,
import
Komputer. Produkcje komputerów w Polsce. Komputery
„Rled" produkowene przez kraje socjalistyczne. Systemy
komputerowo. Urządzenie peryferyjne komputera (czytnik
taimy lub kart, perforator taimy i kart, monitor ekranowy.
Karpaty 106
Położenie. Podziel na Karpaty Zachodnie. Wschodnie
kluby młodzieżowe
lareeowan. Obowiązki i uprą-
Police. Pociągi kontenerowo. Rozwój kolejnictwo w przy-
ulolcl. Elektryfikacje i atometyzacje ruchu kolejowego.
zajmujący się informatyką. Rozwój informety
inteligencja (XIX i początek
XX w.)
Komisja Edukacji Narodowej
98
początku XVI” w. rrooy i™., — —--------------
Nobilium i Korpusu Kadetów. Powołanie Komrsjl Edukacji
.... . nlanAw reformy. Nowe
Iternatow. urgar»z---f ——
sny. internaty w Polsce Lodowof. Inter-
r szkól podstawowych i icadnich. domy
eziora 99
Pojezierza. Największe I najgłębsze jeziora w Police.
język polski 101
Pochodzenie języka polskiego. Języki Indoeuropejikle.
Grupa bahoslowioóska. Język prasłowiański. 3
ków słowiańskich: wschodmoslowiahskio, Po,“d™0^®’
słowiańskie I zachodniosłowiaóskle. Klasyfikacja języków
woczelniems umweraywruw w Krakowie I Wilnie.
Znaczenie Komliji Edukacji Narodowej dla narodu polskie-
go.
miejskiej. Znaki I sygnały, lunere. rrzyszwm. ....
miejskiej (metroj.
118
konstytucja
Colo jest konetytucje.
litej ludowej I jej główne postanowień . opr
Konstytucja 3 maja
P^ozon,. Pold:. wXVIII
495
496
ochrona zabytków
ogrody botaniczne
olimpiady i konkursy
przedmiotowe
języka rosyjskiego, lite
państwowe
208
212
plany gospodarcze
początki państwa polskiego
poczta, telegra
Komunikacja teleksowa, „Telefoto"
podania ludowe 227
nlkach polskich. Przykłady najbardziej znanych podań Km-
pogoda 229
leiS°10 B<”Oda’ Skl*dni‘i po9<K,y'' Siwko!* określania
498
map popody i komunikatu meteotolodtanopo. Dana. na
pogotowie ratunkowe
alunkowa. Początki dzlatalnokcl
Polski Komitet Olimpijski
Powitań* PKOI. Zadania PKOI. Ale
258
Wyrdinian* za twdrczoU anyatyczna zwiazana z Idaa
499
500
rybołówstwo morskie
Co to jest rybołówstwo morskie.
335
Rzeczpospolita 11 339
Powstanie wielkopolskie 1919-1919. Traktat wersalski
Śląskie: I — 1919 r„ II — 1920 r.. III — 1921 r. Wojna
t Rosją Radziecką 1919-1920. Obszar I ludnoić Polski po
iei i Jej skutki.
Rzeczpospolita szlachecka 341
Wygaśnięcie dynastii Jagiellonów w 1572 r. Poslonowle-
344
345
rzemiosło
Organizacje cechowe. Manufaktury. Rozwój przemysłu
347
mlodzi I szklą. Rola rzemiosła artystycznego obecnie.
350
354
sadownictwo
Spożycie owoców w Polsce. Co to jest sadownictwo.
cówek naukowo-badawczych nad uszlachetnianiem I ho-
samorządy 357
Na czym polega samorządność I co to jest samorząd.
Samorządy klasowa I samorząd szkolny. Samorządność
w harcerstwie. Samorządy robotniczo. Samorządy miosz-
sanatoria, prewentoria, wczasy
lecznicze 359
Rozmieszczenia sanatoriów i Ich rodzaje. Zabiegi lecz-
nlczo stosowano w sanatoriach. Na czym polegają wczasy
leczniczo. Rola prowenloriów. Rabko — największy o.
sądy 360
Powetowania zasad prawnych. Rola prawa w nońslwio.
Zadania sądów. Sprawy karna i sprawy cywilne. Sądy
powszechne (rejonowe i wojewódzkie). Sądy szczególne
(wojskowo). Sąd Najwyższy. Sędziowie I ławnicy. Ich
praca. Rola prokuratora I obrońcy w sprawach karnych.
wykroczeń. Komisjo rozjemcze.
sejm 361
Sejm w dawnej Polsce. Elekcja ylrilim. Sejm Ustawo.
społeczeństwo w Polsce
feudalnej 363
spółdzielczość na wsi 365
spółdzielnie produkcyjne 365
spółdzielnie uczniowskie 367
Tradycjo spółdzielczości uczniowskiej. Różnorodna dzia-
łalność spółdzielni uczniowskich. Przeznaczenie dochodów
uzyskiwanych przez spółdzielnie uczniowskie. Samorząd
spółdzielni.
stacje sanitarno-
-epidemiologiczne
Państwowa Inspekcja Sanitarna I Jej^role. Szczepienie
368
stan chłopski 369
Wyodrębnienie się stanu chłopskiego w XIII I XIV w.
Samorząd wiejski, urząd sollysa. sąd (lawo). Stopniowa
“mai:"l“"l» poddaństwa I zolojności
stan duchowny 370
duchowieństwa pod względem zamożnoSci. Popierania
władzy państwowej przez kołciól.
stan mieszczański 371
Wyodrębnienie się stanu mieszczańskiego w XIII i XIV w.
Prawa lokacyjne. Organizecja miasta. Władzo miejskie.
Przywileje mieszczan. Handel I rzemiosło jako główno
zajęcie mieszczan. Skład ludnoSci miejskiej. Uprawnienia
mieszczan w stosunku do praw duchowieństwa i szlachty.
stan rycerski (szlachecki) 372
Ukształtowanie się stanu rycerskiego w XIII w. Prawa
I przywileje rycerstwe (Immunitety). Herby I zawolenia.
Wychowanie chłopców ze stanu rycerskiego. Pasowanie na
rycerze. Dodatkowe uprawnienia i przywileje w XVI XVI w.
Przekształcenie się stanu rycerskiego w stan szlachecki.
stolica 374
Co to jest stolica. Kolejna stolice Polski: Gniezno. Kraków.
Warszawa. Dzieje Warszawy od jaj powstania do 1595 r.
Świadczenia miasta na rzecz dworu I magnateril. Chaotycz-
ne rozbudowa miasta. Stopniowe zdobywania uprawnień
prze, lud stolicy od połowy XVIII w. Warszawa w czasie
powstania kościuszkowskiego. Warszawa "Środkiem wa i
o niepodległość w XIX w. (powstanie listopadowe, po-
wstanie styczniowe). Walka o sprawiedliwość społeczną
w stolicy pod koniec XIX i na początku XX w. Rozwó)
miasta. Warszawa w okresie międzywojennym. Stolica
ośrodkiem oporu przeciw najeźdźcy w czasie okupacji.
Powstanie warszawskie w 1944 r. Zniszczenie miasto przez
hitlerowców. Odbudowa stolicy. Rozbudowa i rozwój
stolicy w ostatnich latach. Stołeczne województwo war-
straże pożarne 378
Zadania straży pożarnych. Zawodowe i Ochotnicze
Straże Pożarne oraz Ich charakterystyka. Przyczyny po-
wstawania pożarów. Profilaktyczna działalność straży po-
żarnych. Organizacja ochrony przeciwpożarowej w kraju.
Szkolenia strażaków, szkoły kszlalcąco podoticerów I ofi-
cerów pożarnictwa. Działalność kulturalna i wychowawcza
Związku Ochotniczych Straży Pożarnych. Dzień Strażaka.
Początki ochrony przeciwpożarowej w Polsce.
Stronnictwo Demokratyczne 380
Cole stronnictwa. Działalność SD. jego członkowie. Rys
historyczny stronnictwa. Organizacja i wiedze SD.
stypendia 380
Co to jest stypendium. Warunki otrzymania stypendium.
Rodzaje elypendlów: Interneckie I nielnternackie. całkowite
i częściowo. Stypendia studenckie. Inne formy pomocy
materialnej dla uczniów.
Sudety
i ich pasma: Karkonosze (szczyty — Śnieżka I Szyszak
Wielki). Góry Izerskie. Góry Kacrawskie. Rudawy Jano-
wickie. Kotlino Jeleniogórsko — rzeka Bóbr, największe
miasto — Jelenia Góra; miejscowości turystyczno I u-
zdrowlska: Szklarska Poręba. Karpacz. Kowary. Cieplice
Śląskie Zdrój. Sudety Środkowe I ich pasma: Góry Wał-
brzyskie. Góry Orllckio. Góry Sowie. Góry Slotowe, Góry
Bystrzyckie; najwyższo szczyty — Orlica i Wielko Sowo.
381
chni Sudetów.
Sudety Wschodnio —szczyt Snłeżnlk. Kotlino Kłodzko —
zdrowiska. Lądek Zdrój, Polanica Zdrój. Długopole Zdrój.
detów. Przedgórze Sudeckie, najwyższe wzniesienia —
Slęża (Sobótka).
szkodniki i biologiczne metody
walki z nimi 384
roilln i zwierząt w przyrodzie. Jakie gatunki nazywamy
zwalczania szkodników: chemiczno i biologiczne. Przy-
kłady pożytecznej niekiedy roli szkodników w przyrodzie.
szkolne kola zainteresowań 386
Jak są zorganizowane szkolne kola zainteresowań.
Rodzaje kól. Korzylci płynące z uczestniczenia w pracach
szkolnictwo dla pracujących 387
Cel szkolnictwa dla pracujących. Rys historyczny. Ro-
dzaje szkól dla pracujących (szkoły podstawowe, licea
ogólnokształcące, szkoły zasadnicze zawodowe, technika,
szkoły policealne, szkoły wyższa). Korespondencyjna
licea ogólnokształcąca. Nauka ekstarnlstyczna. Nauka
wieczorowa i zaoczna. Kursy prowadzono przez Uniwer-
sytety Powszechne. Uniwersytety Ludowe I inne orgam-
szkolnictwo ogólnokształcące 388
Szkoła podstawowa, jej cale, zadania i organizacja.
Zbiorcze szkoły gminne. Ucaum ogólnokształcące —
pochodzenie słów liceum i gimnazjum. Wiadomości
o pierwszych liceach, typy dawnych liceów. Ucoum dzi-
szkolnictwo wyższe 1
Rola i znaczenie szkolnictwa wyższego. Rys historyczny.
Uniwersytet Jagielloński. Szkolnictwo wyższo w Polsce
Ludowej. Rodzaje szkól wyższych, dano liczbowo. Organi-
zacje szkolnictwa wyższego. Warunki przyjęcia na studia.
Nauka w szkoło wyższej.
szkolnictwo zawodowe 392
Cela i znaczenie szkolnictwa zawodowego. Szkoły zawo-
dowo Średnie I niepełne Średnie. Zasadniczo szkoły zawodo-
we ich opis I podziel na: warsztatowa, przyzakładowe.
Średnio szkoły zawodowo (technika zawodowe lub licea
zawodowe). Ich opis I podziel na warsztatowo i zakładowe
ućzmów szkól zawodowych. Szkoły policealne, ich cele
i organizacja. Szkoły zawodowa dla pracujących. Początki
Szkolny Związek Sportowy
393
Szkolnego Związku Sportowego. Cele i
Szkolno Igrzysko Sportowe. Organlzado SKS. um W
nolcl zdobywano przez członków SKS. Imprezy spor
z udziałem uczniów. Władze kierujące sportem szkolnym.
Rola ..ko'y w życiu twodu. X
czanla. Pierwsze szkoły no Świacie. Sskoy P
w Polsce. Założeni. Akademii Krakowskre, w13ÓÓ- R~ J
szkolnictwo w Polsce w XVIII w. Zatozon.e Collegia
503
502
g
458
Wyżyna Lubelska i Roztocze
Położenie. Budowa. Krajobraz- Globy. Uprawy. Bogactwa
mineralno. Miasta wyżyny: Lublin, ZarnoSÓ. Puławy. Ka-
Wyżyna Śląska 459
Położenie. Rzeki: Pnemsza I Mała Panów. Najwyższe
wzniesienie — Góra Świateł Anny. Puatynla Błędowska.
netalne. Gęstość zaludnienia. Miasta: Katowice. Zabrze.
Tychy. Lasy Pszczyńskie. Bory Lubllnleckłe. Charaktery*
zespoły artystyczne 461
w Polsce: „Lutnia" I „Harfa". Rodzaje zespołów artystycz-
torskie: Chór Męski i Chłopięcy „Poznańskie Słowiki
Pleśni i Tańce „Śląsk".
ziemianie 464
Kto to byli ziemianie i skąd się wywodzili. Majątki ziem-
Ocena roli ziemian. Likwidacja prywatnych majątków ziam-
Ludowe 465
ZSL tako partia chłopska. Współpraca ZSL z PZPR, sojusz
Stronnictwa Ludowego w 1949 r. Członkowie ZSL Organ!-
zuchy 466
Kogo nazywamy zuchem. Zajęcia drużynyzuchów. Druży-
nowy i przyboczni. Podział drużyny na szóstki. Warunki
pozdrowienie. Sprawności i gwiazdki zuchowe. Zajęcia
wakacyjne (kolonie zuchowe i Nieobozowe Lato). Znak,
przynależności do zuchów. Rys historyczny.
związki zawodowe 468
nsrodowego. dbanie o codzienne sprawy pracowników,
organizowanie wypoczynku ludzi pracy, opieka nad 0„cu^
jącymi matkami. Struktura organizacyjna związków zawo-
dowych. Wiedza związkowe. Historia powstania i rozwoju
zwierzęca produkcja 46g
Co to jest produkcja zwierzęca. Chów mody chlewnej.
Chów bydła. Chów drobiu. Rozwój produkcji zwierzęcej
i pożyteczne 473
czebnoścł zwierząt. Prawna ochrona zwierząt. Zwierzęta
chroniona w Polsce (ginące, rzedkie, endomlty i pożyteczne
dla gospodarki człowieka).
zwierzęta łowne 476
ptactwo wodne i błotne). Korzyści ze zwierząt łownych.
Odstrzel selekcyjny. Tradycyjne zwyczaje myśliwych.
480
zwierzęta Polski
ności od środowiska ich życia. Zwierzęta leśne, polne
i lakowe, zwierzęta towarzyszące człowiekowi (synan-
żegluga morska 483
Dawna Hola handlowa Polski. Polskie towerzystwa
Gdynia. Gdańsk. Kołobrzeg. Świnoujście. Port Północny
Adolfa Warskiego w Szczecinie (budowa drobnicowców
SKOROWIDZ NAZWISK
Adamiecki Karol. 182
Aleksander 1,89
Aleksander Jagiellończyk. 433
Anders Władysław. 90
Andrzejczak Grzegorz. 207
Anna Jagiellonka, 374
Antczak Jerzy. 60
Antkiewlcz Aleksy. 210
Archimedes, 426
Arystoteles, 388
August II Mocny, 88, 344. 34:
August III, 88. 200, 344,433
Awdańcy, ród, 373
Bacciarellł Marcello, 153,155
Baczyński Krzysztof Kamil, 143,144
Baird Tadeusz, 166
Banach Stefan, 180
Baranowski Krzysztof, 134
Barańska Jadwiga. 50
Baszanowskl Waldemar, 209
Bąk Henryk, 49
Bell Aleksander Graham, 226
Belotto Bernardo (Canaletto), 154.343
Biernat l Lublina. 102,127
Bierut Bolesław, 119,171
Bińcżycki Jerzy. 50
Bobiński Stanisław, 242
Bocheński Kazimierz. 210
Bolesław Chrobry. Wielki. 57. 87. 219,246. 374.432,446
Bolesław Kędzierzawy, 432
Bolesław Krzywousty. 88. 246, 432
Bolesław Śmiały, Szczodry, 246.432
Borsuk Karol, 180
Boznańska Olga, 156
Bruckner Aleksander. 101,127
Bryll Ernest. 144
Bujak Franciszek, 178
Cackowski Zdzisław. 176
Cejzik Antoni. 210
Chałubiński Tytus. 413
Chełmoński Józef. 155
Chodkiewicz Jan Karol. 444.445
Chołaj Henryk. 178
Chopin (Szopen) Fryderyk, 164,165, 352.428
Chroslowski-Ostoja Stanisław, 211
Cukier Bronisław. 404
Cullberg BirgiL 418
Curie Piotr, 180
Curylo Felicje, 404
Cybis Jan. 167
Cybulski Zbigniew, 48
Cyrankiewicz Józef, 171
Czarniecki Stefan, 445
Czartoryscy, rodzina. 162. 459
Czach Bronisław, 210
Czerny-Slefańska Halina, 167
Czyż Henryk, 167
Dawid Jan Władysław, 174
Dąbrowska Maria, 50,143
Dąbrowski Jan Henryk. 93,443
Dąbrówka. 225
Doga Wiktor. 140
Dejmek Kazimierz. 418
Oekert Jan, 119
Dembowski Edward. 89.265, 266
Oębisk Kazik (Ładysław Buczyński), 47
Długosz Jon, 75,88.177, 227, 246
Dmowski Roman, 434,435
Dobrowolski Stanisław Ryszard. 144
Doroszewski Witold. 178
Drzewiecki Stefan, 182
Dunikowski Xawery. 352.460
Dybowski Benedykt, 181
Dzierżyński Feliks. 242.376
Dziubińska Jadwiga, 367
Einstein Albert. 179.160
Engels Fryderyk. 305
Falski Marian. 263
Fijewski Tadeusz, 418
Fik Ignacy. 85
Finder Paweł, 251
Fredro Aleksander. 142.143,417
Frycz Modrzewski Andrzej, 102.133,142.177. 246
Gajcy Tadeusz, 143
Gall Anonim. 87.177,227
Gałczyński Konstanty Ildefons, 143
Gierek Edward. 243. 249. 253. 754,463
Gierymski Aleksander. 155.156
Gierymski Maksymilian. 156.267
Glntowt Maciej. 15
Głowacka Ewa, 418
Głowiński Jan. 165
506
Mmi