ДУЫБЕЦТЫ
Ч И Н Ы Г У А Д 3 Æ Н „И Р«
ОРДЖОНИКИДЗЕ*1973

С(Осет)
Х52
Хуыбецты Р.
X 52 Мады фарп. Пьесæтæ. Орджонпкнлзе,
«Ир», 1973.
358 ф.
Хубецова Р.
Материиская слапл.
X 25—73 С(Осе1)
М131(03)-73 * ’
(с) Издательстпо «Ир», 1973 г.

Арын дзы ме’дзйрд хъæбул
Чермены ном
М А Д Ы
Ф А Р Н
Дæснывон
драматикон кадæг

АРХАЙДЖЫТÆ
КадйАы лæипутæ
— Советои разведкæйы кусæг
— Тæхджыты скъолаАы кусæг
Ка д и
Гео рги
3 а у ы р
X æса н æ
4 е р м е н
А м и нæт
С о(л о в ь е в
Туропцев
Э л м ы с х а и
И р æ
Д У н е
Заретæ
X æ и ы с н а т — Кадийы сыхаг
Г и в и — Советон æфсæддон
Воингелых Штенгарт— немыцаг разведкæиы кусæг,
И р г а н — Немыцаг булкъон
Г а н с — йæ лæппу
Фрау Шульц — Аæ ус
Бимболат — хъæууон зæроид лæг
Лæппутæ, устытæ, чызджытæ
— Хъæууон чызджытæ

/Ъ/Ъ/Ъ/Ък
Ф Ы Ц Ц А Г Н Ы В
Г’Искарсвы уæлмæрдты, стыр обæуттæ. Сырх дидинджытæ дым-,
гæмæ змæлынц, раст цыма удæгас зæрдæтæ сты, уыйау тыбар-тыбур
кæнынц. Алы обауы ныхмæ дæр цырты бæсты тъæпæн дур. Кæро-
иæй æиусон арт. Иæ сæрмæ мадæлты къухтæ, цыма сæхи тавынц
æнусои артмæ. Сæ алыварс лæууынц æвзонг лæппутæ, цыма сын се
■цусон сабырдзинад хъахъхъæныиц. Комкоммæ стыр цырг:
«Ныййарæг мад сагъæс кæны пæ хъæбулы;»:>.
Лæппуты хо р. «Зæххыл цы егъау хæст æрцыд,
Гъе, уым ирон туг дæр ныккалд».
Зæххы намыс, зæххы циндзинад
хъахъчъæнæг,
Се ’дзард удтæ нывондæи фæхастой.
Цæмæй абон мах ам бадæм,--
хъазæм, уарзæм, цæрæм...
Хъæбулы ингæн агурæг фæцыди
ный-йарæг мад,
Ньи°1Йарæг мад кæм нæ æрзылд,
Быдырты æмае фæзты,
Мл а фыртæн агуры йæ цырт.
5

Сау æндæргты хор.
Дæ зынг кæм ахуыссыд, цы бæсты.
Кæм дæ, мæ буц хъæбул, мæ фырт!
Лæппутыхор. Сахарæй-сахармæ, хъæуи-хъæу
Мад зилы цыртытыл, тыхсы.
Æдзард хъæбатыртæн сæ риутыл:
«Ды дæр мæ буц хъæбул дæ, ды!»
Иæ армы хъармæй сæ рæвдауы,
Иæ судзгæ цæссыг сыл фæкалд:
Æмæ хъæбатырты ингæнтыл
Сырх-сырхид уардитæ ысзад.
(Зарæг сындæггай бамынæг. Кади рацыд сылгоймæг-
ты æхсæнæй æмæ зилы цыртытыл. Дардæй æрбазынды-
сты В ойнге ль ц Штенгарт æмæ Ф р ау Ш ульц,
хуыснæгау алырдæм фæлгæсынц. Ш т енгарт цыма
кæйдæр хъахъхъæны, уыйау æппындæр нæ хъусы, Фрау
Шульц ын цы дзуры, уымæ.)
Фрау Шульц. Æнусон артмæ батавынц сæ са-
гъæс. Куыд кæнæм мах та?
Штенгарт (йæхицæн). Нæ, уымæн уæвæн куыд
ис? Цалдæр хатты бавæрдтон мæхи къухтæй Рихтеры.
Ныр ам февзæрд, куыд æгъдауæй?!
Фрау Шульц. Бакæс-ма, бакæс æнусон артмæ.
(Дардæй фæзынд Соловьев.)
Штен га рт. Хъуамæ йæ базонон бæлвырддæр.
(Соловьев кæйдæр агуры, фæаууон. Штенгарт йæ фæс-
тæ рæвдз ацыд.)
Л æ п п у т ы х о р. Кæмдæр чидæр зæххыл
Хъуызгæ, æууæпкæЛ
Иæ сау мылазон
Фæидтæ нывæпдьь
п

Кæмдæр тасудзы зæхх,
Мæлынц æвзонг сабитæ.
Æууæнкæй, хуыснæгау хъуызгæйæ,
Уый сау калмау марг пырх кæигæ
Цæуы нæ заххыл дæр.
Тыхсы, хъæрзы, кæны мæсты
Кæй не ’ссæххæст йæ бæллиц.
Кæй нæ басыгъта дуне.
(Æрбацыдис Кади. Фрау Шульц фæцис йæ размæ.)
Фрау Шульц. Цы агурыс?
К а д и. Мæ лæппуйы ингæн.
ФрауШульц. Афтæ дæм кæсы æмæ йæ ссардзынæ?
Ка ди.^Ссардтон сæ! Кæсыс, сæ цард ахуыссыд, фæ-
лæ судзы се ’нусон намысы арт. (Йæ къухтæ артмæ та-
вæгау дары.) Кæс, мæ хур, цыма та сæм бахъардта ма-
ды хъарм къухы тæвд, цæхæр та скалдта арт.
(Фрау Шульц дæр хъавы йæ къухтæ артмæ бадарын,
фæлæ сæ фæстæмæ раскъæфта.)
Ф р а у Ш у л ь ц. Нæ, мæ бон нæу!..
Кади. Ма тæрс, ма, беца’уаг. Нæ басудздзæн дæу
арт. Уым бæстæйы намыс æмæ фарн ис.
Фрау Шульц. Кæддæр-иу æз-дæр нæ тарстæн. О,
мæ бæллицтæ, мæ сæнттæ! Тæхуды, куы та мæ сисиккат
иог уæ базыртыл. Фæлæ тæрсын...
Кади. Цæмæн?.. Ау, зæхх нæ айста дæуæн дæ хъæ-
булы?.. Æви мады рис æмæ цин иæ хатыс?..
Фрау Шульц. Раджы-иу рæсугъд фынтæ уыдтон.
Уыдис стыр галуан мæиæн денджызы был. Иæ уылæиты
мæхи надтон. Денджызы ф.ынк калгæ урс барцæй-иу
рацыдысты рæсугъд чызджытæ æмæ лæггад кодтой мæ-
нæн.
К а д и. Лæггад уанцон нæу, уыдон дæ хъæбулты уар-
7

зæттæ уыдысты, æвæццæгæн? Фынтæ адæймаджы бæл-
лицтæ сты. Æз мæ сæр базмæ куы ’рхæссын, уæд мæ цо-
ты фæуыньш.
Фрау Шульц. Пæ, иæ, абон дæр ма сæ уынын,
мæнæп лæггадгæнæг чи хъуамæ уыдаид.
К а д и. Уæддæр та лæггадгæнæг! Дæ лæппуты се
’хотп иæ федтай, кæд уыдон сæ уарзæттæ уыдысты?..
Ф р «1 у Ш у л ь ц. Лæппутæ, зæгъыс ды, цал дын уы-
дысты?
К а д и. Фоидзæй нал сыздæхтысты сæ мадмæ.
С а у æ н д æ р г т ы х о р.
Йæ зæрдæйы зынг бахуыссыди ныр.
Иæ зæнгты хъару байсысти, фæхастой
йын нæ цин, йæ ныфс, йæ цард.
К а д и. Райсомæй изæрмæ фæбæллын, цæмæй сæ фе-
нои мæ фыны, цæмæй мæ ма рох кæна сæ сурæт.
Фрау Шульц. Æз нæ уынын мæ лæппуйы мæ
фыпы.
К а д и. Уæд цæмæн? Ды, ныййарæг мад, йæ хъыг цæ-
мæй райстай дæ хъæбулæн.
ФрауШульЦ. Иунæг уыдис мæнæн мæ лæппу, мæ
буц хъæбул.
Кади. Иунæджы рис иу бонмæ нæ цæуы! Ам иунæг
нал уыдзæни.
Фрау Шульц. Ам нæй йæ ингæн, æз зонын уый
бæлвырд. Иоганы агурын æз та, мæ мой, мæ къайы.
(Яæ хъуыдытæ йæ цыма дард ахастой. Кади та ног
зилы ингæнтыл.)
С а у æ н д æ р г т ы х о р.
Адæмæн сæ маст, сæ сагъæс иу куы вæййы,
Сæ ингæнтæ дæр уæд иумæпаг сты.

К а д и. Нæй ам, æидæр раи уыдзæи искуы,
Иæ намысы цырагъ судздзæн йæ сæрмæ.
Фрау Шульц. Нæй, нæй ам, йæ сæрмæ уымæн нæ
судзы æнусон намысы цырагъ. ,
К а д и. Уæдæ мад нæ дæ?
Сау æндæргты хор.
Иæ бахуыссыд дæуæн стыр намысы хæсты
дæ хъæбулы зынг. Нæ бамбардзынæ мад.ы
сагъæс, йæ рис, йæ хъыг.
(Кади иуварс ацыд. Фрау Шульц хъавыд цæуынмæ
йæ фæстæ, фæлæ йæ размæ цыма саударæг устыты æн-
дæргтæ фестадысты, уый куы иуырдæм фæхъавы цæуын-
мæ, куы иннæрдæм, сау æндæргты къухтæ баиу сты ар-
ты сæрмæ.)
С а у æ н д æ р г т ы х о р.
Дæ зынг кæм ахуыссыд, цы ба:сты,
Кæм дæ, мæ буц хъæбул, мæ фырт.
Фрау Шульц. Цы фæуоп, чердæм лидзон, сæ ма-
сты цæхæртæй?.. Цыма æз мад нæ дæн? Æхсип суæвыи-
мæ нæ бæллыдтæн?..
Сау æндæргты хор. Сахарæй-сахармæ, хъæуи-
хъæу.
Фрау Шульц. Ауадзут мæ, æз цæуои, æз азым-
джын нæ дæн.
(Æрбацыд Войнгельц Штенгарт.)
Штенгарт. Ам цæмæн дæ? Экскурси раджы куы
ацыд... Æви цин кæныс дæ лæппу æмæ дæ лæджы мар-
джытыл? (Фрау Шульц йæхи баппæрста Войнгельц
Штенгартыл.)
Фрау Шульц. Кæс-ма, ацы сау æндæргтæм, тæр-
сын. Мæ фæндæгтæ мын æрæхгæдтой. Цыма æз мад æмæ
о

æхсин нæ уыдтæн... Урс барц уылæнты фыны нал иайып
мæхи. Кæм сты мæ сæнттæ, мæ бæллицтæ?..
Штенгарт. Æрæмбар дæхи. Нæй ам сау æидæрг-
тæ, зом. Фыдгулы зæххыл кæй стæм, уый нæ хатыс?..
Сау æндæргты хор (дардæй азæлыд, хъуысы
сæ хъарæг.) Кæм дæ, мæ буц хъæбул, мæ фырт.
Фрау Шульц. Уынгæ нæ кæныс, фæлæ хъусгæ та
сæ хъæлæс?
Ш т е н г а р т. Кæд дæ фæнды, дæ маст райсын, уæд
хъус мæнмæ. Рæвдз цу мæ фæстæ, цæуæм иæхимæ. Цы
усимæдзырдтай, уый сурæт дæ зæрдыл бадардтаис? Дæ
фырт æмæ дæ лæджы марджыты ныййарæг у.
Фрау Шульц. Ницыуал æмбарын. Зæгъ-ма, кæм
нс мæ лæджы иигæн?.. Афтæ нæ загътай ам ис... Адо-
мæн сæ хъæбулты ингæитыл судзыпц иамысы цырæгътæ.
Кæм сты, кæм мах мæрдтæ та? Кæм сты сæ цырæгътæ.
Ш т е н г а р т. Ма мæ дзурын кæн! Цалынмæ адоиæи
сæ зæххыл иог арт не ссудза, уæдмæ мах ингæнтæи сса-
рæн нæй. (Архайы Фрау Шульцы акæныныл.)
Фрау Шульц. Ног арт?.. Куыд ис зыпг æмæ æв-
залымы бын ингæн ссарæн?
Штенгарт. Цом ардыгæй тагъддæр, цалынмæ не
сæрра дæ бынтои. (Акодта йæ.)
(Æрбацыд кæддæры æфсæддон Соловьев. Йæ кары
бацыд, йæ сæры хилыл бæлвырд æрбадтис урс халас. Йæ
уæлæ æфсæддон дарæсы бæсты хуымæтæдэюы дарæс.)
С о л о в ь е в. Нæ фæидаг фæрæвдз. А-изæр цæуæм.
Кади. Бузиыг. Дæ мад дæ хурæй бафсæдæд. Дæ
байзæттæгтæм фæуз сæ буц авдæнтæ. Ацы стыр сахары
мæмæп дæр уыдис хъæбул. Рæсугъд æмæ стыр хъуыд-
дæ та м бæллыдтæн. (Йæ ронæй систа фыстæг.) Кæсыс,
м;»пæ йæ фæстаг фыстæг.
С\|у æндæргты хор. Тызмæг хæст атыдта уый
10

дæ риуæй. Фæлмæн сабийы ’къухтæ нæ бакаёныс дæ ро-
иы\ нæ сæ схъарм кæныс дæ комы тæфæй. Фæстаг фы-
ста^г!.. Уæззау зæрдæнизæн ма баззадтæ ныййарæгæи.
Туг^ан...
Кади. Цæмæй йын бамбæрстаиккам йæ зып уавæр,
уый тыххæй йæ домбай мыггаг Фидарон Сыдæймæлæга-
тыл раивта.
Сау æндæргтыхор. Дæ фæрстæ йын фехæлой.
Кæд уый къæбæры мур агуырдта, афтæмæй-иу ды дæхи
бафсæстай.
Кади. Гъа, афтæмæй мыи ахуыссыд йæ зынг.
Соловьев. Фæхæц дæхиуыл. Ныфс æмæ хъару тьщг
хъæуы. Знаджы зæххыл æрæвæрдзыстæм нæ къах. Уын
чи зоны, бæлла нæ цæссыг фенынмæ.
Кади. Нæ йын æрхæсдзæи, нæ, Кади уыцы ципдзп-
иад. Уый дæм ма сдзурæд дæ зæрдæ. Æмæ æз ме ’дзард
хъæбулыл иыккæудзынæн, иыдздзыназдзынæн знаджы
зæххыл, уæд мын-иу мæ мард ма фæхæццæ кæн мæ зæх-
м,æ. Нæ фæлæ ма кæс ацы рæсугъддзинадмæ. Хъуамæ
лæппуйæн уа æхсызгон. Кæй йын абæрæг кодтон йæ ин-
гæн, кæй йыл аваердтон мæ къух.
(Дардæй та хъырнæгау сабырæй хъуысы лæппуты зарын.)
Л æп путæ. Гъе, лæппутæ, стыр тох, дам, ныккодта.
Нæ урс хæхты сæрæн, хъæбатыр гуырдтæ.
Гъеи, тох лæппутæ, нæ райгуырæн
бæстæйæн сæ
сæртæ нывондæн æрхастой.
Гъей, тох æмæ, дам, тох ныккодта.
Урс дадалиджын ныййарджытæ
Нæ урс хæхты бæрзæндтæй
Хъæбулы ингæнты агурæг фæцæуынц.
К а д и. Цом-ма, мæ хур, иу хатт ма мын бакæс Уа?-
лиикайы ныхæстæ. Æз сыл мæ къух æрхæссон.
11

С о л о в ь е в. Цавæр Уæлинкайы? /
Кади. Æрдæбон мын кæй кастæ. Ничи æмæ, ш,
мæ ннцы ферох. |
Хо р. Ничи, пичи æмæ, дам, иицы фсрох, ничи, ии/ш!..
Сол ов ь ев. А, Ольга Берггольц. [
К а д и. Махмæ сæ Уæлинкатæ хопыпц.
С о л о в ь е в. Нæ мадæлтæ, нæ ныййарджытæ. Кæм
ис уыдоны фаг цытджын ныхæстæ? Хуры тынтæй сын ны-
вæндин сæ нæмттæ, стъалытæ сын уæларвæн æрисин сæ
риумæ, цæмæй æнусты æрттивой. Ныййарæг мады намы-
сæн æркувии мæ зоныгыл...
(Лæппуты хор цыма уыцы дзырдмæ каст, æрзоныгыл
кодта мады кадæн.)
Æ м б æ р з æ н
ДЫККАГ НЫВ
Галиуырдыгæп зыпы зæрондгомау хæдзары тигъ. Иннæрдыгæй
агуырп дуртæ амадæи æмæ хъæддзаума. Сæ фарсмæ хосы цъына.
Астæуам етыр æпгуз бæлас. Иæ быиы фынгтæ арæзтæн. Изæрмил-
тæ. X г:' с а п æ æмæ А м и и æт хосы раз лæууыпц æмæ æдзыпæг кæ-
рæдзпмæ кæсыпц. Ч е р м е н сæ цуры дзуццæджы бады. Д у н е,
3 а р с т æ æмæ Э л м ы с х а н фыпгтæ æфсиайынц. В н м б о л а т
æмæ X æ н ы с и а т цæуылдæр иыхас кæнынц. Хæдзары ’рдыгæй, йæ
къухы пуазæп, а^фтæмæй фæиииди Кадн. Б и м б о л а т æмæ X а>
н ы с и а т сыстадысты.
Е и м б о л а т. Иууылдæр дæ нуазæнтæ нæ уыды-
сты?..
(Кадн фæкомкоммæ Лминæт æмæ Хæсанæмæ. Нуазæн
æнæдзургæйæ радта Бимболатмæ. Сындæггай бацыд
Аминæт æмæ Хæсанæмæ.)
12

Й ади. Мæ уд дын нывонд æрбауа, Аминæт.,. (Ами-
нæт иуварс ахызт.) Нæ, иæ, ма фæлидз.
Бймболат. Дæ нуазæнæн уал æгъдау бакодтаис.
Кащи (Хæсанæйæн). Лæппу, хъусыс, афтæмæй дæ
пæ ауадздзынæн. Чындзæхсæв дын кæнын.
Б и м б о л а т. Р1æ сæры зоид фæцыд?
Ч е р^м ен. Цы кодтай, нана?
К а д^и. Иицы, мæ хъæбул, ма фæтæрс.
Бимболат. Де ’ртæ фырты цæхæры куы сты, уæд
аæй чындзæхсæвы кой кæныс?
X æ с а н æ. Нана, мæ уæле ма æртæ хисдæры куы ис!
Ка ди. Лбои мæ иннæ фырттæн дæр чындзæхсæв кæ-
иын. Мæнæ ды, Элмысхан. Æри-ма мæм дæ урс фæл-
мæн къухтæ. Æз сæ мæ дæлæрмгты бакæнон. Мæ комы
тæфæй сæ схъарм кæнои. Уадз, æмæ Георгийы ссыдмæ
мады рыст зæрдæ рæвдауоп.
Э л м ы с х а н. Георги?!
Кади. О, Георги. Иу æхсæв сыл зылдтæн. Кæд та
сæ, зæгъын, исчи йæхи байгом кодта. Георги урс базыл
йæ сæр радав-бадав кодта. Цы буц, цы рæвдаугæ дзырд-
та дæ ном. Мæ фырттæн .чындзæхсæв кæнын.
X æ н ы с и а т. Æмæ дæ чыидзæгты цæмæй зоныс?
Кади. Мады зæрдæ зонаг у. Хъуыды ма кæпыс’?..
Бакæс-ма чызджытæм, абои дæр ма сыл уыцы къабатæ.
’Фæталынг.)
X о р. Ам амонды цин
Æрæджы дæр ма хуры тынау хъазыд.
Ам хисдæрæй кæсдæрæй
Къахфындзтыл кафыдысты.
Цины хуынтæ бæлццоны размæ хастой.
Чызджытæ сæ уарзæтты цæстмæ рамбæхс-бам-
бæхс кодтой.
Ам чызгай йæ сусæг фæндтæ
Ирон фæндыры мыртæй лæппуйæи дзырдта.
13

(Сценæ срухс. Хæнысиат æрбацыд хуынимæ. Чызджы-
тæ йæ алыварс амбырд сты.) /
Дуне. Æллæх, Хæнысиат, мæнæ дæ хуыншы ад-
джын тæф кæны! /
X æ н ы с и а т. Мæ фыдфынтæ уæ хай. Уæ г/ыбæлтæ
мын мæ хуыны бæркад сурынц, æмæ ма уазднрты раз
цы ’рывæрдзынæн. Дзæбæх куы цъыллинджытæ кæнут.
Зонут, ацы хæдзары фондз усгуры кæй ис, уый’...
И р æ. Мæх-х-æдзар, чызджытæ, сæфæм. Хæнысиат
дæр йæ тæккæ амонд агургæйæ у æмæ Кадииы хæдзар-
мæ йæ хуын æппæты разæй уымæн æрбадавта.
X æ н ы с ц а т. Мæныйас дур дæ æркъуырæд, куы нæ
мæ скæнай амондагурæг. (Дардæй ссыди бæхты къæхты
хъæр.)
X æ н ы с и а т. Кади дæр æрбахæццæ. Хуыцау æ;"1
нæлгоймаг цæуылнæ фæкодта?..
Ирæ. Чызджытæ, æрæмбæхсæм ма. (Хæнысиаты
дæр семæ аскъæфтой.)
(Æрбацыд Кади, йæ къухы ехс.)
К а д и. Ацы бæстон æфснæйдтытæ чи бакодта, чындз
мæ хæдзары куынæ ис, уæд?
(Чызджытæ алы къуымтæй ракалдысты.)
И р æ. Цæуылиæ ис дæ хæдзары чындз?
,Кади. Цы зæд, цы дзуар уæ æрбахаста мæ хæ-
дзармæ?
(Ирæ чызджытæм йæ цæст æрныкъуылдта.)
И р æ. Фондз фырты мад уæвгæйæ, дæ хæдзармæ ра-
уа^ никæмæн зæгъыс æмæ дæм нæхи къахæй æрбалæгæр-
стам. ^
14

Кяди. Мæ уд уæ нывонд æрбауа. Сымахæй мæ хæ-
дзары\фондз куы фенин. Уæ цот м.ын фондзфондзы куы
бауиккЬй, уыдоны авдæнтæ куы аузин. Мæнæй амонд-
джындæр нæ уаид.
) (Чызджытæ йыл атыхстысты.)
Дун(е (Кадийæн)., Уымæн дæ уарзæм. Дæ рæвдыд
ныхасæй]та нæ схъарм кодтай.
К а д и. Мæ цотæн цы зæгъон. Цалынмæ, дам, галуан-
тæ скæнæМ, уæдмæ устытæ нæ, хæссæм.
Ду не. Чызджытæ æихъæлмæ кæсгæйæ урс дадали-
тæ ма рауадзой!..
Элмысхан. Чи ссæуы, уын нæ уæддæр искæй
скъæфдзæн.
К а д и. Цыдæр мæ æмбæхсут.
Дуне. Æмбæхсæм. Фæлæ кæд Хæнысиатимæ иу
кафт скæнай, уæд дын æй схъæр кæндзыстæм.
К а д и. Æмæ мæ уæд цæмæй тæрсын кæнут?! Рахæс-
сут ма фæндыр. (Кади фæндыр цæгъдгæ Хæнысиатимæ
кафы.)
Д у н е. Тæхуды, тæхуды, уæ зæрдæтæй иу гыццыл
къæртт.
(Дардæй æрбайхъуысти зарын.)
X æ н ы с и а т. Дæ фырттæ, Кади. Дæ фырттæ заргæ
æрбацæуыиц.
(Чызджытæ иугай-дыгай лидзæг фесты.)
К а д н. Фæлæуут-ма, кæдæм лидзут?.. Гъепыр мæ
чындзæгты базыдтон. Сæ хъæлæс сын куы айхъуыстой,
уæд лидзæг куыд фесты.
(Фæрухс)
К а д и (Ирæйы мадмæ). Ныхас дæуыл цæуы. Зæгъ-ма,
дæттыс дæ чызджы мæ хæдзармæ, æви нæ?
15

И р æ. Сразы у, нана, цыдæр кæны. Æмæ иста куы
кæна, уæд не’ ’фсон фæуыдзæн. Радиойæ дзурынн/хæсты
уынгæг хабæрттæ. 7
Бимболат. Хъусыс, Кади, уый хъазты æмдзæгъд
пæу? "Г’ "%&*а
Кади. Мæлæтхæссæн, зæгъыс? Гъемæ уыцы æм-
дзæгъды фыддæрадæн. Дунейыл мæ ныхмæ. цы мæлæт
сыстадис, гъеуый фыддæрадæн кæнын æз дæр ,чындзæх-
сæв. ■..••. :<
Ч е р м е н. Мæнæн дæр ма ракур искæй!
К а д и. Ракурдзынæн, мæ къона, дæуæн дæр. Æцæг
мын зæгъ, кæй уарзыс? /
Ч е р м е п. Нæ къласы чызджыты се ’ппæты дæр.
Тынгдæр кæй, уый нæма базыдтон.
К а д и. Гъемæ йæ куы базонай, уæд мын æй зæгъ-
дзынæ.
X æ н ы с и а т. Ма тæрсын кæн сывæллоны.
Кл т!. Куыд хъуамæ фæтæрса? Ау, Чермен нæу,
Чермен!?
Б и м б о л а т. Чындзæхсæв, дам...
К а д и. О, чындзæхсæв. Хъысмæт дыл йæ уæззау
уаргъ куы ’руадза, уæд йæ ныхмæ риуы æмбæрц цу. Фæ-
цудыдтай, иыссæнддзæи дæ йæ быны. (Базгъордта хæ-
дзармæ. Раппæрста цалдæр чумæданы, сæ хуылфыты
дзаумæттæ.) Æрбакæсут-ма. Ацал-ауал азы уыйбæрц
фæллой уымæн фæкодтон, цæмæй сымах мæ хæдзармæ
рæсугъдæй æрбакуват. (Иугай-дыгай исы хъуымæцтæ
æмæ сæ чызджытыл æппары.) Ма ацæут мæ кæртæй. Ау,
нæ уæ уырпы, мæ хъæбултæ раздæхдзысты!
X æ н ы с и а т. Куыннæ нæ уырны?
Кади. Уæдæ цæуылнæ разы кæнут? Цæйнæфæлтау
зæронд чызджытæй баззайат, уый бæсты баззайут идæ-
дзæй. Дæ разы зæронд Лæг дæр акувдзæн йæ сæрæй.
Зæронд чызг та хус къæцæлæй уæлдай нæу.
16

\ (Чызджытæ иугай-дыгай цæуынц.)
Чермен. Нана, æплæуу-ма, кæннод æз дæр ныртæк-
кæ æнæхъæн хъæуыл фæдис хъæр кæнын, Кади йæ фырт-
тæн чындзæхсæв кæны, зæгъгæ.
Юади. Цу, мæ ахсджиаг, æнæхъæн хъæубæстæн фе-
хъусын кæн Фидараты кæртмæ, зæгъ, чындзæхсæвмæ ра-
цæут.
X æ с а н æ. Æцæг хъазгæ куынæ кæныс.
К а д и. Цу, цæмæ ма лæууыс?
(Чермен азгъордта, хъуысы йæ хъæр.)
Чермен. «Уæ, нæ хъæубæстæ, хонæм уæ. Сарма-
дзанты æмдзæгъдмæ Фидараты Кади йæ фырттæн чын-
дзæхсæв кæны!»
Бимболат. Аминæт, цом, мæ хур, æнафон у ныр.
Кади. Кæдæм æй кæныс? Нæ хъусыс, æз æнæхъæн
хъæуы чындзæхсæвмæ хонын. (Хæсанæмæ.) Цы лæууыс,
лæппу, нæ уыныс кæнгæ йæ кæны, уый?
Бймболат. Кади, æгъдауджын сылгоймагæй дæ
зонынц хъæубæстæ. Ды хъуамæ афтæ ма бакæнай. Ами-
нæт кæд сидзæр у, уæддæр худинаг йæ сæрмæ не ’рхæс-
дзæн. Р1æ сидзæр уды фæдыл æиæхъæн мыггаджы намыг
лæууы.
Кади. Цы хоныс ды худииаг, Бимболат? Тыхгæнæг
мæлæт хæссы. Æнæхъæн зæххы къори сæмтъеры кодта.
Мадæлтæн сæ хъæбулты ратыдта. Цæугæ, æрлæуу йæ
ныхмæ. Нæу дæ бон? Худинаг мæ кæрты цæмæн агу-
рыс?! Кади йæ сæр лыгмæ ратдзæнис, худинаг йæ сæрмæ
æрхæссыны бæсты. Нæ хъæбултæн хъуамæ сæ фæстæ
бындур баззайа. Æви дæу уый нæ фæнды, Бимболат?
Бимболат. Цытæ дзурыс? Æрхуд дæхиуыл, Ами-
нæты æз ам нæ ныууадздзынæн.
Аминæт. Куы райгуырдтæн, уæдæй абонмæ ме
2 Мзды фарн
17

стыр бæллиц уыдысты цъæх арв, стъалытæ æмæ мæй.
Зæрдæ мын нæ бавæрдтай? Æццæй, Хæсанæ? /
Б и м б о л ат. Чызг, дæ цæсгом бахордтай, цытæ дзу-
рыс?! /
К а д и. Иæ зæрдæйы фæндон æргом чи фæзæгъы/ уый
хæххон суадонау сыгъдæг вæййы. /
Би’мболат. Абон уал ын хъæбыстæ кæн. Ма? хуы-
зæн хисдæры раз афтæ чи бауæндыд, уымæй ды дæ’р сой-
тæ не смæрздзынæ.
Ка ди. Мæ урс дадалитæ мын бындзыггай куы тона,
уæддæр дæм мæ хъаст никуы бахæсдзынæн, Бимболат.
Стыр бузныг, дæ маст уайдзæф ныхасæи кæй ахицæи
кодтай, мæ хъæбулы зæрдæйæ Аминæты кæй нæ ратыд-
тай, уый тыххæй.
Бимболат. О, хуыцау дын ма уа, Кади! Лæбурин
дæм, фæлæ мæ дæ фæлмæн ныхасæй асастай. Нырма йын
разыйы дзуапп нæ радтон, афтæмæй мын арфæтæ кæиы.
(Аминæтмæ бадодой кодта æмæ фæцæуы.)
К а д и. Райсом-иу æй чындзæхсæвы зæгъ.
Б и м б о л а т. Куы фæсайай дæ ныхас!..
(Хæнысиат Ирæйы къухыл фæхæцыд æмæ йæ фæкæны.)
К а д и. Багъæцут-ма: кæдæм цæут? Ау, пæ уæ уырны,
мæ лæппутæн чындзæхсæв кæнын, уый?..
Æмбæрзæн
ÆРТЫККАГ Н.Ы В
Кл|ди кæрты астæу хъæдыл бады. Сыстад, фæрæтæй къодах
æркъуыр-æркъуыр кæны, Уатæй разгьордта X æ с а н æ.
18

\ X æ с а н æ. Уый суг куы сæттыс?
у< а д и. Мæ сугсæтджытæ хæсты быдыры уыдзысты.
Æ, Уастæн хур ма фена, уыцы Герман махæн нæ хъæ-
, булты тугкалæн хæстмæ чи баппæрста. Кæсыс, чызджы-
тæ дгертты зилын байдыдтон, нал кæсынц æнхъæлмæ.
Æрæджы дæр ма цæй амондджын уыдтæн!
(Хъуыдыты аныгъуылд. Æрбаталынг, срухс. Кади цæгъ-
ды фæндырæй. Лæппутæ йæ алыварс кафынц, сын-
дæггай фæцæуы. Кади дæр æй фæхъуыды кодта. Аминæт,
Хæсанæ йæ куы ауыдта, уæд йæ кафын фæуагъта. Сын-
дæггай фæцæуы. Кади дæр æй фæхъуыды кодта. Аминæт
Хæсанæйы йæ цуры куы ауыдта, уæд алыгъд. Кади ас-
къуыдта йæ фæндыры цагъд. Чызджытæ алыгъдысгы.)
К а д и. Æрмæст уый иæ, Хæсаиæ.
X æ с а и æ. Цæуылнæ?
К а д и. Нæ, уый дæуæн нæ бæззы, къабазджын чызг
хъæуы дæу. Уæлæрвтæм чи тæхы, уый бындар не схъо-
мыл кæндзæн. Мæн та фæнды, цæмæй мæ цот авдавды
бауой.
Г е о р г и. Аминæт хорз чызг у.
К а д и. Æмæ дын чи загъта, æвзæр у?.. Фæлæ йын ма
аскъуын йæ бæллиц. Уæлæрвтæм тырны, тæхæг уыдзæы
æмæ йæ фæндагыл ма лæуу.
X æ с а н æ. Æмбарын дæ, мæ мад, удхор нæ дæн. Мæ
уæле хи’сдæртæ кæй ис, уый дæр мæ рох нæу. (Фæцæуы.)
К а д и. Раздæх-ма, тæргæйттæ афон дын нал у.
Зауыр. Тæрсгæ ма кæн, Хæсанæ, нана дæ фæлвар-
гæ кæны...
Гео р ги. Нана дæ амоиды тыххæй арвы иу кæроиæй
иннæмæ фæцæудзæн. Хуры чызг дæр дын æрхондзæн.
Кади. Хуры чызг! Мæйы чызг! О! Фæлæ Аминæтнæ!
(Ацыд.)
19

(Æхсæв, мæйрухс. Хосы мæкъуылы рæбын бадынц Ка-
дийы фырттæ, афтæмæй хъырнæгау зарынц.) I
Хæсанæ. Рæсугьд зарæг сусæгæй кæнын аивунæу.
Хъæрдæрæй йæ сисæм. ^ /
Чермен. Хъæрдæрæй та дæ чындзæхсæвы ныззар-
дзыстæм.
X æ с а н æ. Æз нал курын ус.
3 а у ы р (фестад, иннæтæм ацамыдта). Уæртæ Ами-
нæт æрбацæуы. (Хæсанæ уыцыиу гæпп фæласта.)
X æ с а н æ. Кæм ис? (Лæппутæ ныххудтысты.)
Г е о р г и (базарæгау кодта). Уартæ, сæ рудзыигæй
кæсы.
Хæсанæ. Ницы кæны, ахудут, ахудут, искуы сыма-
хыл дæр мæ бон акæндзæн.
3 а у ы р. Къогъо дыл фæхæцыд, тæфсын дыл куы
байдыдта?
(Рацыд Кади.)
К а д и. Уæттæ уын бакодтон. Фынæй афои у.
Геор ги. Нана, цæмæи фыдæбон кодтай? Ахæм мæй-
рухс æхсæв фынæйæ стъалытæ нымайын хуыздæр у.
4 е р м е н. Мæнæ æвæджиауы бумбули гобан. (Йæхи
хосыл баппæрста.)
К ади />'. поны йæ къух пкодта). Гъа, мæнæ уын
фæйнæ къаффетты, чызджытæн сæ дæттын хъуыдис æмæ
мæ æрбайрох сты.
X æ с а н æ. Мæн нæ хъæуы.
Георги. Мæн дæр...
3 а у ы р. Иу ахæмы нæ фидиссаг æмæ зарджыты за-
ринаг кæныс. Гыццылтæ дын нал стæм, ды та ма нын дæ
ролы хæйттæ хæссыс.
Чермен. Гыцци, дæ чындзæгтæн се ’взæгтыл цъут-
хæлттæ æрзайдзæи.
20

Кади. Чындзæггæ мын куы уаид, уæд мæхи мæгуыр
.хоиин.
Чермен. Æмæ куыннæ... Ардæм ма сæ æри, гыцци.
Лдджинагæй сæ дæндæгтæ рахаудзысты æмæ сын æп-
пындæр ничиуал бакомдзæн. {Исы къаффеттæ.)
Кади. Æгæр цыбæл мын дæ, æгæр. Фæлæуу-ма, сеп-
пæт кæдæм исыс. Хæсанæ кæм ис? Гъа, уæд та дæуæн...
Кауыл ауыгьдæй куы баззадтæ?
3 а у ы р. Ау, кауæй дæр ма кæса?..
Чермеи. Æри-ма сæ ардæм, уымæн йæ къаффетт
Аминæт у.
X æ с а и æ. Цæй-ма, ныууадзут.
Георги. Напа, афтæмæй зæрдæииз куы ссара, уы-
мæй нæ тæрсыс?
3 ау ы р. Ахъуыды ма кæн, гыцци, дæу дæ рæстæджы
пæ фыдæн куынæ радтаиккой...
Г ео р ги. Уæд дын мах хуызæн къобор лæппутæ кæм
уыдаид?
К а д и. Къоборæй марут!..
, Ч е р м е н. Мæнæ дын къоборты къобордæр мæхæдæг.
«Чермен дæн æз, Чермен».% Нана, ахæм ном мыл цæмæн
сæвæрдтой? ’ • . *
К а д и. Æмæ гъа, исты æихъæл дын уыдысты, æвæц-
цæгæн.
Г е о р г и. Уæдæ йæ фылдæр уымæн уарзыс?
Кади. Иууылдæр мæ зæрдæйы уидæгтæй ж-
стут?..
4 е р м е н. А дыууæ боны уыцы зæрдæйы уидæгтæ
устытæ æрхæсдзысты... Æмæ сæ уды гагатæ уыдон суы-
дзысты... Æз та демæ баззайдзынæн.
3 а у ы р. Ныртæккæ дæр махæн рады бар куынæ
дæттыс.
Чермен. Табуафсй, тæккæ абон дæр ракурут усты-
тæ, уыдон дæр та мæн фылдæр уарздзысты. Кæсдæр тиу
2!

дæн, уый уæ рох ма уæд. Дзæбæхдæр итувæрд, адджын-
дæр хæринаг.
Ка д и. Ма йæм хæлæг кæнут, уый сымахау йæ фыды
рæвдыд нæ зоны.
(Хæсинæ аивæй кауы размæ бацыд. Кадн йæм æдзынæг
кæсы.)
3 а у ы р. Уыныс, нана? Хъуыддаг æвзæр у.
К а д и. Цæй уæдæ, кæд Аминæт йæ цард, йæ бон у,
уæд бар йæхи.
3 ау ы р. Мады зæрдæ фæуæлахиз, ме ’фсымæртæ.
(Фæталынг, фæрухс та.)
Кади. Уæ фæнд атардтат. Фæлæ мæ иу сагъæс æр-
гæвды. ’ ’
X æ с а н æ. Зæгъ-ма йæ дæ фырттæн.
Ка ди. Мæ хæрамы нæлгоймаг ма бахъуаджы сахат,
лæгтæ сæ хъару æмæ се ’хсар кæм æвзарынц, уым ма
уа. Нæлгоймаг хæстæн гуырд у; сылгоймаг та æрдзы
стыр тых — мад у. Уый хъуамæ дун-дунейæн мыггаг уа-
дза, хъомыл кæна сывæллæттæ. Æмæ мæм иу курдиат
ис. Хуыцауæй курæгау дæ курын, дæ разы мæ зонгуытыл
лæууын. Ма акæи демæ уыцы чызджы. Стыр тæригъæд
дæхимæ ма райс.
Хæсаиæ. Нана, мæн дæр нæ фæнды, фæлæ нæ ра-
зы кæны. Дысон-бонмæ кæуы, азымы мæ дары. Зæрда*
йын бавæрдтои æмæ... Йæ бæллиц уæлæрвты тæхын у
æмæ йæ ничи бауромдзæн.
Кади. Хæц уæдæ фæрæтыл! Гæбазгай, уæнггай мæ
скæн, æмæ-иу уый фæстæ цæут кæдæм уæ фæнды, уыр-
дæм.
Хæс ан æ. Нана!..
Кади. Цы? Нана!.. Райс фæрæт æмæ амар дæ на-
найы!
22

X æ с а н æ. Байхъус-ма!
К а д и. Нæ! Хæц фæрæтыл дын, зæгъын, æмæ цæв!
X æс анæ. Нана!
К а д и. Æнæ бындарæй баззайай, уый дæ фæнды?!
X æс а н æ. Байхъус-ма м<æм.
Ка ди. Нæ дæм хъусын. Гæбазгай мæ куы кæнай,
уæддæр мæ фæнд нæ аивдзынæн. Уыцы чызг мæ къæсæ-
рæй нæ ахиздзæн. Мæ сæры астæу ын фæндаг скæндзы-
нæи, ницæмæй йæ батыхсын кæндзынæн. Баныхас кæи
йемæ, зæгъ ын, кæд æм фæлмæн иыхас нæ бахъара, уæд
та — фыдаелты æгъдау æмæ памыс. Ды йæ сæры хицау
дæ æмæ дæ ныхасы сæрты хъуамæ ма ахиза.
Хæсанæ. Иаиа, иучысыл ма мæм байхъус!
К а д и. Мæ удæгасæй уыцы чызг мæ къæсæрæй нæ
ахиздзæн. Мæн æм ма сдзурын кæн!..
(Уатæй рахызт Аминæт. Кади иуварс ацыд.)
А м и н æт. Нæ дзаумæттæ иу чумæданы бацыдысты.
X æс а н æ. Аминæт, куы баззаис...
А м и н æт. Кæм куы баззаин?..
X æ с а н æ. Ам.
А м и н æт. Хæсанæ! Мæ фæндæн ивæн нæй! Ме стыр
уарзт мын сидзæрæй уадзынмæ хъавыс?!.
Хæса иæ. Дзур, Аминæт, дзур! Уадз, дæ ныхæстæм
æгас дуне хъуса, уадз, мæргътæ йæ тъæллангæй зарой.
Уадз, æмæ йæ хæххоп суадæттæ сæ уылæиты уынæрæй
фæлгъауой.
Аминæт. Фыццаг æхсæвты мæ хуыссæг иæ ахста.
Дæ сомы, да* ардхæрд куы аивай. Фæлæ мæ ды хъахъ-
хъæдтай чысыл сабийау.
X æ с а н æ. Уæдæ ма кæй хъахъхъæноп, мæ хурты
хурзæрин?
А м и н æ т. Сæууон рæсугъд æртæхау уарзты цæссыг’
тæ дæ зæрдæмæ згъæлдысты, фæлæ фæрæзтай. Малусæ-
гау айрæзт мæ уарзондзинад де стыр уарзтæй. Мæ ахс-
23

джиаг, арв æмæ зæххы бын цыдæриддæр’ нæлгоймæгтæ
ис, се ’ппæтæй сыгъдæгдæр, се ’ппæтæй рæсугъддæр ды
дæ, æмæ мæ дæ уарзондзинадæй æнæхай куыд кæныс?
Æви асасти дæ уарзты тых æмæ мынæг кæны.
X æ с а н æ. Кæд арвы бын йсчи амондджын у, уæд
уый æз дæн, æмæ дæ уæддæр курын, баззай ам!
Аминæт. Нæ, ме. стыр цин, нæй мын ам баззайæи.
Хæсанæ (архайы хъазыныл). Æвæццæгæн, тæрсгæ
кæныс, искæй куы бауарзон, уымæй...
А м и н æт. Кæй?
X æ с а н æ. Уæларвы Авд хойæ иуы?
А м и н æ т. Хъазыныл нæ дæн.
X æ с а н æ. Æз дæр хъазыныл иæ дæн, иырма дæ
чындздзон хуыссæн мæ номыл нæма бакодтай...
К а д и . Уæ, мæ уд уæ нывонд æрбауа, мæ хъæбултæ.
Цард ивылд донæй уæлдай иæу. Нæй йыи бауро-
мæн æртхъипæнтæй, хæцæнгарзæй... Ацæут, бафсæ-
дут кæрæдзийы хурæй. Æрмæст мæ мыггаджы бьшдур
ныууадзут.
(Æрбазгъордта Чермен.)
Че р м е н. Кади!..
К а д и. Цы кæныс, Кадийы хур?
Ч е р м е н. Сыдæй мæ уд схауы, исты мыи — хæринап
К а ди. Хæринæгтæ хæрæг куынæуал ис. Дзаджджын-
тæ уарзаг мын дæ æмæ ныр дæуæи баззадысты. (Хæдзар-
мæ фæцæуы.)
Ч е р м е и. Хæсанæ кæд цæуы?
К а д и. Абон. (Бацыд хæдзармæ.)
Ч е р м е н. Иыр ын куыд зæгъон? Куыд ын æй схъæр
кæнон? * с^ч’:
К а д п (хæдзарæй рахаста фынг. Чермеи йæ размæ
сЫзгъордта æмæ йын æй йæ къухтæй райста). Сбад æмæ
бахæр.
24

Ч е р м е н. Хæсанæ æмæ Аминæт та?
Кади. Уыдон ахордтой. Сæхи фæндагмæ цæттæ кæ-
мынц. Бирæ рæстæг сын нал ис.
Ч е р м е н. Нана, нæ сугтæ иууылдæр ныссæттон?..
Кади (тарст хуызæй). Цы зæгъынмæ хъавыс уы-
мæй?
Ч е р м е н. Кади, Чермен та мыл цæмæн сæвæрдтой?
К а д и. Æдзух та мæ уымæй фæрсыс!
Ч е р м е н. Абон ма мын æй зæгъ, æмæ дæ никуыуал
бафæрсдзынæн.
К а д и. Исты æнхъæл дæ уыдтæн.
Ч ер м ен. Ома, мæ лæг рауайдзæн, зæгъгæ?
К а д и. Цæмæн мæ фæрсыс?
Ч е р м е н. Фæнды дæ, цæмæй, мæнæй дæр лæг ра-
уайа, æви нæ?
Кади. О!.. Банхъæлмæ уал кæс дæ радмæ. Цы ба-
кæндзынæ ды хæсты быдыры?
Ч е р м е н. Банхъæлмæ кæс? Кæдмæ?
К а д и. Мæ хæдзар, цы зæгъынмæ хъавыс?
Чермен. Мæ хæдзар, дæ хæдзар, ныр цымæ, дар-
дыл таурæгътæ цы хæссын, хæстмæ цæуын æз дæр.
К а д и. Дæ хъуымыз д*æ былтыл куы нæма бахус.
Ч е р м е н. Цытæ дзурыс? Хорз ма мæм æрбакæс, уæл-
лæй иу дыууæ-æртæ азмæ мыл кæддæра рихитæ дæр нæ
разаид.
К а ди. Гъемæ, уæд ацæудзынæ.
Ч е р м ен. Æмæ ма кæимæ хæцдзынæн, уæдмæ мæн-
мæ æнхъæлмæ кæсдзысты?
К а д и. Цыппарæй уал дзы сты мæ хæдзарæй!
Ч е р м е н. Сабыр, исчи дæ хъусы æмæ худинаг кæ-
ныс! Æвдгай, фарæстгæйттæ цы кæртæй араст и, ахæм-
тæ дæр ис.
К а д и. Афтæ æвиппайды?
Ч е р м е н. Уæдæ ме ’мбæлттæ сæхи фæндонмæ гæсгæ
25

ацæудзысты, æз та, мæ бæрзонддзинад, цалыимæ хуып-'
чды билет райсон, уæдмæ æнхъæлмæ кæсдзынæн. Гъей,-
Чермен, фæлтау дæ мæлæт хуыздæр!
Кади. Тобæ, нырма куы иицыма рацардтæ, уæд æм
куыд бæллыс?.
Чермен. Ма тæрс, иапа, æз иикуы пмæлдзынæн,
иикуы!
К а д и. Хæсты, мæ хур, хъазт ма хоп.
Ч е р м е н. Уæд дæ хъултæ агурин.
К а д и. Бирæты къонатæ байхæлдзæн.
Ч е р м е н. Тæппудты йедтæмæ хъæбатыртæ нæ мæ-
лынц!
Ка ди. Нæмыгуыдæттæ не ’взары, фæлæ иугæр кæм
сфæнд кодтай, дæ зæрдæ йæ кæм скарста...
Чермен. Æз æй зыдтон, Кадийы фæныкгуыз, фæч-
чигудзи лæцпу кæй нæ бахъæудзæн. (Æдде хъуысы
хъæр: «Чермен»!
Сау æндæргты хор.
Мадæлтæ-мадæлтæ,
Хæрзбон зæгъынмæ рацы-
дысты хъæбултæн.
Мадæлтæ-мадæлтæ цъæх
артмæ æрвитынц хъæбулты.
Цæмæй, гæлæбу, ды цæрай,
Дидинæгæй дидинæгмæ
Тæха мыдыбындз. Цæмæй
(æргуыбыр вæййынц, цыма
кæрдæг сæ къухтæй сæр-
фынц.)
Зæххы сойæ цы кæрдæг
зайы, уый æвзист
цæппузыртæй æрттива,
хъаза хуры тын...
’ Ч е р м е н. Уартæ ма акæс,. Кади, цас фæсивæд цæуы.
26

К а д и. Афтæ тагъд.
Ч е р м е н. Афтæ, Кади, афтæ.
Ка ди. Суг та?
Ч е р м е н. Рæстæг мын нал ис.
(Къæсæрыл фæзындысты Аминæт æмæ Хæсанæ æд
чумæдан.)
Кади. У, мæнæй уый, сæр дæ бахъуыди, хъæддых
фæлæуу. Æртæ чъирийы дын уæддæр ракодтаин фæн-
дагмæ.
Че р м е н. Хæсанæйы æртæ чъирийы, абон сæ райсо-
мæй не скодтай?
Кади. Хъарм цъындатæ... О-уæу-уа, æмæ мæм куы-
нæуал ис!
Ч е р м е н. Сæрды тæвды сæ цы кæныс?
Кади. Ног къуымæл куы æрдыгътон, бирæ йæ куы
уарзыс, фæлæуу...
Ч е р м ен. Рахæсс дзы, дæ къухтæй не ’ппæтæн дæр
«хæрзбон» зæгъ.
К а д и (рахаста ведра æд къружкæ, фæцæуы Хæса-
нæ æмæ Чермены фæстæ, цу каст ма акодта йæ кæртмæ,
хъавыд æрæхгæнынмæ дуар). Цæуыл ма æхгæнон мæ
дуæрттæ? Цавæр хæзна ма баззад мæ хæдзары?..
Æ м б æ р з æ п
ЦЫППÆРÆМ Н Ы В
Тæхджыты скъоламы кæрт. Соловьев бады X æ с а и æ п м æ
баидопыл.
С о л о в ь е в. Нæ фембæлды бынат аивтон.
X æ с а н æ. Æмбарын дæ. Ам цæмæи дæ?
27

Соловьев. Ног кæй райстай уыдонæй дыууæ цæ-
хдфцæст лæппуйы разварын хъæуы, Дæ бинонтæ кæм
сты, кæд сæ æрвитыс?
X æ с а п æ. Лæппутæ мын иу уат суæгъд кодтой æм-
дзæрæны. О! хæдæгай, бузныг дæр дын нæма загъ-
тон.
Соловьев. Цæй тыххæй?
X æ с а н æ. Æртæ боны мæ Аминæтимæ кæй ныууг
тан, уый тыххæй.
Соловьев. Дæ мад Кадн, куыд зымы, афтæмæй
хъайтар сылгоймаг у.
X æ с а н æ. Ма схъæр кæн. Тæхджыты скъолайы хи-
цау дæу хоны.
С о л о в ь е в. Сайын хорз нæу.
Хæсанæ. Сгарæг дæ æмæ мæ хъуамæ æмбарай:
куыд бафхæрон Аминæты? Куыд райсон Кадийы зæр^
худт дæр. Иу цыбыр дзырдæй, дæ бар кæнын ацы хъуыд-
даг, знаджы фæсчъылдым кæм сарæхсыс, уым ацы раг-
дæр сарæхсдзынæ.
Соловьев. Дæ зæрдæ ма ’хсайæд.
X æ с а н æ. Дзырд ын радтон, куыд фæсайон мæ пы-
хас, уый нæ, уæд чи зоны мæ бинойнаг дæр нæ уыдаид.
Соловьев. Фæлæ мын ныронг куыд никуы ря
дзырдтай Амииæты хабар. Æз та афтæ æихъæлдтон дæ
рæсугъддзинадæй атадис.
Хæсанæ. Нæ, æмæ æз исты рæсугъд дæн? Радзу-
рон æй?
С о л о в ь е в. Æнæ радзургæ дæр ма йын цы хос ис.
(Фæталынг, ног срухс. Кадийы кæрт. Чермен хосы мæ-
къуылы сæрмæ.)
, Ч е р м е н. Ныртæккæ хæдтæхæджы хъæр ныккæндзы-
нæн. Аминæт куыддæр уый фехъуса, афтæ йæ ардæм
28

хъæуы. Æцæг сымах бамбæхсут. Кæннод та уæ уындæй
лидзæг фæуыдзæн.
(Лæппутæ æмæ Хæсйнæ бамбæхстысты. Чермен мæкъуы-
аы сæрмæ сбырыд, йæ къухтæ йæ дзыхыл сæвæрдта æмæ
хæдтæхæджы гуыв-гуыв кæны.)
Аминæты хъæлæс. Хæдтæхæг! Иæ хъæр ын хъу-
сыи, фæлæ йæ иæ уынын.
Ч е р м е и. Мæнæ куыд хорз зыны!
А м и н æ т. Кæм ис?
Чермен. Уæлæ. Ардæм ма рауай тагъд, цалынмæ
мигъты æхсæн нæ фæцис, уæдмæ. (Ног та гуыв-гуыв
кæны.)
А м и н æ т. Иунæг дæ?
Ч е р м е н. Цæмæн иунæг? Æз мæнæ хосы сæр, мæ
сæрмæ та хæдтæхæг — уый дын дыууæ.
А м и н æ т. Æртыккаг дзы ничиуал ис.
Ч е р м е и. Æртыккаг та, цыппæрæм та, фæндзæм
та... Чи ма сæ нымайы... Бадынц хæдзары Хæсанæйы цæ-
рæнбоны тыххæй гаджидæуттæ уадзынц.
(Аминæт æрбазгъордта.)
А м и и æ т. Кæм ис, æз æй куынæ уынын?
Ч е р м е н. Æз уынгæ нæ. Суанг ма цæуыл гуыв-гуыв
кæны, цы дзуры, уый дæр зонын.
А м и| н æ т. Цы? Зæгъ-ма йæ тагъддæр!
Ч е р м е н. Амииæты, дам, мын раттут, Аминæты, дам,
мын раттут. (Амоны Хæсанæмæ.)
А м ин æт. Бæргæ... Бæргæ, лæгъзтæ мын нæ бахъуы-
даид. Базыртæ мыл куы фестид, цъæх арвмæ стæхин,
мæхæдæг æм багæпп кæнин.
(Аминæт размæ цæуы. Лæппутæ хосы мæкъуылы фæстæ
бамбæхстысты, Хæсанæ рацыд Аминæты размæ.)
X æ с а н æ. Аминæт!
29

Аминæт. Фæлæуу-ма, хæдтæхæджы уынæр мæм
нал хъуысы.
X æ с а н æ. Мигъы фæстæ фæцис.
А м и н æ т. Чермен та кæм ис?
Хæсанæ. Хæдтæхæджы чи бады, уый йæ ма ас-
къæфæд? Цыдæр дын зæгьдзынæн æмæ ды «нæ» куы
зæгъай, уæд фæдæлдзæх уыдзынæн.
А м и и æ т. Куыд фæдæлдзæх уыдзынæ?
X æ с а н æ. Зæхх мæ быны аскъуыйдзæн.
А м и и æ т. Æмæ «о» куы зæгъон, уæд та?
X æ с а н æ. Æцæг?
А м и н æ т. Нæ.
X æ с а н æ. Цæмæн?
Аминæт. Нырма никуыма федтои, зæхх куыд ас-
къуыйы, æмæ адæймаг куыд фæдæлдзæх вæййы, уый.
X æ с а н æ. Уæдæ «нæ» зæгъдзынæ?
А м и и æ т. «О» дын нæ загътон?
X æ с а н æ. Басомы ма кæн.
Аминæт. Дæ дзых нæма схæлиу кæндзыиæ, афтæ
«нæ» зæгъдзынæн.
X æс а н æ (тагъдгомау). Тæхджыты скъоламæ ма дæ
фæнды?
А м и и æ т. Фæиды!.. Тынг мæ фæнды!
X æ с а н æ. Æппындæр иæ цæуын дæ зæрдæмæ, де
сæфт мæ цæмæм уыныс?
А м и н æ т. Ме сæфт дæр дæ нæ уынын, мæ зæрдæмæ
дæр нæ цæуыс. Ничи цæуы мæ зæрдæмæ.
X æ с а н æ. Ничи.
Аминæт. Цалынмæ тæхджыты скъола фæуон, ца-
лынмæ цъæх арвыл не ’рзилон, уæдмæ ничи!
X æ с а и æ. Уый фæстæ та?
Амииæт. Уæд мæм дæуæй хуыздæр иичиуал кæс-
дзæнис. Чи зоиы, дæ цæра, де стæп кæндзынæн... Бах-
хуыс’ ма мын кæи тæхджыты скъоламæ бацæуыиæн.

Хæсанæ. Мæхи дæр тынг фæнды баххуыс кæнын.
Аминæт. Æцæг!
Хæсанæ. Эх, æвæдза, чындзæхсæв куы скæнигскам!
Æз дæ иу мæй стъалыты алыварс æрзилын кæнин.
Аминæт. Демæ чындзæхсæв скæн! Уарзондзинады
ныхæстæ райдайдзынæ, мæ сæр мын разилын кæнай,
ахуыр та ма кæд?
Хæса н æ. Ард дын хæрын иæ сыгъдæг урс хæхтæй,
цалынмæ дæхæдæг зæгъай, уæдмæ дын иунæг ныхас дæр
нæ зæгъдзынæн.
Аминæт. Мæнæ цы хорз дæ! Афтæмæй, æцæг, мæ
зæрдæмæ куы фæцæуай... Нæ, нæ...
X æс а н æ. Ма кæн, кæннод дæлдзæх кæнын, æмæ ма
дæ тæхджыты скъоламæ чи аласдзæн?
А м и н æ т. Поезд.
X æ с а н æ. Аминæт?..
А м и н æ т. Зæгъæм, æз сразы дæн.
^ X æ с а н æ. Мæхи Аминæт!..
А м и н æт. Мæхи Аминæт. Ныртæккæ дæр ма сомы-
тæ куы кодтай.
X æ с а н æ. Хатыр, фæрæдыдтæн.
Ами нæт. Ахæм рæдыдтæ бирæ куы кæнай, уæд мæ
ахуыр — дон хиды бынты.
X æ с а н æ. Ард дын бахæрдзынæн.
А м и н æт. Бахæр. Дæ мады, нæ фыдæлты цæсгомæй.
Кæй мæм ницы бар дардзынæ, æмæ мæ кæй сахуы;
кæндзынæ хæдтæхæгыл.
Хæсанæ. Уæд сразы уыдзынæ нæ чындзæхсæвыл?
А м и и æ т. Тæккæ райсом дæр.
X æ с а н æ. Ард дын хæрын нæ сыгъдæг уарзтæй.
А м и н æт. Цавæр уарзтæй?
X æ с а н æ. Фæрæдыдтæн та, мæхи уарзтæй загътон.
А м и н æ т. Æнæ рæдыд, æнæ дæхи æмæ æнæ мæхи
31

уарзтæй кæд дæ бон ард бахæрын нæу, уæд нæ рæстæг
дзæгъæлы цæмæн сафæм?
Хæ с а н æ (æнкъардхуызæй). Ард хæрын нæ мадæл-
тæ, нæ фыдæлты рухс цæсгомæй. Нæ хæхтæй, нæ цæссыг-
калгæ суадонæй. Тыхдомд кæй никуы бакæндзынæн дæ
уарзт, дæ рæвдыд.
А м и н æт. Мæнæ цинтæ йедтæ кæй фæхонынц, ахæм-
тæ дæр дзы нæ уыдзæн.
X æ с а н æ. Нæ уыдзæн.
А м и нæт. Уæдæ дын, гъа, мæ къух. (Радта йæм йæ
къух, Хæсанæ йæ дыууæ къухæй райста, Аминæт ын йæ
къух æрцавта.) Рæдийыс та.
X æ с а н æ. Нæ, ныр та æз нал дæн разы.
А м и н æ т. Цæуылнæ? Ахæм фыдуынд дæн? Мисха-
лы б.æрц дæр нæ цæуын дæ зæрдæмæ?
Хæсанæ. Тынг цæуыс, раст цыма æнæ дæу рухс
бон ахуыссид, фæлæ нæ чындзæхсæв, куыддæр гæртамы
хуызы уайы.
Аминæт. Æз та дæ æцæг хъæбатыр хуыдтон. Аф^
тæмæй дæ ныхасæн хицау куынæ дæ. (Фæцæуы.)
X æ с а н æ. Кади! Кади! Уæ Кади!
Кади (разгъордта). Цы æрцыдис? (Лæппутæ раз-
гъордтой ратон-батон кæнынц Хæсанæйы.) Мæ хæдза-
рыл, хыл фестут? (Иргъæвæгау сæ акодта. Лæппутæ ху-
дæгæй бакъæцæл сты.) Уæдæ цæуыл фæдис кодта Хæ-
санæ?
Ч е р м е н. Уау, мæлын! (Иæхи хосы мæкъуылыл.Оап-
пæрста.)
К а д и. Цы кодтай?! (Иæ зæрдæйыл фæхæцыд.)
Ч е р м е н. Ма тыхс ницы мын уыдис. Хъазгæ кодтон.
К а д и. Цал хатты дын загътон, уыцы хъæзтытæ ныу-
уадз?
Георги. Дæхи чындзæхсæвмæ цæттæ кæн, Кади.
К Э Д и. Афтæ тагъд?
32

(Æрбацæуы Кади, йæ фæстæ Аминæт.)
Соловьев. Нæ сæ рауагътай, фæлæ сæ зæрдæ нæ
фæлæууыд, уæртæ рацæуынц.
Хæсанæ. Цæуон, зæрдæ, дам, фыды мур йедтæмæ
иæу, куы та ныллæмæгъ уон. (Азгъорда, цæугæ-цæуын
ма Кадийы йæ хъæбысы акодта, Аминæтæн райста йæ
къух, ацыд).
Кади. Фæндараст фæу’. Лæгтыдзуар дæ рахйз фарс
цæуæд. (Бацыд Соловьсвмæ, райста йын йæ къух, бан-
доныл æрбадтысты.)
Кадн. Зæронд усы курдиат дæ ма ферох уæд. А
чызджы ма бауадз тæхджыты скъоламæ.
Соловьев. Раст дын куы зæгъон, уæд мæ нæ фæн-
дыдис сывæллон чызгæн йæ бæллиц байсыи.
Кади. Исты йыл куы æрцæуа, уæд йæ мыггагæй
азымджын уыдзынæн.
Соловьев. Чи зоны, йæхи зæрдæмæ дæр нал фæ-
цæудзæн. Иу-дыууæ тахты куы скæна, уæд!..
К а д и. Æвзæр зоныс нæ хæхты æгъдæуттæ. Ирон лæг
хъуыддаджы куы бацæу^а, уæд ын цыфæнды зын куы уа,
уæддæр фæст.æмæ нæ раздæхдзæн... Уæлдайдæр та Ами-
нæт. Раст мæ бамбар. Афтæ ма банхъæл, ацы стыр хæсты
нæм фылдæр хъæбатыртæ уа, уый мæ нæ фæнды.
Соловьев. Цæмæн зæгъыс?
Кади. Мæ фондз фырты мæ къæсæрæй æнæ цæссы-
гæй арвыстои.
Соловьев. Куы дын загътон. Аминæт демæ ацæу-
дзæн.
К а д и. Хорз, мæ хур, хорз, дæ мад дæ хурæй бафсæ-
дæд. (Кади йын йæ къух райста.) Аминæт, мæ хур, ны-
ры йедтæмæ дæ куатæйы никуы федтоп, куыд хорз дыл
фидауы...
А м н и æ т. Кади, куыииæ мæ æмбарыс?
3 Мады фарк
33,

Кади. Дзурын мæ бауадз, Кадийы хур. Мæ зæрдыл
æрбалæууыд. Райсомæй-иу мæ цæхæрадоны куатæимæ
дыргътæ куьт рауыгътои, уæд-иу мæ сывæдлæттæ мæ
алыварс æрæмбырд сты, сæ чысыл къухтæ-иу мæм си-
вæзтой, иугай-дыгай-иу мæ фæччийæ фæткъуытæ скъæф-
той. Чи та-иу сæ ас лæгау фæтар кодта йе ’рфгуытæ æмæ-
иу мæсты хæмц ныккодта. Афтæмæй-иу сæм куы бака-
стæн, уæд-иу мæ бирæ зынтæ æрбайрох сты: æнæфыдæй,
æнæфадатæй сæ хъомыл кæныи... Цыма-иу мæнæй амонд-
джымдæр пæ уыдис.
А м и н æт. Дæуæн дæ хъæбултæ уыдысты, дæ амоид,
дæ ции, мæиæи та?
Кади (йæ ныхас ын фескъуыдта). Алы сылгойма-
гæн дæр йæ цот — йе стырдæр цин æмæ амоид. Нæма зо-
ныс мады ад, уымæй диссагдæр, уымæй стырдæр амонд
нæй.
Аминæт. Хъусыс, хæдтæхæджы хъæрмæ? Мæ зæр-
дæ ратоидзæм.
Кади. Мæнмæ афтæ кæсы, цыма уæларвæй хурты
хурзæрин æрмæстдæр уымæн кæсы, цæмæй мад йæ сы-
вæллоны куыд фæузы, уымæ бакæса, рухс мæй йæ цал-
хы дзаг уымæн стулы, цæмæй æхсæвы срухс кæна хъæбу-
лы авдæн. Дун-дуне мад æмæ хъæбулы уарзондзимадыл
лæууы, ды та уыцы амонд æмæ цинæй дæхи æнæхай кæ-
ныс.
(Авиацион скъолайы курсанттæм сидынц, уыдои
рæнхъ-рæнхъ алæууынц.)
Туровцев (нымайы). Воробьев?
Хъæлæстæ. Ис.
Т у р о в ц е в. Мамедов?
Хъæ л æс. Ис.
Т’у р о в ц е в. Фпдараты чызг?
34

(Амйнæт базгъордта æмæ рæнхъыты алæууыд.)
А м и н æ т. Ам! (Курсанттæ йæ куатæйы куы ауыд-
гой, уæд иууылдæр ныххудтысты. Соловьев дæр йæ ху-
дын нал баурæдта. Кади исдугмæ джихауæй кæсы, стæй
йæ бынатæй сыстад, бацыд, Аминæты къухыл рахæцыд.)
Т у р о в ц е в. Сылгоймæгтæ ам цы агурынц?
К а д и (Аминæты куатæ райхæлдта, иуварс æй фех-
ста. Иæхæдæг фæхъæр кодта). Цæуыл худут, цæуыл пыз-
зыхъыр кодтат уæхи? Иуварс ма ралæуут æмæ чызгæн
быиат раттут. (Бацыд, Аминæты йæ бынаты слæууын
кодта). Дæ сæрыл ма уæлдæр схæц, мæ хур! (Аминæт
разгъордта, Кадийы русæн апъа кодта, стæй фæстæмæ
слæууыд.)
А м и и æт. Тæрсгæ ма кæиут, Фидаратæ дæр ам сты.
Туровцев. Уый цы у, фæрсын æз?
Соловьев (бацыд æмæ йын йæ хъусы цыдæртæ
адзырдта. Туровцев худы. Бацыд, Кадийы къух райста).
Бахатыр кæи! Ницы дын æмбарын. Дыууæ боны мæ мæ
хъуырмæ скодтай, Аминæты æфсæддон скъоламæ ма
бауадз, зæгъгæ, ныр бавдæлдтæ æмæ йæ дæхæдæг слæу-
уыи кодтай.
Кади. Ацы дзæбæх фæсивæдмæ куы акастæн, æмæ
се ’хсæи ироп куыпæ федтои, уæд мæм хардзау æркаст.
Ыæлгоймæгтæ нал ис Иры, фæлæ ма тæрсут, Аминæт дæр
Нарты байзæттаг у, нæ уæ фæфыдæнхъæл кæндзæн.
Ныфс æй куыиæ уыдаид, уæд Фидараты номæй не ’рлæу-
уыдаид.
Æ м б æ р з æ и
ФÆИДЗÆМ Н Ы В
К а д и н ы кæрт та. Изæрмилтæ. Кади хуысс&птæ тухы æмæ сæ
хæссы мидæмæ. Æрбацыдысты Д у н е æмæ И р æ.
35

Д у м е. Æдзух дæ хуыссæытæ хурмæ ’ппарыс, Кади?
К а д и. Хуры тынтæ сæ уазал нæ уадзынц. Из&рæй
сыл мæ къухтæ куы ахæссын, сæ уазал мæ зæрдæ куы
ныццæвы...
(Хъæуы чызджытæ, устытæ сындæггай Кадийы кæрт-
мæ æмбырд кæнынщ чи кæрдзыны къæбæр фынгыл æвæ-
ры, чп цыхты мур, чи хуырх. Кæртмæ ца’лдæр зæронд
лæджы дæр æрбахызтис.)
Сыхаг ус. Кади, радио ма сифтыпдз, цымæ цы ха-
бæрттæ хъуысы хæстæй.
(Чызджытæ цалдæр рæнхъæй æрлæууыдысты, Кади
сæм бакаст æмæ арф ныуулæфыд. Æрбацыди Хæны-
сиат.)
X æ н ы с и а т. Мыдыбындзытæ мыдмæ куыд тæхой,
Кади, афтæ та дæм æрæмбырд стæм.
К а д и. Уæ цæрæнбон бирæ. Искуы мæ кæрты иунæ-
гæй куы аззайын, уæд цыма цъæх бирæгъау фыр тæссæй
нынниудзынæн, афтæ мæм фæкæсы. {Чызджытæй чи æл-
висгæ кæны, чи цъыидатæ бийы, кæмæн йæ хуыинаг йæ
къухы.)
X æ и ы с и а т. Кæрæдзийы иыфсæй нæ цудæм.
Кадн. Нæ фæснвæд кæуыл зарыдысты, кæуыл цин
кодтой, уыцы хоры алы гагайы дæр адæймаджы фарн
æмæ хъарм и. У, гормæттæ, февиалæм сæм! Зын у, мæхи
цæнгтæ дæр æндзыг кæиыпц, алы æхсæв сæ тæвд допы
æвæрын, фæлæ пæй гæнæп... Хæпысиаты загъдау, кæрæ-
дзийы иыфсæй мæ ппз дæр фæсурдзыстæм.
Хæнысиат. Нæ фæсивæд дæр æгас хæдзар афтæ
куы ссариккой, мах уыдон куыд бафснайдзыстæм.
,Кад#. Цалыимæ, мæ къонатæ, æз сир кæнон, уæдмæ
фæндыр рахæссут, чысыл дзы уæхи аирхæфсут...
36

Хæиысиат. Гъ.æ; Кадп, н.æ йæ зоныс, иæхæдæг
чызджытæ иæ уыдыстæм, фæсивæд нал ис, кæй цæстмæ
ма кафой?
К а д п. Афтæ сыи хъæуы, Сшлысчъплтæ-пу код-
той.
Дуие. Эх, æвæдза, хъæуы быиæй ма лæппуйы худ
куы фæзынид, уæд æй мах дугъы рауадзнккам, цалынмæ
нæ ахауид, уæдмæ йемæ кафиккам æмæ кафиккам...
(Дуар æрбахостæуыдис.)
Кади. Акæс-ма, мæ хæдзармæ хъæуккаг хойгæ нæ
фæкæиы.
II рæ (фездæхт). Чызджытæ... уæ хъару æмæ уæхæ-
дæг, худ нæ фæлæ, æдхуд лæппу къæсæрыл.
Д у и е. Æцæг æви? (Чызджытæ сæхи дзæбæхтæ кæ-
нынц.) Марадзут ма гъеныр фæндыр рахæссут, кæд нæ
фæйнæ кафты фæуид. (Æрбацыд Элмысхан лæппуйы
дзаумæтты, чыздошты къухтæ исы.)
Э л м ы с х а и. Фаллаг хъæумæ цæуын, уæ рухсмæ æр-
байстон мæхи.
Кади. Æмæ лæгты хуыздæртæ хæсты быдыры сты,
цы ’гъдауæй баззадтæ ам?
И р æ. Æмæ куыннæ, кæд исты дезиртир у, уæд та?
Цинтæ йыл куы систам!
Элмысхап. Госпиталæй цæуыи. Мæ къух ракъæдз
кæпын мæ боп нæма у.
Д у и е. Фæндыр, фæидыр, чызджытæ! Нæ хъæумæ
фыццаг хæстон фæзындис.
К а д и. Р1æ къах хорзæн фæуæд! (Фæндыр 1[æгъды,
чызджытæ кафынц.)
IIрæ (кафынмæ цы чызг рахызт, уымæн). Бирæ-иу
ма ф:?кяф, æз д??р акафон йемæ.
37

Ийнæ чызг (Ирæйæн). Ды дæр-иу тагъд æрлæуу,
не ’ппæты Дæр фæйнæ кафты фæуа.
(Элмысхан куыддæр йæ къахфындзтæ æрсагъта, аф-
тæ йæ худ ахаудта æмæ йæ дзыккутæ æркалдысты. Ирæ
йæ нæма æрхъуыды кодта æмæ йæ кафт уæзданæй ауагъ-
та. Элмысхан йæ дзыккутæ æмбырд кæны, иууылдæр ху-
дынц).
X æ н ы с и а т. Æ, хуыцау дын ма уа!
Элмысхан (къæмдзæстыгхуызæй). Æнамонд дæн,
хорздзинад куы фæкæныи, уæддæр ’мыи галиуырдæм ра-
уайы, бахъæлдзæг кæнын уæуыдмæ зæрды. Нæ чызджы-
тæ хъазты лæппуимæ кæдæй нал акафыдысты.
Кади. Дæ цæрæнбон бирæ, æгайтма дæм ахæм хъа-
ру разындис. (Чызджытæ йæм лæбурæгсц кæиынц, Кади
сæ нæ уадзы.)
К а,д и. Акафут, акафут! Нал кафут, æви?
Э л м ы с х а н. Нæ, æгонгæй ма акафут.
Сау æндæргты хор. Аскъуыд хъæлдзæг зарат
чызгайы зæрдæйы.
Æрдæгыл баззадис нæ
кафт.
Æнæфыстæй баззадис йæ
фыстæг уарзоимæ.
Йæ фæндырыл сбадтис рыг,
Йæ цагъдмæ барæг нал
хъазы бæхыл.
Фæидыры зæлтæй иал
дзурдзæнис
Иæ зæрдæйы сусæг
фæндтæ.
Э л м ы с х а п (адæммæ). Фенут-ма,. æцæг ысты мæ
къухтæ урс æмæ фæлмæн?.. Фенут, ма сæ тæрсут. Мæ
38

урс, магуса къухтæ, сымах рад дæр æрцыди. Цæф адæй-
магмæ-иу бавналдзыстут фæлмæнæй.
А д æ м. Чи фæцæф?
Элмысхап. Цас ис хæсты быдыры цæфтæ... Ех,
æвæдза, æрцæудзæи ахæм рæстæг. Алæудзысты-иу хæ-
дзары раз, смсдзысты-ну сæ худтæ. Æмæ ’йыи-иу æркув-
дзысты. Зæгъдзысты-иу, а хæдзарæй ацыдис хæстои.
С ы х а г у с. Сæнттæ цæгъды мæ чызг.
Элмысхаи. Нæ, мæ аххос иæу, лæппу цæуылиæ
иыййардтап. Мæн дæр тынг фæнды, цæмæй искæд боп
нæ хæдзары раз исчи сиса йæ худ æМæ йын æркува.
X æ н ы с и а т. Уæд æй бæгъæмсарæй 1#еуын бахъæу-
дзæи, иры хъæуы ахæм хæдзар нæй, æмæ хæстон кæцæп
пæ ацыд.
Элмысхан. Уымæн цæуын æз дæр абои, цæмæй
уыцы бæгъæмсар нæ худ иæ хæдзары раз ма æркæна.
Н и н æ. Уый æнхъæл та чи уыдис?
Д у н е. Æнæхъæп æртæ мæйы йæхи горæты...
Э л м ы с х а н. Фæрадав-бадав кодтон, зæгъыимæ хъа-
выс? Ахуыр кодтон, куыд-баххуыс кæнон хæстоиæи, куыд
хуыздæр æмæ йыи куыд тагъддæр бабæттои йæ цæфтæ.
Бæргæ мæ фæнды лæппуйы бæсты куы ацыдаин, куы
фæкафыдаин, куы фæзарыдаин, нæ рауади, гъеиыр уе
’хсæв уæхи фæндиаг. Уæ бæлццæттæй макуы фæут фы-
дæнхъæл. (Ацыд, адæм фегуыппæг сты, æрбахызт Заре-
тæ, йæ къухы фыстæг.)
Заретæ. Куыннæ кафынц, уæдæ ма ма акафæит,
мæнæ Кадимæ фыстæг. Хазбийы быдырон постæй.
Зæроид л æ г т æ й иу. Бакæс-ма йæ хъæрæй, цы-
тæ фыссы? Фыстæг хæстæй куы ’рцæуы, уæд æнæхъæи
хъæуы фыстæг вæййы.
3 а р е т æ. Нæ уын æй бакæсдзынæн, цалынмæ зæрон-
дæп-ногæй скафат, уæдмæ.
К а д и. Тынг раст зæгъы, мæ кæртæй фæидыры цагъд •
39

рагæй нал айхъуыст. Æрцæгъдут-ма, мæ хуртæ, фæндыр.
(IIрæ цæгъды, чидæртæ кафынц.)-
X æн ы си ат. Цæй æмæ афтæ бакæмæм: фыстæг уал
бакæсæм, уæд иæ уæнгтæ рогдæрæй кафдзысты.
(Дуне Заретæйы къухæй фыстæг аскъæфта.)
Д у л с (райхæлдта йæ). Фыстæг Хазбийæ!
А д æ м. Дæ хисдæрæй, Кади!
Д у и е (йæ къухтæ зыр-зыр кæнын байдыдтой, рад-
та фыстæг Ирæмæ). Гъа, æз æй нæ бакæсдзынæи.
Ирæ" (Ирæ райста фыстæг, æркасти йæм). Æз дæр
æй иæ бакæсдзынæн. (Кадийыл йæхи баппæрста, иууыл-
дæр тæфæрфæсы лæуд æркодгой. Кади нсдугмæ цавдду-
рау фæци, стæй гæххæтт Ирæйы къухæй райста.)
К а д и. Цы ма йæ кæсут, дæф у?
3 а р ст æ. Иæ.
К а д и. Цæф нæу загътай?..
(Æдде æрбайхъуыст Чермены хъæлæс: «Нана, На-
иа»!) Хъусут нырма мацы зæгъут мæ кæсдæрæн. (Фы-
стæг йæ роны бакодта. Æрбацыд Чермен.)
Ч е р м е и. Не ’фсæддон хай ауылты фæцæуы, æрмæст-
дæр мын иу сахат ис рæстæг æмæ, зæгъыи, наиайы абæ-
рæг кæнон. Ай пæ хъæубæстæ иууылдæр ам куы сты. Цæй
æикъард стут? Исты æрцыд? >
К ади (иырма йæ къух йæ ронæй нæма райста). Цы
хъуамæ æрцыдаид? Уый куыд у, куыд, чызджытæ? Куыд-
дæр <тиæпхъа\тæджы æрбахызтæ, мæ хъæбул, æмæ иу-
уылдæр цавддуртау фесты. Фæпдыры тæитæ ма апвазут,
æрдæбопдæр ма афтæ куы дзырдтат, лæппуйы худ куы
фениккам, уæд æй дугъы рауадзиккам! (Уалынмæ æрба-
хь\зт Соловьев дæр. Кади йæ цæссыг тыххæй уромы.)
Уып уын дыууæ худджыны. (Архайы худыныл, фæлæ йæ
40

бон нæу.) Кæдæй нырмæ нал акафыдысты нæ чызджытæ.
Иуы дæр дзы æнæ ракафгæ ма ныууадз...
Чермен. Нана, æнхъæлдæн æмæ та мып дæ роиы
цыдæр хай бамбæхстай.
(Дуне фæндыр сцæйиста, Чермены ныхас куы айхъуы-
ста, уæд æй фæстæмæ æрæвæрдта.) Æри-ма йæ, иаиа,
уæлдай адджындæр мын уыдзæн абон.
Кади (фæцудæгау кодта). Нæ, мæ къопа, ам цы
ха II нс, уып сæрмагоид мæи у. Дуне, фæидыр сис, дын
зæгъын, кæд уый бæрц æнæиыфс стут, уæд мæхæдæг ка-
фын мæ хъæбулимæ.
(Дунс æнæбары фæндыр аивæзта, Кади рахызт, хъавы
ракафынмæ, фæцудыдта та.)
Ч е р м е н. Цы кæныс наиа, исты дæ риссы?
Кади. Нæ, мæ хъæбул. Æиæмдзæгъдæй кафгæ кæм
федтай? Æмдзæгъд цæуылнæ кæнут? (Кадй æрлæууыд.)
Мæ къæхтæ мæ коммæ нал кæсынц, марадзут ма, чыз-
джытæ.
(Чызджыты æхсæнæй Лади рапп&рста Ирæйы, Нрæ
кафы, чысылгай фæндыры цагъд тыигæй-тыкгдæр кæны,
чызджытæ иугай-дыгий хизынц æмæ Черменимæ кафынц.
Киди бæласы æнцой лæууы æмæ сæм æдзынæгæй кæсы.
Соловьев æм æввахс бацыдису цыЪæр хабар æрцыдис,
уый уыны.)
К а д и. Кæдæй нал акафыдысты чызджытæ!
Ч е р м е н. Уæ хъазт уын иууылдæр мæхи бакодтон.
Кæд ма искæй дæр...
К а д и. Каф, мæ хъæбул, кæм ма ис Иры хъæуты лæп-
пу, æрмæстдæр зæронд лæгтæ æмæ цæнкуылтæ. Каф, ца-
лынмæ чызджытæ иууылдæр демæ акафой, уæдмæ дыи
фæллад нæй. (Чермен та кафы.)
41

X æ н ы с и а т. Афтид кафтæй йæ сбуц кæпут!.. Кæд
æххормаг у, фæндаггон, фæстæмæ та йæ цæуыи хъæуы.
Ч е р м е н. Бузныг, амæй хуыздæр минас мæ нæ хъæ-
уы. (Кади цæуылдæр дзуры Соловьевимæ.)
Ч ер м е н. Уыныс, нана, се ’ппæтимæ нæ акафыдтæи,
рæстæг фæцис.
(Дардæй æрбайхъуысти хъæлæстæ: Фæцæуæм! Соловьсв
æмæ Чермсн хъавынц цæуынмæ.)
К а д и. Фæцис, мæ хъæбул, фæцис, кæмæндæр та чи
зоиы йæ цард фæцис. (Амоны Соловьевмæ, тагъддæр
ацæут, зæгъгæ. Чермен æй хъавыд ахъæбыс кæнынмæ,
Кади йæ аиуварс кæны.) Цæугæ мæ хъæбул, тагъд!
Че р м е и. Уæдæ...
Кади. Цы ми кæнут? Иу зард ма йын фæидагмæ
ныккæнут. Лæджы ныфс уæ бахъуыдис, чызджытæ, æмæ
пæ равдисут.
(Зарæг хъуысы, чызджытæ йæ фæстæ ацыдысты цалдæ-
рæй, зарæг сындæгсай бамынæг ис.)
Соловьев. Бузныг, ахæм тых дæм кæй разынд
(ацыд).
К а д и. Ныр та ма рахæссут мæ хисдæр хъæбулы сау
тырыса.
Л æ п н у т ы хо р. Иæ хæстон цннел чырып кæмæп
уыд.
Иæ уæззау хæстои худ, цæстытыл
хæцæг кæмæн уыд,
Дон-дон чи кодта,
Афтæмæн сау зæхх йæ тугимæ чн
нозта...
• 3 -с р о н д л æ г, Зьтдтай йæ?
42

; Кади. Мæ фыдызнаг дæр йæ сомбоны сæфт афтæ
куы зонид.
Зæромд л æ г. Уæдæ цæмæй у дæ зæрдæ? Куыд,
куыд цæгьдып кодтай фæндыр? Цы зæрдæшг?
Кади. Цон райсон мæ сау хызыи, сау лæдзæг, кæд
мæ лæппуйы иигæн ссарин.
Æ м б æ р з æ н
ÆХСÆЗÆМ II ЫП
К а Д и Г| ы кæрт та, æрдæг сыгъд хæдзар. Дард ма кæмдæ]) лугаи
сармадзаны нæмгуытæ фехæлынц. Зæххыл цыма исчи арт бапдзæр-
ста, уынау сырхзынджы æвзæгтæ арвыл æмбæлынц. Арвы баиу сты
сау фæскъау мигътæ æмæ фæздæг. Æрбазгъордта Хæнысиат.
1
Хæиысиат. Æгъи, уый уын кæй федтон! (Сарма-
дзаны гæрæхтæ.) Дзæбæх уыл куы ныррыпп кодтой. (Гæ-
рæхтæ куыд цæуынц, афтæ \Кæнысиат йæ къах хойы ка-
фæгау.) Цæвут сæ, лæппутæ. Удхæссæгæн ма дзæбæх
хъазт саразут. Сымах сын нæмгуытæй æмдзæгъд кæпут,
æз та сып фæидырæй ацæгъддзыиæн.
(Тыргъты бынæй фæидыры хæррæгъ рахаста.)
Æри ма, æз та ацы гауырты фыддæрагæи иу-дыууæ
хъинцы куы нæ ныккæнон. Ницы кæны, ардæм удхæссæ-
гæи. æмдзæгъд сарæзтат, афтæмæи æрбацыдыстут. Хæр-
:*аг загътат, ныррыг сæ кæндзыстæм! Нæ уыи рауадпс,
иæ!.. (Фæндыры тæнтæ та айвазы.) А, дæу дæр мæ тæ-
ригъæд уæд, дæ мæлæт абонмæ куы нæ ’рхæссай. (Фæн-
дыр йæ фæстæ хæр-хæргæнгæ ацыдис. Галиуырдыгæй ка-
тай кæны Ганс.
43

Æрбацыд Кади. Иæ дзыккутæ уагъд. Анцой крдта
лæдзæгыл.)
Кади. Кæм сты мæ лæппуты ингæнтæ? Чи сæ ссар-
дзæи? Чердæм цыдæуа, кæдæм хъæр чыидæуа фæдис?
Куыд бахизой сæ буц хъæбулты мадæлтæ?
С а у æ н д æ р г т ы х о р Кæдæм хъæр кæиой ма-
дæлтæ фæдис, куыд бахизой сæ хъæбулты мæлæтæй?
(Ссыдис та Гансы хъæрзыи.)
К а д п. Чидæр хъæрзы?
С а у æ н д æ р г т ы х о р. Адæм мæлæтæй иухуызом
куы хъæрзыиц. Уæд куыд мары адæймаг адæймаджы?
(Раст цыма йæхимидæг хъырны хъарæг.)
К а д и. Фæлæуу, бецауаг, фæцæуыи дæм, кæд дын
мæ боп баххуыс ницы суа, уæддæр дæ доп-донгæнгæ
мæрдтæм нæ бауадздзынæи. (Гансы ’рдæм фæцæуы, агу-
ры йæхимидæг мигæнæн донæн. Ганс йæ автоматмæ фæ-
лæбурдта, Кадийы куы ауыдта доны къусимæ, уæд æй иу
фарс æрæвæрдта, Кадайы къухтæм фæлæбурдта, æмæ
дон зыдæй нуазы. Рухс та ферттывта. Кади фæкомкоммæ
Гансы цæсгоммæ, йæ дарæсмæ, иуварс дзы йæхи фех~
ста.)
К а д и. Æлгъыстаг, æз дыи хъуамæ марг бадардта-
нн, æз та дын иæ сыгъдæг суадæтты дон радтон! (Ганс
фæлæбурдта автоматмæ.)
К а д и. Гъа, цæв. (Бадардта йæм йæ риу.) Цæмæ ма
кæсыс? Мад йæ хъæбултæй вæййы мад. Мæ хъæбулты
•цард кæм байстат, æнаккæгтæ, уым айсут мæ цард дæр,
цæв æлгъаг, цæв, æнаккаг!
Г а и с. Мар æмæ аирвæзай дæхæдæг. (Бахста Ка-
дийы, фæлæ фæивгъуыдта. Архайы ма æхсыныл, фæлæ
йæм иæмыг нал ис.)
Кади. Нал ис, нал, нæмыг нæ! Уæдæ ма ныртæккæ
44

дæхимæ кæс. (Систа йæм сагой. Ганс фæстæмæ-фæстæмæ
абырыди.)
К а д и. Æз куыд амарон?.. Æлгъаг, ды ныййарæг ма-
ды къухæй ссарай дæ мæлæт, уый аккаг иæ дæ. Цæугæ,
дард нæ фæхилдзынæ, ныййарæджы цæссыг, йæ тæри-
гъæд басудздзысты дæу судзгæ æхсидавау.
С а у æ и д æ р г т ы х о р. Мад дунемæ цард дæттæг у
хурау, ды мадмæ систап дæ кьух, цæугæ æиаккаг калмау
хилгæ фæстæмæ.
К а д и. Уæддæр дæ нæ зæхх иыхъуырдзæн, дард иæ
фæцæудзынæ.
С а у æ и д æ р г т ы х о р. Уæддæр дæ пæ зæхх пы-
хъуырдзæп, дард нæ фæцæудзынæ.
Æ В Д Æ М 11 Ы В
Лрхаид цæуы, иемыц рæстæгмæ цы зæххытæ æрцахстой, уым.
И о г а н. Акæнут æмæ йæ фехсут ныртæккæ.
(Æрбацыдысты ФрауШульц æмæ Соловьев немыцаг
булкъоны дарæсы.)
Фрау Шульц. Иæ мæ æрбауагътой. Фæндыдис
мæ ацы æнаккæгты куыд фæрсыс, уый феныи.
И о г а н. (сыстад æмæ йæм цасдæр æдзынæг кæсы, йæ
цæстытыл не ’ууæнды.) Кларæ!?
Фрау Шульц. Йоган, ме ’рбацыд дын æхсызгон
нæу?
И о г а н. Куыд бафтыд дæ къухы ардæм æрбацæуын?
Фрау Шульц. Раздæр уал базопгæ у, партизантæй
мæ чи фервæзын кодта.
Иоган. Уыныс, мæ зынаргъ, гъеныр æй æмбарыс,
ардæм дæ цæуын кæй нæ хъуыдис, уый?
45

Фрау Шульц. Эрник Рихтер нæ уыди, зæгъгæ,
уæд дæу бахъуыдаид дæ зынаргъыл кæуын, базонгæ-
ма ут.
И ог а н. Эрник Рихтер, бирæ хорз ныхæстæ фехъуы-
стон дæу тыххæй. <
Фрау Шульц. Цæмæн сразы дæ адоны ’хсæнмæ,
ацы æнаккæгтæм фæкæсым йæхæдæг хъаймæт куы у.
Соловьев. Раст зæгъы Фрау Шульц, æвæццæгæи
дын æфслды хуыздæр уыдаид.
(Иоган дæтты Соловьевмæ ’йæ къух.)
Соловьев. Маршал Фон Герты хæрæфырт, Эрпик
Рихтер.
И о г а н. Уый цæф куы дæ.
Ф р а у Ш у л ьц. Нæ дын загътон, мæлæтæй мæ ба-
хызта, зæгъгæ.
И о г а н. Тагъд дохтырмæ.
Соловьев. Ма тыхс. Чысыл цъæррæмыхст, Фрау
Шульц æй бабаста.
Иогаи (афицерæн). Булкъоны баулæфын хъæуы.
А ф и це р. Кæм?
И о г а н. Мæ уаты фарсмæ.
Соловьев. Дыууæйы æхсæн, дам, æртыккаг вæййы
уæлдай. (Соловьев æмæ афйцер ацыдысты.)
Ф р ау Ш.’ул ь ц. Æппындæр дын мæ фенд æхсызгом
нæу?.. Гансæй ницы хабар ис? (Иоган сыстад, ыуварс
ацыд æмæ йæхи гæххæттытимæ архайæг скодта.) Æз дæ
фæрсгæ куы кæнын, Гансæй ницы хабар ис?
И о г а н. Ис.
Фрау Шульц. Уæда* мыи дзы куы ницы дзу-
рыс.
И о г а н. Рæстæг ивынмæ хъавы.
, Фрау Шульц. Гансæй дæ фæрсын.
Иогап (цасдæры фæстæ). Гаис госпиталы, дзæбæх

у... Куыд дын радтой бар ардæм æрбацæуынмæ? Ацы
ранмæ цъиу куынæ æрбатæхдзæни йæхибарæй!
Фрау Шульц. Æнхъæлдæн, мæ дзæбæх, газеттæ
дæр нал кæсыс. Фюреры сидтмæ гæсгæ, уæ фæстаг тых-
тæ, уе ’вæрæнтæ хæссут фæстаг стыр цæсрмæ. Алкæмæн
уый фæстæ йæ бон у барджын хай райсын ног зæххытæй
æмæ уацайрæгтæй. Æз дæр мæ хай бахастон.
И о г а н. Цы бахастай?
Ф р а у Ш у л ь ц. Цы ’рæмбырд кодтам, æвæрд иæм
цы ’хца уыд, уыдон. Иу гыццыл хай мæн дæр хъæуы Сау
денджызы был. Ныридæгæн йæ уылæнты мæхи фыны фге-
иайын.
И о г а и. Цавæр Сау денджызы кой кæныс, фæстæмæ
лидзæм, мæ сæр мæ кой сснс. (Фрау Шульц, цыма истæ-
мæйфæтарст, уыйау ын йæ дзых ахгæдта.)
Фрау Шульц. Уый рæстæгмæ у, рæстæгмæ. Æдзух
æй мæ фыиы уынын. Денджызы был стыр урс галуан.
Æз Сау денджызы улæнты мæхи найын.
И о г а н. Кларæ!
Фрау Щульц. Бауадз-ма мæ, мæ фынтæ дын кæ-
ронмæ радзурон. Найын «мæхи. Уалынмæ дын рацæуынц
чызджытæ. Чи мын мæ къæхтæ æхсы. чи мын мæ къа-
ба сæрфы...
И ог а н. Цас радтай уыцы сидтæн?
Ф р а у Шу л ь ц. Æвæрд мæм цы уыдп, уыдон иууыл-
дæр. Чи цас одхæсса, зæххытæ, дам, ыл уымæ гæсгæ уар-
дзысты. Цæуылнæ хъуамæ раисон æз ахъаззаг æмæ бар-
джыи хай, зæгъ-ма?
II о г-а н. Дымгæмæ мæ пыддардтай уæдæ. Мæгуыр,
гæвзыккæй баззадыстæм. Цы бакодтай ды, уый зоныс?
Мæ дзыхы ныхас мал бады. Хæсты давтои, стъыгътон, ды
та æмбарыс?.. (ус та йын йæ дзых ахгæдта.)
(Райхъуыст Амииæты цъæхахст. Иоган уырдæм фæци.
47

дуарæй æрбахауæгау кодта Ганс. Иуварсæй иннæмæ ха-
уæгау кæны. Шæ цæст баст, йæ къухтæ йын цыма исты
йæ буармæ ныхасгæ бакодта.)
Фрау Шульц. Уый цы у?
И о г а и. Дæ урс галуан денджызы былыл.
Г а н с. Ды хъавыдтæ бафæрсынмæ, чи дæн? Дæ фырт
Ганс!
Ф р а у Ш ул ьц. Нæ, пæ. Уый ды мæ дæ. Нæ! (Иоган
хъавы цæуыимæ, Фрау Шульц йæ размæ фæци.) Нæ, фæ-
лæуу, тæрсгæ кæнын.
И о г а н. Басабыр у, Кларæ!
(Æрбацыд афицер. Иоганы хъусы цыдæртæ дзуры.)
И о г а и. Воингельц Штенгарт? Уый хъуаг ма уыд-
тæн. Фехстат ахсты æви нæма?
А фице р. Иæма.
И о га и. Цæмæ ма кæсут, фехсын æй хъæуы æвæстиа-
тæй. Сеппæт дæр æй куыд феиой, афтæ. (Ацыдысты.)
Г а н с. Мæ фыд мæ нæ фæуадзы ардæм.
Фрау Шульц (йæ къухтæ æрхаста Гансы цæсго-
мыл, стæй йæ йæ хъæбысы акодта). Ганс, мæ хъæбул!..
Г а н с. Нал мæ ис базомæн, иæ?
Фр а у Шуль ц. Ис, ис мæ лæппу.
Га н с. Кæд мæ мад нал базыдта, уæд?
* Фрау Шульц. Цæй цъæхахст уыди уый та?
Г а н с. Мæнæй фæтарст ахст чызг. Ам куы ацæрай,
уæд сын сахуыр уыдзынæ сæ цъæхахстыл. Ацы ран цъæ-
хахст æмæ гæрæхтæй фылдæр цы ис? Алы адæмы хæтты-
тæ... Сæ зæрдæ сын æртасын кæнынмæ хъавынц. Уырысы
ныхмæ сæ ардауынц, фæлæ... Фæлæ, мах нæхицæн зæр-
дæ кæмæй æвæрдтам, ахæм адæм не сты.
( Фрау Шульц (йæхицæн). Цы уыдзæн ныр? Адæм»
афтид йæ уындæй афтæ кæмæн тæрсынц.
48

Гаис. Цæуыл хъуыды кæныс, мæ мад. Мæ уынд дæ
бафтыдта тасы? Æрбакæс ма мæм дзæбæх. Уый канд æз
нæ дæн. Уый фашизм у! О, о, уый ныццæнкуылтæ, ныг-
галиутæ кодта адæмы! Æрбакæс ма мæм дзæбæхдæр,
ноджыдæр, хæстæгдæр. Кæс, кæс, кæс!
(Сценæйы фæзындысты зынгимæ цæикуылтæ, цæфтæ,
сæрбæстытæ, лæдзджытимæ. Чи та дзы тулæгау æмæ хи-
лæгау кæны зæххыл. Фрау Шульц Гансмæ фæлæбурдта,
йæ хъæбысы йæ æрбакодта æмæ фæстæмæ-фæстæмз^
цæуынц. Иæхи къулыл ныиныхæста, цыма къулы к^ы
аиыгъуылид, уый йæ фæнды.) \
Ц æ и к у ы л т ы х о р. Дуне мах нæ бацис, (
Басудзæм æй, басудзæм! I
О, о, сау æвзалы йæ фестын
кæнæм,
Зынджы хъæлæсæн дуне
аныхъуырын кæнæм.
Басудзæм æй, басудзæм æй! \
(Рахизырдыгæй разындысты сабиты гыццыл къухтæ,
хъуысынц сæ мæллæг*хъæлæстæ цæнкуылты ’рдæм.)
О, батæригъæд кæнут,
Мах дæр уæ сабитæ...
О, а?рлæуут, кæинод,
Кæниод цъæх арты судзæм
мах дæр!
Зæхх зынг фестдзæн, |
Иал уыдзæн кæрдæг,
Гæлæбу дæр басудздзæн-и,
Нал уыдзæн кæрдæг! !
Фрау Шульц (йæ риумæ та æрбакодта Гаксы).
Нæй фидæн уæд адæмæн.
4 Мады фарн
*\

С а б и т ы х о р. О, батæригъæд кæнут,
О, батæригъæд кæнут,
Тæригъæд бакæнут,
Æрлæуут.
(Дыууæ хооы дæр цыдæр фæвæййынц.)
Фрау Шульц. Нæ хъæуы, Ганс!
Г а н с. Хъæуы. Мах иууылдæр рынæй фæрынчын стæм.
Уæнггай æмбийæм, фæлæ йыл пæ сæттæм. Иу æмбыд
сакъадахмæ иæ фехсын хъæуы, фæлæ кæм ис, зæгъ-ма,
а.у<ем сакъадах.
-, ФрауШульц. Басабыр у, Гапс.
/ Г а н с. Нæ! Кæмæ фæхæссон мæ зæрдæйы ныхас, мæ
ф’ыды нæ фæиды хъусыи, дæу пæ фæиды хъусын, афтæ-
мæй мæн та дзурын фæнды... Архайæм, цæмæй нæ рыны
низ æнæхъæн дунейыл бафтауæм. Фæлæ уымæн уæвæи
лæй!
Фрау Шульц. Курын дæ. Штенгарты цур уыцы
иыхæстæ ма кæи.
Г а н с (мæсты худт ныккодта). Кæниод банхъæлдзæн.
æз уырыссаг фæдысмудæг дæн, нæ? Ницы бамбæрстай,
мæ мад! Цæмæн — уый зоиыс? Уый тыххæй, æмæ мын нæ
радтай мады ’хсыр! Фæлæ мæ хастай хъуджы æхсырæй.
Дæ мад дæр афтæ..,уый мады дæр афтæ. Махуæттæ мæ
пыууагътой цæфæй, æз сæм хъæр кодтоп, куырдтон, хылд-
тæи, æмбарыс хылдтæп! Æз цы зæххыл хылдтæн, уым
та сьтæллæтты мады æхсырæй хæссынц. Махмæ хæр-
гæйеиæфсымæр æфсымæрмæ йæ чъылдым сыздахы, уым
та чысыл комдзаг дæр дыууæ дихы кæмыпц.
Ф р а у Ш у л ь ц. Цæмæн мæ æфхæрыс?
Гаис. Æмæ мæнæй тæрсæм æпдæрг чи скодта, уы-
доил/æ иæ бафхæрлтой?
(Æдде фæцыди гæрах.)
50

’Фрау Шульц. Фехстой йæ.
Г а н с. Хъусыс, амардтой йæ. Ныккалди зæххыл ма-
ды æхсыр! Цæмæн. Чи нын ратдяæм дзуапп? Афтæмæй
та пæ иас фæмардтой тухæнæн. цас хæрзтæй йын æвæрд-
той~зæрдæ. Уымæи йæ бои уыдис милуанты хицау суæ-
вын. Уый та равзæрста мæлæт.
Ф р а у Ш у л ь ц. Макæмæн дзур уыдон, æз дæ æмба-
рын, фæлæ...
Г а и с. Нæ тп мæ æмбарыс, уый тыххæй æмæ мын
пæ бадардтай дзпдзи. Афтæ æихъæлыс, æмæ æндæр Гап-
сæи агæпп кодтон. Нæ! Цы джиппы мæ рауагътат, уы-
мæй баззадтæн. Æз та марин, фæлæ цæмæй? Уидыг рай-
сын дæр мæ бон куы нал у. Мæ къухтæм кæсыс!
Фрау Шульц. Уæдæ дæм уыцы хъуыдытæ цæмæн
ис? Кæсгæ та цы фæкæиыс?
Г а п с. Истори, Гсрмапы истори.
Фрау Шульц. Историйы ахуыргæиæг дæ суæвып
фæнды ныр та?
Г а н с. О, мæ мад, иæ та мæ бамбæрстай, пæ!
Ф р а у Шуль ц. Уæдæ цæмæи кæсыс Германы ис-
тори? \
Г а и с. Мæнмæ афтæ зыиы, алы адæймаг дæр пæ са-
бийы бонтæм фæстæмæ куы ракæсид, уæд сыгъдæгдæр
уаид. Бирæ чъизи хъуыддæгтæн-иу бахъахъхъæнид нæ-
хи. Германы истори,— уый мæ бæстæйы сабийы бонтæ
сты. Мах сæ ферох кодтам. Арæхдæр куы кастакккам
нæ бæстæйы истори, уæд, чи зоиы, ацы хæст дæр *гæ уы-
даид. )
(Æрбацыди футтытæгæнгæ Войнгельц Штцнгарт
Иоганимæ.)
Ш т е н г а р т. Æцæгæлон адæм ам цæмæн сты!
И о г а и. Мæ биномтæ.
!Н

Ш т е н г а р т. Мæн дæ бинонты куывды бадынмæ не
’рæрвыстой!
Г ан с. Хæдзары цар куы фæкæлы, уæд, дам, фæлæбу-
рынц бинонтæ кæрæдзийы хурхытæм.
Штенгарт. Уыцы æмбисоид уацары фехъуыстап?
Иоган. Æгæртæ дзурыс. Ды дæ усы милуантимæ
Америкæмæ арвыстай, мæнæн та мæ фырт хæсты фæса-
хъат. Цы мæнг муртæ бамбырд кодтон, уыдон та мæ ус
нæ уæлахиздзииады тыххæй нывондæн бахаста.
Г а н с. Нæ уарзын милуантæ. Уыдон фæхицæн кæ-
нынц мадæлты сæ сывæллæттæй.
Æ м б æ р з æ и
Æ С Т Æ М II Ы В
Хæрзæфсиайд улт. Хæсты уасæртæм гæстæ. Лфицср цыдæртæ ар-
хайы стъолы раз.
С о л о в ь е в (йæ уæнгтæ аиоæзта). Æнкъард пæ кæ-
нут?
А ф и ц е р. Æнкъард? Хъæлдзæг та дысон уыд.
С о л!о в ь е в. Дысон?
А ф й ц е р. Дысон лагерæн йæ фылдæр æмбис алыгъд.
Сс/ловьев. Мæн цæуылнæ райхъал кодтат?
Афицер. Дæумæ нæ нал равдæлд. (Соловьев йæ
дзаумæттæ тагъд-тагъд кæны.)
СЬловьев. Æз æртæккæ се ’ппæты дæр сыстын
кæндзынæп. Лыгъд адæмы ссарын хъæуы.
А/рицер. Нал сты. Дысои-бонмæ агурæм, абон.
Атадксты митау. Æрмæст ма къухы бафтыд лæппу æмæ
зæрр’нд лæг. Лæппу йæхи хоны немыцаг хæрæфырт Поль-
ш^иæ.
й

Соловьев. Хæлиудзыхтæ сæ агуырдтой. Уæдæ ма-
пу кæсут.
Афицер. Войнгельц Штенгарты къухы кæм ницы
бафтыд, уым...
Соловьев. Штенгарт ам ис? Цавæр уавæрты йæ
æрцæрын кодтой уагæр?
А ф и ц е р. Цыдæр агуры, фæлæ йын йæ фæндтæ чи’
базондзæи. Иæ пырх Гансыл калы, Иоганы йæ куыстæй
систа.
Соловьев. Уæдæ æцæг тынг мæсты у.
А ф и ц ер. Уæлдай тынгдæр та абои. Ды ам дæ, уый
куы базыдта, уæд.
Соловьев. Уый бынаты æз дæр смæсты уыдаин.
(Йæхицæн.) Мæ фæдыл та бафтыд. (Афицерæн.) Абон
уæдæ йемæ куынæ фембæлон, уаёд хуыздæр уыдзæнис.
Уымæп йæ зæрдæ барухс кæнид æрмæст дæр сылгоймаг.
А ф и ц е р (ныххудт). Войнгельц Штенгартæн сылгой-
маг? Уый æидæр у, хорз æй нæ зоныс. Дуар æрбахоста
чидæр. Афнцер дуар байгом кодта. Æрбахызтысты Штен-
гарт, Фрау Шульц æмæ Иогаи.
Штснгарт (æлхыскъ ныхасæй). Куыд баулæ-
фыдтæ?
С о л о в ь е в. Цæуылнæ мæ райхъал кодтат?
Ф р а у Ш у л ь ц. Базонгæ уал ут.
Соловьев. Мах зоигæ стæм фæсаууонмæ.
Штенгарт (æлхыскъ ныхасæй). Фрау Шульц æн-
дæр дзырд нæ кæны, дæ хъæбатырдзинады йедтæмæ.
Соловьев. Тынг æхсызгон у мæиæи дæр демæ ба-
зонгæ. Æз дæр къаддæр нæ фехъуыстом дæу тыххæй.
Раст, дам, дзы бындзы фæд дæр нæ ирвæзы.
Фрау Шульц. Куыд дзы ирвæза? Алы дыккаг ие-
мыцаг дæр æм сырхыты шпиои куы кæсы, уæд.
И ог а н. Кларæ!
Ф р а у III у л ь ц. Афтæ нæу? Ганс тыхтæ æмæ амæлт-
53

тæй мæлæты хъæлæсæй фервæзт. Штенгарт та: æмæ
куыд раирвæзтæ, æмæ цæмæн раирвæзтæ. Кæд æй æл-
хæнгæ бакодтой? Дысон-Оонмæ рыичыи лалшу хуырсæ-
джы цъыртт нæ федта, цыма пæ мад æмæ йæ (|)ыды уæпг-
ты немыцаг туг нæ кæлы.
Ш т е н г а р т. Фрау Шульц, рæстæг уын бирæ нал ис.
Фæндагмæ уæхи рæвдз кæнут.
Фрау Шульц (Соловьевæн). Тынг хъыг мын у,
Рихтер, ды немæ кæй нæ цæуыс, уый.
Соловьев. Куыд пæ цæуыи сымахпма*? Æз пикæй
дæлбар дæн ам.
Ш т е н г а р т. Цалынмæ лагерæй алыгъды хабар ие
сбæрæг кæнæм, уæдмæ ам иууылдæр мæ дæлбар сты.
Соловьев. Дысои мæ куыд иæ рапхъал код-
тап?
Штеигарт. Мæнмæ дæр тынг дпссаг кæсы, дысон
фæдисы кæй нæ уыдтæ, уый. Абон æй базыдтои, ам кæп
дæ, уый.
Фрау Шульц (Сояовьесæн). Бирæ рæстæг ма 6^\-
фæстиат уыдзынæ ам? (Штенгарт йæ дзыппæй систа лц-
лæ æмæ дш хъазæгау кæны. Соловьевыл йæ цæст æрха-
ста.)
Штенгарт. Нæ, Фрау Шульц, йæхн цасдæриддæр
бафæнда, уый бæрц.
Соловьев. Дæ лулæ-ма мæм авæр. Ай диссаг иæу?
Штенгарт. Дæ зæрдæмæ фæцыд?
Соловьев. Тынг, мæнмæ дæр гъе уый халдих уы-
дис. Йæ фарс дæр тæккæ ацы ран дих.
Штеигарт. Диссаг, ахстытæ кæуылты лыгъдысты,
уыцы ран æи ссардтон.
Фрау Шульц. Уымæи уæвæи иæй.
С о л о в ье в. Штеигарг хъазгæ кæны. Мæ лулæ иæ-
химæ ис хæдзары. Мæ мад æп йæ цæсты гагуыйау хъахъ-
хъæиы.
54

Штенгарт. Рлхтер раст у, (Уымæ.) Дæ мад мæм
æп радта.
С о л о в ь е н. Куыд у, мæгуырæг? Æнæ мæн йæ.бон
æииыидæр нæу.
Ф р а у Ш у л ь ц. Цом, Иоган, пæхп срæвдз кæпæм.
Ш т е н г а р т. Ацы уат мæ зæрдæмæ цæуы, дæ фæстæ
та æз æрбыиат кæндзынæй ам.
(Фрау Шульц, Иоган æмæ Соловьев ацыдысты.)
Ш т е н г.а р т. Ницы бафиппайдтай?
А ф и ц е р. Нæ, дæ бæрзоиддзннад. Дзæгъæлы у, мæи-
мæтæсгæ дæ гуырысхо. Æгæр зивæггæнаг у разведкæйы
кусæгæи. Разведкæны кусджытимæ хæлиудзыхтæ нæ
вæииы.
Ш т е п г а р т. Хорз хæлиудзых у, дысон лагер уымæн
асыгъдæг кодта, æмæ йын мах æнæхъæи æфсадæй йæ
фæд нал арæм.
А ф и ц е р. Цæй разведчик дзы ис, æдзух йæ ком куы
ивазы.
Ш т е н г а р т. Иæ ком ивазы арæх? Уый тынг хорз у.
Раздæр мын æй цæуылиæ^загътай?
(Æрбацыд Соловьев.)
«Хæрзбон» загътай Фрау Шульцæн, куыд тагъд?
Соловьев. Æз ыи загътои «хæрзбон», фæлæ дæ
кæд лагеры сæргълæууæгæй сæвæрдтой, уæддæр ды дæ
раздæры куыстæп «хæрзбон» пæма загътай.
Ш т е н г а р т (афицерæн). Мыууадз иæ иуиæгæй.
(Лфицер ацыдис.)
Тыпг ца?уы мæ зæрдæмæ ацы уат. Уæлдайдæр та мæ-
иæ ацы рудзынг куы ба’йгом кæнай» уæд лагеры чнда?-
риддæр цæуы, уыдон ардæм зынынц.
55

Соловьев. Кæс-ма, æз æй нæ зыдтон, чи йæ æр-
хъуыды кодта?
Ш т е н г а р т. Уый уæлдай нæу. Ды та, дам, æнкъард
кæныс, дæ ком ивазыс, уый хорз иæу, ком ивазын, Гер-
мани ахæм зын уавæры куы ис, уæд. Уæвгæ, æз æй зо-
нын, дæ хуыссæг дын цы фæсурдзæн, уый.
Соловьев. «Цы» нæ фæлæ «чи» зæгъынмæ хъа-
выдтæ ды, иæ?
Ш т е н г а р т. Раст нæ бамбæрстай. Ныртæккæ дыи
æрбакæноп сылгоймаг æви фæстæдæр?
Соловьев (йæ ком аивæзта). Куыд дæ фæиды, аф-
тæ. О, бахатыр кæи, мæ ком та аивæзтон, афтæмæй уьш
та дæ зæрдæмæ нæ цæуы.
Ш т е н г а р т. Ныртæккæ ам уыдзæиис. (Ацыд.)
(Афицер дуарæй æрбакаст.)
Лфицер. Изæры дæм Штенгарт æхсæпæрм’æ æи-
хъæлмæ кæсдзæи.
Соловьев. Бузныг. (Æрбахгæдта дуар, йæхицæн.)
Куырмæджы у йæ дызæрдыг. Бæлвырд ницы зоны. Уын
йедтæмæ афтæ лыстæг не ’лвисид.
(Афицер æрбакодта Аминæты. Соловьев рудзыигæй
кæсы, йæ цæсгом æм не ’вдисы. Афицерæи.)
Ныууадз æп.
(Афицер ацыдис. Соловьев фæзылд Аминæтмæ. Аминæт
фыр диссагæй цалдæр къахдзæфы акодта фæстæмæ. Хъа-
выд сдзурынмæ, Соловьев ын йæ иыхас аскъуыдта.)
Иу сыбыртт дæр иæ, кæннод дæ агæрах кæндзынæн.
Мæн хъæуы æрмæстлæр рæвлауыи, нылæстæ—нæ!
56

(Аминæт æнæдзургæйæ йæхи дуарыл ныццавта, Соловьев
V -: дуарх/Уегом кодта~:афицер иæ.фæетæ.) -.-. .
Афице.р. Штеигарт мын бафæдзæхста, цæмæй æз
ам хъахъхъæнон, исты фыдбылыз дын куы скæиа.
Соловьев. Цæугæ æмæ йын фехъусыи кæн, сыл-
гоймагимæ æнæ нскæй æххуысæй дæр сарæхсдзынæн. ’
(Афицер ацыдис. Соловьев æмæ Аминæт кæрæдзимæ
цæваг галты каст кæнынц. Соловьев тæрсы, Аминæт ’ис-
ты куы сдзура, уымæй, æмæ кæм лæууыд, уым баззад.)
А м и и æ т (йæхицæн). Бæргæ дæ æрфæрстытæ кæнин,
цас дын бафыстой райгуырæи зæхх уæйгæнæггаг. Фæлæ,
æлгъаг, ды уый аккаг нæ дæ, фæлæ æлгъаг дæ, уый дын
уæддæр куынæ зæгъои комкоммæ, уæд мæ уд схаудзæн.
(Соловьсв ыл йæхи баппæрста æмæ йын йæ дзыхыл ных-
хæцыдис. Аминæт ын йе ’хсæрфарс ныццæлхъ ласта.)
Нæ, мæхи гæбазгай иыккæидзынæн, уæддæр нæ!
(Æрбацыд Ганс. Стъол иуварс ракодта æмæ раппæрста
магнитофон.)
Г а н с. Кæд кæрæдзийæн исты зæгъут: магнитофоп
раппæрстон. Штенгарт мæ рарвыста, афицеры куы атард-
тай, уæд æз хъуамæ хъахъхъæдтаин дæу. Дæ хъуыддаг
хорз нæу. Чызджы мæт ма кæн, æз æй аласдзыиæн.
А м и н æ т. Æлгъаг, куыд мæ аласдзынæ?
Соловьев (йæ къухтæ йын ацахста). Алы адæймаг
дæр йæ фидæныл хъуамæ хъуыды кæна, цæмæн дæ ба-
фæндыд чызджы хъысмæт фæрогдæр кæнын?
Г а н с. Æрмæстдæр уымæн, æмæ мæ уынд кæйдæрты
тасы кæй æфтауы. Кæмæй райсон мæ маст, кæй ныццæн-
куылтæ дæн, уый тыххæй? Ауадз чызджы мемæ, чысыл
фæстæдæр байрæджы уыдзæн. Сбадын æй кæндзынæн, цы
57

машинæйы цæуæм, уым, стæй йæ кæм фæнда, уым рахиз-
дзæн, ауадз чызджы, ничи иæ базондзæн. Нæ мыл æууæн-
дыс? Уæдæ хъус. Дæуяеи, йе чызгæн "йæхицæн тæригъæд
кæнын, уый тыххæй йæ иæ„ласыи... Мæп Штеигартæн ис-
ты фыдбылыз ракæнын фæиды, æмбарыс?.. Мæстæй йæм
хæлын. Мæ къухтæ йæм пе ’ххæссынц. Ацы хабарыл уæд-
дæр кæд арæмудзид йæ маст. Ды та хъахъхъæн дггхи,
уадз, Штенгарт суа йæ хъуырмæ, уый тыххæй хæнын мæ
дзыхыл. Дыккаг хатт дыл пæ бацауæрддзынæи. Мæнæп
дæр иу хатт ну сылгопмаг мæ цард бахъахъхъæдта, æ;*
дæр хъуамæ искæи цард бахъахъхъæнон, фæлæ ды...
Соловьев. Нæ дæ æмбарын, цыма мæм æртхъирæн
кæмыс?
Г а н с. Æз дæ хорз æмбарыи, цард мыи мæхи иыц- .
цæикуылтæ кодта, фæлæ мын мæ цæстытæ иæ бахъыг-
дардта. Ме сæфт уынын Штенгартæй, стæй дæуæй дæр.
Ацы сахат та мын тынгдæр æиæуыиои у Штепгарт...
Дæуæн нал ис аирвæзæн, фæлæ чызджы рауадз.
Соловьев (йæхицæн). Ау, ууыл фæцис мæ балц?..
Цæут!.
(Ганс æмæ Аминæт ацыдысты, Соловьсв рудзынгмæ
бацыд.)
Кулдуарæй ахызтысты. Æнхъæлдæи æмæ Аминæт
аирвæзт.
(Æрбацыдысты афицер æмæ Штснгарт.)
Ш т е и г а р т. Æмæ чызг кæм ис?
Соловьев. Ды йæм Гаисы не ’рбарвыстай? Кæд
мæ, изæры цы æхсæвæрмæ хуыдтан, уый цæттæ кæны?
Штенгарт. Дæхицæи æдылы ма араз. Магиитофон
раппæрстай, фæлæ дын дæ хъуыддæгтæ зоиын. Дысои
лагеры адæм кæй алыгъдысты, уыи дæ куыст уыдис. Мæ
къухы дæ ныр, нал аирвæздзыиæ, фæлæ чызг кæм и?
Соловьев. Кæд дæ къухы дæн, кæд фембылд дæн,
58

уæд хъæр кæдæм кæныс, æдылы фарстытæ цæмæн дæт-
тыс?
(Афицер бакодта магнитофон.)
Штеигарт. Афтæ æнхъæлдтай æмæ мæн афæлив-
дзынæ? Кæд мыййаг æз уырыссаг чызгæн дæ къухæй ба-
рæй радтон алидзынæи фадат уæд та?
С о л о в ь е в. Кæд мыййаг лагеры адæмæн дæр?..
Штенгарт (мæстыйæ). Чи зоиы, æрмæст ды цæ-
мæй ам нæ къухты бафтай, æмæ дæ ам ныцъцъист кæ-
нон. Уый фæстæ, ахстытæ кæм сты, уый дæр зæгъдзыиæ.
Соловьев. Ногæй та фарста. Ахстытæи кæд мый-
йаг ды радтай бар алидзынæн, фæрсгæ та мæн кæидзы-
пæ?
Ш т е н г а р т. Кæд радтон бар?
Соловьев (азылдта магнитофон). Мæиæ ай дæ
хъæлæс иæу?
Ды афтæ æнхъæлдтай, дæ фыдракæндтæ дын ни’чи
базондзæн? Ацы магнитофоны цы фыст и, уын ма цалдæр
раиы фыст æрцыд. Куыд уыныс, афтæмæй, цы тех-
иикæ æрхъуыды кодтай, уый канд дæхицæн нæ лæггад
кæны. Ныр мæ иицæмæн уал хъæуы магнитофон. (Ра-
тыдта йæ.)
Штенгарт (бакодта магнитофон). Ныр уæлдай
æхсызгондæр хъæуы. Ды афтæ æнхъæлдтай, мæнмæ капд
Рихтеры лулæ уыдис? Мах ма йын суанг йæ мард дæр
ссардтам, йæ рахиз къахыл стъæлф.
Соловьев. Кæд мыййаг галиуыл.
Штепгарт. Йæ мады йын бафарстам. Исты ма
зæгъдзынæ?
С о л о в ь е в. Мæн тынг ф’æнды мæ мæрдон хуызмæ
æркæсыи.
Ш тс н г а р т. Æгъгъæд фæуæд, Рихтср, хъазынæн.
Соловьев (йæхицæн). Кæд æмæ Рихтеры мард
59

æцæг ссардта, уæд мæнмæ Рихтерæй цæмæн сдзырдта.
Нæ, ницы ссардта, ницы... Фæлæ чи ауæй кодта адæмы,
Гивн æмæ Чермены? (Штенгартæн.) Хыиджылæг æмæ
хъазтæи æцæгæйдæр скæныи хъæуы кæрои. Кæиæ ды
мæн ныртæккæ акæидзыиæ æмæ мдон фенын кæидзынæ,
мардæй мæ кæм ’ссардтай, уый, кæиæ та дыи ацы хъазт
зынаргъ слæудзæп. Ныртæккæ машинæ раттын кæи, де-
мæ ма пу уæлдæфæй улæфон, уын мæ пал фæпды.
(Ацыд.) "
Ш т е н г а р т. Тагъд ахстыты...
(Афицер æрбакодта Гивийы.) Уæдæ, зæгъыс, дæ лæп-
пу у?
Гив и. Нæу, дæ бæрзонддзииад, пæу.
Ш т е н г а р т. «Швпли» йæм пе сдзырдтай?
Г и в и . Махмæ Гуырдзыйы кæддæриддæр кæсдæрмæ
фыртæй фæдзурынц, хисдæрмæ та фыдыхайæ.
Ш т е п г а р т. Хорз дæ бацæттæ кодтой... Хæрзаг зæ-
гъыс, хъæбатырæй амæлдз^ынæн. Нæ. (Æрылхъывта
кънопкæ. Æрбацыд афицер.) Тагъд афицеры дарæс мын
æрбахæсс. (Афицер ацыд æмæ æрбахаста дарæс.) Окæп
сæ, дæумæ дзурыи.
Гиви (афицерæн). Нæ кæсыс, абои адæм кæй фех-
стай, уый тыххæй дын — иог дарæс.
Ш т е и г а р т (Гивийæн). Дæу сты, скæн сæ.
Г н в и . Цæмæи?
Ш т е н г а р т. Скæи, зæгъын!
Гиви. Дæ бæрзонддзинад, æнæ над дæн. Сыстытæ
дзы цот уадзой, уымæн æгæр зынаргъ дарæс сты.
Ш т е н г а р т. Æгъгъæд, скæн дарæс.
Гиви. Æз мады æмæ фыдæн райгуырдтæн! Нæ сæ
скæндзынæм.
Штенгарт. Скæндзынæ! Акæнут æй. Скæпут ыл
немыцаг афицеры дарæс. Маретæ Христæй цы фехъуы-
стат, уыдон ауыл ныххуырсут. Баппарут æй сæхиуæт-
60

тæм, æмæ йæ, уадз, хъæддаг куыйтау бахсыной, куыд
уæйгæнæджы. Хъæддаг куыйтæ йæ æхсынын куы бай-
дайой, уæд кæд сдзурид.
Гиви (йæхицæн). Уæдæ лæппуйы Маретæ Христ
ауæй кодта. Æ, мæ мæлæт дæ куыд уыди, гъе! (Фæлæ-
бурдта йæ къухы фыдтæм.) Чермсн та йыл куыд æууæи-
дыд, раст мадау.
Штепгарт. Уыныс, мæ фæнд раст уыдис. (Гиви-
йæн.)Фæлтау зæгъ, чи баххуыс кодта адæмæм алидзын-
мæ, æмæ та пог сыгъдæг цæсгомæй баззайдзынæ.
Г и в и . Цытæ дзурыс, къацо? Кæм федтай уæйгæнæг
сыгъдæг цæсгомимæ.
Ш т’е н г а рт. Кæнгæ ут æй æмæ уын, куыд загътон,
афтæ йыл афицеры дарæс скæиут. Хорз ып куы фæуой,
уæд-иу æй лæппуимæ Германмæ цы эшелон цæуы, уым
баппарут.
Ги в и. Цы ракæ-бакæ кæиыс? Фехсут мæ, уæддæр æз
ацы дарæс не скæндзынæи. Мæ мæрдты дæр æмæ мæ
байзæттæгты дæр æлгъыстаг нæ фæкæндзынæн.
Æмбæрзæн
(Кадийы кæрт. Æхсæв. Кади кæрты астæумæ рахаста ав-
дæн. Сау æндæргты хор.)
Авд-авды куы бауыдаиккой
Хъæбултæн сæ цот.
Ыыр афтид авдæи рахаста,
Иæ хъæбулты кæм уызта,
Кæцæй йæм худтысты кæддæр
Иæ сабитæ, йæ хуртæ.
(Кади иугай-дыгай хæссы йæ лæппуты дзаумæттæ æмæ
сæ авдæны арæхстгай æвæры.)
61

С а у æидæргты’ хор. Мадмæ афтæ кæсы.
Цыма ныр дæр уыцы
дзаумæтты
Ис хъæбулы хъарм уддзæф.
Ныртæккæ кæд æмæ æппыи
Хæдоиы дыстæ фестиккой
домбай цæигтæ.
Æгомыг...
Хъæбулы дарæстæ ницы
дзурынц пыййарæгмæ.
Йæ зæрдæ нырхæндæг,
ныссалдис.
Раст цыма хæххои зæйы
дымгæ,
Ныххойы, нынкъуысыи кæны
афтид хæдзары
Дуæрттæ.
Æмæ дзы æхситтæй футтытæ
кæны.
(Кади узы афтид авд&н. Фæзыны хæстон дарæсы
Аминæт.)
Амнпæт. Кади. О, Кадн. (Кади цыма йæ фынæйæ
райхъал ис.)
Кади. Амииæт, мæхи Амииæт, мæ сæры астæу дыи
феста фæндаг. Зæгъ-ма, кæд мыййаг дзæгъæлы ие
’рхастон авдæп, зæгъ, зæгъ-ма, ’фсæрмы ма кæн, базза-
ди ма мæ хæдзары бындар. Цы лæууыс, уæдæ та аф-
тид авдæн уздзыиæн?..
Æ м б æ р з æ н
КпдпГм.1 кæрт тп, адæм æд кусæил ичумæттæ.
Бимболат. Банхъæлмæ йæм кæсæм.
62

Хæнысиат. Ой, Бимболат, уый ма дын хуымтæ
æндавынц, йæ фырттæй иу хæстæй куы нæ уал ссыд,
уæд.
Дуне. Бимболат раст у, махимæ пыи æнцоидæр
уыдзæнис.
Хæнысиат, Нæ зонын, иæ зонын, раст пæ куынæ
бамбара, куы зæгъа, мæ хъæбултæ хæсты баззадысты,
афтæмæй мæ куыст домынц.
Д у и о. Уый ма сæм æнхъæлмæ кæсы. Ллы хатт фæн-
дагмæ куы цæуы.
Хæиысиат. Мæ фæрстæ пын фсхæлой, уастæи.
(Æрбацæуы Кади, уыдон æй нæма уынынц.)
Бимболат. Цæй, тъизыи та-иу ма райдаиут йæ’
разы.
Кади. Цы бакæиоп, Бимболат, сылгоймаг лæмæгъ
у, тъизын æмæ дзыназын у йæ бон æрмæстдæр.
Бимболат (Кадимæ). Ды хъæддых фæлæуу.
Кади. Лæууыи мæ хур, Бимболат, лæууын, уæдæ-
ма мын хуыздæр хос цы ис? (Иæхицæн дзурæгау.) Цы-
мæ-иу мадæн йæ хъæбул куы амæлы, цæуылнæ-иу си-
сы уæд йæ уд, кæд æмæ хъæбулы цардæй нывæзт сты
йæ зæрдæйы тæгтæ?
Бимболат. Хуыцаумæ бирæ хæрзтæ ис. Дæхпмæ
бынтон ма æрыхъус.
Кади. Цы бакæнон, хох дæр, дам, фæцуды, æнцои
йыи куынæ вæййы, уæд.
И р æ. Мæнæ дыи мах æнцой.
Кади. Æ, тæхуды, тæхуды, уггд та псчи сымахæн
мæ хæдзармæ куы æрбакуывтаид!
Хæныснат. Сæ зæрдæ дарынц, Кади, бирæтæ ма
дзы æрбакувдзысты, уый йедтæмæ дæ алыварс нæ
цъыллинджытæ кæниккой, акæс-ма дæ кæртмæ, цас
чызджытæ дзы ис!
Б и м б о л а т. Уæдæ, уæдæ мобилизаци кæй кæнынц,
63

уыдонæн сæ номхыгъд фыссын уæддæр хъæуы. Ды ныи
цæугæ хох æмæ къæдзæхæй уæлдай нæ дæ. Дæ рис чи-
мæ зоны, ам ахæм нæй, йе ’фсымæр, йæ сывæллæтты
дарæг, йæ хъæбул,— ие ’ппæтдæр æихъæлмæ кæсджы-
тæ стæм.
Кади. Къæдзæх дур дæн, зæгъыс, и. Мæ зæрдыл
æрлæууыд. Гыццылæй мæ мадимæ суадоны размæ
ацыдтæн, æмæ йæ фарстои, дурæй, зæгъын, дои куыд
гуыру, æмæ мын мæ мад загъта. Уый дон нæу, уый хо-
хы цæссыг у. Кæддæр, дам, ыи уарзон хъæбул уыдис,
æмæ йын æй фыдгул амардта. Ныр, дам, цас рацыдис
æмæ ма къæдзæ^ абоидæр йæ хъæбулыл кæуы.
Бимболат. Зондджыи уыдис дæ мад. Æмæ ныр
цалдæр мин азы уыцы суадæттæ адæймагæн йæ дойны
сæттынц, зæххыл цъæх кæрдæг зайын кæнынц. Мах дæр
дæм, гъе, уымæн æрбацыдыстæм, абон нæ зæххыл фыц-
цаг гутон ауадздзыстæм, нæ фæсивæд цы зæххæй ацы-
дысты, цы зæхх бахъахъхъæдтой, уым ды фыццаг га-
гатæ куы айтауис, хорз къух, дам, дын ис.
К а д и. Хъæуы, хъæуы, Бимболат. З.æхх æнæтауина-
гæй сидзæрæй уæлдай иæу.
Бимболат. Адæм хорз сты, æрбамбырд та код-
той тауинаг, каст ма дæумæ у.
Кади. Хорз къух мын ис, зæгъыс, уæдæ уæд мæ
хæдзар цæмæн сафтид... Фæлæ нæ, гæды зæгъыи, мæи-
мæ дæр ма иучысыл тауннаг ис, цыдæртæ бамбырд
кодтон. (Ацыдис.)
X æ н ы с и а т. Гъæ, ныммæлæн дын макуы уа, Кади.
Бимболат. Цы фæлæудзæн ахæм сылгоймаджы
раз, цъити хох дæр атайдзæн. (Рацыдис тауинагимæ,
адæм ацыдысты. Рацыдис Аминæт.)
А м и н æ т. Кæдæм фæцæуы Кади, æз мæхицæн куы-
нæ уал арын бынат, ныр цы кæнои? Хæсанæмæ æнхъæл-
64

мæ кæсы, нæма дзы райста хабар. (Кади фæстæмæ
фездæхт. Аминæты дзыназгæ куы федта, уæд дуары раз
æрлæууыд.) Чи зоны, æз куынæ уыдаин, уæд ын ницы
уыдаид. Мæн фервæзын кодта æмæ йæхæдæг... Нæ, нæ,
уый Кади куы базона, уæд мæ йе сæфт фендзæнис.
Кади. Нæ фендзынæн, нæ, мæ хур. Кæд дæу тых-
хæй мæлæтмæ бацыд, уæд ын ды йæ удæй адджындæр
уыдтæ. Мæ хъæбул Хæсанæйæн адджын чи уыдис, куыд
фенон хъуамæ уымæй ме сæфт æз? (Аминæт ыл бап-
пæрста йæхи.)
Кади. Æз хабар раджы райстон. Фæлæ уæддæр мæ
зæрдæ дарын. Иæ хъæбулы йæхи раз сыджытмæ кæмæн
ауадзынц, уый дæр ма йæм æнхъæлмæ куы фæкæсы.
Аминæт. Нæ, нæ, ды мæнæн æвæрыс зæрдæтæ. Ау,
æз мæ куатæйы дыргътæ не ’рбамбырд кæндзынæн?
Гыццыл сывæллоны къухтæ мæ рустыл никуы авæрдзы-
нæн? Мады ад нæ базондзыиæн? Цæуылнæ дæм бай-
хъуыстон?!
Кади. Дзæгъæлы дæхи æфхæрыс. Цал хъæбулы
æмæ цал мады бахызтай ды мæлæтæй. Нымайын сæ
куы байдайыс, цал бомбæйы скълады æмæ цал нæмгуы-
ты ныккæндыдтæ ныппырх кодтай, уыдон ницы хоныс.
(Æрбахъæбые æй кодта.) Ныр ма ды куатæ дæр скæи-
дзынæ, цот дæр дын уыдзæнис.
Аминæт (ныккуыдта). Нæ, Хæсанæйы фæстæ нй-
куы!..
Кади. Цард адæймаджы фæндтæй тыхджындæр у,
кæдæм дын сараза дæ рохтæ, уырдæм дын йæ фæдыл
цæугæ у. Ныр та цом адæммæ, дæумæ ма фездæхтæи.
А м и н æ т. Кæдæм, цæмæн?
Кади. Сыст, Аминæт, дæуæй æмæ мæнæй мæгуыр-
дæрт?е ис,
Аминæт. Чи сты?
5' Мады фарн
65

К а д и. Хъараманты фараст лæппуйæ иу дæр нæма
бахоста сæ хæдзары дуар...
Хæст зæххыл’ цы зыиг байтыдта, уый уидзыи махмæ
кæсы. Хъуамæ дзы байтауæм хорьт нæмгуытæ.
Кади. Сыст, Аминæт. Ис ма нæ бæстæйы, нæ Иры
зæххыл махæй мæгуырдæртæ. Р1æ цалдæр сабийæ’æпæ-
дарæгæй чи баззад. Сыст, Аминæт, фыццаг гутоны фæ-
дыл хъуамæ мах аппарæм фыццаг хоры нæмгуытæ.
Мæ хъæбултæ сæ цард уымæи хастой нывондæи, цæ-
мæй зæхх «ала дидинæг æмæ дæтта бæркад. Хуыскъ
адагæй куы баззайа, уæд тæригъæд у. Сыст, Амииæт.
Нæ хъæумæ бæлццæттæ куы здæхой, мæ хуыидзау уæд
ды уыдзынæ. Сæ цард сын бахызтай мæлæтæй, æмæ
дзы фыццаг кафты рад дæр дæумæ хаудзæи. Сыст,
Аминæт, сыст.
Æмбæрзæн
ФАРÆСТÆМ ЫЫВ
Бандон. К а д и банлоиыл бады, нæ къухты дырп>ты чырп>æд.
ДардæЛ афтæ зыны, цыма фынæД кæны. Змæлынц йæ былтæ, йæхи-
цæн цыдæртæ дзуры. Дардæй æрбайхъуыст поезды æхситт. К а д и
фестад æмæ поезды уынæр кæцæй цæуы, уыцырдæм ацæуы. Адæм
цæуынц. Се ’хсæн, æфсадаёй чи здæхы, ахæмтæ дæр.
К а д и. Фæлæуу-ма, бæрæг чидæр дæ.
Æ ф с æ д д о и. Æз ацы хъæуæй нæ дæн.
Кади. Мæнæ замманай фæткъуытæ. Фен ма сæ, Ка-
дийы хур.
С а у æндæргты х о р. Фен, фæткъуытæ, ды цы
цæхæрадоны дидинджытæ бахъахъхъæдтай, уыдоны
дыргъ. Хуры тынтæ дын сæ арфæ æрвитынц. Ма-
дæлтæ дæм æнхъæлмæ кæсынц.
66

(Кади та дарддæр згъоры, раст ын цыма базыртæ
базад. Афтæмæй йæ фæткъуытæ уаргæ цæуы. Æрбацы-
дысты: Аминæт, Дуне, Ирæ. Ирæйы къухы ноггуырд сы-
вæллон. Кади сæргуыбырæй рацæуы. Ирæ сывæллон
Дунемæ радта.) -
Аминæт. Искæй агурыс цæуджыты æхсæн, сыл-
гоймагмæ дæ хъус куынæ дарыс?
Кади. Акæс-ма, æмæ цы мæнг зæгъыс? (Ирæйы йæ
хъæбысы кæны.) Цæринаг гуырд уæд, адæмы сæр нæ
зæгъын, фæлæ сæ хуыздæртæй иу уæд.
Дуие. Гъе, æрынцай! Ирæ иæ уæдæй нырмæ нæ
хъуырмæ скодта, Кади, дам, мым сæвæрæд мæ лæппу-
йыл иом.
А м и н æ т. (Райста Дунейы къухæй сывæллоны.) Æр-
бакæс-ма, нана, домбайы лæппын нæу?
К а д и. Мæнæй дæр ма. Æмæ йæ фыд домбай нæ
уыд? Уæд уыцы цæхæрæй раирвæзтаид?
Д у н е. Уæд та йын зæгъæм фыстæджьь хабар.
Аминæт. Нæ зоныа. (Кадийæн.) Фæндагмæ куы
иал цæуыс.
Кади. Нæ, мæ бон акæиай, пыр-ма мæнæн фæидаг-
мæ цæугæ у! Уымыс, æппæты разæй та федтом домбайы
гуырд.
Дуие. Ном ма йыл сæвæр, Кади, мом.
А м м м æ т. Чермем ыл сæвæр.
Кади. Нæ зоныи, чи зомы, уый аккаг иæу. Уæдæ
цæм æвзæр у, адæймаг мæрдты æхсæн куынæ вæййы,
иæдæр æгæсты ’хсæи. Цыма зæххыл нæ царди, нæ рай-
гуырди.
Д у н е. Зæгъыи ын æй хъæуы. Фыстæг дæм ис Гер-
мамы зæххæй?
Кади. Каецы Гермзнæй? Додой ма иæм чи кæны,
уыдонæй, æви чи æрсабыр, уыдонæй?
67

Д у н е. Додойгæнджытæй.
К а д и. Диссаг. Чи уыдзæн? Хæстæг, хион мын
дзы нæй. Нæ, нæ, уымæн уæвæн нæй. Бирæгъы лæппын-
тæ нæ хастон. Цæй æвзæр у уæдæ, адæймагæй бæлвырд
хабар куынæ уа. Æри-ма фыстæг. Цы дзы фыссынц.
Д у н е. Дæ лæппутæй иуы ингæн ссардтой.
Кади. Кæм? Цытæ дзурыс уый, Дуне? (Паузæйы
фæстæ.) Цы ран? Кæм?
А м и н æ т. Германы зæххыл.
Ка ди. Фыдгулы зæххыл мæ лæппуйы мард нæ ныу-
уадздзынæн! Цæуын æм хъæуы, арæвдз мæ кæнут!
Дуне. Куыд ацæудзынæ, чи дын ратдзæн бар.
Кади. Райкомы секретарь — ды, сылгоймаг. Уый
уымæн у, æмæ пæлгоймæгтæ иал сты.
Дуне. Цæмæн мæ æфхæрыс, æвзæрæй дын куы ни-
цы загътон.
К а д и. Æз дæр дын æвзæрæй ницы загътон, дардыл
нæ хъуыды кæныс. Кæд æмæ ма разынд ахæм адæймаг,
æмæ ауал азы мæ лæппуйы ингæн кæмæй нæ ферох,
уæд хæст^ы цы туг ныккалд, уый баиу кодта, дуиейыл
цыдæриддæр хорз адæм уыдис, уыдон, Баххуыс мын
кæндзысты уыдон. Далæ суаиг стыр Мæскуымæ дæр
фæцæудзыиæн, Кремлы хицæуттæм дæр бацæудзынæн,
куыннæ сæм бахъардзæн мады сагъæс.
Дуне. Уæд та æз ацæуон дæ бæсты, бацархайои,
кæд мын дзы исты рауаид.
К а д и. Нæ, мæхæдæг.
А м и н æ т. Нæ дын загътон, иæ йын æй хъуыднс
хъæр кæиыи.
(Æрбацыд Соловьев.)
Соловьев. Зæгъут-ма, ацы ран Фидаратæ кæм цæ-
рынц. ’Хæсты размæ сæм уыдтæн, фæлæ хъæу йæ хуыз
афтæ аивта, æмæ куы фæдзæгъæл уон^ уымæй тæрсын.
68
\

Кади. Фидаратæ нæ хъæуы цалдæр хæдзары ис.
Кæцытæ дæ дзы хъæуы.
Соловьев. Нал дæ базыдтои. Ды дæр мæ нал
:;опыс?
К а д и. Æз та ма кæй зонын?
Амииæт (йæхи йыл баппæрста). Мæ нрвæзынгæ-
мæг!
Соловьев. Уæдæ, ме ’хсæрфарс дæр мын уымæн
иыццавтай, абон дæр ма мын судзы. Мæ фыстæг мын
райстат?
Д у н е. Уый дæ фыстæг у?
Соловьев. Æз æй раджы куы рарвыстон.
Амииæт. Раджы йæ р^йстам, фæлæ йыи æи ныр-
ма ныр загътам.
Соловьев. Аминæты уайтагъддæр базыдтон, уыцы
рæсугъдæй ма лæууыс. Стæй мæхæдæг дæр уый бæрц
зæронд нæма дæи и, Кади?
Кадй (Фыстæг йæ къухмæ райста). Ау, уым та цы
мп кодта? Уацары ма бахауæд?
Соловьев. Нæ, Кади. Уый уым бирæ хорз хъуыд-
дæгтæ сарæзта. Цал æмæ цал адæймаджы цард бахъа-
хъæдта. Фæлæ йæхæдæг...
К а д и. Цы уыдис йæ бон æнахъом сывæллонæи.
С а у æ и д æ р г т ы х о р. О, буц хъæбул, ды хъазы-
пæп нæ бафсæстæ, афтæмæй хæстон сдæ. Ды кафыи æмæ
зарыиæй нæ бафсæстæ, афтæмæй фыдгулы къухæй мæ-
лæт ссардтай. Лæппуйау цухъа дæ рæсугъд уæнгтыл
н.-сма æрбакодтам, афтæмæй хæстон сдæ. Хъама дæ
асгæуыл нæма бабастай, афтæмæй дæ туг мыккалд-
тай. "
Соловьев. Хъæддых лæуу, Кади. Домбап сыл-
гопмаг дæ.
Кади. Цæй тыхджын дæп, мæ алы комдзаг цæс-
сыгим,?? куы ныхъуырын, афтæмæй мæ фыртты куы мы-
69

адн. Цæй тыхджын дæн, кæд æмæ мæ зæрдæ æхсæв дæр:
йæ хъæрзт, йæ хъарæгæй не ’нцайы.
Аминæт. Уазæджы хæдзармæ ахонын хъæуы. Ды
, та йæцæссыгтæй буц кæныс.
Кади. Цы дын зæгъои, уый зоныс? О, куыд зыи у
афтид ингæимæ кæуын! Ис нæ уæлмæрдты сæ сау ты-
рысатæ... Ды тыхджын адæймаг дæ, баххуыс мын кæи,
æмæ йын йæ мард нæхи зæхмæ сласæм.
,С о л о в ь е в. Уымæн гæнæи нæй.
Кади. Гæнæн куы уаид, уæд дæуæи иæ лæгъзтæ
кæнин.
-Соловьев. Уыцы фарст сæвæрын у æрмæстдæр иæ
хицауады бон.
Кади. Демæ мын æнæцæугæ нал и. Ныххæццæ мæ
кæй мæ лæппуйы ингæнмæ.
Солбвьев. Мæхи иуварс нæ аласдзынæн. Фæлæ
тæрсын...
К а д и. Тæрсгæ? Æмæ æз куынæ тарстæн, мæ фондз
фырты цæхæрмæ арвитыи. Уæд ды цæмæй фæтарстæ,
зæронд усы курдиатæй? Кæигæ мæ мæ лæппуйы ин-
гæнмæ.
Дуне. Хъæубæстæм уал æй ауадз. Иæ æгъдау уал
бакæна. ’ "
Соловьев. Æз ’Кадийы хæдзармæ цæуын. ,
Кади. Кæнгæ ут æй, мæ хуртæ. Уадз, æмæ фена^
колхоз мын мæ фондз фыртæн цырт’ы бæсты хъæуы бæ-
1>æг ^стæу фондз уаты кæй сарæзта. Уадз, æмæ, дам,
дардыл фæлгæса, Фидараты фондз æфсымæры хæдзар.
Гъер, Ирæ, дæ лæппуйæн дæр Чермены ном ратдзынæи.
Æ м бæрзæн

ДÆСÆМ НЫВ
Архайд цæуы уæлмæрдты
Фрау Шульц (кæйдæр фæсуры). Цæугæ, ды
хъазыс, мæ лæппу дæр кæддæр хъазыд. Фæлæ ныр нал^
ис. Уæд ды цæмæн цæудос зæххыл. Гыццыл сывæллæттæ
куырдтой, куырдтой, ма судзут зæхх. Æмæ сæм ничн
байхъуыста. ^(Фезгъоры та.) Кæсут-ма, уæртæ лæппу
фæцæуы чызгимæ. Мæ лæппу та сау ^сыджытмæ ацыд,
(Ацыдис. Æрбацыд Гиви. Йæхи хуызæнæй йæ’м ницы-
уал ис. Æрбацыд иу ’йнгæнмæ æмæ йыл дидиндэ1сытæх
сæвæрдта.)
Г и в и. Æз мæ зæрдæйы тæгтæй скæнин фæидыр. Цæ-
мæй мæргътæ, дымгæ фæхæссой мæ хъарæг -хæхтæм.
Хъус-ма, хъус-ма, мæ гыццыл Чермен, ды хъуамæ ма
ро$ кæнай, куыд сыр-сыр кæны хæхбæсты суадон. Куыд
сисы йæ базыртæ цæргæс. Дæ цуры та æз кафгæ дæр
фæкæндзынæн æмæ кæугæ дæр. Ды иунæг дæ ам хæх-
бæстæй, кæмæн фæкæнон æз мæ сагъæстæ, мæ ции. Дæ
цуры та æркафдзынæн къахфындзтыл, уадз, зоиой, æцæ-
гæлон Йæсты чи баззайы, *уымæн йæ кафт æмæ йæ цни
уæлмæрдты кæй сты. Фæлæ ма куыд цæуон хæхтæм, дæ
мæлæт баззадис мæныл, æз, дам, дæм хъæбул сдзырд- .
тои. Æз, дам, дын радтон мæлæт, нæ æз азымджыи иæ
дæн дæ разы. Ды — иунæг æвдисæн мæнæн æмæ нал
дæ. Ссарын хъæуы мæн дæ марджыты, дæуыл чи рацыд
гадзрахатæй. Æрбакæс ма мæнмæ дæр. Цæст, буар
æиæхъæн нал ныууагътой. Уæддæр æз ницы загътон. Мæ
зæрдæ сæ бон не ссис стонын. Æз цæуыи зæххыл æмæ
агурын Мариэта Христы, дæу знæгты къухмæ чи радта,
дæ зынг кæй тыххæй ахуыссыд. Райсом уа, абон уа
уæддæр айй ссардзынæн. Фæлæ чи базоидзæи мæ рæстад
та? Чи радзурдзæн адæмæн, æз кæй нæ уыдтæн уæй-
71

гæнæг. Тыххæй мыл куыд Скодтой афицеры Муйдир, куыд
мæ рахуыдтой уæйгæнæг, куыд сыгъди мæ буар. Нал
и цæст, ме уæигтæ цъæлтæ, фæлæ сын уæддæр мæ зæр-
дæ пæ бакуымдта сæттын. Кæмдæр мæ цæст æрхæцыд
Войигсльц Штенгартыл. Раджы уа, æрæгмæ уа, уæддæр
дæ мæ къухмæ хъæудзæн. Фæлæ цæмæи у дæ ингæи аф-
тæ рæсугъд абон. Кæд мæ хъарæг, мæ курдиат фæха-
ста дымгс" :..'г.;б<тстæм æмæ дыл уыдоп байтыдтой ацы
дидинджытæ? Фыдгулыл æрхæцыд ам мæ цæст æмæ йæ
хъуамæ ссарон. (Ацыд, дардæй цъæхахстгæнгæ фæзынди
Фрау Шульц.)
Фрау Шульц. Змис змисы иыхъуыры, арв æмæ
дуне цæхæр фестдзæн. Мæ масты зæйтæ адæмы сæрыл
уарæд.
(Фæзындис Штсигарт.)
Штенгарт. Браво. Тыиг хорз. Дæ иыхæстæм ма
бафтау иу чысыл æмæ та дуие сыста. Тыиг хорз уыдис
дæ ныхас.
Фрау Шульц. Тыпг хорз у’ыд мæ иыхас, цы уы-
дис тынг хорз? Цыма райгас ис мæ лæппу, йе мæ лæг?
Нал фæнды, нал мæи туг калд!
Ш т е н г а р т. Цы кодтай?
Фрау Шульц. Цы кодтон? Нæ уыныс. Цы кодтон.
Мæ сæнтты урс галуанты уыдтæи. Æцæгæй та сдæн
уæлмæрдгæс.
Штенгарт. Тæрсгæ ма кæн, Фрау Шульц. Тагъд
та не ’фсад зæхх иырризын кæндзæнис. Хуры рухс та
бамыпæг хъæуы. Хæст йæ хуыздæр хос дæ рисæн.
Фрау Шульц. Цас сидзæртæ та баззайдзæн. Цал
мады та дзыназдзæн сау зæхмæ.
Ш т с и г а р т. Раст не сты дæ хъуыдытæ.ч
Фрау Шульц. Нæ зонын. Фæлæ ма байхъус.
(^вæрдта ингæныл йæ хъус.) Нæ, пæ, ма фæлидз, ма
72

ацу иунæгæй, ма ныууадз. Кæсыс, ингæитæ та базмæ-
лыдысты. Мæрдтæ кæуыиц, зæхх ныррызт, Байхъусæм-
ма, цымæ цы дзурынц уыдон та.
Штенгарт. Иу чысыл ма дæхи æрæмбар, æрмæст-
дæр ма иу ныхас бафтау дæ ныхасыл.
Фрау Шульц. Уый тыххæй та уæ фæнды ногæй
басудзын дуне? (Чермены ингæнмæ.) Æмæ уæд цæмæн,
цæмæн ныррæсугъд кодтат ацы ингæн. Кæд мæ лæппуйы
марæг, йæ мæ лæджы марæг ацы ингæны хуыссы, знон
дæр ма йыл дур фæлдæхт уыдис, ныр æй абои дидинæ-
гæй сфæлдыстат.
Штенгарт. Цæмæй уый мад дæр зæхмæ нынниуа,
æмæ ног хæст, ног артмæ иыссида. Тагъд ам уыдзæн.
Сарæхс-иу, цы зæххæй рацыд, уым ын ницыуал ис. Сæ
ингæнтæм баст сты, удæгасæй сæм мард кадджындæр у.
Бацархай, йæ лæппуйы ингæпмæ-иу æй бабæтт, раст
куыдз йæ рæхсæпмæ куыд бабæттьпщ, афтæ. (Хъавы цæ-
уынмæ.)
Фрау Шульц. Мажацу, тæрсгæ кæнын, пырма ип-
гæнтæ се змæлдæй нæ банцадысты. Куы сыстой, куы
’рлæууой тæрхондоиы æмæ сæм нæ фæндтæ куыиæ фæ-
кæсой раст. (Штенгарт ацыди.)
Хъусгæ дæр мæм нæ бакодта. Ныртæккæ та бæстæ
сфæдис кæндзæн.
(Æрбацыдысты Соловьсв æмæ Кади. Штенгарт раздæхт
фæстæмæ, йемæ чидæртæ.)
Штенгарт. Æнæбазонгæ йын нæй. Тынг зонгæ мын
у уыцы цæсгом. Раст цыма, хæст куы цыдис, уæд æи
алы бон дæр уыдтон... Фæлæ кæм æмæ цы хуызы, уый
нал зонын. Мæ зæрдæ мæм афтæ дзуры, цыма нæ цал-
дæр хатты ныгæнгæ дæр бакодтон. Ау, афтæ иухуызон
дыууæ цæсгомы куыд уыдзысты? (Соловьев Штенгартмæ
балæвæрдта йæ къух.)
73

Соловьев. Советон мммæварадæй — Соловьев.
Штенгарт. Æидæр мыггаг дæр ма дын уыдаид?
Соловьев. Рæдийыс. Мæ мыггаг тынг рæсугъд у.
Цæмæм хъуамæ баивтаин æз мæ мыггаг æндæрыл?
Ш т е м г а р т. Иууыл рæсугъд нæу дæ хæс. Зæронды
фæдыл арæнтыл æрбахиз. Уæд та дын фæндагыл искуы
æрбамард æмæ ма исты хæзмамæ дæр куы цыдамккат,
фæлæ кæмдæр стæгдармæ.
Соловьев. Мах ардæм мыхæстæ кæнынмæ ие ’рба-
цыдыстæм. Мах сбæрæг кæныи хъæуы ингæн æмæ æгъ-
даумæ гæсгæ мард аласын хъæуы нæ бæстæм.
Ш т е п г а р т. Цом, акæсæм иигæнмæ, фен æй, тæмæи
калы, маст зæрдæмæ нæ хæссæм, кæд нæ фыдызнаг уы-
дис, уæддæр.
(Ацыдысты.)
Фрау Шульц. Дæуæн фондз хъæбулы уыд, уæд-
дæр ма йын йе стæгдармæ ’рцыдтæ, фæлæ кæдæм фæ-
цæуом æз та?
Кадм. Цасфæмды куы уой хъæбултæ, уæддæр дзы
уæлдам мæй.
Ф р а у Ш у л ь ц. Цæмæм æм ласут, афтæ куы зæгъуг,
хæлардзмнад, уарзопдзииад тауæм зæххыл?
К а д и. Иæхп зæххыл ын хъармдæр уыдзæп.
Ф р а у Шу л ь ц. Зæххытæи та цы уæлдай ис?
К а д и. Ис, æвæццæгæи, махæн нæ зæххæп йæ алы
мур дæр уымæн у хъарм, æмæ мады цæссыгтæ æмæ хъæ-
булты тугæм æлхæд у.
Фрау Шульц. Цæмæм бабым сты дæ хъæбултæ?
К а д н. Уым ды фæрсыс?
Ф р а у Ш у л ь ц. О, æз фæрсым, æз мæ хъæбулы мæ-
,т|;1 тмæ уымæн радтон, цæмæй уыдаин дунейы паддзах.
К а д и. Мæ фырттæ та фесæфтысты, цæмæй сæ уар-
з.-х п\о фæлмæм ныхæстæ кæмæн иæма фæкодтоп, сæ ру-
7-1

стæ æмæ сæ былтæн батæ кæмæн нæма фæкодтой, нæ
хæххон суадæттау сыгъдæг æмæ рæсугъд чи уыдис, цæ-
мæй уыдоп ма уыдаиккой дæуæи къæхтæ ’хсæг æмæ сæ
ма уæй кодтапккат хъапхандæттæм, гъе уып тыххæп
фесæфтысты мæпæи мæ хъæбултæ.
Фрау Шульц. Нал сты дæ фондз фырты. Сæ сæ-
раппондæн цы райстай?
Кади. У, джауыртæ стут сымах. Цал лæппуйы хъа-
выдис кафгæйæ ирон фæндыры цагъдмæ йæ уарзон чыз-
гæн йæ зæрдæйы фæндтæ райхалыи, æмæ сæ сымах ас-
къуыдтат. Зæххыл уал къæвдайы æртах не ’рхауди, ма-
дæлты цæстытæй цас цæссыг фæкалд... Уыдоны мастп-
сыиы охыл бабын сты мæ фырттæ. (Æрбацыдис Гиви.)
Гиви (лæбуры Штенгартмæ). Уæртæ ис, æз æй ба-
зыдтон. (Штенгарт систа дамбаца, хъавы йæ багæрах
кæнынмæ.)
Сол о вьев. Æрлæуу. Ма фехс... Советоп Хицауады
раз дæ дзуапп дæттын бахъæудзæн.
Штенгарт. Уæйгæнæджы тыххæй. Уый ауæй код-
та йе ’мбæлтты. Ам дуры бын чи ис, уый дæр.
Г и в и. Нæ, мæнг у. Æз, Гиви, уæйгæнæг пикуы уыд-
тæн. Мæ рæстад зоиы æрмæстдæр мард, æгæстæп иæ\\
мæнæн æвдисæп.
Соловьсв. Рæдипыс. Мæпæ æз æвдпсæп.
Гиви. Ма кæн, фырцииæй аскъуыйдзæн мæ зæрдæ.
Лу, Черменæй фæстæмæ исчи ис æвдисæи?
Соловьев. Иæ райгуырæн бæстæйы раз азымджыи
чи нæ вæййы, уымæн кæддæриддæр вæййы æвдисæн.
Мæнæ дын уый та советон паспорт. Нæ бæстæ абон дæу
хоиы .йæ хъæбул.
Гиви (лæбуры Штенгартмæ). Уæдæ æз хъуамæ
амарон Штеигарты, ам цагъта музыкæ, афтæмæй уып
сауыгъта Чермены.
Соловьев. Уымæн тæрхон кæндзысты йæ фыдра-
75

кæнды тыххæй, стæй та абон ног хæстмæ кæй сид’ы уый
тыххæй. ^ /
(Дардæй æрбазындысты сылгоймæгтæ æд сырæллæттæ.
Иугай дуртæ æппарынц Фрау Шульщкл.)
Кадп. Æрлæуут, гормæттæ, цы ми кæиут? Йæ хъæ-
булыл куы дзыназы, йæ сау куы иæма систа, уæд æй
дурты бын кæдæм кæнут, цы у йæ аххос?м
Хъæлæстæ. Ног та хæстмæ сиды! Йæ лæг æмæ йæ
фырты маст исы. Мах та иæ дæттæм нæ лæгты æмæ
нæ цоты иог хæстмæ.
К а д и. (Адæм æмæ Фрау Шульцы æхсæи æрлæууыд.
Иæ риуæй йæ сæхгæдта.) Æрлæуут, ныр-ма иу мад дæр
лæгмар нæма ныййардта. Уæд куыд систат мадмæ дур-
тæ? (Фрау Шульц Кадайы къæхты бынмæ æрхаудта
æмæ ныккуыдта.)
Хъæлæстæ. Хæстмæ сиды, хæстмæ!
Ка ди. Куыд скарста уый дæ зæрдæ, дæ зоид? Мад
дунемæ хур æмæ зæххы хуызæн цард дæттæг у. Ды та
мæлæтмæ сидыс.
Устытæ. Мад—хур æмæ зæххау цард дæттæг, ды
та мæлæтмæ сидыс!
Кади. Æмæ нæ уыдзæн уый. Мадæлты цæссыгтæ
фестдзысты зынгцæхæр æмæ басудздзысты хæст ами-
дингæнджыты, уæд мæ лæппутæ æмæ се ’мбæлттæ сыст-
дзысты сæ ингæнтæй. Æмæ та æрлæудзысты ног.
(Фæзындысты фæсывæд æфсæддон дарæсы, цæфтæ,
бæстытæй.)
Ф æс и в æ д. Нæй, нæй ног хæстæн фæндаг, мах сыст-
дзыстæм нæ ингæнтæй, мах иæ цард уымæн не ’рхастам
нывондæн, æмæ та абон судза зæхх, нæ, нæ!
Кади. Нæ сомбон, нæ авдæиы сывæллæттæ сыст-
дзысты æмæ пыхъхъæр кæидзысты. Нæ, иæ!
76'

(Фæзындысты сабиты къухтæ.)
С^а биты хъæлæстæ. Нæ, нæ, зæхх ма басудзут,
уæд н^л тæхдзæн гæлæбу, уæд æртæх нал хъаздзæнис
кæрдæгыл.
Кади, Хъусыс, уый мæрдты, æмæ æгæсты фæндон
у. Мæ хъæбултæ, абонæй фæстæмæ сымахæн нал кæнын
хистытæ, фæлæ куывдтæ. О, нæгъ, хъæбултæ, уæ цард
бирæ нæ уыд. Хуры тынау ферттывтат... Хуры рухс, зæх-
хы цин мæлæтæй бахызтат.
Хор æмхъæлæсæй. Сымах баззадыстут æнæ-
мæлгæйæ!.. Æиустæм!.. Æмустæм! /
Æмба;рз æ и
К æ р о н.

Æ Н У В Ы Д
3 Æ Р Д Æ
Æхсæзнывоп
пьесæ

А Р X А й Д Ж Ы Т Æ
М и к ъ а л э
Д ж с о р
П е т я
Н и н æ
Арæзтады инженертæ
И р æ -— Микъалайы ус
В е р æ — Микъалайы кæсдæр хо
Б и б о — Зæронд нывгæнæг

П Р 0 Л О Г
Рæсугъд горæт. Стыр галуан мигъты æхсæн æмбæхст... Галуанæй
бынмæ уæрæх, дзæнхъайау тæмæнтæ чи калы, ахæм асинтæ. В е р æ
урс-урсид дарæсы суайы асинтыл.
Верæ (адæммæ). Кæсут-ма, кæсут, ми’г фæлдзæгъ-
дæнæй уары нæ Сахары цъæх-цъæхид дарæсыл. Зæхх
мадырусау — хъарм. Цæмæн? Афтæ фæндыд адæйма-
джы. Цæй-ма, цы мæм кæсут, нæ уæ уырны?.. Рацæут
иæ ног Сахармæ! Хонын уæ! Цæйут, райдайæм аразын.
Зæххы æмбæхст хъарм дæттæ сисæм уæлæмæ æмæ
адæймагæн кæной лæгкад. Афтæ фæндыд адæймаджы.
Цæй-ма, ма фæстиат кæнут... Абонæй райсом рæсугъд-
дæр цæрын <кæй иæ фæнды, ахæм адæймаг нæй.
(Æрбацыдысты тагъд-тагъд Нинæ æмæ Джеор. Рог
суадысты асинтыл.)
6 Мады фарн
81

Адои уазджытæ ие сты — горæт аразджьп^. Нæма
сæ ’зонут? /
(Чысыл рæстæджы фæстæ æрбацыдыст^( Микъала
æмæ Ирæ.) \
Уый та уын ме ’фсымæр æмæ нæ чынДз. Фæлæуут-ма,
цæуылдæр æнкъард сты. Мæнæи та мæ зæрдæ у хъæл-
дзæг. Нæ сæм равдисдзыиæн мæхи. (Иуварс ацыд.)
Микъала. Нæй, мæ зæигтæ мæ нæ хæссыиц.
И р æ. Аххуыс дын кæион, ма мын фæзæронд у.
Микъала. Нæ. Мæнæн зæронд кæнæи нæма ис.
(Паузæ). Ацы асинтыл ма нæ ссæуын хъæуы.
И р æ. Адæм цин кæнынц. Дæумæ та, мардау, иицы
хъары.
Микъала. Дæумæ удæгас кæсын?..
Ирæ. Акæс-ма, адæм сæ цииы цырæгътæ уæларвмæ
æхсынц, ды та?..
Микъала (цæхгæр фæзылд, лидзæгау). На% пæ!..
И р æ. Кæдæм?
Микъала. Мæнмæ иæй цины цырагъ, цы фехсои
æз та арвмæ! Афтидæй æрбацыдтæн... Лидзæм, тагъд-
дæр.
И р æ. Нæ дæ æмбарыи.
Микъала. Мæхæдæг дæр мæхи нал æмбарын...
(Сагъæсты ацыд.)
И р æ (ныфсæвæрæгау). Хъуыды ма кæныс, куыд-иу
мын дзырдтай? Ног Сахары æппæты рæсугъддæр хæ-
дзары цæрдзыстæм мах.
М и къ а л а. Рæсугъддæр хæдзары æрцæрдзысты рæ-
сугъддæр адæм.
И р æ. Не ’ппæтæн æй нæ арæзтой?
Микъала. Пстя нал ис, фæлæ ацы Сахары уый
æрцæрдзæн æппæты разæй... Мæнæн та дзы цард ад не
скæндзæн...
82

\
И р ак Цæмæн æфхæрыс дæхи? Чи дын ракæндзæн
уайдзæфлДы дæр семæ куы райдыдтай!
М и къМ а. Мæ Намыс. Йæ уппдзæфтæи нæй кæроп,
фæсурдзæм к1чын мæ хуыссæг.
II р æ. Цæ^æн? Ды дæр семæ куы райдыдтап!
М н к ъ а л а. Райдыдтон æмæ цы? Иæ фæдæн. Амард-
тои лæг.
II р æ. Нæ, нæ, уый ды пæ уыдтæ!
Микъала, Уæдæ чи уыди, чн! Иæ пæ зопыс? Цы
пыхъхъус дæ? Æз уыдтæи, уæдæ, æз! Тагъд цом!
И р æ. Кæдæм?
Микъала. Ног раидайон мæ цард. (Асйнтыл хи-
:ш.) Зыи у райдайын, погæй... фæлæ чи уыд аххосджып.
’ Чи? Ирæ, кæд дæ ныфс хæссыс, уæд цом, бафæлварæм
иог нæ хъарутæ.
(Ирæ йæ разæй фæцæуы.)
Мемæ та ногæй, нæ? Уæдæ уæд мæ уаргъ æицоидæ-
рæй хæсдзыиæн (ацыдысты).
В е р æ (разынди). Зын мын уыдзæн. Мæ мады зæ-
нæг не ’рбахызт мемæ ацы диссаджы Сахармæ. Цы ба-
кодта, нæ зæрдæйы уайдзæф ып йæ хуыссæг цæмæп фæ-
сырдта...
Ф Ы Ц Ц А Г II Ы В
Студентты æмдзæрæн. Цалдæр сынтæджы, тумбочкæтæ, астæуæй
стыр стъол, пæ уæлæ урс-урсид дары проект. Комкоммæ рудзынг.
Рахизырдыгæй дуар. Æдде тыхджыи уарын æмæ куы арв ферттивы,
куы та хуры цæст æрбалæбурæгау кæны. Н и н æ кæсы рудзынгæй.
Иæ фарсмæ бандоныл дзуццæджы бады В е р æ, алы сыбыртмæ дæр
сæ хъус дарынц. Æрбацыд Микъалл.
Н и н æ. Кæм нс?..
Микъала (йæ хуылыдз дарæс цæгъды). Хæйрæг
83

./• :■
йæ зонæг... Раст цыма зæххы скъуыды ныххаудт>а.
В е р æ. Æз нæ къласæн зæгъдзынæн. Мах ^лы уынг1
дæр басгардзыстæм, алы хæдзар дæр æмæ йæ ссардзьН
стæм. / *
Микъала. Сымах ма нæ ауагътам дугъы... Дæ
уроктæ скодтай?
В е р æ. Скодтон.
Микъала. Бахордтай?
В е р æ. Бахордтон, бафснайдтои. Ауадз мæ, мах æй
ссардзыстæм!
Микъала. Нæ.
В е р æ. Тæхуды сдынджыр у, æмæ æдзух мауал
хъус: «бахордтай?» «Дæ уроктæ скодтан?»
Н и н æ. Кæм фесæфтаид, уæдæ уыцы лæппу?
Верæ. Æз дæр уый нæ зæгъын? Нинæ, уæд та мæ
ды ауадз.
(Иæ хъус æм куы ничи æрдардта, уæд ныуулæфыд
æмæ къуымы сбадт. Æрбацыд Джеор.)
Д ж е о р. Удæгас у, удæгас!
Н и н æ. Кæм ис?
Джеор. (иыджджих æм). Ам ма дæ? Мæнæ дис-
саг!.. Æз та афтæ æихъæлдтои, иал дæ æрбаййафдзы-
пæи.
М и к ъ а л а. Петяйæ дæ куы фæрсын.
Д ж е о р. Удæгас у, удæгас! •
Н и н æ. Уæддæр та удæгас. Сонт фæдæ, æви?
Джеор. Рынчындæтты уыдтæн, милицæтæм адзырд-
тон.
И и н æ. Милицæмæ та цæмæн?
Д ж е о р. Семæ ныхас кодтон æмæ мын загътой, зиа-
ны хабарæй, дам, нæм ницы æрцыд.
Микъала. Дæ хъуыддаг раст! Ныр чысыл цыдæр-
тæ æмбарын байдыдтон.

Н и н æ. Æз ын ницы ма æмбарын. Петя... Петя...
В е р æ. Куыннæ йæ æмбарыс? Кæд иицы хабар æр-
цыд/уæд Петя дæр удæгас у, мард нæу.
Д ж е о р. Бузмыг, Верæ. Раст афтæ у.
М и къ а л а. Кæсут ма-иу, кæддæра та уый ницы дис-
саг æрхъуыды кæнид... Иæ алы фарс та уыци-уыцитæй
байдзаг кæндзæн, æмæ цы у? Æмæ куыд у?
Ы и н æ. Йæ удæн мацы тас уæд...
Джеор. Иу къуым æнæсгæрст нал ныууагътон.
Нинæ. Æмæ йæ уæддæр не ссардтай. (Йæ уæлæ
дзаумæттæ кæны. Верæ куы иумæ бакæсы тарстæй,
куы — иннæмæ. Бакаст Микъаламæ.)
1 Микъала. Цæй уæдæ, кæд цæуæм, уæд иумæ.
Нинæ. Дæуæн цæуæн нæй! Проект фæуыи хъæуы.
Æнхъæлмæ йæм кæсыиц... Рафыссын æй хъæуы сыгъ-
дæг.
Д ж е о р. Тынг раст зæгъыс, Нинæ!
М и к ъ а л а. Кæд уæ афтæ фæнды, уæд. (Нинæ æмæ
Джеор фæцæуынц. Верæ сæ фæстæ фæраст, фæлæ йыл
Микъала фæхъæр кодта.) Фæлæуу!
Верæ. Гъеныр, уый раст у? Нæу! Мах биионтæй
мачи ацæуæд агурæг. (Микъала йæ цыма нæ фехъуыста,
уыйау йæхи скодта.)
Дæу пе ’вдæлы. Фæлæ æз дзæгъæлы бадтæи æвгъау
нæ дæи?
Микъала (кусы). Дæ разы исты чиныг кæс.
В е р æ. Нæ кæсын, мæ зæрдæ риссы.
М и к ъ а л а (ныххудт). Цы, дæ зæрдæ риссы?..
Верæ. Уæдæ ма йæм байхъус. Куы ныхъхъус вæй:
йы, куы та тагъд-тагъд сгуыпп-гуыпп кæны.
Микъала. Нæ, фæлæ кæуылты азгъорай, уымæн
ницы зоныс. Гъемæ згъоргæ.
В е р æ. Хорз! (Ацыдис.)
85

Микъала (хинымæр). Цæй куыст æмæ цæй æн-
дæр. Лæпйуйы мæтæй ’ судзы мæ зæрдæ. (Æрбацыд
Ирæ.)
И р æ. Дæ хорзæхæп Нииæ æмæ Джеор ь<æдæм фа^-
тæхыиц фæдисæтты хуызæм? Хъæр сæм кодтон æмге...
М и къа л а. Петя фæдæлдзæх. Дыууæ боиы йæ агу-
рæм, æмæ пæй... мæн проект фæуын хъæуы, æнхъæлмæ
йæм кæсыиц, уый йедтæмæ æз дæр уыцы фæдисы уаии.
Ир’æ. О, хæдæгай. Мæ фыды æфсымæр Гæбæци дæм
тынг мæсты у.
Микъала. Гæбæци мæм смæсты уа, уып мæ тынг
нæ фæиды...
И р æ. Уæдæ дæ цы куыстмæ пста, уырдæм цæуыл-
иæ сразы дæ?
Микъала. Ме ’мгæрттыл гадзрахатæй куыд рацæ-
уон. Иу ранмæ цæуæм. Æз йæ сæры кæцæй фегуырд-
тæи. Æндæры райсæд.
И р æ. Æндæры нæ исы.
М и къ ал а. Цы уæлдай у, мæныл ма гакк ис? ч
И р æ. Ис дыл, æвæццæгæн.
М и къ а л а (хъазгæ ’мхасæнæй). Ме ’ппæт хорз ми-
ниуджытæ мыи куыд федта. Æз сæ мæхæдæг куынæма
зонын, уæд?
И р æ. Æвæццæгæи, ыи сæ амонæг фæцн.
М и къ а л а. Чи уыд?
И р æ. Æз.
Микъала. Ды? Æмæ мын сæ уæд мæхицæн куы
никуы загътай?
И р æ. Æгæр фервæсдзынæ дæхиуыл.
Ми’къал а. Ирæ, æрбанхъус ма.
И р æ (цыма цæмæйдæр фæтарст), Нæ мæ æвдæлы.
Æз Нинæмæ æрбауадтæн, кæд, зæгъын, иумæ кииомæ
ацæуиккам.
Микъала. А, Иииæмæ.

И р æ. Дæ бои у мæн тыххæй йæ аскъуыиын æмæ та
йæ ногæй рафыссын?
М и к ъ а л а. У. (Февнæлдта проектмæ.)
Ирæ (йæхи йæм баппæрста). Ма йæ аскъуын.
Микъала (йæ къух ын райста). Æз æмæ ды цы
хæдзары æрцæрдзыстæм, уый дæр скъуыд æрцыдаид.
И р æ. Рæсугъд у ног Сахар?
Микъала. Мæнæ ма йæм æркæс. Цæй ма, цы
ныхъхъус дæ? ,
И р æ. Фæлæуу чысыл.
М и къ а л а. Макæн...
Ирæ. Æртхъирæн мæм кæпыс?
Микъала. Нæ!
И р æ. Байрæджы кæндзынæп, зæгъынмæ хъавыс?
М и к ъ а л а. Æз мæ зæгъииаг загътои.
И р æ (амондджын худт кæны). Иæ, æз уал багæдзæ
кæндзынæн. Хъæбатыр мыи дæ, уый зонын. Фæлæ цал
чызджы зæрдæйыл фæуæлахиз дæ, уый мæ базоныи
фæнды.
М и к ъ а л а. Æгъгъæд у!
(Дардæй æрбайхъуысти Петяйы хъæр.)
И р æ. Цæмæн æрæнкъард дæ. Нæ хъусыс Петяйы
хъæр?
X ъ æ л æ с (дардæй). Мæиæ ис, мæиæ ис, ссардтон æй.
(Петя йæ хъæбысы цыдæр тыхтон æрбахаста, йæ сæр
бæстытæ, йæ фæстæ æрбакалдысты Нинæ, Джеор æмæ
Верæ).
В е р æ. Федтат, æз куы ацыдтæн, уæд дзæбæх куы
фæзыид...
Нииæ. Уайтагъддæр æй зыдтои, цыдæр бæллæхы
кæй бахаудтай, уый.
87

Петя. Сонт дæ, цæй бæллæх æмæ цæй цыдæр.
(Фæкомкоммæ Верæмæ.) Ды дæр ам дæ, мæ чысыл
хæлар.
Ве р æ. Ам.
Петя. Уæдæ уæд мæнæй амондджындæр нæй.
Д ж е о р. Дæ хорзæхæй афтæ дæ чи ацъæлтæ
кодта?
Петл. Кæй ацъæлтæ кодта, чи ацъæлтæ кодта?
Гъа-а, мæиæ адопæй зæгъут. (Æрыстыгъта йæ бæстытæ.)
Уый мæн аххос нæу. Дохтыртæ мæ хъарм стыхтой.
Н и н æ. Уæд та дыууæ боны кæм фесæфтæ, уый нын
куы зæгъис?
Петя. Гъе, уый æцæг лæджы фарста у. Фæлæ уал
мын исты аууилинаг куы авæриккат, цæмæй мæ зæр-
дæйы ции æххормаг ахсæн ма рæхойа.
И р æ. Дуканийæ йын исты дзæбæхаг æрбадав.
П етя. Сау къæбæр зæрдæ фæлæууынæн.
М и къ а л а. Ницы ахуыпп кодтай?
Петя. Цæуылнæ, амонд мæнæ ис. (Амоны тыхтон-
мæ, фæлæ йæм хæстæг нæ уадзы.)
Джеор. Кæм дæ ныттыдтой, уый уал ныи куы зæ-
гъис?
Петя. Кæм куы зæгъай, уæд иу усмæ рудзыигæй
бырыдтæн, æмæ мыл йæ лæг абырыд.
Н и н æ. Ныууадз ма дæ хынджылæг. Зæрдиагæй дæ
фæрсын.
Петя. Зæрдиаг ныхæстæм мæ нæма æвдæлы. Мæ
ахсæн мæ рæхойы. (Нинæ йæм балæвæрдта дзул.)
М и к ъ а л а. Цæй-ма кæдмæ дæм кæсæм?
П е т я. Фæлæуу-ма, уæ гæккуыри схауы, æви цы?
Æз дæр сымах кой кæнын. (Иууылдæр фесты тыхтонмæ.
Петя сæ аиуварс кодта.) Нæ, сымах мæ мурæн дæр нæ-
ма ’хъæут. Верæ, рауай-ма, ды мын аххуыс кæн. (Ха-
лынц тыхтон.)
88

Микъала. Мраморы къæртт... Цæмæи дæ ба-
хъуыд?
Петя. Уый æнцом зæгъæи у, фæлæ ма йæ сфæраз.
М и к ъ а л а (Ирæмæ бакæсгæйæ). Амардтай мæ, ау,
дæуæй дæр та æдыхдæр дæи. (Исы дур.)
Петя. Ла-ла-лай. Дæ лыстæг артæнтæ тонынц:
(Дур дисгæнгæйæ куы иумæ, куы иннæмæ баппары.)
Микъала. Дæ хорзæхæй бумбулийы уæз дæр куы-
иæ кæиы?
Петя. Рогæй рог у, фæлæ æидонæи фидардæр. Уы-
мæл нæ уадзы. Нæ Сахар раст ахæм дурæй аразып
хъæудзæн.
Микъала. Гъе, уый хъуыддаг у, гъе!.. Ахæм дур
арæзтады æцæг афæлдахид...
Н н п æ. Кæм дын уыд?
Д ж с о р. Кæм æй ссардтай?
Петя. Ссардтон æй, фæлæ марадз. Уымæн сæр хъæ-
уы, афтæ ссаргæйæ нæу. Кæд уæ искæмæи раарфæ кæ-
иын фæнды, уæд Агуыбейæи.
И р æ. Кæй Агуыбейæн?
Петя. Нырма ахуыры къæсæрæй куынæ-ма рахыз-
тыстæм, уæд æй куыд та-гъд æрбайрох кодтат. Нæ сæр-
мæ нын-иу зонды суадæттæ чи уагъта, уыцы Агуыбе.
Н и н æ. Æмæ, æмæ?..
П е т я. Æмæ, æмæ... Æрзæты фæлхæрдтæм ма баф-
тыдта пластмаесæ æмæ дзы ахæм диссаджы дур
рауад.
Микъал а. Омæ, Агуыбе дур уагъта, фæлæ йын ды
та æвгъæдгæс уыдтæ?
Петя. Ды раст дæ, Микъала. Æвгъæдгæсæй фыд-
дæр бынаты. Цалыимæ йæ дæлдæр æмæ уæлдæ’р хи-
цæуттæ фидар кодтой, уæдмæ æз дæрйæфæдыл дугъкод-
тон. Дæлдæр хицауад-иу æй фæцæйныгæдта, уымæй
уæлдæр-иу æй сцъыввытт кæнын кодтам, ноджы уæлдæр
89

та-иу æй фæстæмæ фæцæйныгæдта, гъе афтæмæй катай-
тæ, тухитæгæнгæ уырмæ раленк кодта.
Н и п æ. Уый ленк кодта. Йæ цæфтæ та дæуыл уады-
сты.
Петя. Нæ. Мæхи аххос уыд. Дур куыддæр мæ къу-
хы бафтыд, афтæ дын размæ дугъ радтом. Мæ разы
дын ацы дурæй фестади къул. Уалынмæ хæдзар, уалыи-
мæ æнæхъæн уынг, уалынмæ Сахар. Фæсоит дæи. Мæ-
нæ, зæгъын, диссаджы Сахар. Уыигты машннæтæ ада>
мы нæ къуырыпц. Хæдзæртты авджын са>ртæ хурмæ
æрттивыпц, сæ быиы та доны цадты сабнтæ лепк кæ-
иынц. Зымæгон цæхæрадон цъæх-цъæхид дары. Мæ бæл-
лицтæ мæ афтæ систой сæ уæлныхты, чысыл ма бахъæуа
машинæ мæ ма ацъæл кæна...
Нииæ. Нæ уын загътон, цыдæр бæллæх ыл æрцы-
ди, зæгъгæ.
Микъала. Цæй бæллæх? Иæ гаччы та абадтис.
Иæ сæнттæ та йæ зилдух дымгæйау систой. Нииæ та
йыл, мæгуыр, хъарджытæ кодта.
Верæ (Ныуулæфыд). Мæи дæр тынг фæнды айрæ-
зын.
П е т я. Æрмæстдæр иучысыл.
Верæ (слæууыд йæ къахфындзтыл). Мæиæ æр-
мæстдæр айас?
Петя. О! Æрмæстдæр... Цæй-ма, сабыр ауай. (Верæ
сабыр фæцæуы.) О, о, хорз у, æидæр нæ.
В е р æ (сцин кодта). Уæдæ уый тагъд уыдзæи.
П е т я. Уæд æз æмæ дæуæй хæлардæр нал уыдзæн.
В е рæ. Ды дæр та мын æдзух уыцы æртæ фарстайы
дæтдзынæ, стæй та мæ ницы кæиын уадздзыпæ?
Петя. Нæ! Цыдæриддæр дæ фæпда...
Верæ. Æцæг?
Микъала. Марадз æмæ адопимæ бакус. Тагъд,
Верæ, скъоламæ.
90

В е р æ. Абон скъолайы нæ Сахарыл дзурдзыстæм
æмæ-иу ацы дуры тыххæй дæр зæгъон?
П ет н. Зæгь, зæгъ!
Микъала. Тагъд тъæбæртт кæи скъоламæ.
П е т я (кæсы проектмæ). А, мæиæ фæфæуы... (Ми-
къаламæ.) Дæ хорзæхæй, афтæ тагъд куыд бафтыд дæ
къухы?
М и к ъ а л а. Мæ зæрдæ зарыд, æмæ мæ къухтæ уыцы
зардмæ æиæзивæг куыстой.
Петя (амоны Нйнæмæ æмæ Ирæмæ). Ацы дыууæ-
йæ кæй аххосæй ныззарыд дæ зæрдæ.
Нинæ (иуварс ацыд). Дæ дзæгъæл дзæнгæда ма
ныууадз.
Петя. Хатыр уæдæ. Кæд ды раст дæ, уæд азым мæ-
химæ исын. Гъеиыр мæ æцæг бауыриыдта. Дæ зæрдæ
дын ам дæр баххуыс кодта. Фæлæ мын æй уæддæр куын-
нæ зæгъыс, чи у, уый? Уæвгæ йæ зонын. Нинæ, уæд та
ма ды исты зæгъ.
Микъала (Ирæйы цæстмæ). Цы мæ баййардтат,
ам дæр та уыи дзуапп дæттои. Гъемæ дæ кæд афтæ фæн-
ды, уæд æй базон. Нинæйы уарзын æмæ мæ дæ фыдæх
уæд! Мæ уарзтæн иæдæр райдайæн ис, нæдæр кæрон.
Д ж е о р. Рæсугъд уафыс.
(Нинæ алыгъд.)
П е т я. Уый та дыи иог диссаг.
Джеор. Æххæст чындзæхсæв кæд кæные, уый нын
куы зæгъис?
Микъала (Ирæмæ кæсгæйæ). Тыиг тагъд. Цом,
Ирæ, ахæццæ л,æ кæпои. (Фæхæцыд Ирæйы цонгыл æмæ
ахызтысты.)
Пстя. Цом æз дæр, кæипод мæ уарзопдзиплды фурд
иыхъуыры æмæ дзы хуыдуг кæиыи. Иуæн «уарзын дæ»
загъта, иннæимæта цæугæ фæкæны.
91

Джеор (мæстыйæ рацу-бацу кæны). Цæмæн баф-
хæрдта Нинæйы?
П е т л. Чи йæ бафхæрдта?
'Дж е о р. Куырм уыдтæ? Микъала!
П ет я. Уарзгæ йæ кæны?
Джеор. Нæ, Петя, æфхæргæ йæ бакодта. Нæ йæ
уарзы.
П ет я. Куыннæ, уæдæ Нинæ цæмæн фæсырх?
Джеор. Нинæйы бæргæ фæндыд... Эх, ахæмы хæм-
худтæ фæнæмæн дæр ис бæргæ. Фæлæ Нинæ зæгъдзæн,
цы дæ хъæуы, чи дæ скодта мæ сæрыл лæбурæг.
Петя. Алцæмæн дæр уæ бар хъæуы. Ау, æмгары
бафхæрын ма бауадз, уымæи дæр бар хъæуы?
Джеор. Цæугæ, цæмæй йыи иу чысыл фенцондæр
уа, ууыл бацархай.
Петя. Æхсæнадон фæдзæхст у. (Петя ацыд.)
Джеор. Акæс-ма адонмæ! (Цыма йæ сæры цыдæр
хъуыды фæзынд, афтæ фæлæууыд. Æрбацыд Микъала,,
йæхи тагъд рæвдзытæ кæны. Доюеормæ фæкомком-
мæ.)
Микъала. Цы кодтай? Дæхи цы ныттыппыр код-
тай?
Джеор. Цæугæ, кæинод мæ мæ къухтæ хæрыпц.
Микъала. Цæй, æгъгъæд у, комкоммæ мыи æй
зæгъ, цы ’рцыди?!
Джеор. Искæй æфхæрын æбуалгъ ми у! Чызджы
цæмæн бафхæрдтай?
М икъ а л а. Куыд?
Д ж е о р. Куыд вæййы, афтæ.
Микъала. Гъей, мæ лымæн, æнхъæлдæн, цыдæр
кæныс? Ма бауарз? Æмæ ма уæд каст цæмæ у?..
Д ж е о р. О, фæлæ уый нæ!
М и к ъ а л а. Иемæ дзырдтай?
Д жеор. Нæ!
92

Микъала. Уæдæ мæ цы уромыс. Ауадз мæ, æз æй
ссарон!
Д ж е о р. Æндæры уарзы уый!
М и къ а л а. Кæй, кæд сусæггаг иæу, уæд?
Д ж е о р. Дæу.
М икъ а л а. Мæн?
Джеор. О, дæу! Дæ цæстытæ цы пыдздзагъыр код-
тай, цыма уæларвæй æрхаудтæ?
Микъала. Мæн, Нинæ? (Ныххудти.)
Джеор (æртхъирæнæй). Æгъгъæд, марын дæ!
Микъала. Мæн .марыпы бæсты йын йæхицæн ком-
коммæ цæуылнæ зæгъыс?
Д ж ео р. Нæ йын зæгъыи. Цалыимæ ды йæ зæрдæйы
уай, уæдм&.
Мнкъала. Ныххатыр мыи кæн. Ды раст дæ. Ком-
коммæ йын зæгъдзынæн, цæлхдур дын иæ уыдзынæн.
(Ацыд.)
Д ж ео р (сындæггай бацыд рудзынгмæ). Уæртæ Ни-
иæ. Згъорон йæ размæ æмæ йын æппæт дæр зæгъон. Ни-
нæ!.. Нинæ!.. Нинæ!.. Цы бакодтон? Цы бакодтон? Кæ-
дæм лидзон, цы ма фæуон? (Æрбацыд Нинæ, Джеор
дуарæмбæрзæны фæстæ бамбæхст.)
Нинæ. Джеор мæм нæ хъæр кодта? Кæм æрбадæл-
дзæх. (Кæсы рудзынгæй, æрбахызт Микъала, йæ къухы
дидинджыты пуцал.)
Микъала. Мæнæ ис, комкоммæ йын æй зæгъын
хъæуы.
Нинæ (æрæджиау). Цы мæм ныджджих дæ, фыц-
Цаг хатт мæ уыиыс?
Микъала. Куыд дын æй зæгъон? Куыд райдайои
мæ иыхас?
Н и и æ. Цы ис дæ зæрдæйы, уый зæгъ. (Фæкомком-
-"& йын ис йæ цæсгоммæ.) Нæ, нæ, фæлтау нæ
хъæуы.
93

Мнкъала. Мæиæ ам æмбырдæн куы уыдысты,
уæд æз загътон...
Ы и н æ. Ыæ хъæуы: Æз дыл иæ баууæндыдтæп.
М и къ а л а. Æцæг?
Ы и н æ. 0.
М и к ъ а л а. Цæуылнæ?
Н и н æ. Нæ зонын, фæлæ дыл нæ баууæидыдтæн,
кæд мыййаг рæдигæ фæкодтон. (Тæссæй йæм кæсы.)
Микъала (æнцонæй). Нæ, нæ, нæ фæрæдыдтæ!
Фу, раст цыма ме ’ккойæ æнæхъæн хох ахауд. Ферох
кæнæм уыцы иыхас. Цыма не ’хсæн æппындæр ницы
’рцыд.
Н и и æ (тыххæй уыромы йæ кæуыи). Цæуылты мыи
хъуыды кæпыс.
М и к ъ а л а. Джеор...
Нинæ (аскъуыдта йын йæ ныхас). Нæ хъæуы, ма-
цы мын дзур. Цæугæ, æнхъæлмæ дæм кæсы.
М и к ъа л а. Цон, уæдæ згъорон, æндæр хатт дын æй
радзурдзынæи. (Ацыдис, Нинæ йæ фæстæ иыккуыдта.)
Д ж е о р (рацыд). Цы ’рцыд, Нииæ?
(Нинæ архайы йæ цæссыгтæ бамбæхсыныл æмæ зæххæй
проекты скъуыдтæ æмбырдгæнæг йæхи акодта.)
Кæс-ма, æп:юпг талатæ, рæсугъд боп, ног хæдзæрттæ.
Уыдоны раз иæссыг калын тæригьæд у.
11 и н æ. Гъе, Джеор, ды иикуы бамбардзыыæ, æз цæ-
мæп кæуып, уый.
Джеор. Ау, зæрдæ мып мæй, куыииæ дæ бамбар-
дзынæн?
Нинæ. Зæрдæтæ бирæ, фæлæ уыдоиы æхсæн кæм
ссарои æз та æнувыд зæрдæ.
Джеор. Нипæ, байхъус-мл мæм.
(Æрбазгъордта ’ Петя.) *

Петя. Уæ хæрзæггурæггаг мæн. Куыстмæ нæ сны-
сан кодтой! (Нинæмæ фæкомкоммæ.) Чи дæ баф-
хæрдта?
Н н н æ. Нæ, уый æз фырцилæй кæуып, удæгас кæй
дæ. Куыстмæ иæ кæй сиысан кодтой. Хъуыддæгтæ иу-
уылдæр хорз кæп сты.
Петя. Уæдæ, кæд афтæ у, уæд кæугæ, цас дæ фæп-
ды, уый бæрц. (Тыхулæфтгæнгæ йæ фæстæ æрбахызт
Микъала.)
М п къа л а. Зопыс, цы?
П ет я. Нырма иæ.
Микъала. Мæ раезты æрбазгъордта, хъæр æм кæ-
нын. Марадз зæгъай, кæд мæ хъуыды дæр æркодта!
Петя. Ды иунæг адæймаг дæ. Мæимæ та ам адæм
æихъæлмæ кастысты.
М и к ъ а л а. Чи’ сты уыцы адæм?
Пётя. Фыццаг æз, дыккаг Нинæ, æртыккаг Джеор,
цыппæрæм ма сыл ды бафтыдтæ!
М и къ а л а. Цæй æгъгъæд, кæсгæ.
Петл. Мæ бон у. (Кæсы.) Бекуызарты Нинæ нысаи-
гоид цæуы арæзтады сæргълæууæгæй...
Микъала. Дарддæр, д’арддæр.
Петя. Биазырты Джеор нысаигонд цæуы уыцы
арæзтады иормæтæ æвæрæгæй.
М и к ъ а л а. Хынджылæг ма кæн!
Петя. Нæ дæ уыриы, уæд мæнæ феи... Но-рмæ-тæ
æ-вæ-рæ-гæй.
Джеор. Цæй, цы уæлдай у. Иу чысыл мæм хардзау
æркаст, лæгдæрæн мæ кæй нæ равзæрстои... Фылдæр мæ
иæ домынц, æмæ уый сæхи аххос.
П етя. Биджелты Микъала — прорабæй.
М и к ъ а л а. Цы, дам, цы! Дзæбæхдæр ма кæс!
Петя (Петя хицæн дамгъæтæй кæсы). Биджелты
Мнкъала про-рабæй.
95

М и к ъ а л а. Æрра фесты! (Наззыввытт кодта ди-
динджыты пуцал.)
. Нинæ. Гъемæ, кæд хицауиуæгмæ афтæ бæллыс, уæд
айс мæ бынат!
.Микъала. Стыр бузныг. Мæгуыр нæ дæн, искæй
хæйттæ мæ иæ хъæуынц. Мæхицæи цы æмбæлы, уый
агурын.
Петя. Фæлæуу-ма, фæлæуу, цыма дæ хорз нæма
æмбарыи. Исчи дæ бафхæрдта?
Микъала. На, уæдæ мæ уæлбыл фæкодтой, сæ
прорабæи!
Петя. Ау, æмæ ды уæлбикъондæр дæ? Мæн дæр
прорабæй куы снысан кодтой, æмæ æз æнцад куы дæн,
уæд ды цы схъиудтытæ кæныс?
Микъала. Гъемæ, ды æицад у, æз нæ дæн! Дæ
джиппы мæ цæмæн æвæрыс?
Джеор. Цæй-ма, фыццаг куыст æхгæд чырын у
æмæ дзы мыггагмæ баззайдзыстут? Абон прораб, рай-
сом та...
Микъала. Æхгæд чырыи у, уæдæ циу... Цардæн
йæ бæрзæйыл бадт фæуай, æви йæ къæдзилыл?
Нинæ. Æдзух бæрзæймæ хъавыс æмæ дзы иу ахæ-
мы куы расхъиуай, уымæй нæ тæрсыс?
М и к ъ а л а. Æнæмæт у.
Петя. Диссаг. Ныронг иумæ цардыстæм. Нæ фæнд-
тæ, нæ бæллицтæ иу уыдысты.
Джеор. Ныр цæуыл хъарæг кæнæм? Ахæмæй ныл
куы ницы æрцыдис. Цы кодтам?..
Петя. Цы кодтам, зæгъыс? Царды хæйттæ нын уа-
рын куы райдыдтой, уæд нæ иуæй-иутæ «мæн стырдæр
хай цæуылнæ фæцис»-ыл сæхи ракъуыр-бакъуыр кæ-
.иынц.
М и к ъ а л а. Афтæ мæ æмбарут?
Н и н æ. Уæдæ дæ куыд æмбарæм?
96

Микъала. Гъемæ хорз, æз ацы нысанмае гæсгае
нæ цæуын куыстмæ. Мæхæдæг ссардЗынæн.
Петя. Æрра фæдæ, цытæ дзурыс? Уæд нæ горæты
проект та?
М и къ а л а. Мæн дæр иæ горæты мæт ис. Адæмыл у
мæ сагъæс, кæм сын æрхæсдзыиæн фылдæр пайда.
(Фæталынг та сценæ. Зыны ма дзы Микъала æмæ Верæ.)
В е р æ. Цæуын. Агурын мæ амонд, фæлæ йæ нæ
арын. Цæмæн дæн ам, зæгъгæ та мæ бафæрсдзыстут, цæ
мæн, куы зæгъат, уæд уымæи æмæ та уыи цæмæй бауай-
дзæф кæиои. Уæ аххосæп мæ амонд сомбопмæ мемæ кæн
лæ ацыд. Фæлæ ус ’хсæи, уæ аххосæй кæй фесæфт.
М и к ъ а л а. Цæй мидæг ис мæ аххос? Зæгъ æй æмæ
мын фенцондæр уа. Кæм райдыдта?
Верæ. Æрлæууæд дæ зæрдыл! Арæх цæмæй адæй-
маг йæхи фæнд атæра, йæхи гуылы бын бандзара, уый
тыххæй рæсугъд ныхæстæ уафын байдайы.
Микъала. Æз сæ никуы кодтон!
Верæ. Кодтай сæ, æрлæууæд дæ зæрдыл! Адæмы
хъысмæтыл мæтгæиæг скодтай дæхи. Дунейы сагъæстæ
цыма райстай дæхимæ. Бар дыи нæ уыдис, афтæмæй та
адæмы сæраппонд цæмæндæр ахъаззагдæр хай дæхицæн
истай!
М и къ а л а. Æгъгъæд!
В е р æ. Нæ, дæ зæрдыл æрлæууæд. Ис ма ахæм
адæмтæ, сæхи фæндтæ фæтæрыиц адæмы номæй, цæмæй
балхæной адæмы æууæнк. Ахæм адæймаг йæхи удыл
дæр фæцæуы гадзрахатæй! Ахæм адæймаджы адæмы
æууæнк фæхъæуы хи хъуыддæгтæ аразыимæ. Раст
хуыснæджы тар æхсæв куыд хъæуы, афтæ. Сымах та сæ
фæуынут æмæ сæм йе уæндгæ нæ фæкæнут, йе уе стыр
хай куы ахауа, уымæй фæтæрсут, æмæ та сæ рæзты æнæ-
мæтæй ацæут.
7 Мады фарн
97

Микъал а. Æгъгъæд у æфхæрынæн!
(Верæ ацыд, сценæ та срухс.)
Æз ма мпиистрадмæ дæр писмо куы бацæттæ код-
тон, цæмæн тагъддæр арæзт æрцæуа нæ горæт, цæмæи
дзы адæм тагъддæр феной удæицой. ^æн ам уадзут,
æгуыстæй нæ баззайдзынæн.
Петя. Кæд афтæ у, уæд æп дæ бар кæпæм. Дæ
хъуыддæгтæ арæзт куы уой, уæд дæ уæлхъус уыдзыстæм.
М п к ъ а л а. Мæ бар уадзут.
Л\ м б æ р з æ и.
Л\мбæрзæны размæ М и к ъ а л а æмæ И р æ.
Микъала. Æнæнхъæлæджы ахæм бынат.
И р æ. Тынг æхсызгон дыи у?
М и къ а л а. Искуыдæр ма нæ.
II р æ. Æмæ дыи цы аргъ уыдзæп, уып та.
М и к ъ а л а. Нæ зоиып.
И р æ. Æз æй зонып. Хъуамæ сæ худтæ уæларвмæ æп-
парой. Иу гуымиры хицауы сын кæй нæ сæвæрдтой, уы-
мæй.
М и къал а. Цæмæп пæ зоиыс, æз гуымиры пæ дæн,
уый?
И рæ. Зопын æй.
М и к ъ а л а. Уæддæр?
И р æ. Царды бирæ чи фæзоны, уымæн йæ зæрдæ
дæр вæййы хъæздыг. Йæ зæрдæ хъæздыг кæмæп вæй-
йы, уый та вæййы зæрдæхæлар.
Микъал а. Афтæ дæм кæсын? Бузныг.
.Ирæ. Канд мæимæ нæ, Гæбæцимæ дæр.
98

М п к ъ а л а. Æцæг?
И р æ. Зоныс, куыд мын загъта: иу уынд, дам, æй
фæкодтои æмæ, дам, мæ зæрдæйы баззад.
М и къ а л а. Ды та йын цы загътай?
И р æ. Нæ зонын.
М и к ъ а л а. Ау?
Ирæ. Уæдæ зæгъын мæ зæрдæ мæгуыр нæу. Æз æй
алы боп куы уынын.
Микъала. Ирæ, Ирæ... Мацы дзур, хъусыс, мацы’
Æз та дзурдзынæи æмæ мыи мæ зæрдæ хъырндзæпис.
И р æ. Мæ къæхтæ та кафгæ кæндзысты.
М и к ъ а л а. Фæлæ тæрсыи.
И р æ. Цæмæй?
Микъала. Æз зопдамонæг мæхи кæмæп скæнон,
уыдонæй исчи мæнæй зондджындæр куы разына.
И р æ (ныххудтис). Уæларвæй æрхаудтай æви цытæ
дзурыс? Кæм федтай уый, æмæ исчи хицау бæрæг кæ-
на, цы зоны æмæ цы ’мбары, уымæй?! (Тæргайхуызæй.)
Цыма фаг амондджын нæ дæ, уыйау ма цæуылдæр ды-
зæрдыг кæиыс?
М и к ъ а л а. Амондджын, амондджыи, (фелвæста
Ирæйы йæ хъæбысы.) Уадз æмæ кæсой стъалытæ æмæ
хæлæг кæной. Уыдои арвы хъæбысы афтæ нæ калынц
цæхæр, мæ амопд демæ куыд калы. Уадз, æмæ æхсæв
тæхой цънутæ æмæ уарзæттыл зарджытæ кæной. Уадз,
дуртæ дæр фестой дидин æмæ æиæвгъау хуры тыитæй
сæ дойиы уадзой æмæ фырамондджыиæй мæнау уой ра-
сыг. (Ахаста йæ къухтыл Ирæйы)
Верæ (стырæй). Иæ йæм кæсут, иыртæккæ дæр ма
адæмы хъысмæтыл дзырдта. Ныр та йæ амоиды базыр-
тæ ахастой. О, гормæттæ, иу ахæм ус уе ’хсæн куыинæ
разыидис, æмæ йыи куынпæ бауайдзæф кодтат. Афой-
надыл ын «макæ» цæуылнæ исчи загъта, æвн уæ улу-
пайæн тарстыстут? Гъе, уæм зулмæ куы ракæса, уымæй
99

фæтарстытстут? Уæд адæймаджы номхæссынæн аккаг ие
стут.
Æ м б æ р з æ и.
Д Ы К К А Г Н Ы В
Чысыл цæхæрлдон. Фалдæр зыны совнархозы къул. Бандæттæ,
дндннджытæ. Бадыпц В с р æ æмæ Б н б о. Сæ цуры гæххæтты тых-
тæттæГг иалдæр ныпгоиды.
Б и б о. Эх, мæ хур, цæстæй хорз нал дæи.
Верæ. Цы хуызæи цартхæрттæ загътай, уыдом
ссардтон.
Б и б о. О, бузныг.
Верæ. Бузныг дæуæн, ды куы аразыс ме ’фсымæры
къам.
Бибо. Ацы къам мæ бæллицты куыд сныв кодтон,
афтæ куы рауайа, уæд дзы де ’фсымæры конд, де ’фсы-
мæры къам нæ, фæлæ æнæхъæн фæлтæры цæсгом уын-
дзысты адæм...
В е р æ. Эх, ме ’фсымæрæн цы æхсызгон уыдзæни!
Б и б о. Уыцы Сахармæ бацыд та мæнæн уыдзæн æх-
сызгон. Иæ цæсгом хурау куыд худа, афтæмæй йæ хъуа-
мæ феиои.
Верæ. Абон сыи сæ Сахар кæнынæн бар радтой. т
Б и б о. Тæрсгæ ма кæн, æз дын афтæ сныв кæндзы-
нæн де ’фсымæры æмæ йын йæ рæсугъддзинад æмби-
сондæн куыд хæссой. Æз æй скæндзынæн мæнæ афтæ:
йæ рахиз фарсы йыи нывæрдзынæн тых æмæ лæгдзинад,
галиуварсы сныв кæндзыиæн амонд æмæ циндзинад,
раст цыма йæуарзонимæ чындзæхсæв аразы. Сæйрагдæр
быиат та йын ратдзынæн йæ хъуыдытæн.
В е р æ. Уæд уый раст нæхи Микъала у. Исты ссарын
100

æй куы фæхъæуы, уæд раст æфсæддоны хуызæн вæййы.
Ирæйы куы фены, уæд та цыма раст чындзæхсæвы фæ-
зары, йæ куысты уæлхъус куы æрлæууы, уæд та. цыма
дупейы философтæ æрæмбырд вæййынц.
Б и б о. Мæн дæр раст гъе ахæмæй сныв кæнын фæн-
ды. Мæхæдæг æй куы фенин, мæ зæрдæ йæ куы базониц,
уæд иыв ноджы рæсугъддæр рауаид.
В е р æ. Æмæ дæ нæма уырны?
Б и б о. Нырма мæм аргъауы хуызæн кæсы.
В е р æ. Аргъау нæу. Цал æмæ дын æй цал хатты
загътон, ме ’фсымæр Микъала йыл йе ’мбæлттимæ кусы.
Б н б о. О, фæлæ цæстæй кæп нæ фенай, ууыл зын
баууæндæн у.
В е р æ. Æз æй федтон.
Б и б о. Кæм?
В е рæ. Гæххæттыл.
Бибо. Гъе, мæ хур акæиай, гæххæтт бирæ цыдæртæ
уромы! Уый ницы ма у!
В е р æ. Нæ дæ уырны?
Бибо. Уырнгæ та куыннæ. Адæймаг æууæнкæй куы-
нæ цæрид, уæд цы уаид?
Верæ. Абои сæм сидынц сæ Сахары тыххæи. Фен-
дзынæ сæ.
Бибо. Уæвгæ хуыцаумæ куы цæуæм уазæгуаты æмæ
йын йæ дуæрттæ куы хойæм.
(ДардфЪ æрбацæуынц Петя, Нинæ æмæ Джеор.)
В е р æ. Уæртæ сты. Цом æз дæ семæ базонгæ кæноп.
Би б о. Фæлæуу. Нæ хъæуы. Уæртæ уый де ’фсымæр
нæу?
В е р æ. Нæ, уый Петл у.
Б и б о. Хорз цæсгомы æвæрд ын пс.
В е р æ. Цом сæм хæстæгдæр.
Бибо, Уыдон дæр сæ куыст кæнынц, æз дæр мæ
101

куыст. Дардæй сæм фæлгæсдзьщæн æмæ мæ мæ куыстæн
цы ахорæнтæ хъæуы, уыдоны нывтæ ахсдзынæн сæ цæс-
гомы æууæлтæм гæсгæ.
В е р æ. Æцæг?
Б н б о. Æцæг! Ыикуыма скодтои ахæмиып. Фæлæ
пыи пыр æнæ саразгæ пæй.
В е р æ. Ахæм Сахар уæвгæ дæр нæма уыдис.
Б и б о. Нæма. (Бибо æраууон æмæ та аивæй Петяйы
æмæ Нынæйы цæсгæмттæм бакæсы. Верæ сæ размæ фæ-
ци.)
Верæ. Пстя! (Хъавыд ын ахъæбыс кæнынмæ, фæлæ
йæхи фæурæдта.)
II н п æ. Пстяйы йсдтæмæ ппкæй федтай? »
В е р æ (базгъордта æмæ Нинæйы русæи апъа код-
та). Цæуылнæ?
П ет я (хъазгæ ’мхасæиæй). Æллæх, мæ рус!
В ер æ. Цы кодта?
П етя. Фæтæргай.
Джеор. Дыууæ сабийы та сæмбæлдысты. Цом, Ни-
мæ. Уадз, æмæ ну чысыл ахъазоп. (Ацыдысты.)
П е т я (æдзыиæгæй кæсы Верæмæ). Цас дæ нæ фед-
топ?
В е р æ. Дыууæ азы.
П етя. Æидæр пæ?
В с р æ. Нæ.
Петя. Уæдæ мæнмæ та дæс азы фæкасти.
В с р æ. Цæмæи?
Петя (йæ ныхас аивгæйæ). Гъеныр мæ æцæг ба-
уырпыдта, фæдыпджырдæр дæ, уый.
В е р æ. Æцæг?
П е т я. Раст цыма боптæм гæсгæ нæ, фæлæ сахæт-
тæм(гæсгæ рæзтæ. Мæиæп амондджыпдæр нæй. Цыдæ-
рпддæр мæ бафæндæд — уаптагъддæр сæххæст лæййы.
В е р æ. Цы дæ фæнды ныр та?

П е т я. Тагъддæр куы айрæзис.
В е р æ. Уæд цы?
П е т я. Уæд дын æз зарæг акæшш.
В с р æ. /Пмæ мын æн пыр пæ зарыс?
П ет /I. Ныр дæр мæ бои у.
Мæ бæллиц, мæ бæллиц,
Кæдæм.та фæтырпыс.
Дæ фæдыл мæ æдзух
Куы скъæфыс.
Сахæтты мпнутты æппафыпц,
Ды та мып сæ разæй тырпыс.
Цыма дæ уарзонмæ кæиьтс тагъд.
О, мæ бæллицц, мæ бои,
Дæуæн хæссыи æз мæ цард нывондæи.
В е р æ. Дарддæр та, дарддæр?
Петя. Дарддæр та ма, чысыл куы фестырдæр уап,
уæд дыи æй азардзынæн.
В ер æ. Æндæр зарæг дæр ма зоиыс?
П ет я. Зоиын.
В е р æ. Цавæруу, уый ха?
Петя. Æз дæ арвитдзыпæн како сындзытыл, цæмæп
æдзух мæн агурай æмæ дæ разы уон.
В е р æ. Уый дæр зарæг у?
П ет я. О, мæ зарæг.
В е р æ. Æз како сыидзытæп пæ тлфсдзыпæн. Ноджы-
дæр ма зоныс зарæг?
П ет я. Зонын.
В е р æ. Азар ма ноджыдæр.
Петя. Мæ райсомы рудзынгæп пæ фыццаг уæлдæф,
Йæ фыццаг улæфт, уыдзæппс мæ бæллпц
: ].,,..- чызгап,
Мæ хуыссæджы хай.
Мæ рæсугъд фынтæ дæр.уыдзысты уып.
Цы ис æрдзы рæсугъд гуыринагæн
103

Æмæ ма дзы цы уыдза&н.
Уыдон æз, мæ бæллиц,
Дæуæн нывондæн хæсдзынæн.
Пстя. Абон дын мæ зарджытæ се ’ппæт куы фæкæ-
иоп, у.-сл, ма дын уый фæстæ цы зардзынæн?..
Всрæ. Ау, пал мын азардзынæ дæ бæллицы зарæг
кæропмæ?
П ет я. Куы дын загътон, иу чысыл ма куы байрæзай,
уæд дыи стП азардзынæп. (Нинæ сæм дзуры.)
II и н æ. Уæ сусæг иыхæстæ пæма фестут?
П ет я. Ныртæккæ. Цом!
В е р æ. Нæ цæуын!
Пстя. Цæуылнæ? Нæ йæ уарзыс?
В е р æ. Уарзын. Микъала йæ цæуылнæ ракуырдта?
П ст я. Æмæ Ирæ æвзæрдæр у?
В е.р æ. Нæ. Рæсугъддæр.
П етя. Уæдæ æз цæуын. Дзурынц мæм. (Ацæуы.)
(Исдугмæ Верæ Петяйы фæстæ кæсгæйæ баззад, стæй
йын йæ зарæг базарыд. Æрбацыд Бибо).
Б и б о. Цас рæсугъд адæмты хъæуы ныв кæныи. Эх,
мæ царды боитæ, бауромæнуын куы уаид!
В е р æ. Булæмаргъ зары.
Б и б о. Дæ зæрдæ та, нæ йыи хъырны?
В е р æ. Æнхъæлдæи, Сахары кой кæнынц.
Бибо. Сабыр. Иу чысыл ма фæлæуу. Гъеныр, æн-
хъæлдæи, мæ нывæн йæ кæрон ссардтон. У-у, сабыр, ма
фезмæл. (Иуварс ацыдис, æрбадти, хъусы фæсивæды ны-
хасмæ.)
Н и н æ. Иæ куысты хабæрттæ кæиы.
П ет я. Дæ зæрдæ дын басæттынмæ хъавы?
Н п н æ. Иæхицæй афтæ æпнæлы, æмæ мын йæ фæстæ
æнæалидзгæ нал ис.
Джеор. Раст сындзытыл бадæгау уыдтæн. Чи загъ-

та, цæй хицау у, иннæ йæм бадзырдта: сабыр, ног хицау
мæрзаг вæййы, дæ куыстæй дæ исы. Иннæ йæ ампъызта,
æгæр хивæнд вæййынц. Гъемæ, мæгуыр мæ бон, æз дæр
мæт кæнын байдыдтон, уæдæ, заегъын, адонимæ мæхи цы
джиппы уадзон?
П ет я. Æмæ цавæр джиппыл ныллæууыдтæ?
Д жеор. Боцъотæ рауагътон. Кæд, зæгъын, иу чысыл
мæ боцъотæй уæддæр æфсæрмы кæниккон.
Ни нæ. Æмæдæ фефсæрмы сты?
Джеор. Æфсæрмы иæ, фæлæ сæ сыбыртт дæр нал
фехъуыстон. Фыццаджыдæр афтæ банхъæлдтой, цыдæр
судзгæ зиан мыл æрцыд, æмæ уый охыл сау дарыи. Æз
дæр дыи мæхи фæхъæбатыр кодтон æмæ нал æфсæрмы
кодтон. Æдæрсгæйæ лæвæрдтон мæ уынаффæтæ, комком-
мæ сæм байдыдтон кæсын.
П е т я. Афтæ æнхъæлыс æмæ мæнæн æнцондæр уы-
дис, фæлæ кæмæн ракæнон мæ хъаст.
Д ж е о р. Мæнæн. (Цыма цы не ’мбæлы, ахæм ныхас
дзы сирвæзт, уыйау æвиппайды йæ ныхас аздæхта.) Уый
хыгъд-иу изæр мæнæй амондджындæр нæ уыди.
П етя. Дæ уарзоны дæлармыл-иу æрхæцыдтæ.
Д ж е о р. Мæ сæнтты...Цыдтæн-иу арæзтадыл, уыдтон-
’иу хæдзары бындур. Мæ разы-иу фестад æнæхъæн хæ-
дзар. Кастæн-иу рудзынджы тарвазтæм, æмæ-иу мæм
цыма адæймаг ракаст æмæ мыи арфæ кодта. Кастæн-иу
æрдæгарæзт балкъонмæ æмæ-иу мæ цæстыты раз фев-
зæрди саби сырх пуртиимæ. Сабитæ ног хæдзары æппæ-
ты разæй балкъонмæ фезгъорынц. Стæй-иу мæ мæ хъуы-
дытæ дард ахастой, æмæ-иу мигъты æхсæнæй æвиппай-
ды фестад нæ диссаджы Сахар.
Петя. Æмæ-иу уый уынгты дæр иунæгæй тезгъо
кодтай?
Д жео р. Нæ.
П е т я. Уæдæ?
105

Д жеор. Æнæ сымах мæи Сахар нæ, фæлæ дуиейы
хорздзипæдтæ дæр нæ-хъæуынц.
Н н и æ. Æмкъард дæ? ’’ ’ •
Джеор. О, Нинæ. Уымæй дæр мæрдон.
II п п æ. Ды куы ницы уал дзурыс, Петя?
Петя. Джеорыл хъуыды кæнын. Фыццаг-пу дзы ар-
къауæп дæр пу ныхас пе стыдтаис. Ныр булæмаргъ фе-
стад.
(Дардæи æрйазынд Ирæ, йæ дæлармы гæххæтты тых-
тытæ. Пинæ иæ размæ фæцис.)
Д ж е о р (Нинæйы фæстæ). Ма тæрс, Петя. Булæ-
маргъау мыл базыртæ куы базаид, уæддæр та мыи сæ
уаптагъд аркьуырид. Кæс-ма пæм, мах ам пыхасгæпгæ
фæуагъта æмæ Ирæмæ азгъордта. Тагъддæр æй фæиды
базоныи, куыд цалры пæ уарзоп Мпкъала.
Петя. Дæ цæстытæй каста\ дæ хъустæй хъуысгап,
афтæмæп иа?мыг чердæм æхсыи хъуыд, уый нæ федтап.
Д жс о р. Ома!
П ет я: Нпнæ дæ æфсæрмы кæиыи байдыдта.
Д ж е о р. Афтæ дæм фæкаст?
П с т я. Сабыр, уæпгæ нырма цы бæрæг ис.
Д ж е о р. Уымæп дæр раст зæгъыс.
Псти. Фæлæ уыи æцæг амопдмæ сгъау санчъех у.
Джеор (хъæлдзæ^æн). Чп зопы, ды раст дæ, чып-
Д'а\\сат> бæргæ саразип.
Петя. Фæлæуу, фæлæуу! Чыидзæхсæв аразыпмæ
куы ф.æдæ, æа æрмæстдæр сапчъсх ^агътоп.
Д ж е о р. Æгъгъæд дып пæма у?
II п п æ. Уып хъæбысæп хæст куы сарæзтат? Цомут,
Мик’ьала, дам, пучысыл фæстиат кæиы.
П е т я. Цом, цом! Ма тæрс, Джеор, æпæусæй иæ баз-
зап чзыпæ.
(11 р æ. Æгаптма æрхæццæ. стут. Камтпод Мпкъала пæ
хъу’ырмæ сси.

(Тагъд-тагъд дыиджыр пъартфел йæ дæлармы, афтæмæй
фæзынд Микъала.)
М п к ъ а л а. Æгæр уæ баурæдтоп, цæп цомут!
Пстя. Ды дæ? «Дæ бои хорз» уал ныи, уæддæ|) загь-
тапс. Дæлимонтæ дæ аныхъуырой, иыр дыууæ азы кæрæ-
дзийы куыиæ федтам.
М н к ъ а л а. Афтæ бирæ? Цæй.
Верæ (Бибомæ). Уартæ уый та ме ’фсымæр у, сæ
сæргълæууæг.
(Микъала, Ирæ, Петя, Джеор, Нинæ аиыдысты.)
Бибо. Сахары тыххæй сæ пу пыхас нæ фехъуыстоп.
Уæдта мын ды радзур?
Верæ. Уый уыдзæп арæзт рæсугъд æмæ иог дзæл-
хъайæ. Дуæрттæ æмæ рудзгуытæ гом кæндзысты æпæ-
хъыррыстæй.
Бибо. Цæмæн давджытæн æицондæр давæн уа?..
Верæ. Иухатт дып пæ загьтои, уым пæдæр дапæг
уыдзæи, нæдæр милица\ Йе ’мбæрзæптæ уыдзыеты урс-
урснд, раст авгæй æмбæрзты хуызæп. Сæ быпы та у)>1-
д’.-æннс допы стапцæ æмæ диднпджытæ. Уым папдзыоты
сæхп сабитæ.
Б и б о. Æгæртæ пæ дзурыс?
Верæ. Иæ, уым уыдзæипс зымæгоп цæхæрадоп æмæ
цъæхцъæхидæй лæудзæи.
Б и б о. Уый та куыд?
В е р æ. Афтæ, горæты бын цæудзысты хъæрмæдопы
дæттæ æмæ уыдоны тæвдæй уæлдæф уыдзæнис хъарм.
Б и б о. Уым æцæг диссаг куы у, кæп пæ бафæпддзæп
ахæм Сахары цæрыи.
(Мæстыйæ тагъдгомау рацæуы Микъала, йæ фæстæ
Нинæ. Верæ сæ размæ фæцис.)
107

Верæ. Сфидар æй кодтой? Иæ аразынмæ цæут?
Мæи демæ нæ акæндзынæ? |
Бибо. Гъерæй рæсугъддæр хъуамæ макуы уа нæ
цæсгом. Ацы сахат хъуамæ бадарон мæ зæрдыл. Багъæц
ма, æз дæ уынынмæ куы бæллыдтæи. Бар уын радтой уæ
Сахар аразынмæ?
Микъала. Цы хабар у, уынаффæдон ардæм раха-
стой?! Кæцæй йæ зоныс ды та?
Бибо. Кæцæй йæ зонын, уый уæлдай нæу. Мæн
ахæм Сахары фæнды цæрын. У-у, куыдзы... бахатыр кæ-
нут. Уæ горæты, дам, милицæ нæ уыдзæнй. Штъраф, дам,
дзы нæ кæндзысты. Уæд дзы хъуамæ æнæфсарм ныха-
сæн дæр бынат ма уа. Уыныс, æз алцыдæр куыд æмба-
рыи. Ды та бынтон раст нæ дæ мæ разы. Рæстдзинад
мын нæ зæгъыс æмæ уый та æлгъыстæй фыддæр у. Цæй,
цы мæм ныйцрд дæ? Æз дæумæ куы дзурын. Мæи дæр
ахæм Сахары цæрын фæнды, хъусы мæ æви нæ?
М и к ъ а л а (йæ маст тыххæй уромгæйæ). Гъемæ
дзы цæр. Æз дæ нæ уадзын?
Б и б о. Фæсай ма-иу мæ. Æри-ма, уыцы гæххæтты-
тыл мæ къухтæ уæддæр ахъарм кæнон. Æз ныртæккæ
фæдис хъæр кæндзыиæн. Дохтыртæи дæр зæгъдзынæн,
цæмæй мып ме ’взонгдзйиад раздахой. Мæн дæр уым
цæрыи фæнды, мæн.
М н к ъ а л а. Басабыр у, зæронд.
Бибо. Хъæлдзæгдæрæй цæуылнæ дзурыс, ахæм
хъуыддаджы тыххæй, Хъæлдзæг кæфтытæ хъæуы. Зарын
хъæуы. (Ныззарыд, йæ къахфындзтыл скафæгау кодта.)
Гъе, адæм сæрæнгуырдтæ æмæ цæсгомджынтæ, сымах-
мæ дзуры зæронд Бибо! Цæугæут аразынмæ. Бибо та
уым кæидзæнис уæ нывтæ. Фæндыртæ уыл кæидзысты
зарджытæ. (Ацыдис. Фæзындысты Ирæ æмæ Нинæ.)
II р æ. Ацы мастимæ ма ацы æрра та нæ размæ кæ-
цæп1ф,тцис?
108

\
В е р æ. Уый æрра нæу.
Микъала. Ды та ам цы ми кæныс?
I В е р æ. Мæн дæр базоиыи фæидыд.
II р æ. Уыи диссаг иæу, иу фарстайы фæдыл нæм
сндгæ фæкодтоп, афтæмæй иимæрдæм иыццавтой!
(Рацыдысты ПетЯу Нинæ, Джеор.)
П ет я. Æрлæуу, Микъала.
Микъала. Цæугæ, Ирæ, æз дæ баййафдзыпæп.
И р æ. Ма сыи-иу сразы у. (Ацыд.)
Петя. Гъер, цытæ бакодтаи?
М и к ъ а л а. Мæи ахуыр кæпып пæ хъæуы.
Петя. Нæ Сахар цæмæй тагъддæр арæзт æрцæуа,
уый дæ нæ фæнды?
М и к ъ а л а. Уæлдæйттæ дзурыс, лæппу.
Н и н æ. Гъер гыццыл гагийы тæргæйттæ цы кæнут?
Микъала. Ахсджиаг хъуыддаджы куклатæй куы
фæхъазынц, уæд æндæр гæнæн нæи.
Петя. Дзуапп ма ратт: нæ дæ фæнды, нæ Сахар
арæзт цæмæй æрцæуа, уый?
М и к ъ а л а. Фæиды. Фæлæ ,æз хуыдæттæ æмæ
кæркдæттæ нæ аразын. Уый тыххæй мæ ипститут фæ-
уын иæ хъуыдис. Кæй зæрдæмæ цæуынц, уый сæ ара-
зæд. Уым дæ дзых куы ныххуыдтай.
П етя. Дзурынмæ нæ не ’вдæлд. Хъуыды кодтои...
М ик ъ а л а. Цæуыл?
Петя. Цы дзырдтои, ууыл. Уыцы хъарм дæттæ
хъæутыл куы анхъæвзой... Гьей, джиди! Ау, æцæг скæн-
дзæн ахæм дуг, æмæ къодæхтыл нæ хъæу сугтæ кæд
нал къуырцц-къуырцц кæпдзысты. Ау, Нана хуылыдз
.сугтæ пецы нал «фу-фу» кæпдзæн, цæмæй йæ уат
схъарм кæна, уый тыххæй?
Микъала. Хъусут æм, йæ ианайы мæт кæны. Пад-
дзахады мæт та ды бакæн.
109

П ет я. Цæуылнæ хъуамæ кæнон нанайы мæт? I
М и к ъ а л а. Уæдæ, уæдæ, дæ къонайьт мæт - кæи.
Уæд ма паддзахады дæр æндæр цы хьæуы. I
Пстл. Паддзахад, мæ хур, нугай къопатæй арæрт
у. Æмæ уыдо’нæп иутæ тæмæитæ калоп, дæ къонаиы
хуызæн, иниæтæ та фæнык азмæпт-азмæит качюй. Ца*п
рæстдзинад ис уым?
М и к ъ п л а. Ног рæстдзинад агурыс?
Пстя. Мæ бæсты пæ ссардтой, паддзахад æмæ хи-
цауад. Дæ буар уарзы, дæ ваннæйы хъарм- дон куы
рауадзыс æмæ уым дæхи куы фæрæвдауыс, уæд сæу-
мæиæ пзæрмæ хуры тынты бым йæ хидæн пæхи чп фæ-
паны, уый ахæм удæицой нæ хъæуы? Гъср æп бамбæр-
стай, цæуылты хъуыды кодтои, уып?
Мйкъала. Гъемæ цæугæ.
Петя. Бæгуыдæр ацæудзынæи. Æцæг ма дæ разы,
ванпæты цы æхсæи æмæ хусгæнæп машинæ арæзтам, уы-
дон проекттæ ардæм æри.
Микъала, Цæмæн дæ бахъуыдысты? Уыдоп дæр
дæ наиайы къонайæн хъæуыиц?
П е т я. Æмæ уæд цæуылиæ? Æз дып иухатт куы загь-
тои. Къонатæ хъуамæ иухуызои æрттивой. Нæма мæ
бамбæрстай?
Нипæ. Кæрæдзимæ ма фæут. Гыццыл-ма æрсабыр
ут. (Микъаламæ.) Æмæ йæ бамбар. Мах Сахармæ цы
хъарм дæттæ уадзæм, уыдон быдыртыл æмæ хъæутыл
куы анхъæвзой, уæд цас аивдзысты адæймаджы цард.
Цас фæбæркаддæр кæндзысты быдырты хоры æрзад. Уы-
доиыл цы хæдзарад арæзт æрцæуа, уыдон хуыдæттæ æмæ
кæркдæттæ не сты, дзæгъæлы сæм афтæмæй кæсыс.
Джеор. Уыцы хæдзарад мах Сахарæн аразыиц. Иæ
цæрджытæ сс ’рттиваг къултæ сдæрдзысты, æвн цæргæ
æрттиваг Сахары кæндзысты, хъæдыидзы муртæм та
дæргъæй-дæргъмæ рады лæудзысты?
110

/ М и к ъ а л а. Ничи йæм кæсы, Джеор дæр мын зонд-
амонæг сси, Джеор.
I П е т я. Гъей, ды, æмæ Джеоры цы хоныс, уый цалдæр
хæдзары сарæзта, сывæллæттæ кæм хъазынц, адæм кæм
Цæрынц. Ды та æрмæстдæр уынаффæтæ кæныс.
Нинæ. Уæ хъаугъа ма фæстæдæрмæ аргъæвут. Аив
пæу. Ииженерты иом хæссут!
М’нкъал а. Уæдæ, уæдæ. Хуыдæттæ æмæ кæркдæт-
тæ аразыи йæ бæллиц кæмæи у, уыдон иижепертæ куып-
нæ сты.
Петя. Ницы кæиы, хуыдæттæ дæр сараздзыстæм,
кæркдæттæ дæр сараздзыстæм, Сахар дæр сараздзыстæм.
Хъусыс!
М и къ а л а. Æртхъпрæн мæм кæнут?
Пстя. Уæдæ куыд æнхъæлдтан. Æпусмæ дæуæн
«бытъу-бытъу» кæидзыстæм.
Микъала. Гъемæ мын ма «бытъу-бытъу» кæнут.
Проекттæ æз рафыстои, æз уын уæ хъуыдытæ райуардзы-
иæн æмæ уал раздæр проект саразут, стæй уæд Сахартæ
дæр араздзыстут.
Петя. Ай, дæ цæсгом бынтои куы бахордтай. Мах
дзы иицы уал стæм, нæ?
Нинæ. Ахæм æдзæсгом пыхас дæ сирвæздзæн, уый
æнхъæл дын никуы уыдтæн. Петяйæи уыцы куыст нæ уды
æмбис куы у, уæд æм куыд бауæндыдтæ?
(Ирæ æрбаздæхт.)
И рæ. Ам ма уымæн баззадтæ æмæ дæ хъæрмæ адæ-
мы æмбырд кæнай?
Джеор. Ирæ раст у. Æгæр стæвд стæм не ’ппæт
дæр. Цомут уал, гыццыл куы æруазал уæм, уæд аныхас
кæндзыстæм.
М и к ъ а л а. Æз мæ ныхас фæдæн.
Щ

(Петя ма хъавыд цыдæр сдзурынмæ, Нинæ йæхи бан-
доныл æруагъта. Джеор ма йæм иу зылд ракодта, фæлæ
йæ Нинæ хъуыды дæр нæ кæны, уый куы федта, уæд
ацыд.) \
)
И р æ. Ды нæма цæуыс, Нииæ? Лæгтæ сты æмæ бафй-
даудзысты. Ма сыи тæрс.
Н и н æ. Кæуын мæм цæуы, афтæмæй мæ цæссыг нæ
хауы.
Мйкъал а. Кæд мæи тыххæй, уæд рæдийыс. Мæн ба-
ныгæиæн нæй.
Н и и æ. Дарддæр дæр афтæ куы дарай дæхи, уæд цы-
ма дæхицæн зæппадзы дуртæ æмбырд кæныс, афтæ мæм
кæсы. Ноджы мæм афтæ кæсы: куы фæхицæп стæм, уæ-
дæй нырмæ ды проектмæ æвиалгæ дæр нал бакодтай.
’ Æмæ ныр æфсæнттæ кæныс.
М и к ъ а л а. Бузныг. Фæлæ æз дзуапп куы никуы фæ-
дæттын. Цом, Ирæ, мæнæи дæр ацы уæлдæфы зын улæ-
фæн у. (Сындæггай араст. Ирæ йæ фæстæ, стæй фæзылд
Нинæмæ.)
И р æ. Чи уыдис, чи? Чи сидтис ардыгæй?
II и и æ. Нæ зонын, фæлæ ды кусгæ цæуылнæ кæныс,
Ирæ? Æнкъард дыи нæу?
Ирæ (ныххудти). Цытæ дзурыс, æмæ уæд Микъа-
лайæп та йæ цард ды рæсугъд кæндзынæ?
Н и п æ. Иæ цард искæй рæсугъд кæнын хъуаг у?
И р æ. Æз исчи иæ дæн.
Н и н æ. Бахатыр кæи, раст мæ нæ бамбæрстай.
И р æ. Фæдфæливæн ныхæстæ ма кæн. Зæгъ æй, цы
зæгъынмæ хъавыдтæ, уый!
Н и н æ. Нæ зонын, куыд дыи æй зæгъон. Мæнæи ин-
нæтæй зындæр у. Уый тыххæй æмæ йæ уарзтон, стæй
ныр дæр...
И р æ (Яæ ныхас ын аскъæфта). Мæн дæр уый базо-
112

I
нын фæндыд, схъиудтытæ дæр ууыл кæныс. Нæ йæ ба-
гоæндыд дæу ракурын æмæ æз дæуæй куы уаин, уæд
нхæм нæлгоймагмæ хæстæг нал æрцæуин. Дæ кад ба-
къахъхъæиыи дæ иæ фæиды, уарзондзинад дæмиæй. Гъс-
мæ дын æй хъусын кæнын. Ацы хъуыддаджы цалынмæ
/ды уай, уæдмæ æз ардæм Микъалайы хæстæг не ’рбауадз-
дзынæн.
Н и н æ. Ау, æмæ йæ уд дæумæ цагъары ис?
И р æ . Уæдæ куыд æнхъæлдтай, дæумæ уыдзæн?
Нинæ. Ау, æмæ йын уый тыххæй йæ бæллиц байс-
дзынæ?
И р æ. Нæ уарзын рæсугъд ныхæстæ. Мæ амонд ба-
хъахъхъæпдзынæн æз.
Нинæ. Æмæ ды рæсугъд куы дæ, уæд мæ цæмæй
тæрсыс?
Ирæ. Сылгоймаджы куы бафæнда, уæд дæлимонæй
уæлдай нæу. Зæды дæр асайы. Гъе, уымæ гæсгæ мæ нæ
фæндыд, мæ мой демæ исты æхсæнадон хъуыддæгты
лæуд уа, уый.
Æ м б æ р з æ п.
ÆРТЫККЛГ Н Ы В
Микъалапы хæдзар. Хæрзæфспанд. Къуымы гыццыл стъо-
лыл папкæтæ амад. Астæуæм дыпджыр стъол. Ирæ цыдæртæ арха-
йы. М и к ъ а л а бацыд æмæ радио мæсты рæдывд ракодта.
И р æ. Махмæ йæ куымæ фæцæхджын кæиой, уæд нæ
зонынц. Хуыдæттæ æмæ кæркдæттæ аразынмæ цæугæ кæ-
нынц, радмойæ та хъæр кæиыни. Ног Сахараразджытæ.
Микъала. Уый кой-ма мауал кæн. Дæхиуыл фæ-
хæц чысыл.
8 Мады фарн
113

И р æ. Фæстаг рæстæг цыдæр кæиыс? Нццуал дын æм-
барын.
М и к ъ а л а. Фынгтæ дзæбæх сараз. -
И р æ. Мæхи зæрды дæр афтæ ис. Уадз, æмæ зонои,
змоны студент кæй нал дæ, æмæ демæ ахæм дзыхы уа-
гæй ма дзурой. |
М и к ъ а л а. Æгъгъæд нæма у?
II р æ. Мæ иыхас дæ уайтагъд иинæрдæм куы ахизы.
Иинæмæ уыцы уæзданæй куы хъуыстай. Иу хатт ыл уæд
та дæхи куы атигъ кодтаис.
Мнкъала. Уæддæр та Нинæ... Зæгъ-ма, чи дыи
загъта, абон æрбацæудзысты, уый? Дыууæ къуырийы сæ
зынгæ дæр куы нпчи æрбакодта.
И р æ. Уыдон афтæ æпхъæлдтой æмæ сгем ды лæгъ-
стæмæ цæудзыиæ. Фæлæ сæ куыдзыбон куы базыдтой,
уæд дæм, æвæццæгæн, хатыр курыимæ æрбацæудзысты.
(Фынгтæм кæсы.) Цæхх мæ рох кодта. (Ацыди.)
Микъала. Раздæр мыл æууæндыдысты. Мæ пыха-
сыл сæ дыууæ никуы ничи загъта. Фæлæ ныр цы кодтой?..
Верæ (æрбацыди). Цæуылнæ уал дыл æууæидынц?
Æмæ йæ нæ зоныс?
М и къ а л а. Уæд æз аххосджын иæ уыдтæн.
В е р æ. Уыдтæ! Де ’мбæлттæи «хæрзбон» куы загъ-
тай, уæдæн фæстæмæ дæ гæххæттытæм кæсгæ дæр ни-
куыуал æркодтай... Нырма иæ байрæджы, раздах сыи се
’ууæик, стыр фыигтæ сыи сæ размæ куы райтыгътай, уæд
сæ дæ зæрдæ арф цæмæн бамбæхстай! (Ирæ æрбацыд,
йæ къухы газет. Верæ ацыд.)
И р æ. Мæнæ ма æркæс! Бæрæг быпаты дзы къам
дзæбæх куы æрсагътой.
М и къ а л а. Дæлимонты амæттаг фæуæнт! Кæдæм
тагъд кодтой, цы сæмтъеры кодтой? Мæ къам та дзы цæ-
мæн хъуыд?!
И р æ. Куыд цæмæн?
114

] Ми къал а. Æз нæ цæуын.
И р æ. Нæ, нæ, нæ, ныхæстæ мын ма кæн. Æппæты
рæсугъддæр хæдзарымах разæп псчм æрцæра! Иæ!..
Микъала. Фæу ма искуы уыцы иыхас! Мæ бом
нал у!
/ Ирæ. Нæ йæ фæуыдзыиæн. Дæхимидæг сагъæс кæ-
н ыс, мæт кæныс, цæмæн?
Микъала. Удæгас адæнмаг пс мæт фæкæпы, йс та
сагъæс.
Ирæ. Удæгас адæймаг йæхицæн аргъ дæр фæкæны
дæ уавæры.
М и к ъ а л а. Цымæ цæи тыххæй æрбацæудзысты?
И р æ. Кæд сыл цæсгом ис, уæд хатыр курынмæ?
Микъала. Нæ мæ уырны. Бамбар æй, уыдон дæр
зионы студенттæ нал сты.
Ирæ (рудзынгæй акаст). Дæ зæрдæ æрыицайæд,
уæртæ æрбацæуынц.
М и к ъ а л а. Чи?
И р æ. Æнæмæт у. Дæ Нинæ дæр-семæ ис. (Ныххуд-
ти.) Афтæ ма фепхъæл у, ома дыл гуырысхо кæнын. (Ми-
къала тагъд фестад, йæхи дзæбæхтæ кæны.) Цы фсс-
хъиудтай?
Микъала. Уæдæ сын уæлгоммæ хуысгæйæ зæгъоп
«Салам!»
И р æ. На, уæдæ сæ разы зоигуытыл æрлæуу.
(Дзæнгæрæг.)
М и к ъ а л а. Марадз, бакæн тагъддæр дуар.
И р æ. Ницы кæны, алæудзысты.
Микъ а л а. Аив пæу.
И р æ. Тынг у.
(Ног та дзæнгæрæг. Ирæ сабыр фæцæуы. Æрбахыз-
тысты Нинæ, Джеор, Петя.)
115

Мæнæ ма æххæст ауыл дæр асæрфут уæ къæхтæ. Мæ-{
нæ-ма ам дæр.
П ет я. Æххæст нæ цыхцырæгмæ бадар, цæхс нæ, иту/
ныл сæвæр.
И рæ. Петл та æдзух хъазæн ныхæстæ фæкæны.
М и къ а л а. Сбадут. (Амоны фынгтæм.) )
Н и н æ. Бадынмæ нæ не ’вдæлы! Хъуыддаджы фæдыл’
æрбацыдыстæм.
М и к ъ а л а. Цы хъуыддаджы?
П е т я. Уæд дæуæн фыддæр.
Н и н æ. Фæлæуу-ма. Иу хатт куы бадзырдтам.
Петя. Хорз, фæлæ ма йыи бамбарыи кæн. Раст кæй
нæу. Нæ куыстæн нын йæ хурхыл кæй хæцы.
Мйкъал а. Проекты тыххæй та? Уæ разы дзуапдæт-
тæг нæма дæн.
Н и н æ. Марадзут, кæрæдзийы æфхæрынмæ та фæут.
П ет я. Æз ницуал зæгъын, фæлæ йæ зонæд!..
Н и н æ. Петя.
П е т я. Улæфгæ дæр нал кæныи.
Н и н æ. Ныртæккæ дын гæнæн нал и. Абоны газет
федтай?
Микъала (фелвæста газет). Нырма иицы бæрæг
ис, афтæмæй фæдис кæнынц. Куы йæ зыдтой, æз нæ цæ-
уын, уый, уæд дзы мæ къам цæмæ гæсгæ бакод-
той!
Н и и æ. Мах дæ бакодтам.
Микъала. Сымах!.. Æмæ уыи чи радта бар! Æз
уыи иу хатт иæ загътоы, ыæ цæуын, зæгъгæ?
И р æ. Ау, Нинæ, гъеронг æй нæма бамбæрстай, Ми-
къала нæлгоймаг кæй у, йæ ныхас кæй никуы фæивы,
уый?
Н и н æ. Гъеныр æй бамбæрстон.
И р æ. Æз та афтæ æнхъæлдтон, кæй йæ бафхæрдтат,
уый тыххæй дзы хатыр курынмæ æрбацыдыстут?
116

] Петя. Хатыр дæр ма дзы мах курæм? (Фестад æм.)
Н цнæ. Петя! Петя!..
П стя. Нæ йæм хъусыс, цытæ дзуры!
И р æ. Æнæ Микъала уæ бон куы ницы суыдзæн, уæд
цгруыл тæвд кæнут.
Н и н æ. Уый тыххæй не ’рбацыдыстæм.
И р æ. Уæдæ йын тæригъæд фæкодтат?
Джеор. О!
М и къ а л а. Æз тæригъæддаг нæ дæи!
Д ж е о р. Рынчынæн тæригъæд фæкæнынц.
Микъала. Æз æнæниз дæн.
Д ж е о р. Ахъаззаг рынчыи.
М и к ъ а л а. Цæмæй?
Д ж е о р. Дæ бикъ, дам, бафтыд.
Микъала. Ды та цы дзурыс? Æнæ базыртæ куы дæ.
Н и н æ. Бынтон дзæгъæлы æрбацыдыстæм!
М и къ а л а. Уæдæ! Хæрзаг, загътат, куыддæр фæзы-
нат, афтæ атайдзынæн.
Петя. Æрмæг-ма ардæм æри, мах æнæ дæу дæр са-
раздзыстæм.
Микъала. Хуыдæттæ æмæ кæркдæттæ?
П е т я. Табуафси. Æз сæ сцæттæ кодтон. (Балæвæрд-
та сæм папкæтæ.).
Микъала. Сахар аразын куы райдайат...
Н и н æ. Уæд нæ самондджын кæндзынæ æмæ нæм фæ-
зындзынæ. Нæ... Нæхи аххос у. Æппæлын дæ байдыдтам
хуымæтæджы! Микъала гени у, талант!
И р æ. Уæдæ, уæдæ, Микъала, цы дурзæрдæ разынд-
тæ. Ахæм чызджы уарзондзинадæи дзуапп ма радт.
Джеор (йæ маст тыххæй уыромгæйæ). Ирон лæг
сылгоймаджы никуы-ма ныццавта, уый йедтæмæ...
Микъала, Æдылы ныхæстæ ма кæн, Ирæ!..
И р æ. Ноджы-ма æз кæнын æдылы ныхæстæ? Цымæ
цы цæсгомæй æрбахызт нæ къæсæрыл Нинæ?
117

М и к ъ а л а. Ирæ, Ирæ, басабыр-ма у. Фæлтау-ма
уазджытæ фынгмæ рахон. )
Д ж оо р. Бузныг, Микъала. Хорз иæ суазæг кодтап.
Бирæпы фаг цыи уыдзæи. ’ •.
Мпкъпла. Фæлæуут-ма, сывæллæттæ куынæ стут.
Пскуы дæр ма фыиджы уæлхъусæй алыгъдæуыд? Ирæ,
исты-ма сып зæгъ.
II р æ. Тыххæй пикæп уромæм. (Иууылдæр ацыды-
сты.)
Микъал а. Мæнæ мæ куыд фæхудинаг кодтой, мæ-
нæ цытæ бакодтои!..
И р æ. Тынг раст бакодтай. Æитъæрыи сæ хъуыд!
Ахъпзæмар кæндзысты, стæй дæм кæддæра худанстæй
нæ фæзыниккой. Уыцы Нинæйæ та мæ судзгæ сæфт уы-
ныи.
М и к ъ а л а. Гуырысхо йыл кæныс?
И р æ. Æмæ уый аккаг у. Уæдмæ дæр уал йæ артæи-
тыл хæцæд.
М и къ а л а (хъуыдыты ацыди). Фыццаг хатт цæхх
æмæ кæрдзыиæй ирон хæдзарæй фæлыгъдысты æмгæрт-
тæ. (Цæссыгкалгæ æрбацыд Верæ.) Чи дæ бафхæрдта?
Скъолайæ афтæ раджы цæмæн æрбацыдтæ?
В е р æ. Ды! (Микъала йын йе ’хсæрфарсæн иу радта.)
М и к ъ а л а. Банцай! Марын дæ!
В ерæ. Амар мæ, æз уæддæр скъоламæ пал ацæудзы-
нæн.
Ир æ. Куыд дзурыс уый хисдæримæ? Къулбадæг!
В е р æ. Хнсдæртæ ма сайæнт, ма фæливæнт!..
М и к ъ а л а. Æмæ чи асайдта?
Верæ. Ды, ды... Алы бон мын рæсугъд Сахары кой
кодтай. Æз æй скъолайы феппæлыдтæи...
М и к ъ а л а. Гъемæ хорз бакодтай.
Верæ. Дæуæи хорз у. Дæу ничи мæстæй мардзæн
амæй фæстæмæ «æппæлой», «æппæлой»...
118

\
М и к ъ а л а. Æмæ исты мæиг дзырдтан?
Верæ. Уæдæ! Иууылдæр цæуынц: Петя, Джеор, Ни-
нæ. Скъоладзаутæ сæм хæрзбон зæгъынмæ рацæудзысты.
Фæрсдзысты мæ: «Кгем ис де’фсымæр та?» Æмæ сын кæй
бацамондзынæн?
М и к ъ а л а. Æз скъоламæ бадзурдзынæн.
В е р æ. Нæ хъæуы. Æз уæддæр нал бацæудзынæп,
ногдзауты газетмæ дæр пыффыстои. Сомбоны Сахар
æмæ мæ хнсдæр æфсымæр... Иууылдæр æй зонынц. Кæ-
дæм ма фæцæуоп, кæм ма бамбæхсон мæхи!
Мпкъала. Иууылдæр мæ иыууагътой. Гъемæ цы?
Æз дзуаппдсеттæг пикæмæи дæн.
И р æ. Тынг раст кæмыс.
М и к ъ а л а (иу нуазæн иннæйы фæдыл нуазы). Хуы-
дуг кæпып.
И р æ. Цы ми кæпыс? Ныууадз-ма! Дæ разы-ма, цы
хуыйны, мæпæ дып холодилышк чи загъта... Нæ мæм
хъусыс, æви!..
М и к ъ а л а. Цы загътай?..
И р æ. Дæлдзæх фæуæит. Ардæм та сæхъæуы!Уæр-
тæ ма холоднльмикмæ бадзур.
М и к ъ а л а (нуазæнтыл та зилы æмæ та сæ дзаг кæ-
ны). Цавæр холодильничы кой кæпыс?
И р æ. Мæпæ пыл разæи дзыппытæ куы ис. Уым дон
æдзух уазалæй лæуунд. Уартæ дзы Ханпфф.æмæ дæр ис.
М и к ъ а л а. Дзыпджыи холодильиик дæ хъæуы?
(Худы.) Мæнæ дыи мæ дзыппытæ. Æруазал дзы кæн, цы
дзы уазал кæныс, уый. Мæнæй холодильникдæр ма дæ
хъæуы? Мæ хуыздæр хæлæрттæ мæ фæлыгъдысты.
И р æ. Æихъæлдæн, срасыг дæ?
Микъала. Сайыс. Нырма мæ къæхтыл фидар лæу-
уыи!
Ирæ. Зашжестьп дæ фæлдæг пы калыс? Сала сæ
кæндзынæ!
119

М и к ъ а л а. Æмæ æз куы сала дæн, æмæ дæм æз æв-
гъау куынæ кæсын, уæд дæм адон кæсынцæвгъау? (Руд$-
гуытæй стигъын байдыдта занавестæ.)
Ирæ. Æрлæуу. Æл-лæх, мæкитайаг вазæ мын асас-
тай!
М и к ъ а л а. Дæлдзæх фæуæит, дæлимонты амгеттаг
фæуæнт, Мæ уд мын адæтты бауыдæстай!
’ И р æ. Ды халæг дæ, аразæг нæ, фæлæ.
М и к ъ а л а. Нæ, пæ, ды сайгæ кæныс. Æз ма араз-
дзынæн. (Йæ худ æртыдта къулæй æмæ дуармæ фæцис.)
И р æ. Ма ацу, ма ацу!
М и к ъ а л а. Нæ, нæ! Æз хъуамæ аразгæ кæнон! Пе-
тя! Джеор! Нинæ!.. (Тагъд ацыд.)
И р æ. Цы вазæ бацъæл кодта!.. Иæ нозт æрцæудзæн
æмæ йæ ардæм хъæуы.
/Е м б æ р з æ н ы р а з м æ.
(Хъуысы Микъалайы хъæр.)
«Цæм хæдзæрттæ сты адон? Кълеткæтæ. Мæнæ-ма-иу
кæсут, æз цы Сахар сараздзынæн, уымæ, æз, Биджелты
Микъала! О, милицæ, кæдæм мæ кæнут?! Æз уыл тæр-
хоидонмæ хъаст кæидзынæи».
В е р æ (иуырдыгæй уый разгъордта, ыннæрдыгæй—
Ирæ). Ирæ, Ирæ, Микъалаиы милицæ фæкæнымц. Арæз-
тады хыл сарæзта.
Æ м б æ р з æ н.
Ц Ы П П Æ Р Æ М II Ы В.
• Архайд иæуы арæзтадол участочы. Фыимаг иывы куыд уыдис,
афтæ.
120

1 Д ж е о р. Цы кодтаид?
Н и н æ. Нæ зонын? Цы чындæуа?
Петя. Цы чыидæуа! Ацæуын хъæуы æмæ йын йæ
хъуыддæгтæ хурмаг ракалып хъæуы. Гъе уæд кæд чысыл
мстытæ бахъарид нæ зæрдæмæ. Æгъгъæд ын фæуæд.
Н и н æ. Уый æцæг тæрхон у. Хурмæ йын ракал йæ’
хъуыддæгтæ æмæ йын уымæй баххуыс кæндзынæ?
Джеор. Æмæ йын исчи уырдæм æххуыс кæнынмæ
цæуы? Марадз уæдæ, йæ сæрыл та рахæцæм! Йæ хъуыд-
дæгтæ йыи бамынæг кæиæм. Æмæ та зæгъа мæхимидæг:
кæсут, мæнæм мæ бон алцы дæр у.
И и н æ. Омæ йæ куынæма зонæм, исты бакодта,æви
нæ? Чи зоны иыртæккæ йæ сæрыл куы рахæцæм,уæд уы-
'Мæй хуыздæр спайда кæиæм.
Нетя. Цытæ дзурыс, Нинæ. Микъала хуымæтæджы
ахст нæу. Куы пицы ракодтаид, уæд уынгты гаггуырисæй
цы сывæллæттæ хъазы, уыдонæй нæу.
Джеор. Ницы бакодта та ма цы дзурут? Мæиæ ам
комкоммæ фыст куы ис, æхсæнадоп æгъдау кæй хæлдта,
арæзтады хыл, замана кæй сарæзта. Расыгæй адæммæ
кæй лæбурдта, уый тыххæй институты раздæры студент
Биджелты Микъалайæн уыдзæн æхсæнадон тæрхон.
Н и н æ. Цы уавæрты уыдис, уый нæ ничи зоны.
П е т я. Фыстыл не ’ууæндыс?
Н и н æ. Сымах цалдæр азы кæимæ фæахуыр кодтат,
ууыл куынæ уал æууæндут, уæд æз зоигæ дæр кæй иæ кæ-
нын, уый фыстыл цæмæн баууæндон!
Петя. Æз дæр афтæ нæ зæгъыи, æмæ йын куырмæ-
джы тæрхон рахæссæм. Фæлæ кæд æцæг афтæ бакодта...
Джеор. Цыма дæхæдæг иæ цæуыс, уый мыхæстæ
кæныс.
Петя. Æмæ дын чи загъта æз цæуын?..
Д ж е о р. Неппæтмæ дæр куы сидынц...
П етя. Неппæты бæсты дæр иу зæгъдзæнис! Уæдæ ам
; 121
/’

куыст бауыром уый тыххæй, мæнæ эенæун дæр нæ къух-'
тæм æмхасæнтæ куы кæнæм.
Н и и æ. Нæ, Петя? ацæуын дæ хъæуы.
П с т я. Ды æмæ Джеор æгы ьæд нечстут?
Н н н æ. Æз пæ цæуын. Мæ боп пæу, зып мып у. Цæп-
нæ фæлтау æз худииаджы быиаты фенои Микъаланы,
нæ... Нæ ацæудзыиæп.
Петя. Куыд кæсыи, Джеор, афтæмæи дæуæн фыдæ-
бонгæнгæ у. 1
Д ж со р. Уæд.т, уæдæ. Сымах дæспы стут. Сау куыст
æдзухдæр мæиæп бахæс кæпуг. Фæлæ ацы хатт æз дæр
мæхиуыл куы бацауæрдин, уый мæ фæиды.
Петя. Сау куыстыл нæу. Гъер æп нæ зоиыс, æз мæ-
хæдæг уым куы уои, уæд бæстæ сызмæнтдзынæн, суанг ма
нæм, чи зоны, нæмынмæ дæр балæбуроп. Æмæ уæ уæд
дыккаг тæрхоиы бадын хъæуы. Уый хыгъд æз та абои
сбæрæг кæндзынæн паипæ æмæ хусгæнæн машипæйы
куыст. Уыцы ранымай-баныман йæ кæиыи, æмæ цыма
расчетты кæмдæр рæдыд æруагъта, афтæ мæм кæсы.
Н и н æ. Æнхъæл иæ дæп, Микъала фæрæдыдаид, уый.
П е т я. Гъемæ йæ абон сбæлвырд кæидзыиæи. Уæртæ
дзы иу сарæзтои, бафæлвардзыпæи æй, æмæ кæд раст ку-
са æнæаиппæй, уæд æй дæрддæр ауадздзыстæм арæзтады.
Д ж е о р. Хорз æфсон ссардтай дæхицæи!
Петя. Эх, Джеор, æз мæ рохтыл хæцын куы зонии,
уæд æхсæвæй-бонæй тæрхæтты бадин. Мæнмæ гæсгæ уы-
мæй хуыздæр куыст мæи. Раст лæджы мæпг тæрхопæи
фервæзыи кæмын, мæнгардæп та тæрхои скæн. Дæуæп та
дзы цы дæ зæрдæмæ нæ цæуы, уымæн иицы зоиын...
Д ж е о р. О, мæнæн мæ дадзпиты бæидæитæ уагъд п.
Нæдæр сæм æмгары зын хъары, нæдæр йæ маст.
Петл. Уæддæр дæ уавæр Нинæйы уавæрæй æнцои-
дæр у. Цæй æз лидзын. Уым мæнмæ кæсдзысты. Бафæл-
варои. (Ацыдис.)
122

Джеор. Кæд Микъала. сраст уа, уый дæ афтæтыиг
фæнды, Нинæ, уæд дæу цæуын хъуыд, мæнæн мæнг был-
дауæн ныхæстæ кæныи мæ бон не суыдзæнис.
Н и и æ. Уый фæдыл нæ иыхас куы фестæм, уæд ма
йæм цæмæи раздæхтæ?
Джеор. Бамбæрстон дæ. Цæуын уæдæ! (Ацыд.)
Н и н æ. Цы кæнæм, куыд ып баххуыс кæнæм? (Дуа-
рæй лæбурæгау æрбацыди Ирæ.) Ирæ, кæцæй?
И рæ (скуыдта). Ау, иицыма зонут? Микъалайы æр-
цахстой.
Н и и æ. Уый зонæм.
И р æ. Уæдæ ма мæ фæрсгæ цы кæпыс? Сымахæн ис-
чи ахст куы уыдаид, уæд ^икъала æнæхъæи горæтыл
æрзылдаид, Мæскуымæ дæр ма ныххæццæ уыдаид, уæд-
дæр уæ худинаджы уавæры иæ ныууагътаид! Тæрхон ыи
ииституты кæидзысты.
Н и н æ. Уый дæр зоиæм!
И р æ. Уый дæр зонут? Æмæ афтæ æнцад бадут! Р1æ
хъысмæт уæ къухты куы ис, уæд? Мæнæ фыдгулты фæи-
диаг куыд фæдæи...
Н и н æ. Цытæ дзурыс?!
И р æ. Дæ амонды къус, дæ цин афтæ æрбайхæлæд!
Н и н æ. Махæн дæр æнцоидæр нæу. Уыригæ дæр нæ
нæ кæны, Микъалайы æрцахстой, уый.
И р æ. Нæ уæ уырны, уый нæдæр Микъалайæн пайда
у, нæдæр мæнæн. Кæд уын зын у, уæд мын баххуыс кæ-
нут. Æз алцы дæр сараздзынæн. Цы хъæуы, уый бафид-
дзынæи.
Н и п æ (фæцæй йæ цавта). Банцап!
И р æ. Не ’нцпиып. Æз хъуамæ мæ лæджы фервæзын
кæнон.
" Нниæ. Ууыл дæ раздæр ахъуыды кæиын хъуыд.
II рæ. Мæ цæстмæ мыл æй дарыс, иæ? Мæ аххос æп
кæныс, нæ? Кæд дæм дæ зæрдæ мыййаг. афтæ дæр дзу-
123

ры: демæ куы уыдаид Микъала, уæд ыл ацы бæллæх не
’рцыдаид, зæгъгæ. Зæгъ æй комкоммæ! Нæ, ды цы зæ-
гъыс, уый никуы уыдзæнис!.. Æз мæхи нывондæи æр-
хæсдзымæн, уæддæр æй фервæзын кæндзыиæн.
Нииæ. Адæймаг нæхп иывонд цæй сæраппонд æр-
хæсса, уый куы нæ уал вæййы, уæд...
И р æ. Нæ, нæ... Ды уый зæгъынмæ нæ хъавыдтæ. Ау,
Микъала иннæтæй хуыздæр нæу? Зондджындæр æмæ æх-
сарджыидæр?.. Æз æй æрмæстдæр уый тыххæи куы ба-
уарзтои. Æз мæ удæй арт куы цагътоп, цæмæй ныи йæ
цард рæсугъддæр саразон.
Н и н æ. Кусгæ цæуылнæ кæныс?..
И р æ. Æ, дурзæрдæ! Дурзæрдæ куы дæ, куыд хъуа •
мæ бауарза дæу иæлгоймаг. Æз дæм, кæддæр кæй уарз-,
тай, æнувыд кæуыл уыдтæ, уый хъысмæты тыхх&й æрба-
цыдтæи. Ды та мæ кусгæ цæуылиæ кæиысæй фæрсыс!
(Иуварс асхуыста Нинæйы.)
Н и и æ. О, æз дурзæрдæ, фæлæ ау, дæ зæрдæ уый-
бæрц къуырма у?
И р æ. Æгъгъæд!.. Æиæуи дæр фæлмæцыд дæн. Чи зо-
ны, ды раст дæ. Фæлæ йын уæддæр баххуыс кæнут. Зæ-
гъут, уемæ иозта, исты хуызы йæ сраст кæнут.
Н и и æ. Гæды ныхæстæ. Нæ... Не сразы уыдзæн ууыл,
æз цы адæймаджы зонын, уый.
И р æ. Уæдæ дæ уымæй райдайын хъуыди. Æз та ма
уыл мæ зæрдæ дардтон. (Хъавы цæуынмæ.)
Нинæ (йæ размæ фæцис). Нæдæауадздзынæн.Мæ-
нæ иннæтæ куы æрбацæуой, уæд уыдонимæ баныхас кæн.
Ирæ. Ды сылгоймаг куы дæ æмæ мæ куынæ æмба-
рыс, уæвгæ цæй сылгоймаг дæ?! (Иуварс асхуыста Ни-
нæйы æмæ ацыд. Нинæ тагъд-тагъд кæны йæ дзау-
мæттæ).
Нинæ. Цæуон, исты бæллæхтæ сараздзæн. (Æрбад-
тис.) Цымæ кæй сайын? Мæ хъуыдытæ æрмæст дæр ныр-
124

тæккæ Микъалайыл куы сты. Микъалайыл. Тæхуды, тæ-
худы, мæ цард дæр радтин, æрмæст ма дæу уыцы худи-
наджы хъæбысæй куы ратонин. (Æрбацыд Джеор.)
Нинæ (Джеормæ). Хъусыс, фервæзын-иу æй кæн.
Зылынмæйæ мацæмæй радт.
Д ж е о р. Мæ бон не суыдзæн.
Н и н æ. Хъуамæ суа, зылынгæнæг нæ дæ, æрдхорд дæ!
Д ж е о р. Адæймагæн йæ азым йæ хорз æрдхорд фæ-
дзуры.
Н и н æ. Уыдои æз зонын, фæлæ дæ курын, лæгъзтæ
дыи кæнын. Мацæмæй-иу æй базылын кæн, хъусыс! Ма-
цæмæй!
Д ж е о р. Мæ бон цыиæ у, уый мæ ма дом. Нæ йæ сæх-
хæст кæндзынæн, уæддæр.
Н и н æ. Мæ зонгуытыл дын кувын...
Д ж е о р. Мæ бои нæу, нæу мæ бон!..
Н и н æ (мæстыйæ). Нæу дæ бон. Нæ, фæлæ йæм гъер
дæр ма хæлæг кæныс.
Д ж е о р. Дæ зондæй нæ дзурыс. Æмæ дын æй хатыр
кæнын.
Н и н æ. Ау, нæ йæ зоиыс, Микъала расыггæнаг искуы
уыд?
Д жеор. Зонын!
И и н æ. Уарзын ма йæ, зæгъынмæ хъавыс. Нæ зоныи
куыд мæ бамбардзынæ, фæлæ абон Микъала исты кады
хъуыддаг куы скодтаид, стыр хæрзиуæг ын куы радтаик-
кой, исты хорз диссаджы уавæры куы бахаудаид, бау-
уæнд мыл, ферох æй кодтаин, уæд. Фæлæ абон зын раиы
куы ис, уæд мæнæн уымæй зындæр у. Æмæ искæй афæли-
вон, ома, мын уæлдай иал у, зæгъгæ. Ныххатыр мын кæн
Джсор; хъуамæ æз уыдæттæ дæуæн ма дзырдтаин. Фæ-
лæ сайын мæ бон нæу.
Д ж е о р. Уæдæ мæн цæмæн ардауыс мæнгард ныхæ-
стыл? Уæвгæ мæнæн уæлдай нал у!
1*5

Н и и æ. У дым, ме сæфт дæ феныи, иуæй-иу хатт фæдг
ч фæливæн ныхæстæ куы фæкæныс, уæд.
Д ж е о р. Дæ хуры хай нæ дæн, уый зонып. Дæхæдæг
та ма мын æй цæмæн мæ цæстмæ дарыс?
Н и п æ. Ммкъала ахæм уавæры куы ис, уæд ды та дæ-
хи мæт кæныс.
Д ж е о р. Мæнæм дæр мæ дадзинты дои мæ цæуы. Иу-
хатт мæ бон у мæнæн дæр мæхиуыл ахъуыды кæмын.
(Ацыдис.)
Ирæ (æрбацыд). Куыстмæ мæ айсут. Диплом мæм
куы ис.
Н и н æ. Æгæр æрæгмæ не ’рхъуыды кодтай, диплом
дæм кæй ис, уый?
И р æ. Ныронг мæ не ’вдæлди. Нæ лæджы агъуд рæ-
сугъд кодтои. Цыдæр диссаг мæм каст, фæлæ йæ ныр
базыдтон, зæххыл чи цæуы, уыдои иууылдæр сты адæй-
мæгтæ, æмæ дзы уадиссаг мичи у. (Ныккæлкæл ласта.)
Н ин æ. Ирæ, цы кодтай?
И р æ (Ирæ йæ ыуварс асхуыста). Иуварс, хæстæг
мæм ма цу. Ныххурх дæ кæидзынæн. Дæ фæндтæм гæс-
гæ Микъалапæи тæрхон куы рахæссиккои, худмнаджы
бынаты куы баззамд, уæд дæ, чм зомы, ракурмд! Нæ.
(Ныххудт та.)
Н и и æ. Дæхм æрæмбар.
Ирæ (æвиппайды). О, уымæм дæр раст дæ. Мæхи
хъуамæ æрæмблрои. Гъемæ, афтæ. Айсут мæ куыстмæ,
æз хъуамæ дæ фарсмæ уом. Ды кæм уам, æз дæр хъуа-
мæ уым уом.
Иимæ. Аисдзыиæи, æрмæстдæр басабыр у. Æппæт
дæр хорз уыдзæии.
И р æ. Æмæ мæм качд мæ фæмды, а.’ниæт далр хор:з уа,
уым, угсд та? Цы м;гм кæсыс? Афта* æнхъæлыс, ;гм?с мæ
зонд дзæгъæл кæиы. О, мæ мады æфсымæр Гæбæци. Аф-
тæ-иу куы загътай, дæ рæсугъддзинадæй ма суанг талымг
126

уат д&р срухс вæййы... Мæнгард ныхæстæ уыдысты! Сай-
гæ кодтай.
’ Н и нæ. Цом! (Яæ дзаумæттæ йæ уæлæ кæны.)
И р æ. Ныххатыр мын кæм!
(Нинæ æмæ Ирæ рацæйцыдысты. Джеор Петяйы цæфтæй
æрбахаста.)
Н и н æ. Цы кодта?!
Д ж е о р. Бæргæ йын дзырдтои, фæлæуу уал, зæгъгæ.
П етя. А, Ирæ, ды дæр ям дæ. ÆмæВерæдсмæпæи?
II р æ. Нæй. Цы кодтай?
Петя. Нæ уын дзырдтоп, Микъала проекты хынци-
нæгтæ раст нæ сарæзта, зæгъгæ. Куыддæр æй ауагътам,
афтæ йæ цæхæр акалд. Хорз, æмæ дзы мæн йедтæмæ
иичи уыдис.
Ирæ. Микъала раст иæ сарæзта?.. Æцæг? Æмæ пыи
пæуылнæ æххуыс кодтат?
Джеор. Æххуысмæ никæн æруагъта. Йæхицæп
зоидджындæр æм пичи каст.
Н и н æ. Цæмæн цыдтæ æиæ мæн. (Тыххæй уромы йæ
кæуын.)
П е т я. Кæуыи фæнд ма’скæн. Хæрын дыи ард, Хæмæт-
хъаиы фыртæн мæлæтæй тас нæу. Верæ куы фæдыиджыр-
дæр уыдаид. Мæ зарæг ма йып æххæст кæронмæ куы
акæнин. (Архайы хъырныныл, фæлæ та йæ сæр æрхауы.)
Н и н æ. Тагъд дохтыр!
Д ж е о р. Адзырдтои.
Æ м б æ р з æ и.
Ф Æ II Д 3 Æ М II Ы В
Архайд цæуы М и к ъ а л а й ы кабинеты, стъол, йæ ныхмæ дæр
иоджы телефон. М нк ъ а л а йæ лагъзы гæххæттытæ уыны. Чыргъæ-
127

ды сæ æппары. Æдде сыбыртт куы фæцæуы, уæд хæрдмæ фæхауы.
Чидæр æрбахоста. М и к ъ а л а исдугмæ джихæй лæууы, дзуапп нæ
дæтты. Йæхи руд.чынгмæ кæсæг скодтл, йæ чъылдым дуармæ сарæз-
та. Æрбацыдн И р æ.
/
/
М и к ъ а л а. А — Ирæ куы дæ. Цы хабар ма у!
И р æ. Нæхимæ куынæма уыдтæ, фынддæс боны куы
нæ федтам кæрæдзииы!
Микъала. Æмæ исты нафы куывды бадтæн? Гъы,
æндæр ма дæм цы ис? Цы ма яæгъыс?
И р æ. Ницы.
М и к ъ а л а. Уæдæ цы ’рбацыдтæ?
И р æ. Ныхас мæ нс демæ.
М и к ъ а л а. Фæдис у?
И р æ. Нæу.
Ми къ а л а. Ам пæ мæлдзынæн! Нæхимæ мæ хъæуы!
Цæугæ!
И р æ. Байхъус-ма. х
М и к ъ а л а. Иу хатт дæм байхъуыстон.
И р æ. Æз дæн азымджын?
Микъала. На, уæдæ, æз.
И р æ. Омæ ма мæм хъусгæ бакæн. Проект раст нæ
сарæзтай...
М и к ъ а л а. Æмæ ды та уыдоиæн цы æмбарыс? Дæ- •
уыл нæ дæн, дын куы загътои.
И р æ. Уæдæ-иу æз дæуыл куы уыдтæн.
М и к ъ а л а. Дæуæн рæстæг уыди. Дæлдзæх фæуæд
дæ Гæбæци!
И р æ. Цы загътай, цы? Цыма дæ раст нæ бамбæр-
стон?
Микъала. Ай-гъай, ай-гъай мæ нæ бамбæрс-
тай?
И р æ. Æмæ ды дæр мемæ куыд ацæуай, афтæ бакæ-
нæн нæй?
128

М и к ъ а л а. Нæй! Чысыл фæстæдæр. Мæ дзаумæттæ
ма мын срæвдз кæн.
И р æ. Искуыдæм цæуыс?
М и къ а л а. Нырма иæ’зонын!
И р æ. Сусæггаг у?
М и къ а л а. На уæдæ дын фндиуæг фсстдзынæн.
И р æ. Цы кодтай?
М и к ъ а л а. Цы ма кæнон?
И р æ. Æмбарыи дæ.
Микъала. Кæд мæ æмбарыс, уæд мæ цæуылиæ
иыууадзыс!
И р æ. Бафæрсынмæ дæ хъавыдтæн.
Микъала. Бафæрс. Уæвгæ зонын, дæ фарст цы у,
уый. Цы хæринаг агуры абоп мæ зæрдæ. Уæлдай мын
нæу!..
И рæ. Хорз сихор. Хæрз итувæрд хæдон. Мæ хæс æр-
мæстдæр уый у?
М и к ъ а л а. Уæдæ ма кæй хæс у?
И р æ. Ныронг æй ие ’мбæрстои. Фыццаг сæ æз хæсыл
иæ нымадтон. Мæ хуыздæр цип уыд, мæ хуыздæр амонд,
дæуæн удæнцой цæттæ кæцын. Хæринæгтæи сæ дзæбæх-
тæ, базтæи сæ фæлмæндæртæ. (Ныххудт.) Афтæмæй, уый
мæ хæсæвæрд уыд, уый иæ зыдтон.
Ми къал а (нæ йæм хъуыста). Цы загътай? Цæуыл
схудтæ?
И р æ. Хæринаг кухнийы, тæбæгътæ мидæккаг
скъаппы. Дзул ведрайы.
Микъала. Уыдæттæ мæнæн цы дзурыс!.. Æз цæу-
гæ...
И р æ. Æвæццæгæн, уыдон дæр нæ хъæуынц. (Фæцæ-
уы, фæзылд.) Ма цу, макуыдæм. Раздæх де ’мбæлттæм
фæстæмæ.
М и къ а л а. Нæ сахуыр дæн фæстæмæ здæхын. Уæл-
дай дæр та, мæн чи фæзылын кодта, ахæм æмбæлттæм.
9 Мады фарн 129

И р æ. Нæ, нæ ацæудзынæн, цалынмæ дæ бон цы у,
уый мын зæгъай, уæдмæ. Баууæндын мæ’кæн. Кæннод
мын дарддæр зын цæрæн уыдзæн.
М и к ъ а л а. Цæугæ.
И р æ. Хуыздæр дзуапп дæм нæй? Цæуыи. Абои хъуа-
мæ æз дæр мæ хæс аивон. (Ацыд Ирæ. Æрбацыд Верæ.)
М и къ а л а. Ам дæр та æз уыдтæн аххосджын!
В е р æ. О, ды!
Мйкъала, Тыхст уыдтæн. Мæхи цы фæкодтаии,
уый нæ чыдтон.
В е р æ. Æмæ дæ фарсмæ чи уыди, уый дæуæй тыхст-
дæр уыд, уый нæ зоныс? Ау, куыд гуымиры разындтæ,
куыннæ йæ федтай?
М и к ъ а л а. Цæуылиæ мын загъта?
В е р æ. Дзурын æй не ’суагътай!
Микъала. Мæ аххос уыд! Фæлæ куыд фервæзон
мæ зæрдæйы сагъæстæй?
Верæ. Нæ зоиыи. Дæ зæрдæйы фæндæттæ дæхæдæг
сæхгæдтай адæмæй.
М и к ъ а л а. Мæ цармы куы уаис, уæд мæ бамбарис.
Вер æ. Чысыл ма дæ цармæй ратон æмæ уæд дæхæ-
дæг адæмы хъæр тагъддæр бамбардзынæ. (Ацыди.)
Микъала (кæсы писмо). «Мæ зынаргъ, Микъала!
Ма смæсты у. Диссаг дæр дæм ма фæкæсæд, афтæ кæй
рауад, уый. Цин кæн æрмæстдæр ууыл, фæлварæн рæстæ-
джы мæн йедтæмæ уым кæй ничи разынд, уый йедтæмæ
дыл чи зоны æназымæй стыр уаргъ æвæрд æрцыдаид.
Фæлæ дæ æз азымы нæ дарын. Чи зоны, æз дæр фæрæды-
даин. Æрмæст дæ курын иу хъуыддаг: ацы хатт-иу канд
дæхи зонд нæ, фæлæ искæй зондмæ дæр байхъус. Уым
худинагæй ницы ис, чи зоны, æмæ ма æз дæр мæ къахыл
слæууон —уæд мæ мард фен, мæлын мæ нæ фæнды...»
Петя, Петя, чи мын рахæсдзæн дæу тыххæй та тæрхон.
Дæ’фыстæг раст уарзои чызджы фыстæджы хуызæи.
130

Куынницæмæй мæ бафхæрдтай, Петя, Петя... нæй, дæуыл
исты куы æрцæуа, уæд æз дæр мард дæн. Нæ, нæ, уымæн
уæвæн нæй. Æмгары æмæ ма мæм æрдхорды рухс дæ-
уæй æрбакрлд. Ды Джеоры хуызæн æгъатыр нæ дæ. Нæ,
цы загътон. Кæд Джеор дæ уавæр федта æмæ уый тых-
хæй уыд мемæ тызмæг? Фæлæ йын уæддæр афтæ не
’мбæлди. Дæ бон у дæуæн æмæ мæ ды не ’фхæрыс. Ау,
æмæ мын уымæй æнцондæр у.
(Æрбацыд Бибо, йæ къухы гæххæтты тыхтæй ныв.)
М и к ъ а л а. Æппынфæстаг уæд та мæхи ауындзын.
Цы дæ хъæуы? Цæмæ æрбацыдтæ?
Бибо. Цымæ, кæцы зæгæлыл? Ам фæлмæн гауызтæ
æмæ бандæттæ йедтæмæ ахæм дзаума нæ уынын!
М и къа л а. Чи дæ!
Б и б о. Маймули.
М и к ъ а л а. Хынджылæгыл нæ дæн! (Мæстыйæ рацу-
бацу кæны.)
Б и б о. Сайыс.
Микъала. Нæ мæ ’вдæлы.
Бибо. Сайыс та. Гъенырæй æвдæлондæр никуы дæ!
М и к ъ а л а. Цы дæ хъæуы?
Б и б о. Мур дæр ницы.
М и к ъ а л а. Цæмæй дын мæ бон у баххуыс?
Бибо (иыххудт). Баххуыс, ды мæнæн? Мæгуыргур
нæ дæн!
М и к ъ а л а. Уæдæ цæмæ æрбацыдтæ?!
Б и б о. Мæнæ зæгъын дæ хæтæлæй милииæмæ бадзу-
рон.
Микъа л а. Кæдæм?
Б и б 6. Ми-ли-цæ-мæ.
М и к ъ а л а. Цæмæн?
Б ибо. Ну æдзæсгом лæджы сæрыл иыпполхъ ластон
æназым адæймаджы æмæ мыи хъуамæ стæрхон кæной.
131

Микъала. Куы сæ хъæуай, уæд дæ сæхæдæг агур-
дзысты.
Б и б о. Нæ, хъуамæ сæм мæхæдæг бадзурон. Кæннод
æй уыдон нæ зонынц, æз — Бибо ахæм æдзæсгом ми ба-
кодтон, уый. Уæздан лæгыл мæ нымайынц, мæиæ æз дæу
куыд нымадтон, афтæ.
М и к ъ а л а (æрæвæрдта хæтæлыл йæ къух). Уæртæ
иннæ уатæй адзур.
Б и б о. Мæм ардыгæй фæиды.
М и к ъ а л а. Ардыгæй нæй дзурæн.
Б и б о. Уæ-уа, мæрды рох мыл куы бахæцыд. Кæддæр
хицау чи уыдис. Ау, хæтæлыл дæр дæ бои нал цæуы!
М и к ъ а л а. Æпцад у, дыи зæгъыи!
Б и б о. Цыма дыи æнцондæр пæ фæуыдзæн, афтæ
мæм кæсы.
(Æдде æрбайхъуысти Петяйы бæллицы зарæдош
мелоди. Микъала мæсты æхгæд скодта рудзынг. Бибо
рудзынг бакодта.)
Б и б о. Дзæбæх зарæг уыд, куыииæ йæм байхъуыс-
тай.
Мйкъала. Ныууадз мæ! Мæ мастыл мын цæхх ма
кæн!
Б и б о. Кæдæм хъæр кæпыс? Кæд зæроид дæи, уæд-
дæр уæсхъус нæма дæн.
Микъала. Хъæр нæ, фæлæ дæ ныртæккæ феддæ-
дуар кæндзынæн!
Б и б о. Ау, зæронд лæг куы дæн, фыццаг-иу туджджы-
ны куы суазæг кодтой.
Микъала. Уазæг йæхи дарын куыиæ фæзоны, уæд
æндæр гæнæн пæй: цы дæ хъæуы?
Б и б о. Тæрхон.
|М и к ъ а л а. Кæуыл?
Б и б о. Дæуыл.
132

М и к ъ а л а. Кæд ибоиы хылы кой кæныс, уæд мæнæн
мæ тæрхон ахицæн!
Б и б о. Нæ ахицæн.
М и к ъ а л а. Ахицæн, фынддæс суткæйы, фæлæ ды чи
дæ? Цæмæ æрбацыдтæ? Комкоммæ йæ зæгъ.
Бибо. Тæрхонгæнæг, тæрхонгæнæг, цæмæй ды адæй-
маджы хъæр бамбарай.
Микъала. Уый дæ уынаффæ нæу. Куынæ мæ зо-
ныс, куы никуы дæ федтон, уæд дæ цы хъæуы мæ-
нæй?
Б и б о.« Сайыс, мах кæр&дзийы тынг хорз зоиæм. Фæ-
лæ цæмæн бадарай ды Бибойы дæ зæрдыл. Æз фистæг
цæуæг дæн, машинæты нæ бадыи.
М и к ъ а л а. Цæй охыл æрбацыдтæ тæрхон кæнынмæ?
Б и б о. Ме ’ууæик мын кæй адавтай, уый охыл.
Микъал а. Æмæ дæ кæд фæсайдтон, куынæ дæ зо-
нын, уæд?
Б и б о (фегом кодта нартхорæй арæзт къам). Æрба-
кæс ма, нæ дæ зыдтон?
М и к ъ а л а. Мæ къам... Кæцæй?
Б и б о. Нæ, уый дæ къам иæу.
М и к ъ а л а. Мæ сурæт.
Б и б о. Нæу!
М и къ а л а. Хуызæй ма мæ хуызæи ис?
Б и б о. Уыдис!
Микъ а л а. Кæм?
Б и б о. Мæ зæрдæйы йæ сныв кодтон, фæлæ мын ды
адавтай ме ’ууæнк. Адавтай мын ме ’ууæнк, фæсайдтай
мæ! Рæсугъд Сахарæй мыи ныфс бавæрдтай...
М и к ъ а л а. Æгъгъæд!
Б и б о. Æз та æхсæв — бои нæ хынцгæйæ, дæ су-
рæт арæзтон. Рæсугъд Сахармæ, зæгъын, рæсугъд адæй-
маджы сура^т бахæсдзынæн.
М м к ъ а л о, Сахар æз арæзтой,
133

Б и б о. Нæ, уым дæр æрмæстдæр дæхи кад айхъуы-
сыныл архайдтай!
М и к ъ а л а. Æмæ дзы цы ис æвз’æрæй?
Бибо. Дæу иæ бафæидыд, фыццаг ха.тт бæгъæвва-
дæй кæм ауадтæ, «наиа» дзурыи кæм базыдтаи, баппа
кæм ракуырдтай, уыцы зæххыл исты рæсугъддзинад са-
разын. Хъæу дын фæндараст куы загътой, уæд цин код-
той, ахуыр куы фæуай, уæд сын сæ цард истæмæй саив
кæндзынæ. Ды та сын нырма æгæр-мæгуыр иуиæг цырагъ
дæр нæма ссыгътай, уый хыгъд дæхи агъуд куыд рæ-
сугъддæр сæрттива, ууыл бацархайдтай. Æмæ дзы цы
рауадис? Гагкук, дам, бирæгъы фæхаста, уый дæр, дам,
ын йæ сæры магъз смарзта. Раст ды дæр афтæ бакод-
тай.
М и к ъ а л а. Тæрхоны лæг дæ?
Б и б о. Фыддæр. Нывгæнæг. Æмæ мæ нæ фæпды адæ-
мы сайыи. Æз дæ куыд сныв кодтон, ахæм иæ разыидтæ.
Æмæ дзы кæд мæ фæллой йс, ме ’нæхуыссæг æхсæвтæ,
мæ бæллиц, уæддæр мæ ахæм ныв нæ хъæуы. Адæмы кæ-
мæй фæливон. (Ныццавта йæ зæххыл, йæ нартхæрттæ
фæйнæрдæм ныппырх сты.)
’М и къа л а. Цы бакодтай? Ныв цы азымы уыди?
Б и б о. Æмæ дæ аххосæй æдзардæй чи фесæфт, уыцы
Петя цы азы-мы уыдис, гъы!
М и к ъ а л а. Петя удæгас нал у?
Б и б о. Нал у, нал. Сахаты размæ йæ уд систа.
(Верæ æрбацыди. Фæллад. Æдзынæг каст кæны
Микъаламæ.)
В е р æ. Рæзын мæ нал фæиды.
• М и к ъ а л а. Цæуылнæ дæ фæнды рæзын?
В е р æ. Петя нал ис, æмæ мæн дæр рæзын нал фæнды.
М и к ъ а л а. Æз иæ, æз уым аххосджын нæ дæн. Мæи
нæ фæндыдис уый...
134

В е р æ. Зонын æй, ды аххосджын иæ дæ. Уæдæ чи у?
Чи у аххосджын? Петяйы бæллицы зарæджы ныхæстæ
кæй нал фехъусдзынæн, уымæн аххосджын чи у? (Бибо-
мæ.) Ды дæр æй нæ зоныс? Чп уыди аххосджып Пстипы
мæлæты? (Ауыдта зæххыл къам.)
Б и б о. Зоиын.
М и к ъ а л а. Æз нæ уыдтæн.
В е р æ. Чи йæ ныппырх кодта?
Б и б о. Мæхæдæг.
Вер æ. Цæмæи?
Б и б о. Йæхи хуызæн нæ уыд æмæ уымæн.
В е р æ (иугай нæмгуытæ æмбырд кæны). Ногæй йын
нал ис сныв кæнæн?
Б и б о. Нæ зонын.
В ерæ. Уæдæ Петяйы ныв дæр нал сараздзыиæ?
Бибо. Сараздзынæн! Сараздзыпæи! Уып иттæг йæхп
хуызæн уыдзæн.
В е р æ. Мæнæн æй ратдзыиæ?
Б и б о. Дæуæй хуыздæр ма йæ кæуыл баууæнддзы-
и æн!
Верæ. Йæ зарæг ма йын кæронмæ куы базыдтаин?
Б иб о. Ныххатыр мын кæп. Уымæй дын мæ бон бах-
хуыс нæу. (Ацыд.)
Верæ. Ды дæр ын нæ зоныс йæ иыхæстæ кæронмæ,
Микъала?
Микъала (цыма фыиæйæ райхъал). Цавæр за-
рæг у?
(Верæ сындæггай базарыд Петяйы зарæг.)
Æгъгъæд. Æз уыцы зарæг иикуы фехъуыстон. Æрдæ-
бон дæр мæм рудзыигæй æрбайхъуыст. Нæ зыдтон, Пе-
тяйы зарæг у, уый.
В ер æ. Æз æй скъолайы заоыдтæи æмæ йæ ныр адæм
иууылдæр зарынц.
135

Микъала. Ау, иу хатт адæймаг куы фæрæдийы,
уæд йæ фæстæ алкæд дæр ахæм егъау æргъæмттæ вæй-
йы? Мæ бои сæ уæзæй сыстын куыиæ уал у. ’
В е р æ. Ныронг цы нæ уыдтæ, афтæ дæ куыд æппæлы-
дысты, ныр та дыл цъыфкалæп афтæ кодтой. Мæиæ ма
сын æрбакæс сæ цæсгæмттæм.
М и къ а л а. Ау...
В е р æ. Нæ мыл æууæндыс? Уæд сæм мæнæ бакæс
дæхæдæг.
Микъала. Цæмæ æрбацыд Нинæ та? Тæригъæд
мын фæкодта? Гъе та уайдзæф ракæнынмæ?
В е р æ. Ие ’мгары хæс бафыста.
М и к ъ а л а. Æмгары хæс, æмгары хæс. Ау, искæй ма
хъæуын?
Верæ. Ахъуыды йыл кæн æмæ йæ бамбарай. (Ацы-
дис.)
Микъала (йæ сæр стъолыл æруагъта. Фæталыиг.
Бон æрбарухс). Боны рухс тар æхсæвы фæсырдта. Фæлæ
чи фæсурдзæн мæиæн та мæ сагъæстæ? Цы кæнон, дæ
мæлæт мын ме ’мгæрттæм мæ фæндаг сæхгæдта. О, лæг-
мар дæн, лæгмар. Уый афтæ у, фæлæ мын чи скæндзæн
тæрхон, закъонты ахæм статья куынæ ис, уæд. Намысы
тæрхонæй уæззаудæр тæрхон нæй. Цæуылнæ ис ахæм за-
къон? Йæ намысыл гадзрахатæй чи рацæуы, уымæн тæр-
хои цæуылнæ вæййы? Лидзон! Лидзон кæм дарддæрмæ,
мæ сагъæстæ æмæ мæ худинаг ме ’мгæрттæй дард фæ-
хæссои.
(Фæталынг та. Фæзынди Верæ.)
В е р æ (адæммæ). Цы ми кæнут? Мæнæн уæд мæ бои
ыыхъхъæр кæныи нæ уыд: æрлæуу, раздæх, æрмæстдæр
де ’мгæрттимæ ссыгъдæг кæндзынæ дæ памыс! Мæнæн
уæд1 мæ бон нæ уыдис, æз чысыл уыдтæн, фæлæ йын сы-
мах куы зыдтат йæ митæ, сымах куы зыдтат, кæй лидзы.
136

уæд ын цæуылнæ загътат: «Раздæх, раздæх де ’мгæрт-
тæм!»
Æ м б æ р з æ н.
■ ’ ; " ÆХСÆЗÆМ Н Ы В.
Н и н æ й ы кабинет. Стъолыл чертежтæ. Къултыл дæр уыцы чер-
тежтæ, æцæг ахорæнты. Комкоммæ рудзынг. Уырдыгæй зынынц уæ-
зисæн кранттæ æмæ ныхасæн машинæ. Бæрæг у, æдде стыр арæзтад
кæй цæуы, уыи. В е р æ зилы, къулыл цы нывтæ ис, уыдоныл æмæ
П е т я й ы бæллицы зарæг хъырны. Сабыргай дзы йæ иугаи ныхæ-
стæ спрвæзынц. Фæкомкоммæ рудзынгмæ, нæ цæстытыл ауадис П е-
т я й ы худгæ цæсгом.
В е р æ. Кæм дæ, дæ бæллицы зарæгмæ цæуылнæ
фæзыныс? Уæд та мæ сæнттæй ма фæлидз, æз та дын дæ
зарæг ног азардзынæн.
(Æрбахызт Мцкъала. Бæрæг у, азтæ йыл сæ фæд кæй
ныууагътой.)
М и къ а л а. Æихъæлдæн ардæм. Цыма уыцы хъæ-
лæс кæддæр фехъуыстон. (Верæ ауыдта Микъалайы. Ис-
дугмæ джихауæй аззад, стæй йыл йæхи баппæрста. Ми-
къала йын йæ цæссыгтæ сæрфы). Нæ хъæуы.
Верæ. Кæугæ иæ кæиын. Хурмæ бирæ фæкастæн
æмæ мæ цæссыг акалд.
М и к ъ а л а. Иал дæ базыдтон...
Вер æ. Æз дæ уайтагъддæр базыдтон.
М и к ъ а л а. Ам цы агурыс?
В е р æ. Куыд цы? Ацы аз арæзтадон институт фæдæн
æмæ ам кусын.
Микъал а. Институт фæдæ? Цал азы рацыд!
В ер æ. Æмæ цал азы рацыд, уый дæ бæлвырд зонын
137

цæмæн хъæуы? Иу зонды къуыбылой, дам, афтæ загъта:
азтæн, дам, бæлвырд сæ нымæц чи зоны, уый, дам, тагъд-
дæр зæронд кæны.
Микъала. Мæн мæ цардногæй райдайын хъæуы,
Нннæ мæ уæддæр нæ ныууагъта!
В е р æ. Зонын æй.
М и к ъ а л а. Ам æм банхъæлмæ кæсон?
В ер æ. Æмæ ’нхъæлмæ цæмæн кæсыс. Цом æмæ уал
арæзтад фен. Кæддæра дæ кæддæры бæллиц абон та цы
хуызæн у.
М и к ъ а л а. Ирæ дард кусы ардыгæй?
Вер æ. Нæ фæндагыл. Фæлæ тæрсын, куынæ уал æй
базонай. (Ацыдысты. Æрбацыдысты Ирæ æмæ
Нинæ.)
Н и н æ. Дæу æвæстиатæй ацæуын хъæуы фæндзæм
объектмæ. Сбæлвырд хъæуы, сæ куыстытæй ма цас баз-
зад, уый.
И р æ. Хæлæф у?
Н и н æ. Фыддæр. Хъуамæ Сахарæн йе ’ппæт хæйттæ
дæр иурæстæджы арæзт æрцæуой.
И р æ. Æз та афтæ æнхъæлдтои, æмæ мæм мæ бинон-
ты тыххæй...
Нинæ. Ферох кæн, ныртæккæ нæ уыдæттæм не
’вдæлы.
II р æ. Æмæ ды ферох кодтай? Цæмæи сайыс?
Н и н æ. Ферох кæныныл архайын.
И р æ. Дæ бои суыдзæн?
Н и н æ. Нырма йæ нæ зонын.
И р æ. Эх, сылгоймаг уæддæр сылгоймагæй баззайы.
Цы-фæнды ахуыргонд, цы-фæнды хицауы быиаты куы
бада, уæддæр.
Н и н æ. Æмæ æз мæ хъысмæтæй куынæ хъаст кæныи,
сылгоймагæй мæ кæй радта, уымæй.
1|1 р æ. Цæн пялат дæ уæдæ, цæи.
138

Н и н æ. Уæдæ дæм афтæ каесы, &мæ æз -афтид инджьь
нæй арæзт дæн? Æмæ иу бон мæ маст равдисын дæуау
мæ боп мæу.
(Ирæ ацыд. До/сеор æрбацыд.)
Джеор. Хæйрæг сæ бахæрæд! Цы пог скважииæ
ахуынкъ кодтой, уый хъармдон махæн дæттинаг куы уы-
дысты. Дзыхъхъынног таг ма уын уæ Сахармæ баскъæр-
дзыстæм, куы загътой.
Нинæ. Уый кой мауал кæи. Уый уæллаг хъæутæм
ауагътой.
Джеор. Куыд ауагътой? Æмæ дзы дæ фæндон уы-
дис?
Н и н æ. Хорз хъуыддаджы кæй-фæнды фæидон уæд.
Иог горæттæ аразæм, фæлæ ног хуызы кусыи нæма зо-
иæм. Гъер ды ууыл ахъуыды кæныны бæсты бафарстап:
мæ уынаффæ дзы уыдис!
Джеор. Нæ Сахар куы ныкъкъуылымпы уа, уып
сагъæс мæ ис.
Н и н æ. Нæ бакъуьшымпы уыдзæн. Нæ Сахармæ хæ-
стæгдæр ссардтой ног хъарм доны суадæттæ æмæ уыдон
та махмæ арæзт æрцæудзысты.
Д ж е о р. Уæдæ ныронг цы ныхъхъус дæ?
Ни н æ. Цы æрцыд, уыдон дын нæ радзырдтон?
Д ж е о р. Се ’ппæтдæр?
Н и н æ. Се ’ппæтдæр.
Джеор. Кæд нæ рæдийын, уæд Микъалайыл мæ
цæст æрхæцыд?
Н инæ. Кæм ис? Æз æм æнхъæлмæ куы кæсым!
Джеор. Дзæгъæлы йыл дæ тыхтæ хардз кæныс?
Дзæгъæлы йæм фыстай.
Н и н æ. Чи зоны, æмæ ма йæм проекты исты мог
хъуыды фæзына.
Д ж е о р. Уый сæйраг нæу. Проекттæ конд сты.
139

Нинæ. Уæд та мæ йæ фенын фæндыдис, уый зæ-
гъынмæ хъавыс?
Д ж е о р. Уый растдæр у.
Нинæ. Раст у, фæлæ йæ ды раст нæ бамбæрстай.
-Дур — дурыл куы æвæрæм, уæладзгуытæ куы аразæм,
уæд адæймагæн дæр йæ зæрдæйы рæсугъд бæллицтæ
амайын хъæуы, уый дæ ферох ис?
Д ж е о р. Ссардтай мын бæсты бикъ — комы дæгъæл ?
Н и н æ. Нæ рæстæг ахæм у, алы адæймаг дæр хъуа-
мæ бæсты бикъ æмæ комы дæгъæл уа.
Д ж е о р. Кæдæй дæ зоиын, уæдæй иырмæ уыцы адæн-
маджы миниуджытæ нымайыс! Гъемæ сæ пымай! Цымæ
дзы цы рауаид!
Н и м æ. Адæймаджы сомбонмæ бакæи, уый дæр тох
у. Æмæ цы хуызæп тох. Тæрхоидæттæ, милицæ æмæ про-
курортæ кæм нал сты, уым адæймаджы намыс хъахъхъæ-
пæг адæймаджы памыс йæхæдæг у. Æмæ уый хуымæтæ-
джы намыс нæу. Фæлæ æцæгдæр алчидæр йæхи бæсты
бикъ-комы дæгъæл кæм схопдзæн, ахæм адæймаджы па-
мыс. Акæс-ма, цытæ аразæм! Куыд хъуамæ бахиза уы-
доны къæсæрæй, згæ зондахаст кæмге нс, ахæм адæймаг!
Джеор. Уыдон иууылдæр рæсугъд иыхæстæ сты.
Æцæгдзииад та æндæрхуызои у.
Ни нæ. Æмæ уыдон хъуамæ æз æмæ дæуæн иыхæстæ
ма уой, фæлæ сыл хъуамæ хъазуаты тохы бацæуæм. Нæй
уымæи уæвæн, æмбарыс, цæмæй иу адæймаг арвы кæ-
рæтты зила, иннæ та цъымарайы хуыйау хъох-хъох
кæна.
Джеор (æрбахъæбыс кодта Нииæйы). Æмæ зæ-
гъæм, гъер æз фембæлдтæн Микъалайыл æмæ йæм мæ
къух нæ радтон? Уæд дын тынг зыи уыдзæн?
Н и н æ. Тыиг!
Джеор. Басастай та мæ. Цоп, гæиæи нал ис, ссарои
æй! (Ацыд.)
140

Нин& (иунæг&й). Кæд æз дæр иуыл раст нæ д#н,
уæд та? Кæд мæ зондьт мæ зæрдæ фæливы æмæ мæ кæд
уый размæ тæры? Нæ... Нæ, уый афтæ нæу... Кæсут-ма
сæм! Æрбацæуынц!.. Кæй тыххæй у мæ цин, Джеоры,
æви Микъалайы? (Æрбацыдысты Джеор æмæ Микъала.)
Д ж еор. Кад æмæ, дам, рад нæй хицаумæ. Уый дæм
ам æнхъæлмæ кæсы, ды та арæзтады тезгъо кæныс.
Н и н æ. Уым аххосджын æз дæн.
Джеор. Чи у аххосджын, æмæ чи нæу, уыдонмæ мæ-
нæ фæскуыст æркæсдзыстæм. Ныр та уал уæ æз уадзын
æмæ цæуын. Хъуыддæгтæй мæ хъуырмæ дæн.
Микъала. Цæмæн уæ бахъуыдтæн? Афтæ тагъд?
Джеор. Цал азы рацыди, цал?
НинæлИу зонды къуыбар, дам, афтæ загъта: азтæ
бæлвырд чи нымайы, уый тагъд зæропд кæны.
Джеор. Æмæ мæнмæ кæсыс: лæппуйæ лæппудæр
кæнын.
Н и н æ. Уый мæ фарстæи дзуапп агуры, ды та ли-
дзынмæ хъавыс.
Джеор. Ды цы фарстайæи дзуапп нæ радтай, уым
æз ницуал бакæндзынæн.-
Нинæ (Джеормæ). Хорз! Æз ма дын цыдæр афæ-
дзæхсинаг уыдтæн.
Д ж ео р. Хъусын дæм, æмбал хицау!
Нин æ. Æгъгъæд у. Иу бон куы уа, уæд дæм смæсты
уыдзынæн.
Д ж е о р. Тобæ, зæгъ, иæ хъæуы. Фæлтау æз цæуын.
Ды мæнмæ канд иу хицау нæ, фæлæ мæ уæлхъус милуан
хицауы фесты.
Микъала. Нымæцты хуызы дыи йæ зæрдæйы уаг
дзæбæх куы æрмыхуыр кодта.
Джеор. Гъы-ы, адæймаг æнамоид куы’уа, уæд æм
иууон нымæц дæр бирæои иымæц фæкæсы.
Н и н æ. Гæркъæраг куы фестадтæ.
141

I
* Д Жёбр. Хъыйй Дæр нал к&нын &мæ хæрзбон. (АцЫ*
дис.)
М и к ъ а л а. Цæй, уæдæ... Æз та цы ми кæнон!
Н и н æ. Уæд та уал фæндаджы фæстæ баулæфис?
М и къ а л а. Æмæ чысыл баулæфыдтæн?
Н и н æ. Уæдæ куыстмæ бавнал æвæстиатæй.
М и к ъ а л а. Ам куыстытæ фесты. Нæ бæллицæн дзы
йæ фæд дæр нал ис. Афтæ егъау æмæ рæсугъд æй са-
рæзтой æмæ мæм фын фенæгау фæкаст.
Нинæ. Фын иæ, фæлæ ма йæм боны цæстытæй ба-
кæс. Чи зоны, æмæ ма дзы дæ фаг куыст дæр баз-
зад.
Микъала. Чи зоны... Нæ, донæй змисмæ йæхи цы
кæсаг фехсы, уый ма ленк кæныныл бафтау. Кæддæра ма
йæ бон бауид?
Н и н æ. Цом. Цæмæй дæ хъуыды райсом бæлвырддæ-
рæй зæгъай, уый тыххæй ма ног мемæ æрзил арæзтадыл.
Микъа л а. Разы.
(Нйнæ æмæ Микъала ацыдысты. Фæзынди Верæ,
йемæ Петяйы бæллицы зарæг. Верæ йынхъырны. Чысыл
фæстæдæр æрбацыд Ирæ.)
И р æ. Цом, аласон дæ. Вакзалмæ дæ куы хъуыд.
В е р æ. Æмæ афтæ дард цæмæн лидзыс?
И р æ. Фæндзæм хаймæ мæ æнæмæнг цæуын хъæуы.
В е р æ. Мæнæ адæм диссаджы Сахартæ аразынц, аф-
тæмæй цы гуымирытæ сты. Иæ царды фыццаг хай ам ис,
гъай та мын далæ фæндзæм хаймæ сфæнд кодта! Нырма
ницы зоныс?
И р æ. Ницы. Æндæр искæй йæм снысан кодта? Уай-
тагъддæр æй мæ зæрдæ зыдта.
В е р æ. Дæ зæрдæ йсты куы зонид, уæд ардыгæй нæ
лидзис!
И р æ. Цæй-ма, æгъгъæд у.
142

В е р æ. Тæрсын дын, фырцинæй цар куы срæмудзай,
уымæй дын тæрсын.
И р æ. Цæй æгъгъæд у.
В ер æ. Микъала...
Ир æ. Цы кодта?
В е р æ. Ам ис!
И р æ. Мæнмæ æрцыд? Æмæ мæнæн ныртæккæ мæ
бон ацæуын не суыдзæн.
В е р æ. Нæгъа, Нинæ йæм фæсидт. Цæмæй ам махи-
мæ куса, уый йæ фæнды æмæ йæ рафыста.
И р æ. Рафыста? Æмæ уæд мæнæн куыд ницы загъта?
Верæ. Иæ къухы нæма бафтыд, фæлæ ныртæккæ
æппæт дæр базондзынæ. (Азгъордта.)
И р æ. Уымæ сидгæ фæкодта, мæн та æнæмæнг æр-
витгæ кодта... Нæ! Уый никуы уыдзæн! Æмæ уый кæд сæ
дыууæйы фæндон дæр у? Уæд та? Уæд мæ лидзын хъæ-
уы. Кæннод мæхи куынæ бауромон, æмæ исты фыдмитæ
куы æрцæуа. О, Гæбæци, Гæбæци, цæй сайд мæ фæкод-
тай. Афтæ-иу куы загьтай, мæ уындæй талынг уат дæр
срухс уыдзæнис. Фæлæ дзы мæхи Микъала, мæхи лæджы
зæрдæ дæр куынæ уал рухс кæны. Æмæ райсом мæхи
куынæ уал уа, уæд та? Уæд ма мæнæн цæргæйæ у? Мæ-
нæ куыд лыстæг æмæ æгъатырæй уафы йæ тынтæ. Фæ-
лæуу, мæ хæрзгæмæг. Æз дым де ’цæг хæрзтæ дæр ба-
фиддзынæм. Ныртæккæ амондыл нæ цæуы мыхас, фæлæ
кадыл. йæ лæг цы сылгоммаджы мыууадзы, уый пецæй
цы уазал фæнык ракалай, уымæй уæлдай иицы у. Æмæ
æз ууыл ммкуы сразы уыдзымæн. (Ацыдис. Æрбауады-
сты Микъала æмæ Нйнæ.)
Н и мæ. Акæс-ма, худммаг дæм нæ кæсы, куыд та фæ-
лидздзымæ ардыгæй дæр.
М и к ъ а л а. Куыдз, дам, аргъуанмæ бацыдис — цы
йеадæ бахаста, кы немæ ряхаста... (Тагъд-тагъд ацыдис.
143

Нинæ рудзынгæй кæсгæйæ баззад. Микъала фездæхт.)
Бахатыр кæн. Ирæ кæм ис, уый ма мын куы
зæгъис?
Нинæ. Акæс-ма, куыд æнæхатыр разындтæн. Уартæ
уым йæ кусæн бынат. Тагъд згъоргæ йæм, куынæуал æй
баййафай.
(Микъала ацыдис. Æрбауад Ирæ.)
И р æ. Мæнмæ гæсгæ кæрæдзийы фæливын æгъгъæд
у. Зæрдæйæ зæрдæмæ нæ аныхас хъæуы.
Æ м б æ р з æ н.
э п и л о г
Пролоджы куыддæриддæр уыдис, афтæ: Н и н æ, И р æ, В е р æ.
И р æ. Зæгъ-ма, цæмæн фæсидтæ Микъаламæ?
Н и н æ. Уый тыххæй æмæ йæ уарзын æмæ мæ фæиды-
дис, амондджын куы уыдаид, уый.
И р æ. Комкоммæ мын зæгъыс?
Н и и æ. Æмæ йæ сусæг та цæмæн кæнæм?
И р æ (йæ маст тыххæй уромгæйæ). Æмæ ныр амонд-
джын уыдзæн?
Нии æ. Æнæмæнг.
И р æ. Демæ?
Н и н æ. Нæ, демæ!
И р æ. Куыд мемæ?
Н и н æ. Куыд вæййы, афтæ.
И р æ. Æмæ уæдæ æрмæстдæр уымæн дæ удæй арт
цагътай, цæмæй æз Микъалаимæ амондджын уон?
Н и н æ. Уæдæ! Уарзоидзинад дæр хæсты быдырæй
уæлдай нæу, иутæ дзы уæлахиз кæнынц, нннæтæ та сас-
144

ты бынатььбаззайыыи,. Цом мемæ! Арæзтадмæ æркæсæм.
(Ацыдысты.)
Верæ (иунæгæй). Микъала æрыздæхт. Гъер æй ба-
зыдта, цæмæн, уый. Æз та цалынмæ цæрон, уæдмæ агур-
дзынæн, цæмæй ссарои Петяйы бæллицы зарæджы кæ-
рон. Тæхуды, æмæ ма мын йæ сурæт уæддæр куы базза-
даид. (Æрбацыд Бибо.) Бибо, æгас ма дæ?
Б и б о. Цытæ дзурыс? Дæу фæсайын мæ бои нæ уыд.
Мæнæ дын ныв æрбахастон. (Дæтты йæм ныв.)
Верæ (нывæн ныхъхъæбыс кодта). Бузныг, Бибо.
(Фæкомкоммæ нывмæ, фенкъард.) Нæ, нæ, æз дæ мæхи
ныв нæ агуырдтон, фæлæ Петяйы. -
Бибо. Æз дып куы загътон, мæнæн мæлæт дæр нæ
уыдис, цалыимæ дæ иыхас нæ сæххæст кодтаин, уæдмæ.
(Фæзылдта къам.)
Верæ. Петя! Раст цыма удæгас у! Фæлæ нæ иумæ
цæмæн скодтай?
Б и б о. Уый æз нæ уыдтæн. Уый уæ цард сбаста иу-
мæ. Дæ зæрдæйы цæры, дæ бæллицты, æмæ йæхи дæр
стырдæр цырт нæ хъуыдаид.
Верæ. Цы амондджыи дæн! Гъер ма йын йæ зарæ-
джы кæрон куы фехъуыстаин.
Б и б о. Хæрын дыи ард. Сахъгуырдтæ ерысæй зардзы-
сты уыцы зарæг дæуæп. Нæ дæ уырны?
(Райхъуысти зарæг. Яемæ фæзынди цалдæр лæппуйы.
Уыдон зарынц зарæг кæрæдзыйы дзыхæй исгæйæ. «Рæ-
сугъдæй дунейыл цы рацыд, дæ уд дæр уыдоны æхсæн
калы тæмæн. Тæхуды, чызгай, искуы ды мæн къаиаг куы
схонис, нæ уаид уæд мæнæй амонддо/сындæр».)
Æ м б æ р з æ и.
К æ р о н.
10 Мады фарн

С А У Ч Ы 3 Г
Авднывон драмæ

АРХАЙДЖЫТÆ
Б а б у ц а (Саучызг).
Батырбег — Бабуцайы æфсымæр, булкъои, уæззау рын-
чын. Иæ ныхас — фæдис хъæргæиæгау.
Мырзабег — Бабуцаны лæг#
Ал и х а н — Бабуцайы фырт, фыццаг æмæ дыккаг нывты
8—9 аздзыд, пæ ныхас — фæлмæи.
С а н е т æ — Батырбеджы ус, цасдæр Бетъырбухы ацард.
Ацырухс — Алнханы уарзон, 2Э-аздзыд.
А м ы р х а н — афицер, Батырбеджы æрдхорд.
Д о с и н к а — ахуыргæпæг.
Хаигуассæ — Бабуцайы дард хæстæг.
X æ х х о н ц у а н о н.
Фыццаг салдат.
Д ы к к а г с а л д а т.

Ф Ы Ц Ц А Г II Ы В.
Ирои мæгуыр хæдзар. Даргъ тъахтин. Къулыл — дзæбидыры
сыкъатæ. Тъахтииы фарсмæ — авдæп, нæ размæ — ерджен. Къамод.
Къулыл — кæсæи, къамтæ. Гом рудзыпджы раз лæууы Бабуца.
Райхъуысы æмдзæпэд, зарын. Б а б у ц а ахгæдта рудзыиг.
Б а б у ц а. Мæ зæрдæ уæззау мастæй ыыддур. Цы код-
тон? Цæмæн дæн æлгъыстаг, хъодыгонд хæдзарæй, мыг-
гагæй, адæмæй? (Дуар æрбахостæуыд.)
Хангуассæ. Кс, кс. Саучызг, ам дæ? (Бацыд ми-
дæмæ. Йæ цæст хæдзарыл ахаста.)
Б а б у ц а (йæхи хъæлдзæг дары). Сбад уал. (Бандон
ын авæрдта, тæрсы истæмæй йæ куы афæрса, уымæй.)
Мæлæты хорз бон скодта. Афтæ куы ахæсса, уæд куа-
дзæнмæ бæстæ цъæх-цъæхид адардзæн.
Хангуассæ (фембæрста йæ). Дæ цæгат дæр куа-
дзæнты куы лидзыиц горæтмæ.
Б а б у ц а (цавддурау фæцис). О!.. Исты дæ хъуыди?
Хапгуассæ. Хъуылæгмæ æрбауадтæм, уæртæ ме
’хсыры цъыртт ацæгъдон... Мæ хуыны чъиритæ цæмæй
айсæрдон.
149

Б а б у ц а. Ныртæккæ. (Авæрдта йын хъуылæг. Ах-\
гæдта йын йæ фæстæ дуар.)
Хангуассæ (фæстæмæ фездæхт). Цæмæйдæр ма
дæ уыдтæн афæрсииаг...
Б а б у ц а. Нал ныууадзат уæ фæрстытæ?!
Хангуассæ. Мæ къонайыл, æна! Гъа, иицыуал зæ-
гъын, кæд дын афтæ хъыг уыд, уæд. (Ацыд. Бабуца ру-
дзынджы раз лæууы. Æрбауади Алихан’)
Алихан. Нана, æццæй, де ’фсымæрмæ чындзæхсæв ,
ис? Лæппутæ мæ мæстæй марынц: чъыиды гоппа, чъын-
ды гоппа! Демæ мæ нæ хоиыс?.. Цæуæм сæм, нана?.. Бæ-
хыл мæ чи сæвæры, уый у?.. Къафеттæ дæр мыи балхæ-
ны!.. Мæ хæрæфырт, дам, дæ... Нана!
Б а б у ц а. Арæх дæ сæвæры бæхыл?
Алихан. О!.. Цæуæм сæм? Æз æй тыпг бирæ уар-
зын. Бирæтæ та йæ налат хонынц... Цæй-ма, цæуæм сæм...
Б а буца (ницы дзуры, æрæджиау). Мæ къоиа акæ-
най, рынчын дæ, хуыссæнмæ—тагъд! Æидæр хатт ацæу-
дзыстæм.
Алиха’н. Мæнæй ницы риссы, нæ хуыссын!
Бабуца. Риссы, риссы, нанайы хур, дæ сæр артау
судзы, дæ цæстытæ—сырх. (Иæ дзаумæттæ йын ласы.
Алихан тъизæгау скодта.)
Хангуассæ (йæхи рудзынгæй æрбадардта). Гъæи,
Саучызг, уæд мæ ингæиы ныккæс, ды мæ хуыидзау куы-
иæ акæнай... Фондз галы, дам, аргæвстой. Иратамаиы
ахæм чындзæхсæв нæма уыд. (Акаст уаты къуымты.)
Мырзабег зынæг дæр нæма и? Уæвгæ мын файтоны куы-
нæ цæудзæн. Файтонтæ æмæ дзы линейкæтæ дæ цæгаты
дуармæ ис. Цæст сыл не ’ххæссы. Сæ дугъы бæхтæ мыр-
мыр кæнынц... Се ’взист сæргътæ цæхæр калынц. (Бабу-
ца скатай. Алиханæн хуыссæн кæны.)
, А л и х а н. Æнтæф мын у.
Б а б у ц а. Артау судзы, мæгуырæг.
150

А л и х а н. Æмæ мæ цы ныннуæрстай?
Хангуассæ. Æ, гуыбынниз сæ адава,-коммæ нæ
кæсынц, нæ! Ныртæккæ дæр ма дугъы згъордта.
Б а б у ц а. Афтæмæй йæ куыд ныууадзон...
Хангуассæ. Уæдæ, уæдæ, уыййедтæмæ суаис дæ
цæгатмæ?.. Нæй, нæй, мæгуыр ма кæй хъæуы. Махмæ
дæр куынæ уыдис хонæг. Æвæдза, цы фæрсты фидар
сын ис. Аст азы дæ иунæг хо, дæ хъарæггæнæгæн ма ба-
хатыр кæн, дæ хæдзармæ йын фæндаг ма радт. Уæу-уа,
скъæфгæ никæй акæиынц?.. Цард дын фестой...
Б абу ца. Тобæ зæгъ.
Хангуассæ (цыма йæ иæ фехъуыста). Мырзабег
дæр æгæр хъайтар разындис. Фондз афицер-æфсымæры
акуырм кæн! Сæ иунæг хойы сын аскъæф... Уыдон дæр
ын йæ уд гæркъайы хуынчъы дзæбæх аластой. Цалдæр
азы йæ хъæдæй æркæсын не ’руагътой.
Бабуца. Халонау мын мæ зæрдæ гæбазгай цы то-
ныс?
Хангуассæ. Уæу-уа, уый та цавæр халон у?.. Тæри-
гъæд дын кæнын. Ахæм цинæй æнæ хай фæу. Хъодыгонд
адæймаг мæгуыр у...
Б а б у ц а. Хъæстмæ дæм куынæ бацыдтæн, батæри-
гъæд мын кæн, зæгъгæ.
Хангуассæ. Афонмæ уым куы уаис, уæд дзы æз
дæр рæбимаг уыдаин. (Фæаууон. Бабуца æрбадт Алиха-
ны раз. Сусæгæй йæ цæссыг калы.)
Алихан (архайы йæ мады хъæлдзæг кæныныл).
Налат у Хангуассæ. Нана, адæм афтæ фæзæгъыиц, дæ
мйдæи рæсугъддæр, дам, пæй. (Æоаст фæгæпп ласта.)
Баба! (Азгъордта.)
Бабуца. Куыд цæрон афтæмæн дарддæр? (Ацыд.)
М ы р з а б е г (йе ’ккойы æрбахæссы Алиханы). Фæ-
лæуу-ма, фæлæуу. Æмæ бæгьæмз.æнг та цæмæи
дæ?

Алихан. Наиа мын сæ раласта. Афтæ зæгъы, рыи-
чын, дам, дæ.
М ы р з а б е г. Æмæ дæ цы риссы?
А л и х а н. Æппыидæр нпцы.
М ы р з а б е г (ныххудт). Ницы?
А л и х а н . Лæппутæ уæлæсыхы чындзæхсæвы чъири-
тæ скъæфдзысты...
М ы р з а б е г (фембæрста йæ, фенкъард). Уæлæсы-
хы? (Хъуыдыты аныгъуылд, æрбадт.)
Алихан. Бафæлладтæ? Мæн демæ куы ахуыдтаис,
уæд дын æз дæр аххуыс кодтаин.
М ы р з а б е г. Уæдæ, уæдæ, иæ бафæлладаин... Уæдæ
уæлæсыхы чыидзæхсæв ис? Махмæ дæр уыдзæн чын-
дзæхсæв... Саучызг кæм ис?
Ал и ха н. Адæм афтæ зæгъыиц, рæсугъд, дам, у, ды
та йæ сау хоныс. ,
М ы р з а б е г. Мæнæй та цы зæгъыиц?
А л и х а н. Мæгуыр.
Мырза бег. Æцæг рынчыи дæ... Афтæмæй дæ куы
’рбаййафа... (Схуыссын æй кодта. Æрбацыд Бабуца.)
Б а б у ц а. Æрхæццæ дæ?
Мырзабег. Алчи та ма йæ бæлццоиыл ции ба-
кæны...
Б абуца. Хъазт куыинæ сарæзтои де ’рцыдмæ!
М ы р з а б е г. Афтæмæй кæдмæйы фаг суыдзынæ?^
Б а бу ц а. Зæхх мæ куыииæ аныхъуыры, дæ сомьТгæ-
нæн фоидз æфсымæрæй дæм иу дæр дзыхæй ма сдзурæд,
афтæмæй дзы цыппар мæрдтæм бацæуæд! Дæ фыды мар-
ды уæлхъусмæ дæ ма бауадзæнт^
■х Мырзабег. Дзырдтон дыи, ам иыи цæргæ нæу...
(Æрбахъæбыс æй кодта.)
Б а б у ц а (йæхи ратыдта). Дардæй ма сæм-иу бакас-
тæн, æмæ мып уый дæр хæлæг кæныс?
М ы р з а б е г. Уæдæ мæ сæрæи куы нпцы зоныи.

Б а б у ц а. Исты дæ агурын?
М ы р з а б е г. Нæ дæ уынын? Маст дæ æргæвды... Мæ
уд нывоидæн æрхæссин. Мæлæтæй иæ тæрсын...
Б а б у ц а (йæ къухтæ йыл æрбавæрдта). Гъæн-джи-
ди, пе ныр афтæ бафынæй у, стæй райхъал у! Куы слæг
уаид Алихан. Чындзæхсæв ын скæниккам. Ды та мæнæн
уарзон иыхæстæ кæнис... Цы фæуыдаии, уымæн ницыуал
зыдтон. Ды æрбалæууыдтæ æмæ та мæ сагъæстæ цыдæр
фесты.
Мырзабег. Нæ зонын... Ныр цалдæр азы цæрæм
æмæ дæ дзыхыдзаг никуыма бахудтæ.
Б а бу ц а. Иу хатт бахудтæн мæ мидбылты æмæ мыи
æгæр зынаргъ слæууыд.
М ы р з а б е г. Ды мидбылты бахудтæ, мæи та де
’фсымæртæ ехсæй фæнадтой. Хъазты астæу... Фæлæ мæм
дæумæ цы зæрдæ уыд, уый мып ме уæнгтæ сбаста. Дæ
мидбылты худт мыи радта ныфс æмæ хъару...
Бабуца. Æмæ мæ рахастан... Цæмæп? Зындзинад
йедтæмæ цы федтай мемæ?
М ы р з а б е г. Дæ зæрдæ мыл ма аив, æндæр дæу тых-
хæй авд марды дæр акæидзынæн. (Айхъуыста бæхты
къæхты хъæр. Фестади, рудзынгмæ бауад.) Диссæгтæ!
Бабуца. Чи у?! (Акаст.) Батырбег! Мæ мады зæ-
иæг... Фæзынд мæм!.. Ныххатыр мын колта!.. Ма атол,
мæ зæрдæ! Нæ, нæ, фырцинæй ипкуы пичи амард... Мæпæ
куыд лæууын, згъорон йæ размæ. (Дуар фегом кодта. Йæ
размæ фæцис Батырбег, ехс йæ къухы. Бабуца йыл йæхи
баппæрста, ныккуыдта.)
Б атырбег (йæ маст уромы). Де ’зæр хорз, ме си-
ахс... (Мæсты худт ныккодта.) Ме сиахс дæ ды?
Бабуца (цыма йыл уазал дон бакалдæуыд). Цы
кæныс, Батырбег?
М ы р з а б е г. Йæ зæрдæ бахъæлдзæг мæ каисæн...
Б а т ы р б е г. Хъыг дын у, кæй бахъæлдзæг дæн, уый?
153

Ды цæуылиæ дæ хъæлдзæг, дæ каистæм чыпдзхаст куы
ис, уæд? Ахæм рæстæджы сиахс лæггад фæкæны, ды та
джихæй лæууыс.
Б а б у ц а. Цыдæр мæстджыи дæ.
Б а т ы р б е г. Мæстджыи нæ, фæлæ иозтджып, мæ
хъарæггæиæг. (Иу къухæй йæ хъæбысгæнæгау æрба-
кодта.)
Мырзабег (бандон асæрфта, æрæвæрдта йæ).
Сбад!
Б а т ы р б е г. Уый æндæр хъуыддаг у. (Ехсæй йæ æр-
цæфтæ кодта, цыма йын йæ рыгтæ цагъта, уыйау.) Дæ
каистæм фæкæс. Æви ма хуыздæр хоиæгмæ æнхъæлмæ
кæсыс?
Б а б у ц а (чырынмæ бауад. Систа урс куырæт. Мыр-
забегмæ). Арæвдз кæн дæхи! Дæ куырæт аив! (Мырзабег
йæ куырæт кæнынмæ бацыд иинæ уатмæ. Батырбег сы-
сгад æмæ Алиханы хъæццулыл ехсы бырыикъæй рахæ-
цыд, Алихан фынæйы }фсон скодта йæхи.)
Б а т ы р б е г. Хъуамæ мах туг фæуæлахиз уа. (Мыр-
забег айхъуыста уыцы ныхæстæ. Фестъæлфыд. Бабуца
зилæнтæ кæны æмæ йæ не ’рхъуыды кодта.) Рæвдз, ма-
уал лæуу1 Æз ма мæ хоимæ аныхас кæнон. (Мырзабег ма
къæсæрыл алæууыд, йæ цæст ахаста хæдзарыл æмæ
ацыд.)
Б а т ы р б е г. Горæтмæ лидзæм...
Б а б у ц а. Кæд?
Батырбег. Чындзæхсæвы фæстæ. Балхæдтом хорз
агуыридур хæдзар. Цæуыл æрæнкъард дæ? Æз дын ци-
ны хабæрттæ æрбахастон... Абоны хуызæн рæдау никуы
уыдтæн. Мæ иунæг хойæн дæр мæ зæрды лæвар ракæ-
нын ис...
Бабуца. Мæнæн абон цы лæвар ракодтай, уымæн
стырдæр лæвар мæ нæ хъæуы... Æгайтма дын дæ дзыхы
ныхас фехъуыстон.
154

Б ,а т ы р б е г. Хæдзар дæуæн дæр балхæдтон, немæ
куы алидзис, уый мæ фæнды.
Б а б у ц а. Уемæ?
Б а т ы р б е г. Ацы гæвзыкк къуымыл арт баидзар.
Бабуца. Уый та куыд, адæймаджы тугвæллойæ
арæзт куы у? Нæ, иæ, мæ иунæджы бындурыл арт нæ
бандзардзынæи.
Батырбег. Кау æмæ сæнарæй арæзт бындурыл?
(Мæсты худт ныккодта.) Сæрыстыр у, мæ сиахс йæ гæв-
зыкк хæдзар нæ ныууадздзæи, æмæ йæ басудзын хъæ-
уы... (Фæцыд гæрах. Батырбег рудзынг фегом кодта.)
Хорз.
Б а б у ц а (тарстæй). Цæй гæрах у?
Б а т ы рб е г (тагъд-тагъд рудзынг æрбахгæдта).
Чындзæхсæвы гæрæхтæй фылдæр цы вæййы. Тагъддæр,
хæдзарыл зыиг бафтау, дæуæн ам цæргæйæ иал у.
Б а б у ц а. Æмæ Мырзабег та?
Б а т ы р б е г. Стыр æмæ кадджын мыггагимæ бахæс-
тæг кодтои, дæ гæвзыкк лæг дæр мæ рох нæу. Цæй, фез-
мæл, фен фæтæген!
Б а б у ц а. Нæ, мæ бон нæу.
Б а ты рбег. Куыдзау дæ фехсын хъуыд... Æз та ма
дын тæригъæдтæ кодтон.
Б а бу ц а. Сывæллоны хатыр...
Батырбег. Мах фæхудинаг кæнын дæ бон уыдис,
дæ ныфс бахастай мах æрттиваг пъагæттæ самæнтынмæ.
Цал азы рацыд дæ худинагыл, уæддæр цæры. Абон дæр
та мын æй мæ чындзæхсæвы бон бафидис кодтой. Нæ хæ-
дзарыл цыма фыдусы æлгъыст æрцыд. Дæ цыппар æфсы-
мæры дын чехоткæ ингæнмæ барвыста, сæ фæстæ — нæ
фыд. Æмæ дзы искæй мæрдон цæсгрм федтай? Нæ гуыпп-
хæдзарæй ма баззадтæи æз æмæ нæ худииаджы къæс-
са — ды, æмæ дæм æрбацыдтæн... (Фæтæген бакалдта,
арт бандзæрста æмæ ацыд.)
155

Б а б у ц а. Æмæ цы кæны? Чи зоны, раст у... Худина-
джы къæсса, худинаджы къæсса. Алæбон хуылыдз къода-
хау судзыны бæсты, уадз æмæ иу хатт басудзон. Мемæ
басудздзæн мæ худннаг дæр. Æгад адæймаг цъымарайы
кæрдæгæп уæлдай нæу. Фæлтау уадз судзон. (Арт цырен-
дæр кæны. Æрбайхъуыст Хангуассæйы хъарæг’)
X а н г у а с с æ. Бабын дæ, æцæг саучызгæй баззадтæ...
Цу, мæ хур, йæ размæ ауай, æрттивгæ файтон не ’ртулы
дæ цæгатæй, сау нымæтыл дæм Мырзабеджы мард æр-
бахæссынц. (Бабуца бауадзыг.)
Æ м б æ р з æ н.
Д Ы К К А Г Н Ы В.
Зымæг. Б а б у ц а й ы хæдзар — æрдæг сыгъдтытæ, йæ дуæрттæ
йыи дымгæ фегом-фегом кæны. Рудзынгыл цыдæр бызгъуыр тыд.
А л и х а и хъæццулы тыхтæн тъахтииыл бады. Уæлмæрдтæп æрба-
цыд Б а б у ц а, йæ фæстæ — А м ы р х а н æмæ X а и г у а с с æ.
Л м ы р х а п. Сымахмæ дæр ницы хабар ис Батырбе-
гæй?
Хангуассæ. Куыниæ стæй, æхсæв æй хуыссæг дæр
нæ ахсы. Исты йыл тымыгъ къуыззитт кæиы. Цæмæн фæ-
дис кæиа.
А м ы р х а и. Суг æрбаластои.
Б а б у ц а. Цæмæн? Мæ мæрдон æртытæ æз конд фæ-
дæн. (Фæлæбурдта Амырханы риумæ.) Зæгъ-ма, зæгъ, чи
мæ бабын кодта!? Ау, карчы цъиуы мард дæр ма куы
рахъæр вæййы, лæгтæ куы стут, уæд куыннæ базонут ма-
рæджы?
А м ы р х а н (фæстæмæ акъахдзæф кодта, æрæджиау).
Гъе’-уæууæй-гъе! Цæмæ æрхаудта уæздан Бабуца,
булкъоны чызг, афицерты хо* Маст дæ бакуырм кодта,
156

Искуыдæр ма ирон сылгоймаг лæджы риумæ лæбуры!
(Бабуца йæ цæсгом амбæхста, иуварс ацыд.)
Б а бу ц а. Хатыр, макæмæн-иу зæгъ мæ худинаг.
Амырхан. Сугтæ æрбаластон, уæхи гыццыл ба-
хъарм кæиут.
Б а б у ц а. Нæ хъæуы, иицы мæ хъæуы.
А м ы р х а и. Бар дæхи. (Иу хатт ма акаст уаты къуым-
ты, цыма цæмæйдæр фæтарст. Ацыд. Бабуца рудзынджы
цурмæ бацыд, æддæмæ кæсы.) Фæлæуу-ма, файтоны
хъæр.
Хангуассæ. Нæ! Дымгæйы ниуын у.
Б а б у ц а. Баицай, уый дæ хъуыддаг нæу. (Дуар фе-
гом, тымыгъ сниудта. Хангуассæ сыстад, мæсты ссыд æр-
бакодта дуар, йæ кæлмæрзæны кæрон раскъуыдта, дуары
хæцæн зæгæл дзы абаста.)
Хангуассæ. Уæ мыггаг скъуынипаг у, дæхæдæг
дæлдзæх фæу... Кæдæм дæ фæхæсдзæн дæ сывæллоны тæ-
ригъæд. Цыма хъæды сырдты ’хсæн цæрыс, адæмæй æв-
вахс никæй уадзыс дæхимæ.
Б а бу ца. Ныууагътаиккат нæ æмæ саусыгъд бакод-
таиккам!.. Фервæзын нæ кодтат! Цæмæн? Нæ хъизæмæрт-
тæм нын цæмæй кæсат, уый тыххæй?! Уадз æмæ тагъд-
дæр æрцæуа не сæфт.
Хангуассæ. Æ-гъа, уæдæ! Хорз, дам, ма ракæи
æмæ фыд ма ссарай.
Бабуца. Нæ мæ хъæуы уæ хорз. Мæлын дæр мæ
нал бауадзат, æви? Афонмæ мæ хъизæмæрттæй фервæз-
чш\\\(Арт хуыссынкæны.) Зæйы бын фæдæн, цавæр арт
ма мæ схъарм кæндзæн! (Дуар æмæ рудзынджы æмбæр-
зæн байтыгъта.)
Хангуассæ. Авд дæлдзæхы фæу! Кæд мæлæтмæ
афтæ бæллыс, уæд дæлæ митыл адаргъ у. (Ахгæдта дуар
æмæ рудзынг.)
Ал ихан. Уазал мын у.
157

Б а б у ц а. О! Æхсызгон дын у мæ хъйзæмæрттæм кæ-
сын. (Базгъордта йæ фыртмæ, йæ хъæбысы йæ æрбатых-
та. Хангуассæмæ.) Цæугæ! Мæ уд исын дæр мæ нал уа-
дзыс? Сау халонау...
Хангуассæ (йæ ныхас ын аскъуыдта). Кæд зæх-
хы къорийыл сыит фестадтæн, уæддæр цалынмæ сывæл-
лон бахъарм уа, уæдмæ нæ ацæудзынæн. Цæуыл мын
схъæл ныхæстæ кæныс? Æрттиваг цырыхъытæ-иу кæмæн
радавтай, урс крахмал хæдон-иу кæмæн авæрдтай, уыцы
æфсымæр, мыййаг, куынæ æрбалæудзæн дæ уæлхъус.
Фондз афицеры хо уыдтæ, æхсæвæй-бонæй уыдонæн дæ
арм фынгæн дардтай... Ныр цъæхсæр галуантæ сылхæд-
та горæты дæ Батырбег...
Б а б у ц а. Нæ мæ хуыдта?
Хангуассæ. Хуыдта... Мылазонæй дæ куы ныу-
уагътой, уæд...
Б а б у ц а. Æгъгъæд иæма у?
Хангуассæ. Нæма у.
Б а бу ца. Баицай!
Хаигуассæ. Нæ банцайдзынæн, нæ! Æнæхъæн
хъæу сæ хъуырмæ скодтай... Йæ хъæрмхуыппы къус дзы
адджынæи ничи бахæры, арт чи скæны, уый йæ къонайы
фарсмæ æдæрсгæ не ’рбады, сæ мæт, сæ сагъæс дæуыл
вæййы. Ды та дæхимæ æмгæрон цæуæг иæ уадзыс, сырд
фестадтæ. (Дардæй цæуы файтоны дзæнгæрæджы хъæр.)
Бабуца (æрбалхъывта йæ риумæ Алиханы). Æл-
гъыст фæу, куы ма мæ ныууадзай... Цы кодтон, дзæгъæл-
тæ кæнын... Мæ хъустыл та уайы файтоны дзæнгæрæджы
дзыгъал-мыгъул... Нæ, нæ, уый мæ сæиттæ сты... Æл-
гъыст фæуæит иууылдæр, æлгъыст... Кæд ма мæ удæга-
сæй цы ныууагътат...
Хангуассæ. Банцай! Дæхицæй мын хъайтар цы са-
рæзтай! Æвæццæгæн ма де ’фсымæр, йæ фыды хæдзары
цы мулк баззад, уыдон уæй кæиыимæ фæзыидис. Исты
158

йын чысыл зæххы тъæпæнтæ баззад. (Бæхты къæхты
хъæр æввахсæй æрбайхъуыст. Дуар æрбахостæуыд. Ба-
буца нындзыг, Хангуассæ дуар фегом кодта, æрбахызт
Батырбег. йæ фæстæ — Санетæ.) Мæ къонайыл æна, Ба-
тырбег! Кæд уæ паддзах æмæ йæ ус нæ фæхуыдтон. Са-
нетæ дæр йæ хуыз «уыд скалдта. Царв æмæ мыды дæхи
куы тулай, хуры тынты дæхи куы’найай, уæд афтæ вæй-
йы... Гъы, хабæрттæй уæ фæрсын ма бахъæуæд, цы хур,
цы къæвда уæ æрбахаста ацы сау лæгæтмæ? (Бабуца
Алиханы хуыссæнмæ æруагъта.)
Б атырбег. Къада куырой куы фестадтæ. Ныхæсты
бын мæ куы фæкодтай. Мæ хоимæ мæ ныхасаг ис, куы
нæ ныууадзис.
Хангуассæ. Æз дæр уын дæрддаг нæ дæн,—уæ
туг, уе стæг. Кæд дæ хойæн исты хорздзинад æрбахастай,
уæд ыл æз дæр бацин кæндзынæн.
Б а т ы р б е г. Æвдисæнтæ мæ нæ хъæуы.
Хангуассæ. Уæвгæ, кæд зæххыл цардыстут, уæд-
дæр уæ хуымгæнд дæлзæхх уыди, уæ быруйы сæрты цъиу
æдæрсгæйæ куынæ атахтаид.
Баты р бег. Ам ма дæ,*дæ хорзæхæй!?
Хангуассæ. Цæуын. (Санетæмæ.) Цавæр сырды
царм дыл и, цæ? Æниу дæ басмахъытæ та... Хæрзаг хъыр-
рыст-мыррыст кæнынц.
Б а т ы р б е г. Хангуассæ...
Хангуассæ. Цæй, цæуын. Уе ’хсæв уæхи фæндиаг.
(Ацыд. Исдугмæ ницы дзурынц.)
Б а т ы р б е г. Дæхи срæвдз кæн! Цом, дæумæ æрцыд-
тæн... (Бабуца йæ сæр батылдта, нæ, зæгъгæ.) Цæуылнæ?
Б а б у ц а. Цалынмæ йæ чи амардта, уый базонон,
уæдмæ нæ!.. Чи уыд?
Батырбег. Чи уыди? Чи уыди?.. Цæмæн фæрсыс
мæн уымæй?..
Бабуца. Гæрах куы фæцыд, уæд «хорз», зæгъгæ,
159

фæкодтай... Зæгъ æй, чи уыди? Ау, тæригъæд нын нæ
кæныс, æрбакæс-ма нæм... Чи уыд?.. Цæссыг дæр мæм
нал ис...
Б а т ы р б е г. Цы дзурыс, уый нал æмбарыс, мæ хо...
Б а б у ц а. Чи зоны... Ды раст дæ... ’
Батырбег. Бетъырбухмæ мæ ивыиц, хæдзары, го-
рæты баззайдзынæ ды...
Б а б у ц а. Нæ ацæудзыиæн, хæдзаргæсæн æидæр ис-
кæй ссар...
Б атырб ег. Искæй къух сыидзтонæн у... Дзаумæттæ
’рвитдзынæи Бетъырбухæй, чи сæ бæстои кæидзæн?..
Бабуца. 0, чи сæ бæстон кæндзæн.... (Ахаста йæ
цæст хæдзары къуымты.)
Б а т ы р б е г. Æппын фæстаг, сырд нæ дæн, мæ иунæг
хойы ахæм уавæрты куыд ныууадзон!
Б а б у ц а. Сырдтæ æфсæстæй никæй хæрынц... Мæнæ
цы æдылы ныхæстæ кæнын!.. Æй-джиди, гъеиыр де ’фсы-
мæры ма суазæг кæн!
Б а т ы р б е г. Адæмæй худииаг у.
у Б а б у ц а. Адæмæй... фæлтау æд хæдзар куы басыгь-
даиккам... Куыд хорз уыдаид... Цæмæндæр мæм цæссыг
нал уыди, ныр та мæм фæзынд, цыма дæуæн буц кæнын
мæхи. Куыд дæм æнхъæлмæ кастæн.
Батырбег. Уæдæ æрфæсмон кодтай дæ митыл?
Фæсмонгæнæгæн та ма суанг тæрхоидои дæр ныххатыр
кæны... Æз та де ’фсымæр дæн, ныххатыр дын кодтон.
Бабуца. Иыххатыр мыи »кодтай ды?.. Искæд бон
мын æй мæ цæстмæ куы бадарой... Фырт йæ фыды тых-
хæй куы фæрса... Цы йын зæгъдзынæн уæд?..
Батырбег. Йæ амонд мæнæй аразгæ у. Мæлæты
бирæ хæрæфырттæ ’мын куынæ ис! Цæй, куыд?..
Бабуца. Нæ зонын, цы дын зæгъон, ме ’фсымæр...
Мæ къæхтыл — къæдзæхдуртæ, нал мын размæ ацæуæн
ис, нал фæстæмæ.
160

Батырбег. Дæ фондз æфсымæрæй ма æз баззад-
тæн. Кæд мæ зæрдæхудт исыс, кæд мæ адæмæн кæныс
фидиссаг, уæд бар дæхи. Фыццаг хатт куынæ худинаг
кæныс дæ фыды къона...
Б а б у ц а. О, гормон, чысыл æфхæрд куынæ дæн.
Батырбег. Ам дæ нæ иыууадздзынæн, мæ сæрмæ
йæ не ’рхæсдзынæн... Нæ фыды хæдзар дын ныууадзин...
Фæлæ йæм цы цæсгомæй бавæрдзынæ дæ къах? Нæ мын
æй ныххатыр кæидзысты мæ фыд, ме ’фсымæртæ... Куыд
сæ бафхæрон мæрдтæм?.. Цæугæ дыну мемæ...
Б а б у ц а (ахъуыды кодта). Цæуын, мæ саби—де уа-
зæг, ингæн та сидзæрæй уадзын... Тымыгъ ыл ниудзæм,
йæ хъæбул ыл нал авæрдзæн йæ хъарм къухтæ.
Б а ты р б е г. Цом, уæлмæрдтæм бакæсæм, ингæныл
нæ къухтæ авæрæм. (Батырбег, Бабуца æмæ Алихан
ацыдысты. Лæф-лæфгæнгæ æрбазгъордта Амырхан.
Алæууыд дуары раз.)
А м ы р х а н. Кæм ис?
С ан етæ. Чи?
А м ы р х а н. Батырбег.
Санетæ. Хæдзар æмæ зæхх кæмæн уæй кæны, уы-
донмæ ацыд. Уырдыгæй та Бабуцаимæ сæ фæндаг уæл-
мæрдтыл ракæндзысты, хæрзбон, дам, сын зæгъæм.
А м ы р х а н. Мæрдтæн — хæрзбон, удæгæстæн сæ
бар — сæхи. Æркæс-ма ацы уазал лæгæтмæ, бирæгъ дзы
куы нынниудзæни, уæд?
Санетæ. Мæн азымы цæмæн дарыс? (Хæстæг æм
бацыд.) Цæмæн, и? Афтæмæй та...
А м ы р х а н. Нæ хъæуы, мæ фæсмон мын дугъон бæх
дæр нал æййафы. Цæй тыххæй бакодтон афтæ?
Санетæ. Уæдæ, уæдæ! Цæмæн, цæй тыххæй?.. Ныр
ма гæртам нæма райстай?
Амырхан. Гæртам?.. Хъæубæстæ Мырзабеджы ма-
рæджы агурынц. Æртхъирæн кæнынц, къуымтæ сгарыиц.
11 Мады фарн
161

. С а н е т æ. Уыдæттæ мæнæн цæмæн дзурыс?
Амырхан. Хорз. Уæдæ сæ, кæмæн хъæуы, уымæн
зæгъдзынæн. (Фæцæуы.)
С а н е тæ. Фæлæуу... Мæ лæджы демæ фембæлым нæ
фæиды. Мыййаг, цынæ вæййы. ,
А м ы р х а н. Йæ сæрмæ мæ нæ хæссы?
С а нетæ. Иæ. Йæхи дæр æмæ дæу дæр дам-думтæп
хизы.
Амырхан. Уæдæ, уæдæ. Ууыл къæм дæр ма аба-
дæд, æз та цæхæры судзон. Хуыснæгау мæхи радав-ба-
дав кæнон. Мæсгуытæ мын фæцамадта, хур æмæ мæ зæх-
хы хæзнаты сæвдылдта. Нырма цæмæи æркæна мæ мæт.
Иæ мадызæнæг хойыл йæ зæрдæ куынæ риссы...
С а и е т æ. Иæ хойы кæнынмæ æрцыд.
А м ы р х а н. Иæхимæ йæ кæны? Комы йын?
С а н е тæ. Уæдæ йын цы хуыздæр гæнæн ис.
А м ы р х а и. Йæ хойы аласдзæн, йæ зæххытæ, йæ хæ-
дзар ныууæй кæндзæн. Иæ къух сисдзæи хъæуыл, æнæ-
мæтæй цæрдзæи... Æмæ æз та, æз?
С а н ет æ. Акæс-ма, ничи дзы ис?
Амырхан. Ма тæрс, ацы хæдзармæ мæн æмæ Хаи-
гуассæ йедтæмæ хæстæг ничиуал цæуы. Бабуца хъæддаг
сырд фестади, йæ бæллиц сси æрмæстдæр мæлæт... Фæ-
лæ æз, æз! Куыд цæрон ам дарддæр? Адæмы цымыдис-.
дзинад мæ мæ хъуырмæ скодта. Раст сын цыма сæ зæр-
дæтæ ахаста, уыйау стырæй, чысылæй сыстадысты æмæ
агурынц Мырзабеджы марæджы. Æхсæв хуысгæ нал кæ-
нын, искуы йæ мæ фынæйæ куы срæдион — мæ бинонтæ
мыи æй иæ ныббардзысты.
Санетæ (йæ муфтæйæ систа къонверт). Айс, арф
æй бамбæхс. Дæ дзыхыл хæцын кæй базыдтай, уый тых-
хæн уал сусæг кусæгæй бацæудзынæ.
( Амырхан. Сусæг кусæгæй? Нæ, нæ, иæ! Афицер
суыдзынæ, зæгъгæ, мын куы дзырдтат.
162

С а и е т æ. Æвиппайды дæ булкъон куыд фестын кæ-
иа, уый дæ фæнды? Урлдникæй уал дзы кусдзынæ, стæй
сымдæггай афицер дæр суыдзынæ.
А м ы р х а и. Батырбег бацæудзæн мемæ?
С а н ет æ. Нæ. Дæхæдæг. Иу хатт дзы куы уыдыстут
Батырбегимæ.
А м ы р х а н. Цæуон уæдæ æз. Мæ дзаумæттæ æрба-
давон.
С а н ет æ. Абон нæ. Иу-дыууæ къуырийы фæстæ. Ма-
химæ дæ куы ’руыной... Цынæ вæййы. Бабыхс-ма иу-дыу-
уæ къуырийы.
А м ы р х а н. Хорз. Бабыхсдзынæн. Уæдæ мын хуыз-
дæр гæиæн дæр цы ис. (Ацыд. Батырбег æрбадзырдта
Санетæмæ. Санетæ ауад. Бабуца æрбацыд. Æмбырд кæ-
ны дзаумæттæ.)
Æ м б æ р з æ и.
^ÆРТЫККАГ II Ы В.
Хæрзæфснайд уат. Зынаргъ дзаумæттæ. Къулыл — дзæбидыры
сыкъатæ. Комкоммæ — апгцæст тыргътæ, галиуырдыгаи —’ рудзынг,
йæ комкоммæ — диван. Хуыссы йыл Б а т ы р б е г æфсæддон бæрæг-
бон дарæсы. Тыхуляфт кæны. Цыма истæмæп тæрсы, уыйау Б а б у-
цм п ы къухыл пыххæцыд.
Б’а т ы р б е г. Бабу, мæлыи мæ ма бауадз. Цæрыи, цæ-
рын ма мæ фæиды. (Схуыфы.)
Бабуца. Уæ, мæ уд дæ нывоид æрбауа. Низы ных-
мæ дæр хъæддых фæлæууын хъæуы.
Батырбег. Гъей, мæ низ мым уыи нæ кæны, мæ
маст... (Ферхæцыд.) Æй-джиди, æз ма куы-сыстин, уæд
сын, лæг цы у, уый фенын кæнип... Сæхп нæ, фæлæ ма,
сæ туг цы кæрдæгыл æртæдзид, уып дæр басудзии.
163

Б а б у ц а. Низæй тыхсыс, уый дын æгъгъæд нæу, мас-
тæн та ма дæхи цæмæн хæрын кæиыс.
Батырбег. Арсы сой мын, зыгъарæджы сой мыи.
Суанг ма бирæгъы сой дæр бахæрдзынæн, гъе уæддæр
мæхи мæлын нæ бауадздзынæн.
Бабуца. Ма тæрс, мæлæтмæ дæр уыйбæрц хъару
нæй æмæ мын дæу айса.
Батырбег. Зæгъ-ма, Бабу, сау æфсæйнагæй сыз-
гъæрин къухдарæнтæ кæнæн ис?
Б а б у ц а. Нæй, мæ бон, нæй. (Йæхицæн.) Мæ къона-
йыл, æна, æнхъæлдæн, сæнттæ цæгъды.
Батырбег (уæлахизхуызæй). Нæй, уæдæ, нæй!?
Б а б у ц а. Гъæ, мæ цармы бацæуой, дæу уыцы са-
гъæсты чи бафтыдта.
Б а т ы р б е г. Сыстытæ нахли- кафт кæиынц. Гæвзыкк,
бæгънæг гуыбынтæ куыд бауæндыдысты паддзахы сыз-
гъæрин къæлæтджынмæ, и? Йæ сызгъæрин худмæ, пад-
дзахиуæгмæ?! Сау рын рахаста йæ бынатæй паддзахы.
Ды та ма мæ сабыртæ кæныс. (Схуыфыд та, æнудгæнæ-
гау кæны.)
Б а б у ца. Рогдæр исты скодтаис дæ уæлæ, ацы тæв-
ды дæ адон цæмæн хъæуынц?
Б а т ы р б е г. Нæ, инæларæн зын уыдзæнис, мæ дарæ-
сы мæ куынæ æрбаййафа, уæд. Инæлар... Чысыл йедтæ-
мæ нал хъуыдис мæн дæр инæлармæ.
Бабуца. Фыййауæй мыи куы цæуис æмæ дæ ацы
низ куынæ тыхсын кæнид.
Батырбег (йæ сахатмæ æркаст). Тагъд инæлары
ардæм хъæуы. Марадз, Бабуца, ды дæр сæм фæкæс. (Ра-
уади Санетæ хъулон халаты, йæ дзыккутæ æфснайд нæма
сты.)
Санетæ (Бабуцамæ). Дыргътæ та дæ куы ферох.
Б ёбуца. Æмæ наливкæтимæ цæй дыргътæ æвæрус?
С а н ет æ. Фынджы фидауцæн. Уым дæр афтæ кæнынц,
164

цал хатты дын æй дзурын хъæуы. Иу хатт ма фынгыл
мæ цæст куы ахæссин, цымæ дзæбæх, бæстон конд у. (Фæ-
комкоммæ дзæбидыры сытæм.) Адон ахæссын хъæуы.
Б а б у ц а. Кæй хъыгдарынц, нæ зонын...
С а н етæ (сабыр, фæлæ мæсты хъæлæсæй). Дæу нæ,
фæлæ инæлары хъыгдардзысты. Къулæй раст уыцы ныц-
цæвын æввонгæй кæсынц.
(Бабуца сыкъатæ исынмæ хъавы. Ацырухс рауад, нæ
сæм уадзы æвналын.)
А ц ы р у х с (лæгъстæхуызæй). Саучызг, ма сæ райс!
Алихан ацы сыкъаты уарзта, йæ дарæс-иу сыл ауыгъта.
Батырбег (мæстыйæ). Фæлтау дзы иуахæмы йæхй
куы ’рцауыгътаид. Хæсгæ сæ, мæ цæст сæ куыннæ уына...
Бабуца (тарст, цымыдисхуызæй). Цы загътай?..
Ме ’фсымжр. Ау, дæхи хъæбулау æй куы фæрæвдыдтай...
Б атырбег. Хæрæгæн, дам, йæ сæр фынгмæ хастис
æмæ уый та зæхмæ тылдис. Гъы, ничи йæм кæсы! Æнæ
базыртæй мын мæргътимæ тæхы уый дæр. Уæдæ, уæдæ!
Мæ буцдзинæдтæ дары йæ зæрдыл... Абырджытæ æмæ
лæгмартимæ сбаста йæхи. Цæмæй зыдтон, мæхо, мæхи-
цæн марæн кард кæй цыргъ кодтон, уый. Æй-джиди, куы
ма сæнæниз уаин.
Б а б у ц а. Æ, мæ фæллой йын хæрам фæуа...
А ц ы р у х с (лæгъстæхуызæй). Ма йæ ’лгъит, Сау-
чызг!
Бабуца. Æлгъитгæ нæ, фæлæ йæ мæ цæст фена.
Кæд мæ иунæг мады зæнæджы æфхæрын уымæ нæ каст.
С а н е т æ. Инæлары ныртæккæ ардæм хъæуы, адон
та?..
Бабуца. Цæттæ стæм алцæмæй дæр. Ма тыхс!
(Ацыд.)
С а н е т æ. Нырма мæхимæ дæр нæ азылдтæн.
Батырбег (йе уæхсчытыл ын йæ къух æруагъта).
165-

Лзил, азил дæхимæ, мæ бæлон! (Санетæ йæхи феуæгъд
’кодта.)
С а и ет æ. Ныууадз-ма мæ, стæ! Мæ зæрдæ буц митæ
нæ агуры.
Батырбег (æрбахъæбыс кæнынмæ йæ хъавы).
Уый хыгъд мæнæн агуры.
С а н е т æ (йæхи дзы ратонæгау кодта). Гъемæ,
кæд агуры, уæд æндæр искæй ссар!
Батырбег (мæсты кæны, фæлæ йæхи уромы). Æмæ
ма уæд дæу та цы джелбеттæн дарын? Зæгъ-ма, æдзух
дæм лæгъстæмæ цæмæн цæуыи мæгуыргурау?.. Ме ’фсии
куы дæ, уæд?
С а н е т æ. Мæсты дæм дæн. Куыд бæллыдтæи инæла-
ры ус суæвынмæ... Æмæ цæуылнæ сдæн? Дæу аххосæн.
Кæдæм-иу лæгæрстай куырм галау цæхæрмæ? Дæхи цæ-
уылнæ æвæрдтай? Гъеныр афонмæ ииæлар нæ уаис? Цæ-
рæнбонты инæлармæ фæбæлл æмæ ныр мæрдтæм бул-
къоны усæй бацу. (Батырбег æм мæсты кæны.) Æма?,
дам, мæ цæуылнæ рæвдауыс? Цыма æз дохтыр дæн æмæ
рынчыиты рæвдауын мæнмæ кæсы. Уæртæ дыл Бабуца
æрхъæцмæ нæ хъæцы æмæ дыи æгъгъæд у, мæн пыууадз.
Батырбег (рацахста йæ, йе ’хсæрфарс ын ныццæ-
вынмæ хъавыд, фæлæ йæ къух æруагъта). Æз рынчып
дæн, нæ? Мæлинаг, æмæ мæнæй . дæхи дæрдты ласыс?
Уæд ма зæгъ, кæмæ дзæбæхтæ кæныс дæхи? Ныр та дæ
ииæлар æрхъуыдис, фæлæ зон, мæи цы у, уый уæлæуыл
иæ ныууадздзынæн. Хъуамæ мемæ мæрдтæм бацæуай...
Ныххурх дæ кæндзынæн ацы къухтæй. Мæлæг уды тых-
джын фæхонынц! Хъахъхъæи дæхи! (Цæуы йæм хæстæг.)
Цæуылнæ мыл бустæ кæиай, æгæр-мæгуыр мæ хæдзары
мæ помыл иунæг «куыдзы къæбыла дæр нæй. Адæмы
дз!æгъæлзæдтæй байдзаг. Дæхи æдде ма дын дæ хойы
сидзæр Ацырухсы дæр хæссын. Фæлæ дæм фæкомкоммæ
дæн, уæд тымыгъ боиæй фыддæр дæи.
166

С а н е т æ (цыма йæ хурх кодта, уыйау ныхъхъæр код-
га йæ хъæлæсы дзаг). Саучызг! (Бабуца тарстхуызæй
æрбазгъордта.)
Батырбег. Саучызг нæ, фæлæ дын Еля дæр нал
баххуыс кæидзæн. (Мæсты худт ныккодта.) Зоиыс, мæ
хо, дæ чыпдзы ныр та инæлар лæг æрхъуыд. Цæугæ, фг-
сæф! (Санетæ тарстхуызæй ацыд. Батырбег кæсæнмæ йæ-
химæ фемдзаст.) Ехх, æфсады мæ æмризæджы рызтысты,
иыр мæхи усыл дæр нал цæуы мæ бои... Æфсады... Уыи
æндæр хъуыддаг уыдис... Куы-иу ныйилæлæй кодтон...
Раст слæуут! Галиумæ! Рахизмæ! Уый куыд лæууыс,
куыдзы æфтыддаг, æз дæ æрцахуыртæ кæндзынæи! (Цы-
ма искæй нæмгæ кæны, уыйау.) Дæ иуыл бæрзонддзинад,
бар ратт зæгъынæн! 3 ротæйы салдæттæ бунт кæньпш.
Бар раттут, æз сын сæ сæртæ расыгъдæг кæнон, æз сын
сæ удтæ... Фæлæ цы кæнын ай... (Йæхи къæлæтдошны
æруагъта. Бабуца йæм лæмбынæг касти.)
Б а б у ц а. Цымæ йын чи амардта йæ фыды?
Б а т ы р б е г. Цы?.. Уый та ма цы у? Кæдæй иал ра-
кодта йæ кой?.. Ферох афон ын нæма у?
Б а б у ц а. Ферох? Мадæн... Мæ фырт мæ куы фæрса.
Мад дæн... Мад алы фарстайæн дæр хъуамæ дзуапп рад-
та... Æз та йын цы зæгъдзынæн?
Б а т ы р б е г. Кæс-ма, дæ хорзæхæй, мæ хо хъуыды-
тæ кæнын дæр байдыдта. Кæдæй нырмæ?
Б а б у ц а. Æрæгæй нырмæ.
Батырбег. Æрæгæй, и? Афтæмæй та дæ раздæр
хъуыды кæнын хъуыди. (Рацыд Санетæ.) Дæ фыды къо-
на куы чъизи кодтай, уæд. Уыцы худинаджы фæстæ дæ
уæддæр æрбахъарм кодтон. Дæу дæр æмæ дæ фырты
дæр. Афтæ нæу? (Æрхауынмæ йæ бирæ нал хъæуы.) Аф-
тæ у, афтæ. Хъуамæ йæ ды макуы рох кæнай. Иннæ хъуы-
дытæ сур дæ сæрæй, уый та дæ зæрдыл дар.
Б а б у ц а. Дарыи æй, дарын.
167

С а н е т æ. Уæдæ йын цы гæнæн ис. Ныр цал æмæ цал
азы рацыдис, фæлæ йын æй ды рох кæнын нæ уадзыс.
Судзгæ фыдау ын æй алы бон йæ цæстмæ дарыс.
Б а т ы р б е г. Цы, дам, цы? Мæ хойæ ме ’хсæн — æв-
заг?!
Б а б у ц а. Нæ, нæ, мæ бон, ды раст дæ, раст.
Б а т ы р б е г. Раст, мæ мад, мæ фыдыстæн.
Б а б у ц а. Бабу дæ нывонд æрбауа, дæхи ма тыхсын
кæн, æндæр мæн хуыцау дæлдзæх дæр фестын кæнæд.
(Дуар æрбахостæуыд.)
Б а т ы р б ё г. Чи у? (Бабуца ауад æмæ фæстæмæ
фездæхт.)
Б а б у ц а. Дæу агуры цавæрдæр сылгоймаг.
Батырбег. Рауадз æй... Дæ чындз мæ æрдæгмар-
дыл нымайы, æввахс мæм нал цæуы. Чи зоны, иокæйты
зæрдæмæ ма цæуын, тæрсгæ ма кæн, мæ хо!
Б а б у ц а. Мидæмæ, уазæг. (Æрбацыд Досинка.)
Д о с и н к а. Уæ бонтæ хорз. Чысыл йедтæмæ уæ нæ
бахъыгдардзынæн... Газетмæ æрмæг æмбырд кæнын. Ды
хъуамæ... Куыд паддзахы æфсады булкъон.
Б а т ы р б е г. О, хæстон булкъон! (Схуыфыд.)
Досинка. Нæ ныхас æндæр хатмæ аргъæвиккам...
Б а т ы р б е г. Нæ... Цы хъæуы нæ газеты?.. Бунтгæн-
джыты ныххурх кодтам, зæгъгæ, фæдис куы хъæр кæнут.
Досинка. Уæдæ, стæлфын дæр нал бауыдзæн сæ
бон.
Батырбег. Паддзах! Паддзахы та ма чи райгас
кæндзæн?
Д о с и н к а. Рæстæгмæ паддзахиуæггæнæг...
Б а т ы р б е г. Уый та ма цавæр рæстæгмæ паддзахи-
уæггæнæг у? Нæ, уыдон иууылдæр ауындзын хъæуы.
Досинка. Цыбыр дзырдæй, ды рæстæгмæ паддза-
хиуаеггæнджыты...
Б а т ы р б е г, Цыбыр дзырдæй дæр æмæ даргъ дзыр-
ч
168

дæй дæр, цалынмæ паддзах йæ бынаты æрфидар уа, уæд-
мæ хъуыддалæй ницы рауайдзæн. Мах паддзах хъæуы,
раст динмæ кувджыты сæ уæларвон хуыцау куыд хъæуьт,
афтæ...
Д о с и н к а. Уæдæ ныффысдзыстæм афтæ: сымах,
паддзахы æфсады кусджытæ, не стут рæстæгмæ паддза-
хиуæггæнджыты фарс.
Б а т ы р б е г. Не стæм. Чи у, уыдон та — ауындзæн-
мæ!.. Абон паддзахыл гадзрахатæй чи рацыд, уый рай-
сом ныууæй кæндзæн уыцы рæстæгмæ паддзахиуæггæн-
джыты дæр, гъе, афтæ-иу фехъусын «æн уæ газеты.
Д о с и н к а. Æнæмæнг.
Б а т ы р б е г. Багъæц-ма иу чысыл, æз дæм мæ хæр-
зиуджытæ равдисон, ды хъуамæ зоиай, æз кæй уыдтæн
хъæбатыр æфсæддон. Марадз, Бабуца, ды та уал уазæ-
джы сбуц кæн истæмæй. (Ацыд.)
Д о с и и к а. Нæ, нæ... Бузныг.
Б а б у ц а. Уанцон нæу! Рæвдз стæм æппæтæй дæр.
Д о с й н к а. Уазджытæм æнхъæлмæ кæсут?
Б а б у ц а. Инæлармæ; Бетъырбухæй...
Д о с и н к а. Ацы тымыгъы йæ уазæгуаты цæуынмæ
куыд æвдæлы?..
Б абу ц а. Нæ йæ æвдæлы, æвæццæгæн. Ныр цалдæр
хатты нæхи сцæттæ кæиæм æмæ та дзы хабар ссæуы, мæ
фæндæгтæ та мын æрæхгæдтой... Ме ’фсымæр уый мæс-
тæй бынтондæр йæхиуыл нал хæцы.
Д о с и н к а. Æз та æнхъæлдтон Алиханмæ...
Б а бу ц а. Мæ бындурыл, цы кодта? Зоныс æй?
Досинка. Нæ! Иæ кой йын æрыхъуыстон... Æмæ,
зæгъын, кæд уый æрцыдмæ аразут фынгтæ?
Бабуца. Гъæ, мæ уд дын æрбамæла, æдæрсгæ йын
йæ ном сдзурын дæр куынæ уæндын, уæд уы.мæн а хæ-
дзары фынгтæ аразынц? Абырджытæ æмæ, дам, лæгмар-
тимæ йæхи сбаста. Карчы хурхыл мын кард никуы æр-
169

бавæрдта... Уæд ыл ныр цы ’рцыди? Йæ хуыцау ыл ра-
хатти? (Йæ цæссыгтæ калы.)
Д о с и н к а. Чи йæ хоны абырæг? Кæд, йæхæдæг абы-
рæг чи у, уыдон æй хонынц афтæ?
Б а б у ц а. Нæ, мæ хур акæнай. Дæхæдæг æй куы фед-
тай, булкъоны цин ис ме ’фсымæрмæ. Низ куынæ уыдаид,
уæд æй инæлармæ бирæ нал хъуыд.
Д о с и н к а. -Дæ лæппу...
Б а б у ц а. Мæ лæппу, ме ’фсымæры маст кæй бауагъ-
та, уый йын никуы ныббардзынæн. Мæ фондз цæджын-
дзæй ма Батырбег баззад. Мæ уА ма ууыл лæууы... Мæ
разæй йыл исты куы ’рцæуа, уæд мæ цæгаты сау рæхыс
æрбатухдзынæн мæ астæуыл.
Батырбег (рахъæр кодта). Бабуца, уæ Бабуца!
Б а бу ц а. Ныртæккæ, ныртæккæ. (Ацыд.)
Досинка. Цы кæнон?.. Абон æй æнæмæнг ардæм
хъæуы... Уæд та йын йæ мадæн бамбарын кæнин... Нæ,
нæ. Йæ хъæбул кæд у, уæддæр йе ’фсымæры раз уый
фарс нæ фæуыдзæн. Комкоммæ куы бацæуа Алихан,—
къæппæджы бахаудзæн. (Хангуассæ бацыд хъуыр-
хъуыргæнгæ. Иæ дзæкъулы цыдæртæ æвæры.)
Хаигуассæ. Сивыры дзаг цыхтытæ. Уæнгæл ацæ-
уæд уыцы инæлары гуыбыны. Хъæугуывдваг уыдысты.
Ай уæм уазæг куы ис, æмæ мын куы ницы загътой. (До-
синкайы алывæрсты æрзылдис.) Мæ «ъонайыл, æна...
Æнхъæлдæн, цы ииæлармæ кастысты, уый ус у. Мæ
мæрдты цæсгомы стæн, удæгас инæлар никуыма федтон.
Р1æхæдæг та кæм ис? Уæвгæ инæлары усæн цыма æгæр
æрыгоп у... Уæ ме ’дылы сæр æрбайсæфа. Сызгъæрни къа-
лиуæм йе ’взонг æмæ йæ зæрондмæ чи кæсы. Кукла нæу...
Æмиу мын атъæпп уа дæ сæр. Мæныл ма æркæн уыцы
къæлæсо-мæлæсо худ, ды цы адджын хæринæгтæ хæрыс,
уыдонæй ма мæм фæкæс. Уæнгæл уæ адава, мæнæ хъæз-
дыг адæм, кæд мах цармæй не ’рттивут. (Досинка ба~
170

худт.) Фæлæуу-ма, сæрæй мæныл ма худæд. Дæлæмæ æр-
хау, цы хуыцау дæ! Кæд адæмты мæгуыртыл æмæ хъæз-
дыджытыл цы ныкъкъаппа-къуипа кодтаи. Паддзахы,
дам, йæ бынатæй разыгъгъуытт кодтой, цы мæрдты ис—
авд дæлдзæхы пыххауæд.
До си п к а. Оммеп!
Хаигуассæ. Уæу-уа, мæ бындурыл! Æз дæ ирон
куынæ хуыдтон. Уый мæ мард фенæд, ме ’дылы дзæнгæ-
да мын истæмæ куы ’рдарай.
Досипка. Цæмæи æдылы дзæнгæда? Дæхи загъ-
дау, дæ дсьахыл не сфидауид рæсугъд батинкæтæ. Дæ
къæсæрæй куы ракæсид дохтыр кæнæ ахуыргæнæг...
Хангуассæ. Бæргæ. Кæм ис уыцы амонд. Мæ къа?-
сæрæй ракастис мæ чызг, йæ къухы халамæрзæн æмæ
цъылыны бæсты — чиигуыты ргъом. Дæдтæй! Цымæ ма
нрон лæгмæ сдзурии. (Батырбеджы хуыфын айхъуыста.)
Дæ-дæй, ацы ныхæстæ кæнгæ нæ Батырбег куы ’рбаййл-
фа,— Сыбыры бинаг къæй нæ бакæндзæнис. (Рацыд Ба-
буца.)
Б а б у ц а. Мæнæ ма кæй федтон! Хангуассæ!
Хаигуассæ (хъæбыс æй кæны). Бабуца, кæдæи дæ
пæ федтом!.. Дæ дзæбæхтæ дын мæрдты дæр нæ бафпд-
дзынæн...
Б а б у ц а (Досинкайæн). Бахатыр кæн, нæхиуыл фес-
тæм. Батыр иыртæккæ рацæудзæн. Цом, Хаигуассæ. Хъæ-
уы цы хабæрттæ ис?..
Хангуассæ. Бынтондæр иыл дæ къух куы систай.
Б а б у ца. Батыры иунæгæй куыд иыууадзон, чи иæм
кæсы? (Хаигуассæ æмæ Бабуца ацыдысты. Æрбахызт
Амырхан. Досинка æваст рудзынджы ’рдæм фæзылди.
Æддæмæ кæсы.)
А м ы р х а и. А-а-а! Диссæгтæ!.. Мæиæ кæй уынын!..
Цал азы нал федтам кæрæдзийы!
Д о с и н к а. Нæ сæ нымадтон.
^ 171

А м ы р х а н. Чысыл раздæр дæр ма вагзалы нæ
уыдтæ?
Д о с и н к а. Уыдтæн.
А м ы р х а н. Цы ми дзы кодтай?
Д о с и н к а. Мæ бæлццон ссæуинаг у.
Амырхан. Ссæрибар? Йæ цæнгтыл дзæнгæрджытæ
нал ис?.. Æз алцы дæр зонын... Сусæг къордтæ дæумæ
фембырд кæнынц. Хъæды чи æмбæхсы, уыдонймæ дæр
баст дæ... Мæнæ уæ прокламацитæ Рæстæгмæ хицауады
ныхмæ. (Æвдисы йæм гæххæтт.) Ныр дæр та цыдæр бæл-
лæхæн дæ ам... Цæуылнæ исты дзурыс?
Досинка. Ахæм ирон æмбисонд ис: дзургæ чи кæ-
иы, уый зоиды голлаг уары, чи хъусы — йæ зонды голлаг
дзаг кæны.
А м ы рха н. Дæ митæ дын хурмæ куы ракалон, уæд
мæлæты дзыхмæ хауыс.
Д о с и н к а. Æмæ цы кæны. Иутæ кæвдæсмæ баст сту-
ры хуызæнæй амæлдзысты, цннæтæ та лæджы мар-
дæй.
Амырхан (ахъуыды кæныны фæстæ). Дæ лæджы
тынг уарзыс?
Д о с и н к а. Мæ цотæй зынаргъдæр мын мæ цард дæр
нæу. Сæ фыд — Афай. Истæмæй ма мæ фæрсыс?
А м ы р х а н. Æмæ дын æй Сыбырмæ куы ахæссой,
уæд та?
Досинка. Уæд та мæ зæрдæмæ иоджы фæхæстæг-
дæр уыдзæн.
А м ы р х а н. Цæугæ!
Досинка. Афтæ цæугæйæ мыи нæу, хъуыддаджы
фæдыл дæн ам.
А м ы р х а н. Куыннæ йæ æмбарыс? Дæ цæнгтыл хъа-
дамантæ бакæнын мæ бон нæу. Цал азы рацыд, нæ цух
кæныс уæддæр мæ зæрдæйæ. Цы уыдис мæ царды хорз
æмæ рæсугъдæй, уыдонмæ æз тыриыдтаин, фæлæ мын ды
172

загътай «Нæ», æмæ мæ цард дæр нал хъæуы. Цæйбæрц
арф хуымгонд бакодтай мæ зæрдæйы!
Д о с и и к а. Хæстæг мæм ма цу.
А м ы р х а н. Досинка, хуыцауæй курæгау дæ курыи,
уыцы къордæй дæхи рахицæн кæн. Ды куыд æихъæл дæ/
ахæм æнаггаг нæ дæн. Нæ мæ фæнды, цæмæй дын дæ
къухтыл хъадамантæ бакæной æмæ дæ талынг ахæстоны
ехсæй нæмой...
Д о с и н к а. Ме ’мбæлттæ кæм сæфой, уадз æмæ уым
æз дæр фесæфои. (Уатæй рацыд Батырбег.)
Амырхан (схуыстæй). Цæугæ! Искæд бон ма фем-
бæлдзыстæм.
Д о с и и к а. Хæрзбонтæ! (Тагъд-тагъд ацыд.)
Б а т ы р б е г (джихауæй кæсы). Цы дын кодта?!
Амырхан. Кæддæр мын мæ уарзондзинадæн аргъ
не скодта.
Б а т ы р б е г. Раздахынмæ хъавыдтæ дæ уарзондзи-
над?
Амырхан. Байрæджы кодтон... Æртæ сывæллоны
йын ис.
Б а т ы р б е г. Цы?! Ау?! Моймæ цыд у? Гъей-джиди,
мæ лæппуйы рæстæджьГйыл куы фембæлдаин. Гъе, уый
бæлон у, бæлон!
Амырхан. Ахæм бæлоны къухтæм дæ хуыцау ма-
куы бахауын кæиæд.
Б а т ы р б ег. Ома?!
А м ы р х а н. Кæс-ма, гъе уый хъуыддаг у. Фынгтæ та
аразут. Инæларæн та, нæ?
Батырбег. Хуыцауæй курæгау дæ курын, æмæ та-
иу æдылы ныхæстыл ма схæц инæлары раз. Нæ уарзы,
стæй хатыр дæр нæ кæны.
Амырхан. Уымæй та мæ нæ зоныс, цы? Æз ын
зæгъдзынæн: о нæ инæлар! Дæ разы лæууы афицер, пад-
дзах æмæ нæ хъуыддаджы тыххæй йæ уд нывоидæн чи
173

’рхæсдзæн... Цыма’ джйппы уагъд Дæн, мæхи афтæ рав-
дисдзынæн инæлары раз — мæ цæрæнбонты тыххæй сæр-
магонд гаджидау куыд рауадза. Инæлар ■æнæмæнг ссæу-
дзæн, уый дæ уыриы?
Б а т ы р б е г. Цы зæгъынмæ хъавыс, уымæл?
А м ы р х а н. Ницы.
Батырбег. Чи зоны æмæ дын иуахæмы мæхæдæг
мæхи къухтæй... Фехъуыстон: не знæгтæй дæхицæи хæ-
лæрттæ сарæзтай.
А м ы р х а н. Æртхъирæи ма кæн! Бахъæудзæн ма дæ
мæ сæр. Уæлдайдæр та тагъд дæ хæрæфырт Алиханы ар-
дæм хъæуы. Бетъырбухæй йæ дзæгъæл хуымæтæджы кæм
æрæрвыстаиккой.
Б ат ы р б ег. Нæ, мæ цæстæй дæр æй куыннæ феиои,
афтæ бакæн. Æрцахс æй, хъусыс, æрцахс.
А м ы р х а н. Ахсгæ йæ æз æркæнон, цинтæ та дæуæи
радтой...
Б а т ы р б е г. Мæ цинтæм бахæлæг кодтай ныр та?
А м ы р х а н. Нæ. Мæнæн афицеры цин дæр — æгъ-
гъæд. Уыдæттæ ма уадз, фæлæ нæ цæст ахæссæм фын-
гыл, кæд ма сæ исты байрох... (Ацыдысты уатмæ. Рацыд
Ацырухс, йæ къухы — къам. Йæ цæссыгтæ сæрфы.)
Ацырух.с. Ма тæрс, мады ’лгъыст арфæйы бæсты
цæуы. Æз зонын, ницы дын уыдзæнис. (Кæсы къаммæ.)
Мæ фæлмас, уайсадæг чындзау йæ дзыхы ныхас кæмæ^г
у, уыцы Алихан. (Ныккуыдта. Дуары дзæнгæрæг ныззæ-
ланг кодта. Ацырухс æй нæхъусы. Æрбацыд хæххон цуа-
нон.)
Хæххон цуанои. Æйтт, фæндагсар уастырджи
мæ рæствæндаг фæкодта, Алиханæн бæлвырдæй дæр ар-
дæм цæуы йæ фæндаг... Досинкайы амындмæ гæсгæ ацы
хæдзар у... Ау, нæма схæццæ? Æгæр раджы цыд фæдæн.
(Ауыдта Ацырухсы.) Уый куыд у, чызг? Нæ фæччы, иæ,
мæ.хур. Исчн дæр ма удæгас адæймагыл кæуы?
174

\
А ц ы р у хс (фефсæрмы). Æмæ æзЛ.Куынæ... Мæнæ,
зæгъын, къам сауындзон. \
Хæххон цуанон. Раст зæгъыс, мæ^хур акæнай.
Хæххон уыгæрдæн дидинæгæй фидауы. Сылгоймаг— æф-
сармæй, цард — уарзоидзинадæй.
Ац ы р у х с (дисæй йæм кæсы). Æмæ йæ ды та цæ-
мæй зоныс? Чи дæ?..
Хæххон цуанон.
Мыггагæй мæ ма фæрс,—
Уæздан лæг нæ дæн;
Мæ уындмæ мын ма кæс,—
Нæ бæззын чызгæн.
Мæ мад мыл сæвæрдта ном, фæлæ мæ адæм хоныиц
Хæххон цуанои. (Ацырухс ауындзы къам.) Ма йæ са-
уыпдз... Се ’ппæтæн йæ уыпд адджыи нæу а хæдзары.
А ц ы р у х с. Цæмæй йæ зоиыс? Æрдæбон загътай:
цард фидауы уарзондзинадæй.
X æ х х о н ц у а н о и. Æз сырды фæд агурын хæхты,
хъæдты. Царды фæд та — адæмы ’хсæн... Нæ дæ уырны?
А ц ы р у х с. Æз та.:. Сагъæс кæнын æрмæстдæр.
(Сæрфы йæ цæссыгтæ.)
Хæххон цуанон. Цæссыг калыи æмбæлы æрмæст-
дæр фырцинæй. Мæстæй иикуы... Лæмæгъ адæймаджы
хурх кæнынц.
А ц ы р у х с. Хонынц æй лæгмар, абырæг.
Хæххон цуанон. Хуырмæ дуртæ цас фæнды æхс...
Хъус, иу хъуыддаг дын фæдзæхсын...
А ц ы р у х с. Цы у?
Хæххоп цуаноп (ахъахъхъæдта). Ма ку, тагъд
æй ардæм хъæуы.
А ц ы р у х с. Нæ, иæ! Амардзысты йæ. Куыд ыл тæр-
хæттæ кодтой, уый фехъуыстон.
Хæххон цуанон. Ма тæрс. Нæ йæм бауæнддзы-
175

сты. Æгæр бира? хæлæрттæ йын ис. Хъус-ма, рæстæг нал
ис. Куы ’рцæуХ уæд-иу ын зæгъ, ахстон, зæгъ, фехæлдис.
Цалынмæ ^улæмаргъ йæхæдæг зына, уæдмæ макуыдæм
ацæуæд. (’Æдде Батырбеджы хуыфын ссыд.)
А цьг^р у х с. Æмæ?
Хæ’ххон цуанон. Дарддæр мæ мауал фæрс! Фаг
уал дын сты.
А ц ы р у х с. Тагъд цæугæ!
Хæххон цуаион. Лидзгæ, нæ. (Йе ’ккойæ æрæп-
пæрста арсы царм. Хъæрæй.) Уæ, хорз чызг, хисдæртæй
ма мын искæмæ фæдзур. Ахæм фæлмæн арсы царм æн-
цонтæй не ссардзысты. Ды та мæ дуарæй здахыс.
(Уатæй рахызтысты Батырбег æмæ Амырхан.)
Б а т ы р б е г. Цæй хъæлæба у?
X æ х х о н ц у а н о н. Мæиæ царм, арсы царм. Дæ
къæхтæ йыл авæр æмæ дæ фæллад цыдæр æрбауыдзæн.
Æрмæстдæр ын дæ хуызæн адæймаг скæндзæн аккаг
аргъ. Дæ зонд, дæ цинтæй бæрæг у, кæй нæ аздахдзынæ
мæн хуызæн цуаноны дæ дуарæй. Арсæн йæ хъуын —
фæлмæн, йæ сой —æвдадзы хос.
Б а т ы р б е г. Багъæц, фырдзырд дыл куы бахæцыд.
Сулæфын мæ бауадз!
Хæххон цуаноц. Цæмæн мæ ’фхæрыс? Афæдз иу
хатт бамбæлын уæ хуызæн дзæбæх адæмыл, æмæ мæ
зæрдæ фæпарахат вæййы. Æвзаг фæлæхуры æмæ, цы ’
фæдзурын, уый зонд нал фæахсы. Мæ цуан афтæ куы
цæуид, уæд-иу, мæ бинонтæ куы фырæфсæст уаиккой,
куы фырæххормаг.
Батырбег. йæ цуап æвзæр кæмæн цæуы, ахæмы
каст нæ кæныс, мæ лымæн.
Хæххон цуанон. Цуанæттæ сарæх сты, сырдтæ
лидзынц сæ хуынчъытæм, æрсытæ æмбæхсынц арфдæр.
Сæ фæдыл сын дымгæ сыфтæртæ тсалм.
176

\
Амырхан. Хъæдты хабæрттæ нык^фæкодтай. Цы
хабар ис хъæуы та? \
- Хæххон цуаион. Цы хабар ис, куьГ’аæгъай, уæд
цæхæрадæтты хуыскъ бæлæстæ талатæй ивынц. Фæлæ,
гуыбынниз сæ ныххафа, хъæуы къулбадджытакфыдуаг
кæнынц æмæ сæ кæрдтæй лыг кæнынц. Фæлæ, хуыцау,
дæу ардыстæн, сæ кæрдтæ байдыдтой къуымых кæнын.
Æмæ сæ къухы бирæ нал æфты.
А м ы р х а н (дызæрдыг хуызæй). Диссаджы адæймаг
дæ, уыци-уыцитæ згъалыс.
X æ х х о н ц у а н о н. Цы бакæнон. Чиныджы фаг улу-
па нæма йсын. Мæгуыр лæг йæ ныхас хæрдгæбыдау уы-
ци-уыцитæй фидауыи кæны.
Б а т ы р б е г. Æхца циу, æз дæ сызгъæриндоны
стулин, мæ низæй мæ куы фервæзын кæнис, уæд. Арсы
сой улæфæитæн æвдадзы хос у, зæгъгæ, загътай... (Схуы-
фыди.) Уыцы хос мæ куыд хъæуы, уый æмбарыс?
Хæххон цуанон (фæцырд). Дæ мад дæ куыд ный-
йардта, раст дæ афтæ акæндзæн.
Б а т ы р б е г. Ис дæм^ныртæккæ арсы сой?
Хæххон цуанон. Йыртæккæ мæм арсæн æрмæст-
дæр йæ царм ис, йæ сой дæр дыл æмбæлын кæндзынæи.
Б а т ы р б е г. Уадз уæдæ царм, сой куы ’рласай, уæд
дын сæ дыууæйы аргъ дæр бафиддзьшæн. (Цуанон хъавы
цæуынмæ.) Багъæц, кæд сæххормаг дæ? Фæндаггом дæ.
Хæххон цуанои. Æгæр мæ ма буц кæнут, кæн-
нод уæм фæцахуыр уыдзыиæн. Цъиуæн дæр холлаг кæм
æркæнынц, уырдæм тæхы. Бузиыг. (Ацыд.)
Б а т ы р б е г. Нæ фынгæвæрдæй цы зæгъдзынæ?
А м ы р х а н. Хуыздæр уæвæн нæй.
Б атыр б е г. Тынг мæ фæнды инæлар ам куы афæс-
тиат уаид... Йæ размæ йын искæй арвыстай?
А м ы р х а н. Ахæм дзæнæты чи нæ ацæрдзæн. Цæуыл-
иæ.
\2 Мады фарн
177

Б а т ы р б е/\ Ды дæр куы уыдтæ цæуинаг?
А м ырха^н. Нал мæ равдæлд.
Б а т ырЪ е г. Фæиды мæ, Ирыстои куы бауарзид. Би-
рæ хæрз^æ дзы зоиын. Булкъоны цин мын куы радтой.
(Йæ ку’ухдарæи рафтыдта йæ къухæй.) Мæнæ ис... йæ
лæвар... Æххæст ма чызджытæм æмæ лæппутæм дæр ба:
кæсæм. Разгом къабатæ æмæ сыи цухъатæ бахуыйын
кодтон.
(Рацыдысты Санетæ, Ацырухс, Бабуца.)
С а н е т æ. Цæй-ма, кæм та ис дæ инæлар?
Б а т ы р б е г. Ацы хатт нæ кæд нал фæсаид. Фæлæуу,
абырджытæ, ииæлар ссæуа, уый уын фенын кæндзæи.
Ацырухс, сбад æмæ цæгъдгæ, нæхи уал ирхæфсæм... Ма-
радз, фæсивæдмæ дæр фæдзур... Уæдмæ кæд зынид.
(Ацырухс цæгъды. Æрбацыдысты фæсивæд, кафынц
къæртт-къабаты æмæ цухъаты. Бабуца рудзынгæй кæй-
дæр ауыдта, фæтарст.)
Б а б у ц а (хъæрæй). Нæ, нæ!
Б а т ы р б е г. Цы кодтай, мæ хо?
Б а бу ц а. Иицы.
Б а т ы р б е г. Куыд ницы?.. Искæй ауыдтай? (Кæсы
рудзынгæй.)
Б абуц а. Нæ, ницы...
Б а т ы р б е г. Уæдæ цы кодтай?!
Б а б у ц а. Æмæ-гъа... Рæстæг змæст у... Адæймаг йæ
аууомæй дæр тæрсгæ кæиы...
(Æрбахостæуыд. Дзæнгæрæг ныззæланг ласта.)
Б а т ы р б с г. Уый, æвæццæгæн, цнæлар у. Марадз,
дуарбакæиут! (Иууылдæр æнхъæлмæ кæсынц. Æрбацыд
Алихан.)
А л и х а н. Уæ бомтæ хорз! (Дзуапп дæттæг ын нæй.)
178

Б а б у ц а (æрæджиау). Мæ хъæбул... Мах та мæн&
инæлармæ æнхъæлмæ кæсæм...
Алихан. Инæлар не ’рбацæудзæи.
Б а т ы р б е г. Цæуылнæ?!
А л и х а н. Инæлар фæмард.
Б а т ы р б е г. Чи йæ амардта?
А м ы р х а н. Дæ хæрæфырт Алихаи.
Б а т ы р б е г. Гъы, куыдзы хъæвдын! (Дамбаца фел-
вæста. Амырхан æй уромы.)
Бабуца. Ма фехс! (Иæ фырты йæ аууон акодта.)
Æ м б æ р з æн.
ЦЫППÆРÆМ II ЫВ.
Дыккаг нывы декорацитæ. Рудзынг — гом, Б а б у ц а н ы цæсгом
мæйрухсмæ зыны.
Б а б у ц а. Цæуын.
А ц ы р у х с. Кæдæм?
Б аб у ца. Нæ зонын. -
А ц ы р у х с. Алиханы уал ссар.
Бабуца. Иæ цæсгом ын дзæбæх дæр иæ ауыдтоп...
А ц ы р у х с. Æз æй федтои...
Б а бу ц а. Кæм?
Ацырухс. Ныр æртæ ’хсæвы хæдзары алыварс
зилы.
Б а б у ц а. Ныхъхъус у... Макæмæи мацы зæгъ.
А ц ы р у х с. Фæлтау... (Фефсæрмы.)
Бабуца. Цон, æз Санетæйы ссарои æмæ мын мæ
дзаумæттæ фена... Акæс-ма, æхсыр ын иал ахъарм кодтоп.
А ц ы р у х с. Æз дæр — демæ.
Б а б уца. Кæдæм?
179

Ац ырухс. Уæдæ цæмæн цаеу^с? Дæ рынчын æфсы-
мæры куыд ныууадздзынæ?
Бабуца. Цы бакæнон? Ме ’фсымæр — рынчын, мæ.
фырт — æлгъыстаг, хъодыгонд. Мæ зæрдæйы ме стыр
хъæдгом арф баныгæдтон, мæ.лæджы марæджы нæ ба-
цагуырдтон. Загътон, мæ саби мæ домбай æфсымæры
дæлбазыр амонд ссардзæни. Кæд йе самондджын кæнын
мæ бон не сси, уæд ма цæмæ лæууон?
Б а т ы р б е д ж ы х ъ æ л æ с. Бабу!
А ц ы р у х с. Дзуры дæм.
Бабуца. Цон, цон. Æххæст ма нын æхсыр ахъарм
кæнон... (Ацыд.)
А ц ы р у х с. Уыйбæрц фæцæр хæдзары — æмæ дыл
мæнæ уый йæ мулк... (Систа дзаумæтты æлхынцъ.) Цы?!
Алиханы къам дæр хæссы!? Нæ, нæ, уæд æзта?! (Фелвæ-
ста къам: Йæ лæдзæджы æнцой рацыд Батырбег.)
Б а т ы р б е г. Бабу. (Ацырухс фæстæмæ цалдæр къах-
дзæфы акодта.) Цы ис дæ къухы? Равдис æй. Кæдæм хæ-
лæф кæныс? Æз нæма амардтæн. А-а! Алиханы къамæй
дæхи рæвдауыс!.. Дæ намыс хъахъхъæнын мæнмæ кæсы.
(Ахъахъхъæдта.) Хуыцауы раз дæр æмæ адæмы раз дæр
дæу тыххæй дзуапп дæттын æз. (Йæ лæдзæджы фындзæй
ацамыдта.) Мæнæ дæ уыйасæй нырмæ ме ’ккой фæха-
стон... Бадар уый дæ зæрдыл æмæ тагъд уыцы сæнттæ
дæ сæрæй ацух кæн! Уарзы дæ, нæ? Дæу? (Ныллæууыд
къамыл, цыма йæ цъист кæнынмæ хъавы.) Уарзут. Хур
кæсы. Уæ зæрдæтæ уын тавы... Æз та? Æз та? Хур кæс-
дзæн... Æз та нал уыдзынæн, нал, нæ!.. (Ацырухс рацыд^
æргуыбыр кодта авджы сæстытæм, Батырбег ыл йæ къух
æрхаста, хъавыдис ын ахъæбыс кæнынмæ. Ацырухс дзы
тæссæй йæхи атыдта.) Мæ сæнттæ... Æгæр-мæгуыр мæ
фæстæ куыдзы къæбыла дæр нæ баззайдзæн... Цы ссард-
тон? Æрмæстдæр байдзаг кодтон мæ масты дзæкъул...
Хъусыс, Алихаимæ æмгæрон бацыдтæ, уæд дæ тæрхои
180

конд у. Уæ хурхытыл уын кард сæвæрдзынæн. (Ауыдтй
дзаумæтты баст.) Ай та ма цы у?.. Цы у, дæу куы фæр-
сын?
А ц ы р у х с. Бабуцайы дзаумæттæ...
Батырбег Æмæ йын баст цæмæн сты?
А ц ы р у х с. Цæугæ кæны.
Б а т ы р б е г. Куыд? Кæдæм?
А ц ы р у х с. Нæ зонын... (Алыгъдис.)
Б а т ыр б ег. Æмæ уæд æз та? Æхсыр та мын... Мæ
базтæ ма мын чи фæлмæн кæндзæн?.. Куыд уыдзынæн
æнæ Бабу?.. Рынчын куы дæн... Раздах æй! (Ацыд хъæр-
гæнгæ). Бабуца! Бабуца! (Бабуца рацыд.)
Бабуца (кæугæйæ). Уæ, рухс аргъуаны дзуæрттæ,
батæригъæд кæнут, мæ иунæг хъæбул уе уазæг! Батæри-
гьæд кæнут, мæ мады зæнæг уе уазæг. (Уатæй лæдзæджы
æнцой рахызт Батырбег, Бабуца йæ не ’рхъуыды кодта.)
Уæ, рухс аргъуаны дзуæрттæ, мæ мады зæнæг, ме ’фсы-
мæр Батырбег уе уазæг.
Батырбег. Уый та куыд, мæ хо?.. Аргъуаны дзæн-
гæрджытæ цæгъдынц, Чырыстийы ном фæлгъауынц, мах-
мæ та нырма цырагъ дæр нæма ссыгъд.
Б а б у ц а. Ныртæккæ, ныртæккæ, мæ бон, ссудздзы-
стæм...
Б а т ы р б е г. Мæ хо, Бабуца! Дæ цæстытыл — цæс-
сыгтæ? Ныххатыр кæн, маст дæ бауагътон. Алиханмæ
дамбаца куы систои, уæд мыл фæлтау знаджы нæмыг
куы сæмбæлдаид.
Б а б у ц а. Тобæ, тобæ, зæгъ!
Батырбег. Ацы низ мын хъару иæ, фæлæ ма
мæ зонд дæр фæсырдта. Уыййедтæмæ дæхи хъæбулмæ...
Мæ фæсмон мын дугъон бæх дæр нал баййафдзæн... Мæ-
хи Алиханы... (Æруадысты йæ иæссыгтæ.) Æйтт, мæ
мæлæт куыд уыдис, гъе, цæмæ ’рхаудтæн. Дæ хæрæфыр-
ты дæ хъæбысы ма ныттух... (Схуыфы.)
181

Б а б у ц а. Чысыл ницæй тыххæй дæр дæ’хи æфхæрыс.
Б а т ы р б е г. Нæ, иæ, мæ хо... Ууыл исты æрцыдис,
зæгъгæ, уæд мæхи æвыдæй нæ иыууагътаин... Дыууæиыл
дæ кæу’ын бахъуыдаид: фæлæ йæхæдæг кæм ис? Нæма
фæзынд?
Б а б у ц а. Нæма.
Б а т ы р б е г. Диссаг! Уæдæй нырмæ?.. Кæд æи мæ-
иæй æмбæхсыс?
Б а б у ц а. Хъарм æхсыр банызтай?..
Батырбег. Гъей, мæ хо, æмæ мын чи радта? Дæу
йедтæмæ мæ мæт чи кæиы? Алихаиы ссарут, кæипод ис
схуысдзынæи... Дысон-бонмæ дæр мæ цæстытыл
хуыссæг не ’рхæцыд. Афтæ æнхъæлыс, æпцон мып у.
Б а б у ц а. Дæлæмæ æрхауæд ацы рæстæг скæнæг...
Адæм пыззыгъуыммæтæ сты...
Б а т ы р б е г. Мах рæстæгимæ ницыуал хъуыддаг ис...
Дыууæ боны цæрæм æмæ уарзонæй. Алиханæп дæр-иу
зæгъ. Уæвгæ нырма æрыгон у, маст зæрдыл дараг. Уый
хорз нæу, уыцы инæлары хабар дæр. Гæлæбу цырагъыл
йæхи куы ныццæва... Уый махыл йæхи фæдзæхста, уьп
та йæ абырджыты фыццаг скодта. Цæй, уый дæр дæл-
дзæх фæуæд, Алихан мæм хæстæгдæр у.
Б а б у ца (хъæлдзæгæй). Уæ, мæ уд дæ фæхьау, сы-
мах ма мын кæрæдзийы куы бамбариккат, уæд худгæпæ
мæрдтæм бацæуин. Цои, цон, æхсыр дыи ахъарм кæпои...
Лæппуимæ дæр ныхас кæндзынæи. (Ацыдис.)
Батырбег. Æууæнкæй, æууæнкæй, фæлæ куыиал’
фæзына... Уæдæ цы фæуыдзæп? йе ’мбæхсæн кæм ис?
(Хуыфæг ыл бахæцыд. Дуар байгом. Æдзынæг кæсы.)
А... Æзыима Алихан дæ... (Амырхан æрбахызт.)
А м ы р х а н. Алиханы дæумæ нал æвдæлы.
Б а т ы р б е г (ферхæцыд). Кæм пс?
Амырхан. Цæф саджы катай кæны. Цы ахстонмæ
æртахт, ууыл—дынджыр гуыдыр æвалрд.
182

Б а т ы р б е г. Ау, уыдоимæ æрвыст уа? Гъей-джиди,
цы’мæ та цы сфæид кодтой! Мæ хуыссæг фæлыгъдис.
Мæ пнз мæ æрбайрох. Сагъæс мын æхсыны мæ риу.
А м ы р х а н. Æз дын иу хос амонын.
Б а т ы рб ег. Цавæр?
А м ы р х а н. Бавдис æй.
Б а т ы р б е г. Нæ, æз уый мæ сæрмæ не ’рхæсдзынæн.
Ироп лæг йæ хæрæфырты æрцахсын кодта!.. Мæ мардыл
ма мын чи скæудзæн уæд?.. Стæй Бабу... Нæ, уын фæнд
нæу...
А м ы р х а н. Уæдæ йын дæ зæрды цы ис? Цалынмæ
’лыи æй дæ хæдзарæй ахæр-хæр кæной, уæдмæ æнхъæл-
мæ кæсыс?
Батырбег. Иæ фыды ми йын бакæныи хъæуы...
Дзæгъæл гæрахæй...
А м ы р х а н. Нæ! Мæ уд мæ уæлдай нæу... Дзæгъæл
гæрах ныртæккæ нæ... Алихан дын, мæ хур, йæфыдМыр-
забег нæу. йæ фæдыл мыггаг пæ, фæлæ дзыллæтæ... Дуг
аивта, мæ хæлар, дуг! Ам ног хæцæнгарз хъæуы, ды та
ма фыццагон джебогътæй хæцыс...
Б а т ы р б е г. Дуг та бынаты сбаддзæн.
А м ы р х а н. Зыи зæгъæн у... Уыдон куы фæуæлахиз
уой, уæд та?
Батырбег. Цæмæй? Æххормаг гуыбынæй?.. Бæ-
гъæмзæигæй?.. Се ’ххормаг сыстыты рарвитдзысты нæ
ныхмæ? Дуиейы паддзæхтæ—Англис, Франц, Америкæ
нын цы хæцæнгарз дæттынц, уый зоиыс?
А м ы р х а н. Паддзахы сыстын кæиын йæ бон кæмæн
бани, уыдои, æвæццæгæн, сæ зæрдæ истæуыл дарыиц.
Батырбег. Æгъгъæд! Æгæр, цымæ, нæ хæцыс сæ
сæрыл?!
А м ыр х а и. Нæ, æз рæстдзинад, йæ мад æй куыд-
дæриддæр ныййардта, афтæмæй уынын, ды та йæ рæ-
сугъд цацатьт тухыс.
183

Батырбег. Нæ дæ æмбарын. Ау, адон куы фæуæ-
лахиз уой, уæд ма цæрынвæнд кæныс?! Мæнмæ гæсгæ
дæм дзы ауындзæн .йедтæмæ ницы æрхаудзæн.
А м ы р х а н. Уый, уавæртæ æмæ дугæй куыд пайда
кæнай, уымæ гæсгæ у.
Б а т ы р б е г. Гадзрахатæй цæуыс?!
Амырхан. Уанцон нæу. Иу уынаффæ мæм ис, ма
’батагъд кæн Алиханы тыххæй.
Батырбег. Каедмæ йæм кæсон?.. Цалынмæ мыи
мæхи сæр...
А м ы р х а н. Куы фæуæлахиз уой, уæд иæ Алихан йæ
дæлбазыр бакæндзæн.
Батырбег (мæстыйæ). Уæд йæ фыды туг исыныл
ныллæудзæн.
А м ы р х а н. Каемæй?
Б а т ы р б е г. Дæуæй. Зоны йæ. Иу хатт ма дын зæ-
гъын... Аивæй йæ аиуварс кæн.
А м ы р х а н. Мæ ’бон нæу!
Б атыр бег. Уæдæ уый бон бауыдзæн йæ фыды туг
райсын. Гъенырæй хуыздæр фадат, дам, мын нæй...
А м ы р х а н. Ау, афтæ уа?
Б а т ы р б е г. Дæ бар дæхи, хъаст-иу ма ракæн. (Фæ-
цæиы.)
А м ы р х а н. Багъæц.
Б а т ы р б е г. Цæй, дзæгъæл гуырысхотæ нал... Ныр-
тæккæ... Иу нæмыг ма мæм баззад. Марджы хъæстæ.
Ныртæккæ дын æй рахæсдзынæн. Фæцъæррæмыхст æй
кæн — æмæ лæг фæцис! (Ацыд.)
А м ы р х а н (йæ фæдыл). Цымæ дæ зæхх йæ риуыл
куыд уромы? Дæ хуызæн стурвос быдыры кæм ацæуид,
уым «æрдæг иал æрзаид. (Æрбацыди Батырбег.)
|3 а т ы р б е г. Гъа, хæц! (Дæтты Амырханмæ тыхтон.)
Браунинг айс, цы джихтæ кæиыс? Искæй бауарзтай?
(Æрбацыд Бабуца, йæ къухы æхсыры агуывзæ.)
184

Б а б у ц а (кæсы браунингмæ). Искуыдæм цæуыс,
Амырхан?
Б а т ы р б е г. Нæ, лæвар ын æй кæнын. Цæмæн ма мæ
хъæуынц уыйбæрц хæцæнгæрзтæ. Цас къаддæр уой, уый-
ас хуыздæр.
Б а б у ц а. Хорз, хорз, мæ уд дæ нывонд æрбауа, кæд
дæ зæрдæ семæ нал дзурид. (Райста браунинг æмæ йæ
Амырханмæ дæтты)
Б а т ы р б е г. Нал лæууыс, Амырхан?
А м ы р х а н. Цы?
Батырбег (ныххудт). Уæллæй, Бабу, Амырхан
бæлвырд кæйдæр бауарзта. Куыд джихтæ кæны.
Бабуца. Афон дæр ын у, афон. Нырмæ дæр йæхи
афтæ куыд ныууагъта. Кæрдзынгæнæг чи уыдзæн дæ
чындзæхсæвы,— уый мæхæдæг. Куадзæи бонæй хуыздæр
нæй чыидзæхсæвæн.
Батырбег. Раст дæ, Бабу, иæ фæлæ ма цом аргъ-
уанмæ. Амырхан, кæдæй дзы нал уыдтæн. Цу-ма, Бабу,
арæвдз мæ кæн. (Бабуца ацыд.)
А м ы р х а н. Нæ йæ уарзын, нæ йыл æууæндын... Уæ
аргъуаныл.
Б а т ы р б е г. Æз æууæндын. Цырагъ ссудздзынæп,
сызгъæрин æхцайæ мысайнаг æрхæсдзынæн.
А м ы р х а н. Уыцы гæртамы фæстæ дын хуыцау дæр
йæ дзæнæты дуæрттæ куыннæ байгом кæндзæн.
Б а т ы р б е г. Гъай-гъай! (Рацыд Бабуца, рахаста
Батырбеджы дзаумæттæ.) Хъусыс, Бабу, Алиханы-иу ме
’рбацыдмæ макуыдæм ауадз. Тагъд мæ ардæм хъæуы.
Аргъуаны фæстæ ма гыццыл Амырханимæ атезгъо кæи-
дзынæн... (Ацыдысты.)
Бабуца. Алихан, мæ хъæбул... Дæ цæсгомы хуыз
дæр дын дзæбæх нæ федтон. (Ацыд, æрбацыд Алихаи.
Ахъахъхъæдта, сыкъатыл хъавыд йæ дарæс сауындзын.
185

Нæ сæ ссардта. Бабуца рацыд, æмбырд кæиы йæ дзйу-
мæттæ, фæкомкоммæ Алиханмæ.)
Б а б у ц а. Мæ хъæбул! (Кæрæдзиуыл ныттыхсты-
сты.)
А л и х а н. Ныббар мын. Ныр æртæ боны хæдзары
алыварс зилыи. ..
Б а б у ц а. Цæмæн?
Алихап. Мæ мадимæ, зæгъып, хибарæй дыууæ ны-
хасы... Ничи ис ам?
Б а б у ц а. Батыр æмæ Амырхан.
Алихан. Федтон сæ. Искуы дæ бипонтимæ мæиæ
афтæ парахатæй абад.
Б а б у ц а. Æмæ дæ чи нæ уадзы, мæ къона? ^
А л и х а н. Ууыл иæ дзурдзыстæм, иана. (Йæ ныхас
ын аскъуыдта.)
Бабуца. Нал дæ ауадздзымæн, нал! Дысонæй ныр-
мæ Батыр йæ цæссыг калы. Фæсмон кæны. Инæлары ха-
бар нæ уыди, зæгъгæ,— иæ дæм сдзырдтаид тызмæгæй.
Бахатыр дыи кодта.
А л и х а н. Уый хыгъд ыи æз нæ ныххатыр кодтон.
Бабуца. Цы? Цы йын иæ хатыр кæныс?.. Йæхи
хъæбулау дæ куы схъомыл кодта.
Алихан. Цæмæн мæ дзурын кæныс? Цы хур æм
федтам, уый хорз куы зоныс.
Бабуц-а. Бæгъиæг, æххормаг уыдтæ? Дæумæ куы
дзурын?
Алпхаи. Фæлтау бæтънæг æмæ æххормаг куы уы-
даии æмæ баба...
Бабуца. Раздахæн цæмæн пæ уа, ууыл дзурын нæ
хъæуы.
Алихаи. Мæн дæр мæ фæндагæй нпчи раздахдзæп,
пæмæи ыл дзурæм. , -
Бабуца. Абырджыты къордимæ дæхи цæмæи сбас-
тай? ^ ^
186

А л и х а н. Ау, кæд абырæг дæн... Кæм сты мæ хæзна-
тæ, мæ хъæздыгдзинад? Цы фæллой фестыгътои, уыдон
кæм бамбæхстай? Нæ... Абырæг æндæр вæййы. Ме ра-
гъыл чи ис, уыдои—мæ хъæздыгдзинад, æгæр-мæгуыр цы
бандоныл бадын, уый дæр мæн нæу! Æз абырæг, мæ фы-
ды мын чи амарын кодта, иæ хæдзар нын чи басыгъта,
уый та...
Бабуца. Æгъгъæд! Дæ фыды чи амардта... Ды уый
пæ зоиыс.
А л и х а п. Хатын æй. Зоныс æй ды дæр...
Б а бу ц а. Æз зоиып уый, мæ мады зæнæг кæй у мæ-
лæтдзаг. Мæ хъæбул йæхи чи хоны, хъæбулы уарзоидзи-
иад йæ риуы кæмæн ис, уый хъуамæ Батырæн уæлдай
низ мауал кæна. Мæлæты бирæ боитæ йын нал баззад.
Хатыр дзы ракур.
Алихан. Хатыр? Уæд цæй тыххæй? Цæй тыххæн,
зæгъ-ма?! Р1æ уазджытæ-иу æм тæмæнтæ калгæ куы
’рбацыдысты, уæд-иу мæ кæм арфдæр, кæм талынгдæр
къуымы æмбæхста, цæмæй, йæ хæрæфырт дæн, уый ма
базоной. Мæ фыды мыи йæ сæрмæ нæ хаста...
Б а б у ц а. Æгъгъæд!
А л и х а н. Дæ зæрдæ фæрисса, уый мæ нæ фæндыд.
Дæхæдæг мæ ракъахтай...
Бабуца. Мæ иунæг мады зæнæг мæлæты къахыл
лæууы. Цы ма йым фенай фыддæр? Ракур дзы хатыр. Цы
кæнои æз та? Мæ зæрдæ дыууæ дихы куыд акæнон?
А л и х а и. Мæ бои цы иæ у, уый мæ ма дом. Нæй мæ
фæндагæп мæнæн аздæхæн. Уымæн æмæ абырæджы фæн-
дпг нæу. Лæг Г;æ бартыл хъуамæ сдзура... Куыннæ мæ
æмбарыс? Цæмæп искæн фæсдуар мæгуыргурау мамæ-
лайы къæбæр ма курон, фæлæ хур, зæхх æмæ арвы быи
мæ къухты фæллойæ мæхи дарын фæразоп. Цæмæи ис
мæ мад искæй фсæсдупр, цæмæп?! Æртыккаг æхсæпуай-
садæг чыпдзау цæмæи знлып яæдзары алывæрсты? Дæ
187

мадыл бацин кæныны фадат дын ма уæд, дæ ныййарæгæн
дæ зæрдæйы сагъæстæ ма фæкæн. (Рудзынгæй акаст.)
Б а бу ц а. Дæ фыды къона нæу, ма бустæ кæн.
Ллихаи. Мæ фыды къона дæр уый бабын кодта.
Куыинæ æмбарыс, махæн канд иу цары бын нæ, фæлæ
зæххыл дæр къуындæг кæй у де ’фсымæр’имæ.
(Æрбахостæуыд. Алихан амбæхст. Бабуца дуар ба-
кодта. Хъуызгæ æрбацыд Хæххон цуанон.)
Хæххон цуанон. Чырысти уыл йæ бæллæх ма-
куы сæвæрæд, йæ хорзæх йедтæмæ.
Бабуца. Мидæмæ, мидæмæ!.. Арсы сой æрластай?
(Алихан рацыд.)
Хæххон цуанон. Гъей, æвæдза, рынчынæн бах-
хуыс удыбæстæ у... Æз та дзæнæтмæ мæ удыбыцъынæг
тонын... Мæнæ ис, æххæст мын мæ дурын авдæлон кæн
тагъд, нæ мæ ’вдæлы. Уазæгæн дæр йæ къух нæма рай-
стон.
Б а б у ц а. Уый уазæг...
А л и х а н (фæцырд æм). Нана, йæ дурынмæ æнхъæл-
мæ кæсы. (Бабуца ацыд.)
X æ х х о и ц у а н о н. Лæппу, дæ чъылдым кæсæи,
мыййаг, нæу. Де ’ргом ма мæнырдæм раздах æмæ мыи
уырыссаг махоркæйæ æркæн гæххæттыл, кæдæй йæ нал
бадымдтам æмæ хурх кæнæм.
А л и х а н. Уый ды дæ? •
Хæххон цуанон (бахудт). Æз, мæ мад, мæ фы-
дыстæн. (Алихан æй ныхъхъæбыс кодта.) Цæй-ма, чызг
дын куынæ дæн. Мæ бæсты-иу Ацырухсæн ахъæбыс кæн.
Дæ мады фæстæ дыл уымæй æнувыддæр ничи у.
А л и х а н. Цæй, уый уадз, дзургæ.
X æ х х о н ц у а н о н. Досинка дæр ам ис.
А л и х а н. Кæм?
188

Хæххон цуанои. Чингуыты дуканийы.
А л и х а н. Чингуыты дуканийы?
Хæ ххо н цу анон. Нæ фыццаг бынат пырхгонд æр-
цыд. Чингуыты дукани — нæ ног бынат. Ахсæв дæс са-
хатыл.
• Алихан. Хорз. Цæугæ. Дæс сахатыл уым уыдзынæн.
(Цуанон ацыд. Æрбацыд Ацырухс.)
А ц ы р у х с. Куы ’рцыдтæ, уæдæй нырмæ æгæр арæх
зилыс хæдзары алывæрсты.
А л и х а н. Федтай-иу мæ? (Фæцæуы йæм хæстæг.)
А ц ы р у х с (цыдæр фæхъуыдыгæнгæйæ). Нæ, нæ, нæ
федтон, мацы мын дзур. (Иæ хъустæ амбæрзта.) Ницы
дын зæгъдзынæн.
А л и х а н. Ныртæккæ дæр ма дзæбæх куы уыдтæ, цы
кодтай?
А ц ы р у х с (скæуынмæ йæ бирæ нал хъæуы). Нæ, нæ,
дæ мады ’фсымæримæ кæрæдзи бамбарут... Нæ, æндæр
цыдæр зæгъынмæ хъавыдтæн. Тæрсгæ кæнын...
Алихан. Мæнæн?
А ц ы р у х с. Цыдæр бæллæх цæудзæн...
А л и х а н. Ацырухс, зæгъ æй, цы кæныс?.. Нæ, арды-
гæй дын цæугæ у...
А ц ы р у х с. Кæдæм? Кæм ис уыцы галуан, мæхи кæм
бамбæхсон?
А л и х а н. Нал дын ис ам ныууадзæн.
Ацырухс. Кæм ис уыцы галуан, кæдæм хъуамæ’
фæлидзон?
Алихан. Галуанæй дын зæрдæ нæ бавæрдзынæн,
хур æмæ дын стъалытæ дæр уæларвæй нæ райсдзынæн.
Ац ы р у хс. Дæхи дын æдæрсгæйæ куы уынин, фæлæ
кæм ис ахæм амонд. Арвы цыппар къабазы астæу иу ран
ахæм куынæ ис, де ’хсæв æдасæй кæм арвитай. Дæлдзæх-
мæ дæр фæцæуин.
189

А л и х а н. Ды мацыуал зæгъ, æз зæгъдзынæн. (Ныфс-
æвæрæгау.) Мæ сæнттæй, мæ баеллицтæй мæхи фæрæв-
дауын... Мæ уарзон Ацырухсы сфæлыстон урс чындздзон
дарæсы. Мæхæдæг та скодтон цъæхтæбын цухъа. Æрхæ-
цыдтæн дын дæ къухтыл, базыртæ мыл базадис æмæ’цæ-
уæм тымыгъты æмæ зæйты иыхмæ.
(Бабуца рацыд. Алихан фефсæрмы, иуварс ацыд.)
- Бабуца (чызгмæ). Цы къаба дын бахуыдтон, уый
иæ федтай?
А ц ы р у х с. Нæ.
Бабуца. Цæмæн ма йæ æмбæхсут мæнæй? Нырмæ
дæм æй никуы бауæндыдтæн. Æргом дын æй никуы загъ-
тон, иыр уæ цин, уæ зæрдæтæ баиу сты... (Æрбахъæбыс
кодта Ацырухсы.) Чындздзон у. Хæрдгæйæ йыл нывæф-
тыдтæ скодтон.
Ацырухс. Хæрдгæйæ? Дæуæн æппыидæр нæ уыди
чындзæхсæв?
Бабуца. Искуыдæр ма иæ. Мæ хъазты фæсивæд —
сау хъæды бæлæстæ. Мæ фæндырдзæгъдджытæ— хъæды
цъиутæ, мæ сусæг ныхасмæ хъусджытæ, мæ кæсæн — хъæ-
ды суадæттæ. Кæд мын се ’рымысын цы-фæнды æхсызгои
вæййы, уæддæр... Мæ хал мачиуал ахæрæд. Цом-ма, æз
дыи дæ.къаба равдисом. . : ’ "
(Æрбауад Санетæ тарстхуызæй.) "„ ."
Саиета?. Цыдæр сфæнд кодта. Мæхи хъустæи нæ
фех-ьуыстон, Ацырухс! (Бандоныл абадт. Бабуцамæ фæ- .
дзагъул кодта. Бабуца ацыди.) Ныххурх мæ кæидзæм,
зоиын æй, пæ фæстæ мæ уæлæуыл иæ иыууадздзæм. |
(Ныккуыдта.) Æгъатыр у, иугæр ныхас сфæрæзта... Ных- |
хурх мæ кæндзæн. Æхс’æв уыцы уаты хуыссын дæр’нал
угтндып. Боп дæр дзы м’æ цаттыты.ч -л.п\а нывт.т уайы.
А ц ы р у х с. 11сты ма дæм сдзырдтп?
190

Санетае. Амырханимæ цыдæр тæрхæттæ кодтой...
А ц ы р у х с. Цытæ?
С а н етæ. Нæ зоиын... Нæ, дурзæрдæ адæймаг у, ли-
дзæм, ницыуал мæ хъæуы, æрмæстдæр ма мæ уд. (Нык-
куыдта.) Нæ мæ фæмды мæлын.
А ц ы р у х с. Омæ дæ чи мары?
С а п е т æ. Уый. Нæ йæ зоиыс? Дæуыл дæр нæ баца-
уæрддзæн, мæн ам куыпæ уал ссара, уæд... Цом,
цом!
А ц ы р у х с. Кæдæм?
С а н е т æ. Нæ, нæ, лидзæм, ды йæ нæ зоныс — Батыр-
бег сырдæй уæлдай нæу.
Ацырухс. Æз иикуыдæм цæуын, æз Бабуцайы нæ
иыууадздзынæн.
С а н етæ. Бабуца, æви Алиханы?
А ц ы р у х с. Уæлдай нæу.
С а н е т æ. Ныххурх дæ кæидзæи, æз куы алндзон,
уæд. Цæмæн мæ туджджын кæпыс? Мырзабеджы кæй
амардзæн, уый тыххæй нæ чындзæхсæвы бон ард ба-
хордта...
А ц ы р у х с. Батырбег уыд?
С а нетæ. О.
А ц ы р у х с. Саучызг æй нæ зоны?
С а н етæ. Æмæ-гъа. (Сындæггай æрбахызт Алихан.)
Мырзабегыл чи нæ бацауæрста, уый махыл дæр нæ ба-
цауæрддзæи. Лидзæм дын зæгъыи!
Алихан. Бузиыг, Саиетæ.
Санетæ (фæсонтау). Нæ, нæ!.. Ницы загътон! Ды
иицы фехъуыстай.
А л и х а н. Ма фæтафс! Цы зыдтон, уымæй уæлдаи
мым ницы загътай.
Саиетæ. Цæугæ, цæугæ ардыгæй, ам мауал лæуу,
мауал лæуу ам. Туг, тугæй тæрсгæ кæнын. (Уатмæ ба-
лыгъд. Æрбацыд Батырбег. Рацыд Бабуца дæр.)
191

Б а б у ц а (бахудт, цæуылдæр йæ зæрдæ фæдардта).
Амырхан ма кæм баззад? Исты куы ахордтаид.
Б а т ы р б е г. Чингуыты дуканимæ ма базылд, цыдæр
хъуыддаг æй ис, ныртæккæ йæ ардæм хъæуы. (Бабуца
ацыди.)
А л й х а н. Уæдæ афтæ, ацы хæдзары ис ахæм адæй-
маг, нæ дыууæйæн дæр зынаргъ чи у. Дæуæн — дæ хо у,
мæнæн — мæ мад. Афтæ нæу? Хорз дын фæлæггад кодта
æмæ æгъгъæд фæуæд. Ауадз æй. Иæ зæрдæ æнæуи дæр
æрхæндæг у æмæ нæ ныхас сабырæй ахицæи кæнæм.
Батырбег. Дзур, дзур, мæ хæдзары уыиаффæгæ-
нæг!
Алихан. Тобæ, æрмæстдæр мæ мады цæсгом хъахъ-
хъæнын.
Б ат ы р б е г. Дæ мады цæсгомæн куы тарстаис, уæд
абырджытимæ дæхи не сбастаис.
(Рацыд Ацырухс, Батырбеджы ауыдта æмæ дуары
раз фæлæууыд.)
Алихан. Æгæр дæрдтыл дзурыс, мæ мады ’фсы-
мæр! Нæ кæрæдзийы хорз зонæм. Ныхæстæй кæрæдзийы
цы сайæм?
Б а т ы р б е г. Ныхас кæнын дæм нæ цæуы? Уæдæ уæд
дæ хæцæнгарз слас, æрлæуу мæ ныхмæ.
Алихан. Æрдзæй йæ хъысмæт лыггоид кæмæн у,
æз уымæ мæ хотых никуы фæласын.
Батырбег. Хъысмæтæн та цы ’мбарыс? Æгæрмæ-
гуыр дæхицæн уарзон æвзарын куынæ базыдтай. Æмæ
мæ уæлдай Ацырухсыл куы фæцыд дæ тъæпп.
(Ацырухс цъилау ныззылд, дуары æдде фæцис.)
А л и х а н. Цæй мæнгард, цæй чъизи дæ! Уæвгæ хуыз-
дæр та кæд уыдтæ. Мæ мадæн мын байстай йæ фæндтæ,
йæ барллицтæ. Суанг ма Санетæйæн дæр. Фæлæ дын Ацы-
192

рухсæй ницы рауайдзæн. Мæ мады хатыр дын кæньш.
Фæлæ искæд бон мæ сыгъдæг уарзондзинадмæ чъизи
къухæй... Хъаст мæ-иу ма ракæн. (Къæхты хъæртæ та,
Алихан бахудтис.) Хæрзбон, мæ мады ’фсымæр, фембæ-
лынмæ! (Бабуца рацыдис.)
Б а б у ц а. Лæппу.
А л и х а н. Мæ бон нæу. (Ацыд.)
Æ м б æ р з æ н.
Ф Æ II Д 3 Æ М II Ы В.
Цыппæрæм нывы декорацитæ. Б а б у ц а й æ н йæ кæлмæрзæн йæ
къухы. Цæуынмæ хъавы. Цæуылдæр тыхсы. Æрбахостæуыдис. Б а-
буц а йæ фыртыхстæй нæ хъусы. Ног та æрбахостæуыд. Сындæггай
стрбацыд А м ы р х а н.
А м ы р х а н. Де ’зæр дæхи фæндиаг.
Б а б у ц а. Ахæм амоидæй æз хайджын нæ дæн.
Амырхан. Кæдæмдæр цыдтæ æмæ дæ бакъуылым-
пы кодтон.
Бабуца. Аргъуанмæ. Кæд, зæгъын, хуыцаумæ мæ
тæригъæд фехъуысид, æмæ мын мæ фырты фервæзыи
кæнид.
Амырхан. Дæхæдæг æй куынæ фервæзын кæнай,
уæд, табу йæхицæн, хуыцауы бон цы у?
Б а б у ц а. Цы хуызы?
А м ы р х а н. Батырбегмæ уыдтæн.
Б а б у ц а. Куыд у? Нæма цæуы нæхимæ?
А м ы р х а н. Йæ мæт, йæ сагъæс сси Алихан.
Бабуца. Фервæзын мын кæи мæ хъæбулы. Ратон
æй адонæй, цæрæнбонты дын мæ дæндагæй цырагъ дар-
дзыиæи.
13 Мады фарн
193

Амырха и. Æз, дам, мæ хо цаемæй йæ лæппуимæ
кæрæдзийы бамбарой, фæцин кæной, мæ хæдзар уым.æн
ныууагътон рынчынæй. Мæ хæрæфырт та, дам, дзы сау
тæрхæтты ахстон сарæзта.
Б а б у ц а. Уастæн сын цы зæгъон.
А м ы р х а н. Цæуыл вæййы уæддæр сæ иыхас?
Б а б у ц а. Цы сын зонын, цы. Мадæй хъæбул цины
хабар нæ басусæг кæндзæн. Кæд сæ тæрхæтты фыдраконд
нæй, уæд сæ цæмæн сусæг кæныиц мæнæй?
А м ы р х а н. Аивæй сæм никуы байхъуыстай?
Бабуца. Арвиты мæ æфсонмæ ’фсон, абон дæр та...
Мæ хъæбулæн тæрсын, карз тæрхон ын куы рахæссой.
А м ы р х а н. Цæй тыххæй? Лæг нæ амардта, нырма
ницы фыдраконд скодта. Адæмы амидии кæны, уый — йе
стырдæр азым. Æмæ йæ уыдонæй цас тагъддæр фервæ-
зын кæнæм, уыйас йæ азым уыдзæн къаддæр.
Бабуца. Амырхан, де уазæг æй бакæн. Исты йыи
æрæмыс. Каеннод та афтæмæй куы ацæуа, уæд...
А м ы р х а н. Цæугæ кæны?
Бабуца. Знон мын афтæ, мæ дзаумæттæ, дам, мын
бацæттæ кæн.
А м ы р х а н. Чи йæм вæййы, уыдон иын хуызæй-хуыз-
мæ куы бацамонис, уæд æз хъуыддæгтæ афтæ равдисин,
цыма сæ Алихан бавдыста. Алиханæн уæд тæрхон нæ ра-
хæссиккой, фæлæ ма, чи зоны, арфæйаг дæр фæуид.
Бабуца. Никуы сæ никæй федтон. Цы дыи зæгъон,
ам нæ вæййын.
А м ы р х а н. Дæхæдæг дæр аххосджын дæ. Цæмæи
сын акомыс?
Б а б у ц а. Хъæбултæ дын куы уаид, уæд æй бамбарис.
Амырхан. Афтæмæй ды дæ хъæбулы фыдбылыз-
æй никуы бахиздзынæ.
Б а б у ц а. Цыдæриддæр бакæндзынæм, уæддæр Али-
ханы фервæзын кæн.
194

А м ы р х а н. Ахсæв макуыдæм ацу. Дуар мьш бакæи-
дзынæ.
Б а бу ца. Бакæндзынæн. Иунæг уыдзыиæ?
А м ы р х а и. Ау, Бабуца, мæ мæлæтмæ афтæ бæллыс?
Уыйбæрц абырджыты къордмæ æз иунæгæй куыд æрба-
цæудзынæн.
Б а б у ц а. Уæдæ куыд æрбакæндзынæ мæ булкъои
æфсымæрмæ, дæ хуыздæр хæлары ’хæдзармæ æфсæддон-
ты джигулмæ? Уый фæстæ ма Батыр адæмы ’хсæч куыд
ацæудзæн, цы зæгъдзысты сыхæгтæ?..
А м ы р х а н. Мæн дæр, гъе, уымæн хъæуы дæ сæр. Æн-
дæр нæ бон ныббырсын дæр у, ныссæттын дæр у, фæлæ
дæ сæр дæр хъуыды кæнын. Алцæмæн дæр рæсугъдæй
саразæн вæййы...
Бабуца. Дуар дæр дын бакæидзыиæн, уæддæр мæ
хъæбул де уазæг.
Амырхан. Хъусыс, ма-иу мæ бакъуылымпы кæн.
Ныхас цæуы де ’фсымæры намыс æмæ дæ хъæбулы цар-
дыл. (Амырхан ацыд.)
Бабуца. Цы кæнон, куыд кæнон? Нæ, Амырханы
мын фæсайæн нæй. Ахæм.фадат мыи куы нал фæуа. Мæ
фырт ма адоны ахæстæй куы фервæзид.
(Æрбацыдысты Досинка æмæ Ацырухс. Досинкамæ —
стыр тыхтон.)
А ц ы р у х с. Цымæ дзы цы ис?
Д о с и н к а. Ныртæккæ йæ базондзыстæм. (Райхæлд-
той тыхтон. Разынди дзы афицеры мундиртæ.)
А ц ы р у х с. Афицеры дарæс?!
Д ос и н к а. Цымæ чи у не ’нæзонгæ хæрзгæнæг?! Уый
базон!
А ц ы р у х с. Кæд рæдигæ фæкодта.
Д о с и н к а. Цымæ йæ куыст нæма фæцис Алихан?
165

А ц ы р у х с. Æз ныртæккæ ныууайон æмæ йæ фенон.
(Ауад.)
Бабуца. Уазæг хуыцауы уазæг, фæлæ дын цымæ
цæуын афои нæма у?
Д о с и н к а. Бахатыр кæн, бирæ уæ нал батыхсын
кæндзынæн.
Б а б у ц а. Цæугæ, кæд де сæфт не ’рцыдис, уæд.
Д о с и н к а. Цыдæр кæиыс. Исчи уыд ам?..
Б а б у ц а. Чи æмæ дзы кæд вæййы, уый ды мæнæй
хуыздæр зоныс. Мæн цæмæн фæрсыс уымæй. (Ацырухс
фæстæмæ фездæхт.)
А ц ы р у х с. Ыæма. Бирæ, дам, мæ нал хъæуы...
(Досинка цыдæр зæгъынмæ хъавы. Бакаст Бабуцамæ.
Ацыд рудзынджы цурмæ.)
Бабуца. Цæуын. Мæ хæдзар мæ бар иал у... Ацы-
рухс, мемæ цом ды дæр.
А ц ырухс. Цæмæн?
Бабуца. Хæдзары нал бадыс. Изæрыгæтты ацæуыс.
Дæ цахъæн чызгæн уый аив нæу. (Фæцæйцыд.)
Ацырухс. Цы кæныс, Бабуца? (Бабуца йæм фез-
дæхт.)
Бабуца. Лæппу æнæхуыссæг у. Хæринаг дæр мын
ше бакуымдта. Æххормагæй-иу æй ма ныууадзут.
(Ацыд.)
Досинка. Уый бынаты, чи зоны, мах нæхи бынтон
æруадзиккам. Нæ фæлæ цы, уый зоныс? Цалынмæ ма
рухс у, уæдмæ ма типографимæ бауайон. Зæгъон сын, ах-
сæв сæ исчи куыд баззайа, афтæ. Уæдмæ кæд Алихан дæр
уыцы гæххæттытæ фыст фæуид. (Ацыдис. Чысыл рæстæ-
джы фæстæ мидæгæй райхъуысти къуырцц-къуырцц.
Ацырухс азгъордта, æрбаздæхт Алиханймæ. Æдде æр-
байхъуыст бæхты къ&хты хъæр. Дыууæйæ дæр уырдæм
фесты.)
196

Ацырухс (тарстæй). Дæлæ цас сты! (Алихан ба-
худтис.)
А л и х а н. Дзæвгар сты. Мæ зæрдæ сæ барухс.
А ц ы р у х с. Хъазгæ та мæ кæиыс?
Алихан. Ацы хатт зæрдиагæй зæгъын. Ау, сымах
иыхмæ сæрмагонд Хъæддаг дивизи сарæзтой? (Бахудти.)
Дыууæ уарзоны Хъæддаг дивизи йедтæмæ цæй кой кæ-
ной, уый сын ма уæд?
А ц ы р у х с (фæмæсты). Æдзух фæдфæливæн ныхæс-
тæ кæныс. Сывæллоны талынг уатæй куыд тæрсын кæ-
май, уымæй уæлдай мæ дæ куыстмæ, дæ хъуыддæгтæм
æмгæрон нæ уадзыс. Зонын æй: æдых, æнæныфс мæ хо-
ныс.
Алиха н. Нæ, хъæбатыр чызг мын дæ! Мæ хуызæн
змæнтæгимæ дæхи сбæтт. Гъе, фæлæ цæйбæрц хъæбатыр
дæ, уый нæма зонын.
А ц ы р у хс. Цæмæй йæ базонай, уый тыххæй?..
Алихан. Хъуамæ дын æиæмæнг исты бахæс кæнон,
иæ?
А ц ы р у х с. Уæдæ дын дæ рæсугъд ныхæстæм хъусон,
æндæр ницы...
А л иха н. Ныронг дæр дын чысыл уæргътæ нæ бап-
пæрстон де ’ккой.
Ацырухс. Гæххæттытæ радав-бадав кæнын?
А л и х а н. Уыдон гæххæттытæ нæ уыдысты, фæлæ
ныббырстытæ. Иу хатт ма дæ бафæлвардзынæн, кæддæ-
ра дæм цæйбæрц хъару æмæ ныфс ис.
Ацырухс. Цы у? (Алихан ницы дзуры.) Нæ мыл
дарыс дæ зæрдæ?
А л и х а н. Кæрæдзийæ та хъуамæ фæхицæн уæм.
А ц ы р у х с. Ам дæ æппындæр ницыуал хъуыддаг ис?
Ницы амалæй дын ис баззайæи?
Алихан. Акæс-ма, афтæмæй та дæхи хъæбатыр
схуьтдтай.
197

Ацырухс. Тагъд цæуыс? Цал боны ма бафæстиат
уыдзынæ? Æртæ? Дыууæ?
Ал и х а н. Ахсæв» (Æрхæцыд ын йæ уæхсчытыл.) Цы
кæйыс? Тала бæласы тымыгъ куы уигъа, уыйау ку’ы ри-
зыс.
А ц ы р у х с. Алихан, Алихан.
А л и х а н. Мæ мады ’фсымæр мын йæ хæдзар къæп-
пæгæн ныууагъта. Цы сахат мын мæ фæндаг æрæхгæн-
дзысты, уый бæрæг нæй. (Дуар æрбахостæуыд.)
А ц ы р у х с. Ацу, тагъддæр. Æз акæсдзынæн. (Акаст.)
Хангуассæ... (Æрбацыд Хангуассæ.)
Хангуассæ. Æллæх-æллæх. Æрыдонæй горæтмæ
дугъы фæуай! Æгайтма дæ ам æрбаййæфтон, Алихан.
Алихан. Цы хабар у, Хаигуассæ? Хонæджы каст
кæныс.
Хангуассæ. Оу-уа, æна! Гъер мæ куыд æфхæрыс?
Мæ уд дæр дын нæ бавгъау кæндзынæн. Кæркниз сыста-
ди. Æнæхъæн хъæуæн иу уасæг нал ныууагътой. Каркæн
къуыртт ничиуал сæвæрдзæн... Амырхан дæр ма мæ аф-
тæ ’фхæрдта.
Алиха н. Иуиæг уыд?
Хангуассæ. Цæй-ма цы мæ хынцфарст кæиыс?
Æхсæвæй-бонæй уæ хæдзары куы минас кæны. Саучызг
та кæм ис?
А ц ы р у х с. Аргъуанмæ ацыд.
Хангуассæ. Ацырухс, цу-ма, мæ къона, кæрдзын
æмæ цæхдон мидæмæ ахæсс. Мæнæ мæ иучысыл ныхас
ис Алиханимæ.
Алихан. Кæрты дуар ма-иу фен. Æхгæд у æви нæ?
(Ацырухс ацыд.)
Хангуассæ. Дысон дын Баччеритæм бадæм, ныхас
ныхасы къахы æмæ, дам, ацы гауыр’ты куыддæр асурæм,
афтæ, дам, хицауы бынæттæ нæхи Алихан уардзæн мæ-
гуыртæн. Куыд бæллынц æнæхъæн хъæуæй дæр дæ уыид-
198

мæ!.. Мæ хæдзарыл, нæ лæджы разæй, зæгъын, уæд хъуа-
мæ кæмæн радта быиат, цъымарайы хæфсытау, йæ мæ-
гуыры хъæфс-хъæфс куы цæуы.
А л и х а н. Уанцон «Хæфс» нæу, Хангуассæ.
Хангуассæ. Мæ мард фенай, афтæ. Хицауы бына-
гы нæ лæджы хуызæн ничи сфидаудзæн. Уациллайы хуы-
зæн у. Æ, мæ хур акæнай, ды уый искуы фынджы уæл-
хъус кувгæ куы фенис. Мардæй, дзуарæй, сывæллонæй,
каркæй, цъиуæй — никæй дзы ферох кæны. (Æрбазгъорд-
та Ацырухс.)
А л и х а н. Цы кæныс?
А ц ы р у х с. Ницы.
’’ Хангуассæ. Мæ хæдзар, дæ цæсгомы хуызы цъыртт
куынæ уал ис!
А ц ы р у х с. Ацу, Алихан.
А л и х а н. Цы хабар у?
А ц ы р у х с. Кæрты дуар куыддæр ахгæдтон, афтæ
дыууæйæ мæ рæзты уыцыиу гæпп аластой.
Хангуассæ. Сæхгæн дуæрттæ. Бæстæ хуыснæгæй
йе дзаг у.
Алихан. Дуар сæхгæдтай?
А ц ы р у х с. Нæ зонын.
Хангуассæ. Бын бауай, гъер сæ цæмæй фæтарстæ?
Хуыснæг йæ хъуыддаг тар æхсæв кæны. Нырма хур куы-
нæма акъул. Цон-ма, æз æй ахгæнон.
(Алихан тагъд-тагъд йæ дзаумæттæ кæны.)
А ц ы р у х с. Кæдæм?
Алихан. Нæ дын загътон, къæппæг мын аразынц.
Мæ адæмæн мæ исты амалæй фехъусын кæнын хъаруы,
кæннод сæфынц. Ахсæв ам æмбырд кодтам.
А ц ы рухс. Нæ, æрцахсдзысты дæ. Æз.дæ бæсты...
Алихан. Изæррухс у. Нæ мæм бавналдзысты. Æз
сæ куы хъуыдаин, уæд мæ афонмæ дæр æрцахстаиккой.
199

Уидæгтæ агурынц. Сæ къухы ницы ’фты... Гæххæттытæ.
Хангуассæ. Æххæст ма Саучызджы дæр куы ауыд-
таин. Кæд цæуын, уæддæр æм мæ зæрдæ тыиг æхсайдзæи.
Мæ хæдзармæ цæуын. Нæ лæгæн бынат агуырдтон, фæ-
лæ мын мæхи къазолни хæдзары куынæ смидæг кæник-
кой.
(Ацыдысты Алихан, Хангуассæ æмæ Ацырухс. Чысыл
фæстæдæр æрбацыд Досинка.)
Досинка. Типографийы алыварс дæр цыдæр æна-
хуыр бирæ адæм уыди. (Æрбахызт Амырхан.)
Амырхан. Де ’зæр хорз, Досинка! Ацы хæдзары
дын мыд ныччынди? (Досинка ницы дзуры.) Дзуапп
куынæ дæттыс? Уæвгæ, революци аразут, ахæм лыстæг
хъуыддæгтæм уæ нал æвдæлы. Афойнадыл дын, «макæ»
куы загътаин, уæд бæргæ. Æз та дыл аудгæ кодтон.
(Паузæйы фæстæ.) Хъæуты цы уыци-уыцитæ атауыс код-
тат, уыдонæй дæм нал аззадаид? Дæумæ дзурын! (Систа
йæм дамбаца. Досйнка змæлгæ дæр нæ фæкодта.) Чызг,
цымæ æгæр нæ хъазыс дæхицæй дæр æмæ мæнæй дæр!
Ныртæккæ салдæттæм фæдзурдзынæн.
Д о с и н к а (мæсты худт бакодта). Иуиæг сылгоймаг-
Мæ кæд æнæхъæн æфсад ракодтай, уæд хъæбатыр дæ.
А м ы р х а н. Мæ хъæбатырдзинад дæ базонын фæн-
ды? Уæд багъæц. (Фæцæуы йæм.)
Д о с и н к а. Хæстæг мæм ма цу! Хорз æй куы зоныс,
худинаг Досинка йæ сæрмæ не ’рхæсдзæн. Мæлæтæй нæ
тæрсын... Ахæстонмæ мæ кæд кæныс, уæд табуафси... (Иæ
уæлæ кæны йæжакет.) Райсом фыццапкæркуасæнты раз-
мæ айхъуысдзæн дæ хъæбатырдзинады кой... Амырхан
æнахъом сывæллæтты мадмæ кæйдæр хæдзармæ салдæт-
ты бакодта æмæ йæ къæрныхау, хуыснæгау бафхæрдта.
1 Ам ыр х ан. Æгъгъæд!
Досинка. Уый фæстæ ма дæм ирон лæг йæ къух
200

ратдзæй? Ирон сылгоймаг ма дын дæ разы фынг авæр-
дзæн?
А м ы р х а н. Æвæстиатæй ацу дын зæгъын.
(Æрбацыд Хæххон цуанои.)
А м ы р х а н. Уазæг дæм куы ис!
Хæххон цуанон. . Досинка, кæдæм дæ цæуын
кæмы?
А м ы р х а н. Слас де ’хсаргард. (Сласта йе ’хсар-
гард.)
X æ х х о н ц у а н о н. Стæг схъауыиæн замманай
дзаума у.
А м ы р х а н. Курæггæгтæй дæуæн у дæ цард. Суанг
ма дæ боцъо дæр курæггаг у. (Бавнæлдта йын йæ боцъо-
мæ. Хæххон цуанон ын йæ къух ныкъкъуырдта.)
Хæххон цуанон. Мæ боцъо мæ царды бонтæ
сыгъдæг æмæ цæсгомджынæй кæй арвыстои, уымæн у
æвдисæн. Зæронд лæгты боцъотæ сгарын мæ сæрмæ не
’рхæссин. Цы дын зæгъынмæ хъавыи...
А м ы р х а н. Дæ курдиат дын зонын: Досинкайы сæ-
рыл рагæпп кодтай. Сывæллæттæ йын кæй ис, сылгоймаг
кæй у, уый тыххæй, чи зоны, йæ тæрхон афтæ карз ма уа.
Мæхи бар æй уадз. (Æрбауад Алихан.)
Д ос и н к а. Мæн де ’ххуыс нæ хъæуы, бамбæрстай?
А м ы р х а н. Нæ дæ хъæуы? Цы бачындæуа! Ирон лæг
дæн... Мæ сæрмæ не ’рхæсдзынæн, мæ цæстуынгæйæ ирои
сылгоймаджы буарыл ехсæй æрцæуой, бафхæрой.
Досипка (йæ цæсгом амбæхсгæйæ). Банцай.
Амырхан. Нырма уын фадат ис æрфæсмон кæны-
нæн.
А л и х а н. Дæуæн æви махæн?
А м ы р х а н. Цæуыл уæ зæрдæ дарут? Цас æфсад уыи
фервитæм уæ ныхмæ. Сæрмагонд Хъæддаг дивизи.
Алиха.н. О, о, ардыгæй сæрмагонд Хъæддаг дивизй
201

арвыстат, фæлæ, мыййаг, йæ фæндаг куы ссара, æмæ уæм
фæстæмæ хъæддагæй куынæуал æрæздæха, уымæй нæ
тæрсут?
Амырхан. Замманай иог хабар! Уæллæй майдан
раттын дын æмбæлы. Æххæст ма дæ хъуыды куы фæбæл-
вырддæр кæнис.
(Æрбацыдысты дыууæ салдаты.)
Фыццаг салдат. Ничи ис хæдзары, уæ бæрзонд-
дзинад.
Амырхан. Дзæбæхдæр фенут.
Дыккаг салдат. Дзæбæх федтам. (Йæ хъусы.)
Иæ мадæй дарддæр хæдзары ничи ис. Мæнæ ма дзы ацы
гæххæтты гæбаз ссардтам.
А м ы р х а н. Цæугæут.
(Амырхан цалынмæ гæххæтмæ касти, уæдмæ Хæххон
цуанон æддæмæ ахызт.)
Фыццаг салдат. Мæ фæдыл, æрс! (Ацыдысты.)
А м ы р х а н (кæсы гæххæтт). Сымах, Хъæддаг диви-
зийы ном кæмæн радтой — Мæхъæл, Цæцæн æмæ Ир,
куыд æрхастат уæ сæрмæ, цæмæй уе ’фсымæрты уæхи
хуызæн адæмы тугæй сахорат? Мах уæм сидæм, куыд
æфсымæртæ, байу кæнут уæхи сырхытимæ. Æмæ нæ иу-
мæйаг знаджы ныхмæ скæнут тох. Уæ цæстытыл ма ауа-
йæнт уæ мæгуыр къонатæ æмæ уæд базондзыстут, уæ тох
цæй сæраппонд у...
Д о с и н к а. Хъæбатыр Амырхан та нын нæ фæд хъæу-
ты агуырдта.
А м ы р х а н. Адон ныхæстæ сты, фæлæ уæддæр ба-
бæздзысты.
А л и х а н. Ныхас адæмы зæрдæйы куы ахъары, куы
йæ сыстын кæны, уæд уын тæссаг у.
» (Амырхан хъавыд салдатмæ фæдзурынмæ.)
202

А.лихан (йæ разы алæууыд). Багъ/вд. Ма б.атагъд
кæн.
А м ы р х а н. Чи мæ бахъыгдардзæн?
Алихан. Æз. Къостайы иыхæстæ арæх фæкæныс?
Лæгдзарм тæнæг у, мæлын кæй фæнды.
Амырхаи. Раст цыма æз дæ уавæры дæн, уый ны-
хæстæ кæныс.
А л их а.н. Нырма, чи цы уавæры ис, уый зын зæгъæн
у. Хъæддаг дивизийы хабар куы зæгъай... Инæлары кæй
маузерæй амардтой, уый зоныс?
А м ы р х а н. Уыимæ та мæн цы хъуыддаг ис?
Алих ан. Афтæ дæм кæсы? Лидзыны фадат дын цæ-
мæй фæуа, уый тыххæй ды салдатæн гæртамæн цы англи-
саг маузер радтай, уый номыр бæрæг у. (Систа газет.)
Æркæс-ма мæнæ, куыд зæрдиагæй агурынц уыцы адæй-
маджы. Чи йæ ссара, уымæн ма хъуамæ стыр æхцайы
лæвар дæр снысан кодтой.
Амырхан. Чи амардта инæлары, уымæн иицы зо-
нын, æз никæмæн лæвæрдтон маузер.
А л и х а н. Нырма йæ ничи зоны, фæлæ куыддæр Ацы-
рухс уæгъдгонд не ’рцæуа, афтæ йæ базондзысты. Куы
ныхъхъус дæ, куы ницыуал дзурыс. Цыма дæ дæ бæндæ-
ны æлхынцъ райхалын бахъæудзæн, цыма нæ уавæртæ
дæ уавæртæй фæхуыздæр сты, афтæ дæм нæ кæсы?
Амырхан. Æгæр раджы нæ цин кæныс? Ацырухс
ахст у, уый зоныс?
Досинка. Худинаг дæм куыннæ кæсы, уыцы саби-
мæ та дæ къух куыд систан?
Амырхаи. Ды мæ куы фенамонд кодтай, уæдæй
нырмæ амондджын адæмæй ме сæфт уынын.
А л и х а и. Кургæ нæ, фæлæ домгæ кæнын. Æз арды-
гæй мæ къах нæ авæрдзынæн, цалынмæ Ацырухсы ацы
къæсæрыл фенон, уæдмæ.
А м ы р х а н. Змæлгæ дæр уæдæ мачи скæнæд. (Слас-
203

та йæ маузер. Нырма ныр фæхъуыды кодта, цуанон ам
нал ис, уый.) Прапорщик! (Æрбацыд прапорщик.)
П р а п о р.щ и к. Хъусын дæм!
Амырхан. Хæххон цуаноны æвæстиатæй ссарут. •
Прапорщи к. Ис, æвæстиатæй ссарын! (Феддæ-
дуар. Чысыл рæстæджы фæстæ фæстæмæ æрбаздæхт.)
Прапорщик. Ис, уæ бæрзонддзинад! (Штиккыл
конд боцъотæ æвдисы.) Мæнæ йæ боцъотæ, фæлæ Хæх-
хон цуаиоп йæхæдæг нал ис.
Амырхан. Дымгæ, мыййаг, уыдис? Цы ’рбацис?
Цæмæн æй ауагътат?
Прапорщик. Мах ауагътам æрмæстдæр дæлбул-
къоны.
А м ы р х а н. Тагъд фесæф! (Прапорщик ацыд.)
А л и х а и. Ацырухс дæ ма ферох уæд.
А м ы р х а п. Хæххон цуанон чи у?
А л и х а н. Хæххон цуаиои у хæххон цуаиои.
А м ы р х а п. Уæ хъазт кæуынмæ ма асайæд.
Алихан. Æгæр нæ фæстиат кæиыс. Уæдмæ æрба-
бон уыдзæн. Мæ мады æфсымæр дыи иæ ныххатыр кæн-
дзæн, салдæтты рухсæй йæ хæдзарæй ацæугæ куы фендæ-
уа, уæд.
(Амырхан сындæггай сыстад, тыргъты дзуры тилифо-
нæй. Райхъуыст Бабуцайы ныхас.)
X ъ æ л æ с. Нæй уырдæм цæуæи.
Б а б у ц а. Ауадз мæ мæ хæдзармæ.
А л и х а н. Нана?!
Б а буца. Кæм ма ис нана. Дæ сусæг митæй дæ иал
дæ мадмæ æвдæлы, иал хионмæ. Æз иыр дæ аууон дæн.
Ды кæдæм цæуай, уырдæм æз дæр цæудзынæн дæ фæдыл.
Фæлæ дæ уæддæр ацы лæгмартæй ратондзынæн.
Д о с и и к а. Бабуца! Куыд æрбацыдтæ?
Бабуца. Уый дæ хъуыддаг нæу. Мæ хæдзармæ мæ
204

кæуылты æрбацæуын хъæуы, уымæй дæу нæ бафарстон.
Ды дæ цардæй хъулæй хъазыс. Ныууагътай дæ хъарм
къона, дæ хæдзар æмæ æцæгæлон лæгтцмæ ссис дæ
куыст. Æви дын «ма кæн» зæгъæг нæй. Æви уæ хъæуы
лæджы хуызæн лæг нал и, æви дын мыгтаг нæй? Ныронг
дæм мæхи урæдтон. Загътон, истæмæй фефсæрмы уы-
дзыиæ.
А л их а н. Нана, æгъгъæд!
Досинка. Уадз æй. Ма йæ хъыгдар. ЙæхЦ зондæй
нæ дзуры. Йе стыр маст — йæ риуы. Уый рис дзуры.
Б а б у ц а. Амырхан, мæ хур, Алихан де уазæг. Зæрдæ
мын куы бавæрдтай.
Д о с и н к а. Ды бадзырдтай? Дуар дæр ды бакодтай?
Б а б у ц а. Уæдæ куыд æнхъæлдтай? Мæ хъæбулы сы-
махæн холыйæн уадзын?
Д о с и н к а. Цы бакодтай уый?
Б а б у ц а. Цы?
Алихан. Ницы, ницы, наиа. Дæ фырты фервæзын
кодтай.
Б а б у ц а. Мæ хъæбул, уæдæ мæ бамбæрстай?
А л и х а н. Бамбæрстон, бамбæрстон, нана.
(Къæсæрыл фæзындис Ацырухс. Йæ бон мидæгдæр
æрбахизын нал бацис. Æдзынæгæй кæсы Алиханмæ.)
Алихан. Цы кæныс, Ацырухс? Дæу куы ауынын,
уæд мыл æхсæв дæр хур скæны.
А ц ырухс. Алихан!
А м ы р х а н. Цæй, æгъгъæд у. (Фæцæй кæны Досанка
æмæ Алиханы.)
Б а б у ц а. Иæ сывæллæттæ та?
А м ы р х а н. Райсом хъæумæ дыууæ салдатимæ ацæу-
дзæн æмæ ма йын хæрзбон зæгъыны бар ратдзыстæм.
Б а б у ц а. Мæ хъæбул та?
Æмбæрз æн.

ÆХСÆЗÆМ НЫВ.
Æртыккаг иывы декорацитæ. Æддейæ хъуысы гæрæхтæ, А ц ы-
р у х с рудзынгæй кæсы.
Б а б у ца. Ацырухс! Ацырухс! (Ацырухсы къухыл ра-
хæцыд.)
Батырбег. Мæ хо! Хъусыс, кæмдæр та ацы абыр-
джытæ сæ сæртæ сдардтой. Низ нæ, мæи маст æрфæлдæх-
та. Гъей-джиди, ме уæнгтæ ма мæ коммæ куы кæсиккой!
(Хъавы та сыстынмæ. Хъуысынц гæрæхтæ. Бабуца йæхи
Батырбегыл баппæрста, цыма йæ бааууон кæныимæ хъа-
вы. Дуар æрбатыдта Хангуассæ. Йæ къухы — царв æмæ
цыхт. Ахаудысты йын æмæ зæххыл атылдысты.)
X а н гу а сс æ. Ту, мæ фыдфынтæ уæ хай, кæд цы
къæрцц-къæрцц кæнут. Кæд удхæссæгæн чындзæхсæв иæ
аразут!
Бабуца. Мæ хæдзар! Ацы змæст рæстæг куыд ра-
цыдтæ? Цæвæг марæджы куынæ æвзары!
Хангуассæ. Æмæ-гъа, мæгуырдзинад адæимаджы
зындонмæ тæры. Æндæр мæ уд уæлдай нæу.
Б а б у ц а. Зæххыл бадгæйæ куы баззадтæ.
Хангуассæ. Фыртæссæй ныр дæр ма мæ къæхтæ
куы дыз-дыз кæнынц. (Архайы сыстыныл. Бабуца йын
æххуыс кæны.) Мæгуыры скæнæг дæлæмæ æрхауæд, уа-
стæн. Æнæхъæн къуыри дæлæ уыдон фембырд кодтон,
кæд сæ, зæгъын, дыууæ капеччы райсин.
Батырбег. Иудзырдæй, дæ базар рæстмæ нæ фæ-
ци æмæ хъысмæты æлгъитыс! Нæ дын ауæй ис дæ дисса-
джы мулк ? (Ныххудтис. Хуыфæгæй ферхæцыд. Бабуца
йын дон баскъæфта. Батырбег ын йæ къух аиуварс кодта.)
Хангуассæ. Цы мыл худыс, уæ хъал бон ныкка-
ла^! Дæ къæбицтæй мæй мыстытæ кæй фæдавынц, уый
мæ бинонтæн афæдзы фаг уаид. Дæлæмæ æрхауæд хуы-
206

цау дæр... Æниу дзы цы хур федтой хъæздыджытæ дæр?
Цæрæнбонты зыд кодтой, царм-буар ныи нæ уагътой!
Æмæ ныр сæ фидæрттæ кæлынц. Сæ удтæ ма куы аирвæ-
зиккой. Мæ мард фенай, Бабуца, далæ тигъыл фæзилæ-
иы дынджыр хæдзар зоныс? Æнæхъæн хъæуы гогызты
къæдзилтæ иумæ куы сбæттай, уый хуызæн йæ къæлæсо-
мæлæсо худ. Уæдæ нæ дарæс дæр тыбар-тыбургæиаг. Гъе-
мæ файтоны хицæуттæм хъæр кодта, мæнæ, дам, уын мæ
мулк иууылдæр, уæддæр, дам, ма мæ станцæмæ ныххæц-
цæ кæнут! Худæгæй йыл бакъæцæл дæн. Афтæ уын, зæгъ-
ын, хъæуы!
Батырбег. Æмæ йыл ды дæр цииæй мардтæ, нæ?
Хангуассæ. Цинæй йыл куыиæ мардаин, уæд мæ
хъарæг нæ хъуысид...
Б атырбег. Дæ паплæйттæ ма æрбамбырд кæн æмæ
мæ хæдзарæй гъæй кæн! Ничи сæм кæсы, иууылдæр сæ
дзыхтæ куыд суагътои!
Хангуассæ. Ма тæрс, æнæуи дæр дæм цæрынмæ
не ’рбацыдтæи. Гæрæхтæ фæсабыр сты æмæ мæ цотмæ
згъорын. Ницы кæны, Батырбег, æгæр хæрд бирæгъæн
дæр иæ тайы, уæ гаидзаган бирæ нал ахæсдзæн.
(Ацыд.)
Б а т ы р б е г. Уыныс, мæ хо, куыд у! Зæвæттæ сдæ-
рынмæ-иу æн бирæ нал хъуыдис: мæ уд дын нывонд æр-
бауа, æз дын æрбамæлон, Батырбег... Ацы бæгънæг æмæ
æххормаг адæм мæнгард... сæ гуыбынтæ куыд афтид сты,
сæ сæртæ дæр афтæ сты. Хæдзармæ уадзын сæ нæ хъæуы.
Искуы ма дæ иу мæгуыргурæи дæр къæбæр ратгæ куы
феион, уæд мын цы ’нхъæл дæ! Цу-ма, гæххæтт мын ра-
хæсс æмæ мын Ацырухсмæ фæдзур, дын куы загътом.
Б а бу ц а. Басабыр у.
у Б а т ы р б е г. Амырхан зынæг дæр нæй. Цу-ма, Бабу,
гæххæтт æмæ мын фыссæн рахæсс. (Рацыд Ацырухс.)
Ацырухс, дæхи арæвдз кæн æмæ мын Амырханмæ ауай!
207

Ацырухс. Æз дын рахæсдзынæн фыссæн æмæ гæх^
хæтт.
Б а т ы р б е г. Иуварс, мæхæдæг. (Батырбег ацыд,
Ацырухс йæхи Бабуцайыл баппæрста.)
А ц ы р у х с. Цæмæн æй ауагътай?
Б а б у ц а. Цы кодтай?
А ц ы р у х с. Йæ сызгъæринтæ!..
Б а б у ц а. Мæ бындурыл... Цы фесты?
А ц ы р у х с. Санетæ сæ ахаста.
Бабуца. Мæ.хæдзарыл! Кæдæм?! (Райхъуыст Ба-
тырбеджы хъæр.)
Батырбег (разгъордта). Фæдис, æрцахсут æй!
(Фæлæбурдта Бабуцамæ.) Кæм ис дæ фырт? Дæ абырæг
кæм ис? Зоныи æй, уый сæ ахаста. Дæумæ радта сызгъæ-
ринтæ!..
А ц ы р у х с. Мæнг у, Санетæ сæ ахаста.
Батырбег. Санетæ?.. Кæм ис? Кæдæм?.. (Хæдзары
дуæрттæ хойгæ цæуы. Хъæр кæны.) Санетæ, Санетæ!
(Фæзылд, Ацырухсмæ базгъордта, хурх æй кæны.) Кæм
ис, кæм ис? Цу, ссар æй, марын дæ! Кæм ис Санетæ?
Ссар æй! Ссар æй! (Дуарæй æрбахызт Санетæ.)
С а н етæ. Мауал богътæ кæн. Алидзынæн дæр ныфс
хъæуы, сызгъæринтæй спайда кæнынæн та — хъару. Мæн-
мæ та сæ иу дæр æмæ сеннæ дæр нæй. (Баппæрста йæм
чысыл чумæдан.) Гъа, дæ оызгъæринтæ. Дыууæ цæхгæр-
мæ уынгæй дарддæр ацæуын мæ бон не сси. Уæдæ цæй
æнæхъару дæн, цæ!
Б а т ы р б е г (фæлæбурдта Санетæмæ). Бабуца, дæ-
гъæлтæ ма æри ардæм!
Б а б у ц а. Цавæр дæгъæлтæ?
Б а т ы р б е г. Ныккæнды. (Райста дæгъæлтæ. Сане-
тæмæ.) Цом-ма мæ фæдыл.
Са н етæ. Кæдæм?
Б а б у ц а. Мæ хæдзар, цæмæн æй кæныс?
208

Б а т ы р б е г. Мæ рæсугъд æгоммæгæс фосæй уæлдай
нал у, куы та фæдзæгъæл уа.
С а н ет æ. Амар мæ, уæддæр мæ цæрдудæй ма ныгæн!
Б а т ы р б е г. Мæ разæй!
Б а б у ц а. Цы ми кæныс, дæхи æрæмбар!
Б а т ы р б е г. Иуварс! Зынаргъ хæзнайы арф фембæх-
сынц.
Санетæ (хъæлæсы дзагæй). Фервæзын мæ кæнут!
(Батырбег æй йæ разæй атардта. Ацырухс ныккуыдта.)
Б а б у ц а. Йæ низ æй бынтондæр хъæддаг фестрн
кодта. Уæ, мæ фæрстæ дын фехæлой, мæ мады зæн&г,
кæд цæмæты æрхаудтæ. (Ацырухсмæ.) Ма тæрс, мæ хур,
дæгъæлтæ та мæнмæ дæтдзæн æмæ йæ рауадздзынæн.
Ацырухс. Дзæгъæл хуымæтæджы дзы нæ тарстй.
(Æдде хъуысы дуары хойын, Санетæйыæнуд хъæр.Ацы-
рухс, Бабуца уырдæм фесты, Батырбег сæ размæ фæци.)
Б атырбег. Кæдæм? Æиæмæт ут, мæ къух дæр ыл
нæ андзæвыд.
Б а б у ц а. Дæгъæлтæ æри!
Б а т ы р б е г. Нæ, мæ *о. Цы хæзна бамбæхстон, уый
никæуыл æууæндын. (Санетæйы æнудхъæр тыхджындæ-
рæй хъуысы.) Цу-ма, Ацырухс, фæндыр рахæсс! Кæмæ
дзурын æз? Иу хъуыддаджы тыххæй мæ дыууæ хатты цæ-
мæн.дзурын кæныс? (Ацырухс бацыд, кæугæйæ рахаста
фæндыр, æрæвæрдта йæ.) Æрæвæр æй, зæгъгæ, дын загъ-
тон? Ацæгъд! Æви мæ нæ фехъуыстай? (Ацырухс кæуы,
афтæмæи цæгъды. Батырбег ын йæ цагъдмæ хъырны.)
Багъæц,| æрсабыр дæ хæстæг. О, мæрдырох мыл бахæ-
цыд. Уартæ пъæлицæ кæм ис, уый зоиыс? Бауай-ма сæм...
Амырхан иæ зыны æмæ йæм мæ зæрдæ æхсайы... (Ацы-
рухс иу каст Бабуцамæ кæны, иннæ каст Батырбегмæ.)
Батырбег. Цы джихтæ кæныс? Рæвдз! Дæ иу къах
уым куыд уа, де ’ннæ ам, афтæ! (Ацырухс азгъордта.)
14 Малы фарн
209

Бабуца. Мæнæ куыд уазал кæнын ацы хæдзары.
Цыма мæ исчи удæгасæй ингæны нывæрдта.
Б а т ы р б е г. Цы? Цы загътай, цы?! Ингæп. Мæ хæ-
дзар — ингæн?.. Дæ фыртæн зæппадз уыдис, дæуæн —
ингæн? Нæ, ды, зонын æй, дæ фыртимæ æмзонд дæ, мæ
мæлæтмæ бæллут. Хæрзаг зæгъут, мæ хæдзары мæ бым-
тæ баззайдзысты сымахæн... Æз уын ницы ныууадздзы-
нæи, иууылдæр сæ басудздзыиæн. (Æрбауади Амыр-
хан.)
Амырхан. Цæй, цæмæн ма дæ бахъуыдтæн, цæмæ
мæм арвыстай?
Б а т ы р б е г. Рагæй дæ нал федтон. Иу уынд ма дæ,
зæгъыи, куы фæкодтаин. Цымæ уый горæты уынгты цы
у? Бæстæ куы сызмæсти, цы хабар у, ницы йын зоныс?
А м ы р х а н. Тымыгъ сыстади, Батырбег, тымыгъ æмæ
зæроид бæлæстæ æд уидæгтæ фæлдахы.
Б атырбег. Кæс-ма йæм, цæй æнцонæй нæ загъта!
Æмæ дæуæн æппын ницы тас у уыцы тымыгъæй?
Амырхан. Иæ ныхмæ куынæ цæуон, уæд, мæимæ
гæсгæ, иицы.
Б ат ы р б ег. Уæдæ мыи мæ дамбаца дæр ифтыгъдæи
фæстæмæ уымæн æрбарвыстай, нæ?
А м ы р х а н. Ацы хъуыддаджы иугай гæрæхтæй ни-
цыуал, Батырбег. Дæ удæн уæлдай зын мауал кæн.
Б а т ы р б ег. Дæу мæ мæт куы уыдаид, уæд мыи мæ
фæдзæхст баххæст кодтаис.
А м ы р х а н. Куыинæ мæ ’мбарыс. Алиханмæ мæ къух
сисын нæу мæ бон.
Б а ты р бег. Уæдæ мæ хæрæфыртæн ацы маргæйдзаг
нæмыг бавгъау кодтай æмæ йæ айс дæхицæн. (Гæрах
азæлыд. Бабуца æрбазгъордта.)
Б а б у ц а. Чи уыди?
Амырха н. Де ’фсымæр.
Б’абуца. Батыр, цæй тыххæй, цы дын кодта?
210

А м ы р х а н. Ма мыл кал дæ цæссыг, дæ лæджы ма-
рæг æз дæы.
Б а бу ц а. Цы аххосджын уыд дæ разы?
А м ы р х а н. Ницы, афтæ фæндыд де ’фсымæр Батыр-
беджы. Ныр та мæлын де ’фсымæры къухæй... уымæи
æмæ дын дæ фырты... Алиханы мæрдтæм... нæ барвы-
стон...
Бабуца. Нæ, уый мæнг у! Батырбеджы мæ хъæбу-
лы мæлæт нæ бафæндыдаид! (Батырбегмæ.) Зæгъ-ма,
мæнг нæу? Цы ныхъхъус дæ? Гæбазгай мын куы кодтаис
мæ зæрдæ, сынтытæн æй куы лæвæрдтаис, быхстаин уæд-
дæр. Цал боны фæцардтæи, уал боны зыидоны арты куы
фæсыгъдаин. Фæлæ мын мæ хъæбулмæ систай ды дæ
къух. Нæ, хуыокъ бæласау, цæрæнбонты дæхи удыл тых-
стæ æмæ куыд бамбарай ды мады рис.
Б а т ы р б е г. Цы хъусын, цы дзыхы уагæй дзурыс,
уый? Æви дæ ферох сты дæ митæ?
Б а б у ц а. Ныронг никуы сдзырдтон. Маст æмæ мæм
цинæй цы уыди — мæ риуы сæ арф баныгæдтон. Нæ фе-
рох сты, нæ, æдзух мæ хъæбулы ды фидиссагæп хастай,
цыма дæ хойы тугæй нæ равзæрдис.
Б а т ы р б е г. Марын дæ, банцай!
Б а б у ц а. Нæ, нæ. Не ’нцайын, гæбазгай мæ куы скæ-
най, уæддæр мæ зæрдæйы цы судзгæ мæстытæ фæхастон,
уыдон дыл скалдзынæн.
Б а т ы р б е г. О, скал сæ. Цы дзæбæхтæ дын загътам,
уыдон ма цæмæн дарай дæ зæрдыл! Банцай!.. Мæ маст
фурдау рафыхт.
Б абуца. Æз нал тæрсын, нал!.. О, о, буц ном дыл
сæвæрдтой, Бабуца. Фæлæ адæмæй ферох дæ ном æмæ
дæм Саучызгæй дзырдтой. Мæргътæи базыртæ уымæн
дæттынц, цæмæй тæхой. Зæрдæтæ та уымæн сты, цæмæй
уарзой. Мæ худын æмæ мын мæ хъазыны бонтæ байстат
сымах. Цы уыди рæсугъдæй мæ фæндты, мæ сæнтты, сау
211

пæлæзы бын сæ ныккодтон. Цæмæй хъæздыг уыдтæн, мæ
цæстæй кæмæн кастæн, уый — мæ лæппу. Æмæ мæ мой
Мырзабег. Ныббар мын, йæ ном ын никуы загътон.
Б а т ы р б е г. Хурх кæнын, баххуыс мын кæн, хъарм
æхсыр мын, Бабу...
Б а буца. Кæм ма ис, кæм Бабуца. Ис ма æрмæстдæр
мастисæг. Хæхты æмæ хъæдты арвыстон мæ цард... Авд
азы дæргъы... Цъиуты зардмæ, æхсæрдзæнты зардмæ...
Алы хуры ферттывдмæ уыдис мæ цин. Уыцы чысыл амоид
дæр мын байстай ды... Æппæтæн дæр бабыхстои, фæлæ
дыи хъæбулы мæлæт нæ иыббардзыиæи! (Ацыд.)
Б а т ы р б е г. Бабуца, кæдæм?
Бабуца. Мæ хъæбулмæ! Цæгат мын нал ис. Æр-
мæстдæр ма баззад мæ цæгаты, сау рæхыс! (Ацыд. Уын-
гæй хъуысы иугай гæрæхтæ æмæ революцийы марш. Ба-
тырбег систа дамбаца. Æмбæхсæнтæ агуры. Гæрæхтæ
кæны. Хуыфæг та йыл бахæцыд. Хурх æй кæны, йæ къу-
хæй дамбаца æрхауд, æхсыры агуывзæмæ йæ къух бай-
вæзта, фæлæ æрхауд. Æмæ нал сызмæлыд.)
Æ м б æ р з æ и.
Æ В Д Æ М Н Ы В.
Стыр обау. Æддæдæр зыны цалдæр обауы. Стыр обауы саьр —
А ц ы р у х с.
•^'^^^^^
А ц ы р у х с. Кæцы обауыл? Цалдæр рагъы æмæ дзы
обауы банымадтон. Кæдæм æй æрбакæндзысты?.. Цæй-
ма, æрдз, æгомыгæй мæм цы хъусыс?
(Чысыл рæстæджы фæстæ æрбайхъуыст зарæг. Сал-
дæттæ æрбакæнынц Алиханы.)
212

Алихан (зары)..
«Стонгæй мæлын, гыцци!» — никæмæ бадзурдзæн,—
Буц хæринагæн ын — кас...
Талынг къазармайы къуымы-иу батулдзæн,
Сау хъæмп — йæ гобан, йæ баз...
Фыццаг с.алдат. Сау зæхх дын уыдзæн... Хъæмп
ма дæм кæцæй æрхаудзæн. Ныхъхъус у.
Дыккаг салдат. Бауадз-ма йæ! Иæ амæлæты
размæ ма...
Фыццаг салдат. Куы та фæтæпзæрдæ дæ.
А л ихан.
Ма йыл ку, ма, мæ хур! Службæйы базондзæн
Цардæн йæ тæккæ фыдад:
Усгур лæппуйау дæ ницæуыл бадомдзæн,—
Хорз уа, æвзæр уа — салдат!
Фыццаг салдат. Хуынкъ денушка дæр нæй дæ
дзыппы, афтæмæй мын паддзахиуæг кæнынмæ дæ ныфс
хастай. Уæвгæ дын мæнæ замманай бæрзонд бынат. Удæ-
гасæй дæр дæм ахæм бынат никуы æрхаудтаид.
Алихан.
Исчи куы ныммара искуы дæ дарæджы,—
Чи ма йын райсдзæн йæ туг?
Ракæн-иу, ракæ йæ сагъæс дæ хъарæджы,
Аргæвд-иу хистæн нæ хъуг!..
Д ы к к а г с а л д а т. Гъер æй цæй тыххæй марæм?
Исты ныи не ’рттивгæ пъагæттæ...
Фыццаг салдат. Уый дæ уыиаффæ æмæ мæ уы-
наффæ нæу. (Фæкæнынц æй обаумæ. Фæаууон сты. Фæ-
зынд Саучызг, йæ дзыккутæ — уагъд, йæ къухы — йæ сау
рæхыс.)
Бабуца. Æрлæуут! Фырты чи мары æмæ мады чи
нæ фæрсы?! Куы уа адæймаг тæппуд, уæйгæнæг, лæг-
мар — мæлæт йæ хуыздæр тæрхон, уæд. Фæлæ куы сдзу-
ра лæг йæ намысыл, куыд хъуамæ амæла уæд уый? Нæ,
213

н&, нæй амæлæи ахæм адæймæгтæн. Абон æ.й ды н.æмы-
гæй дмлр, фесаф ый ды йæ ном, уæддæр адæмты зæрдæ-
ты цæрдзæнис. Нæй мæлæн, йæ иамысыл чи сдзырдта,
уымæи. Æрлæуут! Фырты чи мары æмæ мады чи нæ фæр- ’
сы! Æви хæцæнгæрзтæ æрмæстдæр уымæн æрхъуыды код-
той адæм, цæмæй-иу мадæн байсой йæ хъæбулы. Æрлæу-
ут, зæгъын! Æрлæуут! Сау лæджы чызг уын нæ дæн, мый-
йаг, фондз афицеры хо дæн, мæ фыд—булкъон. Мæнæ
кæсут, мæ сау рæхыс мæ астæуыл æрбастон, сау бында-
рæн ма сын æз баззадтæн. Амардтат мæ, зæгъгæ—сар
уæ къона кæндзæи.
Фыццаг салдат. Омæ паддзахы чызг дæр фест.
Махæй дæ цы хъæуы?
Б а б у ц а. Цы азымджын у мæ хъæбул, цæмæн æй
ракодтат мæлæтмæ? Кзд уыи, мыййаг, уæ галуантæ бай-
ста, гъе та уæ уе стыр бынæттæй рахизын кодта, гъе та
уын кæд уæ бирæ фос, уæ бирæ зæххытæн спаддзах, сы-
мах та йæ уацайрæгтæ скодта.
Фыццаг салдат. Цы йæм хъусæм? Иæ зонд фæ-
цыд фырмæстæй!
Бабуца. Ау, мад куы дæн. Æви мадæлтæй нæ рай-
гуырдыстут, æви дойнаг дуртæ стут? (Дардæй æрбай-
хъуыст бæхты къæхты хъæр.)
Дыккаг салдат. Нæй, нæ сисдзынæи æз æиазым
адæймагмæ мæ къух.
Фыццаг салдат. Ды нæ сисдзынæ, фæлæ нæ ца-
лынмæ исчи не ’рбаййæфта, уæдмæ... Ныртæккæ ма фæ-
кæс. (Хъавыд Алиханы фехсынмæ, Бабуца йæ йæ фæстæ
акодта. Рагъы фалейæ хъуысы змæлд. Досинка рагъæй
сызгъордта. Бабуца æрхаудта.)
Дыккаг салдат. Гъæ, худинаг дæ сæр баййафа!
Исчи дæр ма мады æхсы?! (Фехста Фыццаг салда-
ты.)
Досинка. Бахатыр мын кæн, Бабуца, байрæджы
214

кодтон. Дæ хъæбулы цинæй куы бафсæстаис, уый мæ
фæидыд.
Б а бу ц а. Бузныг, мæ хур, иыххатыр мын кæн. Æгæр
æрæгмæ уæ бамбæрстон. Фæстаг байзæддаг ма.уыдтæн
мæ сау бындурыл, фæстаг цæг мæнæ ацы сау рæхысæй
æмæ мын, æвæццæгæи, ног царды хай пæ уыд.
Æ м б æ р з æ и.

М Æ X Ъ Æ Б У Л
Дыууæактон, фондзнывон
пьесæ

А Р X А Й Д Ж Ы Т Æ
X ъ а м б о л а т — 37 аздзыд, ппжснер
X а д и з æ т — йæ ус, 27 аздзыд
Н и н æ — йæ дыккаг ус.
Т о л и к — Хъамболаты лæппу, йæ фыццаг усæй, 8 аздзыд
В а р к а — сæ сыхаг, абадгæ чызг
М и л и ц æ й ы к у с æ г
А х у ы р г æ н æ г
А л и х а н — Хадизæты уарзон, 35 аздзыд

ФЫЦЦАГ А КТ.
Ф Ы Ц Ц А Г II Ы В.
Архайд цæуы X ъ а м б о л а т ы хæдзары. Хæрзæфснайд уат
Астæуæй чемодан, шифонеры дуар гом. Бæрæг у уаты цыдæр дзау-
мæттæ кæй фæхъуыд. Къуымты уæлæйы дарæс пырхытæй лæууынц.
Сцеиæйы В а р к а æмæ X а д и з æ т. X а д и з æ т, комкоммæ цы ав-
джын дуар’ис, уырдæм бакаст.
Хадизæт. Цалдæр хатты райсын дзаумæттæ æмæ
та сæ фæстæмæ сæвæрын.
В а р к а. Зын у. (Цыма йыл тынг тыхсы.) Дæ цæттæ
цард æрбайхал æмæ та ногæй райдай.
X а д и з æ т. Фæлæ зæрдæйæн адджын чи нæ уал уа...
В а р к а (Нал æй суагъта дзурын). Æмбарын дæ, хæ-
дзары уæлдай дзаумайæ адæймæг куы стыхсы, уæд алы-
бон де ’нæуынон адæймагмæ кæс.
Хадизат. Адæм цы зæгъдзысты?
В а р к а. Адæмы мæт ма кæн, дæ цард дын ничи са-
раздзæн. Æмæ дзы диссагæй цы уыдис? Иæ уарзон ни-
219

кæй абæрæг кæны. Алиханы дæр ма фыдбылызы бафтау-
дзынæ. Æнæ аххосæй æртæ мæйы ахæстоны фæбад. Иæ
маст макæуыл акала. (Дуары дзæнгæрæг.)
Хадизæт. Багъæц-ма.
В а р к а. Мæ хæдзарыл, Хъамболат ма уæд. Уæд уæ
фæндтæ уæ хъуыры фæбаддзысты. Цон, цон... Мæ хæрам
искæй бинонты масты бабада.
Хадизæт. Нæ уый Хъамболат нæу. (Акаст рудзын-
гæй.) Машинæ лæууы.
В а р к а. Æллæх, æллæх, йæ уд дыл куыд суынгæг.
Нæ, ахæм уарзондзинадæн ма саргъ кæн, уæд уый хуы-
цауы раз дæр тæригъæд у. (Ацыди. Дзæнгæрæг цалдæр
хатты ныззыланг кæны. Хадизæт сабыргай хъуыдытæ
кæнгæ араст дуары ’рдæм. Æрбацыди Алйхан. Фелвæста
йæ йæ хъæбысы, пъатæ, хъæбыстæ йын кæны.)
А л и х а н. Мæ удæй мæ мидæг иицыуал баззад, æрæг-
мæ куы кодтай, уæд. Цæттæ дæ? Машинæ æрбакодтон.
X а д и з æт. Æнæ сывæллон мæ бон иæу.
А л и х а н. Тæрсгæ ма кæн, мæ удлæууæн, мæ зæрдæ
йыл дæуæй къаддæр нæ риссы, æз уый мæт дæр бакод-
тон. (Исы йæ дзыппæй æхсыры æвгтæ.)
X а д и з æ т. Уыдон та цы сты?
Алихан. Æхсыр сывæллæтты кухнийæ, уырдыгæй
йын хæсдзысты. Мæнæ гæххæтт дæр.
Хадизæт. Нæ, нæ. Куыд ныууадзон дзидзидай сы-
вæллои æиæ мадæй.
Алихаи. Иухатт куы баныхас кодтам. Адæймагæн
зыи йæ райгуырын, æндæр ып мæлынæй мауал тæрс.
Уæлдайдæр та ахæм фыдимæ. Нæ йæ уарзтай, зæгъыс,
афтæмæй та дæ дæ къах нæ хæссы.
X а д и з æ т. Нæу мæ бон, амæлдзæн.
А л и х а н. Нæ, уый нæ амæлдзæн, фæлæ ды мæн ма-
рыс. Æз ме ’ппæт мыггагыл хъоды бакодтои ие стыр
уарзондзинады охыл, ды та?..
220

X а д и з æт. Æмæ æз ницæуыл хъоды кæнын?
Ал их а н:,Цæуыл? Нырма мады ном зæгъын дæр чи
нæма зоны...
X а д и з æт. Дæуæн дæр уый загъдæуа, хæрз чысыл...
А л и х а н (ног та йæ йæ хъæбысы æрбакодта). Мæнæ
æз, æнæ дæу цæрын чи нæ фæразы, дуне уынгæг кæмæн
у, ды куынæ уай мæ уæлхъус, мæхицæн уæд бакæндзы-
нæн исты. Сывæллонæн та йæ гуыбын чи бафсада æмæ
йын йæ быи хус чи дара, уый йæ мад. Нæ... Ды мæн не
’мбарыс... Æмæ мæ мæхи марыиы оиг дæр уымæи скод-
тай. Æнæхъæн мыггагæй мæ ныхмæ сысты, лæппу уæв-
гæйæ, дам, уагъд ус цæмæн курыс...
В а р к а (фæзыны). Бæгуыдæр.
А л и х а н. Нæ фæлæ æз исты æдзæсгом куы разында-
ии, уæд дæ афонмæ ныууагътаин, чи зоны, хуыздæр уы-
даид.
В а р к а. Мæ мард фенай, рæстытæ дзуры.
А л и х а н. Æппындæр мын аргъ нæ кæиы. Мæн фæн-
ды æгасæй дæр мæн куыд уай. Мæ улæфт дæ улæфтимæ
баст куыд уа æмæ мæ нæ фæнды, не ’хсæн ма Хъамбола-
ты сывæллон уа, уый. Æз ма суанг дымгæимæ дæр тох
кæндзынæн, ме ’вастæй дын дæ сæры хъуынтæ куыд нæ
фæйлауа.
В а р к а (йе уæнгтæ батылдта). Дæ-дæ-дæй, уый уар-
зондзинад у, гъе! (Уыдонмæ.) Æй, кс, кс, ныртæккæ по-
езд схæццæ уыдзæн æмæ иугæр Хъамболат къæсæрæй
куы ’рбахиза, уæд уæ фæндтæ уæ хъуыры фæбаддзысты.
А л и х а н. Варка раст у. (Дыууæ æхсыры авджы йын
йæ къухы фæсагъта.) Фæкæс-иу сывæллонмæ Хъамбола-
ты æрбацыдмæ. (Дæтты йын æхца.)
В а р ка. Мæ хæдзарыл, Алихан. Ирон нал стæм æви?
А л и х а н. Цæй уæдæ бахатыр кæн.
(Тагъд-тагъд цингæнгæ кæны Хадизæтыл йæ пъалто,
221

фелвæста чумæдантæ. Хадизæт цыма фынæйæ архайы,
уыйау ацыд Алиханы фæстæ, ш/ здæхт ма фæкодта сы-
вæллоны ’рдæм.)
В а р к а. Уымæ дæ з,æрдæ ма ’хсайæд. (Ацыдысты,
баззад ма Варка.) Æгъгъи, Хъамболат, уый дын кæй фед-
тон! Дæ фындзы бын мæ хуызæи дзæбæх чызджы фæуадз
æмæ æндæры ракур. Мещанкæ, дам, дæ, кудритæ уарзаг.
Ныр йæ ус æнæ кудритæ кæйдæр лæджы фæстæ дзæбæх
куы афардæг ис. Нæ, ацы хатт мын ыл фидар хæцын хъæ-
уы. Мæхи йæм ауадздзынæн. Кудри иæ фæлæ, йæ кæд
фæнда, уæд мæ сæр къуыри иухатт дæр нал фасдзы-
нæн... Фæлæ ацы сывæллон. Уыдон сæ кæрæдзины уæл-
дæфæй улæфын куы фæнды, уæд мæн искæй дзæгъæл
тъæпп цæмæн хъæуы. Нæ, раздæр уал ЗАГС-тæ йедтæ
акæнæм, стæй йын йæ сывæллон уæд æз йæ мады фыццаг
фæкæндзынæн.
(Тилифоны дзæнгæрæг.) Уæ хуыцæутты хуыцау, абои
æй æнæ бар ракургæйæ исын æмæ мын æй амондджыи
фæкæн. О, хъусын!.. Нæ, æз Хадизæт нæ дæн. Чи, Хъам-
болат! Хадизæт дæ размæ цæуыинæ ацыд? (Ныккæуæгау
кодта тилифонмæ.) Нæй, мæ бон дын æй зæгъын нæу.
(Æрæвæрдта тилифон.) Æнхъæлдæн æмæ мын æгæр
карз рауадис. (Бакаст кæсæнмæ.) Мæ цæстытæ кæуын-
дзаст не сты... Цы сын акæнон? Хъæдындз, хъæдындз ис-
куы ссарын хъæуы. (Агуры.) Ссардта, сæрфы дзы йæцæ-
стытæ. (Бакаст та айдæнмæ.) Гъеныр ма суанг мæхи дæр
бауырныдта, кæугæ кæнын, уый.
(Сонт æмæ тарстæй æрбацыд Хъамболат.)
X ъ а м б о л а т (чумæдан хæдзары астæу аппæрста).
Кæм ис Хадизæт? Цы кодта? Рынчын у? (Фæцæуы ми~
дæггаг уатмæ.)
5 а рка (сабыргай). Ссс... Хадизæт уым нæй, сывæл-
222

лон хъал кæныс. (Стъизыдта.) Абондæргъы кæуынæй мæ-
хи амардтон уыцы сывæллоны тæригъæдæй.
Хъамболат. Уæдæ кæм ис Хадизæт? Рынчындоны
мыййаг?
В а р к а. Нæ, уым дæр. нæй.
Хъамболат. Мæ уд мын ма лас, цы кодтам? Кæм
ис? Зæгъ мын æй! Мæлгæ? Нæ, нæ, нæ!
В а р к а. Фæлтау йæ мæлæт хуыздæр уыдис, уый бæ-
сты. Дæ дзæбæх цард^æрбайхал æмæ...
Хъамболат. Цытæ дзурыс, цавæр цард? Кæм ис
Хадизæт?
В а р к а. Уæдæ дын æз цытæ дзурыи? Афардæг ис, цы
ссардта хæдзары, уый ассывта æмæ афардæг Алиханы
фæстæ.
Хъамболат (ныууыгъта Варкайы). Цы загътай,
куыд уæидыс?
В а р к а. Уæуу, мæ мæкъуысджытæ мын сæттыс! (Йæ-
хи йыл бауагъта.) Акæс-ма уæдæ дæ хæдзармæ. (Хъам-
болат æй иуварс асхуыста. Ныццавта йæхи иннæ дуарыл.)
Мæ фырт! Мæ фырты мыи ма ахæссæд. Нæ, нæ! Нæ йын
æй ныууадздзынæн. (Варка^ та йыл фæхæцыд.) Хъал кæ-
ныс сывæллоны! Уыдои сæ"уарзондзинадæй зæххыл нал
цыдысты, дæ сывæллоныл ма уыдысты?!
Хъамболат. Куыд? Мад йæ дзидзидай сывæллоны
ныууагъта! Мад! Æмæ афтæ дæр вæййы? Цы йын кæн-
дзынæнæз, Варка? Кæм ис æхсыр?Цытæ дзурын?.. Нæ, ды
мæиæй хъазгæ кæныс. (Æрбацæуы йæм.) Калмау судз-
гæ цæмæн æууилыс мæ риу? (Варка, цы акæна, уый нæ
зоны. Ныццавта йæхи æхсыры æвгтыл.) Мæнæ, æхсыры
æвгтæ дæр ма йын ныууагъта Алихан. (Фелвæста йæм
гæххæтт.) Мæнæ кæсыс? Суаиг ма йыи сывæллæтты æх-
сыры къухнийы гæххæтт дæр райста. Ма тæрс, уыдонæн
алцыдæр хъуыдыгонд уыдис.
Хъамболат (мæсты худт бакодта. Æркаст æхсыр-
223

тæм). Алихан? (Фæхъæр кодта.) Æмæ йæ чи скодта мæ
сывæллоныл мæтгæнæг, чи у, цы йы хъæуы? Зæгъ-ма?
(Фелвæста æхсыры æвгты æмæ сæ рудзынгæй фехста.)
В а р к а. Цы ми бакодтай? Цы ма ратдзынæ сывæлло-
нæн, куы сыхъал уа, уæд?
Хъамболат (фæллад уагъд æркодта йæхи бандо-
ныл). Сывæллон куы сыхъал уа... О, о, куы сыхъал уа.
(Хъамболат хъуыдыты ацыди.)
В а р к а. Дæ адджын дард доны къусы сæфт фæкæн...
Уæвгæ уын афтæ хъæуы. Диссаг сты нæлгоймæгтæ. Дар-
дыл фæзилынц усгур. Афтæмæй та чи зоны, сæ тæккæ
фарсмæ вæййы диссаджы чызджытæ. Гъеныр мæнæн Ха-
дизæты царды хуызæн цард куы уыдаид, ды уый куыд
уарзтай, мæн исчи афтæ куы уарзтаид, уæд... Кæй зæгъ-
ын æй хъæуы, йæ зæрдæйы ахæм стыр уарзондзинад кæ-
мæн басыгъди, уымæн йæ бон нал суаид афтæ тынг уар-
зын, фæлæ цæуылнæ... Иæ фарсмæ тыхджын адæймаг куы
æрбалæууа... Ей, уæууæй, уæууæй, Хадизæт, дæ сывæл-
лоны ныууадз, дæ дзæбæх лæджы. Æз мæхи амардтаии,
уæддæр ахæм хъуыддаг нæ бакодтаин. Æз афтæ уарзын
сывæллæттæ дæ-дæ-дæй! Искуы дæхион нæ, фæлæ искæй
хъæбулы уæддæр æрбахъæбыс кæн. Æз ын авгау æрха-
уынæй тæрсин. Гъеныр дæ хуызæн лæджы раз Алихан
нæ, фæлæ йæ ныхыл авд стъалыйы кæмæн æрттывтаид,
ахæм лæгмæ дæр нæ факастаин.
Хъамболат. Æхсыры æвгтæ дзæгъæлы асастон.
Уыдон та цы аххосджыи уыдысты. Исты æрхъуыды
хъæуы.
Ьарка (йæхицæн). Уæнгæл дын йæ хурхы ацæуæд.
Хъамболат. Сывæллон... сывæллон куы райхъал
уа... Багъæц, æнхъæлдæн, райхъал.
Æмбæрзæн.

Д Ы К К Л Г II Ы 13
Фыццаг нывы фæлгонцтæ. Н и н æ æмæ Т о л и к сапоны фынчы-
тæ уадзынц. Сахат цалдæр цагъды мыккодта.
II и п æ. Æгъгьæд улл фæуæд! Папæйы æрбацыдмæ
п.т хæрипаг арæвдз хъæуы.
Т о л и к. Нииæ, æз дæр дæм картофтæ æхсæдынмæ
фæкæсдзыиæн. Æз зонын, æз-иу Афинæтæн дæр æххуыс
кодтон. Папæ нæхимæ иæ хордта... Зоныс, æз æдзухдæр
Внтяйы папæмæ хæлæг кодтон. Куыддæр-иу куыстæй
æрбацыд, афтæ-иу фæхъæр кодта: «Цæй-ма, мæ чысыл
бипоиты къорд, æрбабадут». Нинæ, уæ Нинæ, мах би-
нонты къорд нæма стæм?
Н и и æ. Нæма. Мамæ та нæ куы ферох ис. (Толик
æрбахъæбыс кодта Нинæйы.)
То л и к. Нал мæ ферох уыдзæпис, ды мамæ кæй дæ,
мамæ, мамæ, уый. Скъолайы дæр æз дзырдтон, мамæ
мыи кæй нс, æмæ сæ нæ уырны. Дæ къам ма мæм радт,
æз сæм æй равдисои. (Нинæ йæ æрбахъæбыс кодта.)
Н и н æ. Цæмæп къам? Æз мæхæдæг бацæудзынæп
скъоламæ.
Т о л и к. Раисом, иæ?
Н и н æ. Райсом дæр.
Толик. Æмæ мын дæ къам дæр радт. Папæйы ку-
сæи стъолы сæрмæ цæмæп ис? Æз дæр æп мæ чпныджы
бавæрдзынæн.
Н и н æ (систа йæ хызынæй къам). Мæнæ, фæлæ тыиг
фыдуынд къам у.
То л и к. Нæу, нæ кæрты лæппутæ афтæ зæгъынц: дæ
мамæ, дам, не ’ппæт мамæтæй рæсугъдæр у. (Нинæ та
йæ æрбахъæбыс кодта.)
Н и н æ. Ныр та ды дæ нывтæ иыхасдзынæ, æз та хæ-
рииаг арæвдз кæиои.
1Г| Д\алы фарн
225

Т о л й к. Æз та картофтæ?..
Н и н æ. Иæ хъæуы, мæ ахсджиаг; хæринаг цæттæу.
(Нинæ ацыд. Толик райхæлдта нывтæ, райста хæс~
гард, æрæвæрдта ульбом цæ цуры.)
Т о л и к. У-у, мæиæ цы дынджыр пыл пс’ (Нинæ ра-
хаста тæбæгътæ, æвæры сæ стъолыл.)
Толик. Ни... Мамæ, уæ мамæ! Мæнæ ацы стыр пы-
лы ныв астæуæи баныхасои?
Н и н æ. Бапыхас.
(Фæцыдис дуары дзæнгæрæджы хъæр. Нинæ акаст
æмæ Хъамболатимæ æрбацыд. Нинæ Хъамболаты дæл-'
армæй йæхи феуæгъд кодта.)
Толик. Папæ, уæ папæ, бинонты къорд нæма стæм?
Хъамболат. Цавæр бинонты къорд?
Т о л и к. Æз, ды æмæ мамæ.
Хъамболат. Æмæ Нинæйы исæм нæ бинонты
къордмæ? ^
Толик. Нинæ, иæ фæлæ мамæ. Ацы хатт ма куы
фæрæдийай, уæд дæ мамæимæ нæ бинонты къордæи
ахахх кæндзыстæм.
(Хъамболат Толиччы æрбахъæбыс кодта.)
Хъамболат. Ныр уæдæ, зæгъыс, мамæйы кæм
ссардтам? Стæй кæй хуызæн у?
Т о л и к. Никуы .. Мамæ мамæйы хуызæн.
X ъ а м б о л а т. Мамæйы хуызæн?
Тол и к. -Мамæйы хуызæи. Кæс-ма, абоп мыи цьг
нывтæ балхæдта, ноджы ма альбом. (Хъамболат ауыдта\
кружкæ фынк донимæ.)
Хъамболат. Адон та цы сты? ч
Толик. Мамæимæ сапоиы фынчытæ уагътам.
Хъамболат (ныххудти). Кæимæ, кæ?
226

То л и к. Мамæимæ. ’ •< ’ -
Хъа м болат (тыххæй йæ худын уромы, фæлæ цы-
ма зæрдиагæй дзуры). Æмæ райсом та цæмæй хъаздзы-,
стут?
Тол и к. Мамæ, уæ мамæ, райсом та цæмæй хъаздзы-
стæм?
Н и и æ (хъазгæмхасæнæй). Райсом та бæлæттæараз-
дзыстæм папæйы чингуытæй æмæ сæ уадздзыстæм ру-
дзынгæй- ч
X ъ а м б о л а т. Хорз уьш æнтыСы!
Т о л и к. Райсом та... (Нинæ йæм амоны, ма зæгъ,^
зæгъгæ. Толик фæхъус-)
Хъамболат. Уый куыд у, иыридæгæн уæм мæиæй
сусæгдзинæдтæ ис?
Т о л и к- Цæй, уæд та йæ папæйæн зæгъæм-
Н и н æ. Æмæ ма уæд цæй сусæгдзииад уыдзæн?
Хъамболат. Цæй, уæ сусæгдзинад уæхицæи уадзут,
мæнæи та сихор. Æрбабадут-ма, куыд загътай, То
лик?
Тол и к. Мæ бинонты къбрд. Куы та йæ ферох кодтай:
X ъ а м б 6 л а т- Сæттын, сæттын, азымджын фæдæи уæ
разы, мæ бинонты къорд.
(Фæцыди та дзæнгæрæджы хъæр. Нинæ ацыд, æр-
баздæхт Хадизæтимæ. Хъамболат джихæй аззад.)
Х.ъ а м б о л а т. Хадизæт!.. Ды?..,Цы дæ хъæуы?..
Хадизæт (цыма йæ нæ хъусы, Нинæйæн). Базопгæ
уæм- Æз Хъамболаты фыццаг ус дæн, кæд æй æмбæхсгæ
бакодта, уæддæр...
Н и н æ . Нæ...
• Хадизæт. Уæдæ уæд æгæр ныфсхаст дæ. Кæд фы-
дыусы хъысмæт дæхимæ барвæндæй райстай, уæд.
Толик. (Нинæйæн). Мамæ, уæ мамæ! Фыдыус га
цы у?
227

(Хадизæт нырма ныр фæхъуыды кодта Толичы, бакъах-
дзæф æм кодта.)
X а д и з æ т. Мæ зыпаргъ.
(Хъамболат Толичы йæ аууон акодта.)
II и н æ. Уый тыпг æвзæр ныхас у, макуыуал æй зæгъ.
X а д и з æт (Нинæмæ). Мах хъуамæ кæрæдзи бамба-
рæм-
Толик. Папæ, чи у? Афтæ мæстыйæ цæмæи кæсы?
Хъамболат. Иырмæ кæй иæ базыдтай, уый ныр
дæр куыиæ зонай, уæд хуыздæр у.
X а д и з æт (Нинæмæ). Æрмæст дæр сылгоймаджы
бон у мæи бамбарыи- Демæ мæ иыхас ис. Фыдыусы хъыс-
мæт дæм хъазæгау ма кæсæд.
И и н æ. Бахатыр кæн, фæлæ махæн пумæйагæй иицы
ис, стæй иыхас дæр цæуыл кæнæм, нæ зонып. Цом, То-
лик. (Толичы иннæ уатмæ фæкæны. Толик ма иу каст
фæкодта.)
Тол и к- Уыцы ус папæимæ ма фæхыл уæд- (Ацыды’-
сты.)
Хъамболат. Цы дæ хьæуы, Хаднзæт? А-а, æмба-
рын...
X а д и з æт. Мæ лæппуйы уыпыимæ æрбацыдтæи. Æз
мад дæи, зопыс? Закъонмæ гæсгæ дæ боп нæу...
X ъ а м б о л а т. О, хæдæгай. Де ’хсыры афтид æвгтæм
ма æрбацыдаис. Дæ ахсджиагæн кæп пыууагътап. Æмæ
сæ æз рудзыпгæй фехстои уыцы æхсæв.(Яа? маст тыххæй
уромгæйæ.) Уыиыс? Мæ фыртимæ дæ ницыуал хæсджып
стæм, мур дæр, галагапы бæрц дæр.
Хаднзæт. Уæддæр закъои, судмæ куы бацæуæм,
• уæд закъон мæ фарс уыдзæи.
Хъамболат. Акæс-ма, дæ хорзæхæй, æцæг æви?..
Ау, пфтæ уа?.. Æмæ дæ уар-юндзннады базыртыл тар æх-
228

сæвы куы атахтæ, уæд закъомтыл куыынæ уал ахъуыды
кодтай? Хæрзаг загътай, Хъамболат къæппæджы бахауд.
Æмæ ма бирæгъ дæр куынæ уадзы йæ лæппыны къæйыл,
уæд, гъа, æз цы-фæнды дæр фæуон... Нæ, нæ, мауал мæ
дзурын кæн- Ма мын агаи мæ рагои хъæдгом! Ма мыи
хал мæ адджып цард!
Хадизæт. Бацархайдзыиæн... Мæ лæппу мæхи куы
бауа, уæд.
Хъ а м б о л а т. Р1æ хъæбулы аст азы дæргъы цы мад
нæ фæзоны, уып мад пæ хуыппы. Кæм уьгдтæ пыронг?
Хадизæт. Хорз æй куы зоныс, Бухары уыдтæн, уып,
фæрсгæ та ма<мæ цы кæпыс?! Стæп дып цалыпмæ ус пæ
уыд, уæдмæ сывæллопмæ зæрдæ ие \\сапдта, фæлæ
пыр...
X ъ а м б о л а т. Уæд, кæи зæгъын æп хъæуы, æп-
хъамдтап, æз дæм сæргуыбырæи бацæудзыиæп... Чи зоиы,
цин дæр кодтапс дæхи мидæг, аст азы мыл сау дары,
зæгъгæ, ус нæ куры. Фæрæдыдтæ... Æз авд азы уымæн
бадтæм, æмæ канд ус иæ^фæлæ мад агуырдтои мæ фыр-
тæп.
(Уатæй раихъуыст Нинæ æмæ Толичы хъæлдзæг
уынæр-)
X а д и з æт. Æмæ йæ ссардтаи?
Хъамболат (ацамыдта уаты дуармæ). Мæимæ
гæсгæ дзы мæ дзуапп иал хъæуы. Дæхæдæг æвдисæп...
Æ;'> уымæи бадтæи авд азы дæргъы æмæ хъуыды кодтоп, ’
хи хъæбулы куы ныууагъта мад, уæд цавæр дпссаджы
адæимаг хъуамæ уа, искæй хъæбулæи йæхицæи хъæбул
чи зæгъа! Ну хъуыддаг ма мæм диссаг кæсы. Æмæ дæ
бузныг дæр дæн пуæи. Хæдзары цы ссардтай, уый куы
ассыфтай, уæд, уæ гормоп, атæппæт чингуытæй дæ зæр^
дæ иумæ куынпæ бахъазыд?
Хадизæт. Йæ былалгъыл ып сæвæрдтат «мамæ»,
229

фæлæ йын æй йæ чысыл зæрдæйы та куыд нывæрдзы-
стут?
Хъамболат. Æихъæлдæи, дзырдтон ма дып æи.
Де ’хсыры æвгтæ дæр дын рудзынгæи фехстоп. Нæ дæ
уырны? (Хъæр кæны дуарæй: Варка!)
Варка (фæзынд). Хадизæт, мæ къоиайыл! (Хъавы-
дис æй ахъæбыс кæнынмæ, фæлæ Хъамболатмæ бакаст
æмæ йæхи фæурæдта.)
Хъамболат. Æхсыры æвгты кои йын ракодтои.
В а р к а. О, о, акалдта сæ рудзынгæй. Æз ма йын бæр-
гæ дзырдтоп, сывæллон, зæгъыи, куы райхъал уа...
Т о л п к (уатæй). Папæ, уæ папæ!
(Хадизæт æм бакъахдзæф кодта. Хъамболат ын йæ
фæндаг ахгæдта.)
Хъамболат. Æз мæ бииоиты къордмæ бакæсои,
бахатыр кæн. (Бацыд уатмæ.)
X а д и з æт (скæуæгау кодта). Дæ зæрдæ атоиа, мæ-
нæи куыд тоны, афтæ, кæд мæ мæ хъæбулмæ хæстæг
цæуылиæ бауагътай.
Толик (мидæггаг уатæй). Паиа% уыцы ус ацыдис?
(Хадизæт фесхъиудти, Варка йæ къахфындзтыл
бацыд мидæггаг уаты дуары размæ )
Варка. Уæд мæм судзгæ «дæдæй» фæкæн, кæд æй
уыдон ардаугæ нæ кæпынц. Дæуæн дæр аларды дæ хур-
хы уадындзтæ асудзæд, кæд цавæр «уыцы ус» у. Хъæбу-
лы мады иыхмæ афтæ сардау. Æниу цæуыл кæуыс. Ахæм
дурзæрдæ лæгæй раздæр куыннæ фæлыгъдтæ? Æз æй
æнæ дæу базыдтон, æз амæн хорзæй кæй фæдæн, æмæ
йыи цы бæсты ацыдысты? (Хадизæт æй фембæрста.)
Хадизæт- Фæлтау дæу куы ракуырдтаид.
В арка. Мæ хæдзарыл, уый та дын цавæр ныхас у,
Хадизæт! Дæ лæг чи уыдис... æмæ дс æз мæхи хойы хуы-
230

зæн куы уарзын. Нæ, иæ, хуыцау ахæм бæллæх ма æруа-
дзæд. Æнну лæгты азар куы æркæппд... Мæсты дæм бæр-
гæ æмбæлы, фæлæ дæхæдæг дæ хъуырмæ дæ мæстæй,
уый хатыр дын уæд. Уыдæттæ ма уадз, дæ хорзæхæй Али-
хам ма дыл афтæ æрхъæцмæ иæ хъæцы?
Хадизæт. Æмæ Бухары афæдз дæр куынæуал
ацардыстæм. Уайтагъд мæнæй иу бадæг усмæ ацыдис.
В а рк а. Мæ мард феи- Æ, уæ артыл уын дои ауагъ-
дæуа, кæд цæй цæстфæлдахджытæ стут, иæлгоймæгтæ.
Уымæй та уый æнхъæл чи уыдис? йæхæдæг дæ разы
куыд цъыллинджытæ кодта, цыма-ну æй æнæ дæу йæ уд
схауынмæ бирæ нал хъуыд.
Хадизæт. Цалыимæ ус нæ ракуырдта, уæдмæ-ма
мæ зæрдæ цæуылдæр дардтоп, фæлæ ныр...
В а р к а (арф ныуулæфыд æнæ ’рхъуыдыйæ). Æз дæр.
X а д и зæт. Ды дæр?
В а р к а (фефсæрмы. Ныхас фездæхта). О, æз дæр,
йæ лæппуйыл афтæ æнувыд кæм уыдис, уым зæгъын, кæд
дæуæн фæстæмæ балæгъстæ кæнид.
Ха ди з æт. Нæ кæсыс, балæгъстæ мын кодта, ныхас-
мæ дæр мæм иæ фæлæууыд. (Бацыдис уаты дуары раз-
мæ-)
В а р к а. Цы кодтай, хуызы цъыртт дæ куы нæуал ис
Хадизæт. Сс, мацы зæгъ. (Фæкомкоммæ стъолмæ,
систа тамако, сдымдта йæ.)
В а р к а. Мæ хæдзар, нана, тамако дæр дымыс?
X а д и з æ т (схуыфыдис, бæрæг у, фыццаг хатт кæй
дымы, уый)- Фыццаг хатт- Мæ бон нæу. Æниу куы ды-
мон, уæддæр ма цы уæлдай у? Донласт хуылыдзæй нал
тæрсы. Мæ цард дæр тамакойы фæздæгау æрмæстдæр
мигъ дары, æндæр нал ис. Нал ис бинонтæ, нал ис фырт,
афтæмæй та се ’ппæт дæр уыдысты... Мæ цардыл мæхи -
къухæй дур фехстои æмæ базгъæлæнтæ ис.
Варка. Уæуу, æна, дæхи бынтондæр мæрдтыл куы
231

банымадтай. Дæ лæгæи нæ зопын, уæвгæ уый дæр дæуæй
хуыздæр пе ’рхаста, фæлæ лæппуиыл дæ бои цæуы.
Хадизæт. Куыд? Нæ кæсыс, мамæ хопы пæ фыды
усы.
В а р к а. Хи быиæи чи нæ суаса, уып хн пæ комы.
Ыырма пог у, мог цъылыи та мæрзаг у. Гæды митæ пып
кæиы, фæлæ йыл боитæ æмæ æхеæвтæ куы адаргъ уоп,
уæд гæды митæй сфæлмæцдзæн... Уацæп, «фыды ус» куы
бакæнынц, фыдгулыл фыды усы æлгъыст æрцæуæд, куы
фæзæгъыпц. Нæ, иæ, иæ! Фыды ус мад нæ комы, æрмæст
дæр æй лæппу базоиæд, уый йедтæмæ ма дын уый Иимæ-
мæхæстæг цынææрцæуа, æидæр куынæ феиид, мæн дæр
æмæ дæу дæр чи пæ уарзы, уый-
Хадизæт. Æмæ пын куыд базонын кæнои мæхп,
хæстæг мæм æй куыиæ уадзыиц, уæд.
В а р к а- Варкайы цы бафæида æмæ цынæ бакæндзæп.
Хадпзæт. Дæ дзæбæхдзпиад дып иæ ферох кæн-
дзыиæи.
В а р к а. Æ, тæхуды æмæ сын мæ къухы исты дæпдаг-
ииз саразып куы бафтнд! Мæстæи сæм мæлы’и. Сæ кæрæ-
дзийæи цы гæды митæ фæкæпыиц, раст сæм адæймаг
тъæпп ахаудзæннс.
Хадизæт. Дæуæн дæр ма зыи куы у, уæд мæиыл
цæй фæрсты фидар ис?
В арка. Хъус-ма, Нинæ дыууæ боиы цухæй рыичып-
донмæ фæцæуы- Æнхъæлдæи, рапсом па^, фæлæ та иннæ
бон дæр йæ кусæн бон у. Тплифоиæй-иу æрбадзур, æмæ
кæд Толик рацæуа, уæд-пу æй афæрс, мамæ, зæгъ, кæм ис.
Хадизæт. Æмбарыи дæ, Нинæ пæ куыстмæ куы
фæуа, уæд æз та ардæ.м...
(В а р к а. Раст мæ бамбссрстан- Хæдзар мæ бар вæйпы,
сывæллоп дæр. Мах сып сæ артыл доп ауадздзыстæм. ж
Хадизæт. Мæ амæлæты боимæ дæр дын дæ дзæ-
бæхдзинад никуы ферох кæндзынæн. Цæй нæ мæ фæнды,
232

пм ма мæ раййафа, уый. (Ацыд. Варка уаты дуар ба
къуырцц-къуырцц кодта, Толик разгъордта, уый фæстæ
рацыдысты Нинæ æмæ Хъамболат. Хъамболат тыхсы,
Нинæ та цыма ницы æрцыд, йæхи хьæлдзæг дары.)
В а р к а. Æллæх, æллæх. Уым цæсгом у, гъе!
Н и н æ. Кæмæй зæгъыс?
В а р к а. Кæмæй нæ фæлæ, ахæ.м ми бакæн æмæ ма
дæ цæсгом æрбатæр!
Хъамболат (уайдзæфгæнæгау). Уый уадз, искæй
койæ, дам, искæй сихор хуыздæр вæййы, фæзæгъынц. Та-
буафсп, Варка, саккаг кæн, сихор нæм бахæр (ацамыдта
йын бандонмæ).
Варка (цыма йын йæ былтæ бак7>уырдæуыдис).
Бузныг, æз хæрдджын дæн. (Ацыдис.)
Нинæ- Цы хабар у, нæ зонын- Æдзух кæрæдзииы
фæрстæ æлхыскъ иыхасссй рæхопут.
(Хъамболат ницы сдзырдта, систа тамако, былты ахо-
рæн ыл куы ауыдта, уæд бакаст Нинæмæ. Фæхъуыды
кодта, мæсты æвæрд æркЬдта тамако, систа иннæ та-
мако).
Н и и æ. Сихор нæма хæрут?
Толпк. Æз хæрыи, мамæ! Дæлæ ма кæс, ихы хуы-
зæи сой тæбатъы сæрыл куыд ныссалд.
Нииæ. Æз сæ ахъарм кæион. (Систа тæбæгъ- Хъам-
болат ын æй æрæвæрын кодта. Райста йын йæ къух\)
Хъамболат. Зæгъ-ма, басæи схъарм кæнæн куы
ис, уæд цард... Ау, уымæн афтæ хъарм суæвæн мал вæй-
йы дыккаг хатт?.. Стыр сагъæсы мæ бафтыдта, цыма мæ
хъарм цард йе ’рбацыдæп уазалдæр фæцн, цыма æиа-
монддзииад æмæ ннз æрбахаста иемæ пæ бнпонтæп.
Н п п а\ Ка’д дал зач)дачн<сл быптоп иæма схицæн нс.
X ъ а м б о л а т- Иæ, тæрсгæ кæмын.
Н и п æ- Цæмæи?
233

X ъ а м б о л а т. Куы нæ тыхсын кæна, куы иын змæи-
та нæ цард. Ды куы сфæлмæцай, куы фæтæрсай зындзи-
надæй, куы фæлидзай махæй æмæ таТоликкимæ биноиты
къорд куы нæуал уæм.
(Толик базгъордта, Нинæйыл атыхстис.)
Н и и æ- Ма тæрс- (Хъамболат сæ йæ дæлармы æрба-
кодта.)
Толик. Æз æй нæ ауадздзыиæн лндзын. Уыцы ус
ма куы æрбацæуа, уæд æй æз пал æрбауадздзыиæн,
нал.
Н и и æ..,Цытæ дзуры дæ папæ? Æз мæ лæппуйы искæ-
мæи дæттын? Уæд ма сапоны фыичытæ кæимæ уадздзы-
нæн. (Æрбахъæбыс æй кодта.)
Æ м б æ р з æ и.
ÆРТЫККЛГИЫВ ■
Т о .'I п к стъолы раз миныджы иывтæ уыиы. Дуарæй хъуызгæ
æрбакаст В а р к а. Т о л н к фесхъиудта æмæ тарстæи акаст луары
’рдæм.
В а р к а. Нииæ нæма æрбацыди?
Толи к. Нæма. Куы ’рбацæуа, уæд æй папæйæн атæ-
рын кæндзынæн- Мæн мæхи мамæ хъæуы.
В а р к а. Сс, мацы зæгъ. Куыддæр æй базоной, Хади-
зæт æнæ уыдоиæй ам вæййы, афтæ дæ иуиæгæй никуал
ныууадздзысты. Де ’цæг мамæйы дæр нал фендзынæ.
Т о л и к. Цæмæп?
В а р к а. Мæсты йæм у.
Т о л и к. Цæмæн?
В а р к а. Цæмæп, цæмæи. Æз ын цы зонын? Кæд лхæм
234

æггоммæгæс дæ, уæд ма дыи кæд æз иунæг аргъау дæр
ракæнои. «
Толик. Гъемæ ма ракæн. Æз æнæуый дæр тæрсгае
кæиыи- Мæн иал хъæуы фыдыусы аргъæуттæ. Дысон цы-
ма мæи дæр пецы сыгътой, гъе та мæ хъæды дзыхъы нып-
пæрстой бирæгьтймæ, афтæ мæм кастис. Аргъæутты цы
вæййы, уый æцæг у? Фыдыустæ иууылдæр ахæм налæттæ
сты?
В а р к а. Уæдæ. Фæлæ хъусыс, æз дын аргъæуттæ фæ-
кæнын, уый тыххæй дæр мацы зæгь Мæнæ ацы чиныг
дæр бамбæхс. (Варка чингуытимæ архайы, æрбахызт
Нинæ-)
Нинæ (тагъд-тагъд йæ дзаумæттæ ласы). Уæззау
рынчын мæм уыдис æмæ иу ч.ысыл афæстиат дæи. Толик,
мæ ахсджиаг, исты бахордтаи?
(Толик йæхи фæхъуынтъыз кодта.)
В а р к а (тагъд, лæгъзтæ хуызæй). Бахордта, бахорд-
та- Æз ын бацамыдтон, хæрииæгтæ кæм уыдысты, уый.
Н и н æ. Бузныг, Варка. Дæдзæбæхтæдын цæмæи фмд-
дзынæн, ды ма мæм фæкæсыс.
В а р к а. Уæууа, Нипæ, сыхæгтæ не стæм æви. Уыдон
та цавæр иыхæстæ стьь Цæй, æз ауайон- (Ацыдйс)
Толнк- Нинæ, уæ Нинæ, æццæн ног цъылын хорз
фæмæрзы?
Н и н æ (бахудти). Хорз.
Тол ик. Цæмæн фæмæрзы хорз?
Н п н æ. Уымæн æмæ ног вæййы-
Толик- Нинæ, æмæ ды дæр пог цъылыны хуызæн
дæ?
Н и н æ (нæма йæ æмбары)- Куыд ног цъылыны хуы-
зæн?
Тол ик. Уый дæр хорз фæмæрзы, ды дæр мæп нæма
нæмыс, стæи мæ пæмдзыиæ?
235

Н и и æ. Цæмæи? Цæмæм дæ иæмдзынæы?
Т о л п к. Афтæ зæгъынЦ’
II и и æ (хъуыддаг фембаргæйæ). Чи зæгъы?
Т о л п к. НичИ’
Нинæ (фæлмæн æмæ рæвдаугæйæ). Уый куыд у,
Толик? Мамæйæ дæм сусæгдзинæдтæ ис?
Т о л и к. Ды мамæ иæ дæ, ды Нинæ дæ.
- Н и н æ. Чи дын загъта? Исчи нæм уыдис?
Т о л и к. Мæхæдæг æй зоиын-
Н и н æ (ахъæр кодта тарстхуызæй). Варка, уæ
Варка!
В а р к а (æрбазгъордта). Цы кодтай?
Н и н æ. Исчи нæм уыдис?
В а р к а (бакаст Толикмæ). Исчп уæм уыдис, зæгъыс?
Тол и к. Ничи пæм уыдис, нсты дыи æз загътоп- (Ба-
хъынцъым кодта.) Æз дын ипцы загътоп, стæи пæм ппчи
уыдис!
Н и н æ. Æмæ æз куы нпцы зæгъып, Толик, пстыдалм
хыл кæнын, мынпаг. Æз дæ æрмæстдæр фæрсгæ куы ба-
кодтои-
В а р к а (йæ уд йæ мидæг æрцыдис, Толик ницы загъ-
та, уый куы базыдта, уæд). Уæууа, куыд мæ фæтæрсын
кодтай. Æмæ уæм хъуамæ чи уыдапд, æз иикæи фсдтон.
Нæхимæ мæ къах дæр нæ авæрдтоп. (Нинæ йæм нал л*о//-
сы æмæ цæуылдæр иæхи мидæг катай кæны.)
II и п æ (æрæджиау). Пахатыр кæп, Впркп, кæп дæ па-
тыхсыи кодтоп.
(Толик аипæй ацыдис.)
В а р к а. Цыдæр мæстджыи дал?
,Нииæ. Цæмæи дæм афтæ кæсы, æппыпдæр па\ (Йæ-
хи дары хъæлдзæг).
В а р к а. Уый мæ иигæны иыккæсæд, чп пæ мып æп
зач^ъа, дæхицæн дæр фенцопдæр уыдзæи.

Уыцы гуыбыипнзы адавииаг дæ ма смæсты кæпæд.
Нинæ- Цым^заргæйæ дæр æлгъитгæ фæкæныс, аф-
тæ мæм кæсы. \
В ар к а- Уой, ме ’лгъыстытæ, адæмыл арфæйы бæсты
цæуынц. Афтæ мæ хъæды фæцис уый йедтæмæ. Æндæр
мæ зæрдæйы хæрам никæмæ ис... Цæй æз ауаиои. Нæй,
нæй, Нинæ. Искæй хъæбулæй хъæбул иæн. (Ацыд.)
Н и и æ- Искæй хъæбулæй хъæбул нæй?.. Ау афтæ уа?
Хъамболаты хъæбул... Искæй... Нæ, уый раст иæу, Толик
мæхи хъæбул у. Нæ, нæ. Æз уе ’ппæтимæ дæр хъæбысæй
рахæцдзынæн, уæддæр уын мæ адджын бииоиты цард ха-
лын нæ бауадздзынæн. Нæ уын ратдзынæн мæ лæппуйы
дæр...
(Дуар цалдæр къуырццы æрбачындæуыд. Нинæ йæ нæ
хъусы, дуар тынгдæр бахостæуыд. Пинæ тагъд-тагъд ра-
уадис. Æрбацыд ахуЫргæнæг.)
Ахуыргæнæг. Бахатыр кæп, кæд æнафон у, уæд-
дæр мын æнæ цæугæ пæ уыднс. Хæдзары дæу иедтæмæ
ничи ис?
Нинæ (тарстхуызæй). Цы кæпы? Толпк исты кодта?
Ахуыргæнæг. Нæ, нæ. Ома фыдуаг æпдæр ницы
кодта. Ныхас ам дæуыл цæуы.
Нинæ (дисгæнгæйæ). Мæиыл?
Ахуыргæнæг. О. Æцæг мæ раст бамбар. (Нинæ
йын баидон радта, æрбадтысты.) Сывæллоп цыдæр кæиы
æмæ цы хабар у, ницы иып зоиын. Мæпы разма* дæр ма
ныл ахæм бон нæ уыдис, дæ сурæт-иу йе ’мбæлтты цур
кæд нæ радав-бадав кодта, фæлæ мыр куыддæр фси-
къард, дæ кой йып куы скæиай дæ мамæ, зæгьгæ, уæд
йæ былтæ акъ^ыры, йæхи ныттар кæиы æмæ фæзæгъы:
мæнæн мамæ нæп. Иубон та аивæй баихъуыстоп æмæ
кæд йе ’мбæлттæн кодта аргъау. Æз, куыд иæ мæ æр-
хъуыды кодтаид, афтæ йæм хæстæг балæууыдтæи æмæ йæ
237

аргъауы кæд Дзырдта фыдыусы фыдмитц тыххæй. Лæп-
путæй йæ иу афарста æмæ, дам, дæу дæр фæнæмы дæ
фыдыус? Толик ныуулæфыд æмæ йын дзуапп радта,\иыр-
ма иæ, фæлæ, дам, мæн дæр нæмдзæп/Фыдыус, дам, иæу?
Кæд æнæрхъуыдыйæ искуы псты загьтай?
Н и н æ. Никуы... Фæлæ сывæллон цыдæр кæй кæпы,
уый мæхæдæг дæр хатын, йæ мад иæ къæсæрæй куы ’рба-
хызт, уæдæй фæстæмæ...
А х у ы р г æ н æ г. Йæ мад ма æгас у?
Н и н æ- О, фæлæ йæ иу хатт йедтæйæ иæ фсдта. Уæд-
дæр чи у, зæгъгæ, фарста... Хъамболат дзæгъæлы нæ тар-
стис. Сывæллон мыл тынг æиувыд уыдис, ме ’рбацыдыл
æрхъæцмæ нæ хъæцыд. Мæ хъуырыл-иу атыхст æмæ-иу
афтæ амондджыи уыдтæи æмæ æнæхъæн дуне дæр мæп
уыдис. Ныр та...
А х у ы р г æ п æ г. Рагæй дæм фæпых?
Нинæ. Р1æ зæрдæ мыл апвта, уып рагæй фпппапып,
фæлæ мын абон комкоммæ загъта — ды мамæ нæ дæ, ды
Нинæ дæ. Цæмæидæр ма ног цъылыпы кои дæр кодта.
Дæ хорзæхæй, базон æн, баххуыс мын кæп. Æз афтæ
арæхстджын куынæ разынои æмæ йæ тынгдæр мæхимæ
куы сных кæион. (Æрбацыд Толик, уыдон æй нс ’рхъуы-
ды кодтой.)
Ахуыргæпæг. Кæимæ вæпйы, кæд æи псчи ар-
дауы?
То л и к. Мæн ничи ардауы. (Скæуæгау кодта.) Ничн.
Нæ дыи загътои, иичи иæм уыди. (Ахуыргæнæгæн.) Ни-
иæ дæ сардыдта, иæ мыл æууæнды. Афтæмæй, дам, мамæ
дæн. Мамæ мæ иæ сардыдтаид. Ныр æй папæйæм дæр
зæгъдзыиæн, æз æй зонын, папæ мамæйы дæр дæу тых-
хæи атардта.
А ху ы рт æ н æ г. Толик, Толик, уый куыд у? Искуы
дæ истæмæй бафхæрдта дæ мамæ, цæмæн æм дæ афтæ
мæсты?
238

Т ол и к. Мчæсты æз нæ дæн. Мæн мæхй мамæ хъæуы,
фыдыус иæ, фæлæ. Æз æй папæйæн дæр зæгъдзынæн.
(Æрбацыди хъæл^зæгæй Хъамболат.)
Хъамбола т\Цæй, мæ бинонты къорд, куыд цæрут,
н? (Ахуыргæнæджыауынгæйæ йæ хъæлдзæгдзинад фæ-
урæдта.) А, бахатыр кæн, нæ дæ æрхъуыды кодтон. (Се-
’ппæты дæр æнкъардæй куы федта, уæд сæм цымыдисæй
кæсы.) Мæ лæппу, Толпк исты фыдуаг ми бакодта?
Н и н а* (йæхи фæхъæлдзæгхуыз кодта). Нæ. Толик
фыдуаг нæ кодта. Æнæуи йæм бæрæггæнæг æрбацыд.
Толик. Саигæ кæны, папæ. Ардаугæ йæ скодта, æмæ
мæм хыл кæныимæ æрбацыд.
Ахуыргæнæг. Толик, искуы ма исчи гæды ныхæ-
стæ кæиы? (Толик схъынцъым кодта æмæ иннæ уатмæ
ацыд...) Кæйдæр æвзаг хæццæ кæпы сывæллоимæ æмæ
пæ сбæлвырд кæнып хъæуы.
Хъамболат (исдугмæ æдзынæгæй фæкаст Нинæ-
мæ, систа тамако, æркаст æм.) Æппæт дæр бæлвырд у,
дзæгъæлы нæ уыдысты йе ’ртхъирæнтæ.
А х у ы р г æ и æ г. Цæй, бахатыр кæнут, кæд уæ истæ-
мæй батыхсын кодтоиэ мыййаг.
Н и н æ. Нæ зоиын, мæ уавæры зыи баууæидын кæиæн
у, æз сывæллоиы ницæмæй бафхæрдтои. Уæвгæ кæй ба-
уырндзæн... Фыдыус.
Ахуыргæпæг. Нæ, мæ хур, æз ссæдз азы дæргъы
сывæллæтты ахуыр кæиын. Мæ зæрдæ нæ уайтагъадæр
базоиы, сывæллон хæдзары æфхæрд куы æрцæуы, уæд.
Цæй, иу цыбыр дзырдæй — амæй размæ йын куыд уыд-
тæ, афтæ йын у амæн’фæстæмæ дæр. Дæ зæрдæ ныл ма
сивай, кæйдæр маст сывæллонæй исын фæнд ма скæнай.
Уæд мып цы ’нхъæл дæ, æз æи уайтагъд дæр базондзы-
пæн. Æнхъæлдæн æмæ хирург дæ, хъæдгæмттæ дзæбæх-
гæнат. Ссар, мæ хур, мадзæлттæ æмæ а сабийы зæрдæйы
хъгсдгом дæр бадзæбæх кæн. Æз дæр, мæ бон цы уа, уы-
239

мæй мæхи иуфарс нæ аласдзынæн. (Цыбыр рæстæг йицы
дзуры.) ^/
Хъамболат (æрæдоюиау). Цэ^и-ма, мæ бинонты
къорд, сихор дæ]3 нал хæрæм? /
(Нинæ æвæры стъолыл, цыма фынæйæ архайы, уый-
ау. Сбадтысты. Толик йæ ных хъуынтъызæй тæбæгъмæ
сарæзта, скæсын нæ уæнды, нæ дæр йæ фыдмæ, нæ дæр
Нинæмæ. Нинæ нæ хæры, фæлæ цыма бас уазал кæны,
уыйау æй змæнты. Хъамболат иу тамако иинæйы фæстæ
дымы. Нинæ систа Толик æмæ йæхи тæбæгъ æмæ ацы-
дис.)
Хъамболат. Толнк, нстæуыл мæсты дæ папæмæ,
цæмæп хъуыптъызæй кæсыс?
Толнк. Дæи, мæ мамæпы мын цæмæн атардтай?
Хъамболат. Цавæр мамæйы?
Тол ик. Мæхи, мæхи мамæйы.
Хъамболат (цыма йæ нæ бамбæрста)- Нинæйы?
Æмæ йæ кæд атардтон?
Толик. Нииæ мæ мамæ иæу. Æз мæхи мамæйæ
зæгъын.
Хъамболат. Æмæ кæм ис дæ мамæ, æз æй куынæ
зонын.
Т о л и к. О, нæ зоныс. Ды иæ нæ атардтай?
Хъамболат- Нæ. Нæ хъуыды кæнын. Дæ мамæйы
æз нæ атардтои. Æмæ йæ кæм федтай, чи дын æй
загъта?
То л н к. Æмæ дын æй куы зæгъон, уæд куы ’рбацæуа,
уæд æй нал атæрдзынæ?
Хъамболат. Æз? Æмæ куыд хъуамæ атæрон æз
дæ мамæпы?
| Т о л и к. Мæ мамæ тынг хорз у. Зоныс?!
Хъа м бол а т. О, тынг хорз, кæм ма ис ахæм!
Толик. Уæдæ кæм ис, уый дын куы зæгъон, уæд æй
240

махимæ цæркц бауадздзынæ, мæ? Ыпиæйы та атæрдзы-
иæ, нæ? . \
X ъ а м б о л а\ Уæдæ, фæлæ йæ кæм ссарол?
Тол и к (хъæлдвæгæй). Варка йæ зоиы. (Лзгъордта.)
Варка, Варка! (Варка æрбацыд.) Ды та афтæ дзырдтай,
папæ мамæйы æрцахсын кæндзæн. Кæм ис мамæ, ды йæ
куы зоныс?
В а р к а. Мæ къонаиыл, æиа, Нииæпæ зæгъыс æви?
Уæхимæ куы уыдпс. (ХъЬмболат æм æдзынæг
кæсы.)
Тол ик. Нниæйæ иæ зæгъып, мæхи мамæйæ. Ды куы
зоныс, кæм цæры, уый. Ма тæрс папæйæ. Ды пæ æрмæст-
дæр папæнæн бацамои, уыи йæ иæхнмæ æрбакæндзæп,
Иииæйы та тæргæ акæидзæп. Афтæ иæу, папæ?
Хъамболат. Æнæмæиг, мæ лæппу. Тæрыи кæй
хъæуы ацы хæдзарæй, уыдон папæ фæтæрдзæи, йæ къæ-
,сæр кæм ис, уый дæр куынпæуал зоиой. (Варка, цы кæ-
на9 уый нæ зоны, тæрсы, Хъамболатимæ куы фемдзаст
уа, уымæй- Хъамболат йæ маст тыххæй уромы.) Цал хат-
ты уыдис æнæ мах ам Хадизæт?
То л и к. 0, о, о! Афтæ’хуыйны мæ мамæ.
В ар к а. Æмæ уыи æз цы зонын уæ биноиты хъуыд-
дæгтæи, уыдон нымайыныл уыдтæн, цал хатты уыдис.
Т о л и к. Куыииæ сæ нымадтай, ды дæр-иу ам нæ уыд-
тæ? Папæ, æз дыи сæ зæгъдзынæн.
Хъа’.мболат. Нæ хъæуы, Толпк. (Варкайæн.) Уæдæ
уын хорз бантыстаид сымахæн иумæ. Иу курдиат ма
мæм ис дæумæ, цæмæй, мæиæ Толикæн æппæт дæр куыд
уыдис, афтæ радзурай. Æппæт дæр, кæннод, чи зоны, То-
лик йæ фыдыл ма баууæнда, стæй уый фæстæ, дæ къах
дæр ам куыинæ уал уа, афтæ. (Ацыдис.)
Варка (хъæрæи). Дæ мад алыгъдис Алиханы фæ-
стæ. (Сабыргай та бакъуырдта Толичы.) Гъе, пыр уыныс,
нæ дын загътон, Папæ дæр Нпиæиы фарс фæуыдзæи,
к> ль.чы фа-ч! 241

зæгъгæ, дæ дзыхыл цæуылнæ хæцыдтæ? (Вацыдис Нинæ,
йæ фæстæ Хъамболат.) /
X ъ а м б о л а т. Цæугæ! Æз бацарх*шдзыпæн, цæмæй
сыхæгтæ мауал уæм. Ды рын æмæ нш*æй фыддæр куы дæ.
Толик. Цæмæн æй тæрыс, мамæйы кæй зоны, уый
тыххæй? (Варка ацыда.) Дæуæй тарст æмæ иæ цыд. Æз
та æнæ мамæ цардтæн, афтæмæй та мын ис мамæ.
Хъа м бо л ат. Æмæ ныр нал тæрсы? Кæд æз дæр дæ
папæ нæ дæн мыййаг? р-айсом дæм псчи куы ’рбацæуа
æмæ дын куы зæгъа, æр дæ папæ дæн, зæгъгæ, уæддæр дæ
бауырндзæн, нæ? Аст азы цы мамæйы нæ зыдтай, уый
мамæ нæу, Толик. Ахъуыды ма кæн- (Толик лæууы хъуын-
тъызæй æмæ ницы дзуры)
Н и н æ. Уыныс, Толик, папæйы куыд смæсты кодтай?
То л и к. Мæ папæ у, дæу ницы хъуыддаг ис.
Нииæ. Ау, куыд ницы? Биноиты къорд иал стæм?
Дæхи куы фæндыдис. (Толак ницы дзуры- Нинæ исдуг
алæууыдис, стæй ацыдис.)
То л и к (тарстæй). Папæ дæр уый фарс фæцис. Смæ-
сты мæм. Ныр пец куы сзынг кæна æмæ мæ уым куы бап-
парын кæна. Нæ, пец нæм нæй, кæм сарт кæндзысты, гъе,
та мæ хъæдмæ куы аласын кæна æмæ мæ дзыхъы куы
ныппарой. (Стъизыдта.) Нæ, напæ йæ иæ тæры, уæд æй
æз атæрдзыиæи æмæ мæхи мамæйы æрбакæпдзыпæн...
(Нинæ рацыдис- Уат кæны Толикæн.)
Т о л и к. Нæма мæм цæуы фынæй кæнын...
Н и н æ. Куыд дæ фæнды, афтæ. Цом уæд та дыи æз
чиныг бакæсон. (Толик змæлгæ дæр нæ кæны.) Нæ дæ
фæнды?
Тол и к. Хуысгæ кæпыи. (Ласы йæ дзаумæттæ. Нинæ
ацыдис.) Цæмæн мæ хуыссыи кæнынц, кæд мæ фынæйæ
хæссын кæны папæйæи хъæдмæ? Уым мæ бирæгътæн ныт-
тоиын кæндзæн, ие та мæ дзыхъы иыппардзæн.
242

\
(Рацыдис Нинæ, Толик йæхи фынæйæфсон акодта.)
Н и н æ. Бафынæй дæ? (Æргуыбыр æм кодта» Толик
фсстад, йæ чысыл к^ух дард фæхаста æмæ дзы Нинæйы
æхсæрфарс ныццавта::) Нæ, нæ, нæ фыиæй кæиын. Ды мæ
хъæдмæ хæссыс. Ацу ардыгæй, ды мамæ нæдæ! (Хъамбо-
лат разгъордта. Хъавы Толичы ныццæвынмæ. Нинæ йæ
йæхицæй амбæрзта.) Ма ныццæв!
(Хъамболат уæззау æппæрст æркодта йæхи бандоныл,
æртæйæ дæр кæрæдзимæ кæсынц. Толик уыцы ракæнон,
æвзидын хуыз.)
Æ м б æ р з æ н.
ДЫККАГ АКТ.
ЦЫП ПÆРÆМ Н Ы В.
Толичы хуыссæны хъæццул иуварс æппæрст. Чысыл рæстæ-
джы фæстæ фæлмæцыд æмæ фæлладæи бацыд Н и н æ. Иу чысыл
алæууыд, бацыд хуыссæнмæ æмæ та дзы цыдæр агуры. Ныууагъта
йæ, уаты иу къуымæй ппнæ къуыммæ цæуы, чысыл сыбырттæй да*р
фестъæлфы, цыма цæмæдæр æнхъæлмæ кæсы, алæууыд, акодта нæ
палто æмæ фыр тагъд-тагъдæй дуар нæ фæстæ гомæй ныууагъта.
Чысыл рæстæджы фæстæ æрбацыдис мнлицæпы кусæг. Цалдæр хат-
ты æрбакъуырцц-къуырцц кодта гом дуар. Рауад æм В а р к а.
В а р к а. Уым сæ ничи ис.
М и л и ц и о н е р. Æмæ сæ дуар гом куы у.
В а р к а. Æмæ ма сæ дуарыл сты, ныр æртыккаг боп
цы кæиой, уый куыиæ зонынц.
Милиционер. Æмæ цы хабар ис, исты сыл æр-
цыд?
243

Варка. Цы хабар у, уый кæд ды’ шёнæй- хуыздæр
иæ зоныс, уæд ам цы агурыс? , /
М н л и ц и о н е р. Нæ дæ æмбарын/борз ус.
В а р к а. Ус нæ, фæлæ чызг, хорз^’лæг. Дæхи æиæмба-
рæг ма кæн, стæй мæнæй дæр сусæг мацы кæн. Æз ацы
хæдзары цыдæриддæр цæуы, уый хорз зоиын, суанг ма
дзы йæ иыхбыпæп чи схъæрзы, уый дæр.
М и л и ци о н е р. Бахатыр кæн, æз дохтыр нæ дæп,
уыдæттæ мæнæи цæмæн дзурыс, уый нæ зоиыи.
В а р к а. Æз та æдылы нæ дæп, цæмæи сты дæ фæд-
фæливæитæ? Толпччы тыххæй не ’рбацыдтæ?.. (Цымы-
дисхуызæй.) Гъы, куыд у, ссардтат æй?
М II Л И Ц II 0 II е р. ТЫНГ ЫЛ ТЫХСЫС?
В а р к а. Мæ къонайыл, æпа, уыи та цавæр ныхас у.
Æмæ ма адæнмаг гæдыпы лæппыиыл дæр куы батыхсы,
уæд уый сывстллоп куы у... уæлдайдæр та сидзæр, мæ-
гуырæг.
Л1 н л и ц и о н е р. Цæмæп алыгъдаид цымæ сæ хæдза-
рæй?
В а р к а. Р1æ буц цардæй ничи лидзы.
М и л и ц и о н е р. Ды сæ сыхаг дæ?
В а р к а. Сыхагæй дæр хæстатдæр. Нинæйы раст мæ-
хи хойы хуызæн уарзыи... Фæлæ адæймаг раст куынæ уа,
уæд фæнды мæхи мады зæпæг уæд, мæ сыхаг пæ, фæла\
Уæддæр ын пæ фыдми иæ басусæг кæндзыпали.
М и л и ц н о п с р. Мскуы пæ фæпадтой?
Варка. Цытæ мып дзурыс? Л:мæ сыпæллоп ахæм
иицæйаг Х1>уыддаджы тыххæп, мæпæ мæ фæпадтоп, зæгъ-
гæ, хæдзарæй лндзы?! Фыддæр мп пып куыиæ бпкæпап,
уæд. Мад, мад! Дæ балгъитæг дæр æмæ мæ балгъитæг
дæр æнæ мадæй хъомыл кæиа!
Милиционер. Уæдæ йын æвзæр сты, нæ? Нæмгæ
дæр сёй арæх ракæнынц?
В а р к а. Йæ уынæр, йæ хъыллист мæм фæхъуысы То-
244

ликкæм, æцæг æп нæмгæ фæкæпынц æвн пыл цинтæ фæ-
кæныпц, уый зæгъын мæ бон нæу.
М и л и ц п о п е р (мæстыйæ). Афтæмæп йыл иæхи цы
мæтгæнæг скодта йæ фыдыус.
В а р к а. Тæхудиаг нæ дæ, ууыл дын мæт кæныиц, цы?
Куыппæ стæй. Ахæстоимæ барвæндонæй иикæп фæпды.
Лæппу куыиæ фæзыиа, уæд нæ къæппæг цæттæ у, уыи ды
мæпæй къаддæр нæ зоныс.
(Æрбацыд Нинæ, фæлмæцыд. Ауыдта милиционеры.)
Ы и н æ. Ссардтат æи, кæм ис? Исты кодта?
Варка (басабыр и). Сывæллон ’хæдзарæй йæ фы-
дуаджы тыххæн алыгъд, зæгъгæ, уæд ныр ды дæхи марп-
паг дæ?
М и л н ц и о и с р (дисæй иæм кæсы). Лæппупы (|>ыд
ка.'.м ис?
Н н и æ. Нæ зопыи, агуры йæ\ æнæццæгæп.
М н л и ц н о и е р (исы протокол). Мæн фæпды сб.тл-
вырд кæиын, цæй тыххæй алыгъдис лæппу, цæй тыххгом
уыдис æфхæрд?
Н и нæ. Æмæ йæ исчи бафхæрдта, зæгъгæ, дзырдта?
Милициоиер. Бахатыр кæиут. Ис æвдисæптæ,
лæппуиы-иу арæх кæй раиадтат уый тыххæй, фæлæ цæм
тыххæй, уыи бстлвырд бæрат пачу.
Н и н æ. Цавæр æвднсач1та\ чи сты?
Милпциопср. Хорз ус... бахатыр к\тп дæ хорза>
ха.ч'1, хорз 11ызг, Толпччы (|)ыдыус ам хорз па^ хьуыдгл кæ-
пы, цал хатты нæ (|)а1падта, уыи, фл\ът пып ач"| ды п:р
затъдзьпкс?
Варка. Æз?.. Мæ халдзп|)ыл æмæ дып псты афтæ
загътон, Нинæ Толиччы падта, зæгъгæ?
М н л и ц и о и е р. Æз дæ куыд бамбæрстои...
Варка. Ды цы бамбæрстай, уымæн æз иицы зоным,
фæлæ мæиыл гæды мыхæстæ ма мыс. Бамбæрстай, бакæ-
245

сæД ма йæм исчи. Мæ алджын сыхæРтимæ мæ кард &мæ;
фыд куыд кæны. Нæ, мæ хур акæнай, æз уый мæ сæрмæ;
никуы æрхæсдзынæн æмæ искæуыл гæды ныхæстæ мы-<:
сон. Цом, цом, цалынмæ мæ ницы фыдбылызы нытътъы-
стат, уæдмæ. ;
Милиционер. Гъеныр ай ибылис пæу? Мæн фæи-;
дид, сывæллонæн йæ цард цы хуызы цыдис хæдзары, уыГГ.
сбæлвырд кæнын. Хæринаг ын афойнадыл лæвæрд цыдис;
æви нæ?
Нинæ (йæхи тыххæй уромы). Иæ, сыдæй йæ мард-
том.
Милиционер. Нæмгæ та йæ цæй тыххæй кодтай?
Н и и æ (ноджы мæстыдæрæй). Нæмгæ цæмæн, æргæв-
стон æй, ауыгътон æй бон æртæ хатты.
Милиционер. Æмбарын, фыдыус хуыздæр кæд
вæйпы. Уæдæ-иу æй иæмгæ кодтай, иæ?
Н и н æ. Æргæвстон куы зæгъын, æвн мæ нæ фехъуы-
стап?
М и л и цио и е р. Бахатыр кæи, протокол кæнын, æмæ
куы счъизи уа, уæд та йæ ивын хъæудзæн. Цæмæн дæ
фæрсын, уымæн дзуапп дæтт.
Н и н æ. Æмæ протоколæн счъизийæ куы тæрсыс, уæд
искæй уд счънзп кæндзынæ дæфарстатæн,уымæй цæуыл-
нæ тæрсыс? И?.. Ды, æвæццæгæн, лекцитæ фæкæсыс,
адæм хъуамæ кæрæдзийы куыд уарзой, лымæиæй куыд
цæрой æмæ афтæ дарддæр.
М и л и ц и о н е р. Мæимæ гæсгæ уый ацы фарстмæ и\\-
цы бар дары.
Н и н æ. Нæ, мæ хур, дары. Уыцы хъуыдытæ адæммæ
хæсгæйæ, мах нæхимæ никуы æркæсæм. Мæ бон у уыдоп
кæсын. Мæхæдæг та мæ зæрдæйы талынг æмæ æнæуаг
хъуыдытæ хæссын. Афтæ нæ?
М и л и ц и о н е р. Цытæ дзурыс, уый æмбарыс? Дæу-
мæ кæсгæйæ уарзои æмæ лымæнадыл лекцитæ кæсыи ху-.
246

динаг у? Уарзонад æмæ бимонты сабырдзннады тыххæй
лекцитæ кæсын... бахатыр кæн, фæлæ уый у æиæпартион
хъуыды.
Н и н æ. Æз партион кæй дæн, уарзонад æмæ мыи лы-
мæндзинад æвдисыи кæй у, уымæи мæ æфхæрыиц дæ
фарстатæ. Цæмæн кæсыс ды мæнмæ, незаманы фыдыус-
мæ цы цæстæй кастысты, уыцы цæстæй? Лргъæутты æм;с
адæмы таурæгъты æлгъагæй цы фыдыусы иом баззад,
уый цæстæй. Ау, æрмæстдæр уымæн æмæ мыл фыдыусы
иом кæй ис? Æмæ ма цавæр æгъатыр у уый, уыцы æл-
гъаг ном мах рæстæг царды чи уадзы æмæ йæ чи фæзмы?
Фосы миниуджытæ ныл цæмæн фæуæлахиз вæййынц хат-
гай? Сывæллон мæнæй нæ райгуырдис, зæгъгæ, йьш æз
йæ уд хъуамæ гæркъайы хуынчъы цæмæн аласон? Æцæ:
гæлон æмæ йæ зиаг цæмæи фестын кæион мæхицæн, мæ
биионтæн?
М и л и ц и о н е р (йæхинымæр). Гъы, бахъардта йæм
æрæджиау. Гъе, æз дæр дæ уымæй фæрсын. Уый йедтæ-
мæ ды та мæнæн таурæгътæ кæныныл схæцыдтæ. Мæнмæ
дæр раст афтæ кæсы.
Нинæ. Æмæ дæм кæд афтæ кæсы, уæд мæм уыцы
гуымиры фарстатæ цæмæн дæттыс?
М и л и ц и о и е р. Цавæр гуымиры фарстатæ?
Н и н æ. Цæмæн дæм афтæ кæсы, æмæ æз хъуамæ
Толиччы надтаин, æфхæрдтаин? Ау, мæ хъæбул иæу?
Иæ фыдимæ мæ цард сбæдтынмæ куы хъавыдтæн, уæд
мæ сæйрагдæр цин лæппу куы уыдис. Уый амондыл куы
хъуыды кодтон, йæ барæвдауыммæ куы бæллыдтæн. Ау,
адæймаг, сылгоймаг куы дæн, мæ рпуы зæрдæ куы
ис.
М и л и ц и о и е р. Уый уæлдай нæу. Уæвгæ раст
зæгъгæпæ, лæппу дæр дæ иæ хъаст кодта.
Нииæ. Кæм ис, ссардтат æй? Уæдæ ма мæ ам иыхæ-
стыл цы дарыс? (Хъавы цæуынмæ.)
247

М и л и ц и о н е р. Багъæц. Цу хъуыддаг ис. Ныртæк^
кæ куынæ ф*ембæлай семæ, уæд хуыздæр у. ~ $
Н и н æ. Цæмæн уæд? 1
М и л и ц и о п е р. Лæппуйы, цалыимæ ды ацæуай^
уæдмæ йæ хæдзармæ цæуып мæ фæиды. (Нинæ цавддуры}
хуызæн фæцис.) Фæлæ тæрсгæ ма кæн, æппæт дæр хорз1
уыдзæн. Æз мæхиуыл ницæмæй бацауæрддзынæн. Ны$
та ма дæ дыккаг хатт хатыр курын, æцæг мæ фарстата*
гуымиры кæи уыдысты, уый тыххæй. (АЦыдис. Хадизæ-
тыл дуары раз хæрхæмбæлд фæцис. Нннæ Хадизæты^
нæма æрхъуыды кодта.) . 7
Н.’и н æ. Ныр æппæт дæр æмбарын.
X а д п з æ т. Раздæр дæ хъуыдис’ бамбарыи.
Н и н æ. Æри мын мæ хъæбулы! Цæмæн мыи æй бай-
стай?
X а д и з æ т (мæстæймарæгау). Цапæр хъæбулы?
Нинæ. Сывæ’ллоны иу раи цæуылпæ ныууадзыс?
Хадизæт. Мæ хъæбулмæ ды мæнæй хæстæгдæр
Дсе?'Бавзар уал, ныййар уал, стæй уæд искæй сылæлло-
иыл уыиаффæ кæндзынæ, мæ хуры чысыл;
'Нинæ. Мад чи фæхуыйны, уый йæ сывæллоны нæ
аппары... Фæлæ дæ æз иæ бауадздзыиæн, цæмæй йын
дæ марджы йæ рæзгæ зæрдæ стулай. Ды дæлдзæх фæу,
дæ мæт мæ нæй, фæлæ дын сывæллоны æ’з сафын нæ
бауадздзынæн.
Хадизæт. Æртхъирæн мæм кæиыс? Бафæлварæм
уæдæ. Рахæцæм. Дæ сывæллонмæ? Бабабау — хæстæгдæр
ие ’рцæудзынæн, фæлæ мæхи хъæбулмæ?.. Æз мад дæн,
мад. Æмбарыс, мæ бои цас у? Хъуыды ма кæиыс? Дыу-
уа^ мæйы размæ афтæ загътай Толикæн, æипæт ныхæстæй
æвзæрдæр, дам, фыдыус у, зæгъгæ. Гъемæ ды фыдыус дæ,
фыдыус, æмбарыс?.
Н и н æ. Зæгъ-ма1, афтæ мæсты мæм цæмæп дæ? Куы
ницы дын кодтон.
248

Хадизæт. Ды рмондджын кæй дæ, æз та æнамоид,
æрм.тетдæр уын тыххæц.
Н и и æ. Æмæ дын дæ амонд æз мыййаг куы нæ бай-
стон. Цы аххосджын дæн дæ разы? Ды йæ дæхæдæг куы
аппæрстап/ , ; .
X я д н з æт. Цы ’рцыдис, уммæн раздахæн иал ис.
II и н æ. Дæуæп дæр уый загъдæуа. Æз бирæ бауарз-
•1011 лæппуйы дæр, йæ фыды дæр.
X а д из æт. Æмæ уый чысыл аххос хоныс?
Н и н æ. Дæхи уды йедтæмæ искуы искæуыл ахъуыды
кодтай?
Хад’изæт. Дæуыл дæр. Куы ацæуис а хæдзарæн,
уæд, чи зоиы, ие ’ппæтæи дæр хуыздæр уаид.
И и н æ. Куыд?
. Ха ди з æт. Афтæ. Иу æмæ дыууæ ахицæи вæййы йæ
лæгæй. Толичы тынг фæнды, йæ мад æм куы ’рбаздæ-
хид, уый. Ды та йæ æнамонд кæныс. Гъемæ дæм цас
раст кæсы^ый?
Н и и æ. Кæм ис Толик? Федтай йæ? (Æрбахызт мили-
ционер, уыдон æй нæ уынынц.) ,
X а д и з æт. Æмæ йын цы зоныи.
Н и н æ. Ау, нæ йæ зоныс æмæ афтæ æицад лæу-
уыс?
Хадизæт. Баицай. (Фæхæцыд йæхиуыл.) Исты йыл
куы ’рцæуа, уæддæр æз цæмæн кæнон мæ сæрæн низ. Æз
æй судæй дæуæй æрцагурдзынæн, судæй, æмбарыс.
Милидио н е р. Судæй? 'Æцæг? Уæууа, æз уый
куынæ зыдтон. Судæй, зæгъыс, нæ?
Хадизæт, Æмæ цы зонут сымах та фæд смудын
йедтæмæ? Уæд уæ фындзы бын ахæм æбуалгъ митæн7
кæрон скæниккат.
Милицирнер. Рæдийыс. Дæ хуызæтты фæдыл
фæдсмудджытæ нæ хъæуы. Æппæт дæр бæлвырд у, фыц-
цаг бакастæй дæр.
249

Хадизæт. Уый бæсты мыи мæ сывæллоиы куы сса-
риккат, ам дзæгъæл дзæнгæда цæгъдыны бæсты.
М н л и ц и о и е р. Сывæллоны ссардтам, æцæг дæу
нæу. (Нинæйæн.) Дæу тыххæй æрбацыдтæн. Фехъусыи
дын æп зæгъып кæиоп, цæмæй дæхи мауал æфхæраи.
(Хадизæтмæ.) Хорз уал байрай, хорз ус. (Ацыдис. Ха-
дизæт дæр йæ фæстæ азеъорæгау кодта.)
Н и н æ. Чи зоны хуыздæр уыдзæн, куы ацæуон, уæд.
(Æмбырд кæны йæ дзаумæттæ.) Фыд ми макæмæн ба.
кæн, макæй бафхæр, афтæмæй дыл ахæм æбуалгъ ном
баззайæд: Фыдыус... Уыцы уæззау рæхыс ма ласæм нæ
фæдыл зæроид дугæй. Ау, ис ма ахæм адæмтæ? Иæ мад
амæлы сабийæн, уый фæхъæуы фылдæр хуры тынтæ,
кæйдæр дæрзæг зæрдæ та йæм сисы ехс, æмæ ахæмты
азарæй судзын æз дæр... Ацы къæсæрæй куы æрбахыз-
тæн, уæд Толик йæ чысыл къухтæ мæ хъуырыл куы æр-
батыхта, уæд мæм афтæ касти, цыма амæндтæй стыр-
дæр чи у, уый мæн фæцнс Æмæ йæ ныр мæхицæн куыд
скæнон зпаг... Кæд мæ амонд æмæ Толичы амопд
кæй нæ бахъахъхъæдтон, уым мæхæдæг дæн аххос-
джыи...
(Æрбацыд Хъамболат.)
Хъамболат. Комаидировкæйы цæуынфæнд скод-
тай æви нæ хæдзар баивтам?..
Нинæ (цы зæгъа, уый нæ зоны. Æрæджиау).
Скъапп ныуумæл, æмæ, зæгъын, дзаумæттæ хурмæ ап-
парон.
Хъамболат. Ныр изæр куы у, уæвгæ мæйрухсмæ
уайтагъд ахус уыдзысты. Куыд кæсыи, афтæмæп скъап-
пæи ницы у, фæлæ дæ зæрдæ баумæл æмæ мыи лидзын
фæнд скодтай... Куыд тагъд фæтарстæ, ау, нæ дæ фæн-
ды мæ амонд æмæ Толнчы амонды тыххæй тохы бацæ-
уын?]. Ахæм зын сахаты иæ куыд ныууадздзыиæ?
250

(Æрбалæбурдта Хадизæт.)
Хадизæт. Сс ’ппæты дæр балхæдтат, милицæнæ,
скъолапæ. Мæ сывæллоимæ мæ хæстæг цæуылпæ уа-
дзыиц?..
Хъамболат. Кæцы сывæллоны кой кæиыс?
Хадизæт. Мæхи сывæллоны кой, Толичы кой.
Хъамболат. Байрæджы кодтай, уый кой дæ аст
азы размæ хъуыдис... Цы дæ хъæуы, цæуылнæ мæ ныу-
уадзыс иу ран, æз дæ фæдыл куы нæ тахтæн, уæд дæу
цы хъæуы?!.
X а ди з æт. Æрмæст дæр мæ лæппу.
X ъ а м б о л а т. Иу хатт дып æй куы загътоп. ам
дæуæн лæппу нæй! Уый мæ лæппу у, мæ лæппу, бам-
бæрстай!?.
Хадизæт. Æмæ йæ уымæн бахус кодтаи?.. (Ни-
нæйæн.) Уый ды дæ, ды! Ды фæтарстæ...
X ъ а м б о л а т (тыххæй йæхи уромгæйæ). Цæугæ
дзæбæхæй... Кæмнод...
Хадизæт. Цалыимæ уæ дзæмбытæй мæ сывæллоны
скъахои, уæдмæ мæ къах -дæр нæ авæрдзыяæп арды-
гæй...
X ъ а м б о л а т (фелвæста йæм бандон). Сапыс,
ацæудзынæ...
X а д и з æ т. Фа\цис!.. Бахх\ ыс мын кæнут, мары
мæ...
(Нинæ разгъордта, исы Хъамболаты къцхтæй оан-
дон. Æрбазгъордта Варка, милиционср æрбахаста То-
личы, йæ фæстæ иæ ахуыргæнæг.)
Хадизæт (уыдонæн). Хъусут, æвдисæи мыи-иу ул,
мæ сывæллоны мын фесæфта, уый сыи æгъгъæд нæ уы-
дис, ноджы ма мын мæхи дæр мардта.
251

(Милиционеры къухæй исы Толичы, милиционер æй иу-
фарс акодта, Толичы Нинæмæ бадардта, Нинæ йæ
арæхстгай хуыссæны æрæвæрдта æмæ йын хос цæттæ
кæны.)
Толик (сæнттæ цæгъды). Нæ, нæ, хъæдмæ мæ ма-
ахæссут, пецы дæр мæ ма басудзут, уæ|)мы дæр мæ ма;
иыппарут..." (Нинæ йыи фæхæссы хос, Толик та сæнттæ
цæгъды.)
Па-а-па-а-пæ... Нимæ мæ мад мæу.
Хадизæт. Хъусут æм, иыр дæр уæ нæма уырны?
(Баппæрста Толичы хуыссæнмæ йæхи... Нинæйы къухæй
æрхаудта агуывзæ.)
А х у ы р г æ и æ г. Ма тыхс, сдзæбæх уал уæд, чп пын
цы у, уыи йæхæдæг базондзæп.
Н п и æ. Цы кæнои, уымæн пицы зопыи.
Мнлпцнонер (Хадизæтæн). Демæ протокол æх-
хæст фыст нæма фæци æмæ мемæ куы рацæуис, уæд
хорз уаид, хорз ус.
Хадизæт. Уый та ма цапæр иротокол у, иыртæккæ
дæ протоколтыл куы дæи.
Милиционер. Хорз ус, ма мæ дзурын кæм. Сы-
кæллоныл аиы бæллæх дæ аххосæн æрцыдис... Фыдыусы
аргъæуттæй йыи йæ сæр разилын кодтан... Иу-цалдæр
чипыджы та дзы мæпæ ис, æрбакæс-ма сæм. (Æвдисы
йæм чиигуытæ.)
X а д п з æ т. Ппкуы ма фсдтоп, æльт чнпыг ппз
хæсса.
Æ м б æ р з æ н.
252

Ф Æ Н Д 3 Æ М Н Ы В.
Фыццаг пывы фæлгонцтæ, Тхтик хуыссæпы хуыссы, цыдæртæ кæ-
сы чипыджы, Нпиæ Толичы ’рдæм бакæсып нæ уæнды, пинæ
упгмæ ацыди. Æрбацыд ахуыргæпæг.
Л х у ы р г æ н æ г. Казсыс, Толик?..
Т о л и к. Нæ!.. Хъуыды кæиын.
А х у ы р г æ н æ г. Уæдæ пыр кæд хъуыды кæныс,
уаед бынтон сыиæниз дæ. Æмæ Нинæ ам иæй?..
Т о л и к . Ис. (Арф ныуулæфыд.)
А х у ы р г æ н æ г. Цы кæныс?..
Толик. Дæумæ дыууæ куы раисын, уæд хуыздæр
ныффыссын, уæд мын æй сраст кæныс, фæлæ Нииæ...
Æз тынг æвзæр лæппу дæн, нæ?!.
А х у ы р г æ п æ г. Нæ зопьш... Дæха’дæг дæхимæ
куыд кæсыс?
Т о л и к (арф та ныуулæфыд). Æвзæр, тыпг æвзæр...
Ахуыргæнæг. Иæ, фæлæ бавдæлæм æмæ Ни-
мæпы бафæрсæм. (Бацыди уатмæ. Толик йæ хъус дары
уатмæ, чидæр цалдæр хатты æрбахоста, дзуапп ын куы-
нæ уыдис, уæд æрбацыдис. Милиционер бацыди хæстæг
7 оликмæ.)
М и л и ц н о н с р. Салам!!! Æнхъæлдæн æмæ бын-
тои сыиæниз дæ. Æмæ та хъуыдыты амыгъуылдтæ: кæ-
дæм алидзои.
Толик. Æмæ та мæ нсты пе ссардзыпæ, «Мол мн-
лпция мсия берожет» чи иæ пыффыгта, загътан?
М II Л II ЦП О 11 С ]). МаЯКОВСКИП.
Толик. Æмæ афтæ гыццыл цæмæ пыффыста, дыу-
уæ рæнхъы?
М.илициоиер. Уый бирæ иыффыста, æз дзы æр-
мæстдæр бахъуыды кодтон дыууæ рæнхъы, милицæйы
чи хъæуы, уыдон.
253

(Тагъд-тагъд æрбацыд Варка.)
В а р к а. Дæ хынджылæг ма иыууадз, фæлæ атæп-
пæт диссæгтæ адопæн батайдзысты, сывæллои куыд фæ-
цæйсæфт!
Т о л и к. Дæу иицы хъæуы.
Варка. Хъусыс æм, æииу ма дзы Хадизæт дæр цы
кæны, ай быны сæфт куы у...
М и л и ц и о н е р. Иуæй раст дæ, сывæллоп кæй тых-
хæй сæфти, уыдон тæрхондонмæ радтын хъæуы, мæнæ
сын пъавесткæтæ æрбахастон...
В а р к а. Уæдæ мын куынницы дзурыс?.. Æз Хадп-
зæтмæ хæрзæггурæггаг фæуои! Уый та мæгуыр афтæ
æихъæлдта, йæ хъуыддагæй иицы рауад, цон азгъорои
æм...
М и л и ц п о н е р. Кæдæм згъорыс, нырма хъуыдда-
гæп бæлвырд куы иицы ма зопыс.
Варка. Кæд хъуыддаг бæлвырд иæу, уæд пъавесг-
кæтæ дæумæ цы агурыиц? Ницы кæпы, Хъамболат, мæ
хуызæн сыхаг дæ нал хъуыдис... Фæлæ цыма ды мæ ра-
зæн ардыгæй азыгъ-зыгъ кæидзынæ.
Толик (фæхъæр кодта). Папæиы кон ма кæн!
В а р к а. Гуыббыиииз дæ адавæд, кæд адои иууыл-
дæр дæ хъуыддæгтæ сты, уæд... (Милиционерæн.) Ацы
хорз хабар мын кæй фехъусын кодтап, уый тыххæи дып
мæнмæ сæрмагондæй магарич.
М и л и ц и о н е р. Де сæфт сæ афтæ тынг уыныс?
Варка. Нæ, уæдæ сæ мæ хъуыры æгъмæгæ. хуы-
иыи-
М и л п ц и о п е р. Уæд-ма сæ хæдзармæ куыд цæуыс?
Варка. Адоны мæтæй мæлыи, адæмы цæстмæ сæ
лæппуйæн гуырæн бон дæр акодтой. Æмæ мын ам цы-
дæр дзаумæттæ нс æмæ уыдоимæ æрбауадтæи. Нннæ
нæма’ æрбацыд?
254

Т о л и к. Æмæ дæ цы хъæуы мамæйæ?..
Варка. Мама, кæннод мæрдты бæсты дæр мауал
фонай дæ мамайы. Мæ хæдзар, мæнæ мæхи ныхæстыл
куыд фæдардтон. Хадизæтмæ згъорои. (Ацыдис. Мили-
ционер худæгæй бакъæцæл йæ фæстæ.)
М н л и ц и о и е р. Цæугæ, цæугæ, згъоргæ йæм, хæр-
зæггурæггаг.
(Æрбацыди Хъамболат, цæуылдæр тынг тыхст кæй
уч уый бæрæг у.)
Хъамболат (Милиционерæн). Ног хъаст та ба-
лæвæрдта, нæ?..
Т о л и к. Чи хъаст кæны?
Хъамболат. Дæ разы дæ чиигуытимæ архай, ии-
чп хъаст кæны. (Милиционеры иуварс ракодта, æвдисы
йæм писмо.)
М и л и п и о н е р. Æнæмæнг у, уый. Толичы къух нæу.
(Æрбацыдысты Варка æмæ Хадизæт.)
Толик. Æз уый фырт нæ дæн, уый мæ мад нæу!
Милиционер. Дæхиуыл фæхæц, Хъамболат, ацы
дыууæйы мæ бар уадз.
В а р к а. Куы бахъомыл уай, уæд æй базондзынæ, дæ
мад чи у, уый. Дæ мад куы нæ уаид, уæд адонмæ суд-
мæ нæ сидиккой...
М и л и ц и^ о н е р. Кæмæ?
В а р к а. Нипæмæ æмæ Хъамболатмæ.
М и л и ц и о н е р. Уыдонмæ та цæмæ?
В а р к а. Уæдæ кæмæ?
М и л и ц и о и е р. Дæумæ.
В а р к а. Мæнмæ та цæмæ?
М и л и ц и о п е р. Дæ хорз аргъæутты тыххæй, дæу
тыххæй сывæллон кæй фæцæйсæфти, уый тыххæй.
Варка. Аргъæутты тыххæй ахæстоны куы бадым
кæииккой, уæд ну артнст дæр нял баззаид æдде.
255

Милиционер. Де ’взаг цæвæг куы фестид, уæд
колхозы комбайнтæ нал хъæуид, быдырты-иу уыциу
сæрфт ныккæиис...
В а р к а. Зоиыс?.. Бæргæ дыи истытæ зæгъин, сы-
вæллон ам куы нæ уаид, уæд. (Нйнæмæ.) Цом-ма, уæгг
та мыи ды авæр мæ къустæ æмæ мæ тæбæгътæ.
Хъамболат. Хæсгæ мах тæбæгьтæ дæр, æрмæег
дæ ам куыд никуал феноп, афтæ...
Милиционер. Цом, æз дын рамбырд кæндзыиæи
дæ тæбæгътæ, æрмæст-иу хæрзæггурæггаг кæмæ фæдæ,
уый дæр ма ферох кæн... Демæ цæуын æй бахъæудз п.
(Хадизæт ма хъавыди Толичы сынтæгмæ бацæуыимæ,
фæлæ йын Хъамболат йæ фæидаг æрæхгæдта. Рацыды-
сты Нинæ æмæ ахуыргæнæг.)
Ахуыргæпæг. Толик, Нинæ дæ æппындæр азымы
нæ дары...
Толик. Нинæ нæ, фæлæ мамæ. Нæ мæм мæсты кæ-
ныс? Цас фыдуаг митæ бакодтон. Æз нæ уыдтæн ах-
хосджын.
Н инæ. Зонын æй, мæ ахсджиаг. (Хъæбыс æй кæны.)
Уæддæр мæхи дæ, мæхи.
Т о л и к. Кæугæ кæпыс, мамæ?
Нинæ. Нæ, цин кæнын, мæ лæппуйы та кæп ссард-
тои. (Толик ын йæ æнгуылдзтæй сæрфы йæ цæссыгтæ.)
То л и к. Уæдæ адон цы сты?
Н и н æ. Цины фæрдгуытæ... (Толик ыи йæ рустæн
пъа кæны.)
Хъамболат. Мæ чысыл бинонты къорд та кæрæ-
дзи бамбæрстой, мæ лæппу сдзæбæх, уый тыххæй куывд
скæнын дæр æмбæлы...
Æ м б æ р з æ н.
К æ р о н.
256

А Д Æ М Ы
Ф А Р Н
Цыппарактон,
фондзнывон пьесæ-аргъау
17 Мады фарн

Л Р X Л й Д Ж Ы Т Æ
Б а й т и —• зæроид лæг.
Æ х с а р — нæ фыртыфырт.
3 æ р и а т — Æхсары уарзон.
А ц ы р у х с.
3 æ л у — Æхсары ?1ад.
X ъ æ у ы х и с д æ р,
Н о г г у ы р д ы мад.
А х у ы р г о и д.
Ц а г ъ а й р а г ч ы з г.
Зæроидлæг.
С а у л æ п п у.
3 ы д о й — денджызы цæрæг.
4 ъ ы т т и — æрдæгадæймаг, æрдæгмаргъ.
3 ы н г о й 1 ^ ,
С а г ъ æ с о и ] 3ыдо,,ы Фæсдзæуинтæ.
Æххуырст
С а б и
1-аг лæггадгæиæг.
2-аг л æ г г а д г æ и æ г.
М æ II.
Адæм, чызджытæ, лæппутæ, сывæллæттæ, паддзахæдты минæ-
вæрттæ.

ФЫЦЦАГ АКТ
Ф Ы Ц Ц А Г Н Ы В
Фарпы бæстæ. Мæп скæсы æмæ хæхтæ æрттивыиц. Дардæй зы-
нынц рæсугъд галуаитæ. Хохрæбыпæй уайы суадон. Аппæджы тн-
гъæи фæзыпы Ч ъ ы т т и, лæмары йæ дарæс.
Чъытти. Дæлдзæх фæу, Мæй!.. Бæстæ ныррухс
кодта, æмæ лæг йæхи кæм амбæхса, иу ахæм аууон ’ни-
куыуал ныууагъта,— цъымарапы фæрабыр-бабыр код-
тон æмæ иыддонласт дæп. Охх, мæ астæу бандзыг ис,
цыма мæ фæхты ныххостæуыди. Фæлæ уæддæр æрбахæц-
цæ дæн мæ мæстытæисæн ранмæ!.. (Фæлгæсы фæйнæр-
дæм.) Мæ зæххытæ, мæ рагон фæрныг цæрæнтæ... Ам
уæд куыд бæллиццаг уыдмæ цард! Раст, цыма фын уы-
ди. Фын... Уыдис æмæ нал ис. Æвæдза, фидар сты мæ
фæрстæ, бирæ уромынц! Ам-пу дæлбар адæм хохы цъас-
сытæй лæгъз быдырмæ ракæсын нæ уæндыдысты, æмри-
зæджы мæ рызтысты... Ныр мæ фæстæ æгас рæгъæуттæ
уæлвæзты цъæх кæрдæгыл мерс кæнынц. У-у, мæ зæропд
259

фæрстæ, цытæ уромут?.. Кæс-ма: уæд лус дымгæ футты-
тæ кæм ко’дта, быдыртæ хуыскъæй кæм дзынæзтой, уым
ныр цъæх тау адардтой хуымтæ, урс дидинæг калынц
дыргъдæттæ, хæл-хæл кæиынц дæттæ... Ралæууыд цард-
уалдзæг... Мæ^ зæххыл... Се ’ппæт дæр — мæ зæххыл...
Æмæ æз та уыдонæй æнæ хай дæн. Мæ рæстæджы ам
алцыдæр мæнæй тæрсгæ-ризгæ кодта, нырма кæс: мæ
фæзындæй кæрдæджы хал дæр нæ фезмæлыди... Райсо-
мæй айхъус, уæд булæмæргътæ тъæллаиг кæнынц... Мæ
фыдæнæн... Нæ, уый афтæ уадзгæ нæу... Мæ хицау, ме
’лдар мын бахæс кодта ацы зæххыл пиллон арт суадзын.
Фæлæ уый каид ме ’лдары фæндон у? Нæ, уый мæхи
бæллиц дæр у...
(Æрбазынд Мæй, бæстæ тынгдæр барухс. Чъытти
æмбæхсы.)
Дæлдзæх фæу, Мæй, кæд мæ фæдыл цы бафтыдтæ!
Бон хуры рухсæй æмбæхсын, æхсæв — мæйрухсæй... Ли-
дзын, фæлæ ма уыйбæрц кæй бои у!.. Бастадтæн...
(Бакæсы М æ й лæппуйы хуызы.)
Мæй. Бастадтæ, мæлын афон дын у æмæ уымæи
риссынц де ’стджытæ, уымæн бандзыг и дæ астæу... Ма-
уал æмбæхс, федтон дæ...
Чъытти. Чъытт-чъытт! Чи дæ? Куыд уæндыс ды
мæн æфхæрыи?
М æ й. Нал мæ зоиыс? Мæй дæн æз. Талынджы су-
сæгæй чи цæуы, уыдои æргомгæиæг. Тæрс!
Чъытти. Нæ дæ тæрсын: дæхицæй дæр, дæ рухсæй
дæр. Фыццаг хатт дæ нæ уыиыи,— бпрæ мын фæрухс
кодтай, лæггадгæнæг!
Мæй. Никæд! Æз рухс кодтон адæмæн! Æз лæггад
кодтон адæмæн,— цырагъы рухс кæмæ нæ уыди, уыцы
мæгуыр адæмæи. Дæуæн та боны рухс дæр фаг нæ уыди
260

сæ хъизæмарæй марынæн æмæ ма-иу сæ кусын кодтай
мæ рухсмæ дæр.
Чъытти. Бирæ дзæнгæда цæгъдыс... Дæ сæр ницæ-
мæнуал хъæуы: хур скæсы æмæ ахъуытты у! Атай!
М æ й. Нæ, хур куы скæса, уæд дæ хъуамæ уымæ рад-
тои, цæмæй йæ рухсмæ бынтон раргом уай. Ардыгæй
уæдмæ та уал хъуамæ рухс кæнон цины хъуыддагæн,
бæрæгбонæн. Адæймаг райгуырди! Æмбарыс, адæймаг
циу? Æгас адæм цин кæнынц, бæрæгбон сын у. Далæ
цуаны рацæуы цæрæццаг Æхсар. Цимы куывд кæидзы-
стæм, фæндараст æй кæидзæи нæ уарзои къайаг Зæри-
ат. Куыд рæсугъд сты, куыд амопдджын!.. Фесæф арды-
гæй, иауæд уыдоиы амондмæ кæсгæйæ дæ зæрдæ фыр-
хæлæгæй атъæппытæ уыдзæп.
Чъытти. Æгæр бирæ дзурыс, æхсæв хицæн кæны,
уый уыныс? Адде афон дын у. Ныртæккæ бæстæ фæталынг
уыдзæн, адæм тарф фынæй уыдзысты. Уыцы рæстæг та
мын’чи байсдзæнис, дæ бон мын цы бауыдзæн?
М æ й. Бирæ дын нæ бантысдзæн. Ныртæккæ боны
рухс «дæ райсом хорз» зæгъдзæни бæстæн æмæ йæ сыз-
гъæрин тынтæй æрæхсдзæн. Æз дæр цæуын, æгæр бирæ
бафæстиат дæн дæ фыдуынд уды раз. (Ацыд.)
Чъытти. Нæ, цыбыр рæстæг у талынг, фæлæ фыд-
ракæндæн бирæ хъæуы, цы? Цæстыфæныкъуылдмæ фыд-
раконд цæттæ.
3 æр и ат (дардæй хъуысы йæ хъæр). Æхсар!.. Æх-
сар!..
4 ъ ы т т и (фæзындис). Мæ амæттаг уыдзынæ.
Нæй дыи аирвæзæн. (Кæнгæ хъæлæсæй.) Мæнæ, мæ-
нæ!..
Зæриат (æрбацыдис). Кæм дæ, куы ницы уыныи
æз. Дысон мæ фæтæрсын кодтой, цуаны, дам, раджы
ацæудзынæ æмæ дын «фæндараст» дæр нал зæгъдзынæн.
Фæндыд мæ дæ разæй фæзынын фæзмæ, фæлæ та ацы
261

хатт дæр ды мæ разæй фæдæ. Цæй ницы. кæны. Æз мæ
уарзон Æхсарæн æртондзынæн дидинджытæ, се ’ртæх
нæма ахус уыдзæиис, рухсы цæст сæ нæма фендзæн...
Æхсæв бонæй хицæн кæны. Цæй талынг у?
Ч ъ ы т т и (талынджы кæны йæ бырынкъыл сызгъæ-
рин агъуд. Йæ сау базыртæ дæр аивы сызгъæрин хуыз
базыртæй). Талынг хорз у, хорз. Кæд цæстыфæныкъуыл-
дыйас йедтæмæ нæу, уæддæр дзы пайда кæныи æз. Мæн
дæ ныр.
3 æ р и а т. Кæм дæ, уæдæ? Цæмæм хъазыс æмбæх-
сынтæй? Фæзын мæм тагъддæр, мæ уарзон Æхсар,
кæннод фыртæссæй мæ зæрдæ скъуыйы. Цæй, тагъддæр!
Æгъгъæд мæ мæстæй мар! (Чъытти алæууыд йæ размæ.
Зæриат фæтарсти.)
Чъытти. Ма фæтæрс, рæсугъд... Фæлæ-ма зæгъ, ца-
вæр сагъæс дæ райхъал кодта дæ фынæйæ?..
(Дардæй сабыргай хъуысы адæмы фарны хъæлæс
зарæдэш хуызы.)
Зæриат. Цæмæн сагъæс? Циндзинад æрмæст. Абои
ног гуырды куывдæн хъуамæ æрхæссой саг æмæ сæгуыт.
Цуаны цæуынмæ равзæрстой тæккæ хъæбатырдæрты.
Мæ уарзон дæр семæ ис. Æз ын хъуамæ, а рæсугъд фæ-
зы загътаин хæрзбон... Хъусыс адæмы цины хъæлæсма:!
Чъытти (йæхинымæры). О, уыцы домбай адæмы
хъæлæс мын ме уæнгты тас уадзы, фæлæ рæвдздæр мæ-
нæйуый. (Зæриатмæ.) Дидинджытæ дæр уымæн агуырд-
тай?
3 æ р и а т. О. Фæлæ талынг у æмæ ницы уынын.
(Чъытта фелвæста йæ фæсронæй дидинджытæ. Дæтты
сæ Зæриатмæ.) Нæ мæ хъæуынц. Мæхæдæг цы дидин-
джытæ не ’ртонон, уыдон мын Æхсар иæ айсдзæнис.
|Чъытти. Цы уæлдай у! Цæмæй базондзæнис, дæхи
къухæй тынд ие сты, уый.
192

Зæриат. Искуыдæр ма иæ. (Чъытти йын тагъд-
тагъд йæ къухты ныссагъта дадинджыты баст. Зарæг
фæхъус.) Цæмæн бамынæг фарны хъæлæс? (Хъавыд ди-
динджыты фехсынмæ.)
Чъытти. Тагъд, басмуд сæм! (Тыххæй йын сæ сха-
ста йæ фындзмæ.) Æмæ иыр хъус мæнмæ.
Зæриат. Ахæм ма дзы адджын тæф уыдзæн! Мæ
сæр разылди.
Чъытти (йæхинымæры). Ды ме ’ххуысгæнæг кæй
уыдзынæ, уый ныр базыдтон.
3 æ р и а т. Цон, Æхсармæ сæ ныскъæфон. (Дардæй
æрбайхъуыст Æхсары дзурын.)
Чъытти (уромы йæ). Багъæц, кæдæм тагъд кæныс.
Бауром дæ уарзоны, ма йæ ауадз йæ фæндагыл. Айнæ-
гæй дын ахаудзæнис. Саджы марды бæсты йын йæхи
мард æрхæсдзысты. Хъусыс, бахиз æй мæлæтæй. (Ам-
бæхст.)
3 æ р и а т. Æцæг!.. Нæ... уый хъуамæ мæнг уа. Зæгъ-
ма, куыд æй бахизон.фыдбылызæй?
Чъытти (йæ хъæлæс). Дидинджытæм-иу æй бас-
мудыи кæи.
Æ х с а р æрбацыд. ФæзындыстЫ хуры тынтæ.
ÆхсЪр. Цымæ цæмæн фæхъус фарны хъæлæс?
(Ауыдта Зæриаты.) Мæ уарзон Зæриат, æнхъæлдæи,
фæндараст зæгъынмæ мæ разæй фæдæ. (Хъæбыс æй кæ-
ны.) Мæнæ кæсыс, фыццаг хуры тынтæ скастысты. Æз
æмæ сын ды салам зæгъдзыстæм, чысыл фæстæдæр. та
мын уыдои демæ зæгъдзысты фæндараст.
Зæриат (ныттыхсти Æхсарыл). Ницæй тыххæй дæ
ауадздзынæи. Ды цуаны куы ацæуай, уæд мæ зæрдæ
фырмæтæй атондзæи. Ма ацу! Кæмæндæр фырт рай-
гуырди, дæу та цы хъæуы, уымæн саг æмæ сæгуыттæ ма-
рынмæ?
263

Æхсар (иуварс æй акодта): Цытæ дзурыс уый?
Ау, æмæ адæмы цин нæ дыууæйы цин нæу! Нæ, ды хъаз-,
гæ кæиыс. Кæнæ дысонæй абонмæ æидæрхуызон фæдæ.,
Исчи уарзоны зæрдæ афтæ риссын кæны, уæлдайдæр
балцмæ раст кæигæйæ!
Зæри’ат. Æмæ дын æз дæ зæрдæ риссын кæныи?
Æз ма дын дидинджытæ дæр куы æртыдтон.
Æхсар (хъæлдзæгæй.) Уæдæ ма мын бацамон,
кæм сæ æртыдтай, уыцы бындзæфхæдтæ. (Рацæйиста ди-
динджытæ.)
-3 æ р и а т. Æхсæвы сæ æртыдтои, цæмæй сæ хуры
цæст ма федтаид, æмæ се ’ртæх ма басур уыдаид. Куыд
ма дыи сæ бацамонон.
Æхсар (асхуыста дидинджытæ). Боны рухс æмæ
адæймаджы цæст кæй нæ рæвдыдта, ахæм дидинджытæ
мæн нæ хъæуынц.
3 æ р и а т. Ды мын мæ дидинджытæ фехстай, фæлæ
ма-иу фæкæс, кæддæра сæрысæфт нæ фæуаис. Уæд та
сæм смудгæ бакодтаис. (Скуыдта æмæ ацыдис.)
Æхсар. Æнхъæлдæп, æгæр æи бафхæрдтон. Кæд,
мыййаг, фæрæдыдтæн. (Зарæг тынгдæр нæры хъæлдзæ-
гæй. Хуры тынтæ тынгдæр скастысты.) Зæгъут мын, рухс
хуры тынтæ, сымах мæ уарзоиы бæсты фæндараст. Æз
нæ фæрæдыдтæн, нæ, æидæра мын мæ ныфсдæттæг адæ-
мы фарны хъæлæс нæ зарид мæ фæндагæн.
(Дардæй æрбайхъуысти хъæлæстæ: «Ей, Æхсар!»)
Æхс-ар. Фæ-цæ-у-у-уыи. (Ацыд.)
Чъытти (ракаст та). Мигътæ, уæхи кæрæдзийыл
хойут, пъæззыйау ныббадут хæхтæ æмæ быдыртыл,
хъæдтæ æмæ дæттыл. Бæрæгбон фыдохы бонмæ разда-
(Хуры тынтæ тынгæй-тынгдæр кæсынц. Чъытти та
æрæмбæхст. Æрбацыдысты сывæллæттæ Б айт и имæ.)
164

Сывæлæттæ (зарынц).
Рухс у нæ зæрдæ, æрцыди нæм амонд,
Æмæ мах хъæлдзæгæй зарæм.
Адæймаг райгуырд сæумæрайсом абон,
Уый ном нæ зарæджы арæм.
Байти. Цæуылнæ уа зæрдæ рухс, кæд мæ хуызæи
зæрæдтæи дæр сæ цардуалдзæг ралæууыд ногæй. Мæнæ
фæз дæр йæ хуыз куыд скалдта! Цыма, абон цы ног-
гуырды цинмæ æрæмбырд стæм, уымæн салам дæтты.
Уæ амонд, уæ цин куы фестиккой суадон, уæд кæлид
æвзист цæгтæй æнусмæ. Ба.йхъусут-ма йæм ныр дæр, цы-
ма, дыууæ уарзаг уды сыбар-сыбур кæнынц. (Йæ цæс-
сыг æруагъта.)
Сабитæ (сусæгæй). Цы кодта Байти, фыр цинæй
кæуы, æви маст йæ зæрдыл æрлæууыд?
Б а й т и. О, цины суадон. Дуры гуыбын кæй тыххæй
аскъуыди, цæссыг кæй тыххæй калдта, уый нын ныр
иыфсхрст æмæ хъаруджын сси.
Сабитæй иу. Чи у адæмы æхсæн хъæбатырдæр
æмæ ныфсджындæр?
С а б и т æ (иумæ). Æхсар.
Байти (фæтæрсгæйæ). Сс-сс-сс! Макæмæн æй зæ-
гъут!..
Фыццаг саб’и. Цæуылнæ уæд? Цы ’рцыдис уа-
гæр!
Д ы к к а г с а б и. Радзур мын æй Байтн, мах дæм
зæрдиагæй байхъусдзыстæм. (Кæрæдзимæ). Сс... сабыр.
Байти дзуры.
Байти. Радзурдзыиæи, æрмæст æй макæмæн схъæр
кæнут.
С а б II т æ. Сыбыртт дæр ннкæмæп.
Б а и т и. Баихъусут уæдæ. Уып раджы уыди, мæ чы-
сыл хуртæ, фæлæ мл зпоиау лæууы мæ зæрдыл. Мад йæ
265

сабийæн дзидзи лæвæрдта æмæ худгæ йемæ хъазыдш,
Фæлæ фæзыидис Зыдойы сау тых Чъытти. Дунемæ<
амонд æмæ циндзинадæн уый сæ фыдбылыз у. Мадæн;
йæ сывæллон байста, йæхи та йын Зыдойы бæстæм фæ-,
хаста, æмæ дзы цагъайраг скодтой. Сывæллон мады дзи-
дзийæ куы фæцух, уæд йæ цъæхахст æмæ йæ кæуынмæ
къæдзæхтæ дæр рызтысты, йæ тæригъæдæй дуртæ скъуы-
дысты. Уалынмæ фæзындысты фарны адæм, сывæллоньг
барæвдыдтой. Саби куыд рæзыд, афтæ йæ тыхыл æхсар
æфтыди. Адæм дзы уагътой сæ ныфс æмæ сæ хъару.
Фыццаг саби. Æмæ Æхсар зоны уыцы хабар?
Б а й т и. Куы йæ базонид, уæд мастисæг ацæуид. Уы-
цы хабар Æхсарæн чи радзура, уый уайтагъд мæ фы-
дызнаг фестдзæн.
Д ы к к а г с а б и. Æмæ ныр Чъытти кæм и?
Байти. Уый адæмы туг дойныйæн нуæзта, сæ рухс
бон сыл талынг кодта, сау мылазоны сæ дардта.
(Æрбацыди X ис д æ р, фехъуыста Б ай тийы фæстаг
ныхæстæ.)
Хисдæр. Фарны адæм æм бартхъирæн кодтой, фæ-
тардтой йæ а зæххæй æмæ йын загътой, сæ маст дзы
кæй райсдзысты æмæ сæхицæи фарн кæй ссардзысты.
Адæмы фарн та у, мæ хуртæ, адæмæн сæ хъару, сæ на-
мыс æмæ сæ рæсугъд бæллиц. Адæмæн уыди сæрхъуы-
зойтæ. Цæстыгагуымæ рухсы тын куыд раст бацæуы, аф-
тæ сын раст фæндаг амыдтой. Сæ уæигты сын хъару
æмæ ныфс уагътой. Адæмы сагъæстæ фæсырдта æмæ
сæ фидæны рухс сæрибармæ хуыдтой. Уыдон дзыллæты
хъысмæтыл хъуыды кæнгæйæ, сæ цард уæлдай кодтой,
мæгуырты рис æмæ зындзинæдтæ сæ зæрдæтæм арф ха-
стой, зæхх æмæ амонд адæмыл уæрстой.
■Байти. Æмæ уыцы Фарн нæ хæхтæм дæр æрцыди,
хур скасти адæмыл.
266

Хпсдæр. Ай-гъай сыл скасти хур. Æмæ дæуæн
дæр, Байтн, афон у адæмимæ æмуд æрцæуынæн, адæм-
мæ раздæхынæн.
Байтн. Раст у, сфæлмæцыдтæн сырды цардæй.
Хисдæр. Нæ сылгоймæгтæ æрбацæуынц, авдæны
зарæг кæнгæйæ.
(Æрбацæуынц чызджытæ, сæ уæлæ ирон къæрткъабатæ,
сæ къухты зæрдæйы зынджытæ.)
3 а р æ г:
Ахуысс, мæ ахсджиаг, буц зæрдæдарæн,
Уасæг нæ кæртæй куы суаса хъæрæй,
Уый уæд фæсурдзынæн, о хур, æз дардмæ,—
. Кæд æмæ бирæ фæкæиис фынæй.
Арвæй дæм худгæ æркæсдзæн рæсугъд мæй,
Уый дæ рæвдаудзæи йæ фæлмæи тынтæй.
Хур дыл æртыхсдзæн дæ авдæнмæ буцæй,
Ахуысс, мæ урс уæрыкк, акæн фынæй!
Мачи дын хала дæ мидбылты худт дæр,
Уарзон иыййарджытæ хъахъхъæнынц дæу.
Уыдон дыи батæ кæндзысты фырбуцæй.
Буцæй дæ дардзæн дæ райгуырæн хъæу.
Фæлæ куы ралæг уай искуы, мæ дуне,
Фендзынæ гъеуæд сæрибар фæндаг.
Ерысæй мæргътимæ арвыл тæхдзынæ,
Царды уыдзынæ æхсарджын, уæндаг.
(Чызджыты *хсæн иу ус сывæллонимæ. Иууылдæр
сыстадысты, лæгтæ сæ худтæ систой.)
Хнсдæр. Уе ’ппæты цæрæнбон дæр бирæ! Амонд-
джын хъуыддæгтæм цæут. Уæ зарæг зарджыты хуыздæр
267

фæуæд. Цæринаг уæд ацы саби. Адæмы зæрдæты хъæ-
булы уарзондзинад уадзæд æмæ сæ хизæд фыдбылызæй.
М а д. Бадут, цæмæн сыстадыстут?
/ Хисдæр. Мах сыстадыстæм мадæн, йæ зæрдæйы
быи нæ фидæны ныфс кæмæн равзæры; дунейы хæзнатй
хуыздæры чи хæссы. Ды абон дунейæн цы гуырд рад-
тай, уый номыл нæ ныры æмæ нæ сомбоны мадæлтæ сæ
зæрдæйы зынг дæттынц; уыдон скодтой сæ рæсугъддæр
дарæс æмæ дын зæрдиаг арфæтæ кæнынц.
(Арты фарсмæ сбадын кодтой мады, алчи йæ зынджы
хай хæссы иумæйаг артмæ, кæнынц авдæны зарæг,
кафынц мады алыварс.)
Чъытти (йæ бырынкъ бадардта.) Иумæйаг арт...
Иумæйаг зонд!.. Æрмæстдæр уым ис сæ тых, æрмæстдæр
уым ис мах сæфт. Багъæцут!.. Уæ зæрдæйы артæн æз
ссардзынæн ахуыссынгæнæн хос. Нæй йын æнæссаргæ!
Ау, иууылдæр артмæ куыд хæсдзысты сæ зынг.^Æ, тæ-
худы, исты фыдбылыз сын скæн. Гъей-джиди!.. (Йæ хъæ-
лæс фехъуысти Байтимæ.)
Байти (адæммæ). Фæлæуут! Фæлæуут! Цыма та
цыдæр фыдбылызы хъæлæс ауад мæ хъусыл...
Хисдæр. Фыдбылызæй тарст дæ æмæ дæм уымæн
афтæ фæкасти, уымæн дæм хъуысы йæ хъæлæс...
Б айти. Тарст дæи, о, раст зæгъыс уымæй!
Хисдæр. Махæн нæ амонды арт æгас дунейы та-
вы, ды та ма цавæрдæр фыдбылызæй тæрсыс...
Чъыттп (сагъæсгæнгæйæ). Ау, се ’ппæт кæм хæс-
дзысты сæ зыпг иу артмæ? Кæдсæ, мыййаг, искæмæн бай-
рох уаид йе ’рбахæссыи, кæд сæ исчи не сразы уаид!
Хъæлæкк хорз уаид ахæм адæймаг ссарын!..
, (Дардæй хъуысынц топпы гæрæхтæ.)
, Хисдæр. Гъе, гъе, ноггуырды кæхцæн нæ цуанæт-
268

тæ фæлдахынц сагтæ æмæ сæгуыттæ! Цомут сæ размæ!
(Лæгтæ ацæуынц хисдæртимæ.)
Б а й т и. Цæугæут сæ размæ, æз та лæгæтмæ бакæ-
сон. (Бацыдис лæгæтмæ.)
Ч ъ ы т т и. Сæфын! Æнхъæлдæн, иицы бафтдзæи мæ
къухы; æрцæуынц цуанæттæ. (Фæаууои вæййы.)
Ч ы з д ж ы т æ й и у. Æхсар сæгуыт рафæлдахдзæм,
рæхджы уыдзæнис ам.
Дыккаг чызг. О, ам уыдзæни, фæлæ йæхи сæ-
гуыт кæм уа. Зæриатæй зæгъын. Махимæ, цымæ, цæуыл-
нæ ис?
Иннæ чызг. Цыдæртæ архайы сæ кæрты. Диссаг!
Адæм æхсæны цинмæ, Зæриат та — хи циимæ. Азарæм,
кæд нæм рацæуид. (Зарынц.)
Зæриаты рæсугъд.
Нæ хъазты фидыц,
Нæ фæсивæды
Фæиды фæсимыи.
Нæ хъазтмæ махæи
Дзæбæх куы ’ркæснс,
Дæ фæндырæй та
Ды рог ’рцæгъдис.
(Чызджытæ зарынц æмæ кафынц.)
Чъытти (фæзыны та). Рацæуы сæм Зæриат! Нæ
рахаста йæ зæрдæйы зыиг иумæйаг артмæ. Æвæццæгæп,
цыдæр мигъы къæм ис се ’хсæн. Нæу иннæтимæ, æмуд.
Гъе, гъе уымæ сараздзынæи мæ иых. (Фæаууон вæййы.)
Чызджытæ (зарынц).
Цæй æмæ зарæм
Сæрæн Æхсарæн!
Сæгуыттæ, сагтæ
Хæсдзæни ардæм.
269

Фæндыры цагьдмæ
Тæхдзысты мæргътæ,
Нæ цины зардмæ
Нæрдзысты хæхтæ.
(Æрбацыд 3 æ р и а т, фæндырхй цæгъдгæ.)
3 æ р и а т. Уæ, мæ уарзон æмбæлттæ! Цæмæн уæ
бахъуыдис мæи фенын. Стъалытимæ арвы кæрæтты куы
нæ рæвдауым мæхи, уæд цæмæн хопут мæн уæ хъазты
фидыц?
Д ы к к а г ч ы з г. Кæм ис, Зæриат, не стыр артмæ
дæ зынджы хай? Æмбæхстæй иæ цæмæн ныууагътай
уæхимæ? Уый хорзы пысаи иæу, дæ зæрдæйы зыиг не
ссудздзæн адæмы сæрхъуызоймæ, уарздзыпæ æрмæст-
дæр фæныкгуызы. Уымæн æмæ дæ зæрдæйы зынг иу-
мæиаг арты нæ судзы... Фæтæргай уыдзæи дæ зынджы
хан, ахуысдзæн, иумæпаг артæй йæ куы фæцух кæиай,
уæд.
Зæриат. Ма йыи тæрс: тас ын куы уа, уæд та иæ
чи ссудзын кæна, ахæм ын ис.
Фыццаг ч ы з г. Æхсарæй иыфс æвæр, фæлæ дæ-
хæдæг дæр сарæхс!
Дыккаг чызг. Тæрсын, мах цы Æхсары зоиæм,
уый нæ иумæйаг стыр артæп дæ хицæнæн судзæг зыи-
джы мурмæ куы нæ равдæла.
Æ р т ы к к а г ч ы з г. Мæйдзыд уасджытау кæрæ-
дзимæ куы фестут. Æрцæгъд-ма, Зæриат, цалынмæ хур
йæ фæдджитæ иæма æрбатыхта æмæ нæма ныффардæг
и хæхты фæстæмæ. Æхсар цы саг æрхæсса, уый сгуы
дыи ратдзыстæм.
(Чызджытæ æмдзæгъд кæнынц, 3 æ р и а т цæгъды.
Сывæллæттæ фæзындысты мæргъты дарæсы.)
270

Дыккаг ч ы з г. Гъе, уынут: Зæриаты фæндыры
цагъдмæ мæргътæ æртахтысты: мæнæ зæрватыкк, булæ-
мæргъ, уæртæ дзывылдар, суаиг ма хъæдхой дæр. Цæ-
мæй дын дæ цииы хъæлæсмæ бахъырной. (Дардæй цæуы
уадындзы уасын. Зæриат йæ цагъд фæуагъта.)
Чъытти (фæзыны). Гъей-джиди... Æрбахæццæ кæ-
ныиц. Цы æрхъуыды чындæуа? (Кæсы хохмæ.)
Д ы к к а г ч ы з г. Дидипæг кæй зæрдæ калы, уымæи
зындгонд у Æхсары’ уадындзы хъæлæс... Арæхстджын у
алцæмæ дæр, уæ топпæй æхсынмæ, уæ бæхыл бадынмæ,
уæ алы куыстмæ зæгъай,— кæм ис ахæм! Куы фæцæй-
цæуы,— йæ уæнгты айст, цæргæсы базырау рог. Хуры
фырт, адæмы уарзои хъæбул...
(Ч ъ ы’т т и сыстад хохы сæрæй мигътимæ. Хъавы ног-
гуырды адавынмæ, фæлæ арт йæ размæ ссыгъд. Февна-
лы иннæ чызджытæм, фæлæ йæ арт нæ уадзы, февнæлд-
та 3 æ р иат м æ. Арт схæцыд йæхиуыл, фæлæ æрмынæг.)
Зæриат. Цы æрцыдис зæххыл? Хъаймæт у? Иу
зыиджы мур ма мæ куы фæуид артæй! (Фелвæста зынг.
Чъытти йыл фæхæцыд.)
Чъытти. Хъахъхъæн," цы зынг радавтай, уый, сæ-
фыс, кæннод. О, хъахъхъæи дæхи!..
(Ч ъыт т и систа 3 æ р и ат ы, ахаста йæ. Сыстадысты
мигътæ. Фæзыл ма баззад цæфæй, дзывылдары дарæсы
цы саби уыд, уый, иннæтæ, хъæргæнгæ, атæхынц Зæриа-
ты фæстæ. Б айт и рацыд лæгæтæй. Арт æрмынæг и.)
Б.айти. Диссаг! Ацал-ауал азы фыдбылызæй хызт
куы уыдтæн, уæд ныр цы бæллæх æрцыди? Цы æнамонд-
дзпнад уа? (Ауыдта сабийы, систа йæ йæ хъæбысмæ.)
Дзывылдар, дзывылдар, нæ дарæг, иæ зарæг, ма фæ-
тæрс, ма фæтæрс, Байти дæ адзæбæх кæндзæм.
С а б и. Мæ риу фæцæф. (Байти йæ бахаста лæгæт-
271

мæ, стæй йæхæдæг фæстæмæ раздæхти, фæкомкоммæ ис
артмæ.)
Б а й т и. Адæм, адæм, фесæфтыстæм... фыд... фыдбы-
лыз, адæм, нæ зынг æрмынæг и, фæхуыссы! Фæзынут,
бахъахъхъæнæм нæ зынг!
(Фæзындысты адæм, Б а йт и сæм кæсы æдзынæг.)
Адæм. Нæ зынг?! Нæ артæй нын не знаг ахаста
Зæриаты аххосæй. Нæ зынг фæхуыссы.
Хисдæр. Нæ!.. Нæ зынг нæ бахуысдзæн, ссудздзæ-
ни, сцырып æй кæндзыстæм пæ риуты цæхæрæй... (Сце~
нæ фæталыигдæр, хъæу ныррухс.) О, хъуынахор, нæ арт
æрмæстдæр пырх фæци, фæлæ нæхæдæг нæ ныппырх уы-
дзыстæм, нæ, фæрæдыдтæ уымæй! Мæнæ хорз адæм, бæл-
лæх уый у æмæ нын зпаг иæ зыиджы хайæ куы спайда
кæна.
Байти (афæлгæсыд). Кæм ис Зæриат та, уе ’хсæн
æй куы нæ уынын?
X и с д æ р. Сау тыхтæ йæ фæхæссынц хъуынахоры
бæстæм.
Б а й т и. Уæуу, уæуу, мæ зæронд сæр! Арв дæ куы
ныццавтаид фæлтау. Рахæссут стыр цым лæдзæг, фæ-
хойут мын мæ сæр, уæддæр мын цард ад нал кæны. Æх-
сар куы раздæха — цæудзæн йæ маст исыны фæдыл,
сæфдзæн йæ сæр!
(Хъуысы та уадындзы уасын.)
Хисдæр. Фæсивæд цуаиæй æрцæуыиц амопд æмæ
цин æнхъæл, сæ размæ та сау хабар тырны... Цом, фе-
хъусын кæнæм адæмæн, нæ фыдбылыз, не ’намоид, ден-
джызои хъуынахор нып нæ ции фехæлдта. Уадз, хъуыса
иæ масты хъæлæс! Уадз, зпагæп риза йæ зæрдæ! (Ацы-
дысты.)
272

Б а й т и. Цои иæ дзывылдармæ, мæ хъус æм фæда-
рон.
Бацыд лæгæтмæ. Æрбацыдысты цуанонтæ æмæ Хис-
д æ р. Æ х с а р ы æккой саджы мард, иннæтæм та
сæгуытты мæрдтæ. Б айти фæстæмæ рацыд.
Æ х с а р. Баба, æркæс-ма, бæрзондæй цы саг ра-
тылдтам! Æфсати нын йæ хорзæхæй радта: здыхстусыкъа-
джыи нын равзылдта тæккæ айнæджы сæрæй... \Фæлæ
цыма, цыдæр кæныс? \
Б а й т и. Ницы кæныи, мæ хуртæ... \
Æ х с а р. Нæ, иæ, ницы маст нæ ис! (
Фæсивæдæй иу. Кæм сты нæ чызджытæ, адæм?
Ацы фæзы стыр цины куывд куы цæттæ кодтой! 1
Æ х с а р. Баба, æргом нын зæгъ: цы маст ныл æрцы-
ди? (Кæсы фæйнæрдæм.) Уый та циу? Нæ арт æрмынæг
ис?.. Чи у, чи нын бауæндыд нæ артмæ? I
Байти. Нæй йын зæгъæи... Тæрсгæ кæнын: ^æхи
сæртæ дзы куы байсæфой... -,
Л æ п п у т æ. Уадз, æмæ фесæфой нæ сæртæ,— уæд-
дæр ацы хъуыддагæн ныббарæн нæй. V
Æхсар (алæууыд къуыбырыл). Хæхтæ æмæ >ъæД-
тæ, мæргътæ æмæ дæттæ, зæгъут: чи стыдта бæлæсты
сæ бындзарæп? Чи систа йæ къух, царды фыццаг бæрæг-
бон чи федтаид, уыцы сабимæ? Чи ахаста амонды артæй
зынджы хай?..
Байти. Бауром, мæ ныгæнæг, дæ маст, æнæ ныгæ-
нæгæй мæ уадзыс.
X и с д æ р. Байти, ахæм маст зын уромæн у.
Б а й т и. Нæ, нæ сабийы нæ ауадздзынæн сæрсæфæи-
мæ.
Хисдæр. Ныртæккæ нæ маст куы нæ райсæм Зы-
дойæ, уæд пын, нæ марды стæгдар кæм баныгæнæм,уый
дæр нал уыдзæни.
18 Мады фарн
273

• Б.а й т и. Æмæ уæд æз та, æз?
Æхсар. Ау, мæн цы адæмы фарн барæвдыдта, мæн
чи схъомыл кодта, уый дæу иунæгæй иыууадздзæн? Ни-
кæд! (Кæсы фæйнæрдæм.)
Д ы к к а г л æ п п у. Уымæй дып мицы тас у, Байти,
фæлæ-ма зæгъ, цы æрцыдис ам, цы фæци Зæриат?
Хис’дæр. Зæриат артæй систа зынг æмæ йæ уыи-
мæ ахаста дæлимонты сæр Зыдойы æххуырст Чъытти.
Фæсивæд. Хъуыиахор Зыдой! Уæдæ та нæм уый
бауæ/щыд, уый? Нæ, уый ныббаринаг иал у!
^ х с а р. Ехх, мæ уæраг цæуылнæ асаст, цæмæи бай-
рæджы кодтон!.. Цы-фæнды уæд — сурын сæ хъæуы!..
Ф æ с и в æ д. Ай-гъай, сурын сæ хъæуы: ацы хъуыд-
дагæн нæй афтæ ныууадзæн.
Б|а й т и. Нæ лæппу, мæхи амардзынæн, уæддæр дæ де
сæфты фæндагыл нæ ауадздзынæи. Дæ мады фæдыл фе-
сæфт|дæ фыд дæр æмæ дæу уыцы фæндагыл нал ауадз-
дзынæн. Дæ мадььдæр дыи фæхаста Хъуынахор æрмæст
уымæн, æмæ дын хуры скастæй хай кæй бакодта. Хъуы-
ды ма кæныс, сæуæхсидмæ ардыгæй кæй фæкæсыс, уый
к#ы базыдтон, уæд ме уæигтæ куыд иыккæрзыдтой...
( Æхсар. Мæ мад, мæ фыд?..
Б а й т и. Уыцы хъуыддаг куы æрцыд, уæд æз дæу
æхсæвыгон рахастон иæ цæрæибынатæй. Лæгæты дæ
бамбæхстои, хастон дæ маргъы æхсырæй,. уымæн æмæ
хæрз саби уыдтæ. Мады æхсырæй фæцух уай, уый афон
дын нæма уыд. Тарстæн дын. Фæстаг хуры тыи, фæстаг
улæфт ма ныи ды лæвæрдтай, æмæ дæ æз дæр арф бам-
бæхстои. Æмæ æиæ авдæны зарæг та фыиæй нæ кодтай.
Хисдæр. Фæлæ дæ адæм. бацагуырдтой. Байти ца-
лынмæ æхгæд дуарæй сагъæс кодта, цы æрцыдис, ууыл,
уæдмæ дæ адæмы фарн барæвдыдта... Фæрмыгдæр усты-
тæД|Ын лæвæрдтой сæ дзидзи. Адæм сахуыр кодтой, дæ
мад Зæлу дын цы авдæиы зарæг кодта, уый æмæуыцы
274

зарæгмæ фыыæй кодтай. Мах дын дæ зæрдæ иаё риссЫн
кодтам, сæ хабар дын нæ хъæр кодтам, дæхæдæг та иæ
фæрсгæ пикуы бакодтай.
Æ х с а р. Цъиуæн йæ ахстон куы халынц, уæд ма
уый дæр йæ базыртæ фæтилы, уæд æз лæджы иом куы
хæссып. Мæ мад... Мæ фыд... нæ зынг... Зæриат... Ацы
рухс дунемæ ма куыд æвдисон мæ цæсгом?..
Б а й т и. Багъæц... Фæуром дæ маст. Дæ фыд сæры
сæфт фæцис дæ мады фæдыл. Хъуынахор Зыдойæн та
адæм тых нæ арынц. Мæ кæнæг хуыцау, нымæц сыи нæй,
уый бæрц адæм барвыста мæрдтæм! Уый хъаймæт у,
хъаймæт!..
Æхсар. Хъаймæты хъизæмартæ ницы уаиккой авд-
авдæй дæр мæ масты раз.
Хисдæр. Лæгæтмæ фæлыгътæ, уый фæстæ та æх-
гæд дуарæй сагъæс кодтай, фæиппæрд дæ адæмæй, фæ-
цух дæ æмæ дæ бирæтæ ферох сты. Фæлæ зон, адæмы
маст куы рафыца, уæд цалынмæ йæ фат суадза, уæдмæ
йын байсысæн нæй. (Лæгæтæй райхъуыст хъæрзын. Æх-
сар фæзылди уыцырдæм.).
Æ х с а р. Уый та циу?.
Б а й т и. Дзывылдар фæцæф.
Æ х с а р бауад лæгæтмæ, рахаста дзывылдары, адæм
æй кæрæдзи къухтæм дæттынц.
Адæм. Дзывылдар, дзывылдар, нæ дарæг, нæ за-
рæг...
Ф æ с и в æ д. Куыд!.. Нæ уалдзæджы ципмæ дæр ба-
уæндыд?!
Æ х с а р. Нæй йын ныббарæн.
X и с д æ р Не ’ппæт тыхтæ сиу кæнæм æмæ Хъуыиа-
хоры фыдмитæн кæрон скæнæм. Зæлу æхсæв-бон нæ
хыицгæйæ, æихъæлмæ кæсы сахъ гуырдмæ.
275

А д æ м. Ауадз Æхсары, уый негасæй фæрнджын-
дæр у.
X и с д æ р. Адæм дæ курынц, адæмы фарн дæм кæ-
сы æнхъæлмæ. Адæмы фарнæй та хæхтæ дæр нæрымц.
Уæд куыд ахиздзынæ йæ сæрты.
Фæсивæд. Ауадзут мах дæр. Райсæм адæмы маст
Хъуынахорæй.
Адæм. Ацы стыр хæс, кадджын хæс фæдзæхсæм
Хуры фырт фæрныг Æхсарæн. (Хæхтæ нæрынц.)
X и с д æ р. Хъусыс, Байти, хæхтæ куыд нæрынц? Тæр-
сут, фыдæзнæгтæ! Уый хæхтæ иæрыиц адæмы фарнæй!
Ссардзысты знæгтæ сæ мæлæт!
Байти. Уæ фарны ныхмæ æрлæууын нæу мæ бон.
Хисдæр. Æрдæбон дæр ма иæ цинæи кæрон нæ уы-
ди, фæлæ нын æй знаг байста.
Æхсар. Хæрзбон, æз цæуын Хъуынахорæй адæмы
маст исынмæ.
■ X и с д æ р. Рахæссут дыууæ фаты. Чи дзы цы цады
ныххаудзæн, уый сбæрæг кæиæм. Цырд лæуу, лæппу,
фат-иу фæстæмæ скъæф!
Б а й т и. Айс, Æхсар, дæ иунæджы фæндагæн. (Æхсар
фехста фыццаг фат.)
Æ х с а р. Адæмы фарны сæраппонд. (Фехста дыккаг
фат.)
Лæппу æрбаздæхти фаттимæ. Фыццаг фат туджы цады
ныххаудта, дыккаг та — æхсыры цады, йемæ бæлæсты
къалиутæ адавгæйæ.
Хисдæр. Байхъусут, ныр уып æз радзурон, цы амо-
нынц, уый. Фыццаг фат иунæджы фæндагыл иыххаудта
туджы цады... Æрмæст дæ иунæг сæры мæт куы кæнай,
æрмæст дæхи маст куы исай, уæд туджы фæхуыдуг уы-
дзынæ. Дæ мард нæ зæххыл иæ сæмбæлдзæн,. æнæхай
фæуь’тдзынæ нæ цæссыгтæй. Дыккаг фат ныххауд æхсы-
276

ры цады бæлæсты къалиутимæ... Кæд æрхъуыды кæна.й
адæмы рис,—уæд дæ фæидаг —зын, ф&лæ мадыхсы-
рау — хæлар.
Æ х с а р. Нæ бакомдзысты никуы ме стджытæ æцæ-
гæлон зæххы ныгæиын... Адæмы фарнæй та хæхтæ дæр
нæрыиц, хæрзбон!
Адæм. Фарн æмæ цин демæ. Нæ фарн де уазæг кæ-
нæм.
X и с д æ р. Фæриджынтæ дын дзидзидайæ адæмы æх-
сар æмæ ныфс уагътой де уæнгты æмæ дæ уый иунæг
нæ ныууадздзæн...
Фыццаг лæппу. Дæ фæндаг зын у, фæлæ бæл-
лиццаг.
X и с д æ р. Æхсар, сабитæ дæр дын сæ фарн фæдзæх-
сынц.
С а б и т æ. Фæндараст, фæндараст!
Æ м б æ р з æ и.
ДЫККАГАКТ
ДЫККАГ НЫВ.
Сау хъæд. Дардæй зыны хох æмæ йыл зилдух кæны бæзджын
фæздæг. Тагъдгомау бауайы С а г ъ æ с о н, йæ фæстæ -Зыиго й.
С а г ъ æ с о й. Фæстиат чæны Чъытти... Фыдæнхъæл
иæ ма фæкæна!
3 ы н г о й. Тагъд ма кæн, ардæм æй хъæуы, никуы-
дæм дыи аирвæздзæи дæ амæттаг: сæмбæлын дыл æй
кæндзæн. Бахус та йæ кæндзьшæ сындæггай уæлхъæ-
дæй. Фæгæдзæ кæи!
Сагъæсой. Нæу мæ бон æнхъæлмæ кæсын, маст
мæ риуы æхсиды æмæ йын нæй ныхъхъус кæнæн, цалын-
мæ йæ, кæй аххосæй равзæрд, уыдоиыл ныккалон, уæд-
277
/

мæ!.. Фæсырдтой мæ, скодтой сæХицæн амоидджын цæ-
рæнбæстæ æмæ ферох кодтой мæн, Сагъæсойы, сæдæ аз-
ты сын сæ уд чи цъырдта, уæлхъæдæй сæ хус чи кодта,
уый... О, иæй мæиæи фæстиатгæнæп, мæи хæлæф кæнын
хъæуы.
, 3 ы п г о й. Нæ, хæлæф кæиып дæуыл фидаугæ дæр
нæ кæны. Цы у дæ куыст, цæмæи у? Ды сындæггай ар-
хайыс, Сагъæсой. Адæймаджы зæрдæмæ бахъуызыс,
сбийыс дзы дæхицæн ахстон æмæ йæ, уалдзыгои миты
къуыбæрттау, батайын кæныс, бахус æй кæныс уæлхъæ-
æй. Цæй куыст у уый! Гъе, мæнæ мæ куыстæй, Зынгойы
куыстæй зæгъ. Уый æндæр у — фæлæбурын æваст, къæмс
æмæ фæци! Ха! Хъæмпыхал дæр нал аззайы мæ фæстæ.
Сагъæсой. О, æз адæмæн афтæ цъирдзынæн се
’хсар, сæ иыфс, сæ хъысмæтыл æхсæвæй-боиæп куыд
дзыназой!
3 ы н г о и. Æртхъирæи тыиг кæныс, фæлæ афтæ фе-
хъуыстои, уасаг гæды, дам, мыст пæ ахсы... Зыдой дæ
куыстæй нæу разы. Дæхи хъахъхъæн. Зыдой дæ сур-
дзæн!
С а г ъ æ с о й. Уымæй мæиг зæгъыс, никæд мæ фæ-
сурдзæи. Цалынмæ фидар уои Зыдойы бартæ, уæдмæ
хъæудзыиæн...
Зынгой. Зæрдиагæй йыи куы лæггад кæнай, йе
знæгты йын æгъатырæй куы нæ цъист кæнай, уæд уыдон
фæдæлдон кæндзысты Зыдойы дæр æмæ дæу дæр.
Сагъæсой. Æмæ ма сыи цы æрхъуыды чындæуа,
æз сыл цы ппз бафтауыи, уымæй карздæр?
Æрбацыди Зæлу.
3 æл у. Кæнут та уæ сау тæрхæттæ? Цымæ та кæмæ
хъавут хæрынмæ? Кæй уд та скодтат уæ амæттаг, уд-
хортæ?
278

. С а г ъ æ с о й. Дæ уд, дæ уд, тæрс, тæрс!
3 æ л у. Уæдæ уымæй уæхицæн дзæгъæлы ма æвæрут
зæрдæ.
3 ы н г о й. Дæ удæй, чи зоны, нæ, фæлæ дæ удæй чи
равзæрд, уымæй та? Дæ хъæбулæй? И? Гъы, цы зæгъ-
дзыиæ? Ныхъхъус дæ?
Зæлу. Мæ хъæбулмæ уæ къухтæ нæ баххæсдзысты.
Фæриыгдæртæ йын уымæп нæ дардтой сæ дзидзи... Адæ-
мы мадæлтæ йын се ’хсыримæ адæмы хъару æмæ æхсар
уымæн нæ уагътой йе уæнгты, æмæ сымахæн амæттаг
фæуа. Уый адæмы бæллицтæ хæссы йæ риуы. Уæвгæ, цы
дзурыи сымахимæ та, марды тæф йедтæмæ чи ницы зо-
ны! Кæд басмыстат æртæхæй æфсæст дидинæгмæ? Кæд
æрхастат уæ уадултæ æвзонг сабийы буарыл? Кæд æй
барæвдыдтат?
Сагъæсой. Æгæр та суагътай дæ дзых, фæлæ
ныртæккæ фендзынæ, цы диссаджы рæсугъд дидинæг
ахус уыдзæи, уый. Аууæрддзыстæм æй мах! Ха! Ха!
3 æ л у. Дидинджытæ æууæрдыпмæ, дидинджытæ руа-
нын кæнынмæ рæвдз стут. Уый та мæ нæ уыриы, цы!..
3 ы н г ой. Нæма дæ уырны, фæлæ дæ бауыридзæн,
дæ цæстæй йæ куы феиай, уæд. Кæс ма-иу! (Ацыдысты.)
Зæлу. Хуымæтæджы не сты афтæ хъæлдзæг. Цыма
арв æмæ зæххы хæзнатæ сæ амæттаг фæуыдзысты.
Дзæгъæлы мæ уыдысты се ’ртхъирæнтæ. Цæуон, ссарон
Ацырухсы, ныфсытæ мын уый æвæры. Дæдæдæй, кæд
æцæг мæ хъæбулæи исты тас у!.. (Тагъд-тагъд ацыдис.)
Зынгой (фездæхтис). Рауай-ма, Сагъæсой. Кæсыс,
дзойтæгæнтæ фæцæуы. Иæ фырт Æхсары коймæ асасти
йæ хъару. Цæугæ, асæтт ын йæ ныфс, бафтау æи сагъæ-
сыл, йæ фыртыл куыд бахъоды кæиа. Уæд æнцондæр фе-
сафæи уыдзæи йæ фырт Æхсар.
Сагъæсой. Мæ бар æй уадз! (Ацыди.)
3 ы и го й (йæ фæдыл). Æихъæлмæ дæм кæсдзыиæн.
279

Зæлу (æдде). Иуварс, æлгъыстаг! Дæ холы никæд
уыдзыиæн æз!
С агъ æсой фæзындис йæ хъустыл хæцгæ. Æрбай-
хъуыст адæмы хъæлæс.
Сагъæсой. Æллах, бакъуырма дæн. Цыма адæй-
маджы хъæлæс нæ^фæлæ арвы пæрын уыдис. Багъæц,
мæ къухмæ дæ хъæуы!
3 ы н г о й. Ха-ха-ха! Дæ ’ртхъирæнтæй та ницы рауад,
фæлæ нын уартæ Чъытти æрбахæссы иæ хардз! Архай
уал ды, фæстæдæр уæм фæзындзыиæн æз дæр.
Ч ъ ытт и æрбахаста 3 æ р иат ы, æрæппæрста йæ.
Талынджы 3 æр иат ы къухы æрттивы, иумæйаг артæй
цы зынг æрбахаста, уый. 3 æ р иат, цыма йæ исчи
ныццæвынмæ хъавы, уыйау тарстхуызæй лæууы.
3 æ р и а т. Цы ’рцыд, кæм дæн, цы раны?
Сагъæсой (нынниуæгау кодта). Хъаймæты...
Æдде хъуысы 3 æ луйы хъæлæс. Стæй æрбацæуы.
3 æ л у. Кæй бон та бакалд, чи та æрбахауди зындон-
мæ? (Ауыдта Зæриаты.) Ма тæрс, мæ асджиаг...
3 æ р н а т (тарстæй). Хæстæг мæм ма цу! Цы уæ хъæ-
уы мæнæй? Ма мæм цу хæстæг! Мæн нæ фæнды мæлын,
нæ! (Скуыдта.)
3 æ л у. С-с-с, сабыр, фехъусдзысты дæ!..
Сагъæсой (ныххудт). Мæн у. (Иæ цæсгом Зæ-
риатмæ нæма æвдисы.)
3 æ р и а т. Ды та... Чи дæ? (Фæстæмæ-фæстæмæ дзы
йæхи ласы.) Мæнæ кæдæм æрбахаудтои мæ амондджын
бынатæй... Сагъæссаг кæны мæ сæр, сагъæссаг!..
Сагъæсой. Кæны нæ — фæцис. Æз Сагъæс дæн,
дæ сагъæс. Ды ныр мæн дæ. Мæн!
Зæ л у. Иуварс, æлгъыстаг! Хæстæг æм ма цу!
280

Сагъæсой. Æ, зæронд, фыдмийæн бирæ фæразыс:
фæздæг дын нæ къахы дæ цæстытæ, нæ дын сæтты Дæ
уды тых, æрчъиагау хус кæныс, уæддæр дæ хъæбулыл
хъоды кæнын нæ комыс. Фæлæуу, бирæ нал ахæсдзынæ,
тагъд ныртхутæг уыдзынæ! А сау хъæдæн дæр цыдæр
кæлæнтæ ’кæиыс, йæ уидæгтæ йын фæздæгмæ ныддард-
там, фæлæ уæддæр ие ’мпылынц, нæ хус кæнынц. (Фæ-
хæцыди Зæриатыл, Зæлу йæ иæ уадзы.)
3 æ р и а т. Куыннæ кæнон сагъæс мæхиуыл, алыр-
дæм мæ гæбазгай куы кæныиц!..
"3 æ л у. Ам адæймаджы зопд зыгъуыммæ кæнынц, йæ
зæрдæ йын хъизæмарæй марынц. Чи иæ бафæраза, чи
нæ разына зынты ныхмæ фидар, уый æртасы тасмачъи-
йау. Ма баком тасын, фæлæуу æндонау, фидар у, науæд
доны къусы сæфт кæныс!
Сагъæсой. Кæмæ хъусыс? Зæронд хъыргъамæ?
Æдылы ма у! Дæ уавæры алчи йæхиуыл фæкæны ра-
гъæс. Чи хъуамæ кæна ацы ран дæ мæт дæхицæй дард-
дæр?
3 æ р и а т. Куыннæ кæнон сагъæс æмæ æрдиаг, арв
дæр ма куы ныттар мæ^тæригъæдæй, зæхх фырмæстæй
куы уадзы йæ фæздæг.
3 æ л у. Уый адæмы удæгасæй судзынц, мæ хъæбул,
æмæ уыдоны фæздæг у.
3 æ р и а т. Судзгæ?.. Мæн? Нæ, нæ! Нæ мæ фæнды!
Мæ буар дыз-дыз кæны, ризын... тæрсын...
3 æ л у. Ма тæрс, фæлæуу хъæддых, сагъæсыл куы
бафтай, дæ ныфс куы асæтта, уæд дæ (амоны Сагъæсой-
мæ) уæртæ уыцы гæныстоны Сагъæсой нал суадздзæн
уæлæмæ скæсын дæр, æиæныфсæй адæймаг мард у.
3 æ р и а т. Чи мыл ба’кæндзæн уæдæ мæт? (Сабыр-
гай.) Цæуылнæ дæ мæ цуры, Æхсар? (Хъæрæй.) Нæ,
нæй мæныл мæтгæнæг, ничи сдзурдзæн мæ сæрыл!..
(Кæуы.)
281

3 ы н г о й (балæууыд æм хæстæг). Мæ зæрдæ суыи-
гæг ис дæ ныхæстæм, дæ тæригъæдæй. Уæларвæй мæ
сыгъдæг тыхтæ æрæрвыстой дæ фервæзын кæныимæ.
Кæсыс, æрттивы мæ ком æмæ дыи рухс кæныи.
3 æ л у. Мæиг у, сайгæ дæ кæиы, ма йыл æууæнд!..
3 ы п г о й. Ма мыл баууæнд, кæд дыи рухсæй зын-
доиы тар зыиаргъдæр у, уæд!
3 æ р и а т. Акæп мæ ардыгæй, цæмæй ма фепои æз...
(Фæцæуы йæм хæстæг.)
3 æ л у. Цы ми кæиыс уый?
3 æ р и а т. Цы дæ хъæуы, зэеронд? Уæдæ, дæуау, зæ-
роид æрчъиагау, ам хус кæмон? Уымæн æвгъау дæн æз...
Ничи кæсы ацы зæропдмæ, зонд амоныныл мын куы’д
схæцыд!
Сагъæсой. Дæ уарзоны мад у, уæ, гормон...
Зæриат. Цæмæй йæ зоныс? Мæнæн мæ уарзон
ахæм зæронд хæррæгъы фырт нæ уыдзæиис, адæм æй
хуры фырт хуыдтой, бауарзтон æз хуры фырты.
Сагъæсой (худы). Мæн у... (Зæриатæн.) Æз алцы
дæр зоныи. Æз адæймаджы уд æмæ зонд цъирын., Ха-ха,
мæн дæ ныр ды.
3 æл у. Ции кæнут, уæ амæттаг кæй скодтат, уый та
уæхи бацис.
Сагъæсой. Нæ, уый нæ сæйраг амæттаг иæу. Уый
ныи æрмæстдæр нæ нысан бацамыдта.
Зæлу. Цæйбæрц куырм разындтæ, уæ, чызгай, куыд
нæ уыиыс дæ уды сæфт.
3 æ р и а т. Цы мыл хъарæг кæиыс? Кæсыс, рухсы
тыи уымæп фæзыпдис æмæ æз хъарæггæнииаг уоп? Уый
амоид хæссы мæнæн, амонд.
Зæлу. О, амонд, фæлæ кæмæн? Адæймаджы фыд-
ызнæгтæи. Æрмæст дæуæн нæ. Диссаг, куыд хъуамæ
бауарзтаид мæ хъæбул дæу хуызæны?
Са’гъæсой (Зæлуйæн). Бауарзта йæ, уый æз бæл-
282

вырдæй зонын, стæй ма канд уый куы уаид. Бахъоды
кодта дæ лæппу дæуыл дæр, ды та йьтл дæ зæрдæ мæ
нвыс æмæ ам хъизæмар кæныс.
А цы р у х с заргæ æрбацыд.
Бирæ фæмарди хъæбатыртæй хæсты,
Бирæтæ ма дзы ныфсджыиæй хæцынц,
Бахиз, ныййарæг, ды дæр иыр дæ бæстæ!—
Зæхх æмæ ’гас дуне туджы мæцынц.
Се ’нцой фæлæуу æмæ ма скæн Зыдойæп
Амæттаг д’ахсджиаг хъæбулы æмбойны.
Зæлу. Мæнгард дæ ды, æз дыл ие ’ууæидып, мæ
хъæбул йæ пыййарæг мадыл хъоды иæ бакæндзæп.
Ацырухс (иуварс асхойы Сагъæсойы). Иуварс,
æлгъыстаг! Мæнгарддзинад ма тау!
Зынгой (Зæриатæн). О, мæ хур, рæсугъд чызгай,
тагъд кæн дæ фæндагыл! Уыпыс, срухс дыи кодтои, цы-
рагъдарæй дыи цæудзынæп.
Ацырухс (Зынгойæн). Багъæц, тагъд ма кæн, цас
фылдæр уа уæ фыдракомд, уыйас цыбырдæр у уæ цард.
Зæлу (Ацырухсæн). Баиргъæв æй уæд та ды, мæ
хъæбул Ацырухс, ацы æнамонд фæндагæй. Иæ зоид æй
пæ ахсы, уыййедтæмæ куыд сафы йæхи ацы æвзонг уд!
Ацырухс (фæхæцыд Зæриатыл). Байхъус чысыл,
о чызгай.
^Зæриат. Цæмæн фæстиат кæнут, мæ амопдæй сы-
махæн хай кæй нæй, уымæн? Æмæмæн уæхиуыл ма ба-
рут. Рæсугъд, æрыгон дæн æз, æвгъау дæи ам æмбипы-
нæн, сымахау.
А ц ы р у х с. Диссаг, рæсугъд, хæрзконд. Фæлæ цæ-
мæн дæ зоид æмæ уды хъæдæй лæмæгъ? Куыд нæ уыиыс
де сæфт?
3 æ р и а т. Нæ, нæ, мæн ахæм иыхæстæй нæ асай-
дзынæ. Дыууæйæ дæр мыл хинæй цæут, хæлæг мæм кæ-
283

иут. Дæуæн дæ цæсгом равдисынæн куы бæззид, уæд æй^
нæ хæссис сау пæлæзы бын, фæлæ, æвæццæгæн, æлгъаг
у, æвидауц.
А ц ы р у х с. Уадз, æз — æлгъаг, мæ уд нывонд дæ
рæсугъддзинадæн, фæлæ ма цу фыдгæнджыты фæдыл!
3 ы н г о й. Раст зæгъыс, чызгай, нæй дæуæн æмбал,
хæлæг дæм кæны мæнæ а чызг (амоны Ацырухсмæ)
æмæ йæм ма мæсты кæи. Куы зонис, цæйбæрц фыдконд
у йæ цæсгом, уæд æм ныхасмæ дæ сæр нæ хæссис. Цом,
цом йæ цæсгомы хуыз та мæ цæстытыл ауадис æмæ дзы
мæ зæрдæ схæццæ. Уыныс, куыд дын срухс кодтои дæ
фæндаг. (Фæзынд чысыл рухсы таг, Зæриат фæцæуы.)
А’цырухс. Куы ацæуай уыцы мæнг рухсы фæдыл,
куы бахъоды «æнай де ’цæг рухс амондыл, уæд бахау-
дзынæ талынг æнуды, уацар уæвгæйæ, дæ уд æрдуйæ
нарæгдæр суыдзæи, нал дæм цæудзæн дымгæйы уддзæф.
3 ы н г о й. Уæларвон рухсы тынтæн бирæ фæстиат-
гæнæн нæй. Кæд ма ацы тæригъæддаг зæххыл бирæ фæ-
ныхас кæндзынæ, уæд уал æз цæуон, нæ мæ æвдæлы.
3 æ р и а т. Нæ, фæлæуу. Ацы рухсы цъыртт дæр ма куы
ахуысса, уæд мын мæ уд æнæсисгæ нæй. (Тагъдгомау
ацыдис, йæ фæстæ — Зынгой.)
3 æ л у. Нæ йæ байстам, ауагътам æй сæрсæфæн ран-
мæ... Фæлæ æгайтма фæзындтæ ды, сæ сау æртхъирæн-
тæй мæ зæрдæ старсти дæуæн. Куыд тыхджынæй хъуы-
сыд дæ зарæг, мæ ахсджиаг Ацырухс. Мацы дын уæд,
хъахъхъæн сæ дæхи.
А ц ы р у х с. Ды цы стыр фарны ныфс бауагътай мæ
риуы дæ зарæгимæ, уыимæ нæ фæтæрсын æз, цыма мæ
æгас адæм хъахъхъæнынц. Цыма, æфсæн фидæрттæ дæр
æрызгъæлынц, цыма хæхтæ дæр фæйнæрдæм фæцæуынц
æмæ байгом кæнынц мæнæн фæндаг, уыйау ныфсджы-
нæй фæцæуын æз. О, куы зонис ды, Зæлу, дæ зарæджы
фæ’стæ цас мадæлтæ нал радтой сæ хъæбулты Зыдойæн.
284

Цæйбæрц тых æмæ сæм уарзондзинад фæзындис сæ хъæ-
бултæм. Алчи сæ хъахъхъæны йæ сабийы сомбон.
3 æл у. Афтæ куы уа дарддæр, уæд Зыдойы фыдмитæ
фæкъаддæр уыдзысты. Фæлæ уыцы чызджы нæ бахъахъ-
хъæдтам æмæ йыл мæ зæрдæ риссы.
А ц ы р у х с. Иæ къухы цы зынг уыд, уый хуымæтæ-
джы зынг иæ уыд. Ды-иу куы дзырдтай, уæд-иу цæхæр
скалдта. Чызг-иу дæ ныхмæ куы сдзырдта, уæд-иу æр-
мыиæг.
Зæлу. Æцæг? Æз æй куы нæ фæхъуыды кодтон.
Чызджы уд фервæзыныл архайдтон æмæ ’йын йæ зынг-
мæ не ’ркастæн. О, багъæц, æрхъуыды кодтон. Æхсар
куы райгуырд, уæд йæ амондæи хастой адæм сæ зæр-
дæйы зынг. О, фарны артæй йемæ фæхæссы зынг... Мæ
хъæбулы кой дæр ’скодтой. Дæ-дæ-дæй, сафдзысты мын
æй. Судзы мæ зæрдæ. Ахуыргонд лæг мын бавæрдта зæр-
дæ, кæй мын æрбахæсдзæн арвайдæн, кæй акæсдзынæн
æз фарны бæстæм, кæй дзы фендзынæн мæ хъæбулы.
Мæ бон бакæла, кæд нал ис, мыййаг, дунейыл. Цон, сса-
рон æй, æрбацæуинаг мæм уыдис, фæлæ иæ зыны, нæ.
Кæд мæ уый дæр мæигардæй фæсайдта. Ацы зæххæн
йæ алы къуымæй дæр гуыры æрмæстдæр мæнгарддзинад
æмæ мæлæт. Фæлæцонбæласыкъалиутæбæттон. Уадзсæ
хъару иу кæна æмæ сын тыхгæнæг тых ма ара, кæд мæ
ныфс нæ асæттид бынтондæр. О, мæ хъæбул.
А ц ы р у х с. Ма тæрс, дæ хъæбул зонд æмæ хъаруйæ
ахæм нæ разындзæн. Уæд дæ хъæбул дæр иæ уаид. (Зæ-
лу ацыд.) Мæгуырæг, айдæнмæ æнхъæлмæ кæсы, цæмæй
зоны, уый дæр та хин митæй кæй бахауди Зыдойы къух-
тæм.
Дардæй æрбазынди ахуыргонд.
А х у ы р г о и д. Ацы ран мæныл рухс дуаг сæмбæлд
æмæ мын мæ айдæи адæмы фарн æмæ амондæн чи æр-
285

хæсдзæи, уыцы адæймагмæ фæндаг бацамыдта. Фæцыд-
тæн æм æз, радтон æм мæ айдæн æмæ, æцæг, разындис,
тынг рæдау. Фæлæ кæм ис уыцы зæронд ус, æз ын йæ
зæрдæ барухс кæион. Йæ бои уыдзæн ныр айдæн æхси-
нæй ракурын æмæ йæ хъæбулы феныи. Цас фенцон уы-
дзæн йæ зæрдæйæн, цæйбæрц æхсызгон ын уыдзæн.
(Ауыдта Ацырухсы.) Уæ бонтæ хорз!
А ц ы р у х с. Æгас нæм цу! Бынтон æнкъард нæ дæ!
■Ахуыргонд. Ай-гъай, хъæлдзæг дæи, амоидджын
дæн æз. Цæй. зын уыдис мæ фæндаг æмæ йыл цæй хорз
фæдæн цыд! Фæлæ диссаг: цæуылнæ зары хъæд? Цæуыл-
пæ цъыбар-цъыбур кæныиц цъиутæ? Æви нæ уынынц,
цæйбæрц амондджын дæн æз? Цал æмæ цал æнæхуыс-
сæг æхсæвы арвыстон, мæ арвайдæныл хъуыдыгæнгæйæ!
Нал зыдтон хуры скаст, нал уыдтон йæ иыгуылд; æхсæв
æмæ бои кæрæдзийæ куыд хицæн кодтой, уый дæр рагæй
нал федтон. Ныр фæсте аззадысты мæ фыдæбæттæ. Цы-
ма мæм раздæхти ме ’рыгондзинад, цыма мæ урсхилтæ
дæр фæстæмæ ссау сты. Æз ссардтои царды хос адæ-
мæн — арвайдæн. Уый байгом кæндзæн адæмæн æрдзы
хъæздыгдзинæдтæ. Æмæ куыд фенцои уыдзæн адæйма-
джы цард! Фæлæ цæмæн иыссабыр и хъæд? (Хъæды бæ-
лæстæ æнкъуысыиц, цыма сæ стыр тымыгъ уигъы,
уыйау.)
А ц ы р у х с. Уымæй, æвæдза, раст иæ зæгъыс, дæ ми,
ахуыргонд лæджы ми иæу, хуысиæджы мийы хуызæн
разынд. Арвайдæн æрымысыдтæ, æмæ дзы Зыдой адæ-
мæн фыдмитæ кæны. Иырма дæхи ирхæфсыс де ’рттиваг
дарæсы, дæхи рæвдауыс, дæ дзыппы цы сызгъæринтæ
цæвæрдтай, уыдоиæй, фæлæ баихсидзæн дæ дарæс, ба-
хардз уыдзæи’ дæ сызгъæрин, æмæ уæд фендзынæ, куыд
фæуыдзæн æлгъыстаг дæ сæр. Нæ, иæ дыи ныббардзы-
сты адæм, никæд!..
А’хуыргонд. Ау, уымæи арвыстоп фыдбоитæ æмæ
2Й6

пыр, цард мын адджыи куьт сси, уæд æлгъыстаг фæуон?
А ц ы р у х с. Нæ зонын, цы хоныс амоид ды: ды адæ-
мæн хæрзиуæгæп кæй æрымысыдтæ, уый сæ бынтондæр
скодта æиамоид. Кæс-ма, цытæ бакодта Зыдой дæ арв-
аидæиы руаджы.
Хохрæбын срухсгомау, æмæ бæлæстæ удæгас адæм
фестадысты, æмæ сæ цыма исчи хохмæ хъадамантæй
бабаста, уыйау хохæй сæ бон сæхи ратонын нæу.
Уыиыс, дæ фыдракæнд цæйбæрц у! Адоиы хъизæмар-
мæ кæсынæй сфæлмæцыд Мæй дæр, æмæ арвыриуæй
фæлыгъдис тæргай. Дæу та уый фæндыдис, цæмæй, адо-
иы хъизæмарæй ды цы амонд балхæдтай, уый тых-
хæй ма дын ноджы булæмаргъау базарыдаиккой. Ды
разындтæ гуымиры, цалыимæ адæмæн царды хос хъуы-
ды кодтай, уæдмæ дæ бæстæ цы хуызæн сси, уый нæ зыд»
тай. Сыгъдæг доны фос куыд бацæуы, æмæ йæ куыд сыз*
мæнты, афтæ сызмæстой... æгас дунейы, ды та ма сыи
радтай сæ къухмæ хотых, цæмæй сæ фыдракондыл нор
фыдраконд æфтауой.
Æрбацыд тагъдгомау З.æлу. Хъусы ахуыргонды
ныхæстæ.
Ахуыргонд. Фын у, æви цытæ уынын?.. Нæ мæ
уырны, нæ мæ уырны. Уый хъуамæ ма уа!.. Фæлæ уæдæ
адæм цæмæн бандæгъдысты, цæмæн? (Иæ цæстытыл
иыххæцыд æмæ дзыназы.)
А ц ы р у х с. Ай-гъай, бирæ хъизæмар æрхаста адæ-
мæп де ’рхъуыдыгонд хæрзиуæг. Арвайдæи!
Зæлу. Нал ис уæдæ арвайдæн... (Баппæрста йæхи
Ацырухсыл.)
Æ м б æ р з æ н.
287

Æ Р Т Ы К К А Г Н Ы В
Денджызы был бæрзонд фæцыд стыр галуан. Иæ уæладзгуытæ
цъиуахсдæтты хуызæн. Йæ комкоммæ кулдуар. Астæуæн лæууы ай-
дæн, æххуырст дзы кæсы, йæ фарсмæ къæлæтджыныл бады 3 ы д о й,
йæ дарæс цæхæртæ калы.
3 ы д о й. Нæма?..
Æ х х у ы р с т. Фæлæуу, фæлæуу, дæ бæрзонддзи-
над...
Зыдой (фестад). Исты уыпыс?
Æ х х у ы р с т. Уынын, уыным, дæ бæрзонддзинад!
Чъытти æрбампъухы, иумæйаг артмæ йæ зынг чи не ’рха-
ста, уыцы чызджы. Æрбампъухы йæ!
Зыдой. Багъæц, ныр фæндаг-фæндаг йæ фæдыл
цæудзæни Хурыскасты фырт дæр. Ехх, уый куы æрба-
хауид мæ къухмæ!
Æ х х у ы р с т. Дæ бæрзонддзинад, уый тынг зын уы-
дзæн. Куынæ æрбахауа дæ къухмæ... Гыццылæй, йæ фы-
дыфыд æй куы бамбæхста æмæ адæмæй куы фæиппæрд
ис, уæд æй хъуыди давын.
3 ы д о й. Бæргæ йæм атахти Чъытти, фæлæ бафты-
дис адæммæ, хур ыл скасти.
Æ х х у ы р с т. Ацы хурыскаст нæ фесæфта, уыййед-
тæмæ йын гыццылæй й,æ къубал мæнæ афтæ стон, уæд
бæргæ хорз уыдаид.
3 ы д о й. Бафтыдаид къухы, фæлæ йæ адæм æгæр
барæвдыдтой. Уыцы бæсты куыд сты, уый иæ зоныс...
Æппæтæй зынаргъдæр хæзна сæм адæймаг кæсы. Цы,
дам, ис адæймагæй зынаргъдæр. (Æххуырстмæ.) Дис-
саг нæу? И?
Æ х х у ы р с т. О, уый æцæг у диссаг! Фæлæ... Æрба-
хæццæ кæны Чъытти, æз ауайон йæ размæ/ Гъей, лæг-
I
288

гадгæнджытæ, цы фестут, хæсгæут айдæн! (Дыууæ æх
хуырсты схæцынц айдæныл.)
Зыдой. Уæ цæстытæй саугуырм бауат, бацъынд сæ
кæпут! Нæ зонут мæ дзырд: айдæнæй уæ чи акæса, уый
мæлæт ссардзæн. (Лæггадгæнджытæ ацыдысты). Ацы
рæсугъдæн йæ фæдыл цæудзæнис йе скаст дæр, йæ уар-
зон (ныззылди цъилау), æмæ йæ уæд мæ бар уадз; саг
фæрæтмæ куы ’рцæуа, йæ сæр акъуырын уæд æнцон у.
(Ныххудтис, лæггадгæнджытæ раздæхтысты.)
Фыццаг лæггадгæнæг. Цымæ та цавæр зæх-
хон фидауцæн зилдзæн йæ бындур? Дзæгъæлы хъæл-
дзæг та нæу Зыдой...
Дыккаг лæггадгæнæг. Æлгъыстаг фæуæд ацы
арвайдæн æрхъуыдыгæнæг, кæд æй адæмы фыдбылызæи
цы скодта!
3 ы д о й. Цы хъым-хъым кæнут? И? Тагъд уайгæут
æмæ базонут цагъайраг чызг йæ гауыз конд фæцис æви
иæ? Диссаг æй хоиынц къухæй, стæй, дам, ноджы уыцы
гауыз зæрдæйы фæндæттæ æххæст кæндзæп.
Фыццаг лæггадгæиæг. Цагъайраг чызг йæ
куыстæи агуры мызд.
3 ы д о й. Цы? Мызд? Цавæр мызд? Æнхъæлдæн æмæ
сын мæ галуаны уавæртæ зындгонд не сты. Нæ, фæлæ
цин кæнæд, йæ куыстыл ын мæ хуызæн кæй æрвæссы, йæ
гауыз ын мæ галуанмæ кæй бахæсдзыиæи, ууыл. (Ака-
сти.) Адде ут тагъд, мæ цæст уæ куыд иал уына! (Лæг-
гадгæнджытæ ацыдысты. 3 ыд о й æууæрды йæ къухтæ.)
О-гъо æрбахæссынц æй.
Æххуырст æрбакодта 3 æ р и ат ы. Р1æ къухы йæ
зынг, фæлæ йын тынг нал рухс кæны. Зæриат ыл
фу-фу кæны.
3 æ р и ат. О, мæ зынджы хай, ма ахуысс, ма фесæф,
мæ амонд.
19 Мады фарн
289

3 ы д о й. Ма йым тæрс, мæ зæды хай... Мæиæ ис дæ
амонд!
3 æ р и а т (фæкаст æм тызмæгæй). Цæмæи мæ асайд-
тат, цæмæн мæ ракодтат фыдвæпдагыл?
Зыдой. Æрбацу-ма хæстæдæр. Салам ратт мæиæп
æмæ арфæ ракæн мæ хæдзарæи, мæ галуаиæн.
3 æ р и а т. Дæ зыпдонмæ чи æрхауы, уыдоиы ма но-
джыдæр галуанæн кувыи кæныс? Мæ зынджы хай мæм
куы нæ уыдаид, мæ развæндаг мын куынæ рухс кодтаид,
уæд мæйдар æхсæв мæ цæстытæ бакуырм уыдаиккой.
Къуыри фæцу фæндагыл æмæ дæм боны рухс макуыцæй
æрбакæсæд! Мæ зыпг дæр ма æрмыиæг ис æнæуддзæ-
фæй... Уыцы зæронд ус раст уыдис, цæуылнæ йæм бай-
хъуыстон. Фæсайдтат мæ, æиаккæгтæ! (Кæуы.)
Зыдой. Цытæ дзурыс, мæ къона! Цæмæй бæрæг у,
фæсайдтам дæ, уый?
3 æ р и а т. Уæларвон рухсæй мыи бавæрдтат зæр-
дæ, дæ хæдзармæ фæпдаг та марды тæф хæссы æр-
мæст.
Зыдой (иуварсмæ). Арæхстджын у дзыхæй! (Зæ-
риатæн.) Ма мæсты кæн, рæсугъд чы.ягай, федтон æз
дæу арвайдæнæй æмæ мæ бафæндыд дæуæй мæ галуан
сфидауын кæиын. Дæ хуызæн саурæсугъд ме ’рттиваг
галуаны ма уа, уый гæнæн иæй... Ай-гъай, аххосджып
ацы ран дæ хъысмæт у, æрдз дæ цæмæи сфæлдыста ахæм
саурæсугъдæй? (Рæвдаугæ хъæлæсæй.) Мæгуырæг, цæп
бирæ тар нывтæ йын феныи кодтой, уыцы дурзæрдæтæ!
Фæлæ дын дæ хъæбатырдзинад фæлвæрдтой. Ды разыпд-
сæ сæрæн, ныфсджын æмæ хъуамæ сагъæс ма кæнай.
Хъуамæ разы уай. Мауал тæрс, ныр дæ фæллад суадз-
дзынæ. Æххормаг уыдзыиæ. Уазал дын нæу? (Яæхины-
мæры.) Уæ, уыцы зыиг мæ къухмæ куы æрбахауид. (Æх-
хуырстæн.) Тагъд, рахæссут, хуыздæр æмæ зынаргъдæ-
рæй цы ссарат мæ галуаны, уый! Æз дæ афтæ ма срæ-
290

сугъд кæноп, афтæ, æмæ ма суанг уæларвон стъалытæ
д:с-р хæлæг куыд кæной дæ уыпдмæ!
Æххуырст рахаста алыхуызои дзауматæ: къухдарæнтæ,
цонгдарæнтæ, хъуссæджытæ, сызгъæрин фæрдгуытæ.
3 æ р и а т. Нæ мæ хъæуыиц, ницæмæн мæ хъæуынц...
Агпиу, æвæдза, куыд диссаг сты!.. (Кæсы сæм æнувы-
дæй. Иæ цæстæнгас ын ацахста Зыдой.)
3 ы д о й. Уæдæ дын дæ бирæ зынтæ цæмæй ферох
кæпыи кæпон æз? (Зæриат сæм хæстæг фæцæуы, æргуы-
быр сæм кодта.) Судзыс сæ дæ зыигæй. Æри уал æй ар-
дæм, цалынмæ дæхи фæлыидай, уæдмæ.
3 æ р и а т. Нæ, мæ зыиг иæ ратдзыиæн. Чи ма мыи
кæпдзæи рухс.
Зыдой (æххуырстæн). Рахæссут рухс! (Цырæгътæ
бахæссынц, рухс тынгæй-тынгдæр кæиы.)
3 æ р и а т. Æгъгъащ, фæкъаддæр æй кæиут, кæинод
мæ цæстытæ хауынц! (Рухс фæмынæгдæр ис.)
3 ы д о й. Уыпыс, ды та талыигæй тарстæ! Æри ныр
дæ зЫнг. (Зæриат радта йæ зыиг. Зыдой йæ къухты æх-
сæн амбæхста æмæ ныххудтис.) Ам дæ ныр, сахъгуырд!
Дæ цард мæнæ ацы дыууæ’армы ис! Фæлæуу, Æхсар, æз
дæу æиæхсар фæкæндзынæн!
3 æ р и а т (зыр-зыр кæны уазалæй, кæрцы йæхи ту-
хы, фæлæ йын ницы æххуыс кæиы). Æри мып мæ зыи-
джы хай, уазалæй мæлын!
Зыдой. О, иæ фæлтау мæ уд ратдзынæн, уæддæр
ацы зынг нал.
3 æ р и а т. Мæнгард, æдзæсгом, йæ ныхас ныхас кæ-
мæн пæу, адæмæн фыдбылыз чи у!
Æ х х у ы р с т. Банцай, налат!..
3 ы до й. О, налат, чи рахæцдзæи дæ фарс, чи сдзур-
дзæн дæ сæрыл? Цсгмæй дæ пыфс хæссыс? Фæлтау са-
бырдæр у!..
291

3 æ р и а т. Хурыскасты фырт — уый мæ сæрыл дзу-,
рæг, мæ фарс хæцæг! Тæрсут дзы! Тагъд фæзындзæн мæ
фæдыл!
Зыдой. Æцæг? Мæн дæр уый хъæуы, уый! Ды та
дæ иалаты тыххæй хурбæсты хуры рухс нал фендзынæ!
3 æ р и а т. Нæ, мæнæй ды хуры рухс нæ байсдзыиæ,
æз æй мæ сæнтты дæр мысдзынæн, цалынмæ та йæ ногæй
нæ феион, уæдмæ.
Зыдой. А-гъа, афтæ у уæдæ? Акæнут ацы налаты!
(Лæггадгæнджытæ акæнынц Зæриаты.) Цин кодтон,
ацы чызг йæ зынг иумæйаг артмæ кæй иæ радта,
ууыл, мæхицæн дзы ныфс æвæрдтон. Фæлæ ай дæр æф-
сæст у хурæй. Цы дзыхы уаг ын ис, цы!
Æ х х у ы р с т. Ма тæрс, дæ бæрзонддзииад, æз æй
пæ диссаджы дæлимонты цæлхытыл куысты куы бафта-
уон, уæд æй йæ сæр сисыны бон дæр нал уыдзæи, ферох
æй уыдзысты йæ бæстæйы рæсугъд аргъæуттæ.
3 ы д о й. Уый гæнæн нæй! Бадар дæ зæрдыл: йæ зынг
пе ’рбахаста иумæйаг артмæ, адæмы фариæй йæ зæрдæ
цух у, бахъæудзæн уый мах, бабæздзæни иыи.
Æххуырст. Æмбарын, æмбарын, дæ бæрзоиддзи-
пад... Иоджы йæ зынг нæ къухы ис!
3 ы д о й. О, зынг ам ис! Фæлæ ма кæс: ахуыссыд!
Ахуыссыд! (Зæххыл æй ныццавта.) О, дæлимоиты кæ-
лæигæнæг! (Æртæ хатты æвзалы йæ къахы бын цъæл
кæны. Цал хатты æрцæвы æвзалы, уал хатты та фертти-
вы арв æмæ ныннæры.) Уæларвои тыхтæ дæр мæ ныхмæ
сты, иæ? Цæугæ, фæдзурут мын уыцы чызгмæ, æмæ ссу-
дзыи кæиа зынг, кæннод хъахъхъæнæд! Хатыр ын нæ
уыдзæн!
Æххуырст ацыд. Фæзындысты Ч ъытти, 3 ы нго й
æмæ Сагъæсой. 3 ыдой мæстыйæ рацу-бацу кæны.
Зынгой, Ч ъытти æмæ С агъæсой иу къуымы
292

ныттымбылтæ сты æмæ кæсыиц 3 ы д о й м æ. ÆххуЫрсТ
фæзындис.
Æ х х у ы р с т. Дæ бæрзонддзинад, æрбацæуынц пад-
дзахы минæвæрттæ.
Зыдой. Дæлдзæх фæуæнт, цыма ныртæккæ уыдо-
лыл дæи! Ныууадз уал чызджы æмæ ауынаффæ кæнæм.
Ацы хатт дæр та мæ фæндыл куы не сразы уой, уæд...
Æххуырст. Тæрсын, куы пæ та ссарат иу æвзаг.
Байхъуыстон цъыиайы бынæй сæ ныхæстæм. Стыр хъа-
зуатæй дзырдтой, зæгъгæ, курдзысты, цæмæй сын ды
раргом кæнай дæ арвайдæны сусæгдзинад.
3 ы д о й (хæрдмæ фæхаугæйæ.) Арвайдæны сусæг-
дзинад?!
Æххуырст. Ай-гъай, афтæ мæм кæсы, цыма сæ
цыды сæр уый фæдыл у.
3 ы д о й. Нæ, уыцы сусæгдзинадæн схъæргæнæн нæй,
туджы бын сæ уый руаджы хъуамæ фæкæнон. Исты æр-
хъуыды хъæуы... Хииæй сæ хъуамæ афæливон, кæрæ-
дзийыл сæ бафтауон, цæмæй сæ кæрæдзийы хъуынхъис
калой æмæ сæ мауал æвдæла ме ’рдæм! Фæдзур-ма мын
тагъд Зынгой, Чъытти æмæ Сагъæсоймæ. Æрхъуыды
сын .хъæуы ахæм æбуалгъ ми, куыд ферох кæной канд
сæ фыдмитæ иæ, фæлæ ма суанг знон цы хордтой, уый
дæр.
Абадтис йæ къæлæтджыныл, аныгъуылд хъуыдыты.
Æххуырст ацыд. 3 ынго й, С агъæ сой æмæ
Ч ъытт и рацыдысты тæрсгæ-ризгæ сæ къахфындзтыл.
Дзурынц иумæ.
3 ы н г Ый |
4 ъ ы т т и |Мах мæнæ стæм, дæ бæрзоиддзинад!
С а гъ æсо й ]
293

$ ыдой фестад, æмæ иууылдæр фесхъиудтой. Æрба-
цыдис Æххуырст.
Æ х х у ы р с т. Дæ сидтмæ фæзымдысты, дæ бæрзонд-
дзинад!
3 ы д о й. Уынын уæ, куырм нæ дæн... (Ныккасти
сæм, мæстæй марæгау, цыма сын сæ удтæ сæ хъуырæй
ласы.) Сæфтмæ фæцæут, быны сæфтмæ, æмæ куы нæ
сарæхсат, уæд-иу мæиæй хъаст ма кæнут.
Чъытти. О, нæ паддзах, не стыр бардуаг, цы код-
там? Цы бæллæх у?
Зыдой (мæстыйæ). Уæ паддзах?.. Куы нынкъуыса
уæ паддзах, уæд никæйуал хъæудзыстут сымах дæр!
(Хæстæг сæм бацыд.) Кæм сты уæ фыдгæнæн тыхтæ,
зæрдæтæ мын кæмæй æвæрдтат, уыдон? Дæлæ уыиут,
адæмы фарны зынджы мур? Цæй бæрц тых æм ис! Мæ
къухмæ дæр æй райстои, уæддæр æй нæ бафæндыдис
мæнæн лæггад кæиыи.
Бауадис æм, æрцавта йæ йæ къахæй æмæ та арв
ныннæрыд. Арвы æрттывдимæ райхъуысти фарны
хъæлæс. Зынг ферттывта, фæмынæг фарны хъæлæс æмæ
та ахуыссыд.
Кæсут-ма! Цы бакæндзыстут, йæ зынджы стъæлфæиы
уыйбæрц тых кæмæн ис, уыцы фарны ныхмæ?
3 ы н г о й. Бар ратт, баууæнд-ма ныл иу хатт. (Иæ
дыууæ къухы кæрæдзийыл авæрдта.) Мæнæ æз зæхх
æмæ адæмæн улæфт нæ ратдзынæн; быдырты цы хортæ
зайыиц, уыдон-иу уд нæма бацæудзæн, афтæ-иу сæ ба-
судздзынæн... Мæ фæстæ адæймаг иог агъуыст куы ара-
за, уæд-иу æй арæзт иæ фæуыдзæн, афтæ та-иу æй ног
аразинаг фæкæндзыиæн. Кæрдæг-иу «уыддæр сæвзæрын-
мæ хъава, афтæ та-иу æй фæнык фестын кæндзынæн
294

æз! Адæмы сæ галуантæй æнæхай фæкæндзынæн, раив-
дзынæн сæ зæхбын ныккæндтæм, хæхты цъассытæм!
Зыдо й. Гъе, уый мæ зæрдæмæ цæуы. (Бацыд Чъыт-
тимæ æмæ Сагъæсоймæ.) Сымах та? Фæсырдтой уæ уæ
бæстæй, скодтат мæ дæлбазыр уæхицæн хъарм бынат,
хæрут мæ къæбæр... Зæгъут-ма, цы хæрзиуæг мын ра-
кæндзыстут сымах та? Дзæгъæлы уыл кæдмæ хардз кæн-
дзынæн мæ къæбæр, æнæхæдзар, æнæбæстæ, æнæбындур
æлгъыст цæрæгойтæ? И?
Сагъæсой 1 .. хл
Чъытти |Мах...Мах...
3 ы д о й. Иугай! Ды дæр та, Сагъæсой, цъæхахст
æмæ ниугæ куы дзурыс.
4 ъ ы т т и. Мæиæй зæгъыс, нæ паддзах?..
3 ы д о й. Дæуæй дæр, дæуæй.
Чъытти.. Æз, нæ паддзах... иæ кадджын паддзах...
3 ы д о й Цæй-ма, кæдмæ «паддзах, паддзах» кæн-
дзынæ? Мииæвæрттæ мæм æнхъæлмæ кæсынц?
4 ъ ы т т и. Нæ кадджын паддзах! Иæ бæстæй чи фæ-
хауæггаг, ахæм æнæхæдзар, æнæкъона цæстфæлдахджы-
тæ чысыл нæй кæмдæриддæр. Бирæ ма ис лæгмартæ, йæ
фыдæлты зæххыл æмæ адæмыл æвдисæн чи бакодта,
ахæмтæ. Фæлæ мын зæгъ, бахæс мын кæн, æз æй уыцы
фыдгæиджытæм се ’ппæтæй хуыздæр баххæст кæндзы-
пæн.
С а г ъ æ с о й. Уæдæ мæн тыххæй дæр мæт ма кæн, не
стыр бардуаг. Æз адæмы ахæм сагъæсы бын фæкæндзы-
мæн, йæ уæзæй се стджытæ хъыс-хъыс куыд кæной; мад-
иу дзидзи йæ сывæллоны дзыхæй куыд атона æмæ йын-
иу йæ хурхыл куыд бахæца, дыууæ адæймаджы фыртых-
стæй куыд нал уыной сæ кæрæдзи, «уыд нал æмбарой
сæ кæрæдзи æвзаг.
3 ы д о й. Кæд уын æцæг уыдон баитысой, уæд мах
иыххурх кæндзыстæм фарны.
295

Сагъæсой. Зæдты бои цы нæ суа, уый мах бон
суыдзæн.
Зыдой. Диссаг! (Ахъуыды кодта.) Сагъæсой, пад-
дзахы минæвæртты сагъæсы бын фæкæи; уыдонæй сы-
мах иичи зоиы, раст мæ фæндтæ куыд нæ зоныиц, афтæ.
Ссар сын бæрзонд бадæнтæ!.. Æцæг, Сагъæсой, скæн
ахæм дарæс, зæды хуызæи дзы куыд уай. Чъыттийæн та
сызгъæрины стулут йæ тугæйдзаг бырынкъ æмæ йæ сау
базыртæ. Зынгойы рафæлдахут зыгъуыммæ, раст урс
уæрыччы хуызæн куыд уа!.. Ха-ха! Цæугæут, бацæттæ
кæнут уæхи. (Зынгой Чъытти æмæ Сагъæсой ацыды-
сты.) Ды та мын тагъд фæдзур фæсдзæуинтæм, денуска-
тæ сæрттивын кæиут, раст сызгъæринау цæхæртæ куыд
калой; байдзаг сæ кæнут голджыты, æз сæ хъуамæ ацæ-
уын кæиои сызгъæрины бæсты. Абон хъуамæ цы-фæндыйæ
дæр мæ фæндоныл ныллæууой æмæ сæ тыхтæ мемæ сбæт-
той фарны ныхмæ. Æз цæуын минæвæртты размæ, ды та
барæвдз кæн хъуыддæгтæ. (Ацыдис.)
Æххуырст (хъæр кæны). Ей, дæлимонтæ! О, уæ
быныл баззайом! Кæм та стут? (Галуанæй дыууæ фæс-
дзæуииы рауадысты.) Байхъусут дзæбæх, нæ бамбæр-
стам ма зæгъут! Цæугæут æмæ денускатæ хуры тынау
сæрттивын кæнут, цæхæртæ куыд калой!
Ф ы ц ц а г л æ г г а д г æ н æ г. Уый та куыд, хицау?
Æмæ иæ бардуаг хуры тынтæй йе сæфт куы уыиы.
Æ х х у ы р с т. Цæй, дзæнгæда цæгъдын ныууадзут!.
Цæй, цæй, кæнут уæ куыст, æз та паддзахы минæвæрт-
тæн барæвдз кæнои галуан. (Ацыди.)
Фыццаг лæггадгæиæг. Цæмæн æй бахъуыдис
денускатæ сæрттивын кæнын?
Дыккаг л æ г г а д г æ н æ г. Цæйдæр мииæвæртты
кой кодтой: æвæццæгæн та сæ афæливынмæ хъавы... Уый
щ>1 у! Ныр та, дам, ноггуырды æмæ ногдзыд кæрдæджы
кæм ауыиы, уыдои, дам, сафы, мæ фæстæ, дам, дур ду-
296

рыл дæр мауал баззайæд. Зæххы къорийæ уæлмæрд кæ-
нынмæ хъавы. Цæй, цом, цы гæнæи ис, сыгъдæг кæнæм
депускатæ.
Ацыдысты. Æрбацыд Æ х х у ы р с т, йемæ Чъ ытти,
иæ базыртæ æмæ йæ бырынкъ сызгъæрины тылд.
Сагъæсой дæр аивта йæ дарæс æмæ бæрзонд слæууы-
дысты, сæ къухтæ сæ риуыл сæвæргæйæ. 3 ыд ойы
къæлæтджыны фæйнæ фарс сæ зонгуытыл æрлæууы-
дысты дыууæ лæппуйы. Æрбацыдысты минæвæрттæ,
æрцахстой сæ бынæттæ.
Ф ы ц ц а г м н н æ в а р. Йæ фæлитой митæй та-иу ’ нæ
ма ныггалиутæ кæиæд, цы-фæиды куы фæуа, уæддæр дзы
хъуамæ æрдомæм, цæмæй иын раргом кæна арвайдæны
сусæгдзинад.
Д ы к к а г м и и æ в а р. Байхъусæм уал æм, кæд нын
дупейы хæрзтæ ратдзæн, уæд та.
Ф ы ц ц а г м и н æ в а р. Æнхъæлмæ кæс. Йæ арвай-
дæнæй уал дунепы хæрзтæ бæрæг кæны æмæ дзы йæ
къухы чи афты, уыдои сафы. Кæй иæ ары, фæлæ уынгæ
кæй кæны зæххы бын, уыдоиыл та йæ дзæмбы æрæвæрд-
та æмæ сæм хæстæг никæй уадзы.
Д ы к к а г м и н æ в а р. Раст цыма адæмы фарны
хъусæй ацахстай, уый иыхæстæ кæныс...
Ф ы ц ц а г м и н æ в а р. Уымæй цы зæгъынмæ хъа-
выс?.. Мæнæй рох нæу нæ цыды сæр, хъуамæ радта ай-
дæн æппæт паддзахæдтæи дæр, цæмæй дунейы хæзна-
тæй цы фепы, уыдопы бæркад æмæ амонд дæттой махæи,
йе ’мцæдисонтæ кæй хоны, уыдоиæн.
Æ х х у ы р с т (æркъуырдта лæдзæг). Сыстут! Æр-
бацæуы пæ бардуаг, иæ зæххон хъахъхъæнæг, нæ дарæг!
Ф ы ц ц а г м и н æ в а р. 11æ хъусут? Зæды номæй
йæм дзурыиц, сæ бардуаг æй хопыиц! (Ауыдта Зынгойы,
297

Чъыттийы æмæ Сагъæсойы).Адон та ма цы диссæгтæ сты?
(Æрбацыди Зыд ой, никæмæ кæсы, бацыдис Ч ъытти-
йы, Сагъæсойы æмæ 3 ынго йы размæ, æрлæууыд
йæ зонгуытыл.)
Д ы-к каг минæва р (Зыдойæн). Ды мах нæмттæ
номхыгъды загътай; кæй зæгъын æй хъæуы, нымайыс нæ
де ’мсæр, фæлæ ма зæгъ: кæмæи кувæм, уый чи у?
Зыдой (йæхинымæры). Рæвдаут уал уæхи, нæ фæ-
фæстиат уаин хурхытæ бахсыныныл, фæлæ нырма æгæр
раджы у. (Минæварæн.) Кæд мæ дæхиуыл нымайыс, уæд
кув; уый чи у — уæлдай нæу. (Иууылдæр æрлæууыды-
сты æмæ кувынц.)
О, хуыцæутты хуыцау! Дæ судзгæ ард æруадз! Сы-
мах дæр, зæдтæ æмæ дауджытæ, тæригъæдджын зæхмæ
цы фариы ныхмæ хæцынмæ æртахтыстут, уый уæ судз-
гæ æхсидавæй басудзут!..
Фыццагминæвар (дыккагæн). Куыддæр гуы-
рысхо кæнын... Цыдæр хинтæ та аразы... Адон дæлимон-
ты хуызæттæ сты, зæдты хуызæн нæ фæлæ. Дæлимонтæи
кувгæ та фыццаг хатт уынын. (Зыдой сыстади, æрбадти
йæ къæлæтджыныл.)
Дьиккаг минæвар (Зыдойы хъусы бадзургæйæ).
Райдайæм нæ уынæффæ, абон нæхæдæг стæм, Хурыскæ-
сæнæй нæм ничи ис.
3 ы д о й. Хъусын æз сымахмæ, мæ зынаргъ уаз-
джытæ!
Д ы к к а г м и н æ в а р. Фынгмæ раздæр фысым æв-
налы. Мах дæр дæ фæзмдзыстæм.
3 ы д о й. Зонын æй, зонын, цæуыл та у уæ сагъæс.
Сымах та æрбацыдыстут, цæмæй базонат мæ арвайдæны
сусæгдзинад...
Дыккаг минæвар. Ахæм ныхæстæ цæуы, цыма,
ды арвайдæнæй хъавыс æгас дуне бабын кæнынмæ, цы-
298

ма та абондæр зæххон рæсугъдтæй иуы баппæрстай ца-
гъары, фæлæ мæн нæ уырны.
Ф ы ц ц а г м и и æ в а р. О, ноджы ма афтæ дзурынц,
цыма, арв дæр абон ныннæрыд æртæ хатты дæ митæм.
3 ы д о й. Канд нæргæ иæ, фæлæ ма æрттивгæ дæр.
Уæларвæй зæхмæ цы зæдтæ тахтысты, уыдонæн хуыцау
рухс кодта сæ фæндаг. Афтæ нæу, рухс бардуагтæ? (Зкя-
гой, Сагъæсой æмæ Чъытти сæ сæртæ батылдтой.) Зæ-
гъут-ма, кæмæн æрхастой сымахæй, уæздæттæ, фыд-
былыз?
Фыццаг минæвар. Бирæгъ дзугмæ куы -баир-
вæзы, уæд сæ иугай фæцæгъды. Тæрсæм, махмæ дæр куы
æрбахæццæ уай.
3 ы д о й. Уæдæ мæ арвайдæнæй сымахæн ницы тас у.
Уæхи хъахъхъæиут æрмæст адæмы фарнæй. Уый куы
апарахат уа, уæд йæ иыхмæ ницы фæлæудзæн, ничиуал
æй бауромдзæн. Раджы кæддæр фарнæн зылдис зæххыл
æрмæст йе ’ндæрг, ныр та йæхæдæг. Хъусут ын йæ тых-
джын хъæлæс? Арв дæр ма куы нæрын кæны! Æцæг низ
нын уый уадзы не уæнгты æмæ уымæй ризæм, сымах та
мæ арвайдæнæй тæрсут?! Куы сынкъуыса мæ бындур,
фæцуддзæн уæд хуыцауæн дæр йæ бандон æмæ дунейыл
æрцæудзæнис хъаймæт.
Ф ы ц ц а г м и н æ в а р. Хъусут, æдылы къоппатæ?
Æз уын кæд æмæ кæд дзырдтон! (Сагъæсой скуыдта.)
Зыдой. Уынут, уыиут?! Уæларвон зæдтæ дæр ма
кæуынц нæ хъысмæтыл, уæддæр сымахмæ нæ хъары.
(Сагъæсой æрхызти æмæ минæвæрттыл йæ къух ахаста.)
Сагъæсой. Хуыцау фæуæд уæ хъахъхъæнæг! (Ми-
нæвæрттæ скатай сты).
Д ы к к а г м и н æ в а р. Фарн, адæмы фари зæххыл
куы апырх уа, уæд сызгъæрины кад дæр æрхаудзæн æмæ
ма уæдмæ цард цы у? (Амоны лæппутæм.) Сау хæйрæг
урс зæдимæ иу фынгыл бадын куы байдайа, уæдхъай-
299

мæт уыдзæы. Мулк цагъарыл куынæуал уæз кæна, уæд
та махæн иæ кæрон æрцæудзæн.
Ф ы ц ц а г м и н æ в а р. Иæй иыртæккæ махæн фар-
нæй знагдæр æмæ ие ’ппæт тыхтæ дæр хъуамæ уый ных-
мæ саразæм.
3 ы д о й. Акæс-ма, се стырдæр знаг сæ ферох ис! Æз
сымах хъысмæтыл сагъæс кæпып, æз уæм сызгъæрии
зæрдæйæ цæуын.
Æххуырст æрхоста лæдзæгæй, рахастой сызгъæрин-
тæ. Иугай сызгъæринтæ дзы æрхаудис.
И у у ы л д æ р. Сызгъæрин! (Сæ зонгуытыл æрхауд-
той Зыдойы раз, исынц сызгъæринтæ.)
Зыдой. Сызгъæрин, мæ фыдыстæн, сызгъæрин! Æз
уын мæ хæлардзинад сызгъæринæй æвдисын, сымах та
мын уыцы айдæны койæ мæ зæрдæ риссын кæнут. Мæ-
нæн ме ’ппæт сагъæстæ дæр сымах хъысмæтыл сты.
Ф ы ц ц а г м и н æ в а р. Цæмæн зæгъыс, ды цы зæ-
гъай æмæ цынæ бакæндзыстæм мах?
3 ыдой. Искуы-ма мыи айдæны кой куы скæнат, уæд
мæ зæрдæ атондзæнис. (Иæ цæссыгтæ æруагъта.)
И у у ы л д æ р. Нæ, иæ, цытæ дзурыс, не ’ппæт дæр
дæ иу цæссыджы аргъ куы не стæм!..
Зыдой. |Уæдæ нæ фæнд баиу кæнæм æмæ уал фар-
иы хъæбултæй иуы, Æхсары, туджы зæйы бым фæкæ-
нæм.
Цалдæр м и и æ в а р ы. Ай-гъай, канд уый нæ, фæ-
лæ мах ныххурх кæндзыстæм фарнæн йæхи дæр. (Фар-
ны хъæлæс райхъуысти, минæвæрттæ фесхъиудтой. Чы-
сыл фæстæдæр сæ фæдджитæ бадардтой.) Æри-ма’ нын
дæ сызгъæринтæй, гъо, гъо, гъо, амонд сызгъæринтæй
г^ыры, æрнымай-ма дзы ардæм.
Зыдой. Æз лыстæджытæ нæ уарын: рахæссут уæ
300

дзæкъултæ æмæ сæ байдзаг кæнут сызгъæринæй. (Сæ
дзæкъултæ дзаг кæньищ.)
Фыццаг мииæвар (байхъуыста дзæкъулмæ).
Мæнæ йæ зыланг цы дзæбæх у! Зæрдæ рæвдауы!
Чи куыд дзаг кæны йæ дзæкъул, афтæ цæуы, 3 ыдой
сæм кæсы, йæ мидбыЛты худгæ. Сценæ сафтид ис,
баззадысты ма дзы 3 ынгой, 3 ыд о й, Ч ъытт и æмæ
С а гъ æ со й.
3 ы д о й (ныххудти.) Гъе, афтæ зонын æз! Мæ денус-
катæ дæр сызгъæрины бæсты дзæбæх куы ацыдысты.
Равдисут ныр сымах дæр уе ’цæг тых: æрис ды дæр дæ
сызгъæрин бырынкъ, равдис та йын йæ мондаг тугæй-
дзаг хуыз, архайут ныр. Уыдонæн сæ зондтагъдне’рцæу-
дзæнис йæ бынатмæ, цагъартæн дæр исты æрхъуыды
кæндзынæн æмæ сæ мæ къæхты бын ныккæндзынæн!
Багъæцæнт! (Фæсдзæуин рацыдис.)
Фæсдзæуин. Гауыз цæттæ у.
Зыдой. Тынг бафæлмæцыдтæн, фæлæ ма мæ гауыз
феиын фæнды.
Рахæссынц гауыз, цагъайраг чызг йæ къæхтыл тыххæй
лæууы, адæм æй йæ къухтыл хæцгæ ракæнынц. Æрба-
цæуы сабиимæ зæронд лæг. Саби, низджынхуыз,
цалдæр хатты фæцуды.
И у у ы л д æ р. Диссаджы гауыз!
4 и д æ р. Фæлæ дзы цыдæр нæ фаг кæны.
Цагъайраг чызг (адæммæ). Нæ дзы фаг кæпы
зæрдæ, уый тыххæй æмæ у цагъайраджы куыст.
Зыдой. Ахæм раппæлинаг гауызтæ æрмæст мæ га-
луаны æвзæрынц, цагъайраг, æрбацу-ма хæстæгдæр! Ды
хъуамæ дæ куысты цииæй фæллад мæ зонай. (Цагъай-
раг чызг цалдæр къахдзæфы ракодта æмæ æрхаудта га-
уызыл.)
301

С а б и. Æххормаг дæн, кæрдзын... (Зæронд лæг
æнкъардæй кæсы сабимæ).
Цагъайраг чызг. Ой, ме стджытæ!.. Улæфт мын.
иучысыл, кæннод мæлын...
Зыдой. Гауыз счъизи кодтай, хæдмæл бауай!
(Атылдта йæ гауызæй, адæм æй систой.)
Цагъайраг ч ыз г. Улæфт мын.
3 ы д о й. Цавæр улæфт?
Цагъайраг чызг. Улæфт мым... баруадтæн.
Зыдой. Ныссыгъдæг кæнут гауыз, галуанмæ йæ ма
бахæссут афтæмæй!
Цагъайраг чызг. Цы-фæнды сыгъдæг æй куы
ныккæнай, уæддæр йæ тугтæ не ссæудзысты... Адæйма-
джы тугæй ахуырст у...
С а б и. Баба, хæринаг, кæрдзын, кæрдзын мæ хъæуы.
(Райвæзта цагъайраг чызджы къух.) Кæрдзын мын,
стонджы мын у... (Кусæг æй систа йæ къухтæм.)
Цагъайраг чызг. Домбай къухтæ кæддæр уы-
дысты бæргæ, фæлæ кæрдзын нал ис ныр мæхицæн дæр.
Кæд дын сæ туг рауадзон, æндæр дын мæ бон ницы у.
3 æ р о н д л æ г (йæ зонгуытыл æрхаудта Зыдойы
раз.) Ма мын фенын кæи сабийы мæлæт, ма мын æй ба-
уадз йæ мад, йæ фыды размæ мæрдтæм æххормагæй,
рынчыи у мæ уды лæууæи.
3 ы д о й. Ай та ма цы у?
Цагъайраг чызг. Чи у, уый зоиыс? Нал æй зо-
ныс? Ракал ма дæ хæзнатæ, кæддæра уым йæ ном нæ ра-
зынид. Уыцы адæймаг у, йæ зилдухæй чи не ’нцад, уыцы
дæлимонты цæлхытыл йе ’взонг уд чи стыхта, уый. Æр-
бакæс-ма йæм, нал æй зоныс?
3 ы д о й. Сыст уæлæмæ, зæронд!
Цагъайраг чызг. Нæ, зæронд нæу, цæуы йыл
æрмæст дыууиссæдз азы, фæлæ æндахау йæ цард дæ дæ-
лимонты цæлхытыл тыхт у.
302

3*1дой. Сымахæн уæ цæстытæ скъах, уæд мыи мæ
цæлхыты æндæхтæ нал нымаиккаг!
Цагъайраг чызг. Ныр ын ратт мамæлайы къæ-
бæр йæ рынчын сывæллонæн. Стæгæн йæ магъз куыд ба-
цъирай æмæ йæ куыд аппарай, афтæ йæ ма аппар.
Зæрон д лæг. Раст дзуры, баруадтæн дæ дæлимон-
ты цæлхытыл кусгæйæ. Мæ лæппу, мæ чындз та уыдон
раз фыднизæй мæлæт ссардтой. Мауал бауадз мæлын
ацы сабийы...
3 ы д о й. Иæхæдæг æмæ йæ бинонтæ цæрынц æрмæст-
дæр, кусын кæй бон у, уымæн. Дæуæн дæ бон нал у ку-
сыи.
Цагъайрагчызг. Адæймагæн цы-фæнды калмы
зæрдæ куы уа, уæддæр æдде адæймаджы хуызæи вæййы
æмæ йæм хъуамæ адæймаджы миниуджытæй исты ра-
зына!
С а б и. Кæрдзын!
Ц а г ъ а й р а г ч ы з г. Хъусыс: кæрдзын куры. (Фæс-
дзæуин рахаста мард булæмæргъы.)
3 ы д о й. Чи бабыи кодта булæмæргъы?
Фæсдзæуин. Чи? Дæ адæм. Хъуыстой æрмæст
сызгъæрины зылангмæ. Ничиуал хъуыста булæмæргъы
рæсугъд зардмæ. Уымæй дæр ферох и йæ зарын æмæ
фырæнкъардæй амард.
3 ы д о й. Бырæттæм æй аппар. Акæн ацы зæронды
дæр. (Иæ къахæй йæ скъуырдта.) Хæдмæлтæн æмæ хæр-
рæгътæи нæй быиат мæ галуаны!
Ц а г ъ а й р а г ч ы з г. Адæмы фарн дын æй ма ныб-
барæд!
3 ы д о й. Æрмæст адæмы фарныл уæ зæрдæ кæй да-
рут, сæфтмæ дæр уый тыххæй цæут!..
И у у ы л д æ р. Уый ма нын хæцы нæ удтыл.
3 ы д о й. Нал ис уæ адæмы фарн, пырх кæнынмæ
303

йæм фæцæуынц. (Хæхты нæрын æрбайхъуыст, фарны
мелоди.) ...>..-,...
Адæм. Хъусыс?
Зыдой (æххуырстæн). Сæ хъусты сыи писи ауадз.
Цагъайрагчыз г. Не ’ппæты фаг дæм нæ разын-
дзæн. Стæй нын иæ зæрдæты та цæмæй бандадздзыиæ?..
(Фарны æнкъард мелоди.)
3 ы д о й. Хъусут фарны кæуынхъæлæсмæ? Уый йæ
сæфт у, йæ сæфт уæ фарнæи. (Хæхтæ нæрынц, Зыдой
хæрдмæ фæхаудта.)
Ц а г ъ а й р а г ч ы з г. Йе сæфт куы уаид, уæд дзы де
уæнг афтæ не стъæлфид. Æииу, кæугæ та куыннæ кæна
адæмы фарн, кæд нын нæ хъизæмæрттæм кæсы... Фен-
дзынæ,—уымæй уыдзæн де сæфт!
Изæрмилтæ, адæм сындæггай цæуынц.
3 ы д о й (æххуырстæн). Тагъд айдæн, айдæнæй акæс!
Кæд æцæг нæ басастой адæмы фариы. Хуыссæг мæ нал
æрцахсдзæи!
Æ х х у ы р с т. Талыиг у ныр, ницыуал фендзынæ.
Ацыдысты Зыдой æмæ æххуырст. Рацыдысты
чызджытæ æмæ 3 æ р иат.
Цагъайраг чызг. Дæ уындмæ, Зæриат, хуры
фепдау куы бæллыдыстæм, боитæ пыл афæдзау куы пыд-
даргъ сты, цалыпмæ дæ нæ федтам, уæдмæ... Цииæй ныи
цæуылиæ дзаг кæныс нæ зæрдæтæ? Радзур-ма нын исты-
тæ. Не стыр сагъæсы нын иæ зæрдæтæ барухс кæи. Иу
хатт чи федта хуры рухс, иу хатт йæхи чи батавта йæ
хъарм тынтæм, уымæи зыи у йæ ферох кæнын.
Зæриат. Нæ, уæддæр мæ сагъæс...
4 и д æ р. Ау, не ’ппæты хъизæмæрттæ, не ’ппæты
сагъæстæ дæ сагъæстæй къаддæр сты?
3 æ р и а т.
304

Мæ сагъæстæн кæм’и кæрон!
Цы ма кæнон, цы у мæ бон!..
Мæ маст куы фестид маргъ,
Уæд арв йæ базыртæй æмбæрзид,
Æмæ мæигард дунейыл уæд
мæрдон талыиг æрбадид.
Каем дæ? Мæ хуры тын, Æхсар!
Фæзын мæм тагъд.
Ф,æндаг мын ратт мæ сæрибарæн!
Фæзыи, мæ дупе мыл пыттар.
Разгъордта сау лæппу.
Сау лæппу. Кæсут-ма, адæмæн нæй хæринаг. Зы-
дой та зæххрн сызгъæрии мæнæуæй денджызы кæфхъуыи-
дарты хæссы!
Цагъайрагчызг. Ыæ уарзои, нæ мæгуыр æфсы-
мæр, ам хъаймæт у, хъаймæт. Не ’хснн иæхæдæг кæф-
хъуындар у æмæ кæфхъуындарты дæр уымæн хæссы.
И у м æ (зарынц).
Нæ уарзоп, буц зыиаргъ æфсымæр,
Кæд искуы циньгдуг æрлæууид,
Дунейы кæд æргом æрцæуид
Æфсымæрдзинад, æмæ уæд
Кæд адæймаг нæ цæуид
Хуызмæ, йæ тугмæ гæсгæ ’взæрст.
Сау лæппу (æнкъардæй). Цом, мæиæн сымяхимæ
иыхасы бар нæй. (Ацыд).
Цагъайраг чызг. Хъусыс, сæрибары цардмæ
адæм æмдыхæй цæудзысты.
3 æ р и а т . Цалынмæ уымæ кæсон æнхъæлмæ, уæдмæ
адæймаг мæлæт ссардзæн.
Цагъайраг чызг. Диссаджы æнæуаг сты дæ
20 Мады фарн 305

ЗсЪуыдытæ. Дæ бæстæйы адæм абон æппæт дзыллæиы
хъысмæтыл/куы хъуыды кæнынц...
Зæри’ат. Фæзын, фæзын, æмæ мын мæ цæссыгтæ
бахускæн...
Дардæй хъуысы фарны хъæлæс, куы хъæрæй, куы та
фæмынæгдæр вæййы, фæстагмæ стынгдæр вæййы.
Цагъайрагчызг. Хъусут, ног ранæй та райхъуьь
сти фарны хъæлæс...
Зыдой (ракаст галуанæй). Кæм стут? Фæдзурут
мын минæвæрттæм! Абон сæ æз сызгъæринæй куы бал-
хæдтон. (Фæзынди æххуырст.)
Хъæлæстæ. Цæсгом, иамыс адæм уæй нæ кæнынц,
уыдоиæн иæй балхæнæн.
3 ы д о й. Уый феидзыстут ныртæккæ. Фæдзур-ма мыи
не ’ххуырстмæ, тагъд! (Минæвæрттæ фæзынынц халæтты
мидæг.)
М и н æ в а р. Дæ хъæрмæ мах дæр хуыссæг пал ахсы.
Зыдой. Кæд уæ, мыййаг, уæ.дзæкъулты мæтæй нал
ахсы хуыссæг?
М и н æ в а р. Цæмæн зæгъыс, паддзах, де ’нцойад
махæн æппæтæй зынаргъдæр у. (Фарны хъæлæс тых-
джынæй.)
3 ы д о й. Зынаргъдæр...
Минæвæрттæ (иумæ). О, о!
Зыдой. Сайут, уæдæ уый цы у, уæ паддзахадтæй
цæмæн хъуысы фариы хъæлæс? (Минæвæрттæ бахудты-
сты.)
Фыццаг минæвар. Уый хъуысы уæ паддзахад-
тæй. (Фарны хъæлæс æндæр ранæй райхъуыст.)
Дыккаг минæвар (сцин кодта). Махæй нал
хъуысы, мах æй иыцъцъист кодтам, ныр та сымахæй
хъуысы фарныхъæлæс. (Райхъуыст дыууæрдыгæй фарны
хъæлæс.)
906

Зыдой (æртахт). Куы нæ бамынæг кæн&я^ фарны
хъæлæс, уæд мын сар уæ къоппатæ кæнынц. \
М и н æ в æ р тт æ (скатай сты). Уæ, æнæнтыст æр-
бауа, бынтои æрыгон у, афтæмæй куыд нæры! (Минæ-
вæрттæ зыр-зыр кæнынц.)
Д ы к к а г минæва р. Басæтдзыстæм æй!
Æ р т ы к к а г м и п æ в а р. Æнæмæнг!.. Хурыскæсæ-
пæй суаиг хурпыгуылæимæ.
-Ц а г ъ а и р а г ч ы з г. Хохæй сыгъдæг цъититæ куы
раив’ылынц, уæд сæ иугай бæлæстæ нал бауромынц, нал.
Адæмы фарн фæтыхджын. (Хæхтæ нæрынц.) Хъусут,
хæхтæ дæр куыд пæрынц! (Хур скаст.)
3 ы дой. Цытæ дзурут, уæ хуыцау уыл рахæтыдæмæ
уыл хур æхсæвыгон скасти.
Цагъайраг чызг. Уæ, хурты хур, дæуæй — буз-
ныг, не ’хсæв нын кæй барухс кодтай! Ныр æз нал кус-
дзынæн дæлимонты цæлхытæ зилæгæй ныккæндты æнæ-
бары рухсмæ, фæлæ дæ рухсмæ... Ныр мæ хотæ, ме ’фсы-
мæртæ, æз бауафдзынæн диссаджы гауыз, стъалытæ дзы
бауафдзынæн, цæмæй æххæст кæиа адæймаджы бæллиц-
тæ... (Хæхтæ нæрынц фарны хъæлæсæй.)
3 ы д о й. Фесæфут мæ цæстыты разæй. О, хуры тын-
тæ, æгæр раджы тыбар-тыбур кæнут мæ сæрмæ! Æгæр
раджы мæ мæстæй марут! Æгæр раджы фæдæ а сау
адæммæ цины уацхæссæг! Æхсар мæ зæххыл ссардзæн
йæ мæлæт.
А д æ м. Нæрут, нæрут, хæхтæ, фарнæн басæттæн нæй!
Кæс, Хур, кæс æмæ фарны хъæбулæн йæ фæндаг рухс
кæи! (Æрбацыд Зынгой.)
3 ы н г о й. Дæ сидт, дæ хъæрмæ гæсгæ фæзындтæн
æз.
3 ы д о й. Æртасын кæи Зæлуйы, цæмæй бахъоды кæ-
иа йæ фыртыл. Уæд æнцондæр фесафæн уыдзæн. Цæугæ,
кæмтты ’мæ быдырты суадз пиллон арт. Фæхицæн кæн
307

Фарны хъæбулы йæ мад Зæлуйæ. Зæгъ Сагъæсойæн,
ныцъцъист кæнæд æгъатырæй уыцы зæронд куыдзы, кæн-
под мъги сар уæ къоиа.
3 ы н г о й. Дæ дзырдтæ иууылдæр уыдзысты æххæст.
Æмбæрзæи.
ÆРТЫККАГ АКТ
ЦЫППÆРÆМ НЫВ
Дыккаг нывы ран. Дыууæ къæдзæхы кæрæдзимæ фæхæстæгдæр
сты. 3 æ л у й æ н йæ къухты бæндæитæ, афтæмæй ссæуы къæ-
дзæхы рæзты, æрлæууыд, тыхулæфт кæны, сæрфы йæ хид, иннæ-
уылты æрцыди дæлæмæ, нуазы дон.
Зæлу. О, гæныстон фæуай, зыпдон, кæд цас хъæуы
дæ фæзилæнты хъизæмар кæнын!
Фæзынынц С агъ æ с о й æмæ 3 ыиго й.
Сагъæсой. Гъей-джиди, ныр æрыгон лæппуйы
хуызы бацу! Бахъавин æм чъылдымты, афæливин æй,
стæй йыл ахæм сагъæсты æргъом баккой кæнин — куыд
ныцъцъист уа сæ быны!
3 ы н г о й. С-сс, хъусы дæ!
3 æл у (йæхинымæры). Сæ арт бауазал уа! Цымæ та
сæ цы хъæуа мæнæй?
3 ы н г о й. Цæй, куыд цæрыс? Нæ иаддзах иттæг тыпг
тыхсы де ’нæниздзинадыл, нæ дæ кæны рох: дзаг фын-
гыл куы фæбады, минас куы фæкæиы, уæддæр дæу фæ-
мысы. Никæд цух кæныс йæ зæрдæйæ, тынг ахсджиагыл
дæ нымайы йæхицæн.
3 æ л у. Нæ сайыс?
308

3 ы н г о й. Уамцои иæу!
3 æ л у. Сомы ракæи.
3 ы н г о й. Уæд дыи мæ уд амæлæд!
3 æ л у. Дæлдзæх æрбау, мæигард! (Фæцæуы.)
3 ы и г о й (йæ фæдыл). Багъæц-ма!
3 æ л у (цæхгæр æм фæзилы). Цы дæ хъæуы мæнæй?
3 ы н г о й. Цы мæ хъæуы, зæгъыс? Æркæн дæ уды
мæт, ныууадз дæ сæнттæ æмæ дын фенцон уа, фервæзай
дæ хъизæмæрттæй.
Зæлу. Мæныл ма тыхс. Æз цы боптæ рацардтæн,
уыдонæн кæд сæ фылдæр мæстджыи уыди, уæддæр æз
зонын æрыгон бонты ад.
3 ы н г о й. Гъы, дæ хорзæхæй, æмæ бирæ уыдис ад-
джын бонтæ де ’рыгон царды? Истæмæй дæ батавтой?
3 æ л у. Тавтой æмæ ма мæ, рухс хуры тынау, тавынц
ныр дæр. Изæр-иу хур йæ цæст нæма æрцъынд кодта,
уæд-иу æз хъæлдзæгæй акодтон мæ хæдзары куыстытæ,
рæсугъд дыргъдоны-иу нæууыл айтыдтон гауыз æмæ-иу
мæ чысыл хъæбулимæ хъазыдтæн, æнхъæлмæ-иу кастæн
йæ фыдмæ, цæмæй-иу куысты фæстæ мах уындæй йæ
фæллад айсæфтаид æмæ-иу нæ цинæй рухс уыдаид йæ
зæрдæ... Фæлæ сымах мæнгард кæм ие стут, дунейыл мæ-
лæт тауджытæ кæм не стут: басыгътат мын мæ уыцы
амонд, рахастат мæ; фæлæ ма мæ амондæи фервæзти
мæ хъæбул. Мæ иыфс. Æмæ ма мын уый тыххæй ис
амондджын бонтæ.
Зынгой. Нал дын ис, нал. Фесты уыдон дæр, ата-
дысты сæууон мигътау.
3 æ л у. Мæиг зæгъыс, пæ батадысты. Уыдоп базза-
дысты мæ хъуыдыты, цæрдзысты мемæ, зарынц мын нæр-
гæ, уыдонæй ма цы ис æмæ цы хъуамæ уа, ууыл мæ цард
раттыныл «нæ» нæ зæгъин, никуы. Дæу та фæнды, цæ-
мæй æз уыцы амонд æрæвæрои дæ чъизи къæхты бын,
фæлæ уый никæд уыдзæн!
309

3 ы н г о,#: Цæй æдылы дæ! Риссы дыл мæ зæрдæ.
3 æ л у.’’Зæрдæ? Æмæ дæуæн та цæй зæрдæ ис! Ды та
зæрдæйæн цы æмбарыс?
3 ы н г о й. Æмæ кæд дæуæи зæрдæ ис дæ риуы, уæд
дын дæ буарæн цæмæн æвзарыи кæны ахæм хъизæмæрт-
тæ? Цæуылнæ фæтасы, о, æнамонд?
Зæлу. Æз — æнамонд?! Нæ, кæд мады стыр уар-
зомдзинад мæнæн цас хъару æмæ иыфс дæтты, уый бæрц
дæтты алы мадæи дæр, уæд бирæ хъару æмæ амонд ис
зæххыл! Цы сты сымах фыдмитæ уый цур? Мур дæр
ницы!
3 ы н г о й. Фæздæгмæ, æрчъиагау хус кæныс, фæлæ
уæддæр нæ сæттыс? Иикуы-ма федтои дæ хуызæи æды-
лы, æнæсæрымагъз. Дæуыл мæт кæны нæ паддзах: йæ
уд, дам, не скъуыйы фыдмитæй. Æмæ йæ уый тыххæй
бафæндыдис ног цыдæр æрымысыи дæуæи: нырæй фæ-
стæмæ, канд бон нæ, фæлæ, дам, хъуамæ æхсæв дæр рæх-
сай къæдзæхы скъуыдтæ; иауæд та, дам, бахъоды кæн
дæ хъæбулыл. Уый куынæ бакæнай, уæд-иу мæнæй хъаст
мауал ракæн. (Зæлу сагъæсгæнгæ хъуыдытæ кæны. Зын-
гой дзуры Сагъæсойы хъусы.)
Сагъæсой , (бахъуызы Зæлумæ). Ау, гъеныр дæр
не ’ркæидзынæ дæ удыл сагъæс? (Зæлу йæхи ратонæгау
кодта.)
Зæлу. Нæ, сагъæсыл нæ фæуыдзынæн æз! Уæ бои
мын иицы бауыдзæн. Куыройы фыдтæ мын куы разилын
кæиат мæ риуыл, уæддæр хъæбулмæ мады уарзопдзииад
иæ басæтдзыстут, иикуы!
Ацыдис, фæзындис А цырухс.
С а г ъ æ с о й. Нæ дын загътон, æвзоиг лæппуйы хуы-
зы нæ бацæуын хъæуы. Уый æфсон æй куы иæ асайæм,
уæд нæ къухы нæ бафтдзæн.
310

3 ы н г о й. Раст зæгъыс... Цом ауйщаффæ йыл кæ-
нæм. (Ацыдысты.) \.
А ц ы р у х с. Афойнадыл фæзындтæн. Нае, æнаккæгтæ,
уæ фæндтæ иæ рауайдзысты. (Ацыдис.)
Сценæйы æхсæв, фæзындис 3 æлу, йæ къухы бæндæнтæ.
. 3 æ л у.
О, мæ хъæбул, æз бахæрон йæ рыитæ,
Риссынц мæстæй уый тыххæй мæ фæрстæ.
Уæлæ рухс мæй, ма бахæлæг кæн дæ тыитæ.
Ракæс, ракæс æмæ срухс кæн бæстæ,
Знаг мыл ма райа, фæсур мын, цæй, мæ зынтæ!
Хъуыры ма фæбадын кæн мæ сæнттæ.
Бæлæстæ базмæлыдысты, арвыл фæзындис мæй. Мæй
бацыд лæппуйы хуызы, бæстæ срухс.
Мæи. Ма тæрс, мады уарзондзинад æз хорз ба-
хъахъхъæндзынæн, дæ куыст кæн, æз дыи лæггад кæн-
дзынæн мæ рухсæй. Мæйдары æз дæ хъæбулæи рухс
кæндзынæн йæ фæндаг.
3 æ л у. Цы загътай, цы? Мæ хъæбулæн?
М æ й. Дæ хъæбулæн, ай-гъай.
3 æл у. Æмæ мæ уый та куыд бауырна? Гормон, цæ-
мæн мæ хъазыс? Æнæуи дæр чысыл куы нæ у мæ хъи-
зæмар...
Мæй. Дæ лæппу дæм тырны фервæзын кæпынмæ.
Мæхи цæстæй йæ федтои.
Зæлу. Æмæ уыйбæрц амонд та мæимæ кæцæй кæ-
сы? Ие ма ды ам цы ми кæныс? Цæугæ уæд, мауал кæн
фæстиат, срухс кæп мæ хъæбулæн йæ фæндаг, мæ чысыл
ахсджиагæн.
М æ й. Чысыл иал у ныр.
Зæлу. Чысыл нал уыдзæн, ай-гъай... Фæлæ ма уæд-
дæр, райсомы æртæх кæуыл иæма ахус, ахæм сырх ди-
311

динæгау у... О, дæугæ, курын дæ тагъддæр. Фæкæлдзæ-
нис искуы фæндагыл, æз мæхæдæг архайдзынæн. Ды уæ-
лæрвты нал зилыс æмæ амæй фалæмæ мæйдар у. Ма
фæкæлæд йæ фæндагыл, цæугæ! Ма фæрæдийæд!
Мæй. Мæйдар æхсæв æй йæ фæндагæй нæ фæцудыи
кæндзæнис, ды та тагъддæр кæн. (Зæлу тагъдгомау
ацæуы къæдзæхтыл, мæй йын йæ развæндаг рухс кæны.)
3 æ л у. Бузныг. Тагъддæр кæн ныр!
М æ й. Цæуын. Рæхджы та дæм ракæсдзыиæп.
3 æ л у. Бузныг, уæларвои цырагъдар.
Банцой кодта къæдзæхыл æмæ æрфынæй. Тынг тыхстæй
фæзындис Ацырухс.
А ц ы р у х с. Мæ къонайыл! Куыд æнæмæтæй æруагъ-
тай дæхи, Зæлу? Фынæйы афон куы нæу ныртæккæ...
Зæлу. Тæрсгæ? Æз нал тæрсын. Мæ хъæбул, Ацы-
рухс... Ницæмæйуал тæрсын: мæ лæппуйæ мæм уацхæс-
сæг фæцис!
А ц ы р у х с. Ма дæ афæливæд... (Иæхинымæры).
Æрыгон лæппуйы хуызы бацæуынмæ дзæгъæлы нæ тыр-
ныдтой...
Зæлу. Нæ, мæ хур, уæларвон рухс сайгæ нæ кæны,
ныртæккæ мæм фæзынди Мæй, уый мын радзырдта, кæй
федта мæ хъæбулы, кæй æрбацæуы уый ардæм. Уыиыс:
фырцинæй кæуын æмæ мæ цæссыг кæм æрхауы, уым
ацы æфхæрд зæххыл дидинæг февзæры.
А ц ы р у х с. Цæй амондджын уаис ды! Стæй канд ды
нæ...
Зæлу. Цыдæр зæгъынмæ хъавыс, мæ цæст?..
Ацырухс. Ды-иу мæнæи арæх дзырдтай: куы фе-
хъусай дæ фыртæй хабар, уæд мын æй кæй радзурдзынæ.
Зæлу. Зæрдæ дын кæм бавæрдтон, уым нæ сайыи
мæ ныхас. Уый раджы уыди, фæлæ ма хорз лæууы мæ
зæрд&л... Иу хатт бон изæрырдæм фæци, афтæмæй æз
312

æруагътон мæ сæр. Фæл.мæн хуыссæны нЧаыгъуылдтæй,
фæлæ, гъей-джиди, зæгъгæ, загътон, уæд та иу нæууы
гæппæл. Зæхх та, цыма, мæиæн фыддæрадæн кодта, йæ
дур тигътæ мæм æвдыста. Фæсæмбисæхсæвтæ уыдаид,
афтæ мын æгъатырæй цыдæр мæ риу æркъуыр-æркъуыр
кодта. Архайдтои мæ цæстытæй ракæсыимæ, фæлæ хуыс-
сæг уыдис æгъатырдæр. Цавæрдæр цъиу мын, цыма,
тыдта мæ дзидзатæ, мæ зæрдæ мæ риуæй. Тыххæй рака-
стæн æмæ федтон диссаг: мæ риуыл урс бæлон цагъта
йæ базыртæ. Йæ буар æгасæйдæр кодта зыр-зыр, раст
цыма æгас базырджынтыл уадтымыгъ, зæй рацыди æмæ
æрцыдис се сæфт. Мæ риуыл, цыма, æрхаудта йæ цæ-
стæй æртæ цæссыджы. Рабадтæн æмæ цыма, мæнæн
кодта сыстынмæ æххуыс, мæ дыс йæ бырынкъæй рай-
вæзта. Æмæ ахæм цæстæнгасæй бакаст мæнмæ, цыма
йын исчи йæ хурхыл кард æрбавæрдта.
А ц ы р у х с. Мæгуырæг. Цымæ дзы цы бауагъта уый-
бæрц тас?
Зæлу. Иæ хъысмæт. (Æрбакодта Ацырухсы йæ
хъæбысы.) Æмæ мæнæй систа йæ базыртæ, йæ цæстытæ
та иæ иста мæиæй, хуыдта мæ йæ фæдыл. Æз дæр араст
дæн. Кæд, зæгъын, мыййа’г, мæ ирвæзыны хос а бæлоны
къухы ис.
А ц ы р у х с. Стæй та уæд?
3 æ л у. Стæй та уæд дæ балгъитæг феиæд уый. Зæхх
сыгъдис, хæдзар бæрæг нал уыдис, æрæджы дæр ма уæл-
дæфмæ йæ быцъынæг цы кæрдæг хъардта, уый зæххыл
æвзалыйæ дымгæ хаста фæйнæрдæм.
А ц ы р у х с (исдугмæ ныхъхъуыды кодта.) Багъæц,
хъуыды ма йæ кæиын æз дæр.
3 æ л у (фæтæрсгæйæ). Нæ хъæуы, ма æрхæидæг кæи
дæ зæрдæ, мæ ахсджиаг.
Ацырухс (æнувыдæй). Цъæх кæрдæджы пиллон
арт дымгæ цы зæххыл хаста, уым мæрдты æхсæи иу сыл-
313

гоимагæи йæ дзидзийæ æхсыры бæсты туг калди, æр-
сæрфтытæ мын^иу кодта мæ рус... Ныр дæр ма мын цы-
фæнды уазал куы вæййы, уæддæр мæ рустæ нæ кæныиц
уазал, афтæ мæм фæкæсы, цыма, уыцы къухы хъарм
иыртæккæ дæр тавы мæн — мæ чысылæй ме стырмæ; куы
фæфынæй кæнын, дæуæй дæр уымæн фæкурын уæд, цæ-
мæй та дæ къух æрхæссай мæ русыл. (Зæлу ныккуыдта.)
Цы кодтай? Дæ цины цæссыгтæй цы дидинджытæ суадис,
уыдон дæр куыæруагътой сæ сæртæ. Асæрф та ма мын
мæ рустæ.
3 æ л у. О, мæ хур, Ацырухс, йæ мад амæла ныййарæ-
джы арм хъарм у, хъарм.
А ц ы р у х с (тæрсгæйæ). Ныййарæг мад, мæ мад уы-
дис уыцы сылгоймаг?
Зæлу. О; о. Мæрдты уæлæ та бадтæ ды, дæ мады
цур, æмæ хæкъуырццæй куыдтай, дæ былтæ уыдысты
тугæй ахуырст, æвæццæгæи-ну æхсыры мондагæй дæ
былтæ æрхастай дæ мады дзидзийыл. Дæ тæригъæдмæ
кæсгæйæ, арв йæхи цыма зæххон æбуалгъ митæй бам-
бæрзта, уыйау сау мигъæй нал зындис. Дæ амоидæн
мæм урс бæлои фæфæдис, æз дæ акодтон мæ кæлмæр-
зæны къабазы бын æмæ дæ раскъæфтон. Фембæхстон
дæ, ныр байрæзтæ, кæсыс дæхимæ? Рæсугъд талайау ды
куыд рæзыдтæ хæрдмæ, афтæ рæзтис дæ уындæй мæ
хъару, мæ ныфс дæр... Фыдгулы цæстæй дæ æмбæхстоп.
(Фæзындис Зынгой.) Дæлдзæх фæуæд, æрбацæуы, фæ-
хицæи та иæ кодта...
3 ы н г о й. Сусу-бусу та кæиут? Иицы радавдзæн уæ
сусæгдзинад! (Ацырухсæн.) Æз хъуамæ демæ адзурон
æргомæй. Æз кæд цардмæ рацыдтæн æрмæст фыдгæнæ-
гæн, кæд зæххæй цы дидинæг иæма скæсы, мæ куыст уый
æмпылын кæнын у, уæддæр дæумæ нæ тасы мæ
къух. Ныронг дæу руаджы ирвæзти ацы (амоны Зæлу-
мæ, урш фæцæуы) зæронд хъыргъа дæр. Дойныйæ мæ-
314

лæг, бирæгъ цы суадон хъахъхъæыа, уымæ куыд кæса,
афтæ кастæн æз дæр дæумæ, быхстон... Фæлæ нал бых-
сын иыр, хъуамæ суадзон мæ дойны, мæ мондæгтæ... Нæ
паддзах куы базонид, йæ хъазæнтæй цы иалхъуыт-нал-
мас бааууон кодтон мæхицæн. О! Иæ мастæн нæуаидкæ-
рои, арт уаДзид æмæ, ивылд фурдау, фынк калид йæ был-
тæй. Фæлæ уый сабыр у, уымæн æмæ дæ басусæг кодтон!
Стыр тасдзииад райстон æз мæхимæ дæу тыххæй... Мæ
уды гага!..
А ц ы р у х с. Цæугæ, схæццæ та уыдзæи дæ зæрдæ.
3 ы и г о й. Дæ уындæй? Цытæ дзурыс? Мæнæн мæ
сæр фыруарзтæй куы зилы. Нæ фæлæ бавдæл æмæ ныу-
уадз дæ хивæнд митæ...
А ц ы р у х с. Æртхъирæн кæиыс?
3 ы н г о й. Тыхмийыл мæ ма ныллæууыи кæн, кæи-
под...
А ц ы р у х с. Кæнод цы?.. Тæнзæрдæ дын нæ разын-
дзыиæи æз дæр!
3 ы н г о й. Дæ дæллагхъуыртæн дын батæ кæндзы-
нæн, дæ туг дын дойныйæн б^’наздзынæн.
А ц ы р у х с. Уый агъоммæ уал æз Зыдойæи зæгъдзы-
иæн, кæй мæ бамбæхстай дæхицæн...
3 ы п г о й. Æгъгъæд, æгъгъæд, æдзæсгом! (Иуварс-
мæ.) Мæ марæн кард æм мæхи къухæй радтои... (Лæгъ-
стæ хуызæй.) Зæгъ-ма, цы дæ хъæуы дунейы хæзнатæй?
Уалæ уыныс стъалытæ? Уæларвæй сæ рахæсдзынæн де
срæсугъд кæныиæн. Цы зæгъа дæ зæрдæ, æмæ цынæ ба-
кæндзынæн æз. Баком мын. (Фæцæуы йæм.)
А ц ы р у х с. Тагъд ма кæи.
3 ы н г о й. Нæу мæ бон быхсын. Мауал мæ хъизæма-
рæй мар. Ничи скæидзæи мæ хуызæи аргъ дæуæи. Ра-
зы дæ?
Ацырухс. Нæ, æз бауарздзынæн æрмæст уый, чи
ныссыгъдæг кæиа дуне дæу хуызæттæй.
315

3 ы н г о й (мæсты худт ныккодта.) Ха-ха-ха! Æн-
хъæлдæи æмæ дæ зæронд æрчъиаг цыдæр ныфсытæ ба-
уагъта! Ха-ха. Иæ фыртмæ æихъæлмæ кæсы... Мыййаг
дыи уымæй ма бавæрæд зæрдæ?
А ц ы р у х с. Æмæ цы? Зæрдæ дæр адæймагæй фе-
вæрдæуы.
Зынгой. Æмæ мæн уымæй æнæсæрæндæрЧоныс?
А ц ы р у х с. Цыргъзонд дæ: раст мын бамбæрстай
мæ хъуыды.
3 ы н г о й. Уыцы хъуыды цы сæры сæвзæрди, уый куы
атæха, уымæй иæ тæрсыс?
А ц ы р у х с. Мæлæты хорзæй ницы ис, фæлæ йæ райс-
дзынæи дæумæ фæцæуыны бæсты æхсызгонæй.
3 ы н г о й. Хæрзиуæг хæрзиуæгæй фидгæ у: мемæ æр-
гом зæрдæ кæй уыдтæ, уый тыххæй дын æз дæр æрго-
мæй зæгъын: рæхджы ардæм фæзындзæн уыцы сахъ-
гуырд æмæ йын мах баххуыс кæндзыстæм, мæрдты
базсты æвæстиатæй цæмæй сæмбæла. (Бæлæстæ банкъуы-
сыдысты сæ бындзарæй.) Уыныс, æрдз ыл куыд ниуы ра-
гацау! Ниу ды дæр, дзыназ! Ха-ха. (Ацыдис. Фæзындис
Зæлу.)
Зæлу. Цы хабар у, мæ къонайыл?.. Цыдæр бæллæх
та цæуы. Зæхх йæ рустæ тоны, къудзитæ кæрæдзиуыл
сæхн хойынц. (Ацырухс джихæй лæууы.) Исты дын
загъта?
А ц ы р у х с. Куыд дын æй зæгъои, иæ зоиыи. Цы зæр-
дæйæ зæгъон æз дæуæн, куыд ссæуа мæ риуæй, куыд
асæттои дæ иыфс æмæ дæ хъару, куыд айсоп, цы фæста-
джы рухс ма тавта дæ зæрдæйы, куыд дын зæгъон, кæй
æрбацæуы дæ хъæбул æмæ йын Зыдой цыдæр фыд кæй
цæттæ кæны йæ ныхмæ. (Арв нæры, уары, тымыгъ сыс-
тад.)
З&лу. Уæ рухс уæларвон тыхтæ, мæй æмæ стъалы-
тæ, хурты хурзæрин! Дунейы цард сымахæй у, сымахыл
316

фæдзæхсын мæ хъæбулЫ: рухс Ын кæнут йæ фæядаг, ба-
тавут æй!
Сагъæсой (фæзынди худгæ). Ха-ха-ха! Хурыл æй
фæдзæхсыс. Мæныл æй бафæдзæхс: батавдзынæн æй
зындоны арты, рухс фæндаг ын ратдзынæн — мæрдты
бæстæм. (Фæхæцыдис ын йæ къухыл, тыххæй йæ фæкæ-
ны къæдзæхы сæрмæ.) Уæртæ уыпыс, цы сæрсæфæныл у
йæ фæндаг... (Дард ссыгъди арт.) Арты хъæлæсæй куы
раирвæза, уæд дæр æй аныхъуырдзæнис зæхх мæнæ ацы
ран. Маргъ дзы тæхгæ-тæхын куы æрхауы, уæд куыдæр-
бахиздзæнис уый? Цом ныр æмæ дæ ауадзон хъоргъы.
Цæмæй фырмæстæй дæхи ныххурх кæнай. (Акодта йæ,
фæталынг, бæлæстæ адæм фестадысты.)
А цы р у хс (адæммæ.). Цавæр тых та уæ бауагъта
уд? Тагъд æххуысмæ!..
Адæмæй фыццаг. Рæстæгмæ мах райхъал кодта
фарны хъæлæс, бауагъта иæ ныфс...
Ацырухс. Цæугæут æххуысмæ фарны хъæбулмæ,
науæд сæфы! Кæсут, йæ разы арт ссыгъди. (Ацырухс
азгъордта.)
Адæмæй дыккаг. Мах пæ маст цæссыг фестыи
кæидзыстæм, уый уайдзæнис цадтæ — дæттæй, ныххуыс-
сын кæндзæн арт. Цы ма ис нæ хъаруты, уый та уыцы
допимæ лæвар кæндзыстæм уымæи.
Фæталынг, фестадысты та бæлæстæ, къавдайау сыл дон
згъоры. С агъ æ с о й ракæны. 3 æ лу йы. 3 æ лу
сабыргай дзыназы.
3 ы н г о й. Æз дæ ныдздзыназын кæндзынæн, зæронд
æрчъиаг.
( ^Æдде арт æрмынæг ис. 3 æлу сцин кодта, тыхсы
бæлæстыл.
Зæлу. Бузиыг! Фервæзти, ралеик кæиы мæ хъæбул!
317

3 ы н г о й. Раирвæзт арты цæхæрæй, фæлæ Нæ раир-
вæздзæн сæрсæфæнæй!.. Цæугæ хъоргъмæ, науæд дæ
хъæбулы сæфт куы фенай, уæд атондзæн дæ зæронд
зæрдæ!
Ацыдысты. Æдде хъуысы Æ х с а р ы хъæлæс.
Æхсар. Гъей-гъей! Мæ къæхтæ фæныгъуылынц! Мæ
астæуы оиг фæцæуын! О, мæнæ зындон! (Бæласы къа-
бузтæ йæм сæхи æруагътой, фæхæцыди сыл, йæхи хæрд-
мæ фехсæгау кодта.) Бузныг, мæнæ бæлас! Ды куы нæ
уыдаис, уæд мæ зæхх аныхъуырдтаид. Фæлæ цы ранмæ
æрбахаудтæи. Бæлæсты сыфтæртæ хусæй куы лæууынц,
цыма сæ псчи фæздæгмæ фæдардга. Диссаг! Растзыидо-
иæй уæлдай нæу... Фæлæ ацырдыгæй куы ’рттывта фар-
ны рухс. Ацырдæм куы рахаста знаг нæ зынджы хай,
; стæй уыимæ мæ уарзоиы дæр! (Ауыдта дидинджыты, ба-
уад сæм. Дидинджытæ тынгдæр срухс сты.) Мæнæ дис-
саг, ацы зындоны ма цард уæддæр куыд тох кæны йæ
бартыл! (Фæзыидис Зынгой.)
3 ы п г о й. Раирвæзт! Æвæццæгæн æй уæларвон
Куырдалæгон бахсыста! Хинæй йыл куы иæ фæтыхуои,
уæд мыи дзы иицы рауайдзæн. (Рахизырдыгæй дидинæ-
джы гауыз фестын кодта. Рауад Æхсармæ.) Чи дæ? Зо-
нын, дæ хъаруйæн нæй æмбал, мæхи цæстæй дæ федтон
æмæ дын ныр хæссын амонд, хизын дæ фыдбылызтæй.
Æрбакæс, мæнæ ацы дидинæг гауызыл — дæ фæндаг. Цу
йыл. Гуырысхо ма кæн.
Æ х с а р. Кæд дæлимон нæ дæ, уæд м’æ фæидаг срухс
кæн айнæджы сæртыл.
Зынгой. Цытæ дзурыс? Цавæр дæлимон? Æз дæ
хæрзгæнæг дæн. Æви, æцæг, хæрзгæиæг хорз никуы
ссардта? Цæмæн цæуыс галиу фæндагыл?.. Дæлæ рахиз
фæндаг хæстæгдæр æмæ æнцоидæр... (Æхсар рахиз фæн-
318

дагмæ кæсгæйæ гуырысхо кæны. Бæлæстæ, цыма тымыгъ
æрбацыд, уыйау базмæлыдысты.)
Æ х с а р (сонт фæзылди). Нæ! Фæлæуу, рахиз.дæлæ-
мæ цæуы, дæлдзæхмæ, галиу та уæларвмæ, рухсмæ. Ма
мæ къуылымпы кæн.
Зынгой. Акæс-ма! Галиу фæндаг дæ ныггалиутæ
кæидзæн!
Æ х с а р. Иуварс! Æз мæ нысаи хуыздæр зоиын мæ-
хæдæг.
3 ы и г о й. Уагæры, уыцы æнувыдæй кæдæм тырныс?
Цæй фæдыл сафыс дæхи?
Æхсар. Сау тыэЬы дæлимои Зыдой рахаста æх-
сидав адæмы артæй, уый рахаста мæнæн мæ хуры æмæ
йæ хъуамæ ссароп, райсон мæ маст.
3 ы н г о й. Уæ, ма кæн, фæсмойнаг фæуыдзынæ!
Æ х с а р. Адæмы фарн кæимæ ис, уый æртхъирæн-
тæй нал фæтæрсы. Æз мæ фæндагыл хъуамæ ацæуон кæ-
ронмæ.
3 ы н г о й. Раздæх, байхъус дæ амонд хæссæгмæ!
Æ х с а р. Кæд амондæй уый бæрц хъæздыг дæ, уæд
дзы фæхай кæп мæгуыртæ æмæ сидзæртæн, мæнæн мæ
амоид адæмы амонды ис...
3 ы н г о й (фæмæсты ис.) Æрхиз, уый мæ ком у æмæ
йыл æз хизын никæй уадзыи.
Æ х с а р. Нысангонд ыл иæй, æрдз та адæмæн се
’ппæтæн иухуызон лæвæрд у.
3 ы и г о й (ныххудт). Адæмæн...
Æ х с а р. Чи дæ, афтæ æнаггагæй чи худы адæмыл?..
3 ы н г о й. Де ’дылы сæр мæлæтмæ ма æппар, адæми-
мæ дæу ницы хъæуы. \
Æ х с а р. Ды — амоидхæссæг, сафыпæй мæм чи æрт-
хъирæн кæиы, уый?
Зынгой. Æрхиз, иауæд дæ удæгасæй комы сфизо-
иæг кæпдзынæи,
319

Æхсар. Мæнæы фæлдараст сабитæ загътой, фидæн
та уыдоны у. Нæй ахæм тых, уыцы фидæн чи байса!
Зынгой. Ис!.. Фендзыиæ йæ дæхæдæг. (Фæфæл-
дæхта йæ артхуыз пæлæз, йæхи дзы æрбатыхта.) Уыныс
æй? Уæдæ ма дæ ныфс бахæсс! (Фæаууон ис.)
Æхсар (иунæгæй). Зынг! Арт!.. Уыдон махмæ цар-
ды хос сты. Зыдойы къухы та — адæмы фыдбылыз. Фæл-
тау адæмæн дæ рухсæй куы кæнис лæггад. (Дардæй
ферттывта рухс.) Фæлæ мæ фæндаг æцæг кæд ауылты у:
фарны рухсмæ, Зæриат мæ кæд сайы. Нæй йыл æдзæугæ.
(Фæцæуы, фæзындис Ацырухс.)
А ц ы р у х с. Æрлæуу!
Æ х с а р. Чи дæ, цы дæ хъæуы мæиæй?
А ц ы р у х с. Нæ, уый дæ фæндаг иæу. Ницы хуызы
дæ ауадздзынæи ууылты.
Æ х с а р. Иуварс! (Кард æм фелвæста. Ацырухс дæр
сласта йе ’хсаргард. Хæцыиц, бæлæстæ базмæлыдысты,
райхъуыстис фарны хъæлæс. Ацырухсæи йæ къухæй æр~
хаудта йе ’хсаргард.) Нæ, æз хъуамæ ме ’знаджы уынон,
æмæ йæ афтæмæй амарон. (Ратыдта йыи йæ басылыхъ
æмæ сызгъæрин дзыккутæ сфæйлыдтой йе уæнтыл. Æх-
сар джихæй аззадис.)
Ацырухс (лæгъстæгæнгæ.) Ма цу ацы фæндагыл!
Æ х с а р. Диссаг... Стыр диссаг! (Иуварсмæ.) Никуы
федтон ахæм рæсугъд! (Ацырухсæн.) Рæсугъдæй æз дæу
хуызæн нæ федтон, зæрватыкк уалдзæджы фæзары æр-
мæст дæ уындмæ. Æрдз йæ хуыз скалы. Фенкъуысынц
дæттæ, æмæ кæмтты айзæлы сæ иæрын. Рæсуг суадæттæ,
æрттивгæйæ, хæл-хæл фæкæиынц, цъæх-цъæхид кæрдæг
фæтырны рухсмæ. Æнусои цъититыл, цыма сæуæхсид
сæмбæлы, уыйау тыбар-тыбур фæкæнынц. Хъæд гауызы
хуызæн свæййы алыхуызои сыфтæртæй, цæмæй бацин
кæн’ой дæуыл, ^бафсæдой дæ уындæп, дидинæг рафтауы,
райхалы йæ сыфтæ æмæ йæ зæрдæйæ фæахсы хуры тын-
320

тæ, цыма сыи, дæ уындмæ кæсгæйæ, раст батæ фæкæны
фырцинæй.
Ацырухс (базарыди). Цæроп æви мæлои, æз уæд-
дæр дæи амоидджын бæлон.
Æ хс а р. Фæлæ, нæ! Æз мæ зæрдæ баиу кодтон æн-
дæримæ! Зæриат, уый у мæ дуне, ме скаст, мæ зæрдæйы
таг. (Ацырухсæн.) Уыныс, уартæ рухс æрттивы, фарны
рухс, уый, мæ амоид у — Зæриат. (Фæцæуы.)
Ацырухс. Æрлæуу! Уый амонд иæу, дæ мæлæт у.
Дæ уарзои кæй хуыдтай, уыцы Зæриат гадзрахатæй ра-
цыдис адæмы фарныл. (Бæлæстæ нызмæлыдысты, нын-
нæрыдис арв.)
Æ хс а р. Дæ уындау рæсугъд æмæ сыгъдæг нæ ра-
зынд дæ зæрдæ. Цæмæн дæ бахъуыдис хахуыр кæнын
Зæриатыл? Кæс-ма, мæнмæ афтæ кастис, цыма ацы æф-
хæрд зæххыл мæнæ ацы дидииджытæ дæ цинæй рай-
гуырдысты, фæлæ фæрæдыдтæн, æнхъæлдæи.
А ц ы р у х с. Фæрæдыдтæ: уыдон сты, йæ хъæбулмæ
æнхъæлмæ кæсгæйæ мады цæстытæй цы цæссыгтæ фе-
мæхстысты, уыдонæй равзæргæ дидинджытæ... Дæумæ
æнхъæлмæ кæсгæйæ.
Æ х с а р. Мад! Мæ мад... Цымæ, дунейыл мæнгард-
дзинад афтæ тыхджын у æмæ мады тыххæй дæр фæса-
йæп уа?
А ц ы р у х с. Нæ, сайгæ дæ нæ кæнын. Уый æцæг у.
Фæлæ уыцы хабарыл цин цас кæныс, уыйас дзы маст
дæр фендзынæ.
Æ х с а р. Маст? Мæ мады тыххæй? Уый цы уыдзæни
уагæры?
А ц ы р у х с. Дæуыл куы фембæла, уымæй тæрсгæйæ
йæ Зыдой хохы цъассы бакодта. (Хохы цъассæй хъуысы
3 æ лу йы уынæргъын.)
Æ х с а р. Уый циу? Чи уынæргъы афтæ уæззау?
Куыд зын у йæ рис!
21 Мпды флрн
321

А ц ы р у х с. Гъе, уый у дæ иыййарæг, де схæссæг.
Æ х с а р. Ау, æмæ куыд лæууынц ацы айнæг къæ-
дзæхтæ, цæуылмæ бадоп вæййынц мады тæригъæдæй?
А ц ы р у х с. Иунæг дæ мад нæу. Уыиыс ацы тар хъæ-
ды бæлæстæ. Уыдон се ’ппæт дæр адæймæгтæ уыдысты
æмæ сын сæ уд сласта ацы зындоны хицау.
Æ х с а р. Мады зын се ’ппæтæй зындæр уромæн у.
Уый уал фервæзын кæнинаг раздæр у. Чи-фæнды дæ, ме
’ууæик дыл дарын: цу мæ разæй, фæндаг мын амон —
ирвæзын кæнынмæ, маст исыимæ.
А ц ы р у х с. Зыитæ федтай, фылдæр зынтæ ма фен-
дзынæ. Фæлæ æрдæгвæндагæй аздæхыи худинаг у. Рацу
мæ фæдыл.
Æхсар. Ризæнт дæ галуантæ, Зыдой! Фæцæуым
дæм кардæлвæстæй. Тæрс, тæрс, фæцæуы дæм мастисæг!
Арв нæры, бæлæстæ змæлынц, фæталынг.
Æ м б æ р з æ п.
ЦЫППÆРÆМ АКТ
ФÆНДЗÆМ НЫВ
3 ы д о й ы галуан. Мæсыг æмæ кæртыл сау цъар. 3 ы д о й ра-
каст йæ галуанæй. Цагъайраг чызг къуымы рæхысæй бæстытæй
хъæрзы.
Зыдой. Гъы, налат!.. Ныммæл, кæд коммæ нæ кæ-
сыс, уæд.
Цагъайрагчызг. Нæ... Нæй мыи мæлæн, цалын-
мæ ды мæпæй цы хур бамбæхстай, уый фенон, уæдмæ.
З^дой. Хур дæ хъæуы? Иæ йæ фендзынæ, цалыи-
мæ дæ фæидои æххæстгæнæн гауыз мæиæн нæ раттай,
уæдмæ.
322

Цагъайрагчызг. Нæ... Уыцы гауыз ды дæ Ц#-
сты кæронæй дæр ыæ фендзынæ. Ме стыр амондæн уый
хорз къухты бахаудис. Æниу дзы цы кæныс ды, уæддæр
дын дæ фæндон не сæххæст кæндзæи.
3 ы д о й. Уæдæ кæй фæндои, кæ?.. Цы боны хорзмæ
ма йыл ауæрдыс? Мæнæй хуыздæр аргъ чи скæидзæи
дæ гауызæн?
Цагъайраг чызг. Æнæзонд... Искуы-ма мæлæт
æмæ цардæн иу аргъ уыдис? Цалынмæ бæстæйы адæм
ссæрибар уой, уæдмæ уымæн ам аккаг аргъ ничи скæи-
дзæн.
3 ы д о й. Дæ зæрдæ Фарныл дарыс? Уымæн йе стæг-
дар дæр нал ис, туджы лæсæн ыл ауагътон, фæбынæй и!..
(Хъуысы Фарны хъæлæс, фездæхт, йæ размæ æххуыр-
сты ауыдта.) Цы æрцыди, цæуыл цъиах-цъиах кæнынц?
Æ х х у ы р с т. Адæм агурынц арвайдæн. Рахæсс, дам,
æй! Кæннод нал кæсынц коммæ. Дæттæ куыд раивылой,
адæм дæр афтæ сæ кæрæдзимæ ивылыпц æм.æ сæ фарн
тыхджынæй-тыхджындæр кæны.
3 ы д о й. Кæцæй сæм фæзындис уыйбæрц ныфс?
Æви сæм мæнæй тас иал ис?
Чидæр (æдде). Ратт айдæи, акæсæм мах дæр, фе-
нæм дуне, базонæм рæстдзинад.
Æххуырст. Хъусыс? Айдæн-айдæи куыд кæнынц...
3 ы д о йч (ныззилæгау кодта). Кæддæр хъæбатыр,
тыхджыи куы уыдтæ, уæд иыр мæ галуаны бындур цæ-
мæи змæлы? Зæрдæ мын куы бавæрдтат, Хурыскасты
фырт фесæфти, зæгъгæ. Æви мæ сайгæ фæкодтат? Уæд
мын сайраг уæ къоиа! Тагъд мыи фæдзур Ч ъ ы тт и,
Сагъæсой æмæ 3 ы и г о й м æ.
Æ х х у ыр с т. Ныртæккæ! (Азгъордта.)
Цагъайрагчызг. О, мæнæ та мын куыд феи-
цондæр ис! Бафæраз, мæ уд, бирæ хъизæмар кæнын дæ
иал бахъæудзæн!
323

Зыдой. Ай-гъай, нал... Дæ мæлæт æрхаеццæ кæны.
Цагъайрагчызг. Нæ... Мæнæн мæлæт нæй, адæ-
мы фæндон гауыз æз скодтон, æнæ уыдоны тæрхон мын
мæлæт ссарæн нæй.
Зыдой. Дæ фæндтæ дæ хъуыры фæбадтысты! (Фæ-
зындис Чъытти.)
Чъытти. О, нæ паддзах, нæ зæд, нæ бардуаг! Цæ-
мæн дæ бахъуыдтæн, дæ иывонд фæуа ме ’дылы сæр.
3 ы д о й. Де ’дылы сæр дын сынтытæ бахсыиæит, мæн
ницæмæн хъæуы. Цæмæн рауагътат фарны йæ былгæ-
рæттæй? О, гæныстоны мæлинæгтæ, зæрдæтæ мын куы
æвæрдтат, уæд фарнæн йæ уидаг бындзарæй цæуылнæ
сыскъуыдтат адæмы удтимæ?.. Сымах æй рауагътат уæ
бæстæй, афтæмæй, уæхæдæг, сылтау, тæппуд сылтау,
сæрбæттæнтæй батыхтат уæ тутт сæртæ æмæ лидзæг фе-
стут... Ныр та мæ фæдджийы бын бабырыдыстут. Фæлæ
зонут, мæ фæдджийы бынæй куы фæцух уат, уæд æрцæу-
дзæни уæ мæлæт. Тагъд цæугæут иыртæккæ, схæцут йæ
иыхмæ!
Чъытти. О, ма мæ фесаф, ма мæ арвит фариы ных-
мæ, зæрдиагæй дын куы фæлæггад кодтон!..
3 ы д о й. Цæй хорз мын лæггад кодтай, æнаккаг?
Уæдæ ныр мæ галуан йæ бындурæй цæмæн æнкъуысы?
Тагъд фесæф мæ цурæй, чъизи уд.
4 ъ ы т т и. Цæмæн мæ арвыстай фарны иыхмæ, цы
ма дын нæ фаг кодта?
Чъ ытти кæугæ ацыди. Æрбатулæгау кодта 3 ынго й.
3 ы н г о й. Мæнæ дæи, де стырдзииад! Хъусыи...
3 ы д о й. Хорз афои фæзындтæ!..
3 ы и г о й. Æз афойиадыл фæзынын кæддæриддæр.
3 ы д о й. Цæмæй мын барухс кæндзынæ, мæ зæрдæ?
Дзургæ!
З’ы н г о й. Хурыскасты фырт комы басыгъд, бадзæгæ-
324

рæг, нывзалы, ныффæнык! Иемæ ма ноджы — адæмы
зæрдæ, йæ зарæг кæмæй гуырыд, ныфс дзы чи уагъта, уы-
цы рæсугъд дæр.
Ц а г ъ а й р а г ч ы з г (йæ хъæлæсы дзаг). Уый мæнг
у! Æз мæ фæндоиы гауыз уыдонæн дзæгъæлы нæ арвы-
стон... (Ныккæрзыдта, æрхауди.)
3 ы д о й. Федтай йæ дæхи цæстытæй, куыд бавзалы ис,
уый?
Цагъайрагчызг. Судзы мæ зæрдæ! Нæ, нæ уы-
дзæн! Уый хъуамæ ма уа!
3 ы д о й. Федтай йын дæхи цæстæй йæ сыгъдæттæ?
3 ы н г о й. Акæс де ’рттиваг арвайдæнæй коммæ æмæ
фенай, дымгæ йын суаиг йе ’ртхутæг дæр кæй фæхаста
дардмæ.
3 ы д о й. Нæй айдæнæй акæсæн, адæм æй агурынц!
Нæ кæсыс: галуаиыл дысон-бонмæ талынг цары иывтæ
кодтой. Цæмæй адæм боны рухс феной. Хъуамæ сæ та-
лынджы дарон, кæннод иал кæныиц уисæн, нал кæсынц
коммæ.
3 ы н г о й. Æмæ, уадз, акæсой.
3 ы д о й. Арвайдæн сын байгом кæндзæн æрдзы хъæз-
дыгдзииæдтæ, базомдзысты æрдзы цæрæнхостæ æмæ сын
уæд нал уыдзæн талыиджы дарæн.
Ц а г ъ а й р а г ч ы з г. Саугуырм кæнын, хур мын,
хур...
3 ы н го й (мæстæймарæгау). Рухсаг уал зæгъ Хуры
фыртæп.
Ц а г ъ а й р а г ч ы з г. Хур мын...
3 ы д о й. Уæ налат митæ хуыцауы зæрдæмæ дæр нал
щгуыпц æмæ уыл уæ бон баталынг.
3 ы и г о й (базгъордта йæм). Уæ фарн дæр нал ис,
мал, ныпнырх...
Цагъайраг чызг. Кæд афтæ у, уæд цæуылнæ дæт-
тыс арвайдæн? (Æрбауади æххуырст.)
325

Æххуырс т. О, мæ бардуаг. Æнамонд хабар. Фарн-
хæсджытæ раирвæзтыста, мæнæ а чызджы арæзг гауы-
зыл абадтысты æмæ судзгæ комы сæрты раирвæзтысты.
Адæм атыдтой галуаны дуар æмæ фæивылыиц сæ фари-
хæссæгмæ, стæй арвайдæн цы ахуыргонд лæг æрхъуыды
кодта, уый ныхмæ се ’ртхъирæнтæ уæларвмæ сау æхси-
дæвтæй хауынц.
Зынгой (фесхъиудта). Æмæ кæм сты хъахъхъæн-
джытæ?
Æ х х у ы р с т. Уыдон дæр фесты сæ фарс, фариы хъæ-
лæс сын сæ зæрдæты бауагъта ныфс.
3 ы д о й. Фæдзур тагъд Сагъæсоймæ!
Æххуырст азгъордта. Фæзындис Сагъ æ сойимæ.
Сагъæсой. Æз фæзыидтæн, де стырдзипад...
3 ы д о й. Ды мæнæн дзырд радтай, кæй иыиугæйттæ
кæндзынæ адæмы, цæмæй кæрæдзи хъæр мауал æмбарой,
кæй сæ бафтаудзынæ сагъæсыл, цæмæй сæ зæрдæ, сæ
ныфс асæтта... Цæугæ, сæххæст кæн дæ дзырд!
Сагъæсой. Æ, сау æртхутæг фестой! Мæ бар ма сæ
бауадз, мæ бар! (Ацыдис.)
Зыдой (æххуырстæн). Ауадз сау тымыгъ, арв æмæ
зæхх кæрæдзиуыл сæхи куыд хойой; адæмы фæхицæн
кæн хурыскасты фыртæй. Ахæм хъаймæт скæн, æмæ
маргъ тæхгæ-тæхын салдæй зæхмæ куыд хауа! (Æх-
хуырст ацыдис. Зыдой фæкомкоммæ 3 ынгой мæ.).
Æ, æнаккаг куыдз! Афтæ нæ загътай, комы бавзалы ис,
нал дзы баззад æртхутæг дæр, зæгъгæ?
Зынгой. Уæдæ ма коммæ акæс: дуртæ ма пыр
дæр сырх зынг куы сты. Бавзалы ис. Федтон æй мæхи
цæстæй... Фæлæ хуыцаумæ кувæг нæу, зындоны йым бы-
нат нæй æмæ йæ мæрдты Барастыр йæ бæстæй фæстæмæ
раздæхта...
326

Зыдой. Хорз мæрдтæйдзæуæг у!.. Æз нырма демæ
аныхас кæндзынæн, багъæц! Уайгæ тагъд æмæ зæххыл
арт бамдзар, адæм фæздæгæй хурх куыд кæной, сæ цæ-
стытæ сын куыд къаха, афтæ! (Азгъордта йæ галуанмæ.)
3 ы н г о й. Цы ма кæнон? Сæфын бынтон æнæнхъæ-
лæджы... (Æдде ниуы уад.) Уыйбæрц фæтухи кæн æмæ
дыи сæ мурдæр мацæмæ æрдарæд! Мæнгæй нæ загъта
уыцы сахъгуырд. Фæлтау адæмæн куы лæггад кодтаин.
Ацыдис. Бауадис Зыдой тыхстæй.
3 ы д о й. О, ме стыр бынтæ, мæ дардыл зылд галуан!
Ау, ныккæлдзыстут мыл?.. (Æххуырст фездæхт.) .
Æ х х у ы р с т. Уадтымыгъ ауагътои, ахæм тыхджыи
у, æмæ цъиутæ тæхгæ-тæхын зæхмæ салдæй хауынц.
Зыдой. Дуæрттæ фидар сæхгæнут, макæйуал æр-
бауадзут! Уадз, æмæ адæм бынысæфт фæуой! (Хостæуы
кулдуар.)
Æ х х у ы р с т. Чи дæ, цы дæ хъæуы?
Ахуыргомд (æдде). Мæп хъæуы... Бакæм дуар.
Æ х х у ы р с т. Ахуыргонд лæг! Арвайдæи æрхъуыды-
гæпæг.
3 ы д о й. Рауадз æй.
Æ х х у ы р с т æрбауагъта ахуыргонд зæронд лæдоюы.
Æххуырст. Мидæмæ... Тагъд... Тымыгъ галуанмæ
ма æрбауадз.
А х у ы р г о п д. Тымыгъ галуанмæ? Куыд æй ма æр-
бауадзон? Тымыгъ цæугæ ардыгæй куы кæны, уæд. (Зы-
дойæи.) Цы фыдбылыз та сарæзтай? Цæмæй рацыд ту-
джы зæй?
3 ы д о й. Ды ма мæнæн аргъæуттæ ма кæн, фæлæ
зæгъ: цы æрхъуыды кодтай ногæй адæмы туджы зæйы
бын фæкæиынæн?
327

Ахуыргонд. Нæ, уый мауал æнхъæл у. Æз рæ-
сугъд хъуыдытæ уымæн нæ кодтон, æиæхуыссæг æхсæв-
тæ уымæн не ’рвыстон, цæмæй адæмæи фыдбылыз æр-
хæссон.
3 ы д о й. Дæ ныхас нæ цæуы мæ зæрдæмæ...
А х у ы р г о н д. Ацы арвайдæн лæджы хæрзиуæгæн
конд у, цæмæй адæймаджы цард араза... Æз хъуамæ мæ
фæлтæрæн æлгъыстаг нæ, фæлæ арфæйаг уон.
3 ы д о й. Æндæр ницы зæгъдзынæ?
Ахуыргонд. Æз арвайдæи фидæпы ции æмæ
амондæн скодтон. Ныр æй кæд сымах адæмы ныхмæ
аразут, уæд æй сæтгæ кæныи, сæтгæ! (Æд дзæбуг фæ-
цæуы галуанмæ.)
3 ы д о й (раскъæфта кард æмæ дзы ахуыргонд лæ-
джы фæсонтæ ныццавта). Фæуæд дæ цард! Уæддæр мæ-
иæн нал дæ пайда.
Ахуыргонд. Æ, зыпдойпаг дæлимоп! (Хостæуы
дуар.) Мæлын æлгъыстагæй! Ехх, уæд та адæм куы ба-
зыдтаиккой, кæй нæ уыд мæимæ аххос!
Дардæй хъуысы Æ х с ар æмæ А цы р у х с ы зарын.
3 ы д о й. Æрбахæццæ кæны... (Æххуырстæн.) Алас
ацы гæныстоны æмæ йæ ныппар хъоргъы. Æрттивгæ да-
рæсæй сараз 3 æ р и а т ы, æз дæр аивон мæ гæрстæ.
Цагъайраг чызг. Цы та æрхъуыды кодтай, ца-
вæр фыдбылызмæ та цæттæ кæиыс дæхи?..
3 ы д о й. Уæдæ куыд æнхъæлдтай, мæ фыдохы бонæй
æз сымахæн чындзæхсæв кæныи? Акæн сæ тагъддæр...
Æххуырст ласæгау акодта цагъайраг чызджы æмæ
ахуыргонд лæджы. 3 ыд о й йæ дзаумæттæ ивы бызгъуыр
дарæсæй. Фездæхт æххуырст. Æ х с ар ы зарын хæстæ-
гæй-хæстæгдæр хъуысы.
328

Æ х х у ы р с т. Цы ми кæныс, нæ бардуаг, уыцы да-
рæс дæ цыт æмæ дæ кадмæ гæсгæ не сты.
3 ы д о й. Цыт æмæ кадыл нал дæн,— уый мæгуырты
сæрхъуызой у, æмæ кæд мæ дарæсимæ ахъæбыс кæнид
марæн кардæн дæр... Иæ разæй цы чызг цæуы, уый дæр,
Зыигойы ныхæстæм гæсгæ, хуымæтæджы чызг нæу, йæ
цард хъахъхъæнæг у. (Ракодта Зæриаты.)
3 æ р и а т. Цы у ай?.. Æви мыл мæрдон дарæс скод-
той?..
Зыдой. Цæй æнæбузныг дæ!.. (Æрбайхъуысти та
Æхсары зарыНу Зæриат йæхи кулдуармæ æппары.)
3 æ р и а т. Æхсар!.. Фæзындис мæ ирвæзынгæ-
иæг!
3 ы д о й. Гъе, уыныс, ды та ма фæрсгæ кодтай, цæмæн
дæ сфæлыстам, зæгъгæ.
3 æ р и а т (нæ хъусы 3 ыд о йм æ). Мæн уырныдта,
Æхсар мæ кæй нæ ныууадздзæн цагъары бынаты...
3 ы д о й. О, бецау, цы бæллæх дыл сæмбæлд, уый нæ-
ма зоныс... Афтæ æнхъæлыс, дæу сæрибар кæнынмæ цæ-
уы?.. Уый адæмæн фарн хæссы. Стæй ма хъус: йæ зæр-
дæйæ ды раджы сцух дæ,— ныр йемæ зары æндæр чызг.
3 æ р и а т. Нæ, уый мæнг у.
3 ы д о й. Кæд дæ нæ уырны, уæд æй ныртæккæ фен-
дзынæ дæхи цæстытæй. Фæлтау мæнмæ байхъус, æз са-
раздзынæи æппæт дæр, цæмæй фæцух уа уыцы чызгæй
æмæ та, фыццагау, уарза дæу. Æрмæст мын дзырд ратт,
маст исынмæ йæ кæй иæ ауадздзынæ, ууыл. Дæуæн уый
куы бафта дæ къухы, уæд дæ сызгъæрин наутимæ дæ
уарзонимæ ауадздзыиæнхæвыдæй галуанæй. Кæд æмæ
нæ, уæд... (Дардæй хъуысы Ацырухсы зарын.) Хъусыс?..
Хъусыс?..
3 æ р и а т. Хъусын... Æз æппæт дæр бакæндзынæн...
(Кæуы.) ■ ■■ *
3 ы д о й. Уæдæ хъус: æртасын кæн Æхсары, ма йын
32)

схъæр кæн, æз галуаиы хицау дæн, уый. Куы бырса хæ-
цынмæ, уæд фæндаггои дойны фæкæны, æмæ йын-иу мæ- ’
нæ ацы.донæй баназын кæн.
3 æ р и а т. Æмæ кæд уыцы дон исты марг у, уæд та?..
3 ы д о й. Ма тæрс... Ацаход-ма дзы. Кæд дæ мæ ны-
хас нæ уырны... Æрмæст рæстæгмæ фæлæмæгъ кæны
уæнгтæ... Разы дæ? Дæ уарзон та фыццагау бауыдзæнис
дæхи.
3 æ р и а т. Æз цыдæриддæр бакæндзынæн...
3 ы д о й. Гъемæ хорз. Ныр уал цæугæ галуанмæ æмæ
хъахъхъæн: куы нæ сæтта мæнæн, уæд-иу архай дæхæ-
дæг. (3 æ р иат ацыдис. Дуар хостæуы.)
Æ х х у ы р с т. Æрбахæццæ сты!..
3 ы д о й. Æгайтма адæмæй фæиппæрд ис, ныр йæ ба-
сæттын æнцон у. Цæугæ ды дæр... Куы хъæуай, уæддæм
фæдзурдзынæн... (Æххуырст ацыдис. Дуар хостæуы.)
Кæцы дæ?..
Æ х с а р. Бакæн дуар!..
3 ы д о й. Ныртæккæ, ныртæккæ, мæ зæронд сæр дæ
фæхъау фæуа...
Бакодта дуар, æрбацыдысты Æ хс ар æмæ Ацыру х с.
Æ х с а р (къуымты аракæс-бакæс кодта). Цыма
уæртæ уым зынг ферттывта... рухс ауади мæ цæстытыл...
Ам уыдзæни Зæриат дæр. (Ацырухс галуаны къуымтæм
тарстхуызæй кæсьи)
Ацырухс. Уый, чп зоны, ам уа, фæлæ нæхæдæг
фæиппæрд стæм адæмæй. Ацы зæронды йедтæмæ галуа-
ны цъиуызмæлæг дæр иал ис, уыиæр дæр дзы иæ хъуы-
сы...
Зыдой. Бахатыр кæиут, уазджытæ, фæлæ æз нæ
зæххои паддзах æмæ хуыцауæй сымахмæ дæн минæвар,
цæмæй аздæхат фæстæмæ æмæ ма иыллæууат мастисы-
ныл^ уе ’фхæрд уын бафиддзæи сызгъæринæй, байдзаг
330

уын кæидзæнис наутæ... Фæлæ мастисыныл куы ныллæу-
уат — хорзæй дзы ницы ахæсдзыстут... Ардыгæй цъиу
куы нæ ирвæзы удæгасæй...
Æ х с а р. Æз арт æмæ ихы сæрты уымæн не ’рбахыз-
тæн æмæ Зыдойы фыдракæндтæ афтæ иыууадзон! (Фæ-
тырны галуанмæ, Ацырухс ыл фæхæцыд.)
А ц ы р у х с. Багъæц!.. (Галуанæй райхъуыстис 3 æ~
р иаты зарæг. Æ х с а р фæлæууыд.)
3 æ р и а т (рацыдис, Æхсар ыл йæхи баппæрста).
Ай фын у, æви æцæгдзинад? Мæ дуие, æгайтма фæ-
зыидтæ!
А ц ы р у х с. Адæмы фарн нæм сиды... (Æдде цæуы
адæмы уынæр.)
3 æ р и а т (мæстыйæ бакасти Ацырухсмæ). Цом ар-
дыгæй, мæ дуие. А галуаны хицау ныи ратдзæнис бирæ
сызгъæринтæ. Цы хъуыддаг ис дæу адæмы фарнимæ?
Нæ дыууæ цæрдзыстæм амондджынæй. Куыд сфæлмæ-
цыдтæн дæ уындмæ бæлгæйæ! (Æхсар æй аиуварс
кодта.)
Æ х с а р. Дои мыи, мæстæй хус кæпы мæ ком... Æз
афтæ æихъæлдтон, рæдигæ’кодтон дæу тыххæй, фæлæ
ай дæ зæрдæ бынтои куы фæцух фариæй! Кæм ис дæ
зыиджы хай уæд?..
3 æ р и а т. Мæнæ. (Систа къуымæй æвзалы.) Ахуыс-
сыд. (Зынг систа йæ къухмæ æмæ ныррухс.)
Æ х с а р. Фыдызнаджы къухмæ радтай адæмы зын-
джы хай, æмæ хорз бакодта: нал æй фæндыд дæуæн
лæггад кæнын. Фырмæстæй судзы мæ зæрдæ.
3 æ р и а т. Æнаггаг! Æз афтæ æихъæлдтон, мæ уып-
дæй адджыидæр дæуæн ницы ис дунетыл, ды та мæныл
иæ ции кæныс; цавæрдæр æртхутæг дæ цæсты зыпаргъ-
дæр у мæнæй.
Æ х с а р. О, дурзæрдæ. Их мæ арты ныддур и. Уы-
цы дуры дæу тыххæй уыди уарзоидзииады дидинæг, æр-
331

бахастон дæм æй арты сæрты, фæлæ иыр фæсмойиаг
фæдæи... Хæстæг мæм ма цу!.. Диссаг: куыд хастон дæу
уал азы мæ риуы?
Зæриат. Æлгъыст фæу, фыдызнаджы нæмыг дыл
сæмбæлæд мæ тæригъæдæй! (Ацырухсæн.) Ды та дæ на-
лат сылгоймаг, искæй амондæй йæхи амонд чи аразы!
Цæмæн мын фæкодтай мæ хуры дæхирдыгæй?.. Цæмæн
мын ахуыссын кодтай ме ’рттивгæ амонд?
А ц ы р у х с. Банцай, æнæзонд! Де ’лгъыст фыдгу-
лыл æрцæуæд, худинаг дын уæд! Дæуæп де ’намондгæ-
нæг де ’нæуаг митæ сты.
Зæриат. Æз æнæзонд дæи? О, зондæй йæ фæкод-
’ тай ды дæхирдыгæй...
Æ х с а р. Цæмæн мыл æрцыдис ахæм рæдыд?.. Мæ
ком ныххус и...
3 ы д о й (раскъæфта Зæриаты къухæй дон. Дæтты
йæ Æхсарæн). Аназ, аиаз, сахъ лæппу, дæ уд йæ бынаты
æрцæуа. (Ацырухс ын æй аиуварс кæнынмæ хъавыдис,
фæлæ Зæриат фæхæцыдис Ацырухсы къухыл.)
3 æ р и а т. Иуварс! Ды цæмæ хъавыс, уый нæ уыдзæ-
нис! (Æхсар ануæзта дон.)
Ацырухс (Æхсарæн). Де ’ууæнк — дæ сафæг...
(Адæмы уынæр хæстæгдæр хъуысы.)
Æ х с а р. Æнхъæлдæн æмæ знаджы фæидиаг фæ-
дæи... Ницыуал уынын... мæ сæр зилы...
3 æ р и а т. Цы кодтай, Æхсар?
Иæхи йæм фæцæйæппары, фæлæ йæ æххуырст тыххæй
акæны, Фæзындысты 3 ынгой, Ч ъытти æмæ
Сагъæсой.
Сагъæсой. О, мæ арт бауазал и! Адæмæн мæ бон
ницыуал у, ме сæфт æрцæуы! (Зынгой, Æхсары
ауынгæйæ, хæрдмæ фæхаудта.)
332

Зыдон (Зынгоймæ). Уый куыд фесхъиудтай,
æртхутæг дæр кæмæй нал ныууагътай, уымæй...
3 ы н г о й. Мæрдтæй цæуæгæй чи мæ тæрсы. (Æ х~
с а р ма тыххæй лæууы йæ къæхтыл.)
3 ы д о й. Тагъд, Чъытти, а лæппуйæи стон йæ зæрдæ
æмæ йæ ахæсс мæ фынгмæ сихорæн. Сымах куыд æн-
хъæл уыдыстут, æз афтæ æнцонтæй ратдзынæн мæхи?
(Ацырухс бауадис, раскъæфта Æхсары хуры æхсаргард,
æрцавта дзы сау цар æмæ æркалдис.)
. Ацырухс. Адæм, адæм! (Æрбахаста та æхсаргард
æмæ бæстæ срухс и.) Адæмы фарн дæ хъахъхъæнæг,
Æхсар!..
Ацырухс хæцы Ч ъытт и, 3 ынгой æмæ
С агъæ сойимæ. Адæмы уынæр хæстæгдæрæй цæуьи
Сагъæсой. У-у хурхор дæлимонтæ! Дæлдзæх
фæут!
3 ы д о й. Æ, æлгъыстæгтæ, стоиут ын йæ риуæй йæ
зæрдæ!
Адæм æрбахæстæг кæнынц.
Сагъæсой. Мæ хъару лæмæгъдæр кæны адæмы
койæ. (Æхсар æрчъицæгау кодта.)
Зыдой. Арт сындзар! Фæхицæн кæн ацы дыууæйы,
Зынгой! (Зынгой иуварс кæны Ацырухсы.)
3 ы н г о й. Дæуæй мæ маст ма суадзон, афтæмæй нæ
цæуын мæрдтæм, нæ мæлын! (Адæм æрбахæццæ сты
галуанмæ.)
Сагъæсой. Ниу, дзыназ! Адæмы иудзииадæй æр-
цыдис дæ мæлæт! (Æрхаудта æмæ амард.)
3 ы д о й. Ай цы уа?.. Æцæг æрцыди ме сæфт?.. Нæма
мæ уырны! Фæлæ уæдæ цæмæн ризы мæ галуаи?.. Бæ-
лæстæ къæс-къæс кæнынц, цыма ме сæфтыл худынц...
Зæхх мæ быны фескъуыйы, арв мыл æрхауы!
333

Фæтырны галуанмæ. Æхс а р рабадтис-. 3 ыдой
лидзæг фæцис. Æ х с а р æрчъицыдта, 3 ынгой æмæ
Чъытт ийы фехста Ацырухсæй.
Æ х с а р. Дард лæуут, дæлимонтæ! Адæмы хъæлæс
мæ райхъал кодта, нал у ныр тас! (Æхсаргард æркъуырд-
та, кулдуар фегом ис, адæм æрбацыдысты, Æхсар кар-
дæй хæцы Ч ъыт т ии м æ, акъуырдта йын йæ бырынкъ.
Зынгой балыгъди галуанмæ.) Дæ тугмоидаг бырынкъи-
мæ фæцис дæ цард дæр!
Фарны зынг сæрттывта. Рацыдысты ахуыргонд лæг
æмæ цагъайраг чызг. Галуаны фæздæг кæлы.
Цагъайраг ч ы з г. Гъе, гъе! Галуаны фæздйег
скалди! Гъеиыр мæ бауыриыдта, хиигæнæг дунейы цы
арты басудзынмæ хъавыд, уым йæхи сæр судзы!..
Ахуыргонд. Арвайдæн! Рахæссут тагъддæр ар-
вайдæн, нызгъæлæитæ уыдзæнис! (Адæм дзы аздæхты-
сты.)
Адæм. Уадз, æмæ нызгъæлæнтæ уа! Иæ фыдмитæ
уый руаджы кодта Зыдой.
Ахуыргоид. Уый арвайдæиы аххос нæ уыд. Бай-
хъусут-ма...
А ц ы р у х с. Ахуыргонд раст у. Рахæссут арвайдæн...
Сайдæй йыл рацыди Зыдой, уый хъуамæ гом кодт&ид
адæмæн æрдзы хæзиатæ...
3 æ р и а т (галуанæй хъуысы йæ хъæрзын). Гъей, ис-
чи! Мæлын... (Ацырухс азгъордта уырдæм.)
Æхсар. Адæмы тæрхонæй аирвæзынмæ хъавынц
æмæ сæхиуыл бандзæрстой арт.
Адæм фæтыриынц галуанмæ. А цыр у х с рахаста
3 æ р и а т ы.
Ацырухс. О, бецау, цæйбæрц ныггалиутæ кодтай
дæ царды фæпдаг. (Æ х с а р æм фæцæйцыд.)
334

3 æ р и а т (Æхсарæн). Мауал мæм цу хæстæг,— мæ
цард мæлæты къахыл куы уыдис, æрмæст уæд базыдтои,
аккаг дын кæй нæ дæн, уый.
Адæм рахастой арвайдæн, йæ фæстæ — æвзалыйæ
зæронд 3 ыд ойы.
Сау лæппу. Кæсут-ма, уыцы зæронд зокъомæ, би-
рæ нын фæцъырдта нæ туг, ныр адæмы тæрхонæй куы
фæтарсти, уæд рагацау йæхи басыгъта арты.
Æ х с а р. Æгайтма дзы фервæзтысты адæм! Дæл-
дз^ех фæуæд!
Цагъайраг чызг (райтыгъта йæ гауыз). Цал-
дæр азы мæлæт æмæ цагъары къæхты бын ацы зæхх
хъæрзыдта æмæ дзы ныр, уадз, цардамонды суадæттæ
кæлой, зæххæн йæ алы уидаг, йæ дадзины дæр царды ди-
динæг фæйлауæд.
Бæстæ срухс и, быдыртæ дидинæг фестынц, хæхты
æвзист дæттæй уайынц суадæттæ, Æ х с а р æрæнкъарди.
Цагъайраг чызг. Цы кæныс, æви мах уæлахиз
дæ уæлахиз нæу?
Æ х с а р. Искуы-ма нæ. Мæ адæм, мæ бæстæйыл
æрæнкъард мæ зæрдæ, стæй мæ ныййарæг мадыл. Ныр-
ма уын куы не ссардтон сæрибар.
Цагъайраг ч ы з г. Адæм иумæ куы цæуынц сæ-
рибармæ, ничиуал баззад цагъайраджы быиаты... Кæс,
ныртæккæ фæзындзæн дæ мад дæр. (Фæзылдта иннæр-
дæм йæ гауыз.) Уадз, фæлмæн æмæ рæсугъд цьæх нæу-
уыл уæд йæ фæндаг дæ мадæн, уадз, цы тухитæ федта,
уыдон фæуæнт дæлдзæх æмæ та йæм йе ’взонгад фæзы-
нæд. (Арвыл фæзындысты бæлæттæ.) Урс бæлæттæ ба-
цамыдтой дæ мадæн фæндаг йæ фырты фæуæлахизмæ.
(Æрбацыди 3 æ л у.) Мæнæ, кæс, йæхæдæг дæр. (Æхсар
æмæ йыл Ацырухс сæхи баппæрстой.)
335

Æ х с а р. Ды мæ мад дæ? Мæ мад. Бынтон æвзонг.
Уыйбæрц тухиты фæстæ...
Цагъайраг чызг. М ’арфæ йын йæ хъизæмæрт-
тæ фестын кодта æвзонгад.
Æ х.с а р. Мæ мад, ныронг никуыма загътон ахæм ад-
джын йыхас, никуы уыдтæн рæвдыд мады хъæбысы, мæ
мад, мæ ныййарæг!
3æр иат æм бакъахдзæф кæнынмæ хъавыди, фæлæ
къæмдзæстыгхуызæй лæугæйæ баззади.
Зæлу. Равзар, мæ хъæбул, ацы стыр цины бон дæ-
хицæн цардæмбыл, чи-фæнды дæр фестæд, схондзынæн
æй мæхицæн чызг.
Æ х с а р (бакасти Зæриаты ’рдæм, балæвæрдта йæ
къух Ацырухсмæ). Мæнæ, чи æмбары адæймаджы зын
æмæ маст, фыдми æмæ цагъардзинады йæ уæнг чи не
’ртасын кодта, йæ фæрныг уд æмæ йæхицæй знагæн лæг-
гадгæнæг чи не скодта, чи мæм хаста цард, уый уыдзæ-
ни мæнæн цардæмбал.
3 æ л у. Зыдтон, мæ хъæбул, кæй нæ фæрæдидзынæ,
æмæ дын мады арфæ кæнын.
Ахуыргонд. Æз дæр дын кæнын арфæ, кæй мæ
фервæзын кодтай фæлтæртæн æлгъыстаг фæуынæй æмæ
дæ руаджы арфæйаг кæй уыдзынæн, уый тыххæй.
Мад æрбахъæбыс кодта Æ хс а р æмæ Ацыру хс ы,
базарыд авдæны зарæг. Алчи йæ зынджы хай хæссы
иумæйаг артмæ, иууылдæр зарынц авдæны зарæг,
бæлæттæ сæ сæрмæ зилдух кæнынц, афтæмæй.
Æ м б æ р з æ и.
К æ р о и.
336

САУДАРÆГ У С
Дыууæнывон пьесæ
22 Мады фарн 337

АРХАЙДЖЫТÆ
П ъ е л о — саударæг ус
С æ л и м æ т — йæ чызг
Д ж е о р — йæ ’фсымæры лæппу
И н а л — партизан
В а с и л и й — иартийы разамындæй партизантæм минæвар
П р а п о р щ и к — Шкуройы æфсадæи
X ъ ы л ц и — хъæуыхицау.
338

Ф Ы Ц Ц А Г Ы Ы В
Лрхайд цæуы Цæгат Ирыстоиы хъæутæи иуы. Дардæй хъуысынц
иугай гæрæхтæ. Фæзыныиц В а с и л и й æмæ Инал. Василийыл
æфсады поручичы дарæс. Сæ дарæс хуылыдз. Иналыл ирон куырæт,
хæдбып дзабыртæ æмæ фыйнауы худ.
В а с и л и й. Оф-оф-ой! Чысыл ма бахъæуа, кæсæгты
холы ма фæуæм.
Инал. Уыцы пъæра доны дын кæсаг ма фæлæууа.
Хорз ма сарæхстæ ленк кæпынмæ дæ цæф цонгимæ.
(Сæ дарæс лæмарынц.)
В а с и л и й. Цы гæнæп ма мын уыд.
Инал (лæмары йын йæ дыс). Къостайы загъдау,
лæгдзарм тæнæг у, мæлын кæй фæнды...
В а с и л и й. Дон-дон иæ цыдыстæм, зæгъгæ, нæ фæ-
дыл бафтыдаиккой.
(Дардæй та æрбайхъуыст гæрæхтæ.)
И н а л (æваст). Сабыр! Хъусыс? Доны сæрты ма
’рбахизæнт.
339

Васили й. Æцæг нæ фæдыл ма бафтой. .
II н а л (иу иысыл ахъуыды кодта). Куыннæ стæЙ!
ацы уазалы уыцы лакъон доиы дон-дон уымæи фæленк
кодтои, æмæ нын нæ фæд ссарой?
В а с и л и й. Мæ ком хус кæны. Доны цу æмæ дæ дой-
ны ма суадз...
И н а л. Къæвдайы фæстæ афтæ вæййы. Ницы кæны,
кæд нæ йæ доиæй иæ бафсæста, уæддæр нæ аирвæзын
кодта.
В а с и л и й. Дарддæр та кæдæм?
И н а л. Рухс иæ кæдæм сайа, уырдæм.
В а с п л и й. Тæссаг у иыртæккæ рухсмæ цæуын.
И н а л. Æ, дæ бопæй уай! Нæ уавæр тæссаг куы нæ
уаид, уæд ам хуылыдзæй, æххормагæй бирæгъау гæвз-
гæвз^кæниккам?
В а с и л и й. Иу хатт куы бадзырдтам, хæринаджы
кой нал, зæгъгæ.
}\ н а л. Дзургæ бакодтам, фæлæ йын цæсгом ис? Ах-
сæнæй зæгъын. Мæ фыды мадау, куыдзы тугтæ дзы
ауагъдæуа, куы сæлвасы хæрдмæ... Гъей-джиди, ныр
хъарм нартхоры кæрдзын æмæ хуырхы къусыл бамбæл,
уæд дзы æз бæргæ æрсыллыппытæ ласин!
В а с н л и й. Æз та ма доны хъæстæ куы фæуин. Мæ
ком бахус бынтондæр. Иннæ ахæм хуыссæг. Раст уазал
дурыл дæр афынæй уаии.
И и а л. Цæй сæраппонд, цы мæгуырыбои ныл акодта?
В а с и л и й. Революцийы сæраппонд.
И н а л. Дзеудзæлæй, гъе. Революци нæ цард фæ-
хуыздæры тыххæй куы аразæм, уæд æз барæй мæхицæн
•зындзинæдтæ цæмæн хъуыды кæнон? Иу цавæрдæр адæ-
мыхатт Чырыстийы тыххæй сæхи ехсытæй снæмынц, ды
дæр ,мын уый ми куы кæныс. Нæ фæлæ, ма цом æмæ иу
дзæбæх хъарм къонайы цур нæхи батавæм. Æфсин сæ-
340

рæи куы разыиа, уæд пын, чи зоиы, лæпп-лæппгæнаг уае-
ливыхтæ дæр акæндзæи.
В а с и л и й. Уæдæ цæуæм?
Инал. Цæуæм, мæ мад — мæ фыдыстæн!.. Цы аба-
да, уый абадæд.
Василий. Нæ алыварс Шкуройы балбирæгъта^...
Комкоммæ сæ хъæлæсмæ куы бахауæм, уымæй нæ тæр-
сыс?
Й н а л. Цытæ мын дзурыс? Ай иæхи Иры зæхх нæу?
Салам ныи ма радтой, макуы нæ бафæсвæд кæной, уый
мæ нæ уырны.
В а с и л и й. Пакет дæумæ ис. Мæ цонг куы нæ фæ-
цæф уыдаид... Æнцонæй пыл фæгуырысхо уыдзысты. Нæ
фæлæ афтæ бакæнæм; ды гоби дæ, дæ дзыхæй хъыпп-
сыпп дæр куыннæ схауа, афтæ. Æз куы бахауон, уæддæр
ды гоби кæй дæ, уый руаджы кæд искуыдтæй айрвæ-
зис... ’
Инал. Иудзырдæй, гобн фæндагамонæг, и? Æмæ
мын куы зæгъой, кæигæ иæ, зæгъгæ, уæд та?
В а с и л и й. Уæд сæ-иу комкоммæ æрхмæ бакæн,
уырдыгæй дæхи — донмæ..^ Фыццаг хатт дын куы нæ у.
Абои куыд аирвæзтыстæм...
И н а л. Уæдæ хъыпп-сыпп дæр нал, иæ?
В а с и л и й. Æргæвдгæ дæ куы кæной, уæддæр нал.
Искуыдæй ма æфцæгыл куы ахизиккам æмæ ацы пакет
куы сæмбæлын кæниккам...
И и а л. Бирæ нæ нал хъæуы. Ныр та... Уартæ уыныс,
хъæуы ма иу хæдзарæй рухс кæлы, уырдæм иæ нæ фæн-
даг дарыи хъæуы.
Василий. Æрра сдæ? Шкуройы æфсад, дам, уыцы
хъæуы куы ис.
И н а л. Тынг хорз у. Сæ фæсонæрхæджы дæр ие
’рцæудзæн, мах комкоммæ сæ фындзыбынмæ бацыды-
стæм, уый. (Ацыдысты.)
341

ДЫККАГ НЫЙ.
Иоон мæгуыр хæдзар. Стъолыл цырагъ мæнг сыгъд’кæны. Сце-
нæйы комкоммæ иннæ уатмæ дуар. Рахизырдыгæй иннæ дуар. Галн-
уырдыгæй тъахтин, йæ уæлæ дзаумæттæ. П ъ е л о сæ разы бады
чысыл бандоныл.
Пъело. Æ, сæ туджы фæмæцой, мæн хæрзбыи чи
бакодта! Кæмæй дып исдзынæн дæ туг?.. Сæ мыггаг сын
куынæ зыдтоп, сæ ныхас сын куынæ ’мбæрстон. Дудгæ
фæбадон, æцæгæлон бæстаг мып мæ мæгуыр къонайыл
туг.ныууарын кодта...
С æл и м æт. Æнафон у... Дæ хъарæгмæ та æнæхъæн
сыхбæстæ æрæмбырд уыдзысты. Худииаг у, ныр æиæ-
хъæн къуыри нæ уæлхъус лæууынц.
Пъело. Туг мыл иыууара! Зæрæстон хуымау дзæ-
гъæлæй баззадыстæм, зæрæстон зæххау дурæппарæн
суыдзыстæм. Чи ма мын рахæцдзæн дæ сæрыл, чи ма дæ
бахъахъхъæндзæн худинаг æмæ фыдбонæй? Дæ намыс
хъахъхъæнæг, де ’фсымæр сау нæмыгæй сау дæлгом куы
бацис.
С æ л и м æт. Джеор...
Пъел о. Цы ма мын зæгъдзæн Джеор? Сау бом мыл
бакодта, уый куы нæ зоны...
Сæлимæт. Ныр та уый скодтой сæ куыст...
(Дардæй куыдзы рæйын ссыд.)
С æ л и м æ т. Цырагъ ахуыссын кæнæм уæд та? Дæ-
дæ-дæй, цы ма кæнон... Ма та нæм æрбаца^уæнт...
Пъело. Судзгæ бон мыл бакодта мæ хъæбулы мæр-
дæй! Цы цæсгомæй ма æрбацæудзысты? (Арæхстгай æр-
бахостæуыд.)
С æ л и м æт. Æнхъæлдæн, Джеор у! (Хъуызгæ ра-
342

цыд, бакодта дуар. Къæсæрыл Василий æмæ Иналы
куы ауыдта, уæд фыртæссæй цалдæр къахдзæфы фæстæ-
мæ акодта. Уатмæ бахызтысты Инал æмæ Василий.)
В а с и л и й. Дон нын куы авæрис, нæ хо.
Пъело. Цы ми кæныс, чызг? (Фестад.)
С æ л и м æ т. Дон агурынц.
П ъ е л о (къус ын йæ къухтæй раскъæфта). Нæй нæм’
дои, цæй дон ма сæ хъæуы? Чысыл нын куы нæ нуазынц
дойныйæн нæ туг!.. Цæмæ ма æрбацыдысты?.. Дудгæ
бон мыл бакæна... (Сæлимæты йæ аууон акодта)
Инал (йæхинымæр). Гъе, уый хъуыддаг... Цæмæй-
дæр тарст сты...
В а с и л и й. Дон сæм нæй, æвæццæгæн. Абырджыты
хуызæи куынæ стæм, цæмæй нæ тæрсынц?..
И н а л (йæхинымæр). Дон сæм хъæлæкк ис, фæлæ
нæ дæттынц. Цымæ цы иæ фæцыд йæ зæрдæмæ, цæмæн
нæм фæныхмæ афтæ æвиппайды зæронд ус?
(Цыдæртæ къухæй амоны. Ныр ма ныр фæхъуыды
кодтой тъахтиныл дзаумæттæ æмæ Пъело æмæ
Сæлимæты саударæс.)
Пъело. Æ, дудгæ фæбадон!.. Ныр уыцы лæппумæ
куыд фæхабар чындæуа...
С æ л и м æ т. Кæд ахсæв не ’рбацæуид.
П ъ е л о. Æмæ куы æрбацæуа, уæд та?..
С æ л и м æ т. Уæддæр ын дыууæйæ сæ бон ницы ба-
уыдзæи.
Пъ.ел о. Æ, кæннод мæ тæригъæдæй къуыхтæ æрба-
уой, мæпау сæ мадæлтæ дзыназгæ æмæ ниугæйæ баз-
зайой сæ мæрдæй.
Инал (хинымæр). Сыгъдæгдæр йæ лæппу амард.
Ныр ма йæ саутæ дæр йæ уæлæ... Мæстæй йæ хъуырмæ
у. Мах та ма йын — чъирийы уæлæ цъупп.
343

В.асилий. Ацы зæронд нæм цæуылдæр мæсты у...
Кæс-ма, чидæр дзы амард. (Тъахтины размæ бацыд, æр-
лæууыд.)
Инал (йæхицæн). Æз æй бæргæ афæрсин, фæлæ мæ
гобийы быиаты сæвæрдтай.
В а с и л и й. Ныххатыр ныи кæнут, æвиппайды нæ
фæхъуыды кодтам. Уæдæ ма тыхсут, æрмæстдæр мын
къæрта авæрут, æмæ æз дон мæхæдæг сдавдзыиæн.
Пъело. Хæстæг сæм ма цу, ма йæм дзур.
Василий. Нæ мæ æмбарыс? Æз, зæгъын, сдавон
дон. (Амоны къухæй.) Æмбарыс, ма мæ тæрсут. (Амоны
йæ цæф цонгмæ дæр.)
П ъ е л о. Хъусыс, мацы йæм дзур. Цæфтæ æмæ
къуыхтæ фæут мах тæригъæдæй.
Сæлимæт. Омæ сæм куы пицы дзурыи. (Василий
æркаст йæ дарæсмæ.)
В а с и л и й (амоны). Ацы дарæс барæй скодтон, ма
тæрсут. Дон куы уаид, уæд мæ цонг æрæхсин æмæ йæ
бабæттин.
С æ л и м æ т. Гоби тæригъæд у.
Инал (йæхицæи). Тæригъæд, ды мæнæн тæригъæд
кæныс. Иæ хъæлæс цыдæр æхсызгон у зæрдæйæн... Раст \
мын ме ’ппæт уæнгтæ дæр тавы.
Пъело. Хин æмæ кæлæи сты: кæд гоби нæу, уæд-
дæр... Цы фыдбылыз æрхъуыды кодтат мах къонайæн,
уый уæхи сæртыл æрцæуæд. Барæй сæ æрбарвыстой. Уы-
цы лæппуйы тыххæй нæ ракъахынмæ хъавынц. Фæлæ
æнцад у.
В а с и л и й (сыстад). Мацæмæй тæрсут, исты мын
авæрут, дон схæссом. Тыиг змæст у, цалыимæ чысыл æр-
бада, уæдмæ дзы пуазæн нæй.
Пъело (Сæлимæты та йæ аууон акодта). Хæстæг
сæм’ма цу. Мæ судзгæ фыды сыджыт нæма бахус, афтæ-
мæй та мыи иог фыдбылыз аразыимæ хъавут? Сыгъдæ-
344

гæй дæр уыцы лæппуйы тыххæй æрвыст сты... Къæрны-
хау æмæ æхсæвы куыйтау цуан кæнут!..
В а с и л и й. Æрмæст мæ доны ведра хъæуы мæн.
Инал (йæхицæн). Æ, сæ уидаг стоиыпмæ иæ бирæ
бæргæ нал хъæуы... Цæмæп ыи амардтаиккой цымæ йæ
лæппуйы?..
• * С æ л и м æ т. Цыма уыдоны хуызæн не сты.
П ъ е л о. Хуызæн рын сыл сыстæд, хинæй иыл цæ-
уыиц, нæ уыпыс? Куырм бадæ?..
И н а л. Чызг — зæды хуызæн. Тæхуды, æмæ мыи æр-
гом дзурæн куы уаид мæ хъуыдытæн. Маст бынтон ба-
куырм кодта ацы зæронд усы.
С æ л и м æ т. йæ цонг цæф цæмæн у? Кæд сæ исчи
сырдта?
В а с и л и й (цы ма кæна, уый нæ зоны, йæ дзаумæт-
тæ йæ уæлæйæ дæр æртонынмæ рахъавыд. Йæ дарæс-
мæ). Ацы агъуд сæ бафтыдта дызæрдыджы...
С æ л и м æ т. Цыдæр мæсты у. Кæд нæхицæттæ сты...
И н а л (хинымæр). Мæнæ зæд, цы рæстытæ дзурыс!..
Пъело. Нæ, мæ хур, уыцы лæппуйы сæрыл, дам,
сын хицауад стыр гæртæм.ттæй зæрдæ бавæрдта. Адон
цæнкуылтæ æмæ гобитæ сæхи уымæн скодтой, цæмæй
сыл баууæндæм, цæмæй сын рахабæрттæ кæнæм.
Василий (тыхсы). Цы хуызы сын бамбарын кæ-
нон хабар?..
(Инал йæхи нал баурæдта, къуымæй къæрта систа æмæ
йæ Василимæ радта.)
С æл и м æт. Æпхъæлдæп, пæ ныхæстæ иын бамбæр-
ста...
Пъело. Кæсыс, нæ дын зæгъын, фæливгæ кæнынц,
зæгъгæ? Йе ’мбарæнтæ йын сау сыджыт адавæд.
Ииал (йæхицæн). Сымах нæ куы бамбариккат, æн-
дæр сау сыджытимæ нæхæдæг исты хуызы фидауиккам.
345

(Василий къæртаимæ рацыд.) Йарæби, мæнæ цы зын
уавæры бахаудтæн! Сдзурин, æмæ æмæ уæд бынтондæр
гуырысхойы бахаудзыстæм...
Пъело. Цом-ма мæ фæдыл, чызг. Æхсæв дæр нæ
хуыссын иал уадзынц, æви... Мæ цармы тыхт фæуой
(рацæйцыдысты, Инал сын сæ фæндаг æрæхгæдта).
Иуварс, кæннод дын цæхæрхафæнæй иу ратдзынæн!..
С æ л и м æ т. Ма кæн, иана, фæлтау лæууæм, исты
фыдбылыз иын сараздзысты.
Пъело (йæ кæлмæрзæн иуварс акодта). Гъа, мæ
цармы тыхт фæут! Зæронд устытæм, урсдадали мадæл-
тæм нæма систат уæ хæцæнгарз. Фæлæ гъа. Цæв! Цæ-
мæ кæсыс!
В а с и л и й (æрбахызт, фæхæцыд Иналы дамбаца-
йыл). Æрра фæдæ? Зæронд усмæ дамбаца куыд си-
стай?
Сæлимæт. Кæд уыдонæй не сты?..
П ъ е л о. Уæдæ мæм æмбисæхсæв цæмæн æрбацы-
дысты?
(Инал амоны Василийæн гобийау, ома ардыгæй цæугæ
кодтой.)
В а с и л и й. Цæмæп цæут сымах. Мах ацæудзыстæм,
хæдзар сымах куы у. (Фæцæуы дуармæ.)
С æ л и м æ т. Уыдоиы хуызæн не сты. Нæ сæ ауадз-
дзынæн. (Алæууыд дуармæ.)
Пъело. Иуварс дуарæй, чызг... Фæливгæ кæнынц,
цæмæй сын бацамонæм уыцы лæппуйы. О, къæппæджы
хаудзæн, мæгуыр...
С æ л и м æт. Куы пицы ныи кодтой, куы ницæмæй иæ
фæрсынц...
Пъело. Цы ма дын кæиой, топп мæм нæ ныддард-
той?! Уæдæ дæуæн тæригъæдгæнгæйæ æрбацыдысты æм-
бисæхсæв ардæм? (Æдде ссыди ныхас.)
346

С æ л и м æ т. ХъылцИ...
X ъ ы л ц и. Ам стут, цы?
П ъ е л о. Мæ хæдзар, цы цæсгомæй ма нæм дзуры?
В а с и л и й. Сæфæм... (Василий æмæ Инал цы акæ-
ной, уый нал зонынц.)
С æ л и м æ т. Мидæггаг уатмæ ацу, уым уæрммæ ных-
хизæн ис. Гобийы уал уадз, уымæн ницы кæндзысты.
(Æрбахызт Хъылци, йемæ прапорщик, Василий ацыди.)
X ъ ы л ц и. Ай уæм уазæг куы ис.
Инал (хинымæр). Æгъи, мæ хæлар, ам цырддæр
фæлæууыи хъæудзæн, кæннод...
Пъело. Цы цæсгомæй ма æрбахызтæ мæ къæсæ-
рæй? Уæвгæ, хæрзаг, зæгъыс, нæлгоймаг сæм нал ис хæ-
дзары æмæ мын «макæ» чи зæгъдзæн...
X ъ ы л ц и. Раст дæ, нæлгоймаг, зæгъын, нæй хæдза-
ры, исчи уæ, зæгъын, куы бафхæра... Æмæ уын далæ уæ
хæдзары алыварс хъахъхъæиджытæ æрæвæрдтон...
П ъ е л о. Уæдæ, уæдæ, стонг бнрæгъ дæр, дам, æхсæв
бонмæ уымæн цуан кæны æмæ фосы дзугтæ хъахъ-
хъæны.
Хъылци. Хуыцау, дæу ардыстæн, мæ зæрдæ уæм
æхсайдта. Уæлдайдæр та Сæлимæты хуызæн чындздзон
чызгмæ. Куы йæ, зæгъын, бафхæрой... Уæд æгас хъæуæн
дæр худинаг у, уæлдайдæр та хъæуыхицауæн, мæнæн. О,
Хъылцийæн... Мæлæты сабыр у уæ уазæг, хъыпп-сыпп
дзы иæ хауы.
Сæлимæт. Гоби у, тæфæрфæс кæиынмæ иæм æр-
бацыд.
Хъылци. Стæй, æвæццæгæн, къуырма дæр... Уæдæ
дзы уæд тас нæу, нæ, Пъело?.. (Прапорщикмæ амоны,
гобимæ дæ цæст дар, зæгъгæ.)
П ъ е л о. Тас кæмæй у, уыдонæн дæ арм фыигæи куы
дарыс...
X ъ ы л ци. Æмæ гъа, а фæстаг заман гобитæ, къуыр-
347

матæ сарæх сты, æмæ та сæ фæстæ исты фыдбылыз
æнæрцæугæ нæ вæййы... Сымахæн фыдбылызæй тас нæу,
хорз хъахъхъæиынц хæдзары... (Прапорщикмæ) Цу,
зæгъ, сын, хæдзары чъылдымы ’рдыгæй дæр хъахъхъæн-
джытæ æрæвæрæнт. Бæстæ абырæгæй байдзаг, хæдзар
æнæлæг хæдзар, исчи йæ куы бафхæра...
Ипал (йæхицæн). Ацы зæроид къæпсырæй исты
хуызы куы аирвæзиккам. ■'
Пъело. Цæсгом дын нал ис, фæлæ дæ мæрдтæм-
дзæуæн фæндагыл уæддæр цæуылнæ ахъуыды кæныс?
Цы æртындæс æнахъом сывæллоны фехстой дæ дзыхæй,
уыдоны тæригъæд дæ кæдæм фæкæидзæп?
Хъылци. Да^лимоиты холыйы тыххæй хуыцау тæр-
хон нæ хæссы. Зæхх бунтгæнджытæ æмæ абырджытæй
кæй сыгъдæг кæнын, уый тыххæй — дзæнæты мæ бынат.
Цал хатты ныббырстой хъæумæ, сæ ахъаззæгты сын æр-
цахстам. Сæ амидингæнджытæ уыдон нæ уыдысты, зæгъ-
гæ, уæд адæм æнцад-æнцойæ цардаиккой. Дæ фырт та
сын хæринагхæссæг уыд, фарстам æй кæм ис се ’мбæх-
сæн. Нæ, дам, æй зопып. Искуы дæр ма афтæ вæййы?
Партизаитимæ цæмæн сæмдзæхтои кодтап... Уæдæ, зæ-
гъын, æнæуи дзæбæх стут, нæ?
П ъ е л о. Дæ хæдзар дæр æндæр дзæбæх бонтæ ма-
,куы феиæд.
Хъылци. Дæ фырты маст калыс. Æмбарын дæ, нæ
байхъуыста æмæ йæ агæрах кодтой... Мæнмæ куы бэй-
хъуыстаид, уæд æнцад йæхицæн цардаид абон дæр ма.
С æ л и м æ т. Сау халонау та хъуахъ-хъуахъ куы кæ-
ныс. Æмбисæхсæв дæр нæ нал ныууадзай, æви!?.
X ъ ы л ц и. Ды дæр та де ’фсымæры бафæзмыдтай,
афтæмæй дæ тæккæ амондагургæйæ дæ! Нырма^ бирæтæ
нæ зоныс. Фæлæ дæ хуыцау мæ фыдæхæй бахизæд, хуы-
цау Же ’вдисæн. Фыдæхы зæрдæ дæм нæ дарын. Чи зоны,
дæу самондджын кæнын мæнмæ кæсы.
343
/

Йнал (йæхицæн). Хуымæтæджы не ;рбацыд, цæй
амонды кой кæны?
(Æрбацæуы прапорщик.)
X ъ ы л ц и. Загътай сын?
П р а п о р щ и к. О.
Инал (йæхицæн). Кæмдæр æй федтои, фæлæ
иæм?..
П ъ е л о. Ныууадзут нæ нæ мæгуырыл. Фыдохы бон-
тæ дыл фæкæнæд, æхсæв дæр ма иæ куы иыууадзай.
X ъ ы л ц и. Тобæ, зæгъ, тобæ, Пъело, иу ахæмы та
мæм лæгъстæмæ цæудзыиæ. Иуахæмы та дæ кæлмæрзæн
1лæ къæхты бын дæр æрытаудзынæ. Ма кæн...
Пъело. О, хорз аргъ мын скодтай мæ лæгъстæтæн,
мæ кæлмæрзæн дын дæ къæхты бын кæй æрытыдтон, уы-
мæн. Бахъахъхъæдтай мын мæ хъæбулы, нæ мыл ныу-
уарын кодтай сау туг. Нæ дæ тæрсын! Кæмæн тарстæн,
уый мын байстат, ныр мыи мæхи фæнды цæхæрыл дæр
сараут.
И н а л (йæхицæн). Ау, уый уа?
X ъ ы л ц и (ныххудти). Гъы, дæу?. Ды кæй цæмæн
хъæуыс? Мæнæ Сæлимæт... (Бахæстæг æм.)
Инал (йæхицæн). Иу къахдзæф ма куы бакæна —
ныххурх æй кæндзынæн.
(Сæлимæт йæ мады аууон æрлæууыд.)
X ъ ы л ц и. Гъе, та Джеор, уый æидæр хъуыддаг у,
партизанты сæргълæууæг æнæхъæн комы. Рагацау йæхи
куы радтаид, хуыздæр ын уаид. (Иналмæ.) Афтæ нæу?
Дæумæ дзурыи... А-а-а-а, мæрдырох мыл куы бахæцыд,
гоби куы дæ. Æвгъау у гобийæн, замманайы лæппу.
(Иналмæ та.) Мæнæ ма кæс йæ къаммæ. Уый къухы
бафтыд, зæгъгæ, уæд... Цы ныхъхъус дæ? Иæ бынат, йæ
349

бадæн мын чи бацамонид, уымæи — стыр хæрзиуæг, раст
æй сызгъæрииты стуликкой, иæ зынаргъ хицæуттæ æмæ
Шкуро йæхæдæг.
Прапорщик. Ныууадз къуыттыйы. Уый та цы
’мбары, цы йæ фæрсыс?..
И н а л (йæхицæн). Ау, уый уа?..
Прапорщик. Уæд та сæ уадзиккам? Мæнæ дзы
ацы къуыдты йедтæмæ куы ничи ис.
X ъ ы л ц и. Нæ-æ, цалынмæ Джеор йæхи радта, уæд-
мæ уал мæнæ Сæлимæты цъыиды акæндзыстæм...
Ииал (йæхицæн). Пакет иæ комкоммæ Джеормæ
хæссын куы хъуыди. Цы хæстæг сын у, цымæ?..
Хъылци (Иналмæ та). Гобитæ æмæ къуырматæ
хатгай фылдæр фæзонынц, хъусгæ æмæ дзургæ чи кæны,
уыдонæй... Ау, ницы зоныс? Сымахæй дæр сыбыртт куы-
иæ уал хъуысы.
Ииал (хинымæр). Иыртæккæ дып æз дæ гобидæхи
бæргæ фæкæнин, фæлæ гъа...
Прапорщик (йæхицæн). Салдæтты бæргæ арвы-
стон, фæлæ ацы зæронды куыд афæливон?.. (Хъылци-
æи.) Уадз æмæ лæууой. Чи иæ хъæуы, уый ам иæй, цæй
цъындытæ æмæ цæн цыдæртæ...
Хъылци (бахудт). Ничи сæм ис, зæгъыс? Уæд гоби
та, гоби? Цъынды æнæмæнг хъæуы, суанг ма хуыцауæи .
дæр мысайнаг æмбæлы, уæд мæ хъæубæстæ фыдбылы-*
зæп бахизыиæн... Уæдæ, зæгъут, Джеор кæм ис, уый нæ
зонут, иæ? Куыинæ æмбарут, æз хъæуыхицау дæн æмæ
хъæуы сабырдзииады тыххæй дзуапп дæттын, уый! Ныр-
мæ æдас уыдыстæм, фæлæ ныр...
Пъел о. Цы та кодтам, цæмæн та иæм æртхъирæнтæ
кæн.ыс?
Хъылци. Æртхъирæн нæ. Ныронг Шкуройы штаб
нæ хъæуы кæй уыд, уый тыххæй æнцад-æнцойæ царды-
стæм...
350

П ъ е л о. Æндæр æнцойад куынæ фенис дæ цард-цæ-
рæнбонты.
X ъ ы л ц и. Ома иугай гæрæхты кой кæиыс. Нæ. Штаб
ардыгæй аивта, зæгъгæ, уæд нын нæ хъæуыл арт бан-
дзардзысты. Ахъуыды ма кæн... Цæмæн æлгъыстаг кæ-
ныс’дæ марды дæр, дæхи дæр? Фæлтау куы бацамонис
Джеоры бадæн. Ницы йын кæидзысты.
Инал (йæхицæн). Штаб ардыгæй ивыпц. Уый хуы-
мæтæджы нæу...
X ъ ы л ц и. Нæ кæсыс коммæ? (Фæхæцыд ын йæ къа-
базыл.) Мæ разæй, чызг!
Прапорщик (Иналмæ). Ды дæр уæлæмæ. Нæ кæ-
сут коммæ. Кæддæра цæрæибопты нæ дзыназис дæ хæ-
дзары!
Хъылци. Нæ дæ уыриы, хъахъхъæиджытæ мемæ
сты, уый? (Прапорщикмæ.) Фæдзур-ма сæм.
Пъело. Хъæддаг сырд дæр ма тæригъæд зоиы, мæ
хъæбулы ингæны сыджыт куыиæма басур...
(Инал йæ бынатæй фезмæлыд. Хъылци йæм дамбаца
фæдардта.)
X ъ ы л ц и. Прапорщик!
Прапорщик. Æз мæнæ дæн!
X ъ ы л ц и. Рæбинаг дуары раз æрлæуу!
Прапорщик. Ис рæбинаг дуары раз æрлæууын!..
(Цыдæр ацамыдта Иналмæ.)
'Инал (йæхицæн). Гуырысхо йыл нал кæныи, мæ
царддæттæг ацы лæг уыд.
Хъылци. Ныр уæ мæ бар уадз, фосы мыггаг! Мæ
разæй дын куы загътон, чызг! (Пъело йæ хъавыд баир-
гъæвынмæ, фæлæ йæ Хъылци иуфарс фехста, рахæцыд
Сæлимæтыл. Инал дзы цыма йæхи хызта, уыйау фæгуы-
быр кодта, йæ сæрæй йын йæ дамбаца ныкъкъуырдта.
35!

Се ’хсæн бацайдагъ хъæбысхæст. Æрбазгъордта Васи-
лий). Прапорщик, тагъд салдæттæм фæхабар кæн!
Прапорщик. Салдæттæ уым нал сты, Хъæуы-
\ хицау.
X ъ ы л ц и. Цы фесты?
Прапорщик. Арвыстон сæ.
Хъ ы л ци. Цы? Æмæ дын æз афтæ куы загътон?!.
Прапорщик. Ды мын загътай, æз та нæ загътон.г.
В а с и л и й. Бузныг, æфсымæр.
X ъ ы л ци. Нæ, сахатмæ сæм куынæ фæзынон, ужд-
дæр уьш фæстæ ам уыдзысты салдæттæ. Мæ фæдз&хст
сын афтæ уыд.
Прапорщик. Дæ фæдзæхст! Ха-ха-ха! Уый фæстæ
та уыд мæ фæдзæхст: ацæут æм,æ, зæгъын, баулæфут.,
Ахæм æнцой æхсæвтæ уæм, зæгъын, арæх не ’рхауы. Ам,
зæгъын, ничи ис, æз æмæ Хъылцийы бар уадзут хъуыд-
дæгтæ. (Хъылци йæ бынатæй фезмæлыд.) Сабыр дын куы
загътон, нанайы къона.
X ъ ы л ц и. О, Пъело, куыинæ дын раафæ кæндзæн
хицауад, цы сыл-бындар ма дын баззад, уый дæр дын
куыннæ бахъахъхъæндзæн!
И н а л (дамбаца йæм фæдардта). Къостайы загъдау,
лæг сусæгæй куы нымудзы, уæд нал сæтты йæ номыл
дæр. У, стуры мыггаг! Куыд дæ урæдта ныронг дæр ирон
зæхх? Зианджыны рыстмæ махмæ адæм уæлдай къæрц-
хъус куы сты: уый зæрдæйы рыст фæсабырдæр кæныны
тыххæй нæм лæг цы-фæнды зын хъуыддаг бакæнынмæ
дæр цæттæйæ куы лæууы, хисдæрæй-кæсдæрæй йын
лæггад кæныныл куы архайынц, уæд дæумæ куын-
ницы хатыр разындис? Саударæг ус куы у, йæ сау-
тæ куынæма раласта, йæ русты тугтæ куынæма ныхъхъæ-
бæр сты, мад куы у, куыд æм систай дæ къух, куыд æй
аппæрстай зæхмæ? Цы дæ æрбахаста сау сынтау ардæм?
Сæ т^æригъæдæй ма къултæ дæр куы ниуынц, уæд? Кæн-
352

йод де ’лгъаг къухæй куыд бавнæлдтай æвзонг чызгмæ?
Сæ дарæджы сын мæрдтæм батардтай, уый дын æгъгъæд
нæ уыди. Æрлæуу дæ зонгуытыл, райс хатыр саударæг
усæй! Дæ зонгуытыл дын куы загътон, кæннод дæ ма-
рын, æрлæуу!!!
(Æрхауд йæ зонгуытыл Хъылци.)
Хъылци. Уæд та йæ хъазтыл ауадзиккам? Ды го-
би, æз та...
Пъело. Уæдæ, уæдæ, хъазын афон ма дын у, сау
сындз. Æниу цæугæ дæр хъазыиы зæрдæйæ куы æрба-
кодтай ардæм, дæ бур роидз фæкалай.
X ъ ы л ц и. Афтæ æнхъæлут, æмæ мæнæн æнцон у?
Фæлæ мæ иу ран нæ уадзынц. Мæ зæрдæйы тугтæ фæкæ-
лынц, мæ зæрдæ фæриссы уæ рисыл... Æниу дæуæн ра-
гацау нæ лæхстæ кодтон, дæ лæппу ныууадзæд йæ митæ,
йæхи радтæд æмæ сæрæгас баззайа, зæгъгæ? Дзырдтон
уын: фыдбылыз уæм рагудзи-багудзи кæны. Уæхи хъахъ-
хъæнут. Нæ бакастыстутмæ коммæ, мæ зæрдæ уыл ры-
сти, хуыцау — ме ’вдисæн".
П ъ е л о. Сау бирæгъ, хуыцау де ’буалгъ митæн æвди-
сæн куы уаид, уæд дыл туг-цæссыгтæй фæкæуид.
X ъ ы л ц и. Ма бабын кæнут уæхи. Мæн не ссардтой,
зæгъгæ, уæд, æнæхъæн хъæуыл дæр арт бандзардзысты.
А хæдзармæ рацыдтæн, уый та бæлвырд зонынц.
Сæлимæт. Æхсæвдзуан фыццаг хатт куы нæ ра-
цыдтæ...
П р а п о р щ и к. Боимæ сын сæхиуыл арт куынæ бан-
дзариккой, ды кæмæй æртхъирæн кæныс, уыдоиыл. Сæ
уд æрджынарæджы ис, дзæгъæлы нæ лидзынц.
Хъылци. Ау, æнæтæрхонæй мæ куыд фехсдзыстут?
И н а л. Дæ тæрхон конд у. Стæй сымах иунæг æхсæв
æртындæсы куы фехстат...
21 Мады фарн
353

X ъ ы л ц и. Дæлимонты холы...
И м а л. Фæрæдыдтæ, дыууадæс уыдысты... Æрбакæс-
ма мæм дзæбæх...
X ъ ы л ц и. Ды та чи дæ?
И и а л. Æрбакæс мæм поджы дзæбæхдæр. Базыдтай
мæ?
Хъылци (базыр-зыр кодта). Нæй, нæй, мæрдтыбæ-
стæй фæстæмæ здæхæм нæй!
С æ л л м æ т. Куыд? Мæрдтыбæстæй?
X ъ ы л ц и. Нæ, уый ды иæ дæ!
И н а л. Æз, мæ мад — мæ фыдыстæн. Кæд дæ ферох,
уæд дын æй æрлæууын кæнон дæ зæрдыл, куыдзытугæй
æхсад! Комкоммæ махмæ кæсгæйæ Шкуромæ куы кæл-
кæл кодтат. Афтæ-иу куы загътай, адон куы агæрах кæ-
най, уæд дын мæнмæ хорз мииас. Афтæ уыд æви нæ?
Хъылци. Чи уыд, чи иæ дæ амардта иннæтимæ?
П р а п о р щ и к. Мæнæ мæхæдæг. Ахæм цæхæрцæст
лæппуйы цард аскъуын, уæд уый æгæр æнаккаг ми уы-
даид. Æмæ æз дæр бæлас багæрах кодтон. Бузныг, æф-
сымæр, хорз сарæхстæ. Дæхи гæрахы фæстæ зæхмæ ап-
пæрстай.
X ъ ы л ц и. Гадзрахатæй цæуæг!
Прапорщик. Уый мæиг у. Æз кæддæриддæр уыд-
тæн революцийы фарс æмæ дæн. Уæйгæиæг ды дæ, иом-
хыгъдтæ Шкуройæн ды лæвæрдтай, аз та-иу гæнæн кæ-
мæи уыд, уыдонæн сæ цард хъахъхъæдтон.
П ъ е л о. Мæсыг, дам, хи дурæй хæлы. Хуыздæр ма
дзы цы уа — ирон лæг! Мæ судзгæфыды уæлхъус дæр
фæдысмудæг куыдзау уымæн зылдтæ мæ хæдзары алы-
вæрсты, цæмæй паддзахадæй гæртам райсай Джеоры
сæрмæ. Цæрæнбоиты бирæгъау зыд кæиыс. ÆвæЬтаг дæ
хæдзар, æгæр мæгуыр дзы гæды дæр нæ ныууасдзæн, дæ
фыдмртыл хуыцауы зæрдæ дæр фæхудт — нæ дын. рад-
та цот. Адæмы маст дæ басудздзæн.
354

Й н а’л. Ацы «хæзнайы» дæр нæ немæ ахæссын хъæуы.
П р а п о р щ и к. Ныртæккæ цæуынæн тæссаг у. Бан-
хъæлмæ кæсут чысыл. (Иналæн.) Нæ дæ ауадздзынæи,
мæлæты дзыхæй дæ уымæн нæ ратыдтои, æмæ дæ ныр
исчи æрбагæрах кæна.
Ин ал. Уæдæ уал уæд ацы «хæзнайы» дæр искуы
бамбæхсæм.
Пъело. Уæртæ уал æй уæрмы ныппарут, хуыздæр
бынат ыи нæй ссарæн.
Хъылци. Хорз, хорз, æз дыи ахæм митæ бакæнын
кæндзыиæн, æмæ ма дын суанг дæ фæпык дæр дымгæ-
мæ куыд ныддарой.
(Дардæй æрбайхъуысы гæрæхтæ.)
П р а п о р щ и к. Багъæцут ма. Æнхъæлдæн, хъæдрæ-
бынæй гæрах кæнынц. Уæ хъуыддаг бынтондæр абырыд.
Чысыл фæстæдæр хъæуы фæндæгтæ суæгъд уыдзысты.
Пъело. Марадз-ма, Сæлимæт, æз сын семге хæри-
наг ацæттæ кæнон, ды та уал сыи сæ къухтæ ахсып кæи.
Инал. Махæн иицы у, "фæлæ Василийæн йæ цæф
къух бабæттып хъæуы.
Пъел о. Уоууа, нырмæ дæр ын æй куыд ныууагътат?
(Æхсы Василийы къух Сæлимæт. Пъело, пранорщик
æмæ Хъылци ацæуыиц.)
С æ л и м æ т. Хъарм дои ын хъуыдис, фæлæ...
И н а л. Амæй хъармдæр дон? Раст мыи-иу Дыдта чы-
сылæй найынмæ цы хъарм дон акодта, уый хуызæн у.
Сæлимæт. Уæдæ мгердтæй цæуæг дæ, и? Уымæн
стыр ныфс хъæуы.
Инал. Уый мæ хорздзинад иæу. Прапорщик мæ нæ
багæрах кодта. Стæй уый размæ фыи федтои, цыма мæм
иу рæсугъд чызг æрбацыд. Райхъал мæ кодта æмæ мæ
стыр зын фæидæгтыл ракодта. Рæсугъд лæгъзмæ...
355

С æ л и м æ т. Уый тæхудиаг нæу, ахæм хъару кæмæ
разындис æмæ дæ мæрдтæй чи ракодта...
И и а л. Æз та йып йæ уарзонмæ бахæлæг кодтол.
С æ л и м æ т. Цæмæн? Уый дæхæдæг куы уыдтæ.
И п а л. Бæргæ... Цæй, бахатыр мын кæн ацы сонт ны-
хæстæ ахæм уæззау сахат. Кæд иыл хуыздæр бонтæ скæ-
иид нæ ныхас дарддæр ах&ццæ кæнынæн. Мæн уырны...
Сæлимæт (исдугмæ йæм бакаст, йæ цæссыг асæрф-
та). Нæ, мацуал зæгъ ныртæккæ.
И н а л. Æцæг? Цæй æмæ ма ахæстмæ бакæсон.
Сæлимæт. Æз та ианамæ фæкæсон. (Ацыдысты.
Цалынмæ уыдон ныхæстæ кодтой, уæдмæ Василий стъо-
лы уæлхъус æрфыиæй. Дуар байгом сындæггай, нымæты
^тыхтæй æрбацыд Джеор.)
Д.ж е о р. Цымæ кæм сты Пъело æмæ Сæлимæт? Ай
та чи у? Æнхъæлдæн æмæ сын сæ мæгуыр хæдзар хурмæ
ракалдтой. Кæм сæ агурон, хъуыддаджы фæдыл æрвыст
куы уыдтæн, куыд ныууадзон мæ хæс, мæнæ ацы джиа-
уырæй базондзынæн æппæт дæр. (Фелвæста дамбаца,
Василимæ йæ фæдардта.) Дæ къухтæ хæрдмæ сдар!
(Василий фестад, ауыдта Джеоры, Джеор дамбаца
æруагъта, кæрæдзийыл ныттыхстысты. Хъæлæбамæ ра-
уадысты Инал, прапорщик, Сæлимæт.) Уæдæ махмæ аф-
тæ куы фæхабар чындæуыди, æрцахстой уæ, зæгъгæ?
В а с и л и й. Ралыгъдыстæм.
Пъело. Мæ хæдзарыл, лæппу! Цæмæн æрцыдтæ?
Дæу куы агурынц!..
Джеор. Не ’мбæлттæ хъæдрæбынæй æхсыиц, мæн-
мæ сæ нал æвдæлы, ма тæрс... Кæм ис пакет?
В а с и л и й. Иналмæ ис.
356

(Инал йæ ронæй систа нартхоры кæрдзын, йæ кæрæттзе
æхсыд. Фæдих æй кодта, астæуæй нæмыгæй систа
гæххæтт.)
Инал. Гъеныр, мæиæ кæрдзып, дæ цард фæци.
Джеор (кæсы). «Сæумæрайсом райдайдзæни Сырх
Æфсады иыббырст».
Прапорщик. Уæдæ штаб дæр уымæн лидзы ар-
дыгæй.
Джеор. Сæ фæндæгтæ сыи æрæхгæнын хъæуы, уы-
мæ нæм сиды Æфсæддон хайады сæргълæууæг.
Æмбæрзæн,

ЧИНЫДЖЫ ИС:
МАДЫ ФАРН 3
ÆНУВЫД ЗÆРДÆ 79
САУЧЫЗГ 147
МÆХЪÆБУЛ 217
АДÆМЫ ФАРН . . 257
САУДАРÆГ УС 337

Раиса Васильевна Хубецова
МАТЕРИНСКАЯ СЛАВА
Редактор С. 3. Ху гаев
Художник В. И. Бреч ко
Художественный редактор У. К. Кануков
Технический редактор С. X. Гутиева
КорректорыВ. Т. Айларова, В. Т. Цзодзикова
Наборщик Р. П. Оберемок
Печатник А. А. Ку зяев

Сдано в набор 21-11-73 г. Подписано к печати 28-У1-73 г. Формат
бумаги 70ХЮ81/32. Псч. л. 11,25. Усл.-п. л. 15,75. Учетно-изд.
листов 13,22. Тираж 1000 экз. Заказ № 594. Изд. № 13.
Цена 90 коп. Ма бумаге № 1. ЕИ 014-10. Книжное
издательство Упраплеиии по делам издательстп, полигрлфии п книж-
ной торговли Совета Министроп СО АССР, г. Орджоникидзе, ул.
Димитрова, 2. Книжиая типографии Упрапления по делам издательств,
полиграфии и книжнон торгоплн Сопета Л\иннстров СО?АССР,
г. Орджоникндзе, ул. Тельманп, 16.