JURIJ KRIŽANI С
POLITIKA
TEKST ZA ŠTAMPU PRIREDIO
V.V.ZBLENJIN
PREVEO I BILJEŠKE NAPISAO
A.L.GOLDBERG
UREDNIK
с* к a d e u* l к
M.N.TIHOMIROV
MOCKBA — 196S

ЮРИЙ КРИЖАНИЧ
ПОЛИТИКА
подготовил к печати:
В.Б.ЗЕЛЕНИН
HEPEDOA И КОММЕНТАРИИ
A Л. ГОЛЪАБЕРГ
ПОД РЕ ДАКПГИЕ Й
а ка д елл и к а
М.Н.ТИХОМИРОВА
ИЗДАТЕЛЬСТВО «HAVKLA»

От редакции
Деятельность Юрия Крижанича (1618—1683 гг.) уже давно
привлекала к себе внимание исследователей — историков,
философов, экономистов, литературоведов, лингвистов и
других, дававших самые противоречивые оценки его сочинениям.
Одни исследователи готовы были видеть в произведениях
Крижанича настоящую программу реформ, которая впоследствии
осуществлялась при Петре I, рассматривая Крижанича как
своего рода предшественника Петра.
Другие авторы рассматривали горькие рассуждения
Крижанича о различного рода непорядках и злоупотреблениях
в России его времени как памфлет, направленный против
России и русского народа. Некоторые из них доходили даже
до прямого утверждения, что Крижанич был ненавистником
славянских народов и Русского государства, хотя в действи-
тельности^вся деятельность Крижанича была проникнута идеей
общности славянских народов и горячей любовью к славянству^
t_Ha самом же деле как восторженные похвалы в адрес Юрия
Крижанича, будто бы начертавшего будущие реформы
начала XVIII в., так и обвинения его во враждебности к России
и другим славянским народам одинаково необоснованны.^
^Крижанич писал свои сочинения в разные годы и в разных
условиях. То, что было написано им во время пребывания в
западноевропейских странах, а потом в Речи Посполитой, нельзя
ставить в один ряд с тем, что он писал в России. Делать так —
значит вырывать сочинения Юрия Крижанича, как и любого
другого автора, из конкретной исторической обстановки,
5

из реальной жизни. Нельзя сочинения Крижанича,
написанные во время его пребывания в Западной Европе и в Речи Пос-
политой, а потом в России, рассматривать как единое целое,
исходя только из принадлежности и преданности его к
католицизму и не учитывая тех больших изменений, которые
произошли во взглядах Крижанича во время его жизни в Pocchh.j
Издаваемое в настоящей книге основное сочинение Юрия
Крижанича, известное под условным названием «Политики»,
было написано в годы жизни автора в Тобольске, куда он был
сослан царскими властями. Тобольск в это время был
отдаленным, но по-своему крупным центром, главным местом
управления Сибирью. Он имел немалое значение для торговли с
сибирскими народами и народами Средней Азии, с «Бухарами».
Это было место, куда ссылали людей по политическим
причинам различного свойства. Ссыльные в Тобольске второй
половины XVII в. находились на особом положении и составляли
как бы своеобразную колонию, связанную непосредственно
с воеводской канцелярией. О своих встречах с ссыльными
людьми — русскими и иноземцами — рассказывает сам Кри-
жанич, нередко отмечая даты своих встреч и разговоров.
Характерно, что даты этих встреч Крижанич пишет по-русски —
от «сотворения мира», причем иногда совсем по образцу
приказных документов того времени пишет просто 173 год (вместо
7173).
Еще раньше, в Москве, Юрий Крижанич познакомился
с видными боярами, в том числе с самим Борисом Ивановичем
Морозовым, который в первые годы царствования Алексея
Михайловича был фактическим правителем государства.
Русская действительность XVII в. властно врывается
на страницы сочинений Крижанича. Так, он, например,
рассказывает о некоем воеводе («державнике»), который поощрял
грабежи и воровство, получая от грабителей и воров
соответствующую мзду. «Воруйте, братцы, свободно!» — неожиданно
восклицает Крижанич на обычном разговорном русском языке,
меняя свой стиль изложения и, несомненно, повторяя
народный рассказ об этом наглом «державнике».
Тонкий наблюдатель, дальновидный исследователь Юрий
Крижанич сообщает в своей «Политике» много таких сведений
6

о России и особенно о Сибири XVII в., которые по своему
значению не уступают известному повествованию его
современника Григория Катошихина. По сравнению же с так
называемыми записками иностранцев о России сочинения Крижанича
выгодно отличаются большей точностью и достоверностью.
Лишь по какому-то странному недоразумению «Политика»
Крижанича до сих пор почти не была использована нашими
историками как современное свидетельство о России второй
половины XVII столетия. При этом записи Крижанича о
поисках рудных богатств, о таможенных границах, о торговле
с соседними народами, о порубежных городах отнюдь не носят
характера каких-то шпионских донесений, которые он якобы
собирал в ссылке. Странные «шпионские донесения», если они
предназначались для самого царя и его приближенных!
Замечания Юрия Крижанича о России, особенно о Сибири,
тем более интересны, что они написаны на основании его
личных наблюдений и на основании рассказов осведомленных
людей. Они продиктованы его большой любовью к России,
несмотря на то, что Крижанич жил в Тобольске как ссыльный.
Так, он пишет о возможности пути из Мангазеи, лежавшей
в устье Енисея, морским путем в Индию. К этому времени
Мангазея уже переживала дни своего заката, но торговые
люди, пользовавшиеся морским путем из Архангельска в Ман-
газею, неоднократно жалели о закрытии этого северного пути
по океану.
Крижанич писал в годы хождения в России медных денег
(«медные пенези»), и в этом отношении его записи также
чрезвычайно интересны. Он реагировал на все важнейшие события
своего времени, и его обличительное сочинение на
Соловецкую челобитную было вызвано не только его определенными
церковными взглядами, но и носило для своего времени
характер политического сочинения.
Но, конечно, главное значение «Политики» заключается
не в том, что она является одним из важнейших источников
для понимания русской жизни XVII в. Крижанич выступает
перед нами как крупнейший писатель своего времени, как
провозвестник славянского единства. Он как бы продолжает
развивать те идеи, с которыми в свое время в Сербии выступил
7

знаменитый гуманист XV в. Константин Костенчский. И, надо
думать, это не случайно, так как высокие идеи объединения
славянских народов были естественны в пределах главным
образом Сербии и Хорватии, находившихся под чужеземным игом
и постоянной угрозой нападения с севера и с юга.
Поразительны и необычайно широки для своего времени
взгляды Крижанича на положение славянских народов, в
особенности на положение украинцев и русских. Авторы,
обвиняющие Крижанича в необыкновенной преданности к католической
церкви, забывают о том, с какой любовью Крижанич писал
о русских и украинцах в те годы, когда официальная
католическая пропаганда считала эти народы еретиками.
Нельзя ставить в упрек Крижаничу его ограниченное
понимание будущих реформ и формы единства славянских
народов. Ведь он был человеком своего времени, и деятельность
Крижанича должна рассматриваться как деятельность всякого
исторического лица в его конкретной исторической обстановке,
о чем говорил В. И. Ленин.
Юрий Крижанич выступает перед нами как крупный
политик и еще более крупный писатель-публицист XVII в.
Несмотря на значительную литературу о Крижаниче,
основные черты его деятельности, а также ряд моментов из его
биографии до сих пор еще недостаточно изучены. Научное
издание крупнейшего сочинения Юрия Крижанича — «Политики»
(подлинника с переводом на современный русский язык с
необходимыми комментариями и статьями) должно оказать
большую помощь в деле изучения литературного наследства
великого славянского патриота.
М. Н. Тихомиров

RAZGOWORI
OB WLADATELYSTWU

PREDGOWORIE
1663 aprilis 15
1. W'sich knyigach iesut pretolmaczeni razgowori i opo- Lyudostr6mi
minki iz nekoyich naroczitich pisatelyew, koyi pisasze ob poli- pisateiyi
ticznich delech (:iliti ob wladatelyskich, gospodarstwenich,
narodnich dumach i promisleh:) po imenu, iz Filipa Kominowa,
Pawla Paruti, Justa Lipsiusza, i inich.
Filip Kominow iest bil bolyarin Parizskiy: dwech francuzkich Kommow
kralyew dumnik: i g'raznim wladatelyem posol. Sey se poczi-
taet izriadney politik i wladatelyskich wecey opisately.
Pawel Paruta iest bil Benetskiy bolyarin, i dumnik: pisal Paruta
iest ob politike s'clrvvaloiu.
Lipsiusz iest bil filosof, i czlowek welikogo razsudka. Iego Lipsiusz
knyigi sut mnogo slawni.
A Maxim Fawst iest napisal knyigi ob kaznach, i penezech, Fawst
i rudach. Priwodit razmiszlyania polezna i napominaet, kako
se množit kazna s'prawoiu i obstoialnoiu koristiu i s'czestiu
wladatelyew, a bez stužania lyudey poddannich.
2. Iescze i iz onich raznich knyig iest zdes wipisano: czto pri- inorćđnikiczio
stoyit k'soblyudeniu precenbi Carskogo imena i weliczestwa.
Kakowo razsuženie tworet ini narodi ob sem preslawnom carstwu.
Czto w'sw6yich knyigach ob nyem piszut. Czto chwalet i czeso
nechwalet: i kako mi imaem nyichowo osuženie razumet, i nyim
otwecewat, gde se luczit prigoda w'posolstwu, ili inde.
Kako okolni narodi obikaiut prelesčat sije preslawnoe gospo- i kako nas prectiit-
darstwo. Kako iest treba obchoditse z'nyimi w^osolstwech,
w'dogoworech, w4orgowaniu, i w'ratech. Kako se imaem blyust
ot neustaynich obmanow i chitrostey nyichowich: koyimi oni
k'sebje prewodet wsakiy urozay see zemlyi, i imanie wsego naroda.
3. Potomu zdes se piszet ob torgowaniu, ob rukodelnich1 Remestw?0
promislech, ob tezaczestwu iliti ob pachote: i obo wsakich pro- Tezaczestwo
Далее зачеркнуто remestwech
11

Twerdncst
Precenba
Zakonostawie
mislech pristoiečich k'obogačeniu kazni gospodarskije, i k'obra-
dovanyiu wsego naroda.
Ob utwerzeniu carstwa: ob umnoženiu sil: i obo wsakich rat-
nich promislech.
Ob breženiu czesti i weliczestwa: reci wsakako znat potrebni,
i dosele (:iako sumnyaiu:) nikoli ne obwesceni.
Ob zakonech, i obiczaech, i ob Zakonostawiu: kako ono so
wremenom biwaet naruszeno. Kako dobrich zakonow breć w'ce-
losti, a zlich izkorenit.
Gospodarstwa
chorćbam podwerzenf
Ob Nedugech, libo Niižach narodnich
4. Swetiy Ambroziy1 goworec ob onom mertwecu, koego
Spasitely woskresi w'gradu Naimu, sice welit: «Mertweca onogo
ко grobu noszachu czetiri perwosotwornie wesci: kotorije wsem
nawodet tlenie, i ко grobu neustaino wlekut wsako czloweczeskoe
telo». Powedaiut bo, telo nasze sostawlyeno bit iz czetirech
perwosotwornich wecey: se iest iz zemlyi, wodi, wozducha,
i ognya. Pokamesta pak taia mežu soboiu sut suprotiwna: i iedno
iest razorlyiwo drugomu (rwsegda bo sucho z'mokrim, i tepld
so studenim se borit:), zarad togo nemožet w'nyich prebiwat
mir, nit obstoialno bit sostawlyenie nyichowo. Zarad togo že
i telo nasze, ot takowa swoich czastey nezgodia, wsegdasznuiu
rat w'sebje nosit, i izczezaet: i potrebna mu iest iezedeny kor-
mownaia poprawa. Kogda bo nebi ot iestwini i ot pitia (:a na
wremena i ot wraczestwa:) obnowlyena bila iego sila, borzo bise
ono razwalilo i zgiblo. Tako priamo wsako wladatelystwo iest
sostawlyeno iz mnogich nezgodnich czastey: кое swoim nezgo-
diem, i boreniem, wladatelystwu nanoset tlennuiu nužu: i pospe-
szaiut k' iego naruszeniu ili i k'razoreniu. To iest, ieže wo wsako-
wreme, neoczutnim naczinom2, podowchodet domaszni zli
zakoni, a inorodniczeskoe libo nasilie, libo chitrosti: koyimi gospo-
darstwo, budto nedugmi, zaražaetse, choreet i tleet3 i potrebna
mu iest neustaina poprawa.
5. Tlenie pak iliti chorenie narodnoe razumeetse biwat
gospodarstweMe po raznich priczinach:
1. Ascze kralyestwo dospeet pod oblast inich narodow:
jakože Polyskoe, gde inoplemenniki kralyuiut.||
2. Ascze budet nuža bir4 dawat inomu koemu narodu.
3. Ascze w^ogoworech, w4orgech, i w'inich delech, ot
okolnich narodow nasz narod 5chitrostiu se obmamlyaet i nis-
čeet5.
Chorobi
стр. 3
1 на поле сноска: Ambr. 1: 5, Gom: in с: 7. Lucae. 2 было ne-
oblicznim sposobom 3 сверху написано tlit 4 написано над
строкой вместо dany 5_5 было obmamlyaet i nisčeet chitrostiu se
12

4. Ascze ne budet udobnogo suda i uprawi: ascze zlodeii
slobodno woruiut, i silni slabich obižaiut.
5. Ascze w'Kralyestwu budut lakomi lyudi, bezbožni
zakoni Miti wzdori i obidi1 dlyaradi2 koyich lyudem budet nuža
wsegda tužno žiti i wozdichati i promeni zadat.
6. Ascze w'naszich delech budet кое nespodobie: dlyaradi
koego bi wes narod terpel ubitok, i ponoszenie, zlu oslawu, i
pochulu.
6. Ta i3 4inaia iesut4 narodom ozloblyenia: suprot koyim Posfiok i wraczestwo
wo wsako wreme imaet preczuwat wladatelyewo smotrenie5; fak6n?arstwu* d°bn
i spodobitse6 promiszlyat, da se wsakim sposobom otženut ot
tela kralyestwenogo7 tije chorobi. Dober wladately niest udo-
wolyen, dabi obderžal 8wladatelystwo w'drewnyem iego8 bi-
tiu; no wsegda nastoyit sotworit ono bogatee, silnee? czestnee,
i wsakako strecnee9. I10 kiy se nesilit swoego gospodstwa11
sotworit lukiy se czim: on bezsumenno sotwariaet ie chužim:
Nemožet bo wladatelystwo12 dolgo w'iednom oblicziu stoiat;
no libo lucze, libo gore postaet. Poluczenie pak13 i ukreplyenie
wladatelystwa14 mnogo pacze stoyit wMobrom zakonostawiu;
neže Av'razszirianiu rubezew, i w'dobiwaniu nowich derzaw.
7. Adrijan car pri umiraniu iest rek ко swoim bolyarom: Adnjanowa poprawa
«Obrel iesm15 grad Rim kirpiczen i ostawlyam yi mramoren.
Dobro on sotwori po prigodach onogo mesta i wremena. Aliti16
mnogo lucze bi sotworil, i bolyszuiu slawu bi stežal 6n wlada-
tely kiy bi mogel reć17: «Obrel iesm gospodstwo18 zlimi zakonmi
zaraženo; ostawlyam ie dobrim zakonostawiem ustroeno».
8. Filip Gheskije derzawi knez w' Nemcech, obikasze go- Dobri putf: pobri
worit19: «Dobro de gospodstwa stroienie poznawaietse po trech pinezb
wecech: Iе, Po dob||rich putech: ascze budut dobri mosti i20 bu- стр. л
det lezno po zemlye chodit bez stracha ot worow i ot inich obid;
2e, Po dobrich penezech: asczese ne razariaet torgowstwo zlimi
penezmi; 3e, Po dobrom sudu: ascze budet wsjem lezno dostupat
suda, i uprawi skorije. Dobro zaisto on knez goworiazse: ali
iednakože ne wsego czto iest potrebno no iedinoe osnowanie
1-1 написано над строкой 2 radi написано над строкой
3 далее зачеркнуто mnoga 4"4 ia u ie написаны над
строкой 5 было peczali 6 зачеркнуто pristoyit 7 зачеркнуто
gospodarstwenogo 8"8 написано над строкой вместо gospodarstwo
w'prednyem 9 написано над строкой вместо sczastnee 10 далее
зачеркнуто koyi u написано над строкой вместо gospodarstwa
12 написано над строкой вместо gospodarstwo 13 далее зачеркнуто
gospodarstwa 14 написано над строкой 15 написано над строкой
вместо sem 1C зачеркнуто Obacze 17 было reci 18 написано над
строкой вместо gospodarstwo 19 написано над строкой вместо reci
20 написано над строкой вместо da
1В

iest1 proiziawil. Opricz bo togo troego wladatelyskogo2 smotre-
nia, iesče ini3 pomisli, iesut potrebni: obkoyich mi z' Bozyim
posoblyaniem, chocem owde4 po sile razgowariat.
Razdjelyenie Djela
Tri mirskije twerd-
nćsti i troe sowersze-
ще gospodarstwu:
Blđgo, Sfla, i Mud-
rćst
9. Jeremija welit: «Da se neslawit mudriy w' Mudrosti
swoey: ni silnly w' Sile swoey: ni bogatec w' Bogatstwu swoem.
No kto se slawit, ob5 sem da se slawit, iako znaet mene: welit
Gospod». (Jer. g. 23). Šimi reczmi prorok opominaet: pacze wsego
potrebno bit, otdat Bogu slawu: to iest poznat go i lyubit, i dob-
rimi delmi czestit. A pritom iziawlyaet tri bit weci, w' koyich
se mir slawit, i w' koyich blaženost swoiu bit scenyaet: to iest?
Bogatstwo, Silu i Mudrost. Aliti suietnu, i duszam pogibelnu
bit prawit tu mirskuiu slawu: ascze kto swoe nadeianie w'nyey
postawit; i pritom Boga zabudet. Asczeli kto Boga neotstupit:
tije weci njesut zli, no pacze dobri i mnogo polezni i potrebni6,
i Bozyi dari. Zato mi chocem sije delo na troe razdelit: i razgo-
wor uczinit ob7 wladatelyskom Blagu, Sili, i Mudrosti.
Bogoczestia
nechaiul
lyudi
стр. 5
Bogststwo: iest Mno-
golyudstwo
Powerchownije nekije priczi:
ob Bogoczestiu,
Blagu, Sile, Mudrosti, i Czesti
10. Prorokowije priwedenie rjeci nam obiawlyaiut czetiri
bit stolpi gospodarstwom: Bogoczestie, Blago, Silu, i Mudrost.
Bogoczestie krepit duszu, i gotowit wjecznuiu blaženost; ostal-
naia tri krepiat telo, i tworiat blaženost telesnu: ascze yich kto
prawedno i mjerno uziwet.
11. Ali to iest8 diwo i nesczastie pregolemo: iako onogo,
czto iest nailucze i naipotrebnee, iedwa kto isczet z' istini: Bogo-
czestia, welyu, i wjecznije blaženosti9. || A blaga, sili, mudrosti,
i czesti wes mir isczet, i ob tich wecech dumaiet bez prestania,
i bez mjeri. Ali mnogi premnogi ne prawednim putem isczut;
a mnogi i w'czem tije weci stoiat, neznadut.
12. Bogatstwo wladatelysko nestoyit tako w'kazne srebra
i zlata; no mnogo pacze wo množine lyudstwa. Njest on Kraly
1 написано над строкой 2 написано над строкой вместо gospo-
darskogo 3 дальше зачеркнуто mnogi 4 написано над строкой вместо
zdes б b написано над строкой 6 после potrebni над строкой
написано и зачеркнуто weci 7 b написано над строкой 8 написано
над строкой 9 на полях зачеркнуто А
14

bogateyi1, kiy imaet množe zlata, no on kiy imaet množe lyudey.
Pismo bo welit: «Wo množine lyudstwa iest slawa2 kralyewa3,
w' malosti lyudstwa stid wladatelyu». (Pricz. 14. 28).
13. Sila nestoyit tako w' szirokosti derzawi, ni wT twerdnosti snas^dobro zakono-
gradow, no mnogo pacze w' dobrom zakonostawiu. Pri lakomich
zakonech zemlya nailucza ostaet pusta, i4 retkimi zitelymi ob-
sažena5. Pri pomerkowanich zakonech i zla zemlya biwaet lyu-
downa i narod gust.
14. Mudrost mirskaia kralyewskaia6, stoyit na sich dwech ^e^New^ru57 fn™
reczech: «Poznay sam sebe; Newjeruy inorodnikom». Jakože rćdnikom
bo prosti lyudi ot prostich biwaiut prechitreni: tako i kralyi
ot kralyew, i ćeli narodi ot narodow, mnogije obmani prijemlyut.
On iedin czlowek iest prost ot obmanow, kiy newjeruet. Siju
recz derži za wjecznuiu istinu: iako, Niktože7 ni8 otnyud neuczi-
nit nikakowa dobra dlyaradi izkernego swoiego; no tokmo dlya-
radi sebe i swoyich priczin. 9I zato ktokoli9 lyudem wjeruiat10,
nadeiania swoego se liszaiat11. W' naszem narodu naipacze, wsjech
i slednyich občich tug naszich šija iest priczina: Czto sami sebe
neznaem: A inorodnikom wjeruem.
15. Slawu, czest i precenbu wladatelyskuiu nekoyi mniat Tesca siawa w'czem
postawlyenu bit w' sich trech wecech: Iе, Inorodnikom okazo-
wat krasnije dragije switi i woisko ustroeno: i wladatelyewo
srebro i kaznu: 2e, Nyimze inorodnikom, poslom i torgowcem,
dariwat welikije bogatije dari: 3е, Nyichze inorodnikow mno-
gich deržat u sebe na welikom mitu, bezdelnich i nepotrebnich, стр 6
i tokmo || dlya slawi: kako oni udaiut. Ali koyi tako razcenyaiut:
premerzko bludiat i swoich wladatelyew oblužaiut12. Suetna13
iest14 slawa; swoyich15 morit, da czužich nasitim. Okolni narodi
togo neslawet; no pacze chulet, i osmjewaiut.
16. Niest kralyu slawi w' tom, ascze inorodniki 6t nvego istinDaia ргесбпьа:
^^^, 4. u '*•• j^ • 'i -г. j. 'л~ • ъ. - tvt i Ne dat se prechitrft:
pnmut prebogatije dan, oprocz nekoyich potrebnich por. No w
tom iest slawa: ascze se nedast prechitrit w' torgech, i w' dogo-
worech.
17. Njest kralyu slawi w' tom, ascze mnogi inorodniki bu- czestnim zapowedat:
dut unyego obyiadni i pijani. Ti bo sami chlebogubci ieduč i
pijuč nasmijewaiutse takowomu postupku: a ini pogotowu i bo-
lye. No slawa iest kralyu: ascze domasznyi poddanniki budut
1 над е зачеркнут знак ударения 2 далее зачеркнуто i 3
написано над строкой 4 написано над строкой вместо ili 5 b
написано над строкой 6 ia написано^ над строкой 7 že написано над
строкой ^ 8 написано над строкой "9-9 написано над строкой вместо Wsi
k°yi 10 так в тексте и так в тексте i2 было i oblužaiut swoich
wladatelyew 13 далее зачеркнуто bo i* далее зачеркнуто to 15 далее
зачеркнуто gladom
15

bogati i czestni. Czim bo kiy kraly czestneyim poddannikom
zapowedaet: tim *biwaet sam1 czestneyi poczitan. Kraly kiy
chočet iziacno bit w' kralyech czesten: on moraet swoyich kne-
zow i bolyar uczinit czestnich.
Bogatim zapowedat 18. О kako bludiat koyi mniat precenbu wladatelysku usta-
nowlyenu bit naipacze na bogatoy kazne: choc gospodarstwo
budet ubogo. Niwczem tako nestoyit precenba wladatelyewa,
kako w'bogatstwu poddannikow. Gde poddanniki iesut bogati;
tamo wladately možet rat west, kako dolgo chocet. A gde iedi-
naia kazna iest bogata, awsa zemlya uboga: tamo skoro nestanet
sili.
1_l написано над строкой вместо se sam poczitaet bit

D I В i — I
OB BLAGU

Promisli тч> taznowa- , le Promisli, koyimi se množat wladatelyskije kazni, iesut
u ju mnogi zli na swetu w' bach1 dobro lyfldem2 wedomi, i wezde2a uziwani;
tako da se nemožet niczto iz nowa udiimat, czego nebi dosele
3u lyudey3 w' obiczaiu bilo: po 4Eklisiastowoy reczi4, gde welit:
«Nićzto5 pod solncem njest nowo: i nikto nemožet rec6, Se iest
стр. 7 swjeze». (Eklis. gl. I. 10). Bolye bi bilo, otuczatse nekoyich7 ||
starich neže iziskowat8 iesče nowich 9na kazni množenie9 sposo-
bow. Ali to iest zadiwlyenia dostoino: iako wo wsakich wecech.
nowi soweti biwaiut osumnyeni, nenawizeni, i lechko osuzeni;
a w- iedinom sem Kazennom delu10, niczto njest tako nowo
neprawedno, bezbožno, i ostidno, czto nebi bilo11 prijemno.
2. 12Ja nechoču12 widumiwat nowich sposobow kazenniaia
no tokmo opomenut: Ježe nekoyi sposobi i promisli iesut Nepra-
wedni, Neczestni, Neistinni, iliti koyi ne k' obogačeniu, no pacze
k'obuboženiu priamo wedut. A zatim opomenut14 ehočem; Kako
iest treba breč i uziwat prawednich, czestnich, i koristnich spo-
sobow.
Aichimija ^* ^^ sposobi iesut si: Iе Alchimija iliti zlatotworie, iest
bjesowskaia bluda: po koey lyudi czaiut15, iz mjedi moć zlato
i srebro tworit. Nesczetni lyudi16 sut se16 nad tim izkoni wjekow
trudili17, i trudetse: ali iesče nijedin wladately njest toliko z' al-
chimiyi dobil, czim bi iednogo woiaka mogel prekormit, i nijedin
alchimist nist ni iedinije kaplyi zlata 18iz midi sotworil niti ikaka
koristi sebi uczinil bez 19bis6wa dijania19 ili bez obmanyenia
inich lyudei19.
1 так в рукописи 2 написано над строкой 2а написано над'
строкой 3_3 написано над строкой 4-4 было reczi Eklisiastowoy.
В слове reczi буква е перечеркнута буквой j 5 далее зачеркнуто njest
в было reci 7 внизу приписаны две строки латинского текста без
указания^ к какому месту рукописи они относятся: «Magis debet гех gratias
agere lili consiliario, qui dat ei consilium ad conseruandum, quam illi qui
dat consilium ad augmentandum tesaurum» 8 было priiskowat 9~9за-
черкнуто kaznowania 10 буква е перечеркнута буквой i n далее
зачеркнуто uchwalyeno i 12-12 написано над строкой вместо Mi ne-
chočem 13 написано над строкой вместо kaznowania 14 далее
зачеркнуто se 15 написано над строкой вместо mniat 16-16 написано'
над строкой 17 было setrudisze 18-18 приписано на полях 19-19 было-
bisowije pomoći, исправлено над строкой
18

2е, Kowaczstwo, iliti Kowniczni premeti, gde iz peneznich Kowaczstwo
kownic isczut pribili 4 zlije pinezi kuiut1. Sey sposob ne tokmo
iest nepraweden, i polon2 gricha: no i wele obluden. Czaietse3
bit pribilen, a on iest sama istaia ubil i tsčeta. Otnyud i wo
wjeki nemožet wladately iz kownicznich premetow dobit iednogo
pineza4; dabi neprijal tsčeti5 stokrat tuliko.
6Ulikarow iesut nikoyi promisli, koyi se zowut Remedia
Desperata, Otczaiani promisli, kogda likar bolnika prijemlyet
za mertwa: i obsiczet mu kiy wud, ili razfižet tilo, i opet zaszijet,
ili inkao liczit, da bolnik ili zdraw postanet, ili ot samogo li-
karstwa umret. Sicewim otczaianim smertnim likarstwom iesut
spodobno zlich pinez kowanie6. 7I rawno iako otczaiania likar-
stwa neczinetse inako, neže w' krainoy nuže, i gde nikakowa
inogo sposoba nist moć dobit: takož i zli pinezi nimaiut se ko-
wat, bez krainije nuži. A prestat iest triba czto naiskorije: abo
ascze 8se i8 dolgo prowlikut, tož se uczinit narodu, cztobi likar
uczinil bolniku, dabi mu žilu otworil i nezaperl. Wsa krow bi
iztekla, i czlowek bi umerl. Sice i w' narodu, wse blago (:koe se
zowet drugaia Korw:) ot naroda isteczet7.
3e, Widiranie nesčadno: Lakomi zakoni. 9Samoteržie, Kowa- widiranie
czestwo, i wsako9 neumerkowano10 9i nemilostiwo9 obtežczenie
poddannikow. Prawda11 welit: «Gzeso nechočesz dabi kto tebje
uczinil, togo ti12 drugomu neuczini.
4е 13A ot wsego gorsziy promisel i zemlyi14 razorenie iest Ino- inorodni torgowci
rodskoe torgowanie: to iest ascze kiy kraly prepustit inorodnim
torgowcem wo swoey derzawe15 prebiwat 15aili zit15a: swodi i skladi
deržat; i wezde po zemlye torgowat. Ti bo wezde w' deszewu poru
naszije towari wikupaiut16 i inozemcem17 swoyim narožanom, i
wsakije naszije tainosti proiawlyaiut18; ne tokmo w' Torgownich 2
no i wo Wladatelyskich tainich19 dilech. 20I narodnije naszije
zakoni razariaiut, i wo swoe razpustnije pogibelnije zakoni nasz
narod zawodet20 i w' Blagoczestiu mnogich soblaznyaiut, i я
w' dusznuiu pogibel zawodiat21: za czto wse kralyu budet treba
otwet dat pred Bogom. Iednoiu recziu, neocennim || telesnim i стр. 9
1-1 приписано над строкой 2 второе о написано над строкой 3
написано над строкой вместо Mnitse 4 написано над строкой вместо rublya
*_ далее зачеркнуто sta rublyew 6_6 приписано на полях
' 7 приписано на полях 8-8 написано над строкой 9~9 написано
над строкой ю было i nepomerkowano, n написано над строкой
вместо Spasitely *2 далее зачеркнуто inom 13 здесь стоит выносной
знак и запись: Zri lista 8 14 написано над строкой 15 написано над
строкой вместо zemlye I5a-isa написано над строкой 16 было ро-
Kupaiut 17 было inorodnikom 18 над oi написано iz, потом
зачеркнуто 19 написано над строкой 20_2° приписано на полях 2* было
prewodiat
2*
19

dusznim tsčetam1 ti torgowci iesiit priczina. A koristi ot nyich
njest2 oprocz nekoyich podarkow, кое daiut 3cariu, libo3 bo-
lyarom4. 5Royich podarkow nimaem mi ni wo czto poczitat:
ibo ,s' koliko oni swoego blaga nam podaruiut; z' deset tisuč
krat toliko naszego blaga iz naszije zemlyi won izwozet5.
4 A w'nužno wreme otsilaiut iz gospodarstwa swoe towari: i tim
dragost weliku tworiat w' gospodarstwu. Adomasznyi torgowci ter
piat z' nami zlo i dobro: i newisilaiut 5ainamo swojich5a towarow,
dlya midenich penez. A iesče i ottogo pusče iest, ascze ti inorodni
torgowci nebudut sami swoyi gospodari, no inich bolyszich tor-
5 gowcew slugi i oprawniki: kakowi iesut wsi Nemci, koyi po Rusi
ъ torguiut. Ti bo i sami sebe s' czelyadmi swoyimi z' naszego pota
kormet i bogatet; i swoyim gospodarom otsilaiut naszije towari,
czto naideszewlyeiu cenoiu, 6w'naideszewlyu poru6 mogut bit
7 kuplyeni: i swerch7 wsakogo torgowania otsilaiut yim iežegod8
ugoworen obrok w' penezech, ili w'towarech. 9I toiu chitrostiu9
bezpotrebno, i newedomo zaczto, 10sije preslawnoe gospodarstwo
tworiat11 Podbirno 12iliti Jasaczno12 swoyim Agliczanom, Bara-
bancem i Chamburžanom.
^ 13I ninecz dobro sutse nam14 dali Nemci znat. Wsu szubnuiu
kaznu sut pokupili za midenije pinezi; a15 zatim priwezli ее opet
na Rus16, i spustili w' pastu činu na srebrenije pinezi: i tim car-
skoy kazne, i wsemu narodu nescennu sčetu uczinili13.
0, czestitiy17 gospodariu, ni otnyud newjeruy wolku, ieže
bi ti on chotjel twoe 18iagneci sotworit18 žirni. I wo wjeki wjecznije,
newjeruy inorodniku torgowcu: ieže bi ti on kuiu korist prine-
sel. Nemožno bo iest, da on twoe bogatstwo umnožit, kiy sam
wsije zemli19 i moria20 obticzet, i wes swoy ziwot iest otluczil,
na putowanie21 i na strachoti22 dlyaradi pinez: i kiy lakomije
zijaet na srebro, neže wolk na iagnia. Kto w' wodu mečet wudicu,
on mislit iztiagnut ribu. Kto w' zemlyu sijet23 žito, on mislit
nažat desetero tuliko. Inorodnik torgowec24 ascze Tebje
Gospodariu26 libo twoyim26 boiarom dast27 srebren stokan, ili kuiunibud
1 сверху надписано nakladom, ubitkom, sramotam 2 далее одно
слово густо зачеркнуто 3_3 написано над строкой 4 далее
зачеркнуто A czto cariu mnogo wece togo dalibi domasznyi 5~5 написано
над строкой и на полях ьа-ва написано над строкой 6"6 было
па naidesewlyem mestu 7 далее зачеркнуто togo i 8 написано над
строкой 9~9 написано над строкой вместо густо зачеркнутого начала
предложения 10 далее зачеркнуто chitro n далее зачеркнуто Dan-
nyino 12-12 написано над строкой i3~i3 приписано на полях 14
написано над строкой 15 далее зачеркнута poslije 16 далее зачеркнуто na s
17 далее зачеркнуто milostiwiy 18_18 сверху надписано ianyci upast
19 было zemlyu 20 было more 21 написано над строкой вместо
puti 22 на полях рядом приписано i pogibelnosti 23 написано над
строкой вместо prosjewaet 24 далее слово густо зачеркнуто 25
написано над строкой вместо Cariu 26 приписано на полях 27 написано
над строкой
20

inuiu korist; bez sumenno stokrat s' toliko blaga izwezet w6n
iz twoee zemlyi, i proiest. || Prawo adda nam prorokuet Waruch:
«Pripusti k' sebje inorodnika, i razorit tia»1.
Njest wse zlato, czto se swjetit; niti wse2 korist, czto se
koristilo bit widit.
Nekoyi promisli widiatse bit koristili; a oni sut stanowita
tsčeta.
Jest3 blago кое4 nebogatit, no pacze ubožit. 5Promisli po prawde
se zowut, ascze mi umijem6 wziat wsakuiu korist, koiu iz naszije
zemlyi, i ot okolnich narodow možem dobit Mudro, Bogobožno
ili Milostiwo, i Lipo7; a ne ascze czto iemlyem Ludo, Okrutno,
ili Merzko. Lud dobitok iest wziat iedno8, dat dwoe. ili množe:
takowi sut dobitki ot skladnikow, i czužich torgowcew, ziwucich
лу naszey zemlye. Okrutni dobitki biwaiut iz Samoterzia, Ro-
waczstwa9, i tich takowich. Merzki dobitki iesut iz drobnich,
malich, negodnich wecey5.
Wsakoy zlobje koren iest Lakomost:10 rekel iest10 Pawel.
Lakomost i Slawlyubie11 iesut gospodarstwom Skila i Cha-
riba liaili boici pogibelnilia. Iz sich12 bo werszin izwiraiut wsi
chudi i tiranski zakoni.
Kralyewskije Širini iesut Laskawci, Astrologi13, Alchimisti,
i Rowaczi, ili14 || izobretitelyi, koyi widumuiut koristi iz рё-
neznich kownic, i inije neprawednije sposobi 15k' sobiraniu kazni15,
z'obtežczeniem lyudstwa.
Wsakiy dobitok iest neobstoialen: koyi se czinit bez Truda
i pota: libo bez dowolynogo Wrimena: libo bez Prawdi: libo
Lakomo ili Ostudno. Wsakiy adda dobitok obstoialen, imaet.
Osnowat se na Trudu i na16 Potu: Zrjeiat, so Wremenom,
i s' Terplyiwostiu:
Prijemat se s' Prawdoiu i s' Poczteniem.
Neumerkowanije razkoszi prinoset telu17 bolezen: Neumer-
kowano blago uražaet nisčetu: to iest, za prekrutim kazni zbira-
niem, posleduet zemlyi opustjenie.
Nailuczi prichod iest umerkowanie.
Wkralyestwu ubogom, i nelyudownom, kraly nemožet imat
obstoialnogo bogatstwa. W kralyestwu bogatom 18i lyudownom18
kraly nemožet bit ubog.
стр. 10
Priczi:
Koristi ubilnjie
Lakomost koren
wsemu zlu
Širini Kralyewskije
стр. 8
Kaznowat s' Trudom,
s' Prawdoiu, s' Cze-
stiu
Za neumerkowanieni
opustjenie
Ubogo kralyestwo
ubog kraly
1 здесь кончается перенос на 7-ю страницу рукописи 2 далее
зачеркнуто pribil 3 зачеркнуто Nekoe 4 написано над строкой
° 5 приписано на полях 6 было umejem 7 было Lepo 8 далее
зачеркнуто od 9 было Kowaczestwa i°"10 написано над строкой
вместю рядом зачеркнутых: гебе welyasze ll было Czestilyubie
Jlia приписано на полях 12 было nyich 13 написано над
строкой вместо Zwezdoczetci х* далее зачеркнуто i 15"15 написано
над строкой вместо Kaznowania 1б написано над строкой ^ далее
зачеркнуто muku 18-18 написано над строкой
21

Lowft ribi z'meroiu Kto s' pomerkowaniem lowit, wsegda naidet w' stawu czto
lowit. A kto w' iedin deny wesstawdo czista izlowit, w' drugiy
krat xmu njest1 czeso lowit.
Lyudstwo uczinit Kralyewa czest, slawa, dolžnost i nastoianie iest: Lyudstwo
biaženo swoe uczinit blaženo. Ne bo kralyestwa zarad kralyew, no kralyi
zarad kralyastow iesut ustawlyeni2.
Nedat žeijei premeni 3Gde sut dobri zakoni, tamo i domowmni4 poddanniki radi
ziwut5, i czuži zelyet6 prit. A gde7 sut zakoni lakomi: tamo swoyi
wlastiti poddanniki zelyet Premeni gospodarstwu, i czasto izmi-
nyaiut8 i czuži 9ascze mogut9 boiatse prit. О wladatelyu, tako
strdy lyudstwo, da nebudut zelyfli premini10.
Aichimija, Kowacz- r 5' Izkazalismo11, koyi sut chudi, ložni, malo chwalni, i
siwo,wiđ6ri, Pripus- malo czestni promisli: rekszi, Aichimija, Kowaczstwo, Widori,
i Pripusčenie czužich torgowcew. A dobri pak i chwalni g'
Dobitku sposobi iesut oni, koyimi se kazna množit12 prawedno,
pobožno, czestno: bez bridkije lakomosti, bez lyutich widorow,
i bez nesnosnogo i nelyudskogo obtežczenia poddannikow. A ta-
kowi sposobi i promisli iesut tri13: Težactwou (rili pachota:),
Tezaczestwo, Rukodi- RukodTlie15, i Torgowstwo: 16i owi sezowut Czerni ilti Czernyski
оь,П' t T^^wstwo> promisli. A czetwertiy promisel iest Gospodarstwo, ilti Narodno
stroienie i sije iest krlpost, i budto dtlsza, wsim promislom16.
Owi se zowut Dobitczeni Promisli: Lucrosae industriae.
r 6. WRralyestwu ubogom njest lezno kralyu bit bogatu.
uczinit w' kraiyestwu I ascze se kiy czaet17 bit bogat, i on bi mnogo bogateyi18 mogel
postat, kogdabi kralyestwo nyegowo bilo bogato. Zato kraly
ascze chočet sam postat bogat, perwlye moraet proskorbit, da
poddanniki budut bogati: i promislit, da budet w' kralyestwu
obilie wsaczini, i deszewina. A to kraly možet uczinit (:s'kuliko
nyegowa derzawa zdolyeet19:) asczeb udet nastoial: da Tezaczstwo20,
Remestwo, Torgowstwo, i narodnoe Gospodarstwo, so wsakim
tesčeniem i radjeniem budut sprawowana.
1-1 написано над строкой вместо nenaidet 2 написано над
строкой вместо густо зачеркнутого слова 3 в начале строки
зачеркнуто Pri zakoni eh dobri eh * было domowni 5 написано над
строкой вместо stoiat 6 написано над строкой вместо željeiut
7 далее зачеркнуто рак(?) 8 написано над строкой вместо se
izneweriaiut 9-9 написано над строкой 10 в скобках стоит
выносной знак и помета: zanesi na list ll было Izkazachom 12 было
množit kazna *3 написано над строкой вместо czetiri 14 было Те-
zaczestwo 15 приписано более бледными чернилами вместо Remestwo
16-16 приписано на полях внизу. После вставки осталось невычеркнутым
«Gospodarstwo, ilti stroenie narodnoe» 17 написано над строкой вместо
mnit 18 ударение сначала было над е 19 надписано над строкой вместо
premagaet, рядом приписано zmagaet, наверху zneset 20 было Teža-
czestwo
22

Razdel 1
OB TORGOWSTWU1
1. Pitanie. Кое kralyestwo se cenit2 bit bogato? Otwit3.
Iе. Bogato se mnit bit kralyestwo: w'koem serodit zlato, K-rtalyStwa«/Hut b0"
i /• . a°. . Ti-i л -л ' л *к • глл i с . „г r i gata; dlya Kud
srebro, i mije rudi:-4i kraški4, iakoz5 lest Charapskab i Wugerska
zemlya.
2е. Bogatee iest ono: кое obiliiet wecmi ко pristroeniu7 tila8
i ко pratežnomu9 platiu pristoiacimi: Dragim kameniem, Bi- ™ie% Swit' * Pnst~
serom, Koralom, Swilom, Bumagoiu Wolnami tonkimi, Lenom,
Konoplyami10, Kožami szubnimi, i wsakimi inimi plateinimi11
pristroimi.
3e. Iesče bogatee kažetse bit ono: koe obiluet wecmi k' yideniu12
i k'pitiu prigožimi: Uliemu, Winom, Medom, Soliu, 15Peprom, Diya ziwnosiey»
Klinci, Sacharom, i inimi Zariadmi15, 16Pszenom saraczinskim16,
Pszeniceiu, i wsakim Žitom, Socziwom, Owociem, Zeliem snid-
nim, wraczebnim, i krasilnim; || Skotom17, Ribami i Pticami,
i snidnoiu Zwirinoiu18. crp" n
4e. A naipacze19 bogato lyudowno, i silno se uznawaet bit
ono kralyestwo: gde sut dobrije 20Urežennije Primeti20 iliti ^/^ЙмЛ
dobro urodni, domisliwi, chitri razumi: i dobra, naredna pri- gowisc
stania ladiam, 15i torgowisca15, i gde potomu cwetet wsako ruko-
dilie21, i tezaczstwo22, i welikoe morskoe torgowstwo: iakož23
se djeet w' Agliczanskoy i w' Brabanskoy zemlye. A iescze slaw-
nee i sczastnee biwaet24 kralyestwo ascze pritom wsem i dobri
w' nyem sut zakoni: iakože widim bit wo Franskom25 kralyestwu.
A kralyestwa woiennaia26 neobikaiut bit bogata: to iest gde
se ziwet iz27 grabeža: i gde luczije urodi, i prisposobneyi razumi,
ponechawszi wsakiy in promisel na iedinuiu28 woinu i na grabež
se udaiut, i togo iedinogo dila29 smotret30 iakož31 czinet Krimci,
Turki, i Kalmaki32.
2. Sije preslawnoe gospodarstwo, buduč tako33 sziroko i bez-
mirno3* dolgo: iednakož35 ot36 wsjech stran iest zaperto wT tor- Rus ZaPerta olowsQd
1 било Torgowstwe 2 сверху написано sudit 3 было Otwet
^_i написано над строкой 5 было iakože 6 было Charabska
7 сверху написано pristroiu 8 было sela 9 написано над строкой
10 далее зачеркнуто Krasilma и написано над строкой 12
зачеркнуто Pristroiew 13 написано над строкой вместо iestwi, причем
сначала было iedeniu i* было Oliem 15-15 написано над строкой
1и~16 написано над строкой вместо Orizom 17 было Skotcem 18 было
Zwerinoiu 19 далее зачеркнуто рак 20-20 написано над строкой
вместо Urodi 21 написано над строкой вместо remestwo 22 было
tezaczestwo 23 было iakože 24 сверху написано czinitse 25 было
Fraceskoy 2б далее зачеркнуто nikoli 27 было z' 28 было iedinu
29 было dela зо надписано над строкой вместо bregut 31 было iakože
32 было Kalmiki зз написано над строкой 34 было bezmerno 35 было
iednakože 36 далее зачеркнуто wsakich
23

LiszeEa Torgowisc
mbogich lowarow
стр. 12
Razumi naszi tupi,
riki neumitelyni
gowaniu. Ot siwera nas paszet Studenoe more, i pustije zemlyi.
Ot woztoka i poludnya okružaiut1 diwyi narodi: s' koyimi ni-
kakowo torgowanie bit nemožet. Ot zapada, w' Litwe i w' Beloy
Rusi, niczto se nerodit onich wecey, koyich mi potrebuem: razwe
iedinaia mjed u Swidow. Torgowanie Azowskoe i Czernomorskoe,
koe bi sey zemlye naikoristnee bilo, to deržat obsedeno Krimci.
Torgowanie Astrachanskoe zapaczaiut Nogaici. Torgowanie z'
Bucharni w' Sibiri zasidaiut Kalmaki2. Itako nam ostaiut tokmo
3tri ot strachot slobodna3 torgowisca: po suchu Nowgrad, i
Pskow; a na wodi4 Archangelskoe pristanie, ali i5 k' tomur>
put iest nesmerno predalek i trudowen.
3е. Obliczaetse7 adda:
Iе. Iako sija zemlya malo torgowisc imaet, i treba iey iest
množich: koyich nikto nemožet8 naredit, bez carskije sili.
2e. Neimaet zemlya zlata, srebra, mjedi, olowa, swinca,
rtiiti i dobra železa.
3e. Neimaet Dragogo kamenia, bisera, koralow, i krasil:
a iednako tich wecey, koyich9 wsi naiprosteyi i nainegodneyi
chotiat uziwat.
4e. Neimaet Sachara, Saprana, Pepral, Klincew, Oreszkow,
Korici, Imbera, Miri, Tamiana, Miška: i inich zariadow i za-
pachow.||
5e. Neimaet Ulia, Wina, Izuma, Migdal, Smokow, LimonoAv,
Orechow welikich, Kostanyew, Sliw, Breskow, Kotuny: i mno-
inich owocew.
6e. A nad wse to, neimaet wecey koneczno potrebnich: to
iest 10Sukon, ni mich10 pratežnich podbilin: iliti Wolni, Swili,
i Bumagi.
7e. Liszena iest zemlya i Kamenia, i luczego Ljesa ко gra-
ženiu, i dobrije Glini, k'posudiu.
8е. Naroda naszego razumi iesut tupi i kosni: i lyudi neumi-
telyni w' rukodeliu, i malo promiselni w' torgowaniu, w'11 zemlyi
težaniu11, i w'domasznyem gospodarstwu. Rusi, Lechi i wes
narod Slowenskiy, otnyiid neznadut dalekogo torgowania, ni po
moriu, ni po suchu. Šamije Aritmetiki i cziselnije umiteli neuczetse
naszi torgowci. Zato inorodni tdrgowci lechko nas prechitriaiut,
i obmamlyaiut nas nesćadno wo wsako wreme. A tim naipacze:
czto wezde po Rusi prebiwaiut, i towari naszije naideszewlyeiu
cenoiu wikupaiut. Moglo bi se to terpet, kogda bichu i naszi
gich
1 написано над строкой вместо paszut 2 было Kalmiki, 3"3
написано над строкой вместо czetiri 4 далее зачеркнуто Astrachan i
5 написано над строкой 6 было nyemu 7 было Obliczay
8 было nemožet nikto 9 далее зачеркнуто chotiat ю-ю написано
над строкой 11_11 было tezaniu zemlyi
24

unich žili, i takože deszewo zakupali. Ali naszi unich neziwut,
i otnyud zit nemogut, dlya prirodnogo swoego nesposobia, i tupa
razuma1: i pacze dlyaradi Nimeczskogo zawidjenia i zlobi, koiu
sut mnogi naszi otwidali.
9е. Puti w'sicewoy preszirokoy derzawe iesut dolgi i trudowni:
dlya blat i lesow: a strachotni ot Krimcew, Nogaicew, Kalmi-
kow, i inich razboinich narodow.
10е. A obiluet zemlya iedinimi Korzni, libo Szubnimi ko-
žami: i Konoplyami2: i ot nekoego wremena Pepelom. A Med,
W6sk, Ikri, Pszenica, Rož, Len, Koži3 i ostalni towari, koyi se
otsele* izwazaiut; ne dlya obilia, no dlya nuži, i dlya inorod-
niczeskich obmanow se izwazaiut: i mi pri tom sami ploda swoee
zemlyi stradaem, i skudost terpim.
4, Ta tije tol mnogije narodni je nuži, iedin sam promisel iest
moguć posobit. To iest, da Gospodar Car wse torgowstwo, кое se
dejet z' inimi narodmi, primet na SAvoe ime i ruku, iakože i prijal
iest; i w' gredučaia wremena da ее obderžit. Tim bo iedinim spo-
sobom budet se mogla znat smeta towarom: da se neizwezet pre-
mnogo towarow naszich, w' koyich njest izbitka; a cziiži
nepotrebni da se nepriwozet. Tim sposobom buder mogel Gospodar
Car pomnažat tor||gowisća, i straži potrebnije po derzawe, dlya
prowozania towarow. A Inozemskim torgowcem nebudet zdes
czeso delat. A Sukna i wsaki towari Nemecki, budut se mogli
prewazat czes naszije ruki: na Sibir g' Bucharom i к' Indeicem:
na Astrachan к' Persom: na Azow к' Turkom: na Putiwoly 5k'
Czerkasom i kWoloszanom5. I naprotiwno tich narodow towari
budut prechodili k' nam, i czez naszije ruki к' Nemcem, к' Lechom,
i ky Litwe. Iz takowa uczinka wse gospodarstwo choćet obogatjet
i wsi zitelyi obradowatse. Iedinim torgowcem bolyszim to
nebudet6 milo: koych dobitki po nekoey czasti chotet se umenyszit.
Ali nato njest treba smotrit: gde se wsemu narodu obćaia polza
deiet.
Pitanie. Ljepo-li iest wladatelyem torgowstwo?
1. Nekoyi lyudi nawreme goworiat: Wladatelyem i plemenitim
lyudem torgowanie nebit ljepo, ni pristoino. Ali treba iest znati:
iako torgowstwo samo po sebje iest czestno i godno; a neczestna
iest merzkaia Lakomost, kaia czasto w' kupe chodit s'torgowst-
wom. Asczeli torgowstwo ne na posebuinuiu korist, niti na nena-
sitnuiu Lakomost; no na 7narodnuiu polzu občuiu7 budet woz-
prijato: togda torgowstwo iest czestno, ljepo, i priamo kralyewsko
delo.
Puti muczni
Obilie Korzen
Konopely
Pepela
Da wladately primet
wse Priw6znoe i
Otwoznoe torgcwstwo
стр. 13
Torgowstwo
czestno
kraiyem;
1 далее до конца предложения приписано более бледными чернилами
2 сверху надписано Penykoiu 3 написано над строкой 4 далее густо
зачеркнуто 5-5 бы#о ^Woloszanom i k'Czerkasom 6 далее зачеркнуто
drago 7-7 било na Občuiu polzu narodnuiu
25

Soiomon, i ini kraiyi 2. Wse posudie (:welit pismo:) i wsa ruchlyad Solomonowa,
torgowachu biasze iz czista zlata. A srebro w'onich dnech niwoczto senepo-
czitasze: takowo bo biasze obilie srebra1 w' Jerusalimu, iakože
iest kamenia na ulicach. Carsk.: kn: 3 gl. 10. V. 21. Paral: kn. 2.
gl. 9. 20. A czim to sprawi Soiomon? Ne po kopaniu Rud: niti
po Alchimiye: niti po Obtežczeniu naroda: nego po Torgowaniu;
wo wsakich bo trech letech iednoždi posilasze swoyi ladyi w' In-
deiu s' towarmi: kotorije mu na iedin krat samogo zlata pri-
wazachu po 4 sta talanow, i weče: oprocz srebra, i2 inogo blaga.
To iest 13443 pnd 4zlata: talan bo težasze griwen 125: ili pudi
tri, i griwen 5. 5Iosafat kraly chotiasze Solomonowo torgowstwo
ponowit: ali 6t Boga pokaznyen nemogasze namenyenia6 so-
crp. u werszit5. Kraly Portogalskiy w' Indeiuže wisilaet || swoiu plutwu,
z' welikoiu koristiu: i nekoyi Nemecki7 knezi potomuže. A kraly
Dackiy wiprawlyaet plutwu w' Siwernije ledenije pusti je strani,
dlya iedinogo weloribiego žira. Fražeski8, Chispanski9, Aglin-
ski10 kralyi11, Turski i Nemecki čari, netorguiut: Iе, Dlya togo,
czto poddanniki nyichowi iesut dosta silni i dowolni, na opraw-
lyanie swakogo naidalyego i naiwecego torgowstwa: 2е, Czto
zemlyi sut ottworeni krugom, i nikako njest zmožno zabraniti
poddannikom torgownogo porazumjenia s' susjedskimi narodmi.
Ali po wsem tom Frazeskiy kraly neustaino12 deržit welikogo
posla w' Carigradu, a Agliczanskiy kraly poslannika, dlyaradi
iedmogo torgowstwa swoich poddannikow. A Chispanskiy i Por-
togalskiy kraly, dlyaradi swoego i swoyich poddannikow torgow-
stwa, wisilaiut na more wsije swoyi13 ratnije sili, na sprowažanieu
Indeyskich plutow.
, , . , . , , 3. Czestno adda i ljepo iest wladatelyem torgowstwo: ascze
Po koyich pnczinach A , ,, , i. м . • ~,. f л i^T
torgowstwo iest kra- se wozpnmet dlyaradi polzi i nuzi wsego kralyestwa: i ascze po
lyem cz&tno nyem ne obida, nego oblegczenie, i bremena ubawlyenie narodu
postanet. A sije biwaet:
Iе, Kogda kraly ne so swoyimi poddannikmi, no z' iedinimi
inozemci torgowstwo wedet. Njest bo kralyu ljepo kupit uswoego
poddannika, i prodat swoemu že: nego moraet kupit uswoego,
a prodat czužemu: kupit u czužego, a prodat swoemu i czužemu.
I wo swoey zemlye nimaet prewozit towarow 6t grada w' grad,
15i na drobno prodawat; no takowu zabawu ostawit poddannikom15.
2е, Ascze16 ко koemu torgowstwu iest potrebna kralyewska
sila, da posebuini lyudi nemogut podniat takowich podwigow.
1-1 было obilie srebra biasze 2 далее зачеркнуто ini eh towarow 3
первая четверка смазана 4 было pudow 5~5 приписано на полях 6 так
в рукописи 7 было nemecki 8 было Frazeskiy, 9 было Chispanskiy
1° было Aglinskiy li было Krali 12 написано над строкой 13 далее
зачеркнуто sili 14 далее зачеркнуто ladey iz, а слово Indei переправлено
на Indeyskich 15-15 написано над строкой 16 написано над строкой
вместо kogda
26

Ascze rekszi po moriu iest treba prewelikich nakladow, koyich
nezdoljeet inaia sila oprocz kralyewskije: iakože za Solomona,
zidowski zitelyi nebiachu dowolyni wiprawlyat plutow w' In-
deiu: nego Solomon kralyewskoiu swoeiu siloiu, i iesče ne sam,
no s' Chiramom Tirskim kralyem w' towariszstwe, wiprawlyasze.
Hiti ascze po su ehu dlya dolgich mucznich, i strachobnich pu-
tow, potrebni budut mnogije Podwodi, Sprowodniki, Straži,
i Zastawi: iakože naipacze w' sem carstwe iest golema i krainaia
nuža tich1 posilkow.
3е, Ascze || koia zemlya iest liszena premnogich towarow, стр. is
i moraet ie zakupat, ot inich narodow, i potomu lyudi lechko
biwaiut prechitreni. Ascze budet wolyno wsakomu torgowat
z' inozemci; ili inorodnikom žit mežu nami: okaina se djeiet
narodu obida: wsako nasze blago ot nas se otnosit: mi glad stradaem,
a inorodniki pred oezima naszima 2wsakiy priplod zemlyi naszije
ziedaiut2.
4. Carskoe adda torgowstwo sice se imaet 3woditi i wersziti3. Kakowo fmaet ьп
Iе. Carski oprawniki nimaiut niczeso, czto w' derzawe za- kraiyewsko torgowa
kupiat, w' derzaweze opet prodat. Nego czto ot carskich pod-
dannikow kupiat4, to imaiut czužim prodawat, so zmožnoiu pri-
biliu: i czto naidražeiu cenoiu.
2e. A kupuiuč ot poddannikow, nimaiut bit skupi: nego
plaćat darlyiwo; kako budet spodobno.
3e. A czto zakupet ot czuzich: ono moraiut prodawat domasz-
nyim ni s' kakowoiu5, ili konezee z' naimenyszeiu pribiliu. Iz-
nemszi nužnaia Avremena: togda bo godno budet6 i dragoiu
cenoiu prodawat.
4е. A czužim narodom da prodaiut takowije towari, kako
naidraže wozmogut.
5е. Newedetse, kako rekoehom7, na drobno prodawat, no tokmo
na grubo. Aprodawat tokmo w' dwech ili w'trech mestech
w7 derzawe. A w' nužnoe wreme wedetse i na drobno, i wo mno-
gich gradach 8i drago8 prodawat.
6е. A w' dobra i ne nužna wremena: sego naipacze imaiut
smotrit carski dumniki, i torgowni nazorniki: Da oprawniki
towarni niwczem nepreehitret Caria Gospodaria, i niwczem neobi-
det naroda. I da pri carskom torgowaniu nerastitse cena towa-
rom; no pacze da wsaki towari w' derzawe biidut deszewlyi,
neže bi mogli bit pri9 torgowaniu posebuinich zitelyew.
1 далее зачеркнуто wecey 2"2 било ziedaiut wsakiy priplod zemlyi
naszije 3-3 было wersziti i woditi 4 написано над строкой 5 было
z' nikakowoiu 6 над строкой написано и зачеркнуто i na drobno
' далее зачеркнуто ni 8"8 написано над строкой 9 написано над
строкой
27

7е. *А koyi zitelyski torgowci zaproset kupit'2 towarow u Go-
spodarowich oprawnikow: tim oprawniki da prodaiut wsjem
iednakowoiu ukaznoiu cenoiu. A po gradech da daiut zitelyskim
torgowcem Samotoržnuiu oblast, na iedin i na drugi у towar;
onim: koyi obečaiut deszewlye prodawat1.
"lorgowisca umnažat
стр. 16
Indeiskiy put otwedan
Cholstenskiy knez
neuspćl
Keumitelnost
LjCDČSt
Ob3 Pretorgech4 z' mirni narodmi
1. W sem wladatelystwu, 5kako smo i wisze iziawili5, malo
iest toržisć: i treba bi yich6 iskat i naredit7 množe. Czim bo množe
toržisč imaet кое kralyestwo, tim biwaet bogatee. Moglo bi se
naredit iedno torgowisce na Donu, suprot Azowu 8dlya torgo-
wania s' Turki8; drugo w' Kalmikech na Ertisču, pri Slanom
iezeru, libo inde, dlya Indeiskogo pretorgowania: || tretie w'
Putiwlyu dlya Ukraincew i Woloszanow: czetwertoe so wreme-
nom w' Dawurech. A Chwalinskoe more napolnit bi Carskim!
korablyi dobro ustroienimi: dlya Perskich towarow.
2. Sliszal iesm, iako nekiy Benetczanin priszed na Moskwu,
nawjecewasze iskat puta k'Indeicem: dabichom, de, mogli oto-
nud na siju zemlyu obratit pretorg pepra, sachara, i inich Za-
riadow, i otwratit ot Chispanow i Nemcew, koyi po moriu pri-
wozet tije towari. A w' nasza sija wremena toy Indeiskiy Ki-
taiskiy put uže iest dobro otwedan: i torgowci iežegod otonuđ
prichodet w' Sibir.
3. Knez Cholstenskiy biasze umislil zawest torgowstwo,.
mežu Perskoiu i swoeiu zemlyeiu, czez Archangel i Astrachan.
Ali njest poluczil željenia, newjem dlya czeso. Pomilowal bo iest
Bog togda nasz narod: da nebist Nemcem dano seiu zemlyeiu
w' konec zawladat, i wibirat naszije koristi, z' naszeiu ostudoiu.
Dlya togo Nemci priwodet priczu, i welet: Rusi, de, iesut spo-
dobni psu ležečemu w' iaslech: kiy i sam nemožet sjena iest,
i wolu iest chotečemu nedast pristupit k'iaslom. Tako, de, i Ru-
szani: i sami netorguiut, i Nemcem nedopusčaiut.
4. Mnogo uwekszenie i pospeszenie -torgowstwu bi moglo bil
w' sey zemlye, koego njest: i naszi lyudi iesče njesut poznali
bolyszego promisla w' torgowstwu. A tomu iest priczina nasza
neumitelnost, i tupi razumi, koyim iest treba brusa i obostrenia.
to iest pouczenia. A k'tomu i ljenost mnogo paczit: abo ni Aritme-
tiki seneucziat naszi lyudi: i potomu neumeiut9 razcenit tako-
wich pretorgow, koyi se wedut na mnogo sot tisuč.
l"1 приписано на полях 2 далее зачеркнуто Gospodarowich
3 приписано более бледными чернилами 4 было Pretorgowaniu
5"5 было kako i wisze iziawichom 6 написано над строкой 7
написано над строкой вместо postawit yich 8"8 написано над строкой
9 было neumjeiut
28

5. Mnogi1 neznadut razsudit wremena, ni prijemat ot czu- Korist iz promisia,
žich narodow onich koristey, кое2 nam podaet wreme i prigoda. bez sili
Tokmo mislet ob Jasaku: inogo dobitka nerazumjeiut. Ascze
nemožem pod naszu oblast podbit Kalmikow, Persow, Turkow;
otczawaiut se || oni, 1 mniat, bud bichom ot tich narodow ne- стр. п
mogli inogo užitka dobit, oprocz iasaka. A nerazcenyaiut, kako
Nemci otnyud nepodbisze pod swoiu oblast Ruskije zemlyi,
a iednakože iasak z' njee wibiraiut raznimi chitrostmi: a tim
naipacze, czto w' nyey deržet swoyich oprawnikow, koyi yim
iežegod daiut ureczeniy prichod i dany: i wsako see zemlyi blago
požiraiut. A koyi netorguiut, no z' Gospodarewa mita ziwut,
oni sechwalet, i chwastaiut, i za priczu goworiat: Kto chočet
de3 bezdelno chleb iest, da pridet na Riis.
6. A ini naszi lyudi nemogut ni zakrochu precenit ni w' um s udenoe
prijat koristey, powalnogo torgowania: tokmo mislet ob weli- chwannskoe more
kom nakladu, trudu, i strachotach: i czto iest možno tworiat
nemožno. A nespominaiut: iako k'welikomu mitu treba iest
prit4 po welikich trudech, Dlya togo suprot tim takowim oblud-
nim đumam5, moraem mi6 razcenyat prewelikije neocennije
Koristi, koe7 mogut semu gospodstwu pribit iz powalnogo tor-
gowstwa. To iest ieže po prigode Studenogo, Czernogo, i Chwa-
linskogo moria; i rek, Suchani, Wolgi8, Dona, Wolgi9, Ertisča, suchana
i inich, mogli bismo sprawlyat10 torgowstwo na mnogo tisuč ™ng*
tisuća; i czez nasziye ruki prechodili bi towari ot narodow k'na- Srtf,sfc . ,
гЛ - aa i-- a i г А л rr r -, t . Moskwa i ost.
rodom: i tim bi neizgoworno obogatela Razna gospodarskaia,
a wes narod. A to po sich priczinach:
Koristi iz bolyszego torgostwa
Iе Imaiuč Oštrog na Ertisču pri Slanom iezeru, mogli bismo Kaimikt
ot Kalmikow iežegod dobit12 s' 30 ili s' 40 tisuč kož wolowyich Kćžinasoiueni1«
i3i owczich13 sirowich. Kotorije bismo morali w' baczwach naso-
Ift tamože pri samorodnoy soli. Sice tworiat Agliczani: abo koži
tim biwaiut tolsteyi, i kreplyi. Zatim mogli bismo || ie prodawat стр. is
Nemcem: 14asće bi se izobrel putu po Ertisču na more 15i do wo-
loka15: a czez wolok zimoiu po suchu, opet domoria Archangel-
skogo. A tamo pri Woloku 16asče bi zmožno bilo16 postawit Oštrog
na torgowisce, dlya Indeiskich i Sibirskich towarow.
2. Nine naszi woiaki, koyi chodet po sol ко Slanomu iezeru, sol Nemcem pr0da
moraiut s' pol dnya choda sol17 na swoiem chrebtu nosit, ili na wat
1 было Mnogo 2 написано над строкой вместо kotorije 3
написано над строкой 4 было priti 5 написано над строкой вместо
razsudkom 6 далее зачеркнуто sczitat 7 написано над строкой вместо
kotorije 8 написано над строкой вместо Wologdi 9 так в рукописи
10 было sprawowat и написано над строкой 12 зачеркнуто imat
- 13 написано над строкой Н~Н написано над строкой 15-15 написано
на& строкой 16-16 написано над строкой 1? написано над строкой
29

Meso solyeno i su
szerio
Wolna
Kožuchi
Bumaga
Barchati, i Swilni
towari
Kamenie,
Zariadi
Owocie
Swilnaia i bumažnaia
sukna
taczkach wozit, ot iezera к' reke. A kogda bi bil Oštrog postaw-
lyen: priwazali bi sol na konyech. I mogli bismo dobiwat1 soli
bez czisla i bez konca: ne tokmo na swoj obchod, no i Nemcem
bismo iu mogli prodawat na more. Nemci bo priwazaiut sebje
sol iz Portugalskije zemlyi: a zdes bi yim bila bliže.
3. Mogli bismo tamože za deszewu pustu cenu dobiwat2 mnogo
skota: i gowezego da owczego mesa nasolit, i na solncu i dimu
nasuszit, weliku množinu. Tim bi se ziwila Sibir3 i Nemcem
bismo prodawali.
4. Mogli bismo dobiwat tisuća drugogo i tretijego4 pudow
Wolni owczije grubije, na prostoe sukno: koego nam iest mnoga
potreba.
5. Mogli bismo dobiwat5 Kozuchow, Kony, Wolow, s' koliko
bismo željeli.
6. A ot Bucharow, iz Indeyi, mogli bismo dobiwat6 s' toliko
sot ili tisuč pudow Bum agi, s' koliko bismo zaprosili, i ugowo-
rili. A platna bismo iz пуеё sami delali, i krasili; na swoy obchod,
i na prodaiu inim narodom. I sami bumagu nedelanu bismo
Nemcem prodawali. 7Swili tože i wsakich swilnich towaroT\,
deszewlye neže ot Nemcev, možem dobit ot Bucharow7.
7. Dragoe Kamenie, Biser, Koral, Sachar, Peper, Sapran,
Klinci, Oreszki, Koricu, Imber, i inije towari Indeiskije mi
nine pokupaem ot Nemcew, кое8 oni dalekim putem priwazaiut,
okružaiuč morem wes swjet. A kogda bismo mi imali dobro po-
razumjenie s' Kalmikmi9: dobiwali bismo tich towarow ot sa-
mich Indeicew: i ottole ne mi ot Nemcew, no oni- ot nas bi ie
pokupali. W Litwii tože, i na Bjeluiu Rus, i na Podneperie,
i w' inije strani, bil bi welik prewod tim Indeiskim towarom:
стр. i9 Swile, Bumage, Kameniu, Biseru, i Zariadom. ||
srebro 8. Srebra, Belogo železa, i inich rud dobiwalo bi se po sile:
i uczinili bi se w'sey zemlye rudi deszewi.
9. Neznaiu czto reć о Drewenom Maslu, 10o Saraczinskom
pszenu10, ob Winii, Izumu, Smokwach, i ob inom owociu. Ascze
bismo togo dobiwali, i to bi ot nas Nemci radi pokupali.
10. Koliko možet serdce zaželjet, toliko bismo mogli dobit Kras-
zenin loa-louiliti Sukon i Platenloa^loaSwilnich: to iest11 Barchatow,
Atlasow, Kamoch, i Tafut; i12 Kraszenin Bumažnich, кое zowut
Aziammi, Zendenmi, Kitaikami, i Beiazmi. Oprocz swoego
obchoda mogli bismo timi towarmi udowolyit wsech Litowcew.
Biser, i
1 зачеркнуто imat 2 было dobit 3 написано над строкой
4 было iedno i drugo, затем iedno зачеркнуто и сверху написано tretiego,
a drugo исправлено drugogo и цифрами обозначена перестановка этих слов
7-7 приписано на полях
9 далее зачеркнуто imeli
10-10 написано над строкой юа-юа написано над строкой и подписано
под строкой вместо iliti 12 далее зачеркнуто Bumažnich
5 зачеркнуто imat e зачеркнуто imat
8 написано над строкой вместо kotorije
30

Lechow, i Podnepranow, i samich Nemcew. A suprot tim towa-
rom, dawali bismo Kalmikom, Bucharom, Mugalom, i dalnyim
Indeicem swoe Sibirskije Korzennije: i Nemeckije sukonnije,
i wsakije ini je towari.
Ti pretorgi stanowito iesiit tolikije godnosti, da podostoinu
so wsakim trudom bi se imalo iziskowat nekoe mesto w' Kalmi-
kech, na sograženie oštroga, i na postanowlyenie takowa torgo-
wania. Nimaetse prewelik widet nikakow naklad ni trud, kiy
bi к' tomu delu bil potreben i choč bi mnoga tisuća i tisuća
Kalmikom podarowat1; ni za czto se nimaet poczitat, suprot tuli-
kim koristem2.
Sibir iest nine koristna, ali možet iesće bit mnogo koristneia.
Iе, Dlya pretorga s' Kalmakmi: 2e, Dlya pretorga z' Bucharmi:
3iako smo zdes podiimali3. 3e, Dlya Mangaziyskogo promisla:
iako se razcenyaet na listu 50, razdela 3, na czislu 18. 4oe, Dlya
Kuzneckogo Oštroga, i tamosznije železnije rudi: iako iest ozna-
czeno na listu 52: ieže može otonle imat wsako dobro Oružie
i Orudie. A iednoliczno goworec 4pro wsu4 Sibir: znat iest treba,
ieže Sibir semu carstwu iest nesmerno naredna i prigodna. Abo
ot wsech onich narodow, možem mi dobiwat5 nyichowich towa-
row za naszije prostije domasznije towari, bez penez, to iest za
prostaia sukna i platna, za sol, i za žito. I ti towari sut tamo
dragocenni.
11. A ot Persow, ascze bismo na Chwalinskom moriu imali swiia,
swoye6 dowolynije korablyi: dobiwali bismo w' dobru poru i |^JJ}fJ
cenu wsakich7 Swilnich8 i Bumažnich9 towarow10 i šamije11 Ne-
delanije12 swili13 i bumagi14: ato na Sibirskaia15 Korzna, i na Ne-
meckaia sukna i rukodelia. Inine dobiwaem Perskich towarow:
ali ne toliko, nittako, kako bi možno bilo, pri swoyich ladiach:
koyimi bismo obchodili po wsiech gradech i stranach ležećich
okol Chwalinskogo moria. A razumno postupaiuć, dobiwali
bismo i Wolni16 tonkije, natkanie sukon dobrich. A Wolni gru-
bije i Kozuchow, bismo dobiwali bez trudnosti17. Chwalinskoe
morie 18nekiy Nemećin piszet18 imaet w' okruženiu19 mily 2800,
ili werst 1400020. Wszirinu se preplowet wT peti, w' dolžinu w sze-
sti deny z'dobrim wetrom. Imaet w' sebje mnogo ostrowow,
1 po написано над строкой 2 далее на полях стоит выносной знак
и приписка: §Ob Sibiri; до § 11 приписано на полях стр. 18 3_3
написано над строкой 4"4 написано над строкой вместо obo wsoy
5 было dobit 6 было swoyi 7 было wsakije 8 было swilnije
9 было Bumažnije 10 было towari n было samu 12 было Nedelanu
13 было swilu i* было bumagu 15 было Sibirskij 16 было Wolnu
7 далее стоит сноска, текст которой находится на этой же странице
~18 написано над строкой вместо powedaiut 19 написано над строкой
вместо obchodu 20 зачеркнут еще один 0
31

.Ladiami
Chwalinskoe тбге
стр.
20
Perski towari
Srebro
Donskoe torgowfsce
osaženich, i pustich. Pustije ostrowi bi mogel1 car gospodar
naszimi lyfldmi osadit2; a ot polnich ostrowow so wremenom dany
iemat. Wes okrug ilti wsije bregi onogo moria iest treba ucho-
dit; i otwedat, gde se rodit bogato wino. Iascze3 go nigde nist
otwedat mesto gde bi moglo wino rast. Itamo zawest winogradi
czez, swoe, i czez tamosznije lyfidi, koliko bi dosta bilo semu
napoinit kralyestwu*. Napolniwszi Gospodar car ono 5more swoyimi ko-
rablyi, uczinfl bi se || i gospodarom6 moria: i ot diwyich, i Pers-
komu kralyu nepoddanich narodow, na bregech onogo moria
stoiačich, i ot torgowcew plowficich, otbiral bi dany: iakože
Benetczani czinet na Adriyskom moriu. Ali mi sije 7wse gowo-
rim iako neswedomi i podlagaem pod razsiidok lyudey swedomich
i razumnich7.
12. Mogli bismo 8Koberow, Kilimow, Lukow, Safianow,
Pszena saraczinskogo, Drewenogo masla, Tamiana, Miri, Bal-
zama, Miška, Rewenya i wsakich Krasok,9 i wsakich inich woz-
tocznich towarow, dobiwat10 tako preobilno ot Bucharow, i ot
Persow: da bismo mogli Wsu Litwu, i Bjeluiu Rus, i Podnepe-
rie, i Polsku, i Wugersku, i Wolosku zemlyu, i Swidow, i Ar-
changelskich Nemeckich torgowcew nyimi udowolyit.
13. A pri takowom pretorgu11 ostaiala bi nam wsegda w' ru-
kach zlata i srebra merna czastica: i bilo bi obilie rud i towa-
row w' naszey zemlye.
14. A Donskoe Torgowisce bilo bi Kalmickomu i Chwalin-
skomu tokmeno12 pacze po nekich merachi mnogo13 lucze uSijebo
more se deržit z' welikim Okeanskim morem14. Sim15 putem mogli
bismo naiudobnee izbiwat wsakich Nemeckich, wsakich Sibir-
skich i wsakich Ruskich towarow. Turki bo i Greki radi poku-
paiut Sobolia i maia dragaia korzna, koyich Nemci ne16 weli
lyfibet. Pokupaiut že i Sukna i rukodelia Nemeckaia. Anaipacze
radi bichu pokupali Med, Wosk, Meso, Maslo, Pszenicu, Ko-
noplyi, i wsakije Ruskije towari. A mi ot ^nyieh mogli bismo17
iemat mnogije woztocznije towari.: Wino, Ulie, Pszeno, sara-
czinsko, Izum, Smokwi, Limoni, i wsako o^očie: i to po mnogo
deszewley cene, i z' menyszim trudom neže czto nine drago po-
kupaem ot Nemcew, i czez dalekije puti 18i studenije strani18 z' we-
likim trudom prewazaem. Kogda bi se polowina, tretina ili
1 e вставлено над строкой 2 написано над строкой вместо napoinit
3 ъ вставлено, ъ написано грязно 4 далее зачеркнуто A czto wece 5
написано над строкой вместо chwalinskoe 6 далее зачеркнуто onogo
7-7 приписано на полях 8 далее зачеркнуто dobiwat 9 написано
над строкой вместо Krasil 10 далее слово густо зачеркнуто и было
pretorgowaniu 12 далее зачеркнуто ili ti, и над строкой зачеркнуто seze
ne 13 написано над строкой 14"14 написано над строкой 15 далее
зачеркнуто Ьо 16 далее зачеркнуто tako 17 далее слово густо
зачеркнуто 18-18 написано над строкой
32

konczee desetaia czasl zistila togo, czto smo dosele izgoworili:
borzo, bi sije Gospodarstwo postalo wsakogp blaga polno i
preobilno. Znat bo iest treba: iako1 Francuzi, Agliczani i Brabanci,
po wsem Turskogo kralyestwa wladaniu torguiut, i prewelikije
promisli wodet. Deržiat Carigrad swoyimi torgownimi ladiami,
budto gustim lesom okružen. Togo torgowania welik del obratil
bi se k' nam, i prechodil bi czez naszije ruki. || Kako pak bi se
moglo ucziuit porazumjenie s' Turki, s' Persmi i s' Kalmikmi, crV. 21
«otom ponechawaem zdes pisat: da ominem prodolženia besedi.
О pospeszeniu domasznyego torgowstwa
Torgowstwo občee se pospeszaet šimi sposobmi.
Iе. Nekoyi wladatelyi sogražaiut Torgowisca na morskich
bregech: i proklikiiiut wolyen prichod czužim korablyem i tor- p,iStani2
gowcem: ]ibo wsiakim, libo tokmo nekoyim: i to z'mijernim Morski
mitom.
2e. Soimi torgow iesut obiczni u Nemcew, i u Lechow. T6
iest ieže na wsakiy god iedin, dwa, ili vveče krat, na nekije us-
tawlyenije dni biidet wolyno prit wsakim torgowcem, i wistawit
na torgu swoyi towari, za iedin, dwa ili wece deny. Wo Wlaszskoy
zemlye nebiwaet tich torgownich soimow i sey obiczay kažet
se bit dober: abo po onich soimech otwlaczet se lyudi ot težacze-
stwa: i towari biwaiut bespotrebi4 ot mesta do mesta prewazani,
i s togo prewazania postaiut draže. To czinet Nemci dlya pose-
buinije Koristi i z' občim ubitkom: gde tich soimow imaiut
premnogo5 postanowlyeno. Iednakože widitse bit ne zlo, w' we-
likich gradech postanowit tije soimi ieden krat w' god: i to w' zim-
nuiu poru.
3e. Tiedenni (:ili Ponedilyni:) torgi6 czinetse wezde po
gradech. Iti koneczno-iesut potrebni: dlyaradi iežedennich nuž. Iedna- Tiedinui toi«i
kože na7 mistech, gde se iest boiat kakowije izmeni 8ili naiezda8
nedopusčaiut wladatelyi ni Tiedennich torgow, ni Godownich
soimow, 9wnutri w' gradech czinit9. A pred gradom mogut i
imaiutse czinit gde iest koia spodobna osada w' gradu, Iako
na priklad w'Tobolsku možet bit soiem na wsakiy wtoriy ili na
tretiy tieden: tako dastoyit bolyszaia straža: a Tatarom i Osti-
akom da budet-wolyno prihodit tokmo10 na podgorniy torg; a w'
nuter w' oštrog nyim za 011 deny neprichodit, nego iedinim Ru-
sakom.
1 далее густо зачеркнуто 2 было Pristania з было morskim i
было bespotrebno 5 далее зачеркнуто ustawleno в сверху
написано soimi 7 далее зачеркнуто nekoyich 8"8 написано над
строкой 9-9 приписано на полях 10 далее зачеркнуто ро
3 Ю. Крижанич
33

стр. 22
Gonci ustawni
tiedenni
4. Treba iest deržat Puti czisti ot razboinikow: i poprawlyal
Mosti, Prewozi1, Blatnije i Gorskije prechodi. Rimlyani drewnyi
Puti czisti i dobri w' sey теге biachu diwni. Kameniem tesanim2 mosčachu dale-
kije puti: mosti kamennije czez welikije reki zidachu: czez3 gori
ćelije kamennije diri wercachu4 i prechodi tworiachu: iezerisča
wisuszachu. Turki dnes puti i mosti nastoino poprawlyaiut:
i naputech || na občuiu polzu putnikom welikije kamennije dwori
ili poiati zidžut i olowom5 pokriwaiut.
5. Wlewropskich stranach, oprocz Polyskije zemlyi, obre-
taiutse wezde nekakowi ustawni gonci koyi sut powinni wsakiy
tiedeny 6t wlaka do wlaka teći nakonyu z' gramotami wsakicb
lyudey. Wowsakom gradu iest naznaczen w' tiednu deny i czasr
w'kiy czas moraet gonec zasest i poteč celim skokom. I bežit
on z' listmi tokmo czez swoy wlak s' 15 ili z' 20 werst, do bliž-
nyego drugogo gonca. Drugiy gonec on že czas prijemszi listi
powinen iest pobežati bud w' deny, bud w' noć6, w' sucho i w
doždženo wreme. A gde ко koemu gradu prijezdžaet, zatrubit
w' rog i gražani sut powinni wo wsakuiu poru noći ot tworit
mu grad. Wsakiy czlowek možet к' takowomu goncu prinest
list, i dwe dengi: i gonec iest powinen prijat, i zanest list. Potich
goncech7 pospeszaet se8 torgowanie, i torgoweczesko wzaiemnoe
porazumjenie. 9Iednakože czaiu nebit sowetno w'sem carstwu
deržat takowich goncew dlya inich priczin9.
6. Po moriu pridaiut10 kralyi torgowcem swoiu ratnuiu silur
dlya obrani i obreženia. A po rekach i po suchu tože iest potrebno.
Iasče dlya nzlogo susjedstwa11 njest možno tcrgowcem dobiwat
občich naiemnich woznikow: tamo nechay kraly promiszlyaet
da se umnožit ostrogi, ili sela wozdle putow razstawlyena i ogra-
žena: dlyaradi naiemnich podwod, i dlya sprowoda.
7. Polezno iest: ascze Penezi, Wjesi i Meri sukonnije, žitnije,
i piwnije, biidut po wsem kralyestwe tako ustroeni, da nebudet
nikakowije otmeni. Koliko iest možno, dobro iest i so susedmi
deržat zgodu w' merach.
8. Polizno že bi bilo dabi wo wsakom bolyszem gradu bil
Mernik obciy: koego powinnost bi bila sicewa:
Iе. Da priziraet, ascze torgowci w' merach libo w' wisech
lyudey obmanyaiut, ili zobižaiut: i da oblastniku ob tom wjest
podaet.
2e. Da deržit lawku ottworenu: i w' nyey wsakije meri i wisi
nallprodaiu. To iest, meri Žitnije, Piwnije, i Sukonnije, i Bezmen
Sprowodniki dani
torgovvcem
Penezi, Wjesi, Meri
n.doakowi
Mernit gradskiy
стр. 23
1 далее зачеркнуто Iezerisča, i 2 написано над строкой 3
написано над строкой 4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто
kroijut e далее густо зачеркнуто 7 далее зачеркнуто mnogo se
8 написано над строкой 9"9 написано между строк 10 pri написано»
над строкой 11_11 было susjedstwa zlogo
34

weciy i menysziy, z' narezaniem ne z' napetnaniem; to iest Bez-
men Nemeckiy železen. Da deržit Wiski peneznije: i Gzaszi pe-
prenije, iz mjedi i iz drewa: da budet wsakomu lechko kupit.
Da deržit kuski swinyczenije1 i kuski mjednije (mawjes iednogo,
zlatnika, i množich, i poltinki, i ćelije griwni:), w' tworilo sljewa-
nije, s' carskimi znakowinami. Kogda bi se tako ulyudeywjesi
i meri razmnožili: torgowaniem2 nebichu tol derzko lyudey
obmanyali.
3е. Da budet powinen na torgu, wsakomu prosečemu ssužat
mjeri i wisi, na premerenie towarow: i domow dat zanest, za
zakladom, i za malo mito: a nekoe meri deržat i prikowanije3,
na cepech, da budet wsakomu wolyno nyimi merit darom, tamo
na mestu.
4e. Da deržit na uzor (:iawno i wsjem ottworeno:) po iednomu
penezu ot wsakich penez4 dobrich i zlich, domasznyich i izwon-
skich, koyi5 biwaiut prinoszeni w' carstwo. I da wsakomu cho-
tečemu poznati penezi, iziawlyaet dobrotu i chudobu nyichowu:
czim i kuliko koyi iesut6 oskudni.
5e. Da deržit na prodaiu Knyizici peczatani7: w' koyich bi
bila popisana Torgownaia Aritmetika, iliti Gziselnaia umitel:
i popisanože wse to delo ob Merach, i ob Wisech.
6е. Da budet iego nastoianie znat о wsaczine, gde se czto
prodaet: kto czim torguet i czto w'gradu iest i czeso niest: i da
budet powinen za mito lyudem pitaiučim powedat: gde czeso
iskat kupit libo prodat.
7. Da priziraet onže po lawach: da wsako orudie, i posudie,
železno, dreweno, glineno, i wsakaia malo cennaia ruchlyad,
i wsakije drobnije weći, budut wsegda wistawlyeni na prodaiu.
Mnogo krat bo se luczaet, da lyudi isczut kupit czeso potrebnogo,
i nenaidut: zato czto torgowci takowije malo koristnije towari
preziraiut.H c
8. Wo wsakom gradu, dabudet carskiy torgowec. Sey dapri-
met w'ruki wsakie towari, koyi mu budut ot welikogo torgowca
prislani i naruczeni, i koyich sam zaprosit, ili imenuet. Dabudet
dolžen prodawat, czto naideszewlyeiu cenoiu budet možno.
A towari dasewozet naiemnim powozom: i daše ot nyich plačaet
wesde mito, iako ot derzawlyanskich towarow. A po tom smetiwszi
towarom perwuiu cenu, i prewoz, i mita, oberch poslednie ceni,
dase prodaiut towari czto naideszewlye, tako da wsegda budut
deszewlyi gospodarowi towari, neže ie budut mogli derzawlyani
prodawat: s'koristiu iednogo, ili dwech, ili naiwece trech penez
ot sta ili kakd budet spodobno. A tim dase poplačaet torgowec
1 было swinyca 2 г написано над строкой 3 было prikowanje
4 далее зачеркнуто koyi 5 далее густо зачеркнуто с ie написано
над строкой " написано над строкой вместо tiskowanije
3*
35

Precupci i Drazilolyi
Samoter/ci
Ino/Omski torgčvvci
i czuwari i daše stworet lawi. A towari dabudut takowi, koyim
se možet znat izwestna cena: to iest Sukna, Platna, Oružie: Orii-
die, na ured i na welika czisla delano: sol, železo, bumaga, mjed,
žito, ito takowo. A drobni i neizwestni towari dase ostawet der-
zawlyanom torgowat. A torgowci dase priemlyut wsakogo stana
lyudi, bolyari, plemiani, i czerniaki, koyi dadut dobro ubezpecze-
nie, ili poruku. Sim naczinom uczinitse welika narodna polza.
Perwoe: abo nebudet oskudi nit usczerblyenia kralyewskomu
mitu: i umnožitse torgowstwo i mito. 2е. Towari budut wesde
deszewi. 3e. Remestwa se budut množila. 4е. W nužno wreme
možet se cena wozwisit. 5е. Pri peneznom nedostatku možno
budet woiakom towarmi plaćat. 6е. A derzawlyanskim torgow-
cem iednakože budet wolyno i onimiže, i wsakimi drobnimi
i nestanowitimi towarmi torgowat wezde, i Vwecich gradech
i w'menyszich, gde nebiidet gospodarowich torgowcew, i po se-
lech razwazat towari.
9. Žitni prekupci, i chlebni drazitelyi, dabudut kaznyeni
bez wsakogo posčadenia. A w' inich iestwenich1 towarech da
prekupci ne izobižaiut občini: i da yim nebudet niczeso wolyno
kupit pred poludnem: nit na putech pred gradom. A to pod kaž-
nyeniem neominnim. 2Presoli wsi3 da budut poczteni w' broy
erižnich i bezdelnich lyudey. Idanikomu nebudet wolyno der-
žat lawki, nit inako torgowat4, kiy nebi bil w' službe kakowoy:
ili kiy nebi znal koristnogo godnogo remestwa: ili kiy nebi pro-
wazal towarow ot grada w' grad2.
10. Samoterzstwo nikakowo otnyud nimaetse dopustit. To iest
dabi kiy torgowec otkupil oblast w' koem gradu ili wo wsem kra-
lyestwu, sam iedin torgowat Winom, Piwom, Kwasom, Ghle-
bom, Medom, Soliu, Ikrami, Kožami, Konoplyami, Lenom,
Suknom, Zelezom, ili czim inim. Takowa sredba iest zgola nepra-
wedna, i nezbožna5. Razwe ascze pridet wreme krainije nuži:
iliti ascze otkupnik obesčaet6 po cene ukaznoy i deszewlye6 pro-
dawat 6n towar neže go prodaiut obči torgowci.
11. Otnyudze i nikakowi inozemski torgowci nimaiutse
dopustit w' kralyesUvu deržat domow, ni law, ni skladow, ni swo-
dow, ni oprawniko^v libo namestnikow swoyich: ni Konsulow
na Moskwe, libo poslow wsegdasznich: nit prichažat na torgo-
wanie w'nuternie mista gospodarstwa, no tokmo na označena
torgowisca narubežech. Kogdabi Nemcew na Rusi nebilo; tor-
gowstwo sego carstwa bi mnogo w' luczem postanowlyeniu bilo.
Draže bismo prodawali naszije towari: deszewlye bismo kupo-
wali cziižije. Na onom chlebu, koego Nemci buino snidaiut,
1 написано над строкой вместо snidnich
3 написано над строкой 4 далее зачеркнуто koyi
6-6 было deszewlye i po ukaznoy cene
приписано на полях
ne смазано
36

i na blagu mnogom, кое za more otsilaiut; mogli bichu žit mnogi
domorodni lyudi Ruski: koyi bichu i w' sczastnoe wreme car-
stwu Ч к' rati1 polezneyi bili i w' nužnoe wreme nebichu towa-
row za rubež wisilali, 2i zemlya bi mnogolyudneia bila2. (Gledi
wisze czisla 4, na listu 12: i pribawi). 3Nedaimo se ogrozit Nem-
cem, koyi nam se grozet, iako dabi nam imal zginut pretorg.
Treba iest otwedat Kralyewo samowladskoe torgowstwo. Ascze
nepridut nawadni Nemci, chotet prit ini. Paczeže i polezno iest
Kralyestwu, da ne pridet toliko Nemcew, i da tolikogo žita neizwo-
zet. A czto iest weče, Agliczani nedopusčaiut Cholandskim czol-
narom, niczeso k' sebje priwest, oprocz onich towarow, koyi se
rodet w' Cholandskoy zemlye. A peper de, sachar, wino, i wsakije
Ghispanskije i inich semely^ towari, možem mi sami, na swoyich
skelech priwozit. Oni že Agliczani swoyich domasznyich towa-
row nedadut nijednomu torgowcu u sebe kupowat na pretorg.
Dadut mu nekoliko postawow sukna kupit pro swoy obchod:
ali nedadut plawi nagruzit. Ino wed torgowci mnogi k'nyim
prichodet3. 4A w'Ispachanu, i w'Bucharech, i w'Sedmogradskoy
zemlye, i w'Mugalech i w'Kitaiu, deržat swoyich oprawnikow;
i inde: iakože deržat Pesteluci i ini mnogi torgowci. A so wri-
menom i po moriu otsilat swoyi ladii i naipacze w'Kitay, i inamo
w' Indeiu, Sibirskim putom. A Persom, i Nemcem, i ni iednomu
inom narodu nedat stoiat na Moskwe: i w'tom izprawowatse
zakonom domasznyim4. Ascze ot 5tich Nemcew5 prichodit kaia
korist Cariu Gospodariu, libo bolyarom kiy podafok, daleko0
weča korist bi prichodila ot swyich lyudey. Nasz Slowenskiy
narod wes7 iest takowomu okaianstwu podwerzen: ieže, wezde
naplečech nam sediat Nemci, Zidi, Szoti, Cigani, Ormlyani,
i Greki, i inich narodow torgowci: koyi korw iz nas izsisaiut.
W nekoe wreme iest bila u Lechow uczinena spasennaia 8pre-
powed: da bi nijednomu Nemcu ne bilo wolyno w' Leszskoy zem-
lye deržat doma, ni lawi. Ali ta prepowed njest do dolga terpela.
Nemci bo swojimi podarki w'9 skorom wremenu10 iesut obmanili
Leszskich oblastnikow. Niczto tako neizsisaet blaga see||zemlyi стр. 25
nit tako ubožit naroda, kako ti Nemci, koyi mežu nami žiwut.
Oni bo usmatriaiut wreme i mesto gde se kiy nasz11 towar naide-
szewlye prodaet. A swoyi towari nam priwozet iednoždi w' godu,
na iedno samo mesto: i dogoworiwszi se ustawlyaiut cenu, ka-
kowu sami chotet. Opročz togo si naszi Nemci buduč wsi opraw-
niki inich bolyszich torgowcew, iesut powinni swoyim
gospodarom otsilat pribil za more: a dlya sebe stezawaiut inuiu korist,
1-1 написано над строкой 2"2 написано над строкой 3~3
приписано на полях стр. 12 рукописи 4"4 приписано на полях 5"5
приписано на полях вместо nyich 6 зачеркнуто mnogo 7 было weszde
8 написано над строкой 9 написано над строкой вместо па 10
написано над строкой г1 написано над строкой
37

koeiu kormet1 sebe i czelyadi swoyi, i bogateiut. Owi adda sut
priamije Kobilia i Skinipi, i naigore razorenie see zemlyi. Zato
treba bi bilo wjecznim zakonostawiem ukrepit i zakliat da nji-
edin inorodnik torgowec, otkupnik, ili oprawnik w' sem carstwu
nebudet mogel deržat prebiwalisca, ni sklada, ni lawi: niti pri-
chodit w'2 nikakowije gradi, oprocz rubežnich otluczenich tor-
gowisc 3i soimenich wremen3, i datamože neprebudet nad me-
sec wremena. A da se takowa prepowed neporuszit: i da bichu
oblastniki cziižim torgowcem dlyaradi darow nenarawili:
trebali bilo dat Ruskim torgowcem slobodnicu iliti wolyu i oblast.
Da gdekoli bichu obreli torgowca inorodnika izwon gradow i
wremen otluczenich; da Ruski torgowci slobodno bi mogli onogo
ulowit 4i w' rukach swoyich deržat4 i suda na nyego prosit: i do-
wedszi na nyego prestuplyenie wziat z' nyego ukaznuiu winu,
i won go izgnat. Gledi lista 8.
Gziselnaia umitely
12. Nechay5 nebudet nikomu slobodno deržat lawi s' towari,
kiy nebi dowolyno umjel pisma, i Gziselnije umiteli, oprocz
onich, koyi prodaiut takowije towari, koyim njest trebi umi-
telnogo sczeta.
zauni bez rasta 13. Awgust car razdawasze w? zaiem penezi swoyim poddanni-
kom bez wsakogo rasta i lichoemstwa: na dobro ubezpeczenie:
rekszi na zapis6 Domow kamennich7, na Otczini, na Zakladi,
na Poruki. I tim iest wztiagnul mnogije lichoiemskije grabeži,
i torgowstwo diwno usposobil i razmnožil. Tože bi se moglo weće
udobno czinit w'sem carstwu, z' welikoiu chwaloiu Garia Gospo-
daria.
Miioserdniy sklad 14. WRimu i 8w' inich gradech8 po Wlaszskoy zemlye, na
стр. 26 opominanie nekoego Božiego || raba, lyudi miloserdni iesut
w' kup zložili penez nekuiu smetu: da bichu ie dawali w'zaiem
ubogim lyudem, na zakladi; bez wsakogo rasta i lichoiemstwa.
I takowi skladi9 se zowut10 Miloserdni skladi: suprot obidam
Zidow, i inich bezbožnich lichoiemcew. Zakladi obikaiut biti
ne lisze Zlato, Srebro, biser kamenie, olowo: no i wsako Platie,
do ureczenogo wremena. Ascze na zapisaniy srok1112pridet
Gospodar i wikupit zaklad, otdadut mu go darom, newozmut nijednogo
peneza; ascze12 nepridet gospodar i neotkupit zaklada, ili neupro-
sit otsroczenia: togda Skladniki prodadut zaklad: i ascze czto
liszno wozmut, ono otdadut gospodariu zaklada, ili iego nasled-
1 после г зачеркнута одна буква 2 далее зачеркнуто nijedinije
3-3 написано над строкой] первоначально было wremen soiemnich, потом
цифрами 1 и 2 обозначена перестановка 4~4 написано над строкой
вместо густо зачеркнутых слов 5 наверху что-то надписано и густо
зачеркнуто 6 написано над строкой 7 было kamenye 8~8
написано над строкой вместо inde 9 к написано над строкой 10 далее
зачеркнуто Miloserdnaia n написано над строкой вместо deny
12-12 написано над строкой
38

nikom, ascze se obiawiat. A zaderžaiut neczto wele malo: na pre-
kormlyenie slug togo premeta. A prodaiut tije prepadnije zakladi
да nekije oznaczenije dni, priziwaia truboiu kupcew. Kto ot
wsjech wece obečaet, on wozmet towar1. A w' Nemcech iesut
takowi že skladi na ssužanie nužnich lyudey: ali ne Miloserdni,
no Torgoweczeski skladi. Neotdaiut bo zakladow bez swoee
koristi.
15. W Ewrope pogradech obretaiutse torgowci bogati, koyi prcmenniki
premičut penezmi i zowutse Premenniki. Oni, ascze sprosisz,
<iadut ti iedno obliczie penez, za drugo: rekszi zlatije penezi
z& srebrenije, ili za mjednije; i srebrenije za zlatije i za mjed-
nije: ali wed wsegda so swoeiu koristiu. Ascze premenit Rubely:
wozmet altin, grosz, ili kopeiku.
Iesczeže ascze imaesz sto, tisuće, ili mnogo tisuč rublyew,
ili kiy li bud naczet penez, i rad bi ie prewezt w' kiy ln grad;
a boyiszse razboinikoAv, ili mogo eh uda sluczaia: ili dlya togo,
czto twoyi penezi w' onom gradu njesut prijemni, libo zamenye
idut, inoto ti idesz ко Premenniku, i dasi2 mu twoyi penezi,
aon tebje dast pismo ко swoemu, Porazumenniku: ion tebje
tudže otoeztet toliko penez, koliko budet napisano. Ito biwaet
tako stanowito, wjerno, i neotmenno, da w' wjek nijest trebi
nikakowa spora ni suda. Tokmo ti moraesz Premenniku dat
obicznuiu3 iego korist: iemlyet bo 4ot sta rublyew4 po iednom5
riiblyu, ili po dweiu || ili potrech, ili množe: kako wreme neset CrP. 27
dlya wecich ili menyich straehot, libo dražim. Tije Premeni
iesut wele sposobni i nesmerno prigodni lyudem preiezdžaiučim:
i pospeszaetse nyimi torgowstwo.
6Argentariorum publicum officium erat olim Romae. Hi ta-
bernas in foro habebant: in quibus homines deponebant pecu-
niam, qui eam oceupare ad lucrum vel tutius seruare volebant.
Hane argentarii dabant fenore. Per eosdem plerique omnia eme-
bant, vendebant, solvebant. Iidem contractum formabant et ra-
tiones conficiebant, ac seruabant. Knap: sub Banker6.
16. W nekoyich welikich gradech deržat torgowci nareženo Obczaia Mosznya
mežu soboiu towaruszstwo 7ili Družinu7. I torgownije swoi
penezi deržiat wsi w' ednom mestu skupno: i ono mesto sezowet
Bursa iliti Mosznya. Ascze kiy bolyarin, ili in czlowek, prine-
set k' nyim swoyich penez mnogo ili malo: oni primut tije penezi
w' obćuiu mosznyu: i daiut mu korist ot nyich: ot sta rublyew,
ieden rubely, ili poltora, ili dwa na god: a sami torguiut timi
penezmi do sroka. A kogda czlowek zaprosit swoyich penez posle
1 далее зачеркнуто Asczeli gospodar zakladu pridet na srok i wikupit
zaklad, newozmut 6t nyego nijedinogo peneza 2 так в тексте
3 iu написано над строкой 4~4 написано над строкой 5 на конце
■зачеркнуто u G~6 приписано на полях 7~7 написано над строкой
39

sroka: otdadut mu ie bez otwlaki. Asczeli yim njest trebi penez
na torgowanie: primut iednakowo tije penezi na soblyudenie:
ali nedaiut koristi ot nyich. A mogda iest treba Ma pokladnik
nyim platit1 za soblyudenie.
Razio7Puic lowarow 17- Amsterdamci i ini Nemci, kogda wisilaiut tri, czetirir
po ladiach deset, ili množe korablyew w' Indeiu, na Rus, w' Turskuiu, ili
w' Perskuiu zemlyu: sicew imaiut obiczay, da neskladet ieden
torgowec wsego swoego towara na ieden korabely; no wsakiy
torgowec, kuliko yich iest, razdelit swoy towar po wsiech kora-
blyiach: da, ascze kiy korabely propadet, ne wes towar mu zginet.
xazor; i L-"wniki ^* Dlyaradi pospeszenia torgowstwa, i na umnoženie naroda,
i.osađski v polezno iest dat nekije slobodini gražanom ili Posadnikom.
To iest da budut mogli deržat starostu i Lawnikow 2ot sebe wibra-
nich2: i suditse mežu soboiu w' nekoyich naimenyszich delech.
Ida leglye budut mogli Welikomu Gospodariu bijat czelom,
i opiratse suprot nasiliu i razoreniu, koe se obikaet czinit
posadnikom ot zlich oblastnikow.
тч w + . , 19. Družinam ili soborom torgoweckim4 imaet se naložit
Der/čjt towan wsegda л , n > .1 ~ • i £ • г, i ' i, j~ j
na prodre powinnost: Da w otluczenicli oznaczenicn lawacn wsegda der-
стр. 28 žat nikije5 || nawsakiy deny potrebnije towari: Muku, Krupi,
Slad, Tlakno, Maslo, Socziwo, Ribi, Ikri. Iednoiu recziu, wse
czto iest prigože0 ко kormu: a naipacze wse ono, czto šija zemlya
rodit: to iest Med, Ikri, ne tokmo prostije, no i nailuczije, i wse
ino takowo. Tože posudie i orudie, i ruchlyad wsakuiu, iz wsa-
kije7 prigožije8 podbilini d elanu: iakože Blyuda, Kružci i Li-
žici iz bjelogo olowa, iz pobjelyenije mjedi, iz -drewa, iz glini
posteklyenije. Gorni iz železa, iz mjedi, iz posteklyenije glini.
Kadi, baczwi, naczwi, wedra, deži, anakonec i metli, i wsakuiu
naimenyszuiu ruchlyad. Iako9 bi tich wecey nestalo w' lawach:
gradskiy mernik da zwestit derzawniku: a torgowci iako10 budut
winowati dlya nebreženia: da platiat winu. nNekoyi towari mo-
gut se nakinut i na Stennije strelci, koyi ziwut po gradech. Idat
yim oblast, da oni iedini budut mogli deržat na prodaie onije
towari czez wes tieden, okrom tiedennego soima11. Onije towari
prepowedat priwazat izwoni, koyim rawnogodnije imaem doma.
Iako iesut Nozi, Seledi, i inije ribi. Nemci bo naszije ribi deszewo
pokupaiut, a swoe seledi nam drago prodaiut.
Na urćci czinit dćiat 20. Bani i derzawniki po gradech (:wzemszi w' sowet carskogo
lowari Torgowca:) moraiut peczal nosit, da s'remestnikmi sotwariaiut
sredbi obo wsakich remestwenich rukodelnich towarech. Ida
1-1 написано над строкой вместо густо зачеркнутых нескольких слое
2-2 написано над строкой 3 надписано вместо Starosta 4 после w
густо зачеркнуто несколько букв 5 было nekije 6 далее зачеркнуто'
k'iedeniu 7 было wsakogo 8 было prigožago 9 ако написано над
строкой вместо ascze 10 написано над строкой вместо ascze 11_11
приписано на полях
40

razumno, i powolyno, ne siloiu ucziniat na caria nadelowat
czto naiwece czislo nozew, toporow, trezubow, zamkow, serpow,
kos, britow, wudic, igol, zerca], pugow, platen, sukon, i wsa-
kich inich lyudem poleznich wecey; i to na mnoga tisuća, s'ko-
liko gde budet zmožno. Ti towari imaiut ot carskogo torgowca:
Iе, Prodawatse na onomže mestu gde budut delani: 2e, Prewa-
žatse na ureczenije bolyszije gradi: da ie tamo razkupet1 zemski
torgowci s' koliko iest potrebno gospodarstwu: 3е, Prewazat
se na rubežnaia torgowisca: naprodawanie inim narodom: 4e,
Razdawatse woiakom i wsakim carskim okladnikom w'plaču,
ne ponewolye, no chotečim i prosečim.
Zatože moraiut carski oprawniki so wsakoiu skorbiu i smotre- Razpis i t
niem na razpisu i na czislu deržat wsako ime i obliczie towarow klM1 towaruni
koyich gde na swetu lyudi uziwaiut: deržatže ot wsjech i uzori
u sebe, napoznawanie, i na pamet tich towarow. Dlyaradi togo
imaiut k' sebje wadit2 i prijemat wsakich inozemskich remestni-
kow, i dawat yim sčedro zalowanie: dabichu uczili na||szich mla- <-ri>. 29
dencew i sami bichu delali towari na Gospodaria.
Adapak sey zakon neustaino prebudet w'dobrom staniu,
i da se nerazorit ot lakomosti derzawnikow: treba bi dat slobo-
dini torgowcem zemskim, iliti posadnikom, i woiakom i wsa-
kim okladnikom da yim budet wolyno wsegda, i dlya wsakije
priczini pred derzawnikmi iawno tužitse i oswedoczat, i czelo-
bitie nemedleno k' Moskwe slati suprot derzawnikow, koyi bi
choteli prewratit dober zakon i dobro teczenie zemskogo torgow-
stwa, libo bez ukaza Gospodarskogo wozdwizat ceni towarom.
Razdel 2
OB REMESTWU
i. Staraia slowenska3 recz biasze4 Premisel, Premiselnik: Remeslw0
kiiiu premeniwszi Lechi goworet Remeslo, Remestnik: i ottole ziatokćpina
na Rus priđe šija recz, Remestnik, Remestwo, to iest Rukodel-
niy promisel, libo umitel. Remestwa iesut koristneia w'kralyestwu,
neže nailuczije Rudokopini i zlatnije gori. W Wugerskoy i w'
Gharapskoy zemlye iesut naibogateie zlatokopini, a w' Bra-
1 далее зачеркнуто pos 2 или wabit (?) 3 написано над
строкой 4 написано над строкой вместо iest
41

iZnat czislo i delo wsii-
kich remestOw
Prizwat iziacnich
remestnikow
стр. 30
'HemestweDije
slobodi ni, ustawi
banskoy nist1 nikakowich rud: inoti wed stokrat wece zlata,
i wsakogo blaga i obilia iest w' Brabanskoy zemlye, neže w* to-
likoyze czasti Wugerskije libo Charapskije zemlyi. Zaczto? Abo
Brabanci preumitelno oprawlyaiut2 Remestwa i torgowanie.
Sowetno adda bi bilo3 nosit osobitu skorb, na pospeszenie Re-
mestwa.
Prikaz libo Duma, kaia tim promiszlyaet, moraet znat Czislo
koliko iest remestow, i kaia ona iesut i czto wsako delaet. A k' ta-
kowomu poznaniu treba bi na nasz iazik prewesti knyigi onich
pisatelyew, koyi sut pisali4 ob remestwach: iako že siit Garzo-
nius, Florawantius, Sardus, i ini. Iztich izpisat, czto5 bi bilo
polezno i godno znania.
2. Benetczani sut uczinili6 swoy grad Benetki plemenit,
proglaszen7 || i prediwen. Gzim naipacze? Tim czto sut iz wsakich
mest prizwali к' sebje iziacneyich remestnikow: i za welika mita
sut uczinili izuczit swoyich mladencew 8wo wsakoy umitelyi8.
Mogli bichu se i k' nam prizwat wiborni remestniki kogda bi
yim se dal wolyen, powrat w' domowinu nyichowu9. Itako bi
priamo sowetno bilo ne lisze dopusčat no pacze i prinužat yich
powratit se domow: i nedopusčat yim owde swoyego naroda
plodit. Iednakože ne perwlye bi yich treba otpusčat neže bichu
nekoyich otnaszich mladencew sowerszeno nauczili swoego re-
mestwa.
3. Naibolye u Nemcew cwetut, i w' sowerszenosti stoiat re-
mestwa. A tomu iest priczina, czto imaiut nekije slobodini i za-
konostawia, pristoieča k'10 sowerszeniu remestow. A ustawi sut
sicewi:
Iе. Wsako remestwo imaet xlswoiu Družinu i swego Nazor-
nika11. Ti imaiut slobodinu iliti moč sudit mežu soboiu razpri
k' remestwu pristoiečije. To iest ascze remestnik gospodar de-
lawcu ot dela nepoplatit ili ascze drug druga obezczestit.
2е. Wsakiy uczenik iest powinen uczenie swoe dokonczit
u iednogo uczitelya: i služit mu darom dwa, tri, ili weče godow,
kako iest wreme otluczeno wo wsakom remestwu.
3е. Uczenik izpolniwszi uczenie, treba iest da wozmet swe-
doczestwa ot družini12 w' pismu. Iako iest werno13 služil, wreme
izpolnil i remestwa se nauczil. Togda se nazowet Towarusz14,
i powinen iest putowat po gradech: da uwidit i da izkusit zna-
nie15, i množich inich16 maistorow.
1 написано над строкой вместо nijest 2 было oprawnuet 3 далее
зачеркнуто deržat 4 написано над строкой вместо pisasze 5 далее
зачеркнуто iest 6 написано над строкой вместо uczinisze 7
написано над строкой вместо proglawen 8"8 написано над строкой
9 написано над строкой 10 написано над строкой вместо na n
написано над строкой вместо swoego starostu i sobor remestniczeskiy
12 написано над строкой вместо sobora 13 после w зачеркнута буква j
14 сверху написано Podružnik 15 написано над строкой вместо umitel
42

4е. Towarusz ^riszedszi w' kiy grad1 powinen iest iawitse
iNazorniku2 swoego remestwa. Nazornik3 mu ukažet stan: i ob-
westit bratom4 ascze bi komu potreben bil delawec: i primet
.go on, koemu5 biidet potreben. Asczeli nikomu nebudet potreben,
nedadiit mu w' onom gradu žit: no w' skoru go otprawet.
5е. Kogda Towarusz chočet postat maistorom, i deržat swoiu
lawku, libo dwor, i ne inomu maistoru pomagat, no sam na swoiu
ruku delat remestwo: togda moraet pokazat swedoczestwo swoego
uczenia, i powedat ob6 swoem putowaniu i moraet || zdelat кое
naroczito iziačno delo wo swoem remestwu, кое zowiit Maistor-
skoe okazanie: i maistori siidet ono delo, i uchwalet ie. A on yim
priprawit pir: i dast nekoliko penez w' občuiu kaznu: i wozmet
ot nyich swedoczestwo maistorstwa w' pismu. Togda možet wo
swoey lawke delat: i na stene swoego doma wiwesit7 dosku
pisanu, ili zname; dabudet wedomo, kakow remestnik tamo ziwet.
Ascze kiy woiak umeet8 remestwo, takow njest podložen soboru
remestniczeskomu, i možet delat remestwo bez nyichowa do-
pusćenia9.
6е. Remestnikow nikto nesmjeet izobižat10: nikto na ponuž-
л^е raboti priganyat. Nijedin wladately nesilit yich sebje
darom rabotat.
4. Pospeszenie remestwom bi bilo w'sem carstwu kogda bi
bila sicewa ustawa. Ascze kiy rab cziyilibud, imaet dAva ili množe
sinow, da mu budet slobodno, 11obiawiwszesew, prikazu11, iednogo
izmežu nyich obratit i dat na uczenie koego mudrogo remestwa:
to iest ne szapok, platia, libo sapogow delat, no delat zamkow,
siikon, kos, stekla, Bumagi, i Tnich takowich 12trudnich i umite-
lynich12 wecey. I asczese sowerszeno i preiziačno nauczit takowa
mudrogo remestwa, da stežit swobodu ot raboti ili ot chlapstwa.
Asczeli senenauczit iziačno: da budet powinen ili ostat w'rabote,
ili otkupowat se ot gospodaria.
5. Materija, ili Podbilina13 slowut onije weći, iz koyich se de-
laet wsako nužnoe delo: iakože iest Zelezo, Mied, Drewie, Ka-
menie, Wolna, Len, Koži, i ostalnoe takowo. Gde njest podbilia,
tamo njest ni rukodelia. Mnogo potrebnich podbilin14 nerodit
šija zerrilya. Zato treba iest promiszlyat dabi se iz Tnich stran
iemo k' nam priwozilo wsako podbilie Sirowo15, i neizdelano:
sakože, železo dobro, mjed, olowo, wolna, krasila, bumaga:
стр. 31
Wolynosti dobiwat po
remestwu
Podbilfnusiruiukupo-
wat i priwazat
Rudi izdelowat
na swakiy prewod
1 написано над строкой 1_1 написано над строкой 2
написано над строкой вместо Staroste 3 написано над строкой вместо
Starosta 4 написано над строкой вместо bratyi 5 е написано сверху
0 написано над строкой вместо swoego 7 перед е зачеркнута буква j
8 после m зачеркнута буква j 9 далее зачеркнуто ali nesmjeet deržat
lawki i znamena wiwjesit 10 iz написано над строкой н~н написано
над строкой 42-12 приписано на полях 13 било Podbilie 14 было
podbilei 15 wo написано над строкой
43

i dabichu naszi remestniki iz togo delali wsakoe rukodelie. 1Nai-
pacze pak da se delaiut wsakaia Rudnaia remestwa i wsako2 oru-
die, 3koe se delaet iz Rud3. Zeleznije peči, Gorni, Igli, 4P6nwi,
Kosi, Šerpi, Trezubi4 i ost. Iz poslednyego nekoristnego železa
delaiutse Gorni5 troinožni i dwoiwuszni: i peči i Zernie puszeczno:
i Musketnoe zernie drobno, da swinycem obliwano i ost. A u nas
poslednije železo darom propadaet. Orudie iest nareczeno ot Rud:
abo iz nyich se delaet3.
pobuni sfrie neiz- g Krepko prepowedat i prestupaiučich kaznit bi treba: Dabi
стр. 32 se nikakowa5 || podbilina6 won za rubež neizwazala sira, iako že
sut sirije Koži, Konoplyi i Len: nego da bi se doma ot naszich
lyudey wsako rukodelie izdelowalo, kolilko iest zmožno i go-
towa dela dabi se za rubež prodawala. Na priliku. Da iz Lena
i Konopely naszi lyudi Maslo wizimaiut: Werwi wsakije, ton-
kije i debelije Korabelynije da pletut: konoplyi7 ili zapali pis-
čalnije da suczut: Platna wsakakowa datkut tonkaia na platie,
pisana i uzorowata na obruši, gustaia na blažini, grubaiana pa-
rusi: Bumagu pisatnuiu i wsakuiu da. delaiut: steklenici tyitei-
nije8, okonnaia stekla, zercalo da delaiut: wosk da bjelet: koži
na wsakiy stroy 9i prewod9 da wiprawlyaiut. A to wse, ne Lsze
na domasznyiy sego carstwa obchod; nego i na prodaiu, Nemcem,
Litwe, Turkom, Persom, Kalmikom Dawurom.
n ., л,л 4 7. Ne iednu sotnyu ascze ne i tisuče rublyew nawsakiy god
Bumagu doma delal; . лт , . / . . , . , J , , r> * & i.
c/iižuiu prepowedat iznesut Nemci iz Rusi za bisatnuiu bumagu; gde pacze Kus bi
mogla prodawat bumagu Swidom, LiUve Lechom, Turkom,
i Persom. Newjem koeiu chitrostiu Nemci oslepisze naszich
lyudey, da zawerzen bist zawod bumažnogo delania na Rusi.
Czaiu tim: czto oni deszewlye prodaiut swoiu bumagu, neže se
mogasze prodawat domasznyaia na poczatku. Ali w' tom iest
iawen obman. Kako bo oni mogut deszewlye prodawat bumagu
izza moria priwezenuiu, neže bi semogla prodawat domasznyaia
i iz domasznyego cholstenogo laskutia zdelana? Stanowito nasza
bumaga budet deszewa i bela i dobra: ascze budet dobra i deszewa
пуеё podbilina, to iest ascze budet lechko dobiwat Laskutia.
A to se deiet promislom. W inich narodech ubogi nužni lyudi
po welikich gradech chodet w' krug i noset Igli, Siru, Ližici,
Dengi i pokupaiut ot žen Laskutie i prinoset k' remestnikom.
Zdes napoczatku, i dokole bichu lyudi к' takowim premetom
priwikli, mogla bise nakinut zapowed na posadskije lyudi w' we-
стр. 33 likich gradech || dabichu powinni bili iežegod sobrat z' đesetok
ili weče pudow laskutia: i prodat ono carskim oprawnikom, po
1-1 приписано на полях 2 написано над строкой з-з написано
над строкой 4~4 приписано над строкой на полях 5 далее
зачеркнуто trinožni i clwo 6 было podbilia 7 написано над строкой
8 написано над строкой 9~9 написано над строкой
44

spodobnoy1 cene. A prepowedat krepko priwoz inozemskije bu-
magi choč domasznyaia budet i draža, i ne tako ljepa. Zaisto
bo pri takowoy prepowedi woskorom wremenu chotet lyudi
obrest potrebniy promisel: da bum aga nasza postanet i ljepa
i deszewa. 2Delat3 Kraszeninu iz Lena i Wolni (xzto Wlachi
zowut Mezolana, Poluwolnica:), iz Lena i Bum agi: iz Wolni
i Bumagi. Moraem izwedat imena wsakim suknom, i uzori ot-
nyich imat, naipacze ot podleyich i deszewlyich, ot koyich bismo
mogli imat nadeiania, da bichu se w'naszey zemlye delala2.
8. A pri Kožach wsakich naipsTcze pri Losinach weliko okaiano Losmi doma wipiau-
uespodobie se deiet: czto wsije 4tije Koži4 Nemcem sirije pro- ^t
daem a sami doma nikako yich newiprawlyaem, i nikako w' pla-
tiu ne uziwaem. Prodaem iednu za tri ili za 4 rublyi: 5a dabismo5
choteli ot Nemcew nazad kupit wiprawlyenu, morali bismo dat
30, i 40 rublyew. Stanowito wec iest werlo6 potrebna: dabise
tije koži zdes wiprawlyali, i dabichu yich naszi lyudi w' platiu
uziwali: abo terpiat s' ćelije czloweczeskije wjeki. Tako bismo
i korist imali, iz platia: i weče penez bismo wziali za malo kož
wiprawlyenich neže iemlyem za mnogo sirich.
W Sibiri iesut nekoyi diwyi lyudi, koyi umjeiut iziačno7
dobro wiprawlyat koži; chočti inim stroem ot Nemeckogo. Ne
Avjem zaczto se do si eh dob naszi lyudi njesut ot nyich nauczili
takowije umiteli. A to bi lechko bilo.
Mnoga8 adda polza bi bila, zawest remestwa kožnaia ot Ne- лувако Koznoe remc-
mec. SLWČ zaw^st
1. Daše wiprawlyaiut Losinnije i Jelenyije grubije rowdugi: Lcs^nnaia iwv«iuga
i tonkije 9rukawicznije rowdugi9.
2. Daše delaet Skamot ili ti Barchatina: to iest glatka mechka jel6nyaia ro^duga
barehatu spodobna koža.
3. Daše delaiut Juchti: czto uže i iest zawedeno. л/.rchatina
Juchta
4. Daše delaiet Pargamina: bela10 tonka koža na pisanie: Pargamina
i kraszena nna biczi, na oružie na knyigi, i na ino11.
5. Daše delaiut Koži Cwetnije lakoiu ili pokochtom pozlače- ^votnaia ku/a
nije, i krasilmi na cweti wikraszenije. Wlachi naziwaiut Zlatije
koži. Takowije ne mnogo stoiat a na mnogo se procenyaiut, i
drago se mogut prodat Kalmikom, Bucharom, Gruzincem,
Czer,jkasom, i inim barbarskim narodom. стр. 34
612. Polza bi bila, dabismo zaweli remestwo, koyim se bieli owczi Kraszenaia owczina l
a a ~— Psina
kožuchi krasiat czerlyenim, zelenim, i modrim krasilom: i tim
1 рядом на полях зачеркнуто cene 2~2 приписано на полях
'^ далее зачеркнуто sukno 4~4 написано над строкой 5~5 написано
над строкой вместо a koli 6 написано над строкой вместо wele
7 написано над строкой вместо krut 8 рядом на полях зачеркнутый
квадратик 9~9 написано под строкой 10 было belaia 11_11
приписано на полях 12 далее зачеркнуто Welika
45

ti je koži postaiut czestni, da dworianom njest stidno iz nyicb
nosit szub. A Kalmikom Czerkasom, Podnepranom, Litwe i
inim susjedom, mogli bismo ie drago prodawat. W Sibiri tož
Bilije Pesci krasit, žoltit, zelenit, modrit1.
Safijan 7. A ot Persow zawest umitel: kako se delaiut Safiani, Kre-
K^onjowin mezini, Kordowani, krasni, czerni, i wsakogo krasila. I kako-
SŠKriiy delat Sagriju 2ili Cappi2: kožu koeiu se sablyi oprawlyaiut.
8. A iz loskutia kožnogo, i iz starich sapogow, dase delaet
kley Nemeckiy.
Predenoe zlato deiat 9. Nesmerno welika polza bi bila semu carstwu, kogdabiše
zawelo remestwo Predenogo ili Sziwalnogo zlata. Nemci bo iz
Rusi (:iako že i iz inich swjeta stran:) neizgowornuiu kaznu sogri-
baiut s' togo remestwa. W Nuribergu, w'3 Awspurgu, i w* Wra-
tislawiu naipacze se delaet to zlato. Widel iesm w' Widnyu,
iako iedno wreteno kupet za osm iafimkow, a w' Carigradu pro-
dadut za dwadeset i czetiri bez spora. W sey zemlye mnogo
se proszijet i propletet togo zlata na petlyici, na rubachi i na ino..
Kogda bismo imali doma to remestwo: ostaialo bi iežegod na
Rusi mnogo penez i towarow, koyi biwaiut iznoszeni zato zlato.
Mogli bismo ie i prodawat, i mnogu korist na nyem stezawat
ot Turkow, Persow, Kalmikow, Bucharow, i Mugalcew4.
Bezdeiie zatirat Ю. Bezdelie, i Praznowanie, iest remestwu suprotiwno.
Zato drewi u Rimlyan biachu nazorniki, koyi izpitowachu lyu-
dey wsakich, ob sposobu 5i promislu5 žitia: iliti czim kto žitie
swoe prowodit. W Nemcech po gradech iesut nazorniki: koyi
nikomu zdrawomu i peczati iz prikaza nimaiučemu, nedadut
po gradu prosit milostini. Cholandci imaiut nekiy kaznilniy
dwor: gde zapiraiut nepokornich i swoewolnich mladencew:
i prinužaiut yich6 delat razna izdelia, i ne dadut yim chleba
стр. 35 ascze ne sowerszet nakazanogo dela. Dobro bi bilo || smotrit po
gradech: gde se sisczut koyi Skitowci, Kostiri, Goliszi sediači po ka-
bakech i pokwasznach i zdrawi žebraki: i takowi dase otdaiut
na wesi boiarom w' chlapstwo: i dase ssilaiut w' Sibir: ili inaka
dase kaznet.
Czisto, stroino, nare- 11. Nazorom7 i Družinam remestniczeskim da budet zapo-
uno posudie deiat wed: Daprigledaiut nawsako Orudie, Posudie, i Ruchlyad,
kaia stoyit w' torgu na prodaie: i da obliczaiut, ascze bi czto>
bilo Neczisto, Durno, ili Nenaredno zdelano. Ida razcenet, i ца-
uczet kako bi seono moglo8 stroinee zdelat. Naprilfku: Neczista
posudie sut Bratini, abo se wr nyich persti moczet: neczisti sut
i Tuizi i Kowszini glineni neposteklyeni, i Kowszf da Ližici s'
1-1 написано над строкой 2~2 написано над строкой э написана
над строкой 4 написано над строкой вместо Kitaicew 5~5
написано над строкой б далее зачеркнуто rabo 7 написано над строкой
вместо Starostam 8 далее зачеркнуто czistee
46

kratkimi deržalmi. Starosti adda da nedadut takowim towa-
rom kazatse na torgech: i ascze se pokažut; da ie razbijut, ili
wozmut. W mesto Tuizow, i Bratin nay sedelaiut konwi dre-
wenije wismolyeni, ili prosti: Konwi glineni posteklyeni: Kubi,
Stawci, Stokani z' ruczkami i s' pokriwkami: i ostalnoe. Bra-
tini bo i tuizi, i ino nekoe orudie na Rusi wleczet s' soboiu neczi-
stotu i inim narodom1 wozruszaet ognyusu.
12. Mnogije dewici se2 udaiut3 za muža mladije: perwlye ženam uczenie
neže se mogut4 nauczit onogo, czto moraet znat dobra žena. naredlt
A mnogich dewic matere i šamije niczeso neumjeiut. Zato so-
wetno bi bilo wezde pogradech otluczit 5dwe, ili tri5 umitelnije6
wdowici, kotorije bi uczili dewic i mladich žen: Топко prest,
Tkat, Szit, Platno bjelit, Czisto7 mit, Ribi i Meso solit i suszit,
Slad, Kwas, Piwo, Medowinu delat, Ograd nasiewat8 i težat,
Zelie i Korenie solit i sochranyat, warit i Chleb peč, i ostalnoe.
Gde biyich kaia pozwala, tamo bichu poszli, za mito. A to bi
napoczatku iz prikaza treba postanowit i takowije ženi imeno-
Avat: abo inako šamije ženi, dlya srama, nepocznut togo dela,
chočti iest wele potrebno. 9A zapowedat bi gradom, imaiučim
slobodini; da moraiut takowije uczitelyici deržat i mito yim
izobčini dawat. Iwsakiy, kiy se zenit, da budet powinen ot nyich
sprosit swedoczestwa, czto umeet zarucznica, i iestli prigoža
k' nauczeniu. Takowo swedoczestwo možet toliko pomoč da se10
Dewici budut tersili dobiwat znania, i ot tich žen dobra swedo-
czestwa9. W Nemcech ženi predut na Kolo, na Kolo11 nogoiu
obračaiut, || i wele pospeszno predut: iedna napredet weče 12na стр. зв
Kolo12, neže tri na wreteno: i potom mogut deszewo prodawat
platno. I toy promisel iest mnogo goden i potreben daše go nau-
czet naszije ženi.
13. Naibolye, i pacze wsego inogo iest potrebno promislit, Na wsakiy prewocu
dadobudem13 wsakich remestnikow, koyi umieiut Zelezo, Mjed,. 12Ле]°^г ^1ё7,^и^
г\л г гл л г Г71л 1л гЛ. i.. г . \ гл 'л г\ • л г -^jed, Srebro, Zlato-
Olowo, Srebro, Zlato1* taht, lijat i delat na wsakiy prewod: i de- oiowo
lat iz rud wsako oružie15, posudie i orudie, кое se gde na swetu
obretaet widumano. Napriliku: talit i lijat železa, i delat želez-
nije Gorni, Ponwi, Peči, Torla, Zernie puszecznoe, Zernie szuploe
ognyenoe, i ino. Razkowat železo na tonko, i delat listi železnije,
i mjednije. Delat dobri je Sablyi, Paloszi, Pisčali, Nadeli pis-
čalnije s* kolcem, i wsako oružie, nawsakiy prewod: danebudem
prinuženi pokupat nekoristnich spag Nemeckich. Iz mjedi delat
1 далее зачеркнуто ognyuszenie 2 написано над строкой 3
далее зачеркнуто se 4 далее зачеркнуто czeso б_б зачеркнуто
nekoliko в было umitelnich 7 далее густо зачеркнуто 8 написано<
над строкой вместо густо зачеркнутого слова 9~9 приписано на
полях 10 написано над строкой и-п написано над строкой вместо'
кое 12-12 написано над строкой 13 над строкой написано prizowem i
14 далее зачеркнуто na i5 написано над строкой
47'

Swjecniki, Ličici, *Skowradi raznije1, Blyuda, Lochani, Konwi,
i wsako orudie po wsakom oblicziu: na domasznyiy obchod, i na
prodaiu inim narodom. Delat že orudie wsakoe težaczeskoe:
Kosi, Kosiri, Šerpi, 2Trezubi, Nozi2, i inoe: "tich choč bismo
tisuće tisuč nakowali, wsakiy god bismo ie mogli prodat Kal-
mikom, Bucharom, Dawurom, Persom, Turkom, Woloszanom,
i inim. Delatže doma, a ne otinud pokupat i wsako ono orudie,
koe iest potrebno iedinim tim rudnim remestnikom, srebreni-
K(3sti kom, Peneznikom3, i wsakim Kowaczem. Goditže prizwat i wsa-
Kćgi kich maistorow, koyi umeiut, izdelowat Morzewije zubi, i wsa-
kije kosti, i rogi. Prizwatze i wsakich Platennich, ili Lenenich
maistorow, koyi umeiut Len izdelowat na wsakiy prewod. Iakože
smo4 wisze rekli: i koyi umeiut iz nitey tkat poiasi, zastežki,
petlyici, twezi i wsakije pristroyi. 5W Dackoy i Norowskoy
zemlye iesut Peči i Gorni, wezde železni. Gorni ini troinogi,
ini dwoiwuchi, ini prosti. Dasz pol poltini za gorn; a možesz
w' nyem warit 50 let. A delaiut takowije gorni iz Kruchogo i
malo Koristnogo železa.
Treba bi6 naruczit i zapowedat, Dase prineset iz wsakich ze-
mely wsako orudie, dlya7 uzora.
Treba iest naiperwlye uczinit: Da nam torgowci i ini naszi
oprawniki prinesut ot wsakich zemely i narodow 8na uzor8 wsako
obliczie Oružia, Posudia i wsakogo na swetu uziwanogo domasz-
nyego i polynogo Orudia: i wsakogo sukna, i Platna, i wsakije
Ruchlyadi. lliti Avsako czloweczeskogo rukodelia obliczie, koe se
delaet iz Rud, Kamenia, Stekla, Kož, Wolni, Lena, Swili, Drow,
Kostey, Rogow, i iz wsakije Podbilini. Wece treba iest czinit
prinest i switi wsakogo stroia na swetu. Tretie treba prizwat
i rukodelnikow wsakich i kraiaczew, koyi bi nam mogli zdelat,
pokazat, i nauczit wsako oružie, orudie, posudie, i wsakiy stroy
pratezniy5.
i;<M.Hsiwa razwesi po ^* ^ ^^сп niaistorow razwest i razdelit po gradech gde koemu
§radech budet prigožee stoiat: dlya blizkosti wodi, lesa, lena, wolni,
železa, i wsakich podbilin i dlya inich potreb. A da delaiut na Go-
spodaria wsi swoia rukodelia, na welika czisla, po sredbe, za spo-
dobno mito. 9Na ieden grad nakinut, da delaiut Bumagu, kakowa
se možet rodit: obećano yim slobodu, prepowedat czužuiu
bumagu: choč domasznya budet i merža i draža. Siće že i obo wsa-
kom nowozawedenom remestwu, obečat i dawat gradom slobodu
na nekoliko let: da kiy grad zawedet delat кое sukno, ili czto
ino, da doma ne daet ot onogo poszlin: a proczim gradom da ne-
budet wolyno preiat onogo remestwa, do stanowita wremena0.
1-1 написано над строкой вместо Ponwi 2~2 написано над строкой
3 написано над строкой 4 далее зачеркнуто perw 5"5 вставка,
расположенная на стр. 36 и 37 6 далее зачеркнуто uczinit 7 далее
зачеркнуто ukaza 8"8 написано над строкой 9~9 приписано на полях
48

15. Zde se godit1 obliczit: iako dosich dob težko biasze na- Lechko nine zawodft
Rusi zawodit || remestwa. Nemci bo potom, czto imaiut starije rowomWtorg6ws°tSwuda"
zawodi wsegda iesut mogli deszewlye prodawat swoia rukodelia, стр. 37
neže naszi Ruski nowozawedenich ili malo breženich del, mai-
stori. Itim njest naRusi mogla pospjecha dobit ni Pisatnaia bu-
maga, ni inoe кое nowo remestwo. Ali pak nine (:buduč torgow-
stwo na Gospodarowu ruku wziato:) nebudet težko zawodit re-
mestow. Naszi bo remestniki budut delali swoia rukodelia na mno-
gije sotnyi i tisuća: a Gospodarowi torgowni oprawniki budut
ot nyich pokupali wsako delo, neot Nemcew: i prepowedan2
budet priwoz wsakogo inostranskogo rukodelia, koemu spodobno
rukodelie budet doma delano: i potom budut mogli remestniki
žit i deszewlye prodawat. A Gospodarowi oprawniki, budut
mogli prodawat towari tije doma i za rubež suprot tomu, kako,
budet zmožno remestnikom dospejewat, i delat, libo deszewlye,
libo draže. Otnyud ne weruimo Nemcem: ieže bi nas deszewlye
stalo pokupat ot nyich Kosi, Šerpi, Nozi delanije, neže pokupat
nedelano železo i doma kowat kosi, i ino czto. Remestwom se
množit zemlya, i napolnyaiut se gradi. Kogda bise wsi ti towari3
doma delali4, kotorije mi ot Nemcew pokupaem i5 koyi bi mogli
naRusi bit delani: mnogo tisuč lyudey weče bi žilo w* sey zemlye
neže yich nine žiwet: i kazne bi mnoga pribil bila: i gradi6 lyudow-
neyi, i wse carstwo silnee bi bilo.
7Na ieden grad nakinut, da delaiut bumagu, kakowa se mo-
žet rodit: obecaw yim slobodu, prepowedat cziižuiu bumagu:
choč domasznyaia budet: merža i draža. Sice že i obo wsakom
nowozawedenom remestwu, obečat i dawat gradom slobodu na
nekoliko let: da kiy grad zawedet delat кое sukno, ili czto ino,
da doma nedaet ot onogo poszlin: a proczim gradom da nebudet
wolyno preiat onogo remestwa, do stanowita wremena7.
1 было Goditse zde 2 an написано над строкой 3 далее густо
зачеркнуто 4 далее зачеркнуто koyi mi 5 далее зачеркнуто kotori
далее зачеркнуто lyudmi 7"7 приписано на полях
4 Ю. Крижанич
49

Ra zdel 3
OB TEZACZESTWU
TezSczestwo, bogat-
stwa osnowanie
Opominki nSszemu na
rćdu potrebni
1. Opet se godit spomenut: Ubogo kralyestwo, ubog kraly:
bogato kralyestwo, bogat kraly. Kraly kiy chočet postat1 bogat,
on2 moraet promislit3 kako bi poddanniki nyegowi bili bogati.
Abowjem ne otinud, neže ot blaga poddanich lyudey, napol-
nyaet se kazna kralyewa. A Tezaczestwo iest wsemu4 bogatstwu
стр. 38 koren5 i osnowanie. Težak bo kormit 6i bogatit6 i sebe, i remest-
nika i torgowca, i bolyarina, i kralya. Zato Kazennaia duma
nimaet sije peczali poczitat za negodnu: buduč ona iedna izmežu
nailuczich i naipotrebneyich promislow.
2. W nekoyich zemlyach i narodech, moglo bise scenit7
liszno bit sije dumanie ob Tezaczestwu: tamo rekszi, gde lyudstwo
samo posebje, iot urodi swoee iest chitrogo razuma, domisliwo,
peczalno, i rabotlyiwo i gde ot predawnich wjekow iesut mnogije
knyigi spisani ob tom zemelynogo8 težania trudu, i ob wsakich
inich promislech: i gde se wsaki promisli po godnosti i po sower-
szenosti sprawlyaiut9. Aliti w' sem preslawnom wladatelystwu,
iakože i wo wsem slowenskom narodu sicewije dumi nikakože
njesut liszni; no wsakako koristni i potrebni. Perwoe: abo na-
szego naroda lyudi iesut kosnogo razuma, i ne udobno sami czto
widumaiut, ascze yim se nepokažet. Wtoroe: abo unas njest
nikakowich knyig obtežaniu, i ob inich promislech: iakože iesut.
w' inich narodech. Tretie: abo nasze lyudstwo iest ljeno i nepro-
miselno: i sami sebje nechotet dobra uczinit10, ascze nebudut
nekako siloiu prinuženi. Czetwertoe: abo zdes iest sowerszeno
Samowladstwo: i poweljeniem carskim možet se po wsey zemlye
wsakaia poprawa uczinit, gde czto budet polezno i potrebno
w' obiczay zawest. A w' inich zemlyach to nebi bilo zmožno.
3. Tezaczestwo iest razumjenie, kogda11 kto umjeet zemlyu
težat 12ili pachat12, i zemelynoe owocie sobirat, i sochranyat.
A owoci ili urozayi zemelyni i wodni iesut si:
1. Žito wsako. Pszenica, rož, iaczmen, iarica, owes, proso,
grika, ber, pira, širok, pszeno saraczinskoe, i inaia.
2. Socziwo wsako. Grach, bob, socziwica, pažul, cziczok,
i ostalnoe.
3. Korenie, Cwetie13 i siemena zariadnaia14. Peper, klinci,
oreszok, muskat15, imber, korica, sachar, szapran, mak, len,
стр. 39 konopli, lenica, gorczica, aniz, kmin, chmely, i inaia ||.
1 зачеркнуто biti 2 написано над строкой 3 было promiszlyat
4 далее зачеркнуто osnowanie 5 зачеркнуто glaw 6~6 написано над
строкой 7 густо зачеркнуто слово 8 было zemnogo 9 было
10 зачеркнуто sotworit 1г зачеркнуто koyim 12-12 на_
mnnvnii 13 xj nrtn nnxin ""
Zemni urozayi
писано над строкой 13 написано над строкой
i Ogradnaia 15 было muszkat
14 далее зачеркнуто
50

4. Zelie ogradnoe. Glawatica razliczna, luk, botwa, spanak,
perszin, seler, salata, boraga, luczok, torkun, i inoe.
Korenie ogradnoe. Repa, buraki, pasternak, luk, czesen,
morkow, rotkow, chren, gliwi, gribi i inoe.
5. Zelie wraczebnoe premnogo: czemerica, о koem iesut
ćelije knyigi.
6. Zelie Krasilnoe. Reweny, sinilo1, i inoe.
7. Cwetie Wonynoe2. Roža ili Szipnica, Maiorana3, Lilija,
Metwa, Božie drewce, Klinci, Wijolki4, Tulipa, i inoe.
8. Drewie Owocznoe. 5Bumažno drewo, Maslina5, Ters ili
Winnaia loza, Jabloni, Orechi, Sliwi, i inoe.
9. Drewie Lesnoe. Dub, Bukwa, Jela, Sosna, Tisa, Breza,
i inoe.
10. Kamenie Prostoe. Mramor, Lapor, Wapenniy kamen,
Kremen, i inoe.
11. Kamenie Dragoe. Almaz6, Zapir, Turkis, Jachant, i inoe.
12. Rudi: Zlato, Srebro, mjed, olowo, swinyec, rtut, železo,
beloe železo7.
13. Rudiki, i Krasila8. Sol, Sira, Salitra, Czernilo, Kinowar,.
Belilo, Boraks9, 10zemlyenoe wuglenije, i inoe10.
14. Ziwina Czetweronogaia11. Skot, domasznyiy, i zwjerie
ljesnoe.
15. Ziwina Pernataia. Ptici12 pitomije, i ptici diwlyije.
16. Ziwina wodnaia. Ribi recznije, i morskije.
17. Ziwina Gadnaia13. Zmiyi, i wsaki gadi. Muchi, osi, pauki14
i wsaki kukci i czerwi. I czto iz tich koristnee: Pczeli, i swilni
Czerwi, koyi swilu predut.
4. Na umnoženie i na14 sowerszenie Tezaczestwa potrebno bi Knyfgi
bilo na kratko prewest15 кое dobri je knyigi, кое16 piszut ob wsem
tom: i razczitaiut17 nam wsako Zito, Socziwo, Korenie, Zelie,
Sjemena18, Cwjetie, Drewie, Kamenie, Rudi, Rudiki, Ziwinu,
i wsakije czasti tich wečey i czto koristi se sobiraet iz nyich.
I kako i w'koe wreme iest treba wsakogo togo19 smotrit, i težat,
i prigledat. I kako sochranyat i uziwat. Nesczetni sut w' naszem
1 зачеркнуто uret 2 далее зачеркнуто Mairana 3 написано над
строкой 4 зачеркнуто Fijolki 5~5 написано над строкой 6 после
1 зачеркнута буква 7 далее зачеркнуто zemlyenoe wuglenie 8 сверху
написано Kraški 9 далее зачеркнуто неразборчивое слово ю-ю
приписано на полях u ia написано над строкой 12 далее зачеркнуто
domasznije 13 написано над строкой вместо Ognyusnaia 14
написано над строкой 1Ь далее густо зачеркнуто 16 зачеркнуто koto-
Г1е 17 было preczitaiut 18 написано над строкой 19 далее густо
зачеркнуто
4* 51

narodu domowni gospodari, koyi, w7 tezaczestwu i w' gospo-
darstwu sostarjewaiut i umiraiut; a mnogich1 koristnich zemely-
nich urozaew, i nyichowa težania, i uziwania, neznadut. Aldro-
wandus iest napisal knyigi ob ziwine: gde wistawlyaet 2wsakuiu
ziwinu w' nyee3 liku4 i w' krasilech2. || A Koler iest napisal knyigi
ob težaniu polya i ogradow, i kako se imaiut sochranyat i uži-
wat wsaki zemelyni5 owoci.
5. Dobro bi bilo wislat uglednikow po wsem carstwu 6ili
pacze Derzawnikom zapowedat6 da bichu obiskali, i otwedo-
wali7, i obliczali: gde sebuino rodit libo rodit se možet, кое žito,
zelie, drewie, ili bilie, iakože Len, Konoplyi, Chmely, Med,
Glawatica, Luk, i inoe: libo gde se buino plodet Owci, Konyi,
Woli, Prasci, Ribi. Idase uczinit težakom i zitelyem zapowed,
da bichu sd wsakoiu marlyiwostiu natakowich wecey težanie
i umnoženie nastoiali i dabichu mogli mnogo prodat.
6. A na osobno goworec, wo wsem czto Ruskaia zemlya rodit,
libo rodit možet, niczto se nezdaet8 bit koristnee, neže Pepel,
Pczeli, Reweny, i stada ziwinskaia. Ob pepelu iest weć nedawno
otwedana, koliku korist prinosit toy pepel zemlye. Ali pritom
iest treba na dwe pričini smotrit.
Perwoe: da se nipremalo, ni premnogo pepela nenažget na-
wsako leto. Abowjem ascze se go premnogo priwezet к' Archan-
gelu, postat chočet deszew: i za mnogo towara i truda ne weče
bismo wziali, neže za malo. A mnogi težaki se zabawlyaiut okol
pepelow, koyi bi mogli zemlyu težat. Zatože z'meroiu iest treba
wodit to delo.
Wtoraia priczina: Abo pri wiziganiu pepela se razariaet me-
downiy urozay. Zato treba iest prepowedat danikomu nebudet
wolyno pepela wizigat w' takowich mestech, gde se9 pczeli we-
dut i bez Gospodarowa dopusčenia. A na Gospodaria pepeli wi-
žigat w' Baszkirech izmennikech, i na Podoniu, i inde gde
Ruskim lyudem nebudet ubitka: koliko budet zmožno.
7. Ob Medu i ob10 Wosku njest czto nigoworit. Lisze sije bi
dobro bilo, da bismo se nauczili woska bjelit, i bjel wosk Nem-
cem prodawat. A med bismo mogli draže prodawat Turkom,
neže go11 plačaiut Nemci. Wnekoyich stranach lyudi sice meda
prigledaiut. || Izberutsi 12w' ljesu12 mesto prigože: 13i ogradet da
utwerdet13 ie berweniem da zwjer nemožet nasčetit14. Tamo 15wsi
selyani razstawet15 swoyi uli i czasto priziraiut po czrede: a na zimu
1 далее зачеркнуто poleznich 2~2 было Wnyee likech i w' krasilech
wsakuiu ziwinu na swetu 3 написано над строкой 4 было likach
5 было zemni 6_6 написано над строкой 7 было otwedali 8
написано над строкой вместо newidit 9 далее зачеркнуто med 10
написано над строкой п далее зачеркнуто kaji 12-12 записано над
строкой 13-13 было i utwerdet ie da ogradet 14 na написано над
строкой 15~15 было razstawet wsi seyani
52

priwozet uli domow. Moglo bi se to otwedat w7 topleyich sego
carstwa stranach.
8. Krasilnoe zelie wo wsjech zemelynich1 urožaiech iest naipri- Krasiinoe zeiie
bilnee. Ob nyem sice piszet nekiy pisately: Erifrodan ili2 Rubia3 Gzerlyenno
iest trawa lesnaia ali4 iednakože i sjeietse dlya koristi: welikim
bo prichodom bogatit swoego5 težaka. Nyeiu se krasit wolna i
koži: i wo wraczestwe iest iey naroczit užitok. Botowie wipus-
čaet czetwerougolno, dolgo, oštro i tornasto, kolenci predelyeno:
aprikolencech po peti listow w' krug. Seme пуеё se rodit zeleno,
zatim postaet czerlyeno, a pri zrelosti czerno. Koren imaet to-
nok, dolg, i czerlyen: okusom torpok i gorok6.
Sinyilo7 po Latinsku Glastum, i Isatri: imaet8 cwjet žolt, sinyiio
spodoben iaiecznomu žoltku: a iego gljen ili sok, z' inimi pri-
prawami smjeszen, tworit Modroe i Zelenoe krasilo.
Widil iesm listie, sucho i sotreno nekije trawi: koyimi listiem
Turki kraset konyskije chwosti i griwi, i swoyi nochti. Newjem
ко кбеу iz tich traw pristoyit Bucharskiy Reweny.
Wo Wlaszskoy zemlye iest Grad Tibur: kiy nedawno iest Reweny
poczal sjeiat i težat tu trawu Sinilo9: i iz пуеё oni Gražani weliko
bogatstwo stezawaiut. W Nemcech grad Wratislawely iz teža-
nia toeže trawi weliko blago stezawaet: i prepowed iest unyich
krepka, dabi nikto onogo semena susedom neprodal. Astrachan
iest mesto10 toplee, neže Wratislawely: i iaz scenyaiu, ieže bi se
tamo toy11 Reweny radszi plodil, neže wo Wratislawlyu. Aiztogo
bi semu carstwu mnoga12 korist bila nawsakiy god: abo bismo
sami doma sukna krasili i nebismo toliko || blaga Nemcem za kra- ctp- 42
sila dawali: i trawi ti je bismo yim prodawali.
13Wele polezno iest smotrenie, koye seczinit dlya masla wsa-
kakowa k'zaczinianiu iestwin. Maslo sedelaet iz Mlika, iz Rib,
iz Maslinnich iagod: iz Orechow: iz Lenenogo semena: iz Kono-
pely: iz Lenici. A Nemci seiut nekuiu diwiu ili drewenuiu repu
(:nazwanu uny i eh Stekruben:), i iz пуеё semena mnogo masla
izžimaiut. A repa ona sporo rodit seme. Listije i seme iest spo-
dobno repe okruglice: a koren prodolgowat, tonok, twerd, k'iede-
niu nekorišten13.
9. Drewnyi narodi Skiti iz iedinich pasz ili skotskich stad stfiđa
ziwichu: i Kalmiki clnes tože. A w' Wugerskoy zemlye rod Bu- Gowezaia
& J IConyskaia
— Owczaia
1 было zemnich 2 написано над строкой вместо Grekom
3 далее зачеркнуто: Rimlyanom, Gwaranca Francuzom, Marzana i Far-
bownik Lechom (i jakože iaz czaiu Reweny Sibircem) 4 написано
над строкой вместо по 5 далее зачеркнуто tezatelya 6 далее, в
начале нового абзаца, зачеркнуто Uret 7 далее зачеркнуто po Fran-
cuzku Pastel 8 далее зачеркнуто list 9 написано над строкой
вместо Uret 10 далее зачеркнуто mnogo п далее зачеркнуто Uret i
далее зачеркнуто tisuč 13-и приписано на полях без указания, куда
относится; вставлено по смыслу
53

dinom iest polye sziroko, a na nyem drewie nerastet, dapotom
i žit lyudi tamo nemogut, no iedin skot se paset. Selyani ta-
mosznyi ziwuci nad Dunaem zemlyi netežet1, no tokmo skot
pasut, i nesmerno sut bogati: na wsakiy bo god iz onich poly
w' mije strani se prodaet blizko sta tisuč wolow, i mnogo копу.
Treba bi i w' sem carstwu, prowedat iesut li gde takowa mesta,
paszam prigoža, i ot razboinikow bezpeczalna: dabi2 se mogla
\v' nyich Deržat stada Gowezaia i konyskaia, na Gospodaria.
Nine pri Baszkirskoy izmene, ascze Gospod dast upokorit
yich opet3, mogel bi se zawest unyich sey obiczay: da bichu
nekoyi iz nyich, \v' kupe z' nekoyimi Rusmi, bregli Stad Gospo-
darskich, tamože usebe. Tože zawodit i w' Nogaicech, w' Mordwe
i w' Czeremisech, gde4 njest moć zapowedat, tamo5 naiemat
yich za mito; i stareszinam nyichowim dawat dari. Mogli bismo
i s' Kalmikmi iskat uczinit sredbu: dabichu prepustili naszim
lyudem u sebe past toliko sot, ili tisuč, skota: i dabichu unas
bili nyichowi zakladniki: Ili pacze, ugoworit s7 Taiszeiu: da na
wsakigod nam priszlyet, toliko sot ili tisuč glaw skota gowezego
i konyskogo, za ugoworenu cenu.
10. Wezde pozemlye izwedat, gde кое mesto iest czemii pri-
gože. I gde bi se mogli postawit razlicznije Melnici, Stupi, i De-
lalnici.
stupi Sukonmje 1. Stupa Sukonnaia, koeiu se naAvode otolkaet sukno.
stupi Krupnije 2. Stupa Krupnaia, ili Iagolnaia: nakrupi wsakije.
Melnici 3. Melnica Chlebnaia, z' mjechom presjeAvaiučim muku ta-
стр. 43 može.||
Trezubnici 4. Melnica Trezubnaia6, gde woda Trezubom wertit, i Daski
režet.
stekoinici 5. Peć stekolnaia.
wapennici 6. Gde bi iz czera Wapno delat.
saietra 7. Gde Salitru delat.
smola 8. Gde Smolu.
Kirpfči 9. Gde Kirpiči.
Deget 10. Gde Deget. Inato wse peczal nosit: da takowa mesta
darom neležiat: no daše izisczet ktokoli, kiy bi naše Avzial takowu
rabotu. Dawat nato slobodu na nekoliko godow: a zatim iemat
dany ne weliku. I šego iedinogo smotrit: da se lyudi w' zemlye
množiat: sice bo i Kazna Gospodarowa budet bogata. A kako se7
godit iskat Rud, i Rudokopin, ob8 tom chočem niže na osobno
powedat.
1 было netezaiut 2 далее густо зачеркнуто 3 далее зачеркнуто
moglo 4 до и после зачеркнуто yim 5 далее густо зачеркнуто
6 сверху надписано Dasocznaia 7 далее зачеркнуто spodobit 8 b
написано над строкой
54

11. Dosele goworichom ob iskaniu i dobiwaniu zemelynich
urozaew: ot sich mest chočem goworit ob Soblyudaniu urozaew,
i ob Ulegczeniu rabot težaczeskich.
Sowerszenie dobromu gospodarstwu, iest imat dobrije
Suchoti, dobro Posudie i dobro Orudie. Razumen gospodar ili
đoni ostroiec perwlye i pacze moraet mislit ob sochranyeniu, neže
ob pritežaniu owocew. Widal iesm, i znaiu: iako w' nekoyich
derzawach se czinit mnog ubitok i naprasno1, daromno, zgublyenie
žitu i wsakim2 urožaem: dlyaradi zlogo spretania3, i dlya nicze-
murnosti4 derzawlyanow. Zdaet mi se, iako i w' sey zemlye tože se
priluczaet na mtstech: dlyaradi poweternogo nepogodia. Uro-
zayi bo zemelyni ili s' težkostiu se zberut: dlya preczastich dožd-
гуёл¥, ili sobrani po mnogoy czasti, se skazet, i pogibaiut: dlya
skudosti pokritogo suchogo mesta, i dlya neprigožego posudia.
Godno5 bi bilo, po gradech ustawit. Gradilnikow: koyi bichu
lyudem opisowali6 uzori, i nauczali bi7 drewodely, gradit Chrami
Gradskije, i Kuci 8i wsakije Suchoti8 Selskije.
9Gledi lista 355, czislo 16. Pro rusticis insignis forma domus
habetur in Ukrayina Russiae, ita ut pavimentum sit inaequale,
et pecora maneant in demissiore loco calidae domus. Aliis modus
est apud Dnepranos, ita ut iumenta cirmustant circa ignem9.
Selskije siichoti10 da budut na wsakuiu težaczeskuiu potrebu
dowolyni. Rekszi dabudut suchoti inije za lyudi, i inije za skot,
inije za kuri, gusi, wutwi, || golubi. Da budet Poiata, iliti pokrito
mesto na spretanie Wozow, Teleg, Bran, Ral, i wsakogo orudia.
Da budet Iata dlya Sjena i Slami. Da budet Chambar i Sosjeki,
dlya Žita, i Socziwa, i Muki.
1. Da budet Pogreb, dlya Korenia, i Zelia, i Snjega.
2. Da budet Poiata ili Owin na \visuszenie i na omlačenie
Žita.
Nemci imaiut Poiati wele prostrani11 i glatkimi czistimi
daskami plotno pomosčeni, i dobro zaperti, i pokriti: i w' nyich
obesiAvs^i na klin swjetilo, w' zime mlatet žito s' ćelije noći,
budto w' izbe: i zerno, ni jedino yim nepropadet. Oniže Nemci
wsakaia inaia mesta, i suchoti, i posudie na spretanie, imaiut
czista, i prostrana; tako dabi se wsegda moglo dwoe toliko owocia
spretat, s'12 koliko oni obikaiut iežegod pritezawat i dobiwat.
Nemciže i Sibirski Tatari imaiut na polyech nekije Kozelci,
to iest Suczila, zdelana na priliku ljestwici, w' uzkim krowom
Suchoti
Posudie
Orudie
Gradilniki dlya
Suchčt
Izbi
Chlewi
Poiati
Sjennici
Chambari
Sosjeki
Pogrebi
Owini
Nemeckije
Poiati
стр. 44
Kozelci
1 приписано на полях 2 далее зачеркнуто owocem 3
зачеркнуто pochranyenia 4 сверху надписано nerazumnosti 5 написано на
полях; далее зачеркнуто Sowetno и н ад ним Spodobno 6 далее зачеркнуто
priliki i 7 далее зачеркнуто plotnikow 8~8 написано над строкой
9 9 приписано на полях; тут же стоит примечание: De modestia
in domibus vide fol. 316, n. 14. 10 написано над строкой п было
prostranije 12 написано над строкой
55

Susziia pokrita. Na nyich razwjeszaiut žito mokro, ili nedozrelo: da se
ot wetra posuszit. Treba iest imat i Susziia na stolpech wozdwig-
nyena: dlya wsakich wecey, kotorije potrebuiut wetra: i na pre-
wjewanie i razluczenie žita ot pljew i pracha.
MjSdnaia korita Nesmerno polezni i potrebni sut i Mjednije nekije posudi,
kotorije mi možem nazwat Koritnici: a delaiut se sice. Wozmut
daščicu iliti list iz mjedi, szirok na lakot, ili bolye, dolg na dwa
i na tri lakti: w' krug mu prikuiut okraiki wisoki s' piad, i že-
lezom ukrepet, po werchu H wezde1 i postanet budto korito,
z' rawnim ne s' krugowatim dnom. W tich koritnicach suszet
w' peči i na peči, i na policach, i nad dimom w' powarnyach,
wsako sadownoe2 owocie, i 3ogradnoe korenie3, ribi, meso, žito,
slad, i wse czto se luczit. Delaiutse tije koritnici i iz Dasok,
i iz Prutia: ali njest yich moč w' peč wsazat, ni nad silen dim
стр. 45 objeszat, A ukoyich, lyudeyH ustawno se kurit dim w' powarni-
cach libo w' winnicach, ascze sut dobri gospodarine prepusčaiut
dima darom ginut: no pokupaiut meso ili ribi: i suszet da pro-
daiut.
Selski adda uredniki4 nechay priziraiut: da kmeti sogražaiut
swoia stania so wsemi timi potrebnimi Suchotami; weče ili me-
nye wozdily kakowosti mest, i obchodow swoyich. Iasczekiy
kmet neuspjeet: da mu se dast pomoč občeiu ostalnich selyan
rabotoiu. Nikomu na selech da nebudet dopusczeno gradit stania,
bez wsech tich izpoczitanich suchot, i gospodarskich pristoianyi5:
oprocz niscecew, i nezdrawich lyudey, koyi nemogut zemlyi
težat, ni Kmetswa obnaszat.
Orudie razdawat 12. Kako6 woiak bez oružia, tako i težak bez orudia iest
nekorišten. Naszi lyudi, iakože avo mnogi eh ini eh promislech
razumom ne daleko dosiagaiut; tako i w' zemlyi težaniu mnogu
skudost razuma, i ljenost da nerabotlyiwost swoiu okazuiut.
Težaki bo naszi Posudia i Orudia ili nimaiut s' potrebu, ili ne-
czisto, 7tupo, nekoristno7, nestroino, neprigodno ono imaiut.
Uredniki8 selski morali bichu kmetow posječat, i prizirat; imauitli
dowolyno i dobro Posudie, Orudie, i Stanie. Ikoy nebudet imal,
da go prinudet kupit: i ascze nebudet mogel gotowim platit,
da platit so wremenom. Derzawniki adda uezdni, ili Wladate-
lyewi namistniki, da deržat wsako orudie kmetsko železno na pro-
daiu: i da ie prodaiut kmetom 9bez pribili9 po ukaznoy cene,
i werno10 po wjesu. To iest Nozi, Šerpi, Kosi, Motiki, Zastupi,
Rala, Topori, Mlati, Kljesči, Oskordi, Skoplyi, Trizubi, Zubaczi,
1-1 написано над строкой 2 написано над строкой вместо drew-
пое; было owocie Sadownoe 3_3 было korenie ogradnoe 4 зачеркнуто
stroyitilyi б так в рукописи; сверху написано obchodow 6 в
середине слова густо зачеркнуто несколько букв 7~7 написано над
строкой 8 зачеркнуто stroyitelyi 9~9 над строкой написано и зачерк*
нуто werno 10 написано над строкой
56

Wili, Obruczi železnije, Podkowi, Gwozdie, Skowradi, Mel-
nicznoe železie, Swjedri, Cepi, Dijeta, Wudici, ^orni železnije, Posudie
Kotli, mjedniki1 i inoe. A czez ime Posudia razumjeiutse
Škrinji welikije na nožicach dlya žita wT chambarech: i skrinyi dlya
platia: i Baczwi, Czami, Bodnyi, Czebri, Deži, Wuszatki i Wedra,
Lukna2, Kotli, Mjedeniki: i inoe wsako dreweno i glineno i mjedno
i oloweno posudie. Na selech možet bit prosto || glineno: ali w' gra- стр. 46
dech bi pristoialo bit glinenomu posteklyenomu ili pacze dre-
wenomu, mjednomu, i olowenomu posudiu.
13. Orudie i posudie daše delaet w' oblicziu prigožem. Telegi Toiegi
kruto neudatno i nesposobno se delaiut na Rusi. Topori iesut Toporl
wsi iednogo obliczia, i iednije meri; a inde iesut topori raznogo
obliczia, mali i weliki, sziroki i wuzki, lechki i težki, i 3takowa
raznost3 mnogo spsoblyaet na skoree delanie, i na dobiwanie Trezubi
wremena. Trezubow iliti Zubacz drewodelyskich Rus neznaet;
i w' tom se czinit neizpowedana welika utrata wremenu. W inich
stranach lyudi režut Daski zubaczami libo na reczkach, libo ru-
kami, a zdes topormi seteszut daski i to neprigožimi. Daski
nesczetno mnogi na god se struwaiut po wsem carstwu; a w' iz-
tesowaniu nyich se tratit4 neizgoworen welik trud, i mnogo wreme.
Ia mnyu, s'koliko dasok se nateszet topormi ot sta chlapow czez
ieden mesec, iežebi moglo dwadeset chlapow zubaczmi narezat
tolikože: a daski bi bili mnogo glaži. Drugo iest: czto iz iednogo
grubogo berwna5, iedwa iedna ili dwe daski se izteszut topormi,
i mnogo drewa darom propadaet, na iwerie. A zubaczem možesz
narezat dasok s'koliko zachočesz, tonkich libo debelich,
s'koliko dosiagnet debelost berwna, i niczto neprochodit w' iAverie.
Itako polowina lesa, iliti ot sta berwen peddeset berwen darom
se tratit6 na iwerie pri toporech: a pri zubaczach Avse prichodit na
korist. Oskordow i skoblyew wiprawneyich njesm widel na;Rusi;
koyi wed drewodelyam, chotiačim czto stroino delat, w' konec
iesut potrebni, i welik yim wremena preczeč czinet. Widel iesm
gradit dwor s' pol goda; kiy bi bil mogel po onichže delawcech
wo dwech mesecech lecliko bit postawlyen i sowerszen; kogda bi
tamo bili prigoži topori i zubaczi, i oskordi, i inoe orudie. Nemci
pri zatwe stroino narežaiut Kosi w' mesto serpow. Pribijaiut Kosi
k' nyim nekije klinci ili zubci, i tako z' welikoiu skorostiu ko-
sami sjennimi požinaiut žito. Sey promisel iest kruto potreben
sey zemlye, gda dlyaradi pregustich dozdzyew iest treba kruto
skoro moć požinat žita. Ali zdes wse suprotiwno || deiatse wižu: стр. 47
Abowjem i sjennije kosi w' nekoyich mestech iesut tako mali,
daše malo czto razluczaiut ot žitnich serpoAV. Neznadut zdes
-1 написано над строкой 2 написано над строкой 3~3 написано
над строкой вместо to 4 далее зачеркнуто se 5 написано над
строкой вместо drewa 6 написано над строкой вместо propadaet
57

lyudi Kantarow, iliti Nemeckicti Bezmenow, koyi biwaiut z'
narezanim na železu czislom, i s' pomikalnim železnim wjeskom:
H s' kruczki na cepech wisecimi1: tokmo grubich domasznyich
bezmenow uziwaiut, w' koyich se lechko czinit obman. A zaisto
njest welika mudrost skowat bezmen Nemeckiy glediač2 na in
skowan.
Podbfiina suchotam 14. Naleglye suchot graženie treba iest da Gradilniki wezde
pokažut kmetom, i nauczet yich iz czeso se mogut zidat i gradit
siichoti. To iest 1, iz Kamenia z' Wapnom: 2, iz Kamenia z'Gli-
noiu: 3, iz Opek ili Kirpicew Avižeženich, z' Wapnom; 4, iz Opek
wizezenich z' Glinoiu: 5, iz Opek newizezenich z'Glinoiu: iliti
iz Kusoav glinenich na solncu suszenich z' mechkoiu glinoiu:
sice wugorski selyani gradet SAVoya stania: 6, iz Plota z' glinoiu:
7, iz Berwenia s' pomazaniem glini: 8, iz Berwenia z' mochom:
9, iz Plota sogradet сЫёлу, i obtikaiut slamoiu, trostiu, ili papra-
tiu: 10, Serbi mežu3 Dunaiem i Sawoiu izbi i cerkwi swoyi de-
laiut w' zemlye, budto Ruskije pogrebi: dlya skudosti drow i,
dlya4 Turskich obid, i kako czaiu dlya SAVoee gluposti. 5Nemci
w' nekoyich mestech glinu razsiplyut na guwnu, pokropet, slami
prisiplyut i skotom raztopčut. I bez suszenia zidžut iz onoe glini
lepije i suprot ognyu obstoinije izbi. Mogli bichu owdje lyudi
tim prewodom konczee kleti pod suszilom delat suprot ognyu5.
podbiima krowom Krowi pak se delaiut 1, iz SAvinyca, Mjedi: 2, iz Skrilic ne-
koego czernogo kamenia: 3, iz Opek posteklyenich: 4, iz Opek
prostich: 5, iz Dasok dubowich, bukowich, ielowich, sosnĆAvich:
6, iz Kor brezowich, lipowich i inogo drewia: 7, iz Sitia: 8, iz
Trosti: 9, iz Chrastia, Chalugi, Gormia, i iz prostije slami: 10,
iz Slami Krownici, to iest kaia nebudet луо mlačeniu poterta.
Siju Nemci tako gladko priwezuiut i pripletaiut na krowi, da
daski nemogut glaže stoiat. A w' nekoyich mestech mežu toiu
slamoiu wezde ponatikaiut glini s'koliko dosta, i mnitse kuca
iedinoiu glinoiu pokrita. Sey kritia naczin iest nailucziy dlya
kmetOAv: abo iest udoben i lechko dobiten, dolgo prebiwaet,
стр. 48 i ogony sego neprimet.ll
6Venetorum legatus Sagredus Viennae dicebat. Nos Itali
habemus breuem hiemem. Hic uero uideo nullam esse hiemem,
sed perpetuum uer. Quia in calido hipocausto nullam hiemem
sentio; et dum foras prodeo, pellibus indutus, eodem modofri-
gorem non sentio. Quidam Scotus similiter laudabat morem for-
nacum et pekarniarum Russiae: tanquam ad multa utilem et
commodiorem multo caminis6.
1-1 написано над строкой 2 написано над строкой вместо слова,
которое густо зачеркнуто 3 далее густо зачеркнуто 4 написано
над строкой вместо ot 5~5 приписано между строк 6~6 приписано
на полях
58

15. Sliszal iesm, iako nekoyi lyudi mnyachu bud bise mogla swhq zawodft
Swila w' sey zemlye rodit. Ia scenyaiu nezmožno tobit. Murwowo
drewo, koego listiem se kormet Swilni czerwi, možet serodit
okol Astrachani: i czerwi oni mogutse rodit tamože, ali ne w' to-
likoy množine, da bi se mogla ot nyich korist imat: lechko bo wi-
miraiut ot perunnogo treska, i ot poweternogo nepogodia. Iedna-
kože nesmjel bich sudit nemoglili bise wodit w' toplyenich iz-
bach. Pred tisućem ljet tako draga biasze w' Ewrope swila, da
iedwa Rimskije carici mogachu iz пуеё imat switi. Ali zatim
dwa inoka iz Indeyi prinesla iesta ikor ili iaiec tich swilnich
czerwow, i swila iest postala wezde tako deszewa, kako nine widim.
16. Pszeno Saraczinsko se rodit na nizkich moczwarnich me- Pszeno saraczmsko
stech, i zatonech, kaia se mogut i zatopit napustiwszi wodu;
i osuszit 1opustiwszi Avodu1 dlya žatAvi i dlya težania. Newjem
nebili semoglo koe takowo mesto ziskat w' sey zemlye: dabismo
otAvedali, možetli to žito rast w' sich stranach.
17. A ob Tabaku dobro wjem ieže bise okol Chwalinskogo Dimnica
mori a, i na Wolge rodil obilno, i dober tokmen ChanaAvskomu
Nemeckomu tabaku: i welika bi z' nyego mogla bit pribil Kazne
Gospodarowoy i polza wsey zemlye: nekoliko2 bo sot ili tisuč
гйЫуелу nagod bi ostalo na Rusi; czto se izwozit won za tabak.
Chanaw grad Nemeckiy iest werlo obogatel, i ieže god bogateet ciianawci
s' tabaka. Okol onogo grada na buinoy rodnoy zemlye izperwa
rastisze mnoga Pszenica: aliti priluczilo seiest w' nekoe nedawno
лугетё, da nekiy gražanin swoiu nyiwu obseia tabakom, i mnoga
korist steža, bolye mnogo neže iz pszenici. Zato ostalni gražani,
na onogo gledia obseiasze wse ono polye tabakom, i iežegod ie
obse\vaiut: i umitelno priprawlyaiut to zelie, i razsilaiut ie wo
wsu Nemecku, Leszsku, Litowsku, i Av'inie zemlyi: i mnogu
korist priemlyut. Moglo bise to zelie i w' sey zemlye seiat okol
Astrachani, i naPridoniu, i u Baszkirow. Naseiat nekoliko nyiw,
i dobit || iz Nemec maistora, kiy ie umel pripraAvlyat, i sukat: crp. 49
i prodawat ie Kalmikom i inim Sibirskim, Tatarskim, i Czer-
kaskim narodom, i Litwe i Beloruscam. Widel iesm tabak, kiy se
iest iz Greczeskogo semena w' Tobolsku rodil werlo dober, i blizko
rawen Greczeskomu. Mogli bismo ieže god deszewoiu cenoiu
dobiAvat semena ot Persow i ot Grekow: iz onogo bo semena
lucze zelie se rodit, a iz domasznyego semena zelije uže nebudet
tako krepko. Turski čari izperwa prepowedachu tabak3, newjem Turiu đimnicu prepo-
s' kotorije priczini: ascze ne iz suetnogo prewjeria, bud bi to grech wedasze z^ czl°
bilo Habak prijemat4; iakože i Avino pit w' grech poczitaiut.
Inije priczini newizu: tamo bo se rodit tabak mnog i iziačen;
i iz iego težania ne ubil no5 korist se czinit cariu, i narodu. Ied-
1-1 написано над строкой 2 написано над строкой вместо mnogo
далее зачеркнуто i lyudstwo kaznyachu i muczachu 4~4 написано
над строкой 5 далее зачеркнуто pribil
59

No dlyaubitka
стр. 50
nakože čari Turski kazniachu i miiczachu lyudey, dokole se i ut-
rudisze kazniač, i dasze lyudem slobodu.
zdćs dimnica prepo- Zaczto pak iest ta prepowed uczinyena w' sem carstwu? Zaisto
w^dana ne diya gre- nedlya grecha. Asczg bo bi prosto Grech bil pit tabak; nebi bilo
dopusčeno piti go woiakom na woinach, ni rudarom na rudach,
iakože yim iest slobodno. Možet se grech uczinit w' tabaku,
i czinit se wele mnogo krat, po neumerkowanom prijemaniu:
iakože i w' wina pitiu, i w' žitiu so ženami, nesczetni grechi se
deiut. Ali kto meru deržit: on možet i wino pit, i so ženoiu swoeiu1
žit, i tabak priiemat bez grecha. Asczeli se tabak prepowedaet
dlyaradi grecha2: inoto pobolyszey priczine se godit prepowedat
wino, i ženi: weči bo grechi se czinet w' tom dwoem, neže semogut
czinit w7 tabaku.
Po istine goworec ia mnyu: prepowedan bit tabak naRusi
zato, czto se narodu welik ubitok czinit: gdese za nepotreben
towar ieže god iz zemlyi mnoga Kazna won izwozit; a ne zato czto
bise Gospodarowoy kazne kakowa ubil czinila. Šija iest || sama
istinnaia, godna i dowolyna priczina. Aliti wed taia prepowed
malo czto posablyaet, ili pacze niczeso neposablyaet suprot
toy narodnoy sčete, i welikomu ubitkii: i nemožetse to zlo ot-
wratit toiu prepowediu. Abowjem inorodniki nesmerno mnogo
togo zelia priwozet naRus iežegod, i straszno drago ie prodaiut.
Czto bi imali wziat za deset ili zadwadeset pudow, to Avozmut
za ieden pud: i tim iednim premetom nekoyi diwno bogateiut;
i iz odortich parnyew za dwa i za tri godi postaiut torgoAvci,
i dwori pokupaiut, i na Astrachan da na Archangel'torguiut.
Posli Leszski; Litowski; Cesarski; Perski; SAvidski; Dacki;
Aglinski; Brabanski, Podnepranski, Krimski, Gruzinski, Czer-
keski, Kalmicki, otnyud nepridut naRus, bez tabaka. Torgowci
Nemci, Greki, Persi, Buchari, Kalmiki, Litowci, i sami Ruski
torgowci, iz Swidow, iz Litwi, iz Podneperia, iz Persow, 3ne
iednu3 sotnyu4 Pudow go priwezut naRus po wsakiy god. Zato
ia czaiu: kogda bi se doma seial tabak s' peczalnim priziraniem
i wo množine, troia bi s' togo polza semu carstwu postala. Iе,
Kazne Gospodarowoy bise uczinila Korist. 2e, Mnogi penezi
bichu doma ostali w' narodu, koyi se nine avou iznoset zatoy
nepotrebniy towar. 3е, Lyudi bise obradowali ob slobode: czto bi
yim se iz sziy snial dwoiak iarem. Iarem telesniy carskije pre-
powedi i kaznyenia; i Iarem duchowniy suetnogo prewjeria,
koyim seprepowedaet bit grech, gdenjest grecha, i woztrepetaszia
strachom, gde njest stracha.
18. Nemci iežegod pliwaiut w' pustuiu Siwernuiu stranu,
w' dalnyee Studenoe more: dlyaradi Weloribiego žira; i trud
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто inoto uže se godit
pacze prepowedat и сверху bolye i perwlye se i perwlye 3_3 написано
над строкой вместо mnogo 4 было sot
Dimnica mnoga naRus
se priwozit
Kazne pribll, Norodu
polza i radost
Weloribyi žir
60

yim se poplačaet, i korist, w' tom obretaiut. Newjem nebili se1
to moglo i ot šego carstwa, uczinit: ot Mangaziyi, ili ot Archan-
gela. To wjem, kogda bichu Nemci Sibiriu wladali, nikako ne-
bichu žili bez || morskich ladey: i otwedali bichu dalnyije mor- стр. si
skije puti, koyich mi neznaem. Ikto wjest,.nebili se i w' Jndeiu
put mogel nait iz Mangazeyi.
192. Nemczin Olearie3 napisal4: Iako bi moglo i wino rast ^°sgradi
na Rusi. Stanowito, de Ruskaia5 zemlya bi rodila wino, kogda bi Goreika
bila obtežana nyim6 ili winogradi posaženi. A in nekiy Nemczin
ко7 mne welyasze iako negde pri Kazani iesut malije gorici na-
koyich bi se moglo rodit wino. laz tim powestem malo weruiu:
ali iednakože potrebno bit nepcu uczinit otwedanie. Ascze8 win-
noe grozdie nepriszlo bi9 ко zrelosti, konczee, nadeiu se iežebi
moglo bit koristno k' Oksusu, i k' wikuraniu Gorelki. Ucziniwszi
otwedanie, ascze bi se10 podwig dobro powel; treba bi zapowedat,
da bi se tamo11 mnogo winogradow težalo, kako bi se mogel toy
oksus Avezde poRusi prodawat: i kako bi setamo mnogo Gorelki
win9gradnije na Gospodaria, kurilo. 12Ot czloweka biwszego
w} Astrachani iesem czul, to wse bit suetno i nezmožno. W Per-
skoy zemlye mogel bi car naše czinit winogradi težat12.
ЙШШ
R az d el 4
OB RUDACH
1. Nekiy Nemczin, Cholstenskogo kneza posolskiy diak, w' opi-
saniu šego carstwa powedaet sice: W Ruskom de carstvu iest chitrosti
železnaia Rudokopina pri Tule. A 13doložena i na znanie13 podana
sut bila welikomu Gospodariu i inaia izobretenia i promisli
ob rudach: ali on, da bi neostal oblužen14 neprijemlyet takowich
1 написано над строкой 2 § 19 написан внизу на полях стр. 60, 51
ie написано над строкой 4 далее зачеркнуто welec 5 написано
над строкой 6 написано над строкой 7 написано над строкой
далее ^ зачеркнуто bi 9 написано над строкой 10 написано над
строкой и написано над строкой 12"12 приписано более бледными
чернилами 1з-1з написано над строкой вместо па west ы написано
над строкой вместо prelesčen
61

izobretatelyew; ascze sami swoyim nakladom neotwjedut1 sczastia.
Ili yim obečuet kuiu malu pomoć, i pri tom czinit2 yim bolyszee
obečanie i dast poruku: ieže budut imali preweliko naplačenie,
ascze se luczit dobra sreća.
A Nekiy in Nemczin mi powedasze: Za slawnije de pameti
caria Michaila Teodorowica biachu wislani lyudi mudreni3 w' ru-
dach, po wsey Sibiri, i prinesli nekoliko rudnich uzorow: i na-
wecewachu ustroyit rudokopini. Ali 4nist bila4 prijata nyichowa
recz: czto mnogo naklada proszachu, a stanowitije koristi ne-
obecewachu. Ia tim basnem neweruiu: nego mije priczini bit
nepcu5, zaczto se w' sem preszirokom carstwu nikakowije radi
neproiawlyaiut.
zaczto se neproiaw- 2. A priczini sut sije. Strani bo sije Siwernije iesut Prestu-
lyaiut rudi na Rusi &еп[^ Negorowati, Bezkamenni, i Pesoczni: i zato malo^nadeianie
okazuiut k' izobreteniu koyich dobri eh rud: oprocz Železa, ali
i ono prednye6 nebiwaet dobro. I mjed se obretaet; ali czaiu7
wezde лу' mestech gorowatich i kamennich: iako že w' swidskich
rudokopinach; i pri Kamskich gorach.
Asczeli pak i iest kaia ruda w' see siwernije zemlyi žilach;
стр. 52 i ona se težko proiawit možet: dlya golemich, i wezde || občich
priczin. W raznich bo swjeta stranach ležat w' zemlye rudi
raznije, sol, sira, i kraški8; ali se neproiawlyaiut: zato czto lyudi
melki9, posebuini iliti poddanniki neradi se prijemlyut takowa
dela: tamo naipacze, gde iest sowerszeno samowladstwo, i wlada-
tely wo wsem moguć. Boiat bo se: da kogda10 bicliu uezinili trud
i naklad, wladately bi yim newzial rudokopin.
A inde lyudi iesut grubi i neumowiti11, i neumeiut rud pozna-
wat, nit iskat, nit delat12. Inogdakiy selyanin naidet rudu; ali se
boyit, dabi se iego nyiwa neskazila ili dabi on i susedi iego na
rudarski je raboti nebili prinuženi. A na wreme czlowek kiy umi-
telen13 obretet rudu: i sam otaino wzemlyet korist, i molezit.
Na wreme derzawniki wladatelyski iesut neochotni: ili se boiat
smjeszni postat, ascze14 za obečaniem nebi posledowala godna
korist: ili se boiat k' utrate priAvestl wladatelya, i razgnewat go.
Powedasze mi nekiy czlowek: iako de w' nekoey Sibirskoy
gore, pri Krasnom lani biasze naczesta ruda sreberna, i otoslan
uzor k' Moskwe: aiz nyee se izwariasze osmaia wjesom czast
1 было neotwjedaiut 2 было uezinit 3 написано над стропой
вместо wjesci 4~4 написано над строкой вместо nebist 5
написано над строкой вместо scenyaiu 6 написано над строкой
7 написано над строкой вместо bez mala 8 написано над строкой
вместо krasila 9 написано над строкой 10 написано над строкой
вместо posle n написано над строкой вместо neumitelni 12 написано
над строкой вместо sprawowat; lyiat 13 написано над строкой вместо
njese 14 далее зачеркнуто ascze
62

srebra. Ali de Nemci zawidlyiwo i newerno utayisze, i potworisze1
rudu za nekoristnu. Ia toy basni neweruiu: ali i to možet na wreme
bit da remestnik zawidlyiw utayit, ili in2 Neumitelen neznaduč
otwedat wladatelyewo nadeianie prerwet3, i delo skazit. Sice bo
Ioni 4(w' godu 7170)4 iz Tobolska biasze wiprawlyen nekiy Po-
lyak ко Kotaiskomu Ostrogu, naotwedanie rudi, i priszedszi
nazad poweda rudu bit nekoristnu. Ali buduč on czlowek w' ru-
dach malo mudren5: iego swedoczestwo nezdaetse bit dowo-
lyno.
Powedasze wisze reczeniy czlowek: iako de k' obreteniu rudi
Kamskije biasze prizwan nekiy Wolchow, i on ukazal dwe mesta,
gde bi kopat; iako že i iest6 kopano, ali ž' maloiu koristiu. || A njest стр. 53
diwo: možet bo i sije bit w' priczine, 7Ieže w'7 priamo dlya toe
šamije priczini, czto biasze wolchow prizwan, Bog 8nist dal8
pospeszenia. Otnyud bo delo neprimet dobra konca, кое se delaet
s' czortowim sowetom9.
Goda 7172, Noiabra av' 3: Lech suzeny powraczen iz Kuzne-
cew mi powedasze czudesa ob obiliu železa dobrogo u onich
lyudey; koyi stanowito i s' poczatka ne darom iesut dobili10 šego
imena, da sezowut Kuzneci. On welyasze, iako tamo ziwut ne-
koyi dhvyi11, plachil yudi: naroda Tatarskogo, Kondabskaia,
i inije nekije ordi. 12K6paiut železo12 i kuiut železnije Gorni,
Kotli, Mideniki, malije i welikije kakokoli kto13 zaprosit, choč bi
s' naiwecuiu kad. A kuiut za malu cenu: day mu iaczmena mech,
i on ti dast železen gorn ili midenik. A železo ono iest prednye
dobro. Ascze iest to istina: stanowito welika nemarnost14 iest
ot Ruskich lyudeyrczto15 tako w' nechaianie pusčaiut s'tol16 ko-
ristnije Kownici. Otonle bi se moglo17 dobiwat železo: czto bi
dosta bilo wsemu carstwu na wsako oružie. Morali bichu Sibirski
uredniki pri Korzennoy kazne i železa onogo mnogu smetu otsi-
lat na Moskwu. Mogli bichu i w' Sibiri kowat Sablyi, Muszketi,
Paloszi, 18Trezubi, Kosi, Strugaczi18 Kuiaki, i wsako oružie,
19i orudie19 prisilat na Moskwu. Onže suzeny powedasze, iako
tamo sut i solci, ili slanije wodi: iz koyich bi se mogla sol warit.
1 написано над строкой вместо osudisze 2 написано над строкой
3 написано над строкой вместо prekinet 4~4 написано над строкой
5 написано над строкой вместо wjesc 6 написано над строкой вместо
bist 7-7 написано над строкой вместо iako 8~8 написано над
строкой вместо neodade 9 далее до % 3 приписано на полях
10 написано над строкой вместо dobisze n далее зачеркнуто boiaz-
neyi 12-12 написано над строкой 13 далее зачеркнуто zachocet
14 над строкой написано nebrežnost 15 далее зачеркнуто pusčaiut
16 написано над строкой вместо takowije 17 далее зачеркнуто darom
18 написано над строкой ie-19 написано над строкой
63

A sol de iest tamo na midnije penezi bila pud1 po czetirechna-
deste rublyech; idet bo tamo sol iz daleka; otsele ot Tobolska.
A w' godu tomže 7172, noiabra w' 28 deny, powedasze Iwan
Szuksta powernyen iz Krasnogo Iara. Iako de pri Krasnom Iaru
Kowaczi ne licho tamosznyi, no i Ruski, kuiut bel-oe železo,
i nyim kratet konyskije sprawi, kuiaki, i wsaczinu, I tamo se
koplyet ta ruda czernogo i ot belogo železa. A nekiy Turczin,
Ciganin li, de idet na Moskwu, bit czelom Gospodariu: zawodit2
now oštrog dalye krasnogo Iara, i tamo powedaiut bit srebrenuiu
i zlatnu rudu. (Verte folium).
Onže Szuksta powedasze: iako лУ Sibiri premnogi czolni se
tratet: i3 ot rek4 uneseni biwaiut. Koyi iednoždi na niz poplo-
wut 5nemnogi se nazad5 powernut6. Naklad na to welik, ina
inije potrebi.
Olear piszet wo wtorom putu Moskowskom, w' razdelu 4:
leže plawari kralya Dackogo7 iz Nowije ili Zelenije zemlyi iesut
priwezli rudu srebrenu: iz koee sto wisownich griwen iest dalo
26 poltm dobrogo srebra.
Kako promiszlyat ob rudach
sposobi t'ruđam ^' Nemci Iе nawecuiut i weliat 8Gospodarowim nakladom8
malo kon'stni tokmo kopat da kopat i stroyit rudokopini na otwedanie. A nato
proset nezgowornich mnogich penez. Ali nikto razumen yim ne-
uweruet: tokmo9 koristi bo swoee isczut Nemci10. Reci11 chočesz,
12za 2ei2 polezno bit: Uczinit oklicanie: Da, asczre kto obretet
rudu srebernu, i obiawit13 budet imal Gospodarowa zalowania
ili mita toliko: a za mjednuiu toliko: a za muiu toliko. 3e, Wi-
prawit po zemlye lyudey dowolyno wjescich na obiskanie. 4е,
Torgowcem libo domasznyim libo czužim dat slobodu na 20 ili
30 godow uziwat rudokopini, ascze kiiiu ustroet; azatim wziat
na Gospodaria, poplatiw nyim postroenie.
14Wse to bise moglo otwedat; ali iaz s' togo wsego malo
koristi bich se nadeial: i lucze bit suzu iskat rud w' czužich zem-
lyach; iakože cziniat Nemci i Chispani14. A doma bi treba bilo
sicew nakaz dat wsem urednikom i derzawnikom. 15Da wsakiy
derzawnik obwestit wo wreme swoego priiezda na ured. Ktokoli
obiawit16 perwoy, Avtoriy, i tretyi, kuiu riidu: bud železnuiu,
bud solnuiu, bud sirnuiu, bud saletru bud kuiukoli muiu; ieže
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто nowiy 3 далее
зачеркнуто гека 4 далее зачеркнуто otnet se 5-5 написано над
строкой вместо wjece se 6 было nepowernut 7 далее зачеркнуто iesut
8-8 написано над строкой 9 написано над строкой 10 написано
над строкой п далее густо зачеркнуто 12-12 написано над строкой
13 написано над строкой вместо obwestit 14-14 приписано между строк
15 приписано на полях 16 написано над строкой вместо obwestit
64

mu nebudet nikakowije Kazni, ascze se niczto nenaidet. Asczeli
sepak czto dobra i koristna naidet, ieže takowim obiawnikom
budet weliko Gospodarowo mito. Inato dayim derzawniki daiut
swedocznije listi iz prikazow: daponyich biidut mogli upominatse
Gospodarowa zalowania1.
4. A2 mudreneyi Narodi (Nemci, welyii, Chispani, i Fran- Rud iskat w'czužich
ciizi) prochažaiut wes swjet: i ugledaiut, da wiwedaiut derzawi zemlyaCh
barbarskich nepromisliwich3 narodow. Inoti, ascze gde usliszet
ili naidut4 žilu rudnuiu; promiszlyaiut wsakimi putmi kako
bichu mogli ugoworit i sreditse so wladatelyem опое zemlyi:
i srediwszi se plačaiut mu otkup i kopaiut rudu naše. Tako Be-
netczani w' Cherwatskoy zemlye kopaiut mjed, a drewi w' Serb-
skoy kopachu srebro. Ainde gde ti szegawi5 narodi iesut mogući;
tamo i siloiu zawladaiut6 rudnimi gorami7: iakože uczinisze
Chispani i Nemci w' Indeye: ali w' tom se deiet mnogokrat ne-
praAvda i nimaet yich w' tom nasledowat. No obliczit se godit
nam: iako mnogije iesčze8 strani iesut || na swetu, ко koyim
dosele Nemci i Chispani njesut imali pristupa, nit sut 9mogli wi- crp' 54
wjedat gor i zemely nyichowich. Takowije Nemcem newedomije
strani iesut osobito9 gde ziwut Nogaici, gorski Czerkasi, i Gru-
zinci, i ini tamosznyi narodi. Ležiat bo oni krayi mežu tremi
welikimi carstwi, Ruskim, Perskim, i Turskim: czez kaia njest
Nemcem slobodno prechodit po swoey wolye, 10na ugled10 zemely,
ili na otwedanie gor i rud: no11 lisze prijezdžaiut k' welikim
gradom torgowat, a onije Czerkaskije i Gruzmskije derzawi iesut
gorowati i kameniti: i spodobno 12bise kažet ieže sut12 w' nyich13
dobrije rudi. Pacze že i u drewnyich Ielinskich pisatelyew iliti
poetow 14wele proslawlyeno14 i oklicano iest Chaliwskoe železo:
iako lucze ot železa wsakich inich zemely. A Laskar Greczin
piszet Chaliwi de iesut narod Pontskiy (:to iest Czernomorskiy:)
i žiwut okol reki Thermodona: koyich derzawa ražaet15 nailucze
železo. A w' tom mestu (:to iest mežu Czernim i Chwalinskim
morem:) žiwut ti gorski Czerkasi: i kažetse16 iako pri amo der-
žiat mesto onich drewnyich Chaliwow. 17Iot nyichze kažetse18 bit
nazwano Chwalinskoe bud toChaliwskoemore17. Dlya togo zdaetse
bit polezno; naredit z'onimi narodmi19 dobro porazumjenie:
dabi slobodno bilo carskim oprawnikom, i Ruskim torgowcem,
1 приписано на полях 2 далее густо зачеркнуто 3 написано над
строкой вместо neumitelnich 4 написано над строкой вместо zisczut
5 написано над строкой вместо promisliwi e da написано над
строкой 7 mi написано над строкой 8 после с зачеркнуто z 9"9 на-
писано над строкой ю-ю написано над строкой вместо ugleda n
написано ^ над строкой вместо nego 12-12 написано над строкой вместо
se czinit 13 далее густо зачеркнуто 14-14 написано над строкой
вместо mnogo slawno 15 было rodit 16 написано над строкой вместо
zdaetse 17-17 вписано между строк 18 написано над строкой вместо
czinit se 19 написано над строкой вместо lyudmi
5 К). Крижанич
65

Rud iskat
czez Torgcwstwo
Rudnogo torgowstwa
neopuscat
Sirnica
zemlya
w' onich gorach iskat rud, i zawodit rudokopini. A onim knezom
barbarskim dawalo bise pristoino mito w' suknech, i w' inich
darech. ^Tože czinit i wezde w' krug, okol Chwalmskogo moria1.
5. Drugi у i lucziy (:abo stanowiteyi:) na dobiwanie rud spo-
sob iest Torgowniy promisel. Zapowedat bi wsjem carskim tor-
gownim Oprawnikom, i porubežnich gradow I}eržawnikom
(:w' Archangelu, Astrachani, Nowgradu, Peskowu, Putiwlyu,
Tobolsku, Kuznecech2 i inde po Sibiri:) i dat yim sicew ukaz:
Da derzawniki ugoworiaiut pretorg so wsakimi inorodnimi tor-
gowci, i dayim daiut sloboden prichod, sice i so sim ugoworom:
Da torgowci wo wsakom wozu i wo3 wsakoy ladye, pri inich to-
стр. 55 warech, || priwezut i nekuiu malu czast rudi kakowdje li bud:
Srebra, Mjedi, Olowa, Swinyca, Dobrogo železa: i da bez rudnogo
towara nebudetyim slobodno prichodit, nit torgowat. A s' tor-
gowci Bucharskimi, Perskimi, Greczeskimi 4i s' Kuzneckimi
ordmskimi knezci4 možem se sredit: danam priwozet rud po we-
čich smjetach, ili po množine. W Sedmogradskoy Wugorskoy
zemlye iesut rudi dobri i deszewi: i onich možem dobiwat czez
Grekow. So Swidmi možem ugoworit sice: Da za wse žito psze-
niczno libo ržiano, koego oni ot nas5 zaproset, i koliko yim
Gospodar car postupit, da prinesut cenu w' srebru toliko, w' mjedi
toliko w'towarech toliko: to iest polowinu, tretiu, szestuiu ili
desetuiu czast w' mjedi: kako budet suženo bit potrebnee i po-
leznee.
6. Chočti pak bismo imali ugoworeno s' koyim narodom tor-
gowstwo pro kuiu rudu, iednu libo množe: iednakože njest se
trebi zapusčat na iedno mesto, no pro tuiuže rudu torgowat i
z' inimi narodmi i dobowat iee ot nyich kuiu czasticu, choč bi se
luczilo i s' nekoliko6 dražeiu cenoiu. Ato dlyaradi slawi: da dru-
giy narod tim deszewlye nam spustit swoiu rudu. Czeso bo po iedi-
nom putu dobiwaem, ono obikaet bit draže: a czeso dobiw£em
ot množich stran, ono biwaet deszewlye. Tože serazumeet i obo
wsech inich towarech. Ascze li bise kogda namnožila kaia ruda
w' narodu7; njest i dlyatogo trebi prestat ot promiszlyania:
no kogda budet kaia ruda naideszewlya, togda se godit8 i dobi-
wat iee naipacze i spretowat: možet bo prebiwat na dolg wjek
i nekazitse nit9 osczezaet so10 wremenom.
11Rudi obliczie iest i Zemnoe Wuglenie, ilti Sirowataia Zem-
lya, godna ко goreniu: kakowu kopaiut, i žgut лу' Skotskoy i
w' Kurlandskoy zemlye. Sicewa zemlya iest dwoiaka. Iedna,
kaia gorit i bez suszenia i drugaia kaia negorit bez suszenia.
Sicewa poslednya iest w' Kurlandcech i sliszil sem ot czloweka
crp 56 razumeča, iako iest i pri Tobolsku, i inde na Rusin.||
ilti Sirowata
1-1 написано над строкой 2 написано над строкой 3
написано над строкой 4-4 написано над строкой 5 далее
зачеркнуто žele 6 ne написано над строкой 7 написано над строкой
вместо zemlye 8 написано над строкой вместо wedet 9 было niti
10 написано над строкой и-и написано более бледными чернилами

В I В X — Л
ОВ SILE

Twerdnosti power-
•chcwnije
Twerdnosti korennfje
Utwerzenie kralyestwom iest dwoiako: Obicznoe, i Bolyszee.
Obicznie 1ili Prostije1 twerdnosti iesut: Ostrogi, Reki, Oružie,
i mije.
Bolyszije twerdnosti iesut:
1. Bogoczestie Kralyewskoe. Da kraly swoyimi zakonmi,
i dlya swoee kazni, nebudet woditely i ukaznik lyudstwu g' du-
chownomu bezzakoniu, i k'umnoženiu grechow. Iakože se deiet
w' nekoyich mestech.
2. Dobro wladanie. Da domasznyi poddanniki biidut radi
ob swoem stanu; i cziiži da biidut želeli dospet w' takowu oblast.
3. Zgoda narodnaia. Da se iednost kralyestwa soblyudaet;
a razdelyenie dase nikako nedopustit.
4. Obreganie ot Czužebjesia2. Da kraly i wes narod inorod-
nikom neweruet.
5. Zawecanie deržat s' koyim narodom: ascze bi bilo polezno.
I cztokoli pristoyit к' mudromu kralyewaniu, to wse pomagaet
i k' umnoženiu sil. Stanowito 3bo lucziy iest4 Weren 5i dobro-
choten5 sused, neže iedna derzawa: abo nam bezpeczalen czinit
ieden bok kralyestwa. Niczto semu carstwu nemožet bit polez-
nee neže krepok weczniy6 zawet uczinit z' Lechmi. Asczebo7
Rakusci ili Swidi obladaiut Litwu ili Leszskuiu zemlyu, onczas
yich čemo imat wragow, iz8 prijatelyew nazwanich3.
Twerdnosti samorod-
nije: i umftelynije
Razdel 1
OB TWERDNOSTECH
1. Twerdnosti Samorodnije ili pacze ot Boga sotworenije
iesut: Moria, Reki, Iezera, Blata, Gori, Lesi.
Umitelynije 9ili Promiselnije9 twerdnosti iesut Ostrogi,
Gradi, Boinici, Tabori, Obozi, Ladyi. Samorodnich twerdnostey
iest treba znat breč i uziwat. Dariy kraly iest w' tom pobludil:
1-1 написано над строкой 2 первое е написано над строкой
3-3 приписано на полях 4 далее зачеркнуто Dober 5"5 написано
над строкой вместо ili Nesilen 6 написано над строкой 7 далее
зачеркнуто Rokuczani 8 написано над строкой вместо w' mesto
9~9. написано над строкой
68

abo imaiuč wo swoey moči tesnije Gorskije prechodi, bez nuži
iest otnial z' nyich swoe1 zastawi i dal zawziat ono mesto
Aleksandru: tim bo2 Aleksander posta silneyi, i oblada Darija.
W Cherwatskoy zemlye wozdle rek rastut lesi dubowi gusti, Sfcza
i lyfidi krepet rubež sice: Siczu sotwariaiut w' dilyinu na mnogo
werst: to iest sekfit i waliat ono drewie, da se uczinit konynikom
neprechodno mesto. A pri onich siczach stawet Czordaki, Trim- czordaki
nici3, ili Stražnici sice: w' zemlyu wsadiat || wisokich brewen crp 57
z' deset i wece, i na nyich sogradet kuču: a w' nyey preczuwaiut
dwa ili tri straži s' pisčalmi i z' možarom, Ascze gde poczuiut
neprijatelya, wistrelat možat: a drugaia stražnica to usliszaw
wistrelit i ona, i tretia tože, i mije redom na obe strani: i tako
za ieden czas budet wedomo na 50 werst, i dalye, ieže neprijately
iest w' Zemlye.
2. TAverdnosti Umitelnije (ostrogi, tabori, gradi) iesut w' sem Rowoam ziđžet gradi
carstwu dobro poznani i dobro se obrežaiut: iednakože asczebi
kto prinesel dober sowet, takow nebi bil bezdelen. Blažen grad,
kiy w' mirno wreme mislit ob ratnich wecech. Ob Rowoamu
kralyu se cztet (:w'Paral: Kn: 2, gla: 11:) kako iest sogradil
gradi werlo krepki je: obtoczil ie stenami, postawil w' nyich
oblastniki, i zapasnije chambari, i oružeinici, i sčiti i kopia,
i waako oružie. A kraly Aza (:w' Paral: kn: 2 gla: 14:) welyasze Aza tože
k' lyudem swoyim: Pozidžim sije gradi, i ukrepim ie zidmi,
i boinicami, i wratmi i zapormi; dokich mest imaem wreme po-
koino, ot ratey: abo smo iskali Gospoda Boga, i on nam iest
dal mir otowsud krugom.
3. Likurg Sparcanskiy Zakonostawec biasze postanowil za- Likurgowo zakonosta-
kon: Dabichu Sparčani otnyud nikakowa Oštroga, ni twerdnosti
nezidali: abo de lyudi biwaiut nechrabri i neserczeni, koyi se
zapusčaiut na ostrogi. Lechi nimaiut krepkich gradow, ni twerd-
nostey; ili malo czto imaiut; i obikaiut reci; Mi de Likurgow
zakon deržim, i neprijatelya ne za stenami, no w' polyu stre-
taem: abo i Polyak ot Polya bist nareczen. Ali ostalni narodi
w' tom nechwalet Lechow, ni Likurga: no pacze krepet zemlyu
ostrogmi. I sami Lechi ne dawno, pri naiezdu kralya Smidskogo
poznasze, czto pomagaiut twerdnosti: gde on kraly nemogasze
wziat Zamostia, i Premislya, kamennich gradow.
4. Turki w'nekoyich mestech, gde ziwut blizko rubezew ili тагы w'ostrogech
mežu narodmi siloiu podbitimi, ot koyich se boiat izmeni; mudro
se bregut, i žiwut w' ostrogech ili w' ograženich mestech. || Ni-
jedin neziwet w' ottworenom polyu. Ascze njest ini je twerdnosti, CTV'
konczee spletut plot wisok i grub, i glinoiu wimazut, i w' tom
oplotu gradet sela. W sey zemlye bo prigože bilo potomuže
czinit i prepowedat: Dabi nikto nežil w' polyu, bez twerdnosti:
было swoyi 2 написано над строкой 3 написано над строкой
69

gde blizko ziwut Nogaici, Baskiri, Sibirci, i mi narodi siloiu
podbiti, koyim njest bezpeczalno werowat. Sela wsa dabudut
ostrogmi ogražena: a zitelyi wsi da budut powinni imat oružie.
Kogda bi Sibirskaia sela okol Turi i Iseti rek bila ogražena i
oboružena, nebichu yich nikako Baskiri bili mogli razorit.
5. Stawit gradi, i ostrogi iest priamo kralyewsko delo. A semu
Gospodarstwu iest sowetnee gradit gradi k' Iiiznoy, neže k' si-
wernoy strane. Iužnaia bo strana iest rodneia i owocneia: i ot Iuž-
nije strani iest potrebnee ukreplyenie zemlye, ot Tatarskich
naiezdow na oczisčenie puta torgowstwu. Zato w' mirno л\*гешё
godilo bi se ieže god wisilat woisko, stawit nowich1 i poprawlyat
starich ostrogow selom, na Wolge, na Donu, i inde pri občzich
zemskich putech. Konyniki bichu bregli ot Tatar: a peszci bichu
drewie rubali2.
Ob Woiennich Reczech3
1. Pax. Mir. 24. Armistitium, Premirie. 3. Induciae, Srok.
4. Pacificatio, Compositio, Zmirenie, Poinirenie, Mir, Družba5.
5. Bellum: Wrazda narodnaia: Wrazda občaia, mnogolyudna.
Rat, Woina, Bran. 6. Hostilitas: Wrazda, Razmirie, Neprijate-
lystwo. 7. Inimicitia: Neprijazen6. 8. Amicitia: Prijazen. 9. Ехег-
citus7: Woenni lyudi (:ne Sluziwi lyudi:) Woisko, Woennoe
lyudstwo, Ratnoe lyudstwo. 10. Milites, Armat-i. Woiaki,
Tisuće woiakow: Iunakow: Chlapow: Ratnikow: Oruz,nich muzey:
Oružnich chlapow. 11. Pugnatores. Boiniki, Boici, Walyeczniki,
Draczi. 12. Militia: Woiennoe nastoianie, žitie: Woienstwo.
13. Bellator: Ratnik. 14. Bellicosus: Woienen, Walyeczen. 15. Bel-
licositas: Woiennost, Walyecznostwo. 16. Imbellis: Nawalyeczen,
Newoienen, Neboiewen. 17. Pugnax: Boiewen. 18. Certator.
Borec. 19. Bellica: Ratniy: 20 Militaris, militia: Woienniy;
21. Militaris, ad exercitum pertinens: Woiskowniy. 22.
Militaris: ad militem pertinens: Woiakow, Woiacziy8. 23. Militaris,
ad Milites pertinens: Woiaczeskiy. 24. Armatus: Oruženik. 25. He-
ros: Мобаг, Diwosilnik, Wugersko iest Witez. 26. Preliator,
Pugnator, Iunak, Boinik, Walyecznik, Dracz, Rwacz, Boiec,
Borec. 27. Prelium, Pugna: Boy, Poboy, Bitwa, Walyka, Sicza,
9Draka, Rwanie9, Potreba, Sikanina. 28. Commotio, Classicum.
Terwoga. 29. Receptus. Otwrat. 30. Conflictus. 10Sraženie, Ster-
tie10, Zraža. 31. Uelitatio: Natiranie (Lechom Utarczka): Wi-
1 Написано над строкой 2 написано над строкой вместо sjekut
3 нижеследующий список военных терминов приписан на полях (внизу)
стр. 57—59 4 далее зачеркнуто Iuduci 5 написано над строкой
6 было Neprijatelystwo 7 далее зачеркнуто Woienstwo /8 было Woi-
aczyi 9~9 написано над строкой вместо Sticzka, Štirka io-ю сверху
надписано sticzka, štirka
70

wab: Zaticzka. 32. Insidie: Zasada; Insidiatio, Nastupanie.
33. Praesidium. Zastawa. 34. Certamen: Boritwa, Borenie, 35. Cer-
tator: Borec. 36. Impressio: Natiranie, Natertie, Nawal, Wal.
37. Excursio praedatoria: Zagon. 38. Cedes, Strages: Poboy,
Poraza, Pomor; Clades, Pogrom, Razboy. 39. Certo. Borimse.
40. Pugno: Bijem se, Derem se, ^eczem se, Walim se, Ražam se1.
41. Confligo: Stiram se, Sotrem se, Zrazim se, Zražam se. 42. Ueli-
tor: Zatiram se, Sticzem se. 43. Bello: Rat wedem 2W6inu wa-
dam2. 44. Populor, Depopulor: Zagon Wipuscam, Pustoszim,
Zagonom gromim, Palim i Pustoszim. 45. Predam depredor:
Oblupim, Obderem, Ograbim, Oglobim3. 46. Depredor et
Depopulor: Plenyam, Poplenim4. 47. Capio: Uchwatim, Chwatam,
Lowim. 48. Captiuo: Zaplenim, W Suzenystwo wozmem, otwe-
dem. 49. Captiuus: 5Plenyenik. Suzeny, Newolynik5. 50. Preda:
Plen, Lupež. 51. Predator: Lupežnik, Plenyacz, Zagonnik. 52. Mi-
lito: Woiuiem. 53. Miles: Woyin, Woyina: et Wiak, Woiaka.
54. Ruptio: Ssora. 55. Irritatio: Zador. 56. Lesio: Obraza. 57. Ir-
ruptio: Nawalyenie. 58. Irruo: Nawalim. 59. Inuado: Napadem,
Naskoczim, Naiezdim. 60. Inuasio: Naiezd, Napadok, Naskok.
61. Caedo, Deleo, Cl ade Afficio, Stragem ego. Pogromim,
Zgromim, Razbijem, Powalim, Položim, Razgromim.
Razdel 2
OB ORUŽIU6
1. Bijučee oružie iest Bat, Lechom Bulawa: Znakowina woi- Bšt> czatan, sekirica
wodskaia. Szestoperec iest bat, razdelyen na szest železnich per.
Czakan, železen klyun, z'obuchom. Sekirka chaiduczeskaia,
z' obuchom, Mlat. Kiy. Palica. Kol.
2. Sekučee oružie. Mecz, ili Palosz. Tesak, pol mecza. Sablya. Mecz, Sablya, Tesak,
Oborucznik, welikiy palosz: Lechom Multanka. Bradwa, me- Bradwa
seczasta sekira: cziižim iazikom Bardisz, Chalabarda.
3. Bodučee oružie. Kopie, chusarskoe. Kopie Kozaczeskoe, Kopie, Sunca, Roga-
ili Konyaniczeskoe maloe: Turkom Zida, Lechom Wlacznya. tina
~1 написано над строкой 2-2 написано над строкой 3 написа-
> над строкой 4 написано над строкой 5~5 написано над строкой
далее зачеркнуто I ob razni eh stroiech Woiennich
71

стр. 59
Bodež Bodežic, Nož
hule, Kusna, Samost-
rcl, Pobocznica,
Bradat ka, Pesznica, Ru-
cznica, Samopal
Kratczica, Polynica,
Kesteny, Prača, Sten-
nica
Taran, Tur
Ognyenoe zernie,
Petarda
Sčit
Zeleznica
Oklćpi
Sziszak, Laktenici
Risowina
Spada nekoristna
стр. 60
Kopie peszeczeskoe1 welikoe: Nemcem Pika. Kopie peszee maloe
po cziižemu Partezana, Darda: nam Sulica, Lechom Osczep,
Rogatina. || Bodež konyaniczeskiy, pri sedlu wiseciy: po
cziižemu Chegester. Bodež peszyi, mecz Nemeckiy, po cziižemu
Spada. Bodežic maliy: po cziižemu Punyal, Stilet, Tiilich. Nož
Turskiy: po nyichowomu Chanžer, Biczak.
4. Strelbenoe oružie. Luk i Streli malije, po Kozaczsku. Luk
i streli peszije wecije. Kiisza, i streli Kiisznije welikije. Pistola:
nam Pisčalka. Karabin, Bandolet: nam Pobocznica. Chakownica:
nam Bradatka. Muszket: nam Pesznica. Možar: nam Kratczica,
Samopal. Rucznica. Wleczenica. Puszka polynaia, Polynica.
Puszka stennaia, Stennica. Prača, Kesteny.
5. Pristupnoe oružie, i promisli: Puszka, Taran, Tur, Pod-
kop.
Wodi otnetie. Wodi.napuscenie, ili zatoplyenie.
A premudra izobretenia: iako že Ognjenoe zernie, i Petardi;
i czto ino takowo iesut diwna, ali malo koristna. Cziido bo we-
liko biidet, aseze kogda zdelaiut dober uezinok. Iz tisuća gradow
koyi se ratiu wzemlyut, i iedin iedwa se wozmet timi takowimi
promisli.
6. Obrannoe oružie, i Twerdnosti. Sčit. Pancir: nam Ze-
leznaia kosziilya. Oklopi. Sziszak. Karwaszi: nam Laktenici.
Baloczie, meczniy nared, koyim se obranyaet ruka. Risowina:
Wolczina u nas: Losowina u Nemcew. Oboz, okop, tabor, oštrog,
boinica: i inoe oružie i twerdnosti.
7. Oružie moraet bit dobro, ne nekoristno g' boiu; iako že
iesut mnogije Sablyi u Lechow, iz zlogo železa skĆAvani, i zgola
tupi, danemogut nikroehi sječ. Njest wsako oružie prigože suprot
wsakomu narodu. Nemeckije Spadi sowsjem sut 1smeszni i1 ne-
koristni naszim woiakom, koyi)se2 moraiut bit suprot Tatarom.
Abowim w' borzom teczeniu, spada biidto slama poddast se ili
zlomit ot sablyenogo macha. Dlyatogo soAvetno bi bilo: czinit
simo priwozit || nailiicze železo i zdes w' carstAvu kowat Sablyi
i Paloszi na nasz naezin i užitok.
после cz вставлено е
строкой
написано над строкой
написано нас/
72

Razdel 3
OB STROIECH WOIENNICH
1. Dwem ziwinczetom drewnyi mudri lyudi priwlastisze Lew, i orei Kraiy
kralyestwo mežu nemoiu ziwinoiu. Lewa nazwasze Kralyem
Zwjerskim; Orla Pticzyim: Zato czto ta dwa imaiut Silu i Bor-
zost w' kupe sodruženu, pacze ot1 wsjech inich ziwinczet. Iesiit
i nekoyi zwjeri, koyi premagaiut Lewa borzostiu; ali on yich
premagaet siloiu. Ini premagaiut iego siloiu, ali on yich
premagaet borzostiu. Nijedmogo pak zwjera njest, koyi bi zdoljel
Lewa siloiu, kupno i Borzostiu. Izato Lew czasto premagaet,
i malo ne otnyfid nebiwaet premožen2. Potomuže i Orel se nosit
mežu pticami.
2. Woisko, кое chočet bit poborlyiwo, moraet imat Silu, siiaiBorzostpotrebna
i Borzost. Alito iest težko w' iednom czloweku ili w' iednom
stroiu oružia: dabi ieden istiy woiak bil i werlo silen, i werlo
borz. Zato iest udumano: da se raznije gromadi raznim oružiem
ustroiet: i da tako inije premagaiut borzostiu, i inije krepostiu.
Šija iest iedna iz nailuczich i nayizradneyich3 wladatelyskich
tainostey: i koyi iee prawo uziwat znasze, mnoga poborenia ob-
deržasze.
3. Rimlyani biachu drewi nailuczi ratni maistori, i woienni Rimiyanski str6yi
razumniki. I oni, kogda tol4 mnoga kralyestwa pod swoiu oblast
podbijachu, imachu wo swoem woisku mnogu raznost woiennich
stroiew. Biasze bo tamo Iezda 5lechkogo stroia, Jezda5 težkogo
stroia. Pechota lechkaia, Pechota težkaia, Pračniki, Sčitniki6,
Strelci, Tretiaki, Stariaki, Nowaki, i neAvjem koyi ini stroyi
i imena.
4. Lechi mnogo krat se iesut czestito bili suprot Nemcem: Leszski stroyi
abo sut imali Lechkuiu iezdu, Kozakow i Tatar, i лу' kupe Tež-
kuiu iezdu, chusarow swoyich7: koego oboego stroia Nemci ni-
maiut. I w' sey posledney rati Tatari sotworisze czudesa suprot
Swidow, bijuč i lowec yich Avezde budto8 pipličew.|| crp 61
9Ferdinandus II bello contra Gustauum Suedum, varietate
armaturorum et nationum multum proficiebat.
Godilo bise prizwat ot wsakich narodow nyichowi stroyi,
koyi sut stroyi imeniti i chwalyni: iako ot Kalmikow, Mugal-
cew, SamoedoAv, Chochlandrow, chusaro\v, draganow, muszket-
nikow, kozakow, scitnikow: i deržat ot wsakogo stroya na uzor
iednu gromadku. A w'potrebno wreme umnožit 6n stroy, kiy
bise widel potrebneyi.
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто ili odolen 3 далее
зачеркнуто prebiticznieh 4 написано над строкой вместо iako 5~5
написано над стр о ко й вместо konyniki 6 написано над строкой 7 далее
зачеркнуто koyi 8 далее густо зачеркнуто 9 приписано на полях
73

Ob Kalmikech i ob Mugalech powedaiut nam lyudi czudesa.
Kalmiki imaiut Chusarskiy stroy: noset Kopie, Luk i Sablyu,
i Oklopi1 i odewaiut železom lakti2 i stegna. liti imaiut Kol-
czugu. A w' bitwu gonet skot. A Mugali noset na konyu Pisčal,
Luk, Tul, Kopie, i Sablyu i Obbornici sicewije na obadwech
koncech okowani, koyimi se wezde na pokormu obbariaiut.
Pisčali nyichowije sut spodobni musketom, a zažigaiut ie ne
Kolom, nit Kremenom, nit3 Konopcem, no nekoyim swoyim
osobitim zažigalom. Ali pokamesta noset szestero oružie, treba iest
(iako čaiu) imat dwa konya wsakomu: ili Konya s' chlapcem.
Sey stroy sem sliszal werlo bit chwalyen.
Ghochlandci sice se oboružaiut. Noset welik Luk i dolgie
Streli, Mecz, Kratczfcu, Pobocznicu i Mesarsčak4.
5. Treba iest adda naredit razlicznije redi 5ili stroyi5 woiakow:
i smotrit, kako se stroiet neprijatelyi, s' kimi se mi bijem, i
w' czem sut iziačni: 6i suprot tomu wistawlyat swoyi stroyi6.
chusari 6. Iezda možet bit troiaka: Iе, Ghusari, ili Oruženiki. Noset
Kopie, Sablyu pri poiasu, Palosz pri sedlu: i czto iesče k' tomu
stroiu pristoyit.
Kozaki 2e, Kozaki7 ili Pogonniki7. Noset Luk so strelami, i Sablyu:
i nikakowa wece težkogo oružia, ni sziszaka, ni železia: ni že-
leznich strimen: ni okowanich wuzd.
Pisčainiki 3е, Ognyeni strelci, ili Pisčalniki8. Noset pobocznicu, ili
samopal: i sablyu: i sziszak, 9ascze kto promožet9.
Legli sut ot Ghusarow, teži ot Kozakow.10 Ili pacze spodobni
sut Kozakom: razwe czto w' mesto strel noset pisčali10.
okiopniki 7. U Nemcew iesut tri. stroyi Konynikow.
CulRCaZuar| l6 Okiopniki, koyi se wsi s' železo oblaczet. 2e, Raitari noset
Dragani nspgđi inPisćaiki|Kratici: 3e, Dragani 12ili Peszniki12noset Pesznici,
i bijutse peszki. 13Oklopniki i Raitari13 iesut nam nekoristni: abo
prekosni: i ot Tatar biwaiut lechko razoreni. 14A Dragani, ili
Peszniki mogut se priczest i za iedin stroy deržats' Pisčalnikmi15.
A koristni mogut bit ti Pisčalniki suprot Kalmikom i Tatarom,
i naipaczew' Sibiri: suprot Tatarskim oklopnikom i kopeinikom.
A osobito now i suprot Tatarom korišten stroy bi bil, dabi
Konjanik nosil Pesznicu, Luk i Streli, i Sekiricu" w' mesto mecza14.
1 сверху надписано Kuiak 2 написано над строкой вместо ruki
3 далее зачеркнуто Fitilyem 4 приписано на полях 5"5 написано над
строкой 6~6 приписано на полях 7 написано над строкой 8
написано над строкой вместо Puszkari 9~9 написано над строкой, а далее
зачеркнуто Stroietse po chusarsku, oprocz Kopia i Palosza 10"10 приписано
на полях li-ii написано над строкой вместо mnogo 12-12 написано
над строкой 13 написано над строкой вместо Kuiaczni stroyi i*-i4
приписано на полях в двух местах 15 написано над строкой вместо Pucz-
karmi
74

Gzuwari4
Kralyewski
8. Pechotni stroyi iesut si. Iе, Strelci: noset Luk weciy so streiniki
strelami, i Sablyu i1 Sčit. Drewnyim biasze ta pechota w' obi-
czaiu; Dneska, posle naczestich piscaley, wezde bezmala iest
izczeznula; i tokmo2 prebiwaet iesče w' Aglinskoy zemlye 3u ne-
koyich gorskich narodow, Chochlandcew3. Filip Kominow welit:
W powalnom boiii nićzto njest poleznee ot tich Strelcew: i to
iest priamaia istina: i diwno se bit kažet, kako w' tich stranech
iest opusčen toy stroy, gde biwaiut bitwi suprot Tatarom.
9. W drewnyaia5 wremena ti Strelci se pridiwachu na bre-
ženie ziwota6 kralyem. Potomu u Nemeckogo caria czuwari se
zowut Arci eri: to iest Luczniki, Chočti7 nine nenoset Lukow,
no inoe oružie. A na Rusi Strelci iz8 starini9 sut nareczeni ne ot
piscaley, koyich togda nebiasze, no ot strel. Prelepa bi straža
bila: dabichu bili pri carskom boku Luczni strelci so sčitmi
pisanimi. A pri nyich primeszani Chaiduki s' pisčalmi. A tre-
tyi bi bili Bradwiczniki, ilti Suliczniki so szirokimi pozlačze-
nimi Sulicami. 10Tim woiakom pristoiala bi czorna kraška na
switi. A na strelcech szapki beli i trewuchi w' zime, z' czerlyeniem
podkladom10.
2. Chaiduki ili Pisčalniki (:Lechom Wugerskaia pechota:)
noset Pisčal ili Rucznicu11 i Sablyu, i Sekiricu pri poiasu. Ali
w' mesto Sabely lucze bi yim pridat Paloszi; a nikakože nedat12
Spad.
3. Kopeiniki peszi noset predolga kopia i spadi u Nemcew:
Nemecki bo iest toy stroy. Neczinet oprocznich chorugow; no bi-
waiut pristawlyeni к' inim peszim, dlya twerdnosti: suprot
konynikom. W mesto Spad, pridat bi yim Paloszi ili Sekiri.
I po prostu wsem peszcem dobro iest pridat Chaiduczskije Sekirici
oštri s' powleczenim kožeiu železom, da se czlowek neobrežet.
Tije sekirici sut koristni i g' boiu i k' inim mnogim užitkom.||
913. W drewnyaia wremena wsakogo stroia Avoiaki, konyniki
i peszci, noszachu Sčiti: i razliczni biachu Sčiti, Konyniczeski,
Peszki, i Pristupni sziroki. Dobro uczinisze lyudi, koyi zawer-
gosze toy scitniy stroy gde seboy bijet pisčalmi: malo bo soit
pomožet suprot pisčali. I nakonyu neudatno iest nosit sčit. Ali
na Rusi, i na Sibiri koristni bi bili sčiti, suprot strelnomu boiu.
Moyim razumom14 lepo i precenbeno bi bilo, dabi pri carskom
boku bila iedna i druga gromada Scitnikow. A w' polyu peszim
kopeinikom powelo bise pridat sčiti. Imaem doma podbilinu;
Chaiduki
Kopeiniki
Sekirici
potrebni
стр. 62
Sčiti potrebni
1 далее зачеркнуто Sekirku 2 далее зачеркнуто ostaet 3_3
написано над строкой', 4 зачеркнуто Stražniki 5 ia написано над
строкой 6 зачеркнуто teli 7 ti написано над строкой 8 далее
зачеркнуто ot 9 далее зачеркнуто streli ю-ю написано над
строкой u над строкой написано Pesznicu 12 написано над строкой
так в рукописи 14 написано над строкой вместо razsudkom
75

Drewo, Koži, i Kley: i možem za malu cenu, a so mnogoiu pol-
zoiu delat sčiti: iakože i luki i streli.
stroii potrebni Ю. Ali gore ot wsego iest uczinyeno, czto iest ostawlyen
unas stroy strelcew Konynich i peszich. Po Strelcech i po lucznom
boiii, iest wozrastlo1 i razszirilo se Ruskoe Gospodarstwo; a po
Raitarech njest mu zmožno rast, ni krepitse. Godilo bi se usta-
nowit uczilisča i igrisča lucznomu strelyaniu: iakože se deiet
w' Turkech. Narodom poddannim mogla bi se naložit dany w' lu-
kech, da dadut s' toliko lukow dobrich. I naszi lyudi moraiut se
uczit sami lukow delat, i tulow, i strel a uczit se stroia ot Per-
sow, i ot Tatar, i ot Sibirskich Samoiedow, i inich tamo naro-
dow: kakowije oni imaiut luki, i kako noset tuli priwezani na
chrebtii, da yim w' chodu nezawazaiut. 2Nist trebi dat se w'
konec obludit i obwuzdat ot iedinich NemceAv. Tteba iest i inich
narodow posmotrit. Treba iest obečat mito Naistroineemu koyi
bi czusz udumal kiy koristney stroy peszice ilti3 Averchom. II
стр. 63 premio del mas Galano2.||
nrn'iwic7.niki ciiod 11. Zdeska na Rusi wižu BradwicznikoAv, iliti Bardiszniy
slroy stroy: da se wisilaiut w' polye na boy peszci, z' iedmimi brađ-
wami iliti z'4 bardiszmi, bez inogo oružia, Neznaiu iestli gde
inde naswetu takow obiczay: i razcenyaiu toy stroy bit widiiman
dlya nedostatka sabely i meczew, iliti dobra železa. A kažet se
bit stroy malo korišten: abowem ti Bardiszniki nemogutse bit
izdaleka: nemogut bo nosit Lukow ni Piscaley, pri bardiszech.
A izbliza se bijuč mogut lisze udarit machom^a ne ubost, niti
popechnut: niti mogut bardiszem drow narubit, ni okopat se,.
ni oštroga podsječ. Sowetnee iest, deržat avo Avsem dwa stroia
peszcew: Strelnikow, i Chaidukow: a tretyi pri nyich dabudut
(:ne na oproczniy stroy, no na pribawu i obranu:). Kopeiniki.
A wsakiy peszec, koego koli stroia, libo reda, da biidet imal
Sekiricu.
корт, uakowa dobru 12. W mesto onich predolgich Nemeckich kopey, lucze bi
bilo dat peszcem kopia kraća: w' poltora dobrogo ili w' dwa
menyszaia Siaznya: ali z' dobrim železom, i so železnimi trakmi
zapusčenimi w' niz po drewu, dlya ukreplyenia: iakože se delaiut
Nemeckije partazani. Ali ne s' Kutasmi: no s' Praporci, w' pol
belimi, a w' pol czerlyenimi: rawno kako i Chusarskoe kopie.
Takowim bo sposobom biidet woiaku leglye nosit kopie, i krep-
czeia budet obrana: a naszim budet weča radost, i wragom 6we-
čaia groza5. Zerdi tože ili drugi u Chusarskogo i u Peszkogo
kopia, i u Bradwicznikow carskije straži, i da wsi budut belim i
czerlyenim krasilom wikraszeni, rawni i krepki.
1 t написано над строкой 2 2 приписано на полях 3 далее-
зачеркнуто Konysko 4 написано над строкой ъ~ъ было weciy užas
76

13. Muzika, ascze w' koem delu na swetu iest prigoža, sta- Muzika
nowito na woine iest koneczno potrebna. Prediwnim bo czinom
«muzicznoe igranie serdca i chrabrosti dodaet swoey strane, a su-
protiwnoy strane grozu czinit. Zato goditse smotrit, da bismo
imali muziki woiennuiu cztonaibolye prigožu, i sowerszenu.
Litawri || mjednije sut pretežki na naszije Konyi, i nesposobni стр. 64
к' naszim skorim stroiem, i potrebam suprot Tatarom. Dowolyni Litawn
bi nam bili dreweni bubnyi i w' peszich, i w' ieždnich stroiech. тгиь?'1
Trubi miednije iesut kruto težki nadimat; i orudia togo nasz
narod neznaet kowat. Dosta bi nam bilo imat w' woisku i malo
czislo trubnikow, ali Swircew iest polezno imat mnogo. Njest
bo muziki prigožee woiakom konynim, i peszim, i po wode plo-
wucim, neže Swirali. Na zaswirenie1 nekoego iziačznogo2 swirca, Swiruii
Aleksander iezoiu wozruszen biasze3ot obida3 wozskoczil, i za oru-
žie4 ial chAvatat. Newerowanu zaisto grozu i wozruszenie supro-
tiwnoy strane czinit w' polyu Swiralnoe igranie: ascze budet
wnogo5 w' kupe dobrich i glasnich swiraley. Sowetno bi bilo,
«dai oprocz obicznogo czisla swircew, wnogi6 woiaki bi bilo7 izu-
czeni igrat wo swirali: i mnogo swiraley lisznich dabi bilo w' to-
warnich wozech: kotorije w' prigože wreme pred boiem bi bili
razdawani Avoiakom na umnoženie muzicznogo glasa8.
Pomort — sunt tibiae ex maximo tibiarum genere, quales
uidi Varsauiae complures ingentis magnitudinis e tesauro regio
depromptas; et inflari audiui Stefano rege, Mosci legatum conuiuio
excipiente. Viginti prope erant flatores, qui altiores uoces tibiis
minoribus (:surmy, szalamaie:), grauiores maioribus (rsztorty,
pomorty:) reddebant. Classicum hoc uere dixeris.
Sztort — tibia magna. Similis est forma, artificio, et sono,
tibiae maximae Pomort dictae; quae molem maiorem et sonum
vehementiorem habet. — Tibiarum genera multa et uaria leges
apud Solinum cap: 11, et apud Pollucem 1. 4. с 9 et 10. —
Szalamaie — tibiarum maiores: licet addatur eis et tuba
ob simfoniam. Valtrinus (:1. 3. c. 4:) classicum putat fuisse, cum
apud imperatorem omnes simul tibicines, cornicines, liticines,
ceterique canebant. Id tempore cenae ante praetorem solitum
fieri, scribit Polibius: cum omne tibiarum organorumque genus
consonabat.
Vide plura de Spartanis, de Tebanis, de Alexandro, de Epa-
minonda, de Temistocle, de Alcibiade, de Ptolomeis, de Romanis:
■apud Donium fol. 36, 37, 38, 39. De Alexandro apud Plutarchum,
fol. 307, et 291, 392.
1 далее зачеркнуто Antigena 2 сверху зачеркнуто Timoteia Tib-
lyanina 3_3 написано над строкой 4 сверху написано ot obida 5 так
•в рукописи 6 так в рукописи 7 так в рукописи 8 далее до § 14
-приписано на полях
77

Consultum quoque est ex omnibus locis invitare ad se magnis-
praemiis praestantissimos aliquot auletas, et tibiarum artifices:
et constituere eisscolam,et ampla auctoramenta: et ut discerent
prius ipsam artificialem solfam. Nihil non est, quod maiorem
addat regibus maiestatem in curia, quam praestans auletica
mušica. Ea deberet quotidie in maiore turri sti Flori cani ad po-
pulum, mediocriter. At in solemnitatibus maiore apparatu et
impetu.
Priuilegium pro auletis. Ut ipsi auletae et tubicines possint
discere et uti et fidibus et alio quovis instrumento in nuptiis
aliisque festivitatibus et ludis, pro praemio. Et ut nemini liceat
profiteri musicam quouis modo, aut ex ea capere emolumentum:
qui non possint sufficienter commode sonare tibiam aut tubam,
et utilis esse in bello: et quem magistri Mosquae non approbassent
publicis literis.
Licemiri i nerazsudni lyudi, kogda \vo sav. Chrizostomu cztut
ob Machabeech sicewie reczi, «ne igrachu oni w'trubi, i w'bubnyi,
no Boga moliachu*. liti gde kiy otec swetiy welit: «Dawid igrasze
w' muziku, abo togda biasze Izrail polten; a nine iest Izrail
duchowen», — tije, mowlyu, reczi nerazsudni lyudi tako tol-
maczet, iako dabi Christianom grich bilo w' muziku igrat. Ali
treba iest znat: iako nikie reczi, ilti zapowedi i soweti, Christos
i sweti Otci goAvoret, smotreč na wisokiy stepeny sowerszenosti:
iakože iest ono, «ascze kto woznenawidit otca, i matere, i duszi
swoee, nemožet bit moy uczenik: idi, prodai wse swoe blagor
i dai ie nisčim». I tije takowie reczi nerazumetse ob wsech
budeći!, no tokmo ob onich, koyi chotet ne tokmo zapoAved, no i
soweti obderzawat, i po samom sowerszenom putu chodit.
Igitur, ut s: Gregorius papa dicit, aliqui sancti fecere aliqua
opera, quae nos non debemus imitari, sed potius admirari ac
reuereri. Idem ait s: Vine: Fer: fol. 421. Verbi gratia Dauid contra
hostem processit cum sola funda. Iosafat deuicit Moabitas solo
cantu ecclesiastico, concinendo ante exercitum laudes diuinas.
Nos autem non debemus Deum tentare, et miracula requirere.
Sed debemus primo Deum orare, ac simul et cum omni diligen-
tia armati contra hostem prodire. Eodem modo cogitandum
de mušica. Optimum esset nec mušica, nec gladio, nec et funda
uti; imo percutienti unam maxillam porrigere et alteram. Optima
inquam sint ista: uerum non sunt omnibus dicta, nec praecepta;
sed paucis ex speciali Dei gratia et eleetione concessa. Nos autem
in bello sicut debemus uti armis, ita etiam debemus uti mušica.
Quia hominibus carnalibus utraque ista remedia in bello sunt
utilia et necessaria.
Kto neumeiet swirit, 14. Kto presmotrit dwe Kamennije polati, i ehoč ti nebudet
obswhc^sQcii^11 wed zidar ni gradilnik iednakože ascze budet czlowek razumen, mo-
žet sudit kaia z' nyich iest lucze sozidana, i k' uziwaniu czlo-
78

weczeskomu prigodneia. Ob oružiu, i ob1 stroiech woiennich
tože wsaki lyfidi, koyi imaiut razum, mogut razsužat: czto lucze
i czto poleznee. Ali na drobno izkazowat, kako se sprawlyaet
wsako woiennoe delo; to pristoyit k' iedmim woiwodam, i к' iz-
kiisnim woiakom, 2i w' pismu nemožetse pokazat2. Mežu swir-
cem i swircem, kiy z' nyich lucze swirit, možet sudit muž razu-
men, choč neumeiuč muziki; a igrat wo swiral nemožet in, razwe
kto budet swirec, ili wo swireniu obuczen. Potomuže i ia dosele
iziawich razsuženie3 nekoyich razumnich pisatelew, ob raznom
oružiu, i raznich stroiech. A na drobno dalye ob tich wecech
goworit njest || moe, ni inogo pisatelya delo 4niti pristoyit к' semu стр. б&
mestu4. Umitelniki i remestniki moraiut znat: kako delat i spraw-
lyat puszki, zernie, tarani, turi, i ta takowa: A Ban, woi\vodi
i ostalni woiskowni zapowedniki iesut powmni imat znanie
woiennich луёсеу: i umjet Woisko wodit: Tabor zabit5: Tabor
utwerdit, utAverdit woisko gredučee: Utwerdit woisko лу' polyu
stoiačee: Uczerežit Avoisko g' boiu: Uchrabrit woisko recziu,
i mirni promisli: Preprawlyat se czez reki: i czto iesče6 iest ino
takowo. Ob tom Avsem ia molczu: Hsze pripominaiu iednu recz
ob Aleksandru, kaia se ob nyem cztet iako nikakoAvije wodi
iego nezaderzawachu, no czez wsakije naiszirije i naibistree reki
newerownoiu borzostiu prechažasze. To semožet i nine uczinit:
gde budut лу' woisku lyudi togo swedomi i dostatno к' tomu
orudie. Na preprawlyenie nekolikich newnogich7 czloAvekow, Mecin
iesut sicewi promisli. W nekoyich stranach woiaki imaiut kož- na preprawu
nije mechi tako Aviprawlyeni, da si w' nyich mogut nosit wodu
k' pitiu. A gde yim budet potrebno: wodu izleiut, a mechi nad-
mut i zawezut, i nanyich czez reku preplowut. Nekoyi imaiut
kožnije czolnki: kotorije razpinaiut dwemi palicami w' prek, Kožni czoinL
a tretieiu po dnu w' dily, i prewazaiut se czez reki. Inde rastut
Tikwi Wodnije, луёг1о sposobni ко plutiu. Newjem nemogli libi
takowije tikwi rast okol Astrachani; a iz Perskich rubezew možno
bi yich dobiwat.
1 b написано над строкой 2"2 написано над строкой 3 далее
густо зачеркнуто 4"4 написано над строкой 5 было razbit 6
написано над строкой 7 так в рукописи
79>

Razdel 4
OB WOIAKECH
■Kakowi woiaki 1- Woiaki budut Dobri: ascze budut dobro osmotreni Brasz-
<lob,i nom, Platiem, i Oružiem: Ohrabri: Obuczeni: i w' strachu der-
cTv. ев žani. Perwlye || wsego iest treba woiakom promislit ob osmotre-
niu Tela: rekszi ob Brasznu, Platiu, i Oružiu; a zatim ob osmo-
treniu Uma; rekszi ob Uczeniu, Strachu i Chrabrosti.
Braszno 2. Braszno, iliti Zapasi woienni lucze se promiszlyaiut i obre-
žaiut w' sem carstwu, neže gdekoli inde1 na Swetu, czto ia znaiu.
Zdes bo lyudem iesut poznani Suchari, Gribi suchi, Tlakno,
Krupi raznije iz owsa, griki, prosa, rži, iaczmena: Swinyina
diwno dobra: Maslo krawie precwerto: Maslo lnano, i Konoplyeno:
Ikri: Ribi, i Meso solyeno: i Kwas pitniy, Tich braszen lyudi
w' inich zemlyach ili neznaiut: ili netako dobro2 yich pripraw-
lyaiut. Tatari iaczmen i pszenicu waret, da žaret, i zoblyut,
3kurmičem zowut3. Ostiaki suszet ribi na solncu i na wetru bez
soli. Nemci osoliwszi Meso i Ribi suszet ie na dimu4. Kako pak se
solit i kwasit, i na dolgo soblyudaet wsako Zelie, Korenie, Grach,
i wsako socziwo, obtom njest mesta zdes goworit, no w' knyigach
ob tezaczestwu i ob domasznyem gospodarstwu.
piatie 3. Ne menye, no pacze i bolye iest treba promiszlyat da woiaki
budut dobro osmotreni Platiem, neže Brasznom. Malo bo woiakom
6t glada, a mnogo 6t mraza pogibaet. Zato treba' bi5 zapowedat
wsakim gradom, kud budet woiakom blizko put: da gražani
priprawet w' dowolynom czislu wsakogo platia gotowogo na pro-
daiu: Szapok, Kozuchow, Rukawic, Nogawic, Sukeny, Chlaczow,
Opuncz. I da to wseprodaiut woiakom po obicznoy cene, bez wsa-
kogo wozdrazenia. A Ban woienniy, z' gradskim6 Zapowednikom,
da ukažut cenu.
uczenie ^- Uczenie woiaczeskoe stoyit w' tom: da woiak budet um-el
dobro strelyat iz Luka, da iz Pisčali: i obderzawat red pod
znamenom. Treba iest dabichu ne tokmo Pisčali, no i Luka iedreno
uziwat znali. Iedrenost bo i Borzost, i Lucznaia strelba mnogo
iest koristna, i w' nekoyich mestech zgola7 potrebna. A igralnogo
uczenia, i zerawlyego motania, кое Nemci zawodet, njest nam
sowetno iskat ni dopusčat: darom bo lyudey mutit i ot raboti
otwodit. A takowo nekoristno igralno uczenie se8 razumeet ono
c 67 koemu nebi||waet užitka w' istinnich bitwach. Nemeckoe mota-
nie ne možet bit užito w' bitwach suprot Tatarom.
1 написано над строкой 2 написано над строкой 3~3 написано
над строкой 4 далее зачеркнуто A slisza iako suszet meso že i ribi bez
soli na mrazu 5 написано над строкой вместо iest 6 далее
зачеркнуто Oprawnikom 7 написано над строкой вместо w' konec 8
написано над строкой
80

Начало третьей части рукописи

5. Chrabrost iest rezwost serdca, derzost, i nekoe prewzetie, chrabrost ne ot Uro-
koyim woiak czaet1 sebe bit silneego ot neprijatelya: i potomu l^^nb ot Nastaw-
derzko idet na boy. Iz czeso postaet chrabrost w' lyudech, welik se
obretaet w' tom blud u nekoyich lyudey, i ložno nepćenie2. Sce-
nyaiut bo oni: iakože orlu ot uroženia iest dano, moć letet i na
dwech nogach chodit, a wolii licho na czetirich nogach chodit
i nikakowim3 promislom nemožet se uczinit, dabi wol letil,
ili na dwech nogach chodil; tako isto oni czaiut4, ieže i narodom
nikoyim ot uroženia iest dana chrabrost5, a mi narodi ieže bi
nikakowim naczinom ni sposobom nemogli prit k' onomu6 so-
werszeniu, nit dobit onakowije krposti woiennije. Ali koyi to
czaiut7, werlo bludet. Wsabo chrabrost, i wsakaia woiennaia
krepost, ne ot uroženia, no 8ot promisla8, ot umiteli, ot mnogogo9
obuczenia, a naibolye ot dobrogo wladania izchodit9. I naszi
lyudi mogut wsakogo naroda chrabrost i woiennuiu krepost
sowerszeno dospet10 i stežat. Widim bo mi: kako mnogi narodi
iz niczemurnich, neslawnich11, temnich (:po nastawe nikoyich
dobrich kralyew12 i woiwod13, i po dobrom powilynom14 ne rabskom
wladaniu:) 7uczinili sut se7 presilni i preslawni. I opet iz silnich
i chrabrich narodow pozlom wladaniu, 16uczinili sut se16 zloczesti,
zawerzeni i niczemurni.
16 Quidam putarunt amitii generositatem per diuitias, et
luxum, et delicias: sed errarunt. Non amittitur generositas, sed
amittitur affectus, desiderium et promptitudo ad militandum.
Et acquiritur xenarchia: quae omnia bona destruit16.
6. Rimlyani, iliti Wlachi drewi17 (:pod onim powolynim18 Rimiyani, iz chršb-
i promiselnim Wladaniem:) biachu chrabreyi ot wsech narodow; nch' bezserdni
a dneska Wlachi nimaiut nikakowije chrabrosti: abo razdilyeni
na mnoga gospodstwa, i cziižim narodom podwerzeni, nastoiet
pacze na torgowstwo, nežena woienstwo. Turki i Tatari 19iesut Turki iz zioczestich
bili19 drewi narodi 20malo werstni, i nescenyeni20; a dneska wele slawnl
iesutwsemu swetu straszni. Chrabrost adda ne ot uroženia, no ot
promisla i ot dobrogo wladaniai nastawlyania narodom pribiwaet.
7. A to se deiet šimi nasleduiućimi promisli i sposobmi: chrabrost iz czesć se
1. Ascze woiaki imaiut Dobro Oružie. naražaet
2. Ascze budut dobro Obuczeni, i umitelni woiennich wecey.
3. Ascze Muzika budet liepa, glasna, wesela, i diwodumna.
1 написано над строкой вместо mnit 2 написано над строкой
вместо mnjenie 3 написано над строкой вместо nijedini 4 написано
над строкой вместо mniat б далее густо зачеркнуто 6 написано над
строкой вместо takowomu 7 зачеркнуто mniat 8"8 написано над
строкой 9 iz написано над строкой 10 написано над строкой u было
neznatnich 12 было kralyem 13 было woewod 14 написано над
строкой вместо slobodnom 15~16 было uczinisze se 16"16 приписано на
полях i? далее зачеркнуто pod dobri mi woiewodami 18 написано над
строкой вместо slobodmi l9'19 было biachu 20"20 написано над
строкой вместо нескольких густо зачеркнутых слов
б К). Крижанич
81

BOžia Pćmoc perwaia
chrabrost
4. Ascze Woiwodi budut dobri, mudri i narožani; ne ino-
stranci.
5. Ascze Reczi iliti imena woiennich wecey wsa budut doma-
sznya; ne inoiaziczna.
6. Ascze i Osobnaia woiaczeska Imena budut pristojna; ne
smeszna, nit1 inoiaziczna.
7. Ascze woiaki budut imali Wlasow2 i bradi striženie pri-
stoino.
8. Ascze budut imali pristoino Platia obliczie.
9. Ascze Szeregi3 budut imali nekoe razluczenie imen ili pro-
zwania.
10. Ascze woiaki budut imali stanowito nadeianie Mita4
za swoyi trudi.
11. Ascze budet stanowito nadeianie Czesti.
12. Ascze woiakom budet slobodno uziwat dobitogo Mita
стр. 68 i Czesti. To || iest ascze woiaku budet slobodno (:bez okrutnich
prepowedey i nijemok:) uziwat 5owoćia ili5 mita swoyich trudow,
i blaga czez tolikije mrazi, strachoti, i rani dobitogo.
Perwlye wsego i pacze wsego ко chrabrosti iest potrebno
Powolyno Wladanie. Šego ascze nebudet, ostalni sposobi darom
se prijemlyut: i woiaki w' wjek ne budut rezwi, no wsegda bez-
serdni i otczaiani.
8. Pomoć Božia morala bi bit iediniy, sčit nadeiania i twerd-
nost, i chrabrost kralyem i woiakom Christianskim. Ali 6 nasza
tuga i nesreća: Ob onom, czto iest naipotrebnee, lyudi naimenye
mislet.
Razdel 5
OB WOIWODACH
Lew i Ielen woiwod
GhiDski woiwodi diaki
1. Kako werlo woisku iest potreben dober woiwoda, na znanie
nam daet ona staraia pricza, kaia welit: Silnee iest woisko ielenie
pri lewu woiwode6, neže woisko lewie pri ielenu woiwode6. W sue
woiaki budut chrabri ascze woiwoda budet niczemuren.
2. Chinskiy narod neprigože i ludo w' sey sprawe postupaet:
abo nimaiut ozora na Izkusnost, Chrabrost, Razum, Mudrost,
Pleme; no onogo sotworet banom woiennim7, kiy umeet lucze
1 написано над строкой 2 ow написано над строкой 3 написано
над строкой 4 далее густо зачеркнуто 5~5 написано над строкой
6 было woditelyu 7 написано над строкой вместо woiskownim
82

pisat i složit kuiu besedu. I sim naczinom tworet wsech zapo-
wednikow gradskich, i woiennich. Dlya togo Chinci iesut ne-
woienni lyudi: abo woiwodi nyichowi pacze se uczet prikaznich
neže ratnich spraw: i prawee sut diaki, neže woiaki.
3. Turki nimaiut nikakowa smotrenia na Pleme: nikakowa Turski woiwodi
nebo tamo njest bolyarstwa; no welet, iako smotret na Izkusnost, plemenitl
na Razum, na Chrabrost. Aliti w' delech ne tako se deiet: no czasto
negodni biwaiut postawlyeni na derzawstwo: koyi se umeiut bolye
prilaskat. Itamo iednim macho iznainižego budet naiwisziy,
i iz naiwiszego nainiziy. Sicewo delo iemlyet ot lyudey wsakuiu
chrabrost i zawodit niczemurnost i ocaianie. Nikto bo njest sta-
nowit wo swoem stanu, blagu, i ziwotu: i nimaet priczmi, dabi se
mnogo trudil za wisoku czest ili slawu.
4. Kralyi Ewropski lucze delaiut: abo pri inich Krepostech Ewropski bani pieme-
smotret i na Pleme. Plemeniti bo muzi (:koyi z' dawnosti slawno
ime i szirokije otczini wladaiut:) peczalney sut ob sochranyeniu
i czestitom stanu kralyestwa, i swoyich otczin, i ob dawnoy swoego
pokolenia slawe; neže sut peczalni prosti lyudi ob zaiskaniu
prewisokije sreci. Skorblyiwee delaiut plemeniti bolyari dlyaradi
blaga i otczin1 uže obderžanich i dlya sochranyenia starije2 slawi;
neže ubogi ili neplemeniti lyudi; dlya priiskania nowogo3 blaga,
i slawi. || Oprocz togo bolyari wo mladosti imaiut wece prigod- CT?>- 6f)
nogo4 wremena, i5 leznosti na nauczenie se mudrosti, neže prosti
lyudi. Iednakože, ascze kto iz prostakow krepostmi swoyimi
pokažet sebe bit godnim takowije czesti, njest mu zagražen
pristup; no uczinit go kraly perwlye polkownikom, ili woiwodoiu,
zatim bolyarinom, a zatim i Banom woiennim6.
7Affectionare populos: omnibus Sclauinis promittere, admit-
tere eos ad seruitium cohortum praetoriarum7.
5. Nekiy slawen ban (:Sforcija Atendul:) welyasze: Dobrogo Bancw8 ured»
woiwodi11 nastoianie iest: Iе, Da za prawednu priczinu woiuet: kalcowl°
2e, Da newmnich lyudey scadit12. 3е, Da cerkwi i dewici scitit:
4е, Da swoyich woiakow krowi scadit: 5е, Da se nad poraženiem
neprijatelyew neraduet, i nechwastaet13: 6е, No da mislit, iako
wsako obladanie 6t Boga idet14.
*W Nemeckom Kosnom stroiu, peszem i iezdnom, iesut
potrebni15 množi zapowedniki neže w' Skorom stroiu. Zato nam
nist trebi umnažat zapowednikow nad stariy obiczay, kogda
budet rat suprot Tatarom ili inim skorim narodom. Tokmo w' pes-
1 написано над строкой вместо wlastey 2 приписано на полях
3 написано над строкой 4 d написано на полях 5 далее зачеркнуто
prigod 6 зачеркнуто Woiakowim 7-7 приписано на полях 8 было
Banowo 9 зачеркнуто nastoianie 10 было kakowo 1г далее
зачеркнуто иге 12 написано над строкой вместо prascaet 13 написано
над строкой вместо neszumit 14 написано над строкой вместо ischodit
приписано на полях 15 написано над строкой вместо koristni
6*
83

zem woisku ratuiuč suprot Nemcem, koristno budet umnožit
zapowednikow. Abo Nemci na mestu stoiec se bijut, i naszi peszci
suprot nyim na wreme takože se moraiut stoiec bit: a zapowed-
niki ot zada gonet i nepusćaiut utekat*.
Banowie kakowosti 6. Ali mi ob Kakowostech dobrogo Bana i sice razcenyaem:
czto i czto iest potrebno da w' sebije imaet dober Ban, i dober
Woiwoda.
wjeren Iе. Wse czto iest potrebno dobromu woiaku, to moraet imat
obuczln * dober woiwoda. Rekszi da budet Wjeren, Chraber i Obuczen1
wo woiennich wecech.
straziyiw 2е. Da budet Strazliw2, Rezow, Ochoten, Peczalen, wsegda
Peczalen
кгерок czto delaiuč, nikogda nepraznuiuč, Wremena scadeč.
3е. Da budet Krepok, Obstoialen3, Surow, w' obderžaniu
stracha i poredka.
4е. Da budet Praweden sudija ne Lakomec, ne osobam nit
darom prijemately: 4i na sije moraet osobito prisiac4.
Praweden 5е. Da budet Darlyiw 5i Lyudskiy6. Ascze bo gde na swetu
Lyudsk^ iest potrebna Darlyiwost, i Lyudkost, naipacze w' Banu iest
potrebna. Gde inde darlyiwost njest pochwalna, ascze budet
neumerkowana, i uczinit se Razsipnost; ali na woine wsegda iest
Chwalna i6 težko se možet obratit w' razsipnost.
Kosmteiy 6е. Da ban budet Kosnitely w' ratowaniu: i da se ne naglo
poruszit suetnimi powestmi7.
Plemenit 7e. Da ban budet ot8 Plemenita roda, ili zaisto inako da imaet
preiziacznije kreposti.
j^arožanin 8e. Da ban budet Narožanin; ne inorodnik, ni sin, nit wniik
inorodnikow.
Woiaki bo gubet wsu ochotu i chrabrost, kogda widet mita
sebye dolžna dawatse9 inorodnikom: i tim pacze ascze se to deiet
ne w' iednom ili w' drugom pripadku, no deietse budto po pra-
wilu i po zakonu, da iz10 inorodnikow se tworet zapowedniki,
a iz domasznyego naroda tokmo prosti woiaki. Zdeska naRusi se
deiet, czeso nawsem swetu njest bilo i nebudet: Nemci deržet
gradi i malone11 wsu oblast i zapowedniczestwo nad woiskom,
a narožani12se otczawuiut13 ot wsakogo postupka na wisze mesto.
Treba se iest boiat, ili pacze za stanowito deržat: iako iz see
1 далее зачеркнуто i Izkusen 2 написано над строкой вместо
Preczuwanie 3 написано над строкой вместо Twerd 4-4 написано
на полях и между строк б~б написано на полях 6 далее
зачеркнуто werlo 7 westmi написано над строкой 8 написано над
строкой 9 написано над строкой вместо dawana bit 10 написано над
строкой и далее зачеркнуто iedinich n написано над строкой 12
написано над строкой вместо domorodniki 13 написано над строкой вместо
густо зачеркнутого слова
84

priczini uczinitse iescze nekogda metež, izmena, i krownoe pro-
liwlanie. Rimskoe carstwo seiest razorilo dlyaradi pripisowania
inorodnikow i zmetenia narodow. Leszskoe kralyestwo dlya
toeže || priczini nine se razariaet. Nailucze bi bilo, dabi nine car
Gospodar otaien zawet uczinil z' nekoyimi Lechmi, na Kseni-
lasiu Prisiagszi, sebie nezasidat slobodam nyichowim.
9е. Ban moraet xbit izkusen1 znat Uczerežit i Uchrabrit woisko
g' boiu: Ostrogi utwerzat: Tabor zabijat: i czto iest iesce ino
takowo: A dlyaradi pameti dobro iest i napismu imat pomeceno;
Kako se skladaiut umitelni ognyi, iliti ognyenoe zernie: Kako se
oprawlyaiut2 woiskowni sudi: i wse totakowo.
10е. Polezno iest banu znanie drewnich prigod: abo iz nyich
mnogo poleznich wečey nauczitse, i naswoy užitok prisposobit
možet.
IIе3. A naibolye iest treba da ban imaet czertež i opisanie Domasznich wecey
zemlyi w' koey woiuet: i da dobro znaet i pametit prigodi dawnije
i ninesznyee postanowlyenie swoee zemlyi i naroda.
12. I da premiszlyaet i razcenyaet i na pismu da si nazna-
menuet tainie opommki prisposobnije naszey domowine i narodu
iakože napriliku, Koliko i kakowich narodow imaem w' sused-
stwu? Kakowa se nam zla ot wsakogo z' nyich obawlyat, ili ka-
kowa4 dobra nadeiat? Kogda 5i zaczto6 narod nasz naiwecije
pogromi sterpel: i kogda i kako naiwecego preobladania dospel?
Zaczto w' sey ili w' onoy bitwe preobladachom, ili preobladani
bichom? Koyim sposobom, i koyim oružiem sespodobit nam
woiewat suprotsemu ili onomu narodu? Kaia nam iest so wsakim
narodom priczina rati, ili zawicanie mira? I czto iesce takowo se
možet udumat.
стр. 70
Izkusen
Muder
swedom
Tainostey narćdnich
swedom
Razdel 6
OB BESEDE, OB IMENECH, I OB STROIU
ILI PLlTIU WOlACZESKOM
1. Polezno ко chrabrosti bi bilo6, 7Da bichu7 naszi woiaki
nepcili8 i werowali, nasz narod wo woiennoy kreposti ni jedi- inoiazfcznije reczi za-
nomu9 narodu nebit wtoriy10; a ot mnogich bit i chrabreyi11. ^zsfiut naszu chr^
1-1 написано над строкой 2 было oprawlyaet 3 далее
зачеркнуто Treba iest 4 далее густо зачеркнуто б-5 написано над строкой
6 далее зачеркнуто potrebno iest 7-7 написано над строкой 8
зачеркнуто scenyali » было
11 зачеркнуто lucziy
ot nijednogo 10 зачеркнуто gorsziy
85

Takowomu uwjereniu werlo iest suprotiwno uziwanie czužich
reczey wo woiennich sprawach. Mnogo bo chrabrosti gubet woiaki:
kogda czužimi, i zlo razumlyenimi reczmi (ibudto papugi:) izgo-
wariaiut oružie, i dela, i sprawi swoe woiennije. To iazikom
nepotrebno1 meszanie wezde timi iest nespodobno2, ali nawoinice
iest i werlo sčetno. Woiaki bo, kogda sliszet wsakije ratnije weci
inoiazicznimi reczmi 3bit naziwani3, ob mich narodech weliko,
а 6Ъ sebje i ob swoem narodu malo chrabrosti 4nepczenie woz-
prijemlyut4. Razcenyaiut bo sice: otkole pridosze reczi woiennich
del, otonle i dela sama i krepost woiennaia izchodit. Dlyaradi
togo sowetno i potrebno 5bi bilo5 po wsem' carstwu prepowedat6
стр. 7i inoiazicznije || reczi w' Prikaznich pismech, w' czelobityech,
w' taborech, w' szeregech i pod chorugwami. Na priliku.
Nemeckije
Raitar
Zoldat
Seržant
Rochmister
Maior
Ghetman
Ataman
Kapitan
Leitenant8
Naszkije reczi
Konynik
Peszec
Potucznik
Sotnik konyniy
Perwfy sotnik
Polniy ban
Glawar, Sotnik
Glawar, Sotnik
Podwoiewoda 8
Inoiazicznije
Dobosz
Barabanczik
Witez
Sziposz
Chusar
Amanat
Baraban
Kulbak
Naczkije
Bubnar
Bubnar
Ratnik, Boinik 7
Swirec
Kopeinik
Zakladnik
Bubeny
Tatarsko sedlo
Asaul Porucznik
Muszketer Pisczalnik, Swiralnik
Dragan Konyniy piscalnik
Sachaidak Tul
Kantar Wuzda9
Bachmat Tatarskiy kony
Glawa iz Turskogo Basz: prawo reci Zapowednik, ili pacze Gla-
war10.
Czeso nikako ne možem naszim iazikom izrec, to po nuže
moraem zaniat ususedow: iakože iest11 Szereg, recz Wugerska.
12Prepowedat bi treba i Ruskije nekije neprigožije reczi: iakože
sut sije.
1. Car Gospodar idet na službu. Komu bo Gospodar služit,
razwe Bogu? Poprawi, idet na Woinu, na Wiprawu, na Rat12.
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто i ostudno 3-3 было
naziwanije 4-4 зачеркнуто mnyenie primut 5~5 написано над строкой
вместо iest 6 далее зачеркнуто iee 7 зачеркнуто Woiak 8-8
приписано между строк 9 впереди зачеркнуто Tatarskaia 10 здесь
сноска, текст которой находится на стр. 71 и продолжается до § 4
11-11 написано над строкой 12-12 приписано на полях стр. 70
86

2. Carskoe stanie zowut Dworcem: budto malim dworom.
Prawo reci, Dwor ob carskom, i ob bolyarskom. A ob staniu
prosti eh lyudey, Chram, Dom, Kuca.
3. Pogreb. Reci Piwnica.
4. Krestianin. Reci Kmet, Rab, Chlap.
5. Chlap razumeway i gowori ob kmetu: a ob Bolyarinu Pod-
dannik, Sluga. I Nemcem bisze drewi obiczna sicewa recz: Dass
Ritter und Knecht Stechen und turnieren. I Škoti daže do dneska
swoich Kawalerow zowut Knechtmi. A Wasalmi (:toiest Siro-
tami:) zwachuse wsaki poddanniki, chocti i naiwiszi knezi.
Možet kto dlya poniženia sam obswoyich Chlapech rec: Moy Czlo-
wek, moyi Lyudi. Ali goworec ob drugom, ili piszuc w' prika-
zech ili w' zakonostawiu, nepristoyit pisat Czlowek za Chlap.
6. Golowa, Woiewoda.
7. Polkowoy woiewoda, woienniy Ban, ili prosto Ban.
8. Sluziwi lyudi1 iest merzka i neprigodna recz: i kaia woia-
kom serce menyszit. A recz pristoina lyudem serce i chrabrost
czinit: Nereci adda, Ruski Sluziwi lyudi: no Ruski Woiaki,
Ruski iunaki2, Ruskoe woienstwo3.
2. Drugaia priczma iest, kaia woiakom bezserdie wrazaet, inmazfcznaia nepn-
i chrabrost otnemlyet: Czto Greczeskimi, Zidowskimi nerazum- fhrfbros1?6^
lyenimi, i nekako inoezeskimi imenmi se naziwaiut; rekszi,
Fefel, Awramiy, Pachomiy, Pafnutiy. Chrabrey bi bili, kogda
bise zwali Apostolskimi wezde poznanimi imenmi, Peter, Andrey,
Iwan, Pawel: i domasznyimi tože swoego iazika imenmi, Cher-
woy, Belay, Dolgosz, Iarosz, Nowak, Debelyak, Tretiak, Wla-
dimir, Branimir, Skorowoy4, Lyutowoy, Radosaw, 5Wladisaw,
Berisaw, Iarosaw5, Bogdan, 6Dragan, Dragwan, Radwan6, Wuk-
san, Wukaszin, Grub.isza, Gruyica; i inimi. A mogli bi imat
po dwe imeni: Peter Cherwoy, Andrey Bogdan, Iwan Radosaw,
Pawel Luytowoy. Wsegda iedno ot swetca koego7, a8 drugo
ot naszego iazika. I uezinit, 9Da se czez wes god na wsakiy deny
pripiszet pri greczeskich imenech iedno slowensko ime9. Owim
sposobom možet se znest pijanstwo, кое se czinit na Imeninach.
Siceže nasz iazik se možet poswetit, ascze Bog izwolyit koego
W naszem narodu swetostiu obdarowat. Siceže i w' Kralyech
možet se iazik i narod proslawit. Sice bo i u inich narodow kra-
lyi swoego iazika imenom se naziwaiut reži neže Greczeskimi.
далее зачеркнуто woiaki. 9. Gzlowek. -Chlap 2 далее зачеркнуто
woienstwo 3 далее зачеркнуто 9. W mesto Chlap nereči Czlowek
было Skorwoy 5_5 было Wladislaw, Berislaw, Jaroslaw 6_6
зачеркнута Dragowan, Radowan 7 e написано над строкой 8 а
написано над строкой 9"9 написано между строк
87

strcy RusMy nepri- 3. leđna i nimala woiaczeskogo bezserdia priczina iest mer-
g6z ко chrabrosti zok j nepristoien stroy Wlasow, Bradi i Platia. Lepota wozbu-
žaet lyubow; a stroy k' rezwosti prisposoben, oznaczaet chrab-
rost xw' onom kiy iest tako ustroen1, a w' onich koyi go irwfdet2
precenbu i strach wozbuzaet. Kony buglarmi ustroen dusitse
i skaczet: takože i woiak, ascze budet imal glawu, bradu i platie3
iedrenim4 i rezwim oblicziem ustroeno, bolyego serca dobudet,
i wecu sam 6Ъ sebje precenbu budet imal. Ruskiy stroy nikako-
wije iedrenosti i rezwosti, ni slobodi, ne pokazuet; no pacze
rabskuiu newolyu, tugu i bezserdie gledaiucim lyudem opowe-
daet. Naszi woiaki chodet w' tesnich suknyach stisznyeni, budto
w' mech kakow wtolknyeni 5i obsziti5: glawi imaiut6 golije
budto7 telci8: a w' bradach zapusčenich9 kažut se spodobney
diwyim lesiakom, neže rezwim chrabrim10 ratnikom.
Giawniy stroy kiy Drewo w' zime uliszeno11 listia kažetse malo, merzko ža-
merzok lostno, wozgordno; a w' letu dobiwszi opet 12swoyich kos12 wi-
dit se weliko, lepo, i razkoszno13. Takože muž, ascze budet ne
po ženski ni razpustno, no pristoino kosat, i w' platie razumnim
stroiem kroieno obleczen, czinitse na konyu pozorneyi, a piesz
ко wsakomu ruszaniu sposobney: postaet leplyi i czestneyi:
ростр. 72 staet suprot || mrazu dozdzyu, blatu, wetru, soncu, obranneyi
i dlyaradi tich priczin po nuže i po nasledku czinftse chrabreyiT
rezweyi, i wragu14 grozneyi. Wlachi i Chispani iesut obrazom
leplyi ot nas: a prebiwaiut wo stranach kruto16 znoinich:ino wed
noset kosi16 i17 ne strigut glaw do koži; a to tokmona uwekszenie
lepoti, i na okazalost lica. A mi koyi i w' zimnich stranach ži-
wem, i ot uroženia njesmo lepi; mnogo pacze18 imaem nuži nosit
kosi: na pokritie grubosti lfc naszich, na pribawlyenie lepoti
i precenbi, na pokritie uszes suprot krutim mrazom, i na woz-
buženie chrabrosti w' naszich woiakech. Ali mi wolim nasledo-
wat barbarskich narodow, Tatarow19 i Turkow, neže naiplemeni-
teyich Ewropcew. Chočti mi i barbarow ne sowerszeno nasle-
duem,no i merže ot nyich20 postupaem. Oni swoyich glaw golotu
i merzkost pokriwaiut Klobuczki malimi, i mirni wecimi, i ot-
nyud se nesokriwaiut; a mi glawi swoyi budto tikwi golije po-
naszaem. Glawa ogolyena iest nekiy znak suzenystwa ili rab-
stwa: suznyem bo i ponewolynim morskim grebcem gospodari
1 написано над строкой 2 u написано над строкой 3 далее
зачеркнуто slobodnim 4 написано над строкой 5-5 написано над
строкой 6 написано над строкой вместо sut yiui 7 написано над
строкой вместо iako ze 8 было telcem 9 сверху зачеркнуто noset
10 далее зачеркнуто woiakom ll написано над строкой вместо izbaw-
lyeno 12-12 зачеркнуто неразборчивое слово 13 написано над
строкой вместо radostno 14 далее зачеркнуто straszney 15 написано над
строкой 1б далее зачеркнуто iliti 17 далее зачеркнуто ne 18 далее
зачеркнуто potrebuem 19 w написано над строкой 20 далее
зачеркнуто dela
88

obriwaiut glawi do koži. Chochol Tatarskiy na timeni i chochol
Leszskiy na czelu niczim njest luczi ot šamije goloti. Wlasi
po Rusku nestroino zapusćeni, da pokrijut czelo, mersko i le-
siaczeskoe nekoe wizenie pokazuiut. A brada nestroino zapu-
sćena czinit, da se woiaki kažut stareyi bit neže sut w' istine
stari, i biwaiut menye grozni wragom. Giawniy stroy kfy iep
5. Lep Glawi stroy iest u Multanow. Z' ispoda podbriwaiut1
wlasi, a na timeni ostawliaiut2 s'toliko wlasow, koliko iest dosta
da pokrijet krugom wsu glawu: a wiset oni wlasi do polowini
uczes. Sije striženie iest prawoe Slowenskoe drewnyee striženie:
ot šego bo zakona3 iest i recz ostala u wsech4 Zadunaicew, da i
nine goworet: Glawu Podbrit6, cztobi imali rec Glawu obrit: nine
bo nepodbriwaiut, no obriwaiut wsu Glawu okrom malogo6 chochla.
Lep iest i Benetskiy stroy. Na timenu ostrigaiut wlasi nizko
nožicami, ne britwoiu: a w' krug ostawlyaiut wenec: okol wuszes
gust snopok, na zatilku menye, a nad czelom naimenye. Nemci
toy wenec wes iednakow tworet7. Chispani tworet po Benet-
czansku: ali 8za uszemi8 na zatilku wse do czista ostrigaiut i
wenca celogo neostawlyaiut. Ti wsf stroyi sut lepi i pristoini.
A inich stroiew nemogu chwalit 9czto mnogi Nemci zapusćaiut9
rast wsije wlasi i nekoyi daže do ramena, a ini i niže ramena
po žensku, a ini kosi na srane ostawlyaiut, i swilom preplitaiut.
To uže iest || prebuinost i razpust. Czto se dobro delaet, ni рге- стр. 7з
mnogo ni premalo se nedelaet. Dobrota stoyit w' sredine: a w'sku-
dosti, i w' izbitkii, se czinit preztuplyenie.
Bradu Czechi i Wugri noset okruglyenu, britwoiu i nožicami Bradniy stroy
ustroenu. A w' nekoyich narodach mlaži lyudi, i woiaki, i koyim
brada ne chocet rast10, postrigaiut wsu bradu nožicami, ostaw-
lyaia dlaki na pol persta: i wusi ćelije. U Nemcew wsakiy muž
bradu stroyit, kako sam chocet, i kako se nyemu pristoinee bit
widit, I w' tom prawo czinet: pokoli ne wsem lyudem iednako
bradnije dlaki rastut; no semu retko, semu gusto, semu wse lice
obrastet, semu tokmo11 czelyust: i dlya togo spodobno iest, da wsa-
kiy bradu stroyit kako se12 nyemu pristoinee bit13 kažet; ali wed
bez buinosti: nemožem bo pochwalit tonko zaostrenich kozel-
skich brad, iakože nekoyi Ewropci tworet. Turki chlasti wsu
bradu brijut ostawiw tokmo wusi; a ozeniw se nespodobitse uže
toknutse bradi. Ali woiakom njest trebi smotrit na Turskoe pre-
werie: no i ženat woiak možet bradu pristroyit14. Iednakože no-
1 было podbrijut 2 далее зачеркнуто grub welik chochol 3
далее зачеркнуто i nine 4 написано над строкой б далее зачеркнуто
chočti nine nepodbriwaiut no e далее зачеркнуто Tatarskogo 7
далее зачеркнуто ali Benetskiy stroy iest leplyi 8-8 написано над
строкой 9_9 написано над строкой вместо iako ze iest zapustit
далее зачеркнуто strigut n далее густо зачеркнуто 12
написано над строкой 13 далее зачеркнуто se 14 далее зачеркнуто Lucze
89

Muzika
Bradi
Wlasi
Platie кое dobro
стр. 74
žicami se wedet stric bradu, ne britwoiu obriwat do czista, na žen-
skoe spodobie.
6. Zamet 1: Nespodobitse Christianom Muziki igrat, ni Brad
brit, ni Wlasow dolgich nosit. Otwet: Zidowom to biasze zapo-
wedano, ob1 bradech, i ob wlasech; a Christianom, otnyud to
njest zapowedano. Toliko budi dosta reczeno: adokazowat siju
istinu njest mesta zdeska: neczinim bo zdes sprawi ob wjere.
A w' ostalnom sice goworim: Kto chocet inoczeskiy ziwot pro-
wodit, i molczalniczeskoe obliczie nosit: onomu iest treba otreč se
ot zenitwi, 6t mesa, ot muziki, i ot wsakogo ustroenia w' platiu,
w' brade, i w'glawe. Dobro czinit, ascze sewozderzaet i ot wina,
meda, sachara, zariadow, rib, owocia, i ot samogo chleba, i ascze
i iedmoe zelie iest, a wodu pijet. A2 onich pak, koyi w' mirskom
stanu ziwut, nataiaže i takowa wozderzania primariat, i z' woia-
kow chotet sotworit inokow: to uže ne blagoczestie budet, no pre-
werie, i redom zmetenie.
7. Zamet 2. Rimlyani drewi za perwich carow glawu, i bradu,
i wusi, wse do czista brijachu, ino wed chrabri biachu. Otwet.
Ali 3Rimski woiaki3 diwnije nekakowije klobuki noszachu,
zdelanije na spodobie Zmijew, Wolkow, Medwedow: i wse
platie Miwnim oblicziem4 к' woine, i к' ustraszeniu wragow, kroi-
achu. А к' tomu i ne wsi5 wusow brijachu. Ali nam iest sowetnee,
prigožim stroiem bradu i glawu ustroyit, neže z' welikim
nakladom platie na postrach priprawlyat. Platie razumno kroieno
se sudit bit ono, koe iest polezno suprot Mrazu, || Dozdzyu, Blatu,
Wetru, Soncu: i koe czloweka slobodna, ne swezana pokazuet:
i koe dolgo terpit; za menyu cenu se dobudet. Ali ob tom na inom
mestu imaem goworit: w' delu 3, razdelu 6 i 7 na' listu 92.
Razdel 7
OB MITECH I OB POCZESTECH WOIACZESKICH
Plača Peneznaia
1. Chrabro serdce woiakom czinit Mito, Slawa, Czest, i
Sloboda, ili slobodno uziwanie mita.
1. W mito se daiut Penezi6.
1 b написано над строкой 2 написано над строкой 3_3 было Rim-
lyani 4~4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто no 6 далее
зачеркнуто Sukno, Žito, i w' ukrayinnich twerdnostech Ghleb peczen
90

Žito
Muka
Sukno
Razdelie
Szuba
Laiiec
Stokan
Milostniy penez
2. U Rimlyan drewi dawasze se i Wino1: iakože i w' sem Go- Wino
spodarstwu nine se daet Pogreb na prazniki.
3. I Sol dawachu Rimlyani: ot czeso uže wsakiy woiaczeskiy soi
oklad se zwasze2 Salarium, Solnica. I zdes tože sol sedaet.
4. Car Nemeckiy w' ukrayinnich twerdnostech daet pome- сыёь peczen
seczno chlebniy korm, iliti chleb peczen. Ali mnogo kriwdi se
deiet bidnim woiakom 3ot zapowednikow3, gde yim daiut takow
chleb, da go i psi ne mogut iest.
5. Lucziy zakon iest w' Sibiri: gde sedaet Žito wsako, Muka,
Krupa, i Tlakno.
6. Turskiy car daet swoyim Ianiczarom Sukno, kakowogo
krasila kiy zachoćet.
7. Zdeska, iakože i inde po Ewrope, Sčitnikom Gospodarskim,
iliti Stražnim strelcem se daet sukno na platie: raznim
szeregom razno Krasilo4: czto se zowet 5Diuisata, Razdelie5.
8. Zdes i inde, woiaku kiy6 uczinit kuiu znamenitu službu,
daet se7 podarok w' Szubach8, w' Suknu, w' Zlatu, w' Srebru:
Zlat lanec, Srebren stokan; Zlati je kopeiki: i ini Milostni penezi,
naroczno natakow užitok kowani.
9. Woiakii dobro zaslužnomu, staromu, i uwjecznomu, na-
kažut Prekorm do smerti: na god s' toliko penez ili žita.
10. A dobro zaslužnim neuwjecznim, i služit iesče mogućim,
daiut na pismu Milost Ožidalnuiu. To iest, da yim se dast per-
woe Prikaznoe mesto, кое yse izpraznit9 w' koem gradu, ili der-
žawe. Takowi zdes slowut Pismeni Glawi.
11. Zdes ranyenim se daet naznaczen penezniy dar na izlecze- Rannoe10
nie. Porannoe.
12. Nekoyi kralyi imaiut nekie otczini, kotorije razdaiut
plemenitim bolyarom: ali tokmo chlastim, koyich zowut Kawa-
lermi, Konynikmi, i Križakmi.
13. Polyski kralyi lucze delaiut, koyi razdaiut takowa po-
mestia ženatim bolyarom: i zowut yich Starostami.
14. Ali nigde na swetu njest11 luczego, i woiakom zelyneego
12i koristneego12 sposoba k'naplačeniu, neže iest nine w' sem
preslanom carstwu, i u Turkow, i drewi biasze u Rimlyan: rekszi,
Dawat woiakom Pomestia bolyarski i tworit yich pomestnimi
i bezpomestnimi bolyarmi. Bezpomestni ziwut w'Sibiri, i iem-
lyut Gospodarowo zalowanie w' žitu13, i w'penezech.
Prekorm
Milost Ožidalnaia
Konyniczeskoe
pomestie
StSrostwo
Pomestie bolyarskoe
1 далее зачеркнуто woiakow 2 зачеркнуто zowet
строкой 4 написано над строкой вместо krašku
5-5
написано
написано
над
над строкой 6 далее зачеркнуто bi 7 далее над
Щ/то 'w' 8 написано над строкой вместо Sobolyech
iw^ Prazn0 10 было Porannoe n далее зачеркнуто
написано над строкой 13 написано над строкой вместо chlebu
строкой зачерк-
9-9 зачеркнуто
woiakom
91

wisiuzenie se 15, W mitech se poczitaet i wisluzenie, ili osloboženie ot
službi. || Ianiczari imaiut sicewu slobodnicu: da kiy iest1 izpolnil
nekoe naznamenowanoe czislo ratnich wipraw, on njest dolžen
wece izchažat na wiprawu: no tokmo pri carskom boku stražu
oprawlyat, ili w'k6em gradu gradskuiu službu služit: ascze2
car wirazno nezapowiest i slobodnikom na pochod. Rimlyani
qi клк«-и drewi rabom iliti chlapom swoyim wernim i dobro zaslužnim da-
Slobobniki A , , . \ . J я у
wachu slobodu, i zwachu yicn slobodnikmi. Nemci nekoyicli
woiakow oslobožaiut ot straži: 3ali w' tom njest czeso chwalit3.
wenci 2. Slawa i poczest woiakom se czinit raznimi sposobmi.
1. Rimlyani drewi swoyim woiakom dlyaradi znameniticli
iunaczeskich uczinkow, dawachu raznije Wenci.
41. Corona obsidionalis, graminea, debatur ei, qui alios obsi-
dione liberauit. 2. Ciuica, quarna: ei, qui ciuem in proelio ser-
vauit. 3. Muralis, aurea, pinnis ornata: ei qui primus murum
subibat. 4. Castrensis, aurea, uallis ornata: ei qui primus hostium
castra inibat. 5. Naualis, aurea, rostris ornata: ei qui primus
innauim hostium tronsiliuit. 6. Triumphahis, laurea, post aurea:
imperatori triumphanti. 7. Qualis, myrtea: in ouatione (. . .)5.
8. Oleaginea ei, qui triumfum procurauit. Vide Chapium in
wenec zolnerskiy4.
Prozwanie Szeregu 2. Oniže Rimlyani dawachu swoyim szeregom nikaia raz-
liczna pochwalnaia imena, libo prezwania6 ot uczinkow slaw-
nich i ot narodow poborenich: iakože, Szereg Awgustow silniy:
Szereg7 Traianow wjerniy: Szereg Britanskiy: Szereg Partowskiy:
Szereg Zelezniy: Szereg Perunskiy: Szereg Poboritely, Szereg
Krepkiy srecniy: Szereg Obstoialniy werniy.
Kiobuki Diwni 3. U Turkow iesut szeregi, koyi imaiut swoe otdelno ime,
i zomutse Ianiczari, anoset8 nekije wele diwnije klobuki; ot koyich
postaiut wisokodumni, i dobiwaiut chrabrosti, i nepcet sebe bit
liiczich ot inich. Itako szereg i stroy ieden z' drugim rewnuet
w' kreposti. 9U Wlachow i Turkow iesut Semeni. U Rimlyan bili
Trijari i Weterani. A na Rusi Nimecka imena Saldati i Raitari
lyudem wse serce tratet. A dabichu imali Slowinsko naroczno
ime, bili bichu mnogo straszniyi wragom: Как to u Turkow
samo ime Ianiczari i Semeni widitse bit straszno. Sice u nas
Pisčalniki mogli bise zwat Stanowniki10: a in stroy konnikow
Herwoyi w'mesto Kozaki: i bila bi imena straszna9.
Banskaia prosiawa 4. Rimlyani swoyim Banom woiennim posle welikogo koego
preobladania dawachu Banskuiu proslawu, kuiu zwachu Trijum-
1-1 зачеркнуто kodga sut 2 далее густо зачеркнуто 3"3 приписано
на полях 4"4 приписано на полях вместо зачеркнутого: koyi wenci
nebiachu nikakowie ceni dostoini, ni k' czemu polezni, no lisze iz cwetia,
i iz inich bezcemiich podbilin 5 неразборчиво 6 далее зачеркнуто
iakože 7 далее зачеркнуто Klaw 8 далее зачеркнуто klo 9"9
приписано в двух местах на полях 10 сверху написано Branniki
92

fom. A ta proslawa biasze, Wiezd banow wo grad s'trubami, so
swiralmi, so mnogimi igrami, i s' pochwalnim okrikom ot wsego
woiska i 6t grada. Ali to biasze pred carskimi wremenmi w' ob-
cewladstwu: a1 w' samowladstwu2 nemogutse czinit takowa
igralisća.
5. Atinci tože w' obcewladstwu, iakože i Rimlyani, posta- Tropeyi
wlyachu woiwodam3 Stolpi mramornije z'nadpisom: i ti stolpi arobf^fawiS1111
se zwachu Tropeyi. Postawlyachuze yim i Liki mramornije,
i mjednie: i welediwnije mramornije Grob i. Benetczani dneska
czinet tože. I Lechi uczinisze Nemczinu Zigimontu.
6. Njest diwoinosti, iako plemeniti4 mladenci 6i iunaki6, Knyiznije pochwaii
kogda w'knyigach cztut6 pochwali drewnyich slawnich7 ratni-
kow, pobužaiulse na chrabra dela. U Atmcew Temistokley,
on slawniy ban, wozproszen, za czto ćelije noći prebdjewasze:
otweca, Miltijadowije8 || pochwali nedadut9 mi spat. U Lechow, стр. 76
i inde po Ewrope, mnogo se slawet i raduiut mnoga bolyarskaia
pokolenia, koyi w' obćich godopisnich peczatanich knyigach
mogut pokazat кое slawno delo napisano ob swoyich prednikech.
Ipotomu i sami mnogo rewnuiut, kako bichu mogli slawu ot pred-
nikow sebje ostawlennuiu w' celosti sochranit. Mogli bismo
ob tom priwest izriadnije10 priliki, i dowodi: ali weč sama po sebje
iawna ne potrebuet dokazow.
7. Drewi u Rimlyan bolyarski sini ne prosto iz mladencew woiaczeskiy Poias
prestupachu w11 woiaczeskoe czislo i12 red: no ban dawasze mla-
dencu13 woiaczeskiy poias: i to mu biasze zname14, iako uže ne-
imasze se zwat mladenec, no woiak, i Konynik Rimskiy. U Cher-
watow iest iesče cziit siju recz Pasani Witez, ili pacze reći Pa-
sani Iunak. Ali kakowi u Cherwatow biachu ti Pasani Iunaki,
i kako se tworiachu: iaz nemogu powedat.
8. Nemecki15 čari, i knezi16, mladencu 17udaret meczem po chre- mćcz i piyuska
btii17, dadut mu18 mecz w' ruku i plyusku po licu: i rekiit, Otsele
ot mene iedinogo primi, a ot inogo nikogo19 ne terpi plyuski:
i sim meczem obranyay swoiu czest.
9. Nekoyi kralyi, i knezi, imaiut nekakowa pocwalnaia ime- Konyaniki ziatogo
nowania, kaia razdaiut swoyim dworanom, i proziwaiut yich Runš
Kawalermi, se iest Konyanikmi, takowimi i takowimi. W tech
imenowanyich naiczestnee iest, kogda kogo nazowut Konyani-
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто bo 3 написано
над строкой 4 далее зачеркнуто wisokodumni б"6 написано над
строкой 6 далее зачеркнуто pamet 7 далее зачеркнуто woiewod
8 далее густо зачеркнуто 9 было ne pustet 10 написано над
строкой вместо diwnije n далее зачеркнуто czislo 12 далее
зачеркнуто stan 13 далее зачеркнуто копуп 14 было znak 15
написано над строкой вместо Ewropski kralyi 16 написано над
строкой вместо i bani 17~17 написано над строкой 18 написано над
строкой i» далее зачеркнуто ne prim
93

Maltinski
Križaki
konyaniki
Zlatich oštrog konya
niki
Perie
стр.
Zwjeri na scitech i na
sziszakech
Znakowlni
kom Zlatogo Runa: i w' tom se piszut samo kralyi i knezi, i raz-
daet to suetno ime Chispanskiy kraly: a na zname yim se daet
zlat lanec, i na nyem iz zlata skowano zlato runo.
Ini iz tich takowich se zowut Maltinski Konyaniki, i
Križaki i na zname noset bel krest priszit na czerom plaču. Ali ti
nemogut bit ženati, no wsi chlasti.
Ini 1sut Zlatich oštrog1 Konyaniki: i tim na zname knez
daruet zlatije ostrogi: i piszutse Zlatni Konyaniki. Ali ti wsi
i mnogi ini 2takowiže kawalerski wimisliiesut suetnii bezdelni2.
*Apud Romanos non erat certus ritus ornandi militares uiros,
sed fortuitus et uarius. Dabant uictoribus uel bene meritis, uel
emeritis, annulos, balteos, torques, coronas uarias, armillas,
faleras, chlamides, arma, agros, nomen novum, et similia. Ex
Staeuechio3 et Lipsio: in «pasuie kogo na konyanictwo». Hic
in Russia, praedium, praefectura, patera argentea*.
10. Ukraszenie Pernoe, koe se pridewaet k'sziszakom i koklo-
bukom woiaczeskim, iest nesmerno dawno: i4 w' Troianskoy
rati uziwano. Nemci noset perie Struczie, belo, i wsakim Kra-
silmi ukrasileno: i slobodno iest nosit perie wsakomu kto cho-
čet5. Cherwati i Wugri noset perie zerawinye takože slobodno,
kto zachočet. U Turkow pak nespodobitse nosit peria inomu6,
neže welikije kreposti i precenbi mužu7 i kiy bi8 kotorije iuna-
czeskije uczinki dokazal. Moyim nepčeniem godnee i9 woiennim
lyudem10 pristoinee iest perie Zeriawinie neže Struczie. Spo-
77 dobno bise pak uczinit zapowed, da nikomu || nebiy bilo slobodno
nosit pera, razwe komu bi bilo dano ot bana, ili ot samogo caria.
Možet se pak i razluczit perie raznimi krasilmi: da sey nosit
belo, on czerlyeno, on modro, on zeleno, sey iedno, drugiy dwe,
tretiy tri. Napriliku: Ban woiskowniy da nosit tri bela pera:
woiwoda dwe: sotnik iedno. A ini woiaki11, koyi bichu iunacze-
ska dela dokazali, dabi nosili iedno ili dwe czerlyeni: Ili czer-
lyeno z' belim: i tako ob ostalnich, da bise11 iz pera poznala
godnost muža. Ali pri polynich bitwach, da nikomu nebi bilo
slobodno nosit peria.
11. Drewi u Rimlyan biasze zakon delat Sziszaki na spodobu
Lewow, Zmijew, Tigrow, i Wolkow. I na Sčitech pisachu tije
že zweri: na12 grozu wragom, a sebje na pobuženie chrabrosti.
12. A Kralyi Nemecki naczasze swoyim dworanom i woia-
kom, neki je13 znakowini, iliti taino razumnije14 liki razdawat15,
1-1 написано над строкой вместо se zowut Pozlaczeni 2~2 вписано
между строк *~* приписано на полях 3 далее неразборчиво 4
далее зачеркнуто uže isi 5 далее зачеркнуто Turki 6 u написано
над сторкой 7 было mužem 8 было koyim bichu 9 далее
зачеркнуто mužem 10 далее зачеркнуто spodobnee и-и написано над
строкой 12 далее зачеркнуто ро 13 написано над строкой вместо
darowat takowije 14 зачеркнуто znamennie и сверху зачеркнуто miselnije
15 написано над строкой вместо dariwat

w'mesto darow1 i slobodin: na spoininok wernosti i kreposti,
i na wecznuiu czest nyim i nyichowim otrodkom: da bichu se
razoznawali ot prostogo lyudstwa. Takowa znamena u nekoyich
narodow se zowut Oružie: abo kralyi swoia Znamena piszut
na Sčitech i na Chorugwach2. Lechi Nemeckoiu recziu zowut
Cherbi: ali mi swoyim iazikom prawee zowem znakowini. Tije
znakowini kralyew niczeso nestoiet, apoddanniki ie na mnogo
precenyaiut, iakože upominki swoee3 chrabrosti, i plemenitosti:
a wirazaiut ie na peczatnich perstenich: 4i na srebrenom posu-
diu4 i piszut ie na dworech swoyich, i inde. Sowetno bi bilo
zaisto i w' sem carstwu razdawat takowije5 znakowini mužem
plemenitim, i inim6, koyi bi ie krepostiu zaslužili. Po sem bo
sposobu chotet zadobit precenbu, i poczitani budut7 wersteci
bolyarom inich kralyestow: koyi yich inako wozgorzaiut8,
dlyaradi liszenia tich znamen9. A car gospodar po sem uczinku
chočet obderžat weliku precenbu, pokoli dawat tije10 znakowini
iest prawoe kralyewsko delo11.
Urednikow i Redow woiennich12 negoditse naziwat ot czisla,
nit reč Sotnya, Sotnik13, Tisucnik: abo takowa imena widet se
bit14 newerstna i podla, i nimaiut w' sebe nekoe w' ratnich we-
čech potrebnije ogromnosti. Sice adda se mogut zwat Redi i Ured-
niki. Uredniki woienni w' obćeno da se zowut Zapowedniki.
A na osobno ili po iedinu reci sice:
Ban, Polyniy ban (ne Jeneral, ne Ghet- Woisko
man), Welikiy woiwoda 1б
Woiwoda: ne Polkownik, ne Glawa, ne Gromada, ili Szereg:
Tisucnik ne Polk. Legio
Glawar: ne Sotnik, ne Rotmister Jatina16, Stadina,
Ghorugwa,
Podwoiwoda17: ne1§ Lewtenant. Woiwo- Krilo, Gzelo, Til
din namestnik
Porucznik: ne Peddesetnik, Glawarow Zbroy, Prapor
namestnik
Družtnnik (za19 Desetnik), Redinnik ili Družina20, Kerdelo,
Redownik Redina
Pisar, Szerežnik (: obozowiy :), Stražnik, Gromadnik21 (: Szereg
haito :), Stanownik (:Tusir:), Oružeinik (: ceugwart:), Oprawda
1 далее зачеркнуто i slobodini 2 далее зачеркнуто Ali mi 3
далее зачеркнуто kreposti 4~4 написано над строкой 5 далее
зачеркнуто slobodni ili 6 далее зачеркнуто kiy 7 далее зачеркнуто
iedna 8 написано над строкой 9 далее зачеркнуто wozgor žaiut
10 было takowije L1 нижеследующее до части 3 приписано на
полях 12 далее зачеркнуто nist prigože 13 сверху надписано Desetnik,
Peddesetnik 14 далее зачеркнуто malo 15 далее зачеркнуто Gromada
16 далее зачеркнуто Zobroy 17 сверху зачеркнуто Zapowednik 18
написано над строкой 19 зачеркнуто неразборчивое слово 20 далее
зачеркнуто неразборчивое слово 21 зачеркнуто Tabornik
95

(: iudex castrenstis:), Prapornik w' konynikech. Ghorwinik w'
peszcech
Turskiy: Janiczari Wugerskiy stroy Hai-
duki
Wlaszskiy1 Semeni Stanowniki: a ne
Soldati, Branniki, Za-
strimenni strelci
Tatarski1 Kazaki Herwoyi2
Nim1. Dragani Troiaki: abo se ieden
za dwa bijet ili za tri
стр. 78 Wugerski1 Husari3 Stroieniki4. ||
1 написано более бледными чернилами 2 далее зачеркнуто
3 далее зачеркнуто Saldati 4 спереди зачеркнуто Ко; далее зачеркнуто
Radizwoyi, Haiduki, Sikirniki

D I В L — Ш
OB MUDROSTI
7 Ю. Крижанич

Raz del 1
IAKO MUDROST IEST DOBRA, POLEZNA,
KORISTNA, POTREBNA
Razum lyudem
Kosno lyudi dobiwa-
iut razumnosti
1. Njemaia ziwina1 ot uroženia imaet Odeianie; szerst ili
perie: imaet Oriižie; rogi, zubi, nochti, oštrije: imaet bez uczi-
telya znanie onich wecey, kotorije sut iey potrebni g'žitiu: i czto
se wsego2 diwnee pokazuet3, wsako nemoe ziwincze znaet pla-
wat. A Czlowek iedin ot uroženia sozdaetse Nag, Bezoružen,
Plawat neumeiuč i wo wsakich4 wecech Newjesc. Nimaet odeiania,
nimaet oružia, nimaet wecey g'žitiu potrebnich, asce si yich
s1 trudom i s' potom nepromislit; niczeso neznaet, ascze se ne-
nauczit5.
Dwa iednakože dara imaet czlowek ot uroženia, koyich iest
liszena nemaia ziwina. Razum: da se možet uczit mudrosti:
i Ruki da možet izdelat mudrostnaia ili umitelnaia dela.
Iescze obliczay, iako.
2. Wsi lyudi se ražaiut prosti i6 wo wsem neumitelni. Kosno
rastut telom: kosnee se sowerszaiut razumom. Premnogi iedwa
w' czeterdesetom ziwota godu, i iesče mnogo7 poznee, okol sebe se
obozret, i 8nacznut razumewat8 czto iest swet i czto se папуёт
deiet. Naiweca czast9 i iedwa ne wsi, tokmo kogda sut se uže
sostarili, naczinaiut bit razumni: i uznawaiut10, iako dotole
wo czloweczeskich obludach, i w' suetnom preweriu, ziwot pro-
wedosze. I kogda nacznut razumewat, kako bi treba žit; togda
yich ziwot ostawit. Ottole idet pricz'a: Isczi razuma u starcew,
i mudrosti u sedich glaw. Ottole idut ona starcew želenia i reczi,
koyimi želet, dabichu11yim se powratila perwaia wremena, i ne-
nawidet swoia preminuwszaia nastoiania 12i podwigi12. Tako pod
Troieiu 6n slawniy woiwoda Nestor, biwszi prežil tri sta go-
disč, welyasze: 0 dabi mi Bog powratil moia dawnaia 13leta.
1 далее зачеркнуто imaet 2 написано над строкой 3 написано
над строкой вместо widit kažet 4 было wsech 5 па написано над
строкой 6 далее зачеркнуто niwazeni 7 написано над строкой 8"8
написано над строкой вместо poczinaiut razoznawat 9 далее зачеркнуто
lyudei 10 было poznawaiut 1Х ehu написано над строкой 12~12
написано над строкой 13 написано над строкой вместо preminuwszaia

Tako car Karul1 petiy izpowedasze swoe pobluženie2: ieže wo
mladosti biasze1 zgordil3 uczitse Latinskogo iazika. Tako muž we-
cznije4 slawi dostoien Boris Iwanowic Mrazow, nekogda5 we-
lyasze: О zaczto iaz njesm mlaziy, da bich se mogel czeso nau-
czit6.
3. Ino w' sey meri Kralyi nisut niczim srecneyi ot ostalnich ^rai^m s°?u-ebni
lyudey8: no rawno iako9 ini10umorni lyudi, tako i kralyi mnogi ra yera po re ni
iesut žili wo mnogich obludnich nepcenyich, i wo mnogom pre-
weriu, i neznaniu; koegoyimiest nakoncu ziwota kruto žal bilo.
Alinimaiut, de12kralyi swoyich Dumnikow. Ali imaiut (:welim mi:)
i swoyich Laskawcew: koyi yich napolnyaiut suetnim nadeia-
niem, i ložnim nepčeniem i nawecuiut yich na Lakomije,
Okrutnije, Bezbožnije dumi13. Stanowito bo nimaiut kralyi nikakowich
gorszich wragow, neže onich, koyi yim podaiut diimu i sposobi,
kako bichu se obogatili, z'winičaniem poddannikom, i s' pusto-
szeniem kralyestwa. Paczeže i || w' samich Dumnikech, ini se стр. 79
Prilaskuiut, i tokmo gladit da ugažat nastoiet: ini sut Lakomi
i Bezduszni, i otkoyich dlyatogo nikakowa14 dobra duma15 izit
nemožet: ini se Boiet powedat istini: ini sut dobri muzi, i sči-
rim serdcem sepeczalet, i želet podat dobru16 dumu, ali Nez-
nadut. I potomu mežu ziwimi malo iest dobrich dumnikow:
no17 iakože nekto welyasze, MerUvi dumniki iesut i nailuczi18
wjerni prijatelyi19: to iest Knyigi. Knyigi bo nezawedut se lako-
mostiu, nit20 nenawizeniem, ili20 lyubowiu: i20 nelaskaiutse: i20
neboietse powedat istini21. Zato22 adda na samom pragu ziwota
treba iest nastoiat na dobitie mudrosti i w' ostalnom teczeniu
ziwota treba iest negda i negda w' sowet priwest mertwich dumni-
kow: koyi bichu nam slobodno powedali istinu. Dapoznaem,
kako bismo mogli ziwot chwalno prowodit23 na Božiu slawu,
i na naszu i wsego naroda naszego polzu24. Wsakim inim lyudem
iest lepo, lisze iedinim werchownim wladatelyem25njest dobro
ni koristno uczitse mudrosti iz Delnogo Otwedania. W tako-
Avom bo uczeniu iziscaetse ona pricza. Bludeč czlowek uczitse;
A Kralyewski pobludki wlekut za soboiu welikije narodnije
1 было Karl 2 далее зачеркнуто w'tom 3 зачеркнуто zanechal
4 было wjecznije 5 сверху надписано и зачеркнуто uže star buduc,
а далее зачеркнуто mnoiu sliszečimi и над mnoiu зачеркнуто nami
6 далее приписано другими чернилами Gledi i razd. 35 czisla 10 na
listu 250 7 сверху зачеркнуто Kralyem 8 зачеркнуто mirianow,
сверху зачеркнуто czlowekow 9 было iakože 10 написано над
строкой вместо ostalni L1 написано над строкой 12 далее зачеркнуто se
13 далее зачеркнуто Paczeže 14 второе а написано над строкой 15
написано над строкой вместо sowet 16 далее зачеркнуто sowet 17
написано над строкой вместо i 18 написано над строкой 19
написано над строкой вместо dumniki 20-20 написано над
строкой 21 далее зачеркнуто i njesut neswedomi w'sprawach, no znaiut
22 далее густо зачеркнуто 23 it написано над строкой 24 далее до § 4
приписано на полях 25 далее зачеркнуто i kralyi

Mudrost newidna
i neulyCiblena
Narodi,Ini dobiwaiut
ini se liszaiut mudro
sti
nepoprawnije sčeti. Kralyem ađda iest treba uczit se mudrosti
ot dobrich Uczitelyew, Knyig, i D umnik о w, xa ne iz otwidania1.
4. Blago i Sila iesut oczutnije weci wsech lyudey oczmi se
widet: wsech2 rukarni se tikaiut: dlyatogo poznawaiutse ot wsech
i žadaiutse3 i isczutse ot wsech: paczeže i nedopusčenimi spo-
sobmi se isczut. A Mudrost iest newidna: i dlyatogo mnogim
ostaet neznana, i po nasledku nebiwaet zelyena, ni iskana: no
pacze mnogi iu i nenawidet. Ali nam iest treba razcenyat: кое
dobro s' soboiu nosit mudrost: da iu poznadem4 i ulyubim,
i iziskowat ucznem. Treba iest da kralyi swoyich poddannikow,
roditelyi swoyich detey nastawlyaiut na dobiwanie mudrosti.
5. Iakože wisze reczeno bje ob Chrabrosti, tako i Mudrost
prechodit ot naroda к' narodu. Nekoyi bo narodi biachu drewi
wo wsakich umitelech preiziačno uczeni; a dnes sut neumitelni,
iakože Iegipčani, Zidi5, Greki. A ini drewi biachu grubi i diwyi,
a dnes sut w' remestwech i wo wsakoy mudrosti na diwo slawni:
iako že Nemci, Francuzi, Wlachi. Marko Waron iest6 napisal:
iako ieže de7 ne w' iednom godu8, ni \v' kratkom wremenu, no
w' tisuću godow9 promisli10, umiteli i nauki u Grekow izobre-
teni i sowerszeni bisze. A Marko Ciceron11 Rimlyanin12 ob swoem
narodu sice piszet: «laz iesm wsegda procinyal i sudil: ieže13
naszi lyudi wsaczinu mudrije izobretosze neže Greki, i czto ot
nyich wziasze, to popraAvisze, i luczim uczinisze». A mi dozna-
waiem: kako w' poslednyich wekech neki je znamenitije umiteli
iesut izobretenije ot Wlachow: iakože Zwoni, Magnitowa igla,
s' koeiu se czolnari wozet po moriu, Pjenie || muzicznoe na mno-
gije glasi. A ot Nemcew be izobreteno Tiskowanie knyig, Czasi,
Puszki, Likopisie tiskowanoe na mjedi, i inaia14 rukodelia.
Nikto adda nay nereczet; iako bi nam Slowencem put k' Umi-
telem wirekom nekoyim nebesnim bil otkazan: i budto bismo15
mi nemogli ili nemorali16 uczitse umiteley. Iakožebo ostalni
narodi ne w' ieden deny, ni w' ieden god nopomaluiedni 17ot drii-
gich17 se uczachu: takože i mi nauczitse možem, ascze ochotu
i peczal pridenem18.
6. Paczeže mi nepčim, premo sada priszlo bit wreme, dase
stwu mudrost se mno- nasz narod uczit umiteley. W sije bo wreme bog, po swoem
2,t miloserdiu i sčedrote, iest wozwisil n#Rusi kralyestwo Slowensko
стр. 80
Prislawnom kralye-
1-1 приписано другими чернилами 2 далее зачеркнуто lyudey
3 было želetse 4 d написано над строкой 5 было Zidowini 6
написано над строкой 7 далее густо зачеркнуто 8 было godisču
9было godisč 10 написано над строкой вместо remestwa n далее
зачеркнуто ob swoyich 12 было Rimlyanech и далее зачеркнуто sice
pis 13 написано над строкой вместо iako 14 далее зачеркнуто ге-
mestwa 15 над строкой написано и зачеркнуто se 16 далее
зачеркнуто se 17~17 было za drugimi 18 было priložim
100

na slawu, silu i weliczestwo, da w' proszestnich wekech w' naszem
narodu nikoli1 njest bilo kralyestwa tol slawnogo. A w' inich
narodech mi widiin w' кое wreme kralyestwo кое к' wisznemu
swoemu weliczestwu wozraste, iako w' onože wreme, pri onom
narodu i umiteli naipacze cwest naczinachu. W Zidowskich
kralyech naislawneyi biachu Dawid i Solomon: ino za nyichowa
kralyewania u Zidow biachu umiteli V krainoy sowerszenosti:
diwni bo tamo biachu zidari, kowaczi, muziki, i ini remestniki.
Sam Dawid biasze naroczit muzik: a Solomon2 premuder filo-
sof ot samogo Boga nauczen.
Za Aleksandra Greczesko kralyestAvo biasze na werchuncu
swoee slaAvi: ino w' on istiy луёк žiAvichu Platon, Aristotel, i ini
mudri muzi, i premnogi da preiziačni remestniki3. Sam Aleksander
biasze ot Aristotela wo wsakich folosofskich naukech sowerszeno
izuczen: i k' tomu muzik.
Rimsko carstwo biasze naisilnee za perwich carow Iuliusza
i Awgusta: ino w' onu dobu žiAvichu oni muzi, koyi se w'
Rimskom narodu naislawneyi w' mudrosti poczitaiut: iakože
Ciceron, Katon, Wirgilijusz, Seneka, i ini: i preiziačni likopisci,
kamenorizci, i ini remestniki. Awgust wsakich uczenich muzey
werlo lyublyasze, i spomagasze. A Iulijusz i sam bijasze filosof,
ritor, poet, i istorik4 ili godipisec: i mežu neustainim oružiem
i putowaniem wsegda knyigi sprawlyasze 5i pisasze, kotorije i
nine se cztut5.
Mežu Christianskimi kralymi6 njest slawneego nad Kostan-
tina: ino za nyego, i za sinow iego луёка, iesut žili oni sweti otci,
koyi se V naukech7 narocziti scenyaiut. Togda Iulijan otstup-
nik biasze Christianom prepowedal knyiznoe: ifilosofiynoe ucze-
nie: a swetiy || Grigoriy bogosloAvec napisa suprot nyemu рока- стр. si
ralynije knyigi.
Karul perwiy biasze \vo wsech Nemeckich kralyech naislaw-
neyi: a Nemci togda biachu neuczeni i neumitelni. Ali Karul
sowsakoiu peczaliu iest promiszlyal, da bichuse Nemci pleme-
nitich naukownauczili, i SAvoy iazik iztežali i oswetlali. I z' onogo
poczatjka Nemci pridosze na sicewu mudrost i slawu, w' koey
yich dnes bit widim.
Adda i nam iest treba uczitse; i nadeiatse iako pod czestitim
Blagoczestiwogo Caria i welikogo Gospodaria Alekseia Michailo-
wica wladaniem moč chočem drewnije diwiaczini plesen otert:
umiteley se nauczit: pochwalneyi občenia naczin prijat: i bla-
ženeego stana doczekat.
1 далее густо зачеркнуто 2 далее густо зачеркнуто 3 далее
зачеркнуто J 4 было chistorik 5"5 приписано между строк 6
далее зачеркнуто kiy 7 далее зачеркнуто izra
101

Mudroborci biQdet 7- Nekoego monastira inoki imachu wo swoem redu muža
knyiznogo, kiy biasze gotow uczit mlažich bratow iazika Gre-
czeskogo knyiznogo, da bichu bili mogli razumet uczenie swetich
otec, i uczit samich sebe i lyudstwo. Aliti oni zakonniki1 otwe-
dosze 6t sebe nauk mowec, ne nauka, no chleba nam iest treba.
Boiachuse, da možebit mlaza bratia, dlyaradi nauka, nebichu
u lyudey bolyszije czesti obderžali, a oni starci bichu iz poczi-
tania izpali. Na Rusi newem kto perwiy iest razseial sicewo2
obludno prewerie 3iliti Mudroborskuiu ieres3, koeiu mowet:
Bogoslowie, filosofija i iazikow uczenie, njest ino ieže ieres.
Aliti pak ne tako, no wse suprotiwno uczit Swetoe Pismo, i Otci.
zazeiyenie mudrosti 84. «Rekel biasze Gospod k' Solomonu: Prosi czto chocesz,
pocbwaiyeno (ja ti dam. Solomon zaprosi mudrosti; a Gospod mu recze: Pokoli
ti iesi prosil mudrosti, na5 razoznanie suda: oto dal ti iesm serdce
mudro, da nikto predtoboiu njest bil tebje werstnik, niti za to-
boiu powstanet. Paczeže i bogatstwo i slawu ti daiu: da ti6 nikto
njest bil rawen izmed kralyew,-wo wsech proczestnich wremenach».
Dumoiu se dobiwaiut 97. W Makaweiskich knyigach se cztet sice: «I obladasze
deržšwi Rimlyani wsako mesto, Sowetom Swoyim i Terplyiwostiu».
Nesmetnimi bitwami, i premnogimkorwnim prolewaniem Rim-
lyani razsziriachu swoe gospodstwo, Ino wed swetoe pismo nyicho-
wije chrabrosti, i obladania, i dobitki, ne oružiu, no Sowetu i
Terplyiwosti, ne sile, no mudrosti priczitaet. A to ne bez osobi-
tich8 znamenitich9 priczin: iest bo se czemu naczudit w' postu-
paniu onogo10 Rimskogo obcewladstwa.
Perwoe, Rimlyani nato smotrachu, da bichu otnyud niskim
rati nezaweli bez priczini.
Wtoroe, otnyud nenaczinachu rati, razwe perwlye opowe-
dawszi priczinu czez glasnika.
Tretie, Rimlyani nijedinogo neprijatelyskogo posla bilo
glasnika ni 6t roda niwczem11 nenarazisze12, neobidisze13, neza-
deržasze: zgola ni ot onich narodow, koyi Rimskich poslow kogda
biachu obidili iliti umorili.
Pocbwaia mudrosti Ю. Iednoiu recziu: Swetoe pismo iest polno pochwal
mudrosti: kuiu mnogimi besedami weliczit i preporuczaiet. Mowit
bo14sice: «Blažen muž kiy obretet mudrost, i obilen budet
razumom. Lucze iest пуеё stežanie, neže dobitok srebra i zlata».
Pricz: gl: 2. «Mudrostiu se i l5chram zidžet15 i razumom se krepit.
Muž muder iest moguć: i muž uczen iest silen i krepok. Abo
1 сверху надписано duchowniki 2 о написано над строкой 3~3
написано над строкой 4 на поле рядом написано Garst: к: 3, gla: 3. Par:
к: 2, gla: 1. 5 далее густо зачеркнуто 6 написано над строкой
7 на поле рядом написано Мак: к: 1. gla: 8. 8 было osobitije 9 было
znamenitije 10 написано над строкой п написано над строкой
12 далее густо зачеркнуто 13 о написано над строкой 14 написано
над строкой 15-15 написано над строкой вместо густо зачеркнутого
слова
102

z' razborom1 naczinaetse rat: i spasenie budet, gdesut mnogije
dumi. Po mudrosti kralyi kralyuiut: i wlasteli sudet prawdu.
Z' nyeiu iest blago i slawa: z' nyeiu bogatstwo i prawda». Pricz:
gla: 8. «Pozelyenie mudrosti priwodit k' wjecznomu kralyestwu.
Ascze se adda raduete w' sidalech i w' berlech, о kralyi, lyubite
mudrost: da budete wo wjek kralyewali: Lyubite swjet2 mudrosti
wsi, koyi deržite oblast w' narodech». Mud: gla: 6.
11. Zamet. Mežu mudrimi ražaiut se ieresi: zarad togo mi Neznamepiodit ieresi:
nimaem uczitse mudrosti. Otwet. Tože i w' neuczenich lyudech ™yUaet°st ie lzkore"
zaczinaiut ieresi. Machomet bo nebiasze muder, i nikakowich mu-
drich besed, libo mudrich obmanow neuduma; no krainuiu
glupost popisa wo swoyich knyigach. Ino wed on iest mogel zaczat
i naplodit3 ieres naisziruiu na swetu. A naRusi onomedne njestli
powstala ieres ot glupich4 bezknyiznich kmetow, koyich mo-
žem nazwat Postnikmi, i nowimi Kafarmi: abo se postet na smert,
i sebe iedmich czistich bit5 mowet.
I nineszniy cerkowniy razdor njestli se poczal ot glupich
priczin? Dlyaradi togo, czto Sraczica iest premenyena w' Sawan:
i czto pri Aliluyie6 pripisano, Slawa tebje Gospodi: i czto iest
Aveče takowa: 7Molczu о Preweriu кое ne mnogo lucze iest ot ieresi,
a deržitse okol neknyiznich i neuczenich lyudey7.
Za wtoroe. Po mudrosti ieresi se izkorenyaiut: apo neumi-
telnosti, i pri neknyiznich lyudech, ieresi i preweria prebiwaiut
wo weki.
Za tretie. Ne iz mudrosti, no iz ložnije mudrosti: to iest iz8
telesnich pochotey iesut powstali ieresi. Sweti otci biachu mudri:
i oni nezaczinachu ieresey, no pacze zbijachu, i pobariachu ie.
Ariy pak i ini ieresem zaczalniki, kazachu sebit mudri, a biachu
glupi. Swetaia Ekaterina biasze uczena: i po nauku iestnawjeru
obratila uczenichže muzey poganskich filosofom: koyim mudrost
iest pomogla9 ко poznaniu istini.|| стр. вз
Za czetwertoe: Ogony, Woda, i Zelezo umariaet mnogije
lyudi. Aliti wed lyudi nemogut žit bez10ognya, wodi, i železa:
nezgowornu bo polzu prijemlyut ot togo troego. nMudrost poto-
miiže11 nezgoworno iest12, potrebna lyudem. Aliti13 ot mudrosti
nikto nebiwaet zaražen, niti w' blud zaweden, no pacze Chi-
trosti neznanie w' blud zawodit: chitrec bo neumitelna czloweka
obmamit i zawedet: a mudrogo neprechitrit14, i sam dabi muder
bil, nebi w' bludu prebiwal, ni inich w' blud zawodil.
1 было razladom 2 написано над строкой 3 написано над
строкой вместо naredit 4 далее зачеркнуто i bezpismennich 5 далее
зачеркнуто powedaiut 6 далее густо зачеркнуто 7~7 приписано над
строкой 8 далее густо зачеркнуто 9 далее зачеркнуто по к' ieresi
рго 10 далее зачеркнуто togo t n-ii написано над строкой вместо
ОЬ mudrosti reci tože: iako iest 12 написано над строкой 13 liti
написано над строкой ы написано над строкой вместо neobmanet
103

Razdel 2
IZKAZANIE OB MUDROSTI, OB ZNlNIU,
I OB FILOSOFIJE
Mudrost
Znanie
Filosofija
Iz priczin poznawa-
iutse uczinki
p;odiiich,
стр. 84
Priczina
Uczinok
1. Pokamesta tretyi sey narodnogo dumania del nazwan bi
ot Mudrosti: sluszno bit se kažet, da perwlye na kratku proizi-
awim: czto iest Mudrost, i Znanie, i Filosofija.
Mudrost se zowet naiweczich i naiwiszich wecey znanie.
Rekszi, 6b Bogu, 6b nebu, 6b swetu, ob czloweckich1 narawech2,
ob zakonostawiu, i obo wsakich welikich, gospodskich, mnogo
i potrebnich wecech.
Znanie iest poznanie wecey po priczinach i Znat iest weč
kuiu po priczinach poznat. A kto neznaet priczin; on i šamije
weči neznaet.
Filosofija iliti Mudrolyubije iest Grecka3 i naszemu iaziku
neudatna recz: a prawo po naszfeu se možet nazwat, Raczenie
i ochota k' mudrosti: a Filosof, mudrostniy Raczitely.
2. Kako se weći iz priczin poznawaiut, nay nam budet
prilika Solnecznoe, i Mesecznoe Pomerczanie. Kto widit solnce ili
mesec merczat, a neznaet priczini, 6t czeso i za czto biwaet4
merczanie; on nerazumeet togo pomerczania: i diwitse i nekoego
zla se nadeiet s'togo. Akto razumeet priczinu, s'kotorije obikaet
bit pomerczanie smetil nebesnich: on razumeet tuiu weč, i ne-
diwitse, i nikakowa zla se nenadeiet s' togo, znaet bo iako seto
priluczaet po obiknyenom nebes teczeniu ane pokoem neobicznom
czudu. Znaet rekszi: iako mesec i wsije zwezdi nikakowa svijeta
nimaiut iz sebe, no wsije proswecaiutse ot iedinogo solnca. A
zatim, kogda se luczit, da mežu solncem i mesecem, na srede stanet
zemlya: togda pramen iliti swjet solneczniy nemožet dosiač
k' mesecu: i dlyaradi togo mesec w' onu dobu ostanet nepro-
swjecen, i temen: dokole opet izidet won, iz5 zemnije senyi.
A soncepak togda || pomerknet, kogda mežu soncem i zemlyeiu
w' sredu priteczet mesec. Togda bo mesec zastupaet i paczit,
da solneczniy swjet nemožet sijat na zemlyu: i mi nepčim sonce
bit temno, a ono niotroda netemneet, no tokmo mesec naszemu
zraku zastupaet, da mi nemožem wsego sonca widit. S' togo se
dowodit: iako solnecznoe pomerczanie nebiwaet inogda, neže
wo wreme mlada meseca, a mesecznoe pomerczanie wsegda bi-
waet wo wreme polna meseca.
3. Priczina slowet ono, iz czeso ili ot czeso czto biwaet.
Uczinok iest ono, czto iz priczini ili ot priczini se sotworiaet. Iakože
Glina iest priczina, Gornec iest uczinok.
1 было czloweczeskich 2 было nrawech 3 было Greczeska
4 далее зачеркнуто to 5 далее зачеркнуто zemnogo zatjenia
104

Naczalnije glawnije priczini iesut czetiri: Tworitely, Podbi-
lina, Obliczie, i Konec. Wtororednie priczini1 iesut, Orudie,
Prigoda i inije.
Tworilnaia priczina iest, kaia czto tworit, czinit, delaet, Tworiteiy
ražaet: iakože tworilnaia priczina gorncu iest Gornczar, meczii
Kowacz, chramu, Drewodelya.
Podbilmnaia priczina iest ono, iz czeso czto biwaet: iakože podbiiina
podbilina gorncu iest glina, meczii Zelezo, chramu Drewo.
Oblicznaia priczina iest ono obliczie, ili ona kakowost, po- obliczie
koey wsakaia wec wo swoem bitiu stoyit, i bez kotorije bit ne-
možet: iakože oblicznaia priczina gorncu iest ona okruglost i
kakowost prigoža k' wareniu: obliczie meczii iest ostrota i dol-
žina prigoža k' seczeniu: obliczie chramnoe iest ono, кое iest
prigože ко prebiwaniu czloweczeskomu.
Konecznaia priczina iest ono, zarad czeso czto biwaet: iakože Konec
gorncu 2konecznaia priczina2 Warenie, meczii Seczenie, chramu
Prebiwanie.
Orudnaia priczina iest wsako Orudie, Oružie, Posudie, koyim se orudie
czto ko swoemu bitiu proizwodit: iakože orudnaia priczina gorncu
iest Krug gornczarskiy, meczu Mlat, Klesči, chramu Topor,
Treziib, i inaia.
Prigodnaia priczina iest ono, czto czinit legotii, powod, i pri- prig6da
godnost, daše czto sotworit: iakože Bitwa iest prigoda woiaczeskoy
chrabrosti: Posolstwo prigoda dalikomii putowaniu. Pomercza-
niu mesecznomu prigoda iest priluczenie zemlyi mežu soncem
i mesecem. Pomerczaniu solnecznomu prigoda, priteczenie me-
seca mežu sonce i zemlyu.
4. Mudrostniy raczitely iz Priczin poznawaet Uczinki. Sice Iz UCZinkow pozna-
iz Zastupania mesecznogo poznawaet, iako sonce kogda merczit, waetse priczina
njest mraczno, i negubit swjeta, notokmo ot naszego zraka bi-
waet mesecem zakriweno.
A gde priczina biidet newedoma, tamo iz Uczmkow pozna-
waet Priczinu. || Sice Alchimiju poznawaet po uczinkech, iako стр. 85
iest tožna i obliidna. Mowit bo sice: Alchimija izkoni wekow
njest nikogo uczinila bogatim, a nesczetnich iest uczinila nisćimi.
Adda Alchimija njest istinna umitel k' obogačeniu; no obman
i prelest.
5. Iz wsego, czto dosele be reczeno, proiziawlyaetse: Iako wsakiy razumenczio-
filosowat ili mudrowat njest ino neze ob Priczinach wsakich3 wek iest filos6f
wecey diimat i razcenyat: Ot czeso, iz czeso, kakowim obrazom,
i k' czemii biwaet sije, i toe. Wsakiy razumen muž moraet
bit filosof, \v' onich wecech, kotorije k' nyemii pristoiet: a
1 написано над строкой 2 2 написано над строкой вместо se
delaet zarad 3"3 написано над строкой
105

naipacze1 politik iliti oblastnik wsakiy. Moraet zaisto oblastnik
poznat mnogich2 i premnogich wecey priczini; ascze chočet prawo
ob wecech sudit. Nikto bo prawo nesudit ob koey weci, ascze
neznaet iz koego korena i werszini ona izwiraet: iliti 6t czeso,
Iz czeso, Kako, i Naczto iest sotworena.
3Simplicius loquendo: filosofia non est ars, neque scientia
aliqua; sed est potius diligens et meditata prudentia, siue peri-
tia iudicandi de rebus omnibus. Filosofia enim docet: recte de
rebus omnibus iudicare, et non facile errare, aut decipi. Filosofus
et nihil scit, et omnia scit. Nihil scit facere: omnia scit iudicare:
nempe si perfectus fuerit filosofus3.
znanie Duchcwnoe, 65. Naiperwlye mudrost možetse razdelit na dwa dela: i sice6
iMirskoe4 iedna iest7 mudrost Duchownaia, a druga Mirskaia.
8Za wtoroe8 Duchownaia mudrost slowet Bogoslowie: i imaet
w' sebje smoia razdelyenia, ob koyich zdes molczim.
Mirskaia mudrost se razdelyaet na tri deli: na 9Filosofiju,
Matematiku, Mechaniku9.
Mechanika 10Za tretie10 Mechanika, libo Rukodelie, ui Promiszlyanie11;
deržit w' sebje12 rukodelnoe Remestwo, 13i Tezaczestwo, i Tor-
gowstwo13.
Matematika Matematika (ili Diwnoe uczenie)14 deržit w' sebje Muziku,
Aritmetiku, Geometriu, i Astronomiu: se iest Zwonoigralnuiu
i Cziselnuiu umitel, i Zemlyemerie, i Zwezdoczetie.
Fiiosofija Filosofija deržit w' sebje Logiku15, Fiziku, i Etiku. A w' L6-
"Fifika gike, ili w' Besednom uczeniu, iest Gramatika; Dijalektika,
Etika Ritorika, i Poetika. Wo Fizike se16 deržit Wraczestwo, i Poznanie
wsakich telesnich луесёу: rud, kamenia, drewia, zelia, zweria,
i wsech17 inich widnich wecey. W Etike, ili wo Nrawnom uczeniu
se deržit 18Idijoetika ili 18Osebuinoe nrawnoe uczenie, koe uczit,
kako wsakiy czlowek sam19 u sebe imaet blagonrawno žit. Ikono-
mija ili Gospodarstwo, koe uczit20 wladat21 dom ili czelyad: i
Politika, ili Lyudoprawnoe uczenie22 i kralyewskaia mudrost: i šija
uczit Prawedno, Slawno, i Czestito .wladat lyudstwo, gradi,
i narodi. To izpoczitanoe umitelyey razdelenie možetse na liko-
pisnoy daščici sice proiziawit.
1 далее зачеркнуто oblas 2 далее зачеркнуто da 3~3
приписано на полях 4 зачеркнуто Filosofija 5 разделы 6 и 7
переставлены 6 зачеркнуто da budet 7 написано над строкой 8~8
написано над строкой 9~9 приписано на полях ю-ю Написано над
строкой 11-и написано над строкой 12 далее зачеркнуто wsakoe
13-13 приписано на полях 14 было (ili Diwni nauki) 15 далее
зачеркнуто Besednoe uczenie 16 было iest 17 написано над строкой
18-18 написано над строкой вместо Monoetika 19 далее зачеркнуто dlya
20 далее зачеркнуто czel 21 далее зачеркнуто i prawit swoiu 22 далее
зачеркнуто uczit, сверху зачеркнуто кое
106

с
_<£
Scientia Spiritualis
Znanie Лuehownoe
JL
Wtoroe
Theologia tfpeculatiwa
Bogoslowie Razmiselnoe
D
Razdelyenie
-Л-
ГЬ. Gcriptualis
Вод: Pismenoe
Perwoe
X
rh. Moralis
вод: /Vrawnoe
Septem Prtes Liberales
Sedem Plemenitich Umiteley
Gramatika,
Ritorika ,
dijalektika,
Aritmetika,
A/usika,
Geometrija,
Astronomija
/4
/
lU
4
as-
i
N
*N
fb 4
I
Scientia
Znanie
Razdelyenie
С
:x
Scientia S'e ćula ris
Znanie Mirskoe
Wtoroe
X
Filosofia
\Ochotnaia Mudrost
S3
Г~*>Г"
"sN
ч;
J^
!■
jž
•ъ
^
^
< *J
*^\
>,
N>4
V
5>
Priro
^
4
%
l «ъ J
(V.
^
<*J
^
!
£
%
^
Š
^
^ *'/
^
D
Razdeli/enie
Matematika
fiiwnoe uczenie
■/
^
Mechanika
\Rukodelie i Promisel
/"J
rin
и
^
U
\y
JN
*
^
1
uu
^
^
^
5
$
?
КУ
MiUtia
Exertitia
c\
к
^iii
) «\
Sila--
^.^3 ft
*s ^.
>** ej
«■I
/^i
>
c^
**
^
<4\
^
K.
(* \
§
* ^
rika i Poetik
ia i Pesennaia
s ^
^
iel
^4.
?^\
^
<5>
«^x
fb 1

7. Sije wse nepčachom bit prigože perwlye pripomenut neže
bichom goworili ob Politicznoy, iliti Wladatelyskoy, lyudo-
prawnoy1 Razumnosti: iz czeso ona postaet, i w' czem se stano-
стр. S6 Wlt.||
Razdel 32
OB POLITICZNOY MUDROSTI
Politika ot wsecli umi-
teley plemeniteia
Znay sam sebe: Ne-
weruy inorodnikom
l3. Izmežu4 wsech mirskich naukow5 naiplemeniteia i wsem
gospoža iest Politika, iliti Kralyewskaia6 mudrost. Isija izmežu
wsech naileplye pristoyit kralyem, i sowetnikom nyichowim.
lakožebo w' telu czlowecziem, Sila iest w' rukach, Borzost w'no-
gach, Razum w'glawe; tako i w' nrawnom wsego naroda telu,
raznije kreposti w' raznich udech iesut razdelyeni. Sila pri woia-
kech: Blago pri torgowcech: a Mudrost7 wladatnaia pri Kralyu,
i pri iego Dumnikech, naipacze prebiwaet.
2. Politicznoy razumnosti8 dno i osnowanie iesut sije dwe
priczi, iliti narawnije zapowedi: Znay sam sebe: i Neweruy
inorodnikom9. Abo wem mežu naukmi sedmi mudri eh muzey naipred-
neyi se poczitasze: i nad dwermi chrama Apolona (:koego bal-
wanci nepcachu bit mudrostnogo boga:) napisan 10iest bil10 sey ||
стр. s7 nauk: Znay sam sebe. Paczeže i Solomon welit. «Mudrost czlo-
weka razumna, iest razumet swoy put». (Pricz. gla: 14). Iakože
bo wracz, aseze nepoznaet eh orobi, nemožet czloweka wraczit:
tako i politik, kiy sam sebe, i swoyich lyubo sil, lyubo nuž ne-
uznawaet; on w' wjek nemožet sam 6b sebje prawogo razsudka
uezinit: nit swoyich del prawo umerkowat: nit ob swoyich nužach
promislit. No na wremena, gde budet nepčil bit ljek, tamo eho-
1 далее зачеркнуто umitelyi
2 на поле приписано Owde postawi razdel 3; заглавие раздела написано
на стр. 85 между § 6 и 7, на полях приписано sey razdel da se zaneset ot czi-
sla 3, na listu 86 3 далее зачеркнуто З, и так после каждого параграфа
до 4-го раздела 4 mežu написано над строкой 5 далее зачеркнуто
i umiteley 6 написано над строкой вместо Wladatelyskaia 7 далее
зачеркнуто lyudopra 8 далее зачеркнуто imaet 9 сверху надписано
Brezi se inorodnikow, внизу приписано Brezi se inorodnika, kako wolka
i bisa, далее зачеркнуто iakože i na listu 5 spomenu ehom ю-ю вместо
biasze
108

čet obrest otrawu: i gde xw' istine1 budet ljek, tamo se on biidet
boial otrawi.
3. Naczalnaia občemu narodnomu2 dobru pakost iest Nezna- Neznanie samogo
nie samogo sebe: i kogda lyudi sami sebe, i swoe szegi i obiczayi sebe,korennar6dnomu
preliszno lyubet. i sebe silni eh, bogati eh, mudrich bit scenyaiut
3nebuduči takowi3. Platon otom piszet šimi reczmi: «Prelisznaia
samogo sebe lyubow wsakogo zla lyudem winoiu biwaet. Poka-
mesta bo sami sebe, pacze neže istinu lyubet: dlyatogo czto bi
resniwo i czto lipo bilo, V wjek razoznat nemogut». A Iwan
apostol lucze iziawlyaet: «Welisz, ieže4 esm bogat, i blagem obi- samosobnaia lyubow
luiu, i niczeso 5mi nist skudno5; a6 newjes, iako ti iesi bjeden7 zla
i okaian, i ubog, i šlep, i nag». (Арок: gla: 3:).
Bernard8 swetiy: «Mnogi mnogo znadut, a sami sebe ne-
znadut».
Awgustin swetiy 9\vseto krepit timi reczmi:9 «czto iest pozna- Man: gia: 26
nie istini? Iest naiperwlye poznat Samogo sebe: da czto moraesz
bit, tim bit nastoyisz. Zatim poznat i lyubit Stworitelya swoego:
Sije bo iest wse czloweczie dobro».
Ot poczatka10do konca, poznanie istini, i politicznaia mudrost
na tom sestanowit: Da poznaem sami sebe: To iest prirodie,
i čudi, i stan lyudstwa, i zemlyi naszije.
4. Kako politik poznawaet sam sebe. prirodieu lyudstwa
Sowetnik adda12 кга1уёл¥ moraet: Naiperwlye poznat prirodie
Lyudstwa swoego13. To iest prirodnije čudi, talani, i skudosti14,
dobrotu i ehudobu, i wse k' czemu naszi lyudi ot uroženia iesut
godni, ili negodni. Moraet razcenyat i w' kup pritokmiwat i pri-
meriat15 inich narodow i naszego naroda Obraz16, Iazik, Stroy,
Narawi17, i Blago.
Wtoroe. Poznat prorodie Zemlyi naszije: iliti Obilie i sku- Prirodie zemiyi
dost polya naszego: czim zemlya obiluet, czeso iest skudna18,
czeso liszena, i19 czto bi mogla urodit, i czeso nemožet.
Tretie. Poznat Zitie nasze, w' czem iest bjedno, i w' czem žitie nasze
czestito: primeriaiuč ono g' žitiu inich narodow, i razcenyaiuc,
w' czem se možet nasze žitie scenit bjednee, i w' czem czestitee,
ot žitia20 okolnich narodow.
Czetwertoe. Poznat Silu i Slabost naszu. W czem smo mi silu i slabost
silneyi, || i w' czem slabeyi otsego i onogo naroda. crp 88
1-1 написано над строкой вместо se on budet boial otrawi, tamo
2 написано над строкой 3~3 написано над строкой 4 далее
зачеркнуто iako 5~5 написано над строкой вместо nenestaet 6 зачеркнуто
ino der 7 зачеркнуто tužen 8 было Bernad 9~9 написано над строкой
10 далее зачеркнуто adda n далее зачеркнуто zemlyi 12
написано над строкой 13 написано над строкой ы зачеркнуто nedostatki
15 зачеркнуто prirawnat 16 написано над строкой вместо густо
зачеркнутого слова 17 было Nrawi, далее зачеркнуто Dela, а сверху Nasto-
iania 18 сверху надписано stradaet 19 написано над строкой 20
далее зачеркнуто šego
109

Zakonaostawie, i
dawnini3 narodnije
Bezpeczalie, i Stra-
choti
Sposob uziwania blaga
naszego
Petoe. Poznat Wladanie1 domowini2: iliti Zakoni i Ustawi
Krit tainosti,
Blyust precenbi
Razoznawat i razlu-
czat soweti
Mi neznaem sili i
sposobnosti swoee
Neznanie samosobnoe
nam mnogich tQg pri-
czina
domowinnije: i4 drewnyiy i ninesznyiy stan naroda. Czto w' za-
konech, w' obiczaech, i w' starich wladatelyskich zapowedech
dobro, 5i czto3 zlo iest ustanowlyeno.
Szestoe. Poznat Silu i Slabost wsego kralyestwa. Koe
bezpeczalie, i kakowie strachoti iesiit w' kralyestwu. Kakowi naszi
susedi, prijatelyi, wragi: kakowijesili i wolyi 6i dumi6 nyichowi:
kakowije koristi7 i kakowije sčeti nam ot nyich czinit se obi-
kaiut, ili iesče8 na predu stoiet.
Sedmoe. Poznat sposob Uziwania blaga swoego, iliti znat
uziwat swoego dobra; koe po uroženiu 9ot Boga9 iest dano
narodu i zemlye naszey: i znat ono soblyudat. Rekszi, nastawlyat
umi i ruki poddannikom na wse ono, k' czemu sut godni i
sposobni, i czto možet k' narodnomu dobru bit polezno. A zemlyu
tako obtežat, da iz nyee wozmem wsakije urozayi, кое10 koli
možet urodit.
Osmoe. Krit ot inich narodow tainosti naroda i kralyestwa
naszego. Krit neumitelnost, i wsakuiu občuiu ostudu plemena
naszego. Soblyudat precenbu i slawu11 narodnuiu.
Dewetoe. Znat razluczat raznije Sowiti. Nekoyi bo so\viti,
koyi sut koristni inomu12 koemu narodu, mogli bichu13 i nam bit
koristni; A ini sowiti sut drugomu narodu koristni, a nam bi bili
sčetni. Ini sut drugim sčetni; a nam bichu mogli bit polezni.
To wse se možet razoznat izo predumowania14 priczin.
5. Dabi bili naszi drewnyi15 Slowinski wladatelyi poznali
swoego naroda silu: i suprot koyim narodom biasze prawedno
i prigože uziwat sili; czudesa bichu bili mogli zdelat. Abowem
lyudstwo nasze iest iedno izmež naiprosteyich: i potomu menye se
woznosit, menye se zapowednikom protiwit, i leglye se dast
namowit16 na wdawanie se16 w' ratnije pogibelnosti, neže ini
ewropski narodi.
6. Dalye dabismo mi bili poznali i razcenili swoe Neznanie,
i razuma swoego tupost: stanowito ni ot roda nebismo se bili
z' inimi prechitrimi narodmi wpuscali w' tol mnogi je razprawi,
ugowori, swatstwa, pretorgi, i wsakije besednije sprawi, iakože
smo uczinili Nit bismo bili tako mnogoliczno obmamlyeni, nit
osmiwani ot wsich narodow budto glupci: i mnogich tug bismo
bili prosti, 17koe nine17 moraem terpet.
1 написано над строкой вместо zakoni i ustawi 2 далее зачеркнуто
naszi je 3 было dawnosci 4 далее зачеркнуто dawnosci 5~5
написано над строкой вместо ili 6~6 написано над строкой 7
зачеркнуто pribili 8 далее зачеркнуто nadstoiet 9~9 написано над
строкой 10 было kotorije п далее зачеркнуто swoiu 12 u
написано над строкой, далее зачеркнуто neko 13 далее зачеркнуто bit
14 зачеркнуто razsuženia 15 написано над строкой 16~16 было wdawat se
17"17 зачеркнуто kotorije
НО

Regula alia. Homo prudensdebet iudicare de rebus in duplici
statu et respectu. l-o, Tum quod res sunt, et esse solent ac possunt.
2-o, Tum quod esse deberent. Sub priore respectu debemus esse
ad omnia simplices sicut columbae: scilicet omnia credere, omnia
sperare, omnia admittere, omnia sufferre, omnes homines pro fi-
delissimis fratribus computare, etc. Sub altero respectu, debemus
esse prudentes sicut serpentes: et nulli alienigenae credere, in
nullo alienigena sperare, nullum alienigenam admittere, nullum
alienigenam putare quod potest nobis fieri frater fidelis aut
utilis1.
7. Perwoe politicznoe osnowanie Poznay sam sebe, iesmo
po sile izkazali. Wtoroe biasze Neweruy inorodnikom: i ob sem
uže niczto iest reczeno na listi 5, i iesče na mom mistu se chočet
se2 obilnee razbistrit. || A nine nasleduem goworit ob Obrazu, CTp' 89
Iaziku, Switach, i ob inich primetech, iz koyich se poznawaet
uroda i sposobnost narodow.
Raz del 4
OB OBRAZU CZLOWECZIEM
1. Lep obraz iest zname ostrogo i dobrogo razuma: a grub Lep^zname oštro;
obraz zname tupa razuma. Koliko kiy narod3 predkuet lepotoiu,
s' toliko se kažet w'mudrosti4 deržat predkowanie5. Iednakože
lepota razliczna iest lucziy znak: pokamesta obretaiut se nekoyi
narodi, koyi6 dosta 7 lep stwor i obraz7 imaiut, ali mudrostiu
njesut znameniti; i ti takowi nimaiut razlicznije lepoti, no ka-
žutse wsi bit iednakogo obraza, i budto8 wsi iednogo otča sini:
iakože iesutOrmlyani, Gruzmci i Czerkasi. A k' tom uže nimaiut
prigožego9 iazika, ni uczenia, ni inich sposobow1011k' nabiwaniu
mudrosti11.
2 написано над строкой, но предыдущее
se осталось невычеркнутым 3 далее зачеркнуто na 4 далее зачеркнуто
napredok 5 написано над строкой 6 написано над строкой
7-7 было lepa stwora i obraza; далее зачеркнуто a prisem tom 8
написано над строкой 9 зачеркнуто sposobna 10 зачеркнуто prigod
11-11 приписано на полях
111

Narodi lepotoiu
narocziti
Nasz narod srednyego2
obliczia
Telesa, Oczesa, Wlasi
kakowi
стр. 90
Grlasi naszi sredny
Z'gorszim rezwo,
Z'luczim opasno,
postupay
2. Nekoyi narodi imaiut naroczitije wlastitosti w'lepote:
iakože Greki imaiut oczesa okrugla, welika, iskrowata: Chispani
sut belopoltni, i czernowlasi; a wusi imaiut dolgije. Francuzi
tože, i Nemci, i Wlachi, imaiut swoe raznosti, i iesut znameniti
lepotoiu.
A ini narodi sut znameniti merzkostiu. Tatari imaiut oczesa
mala i gluboka1. Kalmiki imaiut nosi kleskowatije. Mawri sut
czorni kako wuglen, imaiut ustnici wiwracenije. Indeici sut wrani,
kleskowati, bezbradi. Samoiedi mala stwora, sziroka obraza
malich oczes, kratkonogi, bezbradi. Charapi sut wranokozni,
ali inako ne merzkogo obraza, i potomu w' mudrosti ni prednyi
ni poslednyi.
3. Nasz narod njest ni lepotoiu ni merzkostiu naroczitoiu
znamenit. Newiditse nikto iz naszincew bit tako merzok, da bichu3
mežu Ciganmi, Tatarmi, Samoiedmi, Efijopmi, Indeici, Sibirci4
nebili mnogi nesliczneyi, i merži. I niktože iz nas njest tako
krasoten, da bi se mogel s' krasneyimi Grekmi, Wlachmi, Chi-
spanmi, Francuzmi, i Nemci zwerstat. Nepčim se mi w' lepote
ustupat, Iapetowim sinom; a uprežat Chamowo otrodie.
4. Nasz narod imaet tela prewelika, i oczesa bledomodra.
Wlasow nikto nimaet pregustich5, ni sowerszeno czornich, ni so-
werszeno rižich, no pepelnatije, ili Wlasnogo lica: i dlya togo
unas bradi gustije i welikije iesut w'precenbe, abo sut6 retki
widet. A Chispani, i Wlachi7 neprecenyaiut brad, no brijut ie:
abo tamo wsakiy kmet, kogda bi bradu goyil, imal bi iu pre-
gustu i weliku. Nemci imaiut wsakuiu || raznost w'bradach:
rastut bo yim bradi gustije, i retkije8, dolgije, i kratkije, czor-
nije9, i rižije: i dlya togo Nemci raznowito bradi stroiet: owi
brijut pacze, oni menye: ini stregut, ini goiet. Takože bi se spo-
dobilo10 i naszim lyudem czinit, konczee woiakom.
5. Glasi u nekoyich narodow se obretaiut sowerszeni; to iest,
sowerszeno Tonki, libo11 wisoki i w' kupe glasni: i sowerszeno
Debeli libo nizki. A w' naszem narodu njest takowich sowersze-
nich glasow луо krainoy tonkosti, niti ogromnich wo krainoy
debelosti. Iesut wed obretni glasi srednyi (:koyi se zowut Tenori:),
dosta laskawi i ugodni, ali12iednakože slabi, i ne daleko czutni.
6. Iz13 togo wsego mi uznawaem swoiu mernost, i srednyuiu
werstu: iako razumom i serdecznoiu14 krepostiu15njesmo ni pred-
nyi ni poslednyi, w' narodech. I potomu, ascze nam budet delo
1 далее зачеркнуто i czto wece k'tomu pritom 2 о приписано
над строкой 3 было ne bichu 4 далее зачеркнуто ne bichu 5
написано над строкой 6 далее зачеркнуто redet 7 далее зачеркнуто
nesceni 8 t написано над строкой 9 г написано над строкой
10 зачеркнуто powidilo X1 было aszcelibo 12 написано над
строкой 13 далее густо зачеркнуто 14 написано над строкой 1Ъ далее
зачеркнуто serdca
112

z' narodmi gorszimi ot nas, i nižimi razumom i krepostiu: mo-
žem se zapustit na Boga, i na bozyi dar nam sčedro podarowan,
i smelo da1 rezwo suprot nyim postupat. Asczeli nam budet delo
z' razumnyeimi ot nas narodmi: togda mi suprot nyichowoy
mudrosti, i chitrosti i kreposti, moraem nastawit swoe weliko
Opasenie2 i peczal wsakuiu: i moraem wsegda Smotrit na wreme:
Nedatse prechitrit; a Znat užit prigodnogo wremena. Srednyiy
razum z' welikoiu peczaliu, i srednyaia krepost z' welikim opa-
seniem, iest mnogo lucza, neže naiiziacneyi razum i krepost
pri menyey peczali i pri3 razkosznom da malo opasnom žitiu.
>©$©«©<
Raz del 5
OB IAZIKU, LIBO OB BESEDE
1. Iazika sowerszenost iest samo potrebno orudie k' mudrosti, Beseda, orudie mud-
i iedwa ne stanowito iee zname. Czim kiy narod imaet izradneyi rostl
iazik, tim prigodnee i witwornee razprawlyaet remestwa i wsa-
kije umitelyi, i promisli. Obilie besedi, i legota izgowora, mnogo
pomagaet na mudrich sowetow izobretenie, i na wsakich
mirni eh i ratni eh del leznee4 obwerszenie.
WNemcech iest premnogo onich, koyi dobro znaiut Gre-
czeskiy i Latmskiy iazik: a sama Nemeckaia beseda iest
prebogata w^eczech, i na izgoworenie wsaczini dowolyna, а к' pesnem
i ко priczam nad5 werowanie prigodna: i potomu njest diwno,
aseze Nemci w' umitelech nadchodet wsakiy narod.
2. Nekoyi Iiaziki imaiut raznije nekije laski. Nekiy seizgo- iazfkpw nekoyich
wariaet z' welikoiu legotoiu: iniy z' borzostiu: miy iest udaten talani
k' pesnem i k' redkom. Nekiy || imaiet izreczenie ogromno i oeholo; стр. 9i
iakože Turskiy i Wugerskiy: i takowo zawlaczenie ili glas czi-
nit woiakow serdecznich.
Nasz iazik iest skuden6 wsech tich primetow, i dobrich kako-
wostey. Nit iaz wižu, czto bi w' nyem pochwali godno bilo: tako
zgola iest ubog, nesowerszen, swastiac iliti uszesom neugoden,
skažen, neiztežan, i wsakako nužen. I takowi sut wsije naszije
iazicznije otmeni: Ruskaia, Leszskaia, Gzeskaia7, Bolgarskaia,
Serbskaia, i Gherwatskaia.
1 далее зачеркнуто da 2 далее зачеркнуто breženie, bdjenie
3 написано над строкой 4 было leglye 5 d написано над строкой
6 над строкой написано и зачеркнуто obiczen 7 было Cheszkaia
8 Ю. Крижанич
ИЗ

skudosti naszego 3. Abowem nimaem imen Umitelem i naukom: imen Prika-
azl a zom i wecem woiennim: Prikazom gradskim: Blagonrawiu1
i chudobam: i nimaem nekoyich zgola potrebnich reczic, koto-
rije se w' gramatike zowut Predlogi, Prireczia, Spoienia, i Za-
kliknyenia.
WTnich iazikech iest welika množina reczey chulnich, kli-
atow, laiania, sramočenia. Nasz iazik iest w' tom sžečen, czto
w' nyem njest nikakowije chulnije ni laialnije reczi w' občem
zakonu zawedenije okrom Materin sin. Alito ne tim iđet, bud
bi se nasz narod chuđich reczey oklanyal; no iđet to iz skudosti
reczey.
2Nasz iazik iest ot wsich nainesposobney к' pisnem, к' redkom,
к muzike, ilitiko wsakomu skladnomu libo Poetskomu goworeniu, i
peniu2. Raznije inije wadi, nedostatki, skaženia, i trudnosti iesut
w'naszem iaziku; okoyich njest mesto owde goworit: no w'
gramatike se to iziawlyaet. Tamože se3 dokazuet i sije, iako w'pre-
wodu cerkownich knyig, nasz iazik w' konec iest prewračenr
i iz swoego mesta wisazen.
xewimownosti ^* Dlyaradi wisze-reczenije inich iazikow laski, i pgromnosti,
naszije zii nasiidki i obilia: i dlyaradi nuž naszije besedi: mi Slowenci iawlyaemse
mežu inimi narodmi, budto czlowek njem na piru. Nikakowa bo
plemeniteego zamisla udumat, nikakowa Avladatelyskogo'lyubo
inogo mudra razgowora uczinit nemožem. Zato mnogi naszego
roda lyudi, asze se czužego koego iazika nauczet, i ascze w'czu-
žich stranach ziwut, taiet swoy narod i czinet se nebit Slowenci:
stidet bo se šego imena. Lechi mnogo chwastaiut, i propowe-
daiut swoiu wolynost: ali wed iaz iesm widel takowich, koyi se
lgachu bit Prusakmi, i taiachu se bit Lechmi.
5. Moraem adda mi nastoiat na iztežanie i na sowerszenie
naszego iazika: da sebudem mogli obreč ot neslawi, i umiteli
i wsakaia derzawnaia oprawila sposobnee obtežat. Stanowito
konczee w^oiennich weczech, moral bi se4 izobrest prigoden
i wlastit nasz naczin goworenia: abo w6-||iakom pribiwaet der-
zosti i chrabrosti; ascze swoyim, a ne czužim, iazik om izgowa-
riaiut woiennije weci. Gledi dela: 2, razd: 6, lista: 70.
6. Pismo nasze tože iest tol grubo i bezprawilno, da wsegda
dosich dob iest bilo neudatno5 k' uczeniu umiteley. Iiaz raz-
cenyaiu, iako6 ni otkogo w' wjek iztežano, i k' prawilnosti pri-
wedeno bit nemožet: tako dabismo nyim skoro, lepo, stroino7
mogli czto napisat. Dlya togo koyi lyudi iz naszincew želet
koyich dawnich8 westin, ili koyich naukow urazumet; koneczno se
Treba iazik iztežat
стр. 92
Pismo nasze neudatno
1 было Blagonarawiu 2-2 приписано на полях 3 написано над
строкой 4 написано над строкой ■ 5 далее зачеркнуто na e далее
зачеркнуто ot 7 далее зачеркнуто nyim 8 далее зачеркнуто ро-
westey
114

moraiut inogo koego iazika i pisma nauczit. 1Pribawi o\vde raz-
cenyenie ob iazicznich otmenach Riiskoy, Leszskoy, Cherwat-
skoy, Serbskoy, Prewodnicziey2.1
Raz del 6
OB SWITNOM STROIU
1. Dlyaradi peti priczin delaiut 3i noset3 lyudi Pratež libo Zaczto lyudi piatie
Switi. ^ ^ ^ noset
Na pokritie nagoti tela czlowecziego.
Na obreženie ot Studeni, Wodi, i Blata, Wetra, Znoia, Pracha,
Much.
Na pribawlyenie czloweku Precenbi, Golemosti, Ogromnosti.
Sebje na obranu ot oružia; a wragom4 na postrach: i
Na ustroienie libo na ukraszenie tela.
2. Czetiri kakowosti tworet switu dobru: Užitok, Dobitnost,
Dolgoterpnost, i Legota. dobr* swlta
Užitna5 iest swita: ascze iest 6koristna, iliti6 prigoža k' wisze-
reczenim7 priczinam.
Dobitna iest: kaia se možet za nepreweliku cenu kupit.
Dolgoterpna: ascze se ne skoro razderet.
Lechka iest: ascze ne mnogo obtežczaet, i nezabawlyaet tela
w' ruszaniu.
3. U Chispanow iesut nekaia igralisča, a na nyich SlCeW za- Mito iunaku naistroi-
kon. Mladenci koyi pridut na boritwu imaiut za razna borenia, neemu
razna mita. A mežu inimi iest iedno mito кое se daet Naistroi-
neemu: to iest kiy naiszumnee i naikrassnee ustroen se ukažet
8na plosčadi8: ali tako, da menye penez na pratež izdast, neže
ostalni. Dlya togo napiraiut se mladenci ne penezmi no umom:
kiy bo mogel udumat switu stroineiu. Aliti oni k' igram igral-
nije i lechkoumnije switi zdumuiut, a mi moraem potomuže
ob zaprawednoy statocznoy prateži dumat: kakobi pratež 9i de-
szewlya, i9 ко wsemu prigodneia bila.
4. «Cztokoli10 iest na swetu, wse iest Pochotenie poltnoe, Pochot^nie oczesnoe
i Ocholost ziwotnaia», mowit Iwan apostol. Pochotenie oczesnoe
1-1 приписано на полях 2 было Prewodniczeskoy 3-3
написано над строкой 4 m написано над строкой 5 далее зачеркнуто
iliti koristna 6-6 написано над строкой 7 далее зачеркнуто petmi
8 8 написано над строкой ^ 9"9 написано над строкой 10 было Wse czto
8*
115

Iw. li. 1, gl. 2
Stroienie switnoe
izniscaet zemlyu
стр. 93
Slawenskiy stroy
kakow
Gzerwlyi
Lapti
Chlaczi
Siiknyi tesnije
Bezpoiasa
Bezkiszenyey
iest w' telesech lepich: w' blisczaniu dragogo Kamenia, i Rud:
i w Krasilech. Lyudi lyubet lepotu w' drugi eh: i sami želet sce-
nyeni bit lepi. Zato stroiet koliko mogut: i w' sprawlyaniu swit
pacze smotret na Stroy libo Krasotu, neže na potrebu, uzitok,
precenbu, iliti na czto libud inoe.
5. A czto iest diwnee: Onije weci, kotorije sut naipacze g' ži-
tiu potrebni i koristni, po wecey czasti iesut naideszewlyi: iakože
Chleb, Woda, Dorwa, Zelezo. || A kotorije, niti sut potrebni niti
koristni, i k' niczemu se nezgažaiut, razwe к' iedmomu Oczesnomu
pochoteniu, ili ti k' Pogledaniu; takowije Aveči lyudi naidraže
torguiut, i malone za šamije oczi zakupaiut1: ćela sela, i ćelije
otczini za iedno zerno Bisera, ili2 za ieden3 swetel Kamenok
daiut: 4Ktomuže i4 Zlato5, Swilu, Krasila, i dragaia Korzna
6si iziskuiut6: i w' tich wecech neznosnije nakladi czinet. Dlyaradi
see priczini izpraznyaetse kralyestwo: i wse nasze blago k'inim
narodom se prenosit. Weliku adda dobroditel bi dokažal (:i mito
Naistroineego bi zaslužil:), kto bi narodu naszemu udumal ta-
kowu pratež, kaia bi i k' ukraszeniu 7samim oblicziem mnogo
wozmogla7, i deszewo bi se kupowala.
6. Pitanie. Kakow iest stroy Slowenskiy? Otwet. Porfirogenit
car wo swoyich knyigach Serbow swoyim iazikom zowet Ser-
wulmi: a Serwul w' Rimskom iaziku znaczit služka, ilirabok.
Na posmech adda piszet sice: «Serwulom8 de 9(:to iest Serbom:)9
ime iest nareczeno ot Czrewlyew: tim czto noset nužen i malo-
wersten obutok. Noset bo kus sirije koži werwiceiu k' nogam
priwezan, i zowut10 Czrewly i10 Opanki: iakože Rusi iz liczia ple-
tut swoe Lapti. Obodwoy toy obutok iest nužen i neczist w'blatno
wreme. Mi prodaem mnogije koži inim narodom; a sami bosi
chodim.
Chlaczi wes narod nosit tesnije11 i dolgowatije: kotorije dlya
tesnoti skoro se razdiraiut nakolenech.
Rusaki12 noset sukonyi tesnije i dolgije daze do tol: i w' nyich
chodet budto w' nekoyich wrecich obsziti. Suknyi takowije ni-
maiut nijedinije dobrije kakowosti.
Chodetže i bez poiasa w' oni eh wreczach: i kažutse bit napol
goli. Swita dolga, tesna, i bezpoiasa, mechkotu ženskuiu i raz-
pustu pokazuet.
Noset platki w' klobukech: i lechko ie zgublyaiut. Nozi,
listi, i wsakije drobnije weci pochranyaiut w' golenisča: czto
se widit smeszno i neudatno. Penezi mečut w' usta: i to iest gny-
usno: abo penezi czez mnogije neezistije ruki preehodet. A to wse
1 za написано над строкой
густо зачеркнуто
написано над строкой
написано над строкой 3 далее
далее густо
зачеркнуто 6-6 зачеркнуто prikupaiut 7"7 зачеркнуто dobra pomoga
8 было Serwam 9"9 написано над строкой io-io написано над
строкой 1Х je написано над строкой 12 далее зачеркнуто i Cherwati
116

Pristroyi zakriweni
Rubaczi zlatom
nasziwani
Pristroyi ponewolyni
dlya meizkogo Kroie-
nia
czinet po nuze: abo dlya tesnoti swoyich sukeny i chlacz, ni-
maiut gde deržat prigožich dowolynich kiszenyey.
Korzna Sobolia ne dlya inije priczini draže se cenet ot 6w-
czich, neže dlya lepoti. Turki, Greki, Lechi, noset takowa korzna
na klobfikech, i na ogorlinach ^wit swoyich1, tako daše widet
izwoni, i czinet ukraszenie. A Rusi choč i nižego stana lyudi
podsziwaiut sobolymi ćelije klobuki, i ćelije szubi: i to tako
nespodobno, da niczeso njest won widet: i tako czinet welikije
nakladi koneczno w' sue; pokamesta oni pristroyi stoiet zakri-
weni; i2 nikakowa ukraszenia neczinet.
A czto uže neslusznee se možet udumat: || neže czto rubaczi стр. 94
zlatom i biserom nasziwenije noset sami daže czernyaki i kmeti?
We6 stanowito ne lisze utratna, no i iawno glupa i smeszna:
selskomu chlapu nosit zlato, i ono skrito pod suknyeiu.
Klobuki, Iednoredki, i Koziri, stroiet nasziwkami, twezmi,
iabranki, putci, werwicami, iz bisera, zlata, i swili. Sukna za-
kupaiut ne inaia, neže cwetnimi krasilmi moczena. Ato Avse
czinet po nuže: abo klobuki, iednoredki i koziri (:dlyaradi merzkogo
obliczia, libo stroienia:) iesut merzki: i dabichu nebili timi
pristroimi ukraszeni, niti iz cwetnich3, no iz sirich sukon skroieni;
togda bichu zgola merzki bili, i nikakowije precenbi nebi imali.
Zarad togo widim i Nemcew, iako wo swoem stroiu Avse4 širo
platie noset; a kogda Ruskuiu pratez oblekut, nikako uže5
sirich6, no tokmo cwetnich sukon uziwaiut: inako bo dabi kto
w' Ruskom stroiu, а лу' sirom suknu chodel i nebi se raznil ot sel-
skogo muzika.
W inich narodech Biser iest zenskiy stroy, i ostudno bi bilo Biser žensiuv pristroy
mužu ustroyitse biserom: A naszi lyudi toy zenskiy i czuž stroy
bez meri naklobukech i nakozirech okazuiut. A domowinniy7
pristroy (rsobolia korzna:) budto ot stida, skriwaiut pod switi,
clase newidet.
Ženi Ruskije noset iz dragogo platna Rukawi pretesnije, i
preliszno preglupo dolgije: nabrani bo na ruki neokazuiut se
dolgili kratkili sut; a dlya teznoti tudže serazdiraiut. Priszi-
waiut pred torbuchom putci nekije srebrenije welikije: koyi
se widet udatneyi konyskomu, neže ženskomu stroiu. Noset
klobuki ustroienije na czetiri rogi, zaisto merzki widet. A nekoto-
rije ženi se paszut pod torbuchom: a ostalnije chodet bez poiasa,
i bez wsakogo prewezania: i to oboie iest werlo skaredo ženam:
abo nekije czasti tela znaczno se pokazuiut, kotorije bi se imali
bolye' pokrit8.
Prilika na Xemcech
Ruskich žen stroy
1-1 было swoyich swit 2 далее зачеркнуто newidetse 3 было
cwetncgo 4 далее зачеркнуто sinee 5 далее зачеркнуто neuziwaiut
6 далее зачеркнуто sukem 7 далее зачеркнуто uk 8 далее
зачеркнуто Razdel /
117

Duma ob stroiu
Woztoczniy stroy
стр. 95
Prostrana swita
Tesna swita
1. Razni sut stroyi u narodow: ali wsi bez mala se mogut
razumetpod 1đwoytm oblicziem1: iliti razdelitse na dwa dela.
leden stroy iest Woztoczniy, koego uziwaiut Persi, Greki, Slo-
zapsdniy stroy wenci, Tatari, Turki, Wugri. Driigiy stroy Zapadniy: koego uži-
waiut Nemci, Francuzi, i ini: Obadwa ta stroia razliczno se pre-
menyaiut: inde se poprawet, i inde se nakazet. Dlyatogo nemo-
žet se nijednogo naroda stroy prosto wo wsem pochwalit: poka-
mesta wsi2 czasto se premenyaiut, || ot swoewolynich nerazumnich
lyudey. No pacze sowetno bi bilo iz wsakogo stroia izbrat i wziat
ono, czto Mcze i k' razumu spodobnee bit se kažet: i skroyit
takow stroy, kiy bo sey naszey strane naiprigodneyi bil.
2. Inoki woztoczni i zapadni noset switi prostranije. Zaczto?
abo tije dodaiut czloweku czesti i precenbi: A pratež tesna czi-
nit czloweka scenyatse3 legotna i malowerstna; i chudo pokri-
waet nagotu: abo na izbit se paznawaiut iidni sostawi: ruk i trupla
debelost ili medlost: pleč, torbiicha, i debelogo mesa wistaw-
nost4: czto wse njest lepo. Czlowek tesnoiu sAvitoiu obleczen
ascze pridet w' sowerwlyenie lyudey prostranu pratež noseći eh,
stidom i nekoiu boiazeniu se zawozmet, bud bi czto ukral: abo
znaet nagotu swoiu chudo bit odewenu, i kažetse budto nag mežu
odewenimi. Sice se luczaet Wugrinu, kogda pridet mežu Nem-
cew. A swita spodobno prostrana, i naredno skroiena5 dodaet
laski i precenbi. Sice Wlach, Nemeczin, Chispanin, ascze pridut
wo množinu WugroAv; 6ili naszich lyudey6, iakože lew, wsem
telom prosto i derzko postupaet. Ino wed iego pratež mnogo
deszewlye sekupit, neže naszije libo Wugerskije tesnije
switi: onim bo switam njest trebi Krasil ni Prisroiew, iakože
naszim.
3. SAvita adda mužeskaia mirskaia nimaet bit predolga ni pre-
kratka: ni presziroka ni prewuzka: no srednyiye meri, i udatno
k' uziwaniu witworena. Obliczie nemožetse w' pismu razkazat.
Iednako že mi ob czetirech wisze spomenyenich switnich kakowo-
stech chočzim owde nekoliko podumat. To iest ob Legote, Dolgo-
terpnosti, Deszewosti, i Užitnosti.
4. Lechka imaet bit SAvita: daše nezabawlyaet i7 ne kosnit
ruszanie telu. Nemeckije8 skornyi libo sapogi, szirokostiu swoeiu
zabawlyaiut ehod. A Ruskije suknyi i rukaAvi dlya tesnoti tako
stiskaiut ruki: da czlowek s' težkostiu možet lice umit: i s'
trudom se obleczet: i nit nogami teć, nit na konyu stegon razszirit,
Srednyije meri swita
Legota
1-1 написано над строкой вместо dwemi reczmi imenmi 2
далее зачеркнуто stroyi 3 было precenyat 4 было wistawlyenie
5 сверху зачеркнуто utworena 6_6 написано над строкой 7
далее зачеркнуто nepoznit 8 с написано над строкой
118

nit1 powolyno2 sedet možet; no sterczit, buđ репу na sedlo pri-
wezan.
5. Dolgoterpnabudetswita, asczebudetmerno prostrana,inared- Doigoterpnost
nim oblicziem skroiena. U Rusow, Cherwatow, i Wugrow,widet cho-
česz suknyu nowu, a rukawi razdertije: rukawi bodlyatesnoti le-
chko 3na laktech3 pukaiut. A u Wlachow rukawi prostrani terpet
tako dolgo, iako i wsa suknya. Tamože iest obiczno k' suknye
prisziwat rukawi inogo sukna ili krasila: i lepo to pristaet w' onom
stroiu; a w' naszem ne bise udalo. || Krilyaki (riliti krilyati klo- ctp- 96
buki:) i Plasči mnogo sut užitni: i terpet na mnoga leta i zader-
žaiut doma nemalo widatkow. Woiakom werlo sut polezni. Raz-
dwoienie chlacz, na golennije i na stegonnije obutki4: werlo iest
koristno: abo pri iednich takowich stegonnich chlaczach, mogut se
razdnet dwoyi i troyi nogawici, i ne wse w' kup se razderet.
6. Deszewost tože idet iz prigožego obliczia. Zapadnogo га- Deszewost
zumneego stroia switi nimaiut pugow iz zlata i dragogo kamenya
kowanyich: ne dolgich precznyew pri pugowach: ne zlatnich
twezow ni werwic: ne swilnich i zlatnich kutasow: ne bisernich
nasziwok; ino wed iesut werlo lepi i stroini: i muziw' nyich se
widet precenbeni. Chispani, i6 Wlachi 6wsi i6 czestneyi Nemci,
uziwaiut iedinich Czornich i Sirich sukon. A Cwetnaia Krasila
Hsze na cerkownije potrebi, na ženskije switi ina inije potrebi,
ne na mužeskoe odewanie obručaiut. A naszije switi, ascze
nimaiut wsech tich reczenich pristroew 6ai krasil6a, njesut godni
plemenitich lyudey. Czto unas ieden bolyarin po nuže na swoy
stroy moraet tratit; tim bichu se w' reczenich narodech tri knezi
ustroyili. Tamo bolyari, knezi, i sami kralyi wozderzaiutse ot tich
pristroiew, i prostije switi noset: ne z' inoczeskogo uniženia,
libo z1 nenawizenia mira; no s' togo, czto obliczie stroia nyichowa
nepotrebuet Krasil7, Korzen, Bisera, Dragogo kamenia, Naszi-
wok, Twezow, ni Kutasow. Ascze bi sekto (:razwe wo swadebnoe
wreme, ili na woine:) krasilmi upestril; lechkoumnost bi pokazal,
i smeszen bi bil scenyen. A u nas i kmeti moraiut swoe8 rubachi
zlatom nasziwat; czeso inde i kralyi neczinet.
7. Užitnost prateži tože idet iz razumnogo obliczia ili stroi- užitnost
enia9. Tesnaswita10chudo pomagaet ко pokriweniu Nagoti i Stida,
k' Obreženiu se ot mraza, i ot znoia: ко Precenbe i Ogromnosti:
k' Postrachu wragom: i k' Ukraszeniu tela.
Nemci zduža\vaiut krutije mrazi, bez szub, a mi ascze nebu-
dem ot timena do pet obleczeni w' šzubi, nemožem žit. Isami
Nemci, kogđa nasz stroy oblekut, nemogut mraza sterpet bez
1 зачеркнуто libo 2 далее зачеркнуто sedat 3_3 надписано над
строкой 4 далее зачеркнуто кге 5 написано над строкой 6"в
написано над строкой вместо i mnogi ea-ea приписано на полях 7
далее зачеркнуто Dragich 8 о написано над, строкой 9 далее
зачеркнуто swit 10 далее зачеркнуто nicztoze
119

szub. Czim se to đeiet? Bezsumenno obliczie stroia iest tomu
winowato. Obliczie adda ieđinoe iest priczina glawneia, kaia
czinit switu lepu, krasnu, stroinu, deszewu, precenbenu, i ко wsa-
czine užitnu. A mi dlyaradi neprigožego, neumitelnogo, ružnogo
kroienia biwaem prinuženi wo wsakich predragich, a zgola i
стр. 97 W ženskich pristroiech iskat lepoti i krasoti.||
ozor na ini je narodi, 8. Nemci, Wlachi, Chispani ziwut w' topleyich i pogodneyich
i na stroy nichow stranach, xneže mi1: ino wed imaiut switi razumno skroeni suprot
mrazu, dozdzyu, blatu, i wetru. A mi koyi ziwem w' nepogod-
nich stranach, 2nosim stroy2 nekorišten suprot nepogodiu3.
Tiže spomenyeni narodi imaiut wo swoyich zemlyach Swilu,
Wolnu, Krasila, Zlato, i wsakoe ukraszenie; oprocz Bisera, i
Dragogo kamenia4. I czeso yim nedostaet, to sami iz Indeyi
priwozet. A mi5 niczeso s' tich wecey nimaiem, i priwest si ne-
umeem, no czto nam oni6 dadiit, to zadobro Avziat, i kako nam
zacenet, tako platit moraem. Ino wed mi ot nyich wsakije pri-
stroyi i ukraszenia kupuem, i šamije oczi iz czela zanye daem;
a iedinogo obliczia pratežnogo (:koe7 naibolye к' ustroeniu
služit:) ot nyich8 i darom nauczitse nechočem.
Tiže narodi iesut obrazom i tela stworom leplyi ot nas: ino
wed lyubet stroy takow, kiy sam po sebje (:bez peczalnich pri-
stroew:) lepotu i precenbu pridaet. A mi, koyim mnogo pacze iest
treba9 pribawnogo sposoblyenia, na utaienie grubosti naszego
stwora: lyubim stroy, kiy bez skorbno iziskanich i dragich pri-
stroew niczeso njest goden.
Merzok stroy umeny- 9. Inorodniki 10widet to wse10: i s' togo nas sudet bit nerazum-
szaet precenbu narodu njmj lyudmi, koyi tol nesposobnu pratež nosim: i dlyatogo wzgor-
žaiut nas, i za malo poczitaiut. Mne iest serdce pukalo ot žalosti:
kogda iesm w' nekoem mestu widel Carskogo Weliczestwa po-
slow iezdit k' otwetu, biserom i inimi pristroimi preswetlo ukra-
szenich: koyi iednakože w' onich swoyich tesnich switach nika-
kowa weliczestwa izkazat nemogachu i11 ot lyudey ne s' podi-
wlyeniem po pacze s' pozalowaniem gledani biachu.
Pratežnije ustawi 10. Benetczani, i nekoyi ini obcewladni12 gradi imaiut Pra-
nepotrebni težnije ustawi: koyimi opisuiut, kolikije nakladi iest slobodno
czinit bolyarskogo stana lyudem na switi: i prepowedaiut ni-
žich stanow lyudem nosit Swilu, Biser, Zlato, i to takowo. A w' kra-
lyestwech ili w' samowladstwech njesut prigoži takowije ustawi.
1-1 зачеркнуто ot naszich. stran 2~2 зачеркнуто stroy nasz iest
3 далее зачеркнуто Chispani i Wlachi i Nemci iesut leplyi ot nas: ino
wed tako stroiet glawu, dayim Wlasi i brada pribawlyaiut lepoti: A mi swo-
yim glawi stroieniem ne umenyszaem, no pacze uwekszaem prirodnuiu swoiu
obraza grubost. 4 далее зачеркнуто Isami tkut sukna б далее
зачеркнуто wsego togo 6 зачеркнуто Nemci 7 далее зачеркнуто naipacze
8 зачеркнуто ini eh narodow 9 далее густо зачеркнуто io-ю было
widet to wse 1г написано над строкой вместо по 12 далее зачеркнуто
narodi
120

Nam njest trebi pratežnich ustaw: no pacze potrebno iest dobro
obliczie.
^parczani imachu ustawu, koeiu ieđinim bluđnicam (epe-
trepse) dopusčachu cwetno platie i zlatnije pristroyi nosit. Paeđa-
gOgi, 1. 2, C. IO2.41 стр. 9S
11. Widitse adđa šija weč ob prateži đostoina bit kralyewskije udumat stroy
peczali, i wisokije dumi: đase pođumaet, kto bi mogel umislit pr goden
obliczie stroia naiprigodnee ко wsakim užitkom i potrebam.
Abowem, czto ot malowerstnich prostakow, ot kraiaczew,
i ot swoewolynich mladencew bezsowetno biiđet uđumano, to
so wremenom preiđet w' zakon u lyudey: i zatim wlasteli, i sami
kralyi togo i3 po nuže nasleđiiiut. To đelo wsakako iest nesluszno:
no pacze, iakože w' ostalnich wecech, tako i w' sey, zakona wiszich
lyudey, i werchownije oblasti, morali bichu nasledowat niži
lyudi.
12. A takowo kralyewskoe smotrenie možet se w' delo priwest otweda tstroy
sice. Otwedanie nowogo stroia da se uczinit na koem polku strel- na^ itmkech
cew gospodarskich. Ito njest nomina na swetu, da kralyewski
sčitniki noset stroy razliczen ot občego. U Turkow Ianiczari
imaiut diwnije klobuki. U ostalnich ewropskich kralyew czu-
wari tela wladatelskogo noset switi ne tako krasilom4, iakože
oblicziem kroienia raznije ot swit wsego lyudstwa. I taia weč
lepo pristoyit kralyem: abo dodaet weliczestwa, precenbi; i po-
diwlyenia: i umenyszaet razchodi; pokamesta gde obliczie stroia
njest inakowo ot občego, tamo moraiut sčitniki uziwat5 dražich
pristroew: agde iest obliczie osebuiuno, tamo i bez pristroew
poznawaetse woisko kralyewo, i ochranyaet swoiu precenbu.
6Dozwat Kraiaczew raznich narodow, i powelet yim pokazat
wsije swoe stroyi6.
7Nad prewedenie skaznogo zakona (:koyim naigori prostaki
noset biser:) dober sowet bi bil, Biserom ustroyit iedinich Sčitni-
ko\v Carskich8, na Switach, кое bi yim se iz kazni dawali: A sami
wladatelyi da bichu zgoržali, i ne uziwali bisera, ni kozirow,
ni dragogo kamenia7.
13. Presijan kraly Bolgarskiy (:iakože ob nyem prawit pri- steZowat9 izbitnije
powest:) na wsako godisče priprawlyasze swoyim bolyarom dwoe pratežnije utrati
gosčenie: iedno w' letu, drugo w' zime: i oblaczasze se togda
wo switi, AV,10koyich nebiasze niczeso czužego ni inozemskogo;
no biachu switi iz domasznije wolni, i lena, i kož, i iz11 inich
domasznyich podbilin, umitelno i stroino zdelani. Itim nawe-
čacze kraly Swoyich bolyar; da bichu nezgoržali swit, kotorije
1-1 приписано на полях 2 далее зачеркнуто Stromatum 3
написано над строкой 4 далее зачеркнуто kako 5 далее зачеркнуто swit
6-6 приписано на полях другими чернилами 7~7 приписано на
нижнем поле страницы 8 далее зачеркнуто Switami 9 далее густо
зачеркнуто 10 написано над строкой 1Х написано над строкой
121

стр. 99
Scetnije obludi
neterpet
Nasz stroy malone
otwsech gorsziy
Pozrf Kralyew
likopJsiem izobraže-
nich
"wizachu bit noszeni ot swoego kralya. A wo welikije prazniki,
i dlyaradi poslow inorodnich, bolyari oblaczachu se w' ino-
zemskaia sukna, ali bisera i zlata nenoszuchu.
Awgust car (:iakože obnyem piszet Sweton:) xne noszasze
inich1 swit, neže domasznyije i zdelanije ot ženi, sestri, i dočeri
i czelyadi swoee, i w' ostalnoy wsey swoey ruchlyadi weliku
mernost obderzawasze: niczto nebiasze kralyewsko, no wse ma-
locenno, i občich gražan ruchlyadi spodobno. Iagailo Litwin
kraly Leszskiy nikoli nenoszasze inije szubi, neže owczich kož.
Tije priliki priwedochom k' podiwlyeniu pacze, neže к' nasle-
dowaniu. Nam bi dosta bilo promisliti Dabichu se wsakije koži
nawsakiy naczin doma wiprawlyali: i dabichu lyudi iz nyich
switi nosili: i dabichuse owczaia korzna krasilmi ustraiala:
i wsakaia podbilina dabise doma izdelowala: iakože iest reczeno
w' delu 1 razdelu2 ||. Koziri ne kraset, no pacze ružet czloweka.
Biser iest zenskiy stroy, i nepristoyit mužem. A naipacze godilo
bise prepowedat prostim lyudem uziwat swili, zlata predenogo,
i prednyich skerlatnich sukom: dabise razoznawal stan bolyarskiy
ot prostakow. Weliko bo nespodobie bit sekažet da malowerstni
pisec chodit w' iednakowich switach z' naczalnim bolyarinom.
14. 3Ascze kto reczet3: starogo zakona nespodobitse naruszit4.
Mi mu otwecuem: Starogo bluda nespodobitse terpet. A osobito
takowa bluda: dlyaradi koego mi moraem nesmetnije utrati czi-
nit: i wse nasze blago se iznosit k' inorodnikom: a5 kralyestwo se
izpraznyaet ot nailuczich zemnich urozaew: i mi sami6 nemožem
užit onich owocew, kotorije zemlya nasza bogato urožaet.
15. Ascze niwczem inom nespodobitse uczinit woznowlyenia;
stanowito konczee w' woisku bit se godilo izkusit kuiu poprawu:
i dat woiakom takow stroy, kiy bi yich uczinil iedrenich7, rez-
wich, i kiy bi yich bolye branil ot mraza i ot wodi. Šija bo strana
iest iedna izmežu samo naizbit studenich, doždžyewnich, i blat-
nich stran, a nasz stroy, iz mežu inich nam poznanich stroew,
iest naimenye korišten suprot mrazu, ,doždžyu, i blatu. Hiti
pacze da obowsem iednom recziu powemo: Dabi kto naroczno
i z' nastoianiem zachotel udumat stroy chud, i ко wsemu neuda-
ten: nestroien, dragocenen, maloterpen8, posmeszen, i strane
sey naszey po wsakuiu meru neprigoden, nebi prawee mogel
udumat inogo, neže sey, kiy se nine na Rusi uziwaet.
16. Kto neweruet, kako nestroen se kažet wsem9 inim
narodom sey nasz stroy: da pozrit na neki je listi, na koyich sut na-
peczatani kralyi raznich narodow sedeći nakonyech: i da razce-
nit tamo lepotu i precenbu Ruskogo stroia, suprot ostalnim.
2 номер раздела не
далее зачеркнуто А
1-1
написано
указан
написано
над строкой вместо neradie noszasze
3-3 зачеркнуто Nekto chočet rec:
над строкой в далее зачеркнуто se 7 написано над
строкой 8 было maloterplyiwen 9 написано над строкой
122

Stanowito, ili iest treba poprawit1 sije premerzkoe obliczie swit,
ili2 w' wek3 newiprawlyat poslow k' inim ewropskim wladate-
lyem; ili poslom iz kazni dawat inogo obliczia stroy: ascze cho-
čem obderžat precenbu u narodow. Ali ob sem chočem4 bolye
iziawit w' razprawe ob poslech5.
17. Aleksander biwszi Perskuiu i Midskuiu zemlyu obladal, Aieksander mudro
i razmotriwszi switi onich narodow, Midskogo stroia nechotiasze udumasze now sroy
prijat, a Perskiy iest prijal: iakože deszewlyi i koristneyi: ino
iz Perskogo i Makedonskogo stroia naredil tretyi zmeszen stroy.
Abowem, iako kraly i politik: onich lyudey, koyich biasze oru-
žiem podbil, priwabit tim i uprijaznit si6 chotiasze da bichu
raži w' wernosti obstoiali, i pritom, dabi pokazal, Iako7 obliczia
stroiu8 moraiut poddaniki ot kralya, ne kraly ot poddannikow,
prosit. Iponeže biasze filosof: chotiasze siju dobroditel lyudem
uczinit, dabiyim swita bila koristna na on užitok, na kiy moraet
bil koristna. Lyudi, koyi zwerie lowet (rmowet Plutarch:) w' iele-
ninu se oblaczet: a koyi ptici lowet, pernatije suknyici nade-
AA^aiut. Tako on welikiy kraly, choteč neukročenije narodi upito-
mit, domasznyimi9 switami yich iest ublagal i uteszil. Ito ne-
razsiidni lyudi w' zamiru poczitaiut, gde bi se imali mudrosti
czudit.
>©ЮЮ<
Razdel 7
OB NARAWECH I OB NEUMITELNOSTI NASZEY:
I CZSTO INI NARODI OB NAS SUDET
Razgowor Borisa s' Cherwoiem
стр. 100
1. Boris. laz mnogokrat, Cherwoiu brate, dumaiu ob okaianom Sl0wenci D
stanu wsago10 naroda naszego Slowenskogo: w' koem (:iakoze Barbarmi
wjesi:) szestero lyudstwo se sczitaet: Rusi, Lechi, Czechi. Bol-
gari, Serbi, i Cherwati; i razcenyaiu. Kako smo mi postali na uko-
1 далее зачеркнуто sey 2 далее зачеркнуто nikakrowi 3 далее
зачеркнуто неразборчивое слово 4 далее зачеркнуто неразборчивое слово
5 далее стоит указание: 17. Aleksander: i ost. pozri lis. 102 6 написано
над
строкой
над строкой надписано uzora
9 далее зачеркнуто yich 10 написано над строкой
8 было stroia
123

renie1 wsem narodom: iz koyich mi nas lyfito obizaiut: ini2
ocholo zgordžaiut: ini nas izidaiut, i požeraiut nasze blago pred3
oczima naszima: a czto iest ot wsego tužnee, ružet, ukariaiut4
i nenawidet nas i zowut nas Barbarmi, i pacze w' skotowskom,
neže w' czloweczeskom czislii nas5 postawlyaiut.
шуа Neznania i diya 2. Cherwoy. Wozgorzeniu, zawerzeniu, i ukoreniu, кое mi
czužebjesia terpim ot narodow, perwaia priczina iest nasze Neznanie i nasze6
nechaianie ob7 umitelyech: a wtoraia priczina iest nasze Czu-
žebjesie, iliti glupost, koeiu terpim da inorodniki nad nami
kralyuiut i mamet nas wsakimi prewodmi i czinet iz nas wse8,
czto sami chotet. Dlyatogo bo, a ne dlya czeso inogo, nas zowut
barbarmi.
Boris. Rad bich znat, czto razumeiut w' toy reczi, kogda nas^
imenuiut barbarmi.
Barbari czto? 3. Cherwoy. Razumeiut, б Borise, wsako zlo, кое se mozet
zamislit. Iednakože k' luczemu urazumjeniu, sice možesz na troie
razdelit:
Dlwji Za perwoe. Barbari se zoAvut narodi Diwyi, lesni, zwjerski:
koyi nimaiut chramow, ni chleba, ni soli: iakože sut nekoyi
Sibirski narodi, 9Kalmiki i ini9. Tože Siroiedci, Samoiedci,
ili Lyudoiedci10: i koyi neznaiut Boga: iakože sut Brazilci, narod
Indeiskiy, kiy chodet nagi, i drug druga ziedaiut, i koyich i iazik
nimaet sich trech czertin: R, L, F, ot koyich se naczinaiut sije
tri Latinski reczi, Reks, Leks, Fides (:Kraly, Zakonostawie,
Wjera:), nimaiut bo oni lyudi ni gospodaria, ni zakonostawia,
ni wjeri, libo poznania Božiego.
zionarawni Za wtoroe, Barbari se razumeiut oni lyudi, koyi w' sebje
deržet11koe preižiačzno zlonarawie12, chudobu, i neprawdu: 13i koyi
sut mudri na wsako zlo13: koyi czusz iesut Okrutni lakomci, sil-
niki, i14 grabitelyi, nesčadni korwoloki, lyuti muczitelyi, iadowni15^
chitreci, prelestni obmanniki, bezduszni bezbožni kletwolomci,
Neczestiwi ieretiki, i koyi ob gredučem ziwotu niczeso nedumaiutv
i Boga se neboiet, i lyudey se nesramuiut16.
xxeumiteini ^a tretie, Barbari se poczitaiut17 narodi Neumitelni. Koyi
neznaiut Plemenitich umiteley18(:iliti politicznich i filosofiynich
naukow:), ni19 Rukodelnich prednyeyich umiteley. I koyi sut
1 зачеркнуто poruganie 2 далее зачеркнуто nas 3 далее
зачеркнуто naszimi 4 зачеркнуто niczižet, сверху зачеркнуто osme-
waiut 5 далее зачеркнуто poczitaiut 6 зачеркнуто nebreženie
7 написано над строкой 8 написано над строкой 9"9 написано
над строкой 10 зачеркнуто Czlowekoiedci n далее зачеркнуто kuiu
12 па написано над строкой is-i3 написано над строкой ы написано
над строкой 1Ъ зачеркнуто bezistinni 16 iut написано над
строкой 17 далее зачеркнуто czui 18 далее зачеркнуто Politicznicb
19 было nit
124

Leni, nerabotlyiwi1, niczemurni2, nepromiselni, i polenosti
ubogi: i koyi lisze ninesznyego wremena smotret, a gredfičego
nepreduziraiut. Ciceron ob takowich napisa: «Barbarskiy zakon
iest 6t dne do dne žit; a3 naszi soweti imaiut na wecznoe wreme
smotrit». Ikoyi se lechko dadut4 prechitrit i obmamit, dayich
inorodniki iezdet, kako sami chotet.|| стр. ioi
Znay, adda Borise, iako Ewropci izmežu wsech christian- siowenci i wugri
Barski eh narodow, dwa naroda, Nas Slowencew, i Wugrow, poezi- bžri
taiut5 Barbarmi. Ato ne dlyaradi perwije priczini (:mi bo njesmo
Siroiedci, ni Samoiedci:); niti dlyaradi wtorije: abo ti sami
narodi, koyi sebe lyudskimi i politieznimi, a nas barbarmi two-
ret, daleko6 nas nadehodet w' okrutnosti, w' obmannosti, w' iere-
sech, i wo wsakoy ehudobe i neprawde: i nikoli njest bilo widet
w' naszem narodu takowa muczitelystwa, obmanow, chitrostey,
kletwolomia, 7buinosti i izbitkowania7, iakože se obretaet w' tich
narodech. A iednakože mi iedmi moraem bit barbari, diwyi, DlyaNeznania Leno-
zwjerski, škotski, okrutniki, korwowniki, obmanlyiwi, chitreci, u i Ludosti
kletwolomci. Zaczto? Dlyaradi Neznania, i Lenosti, i Ludosti
naszije. Oni bo poswoyich chitrostech к' sebje prewlaczet wse
nasze blago: 8a nas8 ostawlyaiut w' glađu i w' nagote: 9i nad nami
zawodet wsakije swoe dumi i prewodet czto sami ehotet9: a oberch
wsego togo goworlyiwostiu swoeiu premerzko nas sramotet i
ukariaiut. A mi dlyaradi neumitelnosti, nit ot obmanow nyicho-
wich opasatse, nit na laianie i sramočenie otwecat umeem: ni czto
nam10 lepo ili merzkostoyit, ni czto bise obderžat, cztoli poprawit
•spodobilo, razluczaem: no wsaczinu terpet moraem. Tich lichot
priczina nam iest Neznanie.
4. Boris. О tužno nasze žitie, koyi se daem inorodnikom Razsuđok
tako ludit, blaznit, i za nos wodit. ilz?k^
Cherwoy. Ne wodet, б brate, no iezdet nas, iezdet w' mesto stroja,'
skota: kogda wse nasze blago izidaiut, iakože zdeska na Rusi; Zakonow
i natoliko nas obmamlyaiut, da yich prepusčaem i kralyewat
nad sobuiu, iakože se deiet u Lechow.
Boris. Ali ti, Cherwoiu, powezmi ипа drobnee11 czto nepčisz:
iz czeso nas inorodniki naipacze12 sudet, i osužaiut.
Cherwoy. Inorodniki czinet ob nas razcenyenie izpowerchow-
nich izwonskich wecey, kotorije sut wsem na iawi, i pred oezima.
Rekszi iz Obraza, Iazika, i Stroia: 13iz Obiczaiew13: iz Gradilni-
1 далее зачеркнуто i po 2 написано над строкой вместо
густо зачеркнутого слова 3 написано над строкой 4 далее
зачеркнуто inim narodom 5 д алее зачеркну то i zowut 6 зачеркнуто mnogo
7-7 написано над строкой 8~8 написано над строкой 9~9
написано над строкой 10 далее зачеркнуто dobro ili zlo п~п напи-
C(iH? . Уад строкой 12 написано над строкой is-i3 зачеркнуто
Zitia ili iz narawow- obiknyenich w'obcem žitiu, и рядом зачеркнуто
občego žitia
125

czestwa, koyim mi gradim chrami, i delaem wsako1 orudie: i2
iz Razumjenia naukow, i wsakich umiteley.
Obraz Obrazi naszi nit sut prednyi, nit poslednyi. Potom uže i razumi
naszi widetse bit ne poslednyi, no srednyi, i dowolyno prigoži
k' nauczeniu umiteley: osobito ascze pridenem dobru peczal
i nastoianie. Iakože bo inogda welyachu: Srednyiy razum z' dob-
roiu peczaliu iest lucziy, neže prednyiy razum, pri maloy peczali,
i pri razkosznom žitiu.
iazik Iazik nasz iest prebjeden, preubog, i ко wsemu nesposoben.
стр. 102 Istoriy || i wsakich dawnm mi3 iesmo neswedomi. Nikakowich
politicznich pochwalnich razgoworow czinit nemožem. Dlyaradi
tich priczin narodi nas w' bezceniu deržet. A mi bismo morali
iazik swoy iztežat.
s^oy Stroy switniy iest weliko zname razumow av' narodech. Koyi
sut pristoiney stroy udumali, oni pri amo predkuiut prirodnim
umom. Prigože bo swit obliczie mnogo pospeszenia4 czinit na ob-
werszanie5 wsakogo nastoiania w' žitiu. A zlo swit obliczie iest
nekoristno k' onim koncem ili užitkom, dlya koyich se delaiut
switi.
Merzok stroy primariaet nas czinit nepodnosnije utrati na ukra-
szenie. Serdca woiakom czinit neiedrena. Umenyszaet precenbu
naszim Poslom, i wsemu narodu, pred inorodnikmi: koyi nas
zato zowut barbarmi, i grubimi lyudmi. Anawlastito zanebreženi
wlasi i brada i6 ostrižena glawa czinit nas merzkich, smesznich,
malowerstnichi budto nekoyich Lesiakow mežu lyudmi. (Sijezanesi
na list 99)7.
zatćDi Zakoni ili Obiczayi se razumeiut Blagonarawnije kreposti,
i chudobi: prawda i neprawda: dobrota i grechota. Ali mi ne-
prawim zdes ob obiczaech tich glawnich8; no goworim tokmo
ob iežedennich Potocznich9 obiczaech: iliti ob Lyudskosti, i
ob Grubosti žitia: kaia se obretaet w' GoAvoreniu, w' Iedeniu,,
w' Chramow graženm i av' tich takowich wecech.
10Iedenie adda i10 Žitie nasze11 inorodniki winuiut: i pripisuiut
nam Grubost i Neczistotu. Abo penezi spretuem12w' usta. Mužik
deržit Bratimi polnu pitia i oba dwa palca 13w'nyey13 wmoczena
i gostu pit podaet. Kwas se prodaet pogano. Posudie umnogich
se widit nepomiweno. Dackiy kraly ob naszich poslech iest гё-
стр. юз kel: «Ascze owi lyudi wecekrat komne || pridut, moraiu yim sogra-
dit swinskiy Kotec': abogde oni14 postoiet, tamo za pol goda nikto
1 далее зачеркнуто oružie 2 написано над строкой 3 написано
над строкой 4 далее зачеркнуто dadut 5 зачеркнуто oprawlyenie
6 далее зачеркнуто obriw 7 далее следует отрывок, перенесенный
на стр. 99 рукописи 8 зачеркнуто bolyszich 9 далее зачеркнуто
žitia 10-ю зачеркнуто W n было naszem 12 зачеркнуто mečem
13-13 написано над строкой ы написано над строкой
126

nemožet žit ot smrada». W moy zemlye ob naszich poslech1
w' občich narodnich ponedelynich westech biasze pisano na-
posmech: «Ascze de w' kuiu 2torgownuiu iatu2 pridosze czeso
kupowat, posle otszestia nyichowa za ieden czas nikto pristupit
nemogasze 6t smrada». A w' nekoem gradu w' gostinnice nazwa-
noy «Pri zlatom wolu», stanowachu naszi posli: i smrad tamo
biasze nesterpen i3 skared na podiwlyenie, w' czistoy inako obiteli.
Graženie nasze w' nekoyich mestech se4 kažet nesposobno.
Okna iesut nizka, ili njest dowolynije odduchi w' izbach, daše
lyudi dimom slepet. A k' lawam pribijaiut daski, i pod nyimi
prebiwaet wecznoe smetie, izmest bo se nemožet, i mesto ono
w' sue stoyit prazno5, gde bi se moglo czto spretat. Telegi naszije
iesut prenuznostworeni: i inoe orudienesliczno: i tatakowa inaia.
5. Iztich priczm njest czudo, ako6 nas inorodniki osuždaiut7: czužebesie
i zlo obnas goworet: i mnogo sami izdumuiut i pribawlyaiut, nžs obiadaio
czeso 8i nikoliže8 njest bilo. Ali to se kažet bit menysze zlo, iz-
wiraiuce ot nesowerszenosti9 iazika, i ot nestroinosti10 platia11,
stania, posudia, orudia, i wsego žitia neszego12. Inaia mnogo
gorszaia tuga nasza iz tich priczin se naradžaet13: 14kuiu iaz15
zowem Ksenomaniju, Czužebjesie14: rekszi, Czto mi wsakim tud-
žim16wečem se czudim (:i onije scinyaem, chwalim, weliczim:),
a swoie domaszne žitie gordim, niczižim, zamičem. 17Dlyaradi
togo bo17wsakich inorodnikow prijemlyem: i nyichowomu lipomu
obrazu18, iedrenomu goworeniu, i stroinomu (:paczeže i pre-
razkosznomu:) žitiu seczudim: i takowije oblasti yim daiem wo
swoyich derzawach, da wse nasze blago oni izyidaiut; i nas sa-
mich19 na konec iezdet po swoyey wolye. Ini politiczni narodi
uczetse iedinogo mudrogo iazika, Latinskogo 20iliti i20Greczeskogo,
zato czto iest potreben k' filosofije, 21a inich iazikowse neuczet21.
A naszi Lechi 22i Cherwati22, oprocz Latinskogo iazika (:koego se
doma nauczaiut:), iescze se skitaiut powsey Ewrope, i uczetse
bez wsakije koristi, Nemeczskogo, Wlaszskogo, Franeczskogo23
24i Wugerskogo24iezikow: i ako25kiy neznaiet koiego iz tich iezi-
kow, nescinyaetse bit goden swoego stana. Tako sami niczižet
sebe, swoy iezik, i swoy narod, 26i wistawlyaiut se naposmich
wsem narodom26. Togo smotreč, ini narodi i izdumuiut ob nas
merzkije bridkije, priczi: ot koyich nikoie27 sice slowut.
1 далее зачеркнуто biasze pisano 2~2 написано над строкой 3
написано над строкой 4 написано над строкой 5 написано над
строкой 6 было ascze 7 d написано над строкой 8"8 написано над
строкой 9 далее зачеркнуто nazego 10 далее зачеркнуто naszego
11 далее зачеркнуто chram 12 написано над строкой 13 d написано
над строкой 14-14 написано над строкой 15 было mi 16 d написано
над строкой i?-i? зачеркнуто Zatim 18 зачеркнуто lica 19 написано
над строкой 20"20 было ili 21"21 написано над строкой 22"22 написано
над строкой 23 было Francuzskogo 24"24 написано над строкой
25 зачеркнуто ascze 26"26 написано над строкой 27 было nekije
127

Priczi layiaiynije 6. Greki, kogda eh otet reč Chlap, Rab, Newolynik, Morskiy
i uscipiyiwije lopatnik; mowet nasze narodnoe ime (Sklawos), Slowenec: Sey
iest moy Slowenec; to iest, Sey iest moy Chlap newolyniy. Chla-
pom kog 6 ucziniti, mowet (Sklawonin), Posloweniti. Ipriczu
mawlyaiut: (iRomeos choreos, Arnaiitis seferlis, Wurgaris apan-
tropos:) Greczin lep, Arbanasin iunak, Bolgarin neczlo-
wek.
Wugri tože: (:Magiar farkasz, Vlas rawas, Nemet disno1,
Lengel lopo, Tot nem ember:) Wugrin wolk, Wlach chitrec,
стр. 104 2Nemeczin swinya2, Polyak tat, Slowenec neczlowek. || (:Taliga
nem seker, Pogacza nem кепуёг, Tot nem ember:) Telega njest
woz, Pogacza njest chleb, Slowenec njest czlowek.
Wlachi (:0 Cezare, О Kapeleto:) Ili car ili slowenec: to iest,
Ili3 samo iziačen muž, ili nictože. A kogda torgiiiut, i torgowec
premnogo razcenit, kupee obikaet reč: (:Non son Polako:) Njesm
Polyak; to iest: Njesm durak.
Nemci (:Rem tuam custodi, ne eam auferant Poloni:) Bregi
swoyich wecey da yich nepokradut Lechi. I opet (:Die Ungaren
und Krabaten ehaben ein ander lib, wan der Beem zu inen komt,
da seind drey rechte dib:) Wugri i Cherwati se4 lyubet5 mežusobno.
Kogda Czech k' nyim pridet, budut tri prawi tati. Cherwatow
swoyich poddannikow naposmech zowut Wusziwci i Swinyarmi,
i (Krabatel) Cherwatec, ne celowito Cherwat.
6Francuzi, uwidew Lecha, obikaiut, reč, Un ors de Polonye:
Medwed Polskiy6.
Takowije 7usčiplyiwije gorkije7 priczi imaiut ob nas ini
narodi. A czto wsego8 tužnee: glupi Lechi sami ко swoey sramote
dopomagaiut, i mowet: Polyak wol, Litwin kol, Nemczin roža9.
Njest nam lepo samim 6b sebje zlogoworit: no pacze se10spo-
dobit, nastoino razcenyat, czto ob nas ini narodi goworet: i na-
stoiat poprawit, czto oni chulet, i czto iest poprawi godno. Pricza
bo mowit: «gost nekogda wece widit w' 11kiiči za tri dni, neže
Gospodar czez cei god11»,
pesiairf, ieretiki 7. Boris. A iaz bich rekel: Kto laiet, nay laiet, iakože pes.
"pogaQ Susedi dlyaradi nenawizenia ob nas zlo goworet; a mi pro nyicho-
wie reczi neehaimo. Oni nas gordet12; i mi wozgordim nyich.
Komu iaz iesm barbarin i on w' zaiem nay budet mne
barbar in.
1 написано над строкой 2~2 написано над строкой 3 далее
зачеркнуто коп 4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто se
6-6 приписано на полях 7~7 зачеркнуто gorkije reczi i 8 далее
зачеркнуто gors 9 далее зачеркнуто Ъ\& ptica, kaia sama swoe gnyezdo
poganit 10 написано над строкой 11_11 зачеркнуто domu neže gosp
12 г написано над строкой
128

Cherwoy. Werlo bludisz w7 iom о brate. 1Nedastse bo to tako
lechko zdelat, kako se dast goworit1. Kto nechaiet pro razsudok
wsego sweta; on neznaet srama, ni czesti. No spodoben iest
nekojim drewnyim durakom, koyi sami sebe zwachu filosofmi,
a ot wsech lyudey biachu zwani Kiniki to iest Pesiaki: zato czto
srama neznadichu, iakože psi: Welyachu bo, iako niczto njest
sram: i iako lyudi neimalibi se niczeso blyust dlyaradi srama.
Kto2 zaničet sram: i on po dostoinu možetse priczest k' Pesiakom.
Razdel3 8
OB RUSKOY ZEMLYE4
Do sich mest smo goworili w' obče ob Slowenskom narodu; Priczini Nflžam
a na sem mestu chočem prepoczitat 5priczini ubozestwa6 i bo-
gatstwa, nuži i sczastia see zemlyi Ruskije5.
Priczini niižam
1. Perwaia7 priczina nužam i ub(3žestwu iest Buinost wo swit- вшш stroyi
nich8 stroiech. Rubaczi se nasziwaiut zlatom i swiloiu: Sapogi se
szijut mjednimi nitmi: Muzi noset biser: takowo nespodobie9
nigde w' Ewrope se nedeiet. Naigorszi czernyaki noset swilnuiu
pratež. Czernyackich žen njest razoznat ot naiprednyeyich boia-
riny. || Bisera zemlya nerodit: a wsi do naimenyego eh otet biser стр. io5
nosit. Krasil zemlya nerodit: a wsi do naimenyego chotet krasze-
naia sukna nosit.
2. Wtoraia priczina, Neplodnost zemlyi. Zemlya bo nerodit zemiya skQdna
Dragogo kamenia, Bisera, Koralow, Krasil: Zlata, Srebra, Mjedi,
1-1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто adda 3 далее
зачеркнуто 9 4 далее зачеркнуто i narodu 5_5 написано вместо
зачеркнутого: czto susedi mowet ob sem preslawnom Ruskom
Gospodarsku, далее зачеркнуто Czeso šija zemlya nimaet, i czim obiluet,
i czto imaet s' potrebu, gledi dela 1, razd: 1, lista: 11, i 12. Moglali bise zdeska
rodit Swila, Pszeno saraezinskoe, i Dimnica: gledi dela 1, razd: 3 lista 48.
Ob Winogradnom zawodu gledi li. 50. Kako bi polezno bilo w' sey zemlye
promiszlyat ob wsakich potrebach: gledi wsegn dela 1 6 далее
зачеркнуто see zemlyi i 7 было Рёг Perwaia 8 написано над строкой
0 написано над строкой
9 Ю. Крижанич
129

Olowa, Swinyca, Rtuti, Železa dobrogo: Swili, Bumagi, Wolni
sukonnije: Pepra, Saprana, Sachara, Klincew, i mich zariadow:
Miri, Tamiana, Miška, i mich zapachow: Wina, Drewenogo
masla, Migdal Izuma, Smokow, Limonow, i mnogich owocew:
Pscena saraczinskogo, Balsama, Kafiiri, Iantara, i wsakich wra-
czebnich ziwic, zelia, i korenia: 1Kamenia k' wapnu, Dobrije
glini ко krownim kirpičem, Dobrogo lesa ко graženiu1.
Bćigije zimi 3. Tretia priczina, Dolgije Zimi. Sije bo potrebuiut mnogich
Drow 2i Sena2, Zapasow* dlya lyudey i dlya skota. A Leta sut
kratka, mrazna, i dozdzyewna: nedadut se urodit mnogomu i so-
werszenomu owociu: i кое se urodit, dlyaradi dozdzew i kratkosti
wremena težko se soberet. Izato nemnogo ziwini i skota se mo-
žet4 prechranit5: i skot, kiy se ražaet, menyi iest wozrastom,
neže mde. A czto diwnee bit se widit: ne lisze na Rusi, no i w' Le-
chech, i za Dunaiem u Bolgar, Serbow, i Cherwatow, gdekoli
Slowenskiy iazik zasegaet; wezde se plodet malyachni konyici:
a wezde w' krug okol nas, u Tatar, u Turkow, u Wugrow, i u Nem-
cew ražaiutse konyi weci, mocneyi, i borži, i wsakako luczi.
Mi iesmo telom weliki, a naszi konyi mali; Tatari telom menyi
ot nas, a nyichowi konyi mocneyi i luczi. Dlyatogo Krimci6 nako-
nyu kažut se bit leglyi ot nas.
Zli susedi iT gosti: i 4. Czetwertaia priczina: Zli susedi 7i zli gosti7. Krimci, No-
nasze Czužebj6sie л.. .л., -,*-,. r rt ' i— >-. -, , *,
gaici, i ini barbarski narodi po gustu siju zemlyu pustoszet, i
razariaiut. Swidi swoyimi prelestmi wsegda w' prigodno wreme
cztokoli ottorgnut. Greki mnogo naszego dobra za nepotrebno
i ložno kamenie, i za steklo, ot nas iznoset. A Nemecki torgowci
i Polkowniki wse ostalnoe nasze blago i imanie do czista wigri-
baiut, ziedaiut, ot nas otnoset.
praznost zemiyi 5. Petaia priczina: Mal naczet ziteiyew iliti praznost zemlyi.
A sije idet ot okrutnogo žestokogo zakonostawia: Ob czem niže
pridetse goworit.
8Kto neuznawaet dobrodeteley, kotorije iest uže prial ot Boga;
njest goden iznowa mich priat. Ascze mi choćem ot Gospoda
priemat nowa občaia dobroczinstwa (:rekszi mir, bezpeczalnost
ot wragow, i dober powod w'sprawach:), moraem uznawat, izpo-
wedowat, i na weliko preceniat ona dobroczinstwa, kaya nam iest
uže dosich dob Bog sczedro podarowal (:a goworim mi zdes tokmo
ob telesnich dobroczinstwech:). Kaya adda sut dobroczmstwa
Božia, semu carstwu podarowana: i pokoyich sije kralyestwo se
imaet poczitat srečno?8
1-1 написано над строкой 2"2 написано над строкой 3 далее
зачеркнуто i sena 4 далее зачеркнуто rodit 5 далее зачеркнуто
i czto se 6 далее зачеркнуто w'polyu 7"7 написано над строкой
8-8 приписано на полях
130

Priczini Sczastiu1
1. Naiperwlye i naiwece, i wsem ostalnim glawa, iest Sower- sowerszeno samo-
szeno Samowladstwo. Sey iest prut Moiseow, koyim možet car wiadstwo
gospodar wsakaia potrebnaia czudesa delat. Pri sicewom bo go-
spodarstwa postanowleniu lechko se mogut poprawit wsi pobludki,
wadi, i nakaženia: i mogut se postanowit wsakie dobrie ustawi.
Mi sije dobroczinstwo chočem sice spoznat: ascze cariu gospo-
dariu budem wowsem pokorni, iako Božiemu namestniku: i
ascze gospodar dast stanom prigožie slobodini. A czto weče,
treba iest z'mirnimi mir deržat: nikogo bez priczini neobižat:
So spodobnimi sebje narodmi zaweti czinit: dobrich prigod,
i sluczaew, i Bozyich dobrodeteley nezanechowat.
2. Wtoraia2. Rubeži bezpeczalni: abo sije carstwo ot Stu- Rubež bezpeczaien
denogo Moria neboyitse nikakowa neprijatelya. A okol Sibiri
njest kralyew silnich, no ziwut Kalmiki, i ini Klatežni narodi,
ot koyich se njest boi at kotorije žestokije3 rati.
3. Tretia4 priczina. Dobri Susedi: iakože iesut Persi, s' koyimi Dobri suseđi
možem wezde ponyichowoy zemlye torgowat; i ot kcyich se ne-
boyim razmiria. Dobri susedi sut i Lechi, da Litowci. Ot nyich
seneboyim dabichu oni || wzczali rat, ascze mi nenacznem. А то- стр. юе
žem z' nyimi uczinit i Zawecanie mnogo koristno: oczem na inom
mestu weče.
4. Czetwertaia5 priczina. Prigoda6 k' welik Omu7 TorgOWaniu. Prigoda k'Torgo-
Možem bo mi8 ot raznich narodow preimat towari, i presilat ™Ши
к' raznim inim narodom: Iakože czinet Gdanczani, i bogateiut
bez meri i bez dna ieže god. Mi možem ot Nemcew prewozit to-
wari к' Turkom, Persom, Czerkasom, Kalmikom, Bucharom,
Kitaicem, Daurom: i opet tich narodow towari prewozit ко Nem-
cem, к' Lechom, i к' Litwe (Zri ot lista 15 do lista 20).
Možem naredit nowa welika, i Archangelu spodobna torgo-
wisca. Iе, Na Donu: 2e w' Astrachani: 3e w' Kalmikech: A inaia
menyszaia, w' Putiwlyu, na Litowskich i na9 Swidskich rube-
žech: w' Daurech: na Chwalinskom moriu w' prigožich mestech.
Možem swoyich torgowcew razoslat žit i torgowat po wsey Bu-
charskoy i po10 wsey Perskoy zemlye: iakože obtom wsem uže
inde iest goworeno.
5. Petaia11 priczina. Prigoda k' Wodoszestwiu ili k'12 Czol- Prigoda t'Czoinar-
narstwu. imaem pristani na Studenom i na Chwalinskom moriu: stwu
1 на следующей строчке написано: 1. Perwaia priczina dabudet, kaia
stoyit na listu 106, откуда и перенесен § 1 2 было Perwaia 3
зачеркнуто silnije 4 было Wtoraia 5 было Tretia 6 написано над
строкой 7 mu написано над строкой 8 написано над строкой
написано над строкой 10 написано над строкой п было Czetwer-
taia 12 написан0 HaQ строкой
9*
131

imalismo ie i ua Czornom, imaem reki brodoplownije1, Dwinu,
Don, Wolgu, Ertisč, Ob, i mije. Imaem weliko obilie Konopely,
Smoli, i Lesa prigožego ко graženiu2 skeley, czolnow, i wsakich
ladey; ino wed czolnarstwa ili neznaem ili malo czto šego doti-
kaem. Treba bi Chwalmskoe more napolnit naszimi skelmi.
(Gledi lista 19)3.
Treba bi na rekach wsee zemlyi, a naibolye na Sibirskich
rekach welik prizor imat na czolnarstwo: i postanowit i naredit
wse czto iest4 к' sey weci5 potrebno. Wsa bo krepost Sibirskije
derzawi se stanowit na rekach: i kto iest gospodar rekam, on iest
gospodar i zemlye onoy.
Treba bi prowedowat, iestli kiy6 wodniy put izrSibiri g' Dau-
rom, w' Kitay, i w' Indeiu: i ot Mangaziyi, da ot Obi, к' Archan-
стр. 107 gelu7.^
,, . 6. Imaem i domasznie towari: korzna, losini, kraszenie koži,
konoplyi, pepeli, ikri, ribi, med, wosk, žito, meso, len, i inie.
Sije dobrodetelyi Božie uznawaem, ascze yich darom nezami-
čem. Moraem SAvoje blago tako prodawat inorodnikom, da se
go sami neuliszim: no daše postanowit kaia oznaczena kolikost,
czto i koliko na wsakiy god koego towara se možet dat iz kra-
lyestwa izwest, a ne wece. Ato pak nemožetse inako uczinit,
neže ascze se wsi inorodni torgowci iz zemlyi otprawet: i ascze
car gospodar wse priwoznoe i izwoznoe torgowstwo naše primet.
Ra z del 9
OB RCSKICH ZAKONECH: IZ OPISANIA NEKOEGO
NEMCZINA.
OB LAIANIU NEMECKOM
oiijarowo Laianie Cholsteriskiy knez choteč riase prewest Astrachansko i Ar-
changelsko torgowstwo, biasze w' godu 7147 (:i w' trech nasle-
duiučich:) wiprawil posla k' Perskomu kralyu8. Onogo posla
diak, nekiy Adam Olear iest opisal sije preslawnoe Ruskoe wla-
datelystwo: i mežu inimi mnogimi reczmi, ob Zakonech i1 Na-
rawech Ruskich sice piszet:
t
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто brodow 3 См.
стр. 30—32 настоящего издания 4 написано над строкой 5 далее
зачеркнуто iest 6 далее зачеркнуто wodoszestniy 7 следующий § 6
приписан на полях 8 далее зачеркнуто Togda
132

1. Asczekto posmotrit na urodu2, na zakoni, i na žitie Ruskogo Laiame оъ Barbar-
naroda; po prawde Rusi mogut se zwat Barbari: abo nechaiuč stwu
ob plemenitich naukech, ostaiut w' prirodnom neznaniu,
prostote, i grubosti.
2. Imaiut Rusi razum dosta dober i szegaw: ali obračaiuč Ob Zlonarawiu
go tokmo nakorist i na swoe pochotjenie, postaiut chudobni,
i zlonarawni. Dlyatogo Iakop, Dackogo kralya poslannik3, wo
swoem Rusi opisaniu, zowet yich prelestnich, upornich4, neukrot-
nich, prewratnich: i prosto mowec bezstudnich5, i sklonnich
ко wsakoy zlosti: koyi uziwaiut Sili w' mesto Razsudka: i koyi
sutse otrekli ot wsakogo blagonarawia. Chudoba nyichowa
osobito se iziawlyaet6 w' torgowaniu i w' inich obmanech; kogda
po ssude ili inim imenom uczinet czto prit w' czužije ruki; azatim
go obtužet, budbi ono bil ukral. Takowi obmani sut czasti mežu
nyimi. S' togo lechko doznawaet: kakowim serdcem se obchodet
z' inorodnikmi: i kakowo werowanie se spodobit dawat takowim
lyudem.
3. Lyudi, koyi sut mežu nyimi w' kakowom wiszem stepenyu оъ ochoiosti
ot občego, tako sut spesiwi i ocholi, da wo wsakom uczmku i
reczi proiziawlyaiut tu7 swoiu ocholost. Grubost obiczaew mežu-
nyimi czinitse widet na wsakiyi korak. A wece i bridki sut w' ob-
čeniu, dlyaradi wonyi otczesna i otluka nawadnich nyichowich
iestwm. Bujnost, blud, sramotno goworenie i nepocztenie, iest
unyich wezde občeno: da možem z' Aviszereczenim Iakopom
Daczaninom zawerzt, i reč: iako Rusi zawergosze ot sebe wsako
pocztenie i sram 8sut sebe otrekli i otprisegli ot9 wsakije czesti,
i srama, i blagonarawia8.
4. Wsem tim chudobam i sramotam10, priczina iest Prazno- Pijanstwo
wanie, i Pijanstwo: w' || koem se w' konec utopili. Pijanstwo bo iest CTv- J0S
mežu nyimi tako občeno, wsakogo stana i reda lyudem, cerkow-
nim i mirskim, mužem i ženam; daše obretaiut ieže deny po uli-
cach i w' kalužach ležeći pijani lyudi, budto mertwi. Posablyaet
к' tomu razpustnomu pijanstvu i on zakon, koyim gostow prijem-
lyut. Kogda pridesz w' kuiu kuću, tudže te primut s' czarami
gorelogo wina tolikokrat powtorenimi, da na wremena se izpraz-
nit i dusza av' kupe s' piti em. Sije se iest widelo w' raznich pri-
likach, kotorije se priluczisze w' lyudech naroczitogo stana,
i w' poslech, koyi bi morali skorbnee11 obderzawat dostoinost
1 над строкой зачеркнуто ob 2 зачеркнуто uroženie 3 было
posol 4 над строкой другими чернилами написано Obmanlyiwi
upremil 5 зачеркнуто bezsramnich 6 iz написано над строкой
7 написано над строкой 8~8 написано над строкой. Внизу без
сноски приписано: A in nekiy iest napisal sice: Ruskuiu zemlyu iest
bes swoey babe na prokorm zapisal: i Rusaki sut wsakomu blagona-
vawiu i poczteniu glawu otgrizli. 9 далее зачеркнуто wsego 10 над
строкой написано ostudam X1 над строкой написано opasnije
133

i stepeny swoy mežu czužimi narodmi. Iedna takowa prilika
7116
seiest pripetila w' godu т™, nanekoem poslu u Swidow: kiy se1
biwsze2 nazbit zaieial gorelkoiu premočnoiu, w' nasleduiuciy
deny w' iutrenyuiu poru obreten iest bil mertow na postelye,
kogda bi bil moral poit pred kralya na otwet.
chiapsko žitie 5. Kaznyenie Batožnoe i Zilnoe iest unyich mnogo obfczno.
A ieže sut Chlapskogo3 i narawa, to sepokazuet iz prenizkich
poklonow, кое4 czinet datla czelom bijut: i posle batožnogo
bitia zachwalyaiut onomu, kiy yich iest welel bit.
Poddanniki wsakogo reda i stana moraiut se wsi opowedowat
Chlapmi Welikogo Gospodaria. Knezi i bolyari moraiut tože
chlapstwo proiziawlyat i w' podpisu swoyich czelobitnic nazi-
waiuc se Umenyszalnim imenom, Fedko, Iwaszko, Paszko, Waska:
w' mesto Feodor, Iwan, Pawel, Wasiley. A Welikiy Gospodar
potomuže к' nyim goworit, kogda koego zazowet. I kogdakfy
bolyarin czto prewinit: zadaiut yim se barbarskije i chlapskije
kazni.
Razboyi i tatbi 6. Chlapow bolyari derzet u sebe mnogo: do peddeseti, i do sta
deržft ieden wo dworu. Si ziwut iz nawadnogo obroka, kiy yim
z' mukoiu uspewaet к' potrebe: i dlyatogo czinet mnogije razboyi
i tatbi. Iedwa preminet noć, w' koey senebi naszlo mnogo ubije-
nich: osobito wo wreme welikich praznikow i zagowenia i kogda se
opijaiut iako beszeni. W perwiynadeste deny dekabra, pri naszem
tamo bitiu, naczteno iest bilo petnadeste mertwecew na Zemskom
dworu. Wo wreme kositwi ti chlapi biwaiut razaslani sena kosit:
i togda okol Moskwi mnogije razboyi czinet: a to yim uchodit
prosto: narawecimi yim gospodarmi, gde yim iedwa daiut, czim
bi se mogli odet.
woi^nnaia terpiyf- 7. Pritom grubom i chlapskom uroženiu, biwaiut na woine
wost trudowni i rabotlyiwi: i na wremena dosta chrabri: (:chočti
drewnyi Rimlyani neprijemachu к' woinice takowich zloczestich
lyudey: abo w' ono wreme woiaki smotrachu na Krepost, i na Na-
rodnoe Dobro, a dneszny naszi woiaki tokmo smotret na grabež
i na swoiu korist:). Ti Rusi i chlapi daiut se dobro wladat ot ino-
rodnich zapowednikow, gde nedostaet domasznyich: i pokazuiut
chrabrost i serczenost pacze5 w' ostrogech, neže w' polyu. Negda
стр. io9 bo || sutse wideli priliki: dasut wolili datsi ognyem platie opalit,
ili gladom se wimorit, neže oštrog zdat. W Padisu w'Liw6nskoy
zemlye, nisut mogli Rusi na izchodu iz oštroga, stretit Nemcew
na wratech, biwszi napol mertwi ot glada: czto godopisec zame-
čaet iako godno podiwlyenia. Sicewi pramo se mćgut nazwat
woiaki, i branitelyi gradow: pokoli mogut toliko terpet za swoego
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто se 3 далее густо
зачеркнуто 4 зачеркнуто kotorije 5 зачеркнуто wecekrat
134

Gospodaria. Ali w' obsidaniyu gradow, i w' bltwach neproizi-
awlyaiut iednakije kreposti: abo suprot Lechom i Swidom wsegda
sut deržali gorszuiu stranu1: buduč gotoweyi bežat, neže rezwo
udarit na neprijatelya, ili gonit go.
8. Gospodia i prednyi torgowci ziwfit w' kamennich polatach, žme memo i neprok-
kotorije naczasze ot trideseti let zidat. Perwlye prebiwachu szeno
w' malich drewenich chramech: gde se obretasze mala i2 uboga
ruchlyad: da3 pacze i nine zadowlyaiut se na trech ili na4 czeti-
rech glinenich gornech i na tolikuže drewenich blyfid. Srebreno
posudie werlo retko se widit: oprocz kotorije czaszi dlya wina,
ili dlya medowini. A neuziwaiut nad nyimi mnogije snagi w' oczi-
sčaniu: iakože i samo Welikogo Gospodaria srebrenoe5 i olowenoe
posudie (:koyim biachu gosčeni naszi posli:) biasze tako umazano,
da iest bilo bridko pogledit: i kazasze se s' cei god nebit oczisčeno.
Newidetse w' izbach steni (:iakože w' Nemcech:) Olowenim po-
sudiem ukraszenije, no golije, ili pauczinoiu oblitije. Nederžet
w' postelyach peria, no wolnu ili slamu: služet yim za nočnuiu
postelyu i 6switi, kotorije6 w' deny noset. W letu spet nalawach,
i gdekolibud, a w' zime na pečech. Tamo se zmestit muž i žena,
deti, i czelyad: a negda se widet z' nyimi w' towarusztwu i ko-
koszi i swmyi. Njesut prokszeni w' iedeniu: no zadowolyet se,
ascze imaiut kaszu, kapustu, ugorkow, i rib solyenich, kotorije
choč i težko7 wonyaiut na wremena, iednakože nyim sut dobrije.
Zariadi obči ко wsakim iestwinam iesut unyich Czeson i Luk:
koyich wonya napolnyaet chrami czernyakow, i dwori knezow,
i samogo Welikogo gospodaria. W gostitwach okazuiut diwnost
w' iestwinach, i w' napoiech. Ali tim nedumaiut dobiwat nowich
prijatelyew, ni sochranyat starich; no smotret nakorist: abo po na-
wadnom zakonu, gosti sut dolžni nadrugiy deny prit, i
gospodaria naroczitimi darmi poczestit. Zapowedniki na prikazech
obikaiut tri ili czetiri takowije gostitwi priprawit na stroszok
powablyenich torgowcew.
9. Welikiy Gospodar posilaet czasto golema posolstwa k' ca- straszni razsipi1
riu Rimskomu, ко kralyu Swidskomu, Đačkomu, Perskomu, na posoistwa
i к' mim (:rekszi, к' Polyskomu, Aglinskomu, Turskomu, Fran-
cuzkomu, i Kitaiskomu kralyem: ко Krimskomu i Gruzinskomu
carom: ко Florenskomu, Pruskomu, Kurlanskomu, Cholsten-
skomu i к' Czirkaskom knezom: g' Bucharom, Kalmikom, Bar-
bancem, Chamburžanom i Benetczanom, i daže к' Maltinskim
Križakom:). A s' takowimi || posolstwi posilaet welikije dari: crp. no
iakože se možet poznat iz iednogo posolstwa wiprawlyenogo
1 сверху надписано gorsziy zrebiy 2 написано над строкой
3 написано над строкой 4 написано над строкой б последнее е
написано над строкой 6 зачеркнуто pratež, kuiu 7 написано над
строкой 8 далее густо зачеркнуто
135

к' cariu Rimskomu, w' godu teke, so timi upominki: Sobolyew
206: Kunić 1038: Czernich lisic 240: Krasnich lisic 674 000:
Bobrow 6000: Wolkow 2000: Losow 148. Wsego w' smete 683
tisuća i 632 korzna. Prichodet pak na Moskwu razni posli1 i biwaiut
zaderžani na dolgo wreme, z' welikim razchodom. A ini tamo
ziwfit pod imenom Konsulow, Agentow, Rezidentow, to iest
Oprawnikow, ot raznich wladatelyew: i deržet swoe wlastitje
dwori ili polati, gde ziwfit na swoem stroszku. A ot Kalmikow,
ot2 Czadskich murz i ot inich diwyich narodow ili Tatarskich
Ord, prichodet posli bez inich priczin, tokmo na prijemanie
darow.
umiteiyey Rusom Ю. Rusi lechko preimut i nauczetse, ascze yim czto budet
ne ta/at pokazano ot inostrancew. Dlyatogo, ascze, kto chočet korist
priobrest iz kakowije umitelyi, treba iest, da iee nepokažet
Rusom.
3To, i mnogo inogo laiania i ogowora piszet wiszereczeniy
uchodnik3.
Razdel 10
OTWET NA INORODNICZESKOE LAIANIE, POTWARI,
I SOBLAZNI
1. Ob ostalnom naszem Slowenskom narodu (:rekszi ob Po-
lyakech, Cherwatech, Serbech:) malo czto piszut ini narodi,
no tokmo usciplyiwimi priczami yich obadaiut, iakože wisze
powedachom, 4na listu 103 czis: 64. Nepiszut celich knyig ob nyich:
abo z' nyimi na blizu stoiet, i wsakiy deny občet, i weci nyicho-
wije bezpisma sut yim wedomije. Tokmo ob Ruskom lyudstwu,
i ob preslawnom sem gospodarsUvu ne ieden, no mnogi 5sut
napisali5 ćelije knyigi: zato czto šija strana iest dalye otmeknyina
ot europskich narodow, i sije weci menye sutyim poznani6: i czto
ie7 Bog po swoem miloserdiu nedawno izwolyil wozwisit owde8
sicewo sziroko i silno kralyestwo, kakowo se nine9 nachodit.
1 далее зачеркнуто ot Kalmikow ot Czadskich murz 2 написано
над строкой 3_3 вписано между строк 4-4 приписано на полях
5-5 зачеркнуто napisasze 6 было poznanije 7 написано над
строкой 8 зачеркнуто zdes 9 далее зачеркнуто obretaet
136

Perwiy, kiy ie1 ob Rusi knyigi napisal, iest bil Zigimont
Cherbesten, posol caria Nemeckogo k' Welikomu kniaziu Wasi-
liu Iwanowicu: a za nim Filip Pernesten, posol ottoleže, к' са-
riu Iwanu Wasiliewicu. Tretyi Anton Posewin, papin posol.
I ti nikakowa laiania nit ogowora nepiszut. A Pawel Iowijusz
episkop2 wo swoyich westinnich knyigach iesče i pochwalu piszet
ob sem gospodarstwu, iakože biasze 3w' Rimu3 razumel iz ust
Dimitra4 poslanca5 wiprawlyenogo6 ot caria Iwana 7i šego
caria zowet sice: Christianae religionis cultor sane egregius:
Christanskije wjeri izriaden obderzately7. Nimaiu iaz nine
tich knyig: i nepameču8 dobro9 czto piszut. To lisze10 znaiu,
iako ob zakonech ni ob žitiu11 naszem nepiszut tako nenawidno,
i usciplyiwo, iakože wisze spomenyeniy laiately: neweliczet i
nerazglaszaiut naszich slabostey, i newlekut na posmech naszich
obiczaiew12; znadut bo dobro, iako wo wsech narodech iednako se
obretaiut grechi, i nedostatki. Oni že nechulet naszije prostije
ruchlyadi, i mernogo nerazkosznogo žitia: žnadut bo pacze mer-
noe, neže razkosznoe žitie chwali bit dostoino. Iednakože i oni
ne wsego chwalet: no w' nekoyich wecech i poprawu bit potrebnu
sudet: iakože iest, Dabi se imal narod umiteley uczit: Iob krutom
Zakonostawiu caria || Iwana goworec, ne wsego chwalet. Aliti
iaz, iakože rekoch, nemogu nine dowolynogo razsudka ob tich
pisatelyech powedat, abo yich nimaiu pred rukami.
2. Peter Petreiusz Nemeczin iest napisal knyigi13 debelije
ob sem carstwu: a w' nyich nawsakom listu wse polno iadownich,
u sciplyiwich14, laialnich, nenawidnich reczey, i ložnich ролуе-
stey. On swoe knyigi zowet Istorijeiu Ruskoiu15 ili ti Westmnimi
knyigami, ali po prawde imaiut sezwat Paskwinata, 16se iest16
Ogowornije, Usciplyiwie, Szutskije, Narugatelyskije knyigi.
Njest iz nyich godno zdes17 niczeso ni prinosit na uzor. Ot naczala
dokonča njest w' nyich 18lista bez18 iadownogo19 laiania. Nikto
nemožet prokletich besow gore, merže, odurnee, strasznee opisat;
neže on opisuet nasz narod. Czinit nas gorszich ot Turkow, ot
Tatar, ot Samoiedcew, i ot wsech adnich besow. A Nemci na Moskwe
iednakože tije knyigi deržet, cztut, i20 w' precenbe ie21 imaiut22:
abo tamo na drobno i mnogo na sziroko opisuet Raztrigino woro-
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто Wlaszkogo rodu czlowek
3-3 написано над строкой 4 было Dimitreia 5 было poslannika
6 далее зачеркнуто w' Rimu 7-7 приписано на полях 8 далее
зачеркнуто uže 9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто dobro
11 п зачеркнуто sego lyudstwa 12 далее зачеркнуто i nechulet
далее зачеркнуто grubije 14 u в начале слова смазано 1Ъ написано
^А-я стРок°й 16-i6 зачеркнуто iliti 17 написано над строкой
1 зачеркнуто ino oprocz 19 далее зачеркнуто brechania 20 далее
зачеркнуто w' cene 21 написано над строкой 22 далее над строкой
зачеркнуто i mnet wse istinno bit czto se tamo piszet
Cherbesteii!
Pernesten
Posewln
Iowijusz
стр. 111
5. Petreiusz laiately
137

6. Iakop Daczanin
7. Clieidesten
8. Salomon Ghening
9. Gliamelman
10. Acernus
11. Dawid Chilreius
12. Pawel Odorbornius
13. Archontologija
Ieretiki: Na Pochulu
prawije wjeri: chulet
narod i prewozwi-
-szaiut greclii
stwo, i Moskowskoe razorenie: i wsu Ruskuiu zemlyu opisuet,
gradi, i reki: koliko koe mesto ot koego daleko ležit: i wse czto se
mnit bit godno znania. A ob samom sebe piszet: iako1 de iaz
iesm czetiri godi na welikogo Gospodaria zalowaniu žil, i malone
wsu Rus sam oczima swoima2 presmotril. A kako iest zatim ко
Swidskomu kralyu dospel, nit on powedaet, nit iaz inako3 mogu
znat. Zato Nemci mnet wse istinno bit, czto on4 narugately laiet:
i w' tom mnogo chudich misley ob naszem narodu naprasno mislet.
Iakop Dackiy poslannik piszet iadowno: ali iaz knyig newidech.
Cheidensten iest napisal welikije knyigi tokmo ob okrutnom
muczitelystwu caria Iwana. Popisuet 6t dne do dne, kogo i kako
on car uczini umorit.
Salomon Chening piszet5 Godopisie Liwonskoe: i tamo ob Rus-
kich wecech.
Chamelman piszet Godopisie Oldenburskoe: i tamo ob
Ruski eh že wecech.
Acernus piszet knyigi ćelije ob Rusi.
Dawid Chitreus, Pawel Odobornius, i pisatelyi6 knyig narecze-
nich Archontologiia, pri inich wecech piszut i ob Rusi: ali iaz
yich nine nimaiu naredu. Ali iednoiu recziu mowec, ti wsi gde
czto ob Ruskom, ili ob koemkoli Slowenskom lyudstwu piszut:
ne tako westinu, iako Osciplyiwuiu Obszalnuiu pesen pisat se
widet. Naszije wadi, nesowerszenosti, i prirodnije nedostatki
weliczet i w' desetero wecije bit powedaiut, neže' se w' istine
obretaiut: a gde greeha i njest, tamo go widumuiut, i lgut7. I
sramotnije solganije powesti tože ob nas piszut: kakowa iest ona:
Iako bi de drewi weliki Gospodari Ruski morali bili ponuže i
po ugoworu peszi strečat Krimskogo posla iezdečego na konyu:
i podawat mu iz ruk na poezest kobiliego mleka: aposol bi pijuč
naroezno prolewal8 mleko na konyewuiu griwu, a welikiy Go-
стр. 112 spodar bi bil || moral ono mleko iz griwi iezikom lizat. Takowije
basni ti mili pisatelyi ne za szutku, no za istinnije powesti pri-
noset i udaiut. 9Sije basni sut spodobni onim, czto Nemci sami
ob swoyich Swabech baiut tako, dabi sedem Swabow zaiedno
ratowisce deržeč, iednogo zaica ubilo. Iako dabichu Sležaki orla
w' mesto zaica zieli, i ost9.
3. Nam iest treba obliezit: iako czetiri perwi pisatelyi, Cher-
bersten, Pernesten, Posewin, i Iowijusz, bijachu Rimskije wjeri
lyudi. Izato nelaiut, i nesramotet: i neweliczet grechot naszich.
No pacze chwalet 10gde sut czto dobra wideli10: (:a osobito Perne-
1 далее густо зачеркнуто 2 написано над строкой
написано
над строкой
зачеркнуто toy 5 далее зачеркнуто Kroni
писано над строкой 7 далее зачеркнуто Tako
9-9 приписано на полях 10-1° написано над строкой
8 было razlewal
138

sten piszet1:), iako zdes lyudi skorbno g' bozyim Službom pricho-
det2; i dolgo w' cerkwach3 boziey chwale4 prebiwaiut, na iuter-
nyach, obednyach, i wsenocnyach. Sice dobri dobro goworet:
a ob zlu molczet: chočti czto i znadut. A zli dobra nespomenut,
no tokmo zlo propowedaiut i w' desetero weće bit czinet. Adam
bo Olear, i Petreiusz 4i Iakop Daczanin5, i ostalni pisatelyi wsi,
koyich6 wisze imenowachom, biachu Lutorskije ieresi lyudi:
i dlyatogo po swoem7 zakonu i nauczeniu goworet. Trebabo iest
znat: Iako Lutor i iego nasledniki niszeso inogo neimachu, i ni-
maiut oprit suprot Rimskoy cerkwe: oprocz iedinogo cerkownich
lyudey gresznogo žitia. Zato niczeso mogo neczinet, neže tokmo
czto popowskije grechi propowedaiut: i tim otwodet lyudey
ot Rimskije8 wjeri wo swoiu ieres. Potomuže adda i zdes delaiut:
i Ruski je9 grechi propowedaiuc i welicec usiluiut se tim prawo-
slawnuiu wjeru pochulit, i razorit: Ascze adda se luczit nam10
recz ъ Lutormi, možem mi k' nyim reč: zaczto Rimski pisatelyi
nepiszut ob nas tako zlo, iakože waszi Lutorski Pisatelyi? Lutor,
i wsi waszi uczitelyi niczim inim neotwedosze lyudey ot Rimskije
wjeri; razwe tokmo propowedaniem i weliczeniem popowskich
grechow. Biwszi adda 6t roda priwikli к' ogoworu i11 laianiu,
nemogut tnako ni z' nami postupat: no propowedaiuc i weliczec
naszije grechoti, choteli12 bichu tim i prawoslawnuiu naszuiu
wjeru razorit.
4. A za wtoroe: wi buduč wimowni i mnogo goworlyiwi, Goworiyiwi lechko
iazikom nas predalyaete13: i zato lechko na nas wsaczinu nami- ogowariaiut
čete: abo mi dlyaradi naszije newimownosti neznaem na was
takowichze pricz widumowat, niti wam otwecewat. Takfo Greki
drewi sebe iedinich lyudmi, a wsech inich narodow barbarmi
ili skotmi bit sužachu. Ali priszlo iest dotogo, da oni, koyich
Greki barbarmi zwachu, nine Grekow zoAvut barbarmi.
5. A za tretie: Wi nasze mernoe ubogoe žitie chulite, i tokmo вшш chuiei memoe
w' grubost, w'14 barbarstwo, i w' neczistotu poczitaete. A ob15
swoyei biiinosti, i razkosznom da prokszenom žitiu tako sudite,
bud bi to wse 6t neba bilo priszlo, i nikakowa grecha bi w' tom
nebilo. A da bismo mi waszu buinost i telesnost i mechkotu der-
žali: dabismo se w'perinnich postelyach utaplyali16: dabismo
do poludne sipali: dabismo iestwini s' tisučnimi priprawami
iedali; togda biste wi diwno17 nas chulili, iako buinich i raz-
1 написано над строкой 2 pri написано над строкой 3
далее зачеркнуто pri 4 далее зачеркнуто prestoiat 5~5 написано над
строкой 6 eh написано над строкой 7 написано над строкой
8 зачеркнуто prawije 9 далее зачеркнуто zakoni 10 написано
над строкой и далее зачеркнуто ко zlu go 12 зачеркнуто radi 13
зачеркнуто nadehodite 14 написано над строкой 1Ъ b написано над
строкой 16 зачеркнуто topili 17 далее зачеркнуто naszu buin
139

стр. 113
Durni obiczayi ne ot
Uroženia niti7 ot
pustnich; aswoiu mernost biste Mo nebes1 wichwalyali. A nine,
gde widite, iako mi na maloy i ubogoy ruchlyadi, i na prostoy
iestwine prestaiem2: mernost, kotorije sami nimaete, neczisto-
toiu || i barbarstwom zowete3. A czto se grechow ticzet: mi sami
izpowedaem iako smo greszni. Ali wi naszije grechi tako propo-
wedaete, bud bi uwas takowichze nebilo. A dabichu unas bili
občije gostinnici, iakože w' nekoyich waszich gradech, a w' tich
gostinnicach liki raznich kurow, i wsakoy swoia naznaczena
osobnaia4 cena: i kuiu gost zachočet, tuiu mu korczmar i pri-
wedet. Dabi se5, dem, tako unas wodilo: czeso nebiste wi ob nas
goworili? Ali6 prawo goworit Spasitely: Licemiru, izwerzi perwlye
berwno iz swoego oka, a zatim suczec iz oka swoego druga.
6. Timi da inimi priczami možem mi otwecewat suprotiwni-
kom. Ali sami usebe imaem inako promiszlyat: i razcenyat8
za^konostawia1 Z1°g° n® ws® suetno bit, czto ti narugatelyi goworet. Naipacze ob Pijan-
stwu: istina bo iest iako na wsem szirokom SAvetu njest tako merz-
kogo pijanstwa, kakowo iest unas9. Obmanlyiwost tože welika,
i Newerowanie w' lyudech se10 obretaat w' sey strane: i ina ne-
kaia nespodobia: okoyich nainom mestu budet prigožee mowit.
Moraem adda razcenyat, iz kakowije priczini izchodet to preodur-
noe pijanstwo i inaia nespodobia.
Treba iest rekszi11 znat: iako taia merzost obiczaew niti ot Uro-
ženia, niti ot Wjeri (:iakože bichu Nemci choteli:) nepochodit.
Abo i12 gde inde se13 obretaet i seyze nasz narod, i sijaže nasza
prawoslawnaia wjera: a iednakože14 see merzosti w' obiczaiech
njest. Iakože iest widet u Serbow, u Grekow, i na Beloy Rusi.
Otkole adda izwiraiut takowi zli obiczayi? Otwet. Ot Zlogć
Zakonostawia: ob czem chočem nainom mestu bolye proiziawit.
7. Greki i Nemci, i durni Lechi, kogda w' sem carstwu ili
na Beloy Rusi imaiut nakazanije podAvodi: obikaiut nesčadno
bit bidnich selyanow: i welet: Tuti ine warwari. «Ti lyudi sut
barbari: barbarow16 iest treba17 tokmo bit, ascze chočesz dati
dobro zdelaiut».
Na sicewu sramotu njest trebi recžmi otgowariat, no pali-
cami: i dat tim prokszenim razkosznim politikom pametilo,
da spominaiut nakoem mestu sut wideli barbarow.
8. Lechi bez meri i bez konca wislawlyaiut swoie wolynosti,
iliti slobodi: i glupo da odurno chulet Samowladskoe gospodar-
Barbarow treba bit.
Otwet tomu ,5 boy
Na pochulu Samo-
wladstwa otwet
1-1 написано над строкой 2 зачеркнуто iesmo zadowolyni 3
зачеркнуто naziwaete 4 написано над строкой 5 написано над
строкой 6 приписано сбоку, и Prawo так и осталось с прописной буквы
7 далее зачеркнуто ot 8 далее зачеркнуто iako 9 далее зачеркнуто
I inaia 10 написано над строкой
зачеркнуто
adda
сано над строкой 13 написано над строкой 14 далее зачеркнуто sey
15 далее зачеркнуто Palica 16 зачеркнуто treba yich 17 написано над'
строкой
140

stwo. Nemci perčeni i prokszeni1 i razkoszniki2 chwalet swoie
perini: a Lechi razpustni, chwalet swoie bezredie: i zapriczu
goworet, Bezrediem Polyskoe kralyestwo stoyit. Ob sey weci
iest potrebno dolgo goworenie. Zato zdes konczim, ochranyaiuc
otwet pro Lechow na moe prigože3 mesto4.
510. U Nemcew iest tolika množina czarownikow i czarownic:
da ćeli gradi negda biwaiut yich polni, i prednyi gradski wla-
datelyi se obretaiut w' tom czislu. Zanaszije pameti w' Rakuskoy
zemlye wsi bez mala lawniki grada Chamburga, i so ženami,
bisze dlyaradi wolchowstwa sožeženi. A w' Welikom Chamburgu
choteč sudiyi, dabi kat trech czarownic izpitowal mukami i
ob inich družicach: kat yim to otsowetowa, mowec: Wi togo,
Gospodari, neizkorenite. Dabi bil na plosčadi welikiy piwo-
warniy czan wodi polon6, a wsakiy czarownik i czarownica sego
grada bichu tokmo perst obmoczili, do weczeranebi wodi w' czanu: CTp. tu
iost5. ||
Raz del 11
OB OBČICH NARODA NASZEGO PRIMETECH
I WADACH
1. Torg owci choteč otAvedat zlato, natiraiut ie na kamen, priwerstaniem
^de i inoe razliczno zlato budet naterto, i mjed: i priAverstawaiuc se poznawaiui
iedno g' drugomu7, widet iego swetlost, i poznawaiut dobrotu.
Ne inako kralyeAvskiy sowetnik moraet priwerstawat swoy
narod к' inim narodom (:ascze chočet poznat iego naraw:) i moraet8
razcenyat priczini i wini, zaczto mnogije weči zdes idut sice,
ainde inako.
Dlya togo goworec po priwerstaniu.
2. 1, W Lepote obraza i stwora9 ziwotnogo, nemožem se mi Lepota
zwerstat z' inimi leplyimi narodmi. 2, Iazik nasz iest skriplyiw, Iazfk
1 написано над строкой 2 ki написано над строкой 3 было
priliczno 4 § 9 зачеркнут, см. Дополнения', на полях против § 9
зачеркнуто Wilem Filip Fon Zeic to powedasze: i iako u Grofow Swarce-
burgow iesut takowije nožici 5-5 приписано на полях 6 второе о
написано над строкой 7 далее густо зачеркнуто 8 написано над
строкой 9 далее зачеркнуто teles
141

nugoden, ubog, i prawo otwsech naroczitich ewropskich iaziko\\~
chitrost naibidneyi. 3, i1 dlyatogo njest diwb, ascze i razumi naszi iesut
tupi i kosni: ascze mi2 nikakowoiu chitrostiu newozmagaem.
Wsi imeniti narodi nadchodet nas chitrosriu: a tomu iest glaw-
naia wina nesowerszenost iazika: abo3 czeso nemožem recziu
izreč, togo nemožem ni dumoiu zamislit, kako bi treba i dosta
stroy bilo. 4, A iako niczeso nemožem sami lepo i mudro udumat:
iawno zname nam iest nestroinost naszego switnogo stroia. Itako
ко wsakomu mudromu4 delu moraem obliczie i uzok iemat ot inich
narodow.
Sami sebje luđim, 3. Cherwoy5. Mne, brate Borifce6, wsegda iest žal i sram,
s6bo1uSTaeimšdi mežu * gnyewaiu7 se; kogdakoli podumaiu na prewzetie naszich lyudey.
Boris8. Kakowo ti prewzetie welisz?
Cherwoy:9 Rekszi, czto se mi nadimaem, i ocholim: s' togo
czto Samoiedci, Ostiaki, i Kalmiki, priwerstani10 к' nam kažutse
bit grubi11, nelyudski, ili barbari. A to binam moralo ne ко prew-
zetiu, no k' uniženiu i k' pouczeniu bit powodom. Abo koliko
oni narodi V oziraniu na nas iesut diwyi i zwerski; toliko mi,
w' oziraniu na inije narodi, kažemse bit 12grubi i12 neumitelni:
tako da dlyaradi naszije neumitelnosti mi narodi sudet nas bit
tože diwyich13.
Boris14. Dobrije reczi gowori. Nespodobitse nam samim sebe
ogoworiat i laiat. Zla ptica iest ona, kaia sama swoe gnyezdo
poganit.
Cherwoy15. Prawo16 opominaesz. К' inorodnikom iaz nebich
sicewich reczey goworil, no pacze tersil bich se wsakako naszije
nuži pred nyimi ukrit i utayit. Ali mi sami17 mežu18 soboiu ni-
maem19 zamolczawat občego zla: i samich sebe oblužat: iakože
i rani nespodobitse tayit ot wracza, ascze chočesz, da ti iu za-
celit20. Chočti po inom czislu21 i w' sue tayim mi ono, czto wes
swet widit. Polnije sut mich narodow knyigi propowedania
ob neumitelnosti i ob wadach naszich. Czto wes sAvet w' nas wi-
dit: mi iedini onogo newidim i neznaem.
Boris22. Molyu te, powermi23 cztokoli iz tich wećey24.
Nasz narćd srednyi 4. Cherwoy25. laz obliczaiu nasz narod bit srednyi mežu Lyud-
skimi i Diwyimi26 narodmi. Diwyimi zowii Tatar, Kalmikowr
1 написано над строкой, поэтому Dlyatogo осталось с прописной
буквы 2 написано над строкой 3 далее зачеркнуто gde 4
написано над строкой 5 зачеркнуто Boris 6 зачеркнуто Gherwoiu 7 далее
густо зачеркнуто 8 зачеркнуто Cherwoy 9 зачеркнуто Вог
10 г написано над строкой п написано над строкой 12'12 написано
над строкой 13 далее зачеркнуто barbazi to iest 14 зачеркнуто
Cher 15 зачеркнуто Вог 16 зачеркнуто Dobro 17 зачеркнуто mežu
18 далее зачеркнуто samimi 19 далее зачеркнуто tayit, ni 20
зачеркнуто izleczit 21 зачеркнуто ozoru 22 зачеркнуто Cher 23 далее
зачеркнуто neczto 24 далее зачеркнуто Вог 25 написано над
строкой 26 сверху написано Grubimi
142

Ostiakow, Ciganow, i sim spodobnich lyudey: || koyi1 kuč i lyud- crp. 115
skogo stroienia nimaiut. Ti takowi iesut ot nas predolyeni lyud-
skostiu. Ali na protiwno2 predalyaiut nas nekoyi z' nyich Bor-
zostiu, ini Rezwostiu3, a wsi bez mala Szegawostiu, libo Chit-
rostiu.
Lyudski pak narodi (: se iest Wlachi, Francuzi, Nemci, Chis-
pani, i drewnyi Greki:)4 predalyaiut nas Lyudskostiu, i wsemi
Uroženimi6 Primetmi uma i tela: Oblicziem, Besedoiu,
Razumom, Iedrenostiu6, Serczenostiu, Rabotlyiwostiu, i Promislom
w' umitelyech. Tože Prawdoiu, Bogomoliem7, Trezwostiu, i wsa-
kim blagonarawiem. Tože i wsakim zlonarawiem i chudobami:
a osobito Chulami, Laianiem, Gnyewom, i Okrutnostiu. Ti bo
narodi imaiut mnogije strasznije chuli 8i kletwi8, i mnogije ne-
czestnije i sramotnije reczi; koyich nasz iazik buduč9 liszen,
10tim ubozestwom blažen se možet zwat10: iakože dawno zameti
Posewin papin posol. A gnyewa ieden krat zawzetogo ne inde,
neže w' grobu nti narodi11 skladaiut, i s' kim se iednoždi raz-
gnyewaiut, z' onim se w' wjek nepowratet s' prawdi w' družbu.
A w' oswetach nimaiut nikakowije meri, ni miloserdija.
5. Mi pak w' priwerstawaniu k' tim politicznim narodom, skudćsti12 naszije-
iesmo Ne wbach czisti w' žitiu: Telom malo laskawi: Besedoiu
napol nemi: Umiteley neswedomi: Wsakich wecey oskudni,
i priblizu w' konec nisci. A nad wse to iesmo nekoyimi13 narod-
nimi wadami obtežczeni: osobito Lenostiu, Razsipnostiu, i czto
iest wsego naigore Pijancziwi14 wsi narodno, ot mala do welika,
mirski i cerkowni, nainiži i naiwiszi.
Newimownost, Lenost, Pirowanie, i Razsipnost, iesut naszi15
16uroženni primeti, iliti czetiri perwosotwornije czini16, iz koyich
se mi17 kažem bit sotworeni.
6. Iednakože Wlastitee mežu wsemi narodmi, i pacze pri- Newimcwnost,
rodno nam iest Pirowanie, i Razsipnost. Abowem i predawni Lenčst,
naszi predniki, iesče w' poganstwu budući18, naczalnogo balwana Pirowanie,
imachu Radigosta (igosčeniu i pirowaniu nazornika:), koemu na
czest pirowachu i opijachu se. A nine w' mesto Radigostowa
praznika imaem19 dwe nedelyi swetogo Nikoli: i Maslenicu, i wsu20
Swetluiu nedelyu, i Krestini, i Imenini, i Pominania, i osebuinije
Piri, i drewi biachu Nadwornije Posolskije gostitwi i iesče iesut
Razsipnost
Radigćst
и алее а
3 зачеркнуто
сано г"* ~™Л
rostiu
далее зачеркнуто nimaiut 2 над строкой зачеркнуто mi
еркнуто Iedrenostiu 4 далее зачеркнуто nadchodet i 5 напи-
над строкой 6 зачеркнуто Obratnostiu и сверху зачеркнуто Chit-
rostiu 7 6w^oBogoczestiem 8"8 написано над строкой 9
зачеркнуто iest 10-ю написано над строкой li-n написано над строкой
12 зачеркнуто Nedostatki 13 далее зачеркнуто obcimi 14 было
Pijanstwo 15 было naszije 1б"16 зачеркнуто czini i perwi poczatki
17 написано над строкой 18 далее зачеркнуто pred 19 далее зачеркнуто
ро ^o написано над строкой
143

Nadwornije1 Gostitwi dlyaradi bolyar2, swecenlkow, i dworan.
I wo wsech tich prigodach wsi i wsegda se opijaem na umor.
pijanstwo Ob Pijanstwu naszem czto treba3 goworit? Dabi ti, Borise, wes
szirokiy swet krugom obiszol, nigde nebi naszel tako merzkogo,
gnyusnogo i strasznogo Pijanstwa, iako zdes na Rusi. Medczim
wed mde w' toplyeich stranach, mnogo wece upoilyiwogo pitia se
izpijaet, neže4 u nas. A inde i menye se go pijet5: aliwed nigde
njest takowa diwnogo pijanstwa. Pijanstwo pak6 mežu zlonaraw-
nimi skazami i grechotami iest naignyusnee: koe nas czinit Bogu
merzkich: wsem narodom7 gordnich: na wsako žitia nastoianie
nesposobnich8: i iz czlowekow czinit nas skotinami. U Wlachow,
Chispanow, i Turkow, muž kiy budet iednoždi wizen pijan,
izgubit wsu czest: i nescenyaetse bit goden nikakowa narodnogo9
prikaza ni10 welika ni mala.
Boris. Powez mi adda priczini togo naszego tako odurnogo
i prediwnogo pijanstwa.
Cherwoy. Ob tom na inom mestu: a nine nay sowerszim nacza-
tuiu besedu. Sice adda razcenyay.
Primetinaszinezgodni 7. Mi (:naiperwlye:) iesmo Srednyi oblicziem, a Inorodniki
z'morodniczeskimi iesut11 Lepi: i po nasledku Ocholi i || wzgordlyiwi: Lepota bo nara-
crp. i 6 ^^et Ocholost i Wzgordu. Ipotomu oni nas wzgorzaiut, niczižet,
nizaczto ne12 poczitaiut, poplyuwaiut.
2е, Mi iesmo newimowni; oni iazikom iedreni, goworlyiwi,
polni chulnich, laialnich, posmesznich, usciplyiwich13 reczey.
3е, Mi kosni razumom 14i prosti serdcem14; oni15 prepolni wsa-
kich chitrostey16.
4е, Mi razsipniki i pirowniki, i koyi swoemu prichodu i raz-
chodu smeti nederžim, no swoe blago17 daromno razkidaem;
oni skupi, lakomi, wsi na korist obračeni. Deny i noć smotret
lisze, kako bichu swoe meszki napolnili; a naszije piri i gostitwi
osmewaiut.
5е, Mi iesmo leni k' rabote i k' umitelem; oni promiselni:
i koyi nijedinogo prigodna czasa nezaspet.
6e, Mi na ubogoy ruchlyadi i na mernom žitiu prestaiuči;
oni prebuini w' razkoszech i w' pesčotech wsi utoplyeni, i koyi se
лу' wjek nenasitet, no wsegda zijaiut i wece daweceimat chotet18.
7e, Mi ubogije zemlyi obiwatelyi; oni w' bogatich razkosznich
stranach uroženi, prinoset k' nam wsakije к' razkoszem i naslad-
1 далее зачеркнуто kucza 2 далее зачеркнуто dw 3 далее
зачеркнуто w'ёсе 4 далее зачеркнуто zdes 5 зачеркнуто izpijet 6
далее зачеркнуто iest 7 далее густо зачеркнуто 8 было prinesposobnich
9 далее зачеркнуто derz 10 написано над строкой n ie написано
над строкой 12 написано над строкой !3 написано над строкой
14-14 написано над строкой 15 далее зачеркнуто prechitriwo 1б
зачеркнуто prelestey 17 далее зачеркнуто buduč 18 написано над строкой
144

Страница из рукописи «Политики» (автограф)

nostem služečije towari: biser, swilu, kamenie, wino, sachar,
owocie: i timi wabmi (riako lowci zwerey:) nas oblužaiut.
8e, Mi prosto goworim i mislim, i prosto w' naszem deianiu
postupaem; ^scze se powadim, opet se i pomirim1; oni imaiut
serdce taino, nesčiro, iadowno2 i obraz3 izmenen: 4i žalnije
reczi, kuiu yim reczesz, do smerti nezabudut4: Ascze se5 s' to-
boiu iednoždi powadet, wo weki istinnogo mira neuczinet; no i
posle pomirenia wsegda isczut prigodi k' pomsćeniu.
8. Iz tich adda izpoczitannich priczin obliczay, i zawerzay
sice:
1°, Narodu naszemu, iakože rekosmo, prirodna wada iest okrutnost na poddaa-
mnogo Pirowanije, i okazowanie w' Gostitwach6, i czto zatim nikow
idet Razsipnost i Obuboženie. A za sim po nuže nasleduet
Okrutnost na poddannikow. Nesczetni bo iesut w' naszem narodu
lyudi, koyi si za czest wmenyaiut, ascze mnogo piruiut, i ime-
nie swoe bez priczini razkidaiut. A kogda yim nestanet potreb-
nogo stroszka, nesčadno pritiskaiut i wizimaiut bidnich poddanni-
kow, swoego roda lyudey. A k' inorodnikom nezachwalnim,
ogrizlyiwim, i bezkoristnim torbuchom, iesut darlyiwi, i raz-
sipni. Sirachowic ob takowich mowit: «Kormit i poyit nezachwal-
nich: a zato gorkije reczi usliszit».
2°, Mi nimaem prirodnije rezwosti, i nekije plemenitije chwal- Piememtogo7 serdca
nije gizdi, libo ocholosti 8i serczenosti. A to iest, da bismo sami 8 u
sebe i swoy narod w' precenbe deržali8. Lyudi, koyi takowu rez-
wost imaiut, neterpet dabiyim inorodnik zapowedal; razwe po sile.
A nasz narod i sam9 wolyno zapraszaet inorodnikow к1 sebje
na kralyewanie. Tatari i Turki choćti pobegut, nedadutse darom
ubit; no branetse do poslednyego ducha. Anaszi woiaki, kogda
pobegut, ne obratet se weče; no dadutse seč biidto mertwi. Dobri
woiwodi morali bichu woiakow obtom opominat, i k' rezwosti
nawecewat.
3°, Welika narodn aia lichota nasza iest Neumerkowano Neumerkowano
Wladanie. Neznadut naszi lyudi niw'czem meri deržat, ni sred- wladanie
nim putem chodit, no wsegda pokrayinach i popropastech bludet.
Inde unas wladanie iest wT konec Razpiistno, swoewolyno, bez-
redno; ainde iest w' konec twerdo, srogo, i okrutno. Nawsem
szirokom swetu njest kralyestwa tako bezrednogo i razpiistnogo,
iakože iest Leszskoe; nit tako krutogo wladania, iakože iest w' sem
slawnom gospodarstwu Ruskom.|| CTp> 117
4e, Bida nasza žestoka iest i sije, czto nas ini narodi, Greki, czužich priczin Bra-
Wlachi, Nemci, Tatari, na swoe strani wlekut, wo swoe razpri nenie i zastupante
1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 далее
густо зачеркнуто 4~4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто
kom e далее зачеркнуто i Razsipnost 7 о на конце слова написано
над строкой 8~8 написано между строк 6 далее зачеркнуто zlo
Ю Ю. Крижанич
145

Mežusobnaia nezgćda wplitaiut, i w' nas mežusobnuiu nezgodu seiut. A mi po swoey
ludosti daiem se zawodit: i za inich woiuiem, i cziižije rati czi-
nim swoyimi: a mežu soboiu se nenawidim, i wrazdiiem na smert,
i brat brata progonyaet bez wsakije potrebi i pricžini. Inorod-
nikom wsaczinu weruem i z' nyimi družbu i zawet deržim; a sami
sebe i swoego roda se stidim i otmičem. Sice drewi Greki prema-
misze nekoego welikogo Gospodaria Ruskogo, da iest z' nyimi1
woisko izwel na Bolgar: i pobiwszi Bolgar, postanowisze i
praznik, na wecznuiu pamet takowa 2czusz Tepa2 dela, czto iest brat
brata umoril. 3A nine3 Turki i Krimci Lechom, Car Nemecki
i Swidi nam toliko dobra mislet, koliko wolki owcam. A iedna-
kože owi nas, a oni nyich zawodet, kako sami želet. Greki z' Rim-
lyani otweka imachu Mirskije Wladatelyskije pricžini ко swa-
dam. Itije Mirskije pricžini ložno i chiidobno tworet duchownimi:
i iedna strana suprot driigoy (:na gorsze4 nenawizenie:) wimisz-
lyaet ieresi, gde njest ieresey. A mi nerazcenyaiuc wecey, idem
za nyimi i5 morimse mežu soboiu bez wsakogo czisla i konca.
Bratstwo i Swatstw^o inorodniczeskoe priwodit stanowitu
Nezgodu mežusobnuiu. Ito nas naipacze razariaet.
Razdel 12
OB CZUŽEBESIU
r^oi-o,™ „,-• „„„•« 1- Ksenomanija Grekom, nam Czužebesie, iest beszenaia
Preliszno werowanie , , , г,т,/ч. ^i • i г 1Л
k'inorćdnikom lyubow czuzicn wecey i narodow: izbitno beszeno werowame
k' inorodnikom. Šija smertonosnaia kuga (:iliti poweternaia
nemoć:) iest zarazila wes nasz narod. Nesczetnije bo iesut sčeti
i sramoti, kotorije nasz wes6 narod (:pred Dunaiem i za Du-
naiem:) iest sterpel, i terpit ot Czužebesia. 7To iest, czto smo
preliszno werlyiwi inorodnikom, i z' nyimi se bratim i swatim
i dopusčaem yim w' naszey zemlye delat, czto oni chotet7. Wsa-
kije premo tugi, kotorije mi terpim iz toe werszini izwiraiut:
Czto se8 mi z' inorodnikmi premnogo občem, i premnogo yim
weruem.
1 далее зачеркнуто woiwal 2~2 написано над строкой 3_3
написано над строкой 4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто
mi kolyem da б написано над строкой 7"7 написано между строк
вместо зачеркнутого Njeden narod pod soncem izkoni wekow njest bil
tako izobižen i osramoczen ot inorodnikow, iako že mi Slovenci 8
написано над строкой
146

2. Inorodniczeskaia Wimownost, Lepota, Iedrenost Pesčeta, obižaiut nas mnogo-
Laska, Razkosznoe, žitie, i Razkoszni1 towari (:iakože nekoyi l czno
swodniki:) otwodet nas ot uma. Nyichowi ostriy razum2, mudrost,
chitrost, nepresežnaia Iest, psota3, i chudoba, nas ludit, mamit,
i obračaet kamo zachočet.
Nyichowa Lakomost, i nenasitnost, nasglobit, deret, winiscaet.
Nyichowo Nesčiroe serdce, i otainiy, weczniy, neutiszniy
iad4 i kowarstwo5 nas bijet, sčetit, na otczaianie priwodit.
Nyichowa Besowskaia ocholost, nas wozgordzaet, sramotit,
ogrizaet, osmewaet, poplyuwaet: 6i wsim narodom na pozor
wistawlyaet6.
3. Nijeden narod pod soncem izkoni wekow njest bil tako izo- u nas inorćdnikom
bižen i osramoćen ot inorodnikow, iakože mi Slowenci 7ot Nem- Qaiwe6a czest i korist
cew7. Nijedin adda narod se nimaet pacze breč ot inorodniczeskogo
občenia, neže mi isti Slowenci. 8A iednakože czto se deiet, kako se
mi brežem?8 Nigde pod nebom nimaiut inorodniki ni polowini
tich Czestey i Koristey, kotorije imaiut || zdes na Rusi, i u Le- crp. 118
chow. Otkole izchodet9 glad, žaža10, utiska, gusti11 meteži i ražo- wćs nasz pot i post
renia, i wsakie nuži, tugi i newolyi šego naroda Ruskogo; ascze oni PrePiruiut
ne ot12 inorodnikow? Cztokoli bo iz solz, potow, ponewolynich
postow, utiskow, i globoderin strasznich se zgrablyaet ot naroda
Ruskogo: to wse prepiruiut Nemci torgowci i polkowniki. Gre-
, czeski torgowci: Raznich narodow posli: i Krimski razboiniki.
Cztokoli se czez tolikije newolyi izderet13 ot Rusow, to wse pože-
rut14 inorodniki.
4. Pokaz nyichowich wrazyich prewodow nad nami iest naz- zatopfia nas iest mno-
bit iawen. Abo uže pogotowu sutnas wezde obmamili16 i wsije zma,5 inorodnikow
naszije strani napolnili i budto zatopili: U Lechow ziwut 17ne-
smetna množina inorodnikow17: Cigani, Škoti, Ormlyani, Zidi,
Nemci, Tatari, Wlachi18, a na Rusi Nemci i ini narodi: i wsi
deržet obiczayi, stroy, i zakonostawie swoe: i iesut bogati,
mogući, czestni, wlasteli i kralyi. A naprotiwno iaz neznaiu nijedi-
nogo czloweka ot naszego naroda, kiy mežu inorodnikmi žiwuč,
i swoy zakon i stroy obderžaiuč bi19 bil priszel ко bogatstwu,
ili g' znamenitoy koey oblasti. Tolika množina iest togo
kukova u Lechow: da uže nemožem reč, Inorodniki žiwut mežu Lechmi;
no pacze, Lechi žiwut mežu inorodnikmi.
1 било Razkosznije 2 зачеркнуто ostrota uma, 3 написано над
строкой 4 зачеркнуто gnyew и сверху psota 5 написано над строкой
6-6 приписано на полях 7-7 написано над строкой 8-8 вписано
между строк 9 далее зачеркнуто wse zlo see zemlyi и сверху зачеркнуто
wsak 10 далее зачеркнуто tuga n зачеркнуто czasti 12 далее
зачеркнуто Gzužebesia 13 было izdraet 14 было požiraiut 15 далее
зачеркнуто nyichowa 1б было obmaninili 17"17 написано над
строкой 18 далее зачеркнуто i zdes 19 написано над строкой
10*
147

KrSlyew ot nyich
zapraszaem
Kralyestwa narežat
si dopuscaem
Za Precenbu Bezcenie:
Za Korist Ubil: Za
Sflu Slabost: obretaem
стр. 119
5. Nas iedinich, izmežu wsech narodow, iest dopal nekiy
diwen i nesrečen wirok: da mi iedini wsego sweta1 obszalnost2
nasebe nosim; tim czto Czuzewladstwa nase samowolyno
zapraszaem.
A czto diwnee: Nijeden narod na swetu njest takowije ob-
szalnosti sterpel ot inorodnikow, kakowu smo mi sterpeli: w' tom
czto smo se dali predolet iedinimi besedami, bez wsakogo oru-
žia: i dopustili smo si narežat kralyestwa, i postawlyat kralyew,
ot Nemcew i ot Grekow: koyi nikakowije oblasti nad nami ne-
imachu. Tako adda inorodniki obsedaiut cherbti naszije, i iezdet
nas i bijut iako skotinu, i swinyami da psi nas naziwaiut: i to czi-
net naipacze, koyi kralyuiut u Lechow. A ini iakože skomrachi
medwedow persten czez nozdru prewlekszi obwodet i tomet,
tako oni nas na igri ina sziitku3 powlaczet: narežaiut nam kra-
lyestwa, i postawlyaiut nam kralyew, i daiut nam kralyewska
imena: sebe tworec bogmi, anas durakmi: a iz naszich, tako
durno4 postawlyenich kralyew, czinet sebje slugi, na wsego sweta
posmech. Sice bo car Nemeckiy w' Czechech iest postawil kralya
i togože kralya nazwal swoyim Czasznikom.
A ini, iakože kobilici, wse nasze imanie popasaiut: wes plod
i tuk zemlyi naszije prednami izyidaiut: rekszi Torgowci, Pol-
kowniki, i premnogi bezdelni Posli, koyi na Moskwu prichodet.
Pameti, Borise, sije tri reczi:
6. Gde mi isczem dobit Precenbi: tamo Obretaem naiwece
Neczestie: to iest w' prijemaniu i w' wisilaniu mnogich pos-
low: i w' deržaniu inorodnikow dlyaradi okazowania na
stoikach.
Gde mi isczem Blaga: tamo obretaem ubil i nisčetu: to iest
w' Nemeckich torgowcech, koyi ziwut na Rusi, ti bo iesut iedna
iz perwich priczin ubozestwu see zemlyi.
Gde mi isczem Silu: tamo naipacze si priprawlyaem razore-
nie: to iest w' polkownikech i uczitelyech Nemeckich i || pri
pomoći Swidskoy. Pri Boziey milosti i pri Ruskom stroiu iest do-
bita6 Kazan, Astrachan, i Sibir: a pri Nemeckom stroiu (:ascze
se za wremena neobliczim:) lechko se mogut zgubit tije de-
ržawi.
1 далее зачеркнуто ostudu 2 далее зачеркнуто terpim
зачеркнуто wlekut 4 зачеркнуто glupo 5 било dobiwena
3 далее
148

Razdel 13
KOYIMI1 NACZ1NMI INORODNIKI
BIWAIUT NARODOM SČETNI
1. Meszaiut se wT naszije rati: i za2 obecewaniem pomoći,
prinoset pogibel. Koyim bo lyudem na pomoć pridut, onich ra-
zariaiut. Borećimi se mežu soboiu Grekmi, Turki prizwani pri-
dosze na pomoć iednoy strane; a podbisze obodwe strani pod
swoiu oblast. Swidi sami se ponudisze cariu Wasiliju Iwano-
wicu pomagat suprot Lechom: a priszedszi prodasze carstwo
neprijatelyem pri Kluszine: a sami wziasze Nowgrad. 3Zwicari
Nemci, naiati 4za penezi4 ot Franciska Francuzskogo kralya,
nechotiać se bit, dasze kralya wragom w' ruki, pri Pawije3.
2. Meszaiut nas wo swoe rati: i seiut mežu nami domasznije
nezgodi, i okaianoe bratomorstwo (Pozri razd: 12, czis: 4, lista 117).
3. Za priczinoiu Torgowania razplodisze se u Grekow Wlachi,
i wziasze nekoliko gradow. A Nemci dlyaradi torgowania pri-
chodet k' Lechom, i wikupaiut wse czto dobra ražaet ona zemlya.
Nailuczi Lechi lisze triždi w' god iedut pszeniczen chleb: Nemci
wsu pszeni cu izworet. Oniže napolnisze Leszskuiu zemlyu med-
nimi penezmi; a sami yich ot Lechow neiemlyut, no zlato i srebro.
Po prostu, neizpowednije iesut ubili, kotorije se czinet ot Ne-
meckich torgowcew Lechom i Rusom.
4. Zidi obećiiiuć welikije danyi, napolnisze i ognyusisze
Leszskuiu zemlyu.
5. Cigani, Škoti, Ormlyani, Zidi, i Nemci, iesut Skitlyiwi
narodi: i ti za raznimi priczinami napolnyaiut i zagnyuszaiut
mnogije zemlyi: 6nechoteć zemlyi težat, ni woiewat6: a naipacze
Leszskuiu.
6. Nemci osobito, pod' opowedaniem woinici, i isczuć woiennije
službi, prebegaiut wes swet: i toliko preodolisze6, da Francuzki
i Chispanski kralyi, i papa, iz nyich7 swoe ziwotnije straži der-
žet: w' czem oni wladatelyi nikakowije koristi, nichwali nedo-
biwaiut, no lisze swoyim narodom ostudu i obiđu czinet8. Zdes
na Rusi tiže skitawci, tokmo dlyaradi okazowania, кое se czinit
na stoikach, nespodobno welika mita iemlyut i z* welikoiu kriw-
doiu9 domorodnikow.
7. W Mirnich Dokonczanyich Swidi narežaiut obludnije
ugowori: Dabudet wolyno Ruskim torgowcem wo Swidskoy,
a Swidskim w' Ruskoy zemlye žit. Tim oni sey zemlye mnoguiu
ubil czinet. Naszim bo torgowcem, po mnogich czislech njest
možno, ni sowetno žit u Swidow. Bucharski torgowci tože ziwut
1 далее зачеркнуто sposobmi 2 зачеркнуто pod 3_3 написано
над строкой ^'^написано над строкой б_5 написано над
строкой в было predolisze 7 зачеркнуто tich Nemcew 8 сверху
зачеркнуто i ubil 9 далее зачеркнуто derzawlyanow
Pomagaiuc razariaiut
Nezgodi seiut
Pri Torgowaniu izobi-
žšiut
Danyi obečuiut
Ne težet zemlyi i ne-
woiuiut
Ghleb i czfist naro^.a-
nom otnemlyut
Obludnije uweti
czinet
149

Darmi oblužaiul
Naiemlyul otczini
Otkupaiut korczmf
Posli nas l prechitria-
iut
стр. 120
Naszi posli nas sra-
тоШ
Lechi putuiuc sami2
sebe sramotet
Narozanstwo obludno
Zemlyasntwo obludno
u nas. Ali morali bi i naszi žit u Bucharow: to bobi možno i ko-
ristno bilo.
8. Nemci prinoset nekije mali je podarki cariu i bolyarom:
i tim iasacznu sebje tworet Ruskuiu zemlyu. Zato bo deržet
na Rusi swoyich torgownich oprawnikow, koyi sut yim powinni
na wsakiy god posilat ugoworeno czislo penez.
9. Oniže prijemlyfit w' naiem Rudokopini, i Steklenici, a w'
Litwe i Otczini ili Imania mnoga: i tim nisčet nasz narod.
10. Zidi po Leszskoy zemlye i po Litwe wziasze na otkup
wsije Korczmi, i Mita, i Melnici, i mnogije otczini. Razsuzay,
kakowo tamo možet bit žitie bidnim christiyanom.
11. Posli inorodniczski wezde naswetu nastoiet uczinit wsa-
koe prechitrenie, кое mogut. A zdes naRusi naipacze dokazuiut
takow swoy podwig, i zawodet swoe diimi: czastiu dlyaradi
naszego neznania; a czastiu czto nigde || w' Ewrope neprijemlyet se
toliko nepotrebnich poslow, koliko zdeska. Iti posli u nas budući
mnogu ocholost okaziiiut, i mnogo neczestie i wozgorzenie narodu
czinet: A naszi posli, koyi se k' EAvropcem otsilaiut, swoeiu
neumitelnostiu i prostotom neizpowednije sramoti czinet narodu.
Nekiy tolmacznik Nemcin Lazar imaet ob tom ćelije knyigi
spisanije.
12. Tože Lechi, kogda po czužich zemlyach bez potrebi pu-
tuiut: za mnogije swoe penezi niczeso inogo domow neprinoset,
neže wozgorzenie3, ukorenie, i pochulu ot wsech Ewropcew.
13. U Wuqtow biachu se Nemci werlo razplodili: i kralyi
(ibudući Nemci:) swoyim Nemcem razdawachu Wugerskije gradi,
i wsakije luczije prikazi. Wugri dlyaradi togo uczinisze sicewo
zakonostawie, da nijednomu inorodniku nebudet wolyno deržat
Wugerskogo grada, ni inogo gradskogo prikaza. Ali toiu usta-
woiu malosi posobisze Wugri: Nemci bo za laskoiu kralyew
Nemcew, iasze na soimech prosit Wugerskogo Narozanstwa:
zaczim i pripisani bisze mnogi k' wugerskomu narodu: i potomu
nine iakože i perwlye Nemci wladaiut Wugerskimi gradmi i
prikazmi.
U Lechow Nemci biachu poczali kupowat mnoga4 imania.
Lechi uczinisze prepowed. Da nijednomu inorodniku nebudet
wolyno kupit imania w' Leszskoy zemlye. Ali Nemci i suprot
tomu put naidosza. Nine zakupaiut imania w' Zakladnoe ime,
czto oni zowut Widerkaf: s' takowim uwetom, da kupee nemožet
inomu prodat, neže prodawcu samomu, 6posle ureczennich go-
dow6; a prodawec nemožet inomu založit, tokmo na swoe uži-
wanie možet otkupit imanie. A ini Nemci izpraszaiut si Zemlyan-
stwo (:iakože u Wugrow:) czto Lechi zowut Indigenat.
1 написано над строкой 2 написано над стр
ženie 4 написано над строкой 5-5 написано
2 написано над строкой 3 было wzgor-
рокой 5-5 написано над строкой
150

14. Zaczto seiest razorilo Rimskoe carstwo? Nekoyi pisa-
telyi nepčachu razwalyeno bit dlyaradi Izbitkowania, buinosti,
i razkosznogo žitia. Iednu priczinu ti iaiawlyaiut, ali ne perwoiu
nit liiczuiu: inaia bo kralyestwa, i pri welikom izbitkowaniu,
iesut na mnogije weki prestoijala, i dneska stoiet, iakože Per-
skoe, Francfizkoe, Aglinskoe, i inaia. Glawnaia priczina razwa-
lyeniu Rimskogo kralyestwa iest bila ona, kuiu nam Daniyil
oznaczaet, gde welit «Zmeszat se chotet czloweczeskoiu korwiu,
ali 2nesoiedinet se2 mežu soboiu». Rimlyani, choteč swoy narod
umnožit, razdawachu swoe narozanstwo (:ili ti, iako oni zwachu,
swoe Grazanstwo:) raznim narodom, i iz Greczina, Zida, Peršina,
sotwariachu Rimskogo Gražanina: i narodi to w' weliku czest
prijemachu. A iz togo czto se uczini? Nezgoda mežu nyimi, i raz-
walyenie onomu gospodstwu. 3Iachu bo razni narodi raznich
swoyich narozanow na Carstwo posažat: i uczini se nezgodie3.
15. Turki drewi radi prijemachu wsakogo Prebega, i Raz-
strigu, kiy se chotiasze poturczit, iliti na nyichowo Turskoe4
prewerie pristat; i takowim dawachu perwije czesti i oblasti
w' carstwu. I dnes prijemlyut mnogich i mi yich zowem Po-
turicami. A Ianiczarow swoyich popisowachu wse iz Christian-
skich detey raznich || narodoAV. Iz togo Turki sicewu slawu pri-
obretosze, da dneska sami Turki swoego imena sesramuiut: i dabi
kto Turczina nazwal Turkom, prijal bi on5 to ime ne w' czest:
no iakože dabi go nazwal grubim selskim chlapom. A nad to,
Ianiczari dnes wladaiut onim kralyestwom, i carow onich po-
sažaiut, i umariaiut: i sice Turskoe gospodstwo, czez prijemanie
Poturic iest priszlo w' czužich narodow oblast.
16. Ruskoe carstwo nasleduet w' tom delu Turkow: i pri-
jemlyet wsakogo chotečego, paczeže i wabit, prosit, nudit, si-
lit, mnogich Nemcew, dabichuse okrestili: i tich lyudey, koyi
setako dlyaradi telesnogo blaga, nedlyaradi spasenia, okres-
čaiut, prijemlyet wo swoy narod i na wisokaia mesta posažaet.
Ti nasza welikaia dela oprawlyaiut: ti z' inimi narodmi mirnaia
dokonczania, i torgownije uweti zawerzaiut. Ascze se Ruskoe
carstwo kogda razorit, ot tich Prekrestow, ili otnyichowich ot-
rodkow imaetse razorit. Ili zaisto ti sami chotet carstwo obla-
dat: na ostudu wsemu naszemu rodu.
6Meszatse chotet czloweczeskoiu korwiu: ali woweki wecznije
wolyami nespoiet se w' iedno. Wnuki i prewnuki, uroženi ot pre-
krestow wsegda imaiut raznije misli ot prawich narozanow (Gledi
razd: 33, ob Gostogonstwu, nalistu 235)6.
G-ražanstvvo J sčetno
Prebegi, Nowowerci,
Poturici
стр. 121
Nowokresczenci,
Pretresti
1 далее зачеркнуто obludno а"2 зачеркнуто
п.п.пппп11п I una ^nnmsni-; 4 написано [над строкой
полях
х оалее зачеркнуто obludno
3-3 написано [над строкой 4 напис>
над строкой 6~б приписано на полях
2-2 зачеркнуто neostoiet zgodni
'^ '""^ /чиплгл!"/ б написано
151

Uže bo nekoliko krat iesut weči blizko k' tomu prichodili:
kogda razni snuboki se werczachu za korunu šego carstwa: koyich
podwigi ne czloweczeskim, no iedmim Bozyim sowetom bisze
razwalyeni. Obtich choćem zdes nekoliko nakratku powedat.
Ra z del 14
OB SNUBOKECH RtJSKIJE KORtJNI
i. Magnus choisten- 1. Car Iwan Wasiliewic, chotec sebe uczinit Wariazinom1
skiy Knezowic j Nemeczinom, i Rimlyaninom, ili koego nibud2 inogo naroda
czlowekom, lisze dabi nebil Russinom, ni Slowencem: zelyasze
dlyaraditogo izeta imat inorodnika. Prizwal iest3 adda4 Magnusa
Cholstenskogo knezowica5, i udal mu docer swoego brata, i nazwal
go Kralyem Liwonskim (riakože piszet narugately6 Petreiusz:).
Ali 7to czinyasze ne7 s' prawdi: Magnus8 pak chotec Liwonskuiu9
derzawu polnoiu oblastiu wladat, razserdil10 iest caria, i zato
ubeža11 k' Leszskomu kralyu.
2. Rakuskiy knez 2. Za caria Feodora Iwanowica trepetanie biašze na Moskwe:
dlyaradi chrabrogo kralya Stefana: i czto car Feodor se kazasze
neimat celogo razuma, i nebit dospeszen ко wladaniu, i к' izwe-
deniu tolikich del. 12I težok biasze lyudem iarem ot 13caria Iwana
naložen13. Dokonczali adda biachu nekoyi prizwat na carstwo
стр. 122 nekoego kneza ot plemena || Rakuskogo, iliti Nemeckich carow,
14kiy bi yim uczinil polegszenie w' tegotach14: i otprawlyen
bil nekiy Nemczin, dabi ob tom sprawlyal z' onim carom. Ali gde
lyudi neznadichu nait sposoba, Bog go naiđe. Umre kraly Ste-
fan: i lyudi izbawisze15 stracha: i peczal carstwa bit preporuczena16
Borisu Feodorowiczu Godunowu.
7107
з. Gustaw swidskiy 3. W godu tfqq, car Boris Feodorowic biasze prizwal Gu-
kralyewicz 10УУ
stawa Ierichowica Smidskogo Kralyewica: choteć mu udat swoiu
docer Aksiniju, dabi se on bil dal okrestit. On priđe: krestit
1 было Wariagom 2 зачеркнуто koli 3 написано над строкой
4 далее зачеркнуто biasze 5 было kneza 6 зачеркнуто Nemczin
7-7 густо написано над строкой вместо нескольких зачеркнутых слов
8 зачеркнуто on 9 далее зачеркнуто zemlyu 10 далее зачеркнуто
biasze 11 было ubežal 12-12 написано над строкой i3-is написано
над строкой 14-14 написано над строкой 1Ь далее густо зачеркнуто
16 рге написано над строкой
152

se nechotiasze po obećaniu: za otszestie napirasze i grožasze se
Moskwu zažeč. Zato Gustawu be otluczeno Ugleczeskoe kne-
zestwo, na wuzii, i na prokorm: kiy i umre na Rusi.
7110
4. W godu ttt™, car Boris biasze prizwal Iwana Kralyewica,
brata Dackogo kralya: želeć go uczinit swoyim zetom. Ali ta
obawnost i narodnaia sceta, po Božiem daru, w' kratkom wremenu
izkerse: abo on snubok ne weće ot szest tiednow na Moskwe pre-
ziwe i perwo swadbi umre.
7113
5. W godu T^F, priđe na Moskwu razboinik Griszka Raz-
striga: kiy iest Ruskuiu korunu i carstwo 11 mesecew sramotil.
К' onomu radi se pridružachu i priwezowachu inorodniki, i ino-
rodnikow prekrestow sini1, iako Basman, i ini.
7118
6. W godu т^ттг, za nesrećnim onim Kluszinskim pogromom:
kogda Nemeckaia wernost2, po zakonu ludi Iskarijotowa, pro-
dade Ruskoe woisko wragom na smert, a carstwo narazgrab:
tri metežni muzi, ucziniw sowet z' neprijatelyem, pobuczisze
lyudstwo: dasut iz carstwa zložili caria Iwana Wasiliewica3
Szuiskogo: aizbrali Swida Wladislawa Zudermana, Leszskogo
KralyeAvica. Ali i togda iediniy Bog oslobodi nasz narod ot ostudi
Czuzewladstwa; kuiusi sami beszeno priziwachu. Zigimont bo
kosnyasze poslat sina na carstwo: i za togo dobisze wremena
oni, koyi lyublyachu narodnuiu czest: da mogachu izbrat pre-
blagogo i preslawnogo caria Michaila Feodorowica, koemu budi
wecznaia pamet.
7119
7. W godu ттгрг, Wasiliy Buturlin, ucziniw sowet z' Nowo-
gradci, biasze zwestil Swidskomu woiskownomu Banu: iako
Bolyari i Stani Ruski zelyachu na carstwo imat Filipa Swidskogo
7121
Kralyewica. Filip w' godu tqTo, priđe na rubež, nadeiuc se car-
stwa. Ali Bog poswoem bezkonecznom miloserdiu, i siju napast
otwernu, i ottwori oczi razumnije knezom Ruskim, daše nedasze
onomu Snuboku obmamit, i sramotnogo Czuzewladskogo iarma
sebje na wrati4 nawerc.
7152
8. W godu jgTT, priszel biasze na Moskwu 6Grof Wolmar6
Christianowic, Dackogo 7kralya8 sin7, urožen iz ženi, kaia ie9
perwo zakonnogo wenczania bila10 osramoćzena ot kralya: i za to
nie on bil11 izwerzen i izwerzen]2 ot obrania naDackoe kralyestwo.
1 далее зачеркнуто i wsi oni, koyieh biasze czužebesie obmanilo 2
далее зачеркнуто iakože 3 т.ак в тексте 4 далее зачеркнуто nakinut
5-6 зачеркнуто kralyewic 6"6 зачеркнуто Woldemar 7"7 зачеркнуто
kralyewic 8 далее густо зачеркнуто 9 написано над строкой
10 зачеркнуто biasze п-11 зачеркнуто biasze 12 зачеркнуто otluczen
4. Iwžd Dšckiv
kralyewic
5. Griszka Razstriga
6. Wladislaw Leczskiy
kralyewic
7. Filfp Swfdskiy
kralyewic
8. Grof Wolmar
Dackogo kralya 5nezakon-
niy sin 5
158

ЧОота i u Nemcew nist imal Knežeskije nit Kralyewskie czesti:
no zwan bil tokmo Grof Wolmar: se iest Wlastelin ili Bolyarin
Wolmar. Grof1 Sey 2ie bil2 uže swoe dumi blizko eh3 koncu
стр. 12.1 priwel: || ali Bog seiest i togda nad nami zmilowal, i zamisli
iego ni woczto obratil. 4A iednakože otnesel iest 100 tisuć5
rublyew w' zlatu, a 50 tisu с w' korznech: i nyegowa czelyad
premnogiježe dari4.
7168
9. Mikoiay Grustnskiy 9. W godu j^6, otide z' Moskwi w' dober czas Mikolay
Dawidowic Gruzinskiy Carewic. Ino ti timi biachu ne wo mno-
gich letech Ruskogo carstwa i knezestwa inorodni snuboki.
7A perwlye wsech tich к' Welikomu knezu newem koemu
iest bila na Rus priwezena iz Aglinskie zemlyi kneginya Cester-
skaia, i umerla pred swadboiu. I otsele widim: iako do sich dob
iediniy Bog iest sochranil Ruskuiu zemlyu ot czuzewladstwa.
Abo pri prewedeniu roda carskogo, bilbi se naszel w' Cesterskich
knezech iskately rodonasledia7.
Lfszay na lepom пси г Ю. Czusz pristoiasze i to k' ukraszeniu šego szirokogo zemnogo
kruga, i k' lepote Božiego dela: Dabise poznala glupost Samo-
wolnije Raboti, i mnogimi molbami uproszenogo czuzewladstwa,
8iakože nekiy merzok liszay nalepom9 licu8. 10Ta bo10 glupost,
dabi nebila w' koem iawnom okazaniu 6t sweta uwizena, nebi se
mogla prawo nyee merzost razcenit; nit bi se tako swetlo proiaw-
lyalo11 dobrostoianie12 onich lyudey, koyi sut Bozyim darom
prosti ottoe soblazni i ostudi. Naszemu narodu13vwirocznim ne-
koyim žrebiem iest dopalo (:w' kaznyenie naszich grechow:)
siju obszalnost i ostudu wsego sweta14 na sebje nosit. Asczebo iest
istinna basen ob Wariagech: inoto Ruskaia zemlya daže ot Go-
stomislowich wremen, czez tisuće let, ne 16wece neže czetiri15
swoego roda wladatelyew iest imala (:czusz caria Borisa Feodo-
rowica, caria Iwana Wasiliewica, caria Michaila Feodoro-
wicza, i blagoczestiwa Gospodaria nas16 caria Alekseia Michailo-
wicza:), a iednakože i17 w' tom wremenu, i pri swoyich
uroženich18 carech toliko obawnostey ot czuzewladstwa iest
sterpela.
Kazimir iagaiiowic A Lechi pak uže ot trech sot godow, imali sut trinadesete
kralyew, wse inorodnikow: izmezukoyich iesce nekoyim i ostiidno,
1-1 приписано на полях 2-2 зачеркнуто biasze 3 написано
над строкой 4-4 написано между строк 5 далее зачеркнуто zlatich
6 далее зачеркнуто nekakow' Maiu mesecu 7-7 приписано на полях
8-8 написано над строкой 9 далее зачеркнуто obrazu 10"10
зачеркнуто Kaia 11 было wijawlyalo 12 далее зачеркнуто czestitich
13 было rodu 14 далее зачеркнуто pod 15_15 зачеркнуто množe ot cze-
tirech 16 написано над строкой 17 написано над строкой 18
зачеркнуто prirodni eh
154

da okaianim naczinom morachu czelom bit usilno, da bichu kralyes-
two prijali: nawlastito Kazimiru Iagailowiczu. A drewnyi1
Rusi (riakože lžet narugately Petreiusz:) s' placzem i so sol-
zami bijachu czelom W ari agom: dabichu yim otpustili trech
swoyich knezow na Rus, naknezowanie.
Razdel 15
OB CZUZEWLADSTWU
1. Wsi narodi proklinaiut 2Czužewladstwo: poczitaiut ono iz czuzewiadstwa
V naiweczich tugach i newolyach: i za naiwecuiu sramotu ie3 i^n^gTje11*1^
izpowedaiut4. Mi iedini Slowenci togo nerazumeem. Stanowito
Lechow nekije nyichowije Kralyici (:po imenu Riksa i Kristina:)
Avsegda nazwachu Swinyami i psi. I ninesznyi kraly Kazimir
Zigimontowic, kogda iz Francuzow wracalse, biasze priplyil
ко Gdansku, i chotiachu go stretit Lechi: prognyewiAv se na nyich
iest rekel: «Za5 bolye procenyaiu iednogo Nemeckogo psa, neže
deset Leszskich Bolyarow», 6iakože iaz to sliszach powedat ot Ne-
meczina nekoego dobro znaducego6. I kralyica, || biwszi Tatari стр. v>4
polowili mnogo Nemcew, wragow Leszskich: mnogich iest
otkupila za Lešzskiie penezi: a Lechow niest otkupowala. Ali czto wragi naszi za naszi
— — =— A r r penezi izkuplyein
ob tom treba i gowont: Dabi kto wsije sramoti izpoczital, koto-
rije Lechi iedini ot inorodnich Gospodarow preterpesze: weli-
kije knyigi bi sprawil. Nit godisče ćelo, nit sto iazikow, ne bi
dowolyno bilo, na proiziawlyenie7 wsech lichot, kotorije idut
za Czuzewladstwom.
2. Torgowanie kralyestow, po Swataniu: i po 8Chitrodumnich Torgowanie kraiye-
premetech i8 zabegach u narodow czužego iazika: i po iawnich
prozbach: biasze wo wsech dawnich wekech nesliszano. W po-
sleduiucich wremenech urodisze se tije czari, ot Nemcew obrete-
nije. Nemci bp perwi deržasze Kralyewskogo weliczestwa u^Rim-
lyan, Wugrow, Czechow, i Lechow, taino i iawno prosit. Nemci
czez swatanie priwlekosze nase Chispanskoe kralyestwo, i inaia.
Scžastie to iedinim Nemcem iest dano. Nijeden narod njest to-
stow now obman
1 написано над строкой 2 зачеркнуто poczitaiut 3 зачеркнуто
ono 4 далее зачеркнуто i proklinaiut 5 написано над строкой
$~6 приписано на полях 7 было proiawlyenie 8-8 зачеркнуто tai-
mch chitrich
155

liko muder bil: dabi bez oružia (:lisze besedami i obmannim
laskaniem:) prenespodobnich sebje i narawami dalekich naro-
dow obsilil, na okaiano czužije raboti iarma prijatie. Nikoli
Greczeska mudrost njest 4ogo dosegla1. Czto bi bili oni drewnyi
Asirci, Chaldeici, Persi, i Greki rekli2, dabi bil kto inorodnik
unyich kralyestwa zaprosil? Uszesa stanowito bi bili zatisnuli:
i onogo uprosnika w' ocznom megnyeniu razsekli. Nikakowo
swatanie, nikakowi zaweti, nikakowa obecania ni ugowori njesut
togo godni; dabichu otkoego mnogolyudnogo3 naroda otneli
ukraszenie Samowladstwa (:budto Paladu iz Troyi:) i dabi iz-
bawili lyudey naiwiszije czesti, kaia možet bit pod nebom. Nemcf
stanowito tako sebe sochranisze: da4 yim otnyud cziisž czlo-
weknjest zapowedal. A oni iesut wsa bez mala Ewropskaia kra-
lyestwa, gde iawnoiu ratiu, gde chitrimi zabegmi, podswoiu
oblast podbili. Da pacze i tamo, gde se mnet ne kralyewat, kra-
lyuiut: abo za imenom i opowedaniem woiaczestwa, i torgowstwa,
i wsakogo remestwa, naiezdžaiut i prawo zataplyaiut mnogije
zemlyi: i domorodnikom preuzemlyut bolyszije koristi: i onich
že gorko osmewaiut, i w' skota mesto poczitaiut. Mi adda mo-
raem se obawlyat ot Nemcew, i daleko yich 6t sebe oddalyat:
ascze nechocem terpet, da nas oni wo weki swoyimi obludami
mamet: da pot nasz, i zemlyi naszije tuk požiraiut: i nad wse to,
da nas naziwaiut psi i swinyami; iakože u Lechow czinet kralyf
i kralyici, i nyichowi sowetniki; a owde polkowniki ti, chlebo-
gubci i bezdelni torbuchi, koyi nas uczet woiewat: r koyi piruiuč
deny na deny, i Radigosta pominaiuč, nas bijut, ocholo wozgor-
žaiut, i wsakiy deny da wsakiy czas neustaino wes nasz narod
skotom i swinyami naziwaiut.
6Comin. lib. 9. initio. Itaque in summis erant difficultatibus
prouinciae illae omnes (belgicae), hoc nomine in primiš infeli-
ces: quod externum principem cogebantur arcessere.
Liuius lib. 31. num. 29. Legatus Philippi Macedonum regis
ad Aetolos, ne cum Romanis facerent fejius, dixit: «Furor est (si
alienigenae homines, plus lingua et moribus et legibus, quam
maris terrarumque spatio discreti, haec tenuerint) sperare quid-
quam eodem statu mansurum. Assuefacite in his terris legiones
externas, et iugum accipite: sero ac frustra, cum dominum Ro-
manum habueritis, socium Filippum quaeretis. Aetolos, Acar-
nanas, Macedonas, eiusdem linguae homines, leues ad tempus
ortae causae disiungunt coniunguntque: cum alienigenis, cum
barbaris, aeternum omnibus Graecis bellum est, eritque: natura
enim, quae perpetua est, non mutabilibus in diem causis, hostes
sunt»6.
1-1 зачеркнуто dotole dosegla, а сверху зачеркнуто togo dostupila
2 далее зачеркнуто kog 3 было welelyudnogo 4 далее зачеркнуто
nikoli б_б приписано на полях
156

3. Lyudstwo ono, кое samowolyno se poddast pod oblast ino- »skouna nepaset
rodnogo gospodina2: terpit po dostoinu skotskiy porok. Skot skotal
bo nemožet imat pastira || iz swoego3 plemena. W61 nemožet ctp 125
past wolow, ni kony konyew, 4ni owen ownow4: no cžužego roda
pastir iest potreben, da paset tu ziwinu, se iest czlowek. Tokmo
iedin czlowek biwaet pasen ot prirodnogo sebje pastira: to iest
ot Kralya. Kralyi bo se zowfit i iesut Pastiri Lyudski: i czinetse
iz plemena tich že lyudey, koyich pasut. Ascze adda gde budet
kraly iz inogo naroda i iazika; tamo se lyudstwo kažet bit spo-
dobnee skotu, neže lyudem. 5Persom pastir Peršin, Turkom pastir
Turczin, Frankom pastir Franczin, Nemcen pastir Nemczin:
wsakomu silnomu samowlastnomu narodu pastir swoiego roda
czlowek: tokmo iedinim Lechom pastir ne Lech, no inoroden
czlowek5.
4. Menyszaia iest sramota, ascze6 kto budet oružiem pređo- weča sramota pre<jo-
lyen; neže da se dast 7obludnimi reczmi7 prebaiat, nazadowolyno žeilzom6800101" "eze
podnetie ostudnogo iarma czuzewladstwa. Oružiem bo iedinaia
telesa biwaiut poborena: umi ostaiut slobodni. A reczmi i telesa se
podbijaiut pod iarem, i umi wpadaiut w' glupost i w' wozgorze-
nie. Zarad8 togo menyszu ostudu noset Zadunaici naszi, Cher-
wati, Serbi, i Bolgari, koyi oružiem obsileni terpet iarem Tur-
skiy, i Nemeckiy. A Lechi pak mnogi ostudi si priprawisze,
i mnogogo karania iesut godni: tim czto nikakowoiu nužeiu ne-
obsilyeni, toliko kralyew inorodnich si iskasze, iz Wugrow,
Litowcew, Francuzow i Nemcew. Rusi tože njesut bez wini.
Iedno to, czto sami 6b sebje malo pochwalnije basni piszut,
bud bichu negda bili Wariagow upraszali na gospodstwo; Drugo
to, czto Wladislawa Leszskogo, i Filipa Swidskogo kralyewicew
zapraszachu na carstwo.
9Nos поп habemus nobilem generositatem, quae facit, ut quis
malit mori, quam subesse alienigenae domino9.
5. Lyudi Beszeni dwoiako iesut nesrečni. Iedno, czto nagi Beszenec newfdii
begaiut, i sami sebe bijut; drugo, czto bidnosti i ostudi swoee, swoee ffolotl
kuiu wes grad widit, oni iedini newidet, nit se sramuiut, nit
ljeka isczut libo prijemlyut. Tomu spodobno okaianstwo terpit
nasz narod. Abowem inorodniki tako nas zbesisze, da mi sami
ponizno bijem czelom, i zapraszaem sebje kralyew inorodnikow:
i newidim premerzkije swoee sramoti, kuiu terpim: i kuiu wes
swet w' nas widit, i poplyuwaet.
6. Iermija dobro razumeiasze Czuzewladstwennije ostudi, leremija
kogda plakasze, sice moweć: «Smutichom se: abo usliszachom
1-1 зачеркнуто Skot ne možet bit pasen ot skotini 2 далее
^зачеркнуто ili woiewodi 3 далее зачеркнуто roda 4-4 приписано на полях
°~^ приписано на полях 6 далее зачеркнуто se 7~7 зачеркнуто ob-
mannimi besedami 8 зачеркнуто Dlyaradi 9-9 приписано на полях
157

Ostudu swoiu. Sramota iest pokrila lica nasza: abo pridosze
Inorodniki na poswecenie chrama Gospodowa» (Ier: 51: 51). I opet
mowit. «Se sliszano iest w' Ierusalimu: iako straži gredut iz Da-
lynije zemlyi». Iopet: «Otczina nasza obratila se iest k' Inorod-
nikom, i kuca nasza k' Czužincem».
isaija 7. Isaija placzet, i mowit: «Gospodi Bože nasz, obladasze
nas gospodari okrom tebe. Tokmo w' tebije da spominaem ime
twoe» (Isa: 26. 13).
iosfja 8. lošija mowit: «Mnogije dni chotet sedit sini Izrailowi
bez kralya i bez kneza». Kogda u Zidow biasze nestalo domorod-
nich kralyew ot Dawidowa kolena; njest zato nestaialo kralyew
i knezow inorodnich. Ali prorok onich, koyi nebiachu iz naroda
Zidowskogo, nespoznaAvaet bit kralymi ni Knezmi Zidowskimi:
стр. 126 i mowit, iako Zidi budut bez kralya i bez kneza.||
ieremfja 9. Bog chotec obeselit Izraila, mowit czez Ieremiju: «W on
deny chocu stert iarem iego i nebudut nad nyim gospodawali
Inorodniki: No služit chotet Gospodu Bogu Swoemu, i Dawidu
kralyu swoemu, koego yim chocu zbudit» (Ier: 30, 8).
iosfja I czez lošiju: «Idat yim chocu winogradnikow, iz togo že
mesta» (los: 3. 4).
ioyii Iczez Ioyila. «Ierusalim budet swet, i nebudut Inorodniki
prechažali czezeny.
I w' on deny gori chotet curit slast, i cholmi toczit mleko»
(Ioyil 3. 17).
Sirachowic 10. Sirachowic mowit: «Pripusti к' sebje Inorodnika: i on
te chocet razsipat, i otczužit ot twoego wlastnogo blaga» (Sir:
11. 36). Iopet on že mowit: «Oprocz Dawida i Iezechiyi, i Iosiyi,
wsi zgreszisze. Abo ostawisze zapowed Gospodowu kralyi Zi-
dowski i wzgordisze strachom Bozyim. Dadosze kralyestwo swoe
Inim, i slawu swoiu Inorodnomu lyudstwu» (Sirach: 49).
wtoroe zakonostawie 11. Nakonec, w' zakonostawiu Bog zapoweda sice: «Kogda
priđete w' zemlyu, kuiu Gospod Bog wasz wam dast, i reczete:
Uczinim si kralya iakože imaiut wsi krugom narodi: Uczinite si
kralya, koego Gospod Bog wasz izberot iz sredi bratow waszich.
^emožete si1 czloweka Inorodnogo uczinit kralyem, kiy nebi
bil brat wasz» (Wtor: Zak: 17. 14).
waruch 12. Wariich mowit: «Neotday2 inomu cloweku3 swoee slawir
i swoee Mostoinosti neday4 narodu czužemu» (War: 4. 3).
Soiomon 13. Zaczto se tako zapowedaet? priczinu skazuet Solomon,
mowec: «Neday Inorodnikom swoee Czesti: da se nenapolnet
czužinci swoyich sil: i trudi twoyi budut w' czužem domu: a ti
budesz Avzdichal na posledku» (Pricz: 5. 9). «Serdce, koe znaet
1-1 зачеркнуто Njest wam wolyno 2 было Neday 3 написано
над строкой 4-4 зачеркнуто gordosti
158

gorkost duszi swoee, w' iego weselyu neprimeszaetse Inorodnik»
(Pricz: 14. 10).
14. A swetiy1 Tomasz Akwinskiy, welikiy bogoslowec, mo- sweiiy Tomasz
wit: «Ustanowil iest Gospod, dabichu si neuczinili kralya iz inogo
naroda: Abotakowi kralyi obikaiut malo lyubit on narod, w' koem
budut wozwiszeni: i po nasledku nechaiat ob nyem» (S. Тот:
1. 2. g. 105. ar. 1 adz). A nekiy togo mesta tolmacz2 mowit:
«Nikakowo wece zlo nemožet se uczinit narodu; neže ascze budet
wladan ot Inorodnikow».
133. Sramotu, ukorenie, oponos, i tisuće newoly, kotorije se DrCwnyi Tatari
wežut pri czuzewladstwu, dobro uznawachu drewnyi Tatari;
kogda na kratku Aleksandrowim poslom otwecasze: «Mi nit se
možem komu w' rabotu poddat, nit zelyim komu4 gospodowat.
Inorodnika Gospodina nikto iz nas nechočet terpet» (Curt: 1. 7.
с 8).
145. Uznawachu Francuzi: kogda narežechu ono slawnoe Francuzi
swoe zakonostawie, кое se zowet (:Salica lex:) Salickaia ustawa:
i dokanczaet, dabi ženi, iliti kralyewskije doceri, neimali ot-
czinstwa nit nasledia 6i nikakowa ozora6 ко kralyestwu. I da-
tako inorodni kralyi, koyim se udaiut Francuzkich kralyeAv
doćeri, nebichu7 dobiwali8 nikakowa priwlastia w' kralyestwu.|| стр. иг
9Uznawachu Atinci: kogda Perskiy kraly z' Welikoiu siloiu
biasze naiachal na Grekow: i mnogi gradi se poddawachu: i Atin-
cem nekiy gražanin, Kirsil imenom, dawasze sowet, poddatse
kralyu Perskomu. Na šego Kirsila Atinci sice se razlyutisze,
da go (:zarad sramotnogo iego soweta:) i bez kata kameniem
sami umorisza10: i nebiasze to dosta, no i ženi Atinski ženu
Kirsil оwu ukamenowasze9.
nA inogda Atinci, buduć w' osaženiu, do krainie nuži pri-
szli: ustawci uczinisze, ktokoli bi uczal sowetowat poddatse,
da se umorit11.
15. Uznawachu Sicziliani: kogda wo wsem onom kralyestwu, sicziiiani
w' ieden deny na zwonyenie12 weczernich13 molitow wsech Fran-
cuzow, koyi tamo biachu, pomorisze.
16. Uznawachu Sagunčani: koyi biwszi obsedeni ot Rim- saguncar.i
lyan, kogdase branit nemogachu: ženi, deti, i blago swoe perwlye:
azatim i samich sebe, i swoyi grad ognyem sožgosze, raži, neže
dabichu inogo naroda iarem prijali.
17. Uznawachu nakonec i ženi Amazonki: kotorije, dabichu ženi Amazonki
nebili prinuženi bit mužem poddanije, bez mužey žit izwolisze.
1 написано над строкой 2 было tolmacznik 3 так в тексте
4 далее зачеркнуто zapowedat 5 так в тексте 6_6 зачеркнуто w'
7 далее зачеркнуто ne 8 далее зачеркнуто oblasti 8"9 приписано
на полях г° зачеркнуто posipasza 11_11 приписано на полях 12
далее зачеркнуто к* 13 было weczernim
159

Kralyewa chu oni šamije, i woiewachu: i muzey tokmo na
nekoliko deny w' godu k' sebje pripusćachu. Sinow won otsilachu;
doceri doma obderzawachu. Ascze adda ženi bisze naczesti, ko-
torije mužeskogo wladania, budto czužego, nemogachu nosit:
kakowi se imaiut scenyat oni muzi, koyi nikakowoiu nužeiu
neprimorani terpet inorodnoe1 wladanie? Stanowito nedostoini
sut Mužeskogo, nedostoini i Zenskogo imena: Woli pacze, ili
konyi se imaiut naziwat.
Fiiip Kommow 18. Filip Kominow sice piszet2: «Gde na swetu takow narod,
kiy bi terpel Inorodnika Wladatelya. Francuzi stanowito ne-
bichu go terpeli. I gde koil3 kiy narod imaet kiiiu srednyije meri
silu, mi widim iako se wladaet bez mala wse ot domorodnikow.
Choc ti bo inorodniy wladately budet dobro gospodaril, i naredno
wladal; iednakože (:abo se raznit urožennim primetom 4i cu-
diu4:), nemožet k' narodu izkazat onogo dobra ehotjenia, iako že
6bi izkazal5 domorodnik» (Comin: Coment 1.8).
Pawei Piaseckiy 19. Pawel Piaseckiy ob swoyich Lechech sice goworit: «Naszi
lyudi w' izbiraniu kralya, na toliko popuscaiut chami swoemu6
zawizeniu: da Kralyewskuiu dostoinost (:ot kotorije nigde njest
inije7 wiszije dostoinosti8:) wolet prenest na Inorodnikow, i
Leszskomu narodu možebit neprijazniwich lyudey9: nazad sta-
wec (:soswoeiu sramotoiu:) muzey swoego plemena godnich wla-
datelystwa. Takowi lyudi iesut urozenniy10 um, i prawiy razbor,
zgola otsebe zawergli; da pacze i Božie zakonostawie, i poli-
ticznoe uczenie wse w'tom razariaiut. Zapowed bo Božia welit:
«Ne možete czloweka Inorodnogo uczinit sebje kralyem, kiy
nebibil brat wasz». A Politiczni nauki wsi iedinim11 glasom kri-
czet: Iako raznich narodow ćudi težko se zgadžaiut: i z' raznosti
szeg i narawow idet12 nezgodie w' delech: i po obcem powsud-
nyem zakonu Inorodniki nikakowije lyubwi nenoset к' občemu
narodnomu13 dobru: no czinet ono czto iest nyim polezno: i grabet
plen wo swoia nadra: i šego naipacze smotret, da bi14 prijatoe
slobodno kralyestwo, swoemu pokoleniu wlastito bit15 sotwo-
rili: i kako bi silu narodnuiu k' ukreplyeniu swoyich otczin
umedlili. Konca nebibilo, dabi kto chotel izpoczitat wsakije
dowodi iz politicznich naukow, libo16 priliki17 wziatije iz del-
nogo otwedania proszestnich wekow: koyimi zawerszaiut wsi
стр. 128 razumni lyudi18. Wsakomu wladatelystwu || nesreczno i sćetno
bit Inorodnicze19 gospodstwo. S' tich priczin nauczeni iednako
1 было inorodskoe 2 далее зачеркнуто Jedwa iest, а сверху
зачеркнуто Težko iest 3 далее зачеркнуто iest 4-4 написано над строкой
5-5 зачеркнуто dabi bil e написано над строкой 7 написано
над строкой 8 зачеркнуто godnosti 9 написано над строкой
10 зачеркнуто prirodniy n зачеркнуто zgodnim 12 зачеркнуто ро-
ehodit 13 написано над строкой 14 написано над строкой 1б
написано над строкой 16 зачеркнуто ili ti 17 далее зачеркнуто iz
18 далее зачеркнуто Iako 19 было Inorodniczestwa
160

Christianski i lyudski narodi, iakože i barbari, iz swoego plemena
imaiut kralyew. ledini Lechi, suprot urozennoy sklonnosti
ко swoey korwi, i suprot obcemu wsech narodow razumeniu;
ne lisze inorodnika nakralyestwo1 prijemlyut, no iesce i 2wsem
lyudem2 bez razliczenia onu3 dostoinost na4 obceiawno 5uprasza-
nie i snublyenie wistawlyaiut5: natoliko: da i Tatarski posli,
swoemu gospodarili šego kralyestwa prošeci na seimu nekogda
biachu pripusceni i wisluchani6». Dosele Piaseckiy.
20. Mi adda zawerszaem, i welim: Ko Kralyewaniu, i k' woi- LUCziy naigcrsziy
wodstwu lucziy iest naigorsziy narožanin, neže nayizborneyi narožanin
Inorodnik: lucziy naiokrutneyi tiran narožanin, neže naislaziy
kiy Dawid iz7 Inorodnikow. Abo njest možno, da bi8 muž
narožanin zgubil lyubow swoego naroda, choc bi bil razboiniki otco-
morec. I9 njest že10 možno, dabi Inorodnik bolye lyubil nasz
narod, neže swoy narod, w' koyem iest urožen, ili inije, koyi
sut mu spodobneyi w' narawech.
lxLiu. lib. 25. num. 33. Cn. Scipio cum uellet pugnare contra
Asdrubalem, habebat in castris ad Anitorgin plures Celtiberos,
quam Romanos. Asdrubal id animaduertens, per occultos nun-
tios paciscitur magna mercede cum Celtiberorum principibus,
ut copias inde abducant. Celtiberi quoque repente sublatis sig-
nis abeunt: nihilque aliud Romanis causam quarentibus, et ut
manerent obtestantibus, responderunt, quam domestico se auo-
cari bello. Id quidem cauendum semper Romanis ducibus erit,
exemplaque haec uero pro documentis habenda, ne ita externis
credant auxiliis, ut non plus sui roboris, suarumque proprie
uirius in castris habeant11.
21. Boris. О diwnich i wernich reczey, kotorije ti mne po- Lechi zaczto cziuei
weda. Ascze w' Czuzewladstwu iest tolika rugota: zaczto ie adda Mlyew *nor6dnich
Lechi terpet, i zaczto go sami isczut?
Cherwoy. Njesili sliszal czto welit12 Piaseckiy, nyichow bo-
lyarin i episkop? Iako de13 urozenniy um i razbor wez zgola14
zgubisze. Ali iaz tebje zdes na zowerszenie see besedi chocu po-
wedat nekiy razgowor, kiy 15iest bil16 uczinjen na nekoem ziezdu
naszich lyudey z' Lechmi. Tamo Lechi (:iakože wsegda na ugo-
worech, i na rubežnich razwodech czinet:) mnogo16 se zaizda-
wachu16, i chwastachu17, i swoiu razpustnuiu wolynost za wsakoiu
recziu wozwiszachu; a nas, i nasze wladatelystwo ponižachu.
Pri takowich reczech nekiy LECH napirasze, i uwerit chotiasze,
1 далее зачеркнуто pripusčaiut 2-2 зачеркнуто wsakomu 3
зачеркнуто onije 4 написано над строкой 5_б зачеркнуто prosit
i snubit dopusczaiut 6 зачеркнуто wsi wisluchani 7 написано над
строкой 8 написано* над строкой 9 далее зачеркнуто potomuže
10 написано над строкой п-и приписано на полях 12 зачеркнуто
mowit 13 далее зачеркнуто pri ы было zgogla 15~15 зачеркнуто
bist le-ie зачеркнуто buistwowachu 17 далее зачеркнуто se
11 Ю. Крижанич
161

iako1 bi2 nyichowi bolyari bili rpremeniteyi i godney ot naszich,
tim czto sut wolyneyi. A RUSIN naszinec3 otweca: Paczeže,
о prijatelyu, mi iesmo plemeniteyi: abo nestawszi u nas carskogo
roda4, iz naszego bolyarstwa wsakiy muž prigož možet postat
carom; a izmežu was otnyud nikto nemožet.
LECH recze: Paczeže z' naszich bratow wsakiy sebe nepčit5
bit godnim kralyestwa: i zarad togo nijeden nechočet drugomu
mesta ustupit: i wsakiy negodno si bit scenyaet, poklonitse pred
bratom swoyim: i dlyaradi takowa rewnowania kralyestwo spa-
daet na inorodnikow.
RtJSIN: Adda wi se mne kažete bit spodobni (:prosti mi da
sice reku:) swinyam: kotorije se zbežet ко koritu polnomu opari:
i wsakaia 6lezet w' korito wsemi czetirimi nogami6 i silit se7
inije rilcem otkorita otognat, i sama8 w' nyem ostat: tako se
boret, dokole korito i wsu oparu9 prewernut. Potomuže i wi,
dlyaradi suetnogo rewnowania, wsii narodnuiu wlast prewra-
čaete. I neuznawaete swoego srama10: w' tom czto welite11: Wsa-
kiy iest kralyestwa goden; a iednakože pred niijednim naroža-
ninom nechočete se poklonit, a pred inorodnikom ponizno se
klanyaete, kogda ot nyego kakowa prikaza prosite. W tom uc-
стр. 129 zinku sami12 naše lžu dowodite || i samim delom swedoczite, iako
nikogo izmežu sebe kralyestwa godnim bit nesudite. Stanowito
bo, ili wsi wsego sweta narodi iesut glupi, a wi iedini mudri:
ili wi se obmanyaete, a ostalni narodi razumno delaiut.
Tako ona dwa mežu soboiu razgowariachu/
A TRETYI nekiy stareyi i razumneyi sluchacz izmežu Le-
chow, pribawi, i recze: Nikako njest istina, dabi se unas wsakiy
bolyarin kralyestwa13 godnim bit nepčil14: sije bo bi bila krainaia
glupost: abowem15 mnogo iest kT tomu potrebno, da kto budet
kralyestwa goden, gde se deiet ob izbiraniu. Nit tože naszi sce-
nyaiut nikogo iz naszego16 plemena nebit godnim kralestwa:
nit bichu se ottežali uczinit poklona pred czlowekom swoego
roda, kogda bi se kiy takow uczinil kralyem: 17buduč ieže17
inorodnikom mnogo negodneyim, i swoyim iawnim wragom
i narugatelyem seklanyaiut. Stanowito drewi, kogda nami wla-
dachu naszego roda kralyi, bili sut oni kralyi u swoyich pod-
dannikow wo welikoy czesti, i w' wecey neže ninesznyi inorod-
niki.
1 далее зачеркнуто recze 2 написано над строкой 3
написано над строкой 4 далее зачеркнуто wsi 5 зачеркнуто mnit
6-6 приписано над строкой; далее зачеркнуто se 7 написано над
строкой 8 зачеркнуто iedina 9 написано сверху вместо густо
зачеркнутого слова 10 далее зачеркнуто me n зачеркнуто mowite
12 далее зачеркнуто sebe 13 написано над строкой ы далее
зачеркнуто kralyestwa 15 зачеркнуто pokamesta 16 зачеркнуто swoego
17-17 зачеркнуто pokamesta
162

Priczina adđa prawaia semu naszemu nesczastiu iest šija: ni jeden se nemnit bit
Czto se nikto w' naszem narodu njest obrel wo trech stech godow, f^1^ nJfs^Sst
tako1 plemenita serdca muž, kiy bibil sam2 sebe godnim kraly- draža ot ziwota
estwa scenil: i koemu bi czest narodnaia otsamogo ziwota draža
bila. Preczti wsa izbirania kralyewskaia: i obrest chočesz weliko
i diwno molczanie, ob naszich lyudey dobiwaniu toe czesti:
nazadiwlyenie moe, i wsech koyi to3 obliczisze. Toliko wozma-
gaet w' lyudech zla prilika: da yich prewedet w' inaia uroženie.
Perwo Litwina onogo Iagaila naszi lyudi i iskachu4 kralyewskije
dostoinosti, i kralyewachu welediwno. A zatim, kako bi wowe-
dena ona premerzkaia i neczestnaia prilika: naszi lyudi, iako
mertwi, zabisze toe dostoinosti.
Simo6 pribiwaet i inaia Priczina: rekszi Naszich wlastelow Prodamaia služba;
pregnyusnaia lakomost, i prodainaia služba, i neczestnoe za- zloczesto serdce
werzenie. Oni bo czest wsego naroda wistawlyaiut napretorg
onomu, kiy weče obečaet: oni preswetluiu Korunu, i prewisokuiu
onu czest wistawlyaiut biidto chotnicu: i kralyewskiy prestol
obračaiut w' bludilisče: ob takowom nekoem torgowcu Wir-
gilijusz poeta napisa sice: «Uendidit hic auro patriam, dominum-
que potentem imposuit». Sey prodade 7za zlato7 swoy narod,
i silnogo gospodina папу posadi.
22. Stanowita i wsemu swetu iawna iest weč: ieže8 inorodni uzakonyenoe czuže-
kralyi prinoset s' soboiu priczini nowich, i nam nepotrebnich wiadItIi%^epri^zSfnS
ratey: iakože Zigimont prinese Lechom wecznuiu rat so Swi- woiewat пл Lechow
dami. Izwonskoe swatanie, i inorodnije kralyici czinet tože
(:gledi razdela 17:). Ali czto i wsego togo gore bit se kažet i sra-
motnee, i czeso ne wsakiy na pomnyu iemlyet, iest Obicznoe9
Czuzewladstwo, kakowo se wedet u Lechow: da uže nikoli na-
rožanina nepostawet kralyem, no wsegda inorodnika. Iz togo
predurnogo zakona sije zlo idet: Dawsakiy kraly i knez inorod-
niy imaet priczinu napastowat bidnich Lechow. Tako uczinisze
nekoliko krat Rakusci i do nyich Zigimont Lozlyiwiy i za na-
szego weka Wugerskiy knez, i onomedne iz Francuzow nekiy
Anginskiy knez.|| СтР. ш
1 далее зачеркнуто wisoka 2 написано над строкой 3
зачеркнуто že 4 далее зачеркнуто czesti б зачеркнуто Nijeden se nemnit
bit godnim kralyestwa e написано ~над строкой вместо густо
зачеркнутого слова 7"7 написано над строкой 8 зачеркнуто iako
9 зачеркнуто Zakonnoe
11*
163

Razdel 16
KA KO WI JE SRAMOTI I OBlDI SE DEIUT NAM
SLOWENCEM ОТ INORODNIKOW
Bez Inorodnikow žit
nemožem
Ot nyichTowari, Umf-
telyi, Bogoczestie
Ot nyich zlosti
nesczrćtnije
Dobrodfteli podmes-
nije: dragfje: zlotwor-
nije
Swetosti nam prodaiut
1. Predumawszi tol mnoga i tolika zla, kaia mogut pripast
ot inorodnikow: nam Slowencem (mikakowie chitrosti neimaiu-
čim:) nailucze bi bilo ni rati ni mira z' nyimi ne1 imat, i2 zgola
obnyich ne znat. Aliti to bit nemožet: no kako đolgo mi na swetu
ziwem3, z' lyudmi žit moraem. Zarad togo potrebno nam iest
promiszlyat: Kako bismo mogli z' nyimi imat mir i pretorgo-
wanie; a iednakože slobodni bit otobid kotorije nam oni zadawat
obikaiut.
2. Treba bo iest znat za Perwoe: Iako Zemlya nasza iest iedna
izmed ubozeyich: czusz, kaia okrom Chleba, Rib i Mesa iedwa
czto ino ražaet: iakože iziawlyaet razd: 9. Za 2e, Niczeso sami
ot sebe mudro widumat nemožem: no moraem ot inorodnikow
wsakich umiteley se uczit, i wsakich wecey uzori4 iemat. Za 3e:
Samogo Bogoczestia, i Wjeri Christianskije, i Blagonarawia,
morali smo dosele, i iescze moraem uczitse ot ini eh naro-
dow.
3. Pokamesta adda mi5 bez inorodniczeskogo obcewania žit
nemožem: i ot nyich mnogo dobra prijemlyem, i mnoga da we-
lika zla terpim: spodobitse nam spomenut na on nauk, kiy6
welit: Kto prawo7 dobro luczit, dobro uczit. Tako i mi moraem
razluezat Dobro ot Zla: ino Dobro inorodniszeskoe (:koe budet
istinno, ne podmesno8 dobro:) moraem prijem at 9ot nyich9 po-
dawano, i sami radi iskat go; a Zlo moraem wsakimi sposobmi
otsebe otwracat i otganyat.
4. Inorodniki nam prinoset czetwero dobro: Bogoczestie,
Towari mnogije, Umitelnije nauki i raznije politicznije Ugodi,
libo ugowori: iakože iesut zaweti, pomoći, swatstwa, posredi-
czestwa, i tatakowa. Aliti znat treba Iе: iako naiweca czast
ot tich, neiesut prawedna, no podmesna dobra. Znat 2e: iako
niczeso iz tich dobrot nam nedaiut darom: no ehotet, da yim se
z' welikim liszkom poplatit. Znat 3e: iako i tim njesut zadowo-
lyni: no wsegda, kogda nam czto daruiut ili prodaiut, tersetse
koekoli zlo nam prilepit.
5. Pod sjeniu Bogoczestia: koyi sut dobri, dober nauk
prinoset, i na dobro opominaiut: a blaga naszego neisčut. A koyi
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто w'konec 3
зачеркнуто iesmo 4 далее зачеркнуто prijemat 5 написано над
строкой 6 далее зачеркнуто gow 7 написано над строкой
8 зачеркнуто zdumano 9"9 написано над строкой
164

sut Lakomi, 1wozetse po1 naszijech derzawach 2bez nuži2 i mno-
gije uczinki delaiut suprot swetim prawilom, koyimi se raza-
riaet cerkownoe dobro ureženie. Wsakije swetosti obračaiut
w' torgownije towari i terzetse nam Christa tisuće krat prodat,
koego luda lisze iednoždi prodade. Za penezi poswecaiut swiny-
arom i klatezew, koyich domasznyi episkopi na Beloy Rusi ne-
bichu3 poswetili. Za penezi razluczaiut wsakije zenitwi: i pre-
pusčaiut iednomu mužu premenit pet i szest žen, otsilaiuč ie
w' monastir. Za penezi otraszaiut lyudey ot grechow, bez Izpo-
wedi, i bez pokaiania: i daiut prosčenie na pismu iedmim onim,
koyi dadut penez; i tako otsilaiut duszu prosto w' ad. Za penezi
prodaiut swetoe miro. Za penezi se skitaiut, i widumuiut pri-
czini na zebrewanie, i milostini upraszanie. 4Powedaiut se bit
episkopmi, ne biiduč takowi: i poswecaiut popow4. || Ino tako стр. i3i
timi delaiut na Rusi Wostoczni pastiri. A Zapadni 6ili Rimski5
pastiri u Lechow: za penezi stiskaiut i razsziraiut oblasti naszim
episkopom: i za penezi yich potwerzaiut. A drewi za penezi raz-
silachu po zemlyach Iubileie iliti Milostiwije godi: 6ali ne bez
izpowedi6, no kto si chotiasze dobit prosčzenia, izpowedasze
swoe grechi, idawasze nekuiu7 milostinu, 8kaia se otsilasze w'
Rim8. Dlyaradi togo se wozdwignu Lutorskaia i Kalwinskaia
ieresi: i zato nine ne9 propowedaiut takowich milostin.
6. Pod priczinoiu torgowania priwodet nas inorodniki w' W' mscetu nas ргшб-
krainoe ubozestwo. U Lechow Nemci, Škoti, Ormlyani i Zidi, det Torgowi
wse czto gde iest blaga, obladasze. Ti w' bezdeliu swoe torbiichi
pitaiut, i wsakich razkoszey uziwaiut: iedmije trudi TežaczesUva,
i Woiewania, i Soiemnije kriczi10 da prewlaki, i Sudownije klo-
poti, ostawlyaiut narožanom. A zdes na Rusi (:oprocz carskije
kazni:) nigde njest widet ni sliszat ob kakowom bogatsUvu,
no wezde iest bidnaia pustaia nisčeta. Wsako sego carstwa blago,
wes see zemlyi tuk i slast inorodni torgowci11 ili wori iznoset,
ili 12pri nas12 gledecich bezdelni izyidaiut.
7. Pod imenom Umiteley i Služeb tože wisisaiut nasze ima- pbiedaiut nas woaki
nie: gde obnoset Wraczestwo, deržet Rudokopini, i delaiut Stekla, 1 Remestniki
Oružie, Prach, i inije weči. A tich umiteley nikoli nenauczet
naszich narozanow: da bichu13 tako wo weki oni sami korist14
pobirali. A mi iemlyut welikije obroki i obečuiut nas uczit woia-
czeskich Umiteley: aliwed tako, da wsegda oni ostaiut uczitelyi,
i da naszi lyudi w' wjek nemogut prit na toy nyichow uczite-
lyskiy stepeny. Nekoyi bo pokazuut po sebye, biid bichu u nyich
1-1 зачеркнуто napolnyaiut, а сверху надписано wlaczetse 2~2
написано над строкой 3 зачеркнуто nechotet 4~4 приписано на полях
5-5 написано над строкой 6_6 зачеркнуто tak. . . 7 далее
зачеркнуто malu 8~8 написано над строкой 9 написано над
строкой 10 зачеркнуто meteži n написано над строкой 12-12
зачеркнуто nami 13 ehu написано над строкой 14 далее зачеркнуто iemali
165

W rabotu nas podbi-
jaiut
Osčipkami i chulami
nas sramotet
стр. 132
Zmetenie i ieresi wo-
wćdet: i w' rabotu
nas podbijaiut
Pok6ino žitie sebje
prewzemlyut, nam
rabotu i trud ostawlya-
iut
crp. 133
bili nekoyi taineyi naliki iesče newizeni na Rusi: Ali czeso wT sey
dolgoy rati nemogochu ili nechotiachu pokazat, njest yim trebi
werowat, đabi czto takowa u nyich skrito ležalo. A nađto uczet
nas nekoyich umiteley i naczinow woiewania, nam ne lisze ne-
koristnich, no pacze i sčetnich.
8. Za priczinami Swatstwa, Zawetow, Posredniczestwa, Po-
magania, i wsakich politicznich Ugođ, niczeso inogo, neže
Rabotu i Ukorenie nam nawerc zatewaiut1. Daiut nam lasčecije
reczi: pokazuiut szutskije czesti, i glupije slawi, choteč nas two-
rit kralymi: pođađut pregorstie owsa, a zatim obieđnom obuz-
daiut i obseđut nas. Itako kralyuiut nam czez szutstwo. Ili
sepokazuiut: chotet mir czinit mežu nami; a oni czez swoia
posredni czestwa seiut nezgodi. A wsegda nakoncu ili koyich gra-
dow, ili premnogich nesmetnich penez ot nas potrebuiut. I mno-
gije inije sramoti nad nami prewodet.
9. A glawa wsem zlostem (:koeiu oni wsakuiu swoiu dobro-
ditel budto soliu zarežaiut:) iest Ukorenie, Gorki posmechi.
Oslawnije priczi i pesni2, || smesznije Basni, Primowki, knyigi
laialnije, ložnije Powesti i Preochola spesiwost i wozgorzanie:
czto wse mi moraem terpet ot inorodnikow. Mežu wsemi pak
narodmi naipacze neznosna iest Nemeckaia Ocholost: tim czto
oni Nemci iesut mudreyi ot inich, i chitrey w' rukodelnich re-
mestwech: a naipacze czto iazik imaiut newerowano prigoden
k' takowim pesenkam, i priczam, i laianiu.
10. Kraly inoroden s' soboiu woprowazaet Jyudey inorod-
nich. A lyudi inorodni wowodet czužije3 zakoni, i ieresi i zme-
tenije: iakože widim deiatse u Lechow.
Za wtoroe. Inorodniki (rmowit Aristotel:) nekogda pripus-
čeni, gde sebe silneyich bit woznepcasze, samich domorodni-
kow pritisnusze, i podbisze. A osobito, kogda pridut z' woiskom
na pomoć; radi pritisnut onich, koyim na pomoć pridosze: iakože
uczinisze Turki Grekom, i Križaki Lechom po czasti.
Za tretie. Asče narožani biidut umom prikosney; a gosti
mudri, oštri, chitreci, i w' umitelech wjesci: togda ti narozanow
prechitraiut swoyim torgowaniem, i wsakim lestmi: i po swoyey
wolye yich trapet, ružet, sramotet, bijut, barbarmi i skotinami
naziwaiut.
Za czetwertoe. Blago zemlyi naszije prednami oni izidaiut:
i mesta pokoineego žitia zaiemlyut. Tokmo polye na težanie,
i prostuiu woinicu narožanom ostawlyaiut: iakoze (:chay bida
nasza:) nazbit iawno se widit u Lechow, i na Rusi.
ll4.||
1 сверху надписано dumaiut 2 далее густо зачеркнуто 8 далее
зачеркнуто obiczayi, а сверху зачеркнуто szegi i 4 на полях написано
Sije prenesi na list 140
166

12. Ascze kogđa inorođniki buđut ot nas predolyeni oružiem, р0ьогеш oružiem, po-
tuđže predolet nas reczmi. Kominskiy powedaet, iako w' nekoem biwaiut goworeniem
Dogowornom ziezdu nekiy Agliczanin biasze rekel ко
Francuzom: Kogđakoli ste se wi Francuzi z' nami pobili polynoiu
bitwoiu, wsegda1 ste wi2 bili predolyeni ot nas Agliczanow,
a kogđakoli smo se reczmi libo Dogowormi prepirali, wsegda
smo mi ostali predolyeni ot was. Tože se priluczaet nam3 drewi
z' Grekmi, a nine z' Nemci. Wowodet nas w' dolgije besedi,
i ritoriki, i premeti. Iwsegda nas swoyim chitrodumiem oblu-
det4: da z' nyimi uczinim uweti nikako nam6 nekrasotnije. Tako
be uczinyeno w' poslednyich i w' predposlednyich uwetech;
koyi se uczinisze mežu sim carstwom, i mežu Swidmi.
13. Nam otnyud njest polezno ratey swodit s' timi chudo- SSot6lSniowe°iu в:
zeyimi, krasotnimi, i mudrimi narodmi. Abowem ascze mi koyich
z' nyich ulowim, oni ulowlyeni na naszem domu ulawlyaiut nas
swoeiu lepotoiu, i wimownostiu, i pesčetami. Lepota bo iest
nema wimownost: i kaia weče možet, neže razum i mudrost.
Ino tako suznyi naszi czinet nas sebje suznyew: i oduriaiut nas,
i zawodet na swoiu diimu: da yim pozwolyim czeso proset. Tako
Zidi drewi czez Estru uczinisze kralyu Asweru: i czez druguiu
Estru Kazimiru Jagailowicu i Lechom. Kazimir bo ulowlyen
lepotoiu onoe Estri chotnici, dlyaradi nyee iest dal Zidom we-
likije slobodini, i napolnil Zidmi wsii zemlyu. Nemci pak i Greki
daleko7 množa i weče dela iesut dokazali czez lepich, razumnich,
i wimownich muzey. Ob sey we6i iesut mnogi je priliki w' Lesz-
skich westinach dawnije i swezije.
14. Kogda imaiut swoe osebuinije8 priczini rati s' Turki: czinet zaweti nam
nam udaiut, iako bichu rat wodili9 za wjeru Christowu: i wabet scetnlje
nas s' soboiu w' zawet: da bichu na nas nawalili tegotu rati.
Benetczani w' sem promislu iesut izradneyi chitreci. Oni bo w' ne-
koe wreme obmamisze Chispanskogo kralya, i Papu: koyich
biwszi s' soboiu nawecali10 w' zawet: i biwszi weliko poborenije
uczinili nad Turki: totczas ostawiwszi zawetnich drugow,
uczinisze mir s' Turki, i Turskuiu silu obratisze ot sebe na Chispanow.
Oniže Benetczani naweczasze11 Wladislawa kralya wo swoy
zawet, da biasze zachotel rat nawest Tatarom: iz kotorije
priczini izidosze wsije tije lichoti, kotorije nine12 opustoszisze Leszs-
kuiu zemlyu i Rus.
Oniže Benetczani chitrimi swoyimi basenmi nawecasze:
da weliki gospodar kT nyim biasze otoslal swoyich poslow.
1 далее зачеркнуто bez mala 2 написано над строкой 3
далее зачеркнуто z' Nemci nine, a 4 было oblužaiut б далее
зачеркнуто neprigožije 6 далее зачеркнуто ulowlyaiut 7 написано
над строкой 8 зачеркнуто wlastitije 9 далее зачеркнуто Dlya
10 зачеркнуто primamlyali X1 зачеркнуто wozbudisze 12 написано
над строкой
167

стр. 134
Szutskije obszalnije
ugodi z' nami czinet
L-yubow i Lyudskost
naszu osmewaiut
Uglednikow deržet
u nas
KraJyi inorodni nas
izobižžiiut nesczet-
Mimi naczfnmi
Aoni toe prigodi uziwszi na swoiu korist, razseiasze glas, Iako bi
weliki gospodar bil z' nyimi uczinil Zawet suprot Krimcem.
Zato Krimci welik gnyew prijasze suprot semu carstwu: i Tur-
skiy car yim zapoweda nikako nemirit se, no woiewat na Rus.||
15. A Nemci nas oblaznisze, i swetu na smech wistawisze,
w't6m: czto sicewo uwecanie z' nami uczinisze, Da Ruski tor-
gowci biidut mogli deržat torgownije lati i swoe Oprawniki
i Chrami, u Swidow i u mi eh Nemcew. A da w' zaiem Nemcem
budet wolyno1 na Rusi deržat swoyich Oprawnikow, i swoe
towari i lati. Pokamesta bo naszi lyudi nimaiut welikich Ske-
ley, i neznadut yich delat, ni po moriu se wozit2: izwestno bit se
widit, iako wo weki nebudut imali iat u Nemcew. A mimo togo
i nebi bilo polezno naszim lyudem onamo ehodit: abo stanowito
bi se so swoieiu sčetoiu domow powracali, iako3 nekoyi uže iz ot-
wedania se nauczisze. Dlya togo smeszno, i nam obszalno iest
pristaiat4 z' nyimi na tako szutskije ugowori, i prijemat otnyich
ti je5 suetnije obludi.
16. Cztokoli mi nyim izkažem iz lyubwi, lyudkosti, i d\vo-
rianstwa, to wse oni obračaiut w'6 posmech, i w' pochulu.
Osobito Gosčenia, kaia Weliki Gospodari naszi drewi obikachu
czinit Poslom: i Podaczi iestwinnije da napoinije: oni wo swoyich
knyigach7 torgaiut usciplyiwimi primowkami, szutkami i ehu-
lami.
17. Deržet unas swoyich wsegda prebiwaiucich Poslow, koyi se
zowut Rezidenti, 8to iest8 Sedelci; a ini se zowut K.6nsuli, to iest
Smotritelyi dlyarddi torgowstwa. Ti wsi njesut ino, neže Ugled-
niki, Predawci, i Osmewaczi naszich wecey: 9wragi doma kor-
myeni9 i mutitelyi naszego naroda. A iz torgowcew, 10i tolmaczew
ili prewodnikow10, i woiakow, i ini eh inorodnikow, koyi se zdeska
okrestisze ili koyi11 nekrestiwszise na welikogo Gospodaria
obroku žiwut: iz takowich nekoyi iesiit naiemni inich кга1уел\-
Ugledniki: i koyi otsele wsalcije westi razpisuiut, i tainosti wi-
jawlyaiut. Iako bismo mogli nekoyich imenno powedat.
18. Inorodni kralyi nazbit mnogoliezno nas izobižaiut i sra-
motet.
1. Nekoyi bo zabegaiut preehitro, i czinet se otnas obrat
na kralyestwo; azatim, kogda biidut zwani, skaiut se i neehotet
prit: iako12 uezini Wladislaw Zuderman.
2. A Chenrich Francuz biwszi uLechow nekoliko wreme kra-
lyewal: zatim pozwan na Francuzskoe kralyestwo, taino ubeža:
ne bez sramoti Leszskije.
1 далее зачеркнуто wezde po 2 далее зачеркнуто star 3 далее
густо зачеркнуто 4 было pristat 5 зачеркнуто tako 6 зачеркнуто па
8-8 написано над строкой 9"9 за-
10-10 написано над строкой u далее
7 далее зачеркнуто ogrizaiut i
черкну то zmiyi w1 nedrech pitani
зачеркнуто inako 12 далее зачеркнуто že
168

3. Ini se nakupaiut penezmi, i czinet razdori w' Leszskom
bolyarstwu1: i asczebiiđut ot malokoyich nezakonno okriknyeni,
pridut z' oružiem na zawladanie kralyestwa: iako uczini Maksi-
mijan Rakuskiy.
4. Kristina kralyica iest Lechom ukrala Korunu, Kaznu i
Kralyewica. Elizabeta Wugrom tože korunu ukrala.
5. Ludowik naznaczil Lechom soiem w' Budinu, w' Wuger-
skoy stolici.
6. Wladislaw Iagailowic izprazni Leszskuiu kaznu, na Wu-
gerskije potrebi.
7. Zigimont Swid i iego sini, dlya swoego titula, Lechow wo
welikije rati swedosze so Swidmi.
8. Za Stefana kralya iedini Wugri biachu w' czesti, Lechi
nizaczto nebiachu deržani: natoliko, da Meleckiy polyniy ban
i ured swoy ostawi, nemoguć terpet Wugerskije ocholosti.
9. Ali czto kakowa polza obtom i goworit? Welikije knyigi
bi napisal, kiy bi chotel izpowedat2 sramoti, kotorije Lechom
uczinisze Iagailowici, i ini inorodni kralyi. I kto bi smetil wsije
onich kralyew spominnije3 uczinki, po prostu niczeso bez mala
nebi obrel, czto nebi4 k' Leszskoy5 sčete i6 sramote pristoialo.|| crp. 135
19. Inorodni wladatelyi wezde se wticzut w' nasza dela: i czi- posrednicztwom nas
net se naszimi Posredniki, Tretyimi sudijami, i Miritelymi. P°dw6zet
Kažutse, iako bi choteli mežu nami mir zdelat; a oni ni otroda
nemislet о naszem miru; no pacze seiut w' nas mežusobnuiu
nezgodu: izwedaiut7 naszije tainosti: i dobiwaiut sposobow
ко swoyim zamislom.
20. Ascze iz tich bolyszich narodow (:koyi sebe iedinich mnet Narozanstwo prijem-
bit lyudskimi: personas ideales:) uczinit se kto Kralyem unas Jy^ na Džszu snb
ludiakow: togda okolnyego iz inorodnikow sotworetse i Knezi,
Bolyari, Dumniki, Bani, Zapowedniki, i Uredniki8, i Dworiani
wsakogo roda. Nijedinogp Lecha libo Rusina ti kralyi i
kratici neterpet wo swoyich osebuinich sprawach, i nedadut yim
ni blizko k' sebje pristupit: no wsaka swoia osobnaia dela opra-
wlyaiut czez inorodnikow.
Lechi adda i Wugri grewi uwidawszi takowu swoiu sramotu:
uczinisze ustawu, Da bi nijedinomu inorodniku nebilo wolyno
w' Leszskoy, i Wugerskoy zemlye kupit Imania Nerusznogo
ili Otczini: i dabi nijeden nemogel bit knezom, boiarom,
urednikom. Ali to zakonostawie njest niczeso uspelo. Abo ti kralyi,
koyich 9ot inorodnikow, ili9 swoyich narozanow10 chotet na pred
pomeknut na otczini, i na godnosti: onim promislet u poddan-
1 далее зачеркнуто i pri eh 2 далее зачеркнуто czto 3 сверху
надписано pameti godnije 4 далее зачеркнуто pristoialo 5 далее
зачеркнуто narodnoy 6 зачеркнуто ili 7 зачеркнуто uczetse
8 далее зачеркнуто gradski 9~9 написано над строкой 10 далее
зачеркнуто chotiachu
169

nikow dat narozanstwo, ili wpisal yich w' narod Leszskiy; i tako
po iednom i po drugom putu oni zawodet swoiu diimu.
Zdes pak na Rusi: dlyaradi otczin, i welikich obrokow i i ere-
tiki i prognan ci i izmenniki, ložno pokazuiut zelyenie kresčenia,
i kresčaiut se: a iednakože ostaiut ieretiki, i semu carstwu wsegda
newerni.
Razariaut nasz dober 21. Polkowniki, Nemci, koyi sut1 w' sije wreme napolnili
?ennf|e^bfczayiA w° ^s: toliko lisze dobra naszemu narodu 2iesut prinesli2, czto
sut3 pokazali4 peszcem 5strelyat iz piscaley, i nosit dolga kopia,
a to bihu bili naszi branniki i bez nyich lehko mogli znat5. A w'
liszku Nemci6 chudo czinet7, czto wsii naszu woinicu pretwa-
riaiut naswoy Nemeckiy 8stroy i8 naczin. To nam nikako njest
polezno; no potrebna nam iest Lechkaia iezda, i Chusarskiy
stroy: Njist sowetno tich chlebogubcew nijedmogo w' kralyestwu
deržat w' mirnoe wreme: abo se darom pitaiut bezdelni: biwaiut
ugledniki: piszut nanas oslawnije9 knyigi: i gorko nas osmi-
waiut, gordo niczižet, i lyuto bijiit. W ratnoe wreme10 njest
yich treba deržat mnogich; Щ da nijedm newladaet11 naszimi
lyudmi; no daimaiut woiakow iz swoego naroda. Inako bo naszim
lyudem se czinit ne tokmo krainaia sramota, no i sčeta, i otczaia-
nie: czto naigorsziy inorodnik lisze zato, czto iest inorodnik,
gospoduet Rusom mnogo luczim ot sebe, ato12 w' nyichowoy
domowine. Iakožeiaz iesem widel deiatse:. daiesut bili13 sotniki;
koyi gde mde iedwa bichu bili godni pisčal peszyu14 nosit. S' togo
naszi woiaki biwaiut zlo zadowolyni, i mnogo iedreuosti i chrab-
rosti gubet: gde widet wsako nadeianie czesti i koristi sebje bit
otrezano15.
Czeso mi naibolye wziskuem dobit16 czez tich inorodnich
woiwod, to se 17czez nyich17 gubit, i czinit se wse suprotiwno.
Mi bismo choteli; dabichu naszi woiaki bili chrabri i umitelni
w' woiewaniu; a oni wse serdce i ochotu, kuiu perwlye imachu,
zgublyaiut: gde se otczawaiut ot wsakije slawi i koristi. A umi-
telnost nabiwaiut sey zemlye nekoristnu; a mež tim gubet i za-
biwaiut swoego starogo dobrogo stroia18 oružeinogo, i woiennije
стр. 136 umitelyi.ll
wiziwaiut nas iz gra- 22. Zalewaiut i prawo zataplyaiut inorodniki nasza kralyestwa:
•d6w i derzaw naszich p0(j fmen0m Torgowstwa, Remestwa, Woinici, i Bogoczestia.
1 написано над строкой 2~2 зачеркнуто prinesosze 3 написано
над строкой 4 было pokazasze 5"5 зачеркнуто umitelno uziwat pis-
caley, i obderzawat szerezniy red e написано над строкой 7
зачеркнуто delaiut 8~8 написано над строкой 9 зачеркнуто osčip-
nije 10 далее зачеркнуто tože 11_11 зачеркнуто da bichu wladali
12 написано над строкой 13 далее зачеркнуто iezdni 14 написано над
строкой 1б далее до § 22 приписано на полях 16 написано над
строкой 17-17 написано над строкой 18 далее зачеркнуто woiennogo
170

Prichodet k' nam i so ženami: a puta nazad nenachodet. Tako
1prichođeč i naselyaiuc se k' nam, Nemci1 sut nas wizili2 iz ce-
lich derzaw: iz Marawi, iz Pomoria, iz Slezka, iz Prusow. W Cze-
€hech malo czto uže Slowenskogo roda ostaet w' gradech. A u Le-
chow wsi gradi iesut polni Nemcew, Ciganow, Skotow, Zidow,
Ormlyanow, i Wlachow: tako da wo mnogich gradech3 iest wece
inorodnikow neže naszincew: i naszi lyudi neobretaiut si mesta
w' gradech. Gradi sut polni inorodnikow: a mi yim iesmo chlapi.
Zemlyu bo dlya nyich mi4 težim i woini dlya nyichowa užitka
mi5 woiuiem: dabichu oni sedeli bezdelni6 w' gradech, w' ka-
mennich chramech, i pirowali bi7 i nas swinyami dapsi naziwali.
Prestanowito iest, i nikto netayit: iako inorodniki u Lechow
Avse do czista zlato i srebro8 zawladasze, i wsakiy tuk i plod
onije zemlyi oni izidaiut. A Lechi wo swoem domu ot gostow
milosti proset9, nyich molet, nyim se klanyaiut, i pred nyimi
otglada i ot sramoti pogibaiut.
A zdes na Riisi czto se deiet? Torgowci inorodni, Nemci,
Greki, Buchari, wsego sego kralyestwa blago i priplod к' sebje
zgrablyaiut. Wezde deržet10 towarnije skladi, i otkupi, i wsakije
promisli, i premeti. Wolyno prechažaiut po zemlye, i wiku-
paiut naszije towari naideszewleyiu cenoiu: a k' nam priwozet
mnogo nekoristnich predragich towarow, Biser, Kamenie Dragoe,
i Steklo Benetskoe w' mesto kamenia, i Czaski, i inije nekorist-
nije weči. Ana konec biiduč oni chitrodumni, obmanyaiut naszich
torgowcew wo welikich smetach penez.
23. W torwoznoe wreme inorodniki11 izwozet ot nas swoe w terwozaoe
towari i kazni, 12i tim czinet dragost w' kralyestwu12: koyi mo-
gut, ti i sami uidut: otainosti naszije wijawlyaiut: lechko iz-
menyaiut13, ко wragom pristaiut: i mnogimi naczinmi nas izo-
bižaiut.
24. Kogda ti Torgowci i Remestniki w' koem gradu s'u
toliko se naplodet i namnožet, da dowolynu silu imaiut; togda
naszich lyudey iz grada izženut, ili pomoret: grad ukrepet, i sa-
mowlastni Gospodari postanut, ъ naszeiu sramotoiu i sčet oiu.
Tako uczinisze w'15 Gdansku, w'15 Torunyu, w'16 Rige16 i w' inich
gradech Ruskich: i Sasi na Wugrech: i wezde w' Czechech, w' Po-
moriu, i inde. A naipacze gde sut prigože mesta k' torgowaniu:
wsa ta takowa mesta i pristanisča, i torgowisca, Nemci sut nam
wreme
izwozet ot nas blago
Torgowisca wsaltaia
nam otnemlyut
1-1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто Nemci 3
зачеркнуто mestech 4 написано над строкой ъ написано над строкой в
зачеркнуто bezdelni, зат.еж над строкой восстановлено 7 написано над
строкой 8 далее зачеркнуто onije zemlyi 9 зачеркнуто ožidaiut
10 далее зачеркнуто Otkupi i wsakije premeti i promisli n далее
зачеркнуто torgowci 12~12 написано над строкой 13 написано над
строкой 14 зачеркнуто w' 15 написано над строкой 16 далее
зачеркнуто i ini bi
171

Mamet nas suetnim
aesčirim Uczeniem
otneli. I wezde sutn as ot moria, i ot welikich sudonosnich1 rekr
стр. 137 w' szirokoe polye zemlyi orat zagnali2.||
uczet izbitkowania, 27. Ti inorodni Otkupniki3, Rezidenti, Konsuli, Torgowci,.
prewSa Grech6t * Polkowniki, Rudari, Wraczi, Biserniki, Likopisci4, Zwonari,
i wsaki Remestniki, i wsaki Nowokrescenci, uczet nas swoego
Izbitkowania. Iakože iest5 obbijat6 steni7 i ćelije izbi Kobermi:
preocholo sekroyit wT platiu, i wT iedeniu, 8na trech i czetirech
perinach sipat8: ženam mazatse rumenilom 9i predrago kamenie
kupowat9: i inije takowijeze 10razchodi, czeso nasza zemlya
nemožet podnaszat10. Uczet nas chudob i grechot swoyich, iakože
Sodomstwa. Uczet ieresey swoyich; i 11zaražaiut nas pomalu11
neczestiem12. Prewracaiut naszije zakoni, i razreszaiut krepe-
nost blagoredia naszego cerkownogo: i izbawlyaiut nas wsego
blagoczestia. A ini podoblicziem swetosti priwazaiut nam pre-
werie, i ložnii lisznuiu13 swetost: i nalagaiut na lyudi neznosna
bremena, po Farizeisku.
28. Aini ludet i mamet nas suetnimi imenmi Akademiy, iliti
wisokich Uczilisč: i slobodami danimi Uczenikom: i tworeniem
Doktorow i Maistorow iliti Uczitelyew: pokoyich wsech suetach
nepospeszaetse, no pacze zapreczaetse mudrost: i napolnyaetse
zemlya množinoiu bezbelnich diakow ili knyiznikow. Mnogi
bo timi suetami zawedeni: zanechawaiutse wo mladosti uczit
remestow pospesznish, i narodu koristnich da potrebnich: i cho-
teč wsi bit knyizniki, mnogi ostaiut bez sposoba dobiwat chleba.
A czto gore: Ti mudrostni maistori tokmo iedinij,e Gramatiki
nas uczet: 14a inije koristnije umitelyi pred nami taiet: ia bo14
ob ostalnich umitelech powedat15 neznaiu; Wracza bo,
Matematika, Muzika i16 Architekta nijedinogo iescze iaz iz naszego
стр. 138 naroda powstawszego bit nisem uznal. A nekoyi || za igralnije
umitelyi (w' koyich njest nikakowije koristi:) iemylut ot nas
nesmetna mita: iakože on chwastawec iemlyet za ognyenije igri,
otkoyich mnogu korist obečuet: gde wed po takowich premud-
rich ognyenich zernech i strelbach zanaszego weka nigde nika-
колу grad njest wziat, ni derzawa obladana. A ini na konec k' nam
prinoset prokletije besowskije umitelyi: Astrologiju, Alchimiju.
Magiju17 i Kabalu: w' koyich wsech njest ino, neže Czarodeistwo:
iakože inde obilno18 izkazahom.
1 зачеркнуто rek torgownich skelonosnich 2 следующие далее § 25
и 26 зачеркнуты; в настоящем издании они помещены в Дополнениях
3 зачеркнуто Posli 4 далее зачеркнуто Zwonoleyi 5 написано над
строкой 6 было pobijat 7 над строкой зачеркнуто ćelije 8"8
написано над строкой 9"9 написано над строкой ю-ю написано
над строкой 11_11 зачеркнуто nawecuiut nas na 12 было neczestie;
далее зачеркнуто Razariaiut cerkownije naszije zakoni 13 написано
над строкой 14-14 Написано над строкой 15 зачеркнуто ine 16
написано над строкой 17 далее зачеркну то ili ti 18 далее зачеркнуто рока
172

Zawerzenie
29. Pokamesta adda inorodniki imaiut toliko putow, priczin, czužebesie wsech sio-
i Chitrostey, na obmanyenie nas: njest diwo, ascze sut nas tako wencew оыщшо
^nogo krat i merzka1 potlaczili. Njest diwo, ascze iest Czuže-
besije tako mnogich otnaszich wladatelyew otuma zwelo i oglu-
pilo. Czto mowlyu mnogich? Wsech, wsech prosto2, daže do iedi-
nogo Slowenskich kralyew, knezow, i wlastelow, iest toy blud
zachwitil: wsi sut se na tom kamenu potoknuli. Aliwed ne wsi
iednako, no nekoyi menye, nekoyi golemee se obszalisze. Iako že
iz Lechow Kazimir on kiy iest zemlyu Leszskuiu Zidmi i Nemci
napolnil: a iz Rusow, car Iwan Wasiliewic, i car Boris Feodoro-
wič, i paipusče Raztriga. W nasleduiučee adda wreme, da bichu
se takowije zlosti nepriluczali, ili zaisto dabichu sene tako gro-
madno prilucali: treba iest smotrenie uczinit, czez dobrije Ustawi3
Opasenie i Slobodini, i czez stanowitich Czuwarow i polnitelew
tich wecey.
30. Iako drewi Dalila žena, Sampsona mužem poboritelya, Lepota i wimownost
i Kleopatra Antonija Rimlyanina Iegipskije zemlyi wladate- o^1^^80
lya4 umedlisze i obladasze, tako narodi susedski, ascze kogda
budut otnas oružiem preboreni, tiidže nas predoleiut swoeiu
Lepotoiu, Szegawostiu, Wimownostiu, i Laskawimi besedami,
da igralnimi swoyimi szegami. Lucze biasze nekogda Sampsonu
daleko pobežat ot Filistincew, i Antoniju ot Iegipcanow, neže
bit poboritelyem ili gospodarom. Tako naszim lyudem mnogo-
krat biasze koristnee neznat ob inorodnikech, neže yich preborit,
i obladat gradi nyichowije: gde5 dlyaradi Lepoti i Chitrosti
poboreniki poboritelyem zapowedat naczinaiut. Lepota bo iest
nema wimownost: i ona u Wladatelyew iest wsemoguca.
31. Iako drewi balwanstwo Zidow tako6 czužebesie7 izkuszaet Balwanstwo Zidow,
i wsegda chočet izkuszat nasz narod. Wsi bez mala kralyi Zi- ^|^esie nas iz0ma
dowski pregreszisze wT balwanstwu8 tako že wsi naszi kralyi,
knezi, gradi, i lyudstwa pregreszisze w' Czužebesiu. Ino czto iest9
diwlyenia10 i okaiania godnee, daže11 i mudreyi naszi uczitelyi
iesut tim bludom l2 zachwiceni: abo Starowolskiy nasz mudrec,
w' knyigach iest napisal i Lechow nawecewal, Prizwat Nemcew,
dabichu zidali i osažali ostrogi na naszey zemlye suprot Krim-
cem: kiy sowet iest tako zol da Gorsziy bit nemožet: iako13 iest
wedomo onim, koyi znadut czto, se deiet w' onich14 porubežnich
1-1 зачеркнуто czasto i bezmerno 2 написано над строкой
3 зачеркнуто zakonostawie 4 далее зачеркнуто pob б далее
зачеркнуто g\ 6 далее зачеркнуто naszich 7 далее зачеркнуто wsegda
8 далее зачеркнуто ini weče ini, тёпу^e 9 далее зачеркнуто pacze 10
далее зачеркнуто godno ll написано над строкой 12 далее
зачеркнуто zawziati 13 далее зачеркнуто že 14 далее зачеркнуто ukrayin-
nich
173

ostrogech suprot Turkom, gde ziwut Nemci zmeszani z' Wugri
i zT Cherwatmi.
Slcwenskiy razum,
32. Nesmetnije stanowito iesut zlosti, кое1 nasz narod (:po-
iufaet o^czuž^bes^a s^ * poonoy strane Dunaia:) czrez2 wsije weki, iest terpel i ter-
pit otinorodnikow. Ino wed nijedinogo naroda nijest pod soncem,
ukoego bichu inorodniki toliku czest i werowanie imali i toliku
lyubow prijemali, i gde bi czužebesie toliku silu imalo, iako
imaet unas.
Ili pacze recim: pokamesta czužebesie iest nas iedinich naipacze
soblaznilo: i pokamesta mi leglye ot wsech inich narodow bi-
waem pregoworeni, prechitreni, i obmamlyeni: S' togo i biwaet,
da mi iedini terpim tolikije obidi i sramoti ot inorodnikow.
Priczina izkuszania iest iednakowa unas, kakowa i u Zidow.
Pokoli bo Zidi imachu iazik Grub, Skriplyiw, Biden, Neiztezan,
Neprigoden: Muziku tože i szegi prostije i grubije. A Greki bal-
wanci imachu iazik Sladok, Lep, Ugoden, Wimowen; szegi mech-
kije, i weselije: muziku i igri raznije, diwnije, slawnije: i lepo-
toiu Zidow prechažachu, dlyatogo3 Zidi ulawlyachu i4 zbeszachu
se5 timi igrami, miachkotami, weselostiu, i laskami Greczeskimi;
i ponasledku na nyichowo balwanstwo zablužachu. Tim že na-
czinom mi: abo imaem iazik ot wsech nesowerszeneyi i zgola
mem, razum ne krepkyi, i lepoti bez mala6 nikakowije nimaem7:
dlya togo obikaem se czudit czuzey Wimownosti, Mudrosti,
Razumom, a naipacze Lepim obrazom: igralnim8 tože umite-
lemm, i laskawim szegom. I potomu iako onije ptici, kotorije
lakomee gledet i czudetse delom czloweczeskim ili lowczim,
leglye biwaiut ulowlyeni; mi tože, mežu czim zijaia gledim i
diwim se inorodniczeskoy lepote: biwaem ot nyich ogluplyeni
i otuma swedeni9, i delaiut iz nas cztokoli chotet: wuzdu nam
tudže nakinut, na chrebet zaskoczet, i iezdet nas10 kako yim iest11
lyubo. Dlyaradi togo mnogo sowetnee bi nam bilo ot nyichowije
lepoti oczesa otwracat, i ot wimownosti uczesa zatikat: iakože
Ulisec oklanyasze se ot Sirin. Inako bo nikako nemožem uyt
ot nyichowije zlosti chitrosti.
1 зачеркнуто kotorije 2 далее зачеркнуто se 3 над строкой
зачеркнуто se 4 написано над строкой 5 написано над строкой
6 зачеркнуто pawo 7 написано над строкой 8 далее зачеркнуто
takože 9 было zwedeni 10 написано над строкой ll написано
над строкой
над строкой
174

Razdel 17
OB INORODNOM SWATANIU
1. Iako inorodnoe Swatanie wo wladatelyech wsegda iest bilo morodnoe swatanie
priczina welikim narodniim zlostem1 zdes bismo radi na kratku Dam sčetno
pokazat. Inorodni bo kralyi i knezi zawodet z' naszimi wlada-
telymi swadbi2, ali wsegda na sčetu i na sramotu naszu: czusz,
dabichu tim dobili priwlastije kralyewat nad nami. Tim bo pro-
mislom Iagul3 Litwin iest4 obsede i obiezdil Lechow i Wuger-
ski || kralyi Cherwatow, i Nemci Czechow. Timže sposobom i crp. uo
Ruskomu Gospodstwu zasidachu5 Swidskiy, i Iwan da Wolmar6
Dacki kralyewici, i ini snuboki. Aliti potich swadbech nesčetnije
zlosti nam nanoset. Weliczestwo kralyewskoe ot naszego naroda
otnemlyut: wo swoe rati, i wo mnogi je7 terwogi nas zamotawaiut:
zakoni i bogoczestije nasze8 preiznaszaiut: bolyari nyichowi
wJ naszich9 derzawach10 gospoduiut, i pijanczuiut, ami wezde
biwaem osmeiani i11 laianiem da boiem traplyeni.
212. Nailucze bi bilo nam Slowencem13 nikakowich pretor- mor: swatanie smčta.
л , . г. .г . гл л /ч . . т wsech lichot
gow, ni ugod, ni zawetow, i po prostu nikakowa znania ni ob-
čenia neimat z' inorodnikmi. Aliti Torgowania z' nyimi, i14
Woiewania, i14 Mirenia, i14 Poslowania, i tich takowich spraw,
nikako nam njest možno ominut: i dlyatogo so mnogim15 opase-
niem moraem postupat w' tich neominnich sprawach. Ali Swa-
tania Inorodnogo16 možem mi17 sowerszeno ominut, i liszetse go18
woweki: i dlya togo moraem ie wecznim nenarusznim19 zakono-
stawiem prepowedat. Wo Swatstwu bo se deržit20 wsa smeta
ostalnich lichot kotorije pripadaiut21 ot Czužebesia i ot Czuže-
wladstwa. Abo s' czužeiu Newestoiu prichodet w' narod wsakogo
stana i reda inorodniki, ni na kakowo dobro narožanom: no wsegda
na utratu, i na sčetu. A so wremenom naražaiutse mnogi raz-
ruchi wT zemlyach, i rati mežu wladatelymi. Mnogokrat se pri-
petit, da obodwe strani mnogo razorenie sterpet. Inogda iednoy
strane se uczinit ubil, a drugoy korist: i gde nine ubil, tamo
z' inoiu prigodoiu budet korist.
1 зачеркнуто suetami i sramotami 2 было swatstwa, далее
зачеркнуто i zenikow 3 зачеркнуто Iagul 4 написано над строкой 5
далее зачеркнуто Gustaw, а сверху зачеркнуто Filip 6 зачеркнуто Wale-
mar 7 далее зачеркнуто metčei 8 далее зачеркнуто premenyaiut
9 далее зачеркнуто zemlyach 10 далее зачеркнуто wezde 1г написано
над строкой 12 этот параграф находился на стр. 132 под №11 13
далее зачеркнуто iakože i dosele rekochom 14 написано над строкой
15 далее зачеркнуто buženiem 16 было Inorodniczeskogo 17
написано над строкой 18 написано над строкой 10 зачеркнуто krepkim
20 далее зачеркнуто i zawiasze zapiraet 21 зачеркнуто biwaiut
175

luor: Swatanie wsem
narćdom terwozno
Ali nam Slowencem izkoni wekow nijedinoe Inorodnoe Po-
swatanie njest prineslo kotorije1 pribili, ni czesti, ni koristi:
no pacze wsako nam iest prineslo okaianije pretužnije obidi,
sramoti, i razorenie2.
3. Ali czto goworiu ob nas iedinich? pokoli i wowsech ostal-
nich narodech czužee swatanie malone wsegda iest bilo priczina
koey narodnoy sčete. Ascze kto prewernet powesti wsech narodow:
iedwa iz sta takowich swatowin chočet obrest iednu ili druguiu3
czistu, iz kotorije nebi nasledowala so wremenom kaia rat ili
maia kaia sčeta narodnaia. Prilik i dokazow iest nesmetno czi-
slo: i mnogije rati kotorije zanaszego Aveka w' Ewrope se wedichu
mogut nam to poswedoczit. Ali nam budi dosta iedinuiu priliku
ot mich narodow zdes prepomenut.
Filip Lepiy, kraly Francuzkiy (:kiy iest umerl okol4 goda
:) 5imal ie5 tri sina i dočer Izabelu. Sini posle otca iesut6
6823
1315
Rakuskoe swftanie
Avsi kralyewali7 redom ieden za drugim: i pomerli8 bez muzeskogo
otrodia, ostawiwszi za soboiu9 docerey. A Izabela biasze udana
za Edwarda II wtorogo kralya Aglinskogo: i rodila Edwarda III
tretiego kralyaze. Sey Edward tretyi iest prosil10 kralyestwa
Francuzkogo, iako swoee dedini, niako wnuk Filipow.11 Ali wla-
steli Francuzki sut12 mu otkazali13 welec14: ieže u nyich kraly-
estwo neidet po ženach: i po 15wedle swoego15 zakonostawia,
prepustiw Edwarda, i dočeri trech Filipowich sinow, kralyem
uczinisze Walesa Filipowa sinowca, iliti bratowa sina. Dlyaradi
togo iest Edward nanesel rat Francuzom, i lyuto wodil on i iego
nastupniki, natoliko da sut16 sam stoliczniy grad Pariz, i welik
del Fran-cuzkogo kralyestwa17 zaniali18 i mnogo let deržali19
Agliczani: daže 20dokich dob20 ot Kralya Karola Sedmogo21 iesut
bili izognani. Ali iednakože otonich dob Aglinski kralyi prawet22
Francuzskuiu zemlyu bit swoiu otczinu: i piszutse Kralymi
Francuzkimi daže do šego dne, uže czez 300 godow23. Takowu
sramotu i nezgoworno korwnoe 24prolijanie iest24 uczinila
Francuzom ona 25inorodnaia swadba26.
A Rakuskoe pokolenie (:koyi se nine26slawet suetnim
Rimskim carstwom:)27: kakowich terwog nenaredisze po wsey Ewrope
1 зачеркнуто кое 2 далее до § 3 зачеркнуто, см. Дополнения
3 iu написано над строкой 4 зачеркнуто pred ' 5"5 зачеркнуто imasze
6 написано над строкой 7 было kralyewsze 8 было pomriasze
9 далее зачеркнуто tokmo 10 зачеркнуто prosiasze и-и написано
над строкой 12 написано над строкой 13 было otkazasze 14
зачеркнуто mowec и далее зачеркнуто iako 15-15 написано над строкой
16 написано над строкой 17 далее зачеркнуто mnogo 18 было za-
niasze 19 было deržasze 20-20 зачеркнуто dokoli 21 далее
зачеркнуто bisze 22 зачеркнуто welet 23 сверху зачеркнуто i wece 24_24
зачеркнуто prolitie 25-25 было inorodnoe poswatanie 26 написано над
строкой 27 далее зачеркнуто koyich
176

стр. 141
Blanka otrowila Bo-
czez swoe swadbi? Ne iedinich, no deseterije knyigi bi napol-
nil1, kiy bi chotel popišat wsije terwogi, rati, obmani, sčeti,
sramoti, obidi, i razorenia2 kaia se uczinisze narodom diyaradi
tich Rakuskich swadob, w' Nemeckoy Wugerskoy, Czeskoy,
Wlaszskoy, Chispanskoy, Aglinskoy, i Francuzkoy zemlye3.
Otsele nekiy laskawec napisa: Bella gerunt alii, tu felix Austria
nube: to iest, Nechay ini woiuiut za kralyestwa; a ti Rakiiskoe
pokolenie swatuyse, i tim kralyestwa zawladuy.||
4. A nine powedim nekoliko prilik, kotorije se priluczisze
u Lechow.
la Popel kraly Leszskiy imasze ženu Nemkinyu, imenom
Blanku. Sija Blanka iest4 gospodstwo nasze obratila. Popelo- lVarT^m^ze^ ш-
wich stricew i bolyar liiczich otrawoiu5 wigubila. A iz onich dena
mertwich teles narodisze se miszi, koyi Popela i so ženoiu ži-
wich izyidosze.
2a Arnof car Nemeczin imasze ženu sestru Swetopolka Kralya Arn6f ubil SWOiaka
Murawskogo, kiy se iest perwiy okrestil iz kralyew onjie zemlyi.
Ali zatim Arnof izozwa i naiisti Wugrow na swoiaka swoego
Swetopolka: koyi go i ubisze. Itim Arnof Nemczin pokaza istinnu
bit Nemeckuiu priczu: Koliko swoiakow toliko6 wolkow.
3a Otun car priszed w' gosti g' Boleslawu Chrabromu zaru-
czil iest sinu iego Meczislawu Riksu swoiu sestricznu. Meczi-
slaw prijasze wladanie, Rikse žene lakomoy, ocholoy, i presmeloy
biasze tako posluszen da wse po nyee ukazu kralyestwo prawly-
asze. Togda Morawci, i ini7 knezi 8Slowenski, koyi8 za Odroiu
ziwichu poddanstwo otkazasze: prichodi kralyewskije za sebe
obratisze: z' Nemci prijatelystwa i swadbi sprawlyachu: na po-
slednyee i w' oczitu izmenu se wdasze: i Nemeckomu carstwu se
poddasze9. Posle Meczislawowije smerti Riksa iesče chuže i
okrutnee nacza kralyewat: chitrostmi bo10 swoyimi biasze uczi-
nila, da Kazimira kralyewica mladogo korunyenie bist otwle-
czeno. A ona ža togo wsakiy deny nowije sposobi k' obreteniu
penez widumowasze, i lyutim widiraniem lyudey traplyasze.
Lechow wozgorzasze sramotno. Swoyich Nemcew na czest i na wsa-
kije prikazi wozwiszasze. Na konec Riksa skupiwszi mnogu
kaznu, ubežala iest w' Nemeckuiu zemlyu: i s'soboiu otwezla
kralyewica, i wsu Kaznu, i dwe Koruni, kralyewuiu i Kralyi-
czinuiu. A zatim Korada caria Nemczina uprosila i pobudila,
da iest poslal woisko na izobižanie Leszskich derzaw.
4a Chenrich car biwszi ot kralya Boleslawa Kriwoustogo
predolyen, toliko uczini swoieiu chitrostiu, da poboritely Bo-
Swetopolka
Riksa unesla Kralye-
wica, Kaznu i Korunu
Kristina Lechow zo-
wet swinyami: rat
nanyfch11 nawodit
зачеркнуто napisal 2 далее зачеркнуто narodna
3 было
utrawoiu
7
zemlyach 4 написано над строкой ° зачеркнуто
6 далее зачеркнуто budezew, а сверху зачеркнуто lyutich Y
написано над строкой 8"8 написано над строкой 9 далее зачеркнуто
Riksa posle 10 написано над строкой u зачеркнуто wozbuzaet
12 Ю. Крижанич
177

leslaw pride w' szator k? poborenomu Chenrichu, mira prosit:
car bo Boleslawu biasze na razum dal, iako mu chotiasze sestru
i dočer swoiu udat1. Boleslaw dade se obmanit: i zaruczi sebje
Adleiudu sestru a sinu swoemu Wladislawu2 Kristinu dočer
Chenrichowu: i wsech plenyenikow (:koyich diwno mnogo imasze:)
darom prosti.
Po Kriwoustrowoy smertney otliike czetiri iego3 sini razde-
Hsze mežu sebe4 kralyestwo. Ali Kristina Wladislawa stareego
brata žena, biasze preochola, i okrutna žena. Šija wsech Lechow
w? mesto swiny poczitasze: i iawno yich swinyami naziwasze:
стр. 142 niti yich ко službe i || iedwa к' uzoru5 swoemu pripusčasze: tokmo
w' Nemcech swoyich sekochasze.
Šija k' mužu welyasze: Ia, de, biiduč carowa doč, w' nadeianiu
celogo kralyestwa za tebe iesem poszla: a sada wižu, iako tokmo
na czetwert kralyesUva s' toboiu i z' občimi detmi iesem zagnana.
Timi i inimi reczmi ta adnaia ieža mežusobnuiu bratskuiu rat
razžeže. Wladislaw bo Kriwoustowic po napučeniu i dokuczaniu
toe iezi podwize rat nabratiu: ali otnyich nazad zagnan, i iz wseo
Polyski prognan bist. Zatim pride s' siloiu Korad car dabi Wla-
dislawa i Kristinu w' Kralyestwo priwel: ali niczeso neuspeszi.
Zatim pride car Fridrich dlya toeže priczini: i uczini se si-
cewa ugoda: Da Meczislaw wdowec (:Wladislawow brat:) za
ženu wozmet Adleidu carowu sestricznu. A Wiadislaw dase pri-
wratit na Slezskoe knezestwo. Ali pacze zarad inich priczin,
Wladislaw nebi priwracen na Slezskoe gospodstwo: no i s' Kri-
stinoiu swoeiu umre w' prognaniu.
z, oiu 5. NaKolomana kralya Wugerskogo wozdwigasze rat car
Sebeszskaia derzawa Chenrich V. Koloman toiu obawnostiu prestraszen zaprosi6
sostanka i razgowora ot Boleslawa Kriwoustogo. Soidosze se
kralyi, i uczinisze zawet, i7 swatstwo. Koloman sinu swoemu
Stefanu zaruczi Juditu dočer Kriwoustowu. Sebeszskaia derzawa
ne mala, w' koey iest nekoliko kamennich8 gradow togda bi
w' weno dana neweste: i ot onogo wremena otkinyena ot P6-
lyski pod Wugerskoiu oblastiu stoyit.
So Saiomeeiu otczu- ^* ^ri Salomeye Leszska Belogo sestra Lechi addasze Kolo-
zen Gaiicz, wiadtmer, manu Wugrinu Galicz w' weno. Ali Mestislaw Ruskiy knez raz-
biwszi Lechow i Wugrow uchwitil iest Kolomana i so Saiomeeiu.
A kraly Andrey otec Kolomanow tako iest znal delat czez swoyich
poslow: da Mestislaw knez Mariju swoiu dočer udade za Belu
Kolomanowa Brata: a Kolomana oprosti, i posle trech godow
mu addade Galicz. A s' prochodom wremena Wugri prikazniki,
1 u написано над строкой, далее зачеркнуто togda 2 написано
над строкой 3 написано над строкой 4 далее зачеркнуто iu 5
зачеркнуто uzreniu 6 далее зачеркнуто uz 7 далее зачеркнуто swadba
8 написано над строкой
178

zabiwszi Leszskogo i Ruskogo dobroczinslwa za penezi prodasze
Litowcem Galicz, Wladimer, i wsu okolnuiu weliku derzawu.
7. Wladislaw Laktič udade swoiu dočer Ielžabetu za Karola zarucznici k' Leciiom
kralya Wugerskogo dwozdi wdowca: ne bez wena. A Kazimiru prichodet bez wcna
swoemu sinu uprosi zarucznicu ot Gedemma kneza Litowskogo:
bez inogo wena, tokmo dabi Gedemin oprosil plenyenikow.
8. Kazimir Laktowic iest wzial wtoruiu ženu, Adleidu Cze- Adićida bezwenna i
skoffo kneza Nemczina dočer: z' wenom dwech tisuč кбр Pra- merzka;priczinachot-
i • i i > t i , глг. л iw i i • rr t r mcam i zidam u Le-
zeskicn obećanim, ali neplaćenim. Šija Adleida biasze licem chow
ne lepa: i biwszi iu uwidel Kazimir, tud že i iest woznenawidel,
i 6t sebe zaslal: dabi slobodnee s' chotnicami žil: || kotorije go стр. из
wo mnogi je grechi i w' sramoti wowedosze. Ali naiwecemu zlu1
iest bila priczina Iestra zidowka. Dlya see bo Iestri Kazimir
iest Zidom dal welikije slobodi: i wsu Leszskuiu zemlyu nyimi
napolnil i zarazil. Wladislaw Zigimontowic tože biwszi mu
priwedena izdaleka žena ne tako lepa, kako on chotiasze: za-
werže ženu, i nacza greszit s? chotnicami. О Koliko lucze biasze
tim kralyem wziat domorodnuiu, i izbrat si iu poswoey wolye:
ane prestupat zakona Božiego.
9. Karol car iemasze Ielžabetu Boguslawa Stetinskogo kneza so SLcL?nsi<oiti newes-
dočer, kralya2 Kazimira Laktowica sestricznu. Togda Kazimir i0i"dorfs/jC"a ulrala>
priprawi av? Krakowu beszenu SAvadbu, z? nezgowornimi utra-
tami. Na swadbe bo onoy biachu: 1, car Karol, 2, Ludowik kraly
Wugerskiy, 3, Zigimont kraly Dackiy, 4, Peter kraly Kiperskiy,
5, Otun Bawarskiy, 6, Zemowit Mazurskiy, 7, Boleslaw Swid-
nickiy, 8, Wladislaw Opolskiy, 9, i Boguslaw Stetinskiy, knezi
samowlastni, i3 desetero sam kraly Kazimir. Swadba terplyasze
dwadeset deny. Wena zarucznici Kazimir dade 100 tisuč rub-
lyew. Tomu wsemu zawodnik i prawitely biasze Warink Ne-
meczin, Kazimirow Stroyitely, a bidnich Lechow Globitely,
i Razoritely. Sey lyudoderec i Korwolok, biasze i sam bogatey
ot kralya, (:6n bo kralyem 4i kralyestwom4 pacze neže kraly
nyim wladasze:) i chotiasze i swoe iz korwi ubogich tezakow
wizeto bogatstvo okazat, i Avsech tich kralyew i knezow iest
naswoem domu diwno5 ugostil i bogato obdarowal: anaipacze
Kazimira, koemu iest darowal dari6 nad sto tisuč rublyew pro-
cenenije. Tako mežu czim ti inorodniki w' Krakowu7 pirowachu,
kriczachu, i plesachu: bidni Lechi powsem kralyestwu glad
terplyachu, plakachu, i tužachu.
10. Kazimir Laktowic dlyaradi dawneego nekoego poswatania, z' iadwigoiu кга'ус-
naslednika sebje w' kralyestwu iest naznaczil Ludowika kralya st\vo_otL-žiiženo na
Wugerskogo. Kolikije ostudi, i sčeti i terwogi Lechi dlyatogo
1 далее зачеркнуто bias 2 написано над строкой 3 здесь стоит
значок, напоминающий треугольник неправильной формы 4-4
написано над строкой 5 далее зачеркнуто uczestial 6 написано над
строкой 7 далее зачеркнуто toliko
12*
179

Zet Nemczin woiuet
tasta
Ielžabeta ukrala Wug-
rom korim u
стр. 144
Doč carowa z' v/enom
obečanim
.. .eha9 babi Nemeckije
wece stoylt: neže
kraly Wugerskiy, i
mir mežu Lechi i
Wugri
Swatstwo otczuzaet
Pruskuiu zemlyu ot
Lechow
sterpesze, mnogo bi obtom goworit. Posle Ludowikowije smerti
morali sut Lechi pet krat poslow wiprawlyat po iego dočer Iad-
wigu: kuiu iedwa dozwasze. A dozwawszi iu, udasze iu1 Litwinu
Iagulu: i z' nyeiu kralyestwo, w' wena ime oddasze, i czest Kra-
lyewskuiu otswoego2 plemena naweki otczužisze.
11. Kraly Iagul dočer swoiu Iadwfgu iest udal Nemecinu
Fridrichu Bradiburcu 3iesče otroku3; i w' weno mu4 zapisal kra-
lyestwo Leszskoe, ascze bi5 on Iagul umerl bez mužeskogo otro-
dia, 6a inako 100 tisuč rublyew6. A toy miliy zet so wremenom,
czto bi imal pomagat Lechom, to on pomoč dawasze Križakom
Leszskim wragom.
12. Ielžabeta Nemkinya Wugerskaia kralyica po smerti Al-
berta kralya swoego muža, liszla iest domow w' Rakuskuiu zem-
lyu so sinom || otrokom, i korunu ukrala: iakože drewi
Kristina7 Lechom. Wugri togda, choteč korunit Wladislawa Iagu-
liča, snesze koriinu z' glawi swetogo Stefana kralya mertwogo:
i tim predreszisze, da Wladislaw na skoru bi ubijuen. Korunu
otKristini Lechom ukradenu powratil iest zatim car Korad.
Ali opet8 Ludowik kraly iu iest unesel w' Budim dlyatogo kogda
chotiachu korunit Iagula, nebiasze koruni', i morachu skowat
nowu korunu. A staruiu zatim Zigimont kraly Wugerskiy iest
powratil Iagulu. A Wugerskuiu korunu iest moral Matijasz Wu-
gerskiy kraly drago otkupit ot Nemcew: za 60 tisuč rublyew.
13. Kazimir Jagulič iest wzial dočer caria Alberta: z' wenom
sta tisuč rublyew obečanim na wecznoe Avladanie, eh octi ona ne bi
nikakowa otrodia rodila. Ali to weno bi lisze obečano, a10 ne
plaćeno.
14. Pacze wsech pak ostalnich neznosna iest bila oeholost,
i glupost prewzetie onije Nemkinyi Ielžabeti, Kazimira kralya
ženi: kaia iest11 mir mežu narodmi swoeiu besowskoiu ocholostiu
skazila. Matijasz bokraly Wugerskiy12 želeč Jadwigu13 Jelžbetnuiu
dočer za ženu wziat, chotiasze pri tom poswataniu i mir uezinil
z' Lechmi i s' Czechmi. Ali oehola Nemkinya wzgorzasze Kralya
Wugerskogo, i negodna go sebje zazeta scenyasze: zato diasze14,
czto Matijasz nebiasze ot kralyewskogo ni ot Knezowskogo
plemena, nego bisze ot bolyarskogo urožen. Skoro za tim pridosze
posli ot Ludowika15 Bawarskogo kneza, i Jadwiga yim bi dana:
i weno obečano sto tisuč rublyew, ali togda neplačeno.
15. Zigimont kraly biwszi uže krizakow blizko16 dokonča
zwoiewal, i Ruskuiu zemlyu yim otnial: zatim tako se iest dal
3-3
1 далее зачеркнуто inorodni 2 далее зачеркнуто naroda 3-3
написано над строкой 4 написано над строкой ъ далее зачеркнуто
ume 6_6 написано над строкой 7. далее зачеркнуто Nemcem 8
написано над строкой 9 начало оборвано 10 зачеркнуто ali ll
написано над строкой 12 далее зачеркнуто eho 13 написано над
строкой 14 зачеркнуто de 15 было Ludwika 16 зачеркнуто malone
1S0

obludit Nemcem, da iest Albertu Križaczeskomu Predniku (:kne-
zowicu 1Bradiburskomu i swoee sestri sinu:) wse darowal, czto
dotole Albert biasze zgubil, i czto iesče deržasze wTrusech. I iz
Prednika Križaczeskogo, uczinil go iest knezom samowlastnim:
iego, i wse2 iego otrodie W onoy že rati Zigimont, moguć pobit
Nemcew woiuiucich suprot Lechom, nechotiasze yich pobit.
A plenyenikow Nemcew, koyich wsije wuznici po Leszskoy zem-
lye polni biachu bez otkupa iest otpustil, darowaw iesče wsa-
komu pratež, i penez na poputniy stroszok. Otkoli swet vStoyit
njest sliszano, dabichu Nemci cztotakowa Lechom, ili Slowen-
cem uczinili. Ali njest diwo: ascze Zigimont Litwin z? Albertom
Nimczinom, tako 3bogato i darlyiwo3 torguiut na Leszskije
koži.
5. Mnogo iest inicli prilik 4iesčeswežeyich4iz koyich se pozna- zidom moroduije
waiut sramoti, kotorije Lechi sterpesze iz inorodnogo swatania. za^torepoWĆdani5
Ali ne buduč u mene inich Letopiscew oprocz iedmogo Kromera;
prestaem sada na tom5 malu cztobi powedamo. || A na pamet стр. из
nam iest treba priwest: iako w' starom zakonu Zenitwi biachu
prepowedani6 z? raznim Pokoleniem w' iednom Zidowskom
Narodu: a mnogo pacze z' raznim Narodom. Prepowedano biasze,
dabi Nowowerec (:budto7 u nas Nomokresčenec:) otnyud nemogl
bit kralyem. A popowstwo biasze iedinomu LeAvijewomu poko-
leniu pripisano. Ipotomu Nowowerci biachu izwerzeni ot \vsa-
kije dostoinosti Duchownije i Mirskije. Zapowedano biasze
wirazno wT Izchodu w'8 glawe 34 : 16; i tretyich kralyewskich
knyig w'9 glawe 11 : 2: da bichu Zidi neiemali sebje žen inorod-
nich; niti swoyich docerey dawali inorodskim mužem. Stano-
wito bo (:de) chotet otwratit ^vasze serdca da budete nasledo-
wali bogow nyichowich. Mi iesmo mnogo sklonneyi к czužebesiu,
neže Zidi g' balwanstwu. Zato ne menye opasni bit moraem
ot Zidow. Naimudreyi ot wsech Zidow Solomon w' sem mestu
iest merzko pobludil i mudrost izgubil: w' tom czto si iest wzial
Faraona10 Jegipskogo kralya dočer w' ženu, i inich mnogo ino-
rodnich žen: kotorije go w' balwanstwo zaAvedosze. (3 Kraly:
knyig wT gl: II).
6. Turski kralyi iemlyut si žen koliko komu drago: a iemlyut Tcuskiy zakon
iz wsakogo naroda i wjeri bolyariny i rabiny, slobodnich i ple-
nyenic. Na sije iedinoe smotret, dabudut ženi11 lepi:i potomu
ni w' kakowoy precenbe у i eh nederžet. Newem takoli czinet
Persi i mi mahometski kralyi.
1 зачеркнуто knezu 2 написано над строкой 3-3 зачеркнуто
deszewo 4_4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто tich
6 далее зачеркнуто га 7 зачеркнуто iako 8 зачеркнуто па 34
9 зачеркнуто па 10 написано над строкой u написано над строкой
181

Aswirowa sNvaiiba Godnee iest podiwlyenia czto se cztet ob Aswiru drewnich
wremen Perskom kralyu: kiy mežuczim zakona iedmu prawednu1
zenii imasze i onu w' kralyewskom weliczestwu deržasze; iedna-
kože zatim iest wzial Iestru, kotorije neznan biasze rod: nezna-
disze bo se iako biasze Zidowska, i uczinila se iest kralyiceiu
dlyaradi iedinije lepoti. Takowije swadbi iesut merzki i malo se
luczet ot prostogo2 bluda: niczto boino V nyich se neisczet, neže
iedinaia telesnaia nasladnost.
saiomonow uczfnok Premerzok tože biasze Solomonow uczinok, kiy imasze se-
dem3 sot žen, i tri sta chotnic.
Kimskiy zakon Nailucziy biasze zakon carow Rimskich, tako poganskich
drewi4, iako zatim Christianskich. Iznyich bo wsakiy tokmo iednii
zakonnuiu ženu, i kralyewskim weliczestwom ustroenu deržasze.
A iemachu ne rabmy, ni plenyenic, nit iz koego koli naroda,
nit docerey mich kralyew ili worde knezow; no iemachu si de-
woiek Rimski eh: i nesmotrachu na iedinuiu lepotu, nit si izbi-
rachu onich, kotorije bichu wsech ostalnich lepotoiu prewozcho-
dili, ascze nebiachu iz prednyego roda: no izbirachu se dewoiki
lepije, i skromnije, i naiprednyeyich5 Rimskich wlastelow do-
čeri. I wzaiemno swoe dočeri udawachu, ne kralyem i knezom
inorodnim: no onimže naiplemeniteyim i naiwerneyim swoyim
poddannikom. Ino wed to niwczem neubawlyasze weliczestwa
onich kralyew: кое wsegda iest prebiwalo toliko da nijedno na
swetu wece bit nemogasze. N'o pacze potom uczinku oni kralyi
dobiwachu priswoyich poddannikech wernost i'lyubow. Toyze
стр. 146 zakon bisze i wo 6wsech || ostalnich narodech po Iewrope.
Lazar zaisto poslednyiy u Serbow Welikiy knez (:kiy so stom ti-
suč boinikow naKosowom polyu7 ubijen opade:) imal iest zeta,
iednogo iz swoyich \vlastelow, imenem Milosza Kobiliča: kiy
Milosz8 tako biasze weren элуоети testiu Welikomu knezu, da ne
chotiasze posle nyego9 w' ziwich ostat i rezwo si otluczi10 zanyego
ili pacze11 zanyim smert podniat. Nadrugiy bodeny, posleonogo
nesrečnogo pogroma, uprosil si iest wisluchanie ukralya Turskogo
Miicsz Kobile Murata, obečuiuč chotet pokazat, gde12 biasze zakopana Laza-
rowa kazna: i priweden к' wisluchaniu kralya nožem w' torbuch
wpechnyenim umoril i sam tud že razseczen poginul. Aleksey
car Greczeskiy zeta iest imal iednogo iz swoyich wlastelow imenom
Alekseia. Weliki Knezi Ruski i Kralyi Leszski potomuže czi-
nyachu.
1 пи написано над строкой 2 зачеркнуто chotniczestwa 3
далее зачеркнуто sto 4 далее зачеркнуто kako 5 было naiglawneyich
6 зачеркнуто pri 7 далее зачеркнуто ot Turkow 8 далее зачеркнуто
kiy Milosz 9 далее зачеркнуто žitie 10 сверху надписано postanowi
11 написано над строкой 12 далее зачеркнуто biachu
182

I timže naczinom, iakože iesmo rekli, wezde w'1 Iewrope Nemeckaia preiest
biasze obiczno czinit2: daže dokoli Nemecki kralyi iasze lowit
kralyestwa Murawcew, Czechow, Lechow, i ostalnich Slowen-
cew i Wflgrow: i dlyaradi togo docerey onich wladatelyew sebje
upraszatt i swoe onim udawat: koyim sposobom i dostigosze3
czeso izkachu. A zatim kogda Nemeckoe samoderzstwo naczi-
nasze razariatse4 i knezi da wlasteli wsakiy deny si priwlacachu
wecije slobodi i oblasti i menye poddanstwa oddawachu swoyfm
kralyem, togda ti knezi uczasze chlepit natakowo swatanie so sil-
nimi knezmi, dabichu tim silneyi bili suprot swoyim kralyem.
Itii Aveč so wremenom tako w' obiczay Avowedosze: da za5 we-
liku sramotu i grechotu bit scenyachu, ascze bi bil kiy kraly
ili knez wzial6 ženu, kaia nebi bila ot roda kralyewskogo ili
knežeskogo: ili aszce bi bil swoiu dočer udal komu nekralyu
ili neknezu. Takow blud pomalu iest zaszel wo Francuzskuiu,
Wlaszskuiu, i Chispanskuiu zemlyu: i na konec, so inorodnimi
kralymi i w' Leszskuiu.
Rusi, po Boziey milosti, iesče dosele toy blud njest obladah Ruskiy zakon
abo premilostowi čari naszi nenepčet sebje bit ostudno, ascze si7
wozmut ženu iz8 docerey wlastelow poddannikow swoyich. Aczto9
seticzet udawania carskich docerey dwa razbora mogut raz-
reszit to sumnjenie.
10Perwiy razbor10. Sowetnee se widit bit, da sije carstwo na-
sleduet wsegdasznyego Rimskich carow obiczaia i wsego naroda
Slowenskogo, da \vsee Jewropi malo11 dawneego i občego zakona,
neže12 Nemeckogo zakona nowogo, i iedinim Nemcem na korist
onomedne obretenogo13. Posem bo zakonu Nemci obderžasze
kralyestwa Murawskoe, Wugerskoe, Czeszskoe, Chispanskoe,
Leszskoe14, i inaia; a ini narodi u Nemcew potom sposobu niczeso
neuspesze. Wtoriy razbor iest: abo ascze bi wsem narodom po-
lezno bilo swoyich kralyew dočeri udawat inim wladatelyem,
ili deržat ie wsegda chlastije, i neudawat yich domasznyim wla-
stelom; iedidnim stanowito Rusom i ostalnim wsem Slowencem
to nikako nemožet bit15 polezno ni sowetno: dlyaradi priczin
uže dowolyno proiziawlyenich: iz koyich se uznawaet, kako mi
Slowenci leglye ot wsech inich narodow biwaem obmamlyeni
i prechitreni ot inorodnikow.|| ctp- 147
1 зачеркнуто po 2 написано над строкой 3 было stigosze
4 далее зачеркнуто (:dlyaradi bezserdia nekoy Karola prozwaniem Prosto-
go i Chenricha prozwaniem Pticzara i inich nekoyich carow:) б
написано над строкой 6 далее зачеркнуто kuiu 7 написано над
строкой 8 зачеркнуто ot 9 далее зачеркнуто рак ю-ю написано над
строкой 1г написано над строкой 12 зачеркнуто nego 13 сверху
надписано udumanogo 14 написано над строкой 15 далее зачеркнуто
nai
183

Bazdel 181
KAKO INORODNIKI
SRAMOTET KRALYEWSKUIU CZEST NASZEGO
NARODA U LECHOW
Angel prepowedal
korunu Lechom
Car Otun dal kralye-
stwo Lechom
Car Korad otnel
kralyestwo Lechom
Papa otnel kralyestwo
Lechom
Lechi sami sebje
kralya uczinili
1. Nekoyi bezdelniki udumasze basen, i baiut sice: Priđe
de 2k' pape2 posel ot Meczislawa kneza Leszskogo (:kiy se iest3
perwiy krestil w' onich knezech:)4 i proszasze korunu i imena
kralyewskogo ot papi. Papa obeča dat i prikaza zlatarom skowat
Korunu. A wo snu angel opomenu papu: dabi nedal korunu
Lechu, no inomu poslu kiy imasze iutri prit dlyaradi toeže pri-
czini. Priđe posol Wugerskiy, i koruna bi otkazana Lechu, i
poslana jStefanu knezu Wugerskomu.
2. Ini ložci baiut sice: Priđe de car Otun tretyi g' Boleslawu
knezu Leszskomu. Boleslaw caria5 prediwno ugosti, i prebogato
obdarowa. A car Boleslawa imenowa Kralyem, i Drugom Rim-
skogo carstwa i uczini go slobodna ot danyi, i ot wsakogo poddan-
stwa carskog о.
3. Nemecki bachori baiut sice: Boleslaw de Chrabriy ocho-
lostiu woznesen, kralyewskoe ime si iest bil6 priwlastil: i dany
cariu otkazal: i dlyatogo ot caria Korada mnogmi i golemimi
boimi predolyen i pobijen. A Meszko sin nyegow, domagaiuč se
tich že dum, bi izwerzen, i brat iego Otun na iego mesto posažen.
A zatim Meszko se iest na carowu milost spustil. Knezestwo7
z' bratom podelil: i otrekszi se kralyewskije wisokosti, kne-
zeskim imenom zadowolyen ostal: a Leszskaia zemlya carom
podbirna ostala.
4. Swetogo welikogo czudotworca Stanislawa biasze umoril
kraly Boleslaw. Dlyaradi togo papa Grigoriy VII uczini Lechom
Zapreczenie: Boleslawu Kralyestwo otsudi: i episkopow zapoweda
dabichu w' gredučee wreme nikogo nekorunili na kralyestwo,
bez papini je woli: I zatim praznowa kralyestwo 215 godo^v.
5. Mutiy Nemczin piszet: «Sobrasze se, de, car Chenrichi
knezi wo Frankfort, i diimu uczinisze podniat rat na Lechow:
koyi cariu dany dawat otkazowachu: i Kralya si biachu obrali,-
i korunu mu nadeli: кое delo8 biasze preweliko bezczestie carowo.
Zatože car otide nanyich z' woiskom. Bisze se nekoliko krat
so mnogimi obodwech stran korwolitiem. Nakonec car prijemszi
Lechom w poddanstwo, i umnoziwszi staruiu dany, na dom se
powrati». Tako Nemczin. Aliti ascze Nemeckogo caria bezcze-
1 с этого раздела в рукописи нет кратких заголовков 2"2 написано
над строкой 3 написано над^ строкой 4 далее зачеркнуто к'раре
5 зачеркнуто go 6 написано над строкой 7 на этом слове клякса
8 далее зачеркнуто togda
184

štit, kto sebe kralyem piszet: inoto wsi kralyi po swetu togo
milogo caria bezczestet 4 pozoret1 oprocz Czeskogo i Leszskogo.
Nijedin bo m kraly njest prijal tworenia ot togo caria.
6. Chwastanie Nemecko lechko se poznawaet: gde Nemci2 obiadaw leden deiy.
mowet, iako Lechi dawachu, dan у cariu nyichowomu. Czast ^?^tze^1g°spod§rml1
bo nekuiu Leszskije zemlyi iemlyut. || Nemci za wsii celii onu Cm
zemlyu, i narod. Lechi ni otroda3 njesut bili wsi Nemcem pod-
dani: i tomu iest dowolyno dokazanie, czto nijedin car senjest
pisal kralyem Leszskim. No kogda pri Leszskoy nezgode Nemci
kuiu czast Leszskich derzaw w' Pomoriu ili w' Sleskoy zemlye
bichu obladali, razslawlyali sut, budbichu wsii Leszskuiu zem-
lyu pod swoy iarom podbili. I ascze kiy knezec yim dany dawasze:
oni to zwachu prosto Leszskoiu danyu, iako dabi tadany iszla4
ot wsego Leszskogo naroda. Tože czinet nad nami Slowenci,
i Wugerski kralyi i Iaguliči; i Benetczani. (Gledi razd: 17, czis: 25,
lis: 137).
7. Car Fridrich II iest dal križakom darowalniy list: w' koem Cšr Križak6m daruet
yim daruet i ukreplyaet Chelmskiy powet, i wse czto bichu mogli Leszskije neswaeder-
w' gredučee wreme dobit ot Prusow. Gda wed nad onimi Leszskimi aW1
derzawami otnyud Nemci nikakowije oblasti neimachu.
8. Premisel knez soiediniwszi razdertoe Leszskoe gospodstwo, Lechi sami sebje uczi.
priwratil iest narodu ime kralyewskoe5, кое biasze z' 215 let пш Kraiya Premisia
680Я
opusčeno. W godu bo Christowom -тпке, Premisel iest obran
na kralyestwo, i zakonnim sposobom okorunyen. Ali za sedem
mesecew posle prijatogo kralyestwa po zawizeniu i obmanu
Nemeckich Bradiburskich knezow, nalowech iz nagla iest bil
naskoczen i umoren.
9. Wladislaw Laktič, Premislow nastupnik, newedomo s' ко- Lech prosit: Papa ne
torije priczini njest se chotel korunit, nit kralyem pisat; no z' f^a kraiyewstogo
20 let swoego kralyewania pisasze se Otczinnikom Leszskogo
fi828
kralyestwa. Ali лу' godu -тоо?)» wiprawisze Lechi poslow к' pape
Iwanu XXII: dabichu6 Lakti ču ime kralyewskoe izprosili. Su-
žachu bo, iako da7 bisi Premisel zlokobno bil ono ime prijal,
bez papina powelyenia: zato czto zaprečeno biasze ime kralyew-
skoe Lechom, posle ubijenia swetogo Stanislawa. Papa necho-
tiasze WladislaAvu iawno kralyewskogo imena podat: dabi ne-
obrazil Iwana kralya Czeszskogo (:priwlačaiučego sebje ime
Leszskogo kralyestwa:) i testa iego Filipa kralya Francuzskogo.
Iednakože na otainu uczinil iest papa poslom wedomo swoe
chotenie, i otwecal: Iako on nebranyasze Lechom, dabichu swoee
prawici uziwali. Izatim Wladislaw Laktič bi okorunyen.
1-1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 далее
зачеркнуто nebiachu 4 зачеркнуто bila 5 было kralyewsko
ehu написано над строкой 7 написано над строкой
185

Саг nekorunyen Lit- Ю. Zigimont Nemczin kraly Wugerskiy chleplyasze na suet-
korunitna kralyestwo noe ime Carstwa Rimskogo togda praznuiučego. Dlyaradi togo,
dabi u Nemeckich knezow carskich obiratelyew lasku dobil,
Lechizumazbredaiut iskasze so zawetolomiem i so mnogimi prelestmi dopomagat
križakom Nemcem rat weducim z' Lechmi1. Umislil iest adda
prechitru diimu: kako bi Witowda kneza Litowskogo ot brata
iego Iagula kralya Leszskogo razluczil, i obodwech z' Lechmi
стр. 140 swadil i prislaw glasnika к' || Iagulu uprosil iest sostanok i do-
gowor. Pridosze kralyi w' dwa blfznyaia rubežnaia grada Iagul
w' Sudec, Zigimont w' Kazmar. Iagul otosla brata Witowda
g' Zigimontu. Tamo Zigimont pri inich iawnich delech, uczini
z' Witowdom otainiy sowet, i obecewasze mu, uczinit iego Wi-
towda kralyem Litowskim, kogda bi sam bil uczinyen carom
Nemeckim. A w' godu 1429, biwszi uže Zigimont imenowan
carom (:ali iesče neokorunyen:) powtoril iest swoe chitrodumie:
i opet uprosil dogowora. Deny bi naznaczen w' Lučku. Tamo
iest Zigimont z' Witowdom uczinili zawet: i Kralyewskuiu ko-
runu nyemu mužu osemdeset let imaiučemu obečal. Ikraly Iagul,
laskawimi reczmi oblužen, i gredučego zla nepreduznawaiuc2,
к' tomuže iest priwolyil. Ali Zbignyew Krakowskiy episkop
usilno iest pokaral Witowda: golemimi reczmi pokazuiuč, Iako
newczasno biasze ono czesti chlepenie, кое imasze priwest we-
likije pogromi Litowskomu i Leszskomu narodom. Razsudi
de kneže, otrawlyen bit toykus i zapowetren dar, koego3 obciy
obodwech narodow i weczniy wrag car tebje4 'podaet: i inije
krepkije reczi goworiasze: i z' nyim wsi dumniki wozbranyachu
Witowdu tu dumu.
Zatim w' Korczinu na Soimu, posli Witowdowi, ne moguć
u Lechow niczeso uprosit na konec rekosze: «Ili wam zal, ili
drago, Witowd wsakako budet kralyem». Iakože i sprawdi Wi-
towd njest zanechal czez glasnikow dopraszat obečafiia ot ca-
ria. Lechi biwszi prechwatili nekoliko takowich glasnfkow,
soidoszese na soiem w' Sudomir: i wiprawisze poslow k'Witowdu
i nakaz yim dadosze: ascze nebichu inako mogli Witowda ot na-
miszlyenia otwernut, dabichu mu Leszskoe kralyestwo ponudili:
Kralyem Jagulom pozwalyaiucim bratu staromu i bezdetnomu
ustupit kralyestwo, koego sam biasze sit, i koe w' kratkom wre-
menu iednakože se imasze powratit k' Jagulowim sinom. Witowd
otweca: «Nechočii bit tako nestiden i bezlyubowen, dabich brata
Jagula izbdwil kralyestwa». A mežu tim krepko nastoiasze iz-
menu uczinit bratu i Lechom, i wsii Litwu к' nowomu krest-
nomu celowaniu priwazasze: i biasze naznaczil 17 deny awgusta
swoemu okorunyeniu.Zatich del i5 car Zigimont 6nepraznowasze, no6
1 далее зачеркнуто Pris 2 naw написано над строкой 3 далее
зачеркнуто tebje 4 написано над строкой 5 написано над строкой',
далее зачеркнуто Lechi prechwatisze dwa 6~6 написано над строкой
186

speszasze se sowerszit todelo: chwastaiuc i chwalec se pred
prijatelmi: «Iako de, wergel iesem kost mežu dwa psa: za kiiiu
se oni chotet naumor razorwat i razgrizt. A Lechi prechwatisze
dwa Zigimontowa glasnika, poslana z' listmi k' Witowdu. A w'
listech car nastoiasze Witowdu || iz glawi izbit nekoe sumnyenie. стр. по
Witowd bo sumnyaszese1, bili car imenowan i iescze neokorii-
nyen imal oblast narežat nowa kralyestwa i postawlyat kralyew:
iako že togda Zigimont dumasze uczinit. Oniže gonci noszachu
i list carow, koyim se w' Litwe zakladasze nowo Kralyestwo,
i Witowd tworiasze se kralyem. A korunu obecewasze car po inich
poslech w' dobru poru prislat. Zatim i glas pripade iako diwno
szumno posolstwo s' korunoiu biasze uže naputu. Togda wse
Welikopolyskoe bolyarstwo, bezo wsakije zapowedi, budto na ter-
Avožnoe nekoe zatrublyenie obruziwszise2 w' lesi otidosze i daleko
da sziroko wezde puti zasedosze. Natoliko da posli carowi pri-
szed do Frakoforta i nesmeiuč dalye napred postupit3 nazad se
powratisze. A Witowd so žalostiu otpusti ot sebe poslow Mos-
kowskich, Twerskich, i Odoiewskich, i carow Tatarskich, i dwech
Prednikow križaczeskich, koyich biasze powabil na praznik
swoego Korunyenia: azatim sam na skoru umre. Sije delo su-
dichom4 treba bit sice množee mi reczmi proiziawit (rdeset krat5
množe wecey kotorije se pri tom toczachu, opustiwszi:) da bi se
iz see priliki mogla poznat konecznaia Sueta, i besowskije ne-
izpowednije zlosti i prelesti, koyimi6 Nemci nastoiet na bez-
czestie naszego naroda7.
II8. Kromer Leszskiy Letopisec biasze rodom Nemczin: i po-
kazuiuč se bit Leszskim zawetnikom lestiwo9 Avozwiszaet Ne-
meckuiu ocholost, a Lechow prelesčaet, i sramotet. Perwoe:
abo gde priwodit besedu Boleslawa Laktiča k' woiakom piszet10,
iako dabi onkraly razumen (:i kiy kralyestwa njest chotel ot
čari a prosit:) sicewu glupu recz bil11 rekel i swoego wraga росЬлуа-
lyal: «0 woiaki, ascze caria wsego sweta obladaete».
Wtoroe, abo Kromer chwalit onich kralyew, koyi Leszskuiu
zemlyu Nemeckim narodom napolnisze i Nemeckoe zakonostawie
wowedosze: i Krakow grad Nemcem w' oblact predasze.
Tretie, abo nastoyit lyudem wo weru wognat, iako dabichu,
Lechi kralyewskuiu czest ot Nemeckich carow prijali. *Ne mo-
gasze de Korad ni Chenrich Lechom kralyewskogo weliczestwa12
po prawde branit, ni otnemat: pokoli Lechi ne sami sebje kralya
1 далее зачеркнуто Ascze bi 2 было oboružiszase 3 далее
зачеркнуто pati 4 далее зачеркнуто potreb 5 далее зачеркнуто wece
6 далее зачеркнуто inorodnik 7 далее зачеркнуто Toliko nine dosta
ob Leszskich sramotach i obidach. A zawerszenie otkladuem na inoe mesto,
gde i ob Kromeru razsudok 8 § 11 приписан на полях стр. 149 9
зачеркнуто chitrodumno 10 далее зачеркнуто sice n написано над
строкой *-* приписано на полях стр. 149 12 далее зачеркнуто ot
187

ustroyili, no ot Otuna caria tu czest podanu sebje prijali biachu..
Tako on osmeialec. Ali zaisto dlya radi1 toe istije priczini: ascze
sut2 Lechi tu czest ot3 caria prijali; dobro i prawedno mogli sut
nasleduiuči čari otniat onu czest, ili pacze sramotu, iako swoy
dar*. A k' semuže, gdekoli pridet prilika spomenut w' kupe
Lechow i Wugrow ili Nemcew, bezmala4 wezde Kromer Wugrow
pred Lechmi imenuet, a Nemcew wsegda pred oboyimi: gledi
u nyego lista 343, 329, 421, 459, 602 i inde5.
NemcziD otnyud njest , Dawneyi Nemecki pisatelyi powedaiut (:iakože wisze spome-
Lecba uczinii Kra- niichom:), iako car Korad i zanyim car Cherich biachu postali
>em na Lechow, i nedali yim nikako uziwat kralyewskogo imenowa-
nia ni weliczestwa. 6Togda7 udumasze i onu basen, iako dabi
angel bil prepowedal pape dat koriinu Lechom: a priczini ne-
znadut6 powedat, zaczto bi bila ta prepowed uczinyena: niti
imaiut swedoka nijedinogo pisatelya onich wremen8. A posled-
neyi Nemecki pisatelyi, (:w' koyich iest i Kromer, opowedaniem9
Lech, a rodom i serdcem Nemczin:) uznawszi, iako nikakowim
uže putem Nemci nemogachu Lechom zabranit kralyewskogo
weliczestwa: udumasze basen ob Otunu cariu (:iako dabi on bil
kralyewskuiu czest dal Lechom:), dabichu konczee tim sposobom
czest na sebe powlekli, i Lechom sebjie kakokoli poddanich uczi-
nili: laz stanowito toy Otunowoy basni10, Kromeru i11 inim
12Nemcem i12 Leszskim swezim Letopiscem ni merwi w' tom
neweruiu. Kogda bo bi to istinno bilo: nebi bil mogel zatim
Korad ni Chenrich na Lechow woiewat, dlyaradi kralyewskogo
imenowania: niti bi bilo Laktiču treba, w' Rim posilat ot papi
prosit kralyewskogo imena. Ali budsi to, kako mu drago. I ascze
w' istine iest car Otun Boleslawa kneza nazwal kralyem, a Bole-
slaw to prijal w' czest: iaz mowlyu, ieže Boleslaw nesmerno iest
w' tom pobludil, i glupo postupil, i w' czest prijal neczest13 i
wecznuiu narodnuiu ostu4du. Mnogo sowetnee biasze14 Boleslawu
sice reč; i15 otwecat: «Ti cariu mene tworisz Kralyem Leszskim,
a iaz tebe tworiu Carom Nemeckim. Koliko iaz imaiu oblasti ili
dela k' tebje i ко twoyim Nemcem; toliko imaesz ti komne i
k' moyim Lechom».
1216. Sice adda iest istina, ieže Leszskoe kralyestwo imaet
swoy prawozakonniy17 poczatok i osnowanie ot Boga iedinogo:
a ne ot Caria, ni ot Papi. Ascze bo iest istina,18 iako čari mogut
1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 t написано над'
строкой 4 зачеркнуто malone б далее написано (Dawneyi, zdes
postawi wse czislo 5, iz lista 150) 6_6 приписано на полях 7 далее
зачеркнуто iest 8 написано над строкой 9 зачеркнуто licem
10 далее зачеркнуто nikakomu X1 зачеркнуто ni 12-12 написано над
строкой 13 зачеркнуто bezczestie 14 далее зачеркнуто togda 15
написано над строкой 16 § 12 приписан на полях стр. 149 и 150 1т
зачеркнуто prawedniy 18 далее зачеркнуто da
188

kralyestwo naredit1, ino to oni ie i razwalyaiut. A posle Otu-
aowa zmiszlyenogo nareženia, i eden papa, i dwa čari a iesut
Lechom kralyestwo otsudili i razwalili. Itako czto iest2 Otun
dal3, to iest Korad i Chenrich wzial. A na konecznom i istinnom
Leszskogo kralyestwa utwerzeniu Lactič njest ot caria, no ot papi
prosil Kralyestwa: a papa mu go njest dal, nego iest otwecal:
«laz, de, nebranyu, da Lechi uziwaiut swoee wlasti». I tim iest
papa rad nerad izpowedal, Iako narodi j. bez papi 4i caria4
imaiut oblast, sotwariat sebje kralyew. Ino tako ono tworenie
iest i ostalo krepko, w' koem ni5 papa ni car nikakowa dela
njesut imali: Ino wed Lechi (:ot Kromera chitreca, i ot inich,
obluženich i oblužaiućich zawedeni:) izwodet swoe kralyestwo
ot6 cziižego, nezakonnogo, sebje ostudnogo, zmiszlyenogo i po
prostu ložnogo poczatka.
Koy poczatok chočti bi bil i istinen, morali bi wed iskat
sposoa, kako bichu go utaili ili izpriczali. A oni iesče i sla-
Avetse obswoiey ostiide, i sami iu glupo propowedaiut, budto
V czest i w' precenbu swoiu.
Razdel 19
KAKO INORODNIKI
OSRAMOTISZE KRALYEWSKOE WELlCZESTWO U
CZECHOW, BOLGAR,
SERBOW 17 SLOWENCEW
1. Pregolema neznosna biasze sueta, koeiu se iest8 wsegda ochoiost lUmskaia
Avoznaszalo to carstwo, кое se Rimskim oziwaet. Rimlyani bo
iesče: — § A za Awgusta caria. A Kaligula i ini nekoyi čari: —
gledi lista 82.
2. A posle prenesenia carstwa ot Rimlyan ко Grekom, za ca- ochoiost Greczeskaia
ria Justinijana laskawci w' carskom Zakonostawiu: — § Tamože
w1 Carigradu: — gl: li: 82—83.
3. A posle Rimskije Izmeni: iliti posle razdelyenia carstwa ochoiost Nemeckaia
mežu Grekow i Nemcew: kogda Rimlyani prizwasze Karula
1 далее зачеркнуто istina moraetbit, iako ie mogut i razwalit 2 на-
писано над строкой 3 зачеркнуто dade 4"4 написано над
строкой 5 написано над строкой 6 далее зачеркнуто inorodnogo
7 далее зачеркнуто Cherwatow 8 написано над строкой
189

Slowenci iedini ob-
mamlyeni
стр. 151
Саг darowal Czechu
ime Kralyewskoe i
Leszskuiu zemlyu
Wtoroe ustroenie
Czeszskogo kralye-
stwa
Tretie uslroenie
Czeszskogo kralyestwa
Korunyen czasznik,
sinecli wsemu s^etu
1159
60
1219
стр. 152
Juriu 13 Kralyii H kra-
lyestwo otsuženo
Cezar Christianskiy
Greki Bolgarina iz
kralya tworet сагбт
Nemczin Serbina iz
Kneza tworit Clierce-
gom
Nemeckogo kralya, i okorunisze go i imenowasze Rimskim Ca-
rom: Nemci: — § Ti že Nemci: — gl: li: 83.
4. Timi obludami: — gl: li: 8641
6. W godu 1087 car2 Chenrich IV, Wratislawa Czeszskogo
kneza iest uczinil Kralyem, i podarowal mu wsu Leszskuiu zem-
lyu: лу' коеу nijeden z' nyich nikakowije Avlasti ne imasze. Tako
Chenrich besowskoiu chudoboiu w' cziižem narodu iest rat za-
žeže.
7. W godu 1159 iest Fridrich car Wladisla^vu knezu Czeszskomu
dal kralyewskoe imenowanie. Ali posledi Wladislawa 60 let,
nastupniki iego Czeszski wladatelyi njesiit togo imenowania
8. A zatim Premisel iliti Otokar Czeszskiy knez ot Filipa
caria kralyewskuiu koriinu, ot izkernich preminuwszich knezow
(:mežus6bnoiu ratiu zabawlyennich:) opusčenu, iest prijal i nas-
lednikom ostawil.
93. W godu 1002 car4 Otun III, s' papoiu5 Grigorijem V,
swoyim plemennikom, ustroisze carskich Obiratelyew, Nemeckich
knezow, i episkopow. A mnogo poznee zatim car Rudof I, (:kiy
iest ubil Otokara kralya Czeszskogo:) pribawil iest Sedmogo
obiratelya, kralya Czeszskogo: i wisze togo nazwal go iest Czaszni-
kom caria Rimskogo: i powinnost mu naložil, da bi se6 bidniy
toy7 kraly opowedal bit carowim slugoiu, i cariu bi pristolu
wino nalewal, i czaszu podawal. Itako iz kneza i8 samowladca9
uczinil go iest10 poddannikom, i korunyenim Czasznikom; na po-
smech wsemu switu. Czto bose možet durnee11 udumat, neže da kto
budet Kraly Korunyen i w' kupe da inomu12 wladatelyu czaszu
nalewaet, i pri stolu dworit? Таколуа igra||lisča iz nas delaiut
ti mili Kralyetworci.
10. Jurey Podbradskiy poslednyiy Slowenskogo roda Czeszski у
kraly, dlyaradi ieresi iest bil otpapi zakonno i obredno sužen:
i ot wsakije Kralyewskije i Knežeskije czesti, ne lisze za ni-
nesznyee, no i za gredučzee wreme, i z' detmi w' kupe otsužen.
11. Wsi Ewropci spoznawaiut dwa Cezaria: (gl: li: 88).
12. Bolgari z' inimi 31олуёпс1: — 88 Et in contextu, uel a ca-
pite, sed sine numero, Zatim Greki zgodiszese: — 88.
13. A Fridrich Car i perwlye togo iduč czez Serbskuiu zemlyu
z' woiskom к' Ierusalimu: i biwszi ot kneza Serbskogo sčedro
ugosćen: pretworil iest knezu imenowanie: (gle: li: 87).
1 § б перенесен в раздел 18 2 написано над строкой 3 далее
зачеркнуто Poznee zatim 4 написано над строкой 5 iu написано над
строкой 6 зачеркнуто sey 7 написано над строкой 8
написано над строкой 9 было samowladstwo 10 далее зачеркнута swo-
yim ll далее зачеркнуто i smesznee 12 далее зачеркнуто кга
13 было Jurey 14 было kraly
190

14. Na konec Nemci se1 piszut2 ložno kralymi Slowenskimi: siowencem wznako-
gde otnyud njesiit wladali wsem Slowenskim narodom. A udu- winu daiut Ps*:
masze Slowencem na znakowinu tri psi: (Gledi razd. 17. Czis 25, йт?у?* nam naSZlje
i 26: lis: 137).
15. Timi Nemeckimi czarmi ogluplyen nekiy: — 89.
Razdel 20
OB NARODNOM SCZASTIU NASZEM
Negda i negda se priluczaet, da inorodniki ni lisze swoyimi
wlastnimi zlostmi3 nas zaražaiut; no i dobrije naszije ustawi,
i narodnoe nasze sczastie (:nekoyi4 s' chudobi, nekoyi s'
prostoti:) osužaiut, i chulet, i nam w' merzost priwodet5. Dlyatogo
treba iest Dumniku razcenit i dobro znat.
1. Czto dobra imaet nasz narod ot uroženia:
2. Kakowa iest sreća i blaženost naszije zemlyi:
3. Czto iest dobro postanowlyeno w' Ustawach, Zakonech,
i Obiczaech:
4. Czto dobro postanowlyeno w' Cerkownom blagoredui.
1. Perwoe nasze szastie ot uroženia bit se kažet: Czto naszi Naraw bez czesticiue-
lyudi njesut Czestichleplyiwi: ne napinaiut se mnogo na wlada- nia
telystwo: i potomu lechko se wladaiut ot czloweka znadučego
nyichowo uroženie: i lechko se mogut wowest na prijatie tež-
kich rabot, i ratnich trudow i strachot smertnich. Ne tako mnogi
ini narodi.
2. Zadowolyni biwaiut iedeniem i pitiem prostim i potocznim: zitiebez izbitnich-
.P , . . i л . 7—— r^r-z—— /m. tvt r pripraw
ib w iego pnpraAvlyaniu neuziwaiut izbitnije peczali. Nemci
ne prestaiut chwalit swoyich preslatkich iestwin, i prerazkosznogo
žitia. Ali minimaem yim togo zawidit, nit porewnowat tich
trudownich, i iz Indeyi priwoznich yistwin7.
Wpriprawlyaniu postely tože naszi lyudi njesut naizbit
preskorbni, ni premarlyiwi. A Nemci wsi utapaiut w' perinach.
38. Dobro znadut i obikaiut naszi lyudi priprawlyat iedenniie umiteinostw'wipraw-
q. . . . Q i, ! w i i ii*.. i^ \— lySniu prostich zapa--
yi piteinije9 zapasi deszewlyije, i lechko dobitnije na10 sochra- sow
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто se 3 далее
зачеркнуто i obmanmi 4 далее зачеркнуто po 5 далее зачеркнуто pri-
wodit nastoiet 6 далее зачеркнуто ne 7 далее начат § 3, но затем
зачеркнут 8 зачеркнуто 4\ до конца раздела номера всех параграфов
исправлены 9~9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто wozderza-
nie
191

iRubež bezpeczalen
Susedi prijazniwi
Susedi nesilni
Owofci dobri zemni
i wodnl
Prigodnost k'Sudosze-
stiu, i k'Torgowaniu
welfkomu
Samowladstwo
sowerszeno
Zapertie rubezew
Praznowanie 13
neslobodno
nyenie ziwota czlowecziego zadowolynije. (Gleđi na listu 66,
ob woiennich Brasznech).
4. A zemlyi see Iе sczastie stoyit w' tom, czto zemlya imaet
bezpeczalnije, rubeži ot Studenogo moria.
5. Drugoe sczastie iesut Dobri Susedi: Persi, Czerkasi i Lechi,
da bismo yich užit1 znali.
6. Tretie sczastie, Slabi Susedi: iakože Kalmiki, Samoiedi,
i ini Sibirski narodi, ot koyich se njest boiat težkich naiezdnich
ratey.
7. Czetwertoe sczastie, Owoci i urozayi zemni 2i wodni2.
Šija bo Ruskaia strana, obziraese na Leszskuiu, Litowskuiu
i Swidskuiu zemlyu, i nabeluiu Rus, iest mnogo rodneia i plod-
neia. (Gledi lista 106, czis: 6). Rodetse na Rusi weliki i dobri
ogradni owoci: Glawatoe3 zelie, Rotkwa4, Blitwa, Luk, Repa,
i inoe. Indeiskije i domasznije kuri, i iaica, wodetse na Moskwe
wecije i slažije neže w7 wiszereczennich stranach. Chleb zaisto
wezde na Rusi iedut selski i ^saki prosti lyudi mnogo luczi i
obilnee, neže w' Litwe, i w' Leszskoy da Swidskoy zemlye. Ribi
tože dobiwaiut se obilno.
8. Petoe sczastie zemlyi iest prigodnost Мог, i Rek sudonos-
nich, i podbilin5 wsakich6 na zdelanie ladey: da možem izkusit
i bolyszaia sudoszestia7. Stanowito možem i po suchom putu
zawest i naredit naiwecaia torgowania, i prewazat towari ot raz-
nich narodow к inim narodom. (Gledi li: 106).
9. A w7 zakonech i w' narodnich ustawech i^sut nekije weči
werlo dobro postanowlyeni. Iz koyich perwaia i naiwecaia iest,
Sowerszeno Samowladstwo.
10. Wtoraia dobra ustawa, iest 8Zapertie rubezey8. Czto se
ne pripusčaiut inorodniki slobodno i prosto prichodit w7 naszu
zemlyu. 9I czto naszi lyudi9 nebiwaiut pripusčeni skitatse izwon
kralyestwa, bez občich10 priczm. Sije dAve11 ustawi iesut 12dwe
nogi i12 dwa stolpa šego kralyestwa: i moraiutse sweto soblyudat.
Serdce i dusza semu kralyestwu iest Zapertie rubezew: i sije se
moraet ukrepit po Czužepudiu: ob koem niže.
11. 14Tretia dobra ustawa iest14, Czto nikomu njest slobodno
žit bezdelnomu: iliti czto nikto se nemožet oprostit ot občich
narodnich služob, ot dwora, ot prikazow, ot ratnich wipraw:
iako w' Nemcech premnogi bolyari 15i gražani15 žiwut w' prazno-
1 написано над строкой 2"2 написано над строкой 3 зачеркнуто
Kapusta 4 далее зачеркнуто Bok 5 далее зачеркнуто na 6 было
wsakije 7 было czolnoszestia 8"8 написано над строкой 9"9
зачеркнуто Tretija dobra ustawa iest Zapertije rubezew: Czto naszi lyudi
10 было obcije n зачеркнуто tri 12 написано над строкой 13
далее зачеркнуто tože 14"14 зачеркнуто Gzetwertaia dobra ustawa iest
15-15 написано над строкой
192

wanii i w' razkoszech, iakože drewi on Sardanapal, libo iako
kormni wepri: nikomu na swetu nekoristni.
12. Petaia1 dobra ustawa: Czto njest wolyno nikomu opowedat Nedopusfcenie ieresey
ieresi.
13. Szestiy dober zakon, i sczastie narodnoe i duchownoe кгёрепо sobiyudanie
nasze Paladie iest, Obderzawat Swetaia Bdenia, i pochažat bogoczestmch zak6-
Juternije czasi, i nastoino2 biwat pri swetoy Liturgiye. Malo
spat i3 rano wstaiat, pozno iadat, telo mnogimi poklonami, i
postom premariat. Mne se widet sije bit naiglawneia priczina
sochranyeniu sego kralyestwa. Sija stanowito iest istenneia i4
wiszaia twerdnost. Werlo adda imaiut bit peczalni kralyi naszi
i cerkowni pastiri, da se otnyud to cerkownogoblagorediakrepeno so- Nerazdeiyeme kra-
blyudanie(ponikakowich razreszaniu5 ni ulegczaniu) nerazorit6.|| !yestwa7
14. Sedmiy polezen8 zakon iest naczin Kaznyenia, koego iosnilie s'promisz-
uziwaet sije kralyestwo: rekszi czez Sosilanie, i daiuč Soslancem lyeniem9 ziwiyenia
sposob žitia 10ilti Kralyewskiy prožitok10. Sice bo možet kraly
kaznit wsakogo kriwca, bez welikogo lyudskogo roptania i ter-
wogi. Merzko pak iest, muža naroczita, i drewi koristnogo, za
prestuplyenie кое kaznit i w' konec ostawit, i ziwlyenia11 mu ne
promisliti iakože ie12 uczinil Justinijan13, kiy iest14 Welisara
(: drewi mnogo koristnogo sebje bana:) oslepil i wsego imania
izbawil da ie15 on bidniy ban moral milostini ulyudey proseč
ziwitse. Zlo sowetuiut koyi welet nedawat prokorma soslanim
lyudem, iako nekoristnim. 16Oni bo možebit nisut koristni: ali
zakon takow nist kralyestwu nekorišten16.
15. Iz tich dosele izpoczitannich naszich narodnich (:ot uro- rus bogateia ot L6sz-
ženia i otpromisla idučich:) dobrich streć, možem mi17 prirawnat Iwldskije^emliy^
nasze bitie z' inich narodow bitiem, i zawerzt: Iako Ruskaia
zemlya iest bogateia, i lucza ot Litowskije, Leszskije i Swid-
skije: iako naszi lyudi mogut ugodnee18 i dostatnee žit, neže19
zitelyi tich reczenich zemely. Chočti Swidskaia zemlya imaet
Mjednije rudokopini, a Leszskaia niczto malo srebra: ali tije
koristi ne mogut se20 stokmit z' izpoczitanim Ruskije zemlyi
wsakim ugodiem.
16. A obzirae se na inije bogateie zemlyi, gde21 se rodit wino, Rus ubožeia ot Gre-
wolna, swilo, Krasila, i inije dragije weči 22i gde iest lucze blago- i^^^enJeJy828^^6'
redie i promislow ustroenie22: iakože iest Greczeskaia, Francuz-
1 так в рукописи после исправлений, сделанных в § 10 uli 2
зачеркнуто polyno 3 написано над строкой 4 далее зачеркнуто i wiszee
ukreplyenie б зачеркнуто oprosćeniu 6 зачеркнуто ne razreszil
7 в тексте нет раздела, соответствующего этому заголовку 8
зачеркнуто dober 9 зачеркнуто prosmotreniem ю-ю написано над
строкой, впереди зачеркнуто libo X1 зачеркнуто požitka 12 написано
над строкой 13 зачеркнуто on car 14 написано над строкой 1б
зачеркнуто iest 16-16 написано между строк 17 написано над строкой
18 зачеркнуто obilnee 19 далее зачеркнуто obiwa 20 написано над
строкой и далее зачеркнуто zrawnat ni 21 далее зачеркнуто rast
22-22 написано над строкой
13 Ю. Крижанич
193

skaia1, Wlaszskaia, Chispanskaia, Aglinskaia2, i mije nekije3
zemlyi; treba iest razluczenie uczinit, i znat, Iako bolyari i do-
statneyi gražani mnogo bogatee, ugodnee, i razkosznee ziwut w'
onich zemlyach neže na Rusi. I naszi Ruski choč naibogateyi
lyudi nemogut otnyud4 tako razkoszno i obilno žit, iako ziwut
onamosznyi srednyi lyudi. I wsegda w' iednom gradu onich
zemely iest weće zlata i srebra i wsakogo blaga, i wsakije slasti,
i masti, neže w' deseti Ruskich gradow iednako welikich5. Njesem
se mogel6 dosta naczudit nekoego Lecha obludnomu sudu: kiy
buduć inako razumen i muder 7muž i oblastnik7 nekoego wlaste-
lina nad welikimi otczinami i gradami, iednakože sicewu ne-
razsudnu recz biasze rekel, Iako de8 Litowskaia zemlya iest
bogateia penezmi, neže Francuzskaia: gde wed Litwa iest mnogo
ubožeia, i prawo nisčetna suprot Francuzkoy zemlye. Iest bo
u Francuzow naimenye deset gradow, w' koem wsakom iest
wece penez i srebra i zlata neže wo wsey Litwe. Potomuže stano-
wita iest istina, iako w' Aglinskoy, Nemeckoy, Franciizkoy
i mich zemlyach, mnogo iest gradow w7 koyich wo wsakom iest
premnogo weče blaga neže wo wsey Rusi, iznemszi Carskuiu
kaznu. Idabi Ruskaia zemlya tako osažena lyudmi, i ot uroženia
tako plodna, i tako9 iztežana bila, iako iest Francuzkaia; bilo bi
na Rusi sto krat weče blaga, neže go iest nine.
Bogatimnarćdomneo- 17. Iz razcenyenia tich reczenich wecey, možem pobrat sey
f NaWoim1 ^wuami1! ^or^sten nauk: Da se mi otnyud nimaem prebariat ni prepichat
srebrćm ' s1 timi prebogatimi narodmi, w7 Gostitwach (:iljti w' iestwinach
стр. 155 i w' napoiech:) ni w7 dragocennom stroieniu swit, || ni w' okazo-
waniu Srebrenogo posudia: ni w' Preplačaniu woiakow inorod-
nich. W tich bo wecech mi nikako nemožem se stokmit z'onimi
narodmi. Lechom, Litowcem, Beloruscem, Tatarom, Sibfrcem,
i takowim inim narodom, možem se10 okazowat X1naszimi Iestwi-
nami i Napoimi, Switami, i Srebrom11; ali Nemcem, Francuzom,
i Wlachom ascze se12okazuem13 14iestwinami i napoimi14, oni to
lisze na welik smech priiemlyut15, i wzgorzaiut, i nas nerazbor-
nich bit osužaiut. Ali mi lisze16 w' tom se naczaem welfkije pre-
cenbi dobit, ascze se opijem pred inorodnikmi, i na posmech
yim sami sebe wistawim. Otkole stanowito mnogogo prigowora
i pochiili iest bil dostoien kraly Kazimir Laktowic, kogda iest
17sprawil onu beszenuiu swadbu, na koey biasze17 5 kralyew, i
1 написано над строкой 2 зачеркнуто Perskaia 3 написано над
строкой 4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто Pacze že
6 далее зачеркнуто dowolyno 7""7 зачеркнуто czlowek i starosta 8
далее зачеркнуто Leszskaia 9 написано над строкой 10 написано над
строкой 11-11 было naszije Jestwini i Napoyi, Switi i Srebro 12
написано над строкой 13 далее зачеркнуто naszije 14~14 было iestwini
i napoyi 15 pri написано над строкой 16 зачеркнуто tokmo
17 зачеркнуто па swadbu sozwal
194

pet knezow, i gostil yich iest1 da poyil winom, кое iest moral w'2
nyichowich zemlyach3 kupowat i iz4 daleka wozit. (Gledi razd:
18, cz: 9, li: 143). A mnogo gluplye iest postupal on archijepiskop
Gnezenskiy, kiy iest6 w' Parizu welik p!r ustroyil, i wsech onogo
uczilisća uczitelyew i uczenikow w' gosti pozwal, i Francuzow
na nyichowom domu nyichowim winom poyil: asebe budto ne-
koego medweda wsem na smech wistawil. О suetna glupost:
da gost chočet gospodaria na iego domu czestwowat. Zgola do-
stoino za takow uczfnok mito iest prijal toy pirownik: abo sut
mu oni uczitelyi togda podali nekije osćipnije knyigi, ot nekoego
Nemca na posmech wsemu Leszskomu narodu sprawlyenije:
dlyaradi koyich se iest episkop zatim tužil pred kostans-
kim soborom; ali ne poprawi, no tokmo wecuiu ostudu
priobrel.
18. W Titulech Wladatelyskich kako se iest godno prepichat, 0b Tftuiech duma
i czto iest godno nasledowania w' toymere: inde chočem predu-
mat.
19. Nakonec i sije w' pamet wozmim. Chočti w7 bogatich Kmet^ i deiawci na
zemlyach dostatneyi lyudi ugodnee i obilnee ziwut neže na Rusi; ^preb^glu^^^m-
po wsem tom iednakože kmeti i niscetneyi gražani koyi se rucz- lyach
nim delom ziwotet, na Rusi mnogo lucze i ugodnee ziwut, neže
w' onich prebogatich zemlyach. Tamo bo wo mnogich mestech
zemlya iest zabawlyena winogradmi, owocmi6 raznimi, krasflmi,
rudami, i timi takowimi wecmi, tako da nemožet žita rodit.
A težaki oni, i delawci koyi se bawet okol tich wecey, i chleba
neseiut, po občemu kruto nužno ziwut. Czez wes god niczeso
mogo, oprocz czistije wodi nepijut. Wino кое pritežet, wse pro-
dadut; a chleb werlo skudno iadut, a ob kwasu i westi neznadut.
A nekoyi iedut chleb7, iz kostanyew, iz Sirka, i Turskije psze-
nici, i iz inich takowich wecey zdelan, kiy chleb iest spodobneyi
g78 zemlye neže9 ко prawomu chlebu. A w' nekich mestech celie
welikie derzawi iesiit iz iedinich gor, i kamenia, i chleba nerodet:
i lyudi prechud chleb iedut i to pomalu: iakože u Nemcew Zwe-
carskaia, Tirolskaia, Salburskaia, i inie zemlyi. A na Rusi,
po Boziey milosti, wsi lyudi tako naiubozeyi iako naibogateyi;
iedut chleb eržen, i ribi, i meso, i pijut kwas konczee, koyi ni-
maiut piwa. Ino potomu Kmetskoe i ubogich delawcew žJtie
iest mnogo lucze na Rusi, neže wo mnogich mestech Greczeskije,
Chispanskije, i inich takowich zemely: w' koyich, no nekoyich
mestech meso, a inde ribi iesut nad meru drago, a drowa na wis se
1 написано над строкой 2 зачеркнуто iz 3 было zemely
4 написано над строкой 5 написано над строкой б было owcmi
зачеркнуто zdelan 8 написано над строкой 9 далее
зачеркнуто k'eržena
13*
195

kupuiut, i lyfidi w7 onich toplich zemlyach ziwuci w zimnoe
wreme wece mraza sterpet, neže go terpet Ruski zitelyi. Tamo
стр. 156 bo bez ресёу i bez ognya spet || w' stuđinich izbach, a zđes se
ziwet w toplyenich izbach.
Razdel 211
OB TRECH OBČICH KtJGACH,
KOY1MI NEMCI ZARAŽAIUT NARODOW
ieres, pesćenie, l. Niest czisla ni konca2 Sramotam кое3 se czinet nam Slo-
Bezwladstwo л J ,. * • i -j •- i-лт- -iu r
wencem ot micn narodow, a naipacze ot Nemcew: iako4 smo5
ob tom spominok uczinili6, w' premtnyenich beseđach, A sada,
gođno bit sewidit da obiawim tri glawnije zarazi, koyimi Nemci
(:biidto tremi kugami, iliti troytm 7poweternim morom7:) i nas
i inich 8okol sebje8 narodow naipacze zaražaiut. Ti'je kugi iesut:
1-ia Ieres, 2-ia Razkosznoe9 žitie, 3-ia Razorenie samowladstwa.
ieres ot Nemcew 2. Ob Ieresi njest trebi mnogo goworit. Wedomo10 iest: kako
Nemci wsu bezmala11 Jewropu toiu adnoiu kugoiu zarazisze,
i zaražaiut. Tokmo ob Sardanapalskom i nad wsakuiu meru
razkosznom, razpustnom, prokszenom, pescenom nyichowom
žitiu 12i izbitkowaniu godit se12 na kratku13 pripomenut.
Pescenie ot Nemcew 3. Nemci nikoli neprestaiut propowedat grechow Wlaszskogo
i Ruskogo narodow, a naipacze popowskich. I kogda premnogimi
pochulami14, osčipkami, i sramotami tich narodow ogrizut i
obtorguiut: nepčet15 sebe bit czistich ot grecha i sowerszenich.
Ali stanowito czuži grechi niczto yim nepomagaiut ко prawed-
nosti, no pacze pomagaiut k' osuženiu, gde oni po Fareseisku
bratow osužaiut, a swoyich grechow zabiwaiut. Wlachi i Rusi
izpowedaiut swoe grechi i spoznawaiut bit grechmi, ascze czto
czinet suprot ustawam swetije cerkwi, i sobornim prawilom.
A Nemci, biwszi zawergli i potlaczili cerkownije zakoni, sce-
nyaiut swoe chudobi i prestupki bit bez grechom.
1 зачеркнуто 22 2 далее зачеркнуто nikakowa 3 было kotorije
4 далее зачеркнуто že 5 написано над строкой 6 было uczinichom
7-7 зачеркнуто morowim poweteriem 8"8 над строкой зачеркнуто okol-
nimi sebje 9 над строкой густо зачеркнуто 10 далее зачеркнуто Ьо
11 написано над строкой 12-12 зачеркнуто treba iest 13 далее
зачеркнуто czto 14 далее зачеркнуто priczami 15 далее зачеркнуто Ье
196

1. Naiperwlye, bo Nemci welet danikto neziwet bez ženi
i Inoczeskoe žitie w7 konec 1osuđisze i zawergosze1.
2. Za wtoroe, wsem mužem so wsemi ženami prosto i wolyno
iest unyich občenie. Ino wed Nemci propowedaiut množe bluđ-
nikow i chotnic bit inđe neže unyich. Ali razbor s' soboiu do-
wodit, gde iest weča priczina, tamo i weči uczinok.
3. Zatretie, w' iedeniu, w' pitiu, i wo wsakom ugažaniu tela,
nit iest bil nit iest na swetu 2nijedin narod2 tako umftelen, ni tako
peczalen, iako sut Nemci. Peczalnee sepriprawlyaiut3 wsako-
denni obidi u Nemeckich bolyarow4 i torgowcew, neže u inich
narodow kralyewskije swadbi. Nemci newstaiut k' iuternyey
molitwe, a iednakože5 walyaiut se w' postelyach daže do poludne.
A w' perinach ne tako ležet, iako pacze6 utapaiut7. A iednakože
ziwuci w' tolikich mechkotach scenyaiut sebe czistee žit ot inich
narodow. Wezde po swetu slobodno iest 8wsakomu czloweku8
zebrat i chleba po miru prosit: a naipacze inokom i inoczicam9.
A Nemci10 slobodu žebrania11 ne wsem lyudem no nekoyim w7 mesto
dobroczinstwa daiut: a ob inokech i slfszit nemogut.
4. Czto Nemci doma delaiut to se nas neticzet. Ono iest nam Nesiedit razkoszey i
sčetno, czto12 naszich lyudey uczet swoyich bezmernich izbitnich izbitkow Nemeckich
razkoszey. Ali mi nimaem Nemcew w' tom zawizat, nit nasle-
dowat nyichowogo izbitkowania: no pacze imaem se radowat,
czto imaem lechko priprawnije iestwini13. I da bismo w7 gredućee
wreme wsegda imali dostatok takowich lechko dobitnich kor-
mow, moraem nato smotrenie || nosit i czinit daše wsegda i wezde (.rp# 157
iawno prodaiut: rekszi, Luk, Czesen, Kwas14, Kisely, Tlakno,
Suchari, Muka sucharnaia, Kiselo mleko, Sir twed nežiren,
i to takowo, czto Nemci wse chulet, i negodno da gnyusno bit
poczitaiut. Piw Nemeckich pesčetnich nimaem zadat, no kakowa
dosele unas15sut bila w7 obiczaiu, takowimi budim zadowolyni.
5. Nemci16 (mowlyu) czto njest izbitno, drago i razkoszno, anyusotu nam
zato i gnyusno bit poczitaiut: i mežu inimi swoyimi pesyimi ogri- daitlt' saini gnyusm
zaniymi, koyimi ogrizaiut nasz narod, piszut, Iako de Rusi
lyubet ribi solyenije кое17 perwlye uczuesz nosom, neže okom
uwidisz; i takowije smerdečije ribi Rusom se widet werlo dobri18.
Tako ti Fariseyi, ob nas. A togo napiszut ob sebje. Iako oni
na czestnije stoli prinoset smerdeč sir, i w7koem niczeso njest
1-1 сверху написано osužaiut i zamičut 2"2 было nijedinogo
naroda 3 далее густо зачеркнуто 4 было bolyarskich sinow 5
зачеркнуто ino wed 6 далее зачеркнуто wsi 7 далее зачеркнуто Iaw
8-8 написано над строкой 9 зачеркнуто inokinyam 10 далее
зачеркнуто inokom widet nemogut n далее зачеркнуто inim 12 далее
зачеркнуто swoe 13 зачеркнуто kormi 14 далее зачеркнуто Kwas
s'narezanim lukom 15 далее зачеркнуто obiczna biachu 16
приписано на полях вместо Nemci reku 17 зачеркнуто kotorije 18 было
dobrije
197

Kati unyich dumniki
i sSmi knezi kati
Izbitkowanie, Gnyu-
sotš, Czistota, czto?
oprocz czerwow, i tije czerwi oni loziceiu iedfit; i nechaifit czto1
on sir merzko smerdit. A ob zwirmom mesu, czto imaiu гёс?
То stanowito znaiu: iako deržet Nemci zwirinu tako dolgo, da iee
njest moč terpet ot smrada. Ia sam, sedeč pri stolu, ne iednoždi2
iesem pobežal ot stola, kogda sut prinesli nastol onu swoiu chwa-
lyenuiu i czistuiu zwerinu.
6. Ogowariaiut nas Nemci i w' tom, czto de Rusi3 s'katom
goworet i chleb4 iadaiut. Ali dabismo mi katow lekarmi, i tor-
gowci postawlyali, i w' gradech welikich posadskimi dumniki
yich5 tworili, a Nemci bitogo neczinili: czeso nebichu togda
Nemci ob nas goworili. Togda prawo osčipki i priczi nyichowie
nebichu konca imali. A nine gde sami katow w' dumu zasažaiut:
nas iedmich chulet, a swoe mnogo gorsze delo dobro bit sudet.
Treba bo iest znat iako u6 Nemcew kat kogda pomorit nekoe
naznaczeno czislo osuženich lyudey; togda onogo grada dumniki
dadut katu tolikože sot iafimkow, koliko sot lyudey iest pomoril:
i posadet go s' soboiu w' diimu: i on ottole ziwet Lekarstwom
ili Torgowstwom. Na Rusi iesče (ichwala Bogu:) nikto czesten
muž neposažaet kata zaswoy stol, chleba iest: razwe tokmo ascze
kto pijanec, wor, i bezczesten czlowek z' nyim iadaet. A Nemci
yich i w7 dumu zasažaiut: i czto gore, w' dawnich wekech knezi
Nemecki sami biachu kati: i sami swoyimi rukami 7tatom i inim
krrwcem7 glawi otrezowachu nekoyimi welikimi Nožicami:
kakowije nožici i do dneska napamet deržet' w soblyudeniu: i
slawetse, koyi ot takowich glaworezcew swoy rod izydawna we-
dut: iako mi iest8 powedasze Filip Fonzeic polkownik9, ieže
de on sam iest widel takowije nožici u Swarceburskich knezow,
i Inde.
10Chulet Nemci, czto unas wsakogo reda lyudi^ se zowut Gos-
podarowimi Chlapi. A nemislet, ieže u nyich wsi se zowut Wa-
sali: kaya recz njest latinska, no nemecka, i znaczit Sirotu: i tako
se drewi naziwachu Nemci wsi i wo swoem iaziku. Tože u nyich
drewi czestno ime iest bilo Knecht: i dnes у Skotow nyichowi
czestni Kawaleri slowut Knechti: to iest Chlapi. I w' stari eh
knyigach Nemeckich se cztet, iako, de, Ritri i Knechti kopyi se
boret: to iest czestneyi ratni uredniki i ratniki10.
7. Uže11 w' preminuwszich reczech (:w7 razd: 11, czis: 3, 4, 5)
iesmo powedali, iako Nemci12 trubet i propowedaiut naszije
greehi, tokmo dlya toe priczini, da bichu w' kupe poehulili,
i Swetoiu prawuiu weru. A zatim iz zlogo serdea (:i dabichu nas,
1 далее зачеркнуто czto ot onogo sira wsa izba 2 далее зачеркнуто
wstal 3 далее густо зачеркнуто 4 написано над строкой 5
далее зачеркнуто czinili 6 написано над строкой 7"7 зачеркнуто
tatom 8 написано над строкой 9 написано над строкой

приписано на полях без сноски
нуто chulet nasze gori
11 далее зачеркнуто perw 12 далее зачерк-
198

i naszu wjeru pacze merzkii uczinili:) nasze || mernoe i prostoe CTp. 158
žitie poczitaiut w' neczistotu, a swoe1 mechkoe, razkosznoe,
izbitnoe žitie chwalet, i k7 nam zawest nastoiet. Mi adda moraem
tođelo razsudit, i razcenit: dapoznadem czto iest skazno merzko
Izbitkowanie, czto2 Czistota, i czto Gnyusota. Nemci w' Jedeniu,
Pitiu, Postelyach, Staniu, Oružiu, Slugach, Wozech, Konyech,
i w' inich wecech ziwut Preizbitno i prerazkoszno; a Tatari ži-
wut gnyusno i pogano. Mi imaem oklanyat se Izbitkowania i
Gnyusoti: i deržat srednyi put, kiy se zowet Czistaia mernost,
ili Mernaia czistota.
Izbitki iesut Kobermi ili Swiloiu obbijat i'zbi3: Mnogim
sacharom i inimi zaradmi priprawlyat iestwini: Mnogich zapa-
chow uziwat, i belilom darumenilom premnogo se mazat: Biser
na mužeskom platiu ili na koszulyach nosit: Postelyi pozlacze-
nije deržat: Krasilom wsakaia platna krasit: i inije takowije
prokszi i razkoszi stroyit. Takowije bo weći iesut suetni, i ko-
grechu priwodet, i wse kralyestwo ubožet.
Kto choćet tich i4 inich izbitkow ominut: njest zato powinen
bit pogan i gnyusen wo swoem staniu i žitiu. Gnyusota iest:
Deržat posudie nedosta pomiweno: Deržat pod lawami wecznoe
smetie: Penezi deržat w7 ustech: Bratimi polnu deržat, i palci
w7 pitie umocziwszi gostu podawat: i inije tim spodobnije weči.
8. Kto choćet razoznat, w' czem iest izbitkowanie, i w' czem ob iZbitkowaniu
go njest, nay deržit w' mesto prawila siju recz. Ascze koyich prawiio
ruchlyadnich wecey podbilinu imaem doma (:se iest w' sem
kralyestwu:) i nemoraem iee kupowat ot inich narodow: takowu
riichlyad ili posudie moraem czinit izdelowat czisto, stroino
i lepo, i к' uziwaniu prigodno; i w' tom nebudet izbitka. Na
priliku: imaem Drewie i Len: moraem adda czinit delat stoli pri-
godnije, gladkije, lepije: i iz czistogo belogo platia obruši5 pro-
stirat: i kružci drewenije postawlyat, i pri nyich stolnije, platki
k7 otiraniu ruk. Iwtom nebudet nikakowa izbitkowania, ni ne-
spodobnije6 razkoszi, ni bezmeria; no budet Czistota, i Snaga:
abo to wse iest potrebno к czistomu iedeniu: i neczinet sew' tom
izbitnije utrati.
Ascze7 uziwaem к' czistote kakowich koli wecey, kotorije se
rodet wnaszey zemlye, ne ubožetse tim8 kralyestwo. No tokmo
onije weci wiczerpuiut nasze blago, kotorije kupuem ot inorod-
nikow9.
9. Tretia kuga, koeiu Nemci swit zaražaiut, iest Razpusta, Bezređie i razreszenie
ili Razreszenie Samowladstwa i Kralyewskije oblasti10. Znat bo N^^wdstwa
1 далее зачеркнуто prokszenosti i izbitkowanie 2 далее зачеркнуто
Neczis 3 далее зачеркнуто Mnogije narodi 4 далее зачеркнуто tal
5 далее зачеркнуто postilat 6 далее зачеркнуто lisznije 7 далее
зачеркнуто adda 8 написано под строкой 9 на полях против § 9
приписано noć est transcriptum ad folium 525 10 далее зачеркнуто i weliczestwa
199

iest treba, iako drewi wsi kralyi w' Jewrope imachu sowerszenu
oblast i samowladstwo wo swoyich kralyestwech. Чако bo Ne-
meckaia preobilnost w' ieresech, i w' razkoszech ot weka inim
narodom nist bila znana; tako i razpustnaia nyichowa sloboda2,
nist bila wedoma Grekom ni3 Rimlyanom1. Tokmo so wremenom
Nemecki knezi, wlasteli, i bolyari4 iasze si dobiwat razpust
i slobod i wolynostey5, na toliko da na konec wsu swoyich kra-
lyew moć i oblast razwalfsze, i zgola bezwladni iliti bezglawi
стр. 159 ostasze: cariu bo swoemu niwczem njesut pokorni. || Toiu kugoiu
sut6 zarazili7 bliznyich narodow po czasti, Wlachow i Francu-
zow; a Lechom pak sut8 9zarazili i obmanili9 tako do konca da
gore bit nemožet: i daLechi w' sey mere zgola beszeni postasze.
Ino10 pokamesta Lechom biwaet z' nami mnogo deiania: dlyatogo
naszi lyudi mnogu soblazen otnyich terpet w' sey mere, weče
neže i ot samich Nemcew. Lechi bo i Litowci neprestaiut ni
w' iedino wreme chulit Sowerszenogo Iednowladstwa11 i pre-
chwalyat swoego bezrednogo i mnogotiranskogo wladania. A mno-
gimi kriwimi potwarmi obtežczaiut sije nasze Iednowladskoe12 go-
spodstwo. Dlyaradi togo godno iest nam, na takowo klamlyiwoe
potwarnoe chwastanie Lechom i Nemcem w' kupe otwet uczi-
nit: i nepodwiznimi priczinami dokazat, Iako Ruskoe wladanie
iest lucze ot Leszskogo.
Razdel 22
IAKO RUSKOE 13 WLADANIE IEST
LUCZE ОТ LESZSKOGO
Siju besedu chočem sice napred wistawit14, iako dabi kiy
dumnik carskiy ко wsemu narodnomu soimu goworil: 15da bu-
det15 šija beseda16
Izijawlyenie ко wsemu narodu:
ob Dobrom Wladaniu i ob Samowladstwu.
1-1 приписано на нижнем поле 2 далее густо зачеркнуто 3
далее зачеркнуто Nemce 4 далее зачеркнуто za caria Karula Prostaka
i Chenricha Pticzara i za inich 5 сверху написано swoewolynich
6 написано над строкой 7 было zarazisze 8 написано над
строкой 9~9 было zarazisze i obmanisze и далее зачеркнуто w'sey mere.
10 далее зачеркнуто pone u было Samowladstwa 12 было Samowladskoe
13 далее зачеркнуто samowladskoe 14 зачеркнуто iznest i сверху
podat 15~15 зачеркнуто I dlyaradi togo 16 зачеркнуто iest
200

1. Razliczni iesut naczini (:6 preczestni Swetitelyi, Wlaste- samowiadstwo bit1
lyi, Bolyari, i wsf stani i redi preslawnogo Ruskogo Carstwa:) naiiučze wiadanie
\r . / i\ \ • ' . . гЛ . Читл i /v . i r . ' swedoczet2 swsi mudri
razliczni (:dem:) iesut naczini i sposobi Vvladania, koyimi se lytidi3
wladaiut lyudi. Rekszi Samowladstwo, Bolyarskoe wladanie,
i Obcewladstwo, iliti4 Gražanskoe gospodarstwo. Iztich Samo-
wladstwo prechwalyaiut, i naihicze bit propowedaiut, wsi Jelinski
filosofi, i wsi Christianski naszi sweti otci. I to swoe dokoncza-
nie nepodwiznimi priczinami obiawlyaiut5 i krepet. Abo czusz6
w7 Samowladstwu:
Iе7 občaia Prawda bolye se izowerszaet8: Samowiadstwo:
2e Abo pokoy i zgoda narodnaia w7 nyem leglye i bolye se
sochranyaet:
3e Abo suprot9 strachotam sey sposob10 iest bezpeczalen.
A u4e i11naipacze: AboSamowladstwo iestBožiemu wladaniu
spodobno. Bog bo iest perwiy i prawiy Samowladec wsego sweta.
A wsakiy istinen12 (:iliti13sowerszenu oblast imaiuč:) kraly iest14
wo swoem kralyestwu15 pod Bogom wtoriy Samowladec, i Bozyi
namestnik.
16Reči chočesz: Zaczto adda Izrailci sogreszisze, kogda si
zaprosisze kralya ili Samowladca? Otwet. Bog uže dawno pred
onim iest bil Izrailcem obečal kralya, i zapowedal, kakogo imaiut
postawit. Wo wto: Zak: gla: 14. Zato Zidi nesogreszisze wtom,
czto proszachu kralya; no wtom, czto go proszachu w7 nepri-
godno wreme, i kogda naipacze bi bili morali molczat obtom:
to iest, kogda yim zapowedasze swet i praweden17muž, prorok
Samuil. Zato Bog k7 Samuilu welit: «Ne tebe zawergosze, no mene,
da nekralyuiu nad nyimi». Ne chotiachu bo posluszat proroka
ot Boga poslanogo16.
2. Iesće iziawlyaiut: iako samowladstwo iest Naistaree 18na W'Samowiadstwuska-
swetu18, iako Naiobčee w7 narodech: i iako Naiobstoialnee iliti zi lechko poprawnije
iako obikaet dolže19terpet i wekowat, neže maia wladatelystwa.
Mi 20z' drewnyimi uczitelymi tože goworim i 20 chwalim wsije
tije priczini, dlyaradi koyich Samowladstwo iliti Kralyestwo,
iest pochwali dostoino i Czestito. Ali wed ominuwszi zasada21
tfch i inich priczin: werlo znamenita, i mnogocenna bit se ka-
žet šija priczina: Czto w' SamowladstAvu lechko se poprawlyaiut
pobludki i skazi wladania22. Czto koli bo zapowest polnomoćen
1 написано над строкой 2 зачеркнуто poswedoczeno ot 3_3 было
wsich mu dri ch lyudey 4 далее зачеркнуто Posadskoe 5 wl написано над
строкой 6 зачеркнуто de 7 написано над строкой 8 было
obwerszaet 9 далее зачеркнуто obawnostem 10 зачеркнуто naczin
11-11 написано над строкой 12 написано над строкой 13 далее
зачеркнуто samowladstwo 14 написано над строкой 15 далее зачеркнуто
iest 16-16 приписано на полях 17 зачеркнуто naiprawedneyi w-ie на.
писано над строкой 19 зачеркнуто duglje 20-20 написано над строкой
21 далее зачеркнуто wsech 22 далее зачеркнуто a ne tako w^nich wla-
datelystwech
201

Samowladec, ono se1 bez2 otwlaki izwerszit. A w' inich gospod-
slwech3 gde ili kraly njest polnomočen, ili množe iest wladate-
lyew: tamo skazi, kotorije iednoždi w' zakon pridosze, biwaiut
4nepoprawni i weczni4.
rus czestita diya radi 3. Dlyaradi togo sije prawowernoe preslawnoe bogolyubnogo
samowiadstwa naszego Caria Gospodaria i Wel: Kneza Alekseia Michailowica
стр. 160 W: W: i M: i b: R: samoderžca kralyestwo iest || nesmerno Cze-
stito, srečno, i sczastno: abo w' nyem iest Sowerszeno Samo-
wladstwo. I po nasledku možno iest w' nyem poprawit wsije
pobludki i skazi, kotorije možebit dosele po nebreženiu opraw-
nikow wlezosze w obiczay: i dlyaradi koyich se tužit narod. Mo-
gutse mowlyu lechko poprawit wsakije skazi wladania, i po-
stanowitse wsakije dobrije ustawi. I na sije umiszlyenije Саг
Gospodar iest nas wsech sozwal: da wsi iedreno pripomagaete,
wsakiy po swoey sile к' onomu czto občinski dobro i koristno
wsemu narodu bit se obretet i otluczit.
Razpustmki 5 chuiet ^- Ali pak niczto njest tako dobro dabi nemalo swoyich6
samowiadstwo chulnikow. Potomuže i Samowladstwo imaet swoyich obgo-
worcew. Nemci naipacze i Lechi chuiet Samowladstwo, a pre-
chwalyaiut swoe bezredie i priczu prawet^. «Neredom Polyska
stoyit». A Nemci ob kralyech sicewu priczu rikaiut8: «Kraly
Chispanskiy, kraly chlapskiy: Kraly Francuzskiy, kraly boly-
arskiy: Kraly Leszskiy, kraly kralyewskiy: Car Nemeckiy,
gospodar wsemu9 swetu10». A to zato: czto kraly Chispanskiy iest
sowerszen samowladec, i wsem swoyim wlastelom ^mozet sower-
szeno zapowedat, i biwaet sluchan11. A u Francuzow iest menysza
pokornost: a u Lechow i Nemcew zgola nikto kralya neposlu-
szaet. Zato adda dabichu se naszi lyudi ot toe Leszskije zarazi,
nezapowetrali i nemamili: priliczno i godno iest narazum podat
i razborno proiziawit: Iako12Ruskoe samowladstwo iest mnogo
czestitee ot Leszskogo bezrednogo wladania.
Polonia
Est noua Babilonia:
Ciganorum, Germanorum,
Armenorum, et Scotorum, colonia.
Paradisus Hebraeorum,
Infernus rusticorum,
Aurifodina aduenarum,
Sedes gentium uagabundarum,
Mundi sentina,
1 написано над строкой 2 далее густо зачеркнуто 3 зачеркнуто
wladatelystwech 4~4 было nepoprawnije i wecznije б сверху
написано Swoewolyniki 6 далее зачеркнуто potwornikow 7
зачеркнуто gow mowet 8 зачеркнуто mowet 9 было wsem 10
зачеркнуто kralyem i ws u зачеркнуто posluszan 12 сверху написано leže
202

Prodigorum popina.
Comitiatorum 1assidua hospitatio1,
Populi2 perpetua inquietatio,
Alienigenarum dominatio,
Quam despuit3 omnis natio4.
5. Priczina la: Abo na Rusi6 lechko semogut poprawit wsa- Tezkapoprawa
kije skazi i pobludki wladania, iakože smo predsim spomenuli.
A u Lechow nemogut se poprawit.
6. Priczina 2a: Abo na Rusi iedin iest gospodin, kiy imaet Mnćgo tiranow
oblast ziwota i smerti. A u Lechow koliko iest wlastelow, toliko
kralyew i tiranow. Koliko6 bolyarow, toliko sudcew i katow.
Wsakiy možet swoego kmeta7 umorit: i ob tom nikto nesporo-
szaet8 i ne kaznit.
7. Priczina 3a: Ascze na Rusi težki se9 czinet Korczemni Mnćgo otkupow
otkupi, i Samoterztwo iedinogo Welikogo Gospodaria: u Lechow
i w' Litwe obretaiut se iesče teža samoterztwa w' gradkech i
V selech bolyarskich. Abo wezde ili Zidi okupniki sedet ili
bolyarim sam smerdeče piwo razdaet chlapom: koe oni na gnoy
Avilewaiut, a iednakože platit moraiut.
8. Priczina 4a: Abo u Lechow iest10 slobodno buiat wsakim siobćda ieretikom
Wolkom dusznim, koyi zakalaiut duszi rekszi Ieretikom. K' Le-
chom11 bo sesbigaiut wsechnarodow ieretiki 12i duszegubitelyei12
i besowi oprawniki koyi biwaiut gde13inde prognani. A na Rusi
nemogut takowi obstoiat, ni prichažat: no obregaetse prawaia
wera po Boziey milosti.
9. Priczina 5a: Leszskaia zemlya iest Kaliiža wsego swita. Pribežis6e wsem zio-
Abo iako w' ladiach na dno, i na14 podworyich w' kaliižu stikaetse skim narodom
wsakaia gnyusota: tako w' Leszskuiu zemlyu ot wsech stran se
schažaiut i slobodno tamo15 prebiwaiut, wsech narodow16 zlo-
deici: Razboiniki, Tati, Izmenniki, Ieretiki, Wori wsaki.
A k'liszkii i ćeli skitalni17narodi. Dlyaradi togo se mowit i pricza
w Latinskom iaziku: Polonia iest nowa Babilonia: Ciganorum,
Armenorum, Skotorum colonia: Paradisus, Hebraeorum infer-
nus rusticorum, Mundi sentina, prodigorum popina: ets. To iest
Leszskaia Zemlya iest nowa || Wawilonija iliti zmetenie: iest стр. iei
Ciganom, Skotom, Ormlyanom, skitaiućim senarodom otczina:
iest ray Zidowskiy, ad Cholopskiy18: wsego sweta kaliiža, raz-
sipnikow korczma: i czto liszno.
1-1 зачеркнуто perpetua peregrinatio 2 спереди зачеркнуто totius
3 зачеркнуто ridet, horret, abominat 4 эти стихи приписаны на поле
против § 4 б далее зачеркнуто iest 6 далее зачеркнуто radni eh u
сверху sedownich 7 зачеркнуто chlapa 8 зачеркнуто newziskuiet
9 далее зачеркнуто widet 10 написано над строкой 1г
зачеркнуто onamo 12-12 Написано над строкой 13 написано над строкой
14 зачеркнуто w' 1б написано над строкой 1в далее зачеркнуто
naiskwerneyi 17 было skitatelyski 18 сверху написано Kmetskiy
203

wiaczenie se sčetno Ю. Priczina 6a: Leszski plemeniti mladenci ^laczetse, ski-
i sramotno čutse1, iariiiut po swetu. Iotwsech Iewropcew iesut scenyeni
za glupich: i wsech narodow priczami osmewani: Abo swoe blago
zaludu razsipuiut w' czužich stranach: otkole niczeso inogo
đoni 6y neprinoset, neže2 nisčetu ostudu, posmech, skazi inich
narodow, i sramotnije eh orobi. A mež czim setako3 skičut doma
na otkup daiut bidnich kmetow4 Christian Zidom w' oblast,
koyi yich miiczet iako besi duszi. A na Rusi 5sluszno i podo-
stoinu5 zabranyeno iest takowo skitanie: abo iest nesmerno
sčetno. Zato bo i premudri narodi Wlachi ili Chispani6 chočti7
imaiut slobodu skitatse iednakože neskitaiutse. A czto weče
kralyem i kralyewskim sinom njest lezno nit zmožno takowo
prechažanie8 negoditse adda, da bichu poddanniki imali weču
slobodu, neže sami gospodi i wladatelyi.
Nezadowciynost H- Priczina 7a: Abo u Lechow nijedin stan lyudey nemožet
wsskogo stana bit swoyim žrebiem9r zadowolyen. Ne TEŽAKl, nit POSAD-
NIKI: abo gospodari yich mesaret i umariaiut10 bezkazenno:
Zidi yich miiczet iako bisi: woiaki yich s' kožeiu i s' kostmi11
izidaiut. A12 13na Rusi nikto yich netesnet13. Nemogut zadowo-:
lyni bit Woiaki: abo yim obroki nikoli nebiwaiut poplačeni14:
i ne mogut inako žit neže czez tadbu, czez razboy, i czrez15 ra-
zarianie tezakow. A16 17na Rusi woiakom wsegda stanowita
iest plača17. Nemogut zadowolyni bit domorodni18 Torgowci:
abo 19pri nyich19 slobodno torgiiiut wsi swita obmanniki,
Cigani, Škoti, Ormlyani, Zidi. I Zidi kuiut podmesnije20 penezi:
i wsich susedskich kralyestownaichiizi21 penezi biwaiut prijemanL
A na Rusi nit wolyno žit22 23Ciganom i24 Zidom23. Nemogut
zadowolyni bit Cerkowniki: abo slobodno mež nyimi se wertet25
wsechnarodow ieretiki, i wsich ieresey propowedniki. 26Ana Rusi
nemogut žit Ieretiki26. Nemogut zadowolyni bit Plemlyani27
sami, koyi se tuliko slawet swoeiu razpustnoiu slobodoiu: abo
dlyaradi wsewdelynich soimow nikoli nimaiut pokoia, no wsegda
se wlaczet i preiezdžaiut: i po putech wezde ot Zidow korczma-
1-1 зачеркнуто putuiut, skitaiut se и далее зачеркнуто blud 2
далее зачеркнуто ubož 3 далее зачеркнуто skitaiut 4 зачеркнуто pod-
dannikow 5~5 зачеркнуто po pregolemoy i prespodobnoy prawde и под
строкой prawedno 6 над строкой зачеркнуто i silni Turki da Persi
7 далее зачеркнуто yim 8 далее зачеркнуто njest adda godno 9
зачеркнуто uczastiem 10 зачеркнуто stinaiut n далее зачеркнуто ро-
žiraiut 12 написано над строкой is-is приписано на полях 14 ро
написано над строкой 15 г написано над строкой 16 написано над
строкой 17-17 приписано на полях 18 написано над строкой
19-19 написано над строкой 20 зачеркнуто prechudije 21 было
naigorszi 22 зачеркнуто torgowat 23~23 приписано на полях
24 написано над строкой, после Zidom зачеркнуто i ostalnim 25
далее зачеркнуто wsech ieresey 26~26 приписано на полях 27 зачеркнуто
Bolyari
204

row chleb i pitie pogano dragoiu cenoiu pokupaiut1. Wlachom
pak2, Skotom, i ostaklim Nemcem, na Soienrnom3 mestu, za
naiemnije dwori, za wina, i. za ini je towari wse swoe blago
izdaiut, i telesa i duszi zapisuiut. 4A na Rusi nist Zidowskich
korczem, nit tich5 razorlyiwich naimow da6 utrat4. Nemogut
^adowolyni bit Wlasteli sami, i wes narod Leszskiy: abo w' ta-
kowom zameteniu wsegda moraiut terpet inorodnich kralyew:
i w' wek nemogut uczinit kralya iz swoego naroda. Nasz pak
narod Ruskiy imaet bogolyubnich7 Carow i Gospodarow iz
Avlastnogo swoego roda: wezdle bozyije zapowedi wo wtorom
zak: w' gla: 17: gde iest napisano: «Ne možete si inorodnogo
czloweka uczinit kralya8 kiy nebi bil brat nasz». 9A na Rusi po
Boziey milosti nist inorodnich kralyew9. Isija iest iedna iz
naiwecich sreč i slaw, i milostey || кое10 Bog obikaet dawat lyu- стр. i6>
dem. Imat pak kralya inorodnogo, iest iedno zlo i nesczastie11,
i sramota, nad wsako zlo naigorsza i naimerža. Nemogut na ko-
nec koneczniy zadowolyni bit ni sami ti inorodni nasnublyeni
kralyi: abo yich soiem ogluszaet običnim swoyim kriczaniem,
i ascze cztokoli zapowist, ne posluszaiut go lyudi.
12. Smeta smetam. Dabi kto wes swet krugom obiszech12, Leszskoe wiadan:
i iskalbi, gde iest naigore wladanie. Dabi ktonaroczno13 udumal zgoianaigorsze
ot wsich14 naigorsziynaczin wladania: nebi mogel prawee inogo
naczina nait16 nezetoy koyim se16 sada wladaet Leszskaia zemlya.
A tomu 17glawnije priczini iesut Swoewolystwo17, Czužebesie,
i Czuzewladstwo.
13. Mež wsimi bo nesrečami, cztokoli umornim lyudem lyuto, Naiwee.e nescZaS
tužno i okaiano pripast možet; niczto njest lyutee ni sramotnee, czuzewiadstwo
ni Muzey czestnich negodnee, neže Czuzewladstwo; to iest, ascze
yim Inorodnikgospoduet. Stosmertey perwlye moraet18 podniat
muž, kiy umeet precenyat czest; neže dopustit wo swoem narodu
Czuzewladstwo19.
1 po написано над строкой 2 далее зачеркнуто Nemcem
3 зачеркнуто Soimenom 4~4 приписано на полях 5 далее
зачеркнуто utratnich i 6 далее зачеркнуто razchodow 7 далее
зачеркнуто Welikich Gospodarow 8далее зачеркнуто sebje 9~9
приписано на полях 10 зачеркнуто kotorije 1г далее зачеркнуто i ostuda
12 зачеркнуто obszol 13 далее зачеркнуто chotel 14 написано над
строкой 15 зачеркнуто obrest 16 далее густо зачеркнуто 17~17
зачеркнуто iedina priczina iest, а после Swoewolystwo зачеркнуто i iz šego
nasleduiuče 18 сверху написано moral bi 19 далее стоит указание:
(:Zdes imaet nasledowat wes razd: 16 nalistn 121:)
205

Razdel 23
OB KRALYEWOY GODNOSTI I OBLASTI
Czto w' preminyenich besedach bi reczeno; to1 pristoyit
ко wsem derzawlyanom; aliwed naibolye ко Wlastelom, Boly-
arom, i Woiakom. Da znadut w precenbe deržat Božiu milost,
i swoe sczastie. Da se raduiut, i obweselyaiut ob sem predocz-
nom naczinu wladania. Da otnyud nepožadaiut premeni2 i ne-
dopustet Czuzewladstwa. No da wsem serdcem werno se derzet
caria Gospodaria i carskogo iego otrodia. A otsele chočem go~
worit ob Oblasti kralyewoy: da urazumeiut wsi poddanniki
swoiu Powinnost, i Dolžnoe nastoianie, кое iesut dolžni czinit
swoyim kralyem.
Pastir narodniy
6t Boga posta-wlyen
Ob Godnosti i Oblasti kralyewoy
Kraiy Serdce i 6ko ^* Naiperwlye adda treba iest znat ieže3: Iako serdce w' per-
sech, i4 iako oczi w'czelu, tako Kraly iest potreben narodu.
Abo «Gde njest wladatelya, lyudstwo pogibnet» Pricz: 11. 14.
2. Kraly iest Pastir lyudskiy. «Izobra Dawida raba swoego
pasti Izraila otczinu swoiu». (Psal: 77. 71:). «laz iže mowlyu
Ktru, pastir moy iesi ti, i wsakoe chotenie moe chočesz sotwo-
rit». (Isa: 44).
3. Wsi prawozakonni kralyi, njesut sami 6t sebe, nit ot lyu-
dey, no 6t Boga postawlyeni. «Po mne kralyi kralyuiut: i zako-
nostawci prawdu otluczaiut. Po mne wladatelyi wladaiut: i
silni lyudi sudet praweden sud» Pricz: 8. 15. «Wsakaia dusza
da budet pokorna wiszim oblastem. Njest bo oblasti, neže 6b
Boga. Oblasti kotorije sut5 (:na swetu:), 6t Boga iesut nareženi.
Kto se protiwit oblasti, božiemu nareženiu se protiwit».
(К' Rim: 13).
4. Wladately6 iest Bozyi (namestnik i) oprawnik: otomsti-
tely w'kazen7 onomu kiy zlo delaet. «Po nuže adda budite
pokorni: ne lisze dlyaradi kaznyenia, no tože i dlyaradi sowesti».
(K'Rim: gla: 13).||
5. Kraly iest, iako nekiy Bog na zemlye. «laz iesm rekel,
Bozi ieste8 i sini Wisznyego wsi wi». (Psal: 81).
6. Kraly kogda sam sudit biwaet proswecen ot Boga, da ne-
pobludit. «Gadanie w' ustnach kralyewich: w'sudu nepobludet
usta iego. (Pricz: gl: 16. 10).
B6žyi namestnik
стр. 163
Zemnly b6g
Wsudu nezabludit9
1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 написано
над строкой 4 написано над строкой 5 написано над строкой
6 зачеркнуто Kraly gnyew 7 написано над строкой 8 далее
зачеркнуто wsi 9 za написано над строкой
206

ОЬ Priwlastiu iliti ob г Prawice Kralyewoy
7. Samuyil iest obiasnil Izrayilcem kralyewu prawicu, sim Kraiy, ziwo zakono-
naczinom: Sija biidet prawica Kralyewa2: stawie
Waszije sini chočet kraly iemat, i tworit3 sebje konynikow,
i predotecz, i woyewod:
Waszije nyiwi i winogradi choćet iemat, i dawat slugam
swoyim;
Waszije rabi i rabinyi 4i skot4 iemat: i postawlyat |W' delo
swoe:
Waszije sitwi, i stada obdesetinit: i dawat slugam swoyim.
Iwi mu budete rabi. (51. Kra: kn: gl: 8. И5).
Zameti6 zdes: iako prawedno iest, Obdesetinyat nyiwi, Kraiyewaprawica czez
winogradi, i stada; Prawednoze, da kraly budet i slowet Gospo- Samuila
din, a derzawlyani da budut kralyu Rabi. Neprawedno pakiest:
lemat siloiu nyiwi, winogradi, i rabi derzawlyanskije. Aliti
wed, cztokoli kralyi, choć po prawde, choć suprot prawde de-
laiut; Samuil wse to zowet Prawiceiu Kralyewoiu.
Perwaia priczina: Dabi pokazal razliczie mežu kralyem i mežu
Sudcem onim, kakow togda zapowedasze Izrayilcem. Sudec bo
6n nemogasze niczeso po swoey oblasti, i oprocz pisanogo zakona
uczinit, akraly možet. Abo Kraly iest zakonostawec; iliti pacze
ziwo zakonostawie. К semiiže: Sudcewi sini nenastupachu
po rodu otcem swoyim w' oblasti; a kralyewski sini nastu-
paiut.
8. Wtoraia priczina: Abo kraly iednoždi pomazan ili oko- *?а1уа iedln Вб&
г : ri i i г г » ♦ i ^ii. sudit
runyen nimaet nikakowa sudca na swetu w7 mirskoy oblasti.
Nikto nemožet kralya slobodno proklinat, chočti i neprawed-
nogo. «Wladatelya naroda swoego neproklinay». (Izchoda gl:
22. 28).
Nikto nemožet kralyu otkazat službi, ili uczinit iee newerno.
choćti bi kraly bil nepraweden. Kralya czestite. «Rabi budete
pokorni so strachom gospodom, ne tokmo dobrim i krotkim, no
i chudim. Sija bo iest milost: ascze kto dlyaradi božije sowesti
podnaszaet žalosti, terpeć neprawedno». (I. Pet: gl: 2.8).
Nikto nemožet kralya Pomazanogo nikakowoiu telesnoiu
kazeniu kaznit, ili ruki swoee na nyego protegnut. Abo kraly
iest Namestnik i Pomazanec, i swetec Bozyi. «Nekasaitese Po-
mazencew moyich». (Psal: 104. 15). Zaczto semi boial
protegnut ruki swoee na pomazanca Gospodnyego? (2. Kra. gl: 1. 14).
I Prawilo cerkownoe welit: «Werchownaia oblast7 ni ot kogo se
nesudit».
1 вписано позднее 2 написано над строкой
czinit 4~4 написано над строкой ъ~ъ написано над строкой
6 Za написано над строкой 7 далее зачеркнуто ot
207

Kraiya ziogo daet B6g 9. Czto adda iest delat: ascze kraly budet lyut trapi'tely,
zagrechi lyudem l obizately i muczitely lyudstwa? Otwet: Lyudstwo moraet2 swoiu
tugii swoyim grechom pripisat: i poprawitse: i Boga za pomoč
prosit: i kralyu se molit. Abo dlyaradi lyudskich grechow Bog
daet kralyew zlich. «Iže czinit kralyewat czloweka licemira
dlyaradi grechow lyudskich». (Iow. 34. 30). «Dat yim choču
otrokow wladatelyew: i žensčaki yim biidut zapowedali3». (Isa:
стр. 164 3. 4). Iao tebje, zemlyo, kotorije kraly iest otrok, i || kotorije
knezi rano iadaiut. Blažena zemlya, kotorije kraly iest plemenit
i kotorije knezi iadaiut wo swoe wreme. (Sirach: 10. 16).
Ob Dolžnosti Poddannikow
Kraiyu poddanniki }• Кга1Уй iest dolžna Kralyewica; to iest^ Dany. «Oddaite
iesut powinni Dany wsakomu czto mu iest dolžno. Komu dany, dany: komu torgo-
winu, torgowinu: komu strach, strach: komu czest, czest». (K'
Rim: gl: 13). «Daite czto iest Carowo cariu, i czto iest B6žie
Bogu». (Mat: 22. 21). «Sam kraly nebesniy, kogda mežu lyudmi
w' rabskom oblicziu prebiwasze, plačal iest dany zemskomu
kralyu». (Mat: 17. 24).
Pokornost Kralyu iest dolžna Pokornost ot poddannikow. Opominay
yich: «Da budut Wladatelyem i oblastnikom pokorni: zapo-
wedem posluszni: na wsakoe dobro delo gotowi». (1. Pet: 2: 13).
Wse cztokoli nam iesi zapowedal chočem uczinit: i kamokoli
nas poszlyesz idem. «Kto reczet recz suprot ustom twoyim, i
nebudet pokoren wsem besedam twoyim, kotorije mu zapowesz,
da umret». (Iosue 1. 17).
Moiitwu Podanniki moraiut molit za ziwot Kralyew. Pawel «Molite
za kralyew, i za wsech koyi sut w' wisokosti». (1. К' Tim: gl: 2. 1).
Warach: «Molite za žiwot Nabuchodonosora kralya, i za žiwot
Waltasara sina iego» (War: gl: 1. 11).
wemost Poddanniki iesut winowati kralyu naiwecu wernost, i wer-
nuiu pokornost. Pawel: «Rabi budite pokorni gospodarom polt-
nim, so strachom i s4, trepetom, w' prostote serdca, iako Christu.
Ne na oko služeći, iako lyudem ugažaiuč: no iako rabi Chri-
stowi, tworeci chotenie5 Božie ochotno. Z' dobrim choteniem
služeći, iako Gospodu ne iako lyudem». (К' Efes: gl: 6. 5). «Rabi
budite pokorni wo wsem gospodarom poltnim. Ne na oko
služeći; no w' prostote serdca, boiaći se Boga. Cztokoli czinite
iz serdca delaite: no prelesćaiuć, no wo wsem dobru weru poka-
zuiuć». (K' Titu gl: 2. 9). Koyikoli sut pod iarmom rabi, nay
scenyaiut swoyich gospodarow wsakije czesti godnich: da se ime
Gospodne i nauk nechulit.
1 было lyudskije 2 написано над строкой 3 сверху надписано
gospodowali 4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто Gospodnije
208

A koyi imaiut Wernich gospodarow, nay yich newzgorzaiut1
czto sut brati: no pacze nay sluzet: abo sut werni, i ulyublyeni,
koyi sut uczastniki2 dobroczinstwa. (1. K' Timof: gl: 6). Ali pak
na bolye iziawlyenie powinnosti poddannich lyudey; godit se
razluczit raznije stani i redi lyudey.
ё^@*
Razdel 24
OB RAZNICH STANECH LYUDEY3
De uariis Statibus hominum
1. Status et ordines hominum sunt uarii, et constitmintur
ex uariis hominum officiis. Nemo enim sibi uiuit, ut ait apo-
stolus: hoc est, Nemo ad hoc natus est, ut sibi soli uiuat, et ut
tantummodo pro suis uoluptatibus solicitus sit. Sed unusquisque
homo debet operari aliquod opus, quod in commune prosit etiam
aliis hominibus: ut panem manducare mereatur. Tale autem opus,
quod unusquisque in commune bonum operatur, et pro quod
panem lucratur siue promeretur, appellatur Officium.
2. Consideratis igitur uariis hominum officiis: tres sunt
status hominum: nempe.
Ecclesiastici: Nobiles: Plebeij.
Officium ecclesiasticorum est: Deum deprecari et salutem
animarum procurare.
Officium nobolium est: Regis uoluntatem ceteris statibus
interpretari et cum imperio praeesse.
Officium plebeiorum est: Laboriosa et seruilia opera exsequi.
3. Status ecclesiasticorum diuiditur in 3 ordines, qui sunt:
Episcopi, Sacerdotes, Monachi.
Status nobilium diuiditur in 3 ordines, qui sunt: Principes,
Officiales, Duces militiarum.
Status plebeiorum diuiditur in 4 ordines, qui sunt: Stipen-
diarii, Mercatores, Artifices, Agricolae.
Stipendiarii hoc loco intelliguntur omnes illi, qui uiuunt
ex publico stipendio, et nullum habent imperium, sed obligan-
tur ad praestanda aliqua seruitia, siue opera: ut sunt Scribae,
1 далее зачеркнуто abo 2 далее зачеркнуто dobro и сверху czins
далее стоит указание: Wide fol: 651: et huc transfer
14 Ю. Крижанич
209

Famuli, Milites, etc. Serui, siue homines non liberi, sunt diuersi.
Aliqui enim sunt honoratiores, siue curiales, et hi aestimantur
cum stipendiariis in eodem gradu; alii sunt mediastini, et
aestimantur cum agricolis et infra agricolas: uelut pastores, lixae,
et similes. — In omnibus autem iam recensitis ordinibus fere
est adhuc alii plures uariique ordines et gradus hominum, quos
non est necesse hic commemorari. — Supra omnes autem
ordines Rex est caput, et idem Dei Uicarius.
4. De nobilium diuisione sciendum est: quod principum or-
dine censentur illi, qui assistunt regi in consilio, et in summa
potestate. Officialium ordine censentur illi, qui gerunt potesta-
tem in rebus siue officis pacificis. Ducum ordo sunt illi, qui
gerunt potestatem in officiis militaribus. In omnibus istis sunt
quidam altiores potestatis gradus, quos non expedit esse perpe-
tuos, siue ut quis obtineat talem gradum tota uita durante; sed
debent frequentius mutari tales sublimes officiales et duces
supremi siue imperatores. Quando enim habent potestatem per-
petuam: facile moliuntur res contratias bonis legibus et priscis
moribus. Exemplo sunt Germani. Olim apud German os erant
ordines nobilium recte constituti: nimirum non erant potestates
perpetuae, sed mutabantur ad tempora. Et tune Germani erant
potentissimi: tune imperio obtinuerunt Galliam, Italiam, Hispa-
niam, et Angliam. Postea uero, quia regnum apud ipsos est electi-
cum, politia ipsorum mutata est in peius et potentia diminuta.
Principes enim qui regnum ambiebant, ut crearentur reges,
promittebant nobilibus nimis magna et insolentia priuilegia.
Primo concesserunt eis officia et potestates ad annos uitae: deinde
concesserunt eadem ad heredes et ad omnem posteritatem: et ita
reges Germanici semetipsos exuerunt omni potestate. Ita nobiles
postea tradiderunt se in omnem uitae licentiam: leges diuinas
et human as conculcarunt: omnes hereses et praestigias demonis
in patriam inuexerunt: ас postremo officiis debitis sui prorsus
obliti sunt. Non enim cogitant, se ad .hoc esse uatos: ut regi obe-
diant, et ex mandato regis populum regant, ac ad virtutem du-
cant; sed existimant officium suum nihil aliud esse, quam edere,
bibere, dormire, et ludere.
5. Officiorum mutatio utilis est ac necessaria est inter Mo-
naehos. Ubi enim non est mutatio: facile obsolescit bona
disciplina monastica.
Hactenus considerauimus membra reipublicae, qualia esse
deberent: nempe bona, et sine uitio; nunc uolumus ea considerare
qualia esse solent: nempe mala cum bonis permixta.
sochranyaiuci Socii- *• I^0 ^0 czloweczesko2 skladaet se3 iz swoyich wudow4,
rannyisk-aziyi'wiwudi Glawi, Ruk, Nog, i inich: tako i Narawnoe 5ili Prilicznoe5 telo
1 далее зачеркнуто Skazni udi 2 далее зачеркнуто se 3 написано
над строкой 4 было udow 5"5 написано над строкой
210

kralyestwa imaet swoe wudi1: koyi se mogut razdilit na tri redi:
rekszi, na udi Sochranyaiucije, Sochranije2 i Kužnije ili Nezdra-
wije. Sochranyaijuci wudi3 iesut oni: koyi dobiwaiut, i koyi
soblyudaiut wsakije g'žitiu potrebnije weci. Sochranyi4 wudi5
iesut oni: koyi sut sochranyaiucim potrebni dlyaradi raznich
priczin. Kužni ili Skazni6 wudi iesut oni: koyi swoyimi skazami
zaražaiut kralyestwo, i blago iego izidaiut. A glawa wsem iest
Kraly.H стр. из

Slobodni к i
Czer-
nyaki
Sochranayiuci
1. Bolyari7
2. Plemiani8
[3. Woiaki
4. Torgowci
5. Remestniki
6. Težaki i Rabi
Sochranyani
1. Cerkowniki
2. Zeni
3. Deti
4. Nužni lyudi
5. Mudrostni
remestniki
6. Gosti
Neominni9
Kužni Udi
1. Ieretiki i Wol-
chwi
2. Inorodniki
narodno ziwuci:
Cigani, Orm-
lyani, Skoti,
Zidi
3. Inorodniki Tor-
gowci, Prekiip-
ci, Plačniki, i
ini
4. Razsipniki,
Bezdelniki,
Igraczi:
Pijanci
5. Lichowniki i
Chlebodraži-
telyi
6. Zlodeici, iako
Tati, Razboi-
niki i ost:
2. Težaki, Remestniki, i Torgowci (:k'občey koristi:) pri- siobodnikf i czemyaw
tezawaiut wse ono czeso uziwaiut, i czim se kormet i chranet wsi
derzawlyani. I ti se zowut Czerny ili Czernyaki10, i pod teglom
ziwuci lyudi. A Wlasteli, Bolyari, i Woiaki sud11 sudet, woinii
woiiiiut, občego pokoia bregut, teles12, ziwotow i wsakogo do-
bitogo13 blaga wsech derzawlyanow, ot domasznyich razboinikow,
tatow, 14silnikow i14 potwarnikow, i ot izwonskich wragow bra-
net. Zato ti stani iesut wudi15 Sochranyaiuci.
1 было udi 2 было sochranyennije 3 было udi 4 было sochranyennije
6 зачеркнуто zapowetraiuci 7 зачеркнуто Wlasteli
го Bolyari 9 далее зачеркнуто iako Posli, Suznyi, Zebraki
то Tegleni 1г зачеркнуто Sudi 12 написано над
строкой
зачеркнуто Bolyari 9 далее зачеркнуто iako Posli, Su
10 зачеркнуто Tegleni 1Х зачеркнуто Sudi 12 написа
~эй 13 написано над строкой 14-14 написано над строкой
14*
211

Cerkowniki
Lyudi
Nužni
Mudrostni Uinitelniki
Oosti neominni
€zernyaln neskorbno
pokCino ziwGt
3. Sochranyani wudi1 iesut po nuže potrebni: abo bez nyich
lyudi žit nemogut. Cerkowniki, swetitelyi i popi, podaiut lyudem
duchowniyj korm, swetila i nauk. Inoki da Inokinyi molet Boga
za grechi wsego naroda. Nužnich lyudey, to iest slepich, chro-
mich, nisci ch,j dlyaradi lyubwi, i Bozyije zapowedi, iesmo po-
winni breč.
4. Mudrostni umitelniki se zowut oni, koyi delaiut mudrost-
naia dela, kaia na osobno iednomii i drugomu czloweku newi-
detse bit mnogo polezna ко preziwlyeniu, ali w'6bčee wsemu
narodu werlo2 iesut potrebna. Takowi iesut Likopisci3 koyi pi-
szut obrazi, Rudoleici, koyi4 zlewaiut zwoni i piiszki: Promi-
selnikij (:Ingenijarij:) sprawlyaiut ratnoe mudree orudie: Grama-
tiki,| uczet iazika i pisma i5 piszut Reczila: Istoriki piszut we-
stini: Aritmetiki uczet Cziselnije umiteli: Astronomi sczitaiut
zwezdnoe teczenie, i wremena: Filosofi razgOAvariaiut ob Na-
rawnom uczeniu: i6 ob politike, ili ob Wladatelyskich diimach.
5. Gosti neominni iesut oni koyich nemožem ominut, nit
prosti bit, no moraemyich pustit prit wo swoiu zemlyu, po na-
rodskoy7 prawice: nato dabichu naszi wzaiemno inde bili prijati
w'potrebnoj wreme. Takowi iesut Poslanci8, Suznyi, Zebraki,
Nekoyi torgowci, i ini: koyich kako iest treba pripusčat9, i czeso
yim nedopusčat, nainom mestu chočem iziawit.
10Kužni lyudi iesut, perwi koyi zlo czinet občine: iako Jere-
tiki, Wolchwi, Inorodniki, Tati, Razboiniki: drugi koyi dobra
neczinet občine: iako Bezdelni igraczi ili goliszi: Bezdelni plem-
lyani, iako u Nemcew: u Lichwari, prekupci i wsaki torgowci,
koyi edinogo torgowstwa smotret. Ktokoli nesliizit narodnomu
obcinskomu dobru, w'težaniu, rukodeliu, woine, wredu: takow
se imaet poczitat bezdelen, i iedinomu sebje korišten. Zarad
togo priwlastie torgowania imaet se otnet ot bezdelnich, i datse
iedinim koristnim obcinstwu: dabudut mogli dobitok crinit i
wladat. A torgowci, ascze budut torgowali, dase razumeiut tor-
gowat iz šamije cristie kralyewie milosti i prezirania: i wse czto
ziscut, kralyu i obcinstwu ziskowat10.
6. Czernyaki11 (riliti težaki, remestniki, i torgowci:) pripraw-
lyaiut weci potrebnije g'žitiu. Izato gde sebolye pospeszaet te-
zaczestwo, remestwo, i torgowstwo; tamo se bolye množit lyud-
stwo. Kralyi, Wlasteli, Bolyari, i Woiaki, imaiut raznije obzori
na Czest i mnogi ziwut chlasti dlyatogo, czto nimaiut sposoba,
ni dowolynogo imania, dabichu mogli12 wozdle swoee godnosti
1 было udi
2 сверху написано silno 3 над строкой написано
Obrazniki 4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто Lekari
6 написано над строкой 7 было narodnoy 8 зачеркнуто Posli
9 зачеркнуто dopuscat 10"10 приписано на полях стр. 164 рукописи
11 далее густо зачеркнуто 12 далее зачеркнуто ро
212

zderzawat dom, i oženitse. A czernyaki, abo nemislet1 na czest,
no lisze2 na3 Korist, na4 Užitok, i na5 Torbuch: zato lechko
dobiwaiut || priliki žitia, i mladi se ženet, i skoree se množet. стр. ив
Otsele u Rimlyan poslednyi czernyaki se zwachu Proletariji,
Plodniki. K'semuže Bolyari biwaiut wisilani na rati: gde pro-
liwaiut korw, i polagaiut glawi. Služet w'kralyewom dworu,
i wo Wlastelskich dworech, i mnogo let wo chlastote preziwaiut.
6Biwaiut spraszani na dworbu. Rano wozstaiut, pozdno legaiut:
i čili noći wo wladatelyskich i w'narodnich sprawach prebdi-
waiut. A czernyakow nikto nesprosit, kako rano kiy wstaiet6.
Posilaiut se w'7 posolstwach, i poprikazech ot mesta na mesto
i mnoga wremena preziwaiut izwon swoyich chramow: i w'ra-
tech i posilkach mnogi zgibaiut! A czernyaki wsegda doma sedet .
pri pečech i pri ženach swoyich i dlyatogo swoyich trudow po-
koino uziwaiut, i množetse8.
7. Nay adda znadut Czernyaki: ieže oni sluszno, i prawedno ^f^dSut1 sluszno
iesut powinni swoyim imaniem ziwit Kralya, Wlastelow, Bo-
lyarow, i Woiakow; i služit yim.
Perwoe: abo Wlasteli, i bolyari obslužaiut sud i prawdu.
Ioniže wkupe z'woiakmi derzawu obranyaiut otizwonskich wra-
goAv, i otdomasznich razboinikow. Zaludo bichu czernyaki blago
sprawlyali: kogda9 bichu go kraly i bolyari neobregali.
Wtoroe: abo mnogo weci i dostoineyi iest trud Glawniy 10i
Ruczniy10, neže trud Nozniy11. Bolyari preczuwaiut ćelije noći
Av'dumach i Av'inich peczalech derzawnich: kogda czernyaki
cherczut pri ženach swoyich.
Tretije: abo godnee delo iest proliwat korw za12 narod czto13
delaiut bolyari, neže proli\vat pot, czto]4 delaiut czernyaki.
Iednoiu recziu: Wlasteli, bolyari, i woiaki podnaszaiut ne-
ustainije15 skorbi i smertnijestrachoti, i golameia bremena kra-
lyestwa. A Czernyaki pokoini uziwaiut zemnogo dobra: otkole Hopu harasz den
iesut i pricza poszla u Grekom: «Kto tegla nedaet, dobra neznaet». dim* haran den giepi
Nimaiut se adda czernyaki tužit suprot Kralyu, Wlastelom,
i bolyarom: no moraiut wo wsako wreme bit gotowi, na kralyewu
zapowed, ochotnim serdcem skladat pobori, na pochranyenie
tich slobodniczeskich stanow16. Sowetnee bo iest pri celosti chra-
mow, prawic, i ostalnogo imania swoego, dat wes iednogo goda
prichod, iliti i polowinu swoego imania; neže i chrami17,i wse
blago swoe zgubit.
1 зачеркнуто se neobziraiut 2 далее зачеркнуто mislet 3
написано над строкой 4 написано над строкой 5 написано над строкой
6-6 приписано на полях 7 далее зачеркнуто posilkach 8 далее
зачеркнуто Ottole u Greczeskich czernyakow iest sicewa pricza: «Kto tegla
nedaet, dobra neznaet» 9 зачеркнуто ga w-w написано над строкой
11 зачеркнуто Ruczniy 12 далее густо зачеркнуто 13 зачеркнуто ieže
14 зачеркнуто ieže 1Ъ было neprestainie 16 далее зачеркнуто Lucz
17 зачеркнуто kuca
213

czernich promisiow 8. A nawozprot, Kraly, Wlastelyi, i Bolyari, tako imaiut
breč sprawlyat1 Czernyakow; dabudut mogli wsegda czto ot nyich
wziat. Nimaiut nawadnich danyey, i tegot czernyaczeskich tako
wozmnazat: da bi2 se uczinilo prestanie ot težania, remestow,
i torgowania. No pacze nay isczut i podaiut teglenim lyudem
wsakiy sposob, da se ti nyichowi promisli i zabawi czto naibolye
powekszaiut. Tamo bo derzawi iesut nailyudneyi, i naiboga-
teyi, gde ti czernich lyudey promisli imaiut nailucze pospesza-
nie. Iako widim deiatse w'Cholandskoy i wo Francuzkoy zem-
lye. 3Non aemulanda nobis haec popularitas. Quia hic impossi-
bilis sub qualicunque regimine3. Gde bo sut czernyaki mnogi
i bogati tamo i kraly i wlasteli da bolyari iesut bogati i
silni.
,. J 9. Rekli iesmo: Daše czernyakom czinit wsakiy sposob i po-
Lzernyaki da si nepri- ,-,, i^- * л -i '-i «n * ^ • r» L *
wiascaiut siobod moc к oprawlyaniu nyichowicn promislow, Tezama, Remestwa,
стр. 167 i Torgowstwa. Ali zato czernyaki nimaiut || wziskowat ili4 do-
magatse Slobod, ni Iznetia ot poborow i tegot 6bčinskich.5Haek
exceptio in omnibus privilegiis valde expresse ponenda5. No mo-
raiut bit gotowi g'Danyem i k'inim Tegotam, za wsakuiu kra-
lyestwa potrebu, 6na wsaku kralyewu zapowid6.
Itako deiet u inich narodow. Nikto bo nemožet znat wremena
ni meri, kogda imaet pripast kralyestwu weca ili menysza niiža.
Izato nijedino prawilo zdes nemožet sedat, neže Kralyew razum
i dobrota: i za wtoroe, Iako dober derzawlyanin wsegda imaet
bit gotow za derzawu i narod položit glawu swoiu: i kuliko pacze
blago swoe? Stanowito ascze w'welikich nužach bolyari pola-
gaiut sw^oe glawi: njest welika, ascze czern^^aki položet swoe
blago.
Na Rusi tri priczini ^* ^ osobito w'sem preslawnom Ruskom kralyestwu moraet
powinnosii czernya- razcenit tri priczini, wlastiti7 semii carstwu, pokoyich Gzer-
'ow nyaki imaiut spoznawat: leže slobodni stani, Wlasteli, i8 Bo-
lyari9 iesut wezde godneyi i občemu dobru potrebneyi, neže
oni10 czernyaki: ali osobito i naipacze zdes na Rusi iesut mnogo11
godneyi.
Iе: abo tije carstwo imaet w'susedstAvu mnogo zlich razboi-
nich narodow: Krimcew, Nogaicew, Mordwu, Kalmikow, Gzere-
misow, Baszkirow, Siroiedow, i inich. Niczeso naszi Gzernyaki
nebichu mogli (:pred timi razboiniki:) nažit ni užit, ascze ne-
bichu slobodniki czuwali i branili.
1 было sprawowat 2 написано над строкой 3_3 приписано на поле
4 написано над строкой 5~5 приписано на полях 6_6
написано над строкой 7 было wlastitije 8 написано над строкой
9 далее зачеркнуто i Woiaki 10 написано над строкой и написано
над строкой
214

2е: abo1 ni w'iedinom že2 kralyestwu prosti czernyaki tako
ugodno neziwut; i nigde luczich slobod nimaiut, neže zdes. (Gledi
razd: 20, cz: 19, lis: 155).
3e: abo naszi Ruski torgowci nikamo pomoriu neputuiut,
i obawnostey i strachot morskich, i razboiew 3zemskich i mor-
skich3 ne terpet. Ino zato wsi Czerni lyudi wezde na swetu, a na
Rusi naibolye i naipacze, iesut powinni Kralyem swoyim к'6b-
čim potrebam wsegda P obori, Podwodi, i zapasi dawat: i wsa-
kuiu službu služit, i rabotu rabotat.
11. Izmežu Czernyakow pak Torgowci, ot tezakow i remest- Torgowci menye pot-
nikow iesut menye potrebni, i menye dobra czinet občine: abo rebni ol wsich
torgowci nit rukami4 nerabet5, nit glaw swoyich ne polagaiut
6za narod, nit korwi nit pota neproliwaiut6: no tokmo Towari
otmesta na mesto prewozet: i to ne na občinskuiu, no na swoiu
osobituiu korist, i mnogoždi z'občinskoiu sčetoiu: i ne swoyim
ziwotnim trudom, no naiemnoiu Težaczeskoiu rabotoiu. Bez-
delni pitaiut swoe torbuchi, i razkoszey uziwaiut, i lyudey lich-
wami da obmanmi izobižaiut, i spodobni sut nekoyim občim
kobilicam obiadaiučim zemlyu.
Zato adda ascze car gospodar chočet, sluszno i prawedno
možet wsije Torgoweczeskije koristi naše obratit; i nijedinije
луЧбт obidi 7nit kriwdi7 nechočet uczinit občemu dobru, ni
narodu; no pacze uczinit chočet dobroditel 8weliku, neizgowornu8:
abo potom welikije tegoti kralyestwa se9 chotet umenyszit,
i mnoga občaia korist chočet postat kralyestwu10. Ascze se wsi
ini stani raduiut; niczeso nimaet smotrit kraly, ascze iedini tor-
gowci tužet. Takowa bo tužba iest koristna11, wsey občine. Lucze стр. us
iest || občee dobro, neže korist nekolikich osobuinich lyudey.
12. A imenito w'sem carsUvu: Torg OAVCi naszi12 (liakože re- Torgowci Ruski nika-
kochom:) ni sudolomia, ni razboistwa morskogo ni zemnogo J^0a^t Priwlastia n!~
w^czuzich zemlyach neterpet: nit mogut doma13 putow oczisčat
bez welikije carskije sili i nakladow. Izato niwczem se14 ne
mogut tužit: i nikakowa priwlastia na torgoAvstwo nimaiut: no car
gospodar iest prosto i sowerszeno wolyenwo Avsem15 torgowstwu.
1 далее зачеркнуто že 2 написано над строкой 3_3 написано
над строкой 4 далее зачеркнуто ne rabotaiut 5 написано над
строкой 6_6 написано над строкой 7"7 написано над строкой 8~8
написано над строкой 9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто
Dlyaradi togo X1 далее зачеркнуто wsemu obcemu dobru 12 написано
над строкой 13 написано над строкой 14 написано над строкой
15 далее зачеркнуто Ruski je zemlyi
215

Razdel 25
OB KRALYEWOY POWINNOSTI : IZ SWETOGO PISMA
Ocholost prepowedana
Izbitkowanie' z'wi-
dormi prepowedano
Buduč1 mi do sich dob urazumeli, czim2 Poddanniki iesut3
powinni Kralyu, i udi glawe: spodobno iest da urazumeem i
Kralyewo nastoianie, czto glawa udom, ili kraly poddannikom
iest dolžen spolnit, i spriamit. A zdes naiperwlye segodit razumet
zapowidi i prawila kralyewskaia, kaia iest Bog osobito kralyem
naredil, i zapowedal werszit.
Iе:4 Dase newozwisit kralyewo serdce w'ocholost, nad bra-
tiu swoiu (Wtor: zak: gla: 17).
2e: Prawilo 2. Da si kraly ne množit kony (Wtorogo5: Zak:
gla: 17). To iest: dakraly omijaet izbitkowania w'konyech,
i wo wsakom6 ostalnom pristraianiu swoego weliczestwa.
Boris. Czto goworisz? Možetli kraly pregreszit w'7 stroiech,
i л¥'7 izbitkowaniu?
Cherwoy. Oto iesi sliszal zapowed Božiu: i urazumel8, iako
možet.
Boris. Diwno se mne to widit: kako bi kraly mogel wo stroech9
grech uczinit.
Cherwoy. Togda kraly greszit w^mnozeniu копу, i w umno-
ženiu slug (maipacze Inorodnich:): kogda dlyaradi takowogo
stroienia pritiskaet, obtežczaet i izobižaet poddannich lyudey.
A kogda kraly10 množit konyi i slugi, i czinit inije stroyi,
potrebnije11 dlyaradi swoee precenbi i weliczestwa, a bez obidi i bez12
sramoti narodnije, togda neczinit13 izbitkowania.
3е: Prawilo 3. Da si14 kraly nesobiraet15 srebra i zlata bez-
wid"ormi prepowedano mernije množini (W: Z: gl: 17.) Isije prawiloserazumeet16 iako i17
preminyenoe: to iest, Da kraly nekupit kazni z narodnim izo-
bižaniem. Da nekupit kazni Lakomo, Neprawedno, Nesčadno,
Bez konca i bez meri. Da se nenadeiet na kaznu, no pacze na Boga.
«Kraly praweden wozdwigaet zemlyu. A muž (ili18 kraly19)
lakom iu razariaet». (Pricz: gl: 29. 4.).
«Lew riczec, i Medwed lakoten, wladately nescaden nad
стр. 169 lyudstwom ubogim». (Pricz: gl: 28. 15.)20||
Kazni kuplyenie z'
1 было I. Biwszi 2 далее зачеркнуто sut
написано над
строкой 4 далее зачеркнуто Prawilo 5 go написано над строкой
написано над строкой 7"7 написано над строкой 8 первое u
написано над строкой 9 далее зачеркнуто kiy 10 далее зачеркнуто czinit
11 написано над строкой 12 написано над строкой 13 зачеркнуто
nijest 14 написано над строкой 1Ъ зачеркнуто nimaet и над строкой
nekupit 16 далее зачеркнуто rawno 17 написано над строкой 18
густо зачеркнуто 19 далее зачеркнуто skup 20 далее зачеркнуто Wla-
datelyi twoyi newerni, i towaruszi worom: wsi lyubet [неразборчиво] mita»
(Isa: gla: 1.23)
216

4. Prawilo 4. Lyubite mudrost wsi, koyi ^ospoduiete w'1 кга1У đa"se uczit
narodech. Zelyenie2 mudrosti priwodit k'weczn6mu |kralyestwu. mudrosti
«Ascze adda sut wam mili stolici i3 berla, о kralyi narodski;
lyubite mudrost: da budete wo weki kralyewali». (Mudrosti
gl: 6. 23.). Knez skuden razumnosti mnogich chočet izobidit po4
potwari. (Pricz: gl: 28: 16.). Kraly muder razsipuet neczesti-
wich. (Pricz: gl: 20. 26.).
Pokaranie kokralyem: ob Lakomosti, i ob Widorech
5. Iaw onim koyi ustawlyaiut neprawednije zakoni: dabichu iaw kralyem widor-
ubogogo w'sudu izobidili: (Isa: 10. 1.). Nepčali sut, žitie czlo- nikom
weczeskoe bit sotworeno na dobitok5: i bud bi treba bilo ot wsa-
czin, i ot zla, iskat dobitka6: (Mudr: 15. 12.).
6. Sliszite Kralyi, i sudci7 zemni. Dana iest wam oblast ot wiadateiyem sud
Gospoda, i krepost ot Wisznyego: 8i on8 chočet izpitowat waszich Prezestok
del, i obczinyat waszije misli. Abo njeste prawedno sudili: nit
obderžali zakona prawednogo. Straszno i skorowam se chočet
iawit: abo9 prežestok sud budet wladatelyem10. Malomu seczi-
nit miloserdie; a silni eh otet silno muku terpet. Malogo i Weli-
kogo on iest sotworil: i iednako peczalnnoset na wsech: (Mudr: 6.2.).
7. Knezi twoyi newerni, podružniki12worom: wsi lyubet dari: Koyi i grabeža
(Isa: g: 1. 23.). zidžut cerkwi
Knezi Izrailowi, iako lewi riczeči. Sudci iego wolki weczerni,
neostawlyaiuci k'iutru: (Sof: 3. 3.).
Iziedosze13 meso moego lyudstwa, i koži nyichowu odrosze:
(Mich: 3. 1.). Knezi Izrailowi, iako wolki, chwataiuci plen: na pro-
litije korwi: na zgublyenie dusz: i Lakomi na14 Stežanie dobitkow:
(Iezek: 22. 27.). Sliszite knezi i sudci Izrailowi. Koyi zidžete
Sijon w'korwi15, i Ierusalim w'neprawde. Zato Sijon budet oran
iako nyiwa, i Ierusalim budet iako mogila kamenia. (Mich: 3. 9.).
8. Kralyestwo se prenosit ot naroda k narodu: dlyaradi Ne- Ksaiyestwa se oinem-
prawed16i Obid, i Obmanow. A ot Lakomca niczto njest ehudob- ^1:й1йаг^шбг^к0'
nee: (Sirach: gl: 10. 8.). Dokole se imaiut slawit greszniki? Lyudey
swoyich Gospodi ponizisze, i otezinu twoiu izobidisze: (Psal: 93.).
Dlyaradi utraplyenia nisčich i wozdichania ubogich, 17sadasey
krat17, wozstanu; welit Gospod: (Psal: 11.). Nepoznadutli (:moee
kazni:) wsi, koyi tworet18 chudobu: koyi iziedaiut19 lyudstwo
moe, iako chlebnuiu iestwinu: (Psal: 13.).
1-1 зачеркнуто predkuete w' lyudech 2 зачеркнуто Žadanie
3 далее зачеркнуто palici 4 написано над строкой 5 зачеркнуто
Korist: i iako 6 зачеркнуто koristi 7 далее зачеркнуто zemelyski
8-8 зачеркнуто kiy 9 написано над строкой 10 зачеркнуто onim
koyi zapowedaiut X1 далее густо зачеркнуто 12 зачеркнуто towaruszi
13 ie написано над строкой 14 далее зачеркнуто dobiwanie 15
зачеркнуто korwech 16 второе е написано над строкой 17"17 зачеркнуто
nine 18 зачеркнуто delaiet 19 ie написано над строкой
217

Kraiy powinen > ыа- 9. Sliszi recz Gospodnyu Kralyu Zidowskiy: Ti, i slugi twoyi,
"iowžatb!d: a Пе sam [ lyudstwo twoe czinite2 Sud, i Prawdu: Slobodite obiženogo3
ot ruki potwarniczije4: Prichodnika5, siroti, i wdowfci nestu-
žite, i6 ne obižaite neprawedno: Korwi newinnije neproliwaite.
Ascze uczinite siju recz: chodit chotet czez wrata sego chrama
kralyi 6t roda Dawidowa, sedeči na stolice iego. Asczeli nebudete
posluszali sich reczey: zaklel se iesm na samqgo sebe welit Go-
стр. по sp6d? iako W'pustinu b^et sey chram: (Ier: 22. 2.).||
Smotri mi zdes, i pameti krepko. Bog zagražaet7 i kralyu:
Slobodit obiženich. Kako adda on kraly Boga posluszaet: kiy
sam 8nesčadnimi \vidormi8 izobižaet \ves narod?
Razdel 26
OB KRALYEWOM NASTOIANIU: OB KRALYESTWU:
I OB TIRANSTWU
Tri ziwoinfje kreposti 1- Wo czlowecziem telu iest iedna dusza, a w'nyey tri ži-
w' kraiyu wotnije kreposti: Razum, Czutie, i Rastenie. WKralyestwu
dusza iest Kraly: a w'kralyu i w'iego dume tri ziwotnije
kreposti iesut, Mudrost, Sila, i Blago. Šimi bo krepostmi kraly
iedin czlowek buduč wozderzaet wlast nad mnogimi: i posich
kraly postaet sowerszen gospodin kralyestwu: po nyich bo za-
powedaet i gospoduet Wolyam, Razumom, i Telesom poddan-
nich lyudey.
Po Bogatstwu zapowedaet Wolyam i ochotam poddannich.
To iest, ascze nenastoyit samogo sebe po prawde i neprawde
bogatit; no ascze promiszlyaet derzawlyanom občee bogatstwo,
i obilie da deszewinu w'kralyestwu. Tako bo poddanniki czi-
net se bogati: i kraly sam biwaet bogateyi, ili istinno bogat
Nijedino bo nemožet bit kralyewsko9 istinno bogatstwo: neže
poddanniki bogati, i swoego Kralya lyubeci. Chudo pak si on
Kraly wziskuiet lyubwi u poddannikow, kiy dabi nekolikich
prebuino obogatil, mnogich lakomim10 tiranstwom izobižaet,
i nesčadno11 imania ograblyaet.
1 зачеркнуто da 2 зачеркнуто delaite 3 густо зачеркнуто 4
было potwarnikowije 5 далее густо зачеркнуто 6 далее густо
зачеркнуто 7 зачеркнуто zapowedaet 8-8 написано над строкой
9 было kralyesko 10 далее ■ зачеркнуто nesčadnim xl далее
зачеркнуто wsego
218

Po sile zapowedaet kraly Telesom: kogđa nepokornich woz-
tegaet wuzami, temnicami1, ostrogami, mukami, zakonostawiem;
i obranyaet kralyestwa ot nasilia izwonskich narodow.
Po Mudrosti zapowedaet kraly naiperwlye sam sebje i swoyim
Pochotem: azatim Razumom poddannich lyudey: kogda peczalno
nastoyit izwerszat swoyiu powinnost. Kralyewa pak powinnost
Hiti nastoianie iest, Poddannikow uczinit blaženich. Takowu
peczal ascze poddanniki w'kralyu bit poznadut: togda razumeiut,
sebje dobro bit pod takowim kralyem, i takowim wladaniem.
Izato uchwalyaiut deianie kralyewo: podlagaiut nyemu2 SAVoy
razsudok i razum: i czestet go iz serdca, a ne lisze naobliczie.
Inotako kraly imaet wo swoey oblasti Wolyi, Telesa, i Razum
poddannikow swoyich.
2. Wsakaia stwar iest dolžna oddawat Bogu wsemogucemu Biagoczesue doižno
preblagomu naiwecuiu czest: kaia se 3po Greczesku3 zowet Blago- B6ou { Kraiyu
^zestie. Tri pak iesut deli blagoczestia: Strach, Lyubow, i Czest.
Kraly iest Bozyi Namestnik: i dolžni sut mu poddanniki nekoe
nižee i czloweczeskoe blagoczestie; iliti strach, lyubow, i czest
fskernyuiu posle onoe czesti, kuiu iesmo dolžni Bogu i swetcem
bozyim. Dapak kraly budet strach om boian ot poddannikow:
to czinit Sila iego.
Dabudet || czesčen, i na4 weliko precenyen: to czinit mudrost CTp 171
iego5.
Ada budet lyublen: to czinit bogatstwo: a bogatstwo ne iego
kralyewo; no bogatstwo poddannikow občee, promiszlyeno ot
kralya. Tako nas uczit istina i razum. Ali Laskawci wse supro-
liwno6 prawet, i kralyem laskawimi reczmi baiut, i nawecewat7
nastoiet. Welet iako kralyewa precenba stoyit wo premno-
gom blagu, i w'bezmernoy kazne. Welet czusz: ieže kraly
budet Gzesten, ascze budet izbitno prebogat, i ascze budet imal
nepremernuiu kaznu, lakomo, merzko, nesčadno zgrablyenu.
Welet, ieže iest8 silen: abo za onu lakomo widertuiu kaznu možet
naiat mnogo woiakow. Welet9 iego bit Mudrim, i mežu inimi
kralymi werlo precennim: ascze w'sobiraniu10 kazni nikakowogo
lakomosti, i krutosti sposoba nezawerzet. Alitimi, koyi tako
nawecuiut, nesmerno bludet i oblužaiut. Abo kazna posile i po-
krutosti zgrablyena ne bogatstwo, no ubozestwo zwatse imaet:
abo iest stanowita gredučich tug priczina. Takowo bo kralyestwo
w'wek nemožet bit obstoialno: abo nijedin stan lyudey njest
zadowolyen swoyim žrebiem; i wsi žadaiut premeni. (Gledi
razd: 22, czis: 11, ob Leszskom kralyestwu). Sila, kaia se w'ta-
1 далее густо зачеркнуто 2 далее зачеркнуто swoe razsudki
3-3 написано над строкой 4 далее зачеркнуто mnogo 5 зачеркнуто
kralyewa 6 далее зачеркнуто mowet '7 было nawecat 8
зачеркнуто budet 9 зачеркнуто Mowet 10 зачеркнуто kuplyeniu
219

Kaznobčrski soweti
mnogi zli
Zapowed Božia suprot
Kaznoborstwu
kowoy nescadnoy kazne stanowit, iest zgola nestanowita. Abo-
wem onomu, kiy wse swoe nadeianie imaet w'penezech, ascze
iednoždi penez nestanet, nijedmogo weče njest lisznyogo sposoba,
na poprawu swoyich sil. No poddanniki go w'ubožestwu budu-
čego ostawlyaiut. Ino potom u w'prelisznoy peczali kaznobor-
stwa njest nikakowije mudrosti, ni czesti, no pacze naiwece
neznanie, i sramota. Wo wsech bo wekech, i u wsech narodowr
oni wladatelyi, koyi sut lakomo i okrutno kaznu1 sobirali, i
zamerzkimi nespodobnimi dobitki se uganyali; wsem iesut bili
omrazni: i ne slawi ili czesti, no zloglasnoe tiranskoe ime u po-
tomstwa iesut2 obderžali3.
3. Ali pokamesta niczto njest, czto bi pacze wabilo czloweczes-
kaia serdca, neže zlato: i nikakowa njest slaža pesen, ni4 ugod-
neia duma, neže ascze kto komu pokažet, kako bi mogel
bogatim postat, zato wsegda mnogi se nachodet u kralyew, koyi wi-
dumuiut raznije sposobi k'sobiraniu kazn. Iztich nekoyi iesut
Dobri muzi: ali iednakozenerazcenyaiut wsegdadosta, i neoblicza-
iut; iestli nyichowa duma Prawedna, Czestna i Koristna, iliti5
растр. 172 cze neprawedna i6 sčetna. A drugi || chudobno delaiut, i na sije ied-
inoe smotret da bichu se prilaskali; i goworili ugodnije reczi, рок-
oyich bichusi spawili7 lasku ukralya. Wimiszlyaiut adda wsakije
naczini na traplyenie bidnich8 newolynich poddannikow, i na wi-
sisanie korwi iz žil, i mozga iz kostey nyichowich. Tako da wes
narod priwodet w'žebraczestwo, i w'poslednyee ubozestwo.
Ali takowi soweti iesut suprotiwni Prawde: po nyich bose za-
mičet strach bozyi i lyubow iskernyich. Iesut suprotiwni Czesti:
abo dlyaradi merzkich dobitkow kralyewskaia godnost se ru-
žit, i kralyewo ime postaet zloglasno u wsech narodow. Iesut
suprotiwni koristi i sćetni samomu kralyu: abo ponyich kraly-
estwo ubožeet, medeet, prazno i nekoristno postaet: tako da kogda
bi kralyu9 naibolye treba bilo, nikakowije pomoći nemožet
dobit otpoddannikow. Zato prawo welyasze nekiy kraly: Nikako-
wich, de, nimaiut kralyf gorszich wragow, neže onich, koyi yim
ukazuiut10 nowije sposobi k'umnoženiu kazni, z obtežczeniem
lyudstwa.
4. Bog iest zapowedal kralyu: Dasi kraly nesobiraet srebra
i zlata w11'bezmernoy množine. (Wto: za: gl: 17. 17.). Sija zapo-
wed nerazumeet se tako, bud dabi nebilo wolyno kralyem we-
likogo bogatstwa wladat ili deržat. Bogatstwo bo iest bozyi
12dar i12 weč dobra i koristna; ascze go kto prawo uziwaet. I Bog
1 далее зачеркнуто kupili 2 написано над строкой 3 было obderžasze
4 далее зачеркнуто draža 5 зачеркнуто iedali 6 далее
зачеркнуто nekoristna i 7 далее зачеркнуто mil 8 написано над строкой
9 зачеркнуто mu 10 било pokazuiut lx написано над строкой
12-12 написано над строкой
220

sam iest obečal i dal Salom onu bogatstwo preobilno1. Njest adda
prepowedano bogatstwo no prepowedaet se kralyu: Naiperwlye:
Da nesobiraet kazni Lakomo, Okrutno, i Neprawedno. Wtoroe:
Da w' sobiraniu neidet w'bezkoneczno, no da prestanet na slusz-
noy mere: i da nesoberet tolikogo blaga, dabi ono moralo wsegda
ležat neruszeno, i otkoego nebibilo nikakowa užitka. No
toliko iest treba sobrat, koliko bi dosta bilo na Božiu czest, i na-
wozderzanie welfczestwa kralyewogo, i na ostalnije kralyestwen-
nije potrebi. Tretije: Da kraly postawlyaet swoe nadeianie w'
Bogu, ane w' Kazne. Ezechije bo tim, czto 2w'bogatstwu2 na-
deianie deržasze, i kaznu swoiu Babilonskim poslom biasze
pokazali Boga iest razserdil, i prorok Isaija mu iest Babilonskoe
plenyenie3 prorokowal. (Isa: 39. 4. Kr: kn: gl: 20). Na Mudrost
tože 4ni na Silu4 nimaet se kraly zapusčat5, no na Gospoda. So-
lomon bo ocholeč se w' mudrosti, okaiano iest opal w'naiwe-
ćuiu6 glupost, 7to iest7 w' balwanstwo. A Dawid zanaszaiuč
se na množinu8 woiakow, i choteč uznat swoiu silu, sczitasze
narod: i Bog se ie9 nato golemo razgnyewal: i kralyestwo iest
bilo10 poweteriem zlim i smertiu skaznyeno.
5. Boris. Kako možet kraly dokazat11 dobro wladanie i swoe
Kralyestwo sotworit blaženo, strečno, i pliwaiuce12 wsakim
dobrom?
Cherwoy. Ascze uczinit da || wsakiy stan budet swoyim
žrebiem zadowolyen. To iest, da nijedin razumen czlowek ne-
budet mogel zadat premeni; nodawsi13 se obraduiut13 žit w' ta-
kowom wladaniu, i da ieza bolye precenyaiut ot inich susedskich
wladanyi.
Boris. Kako možet kraly14 takowo wladanie dostignut ili
naredit?
Cherwoy. Ascze wozrit na priliki raznich mich kralyestow:
i cztokoli iest15 gdelibud dobro postanowlyeno, nastoial budet
ono k'sebje priwlec, i wo swoem kralyestwu krepkim zakono-
stawiem utwerdit.
6. Tri iesut naczfni dobrogo wladania (:iako iest reczeno
av' razd: 22, nalis: 159:): a w' nyich nailuczi naczini Samowlad-
stwo. Takože i razni iesut naczini16 skaznogo wladania: a w' nyich
nainaroczitee Tiranstwo. 17le.
Iz17 Posadskogo wladania ili iz18 Obcewladstwa 19uczinitse19
Kako se czinit dobro
wladanie
стр. 173
Zla Wladania: Tiran-
stwo, Zenowladstwo,
Gzuzewladslwo i osi.
1 густо зачеркнуто 2"2 зачеркнуто se w'kazne 3 сверху
написано suzenystwo 4"4 написано над строкой ъ далее зачеркнуто
nizanaszat 6 далее зачеркнуто durnost 7-7 написано над строкой
8 зачеркнуто czislo 9 написано над строкой 10 далее густо
зачеркнуто u зачеркнуто uczinit 12 зачеркнуто kipece 13~13 написано
над строкой, далее зачеркнуто weselet 14 зачеркнуто czlowek 15
далее зачеркнуто gdekoli 16 далее зачеркнуто bogo 17"17 написано над
строкой 18 написано над строкой 19"19 зачеркнуто razorenie iest
221

Tiran iawen razboi-
nik, Lyudoderec
Kraly Pastir, Tiran
Wolk
Kraly iest Czuwar
стр. 174
Anarchija, Razpusta, gde wse lyudstwo buistwuet, i wsakiy
naigorszi chočet bit Gospodarom.
2е. Bolyarskomu wladaniu skaza iest Oligarchija1, Malo-
wladstwo: gde nekoyi nemnogi uchwitet gospodstwo suprot
zakonostawiu, i neprawedno zapowedaiut.
3e. Iz Kralyestwa postaet Tiranstwo: kogda ieden kiy wla-
dately Lakomo i nesčadno pritiskaet lyudstwo2 i ograblyaet
wes narod.
4е. Ginekarchija, Zenskoe wladanije: gde ženi imaiut wlast
nastupat otcem Av'kralyestwu3.
5e. Ksenarchija, CzuzeAvladstwo: gde inorodnik kralyuet.
I czto4 ostalnoe.
Leglye5 se poprawlyaet Tiranstwo, 6neze koelibud inoe wla-
danie6: abo k' iego poprawe njest potrebno ino, neže iednogo
czloweka chotenie7.
7. Izmežu wsech grechow, koyi Kralya czinet Bogu, i lyudem
merzkogo, perwoe mesto deržit Tiranstwo. Wsi lyudi suwra-
žet tirana, pacze neže wolka i zmija.
Boris. Czto iest Tiran?
Cherwoy. Tiran iest Razboinik narodniy, neboieč se suda
ni muki. Iest Kat, bez sudca i zakona. Iest Czlowek, kiy iest
zaAvergel czloweczestwo. Iest Czert w' telo widno obleczen. 8M6-
gel bo bi iednoiu swoieiu recziu nekoneczno dobro uczinit, bez
swoee sčeti, i so slawoiu; a nechočet. A naszim iazikom Tiran
slowet Lyudoderec8.
8. Wo swetom pismu Kralyi sezowut Pastiri (:gledi lis: 162,.
czis: 2)9. A po Lakomosti kraly biwaet Wolkom, to iest Tiranom.
Iezekiyil: «Knezi Izrailowi, iako Avolki grabeći, i lakomi na ste-
žanie dobitkoAv» (gla: 22). Moraet adda kraly bit peczalen, ne
lisze kako bi10 zaklal i11 snil, ili kako bi podoyil i ostrigel lyud-
sUvo: no tože, dabi lyudstwo imalo dobru paszu: to iest Obilier
ili Dostatok wecey g' žitiu potrebnich.
9. Aristotel welit: Ot Kralya se potrebuet, dabudet Czuwar:
i da promislit, da se bogatim lyudem nikakowa sčeta neuczinit^
a prostoe lyudstwo da se netrapit nespodobnim izobižaniem.
Kraly iest on: kiy sprawuet wladatelystwo, sebje samomu
i Avsem poddannikom na dobro. Tiran iest on: kiy nesmotrit
na občee dobro, razwe || dlyaradi sAvoee12 osebuinije koristi.
1 г написано над строкой 2 зачеркнуто narod 3 lyestwu
написано над строкой 4 написано над строкой ь зачеркнуто Iz tich
wsech naileglye 6_e написано над строкой 7 далее зачеркнуто Mi
ominuwszi inich naczinow, chočem zdes goworit ob iedinom Tiranstwu
8-8 приписано между строк и на полях 9 далее зачеркнуто Ascze-
10 далее зачеркнуто ubil n далее зачеркнуто ziel 12 далее
зачеркнуто wlastitije
222

Namiszlyenije kralyewskoe iest1 Pocztenie i Namiszlyenie
Tiranskoe iest2 razkosz.
: «Straža Kralyewskaia iest iz domasznyich lyudey; Tiranskaia
iz inorodnikow» (Ar: 1. 5. polit.)3. Obliczi Borise: kako
Aristotel w' tiranskich delech poczitaet deržat usebe inorodnich woiakow
w'mirnoe wreme.
10. Ciceron Rimskiy posadskiy dumnik, ili wladately, piszet:
Oni, koyi w'narodu predkuiut, sije dwoe opominanie moraiut4
soblyudat. Iedno, da wse czto delaiut, na občuiu narodnuiu
korist zanoset; a swoee osebuinije koristi da zabudut. Drugoe,
da obo wsem wladatelystwa telu promiszlyaiut: a ne da iednogo
dela smotreč5 ostalnich zanechaiut. Rawno bo iako Pristawstwo
nad Sirotami, tako i wladanie narodnoe, na korist onich koyi
sut 6pod oblastiu6, ne na onich koyi wladaiut, Averszitse imaet
(Offic. 1. 1).
11. Czest Kralyewa iest pod nebom ot wsech czestey naiweca.
Zato kraly moraet pacze ot Avsech lyudey lyubit i precenyat czest,
i oklanyatse Tiranskogo chudoglasia. Tiranstwo bo7 iest naiweca
i naimerža kralyewskaia sramota. Priczina tomu: abo wo wsa-
kom stanu i redu lyudey, on grech prinosit naiwecu sramotu,
kiy se naipacze protiwit powinnosti onogo stana. Iakože Woiaku
naiweca sramota iest, boiazniwo ot bitwi se skit: Plemenitomu
bolyarinu solgat: Bogatcu ukrast: Žene zamuznoy skurwatse.
Takože i kralyem osebuiniy8 pobludok nanosit naiwecuiu ostudu,
to9 iest Tiranstwo: abo sije rawno stoyit suprot Kralyewskomu
nastoianiu: koe iest, Narod past, i ot Wolkow obranyat; a tiran
pak sam iest Wolk. Kralyewa powinnost iest: Otwracat ot
naroda wsakuiu obiđu, akiy potiransku delaet, sam izobižaet.
12. Kraly njest podložen nikakowoy czloweczeskoy zapowedi,
i nikto go nemožet sudit, ni kaznit. Aliwed zapowedi Boziey,
i besede czlowecziey (:iliti občemu glasu:) iest podwerzen. Sija
adda iesut dwa weza, kaia kralya wezut, i ob iego10 poAvinnosti
opominaiut. Prawda, i Pocztenie: iliti Zapowed Božia, i Sram
lyudskiy. Kiy pak nemarit za Bozyi strach, ni za lyudskiy sram,
ni za gredučich wremen slawu; ono iest czeliy sciriy tiran. Sud
i Kaznyenie Božie, proklinanie chuli, i poroki lyudski, i nasle-
duiučego weka zla slawa, imaiut kralyu wsegda bit pred oczima.
Kralyewo deianie na
občuiu korfst se
zanosu
Czest kralyewskaia
naiweca na swetu
Kralya newezet nfka-
kowa zapowed
1 далее зачеркнуто Czestnost 2 написано над строкой 3
написано над строкой 4 зачеркнуто imaiut 5 далее зачеркнуто -drii-
gogo 6_6 зачеркнуто poruczeni 7 зачеркнуто рак 8 зачеркнуто
kiy 9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто nastoia
223

Razdel 27
PROIZIAWLYENIE ObČIJE BOGATICH LYUDEY,
I MNOGICH WLADATELYEW OBLtJDI:
OB PRIWLASTIU WECEY:
OB WSEKONECZNOY OBLASTI
Bog wsego zlata i
srebra Gospodar
^olmCu'bifguž§^engo- ^ Bogati lyudi scenyaiut: Blago koyim V prawednim ime-
spodari ' ь nom1 wladaiut, prosto prekorubno2, i wsekoneczno bit swoe:
стр. 175 i sebe3 po swoey wlasti moć ono4 tratit, razdariwat, i razsipowat51|
iako da6 bi yim nikto nemogel reč: «Zaczto tako delaesz? Czto
setako7 ocholo oblaczisz? Czto toliko pes i kragulyew kormisz?
Czto w' igrach i w' pirech toliko penez gubisz?» Oni bo8 otwe-
čuiut: Czto to k' tebje pristoyit? Iz moee weci wolyno mi iest
czinit, czto choču: Tako oni. Aliti w' tom iest obluda golema,
i werlo sčetna. Abowem bogati lyudi, ascze se priwerstaiut к' inim
lyudem, iesut Gospodari swoego imania; ascze li se priwerstaiut
g' Bogu: njesut gospodari no derzawniki9. Isfje se možet dokazat
raznimi swedoczestwi.
2. Kogda Dawid i knezi Izrailowich pokolenyiy biachu da-
rowali mnogo tisuč pudow zlata i srebra na sozidanie chrama
Božiego; togda iest rekel Dawid: Twoe Gospodi iest weliczestwo
sila, i slawa, i obladanie, i tebje chwala. Wse, czto iest na nebu
na zemlye, wse iest10 twoe. Twoe Gospodi iest kralyestwo,
ti iesi nad Avsemi wladatelymi. Twoe iest bogatstwo, i twoia
est slawa: ti gospoduesz nad wsem: i czto ostalno. Twoe iest wse,
i czto11 smo ottwoyich ruk prijali, tebje smo dali. (I. Par: g: 29).
I w' psalmu 23: «Gospodnya iest zemlya i polnost iee, krug
zemniy i wsi, koyi prebiwaiut na nyem. A Bog welit w' psalmu 49:
Моё iest wse lesnoe zwerie, skot w' gorach, i woli. Moy bo iest
krug zemniy i polnost iego». I czez Ageia proroka: «Моё iest srebro
i 12moe iest12 zlato» (gl: 2).
3. W ewangeliu Lukinom w' razd: 16, cztet se prilika: «Iako
ot derzawstwa swoego biasze nekiy czlowek bogat, kiyimasze derzawnika13, i sey biasze
u nyego obgoworen, iako dabi14 bil razsipal imanie iego: i rekel
iest к' nyemu, Otday razczet ot15 derzawstwa swoego». Pod
imenom Bogatogo onogo czloweka razumeet se Bog; apod imenom
Derzawnika, wsakiy bogat czlowek. Sice bo tolmaczet sweti
Prilika: Odday razczet
1-1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 густо за-
нуто 4 зачеркнуто ie 5 ow написано над строкой 6 на-
зачеркнуто stra 8 далее зачеркнуто
oprawniki 10 написано над строкой
написано над строкой 13 derž напи-
написано над строкой 1Ъ написано над строкой
4 зачеркнуто __
л 7 далее
черкнуто i v..„„ ~„
писано над строкой 7 далее
otpowed 9 густо зачеркнуто
11 далее зачеркнуто ot 12-12
сано над строкой 14 написано
224

otczi: Iwan Zlat: (:apud S. Tom: in: cat: aur:) S: Awgustm (:in
quaest: euang: q. 34.). Swetiy Ambroz, Beda, Feofilakt, i Esvfi-
miy, w' tolmaczeniu šego mesta. Adda ascze czlowek bogat razsi-
puet imanie Božie: to iest, ascze go neprawo uziwaet, i tokmo
swoyim pochotem ugažaet: Bog choćet k' nyemu reć, Odday
razczet derzawstwa swoego, uže bo nebudesz weče oblastniczil.
To iest, ili Bog wozmet czloweka iz šego ziwota: ili mu ume-
nyszit blago: ili go težkoiu choroboiu, ili inako skazmt: azatim,
i na weki w' adnuiu muku soszlyet.
4. Inuiu priliku obretaem, w' tomže reczenom 16 razdelu РгШка: pir0wasze bo-
uLuki. Nekiy czlowek biasze bogat, i odewasze se bagreniceiu, gato» i pogreben ы
i pirowasze wsakiy deny bogato. Biasze že i nekiy nisčec Ležar,
žadaiuč naiestse ot drobtm padaiučich iz stola bogatczewa, i
nikto mu nedawasze. Umerl pak1 iest nisčec, i ponesen ot ange-
low w' krilo Awraamlye: umerlže i bogatec i pogreben iest2 w' adu.
Sey bogatec nemnyasze bit w' tom grecha, ascze bise || oblaczil ^v- i1?6
w' bagrenicu i pirowal bi wsakiy deny bogato, i kormil bi mnogo
pes, i czto ostalno. Welyasze bo sam w' sebje: laz swoe blago
troszu: nikomu w' tom neczinyii obidi. Aliti ascze ta weč tako
stoyit, zaczto iest pogreben w' adu? Swetoe pismo ini eh gole-
meyich grechow nespominaet: izato se3 kažet razumet, Iako ono
lisznoe izbitkowanie wo switach i w'4 gostitwach (:bezo wsakogo
miloserdia k5 ubožeem:) dosta welika priczina biasze, zaczto
on bogatec bi pogreben w^ adu.
5. Gospod u Matweia na 25 razd: mowit: «Idite prokleti6 idite w* og6nynemiT
Г r i • i. ' -i^j- i. 'i •»i'-- loserdniki i wid6rniki
wo weczniy ogony: abo njeste miloserdia sotwonh z ubogimi
lyudmi». Nato swetiy Awgustin welit: «An forte ibunt in ignem
eternum, qui opera miserikordiae non fecerunt; et non ibunt,
qui aliena rapuerunt? Iedali de poidut wo weczniy ogony oni,
koyi njesiit swoego blaga ubožeem7 udelyali: a nepoidut oni,
koyi sut cziižee grabili? (Lib: 5. de fi: et op: c: 15). Obretaiut se
nekoyi lyudi, koyi biwszi mnogo blago pokriwde widerli i
zgrabili, mnet sebe czistich bit ot grecha, ascze kuiu milostimu ili
sami nisčecem dadut, ili po swoey smerti dat zapowedut. Napri-
liku, 8ascze iest kto8 tisuće riiblyew widerl, mnit swoe razczeti
dobro bit sprawlyeni, ascze w' milostinu dast deset riiblyew.
Aliti ascze mi iesmo Christiani, i ascze razcenyaem, kako težka
prawila sweti otci nalagachu zaieden smertniy grech: stanowito
razumeem, iako milostina deseti riiblyew neoprawednit widora
ob tisuću rublyew. Paczeže ehoč bi kto i dwe i tri tisuća dal S^^Sto^neS^
w' milostinu, i to go nebi oprawednilo; ascze nebi powratil onim dast
1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 написано
над^ строкой 4 далее зачеркнуто pirech. б далее зачеркнуто
ubogimi 6 написано над строкой 7 далее зачеркнуто racze 8~8
зачеркнуто kiy iest 9 далее зачеркнуто nepowernet
15 Ю. Крижанич
225

Leglye welblyud czez
iglu, neže bogatec
w'ray
стр. 177
Kralyewskaia obluda
Ne kralyestwo dlya
kralya, no kraly dlya
kralyestwa
Bog^ gospodar, kraly
derzSwnik
istim, koyich iest izobidel. Otci bo sweti mowet: «Grech se ne pro-
stit, ascze se wziatoe nepowratit». Aliti mi wsakiy deny widim
utiski, widori, i grabeži, apowracania otnyud nesliszim. Zato
Spasitely obo wsech lyudech w'6bcee welit: Mnogo iest1 pozwa-
nich, ali malo izbranich; a osobito ob bogatcech welit: «Leglye
iest2 da welblyud3 preidet czez igolnuiu diru, neže da bogatec
pridet w' nebesnoe kralyestwo». Isija recz naiperwlye i naipacze
se imaet razumet obkralyech, i obkralyewskich4 derzawnikech.
Abo owi ćelije narodi swoyimi widormi ograblyaiut i winiscaiut:
apowracenia ne tokmo otnyud neczinet, no i w' wek uczinit
nemogut. Takowa timi iest sprawa z' bogatstwom po neprawde
sobranim. Ali5 Jednakože wera nasza welit: Dase nijedm czlowek
neotczaet ot miloserdia Božiego6, iako dolgo ziwet. || Abo rekszi
možet se izpowedat, i uczinit Skruszenie serdca. A prawoe Skru-
szenie serdca. (riakože uczet otci:) otnemlyet wsakije grechi.
Aliti zdes treba opitat, czto to iest, i w' czem stoyit to skrucze-
nie: ali ob tom goworit njest zde mesta. Sije zatogo iest istina:
iest timi možna po welikoy Boziey milosti, ali tako iest težka
i retka, da nam se opet powracaet na pamet ona recz: Leglye iest
welblyudu preit czez igolnuiu diru, neže greszniku (raosobito
bogatomu7:) uczinit prawo serdecznoe skruszenie.
6. Nekoyi kralyi i knezi mnet, sebe bit wsekonecznimi 8i pol-
nomočnimi8 gospodarmi swoyich derzaw: i wolyno sebje bit
iemat ot poddannikow danyi bez wsakogo okonczenia9, i ob-
tezczewat yich wsakimi tegotami, i delat iz nyijrfi cztokoli yim
se polyubit. Ali w' tom iest9a pregolema obluda; i kraly moraet
sice dumat:
Iе. leže ne10 kralyestwa zarad kralyew; no kralyi zarad kra-
lyestow iesiit nareženi ipostawlyeni. Njest Bog mne darowal
šego naroda: da bich nyich ia11 pritiskal, i trapil i daAvil, i czinil
iz nyich wse12 po swoyey wolye, no mene iest dal nyim w' pasti-
ria: dabich yich na wsakoe dobro uprawlyal, i wodil.
2е. leže13 Gospod wisok, straszen: Kraly welik nad wseiu
zemlyeiu. Kraly wsee zemlyi Bog (psal: 46:). Iisus Christos iže
iest Gospodar kralyem zemnim (Арок: 1. 5:14) i Gospod
gospodom, i kraly kralyem (Арок: 17. 14). Zato kraly w' obziraniju
na inije umornije lyudi, iest istinen Gospodar, swoemu kraly-
estwu: a w' ozbiraniu na Boga, kraly njest gospodar: no15 Der-
1 зачеркнуто sut 2 написано над строкой 3 далее зачеркнуто
prelezet 4 далее зачеркнуто oblast 5 написано над строкой и
следующее слово осталось с прописной буквы 6 далее зачеркнуто kako
7 было bogatcu 8-8 написано над строкой 9 зачеркнуто konca
i rubeža и над строкой kraia 9a далее зачеркнуто werlo 10
зачеркнуто iako li-ii зачеркнуто go 12 написано над строкой 13
зачеркнуто dumat: Iako 14 густо зачеркнуто 1б далее зачеркнуто
Namestnik ili
226

zawnik Bozyi1. Bog iest prawiy istinniy gospodar, a kraly na-
mestnik iderzawnik iego: postawlyen nad narodom da yich л\т1а-
daet i stroyit, ne da okrutno pritiskaet.
3e. Ascze Bog pitaet razczeta ot wsakogo czloweka, ob iego sad žestok tmdet
otczine i wsakom imaniu i kaznit czloweka2, ascze iest3 swoego wiadateiyem
prawednogo blaga uziwal ne po razumu, no4 ugažaiuč swoyim
pochotem: ieže5 smo wisze powedali; Stanowito njest czeso6
sumnyit ieže7 i otkralyew chočet Bog pitat razczeta, kako sut
wladali narodom. Solomon welit8: «Sliszite kralyi i sudci zemni.
Gospod chočet izpitowat waszich del, i obczinyat waszije misli».
(Mudr: gl: 6). Gledi razd: 25, lis: 169.
4e. Kralyewo nastoianie (:iliti peczal, i dolžnoe delo, i po- Nastoianie kraiyewo:
winnost:) iest, LyudstAvo uczinit blaženo. To iest, 9Bogoczestia ^?0lyuS?nftetbuIeni
breč i pospeszat ie9: Prawdu sudit: 10Mir proskorblyat: Desze-
Avinu promislyit, ob Czesti narodnoy i ob10 wsakom pospezse-
niu občego dobra npeczal nosit11 I promiszlyat. Ili recim
12Dusz bogoczestiem ot besoAv: a12 ziwotow i imania wsego
naroda, Sudom ot domasznyich worow, i13 napastnikow; Ratiu
ot izwonskich wragow obranyat. Obilie i deszewinu weceyg' ži-
tiu potrebnich w' kralyestwu proskorblyat. 14Kratko goworec:
Wera, Prawda, Mir, i Deszewina, i Precenba narodnaia iesut
kralyewskije peczali14. Kraly bo15 po prispodoblyeniu || sezowet стр. i78
GlaAva i Pastir. Zato czim glawa swoemu telu, i pastir sAvoyim
owcam, tim i kraly iest dolžen swoemu16 narodu: rekszi-, Sudom,
Obranoiu, i Deszewinoiu potrebnich луесёу. Potomu gore greszit
on kraly, kiy bezo wsakije občije potrebi, tokmo po swoey
lakomosti17 neprawednim widorom izobidit kogo, neže greszit
razboinik, kiy bi onolikože penez, silnim grabežem komu otozAval.
Abo (:iako iest18 car Iustinijan19 w' zakonostawiu napisal:): Ni-
maiut otonle obidi izchodit, otkole se 20sud i20 praAvda ražaet.
7. Nikto nimaet niczeso czeso nebi bil prijal otinud21 Avozdlye Kraiyi se tworet czez
PaAvlowije reczi: «Czto imaesz, czeso njesi prijal?» (Ko Kor: 4. 7). ^ъ1\ъъЬъътМпо^-
Wsi adda kralyi oblast swoiu iesut prijali ne ot sebe samich, žiem
no ot kogo inogo22. A prijemlyut ia avsi ot Boga: «Njest bo
oblasti neže ot Boga» (R Rim: 13. 1). Ali Bog daet oblast kralyem,
czez sredkuiučije lyudi: to iest, Iе, czez Proroka, iako, Saulu
i Dawidu drewi iest dal czez Samuila: 2e, czez Izbranie, iako
1 далее зачеркнуто i Christa 2 зачеркнуто go 3 далее
зачеркнуто czlowek 4 далее зачеркнуто wig 5 зачеркнуто iako
6 зачеркнуто czto 7 зачеркнуто iako 8 зачеркнуто mowit
9-9 написано над строкой ю-ю зачеркнуто Rati wodit: Obo p
11-11 написано над строкой 12-12 написано над строкой 13
далее зачеркнуто wsakich 14-14 приписано на нижнем поле 15
далее зачеркнуто se w' 16 о написано над строкой 17 далее зачеркнуто
i zlosti 18 написано над строкой 19 над строкой зачеркнуто iest
20-20 написано над строкой 21 написано над строкой 22 далее
зачеркнуто a to iest ot
15*
227

dnes Leszskim kralyem, i w' inich narodech perwim izbranim
kralyem: 3е, czez rodnoe1 Nastupanie, iako zdes naRusi i malo
ne wezde po swetu: 4е czez Oružie, bud pravedno: iako iest dana
oblast Turkom, Tatarom, i ini eh narod owkralyem. Timi czetirimi
putmi Bog postawlyaet kralyew w' narodech. Ali nijedinim
putom ni sposobom Bog nedaet kralyem takowije Wsekonecznije
Oblasti: da bi2 kraly mogel Kralyestwa3 uziwat na dobro i na zlo,
i ugažat wsakim swoyim poehotem, i czinit wse czto bi se nyemu
polyubilo. No oblast kuiu Bog kralyem daet, iest sicewa: Da kraly
wladaet narodom ne na swoe osobnoe no na wsego naroda občee
dobro iliti4 polzu i pospeszenie. A to:
Dokazuet se za Iе. Abo Bog iest prawiy i istinniy wsego sweta
kraly: a czlowek kraly iest tokmo Derzawnik Bozyi, libo5 Pod-
kraly. Ascze adda kraly: iest Derzawnik ili namestnik Bozyi:
adda moraet ne po swoem, no po Boga prawogo gospodina eho-
teniu6 gospodowat.
Dokazuetse za 2e. Ob onich kralyech koyi wladaiut czez7
Izbranie njest nikakowa sumnyenia. Abo wim narod kiy libud,
kiy sebje^kralya izbiraet, otnyud nedast kralyu takowije Wseko-
necznije Oblasti: dabi uziwal kralyestwa na wsakoe swoe pocho-
tenie, bud na dobro, bud na zlo, suprot občemu dobru: i dabi
mogel pritiskat, odirat, pustoszit, razariat narod. No daiut mu
Lyudoprawnuiu oblast: Dabi Prawil i Blaženo czinil lyudstwo:
iliti, Dabi prawdu sudil: rati wodil: i obilie wsakich g' žitiu
potrebnich wecey w' narodu preskorblyal: Dabi ,ne na swoiu
osobnuiu korist i razkoszi, no na wsego naroda občee
pospeszenie8 gospodawal: Dabi bil ne Wolkom ni razboinikom, no gla-
woiu i pastirom i otcem i promiszlyal bi wsemu narodu, Sud,
стр. no Obranu, i Deszewinu.||
A kraly kiy kralyuet czez Nastupanie, prijemlyet kralyestwo
sam^imaet^81 czes6 otczinnim priwlastiem ot otca ili ot9 Poprednika swoego. A po-
prednik mu ostawlyaet onu oblast, kuiu iest10 sam imal11, a ne12
wecije kotorije: nikto bo nedast onogo czeso nimaet. Adda kraly
Otczinniy i Nastupniy nimaet wecije/oblasti neže iego otec ili
ded, ili wisziy poprednik, kiy iest bil naiperwlye wolyno ot
naroda izbran nakralyestwo, s' tim priwlastiem, da bi13 iego otro-
die nastupalo w' kralyewaniu. Asczelibi pak14 takow15 Otczinniy
kraly po koem nowom sluszaiu wecuiu oblast zaiskal (:Iakože
dabi narod bezpriczini16 izmenu uezinil, akraly bi yich siloiu17
obladal i ukrotil:): togdabi yich18 kraly mogel izbawit nekoyich
1 написано над строкой 2 было bichu 3 далее зачеркнуто i
naroda 4 вписано между слов 3 зачеркнуто ili 6 далее зачеркнуто
wladat 7 зачеркнуто po 8 далее густо зачеркнуто 9 написано над
строкой 10 написано над строкой п зачеркнуто imasze 12 далее
зачеркнуто bolye 13 написано над строкой 14 написано над строкой
15 далее зачеркнуто Nastupniy 16 зачеркнуто neprawedno 17
написано над строкой 18 написано над строкой
228

slobod, i postanowit zakoni twerzije ot perwich: Ali wed, nemo-
žet stanowit takowich zakonow, koyi bi bili Boziey zapowedi
i Urožennomu poczteniu i prawde suprothvni. A takowi iesut
wsi tiranski iliti lakomi i okrutni zakoni.
A nakonec, i on kraly kiy kralyuet czez koekoli bud prawedno, wsekonecznaia ćbiast
bud nepravedno oružnoe Poborenie: ne možet 4 on1 (:iakože ?u^JoEiinomuB6zako"
rekochom:) imat nikakowije wlasti, kaia li bila suprotiwna nostawiu
zakonostawiu Božiemu i Urožennomu. Nikakowo bo zakono-
stawie nepremagaet zakonostawia Božiego2. A Bog pak nikomu
nedaet oblasti na Razorenie, no na Sozidanie, iliti na Pospesze-
nie: iakože Pawel mowit: «Oblast mi iest dal Gospod na
sozidanie, ne na razorenie». (2. Ko. Kor: 13. 10). Onich timi lyudey,
koyi sut bili poczatniki ко pregreszeniu, i" koyi sut izradnee
winowati, možet kraly kaznit po zaslugach otnetiem wsego
imania, i samoiu smertiu, ascze tako prawda i občaia3 prilika
potrebuet. A kralyestwa pak wsego, wecznim tiranstwom pristi-
skat nemožet.
Wsekonecznaia tiranskaia oblast iest suprotiwna i
Urožennomu Zakonostawiu: uroženie bo nam powedaet, leže4 ne kra-
lyestwa dlyaradi kralyew, no kralyi dlyaradi kralyestow iesut
postawlyeni. I see reczi negrustit mi se množe krat powtariat:
abo bi iu morali kralyi mnogo krat w' misli obračat.
8. Zamet 1. Reč chočesz: Perwi izbiralniki iesut dali kralyu Nfj£l0 nimaet oblasti
Wsekonecznoe Priwlastie uziwat kralyestwa zlo i dobro, po swoey sožeč swoego5 chrama
wolye prodat, otczužit, spostoszit, razorit.
Otwet. Izbiralniki njesut mogli6 dat ta7 kowogo priwlastia:
abo go sami neimachu. Nikto bo nimaet oblasti sožeč swoyego8,
chrama, ili swoyich9 penez w' reku zawerc, ili konya swoego
umorit: i mnogo menye detey swoyich pomorit, ili prodat na
wecznuiu sramotu. Ino chočti zatakowije uczinki u nekoyich || na- стр. iso
rodow lyudi w' czloweczeskom sudu biwaiut prosti, i nekaznet,
se winoAvati iednakoze ostaiut pred Bozyim sudom, i
suprot Urožennomu zakonostawiu: Abo zlo uziwaiut Bozyich
darow.
Aliti poddat sebe i swoe otrodie w' wecznoe tiranstAvo iest uczi-
nok tomu spodoben, iako dabi kto otczinu swoiu zažegel, i deti
swoe pomor il.
Asczeli iest možebit kiy narod, tako uczinil: i kralyu takowo
neprawedno priwlastie dopustil, znak iest ieže ne Slobodno de-
lachu, no Strachom preleknyeni lyudi to uczinichu. A takowo
siloiu iztisznyeno priwolyenie njest prawedno.
1-1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто ni Urožennogo 3
написано над строкой 4 зачеркнуто lako 5 было swogo * сверху
зачеркнуто imali ni 7 далее густо зачеркнуто 8 ego написано над строкой
9 ich написано над строкой
229

Bog nist щ kraiyem 9. Zamet 2. Samuyil iest Izrailcem proiziawil kralyewu wlast,
wsekonecznijeoblasti1 j гёке1: Sicewa2 budet prawica Kralyewa: Waszije nyiwi chočet
kraly ieniat, i dawat swoyim slugam: i czto tamo ostalnoe. Gledi
lista 163.
Šija oblast iest wsekoneczna, i smotrit na kralyewu osobnuiu,
ne na narodnuiu korist.
Otwet. Izrailci togdabichu zaprosili kralya 6t Boga, neza-
dowolyni buduč Samuyilom sudcem i prorokom, mužem swe-
tim koego yim Bog biasze waslawil. Zato razseržen Gospod iest
zapowedal proiziawit yim tegoti kotorije imasze czinit kraly:
choč prawedno choč neprawedno. Nekotorije bo iz onich tamo
izpoczitannich wecey iesut iawno neprawednije, iakože iest
Siloiu otimat neradim lyudem nyiwi, winogradi, i skot. Prilika.
Dabi kraly mogel po prawednoy prawice otniat3 ot poddannika
Achab kraiy nemo- swoego winograd, ino4, kraly Achab5 bi bil mogel po prawednoy
lfinZ6egrada6tu ^^ oblasti otnyat winograd ot Nabota Iezrachelca. Achab bo we-
lyasze к' Nabotu: «Day mi swoy winograd dasi iz nyego6 sotwo-
rim ograd: abo iest blizko moego dwora: i iaz choču tebje dat
lucziy winograd ili cenu srebra, koliko iest goden» 7(3 Kra.
21. I)7. Nabot pak nechotiasze prodat i premenit winograda.
Togda8 kraly dabi bil imal oblast otimat imanie bezsumnyi
bi bil otnial on9 winograd iawnoiu oblastiu. Ali Achab njest
tako uczinil: abo toe oblasti neimasze: no po ženinom sowetu
podoslal iest kriwich swedokow, koyi Nabota obtužisze w Bogo-
chuliu: i tako po kriwom sudu Nabot bi umoren, i kraly iest
wzial winograd. Newem czto bichu uczinili sadasznyi kralyi:
asczebi kiy bolyarin nechotel prodat dwora swoego blizkogo
kralyewomu dworu. Nepcu iako ne dolgo bichu go prosili: no
tudže dwor bichu wziali. Ali Dawid i ini Zidowski kralyi tako-
wije oblasti neimachu. I otsele iawno iasno se zrit iako Bog nist
dal kralyem Wsekonecznije oblasti.
Turskim i Perskim 10. Zamet 3. Turski i Perski kralyi wladaiut Wsekonecznoiu
maem rewnowatn!" Lyudoderskoiu10 oblastiu, i wse yim.se dobro powodit. Adda
стр. i8i prawedno iest takowo wladanie.||
Otwet l11: Tikralyi i sinow swoyich zadawlyaiut, budto po
zakonu: i welet to bit prawedno. 12Iedali mi togo, imaem nasle-
dowat?12 A s' togo samogo, czto ti korwoloczni sinow swoyich
uboici uziwaiut takowa wladania; nam Christianom moraet
ono bit osumnyeno, i moraem sego ogibat: abo Dawid welit:
1 зачеркнуто Zidowski kralyi ne imachu 6t Boga Wsekonecznije oblasti
2 зачеркнуто šija 3 i написано над строкой 4 зачеркнуто
togda 5 зачеркнуто Nabot 6 далее зачеркнуто uczi 7"7
написано над строкой 8 зачеркнуто А 9 написано над строкой
10 зачеркнуто Tiranskom n зачеркнуто I 12-12 написано над
строкой
230

«Nerewnuy onomu, koemu1 sepospechuet 2put iego2 czloweku
tworecemu neprawdu». A3 czto pak tim sinomorcem sczastno se
weci powodet w' sem ziwotii, to s' togo biwat se widit abo oni
sut izbrani 6t Boga, dabudut bicz nam Christianom, 4za grechi
naszije4. Abo (:iako welit Swetiy Awgustin:) «Wsakiy zol czlo-
wek ili nato ziwet, da sepoprawit, ili nato dase prawedniy czez
nyego obuczaet».
Otwet 2. Njesut tako strečni to kralyi, kako bi možebit kto
scenil. Abo derzawi nyichowije (:dlyaradi krutogo widornogo
wladania:) iesut werlo pustije: i moglo bi deset krat toliko lyudey
w' nyich žit koliko yich nine ziwet, dabi bilo lucze wladanie.
Razdel 28
OB KRUTOM WLADANIU I LYUDODERSTWU
1. Nekoyi wladatelyi6 7za nikakowu neprawdu nechaiut, Gzte>6 budet w'kaznu
i7 nikoli nemislet ob polegczeniu narodnom. Ichotet, dabiyim8 ch6tetkdabudetPweko-
wsakiy prichod bil wekoweczen, kiy yim kogda budet kakokoli weczno
kriwo, i neprawedno ко kazne pripisan. Prilika. 9Nekiy Saskiy
knez imasze nekoego derzawnika, izredna kmetoderca9, i kiy
biasze golemimi tegotami lyudi obtežczil i kaznu knezowu um-
nožil. Semu biwszi se priblizil umorniy czas: uczalo go iest serdce
peć10 i11 poslal iest 12ko knezu obwecaiuc, i tužno i okaiano moleč12,
da bi knez13 znesel onijenowije neprawednije nalogi: abo de on
inako nemogasze se14 spast15 ni Božiego lica widet. Knez iest
otwecal: «Czto iest16 nasz derzawnik naszey kazne pribili uczi-
nil, zato mi nyemu chwalim. A czto iest iednoždi w' naszije
Prichodnije knyigi napisano, togo nikako nist lezno zatert ni
1 зачеркнуто kiy 2"2 зачеркнуто na swoem putu 3 написано
над строкой 4"4 зачеркнуто dlyaradi grechow б написано над
строкой 6 далее зачеркнуто Lakomostiu osleplyeni 7~7 написано
над строкой 8 bi написано над строкой 9~9 зачеркнуто U Sas-
kogo kneza biasze derzawnik nekiy, izreden kmetoderec 10 далее
зачеркнуто i bolit n далее зачеркнуто on 12~12 зачеркнуто lyudey,
koyi bichu knezu powedali, iako on tužno i okaiano kneza molyasze 13
написано над строкой 14 написано над строкой 1б далее зачеркнуто se
16 написано над строкой
231

ubawit. Aon, ascze nemožet g' Bogu prit, nechay V mirom1
idet g' besu».
Tako on knez neprawdu w' delu dobro znadisze, i swoego
derzawnika i swoee duszi zgublyenie iawno2 pred oczima imasze:
a3 iednakože4 lakomostiu oslyeplyen, ot lyudoderstwa ponechat
ne5 chotiasze.
Niwwek«nemisietbit 2* Nekoyi Pak wladatelyi nepčet, sebe nebit winowatich,
grecha Wsobiraniu ascze nyichowi prikazniki dlyaradi kaznoborstwa lyudey 7wsa-
kaznI kimi neprawdami7 izobižaiut. I mnet iako dabi w' wek nemogel
стр. 182 bit grech, gde se kazna8 umnažaet. [| Iedwa bo gde na swetu iest
cziit, dabi kiy kraly koego prikaznika dlyaradi neprawednogo
kazni umnoženia pokaznil, ili pokaral. Wo wsakich delech, po
wsem swetu, nowi soweti rado9 biwaiut lyudem10 osumnyeni,
i težko lyudi prijemlyut nowinu. Tokmo w' sobiraniu kazni
(:u mnogich kralyew:)11 nikakow sowet nemožet bit tako chud,
i nepreveden, i Bogu i lyudem merzok, koego nebichu oni kra-
lyi tudže prijali i uchwalili.
Mnet tiran two ь t ^* ^ekoyi lyudi mnet Tiranstwo lisze w' tom bit postawlyeno,
lisze w' mucziteiy- ascze bi12 kto lyudey newinnich lyutimi miikami na smert muczil
mSh^ak^nech1'5^ (-"iako drewi kralyi poganski miiczachu swetich muczenikow
Christowich:), a ne pacze w' Lakomich i lyudoderskich ustawach.
Zato ascze kralyi imaiut kotorije bezbožnije lyudoderskije ustawi
otswoyichdedowipoprednikownarezenije: to13 mnet sebje bit
dosta14 (:k' oprawednyeniu swoee duszi pred Bogom15:), czto ti16 zakoni
ne otnyich, no17 ot poprednikow nyichowich 18drewnyich kralyew
iesut18 ustawlyeni. Izato w' wek nemislet ob poprawe starich
zlich zakonow. Ali takow19 otAvod pred Bozyim sudom niczeso
neposablyaet: iakože w' czloweczeskom sudu ne lisze naczalnik
razboiu, no i wsi oni biwaiut kaznyeni,koyi ot naczalnika nawe-
čani i zawedeni, pri tomže razboiu winowati bitse obretut.
Krai estwo se ob ^™ ^v&we&n0 kralyestwo obračaetse w' tiranstwo pacze po La-
čaet wuranstwo, po komech Zakonech, neže po lyutich mukach. Možet bo kiy kraly
Lakomich zak<5nech 2ibez iatomech zakonech21 bit Tiranom, a wladanie narodnoe
nebit tiranstwo, no prawedno22 kralyestAvo. A gde sut lakomi
zakoni: tamo nemožet bit, dabi i kralyestwo nebilo tiranstwom,
i kraly nebil23 tiranom24. Rekszi25, ascze kiy kraly wsakich
naibogateyich lyudey iawnoiu siloiu i bez wini ograblyaiet,
1-1 написано над строкой 2 зачеркнуто dob 3 зачеркнуто ali
4 далее зачеркнуто ot lyudoderstwa 5 e написано над строкой 6
густо зачеркнуто 7"7 зачеркнуто wsakako и над строкой neprawedno
8 далее зачеркнуто umnožit 9 написано над строкой 10 далее
зачеркнуто czasto 1г далее зачеркнуто nijeden 12 написано над строкой
13 далее зачеркнуто iedino 14 зачеркнуто zadowolyno 15
зачеркнуто Bozyim sudom 16 зачеркнуто tije ustawi 17 сверху зачеркнуто
kralyew 18_18 зачеркнуто biachu 19 далее зачеркнуто izgowor ni u
20 далее зачеркнуто Dlyatogo znat'iest treba: Jako 21-21 написано над
строкой 22 написано над строкой 23 написано над строкой 24
далее зачеркнуто То 25 далее зачеркнуто iest
232

i nasilneyich ubijaiet, a dobrogo zakonostawia narodnogo na-
potiraet1; togda on timi sam kraly iest2 okriitnik, lyudoderec,
tiran; ali3 wladanie narodnoe stoyit wo swoem4 stanu, i nepo-
staet tiranstwom: i po umertiu onogo tirana5 opet se powratit
dobro wladanie. Akoli pak kiy kraly Lakomije lyudoderskije
zakoni ustawit6, i naredit7 neprawenije danyi, torgowini, samo-
teržia, kabaki, i merzkije widori8: takow i sam budet tiranom,
i nastupnikom swoyich uczinit sebje iednakowich, i narodnoe
wladanie iz kralyestwa preobratit w' tiranstwo: i uczinit9, da
poddanniki iedwa dichat wozmogut, i dayim i10 sam ziwot omer-
zeet. A za tretie, ascze iz nastupnikow kiy kraly budet sčeder,
miloserden, i prawdi naiweci lyubitely, a starich11 гакбполу12
lyudoderskich nezneset: i takow nemenye iest tiran. PoAvinen
bo iest kraly znat i razsudit zakoni, koyimi stroyit13 swoiu der-
žaAvu: i ascze neznadet, ili nerazsudit, wina ostaet nanyem.
5. Znat iest treba14: Iako Lyudoderstwo iest ieden iz onich Lyudoderstwo kriczn,
grechow, koyi || w' nebesa kriczet ob pomsčeniu. Kogda bo15 w' nebesa
Iegipskiy kraly zestokimi rabotami pritiskasze Izrailskoe lyud- crp 18J
stwo, pismo welit, Wiszel iest kricz lyudstwa g' Bogu, i usliszal
iest stenanie nyichowo. (Izchoda razd: 2). A Dawid spraszaet:
Dokole se budut slawili greszniki? Lyudstwo twoe Gospodi po-
nizisze, i otczinu twoiu izobidisze? (psal: 93). A Bog otwecuet:
Zarad izobiženia nisčich, i ieczania16 ubogich, sada eh ocu wozstat
(psal: 11). Nepoznadutli (:moego ponusčenia:), wsi, koyi delaiut
ehudobu: koyi izidaiut moe lyudstwo, iako chlebnuiu iestwinu.
(psal: 13). A Sirachowic opominaet: Nesmotri na neprawedno
blago: Bog bo mesteč ehočet pomestit. (Sir:). 5 Neprezrit molbi
siroezije, ni wdowici, ascze izlijet besedu ieczania. (Sir: 35: 17).
6. Kako pak Bog kaznit lyudodercew? Otwet: Otnemlyet Lyudodercem kazen
Kralyestwo otnyich, ili ot detey i kolena nyichoAva. Prilika. Solo- otnetie traiyestwa
mon kralyuiuc 40 let mirowno 17bez rati17 i bez wsakije nuži18
biasze lyudstwo obtežczil nepotrebnimi19 danymi. Zanyim iest
nastupil w' kralyestwu sin iego Rowoam. К semii pridosze Izra- Rowoamu tokmo sz^-
ilci, i molisze se welec: Pater tuus durissimum iugum imposiut ostawiyenakraIyest^a
nobis. Tu itagqe nunc imminue paululum, de imperio patris
tui durissimo: et seruiemus tibi: (3. Reg. 12. 4./2. Par. 10. 4)
«Otec twoy nam iest naložil prežestok iarem. Inoti sada ubawi
nekoliko, ot prekrutogo wladania swoego otca, i mi ti20 ehočem21
1 зачеркнуто premenyaet 2 далее зачеркнуто lyut 3 далее
зачеркнуто zakonostawec 4 о написано над строкой б зачеркнуто
kralya 6 зачеркнуто postanowit 7 зачеркнуто ustawit 8
зачеркнуто dobitki 9 было czinit 10 написано над строкой п
написано над строкой 12 далее зачеркнуто neprawednich 13 зачеркнуто
wladaet 14 далее зачеркнуто i sije 15 написано над строкой
16 зачеркнуто stenania 17~17 зачеркнуто biasze 18 зачеркнуто rati
19 далее зачеркнуто tegotami i 20 написано над строкой 21 далее
зачеркнуто tebije
233

služit». Rowoam sozwa dumu: i tamo1 razumni starci2 i werni
dumniki mu3 sowetowachu4: dabi usliszil lyudstwo, dal bi yim
dobrije reczi, i ulegczilbi iarem. A5 mladenci nekoyi laskawci,
lakomi, i glupoderzi6, go nawecasze: dabi raži7 obtežczil iarem.
Otweca adda Rowoam lyudem: Pater meus imposuit uobis iugum
graue: ego autem maius pondus addam super iugum uestrum.
«M6y otec wam iest naložil žestok iarem, aiaz eh ocu iesče weču
tegotii pribawit na wasz iarem». Ali czto iest iz togo postalo?
Bog iest poslal Achiju proroka g' bolyarinu Ierowoamu, i zapo-
wedal mu izmenu uezinit: i iz dwechnadeste Izrayilskich kolen,
deset kolen tudže iest izmenilo i obrali sut si Ierowoama w' kra-
lya, i zatim w' wek nisut se powratili g' Dawidowoy kuće: i tokmo
dwoe pokolenie8 (:Zidowci9 i Weniaminci10:) iesut ostali za Ro-
woamom. Tako iest togda Bog skaznil Solomonowo i Rowoamowo
lyudoderstwo. Mnogo takowich uzorow seobretaet i11 w' inich
narodech, gde tiranski wladatelyi ne tokmo czast kralyestwa,
no i wsa cela kralyestwa, i nesčadno zgrablyenije kazni, i
šamije glawi zgubisze.
7. A zdesna Rusi mnogo znamenita (:i wsemu narodu12 okaiana
la^aiyestwo18 o^ifeto6111! i tužno pametna:) iest prilika caria Iwana Wasiliewica. Sey bo
pleme zaterto c^r n^ tokmo biasze 13lakom i13 nesćaden lyudoderec, no tože14
i lyut krut bezbožen mesar, korwolok i muczitely. Zaradtogo,
стр. 184 iako Rowoamu drewi Ierowoama || tako cariu Iwanu Bog iest
wozbudil tokmeca bolyarina Borisa Feodorowica Godunowa:
i prepustil da ot trech sinow sam otec iest iednogo/ubil: drugomu
iest Bog um otnel, i otrodiem go nist blagoslowil: a tretiego iest
tokmec malogo umoril. Itako carstwo iest otpalo otroda caria
Iwana: 15i samogo togo15 kolena iest16 nestalo.
Caria Borisa plemenu &• ^ zatim pokamesta car Boris Feodorowic nist poprawil
kraiyestwo otneto, i wladania, no pacze wozwisil17 samoteržie, i wsakoe lyudoderstwo:
pleme zaterto ^ cerkwi da gradi18 zidal zgrablyenim19 widornim blagom: zarad
togo mu, iest Bog wozbudil tokmeča, ne kralya, ni bolyarina,
ni imenita czloweka koego, no inoka iednogo uskoka i razstrigu.
Sey razstriga z' maloiu gromadkoiu lyudey20, z' szestiu tisuč
sziszew, iest caria Borisa (:ne swoieu siloiu, no Bozyim powo-
dom:) carstwa izbawil, i otkruezini umret primoral, i pleme iego
1 над строкой зачеркнуто sta 2 написано над строкой 3
написано над строкой 4 далее зачеркнуто mu б написано над строкой
6 далее зачеркнуто koyi biachu otkormlyeni z'Rowoamom 7 далее
зачеркнуто pribawil k'tegotam 8 далее зачеркнуто ludino 9 было
Zidowskoe 10 было Weniaminskoe xl написано над строкой 12 далее
зачеркнуто mnogo 13-13 зачеркнуто lyut krut, 14 зачеркнуто biasze
15-15 написано над строкой 16 написано над строкой 17 далее
зачеркнуто kabaki 18 написано над строкой 19 далее зачеркнуто ne
234

zaterl: a zatim i sam (:dlyaradi swoee preglupije1 ocholosti,
i dlyaradi izmeni, koeiu iest bil Bogu izmenil, ostawiwszi ino-
czeskoe swoe obečanie:) zlim koncem zginul. Inist togda prestal
bicz Bozyi nad naszim narodom: dokole nist2 ona korwawaia,
i \v' sirotinskich solzach plowucaia kazna, ot inorodnikow i
bezbožnich ieretikow wsa do czista zgrablyena bila: i ono bogo-
merzkoe lyudoderstwo wizezeniem wsego grada Moskwi izpoko-
reno i oczisčeno postalo: i gradi w' tezaczeskoy3 korwi zidani4
inim gospodarom w' ruki dospeli.
5E contra pios, et ab auaritia alienos reges (:qualis erat
David:) Deus praemiare solet longa serie regum: ut filii, et fi-
liorum filii, succedant eis in regno: et (:sicut loquitur sanctus
Leo:) Patris dignitas et in indigno herede non deficit5.
9. A w' sem naszem wremenu czto seiest zgodilo w' semže podneprani6 otstupn
preslawnom Ruskom kralyestwu? Oto wsa pokolenia, iliti wsije dlyaradi krutosti
derzawi Ruskogo naroda (:Menyszaia i Belaia Rus:) biachu se-
powratili g' Dawidowoy kliče, k' Ruskomu swoemu kralyestwu,
otkoego ž nekoliko wekow biachu ottorgnyeni. Perwlye biachu
iednoždi 6t sebe wibili Lechow: azatim opet7 szegawo i prelestno
zawladani otnyich, opet yich biachu wisekli w' godu 7167, da-
bichu tim poswedoczili, iako se wowek neimachu pod Leszskuiu
oblast powratit. Togda sobrawszi se w' soiem, opet iz nowa ca-
riu Gospodariu krest celowasze. Ali czto se uczini? Tože czto
drewi pri Rowoamu i Izrayilcech. Nekoyi lyudi togda werno
sowetowachu i goworiachu: Dabi se onim nowim poddannikom
nikakowa tegota nenalagala, no dabi se zaweliku kaznu i prichod
scenyalo, czto bi car Gospodar imal ono prewelikoe woisko wsegda
naswoiu zapowed gotowo: koyim bi ieden8 bok šego carstwa
iako zidom ogražen bil: i koyim bi semogli i Krimski razboiniki
dokonča9 winiscat. Aliti dlyaradi starich caria Iwana i caria
Borisa zakonow, inako se iest diime polyubilo: i prokleti kabaki
tudže bisze10 postanowlyeni. cr 185
Dumniki adda oni, koyi nawecuiut na Samoteržie, na
Kabaki, na Merzkije dobitki i11 na wsakoe Dawlyenie bidnich pod-
dannikow: nisut iz czisla onich wernich razumnich dumnikow
Rowoamowich, prawogo12 blaga i prawije slawi swoemu kralyu
žadaiucich, no iesut iz onich Mladencew glupoderzich, koyi se
obzirachu tokmo1^ na predocznuiu korist, a pro gredučee wreme
niczeso neusmatrachu: nit razcenyachu, czto bi bilo Spodobno
1 зачеркнуто prewelikije 2 далее зачеркнуто wre 3 зачеркнуто
sirotinskoy 4 далее зачеркнуто wragom 5~5 приписано на полях
6 зачеркнуто Zapražani 7 зачеркнуто opet 8 далее зачеркнуто
bog 9 далее зачеркнуто razoritse 10 далее зачеркнуто ustawlye
11 написано над строкой 12 далее зачеркнуто bulo 13 написано над
строкой
235

i Poczteno. Nepčachu sebe kralyu weliku kaznu pritežat, a oni
mu prinesosze wellko ubozestwo1, i neizpowednu sčetu.
Timže istim putem se wedut weci w' sem kralyestwu, daže2
ot wremena caria Iwana Wasiliewica: kiy iest bil3 zaczalnik
semu krutomu wladaniu.
Abowem, dabi se na ieden kup znesli wsije kazni, kotorije-
koli iesut sobrani w' sem kralyestwu, potich silnich i lyudo-
derskich sposobech (:mimo prawednich kralyewskich pricho-
dow:) ot wremena uže reczenogo caria Wasiliewica: Dabichuse
(mowlyu) wsi penezi (:koyi ot onogo wremena bisze tako bez-
božno sobrani:) w' iedin kup znesli; ne bichu mogli zrawnat ni
nadmestit4 desetije czasti sčet, kotorije sutse semu kralyestwu
uczinili, dlyaradi togo okrutnogo sposoba wladania.
Lydodersiwo se kaz- ^* ^es^ Sirachowic pripominaet ob kaznyeniu koyim se-
nit otnetiem kraiye- kaznit lydoderstwo: Kralyestwo (:de:) se prenosit ot naroda к'
wsego паго a inomu5 nar6du dlyaradi Neprawd, i Obid. A ot Lakomca niczto
nist skwernee (Sir: 10. 8).
To iest, Dlyaradi neprawednogo izobižania, i lakomogo
Avidirania, ne tokmo otnyemlyet se kralyestAvo iednomu
plemenu, i daetse drugomu; no i ot celogo iednogo naroda se otnyem-
lyet, i daet se drugomu narodu. Prilika tomu iest Rimskoe kra-
lyestwo, ob koem w' Iezdre6 goworit 71ёлу iliti7 angel k' orlu
sice: «Izobižal8 iesi krotkich, obražal iesi miruiučich, lyubil
iesi lozcew, razarial iesi stanie onich, koyi plod tAvoriachu, i po-
nižal iesi zidi onich, koyi ti nisut sčetili. Zaradtogo zgini ti
orle: da se prochladit zemlya oslobožena ot twoee sili: i Ha se
nadeiet na sud i namiloserdie onogo, kiy iu iest sotworil». (4. Jezd:
11. 42.).
Oznaczaet, prorok, ieže9 kralyestwo Rimskoe imasze zginut:
to iest otniat se ot Rimskogo naroda, i prinest se ко Gre-
kom: a zatim ко Gotom, Wandalom, Slowencem, Hispanom
Francuzom, Saraczinom, i na10 naiposlednyee к' Turkom. Ti bo
wsi narodi iesut11, razdelili12 mež soboiu Rimskoe carstwo. Zaczto?
Abo Orel iest Izobižal krotkich, i Obražal miruiučich; Rimski
čari iesut swetich Krotkich izpowednikow13 Christowich lyutimi
mukami muczili i ot14 mnogich Miruiučich narodow neprawedno
стр. 186 i kez 15wsakogo spodobia nepowinnie15 razboiskije danyi16
widirali.H
1 зачеркнуто nisčetu 2 написано над строкой 3 далее
зачеркнуто poczatnik 4 зачеркнуто naplatit 5 зачеркнуто w'
6 написано над строкой 7"7 написано над строкой 8 Iz
написано над строкой 9 зачеркнуто iako 10 написано над строкой
11 написано над строкой 126ыло razdelisze 13 зачеркнуто mu 14
написано над строкой i5-is зачеркнуто wsakije powinnosti, d nymi
widormi 16 далее зачеркнуто widi wiziwali
236

11. Bližuiu1 priliku mi imaem na Leszskom kralyestwu: iz Lyudodersiwa czu-
kaia bi nas2 morala po dostoinu wozruszit. Leszskoe bo kralyestwo zewiadstwo, \ Razpu-
iz izbitnije Razsipnosti iest priszlo na Lyudoderstwo a iz Lyudo-
derstwa 3dospelo w3' Czuzewladstwo, i w4' kraiunuiu Razpustu
i Neredie, w' koem sesada obretaet. Leszski bo drewnyi kralyi
czinyachu prewelikije utrati, na inorodnije swadbi, i na5 Ne-
meckich6 i na7 wsakich inorodnich prichodnikow i slug. A da-
bichu mogli zdolet tolikim nepotrebnim i razsipnim8 razcho-
dom; po nfiže czinyachu se težki i nesčadni9 swoyii bidnim
narodnim10 poddannikom: i iz kralyew postaiachu Tiraski Lyudo-
derci: Wsegda bo pri Razsipnosti priwezano chodit tiranstwo.
lkiy swoe nesčadno razsipuet11, on czužee iesče nesčadnee gra-
bit. 12I wsakiy razsipnik uczinit13 se 14Silnik i Lyudoderec14,
ascze imaet kogo15 dret12. Car Iwan i car Boris potom istom
putu chodisze: idlyaradi razsipnich utrat, lyudoderskije zakoni
postanoAvisze: i sije kralyestwo sada16 timže istim putem chodit,
koyim chožachu drewi Leszski kralyi. StanoAvito adda chočet
prit na takowze konec, nakakowiest priszlo Leszskoe kralyestwo17;
ascze mu18 za wremena nebudet prosmotrenia. Iednakow boput
k' iednakowomu19 koncu wedet.
Swetiy Ieronim (:w' žitiu Iwana apostola:) piszet: «Iako
biwszi car Domicijan ubijen, Rimski bolyari potrosze i negodna
uczinisze iego deiania, dlyaradi izbitnije Krutosti»20. To iest,
otczini, sela, dwori, i wsakoe imanie i darowanie, czto biasze
car komu podarowal21, to bolyari otniasze, i perwim prawednim22
gospodarom powratisze, ot koyich biasze nesčadno23 po sile wziato.
Alyudoderskijetegoti, kotorije biasze Domicijan naložil 24na Aves
narod oniže24 zatrosze i obalisze. Tože i w' inich narodech se iest
uczinilo množe krat. I Leszskoe kralyestwo, iako rekochom,
dlyaradi lyudoderstwa iest priszlo w' konecznuiu Razpustu.
I sadasznyim25 pogromom (:koyimi iest razorena Ruskaia, Lesz-
skaia, i Litowskaia zemlya:) iedina priczina iest bilo lyudoder-
stwo, кое se czinyasze ot Lechow i ot Zidow na Podneperskoy26
Ukrayine: a wtoromu zlu, i27 izmenyeniu28 Podneperskomu
1 было Blizu 2 далее зачеркнуто imala 3_3 зачеркнуто na
4 зачеркнуто na 5 написано над строкой 6 далее зачеркнуто pol-
kownikow 7 написано над строкой 8 далее зачеркнуто glupim
9 далее зачеркнуто па 10 написано над строкой 1Х далее
зачеркнуто two 12-12 написано над строкой 13 было czinit 14-14 за_
черкнутоИтав. 1Ъ далее зачеркнуто izohiz&t iliti 16 далее зачеркну то nine
17 далее зачеркнуто leden bo put k'iednomu koncu wedet 18 написано
над строкой 19 было iednako 20 зачеркнуто okrutnosti 21 было
darowal 22 далее зачеркнуто wladately 23 написано над строкой
24-24 написано над строкой 25 далее зачеркнуто terwogom 26
зачеркнуто Zaprazeskoy 27 далее зачеркнуто i otstupu 28 далее
зачеркнуто Zapražeskomu Ukrayinskomu
237

Tri Terwogi: Tri
meni
Iz-
стр. 187
Dobri kralyi sowra-
žaiut Lakomost
Aleksander
Kostantin
Alfos Aragonskiy
taiaže priczina; postanowlyenie prokletich kabakow1. Pro-
kletich mowlyu kabakow. Abo se nanyich 2ni ot roda2 nist
toliko wina prodalo, koliko se iest dlyaradi nyich korwi pro-
lijalo.
Nebich rad bit prorokom. Aliti (:ascze se swet i czloweczes-
koe uroženie nepremenit:) zakrepko i stanowito deržu, iako i
w' sem carstwu chočet wreme prit, da wes narod powstanet,
na obalyenie tich3 bezbožnich lyudoderskich caria Iwana, i ca-
ria Borisa zakonow; i to ne bez stenvoženia i storenia i welikich
ubitkow wsego naroda: iakože setomu iawni predoteczi i znaki
pokazuiut. Tri4 Terwogi 5naszego wremena, iedna5 Peskowskaia,
i dwe MoskoAvskije6: || i tri7 izmeni: Podneperskaia8, Baszkir-
skaia, i Berozowskaia. Mnogo adda sowetnee bi bilo: dabi car
gospodar sam k7 tomu prigledal, i prosmotranie uczinil: i po-
prawil bi tije9 Lyudoderskije zakoni. A k' takowoy poprawe
treba iest naipenvlye10 izorwat koren togo zla: to iest, Uczinit11
umerkowanie w' Razsipnich utratach, kotorije se czinet naino-
rodnikow: i spomenut na priczu «Iako na czužich psech, i na czu-
žich detech, wsegda se chleb w' sue gubit». A ob czloweku, kiy se
bez nuži12 skitaet i inostranczuet, Sirachowic Avelit: «Iako kormit i
poyitnezachwalnich, a k' tomu gorkijereczi usliszit». Tože i wsakiy
Avladately, kiy kormit i poyit inorodnikow prebogato, i bez nuži,
inogo nestežit, neže gorkije reczi, posmech i primowki ot ino-
rodnikow; 13a tužbi i placz i13 proklinanie ot swoyich pod-
dannikoAv: iako smo obtom uže dostatno skazali.
12. Welikoserdni kralyi (:koyich pamet iest slawna na SAvetu:)
tako se otstranyachu14 ot lakomosti i lyudoderstwa, da mnogo
krat i spodobnogo15 kazni sobirania zanechawachu.
Aleksander Welikiy opitan: «Gde imaesz kaznu?» Otwecal
iest: «U prijatelyew».
Kostantin Welikiy, kogda 16z' maloiu skorbiu16 promisz-
lyasze ob kazne, biwszi opomenyen ot prijatelyew, dabi bolye
skorb nosil na kaznu; otwecal iest: «Dober wladately, kiy budet
otswoyich poddannikow pacze lyublyen, neže boian, imaet wse
czto imaiut poddanniki».
Alfos Aragonskiy kraly welyasze: «Kralyewskoe nastoianie
iest, naiperwlye swoyich poddannikow uczinit bogatich. Abo pri
bogatich poddannikech kraly nemožet bit ubog».
1 далее зачеркнуто Pokle 2"2 зачеркнуто niwwek 3
написано над строкой 4 написано над строкой 5~5 написано над
строкой 6 далее зачеркнуто i dwe 7 зачеркнуто неразборчивое слово
8 зачеркнуто Ukrayinskaia 9 далее зачеркнуто Razsipnije 10
написано над строкой п далее зачеркнуто ро 12 далее зачеркнуто klatit
13-13 зачеркнуто placz i kletwu 14 было ostranyachu 15 было spo-
dobno 16"16 зачеркнуто neskorbno
238

Iakup Aglinskiy kraly iest napisal knyigi pouczennije 4k' ižkup Agimskiy
sinu1; i tamo piszet: «Sine, ne2 wozchotey se bogatit, nakla-
daiuč nowije i težkije danyi na lyudi: no blago swoyich poddan-
nikow naistanowiteiu swoiu kaznu bit scenyay»3.
Traian Rimskiy car welyasze: «Kazna iest narodnaia slezena. Traian Rimsiny
Iakobo kogda se slazena nadmet, ostalnoe telo 4izczezaet i gi-
net4; tako kogda se kazna izbitno napolnit, narod wes nanisčetu
se priženet». I po nasledku Kralyestwo postaet slabee, i kraly
slabeyi: i lyudi se5 nemnožet6.
Ot sotworenia sweta nijedin grad nist stoial newreden s' Benetczam
1200 let, dabi nebil otkoego 7neprijatelya obladan i7 Avziat:
tokmo grad 8Benetki ili8 Benetczeia9 ot swoego sozidania daže
do10 šego dne stoyit Avsegda sloboden, i nikoli11 neodolyen: i Be-
netczani12 iesut scenyeni wo13 wladatelyskich wecech nesmerno
bit14 wesci. A u nyich smertnaia kazen iest zakonno15 ustawlyena
onomu, kiy bi16 naiperwlye spomenul i sowet podal, ob postano-
wlyeniu občinskije17 Kazni, kaia bi imala ležat bezdelna. Ne-
wibiraiut adda Benetczani otSAvoyich poddannikoAv wece, neže
czto iest potrebno k' obicznim godownim razchodom. Akogda
biidut ratiu pritisznyeni, i penez yim budet treba: togda czto-
koli zapowedut, i kakowukoli dany naložet mimo || obiczaia; crp 18S
lyudi wsego18 pokorno sluchaiut, i radi daiut bir, i neizmenyaiut19:
abo sut stanoAviti, iako dokonczawszi rat, nowaia ona bir chočet
prestat. Ino sey iest prawiy razum onoe Bozyije zapoAvedi: «Da
kraly nederžit nesmernije množini srebra i zlata». (Wtor : zak:20
gla: 17.).
1"1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто moy 3
зачеркнуто weruy 4"4 зачеркнуто iztlewaet 5 написано над строкой
6 далее зачеркнуто se 7"7 зачеркнуто wraga 8-8 зачеркнуто
Benetki 9 было Beneczeia 10 написано над строкой п
зачеркнуто otnyud 12 было Beneczani 13 написано над строкой
14 далее зачеркнуто umitelni 15 написано над строкой 16 далее
зачеркнуто perwiy 17 зачеркнуто občije 18 написано над строкой
19 далее зачеркнуто abo 20 над строкой написано а
239

Razdel 29
IAKO KOREN WSEMtJ ZLtJ IEST LAKOMOST
Ne moia, no Pawla apostola, no samogo Boga Swetogo Ducha
iest recz šija: «* Koren wsemu zlu iest Lakomost» (K' Timofeiu
lista 1, razd: 6, 10). Ali da se možebit kto nepodiwit semu recze-
niu, moraem ie w' kratkosti obiasnit; i pokazat: kako mnogo
i neizgoworno zlo izchodit iz lyudoderstwa.
K-Mivf nn iv нлн- 1- Naiperwlye moralibi dumat Kralyi2 i nyichowi oprawniki3:
i^rdi j i po i} uQoaer- T1 i -i -i л , i л . г -i л, . /-. п.
siwu dus/л swoyf gu- lako czez lyudoderstwo duszi swoyi gubet, i nawecznije muki
bet predaiut. Kaia pak korist budet czloweku, ascze wes swet obla-
daet, a swoiu duszu zgubit? welit Christos. 4Czto ti posablyaet,
ascze4 czužee blago wozchwicaesz, koe iesi dolzen powratit:
i ascze nepowratisz, na Avecznije muki osužen biidesz? Neopro-
stit5 bose grech, ascze se nepowernet6, czto iest7 wziato. I ascze
wo weczniy ogony poidut oni, koyi nisut swoego blaga ubožcem
razdawaly8: kako nepoidut oni, koyi sut czužee siloiu grabili?
(Gledi razd: 27, cz: 5, lis: 176).
Lyudoderstwo nescze- 2. Drugiy razbor dumania 9iest nadoben9 kralyem lakomim
tnim grechom priczina mislit10: Iako swoyim widiraniem ne lisze sami soboiu greszet;
no i inim nesczetnim i neizgowornim grechom biwaiut priczina.
Prikazniki11 bo pri widiraniu l2wsakiy czas swoe krestnoe celo-
wanie lamaiut, gde12 i lyudey13 izobižaiut, i kaznu okradaiut.
A bidni poddanniki ini, kralya proklinaiut: ini terwogi i izmeni
Smotn czin^t, apri tom se czinit mnogo korwolitie, i lyudomorstwo,
i14 kletwolomie, i zemlyi pustoszenie, i ini grechi. A zato wse
kraly budet moral pred Bogom otwet dawat: abo on ko wsemu
tomu priganyaet i prisilyaet lyudey swoyim nezbožnim15 tiran-
stwom.
To dwoe razcenyenie dowolyno bi bilo na otstraszenie16 wsa-
kogo17 wladatelya ot18 premerzkogo lyudoderstwa. Aliwed nist
bezdelno, ascze i na drobnee iescze wicztem sčeti, kotorije s'
soboiu prinosit lakomost, i kruto wladanie.
TT7 л л, 3. W prelyutich 19tiranskich caria Iwana19 zakonech 20per-
Wsegda, wezde, wo . .20 • i '• ъ '*. ^j-x ' x ' i ' • ' i '
wsaczine Kazne pri- waia izu naiglawneia bit sewidit ona ustawa, koeiu wsi pnkaz-
bl1 czimt niki, derzawniki, i oprawniki, cariu Gospodariu, prisegu czinet,
1 далее зачеркну то Iako 2 далее зачеркнуто wsi 3 далее
зачеркнуто lakomi i lyudoderni 4"4 зачеркнуто . . .korist, da kto 5
зачеркнуто . . .czaet 6 зачеркнуто nepowratit 7 далее зачеркнуто po
kriwde 8 было razdelyali 9~9 зачеркнуто se. . . 10 написано над
строкой п зачеркнуто Oprawniki 12-12 написано над строкой
13 далее зачеркнуто kri 14 далее зачеркнуто ini grechi 15 было
bezbožnim 16 зачеркнуто otpuseenie 17 далее зачеркнуто kralya
18 далее зачеркнуто globoderia 19~19 зачеркнуто luydoderskich bezboz-
nich и сверху зачеркнуто caria Iwana 20-20 написано над строкой
240

стр. 1SD
i straszno1 se zaklinaiut: «Iako iaz Imerek wo wsakoy zmoznoy
prilike, wsakim sposobom, кбу se možet na swetu widiimat,
choču Gospodarowoy kazne pribili iskat2: i3 nikakowogo к' umno-
ženiu godnogo4 sposoba neopustit». Iz šego bo bezzakonnogo
zakona, i 5iz see5 prokletije kletwi, po nuže6 sledit sije golemo7
nespodobie: leže pod carskim imenom oni prikazniki tako dlya-
radi sebe, iako dlyaradi caria, wsakim wimiselnim naczinom. || to-
met, trapet, odiraiut okaianich poddannikow: i nikakowogo
ко spustoszeniu godnogo sposoba neopusčaiut.
4. Drugiy muczitelyskiy zakon iest8 sije: leže wisoki dum- Prikaznikom se damt
niki (:toiu wisze reczenoiu kletwoiu swezani:) uiezdnim9 i10 pri- ?к?р1 obrokl x pi0Z1"
kaznikom nikakowich obrokow neotluczaiut, ili tako malije
otluczaiut, da prikazniki nikako nyimi proziwat nemogut. A pri
tom zapowedaet yim se cwetno i dragocenno11 platie nosit. A krepko
yim se prepowedaet posulow iemat. Kakow12 adda promisel bid-
nim lyudem ostaet na prožitie? Niczto ino, neže Worowstwo.
Prinuženi biwaiut derzawniki13 i celowalyniki i wsaki opraw-
niki14: Prawdu izprodawat, i z' wormi swoiu osobinu ugowariat.
Prilika. Nekiy derzawnik na samom swoem prijezdu w' derzawu,
wsemii narodu obceiawno iest swoiu milost sicewim15 naczinom
obečal: iako nechotiasze16 czez Avse swoego wladania wreme nijedi-
nogo czloweka smertiu kaznit. To iest (:prostim iazikom goworec:):
Woruite, bratci, slobodno, razbijaite, kradite, i mne del
prinosite: i wse wam budet prosto. I to 17wori onich mest17 s' czetiri
godi werno izpolnisze. Czestije westi ob zarezowaniu lyudey,
i ob tadbinach biwachu, i lyudi so strachom wo swoyich izbach
sipachu, a nikoli nijedm wor nebiasze smertiu skaznyen18. W tom
promislu 6n derzawnik, i ini nyemu spodobni propowedaiut
bit19 carskoe Miloserdie: a w' istine se obretaet ne miloserdie,
no lyiito muczitelystwo. Abo gde tati i razboiniki iesut slobodni,
tamo ostalni20 lyudi okaiano ziwut stuženi: ni w' blagu, ni w' ži-
wotech swoyich bezpeczalni. A tomu (:iako smo rekli:) iest pri-
czina: czot se prikaznim lyudem nedaet spodobnaia plaća. Bid-
niy Poddiacziy moraet w' prikazu sedit 21czez wes21 god wsije
ćelije dni22, nijedinogo dne neiznewszi; amnogo krat sedit i
ćelije noći: a iz kazni mu idet altin na deny, ili 12 rublyew na god.
1 написано над строкой 2 зачеркнуто czinit 3 зачеркнуто
nije 4 зачеркнуто zmožnogo 5"5 написано над строкой 6
зачеркнуто неразборчивое слово 7 зачеркнуто prestraszno občee 8
далее зачеркнуто . . . koyim 9 зачеркнуто derzawnim 10 далее
зачеркнуто gradownim 1X было mnogocenno 12 зачеркнуто Czto
13 далее зачеркнуто i oprawniki и сверху зачеркнуто wsi 14
далее зачеркнуто krestnoe celowanie 15 далее зачеркнуто sposobom
16 далее зачеркнуто ni.w 17"17 зачеркнуто oni lyudi 18 далее
зачеркнуто I 19 написано над строкой 20 далее зачеркнуто wsi
21-21 написано над строкой 22 зачеркнуто cei
16 Ю. Крижанич
241

A welet muse1 na prazniki pokazowat w7 cwetnom platiu: nakoe
iedmoe nist dosta onich 12 rublyew. А w' ostalnom czim se imaet
kormit i odewat 6n sam, i žena, i czelyad?2 A ziwut iednakowo.
A 3iz czeso3 ziwut? Lechko se iest domislit. Rekszi iz4 proda-
wania Prawdi. Nist adda diwo, czto na Moskwe iest tako mnogo
worow, i razboiew, i lyudomorstwa; no pacze iest diwo, kako
iesče lyudi prawedni mogut na Moskwe žit. W Carigradu iest
lyudey z' dwoe toliko, skoliko yich iest na Moskwe: i narodi
стр. i9o i weri mnogo razlicznije i sowraznije: || i more iest u grada, da iest
lechko i mertweca skrit w' wode, i zlodeicu ubežat po wodeze.
A iednakože ćeli godi premijaiut, da se w' Carigradu neusliszit
ni lawka wilomlyena, ni5 6chram wigrablyen6, ni tn kakow raz-
boy. A naMoskwe ni nedelya nemmet bez takowich westey.
Otkud to7 pochodit? Ot prikazniczeskogo narawlyenia. A otkud
takowa8 prikaznich lyudey chudoba? Ot nedostatnije plači ili
obroka, koyim se nikako nemogut preziwit.
Baiazit kraiy choti- Prilika. Baiazit perwiy kraly9 Turskiy, biwszi10 usliszal
asze wsech sodcew so- mnogije11 tužbi na chudobu SAvoyich Kadiy, to iest Sudcew: za-
powedal iest, dabichu bili wsi k' nyemu priszli, i namislil yich12
bil w' ieden dwor13 wsech zaprit, i14 sožeč. Togda iest15 Alija
basza16 nekoego Muzina17 кга1уёлуа18 szuta, goworlyiwa detca,
nauczil czto bi imal 19czinit i19 goworit, i к' cariu poslal. Murin,
oprawiwszi20 se w' swetlo stroino platie, priđe, i stoiasze pred
kralyem. Kraly21 opita: Kakowa to nowina Murine, zaczto si se
tako22 oprawil mimo23 obiczaia? Murin. Da idem w' posolstwo,
da me ti otprawisz ко Greczeskomu cariu. Kraly. A poczto k7 na-
szemu neprijatelyu? Murin. Zato, da ti priwedu 6t nyego24
nekoliko Inokow: da nam oni sud sudet: pokamesta ti chočesz
wsech naszich sudcew umorit. Kraly. О moy Murinko, a25 oni
Inoki znadutli nasze zakonostawie? Na siju recz basza Alija
otwecaw, recze: Neznadut, б Gospodine, oni: zaczto adda ti
znadučich chočesz umorit? Kraly. Zaczto czusz26 kriwo sudet?
Alija, laz, Gospodine, ti choču priczinu powedat. Owi naszi
sudci nikakowije plači neprijemlyut izkazni: iemlyut adda,
ot osebuinich lyudey mita27. Naredi yim plaču: i poprawlyena
budet nyichowa chudoba. Polyubi kraly dumu: i dade Alije
1 далее зачеркнуто po 2 далее зачеркнуто Nist adda 3_3
зачеркнуто ot kud 4 зачеркнуто po 5 далее зачеркнуто dwo
6-6 было chrama wigrablyena 7 далее густо зачеркнуто 8
написано над строкой 9 зачеркнуто саг 10 далее зачеркнуто mnogo
krat г1 написано над строкой 12 написано над строкой 13 далее
зачеркнуто yich 14 далее зачеркнуто ognyem 15 написано над
строкой 16 далее зачеркнуто iest 17 далее зачеркнуто detca 18
зачеркнуто carowa 19-19 написано над строкой 20 зачеркнуто ob-
lekszi 21 далее зачеркнуто recze 22 далее зачеркнуто oblekel
23 зачеркнуто izwon 24 далее густо зачеркнуто 25 зачеркнуто ie-
dali 26 далее зачеркнуто zlo 2'7 зачеркнуто posuli
242

oblast postanowit w'toy weci, czto bi bilo godno. Tako iesl
posoblyeno sudcem, i w kupe Prawde; kaia se togda1 izproda-
wasze; a ottole2 lucze i prawednee se sudi sudet u Turkow, neže
gdekoli inde na swetu I sije sewidit bit naiweca priczma: Zaczto
Bog tako dolgo terpit i preziraet Turskogo naroda Neczestie i
inije grechi, i prepusčaet yich tako dolgo kralyewat, i Christi-
anskije narodi3 izobižat.
5. Ali czto mi w' sue reczi tratim ob poprawe Sudeczeskije ot sudow lemat pre-
neprawednosti: gde samo čari a Iwana zakonostawie iest iawno nepra wdaSetfni: iesti
neprawedno? Czto bo neprawednee se možet wimislit, neže ot
suda iemat w' kaznu newem kakowije presudi i prawije desetini?
Nigde na wsem || szirokom swetu neidet kralyu nikakowa korist стр. ioi
ni prichod ot sudow: tokmo zdes na Rusi seiest poiawil toy bez-
bozniy lyudoderskiy i prawdogubniy zakon. Dlyaradi prawed-
nich sudow, Bog narawit Turskomu narodu 5w' iewo grechech5.
Nist adda diwo ascze dlyaradi tako neprawednich sudow Bog
neustaino kaznit Ruskiy narod: i neotchodit bicz Bozyi ot na-
szich chrebtow, abo mi neprestaem prawdi 6bit i6 zatirat.
6. Ne iedinim Sudcem i Diakom iest twerdo7 žitie: no i inim Krutost wiadama czi-
carskim slupam8, i oprawnikom neffda i negda se nakladaiut ?},l> ^L1?^!7^!^"
dela, koyich oni nemogut эллюеш siloiu dostomo mverszit, ya ne- i konsu
daet yim se iz kazni pomoč9. Poslom se nedaet stroszok dowo-
lyen na nyichoAV obchod: i inim na inaia dela. Iztogo izchodit
krainoe nespodobie i ostuda10. Da mnogi, nužeiu pritisznyeni,
zabiwaiut swoee wlastitije i wsego naroda občije11 precenbi: i
daiutse Inorodnikom, za podarki, pregoworit i nawecat na wsa-
koe nespodobie i sramotu. Chwastaet se12 Olear Nemczin wo swo-
yich knyigach, iako de13 kto imaet penez, možet na Moskwe iz pri-
kazow dobit prepisow ot Avsakich naitaineyich del14.
Wece, dlyaradi podarkow, drewnyi dumniki uczinisze, da na-
Rusi bisze Inorodnikom dani Avsakije slobodini i wolynosti,
koyich sami Inorodniki žadachu, ili zadat mogachu. Tako dlyaradi
negodnich15 podarkoAv, i dlyaradi malije (:i na oblicziu tokmo,
ane w' istine budučije:) kazennije pribili, i mnogo pacze ubili;
sotworisze wse ono kralyestwo Nemcem podbirno. Takowije
inorodniczeskije16 wolynosti, nemogut nikako prebiwat, bez
strasznije narodnije sčeti i sramoti pred wsem swetom.
1 написано над строкой 2 зачеркнуто dnes 3 далее
зачеркнуто razariat 4 далее зачеркнуто welika 5"5 в строке густо
зачеркнуто слово, над строкой зачер к ну то preweliko neczestie 6_6
написано над строкой 7 г наиисано над строкой 8 далее зачеркнуто i
bolyarom 9_9 написано над строкой 10 зачеркнуто merzost и далее
зачеркнуто Ier 1г далее зачеркнуто czesti 12 далее зачеркнуто Adam
13 написано над строкой 14 зачеркнуто wecey 15 зачеркнуто та-
lich 16 далее зачеркнуто oblasti
16*
243

ziogiasie оъ Tiran- 7- Dlyaradi lyudoderskich zakonow u wsech Iewropskich
s,wu narodow iest občen i zgoden glas: Sije preslawnoe1 carstwo bit
Tiransko. Inadto welet: ne potoczno, no naiwece bit zdes tiran-
stwo.
2Anno 1663, Iulii die 26, narrauit mihi quidam Germanus
homo mendax, et dicebat: «Omnes, inquit, praecipui Russiae
barones habent apud se praeparatum uenenum: ut cum intelli-
gunt imperatorem sibi irasci possint illud sumere. Ita, inquit,
ille baro, qui fuit sub Camenecia, Kijouiae sumpsit uenenum.
Et alter, qui fuit Zisczik in Ukrayina pro depredato tesauro,
ostendebat, inquit, mihi suum uenunum, et dicebat: Uide in
quali seruitute nos uiuimus». Sed calumnia haec a Germano
conficta, debet refutari suo loco. Nam ille Germanus mille men-
dacia narrare solet quotidie: U. ga. qd in patria eius ad Renum,
siluae accendantur a sole: et mille talia2.
Dabi w7 Turskom i w' Perskom kralyestwech nebilo Sinom 6r-
stwa, i Wlastelom zadawlyania tamo obicznogo: \v ostalnich
wsech3 tegotach, menysza iest tamo Krutost, i menysze .tiran-
stwo, neže zdes. Koyi sut w' onich zemlyach bili, chotet siju
recz potwerdit.
ziogiasie oseiskogo 8. Zaradtogo Ruskiy narod iest dobil zlo oglaszenie u micli
uro/.onia narodow, koyi piszut: Iakode Rusaki iesut skotskogo i oselskogo
uroženia: i iako nikakowa dobra neuczinet, ascze nebudut pa-
licami i batogmi prignani, iako osli. Sice piszet Olear: Ali wecl
to iest sama lož. Abo Rusaki iesut iednogo iazika, i iednogo
naroda i uroženia z' ostalnimi Slowenci, z' Lechmi4, s' Podne-
стр. 19:2 pranmi, s Cherwatmi, i s' inimi, koyi nepo||trebuiut takowa
osolskogo wladania: no lucze se stroiet inimi lagudneyimi spo-
sobmi. A czto w' sadasznye wreme mnogi Ruskogo naroda lyudi
niczeso nedelaiut dlyaradi Pocztenia, no wse ot stracha kaž-
nyenia: priczina iest to krutoe wladanie, кое yim i sam ziwot,
kamoli ne5 pocztenie, czinit merzok. Istanowita iest istina:
Dabi seG sam7 Nemeckiy8 ili kiy koli 111 narod, sicewim krutim
Wladaniem stroyil: wsakiy bi takowijeze naszim spodobnije,
i iesče gorszije narawi prijal. Ine darom Avelyu Gorszije: abo
umom, i chitrostiu nas prewozchodet. A 9kto imaet9 ostreyi um,
možet množije tadbi i obmani wimislit.
iz krutogo wiadania 9. Zaradtogo sutse zaplodili wJsem lyudstwu premerzki narawi:
^па.тбИеШ naržwi ^ko da se10 Rusaki ot inich narodow scenyaiut bit Obmanni,
newerni, nesčadni na kradeniei i na uboistwo, Nepoczteni w7 be-
sede, Neczisti w7 žitiu. Aotkud to izchodit? xlOttud: czto11 wsako
1 далее зачеркнуто car 2"2 приписано на полях 3 зачеркнуто
delech 4 далее зачеркнуто s'Czechmi 5 далее зачеркнуто czest
6 зачеркнуто tiy 7 далее зачеркнуто Nemczin Olear so swoyim
8 было Nemci 9"9 зачеркнуто u kogo iest 10 написано над строкой
11-11 зачеркнуто Ottud czto w'Abo
244

mesto iest polno Kabakow, i1 Samoteržia, i prepowedey, i ot-
kupnikow, i celowalnikow, i wijemnikow, i zastawnikow, i tai-
nich dokladnikow: tako da lyudi otowsud i wezde iesut2 zwe-
zani: i niczeso nemogut slobodno delat3: i truda ruk i pota lic
swoyich nemogut slobodno4 užit, No5 wse potainu, i molczač6,
so strachom i s7' trepetom 8i z' obmanom8 moraiut sprawlyat,
i torgowat: i ukriwatse ottich tolikich9 oprawnikow i widor-
nikow 10i potwornikow ili, pacze, katow10. A sami ti celowal-
niki ni kmetoderci11, abo nisut promiszlyeni dostatnimi pla-
čami, nemogut werno delat, no nuža yich priganyaet iskat ko-
ristey i iemat dari ot worow. Tako lyudi obikszi wsaczinu delat
skromno, i naspodobu12 tatow so strachom, i z' obmanom: zabi-
waiut wsego pocztenia: postaiut nechrabri k' rati: i wistupaiut
na wsakuiu nelyudskost, neskromnost, i neczistotu. Neznadut
precenyat czesti: ni razluczenia czinit mežu lyudmi: no ко wsa-
komu neznanomu czloweku perwaia nyichowa recz bit obikaet:
Imaeszli ženu? a wtoraia recz: koliko imaesz carskogo zalowania?
kuliko blaga, kako si bogat? Nesramuiut se wsi13 nagi wizeni bit
w' kupeli. Ascze li14 yim budet czija milost potrebna, ružno
sami sebe zamičut i ponižaiut, i moletse i tla czelom bijut daže
do obridi.
10. Zaradtogo wsinarodi merzet sije carstwo15, i narod Ruskiy. Wsl narodi merzet
Iakože onomedne uczinisze Podneperski Kozaki: koyi buduč si^wiadanie i bežet
iednogo16 iazika i weri z' nami, iednakože wolet bit pod Lechmi,
neže pod sim gospodstwom: dlyaradi krutosti zdesznyego wla-
dania. А лу' terwozno лугетё, sami domasznyi narožani i izred-
neyi bogateyi lyudi z'17 18lechkich priczin18 se priwodet na iz-
menu19: iakose iest Avi||delo w' Razstrigino wreme. A to dlya стр. юз
czeso? Zarad krutogo wladania.
11. Kruto wladanie iest priczina, da iest Rus retko osažena, pustina Ruskije zem-
i malo lyudna. Moglo bi na Rusi, dwoe tuliko lyudey žit, kuliko lyj^ot Krutich zako-
yich sada žiwet: dabi bilo umerkowanee wladanie. Gledi Raz-
dela ob Lyudnosti i ob umnoženiu naroda.
12. Reczeno iest wisze (:w' razd: 11:), iako nigde na swetu Narodnomu Pijanstwu
nist tako merzkogo, bridkogo, i strasznogo pijanstwa, iako zdes priczina Kabaki
na Rusi. A tomu priczina iest korczemnoe samoteržie, iliti
Kabaki.
1 далее зачеркнуто inogo 2 было sut 3 было zdelat 4 зачеркнуто
wolyno 5 далее зачеркнуто moraiut 6 зачеркнуто krijučse 7
написано над строкой 8"8 написано над строкой 9 далее
зачеркнуто prikaznikow ю-ю написано над строкой и-и написано над
строкой 12 далее зачеркнуто razboinikow 13 написано над строкой
*4 написано над строкой 1Ь зачеркнуто wladanie 16 далее зачеркнуто
že 17 написано над строкой 18_18 было lechkimi priczinami 19
зачеркнуто otpadenie
245

Boris. Kako mogut kabaki bit priczma pijanstwu?
Cherwoy. Posluszay kako.
po ukaznomu vvrć- Iе- Abo dlyaradi togo2 samoteržia nesmeiut si3 lyudi pitia
naeum6rJ»0t nasillT i warit4> bez prikazniczego dopusčenia: a tamo yim, se napisuet,
da bichu za tri ili za czetiri dni posle uwarenia pitie izpili, i
dolže w'5 domech nechranili. Tim adda lyudi, dabichu nawa-
renoe pitie skoree izpili, nasilu pijut, i opijaiutse. A susedi,
nimaiuč se czeso doma napit, nit gde mde napitka kupit, bez
srama sedet, i6 neotchodet ot onogo piwa, dokole czuiut iedinu
kaplyu bit w'7 baczwe. Ino tako kraly biwaet priczina, i uczast-
nik, i prawo welitely grechii narodnomu.
Diyaradi prerowedi ^' Abo lyudi mglkog° sczastia nimaiut sili, dabichu si doma
biwaiut bčszenoia- piwa ili wina prigotowili. A korczem nigde nist, w' koyich bichu
komi na pitie ge8 ^Q ^^тепот napili; okrom carskich Korczem9: w7 koyich i me-
sto 10i posudie10 iest ot wsakogo swinyskogo11 kotca gnyusnee,
i pitie samo prebridko, i samoiu besowskoiu12 cenoiu se prodaiet.
A czto weče, i ti sami adni kabaki nisut lyudem na rukach: no
w1 iednom welikom gradu, ieden ili dwa kabaka. Dlyaradi togo,
mowlyu, melki lyudi malone iwwek biwaiut liszeni napoiew13:
i po nasledku postaiut nesmerno Lakomi na pitie, bezstidni,
i zgola beszeni: tako da kakowukoli weliku posudu wina yim
w' ruki podasi, zapowed 14Božiu i Carowu14 bit nepčet, dabichu
iu na ieden duszok izpili. Oniže ascze kogda s' koliko penezcew
soberut, i w' 15kabaczniy ad15 pridut, togda se w7 konec zbeset,
da i ruchlyad kiiiu imaiut doma, i suknyu iz chrebta propijut.
Ponuže widumuiut ^e. Abo bez dobiwennogo dopusčenia nist wolyno warit pitia.
mnogijepriczmipi- Adopusčenie senedaet, ascze prosit bez pripisania priczini ko-
torije iliti nuži. Dlyaradi togo lyudi nastoet widumowat raznije
priczini, dabichu mogli dobit dopusčenie na uwarenie napoia.
Otsele izchodet pirowni16 zakoni i obiczayi: da okrom Swetlogo
Woskresenia i inich godownich welikich praznikow, woweden
iest beszen17 zakon, dlyaradi praznika swetogo Mikoli, stroyit
стр. 194 piri i18 buiat dapijanczewat || za iednu i za dwe ćelije nedelyi.
Ottoleže izidosze19 Zagoweini piri: ottole19 Imenini, Rodini, i
Krestini: ottole Pominania tako czasta, koyimi seduszi pacze
obtežczaiut, neže oblegczaiut. Pijanstwom bo i nowim grechom,
neoczistitse stariy grech. Ottole nakonec izchodet i sami Dwor-
ski piri: kotorije weliki Gospodari narežaiut libo Poslom ino-
гот
1 зачеркнуто Dlyaradi prepowedi biwaiut beszeno lakomi na pitie
2 написано над строкой 3 написано над строкой 4 было zwarit
5 далее зачеркнуто dworech 6 далее зачеркнуто iedet 7 далее густо
зачеркнуто 8 написано над строкой 9 зачеркнуто Kabakow
10-10 написано над строкой 1г далее зачеркнуто chlewa 12 далее
зачеркнуто dragoiu 13 зачеркнуто pitia 14-14 написано над строкой
15-15 зачеркнуто adniy tot kabak 16 было pirni 17 зачеркнуто neczlo-
weczeskiy 18 далее зачеркнуто i pijanstwo le-ie написано над
строкой
246

stranskim, libo swoyim domasznyim wlastelom i dworanom.
Biwszi bo саг Iwan spoznal, swoe muczitelystwo lyudem bit
neznosno; dabi bil1 swoiu lyutost koeiu lagodnostiu usladil:
udiimal iest i postanowil dworskije Pominalnije2 piri. Dlyaradi
togo iaz nepcu: iako i ostalni dworski Zakonni piri, ili ot nyego
caria Iwana, ili poslye nyego naszesti ili umnoženi i utwerzeni
bisze. A w' tich рак takowich pirech libo3 gostitwach (rosobito
nakoyich biwaiut inorodni posli:) Občen4 i Preiawen grech se-
czinit. Abo i na swoy grech i ostudu inorodnich swedokow pri-
ziwaem: i nyich gostow golemoiu i5 neodolnoiu nikako siloiu
prinužaem kogrechu. Moraet bo gost iz carskije ruki, ili ot car-
skogo stola, prijemat napoinici: i na takowu tesnotu biwaet
priweden, Da ili suprot Boga, ili suprot Cariu moraet pregreszit.
Stanowito mežu inimi priczinami, zarad koyich Bog kaznit
sije carstwo: nepcu iaz i siju bit iednii w' czislu: i možebit ne
naiposlednyuiu: abo iest wsemu swetu iawna.
4е. А па копёс koneczniy, tije priczini, kotorije na poczatku PIri 0bratiiise w' za-
Wolyno i Slobodno bisze udumani; neoczutno obratisze se w' za- tonostawie
kon i w7 nužu, i budto w' neprestupno zakonostawie: tako da uže
czesti bise izbawil, i pregreszit bise scenyal, kto ne6 bi oslužal
wsech tich Imenin, Krestin, Rodin, Mikolin, Pominanyi i Zago-
wenyi. S' togo7 mnogi, koyi naimenye žadaiut, dlyaradi občego
zakona i swoego pocztenia, moraiut stroyit piri. Mnogim pak
nakladi se czinet pretežki8: kogdabichu priprawili wernu i wo- ottoie iziszii promisli
lynu gostitwu: abo (:iako smo rekli:) lyudi sut nestidni, i ni- na upoteme
kako senebichu nasitili pitia9, dabi yim gospodar dal ponyicho-
луоу wolye delat. Zato ti pirostroici iesut udumali diwnije,
ostudnije10, premerzkije, i nigde naswetu newizennije sposobi
i promisli ко skoromu upoieniu: pokoyich gosti ne napir, no na
grech, ne na lyubow, no na ostudu biwaut zwani. Mnogi bo iz
nyich neobedawszi i neokusiwszi chleba gladni se powracaiut
domow; a trezen pak11 nikoli nikto senist powratil iz tich pirow.
Niczeso bo inogo nepromiszlyaet i neczinit gospodar, neže kako bo
gostow czto naiskoree opoyil, i iz lyudey swinyami uczinil.
Naiperwlye bo, piwo naroczno priprawlyaiut tako, dane k7 pi-
tiu, no к naprasnomu || upoieniu budet prigože. Wtoriy pro- crp 195
misel: gospodar posadit gostow okol12 praznogo stola, i tako se-
det za tri i za czetiri czasi, bez chleba, i bez wsakije iestwini:
a mežu tim iedna czarka wina w' krug idet: i tako na tosče serdce
nekoyi postanut napol pijano, nekoyi se i sowerszeno opijut,
da uže ni ob iestwine nemislet. Tretyi promisel: gospodar sam
1 далее зачеркнуто kako 2 далее зачеркнуто . . . ini je 3
зачеркнуто ili 4 зачеркнуто Očen 5 далее зачеркнуто nikako 6
написано над строкой 7 зачеркнуто Dlyatogo 8 далее густо
зачеркнуто 9 далее зачеркнуто iest 10 написано над строкой п далее
зачеркнуто ni ot roda 12 далее зачеркнуто stol
247

z' gostmi nesedit (:iako inde po wsem swetu:), notokmo w' krug
chodit, biid to sluga, s' czaszeiu w' rukach: i nedaet gostom od-
dachniit, no silit.yich, dabichu se skoree opili, i domow poszli.
A 1s' tich pirow1 bidniy gospodar niwwek nikakowije utechi
ni radosti2, ne primet, no wsegda troiu sčetu stežit. Naiperwlye
sčetu terpit na dusze: abo Boga razseržaet, czto inich siloiu i
chitrostiu3 upaiaet. Wtoroe sčetu terpit w' mosznye. Tretije
trud i muku terpit w' tele: abo naspodobu slugi obchodit, i
trudit se, i nesedit, 4i ne razgowariaet se4 z' gostmi, iako iest zakon
w' ostalnich sweta stranach. Tije adda wsije zlosti, i nespodobie,
i grechoti, i sčeti, i ostudi wsego naroda, izchodet iz prokle-
togo Korczemnogo Samoteržia.
Boris. Ti si pred sim rekel: Iako mi5 Slowenci 6po wecey
czasti6 ot uroženia iesmo Razsiplyiwi7 i Radogostci. Kažetse
adda, iako ne dlyaradi korczemnogo samoteržia, no ot uroženia
naszego idet nasze preostudnoe pijanstwo.
CHERWOY8. Istina, iako naszi lyudi iesut Razsfplyiwi
i radi stroiet Gostitwi. A Wlachi, Chispani, i Turki, iesut 9umer-
kowani w'utratach i w' pitiu9: netratet swoego blaga zaludo:
i otnyud se neupijaiut. A Nemci, nerazsipuiut timi i oni swoego10
ludo: ali w'pitiu tako skoro11 prestupet meru12, kako i mi Slo-
wenci: i u Wlachow i Chispanow scenyaiut se Nemci bit pacze
pijancziwi, neže mi13. Zatim razcenyay: iako i wsi naszego roda
lyudi, za Dunaem i pred Dunaem, Serbi, Cherwati, Lechi iu
Rusi, iesut iednakowogo uroženia: i wsi choruiut toiu Razsip-
nosti i Pirowania15 skazoiu. Ali iednakože nit u Nemcew, nit
u 16Beloruscew, nit16 ostalnich Slowencew, nit inde gde na swetu,
okrom iedinije Ruskije derzawi, nigde senewidit tako skaredno
pijanstwo: da bichu se po ulicach w' blatu utoplyeni walyali
muzi i ženi mirski i duchowni 17i dabichu mnogi ot pijanostl
umirali17. Nigde inde18 se nezrit 19toliko ponewolynich pirow19
i tako razlicznich pirom imen. Nigde inde se nezret takowi
promisli20 i takowo prinužanie k' upoieniu, neže tokmo gde se obre-
taiut besowski Kabaki. Znesi, Borise, Kabaki, 21i Dworskije
piri21, i weruy mi22 bezpeczalno: iako23 i Welikaia Rus se24 chočet
,. 196 zrawnat z' Maloiu i z' Beloiu Rusiu: i nebudet || owde wecego
ni skaredneego pijanstwa, neže iest onde25.
1-1 зачеркнуто pri tom 2 далее густо зачеркнуто 3 зачеркнуто
umiteliu 4~4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто wsi
6-6 написано над строкой 7 было Razsipni 8 так! 9"9
зачеркнуто skromni i trezni 10 было swego 1г далее густо зачеркнуто
12 сверху надписано mežu 13 далее зачеркнуто Slowenci 14 далее
зачеркнуто Czechi 15 далее Зачеркнуто nemočiu 16_1в написано над
строкой 17-17 записано над строкой 18 написано над строкой
19-19 зачеркнуто tako czasti piri 20 далее зачеркнуто к' 21-21 напи-
сано над строкой 22 написано над строкой 23 далее зачеркнуто
šija 24 написано над строкой 25 зачеркнуто tamo
248

Boris. Aliti i w' Maloy Rusi lyudi se upijaiut i wizaet1 se
mnogo pijanstawo.
CHERwoy. Istina, brate Borise, iako i tamo iest mnogo
grecha. Aliwed nasze pijanstwo iest daleko weče i skarednee
ot tamosznyego: iako iest2 dowolyno uže iziawlyeno3. A nadto,
koyi lyudi w' inich zemlyach se upijaiut, oni sami greszet; a wla-
datelyi i občee zakonostawie nimaet pritom nikakowa uczastia,
ni grecha: a u nas, Borise, Wladatelyi i Narodnoe zakonostawie
wsemu tomu zlu iesut priczina, zawodniki i4 welitelyi. Izato
Bog skoree gnyew swoy nanas prepusčaet: pokamesta oni koyi
sut Bozyi namestniki, i koyi bichu morali5 Božie zakonostawie
krepit, oni sami ne tokmo swoieu telesnoiu slabostiu, iakože
i ostalni6 lyudi, no iesče i obceiawnim swoyim zakonostawiem
razariaiut Božie zakonostawie.
R azdel 30
OB POPRAWLYENIU TIRANSTWA,
I ZLOGO WLADANIA
1. Iest nekoy wladatelyskiy opominok, goden dabichu go Kralyuy tšk0 đa
kralyi wsako wreme napameti deržali: «Tako de7 wladay lyudi, požadaiut premeni
da nepožadaiut premeni». Adda ascze kiy kraly, bez lakomosti
i lyudoderstwa, umerkowano wedet8 gospodstvo, i prawdu
ochotno wsem9 obslužaet: togda wsi poddanniki ziwut zadowolyni,
i nežadaiut premeni: i czestito bit se cenit takowo gospodstwo.
Asczeli pak zanyim pridet nastupnik, Lakom, kiy i Okruten
lyudoderec: ili Razsiplyiw10 pirownik, i inorodnikow
bogatite^: togda se wse dobro obratit wo zlo: i iz naisrečneego kra-
lyestwa, postanet lyuto tiranstwo. Adda kraly, kiy chočet i posle
swoee smerti narodom bit dobroczinec; i sebje slawu wsech
gredučich wekow raslužit11: on moraet ne tokmo sam bit dober,
no tože i12 dobro zakonostawie narežat; i wsakomu redu lyudey
pristoinije Slobodini iliti Priwlastia podat. Zaczto? Abo inako
nikako nemožet woztegnut bezrednogo13 pochotenia14 swoyich
1 было widit 2 написано над строкой 3 было iziawichom
4 далее зачеркнуто pow 5 далее зачеркнуто Bozyi 6 зачеркнуто
wsi 7 написано над строкой 8 далее зачеркнуто stroienie 9
написано над строкой 10 далее зачеркнуто gosti n сверху надписано
zaiskat 12 далее зачеркнуто dobrije 13 было bezrednich. 14 было
pochotey
249

nastupnikow, nit chudobnogo narawa swoyich slug, koyi mu-
daiut lakomije i nesčadnije soweti. Owde adda chočem propo-
wedat nekotorije slobodini ili priwlastija: kotorije bi mogel
gospodar саг swoyim poddannikom dat, i wecznim zakonosta-
wiem ukrepit: i kotorije iaz suzu izriadno Bogu bit dragije;
a nyemu Welikomu Gospodariu, i preslawnomu iego Ruskomu
kralyestwu, i wsemu Slowenskomu rodu ne tokmo Slawnije,
no i Werlo Koristnije, i Pribilnije. Iaz goworiu, czto bodro
bit suzu; a ini 6t mene uczeneyi, radbich widel, dabichu pri-
crp. 197 nesli czto luczego.il
Bez siobodiD nemožet 2. Kakow koren, takowo bilie. Kakowo drewo, Hakowa
ее zabranit lyudod^r- otrest1. Kakowo zakonostawie, takow wecem powod w' kraly-
s w° estwu. Mi bismo choteli, da seme koe inde ražaet kukoly, nambi
rodilo pszenicu. Aliti nezmožno iest iz kukolya imat pszenicu:
no kukoly2 iwwek plodit kukoly: i Lakomije ustawi ;wsegda
i wezde naražaiut zlije nasledki: rekszi prikaznikow nezbožnije
izobretenia, i grabeži, i zemlyi spustoszenie. Choč ti bi kraly
bil archangel: iednakože ascze oprawniki nebudut wozderzani
dobrim zakonostawiem (:to iest pristoinimi wsakogo stana Slo-
bodinami:) nist možno zabranit, dabise neczinili občeni i ne-
sczetni grabeži, obidi, i wsakoe3 lyudoderstwo. A czto iest nai-
merže: Wladatelyi obceiawno postaiut towaruszi worom4: gde
prikazniki tvorom narawet, dlyaradi darow; a gražani nimaiut
oblasti sami kaznit worow. Iedin adda otwrat iest, pokoem kraly
možet bezskorbnu uczinit swoiu sowest: i wztegnut grablyiwost
swoyich oprawnikow: i izniat sebe iz towaruszstwa razboinikow:
ascze podaruet wsakomy stanu lyudey pristoinije, umerkowanije,
i powsakoy prawde dolžnije slobodini: iakože chočem niže proi-
ziawit.
siobodini nerazwaiya- ^. Boris. Samowladstwo iest nailucze wladanie. Gde pak
iut samowiadstwa: no derzawlyani nikakowich Slobodin nimaiut; tamo Samowladstwo
repe ie stoyit krepko. A gde derzawlyani imaiut slobodini; tamo se
Samowladstwo razwalyaet. Adda nist polezno dat slobodin
poddannikom.
CHERwoy. Istinu goworisz: ieže Samowladstwo iest nai-
sowerszenee gospodstwo: i ieže semoraet wsakim naczinom soch-
ranyat. Ali hist istina, dabise Samowladstwo dlyaradi umer-
kowanich Slobodin zagublyalo5. N6 sice na troe iest treba to
razumet: Gde sut bezmernije, prewelikije, nespodobnije
slobodini; tamo se razreszit samowladstwo, i uczinitse (lAnarchija:)
Razpusta: iakože widim u Lechow i u Nemcew: gde nikto nikogo
neposluszaet; i koliko iest wlastelow, toliko tiranow. A gde
pak nist nikakowich slobodin, tamo nikakowim putem nemožet
1 г было takow owoc 2 далее зачеркнуто wse 3 зачеркнуто
wsakaia 4 сверху зачеркнуто tatom 5 зачеркнуто razarialo
250

stoiat samowladstwo, no uczinitse (:Tiranija:) Lyudoderstwo.
Tokmo adda w'tretiem i w'1 srednyem mestu; to iest, gde iesut
mernije, pristoinije, i s' prawdoiu zgodnije slobodini: tamo2
prawednoe samowladsto stoyit, i krepit se3 i chranitse. A slfszi
pri cz inu.
4. Kraly i eden možet bit dober; ali nastupniki iego kralyi siobodini iedm sčit
budut zli. Kraly možet4 bit doder; ali oprawniki iego mnogi; JjPJj^ ^«doderskim
premnogi biwaiut zli i neprawedni.
Dabichu kralyewski5 oprawniki, i sami kralyi, bili iako
angeli Bozyi; i nebichu mogli zgreszit ni pobludit wo wladaniu:
togda nebi bilo || treba slobodin: i moglo bi bez nyich stoiat CTp. i9t>
samowladstwo. Aliti pokamesta i sami kralyi, i nyichowi opraw-
niki lechko mogut, i obikaiut, pobludit: i wsako wreme nespo-
dobna straszna bezzakonia czinet: zemlyu pustoszet, narod
sramotet6, kralya 7w' strasznije grechi wplitaiut7, Boga serdet,
i na pomstu ponužaiut: Dlyaradi togo zgola iesut potrebni
mernije Slobodini. Takowimi bo postupki i delmi, samowladstwo
nikako se nekrepit i netwerdit; no pacze prewerlo se slabit,
ostužaet, ubožit, pustoszit, razwalyaet: a czto iest naigorsze,
Bog se lyuto razgnyewlyaet: i kaznyenie iego na ćelije narodi
seizliwaet. A narodi ot premnogogo prikazniczeskogo izobižania
wozruszeni mnoga nespodobia sotwariaiut: kralyew swoyich
zadawlyaiut8, otstawlyaiut, obalyaiut wragom predaiut, newez-
lyiwo k' nyim9 pristupaiut, i goworet, i czto ostalno. A gde pak
лу' kralyestwu iesut mernije slobodini: tamo se oprawnikom10
nadewaet wuzda, da nemogut wsakich swoyich chudobnich
pochotey izwerszat, nit lyudey na otczaianie razdražat11. Sey
iest iedin sčit, koyim se mogut poddanniki sčitit suprot opraw-
niczeskim zlostem: sey iedm sposob, koyim se možet w' kralyestwu
prawda obderžat. Nikakowije prepowedi, nikakowo kaznyenie
kralyewo nemožet oprawnikow ostraszit ot chudob nyichowich,
nit12 dumnikow ot lakomich nezbožnich lyudoderskich dum,
ascze gde13 nist sloboden.
5. Ot R owoama poddanniki proszachu oblegczeniaj a on Kt6 pribawiyaet, nay
yim iest pribawil Obtežczenia. Poddanniki sluszno i dostoino l ubawlyaet tegotu
proszachu ulegczenia: abotogda biasze dokonczeno14 zidanie
chrama Gospodnyego: i nikakowich ratey nebiasze: i zato sluszno
biasze dat lyudstwu oddachnyenie15 ot tolikich tegot. Ali Rowoam
nepolyubi slusznosti; no krutost i lyudoderstwo: i zato osta
liszen kralyestwa malone wsego.
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто samo 3
написано над строкой 4 зачеркнуто iest 5 далее зачеркнуто prikazniki i
6 зачеркнуто razariaiut 7"7 зачеркнуто sramotet 8 зачеркнуто
ubijaiut 9 зачеркнуто па nyich 10 было prawnikom xl сверху
надписано priganyat 12 далее зачеркнуто kralyew 13 написано над
•строкой ы зачеркнуто sowerszeno 15 зачеркнуто odachu
251

Ogledayse napred
i nazad
стр. 199
Ruskiy Rowoam
саг Iwan*
Osuowanie wsemu zlu
Kletwa ob Kazennoy
pribfli
Mnogi kralyi iesut na swetu bili spodobni Rowoamu: i mnogi
sut u wsakogo kralya dumniki spodobni Rowoamowim dumni-
kom. Koyi sut takowi? Oni stanowito: Koyi wsako wreme dii-
maiut1 ob Pribawlyeniu tegot; a ob Ubawlyeniu tegot, ob uleg-
czeniu, i ob slobodinach niwwek nepomislet. Takowi okaiano
bludet: i swoyich wladatelyew wo welikije skorbi i strachoti,
i grechi neoczutno wowodet.
6. Razumnogo muža i dumnika nastoianie iest, Napred
i Nazad se ogledat2: i ne tokmo ob Dnesznyey nuže, no i ob Iutresz-
nyey promiszlyat. Welblyudu towar nosečemu, ascze se nikoli
breme ne sonmet, no pacze ustawno nekoliko bremena sepri-
bawlyaet; tegota3 go obalit, da niczeso nemožet nosit. Luk ascze
ustawno budet napet, i neopusčen: postanet nekorišten. Czlo-
wek, kiy ustawno rabotaet, i nikoli nespit, i nepoczinet: nemožet
žit. || I Kralyestwo adda, koego poddanninkom otnyud nebudet
nikakowa oblegczenia, no w' wek wece izobižanie: wo mnogije
nesreći4 i wo mnoga ostudna igralisča, obikaet prispewat. Zem-
lya se pustoszit: Inorodniki wsako dobro izidaiut i otnoset:
Biwaiut izmeni i terwogi: Kralyi se obneczesčaiut, izganyaiut,
umariaiut, wragom w? ruki predaiut: Občinski5 grechi suprot
Bogu se czinet.
7. Kto iest bil Ruskiy Rowoam? Car Iwan Wasiliewic:
w' tom, czto iest postanowil zakoni prekrutije i nesčadnije,
na7 obtežczenie poddannikow. Drugiy Rowoam iest bil
car Boris Feodorowic: kiy iest oniježe8 zakoni ukrepil, i pri-
množil.
8. leden izmežu glawneyich zlich zakonow i budto osnowanie
ostalnim, iest ono opisanie Prisegi, pokoem se zaklinaiut i krest
celiwaiut wsi carski prikazniki i oprawniki. To iest: «Jako cho-
tet wo wsech wecech i prilikach, wsakim zamiselnim sposobom,
iskat i promiszlyat9 carskogo weliczestwa10 kazennije pribili».
Šija nezbožnaia prisega zawodit mnogich ne tokmo zlich, no
đobroserdnich11 mužey. Obsebe bо mnogi nepčet: sebe bit powin-
nich, czinit wsakije zamiselnije krutosti, s' koyich bi mogla
kazne kakowa pribil dopast. A koyi sami po sebje iesut lakomi
i kmetoderci (:iakože yich iest wsako wreme dosta:) takowi
i pogotowu nezasipaiut prilik, i nepraznuiut; no uziwaiut ied-
reno12 oblasti sebje danije i wsakim naczinom izobižaiut i dawet
bfdnich lyudey.
1 зачеркнуто mislet 2 было ogledaiut 3 зачеркнуто breme
4 сверху надписано lichoti, newolyi 5 зачеркнуто Obceiawni 6
далее зачеркнуто i car Boris 7 далее зачеркнуто razno и сверху žito
8 далее зачеркнуто ustawi 9 далее зачеркнуто pribili kazni 10 далее
зачеркнуто koristi pri n было dobrosednich и далее зачеркнуто\ lyu
12 написано над строкой
252

Boris. Alipak z' drugije strani prepowedaet se žestoko wsa-
kim prikaznikom: Izobižat lyudey suprot prawde, i Pustoszit
carski eh otezin.
CHerwoy. Alita prepowed, i kakowokoli kaznyenie, niczeso
neposobit. Abo prikazniki wsako swoe deianie pokriwaiut tim
oblicziem i imenom ob primnoženiu carskije kazni.
Natuliko da1 sowetnee2 bi bilo ot nyich prijemat prisegu,
dabichu rekli: Nechoču derzawlyanow izobižat suprot prawde
nit pustoszit carskije otezini; neže czto obečuiut: Choču wsa-
koiu siloiu množit kaznu. Aliti po prawde goworec, ni iedna
ni drugaia tich kletow nist potrebna, ni sluszna: no dowolyna
iest kletwa ili prisega ob wernosti, koeiu sut dolžni wsi derzaw-
lyani: a pri tom iesut potrebni slobodini.
9. Czestiyiy cariu, ti iesi iako angel Božyi. Ali twoego weli- carskaia dobrota prt-
czestwa dobrotan emožet bit koristna kralyestwu, kako dolgo ^nch^zakonech neko-
stoyit to neprawednije kletwi Avipraszanie: i ta oprawnikow
twoyich prewelika3 oblast. Paczeže i twoyi nastupniki wsi,
chočti4 bi bili arehangeli, iednakože aseze budut deržali || sice- стр. 2оо
wije zakoni: neehotet semoč oblyust ot zloglasia wsego sweta:
no ot wsech iewropskich narodow budut scenyeni bit tirani.
Abowem, iakože iest reczeno, oprawniczeskije chudobi, nikako
se nemogut wozderzat ni razbranit, gde budut takowi zakoni.
I nist dosta reč: Iako nesčadno kaznyenie budet zadawano opraw-
nikom. Abo pri tiranskich zakonech wsegda iest mnogo prilik
ко greszeniu: a gde sut tulikije priliki ко greszeniu, nikakowo
kaznyenie nist dosta, na otstraszenie5 lyudey ot prestupania.
I wsakiy czas budet treba naredu deržat tokmo paloszi i wiszala.
I perwlye ehotet prestat kati w' muczeniu, neže oprawniki
w' czinyeniu zlostey: iakože iesmo wideli w' sije wreme w' de-
nežnich worech. Nikakow adda in sposob se nenadehodit na
aladnyenie kralyestwa, neže zatert zlo zakonostawie, a posta-
Avit dobro.
10. Tim6 bo putem i sposobom kralyestwo se ehočet ukrepit iz poprawizak-onosia-
rodonaslednikom7 twoego8 weliczestwa, wo weki: a9 Sowest wia koyi pozltkl
Iwoia dusznaia oprawednit se ehočet pred Bogom, i pred wsem
sAvetom, a10 Wladanie budet oczisceno ot zloglasia idučego z'
lakomosti; i z' lyudoderstwa: a11 Twoe weliczestwo ehočet stežat
naiwecu slawu i pocztenie pred wsem swetom: I poddanniki
tulikim dobroczinstwom zadolženi, budut koneezno werni, i
radi da weseli ehotet dawat danyi, i mimoobicznije12 pobori:
1 далее зачеркнуто se kažet 2 далее зачеркнуто bit 3 далее
зачеркнуто sloboda 4 далее зачеркнуто budut bi bili 5 было otwer-
uyenie 6 далее густо зачеркнуто 7 rodo написано над строкой
8 зачеркнуто rodnim, было twogo 9 написано над строкой 10
написано над строкой п написано над строкой 12 далее зачеркнуто
biri
253

A czto se ticzet sadasznyego wremena: Bolyari i Torgowcir
i wsi lyudi, koyi budut učestni tich slobodin: chotet wseml
swoyimi silami dopomoč (:w' sadasznyey kazennoy skudosti:)
ко powraceniu srebrenich penez, i к' pomireniu. A Lechi mnogo
leglye i skoree chotet z' nami pomirit: i gospodaria blagowernogo
carewica na swoe kralyestwo prijat. A narodi, koyi se sada boiet
šego wladania, iako besa i ada, ottole chotet i zadat žit za twoyim
cariu czestitiy tako blagim, razumnim, i miloserdnim
gospodstvom.
Kako pak se spodobit w' sem delu postupat, i czto czinit,
perwlye neže se poprawet zakoni, i neže car Gospodar dast
narodu slobodini, to chočem w' nasleduiucey owde besede proi-
ziawit. A besedu siju, libo inuiu prigožeiu, možet car gospodar
ili sam k' lyudem izgoworit, ili czez koego bolyarina otwetitr
ili napismu podat.
>ФЮ^
Razdel 31
BESEDA CAROWA GZITELYEM WSEGO KRALYESTWA
Carowa ochota k'na- 1- Czestni1 otci2 lyublyeni naszi, knezi, bolyari, dworiani,
rodnomu dobru ob- i Wes narode Ruskiy, werni naszi poddanniki. Czeso3 otnas wip-
lawlyaetse r лт г ,.л. л.,* чл.. -1Л
raszaet carskogo imena nastoianie; mi i4 pokoiniy slawmje
pameti5 roditely nasz czez wse wreme iesmo6 smotrenie i peczal
стр. 201 nosili: Dabiste wi wsi || i \vse sije nasze kralyestwo, dabi7
wsaczinoiu obiluiuče bogato, i srečno bilo: Dabismo wsi mežu-
soboiu zgodu, suprot wragom silu, pred Bogom milost i8 pred
switom wsim9 precenbu obderžali: Iednoiu recziu, Občinsko
bodro wsegda nam iest na serdcu bilo. Nist trebi nam togo pri-
pominat: wi sami dobro znaete wse:10 budet pochočete10 daw-
neia wremena z' naszego otca i s' naszim wremenom, priwer-
stat. Ino11 ascze nam dosele ne wse po žadaniu12 se iest powo-
dilo13: nadaiem se, 14ieže wsi wi14 chočete izpowedat, ieže to
1 было Czestnije 2 далее зачеркнуто naszi lyublyeni i werni 3 so
написано над строкой 4 далее зачеркнуто otec nasz 5 далее
зачеркнуто wsaki, сверху зачеркнуто otec 6 далее зачеркнуто siju, сверху
зачеркнуто sije 7 далее зачеркнуто bilo . 8 написано над строкой
9 далее зачеркнуто slawu ю-ю зачеркнуто ascze chocete n no
написано над строкой 12 сверху надписано zelyeniu 13 зачеркнуто
powelo 14-14 зачеркнуто iako
254

ne ponaszey wolye, nit dlyaradi naszego nebreženia, no iz1
mich priczin iest izchodilo. Ascze bise iednako2 kto tol3 twerdo-
glaw obrel, dabi mu nasza žarka k' občemu dobru ochota4 iz
proszestnich wremen iesče dosta widoma nebila: ino: mi
stanovito ot sele (rpokamesta Božia sčedrota nam iest mir podaro-
wala:) tako 5iesmo namislili5 delat i postupat: da wes swit uzna-
det6 i da nikto nebudet mogel tayit: iako mine licho7 kralyew-
skuiu, no pacze oteckuiu8 lyubow nosim ко wsemu narodu.
Zelyim9 bo stanowito, smotreniem10 naszim carskim k' občin-
skomu narodnomu dobru tuliko prisposobit11; da bi nikto ne-
mogel otnas wece pozelyit12. Tokmo ako13 Božia milost naszije
otluki pospiszit: i wi naszey lyubwi iedreno dopomagat budete
nastoiali.
2. Da adda urazumiete priczini see naszije besedi, i zaczto sije traiyestwo đo-
i- л.. г. т , 1Л ту/г/ч • i_i- гЛ. -,,. sele nist imalo dotb
was lesmo pnzwali: znaite sije. Ieze14 Mi lesmo obliczih: bit rich zakcnow
nikije priczini w' sem naszem kralyestwu, кое15 pripaczaiut
obcey wsego naroda blaženosti: i dlyaradi koyich wsakiy stan
tužit16: Duchowniki, bolyari dworiani, 17plemiani, woiaki17, po-
sadniki, i težaki: i nikakow stan nist swoyim žrebiem i usta-
woiu18 zadowolyen. I to nist diwno. Abo dobro znaete: kako sije
kralyestwo izkoni weka w' prewelikich terwogach i wozrucheh
iest bilo postawlyeno. Posle Wladimira Welikogo bezprecznije19
mežusobnije rati narod razbijachu. Zatim naddospesze Tatari:
koyi kralyestwo tako stolczeno lechko pritisnusze, i mnoga
wremena pritisnyeno deržasze, i malone zadawisze. Dokole po
welikoy Boziey sčedrote, W: K:20 Iwan Dimitriewic iest naczal21
iarem zbijat; a zatim car22 Iwan Wasiliewic sowerszeno go iest
zbil; i priwel kralyestwo w' sey stan i 23w' moć23, w' кбеу iest
sada24 bit widite. Aliti car Iwan bezprecznimi25 ratmi zabaw-
lyen, i26 po narawu26 nekako nescadneyi i krutoserden biasze:
zato27 nist mogel kralyestwu ob wsaczine tako promislit, kako
biasze treba: nit postanowit nailuczego zakonostawia, кое biasze
28nadobno g'28 dolgomu wekowaniu kralyestwa, i к' obcey29 wsech
kralyes||čanow blažen osti. Za carom Iwanom iest nastupil sin стр. 2oz
umom skuden: a zanyim30 prispelo narodnoe Razorenie, koye31
1 зачеркнуто ot 2 зачеркнуто рак 3 зачеркнуто tako 4
далее зачеркнуто iesče 5"5 зачеркнуто chočem 6 было poznadet
7 зачеркнуто tokmo 8 было oteczeskoiu 9 зачеркнуто žadaem
10 зачеркнуто peczaliu lx pri написано над строкой 12 было ро-
žadat 13 зачеркнуто ascze 14 написано над строкой 15
зачеркнуто kotorije 16 далее зачеркнуто cerkow l7"17 написано над
строкой 18 зачеркнуто i zakonom 19 зачеркнуто wsewdilynije 20 далее
зачеркнуто Dmitrey 21 зачеркнуто poczel 22 написано над строкой
23-23 зачеркнуто silu 24 зачеркнуто nine 25 зачеркнуто biasze wsew-
dilynimi 26~26 зачеркнуто ot uroženia 27 написано над строкой
28-28 зачеркнуто poterbno ко 29 далее зачеркнуто wsego 30 далее
зачеркнуто iest 31 зачеркнуто kotoroe
255

iest zielo dwa caria, i rod nyichow zaterlo. Otec1 nasz iest prijal
kralyestwo spustoszeno, razoreno, i preslabo: i nastoial iest
wsakimi sposobmi tako ono stroyit, dabi dawnije moči opet
dobilo. A po Boziey milosti tako iest wladal: da2 kralyestwo
za nyego к' wecey moči iest3 priszlo, neže iest4 iwwek perwlye
bilo: i potom5 on milu pamet uwas, a pri izwonskich narodech
Blagoczestiwogo i miloserdnogo kralya ime iest stežal. Zaczto
pak on nist poprawil nekoyich zakonow, koyim biasze treba
poprawi, priczina iest: abo w' onom razerwanom kralyestwa
stanu, nist mogel on iedin6 na wse dospet.
лтл« *ohs^o «nota 3. Božia milost ne w' iedno wreme delaet wsech del: nit
nowit dobrije zakoni leđnomu czloweku danwaet wsecn darow: no raznim daet raz-
nije milosti, da bichu wsi mogli bit uczastni iego dobroti. Ona
adda Boga wsech milostey Otca dobrota, nam nedostoinim w' sije
wreme iest dala 7siju dobru7 priliku 8ili mir8, i wdachnula
siju dobru wolyu i žadanie: da žadaem izwerszit ono, czto nai-
pacze pristoyit ко slawe iego Boga Wsemogucego i9 к' naszey
dostoinosti (:kuiu Bog iest izwolyil w' sem kralyestwu bit swoyim
Namestnikom:) i k' waszey dako wsego naroda Ruskogo i Slo-
Avenskogo 6bčey blaženosti.
4. Chočem, mowlyu, naiperwlye znest korczemnoe, i wsakoe
inoe samoteržie: кое narodu pretežko bit obretaem. Chočem
wsakomu stanu i redu lyudey dat spodobnije10 slobodini; tako
dawsi budut swoyimi žrebiem i stanom zadowolyni. Duchownim
lyudem chočem slobodini utwerdit, i uwecit. Elolyarom dat,
dabudut wo swoyich pomestiech imali nekije11 wecije wlasti12
i slobodini, i inije pocztenia znakowini: iako inde w' Iewrope
obiczno bit iesmo urazumeli13. 14Dworanom tože i woiakom budut
pristoinije slobodini14. Posadnikom na konec15, i remestnikom
w' gradech, i težakom16 w' uiezdech 17budut milosti naszije17,
tako da dobro zadowolyni bit budut mogli: Iednoiu recziu:
Mi iesmo presmotrili i razsudili zakonostawie raznich18 kralye-
stow: Greczskogo, Francuzkogo, Chispanskogo, Nemeckogo,
Leskogo19; i koe20 ustawi dobrije, i kralyestwu naszemu godnije,
i nadobnije bit sudichom: tije wam chočem sčedro podarowat.
5. Aliti pak, perwlye neže se to wse w' delo zawodet, i ко
swoemu koncu pridet: treba iest da občim sowetom raztresem
Car obecuet dat
slobodfni
Treba perwlye posta
nowit kaznu
1 далее зачеркнуто nasz 2 далее зачеркнуто iest 3 написано над
строкой 4 далее зачеркнуто može bit 5 зачеркнуто otkole 6
зачеркнуто sam 7"7 написано над строкой 8~8 написано над строкой
9 написано над строкой 10 зачеркнуто pristoinije n было пе-
kaia 12 зачеркнуто priwlastia 13 было razumeli 14"14 написано над
строкой 15 далее зачеркнуто torgowcem 16 далее густо зачеркнуто
17-17 написано над строкой 18 далее зачеркнуто narodow 19 было
Leszskogo 20 зачеркнуто kotorije
256

i predumaem Osnowanie občego dobra: iliti onije weči, koe1
g' Boziey slawe, i ко 2wsego naroda2 Utwerzeniu, || 3D61gomu стр. гоз
wekowaniu3 i Poczteniu4 pristoiet. Idatakowije zakoni posta-
nowim: koyi bichu nam ne tokmo 5oblicznije кое5 radosti, no
wsegdasznyuiu6 kralyestwa obstoialnost uczinit bili werstni7
i prigodni. Naiperwlye adda, i 8pred wsem8 Perwlye neže mi
procz znesem samoteržie, i mije nekoe9 tegoti: treba iest da
wi wsi občim sozwolyeniem 10proiziawite nam10; kiy naczin
biste zadali deržat w' tom, da nasza carskaia kazna budet imala
swoe dolžnije prichodi, potrebnije k' obrane kralyestwa i ко
wsakim občim razchodom.
6. Wtoroe: Perwlye neže mi procz znesem neki je kletwi, PriSec neprijat ino-
nine obicznije prikrestnom celowaniu naszich prikaznikow, rođnika na kraiyestwo
naipacze ob umnažaniu naszije kazni: i perwlye neže dadem
slobodini wsakim stanom: chočem da wi wsi nam uczinite nowo11,
prawedno i wsakimi putmi pristoino Krestnoe celowanie: leže
niwwek Inorodnika na kralyestwo12, knezestwo, ili gospodar-
stwo nechočete13 zaziwat, nit kakokoli prilucziwsza se prijat.
Ato i w' takowoy prigode, ascze bi naszego otrodia nestalo i wi
biste ко slobodnomu izbiraniu priszli14: ne inorodnika, no czlo-
weka ot Slowenskogo roda chočete15 izbrat w' kralya: wozdlye
Božije zapowedi; о czem wam budet iziawlyenie. I mi chočem
priseč, i nastupnikow swoyich k' toyze prisege obwezat: Docerey
swoyich neudawat nikakowomu inomu narodu, neže tokmo
Slowenskich16 narodow wladatelyem, budučim ot roda Slowen-
cem: i swoyim poddanikom knezom i bolyarom. A sebje žen tože
neiemat ni17 ot18 kakowa naroda, razwe ot Slowenskich wlada-
telyew, i ot swoyich poddannikow, knezow i wlastelow, i bolya-
Г _ ,л Ukrepit precenbu
7. Tretie poglawie pri sem narodnom delu iest potrebno: weiiczestwa
Da ne tokmo ob Koristi, no i ob Czesti šego naszego kralyestwa,
i wsego Slowenskogo naroda, peczal nosim, i promisel19 czinim20.
I da narodnuiu czest oswetlaem, ascze se naidet w' czem bit
potemnyena21. To iest, ieže mi chočem wsem wam podat na raz-
cenyenie nekaia zgola potrebna poglawia, Ob naszem Carskom
imenowaniu, i postawlyeniu i czesti narežat kralyestwa, i po-
stawlyat kralyew: i ini je tim spodobnije weči. To troe poglawie
dokonczawszi chočem mi wam dat Slobodini.|| CTV. 204
1 зачеркнуто kotorije pristoiet 2~2 написано над строкой 3_3
зачеркнуто Dolgowecziu 4 далее зачеркнуто sego Kralyestwa 5"5
зачеркнуто predocznije kotorije 6 зачеркнуто wsewdilynuiu 7
написано над строкой 8~8 зачеркнуто perwo wsego 9 было nekije
10-10 зачеркнуто postanowite 1г далее зачеркнуто pristo 12 сверху
надписано carstwo 13 далее густо зачеркнуто 14 далее зачеркнуто
iako 15 далее зачеркнуто iz 16 было Slowenskim и далее
зачеркнуто i swoyim 17 написано над строкой 18 далее зачеркнуто ni
19 было promiszlyenie 20 было uczinim 21 зачеркнуто obražena
J7 IO. Крижанич
257

Razdel 32
ZAKONOSTAWIE SUPROT NARODNOMU UKORENIU,
I K'INIM POTREBAM
Duchownich lyudey
slobodini
Mernimi Slobodinami4
kralyewskaia oblast
se krepit
I Slobodini wsakomu stanu
1. Swetitelyi popi, priczetniki, inoki, inokinyi, i \vsi cer-
kownogo i1 duchownogo reda lyudi, dabudut izniati ot pri-
kazow i sudow mirskich; i da se sami mežu soboiu sudet. Izni-
atiže da budut ot wsakogo bremena i tegoti narodnije: ot rabot,
iot poborow wsakich. Pokamesta bi iesut zawecani na službu
Božiu, nimaiut bit wleczeni službi czloweczeskije. Gospod
bo welit: «Kto tornet was, torkaet zrenicu moego oka». (Zachar:
razd: 2.8). Paczeže i u pogan Iegipcanow, Iosif drewi biasze
zakupil nakralya wsu zemlyu: oprocz popowskije zemlyi. То
iest, popi2 swoyimi drewnyami wladachu bez Avsakije tegoti
i danyi3.
2. Mi naszich wernich slug, knezow, Avlastelow, bolyar,
i Avsakich dworian czest, swoiu czest 5i precenbu5 bit poczitaem.
Precenba bolyarskaia wozwiszaet kralyewskuiu precenbu. Gzim
bo kto luczim zapowedaet, tim i sam se scenyet luczim bit i czest-
neyim. Zarad togo 6mi lepo6 i spodobno bit sudichom, poda-
rowat naroczitije slobodini, i wozwisit czest naszim wernim
slugam i dworanom. Gde bo7 wlasteli imaiut pristoinije sebje
slobodi, precenbu i bolyszinu nad prostoe lyudstwo; tamo kra-
lyewsakaia8 precenba iest bolye ukreplyena: i bezpeczalneia ot
izwonskich porokow; i ot domasznyich prostogo lyudstwa be-
szenich i neczestnich nawalow. Prilika. U Francuzow i Ghispa-
now wlasteli imaiut pristoinije, po plemenu iducije slobodini,
i bolyszini: izato tamo nikakowo neczestie se neczinit kralyem
ot občego lyudstwa, nit ot woienstwa. A u Turkow, gde nist
nikakowich plemenitich slobodin; tamo kralyi iesut podložni
prostich peszich strelcew glupoderziu. Gzto bo9 zachotet Iani-
czari, to moraet kralyu uczinit. Za naszego weka Osmana i Ibra-
chima carow zadawisze: i množe bolyarow pred kralyewskimi
oczmi, darom se molečimi kralymi, zadawiszeze: i wse yim to
uchodit prosto. A u Rimlyan diwo, kakowa igralisča woiaki
so swoyimi carmi stroiachu: kako10 lechko šego skladachu, ili11
umariachu, a inogo nastawlyachu: i iako kostkami tako carmi
1 зачеркнуто ili 2 далее зачеркнуто biachi A далее зачеркнуто
i w'ono gladnoe wreme prožitok yim se dawasze iz kralyewich zapasow
4 далее зачеркнуто poddanniczeskimi
написано над строкой
зачеркнуто sluszno 7 написано над строкой 8 было kralyewska,
далее зачеркнуто weliczestwo czest 9 написано над строкой 10
далее зачеркнуто yich ll написано над строкой
258

igrachu. A glupoderzie czernogo lyudstwa, кое se iest pri nas
đwa krata uczinilo, wam iest wedomo: i ot Nemcew uže w' knyi-
gach napeczatano. A takowo glupoderzie wse s' togo idet, czto
u bolyar nist toe sili nit kreposti, kaia bi mogla czernoe lyudstwo
na wuzde deržat, i ot beszenich postupkow1 || wozpecat. Ino2
dlyaradi togo mi chočem wam slugam naszim dat prigodnije стр. гоь
slobodini.
3Turki w' obladannich derzawach wezde swoyim narožanom
daiut wecie slobodini, neže drewnyim Žitelem. A zdes seczinit
suprotiwno: czto iest prenespodobno i okaiano. Lyudwik kraly
Leszskiy iest Lechom dal slobodini dlya nuži (gledi tamo lista
79). A Iagul tože (na listu 132, 170). Slobodini pak, koyich
zdes wsaka prawda wipraszaet, mogut se nine dat i s' koristiu.
Nine zdeszni zitelyi žadaiut w' LiUvu preit, a togda bichu Li-
towci zadali simo preit.
In priuilegiorum concessione maxime, non debemus attendere
usum huius aut illius gentis. Multa enim in hac materia haben-
tur pessime constituta apud aliquas gentes, multa ui et contra
rationem extorta: praesertim apud Germanos, et Lechos. Priui-
legia in tantum debent concedi unicuique statui et personae
in particulati, in quantum prosunt toti communitati. Et si
aliquod priuilegium non est utile communitati, nullo modo
debet concedi, nec concessum unquam tolerari. lila autem priui-
legia praecipue obsunt perniciemque inferunt communitati,
quae quocunque modo tendunt ad dissolutionem perfectae то-
3
narCiae . Вегпнтпшп SI о bod i-
Alipak 4pri sem delu4 treba se iest oczmvat' da se ne prestu- nami kraiyewskaiaob-
' гл л i л л. л' • л ' л м. л 'л •• i- i_ * last se razanaet
pit mera. Gde bo slobodini budut nespodobnije ili bezmernije;
tamo kralyestwo idet w' razpustu, i w' razorenie, i wo
mnogostruko tiranstwo: Iakože zrim uczinyeno bit w'5 Nemeckom
i w7 Leszskom kralyestwech: gde nikto Wladatelyew nesluszaet6:
i koliko wlastelow, toliko iest w7 zemlye i tiranoAv. Zato adda
mi chočem naipenvlye carski je naszije Slobodini, i bolyszinu,
i nepriczastnije nessudnije wlasti7 otluczit, ogradit8, i ukrepit:
Da nikto 9nebudet smel9 nikako lstitse naszego priAvlastia, nit
razariat naszego kralyestwa.
Wlasti Weliczestwa „„л , _ .,.,„,.
Wlast i Znaki \VeIi -
1, Da nikto 10w' луёк nederzaet10 Penez kowat na swoe ime: wat
ni na kralyewo ime, bez kralyewa poAvelyenia.
1 далее зачеркнуто ruchow 2 по написано над строкой 3~3
приписано на полях 4"4 зачеркнуто owde 5 написано над строкой
6 было neposluszaet 7 зачеркнуто oblasti 8 зачеркнуто ozna-
czit 9_9 зачеркнуто nederznet 10"10 зачеркнуто nikoli nederzaet

2. Deržal szeregi
3. Wladal množe
gradow
4. Prikaz rodonasle
den
5. Prikazniki no ot
Kralva
6. Soimf ne ol kralya
7. Imanie prevveliko
8. Uscerblycnie
weliczestwa
2, Da nikto nederzit szeregow woieimich1 pod znamenmi2:
razwe knezi, wlasteli i bolyari, da deržet nadwornich swoyich
slug, pokoliku yim ot nas budet dopusčeno.
3, Knezom iedinim da budet wolyno deržat po iednomu gradu
utwerzenomu. A In nikto danederzit za soboiu, i da neutwerdit3
sebj grada ogradoiu. Razwenaukrayine, asczemikomu pozwolyim
grad utwerdit i deržat: ali ne rodonaslednoiu4 wlastiu. 5A oštrog
dlyaradi swoee czelyadi deržat, i dwor swoy utwerdit wolyno
wsakomu5.
4, Da nikto6 nikako nezawladaet nikakowa naszego Prikaza
ni Oblasti rodonaslednoiu wlastiu. A doziwotni mogut bit ne-
koyi7 prikazi i nastawstwa8 po naszem ukazu.
5, Da nijedin grad nepostawlyaet sebje swoeiu oblastiu
nikakowich Starost, ni Stroyitelyew, ni Zapowednikow: no ot
naszich Prikaznikow da se postawlyaiut gradom Starosti i Sudiyi.
6, Da nikto bez naszego ukaza nesoziwaet nikakowich soi-
mow ni soborow.
7, Da nikto knez ni wlastelin ni in kakowkoli czlowek,
neprodast swoego Pomestia bez iawki. A otczin i pomestey i wsa-
kogo nerusznogo imania, da nikto nezakupaet nad meru: no
s' koliko mu budet otnas i otnaszich prikaznikow9 pozwolyeno.
8, Smeta wsemii: da nikto nepriswoyit sebje nikakowije
wlasti, i da10 nezawladaet nikakowa imania, ni slobodini,ni
sili, ni oblasti: po koey bi se mogla naruszit wlast naszego we-
liczestwa.
9, Mi i naszi nastupniki da budem dolžni prisegoiu sebe
obdolžit11 i obwezat: iako chočem wam naszim wernim poddan-
crp. зов nikom nepodwizno doderžat wsije sije || slobodini, kotorije mi
wam nine daem i daruem. Ascze li pak so wremenom poiawitse
w7 koem stanu ot was i waszich otrokow кое osluszanie: da bichu
se koyi lyudi koeiu Slobodinoiu sčitili, i naszich bichu zapowe-
dey posliiszat i 12izwerszat wikonowat ne choteli12: ino w7
takovom priluczaiu, da mi i naszi nastupniki nebudem powinni
deržat onoe slobodini, dlyaradi kotorije bi se uczinilo takowo
osluszanie: i takowa wlast nijedina nerazumeet se otnas bit
13dana nit postawlyena13. Prostee goworec, i bistree iziawlyaiuc,
sice opowedaem. Kraly iest 14B6žyi Namestnik:14 Ziwo Zakono-
stawie: i nist podwerzen inomu neže15 Božiemu Zakonostawiu:
a ot wsakogo czloweczeskogo Zakonostawia kraly iest wisziy.
Izato kraly nimaet i nemožet uczinit zakonostawia wfszego
1 далее зачеркнуто naiemnich 2 зачеркнуто chorugwami 3 за-
черкну то neukrepit 4 было rodonaslenoiu 5~5 написано над строкой
6 далее зачеркнуто nikoli 7 написано над строкой 8 далее
зачеркнуто bil 9 над строкой зачеркнуто bit 10 написано над строкой
11 было zadolžit 12-12 зачеркнуто czinit 13-13 вписано между
строк; далее до § 3 приписано внизу на полях стр. 206—207
14-14 написано над строкой 15 далее зачеркнуто iedinomu
.0. Osluszanie
260

ot sebe: Bog bo iest kralya uczinil Wiszim ot czloweczeskogo
Zakonostawia. Ino potom. Sije wsije Slobodini ostaiut wsegda
w' naszey i naszich nastupnikow oblasti; da ie možem znest
i obalit, kogda zachočem: ali ne bez slusznich i dostatnich
priczin. Nerazumeite adda i nenepčite, leže bi wam se posich
slobodinach dala kaia wlast ili wlastitost, koee bismo mi nemogli
s' prawdoiu obalit. No tokmo razumeite: leže sije slobodini
iesut nasza k' wam Laska, i Milost i Zalowanie; кое imaet stoiat
do naszije dobrije wolyi. A mi pak kletwoiu zawezuem sebe
i swoyich nastupnikow: neuczinit naruszenia ili premeni, i ne-
znest sich slobodin bez slusznich i dostatnich priczin (:ne z' lech-
kicll priczin:). Trt Plemeniti Stani
3. Wo imenu adda preswetije nerazdeknije troyici, boga K : w : B :' narežeili
Otca i Sina i Swetogo Ducha: mi 2B6žieiu milostiu2 Imerek
wam naszim wernim slugam i dworanom3 i waszemu otrodiu4
daem i daruem sije nasleduiučije slobodini, wlasti i czesti,
uziwat, na weki5.
Rawno iako celost glawi iest zdrawie wsech wud i wsego
tela; tako celost Samowladstwa iest6 dnisče dobromu stoianiu
wsakogo stana w' narodu, i wsego naroda. Zaradtogo perwaia
nasza Milost i Chotenie, i Krepka zapowed, i Wecznaia ustawa
Avam se daet ot7 nas: leže na weki ukreplyaem sowerszeno Samo-
wladstwo pri sebe i pri swoyich nastupnikech. Mi ono sami
krepit i otwas wsech so wsakoiu wernostiu i pokornostiu obder-
zawano bit zapowedaem: I nato mi i naszi nastupniki i wi i waszi
otroki imaem priseč: Nemci i Lechi prijemszi ot swoyich wla-
datelyew nekije milosti, кое oni zowut Priwileyi, to iest Iz-
netie iz nekoyich Tegotnich zapowedey: i Feudi da Lechni8
zowut Pomestija sebje dannaia9, Lechen znaczit Ssudu na wreme.
Ali oni iz Milostey i iz Ssud uczinisze Swoewolynost, i nazwasze
Slobodami i Wolynostmi takowimi, pokoyich nesluszaiut10
swoyich kralyew i tim razorili sut wes dober red, i naredili
mnogo zlo i neredie. Pokoem i kralyewskoe Weliczestwo u nyich
iest zniženo i oni wo mnogije občije narodnije sčeti iesut priszli
Zaradtogo mi chočem, da po Milostech, koe wam chočem dat,
nimaet se niwczem ni naimenye naruszit nasze11 gospodstwo:
i nikto se nimaet osluszen12 czinit, koey naszey zapowedi. Mi
wam daem sije milostini13 i knežeskoe ime, i Pomestia wse tako,
da wse bit w' naszich rukach i w' naszey wolye i pustit deržat,
i otnet; da budut ssudi: i da mi možem postawit i ostawit wsakogo
1 далее зачеркнуто ustawlyeni 2"2 написано над строкой и далее
зачеркнуто daem i daruem 3 далее густо зачеркнуто 4 далее густо
зачеркнуто 5 далее до конца абзаца приписано сбоку на полях
стр. 206—207. б далее зачеркнуто dobrostoinaia 7 далее зачеркнуто па-
szego wetw 8 далее зачеркнуто Pomestia 9 далее зачеркнутая 10 было
neposluszaiut n далее зачеркнуто gospodstwo 12 было slushen 13
далее зачеркнуто tako
261

Tri stani izneti
ol tegot i rabot
ot iego reda, stana, wlasti, i pomestia. Ali sije wam obečuem
i poprisegaern, ježe swoyich milostey nechočem premenyat
z' lechkich priczin;
Naiperwlye razdelyaem was na tri redi: 1i narežaem wo was1
tri Czestnije Plemenitije Stani. Perwogo stana Plemeniti lyudi,
daše zowut Knezi. A knezom da nikto zwatse ne možet, kiy
nebi imal wo swoey oblasti iednogo utwerzenogo grada 2i
oštroga2: a množe gradow knezu danebudet wolyno deržat. 3A Kne-
zow da budet otluczeno czislo: Dwanadeste4, widitse bit dosta
i ne premnogo3. Drugi stan da se zowet Bolyari5 koyi se i6 nine
zowfit Bolyari.7I ti dwoyi občeno daše zowut Imeniti Bolyari
i Wlasteli. A7 Tretyi stan da se zowet Plemiani8: koyi nine
(:iz Turskogo iazika:) nepristoino slowut9 Deti boiarski. Knezey
choćem mi postawlyat czez 10Podarowanie Chorugwi10.
4. Zatim iznemlyem was ot wsakije Chlapskije Tegoti:
i razluczaem11 was ot Chlapskogoreda. Wi naszi Averni poddanniki
(:Knezi, Wlasteli12 i Bolyari13:) da budete imenowani naszi werni
Slugi, i Dworani 14i Plemenit ilyudi14, a ne Chlapi, Ida budete
na weki slobodni ot wsakije Chlapskije tegoti i raboti: ot danyi,
biri, pobora, podwod, zemnogo15 težania, remestwa, i ot wsakogo
chlapskogo16 czernyaczeskogo, posadniczeskogo17 dela, izdelia i ru-
kodelia. Prostižeda budete 18i ot straž18i ot wsakogo woiaczeskogo
težkogo dela, w' pokoino wreme. A w' polyu pod znamenmi:
i w' gradech w7 nužnaia wremena, da nikto nebudet izniat19 ni
ot kakowa dela ni truda.
5. Plemeniti lyudi da se nezowut Umenyszalnimi imenmi,
Borko, Wlatko; no celimi imenmi; Boris, Wladimir. Da20 nezowut
že se oteczeskimi, no Plemenitimi, rodowninimi imenmi: ne
Boris Iwanowic Morozow, no Boris Morozow. Sije bo iest21
czestnee, imat plemenito 22i glasowito22 prozwanie, neže oziwat
se otczim imenom: i selyani bo i wsaki czernyaki imaiut otcew,
стр. 207 i mogut se zwat oteczeskimi23 imenmi, a plemenitich iliti po||rodu
idučich prozwanyi nimaiut.
Czeiobitie zneseno 6. Da nikto otsele ni pred kim zemlyi czelom nebijet. Takow
poklon daše czinit iedinomu Bogu, i swetim Ikonam: a lyudem
Imena Ćela i ProzwS
nia plemenita dana
1 г написано над строкой 2 2 написано над строкой 3 3
написано над
Wlastelyi
строкой
6 написано
4 далее зачеркнуто ili
над строкой
зачеркнуто
написано над строкой
8 зачеркнуто Bolyari 9 далее зачеркнуто sini ю-ю написано над
строкой] на полях приписано zameti: da wezde premenisz sija imena: gde
iest pisano, Knezi, Wlasteli, i Bolyari; tamo piszi, Knezi, Bolyari, i
Plemiani. Bolyarstwo, Plemianstwo, Bolyarskiy 1X зачеркнуто razdelyaem
12 сверху написано Bolyari 13 сверху написано i Plemiani i*-i* wa_
писано над строкой 15 написано над строкой 16 далее зачеркнуто
dela 17 далее густо зачеркнуто i8-i8 написано над строкой 1е далее
зачеркнуто ot nit 20 далее зачеркнуто se 21 далее зачеркнуто slaw
22-22 написано над строкой 23 было otczeskimi
262

da se nečzinit. Ikto bi pred czlowekom kakowimkoli, i pred
samim naszim weliczestwom, czelom w'1 zemlyu udarit: da
budet pokaran, a za driigiy i tretyi krat da budet i kaznyen.
7. Pokamesta wezde w' Iewrope, i okol naszego kralyestwa p6czestni Pri
(:oprocz Persow i Turkow:) pleneniti lyudi imaiut nekaia czestna i napisi dani
naziwania w' priwetech, i w' napisech: awi naszi dworani (:iako
sliszim:) biwaete ot nyich za menye poczitani, zato2 ieže tako-
wich priwetow i napisow czestnich neuziwaete. Dlyaradi togo
mi (da bismo was i pred izwonskimi narodmi czestiu okrasili)
dariiem wam wsakaia czestnaia naziwania i napisi, kotorije
gde w' mich narodech iesiit ili mogut bit w' czesti: alitako da
ne mich iazikow, no naszego Slowenskogo iazika, i wlastitije3
reczi budut4: i da se naszego iazika obiczay5 w' goworeniu ob-
deržaet. To iest da ко knezom, wlastelom6, i bolyarom7 goworec,
priwet budet, Twoia Milost: a ne Wasza Milost8, (:goworeč
К' iedinomu:) iako Lechi, i Cherwati neladno izgowariaiut.
Zwanie ко knezu: Milostiwiy kneže: i Milostiwiy gospodine:
i Gospodine kneže. А ко wlastelu: Milostwiy Рапе. А g' bolyarinu
prosto Рапе9 sJ plemennim prozwaniem; napriliku, Рапе Buniču,
Рапе Peranskiy: ili s' krestnim imennom, Pane Borise, Pane
Wladimiru. Tože ascze rawen к' rawnomu, knez ко knezu go-
Avorit: da reczet, Pane Peranskiy, Pane Wladimiru, Pane Knezu.
A w' napisech na gramotach ко knezu: Wozwiszenomu gospodinu,
Bogdanu Woinowicu, Knezu Maglaiskomu: (to iest Maglaia
grada wladatelyu) moemu milostiwomu10 dobroczmcu. Ko Wla-
stelu: Welemoznomu Panu Wladimiru Bužinskomu, gospodarili
moemu milostiwomu. I ascze budet imal czest osobnuiu (:to
iest ascze budet naszim Okolniczim, Czasznikom, Izdelnikom,
xlBan, ili Polkownik11, i ostalnoe:) dasepiszet sice, Welemoznomu
Panu Okolniczemu Wladimiru Bužinskomu. A g' Bolyarinu12
da se piszet: Plemenitomu Panu Mikule Stoianowu. I ascze
budet nasz Dworanin, Sotnik ili inije takowije czesti czlowek,
daše piszet: Plemenitomu Panu Sotniku (ili Dworaninu) Mikiile
Stoianowu. A wremennich prikazow newedetse pripisowat: to
iest ascze kto budet zapowednik w' koem gradu na wreme, togo
nepisat na gramotach: razwe w' ini eh prikaznich pismech, gde-
togo treba budet.
A czto mi wam Dariiem || sije poezestnoe ime Pan: tomu стр. 2os
iest šija priczina: abo recz Pan, iest recz Slowenska; a Szlachta
13i Chetman13 iesut reczi Nemeckije14; a Sin Boiarskiy, i Golowa
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто czto 3 написано
над строкой 4 далее зачеркнуто to iest da 5 зачеркнуто wlastitost
6 сверху написано bolyarom 7 сверху написано i plemianom 8 далее
зачеркнуто iako 9 далее зачеркнуто da krest 10 было premilostiwo-
mu ^ li-ii написано над строкой 12 над строкой зачеркнуто i к'
Sotniku 13_1з написано над строкой 14 далее зачеркнуто zato
263

Woiskowoy, iesut reczi Turskije. Zato mi1 spodobno prijemlyem
recz Pan; a otmečem reczi czužije i w' mesto Szlachta, welim
Bolyarin i Plemenit czlowek, ili Plemenitec: wmesto Chetman,
Ban; wmesto Sin Boiarskiy, Bolyarin: w' mesto Golowa2 Woi-
woda. Woiennich imen tože newedetse meszat z' gradskimi
pokoinimi: prikazmi zato otsele Zapowednikow naszich po3 gra-
dech i po uiezdech nechočem zwat Woiwodami, no Zupanmi:
iako seob tom inde na szire imaet iziawlyenie i ukaz uczinit.
4 Knezom wolyno na Moskwu i w' inie gradi priechat s' cze-
tirmi Swirci, i z' dwemi trubnikmi. Wlastelom zJ dwemi swirci
i z1 iednim trubnikom, Bolyarom i Dworanom z' dwemi swirci,
bez trubnika. A woiennim zapowednikom, w'ratnoe wreme,
s' tolikim sprowodom i s' tol mnogimi muzicznikmi, koliko yich
budet w' yich spisku4.
Bolyari izneii5 ot
8. Wsi Plemenitci da budut na weki prosti i uwolynyeni6
ostudnogo kaznyenia ot Knutia, ot Batožia, i ot Ostudnogo kaznyenia, iakowo iest,
Petnanie, i7 Nosa, uszes, ruk otrezanie7a. No kazen nyichowa
da biidet Wuza, Otstawlyenie ot prikaza, ascze kiy budet na
prikazu, i Soslanie 8i inije kazni8. Asczeli kiy izmežu nyich
Peneznim kowaniem, libo Izmenoiu, libo inim golemim9 prestu-
plyeniem, zaslužit smertnuiu kazen, togda dase czinit sicewo
razsmotrenie. Ascze grech budet prosto i priamo obražaiuč
Božie, ili nasze Kralyewskoe weliczestwo: to iest, ascze budet
Ieres10 suprot Bogu, ili Izmena11 nastupanie na wasze kralyewskoe
zdrawie12 ili ziwot 13ili ascze se14kto potersit zawest-czuzewladstwo
ili inorodnoe swatstwo13 ili inoe takowo iznemwerenie suprot nam:
16i domowine i wsemu narodu15 takowkriwec, da se kaznit smertiu
merzkoiu16 po delu: i17 pomestie i wsako imanie iego, dase grabit
w'naszu kaznu. 18A takowi kriwci i tati i razboiniki, perwo smert-
nogo kaznyenia dase razplyemenitet: to iest dayim se otoimet
bolyarskije wlasti i slobodini18. Asczeli budut inije smertnije wini:
da se imanie negrabit, no da ostanet neruszno19 iego rodnim nasle-
dnikom20. 21Bolyarow da možet gospodar iz opali prosto i bez suda
poslat, w' ssilku: ali neboiem nit smertiu kaznit, nit imania
grabit, bez suda21.
Boiyari izneti iz ka- 9. Plemenita czloweka nikto da ne derznet zakabalit w'chlap-
suižeb lz negodnich stwo: i ascze kto prestupit, da budet žestoko kaznyen. A w'slu-
1 далее -зачеркнуто slusznoiu 2 далее зачеркнуто Zapowednik
3 написано над строкой 4~4 приписано на полях б зачеркнуто prosti
6 зачеркнуто uzniat 7 написано над строкой 7а было rezanie 8~8
написано над строкой 9 зачеркнуто takowim Weliczestwa naszego obrazli-
wim 10 далее зачеркнуто ili 1X далее зачеркнуто peneznoe kowanie, ili
12 зачеркнуто osobu i3-is приписано на полях ы написано над
строкой 15-16 написано над строкой 16 написано над строкой и там же
зачеркнуто otaino 17 далее зачеркнуто iego w-ie написано между
строк 19 написано между строк 20 далее зачеркнуто A takowi
kriwci perwo smertnogo 21-21 написано между строк
264

Страница из рукописи «Политики» (автограф)

gach na wreme wolyno budi deržat1 Knezu Wlastelskogo sina,
i Wlastelinu bolyarskogo sina. A werstecu wersteca, to iest
knezu kneza, Wlastelinu Wlastelina, i Bolyarinu bolyarina,
nespodobitse w'službe deržat. Ascze bi se kiy bolyarskiy sin
sam w'chlapstwo prodal: takow wsegda obiawi se w'prikazu2
da 3budet prost3 ot swoego gospodaria; ali4 tratit bolyarskiy
stan, i postaet czernyakom.
5Pomestia daderžet iedini bolyari. A Podbirnikom da
nebudet wolyno nikakowa pomestia deržat. Razwe okol gradow
na blizu ogradi, wigoni potrebnije: koliko koemu gradu biidet
ot nas imenno pozwoleno. A ostalnoe czto deržet, dapredadut5.
10. Bolyari pred czernyakmi: Wlasteli pred bolyarmi: Knezi всяуагбт predkowa-
pred wlastelmi: da imaiut nekoe predpoczitanie i6 wolynosti nie wo switach dan°-
w'prateži7: iako se obtom inde czinit iziawlyenie. Nist bo lepo
ni spodobno da || sa czernyak wo smitnom stroieniu iednaczit стр. 2оо
sJ wlastelinom. Na priliku: iedinim Knezom da budet wolyno
nosit czernolisicznije i sobolynije na ped wisokije klobuki.
A wlastelom iedinim, i Banom woiskowim, nosit tri zeriawinya
bela pera.
11. Knezom i Wlastelom wsem chočem mi razdarowat wsa- Scitnije znakowini
кг ,-. . . i л.. '«•• i -'•i^i darowanie
omu swoe osobnije plemennije poczestnije znakowmi: libo
likopisnije znaki, koyimi se iziawlyaiet chrabrost i krepost
plemena. I takowije znakowini da biidut oni plemeniti naszi
slugi powinni na swoyich scitech czinit napisowat: i w'okazo-
wannich poiezdech, i w'pos61skich wstrecach czinit tije zna-
kowini ot swoyich scitnikow pred soboiu 8ili za soboiu8 nosit.
Tako da sčitnik nakonyu sedeč, budet deržal gospodarow luk
i streli, apri tom sčit pisan. 9A Bolyarom ne wsem no tokmo
onim chočem dat znakowini, koyi si ie wisluzet chrabrimi delmi9.
12. Choč ti mi swoyich10 kralyewskich11 pleč iz pod bremena
stroienia narodnogo, i swoee glawi ot ustawnogo promiszlyania ^j?o^|"im рокп-
neiznemlyem: iednakože mi12 wam naszim wernim slugam, wam
Imenitim Bolyarom, to iest Knezom i Wlastelom. (:koyi nam
pacze ot inich pomagaete mnogopeczalnije naszije koriini breme
podnaszat:) polegczenie w' trudech czinim i daruem. To iest
ot nadwornich naszich služob, i ot wsewdilynogo dworenia sice
was oprasčaem. Knez, kiy izpolnit tri godi wsewdilnije službi
pri naszem kralyewskom boku,13 ili na naszey ratnoy službe:
on da budet ottole do smerti prost ot naszije nadwornije službi:
tako da sam nebudet powinen prijezdžat, nit na Moskwe žit,
1 далее зачеркнуто wolyno 2 далее зачеркнуто možet 3_3
зачеркнуто se oprostit 4 далее зачеркнуто nepowracaet se wece w'bo-
lyarskiy stan 5_б приписано на полях 6 далее зачеркнуто slo-
bodini 7 далее зачеркнуто Nist bo 8"8 написано над строкой
9-9 написано над строкой 10 было swoego n было kralyewskogo
12 написано над строкой 13 далее зачеркнуто toy
265

Poslat osobu wmesto
•osobi wolyno
Bolyarom wolyno
uczitse iazikow
стр. 210
Knezom mecznaia
oblast dana
Bolyari izneti ot ut-
.vat i podarkow
Kralyewskich docerey
ne 7 udawat8 za ino-
rodnikow, no za Kne-
.zOw
ascze nebi ot nas1 naroczno pozwan bil. A Wlastelm, kiy izpolnit
szest godow službi: da potom že prost biidet. Iednakože šija
sloboda i wlast se daet ne pod naszeiu ni naszich nastiipnikow
prisegom: no do naszije dobrije wolyi, i do wsakogo naszego
i naszich nastiipnikow ukaza. 2A koyi3 imeniti bolyari biidut
obliczno na Moskwe pri naszem dworii: oni danebudut powini
wsi wo wsako wreme služit: no po czredach i po dnech i czasech
swoyich2.
13. Knezi, Wlasteli, i Bolyari, koyi sut mnogo služili na
woinach: ascze sut se sostarili, ili uweczni, ili mako nemoćni
postali: da imiut wlast naiat inuiu osobu, i w'swoe mesto poslat
na službu.
14. Knežeski i Wlastelski sini wsi: a Bolyarski i Posadski
ne wsi no s'koliko kralyestwu dosta i treba bit sewidit, i s'ko-
liko czislo budet otluczeno ot prikaznikow: da imaiut dopusćenie
uczitse iazika Greczeskogo i Latinskogo: dlyaradi razumienia
narodnich Powestey i Filosofiyi, i Politiki. A inich triidownich4
nebolyarskich || naukow: to iest Cziselnici, Zwezdoczetia, Zem-
lyemeria, i Wraczestwa, da se uczet posadski i ubozeyi5 bolyarski
sini, s'koliko yich biidet kralyestwu treba.
15. Wsakiy Knez i Wlastelin da imaet wlast sozidat i sogra-
dit sebje ieden grad i w'nyem ili pri nyem swoy dworniy oštrog.
Ili darowan sebje ot kralya grad, deržat. Iw^yem da imaet6
Mecznuiu oblast suprot wsakim zlodeicem: oprocz kriwcew
Weliczestwenogo Obraženia; sicewich bo biidet powinen otsilat
w'kralyew prikaz.
16. Imeniti i wsakoyi Plemeniti lyudi danebudut dolžni
posolstow obchodit swoyimi nakladami: razwe asczebise kiy
sam rad poniidil. Podarki nikakowi (:iz onich koyi se daiut
kralyii ot bolyar:) danezaidut w'zakon i w^olznost. Imi otwas
nechočem prijem at nikakowich Godownich podarkow; koyi
bichu se scenyali iz kakowije dolžnosti libo obiczaia pochodit.
No tokmo, ascze kto izwon reda i bez obiczaia prineset k'nam
dar: takowa dara neotriczem seprijat, ascze inako nam wolya
ne ukažet.
17. Mi chočem wsemnaszim wernim poddannikom: a osobito
naszim knezom i wlastelom sicewo obečanieuczinit i zakonostaw-
noiu9 prisegoiu nato sebe i wsech swoyich nastiipnikow obodolžit
i obwezat: Iako mi naszich kralyewskich sester i docerey niwwek
nechočem za muzi udawat ni kamo izwon naszego kralyestwa:
razwe tokmo iedinim kralyem i knezom i Wladatelyem Slo-
wenskogo roda: koyi biidut ne ot inich narodow, no prawo ot
1 далее зачеркнуто imenno 2"2 написано между строк 3 далее
зачеркнуто dworani 4 далее зачеркнуто neplemeni 5 написано над
строкой 6 далее зачеркнуто wlast 7 написано над строкой 8
далее зачеркнуто ne 9 написано над строкой
266

Slowenskogo roda i plemena uroženi. Azatim udawat chočem
naszije sestri i dočeri za was naszich wernich poddannikow, za
knezow i za wlastelow.
18. ^im že1 naczinom zakonnuiu prisegu chočem posta- Kralyem neženitse
nowit: Da mi i naszi nastupniki niwwek nechočem se zenit ot inde neže ot swoyicb
nikakowich inorodnikow, nit izwon naszego kralyestwa; razwe Knez6w
tokmo ot Slowenskogo roda Wladatelyew, Kralyew, i Knezow.
Azatim zenit se chočem ot was naszich wernich poddannikow:
naipacze ot Knezow i ot Wlastelow.
19. Pokamesta adda mi was sice wisoko poczitaem, i k'sebje fe^JyemYažidakraine-
was wo swatstwo pribiraem: spodobno iest dapromislim, kako wiM da budut knezmi
bi wasza czest i godnost dolgoweczna bila: i kako bichu2 wasza
Pokolenia i Plemenitaia prozwania, proczna i nepodwizna sto-
iala. A wedoma iest weč iako po razmnoženiu plemena imanie
idet w'razdelyenie3 i pokolenie nisčaet, i precenba4 ginet. Ta-
kowomu adda priluczaiu da preteczem: mi sada ustanawlyaem
naiperwlye pro nasze kralyestwo. Da rekszi || nasze kralyestwo стр. 2u
niwwek se nedelit6 w'nasze otrodie. Stareyi sin da postanet
kralyem. A bratom iego mlažim daše otluczet pomestia i Kne-
zesko imenowanie. A dočerem naszim da se dast peneznaia wip-
rawa.
A zatim pro was knezow i wlastelow potomiiže otluczaem starszi tnezowic
i narežaem. 6Da se i waszije otczini i pomestia nedelet no6 da da wsim wladael
iedin starsziy knezoAvič primet ime knežeskoe, i wsije ćelije
otczini i imania swoego otca. A sestram da uczinit wiprawu
w'penezech po sile. A mlaži iego brati da biidut zadowolyni
bolyarskim imenowaniem: i da služet w' naszem dworu, dokole
si wisluzet, kako Bi i oni mogli imenitimi postat, i wlastelmi
se uczinit. Wlastelskim sinom i dočerem tože zakonostawie
da budet.
on-r^'i' -ni 'i. a 7 a . i . . j. . Swatanie mezu neraw-
ZU. Dalyeze, rokamesta mi 7sami sebe merim i sudim, i poz- nimi postanowiyeno
nawaem se ne ot8 Božiego, nit angelskogo, no ot9 czlowecziego
roda bit: zato7 newzgorzaem waszego stana: no z' wami naszimi
poddannikmi w' swatstwo i w'plemenniczestwo wstupaem:
10Iakože i drewi czinyachu kralyi Rimski, Greczeski, Perski,
Asirski, i Zidowski10: zato chočem, da i wi newzgorzaete nižego
stana ot sebe. No da knez nescenyaet sebje bit neczestno pos-
watatse so Wlastelinom: Wlastelin z' bolyarinom: bolyarin
z' prednyim posadnikom. A rawno iako nam i naszim11 kraly-
ewskim sinom niwczem ne ubiwaet precenbi; ieže se ražaem
ot bolyarskich docerey: tako isto obiawlyaem, i postanawlyaem,
1-1 зачеркнуто Spodobnim 2 ehu написано над строкой
3 далее зачеркнуто rodina 4 далее зачеркнуто i slawa ъдалее
густо зачеркнуто 6~6 написано над строкой 7~7 написано над
строкой 8 написано над строкой 9 написано над строкой ю-ю на_
писано над строкой 1г далее зачеркнуто sin
267

Ženi oi kralyewania
otluczeni
Inorodnik пеню
zet bit kralyem
i krepko zapowedaem, da nikto nimaet zamenye poczitat kneza
uroženogo ot bolyarskie iliti i posadskie dočeri, neže kneza
urožena ot knežeskije dočeri: Materin rod da nepribawlyaet
i neubawlyaet precenbi: i1 Sice postanowlyaem: Da plemenaia
precenba ne pomaterech (:2iako sudit2 Nemeckoe prewerstwo:)
no po iedinich otcech chodit: iakože drewi sudisze wsego sweta.
wladatelyi: i dnes sudet Persi, Turki i wsi Azijski i Woztoczni
narodi. Sije pak postanowlyenie možet wam knezom i Wlaste-
lom ne malo koristit. Abo waszi wtorozeni sini mogut se zenit
posadskimi bogatimi dočermi, i zakupatsi otczini, i czinit se
imenitimi.
21. Mi iz oteczeskije lyubwi kuiu nosim ко wsemu narodu:
i dabi sije kralyestwo niwwek ni dlyakakowije priczini se neraz-
delilo: s'polnosti naszije kralyewskije oblasti: i so zgodnim
prizwolyeniem i popriseženiem wsech was, naszich wernich
poddannikow: obozriw se na Francuzskoe zakonostawie, obre-
tochom mnogije chwali godnu bit onu ustawu, koeiu se dočeri
стр. 212 kralyewskije i wsakije || ženi izwerzaiut i 3otluczaiut ot3 pri-
wlastia ко kralyestwu. Zatože i mi sice postanawlyaem, ukrep-
lyaem4, i na weki nepodwizno deržat zapowedaem: Da nijedinaia
žena choč ti bi iz naszego kralyewskogo kolena bila: nimaet
nikakowije wlasti ni oblasti ко kralyestwu iliti ко kralyewaniu.
No daše sestri i dočeri naszije w'sey mere poczitaiut iako dabi
yich na swetu nebilo.
22. Iesče postanowlyaem: i sebe i swoyich .nastupnikow
kralyew Ruskich, i was i waszich otrokow, zakonstawno к' рор-
riseženiu obwezuem. Da ni wo weki wecznije5 nikakow i nije-
din inorodnik 6ni Ieretik, nebudet mogel6 postat Kralyem
Ruskim. I asczebi kiy po naszey nestreče postal: da mu nikto nebudet
dolžen bit pokoren. I ascze mu kto uczinit prisegu: ot7 nine
(:posowetu, i otluke duchownich naszich otcew8Nswetitelyskogo
sobora:) obiawlyaem, iako takowije prisegi, i kletwi, i krestnaia
celowania, nisut stoina ni godna, nit czloweka wezut naizpol-
nyenie ili obderžanie: abo sut bezzakonna, i suprot narodnoy
ustawe, i suprot narodnomu dobru uczinyena. Rawno iako dabi
se kto lyuto zaklel, ieže chočet kogo ubit. Takow nist dolžen
obderžat swoee prisegi: no pacze greszit, ascze iu obderžit, i ubi-
jet czloweka.
Asczelibi kiy nasz nastupnik imal doč, i onu udal za
inorodnik a: i was9 ili waszich otrokow bi priwel к' nowoy supro-
tiwnoy prisege, i siju prisegu bi zachotel potert: da razumeete
sada wi i wsf waszi posledniki, Iako takowa nowa prisega ni
1-1 написано над строкой 2"2 зачеркнуто ieže iest 3~3
написано над строкой и далее зачеркнуто iz 4 зачеркнуто zapowedaem
5 зачеркнуто ne možet na Rusi 6"6 написано над строкой
зачеркнуто nij 8 было otec 9 было waszich
7 далее

za czto ne stoyit. Abo zakonostawia prawednogo i občego ne
možet razwalit zakonostawie nowo neprawedno: i ne možet
kraly priganyat lyudey k' neprawednoy prisege, suprot кбеу
iesut perwlye prisegu prawednu uczinili. Perwaia adda i pra-
wednaia prisega stoyit neporiiszno.
23. Weće postanowlyaem: da naszi nastiipniki1 prisegut; dls^^pr^emiyuT^i
nikakowich inorodnich kralyew ni knezow, ni kralyewicew, nezowut na rus
ni knezowicew, ni wladatelyskich osob, na Rus priziwat, nit2
samowolyno prit3 chotečich4 prijemat. Izmenszi5 priluczay: ascre
bi kiy nesczastiem koyim zagnan k' nam pribežal. Togda z' nyim
daše czinit, czto wreme sowetuet: i kako mi iewropski kralyi
w' takowich kratech czinet6.
24. Wece postanowlyaem: Da nijedin inorodnik nebudet inorodmki da nemo-
mogel uczinyen bit Kralyem, Knezom, Banom, Wlastelom, si^bodiif,1 ^^егш
Okolniczim7, Woiewodoiu, Bolyarinom, Dworanom, ni grada imania
ioego zapowednikom. Ida nebudet mogel deržat Pomestia,
ni || dwora, ni Kiici w' gradu, ni nikakowa nerusznogo imania: стр. 213
A w' inorodnikech nimaiut sepoczitat Lechi, Gzechi, Serbi,
Bolgari, Gherwati.
25. Iesče postanowlyaem: Da nijedm inorodnik niwwek Nidobit Narozanstwa
nebudet mogel dobit Narozanstwa: nit pripisan8 bit k narodu,
ili ко wlastem i slobodinam naroda Ruskogo.
26. Ascze bi se10 kogda priluczila11 mežusobnia12 terwoga; Kto inorodnoe woisko
da se deržit sija ustawa. Ktokoli w' kralyestwo wowedet ino- ^woT^k da" zgubU
rodnoe woisko: on da tim samim zgubit swoy isk, choč bi bil
perworodniy i naiprawedneyi kralyestwa rodonaslednik. I da-
takow niwwek nebudet mogel swoee wlasti nazad dobit no da
w' wek ostanet nezakonen i izwerzen, i wiklican. 13Sija ustawa
i ini je neki je Weliczestwennije ustawi, daše wsakiy god precz-
tut w' boiarskom soszestiu: i daše ukrepet kletwami swetitely-
skogo sobora. A w' ratech suprot izwonskich neprijatelyew
spodobno iest inorodnikow naiemat.
27. Ali13 da w' pokoino wreme nikakowich inorodnich woi- w^imoe wreme ne-
akow, ni zapowednikow woiennich, nebudut mogli deržat naszi deržat morođmch wo-
nastupniki. No da kakowi woiaki i uredniki po skonczenoy
koey rati i tudže budut powinni wracat se domow ili inamo
otchodit iz kraylestwa.
* A koyi bi inorodniki woiaki priszli na Rus woiewat, w' ter-
woznoe mežusobnoe wreme (rrazwe naiati ot kialya korunenogo:),
1 зачеркнуто nasledniki nebudut 2 далее зачеркнуто stanowito
3 написано над строкой 4 далее зачеркнуто prit 5 далее
зачеркнуто pripadok 6 над строкой написано postupaiut 7 написано над
строкой 8 далее зачеркнуто prot 9 написано над строкой 10
написано над строкой п зачеркнуто wo wreme 12 было mežusobnich
13 13 вписано между строк
269

takowi wsi dase smertiu kaznet. W nekoyich mestech tako-
wi se otpusčaiut: ali mi ustanowlyaem, dase ziwi neotpus-
tet*.
Kabakizneseni 28. Torgowci pak, i Remestniki, i wsaki Posadniki i ćeli
gradi, koyi budut eh oteli ot nas imat naszije kralyewskije slo-
bodini (rkotorije zde w'red chočem proiziawit:) ti gradi da
priszlyut k'nam swoyich poslow: i dase domagaiut slobodin,
i wlastey wecich ili menyszich: po wsakogo godnosti. Perwaia
pak slobodina biidet: leže chočem pročz znest Korczemnoe
samoteržie. Ali pritom iest treba, da gradi promiszlyaiut, kako
bi naszey kralyewskoy kazne sčeti nebilo 1Izato choćem sebe
zaderžat ieden 2ili dwa2 meseca w'godu. Asczelibi kiy grad
nepochotel birey skladat, ino Korczma nasza da se postawit,
opet po preznyemu na wes god1.
Samoteržie wsakoe 29. Wece: znest chočem wsakoe Samoteržie: Solnoe, Ribnoe,
zneseno Ikornoe, Chlebnoe, Mednoe, Pepelnoe, Kožnoe, Zeleznoe3, i wsa-
koe po prostu. Tako da nijedin inozemec ni narožanin nebudet
ni2 w'wek deržal w'naszem kralyestwu nikakowa otkupa.
inorodni oprawniki i 30. Weče: Da nebudet w' kralyestwu naszem slobodno nigde
skiadi zneseni deržat stana, ni sklada, ni sklepa, ni lawki, ni Oprawnika, ni
Sidelnika torgownogo Nemcem4, Skotom, Agliczanom, Swldom,
Zidom, Ormlyanom, ni5 Ciganom, ni 6Tatarom nenaszim6.
Iedinim Persom i Grekom da budet wolyno chodit i torgowat
ponaszey zemlye: ali i nyim ne s' takowimi wlastmi, i slobo-
dami, iako sada Nemci imaiut wlasti sebje dani7 ot naszich
poprednikow: na weliku sčetu i sramotu8 naszego naroda. A
gradom naszim wečim chočem dat oblast9 Gostogonstwa: to iest,
da budut smeli, mogli, i morali otsebe i iz derzaw10 naszich11
procz progonit12 wsakich torgowcew budučich iz tich imenowa-
nich narodow. Iascze yich * nebudut proganyali, i obiawit se,
стр. 2u iako w' koem gradu inorodnik || iest13 kuču ili lawu kupil ili
cei god mirowno i oczito w' gradu prežil: toy grad da platit
weliko prewinyenie, ili da zgubit slobodini i wolynosti.
Gradi da kaznet tatow 31. Weče: Gradi uslobodnyeni da imaiut swoyich Nazorow14,
Lawnikow, 15ili Dumnikow15 i Biricew 16iz Reda Posadskogo:
ali w' nyich wsegda Nazor, Pisar i Sudec da budut iz Bolyarskogo
reda. Sudec da sudit menyszaia dela sam. A korwnije17 sudi
da sudit po czislu glasow16 i wlast sudit i kaznit Tatow, Raz-
1-3 вписано между строк 2"2 написано над строкой 3 написано над
строкой 4 далее зачеркнуто Wlachom 5 написано над строкой 6_6
зачеркнуто Bucharom 7 зачеркнуто ostudu 8 было danije 9
зачеркнуто wlast 10 было derzawi 1Х было naszije 12 было progo-
nyat 13 далее зачеркнуто dwo ы зачеркнуто Starost, Gzuwarow,
Dumnikow 15"15 зачеркнуто i Sudcew 16"16 приписано на полях
17 сверху написано gubnije
270

boinikow, i Peneznikow, *iz czernyaczeskogo stana budučich1.
A inich kriwcew 2wsakich i bolyarow2 sfidet naszi Župani i Sudci
ot nas3 w7 prikazu postawlyeni. A gradskich Czuwarow4 da
postawlyaiut naszi Župani: Lawnikow 5tokmo i Sudcew5 swoyich
da tworet sami posadniki.
32. Wece: Remestniki da imaiut 6swoee Družini i6 swoyich
Nastawow (gledi lista 30). Ida nebudut prinužani na daromnuiu
rabotu.
33. Da budet wsem slobodno uziwat Guselnogo igrania,
i Dimnici, i stroyit bradu i wlasi, kako komu drago: tokmo
ne po Tatarsku.
34. Wsaki penezi izwonski7 iz czistogo Zlata, i czistogo
srebra, da se prijemlyut po wsem kralyestwu, i datekut nator-
gech, wo swoey prawednoy cene: obzirae se okolsebe8 na Nemec-
kuiu, Perskuiu, i Turskuiu zemlyu, w7 kakowoy cene tamo idet
zlato i srebro. W'9 kaznu daše prijemlyut, i iz kazni daše daiut,
potoyze iednakowoy prawednoy cene. A podmesni, izwonski
penezi daše neiemlyut. A czisto medeni penezi Swidski da se-
prijemlyut: ali w' deszewlyey cene, neže prostaia mjed.
35. Wece postanowlyaem. Da wo wsewdilynaia wecznaia
wremena w' kralyestwu tekut czetweri penezi domasznyi: pra-
wednogo wesa i ceni: s' kralyewskim likom i znakowinoiu: i so
znakom grada, w7 koem sekuiut. To iest, da budut penezi naszi
Zlatni, Srebreni, Mjedni, i 10Podmesni iliti iz srebra i iz medi
zmeszani. Czisto zlatni da budut Zlatniki iliti zlatni rublyi
suprot Cholandskomu zlatu10. Czisto srebreni, iliti iz czeter-
nadestije sostawi srebra kowani da budut Poltini, i Griwni.
A griwni da idut tri na rubely, poltorije na poltinu. Itakowimi
griwnami dase wsako czislo opisuet w7 naszich prikazech, i na
torgech. Srebrenie že dase kuiut i Szestini11, koyich da idet szest
na rubely, tri na poltinu, dwe na griwnu. Podmesni dase kuiut
penezi Dudki: koyich poidet 60 na rubely, 30 na poltinu, 20 na
griwnu. Podmes da budet prawedno pol srebra, pol mjedi. A wes
da budet praweden: tako da w' szestideset dudok toliko budet
srebra i mjedi, koliko bi se moglo na torgu kupit srebra i mjedi
na rubely. Podmesni že da budut Nowci: koyi12 poidut czetiri
na dudku: 240 na rubely. Czisto mjedni da budut poslednyi
penezi, koyi se imaiut zwat sim imenom Broiaki13. Sim da budet
wes okonczan, i nepremenen i ieden Zlatnik: a cena dayim budet
Nastawi Remestweni
Muzika, Dimnica,
Striženie, slobodna
Izwonski penezi
datekut
Domasznyi penezi
czetweri prawedni
Zlatnik, Rubely,
Poltina, Grlwna,
Szestina,
Dudka,
Nowec,
BroiSk
написано
nyich
над
4
строкой
1 1 написано
starost 5~5
над строкой
Sudcew
написано
черкнуто nyich 4 зачеркнуто starost 5~5 зачеркнуто
6-6 написано над строкой и зачеркнуто swoia Soborisča
над строкой 8 написано над строкой 9 далее зачеркнуто prikaz
10-10 написано над строкой п далее зачеркнуто to iest polgriwenki
12 было koyich 13 зачеркнуто Penezi
271

Vodblrniki da radi
placaiut pobori
razliczna w' kralyestwu; po tom kako gde mjed budet draža ili
deszewlya. Wezde tako kako se mjed kupuet natorgu.
sktidni penezi wo- 36. Weče postanawlyaem. Da se tije izpoczitanije peneznije
wekiг zawerzeni Ustawi i Otluki, z' inimi so wsemi к' semu delu pristoiečimi
стр. 215 otlukami naszimi, imaiut || na wecznuiu pamet w' peczatnich
knyigach popišat i napeczatat. Kakowi rekszi penezi imaiut
w' naszem kralyestwu bit berni i prijemni: i kakow yim wes,
i cena, i kakowa wsakomu2 oblicziu podbilina. A lechki, nestoini,
skudni i zli wsaki penezi da budut otsele iz naszego kralyestwa
na weki 3nepodwižnim zakonom3 zkaznyeni, wiklicani, zaterti,
zawerzeni, i prepowedani. Da nikto ne budet dolžen prijat pe-
neza nikakowa, kiy bi w'czem naimenyem skiiden bil ot ustaw.
Iascze bi kto w' usloboženije4 gradi priszel pod5 carskim imenom,
prepowedat i udawat takowich penez: da gradom budet wolyno
takowich lyudey i smertiu kaznit, daAvszi yim perwo izpowed.
I 6welikim usloboženim6 gradom budet wolyno, paczeže i po-
winni budut deržat občinskich Mernikow, i penezom Otwedalni-
kow (gledi lista 22).
37. Wece obwecaem 7wsem naszim poddannikom a osobito7
naszim gradom, i posadnikom, i kmetom, i wsem Podbirnim
lyudem: iako, ascze wi chočete otnas prijat i uziwat sicewich
naszich welikich milostey i dobroditeley (:osobito, da sena
weki znesut Zli penezi, Kabaki, Samoteržie, i Inorodni torgowci:)
wi moraete rado i ochotno prijemat wsakije naszije zapowedi8:
imenno ob poborech: Kogdakoli i kolikokoli krat mi wam za-
powem; wsegda wi budete powinni dawat pobor: na posilok
naszije kazni, ко wsakim potrebam. A mi wam suprot tomu
obečuem: iako poborow nechočem wipraszat, bez nuži. A dolžni
budut pobor dawat wsi Posadniki, i wsi Kmeti, nikogo neizni-
maia. To iest naiperwlye naszi kralyewski posadniki i naszich
kralyewskich sel kmeti i selyani. A zatim wsaki cerkowni, kne-
žeski, wlastelski, i bolyarski posadniki, i kmeti. 9Asczeli koyi
gradi budut osluszni: oni da zgubet wsije swoe slobodini:9
38. Wece postanawlyaem: i czetirim naszim wernim gradom,
Wladimeru, Iaroslawlyu, Peskowu, i Nowgradu, sicewu czest
daem, i powinnost nakladaem: da kuiut naszije penezi 10wsakiy
grad11 iedno obliczie10. Wladimer dakuet Zlatnije: Iaroslawely
Srebrenije: Peskow Podmesnije: Nowgrad Mjednie. Ato tako:
da ti gradi budut powinni, na wsakiy god swoyim nakladom,
nakowat stanowito otluczeno czislo penez, i prinest w' naszu
kaznu: a podbilinu da iemlyut iz naszije kazni. Apritom da
-Tzetfri gradi da kuiut
penezi
1 далее зачеркнуто zaterti 2 далее зачеркнуто pod 3_3 написано
над строкой 4 было uslobodnije 5 написано над строкой 6~б
написано над строкой 7~7 написано над строкой 8 далее
зачеркнуто a imenito 9-9 написано над строкой ю-ю написано над
строкой п далее зачеркнуто swoe ob
272

1avsi uslobodnyeni a naipacze ti czetiri sada reczeni1 gradi imaiut
wsakuiu oblast suprot peneznim kowaczem i Podmesnikom:
da yich budut mogli wezde w'Kralyestwu lowit, sudit, i kaznit
po delech i zaslugach.
39. Milosti naszije ко kmetom i težakom wsegda iesut bili Kmetom milosti
izredni. Wedomo iest wsem, iako w' naszem kralyestwu kmetom ukreplyeni
iest mnogo lucze promiszlyeno, neže w' nekoyich okolnich der-
zawach i narodech: ukoyich bolyarski i woienni lyudi, tezakow
bezkazenno izobižaiut. A u nas newedetse 2takow obiczay2.
Tiježe adda 3iz starini obicznije3 milosti naszim kmetom i wsa-
kim težakom i selyanom mi i4 nawpred krepim i utwerzaem:
Da nikto nederznet selskich lyudey 6nikako stužat nit5 izobižat,
nit mimo naszego ukaza rabotami || libo tegotami nadsažat. cr 216
40. Kazni naszije nazorniki i Avsaki naszi prikazniki obi- Mfl0'nH,bno ^ ie-
л r. L , J r i > . i -A у i i -Г , 'i-i Nespodćbna prisega
kaiut za sada nam sice krest celowat. lako cnotet wo Avsakicn znesena
prilikach, wsakim zamiselnim sposobom, iskat, promiszlyat,
i czinit pribil naszey kazne. Mi pak ot takowije6 prisegi yich
oprasčaem, i \v' napredok toe prisegi ni ot nyich ni ot ini eh
bit imaiučich prikaznikow newipraszaem. A czto predsim hyimze
naszim prikaznikom iest welyeno stawitse w' cwetnom drago-
cenom platiu w' prazniki: mi takowo welyenie znaszaem. I ozna-
nyaem: iako nam bolye ehočet ugodit on, kiy budet uziwal mer-
nogo negizdawogo platia i nebudet se stroyil biserom, nit
zlatom, nit swiloiu, nit inimi inozemskim pristroimi. A czto dosele
naszim prikaznikom iz naszije kazni iest bila dawana mala
plača: mi ehočem osob ubawit, i plači pribawit. Lisznim
prikaznikom umiraiučim, ne ehočem nastupnikow dawat7.
41. Isus Christos Bog i Spsitely nasz iest rekel: wsako kra
lyestAvo, кое budet samo w' sebje razdelyeno, opusteet, i moraet wa
razoritse. Kako se razumeet kralyestwo bit razdelyeno? Dwoyim
putem se to prigažaet8. Perwoe: aseze w' koem narodu budut
dwa ili9 tri ili množe wladatelyew: iako znaete drewi bilo bit
obiczno w' naszem narodu: i ot toe nesreči niczto gore nemožetse
priluezit koemu narodu. Wtoroe: aseze si10 plemeniti lyudi ili
bolyari preweiikije slobodini priwlascaiut, i kralya neposlus-
zaiut: iako zrite deiatse u Lechow i u Nemcew. Suprot takowomu
nespodobiu uže iesmo zakon postanowili: Da se kralyestwo
sije niw'wek nerazdelyaet i dlyaradi11 občinskogo narodnogo
dobra prawich naszich kralyewskich12 i rodnich naslednikow,
iesmo nekako oskorbili: w' tom, ieže smo Dočeri naszije ot wsa-
kije ко kralyewaniu wlasti otluczili: a sinow naszich wtoro-
SLarinni knezowici
dase otrekut knezest-
1 г написано над строкой 2 2 было takowo nespodobie 3 3
зачеркнуто wlasti
написано над строкой
далее зачеркнуто kletw 7 зачеркнуто two
nit 9 написано над строкой 10 написано над
писано над строкой 12 зачеркнуто otrokow
5 5 написано над строкой
зачеркнуто czi-
строкои
на-
18 Ю. Крижанич
273

rodnich, (:prižiwotu perworodnich:) ot Kralyewskije, i ot 8a-
mowlastia Knezow, dostoinosti otsudili i otstawili: i
dopustili yim tokmo uziwat imena i czesti Knezow gradowladnich,
ne samowlastnich, no kralyem powinnich.
A sada wece postanowlyaem, dlyaradi kreposti sego kralyestwa
i dlyaradi1 zgodi wsego naroda: Dawi wsi2 i waszi otroki budete
wo weki powinni wernuiu prisegu czinit3, i krest celiwat, nam
i naszim rodonaslednikom, i zakonnim Ruskim kralyem, sim
oblicziem i naczinom: Iako iaz imerek, tebe gospodari a Imerek,
iedinogo, spoznawaiu, izpowedaiu, i deržu za Kralya, Kneza,
Gospodariai za4 wsakakowa pod Bogom wladatelya swoego, i wsee
Ruskije zemlyi, i naroda: i nikogo inogo na Rusi nespoznawaiu,
neizpowedaiu, i nederžu, bit Kralyem, ni Knezom, ni
Gospodarom, ni Wladatelyem nikakowim, Ruskije zemlyi libo naroda
5(:ni wo wsem, ni w' czasti:)5 pod6 koyim nibud imenom ili
priwlastiem, bud swezim, bud dawnim: razwe tokmo koliko
komu oblasti, ot Božije i ot twoee Kralyewije milosti7, budet
,. 2i7 dano i dopusčeno||. I kogo ti gospodar Kraly, na Rusi nazowesz
Knezom ili Wlastelom, onogo i iaz choču zwat i zowu takože;
a ne inogo kogonibud. K6yi adda nine se zowut knezi, tim mi
prepowedaem, dase otsele nimaiut tako nazhvat: no dopusčaem
yim da ascze chotet, mogut se pisat knezowici. Ascze li se mežu
nyimi obretut koyi, koyi bichu imali dowolyno imanie, da bichu
mogli s' czestiu8 nosit9 ime Knežeskoe: mi smotreč po godnosti
i po wernich službach nyichowich, nechočem yim otkazat togo
imena: aliwed so10 sim ugoworom, da ono ot nas prijato, ne
ot swoyich prednikow rodonaslediem dobito bit izpowedaiut.
A oni, koyi sut na nisčetu ili na melko sczastie dospeli, da ne-
mogut s' czestiu nosit takowa imena, a iednakože zowut se
Knezmi: czto ino czinet, neže da11 czest uwlaczaiut onim, koyi
podostoinu 12mogut nosit12 to ime? Mi adda zapowedaem: da se
nawpred nedeiet takowo nespodobie. I chočem dase ti takowi
starinni, Knezowici wsi izrekut i obrekut ot wsakije knežeskije
wlasti, i oblasti13, i imenowania14. I 'mi yim w'tom nikakowije
obidi neczinim: no pacze občee narodnoe dobro pospeszaia,
i nyim knezowicem dobroditel tworim. Ioni bo obče go dobra,
iliti narodnogo mira i pokoia i kreposti, budut uczastni. Ascze
iest kto ot dawnich welikich knezow, ili ot carow naszich po-
prednikow, iz swoee otczini prognan i15 knežeskogo imania i go-
spodstwa uliszen ostal: i mnit16 sebe bit izobižena: mi takowich
1 написано цад строкой 2 написано над строкой 3 было
uczinit 4 написано над строкой 5~5 написано над строкой 6
написано над строкой 7 над строкой зачеркнуто iest ili 8 далее
зачеркнуто ob 9 далее зачеркнуто si 10 далее зачеркнуто tim
11 зачеркнуто czto 12-12 зачеркнуто noset 13 зачеркнуто priwlastia
14 было imena 15 далее зачеркнуто mnit 16 далее зачеркнуто sebje
274

dawnich del nemožem razwodit: nikakowa bokonca nebi tomii
moc bilo1 dostignut. Ascze bo knez Bogdan iest neprawedno
prognan iz swoego knezestwa: kto možet znat, nist li on
Bogdan, ili iego popredniki nisutli kogo inogo, poneprawde
prognali, i imania onogo siloiu zawladali? Zato adda ob starinnich,
i pamet naszu nadchodečich2 wecech, mi sada ni razwoda uczi-
nit nemožem. Mi nežadaem nikomu uczinit nikakowie obidi
ni nasilia. Czto bo czloweku polzit ascze wes swet obladaet,
a duszu swoiu zgubit? Zato, ascze se kto nachodit w' naszem
kralyestwu, koemu bismo mi ili nasz roditely kuiu obiđu bili
uczinili, takow da se iawit: i mi mu chočem zadowolyno napla-
čenie uczinit. A w' ostalnom mi iesmo powinni smotrit občego
narodnogo dobra, i breč, daše kralyestwo ne razclelyaet. I nam
na oprawednyenie naszije sowesti dosta iest smotrit i deržatse
občego ot3 wsego naroda4 uczinyenogo dokonczania5. To iest,
nasz6 czestitije pameti pokoini roditely, nist nikogo izba\\'il
nit uliszil iego otczini: no prijal iest sije kralyestwo nase i na
swoe otrodie na weki; ot narodnogo, Wolynogo, i zgodnogo
obrania7 8i dokonczania8. 9Togo obrania se mi deržim: i9 na
tom Božiem10 wsego naroda zgodnom dokonczaniu: i na tom
pravednom osnowaniu: mi stanowim i krepim swoe priwlastie,
i kralyewskuiu polnuiu moč i weliczestwo X1i Avsego naroda občuiu
polzu i pospeszenie: i kralyestwa nerazerwanuiu celost11.1 dlyaradi 21S
togo: kako iesmo prijali, tako žadaem i obderžat || kralyestwo.
Sije w' nerazerwaniu, i w' celosti, i w' czesti wsakogo stana:
i zato nechoćem w* nyem terpet nikakowich nezakonnich knezow,
ni Imenitich lyudey: koyim czusz ne bismo mi bili czesti i oblasti
darowali.
42. Treba iest znat wsemii narodu: koyi sut semii kralye- uk^plyeni1 nar6ailij0
sUvu12 osnowalni stolpi i podpori: i czim iest ono dosele13 ob-
stoialno14, czestno, i krepko bilo. Da wsi ^verni narožani, i
občego dobra lyubitelyi budut znali: czeso imaiut branit i swoyimi
persmi sčitit, i zaczto swoe15 glawi zastawlyat. Znaite adda, iako
16la naszego16 kralyestwa 17i naroda17 twerdnost dosele iest
bila, Wjera ргал¥оз1алупа1а: i krepko prepowedanie i nedopusče- ?Montow° Wjeri
nie wsakich ieresey 18i krepeno obderžanie bogoczestnich za-
konow, i obredo\v: ^vsenočen, liturgiy, czasow, postow, i inich18.
Takow zakon i mi wesznoiu гароллге31и twerdim, stanowim i ukrep-
1 далее зачеркнуто nast ob 2 далее зачеркнуто di 3
написано над строкой 4 было narodu 5 далее зачеркнуто iakože
i smotrim i deržim se togo; на полях приписано občije ot wsego
naroda ucinyenije otluki 6 написано над строкой 7 было izbrania
8-8 приписано на полях 9-9 написано между строк 10 зачеркнуто
adda и-и приписано на полях 12 далее зачеркнуто dosele bili
13 написано над строкой ы далее зачеркнуто bilo 15 было swoyi
16-16 зачеркнуто Šego 17_17 написано над строкой 18_18 написано между
строк
18*
275

Samowiadslwo sower-
szenč
Nerazdelnost kralye
stwa: obreg3nie cuže
wladslwa
lyaem. I rawno iako nam i nijedinomu naszemu nastupniku
kralyu nist i nebudet slobodno propowedat, ni deržat, ni wero-
wat nikakowije ieresi: tako isto chočem i zapowedaem, da
nijedinomu iz naszich poddannikow 1nebudet wolyno1 ieresi koto-
rije werowat, ni obderžat, ni w' naszuiu derzawu wowodit.
I kto se naidet kriw: dabudet podelu nesčadno2 kaznyen.
2ia narodnaia twerdnost iest bila Samowladstwo sowerszeno:
iliti pokorno posluszanie poddannikow prem nyichowim
kradem. Imi to sice ukreplyaem: Ascze bi se kto naszel, kiy bi se
koyimi slobodinami sčitil i nechotel bi posluszat naszich ili
naszich nastupnikow zapowedey, takow da zgubit wsije swoe
slobodini: i po delu daše kaznit.
3a twerdnost iest bila Nerazdelnost kralyestwa: i obreženie
ot Czuzewladstwa. Bilo timi iest sije gospodarstwo лу' nemalich
soblaznech, otnekoyich inorodnich snubokow, po3 koyich bi
bilo moralo wpast w' razdor i w' czuzewladstwo. Zacaria Iwana
biasze prizwan4 nekiy Magnus Cholstenskiy knezowic: za caria
Feodora Iwanowica biasze taino otnekoyich bolyar zwan nekiy
Rakuskiy kralyewic: car Boris biasze prizwal Gustawa Swid-
skogo, i Iwana Dackogo kralyewicew: zatim nastupi razorenie
ot Razstrigi, i ot Wladislawa SAvida5 Leszskogo kralyewica:
zatim lyudi dumachu ob Filipu Swidskom kralyewicu: a pri
naszem pokoinom czestitije pameti roditelyu biasze sim pri-
jechal, Waldemar Dackiy kraleyeAvic: A pri nas samich, nekako
i predolgo seiest bawil лу' naszem gradu Moskwe, Dawid6 Gruzin-
skiy carowic. Ot tich, mowlyu, pokus iest prijalo sije Gospodar-
stvvo golemije udarci i potresi: ali wsegda netako czloweczyim
promislom7, kako prawo Bozyim breženiem obranyeno biwalo8
i wo swoey celosti ostalo. Dabi se pak nawpred takowo nespo-
dobie nedeialo: mi9 iesmo tomii wo wisze priwedenich ustawach,
стр. 219 dosta (kako scenyaem) pretekli, i put pregradili.||
zaporne mbezew 4ia twerdnost, iest Zapertie Rubezew. Mnogo bo10 premnogo
naszemu narodu iest korišten i nadoben sey predobriy zakon:
koyim sezabranyaet naszim poddannikom skitanie po czužich
zemlyach, i nedopusčaiut se wsakim inorodnikom prechažat
i razgledat naszich derzaw. Sicebo mnogich grechow, i chudob,
i zlich obiczaew prosti ostaem: sice newistawlyaem se na posmech
wsem narodom, iako Lechi: sice netratin swoego imania darom,
i nedawim. ubogi eh kmetow nad silu. I inije sut koristi izcho-
dećije iz togo zakona: dlyaradi koyich i mi go na weki ukraply-
aem. Nam kralyu budućemu, i naszim kralyewskim sinom,
1-1 написано над строкой 2 зачеркнуто straszno 3 написано
над строкой 4 написано над строкой 5 написано над строкой
6 далее густо зачеркнуто 7 зачеркнуто breženiem i promiszlyaniem
8 зачеркнуто bilo 9 написано над строкой 10 написано над
строкой
276

nist lipo skitatse izwon rubezew, ili prechažat se w' gosti k' inim
kralyem, ili kakonibud izchodit izwon swoyich rubezew, oprocz
koego welikogo kralyewskogo ili ratnogo dela. Nist adda spo-
dobno, i mi nechočem, dabi naszim poddanikom nekaia weča
sloboda, ili pacze razpusta bila, neže naszim rodnim1 otrokom.
Izatože zapowedaem:2 Da nijedinomu naszemu poddanniku
nebudet wolyno preit za rubež, bez naszego poslania ili dopusče-
nia.
5ia twerdnost nasza iest bila, zabawlyanie w' delach wsakogo Nedopuscenic Bezdel-
stana lyudey, i nedopusčenie praznuiućego i bezdelnogo žitia. nogo ŽItia
Daše nikto neprepustit w' kralyestwu žit bezdelen, i občemu
dobru nekorišten. Kruto bo iest nespodobno i Bogu i wsakoy
prawde suprotiwno; da oni3 izidaiut slast i tuk zemlyi4 i za
soboiu deržet bolyszije užitki wsego naroda, koyi swoyim
trudom niczeso nepomagaiut k' narodnomu dobru. Mi adda sta-
nowim i zapowedaem. Daniiedin knez, ni inogo stana czlowek,
nebudet sloboden ot občich narodnich služob, i del 5swoemu
stanu pristoinich5, ot dwora, ot prikazow, ot ratnich wipraw,
ot posolstwa: a podbirni lyudi, ot swoyich tegot i rabot: a du-
chowni lyudi, ot swoyich .molitow i Božiego chwalyenia. Ini-
kako nedopusčaem, dabi se ktonibud takĆAvu slobodinu zadumal.
dabi zachotel žitie swoe prowodit wo wsewdilynom bezdeliu:
iakože w' nekoyich narodech bolyari i bogati gražani ziwut
wo wecznom praznowaniu, i w' razkoszech, budto6 nekoyi drew-
nyi Sardanapali, ili kormni wepri, i narod obiadaiut, aniwczem
mu nesposablyaiut. Iednakože wernim naszim slugam, wisluz-
nim knezom i Wlastelom, daetse nasza milost i poczinok ol
trfidow: iakože smo perwlye iziawili. ^ Razccnenie wsakicii
76ia twerdnost da se naredit i dabudet tiia. Wsakogo kralya Kraiycwskicii uczin-
wsa Deiania: to iest Zakonnije ustawi: Darowama: i Utnetia
otczin ili pomestey: posle iego smerti: da se narodnim soimom
ogledaiut i razcenet: i da soiem ot nowogo kralya prosit poprawi
onim ustawam, kotorije bi se kazali bit suprotiwni8 narodnomu
Dobru: At6 daseuczinit perwlye, neže kraly prisežet. A posle
kralyewije prisegi, da prisežet narod||7. crp. 220"
43. Kralyewskie oblasti nastoianie nas opominaet, da bismo10 car iwan woziyuwi
ne tokmo ob koristi, no tože i ob czesti wsego naroda smotrenie p1^"neZže^ć6?uikuiu
nosili xli premiszlyali11. Zaradtogo mi 12razcenyaia iesmo12 obli-
1 далее зачеркнуто sinom 2 далее зачеркнуто Da nijedinomu
bolyarinu, ni wlastelinu, ni knezu nebudet wolyno preit zarubež oprocz
naszije posilki, i nijedinomu torgowcu oprocz 3 далее зачеркнуто koyi
4 далее зачеркнуто koyi 5-5 написано над строкой 6 зачеркнуто
iako 7-7 приписано на полях 8 iwni написано над строкой 9 на
верхнем поле стр. 220 написано: Barbari Boccardi 10 написано над
строкой и-11 написано над строкой 12-12 зачеркнуто iesmo razce-
nilyi
217

czili1: kako wsi2 iewropski narodi iednim glasom, naszemu
carskomu weliczestwu dolžnogo pocztenia neotdaiut; no pacze
neczest i neprecenbu czinet nam, i wsemu3 carstwu i narodu
naszemu4. Ato pak sice sedelaiet.
Posle welikogo Wladimira Momowina nasza5 Ruskaia
zemlya iest bila mnogimi wremenmi mežu množe gospodarow
razdelyena, 6ili pacze6 razderta, i lyuto mežusobnimi ratmi
traplyena7. Zaradtogo nikto nemogasze onda8 kralyewskogo
imena s' czestiu nosit: no wladatelyi9 pisachu se knezmi: bo-
lysziy w' nyich pisasze se Welikim knezom. 10Slawneyi otinich
biasze Wladimir Wsewladic Monomach, X1prewnuk Wladimirow11:
i nyemu car Greczeskiy Kostantin Monomach biasze prislal12
Kralyewskie znakowini, 13Barmi i Ožerelie13. Aliti on, mereč
sebe swoeiu meroiu i obziraia se na14 narodnoe nezgodie: neprija
15weliczestwenogo imenowania15 i nechotiasze sepisat Kralyem,
nit carom10. Zatim, 16czez 200 Godow16, nastaw na wladanie We-
likiy Knez Iwan Danilowic, 17prozwan iest bil17 Sobirately
narodu, 18abo iest18 sobra pod 8ЛУо1й oblast19 wecey del Ruskogo
naroda i razprostranil20 wladanie daleko i sziroko. 21A wnuk
iego Dmitriy Iwanowic Donskoy, postawil kamenen sey21 sto-
liczniy22 grad Moskwu: i mogasze po dostoinu wenczat se korii-
noiu, i uziwat wsakich weliczestwennich23 znakowin i pisatse
Kralyem: i to uže perwlye 24trech sot24 godow, dosego naszego
^veka. Aliti i on togda, zarad Tatarskogo nasilia (:koe Bog biasze25
zagrechi na narod prepustih) ostal iest pri Knežeskom imenu,
i nist chotel uziwat Weliczestwa: Na posledok pomenum Gospod
na miloserdie swoe iako drewi Izrailcem Gedeona, tako narodu
naszemu iest wozbudil osloboditelya, 26W: К:26 Imana Wasi-
liewica. Šego bo Wladatelya on Gospod, 27iako inogda inich
diwosilnikow iest27 obdaril chrabrim serdcem, i dolgim peddesti
godow wladaniem: i dal mu iest krepost, da iest obladal tri
Tatarskaia carstwa: Kazan w' godu 7061: 1553: Astrachan
w' godu 7062: 1554: Sibir w' godu 7091: 1583. Čn adda biwszi
1 далее зачеркнуто w'pamet wziali 2 далее зачеркнуто zapadni i iužni
3 далее зачеркнуто kral 4 написано над строкой 5~5 написано
над строкой 6_6 зачеркнуто libo 7 далее зачеркнуто Dlyaradi
8 зачеркнуто togda 9 написано над строкой ю-ю приписано
на полях li-ii написано над строкой 12 было poslal 13-13 wa_
писано над строкой ы далее зачеркнуто dow 15-15
зачеркнуто togo imena 16-16 написано над строкой 17~17 приписано
на полях и зачеркнуто prozwaniem 18~18 зачеркнуто postawi grad Moskwu
19 далее зачеркнуто malone was Ruskiy narod 20 зачеркнуто razsziri
swoe 21-21 зачеркнуто Sežasze w' 22 было Stolicznom, далее
зачеркнуто sem, было grade Moskwe 23 зачеркнуто kralyewskich
24-24 зачеркнуто polutretia sta 25 надписано над строкой 26-26 за_
черкнуто caria 27-27 зачеркнуто iest obdarowal

sice ot Boga proslawlyen, 1spodobno, dostoino, i1 po wsakoy
pravde2 uczinil se iest wenczat3 Korunoiu weliczestwa i naczal
pisatše carom. 4G6dno bo iest opowedat dar Bozyi, i neumol-
czat4. Ali w' izwerszaniu sego dela car Iwan nist postupal, kako
biasze5 treba6 postupat. Abo czesti, kuiu mu biasze Bog dal,
on iskasze ot lyudey. Za malo scenyasze bit proslawlyen 6t
Boga; i bolya7 slawa mu se kazasze, asczebi se bil proslawil
cziizim Rimskim plemenom8 i imenowaniem, i znakowinami, Komu iest ot Boga
9neže swoyim rodom Ruskim9: iakože i Iwan apostol10 gowo- nimSet fskat oTiyu-
rit ob nekoyich11 Fariseech,12 koyi ne izpowedachu Isusa Christa: йй?
«abo wozlyubisze slawu czloweczeskuiu pacze, neže slawu Božiu».
(Jo 12.). Dosta wisoko biasze Bog wozwisil, i dosta swetlo pro-
slawil caria Iwana: || biwszi mu dal oblast nad Ruskim13 i nad ctp- 221
troyim Tatarskim carstwom. Ali on tim nezadowolyen, iesče
ot lyudey iskasze suetnije i smesznije slawi. Itim sam iest bil
zaczalnik swoemu zlu: i dal priczinu, da nyemu i nyegowim
nastupnikom wsem, i naszemu weliczestwu, narodu iest be-
zczestie czinili, i czinet daže do dneska.
44. Stanowito14 nemožet bit recz15 istinneia nad onu pritczu, Aleksandru laskavoj
kaia welit: Iako w1 gospodarskich dworech nist16gorego zapo- рйр^ши?06 Р emC
wetrenia17, neže laskawci18 i lozlyiwi chwalitelyi. Ti bo iesut
mnogich kralyew na merzka, ostudna, neprawenda, i wsakako
chuda dela priweli. Na priliku. Filip on welikiy19, chrabriy
preslawniy kraly Makedonskiy, z' Olimpijadom swoeiu ženoiu,
biasze20 splodil sina Aleksandra chrabroctiu, razumom, iedre-
nostiu i wsakimi Bozyimi darmi na czudo obdarenogo mladenca.
Lozlyiwi pak21 poeti i ini22 dworski laskawci i prilizawci, wi-
dewszi iako Aleksander biasze nesmerno slawi lyubitely: naczasze
go23 nespodobnimi24 chwalami wichwalyat: i powedachu, Iako
Aleksander po otcii idisze Cherkulesa, a po materi ot Achilesa.
A ini tim nezadowolyni, welyachu: Iako bi bo Aleksander nebil
Filipow sin, nit Cherkulesow prewnuk: no samogo naiwiszego
poganskogo Boga 25Zewsa ili25 Iблvisza sin: i budto bi Zewes26
wo zmijewom27 oblicziu z' Olimpijadoiu se schažal, i Aleksandra
splodil28. Takowoiu baseniu ti iedowni zmiji onogo29 chrabrogo,
1-1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто naczal 3 далее
густо зачеркнуто 4~4 вписано между строк 5 зачеркнуто bi 6
далее зачеркнуто bilo 7 зачеркнуто bolysza 8 зачеркнуто
rodom 9-9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто pri n
написано над строкой 12 далее зачеркнуто Wozlyubiszi 13 далее
зачеркнуто narodom 14 далее зачеркнуто niczto 15 написано
над строкой 16 далее зачеркнуто gorszije 17 далее зачеркнуто
i kugi !8 далее зачеркнуто szeptawci 19 далее зачеркнуто mudriy
20 далее зачеркнуто pri 21 написано над строкой 22 далее зачеркнуто
wsaki 23 далее зачеркнуто wsakimi 24 далее зачеркнуто ložnimi
25-25 написано над строкой 26 зачеркнуто lowisz 27 написано над
строкой 28 было priplodil 29 ogo написано над строкой
279

mudrogo i wsakimi dobtotami okraszenogo kralya, w' iego
kipecey mladosti, prewratisze, skazisze, 1w' krainuiu glupost
i Bogochulie zawedosze1 i w' konec pogubisze. Zaweden Ьо
Aleksander toiu Bogochulnoiu ložiu: chotiasze2 bit poczitan
za Boga; i dabichu go lyudi ladanom czestile; iako Boga. Igde
wes dwor k' tomu pristaiasze, a iedin Kalisten filosof tako
glupomu i smesznomu delu se opirasze: Aleksander uže soblaznyen3
newinna, i korišten4 sowet daiučego muža, iest uczinil umorit.
I otsuetnije slawi osleplyen5 nist mogel razumet, nit w' pamet
wziat, kako oni laskawci, choteć go proslawit i Bogom uczinit,
6t smerti go ne oslobažachu, a w' mesto czesti weliko bezczestie
mu crinyachu. Zaperwoe bo neczestie6 czinyachu kralyu7
Filipu bud bi Filip nebil dotoien takowa sina splodit8 9i bud
bi ženu imal, kaia ot inich dobiwaet detey9. Za wtoroe,
neczestie czenyachu Olimpijade, biidbi, ona, iako prokletaia сгаголл^-
nica10 z' besom schod i zgowor czinila. Za tretie, sramoćachu
samogo Aleksandra: abo otca iego11 oglaszachu za negodna12; i za
стр. 222 neczestnije ženi muža, || a mater iego chotniceiu i czarowniceiu
tworiachu. A czto Avsego gore biasze: Aleksander iest tim bogo-
chuliem gnyew i pomstu Božiu naše wozbudil. Tako da, kiy
chotiasze bozestwa dostignut33 wo skoru i czloweczestwa osta
liszen. Togda bo rawno, kogda naileplye14 Aleksander nepčasze
uziwat swoee slawi, biwszi sowerszil swoe rati, w' 34 godu iego
weka posla Bog smert, kaia go iest zgladila iz sweta: i pokazala
wsem lyudem15 lož onich iadownich laskawcew.,
Awgustu laskawci iz 45* K'18 Sey Powedanoy basni spodobna inaia soblazen1*
Troie ie pieme17 izwo- iest bila udumana u Rimlyan, pri carech Iulijuszu, i Awgustu.
det Rim grad otswoego sozdania20 prebiwasze21 za kralymi z' 224
godi, i w' tom wremenu kralyewasze sedem kralyew, ieden za
drugim. Zatim premeniwszi se kralyestwo w' obcewladstwo,
stoiasze Rim w' obcewladstwu 22mnogo wreme22, to iest, do
swoego sozdania, do carskich wremen, iliti doperwogo caria
Iulijusza, rawno i sowerszeno 700 godow 23i szest23. Iw' tom wre-
menu, to iest perwo carskich wremeri, dostignul iest Rim nai-
wiszije swoee slawi, kaia biasze ob nyem prorokowana ot Da-
nyiyila: iako Rimskoe Kralyestwo imasze bit silnee i slawnee
ot wsech kralyestow, kaia 24sut bila24 ili budut na swetu. Togda
1-1 написано над строкой', было priwedosze 2 далее зачеркнуто
ot lyudey 3 зачеркнуто skažen 4 зачеркнуто dober 5 далее
зачеркнуто Aleksander 6 написано над строкой 7 написано над
строкой 8 зачеркнуто imat 9~9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто
so zmijem iliti n далее зачеркнуто prost 12 далее зачеркнуто muža
13 зачеркнуто zawladat 14 было naipacze 15 зачеркнуто swetno
16 далее зачеркнуто кое 17 далее зачеркнуто pripisuiut 18
зачеркнуто nesramnich 19 написано над строкой 20 написано над строкой
21 далее зачеркнуто ро 22-22 зачеркнуто 476 godow 23-23 написано
над строкой 24-24 зачеркнуто bichu
280

dem1 iest bilo ono gospodstwo wozrastlo2 do swoee sowerszenijeT
i ot Boga sebje ssuženije3 pori: aza carskich wremen uže 4malo
czto se iest na4 dalye scinilo, no tokmo wo swoey slawe iest5
stoialo, ot zaczala dem6 Iulijuszewa samowladstwa, do skoncza-
nia caria Kostantina, 7kiy prenese oblast w' Carigrad7, 390 go-
dow 8iest stoialo8. Iztich wecey lechko iest sudit: iako Rim
i9 do carskich wremen biasze mnogo silneyi i slawneyi neže
Troia10 ili pacze neže deset Тгбу. Ali iednakože Wirgiliuszu
poetu, i inim laskawcem11 nist bilo dosta na toy slawe: no iesće
premiszlyachu, kako bichu Awgustowo12 pleme iz Troyi izweli.
Dumachu ti obludniki ieže bi car13 Awgust nemogel dosta
plemenit i slawen bit, ascze bichu iego14 pleme, ot Romula preslaw-
nogo15 domorodnogo kralya i ot 16Wlaszskogo iliti16 Rimskogo
700 godow dotole17 wo welikoy slawe prebiwaiucego naroda,
izweli: no iesče к' tomu prisziwachu i Troianskoe pleme: i sicewu
basen powedachu. Kogda de Greki, posle desetoletnije rati
wizgosze i raznisze grad Troiu: obretasze se w' onom požaru
nekiy Troiskiy preslawen bolyarin imenem Eneiasz, sin bolya-
rina Anchiza, i Afroditi ili Weneri boginyi: 18i pri nyemin bolya-
rin Antinor18. Sey Eneiasz biasze tako milostiw19, da w' onoy
naglosti otca starca nemoguća bežat, na swoia pleća wzem20,
iz požara iest iznesel: i priszed ко bregu Morskomu, 21w' red
postawil21 z' deset i bolye welikich morskich ladey: i bežeć ot
Grekow poplul iskat nowogo stania22. Antinor pripluwszi к' гекё
Padu iest sozidal grad Padowu. A Eneiasz posle mnogich || nuž, crp-
skitania morskogo, i zgublyenia nekoyich plawey23, ъ1 malim
pocztom plawey i lyudey i priplul iest24 wo Wlaszskuiu
zemlyu, gde 25nine Rim stoyit, i gde togda25 kralyewasze kraly
Latin: kiy biasze iedinuiu doćer swoiu Lawiniju obruczil ne-
koemu kzezu Turnusu. Tamo Eneiasz izsedszi iz plawey, lyutu
rat nacza wodit s' Turnusom: dokole i ubi Turnusa, wzia Lawi-
niju, i oblada Wlaszskim kralyestwom, кое ot onogo kralya Latina
zatim iest prozwano Latinskom zemlyeiu. Ino de ot togo Eneiasza
s' prochodom wekow narodil se iest kraly Romul, i redom kralyi i
woiwodi i bolyari Rimski mnogi, a iz tich car Iulijusz 26i Awgust26
1 зачеркнуто mowlyu 2 было wozraslo 3 было saženie 4~4 зачеркнуто
nit se 5 написано над строкой 6 зачеркнуто carstwa, mowlyu 7~7
зачеркнуто rawno 8"8 написано над строкой 9 написано над
строкой 10 далее зачеркнуто iedna 1г далее зачеркнуто koyi ziwichu
pri perwich carech Julijuszu i Awgustu 12 было Awgustow и далее
зачеркнуто rod 13 написано над строкой ы зачеркнуто Awgustowo 1б
далее зачеркнуто domasznyego 16~16 написано над строкой 17 далее густо
зачеркнуто 18~18 написано над строкой 19 зачеркнуто blagoczestiw
20 зачеркнуто prijem 21-21 -записано над строкой 22 далее зачеркнуто
Posle mnogich 23 далее зачеркнуто priplul iest Eneiasz и над строкой
зачеркнуто Antinor к'геке Padu i založil grad Padowu: а 24 написано>
над строкой 25-25 написано над строкой 2в-2б написано над строкой
281

A newidet рак ti laskawci, kako choteč swoyich gospo-
darow proslawit, pacze yich chulet i sramotet. Nikako bo nemožet
bit к' istine spodobno: dabi Eneiasz pri razoreniu swoego grada
i naroda, zgrabiwszi otca na rame, mogel bit toliko ladey i lyu-
dey sprawit, dabi wozdle Wirgilijuszewa powedania (:mediis
elapsus Achiuis:) czez sredu Grekow prebegszi, bil zaplul w' tako
dalekije strani. A iesče menye weri godno, i Latinskomu
Rimskomu narodu prawo ostudno iest, dabi ona mala gorst1 zbežal-
cew bila 2zdolela i2 obladala wsu silu kralya Latina, i kneza
Turnusa. A nakonec i w' tom nist czesti, czto prawet ieže toy
Eneiasz biasze3 Afroditin sin. Afrodita bo biasze upogan zmisz-
lyena bludnaia boginya, i wsech bludnic zastupnica. Apokoli
Eneiasz biasze ne ot zakonnije Anchizowije ženi, no ot bludnici
urožen: i w' onoy dolgoy rati w' nekoe wreme imasze dobru
streču, i biasze stežal dobru slawu: zato poet Chomir choteč
ob nyem czestno goworit, i iego4 streču poganskich bogow
milosti pripisat, udumal iest ob nyem tuiu basen, i nazwal go
Afroditinim sinom. 5Sice bo obikachu baiat pogani ob slawnich
lyudech, ascze kiy biasze bezzakonno urožen5. Sudite adda nine
nistli tu pacze naruganie, neže pocztenie bilo cariu Awgustu
ot poetow: izwodit iego pleme6 ot bludnije boginyi, i ot bezza-
konnogo poroda: i powedat, iežebi7 malyachen8 poczet
prognani eh, zbežalnich skitawcew, (:i koyi nemogachu swoee domo-
wini ot wragow obranit:) bili napali nanarod Latinskiy, na
Rimskich, preotcew, i9 zawladali onim kralyestwom, i ratiu10
prisilili narod11 czloweka neznanogo prijat kralyu swoemu
w' ziata, i sebje w' kralya. 12. . . «Tentatio Xenogeniae. Antenor
potuit mediis elapsus Achiuis, Illyricon penetrare sinue stque
intima tutus regna Liburnorum, et fontem superare Timaui:
et condere Patauiam. Sic aliqui reperiuntur, qui sese Cigano-
rum, id est Aegiptiorum progeniem malunt praedicare: dum-
modo putentur esse peregrinae et non domesticae originis. Et
i psi quoque sunt uagabundi; populariter uagantur per mun-
dum»12.
луеса siawa bit domo- Takowich del ne poczitachu w7 slawu drewnyi oni i premudri
ehodnikom пе^ pn" Afinci: no gde nekoyi gradi powedachu ob swoyich zaczalnikach,
iako pridosze ottole i ottole; Afinci zamnogo weču slawu sebje
razcenyachu, niotkud imud neizwodit swoyich zaczalnikow,
no opowedat yich domorodnimi. I pokoli w' poganskoy tme
стр. 224 buduči neznadichu, kako iest Bog sotworil czloweka: welyachu ||
1 далее зачеркнуто prognancew 2"2 зачеркнуто siloiu 3
далее густо зачеркнуто 4 далее зачеркнуто sor 5"5 написано над
строкой 6 далее зачеркнуто iz 7 зачеркнуто iako 8 yachen
написано над строкой 9 далее зачеркнуто siloiu 10 написано над
строкой п далее зачеркнуто prijat 12-12 приписано на полях
282

ieže nyichowi predniki i perwi naroditelyi niotkud inud nepri-
dosze no, ieže1 biachu 2Aftochtoni, to iest Domorod niki3 i w'2
onoy istoy Afinskoy Aticzeskoy zemlye, iz zemlyi uroženi пё-
kogda poiawiszese i powstasze. To i Rimlyanom wsakako4 czest-
nee biasze; opowedat czusz swoyich wladatelyew pleme, ot
domorodnogo kralya Romula, i ot5 deda iego Numitora: neže
ot inorodnich lyudey. Chočti i Romulow rod nist wo wsem prost6
ot pochuli. Silwija bo7 kralya Numitora doč 8biasze poganskim
obiczaem postrižena w' dewiczyi monastir i w' onom dewicze-
stwu8 bez zakonnogo muža, iest urodila Romula. A poganci
dlyaradi czestu zdumasze: bud bi Silwija9 Romula bila rodila10
ot Ariša ili Marsa ratnogo Boga. To wse dosele budi reczeno
dlyaradi swetleego urazumenia11 naszich wecey.
46. A sada da razumeem basni, kotorije 12caria Iwana i inich siowenci ot Skifo^
Ruskich Wladatelyew laskawci12 i domasznyi13 bachori udu- sicfbodinu йбьшапс1*
masze, i w' narodnije powesti wpisasze. Iedna basen. Piszut
iako14 bi nasz Slowenskiy narod imal15 bit16 17iziszel ot17 Skif-
skogo plemena: iliti bud18 bichu Skifi bili perwi naszi predniki
i naroditelyi. Azatim baiut: iako19 bi Aleksander20 Slowenskim
knezom (:Welikosanu, Asanu, i Aweschasanu:) bil prislal21 slo-
bodini 22w' pismu, ili22 w' darowalnije gramoti: i podarowal
yim na weki zemlyu, kaia ležit mežu Chwalinskim i Wariazeskim
morem. A nemogachu ili nechaiachu razsudit ti bachori: iako
Aleksander nemogasze nikomu darowat zemlyi, kaia nikoli
w' iego oblasti 23nist bila23.1 iako naszemu narodu ne slawa ka-
kowa nibud, no pacze ostuda mogasze s' togo postat, Dabichu
ot czužego naroda, i ot czužego wladatelya, w' dar prijemali
swoiu izkoniwecznuiu otczinu: nakoey 6n wladately nikakowije
wlasti ni oblasti neimasze. Treba bo iest znat: iako mi Rusi
niczim ne24 menye neže drewnyi Afinci možem se zwat Aftoch-
toni, Domorodniki. Nist bo nikakowije pameti ni znaka na
swetu, s' koegobi se moglo poznat, dabi25 kiy in narod perwo
nas w' sey Ruskoy zemlye bil prebiwal, 26ili kuiu wlast к' пуёу
imal26. A ob Aleksandru27 dobro iest wedomo, iako nikoli nist
na Rusi bil, nit z' Rusiu woiewal. Ali sey basni šija iest bila28
1 написано над строкой 2~2 написано над строкой 3 далее
зачеркнуто iliti 4 зачеркнуто mnogo 5 написано над строкой
€ зачеркнуто czist 7 далее густо зачеркнуто 8~8 зачеркнуто wo
swoiem dewiczestwu 9 написано над строкой 10 зачеркнуто splodila
11 было razumenia 12~12 зачеркнуто naszi laskawci, над строкой
зачеркнуто domasznyi 13 написано над строкой u зачеркнуто
ieže^ 15 написано над строкой 16 далее густо зачеркнуто
17-1' написано над строкой 18 зачеркнуто ieže и над строкой
зачеркнуто iako 19 зачеркнуто ieže 20 далее зачеркнуто bil
21 далее зачеркнуто pisanije 22-22 написан0 над строкой 23~23
зачеркнуто nebiasze 24 написано над строкой 25 далее зачеркнуто ehu
26-26 написано над строкой 27 далее густо зачеркнуто 28 далее
зачеркнуто priczina i
283

стр. 225
prilika. Zemlya, w' koey sada ziwut Zadunaiski Slowenci, Bol-
gari, Serbi i Cherwati, iz starini slowet Ilirskaia: a rubežitse-
xe goditse nam ciiri- z' Makedonskom zemlyeiu: i Aleksander w' perwom godu swoego
stanovit swoeeaczlsti kralyestwa iest z' Ilirci1 woewal. Nato seobziraiuć nekiy Czeszskiy
2ne dawen2 letopisec, udumal iest tuiu basen, i napisal: Bud
bi Aleksander bil Ilircem napisal slobodinu, i podarowal wsu
zemlyu, kaia ležit mežu Dunaiem, i mežu Belim morem. A Ru-
skiy letopisec iz togo prepisuia w' mesto Dunaia i Belogo moria,
položi Chwalinskoe i Warezskoe more. A obadwa iesta3 smeszna,
i bridko duruiut. Aleksander bi ni 6t roda4 nikakowije moči
neimasze w' Riiskoy 5ili Slowenskoy5 zemlye: a Slo||wencem za
Aleksandra ni westi ne biasze za Dunaiem ni w' Ilirskoy zemlye:
no celich osem sot godow posle Aleksandra, a tudže posle otszestia
Gotow iz Ilirskije zemlyi (rokol petsotnogo goda ot Christowa
naroženia:) mnogi6 Slowenci podwigszi se iz Welikije, Mali je
i Belije Rusi, preidosze7 za Dunay, i posadisze se w' Ilirskoy
zemlye: gde i do dneska prebiwaiut: i zemlye onoy nowo ime
prinesosze, daše zowet Slowenskaia. Iottogo wremena iesut Slo-
Avenci Grekom i Wlachom znani postali: gde yim do tole ni
imena ni westi tamo8 ne biasze.
Aczto bledet bachor: ieže bichu Slowenci ot Skifow bili
naroženi: niczto gluplyego ni ostudneego naszemu rodu nemožetse
udumat. Wsi bo narodi Skifow razumeiut bit Tatar i Turkow:
ta bo dwa naroda goworita iednim iazikom, i po nasledku iesta
ieden narod. A nasz Slowenskiy iazik iest tako 'razliczen ot
Tatarskogo, da9 razneyi bit nemožet. Ascze adda dawni
naszi predniki se naziwachu Chasan, Aweschasan, Osman, Chi-
dir, Tachtamisz, Chusayin, Bekir, Mutat, Mustazan: i ascze
goworiachu timže Skifskim iazikom: kako seiest uczinilo, da
sini goworet inim iazikom, i naziwaiut se inimi imenmi, Milosz,
Radowan, Cherwoy, Skorowoy, Wladimir, Wladislaw, Iaromir,
Iaroslaw, Bogdan, Grubisza i mirni Slowenskimi?10. Stanowito
to ne inako se mogasze priluczit: razwe11 dabichu bili Skifi wsech
Slowencew muzew na smert izbili: a'g' ženam Slowenkam na
malo wreme priszli, i opet wsi otiszli: dat ako ženi dobiwszi
ploda ot Skifow, detey swoyich bichu12 Slowenskogo iazika na-
uczili: i ti13 Skifskich otcew deti 14bichu bez14 Skifskogo iazika
ostali15. Ali kakowa czest bi iz togo naszemu narodu urastla16:
1 было Ilirmi 2~2 написано над строкой 3 далее зачеркнуто
werlo 4 далее зачеркнуто nijekowije 5^5 написано над строкой
6 написано над строкой 7 зачеркнуто preselisze 8 написано над
строкой 9 далее густо зачеркнуто 10 написано над строкой п далее
зачеркнуто ascze 12 далее зачеркнуто starogo 13 зачеркнуто taka
bichu 14-14 написано ,над строкой 1б зачеркнуто neznali 16 было
urasla
284

Sudite. Glupo adda i ložno baiut laskawci: đabismo mi rodom
Skifi bili.
47. Wtoraia basen. Gostomisel de knez, wo swoem smertonom Tri Wariažeski
razdelu, sicewu otluku iest uczinil *k' Nowogradcem1: «Zato Kurnstri zaproszem
mežu nami biwaet nezgodie, i mežusobnije rati, czto nimaem
caria 6t carskog o roda. Wi adda posle moee smerti wiprawite
poslow w' Wariazeskuiu Pruskuiu zemlyu, i molite tamosznyich
Samoderzcew, Kurfistow, izchodečich 6t roda Kesaria Awgusta:
da bichu priszli knezowat na Rus». W seypowesti 2naiperwlye
iest solgano2, ieže bichu Nowogradci posilali bili к' Wariagom
prosit kneza3. Nemogachu bo4 Nowogradci nikoli5 bit tako
glupi, da bichu bili to uczinili. Ascze bo6 promiszlyachu: kako
bichu mogli bit prosti ot mežusobnogo || nezgodia, i silneyi стр. 226
suprot izwonskim naiezdom7: poczto posilachu k' inorodnikom
prosit ne iednogo, no trech knezow? Ascze li neprosisze trech,
zaczto prijasze trech? Zaczto wladanie swoe dotole soiedinyeno,
razdelisze na troe, i dasze Nowgrad Ruriku, Izborsk Trowuru,
a Beloiezero Sinewusu? Stanowito po razdelyeniu ne silneyi,
no pacze slablyi 8postaiut narodi: ino8 ne Zgodi, no pacze me-
žusobnich ratey9 10iz razdelyenia10 nadeiat11 se imachu Nowo-
gradci12. I nemožet bit na swetu narod tako glup, dabi togo
nerazumel. Zarad togo taia powest nikako nemožet bit istinna.
13«Variagi illi non poterant esse Germani, neque Curfistri.
l-o, quia longe postea instituti sunt Curfistri. 2-o, quia circa
mare Wariazeskoe nondum illis temporibus habitabant
Germani. 3-o, quia uocabula, Wariag, Sineus, Trowur, Laduga,
et alia locorum nomina, nullam concordantiam habent cum
lingua Germanica, sed potius cum Lituanica»13.
Zdes 14nemogu ominut14, kako i on laiawec i 15chulnik
naroda15 Petreiusz Nemczin proiziawlyaet swoiu glupost i pesiu
ogrizlyiwost16; gde piszet: «ieže bichu posli Nowogradski ot
Wariagow bili placzuč molili i prosili trech knezow». Zaczto
placzuc? Zaczto trech? Iz koego letopisca iest to iznial toy chul- ^?n^°eiz^s^stepe-
nik17? 18A ot onije Gostomislowije18 reczi czto možet bit gluplye: nyew/зо carow иы-
gde welit «Zato se mežu nami wedet nezgodie, czto nimaem wla- jen0
datelya ot carskogo roda?». Abowem ni w' iedinom kralyestwu
1-1 написано над строкой 2~2 зачеркнуто iesut dwe loži: Jedna 3
далее зачеркнуто Drugaia, ieže bichu Pruski Kurfistri bili ot Awgustowa
plemena. Stanowito bo nikako 4 над строкой зачеркнуто bo 5 написано
над строкой 6 написано над строкой 7 зачеркнуто nawalom 8~8 было
postasze; iut narodi: ino написано над строкой 9 далее зачеркнуто dobi-
waiut, nade ю-ю написано над строкой n nade приписано на полях
12 написано над строкой 1з-1з приписано на полях стр. 225
14-14 зачеркнуто neominni 15~15 зачеркнуто ogrizawec 16
зачеркнуто osciplyiwost 17 далее зачеркнуто A ot onije Gostomislowije
18-18 написано над строкой
285

na swetu nist bilo wece1 nezgodia, terwogi i korwolitia dlya-
iuiijuszewinastupnim radi gospodstwa, neže2 w' Rimskom carstwu. Naiperwlye bo
w* Rimu, ot perwQgo Iuliusza3 doposlednyego poganskogo caria
4i do Kostantina bilo iest carow 43. Chočti stepenyew iest bilo
tokmo 36: ali4 mogda iedin sam, inogda dwa ili tri čari w' kupe5
Lipsis cap: и. De wladachu: otec s' sinom, brat z' bratom. A w' tich 366 stepeny-
Mociestia: ioi. 198 g^ 7^e(jwa j[q c£row [esi swoieu7 smertiu umerlo. КГу ot supro-
tiwnikow umoren, kiy sam 6t sebe, 8i ot8 otczaiania. Ato se
deiasze izsee priczmi: czto carstwo ne biasze rodonaslediem
ukreplyeno: 9obirachu ili9 postaAvlyachu se čari ne ot dumi,
nit ot bolyarstwa, no ot woiska. A ob Kostantinowich nastupni-
Kostantinowi nastup- kech Christianskich Greczeskich carech Lipsijusz šimi reczmi
piszet: «Si Constantini successores considero: fodeliter dico,
plura scelerum 10ab hac ambitione exempla10, quam in alia Europa
tota reperiam. Solemnia illa erant: necare, exsecare, excecare.
Haec patres in filios: haec11 matres ipsae: haec filii in utrosque
patrabant. Quid partrus, fratres, item agnatos dicam? In leui
suspicione, et in minimo metu haec fiebant». «Ascze de12 Kostan-
tmowich nastupnikow razsmotrim, množe prilik zlodeistAvu
(:iz czestichlepenia idući eh:) tamo, neže wo wsey ostalnoy 1елу-
rope ehočem obrest. Obiczno delo yim biasze: umorit, oslepit,
izkopit. To otci sinom: to matere šamije: to sini oboyim czinya-
chu. Czto treba spominat strijeAv i bratow? W lechkom osum-
nyeniu, i13 w' naimenyem poboianiu, seto deiasze». Ot
Kostantina, do Rimskije14 izmeni: ili15 do Nemeckich carow16: množe
ot peti nadeset carow ubito: dwa postrižena: ieden osleplyen:
ieden prognan: 17Molczu ob nasleduiučich17. A to se deiasze; tim
czto bolyarstwo ne imasze nikakowije wlasti nit sili, no wsa
sila biasze u woiakow da u czernyi. A ob Nemeckich carech
Karuiowi nastupniki Karulowich18 nastupnikech czto ehoćem reč? Biaszeli pri nyich
mir i zgoda w' zemlye? Nekiy bezimenen19 Nemeckiy letopisec
(:w' opisowaniu caria20 Chenricha I:) sice piszet: || «Sije, de,
Nemeckoe carstwo ustawno21 iest bilo- polno terwog i nepokoia.
Malone22 Nikoli nist uczinyen kiy car, 23dase23 nebichu bili24 koyi
1 зачеркнуто toliko 2 зачеркнуто iako 3 зачеркнуто
poganskogo 4~4 зачеркнуто неразборчивое слово и удалее зачеркнуто
biasze 26 stepenyew. Sice stepenymi yich zowem, abo 5 написано над
строкоц, 6 сверху надписано trideset i szestich 7-7 зачеркнуто 30 ca-
row iest zloiu 8~8 зачеркнуто po 9~9 написано над строкой
10~10 написано над строкой п написано над строкой 12
написано над строкой 13 написано над строкой 14 было Rimskogo
15 написано над строкой 16 далее зачеркнуто bolye 17~17 написано
над строкой 18 далее зачеркнуто naslednikech 19 написано над
строкой 20 написано над строкой 21 зачеркнуто iest za wsakogo caria
wsegda 22 было Malne 23"23 написано над строкой 24 далее
зачеркнуто ne
стр. 227
286

knezi operli, koyi sami chotiachu bit carmi». Ino chočti u Nem-
cew nenachoditse ono ražanie i morenie carskich osob, iako u1
Rimlyan i u Grekow: aliti2 wed bili iesut mežu nyimi mnogije
ratidlya radi gospodowania, i welikije strasznije bitwi. Lyud-
wika Karulowa sina, sin iego wlasniy Lotar3 iest w' wuze deržal;
ali mich knezow po straszen, opet na wolye pustil. Po smerti
Lyudowikowoy Lotar lyutije4 rati wedisze z' dwemi bratmi,
i strasznije5 porozi se uczinisze: i carstwo se na troe razdeli.
Suprot Karulu Wtoromu, i suprot Otunu perwomu, sini nyi-
chowi rati wedichu. Molczu ob mich6 terwogach. A to se deiasze
iz see priczini: czto w' Nemcech7 ustawno biasze nekoliko8
presilnich knezow, koyi mogachu rat podwignut suprot carom.
Iztogo wsego se uznawaet9: iako Gostomisel nemogasze tako
glup bit, dabi nepčil w' Nemeckom carskom pokoleniu nebrt
nezgodia i reAvnowania10. A pomoći ot Nemcew tože nemogaszet
se nadeiat: predaleko bo 11Nemecki čari11 stoiachu ot Nowa-
grada12, i mezunyimi da mežu Rusiu ležachu Czechi, Lechi,
Wugri, i Litowci13.
Boris. Zaczto adda, i kako iest ta basen zmiszlyena?
CHerwoy. laz priczinu sicewu bit razcenyaiu. Mesta ona,
gde ležit N Nowgrad, iaz nepcu ieže drewi biachu osažena ot
Wariagow, iliti Czudow, Litowskogo iazika narodow. Imena
bo šija Rurik, Trowur, Sineus, llmen, Laduga, Korela, i inaia
tamosznyaia ne na Slowenskiy, nit na Nemeckiy, no na Waria-
zeskiy Litowskiy iazik pochodet. Anaszi predniki Rusaki iesut
onu derzawu siloiu obladali, i na Nowodobitoy zemlye grad
sozidali, i Nowim gradom nazwali. A knezi i wladatelyi naszi,
iemali sut si ženi iz docerey14 ubijenich Wariazeskich knezow,
Rurika, Trowura, i Sineusa, i inich, i inich. A zatim kogda
welikiy diwosilnik Wladimir biasze naczal bit slawen pobo-
reniem suprotiwnikow swoyich, i slawneyi prijatiem presAvetije
weri Christowije: nastoiachu go lyudi wichwalyat, i pleme iego
iz dawnosti izwodit, i welyachu: ieže Wladimir blasze werlo
plemenit ne lisze ot predawnich Ruskich knezow po otcu, no
i pomateri ot Wariazeskich knezow. А к' sicewoy рак wero-
wania dostoinoy powesti, nekiy onomednezniy laskawec iest
pribaial i priszil ob Gostomislu, i ob iego dume: ob upraszaniu
Trech knezow: ob Kurfistrech: i ob Awgustowom rodu: czto
wse iest ložno, da ložnee bit nemožet.
Boris. Addali i wsata Gostomislowa duma iest zbaiana?
1 написано над строкой 2 написано над строкой 3
написано над строкой 4 зачеркнуто strasznije 5 было lytije 6 далее
зачеркнуто knezech 7 далее зачеркнуто wsegda 8 далее
зачеркнуто sob 9 было poznawaet 10 зачеркнуто czestichlepenia
11-11 зачеркнуто Nemci 12 далее зачеркнуто iz 13 далее зачеркнуто
A w' Swidskoy zemlye togda Nemcew nebiasze 14 написано над строкой
287

Cherwoy. Kako ne zbaiana? Gostomislu bo tomu nist znat
стр. 228 nit otca, || cziyi sin bi bil: nit wremena kogda bi bil gospodowal:
nit del nikakowich, czto bi bil delal. Tokmo sije iedinaia powest
stoyit1 ob nyem napisana: dlyaradi kotorije iest zdumano sije
ime Gostomisel: iako da2 bi bil Gostow Umislil priwest na
Rus. Sam bachor miszlyasze togda3 ob Gostech: i dumaiuč4
kako bi nazwal kogo zdumanogo sowetlika, nazwal go iest5
,, Gostomislom.
Awgustowa pokolenia 48. Wtoraia glupa i6 gruba lož iest, ieže bi7 car Iwan, iliti
welikiy Wladimir bil urožen ot Awgustowa pokolenia. Abowem
wo wreme Wladimirowa prededa, iliti8 okol osmosotnogo goda
ot Christowa naroženia, ni Rimlyan, ni Kurfistrow, ni prosto
nikakowich Nemcew nist bilo w' Prusech.
Za perwoe bo9 Rimlyani10 nikoli nisut nikakowije oblasti11
imali w' Prusech, nit w' okolnich tamo i sebje iesče bližnich
zemlyach: to iest w' Pomoriu, i w Slezku. Nit sut 12kogdalibo12
z' oružiem, libo13 z' mirom, w' onije zemlyi prichodili.
Za wtoroe. Roda Awgustowa w' samom Rimu w' malom
wremenu, i prawo w' samom Awgustu, iest nestalo. Awgust
bo nist imal sina rodnogo, no Tiberiijusza posinka, kiy iest
zanyim kralyewal. A zasim kralyewachu Kaligula, Klawdijusz,
i Neron, Awgustowi premenniki. Neron zginu bez otrodia, i posle
Nerona nikto na swetu senist ozwal Awgustowim plemennikom:
razwe iediniy car Iwan, posle tisuća i peti sot godow ot Nerona.
Za tretie, A Kurfistom za welikogo Wladimira nist na swetu
ni westi ni pameti14 bilo. No uže posle tisučnogo goda ot Chri-
stowa naroženia, car Otiin tretyi iest udumal i postanowil Kur-
fistow: i iedwa iest tomu 15czto weče ot15 sta godow, otkole nacza
w' Prusech žit porwiy Kurfister. A peti sot godow nist, otkole
perwi Nemci Križaki pridosza žit w' Pruskuiu zemlyu.
Drewi Aleksander (:iako smo perwlye powedali:)16 ocholostiu
Avoznesen, chotiasze ot lyudey bit poczitan, ne kralya Filipa,
no Zewsa poganskogo boga sinom. Kaligula, Domicijan, i Ko-
modus čari, chotiachu17 zwani bit bogmi. Matijasz Wugerskiy
kraly biasze welik (:iako Kromer piszet:) chwastowec, i swoyich
del propowednik. Sey ochotno posluszasze18 laskawca swoego
Bonfina: kiy mu baiasze, i w^estinnich knyigach pisasze:
Matijasza bit urožena ot kolena nekoego preslawnogo Rimskogo
kneza Korwina: i kreplyasze tu loz19 neobstoialnimi detinskimi
1 зачеркнута iest 2 зачеркнуто kiy 3 написано над строкой
4 зачеркнуто promiszlyaiuc 5 написано над строкой 6 написано
над строкой 7 далее зачеркнуто kogda 8 далее зачеркнуто w'
5 написано над строкой 10 далее зачеркнуто bo n далее зачеркнуто
w'Prusech 12~12 написано над строкой 13 зачеркнуто nit 14
зачеркнуто imena is-ib написано над строкой 16 далее зачеркнуто
chotiasze 17 далее зачеркнуто па 18 далее зачеркнуто letopisca
19 написано над строкой
288

priczinami. Matijasza togo iest nasledowal car Iwan Wasiliewic:
kiy newem kako ili ot kogo oblfižen, chotiasze, dabichu go lyfidi
werowali bit urožena ot Awgustowa pokolenia: i zato ta basen
iest bila udumana. Ali lyudi po пуёу tako uwerowasze caria
Iwana bit Awgustowim1 rodonaslednikom; iako weruiut
Aleksandra bit Zewsowim sinom: ili kralya Matijasza Korwinowim
otrodkom.|| Стр. 229
Zawerzaia adda welim: Ostudno bit nam izwodit swoy rod
ot Skifow, raznogo iazika lyudey: iako dabi se2 nasz iazik mo-
gel bil sam soboiu urodit, i iz Skifskogo w' Slowenskiy preme-
nitse: i iako dabi w' naszem narodu nebilo czesti i slawi. Lucze
i sowetnee iest stoiat pri istine, i werowat: ieže nasz iazik iest
iednako star, zJ inimi narodnimi perwotnimi iazikami: i sotwo-
гёп ot [Boga w^azmnozeniu iazikow. Itogda iest žil nasz per-
woy otec Slowen: iakože i inich narodow zaczalniki: i ot nyego,
ne otinogo naroda, iest iziszel nasz narod. Zatože i cariu Iwanu
dosta starosti, i dosta slawi3 biasze oziwatse otrodkom swoego
istinnogo zaczalnika SloAvena, a zatim i4 kralya Wladimira:
5neiskat slawi w'5 ložnich, i wsem narodom smesznich i poplyuwa-
nich basnech6, ob Awgustowom pokoleniu: i opowedatse
otrodkom Silwiji starici, i Afroditi bludnije boginyi. Ascze chotiasze
ot Awgustowa roda prijat slawu, treba iest da primet i neslawu.
Ali ob tich basnech uže dosta i premnogo.
49. WeČe, Car Iwan nist7 praWO8 pOStupil, nit lepo UCzinil Car_ime i Orel zname
w' tom, czto iest wozgordil Slowinskoe, i9 naiwiszego pod Во- pnjato
gom weliczestwa wlastito10 ime Kraly; a prijal iest czužee Rim-
skoe nestanowito, neiednoliczno, i ne lxwlastito wisokije11 oblasti
ime CAR. A w' znakowinu se iest12 wzial Orla Dwoieglawogo,
Rimskoe že, ili pacze Nemeckoe zname. Iztogo imena i znamena
car Iwan nist zadobil nikakowa weliczestwa bolyego nad Кга-
lyewskoe; no pacze sebe i nas swoyich nastupnikow iest dobawil
mnogi je trudnosti, i pakostey, i bezczestia: Koe senaszemu we-
liczestwu deiet ot narodow, dlyaradi togo zlokobnogo i dawno
razorenogo Rimskogo imena i znamena. Zapowidali iesmo ob
tom inde izwodno proiziawlyenie uczinit13. A zdeska kratko
goworec obwecaem wam neczestie, koe 14se nam14 s' toe priczini
czinit15.
1 далее зачеркнуто prewnu и далее otrodkom 2 написано над строкой
3 зачеркнуто czesti 4 написано над строкой 5~5 зачеркнуто
neposluszat 6 написано над строкой 7 зачеркнуто ne 8
зачеркнуто ne 9 написано над строкой 10 написано над строкой п-п
зачеркнуто naiwiszije 12 далее зачеркнуто prijal 13 тем не менее при
вторичной редакции рукописи сюда был перенесен обширный латинский
отрывок на эту же тему, помещенный в Дополнениях 14"14 зачеркнуто
mi 15 зачеркнуто terpim
19 Ю. Крижанич
289

Neczesue, кое se czi- 59. Naiperwlye Mnogi spori, poswari, i zwadi sut se naprasno
nit zarad imena Car ,-,■,■, -, , . " ; ?—. . т r *, :—г A . , ,
— uczinili dlyaradi šego imena mez nami i Lechmi, i mirni narodmi.
2. Wtoroe, Zatim ppstupisze nam narodi sije ime CARr
i sice k' nam piszut CAR w' Ruskom iaziku. Aliti1 wo swoe
iaziki neprewodet toe reczi: i nezowut 2i nepiszut2 nas wo swoyich
iazikech3 Cesarom, libo Kaizerom. I czinet w' tom razluczenieT
i welet Cesar bit czestnee i godnee ime, neže Car. A w' tom se
nam deiet nemalo neczestie.
Swoe gubit му se za *3. Tretie bezczestie. A oprocz4 gramot kotorije k' nam pri-
czužee grabit silaiut iewropski narodi wsi iednoglasno wo swoyich občich
besedach, i w' pismech, i w' knyigach, ne daiut nam nit Car-
skogo, nit Cesarskogo, nit Kralyewskogo imenowania: no Hsze
nas zowut Welikimi Knezmi. Sice wezde w' nyichowich knyf-
gach se widit napeczatano5: sice i na listech peczatanich,
kotorije6 Nemci po naszem gospodarstwu prodaiut, i gdesut napi-
стр. 230 sani Yfei raznich wladatelyew nakonyu || iezdećich: inich7 pod-
pisasze Kralymi i Cesarmi; a nas Hsze Welikim Knezom Moskow-
skim. Nistli w' tom neczestia?
4. A czto i togo gore, mi sami wT naszem-iaziku Carskoe ime
daem Wladatelyu ili Knezu Kninskomu, i Knezu Gruzinskomu8,
koyi inich nad soboiu pod Bogom gospodarow spoznawaiut,
i ot inich biwaiut postawlyeni. 9Pacze že i Nogaiskimi i inim
skitaiučim se woiwodam, koyi nima iut ni stolici, ni kazni,
nit kakowa wladatelyskogo znaka, ni weliczestwa9,. I Lechi tože
zowut yich Carmi: a Kralyewskogo imenowania nikto yich ne-
cenit bit godnich: pokoli imaiut nad soboiu gospodina10 oprocz
Boga. I w' tom neczestie se czinit naszemu Weliczestwu: czto
ti ne samowlastni knezi, i inich11 samoderzcew poddanniki, iedna-
kim z' nami imenowaniem se zowut.
5. Za petoe. Narodi se tomu Hsze smeiut: kako iest car Iwan
prijal ime i zwanie Rimskoe, koe k' nyemu nikako nepristoiasze.
6. Za szestoe. Piszut inorodni godopisci: iako bi bil car Feo-
dor posilal к pape, i k' Nemeckomu cariu, prosit imenowania.
To ascze iest bilo w' istine, pregolemo neczestie iest togda uczi-
_ л ^ nyeno naszemu wencu: i wsemii narodu.
s^a^^žne^tžfee'1! 51. Mi pak welim: ieže nikto nimaet oblasti narežat kralyew-
czesinee neže car stwo, ili postawlyat kralyew; neže iediniy Bog. Ne car Rimskiy,
ne papa. I ktokoli sebje takowu oblast priwlascaet, on lžet i ma
mit12 i tersitse Bogom sebe sotworit13. Awgust bo ^aislawneyi
1 написано над строкой 2"2 написано над строкой 3 над
строкой зачеркнуто i nepiszut, k'nam 4 зачеркнуто okrom 5 было
peczatano 6 далее зачеркнуто naszi domasznyi 7 далее зачеркнуто
piszut 8 над строкой зачеркнуто i inim 9~9 вписано между
строк 10 далее густо зачеркнуто п далее зачеркнуто wlado
12 зачеркнуто obmamlyaet 13 далее зачеркнуто, см. Дополнения
290

i najsilneyi Rimskiy саг1 nebiasze sowerszen samowladec: i Duma
Rimskaia nikoli mu nist Krestnogo celowania iliti2 wernije
poddanniczeskije3 prisegi uczinila: i on se nikoli nist smel pisat
Kralyem: i prepowedal iest wsem swoyim4 raczitolyem da bi
go nikto nezwal Gospodarom. A ime Car 5libo Cesar5 ne znaczit
nikakowije Oblasti nit Czesti: no iest prozwanie6 pokolenia
Iulijuszewa. 7On bo perwiy Rimskiy samoderžec biasze rodom
bolyarin Rimskiy, i ziwisze pod oblastiu gražan ili obcewladstwa
Rimskogo: i zwasze se imenom Iulijusz; prozwaniem pokolenia
swoego Cesar 8i naszim izgoworom Car8; czestiu ili prikazom
Imperator9 Woiwoda Rimlyanskiy. Akogda iest naše potegnul10
weču oblast, i naczal potirat obcewladstwo, i uczinil se
gospodarom: nist swoego napisa nit imenowania niwczem premenil:
no iako izdawna, tako i do smerti, pisal se iest tokmo šimi reczmi:
Iulijusz Cesar Imperator (woiwoda). A Kralyem radbi se bil
pisal, ali nist smel: abo nist mogel sowerszeno zatert onogo ob-
cewladstwa7. I potom ime kraly iest staree, i czestnee ot imena
Carskogo 11ili Cesarskogo11: iako se inde na sziroko dokazuet.
52. Bog iest oznanil czez12 swetije proroki Daniyila, Iwana
apostola, 13Pawla apostola13, i Ezdru: iako na swetu imachu bit czetiri nimskoe carstwo daw-
preslawna Kralyestwa: aposlednyee i naisilnee ot wsech Rim- J^J Uo czista razo"
skoe. I iako sije Rimskoe imasze nakoncu bit slabo i razderto,
i w' koneč zatert i razoritse. Ta proroczestwa, uže dawno 14iesut
sowsem14 izpolnyena: 15i carstwo Rimskoe dawno iest razoreno15:
po angelowoy reczi, gde welit к' orlu troiaglawomu: «Zgini ti
Orle: i krila twoia strasznaia, i glawi twoyi chudobnjje: i wse
telo twoe suetnoe». Naiperwlye16 bo prenesena iest stolica iz swoego
mesta: || ot Rima w' Carigrad. Za wtoroe: otiszlo iest gospod- (rp
stwo ot Rimskogo naroda tudže posle Kostantinowich sinow:
i nikole weče se nist powratilo к' onomu narodu carskoe ni kra-
lyewskoe ime. Za tretie: w' godu 405 ot Christowa naroženia,
prodosze tamo Goti 17i zanyimi17 Wandali, Wugri, naszi Slo-
wenci i ini narodi; i czetiri krati razorisze i razkopasze grad
Rim 18perwiy krat w' godu 412, posledniy krat w' godu 55118
i zawladasze wsije iego derzawi, tako da niczto19 neosta Rimskomu
narodu w' rukach; no Rimlyani wsi postasze rabi Grekom,
Gotom, Wandalom, i inim narodom.
1-1 написано над строкой 2 зачеркнуто to iest 3 написано над
строкой 4 далее зачеркнуто raczi 5-5 написано над строкой 6
зачеркнуто ime 7"7 приписано на полях 8"8 зачеркнуто ili Gesarow
9 над строкой зачеркнуто неразборчивое слово 10 далее зачеркнуто Ьо
11-11 написано над строкой 12 далее зачеркнуто Daniyila proroka
13-13 написано над строкой ы-ы зачеркнуто sut se sowerszeno
15-15 написано над строкой 16 г написано над строкой 17"17
написано над строкой 18-18 написано над строкой 19 зачеркнуто
неразборчивое слово
19*
2 01

A u Grekow iest ostalo suetno pusto ime togo Rimskogo kra-
lyestwa. A zatim Nemci1 biwszi zawladali gradom Rimom,
iascze se i oni slawet2 timže suetnim imenom. Ali obodwoyi,
i Greki, i Nemci nemogachu niczeso dokazat suprot Božiemu
proroczestwu: koe oznanyaet, iako to carstwo Rimskoe imasze se3
razorit4 i5 niwwek ni ot kogo wece nepostroyitse6. T6 suetno
Greczeskoe, i Nemeckoe chwastanie iest7 oznaczeno pri Ezdre
czez Orla Troiglawogo. Srednyaia glawa8 znamenuet samich
prawich Rimskich carow9 ot Iulijusza do Kostantina i sinow
nyegowich. Wtoraia glawa znamenuet carow ot naroda Gre-
czeskogo, i koyi kralyewachu w' Carigradu posle razoreni a grada
Rima, i10 raztergnyenia derzawnyegowich. Ti čari zwachu se Rim-
skimi, carmi, ali w' istine nebiachu ino neže Greczeski čari. 11Iakože
Tretia ^awa Karui i ^nes ws^ Greki, do iedinogo suetno i smeszno naziwaiut sebe
Nemczin Rimlyanmi11. Tretia glawa znamenuet Karula Nemczina i ostal-
nich zanyim koyi se chwastaiut timže imenom i znakowinami12
carow Rimskich. Aliti i oni togo razorenogo carstwa nikako ne-
mogosze opet ustroyit nit 13na nogi postawit13: i Karul timi biasze
Wlaszskije iliti Rimskije zemlyi wladately, a nastupniki iego14
sut bili14 tokmo Nemecki kralyi 15a w' Rimu i wo Wlaszskoy
zemlye ne polnomočzni gospodari15. Inotako tri orlowije glawi
zginusze uže dawno. Perwaia, kogda Goti Rim razorisze, i Awgu-
stula nareczenogo caria ubisze. Wtoraia, kogda Turki Carigrad
wziasze, i Kostantina Paleologa nareczenogo caria Rimskogo
ubisze: i Orla znakowinu Rimskuiu zawergszi i Mesec znako-
winu prinesosze. Tretia glawa iest zginula, kogda Karul Petiy16
zloži s' sebe oblast, i w' monastir wstupi na pokoinoe žitie.
17I sice Perwiy i posledniy. Rimskiy car zwasze se Awgust: Per-
wiy i poslednyiy Grecreskiy car zwasrese Kostantin; Perwiy i
posledniy Nemeckiy car zwaszese Karul17. Toy Karul18 biasze
poslednyi wenczan car Nemeckiy. A ot onogo19 Avremena, to iest
uže wece20 ot sta21 godow, čari ti Nemecki nikakowije oblasti22
w' Rimu nit wo Wlaszskoy zemlye nimaiut: i nijedin, nistbil
wenczan 23ot papi23: i doma nikto yich neposluszaet 24po ozoru24
стр. 232 togo imena Rimskogo. No tokmo26 Rakuski weliki knezi || wla-
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто se 3 написано над
строкой 4 далее зачеркнуто se 5 далее зачеркнуто do 6 зачеркнуто
nepoprawit 7 далее зачеркнуто obiawlye 8 далее зачеркнуто znaczit
9 далее зачеркнуто ot koyi w' Rim 10 далее зачеркнуто posle
11-11 написано над строкой 12 написано над строкой 13-1з зачеркнуто
ukrepit 14-14 написано над строкой 15"15 написано над строкой 16
далее зачеркнуто oblast и над строкой зачеркнуто s' sebe 17~17 приписано
на полях 18 написано над строкой 19 зачеркнуто togo 20 далее
зачеркнуто nez 21 далее зачеркнуто i trideseti 22 зачеркнуто sili
23-23 написано над строкой 24-24 зачеркнуто dlyaradi 25 написано над
строкой
292

daiut swoyimi otczinami, Rakuskoiu i Czeskoiu zemlyami:
i czinet se dlyaradi czesti obirat i naziwat Rimskimi carmi:
apri tom obiraniu i naziwaniu nepribiwaet yiin ni1 iednogo рё-
neza2 danyi, nit prichoda, nit sili nikakowije. 3Izato czto nisut
wenczani (:iliti uzakonyeni, ukreplyeni, sowerszeni:) nepiszut
se prosto i sowerszeno, Carom Rimskim, no z' obrubeženiem,
Izbranim4 carom Rimskim. Nepiszut sice: «Mi Ferdinand tre-
tyi, z' Božije milosti, car Rimskiy, wsegda mnozitely wlada-
telystwu, i czto ostalno». No sice5 piszut: «Mi Ferdinand tre-
tyi, z' Božije milosti Izbraniy Car Rimskiy, wsegda mnozitely,
i czto ostalno». Sice piszet Ferdinand tretyi w' peczatanom listu
Darowalnom bolyarstwa: danom Iwanu Bakeru Fondeldinu:
w' godu 1654, oktob: w' 26 deny3. Iz togo wsego iawno preiawno
se widit: iako onije tri Ezdrinogo orla glawi uže wsije tri za-
snusze, i zginusze: i niczto ot nyich ne ostaet oprocz suetnogo6,
neistinnogo, pustogo imena 7i togo ne celogo nit sowerszenogo,
no z' obrubeženiem7.
A na konec wsego: poslednyaia i nailyuteia Soblazen, diaAvo-
lya sila kaia se imaet iawit z Antichristom: imenno iest proro-
kowana i namenyena nato Rimskoe carstow. Iona nesmetnaia
antichristoAva sila, budet sobrana iz zitelyew ziwucich w' ru-
bežech togože carstwa: nakuiu (:po proroczestwu Iezekilowom
i Iwanowom:) imaet s' nebes opast ogony, i sožeč yich wsech.
Ato yim se imaet zato priluczit8; abo Wsi muczitelyi swetcew
Bozyich, i wsi imena Christowa progonniki, iesut žili w' rube-
žech togo carstwa Rimskogo. Zato adda (riako pismo goworit:)
abo9 proganyachu istinu, prepustit chočet Bog na nyich soblazen
i izkuszenie ono restraszneyi da uweruiut loži. Rimskoe i
53. Mi adda (:dlyaradi tich i inich, inde na szire proiziawlye- zlokobno
nich priczin:) sice wsem obAvesčaem, proiziaAvlyaem, i obder-
žawat zapoAvedaem.
1. Naiperwlye: Carstwo Rimskoe niwczem nepristoyit к'
Ruskomu naszemu Kralyestwu: галупб iako nit nasze kralyestwo
к Rimskomu. Nikoli Rimlyani na Rusi nikakowije oblasti ne
imachu. A naszi popredniki10 Avladatelyi Ruski biachu Krimom
zawladali, ali opet powratisze Grekom11 omi derzawu.
2е. Za wtoroe: Nist nasz prijately, kiy nasze kralyestwo zowet
Tretyim Rimom. Takow nam ne strečnogo powoda w' delech,
nit dobra nikakowa12, no Božiego13 gnjewa, razorenia, i wsakogo,
zla žadaet. Abowem posle razorenia onogo preslawnogo carstwa;
zlokobno (to iest14 prokleto, okaiano, i15 nestrečno) iest postalo
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто prichoda 3_3
приписано на полях 4 было Izbraniju 5 написано над строкой 6 далее
зачеркнуто рго 7-7 написано над строкой 8 далее зачеркнуто
iako pismo goworit 9 зачеркнуто pokamesta 10 написано над строкой
11 зачеркнуто Rimlyanom 12 было kakow 13 было Božego 14
зачеркнуто ili ti, bilo 15 написано над строкой
293

to ime i zname Rimskoe. ^emožet se spolnit Daniyilowo pro-
roczestwo, Ascze se ot Isusa Christa nerazorit do konecznogo
konca Rimskoe carstwo. Kamen bo iest udaril w' nogi, i razbil
glinenije persti1. I ktokoli se tersit to 6t Boga razorenoe carstwo
opet wozdwignut, postroyit i na nogi postawit: on se preiawno
Bogu sprotiwlyaet. Bog bo propowedaet: iako Kamen otorwan
ot gori bez ruk, to iest Isus Christos2 kraly wsech kralyew, imasze
3w' nogi udarit i3 potert, 4i razorit4 to Rimskoe carstwo 5i zmer-
wit na prach, iego Glinenije nogi5. Czto adda Christos potiraet,
kto možet6 opet sozidat?
3. Za tretie: Mi stanowito weruem, i bezpeczalno propowe-
daem: ieže razoreniu Moskowskomu, i inim narodnim nestrečam
(:kotorije iest preterpel nasz narod ot wremen caria Iwana:)
ne poslednyaia nit naimenyaia priczina iest bila ta caria Iwana
<стр im presuetnaia sueta7, koeiu || iest on pozwal 8i siloiu zagrabil8
to zlokobnoe nestrečnoe9 ime i zname: i postupil se10 gradit
onogo, czto iest11 Bog razwalil, i razwalyeno bi totluczil. 12Bog
iest Razbil, Zmerwil, Razoril, niwoczto obratil Rimskoe carstwo,
do sowerszenia i do konecznogo konca. A car Iwan se iest
postupil opet Zidat, Gradit, I Stroyit onogo, czto iest Bog razoril
i razoreno wo weki bit otluczil. Nistli to borit se z' Bogom?12
4. Za czetwertoe: Daniyil prispodablyaet to carstwo g' Zelez-
nim nogam, i ко Glinenim perstom: i sam tolmaczit, Iako to
carstwo, na poczatku budet silno; a nakoncu razderto i slabo.
Zelezo, iliti sila i slawa carstwa Rimskogo uže predawno iest
prominula, i samo carstwo iest zginulo. Anine ascze bi czto ot
nyego ostaialo, ono bi tokmo Glina, iliti Slabost i Sramota bilo.
13Ali pak uže, i Glini toe nist13. Kto adda, nasze kralyestwo wpli-
taet w' Rimskoe ime: on nam ne. inogb, neze Slabosti i Sramoti
žadaet.
5. Za petoe: Stari Grechi pred mnogimi wekmi, ot muczite-
lyew carow14 poganskich15: i w' poslednyich wremenech grechiže
mi ot inich tamo ziwucich narodow iesut uczinyeni. A sower-
szeno kaznyenie 16i Antichristowa sila16 iest otložena na nasza
šija poslednyaia wremena, da se poszlyet naono carsUvo. A w' na-
szem Ruskom, iliti pacze, i wo Avsem Slowenskom narodu, po Bo-
žiey milosti nist znat, dabi kogda17 bil kiy wladately Christowa
imena progonnik18. Izato mi w' Gospodu imaem nadeianie: ieže19
1-1 приписано на полях 2 далее зачеркнуто саг саг 3_3
написано над строкой 4-4 написано над строкой 5"5 написано над
строкой 6 зачеркнуто budet smel 7 далее зачеркнуто kotoro
8-8 зачеркнуто' ime 9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто
zidat 1Х написано над строкой i2-i2 приписано на полях ls-is на_
писано над строкой 14 написано над строкой 15 далее зачеркнуто
carow 16-16 Написано над строкой 17 написано над строкой
18 было progonitely 19 зачеркнуто iako
294

nas chočet on po swoem welikom miloserdiu obreč1, da nas an-
tichristowa sila ne sowsem obladaet. Akto nas Rimskim imenom
proslawlyaet; toy nas w' antichristow poczet zapisuet. 2Persom
iest Bog dal dolgo Kralyewanie: i wedomo iest, ieže Persi nepro-
ganyachu Božije Cerkwi. Tuže nadeiu i mi imaiem, ascze za-
Averžem suetnuiu i Bogoborskuiu ocholost2.
6. Dlyaradi tich priczin, stanowito, nikako nist spodobno
nit sowetno: dabise sada kiy wladately imal rwat3 za togo
Glinen ogo, Razdertogo4, Antichristowa5 gospodstwa pustoe6 i
zlokobnoe ime. Kto w' šija konecznaia wremena sebje priwlacaet
to Nestrečnoe7 imenowanie: on sam naše wlaczet pogibel iziaw-
lyenuiu ot prorokow. Kto diimaet sada8 obnowit to ot Isusa
Christa zatertoe carstwo: on se z' Bogom borit. Bog bo iest obia-
Avil, iako se ono imasze razorit, i newozstat opet. 9Pri Ezdre bo10
goworit sice k' Orlu: Nisili ti on, nakoem iaz iesm11 otluczil12
skonczat13 swet swoy?9 Zarad togo, chočti bi kogda Gospod
nam dal i Carigrada dobit: nebi nam sowetno bilo pisatse tim
Zlokobnim Rimskim imenom; no pisali bismo se Kralyem
Ruskim i Greczeskim. Mi zaisto w' šija nasza wremena moraem
smotrit ne na perwije Slawnije, no na poslednije Strasznije pro-
roczeskije reczi: Koyimi se opisuet tokmo kaznyenie i pogibel.
Izatože, chočti bi bil kiy Wladately po prawoy istine caria Aw-
gusta14 otrodok: i chočti bi na sebje po wsakoy prawde nosil to
Pustoe, Suetnoe, Zlokobnoe Rimskogo Carstwa imenowanie: imal
bi ie w' sija wremena daleko 6t sebe zawerc, i otreč se go. Dlya-
radi || wsego togo i mi iesmo naminili zawerc to czužee zlokobnoe C1"P- 234
ime Car, i zname Orla, i pisatse Kralyem, i zname si inoe obrat. A . ,
54. А к sowerszeniu togo dela iest potrebno: clr^Krail1]
Naiperwlye da narodnim soimom wsi wi spoznaete 16i izpo-
weste15 i mi naszeiu Oblastiu ukrepim: ieže Kralyewskaia Samo-
Avladskaia oblast iest naiwisza na switu.
Wtoroe: leže Kraly iest wisze i czestnee ime neže Car.
Tretie: leže car Iwan i iego nastupniki wJ imenu Car 16iesut
nosili16 ime i oblast Kralyewskuiu: dlyaradi pobludka naszich
prewodnikow, koyi Dawida zowut carom, moraiuč go zwat
Kradem. Za Dawida bo nebiasze na switu Carskogo imena. Izato
Kir, Aleksander, Dawid, i ini Asirski, Perski, Zidowski, i Gre-
cki17 weliki Samowladci 18iesut bili18 kralyi, a ne čari, i 19zwalisut19
1 далее зачеркнуто tako 2~2 приписано на полях 3
зачеркнуто grabit 4 далее зачеркнуто zlokobnogo 5 далее зачеркнуто
carstwa 6 зачеркнуто pustoe ime 7 зачеркнуто Zlokobnoe 8
зачеркнуто nine 9-9 приписано на полях 10 далее густо
зачеркнуто п далее зачеркнуто dako 12 далее зачеркнуто do 13
далее зачеркнуто wek 14 далее зачеркнуто rodonaslednik 15-15
написано над строкой 16-16 зачеркнуто noszachu 17 было Greczeski
19~18 зачеркнуто biachu 19-19 было zwachu
295

se kralymi: i nemogut se zwat carmi: 1plemennim prozwa-
niem Julijusza Rimskogo woiwodi1. Imachu bo weču czesti
oblast, neže car Iuliusz, car Awgust, i ini Čari. Chočti ie2 Awgust
3imal szire gospodstwo3. Oni bo imachu sowerszenu samowlad-
skuiu Krlayewskuiu oblast, Boziey oblasti naispodobneiu; a Aw-
gust neimasze takowije polnije oblasti, 4no imasze oblast menyu
ot Polyskich kralyew: i Dumniki nikoli mu nisut prisegli na wer-
nost4: i nesmeiasze5 kaznit6 onich, koyi 7sut bili umnorili7 otca
iego Iulijusza. Zato adda i mi, chočti do sich dob iesmo nosili
Carskoe ime: iednakože iesmo deržali po Boziey milosti, i der-
žim polnuiu Krlayewskuiu Samoderžskuiu8 oblast 9i dlyaradi
togo, se i piszem samoderžcem9. A nine pak, dabi se Carskim
tim'imenom10 nepokriwala ni nemraczila11 nasza oblast: choćem
zawerc12 to czužee, 13i obmamlyiwoe13, i prijat swoego iazika,
staree i czestnee14 i prawo Samowladskoe15 ime KRALY. A zatim
podlimawszi, czto bi bilo pristoinee: w' misto Orla dwoiglawogo,
zwira nakaznogo16 i ložnogo, i koego nigde na switu nist: mi
choćem wziat inuiu znakowinu; kaia nebi bila 17zlokobna nit17
ložna, nit nakazna, no bilabi k'18 istine spodobna19.
*Mores et linguam 55. Nihil potest esse perniciosius alicui genti et regno, quam
propnam nemo fasti- cum ]20mj[nes fastidiunt aut deserunt suos bonos mores, leges,
instituta, et linguam; et assumunt alienos mores, et linguas;
et conantur se transformare in aliam gentem. Nostrae gentis
principes, Bulgari, Serbi, et Croati, quando inceperunt fastidire
suos mores et linguam: et sese appelarunt Despotas, Arcondas,
Gercegos, et Carios: tune omnes ipsorum bonae consuetudines,
et politia, et reputatio, perierunt. Tune mox et natio totaliter
oppressa fuit in illis locis. Nos igitur cupientes praecauere talem
contagionem in nostro regno: Praecipimus, ut omnes subditi
nostri, abstineant se a Peregrinis moribus: et a conuersatione cum
alienigenis, quantum fieri potest: et ut in nostris officiis et scrip-
turis officiales nostri nullis peregrinis uocabulis, aut peregrinis
et nostrae linguae incongruis modis loquendi utantur. Et ne forte
nos ipsi praesentem hane nostram legem destruere uideamur:
ante omnia uolumus praebere exemplum obseruantiae in nostra
curia: et deponere atque abrogare omnem peregrinitatem morum
et uerborum. Itaque deponimus et abrogamus in primiš peregri-
1-1 написано над строкой 2 написано над строкой 3_3 зачеркнуто
imasze weču silu 4~4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто nikoga
6 далее зачеркнуто ot 7"7 зачеркнуто biachu umorili 8 написано над
строкой 9"9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто nemenyszila
11-11 написано над строкой 12 зачеркнуто otložit is-is написано над
строкой ы далее зачеркнуто ime 15 было Samoderžskoe 16
далее зачеркнуто кое 17-17 написано над строкой 18 написано над
строкой 19 далее стоит указание Interponendum: 55. Nemo fastidiat
Linguam, Mores ас Leges gentiles — Uide fol: 604; далее зачеркнуто uide
fol: 795. *"* приписано на полях; перенесено из конца рукописи
296

num nomen Cesar, et insignia Cesarum; sicut antea diximus.
Nolumus amplius imitari Serbos, qui sese appellabant Despo-
tas: ex eo quod Graecorum imperatorum filii et fratres appella-
bantur tali nomine. Et Hercegos appellarunt se postea iidem:
ex eo quod Germanorum Cesar eos appellauerit isto nomine.
Utrumque istud factum fuit ridiculum. Nomina aliquarum re-
rum mutantur per aetates singulas, apud plerasque gentes. Ser-
bis et aliis antiquioribus Sclauinis, et nostris antecessoribus
Russiae regibus, licuit linguam corrumpere et peregrina uoca-
bula inuehere: nobis autem multo magis licet, et decet,
peregrina uocabula reijcere, et propria restituere, atque ita linguam
emendare*.
56. Zawerzaem recziu Ilsiisa Christa Krlaya wsich Kralew, fyle^gnlUo\Ulyulfey:
i1 koego Krlayestwo stoyit wo weki. On gospod ob sebje2 welit: Bogu' ш otđaem, ne'
«Az swidoczestwa neprijemlyu ot czlowika: Otec moy swidoczit lyudem
obomne» Onže welit: «Az Slawi otlyedey neprijemlyu: Otec moy
mene proslawlyaet». Mi ne po naszey godnosti, no po neizrecze-
nom Miloserdiu Božiemu, iesmo prijali oblast, i 3pocztenie i
precenbu3 ne ot czlowika4, no 6t nyego Gospoda Boga w' Troyice
proslawlyena, Otca, i Sina i Swetogo Ducha, 5iakože i wsi mi
istinni, prawedni, polnowlastni kralyi i Samowladci6, i Bozyi
namestniki: Kir, Aleksander, Dawid, i ostalni tim spodobni:
ne ot papi, ne ot carow Rimskich, no 6t Boga iesut prijali
oblast5. Zato adda mi, biwszi prijali slawu 6t Boga, 7nepotrebuem,
i7 neprijemlyem Slawi ot lyudey, ne ot caria, ne ot papi, ne ot
patrijarcha, nit || ot8 inogo koegonibud9 na switu, 10iako dabi ot10 стр. 235
wiszego X1nad nami11 czloweka. Ćt Boga iedinogo12 iesmo
prijali slawu: i Bogu iu otdaem, i z' Dawidom kralyem welim:
«Twoe Gospodi iest weliczestwo, i sila, i slawa, i obladanije13,
i tebje chwala. Wse czto iest na nebu, i czto na zemlye, wse iest
twoe. Twoe Gospodi iest Krlayestwo, i ti iesi nad wsemi wlada-
telymi»14. Ložno i 15predurno i15 Bogochulyno 16sut napisalile
laskawci w' Rimskom zakonostawiu, «Car Rimskiy iest wsemu
switu Gospodar»17. 18Da zanemeiut usta goworecaia chulu suprot
Gospodu. Daleko18 budi otnas takowa chula. Iediniy Bog iest
Gospodar wsemu switu. A car Rimskiy nimaet nikakowije wlasti
nit dela к' inim kralyem. 19«Daite Cariu czto iest carowo, a Bogu
czto iest Božie»19.
1 написано под строкой 2 далее зачеркнуто goworit 3_3
зачеркнуто czrest i slawu 4 зачеркнуто inogo 5"5 приписано на
полях 6 было Samoderžci 7"7 зачеркнуто ne isczem 8 далее
зачеркнуто kogo 9 написано над строкой] было kogonibad ю-ю на_
писано над строкой н-п написано над строкой и зачеркнуто ot nas
12 написано над строкой 13 сверху надписана predolyenie 14 далее
зачеркнуто Daite Cariu czto iest Garowo, a Bogu czto iest Božije 15"15
написано над строкой 16"16 зачеркнуто napisasze 17 далее зачеркнуто
Daleko 18-18 приписано на полях 19"19 приписано на полях
297

Razdel 33
OB1 GOSTOGONSTWU
Nam potrebno Gosto-
•gonslwo
Sparččinskoe gostogon-
•stwo
Francuzkoe gostogon-
stwo
Chispanskoe gostogćn-
■stwo na.Mawrech
1. Sirachowic welit: «Pripusti k' sebje inorodnika: i on te
chočet razorit». Nekoyi2 mudreyi narodi to dobro razumeiut,
ieže pripustit k' sebje inorodnikow, iest weč sčetna, i ostudna
narodu. I chočti3 se komu to kažet bit dobro: nam stanowito
Slowencem iest zlo: i tako zlo, da niczto gore bit nemožet4. Ni-
jedin bo narod nemožet setako lechko obmamit, iako mi Slo-
wenci neprestaino6 biwaem obmamlyeni ot Lepoti, Izgowor-
jjosti6, Chitrosti, i Laskania inorodniczeskogo. Izarad togo nijedi-
nomu7 narodu nist trebi tako pomnyiwo8 opasatse ot inorod-
nikow, iako nam. A priliku k' tomu nam daiut i ini narodi:
koyi inorodnikow к' sebje9 priszedszich, i dolga wremena mežu-
]iyimi preziwaiucich, izmežusebe izgnasze, kogda se dosta sil-
nich bit poznasze.
10Lechi w' neko wreme biachu prepowedali Nemcem u sebe
dworow pokupowat: i w' Krakowu towarow priwozit, i torgow
zawodit. Smotri Kromera10.
2. Sparčani ili Lakedemonci (:slawen u Grekow narod i kra-
lyestwo:) imachu sicewu ustawu, ot Likurga mnogochwalnogo
swoego zakonostawca postanowlyenu. Na11 oznaczena wremena
(:i Wsegda kogda treba biasze:) wisilachu po wsey derzawe opraw-
nikow: da12 bichu wsakogo inorodnika (:koego obretachu:) iz-
gnali iz kralyestwa. A narožani, koyi prijemachu inorodnikow,
biachu kaznyeni ili globlyeni, pacze neže prijematelyi tatow
i razboinikow. Sija prechwalnaia13 ustawa nyichowim iazikom se
zowet Ksenilasija, nam Gostogonstwo14, iliti Psiarodnoe Oczisče-
nie, i budto Oplewenie derzawi16. Iztreblyenie zalogo16 plewela.
3. Francuzi, dabichu se k' nyim inorodniki poswataniu ne-
primeszali: postanowisze onu swoiu slawnuiu Saliskuiu ustawu:
koeiu se otsuzaet ženam priwlast na kralyestwo.
4. Mawri, Africzeskiy17 narod, biachu s' siloiu priszli w' Chi-
spanskuiu zemlyu, i obladali mnogije derzawi, i tamo18 der-
žachu dwoe troe li kralyestwo s' sedem sot godow. Ali zatim
iasze se Chispani opet wozdwizat, i obladasze Mawrow. Iobla-
dawszi yich nechotiachu ot nyich imat nikakowije raboti nit
1 далее зачеркнуто Czuzegonstwu
ну то ascze 4 далее зачеркнуто Mi
in narod 5 написано над строкой
ло nijedin 8 зачеркнуто peczalno
приписано на полях
черкну то koyi 13 было prechwalna
15 над строкой написано и зачеркнуто
зачеркнуто czern 18 написано над
* зачеркнуто -wsi a зачерк-
bo Slowenci leglye neže kiy koli
6 зачеркнуто Wimownosti 7 бы-
se breč 9 зачеркнуто
11 далее зачеркнуто stanowita i
nyim
12 за-
зачеркнуто
libo 16 было zlogo
строкой
Czuzegonstwo
17 далее
298

danyi nit iasaka, nit characza: no wsech do iedinogo yich pro-
gnasze procz iz Chispanskije zemlyi, za rubež, to iest za more,
sowsem czto imachu: i otweze se togda nekoliko sot tisuč dusz.
5. Zidi tože biachu seu Chispanow werlo razplodili. I nyich Gostog6nstwo lfimo že
adda iest prognal wsech || kraly Ferdinand, iako i Mawrow, so- na zidecii
wsem nyichowim blagom i imaniem: i otwerlo se iest nekoliko cmv-236
sot tisuč dusz. Ot onich dob Chispanskiy narod iest daleko raz-
sziril swoe Gospodstvo, i postal slawen iako ni1 izkoni wekow
nebiasze.
6. W Nemcech tože nekoe derzawi iesut prognali Zidow: Nemeckoe gosiogčn-
a ini otnyud yich nisiit pripustili. A Ciganow Nemci otnyud stwo
nedadut prit nit žit u sebe, nit w' gradech nit na selech. Oni že2
w' gradi swoe ne wpuscaiut skitawcew: nit czužich nezwanich
zebrakow. 3W gradech 4nijedinomu Gostu, choč Nemczinu4,
nedadut gražanskich slobodin, kiy nebi w' onom gradu perwlye
bez slobodin prežil deseti ili dwaiseti let. To iest nedadut mu
ottworenije lawki deržat nit Korczmarit, nit remestwa delaf
z' Avistawlyenim znakom: nit dwora kupit3.
7. W Rakuskich derzawach biasze se razplodila wezde Lut- ot Rakuscew ieretiki
голуа ieres, i wse biasze polno ieretikow. Aliti knez Rakuskiy, nfimpr6gnani i z'ima"
car Ferdinand wtoriy, iest zapowedal Avsem ieretikom prodat
swoe otczini i sowsem swoyim imaniem: 5otit procz iz derzawi5:
i otide togda welika množina lyudey so mnogim bogatstwom.
Ti na nyego naustisze mnogi je Nemeckije gradi, i rat suprot
nyemu podwigosze. Ali Bog iest pomogel Ferdinandu, da iest
swoe derzawi obranil, i mnogo lucze ukrepil6.
Kako gostow-prijemanie wsegda na zlo izchodit dowolyen Egfpetskoe gostogon-
uzor mogut bit, Egipćani. Owi pripustisze k' sebje Iakowa, stwo
s' Czelyadiu iego, budučeiu se szestideset i szesti mužeskich glaw:
i dasze mu zemlyu, gde bi žil. Niczto nemogasze bit prawednee,
nit pristoinee ot onogo prijatia: pokamesta Egipćani biachu
prijali ot Iakowlyego sina weliko dobroczinstwo. Ali po wremenu
drago preplatisze Egipćani ono dobroczinstwo, i gorko yich iest
stalo gostow prijatie. Izrailci bo potomtogo biachu uczali7 mno-
žit se, i silni postaiat, da Egipćani bisze prinuženi dumat ob go-
stogonstwu: i zapoweda kraly wsakogo mužeska pola otroka
utopit. S' togo zatim Egipćani dospesze wo mnogi je bidi, i czudno
Božie kaznyenie, dokole i w' moriu potonusze. Nekiy poet we-
lit: «Turpius eiicitur, quam non admittitur hospes». Lucze iest
gosta nepripustit, neže ot sebe gonit. Dabichu bili Egipćani
nedali Iakowu stalnogo mesta, no posle gladna wremena
otpravili bi go bili opet nazad: nebichu bili wpali w' ona nesczastia.
1 написано над строкой 2 написано над строкой
на полях 4-4 зачеркнуто nikomu 5-5 написано над строкой 6
далее до § 8 приписано на полях стр. 237 7 было poczali
299

Czinskoe rubežem
zapertie
8. Iest Kralyestwo w' Indeiskich stranach, koego1 stoliczniy
grad slowet Kinzay. Chispanskim izgoworom ona zemlya slo-
wet Czina, Nemeckim China, a Rusaki koyi se iz Kitaia powra-
čaiut, Kitaiskim izgoworom iu zowut Mendžinskoiu zemlyeiu.
Apowedaetse 2wsi zgodno2 ono Kralyestwo bit tako weliko,
da mu nist trawnogo na swetu. Tamo mežu mirni k' občemii
dobru koristnimi zakonmi, iest i sey mnogo goden zakon: Da ni-
kakowomu inorodniku ili czužincu nist slobodno3 prit w' ono
kralyestwo, bez kralyewa dopusčenia: nit žit tamo duglye, neže
do naznaczenogo wremena4. A czto diwnee: oni lyudi iesiit bal-
wanci, i wsakiy weruet, czto sam chočet, i wolyno iest ob were
goworit i propowedat, kakokoli kto chočet: a iednakože oni5
lyudi neterpet u sebe inorodnikow. Kolikim adda menye yich
imaem terpit mi Christiani prawowerni: koyim se iest treba
pacze opasat ot ieresi, neže ot smerti?
aostogonsiwo Ezdra uczini prognat wsie inorodnie ženi. Odid prorok uczini
zidowckoe otoslat domow 200 tisue plenenikow. Owde wozstaet pitanie:
iest li polezno priwest i. deržat mnogo suznyew. Ali istinen otwet
iest: nebit polezno, no pacze werlo sčetno6.
9. A Kitaiski kralyi koyi sedet w' Kambaliku, deržet7 swoe
kralyestwo8 zidom pregraženo9 ot Mugalow, i ot10 inich nepo-
koinich narodow. I ona11 pregrada yim služit ne lisze na otwra-
čenie silnich naiezdow; no tože w' kupe, dabichu znali, kakowi
gosti prichodet w' kralyestwo. Izarad togo, kogda pridut choč
Bucharski, choč Ruski, ili ini torgowci, wsegda obwestiwsze
sedet pri onom zidu, dokole iz Kambalika pridet ukaz 12dabichu
priszli12 oni torgowci. A daiut yim u sebe žit do sroka13, azatim
gonet yich procz.
Ruskoe paiadie 10. W sem preslawnom Kralyestwu Ruskom obderžaet se
rubežem zapertie potomuže Zapertie rubezew, iako smo rekli w' bliznyem razdelu,
na czislu, 42, listu 219: i14nedopusčaetse inorodnikom prit w' sije
kralyestwo, bez gospodarowa znania. Paladie se zAvasze u Troian
nekiy balwan, obkoem imachu wolchowskoe gadanie15: ieže
Troia dotole budet neodolna i nedobitna, dokole w' nyey budet
prebiwalo Paladie. Zato Troiani brezichu onogo swoego Paladia,
iako oka w' czelu: ali yim ie powsem tom Ulisec Greczin ukrade
i grad bi razoren. Nasze Ruskoe Paladie iest Nepomeszanie z' na-
rodmi; i Zapertie ili Breženie rubezew. I dokole to budet ćelo,
стр. 237 dotole po Boziey milosti i kralyestwo budet ćelo, i narod czesten.||
Kitaiskoe ograženie
ot gostow
1 было kogo 2"2 написано над строкой 3 зачеркнуто dopusceno
4 далее зачеркнуто ili sroka 5 зачеркнуто ti 6_6 приписано на
полях 7 зачеркнуто iesut, imaiut 8 далее зачеркнуто kamenn
9 далее густо зачеркнуто 10 написано над строкой 1г
зачеркнуто ta 12-12 зачеркнуто pridut 13 зачеркнуто mala wremena
14 далее зачеркнуто nepripusč 15 зачеркнуто неразборчивое слово
300

11. Aliti w' toy mere iesče iesut mnog nedostatok breženia1 ^de^?j!r in°r°dni-
w' sem kralyestwu. Nam bo Slowencem lest potrebno opasnee
Gostogonstwo2, neže wsem tim izreczenim narodom: dlyaradi
priczin wece krat uže spomenyenich. A unas powsem tom nist
takowa opasenia, kakowo iest w' Kitaiskom i w' Czinskom,
Kralyestwech. Tamo nechotečich gostow won izganyaiut; a zdeska
mi i žadaiučich otit prinužaem ostaiat. Ali to nikako nist nam3
dobro: no pacze, Treba iest inorodnikow czto naimenye (:i ne neže
dlyaradi krainije nuži:) pusčat prit w' kralyestwo: a otprawlyat
yich won czto naiskoree. Ghwalnee iest swoego naroda nepri-
tiskat, no osčedno i dobrotlyiwo wladat; neže preweliko blago
na inorodnikow prosipowat. Nit dobro iemat chleba detinskogo,
i metet go4 psom.
12. Zaczto inorodniki, koyi ieden krat simo pridut, neot- zaderžaniu tomu pri-
pusčaut se weče won ižit: mnogi lyudi6 neznadut priczini, i nnnkonstnarazborna
czudetse tomu7. Treba iest8 siju tainost otkrit9, i moraem znat:
leže se to iest priluczilo ne dlyaradi kotorije godnije priczini,
no10 tokmo na streću, i11 po priluczaiu. Tomu uczinki bi mogli
bit sije czetiri priczini:
la, Abo sice možem leglye dobiwat inorodnich woiakow i Re-
mestnikow.
2a, Abo sice za menyu plaču se dobiwaiut.
3ia, Abo sice- sut werneyi.
4ia, Abo sice naszije tainosti neobiawlyaiutse po swetu.
Aliti pak niczto iz tich priczin se12 neobretaet13 w' istine.
Abo dabi wolyen bil inorodnikom powrat w' domowinu: imali
bismo i Woiakow i Remestnikow na wsakuiu potrebu14, Skoree,
i Množe, i za Menyu plaću, i Luczich, neže se imaiut nine. Sice
wsi inorodniki iednim glasom goworet: i weč iest bezsumenna.
A czto se ticzet wernosti, on czlowek niwwek nebudet sower-
szeno weren, kiy budet prisilyen služit. A ob tainostech w' sue
se obregaem ot naiemnich lyudey. Posli bo inorodni, i Torgowci,
koyich ne možem ominut, wsije naszije tainosti razglaszaiut15:
i uže tako ie razglasisze, i wJ tolikich knyigach opisasze: daše16
niczto wece powedat nemožet.
Prawaia adda istinnaia priczina šego zaderzawania, iest
caria Iwana tiranskiy naraw, i zla prilika. On bo biiduč korw-
nik17, i razately lyudey; nemogasze dobit inorodnich slug libo
rabow ni zakakowo mito: a w' ono wreme bolye neže nine Rus
1 написано над строкой 2 зачеркнуто czuzegonstwo 3
написано над строкой 4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто nit
zadowolyna 6 зачеркнуто неразборчивое слово 7 написано над
строкой 8 далее зачеркнуто adda 9 было razkrit 10 далее зачеркнуто
dlyaradi X1 зачеркнуто ili 12 написано над строкой 13 далее
зачеркнуто se u зачеркнуто prigodu 15 зачеркнуто raziawlyaiut
16 далее зачеркнуто uže 17 далее зачеркнуто kat
301

biasze skudna remestnikow: i1 zaradtogo car yich morasze si-
loiu lowit, i siloiu zaderzawat. Sija weč zatim nerazsužena ne-
ocziitno iest poszla w' priliku i w' zakon: i2 nepčitse kralyestwu
bit polezna; 3biiduč mu pacze3 werlo sćetna. Powsem tom ne we-
lyu dobro bit: wsakogo chotečego otpustit prosto, i bez iawki;
no razbora iest treba w' tom uziwat. Remestnikow dobrich iest
treba ne otpusčat dotole, dokole ne nauczet swoee umiteli na-
стр. 23s szich koyich mladencew. A || ostalnich inorodnikow i žadaiučicb
ostat treba iest izgonit.
6959
13. W godu тгет , bilo iest prepowedano wsem inorodnim
Gzetiri slobodini mo- & 1451 r r
stwoUnr\vekf°stog6n" torg6wcem, a naipacze Noriberžanom wo wsey Leszskoy zemlye
iemat i deržat 4chrami i lawki4. Alita spasennaia ustawa, pri
inorodnich kralyech, i pri Leszskom neredu, do mala wremena
iest mogla bit obderžana. A5 W sem kralyestwu, možetse ta ustawa
lepo w' celosti se obderžat, sicewim sposobom. Treba iest, da se
wsi gradi ili czerni posadski lyudi obečaiut i obwezut krestnim
celowaniem Welikomu Gospodariu лvsegda po sile dawat6 obicz-
nije danyi7, i mimoobicznije biri: kogdakoli Gospodar, car raz-
piszet swoy ukaz, i zapowest gradom skladatse na bir. A 8suprot
tomu8 car gospodar da gradom podaruet sije czetiri slobodini:
loe, Meczniiiu oblast suprot tatom i razboinikom: w razd: 32r
czis: 31.
2oe, Daše na weki ne kuiut, i ne izdaiut9 iz kazni, nikakowi
skudni penezi: razwe tokmo10 w' krainoy nuže, do mala wremena,
i to11 ne bez občego12, priwolyeniaglawnichgradow: czis 3413: 35,
i 36: 3814.
3ie, Da se na weki obalit i zatret wsako Samoteržie. Da nikto
(:choč narožanin, choč inorodnik:) ne budet niwwek mogel 15na
otkup prijat15 nikakowa samoteržia: to iest, Korczmi16, Stekle-
nici, Bumagi, Soli, Konopely, Lena, Pepela, Ikor, Meda, Kož,
Žita17, i po18 prostu nikakowa towara. Iedinije Rudokopini ne mo-
gutse inako19 sprawlyat, neže czes Samoteržie. Ali i tich nist
spodobno dat20 ustawno iednomu: no na premenu, i dwem ili
trem za iedno: i to narožanom, ne inorodnikom, choč bi
inorodnik i weće otkupa obecewal: cz: 29.
1 далее зачеркнуто dly 2 далее зачеркнуто nepčet carski 3_3
написано над строкой 4"4 зачеркнуто dworow 5 далее зачеркнуто
bo 6 далее зачеркнуто biri 7 зачеркнуто biri 8"8 написано над
строкой 9 было daiut 10 написано над строкой п написано над
строкой 12 написано над строкой 13 написано над строкой
14 написано над строкой 15-15 зачеркнуто otkupit 16 далее
зачеркнуто Rudokopini 17 далее зачеркнуто Lena 18 зачеркнуто
неразборчивое слово 19 далее зачеркнуто sprawowat 20 далее зачеркнуто wse
302

4oe, Daše wecznim zakonostawiem izženut, otluczet, i ot-
stranet wsi1 inorodni Torgowci, i torgowski oprawniki, i Ustawni
posli ili Nazorniki: 2koyi se u nyich2 zowut Faktori i Konsuli.
Dayim otnyud nebudet wolyno na Moskwe, nit inde na Rusi
deržat chrama3 nit lawki, nit swoda4, nit towara: 5razd: 32,
czis: 30. Sicewim porawnaniem 6iliti Rawnowesiem6 lepo se
mogut7 utwerdit i proczno nepodwizni prebiwat dobrije ustawi:
i narod možet žit wo welikom scastiu. Ascze bo gradi biidut
ochotno i iedreno dawali biri: cariu Gospodariu 8niwwek8
nebudet nuži nit priliki kowat skudnich penez, nit postawlyat
kabakow, nit pripusčat inorodnich torgowcew. Asczeli bichu se9
gradi neochotnimi pokazali; i leno bichu se na10biri skladali:
togda bi cariu Gospodariu prilika i priczina bila opet postawit
samoteržie, i Peneznije premeti ni promisli11, i pri pustit na Rus
inorodnich torgowcew, koyi domaznyim nedaiut žit, i chleb
yim12 wiriwaiut izpred13 ust. Ali lechko se iest domislit, i nesu-
menna iest istina, ieže domasznyi gražani, perwlye chotet i ru-
baczi iz chreptow swoyich izprodawat, i cariu gospodariu w' nuž-
naia wremena kaznoiu bogato14 dopomagat, neže bichu si dali
opet na ramena naložit takowije prelyutije i neznosnije tegoti:
15W61yno worowstwo, Kabaki, Samoteržije, Zli je penezi, i
Inorodni je Torgowci15.
14. Wecznaia istina, i nesumenna16 iest recz. Kiykoli narod Riiznicll stan6w
z' inim narodom se meszaet, || on neobderžit w' celosti swoee mor6dnikowl7
sili, precenbi, i oblasti19. Zaradtogo chočem zdeska po prostu Стр° 2з°9ё°т
preizpoczitat razlicznije osobi i stani inorodnikow, koyich se
imaem naipacze opasat, bolye neže wolkow i besow.
Iе, Kralya, kneza, Wladatelya, i Woiskownogo bana na suchu
—л, ,, ' , , . KrSly inorćden
i na wode ni' dlya kakowije priczmi otnyud neprijemat, i ne-
terpet.
2e, Krlayici, Kneginyi, i Bolyarini ot inogo naroda nepri- Kralyica inor:
jemat. Kralyewskich i Bolyarskich i wsakich narodnich doče-
rey, inorodnikom ne udawat.
3е, Kralyewicem, Knezowicem, i wsakim wladatelyskogo Kraiyewic inor:
plemena osobam ne dat pristupa w' naszije rubeži, Razwe ascze
bichu bili nužeiu pritisznyeni, iliti iz swoyich derzaw prognani.
1 па полях приписано и зачеркнуто Skitaiučise ili Klatežni narodi,
Škoti, Cigani, Zidi, Ormlyani 2~2 было koyich oni 3 далее
зачеркнуто dwora 4 зачеркнуто sklepa 5 над строкой зачеркнуто nit
prichodit na soimi, oprocz naznaczenich rubežnich gradow 6"6
написано над строкой 7 далее зачеркнуто ukrepit 8~8 написано над
строкой 9 написано над строкой 10 далее зачеркнуто pobori
11-11 написано над строкой 12 далее зачеркнуто widiraiut 13 было iz
14 написано над строкой is-i5 вписано между строк 16 зачеркнуто
nepodwizna 17 написано над строкой 18 далее зачеркнуто yi 19
далее зачеркнуто Dlyaradito
303

Bolyarin inorod:
Inorodnik Ponarozen
Skoli. Zidi, Ormly-
žni, Cigani
Nowokrescenec inor:
Astrologi, Alchimisti,
Wolchwf
Igraczb soblazmwi
Torgowci iuor:
стр. 240
Posli inor:
Takowich spodobitse prijemat: ali treba yich iest czto naiskoree
otprawlyat.
4e, Nikakowi inorodniki danebudut sposobni prijat Dwo-
ranskich slobodin: nit1 postat Knezmi, Wlastelmi, Bolyarmi:
nit Derzawnikmi w' gradech ili w' uiezdech; nit kakowimi ni-
biid Zapowednikmi libo Prikaznikmi.
5e, Da se na weki wecznije nikakow inorodnik ne uczinit
Narožaninom: i asczebi kiy kraly koego, uczinil da toy uczinok
posle kralyewije smerti nikczemen budet, i2 niwoczto da se ne-
pocztet. Ion inorodnik da ot wsego imania otpadet: i da go wsa-
kiy wolyno izbijet, i proženet: 3Gledi razd: 13. czis: 13. 14. 15. 16.
na listu 1203.
6е, Da nijedmomu inorodniku nebudet wolyno Kamennogo
chrama zidat, nit kupit, nit deržat w' naiem, nit4 w' zaklad,
nit inako: 5nit na dolgo, nit na kratko5.
7e, Skitalni narodi, Škoti, Zidi, Ormlyani, Cigani, otnyud
da se ne6 prepustat nogoiu stupit w' nasz rubež ni dlyakakowije
priczini. I ni prikakowich poslech da se7 tich narodow lyudi
nepripusčaiut. Razwe tokmo Škoti z' Aglinskim poslom: i nyichowi
torgowci pod Archangel. A Ormlyani bogateyi torgowci s' Рёг-
skimi posli ili s' torgowci: ane inako, nit wsakiy skitawec Orm-
lyanin.
8е, Ascze se kiy inorodnik iz tich skitalnich klatežnich na-
rodow pochočet krestit: da mu se dast milostina, i okrestiwszise,
tudže daše otoszlyet žit kamo sa, zachočet, izwon naszego rubeža.
9e, Besowskich umiteley propowedniki dase kaznyeni pro-
ženut. Astrologi i Alchimisti žilami8 bijeni i napetnani dase
proženut. Ma^i ili Gzarodeyi da se sožgut.
10е, Igralnich9 i Soblazniwich umiteley propowedniki, da se
palicami izbijut, i proženut. Takowi iesut, koyi uczet Plesat,
Meczmi se bost, Na konyu iezdit: i koyi delaiut Komediyi, i
Ognyenije igri iz puszecznogo pracha, i koyi Gadow zaklinaiut,
i ti takowi.
IIе, Ob Torgowcech uže iesmo rekli: Dayim ne budet nigde
wolyno w' kralyestwo prit, nit postoiat: razwe iedino w' nazna-
czenich rubežnich || gradech ili torgowiscech. I tamo yim nepre-
bit dalye ot ukaznogo wremena ot dwech, trech ili czetirech tiednow.
12е, Poslow nikakowich neprijemat, bez welikich godnich
priczin 10i czto naiskoree yich otprawlyat10: i swoyich ni kamo
newisilat oprocz nužnije priczini.
1 зачеркнуто to iest 2 далее зачеркнуто se 3~3 приписано
на полях 4 далее зачеркнуто inako 5~5 приписано на полях 6
написано над строкой 7 далее зачеркнуто ti nar 8 зачеркнуто knu-
tiem 9 далее зачеркнуто umitelei ю-ю вписано между строк
304

13е, Lekari, Tolmaczniki, Likopisci, Muzici, i Remestniki Remestniin mon
wsaki dase prijemlyut s koliko nfiža wipraszaet. Ti wsi da budut
powinni uczit naszich mladencew. A kogda se naszinci nauczet
koego remestwa: dase zatim neprijemlyut inorodniki, V onom
remestwu.
14е, Woiaki wsaki prostogo i czestneego reda, dase naimut Woiaki inor:
w' nuznoe wreme: a posle nfiži i smirenia, da se wsi razpustet;
iakože iest obiczay w' ini eh zemlyach. Ichoč bichu koyi choteli
ostat; dase neprimut.
15е, Zebraiuči patrijarehi, episkopi, inoki, i sfiznyi i dlyaradi žebraki inor:
imena Isusa Christa, dase prepustet wolyno prichodit, i otehodit.
16е, Ascze kogda pridut koyi Prebegi, ili Izmenni-ki: ob nyich
wreme prinosit dumu. Prebegi inor:
15. Stanowito nemalu pomnyu iest treba nosit na gostogon- Inor6dniki izidšiUt
stwo. Inorodniki bose poczitaiut kralyestwu i narodnomu telu nasz pat
za ehorije wudi: iliti za Zarazlyiwije smertonosnije1 Postrelyi:
a naipacze oni, koyi unas ostaiut, i stanie si založet. Gztokoli
narožani s' trudom i s' potom pridelaiut2 i pripasut, to se ot-
tich narodnich kobilic pijanczuiuč izidaet. Zato iest treba pro-
miszlyat: da se inorodniki nemnožet, nit bawet w' kralyestwu;
no da czto naimenye yich pridet, i czto naiskoree da otehodet.
16. Nigde na swetu se neprijemlyut tako mnoga posolstwa, Nigde mst toiikije
iako zdes: i nigde se neezinet toliki razehodi na raznich inorod- rusi! f^bfchcAv°na
nikow, iako zdesže. Aliti3 pak cztokoli se na inorodnikow raz-
daet, w' sue se zamičet4. Abo s' togo dosele nikakowije zachwal-
nosti, nit slawi, nit chwali, Welikim Gospodarom 5i narodu5
nist pribilo. No pacze mnogije trudnosti6 i podwodam dosa-
žanie: i nepotrebnich lyudey s' posli mnogo smetie, (:koyi se
k' nyim pribiraiut iz nadeiania podarkow:) i nakonec nezachwal-
nost powstaet. Gosti bo ti za dobroczinstwa oddaiut ehuli i os-
ciplyiwije knyigi piszut, gde wsakije7 naszije zakoni, i dari,
i gostitwi ogrizaiut, i na smech Avlekut.
17. Dabichu priszli koyi gosti, i zaprosili bi kresčenia, a ne- Krestetse dlya zlata>
bichu prosili Gospodarskogo zalowania; no wsakuiu nainižim ne diya christa
žiлvota stanom bichu bili zadowolyni: ob takowich godno bi bilo8
dobro se nadeiat, ieže se sčiro ко Ghristii obračaiut. Ali koyi
dlyaradi welikogo zalowania i otezin se krestet: takowi ne ко Ghri-
stu, no g' zlatu seobračaiut. Ino takowi sut bezmala wsi, koyi se
zdes kresčaiut. Zarad togo 9i zarad inich priczin9, pomnyiwo
iest treba brec: da ti Nowokrescenci, ili nyichowi sini nikoli se
ne pomeknut na prikazu na posolstwa i na oprawila. Abo stano-
1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 далее
зачеркнуто wed 4 зачеркнуто razsipuet 5"5 написано над строкой
€ зачеркнуто zabawi 7 зачеркнуто wsije 8 далее зачеркнуто czeso
9-9 написано над строкой
20 К). Крижанич
305

wito boiatse iest treba, da ti w' кое wreme nezawladaiut kraly-
crp. 241 estwa, i naše go neprenesut.H
Na Rusi inorodniki 18- О okaianiy i wsemii swetu na pozor sotworeniy narode
žln°ibnew6ieynl паг6" Slowenskiy. Mi glupi baiem. Kako bi imali narožani imat spo-
dobnije slobodini; a inorodniki neimat nikakowich slobodm unas.
A 6wo wse suprotiwno sedeiet. Narožani ziwut w' konecznoy
newolye, i nist yim slobodno užit pota lic swoyich; a inorodniki
uziwaiut wsakich slobodm. Na priliku: Narožani wstaiut na Go-
spodarowu službu pred dnem i mnogokrat lisze iedenkrat iedut
na deny; a inorodniki spet do poludnya, i iedaiut dwozdi triždi
na deny. Narožani priiemlyut1 malije2 obroki, dayim i3 žit nist
lezno: a rabotaiut Gospodariu deny i noć czez wes god bez od-
dichania, a inorodniki prijemlyut diwno 4bogata mita4, a služba
nyichowa iest, bezdelno sedit, iest da pit, tokmo na welikije
prazniki pokazatse w' cwetnom platiu. Narodnim torgowcem
nakidaiut se ponužni towari, da bichu ie pretorgowali na Gospo-
daria лу' Archangelu; a inorodni torgowci iesut obseli i napol-
nili zemlyu i 5zaweli samoteržie5 i prewzeli domasznyim tor-
gowcem wsakuiu6 luczuiu korist w' Archangelskom torgowiscu:
7a8 ta7 korist po wsakoy prawde pristoyit9 samomu welikomu
gospodariu; 10A zatim (:ascze on gospodar pomiluet:) i10 domasz-
nyim torgowcem. Narožani nikakowomu nist slobodno doma
wina kurit, nit pro swoy obchod; a inorodnikom wsakim, i daže
opalnim i ssilnim, prepusčaet se wino kurit obceiawno. A czto
i nad11 wsakije sramoti sramotnee, okaianee, i neznosnee bit se
kažet: czestni dworani, i woenni glawari i zapowedniki moraiut
se klanyat opalnim Nemcem, dabichu mogli unyich wina pre-
kupit pro swoiu nužu. Tije i inije tim spodobnije sčeti i ostudi,
czto sut ino neže konecznoe narodnoe okaianstwo, sramota12
i pogibel? Ascze to nist narodu razorenie, iaz newem czto uže
weće zla bi se moglo pribawit wo wladaniu. Kakowa slawa bi bila
Nemcem: dabichu unyich tako mnogi Rusaki bezdelni sedeli,
i torbuchi swoe tolstili, z' nespodobnimi welikimi13 mitmi? Ka-
kowa slawa, kakowa korist bi bila Nemcem, dabichu Rusaki
wezde unyich torgowali, i otkupi i samoteržie zawodili, poswoey
wolye i umislu? Nikto stanowito nebi Nemcew w' tom pochwa-
lil. I Nemci, i nikakowi narodi na swetu, otnyud nebichu togo
terpeli, nikakowim putem; razwe14 iedno 15ascze bichu16 oružnoiu
siloiu bili prinuženi. I togda menye16 bi yim ustiženie bilo: Me-
nya bo iest sramota, ascze kto budet oružiem predolyen, neže
1 было iemlyut 2 далее зачеркнуто 3 написано над строкой
4-4 было bogatije plači 5"5 написано над строкой 6 зачеркнуто
wsu 7"7 написано над строкой 8 далее зачеркнуто kaia 9 далее
зачеркнуто ili ю-io зачеркнуто ili iz iego milosti 1X далее зачеркнуто
wsije 12 далее зачеркнуто razorenije 13 далее зачеркнуто plačami
14 далее зачеркнуто to is-i5 написано над строкой 16 было menysze
306

asczese dast obludnimi reczmi prebaiat, na podnetie inorodnich1
ostud: iakože smo inde spomenuli: (gledi razd: 15, czis: 4, lis: 125).|| стр. 242
19. Dwe iest sut w' sije wreme pregolemije:2 naiwecije narod- Dwe параде оычш
nije napasti, ili3 obidi4, kotorije terpit sije preslawnoe carstwo, £*wKrTmeew *ot mm~
ot dwech narodow, ot Krimcew i ot Nemcew. Obodwoyi pod-
bisze nekako Rus pod swoiu oblast, i uczinisze si iu Iasacznu ili
Podbirnu: Krimci siloiu, Nemci chitrostiu. A presilnogo i pre-
slawnogo caria gospodaria naszego5 nato priwedosze, da mežu
nyimi sedit nikako budto nyichowich prichodow pobornik.
Wse bo czto luczego šija zemlya priražaet, to czastiu w' Krim,
czastm w' Nemci otchodit. A tich narodow lakomosti nikoli
niczto, nist dosta: i zato po nfiže kralyestwo sije obratilo se iest
w' lyutoe Tiranstwo, i w' nesčadnoe, neczloweczeskoe widiranie.
Kaia iz tich dAvecli obid weče, sčetu prinosit cariu gospodariu
i wsemu narodu, iaz nemogu sudit. Sije lisze welyu: ieže ostud-
neia i sramotneia iest Nemeckaia obida, neže Krimskaia. A so wre-
menom newem ascze nebudet i mnogo sčetneia. Prewelika bo
sramota se w' tom deiet: czto Nemci tako cariu gospodariu swe-
zasze ruki, daon sam gospodar nist wolyen wo swoem Archan-
gelskom torgowiscu torgowat, kako bi sam chotel.
20. A bolyarom i wsakogo dworanskogo i ratnogo reda lyudem ff^ m \aiior6dmcii
nepiikaetli6 serdce ot stida, i ot žalosti: gde widet sebe wo swoey ostua
domowine7 zgordlynvim inorodnikom8 bit podwerzenich, i ot-
nyich chAvastlyiwo zgorženich, i poplyuwanich?
Kako mogut naszi woiaki bit chrabri, serdczeni, i g' boiu
ochotni? Kako nimaiut zgubit wsakije ochoti i iedrenosti: gde widet
czestnaia i zapoAvedniczeskaia mesta9 inorodnikom bit otluczena;
a sebje i swoyim zasliigam10 k' wiszemu stepenyu i eh' koristi,
put bit zagražen?
Kako nimaiut serdea pukat narožanom11: kogda ti bezdelni
torbuehi sedet, a tako12 prewelika mita wlekut? Otkole i priczu
sami powedaiut, kuiu iaz ot nyich samich Nemcew ne iednoždi
iesem sliszil, koeiu se chwastaiut i welet. «Kto ehočet chleb
darom iest, da pridet na Moskwu». Inoto oni poswoey pricze ustawno
se gostet i pijanczuiut: a naszich lyudey, koyi na streču pri nyich
budut, tokmo psi da swinyami da wsakogo skota imenmi nazi-
waiut: ak' tomu iesče mnogokrat i bijut.
21. Welisz Borise, Nemci sut nam da potrebni dlyaradi woien- Rusaki nimaiut se uže
nogo uczenia. Ali iaz tebje welyu: ieže Nemeckogo Iezdnogo czesć uczit ot N6mcew
stroia nam nikako se nist trebi uczit, no pacze otuezatse go:
1 далее густо зачеркнуто 2 написано над строкой 3 написано
над строкой 4 далее зачеркнуто i ostudi 5 зачеркнуто caria
6 далее зачеркнуто ieže des 7 далее зачеркнуто podwerzenich bit
8 далее зачеркнуто gorszim otsebe 9 далее зачеркнуто iedinim 10
далее зачеркнуто k'czesti ll далее зачеркнуто gde 12 написано над
строкой
20*
307

Nemeckaia Lepola
nam czinil neslawu
Nfne iest prilika osio-
bodllse ot N6mcew
iakože smo inde na swoem meslu powedali. A w' Peszyem1 stroiu
ascze se nismo uže wsego nauczili czto iest potrebno i koristno,
inoto niwwek se neizuczim. laz stanowito znaiu: ieže u Nemcew
uže nist nikakowije tainosti, kotorije se2 nebichu bili w'sey
стр. 243 г£ц Rusaki nauczili w'3 woiennom stroiu. Wreme || adda iest uže
iednoždi otpustit Nemcew 6t sebe: i merzko iest w' wek se4 uczit5,
a nikoli se neizuczit, no na weki ostaiat w' uczeniczeskom redu.
22. Nizaczto adda, inogo nekormetse6 ti plačni Nemci na
Moskwe, neže dlyaradi okazowania, 7na stoikech i strečach7
posolskich. Tim pak sposobom ne caiiu gospodariu, nit narodu
Ruskomu, nonyim iedinim8 Nemcem, za naszije penezi9 Slawa
se kupuet. Oni bo se chwastaiut, i slawet, i propowedaiut10: Nasz
pristroy malo bit goden bez nyich. I pokoli sut licem leplyi ot-
nas: iz nyichowije lepoti nyim iedinim prirastaet slawa i chwala;
a naszich lic mernost, postawlyena pri nyichowoy lepote, merža
se bit kažet, i nasza11 grubost se obiawlyaet. Iednoiu recziu,
nyim se czinit czest i precenba; a nam neslawa i unicziženie.
23. Nine iest lepa prilika oslobodit seot Torgowcew Nemec-
kich, i otoslat yich procz. Abo oni w' nužnoe wreme iznoset swoe
towari iz kralyestwa: ili nechotet yich prodawat za12 naszije
Mednije penezi13: i tim se czinit dragost w' derzawe. A dabi onije
towaii naszinci w' rukach imali: nebichu yich mogli won otsilat;
i prodawali bi ie za naszije penezi. Tim adda se czinit ot Nemcew
obćaia kralyestwu zawada i14 pakost: i dlyaradi togo nist dolžen
welikiy gospodar nyich dalye terpet, na swoiu15 i sywoego poddan-
nogo naroda sćetu. 16A k' tomu iest treba. Da Duchowni sobor
suprot nyim, dlyaradi soblaznyenia mnogogo, bijet czelom.
A iz drugije strani Gradi dabijiit czelom, udaiuč17 priczinu, ieže
inako nemogut bit gotowi g' birem. Itako se mogut Nemcem
lepo i prawo otnet chitrostiu i czez podarki dobiti je Slobodini.
Gospodar car yich nist dolžen obderžat: abo sut na sčetu,inaostudu
Avsemii narodu: i prosto sprotiwlyaiut se iego kralyaeAvskomu
nastoianiu16.
7J67
А лу' godu
1658'
uczinila se iest welika derzost i swoewolystwo
ot Skotow polkownikow: gde sut.Nemczina torgowca iz iego chrama
wziali i na swoem podworiu, otperwszi wrata obceiawno pali-
cami izbili. Dlyaradi toe prewelikije sramoti, suprot gospodaro-
луоти weliczestwu na Moskwe uczinyenije, wsech onich Skotow,
было Peszygom 2 далее зачеркнуто bo
ziem
написано над строкой
далее зачеркнуто se
далее зачеркнуто pes-
зачерк-
нуто nederžetse 7~7 зачеркнуто dlya stoiek i strecz ° зачеркнуто
samim 9 далее зачеркнуто kupuetse 10 далее зачеркнуто Naszu
stroinost X1 далее зачеркнуто nelepota 12 написано над строкой
13 далее зачеркнуто ob ы далее зачеркнуто рге 15 далее зачеркнуто
30S

koyi sut1 pri tom delu kakonibud pri pleteni bili, godit se procz
otoslat iz kralyestwa.
A czto tolmacznik Fandel, w' godu t^čt, oktobra w' 162 deny
ot Nemeckogo caria iest prijal slobodinu Bolyarskogo stana;
i togo nist trebi zabit: no sinow iego ili w' silku, ili won iz kra-
lyestwa otoslat.
24. Boris, Kogda Tezeus zidasze grad Afini, i Romul Rim, ^^gu^n^dlt
i Aleksanser Aleksandriju; 3ti diwosilniki i mudri kralyi3 prije- žn morodnikom
machu wsakich gostow i prichodnikow, koyi bichubili choteli
w' nowosozidanich gradech chrami sebje stawit, i žit.
Cherwoy. In iest razbor, založit ieden grad; a in razbor, wla-
dat i w' dobrom stoianiu obderžat ieden cei narod. W Afinskiy
grad tokmo susedi prichožachu, wse Greczeskogo iazika lyudi:
a w' Rim wse Latinskogo iazika lyudi. A w' Aleksandriju 4Iegip-
čzani i Greki4, || abo Aleksander postawlyasze on grad ne wo swoey стр- 2Ы
domowine, nit dlyaradi narodnogo dobra: no tokmo na slawu
swoego imena. Ali kiy kraly bi dnes chotel na Rusi grad založit,
i bilbi lyubitely narodnogo dobra: on nebi mogel prepustit w' onom
gradu žit Nemcew.
25. Nemci se obikaiut chAvalit: buci bi nyichow narod nepo- wernosi Nemeckaia
ehibno weren bil, i neznal bi izmenit. Ali dosta se iest dala po- kakowa
znat5 ta wernost semii slawnomu carstwu, i inim narodom. Nem-
czin bo iest bil Basman, Razstrigin naibolyi soAvetnik, i pospeszi-
tely. Nemczin iest bil Szeyin, 6zlokobniy woienniy ban6, kiy
av' kupe z' Leslinom Nemczinom že (:7kriw li, praweden li7 ne-
wem:) Ruskoe woisko pod Slowenskom nestrečno i sramotno iest
pogubil. Nemczin iest bil on8 kiy9 obečal welikomu Gospodariu
Rigi dobit: a zatim V Rigu sam10 uskoezil.
Nemci sut bili, koyi sut pri Kluszine merzko izmenili, i lxca-
ria Wasilija, i11 sije carstwo wragom w' ruki, i na razorenije
izprodali12. Nemci sut bili, koyi naiati ot Francziska kralya Fran-
cuzskogo, лу' nužnoe wreme nechotiachu se bit (:rawno iako unas
pri Kluszine:); i tim sut kralya wragom w' ruki predali.
Kogda Karul osmiy, Francuzskiy že kraly, uchožasze iz Wlasz-
skije zemlyi; imasze s' soboiu nekoliko polkow Nemcew. Owi
widec sebe bit silneyich, biachu udumali uchwitit kralya, i wsech
wecich13 bolyar i otwest s' soboiu w' newolyu, dabichu yim se
otkupowali. Ibili bichu swoiu14 dumu izwerszili15, dabi nebil
1 написано над строкой 2 зачеркнуто 26 3-3 написано над
строкой 4-4 зачеркнуто mogasze prit kto chotiasze 5 было znat
6-6 написано над строкой 7"7 зачеркнуто chotecli ne chotečli 8
написано над строкой ° написано над строкой 10 написано над
строкой и-11 написано над строкой 12 было prodali 13 зачеркнуто Ьо-
lyszich 14"14 написано над строкой ]5 зачеркнуто preweli
309

kraly opomenyen, i w' dobni poru uszol1. Nemci woiaki sut
bili, koyi sut 2kneza Nadaskogo2 Wugrina swoego zapowednika
swezali3 i Budin grad, stolicu kralya Wugerskogo, Turkom
prodali. Takowa iest Nemeckaia wernost.
Razdel 34
OB SOCHRANYENIU WLADATELYSTWA
Teže socinanfi, neže 1. W nekaia wremena biwaet trudnee delo, weliczestwo i
dobIt rubeži kralyestwennije4 sochranit, neže razszirit. Abowem czlo-
weczeskije weci, rawno iako mesec, sada rastit, sada opadaiut.
Zarad togo neizpowednije precenbi delo iest, onije wo swoem stanu
obderžat: i 5ascze se5 iednoždi uweliczet6 sochranit ie, da se7
na niz nesklonet8. W? dobiwaniu, mnogo posablyaet Pogodie9,
Streća, i neprijatelyskoe Nezgodie; i to wse iest10 iz won11 czloweka12
postawlyeno: a sochranyat dobiwenoe, iziaćznogo uroženia i pred-
nyego razuma iest delo. G' dobiwaniu mnogo krat iedinaia Der-
zost iest dowolyna; к' sochranyeniu i Derz6stiže,,i inije naraw-
nije kreposti, i mnogi ini sposobi iesut potrebni. W terwogach
naigori czlowek naiwecu silu wodit; mir i рокбу dobrich umite-
ley potrebuet. Sparčani, dabichu pokazali, wecije godnosti bit,
sochranyat swoe neže dobiwat czužego: onich lisze kaznyach,
koyi bichu bili w' boiu zgubili sčit, a ne onich koyi meč.
^So^h^itei^^a 2* Nlmaet nas ruszat ono, czto Dobiwatelyi13 kralyestow
czto ' wsegda sut bili bolye slawlyeni || neže Sochranyitelyi. Sije bo
стр. 245 zara(j togo se prilućzaet14: czto dela nyichowa imaiut w' sebje
weće nowini, i bolye lyudem w' oczi lezut, i weči szum i grochot
tworet. Druga priczma: czto w' dobiwaniu iest potreba15 nepre-
staien trud; w' sochranyeniu16 premenyaiut se17 wremena, i budto
noć za dnem idet, i na wreme biwaet lezno pocziwat18 i19 spat.
Zaradtogo lyudi z' wecim proglaszeniem20 prijemlyut ratni je
1 далее зачеркнуто Takowa to iest Nemeckaia wernost и над iest
зачеркнуто ta 2"2 написано над строкой 3 написано над строкой
4 было kralyestwa 5"5 зачеркнуто biwszi se 6 было uweliczili
7 написано над строкой 8 зачеркнуто neklonut 9 зачеркнуто
Prilika 10 написано над строкой u написано над строкой 12 далее
зачеркнуто iest 13 зачеркнуто Razsziratelyi и под строкой зачеркнуто
Sziritelyi 14 зачеркнуто iest priluczilo 15 po написано над строкой
16 далее зачеркнуто se 17 написано над строкой 18 было poczinut
19 далее зачеркнуто ро 20 зачеркнуто pochwaloiu
310

Саг IwaD dobil,
ali ne ukrepil
wiprawi; neže pokoinije sochranyenia umitelyi: V koyich wed
ne wsegda se pocziwaet, no mnogokrat treba se iest s? prawdi
potit. Potoki iz naglogo dozdzya sobrani wece w' lyudech zadi-
wlyenie czinet, neže wecznije1 ticho tekučije reki, aliwed sije
sut mnogo godneyi ot onich: tako czudneyi se widit lyudem
6n kiy dobudet, neže on kiy sochranit; ino wed sey ne menyego,
no nekogda i wecego truda i mudrosti uziwaet. Tamerlana 2i Ba-
teia2 Tatarow3, i Otokara Czeszskogo kralya 4i Atili Wugerskogo4,
i nyim spodobnich kralyew deiania, nisut wo welikoy precenbe:
abo ti ratniki iesut mnogo dobili; ali nikakowije kreposti к' so-
chranyeniu nisut postawili. T6 iest, Nikakowich mudrich i krep-
kich zakonow nisut postanowili. Aleksander Welikiy timže
putem iest chodil: i zarad togo iego kralyestwo tudže po iego umer-
tiu se iest raztergalo: i nist bilo tako slawno iako Rimskoe.
3. Sada est dostoino da mi5 razcenim kako6 car Iwan Wa-
siliewic werlo iest razsziril Rusko samoderzstwo, pridobitiem
Kazani, Astrachani, i Sibiri. A kakowije pak7 bi on bil dobrije
zakoni ко blaženosti i k' wekowaniu kralyestwa pristoiečije
postanowil; iaz dosele razumet nisem mogel. Sije lisze mižu:
izee kralyestwo ot iego pominyenia, w'prewelikije terwogi i
obidi se8 iest zatoczilo: iz koyich se iesče dosele nist9 izwilo,
i neizwijetse, dokole nepostanowit dobrich гакбполу na10 ukrep-
lyenie.
4. Aristotel welit11: Powinnost zakonostawca (:iliti osnowa-
telya kralyestwu:) nestoyit w' tom dabi12 sogradil grad, i steni
iego postawil, no w' tom stoyit, da bi13 zapowedal14, kako bi se15
mogel grad czto naiduglye sochranit, i wekowat. A Florus Rim-
lyanin welit: «Teže iest derzawi sochranit, neže dobit. Siloiu se
dobiwaiut, prawdoiu se soderzawaiut». Prawdoiu: to iest,
Dobrim Zakonostawiem.
5. Nisut adda poslucha godni koyi welet: Sije kralyestwo iest адтб^°ь?Гdobr6
dosele stoialo bez16 mudrich ustaw, i bez umiteley, i bez inich17 ? toiame
podpor: Adda i nawpred možet stoiat bez nyich že. Tim bo se
otwecuet: ieže i bez chleba i bez soli mogut lyudi prebiwat; ali ne
dobro prebiwat. Možet zaisto i otsele kralyestwo stoiat wo swoyich
obicznich terwogach, i w'18 napastech, i w'19nisčete, i wo wsego
sweta wozgorzenie. Ali w' dobrom sczastiu ne možet bit, bez
dobrogo || zakonostawia. Ali ob tom se inde na szire goworit: стр. 246
w' razd: ob Starmnikech.
Zakonostawiem
se krepit-narod
reki
2-2 написано над строкой 3 было
Фокой 5 зачеркнуто kto 6 за-
— ,.^л .^,- л 8 на_
к'
1 далее зачеркнуто гею. й_й написано наа строкой
o^i^o 4-4 написано над строкой 5 зачеркнуто kto
з и над строкой iest 7 написано над строкой
т.ппкпй 9 далее зачеркнуто izmotalo 10 зачеркнуто
lianie i 12 написано над -* л 1я —
Tatarina
черкнуто ieže и пии с три пи и,
писано над строкой 9 далее зачеркнуто izmotalo iV зачеркнуто К'
11 далее зачеркнуто Nastoianie i 12 написано над строкой 13
написано над строкой 14 было zapowest 15 написано над строкой
16 далее зачеркнуто tich 17 далее зачеркнуто sposobow 18 написано
над строкой 19 написано над строкой
311

Zamet
Kralyestwa welika
zlć ustroena
Dobro zakonostawie
retk6 w' lyudech
Nekaia wladatelystwa
dobro ustroieiia: i zSto
dolgoweczna
6. Boris. A czto nam1 pripominaet ona pricza, kaia welit.
«Koyimi umitelmi2 se dobiwaiut, onimiže se i sochranyaiut kra-
lyestwa?»
Cherwoy. 3Sija pricza3 uczit tokmo Nowogo Wladatelya,
kiy stežit gospodstwo koyim chitrim promislom: dabi se nepo-
tersil narodnich zakonow prenaglo, naprasno4, i bez potrebi,
premenyat; ascze chočet 56n sam5 bit krepok bezpeczalen w? go-
spodstwu. A kako pak bi6 se imal7 ukrepit cei narod, da budet
bezpeczalen suprot mežusobnim terwogam, i suprot izwonskim
naiezdom: ob tom šija pricza negoworit: i nenepčit, kralyestwo
moč bit krepko bez dobra zakonostawia.
7. Nekoyi kralyi iesut bili pregrozni ratniki, i slawni diwosil-
niki, i ijowich kralyestow8 zaczalniki, i mnogim blagonarawiem
6t Boga* ukraszeni: iakože Aleksander, Iulijusz, Kostantin,
Kami, i ini. Ali nyichowa kralyestwa ili sut bila kratkoweczna;
ili lyuto terwozna i Korwawa9nastupnikomnyichoAvim: tako da10
yich iest weczaia czast zloiu smertiu zginula: iakože smo wisze
spomenuli, w razd: 32, nalistu 226, ob Iulijuszewich, Kostanti-
nowich, i Karulowich poslednikech: коНка bratomorstwa se mežu
nyimi czinyachu: i kako merzko mnogi zginusze. A zaczto se
to czinyasze? Zarad togo, czto oni11 wsakich chwal dostoini di-
Avosilniki, ili dlyaradi swoyich premnogich zaba\v, ili dlyaradi
kratkosti ziwota12, nemogachu; ili može bit biachu pozabili, i ne
domislili se, Dobrich Zakonow postanowit, na ukreplyenie swoego
kralyestwa: a naipacze ob nastupnikech i poslednikech swoyich;
kako bichu yim]3 imali nastupat w? kralyestwu 14bez terwog14:
w? tom bo iest naiweciy razbor15narodnije kreposti postanowlyen;
iako iz nasleduiučego razdela budet iawnee.
8. Stanowito za welik Bozyi dar se imaiut poczitat dobri
zakoni; koyi sut celim narodom spaslyiwi: ali16 takowi sut retko
poseiani. W? nekoyich bo narodech ni 6t roda nist bilo mudra
muža, kiy bi bil znal dobro zakonostawie naredit. A inde nist
bilo skudno mudrich lyudei: ali lyudi obči; zarad swoyich17 ose-
buinich koristey nisut si dali postawlyat nowich, chočti i nailuc-
zich zakonow.
9. U Grekow. Afinci imachu Solona, a Sparčani Likurga,
swoyich zakonostawcew: i obadwa ta grada iesta stoiala nekoliko
sot godow, wo welikoy sile i slawe: dlya radi dobrogo zakono-
1 написано над строкой 2 зачеркнуто sposobmi 3-3
зачеркнуто Ne uczit nas šija pricza, kako bi treba кое kralyestwo ukrepit w'rod
i rod: no 4 написано над строкой 5~5 написано над строкой
6 написано над строкой 7 было imaet 8 было kralyestwom и
далее зачеркнуто osnowatelyi 9 далее зачеркнуто rodonaslednikom
10 написано над строкой г1 далее зачеркнуто preslawni 12 далее
зачеркнуто ili 13 написано над строкой 14-14 написано над
строкой 15 далее зачеркнуто кге 16 далее зачеркнуто sut 17 далее
зачеркнуто osobnich
312

stawia. Rimlyani ot swoiego kralya Numi imachu mudro1 zakono-
stawie: ali iesče i k? Afincem wiprawisze poslow, i prijasze ot
nyich2 zakonostawie, koswoemu: i3 stoial iest Rim pod onimi
dobrimi ustawami do carskich wremen s'4 700 godow, wo weli-
koy slawe. A grad Benetki otwsech diiglye slawen5 wekuet: stoyit
bo uže z?6 wece ot tisuća i dwech sot godow, wsegda cei, i ni ot
kogo siloiu neobladan. A zaczto? Abo czto koli gde na swetu iest
6t weka bilo dobro uzakonyeno, ono wse sut Benetczani k' sebje
wziali, i wo swoe zakonostawie wpisali. A7 || Czinskoe Samo- ctp- 247
derzstwo ili Kralyestwo w' Indeie, otwsech dolglye wekuet.
Stoyit bo uže (:iako8 powedaiut:) z? nekoliko tisuč godow. A to
po tomže razboru: dlyaradi9 Zapertia rubezew, dlya Gostogon-
stwa, i dlya inogo dobrogo zakonostawia.
10. Možesz i ti (:czestitiy cariu:) sije kralyestwo swoemu Presmotrft zakonosta-
otrodiu ukrepit na mnogo 10sot godow10 (:ascze bi swet tako wie Inich kral^stow
dolgo stoial:) i uczinit ie neriiszno i neszewelno: tako da bi weko-
walo wo zgode, bez wsakije golemije mežusobnije terwogi. A k'
tomu iest polezno11 presmotrit12 zakonnije ustawi13 tich dolgo-
wecznich gradow, i slawnich kralyestow: i ne wsego wziat, no
nekoliko lisze malo ustaw izbrat, koe se swjetet mežu inimi, iako
dragoe kamenie w? naszwach. Prilika tomu da budet.
Iе. Solon zapoweda: Da nikto neziwet bezdelen: no da wsakiy
czlowek na wsakiy god w? prikazu opomnyit14, koyim promislom
on chleb iest.
2e. Likiirg iest naredil Gostogonstwo: iako obtom wisze.
3е. Trazibul Afinec izobrete Amnistiju15: sposob mnogo poclrwa-
lyen na ustroienie pomučenich wecey.
4е. Francuzkaia ustawa: Da ženi nimaiut16 iska ко kralyestwu.
5е. Benetskaia zapowed: Daše17 nedelet otczini mežu bratiu.
6e. Benetskiy zakon w? izbiraniu kneza.
7e. Czmskaia, i Ruskaia18 domasznyaia ustawa: Zapertie ru-
bežew.
8e. Domasznyaia že19 ustawa: Ssilki s? prosmotreniem gospo-
darowim, i da opalnik budet w? službe: i czto ostalnoe.
11.-Zatim 20se godit20 na um wziat21deiania 22i reczi22 slawnich Presmotnt deia
diwosilnikow: koyich iest Bog inim kralyem23 na uzor postawil24. DlW0Sllnlk0W
1 далее зачеркнуто i dobro 2 зачеркнуто Afinskoe 3 далее
зачеркнуто z' 4 зачеркнуто iliti 5 написано над строкой 6
написано над строкой 7 далее зачеркнуто w' 8 далее зачеркнуто že
9 далее зачеркнуто dobrogo zakonostawia ю-ю зачеркнуто weki
11 зачеркнуто treba 12 далее зачеркнуто i razcenit 13 далее
зачеркнуто wsech 14 зачеркнуто неразборчивое слово 15 далее зачеркнуто
iako ob tom inde 16 далее зачеркнуто posla и над строкой густо
зачеркнуто 17 далее зачеркнуто nedelet otczini 18 написано над строкой
19 написано над строкой 20-20 зачеркнуто treba iest 21 далее густо
зачеркнуто 22-22 Написано над строкой 23 далее зачеркнуто budto na-
priliku 24 зачеркнуто podal
31S

Iakobo wo1 swetcech Bozyich iesut nekoyi 6t Boga czudesmi
proslawlyeni, koyi slowut Czudotworci; tako i w' kralyech ne-
koyi 2Bozyim pospechom2 slawneia ot mnogich dela 3iesut zde-
lali3: i ti slowut Diwosilniki, i nowich kralyestow zaczalniki.
Naiweti Diwosiiniki 12. A w' tom naiperwlye4 iest wec pameti dostoina: ieže
inSifiwlff znamenlt0 naiweci oni Diwosilniki, i welikich slawnich kralyestow
zaczalniki, wsi iesut Boga nekoyim znamenitim delom 5ili uczinkom5
izpowedali, i proslawili. Kir perwlye balwanomolec, ot Daniyila
nauczen izpowedal iest prawogo Boga obceiawnimi6 pismi: i ot-
pustil Zidowskoe lyudstwo w' Ierusalim, zidat Chrama Gospod-
nyego. Aleksander chotewszi perwlye sam bit Bogom kogda iest
priszel pred Ierusalim, i uwidel7 8Welikogo Swetitelya8, pal
iest pred nyim na zemlyu, i Bogu czest oddal. Kostantinowo
bogoczestie iest wsem wedomo: naipacze w' tom ieže9 se iest tru-
dil za swetuiu cerkow, i sobori sobiral, i episkopow nist chotel
sudit. Karulowo bogoczestie tož10 iest bilo weliko: i on bo iest
sobori11 soziwal12, cerkwi i monastiri zidal, i13 swetoe cztenie
s' popmi sam14 czital, i penie piwal. A Rudof perwiy iz Raku-
skogo pokolenia car 15ne biiduč iesče15 carom uczinyen, biwszi
iednozdi stretil popa iduča so swetimi darmi16 к nemočniku,
poblatu i po dozdzyu: otsel iest s,17konya, i posadil popananyego,
i dal mu swoy plasč; a sam 18iest poszel zanyim18 sprowodil 19swe-
tije dari19 pesz do nemočnika20. Sice iest chotel Bog ot kralyew
bit proslawlyen: Dabichu poznali czloweczyi sini iego gospoda
'стр. 248 bit wsim kralyem kralya. Iotsele || se uczim. Ieže Bog proslawlya-
iučich iego proslawlyaet. Zato kiy wladately chočet nasledowat
tich welikich diwosilnikow, wo slawnich delech: 6n yich21 moraet
naiperwlye sledit wo proslawlyeniu Boga: to iest, da Boga22 ko-
yimi osobitim, znamenitim, i switu pametnim uczinkom prosla-
\vit.
.nf?ekrlirlwZi chw§1" 13- Ne lisze dela, no i reczi chwalnich kralyew, iesut godni
pameti: i iest se czeso iz nyich nauczit. Oni bo ne iedinim
razumom, iako filosofi; no i samim delom doznawachu istinu wo wla-
datelyskich delech. Na priliku: Agis Sparcanskiy kraly wely-
asze: «Nist trebi pitat kako silni; no kakowi sut neprijatelyi».
Antonin car welyasze: «Liicze iest iedinogo poddannika sochra-
1 далее зачеркнуто swetich 2~2 написано над строкой 3~3
зачеркнуто uczinisze 4 далее зачеркнуто weć б~5 написано над
строкой 6 далее зачеркнуто gramotami 7 было widel 8-8
зачеркнуто oblastnika popowskogo и над строкой wladiki 9 далее
зачеркнуто nis 10 было tože 1г далее зачеркнуто sobiral l2 далее
зачеркнуто i 13 далее зачеркнуто w'cerkwe 14 написано над строкой
15-15 зачеркнуто perwlye*neže biasze 16 далее зачеркнуто eh 17
зачеркнуто ot 18-18 зачеркнуто go iest 19-19 написано над строкой
20 далее зачеркнуто I ot sebe 21 написано над строкой 22 далее
зачеркнуто ne
314

nit, neže sto wragow ubit». Chenrich Chispanskiy kraly wely-
asze: «laz se bolye straszu ot ^olz i ot1 proklinania swoyich
poddannikow; neže ot naiwecego woiska wragow».
Raz del 35
OB SLAWE KRALYEWSKOY
1. Boris. Gođitli se kralyu 2bit slawi chotlyiwomu2?
Cherwoy. Paczeže i moraet 3bit takow3: ali bez ocholosti. siawi žadanie kraiyu
Takow budet: ascze swoia deiania, i swoiu slawu na Božiu slawu po re n0
budet obračal: i po blagonarawnoy listwe, к istinnoy, ne к' suet-
noy slawe4 pochažal.
2. Boris. Kako možet kraly istinnije, ne suetnije, slawi do- Czim kraiy dobiwaet
, >, *\ sia"i
stupit?
Cherwoy. Ascze budet za sczastie swoego lyudstwa trudi
podiemal. Iascze ot nezachwalnich lyudey, swoee terplyiwosti
odolet nedopustit: i ascze5 dlyaradi občije nezachwalnosti ne-
prestanet ot občego dobroczinstwa6. Moraet želet: da bichu kra-
lyi7 nastupniki nasledowali8 nyegowich del: a on da nasleduet
kralyew umerwszich, mudrich, bogoczestiwich i welikoserdnich.
3. Boris. Kako imaet9 kraly nasledowat chwalnich kralyew
д diwosilnikow?
Cherwoy. Nekoyi lyudi, kogda uczuiut ime Kirowo, Alek- g^o^ae^tta
sandrowo, ili mogo ot drewnich chwalnich kralyew: mislet tokmo
ob woinach, i ob10 bitwach, i ob11 dobiwaniu nowich derzaw.
Ali razumen kraly daleko inako moraet razcenyat12. Nebo w' oru-
žiu, no w' dobrom zakonostawiu13 i w'14 dobrom wladaniu stoyit
15krlayewa powinnost i15 nasledowanie onich dawnich diwosil-
nikow. Atila, Batey, i Tamerlan, biachu w' oružiu mnogo slawni:
i16 mnogije narodi poborisze, i derzawi obladasze; ali w' nyicho-
Avich delech nist niczeso, cztobi nasledowania godno bilo. Aw-
gust, Traian17, Kostantin, Teodosiy, i ini nekoyi cari, nikako-
1-1 написано над строкой 2~2 зачеркнуто zadat slawi 3_3
зачеркнуто ie zadat 4 далее зачеркнуто iszel postupal 5
написано над строкой 6 далее зачеркнуто Treba mu iest 7 далее
зачеркнуто posledniki 8 было nasleduiut 9 зачеркнуто moraet
10 написано над строкой и написано над строкой 12 зачеркнуто
mislit 13 далее зачеркнуто stoyit 14 написано над строкой w-is wa_
писано над строкой 16 написано над строкой 17 написано над строкой
315

Dobro delat za wre
mennoe mito
DiwosTlniczeskaia
deJa kakowa
Bogoczestie, Prawda,
Pokoy, Obilie
wich nowich, derzaw nepridobisze1: ino wed w' miru wladaiuc
wecznuiu2 chwalu stežasze: i dela takowa 3na pamet ostawisze3,
kaia sut dostoina, (Jabichu ie wsi kralyi na uzor pred oczima
deržali, i swoyim deianiem wirazali.
Moraet adda4 kraly presmatrat zakonije ustawi raznich kra-
CTp' 9 lyestow (:iakože smo rekli:) i otnyich sebje iemat || uzor. Gzto-
koli gde na swetu iest dobro uzakonyeno5 (:ascze budet nam
polezno, i prigodno:) da se tersit kraly ono wirazit, i wecznim
zakonostawiem wo swoem kralyestwu ukrepit.
4. Boris. Godit li se kralyu6 dobro delat, dlyaradi wremennogo
mita?
Cherwoy. Godit se i po gotowu. 7Ali tako da ono wremennoe
mito imaet ozor nawecznoe mito, i dobro7. Buduč bo kralyewo8
nastoianie promiszlyat narodu ne lisze duchownoe, no i telesnoe
dobrostoianie: kakowa iest9 sumnya, dabi mu nebilo wolyno10
dobra11 czinit, po ozoruna wecznoe w' kupe i na wremennoe dobro?
Ono Meczislaw knez12 Leszskiy, dlyaradi13 poroda, prijal iest
swetoe kresčenie, i okrestil sebe i wse swoe lyudstwo. T6 že iest
uczinil Wladimir nasz, dlyaradi obruczenici carski je dočeri.
Tože Litwin Iagul, dlyaradi kralyici14 i kralyestwa Leszskogo.
I 15w' tom mi15 widim, kako\vsa šija Siwernaia strana, iest prijala
swetoe kresčenie 16po zenach16 i po ozorech na wremennaia
mita.
5. Boris. Zaczto nekoyi kralyi, prozwaniem se zowut Weliki
i Diwosilniki?
Cherwoy. Zarad welikich, dhvnich, i mnogije chwali godnich
del swoyich17, kaia sut delali.
6. Boris. Kakowa sut ta kralyewskaia 18ch\vali dostoinaia18
dela: pokoyich se dobiwaet wecznaia slawa w' posleduiučich
wremenech?
Cherwoy. Ona iesut: kaia naimnožim lyudem i czto naidolže19
wreme, mogut bit polezna i spaslyiwa.
20Boris. Ne chrabroli woiewanie i npwich deržaAv obladanie?
Cherwoy21. Ni naimenye20.
Boris. Imenno adda22 mi powež:Kaiasut kralyewskaiachwalna
deiania: i czto23 iest kralyewo nastoianie, i powmnost?
1 было nedobisze 2 зачеркнуто mnogu 3_3 зачеркнуто delasze
4 зачеркнуто welyu 5 зачеркнуто postanoswlyeno 6 далее густо
зачеркнуто 7~7 написано над строкой 8 было kralyewsko 9 написано над
строкой 10 далее зачеркнуто koego n далее зачеркнуто и' 12
далее зачеркнуто Polyskiy 13 далее зачеркнуто nadeiania 14 написано
над строкой 15-15 зачеркнуто tako 16-16 зачеркнуто dlyaradi žen
17 зачеркнуто swoyich 18-18 написано над строкой 19 было nai-
dolglye že 20-20 приписано на полях 21 над следующими словами
сверху написано nikako ni menye 22 написано над строкой 23
зачеркнуто кое
316

Cherwoy. Kralyewo nastoianie iest Bogoczestie1, Prawda2,
Pokoy3, i Obilie4: iliti Wera, Sud, Mir, i Deszewina. To czet-
wero moraet wsakiy kraly swoemu lyudstwu promiszlyat: i nato
go iest Bog kralyem postawil. Togo smotreč, i zarad tich priczm,
moraet Kraly Sobori soziwat: Zakonnije ustawi narežat: gradi
nowije zidat, i starije postraiat: Rati prawednije wodit: Iazik
iztezawat: Umiteley i wsakich k'občemu dobru poleznich wecey
iziskowat, i w' kralyestwu ie5 razmnažat6.
7. Boris. Czetiri sije weči, Bogoczestie, Prawdu, Pokoy, woienni promisli
i Obilie, poczitaesz w' kralyewoy powinnosti; dabi kraly dol-
žen bil nanye pomnyu nosit; a Rati7 ili woiennogo promisla
8i Precenbi8 zacz w' tom czislu nekladesz?
Cherwoy. Abo wsakiy kraly iest powinen swoemu lyudstwu
promiszlyat Mir, i Pokoy; a rati nist wsakiy dolzen wodit, ascze
nebudet otinud nazwan. Nekoyi tokmo silneyi9? kralyi iesut bili
ot Boga wozdwignyeni, na pokaznyenie inich kralyew i gradow.
Ali to10 se deiet11 ne po nawednom obiczaiu: i zato nist wsakiy
kraly powinen woiewat.
8. A ob Precenbe 12i Czesti dostoino opominaesz: i12 iest ob czem Precenbi opasanie
dumat: a naipacze unas Slowencew, koyi naileglye biwaem ot
wsech bezmala13 narodow obmamlyeni. I zarad togo || osobita ctp- 250
naszich Slowenskich14 wladatelyew pomnya15 i powinnost iest
Narodnije Precenbi16 obregat ot inorodnikow.
9. Boris. Iestli kralyem polezno Filosofskoe delo, libo17 uczenie? ™t?|^ikr51yem
Cherwoy. Ne lisze polezno, no i zgola potrebno. Naiweca
Ъо czast lyudey na swetu prowodit ziwot w' neznaniu perwich
poczatkow, i onich wecey, kotorije bi morali wsem18 otrokom
bit Avedomi: ida sice reku, 19lyudi ziwut19 w' neznaniu ziwotnije
azbuki20, tako smo21 ob tom i perwlye spomenuli, w' razd: I,
czis: 2, na listu 78.
Dabi ti Borise opital wsech kralyew na swetu, Czto iest kra-
lyewa powinnost: 22stanowito mnogo22 biyich naszel, koyi ne23
bichu ti znali24 iawno iztolmaczit. Zaczto iest Bog sotworil kra-
lyew25 naswetu: i zaczto yim dal oblast nad narodom. Mnet kra-
lyi ne sebe dlyaradi kralyestow i narodow26; no kralyestwa dlya-
1 сверху надписано Pietas 2 сверху надписано Sapientia 3 сверху
надписано Potentia 4 сверху надписано Opulentia 5 написано над
строкой 6 далее зачеркнуто Czest {было Czesti) narodnuiu {было па-
rodnie) wsakimi sposobmi w'celosti soblyudat 7 далее зачеркнуто
рак 8-8 написано над строкой 9 зачеркнуто mnogo silnyi 10
написано над строкой п зачеркнуто deiasze 12-12 зачеркнуто czto
sponi inaesz 13 написано над строкой 14 далее зачеркнуто kralyew
^ зачеркнуто czest i 16 далее зачеркнуто branit 17 зачеркнуто iliti
18 далее зачеркнуто detem 19-19 написано над строкой 20 далее
зачеркнуто Dabi ti Borise 21 зачеркнуто že 22-22 зачеркнуто malo
23 написано над строкой 24 далее зачеркнуто sowerszeno powedat i
25 w написано над строкой 26 далее зачеркнуто swoyich
317

radi kralyew1 ot Boga bit sotworena. Mnet kralyi, swoe delo
bit tokmo gospodowat, zapowedat i razkoszey uziwat; a ne ob
narodnom dobru deny i noč skorbno promiszlyat. Mnet kralyi,
sebe bit wsekonecznimi gospodarmi; a ne Bozyimi namestnikmi
ili derzawnikmi, i koyi2 biidut morali Bogu ot wladania swoego
droben razczet3 dawat4. Kako pak možesz dobra5, i Bogu
ugodna6 wladania, czekat ot onogo, kiy swoego nastoiania
i powinnosti sam neznaet? Ti takowi7, ascze czto bodra uczinet,
wse po8 nuže, a ne iz dobra serdca czinet. Dosele budi reczeno
ob ocholich prewzetnich, ili inako zlonarawnich kralyech: i liti
i obo wsech, koyi prawije weri i Božije czistije zapowedi nezna-
dut. Ti bo wsi po nuže bludet, ot pochtey, i zlonarawia, i ot
slepoti swoee zawedeni. I tim bez sumnyi werlo9 spaslyiwo
bi bilo filosofskoe opominanie.
Ali iaz tebje б Borise i wiče czto powedaiu: ieže filosofskaia
rabota iest potrebna wsem po prostu kralyem: mladim i
starim, newernim i prawowernim, zlim i dobrim. Filosofiji bo10
(:ili Knyiznije premiszlyalnije mudrosti:) nist Bog na swetu
darom sotworil: no dabi koristna bila lyudem11. Nikomu pak
nist nemožet ona12 bit tako koristna, i potrebna, iako kralyenu
Molczu ob Mladich, i newernich, i zlonarawnich: i goworiu ob
samich prawowernich13, 14i mudrich14 i wsakim blagonarawiem
ukraszenich kralyew. Iedna tomu priczina iest15: Abo16 w' kraly-
ewskich delech pripadaiut nescetnije17 weci, ob koyich iest treba
18wsakiy deny18 pomnyu nosit, i promiszlyat. A m-ežu" 19tolikimi
peczalmi i zabawami19 pripadaiut mnogokrat weči težkogo raz-
suženia: koyim iest potrebno mnogo dumanie i razcenyenie,
i poknyigach iskanie 20i glawi zatruženie20 tako da kralyu, i iego
стр. 251 dumnikom (:inimi pomnyami zabawlyenim:) nikako || nist lezno
toliko razCzetow, i raznich21 obzorow, na pameti deržat. I zarad
togo potrebna yim iest filosofskaia knyiznaia22 rabota: dayich
opomenet ob iednom, i drugom obzoru: i dayim 23iz knyig23
na oczi postawit priliki starich wremen.
Drugaia priczina iest: Abo kralyi i nyichowi dumniki, knezi
i wlasteli naustaino iesut obsedeni ot laskawcew: koyi i sami
1 зачеркнуто nyich i nyichowa otrodia 2 далее зачеркнуто
moraiut 3 сверху надписано otwet 4 зачеркнуто otdat и
далее зачеркнуто kakowa рак dobra se možesz 5 было
dobrogo e было ugodnogo 1написано над строкой 8 далее
зачеркнуто spo ° зачеркнуто mnogo potrebno 10 написано над
строкой п зачеркнуто komunibud 12 написано над
строкой 13 было prawoslawnich 14~14 написано над строкой 15
написано над строкой 16 зачеркнуто czto 17 написано над
строкой 18~18 зачеркнуто dumat i9-19 зачеркнуто timi 20-20 написано
над строкой 21 зачеркнуто tonkich 22 написано над строкой
23-23 написано над строкой
318

xot sebe1 zlije dumi podaiut; i wladatelyem czto koli nespo-
dobna2 zadumawszim, wse potakiiiut. I nist w' tom nikakowije
sumnyi, ieže Laskawci nesczetnich kralyew w' razni je nestreči,
i ostudi, iliti w' samu konecznuiu pogibel iesut priweli: iakože
obtom perwo sego spomenuchom, w' razd: 32, czis: 44, 45, 46,
na listu 221. Buduč adda kralyi ot Laskawcew obsedeni, koyi
yich swoyimi ložnimi3 sowetmi na sčetu i na pogibel wedut:
lepo i potrebno iest razumnomu kralyu deržat u sebe konczee
iednogo ili: dwa filosofa pod imenom Izpominnika4 iliti Godo-
pisca, i Iaziku iztezatelya: kiy bi iz drugije strani istinu obiaw-
lyal, iasze bise sam bocial istini powedat, konczee bi knyigi
ukazowal i na pred podawal, kotorije se neboiet goworit istini.
Sice widisz Borise, kako filosofija wsem wladatelyem iest werlo
portebna: a w'sem preslawnom Ruskom kralyestwu po gotowu
i mnogo pacze: pokoli zdeska wladatelyski dumniki knyig po-
liticznich i filosofskich ne5 razumeiut.
II6. Boris. Ali naszi gospodari, i dumniki šego kralyestwa, Negoditse kraiyem
iakože i micn mnogicn kralyestow na swetu uczet se mudrosti
iz Delnogo Otwedania: i sije iest lucze ot knyiznogo uczenia7.
Gherwoy. Istinu goworisz, ieže OUvedalniy Nauk iest naista-
nowiteyi8 iliti naisowerszeneyi. Ali takowa mudrost9 wedet
s' soboiu dwoe neugodie. Iedno to10: ieže11 se pozno dobiwaet:
ne bo mladi lyudi; no tokmo starci biwaiut mudri iz otwedania.
Otwedalnia mudrost služit inim lyudem, ne onim koyi iu imaiut:
togda bo, kogda mudrosti dostupet, sila i ochota yich ostwlyaet.
A Knyiznogo nauka i mladi lyudi mogut dobit. Swedok tomu
Aleksander: kiy w' osmomnadeste godu swoego weka iest12 naczal
ono13 welikoe diwosilniczeskoe delo, i w' malom wremenu sower-
szil. A w' iego deianych nist tako cziidno, czto on toliki je gradi,
i kralyi, i narodi oblada, kako iest pameti i podiwlyenia godno,
czto on swoyich domasznyich woiakow Makedoncew, tolikimi
ratmi utruzenich14 i ne iednoždi kralya ostawit chotečich, iest
znal w' strachu i w' lyubwi obderžat i k' pokornosti priwest.
Tuiu mudrost Aleksander ne iz otwedania; no ot Aristotela,
i ot filosofiyi iest zadobil15. Drugoe neugodije ili priczina 16iest:
ieže16 otwedalniy nauk se dobiwaet z' bludmi, i so sčetami. Kto
se po otwedaniu ucžit: mnogo krat moraet pobludit, || mnogo c^p- 252
krat sčetu prijat. Otkole i pricza se welit: Bludeč selyudi uczet17.
A kto se iz filosofiyi uczit: ne budet18 tol czastim bludom i sče-
1-1 написано над строкой 2 зачеркнуто zla 3 далее
зачеркнуто dum 4 далее зачеркнуто Westnika i сверху зачеркнуто Powest-
nika б зачеркнуто nemogut 6 так в рукописи, хотя должно быть
10 7 зачеркнуто cztenia 8 зачеркнуто nailucziy 9 зачеркнуто uczenie
10 написано над строкой п зачеркнуто czto 12 далее зачеркнуто
pacze 13 было on 14 далее зачеркнуто iest znal 15 далее зачеркнуто
Drugaia priczina 16-16 зачеркнуто czto 17 далее зачеркнуто Zarad
togo 18 далее зачеркнуто tako
319

tam podwerzen. Zarad togo, ascze komu na swetu filosofiynoe
uczenie iest potrebno, kralyem stanowito iest naipotrebnee.
Nist bo1 kralyem sowetno uczitse bludeč i sčeti prijemlyuc:
Abo kralyewski pobludki i sčeti iesut celim narodom sčetni,
razorlyiwi, i pogibelni. Sice o2 Borise widisz, kako knyiznoe
uczenie 3i filosofskoe opominanie iest potrebno wsakoe wersti
wladatelyem. Aliti kralyi i knezi4 (:61e tfig naszich:) ne tokmo
neprijemlyfit, no pacze i proganyaiut i ubijaiut filosofow. Afinci
Solona swoego zakonostawca prognasze. Aleksander Kalistena
swoego godopisca umori: zato czto go na dobro opominasze,
dabi se Bogom networil. Zidowski kralyi prorokow swoyich5
progonyachu i ubijachu. Smeta wsemu: Kto istinu .goworit,
wezde iest merzok3.
12. Boris. Koyi diwosilniki6 iesut naigodneyi, da yich naszi
kralyi na uzor primut i nasleduiut?
Cherwoy. laz ti choču spomenut tije tri. Kira, Kostantina
i Karula: ati možesz w? knyigach i mich wece nait.
Kir kraiy chwaii go- Kif perwiy Perskiy Kraly iest bil ieden iz naichwalneyich
^еп diwosilnikow i Kralyew na zemlye. Bog bo mu iest bil wsakije
iziačnije kralyewskije kreposti: i osobitu streču i dober powod
wo Avladaniu: i mnoga slawna obladania podarowal. Paczeže
i k? poznaniu sebe istinogo7 Boga priwel czez Daniyila proroka.
Zato ob nyem Gospod czez Isayiju welit. «laz welyu. Kiru,
pastir moy iesi ti, i wse moie powelyenie chočesz uczinit. «A Kse-
nofon Greczin iest ćelije knyigi ob iego pochwalach napisal.
Sicewich wladatelyew, koyich iest Bog tol wisokimi primetmi
obdaril, mi moraem precenyat ne prosto, iako naszich Gospo-
darow; no iako preiziaena Božia orudia dobroczinastwa. Pokoyich
rekszi8 Bog iest chotel swetu9 posobit: Mir, Prawdu, i Umer-
kowanie na zemlye naredit: i ocholich, prewzetnich gradow
i wladatelyew derzost pokaznit. Sice czez Kira kaznil iest
Gospod Baltazara i inich Babilonskich kralyew ocholost. Baltazar
bo biasze swetoe cerkownoe posudie oskwernil, i tim Boga raz-
serdil: i zaradtogo iest kralyestwa i ziwota izbawlyen. Babilon
grad mnyaszese bit nedobiten. Ali Kir 10z? Darijem Midskim10
yi iest czudno wzial11. Welikala reka Jewfrat teczet czez sredu
grada: siju iest12 Kir otwernul na stranu, i po iee13 iarku iest wlezel
w? grad. Timže naczinom zatim Aleksander *iest ubil kralya*
1 написано над строкой ?i написано над строкой 3_3
приписано на полях 4 далее густо зачеркнуто 5 написано над строкой
6 далее написано (gledi lista 250: i simo prenesi)-nait 7 было istinu
8 зачеркнуто czusz 9 зачеркнуто miru 10"10 зачеркнуто go 1г
далее зачеркнуто otkud nikto nebi bil mislil 12 написано над строкой
13 зачеркнуто iego *"* зачеркнуто iest kaznil ocholost Darijewu i
inich Perskich kralyew ocholost
320

Darija i razoril silnij grad Fiwi, i grad Tir na moriu cziidom
welikim: i* bil iest1 orfidie Božie, na kaznyenie grechow ocho-
lich gradow Greczeskich, i Kralyew Perskich. A Rimlyani ra-
zorisze ocholiy i mnogobalwanskiy grad Kartagu, i mnogije
gradi, i kralyi ponizisze.
13. Iz2 togo se mi uczim: ieže Bog nato wsa silneia na zemlye zacz iest B6g nareda
kralyestwa iest naredil i imat chotel: dabise po nyich prewzetni welIka kralyestwa'
silniki i lyudoderci i ocholi da prerazkoszni gradi, k'4 mer-
nosti i skromnosti priweli: dabi se mlachawi lyfidi suprot
silnim napastnikom obranili: dabi se Skromnost, Prawda, Mir,
i bodro Zakonostawie naredilo. Iobliczay Borise: ieže ne lisze
šija czetiri kralyestwa, Asirskoe, Perskoe, Greckoe5, i Rimskoe
iest Bog naredil i otluczil k' takowomu nastoianiu, na poniženie
ocholich6 tiranow, i prerazkosznich gradow: no i wsa ostalnaia
(:iakože smo perwl^^e7 rekli:) kaia sut na zemlye welika, silna,
i znamenita kralyestwa: na toyze istiy konec iest Bog8 naredil.
Dabichu Mir, Prawdu, i Zakonostawie z' dobra, i po sile ob-
derzawala na switu. Aliti i sama welikaia kralyestwa || obi- стр. 253
kaiet se woznosit w? ocholost, i Boga zabiwat: i zatože i ona
so wremenom biwaiut ot inich kaznyena. Tatari i Turki uže
iz dawna kaznet grechi inich narodow. Aliti može bit iesce pri-
det wreme, kogda se Bogu uspodobit: da i oni budut traplyeni9
ot inich, i primut kaznyenia zaswoe prewzetie i Bogochulie.
14. Pri sey prilike10 treba iest nam oblicžit nekuiu weliku wsa weiika kraiestwa
prelest i obludu, kaia iest w' naszem Slowenskom narodu mno- ^oczes^na131110111" raw
gije soblazni naredila11. To iest ieže nekoyi Grecki12 laskawci
oblicziwszi iako Danyiyil ob czetirech13 kralyestwech prorokuet:
iasze propowedat, ieže14 bi Bog bil onim kralyestwom dal nekuiu
wecu 6blast15: precenbu16, i weliczestwo, ot wsech ostalnich
kralyestow na zemlye: i bud17 bi yim inaia kralyestwa nebila
rawna w' oblasti18 i w' precenbe. A imenno ob Rimskom Kra-
lyestwu (uže posle iego skonczania, i posle razoraniagrada Rima)19
nesramowachu se w' carskom zakonostawiu 20pri cariu Justi-
nijanu20 see ložnije i chulnije reczi napisat, «Car Rimskiy iest
wsego sweta gospodin». Treba iest adda znat.
Iе, leže nijedinomu iz tich kralyestow nikoli21 Bog nist dal
oblasti nad wsim switom.
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто Iz 3 зачеркнуто Wsa
welika kralyestwa iesut Rimskomu rawnoczestna 4 далее зачеркнуто
umerkowaniu 5 было Greczeskoe 6 было ocholosti 7 написано над
строкой 8 далее зачеркнуто otluczil 9 зачеркнуто kaznyeni 10 было prigode
11 далее зачеркнуто terwogi i meteži pod lala 12 было Greczeski и далее
зачеркнуто caria Justinijana 13 было czetwerem 14 зачеркнуто iako
15 зачеркнуто czest 16 далее зачеркнуто dostoinost 17 зачеркнуто iako
18 зачеркнуто czesti 19 ^далее густо зачеркнуто 20 написано
над строкой 21 зачеркнуто otnyud
21 Ю. Крижанич
321

2е, leže nijedinoe iz tich kralyestow nist imalo nikakowa
dela nit posla k' onim kralyestwom, i narodom, koyi nisut bili
pod iego. oblast nit1 siloiu podbijeni, nit sami radi pristali.
Na uzor. Kitaiskoe, Czinskoe, Efijopskoe, Skifskoe, i sije nasze
Ruskoe, Leskoe2, i Litowskoe kralyestwa, nisut bila ni-
koli pod Rimskuiu oblast podbijena. Ino zato Rimski cari3
k' sim kralyestwom nisut nikoli4 nikakowije wlasti, nit5
priwlastia, nit gospodstwa, nit stariszmstwa imali. Nit sut
yim mogli nikakowije Czesti, nit Slobodin wziat, nit da-
rowat.
3е, leže inaia po switu slobodna, welika, i samowlastna,
sowerszena kralyestwa, nisut ot tich czetirech niczim menya
w' Czesti, Precenbe, Weliczestwu, Dostoinosti, Slobodinach,
ili w' koich nibud gospodstwa znakowinach6. Na užor. W ni-
nesznije wreme, posle skonczenia Rimskogo carstwa, Perskoe7,
Franskoe8, Turskoe, Chispanskoe, 9i Ruskoe9 kralyestwa, wo
wsem iesut rawna drewnyemu Awgustowu carstwu: iliti ti kralyi
imaiut iednakowu 10asczene10 pacze i wecu czest, i oblast11 i moc
i slobodini ot Awgiista: chocti netako szirokich rubezew gospo-
dawaniu imaiut. A Ruskoe nasze kralyestwo i pogotowu iest
rawno Rimskomu: 12buduc ieže12 nikoli nist bilo pod Rimskoiu
oblastiu.
4e, Aczto Daniyil ob tich czetirich13 kralyestwech 14goworiti14
prorokuet; tim se nedokazuet, dabi Bog bil tim kralyestwom
«тр. 254 dal kakowo Predkowanie || ili Stariszinstwo nad inimi. N6
s' togo se uczim:
Iе, leže Bog tim iest chotel pokazat Nabuchodonozoru i
wsem ostalnim kralyem: ieže swet ne po udainich pripadkech,
no po iego Boziemu promislu se wladaet: i on Gospod kralestwo
daet komu chocet i otnemlyet ot kogo chocet: i wsemu tomu
razczet deržit wo swoyich nebesnich knyigach, czemu i kako
bit, do skonczania wekow.
Za 2e, Pokoli tosfda pri skonczaniu Asirskogo kralyestwa,
skonczalo se biasze Bozyim promislom i Zidowskoe kralyestwo,
i otpalo wisokoe15 weliczestwo ot Dawidowa pokolenia16, ot koego
se imasze Ghristos narodit, po proroczestwech: dabichu se Zidi
neotczaiali, i perwich proroczestow nezawergli; obiawil yim
iest Bog czes Danyiyila wreme Christowa naroženia: i czto se
imasze deiat w' tuiu dobu.
1 написано над строкой 2 было Leszskoe 3 написано над
строкой 4 зачеркнуто otnyud 5 было ni б зачеркнуто znamenu
7 далее зачеркнуто Turskoe 8 было Francuzkoe 9_9 написано над
строкой 10"10 зачеркнуто iliti ll далее зачеркнуто ot 12_12
зачеркнуто кое 13 далее зачеркнуто гек 14-14 Написано над строкой
15 написано над строкой 16 далее зачеркнуто da
322

Za 3е, Chotel iest Bog proslawit Christa swoego nad wsije ^т£п §т*$0 razbn
kralyi1 šego sweta: i zato iest2 razredil, dabi w' iego wreme3
powstalo naisilnee wsego sweta kralyestwo: i ono dabi ot Isusa
Christa Drewom ne Zeležom, Terplyeniem ne Boi em, odolyeno
bilo. Sice bo Daniyil prorokuet: ieže Kamen ot gori bez ruk
otorwan priđe, i udari lik samostoiniy (:znakowinu tich kra-
lyestow:) i razbi yi4 wes na kusi. (Dan. gl. 2.34.).
Iztogo wsego zawerszaem: ieže Rimskoe kralyestwo iest bilo
Silnee ot wsech inich na swetu: i ieže nebudet, i nemožet5 wece
bit ni powstat kralyestwo onomu w' sile rawno. Ali w' Czesti,
i w' Godnosti nist bilo niczim lucze ot inich: nit Awgust ili
Neron, Domitijan, i Daciy muczitelyi iesut bili czestneyi ot
Dawida, Josiyi i' 'Ezechiyi. Nit zatim Christianski, Greczeski
i Nemecki kralyi (:Kostantinowi i Karulowi nastupniki:) iesut
bili w' czem czestneyi ot6 Francuzskich, Chispanskich, i inich
Christianskich kralyew. A czto weće, tiže Greczeski i Nemecki
kralyi, nikako 7po istine7 nepristoiachu k' onomu Rimskomu
prawomu8, ot Daniyila prorokowanomu carstwu: no tokmo po
swoey suetnoy oblude i po9 wlastitom chwastaniu 10i ložnom
imenowaniu10. Ili ascze11 pristoiachu k' onomu carstwu: inoto
uže12 imachu ot Christa (rkamena:) bit na prach skruszeni, i za-
terti13. Czudo adda i preczudo se mne widit: kako laskawci osle-
pisze Greczeskich i Nemeckich kralyew: da dlyaradi toe pre-
suetnije mirskije slawi, i dlyaradi togo pustogo Rimskogo imena,
izmolisze sami sebe pripiasat w' czislo Christowich wragow:
s koyimi Christos imasze rat wodit, i kaneczno yich zatert i po-
gubit.
Boris. Iesutli14 oni kralyi w' tom zgreszili suprot Bogu, czto
se pisachu Rimskimi carmi?
Cherwoy. laz ob nyich sudit nemogu; Bog sudit15. Imachu
16bo i16 oni swoe priczini, zaczto se tako pisachu: a nekoyi iz nyich
i Rimom wladachu. Ali nasz17 car Iwan iaz newem kako se možet
ot grecha izpriczat: kiy nikakowa iska ni dela k1 Rimu nist
imal.
15. A ob Kostantenu (:czto sem perwlye obećal:) kratko Kostantin zšćz prćz-
^ ti powedaiu: leže sey bogoczestiwiy prechwalniy car, biasze wan wellkim
ne sueten, no istinen Rimskiy car: wladasze bo wsem || onim стр. 255
carstwom. A ime sije, Welikiy, iest on dobil ne w' ratnich wi-
1 зачеркнуто čari 2 далее зачеркнуто otluczil i э далее густо
зачеркнуто 4 зачеркнуто go wsego 5 далее зачеркнуто bit 6
далее густо зачеркнуто 7~7 написано над строкой 8 написано над
строкой 9 написано над строкой ю-ю написано над строкой
11 далее зачеркнуто bo; Ili, видимо, приписано позднее, так как Ascze
написано с прописной буквы 12 написано над строкой 13 далее
зачеркнуто Diwo adda prediwo weli 14 далее зачеркнуто Bor: Iesutli
15 далее зачеркнуто Abo le-ie написано над строкой 17 написано
над строкой
21*
323

prawach, nit w' bitwach; no w? Miru ot okrikow episkopskich,
koyi go wichwalyachu zato, czto iest serczeno i žarko Boga sla-
wil i bogoczestie ^.o wsem1 pospeszal: sobori soborowal, 2cerkwi
zidal2, 3cerkownaia razorwania3 mirit nastoial, pred episkopmi
sebe ponižal, i teganija4 nyichowa sudit nechotel.
pćstmi obdfrTn1 ге 16. Aliti otpostanka czloweczeskogo roda, iaz nemnyu dabi
bil kiy kraly powstal na swetu, kiy bi bil5 swoyim poslednikom
ostawil wece lepich, i nasledowania godnich uzorow, neže Karul
perwiy kraly Nemeckiy i Rimskiy. Sey bo Karul iest mnogije
rati krepko6 i strecno prowel: kralyew i knezow nekoliko7 po-
boril. Saraczino^v iz Francuzkije zemlyi izgnal. Sasow posle
trideseti godow rati, ко8 Christowije weri prijatiu prignal9. Rim
ot Logobardow oslobodil, i papu na wolyu postawil. Zarad togo
sey Karul iest bil ieden iz walikich diwosilnikow: koyich Bog
daet swetu nanareženie Prawdi, i Mira: kakowi biachu Dawid,
Kir, Aleksander, Julijusz, Awgust, Kostantin, i Feodosiy10,
Pristoyit pak takowim11 diwosilnikom12, ne tokmo rati wodit;
no i prawdu i bogoczestie promiszlyat. Woboiem tom delu
Karul 13iest bil13 preiziaczen. I rati bo lyutije, dolgije, i po
prostu neprestainije do swoee smerti iest wodil; i nastoiania
mirnogo nist ponechal. Soborow bo nekoliko iest deržali w? Rimu,
wo Frankfortu, i w? Franciizech. Troe uczilisce14 wozdwignul,
w? Bononije, w? Papije, i w? Parizu. W Nemcech15 mnogo mo-
nastirow sozidal: w? koyich biachu i uczilisca. Ustawi zakonnija
Francuzkije16 zapowedal spisat. Starije Nemeckie pesni i
podvesti17 czinil w? kup znest, i poredu razložit. l)že w? starom
swoem weku filosofiyi i astronomiyi se iest uczil. Swetogo otca
Awgustina knyigi pri stolu pred soboiu czest18 czinil. W cerkwi19
pomagal czasow pet, i cztenia20 sam czital: i swoyim knezom
tože czinit welel. So Saraczinskimi kralymi czez posli21 iednal:
da bichu Christiani pod nyimi leglye deržani bili. Wetrom i Me-
secem22 zapoAvedal Nemeckaia imena izdet: koyich dotole ne-
biasze. Iz tich wecey wsech se uznawaet: kako iest Bog bil šego
kralya wsemi wisokimi krepostmi, i dobrotami, i welikoiu stre-
ćeiu obdaril i ukrasili zarad czesoon23i po dostoinu iest prozwan
Welikiy Karul.
1-1 написано над строкой 2_2 написано над строкой 3_3 было сег-
kownije razdori 4 сверху надписано težob žalob 5 далее зачеркнуто za-
soboiu 6 далее зачеркнуто wodil 7 далее зачеркнуто obla 8 написано
над строкой 9 зачеркнуто prisilil 10 далее зачеркнуто Izato go
Nemci dostoino zowut Welikim Karulom n зачеркнуто tim 12
далее зачеркнуто da 13-13 Написано над строкой 14 далее зачеркнуто
iest 15 далее зачеркнуто iest 16 далее зачеркнуто iest 17 далее
зачеркнуто iest 18 далее зачеркнуто iest 19 далее зачеркнуто iest
20 далее зачеркнуто iest 21 далее зачеркнуто iest 22 далее
зачеркнуто iest 23 написано над строкой
324

Razdel 36
OB KRALYEWSKOM NASTUPAN11)x
1. Po umoru kralyew nairaže postaiut mežusobnije rati, ustawami obrečse
i narodnaia razorenia, dlyaradi nastupowania na kralyestwo. ot mežusčbich terweg
Zaradtogo k' ukreplyeniu i g' dolgomu || wekowaniu kralyest- crp 256
wa, k' soblyudeniu mira, i k' otwernyeniu2 mežusobnich
terwog, niczto nist koristnee, neže naredit krepkije ustawi
ob kralyewskom nastupowaniu. I obtom chocem owde po-
2. Boris. Koe wladanie iest lucze: Gde kiy grad obcewlad- lucze gospodstvo
stwom gospoduet: iako dre\vi Afmci, i dnes Benetczani: ili gde
množe knezow w' iednom narodu ili w'3 derzawe gospoduet:
iako drewi na Rusi, i dnes u Nemcew. Ili gde iedin sam kraly
gospoduet?
Cherwoy. Ob tom nist trebi mnogo reczey trawit. Wec iest
sama po sebje dosta iawna. Chomir, poet welit, i z' nyim se zga-
žaiut avsi mudri muzi: Nist de4 dobro, 5gde iest mnogo5 wlada-
telyew; iedin imaet bit kraly. Na szire obtom iesmo skazali
W' razd: 22, nallStU 159. Nastupanie 5a Juczc
3. Boris. Biiduč ieže Samowladstwo iest nailucze gospodstwo: ot obirania
powez mi 6o Cherwoiu6 czto iest sowetnee; Iedali7 Da se Samo-
wladec 8na wsakiy krat8 občim sowetom obiraet, iliti, Da kra-
lyestwo idet po rodu9, i da sini10 za otci nastupaiut?
Cherwdy. Czto ti sudisz bit bolye?
Boris. laz bich nepčil. Obiralnoe kralyestwo bit lucze ot
Otczinnogo11 ili Rodonaslednogo.
Cherwoy. Po koyich priczinach to welisz?
Boris. la Priczina. Abo Obiranie iest staree ot Nastupowania.
Napoczatku bo sweta narodi kralyew obirachu.
Cherwoy. Koe czudo, ascze obirachu: gde mako bit nemo-
gasze? To12 se i sada deiet13. Gde nestanet kralyewskogo
plemena, potrebno iest obiranie. Aliti14 ascze15 w' onom predaw-
nom 16i prostom16 weku obiranie biasze obicznee17: so wremenom
i s' otwedaniem 18nauczili sut18se lyudi, czto iest lucze; i sada
nastupowanie iest obicznee i prijemnee na swetu.
1 было Nastupowaniu 2 далее зачеркнуто wsakich 3 написано
над строкой 4 написано над строкой б_б зачеркнуто množina 5a было
Nastupowanie 6"6 написано над строкой 7 написано над строкой
8-8 зачеркнуто wsegda 9 над строкой написано plemenu 10 далее
зачеркнуто otcem ll зачеркнуто Nastupalnogo 12 далее зачеркнуто
Ьо 13 зачеркнуто wedet 14 сверху надписано и зачеркнуто Jedna-
kože 1б далее зачеркнуто wo ie-ie написано над строкой
17 далее зачеркнуто ali 18"18 было nauczisze
325

Boris: 2ia priczina. W obiraniu se mogut nailuczi i nai-
prigodneyi1 wladatelyi iziskat2; a w' nastupowaniu treba iest
prijat iednogo stanowitogo, choc dobra, choc zla.
Cherwoy. Nailuczego mogut obrat: istina. Ali obiraiutli
takowogo? Smotri na deiania3, i na4 uczinki; i neobretesz togo.
Retko iest6 (:ili pacze nijedino nist:) obiranie, кое bise deialo
bez osebuinich obzorow6, i ochot7. K6yi obiraiut: isczut czlo-
weka ne narodnomu dobru, no sebje koristnogo. Mnogokrat
deietse delo czez mita i czez posuli: inogda po prijaznech8,
i po wrazdach. Mikita Chonijat piszet ob iednom9 cariu Gre-
czeskom, kiy blizok buduc smerti, i bezdetey, ob nastupniku
so swoyimi sowetniki dumasze. Togda, de, razni raznich ime-
nowachu; ali wsakiy imenowasze onogo, kiy biasze nyemu pri-
goden. A ob onakowom, kiy bi bil obćemu narodnomu pospesze-
niu korišten, nikto neimasze pomnyi ni skorbi10.
Pri obiraniu Mežuw- Boris. 3ia priczina. W obiraniu11 postawlyaet se12 Nadoben,
lastie scetno narodu iliti w'13 prawoy i w'14 dowolynoy dobe buduc kraly; a w' nastu-
powaniu inogda otroci i15 zibelynije deti, 16i, koyi ко wladaniu
nikako nisut sposobni16, prijemlyut oblast17.
Cherwoy. Priluczaetse18 to neugodie w' nastupowaniu, б Во-
rise, i mi spoznawaem; ali suprot tomu z'19 obiraniem chodit
inoe neugodie: Czto stolica 20wsakiy krat20 obowdoweet, i kra-
ctP. 257 lyestwo gospodaria nimaet. || Koe zlo, ascze ti razsudisz, iest
wece i množimi, sčetami goreie, neže nesowerszen wek i razum
gospodarow. Zaisto gde postanet pretergnyenie gospodstwa,
ili Mezuwlastie i tamo molczit zakonostawie, premagaet sila
i swoewolynost. A za togo wremena kaia zmutnya, kaia zlo-
deistwa se neczinet? Koe zabeganie i domaganie? 21Czez кое21
obmani i chitrosti?22
flu 0biraniu roU x Drugoe ne malo, i czasto w' obiraniu zlo iest Nezgoda obi-
ratelyew: i czto zatim idet razerwanie, roti23 i rati. Iedwa i
iedwa кое obiranie minet, bez ratnich terwog. Pogledi Lechow
i Nemcew, i Rima 24pri stari eh25 car.ech, i zatim pri papech24:
i uwidet choćesz czasto26 po dwa i po tri27caii, podwa i potri papi
w' iedno wreme: i s' togo iduće mnogo korwolitie. Pameti mi sije:
1 зачеркнуто naibolyi 2 зачеркнуто prijat 3 зачеркнуто dela 4
далее зачеркнуто otwedania 5 написано над строкой 6 было ozorow
7 в строке густо зачеркнуто слово и над строкой зачеркнуто prijazney
8 зачеркнуто lyubwi 9 написано над строкой 10 зачеркнуто ре-
czali и далее зачеркнуто A czto iest i togo gore: iedwa кое obiranie minet
bez ratnich terwog n далее зачеркнуто se 12 написано над строкой 13
зачеркнуто na 14 написано над строкой 15 зачеркнуто ili 16"16 зачеркнуто
priemlyut oblast (далее неразборчиво) 17 далее зачеркнуто Ch 18
зачеркнуто Iest 19 зачеркнуто w' 20'20 написано над строкой
21-21 зачеркнуто koyimi 22 далее густо зачеркнуто 23 написано
над строкой 24-24 зачеркнуто starogo 25 сверху надписано drewich
26 зачеркнуто mnogokrat 27 далее зачеркнуто кг
326

iako golemu1 i dowolynu priczinu, na zawerzenie wsego i celogo
Obirania.
Tretyi razbor. Ti welisz, Nastupowanie nekogda2 nam dast
kralya letmi nenadobna, i ко wladaniu nesposobna. Aliti, б Во-
rise, i Obiranie nist prćsto ottogo neugodia. Pogledi k' Lechom,
i obrest chočesz, kako sut mogda okorunili3 kralya takowa,
kiy dlya radi nesowerszena razuma nist mogel uczinit4 zakonnije
prisegi. A 5Wugri sut5 inogda i w' zibeli dete okorunili. Trebabi
iest istinu spoznat, о Borise: Wsa ta obirania kralyew iesut
lisze na obliczie obirania: a w' delu i w' istine 6wezde iest6
Nastupowanie. Imaiut kralyi obiralni swoe sposobi, koyimi
promiszlyaiut i ukreplyaiut kralyestwo swoyim otrokom, ne
lisze sinom, no i doćerem: iako iest uczinil Ludwich7 Wugrin
u Lechow. Nikoli iesće Lechi, Czechi, Wugri i8 Daczani, nisut
w' delu pokazali toe swoee obiralynie slobodi: dabichu bili9
ominuli Kralyewich rodonaslednikow: choc 10sina, choc doćeri.
Sice Lechi z' Iadwigoiu Ludwichowoiu dočeriu kralyestwo swoe
Litwinu oddasze10. Nikoli nisut ^konczee mežu dwemi bratmi ili
plemenikmi toe slobodi iziawili i11 stareego ominuwszi mlažego
obrali. Sice Lechi nemogachu togo dokazat, dabichu bili Kazi-
mera sadasnyego ominuli, i Karula iego brata mlažego obrali:
chočti Karula wsi pacze lyublyachu, a12 Kazimir Lechow w'
gorem czislu poczitaet ot Nemeckich pes. A Kazimira inoka w' inich
zemlyach w' monastirech iskasze. A czto13Wugri w' takowom
pripadku uczinisze, i smeszmo se widit. Wladislaw kraly biasze
Kolomana 14sinowca postregel i zapopil14 i wo Francuzi15 zaslal:
a 16mlažego Kolomanowa brata16 Almosza posinil, i naslednika17
si naznaczil. Koloman bo18 biasze wozrastom19 mal, iazikom
zaieklyiw20, nogoiu chrom, chrebtom gerban, oka iednogo lis-
zen. Nakaza pacze, neže czlowek. Aliwed 21posle kralyewije
smerti21 sey se uspodobi Wugrom22, dlyaradi predkowania
w' starosti. Posego w' Pariz poslasze, i dobiwszi dopusćenia
ot papi, razpopisze, i okorunisze. Czto mi ti sada raczesz ob
toy obiralnoy slobode?
Boris. Wizu stanowito lisze obludu, i suetno ime bit w'23 Priobiraniu2i nepom-
tom Obiraniu. Ali iesće te pitaiu Cherwoiu25 ob 4-toy priczine. nyiwo wladanie
1 зачеркнуто weiiku 2 далее густо зачеркнуто 3 было korunili
4 далее зачеркнуто nawadnije б"5 зачеркнуто неразборчивое слово
6-6 зачеркнуто iesut 7 было Ludwik 8 написано над строкой
9 далее густо зачеркнуто 10"10 зачеркнуто ti bi ne sin, no lisze
doč bila ostala, sina choc dočeri 11_11 вписано между строк 12
зачеркнуто i chočti 13 написано над строкой i*-i4 зачеркнуто brate
16 далее зачеркнуто otos 16"16 зачеркнуто bratowa sina 17 зачеркнуто
nastupnika 18 написано над строкой 19 было rastom 20 далее
зачеркнуто окот 21-21 зачеркнуты неразборчивые слова 22
написано над строкой 23 написано над строкой 24 далее зачеркнуто
nemarno 2б написано над строкой
327

Welet bo, ieže obiralniy kraly skromnee i umerkowanee gospo-
duet, neže1 otczinniy: i menye obtežczaet2 poddannikow, 3iakože
6n kiy ne jako sowerszenu imaet oblast3.
Cherwoy. Kralyestwo, welisz, budet umerkowanee. Ali,
Borise, reci iesce, ieže budet i razpustnee, i z' menyeiu 4p6mnyeiu
i4 peczaliu obnaszano. Czto bose iest treba mnogo skorbit nad
onim, czto nistnit mne, nit posle mene moemu otrodiu wlastito?
Za wtoroe: kralyi takowi ziwut zadolženi onim wlastelom, koyi
стр. 258 sutyich II pospeszili na kralyestwo: zadolženiže iwsem, koyi
mogut umenyit oblast, ili otniat. Posmotri Lechom: to se deiet.
Pri obiraniu swoe- Ipotomu u wlastelow se wedet welika swoewolynost: prawda
^inneyirn°ga J °blda terpit: sila premagaet: a kraly sedit5 oczi zamizawszi6 nad wla-
stelskimi winami. Posmotri i7 Nemeckich carow :koyi z' lech-
kich priczm8 gradi, ili ćelije derzawi, otrokom, i plemennikom
swoyim paczeže i inostrancem, ottergnuwszi ot carstwenogo
tela razdarowasze: owogda iz milosti, owogda i za penezi: owogda
zakupuiuc ochoti i obiratelyew, da bichu nyichowich sinow
zanyimi na carstwo obirali. Ne tako 9se deiet9 w' otczinnom
i wlastitom gospodstwu.
Boris. 5ia priczina. Iesce welet, ieže tako se wlasteli i bolyari
ко blagonarawiu, i kreposti, i chrabrosti pobužaiut: dlyaradi
nadeiania gospodarstwa.
Cherwoy. Plyuni nato. Razbor toy ni spommka nist goden.
Werlo czusz se budut ostalni knezi10 tersili bit dobrimi: X1ascze
se11 nekogda iedin dober (:ito ne po umislu, no po strece:) obre-
tet. Ascze presmotrim uczinki w' koemnibud kralyestwu: obrest
chocem meszana obirania: i mnogo krat gorszich bit obranich.
Da powest Rim ob swoyich carech: i Nemci ob swoyich.
Boris. 6ia priczina. Ali, de, Aristotel iest za bolye precenyal
Obiranie: i dlya toe priczini Kartazanow12 pacze chwalyil, koyi
obirachu; neže Sparcanow13, koyi poplemenu prijemachu kralyew.
I u Christian nedawno iesut bili obiralni kralyi: u Czechow,
Daczanow14, i Wugrow: i dnes iesut u Lechow.
Cherwoy. Aristotelowo nepcenie nam15 na sem mestu16 nepaczit.
Aristotel17 iest bil muder muž, ali ne prorok. Možet i naimud-
reyi pobludit. I ob Aristotelu w' sey mere nist diwo. Greczin18
buduc wozdle Greczeskogo mnenia goworit. Greki bo togda
obcewladswom se wladachu i kralyew nikakowich (:nit otczin-
nich, nit obiralnich) neterplyachu. Zato Aristotel chwalit ono
1 далее зачеркнуто rodonasledniy 2 далее зачеркнуто i pritiskaet
3-3 написано над строкой 4"4 написано над строкой 5 зачеркнуто moraet
6 было zamižate 7 написано над строкой 8 далее зачеркнуто ili
9'9 зачеркнуто budet, biwaet 10 написано над строкой 11_п
зачеркнуто zato czto 12 было Kartažan 13 было Sparčan 14 было
Daczan 15 далее густо зачеркнуто 16 зачеркнуто mere niczeso i7
сверху зачеркнуто nimeroi 17 далее зачеркнуто biasze 18 далее
зачеркнуто Ьо
328

kralyestwo, кое iest obcewladstwu spodobnee. Aczto pripomi-
naesz obiczay, iliti uzori, drewnyich nekoyich i sadasznyich
kralyestow Obiralnyich: Kartazanow1, Lechow, i inich: slab
iest to dowod: abo premagaet suprotiwnyiji obiczay 2: i protiw
iednomu Obirania sto iest uzorow Rodnogo nastupowania.
Zawerzaem adda siju besedu, naiperwlye3 welim z' Lipsijuszem.
Kralyestwo po Nastupowaniu lucze se wladaet, i bolye4 rastet,
neže po Obiraniu. Itomu nist trebi reczey: weć sama se
swedoczit. Smotri na wsa kralyestwa, poiednoy, i podrugoy
strane.
Wtoroe welit onže: Gdekoli iest bilo dobro i chwalno kra- Pri rodnom nasiedo-
lyestwo: u Persow, i Makedoncew, u Iegipcanow5, u Czmcew, wanm lucze wladanie
u Zidow6; wezde se iest obderzawalo rodonasledie7.
Tretie welit 86nze8. Nikakowa Soiemnaia obiralnaia kra-
lyestwa, nisut bila, i nebudut, dolgoweczna. Powstanet wsegda
kiy kraly, serdcem i sowetom ot inich weciy: kiy kralyestwo
sebje powerowano, swoemu otrodiu ukrepit, milostiu, mitom,
umiteliu, siloiu. Dackaia i Czeskaia zemlya 9to pokazuiut9:
i ina welika zemlya možebit chočet pokazat. (:T6 iest, Leszs- Ctp 259
kaia:).||
Mikita Chonijat sice wozwikuet. «0 kako iest gore mnogich10
obiranie, neže iednogo. Ti preswetloe Rimskoe carstwo, ti
narodom strasznaia wisokost11, koyichli silnikow iest12 preterpela?
Kakowi 13li snuboki13 te upraszachu? Ot kakowich lyudey iesi
osramoćena? Kakowich si korunoiu, i bagrenimi rizami ukrasila?
Wecu stanowito sramotu iesi sterpela, neže Penelopija ot14nestid-
liwich snubokow osažena. 15Zaczto sice goworit? Abo carstwo
biasze prodamo na presul. Klawdijusz iest platil wsakomu woi-
aku po 15, Julijan po 20 sestercijew: to czinit z' dwesti, i s' trista
naszich rublyew. I cztose weće tamo deiasze pripominaetse
16w' semže16 razd: w' czislu 2015.
4. Boris. Stanowito pristaiu k' tebje i spoznawaiu Rodo- Ascze Kraiyewie n®
nasledie mnogo lucze bit ot Obirania. Ali ascze ostanet kraly- Pridow61yn°y do^
ewić nenadoben: czto delat?
Cherwoy. Ascze mati žiwet, polezno iest da ona obnaszaet
smowo nastoianie, z' razumnimi dumniki. Wlastelom iedmim
kralyestwa poruczit nist sowetno. Ascze budet ieden sam Czu-
war ili opekun kralyewicu: možet za se obernut gospodstwo;
1 было Kartažan 2 далее зачеркнуто uzori 3 написано над
строкой 4 далее зачеркнуто рге 5 было Jegipcan 6 далее
зачеркнуто samich 7 далее зачеркнуто U samich Rimlyan se iest soblyu-
dalo: Kogdakoli sut bili w'otlicziu carski otroki, eh6c rodni sini, eh6c
posinki 8_8 зачеркнуто Lipsijusz 9"9 зачеркнуто mogut powedat
10 зачеркнуто množinnoe X1 зачеркнуто weliczestwo 12 зачеркнуто
nisi 13-13 зачеркнуто lubowniki te neu 14 далее зачеркнуто onich
16-16 зачеркнуто na listu
329

Kralyica wladaet
к'opeklinom inorod-
nim i duchcwnim
стр. 260
-"Kralyica z'czetirimi
Wlastelmi
Cerkowniy wlastelin
s'czetfrimi mirskimi
Ascze budet mnogo
otrokow
Delft
ludost
Kralyestwo
grech
ili inako scetu uczinit, kaznu okradaiuč, i blago obcee na swoiu
korist obracaiuc. Ascze1 budet množe czuwarow2: neminut yich
roti i szatosti.
5. Ludwich XIII kraly Francuzkiy: ostawil iest swoego sina
3ikralyestwo3 w' kralyici iego matere oblasti: i w' kupe Na-
mestnika nyey wo wsem celomocnogo4, i sinu Opeklina, naređil,
czloweka duchownogo, i inorodnogo: Kardinala Mazarina rodom
Wlacha, ot nizkich5 roditelyew urožena. Nadeiasze se Ludwich:
ieže czlowek duchowen, inoroden, i nesilen, nikakowich6 nespo-
dobnich dum nebudet mogel zawodit w' kralyestwu. Aliti toy
miliy gost tudže iest uczal welika imania zakupat i swatstwo
zaAvodit mežu swoyimi plemennikami, i wecimi kralyestwa
wlastelmi. Žalno se iest uczinilo nekoyim knezom bit pod obla-
stiu lakomogo inorodnika: i iasze kralyici upraszat, dabi || go
6t sebe otprawila7. Ali on na swoey8 strane imasze nemalu rotu
i silu: i s' togo iest powstala lyuta mežusobnaia rat.
6. Lucze iest razredil Karul Swidskiy kraly: kiy iest sina
i kralyestwo ostawil w' oblasti kralyicznoy i czetirech prednyich
wlastelow. Tako dabi kralyica wsem wladala: ali ne bez soweta9
onich czetirech dumnikow. No z' nyimi w' kupe bi obicznoiu
dumoiu wladala i zapowedi czinila.
A gde nist kralyici 10w' ziwotu10: tamo semožet prednyee mesto
po ruczit duchownoy domorodnoy osobe: to iest, perwomu11
cerkownogo reda wlastelinu: iako zdes patrijarchu, u Lechow
archijepiskopu.
7. Asczeže krlay za soboiu ostawit množe detey, sinow i do-
cerey: sumnyi nist, ieže12 mužeskije osobi13 pred ženskimi, i mežu
bratmi wsegda stareyi pred mlažimi, deržit predkowanie. I šija
urožennaia priwlast nimaet se nikako naruszit. iako ob tom niže
chočem iziawit: ascze perwlye ob celosti kralyestwa i ob
narodnom pokoiu razcenyenie uczinim.
8. Mnogi kralyi korwnoiu ко swoyim otrokom lyubowiu
obluženi, i zawedeni iesut kralyestwo mežu nyimi razdelili.
Ali w' tom iesut merzko pobludili: i suprot Bogu, i narodu,
i nastoianiu swoiemu, sogreszili. A czeso naipacze iskachu i že-
lyachu takowim delom dostignut, togo nisut dostignuli.
Onibo14sut zadali, i dabi nyichowo pleme na swetu preslawno,
i dolgoweczno bilo: i dabi nijedin nyichow otrok, neostal w' pod-
danniczeskoy werste: iliti w' knezech i wlastelech, wiszego 16nad
soboiu16 wladatelya imaiucich, no dabichu wsi Kralymi ili sa-
1 далее зачеркнуто yich 2 написано над строкой 3~3 написано
над строкой 4 было polnomočnogo 5 зачеркнуто ubogi eh 6 далее
зачеркнуто swoyich 7 зачеркнуто prognala 8 написано над строкой
9 зачеркнуто priwolyenia 10_1° написано над строкой 1]
ну то duchownogo 12 далее зачеркнуто sini pred dočermi
,.,.^,л nlnn,{ 14 л ,.ЛЯ -™^Л~.ЛЛ 15-15 ,./.«..лл,.л
iymo UDOgicn w иилее
8 написано над строкой
тропой г1 далее зачерк-
pred dočermi 13 зачерк-
"15 написано над строкой
330

mowlastnimi1 knezmi bili. Ali to yim se nist powelo. N6 w' mesto
wisokogo weliczestwa, i dolgogo wekowania, naredisze yim
skoruiu naprasnuiu pogibel: i spustisze yich mežu soboiu na
lyutoe ražanie, i bratom orstwo. Nist kralyestwa na zemlye2
tako szirokogo, koe bi perwlye soiedinyeno, zatim razdelyeno,
moglo bit dwem bratom zadowolyno. Onot Rimskoe gospodstwo
kako prostrano biasze: ino wed trem bratom iest bilo tesno.
Kostantin welikiy biasze kralyestwo swoyim trem sinom sice
razdelil: dabi Kostantey wladal Carigradom i Woztokom:
Kostantin Chispanskoiu, Franciizkoiu, i Nemeckoiu zemlyeiu: Kostantfn ,.
Kostans Rimom i Wlaszskimi, da Ilirskimi derzawami. Ali Kraiyestwo
Kostantin mladiy3 nebi udowolyen tremi kralyestwi; no cho-
tiasze iedin wsemii bit gospodin: i podwize se na4 Kostansa:
i ne za dolgo bi ubijen. Zatim togo i Kostans ot Magnentija swoego
woiwodi5 iest ubijen6, a newerniy Magnentiy (ibiwszi 7iego
woisko ot caria7 Kostanteia8 zneseno:) sam sebe umoril. Kostan-
tey umre bez detey: a zanyim nastupi w' carstwu Iulijan izmen-
nik9, Welikogo Kostantina Sinowec. I sey swoyim neczestiem
iest zaslužil10, da iest i sam zlo zginul, i carstwo ot slawnogo
Kostantinowa plemena11 otpalo: i pleme ono12 wo wtorom ste-
penyu se || prewelo13. стр. 261
Nasz Wladimir Welikiy tože iest razdelil gospodstwo mežu wiadimir г
dwanadeste swoyich sinow. A kakowo dobro iest iz togo poszlo? Kraiyestwo
Swetopolek umori blaženich Borisa i Gleba. Iaroslaw razbi Swe-
topolka, i progna go iz Kijewa к' Lechom. Swetopolek priszed
z' Boleslawom Lechom, progna Iaroslawa к' Nowgradu. Iaro-
slaw z' Nowogradci progna Swetopolka к' Peczenigom. Sweto-
polek, priszed s' Peczenigmi na Iaroslawa, bi razbijen i pobeža
к' Lechom, i tamo se skoncža. Zatim Mestislaw progna Iaro-
slawa к' Nowgradu: i uczinilo se iest mežu nyimi mnogo pro-
ganyanie i korwolitie. Takowo bratomorstwo se wedisze onda
na Rusi. Ali czto naigore pritom biasze: togda se iest razderla
Ruskaia zemlya, i narod oslabel: da iest14 leglye bilo Lechom,
i Litowcem wziat Kijew, Lewow, i mije derzawi: a Tatarom
pogromit wes narod, i deržat15 mnogo wreme w' lyutoy newolye.
Prestaem na tich dwech uzorech, prigodiwszich se w' Rimskom
i w' Ruskom kralyestwech. A kto bi chotel iskat po starinnich
powestech, naszel bi premnogo inich tim spodobnich uzorow,
w' semže Ruskom, i w' Leszskom, i w' inich kralyestwech: iz
1 было samowlastni 2 зачеркнуто swetu 3 написано над
строкой 4 далее зачеркнуто brata б далее зачеркнуто bi
6 далее зачеркнуто ali biwszi ot Kostanteia pogromlyeni 7~7
приписано на полях 8 далее зачеркнуто wse 9 зачеркнуто otstupnik
10 зачеркнуто bil priczinoiu 1X зачеркнуто roda 12 зачеркнуто to
13 зачеркнуто skonczalo 14 далее зачеркнуто lechko 16 далее густо
зачеркнуто (предположительно go)
331

Dlyaradi Sowesti
nedelit kralyestwa
стр. 262
Turki dawet kralye-
wffcew
Greki slepet, chlastet
postregaiut
Rirnlyani k'sebje
pridružaiut
koyich wsech iest udobno poznat i zawerzt: Zlokobno1 bit kra-
lyestwa razdelyenie. A zlokobno ne lisze poddannim narodom,
no i samim wladatelyem, i wsemu2 nyichowomu otrodiu i
plemenu.
A drugiy razbor stoyit w' sowesti i w' powinnosti kralyewskoy.
Nigde bo inde pacze, neže w' sey priczine, iesut kralyi dolžnf
k' serdcu poseč, i spoznat: leže ne narodi zarad kralyew3, no
kralyi zarad narodow iesut 6t Boga sotworeni. Izato negoditse
kralyem dlyaradi swoyich osebuinich zamislow, občego dobra,
potirat. Czto drewnyi kralyi z' welikimi stradami i korwnim
proliwaniem soiedinisze, i ukrepisze; nist onogo wolyno nastiip-
nikom mežu swoe otroki delit4 i razariat. Zarad togo tokmo
iedin kralyew rodonaslednik imaet prawowlastie i pristup k* sa-
mowlastnomu weliczestwu. A ostalnaia bratia, i sestri, i wsa
rodina moraiut bit zadowolyni Poddanniczeskim stanom. Iascze
kraly sam5 prawo weci razcenit: poznat chočet, ieže otrodiu6
iego ко slawe i g' dolgomu wekowaniu, sice iest mnogo polez-
nee: da ostalni budut w' poddannikach. Abo pri7 razdelyeniu
gospodstwa bratia mežu soboiu se bijut, i moret8: i pleme skoree
propadaet: 9i kralyestwo 10silu i10 precenbu gubit9. A pri neraz-
delyenom kralyestwu, wsegda ieden izmežu nyich w' kralyestwu
preswetlom, i slawnom kralyuet: i otca, deda, i inich popred-
nikow swoyich slawu lxi pamet11 na sebe nosit, i w' celosri soch-
ranyaet.||
9. 12Zarad togo nekoyi12 kralyi (:uznaAvszi Raz(Jelyenie bit
chudo:) udasze se na suprotiwnuiu konczinu: i13 ne tokmo uro-
žennije milosti ко 14swoemu plemenu14, no i wsego zgola15 czlo-
weczestwa zabiwszi, obikaiut dawit swoe otroki: i czinetse pre-
lyutimi16 sinomorci. Sice delaiut Turski kralyi. Iednogo sina
ostawlyaiut; aostalnich wsech zadawlyaiut.
10. Ne wele lucze biasze, czto czinyachu Greczeski kralyi.
Rekszi, Postrigachu, ochlasčachu, osleplyachu. Ali ne wsech,
no onich, koyi yim biachu pacze osumnyeni. I to brat bratar
otec sina, sin otca; dlyaradi kletije17 lakomosti gospodowania.
11. Rimski drewnyi čari, i Greczeski tože inogda k' sebje
w' družbu i na carstwo prijemachu brata ili plemennika. Sice
Dijokletijan iest k' sebje pridružil, i na wisokoe weliczestwo
wozwisil Maksimijana: i dal mu iednaku oblast deržat so soboiu.
1 далее зачеркнуто i nestrecno 2 зачеркнуто nyichowim rodinam
i plemenu 3 далее зачеркнуто zarad
зачеркнуто razdelyat
писано над строкой 6 зачеркнуто otrodu, pokoleniu
w* 8 зачеркнуто umariaiut 9"9 приписано на полях i«-i«
написано над строкой li-n написано над строкой 12-12 зачеркнуто-
зачеркнуто
10-10
Nekoyi рак 13 далее зачеркнуто Zabiwszi wsaka
swoyim czedam, detem 15 написано над строкой
17 написано над строкой
14 L* зачеркнуто
16 было prelyuti
332

Sija dwa, iednaku werchownuiu1 oblast imaiuča, zwasta se Aw-
gusta. Sija že2 dwa Awgusta, obrasta k' sebje iesče druga dwa
podružnika, ne k' iednakoy, nok' menyey oblasti: i owi nezwachu
se Awgiisti, no Cezari. Dioklecijan iest obral Galerija, Maksi-
mijan Kostanteia (:otca welikogo Kostantina:), a ini inich.
Ali sicewo pridruženie nist sowetno: i ne wsegda, no wele retko
se udast dobro: osobito w' koem menyem kralyestwu ot Rimskogo.
Mnogije bo3 weci pripadaiut wo wladaniu: nad koyimi se dwa
težko mogut zgodit. Nemči na lllw6r
12. Nemci udiimawsze4 swoy promisel nato. Wladatelyskich poswecaiut
mlažich bratow poswecaiut ne na popowstwo, nit dijakonstwo,
no tokmo w' priczetniki yich postrigaiut, i w' cerkownije switi
oblaczet. A daiut yim naibogateia episkopstwa po iednom, po
dwech i potrech. Ti nazwani episkopi prijemlyut cerkownije
prichodi, i nyimi bogato ziwut: a inogo w' mesto sebe episkopa
namestnika deržet, kiy cerkownoe delo oprawlyaet. Tako ziwut,
nesmeiuč se zenit: ali zatogo wsakaia mirskaia dela oprawlyaiut;
i woini wodet: i ne Cerkowni, no Kazenni episkopi se mogut
nazwat. Ascze brat wladately umret bez ostanka: 5togda
episkop5 zwergszi popowskuiu suknyu primet6 wlast i korunu 7i ože-
nitse7. Karul sadasznyego kralya8 Kazimira Zigimontowica brat
biasze takoAv Kazenniy episkop: i biasze skupil weliku kaznu.
Kogda se brat kralyem uczini, proszachu go Lechu; da bise po-
swetil sowerszeno, i postal istinnim Episkopom. Ali on yimiest
otwecal: Ne nudite me sweceniem: iesče bo9 iest treba da wam
iaz kralyew pripložu. Ali Bog iest inako sudil: i Kanila na ekoru
iz šego sweta pozwal.
13. Abaszinci wsech kralyewskich otrokow i plemennikow .
chranet w' iednom twerdnom10 ostrogu otluczennich ot lyudstwa:
dabichu rot i terwog nezawodili. Oštrog se zowet Anga: stoyit
na gore malone nepristupnoy: || brežet go krepka straža. Umer-
wsziyim kraly: wozmut iednogo kralyewica11 na kralyestwo, crp
kiy se wlastelom i czuwarom naiprigodneyi bit kažet. Sicew iest
tamo12obiczay. I iaz se 13onim dalekim narodom13 neczužu, no czužu
se Lipsijuszu Nemczinu, filosofu: kako on sey obiczay chwalit.
Mne se nespodobno widit, w' newolye deržat onogo, kiy se iest
urodil na kralyewanie: osobito kogda iesče nist prewinil.
14. Boris. Ti nechwalisz Razdelyenia kralyestwu: nit Turs- Dobn'je ustawi nai-
kogo Dawlyenia: nit Greczeskogo Sleplyenia, Chlasčenia, Postri- \^ti ladlnm supr6t
1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 написано
над строкой 4 над строкой зачеркнуто iu 5"5 зачеркнуто oni 6 далее
зачеркнуто oblast 7"7 написано над строкой 8 написано над строкой
* написано над строкой 10 зачеркнуто krepkom, kiy se imenuet
Anga - xl написано над строкой 12 зачер к нуто oni eh narod ow w-is за_
черкну то nyim
333

gania: nit Rimskogo Pridružania: nit Nemeckogo Oblicznogo
poswecenia1. Czto ađđa chwalisz i sowetuesz? Kakow promisel
iest treba wf ruki prijat; Kogđa biiđet množe wladatelyskich
osob, i snubokow kralyestwu?
Cherwoy. laz, о Borise, chwalyii dwe weci. Poznanie samoga
sebe, i Dobro zakonostawie. Czez šija dwa sposoba možet wsakiy
kraly naileplye uczinit razred mežu swoyimi otrokmi, i naibo-
lye utwerdit swoe kralyestwo. Ne goworiii ob sinech i ob bratechr
ili on inich osobach, kotorije se oziwaiut k' nastupowaniu ili
se2 nabiwaiut3 na gospodstwo. Ob tich nemiszlyu, i newelyu,
dabichu ti sami sebe spoznawali, ili dober4 zakon narezali, libo
obderzawali. Ludo bi bilo nadeiat setogo ot nyich. Lakomost bo
gospodowania iest takowa soblazen, da czloweka w1 konec oslep-
lyaet5 i bezumneego ot skota i ot zwera sotworiaet6. Skot bo i
zwer 6aswoego plemena60, nemorit; a czlowek wlasti chleplyiw
brata i sestru, mater i otca, iest gotow umorit. Czto adda iaz
choču reč? Ko kralyu staromu, i gospodowania sitomur goworiu.
Ko takowomu goworiu: kiy uže ne ob nabitiu, no ob ostawlyeniur
i ob dobrom razreženiu gospodstwa diimaet. I togo opominaiu:
ieže nist trebi Kralyestwa Delit: nit swoyich otrokow Wuzit,
Swetit, Postregat, Chlastit, Slepit, Dawit. Wse to iest supro-
tiwno razboru, i Boziey zapowedi. No potrebno yich7 iest dobrim
zakonostawiem8 okružit: tako da nebudut mogli dobit u lyudey
nasledkow9 nit priczin, i sposobow к'10 metežem; no i po nuže
budut morali stoiat w' mežach razbora i spodobnosti. Ali kraly,
kiy chočet w' semdelu dober zakon naredit, moraet sam sebe
dobro poznat. To iest, ieže on nist Bog, nit angel; no czlowek.
I ieže 11nijedinoe kralyewskoe11 pleme ne12 idet izkoni weka
ot kralyew i wlastelow: no wsa idut iz chlapow, tezakow, i inich
nizkich i ne plemenitich lyudey, Iesče spoznat: ieže kraly zarad
naroda iest ot Boga sotworen, ne narod zarad kralya. 13To pre-
ceniwszi13: zakoni14 i ustawi mogut bit sicewije; suprot Razer-
waniu15 kralyestwa i suprot podwigom Wlasti Chleplyiwich
стр. 264 oSOb.||
usiawi, suprot Deie- l6- Da na Rusi budet knezow 12 Czuwarow kralyestwa.
niu i suprot Metežem 2e. Da wowreme nestanka roda kralyewskogo ieden iz tich
knezow imaet se obrat w' kralya.
1 далее зачеркнуто ili ti Kazennogo episkopstwa 2 написано над строкой
3 далее зачеркнуто se 4 написано над строкой б было oslepit
6 зачеркнуто uczinit ea-еа было swoey rodini 7 написано над
строкой 8 далее зачеркнуто yich 9 зачеркнуто poslu eha и сверху
зачеркнуто prowodow 10 далее зачеркнуто terwogam и-и
зачеркнуто wsech kralyew 12 зачеркнуто mena i3-is написано над
строкой 14 далее зачеркнуто adda 15 зачеркнуто Razdertiu
334

3е. Da se utwerdit stanowit naczin Obirania: iako chočem
niže powedat.
4е. Da se Kraly neženit ot Inorodnikow: no otswoyfch Kne-
zow i Wlastelow: ili ot Slowenskich Wladatelyew.
5е. Da Kraly swoe1 dočeri udaet ne Inorodnikom: no swoyim
Knezom i Wlastelom i Slowenskim Wladatelyem.
6. Da Kralyewskije dočeri nimaiut nikakowa priwlastia, kokra-
lyestwu. 2Razwe ascze bi nestalo sinow, no tokmo dočeri mla-
dije neudanije2.
7e. Da se Kralyestwo ni dlya kakowije priczini nedelit.
8e. Da wsegda stareyi sin, ili bliznyi i stareyi plemennik
kralyew nastupit w' kralyestwu (rRazwe ascze budet Ieretik ili
Beszen:).
9e. Da ostalni brati ne budut mogli wladat wece, neže ied-
nim malim gradcem ili ostrogom.
10. Da se zowut Knezmi: ali w' narodnich soimech da
nimaiut mesta, nit glasa, nit wolynogo prichoda.
11. Da nebudut mogli deržat wece nad 3stanowito czislo3
slug, кое4 yim budet naznaczeno.
12. Da budet lyudem wsakim glawnaia wina, wezat se oko!
nyich i czinit yim sprowod.
13. Da Otczinnik kralyestwa naiperwiy prisežet narodu na
Slobodinach.
14. Da zatim Poddanniki prisegut: Nyemu iedinomu kralyu,
i posle nyego inim zakonnim iego rodonaslednikom kralyem za-
konno korunyennim, bit pokorni. A kiy bi suprot ustawam,
czez oružie ili inako czez chitrost wlezel: ieže takowomu nikto
nechočet bit pokoren. Iasczebi mu kto prisegel na wernost: da se5
takowa prisega sudit siloiu iztisznyena, i nestoina, i negodna
obderžania: abo iest suprot obcey, narodnoy, zakonnoy i stareey
prisege uczinyena.
15. Rimski drewnyi6 i zatim Greczeski čari udawachu swoe uzćr, оь kraiyewskich
w, . .,iiA . , ;:—г iiAi t^ , л dćčerech za bolyarmi
docen za swoyicn bolyar: i w tom czesti negublyacnu. Dawid
i ini Zidowski kralyi7 czinyachu potomže. A sini Zidowskich
kralyew8 inogda w' občem9 bolyarskom stanu: inogda bez wsa-
kogo gospodstwa, tokmo iz otluczenogo korma ziwichu. Dawid
imasze 17 sinow. Perwiy Amon iest ubijen ot brata Absalona.
Tretyi Absalon10 choteč otca prognat iz kralyestwa, ubijen iest
w' stirke. Czetwertiy Adonijasz zawozasze rotii, i chotiasze kra-
lyewat posle otca: ali mu se diima nepowede, no ubijen bi ot So-
lomona. Dewetiy iest bil Natan, i ot šego idet pleme xlpo polti11
1 было swe 2"2 написано над строкой 3_3 написано над строкой
4 зачеркнуто neže 5 написано над строкой 6 далее зачеркнуто
čari 7 зачеркнуто čari 8 далее зачеркнуто ziwichu 9
зачеркнуто prostom 10 далее зачеркнуто ubijen и-и написано над строкой
335

стр. 265
Isusa Christa, Gospođa i Boga naszego. Desetiy w' redu iest
bil Solomon, koego iest otec za swoego ziwota okorunil, i na swoe
mesto posađil. Ost&lni brati ziwichu mirno: i nijeđin niczeso
nepoczinasze suprot Solomonu i Solomon nyich nestužasze,
xrazwe czto1 na ieđinogo2 Adonijasza noszasze zlo serdce, abo
go imasze osumnyena. Na poczatku mu biasze prostil: ali skoro
dobiwszi priczini (rczto Ađonijasz proszasze sebje w' zenii Ali-
sagi:) czinil go iest umorit. Dabi Dawid bil 3zakon postanowil i3
stareemu sinu kralyestwo dal: nebi se bilo uczinilo sije brato-
morstwo.
Miažego nesiawit pred 16. Treba iest adda kralyem pomnyu imat, i breč se, da yich
stareego: iako, zenf nyichowije nezawedut w' razrežaniu. Kogda bo kiy kraly
wozmet wtoruiu ili tretiu ženu, i z' nyeiu dobudet sina4: ona
kratica wsakim laskaniem nastoyit kralya pregoworit, dabi пуеё
sina5 na kralyestwo posadil, a stareego sina bi otmeknul6.
Dawid soiomona Iе. Sice iest Betsabeia Dawfda prebaiala, da iey ie prisegel,
Solo||mona kralyem sotworit7: prezriwszi8 Adonijasza, i inich
9szest10 stareyich ot nyego bratow9. A iz togo uczinka: iako smo
rekli, uczinilo se ie bratomorstwo.
Kozdroy Medars/a 11Kozdroy Perskiy kraly ie bil Medarsza miažego sina nazna-
czil na nastuplyenie i uczinil si pomoćnika w' kralyestwu. Ali
Sinoy stareyi sin, stužno priemlyuc onu sramotu, malo posle
iest ubil otca i brata11.
2e. Dariy Perskiy kraly imasze dwa sina. Artamena12 i Serk-
Diiriy Serksesu i J
sesa13. Serkses težbu podwize, i welyasze: Artamen iest rožen,
kogda otec nasz Dariy iesče bolyarinom biasze; a iaz iesem
rožen uže w' kralyestwu. Zato Artamenu pristoyit poddanniczeskoe
sczastie; mne kralyestwo14: abo on iest urožen ot poddannika,
iaz ot kralya. Toiu szutkoiu (:ne bo mudrostiu, nit prawdoiu:)
obmani Serkses otca, i brata. Dariy prisudi kralyestwo Serksesu.
Artamen biiduč15, czlowek prost i ne zol, presta na tom sudu16
i mirowa.
ptoiomey Lagowic 3- Aliti mžl° kogda strečno, i tokmo g' zawedeniu terwog17
priliczno, iest takowo premenyenie. Ptolomey Lagowic Iegip-
skiy kraly, poterwszi narodskuiu prawdu, miažego sina iest na go-
spodstwo bil18 posadil. Ali zatim sin stareyi priszedszi iest brata
umoril.
1-1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто tokmo 3_3
написано над строкой 4 далее зачеркнуто togda 5 далее зачеркнуто
mlazego 6 зачеркнуто ominul 7 зачеркнуто uczinil 8
зачеркнуто ominuwszi stareego 9"9 зачеркнуто trech, ascze nepomrisze perwo
otca 10 зачеркнуто bratow n-ii приписано на полях 12 далее
зачеркнуто biasze stareyi 13 далее зачеркнуто mlaži 14
далее зачеркнуто abo on iest 15 далее густо зачеркнуто 16 написано
над строкой 17 зачеркнуто metezew 18 написано над строкой
336

4. Lyudwich Milostiwiy ^iKarula welikogo sin:)1 tože po ugo- Lyudwicu Karuiowic
woru Iuditi swoee ženi, mlažego sina iest bolye uczestil: ali
s' seiii2 koristiu da iesče za Lyudwicha ziwa rat se iest 3mežu
bratmi3 wozdwigla: azatim sini i4 na samogo otca5 z' oru-
žiem powstali. 6Lotar stareyi sin iest otca ulowil i w' newolye
deržal; czto se iest boial, dabi Karulu naimlažemu7 bratu carstwa
nedal, ali zatim zgodu ucziniwszi pustil iest otca na wolyu6.
5. Netako8 Dariy wtoriy: koego9 Parisata kralyica usilowasze ш . wt6ri
se10pregoworit: dabi mlažego Kira nakralyestwo posadil. Za pri-
czinu podawasze tože, czto wisze iest reczeno: ieže Arsak biasze
urožen w' poddanstwu, Kir w' kralyestwu: i pripadok Serksesow
na uzor dowadzasze11; ali niczesonist uspela, i krepko iest ostalo
stareemu sinu12 iego prawowlastie.
6. Ptolomey Fiskonlegipskiykraly13 ženinim^laskaniem odo- Ie^skiy nar6d
lyen, mlažego iest wozwisil nad stareego, i berlo mu podal. Ali
narod wes15 posle Fiskonowije smerti stareemu 16iest wlast16
oddal, drugog w' silku soslal. . л
7. Iednakože iznetie se czinit: Ascze kiy stareyi17 rodonasled- cToua isl ns™n nep-
nik budet19 ot uroženia 20liszen21 uma, ili czutia, i tim20 nepri- riJemiyiw
sposoben22 i neprijemlyiw wladatelystwa. To iest, ascze budet
Šlep, ili23 Sowerszeno gluch ili24 Beszen, ili25 Koneczno glup.
Tože ascze budet Ieretik. A ot Narawnich dobrot, i chudob ne-
goditse w'sey mere razliczia tworit: abo w' sicewom welikom
delu, i ob czloweczyich narawech, nikto nist dowolyen sudec.
Narawi se mogut premenit: i iz dobra zol, iz zla dober muž
postat.
8. T6že26gdebudut dwa prisposobna ot roda: 27czinit razliczie27 otrn0em"yutPprawowiae
ot urožennich Primetow28, i mlažego nadsažat pred stareego, stia
dlyaradi Lepoti, i29 stwora ziwotnogo, ili30 dlyaradi bistreego
Uma, ili czto sey iest Iedreneyi i Chrabreyi otonogo: to nimaet
zadowolynogo31 Obliczia prawdi: nit czužaia Lepota, Razum,
ili Chrabrost, možet mene izbawit moego prawowlastia32. Zarad-
togo takowi razsudki neizchodet radi na dobro. Takow razbor
udawasze: Car Iwan Komnin dabi Manuila mlažego sina wozwe-
1-1 написано над строкой 2 зачеркнуто toiu 3_3 написано над
строкой 4 зачеркнуто неразборчивое слово 5 написано над строкой
'6_6 приписано на полях 7 было mlažemu 8 написано над
строкой 9 зачеркнуто imasze sina Arsaka i Kira 10 далее зачеркнуто
Darija u было dowazasze 12 написано над строкой 13 далее
зачеркнуто dlyaradi 14 было ženinogo 15 написано над строкой
16-16 написано над строкой 17 было staryi 18 зачеркнуто Sku-
den 19 написано над строкой 20-20 зачеркнуто budet 21
зачеркнуто Skuden 22 было nesposoben 23 написано над строкой
24 написано над строкой 25 написано над строкой 26 зачеркнуто А
27-27 написано над строкой ■ 28 далее зачеркнуто czinit razliczie
29 зачеркнуто ili 30 далее зачеркнуто czto sey 31 зачеркнуто
nikakowa 32 сверху надписано rodonasledia
22 К). Крижанич
337

Manuyii nadstawiyen цсхц nad Isaka stareego; iako iest uczinil. Prijal iest Manuijl
gospodstwo, i obderžal: ali zaisto nist wladal po nadeianiu ob
стр. 266 sebje u lyudey zawziatom: nit možebit iest bil ot brata || czim
godneyi; razwe otczewoiu prijazeniu.
Koioman priwraczen A czto imaem reč ob diwnom pripadku i uzoru Kolomana
Wugrina? Sego iest striy Wladislaw zapopil, zato, czto biasze*
wozrastom mal, Zaieklyiw, Gerbaw, Chrom, Iednook: nakaza
i straszilo pacze, neže czlowek. A mlaži brat Almosz biasze zdraw
i czitowat: i zato go iest1 striy sebje za sina wzial. Ali biwszi^
kraly Wladislaw umerl3, Wugerski bolyari wsije tije telesnije4
skudosti, i samo popowstwo, za nedowolyna poczitachu, na raz-
reszenie urožennogo prawowlastia i sice dumachu: Kiy se godit
na popowstwo, goditse i na kralyestwo: i zarad togo Kolomana
sego nakaznogo okorunisze. I prawo w' tom sudisze. Spodobno-
timi, i narodnomu občemu5 bitiu polezno bit se kažet, pred-
kowanie dat onomu, koego iest Bog upocztenil i ukrasil. Ali
z' drugije strani zastupaet gorszaia pakost. Abo wem6 ascze
takow razbor w' zakon poidet: lechko mogut powstat težbi i
spori i narodni je terwogi. Zaradtogo lucze iest ostat pri urožen-
nom prawowlastiu: i w7 czest prijat takowa wladatelya, kakowa
Bog podast. On gospod znaet, czto czinit: i zaczto luczije pri-
meti daet semu, neže onomu.
Raznica mežu sinom 17. Boris. Možet se priluczit i sicew pripadok: da ot dwech
lWnukom 7kralya Stanislawa7 sinow, stareyi sin Stoian8 umret perwlye,
neže kraly, i za soboiu ostawit sina 9Milosza bud -werstna, biid9
newerstna letmi, iliti detinu w* zibke; a mlaži 10kralyew sin
Radowan10 budet muž nadoben, i wersten. Posle kralyewa pre-
minyenia, ко11 koemu ot tich dwech pristoyit kralyestwo?12 13kr
sinu ili ко wnuku?13.
Cherwoy. Sije pitanie prawo iest dwoibeno. Razbor14 bo i
uzori ili Uczinki, na obi strani wlekut.
Razbor po sinu15 Radowanu stoyit. Abo Radowan iest kralyu
Stanislawu sin, a Milosz wniik: i sice celim korwnim stepenyem
bliži iest Radowan Stanislawu, neže Milosz: i zato nyemu se
godit prijat rodonasledije.
Razbor že stoyit i po wnuku16Miloszu. Abo Milosz iest swoemu
otcii Stoianu sin, i rodonaslednik: i koe prawowlastie imasze
otec, ono spadaet na Milosza. Milosz adda nimaet zgubit prawo-
wlastia swoego otca.
1 зачеркнуто otec 2 зачеркнуто umerwszi 3 написано над строкой
4 зачеркнуто uroženie 5 написано над строкой 6 написано
над строкой 7~7 зачеркнуто kralyewich 8 написано над строкой
9-9 написано над строкой ю-ю зачеркнуто brat 1г написано над
строкой 12 далее над строкой зачеркнуто kostriju ili к' sinowcu?
13-13 написано над строкой ы зачеркнуто Priczini 15 зачеркнуто
striju 16 зачеркнуто sinowcu
338

Uczinki tože stoiet po iednoy, i po drugoy strane. Po1 sinu
owi:
Iе. Imerek Wlaszskiy kraly imasze dwa sina: Pipina i Lyiido- Lyudwich wiaszskiy
wicha. 2Pipin stareyi2 umre ostawiwszi sina Bernarda. Potom kraly
umre i kraly. Bernard zawlada kralyestwom. Ali priđe3 car Lyiid-
wich Karulowic: otsadi Bernarda, i V wuzii zatwori; a Lyiid-
wicha iego4 strija posadi.
2е. Imerek kraly Neapolyskiy imasze dwa sina: Martela, J^ert Neapoiyskiy
i Roberta. Martel umre, i ostawi sina Karula, kralya Wuger-
skogo. Umerwszi kraly Neapolskiy težba se uczini mežu sim
Karulom, i Robertom, komu bit rodonaslednikom. Papa
Kliment petiy iest sudil po Robertu, striju Karulowom.
3. Welikiy knez Iwan Wasiliewic Grozdin imasze stareego ^|f^y ^zzuino^ib
sina Iwana, ot 5Mariji Twerskiji knezowni5: a Gawriyila6 (:pre-
imenowanogo Wasilija:) ot Sofiyi Greczeskije carowni: i inich
mlažich. Iwan umre za otca ziwa, i || ostawi za soboiu sina Di- ctp- 267
mitrija. Sego biasze ded naminil, dabi nastupil V kralyestwu.
Ali Sofija7 iest 8Welikogo Kneza8 pregoworila, da iest Dimitrija
w' wuzii zaperl, a Gawriyila na gospodstwo posadil: 9zato czto
Dimitriy nebiasze w' letech wersten9. 10Pribawi owde: czto i11
drewnyi Africzeskiy narod Numidi V zakonostawiu imachu Numfdci i wandaici
dabi sin12 nastupowal, ne wnuk13; i Wandali tože10. Dosele
uczinki po14 sinu.
Ali stoietže uczinki i po15 Wnuku.
Iе. 16Likurff on slawniy Sparcanskiy zakonostawec, biasze т., . 0
л. ' i. -j • - i? i. - • \. 'l \.-* ' i Likurg Sparcanskiy
swoego otca wtorodmy sin: a17 starey iego brat biasze um eri kraiy
za otca ziwa16, i ostawil w' zibkesina Charilaia. Likurg 18po otcu
swoemu18 prija kralyestwo i wladasze nemalo let. Ali19 brwszi
Charilayuze podrastel, Likurg mu iest sam rad oddal kralyestwo,
кое mogasze deržat z' uraczeniem20 wsego naroda.
2e. Robert on, ob koem smo wisze spominok uczinili, kraly s^el° -sewerinskiy
Neapolyskiy: chočti iest bil sam kralyestwa dobil po 21Sinow-
skom ili21 Bliznyego stepenya razboru22; iednakože zatim siju
Wnukowskuiu stranu iest luczu bit sudil, i 23iawnim zakonnim23
1 далее зачеркнуто striju owi 2~2 зачеркнуто Lyudwich 3
далее зачеркнуто na nyego 4 написано над строкой 5~5 приписано
на полях 6 далее зачеркнуто (inako Wasilija) i inich mlažich. Iwan
umre za otca ziwa: ostawi za soboiu sina Dimitrija 7 далее зачеркнуто go
8-8 написано над строкой 9~9 написано над строкой ю-ю
приписано на полях п написано над строкой 12 зачеркнуто strij 13
зачеркнуто sinowec 14 далее зачеркнуто striju 15 далее зачеркнуто
sinowcu 16~16 зачеркнуто Imerek kraly Sparcanskiy, imasze sina Perwo-
rodnogo, i za nyim Likurga, onogo slawnogo zakonostawca Sparcans-
kogo. Perworodniy kralyewic umre za otca ziwa 17 далее зачеркнуто
perworodniy iego ls-ie написано над строкой 19 далее зачеркнуто
kogda bias 20 зачеркнуто wozprijaniem 21~21 зачеркнуто Razboru
22 написано над строкой 23-23 зачеркнуто zakonnim
22*
339

Саг Otun Nemeckiy
Car Cherich Nemczin
Ferdinand kralyewic
SpOrnogo priwiasLia
da nfkto , orCižicin
neisczet
Zeni da nimaiut pri-
wlastia ко kralyestwu
стр. 268
sudom ukrepil. Težba biasze pred nyim ob ^weto Sewerinskom
knezestwu1 mežu sinom i wnukom: a Robert iest prisudil wnuku.
3е. Саг Nemeckiy Otun Welikiy iest takowu težbu na oružei-
niy sud spustil: i powelel 2sinu i wnuku2 pobit se (rzakonom
ne czloweczeskim, ali w? ona wremena obicznim:): i odolel iest
wnuk. Za caria Chericha perwogo, takowze on3 železen4 sud,
i iednakowo dokonczanie, se iest priluczilo u Nemcew.
4e. Cherich kraly Chispanskiy biasze umerl, i ostawil sina
dwa5 goda starogo: i brata Ferdinanda, muža sowerszena, i le-
pim blagonarawiem okraszena. Soiem se uczinf, i wsi bolyari
iednim glasom Ferdinanda chotiachu imat kralya: ali on se ot-
tezasze. Oni i powtoru w' drugom soimu, nužachu i molyachu:
ali Ferdinand prinesszi detiča w' soiem, uczini nyemu, ne sebje,
ot wsech krest celowat. О wera, б тега! Kolikim slawneyi se iest
uczinil sey muz zawergszi sice к kralyestwo, neze dabi yich bil
deset lestiu, ili nestanowitim priwlastiem dobil? Ali ne dolgo
zatim dal iest Bog Ferdinandu inoe kralyestwo Aragonskoe,
w' mito iego wernosti, i blagonarawia: iako 6po malu6 chočem
powedat: na listu 270.
18. Boris. Czto adda iest treba delat w' takowoy dwoibe?
Cherwoy. Ti trudownogo7 razwoda pripadki biwaiut retki:
i zato nist trebi ob nyich mnogo skorbit. Powsemtom možetse
ustawa uczinit: Da se imaet obrat nekiy poczet sudiy, 30 ili
40 muzey, i ti da razsudet, tainimi Wirokmi, iliti Zerniem.
A pritom da8 se postanowit: Da nikto nimaet9 spornogo swoego
prawowlastia oružiem dobiwat. I kiy bi w' spornom prawowlastiu
woinu wozdwigel, da tim samim zgubit swoe prawowlastie:
i da postanet nesposoben ко kralyestwu zawsegda10: i prisegi
nyemu uczinyenije, dabudut nestoinije; abo sut suprot
narodnomu zakonostawiu uczinyeni.
19. Boris. A ob dočerecli kako razcenyaesz?
Cherwoy. Obtom smo goworili лу' ćelom razdelu 17, nalistu
139: i w' razdelu 32, w' czislu 17, 18, lxi 2111 nalistu 210, 211:
i zdes w' czislu 14, nalistu 264. Polna iest Iewropanestrecnich12
pripadkow i uzorow13: lyutago korwolitia, i kletogo || czuzewlad-
stwa, koe idet iz togo ženskogo prawowlastia. Francuzkoe zakono-
stawie iest godno nasledowania. Zawerszaem iednoiu recziu:
Nikakowim sposobom nemožet Ruskiy narod ominut czuzewlad-
stwa; ascze w' nyem budut ženi imali priwlastie g' derzawnomu
1-1 было Sweto Sewerinskoy Wlastelskoy otczine, mežu strijem i sino-
wcem iliti 2-2 далее зачеркнуто iliti striju i sinowcu 3 далее зачеркнуто
preboy 4 было zelezniy б зачеркнуто poltorа 6_6 зачеркнуто wsu
skoree 7 было trudnogo 8 далее зачеркнуто biidet i drugoe 9
далее зачеркнуто dwoiber 10 сверху надписано na weki п-и
зачеркнуто i 19 12 написано над строкой 13 далее зачеркнуто iz koyich
zawezaem
340

Bucliorskiy " otwet
rodonaslediu. Razdel 14, pisan ob Snubokech, wes to proiziaw-
lyaet: nalistu 121.
20. Boris. Ascze pak kraly preminet bez wsakogo rodonasled- оыгате raziiczno
nika, czto iest potrebno?
Cherwoy. Czto1 neže Obiranie?
Boris. Ali2 Obiranie iest raziiczno: kakowo ti chwalisz?
Cherwoy. W obiraniu se možet mnogo zla uczinit: zatože i
3w' sey sprawe3 iest potrebno Dobro Zakonostawie. Ali razceni
mi Borise, kako raznena sut w' narodech Obirania.
Iе. Persi nekogda biachu ugoworili: Da na zaiuterniy deny4 Kcnyskoe ržanie
prednyi knezi izidut na konyech na plosčad; i koego kony naiper-
wlye zawiscit, on da biidet kralyem. Darijew kony zawisca,
i Darija uczinisze kralyem.
2e. U basni se kažet spodobno, czto Lechi piszut: ieže po smerti Konyskoe teczenie
kralya Premisla, biasze ureczeno: Da5 se uczinit teczenie na ko-
nyech; i kiy perwlye dostignet meži, da biidet kralyem. I kako
nekiy bolyarin6 Leszek lestiu pretecze Avsech, i bi ubijen, a in
nekto pesz dotecze do ureczenije meži, i bi uczinyen kralyem:
i nazwan Leszkom wtorim. Bil iest dawno i u Serbow zakon,
da mladenci za dewoiki nakonyech tecichu: i s togo iest pricza i7
dosele, koego8 копу borži, togo i dewoika.
3е. Czechi nekogda liszeni wladatelya zaprosisze soweta ot
Libuszi slawnije togda wolchwici. Libusza yim otweca: idite
w' polye, i kogo obretete na železnom stolu chleb iest, onogosi10
oberite w' kralya. Poidosze oni, i naidisze Premisla težaka,
na prewernyenom ralu chleb ieduča: i wziasze go i sotworisze
krlayem.
4е. Awruczani slowut nekiy Indeiskiy narod. Si Awuczani
obiraiut si kralyew smotreč po telesnoy sile. Otwedanie11 czinet
na12 koem težkom derwu: kiy ono denvo možet naidolže13 na ra-
menach nosit, i neutomitse; onogo sudet bit sposobna i к' obnasza-
nie težkogo Wladatelyskogo bremena.
5е. U Rimlyan, za Obcewladstwa, iest bil zakon, da se obi-
rachu dumniki i wladatelyi na godownoe wreme ot občego lyud-
stwa. To iest, czerni, podbirni lyudi obirachu iz bolyarow, na
prikazi. A bolyarom nemnyasze se bit merzko, iawno, po ulicach
priwitowat, molit i upraszat wsakogo prostaka, i wsego lyudstwa,
i chwalit se i obcewat dobro wladanie: tokmo dabichu iego obi-
rali. Ito se zwasze Ambitia, Zabeganie dlyaradi wlasti.
156e. A pri Carskich wremenech, priszlo iest u Rimlyan go-
spodstwo woiakom w' oblast: i owi po swoey wolye czasto ubi-
1 далее зачеркнуто ino 2 написано над строкой 3_3 зачеркнуто zdes
4 далее зачеркнуто sedem б далее зачеркнуто kto 6 написано
над строкой 7 написано над строкой 8 было kogo 9
зачеркнуто Wolchweczeskiy 10 написано над строкой п далее зачеркнуто
ili boritwa 12 далее зачеркнуто пе 13 зачеркнуто dolglye 14
зачеркнуто naroda 15 на полях зачеркнуто Posuli, Igri
Telesnaia sila
Priwiti, i upraszani
u lyudstwa u
341

jachu carow, i inich posažachu. Ito czinyachu inogđa za penezi,
crV. 269 inogđa tokmo w' igre i w' szutke: i || biasze unyich carstwo na pre-
Posuii siil prodamo: kto wece sulyasze, onogo otwariachu carom. Da wi-
đim i eden i drugiy priluczay.
KUwdijusz Klawdijusz woiwoda biasze ubil Kaligulu 4e° caria, i po-
slednyego ot Awgustowa roda: i prestrasziwsze ot pobuzenia
dworskich lyudey, skrilse biasze w' nekiy kut. Woiaki pritekosze
na razgrab: i nekiy iz nyich ^naszed1 Klawdijusza, bez wsakogo
ugowora i soweta zakriknu: «Owo wam car». Izwede go ко dwor-
skim szeregom2 sterwozenim iesče3 i otgnyewa skriplyucim.
Ali biwszi tokmo4 zasliszili glas onogo iedmogo5 prostaka: wsi
Klawdijusza6 iednim glasom7 prijasze, iako iz neba poslana.
A on8 biwszi uže obladaw carstwom, dabi si woiakow tim9 bolye
powinowatil: obecal 10iest, i platil10 wsakomu petnadeste sester-
cijew: to czinit11 wece ot sta i peti deset rublyew12.
Iednoiu powestiu konec czinim. Wibijusz Julijan13, biwszi
ubil caria Komoda, sežasze w' gradu: a w' obozu u 14Dworskich
polkow14 carstwo biasze prodaino, 15naKto dast wece, ili Na pre-
siil15. Sulpicijan w' obozu 16nase ie16 torgowasze; a Julijan17 woz-
lezszi na stenu, tože zase sulyasze18 stanowit naczet19 penez.
Woiaki ot iednogo 20ko drugomu20 na pred i na zad prechažaia,
reczi prenaszachu: kiy bi weče sulil: zgola iako iest obiczay,
gde se czto prodaet na21 Presul. Na konec predole Julijan: i konec
bi, dabi se wsakomu woiaku platilo 20 sestercijew: to iest okol22
trista naszich rublyew. Nesmerni penezi: ali23 wed 6n widormi
i globami24wo skoru ie25 iest zgrabil i poplatil: ali26wo skoru i
kaznyenie prijal26: Czez sedem mesecew napade na nyego Sewer:
i27izbawi nyego28 ziwota i carstwa; a29dworskich szeregow29 czesti
i slobodin woiaczeskich: razoslaw yich 30po ssilkach30, i obratiw
w' rabi31.
viarko otun Marko Otun potomuže iest kupil carstwo, i Galbu caria
umoril.
1 было naszedszi 2 зачеркнуто polku strelcem 3 зачеркнуто
wsem 4 зачеркнуто lisze 5 написано над строкой 6
зачеркнуто go 7 зачеркнуто serdcem 8 зачеркнуто Klawdijusz
9 зачеркнуто iesce ю-ю зачеркнуто i dal iest n далее
зачеркнуто bil 12 далее стоит сноска и указание wozmi iz lista 259 i zdes
postawi, однако поскольку отрывок со стр. 259 фактически повторяет
уже сказанное об императоре Клавдии, он перенесен в Дополнения
13 далее зачеркнуто woiwoda 14"14 зачеркнуто woiska 15_15 зачеркнуто
kto bi wece posulil 16"16 написано над строкой 17 далее
зачеркнуто zle 18 зачеркнуто obecewasze 19 зачеркнуто czislo 20"20
зачеркнуто di drugogo 21 далее зачеркнуто Preobeczewanie 22
зачеркнуто 600 23 зачеркнуто kotorije 24 зачеркнуто globlyeniem 25
написано над строкой 26"26 зачеркнуто nedolgoweczen саг 27
зачеркнуто nyego 28 написано над строкой 29"29 было dworskije polkow
зо-зо 6bui0 w'silki 31 кончается вставка со стр. 259
342

•Po smerti caria Tacita praznowasze carstwo1. Woiwoda ne- p^fbus Dobrak
kiy goworiasze к' szeregom2 i proszasze, Dabichu Dobrogo
caria obrali. Tamože stoiasze nekiy woiwoda ne iz3 glawnich,
4nit iz nailuczich4 imenom Probus, naszim iazikom Dobrak.
Nekiy woiak, 6powtaraia recz5 kriknu, Dobra caria obiraem,
Zdraw budi car Dobrak. Zanyim wsi kriknusze tože6: i omi-
nuwszi Flori jana, carowa brata, šego Dobrak a carom sotwo-
risze.
Regilijan (:naszim iazikom Kralyiun7:) biasze ban w7 Ilir- ^ ., _ , ^
2 ± , , л Regilijan Kralyun
skoy zemlye. Tamo na nekoem piru woiaki pri winii mermrachu
na caria Galijena wladanie. Nekiy8 iz woiwod recze w7 szale.
Kralyunowo ime 6t czeso mnite bit nareczeno? Drugiy otweca:
ot Kralyestwa. Nato ostalni: Adda možet bit kralyem. I po
prilike toe bezsowetnije reczi, uczinisze go carom.
W inoe wreme woiaki igrachu w' Szachmati. Po udaniu „ ., . c , . ,.,.
ь Prokul Szachmatskiy
nekiy imenom Prokul deset krat posta kralyem. Tamo nekiy fcraiy
na smech recze. «Zdraw budi cariu», i prinesszi czerlyen plasč
okri9 Prokula. Strach napade tudže na onich, koyi pritom biachu.
Idabichu nebili obtuženi, pri starom cariu10 šego si nowogo sotwo-
risze caria. Takowa se tamo igralisča wedichu.
7. U Turskich dworskich strelcew, koyi slowiit11 Ianicari, T . . , .
л . . j. l-i -i i. i. a. i i Л1 . Janiczarskaia swoe-
nist iesce wizena tolika swoewolynost: networet bo kralyew iz woiynost
won kralyewskogo12 plemena. Ali i tamo sewidet merzko neredie:
abo kogda tokmo zachotet, caria zadawet: a sina ili brata carowa
posadet. A wse yim to prosto uchodit. Rokosz ш Poiyniy
8. Wugrom w' zakonu biasze kralya obirat pod Budinom sto- soiem
licznim gradom, w' polyu nazwanom Rakosz, to iest Rakowo
polye. Tamo se schažasze wse bolyarstwo: i dlyaradi wecije
slobodi, w' polyu pod szatormi sowet deržachu. || T6y že zakon CTv- 270
preiasze Lechi: i iesče k' nyemu pribawisze, Da wsegda, kogda
zachotet13 kakowu diimu deržat suprot kralyu, soidut se w' 14koe
nibud nareczeno14 mesto na dumanie, i onu diimu zowut Rokosz:
iako dabi to15bil16 Rakowogo polya ziezd17. 18Ali po takowich Ro-
koszech zginulo iest Wugerskoe kralyestwo: a Leszskoe iest blizko
pogibeli18.
9. Biwszi limerl Martin kraly Aragonskiy, czetiri mogući Sud Treteiskiy
wladatelyi biachu w' plemenu, i w' sporu ob rodonaslediu: i uže
1 над строкой зачеркнуто Florijan carow brat ziwisze 2
зачеркнуто woisku 3 далее зачеркнуто рге 4~4 написано над
строкой б"5 написано над строкой 6 написано над строкой
7 i написано над строкой 8 зачеркнуто tamo Walerijan ieden
9 зачеркнуто oblaczi 10 написано над строкой 1Х зачеркнуто se zo-
wut 12 далее зачеркнуто roda 13 было chotet 14"14 зачеркнуто кое-
koli naznaczeno 15 написано над строкой 16 было bila 17
зачеркнуто duma 18-18 написано над строкой
343

Papino wenczanie
tworlt caria3
Karulowi slni woiu-
iut ob carstwo
biasze delo blizko oružia priszlo:1 Ali uspodobilose iest wlaste-
lom sudcew ili tretiakow obrat, i komu bi oni sudili kralyem
bit, dabi bil. Redok uczinok w' takowom sporu. Izbrasze adda
iz trech derzaw kralyestwa, iz wsakije tri, swetostiu ziwota i
razumom naroczitije muzi. Deny nareczen w' ostrogu Kaspe.
Sedosze sudci, i z'nyimi papa Benedikt: i sud izrekosze, da bu-
det kralyem Ferdinand kralyewic Chispanskiy: ob koem smo
i wisze spomenuli, na listu 2672.
21. Ob sedmi Obiratelyew, koyi obiraiut Nemeckogo caria,
pri cz inu i postanowlyenie nyichowo si сё iest treba znat. Wr
godu 405 ot Christowa naroženia pridosze3a wo Wlaszskuiu zem-
lyu4 Cheruli5, Goti, Wandali, i Logobardi, i razorisze Rim cze-
tiri krati: i wladachu i woiewachu w' onich stranach. Zato Gre-
czeski čari ot onich wremen, inogda wladachu, inogda newladachu
Rimom, i wo ostalnoy Wlaszskoy zemlye inogda swoiu oblast pok-
replyachu, a inogda i malo czto mogachu obderžat. Na konec pri ca-
riu Kostantinu i Irini, w' godu 800 Christowom6, gospodawasze7 wo
Wlaszskoy zemlye Dezideriy kraly Logobardskiy, i sey mnogo
zla czinyasze Rimlyanom. Car Kostantin nemogasze yim pomoć:
zato oni obratisze se inamo, i zazwasze na pomoć Karula kralya
Franskogo8: a9 Franki iesut narod Nemecki. S' tim putem Ka-
rul priđe w' Rim, i bi korunyen, i nazwan ot Rimlyan Rimskim
carom. 10A zatim: kogokoli papa wenczewasze, on postaiasze
carom10.
Karulow sin car Lyudwich Milostiwiy, imasza tri sini. Lo-
tara, Lyudwicha II, i Karula prisziwca: i uczinil iest Lotaka11
ot papi11 okorunit na carstwo1213i powelel mu13 Deziderija kralya
stolicu14 deržat, i Wlaszskoiu zemlyeiu wladat. Lyudwichu iest
dal Nemeckuiu, Karulu Francuzkuiu zemlyu, i uczinil yich tamo
kralymi. Zatim 15po napućeniu ženi Juditi15 iskasze Karulu nai-
mlažemu sinu16weću czest uczinit: Zato powstasze na otca17 sini,
Lotar i Nemeckiy18 Lyudwich, i wziasze go19 w' newolyu: ali
pogodiwszise opet go izpustisze. Po smerti20 otca Lyudwicha21
perwiy umre sin stareyi car Lotar, i sin iego carže 22bez ostanka22.
Zarad togo w' godu 876 priđe w' Rim 23tretyi Naimlaži brat25
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто 10. Iesce nam ostaet
pripomenut ob Nemeckogo caria i papi; i Benetskogo kneza obiranyech
3 далее зачеркнуто Sedem Obiratelyew Nemeckich за далее зачеркнуто
Goti и над строкой зачеркнуто Cheruli 4 далее зачеркнуто i za nyimi
Wandali, Cheruli 5 написано над строкой 6 написано над строкой
7 зачеркнуто biasze 8 было Franczeskogo 9 далее зачеркнуто Fragi ili
10-10 написано над строкой ii-ii зачеркнуто Lotara и над строкой
зачеркнуто otpap 12 далее зачеркнуто i poslal go wo Wlaszskuiu zem-
lyu па 13"13 написано над строкой 14 далее зачеркнуто da 15"15
написано над строкой 1б написано над строкой 17 зачеркнуто nyego
18 написано над строкой 19 зачеркнуто otca 20 зачеркнуто za
21 далее зачеркнуто Milostiwogo 22"22 написано над строкой
23-23 написано над строкой
344

Karul plisziwiy, kraly Francuzkiy i bi okoriinyen ot papi Iwana 9.
Ali smi srednyego i stareego brata Lyiidwicha kralya Nemeckogo
mu zazrisze, i nechotiachu dabi хКаги1 plesziwiy1 nastupil
w' carstwu, i wo Wlaszskoy zemlye: i sebe scenyachu bit bli-
žich, iako stareego brata2 otroki. Podwigosze rat na Kanila,
i bisze se lyuto. Karul czez dwa goda umre. Togda papa Iwan
chotiasze okorunit Karulowa sina 3Karula Zaieklyiwogo3. Ali
Lyudwicha Nemeckogo sini (:Karul4 Debeliy z' bratieiu:) uchwa-
tisze5 papu, i deržasze w' wuze. || Papa ubeža w' Francuzkuiu crp. 27i
zemlyu, i tamo okoruni Karula Zaieklyiwogo. Ali i sey Karul
Zaieklyiwiy6 umre czez dwe leti: i zatim papa Iwan okoruni
Karula Debelogo, kralya Nemeckogo. I s toiu priczinoiu carstwo7
otpade ot Francuzkich kralyew, na Nemeckije.
W godu 938 ia kralyewat car Otun Perwiy. Sey Otiin iest bil Car ceiuet krest pape
perwiy w' carech, kiy iest uczinil pape Krestnoe Celowanie:
spoznat i deržat iego za otca duchownogo, i branit go ot wragow:
iakože stoyit pisano w' Rimskich prawilech, w' Razdelu 63,
w' zaczalu, Tebje Gospodinu Iwanu. (Distinct: 63. Cap. Tibi
Domino Ioanni). Togda i Otun bi okorunyen na carstwo. Drii-
giy put priđe Otun w' Rim: i dlyaradi nekoyich neprijazney
podna papu Iwana 13: i8 uczini obrat Leona 8. Biwszi se Otun
powernul w' Nemeckuiu zemlyu: priđe i papa Iwan w' Rim:
a Leon pobeža k' cariu. Posmerti9 papi Iwana10 priđe car Otun
k' Rimu tretyi put choteč posadit Leona: ali Rimlyani necho- sedem obirateiyew
tiachu go prijat, i obrasze si Benedikta. Otun osadi Rim, i
zatim wzia: i mnogich Rimlyan pokazni smertiu. Posadi Leona
na stolicu: a Benedikta otwede s' soboiu, i derža go11 za stražeiu
w' Chamburgu. Za Otun om I12 posta carom sin iego Otun II13,
i wniik Otun III14, Mudriy. Sey Otun biasze werlo razumen, i
zarad togo prozwan Mudrim, i Mirabilia mundi, Czudom sweta.
On15 razcenyasze л^' sebje: kako Rim i ostalnaia, wsa Wlaszskaia
zemlya biasze slobodna: i kogo Rimlyani obirachu, 16ili pacze
'kogo16 papa wenczawasze, 6n dobiwasze onogo kralyestwa oblast.
Weče \vižasze, kako Francuzki kralyi pomalu czinyachu se sil-
neyi, i chleplyachu na Wlaszskoegospodstwo. 17I boiasze se dabi
kogda ono18neupalo nyim w' ruki17. Zarad togo, dabi se w' napre-
dok za wsegda i na weki carstwo Wlaszskoe Nemeckomu narodu
ukrepilo, i nemoglo bi otpast ot nyego: udumal iest Otun sicewu
Nemćckich tworet
caria
1-1 зачеркнуто on 2 далее зачеркнуто detey 3~3 зачеркнуто
Balbusa 4 далее зачеркнуто Krasnu 5 зачеркнуто ulowisze
6 написано над строкой 7 далее зачеркнуто carstwo 8 написано
над строкой 9 зачеркнуто Biwszi 10 далее зачеркнуто papa
umerl xl написано над строкой 12 далее густо зачеркнуто
13 над строкой зачеркнуто Gzerniy 14 далее зачеркнуто prozwa-
niem 15 далее зачеркнуто premisz 16~16 написано над строкой
17-17 написано над строкой 18 написано над строкой
345

dumu. Sprawil iest u Rimlyan, da sut na papinstwo obrali. Bru-
nuna Otunowa plemennika, kiy bi1 preimenowan Grigorijem2
V. Zatim iest Otun (:w7 kupe s' papoiu Grigoriem, kiy mu iest
iako Nemczin Neinczinu rad w' tom pomogel:) szest carskich
Obiratelyew 3w' Nemeckom narodu3 postanowil, i wecznim swo-
yim carskim, i papinim zakonostawiem ukrepil. Trech archi-
jpiskopow, ot gradow Mogunca, Kolna, i Trewira: i trech kne-
zow, Renskogo, Saskogo, i Bradiburskogo: dabichu owi imali
oblast obirat caria Rimskogo. 4Aliwed dabi se obraniy snubok
neimenowal carom, perwlye neže bi bil otpapi potwerzen, i za-
konnim obredom, pomazan i okorunyen. I zaradtogo ко dnesz-
nyim Nekorunyenim carom papi nepiszut prosto sowerszeno car-
skogo imenowania; no piszut, Rimskomu Cariu Obranomu.
To iest, ne iesče uczinyenomu, no tokmo naminyenomu4.
I5 sice iest otpalo ot Rimlyan, i ot Wlaszskogo naroda obra-
nie swoego6 Wlaszskogo kralya, 7ili caria7 na tije Nemeckije
knezi. 8Sice iest Rimlyanom otneta wolynost i prawowlastie
Obirania: da uže ne oni Wlachi9, no Nemci: nit Wlacha, 10nit
inogo naroda10, no I^emczina obiraiut na Wlaszskoe gospodstwo:
i wpade narod Wlaszkiy opet w' sowerszeno11 Czuzewladstwo8.
Ito se deiasze w' godu 1002 ot Christowa naroženia. A zowutse
ti knezi po Latinsku elektori, to iest Obiratelyi: po Nemecku
Kurfistri12, ot slowa Kura, promisel, ili skorb13, i ot14 First, knez:
to est, Knezi promiselniki i czuwari15 carstwa16. || К' sim po wre-
menu car Rudof I iest pribawil sedmogo, Kralya Czeszskogo: dabi
sey mežu nyimi razwel spor, ascze bichu se kogda17 na dwoe
razdelili, i nemogli-bise zgodit. A pri carstwu Konrada Swewina
Siamnaia, Zelezna i-ij.' .^ r ^. . ,° . /- , -р. г.л- ' ' j.ift
zlatna koruna. Grom. к tim ustawam i sije iest priwerzeno: Da se obraniy car imaet18
ex Biondo lib.. 3. wenczat naiperwlye w7 Moguncu Slamnim, a19 w' Medijalanu
fo1' 53 Zeleznim, a potomtogo20 w' Rimu Zlatnim wencem. Po wre-
menu poczelo se iest w' Achu obwerszat Slawnoe wenczanie, кое
se perwlye w' Moguncu czinyasze. Po tom promislu Rimskogo
Carstwa pustoe ime 21deržit se21 uže 660 godow pri Nemeckom
narodu: chočti Oblasti libo koristi pri nyem nikakowije nist.
sobor Gerkowniy two- 22" Obiranie Rimskich episkopow iskoni i wsegda se czinit
nt papu ot domasznyego cerkownogo sobora. Chočti w' tom mnogo krat
se iest priminila i sila ot domasznyich Wlastelow, i zatim ot Ne-
1 далее зачеркнуто prozwan 2 было Grigorij 3"3 написано
над строкой 4"4 приписано на полях 5 далее зачеркнуто
tako 6 написано над строкой 7"7 написано над строкой 8"8
приписано на полях 9 зачеркнуто Rimlyani w-io написано над
строкой 1Х написано над строкой 12 далее зачеркнуто to iest 13
зачеркнуто peczal 14 написано над строкой 15 зачеркнуто Skorbitelyi
и над строкой — Stroyitelyi 16 далее зачеркнуто A w'ustawe iest
uzakonyeno: 17 написано над строкой 18 далее зачеркнуто w'Mog
19 написано над строкой 20 написано над строкой 21-21 зачеркнуто
stoyit
стр. 272
346

meckich carow: iakož chočem owde nekoliko pripownyit. Саг Car tworit papu2
Cherich ЧП ili1 Czerniy nasta2akralyewat w' godu 1040. W ono
wreme papa Bedenik iest bil prognan ot Silwestra: i otstupil
swoe mesto Grigoriju 6. Itako tri se boriachu za papinstwo.
Zarad3 togo razdora4 priđe w' Rim car Cherich: i zsadi wsije
tri onije dobiwatelyi i postawi5 papoiu Klimenta 2, rodom Ni-
meczina6. Togdaže uczini i7 siju ustawu. «Da bi8 nikto ne9 mo-
gel postat papoiu, ascze nebudet potwerzen ot caria». Za
Klimentom biachu owi papi: Damas 2, Leon 9, Wiktor 2, Stefan 9,
Bednik10 9, i Mikula 2. Sey Mikula 2 iest zwergel Bedenika:
i naredil ustawu11: «Dabichu iedini Rimski Soborni popi, ili
Kardinali (i ne kto drugiy) imali moć obirat papu. 12I nikto mir-
skiy dabi se w' tonemiszal12. Za13 Mikuloiu 2 iest nastupil papa14
Aleksander 2. Togda dlyaradi obirania uczinil se iest15 w' Rimu16
boy i poraza w'17 lyudech. сьепсЛ prokleti
Nastupi Grigoriy 718, Nemczin. Sey iest preklel19 caria Che-
richa 4. W godu bo 1057 posta carom Cherich 4: apri nyem posta
papoiu toy20Grigoriy. Ion naredi ustawu: Dabiachu papi neimali
ot carow prosit potwerzenia. Suprot tomu car oštro branyasze
ustawi ot swoego otca uczinyenije, Dabichu čari potwerzali
papi. Oprocztogo car razdawasze episkopstwa bez wolyi i potwer-
ženia papina: i togo papa nechotiasze terpet: tako da nikogda
na iedno mesto, iednogo swetitelya postawlyasze car, drugog
papa. Posle mnogich sporow papa proklia caria. A knezi obira-
telyi zaradtogo obrasze inogo caria Rudofa21; kiy posle trech go-
dow w' iednom boiu pade ranyen, i umre, w' godu 1080. Nato
Cherich 4 priđe w' Rim: uchwiti papu Grigorija 7, i sosla w'
silku; i postawi Klimenta antipapu. Ali zatim na Chericha po-
dwize rat iego wlastitiy sin: i Cherich pobeža, i skrise ot sina
w' Lutichu gradu, i tamo krijuč se 22w' kruczine22 umre. I sko-
dob posle peti godo\v (:biwszi otreczen ot kletwi:) iest pogreben.
A pape Grigoriju umerwszemu w' sognaniu23 nastupnik tamože
bi uczinyen Wiktor 3, i zanyim Urban 2. Sey priđe w' Rim i
sogna24 Klimenta antipapu, postawlyenogo ot Chericha.
1-1 написано над строкой 2 зачеркнуто Gari swerzaiut i two-
ret papu 2a зачеркнуто ucza 3 было Za 4 написано над строкой
5 зачеркнуто sotwori 6 далее зачеркнуто А 7 написано над
строкой 8 написано над строкой 9 зачеркнуто nebudet 10
зачеркнуто Bendikt 11 над строкой зачеркнуто potwerzenogo ot caria
12-12 приписано на полях 13 написано над строкой 14 зачеркнуто
Mikula 15 зачеркнуто biasze 16 далее зачеркнуто welik 17
написано над строкой 18 над строкой зачеркнуто Hibebrand 19
зачеркнуто Chericha 20 написано, над строкой 21 написано над строкой
22-22 написано над строкой 23 зачеркнуто silke 24 было progna
347

Gherich25 proklet ^ godu 1107, priđe w' Rim Cherich 51 dlyaradi wenczania.
Paskal papa nechotiasze go2 wenczat: ascze nebi bil perwlye
poterl neprawednije ustawi ob potwerzaniu pap. Cherich uch-
witi Paskala i primora go siloiu da go iest okorunil3. Ali biwszi
car otszel ot Rima, Paskal go iest proklel. Car se powrati к' Rimu:
i naszed Paskala w' ziwotu, nastupnika iego Gelazija 2 sogna4,
стр. 273 i postawi || antipapu Grigorija. Gelaziy iest5 pobežal ко Fran-
skomu6 krlayu, i tamo umre, azanyim nastupil Kalist 2. Sey
7iest priszel7 w' Rim, i sognal8 antipapu Grigorija. Za tich wre-
men knezi w' Nimcech sobirachu se suprot cariu i w' godu 1115
uczinise mežu stranami iedna bitwa. Car oblicziwszi, iako zarad
Kletwi knezi 6t nyego biachu otstupili: prestal iest napirat
swoee dumi, i obalil ustawu ob Potwerzaniu pap. I uczinil se-
iest mir mež carom tim Cherichom 5, i mežu papoiu Kalistom 2,
i knezmi. Za Kalistom iest nastupil Chonoriy 2: a za Chono-
rijem zakonno obran Inocencliy 2; i nezakonno ot razdornikow
obran antipapa Anaklit. Sey blasze9 sogna10 Chonorija: ali
car Lotar pomože Chonoriju prit opet na stolicu.
3 W godu 1152 nacza krlayewat Fridrich I, prozwaniem Kras-
Fridricui proklet naia Bradž> Sey 0bnowi zwadi i težbi, razliczno11 lamaiuč pra-
wowlastie Rimskije cerkwi. Luczilo bo se biasze, da po smerti
papi Adrijana 4, bi obran Aleksander 3; i suprot nyemu
antipapa Oktawijan. Siju priliku uchwati car Fridrich, i zastupasze
Oktawijanowu stranu: abo mu12 Oktawijan postupasze cerkow-
noe prawowlastie. Ali Aleksander 3 proklia caria: 13car se po-
dwize13 wo Wlaszskuiu zemlyu, choteč prognat Aleksandra.
Aliti Benetczani, koyi deržachu papinu stranu, uchwitisze ca-
rowa sina. Zarad togo car bi primoran uczinit mir z'
Aleksandrom. Obsich delech se powedaet nekaia glupa i nespodobna
basen: iako bi papa pri odreszaniu caria ot kletwi, nogoiu bil
nastupil na carowu wiju, i rekel. Na aspida i na Wasiliska na-
stupisz, i14 popreszlewa i zmija. 15I zatim go otreszil ot kletwi15.
Ali to nist nikako istine16 priliczno: i ot starich godopiscew nikto
togo nist pameti predal: no bezdelni basenniki, to udumasze.
Zatim se podwize Fridricha i poide na woztok, Ierusalima do-
biwat, kiy biasze sweze zgublyen. Tamo priszedszi, bodro mu
se weci powozachu: ali ieden krat zachotew se kupat, poile w'
nekuiu reku, i tamo utonu.
1 далее зачеркнуто na korim 2 далее зачеркнуто ob 3 было
obwernczal 4 было progna 5 написано над строкой 6 было Fran-
cuzskomu 7"7 зачеркнуто priđe 8 было progna 9 написано над
~ 1 П ^- 11 /- • A _ IO О
10 было progna u было raznowito 12 напис
строкой 13-1з зачеркнуто poide 14 далее зачеркнуто potlaczisz 1Ъ~1Ъ
написано над строкой 16 далее зачеркнуто spodobno
348

W godu 1198 uczinyen iest carom Filip Krasnobradogo sin. 4
Sego iest proklel Inocenciy 3; dlyaradi onichže perwlye spome- P pr°
nyenich priczin: i okorunil iest Otuna 4, obranogo suprot
Filipu. Po wremenu Filip iest bil otreszen ot kletwi. Ali nekogda
sideč wo swoey izbe, ot nekoego szisza iest ubijen.
W godu 1209 nasta kralyewat Otun 4. Sego iest proklel otun 4 proklet
Inocenciy 3, dlyaradi uže powedannich1 raznic. Knezi obrasze
inogo caria, Fridricha 2-go2 Filipowa sina, Krasnije bradi wnuka.
Iednakože posle togo sozwal i deržal iest iesče Otun ieden soiem,
i opominal Knezow na wernost к' sebje: ali nist niczeso sprawil.
Uczinil iest i iednu bitwu, ali ostal pobijen: i ne za dolgo w' kru-
czine umerl.
W godu 1213 obran iest na carstwo Fridrich 2, iako smo . 6
powedali. A w' godu 1245 papa Inocenciy 4 iest deržal sobor ri rlCi--pi0'e
w' Lugdunu, i caria Fridricha (:uže perwlye ot papi Chonorija 3,
i ot3 Grigorija 9 dwa krata prokletogo, i4 oprosčenogo:) po tretiu
proklel, i ot carstwa zwergel5. Knezi ot nyego otstasza, i inogo
caria obrasze: a sin Encijusz mu biasze 6w' neprijatelyskich
rukach6, kiy i umre w' wuze. Zarad togo7 Fridrich posta kruczi-
nen: otide iz Nemec w' Apuliju, swoiu otczinu, i tamo umre8
w' kruczine, pet godow posle zwerženia.|| стр. 274
W godu 1250 obran iest Kunrad kraly Neapolskiy, Frid- 7
richa 2 sin. Ali papa Inocenciy 4 go iest proklel: i knezi Nemechi Kunrad proklet
ostawili. Zaradtogo on ostawi carstwo: powrati se wo swoe kra-
lyestwo, i za tri godi umre.
W godu 1305 obran iest napapinstwo Kliment 5, rodom Prenesfnie stolici
Francuz. Sey wozruszen milostiu ко swoemu narodu i domo- w wmyon
^vine, ostawi Rim i papinskuiu dostoinost i stolicu prenese wo
Francuzkuiu zemlyu: i tamo w' gradu Awinyonu prebiwa 6n
i iego nastupniki celich 74 godow.
W godu 1314, w' iednom mestu, i w' iednom dnyii, bista Lyudwi8ch pr6klet
obrana ot obiratelyew dwa caria. Lyudwich Bawarskiy, i
Fridrich Rakuskiy. Tri biachu obrali sego, tri onogo. Ali Lyudwich
w' poboiu uchwiti Fridricha: i posle trech godow 9zgodiwszi
se z' nyim9 otpusti go na wolyu. Papa Iwan 22, sedeč w' Awi-
nyonu, dlyaradi nawadnich sporow, proklia Lyudwicha. A Lyud-
mch priđe w' Rim, i bi okorunyen ot prednyego Kardinala:
i postawi w' Rimu antipapu Petra Korbarskogo. Ali po malu
Peter bi uchwicen, i otweden w' Awinyon k' Iwanu 22, i tamo10
1 далее зачеркнуто priczin 2 написано над строкой 3 написано
над строкой 4 далее зачеркнуто otresze 5 зачеркнуто i zsadil
^"6 зачеркнуто w'newolye 7 далее зачеркнуто bias 8 далее зачеркнуто
w'godu 1252 9"9 зачеркнуто po zgode 10 написано над
строкой
349

w' uze deržan1 umre. A knezi suprot Lyudwicha obrasze Ka-
rula 4, w' godu 13462.
Powracenie stolici W godu 1379, papa Grigoriy II3 iz Awinyona priđe3 w' Rim,
wRIm i powrati papinskuiu stolicu na iee staroe mesto. Ali po iego
smerti u uczinil seiest welik razdor w' cerkwi.
Razdor, Razerwanie
Dwa papi: dwa Rima Biwszi bo umerl Grigoriy II, sobrasze se Kardinali: i Wlachi
obrasze Wlacha, Urbana 6, Francuzi tamože wo Wlaszskoy
zemlye obrasze Francuza, Klimenta 7: i otidosze z nyim w' Awi-
nyon. Tako postasze dwa papi. Iednogo iedni kralyi i wlada-
telyi, drugogo drugi, nasledowachu. Sami papi w' zaiem se pro-
klinachu, i za razdorniki poczitachu: i mnogo postupaiuč wla-
datelyem, ochoti i wolyi nyichowije si iednachu. Ino wed ieden i
drugi po sebje pokazowasze zadlyiw bit i iskat4 woznowlyenia
cerkownogo mira; choč bi i s' postradaniem swoee godnosti:
i to kletwami i rucznim podpisom kreplyachu. Sey razdor iest
stoial 39 godow: daže do Kostanskogo sobora.
W Rimu adda posle Urbana 6, nastupi Bonifaciy 9, i Ino-
cenciy 7, i Grigoriy 12. A w' Awinyonu posle Klimenta 7,
nastupi Bedenik 12.
Pizanskiy Sobor
pizanskiy sobor Grigoriy Rimskiy iest obečal otstupit papinstwa: ascze bi
otstupil i Bedenik Awinyonskiy. Ali Bedenik5 nechote
otstupit: no pobeža w' Chispanskuiu zemlyu. Zatich del sobra se sobor
w' Pižach: zwerze obadwa papi: i obra tretiego Aleksandra 5.
Wugri togda czinyachu terwogi blizko Rima, dlyaradi Neapol-
skogo kralyestwa. Zato Grigoriy 6iz Rima6 pobeža w' Arimin.
Aleksander Pizanskiy se posadi w' Bolonye, z' dwa dni choda
ot7 Arimina: i po iego smerti nastupnik mu bi Iwan 23. Itako
ti tri Bedenik w' Chispanech, Grigoriy w' Ariminu, Iwan w' Bo-
lonye8 dožisze Kostanskogo sobora.
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто Sey Karul iest chwa-
lyen tim, czto iest naredil nekoe kratko zakonostawie, polezno k'obreža-
niu obcego mira; Sije zakonostawie slowet Aurea Bulla, Zlatnaia usta-
wa; напротив на полях зачеркнуто Zlatnaia ustawa 3_3 зачеркнуто
iest priszel 4 далее зачеркнуто powracenia občego 5 далее зачеркнуто
nepoch 6"6 зачеркнуто Rimskiy 7 далее зачеркнуто Bolonyi 8
далее зачеркнуто doczekasze
350

Kostanskiy Sobdr
W godu 1414 uczinil seiest1 sobor w' Kostancu. Dumano
iest ob || razdoru: zwerzeni tri papi: i postawlyen papa Маг- ^piu^iy sob0ir
tin V. Zatim dwa ieresem zaczalnika2 Iwan Chiis, i Ieronim
Pražanin ziwi sožeženi. I otluczeno, da se posle 123 let opet4
sobor uczinit w' Bazileie.
Florenskiy i Bazileiskiy Sobori
Martinu 5 nastupnik5 iest bil Ewgeniy 4. Pri šego ziwotii
sobral se iest Bazileiskiy sobor 6w' godu 13436 po otluke Ко- ъ№**оъ1*т~
stanskogo sobor a i po ukazu iego že7 papi Ewgenija. W ono
že wreme Greczeskiy8 car Iwan Paleolog biasze udumal: soiedenit
cerkow woztocznuiu so zapadnoiu: i prosit pomoći ot zapadnich
narodow suprot Turkow: i to swoe zelyenie iest obwestil pape:
i obečal prit na sobor sam, s1 patrijarchom, i z' inimi sweti-
telymi. Papa, dabi cariu ugodil9: naznaczil iest soboru mesto
grad Feraru, mesto Grekom prigože, ко koemu mogačhu ot
Carigrada wse Avodnim putem prit. Nebiasze bo lepo nit spo-
dobno, caria z' duchownimi, i mirskimi Greczeskogo naroda
wlastelmi zwat w' Bazileiu, trudit czez wisoloije gori, w' dale-
kije i neznani je strani. Zaradtogo papa Ewgeniy w' godu 1438,
prenese sobor, i zwasze episkopow dabichu priszli iz Bazileyi
wo Feraru. A episkopi papu i caria so wsemi Grekmi zwachu
к' sebje w Bazileiu: i nechotesze posluchnut10 papi: no otsudisze
mu papinstwo, i postawisze11 si antipapi Feliksa V. Ali Ewgeniy
powsem tom osta pri papinstwu. i nacza12z' Grekmi sobor w' Fe-
rare; a dlyaradi naglogo mora, sowerszi go13 wo Florenceie.
Antipapa Feliks, spustiw nekoe wreme, zwerze papinstwo, i
pokloni se Ewgeniju. I sey iest bil dosele poslednyi razdor w'Rim-
skoy stolice.
Okol oni ehы wremen: na otwernyenie15 terw dg, i16 razerwania, zapomoe оыгаше
i soblazney: uczinyena iest ustawa (:newem ot koego papi:)17 PaPinskoe
Da se papa obiraet w' Zaporu, i za Stražeiu. To iest: po papinoy
smerti spustiw 18nekoliko deny18 Kardinali wsi koyi se obre-
taiut w' Rimu, iesut powinni poit w' iedno zidano, dobro utwer-
ženo stanie. Potom togo dweri onogo mesta (:koe oni zowut
Konklawie:) 19zagradit se19 kamennim zidom, tako da nikto
1 далее зачеркнуто Kofetanskiy 2 далее зачеркнуто Ieronim Pra-
zeskiy 3 зачеркнуто nekoliko 4 далее зачеркнуто imaet 5
далее густо зачеркнуто 6"6 написано над строкой 7 написано над
строкой 8 написано над строкой 9 далее над строкой зачеркнуто
w'godu 1438 10 было posluszat 1г зачеркнуто obrate 12
зачеркнуто sowerszi 13 написано над строкой 14 зачеркнуто tich 15 далее
зачеркнуто toliki eh 16 далее зачеркнуто sob 17 далее зачеркнуто
ili sobora 18~18 зачеркнуто dwe nedelyi 19"19 зачеркнуто zazidžet se
351

ne možet ' w nuter nit won poit. Okol Zapora onogo strežet
i czuwaet gradskiy Nazornik, so swoyimi1 szeregami. Iestwina
Kardinalom sepodaet czez Kolowratnoe okno, czez кое nemo-
žet czlowek czloweka widet, nit prelezt. A czuwanie ono iliti
nazorstwo 2Zap6ra i wsego grada2 iest poruczeno stanowitomu
Nazorniku: i prikaz on iest rodonasleden: dabi tim wernee bil
obnaszen, i stanowiteia bi gradu bila bezpeczalnost w' takowo
terwozno i strachotno wreme. Dneska on prikaz seporuczaet
wsegda 3stareey osobe3 ot pokoleniy nekoyich knezow, prozwa-
niem Sawelskich. Tako Kardinali moraiut sedit zaperti, choč
bi cei god, i dolže, daže dokole oberut papu. A postanowlyeno
iest, da on budet papoiu, na koego se soidet dwe tretini glasow.
Wsakoe iutro, posle wisluchania swetie liturgiyi, prinesut wsi
стр. 276 na bumažke, wsakiy || iedno ime napisano, i položet na Oltar.
Zatim pred wsemi cztut se bumažki ili imena, i zapisuiut se.
I ucziniw smetu: ascze iedna osoba 4ili Kardinal4 imaet dwe
tretini glasow: tudže wsi pripadut pred nyego, i pozdrawet go
papoiu, Sey sposob iest naiposlee bil uduman: dabi se kako
mogla wozpetit czloweczeskaia newozderznaia Wlasti
lakomost. Ino po Boziey milosti weci stoiet pokoini, i uže z' 220 go-
dow nist bilo razdora w' cerkwe. Dosele ob papinskom obiraniu.
Sasm?16 JpSm6m ^* Benetczani pak sice obiraiut swoego Kneza. Naiperwlye
i zerniem izmežu sebe 5iawnimi glasmi5 izberet sto6 (:ascze neblužu:)
obiratelyew. Zawtoroe7, owich sto oberet tri osobi; ali tainimi
glasmi; to iest wsakiy prineset na pismu tri imena napisana.
Smeta glasom8 se uczinit, i kaia tri imena imaiut množe glasow,
iz onich ieden imaet bit knezom. 9Za10 tretie9 napiszut ona tri
imena welikimi slowmi: i pod wsakim iest swoe lukonce z' di-
roiu, gde možet wpadat zernie. Alukonca ona tako sut ogražena,
da se tokmo czez bolyszuiu diru k' nyim rukoiu posegaet: i on11 kiy
zerno mečet, možet tako, werć danikto nepoznaet, pod koe ime,
ili w' koe lukonce iest ie wergel. Dumniki sedet okol stola: na
stolu stoyit pudlo ona12 z' onimi tremi lukonci: a pisec iz knyig
cztet, i po imenu zowet wsakogo bolyarina; iliti plemenita muža
Benetskogo13. Oni pristupaiut, i wsakiy werzet iedno zerno,
pod koe ime zachočet. A14 zernie15 w' sem delu nist bob, i nist
grach: no pugowici mechkije iz bumagi, tako da nist cziit glasa,
kako ili kamo opadet zerno. A w' inich sprawach, gde rokuiut,
Bitli nebitli czemu; dadut wsakomu dwe bobowi zerni: iedno
belo, drugo czerno. I gde budet množe belich zern, delo stanet;
1 далее зачеркнуто woisko 2"2 написано над строкой 3"3 было
stareemu knezu 4"4 написано над строкой 5"6 написано над
строкой 6 далее зачеркнуто iliti ne wem skoliko 7 написано над
строкой 8 написано над строкой 9"9 зачеркнуто То ucziniwszi 10
далее зачеркнуто wtoroe n написано над строкой 12 зачеркнуто iliti
tri 13 зачеркнуто onogo naroda 14 написано над строкой 15 далее
зачеркнуто w'onich delech
352

a gde množe czernicli, nestanet. A zdes pak, gde se obiraet mežu
tremi; komu bit knezom: kogda se oboidut wsi bolyari, togda
i dumniki i eden zadrugim dadut swoe glasi, iliti wergut swoia
zerna. Zatim iztersut wsakoe lukonce osobno1 * precztut zernie.
I 2kiy imaet2 množe zernia: on postanet Kj zom.
24. Boris. Czto ti sudisz 6 Cherwoiu, czes^ se moraem mi fakZonec°hkobiUniaich
nauczit iz wsech tich zakonow raznogo4 obirania i s'5 pripa-
dkow narodskich?
Cherwoy. Naiperwlye sumnyi nist, i weč sama goworit: ieže
Konyskoe teczenie ili ržanie: Bachorski soweti. Telesnaia sila:
Upraszanie u6 lyudstwa: Posiili ili presuli: i Igri: iesut nespo-
dobnije priczini, i zli sposobi g' dobitiu werchownogo7 gospod-
stwa. A gde wladaet woiaczeskaia Swoewolynost, ( iako u Tur-
kow8: ili Rokoszi i polyni soimi: tamo pogotowu9 iest merzko
neredie, i nist obstoialnogo dnisča gospodstwu.
Wtoroe Ob Sudu Treteiskom smo pripomenuli iako inde
papa, iest sudil: inde sudci izbrani, Pape, ili koemu Wladatelyu
izwonskomu dat sudit sicewo10 delo, nist sowetno: abo takowi
sudci nezaspet swoee koristi, pritom: no u onogo, kieemu pri-
sudet kralyestwo, wimogut takowije weci, kotorije sut sceni
narodu. Domaćim lyudem11 nistže sowetno sudit: abo se boiet
razgnyewit iednije strani i težko iest takowich nait, na koyich
bichu se spustili obe strani12.
Tretie || Kruto neobstoialen i polon terwog iest bil13 on spo- стр. гп
sob, koyim iednim grad Rim, iliti i bez Rima iedin papa (:i14
izwon stolici swoee buduč: obirasze i wenczawasze kralya,
(:ili caria: k£y bi imal wladat wseiu Wlaszskoiu zemlyeiu:
i to inorodnika. 15Pri takowom zakonu, welik inepokoyi po
nuže sewodet15.
Czetwertoe. Car Otun, postawlyaiuc Obiratelyew, iskal iest
šego Dabi carstwo Wlaszskoe nikoli neotpalo ot Nemeckogo
naroda: i czeso iest želei, to iest i dostignul. Ali z' drugije strani
nemalo zla iest 16swoyim nastupnikom, i16 na swoy narod nawel.
Ti bo knezi, takowije wlasti i wisokosti dobiwsze, naczasze17
ne uže carow posluszat, no sami carom zapowedat: i suprot ži-
wim carom inich obirat: i mnogi je w' narodu terwogi, razerwa-
nia18 i korwolitie czinit.
1 написано над строкой 2~2 зачеркнуто gde budet 3 далее
зачеркнуто Obir 4 написано над строкой 5 написано над строкой
6 далее зачеркнуто narod 7 зачеркнуто kralyestwa ili 8
зачеркнуто Ianiczarow 9 написано над строкой 10 над строкой ta-
kowo 1г зачеркнуто sudcem 12 далее зачеркнуто za 13 написано
над строкой ы написано над строкой 1Ъ ~1Ь написано над строкой
16-16 написано над строкой 17 написано над строкой 1В написано
над строкой
23 К). Крижаннч
353

стр. 278
Petoe. A Rimskich episkopow Obiranie izkoni i1 wsegda
se iest czinilo, i czinitse ot sobora cerkownogo. A koyikoli sut
nastali toy zakon2 lamat, ili prawowlastie onoe stolici kako-
nibud zatirat: zlo yim se iest duma powela3.
D.„ . . . ^A 25. Boris. Razkaži mi to iawnee.
Bog raznimi czudesmi _ ^ ,. , . , , . A
hrežet petrcwie sto- Cherwoy. JN aime JNenecki kralyi biacnu dobili togo carstwa
Iise'naeSCmen0t0knu" po Wolynom Obiraniu. A zatim postanowiwszi4 si5 obiratelyew ||
w' Nemcech ukrepisze si gospodstwo6 i na weki, i otnyasze ot
Rimlyan ono wolynoe obiranie. Itim wsem nesiti7; iasze pap
chwitat, Avužit, zganyat so stolici8 A s' togo ne dobro nikakowo,
no9 raznije nestreči yim se priluczachu.
Iе, Abo10 ot pap biachu11 proklinani12. A13zatimili zlim kon-
nimaiut sczas^Ia ' cem se skonczawachu ili inako w' nesczastie wpadachu13. Che-
rich I, bežeč i krijuč se14 pred swoyim wlastitim sinom, w' kru-
czine iest umerl: Fridrich I utonul: Filip ot szisza ubijen: Otiin 415
pogromlyen i w' otczaianiu16 um eri: Fridrich 2 w' kruczine že17
umerl, biwszi prognan s' carstwa18. Kiirad prognanže s' car-
stwa.
Antipapi ot carow 2е, Papi oni19, koyich ti čari proganyachu, i w' begu iliti
žessczastialf mmaiut soslaniu swoem imachu nastupnikow: i wsegda se powraczachu
w' Rim, i zganyachu Antipap postawlyenich ot carskije sili.
Itako nijedin ot carow postawlyen antipapa nist imal nastup-
nika za soboiu: nit se poczitaiut w'werste prawich pap20. Irawno,
kako drewi za poganskičh carow, za21 trista god množe ot 30 pap
iest bilo muczeno, a iednakože nikoli nepreterglo se nastupo-
wanie 22tolikim miiczeniem: tako i zdeska ot nasažania antipap,
nikoli se nist pretergla czreda22 prawich Petrowich nastupni-
kow22.
posle Rimskogo raz- ^6' Poslednyee delo, i zawerszenie obid ot Nemeckich tich
S?bnyeeonkorunny^^^ cdrow iest bilo pred 120 godow: kogda car24 Karul V proszasze
zginuia yim wsa papi Klementa VII25, dabi poplatil iego carowo woisko: a papa
togo uczinit nechotiasze. ZapoAveda adda car woiakom Rim
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто ili to prawowlastie
3 далее зачеркнуто, см. Дополнения 4 было postanowiszi 5
написано над строкой 6 написано над строкой 7 далее
зачеркнуто nit zadowolyni 8 далее зачеркнуто i inich anti pap po-
stawlyat 9 далее зачеркнуто mnogo 10 зачеркнуто czto X1
далее зачеркнуто otluczeni ili 12 было prokleti i3-is написано между
строк 14 написано над строкой 15 далее зачеркнуто ot suprotiwni-
kow, koneczno и над строкой зачеркнуто buduc 16 над строкой
зачеркнуто buduč 17 написано над строкой 18 далее зачеркнуто
a sin mu w'newolye umerl u над строкой зачеркнуто biwszi 13"13
написано над строкой 19 написано над строкой 20 далее до § 3 вписано
между строк 21 написано над строкой 22-22 приписано на полях
23 зачеркнуто nastipowanie 24 написано над строкой 25 написано
над строкой
364

razgrabit: i tako bi uczinyeno. Ali *na pristupu w' perwiy czas
iliti ot perwogo postrela1 uczinyenogo iz grada, ubien Burbon,
carow ban, kiy wladasze wsim woiskom. A czto wece 6t togo
wremena Bozyim sudom izgubisze ti cari, Karulowi nastupniki,
wsu moć i oblast carskuiu: i knezi Nemecki niwczem se yich
neboiet, i neposluszaiut: i nikto yim nikakowije danyi nedaet,
dlyaradi carskogo imena: i poslednyi korunuen car iest bil toy
Karul V; a posle nyego nijedin nist bil korunyen. 2Iniczto yim
neostaet ot carstwa, oprocz pustogo suetnogo imena2. Inotako,
i owi preznyi, i owi poslednyi, choteč zawladat Duchownoiu
oblastiu3, izgubisze i Mirskuiu. Swoe Wlastito gubit (rwelit
swetiy Leon:) kiy se za czužee rwet. 4I sice se iest izistila posled-
nyaia czast Daniyilowa proroczestwa: gde welit «leže Kamen
ie iest 6udaril Lifz w'Nogi, i5 razoril ne lisze Zlato i Strebro,
no i6Zelezo, i Glinu, 7ilti Glinyenije Nogi, i persti7. To iest, posl-
ednyeeNemco — Rimskoe Glinenoe carstwo. Gledi w' Izpomin-
kechlista 12*.
4e, Czetwertoe czudo. Ot onogo wremena kogda se iest uspo- m6gei,nzawestdsto"ici
dobilo Božiemu smotreniu, uczinit prestat muczitelyskije pro- w Rimu
goni, i podat swoey cerkwe tiszinu: uczinil iest Gospod po swoem
neizpitnom sowetu, Da grad Rim na swetu buduč naislawneyi,
nebudet nikakowomu mirskomu, no tokmo Christowomu duchow-
nomu Kralyestwu stolicoiu8. Abo Car Kostantin bez wsakije
niiži, i s' podiwlyeniem wsech lyudey, i prawo iedinim Bozyim
pobuženiem potoknyen9 iest prinesel kralyestwo ot swoego
naroda i domowini, w' in narod. A zatim wladali sut Rimom
razni narodi, Greki, Goti, Wandalci, Cheruli, Logobardi,
Franki10. I ot tich ini sut11 kralyewali w' Medijolanu, ini w' Ra-
wene, ini w' Pawije, Wlaszskich gradech, ne tako slawnich,
iako Rim 12i ne daleko ot Rima12. Anekoyi sedisze i w' Rimu:
ali nikako nemogasze tamo zawest nit ukrepit obstoialnije
stolici: i Rim opet postaiasze prosto papinoiu stoliceiu13. Sicewa
prigoda nist uczinyena14 bez osobitogo Božiego czuda, ili deia-
nia. Naime, chotel iest Christos czez sije pokazat: ieže kralye-
stwo iego nist priwezano g' zemnomu kralyestwu, 15iako chwost
ко chrebtu15: i ieže moguć iest gospod sochranit swoe || duchownoe стр. 279
kralyestwo, bez wsakije telesnije sili, i pomoći. Wećeže na pre-
swedoczenie i pokorianie wsem newernim, Gospod iest izwolyil16,
dabi iego duchownoe kralyestwo17 deržalo stolicu w' onom gradu,
kiy iest wsemu swetu naipacze poznan, imenit i slawen.
1-1 написано над строкой 2"2 написано над строкой 3 было
oblast 4~4 приписано на полях 5"5 написано над строкой 6
далее зачеркнуто Glinu 7"7 написано над строкой 8 было stolica
9 было toknyen 10 зачеркнуто Fragi iliti sadasznyi Nemci г1 зачеркнуто
žili 12-12 написано над строкой 13 далее зачеркнуто sice 14
зачеркнуто se mogla uczinit ^"^ написано над строкой 1в
зачеркнуто chotel 17 далее зачеркнуто tamo
23*
355

Atila, Bozyim cziidom
otwraczen ot Rima
Alarich prepow edal
izobižat cerkwey i
4yudey tamo budiicicli
Genzerich nera7orfl
cerkwey
Totila razoril grad:
ali 22 bregel cerkwey:
i op6t naprawil grad
5e, Petoe czudo. Aleksander osadiwszi pretwerdiy1 grad
Tir, proszasze, pomoći ot Zidow, ali oni nedasze. Dobiwszi
Tira, idisze serdit na Ierusalim. Iziđe pred nyego Wladika po-
powskiy w' cerkownich rizach: a Aleksander pade prednyim
natla, i Bogu czest oddasze: i Zidom prosti, i w' wolynosti yich
ostawi.
Atila Wugerskiy kraly, prozwaniem Bicz Bozyi, i strach
wsego sweta, z' nesmetnoiu Množinoiu idisze wo Wlaszskuiu
zemlyu, i wezde gradi do dna razariasze. Priđe mu w' sritenie2
SAvetiy papa3 Leon I, i pregowori go, da se Atila 4nepride
k' Rimu i4 nazad se powrati. A powedasze Atila: ieže wizasze
pri Leonu5 muža stoieča6 z' golim meczem, i7 pretiača Atile
smertiu8, ascze se nebi powratil.
6е, Szestoe czudo. Alarich Gotin woiewasze wo Wlaszskoy
zemlye suprot cariu Chonoriju 9sedečemu w' RaAvene9. W godu
410 uczinisze mir: i Alarich po uwecaniu idisze z' woiskom woii
iz Wlaszskije zemlyi 10wo Francuzkuiu10. Stilikon carow ban
nedoderzaw weri, sprowazaia Alaricha, iznenadi udari na nyego
ni razbi go11. Na driigiy deny sprawilse iest12 Alarich i razbil
Stilikona; i w' serditosti powernuwszi osadil Rim, i czez dwa
goda, to iest w' godu 412 wzial grad. Ali go13 nist14 razoril: no
pacze zapowedal, dabi nikto neizobidil15 cerkwey Christianskich,
nit lyudey, koyi bichu tamo bili16 pobegli.
Maksim17 caria Gracijana ban biasze ubil swoego gospodaria
Avo Francuzkoy zemlye, i ozwal se carom, Carica Ewdokija
prizwa 18suprot izmenniku18 na pomoć Genzericha Wandalskogo
kralya19 iz Afriki19. Genzerich priđe 20w' godu 45620: wzia i
razgrabi Rim: i otwede s' soboiu w' plen samu caricu, 21kaiazgo
biasze prizwala21, i z' doćeriu av' Afriku. Ali cerkwey nera ori.
Totila Gotskiy kraly biwaet wo wsech istorijach nesmerno
chwalyen: ob obderžaniu prawdi i milosti. Semii iest 23welikiy
otec23 swetiy Benedikt proroczeskim duchom predoznanil24: ieže
imasze Rim wziat, w' Afriku otit, i- posle deweti let umrit.
I opomenul go iest: dabi cerkwam Bozyim obidi neuczinil.
Woiuiuc adda Totila suprot cariu Justinijanu, i iego25 slawnomu
3 написано над
stoiat
на-
над
>кой
i
1 написано над строкой 2 зачеркнуто streču 3 написано
)окой 4~4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто st
аписано над строкой 7 далее зачеркнуто prebit mu 8
ано над строкой 9~9 написано над строкой ю-ю написано
строкой 4~4 написано над строкой 5 далее зачеркнуто stoial
6 написано над строкой 7 далее зачеркнуто prebit mu 8
написано над строкой 9~9 написано над строкой ю-ю написано над
строкой 11-и написано над строкой 12 написано над строкой
13 написано над строкой 14 далее зачеркнуто grada nit cerkwi
15 было neobidil 16 написано над строкой 17 далее зачеркнуто
ban 18~18 написано над строкой 19~19 написано над строкой
20-20 написано над строкой 2i~2i написано над строкой 22 написано
над строкой гз-гз написано над строкой 24 далее зачеркнуто
iako 2б далее зачеркнуто Ьа
366

banu Welisariju, ^osle dolgije osadi1, wzial iest pristupom
grad Rim, i w' perwom nawalu mnogo lyudey pomoril. Ali
pride к' nyemu papa Pelagiy prosit milosti: i tudže Totila za-
poweda dabi nikto weče nebil ubijen, i cerkwey dabi nikto neizo-
bidil2. Posem iest3 Totila papu Pelagija poslal k' cariu Iusti-
nijanu, i proszasze z' nylm pomiritse: i obecewasze Rim osta-
wit 4w' celosti4. Asczeli ne ino chotiasze grad razorit, 5dabi se
zatim6 carowci w' nyem ne krepili5. Ali Justinijan zapustiw
se na krepost swoego bana Welisarija, nezachote mira. Togda
se razserdi Totila: zapoweda wsem7 gražanom iz Rima otit,
i preseli yich8 na inaia mesta: gradskije steni i boinici obali:
i grad zažeže9: w' godu 548: 10ali cerkwey nenaruszi10: i otide.
Pride Welisariy i11 naprawi gradu steni i boinici. Ali 12czez tri
godi, to iest12w' godu 551 powrati se Totila, i opet wzia Rim.
I togda13 sozwa gražan starich ot wsech mest i inich lyudey na || crp. 2so
žitie: i nasta poprawlyat wse czto biasze perwlye razoril: i biasze
narodu Wlaszskomu ne w' mesto kralya, no w' mesto otca. To
budi dosta ob Gotech. liti pacze i wsa šija beseda iest reczena
po prilike, i mimo dela; ali ne bez polzi. Iz uzorow bo czuzich
del i powodow, moraem se mi uczit rawnat swoyich deianyi.
Ne slepim sposobom, no Bozyim promislom se wladaet sey
swet. Niczto se na nyem nedeiet bez priczini. Mi očima14 widim
raznije uczinki: i popadki 15w' lyudech15: a razum nam iest 6t
Boga nato dan, 16da bismo nyim16 razcenyali priczini wsakich
pripadkow. Zaradtogo biwszi mi prosudili17 i podiwili se
promisli Božiemu w' tich izpowedannich delech: zawerzaem 18iz
togo18, i opet welim: Dosta biasze Grekom i Nemcem imat mir-
skoe gospodstwo grada Rima; oboyim z' dobrije wolyi ot Rim-
lyan podareno19. A oni nebiachu siti20 mirskim kralyestwom:
no chotili sut k' liszku powratit i Christowo duchownoe kra-
lyestwo. Izaradtogo ostasze liszeni oboiego21||. c i?sl
4. Saraczini biachu zawladali Ierusalimom, i preswetim Spa-
г глл г г гл p t ~i Chulet preswetuiu Li-
sitelya naszego Isusa Cnrista grobom. Gotofrid knez Lotarmskiy, turgiju, i preswetoe
bogoczestnoiu rewnostiu wozruszen, nemogasze togo terpet: ieScenie
no podwigszi se otide na woztok, wzia Ierusalim, i bi okorunyen
w' kralya Ierusalimskogo (:w' godu 1099:) ali nist se dal korunit
Zlatoiu, no Ternowoiu korunoiu, kakowoiu Christos biasze ko-
1-1 написано над строкой 2 зачеркнуто netornul 3 написано над
строкой 4"4 написано над строкой 5"5 написано над строкой 6 далее
зачеркнуто nikto 7 далее зачеркнуто lyudem 8 далее зачеркнуто inamo
9 далее зачеркнуто ali cerkwey nenaruszi ю-ю написано над строкой
II далее зачеркнуто poprawi 12~12 написано над строкой 13 далее
зачеркнуто nasta 14 написано над строкой 15~15 написано над
строкой 16~16 было Bog nato dal da razcenyaem 17 было nakratku razce-
nili 18"18 написано над строкой 19 зачеркнуто podarowano 20
зачеркнуто zadowolyni 21 далее до пункта 4 § 26 все зачеркнуто, см.
Дополнения
367

runyen. On i iego nastupniki kralyewachu tamo 88 let: dokole
Saraczmi opet wziasze Ierusalim w' godu 1187. Ali iednakowo
Zapadni Christiani iesče deržachu nemalo gradow na woztoku.
I predtim bo wziatiem, i zanyim, iesut k' onoy Ierusalimskoy
rati prijezdžali Glawami swoyimi razni kralyi 4 knezi1 zapadni.
Osobito okolgoda 1150 priđe na woztok swetiy Lyudowich kraly
Francuzkiy, i Kunrad саг Nemeckiy, i mnogije sili z' nyimi.
Cariu Greczeskomu Manuyilu, i wsem Grekom biachu osumnyeni
ti podwigi i tolikije sili: i nechotiasze yim саг Manuyil pomagat,
iako oni proszachu: no pacze iskasze yim pakost uczinit. Boiasze
bose car, da bichu oni pustiwszi Saraczinow na Grekow neudarili.
Pri tich adda2 delech raznije sprawi, spori3, i zwadi pripadachu
mežu timi narodmi. Nakonec koneczniy posle dolgogo tainogo
osumnyenia, nedowerania, i narawlyenia, priszlo se iest napre-
lom: i iascze se wrazeski pogažat mežu soboiu. W ono wreme
Francuzi i Benetczani otniasze Grekom i sam Carigrad. Tako se
togda wedichu weci. Alti i dawnee ot toe Ierusalimskije wiprawi.
Zapadni narodi dodewachu Grekom na moriu, i otnemachu yim
ostrawi i gradi. Zaradtogo adda okol goda 1000, car Monomach,
i patriarch Kirular (:dabichu lyudey pacze otwernuli ot Lati-
now:) udumachu naprasnuiu ieres: Iako bichu Latini ieretiki
bili, zarad Nekwasnije prosfiri. A zatim okol goda 1200, Wal-
samon Antijochiyskiy patriarch: buduč ot Latinow so stolici
sognan, naczal iest uczit: Iakobichu Latini nebili Kresčeni.
Sice Greki perwlye dlyaradi4 Mirskich wladatelyskich obzorow
i predkowania ilti zarad otwodow na papin sud: iasze se borit
z' Rimskoiu stoliceiu, 5ponižat iu5 i otnemat ot nyee werchow-
nuiu wlast. A zatim, dlyaradi togože Predkowania, i dlyaradi
mirskogo6 Nasilia, кое terplyachu ot Latinow: iasze7 widumo-
wat naprasnije ieresi, i chulit istinu, i tiiiuže Rimskuiu Petrowu
stolicu. Ali niczeso neuspesze: no i Predkowania, i wsego inogo8
gospodstwa, Hszeni ostasze. I to budi dosta ob Grekech.
weiika kraiyestwa H- 27. Ali daše obratim к' poczatku naszego razgowora: iaz,
szena dobrogć zakono- q brate9, iz wsego, czto iest dosele reczeno, obliczaiu: Iako nai-
silneia i naislawneia kralyestwa iesut bila w' sey mere malo osmot-
rena: ilti promiszlyena g' dolgomu wekowaniu. W drewnyich
wekech chwaletse 10dlya dobrich zakonow10 nekaia obcewladstwa,
Sparta, Afini, i stariy obcewladniy11 Rim. A w' Samowladstwech
ilti w' Kralyestwech werlo retko, i iedwa gde na swetu se widit
bit12 czto dobro uzakonyeno; czto bi bilo sposobno g' dolgomu
1-1 написано над строкой 2 написано над строкой 3 зачерк
нуто raznici 4 зачеркнуто zarad 5~5 написано над строкой 6
написано над строкой 7 далее зачеркнуто chulit istinu 8 написано
над строкой 9 далее зачеркнуто oblice ю-ю написано над строкой
11 написано над строкой 12 написано над строкой
358

wekowaniu kralyestwa, i k' občemu narodnomu miru1, kreposti,
i wsakomu sczastiu. Na priliku: Iе, Wizu u Afincew Trazibu-
lowu Amnistiju: 2e, u Sparcanow Likurgowo Gostogonstwo:
3е, u Benetczanow2 Rokowanie troigubo3: 4e, u Francuzow Ustawu
Salickuiu4: 6e, u Rimslije stolici5 Zapornoe obiranie. A sedmi
Obiratelyew Nemeckich iaz ni dlya czeso chwalit neznaiu. Isice
widisz, 6 Borise: kako na swetu daže do dneska mnoga i welika
kralyestwa stoiet bez naipotrebneyich || zakonnich ustaw i kre-
postey: i ascze se gde obretaet czto dobro uzakonyeno; i ono iest
uczinyeno ne na poczatku kralyestwa, no lyudi pozno i posle
mnogich sčet, delnim otwedaniem izuczeni 6i budto prisilyeni6
iedwa se iasze kotorije koristnije dumi: iako s' tich sada7 ot mene
izpoczitanich prilik8 možesz doznat.
Boris. Naime, о Cherwoiu, kralyi se skorbet, i promiszlyaiut
tokmo ob swoyem otrodiu: a ob ostalnom niczeso nechaiut. Ne-
mislet, ieže se9 nyichowo pleme10 imaet11 nekogda skonczat.
Ino wed 12mogli i12 morali bichu smotrit na uzori mich kralyew,
i widet: kako Aiieksander, i Julijusz, i Awgust, nimachu nika-
kowa13 otrodia. A Kirowo, Kostantinowo, Karulowo, i mich
mnogich kralyew otrodie wo skoru se iest prewelo. Alti nekoyi
kralyi (:iakoz rekoch:) mnet swoe pokolenie bit wikowiczno;
a mim dosta se bit widit, ascze imaiut iednogo posle sebe stano-
wita nastupnika, i ob ostalnom neskorbetse, no skorb ostawlyaiut
naonogo že14 nastupnika; dabi i on pomislil sebje
nastupnika15.
28. Zarad16 togo, ascze nimaiut Sina: wozmut czužego otroka
za sina, i uczinet si posinka. Sice uczini Julijusz, Awgust, i ini.
Aleksander wo wreme swoego umirania, podal iest peczatniy
swoy persten Perdike bolyarinu: choteč gotim sebje uczinit
nastupnika, 17ali minulo iest Perdiki ono sczastie17.
A car Feodor Iwanowic w' umornoeže wreme podawasze
swoe carskoe berlo preznyim bolyarom i plemennikom swo-
yim: a oni go nechotiachu wziat, ponužaia ieden drugogo,
dlyaradi czesti. Ali car neterpeč nyichowich sporow, zawerze
berlo na zemlyu, i recze: «Ino da ie wozmet, kto chočet». Po-
bra ie boiarin i carow podružnik Boris Godunow: i on posta
carom.
стр. 282
Podat b6rlo: Uczinil
posinka: Zaziwota
ukrepit sina: Da gradi
prisegOt stareemu
1 написано над строкой 2 далее зачеркнуто Obiranie 3 зачеркнуто
troiako 4 далее зачеркнуто 5е u Nemcew Zlatnuiu Ustawu 5 далее
зачеркнуто obiranie w'
1 написано над строкой
зачеркнуто
mne ° написано над строкой 9 написано над строкой JU
зачеркнуто otrodie ll далее зачеркнуто se 12-12 написано над
строкой 13 написано над строкой 14 написано над строкой 15
далее зачеркнуто АН 16 далее зачеркнуто zarad 17"17 написано над
строкой
359

Dawid za swoego ziwota posadi Solomona na swoiu stolicu:
i uczini da mu wsi krest celowasze. Tože czinet dneska Rakuski
knezi. Sina perworozenogo czinet obrat1 carom: i tim ukreplyaiut
carskoe ime wo swoem plemenu. A2 dabichu se brati posle otčije
smerti nepowadili i nepobili: czinit otec zaswoego ziwota, dawis
weci derzawni gradi krest celuiut onomuže stareemu sinu. On
sam idet po3 gradech, i tamo on gospodar poddannikom prisežet,
i poddanniki nyemu.
Podawat w'4 umornoe wreme Persten, ili Berlo: iest sposob
malo chwalen, i nezadowolyen. Uczinit si posinka, gde nist
rodnogo sina: i zaswoego ziwota uczinit da poddanniki kralye-
wicu krest celuiut: to sut dobri promisli. Ali i ti neizpolnyaiut
dolžnosti dobrogo i mudrogo kralya. Ciceron Rimskiy5 Diimnik
piszet: «Barbarorum est in diem uiuere: nostra cosilia eternum
spectare debent». 6To iest6 «Grubich diwyich lyudey promisel
iest, ot dne do dne žit: Naszi soweti imaiut wecznogo wremena
smotrit. Zato adda dober i muder kraly tako imaet zakonosta-
wiem ukrepit swoe kralyestwo: da ne lisze ieden nastupnik bu-
det stanowit; no pacze da i na weki (:pri Boziey wolye:) stano-
wito, pokorno, i nepodwizno budet kralyestwa nastupowanie
w' narodu. Šego adda 6t tebe pitaiu Cherwoiu7: czto mnisz, kako
стр. 283 bi mogel kraly sicewo dobro zakonostawie naredit?||
29. Cherwoy. W sey mere, nailucziy i naistanowitey mne se
Komu, Kogp i Kako widit Benetskiy zakon8: kiy se czinit Iawnimi glasmi, Pismom,
irat. wse opisano . ^grnjem: ^ uzakonyeno iest, koyi imaiut bit obiratelyi; i koyi
mogut bit obrani. Obirately nikto nemožet bit, neže Wlasteli
i Bolyari Benetski: a obran nikto nemožet bit, neže Wlastelyi:
ilti oni Bolyari, koyi sut w' naiwiszem stepenyu w' dume. Togo
nasleduiuč iaz bich sudil, owomu kralyestwu polezno i spaslyiwo
bit sicewo postanowlyenie.
u nas kiy sposob 30. Ascze bi kogda nestalo carskogo plemena: Obiranie da se
naiiucziy czinit sice.
Iе. Danikto nemožet bit obran, nit imenowan na carstwo:
neže iz Knezow domorodnich Ruskogo naroda i pokolenia: i
koyim nist nikakowije westi nit.pameti, ieže bichu otkud inud
zarodni bili.
2e. Da posle carskije smerti wse woienstwo pridet w' Patri-
jarchowu, ili inogo prednyego cerkownogo wlastelina oblast.
Ion darazpiszet soiem9, i naznaczit rok soimu: da se soberut
Episkopi, Archimariti, Knezi, Wlasteli, i Bolyari.
1 далее зачеркнуто w'caria 2 зачеркнуто Zawtoroe 3 далее
зачеркнуто onich 4 зачеркнуто w' 5 далее зачеркнуто Wlad
6-6 написано над строкой 7 написано над строкой 8 далее
зачеркнуто ostawil 9 написано над строкой
360

3е. Kogda pridet rok: da se soberut w' grad, i w' carskiy grad,
episkopi, archimariti, knezi, i wlasteli: a ne bolyari. Wsakiy
da napiszet tri imena trich knezow: i da podast patrijarchu i
episkopom tamo sedecim za stolom. Oni da cztut na glas imena:
i za wsakoiu bumažkoiu da budet wolyno smotrit wsakomu,
iestli tako pisano: i bumažka da idet w' krug. Otwsech da se iz-
berut tri imena, kaia imaiut wece glasow.
4е. хОпа tri imena1 daše postawet na lukoncech, iako smo2
powedali na czis: 23. Daše prizowut wo dwor wsi bolyari:
i da mečut zernie. Ikiy budet imal množe zernia, on da budet
carom.
1 г зачеркнуто Razpisawszi imena 2 далее зачеркнуто rekli

ДОПОЛНЕНИЯ
К стр. 141
9. Olear i ostalni Nemci zamirkuiut1 czto Rusi, prosti lyudi,
s' katom chleb iedfit. A nespominaiut togo Nemci: iako w' đaw-
nich wekech wsi nyichowi Knezi sami biachu kati: i swoyimi
rukami tatom glawi otrezowachu nekoyimi Nožicami: kakowije
Nožici i do nineska na pamet deržet w' soblyudeniu, i2 slawetse,
koyi ot takowich katow swoy rod wedut. A unas (:chwala Bogu:)
iesce knezi njesut biwali katmi: i nikto czesten muz kata za swoy
stol neposažaet.
К стр. 166
Na inom mestu chocem z' Bogom prebroyit wsa swatstwa
naszich wladatelyew, uczinena z' inorodnikmi ob koyich možem
стр. 133 imat kuiu pamet libo west. Dlyaradi swatania pridosze nasza
kralyestwa inim czužim narodom w' oblast: Cherwatskoe Wug-
rom, Czeskoe Nemcem, || Leszskoe Litowcem. A nam ot swatstwa
otnyud nepribi z' nikakowo zerno koristi.
К стр. 172
wlnTkfmPrcstS1 S1°" 2^' Ascze inorodniki odoleiut kiy grad, libo kuiu choc ti3
malu wlast naszego naroda; toy czas se4 napiszut prosto Kralymi
Slowenskimi: budto da6 bichu bili kralyi wsego slowenskogo
naroda. Tako kralyi Wugerski drewi, a dnes Nemecki cesari, dlya-
radi malije derzawi Slowenskogo naroda, kuiu deržet, piszut se
Kralymi Dalmatskimi, Cherwatskimi, i Slowenskimi: i tri raz-
nije znakowini nato ot sebe udumanije wirazaiut: 6iako da6
bichu wladali tremi kralyestwi naszego naroda. Benetczani
tože dlyaradi czetirech petich li primorskich gradow naszego
iazika7 prepowedaiut se gospodarmi Slowenskije zemlyi. I owi
1 зачеркнуто za zlo iemlyut 2 далее зачеркнуто na 3
написано над строкой 4 написано над строкой б написано над
строкой 6~6 зачеркнуто budto 7 далее зачеркнуто piszutse
362

Iagulici koyi se piszut Leszskimi kralmi dlyaradi obladania
nekotorije czasti Rusi piszutse prosto Welikimi knezmi Rus-
kimi: iako da1 bichu bili gospodari wsee Rusi: gde bi yim se
pisat, Knezmi malije ili Južnije Rusi.
26. Nasze ime Slowenci prewedeno na Nemeckiy iazik, slowet znakowmu nam daiut
Wennisz ili Wennen: šija že recz Wennen po nyichowomu zna- e p
menuet Chorta iliti pacze w' množinnom czislu množe Chortow,
2to iest2 lowczich pes. Otsele Nemecki čari udumasze posmesznu
chitrost, i na scitu zmiszlyenogo swoego Slowenskogo kralyestwa
piszut tri zweri, neznat kakowije. Slowencem durnim daiut na
razum3, iako da bichu to bili tri4 Kuni: ali sami u sebe razu-
meiut6 ne trech Kun, no triSobaki6: ogledaiucse narecz Wennen,
iakože rekochom.
К стр. 289
Nostrum regale officium 7requirit a nobis7: ut non solum
Communibus Commodis, 8sed etiam Communi Gentis Honori8
prospiciamus. Dudum autem diximus, qualiter regnum et gens ^ex maiestatis: de
. . . ..i .i i t -i •?•• abrogando peregnno
nostra a circumiacentibus quibusdam populis turpibus conuitus, nomine car
et magno dedecore afficitur. Et non est mirum. Si enim reperti
sunt homines, qui in Deum ipsum iniuriosi et blasfemi fuerunt:
et honorem Deo detrahere, sibique uendicare praesumebant:
quid mirandum, si et nobis honorem detrahere moliuntur? Non
loquimur de Domitiano, non de Iuliano, non de Copronimo,
aliisue paganis aut hereticis Cesaribus: qui sese deos appellari
uoluerunt, aut aliter Deo iniuriam faciebant: Sed loquimur de
quibusdam alioquin ortodoxis Cesaribus et hominibus: qui lesu
Christi aeterni et unići regis honorem in semet ipsos impio ausu
transferre conati sunt. Nimirum in compilatione legum Romano-
rum (:quae facta fuit Iustiniani Cesaris tempore:) impie et blas-
feme scriptum legitur: «Imperator Romanorum est totius mundi
dominus».
Profetae Dei praedixerunt: «Quatuor quaedam regna esse
futura in mundo, unum post alterum, quae persequentur ecclesiam Homines uoiunt Deo
Гк~- TTu i . lt. r> £ j. • i-i.« enpere glonam diui-
Uei. Jbt ex nis ultimum, nempe Romanum, fore cetens potentius, nam
et crudelius: et hoc esse destruendum a lesu Christo. Christi autem
regnum futurum esse sempiternum: quia ipse solus est rex regum,
et dominus dominorum in aeternum». Nos didicimus ex sanctis
patribus: Quod tota profetia, quae de Romano imperio haberi
potest ex Daniele, Ezdra, Paulo, Iohanne apostolo, et aliis pro-
fetis, spectat solum ad praedicationem Gloriae lesu Christi: et
1 написано над строкой 2"2 далее зачеркнуто iliti Borzow 3 далее
зачеркнуто bud 4 написано над строкой 5 iut написано над
строкой 6 далее густо зачеркнуто 7"7 зачеркнуто a nobis postulat
8-8 зачеркнуто sed etiam honori gentis
363

nullo modo spectat ađ praeđicanđam gloriam Romani, aut cuius-
cunque munđani regni. Imo in contrarium, quidquid ibi narratur
đe Romano, et đe aliis tribus regnis, totum spectat ađ illorum
regnorum dedecus, confusionem, et totalem đestructionem.
Ut uiđelicet manifestum fieret: Quod Deus superba đeprimit,
et humilia exaltat: et quod munđi superbia permissa fuit a Deo
in Romanis crescere ađ summam altitudinem, ađ hoc praecise:
ut eo mirabilius et gloriosius đestrueretur ac triumpharetur ab
humilitate lesu Christi. Sic nos đocuerunt Daniel, Ezđra, Paulus,
et Iohannes apostolus, et sancti patres; illi autem blasfematores
gloriae Dei, honorem, quem profetae attribuunt Christo, attri-
buere uolunt Cesaribus Romanis, et aiunt: Imperator Romano-
rum est totius munđi đominus, rex regum, et đominus đomino-
rum. Нет uoces impiae, et blasfemae: et quae infinitorum ma-
lorum causa fuerunt. Ex his aliique imperatores putarunt: Se
habere potestatem in reges terrae, seque posse facere reges. Ita
Monomachus misit ađ antecessorem nostrum Wladimirum insig-
nia regalia: et per hoc gentem nostram calliđe đeđecorauit. Quasi
non a solo Deo, seđ ab aliquo altiore homine honorem petere
đeberet, qui uellet permanere rex. Nihil plus maiestatis potuit
Monomachus dare Wladimiro, quam Wladimirus Monomacho.
Nullus homo potest facere regem, seđ solus Deus. Scilicet Deus
facit reges, uel per profetam miraculose: uel per consensum po-
puli: uel per arma. Homo autem non aliter potest facere regem:
nisi si alteri đonet regnum suum; si seipsum priuet regno, et đe-
sinat esse rex. Apuđ Romanos quodam exiguo tempore ante tem-
pora Cesarum erat usitatus sermo đe Donatione Regnorum:
et đonarunt Romani regnum Deiotaro, et quibusdam aliis regulis.
Donabant autem non suum regnum: seđ illis regibus antiqua
ipsorum regna donabant, seu uerius feđus cum ipsis faciebant,
et promittebant se nolle eis regna exipere. Deiotarus ergo, et
similes possidebant sua auita regna ex gratia Romanorum: nec
poterant se ui contra Romanos đefendere. Iđcirco non erant per-
fecte reges: sed principes.
Nos igitur đe regali dignitate ac maiestate hoc modo uerita-
tem profitemur.
In primiš Deo gloriam damus, profitemur, et cređimus: Deum
ac redemptorem nostrum Iesum Christum, sol um esse regem
regum, et đominum dominorum, et totius munđi dominum: non
autem quemquam hominum esse totius munđi dominum. Item,
nullum hominem esse, aut posse esse, rege superiorem; et nullam
đignitatem aut maiestatem in mundo esse regali dignitate et
maiestate superiorem.
Secundo profitemur ac cređimus: Nos, et antecessores nostros
tum Magnos Principes, tum Reges Russiae a solo Deo uerum
364

honorem accepisse, et habuisse: et solius Dei uicarios fuisse.
Imperatores autem Romanos, siue quoscunque alios đominatores,
non habuisse ullam potestatem, neque ius, neque superioritatem,
in nostros antecessores, siue in populum aut terram Russiacam.
Quantum iuris Russi in Romanos, tantum habuerunt Romani
in Russos. Itaque Romani imperatores nostris antecessoribus
đignitatem regalem nec dare, nec auferre potuerunt. Et si nobis
in hac re Monomachus aliquid donare, aut alii denegare uolue-
runt: omnis illa donatio et denegatio fuit uana et illusoria. Nos
quoque honorem regalem, quem nobis Monomachus aut quiscun-
que hominum uoluit aut uellet (:quasi ex superioritate et pote-
state:) concedere; repudiamus, et inanem esse declaramus.
Honorem autem quem habuimus, et nabemus, a Deo solo nos
accepisse profitemur: et Deo soli supremo regi regum hunc omnem
honorem reddimus et referimus.
Tertio, ut haec omnia actu aliquo publico, et in futuris tempo-
ribus memorabili, confirmemus: utque nemo in posterum occas-
sionem aut preatextum malignitatis habeat, nos inhonorandi,
aut nobis regale titulum in priuatis colloquiis denegandi: Volu-
mus nos secunda uice coronari corona nostra Russica: et tune
penitus abrogare omnia dona et insignia Monomachi; et alia
quaecunque dona Danaorum. Нос autem facere uolumus, non
quasi antea quidquam iuris aux potestatis ad legitimam coro-
aationem nobis defuisset (iperfecta enim et absoluta regali dig-
nitate et potestate hactenus hereditario iure ex Dei gratia frui-
mur:); sed facimus hoc ideo, ut tali hoc publico actu penitus
destruamus omnem uanam, et politicohereticam opinionem,
quae mentitur nos aliunde, quam a Deo uerum honorem et
potestatem habere posse. Nos igitur hoc actu profiteri uolumus, nos
a solo Deo honorem accepisse. Insuper etiam, ut toti genti et lin-
quae nostrae suus honos (:quem ei Deus dedit:) integer permaneat:
uolumus etiam nominari nouo et linquae nostrae proprio Sclaui-
uico nomine Bogdanus: et simul hortamur, ut deinceps
nostri heredes, et nostri subditi, similiter nominibus sclauini-
cis nominentur: et ut honorem regalem non aliunde, quam a solo
Deo šibi dari posse agnoscant et ptofiteantur. Volumus etiam reji-
cere ex titulo nostro peregrinum nomen Car; et deinceps appel-
lari Sclauinica appellatione KRALY. Denique ex titulo nostro
uolumus omittere titulos et appellationes, quae sunt inferiores
appellatione regali: in hoc enim nomine К r a 1 у cetera omnia
minora continentur. Qui enim est Kraly, ille utique est et Weli-
kiy Knez, et Samowladec, et Gospodar, et Powelitely, et Wla-
dately.
К стр. 290
Wsakiy kraly ascze iest istinno kraly (to iest ascze nimaet inogo
gospodaria, oprocz Boga, i ascze imaet wo swoey derzawe sower-
365

szeno samowladstwo, iliti sowerszenu pokornost otswoyich pod-
dannikow). Wsakiy dim takow kraly iest xB6žyi namestnik.
i1 ne tokmo rawen, w' czesti cariu Awgustu; no i lucziy ot Aw-
gusta.
К стр. 342
Klawdijusz petiy car, iest naiperwlye ot woiska obran i po-
sažen bil na carstwo: zakupiwszi2 perwlye posulom woiaczeskije
wolyi. Posulil 3bo i platil3 wsakomu petnadeste Sestercijew,
ili Rimskich rublyew. A zatim iz togo woiaczeskogo obirania
diwna igralisca, i nemiloserdna ražania, i korwolitia, iesut4
se wodila: tako da do Konstantina, iliti w' trech stech godow,
wece ot trideseti carow iest zloiu smertiu zginulo.
К стр. 354
Daniyil bo iest5 predoznanil: iako KAMEN6 ot gori bez rucz-
nije raboti otorwan, imasze udarit ono presilnoe Rimskoe car-
stwo, i razbit ie7, i wse na prach skružit; tako da mu se nimaet
weče mesto nait. A Kamen on chočet postat welikoiu goroiu
i napolnit wsu zemlyu 8(Dan: 2. 34)8. Se iaz postawlyaiu w' Si-
jonu Kamen potoknyenia, i Skalu obraženia. Ktokoli weruet
wony, nepostiditse. «К' Rim: 9. 33). Ascze kto opadet nasey
kamen, i sotretse: i na kogo on opadet9, stolczet go (Mat: 21. 44).
A kto iest toy Kamen? Pawel otwecuet. Kamen biasze/0 Christos».
(Ko Kor: 10. 4). Kamen Christos po oblasti Kamen že i Peter
po milosti: I iaz tebje welyu, Ti iesi Peter (se11 iest Kamen:)
i na tom12 Kamenu choču iaz sozidatswoiu cerkow: i adowawrata
ne—odoleiut iee 13(:Mat. 18)13.
Na sey Kamen sut se potoknuli 14sami sebe razbili14 naiper-
wlye Greczeski, a zatim Nemecki čari. Treba bo iest znat: iako
tim dwem narodom (:ni po kakowom dostoianiu, ni po kakowom
prawowlastiu, no diwnim Bozyim razreženiem15, po radowoly-
nom Rimskogo Wlaszskogo naroda daru:16) iest bilo podarowano17
carstwo Rimskoe i weliczestwo ono18 kralyewskoe i oblast pre-
wisokaia nad gradom Rimom, i nad poddanimi iemu derzawamL
Dopalo, welyu, iest Rimskoe carstwo Grekom i Nemcem w' ruki:
1-1 написано над строкой 2 было zakupiwsze 3_3 написано над
строкой 4 было sut 5 далее зачеркнуто prorokowal 6 зачеркнуто
Kamen 7 написано над строкой 8"8 написано над строкой и далее зачеркнуто
Ascze kto opadet na sey Kamen 9 далее зачеркнуто skrus 10 далее
зачеркнуто pak n зачеркнуто to 12 зачеркнуто tom 13-13 написано
над строкой 14_14 зачеркнуто pobili 15 зачеркнуто izwolyeniem,
сверху надписано razwodom 16 зачеркнуто darowaniu 17 было da-
rowano 18 написано над строкой
366

ne po koem Rodonaslediu, ne po1 Ratnoy kreposti, libo sile;
no po prostoy dobroy wolye samich Rimlyan. Kostantin bo Rim-
lyanin iest prenesel carstwo ot swoego građa i naroda ко Grekom.
A zatim Rimlyani s' Papoiu poslasze po Kanila Nemeczina:
ottworisze mu grad, i uczinisze go carom. Aliti Greki i Nemci
nezadowolyni tim prewelikim (:i bez swoyich zaslug2 6t Boga
poslanim3:) darom.
К стр. 351
26. Boris. A ob Grekech, czto ti spomenul, kako sut se ti
udarili ob Petrowie stolici Kamen?
Cherwoy. Dolgo bi bilo ob tom razprawu czinit. Nakratku ti
chocu nekoliko lisze pripomenut.
Iе. Posle nastanka Ariewie ieresi uczinisze se na woztoku mežu
iepiskopmi mnogije terwogi, ssori, i razerwania: da iedni drugich
proklinachu, skladachu, progonyachu. Koyi se mnyachu ne de-
lom bit izobiženich: czinyachu otwod w' Rim, na Papin sud:
iako uczini i Zlatoustiy Iwan, i Welikiy Afanasiy, kiy iest sam
glawoiu w' Rim priszel, i pered Papoiu izpowedanie weri uczi-
nil. Zalno se czinisze takowo dalo Greckim wladatelyem, mirskim
i duchownim: da bi wsakomu slobodno bilo w' Rim z' otziwa-
niem bežat: i tim suda uchažat. Zarad togo da bichu swoyim
poddannikom zaperli Rimskiy put: Carigradskogo archie-
piskopa uczinisze Patrijarchom: i w' oblasti rawnim Pape. I
ob tom postanowisze prawila na wtorom, i na czetwertom
soborech.
Ali swetomu Damasu, i swetomu Leonu, togda ziwucim,
i wsem ostalnim papam, ni w wek se nist uspodobilo ono prawilo.
Leon werlee ot wsech se iest opiral: i czez mnoga swoia pisma i po-
solstwa otprawlyena na woztok ко carom i к' patrijarchom,
razoril ono prawilo: i bezzakonno, bezcenno bezsilno ie bit pro-
powedal i proklyinal.
2. Pri cariu Mawrikiju okol goda 600, Carigradskiy patrijarch p^jai-chi
Iwan Postnik naczal iest sebe pisat, Patrijarchom wsego Sweta.
A Aleksandriyskiy w1 inoe wreme sebje Sudieiu Wsego Sweta.
A papa Swetiy Grigoriy I, da bi poniženiem swoyuim obalyil
takowu suetu i ocholost, nacza sebe pisat sice: Grigoriy iepiskop,
Rab rabom Bozyim. I sie chwalenoe imenowanie priasze, a daže
do dneska deržet wsi papi.
Greki potoknuli se
na Kamen
Ne terpet otwodow
na Papin sud
Wozwiszaiut se preo-
cholim suietnim zwa-
Wsego sweta
1 далее зачеркнуто Oruznoy sile
3 зачеркнуто danim
2 далее зачеркнуто darom
367

cerkwfiut 0bn^prasknie 3- W' £odu 800 izmenisze Rimlyani: i postawisze si caria
ieresi i basni Karula Nemczina. A za tim spustiw 60 let, obratisze se к' weri
Christowoy Bolgari, i priemachu pastirew i swecenikow ot papi
Mikolaia I. Wele žalno to oboie delo biasze caru i patrijarchu.
Zarad togo Fotiy patrijarch czlowek chitrodumen, da bi
Bolgar otwernul ot papina poslucha: udumal iest i uczal
propowedat, iako bi papa bil ieretik: a ieres poczata ot Karula
Nemczina.

>©0©0©0©0©0©0©<
БЕСЕДЫ
О ПРАВЛЕНИИ
тОФОФО^0Ф0ФОФ(

15 апреля 1663 года
БЕСЕДЫ О ПРАВЛЕНИИх
Предисловие
1. В этих книгах переведены беседы и наставления некото- политические
писатели
рых знаменитых писателен, писавших о политических делах
(то есть о царских, государственных и народных заботах и
промыслах): а именно Филиппа Коминя2, Паоло Паруты3, Юста
Липсия4 и других.
ФИЛИПП КОМИНЬ был ПарИЖСКИМ боярИНОМ5, ДВуХ француз- Коминь.
ских королей думником6 и к разным государям послом.
Считают его изрядным политиком и политическим писателем.
Паоло Парута был венецианским боярином и думником и парута
похвально писал о политике.
Липсий был философом и человеком великого рассудка. Его липсий
книги весьма славятся.
А Максим Фауст7 написал книги о казне и о деньгах, Фауст
и о рудах. Он приводит полезные размышления и наставляет,
как собирать казну со справедливой и подлинной выгодой и
с честью для правителей, и без притеснения подданных.
2. Еще и из разных других книг здесь выписано о том, что пишу7>оенасанцЫ
подобает для соблюдения чести царского имени и величества.
Каково мнение других народов об этом славном царстве. Что
в своих книгах о нем пишут. Что хвалят и чего не хвалят и
как нам понимать их обвинения и им отвечать, если выпадет
случай, во время посольств или еще где.
Как соседние народы обычно обманывают это преславное иак^к нас обманы*~
государство. Как надо обходиться с ними во время посольств,
при переговорах в торговых делах и на войне; как оберегаться
от их непрестанных обманов и хитростей, посредством коих они
371

завладевают всеми плодами этой земли и достоянием всего
народа,
торговля 3. Потому здесь говорится о торговле, о рукодельных про-
земледелие мыслах, о земледелии или о пахоте и обо всяких промыслах,
что служат обогащению государственной казны и
благоденствию народа.
Об укреплении царства, об умножении сил и обо всяких
ратных промыслах.
О соблюдении чести и достоинства — то, что непременно
надо знать, но, как мне кажется, доселе никогда не говорилось.
О законах и обычаях, и о законопорядке 8: как он со
временем бывает нарушен. Как хорошие порядки беречь, а дурные
искоренять.
Могущество
Достоинство
Законопорядок
Государства
подвержены болезням
Болезни
государственные
О недугах или о бедах народных
4. Святой Амвросий (кн. 1, комм. 5 к гл. 7 от Луки), говоря
о том мертвеце, которого спаситель воскресил в Капернауме,
сказал так: «Мертвеца оного довели до гроба четыре
первозданные причины, кои порождают все недуги и постоянно тянут
к могиле все людские тела» 9. Ведь говорят, что тело наше
состоит из четырех первозданных вещей — то есть из земли,
воды, воздуха и огня. Так как все они враждебны между собой
и пагубны друг для друга (ибо всегда сухое борется с мокрым,
а тепло с холодом), они не могут пребывать в мире, и
соединение их не может быть прочным. Оттого же и в нашем теле
из-за такого несогласия между его частями всегда идет борьба,
оно хиреет и нужна ему ежедневная поддержка едой. Если бы
едой и питьем (а временами и лечением) не обновлялась его
сила, быстро бы оно развалилось и погибло.
Точно так же и всякое государство состоит из многих
противоречивых частей, кои своим несогласием и борьбой наносят
ему вред и ведут к его упадку или к разорению. То есть все
время незаметным образом возникают то собственные дурные
законы, то чужеземное насилие или хитрости, которые, словно
недуги, поражают государство, и оно хиреет и тлеет, и нужно
ему постоянное подкрепление.
5. Недуги или же болезни народные возникают по разным
причинам:
372

1. Если королевство попадет под власть иных народов,
подобно польскому, где правят иноплеменники.
2. Если нужно будет платить дань какому-либо иному
народу.
3. Если в договорах, в торговых и в иных делах народ наш
будет хитростью обманут соседними народами и обнищает.
4. Если не будет справедливого суда и управы, если злодеи
свободно злодействуют, а сильные слабых обижают.
5. Если в королевстве будут алчные люди и безбожные
законы или раздоры и обиды, из-за коих людям всегда придется
жить в печали и вздыхать и жаждать перемен.
6. Если в наших делах будет какая-нибудь неудача, из-за
коей весь народ потерпит убыток и поношение, злую славу и
хулу.
6. Все ЭТО ПРИНОСИТ Народу ЗЛО, ОТ КОТОРОГО всегда ДОЛЖНО Помощь и лекарство
государству — хоро-
предохранять государево попечение; и надо позаботиться, шие законы
чтобы любым способом изгнать из государственного тела эти
болезни. Хороший правитель не довольствуется тем, что
сохраняет государство в прежнем его состоянии, но всегда стремится
сделать его богаче, сильнее, достойнее и непременно счастливее.
И кто не старается улучшить свое государство, несомненно
ухудшает его, ибо оно не может долго оставаться в одном
состоянии, а становится либо лучше, либо хуже. Улучшение же и
укрепление государства гораздо более зависит от хорошего
законодательства, нежели от расширения рубежей и завоевания
новых стран.
7. Царь Адриан 10 перед смертью сказал своим боярам: «По- преобразования
.___ Адриана
лучил я город Рим кирпичным, а оставлю его мраморным».
По условиям того места и времени он поступил хорошо. Но
много лучше поступил бы и большую славу стяжал бы тот
правитель, который мог бы сказать: «Получил я государство,
зараженное дурными порядками, а оставляю его наделенным
хорошими законами».
8. Филипп — князь Чешской державы в Немецкой земле — хорошие дороги,
^ хорошая монета,
обычно говорил: «Хорошее устройство государства познается хорошие суды
по трем вещам:
во-первых, по хорошим дорогам — если будут хорошие мосты
и будет можно ходить по стране, не страшась воров и прочих
опасностей;
373

во-вторых, по хорошей монете — если торговля не страдает
от негодных денег;
и в-третьих, по хорошим судам — если будет всем легко
добиться суда и скорой управы».
Князь этот действительно хорошо сказал, но, однако же,
назвал не все, что надо, а только самое основное. Ибо, кроме
этих трех забот, правителям необходимы еще и другие
промыслы, о которых мы, с божьей помощью, по мере наших сил здесь
расскажем.
Разделение сочинения
три мирские основы 9. Иеремия говорит: «Да не хвалится мудрый мудростью
■и три столпа го су- м м
дарства: богатство, своею, сильный — силою своею, богатый — богатством своим.
сила и мудрость
Но хвалящийся хвались тем, что разумеет и знает меня, —
говорит господь» (Кн. пророка Иеремии, 9.23) п.
Этими словами пророк учит: прежде всего нужно воздать
богу славу, то есть познать его и любить и прославлять добрыми
делами. При этом он говорит о трех вещах, коими мир славится
и в коих он почитает свое счастье — то есть о богатстве, силе
и мудрости. Но мирскую славу он считает суетной и
погибельной для душ, если стремятся к ней одной и при этом забывают
бога. Но для тех, кто верен богу, эти вещи не вредны, а,
напротив, хороши и много полезны и необходимы и являются
дарами божьими.
Вот почему мы разделим это сочинение на три части и
расскажем о богатстве, силе и мудрости государевой.
Некоторые общие замечания
о благочестии, богатстве, силе,
мудрости и чести
о^гочест?1емебрегают ^- ^ приведенных словах пророка сказано о четырех
столпах государства: о благочестии, богатстве, силе и мудрости.
Благочестие укрепляет душу и уготавливает вечное
блаженство, а остальные укрепляют тело и приносят телесное
блаженство тем, кто пользуется ими правильно и в меру.
11. Но, к удивлению и превеликому несчастью, едва ли кто
на деле ищет того, что лучше и важнее всего, то есть
благочестия и вечного блаженства. А весь мир ищет богатства, силы,
374

мудрости и славы и думает об этих вещах непрестанно и
безмерно. Но великое множество ищет их неправедными путями,
а многие и не знают, что представляют собой эти вещи.
12. Богатство правителя состоит не столько в его золотой ^ладность эт° мн(>^
и серебряной казне, сколько в многолюдности [его страны]. Не
тот король богаче, у коего больше золота, а тот, у кого больше
людей. Ибо Писание говорит: «Во множестве народа величие
царя, а при малолюдстве — стыд государю» (Притчи, 14.28).
13. Сила состоит не столь в обширности державы и в не- ^^мшйГхорошие
приступности крепостей, сколько в хороших законах. При
жестоких порядках наилучшая земля остается пустой и редко
населенной. При размеренных порядках и плохая земля бывает
многолюдной и густо населенной.
14. Мирская мудрость государева основана на двух прави- мудрость: познай
самсго своя, не верь
лах: «Познай самого себя. Не верь чужестранцам». Ибо так же, чужестранцам
как простые люди простыми бывают обмануты, так и короли
бывают обмануты королями и целые народы — другими
народами. Лишь того человека не обманут, кто недоверчив. Считай
вечной истиной, что никто и никогда не творит никакого добра
ради ближнего своего, а всегда ради себя и по своим причинам.
И поэтому тот, кто верит людям, лишается того, на что
надеялся. Особенно — наш народ, ибо причина всех наших
тяжких общих бед в том, что мы сами себя не знаем, а
чужестранцам верим.
15. Славу, честь и достоинство государево некоторые видят ^^в1^кое суетшш
в трех вещах: 1. Похваляться перед чужестранцами красивой
дорогой одеждой, пышным войском, государевым серебром и
казной; 2. Одаривать тех же чужестранцев, послов и торговцев
большими богатыми подарками; 3. Держать у себя на большом
жаловании множество тех же чужестранцев праздных и
ненужных лишь ради славы, какую они приносят.
Но те, что так считают, горько ошибаются и обманывают
своих государей. Суетна та слава, когда своих морят, чтобы
чужих насытить. Соседние народы не хвалят этого, а хулят и
высмеивают.
16. Нет славы королю в том, что чужестранцы получат от истинное достоин-
-1 ./ ство — не дать себя
него пребогатые дары (кроме некоторых необходимых случаев), перыитрить
Но в том его слава, чтобы не дать перехитрить себя в торгах и
в договорах.
375

яымиавлЯТЬ достой" 17. Нет славы королю и в том, что множество чужестранцев
будет у него обжираться и пьянствовать. Ведь сами эти хлебо-
губцы, объедаясь и Пьянствуя, насмехаются над такими
порядками, а другие люди — и подавно. Но славен будет король, если
его собственные подданные будут богаты и достойны. Чем более
достойными подданными король правит, тем больше почитают
его самого. Король, который хочет, чтоб его особенно чтили,
должен возвысить достоинство своих князей и бояр.
управлять богатыми 18. О, как заблуждаются те, что мнят, будто достоинство
государево зависит более всего от богатства казны, даже если
государство будет нищим. Ни от чего так не зависит
достоинство государево, как от богатства подданных. Где подданные
богаты, там государь может вести войну, сколько хочет. А где
одна лишь казна богата, а вся страна убога, там скоро не станет
силы.

Ч А С Т Ъ ~ I
О БЛАГЕ

многие способы обо- 1. Способы умножения государственной казны всем на
гашения — плохи свете людям хорошо ведомы и везде применяются, так что
нельзя придумать заново ничего такого, что бы еще доселе
у людей не было в обычае. Как говорит Екклезиаст: «Ничто не
ново под солнцем, и никто не может сказать: это — новое»
(Екклез, 1.10). Лучше было бы отучиться от некоторых старых
[способов], нежели изыскивать новые способы умножения
казны.
Однако достойно удивления, что во всяком деле новые
советы вызывают сомнение, недовольство и легко осуждаются,
и лишь при сборе казны ничто не бывает столь новым,
неправедным, безбожным и позорным, чтобы его не принять.
2. Я не стану выдумывать новых способов умножения
казны, но только скажу, что некоторые способы и промыслы
неправедны, нечестны и ложны или ведут не к обогащению,
а скорее к обнищанию. А затем скажу как надо пользоваться
справедливыми, честными и полезными способами и
сохранять [их].
3. Дурные способы суть таковы:
Алхимия Во-первых, алхимия или изготовление золота — бесовский
блуд, вследствие коего люди надеются сделать из меди золото
и серебро. Несчетное множество людей испокон веков
трудилось и трудится над этим, но еще ни один правитель не получил
от алхимии столько, чтобы мог прокормить хоть одного воина,
и ни один алхимик не создал ни одной капли золота из меди и
не извлек для себя никакой выгоды без содействия дьявола или
без обмана иных людей,
чеканка 2. Чеканка или переливка монеты: когда ищут прибыли от
чеканки монеты и чеканят негодные деньги. Способ этот не
только неправеден и полон греха, но и весьма обманчив:
кажется он прибыльным, однако является убыточным и
вредным. Во веки веков отнюдь и правитель не может получить
от перечеканки ни одной монеты, не потерпев при этом
стократного ущерба.
У лекарей есть средство, называемое «мерой отчаяния»
(Remeđia đesperata). Когда лекарь сочтет больного умирающим,
он отрезает у него какую-то часть тела, либо разрезает тело и
опять зашивает его, либо иначе лечит, но так, что больной
либо выздоровеет, либо умрет от самого лечения. Чеканка
378

негодных денег подобна этой смертельной «мерь отчаяния».
И равно как «мера отчаяния» применяется не иначе, нежели
в крайней нужде, когда нет никакого иного средства, так и
негодные деньги нельзя чеканить без крайней нужды. А
прекратить это надо как можно скорее, ибо если это будет долго
длиться, то с народом станет то же, что с больным,
которому бы лекарь отворил жилу и не перевязал ее: вся кровь
бы вытекла, и человек бы умер. Так и с народом — все
богатство (называемое второй кровью) от народа утечет.
3. Нещадные поборы, жестокие порядки, монополии *,
кабацкие дела и всякое чрезмерное и немилосердное
отягощение подданных. Правильно говорится: «Не делай другому того,
чего не хочешь сносить сам».
4. А самое худшее дело и разорение для страны, это
чужеземная торговля, то есть когда какой-нибудь король позволяет
чужеземным торговцам пребывать или жить в своей державе,
склады и лавки держать и торговать по всей стране. Ибо они
везде задешево скупают наши товары и открывают своим
землякам-чужеземцам все наши тайны, не только в торговых,
но и в государственных тайных делах. Они разрушают наши
собственные порядки и насаждают в нашем народе свои
растленные, гибельные обычаи и вводят нас в соблазн и губят
наши души, — и за все это королю придется держать ответ
перед богом.
Одним словом, эти торговцы являются причиной
неизмеримых бед для тела и для души. А пользы от них нет никакой,
кроме некоторых подарков, кои они дают царю или боярам. Но
^>ти подарки нечего считать, ибо [чужестранцы] вывозят из
нашей страны в десять тысяч раз больше богатств, нежели сами
нам дарят.
А в тяжелые времена они вывозят из государства свои
товары и тем вызывают в государстве большую дороговизну.
А отечественные торговцы вместе с нами терпят зло и добро и
не отправляют в другие места свои товары из-за того, что
введены медные деньги 2.
А еще и того хуже, когда эти чужеземные торговцы бывают
не самостоятельными хозяевами, а слугами и приказчиками
других, более богатых купцов (каковы все немцы 3, торгующие
на Руси). Ибо они и сами со своей челядью кормятся и
богатеют за наш счет и своим хозяевам отсылают наши товары,
которые могут быть куплены по самой дешевой цене и в самую
дешевую пору, и сверх всего посылают им ежегодно
условленный оброк деньгами или товарами. И посредством этой хитрости
они заставляют сие преславное государство без всякой нужды
и неведомо за что платить дань или ясак своим англичанам,
брабантцам и гамбуржцам.
Поборы
Чужеземные
торговцы
379

8 И ныне эти немцы хорошо дали нам себя знать: всю
меховую казну они скупили за медные деньги, а затем привезли ее
опять на Русь и за бесценок спустили за серебро 4, и тем
причинили царской казне и всему народу несметный убыток.
О, славный государь, ни за что не верь волку, если он
захочет откормить твоих ягнят, и во веки вечные не верь, что
чужеземный торговец принесет тебе какую-нибудь пользу.
Ведь не может быть, чтобы твое богатство умножил тот, кто
сам обходит все земли и моря, всю свою жизнь посвящает
странствиям и гибельным опасностям ради денег и более жадно
смотрит на серебро, чем волк на ягнят.
Тот, кто бросает в воду леску, надеется вытащить рыбу..
Тот, кто сеет в землю жито, надеется сжать его в десять раз
больше. И если чужеземный торговец тебе, государю, либо
твоим боярам поднесет серебряный стакан или какой-нибудь
другой подарок, то несомненно он вывезет из твоей земли и
проест в сто раз больше богатств. Правду, следовательно,
говорил Варух: «Если впустишь к себе чужестранца, он тебя
разорит».
пословицы Не все то золото, что блестит; не все то полезно, что кажется
полезным. Некоторые промыслы кажутся полезными, а
оказываются совершенно вредными. Есть богатство, которое не
обогащает, а напротив — разоряет.
Справедливыми называются такие промыслы, когда мы
извлекаем всю пользу, которую можно получить от нашей
земли и от соседних народов, разумными, богобоязненными
или милосердными и хорошими средствами, а не глупым,
жестоким или мерзким путем.
убыточные доходы Пустой доход: взять что-либо, а отдать за это вдвое или
больше — таковы доходы от складников 5 и чужеземных
торговцев, живущих в нашей стране.
Неправедные доходы бывают от откупов, от чеканки
монеты и т. п.
Дурные доходы — от мелких, ничтожных и негодных вещей.,
жадность — корень «Корень всего зла — в жадности», — говорит Павел. Жад-
всего зла ность и тщеславие — это для государств Сцилла и Харибда, то
есть гибельные утесы. От них проистекают все дурные и тиран-
ские порядки,
королевские сирены Королевские сирены — это льстецы, астрологи, алхимики и
чеканщики или изобретатели, измышляющие выгоды от
переливки монеты и от других неправедных и тягостных для
народа способов сбора казны,
собирать казну тру- Ненадежен всякий доход, добытый без труда и пота, либо
й°™стао' праведно без затраты достаточного времени, либо неправедно, либо
жестоким или постыдным способом. Всякий надежный доход
должен быть основан на труде и поте, приумножаться посте-
380

пенно и терпеливо и принимать его следует справедливо и
достойно.
Неумеренная роскошь приносит телу болезни, неумеренное
богатство порождает нищету: то есть за чрезмерными сборами
в казну следует запустение страны. Умеренность приносит
наилучшие доходы.
В королевстве бедном и малолюдном король не может иметь
падежного богатства. В королевстве богатом и многолюдном
король не может быть бедным.
Кто ловит рыбу в меру, всегда найдет в пруду что ловить.
А тому, кто в один день дочиста выловит всю рыбу из пруда,
в другой раз нечего будет ловить.
Честь, слава, долг и обязанность короля — сделать свой
народ счастливым. Ведь не королевства для королей, а короли
для королевств созданы.
Где законы хорошие — там и подданные довольны, и
чужеземцы хотят туда придти. А где законы жестокие — там свои
собственные подданные жаждут перемены правления и часто
изменяют, если могут, а чужеземцы боятся приходить. О,
государь, управляй людьми так, чтоб они не хотели перемен.
5. Мы рассказали о дурных, ложных, недостойных и
бесчестных промыслах: то есть об алхимии, о чеканке монеты,
о поборах и о допущении чужеземных торговцев.
А благие и похвальные способы приобретения есть те,
посредством коих казна Бополняется справедливо, по-божески и
честно, без гнусной жадности, без лютых поборов и без
невыносимого и бесчеловечного отягощения подданных.
А таковых способов и промыслов суть три: земледелие,
ремесло и торговля — они зовутся черными промыслами или
промыслами черных людей6. А четвертый промысел —
хозяйство или общее устройство, и он является основой и душой
Бсех остальных. Они называются доходными промыслами.
6. В бедном королевстве невозможно королю быть богатым.
А если какой [король] мечтает стать богатым, то и он мог бы
быть гораздо богаче, если бы королевство его было богатым.
Поэтому, если король сам хочет разбогатеть, то он должен
сперва позаботиться, чтобы его подданные стали богаче, и
сделать так, чтобы в королевстве было изобилие всякой всячины
и дешевизна. А этого король может достичь (насколько это
возможно в его державе), если добьется, чтобы люди со всем
тщанием и радением стали заниматься земледелием, ремеслом,
торговлей и народным хозяйством.
За неумеренностью —
запустение
В бедном
королевстве и король беден
Ловить рыбу в меру
Сделать народ
счастливым
Не допускать, чтобы
хотели перемен
Алхимия, чеканка
монеты, поборы,
допущение чужих
торговцев
Земледелие,
ремесло, торговля,
общее устройство
Создать в
королевстве изобилие и
дешевизну
381

Раз д ел 1
О ТОРГОВЛЕ
Богатство королев- 1- Вопрос: какое королевство считается богатым?
тва Руды Ответ: 1. Богатым считается королевство, в котором
имеется золото, серебро и иные руды, как в Арабской и в
Венгерской землях,
одежда и уборы 2. Еще богаче то, которое изобилует вещами, пригодными
для украшений тела и для одежды: драгоценными камнями,,
жемчугом, кораллами, шелком, бумагой, тонкой шерстью,,
льном, коноплей, овчинами и всякими иными материалами для
одежды,
пища 3. Еще богаче кажется то, где есть в изобилии вещи,
пригодные для еды и питья: маслины, виноград, мед, соль, перец,,
гвоздика, сахар и иные пряности: рис, пшеница и всякое зерно,
бобы1, плоды, съедобные, лечебные и красильные растения;
скот, рыба, птица и съедобные звери,
хитрые умы и хоро- 4. А еще богаче, многолюднее и сильнее то королевство,
шие торжища жители коего приобрели искусные навыки или обладают от
природы острым умом и хитростью и в коем имеются хорошие-
и удобные корабельные пристани и торжища2 и где поэтому
процветает всякое ремесло и земледелие и великая морская
торговля, как это происходит в Английской и в Брабантской
землях.
Но еще более славным и счастливым бывает королевство,
в котором, кроме всего этого, имеются еще и хорошие законы,
как это мы видим во Французском королевстве.
А воинственные королевства, где люди живут грабежом и
где самые лучшие и способные умы, пренебрегая всяким
иным промыслом, посвящают себя лишь войне и грабежу и
лишь об этом одном заботятся (как принято у крымцев 3,
турок и калмыков), никогда не бывают богатыми.
2. Хоть это славное государство столь широко и безмерна
Русь заперта ото- велико, однако оно со всех сторон закрыто для торговли. С се-
всюду вера нас опоясывает Студеное море4 и пустынные земли.
С востока и с юга [нас] окружают отсталые народы, с коими
никакой торговли быть не может. На западе — в Литве и
в Белой Руси — не водится того, что нам нужно (разве что
лишь медь есть у шведов). Азовскую и черноморскую
торговлю, которая была бы для этой страны самой полезной,
захватили и держат крымцы. Торговле в Астрахани
препятствуют ногайцы. Торговле с бухарцами в Сибири мешают
калмыки. Так что остается у нас только три безопасных торжища:
382

Лишена торжищ,
и многих това ов
изюма, миндаля, смокв,
слив, персиков, дынь и
для торговли посуху — Новгород и Псков, а для морской
торговли — Архангельская пристань, но и к ней путь неимоверно
далек и труден.
3. Итак, выясняется: во-первых, что в этой стране мало
торжищ, и надо, чтобы их было больше, а без царской помощи
их никто не может устроить.
Во-вторых, нет в стране золота, серебра, меди, олова,
свинца, ртути и хорошего железа.
В-третьих, нет драгоценных камней, жемчуга, кораллов и
красок, и однако все самые простые и самые негодные
[люди] хотят их иметь.
В-четвертых, нет сахара, шафрана, перца, гвоздики,
орехов, корицы, имбиря, мирры, тимьяна, муската и других
пряностей и благовоний.
В-пятых, нет маслин, винограда,
лимонов, грецких орехов, каштанов,
многих других плодов.
В-шестых, сверх всего этого, нет и совершенно
необходимых вещей: то есть сукон 5 и других материалов для одежды —
шерсти, шелка и бумаги.
В-седьмых, лишена страна и камня, и более хорошего леса
для построек, и хорошей глины для посуды.
В-восьмых, нашего народа умы не развиты и медлительны
и люди неискусны в ремесле и мало сведущи в торговле, в
земледелии и в домашнем хозяйстве. Русские, поляки и весь
народ славянский совершенно не умеют вести дальней торговли
ни на море, ни посуху. Арифметике и счетной науке торговцы
наши не учатся. Поэтому чужеземным торговцам всегда легко
бывает нас перехитрить и нещадно обмануть, тем паче, что
они живут по всей Руси и скупают наши товары по самой
дешевой цене. Можно было бы это стерпеть, если бы и наши
[люди] у них жили и также дешево покупали. Но наши у них
не живут и жить отнюдь не могут из-за своей природной
неприспособленности и неразвитого ума и особенно вследствие
зависти и злобы немцев, изведанной многими нашими
[людьми] 6.
В-девятЫХ, Пути В ЭТОЙ ПреширОКОЙ державе ДЛИННЫ И ТЯ- Мучительные пути
желы из-за болот и лесов и опасны из-за [нападений] крым-
цев, ногайцев, калмыков и иных разбойных народов.
В-десятых, изобилует страна лишь мехом либо овчинами
и пенькой и с некоторых пор поташом. А мед, воск, икру,
пшеницу, рожь, лен, кожи и другие товары вывозимые отселе,
вывозят не из-за обилия [их], а по необходимости и из-за
козней чужестранцев, и при этом мы сами лишаемся плодов
своей земли и терпим недостаток в них.
Ум у нас неразвитый
и руки неумелые
Обилие меха,
пеньки, поташа
383

'Пусть государь возь- 4. Чтобы помочь народу в столь многих его нуждах, есть
^есь пВривозИи вывоз лишь один способ, то есть пусть царь-государь возьмет на свое
товаров имя и в свои руки всю торговлю с другими народами, как он
это уже сделал, и сохранит ее [за собой] и в грядущие
времена7. Ибо только таким способом можно будет вести счет
товарам, чтобы не вывозить слишком много наших товаров,
каких у нас нет в избытке, и ненужных нам чужих [товаров]
не ввозить. Таким способом царь-государь сможет умножить
торжища и стражу, потребную государству для сопровождения
товаров.
А иноземным торговцам нечего будет здесь делать. А сукна
и всякие немецкие товары смогут идти через наши руки: в
Сибирь — к бухарцам и к индийцам, в Астрахань — к персам,
в Азов — к туркам, в Путивль — к черкесам8 и к валахам.
И напротив, товары тех народов попадут к нам и через наши
руки — к немцам, к полякам и к литовцам.
От таких действий все государство разбогатеет и все
жители возрадуются. Не мило это будет одним лишь крупным
торговцам, доходы которых отчасти уменьшатся. Но на это
нечего смотреть, раз дело идет об общей пользе для всего
народа.
Вопрос: хорошо ли государям торговать?
1. Некоторые люди иногда говорят, что государям и
благородным людям нехорошо и непристойно вести торговлю.
Но следует знать, что торговля сама по себе — дело честное и
достойное, а недостойна та мерзкая алчность, которая с
торговлей часто связана. Если же торговлю вести не ради личной
корысти и не из ненасытной жадности, а для общей
народной пользы, то она — дело честное, хорошее и вполне
королевское.
2. В писании сказано, что вся посуда и вся одежда
Соломонова были из чистого золота. А серебро в те дни ни во что
не ставили, ибо было его в Иерусалиме столько же, сколько
камней на улицах (3 кн. Царств, гл. 10.21, 27; 2 кн. Паралипо-
менон, гл. 9.20).
А как Соломон достиг этого? Не добыванием руд, не
алхимией и не отягощением народа, а торговлей, ибо каждые три
года посылал свои корабли в Индию 9 с товарами, и они за один
раз привозили ему по 400 талантов золота и больше, кроме
серебра и других богатств. То есть 1334 пуда золота, так
как талант весил 125 гривен, или 3 пуда и 5 гривен.
Король Иосафат хотел возобновить соломонову торговлю,
но, будучи наказан богом, не смог исполнить [своего]
намерения.
Португальский король тоже посылает свои суда в Индию
с большей прибылью и некоторые немецкие князья также.
Королям торговать
пристойно
Соломон и иные
короли торговли
384

А датский король посылает суда в северные ледовитые [и]
пустынные страны за одним только китовым жиром.
Французский, испанский, английский короли, турецкий и
немецкий цари торговли не ведут: во-первых, из-за того, что
их подданные [сами] достаточно сильны и способны вести
всякую дальнюю и большую торговлю; во-вторых, земли эти
открыты со всех сторон и никак невозможно запретить
подданным торговые сношения с соседними народами. Но при
всем том французский король постоянно держит в Царьграде
великого посла, а английский король — посланника лишь ради
торговых дел своих подданных. А испанский и португальский
короли ради своих торговых дел и торговли своих подданных
посылают в море все свои ратные силы для сопровождения
судов, идущих в Индию.
3. Итак, ХОРОШО И ПРИСТОЙНО ГОСударЮ веСТИ ТОРГОВЛЮ, При каких условиях
г i вести торговлю ко-
если он возьмется [за нее] ради пользы и нужды всего коро- ролям пристойно?
левства и если от этого будут не обиды, а облегчение и
умаление бремени народа. А это бывает, во-первых, когда король
ведет торговлю не со своими подданными, а с одними лишь
иноземцами. Ибо нехорошо королю купить у своего подданного
и продать своему же, но должен он купить у своего, а продать
чужому, [либо] купить у чужого, а продать своему и чужому.
И не по своей стране должен он развозить товары из града
в град и продавать их в розницу, а [должен] оставить это
занятие [своим] подданным.
Во-вторых, если для каких-либо торговых дел потребна
королевская сила, а отдельные люди не могут их осилить.
Если, скажем, на море нужны превеликие расходы, которые
кроме короля, никому не под силу. Так, при Соломоне жители
Иудеи не в состоянии были отправлять суда в Индию, и лишь
Соломон своей королевской силой (и то не один, а в
товариществе с Хирамом королем Тирским) сумел это сделать. Или
если на сухопутье, из-за того что дороги длинны, трудны и
опасны, нужны будут многие подводы, проводники, сторожа и
заставы. В особенности в этом царстве есть великая и
крайняя нужда в такой помощи.
В-третьих, если какая-либо страна лишена премногих
товаров и должна покупать их у иных народов, и поэтому
жители часто бывают обмануты. Если дозволено будет всякому
торговать с иноземцами, или [если] чужестранцам [дозволено
будет] жить среди нас, то народу причиняется горькая обида:
все наше добро от нас увозят, мы страдаем от голода,
а чужестранцы у нас на глазах все плоды нашей земли
поедают.
4. Стало быть, царскую торговлю вести и вершить надо какой должна
_. быть королевская
1сШ- торговля?
25 К). Крижанич
385

1) Царские приказчики10 не должны продавать дома
ничего из того, что куплено в своей державе, но все, что купят
у царских подданных, [они] должны продавать чужеземцам
с наивозможной прибылью и по самой высокой цене.
2) А покупая у подданных, не должны скупиться, но
платить щедро, как будет возможно.
3) А то, что купят у чужих, они должны продавать своим
без всякой или, по крайности, с наименьшей прибылью.
За исключением тяжелого времени, ибо тогда можно будет
продавать и по дорогой цене.
4. А чужим народам пусть продают эти товары как можно
дороже.
5. Не следует, как я говорил, продавать враздробь, а только
оптом. А продавать только в двух или в трех местах страны.
А в тяжелое время можно продавать и враздробь, и во многих
городах, и по дорогой цене.
6. А в обычное и хорошее время царские думники и
торговые надзиратели11 должны прежде всего следить за тем, чтобы
торговые приказчики ни в чем не обманывали царя-государя
и ничем не обижали народ. И чтобы при царской торговле
не росла цена на товары, но, напротив, чтобы все товары
в стране были бы дешевле, нежели бы могли быть при
торговле отдельных жителей.
7. А когда какие-либо местные торговцы захотят купить
товары у государевых приказчиков, то приказчики должны
продавать им всем по одинаковой указной цене. А в городах
надо дать монополию на тот или другой товар тем местным
торговцам, которые обещают дешевле [их] продавать.
О торговле с иными народами
Умножать торжища 1. В этом государстве, как мы уже выше сказали, мало
торжищ и надо искать их и умножать. Ведь чем больше
торжищ в королевстве, тем оно бывает богаче. Можно было бы
устроить одно торжище на Дону напротив Азова для торговли
с турками, другое — в калмыцких землях: на Иртыше у
Соленого озера 12 или в ином месте для торговли с Индией,
третье — в Путивле для украинцев и волохов, четвертое — со
временем — в Даурии 13. А Хвалынское море u заполнить бы
хорошо сделанными царскими кораблями, для [перевозки]
персидских товаров,
путь в индию 2. Слышал я, как некий венецианец, придя в Москву, со-
изведан ветовал искать пути к индийцам: «мы, де, смогли бы оттуда
вывозить в эту страну перец, сахар и иные пряности и отнять
торговлю ими от немцев и от испанцев, которые привозят эти
386

товары по морю». А в наше время этот индийско-китайский
путь уже хорошо изведан, и торговцы оттуда ежегодно
приходят в Сибирь 15.
3. Голштинский князь замыслил было завести торговлю
между Персией и своей страной через Архангельск и
Астрахань 16. Но не сбылось его желание, не знаю почему.
Помиловал тогда бог наш народ: не дано было немцам этой страной
вконец завладеть, отобрать наши доходы и опозорить нас.
Вот почему немцы повторяют пословицу и говорят: «русские,
де, вроде собаки на сене — она и сама сена не ест и вола
к яслям не пускает». Так, дескать, и русские: и сами не
торгуют, и немцам не разрешают.
4. Большое увеличение и улучшение торговли могло бы
быть в этой стране, но этого не сделано, и наши люди еще не
знакомы с большим торговым промыслом. А причиной тому
наша неискусность и тупой разум, коему нужен [точильный]
брус и острение, то есть — учение. А к тому же и лень
многому мешает, ибо арифметике люди наши не учатся и поэтому
не умеют вести счет в такой торговле, которая идет на многие
сотни тысяч.
5. Многие не умеют ни выбрать времени, ни извлечь от
чужих народов ту выгоду, какую дают нам время и случай.
Мыслят лишь о ясаке, иных доходов не видят. Если мы не
можем подчинить своей власти калмыков, персов, турок, [многие]
отчаиваются и мнят, будто от этих народов нельзя получить
иной пользы, кроме ясака. Но [они] не понимают, что немцы,
хотя и не подчинили своей власти Русскую землю, однако они
разными хитростями берут с нее ясак и наипаче благодаря
тому, что держат здесь своих приказчиков, которые ежегодно
отдают им часть прибыли и дани и все богатство этой земли
пожирают. А те, что не торгуют, а живут на государево
жалование, похваляются и хвастают и пустили поговорку: «кто
хочет даром хлеб есть, пусть, де, идет на Русь».
6. А иные наши люди ни капельки не могут ни оценить,
и взять на ум выгоды от большой торговли, а думают лишь
о великих расходах, трудах и опасностях и то, что возможно,
считают невозможным и забывают, что большая прибыль
требует больших трудов.
Вопреки таким глупым мнениям, мы должны оценить
огромные и безмерные выгоды, какие может дать сему
государству большая торговля. То есть, если бы через Студеное,
Черное и Хвалынское море и реки Сухону, Вологду, Дон,
Волгу, Иртыш и другие, мы могли бы вести торговлю на
многие тысячи тысячи, и через наши руки шли бы товары от
народов к народам, и от этого бы несказанно разбогатела
государева казна и весь народ. А причины этого таковы:
Голштинский князь
не имел успеха
Неискусность, лень
Доходы от
промыслов без помощи силы
Студеное, Черное.
Хвалынское море
Сухона, Волга, Дон,
Иртыш, Москва
и ост.
25*
387

Выгоды от большой торговли
Калмыки
Дубленые кожи
Продавать немцам
соль
Мясо соленое
к сушеное
Шерсть
Кожухи
Бумага, бархат
и шелковые товары
Камни, жемчуг,
пряности
1. Имея острог на Иртыше у Соленого озера, мы могли бы
ежегодно добывать у калмыков 30 или 40 тысяч сырых
воловьих и овечьих кож. Нам следовало бы тут же возле
самородной соли дубить их в бочках. Так делают англичане,
потому что кожи от этого бывают толще и крепче. Затем мы
могли бы продавать их немцам, если бы найти путь по Иртышу
на море и до волока, а через волок зимой посуху снова к
Архангельскому морю 17. А там у волока, если это было бы можно,
поставить острог для торговли индийскими и сибирскими
товарами.
2. Ныне наши вояки, которые ходят за солью на Соленое
озеро, должны полдня тащить соль от озера к реке на своем
хребте или возить [ее] на тачках. А если бы поставлен был
острог, привозили бы соль на лошадях. И мы могли бы тогда
добывать соль без числа и конца не только для своего
обихода, но и могли бы продавать ее на море немцам. Ведь
немцы возят к себе соль из Португальской земли, а отсюда
им было бы ближе.
3. Мы могли бы там же задешево добывать много скота,
солить говяжье и овечье мясо и вялить великое множество
его на солнце и в дыму. Этим бы кормилась Сибирь и
немцам бы [это] продавали.
4. Мы могли бы добывать тысячи пудов грубой овечьей
шерсти, [пригодной] на простое сукно, в котором мы очень
нуждаемся.
5. Могли бы мы добывать кожухов, коней, водов, сколько
пожелаем.
6. А от бухарцев, из Индии, мы могли бы получать столько
сот или тысяч пудов бумаги 18, сколько мы запросим и
уговоримся. А из нее мы бы сами ткали и красили полотно для
своего обихода и на продажу иным народам. И саму
невыделанную бумагу продавали бы немцам. Шелк и всякие
шелковые товары тоже дешевле мы можем покупать у бухарцев,
нежели у немцев.
7. Драгоценные камни, жемчуг, кораллы, сахар, перец,
шафран, гвоздику, орехи, корицу, имбирь и иные индийские
товары мы ныне покупаем у немцев, а те везут их дальним
путем, плывя по морю вокруг света. А если бы у нас было
доброе согласие с калмыками, мы добывали бы эти товары
от самих индийцев, и не мы бы покупали их у немцев, а они —
у нас. И много тех индийских товаров — шелка, бумаги,
камней, жемчуга и пряностей — шло бы также в Литву, на
Белую Русь, в Поднепровье и в иные страны.
388

О Сибири
8. Добывали бы много серебра, белого железа и иных руд, серебро
и стали бы в этой стране руды дешевыми.
9. Не знаю, что сказать о деревянном масле, рисе,
винограде, изюме, смоквах и о других плодах. Если бы мы их
добывали, немцы охотно бы их у нас покупали.
10. Могли бы получать, сколько пожелаем, цветных
шелковых тканей или полотен: бархата, атласа, камки и тафты
и цветных бумажных тканей, именуемых азям, зенден,
китайка и беяз. И могли бы обеспечить этими товарами, кроме
самих себя, всех литовцев, поляков, поднепрян 19 и самих
немцев. А взамен тех товаров давали бы калмыкам, бухарцам,
монголам и дальним индийцам свои сибирские меха и
немецкие ткани и всякие иные товары.
Эти торговые дела настолько важны, что следовало бы,
не жалея труда, разыскать в калмыцких землях какое-нибудь
место для постройки острога и учреждения такой торговли.
Никакие расходы и труды, потребные для этого дела, не могут
показаться чрезмерными: если даже подарить калмыкам
многие тысячи, то и это ничего не будет значить по сравнению
с такими прибылями.
Сибирь и ныне нам полезна, но может стать гораздо
полезнее. Во-первых, из-за торговли с калмыками.
Во-вторых, из-за торговли с бухарцами, как мы здесь
сказали.
В-третьих, из-за мангазейского промысла20, о котором
говорится в разделе 3 под цифрой 18 21.
В-четвертых, из-за Кузнецкого острога и тамошних
железных руд22, ибо мы можем получать оттуда всякое хорошее
оружие и орудия.
Одним словом, говоря о Сибири, надо знать, что Сибирь
безмерно выгодна и необходима для этого царства. Ибо от всех
тамошних народов мы можем добывать их товары без денег
за наши простые отечественные товары, то есть за простые
ткани и полотна, за соль и за жито. И те товары там дорого
ценятся.
11. А от персов — если бы на Хвалынском море у нас было
достаточно кораблей — мы бы добывали в удобное время и по
хорошей цене всякие шелковые и бумажные товары и
невыделанный шелк и бумагу за сибирские меха и за немецкие
ткани и рукоделия. И сейчас мы добываем персидские товары,
но не столько и не так, как можно было бы, будь у нас свои
ладьи, на коих мы бы обходили все города и страны, лежащие
вокруг Хвалынского моря. А действуя разумно, мы
добывали бы и тонкую шерсть для тканья хороших сукон. А
грубую шерсть и овчины мы добывали бы без труда.
Плодь?
Шелковые и
бумажные ткани
Шелк, бумаги,
шереть
389

Хвалынское море (как пишет некий немец) 23 имеет
2800 миль (или 14000 верст) в окружности. При хорошем
ветре его можно переплыть в ширину за пять, а в длину за
шесть дней. В море есть много островов, населенных и пустых.
Пустые острова царь-государь мог бы заселить нашими
людьми, а с населенных островов со временем брать дань.
Всю окружность или все берега этого моря нужно
осмотреть и узнать, где растет много винограда, а если его нигде
нет, то найти место, где бы он мог расти. И с помощью своих
и тамошних людей завести там такие виноградники, чтобы их
хватило для всего этого королевства,
наполнить корабля- Если бы царь-государь заполнил это море своими кораб-
ми Хвалынское море лями? он стад 0Ы ХОЗЯИНОМ МОря И Собирал бы ДаНЬ С КОЧвВЫХ
народов, живущих на его берегах и неподвластных
персидскому королю, и с торговцев, плавающих [там], как это
делают венецианцы на Адриатическом море. Однако мы обо
всем этом говорим, будучи несведущими, и предоставляем
судить об этом людям сведущим и ученым,
персидские товары 12. Мы могли бы добывать от бухарцев и от персов так
много ковров, килимов24, луков, сафьяна, риса, деревянного
масла, тимьяна, мирры, бальзама, муската, ревеня, всяких
красок и всяких иных восточных товаров, что смогли бы
удовлетворить ими всю Литву и Белую Русь, и Поднепровье, и
польскую и венгерскую и волошскую земли, и шведов, и
архангельских немецких торговцев,
серебро 13. А при такой торговле оставалась бы всегда у нас в
руках известная часть золота и серебра и было бы обилие руд
и товаров в нашей стране,
донская торговля 14. А донская торговля была бы равна калмыцкой и хва-
лынской и даже в некоторой мере гораздо лучше [их], ибо
это море25 связано с великим океаном. Этим путем мы
могли бы удобнее всего вывозить всякие немецкие, всякие
сибирские и всякие русские товары.
Ведь турки и греки охотно покупают соболей и другие
дорогие меха, которые немцы не очень любят. Покупают также
ткани и рукоделия немецкие. А особенно охотно покупали бы
мед, воск, мясо, масло, пшеницу, коноплю и всякие русские
товары. А мы у них могли бы брать многие восточные
товары — виноград, маслины, рис, изюм, смоквы, лимоны и
всякие иные плоды — и все это гораздо дешевле и с меньшим
трудом, нежели мы ныне втридорога покупаем у немцев
и с великим трудом везем издалека и через холодные
страны.
Если бы сбылась половина, треть или хотя бы десятая
часть того, о чем мы до сих пор говорили, быстро бы это
государство стало полным всякого добра и преобильным.
390

Ведь надо знать, что французы, англичане и брабантцы
торгуют и заводят большие промыслы во всех владениях
Турецкого королевства. Они окружили Царьград своими
торговыми ладьями, словно густым лесом. Большая часть этой
торговли перешла бы к нам и стала бы идти через наши
руки.
О том, как можно было бы добиться соглашения с турками,
с персами и с калмыками, мы не станем здесь писать, чтобы
избежать долгих рассуждений.
О развитии домашней торговли
Торговля обычно развивается такими способами:
1. Некоторые правители устраивают торжища на морских морские пристани
берегах и объявляют их открытыми для чужих кораблей и
торговцев — либо для всех, либо только для некоторых и то с
определенной пошлиной.
2. У немцев И у ПОЛЯКОВ Обычно бывают Ярмарки. То еСТЬ Ежегодные ярмарки
один-два раза в году или чаще в некие назначенные дни всем
торговцам дозволяется прийти и выставить на торгу свои
товары на один, два дня или более.
В Италии не бывает таких ярмарок и это хороший обычай,
ибо из-за этих ярмарок люди отвлекаются от земледелия, а
товары без надобности перевозятся с места на место и от этих
перевозок становятся дороже.
Немцы устраивают те ярмарки так часто ради
собственной корысти и вопреки общей пользе. Однако, видимо, было бы
не худо установить такие ярмарки в больших городах один
раз в году и только в зимнюю пору.
3. Еженедельные торги бывают ВО ВСех городах, П ОНИ, Еженедельные торги
конечно, потребны для повседневных нужд. Однако в тех
местах, где опасаются какой-либо измены или нападений,
правители не допускают ни еженедельных торгов, ни
ежегодных ярмарок внутри городов; а под городами их можно и
должно устраивать, если в городе имеется подобающая стража.
Так, например, в Тобольске торги могут быть через каждые
две или три недели, но только чтобы стражи стояло побольше,
а татарам и остякам разрешалось бы приходить лишь на
подгородный торг, и внутрь, в острог им в этот день не входить,
а [входить] только русским26.
4. Надо СЛеДИТЬ, ЧТОбы ДОрОГИ были Свободными ОТ раз- Дороги свободные
бойников и исправлять мосты, перевозы и проходы через горы и хорошие
и болота. Древние римляне удивительно отличались в этом:
они мостили длинные дороги тесаным камнем, строили
каменные мосты через большие реки, пробивали дыры и делали
проходы в каменных горах, осушали топи.
391

Еженедельные
назначенные гонцы
Торговцам даны
провож а ты
Одинаковые деньги,
весы, меры
Городской мерник
Ныне турки неустанно поправляют дороги и мосты и
строят на дорогах на благо всем путникам большие каменные
дворы или дома и кроют их оловом.
5. В европейских странах (кроме Польской земли) везде
имеются некие назначенные гонцы, кои обязаны каждую
неделю скакать на коне от перегона к перегону с письмами
разных людей. В каждом городе назначают на неделе свой
день и час, и в этот час гонец должен сесть на коня и скакать
во весь опор. И везет он письма на своем перегоне, 15 или
20 верст, до другого ближайшего гонца. Другой гонец, получив
письмо, должен тотчас пуститься в путь, будь то днем, будь
то ночью, в сухое или в дождливое время. А когда он
подъезжает к какому-нибудь городу, он трубит в рог, и горожане
обязаны в любое время ночи открыть ему ворота. Всякий
человек может этому гонцу принести письмо и две монеты, и
гонец обязан взять и отвезти письмо. Благодаря этим гонцам
развивается торговля и взаимные сношения торговцев.
Однако же, я думаю, что есть причины, из-за которых в этом
царстве не стоит держать таких гонцов 27.
6. На море короли придают торговцам свою ратную силу
для охраны и сопровождения их. То же необходимо на реках
и на сухопутьи. И если из-за злых соседей торговцы не могут
нанимать общих возчиков, то пусть король постарается
поставить вдоль дорог побольше укрепленных острогов или сел,
чтобы там были наемные подводы и провожатые*.
7. Полезно, когда во всем королевстве деньги, весы и
меры — суконные, житные и пивные28 — будут установлены
так, чтобы их никогда не изменять. Хорошо и с соседями
иметь насколько можно одинаковые меры.
8. Полезно было бы также, чтобы во всяком большом
городе был общественный мерник29, обязанности коего были бы
таковы:
1. Пусть смотрит, чтобы торговцы не обмеривали и не
обвешивали людей и не обижали [их], и извещает об этом
областника
30
2. Пусть держит открытую лавку и в ней всякие меры л*
весы для продажи (то есть меры житные, пивные и суконные
и безмены большие и малые с насечкой, а не с надписями,
то есть немецкие железные безмены). Пусть держит весы для
монет и весы с чашами для перца, медные и деревянные, чтобы
каждому легко было [их] купить. Пусть держит куски
свинцовые и куски медные (весом в один золотник и в несколько,
в полтину и в целую гривну), отлитые для образца, с
царскими знаками. Если бы таким образом у людей стало
больше весов и мер, торговцы не обманывали бы людей столь
дерзко.
392

3. Пусть будет обязан ссужать на торгу меры и весы
всякому, кто их спросит, чтобы перемерить товары, и давать их
на дом под заклад и за небольшую плату, а некоторые меры
держать прикованными на цепи, чтобы каждый мог мерить
ими даром там же на месте.
4. Пусть держит на виду у всех по одному образцу разных
монет — хороших и негодных, домашних и чужеземных,
приносимых в [это] царство. И всякому, кто хочет разобраться
в монетах, пусть показывает их достоинства и недостатки:
чего и сколько им недостает.
5. Пусть держит в продаже печатные книжицы, в которых
будет написано о торговой арифметике или о науке счета п
также написано все это дело о мерах и о весах.
6. Пусть будет его обязанностью знать о всякой всячине,
где что продается, кто чем торгует и что в городе есть и чего
нет. И людям, спрашивающим, где что можно купить или
продать, он должен будет за плату рассказывать [об этом].
7. Пусть он же смотрит, чтобы в лавках всегда были
выставлены на продажу всякие орудия и посуда — железная,
деревянная, глиняная и всякая домашняя утварь, всякие мелкие
вещи. Ведь часто случается, что люди хотят купить что-либо
нужное и не находят [этого] из-за того, что торговцы
пренебрегают такими маловыгодными товарами.
Пусть в каждом городе будет царский торговец. Пусть он
примет всякие товары, которые ему будут присланы и
поручены главным торговцем и которые он сам запросит или
назовет. И продавать он должен как можно дешевле. А товары
пусть возят на наемных подводах и платят за них всюду
пошлину, как и за товары подданных. А потом, сложив
первоначальную цену товара, и плату за провоз, и пошлины, брать
за товары как можно меньше сверх этой последней цены,
чтобы государевы товары были всегда дешевле, нежели бы их
могли продавать подданные, с прибылью [не более] одной,
двух или самое крайнее трех монет на сотню, или как будет
надобно. И из этого платить торговцу и сторожу и строить
лавки.
А товары пусть будут такими, чтобы их можно было
продавать оптом: то есть сукна, полотна, оружие и орудия,
сделанные на заказ и в большом числе, соль, железо, бумага, мед,
жито и тому подобное. А в розницу и неизвестными товарами
предоставить торговать подданным.
А в торговцы принимать людей всех сословий31: бояр, пле-
мян32 и черных людей, которые дадут хорошее обеспечение
или поруку.
Благодаря этому народ получит большую пользу: 1. Не
будет убытка или ущерба королевской казне, умножится и тор-
393

говля, и пошлины. 2. Товары будут везде дешевы. 3.
Разовьются ремесла. 4. В трудное время цены можно повысить.
5. При недостатке, денег можно будет воинам платить
товарами. 6. А простым торговцам будет однако же, дозволено
торговать и теми же, и всякими мелкими и маловажными
товарами повсюду, и в больших городах, и в малых, где не будет
государевых торговцев, и развозить товары по селам,
перекупщики 9. Перекупщиков зерна и тех, кто набивает цену на хлеб,
надо наказывать без всякой пощады. А перекупщикам других
съестных товаров не давать обижать общину33 и не дозволять
им ничего покупать до полудня или на дорогах перед городом
под угрозой неминуемого наказания34. Всех прасолов отнести
в одно число с бездельниками и ярыжками35. И не разрешать
держать лавки или вести иную торговлю никому, кто не
находится на какой-нибудь службе или не знает полезного и
нужного ремесла, или не возит товары из города в город.
откупщики36 Ю. Ни за что не допускать никаких откупов. То есть,
чтобы какой-нибудь торговец откупил право одному
торговать в каком-либо городе или во всем королевстве вином,
пивом, квасом, хлебом, медом, солью, икрой, кожами, коноплей,
льном, сукном, железом или чем иным.
Такие сделки крайне несправедливы и безбожны. Разве
что наступит крайняя нужда, или если откупщик пообещает
продавать этот товар по назначенной цене и дешевле, чем
его продают остальные торговцы.
чужеземные тор- И- Отнюдь никому из чужеземных торговцев' не дозволять
говцы держать в королевстве ни домов, ни лавок, ни складов, ни
погребов, ни своих приказчиков либо наместников, ни консулов
в Москве, ни постоянных послов. [И не разрешать им]
приходить для торговли во внутрь государства, а только в
назначенные торжища на рубежах.
Если бы немцев на Руси не было, торговля этого царства
была бы в гораздо лучшем состоянии. Мы бы дороже
продавали наши товары и дешевле покупали нужные. С тем хлебом,
который немцы жадно поедают, с тем большим добром, что
они отсылают за море, могло бы жить множество доморожден-
ных русских людей, которые в счастливое время были бы
полезнее для царства, а в тяжелые времена не отсылали бы
товары за рубеж, и земля была бы многолюднее.
Не поддадимся на угрозы немцев, грозящих, что торговля
наша сгинет. Надо испытать королевскую самовластную
торговлю. Если не придут враждебные [нам] немцы, придут
другие. Для королевства даже полезнее, если не придет столько
немцев и не вывезут столько хлеба.
А бывает и более того: англичане не разрешают
голландским корабельщикам ничего к ним привозить, кроме тех то-
394

варов, которые водятся в самой Голландской земле. А перец,
сахар, вино и прочие испанские и иных земель товары, мы,
де, сами можем привозить на своих судах. Те же англичане
не дают ни одному торговцу покупать у них для перепродажи
их собственные товары. Позволят ему купить несколько
кусков сукна для своего обихода, но не дадут нагрузить [им]
корабли. И все же к ним приходит много торговцев.
А в Исфагаии, и в Бухаре, и в Семиградьи, и у монголов,
и в Китае, и в других странах держать своих приказчиков,
как держат португальцы и многие иные торговцы. А со
временем и по морю отсылать свои ладьи, и особенно в Китай, и
затем в Индию Сибирским путем37. И ни персам, ни немцам,
и ни одному другому народу не давать останавливаться
в Москве, ссылаясь при этом на домашние законы.
Если от тех немцев и бывает какая-либо корысть для царя-
государя либо какие-нибудь подарки для бояр, то гораздо
больше корысти было бы от своих людей.
Весь наш славянский народ подвержен такому окаянству,
раз повсюду у нас на плечах сидят немцы, евреи, шотландцы,
цыгане, армяне и греки, и из иных народов торговцы,
сосущие нашу кровь.
- Некогда у поляков был введен спасительный запрет: ни
одному немцу не дозволено было держать домов и лавок
в Польской земле. Но этот запрет держался недолго, ибо
немцы своими подарками в скором времени обольстили
польских воевод.
Никто так не высасывает богатства этой земли и не
разоряет так народ, как те немцы, которые живут меж нами.
Ибо они выискивают время и место, где какой-либо наш товар
продается по самой дешевой цене. А свои товары привозят
к нам единожды в году, в одно лишь место и, сговорившись,
устанавливают [такую] цену, какую сами хотят. Кроме того,
эти наши немцы, будучи все приказчиками иных, больших
торговцев, обязаны отсылать прибыль своим господам за море,
а себе стяжают иные доходы, на которые кормят себя и свою
челядь, и богатеют. Это — подлинная саранча и вши, и
наигоршая зараза для этой страны.
Поэтому надо было бы навечно сделать законом и
клятвенно подтвердить, что ни один чужеземный торговец,
откупщик или приказчик не будет вправе держать в этом царстве
ни жилья, ни склада, ни лавки и приходить в какие-либо
другие города, кроме назначенных порубежных торжищ в
ярмарочное время, а там не оставаться больше, чем на месяц.
А чтобы запрет этот не нарушался и чтобы воеводы ради
подарков не потакали чужеземным торговцам, надо было бы дать
русским торговцам привилегию или право и власть, чтобы,
395

застав чужеземного торговца вне указанного города и места,
русские торговцы вправе были бы изловить его и держать
в своих руках, и просить на него суда, и, доказав его
преступление, взять с него положенную пеню и изгнать его вон.
чисельное искус- 12. Пусть не дозволено будет держать лавки с товарами
ство тем, кто не знает в достаточной мере письма и чисельыого
искусства (кроме тех, что продают такие товары, кои не
требуют искусного счета).
займы без роста 13. Царь Август38 давал взаймы деньги своим подданным
без всякого роста39 и лихоимства под хорошее обеспечение,
то есть под залог домов каменных, под наследство, под
заклад и под поручительство. И тем он обуздал лихоимство и
грабеж и на диво приумножил и развил торговлю. Это было бы
очень удобно сделать и в этом царстве, во славу великую
царю-государю,
складчина из мило- 14. В Риме и в других городах Итальянской земли мило-
сердия сердные люди в память о некоем рабе божьем собрали в
складчину некоторую сумму денег, чтобы давать их убогим людям
взаймы под заклад без всякого роста и лихоимства. И такие
складчины называются «складчиной из милосердия»: чтобы
не дать в обиду евреям и иным безбожным лихоимцам.
Закладом обычно бывает не только золото, серебро, жемчуг,
[драгоценные] камни и оловянная посуда, но и всякое
платье — до назначенного времени. Если хозяин [вещей] придет
до конца срока и выкупит заклад, то ему отдадут* его даром и
не возьмут ни одной монеты. Если же хозяин не придет и не
выкупит заклада или не выпросит отсрочки, то складники
продадут заклад, и если получат лишку, вернут хозяину
заклада или его наследникам, если те объявятся. И удержат
лишь самую малость для уплаты слугам того заведения. А
продают те пропавшие заклады в назначенные дни, созывая
трубою покупателей. Кто больше всех пообещает, тот и возьмет
товар.
И у немцев есть такие же складчины для ссуд бедным
людям, но не благотворительные, а торговые, ибо они не
возвращают закладов, без корысти для себя.
менялы 15. В Европе в городах есть богатые торговцы, которые
меняют деньги и зовутся менялами. Если попросишь их, они
дадут тебе одни монеты вместо других: к примеру, золотые
монеты вместо серебряных или медных, либо серебряные —
вместо медных или золотых, по всегда с корыстью для себя.
Если разменяет рубль, возьмет алтын, грош или копейку.
И еще: если у тебя есть сто, тысяча или много тысяч рублей
или еще сколько-нибудь денег и ты хотел бы перевезти их
в какой-нибудь другой город, но боишься разбойников или
иной беды, либо того, что твои деньги в том городе не ходят
396

или дешево стоят, то ты идешь к меняле и даешь ему твои
деньги, а он тебе даст письмо к своему компаньону40, и тот
сразу же отсчитает тебе столько денег, сколько будет написано.
И это бывает настолько твердо и надежно, что никогда не
требуется никакого спора или суда. Только ты должен дать
меняле обычную плату: он берет с сотни рубль, два, три или
более, смотря по времени, большей или меньшей опасности
либо дороговизне. Такие переводы весьма удобны и безмерно
полезны людям странствующим и способствуют торговле41.
16. В НеКОТОрЫХ боЛЬШИХ ГОрОДах ТОРГОВЦЫ устраивают Общая мошна
товарищество или дружину и свои торговые деньги держат все
в одном месте, и это место называется бурсой или мошной.
Если какой-нибудь боярин или иной человек принесет им свои
деньги, будь то много или мало, они примут те деньги в общую
мошну и станут платить ему по рублю, по полтора или по два
с сотни в год, а сами в это время будут этими деньгами
торговать. А когда после назначенного срока человек попросит
свои деньги [обратно], отдадут ему их без промедления.
Если же им не нужно денег для торговли, то они также
примут деньги на хранение, но не дадут за них приплаты,
а только отдадут их в любое время, когда хозяин спросит.
А иногда требуется, чтобы вкладчик платил им за хранение.
17. Когда аМСТердаМЦЫ И ИНЫе НеМЦЫ ПОСЫЛаЮТ Три, че- Разделение товаров
г г> « тт -п m по ладьям
тыре, десять или более кораблей в Индию, на Русь, в 1урец-
кую или в Персидскую землю, то обычно торговец не
складывает весь свой товар на один корабль, а каждый из торговцев,
сколько их есть, разделяет свой товар по всем кораблям, так
что если какой корабль и погибнет, то не весь его товар
пропадет.
18. Чтобы СОДеЙСТВОВать ТОрГОВЛе И уМНОЖеНИЮ Жителей, Посадский староста
х и лавники
полезно дать горожанам или посадским людям некоторые
нрава. То есть, чтобы они могли иметь [своего] старосту42 и
лавников43, выбранных ими, и будут сами судить некоторые
небольшие взаимные тяжбы. И пусть им будет легче бить
челом великому государю и защищаться от насилий и от
разорения, чинимого обычно посадским людям злыми воеводами.
19. На ТОргОВЫе ДРУЖИНЫ ИЛИ СОборЫ НаДО ВОЗЛОЖИТЬ Обя- Всегда держать
ег г в продаже товары
занность, чтобы в отведенных на то лавках всегда были
некоторые повседневно нужные товары: мука, крупы, солод,
толокно, масло, бобы, рыба, икра — одним словом все, что
пригодно для еды, а наипаче все то, что родит эта земля, то есть
мед, икра (не только простая, но и наилучшая) и все тому
подобное. Также посуда и орудия, и всякие вещи, сделанные
из всяких хороших материалов, как то блюда, кружки и ложки
из белого олова, из литой меди, из дерева и из глазированной
глины; горшки из железа, из меди, из глазированной глины;
397

кади, бочки, квашни, ведра, дежи [?] и, наконец, метлы и
всякие совсем небольшие вещи. И если же тех вещей не станет
в лавках, [то] городской мерник должен известить
державника44, а торговцы, виновные в этом, должны за небрежение
уплатить пеню.
Некоторые товары можно поручить и настенным
стрельцам, живущим в городах. И дать им право, чтобы они одни
могли держать в продаже эти товары всю неделю, кроме
базарного дня.
поручить делать 20. Баны45 и державники в городах (совместно с царским
товары на заказ торговцем) должны заботиться о том, чтобы договариваться
с ремесленниками о всяких ремесленных, рукодельных
товарах. Действуя разумно и без насилий, они повелят изготовить
для царя как можно больше ножей, топоров, вил, замков,
серпов, кос, бритв, крючков, игл, зеркал, пуговиц, полотен,
сукон и всяких иных полезных людям вещей на много тысяч
[рублей], где сколько будет возможно.
Эти товары должны, во-первых, продаваться царским
торговцам в том же месте, где они сделаны; во-вторых, их надо
привозить в условленные большие города, чтобы их там
раскупали земские торговцы для нужд хозяйства; в-третьих,
вывозить их на порубежные торжища для продажи иным
народам; в-четвертых, выдавать их воинам и всяким царским
служилым людям46 вместо платы, но не насильно, а только
желающим и просящим.
список и названия Для этого же царские приказчики должны позаботиться
всех товаров 0 том? что5 иметь список и знать названия и обличия всех
товаров, употребляемых людьми во всем свете, и держать при
себе образцы их, чтобы знать и помнить об этих товарах.
Для этого они должны приглашать к себе и принимать
всяких иноземных ремесленников и давать им щедрое жалование,
чтобы они обучали наших юношей и сами делали товары для
государя.
Запретить привозить извне те товары, равноценные
которым есть у нас дома (например, ножи, сельдь и прочую рыбу).
Ведь немцы задешево покупают нашу рыбу, а свою сельдь
продают нам по дорогой цене.
А чтобы этот порядок оставался неизменно в добром виде
и не был нарушен из-за жадности державников, надо дать
право земским торговцам или горожанам и воинам, и другим
служилым людям, чтобы они могли всегда и по любой
причине открыто выступать перед державниками и быть
свидетелями, и немедленно посылать в Москву челобитные на тех
державников, кои бы стали нарушать хороший порядок и
благое течение земской торговли или без государева указа
повысили бы цены на товары.
398

Раздел 2
О РЕМЕСЛЕ
1. Старое СЛаВЯНСКОе СЛОВО «ПреМЫСел», «премЫСелЬНИК» Ремесла — наилуч-
r r r шие златые копи
поляки переделали и говорят «ремесло», «ремесник» и оттуда
на Русь пришло это слово «ремесло», «ремесленник», то есть
рукодельный промысел или искусство.
Ремесла для королевства полезнее, нежели наилучшие
рудники и златые горы. В Венгерской и в Арабской землях
находятся самые богатые златые копи, а в Брабанте нет
никаких руд и все-таки в сто крат больше золота и всякого
богатства и добра в Брабаптской земле, нежели в такой же части
Венгерской либо Арабской земли. Почему? Потому что бра-
бантцы преискусно занимаются ремеслом и торговлей.
Так что следовало бы особенно позаботиться о развитии
ремесла.
Приказ или дума, которые этим ведают, должны знать, знать число и суть
BCGX рвМвСвЛ
сколько есть ремесел, какова их суть и к чему они
предназначены.
А чтобы узнать это, надо бы перевести на наш язык
книги тех писателей, которые писали о ремеслах: таких, как
Гарзони1, Фиораванти2, Сарди3 и другие. Из тех книг
выписать то, что было бы полезно и нужно знать.
2. Венецианцы сделали свой город Венецию благородным, призвать искусных
знаменитым и славным. Каким образом? Главным образом Ремесленников
тем, что призвали к себе отовсюду искуснейших
ремесленников и предложили им за большую плату обучить их юношей
всякому искусству. Могли бы и к нам приезжать отборные
ремесленники, если бы им было разрешено свободное
возвращение на родину.
Следовало бы прямо-таки не только разрешать [им это], но
даже заставлять их возвращаться домой и не позволять им
плодить здесь свой народ. Однако отпускать их надо не прежде,
чем они научат нескольких наших юношей в совершенстве
своему ремеслу.
3. Более всего ремесла процветают и достигают
совершенства у немцев. А причина здесь в том, что у них имеются
привилегии4 и законы, поощряющие развитие ремесел. А уставы5
эти таковы:
1) Каждое ремесло имеет свою дружину6 и своего ста- права и уставы
росту. Они имеют прачо или власть разбирать взаимные споры, ремесленников
относящиеся к [их] ремеслу: например, если мастер7 не
заплатит работнику за его работу, или если обесчестят друг
друга.
399

2) Каждый ученик повинен учиться до самого конца у
одного учителя и служить ему даром два-три года или более,
сколько положено для каждого ремесла.
3) Закончив ученье, ученик должен взять от дружины
письменное свидетельство [о том], что он верно служил,
отработал положенное время и ремеслу научился. Тогда он станет
зваться подмастерьем8 и должен будет отправиться в путь
по городам, чтобы повидать и изведать искусство многих
других мастеров.
4) Придя в какой-нибудь город, подмастерье должен
явиться к старосте своего ремесла. Староста укажет ему жилье
и оповестит собратьев, не нужен ли кому работник, и тот, кому
нужен [работник], примет его. Если же никому не будет
нужен, то не позволят ему жить в этом городе и вскоре
отправят [дальше].
5) Если подмастерье захочет стать мастером и держать
свою лавку или двор и не помогать другому мастеру, а
работать на самого себя, то он должен "будет показать
свидетельство о своем ученье и поведать о своем путешествии, и
сделать какое-нибудь особенно искусное изделие по своей части,
именуемое «доказательством мастерства», а мастера
рассмотрят это изделие и одобрят его. А он устроит им пир, и даст
столько-то денег в общую казну, и полечит от них
письменное свидетельство о мастерстве. И тогда он сможет работать
в своей лавке и на стене своего дома вывесить доску с
надписью или знак, чтобы было ведомо, какой ремесленник там
живет.
Если какой-либо воин знает ремесло, то он не подвластен
ремесленническому собору9, а может работать без его
разрешения.
6) Ремесленников никто не смеет обижать и насильно
гнать их на работы. Ни один правитель не принуждает их
работать на него даром.
за емесло получать ^- Развитию ремесла в этом царстве послужил бы такой
свободу закон: если чей-либо раб имеет двух или более сыновей,
то ему надо дозволить с ведома приказа выбрать одного из них
и отдать в обучение какому-либо мудреному ремеслу: то есть
делать замки, сукна, косы, стекло,. бумагу и иные такие же
трудные и искусные вещи, а не шапки, платья либо сапоги.
И если он в совершенстве и преискусно научится такому
мудреному ремеслу, то получит свободу от рабства или от
холопства 10. Если же не научится [достаточно] искусно, то должен
будет либо остаться рабом, либо откупиться от хозяина,
покупать и приво- 5. Материалом или сырьем называются те вещи, из кото-
зить сырой материал рЫХ делают всякие необходимые изделия (например, железо,
медь, дерево, камень, шерсть, лен, кожа и т. п.). Где нет сы-
400

рья, там нет и изделий. Многих необходимых материалов
в нашей земле нет. Поэтому нужно позаботиться, чтобы из дру- обрабатывать руды
гих стран сюда к нам привозили всякие сырые и невыделан- дл* разных
надобные материалы: хорошее железо, медь, олово, шерсть, краски,
бумагу и чтобы наши ремесленники делали из этого всякие
изделия. Наипаче же пусть делают всякие металлические
вещи и всякие орудия, выделываемые из руд: железные печи,
горшки, иглы, котлы, косы, серпы, трезубы и прочее. Из
самого последнего и негодного железа делаются горшки
треногие о два уха и печи, и ядра пушечные, и пули мушкетные,
мелкие и свинцом облитые, и прочее. А у нас худое железо
даром пропадает.
Орудия называются так потому, что их делают из руд.
6. Надо бы накрепко установить, а ослушников наказы- Сьгрой матер„ал
вать, чтобы за рубеж не вывозилось никакого сырого мате- не вывозить
риала, такого как сырые кожи, конопля и лен, а чтобы дома
наши люди делали всякие изделия, сколько можно, и готовые
вещи продавали за рубеж. Например: чтобы наши люди
выжимали масло из льна и конопли, плели бы всякие веревки
тонкие и толстые, корабельные, сучили бы конопли или
запалы пищальные, ткали бы всякие полотна — тонкие для
платьев, расписные и узорчатые для платков, толстые — для
перин, грубые для парусов, делали бы писчую и прочую
бумагу, делали бы стеклянную посуду, оконные стекла и
зеркала, белили бы воск, готовили бы кожу для всяких изделий.
И все это не только для внутреннего обихода этого царства,
но и для продажи немцам, литовцам, туркам, персам,
калмыкам и даурцам.
7. Не ОДНу СОТНЮ, еСЛИ Не ТЫСЯЧУ, рублей ежегодно ВЫру- Бумагу делать дома;
чают на Руси немцы за писчую бумагу, хотя Русь скорее претитьГбумагу1 за~
могла бы [сама] продавать бумагу шведам, литовцам,
полякам, туркам и персам. Не знаю, какими хитростями немцы
[настолько] ослепили наших людей, что на Руси не стали
заводить бумажного дела11. Я думаю тем, что они продают свою
бумагу дешевле, чем могла бы вначале стоить домашняя
бумага. Но ведь это — явный обман. Ибо как они могут дешевле
продавать бумагу, привезенную из-за моря, чем могла бы
продаваться домашняя, сделанная из домашних холщевых
лоскутьев? Разумеется, наша бумага будет дешевой, и белой и
хорошей, если будет хорош и дешев материал для нее, то есть
если будет легко добывать лоскутья. А об этом надо
позаботиться. У других народов бедные и сирые люди ходят по
большим городам, и носят [с собой] иглы, серу, ложки, деньги и
покупают у женщин лоскутья и приносят их ремесленникам.
Здесь на первых порах и пока люди не привыкнут к такому
обмену, можно было бы приказать посадским людям в боль-
26 К). Крижанич
401

Обрабатывать самим
лосиные кожи
Завести всякие
кожевенные ремесла.
Лосиные и оленьи
ровдуги. Бархатина.
Юфть. Пергамент.
Цветные кожи
ших городах, чтобы они ежегодно собирали с десяток плп
больше пудов лоскутьев п продавали их царским приказчикам
по подобающей цене. И накрепко запретить привоз иноземной
бумаги, хотя бы домашняя бумага была и дороже, и не такой
хорошей.
Ибо при таком запрете люди наверняка в скором времени
заведут необходимый промысел, чтобы бумага наша стала и
хорошей, и дешевой.
Делать крашеные ткани из льна и из шерсти (то, что
итальянцы именуют «mezzolana», полушерсть), из льна и
бумаги. Надо узнать названия всяких тканей и иметь
образцы их, особенно самых простых и дешевых, насчет
которых можно было бы надеяться, что их станут делать в нашей
стране.
8. А с разными кожами (и особенно с лосиными)
получается великое окаянство: все эти кожи мы продаем немцам
сырыми, а сами дома их никак не обрабатываем и никак не
употребляем для одежды. Продаем одну [кожу] за 3 или за
4 рубля, а если бы захотели купить ее у немцев обработанной,
то должны были бы дать 30 или 40 рублей. Совершенно
необходимо, чтобы эти кожи здесь же и обрабатывали и чтобы
наши люди шили из них платья, ибо их можно носить всю
жизнь.
Тогда и от платьев мы имели бы корысть, и бралп бы
больше денег за немногие обработанные кожи, нежели берем
за множество сырых.
В Сибири есть некие дикие люди, которые умеют очень
искусно обрабатывать кожи, хотя и иным способом, чем немцы.
Не знаю, почему до сих пор наши люди не научились у них
этому искусству.
А это легко было бы [сделать].
Было бы очень полезно перенять кожевенные ремесла
у немцев:
1) Выделывать лосиные и оленьи грубые ровдуги12 п
тонкие рукавичные ровдуги.
2) Делать «скамот» или «бархатину», то есть кожу,
гладкую и мягкую, как бархат.
3) Делать юфть, как это уже заведено.
4) Делать пергамент: белую тонкую кожу для письма п
крашеную для кнутов, для оружия, для книг и прочего.
5) Делать цветные кожи, крытые лаком или позолоченные
и выкрашенные красками в [разные] цвета. Итальянцы
называют [их] «золотыми кожами». Они недорого обходятся,
но высоко ценятся и могут быть проданы по дорогой цене
калмыкам, бухарцам, грузинам, черкесам и иным варварским
народам.
402

6) Полезно было бы завести такое ремесло, чтобы красить
белые овечьи кожухи красной, зеленой и синей краской: тогда
эти кожи становятся благороднее, так что дворянам не стыдно
бывает носить из них шубы. А калмыкам, черкесам, подне-
прянам, литовцам и иным соседям могли бы мы продавать
их по дорогой цене. Также и белых песцов в Сибири красить,
желтить, зеленить, синить.
7) А у персов перенять искусство делать сафьян, кремезин,
кордован, красного, черного и иного цвета, и сагрию или
цаппн — кожу для сабельных ножен.
8) А из кожаного лоскута и из старых сапог делать
немецкий клей.
9) Безмерно большая польза была бы для этого царства,
когда бы завелось [здесь] золотопрядильное и золотошвейное
ремесло. Ведь немцы загребают на Руси (как и в других
странах мира) несметные богатства благодаря этому ремеслу.
Делают ту золотую пряжу больше всего в Нюрнберге,
в Аугсбурге и в Братиславе. Видел я, как в Вене одно
веретено покупали на 8 ефимков, а в Царьграде продавали, не
торгуясь, за 24. В этой стране много такого золота идет на
дйитье и на плетение петлиц, на рубахи и на другие вещи.
Если бы у нас дома было это ремесло, то оставалось бы
ежегодно на Руси много денег и товаров, которые вывозят за то
золото. Могли бы и продавать его туркам, персам, калмыкам,
бухарцам и монголам и получать от него большую корысть.
10. Безделье и праздность — враги ремесла. Поэтому
в древности у римлян были старосты, которые допрашивали
всех людей об их занятиях и промыслах или о том, кто чем
живет. У немцев в городах есть старосты, которые ни одному
здоровому и не имеющему разрешения из приказа [человеку]
не дают просить в городе милостыню. У голландцев есть
некий исправительный дом, куда запирают непокорных и
своевольных юношей и принуждают их делать разные изделия, и
не дают им хлеба, пока не сделают назначенного дела.
Хорошо было бы смотреть по городам, и если сыщутся
какие-нибудь скитальцы, бродяги и голыши, сидящие по
кабакам и квасным лавкам, и здоровые нищие, то отдавать их
в деревни в холопство боярам и ссылать в Сибирь или иначе
наказывать.
И. Надо дать приказ назорам и дружинам ремесленников,
чтобы они следили за всеми орудиями, посудой и одеждой,
выставленными на продажу, и указывали если что нечисто,
дурно или некрасиво сделано. И пусть разберутся и научат,
как это можно было бы сделать лучше. Например, нечистая
посуда — братины, так как в них залезают пальцами; не
чисты и туеса, и глиняные ковши без глазури, и ковши и
Крашеные овчины
и песцовые шкуры
Сафьяны, кремезин,
кордован, сагрия,
клей
Делать золотую
пряжу
Бороться с
дельем
без
Делать чистую,
удобную и
нарядную посуду
26*
403

Ввести обучение
женщин
Обрабатывать для
всяких нужд
железо, медь, серебро,
золото, олово
ложки с короткими ручками. Старосты не должны пропускать
такие товары на торг, а если они появятся, то надо разбивать
или отбирать их.-
Вместо туесов и братин пусть делают чаши деревянные —
смоленые или простые, чаши глиняные глазированные, кубки,
ставцы и стаканы с ручками и с крышками и прочее. Ибо
братины и туеса и некоторые другие русские вещи влекут за
собой нечистоту и вызывают отвращение у других народов.
12. Многие девушки выходят замуж молодыми, прежде
чем они могут научиться тому, что должна знать хорошая
жена. А матери многих девушек и сами ничего не умеют.
Поэтому следовало бы в каждом городе поручить двум или
трем искусным вдовам обучать девушек п молодых женщин
тонко прясть, ткать, шить, белить полотно, чисто мыть, солить
и сушить рыбу и мясо, делать солод, квас, пиво, мед, садить и
возделывать огород, солить и сохранять растения и коренья,
варить и печь хлеб и прочее. Если их кто позовет, то они
должны за плату туда идти.
А для начала надо назначить их из приказа и назвать
этих женщин поименно, ибо иначе сами женщины постыдятся
начать это дело, хотя оно и крайне надобно. А городам,
имеющим привилегии, приказать, чтобы они держали таких
учительниц и давали им плату от общества. И каждый, кто
женится, должен будет спросить у них свидетельство о том, что
умеет его невеста, и способна ли она к учению. Такие
свидетельства могут помочь тому, чтобы девицы старались добывать
знания и хорошие свидетельства от этих женщин.
У немцев женщины прядут на колесе, а колесо вертят
ногой и прядут очень быстро — одна напрядет на колесе больше,
чем трое веретенами, и поэтому они могут дешево продавать
полотно. Промысел этот очень нужен и полезен, и надо чтобы
ему научились наши женщины.
13. Более всего прочего надо позаботиться о том, чтобы
добыть всяких ремесленников, умеющих плавить и лить
железо, медь, олово, серебро и золото и обрабатывать для всяких
нужд и делать из руд всякую посуду, оружие и орудия, какие
только придуманы на свете. Например: плавить и лить железо
и делать железные горшки, котлы, печи, торла 13, ядра
пушечные, мелкие пули и прочее; ковать железо дотонка и делать
листы железные и медные; делать хорошие сабли, палаши,
пищали, пищальные опоры с кольцами п всякое оружие для
разных надобностей, чтоб не приходилось нам покупать
бесполезных немецких шпаг. Из меди делать подсвечники, ложки,
сковороды разные, блюда, лохани, котлы и всякие орудия
разного вида для домашнего обихода и для продажи иным
народам. Делать также всякие земледельческие орудия: косы,
404

серпы, вилы, ножи и прочее — даже если мы накуем их
тысячи тысяч, то каждый год можно будет продавать их
калмыкам, бухарцам, даурцам, персам, туркам, валахам и другим.
Надо также делать дома, а не покупать на стороне и все
те орудия, что нужны самим этим рудным мастерам,
серебряникам, чеканщикам и всяким кузнецам.
СТОИЛО бы ПрИЗВаТЬ И ВСЯКИХ Мастеров, КОТОрые умеЮТ кость, рога, лен
обрабатывать моржовые клыки и всякую кость и рога, а также
призвать всяких мастеров полотняного или льняного дела,
которые умеют обрабатывать лен на всякий лад, как мы уже
выше говорили, и умеют ткать из нитей пояса, застежки,
петлицы, твезы (?) и всякие украшения.
В Датской и в Норвежской землях печи и горшки — везде
железные. Некоторые горшки — треногие, другие — о два уха,
а иные — простые. Дашь полполтпны за горшок, можешь
в нем варить 50 лет. А делают такие горшки из хрупкого и
малопригодного железа.
Надо поручить и приказать, чтобы принесли из всех
земель всякие орудия для образца.
Прежде всего надо, чтобы торговцы и иные наши
приказчики принесли нам из всяких земель и от всех народов для
образца всякие виды оружия, посуды и всех применяемых на
свете домашних и полевых орудий и всяких сукон и полотен,
и всякой одежды, пли всякие виды людского рукоделия из
руды, камня, стекла, кожи, шерсти, льна, шелка, дерева, кости,
рога и пз всякого материала.
Далее, надо приказать, чтобы принесли одежду всех на
свете покроев.
В-третьих, надо призвать всяких рукодельцев и портных,
которые могли бы нам сделать, показать и научить [как
делать] всякое оружие, орудия, посуду и всякие виды одежды.
14. А мастеров этих развести и распределить по городам,
где кому будет удобнее находиться из-за близости воды, леса,
льна, шерсти, железа и всяких материалов и из-за других
нужд. И пусть они делают для государя все свои изделия
в большом числе, по договору, за подобающую плату.
Одному из городов надо поручить делать бумагу, какая
может выйти, обещав им привилегию — запретить
иностранную бумагу, даже если домашняя будет хуже и дороже нее.
Так же и во всяком новозаведенном ремесле: обещать и
давать городам на несколько лет привилегию, чтобы тот город,
где начнут делать. какое-либо сукно или что иное, не платил
с этого домашней пошлины, а прочим городам до известного
времени не дозволено будет перенимать это ремесло.
15. Здесь надо указать, как до сих пор на Руси тяжело Ныне при гоъударе-
было заводить ремесла. Ибо немцы, из-за того, что они имеют вой торговле легко
^ ^ ' ' заводить ремесла
Ремесла
распределить по городам
405

старые заводы, всегда могли продавать свои изделия дешевле,
нежели наши русские мастера вновь заведенных или мало
развитых ремесел. И*поэтому на Руси не могла иметь успеха ни
писчая бумага, ни какое-либо другое новое ремесло. Но теперь,
поскольку торговля взята в руки государя14, нетрудно будет
заводить ремесла. Ибо наши ремесленники* изготовят свои
изделия на много сотен и тысяч [рублей], а государевы
торговые приказчики будут покупать всякие вещи у них, а не
у немцев, и будет запрещен привоз всякого иностранного
рукоделия, подобное которому будет делаться у нас дома, и
благодаря этому ремесленники смогут жить и дешевле продавать
[свои товары]. А государевы приказчики смогут продавать
те товары дома и за рубеж дешевле или дороже в
зависимости от того, как ремесленники будут поспевать их делать.
Отнюдь не следует верить немцам, будто бы нам дешевле
покупать у них готовые косы, серпы, ножи, нежели покупать
сырое железо и дома ковать косы и прочее. Благодаря ремеслу
богатеет страна и наполняются города. Если бы делать дома
все те товары, что мы покупаем у немцев и которые можно
было бы сделать на Руси, в этой стране жило бы на много
тысяч людей больше, чем живет их ныне, и казна имела бы
большую прибыль, и города стали бы многолюднее, п все
царство было бы сильнее.
Раздел 3
О ЗЕМЛЕДЕЛИИ
1. Опять надо вспомнить: бедно королевство — беден король,
богато королевство — богат король. Король, который хочет
стать богатым, должен позаботиться, чтобы его подданные
были богаты. Ведь ни от чего иного, как от богатства
подданных, пополняется королевская казна.
А земледелие — корень и основа всего богатства, ибо
земледелец кормит и обогащает и себя, и ремесленника, и
торговца, и боярина, и короля. Поэтому казенная Дума не должна
пренебрегать заботой об этом промысле — одном из наилучших
и наипотребнейших.
2. Для некоторых стран и народов эти рассуждения о
земледелии могли бы показаться лишними. К примеру, там, где
Земледелие —
основа богатства
Нашему народу
нужны наставления
406

люди сами по себе и по природе своей хитроумны, догадливы,
заботливы и трудолюбивы, и где с давних пор написано много
кнпг об этом земледельческом труде и о разных других
промыслах, и где всякие промыслы развиты в совершенстве.
Но для этого преславного государства, как и для всего
славянского народа, такие рассуждения отнюдь не лишни, а весьма
полезны и потребны.
Во-первых, потому, что люди наши косны разумом и hpi-
чего сами не выдумают, если им этого не покажут.
Во-вторых, потому, что у нас нет никаких книг о
земледелии и об иных промыслах, какие есть у других народов.
В-третьих, потому, что люди наши ленивы и нерасторопны
li сами себе не сделают добра, если не будут принуждены
[к этому] силой.
В-четвертых, потому, что здесь есть совершенное само-
владство1 и по царскому велению можно исправить дела по
всей стране и ввести в обычай все, что будет полезно и нужно.
А в иных странах это было бы невозможно.
3. Земледелие — это умение возделывать илп пахать Плоды земли
землю, ее плоды собирать и сохранять. А плоды земли и воды
суть таковы:
1. Зерно всякое: пшеница, рожь, ячмень, яровая пшеница,
овес, просо, гречиха, бер, полба, сорго, рис и иное.
2. Бобы всякие: горох, бобы, чечевица, фасоль, овечий
горох и прочие.
3. Коренья, цветы и семена пряные: перец, гвоздика,
орехи, мускат, имбирь, корица, сахар, шафран, мак, льняное
семя, конопля, рапс, горчица, анис, тмин, хмель и прочие.
4. Огородная зелень: капуста разная, лук, ботва, шпинат,
петрушка, сельдерей, салат, огуречная трава, лучок (?), тор-
кун и иное.
Коренья огородные: репа, свекла кормовая, пастернак, лук,
чеснок, морковь, редька, хрен, грибы и прочие.
5. Лечебных трав множество, [например,] чемерица —
о них написаны целые книги.
6. Красительные травы: ревень, синька и прочие.
7. Душистые цветы: роза, или шиповник, майоран, лилия,
мята, божье древце, гвоздика, фиалки, тюльпаны и прочие.
8. Плодовые деревья: тутовник, маслины, виноград,
яблони, орехи, сливы и иное.
9. Лесные деревья: дуб, бук, ель, сосна, тисе, береза и
прочие.
10. Камни простые: мрамор, мергель, известняк, кремень
л прочие.
407

11. Камни драгоценные: алмаз, сапфир, бирюза, яхонт и пр.
12. Руды: золото, серебро, медь, олово, свинец, ртуть,
железо, белое железо:
13. Минералы и краски: соль, сера, селитра, чернила,
киноварь, белила, бура, земляной уголь и прочее.
14. Живность четвероногая: домашний скот и лесные
звери.
15. Живность пернатая: птицы ручные и птицы дикие.
16. Живность водная: рыбы речные и морские.
17. Живность гадная: змеи и всякие гады; мухи, осы,
пауки и всякие жуки и черви. А те из них, что более полезны:
пчелы и шелковичные черви, прядущие шелк.
книги о земледелии 4. Для развития и для совершенствования земледелия надо
было бы вкратце перевести некоторые хорошие книги, в
которых написано обо всем этом и перечислены все злаки, бобы,
коренья, травы, семена, цветы, деревья, камни, руды,
минералы, живность и [сказано,] из каких частей они состоят и
какую пользу приносят. И как и в какое время надо за ними
смотреть и ухаживать, и как сохранять [их] и употреблять.
Не счесть в нашем народе таких домашних хозяев, которые
стареют и умирают, занимаясь земледелием и хозяйством, но
многих полезных плодов земли и их возделывания и
употребления не знают.
Альдрованди написал книгу о животных, где изобразил
каждое животное в красках2. А Колер написал книгу о
возделывании полей и огородов и о том, как надо сохранять и
употреблять разные плоды земли 3.
наблюдатели 5. Хорошо было бы послать по всему царству
наблюдателей или — еще лучше — приказать державникам, чтобы они
искали и пробовали и узнавали, где в изобилии растут либо
могут расти злаки, травы, деревья или такие растения, как
лен, конопля, хмель, мед4, капуста, лук и иное, либо где
в изобилии плодятся овцы, кони, волы, свиньи, рыба. А
крестьянам и жителям приказать, чтобы они со всем усердием
позаботились о возделывании и разведении этих вещей и смогли
побольше [их] продать.
поташ 6. Особо скажем, что из всего, что русская земля родит
или может родить, нет, видимо, ничего полезнее поташа5,
пчел, ревеня и скота.
С недавних пор стало видно, какую пользу приносит стране
этот поташ. Но при этом надо помнить о двух вещах:
во-первых, каждый год выжигать его не слишком мало и не
слишком много. Ведь если в Архангельск будет привезено его
слишком много, то он станет дешев, и за много товара и труда
408

мы получим не больше, чем за немного. А многие крестьяне,
которые могли бы возделывать землю, занимаются
выжиганием поташа. Вот почему вести это дело надо, зная меру.
Во-вторых, выжигание поташа вредит сбору меда. Поэтому
надо приказать, чтобы в тех местах, где водятся пчелы, никто
не смел выжигать поташ без государева разрешения. А для
государя выжигать поташ в земле башкир-изменников6 и на
Подоньи7 и в других местах, где русским людям не будет
убытка, — столько, сколько будет можно.
7. О меде и о воске нечего и говорить. Хорошо только было пчелы
бы научиться белить воск и продавать белый воск немцам.
А мед мы могли бы продавать туркам дороже, чем за него
платят немцы.
В некоторых странах люди добывают мед так: выберут
в лесу пригодное место и оградят и укрепят его бревнами,
чтобы звери не могли разорить. Селяне расставляют там свои
ульи и часто по очереди присматривают [за ними], а на зиму
привозят ульи домой. Можно было бы попробовать это в более
теплых местах этого царства.
8. Красильные травы — самые прибыльные из всех плодов красильные травы
земли. Некий писатель пишет о них так: грифродон или Ru-
bia8 это лесная трава, но ее также и сеют ради прибыли, ибо кРаснило
она приносит своему владельцу большой доход. Ею красят
шерсть и кожи и особенное применение имеет она в медицине.
Стебли у нее четырехгранные, длинные, острые и колючие,
коленчатые и вокруг коленца [растет] по пяти листьев. Семя
ее родится зеленым, затем становится красным, а созрев —
черным. Корень тонкий, длинный и красный, терпкий п
горький на вкус.
Синило — по-латыни Glastum и Isatri9 — цвет имеет жел- „
^ „ Синило
тыи, подобный яичному желтку, а его сок, смешанный с
другими приправами, образует синюю и зеленую краски.
Видел я сухие и растертые листья какой-то травы, которыми
турки красят конские хвосты и гривы и свои ногти.
Не знаю, к какой из этих трав относится бухарский ре- реВент>
вень. В Итальянской земле есть город Тиволи, который
недавно стал сеять и возделывать эту траву «синило», и
горожане наживают на ней большие деньги. В Немецкой земле
город Братислава наживает много денег от возделывания этой
травы, и у них накрепко запрещено продавать соседям эти
семена. Астрахань — место более теплое, нежели Братислава,
и я думаю, что там этот ревень рос бы лучше, чем в
Братиславе. А от этого сему царству было бы каждый год большая
корысть, ибо мы бы сами дома красили ткани и не давали бы
немцам столько денег за краски, а сами бы продавали им эти
травы.
409

Стада коровьи,
конские, овечьи
Ступы
Сукновальни
Крупорушки
Трезубницы
Стекольные
мастерские
Печи для и зготов-
ления извести
Селитра
Смола
Кирпичи
Деготь
Очень полезно позаботиться о всяком масле для приправы
яств. Масло делают из молока, из рыбы, из маслин, из орехов,
из льняного семени, из конопли, из рапса. А немцы сеют
некую дикую или древесную репу (называемую у них Stekruben)
и из ее семян выжимают много масла. А репа эта быстро дает
семена. Листья и семена [у нее], как у круглой репы, а
корень продолговат, тонок, тверд и непригоден для еды.
9. Древние народы скифы жили с одних только пастбищ и
стад скота, и калмыки ныне [живут] так же. А в Венгерской
земле под Будой есть широкое поле, и на нем не растут
деревья, и поэтому там люди жить не могут, а только пасется
скот. Тамошние селяне землю по Дунаю не пашут, а только
пасут скот. И они несметно богаты, ибо каждый год с этих
полей в другие страны продается около ста тысяч волов и
много коней. Надо было бы узнать, нет ли где и в сием
царстве такого места, пригодного для пастбищ и безопасного от
разбойников, чтобы можно было держать там для государя
коровьи и конские стада.
Ныне, когда башкиры изменили 10, если господь даст [нам]
покорить их опять, можно было бы завести у них такой
обычай, чтобы некоторые из них вместе с некоторыми русскими
[людьми] пасли там же у себя государевы стада. То же
завести и у ногайцев, у мордвы, и у черемисов, а там, где нельзя
приказать, там нанимать их за плату и старейшинам их
давать подарки.
Можно было бы попробовать договориться и с калмыками,
чтобы они разрешили нашим людям пасти у них столько-то
сот или тысяч [голов] скота и чтобы у нас были их
заложники. Или лучше уговориться с тайшей11, чтобы он каждый
год присылал нам столько-то сот или тысяч голов крупного
рогатого скота и лошадей по условленной цене.
10. Надо узнать по всей стране, где какие места к чему
пригодны и где бы можно было поставить различные
мельницы, ступы и мастерские.
1. Сукновальня, которая валяет сукно силою воды.
2. Крупяная или ягольная ступа 12 для разных круп.
3. Мельница хлебная с мехом, просеивающим муку там же.
4. Мельница трезубная, досочная, где вода вертит
трезубец и режет доски.
5. Печь стекольная.
[Узнать]: 6. Где можно выжигать в печах известь.
7. Где делать селитру.
8. Где — смолу.
9. Где — кирпич.
10. Где — деготь. И обо всем этом надо позаботиться, чтобы
такие места не пропадали даром, и чтобы нашелся кто-нибудь,
410

кто взял бы на себя такую работу. За это на несколько лет
освобождать [от податей], а затем брать небольшую подать.
И стараться только о том, чтобы людей в стране было
побольше, ибо тогда и казна государева будет богатой. А о
том, как надо искать руды, п о рудниках мы ниже скажем
особо.
И. Доселе мы говорили о поисках и о добывании плодов достройки, посу;
земли, а теперь скажем о сохранении [этих] плодов и об об- орудия
легчении земледельческих работ.
Чтобы хозяйство велось в совершенстве, нужно иметь
хорошие постройки, хорошую посуду и хорошие орудия.
Разумный хозяин или домоправитель прежде и больше должен
думать о сохранении, нежели о сборе плодов. Видел я и знаю,
как в некоторых странах терпят большой убыток и понапрасну
даром губят зерно и другие плоды из-за дурного хранения и
из-за неразумия жителей. Сдается мне, что и в этой стране
местами при непогоде случается так же. Ибо или трудно
бывает собрать урожай из-за частых дождей, или после уборки
большая часть [урожая] портится и погибает из-за недостатка
в крытых сухих местах п из-за непригодности посуды [для
хранения].
Надо было бы назначить в городах строителей, которые Строителп домов
показывали бы людям образцы и учили бы плотников строить
городские хоромы, а также сельские дома и всякие постройки.
Прекрасную форму имеют крестьянские дома на Русской
Украине13 — ибо полы у них разной высоты, и скот
содержится в низкой части теплого дома. Иначе заведено у по-
днепрян, где скот располагается вокруг очага.
Сельские постройки должны удовлетворять все потребности
земледельцев. Скажем, одни постройки пусть будут для
людей, другие — для скота, третьи — для кур, гусей, уток, голу- сараи
бей. Пусть будет сарай или крытое место для хранения возов,
телег, борон, рал14 и всяких орудий. Пусть будет укрытие
для сена и соломы. Пусть будет амбар и сусеки для зерна сеновалы
И бобов, И МУКИ. Сус/шГ
1. Пусть будет погреб для кореньев, зелени и снега. погреба
2. Пусть будет навес или овин для сушки и обмолота овины
зерна.
Немцы имеют очень просторные сараи, плотно
вымощенные гладкими чистыми досками и крепко запертые и
[хорошо] укрытые, и в них, повесив на крюк светильник, зимой
целыми ночами молотят хлеб, будто в избе, и ни одно зерно
у них не пропадет. У тех же немцев все иные места и
постройки, и посуда для хранения — чистые и настолько
просторные, что всегда можно было бы хранить вдвое больше
плодов, нежели они обычно собирают и добывают за год.
Избы, хлевы
Немецкие саран
411

козелки Те же немцы п сибирские татары 15 имеют на полях некие
козелки, то есть сушильни, сделанные в виде лестниц,
покрытых узкой крышей-. На них развешивают мокрый или недозре-
сушилыш лый хлеб, чтобы его просушило ветром. Надо также иметь и
сушильни, воздвигнутые на столбах, чтобы сушить всякие
вещи на ветру и для провеивания зерна и отделения его от
плевел и пыли.
медные корыта Безмерно полезны и потребны и некие медные посудины,
которые мы можем назвать корытцами. А делают их так:
возьмут медную дощечку или лист, шириной в локоть или
больше, длиной в два или три локтя, прикуют к нему кругом
борта высотой в пядь и укрепят сверху и повсюду железом —
и получится вроде корыта с ровным, а не с круглым дном.
В этих корытцах сушат в печи и на печи, и на полках, и
над дымом в поварнях всякие садовые плоды и огородные
коренья, рыбу, мясо, зерно, солод и все, что придется. Делают те
корытницы и из досок, и из прутьев, но их нельзя ни ставить
в печь, ни вешать над сильным дымом. А те люди, у коих
в поварнях либо винницах всегда много дыму — если они хо-
рошие^хозяева — не дают дыму пропадать даром, а покупают
мясо или рыбу и сушат да продают [их].
Сельские урядники 16 пусть смотрят, чтобы крестьяне
ставили свои дворы со всеми этими необходимыми постройками;
со многими или с немногими в зависимости от свойств
местности и от своих доходов. И если какой-нибудь крестьянин не
сумеет [этого сделать], то остальные селяне должны сообща
помочь ему в работе. Никому на селе не должно быть
дозволено ставить дворы без всех этих указанных построек и
принадлежностей хозяйственного обихода, кроме нищих и больных
людей, кои не могут ни обрабатывать земли, ни нести
тягла.
Раздавать орудия 12. Как воин без оружия, так и земледелец без орудий —
бесполезен. Наши люди, мало что разумеющие во многих
других промыслах, в земледелии также проявляют свою
изрядную скудость ума, лень и нетрудолюбие. Ведь наши
земледельцы или не имеют достаточно посуды [для хранения] и
орудий, или имеют грязные, тупые, бесполезные, неудобные и
непригодные вещи.
Сельские урядники должны были бы посещать крестьян
и смотреть, достаточно ли у них посуды, орудий и построек
и хороши ли они. А тех, у кого этого не будет, пусть заставят
купить, и если те не смогут заплатить наличными, то пусть
платят в рассрочку.
Уездные державники или государевы наместники пусть
держат в продаже всякие сельские железные орудия и
продают их крестьянам без барыша по назначенной цене и точно
412

по весу. А именно: ножи, серпы, косы, мотыги, заступы, рала,
топоры, молоты, клещи, стамески, рубанки, трезубы, зубачи 17,
вилы, железные обручи, подковы, гвозди, сковороды,
мельничное железо, ведра, цепи, долота, крючки рыболовные, горшки посуда
железные, котлы, тазы и прочее. А к числу посуды [для
хранения] относятся большие лари на ножках для зерна в
амбарах, и сундуки для платья, и бочки, чаны, квашни, кади,
ушаты, ведра, лукошки, котлы, тазы и всякая иная
деревянная и глиняная, и медная, и оловянная посуда. В селах может
быть просто глиняная, но для городов больше подходила бы
глиняная глазированная или скорее деревянная, медная и
ОЛОВЯННая ПОСуда. Телеги, топоры
13. Орудия и посуду надо делать красивыми на вид.
Телеги на Руси делают очень неудобными и неудачными. Топоры
здесь все одного вида и одной величины, а в других странах
топоры бывают разного вида: малые и большие, широкие и
узкие, легкие и тяжелые — и эти различия очень помогают
ускорять работу и беречь время. пилы
Трезубов или плотницких пил Русь не знает и из-за этого
происходит несказанно большая трата времени. В иных
странах люди режут доски пилами — либо водяными, либо
ручными, а здесь доски тешут топорами, и то негодными. Каждый
год по всему царству делают несметное множество досок и,
чтобы вытесать их, тратят безмерно много труда и времени.
Я думаю, что столько досок, сколько сто холопов за месяц
вытешут топорами, двадцать холопов смогли бы нарезать
пилами, и доски были бы намного глаже.
С другой стороны: из одного толстого бревна топором едва
вытешешь одну или две доски п много дерева пропадет
даром на щепки. А пилой можешь нарезать сколько угодно
досок, тонких либо толстых, в зависимости от толщины бревна,
и ничего не пойдет на щепки. Так что при работе топором
половину леса или 50 бревен из ста даром переводят на щепки,
а при работе пилой все идет на пользу.
Стамесок и рубанков удобных я на Руси не видел, а ведь
плотникам, желающим сделать что-нибудь красивое, они очень
нужны и помогают им сберечь много времени. Видел я, как
строят полгода дом, который те же работники легко могли бы
поставить и закончить за два месяца, если бы там были
удобные топоры и пилы, и стамески, и иные орудия.
Немцы для жатвы приспосабливают косы вместо серпов: косы
приделывают к ним клинцы или зубцы и так с большой
скоростью жнут косами для сена хлеб. Способ этот крайне
необходим для этой страны, где из-за очень частых дождей
нужно убирать хлеб как можно скорее. Но я вижу, что все
здесь делается насупротив тому: ибо косы для сена в некото-
413

рых местах так малы, что мало чем отличаются от серпов для
[уборки] хлеба.
Не 'знают здесь люди кантарей или немецких безменов
с насеченными на железе цифрами, с подвижной железной
стрелкой и с крючками, висящими на цепях, а пользуются
только грубыми здешними безменами, которые часто
обманывают. А ведь невелика мудрость выковать немецкий безмен,
глядя на другой, готовый.
материал для по- 14. Чтоб облегчить возведение построек, надо, чтобы строп-
строек тели везде показали крестьянам, из чего можно строить дома,
и научили их этому. А именно: 1. Из камня с известью.
2. Из камня с глиной. 3. Из кирпича обожженного с известью.
4. Из кирпича обожженного с глиной. 5. Из кирпича
необожженного с глиной или же из кусков глины, высушенных на
солнце, с мягкой глиной: так венгерские селяне строят свои
дома. 6. Из плетенки с глиной. 7. Из бревен, промазанных
глиной. 8. Из бревен с мохом. 9. Из плетенки строят хлев и
обтыкают соломой, тростником или папоротником. 10. Сербы между
Дунаем и Савой строят избы и церкви свои в земле, вроде
русских погребов, из-за нехватки дерева и из-за притеснений
турок и, как я думаю, из-за своей глупости.
Немцы в некоторых местах рассыпают на гумне глину,
поливают [водой], подсыпают солому, и скот ее топчет. И без
сушки строят из этой глины красивые и стойкие от огня
избы. Могли бы и здесь люди делать этим способом хотя бы
клетки в сушильнях, стойкие от огня.
материал для Кровли же делаются: 1. Из свинца*, меди. 2. Из плиток
кровли некоего черного камня. 3. Из кирпичей глазированных. 4. Из
кирпичей простых. 5. Из досок дубовых, буковых, еловых,
сосновых. 6. Из коры березы, липы и других деревьев. 7. Из
камыша. 8. Из тростника. 9. Из хвороста, бурьяна, веток и из
простой соломы. 10. Из кровельной соломы, то есть из той,
какая не погибнет при молотьбе. Эту [солому] немцы так
гладко связывают и вплетают в кровлю, что [даже] доски
не могут лечь глаже. А в некоторых местах эту солому со всех
сторон обмазывают сколько возможно глиной, и кажется, что
дом покрыт одной глиной. Этот способ кровли — наилучший
для крестьян, ибо он удобен и легко доступен, [кровля] долго
держится, и огонь ее не берет.
Венецианский посол Сагредо18 говорлл в Вене: «У нас,
в Италии, короткая зима, здесь же, я вижу, зимы вовсе нет,
а всегда стоит весна, ибо в теплом доме я не чувствую зимы,
а когда выхожу на двор, одевшись в меха, не чувствую
холода».
Некий шотландец также хвалил русские печи и «пекарни»,
как более полезные и удобные, чем камины.
Ш

15. Слышал Я, ЧТО Некоторые ЛЮДИ МНИЛИ, буДТО В ЭТОЙ завести шелковод
стране мог бы быть свой шелк. Я считаю, что это невозможно. ств0
Тутовое дерево, листвой которого кормятся шелковичные
черви, может расти под Астраханью, и черви эти могут там же
выводиться, но не в таком числе, чтобы от них могла быть
польза, ибо они легко погибают от гроз и сильных ветров.
Однако я не смею судить о том, можно ли их разводить в
натопленных избах.
Тысячу лет тому назад так дорог был в Европе шелк, что
одни лишь римские царицы могли шить из него платья. Но
затем два инока принесли из Индии икру или яйца этих
шелковичных червей, и шелк стал везде таким дешевым, как мы
видим ныне.
16. Рис растет в низких, мокрых местах и на заливных по- Рис
лях, которые можно затопить, напустив воду, и, спустив воду,
осушить для жатвы и для пахоты. Не знаю, можно ли сыскать
такое место в этой стране, чтобы мы проверили, может ли этот
злак расти в здешних краях.
17,. А о табаке я хорошо знаю, что у Хвалынского моря и табак
на Волге он рос бы в изобилии и был бы хорош, подобно
немецкому ханаусскому табаку, и от него могла бы быть
большая прибыль казне государевой и польза всей стране: каждый
год на Руси оставалось бы несколько сот или тысяч рублей,
которые вывозят из нее за табак.
Немецкий город Ханау сильно разбогател и с каждым го- жители ханау
дом богатеет благодаря табаку. Вокруг этого города на тучной
плодородной земле сперва росло много пшеницы, но случилось
недавно, что некий горожанин засеял свою ниву табаком и
получил большую прибыль: намного больше, чем от пшеницы.
Поэтому остальные горожане, глядя на него, засеяли все это
поле табаком, и засевают его каждый год и искусно готовят
это зелье, и рассылают его по всей немецкой, польской,
литовской и иным землям, и получают большую прибыль.
Можно было бы сеять это зелье и в сией стране возле
Астрахани, на Подоньи и у башкир. Засеять несколько нив и
добыть из Немецкой земли мастера, который умеет его готовить
и скручивать и [затем] продавать его калмыкам и иным
сибирским, татарским и черкесским народам, и литовцам, и
белорусам. Видел я табак, который из греческого семени хорошо
уродился в Тобольске и почти подобен греческому. Могли бы
мы каждый год по дешевой цене добывать семена у персов и
у греков, ибо из тех семян родится более хорошее зелье, а из
домашнего семени зелье уже не будет таким крепким.
Турецкие цари сперва запретили табак; не знаю по каким почему турки за-
причинам — разве что из суетного предрассудка, будто бы та- "абака™ курение
бак курить грешно, так же как они считают грешным и вино
415

Здесь курение
табака запрещено не
из-за того, что это
грешно
А из-за убытка
Много табака
привозится на Русь
Казне — прибыль,
народу — польза и
радость
пить. Иной причины не вижу, ибо там растет много
прекрасного табака, и разведение его идет не в убыток, а на пользу
царю и народу. Однако же турецкие цари наказывали и
мучили людей, пока не устали наказывать и не дали людям
свободу.
Почему же учинен сей запрет в этом царстве? 19 Конечно,
не из-за того, что [это] грешно. Ибо если бы просто было
грешно курить табак, то не разрешалось бы курить его ни
воинам на войне, ни рудокопам в рудниках, а им это
дозволено. Грешно бывает, как это часто случается, не знать меры
в курении табака, также как и в питье вина, и в жизни с
женщинами. Но тот, кто соблюдает меру, тот может и вино пить,
и с женой своей жить, и табак курить, не греша. И если табак
запрещают из-за греховности его, то больше причин есть
к тому, чтобы запретить вино и женщин, ибо из-за этих двух
[вещей] совершается больше грехов, нежели могут случиться
из-за табака.
Сказать по истине, я думаю [так]: запрещен табак на
Руси потому, что народ терпит большой убыток, поскольку из
страны ежегодно вывозится много денег за ненужный товар,
а не потому, что какой-либо убыток причинялся бы
государевой казне. Это самая истинная, верная и достаточная причина.
Но ведь запрет этот мало чем помогает или, скорее, никак не
помогает [избавить] от урона, [наносимого] народу, и от
большого убытка, и зло это нельзя предотвратить тем
запретом. Ибо чужеземцы ежегодно несметное множество того зелья
привозят на Русь и страшно дорого его продают. То, что
должны были бы взять за десять или за двадцать пудов, берут
за один пуд, и от одной такой продажи некоторые на диво
богатеют и из ободранцев за два и за три года становятся
торговцами и покупают дома, и торгуют и через Астрахань, и
через Архангельск.
Послы польские, литовские, цесарские20, персидские,
шведские, датские, английские, брабантские, поднепрянские,
крымские, грузинские, черкесские, калмыцкие никогда не приходят
на Русь без табака. Торговцы- немецкие, греческие, персидские,
бухарские, калмыцкие, литовские и сами русские торговцы из
Швеции, из Литвы, с Поднепровья, из Персии не одну сотню
пудов его привозят на Русь каждый год. Поэтому я думаю,
что если бы сажать дома много табака и заботливо за ним
смотреть, то была бы с того троякая польза для этого царства:
Во-первых, была бы выгода царской казне.
Во-вторых, дома у народа осталось бы много денег,
вывозимых ныне за границу за этот ненужный товар.
В-третьих, люди обрадовались бы освобождению: тому, что
с их шеи снято было бы двойное ярмо: плотское ярмо царского
416

запрета и наказания и духовное ярмо суетного предрассудка,
запрещающего как грех то, что не грешно, и нагоняющего
страх тем, что не страшно.
18. Немцы ежегодно плавают в пустынную северную
страну, в дальнее Студеное море за китовым жиром, и труды
их окупаются, и получают они от этого прибыль. Не знаю,
возможно ли, это [плавание] и из сего царства предпринять:
из Мангазеи или из Архангельска. Знаю, что если бы немцы
Сибирью владели, ни за что бы не жили без морских людей и
открыли бы дальние морские пути, коих мы не знаем. И кто
ведает, нельзя ли было бы и в Индию путь найти из
Мангазеи21.
19. Немец Олеарий написал, что в России якобы может
расти и виноград22. Русская земля, дескать, обязательно
родила бы виноград, если бы она была для этого возделана и
обсажена виноградниками. А некий другой немец сказал мне,
что где-то под Казанью есть небольшие горки, на которых
мог бы расти виноград. Я мало верю этим рассказам, но,
однако, считаю необходимым сделать пробу. Если виноград и не
созрел бы, то, надеюсь, по крайней мере, что он был бы
пригоден для уксуса и для курения горилки. Сделав пробу, надо
в случае успеха ее приказать насадить там побольше
виноградников, чтобы этот уксус можно было продавать везде по
Руси и чтобы там курили побольше виноградной горилки для
государя.
От человека, бывшего в Астрахани, я слышал, что все это
будет напрасно и невозможно.
В Персидской земле царь мог бы завести для себя
виноградники.
Раздел 4
О РУДАХ
1. НеКИЙ Немец, ГОЛШТИНСКОГО КНЯЗЯ ПОСОЛЬСКИЙ ДЬЯК1, немецкие басни
в описании сего царства говорит, что в Русском царстве, де, и хитрости
есть железный рудник возле Тулы2, а великому государю
было, дескать, доложено и сообщено и об иных находках и
рудных промыслах, но он, чтобы не оказаться обманутым, не
Китовый жир
Виноград, уксус,
горилка
27 К). Крижанич
417

принимает таких открывателей, пока они сами своими силами
не добьются удачи. Или он сулит им некоторую небольшую
помощь и при этом дает им большее обещание и обязательство
[в том], что они получат превеликую награду, если будут иметь
успех.
А некий другой немец рассказал мне: при славной памяти
царе Михаиле Феодоровиче были, дескать, разосланы
рудознатцы по всей Сибири и принесли несколько образцов руды
и уговаривали строить рудники3. Но советы их не были
приняты, поскольку они просили больших средств, а верной
прибыли не обещали.
Я этим басням не верю, но думаю, что есть иные причины,
по которым в этом прешироком царстве не найдены никакие
РУДЫ,
почему на Руси 2. А причины суть таковы: эти северные земли морозны,
но ищут руд г> гу
^* *' не гористы, бескаменны и песчаны, и поэтому мало надежды
найти в них какие-либо хорошие руды, кроме железа, да и оно
не бывает очень хорошим. Есть здесь и медь, но — думаю —
везде [лишь] в местах гористых и каменистых, вроде
шведских рудников и Камских гор.
Если даже и есть какая-нибудь руда в недрах этой
северной земли, то и ее тяжело найти по серьезным и везде общим
причинам. Ибо в разных странах мира лежат в земле разные
руды, соль, сера и краски, но их не находят, цотому- что
простые частные люди или подданные неохотно принимаются за
такие дела, а наипаче там, где существует совершенное само-
владство и государь всемогущ. Ибо [люди] боятся, как бы
государь, когда они затратят [свой] труд и [свои] средства, не
отобрал у них рудники.
А в других местах люди грубы, неискусны и не умеют ни
разбираться в рудах, ни искать [их], ни обрабатывать. Иногда
какой-нибудь селянин найдет руду, но боится, чтобы его поле
не испортилось или чтобы его и его соседей не заставили
работать в руднике. А иногда какой-нибудь знающий человек
найдет руду и сам втайне наживается и молчит. Иногда
государевы державники не имеют охоты [к таким делам] или
боятся оказаться смешными, если за обещаниями не последует
должной выгоды, или боятся причинить государю убытки и
разгневать его.
Рассказывал мне один человек, что в некоей сибирской горе
близ Красного Яра4 была найдена серебряная руда, и образец
отослали в Москву, и из нее выплавили восьмую часть серебра.
Но, дескать, немцы из зависти изменнически утаили [это] и
объявили руду бесполезной. Я этой басне не верю, хотя иногда
и бывает так, что завистливый мастер утаивает [правду] или
иной неискусный, несведущий [человек], не умеющий
разорю

браться, обманет чаяния государя и погубит дело. Так, в
минувшем 7170 году5 из Тобольска был отправлен в Котайский
ocTpoi 6 некий поляк для пробы руды и, придя назад,
объявил руду бесполезной. Но так как человек этот в рудах
мало сведущ, то свидетельство его нельзя считать
достаточным.
Рассказал [мне] вышеупомянутый человек, что для
поисков камской руды призвали некоего волхва, и он указал два
места, где копать, но, хоть там и копали, польза была невелика.
И неудивительно, ибо это и могло быть причиной, и именно
из-за того, что призвали волхва, бог не дал удачи. Отнюдь не
окончится добром то дело, что делают по совету с чертом.
Год 71727, 3 ноября: пленный поляк, возвращенный из
Кузнецка, рассказал мне чудеса об обилии хорошего железа
у тех людей, которые действительно недаром и искони
получили это имя и зовутся «кузнецами». Он сказал, что там живут
какие-то дикие, боязливые люди татарского племени из Кон-
дабской и из некиих иных орд8. Они копают железо, куют
железные горшки, котлы, тазы, малые и большие, как кто у них
попросит, [размером] хотя бы и с самую большую кадь.
А куют они за небольшую цену: дай ему мешок ячменя, а он
тебе даст железный горшок или таз. А железо это —
наилучшее. Если это правда, то воистину велика небрежность и
нерадивость русских людей, оставляющих без внимания столь
полезные кузницы. Оттуда можно было бы добывать [столько |
железа, что хватило бы всему царству на всякое оружие.
Сибирские урядники должны были бы вместе с меховой казной
отсылать в Москву и большое количество этого железа. Могли
бы и в Сибири ковать сабли, мушкеты, палаши, латы, пилы,
косы, рубанки и всякое оружие и орудие и присылать в
Москву.
Тот же пленный говорил, что есть там и солонцы или
соленые воды, из которых можно было бы добывать соль.
А стоит, де, там пуд соли четырнадцать рублей медными
деньгами, потому что идет туда соль издалека — отсюда, из
Тобольска.
А в том же 7172 году, 28 ноября, Иван Шукста,
возвращенный из Красного Яра, рассказал, что у Красного Яра не только
тамошние, но и русские кузнецы куют белое железо и
украшают им конские сбруи, латы и прочее. Там же и копают
эту руду черного и белого железа. А некий турок или цыган
идет, дескать, в Москву бить челом государю, чтоб поставить
новый острог за Красным Яром, и говорят, что там есть
серебряная и золотая руда.
Тот же Шукста говорил, что в Сибири множество челнов
погибает и бывает унесено реками. Из тех, что поплывут по
27*
419

реке, лишь немногие вернутся назад. На это и на другие
нужды [требуются] большие расходы.
Олеарий во втором путешествии в Москву, в 4-м разделе,
пишет, что корабельщики короля датского привезли из Новой
или Зеленой земли9 серебряную руду, из 100 весовых гривен
которой вышло 26 полтин хорошего серебра 10.
Как добывать руды
Малополезные
способы Гдобычи1 руды з. Во-первых, немцы только и советуют, что копать да
копать и строить пробные рудники на государев счет, и на это
просят несметное множество денег. Но никакой разумный
[человек] не станет им верить, ибо они ищут корысти лишь
для себя. Во-вторых, скажешь, что полезно будет
провозгласить, что если кто-нибудь найдет серебряную руду и
объявит [об этом], то получит государево жалование или
такую-то плату: за медную руду такую-то, а за иную — такую-то.
В-третьих, разослать по стране достаточное число сведущих
людей на поиски. В-четвертых, своим либо чужеземным
торговцам дать право 20 или 30 лет пользоваться рудником, если
они его построят, а затем взять [его] в казну, уплатив им за
постройку.
Все это можно было бы испробовать, но я полагаю, что от
всего этого будет мало пользы, и считаю, что лучше искать
руду в чужих странах, как [то] делают немцы и испанцы.
А дома надо было бы дать такой наказ всем урядникам и
державникам, чтобы каждый державник по своем приезде на
должность объявил, что тому, кто первым, вторым и третьим
заявит о какой-нибудь руде, будь то железо или соль, или
сера, или селитра, или что-либо иное, то ему не будет никакого
наказания, если ничего не окажется. А если же окажется Гтам]
что-нибудь нужное и полезное, то заявителю этому [дано1
будет большое государево жалование. И для этого пусть
державники дают им свидетельские листы из приказов, чтобы они
могли по ним получать государево жалование,
руду искать 4. А более умные народы (то есть немцы, испанцы и фран-
l чужих землях цузы) обходят весь свет и высматривают да выведывают
страны, где живут отсталые и неискусные народы. А если
где услышат о рудной жиле или найдут ее, то всеми способами
стараются сговориться и порядиться с правителем той страны,
и, сговорившись, платят ему откупное и копают руду для
себя. Так венецианцы в Хорватской земле копают медь,
а раньше в Сербской [земле] копали серебро. А там, где им
удается, эти предприимчивые люди силой завладевают
рудными горами, как сделали испанцы и немцы в Индии, но при
420

этом совершается много несправедливости и не следует им
в этом подражать.
Надо нам знать, однако, что много еще стран есть на свете,
куда немцы и испанцы до сих пор не имели доступа и не
могли разведать их гор и земель. В особенности, такие
неведомые немцам страны лежат там, где живут ногайцы, горские
черкесы и грузины и иные тамошние народы. Ибо лежат эти
края между тремя великими царствами — Русским,
Персидским и Турецким, — через которые не могут немцы свободно
проходить по своей воле для высматривания земель или
выведывания гор и руд, а лишь приезжают в большие города для
торговли.
А эти черкесские и грузинские земли гористы и каменисты,
и возможно, что в них есть хорошие руды. К тому же и
древние эллинские писатели или поэты очень прославляли и
воспевали халивское железо, как лучшее из всех других. А грек
Ласкарис11 пишет, что халивы12, дескать, народ понтийский
(то есть черноморский) и живут близ реки Фермодона13,
и в стране их добывают наилучшее железо. А в этом месте
(то есть между Черным и Хвалынским морями) живут те
горские черкесы, и кажется, что они как раз занимают место тех
древних халивов, от которых, кажется, и пошло название
Хвалынском (или Халивского) моря.
Поэтому, думается, было бы полезно добиться доброго
согласия с теми народами, чтобы дозволено было царским
приказчикам и русским торговцам в тех горах искать руды и
заводить рудники. А тем варварским князьям было бы дано
пристойное жалование, выплачиваемое тканями и другими
дарами. Так же поступать и повсюду вокруг Хвалынского
моря.
5. Другой и лучший, более надежный способ добывания руд добывать руду по-
это — торговый промысел. Повелеть бы всем царским торговым сРедств0М торговли
приказчикам и державникам порубежных городов
(Архангельска, Астрахани, Новгорода, Пскова, Путивля, Тобольска,
Кузнецка и других сибирских мест) и дать им такой приказ,
чтобы державники уговаривались о торговле со всеми
чужеземными торговцами и разрешили им свободно приходить
к нам при условии, что [те] торговцы на каждом возу и на
каждой ладье, сверх иных товаров, привезут и немного какой-
нибудь руды (серебра, меди, олова, свинца, хорошего железа),
а что без рудного товара нельзя будет им ни свободно
приходить, ни торговать.
А с бухарскими, персидскими, греческими торговцами и
с кузнецкими ордынскими князьками 14 мы можем условиться,
чтобы они привозили нам побольше руды. В венгерской Семи-
градской земле руды хороши и дешевы, и их мы можем
421

получать через греков. Со шведами можем мы условиться,
чтобы они за все то пшеничное или ржаное зерно, которое они
у нас запросят и которое царь-государь им уступит, платили
столько-то серебром, столько-то медью, столько-то товарами,
то есть половину, третью, шестую или десятую часть медью,
как будет сочтено более нужным и полезным,
не прекращать 6. Даже если бы мы вели с каким-либо народом утоворен-
покутши руд ^ о о г
ную торговлю рудой, одной или многими, то не надо
надеяться на одно [это] место, а [надо] сторговать эту руду и
у иных народов и добывать у них какое-то количество ее,
хотя бы и пришлось платить за нее несколько дороже. А это
нужно для огласки, чтобы другой народ из-за этого продавал
нам свою руду дешевле. Ведь то, что добывается в одном месте,
обычно стоит дороже, а что добывается во множестве стран,
стоит дешевле. Это относится и ко всем иным товарам.
Если даже будет в стране много какой-нибудь руды, то и
тогда не надо отказываться от [ее] добычи, но если какая-то
руда подешевеет, надо и добывать ее побольше, и хранить, ибо
она может храниться долго и не портится, и не убывает от
Серница или серии- времени.
стая земля Один из видов руды — земляной уголь или сернистая земля,
способная гореть15. Ее добывают и жгут в Шотландской и
в Курляндской земле. Бывает она двух видов: одна горит и
неподсушенная, а другая не горит без сушки. Эта последняя
имеется в Курляндии, и, как я слышал от сведущего человека,
имеется и близ Тобольска, и в иных местах на РуСи.

ЧАСТ Ъ ~ П
О СИЛЕ

Твердынит королевств бывают двоякими: обычными и
основными.
внешние твердыни Обычные или простые твердыни: остроги, реки, оружие
и иное.
Самые главные твердыни:
Основные твердыни 1. Королевское благочестие. Чтобы король своими законами
и из-за [мер по сбору] своей казны не давал народу примера
и побуждения к духовному беззаконию и к умножению грехов,
как случается в некоторых местах.
2. Хорошее правление. Чтобы местные подданные были
довольны своим положением и чтобы чужие [люди] желали быть
под такой властью.
3. Согласие в народе. Чтобы соблюдалось единство
королевства и ни за что не допускалось разделения его.
4. Оберегание от чужебесия2. Чтобы король и весь народ
не верили чужестранцам.
5. Быть в союзе с каким-либо народом, если это будет
полезным. Ведь все результаты мудрого королевского правления
помогают и умножению сил. Ибо, действительно, лучше иметь
верного и доброхотного соседа, нежели [стать с ним] одной
державой, ибо [такое соседство] делает для нас безопасной
одну из сторон королевства. Ничто не может быть полезнее
для этого царства, нежели заключить крепкий вечный союз
с поляками3. Ибо, если австрийцы4 или шведы захватят Литву
или Польскую землю, они тотчас же станут [нашими]
врагами, хоть и именуются друзьями.

Раздел 1
О ТВЕРДЫНЯХ
1. Твердыни природные или, вернее, богом сотворенные суть твердыни природные
моря, реки, озера, болота, горы, леса.
Искусственные или созданные твердыни суть остроги,
крепости, башни, лагери, обозы, корабли.
Природные твердыни надо уметь беречь и использовать.
Король Дарий совершил в этом ошибку, ибо владея тесными
горными проходами, без нужды снял с них свои заставы и дал
Александру захватить эти места: ведь тем самым Александр
стал сильнее Дария и победил его К
В Хорватской земле возле рек растут густые дубравы, и
люди укрепляют рубежи так: делают засеки на много верст
в длину, то есть рубят и валят эти деревья, чтобы сделать [те1
места непроходимыми для конницы. А при этих засеках ставят
вышки, смотровые или сторожевые башни2: всадят в землю
с десяток и больше высоких бревен и на них построят шалаш,
а в нем сторожат два или три стража с пищалями и с
мортирой. Если заметят где-либо неприятеля, выстрелят из мортиры,
а услышав это, выстрелят и со второй башни, и с третьей тоже
и с иных по очереди с обеих сторон, и так за один час станет
ведомо на 50 верст [вокруг] и далее, что в стране
неприятель.
2. Искусственные твердыни (остроги, лагери, крепости)
в этом царстве хорошо известны и [их] умело строят,
однако же, если бы кто подал добрый совет, это было бы
небесполезным.
Блажен тот город, что в мирное время мыслит о ратных
делах. О короле Ровоаме сказано, что он построил очень
сильные крепости, обнес их стенами, посадил в них воевод,
поставил амбары с припасами и оружейные склады и [приготовил]
щиты и копья и всякое оружие (2 кн. Паралипоменон, гл. 11).
А король Аза обратился к людям своим: «Построим города
сии и укрепим их стенами с башнями, с вратами и с запорами,
пока не ведем рати, ибо мы взыскали господа, и он дал
нам мир со всех сторон» (2 кн. Паралипоменон, гл. 14).
3. Ликург, спартанский законодатель, постановил, чтобы
спартанцы ни за что не строили никаких острогов и крепостей,
ибо те люди, что полагаются на свои крепости, не бывают
храбрыми и мужественными. У поляков нет или почти нет
укрепленных городов и крепостей, и они обычно говорят: «Мы,
дескать, держимся Ликургова закона и неприятеля встречаем
не за стенами, а в поле, и поэтому называемся „поляками"».
Но остальные народы не хвалят за это ни поляков, ни Ликурга,
и искусственные
Засека
Вышки
Ровоам строит
крепости
Аза тоже
Законодательство
Ликурга.
425

а сильнее укрепляют [свою] страну острогами. И сами поляки
недавно, во время нашествия короля шведского, поняли, как
помогают укрепления: ведь король этот не смог взять Замостье
и Перемышль — каменные крепости3.
4. Те турки, что живут близ рубежа или среди покоренных
народов, измены которых они боятся, разумно остерегаются и
живут в острогах или в огражденных местах. Ни один [из них1
не живет в открытом поле. Если нет иных укреплений, то
[они] по крайней мере сплетут высокий и толстый плетень
и обмажут глиной, и за этой стеной строят села. Хорошо
было бы и в этой стране поступать так же и приказать, чтобы
никто не жил в [чистом] поле, без укреплений там, где
поблизости живут ногайцы, башкиры, сибирцы и иные покоренные
народы, которым небезопасно доверять. Села все должны быть
обнесены стенами, а жители все должны быть обязаны иметь
оружие. Если бы сибирские села на реках Туре и Исети были
огорожены и вооружены, то башкиры никак не смогли бы их
разорить.
5. Ставить крепости и остроги — прямое дело короля.
А в этом государстве лучше строить крепости на юге, чем на
севере. Ведь южная сторона богаче и плодороднее и с южной
стороны важнее оградить страну от татарских набегов, чтобы
очистить торговые пути. Поэтому в мирное время надо было бы
ежегодно высылать войско, чтобы ставить новые и поправлять
старые остроги возле сел на Волге, на Дону и в иных местах
у больших земских дорог. Конники стерегли бы рт татар, а
пешие [воины] рубили бы деревья4.
Раздел 2
ОБ ОРУЖИИ1
Булава 1- Бьющее оружие — бат (по-польски — булава), знак
чекан воеводы. Шестопер — бат с шестью железными перьями. Че-
Секира кан — железный клюн с обухом. Секирка гайдуцкая с обухом.
Молот, дубина, палица, кол.
Меч 2. Рубящее оружие: меч или палаш, тесак (полумеч),
Сабля сабля, двуручник — большой палаш (по-польски — мультанка),
Тесак брадва — секира в форме полумесяца (по-чужеземному — бер-
Брадва дыш, алебарда).
Турки в острогах
Ставить остроги
силами войска
426

3. Колющее оружие: копье гусарское, копье казацкое или
конницкое малое (по-турецки — зида, по-польски — влачня),
копье пехотинское большое (по-немецки — пика), копье пе-
хотинское малое (по-чужеземному — партезана, дарда, а по-
нашему — сулица, по-польски — ощеп, рогатина).
Кинжал для конников, висящий у седла (по-чужеземному—
хегестер), кинжал пехотинский, меч немецкий
(по-чужеземному— спада), кинжал малый (по-чужеземному — пунял,
стилет, тулих), нож турецкий (по-ихнему — ханжер, бичак).
4. Стрелковое оружие: лук и стрелы малые казацкие, лук
и стрелы пехотинские большие, куша и стрелы кушные
большие.
Пистолет (по-нашему — пищалька), карабин, бандолет (по
нашему — побочница), хаковница (по-нашему — брадатка),
мушкет (по-нашему — пешница), мортира (по-нашему — крат-
чица), самопал, ручница, влеченица, полевая пушка (поль-
ница), крепостная пушка (стенница), праща, кистень.
5. Осадное оружие и способы [осады]: пушка, таран, тур,
подкоп, отвод воды, подвод воды или затопление. А
хитроумные изобретения вроде огневых ядер2 и петард и тому
подобного, [хотя и] удивительны, но мало полезны. Чудо великое
будет, если из них выйдет толк. Из тысячи городов, взятых
войском, едва ли и один берут таким способом.
6. Защитное оружие и укрепления: щит, панцирь
(по-нашему— железная рубаха), латы, шишак, карваши
(по-нашему — налокотники), балочье — эфес меча, защищающий
РУКУ, рысья шкура (у нас — волчья, у немцев — лосиная),
обоз, окоп, лагерь, острог, башня и иное оружие и
укрепления.
7. Оружие должно быть хорошим и не [таким] бесполезным
в бою, как многие польские сабли, выкованные из плохого
железа и настолько тупые, что ни крохи не могут рассечь. Не
всякое оружие годится против любого народа. Немецкие шпаги
совсем смешны и бесполезны нашим воинам, которым
приходится сражаться с татарами. Ведь в жарком бою шпага гнется,
как солома, или ломается под ударом сабли. Поэтому
следовало бы приказать, чтобы сюда привозили наилучшее железо
и здесь же в царстве ковали сабли и палаши по нашему
образцу и [для наших] нужд.
Копье
Сулица
Рогатина
Кинжал
Кинжалец
Нож
Лук
Куша
Самострел
Побочница
Брадатка
Пешница
Ручница
Самопал
Кратчица
Полевая пушка
Кистень
Праща
Крепостная пушка
Таран, тур, огневые
ядра, петарды
Щит
Железница
Латы
Шишак
Налокотники
Рысья шкура
Шпага бесполезна
427

Раздел 3
О СТРОЯХ ВОЙСКА
и орел —короли 1- Древние мудрые люди присвоили королевский титул
двум животным среди бессловесного зверя. Льва назвали
королем зверей, а орла — птичьим королем за то, что они оба,
более чем какое-либо иное животное, объединяют в себе и
силу, и быстроту. Есть некоторые звери, превосходящие льва
быстротой, но он превосходит их силой. Иные превосходят его
силой, но он превосходит их быстротой. Однако нет ни одного
зверя, который был бы в одно и то же время и сильнее льва,
и быстрее его. И поэтому лев часто побеждает и почти
никогда не бывает побежден. По той же причине и орел
превосходит других птиц,
нужна сила 2. Войско, которое хочет стать победоносным, должно быть
и быстрота сильным и быстрым. Но это трудно [совместить] в одном
человеке или в одном строе войска — чтобы один и тот же воин
был и очень сильным, и очень быстрым. Поэтому надумали
разные отряды снаряжать разным оружием, чтобы одни
побеждали быстротой, а другие — силой. Это — одна из
важнейших и главнейших государственных тайн, и те, кто умело
пользовались ею, одержали много побед.
Римские строи 3. Римляне были в древности наилучшими ратными
мастерами и военными знатоками. И они, после того как подчинили
своей власти столь много королевств, имели в 'своем войске
множество разных военных строев. Была там легкая конница,
тяжелая конница, легкая пехота, тяжелая пехота, пращники,
щитоносцы, стрелки, третьяки, старьяки, новаки * и не знаю
какие еще строи и названия.
польские строи 4. Поляки много раз достойно бились с немцами, ибо они
имели легкую конницу, казаков и татар и вместе с тем
тяжелую конницу — своих гусар, а у немцев нет ни того, ни
другого строя. И в этой последней войне2 татары сотворили
чудеса, [сражаясь] против шведов, ловя и побивая их везде,
будто цыплят.
Фердинанд II в войне с Густавом Шведским3 добился
успеха благодаря многообразию оружия и [строев своего
войска, >6оставленного из] многих народов.
Следовало бы перенять у всяких народов те их строи
[войска], которые наиболее известны и хороши, то есть строи
калмыков, монгол, самоедов, шотландцев, гусар, драгунов,
мушкетеров, казаков, щитоносцев, и держать для
образца хотя бы по одному отряду каждого строя. А когда
будет нужно, увеличивать тот строй, который окажется
потребным.
428

строи войска и
у неприятелей,
и против этого
О калмыках и о монголах люди рассказывают нам чудеса.
Калмыки держатся гусарского строя: носят копье, лук и
саблю, и латы и закрывают железом локти и бедра или носят
кольчуги. А в битвах гонят [перед собой] скот.
А монголы носят на коне пищаль, лук, колчан, копье и
саблю и такие вот обборинцы4, окованные с обоих концов, и
везде на привалах ими защищаются. Пищали их подобны
мушкетам, но поджигают [запал] не прутом, не кремнем и не
фитилем, а некоей особой зажигалкой. Однако поскольку они
носят шесть [видов] оружия, то каждому надо, по-моему,
иметь двух коней или коня с отроком. Строй этот, как я
слышал, очень похвален.
Шотландцы вооружены так: носят большой лук и длинные
стрелы, меч, кратчицу, побочницу и нож.
5. Надо значит создать разные рода или
выяснить, какие строи [войска] существуют
с которыми мы воюем, и в чем они искусны,
выставлять свои строи [войска].
6. Конница может быть трех видов: 1. Гусары или оружен- гусары
ники. Они носят копье, саблю у пояса, палаш у седла и то,
что еще полагается для этого строя.
2. Казаки или преследователи. Носят лук со стрелами и казаки
саблю и [нет у них] никакого более тяжелого оружия, ни
шишака, ни лат, ни железных стремян, ни кованой узды.
3. Огнестрелыцики или пищальники. Носят побочницу или пищальники
самопал и саблю, и шишак, если кто может. [Эта конница]
легче гусарской и тяжелее казацкой, или, вернее, она подобна
казацкой, разве что вместо [лука и] стрел вооружена
пищалями.
7. У немцев есть три конных строя:
1. Латники, которые целиком облачаются в железо.
2. Рейтары — носят шпаги и пищали-кратчицы.
3. Драгуны или мушкетеры — носят мушкеты и сражаются
пешими. Латники и рейтары для нас бесполезны, ибо [они1
медлительны, и татары их легко побеждают. А драгуны или
мушкетеры могут пригодиться и их [можно] держать в одном
строю с пищальниками. А полезны могут быть эти
пищальники против калмыков и татар и особенно в Сибири против
татарских латников и копейщиков. А особенно новым и
полезным против татар был бы строй, в котором конник
носил бы мушкет, лук и стрелы и секирку вместо меча.
8. Пехотные строи суть таковы: 1. Стрелки: носят большой стрелки
лук со стрелами и саблю, и щит. У древних пехота была
повсюду, а теперь, после появления пищалей, она почти везде
Латники
Рейтары
Драгуны
429

исчезла и сохраняется лишь в Английской земле, у некиих
горских народов — шотландцев.
Филипп Коминь говорит: в ближнем бою никто не может
быть полезнее тех стрелков. И это истинная правда, и кажется
удивительным, что в этих странах, где бывают битвы с
татарами, такой строй отсутствует,
королевские страж- 95. В древние времена этих стрелков назначали королев-
ники скими телохранителями. Поэтому стражи немецкого царя
зовутся Arcieri, то есть лучники, хотя ныне они носят не луки,
а иное оружие. А на Руси стрельцы издавна так названы, и
не от пищалей, которых тогда не было, а от стрел. Стража
была бы очень красивой, если бы возле царя были стрелки
с луками и расписными щитами и между ними гайдуки с
пищалями, и третьими были бы стражи с алебардами или с
широкими позолоченными копьями. Этим воинам подошла бы
одежда черного цвета, а стрельцам — белые шапки, а зимой
треухи с красной подкладкой,
гайдуки 2. Гайдуки или пищальники (по-польски — венгерская
пехота) носят пищаль (пешницу или фучницу) и саблю, и се-
кирку за поясом. А вместо сабель им лучше было бы дать
палаши, но ни за что не давать шпаг,
копейщики 3. Копейщики пешие носят у немцев длинные копья и
шпаги, ибо это — немецкий строй. Они не образуют отдельных
отрядов, а бывают приданы к другой пехоте для защиты от
конников,
нужны секирки Вместо шпаг дать бы им палаши или секиры. И вообще
всем пехотинцам хорошо было бы дать острые гайдуцкие
секирки с кожаными чехлами на лезвиях, чтобы люди не
порезались. Секирки эти полезны и в бою и для многих иных
надобностей.
Щиты нужны 9. В прежние времена воины каждого строя — и конники,
и пешие — носили щиты, и щиты были различными: конниче-
ские, пехотинские и широкие осадные.
Хорошо сделали те люди, что отказались от щитов в
пищальном бою, ибо против пищали щит мало чем поможет.
И на коне неудобно возить щит. Но на Руси и в Сибири щиты
были бы полезны для защиты от стрел. На мой взгляд,
было бы красиво и достойно, чтобы по обе стороны от царя
было по отряду щитоносцев. А в поле надо было бы дать щиты
пешим копейщикам. Есть у нас дома материал — дерево, кожи
и клей, и можем дешево делать щиты, а также луки и стрелы,
и будет большая польза.
стрелы нужны 10. Однако хуже всего, что мы отказались от строя конных
и пеших стрельцов. Благодаря стрельцам и лучной стрельбе
выросло и расширилось русское государство, а при рейтарском
430

строе оно не сможет расти и укрепляться. Следовало бы
устраивать учения и состязания в стрельбе из лука, как [это]
делается в Турции. Подвластные народы можно было бы
обложить данью луками, чтобы [они] давали столько-то хороших
луков. И наши люди должны сами научиться делать луки, и
колчаны, и стрелы, а [стрелковому] строю учиться у персов,
и у татар, и у сибирских самоедов6, и у иных тамошних
народов [и узнать], какие у них луки и как они
привязывают к спине колчаны, чтобы те не мешали им при
ходьбе.
Не Следует ПОЛНОСТЬЮ ДОВеряТЬСЯ ОДНИМ [ЛИШЬ] ВерОЛОМ- Награда за
бережным немцам. Надо посмотреть и на иные народы. Надо пообе- ливость
щать награду тем, кто предложил бы более полезный строй,
пеший или конный.
11. Здесь на Руси я вижу бердышников или бердышный Бердышный строй
строй: когда посылают в бой пехотинцев с одними лишь брад- негоден
вами или бердышами без иного оружия. Не знаю, есть ли где
еще на свете такой обычай, и думаю, что строй этот выдуман
из-за недостатка сабель и мечей или хорошего железа. А
оказывается [этот] строй мало полезным, ибо те бердышники не
могут биться на расстоянии, так как из-за бердышей не могут
носить ни луков, ни пищалей. А в ближнем бою [они] могут
лишь ударить с размаху, а не проколоть и не проткнуть и не
могут бердышом ни дров нарубить, ни окопаться, ни срубить
острога.
Лучше было бы держать всегда два пехотных строя —
стрелков и гайдуков, а третьими при них были бы копейщики
(не в качестве особого строя, а для дополнения и защиты).
И чтобы каждый пехотинец, какого бы [он] ни был строя или
отряда, имел секирку.
12. ВмеСТО ЭТИХ СЛИШКОМ ДЛИННЫХ НемеЦКИХ КОПЬев лучше Какие копья хороши
было бы дать пехотинцам копья покороче, в полторы больших
или в две малых сажени [длиной], но с хорошим
наконечником и с железными полосами вдоль древка для укрепления
[его], как делаются немецкие протазаны. Но [делать их] не
с кистями, а с флажками, наполовину белыми, наполовину
красными, так же как и гусарское копье. Ибо таким образом
воину легче будет носить копье, и крепче будет защита, и
нашим будет радостнее, а врагам — страшнее. И надо, чтобы
древки гусарских и пехотинских копьев и алебард царской
стражи тоже все были выкрашены в белый и в красный цвет
и [были] ровными и крепкими.
13. Если музыка нужна для чего-либо на свете, то, ко- музыка воешмп
нечно, на войне она особенно необходима. Ибо звуки музыки
удивительным образом придают своему войску доблесть и
храбрость, а на противника нагоняют страх. Поэтому следует
431

позаботиться, чтобы у нас была самая наилучшая и красивая
военная музыка. .
литавры Медные литавры слишком тяжелы для наших коней и
непригодны в наших подвижных строях и в битвах с татарами.
Бубны Достаточно было бы нам деревянных бубнов и в пеших и
в конных строях.
трубы В трубы медные тяжело дуть, и люди наши не умеют их
делать. Нам было бы достаточно иметь в войске лишь не-
Свирели много трубачей, но надо, чтобы было много свирельщиков.
Ведь нет музыки более приятной для конных, и пеших, и
плывущих по воде [воинов], нежели свирель. Когда заиграл
некий искусный свирельщик, Александр, охваченный дрожью,
выскочил из-за обеда и схватился за оружие. Невероятный,
действительно, страх и смятение вызывает у противника
в поле свирельная музыка, если будет собрано вместе много
ладных и звонких свирелей. Хорошо было бы, чтобы многие
воины (кроме обычного числа свирельщиков) были бы
обучены играть на свирели, и чтобы на обозных возах было много
лишних свирелей, которые можно было бы в подходящее
время перед боем раздать воинам, чтобы усилить звуки
музыки.
Поморт — труба из числа самых больших. Я видел в
Варшаве множество огромных помортов, взятых из королевской
казны, и слышал, как в них трубили, когда король Стефан
устроил пир для московского посольства. Там было около
двадцати трубачей, которые извлекали высокие звуки из
малых труб (сурмы, шаламаи), а низкие — из больших (шторты,
поморты). Ты бы сказал, что-то подлинно боевая музыка.
Шторт — большая труба. По своей форме, устройству и
звуку подобна большому поморту, но тот более громок и велик.
О множестве различных труб прочтешь у Солина в гл. 11
и у Поллукса в кн. 4, гл. 9 и 10.
Шаламаи придают к большим трубам для звучности.
Валтрин (кн. 3, гл. 4) считал, что когда перед
полководцем играли сразу все трубачи, флейтисты, горнисты и прочие,
то это была боевая музыка.
Полибий пишет, что во время трапез у преторов обычно
звучали различные трубы и органы.
См. о спартанцах, фиванцах, об Александре, Эпаминонде,
Фемистокле, Алкивиаде, Птоломее, о римлянах у Дония,
стр. 36, 37, 38, 39. Об Александре см. у Плутарха стр. 307
и 391, 3927.
Следовало бы также пригласить отовсюду лучших
флейтистов и искусных трубачей, и устроить для них школу, и дать
им полное жалование, и заставить учиться этому искусству.
Ведь ничто не придает такого величия царскому дворцу, как
432

хорошая духовая музыка. Надо, чтобы каждый день для
народа играла музыка с Флоровской башни умеренно громко,
а в большие праздники надо играть особенно сильно и громко.
Привилегии для музыкантов: трубачам и флейтистам
разрешить учиться игре на струнных и прочих инструментах и
играть на них за плату на свадьбах и на других торжествах.
И запретить заниматься музыкой и извлекать из нее доходы
всем тем, кто не умеет как следует играть на трубах, кто не
может быть полезным на войне и кому московские мастера не
дадут письменного свидетельства.
Лицемеры и неразумные люди, читая у св. Златоуста слова
о Маккавеях: «не играли они на трубах и на бубнах, а богу
молились», или слова другого святого отца: «Давид любил
музыку, и при нем Израиль был мирским, а ныне Израиль стал
духовным», — объясняют, говорю я, эти слова так, что
христианам, дескать, грешно было бы заниматься музыкой. Но
надо знать, что некоторые слова или заповеди и советы Христа
и святых отцов предполагают лишь высшую степень
совершенства. Например: «если кто не возненавидит отца и мать
и душу свою, не сможет быть моим учеником; иди, продай все
свое добро и раздай его нищим». И слова эти относятся не
ко всем людям, а лишь к тем, кто хочет следовать не только
христовым заповедям, но и его советам и идти самым
совершенным путем.
Как говорит св. папа Григорий, иные святые совершали
такие деяния, которым мы не можем подражать, а можем лишь
удивляться и восхищаться. То же говорит и св. Винсент Фер-
рарский (стр. 421). Так, например, Давид пошел на врага
с одной пращой, Иосафат победил моабитян одним лишь
духовным гимном, воспевая перед строем славу господню. Мы же
не можем искушать бога и требовать чудес, а должны
свершить молитву и вместе с тем идти на врага во всеоружии.
То же можно сказать и о музыке. Лучше всего было бы не
знать ни музыки, ни мечей, ни пращи, а, напротив, если тебя
ударят по щеке, подставлять и другую. Так было бы лучше,
повторяю, но это сказано и заповедано не для всех, а лишь
для избранных, удостоенных божьей благодати. Мы же должны
применять на войне как оружие, так и музыку, ибо для
смертных людей оба эти средства на войне полезны и
необходимы.
14. Увидев два каменных дома, всякий разумный человек, кто не знает му-
даже не будучи строителем или зодчим, может судить, какой однако™^ Исудеит
ИЗ НИХ Лучше ПОСТроен И более удобен ДЛЯ ЛЮДСКОГО ЖИЛЬЯ, о музыканте
Все люди, имеющие разум, могут так же судить и об оружии,
и о военных строях, [решая], что лучше и что полезнее. Но
подробнее говорить о том, как вершатся всякие военные дела,
28 Ю. Крижанич
433

надлежит лишь воеводам и искусным воинам, а в книге об
этом не скажешь.
Судить о том, -какой из музыкантов играет лучше, может
разумный человек, даже не знающий музыки, а играть на
свирели может лишь музыкант или тот, кто обучен игре. Поэтому
и я приводил доселе рассуждения некоторых разумных
писателей о разном оружии и разных строях. А подробнее говорить
об этих вещах — дело не мое и не иных писателей и будет
здесь неуместным.
Умельцы и ремесленники должны знать, как делать пушки,
ядра, тараны, туры и тому подобное. А бан, воеводы и
остальные войсковые начальники должны знать военное дело и
уметь водить войско, разбивать лагерь, укреплять его, охранять
войско в походе, охранять войско, стоящее в поле, строить
войско к бою, воодушевлять войско речами и другими
способами, переправляться через реки и все такое прочее. Обо всем
этом я умолчу, но напомню лишь одно слово, [сказанное] об
Александре: никакие воды не могли его задержать, и через
самые широкие и быстрые реки он переходил с невероятной
быстротой. Так же можно действовать и ныне, если в войске
будут сведущие в этом люди и пригодные для этого орудия.
меха для переправы Для переправы нескольких человек существуют такие
способы. В некоторых странах у воинов есть кожаные меха,
сделанные так, что в них можно носить воду для питья. А когда
им будет нужно, они выльют воду, а меха надуют и завяжут
и на них переплывут через реку.
кожаные челны У некоторых — есть кожаные челны, в которые вставляют
две палки поперек, а третью по дну — вдоль и
переправляются через реки.
В иных местах растут водяные тыквы, очень удобные для
плавания. Не знаю, могут ли такие тыквы расти у Астрахани,
а из-за персидского рубежа их можно было бы добывать.
Раздел 4
О ВОИНАХ
какие воины хо- 1- Воины будут хороши, если будут хорошо обеспечены
роши едой, одеждой и оружием, храбры, обучены и если держат [их]
в страхе. Прежде всего воинам надо заботиться о подкрепле-
434

нии тела, то есть о пище, одежде и оружии, а затем о
подкреплении ума, то есть об учении, повиновении и храбрости.
2. О еде или о военных запасах в этом царстве заботятся Еда
лучше, чем где-либо на свете, насколько я знаю. Ибо здешние
люди употребляют сухари, сухие грибы, толокно, разные
крупы — из овса, гречихи, проса, ржи, ячменя, очень
хорошую свинину, топленое коровье масло, масло льняное и
конопляное, икру, соленую рыбу и мясо и квас. Люди этих яств
в других странах или не знают, или не так хорошо их
готовят. Татары варят, жарят и едят ячмень и пшеницу [и]
называют «курмычом». Остяки сушат рыбу на солнце и на ветру
без соли. Немцы, посолив мясо и рыбу, сушат их в дыму.
О том, как солить и квасить, и долго сохранять всякую зелень,
коренья, фасоль, и всякие бобы, уместно говорить не здесь,
а в книгах о земледелии и о домашнем хозяйстве.
3. Не менее, а еще более того надо позаботиться, чтобы одежда
воины были хорошо обеспечены одеждой. Ведь мало воинов
погибает от голода, а много — от мороза. Поэтому надо бы
приказать, чтобы во всех городах, близ которых пройдут воины,
горожане приготовили для продажи достаточное число всякого
готового платья: шапок, шуб, рукавиц, штанов, верхних и
исподних одежд, сапог. И чтобы все это продавали воинам по
обычной цене без всякого удорожания. А военный бан и
городской начальник должны указать им цену.
4. Учение воинское состоит в том, чтобы воин научился хо- учение
рошо стрелять из лука и из пищали и сохранять строй под
знаменем. Надо, чтобы воины хорошо владели не только пищалью,
но и луком, ибо меткость и быстрота, и стрельба из лука очень
полезны, а в некоторых местах и вовсе необходимы. А
воинских игр и журавлиного шага, заведенных немцами, нам не
следует добиваться и допускать, ибо [это] понапрасну
смущает людей и отрывает их от работы. А к таким бесполезным
воинским играм относятся те, что не имеют применения в
истинных битвах. Немецкий шаг никак не может быть
применен в битвах против татар.
5. Храбрость — это воодушевление, дерзость и некая само- храбрость — не от
уверенность, благодаря которой воин считает себя сильнее не- природы, а от воспи-
—< о тт тания
приятеля и поэтому смело идет в бои. Некоторые люди весьма
заблуждаются и ложно судят о том, почему возникает
храбрость. Ибо они считают, что [подобно тому], как орлу от
природы дано летать и ходить на- двух ногах, а волу — только
лишь ходить на четырех ногах, и никоим образом не может
случиться, чтобы вол летал или ходил на двух ногах, так же
точно, по их мнению, и некоторым народам от природы дана
храбрость, а иные народы никоим образом и способом не могут
сравняться с ними и приобрести такие же воинские доблести.
28*
435

Римляне из храбрых
превратились в
малодушных
Турки из
ничтожных стали
знаменитыми
Отчего возникает
храбрость
Однако те, кто так думает, сильно ошибаются. Ведь вся
храбрость и все воинские доблести не даны от природы, а зависят
от старания, от умения, от длительного обучения, а больше
всего от хорошего правления.
И наши люди вполне могут сравняться храбростью и
воинской доблестью со всяким народом. Ведь мы видим, как многие
народы (благодаря наставлениям хороших королей и воевод
и благодаря хорошему, свободному, а не рабскому правлению)
из ничтожных, бесславных и темных стали пресильными и пре-
славными. А при дурном правлении эти сильные и храбрые
народы опять оказались поруганными, отверженными и
ничтожными.
Некоторые считали, что в богатстве, в роскоши и в
довольстве утрачивается благородство. Но они ошибались, ибо
утрачивается не благородство, а стремление, охота и готовность
к воинским делам, и возникает ксенархия1, гибельная для
всего благого.
6. Римляне, или итальянцы, некогда (при свободном и
заботливом правлении) были храбрее всех народов, а ныне
итальянцы лишены всякой храбрости, ибо [они] разделены на
множество государств, подчинены чужим народам и больше
занимаются торговлей, нежели ратным делом.
Турки и татары были прежде народами незначительными
и неизвестными, а ныне они страшны для всего света.
Следовательно, храбрость не дается народам ,от рождения,
а возрастает благодаря заботам и хорошему правлению и
учению.
7. А происходит это следующим образом и способом:
1. Когда воины имеют хорошее оружие.
2. Когда они будут хорошо обучены и искусны в воинских
делах.
3. Когда музыка будет красивой, звучной,
думной.
4. Когда воеводы будут хороши 'и умны
ными, не иностранцами.
5. Когда названия всех военных вещей
а не иноязычными.
6. Когда и у самих воинов имена будут пристойными, а не
смешными и не иноязычными.
7. Когда волосы и бороды воинов будут пристойно
подстрижены.
8. Когда [они] будут иметь пристойную одежду.
9. Когда отрядам будут даны какие-нибудь особые имена
или названия.
10. Когда воины будут уверены, что им заплатят за их
труды.
веселой и диво-
и [будут] мест-
будут родными,
436

11. Когда будут уверены, что им окажут почет.
12, Когда воинам будет дозволено распоряжаться
полученным жалованием и [пользоваться] почетом. То есть когда воин
сможет свободно (без суровых запретов и стеснений)
пользоваться плодами своих трудов — или жалованьем и добром,
добытым в морозах, опасностях и страданиях.
Прежде всего и паче всего для [возбуждения] храбрости
нужно благое правление. Если этого не будет, остальные
способы окажутся напрасными, и воины вовеки не станут
ловкими, а всегда [будут] малодушными и отчаявшимися.
8. Помощь божья должна была бы быть щитом надежды, божья помощь—
„ V ~ „ основа храбрости
и твердыней, и основой храбрости королей и воинов
христианских. Но — о беда и несчастье наше — о том, что всего
нужнее, люди помышляют меньше всего.
Раздел 5
О ВОЕВОДАХ
1. Как сильно войску нужен хороший воевода, дает нам
понять та притча, которая говорит, что оленье войско с
воеводой-львом сильнее львиного войска с воеводой-оленем. Всуе
воины будут храбрыми, если воевода будет никчемен.
2. Китайцы в этом деле поступают нехорошо и глупо, ибо
не обращают внимания на искусность, храбрость, ум, знания,
родовитость, а ставят военным баном того, кто умеет лучше
писать и сочинять какую-нибудь речь. И таким способом [они]
назначают всех городских и военных начальников. Потому-то
китайцы и невоенные люди, что воеводы их больше учатся
приказным, нежели ратным делам, и скорее — дьяки, нежели
воины.
3. Турки не обращают никакого внимания на родовитость
(ибо никакого боярства там нет), но говорят, что [они]
смотрят на искусность, ум и храбрость. Однако на деле это не так,
и часто начальниками бывают назначены негодные [люди],
умеющие лучше подольститься. Так, одним махом из самых
низших становятся наивысшими, а из наивысших —
наинизшими. Такое дело лишает людей всякой храбрости и
порождает ничтожество и отчаяние. Ибо никто не бывает уверен
в своем положении, богатстве и [безопасности для] жизни и
Воевода-лев и
воевода-олень
Китайские
воеводы — дьяки
Турецкие воеводы
неродовиты
437

Европейские баны
родовиты
Каковы обязанности
полководцев
Качества бана
Верный
Храбрый
Искусный
Бдительный
Заботливый
Твердый
не имеет причины много трудиться ради высокой чести или
славы.
4. Европейские короли поступают лучше, ибо наряду с
другими достоинствами они смотрят и на родовитость. Ведь
родовитые мужи, издавна обладающие славным именем и
обширными вотчинами, больше заботятся о сбережении и почетном
положении королевства и своих вотчин и о древней славе
своего рода, нежели простые люди заботятся о снискании пре-
высокой удачи. Родовитые бояре более усердно действуют ради
уже имеющегося богатства и вотчин и сохранения старой
славы, нежели бедные или неродовитые люди — для
добывания нового богатства и славы. Кроме того, бояре в юности
имеют больше подобающего времени и возможности для
обучения наукам \ нежели простые люди.
Однако если кто из простых людей покажет себя
достойным такой чести, то путь ему не закрыт, и король сделает его
сперва полковником или воеводой, затем боярином, а затем и
военным баном.
Воодушевить народ: пообещать всем славянам, что их
допустят служить в личной страже государя2.
5. Некий славный бан (Сфорца Аттендоло) 3 говорил:
«Обязанности хорошего воеводы суть таковы: во-первых, воевать
за справедливое дело; во-вторых, щадить невинных людей;
в-третьих, защищать церкви и девушек; в-четвертых, щадить
кровь своих воинов; в-пятых, не радоваться и не хвастаться
при поражении неприятеля; в-шестых, думать, что всякая
победа идет от бога.
При немецком медлительном пешем и конном строе нужно
больше начальников, нежели при подвижном строе. Так что
нам не надо умножать [число] начальников сверх обычного,
когда будет война с татарами или с иным подвижным народом.
Лишь в пешем войске, воюя против немцев, полезно будет
умножить [число] начальников. Ибо немцы сражаются, стоя
на месте, и нашим пехотинцам тоже приходится сражаться
с ними стоя; а начальники сзади гонят [их] и не дают убегать.
6. А мы еще и так думаем о качествах хорошего бана, то
есть о том, каким должен быть хороший бан и хороший
воевода:
1. Всем, что требуется от хорошего воина, должен обладать
и хороший воевода. То есть должен быть верным, храбрым и
искусным в воинских делах.
2. Должен быть бдительным, быстрым, ревностным,
заботливым, всегда заниматься делом, никогда не быть праздным,
щадить время.
3. Должен быть твердым, упорным и суровым в
поддержании страха и порядка.
438

Справедливы!':
Щедрый
Человечный
Осмотрительный.
Родовитый
Уроженец данной
страны
4. Должен быть справедливым судьей, не алчным,
нелицеприятным и не берущим подарки, и в этом обязан особо
присягнуть.
5. Должен быть щедрым и человечным, ибо если кому-либо
на свете и нужна щедрость и человечность, то прежде всего
бану. В других случаях щедрость непохвальна, если она
неумеренна и ведет к расточительности, но на войне [щедрость]
всегда похвальна и едва ли может превратиться в
расточительность.
6. Должен быть бан осмотрительным в бою и не бить
тревоги из-за напрасных слухов.
7. Должен быть бан родовитым или иметь какие-либо иные
особенно высокие достоинства.
8. Должен быть уроженцем данной страны, не
чужестранцем, не сыном и не внуком чужестранца. Ведь воины теряют
всякую охоту и храбрость, когда [они] видят, что жалование,
полагающееся им, достается чужестранцам, тем паче, что так
случается не раз и не два, а стало как бы правилом и
законом, что из чужестранцев выходят начальники, а из своих
людей одни лишь простые воины.
Здесь, на Руси, творится такое, чего не было и не будет
во всем свете: немцы правят крепостями, и [им дана] чуть
не вся власть и начальство над войском4, а наши люди уже не
чают получить место повыше. Следует опасаться или —
вернее — ожидать наверняка, что по этой причине возникнет
еще когда-нибудь мятеж, измена и кровопролитие.
Римское царство погибло из-за принятия в гражданство
чужестранцев и смешения народов. Польское королевство
погибает ныне по той же причине. Лучше всего было бы, чтобы
ныне царь-государь договорился втайне с некоторыми
поляками насчет ксениласии 5, обязавшись не посягать на их
вольности.
9. Бан должен быть искусным, должен уметь построить и искусный
воодушевить войско перед боем, ставить остроги, разбить
лагерь и т. п. И для памяти хорошо иметь записи [о том],
как делать искусственный огонь или огневые ядра, как
вершить воинский суд и все такое прочее.
10. Полезно бану знать о древних событиях, ибо благодаря
этому он может научиться многим полезным вещам и
приспособить [их] для своих целей.
11. А особенно необходимо, чтобы бан имел чертеж и
описание той земли, где он воюет, и чтобы он хорошо знал и
помнил давние дела и нынешнее состояние своей страны и народа.
12. И пусть он обдумает, поразмыслит и составит тайные
заметки о нашей отчизне и народе. Например: сколько и
каких народов живет по соседству с нами? Какого зла нам надо
Ученый
Сведущий в делах
страны
Сведущий в
народных тайнах
439

опасаться от каждого из них или чего ждать хорошего? Когда
и почему народ наш терпел наигоршие поражения и когда и
как добивался наибольших побед? Почему в той или в иной
битве мы побеждали или были побеждены? Каким способом и
каким оружием следует нам вести войну против того или
иного народа? Какие у нас есть причины для войны или
мирного договора с каждым народом? И все прочее, что можно еще
придумать.
Раздел 6
О РЕЧИ, ОБ ИМЕНАХ И ОБ ОБЛИЧЬИ
ИЛИ О ПЛАТЬЕ ВОИНСКОМ
Иноязычные слова
умаляют нашу
храбрость
1. Для [умножения] храбрости было бы полезно, чтобы
наши воины считали и верили, что наш народ не уступает ни
одному народу в воинской доблести и храбрее многих. Но
этому убеждению очень мешает употребление чужих слов
в воинском деле. Ибо воины много храбрости Меряют, когда
они, словно попугаи, называют чужими и непонятными
словами свое оружие и свои военные дела и занятия. Это
ненужное смешение языков нигде не полезно, однако в военном деле
оно особенно вредно. Ведь когда воины слышат, как все
ратные вещи называются иноязычными именами, они начинают
представлять себе чужие народы чрезмерно храбрыми, а себя
и свой народ — недостаточно храбрыми. Ибо рассуждают они
так: откуда пришли названия воинских дел, оттуда произошли
и сами воинские дела и доблести.
Поэтому было бы полезно запретить во всем царстве
[употреблять] иноязычные слова в приказных бумагах, в че-
лобитьях, в лагерях, в строю и под знаменами.,Например:
Немецкие
[слова]
Рейтар
Солдат
Сержант
Ротмистр
Наши слова
Конник
Пехотинец
Поручник
Сотник
конный
Иноязычные
[слова]
Добош
Барабанщик
Витязь
Шипош
Наши [слова]
Бубнарь
Бубнарь
Ратник, боец
Свирельщик
440

Майор
Гетман
Атаман
Капитан
Лейтенант
Есаул
Мушкетер
Драгун
Сагайдак
Кантар
Бахмат
Первый
сотник
Полевой бан
Главарь,
сотник
Главарь,
сотник
Подвоевода
Поручник
Пищальник
Конный
пищальник
Колчан
Узда
Татарский
конь
Гусар
Аманат
Барабан
Кулбак
Копейщик
Заложник
Бубен
Татарское
седло
«Голова» (от турецкого «баш»)—правильнее звать
«заповедник» или еще лучше—«главарь».
То, что мы никак не можем назвать по-своему, надо по
необходимости занять у соседей: например, «шерег» — венгерское
слово.
Надо бы запретить и некоторые непригодные русские слова,
как, например, такие:
1. «Царь-государь идет на службу». А кому государь
служит, кроме бога? Исправь: «государь идет на войну, в поход,
на рать».
2. Царское жилье зовут «дворцом», как будто это
маленький двор. Правильнее звать царское и боярское [жилье]
«двором», а жилье простых людей «хоромы», «дом».
3. Погреб зови «пивницей».
4. «Крестьянина» зови «кмет», «раб», «холоп» 1.
5. «Холопом» считай и зови крестьянина, а боярина —
«подданным», «слугой». Немцы некогда имели обыкновение говорить
так: «Das Ritter und Knecht stechen und turniren» 2. А
шотландцы доныне зовут своих кавалеров «кнехтами». А
«вассалами» (то есть «сиротами») именовали себя все подданные
вплоть до верховных князей. Своих холопов можно называть
уничижительно: «мой человек» или «мои люди». Но, говоря
о других или в приказных бумагах, или в законах, не следует
писать «человек» вместо «холоп».
6. «Голова» — [говори] «воевода».
7. «Полковой воевода» — [говори] «военный бан» или
просто «бан».
441

Негодные
иноязычные имена умаляют
храбрость
Обличье русское
не способствует
храбрости
Некрасивая
стрижка волос
8. «Служивые люди» — мерзкое и негодное выражение,
уменьшающее мужество воинов. А пристойное выражение
делает людей мужественными и храбрыми. Итак, не говори
«русские служивые люди», а [говори] «русские воины», «русские
молодцы», «русское воинство».
2. Другая причина, порождающая малодушие и
лишающая воинов храбрости, состоит в том, что воинов называют
непонятными греческими и еврейскими, а иногда — монашескими
именами, скажем, Феофил, Аврамий, Пахомий, Пафнутий. Они
были бы храбрее, если бы звались всем известными
апостольскими именами: Петр, Андрей, Иван, Павел, а также
местными именами на своем языке: Хервой, Белап, Долгош, Ярош,
Новак, Дебеляк, Третьяк, Владимир, Бранимир, Скоровой,
Лютовой, Радосав, Владисав, Берисав, Яросав, Богдан, Драган,
Драгаван, Радван, Вуксан, Вукашин, Грубиша, Груица и
иными. И могли бы иметь по два имени: Петр Хервой,
Андрей Богдан, Иван Радосав, Павел Лютовой. Одно [имя] всегда
по какому-либо святому, а другое — из нашего языка. И на
каждый день года наряду с греческими именами записать и
одно славянское имя. Этим способом можно уничтожить
пьянство, бывающее на именинах. Так же и наш язык сможет
войти в святцы, если бог изволит удостоить святости
кого-нибудь из нашего народа. Так и короли могут прославить наш
народ и язык, ибо и у иных народов короли чаще носят свои
народные имена, нежели греческие.
3. Одной из главных причин малодушия воинов является
мерзкий и непристойный вид волос, бороды и одежды. Красота
возбуждает любовь, а обличье, способствующее ловкости,
свидетельствует о храбрости того, кто так выглядит, и возбуждает
уважение и страх у тех, кто его увидит. Конь, бугларами (?)
убранный, дыбится и скачет — так же и воин с красиво и ловко
приведенными в порядок волосами, бородой и одеждой
воодушевится и станет лучшего мнения о себе самом.
Русское обличье не отличается ни красотой, ни ловкостью,
ни свободой, а скорее говорит смотрящим людям о рабской
неволе, тяготах и малодушии. Наши воины ходят, стянутые
тесными платьями, будто бы их запихали в мех и зашили [в нем1,
головы у них голые, как у телят, бороды запущены и [они]
кажутся более похожими на лесных дикарей, нежели на ловких и
храбрых воинов.
4. Дерево, лишившееся зимой листвы, кажется маленьким,
некрасивым, жалким, ничтожным, но летом, обретя вновь свои
кудри, оказывается большим, красивым и роскошным. Так же
муж, имеющий не по-женски пышные, а пристойно убранные
волосы и одетый в платье разумного покроя, внушительнее
выглядит на коне и способен быстрее двигаться пешком, стано-
442

вится красивее и достойнее и бывает лучше защищен от
мороза, дождя, грязи, ветра и солнца и по этим причинам
неизбежно становится храбрее, ловчее, а для врага — грознее.
Итальянцы и испанцы лицом красивее нас и живут в очень
знойных странах, однако они носят волосы и не стригут
голову наголо, а стригутся лишь для пущей красоты и
привлекательности. А нам, живущим в морозных странах и некрасивым
от природы, гораздо нужнее носить волосы, чтобы скрыть
грубость наших лиц, стать красивее и достойнее, укрыть уши от
крутого мороза и возбудить храбрость у наших воинов. Однако
мы предпочитаем подражать варварским народам — татарам и
туркам — нежели благороднейшим из европейцев. Впрочем, и
за варварами мы не во всем следуем, а поступаем даже хуже,
чем они. Они прикрывают наготу и безобразие своих голов
маленькими и иными, большими, шапками и отнюдь не прячут
[лиц], а мы ходим с голыми, словно тыквы, головами. Голая
голова — это знак плена или рабства: ведь пленникам и
подневольным морским гребцам хозяева обривают головы наголо.
Татарский хохол на темени и польский хохол на лбу ничем
не лучше наготы. Волосы по русскому обычаю беспорядочно
запущены до того, что они мерзко покрывают лицо и придают
дикарский вид. А запущенная борода делает воинов старше,
чем они есть на самом деле, и [они] бывают не так страшны
врагам.
5. Красивая прическа у мултан3. Сзади они подбривают красивая стрижка
волосы, а на темени оставляют столько волос, сколько нужно, волос
чтобы покрыть всю голову кругом, и висят эти волосы до
середины ушей. Стрижка эта — подлинно славянская древняя
стрижка; ведь от этого обычая пошло выражение, оставшееся
у всех задунайцев, которые и доныне говорят «подбрить
голову», тогда как нужно было бы сказать «обрить голову», ибо
теперь не подбривают, а обривают всю голову, кроме
маленького хохла.
Красива и венецианская прическа: на темени волосы не
бреют, а низко подстригают ножницами и оставляют венок
волос вокруг [головы] — над ушами густой сноп, на затылке
поменьше, а на лбу еще меньше. Немцы делают этот венок
повсюду одинаковым. Испанцы делают по-венециански, но за
ушами, на затылке, стригут все дочиста и не оставляют
целого венка. Все эти прически красивы и пристойны.
А иных причесок не могу похвалить: когда многие немцы
отпускают волосы — некоторые даже до плеч, а иные и ниже
плеч, по-женски, а иные оставляют волосы сбоку и вплетают
в них шелк. Это уже распущенность и излишество. Хорошо то,
что не чрезмерно и не слишком скудно. Хороша середина,
а недостаток и излишество приносят зло.
443

стрижка бороды Чехи и венгры носят круглые бороды, подбритые и
подстриженные ножницами. А у некоторых народов молодые
люди, и воины, и те, у кого не растет борода, стригут всю
бороду ножницами, оставляя лишь на полпальца волос и усы.
У немцев каждый муж стрижет бороду, как хочет и как
ему кажется лучше. В этом они правы, поскольку не у всех
людей бороды растут одинаково, но у одного редко, у
другого — густо, у одного все лицо обрастет, у другого — лишь
скулы, и поэтому надо, чтобы всякий стриг бороду так, как
ему кажется лучше, но без вычур, ибо мы не можем одобрить
тонко заостренных козлиных бород, как носят некоторые
европейцы.
Холостые турки бреют всю бороду, оставляя только усы.
а после женитьбы им уже не полагается трогать бороды. Но
воинам нет нужды смотреть на это турецкое суеверие, ибо и
женатый воин может стричь бороду. Однако стричь ее надо
ножницами, а не сбривать бритвой начисто, уподобляясь
женщинам.
музыка 6. Возражение первое: непристойно христианам заниматься
волосы музыкой, брить бороду, носить длинные волосы. Ответ: это
евреям было запрещено [заботиться] о бородах и о волосах,
а христианам это отнюдь не запрещено.
Такого ответа достаточно, а доказывать эту истину здесь
неуместно, ибо здесь мы говорим не о вере. Скажем лишь так:
тому, кто хочет провести жизнь в монашестве и молчальниче-
стве, надо отречься от женитьбы, от мяса, от музыки и от
всякой заботы о платье, бороде и прическе. Хорошо, если он
воздержится и от вина, меда, сахара, пряностей, рыбы, плодов и
даже от хлеба и будет есть одни лишь травы и пить воду. Но
от тех, кто живет в миру, требовать такого же воздержания и
превращать воинов в монахов — это уже будет не благочестие,
а суеверие и нарушение порядка.
какое платье хо- 7. Возражение второе: древние римляне при первых царях
v°m0 голову, и бороду, и усы и все брили дочиста, но все же были
храбрыми. Ответ: но римские воины носили удивительные
шапки, сделанные наподобие змей, волков, медведей, и все
их платье было на диво приспособлено для войны и для
устрашения врагов. А к тому же и не все брили усы. Однако нам
разумнее будет красиво стричь бороду и волосы, нежели
тратить большие деньги на платье, вызывающее страх [у
врагов].
Хорошо сшитым платьем считается такое, которое
защищает от мороза, дождя, грязи, ветра, солнца и не связывает
человека, и долго носится, и приобретается за небольшую
плату. Но об этом мы говорим в другом месте; в части 3 в
разделах 6 и 7 4.
444

Раздел 7
О ЖАЛОВАНИИ И ПОЧЕСТЯХ ВОИНСКИХ
1. Воинская храбрость возбуждается жалованием, славой,
почестями и свободой, то есть свободным распоряжением
жалованием.
1. Жалование ВОИНаМ ДаетСЯ Деньгами. Денежная плата
2. У римлян некогда давалось и вино, так же как в этом го- вино
сударстве дается ныне вино по праздникам.
3. И соль давали римляне — поэтому всякий солдатский соль
оклад называли «salarium», то есть сольница. И здесь тоже
дается соль.
4. Немецкий царь в порубежных крепостях дает помесячно печеный хлеб
хлебный корм или печеный хлеб. Но много обид терпят
бедные воины от начальников, которые дают им такой хлеб, что
его и псы не могут есть.
5. Лучше порядок в Сибири, где дается разное зерно, мука, зерно
крупа и толокно.
6. Турецкий царь дает своим янычарам ткань, какого цвета ткани
кто захочет.
7. Здесь, как и в других странах Европы, государевым те- разделение
лохранителям или стрелецкой страже дается на платье ткань
разных цветов для каждого отряда, и называется это «diui-
sata» — разделение.
8. Здесь и в других странах воинам, сослужившим какую- цепь
Нибудь Особенную Службу, ДаЮТСЯ В ПОДарОК Шубы, ТКаНИ, 30- жалованные деньги
лото, серебро: золотая цепь, серебряный кубок, золотые
копейки и другие жалованные деньги, чеканенные специально
для этой цели.
9. Весьма заслуженному, старому и увечному воину назна- пропитание
чают пожизненное пропитание: столько-то денег или зерна
в год.
10. А весьма заслуженным воинам, неувечным и способ- обещание милости
ным еще служить, дают письменное обещание милости, то есть
обещают им дать первую приказную должность, которая
освободится в каком-либо городе или области. Такие [люди]
называются здесь «письменными головами».
11. Раненым дают здесь определенный денежный дар для поранное
лечения— «поранное».
12. Некоторые КОРОЛИ ИМеЮТ Некие ВОТЧИНЫ, КОТОрые ОНИ Рыцарские поместья
раздают родовитым боярам — но только холостым, —
именуемым кавалерами, рыцарями и крестоносцами.
445

Староство 1
Боярское поместье
Выслуга
Освобожденные
13. Лучше делают польские короли, кои раздают такие
поместья женатым боярам и называют их старостами.
14. Но нигде на свете нет лучшего и более желанного и
полезного для воинов способа вознаграждения, нежели тот,
что существует ныне в этом преславном царстве и у турок
(а прежде был у римлян): то есть воинам дают боярские по-
Боярский оклад местья и делают их поместными и беспоместными боярами2.
Беспоместные живут в Сибири и получают государево
жалование хлебом и деньгами.
15. Наградой является и выслуга или освобождение от
службы. Янычары имеют такую привилегию; тот, кто
совершил некое определенное число ратных походов, не должен
больше ходить в походы, а лишь служить в царской страже
или нести городскую службу в каком-нибудь городе, если
только царь особо не прикажет и освобожденным [людям
идти] в поход.
16. Древние римляне давали свободу своим верным и
заслуженным рабам или холопам и называли их
освобожденными 3.
Немцы некоторых воинов освобождают от [службы в]
страже, но в этом нет ничего похвального.
2. Слава и почести воздаются воинам разными способами:
1. Древние римляне давали своим воинам, совершившим
знаменитые геройские подвиги, разные венцы: 1. Осадный
венец, из цветов, давали тем, кто освобождал других из осады.
2. Гражданский венец, из дубовых листьев, — тому, кто спас
в бою сограждан. 3. Крепостной венец, золотой с перьями, —
тому, кто первым всходил на [крепостную] стену. 4. Лагерный
венец, золотой, зубчатый, — тому, кто первым врывался во
вражеский лагерь. 5. Морской венец, золотой с рострами, —
тому, кто первым одолевал врага на море. 6. Триумфальный
венец, лавровый, а позднее — золотой, [давали] полководцам-
триумфаторам. 7. Миртовый венец [давали] во время овации.
8. Оливковый венец — тем, кто устраивал триумф (См. Кнап-
ский in «wenec zolnersky») 4.
2. Те же римляне давали своим отрядам разные почетные
имена или названия [в память] славных деяний или [по
именам] побежденных,народов, как например: могучий отряд
Августа, верный отряд Траяна, Британский отряд, Парфянский
отряд, железный отряд, Перунов отряд, отряд победителей,
крепкий счастливый отряд, верный упорный отряд.
3. У турок есть отряды, которые имеют особое имя —
«янычары» и носят очень удивительные шапки, из-за которых
становятся высокомерными и храбрыми и считают себя лучше
[всех] иных. Так отряды и строи состязаются друг с другом
в доблести.
Венцы
Названия отрядов
Удивительные
шапки
446

У валахов и турок имеются «Семены» 5. У римлян были
триарии и ветераны6.
А на Руси немецкие названия «солдаты» и «рейтары» губят
весь дух у людей. А если бы имели особые славянские имена,
[они] были бы куда страшнее врагам. Например, у турок сами
имена «янычары» и «Семены» кажутся грозными. Так у нас
пищальники могли бы называться «становниками» («бранни-
ками»), а иной строй конников—«хервоями» (вместо
«казаков»), и имена эти были бы грозными.
4. Римляне после какой-либо большой победы устраивали
своим полководцам чествование, которое называли
«триумфом». А на том чествовании полководцы въезжали в город
с трубами, со свирелями, со всякими играми и хвалебными
возгласами всего войска и города. Но это было до царских
времен, при общевладстве, [а при] самовладстве нельзя
устраивать таких игрищ.
5. Афиняне тоже во времена общевладства, как н римляне,
ставили в честь воевод мраморные столпы с надписями и те
столпы назывались «трофеями». Ставили также их статуи,
мраморные и медные, и чудесные мраморные гробницы.
Венецианцы — делают ныне то же [самое]. И поляки поставили
[памятник] немцу Сигизмунду7.
6. Неудивительно, что благородные отроки и юноши,
читая в книгах похвалу древним славным ратникам,
воодушевляются на подвиги. Славный афинский полководец Фемистокл,
будучи спрошен, почему он целые ночи бодрствует, отвечал:
«Похвалы Мильтиаду не дают мне спать».
У поляков и в иных местах Европы многие боярские семьи
очень хвалятся и гордятся тем, что могут показать в
печатных летописных книгах какие-либо рассказы о славных делах
их предков. А потому и сами они ревностно стараются
сохранить в целости славу, оставленную им предками.
Могли бы мы привести множество примеров и
подтверждений этого, но вещь сама по себе ясная, не требует
доказательств.
7. В древнем Риме боярские сыны не просто переходили из
[числа] юношей в категорию воинов, а полководец давал
юноше воинский пояс, и было это знаком того, что он уже не
мальчик, а воин и всадник римский. У хорватов можно еще
слышать такое выражение «пасаны витез» или лучше
сказать— «пасаны юнак». Но кем были у хорватов эти
опоясанные витязи и как их назначали, я не могу сказать.
8. Немецкие цари и князья ударяют юношу мечом по спине,
дают ему в руки меч и бьют по лицу и говорят: «Отныне сноси
удары лишь от меня одного и ни от кого иного и оберегай свою
честь этим мечом».
Чествование
полководцев
Трофеи
Статуи
Почетные гробницы
Похвала в книгах
Воинский пояс
Меч и удар
447

Кавалеры золотого
руна
Мальтийские
рыцари
Крестоносцы
Кавалеры золотых
шпор
Перья
Звери на щитах
и на шишаках
9. Некоторые короли и князья раздают своим дворянам
почетные прозвища и называют их кавалерами, то есть
всадниками такими-то и такими-то. Среди этих прозвищ наиболее
почетно имя кавалера золотого руна: так именуются только
короли и князья, а дает это суетное имя испанский король.
И дается им знак: золотая цепь и на ней золотое руно,
чеканенное из золота.
Иные из них именуются мальтийскими рыцарями и
крестоносцами и в знак [этого] носят белый крест, нашитый на
серый плащ. Но они не могут быть женаты, а все — холостые.
Иные — кавалеры золотых шпор. В знак этого князь дарует
им золотые шпоры, и они именуются золотыми кавалерами.
Но все эти и многие иные такие же кавалерские выдумки
суетны и бесполезны.
У римлян не было определенного обряда для прославления
воинов, а делали по-разному в каждом случае. Победителям,
заслуженным или отличившимся воинам давали перстни, пояса,
ожерелья, различные венки, запястья, медали, плащи, оружие,
землю, прозвища и тому подобное. (У Стеуха и Липсия,
в статье «произвести в рыцари») 8. Здесь в России [дают
в награду] поместья, должности, серебряные чаши.
10. Украшения из перьев, приделанных к шишакам и
к воинским шапкам, известны с незапамятных времен и
применялись уже в Троянской войне. Немцы носят страусовые
перья, белые и раскрашенные в разные цвета, и вольно носить
перья всякому, кто захочет. Хорваты и венгры носят
журавлиные перья, также кто захочет. А у турок не положено
носить перья никому, кроме самых могучих и уважаемых людей
и тех, кто совершил какие-либо геройские подвиги.
По моему мнению, военным людям лучше и пристойнее
[носить] журавлиные, нежели страусовые перья.
Следовало бы даже приказать, чтобы не было дозволено носить
перья никому, кроме тех, кто получит их от бана или от
самого царя. Можно было бы также окрашивать перья в разные
цвета, чтобы этот носил белое [перо], тот — красное, тот —
синее, тот — зеленое; один — одно, другой — два, третий — три
[пера]. Например, чтобы войсковой бан носил три белых пера,
воевода — два, сотник — одно. А те воины, которые совершили
геройские подвиги, носили бы одно или два красных [пера]
или красное с белым и так далее, чтобы по перьям [можно
было] узнать достоинство человека. Однако на поле боя
никому не должно быть дозволено носить перья.
11. У древних римлян был обычай делать шишаки
наподобие львов, змей, тигров и волков. И на щитах рисовали тех же
зверей: на страх врагам и для возбуждения собственной
храбрости.
448

12. А немецкие короли стали раздавать своим дворянам и символы
воинам вместо даров и привилегий некие символы или
картины с символическим значением в память об их верности и
доблести и в знак вечной славы им и их потомкам, чтобы
отличали их от простого народа. Знаки эти у некоторых народов
называются «оружием», ибо короли рисуют свои знаки на
щитах и на хоругвях. Поляки называют их немецким словом —
«гербы», а мы на своем языке назовем их более правильно —
«знаковинами».
Эти знаковины ничего королям не стоят, но подданные их
очень ценят, как свидетельства своей храбрости и
родовитости, и вырезают их на печатных перстнях, на серебряной
посуде и рисуют на своих домах и в других местах.
Следовало бы, право, и в этом царстве раздавать такие
знаковины родовитым людям и иным, заслуживающим их [своей]
доблестью. Ибо тем самым возвысится их достоинство, и они
будут считаться равными с боярами иных королевств, кои
презирают их за то, что у них таких знаков нет. А царю-государю
от этого тоже будет великая честь, ибо давать такие знаковины
есть подлинно королевское дело.
Военачальников и отряды не следует называть по числу
[воинов], [то есть] не говорить десятник, пятидесятник, сотня,
сотник, тысяцкий, ибо имена эти некрасивы и просты и нет
в них того величия, кое необходимо в ратных делах.
Отряды и командиры могут называться так:
Вообще военачальников надо звать заповедниками. А
каждого в отдельности звать так:
Бан, полевой бан (а не генерал
и не гетман), Великий воевода войско
Воевода, а не полковник, не голова,
не тысяцкий громада или шерег,
а не полк [и не]
легион
Главарь, а не сотник, не ротмистр ятина, стадина,
хору гв а
Подвоевода, а не лейтенант.
Заместитель воеводы крыло, чело, тыл
Поручник, а не пятидесятник.
Заместитель главаря зброй, прапор
Дружинник (вместо десятника),
рядинник или рядовник дружина, кердело,
рядина
Писарь, шережник (обозный), странник, громадник, станов-
ник, оружейник, оправда, прапорщик — в коннице,
хорунжий — в пехоте.
29 К). Крижанич
449

Турецкий [строй] — янычары
Валашский [строй] — сеймены
Татарский [строй] — казаки
Нем. [ецкий строй] — драгуны
Венгерский [строй] — гусары
Венгерский [строй] — гайдуки
Становники, а не солдаты,
бранники, стремянные
стрельцы
Хервои
Трояки, ибо один бьется за
двоих или троих
Строенники

ЧА С ТЪ — Ш
О МУДРОСТИ
29*

Раздел 1
[О ТОМ], КАК ХОРОША, ПОЛЕЗНА, ВЫГОДНА
И НУЖНА МУДРОСТЬ
Разум — наивысшее 1- Бессловесные животные от рождения имеют одежду —
благо для людей шерсть или перья, имеют оружие — рога, зубы, острые когти;
знают без учителей те вещи, которые нужны для их
существования, и, что самое удивительное, все бессловесные
животные умеют плавать. Один лишь человек рождается нагим,
безоружным, не умеющим плавать и ни в чем не сведущим. Он не
имеет одежды, не имеет оружия, не имеет вещей, нужных для
существования, если не добудет их [своим] трудом и потом;
он ничего не знает, если не научится.
Однако же человеку от рождения даны два дара, которых
лишены бессловесные животные: разум, — чтобы [он] мог
научиться мудрости, и руки, — чтобы мог делать мудреные или
искусные вещи.
Еще имей в виду, что:
люди медленно ста- 2. Все люди рождаются глупыми, ни в чем не искусными,
новятся разумными они медленно растут PI еще медленнее становятся разумными.
Многие едва лишь на сороковом году жизни и еще намного
позднее осматриваются вокруг и начинают понимать, что
такое мир и что в нем творится. Большая часть [людей], и
едва ли не все [люди], лишь когда .состарятся, становятся
разумными и узнают, что дотоле проводили жизнь в пороках
и в суетных заблуждениях. А когда начинают понимать, как
надо было бы жить, тогда жизнь их покидает. Отсюда пошла
поговорка: «ищи разум у старцев и мудрость — у седых
голов». Отсюда же у старцев возникает желание и слова о том,
как бы им хотелось вернуть прежние времена и как они
ненавидят свои прежние стремления и поступки. Так, под Троей
тот славный воевода Нестор, что прожил триста лет, говорил:
«О, если б Бог вернул мне мои прежние годы». Так, царь
Карл V раскаивался в том, что в молодости не пожелал
учиться латинскому языку. Так, муж, достойный вечной
славы, — Борис Иванович Морозов 1 — некогда сказал: «О,
почему я не так молод, чтоб мог чему-нибудь научиться!».
452

3. Итак, в этом отношении короли ничем не счастливее королям нужны
ОСТаЛЬНЫХ ЛЮДеЙ, НО, Подобно ПрОЧИМ СМертНЫМ ЛЮДЯМ, МНО- мертвые советники
гие короли жили в заблуждениях, в суеверии и в невежестве,
о чем они в конце жизни сильно сожалели. Однако скажут, что
у королей есть свои советники. Но у них есть (говорим мы)
и льстецы, которые внушают им суетные надежды и ложные
мнения и побуждают их к алчности, жестокости и безбожию.
Поистине у королей нет худших врагов, нежели те [люди], что
предлагают им советы и способы обогащения, разоряющие
подданных и опустошающие королевство. Да и среди самих
советчиков иные льстят и стараются только угождать и потакать
[царю], иные — алчны и бездушны и поэтому не могут подать
никакого хорошего совета, иные боятся сказать истину,
иные же — хорошие люди и искренне заботливы, и хотят
подать добрый совет, но не умеют. И поэтому среди живых
[людей] мало хороших советников, но, как некто сказал, мертвые
советники (то есть книги) — это самые лучшие [и] верные
друзья. Ведь книгами не движет ни алчность, ни ненависть,
ни любовь, [они] не льстят [и] не боятся поведать истину.
Вот поэтому-то с самого порога жизни надо стремиться к
мудрости и в течение остальной жизни надо время от времени
спрашивать совета у мертвых советников, кои бы свободно
открыли нам истину, чтобы мы знали, как прожить жизнь
похвально, во славу божию и с пользой для нас и для всего
нашего народа.
Всяким иным людям полезно учиться мудрости на
собственном опыте, и только для верховных правителей это
нехорошо и не полезно. Ведь о таком учении говорится в
пословице: «На ошибках учатся», а королевские ошибки влекут за
собой огромный и неисправимый ущерб для народа. Поэтому
королям надо учиться мудрости у хороших учителей, [у] книг
и [у] советников, а не на своем опыте.
4. Богатство и сила — вещи ощутимые, все люди видят их
[своими] глазами, все трогают руками, и оттого все их знают,
и жаждут, и ищут и при этом большей частью — недопущен-
ными способами. А мудрость — незаметна и поэтому для
многих остается неизвестной, и вследствие того к ней не стремятся,
[ее] не ищут, а многие даже и ненавидят ее. Но нам надо
понять, какое благо приносит мудрость, если мы ее познаем,
возлюбим и начнем к ней стремиться. Надо, чтобы короли своих
подданных [и] родители своих детей наставляли стремиться
к мудрости.
5. [Подобно тому], как это выше сказано о храбрости, так
и мудрость переходит от народа к народу. Ведь некоторые
народы, как, например, египтяне, евреи, греки, были в древности
очень сведущи в разных знаниях, а ныне они невежественны.
Мудрость незаметна
и нелюбима
Одни народы
приобретают мудрость,
другие—лишаются ее
453

А иные народы (как, например, немцы, французы, итальянцы)
были некогда грубыми и дикими, а сейчас они на диво сильны
в ремеслах и во всяких науках.
Марк Варрон писал, что промыслы, и искусства2, и науки
были, дескать, изобретены и развиты у греков не за год и не
за короткое время, а за тысячу лет. А Марк Цицерон —
римлянин — так пишет о своем народе: «я всегда считал и думал,
что наши люди изобретательнее греков, и то, что мы от них
взяли, мы исправили и улучшили».
Мы знаем, что за последние века некоторые знаменитые
вещи изобретены итальянцами: как, например, колокола,
магнитная игла, с которой корабельщики ходят по морю, пение
на много голосов. А немцами изобретено книгопечатание, часы,
пушки, гравировка на меди и иные вещи. Так пусть же никто
не говорит, что нам, славянам, волею небес заказан путь к
знаниям и будто бы мы не можем или не должны им учиться.
Ведь так же, как и остальные народы не за день и не за год,
а постепенно учились друг у друга, так и мы тоже можем
научиться, если приложим желание и старание,
при славном правле- 6. Более того, мы считаем, что именно сейчас пришло время
шаетсяАР°сть умн°" нашему народу учиться наукам. Ибо в сие время бог по своему
милосердию и щедрости вознес на Руси славу, силу и величие
славянского королевства так высоко, что в прошедшие века
у нашего народа никогда не бывало столь славного
королевства. И у иных народов мы видим, что в то время, когда какое-
либо королевство достигало наибольшего своего величия,
в то же самое время у этого народа начинали особенно
расцветать и науки.
Среди еврейских королей славнейшими были Давид и
Соломон, и [именно] во время их правления евреи достигли
наибольшего совершенства в искусствах: были у них тогда
знаменитые зодчие, кузнецы, музыканты и иные мастера. Сам
Давид был отменным музыкантом, а Соломон премудрым
философом, обученным самим богом.
При Александре Греческое королевство было на вершине
своей славы: именно в то самое время жили Платон,
Аристотель и иные мудрые мужи и многие преискусные
ремесленники. Сам Александр был в совершенстве обучен Аристотелем
всяким философским наукам и к тому же [был] музыкантом.
Римское царство было сильнее всего при первых царях —
Юлии и Августе: и именно в эту пору жили те мужи, которые
считаются самыми мудрыми у римлян: такие, как Цицерон,
Катон, Виргилий, Сенека и иные, и искуснейшие художники,
ваятели и иные мастера. Август очень любил всяких ученых
мужей и помогал им. А Юлий и сам был философом, ритором,
454

поэтом и историком или летописцем и среди непрерывных
сражений и странствий всегда писал книги, которые славятся
и доныне.
Меж христианских королей нет никого славнее Констан-
тина. И как раз при нем и при его сыновьях жили те святые
отцы, коих считают самыми сведущими в науках. Юлиан
Отступник запретил тогда христианам заниматься книжной и
философской наукой, но святой Григорий Богослов написал
против него обличительные книги.
Карл I был из всех немецких королей самым славным, но
немцы в то время были неучеными и неискусными. Однако
Карл изо всех сил старался, чтобы немцы научились
благородным наукам и исправили и очистили своей язык, и, начав
с этого, немцы достигли такой мудрости и славы, в какой [мы]
видим их сейчас.
Значит, и нам надо учиться и надеяться, что под
благородным правлением благочестивого царя и великого государя
Алексея Михайловича мы сможем стереть плесень древней
дикости, научиться наукам, завести более похвальные отношения
[между людьми] и достичь более счастливого состояния.
7. Среди иноков некого монастыря жил книжный муж,
который был готов научить младших братьев греческому
книжному языку, чтобы они могли понимать учение святых отцов
и сами учиться и учить народ. Но тамошние монахи отвергли
учение, сказав: «не наука, а хлеб нам нужен». Они боялись,
как бы младшая братия, став ученой, не снискала бы у людей
большего уважения, а старцев этих перестали бы почитать.
Не знаю, кто первый разнес по Руси этот глупый
предрассудок, или мудроборческую ересь, говорящую о том, будто
богословие, философия и знание языков есть не что иное, как
ересь. Но ведь святое писание и отцы учат нас не этому, а
совсем противоположному.
8. Рек господь Соломону: «Проси, чего хочешь, и дам тебе».
Соломон попросил мудрости, и господь сказал ему: «Раз ты
просил себе разума, чтобы уметь судить, вот я даю тебе
мудрое сердце, так что подобного тебе не было прежде тебя и
после тебя не восстанет подобный тебе. Я даю тебе и богатство
и славу, так что не будет подобного тебе между царями всех
прошедших времен» (3 кн. Царств, гл. 3; 2 кн. Паралипоме-
нон, гл. 1).
9. В книге Маккавеев сказано так: «И своим
благоразумием и твердостью овладели римляне всем краем» (1 кн.
Маккавеев, гл. 8).
Римляне расширяли свое государство в несчетных битвах
и во множестве кровопролитий. Однако ведь святое писание
Мудроборцы 3
заблуждаются
Стремление к
мудрости похвально
Благодаря мудрости
добывают земли
455

Похвала мудрости
приписывает их доблести, и победы, и завоевания не оружию,
а разуму и терпеливости, не силе, а мудрости. И это не без
особых и веских причин, ибо есть чему подивиться в действиях
этой Римской республики4. Во-первых, римляне заботились
о том, чтобы отнюдь ни с кем не затевать рати без причины.
Во-вторых, никогда не начинали рати, прежде чем не
объявляли о ее причине через гонца. В-третьих, римляне никогда
ничем не оскорбили, не обидели и не задержали ни одного
неприятельского посла или гонца, даже от тех народов, которые
некогда обидели или убили римских послов.
10. Одним словом, святое писание полно похвал мудрости,
которую оно всячески славит и превозносит. Ведь сказано так:
«Блажен тот, кто обрел мудрость и силен разумом. Лучше
обладать мудростью, нежели серебром и златом» (Притчи, гл. 2).
«Мудростью и разумом строится храм. Мудрый муж —
могуч, ученый муж — силен и крепок. Ибо войну надо начинать
с умом, и победа будет там, где больше рассудка. Мудростью
цари царствуют и правители узаконяют правду. Она несет
благо и славу, богатство и правду» (Притчи, гл. 8).
«Стремление к мудрости ведет к вечному владычеству.
О государи, если вы любите свои престолы и скипетры,
возлюбите мудрость, чтобы править вечно. Любите свет мудрости,
все вы, обладающие властью над народами» (Кн. премудрости
Соломона, гл. 6).
11. Возражение: меж мудрыми возникают ереси, поэтому
^еТискореняетАР°СТЬ не наД° стремиться к мудрости. Ответ: и среди неученых
людей также возникают ереси. Ибо Магомет не был учен и
никаких мудрых слов и хитроумных обманов не придумал, а
написал в своих книгах крайнюю глупость. И ведь все же он
сумел начать и породить самую распространенную на свете
ересь.
А разве недавно на Руси ересь не пошла от глупых,
безграмотных крестьян5, которых мы можем назвать постниками
и новыми кафарами6, ибо они постятся до смерти и считают
себя одних чистыми? И разве нынешний церковный раздор не
начался из-за глупых причин? Из-за того, что «срачицу»
заменили «саваном», а к «аллилуйе» приписали «слава тебе,
господи» и так далее. Не говорю уже о суеверии, которое
немногим лучше ереси и держится среди неграмотных и
неученых людей.
Во-вторых, благодаря мудрости ереси искореняются, а из-
за невежества и среди неграмотных людей ереси и суеверия
сохраняются вовеки.
В-третьих, ереси возникли не из-за [подлинной] мудрости,
а из-за ложной мудрости, то есть из-за плотских похотей.
Святые отцы были мудрыми, и они не зачинали ересей, а, напро-
Невежество порож-
456

тив, боролись [с ними] и побеждали их. Арий же и иные
зачинщики ереси казались мудрыми, но были глупы. Святая
Екатерина была ученой и благодаря учености обратила в веру
таких же ученых людей — языческих философов, коим [их1
мудрость помогла познать истину.
В-четвертых, огонь, вода и железо убивают множество
людей. Однако ведь люди не могут жить без огня, воды и
железа, ибо получают от них безмерную пользу. Потому же
безмерно необходима людям мудрость. Однако мудрость никого
не портит и не вводит в заблуждение, а, напротив, к
заблуждениям приводят хитрость и невежество, ибо хитрец может
обмануть и соблазнить невежественного человека, а мудрого —
не перехитрит. И если бы сам [он] был умен, то не
заблуждался бы и не обманывал иных.
Раздел 2
РАССУЖДЕНИЕ О МУДРОСТИ, О ЗНАНИИ
И О ФИЛОСОФИИ
1. Поскольку третья часть этих советов народу 1 посвящена
мудрости, то следует прежде всего кратко объяснить, что
такое мудрость и знание, и философия.
Мудростью называется знание наиважнейших и наивысших мудрость
вещей. А именно: о боге, о небе, о земле, о человеческих
нравах, о законопорядке и обо всяких великих, господских,
премного важных и необходимых вещах.
Знание — это понимание причин вещей, и знать — это [зна- Знание
чит] понять причины вещи. А кто не знает причин, не знает
и самой вещи.
Философия ИЛИ МуДрОЛюбие — ЭТО Греческое И Неудобное Философия
для нашего языка слово, и по-нашему правильнее [будет]
называть ее «заботой [о мудрости]» и «желанием мудрости», а
философа [звать] — «рачителем мудрости».
2. Как вещи познаются по их причинам, посмотрим на при- через причины
номере солнечного и лунного затмения. Тот, кто видит, как знаются слеДствия
солнце или месяц меркнут, и не знает причины — почему и
отчего бывает затмение, тот не понимает этого затмения и
удивляется, и ждет от него какой-нибудь беды. А кто понимает
457

Причина
Следствие
Творец
Материал
Форма э
Цель
Орудие
Условие 4
причину, по которой обычно бывает затмение небесных светил,
тот понимает эту вещь и не удивляется, и не ждет от этого
ничего плохого. Що [он] знает, что это происходит
вследствие обычного небесного движения, а не из-за какого-то
необычного чуда.
Он знает, к примеру, что луна и все звезды сами вообще
не светят, а только освещаются одним лишь солнцем. Поэтому,
когда случается, что между солнцем и луной встает земля, то
солнечный луч или свет не может дойти до луны, и из-за этого
она в то время остается неосвещенной и темной до тех пор,
пока снова не выйдет из земной тени.
А солнце меркнет тогда, когда между солнцем и землей
окажется луна. Ибо тогда луна заслоняет [солнце] и мешает
солнцу освещать землю, и мы считаем, что солнце потемнело,
а оно никогда не темнеет, а только луна заслоняет наш взор,
и мы не можем видеть все солнце [целиком]. Отсюда следует,
что солнечное затмение не бывает в иные дни, кроме
новолуния. А лунное затмение всегда бывает во время полнолуния.
3. Причиной называется то, от чего или из-за чего что-либо
происходит. Следствие — это то, что происходит от причины
или из-за нее2. Например: глина является причиной, а
горшок — следствием.
Основополагающих главных причин четыре: творец,
материал, форма и цель. Второстепенные причины: орудие, уело
вия и иные.
Творящая причина — та, что творит, создает, делает,
порождает. Например: творящая причина горшка — гончар,
меча — кузнец, дома — плотник.
Материальная причина — то, из чего что-либо состоит.
Например: материал горшка — глина, меча — железо, дома —
дерево.
Формальная причина — тот вид или то качество, благодаря
которому всякая вещь является самою собой и без которого
[она] не может существовать. Например, свойством горшка
является его округлость и пригодность для варки [пищи],
свойством меча — длина и острота, подобающая для рубки,
свойством дома — пригодность для людского жилья.
Конечная причина — то, ради чего что-либо существует.
Например, цель горшка — варка, меча — рубка, дома — жилье.
Производящая причина — это всякое орудие, оружие,
посуда, с помощью которых что-либо производится. Например,
производящей причиной для горшка является гончарный круг,
для меча — молот и клещи, для дома — топор, пила и прочее.
Содействующая причина — то, что облегчает, дает повод
или является условием для создания чего-либо. Например:
битва — условие для [проявления] воинской храбрости, по-
458

сольство — повод для дальнего странствия. Условием лунного
затмения является положение земли между солнцем и луной.
Условие солнечного затмения — прохождение луны между
солнцем и землей.
4. Рачитель мудрости через причины познает следствия.
Так, зная о движении луны [он] понимает, что когда солнце
меркнет, то оно не темнеет и не гаснет, а лишь бывает
заслонено от нашего взора луной.
А [там], где причина будет неведома, он познает ее через
следствия. Так, по результатам алхимии он поймет, что она
лжива. Скажет [он] так: «алхимия испокон веков никого не
сделала богатым, но несчетное [множество людей] сделала
нищими. Следовательно, алхимия — это не истинное средство
обогащения, а обман и соблазн».
5. Из всего, что доселе было сказано, явствует, что
философствовать или мудрствовать [это] не что иное, как думать
о причинах всяких вещей и выяснять, отчего, из чего, каким
образом и для чего происходит то или это.
Всякий разумный муж должен быть философом в тех делах,
которыми он занимается, особенно [если он] политик или
какой-либо начальник. Если начальник хочет верно судить о
вещах, он действительно должен понять причины многих и пре-
многих вещей. Ибо никто не судит верно о какой-либо вещи,
если не знает, от какого корня и вершины она происходит или
отчего, из чего, как и для чего она сотворена.
Короче говоря, философия — это не [особое] искусство или
наука, а скорее тщательная и обдуманная рассудительность
или опытность в суждении о всех вещах. Ибо философия учит
правильно судить обо всех вещах, не ошибаться и не
заблуждаться. Философ и ничего не знает, и знает все. Подлинный
философ ничего не умеет делать и обо всем может судить.
6. Во-первых, мудрость можно разделить на две части: одна
[из них] мудрость духовная, а другая — мирская. Во-вторых,
духовная мудрость именуется богословием, и у нее есть свои
подразделения, о коих мы здесь умолчим.
Мирская мудрость разделяется на три части: на
философию, математику и механику.
В-третьих, механика или рукоделие и промысел включает
в себя рукодельное ремесло, и земледелие, и торговлю.
Математика (или дивное учение) включает в себя музыку,
арифметику, геометрию и астрономию, то есть искусство
музыкальной игры и счета, землемерие и звездочетство.
Философия включает в себя логику, физику и этику.
А логика (или наука о беседах) включает грамматику,
диалектику, риторику и поэтику. К физике относится врачева-
Через следствия
познаются причины
Всякий разумный
человек — философ
Знание духовное
мирское
Механика
Математика
Философия
Логика
Физика
459

j£
f Духовное зноние J
в m а р а я ^/|\^ с т у п а н ь
-А , А , , А.
Первая ступень
В огословие
отвлеченное
Богословие
письменное
СемЬ
благородна/а? наук
богословие
нравственное
Грамматика
Риторика
Диалектика
Арифметика
А/узд/ка
Геометрия
Астрономия
С Ми
:х.
р с к о е знание
Г
Фил о с о фил
^
/пика
^3
ъ
^
^
^
^
*
V
^
огика
3
Вторая ^у\\^ с т у п е н ь
-А
Математика
fiRRh
и
Механи к а
{3
^
^
см
«5S
^
^
*
LJ
j\
Ч>
^
5
^
S
^
^
kJ
Vi
^
Q
LJ
/ь
Политика
/
Г i
1
\
|«Ч
!
/м
^
Г*
^
i
)*\
f
1
/^Ь
\
$>
^
1
/
« \
£
§
?
I
£\^
>?
^
1
1|

ние и изучение разных тел: руд, камней, деревьев, трав,
животных и всех прочих видимых вещей. Этика (или наука этика
о нравственности) включает идиоэтику (или науку о личной
нравственности), которая учит, как должен вести себя каждый
человек, экономию (или науку о хозяйстве), которая учит
управлять домом или челядью, и политику (или науку об
управлении народом и королевскую мудрость), которая учит
справедливо, славно и достойно управлять народами, городами
и странами (см. стр. 460).
Это вышеуказанное разделение наук может быть
изображено в виде рисунка.
7. Все это мы считали полезным упомянуть, прежде чем
говорить о политической или о государственной мудрости, Го
том,] как она возникает и из чего состоит.
Раздел S
О ПОЛИТИЧЕСКОЙ МУДРОСТИ
1. Из всех мирских наук самая благородная наука и всем
госпожа — это политика или королевская мудрость. И из всех
[наук] она наиболее пристойна королям и их советникам. Ибо
подобно тому, как в теле человеческом сила содержится в
руках, быстрота в ногах, [а] разум в голове, так и в духовном
теле всего народа разные свойства разделены между разными
частями. Сила — у воинов, богатство — у торговцев, а
государственная мудрость пребывает более всего у короля и у его
советников.
2. Началом и основанием политической мудрости являются
следующие две пословицы или духовные заповеди: «Познай
самого себя» и «Не верь чужестранцам». Ибо [это] считалось
самым главным из поучений семи мудрецов, и над дверями
храма Аполлона (которого язычники считали богом мудрости)
написано было это поучение: «Познай самого себя». То же
говорит и Соломон: «Мудрость разумного человека — понимание
пути своего» (Притчи, гл. 14). Ибо так же как врач, не
понявший болезни, не может лечить человека, так и политик,
который не знает самого себя и своих сил и слабостей, вовеки
не может судить о самом себе, правильно вести свои дела и за-
Политика —
благороднейшая из всех
наук
Познай самого себя,
не верь
чужестранцам
461

Незнание самого
себя — кореньна-
родного зла
Самолюбование-
дурно
Природные качества
народа
Природныеусловия
страны
Наше житие
Силу и слабость
Законы и древности
народные
ботиться о своих нуждах. Но иногда то, что он сочтет
лекарством, окажется отравой, а того, что на деле будет лекарством,
он будет бояться как отравы.
3. (Первая помеха общему народному благу — это незнание
самого себя: когда люди слишком любят самих себя и свои
поступки и обычаи и считают себя сильными, богатыми |"и1
мудрыми, не будучи таковыми. Платон об этом пишет такими
словами: «излишняя любовь к самому себе бывает причиной
всех людских бед. Ибо поскольку люди любят самих себя
больше, чем истину, они вовеки не могут понять, что дурно и
что хорошо».
А Иоанн апостол объясняет еще лучше: «Говоришь, я
богат и богатство мое обильно, и ни в чем я не нуждаюсь, а не
знаешь, что ты беден, и жалок, и убог, и слеп, и наг»
(Апокалипсис, гл. 3).
Святой Бернард: «Многие многое знают, а сами себя не
знают».
Святой Августин подкрепляет все это такими словами: «Что
значит познание истины? Во-первых, познать самого себя,
чтобы стать тем, кем [ты] должен быть. Затем познать и
полюбить Творца своего, ибо в этом все благо человека»
(Ручная книга, 26).
Дознание истины и политическая мудрость с начала и до
конца в том и состоят, чтобы познать самих себя, то есть
природу, и нрав, и состояние народа и страны нашей.
4. Как политик познает самого себя.
Итак, королевский советник должен прежде всего познать
природные качества своего народа, то есть [его] природный
нрав, таланты и недостатки, достоинства и пороки и все,
к чему наши люди от рождения способны или неспособны. Он
должен оценить, и сравнить, и сопоставить обличив, склад,
одежду, нравы и богатство иных народов и нашего народа^
Во-вторых, познать природные условия нашей страны или
богатство и бедность наших полей: чем земля обильна, чем
[она] бедна и чего лишена, что могла бы и чего не может
уродить.
В-третьих, познать наше житие: чем оно бедно и чем
славно, а сравнив его с житием других народов и установив,
в чем наше житие может считаться беднее, а в чем славнее
жития соседних народов.
В-четвертых, познать силу и слабость нашу: в чем мы
сильнее и в чем слабее того или иного народа.
В-пятых, дознать отечественное правление или
отечественные законы и обычаи и древнее и нынешнее состояние
народа: что в законах, в обычаях и стародавних государевых
указах установлено хорошо и что — плохо.
462

В-шестых, познать силу и слабость всего королевства: что
безопасно и что опасно для королевства, кто наши соседи,
друзья [и] враги, каковы их силы, желания и думы, какая
польза и какой вред нам от них обычно бывает или может еще
быть впредь.
В-седьмых, познать способ использования своего богатства
или знать, как пользоваться своим добром, которое от
природы дано богом народу и земле нашей, и уметь сохранять
его. То есть надо направлять умы и руки подданных ко всему
тому, на что они пригодны и способны и что может быть
полезным для народного блага. А землю возделывать так, чтобы
мы взяли от нее все плоды, какие она только может уродить.
В-восьмых, скрывать от иных народов тайны народа и
королевства нашего. Скрывать неискусность и всякие общие
пороки нашего племени. Соблюдать достоинство и славу
народную.
В-девятых, уметь различать разные советы. Ибо некоторые
советы, полезные какому-либо иному народу, могли бы и нам
быть полезны. А иные советы полезны для других народов,
а для нас были бы вредны. Иные [советы] для других вредны,
а для нас могли бы быть полезны. Все это можно понять
благодаря обдумыванию причин.
5. Если бы наши древние славянские правители познали
силу своего народа и [понимали], против каких народов
было бы справедливо и полезно ее направить, [они] могли бы
сделать чудеса. Ибо народ наш — один из самых
простодушных, и поэтому [он] менее заносчив, меньше противится
начальникам и [его] легче уговорить принять участие в
погибельных ратях, нежели иные европейские народы.
6. Далее, если бы мы поняли и оценили свое невежество и
тупость своего ума, мы бы, конечно, отродясь не стали
вступать в такое множество дел, переговоров, браков, торгов и
всяких разговоров с другими, более хитрыми народами, как
мы это сделали. И никогда бы мы не были столь многократно
обмануты и осмеяны всеми народами, словно глупцы, и были
бы свободны от многих бед, которые ныне мы должны
терпеть.
Другое правило. Разумный человек должен судить о
вещах двояко. Во-первых, каковы суть вещи, какими они обычно
бывают и какими могут быть. Во-вторых, какими они должны
быть.
С одной стороны, мы должны быть во всем просты, как
голуби, то есть всему верить, на все надеяться, все допускать,
все переносить, считать всех людей вернейшими братьями
и т. п. С другой стороны, мы должны быть мудрыми, как
змии, не верить ни одному чужеземцу, не надеяться на них,
Безопасность
и опасности
Способ
использования нашего
богатства
Сохранять тайны,
блюсти достоинства
Распознавать и
различать советы
Мьг не знаем своих
сил и способностей
Незнание самих
себя — причина
многих наших бед
463

не допускать к себе ни одного из них и не считать, что кто-
нибудь из них может стать нам верным братом или быть нам
полезным.
7. О первом правиле политики — «познай самого себя» —
мы здесь по мере сил рассказали. Второе [правило] — «Не
верь чужеземцам»; и об этом уже кое-что сказано и еще в
другом месте будет разъяснено более подробно. А теперь нам
следует говорить об обличьи, языке, одежде и о других
приметах, из коих познаются врожденные качества и способности
народов.
Раздел 4
О ЧЕЛОВЕЧЕСКОМ ОБЛИЧЬИ
Красота — признак
острого ума
Народы,
отличающиеся особой
красотой
У нашего народа
среднее обличье
1. Красивое лицо — признак острого и хорошего ума, а
грубое лицо — признак тупого разума. Насколько какой-нибудь
народ превосходит [других] красотой, настолько же
превосходит [их] и мудростью; Однако еще лучший признак —
многообразие красоты, поскольку существуют некоторые народы,
которые имеют достаточно красивый вид и обличье, но не
отличаются особой мудростью, и у таких красота не разнообразна,
а все кажутся на одно лицо, будто все [они] — сыновья одного
отца. Таковы армяне, грузины и черкесы. К тому же нет у них
ни пригожего языка, ни уменья, ни иных средств достижения
мудрости.
2. У некоторых народов есть особенно красивые черты: так,
у греков — глаза круглые, большие, искристые; испанцы —
белотелы и черноволосы и имеют длинные усы. У французов, и
немцев, и итальянцев также есть свои отличия, и они
знамениты [своей] красотой.
А иные народы знамениты [своим] уродством. У татар —
глаза маленькие и запавшие. У калмыков — плоские носы.
Мавры — черны, как уголь, губы у них выворочены.
Индейцы — черноволосы, плосконосы, безбороды. Самоеды —
малы ростом, широколицы, с маленькими глазами,
коротконоги, безбороды. Арабы — темнокожи, однако не дурны лицом,
и поэтрму они ни первые и ни последние по уму.
3., Наш народ не отличается ни особой красотой, ни особым
безобразием. Никто из наших не выглядит таким безобразным,
464

чтобы среди цыган, татар, самоедов, эфиопов, индейцев и
сибирцев не нашлось многих более некрасивых и безобразных.
И в то же время никто из нас не так красив, чтобы мог
сравниться с красивейшими греками, итальянцами, испанцами,
французами и немцами. Думаю, что мы уступаем в красоте
сынам Яфета, но превосходим Хамово племя.
4. У нашего народа тело очень крупное и глаза
бледно-голубые. Волосы не очень густые, ни совершенно черные и ни
совершенно рыжие, а пепельные. Волосатых лиц ни у кого нет,
и поэтому густые и большие бороды у нас в почете, ибо
кажутся [они] редкими.
А испанцы и итальянцы не ценят бород, а бреют их, ибо
там каждый крестьянин имел бы прегустую и большую бороду,
если бы ее отращивал. У немцев бороды бывают совершенно
разными, ибо растут у них бороды густые и редкие, длинные
и короткие, черные и рыжие, и поэтому немцы носят бороду
по-разному: эти бреют побольше, те — поменьше, иные —
стригут, иные — отращивают. Так бы подобало делать и нашим
людям, по крайней мере воинам.
5. У некоторых народов голоса бывают совершенными:
совершенно тонкими и высокими и звучными или совершенно
густыми и низкими. А у нашего народа нет таких совершенных
голосов — ни особенно тонких, ни чрезвычайно густых. Голоса
[у нас] средние, именуемые тенорами, достаточно мягкие и
приятные, однако же слабые и не слышные издалека.
6. Из всего этого мы узнаем, что занимаем скромное и
среднее место, так как по уму и по сердечной силе мы не
первые и не последние из народов. И поэтому, если придется нам
иметь дело с народами, которые хуже нас и уступают нам
в уме и в силе, мы можем положиться на бога и на божий
дар, щедро ниспосланный нам, и смело и ловко действовать
против них. Если же будут у нас дела с народами умнее
нашего, тогда против их мудрости, и хитрости, и силы мы
должны выставить нашу великую осторожность и всяческую
заботу и должны всегда считаться со временем: не дать
перехитрить себя, а уметь пользоваться удобным временем.
Средний ум при большой заботливости и средняя сила при
большой осторожности намного лучше, чем искуснейший ум
и сила при меньшей заботливости и при распущенной и
неосмотрительной жизни.
Каково тело,глаза,
волосы
Голоса у нас
средние
С тем, кто хуже,
обращайся смело, с
тем, кто лучше, —
осторожно
30 К). Крижанич

Раздел 5
О ЯЗЫКЕ ИЛИ О РЕЧИ
Речь —орудие муд- 1. Совершенство языка — самое необходимое орудие муд-
гюсти рости и едва ли не главный ее признак. Чем лучше язык
какого-либо народа, тем успешнее и удачнее занимается он
ремеслами и разными искусствами и промыслами. Обилие слов
и легкость произношения очень помогают созданию мудрых
планов и, более удачному осуществлению разных мирных и
ратных дел.
Среди немцев есть очень много таких, которые хорошо
знают греческий и латинский язык, [да] и сама немецкая речь
очень богата словами и удобна для всяческих рассуждений, а
для песен и рассказов пригодна невероятно, и поэтому
неудивительно, что немцы превосходят в искусствах все народы.
Достоинства некото- 2. Некоторые языки имеют разные преимущества: на од-
рых языков них ГОВОрИТЬ очень легко, на других — быстро, иные —
подходят для песен и стихов. Некоторые [языки] имеют громкое
и резкое произношение, как [например] турецкий и
венгерский, и эта звучность [речи] воодушевляет воинов.
Наш язык беден всеми этими свойствами и добрыми
качествами. Не вижу я в нем ничего, что было бы достойно
похвалы, настолько он скуден, несовершенен, свистящ или
неприятен на слух, испорчен, необработан и во всех, отношениях
беден. И таковы все наречия нашего языка: русское, польское,
чешское, болгарское, сербское и хорватское.
недостатки нашего 3. Ибо мы не имеем названий для искусств и наук, для
языка
приказов и вещей военных, для городских приказов, для
добродетелей п пороков. И нет у нас некоторых необходимых частиц,
именуемых в грамматике предлогами, наречиями, союзами и
междометиями.
В иных языках есть множество обидных слов, проклятий,
ругательств. Счастье нашего языка в том, что в нем нет
никаких обидных и ругательных слов, вошедших в обиход, кроме
«материн сын». Но это не потому, что наш народ избегает
дурных слов, а происходит это из-за бедности языка.
Наш язык менее всех прочих пригоден для песен, стихов,
музыки или для всякой складной или поэтической речи и
пения.
Есть в нашем языке и разные иные пороки, недостатки,
искажения и трудности, о которых не место здесь говорить,
а сказано об этом в грамматике 1. Там же доказывается и то,
что при переводе церковных книг наш язык был окончательно
испорчен и выбит из своей колеи.
466

4. Вследствие вышеуказанной красоты, и величия, и бо- дурные последствия
гатства иных языков и вследствие недостатков нашей речи мы, 2*™^* бессловес-
славяне, рядом с иными народами — словно немой человек на
пиру. Ибо мы не способны ни к каким более благородным
замыслам, никаких государственных либо иных мудрых
разговоров вести не можем. Поэтому многие наши люди, если они
научатся какому-нибудь чужому языку и если живут в чужих
странах, скрывают свое происхождение и притворяются, что
они не славяне, ибо стыдятся этого имени.
Поляки много хвастают и превозносят свою вольность, но
ведь я видел таких, которые лгали, будто они пруссаки, и
скрывали, что они поляки.
5. Итак, мы должны добиться исправления и улучшения Надо исправить
нашего языка, чтобы мы могли уберечь себя от дурной славы язык
и успешнее заниматься науками и всякими государственными
делами. И уж по крайней мере для военных вещей надо
было бы изобрести свои собственные подобающие выражения,
ибо ловкость и храбрость воинов возрастает, если на своем, а
не на чужом языке говорят о военных вещах.
6. Письмо наше тоже столь грубо и неправильно, что
всегда до сих пор было неудобно для изучения наук. И я
считаю, что никто вовек не сможет настолько его исправить и
привести в порядок, чтобы мы могли на нем быстро, красиво и
изящно что-либо написать. Поэтому те наши люди, которые
хотят изучить какие-либо древние летописи или какие-либо
науки, должны, в конце концов, научиться какому-либо иному
языку и письму.
Письмо наше
неудобно
Раздел 6
О ПОКРОЕ ОДЕЖДЫ
1. По ПЯТИ Причинам ЛЮДИ Делают И НОСЯТ ОДеШДу ИЛИ Зачем люди носят
платье: для прикрытия наготы человеческого тела; для за- платье
щиты от холода и воды, грязи, ветра, зноя, пыли, мух; для
возвышения своего достоинства, внушительности; для защиты
от оружия и для устрашения врагов; для убранства или
украшения тела.
2. Четыре качества отличают хорошую одежду: пригод- какой должна быть
ность, доступность, долговечность и легкость. Одежда при- хорошая одежда
30*
461

годна, если она годится для того, о чем было выше сказано.
Доступна та [одежда], какую можно купить за небольшую
цену. Долговечна—.если не скоро порвется. Легка — если не
очень стесняет тело и не мешает его движениям.
награда юноше, 3. У испанцев бывают некие игрища, и на них Гсущест-
одетому лучше всех п - ^
вует] такой обычаи: юноши, пришедшие на состязания,
получают разные награды за разные победы. А среди иных есть
одна награда, которая дается тому, кто лучше всех одет, то
есть окажется самым нарядным и самым красивым на
площади, но при этом истратит на одежду меньше денег, нежели
остальные. Поэтому юноши соперничают не богатством, а
умом: кто бы смог выдумать одежду покрасивее.
Однако они придумывают игральные и легкомысленные
одежды для игр, а мы должны также подумать о серьезной и
пристойной одежде, чтобы она была и дешевой и ко всему
пригодной.
соблазн для глаз 4. Все, что есть на свете, все это — плотский соблазн и
прельщение, говорит Иоанн Апостол (I послание Иоанна,
гл. 2). Соблазн для глаз — тело красивое, блеск самоцветов и
руд и краски.
Люди любят красоту в других и сами хотят считаться
красивыми. Поэтому они наряжаются, как только могут, и,
справляя одежду, больше смотрят на [ее] вид или красоту, нежели
на необходимость, пригодность, пристойность или что-нибудь
иное,
шитье одежды разо- 5. А еще удивительнее то, что вещи, которые особенно не-
ряет страну обходимы и полезны для существования, как, например, хлеб,
вода, дерево, железо, большей частью бывают самыми
дешевыми. А те, что не нужны, не полезны и ни на что не годны
(разве только на то, чтобы порадовать глаз или приласкать
взгляд) — за такие вещи люди платят дороже всего и отдают
за них чуть ли не зеницу ока. Целые села и целые вотчины
дают за одну жемчужину или за один блестящий камешек;
к тому же им требуется еще и золото, 'шелк, краски и дорогие
меха, и из-за этих вещей они делают непосильные расходы. По
этой причине королевство опустошается, и все наше богатство
переходит к другим народам.
Следовательно, великое благо содеял бы (и награду самого
нарядного заслужил бы) тот, кто бы придумал для нашего
народа такую одежду, которая и украшала бы самим [своим1
видом, и была бы дешевой.
какова славянская 6. Вопрос: какова одежда славян? Ответ: царь [Констан-
°Дежда тин] Багрянородный в своих книгах1 называет на своем
языке сербов «сервули», а «сервул» в латинском языке
означает «служка» или «молодой раб». Насмехаясь, он пишет так:
чревли сервулям (то есть сербам) имя чревли дано, де, по «чревлям»
468

Украшения скрыты
оттого, что они носят бедную и невысокую обувь. Ибо они
носят кусок сырой кожи, привязанный веревкой к ногам, и
называют это «чревли» и «опанки», так же как русские из лыка
плетут свои лапти. И та, и другая обувь худа и грязна в сы- лапти
рую погоду. Мы продаем много кожи другим пародам, а сами
ходим босыми.
Штаны весь народ носит тесные и длинные, и из-за того, штаны
что они тесны, они быстро продираются на коленях.
РуССКИе НОСЯТ ОДеЖДЫ теСНЫе И ДЛИННЫе, ДО СаМЫХ ПЯТ, Тесное платье
и ходят в них, будто зашитые в каких-то мешках. Такие
одежды не имеют никаких достоинств.
Ходят же в этих мешках без пояса и кажутся полуголыми, вея пояса
Длинные, тесные и неподпоясанные платья показывают их
женскую изнеженность и расслабленность.
Носят платки в шапках и легко их теряют. Ножи, ПИСЬМа Бея карманов
и разные мелкие вещи хранят за голенищами, что выглядит
смешным и неудобным. Деньги суют в рот, и это гнусно,
ибо деньги проходят через множество нечистых рук. А
делают все это по необходимости, ибо из-за узости их платьев
и штанов им негде устроить хороших [и] подобающих
карманов.
Соболий мех ценится дороже овечьего не по какой иной
причине, а лишь из-за красоты. Турки, греки, поляки носят
этот мех на шапках и на воротниках своих платьев, чтобы [он]
был виден снаружи и украшал [их]. А русские люди, даже
низшего сословия, подбивают соболями целые шапки и целые
шубы, но так неудачно, что снаружи ничего не видно, и таким
образом они делают большие расходы совершенно всуе,
поскольку эта отделка остается скрытой и нисколько [их] не
красит.
А что можно выдумать нелепее того, что даже черные люди
и крестьяне носят рубахи, шитые золотом и жемчугом? Это
не только убыточно, но и явно глупо и смешно, когда
сельский холоп носит золото и оно скрыто под платьем.
Шапки, однорядки и воротники украшают нашивками,
твезами (?), шариками, завязками, шнурами из жемчуга,
золота и шелка. Ткани покупают только такие, которые
вымочены в цветной краске. И все это делают по необходимости,
ибо шапки, однорядки и воротники из-за безобразного вида
или покроя суть безобразны, и если бы не были украшены
этой отделкой и сшиты не из цветных, а из серых тканей, то
были бы совсем безобразными и ничего бы не стоили.
ОТТОГО-ТО, Как МЫ ВИДИМ, И НеМЦЫ, КОГДа ОДеВаЮТСЯ ПО- Пример немцев
своему, то все носят серые платья, а когда облачаются в
русскую одежду, то уж никогда не пользуются серыми, а только
цветными тканями, ибо иначе тот, кто был бы одет по-русски,
Рубашки, шитые
золотом
Отделка поневоле
нужна из-за
безобразного покроя
469

а ходил в сером платье, не отличался бы от деревенского
мужика.
ЖемЧуГ _ женское У других народов жемчуг — женское украшение и стыдно
украшение было бы мужчине украситься жемчугом. А наши люди это
женское и чужеземное украшение без [всякой] меры
нашивают на шапки и на воротники. А [наши] домашние
украшения — собольи меха — будто бы стыдясь, скрывают под
одеждой, чтобы их не было видно.
Одежда русских Русские женщины носят очень узкие рукава из дорогого
женщин полотна, слишком и преглупо длинные, ибо когда их
натягивают на руки, то не видно, длинны они или коротки, а из-за
узости [они] тут же рвутся.
Пришивают на животе большие серебряные шнуры,
которые кажутся более подходящими для конского, нежели для
женского наряда. Носят шапки с четырьмя рогами — право
противно [на них] смотреть. А некоторые женщины
повязывают пояс под животом, а остальные ходят без пояса и без
всякой подпояски: и то и другое для женщин очень
непристойно, ибо заметны бывают те части тела, которые
следовало бы получше прикрывать.
Дума об одежде
восточная одежда 1. Одежда народов — разная, однако почти всю ее можно
отнести к двум видам или разделить на две части. Один
покрой — восточный, который принят у персов, греков, славян,
западная одежда татар, турок, венгров. Другой покрой — западный, который
принят у немцев, французов и иных. Оба эти покроя
различным образом изменяются: кое-где к лучшему, кое-где к
худшему. Так что нельзя прямо и во всем похвалить одежду ни
у одного народа, поскольку своевольные, неразумные люди
часто [ее] изменяют. Но скорее следовало бы выбрать и взять
из каждого покроя то, что окажется лучшим и более разумным,
и скроить такую одежду, которая была бы наиболее пригодной
для этой нашей страны.
просторное платье 2. Восточные и западные иноки носят просторное платье.
Почему? Потому, что оно прибавляет человеку чести и
достоинства. А в тесной одежде человек кажется слабым и незна-
тесное платье чительным и нагота его плохо прикрыта, так что чересчур
видны его члены: толщина или неуклюжесть рук и тела,
выпирающие плечи, живот и толстое мясо, и все это — некрасиво.
Если человек, облаченный в тесную одежду, придет на
сборище людей, носящих просторное платье, ему станет
стыдно и как-то боязно, будто бы он что-то украл, ибо знает
[он], что нагота его плохо прикрыта и он кажется нагим среди
одетых. Так бывает с венгром, когда он придет к немцам.
470

А пристойно свободное и нарядное платье прибавляет
[людям] красоту и достоинство. Так, если итальянец, немец,
испанец окажется среди множества венгров или наших людей,
он, как лев, движет всем телом свободно и ловко. А ведь его
одежда обходится намного дешевле нашего или венгерского
тесного платья, ибо для нее не нужны ни краски, ни отделка,
как для нашей.
3. Итак, МуЖСКаЯ МИрСКая ОДеЖДа Не ДОЛЖНа быть НИ Одежда среднего
„ « ~ размера
слишком длинной, ни слишком короткой, ни слишком широкой,
ни слишком узкой, а среднего размера и удобной для
употребления. Обличье невозможно описать словами. Однако мы здесь
немного поразмыслим о четырех вышеупомянутых качествах
одежды, то есть о легкости, долговечности, дешевизне и
пригодности.
4. Одежда должна быть легкой, чтобы [она] не мешала и легкость
не стесняла движений тела. Немецкие сапоги своей шириной
мешают ходьбе. А русские платья и рукава из-за узости
[своей] так стягивают руки, что человек с трудом может
умыть лицо и с трудом одеться и не может ни бегать, ни
удобно сидеть на коне, раздвинув ноги, а торчит, словно пень
к седлу привязан.
5. Платье будет долговечным, если будет в меру простор- долговечность
ным и нарядно скроенным. У русских, хорватов и венгров ты
увидишь новое платье с разодранными рукавами, ибо рукава
из-за [их] тесноты легко лопаются на локтях. А у итальянцев
просторные рукава держатся так же долго, как и все платье.
Там же есть обычай пришивать к платью рукава из другого
материала или [другого] цвета, и для их одежды это очень
подходит, но для нашей не годилось бы. Крыляки (или
крылатые шляпы) и плащи очень удобны: они долговечны и
сберегают для дома немало денег. Они очень полезны воинам.
Очень выгодно вместо длинных штанов носить короткие
штаны и чулки, ибо при одной паре таких штанов могут
порваться две или три пары чулок, а не все сразу.
6. Дешевизна ТОЖе ЗавИСИТ ОТ Хорошего облИЧЬЯ. На За- Дешевизна
ладных платьях более разумного покроя нет ни пуговиц,
сделанных из золота и драгоценных камней, ни длинных
поперечин с пуговицами, ни золотых твезов (?), ни шнуров, ни
шелковых и золотых кистей, ни жемчужных нашивок, и, однако,
ведь [эти платья] очень красивы и нарядны, и мужи в них
выглядят достойно.
Испанцы, и итальянцы, и все более почтенные немцы
носят одни лишь черные и серые платья. А цветные ткани 2 они
используют лишь для церковных нужд, для женских нарядов
и для иных надобностей, [но] не для мужской одежды. А наши
платья, если не имеют всей упомянутой отделки и расцветок,
471

недостойны благородных людей. На то, что у нас один боярин
по необходимости должен тратить на свое платье, оделись бы
в указанных странах трое князей. Там бояре, князья и сами
короли воздерживаются от этих украшений и носят простое
платье не из иноческого уничижения и не из пренебрежения
к миру, а из-за того, что обличье их одежды не требует
цветных тканей, мехов, жемчуга, драгоценных камней, нашивок,
твезов (?) и кистей. Если бы кто-нибудь вырядился в цветное
платье (разве что во время свадьбы или на войне), [он]
проявил бы легкомыслие и был бы сочтен смешным. А у нас и
крестьяне должны свои рубахи расшивать золотом, чего в
других местах и короли не делают.
пригодность 7. Пригодность одежды тоже зависит от разумного обличья
или покроя: тесное платье плохо помогает прикрытию наготы
и стыда, защите от холода и от зноя, достоинству и важности,
устрашению врагов и украшению тела.
Немцы переносят крутые морозы без шуб3, а мы, если не
будем с головы до пят одеты в шубы, не можем жить. И сами
немцы, одев наше платье, не могут переносить мороз без
шубы. Почему это так? Несомненно, виновен в этом покрой
одежды.
Таким образом, только покрой [одежды] — главная
причина, которая делает платье красивым, нарядным, изящным,
дешевым, достойным и для всего удобным. А мы из-за
негодного, неумелого, уродливого покроя бываем вынуждены во
всяких самых дорогих и в совершенно женских украшениях
искать красоты и нарядности.
взгляд на иные на- 8. Немцы, итальянцы, испанцы живут в более теплых и
роды и на их одежду солнечных странах, нежели мы, и однако их платье разумно
скроено для защиты от холода, дождя: грязи и ветра. А мы,
живущие в холодных странах, носим одежду, бесполезную
в непогоду.
Эти же упомянутые народы имеют в своих странах шелк,
шерсть, краски, золото и всякие украшения, кроме жемчуга
и драгоценных камней. И [то] чего им не хватает, [они] сами
привозят из Индии. А у нас ничего из этих вещей нет, и
привезти их мы не умеем, но приходится считать благом то, что
они нам дают, и мы должны платить столько, сколько они
у нас запросят. Однако покупаем мы у них всякие наряды
и украшения и отдаем за них зеницу ока нашего, и лишь
покрою одежды (от которого более всего зависит красота) мы
не хотим у них научиться и даром.
А те народы лицом и телом красивее нас и, однако,
любят такой строй [одежды], который сам по себе (без
искусственных украшений) придает красоту и достоинство. А мы,
коим гораздо более нужны добавочные средства для сокрытия
472

грубости нашего облика, любим одежду, которая без искусных
и дорогих украшений никуда не годится.
9. Чужеземцы видят все это и считают нас неразумными
людьми, поскольку мы носим столь неудобную одежду, и
потому пренебрегают нами и ни во что не ставят.
Сердце мое разрывалось от жалости, когда в некоем
городе я видел, как послы царского величества ехали к ответу4,
разукрашенные жемчугом и другими драгоценностями, и,
однако, в своих тесных платьях они вовсе не могли иметь
величественного вида, и люди смотрели на них не с удивлением,
а скорее с сожалением.
10. Венеция и некоторые другие города-республики имеют
[особые] законы об одежде, которыми определяется, сколько
денег дозволено тратить людям боярского сословия на свою
одежду, и запрещается людям низших сословий носить шелк,
жемчуг, золото и тому подобное. А в королевствах или в
самовладствах такие законы непригодны. Нам не нужны
законы об одежде, а гораздо больше нужна хорошая форма
[одежды].
У спартанцев был закон, пб которому одним только
блудницам разрешалось носить цветное платье и золотые
украшения (Paedagogi, кн. 2, гл. 10).
11. Итак, по-видимому, это дело насчет одежды достойно
заботы и высоких дум короля: пусть поразмыслит, кто бы мог
придумать покрой одежды, наиболее подходящий для всяких
нужд и потребностей. Ибо то, что будет безрассудно
придумано ничтожными простолюдинами, портными и своевольными
юношами, со временем войдет в обычай у людей, и тогда вла-
стели 5 и сами короли вынуждены будут этому следовать. Это
никуда не годится, но, напротив, как в остальных делах, так
и в этом низшие люди должны следовать обычаю высших лиц
и верховной власти.
12. А это королевское решение можно провести в жизнь
так. Пусть новая одежда будет испытана на каком-нибудь из
полков государевых стрельцов. И это на свете не новость, что
королевские стражники носят платье, отличающееся от общего.
У турок янычары носят удивительные шапки. У остальных
европейских королей телохранители государя носят платья,
отличающиеся от одежды всего народа не столько цветом,
сколько покроем. И эта вещь весьма достойна королей,
потому что умножает [их] величие, честь и достоинство и
сокращает расходы, ибо если покрой одежды [стражников] не
отличается об общего, то стражникам приходится пользоваться
более дорогими украшениями, а если у них особая форма, то
королевское войско распознают и без украшений, и [оно]
сохраняет свое достоинство.
Безобразная одежда
умаляет
достоинство народа
Законы об одежде
ненадобны
Придумать
подходящий покрой
Испробовать одежду
на стражниках
473

Сократить излишние
траты на одежду
Не сохранять
вредных заблуждений
Позвать портных из разных стран и велеть им показать
все свои покрои.
Кроме уничтожения вредного обычая (по которому
наихудшие простолюдины носят жемчуг), хорошо было бы, чтобы
жемчуг носили одни лишь царские стражники на платьях,
которые им будут выданы из казны, и чтобы сами правители
пренебрегали жемчугом и не употребляли ни жемчуга, ни
[шитых] воротников, ни драгоценных камней.
13. Пресьян, король болгарский (как о нем говорится
в сказании), дважды в год собирал своих бояр на угощение —
один раз летом, а другой раз зимой и облачался тогда
в платья, в коих не было ничего чужого или иноземного, но
были [эти] платья искусно и красиво сделаны из местной
шерсти, и из льна, и из кожи, и из других местных
материалов. И тем [самым] король убеждал своих бояр, чтобы они
не пренебрегали платьем, которое они видели на своем
короле. А на большие праздники и для [приемов] чужеземных
послов бояре облачались в иноземные платья, но жемчуга и
золота не носили.
Царь Август (как о нем пишет Светоний) 6 не носил иного
платья, кроме отечественного, сшитого [ему] женой, сестрой
и дочерью, и его челядью, и во всей своей остальной одежде
соблюдал большую скромность: не было [у него] ничего
королевского, а все недорогое и подобное одежде всех
граждан.
Литовец Ягайло, король польский, никогда не носил
никаких иных мехов, кроме овчин.
Эти примеры я привел скорее для назидания, нежели для
подражания. Нам было бы достаточно добиться, чтобы [у нас1
дома обрабатывались всяческими способами всякие кожи, и
чтобы люди носили платья из них, и чтобы красили овечьи
шкуры, и чтобы всякий материал обрабатывался бы дома,
как было сказано в I части.
[Шитые] воротники не украшают, а скорее уродуют
человека. Жемчуг — женское украшение и непристоен для
мужчин.
А в особенности следовало бы запретить простым людям
употреблять шелк, золотую пряжу и дорогие алые ткани,
чтобы боярское сословие различалось от простых людей. Ибо
никуда не гоже, чтобы ничтожный писец ходил в одинаковом
платье со знатным боярином.
14. Если кто скажет: не подобает нарушать старый обычай,
то мы ему ответим: не годится сохранять старые
заблуждения. А особенно такие заблуждения, из-за которых мы должны
нести несметные расходы, и все наше богатство уходит к
чужеземцам, а королевство [наше] лишается наилучших земных
474

плодов, и мы сами не можем пользоваться теми плодами,
которые земля наша богато родит.
15. Если ничего иного не удастся обновить, то надо по
крайней мере попробовать исправить дела в войске и дать
воинам такую одежду, коя бы сделала их крепче, проворнее
я лучше защищала бы их от холода и от воды. Ибо эта
страна — одна из самых чрезмерно холодных, дождливых и
болотистых стран, а одежда наша среди [всех] иных,
известных нам одежд меньше всего полезна при холоде, дожде и
грязи. Или же скажем обо всем [этом] одним словом: если бы
кто-нибудь нарочно п намеренно захотел придумать дурную
л ни на что не годную, некрасивую, дорогую, непрочную,
смешную и ни в коей мере не подходящую для этой нашей
страны одежду, не мог бы он придумать ничего иного, нежели
то, что носят ныне на Руси.
16. Кто не верит, что эта наша одежда кажется всем иным
народам некрасивой, пусть посмотрит на некие листы, на коих
напечатаны короли разных народов, верхом и на конях, и
сравнит красоту и достоинство русского платья и остальных.
Поистине надо или исправить эту безобразнейшую одежду,
или вовеки не отправлять послов к иным европейским
правителям, или давать послам из казны одежду иного покроя,
если мы хотим сохранить уважение народов. Но об этом
скажем побольше в разделе о послах.
17. Александр, завоевав Персидскую и Мидийскую земли
и рассмотрев одежду этих народов, мидийскую одежду
принять не захотел, а персидскую принял как более дешевую и
удобную и из персидского и македонского покроев [одежды]
сделал третий, смешанный, покрой. Ибо он как король и
политик хотел привлечь [к себе] тех людей, которых победил
силой оружия, и добиться их приязни, чтобы они лучше
соблюдали верность и к тому же чтобы показать, что не король
должен просить у подданных образцы одежды, а подданные
у короля. И поскольку он был философом, он хотел оказать
людям это благодеяние, чтобы одежда была для них полезной
в том отношении, в каком она должна быть полезной.
Люди, которые охотятся на зверей (как пишет Плутарх),
облачаются в оленьи шкуры, а те, кто охотятся на птиц,
носят платья из перьев. Так же и тот великий король, желая
приручить непокоренные народы, ублажал и утешал их с
помощью [их] домашней одежды. И безрассудные люди
упрекают его за это вместо того, чтобы дивиться [его] мудрости.
Одежда наша едва
ли не наихудшая
Посмотри на
изображения королей
Александр мудро
придумал новую
одежду
475

Раздел 7
О НРАВАХ И О НЕУМЕЛОСТИ НАШЕЙ
И [О ТОМ], КАК СУДЯТ О НАС ДРУГИЕ НАРОДЫ
Из-за невежества
и чужебесия
Разговор Бориса с Хервоем1
славян прозвали 1- Борис: Я, брат Хервой, часто думаю о несчастном по-
варварами ложении всего нашего народа славянского, который, как ты
знаешь, состоит из шести племен: русских, поляков, qexoB,
болгар, сербов и хорватов, и размышляю о том, каким образом
мы стали посмешищем для всех народов, из коих одни нас
люто обижают, иные — высокомерно презирают, иные —
объедают [нас] и пожирают наши богатства у нас на глазах и —
что печальнее всего — ругают, порочат, и ненавидят нас, и
называют нас варварами, и считают нас скорее скотами,
нежели людьми.
2. Хервой: Первая причина, по которой мы подвергаемся
презрению, пренебрежению и поруганию [со стороны других]
пародов, — это наше невежество и наше неуважение к
наукам, а вторая причина — наше чужебесие или глупость, из-за
которой [мы] терпим, что чужеземцы властвуют над нами, и
обманывают нас всеми способами, и делают с нами все, что
они хотят. Именно из-за этого, а не из-за чего иного нас
называют варварами.
Борис: Хотел бы я знать, что они имеют в виду, называя
нас варварами.
3. Хервой: О Борис, имеют они в виду все дурное, что
только можно'себе представить. Однако, чтобы лучше понять,
можешь разделить это на три части:
Во-первых, варварами называются народы дикие, лесные,
зверские, не имеющие ни домов, ни хлеба, ни соли, вроде
некоторых сибирских народов, калмыков и иных. Варварами
называют также сыроедов, самоедов или людоедов и тех, кто
не ведает бога, вроде индейского народа — бразильцев,
которые ходят голыми и поедают друг друга и в языке которых
даже нет тех трех букв: R, Z, F, с коих начинаются следующие
три латинских слова: Reks, Zehs, Fides (король, закон, вера),
ибо нет у этих людей ни государя, ни закона, ни веры либо
познания бога.
порочные Во-вторых, варварами называются люди, таящие в себе
какие-либо особенные пороки, скверны и недостатки и
способные на всякое зло, то есть жестокие вымогатели, насильники
и грабители, беспощадные кровопийцы, лютые мучители,
ядовитые хитрецы, коварные обманщики, бездушные [и] беабож-
Кто такие варвары?
Дикие
476

ные клятвопреступники, нечестивые еретики и те, кои ничего
не думают о грядущей жизни, и не боятся бога, и не стыдятся
людей.
В-третьих, варварами считаются неумелые народы,
которые не знают ни благородных наук (или политических и
философских знаний), ни главнейших рукодельных искусств.
И те, кто ленивы, нерадивы, беспечны, неискусны и из-за
лености бедны, и [те], кто заботятся лишь о нынешнем дне и
не предвидят будущего. Цицерон писал о таких: «Жить со дня
на день — варварский обычай, а мы в своих решениях должны
иметь в виду вечность». И те, кои легко дают себя
перехитрить и обмануть и на коих чужеземцы могут ездить, как
хотят.
Знай же, Борис, что европейцы из всех христианских
пародов считают варварами два народа: нас, славян, и венгров.
И это не из-за первой причины (ибо мы не сыроеды и не
самоеды) и не из-за второй [причины], ибо те самые народы,
которые считают себя человечными и обходительными, а нас
относят к варварам, далеко превосходят нас в жестокости,
в лживости, в ересях и во всяких пороках и сквернах, и в
нашем народе никогда не видали таких насилий, обманов,
хитростей, .клятвопреступлений, распущенности и излишеств,
какие присущи этим народам.
И однако же мы одни должны быть варварами, дикими,
зверскими, скотскими, злодеями, кровопийцами, обманщиками,
хитрецами, клятвопреступниками. Почему? Из-за невежества,
и лени, и глупости нашей.
Ведь они благодаря своей хитрости перетаскивают к себе
все наше богатство, а нас оставляют в голоде и в наготе,
и строят относительно нас всякие планы, и вертят нами, как
хотят, и, сверх всего того, всячески нас позорят и оскорбляют
своими бойкими речами. А мы из-за неумелости не знаем,
как уберечься от их обманов и как ответить на их ругань и
поношения, не разбираем, что для нас полезно и что вредно,
что надо сохранить и что следует исправить, но должны все
сносить. Причина этих бед — наше невежество.
4. Борис: О, горькая наша жизнь, раз мы позволяем
чужестранцам так [нас] обманывать, соблазнять и за нос водить.
Хервой: Не [только], брат, водят, но ездят на нас, ездят,
как на скотине, когда поедают все наше богатство, как здесь
на Руси, и настолько нас обманывают, что мы позволяем им
и властвовать над нами, как это происходит у поляков.
Борис: Но объясни ты мне, Хервой, поподробнее: как ты
думаешь, по каким признакам чужестранцы больше всего
судят о нас и осуждают [нас] ?
Неумелые
Славяне и венгры -
варвары
Из-за невежества,
лени и глупости
Судят по обличию,
языку, одежде,
обычаям
477

Хервой: Чужестранцы судят о нас по поверхностным,
внешним вещам, которые у всех наяву и перед глазами. То есть по
обличью, языку и одежде, и по обычаям, по тому, как мы
строим дома и делаем всякие орудия, и по [нашему] знанию
наук и всяких ремесел.
Обличье Обличье наше — не первое и не последнее. Поэтому и ум
наш, очевидно, не из последних, а из средних и достаточно
подходит для изучения наук, особенно если мы приложим
[к этому] большое усердие и настойчивость. Ведь некогда
говорили: средний ум при большом усердии лучше, нежели
первейший ум при малом усердии и распущенности.
язык Язык наш очень беден, преубог и ни на что не годен.
Историй я разных преданий мы не знаем. Никаких достойных
политических разговоров вести не можем. По этим причинам
[другие] народы нас ни во что не ставят. А мы должны
были бы исправить свой язык.
покрой Покрой одежды — важный признак ума народов. [Те], кои
выдумали самый подходящий покрой, явно превосходят
[других] природным умом. Ибо хорошее обличье одежды во многом
способствует осуществлению всех намерений в жизни. А
плохое обличье одежды ничего не дает для тех целей, ради коих
шьют одежду.
Дурной покрой заставляет нас делать непосильные траты
на украшения, подрывает дух воинов, умаляет честь наших
послов и всего народа перед чужестранцами, которые из-за этого
зовут нас варварами и грубыми людьми. А в особенности
запущенные волосы, и борода, [и] стриженая голова делают нас
уродливыми, смешными, неприглядными и вроде каких-то
леших между людьми.
обычаи Законами или обычаями называются добродетели и пороки,
правда и неправда, достоинства и недостатки. Но мы здесь не
касаемся этих главных обычаев, а говорим только о
повседневных, обиходных обычаях или о человечности и грубости
жизни, которые проявляются в разговоре, в еде, в постройке
домов и в тому подобных вещах.
Еду и образ жизни наш чужеземцы ругают и
приписывают нам грубость и неопрятность. Ибо деньги мы прячем во
рту. Мужик дополна наливает братину питьем, обмакивает
в нее оба пальца и подает гостю пить. Квас продают грязным.
Посуда у многих оказывается немытой.
Датский король сказал о наших послах: «Если эти люди
несколько раз ко мне придут, то мне придется построить для
них свинарник, ибо там, где они побудут, полгода никто не
сможет жить из-за смрада».
478

В иной стране о наших послах в общенародных
еженедельных известиях2 было написано с насмешкой: «если, дескать,
они заходили в какую-нибудь лавку, чтобы что-нибудь
купить, то после их ухода целый час никто не мог войти Гтуда1
из-за смрада».
А в некоем городе в гостинице под названием «У золотого
вола» останавливались наши послы, и в [этой,] обычно чистой
обители был нестерпимый смрад и удивительная грязь.
Дома наши в некоторых местах оказываются негодными.
Окна — низкие, или нет достаточных отдушин в избах, так что
люди слепнут от дыма. А к лавкам прибивают доски, и под
ними вечно бывает мусор, ибо вымести его невозможно, и зря
иустует место, где можно было бы что-нибудь спрятать.
Телеги наши сделаны очень плохо, и иные орудия никуда не
годятся и так далее.
5. По Всем ЭТИМ Причинам НеуДИВИТеЛЬНО, ЧТО ЧужеземЦЫ Нас обуяло чужебе-
нас осуждают и злословят о нас, и сами выдумывают и
прибавляют многое, чего никогда и не было. Однако зло,
проистекающее из-за несовершенства языка и из-за неудобства
одежды, жилищ, посуды, орудий и из-за всего нашего образа
жизни, не так еще велико. Гораздо большая беда для нас
происходит по причине, которую я называю ксеноманией [или1
чужебесием, то есть [из-за того], что мы дивимся всяким
чужим вещам (и их ценим, хвалим и возносим), а свой
собственный образ жизни презираем, уничижаем, отвергаем.
Потому-то мы и принимаем всяких чужеземцев и дивимся их
красивому обличию, звучному языку и привольному (а
скорее — распущенному) образу жизни и даем им такую власть
в наших странах, что они поедают все наше богатство и
в конце концов ездят на нас самих, как хотят.
Иные просвещенные народы учат один лишь мудрый
язык — латинский или греческий, потому что он потребен
для [понимания] философии, а иных языков не учат. А наши
поляки и хорваты, кроме того, что изучают дома латинский
язык, еще скитаются по всей Европе и учатся без всякой
пользы немецкому, итальянскому, французскому и венгерскому
языкам, и если кто не знает какого-нибудь из этих языков,
[того] считают недостойным своего сословия. Так, они сами
унижают себя, свой язык и свой народ и выставляют себя на
посмешище всем народам. Глядя на это, другие народы и
выдумывают про нас мерзкие, гнусные пословицы. Вот некоторые
из них.
6. Греки, желая сказать о холопе, рабе, невольнике или оскорбительные и
морском гребце3, называют его по имени нашего народа «скла- обидные пословицы
вое», [то есть] славянин: «это мой славянин», то есть «это —
мой невольник». Вместо «поработить» говорят «склавонин»,
479

то есть «ославянить». И сложили пословицу: «грек —
красавец, арнаут4 — молодец, болгарин — не человек».
И венгры тоже [говорят]: «венгр — волк, итальянец —
хитрец, немец — свинья, поляк — вор, славянин — не
человек»; «телега — не воз, лепешка — не хлеб, славянин — не
человек».
Итальянцы [говорят]: «либо царь, либо славянин», то есть
либо первый, либо последний человек. А когда торгуются и
торговец запросит слишком много, покупатель обычно
отвечает: «я — не поляк», то есть я — не дурак.
Немцы [говорят]: «стереги свои вещи, чтоб поляки их не
украли», или «венгр и хорват — один другого стоит, коль чеха
к ним прибавить, воров там будет трое». Своих подданных-
хорватов они в насмешку зовут вшивыми и свинопасами и
[говорят] не «хорват», а лишь [унизительно] — «хорватец».
Французы, увидев поляка, говорят обычно: «польский
медведь».
Такие обидные горькие пословицы имеются на наш счет и
у иных народов. А хуже всего, что глупые поляки сами
способствуют своему позору и говорят: «Поляк — вол, литовец —
кол, [а] немец — роза». Не подобает нам самим о себе
злословить, а — напротив — следует внимательно разобрать, что
о нас иные народы говорят, и постараться исправить то, что
они ругают и что достойно исправления. Ибо пословица
говорит: «Гость иногда за три дня увидит в доме больше, чем хо-
Псы, еретики язы- ЗЯИН За ЦвЛЫЙ ГОД».
ческие 7. Борис: А я бы сказал: кто лает, пусть лает, как пес.
Соседи злословят о нас из ненависти, а мы не станем их
слушать. Они презирают нас, а мы будем презирать их. Тот, для
кого я варвар, пусть будет и для меня варваром.
Хервой: Ты очепь ошибаешься в этом, брат, ибо не так
легко все делается, как говорится. Кто пренебрегает мнением
всего света, тот не знает ни стыда, ни чести, но подобен неким
древним дуракам, кои сами себя называли философами, но все
люди звали их «циниками», то есть псами, потому что [они],
словно псы, не знали стыда и говорили, что ничто не стыдно
и что люди не должны ничего стыдиться. Того, кто
отбрасывает стыд, воистину можно причислить к псам.

Раздел 8
О РУССКОЙ ЗЕМЛЕ
До СИХ ПОр МЫ ГОВОРИЛИ Обо [всем] СЛаВЯНСКОМ Народе Причины несчастий
вообще, а теперь перечислим причины бедности и богатства,
несчастий и счастья сей Русской земли.
Причины несчастий
1. Первая причина неСЧаСТИЙ И беДНОСТИ — РОСКОШЬ Роскошная одежда
в одежде. Рубахи вышивают золотом и шелком, сапоги
прошивают медными нитками, мужчины носят жемчуг — такого
безобразия нет нигде в Европе. Наигоршие черные люди носят
шелковые платья. Их жен не отличить от первейших боярынь.
Жемчуга в стране нет, а все до самого низшего хотят носить
жемчуг. Красок в стране нет, а все до самого низшего хотят
носить крашеные ткани.
2. Вторая причина — неплодородие земли. Ибо в стране земля скудна
нет своих драгоценных камней, жемчуга, кораллов, красок;
золота, серебра, меди, олова, свинца, ртути, железа хорошего;
шелка, бумаги, шерсти для тканей; перца, шафрана, сахара,
гвоздики и иных пряностей; мирры, тимьяна, муската и иных
благовоний; винограда, древесного масла, миндаля, изюма,
смоквы, лимонов и многих плодов; риса, бальзама, камфары,
янтаря и всяких целебных снадобий, трав и кореньев;
известняка, хорошей глины для кровельного кирпича, хорошего леса
для построек.
3. Третья причина — ДОЛГИе ЗИМЫ. Ибо ОНИ требуют МНОГО Долгие зимы
дров и сена, припасов для людей и для скота. А лето бывает
коротким, холодным и дождливым, так что многие и хорошие
плоды не могут уродиться, а те, что уродятся, трудно собрать
из-за дождей и недостатка времени. И поэтому прокормить
можно [лишь] немного живности и скота, и скот, что здесь
водится, — мельче, чем где-либо.
А удивительнее всего, что не только на Руси, но и у
поляков, и за Дунаем — у болгар, сербов и хорватов — везде, где
распространен славянский язык, водятся [лишь] маленькие
лошадки, а повсюду вокруг нас — у татар, у турок, у венгров
и у немцев водятся более крупные, могучие, быстрые и
гораздо лучшие кони.
Мы — велики телом, а кони наши малы. Татары меньше
нас ростом, а кони у них сильнее и лучше. Поэтому крымские
конники оказываются легче наших.
31 Ю. Крижанич
481

Злые соседи и гости 4. Четвертая причина — злые соседи и злые гости.
и наше чужебесие „ * =
прымцы, ногайцы и иные варварские народы часто
опустошают и разоряют ■ эту страну. Шведы при каждом удобном
случае всегда обманами что-нибудь отторгают. Греки вывозят
много нашего добра за ненужные и фальшивые камни и за
стекло. А немецкие торговцы и полковники все остальное наше
богатство и имущество дочиста выгребают, поедают и от нас
уносят.
Пустынность земли 5. Пятая причина — малочисленность жителей или
пустынность земли. А происходит это из-за крутых и жестоких
законов, о которых придется говорить ниже.
Причины счастья
[Тот], кто не ценит благодеяний, уже оказанных ему
богом, не достоин, чтобы ему их снова оказали. Если мы
хотим удостоиться от бога новых общенародных благодеяний
(то есть мира, безопасности и благополучия в делах), [мы]
должны понять, признать и оценить все благодеяния, кои уже
были нам щедро дарованы богом до сих пор (а говорим мы
здесь лишь о мирских благах). Итак, какие же божьи милости
оказаны этому царству и благодаря чему это королевство
должно считаться счастливым?
1. Самое первое, самое важное и самое главное из всего
остального — это совершенное самовладство. Это— жезл
моисеев, которым царь-государь может творить все необходимые
чудеса., При таком строе правления легко могут быть
исправлены все ошибки, недостатки и извращения и могут быть
введены всякие благие законы'.
Мы [правильно] воспримем это благодеяние, если будем
во всем покорны царю-государю, как божьему наместнику,
и если государь даст сословиям подобающие привилегии.
А кроме того, надо сохранять мир с мирными, никого без
причины не обижать, заключать союзы с подобными себе
народами, не пренебрегать счастливыми обстоятельствами, и
случаями, и божьими благодеяниями.
2. Вторая [причина] —/безопасные рубежи, ибо со стороны
Студеного моря это царство не боится никакого врага. А около
Сибири нет сильных королей, но живут калмыки и иные
кочевые народы, и [нам] нечего бояться каких-либо жестоких
войн с ними.
3. Третья причина — хорошие соседи', такие, как персы,
с коими можно торговать повсюду в их стране и от коих не
боимся нарушения мира. Хорошие соседи также поляки и
литовцы. Мы не боимся, что они начнут войну, если мы [сами
Совершенное
владство
Безопасный рубеж
Хорошие соседи
482

ее] не начнем. А можем с ними заключить и очень выгодный
союз *, о чем в другом месте [будет сказано] больше.
4. Четвертая причина — удобства для большой торговли, удобства для
тт^ V ТОРГОВЛИ
Ибо мы можем принимать товары у разных народов и
переправлять [их] разным иным народам, как это делают гдан-
чане 2 и безмерно и бесконечно богатеют из года в год.
Мы можем от немцев перевозить товары к туркам, персам,
черкесам, калмыкам, бухарцам, китайцам, даурцам, а товары
этих народов снова отвозить к немцам, к полякам и к
литовцам. Можем построить новые большие торжища, подобные
Архангельску: во-первых, на Дону, во-вторых, в Астрахани,
в-третьих, у калмыков, а иные, меньшие [торжища] — в Пу-
тивле, на литовском и на шведском рубежах, в Даурии, в
подобающих местах на Хвалынском море.
Можем разослать своих торговцев, чтобы они жили и
торговали по всей Бухарской и по всей Персидской земле, как
обо всем этом уже было сказано в другом месте.
5. Пятая причина удобства ДЛЯ ВОДОПЛаванИЯ ИЛИ СуДО- Удобства для
— — судоходства
ходства. Мы имеем пристани на Студеном и на Хвалынском
море, а имели их и на Черном море. Имеем судоходные реки:
Двину, Дон, Волгу, Иртыш, Обь и иные. Имеем в изобилии
коноплю, смолу и лес, пригодный для постройки кораблей,
челнов и всяких ладей, но судоходства мы либо не знаем,
либо мало что в нем понимаем. Нужно бы наполнить нашими
кораблями Хвалынское море.
На реках всей страны, особенно на сибирских реках,
надо бы обратить большое внимание на судоходство и
распорядиться обо всем, что для этого необходимо. Ибо вся сила
сибирской земли в ее реках, и [тот] кто хозяин рек, тот
хозяин и этой земли.
Надо было бы узнать, есть ли какой-нибудь водный путь
из Сибири в Даурию, в Китай и в Индию и от Мангазеи и
от Оби к Архангельску.
6. Имеем и домашние товары: мех, лосиные шкуры, кра- домашние плоды
шеные кожи, коноплю, поташ, икру, рыбу, мед, воск, хлеб,
мясо, лен и иные. Мы [правильно] воспримем эти божьи
милости, если не растратим их даром. Надо так продавать
чужеземцам свои блага, чтобы самим йе лишиться их, а чтобы
было установлено какое-то определенное количество: сколько
и какого товара можно каждый год разрешать вывезти из
страны — и не более того. А сделать это можно только в том
случае, если все чужеземные торговцы из страны уедут и
если царь-государь всю ввозную и вывозную торговлю возьмет
в свои руки.
31*
488

Раздел 9
О РУССКИХ ОБЫЧАЯХ —
ИЗ ОПИСАНИЯ НЕКОЕГО НЕМЦА.
О НЕМЕЦКОМ ЗЛОСЛОВИИ
Олеариево злосло- Голштинский князь, желая перехватить астраханскую и
вие архангельскую торговлю в году 71411 и в трех последующих
[годах], отправил [своего] посла к персидскому королю. Дьяк
этого посла — некий Адам Олеарий2 — описал это преславное
Русское государство и среди многих иных вещей так написал
о русских обычаях и о нравах:
злословие о варвар- 1. Если рассмотреть натуру, обычаи и образ жизни рус-
стве ского народа, то русских по праву можно назвать варварами,
ибо [они], пренебрегая благородными науками, пребывают
в прирожденном невежестве, глупости и грубости.
Злословие о дурных 2. У РУССКИХ ДОВОЛЬНО ХОрОШИЙ И ОСТрыЙ ум, НО, ПОДЧИНЯЯ
нравах u
его одной лишь корысти и своим страстям, они становятся
порочными и злонравными. Поэтому Яков, посланник
датского короля3, в свом описании Руси называет их лживыми,
упрямыми, несдержанными, изменчивыми и, попросту говоря,
бесстыдными и способными на всякое зло, уповающими на
силу, а не на разум, и отвергнувшими всякое благонравие.
Пороки их особенно проявляются в обманах при торговле и
других сделках, когда посредством ссуды или другим путем
они передадут что-либо в чужие руки, а потом обвиняют того,
будто бы он это украл. Такие обманы часты среди них.
Из этого легко понять, насколько сердечно они обращаются
с чужеземцами и насколько следует доверяться таким людям,
о высокомерии 3. Люди, принадлежащие у них к какому-либо более
высокому сословию, чем остальные, настолько спесивы и
высокомерны, что при каждом случае и в [каждом] слове
выказывают это свое высокомерие. Грубость обычаев у них видна
на каждом шагу. А, помимо всего, общение с ними противно
вследствие запаха чеснока и лука — обычной их еды. Повсюду
у них — распущенность, блуд, срамословие и бесчестие, и мы
можем вместе с упомянутым Яковом-датчанином сказать в
заключение, что русские отбросили всякую честь и срам.
пьянство 4. Причина всех этих недостатков и пороков — праздность
и пьянство, в коем они окончательно потонули. Ибо пьянство
у них настолько распространено среди людей всех чинов и
сословий, церковников и мирян, мужчин и женщин, что
ежедневно на улицах и в грязных лужах находят пьяных людей,
лежащих замертво. Этому распущенному пьянству
способствует и обычай, по которому принимают гостей. Когда при-
484

дешь в какой-нибудь дом, тебя тут же примут с чарами
горилки и повторят их столько раз, что порой во время пития
и душа выходит вон. Бывали разные примеры, что это
случалось с людьми высшего сословия и с послами, кои должны
были бы особенно блюсти свое достоинство и звание перед
чужими народами. Один из таких случаев произошел в 7116/1608
году с неким [русским] послом в Швеции, который чрезмерно
упился крепкой горилкой и на следующий день утром, когда
ему надо было предстать перед королем, был найден мертвым
в постели.
5. Наказанье батогами и плетьми у них весьма распростра- Рабский образ
нено. А то, что и натура у них холопья, видно по нижайшим жизни
поклонам, при которых они бьют челом до полу; и после битья
батогами восхваляют того, кто велел их бить.
Подданные всех чинов и сословий должны все называть себя
«холопами великого государя». Князья и бояре также должны
проявлять холопство и подписывать свои челобитные
уменьшительными именами: Федька, Ивашка, Пашка, Васька, не
Феодор, Иван, Павел, Василий. Так же обращается к ним и
великий государь, когда зовет кого-нибудь [из них]. И если
какой-нибудь боярин в чем-либо провинится, ему назначают
варварские и холопские наказания.
6. ХОЛОПОВ бояре держат у Себя МНОГО: ДО ПЯТИДеСЯТИ И Разбой и воровство
до ста на одном дворе. Живут [холопы] на обычное
жалование, которого с трудом хватает на их нужды, и поэтому часто
совершают разбои и воровство. Редко минует ночь, чтобы не
было найдено много убитых, особенно во время больших
праздников и заговения, когда напиваются, как бешеные. Во время
нашего пребывания, одиннадцатого декабря, на земском дворе
числилось пятнадцать мертвецов.
Во время покоса и этих холопов посылают косить сено,
и тогда под Москвой [они] совершают много разбоев, и это им
сходит с рук, ибо им потакают хозяева, которые платят им
так, что едва хватает на одежду.
7. При ЭТОЙ Грубой И ХОЛОПСКОЙ Натуре [ОНИ] бывают Ратная выносли-
усердны и прилежны на войне и порою достаточно храбры вость
(хотя древние римляне не допускали в войско таких дурных
людей, ибо в те времена воины заботились о могуществе и
о благе народном, а нынешние наши воины думают лишь
о грабеже и о своей корысти). Эти русские, будучи холопами,
легко подчиняются чужеземным начальникам, если не достает
домашних, и проявляют больше храбрости и воодушевления
в острогах, нежели в поле. Прежде бывали случаи, когда они
предпочитали спалить в огне одежду или помереть от голода,
нежели сдать острог. В Падисе — в Ливонской земле —
русские, оставляя острог, не смогли встретить немцев в воротах,
485

будучи полумертвыми от голода, и летописец счел это
достойным удивления. Их можно прямо назвать воинами и
защитниками крепостей,. и сколько они могут, столько терпят за
своего государя. Но при осадах крепостей и в битвах они не
проявляют одинаковой храбрости, ибо всегда терпели
поражения от поляков и шведов, будучи готовы скорее бежать,
нежели смело ударить по врагу или гнать его.
Умеренная и непри- 8. Знатные люди4 и первейшие торговцы живут в камен-
хотливая жизнь ных палатах? которые начали строить тридцать лет назад.
Раньше они жили в маленьких деревянных домах, где
помещалось лишь немного бедных вещей, да и ныне они
довольствуются тремя или четырьмя глиняными горшками и
таким же числом деревянных блюд. Серебряная посуда
встречается очень редко, кроме нескольких чаш для вина или для
меда. И не прилагают много сил, чтобы чистить ее, так что
сама великого государя серебряная и оловянная посуда, с
которой угощали наших послов, была такой вымазанной, что
было противно смотреть, и казалось, что ее целый год не
чистили.
Стены изб не украшены оловянной посудой (как в
Немецкой земле), а голые или затянутые паутиной. Постели
набивают не перьями, а шерстью или соломой; служат им ночной
постелью и платья, которые носят днем. Летом спят на
лавках или где-нибудь, а зимой на печи. Там помещаются муж
и жена, дети и челядь, а иногда в товариществе, с ними
бывают и куры, и свиньи.
В еде они неприхотливы, но бывают довольны, если есть
у них каша, капуста, огурцы и соленая рыба, которая, хотя
порой и сильно пахнет, однако им нравится. Приправа ко
всем блюдам у них одна: лук и чеснок, запах которых
заполняет дома черных людей и дворцы князей и самого великого
государя.
На пирах показывают чудеса в яствах и питиях. Однако
они не думают привлечь этим новых приятелей или сохранить
старых, а действуют из корысти, ибо по принятому обычаю
гости должны на другой день прийти и отблагодарить хозяина
богатыми подарками. Начальники приказов обычно по три-
четыре раза устраивают такие пиры за счет приглашенных
торговцев,
страшные расходы 9. Великий государь часто шлет большие посольства к рим-
на посольства •
скому царю, к королю шведскому, датскому, персидскому и
к иным (то есть к польскому, английскому, турецкому,
французскому и китайскому королям, к крымскому и грузинскому
царям, к флорентийскому, прусскому, курляндскому, голштин-
скому и к черкесскому князьям, к бухарцам, калмыкам, бра-
486

бантцам, гамбуржцам и венецианцам и даже к мальтийским
крестоносцам). И с этими посольствами шлет великие дары,
как это видно на примере одного посольства, отправленного
к римскому царю в 7103 (1595) году с такими подарками:
соболей 206, куниц 1038, черных лисиц 240, красных лисиц
674 000, бобров 6000, волков 2000, лосей 148. Всего в списке
683 тысячи 632 меха.
В Москву также приходят разные послы и бывают надолго
задержаны, неся большие расходы. А иные живут там под
именем консулов, агентов, резидентов, то есть приказчиков
разных правителей, и имеют собственные дворы или дома, где
живут на свой счет. А от калмыков, от чудских мурз5 и от
других диких народов или от татарских орд послы приходят
без иных причин, лишь для получения подарков.
10. Русские легко переймут и научатся, если им что-ни- не показывать рус-
будь будет показано иностранцами. Поэтому, если кто-нибудь ским искУсства
хочет получить выгоду от какого-нибудь искусства, надо не
показывать [его] русским.
[Все] это и много другой ругани и оговора написано
вышеупомянутым соглядатаем.
Раздел 10
ОТВЕТ НА ХУЛУ, КЛЕВЕТУ И СОБЛАЗНЫ
ЧУЖЕЗЕМЦЕВ
1. Об остальном нашем славянском народе (то есть о
поляках, хорватах, сербах) мало что пишут другие народы,
а только язвят их обидными пословицами, как мы уже
говорили выше. Не пишут о них особых книг, ибо находятся рядом
с ними, и каждый день общаются, и дела их известны им и
без книг.
Лишь о русском народе и об этом преславном государстве
написали не одну, а множество особых книг, потому что страна
эта отдалена от европейских народов, и вещи эти им менее
известны, и потому что бог по своему милосердию недавно
изволил возвысить здесь столь огромное и сильное
королевство, каким оно является ныне.
487

i. герберштейн Первым, кто написал книгу о Руси, был Сигизмунд Гер-
2. Пернштейн
3. Поссевино
4. Джовио
5. Петрей -
тель
•хули-
берштейн 1, посол немецкого царя к великому князю Василию
Ивановичу, а за ним — Филипп Пернштейн2 — посол из той же
страны к царю Ивану Васильевичу. Третий — Антонио Поссе-
вино3 — папский посол. И те никаких ругательств и клеветы
не пишут. А Паоло Джовио4, епископ, в своих исторических
книгах еще и похвалу пишет этому государству, [рассказы]
о котором он слышал в Риме из уст посла Димитрия,
отправленного царем Иваном, и царя этого зовет так: «славный
защитник христианской веры».
Не имею я ныне этих книг и не помню хорошо, что там
написано. Знаю лишь, что о наших обычаях и житии они
пишут не так злобно и язвительно, как вышеупомянутый
хулитель, не преувеличивают и не расписывают наши слабости и
не выставляют на посмешище наши обычаи, ибо они хорошо
знают, что всем народам одинаково присущи грехи и
недостатки. Они также не хулят наших простых вещей и скромного
ыероскошного образа жизни, ибо знают, что скромная жизнь
более достойна похвалы, нежели роскошь.
Однако и они не все хвалят, а некоторые вещи считают
необходимым исправить: например, [считают], что народ
должен учиться наукам. И, говоря о крутых законах царя Ивана,
не все хвалят. Но, как я сказал, я не могу сейчас достаточно
судить об этих писателях, ибо не имею их [книг] под руками.
2. Петр Петрей5, немец, написал толстую книгу об этом
царстве, и каждая ее страница полна вся ядовитых,
оскорбительных обидных слов и лживых рассказов. Он называет свою
книгу «Русской историей» или исторической книгой, но
правильнее назвать ее пасквилем, то есть клеветнической,
язвительной, шутовской, ругательной книгой. Нельзя здесь
привести из нее ни одного примера. С начала и до конца в ней
нет [ни одной] страницы без ядовитой ругани. Никто не может
изобразить проклятых бесов более худшими, мерзкими,
безобразными, страшными, чем он изображает наш народ. Он
делает нас хуже турок, татар, самоедов и всех адских бесов.
А немцы в Москве, однако же, держат [эту книгу], читают
и ценят ее, ибо там подробно и пространно описано Расстри-
гино воровство6, и Московское разорение7, и вся Русская
земля, города и реки, и [написано] насколько какое место
отстоит от другого, и все, что считается нужным знать.
А о себе самом он пишет, что жил, дескать, я четыре года
на жалование великого государя и чуть ли не всю Русь
повидал сам, своими глазами. А как он потом попал к
шведскому королю, ни он не говорит, ни я ниоткуда не могу узнать.
488

6. Яков Датчанин
7. Гейденштейн
Немцы считают поэтому истинным все, что лает этот
клеветник, и поэтому напрасно думают много плохого о нашем
народе.
Ядовито пишет Яков, датский посланник8, но я [этой!
книги не видел.
Гейденштейн9 написал большую книгу об одних лишь
жестоких мучительствах при царе Иване. Описывает изо дня
в день, кого и как этот царь приказал убить.
Соломон Геннинг 10 написал «Ливонскую летопись», и там 8- Соломон геннинг
[сказано] о русских делах.
Хаммельман п составил «Ольденбургскую летопись», и там
также [сказано] о русских делах.
Ацернус 12 написал целую книгу о Руси.
9. Хаммельман
Давид Хитрей 13, Павел Одерборн 14 и автор книги,
названной «Архонтология» 15, наряду с иными вещами пишут и
о Руси, но я их сейчас не имею в виду.
Одним словом, они все, когда пишут что-либо о русском
или о каком-нибудь славянском народе, пишут, как видим,
не историю, а язвительную и шутейную песнь. Наши пороки,
несовершенства и природные недостатки преувеличивают и
говорят в десять раз больше, чем есть на самом деле, а где и
нет греха, там его придумают и лгут. И пишут о нас также
оскорбительные, лживые истории, вроде того, что, дескать,
некогда русские великие государи должны были по
необходимости и по уговору пешком встречать крымского посла,
ехавшего на коне, и подавать ему с почетом из [своих] рук
кобылье молоко, а посол, пивший молоко, нарочно проливал
его на конскую гриву, и великий государь должен был якобы
слизывать языком это молоко с гривы 16. Такие басни эти
милые писатели выдают не за шутку, а за истину. Басни эти
похожи на то, что немцы сами рассказывают о своих швабах:
будто бы швабы всемером одним копьем убили зайца.
И [будто бы] силезцы съели орла вместо зайца и т. д.
3. Нам надо заметить, что четыре первых писателя — Гер-
берштейн, Пернштейн, Поссевино и Джовио — были людьми
римской веры. И поэтому они не ругают [нас], не срамят и
не преувеличивают наши грехи. Но напротив, они хвалят то
хорошее, что видели, и особенно Пернштейн пишет, что люди
здесь ревностно ходят к богослужениям и долго остаются
в церквях на молитвах: на заутренях, обеднях и всенощных.
Так добрые [люди] хорошее говорят, а о дурном молчат, даже
если что и знают. А дурные [люди] о хорошем не упомянут,
но лишь расписывают и вдесятеро преувеличивают [все]
дурное.
10. Ацернус
11. Давид Хитрей
12. Павел Одерборн
13. Архонтология
Еретики, чтобы
опорочить истинную
веру, хулят народ и
преувеличивают его
грехи
489

Краснобаи легко
оговаривают Гдру-
гих!
Расточители ругают
скромную жизнь
Ведь Адам Олеарий, и Петрей, и Яков-датчанин, и все
остальные писатели, которых я назвал выше, были людьми
лютеровой ереси, вг оттого они говорили по своему обычаю и
учению. Ибо надо знать, что Лютер и его последователи
ничего иного не могли и не могут поставить в вину римской
церкви, кроме греховной жизни церковных людей. Поэтому
они ничего иного не делают, а только расписывают поповские
грехи и тем [самым] вводят людей римской веры в свою ересь.
Здесь они, следовательно, поступают так же: расписывая
и преувеличивая грехи русских, стараются этим оскорбить и
погубить православную веру.
Если случится нам говорить с лютеранами, мы сможем им
сказать: Почему римские писатели не пишут о нас такой
хулы, как ваши лютеранские писатели? Лютер и все ваши
учителя ничем иным не отвращали людей от римской веры,
кроме как описанием и преувеличением поповских грехов.
Привыкнув от рождения к оговору и к ругани, они не могут
иначе поступать и с нами, но расписывая и преувеличивая
наши грехи, желают тем самым погубить и нашу
православную веру.
4. Во-вторых, вы, будучи красноречивыми и
многословными, одолеваете нас языком и поэтому легко наговариваете
на нас всякую всячину, ибо мы из-за отсутствия у нас
красноречия не умеем придумывать про вас такие же истории и
отвечать вам.
Так греки некогда считали людьми лишь себя самих, а всех
иных людей считали варварами или скотами. Однако дошло
до того, что те, кого греки звали варварами, ныне зовут
варварами греков.
5. В-третьих, вы ругаете нашу скромную бедную жизнь и
считаете ее лишь грубой, варварской и нечистой. А о своей
расточительности и пышной, но праздной жизни вы судите
так, будто бы все это ниспослано с неба и нет в том
никакого греха. А если бы мы придерживались вашей
распущенности, чревоугодия и изнеженности, и если бы тонули в
пуховых постелях, и если бы спали до полудня, и если бы ели
яства с тысячными приправами, тогда бы вы сами ругательски
нас ругали как расточительных и распущенных, а свою
скромность возносили бы до небес. А ныне, когда видно, что мы
довольствуемся немногими и бедными вещами и простой едой,
[то эту] скромность, которой вы сами лишены, называете
нечистотой и варварством.
А что касается грехов, то мы сами признаем, что мы
грешны. Но вы так расписываете наши грехи, будто у вас
самих не было таких. А если бы у нас были общие гостиницы,
как в некоторых ваших городах, а в тех гостиницах — портреты
490

разных шлюх и всякой назначена своя особая цена, и какую
[из них] гость захочет, ту ему корчмарь и приведет? Да
если бы, скажем, у нас было такое заведено, чего бы вы о нас
ни говорили! Но правильно говорит спаситель: «О лицемер,
вынь прежде бревно из своего глаза, а затем уж сучок из
чужого».
6. Такими и иными словами мы можем отвечать врагам.
Но между собой мы должны рассуждать иначе и понять, что
эти хулители не все говорят всуе. Особенно насчет пьянства,
ибо поистине на всем широком свете нет такого мерзкого
пьянства, как у нас. Велика также в этой стране лживость и
недоверие к людям и некоторые иные пороки, о которых лучше
будет сказать в другом месте. И мы должны понять, по каким
причинам возникает это гнусное пьянство и иные пороки.
То есть надо знать, что эти дурные обычаи возникают не от
природы и не от веры (как хотелось бы немцам). Ибо этот же
наш народ и эта же наша православная вера имеются и в
других местах, но, однако, [там] нет таких мерзких обычаев. Это
можно видеть у сербов, у греков и на Белой Руси. Откуда же
возникают эти дурные обычаи?
Ответ: из-за дурных законов, о чем мы скажем подробнее
в другом месте.
7. Когда греки, немцы и дурни-поляки получают в этом
царстве или на Белой Руси назначенные [им] подводы, они
обычно нещадно бьют бедных селян и говорят: «Эти люди —
варвары, а варваров надо только бить, если хочешь от них
добра». На такое оскорбление не словами надо отвечать, а
палками, и оставить этим изнеженным пышным политикам
такую памятку, чтобы помнили, в каком месте видели варваров.
8. Поляки безмерно и бесконечно восхваляют свои
вольности или свободы и глупо да гнусно хулят самовластное
правление. Изнеженные, избалованные и привыкшие к роскоши
немцы хвалят свои перины, а распущенные поляки хвалят
свой беспорядок и твердят пословицу: «Польское королевство
держится беспорядком». Об этой вещи нужен долгий разговор,
так что мы здесь кончим, сберегая ответ полякам для иного
удобного места *.
10. У немцев так много колдунов и колдуний, что порой
целые города бывают полны ими, и в числе их находятся выс-
* Перевод § 9, зачеркнутого Крижаничем в рукописи:
9. Олеарий и остальные немцы укоряют [нас тем], что простые
русские люди с палачом едят хлеб. А не вспоминают немцы о том, что
в давние времена все их князья сами были палачами и своими руками
резали головы преступникам особыми ножами, и эти ножи они и
доныне сохраняют на память и чтят тех, кто ведет свой род от этих
палачей. А у нас, слава богу, князья еще никогда не бывали
палачами и никто из знатных людей не посадит за свой стол палача.
Обычаи плохи не от
природы [и1 не из-за
веры, а из-за
дурных законов
«Варваров надо
бить»
В ответ на это —
удар
Ответ на
оскорбление самовладства
491

шие городские власти. На нашей памяти в Австрийской земле
почти что все судьи города Гамбурга вместе с женами были
сожжены за колдовство. А когда в великом Гамбурге судьи
захотели, чтобы палач выпытал под пытками у трех
колдуний о других [их] подругах, палач им это отсоветовал, сказав:
«Вам, государи, не искоренить этого. Ведь если бы стоял на
площади большой пивной чан, полный воды, и все колдуны и
колдуньи этого города омочили в нем по одному лишь пальцу,
то к вечеру в чане не осталось бы воды». И прочее.
Раздел 11
ОБ ОБЩИХ СВОЙСТВАХ И НЕДОСТАТКАХ
НАШЕГО НАРОДА
вещи познаются 1. Торговцы, желая испробовать золото, растирают его на
в сравнении камне, на котором растерто иное различное золото и медь, и,
сравнивая одно с другим, видят его цвет и узнают качество.
Так же точно королевский советник, если хочет познать нрав
своего народа, должен сравнить его с иными народами и
должен понять причины, по которым многие вещи обстоят здесь
так, а в других местах — иначе.
Поэтому, сравнив, [мы] скажем:
красота, язык, хит- 2. [1] По красоте лица и телосложению мы не можем
рость, одежда сравняться с иными, более красивыми народами.
2. Язык наш скрипуч, нуден, убог и, действительно, беднее
всех знаменитых европейских языков.
3. И поэтому неудивительно, что и ум у нас неразвитый и
медлительный и что мы не сильны ни в каких хитростях. Все
великие народы превосходят нас хитростью, а главная вина
тому — несовершенство языка: ибо чего мы не можем назвать
словами, того мы не можем и придумать, как следует.
4. А признаком того, что мы сами не можем ничего
хорошо и умно придумать, является нескладность нашей одежды.
Так что во всяком мудром деле мы должны брать пример и
образец у иных народов.
3. Хервой: Мне, брат Борис, всегда бывает жалко и стыдно,
и я сержусь, когда подумаю о высокомерии наших людей.
Борис: О каком высокомерии ты говоришь?
492

нываем,
ваем от нас самих
свои недостатки
ХерВОЙ: К Примеру, ЧТО МЫ ЗаНОСИМСЯ И КИЧИМСЯ ИЗ-За Мы сами себя обма-
того, что самоеды, остяки и калмыки по сравнению с нами ка- нываем' когда утаи"
жутся грубыми, нечеловечными или варварами. А это должно
было бы послужить нам поводом не для высокомерия, а для
уничижения и вразумления. Ибо насколько эти народы по
сравнению с нами являются дикими и зверскими, настолько
и мы по сравнению с иными народами кажемся грубыми и
невежественными, так что из-за нашего невежества другие
народы считают нас тоже дикими.
Борис: Молви доброе слово. Не годится нам самих себя
оговаривать и ругать. Плоха та птица, что сама свое гнездо поганит.
Хервой: Правильно ты замечаешь. Чужеземцам я бы
таких слов не говорил, а, напротив, старался бы всячески скрыть
и утаить от них наши недостатки. Но мы сами между собой
не должны замалчивать общего зла и самих себя обманывать,
так же как не годится таить от врача рану, если хочешь,
чтобы он ее исцелил. А, с другой стороны, мы зря скрываем
то, что весь свет видит. Чужеземные книги полны рассказов
о невежестве и о недостатках наших. То, что видит в нас
весь мир, мы одни не видим и не знаем.
Борис: Прошу тебя, расскажи мне что-нибудь об этих
вещах.
4. Хервой: Я считаю наш народ средним между
цивилизованными и отсталыми народами. Дикими я называю татар,
калмыков, остяков, цыган и подобных им людей, кои не имеют ни
жилья, ни человеческих порядков., Мы превосходим их
человечностью, но, с другой стороны, некоторые из них превосходят нас
ловкостью, другие проворством и почти все — плутовством либо
хитростью.
А человечные народы (то есть итальянцы, французы,
немцы, испанцы и древние греки) превосходят нас
человечностью и всеми врожденными свойствами ума и тела:
обличьем, речью, умом, здоровьем, одушевлением, трудолюбием и
способностями. Также — правдивостью, набожностью,
трезвостью и всяческим благонравием. Также — и всякими дурными
чертами и пороками и особенно злословием, руганью, злобой
и жестокостью. Ибо у этих народов есть множество страшных
ругательств и проклятий и множество нечестивых и срамных
слов, которых наш язык лишен, и эту его бедность можно
почитать за счастье, как давно заметил папский посол Поссе-
вино. А единожды разгневавшись, они умерят [свой гнев] не
иначе, чем в гробу, и [с тем], с кем однажды поссорятся,
вовек взаправду не помирятся. А в мести не знают никаких ни
меры, ни милосердия.
5. Мы же по сравнению с этими политичными народами
не вполне чистоплотны, мало холены, полунемы, в науках
Наш народ —
средний
Наши недостатки
493

Отсутствие
красноречия, лень, разгул,
расточительность
Радигост
Пьянство
Наши свойства
несхожи со
свойствами чужеземцев
не сведущи, всякими вещами бедны и почти что совсем нищи.
А кроме всего этого, мы отягощены некоторыми
общенародными пороками, особенно ленью, расточительностью, а что
хуже всего — весь народ пьянствует от мала до велика,
миряне и церковники, наинизшие и наивысшие.
Отсутствие красноречия, лень, разгул и расточительность —
наши врожденные свойства или четыре первоначальные черты,
из коих мы кажемся созданными.
6. Из всех народов именно мы от природы особенно
разгульны и расточительны. Ибо и давнишние наши предки,
пребывая еще в язычестве, главным идолом считали Радигоста 1
(покровителя пиров и угощений), в честь коего пировали и
опивались. А ныне вместо праздника Радигоста мы празднуем
две недели святого Николу, и масленицу, и всю святую
неделю, и крестины, и именины, и поминки и особые
праздники. И прежде бывали придворные пиры для послов, и еще
бывают придворные угощения для бояр, священников и
дворян. И во всех этих случаях мы все и всегда напиваемся до-
мертва.
Что сказать о нашем пьянстве? Да если бы ты, Борис, весь
широкий свет кругом обошел, нигде бы не нашел такого
мерзкого, гнусного и страшного пьянства, как здесь на Руси. Между
тем ведь в иных, более теплых странах пьют гораздо больше
хмельного питья, нежели у нас. А в иных местах пьют
и меньше, однако ведь нигде нет такого удивительного
пьянства.
Пьянство же — самый гнусный из всех пороков и грехов,
который делает нас противными богу, отвратительными для
всех народов, ни на что негодными и превращает нас из
людей в скотов. У итальянцев, испанцев и турок муж, которого
однажды увидят пьяным, теряет все уважение и не считается
достойным никакой общественной должности, ни большой, ни
малой.
Борис: Открой же мне причину этого нашего столь
гнусного и поразительного пьянства.
Хервой: Об этом — в ином месте, а пока что закончим
начатый разговор. Так вот суди:
Во-первых, у нас — среднее обличье, а чужеземцы —
красивы и, следовательно, горды и надменны, ибо красота
порождает гордость и надменность. И поэтому они нас презирают,
уничижают, ни во что не ставят, оплевывают.
Во-вторых, мы лишены красноречия, а их язык богат,
красноречив и полон оскорбительных, ругательных, насмешливых,
язвительных слов.
В-третьих, мы — тяжелодумы и простосердечны; они —
преисполнены всяких хитростей.
494

,В-четвертых, мы — расточители и кутилы и не ведем счета
приходу и расходу, а раскидываем свои деньги даром; они —
скупы, жадны, все объяты корыстью. Днем и ночью
заботятся лишь [о том], как бы наполнить свои мешки, а наши
пиры и угощения осмеивают.
В-пятых, мы — ленивы в работе и в учении; они —
старательны и не проспят ни одного подходящего часа.
В-шестых, мы довольствуемся убогими вещами и скромной
жизнью; они — не знают меры в роскоши, и бесконечно
изнежены, и вовек не насыщаются, а всегда раззевают рот и хотят
иметь все больше и больше.
В-седьмых, мы — жители бедной земли; они — уроженцы
богатых, роскошных стран — приносят к нам всякие товары,
служащие для роскоши и наслаждений: жемчуг, шелк, камни,
виноград, сахар, плоды, и прельщают нас этими приманками,
как охотники зверей.
В-восьмых, мы говорим и думаем попросту и попросту
поступаем: если поссоримся, то снова и помиримся; — у них сердце —
скрытное, неискреннее, ядовитое, и лицо — обманчивое, и
обидного слова, кое им скажешь, до смерти не забудут; если
однажды с тобою поссорятся, вовеки по-настоящему не помирятся, но
и после примирения всегда ищут случая, чтобы отомстить.
8. Из того, что сказано, пойми и заключай так: жестокость по от-
7 ношению к поддан-
Во-первых, природным недостатком народа нашего, как ным
мы уже говорили, является любовь к пирам и тщеславное
гостеприимство и вследствие этого расточительность и обнищание.
А за этим неизбежно следует жестокость по отношению к
подданным. Ибо не счесть в нашем народе людей, которые
вменяют себе за честь то, что они много пируют и без причин
расточают свое имущество. А когда у них не останется
необходимых средств, нещадно притесняют и прижимают бедных
подданных, своих соотечественников. А по отношению к
неблагодарным, задиристым чужеземцам и бесполезным утробам
они щедры и расточительны; Иисус, сын Сираха, говорит о
подобных: «кормит и поит неблагодарных и за это слышит
горькие слова».
Во-ВТОрЫХ, нет у Нас ПрирОДНОЙ бодрОСТИ [Духа] И неКОЙ Недостаток благо-
благородной и славной осанки или дерзости и воодушевления, родства
чтоб мы с достоинством относились к самим себе и к своему
народу. Люди, имеющие такую бодрость [духа], не терпят,
чтобы ими правил чужеземец, разве что [их] принудят. А наш
народ и сам, добровольно приглашает чужеземцев к себе на
престол.
Татары и турки, даже убегая, не дадут себя даром убить,
а защищаются до последнего издыхания. А наши воины, если
495

побегут, то больше не обернутся, но позволяют, чтобы их
секли, словно мертвых. Хорошие воеводы должны были бы
напоминать об этом, воинам и возбуждать [в них] бодрость
[духа].
неумеренно е прав- В-третьих, великая народная беда наша — неумеренное
правление. Не умеют наши люди ни в чем держаться меры и
идти средним путем, а всегда плутают в крайностях и поги-
белях. В одном месте у нас слишком распущенное,
своевольное, беспорядочное правление, а в другом месте — слишком
твердое, строгое и жестокое. На всем широком свете нет
такого беспорядочного и распущенного королевства, как
Польское, и такого крутого правления, как в этом славном
Русском государстве,
вмешательство В-четвертых, беда наша горькая и в том, что иные на-
и защитаДиха роды — греки, итальянцы, немцы, татары — привлекают нас
междоусобные На свою сторону, впутывают в свои распри и сеют между нами
ссоры * о ^ ^
рознь. А мы по своей глупости позволяем себя обманывать,
и воюем за других, и считаем своими чужие войны, а друг
друга ненавидим, враждуем насмерть, и брат идет на брата
без всякой надобности и причины. Чужеземцам мы во всем
верим, сохраняем с ними дружбу и союз, а самих себя и своего
рода стыдимся и отрекаемся от него.
Так, некогда греки соблазнили некоего русского великого
государя послать вместе с ними войско против болгар2 и,
побив болгар, установили даже праздник в память, вечную этого
якобы прекрасного дела, когда братья убивали братьев. А ныне
турки и крымцы желают полякам, а царь немецкий и шведы —
нам добра не более, чем волки овцам. И однако же эти
соблазняют нас, а те — их, как только хотят.
У греков и римлян издавна были мирские политические
причины для вражды3. И эти мирские причины они лживо
и злобно выдают за духовные, и одна сторона (для пущего
позора) выдумывает у другой ереси, если их и нет. А мы, не
разбираясь в этом, идем за ними и убиваем друг друга без
конца и без меры.
Побратимство и сватовство с чужеземцами обязательно
приводят к междоусобным распрям. И это нас более всего
разоряет.

Раздел 12
О ЧУЖЕБЕСИИ
1. Ксеномания — по-гречески, [а] по-нашему — чужебе- излишнее доверие
сие — это бешеная любовь к чужим вещам и народам, чрез- к чУжеземчам
мерное, бешеное доверие к чужеземцам. Эта смертоносная
чума (или поветрие) заразила весь наш народ. Ведь не счесть
убытков и позора, которые весь наш народ (до Дуная и за
Дунаем) терпел и терпит из-за чужебесия. То есть [из-за
того], что мы слишком доверчивы к чужеземцам и с ними
братаемся и сватаемся, и позволяем им в нашей стране делать
то, что они хотят. Все беды, которые мы терпим, проистекают
именно из-за того, что мы слишком много общаемся с
чужеземцами и слишком много им доверяем.
2. Чужеземное красноречие, красота, ловкость, избалован- всячески нас оби-
ность, любезность, роскошная жизнь и роскошные товары,
словно некие сводники, лишают нас ума. Своим острым умом,
ученостью, хитростью, непревзойденной льстивостью, грубостью
и порочностью они превращают нас в дураков, и
приманивают, и направляют, куда хотят.
Их жадность и ненасытность вымогают у нас [наше добро],
грабят нас, разоряют. Их неискренность и тайная, вечная
неуемная ядовитость и коварство бьют нас, вредят нам, ставят
нас в отчаянное положение. Их бесовское высокомерие
унижает, оскорбляет, хулит, осмеивает, оплевывает нас и
выставляет на позор всем народам.
3. Ни ОДИН НарОД ПОД СОЛНЦем ИСПОКОН ВеКОВ Не был так у Гнас чужеземцам
обижен и опозорен чужеземцами, как мы, славяне, немцами. и1^)бх°0^ьшая честь
Значит, ни один народ не должен так остерегаться общения
с чужеземцами, как мы, славяне. А что же, однако,
происходит, как мы оберегаемся?
Нигде на свете чужеземцы не имеют и половины тех поче- прокучивают все,
т\ тт что добыто нашим
стеи и доходов, какие имеют здесь, на Руси, и в Польше, потом и постом
От кого, как не от чужеземцев, исходит голод, жажда,
притеснения, частые мятежи и разорения и всякие беды, печали
и неволи сего народа русского? Все сле^ы и пот, все, что
выжимают из русского народа подневольными постами,
притеснениями и страшными поборами, все это прокучивают
немецкие торговцы и полковники, греческие торговцы, послы разных
народов и крымские разбойники. Все, что насильно отберут
у русских, пожирают чужеземцы.
4. Доказательств их враждебности к нам более чем до- затопило нас мно-
статочно. Ибо они уже почти везде нас обманули и все наши «еств0 чужеземцев
32 Ю. Крижанич
497

Королей у них
выпрашиваем
Позволяем
учреждать королевства
Вместо чести —
бесчестье, вместо
прибыли — убыток,
вместо силы — слабость
получаем
страны наполнили и словно затопили. У поляков живет
несметное множество чужеземцев: цыгане, шотландцы, армяне,
евреи, немцы, татары, итальянцы, а на Руси [живут] немцы
и иные народы, и все сохраняют свои обычаи, одежду и
законы, и [все] — богаты, могучи, чтимы [и выходят в] князья
[и в] короли. И напротив, я не знаю ни одного человека из
нашего народа, который, живя среди чужеземцев и сохраняя
свои обычаи и одежду, достиг бы богатства или какой-либо
почетной власти.
В Польше так много этих плевел, что уже нельзя сказать:
«чужеземцы живут среди поляков», а скорее «поляки живут
среди чужеземцев».
5. Нам одним из всех народов выпала какая-то странная и
несчастная судьба, ибо мы одни являемся посмешищем для
всего света из-за того, что добровольно напрашиваемся на чу-
жевладство.
И что еще удивительнее: ни один народ на свете не
потерпел такого позора от чужеземцев, какой потерпели мы
из-за того, что мы дали победить себя одними лишь речами
без всякого оружия и позволили немцам и грекам, не имевшим
над нами никакой власти, учреждать у нас королевства и
ставить королей.
Так что чужеземцы сидят на наших горбах, и ездят на нас,
и бьют, как скотину, и называют нас свиньями и псами, и
поступают так больше всего те, что правят у поляков. А иные,
словно скоморохи, что водят и мучают медведя, продев ему
кольцо в ноздрю, играют с нами и разыгрывают шутки:
учреждают у нас королевства, и ставят нам королей, и дают нам
королевские титулы, выставляя себя богами, а нас дураками, и
[этих] наших столь глупо назначенных королей превращают
в своих слуг на посмешище всему свету.. Так, немецкий царь
назначил короля в Чешской земле и этого же короля назвал
своим «чашником» *.
А иные, словно саранча, все наше богатство пожирают, и
все плоды земли нашей поедают, и соки [ее выпивают] у нас
на глазах — таковы торговцы, полковники и премногие
бесполезные послы, приходящие в Москву.
Запомни, Борис, три эти заповеди:
6. То, от чего мы ждем чести, приносит нам наибольшее
бесчестье: это — прием и отправка многих послов и
содержание чужеземцев ради показа [их] на смотрах.
То, от чего мы ждем богатства, приносит убыток и
нищету: это — немецкие торговцы, живущие на Руси, ибо они
одна из главных причин бедности сей страны.
То, от чего мы ждем силы, больше всего несет нам гибель:
это — полковники и учителя немецкие и помощь шведская.
498

С божьей милостью и с русским [военным] строем была взята
Казань, Астрахань и Сибирь. А с немецким строем (если
вовремя не опомниться) легко можно лишиться этих
земель.
Раздел 13
КАКИМ ОБРАЗОМ ЧУЖЕЗЕМЦЫ
БЫВАЮТ НАРОДАМ ВРЕДНЫ
Сеют раздоры
Обижают во время
торговли
1. ВмеШИваЮТСЯ В наши ВОЙНЫ И, Обещая ПОМОЩЬ, ПрИНО- Помогая, разоряют
сят гибель. Ибо тех людей, которым они придут на помощь,
они разоряют.' Когда у греков были междоусобицы, турки были
позваны и пришли на помощь одной из сторон, а подчинили
себе обе стороны1. Шведы сами навязали царю Василию
Ивановичу помощь против поляков, а придя, продали при Клу-
шпне царство неприятелям и сами взяли Новгород2.
Швейцарские немцы, нанятые за деньги французским королем
Франциском, не желая сражаться, отдали короля в руки [его]
врагов под Павией 3.
2. Впутывают нас в свои войны и сеют меж нами
внутренние раздоры и проклятое братоубийство.
3. Вследствие торговли расплодились в Греции итальянцы
и завладели несколькими городами. А немцы для торговли
приходят к полякам и скупают все хорошее, что родится в той
стране. Наизнатнейшие поляки лишь трижды в год едят
пшеничный хлеб, [ибо] немцы вывозят всю пшеницу4. Они же
наводнили Польскую землю медными деньгами, а сами не берут
их от поляков, а берут [только] золото и серебро. Попросту,
несказанные убытки причиняют полякам и русским немецкие
торговцы.
4. Евреи, обещая [платить] большую дань, заполнили п обещают дань
осквернили Польскую землю.
5. Цыгане, шотландцы, армяне, евреи и немцы — это
бродячие народы, и они, не желая пахать землю и воевать, под
разными предлогами наполняют и оскверняют многие земли
и больше всего Польскую 5.
6. Немцы, в особенности под предлогом ратного дела и
в поисках военной службы, обегают весь свет и добились того,
что французские и испанские короли и папа ставят их своими
Не обрабатывают
земли и не воюют
Отнимают хлеб
и честь у жителей
32*
499

Заключают
обманные соглашения
Дурачат с помощью
подарков
Снимают вотчины
Откупают корчмы
Послы обхитряют
нас
Наши послы нас
позорят
^Поляки, странствуя,
сами себя позорят
Обманное
гражданство
телохранителями, от чего эти правители не получают
никакой пользы или славы, а только обижают и оскорбляют свой
народ. Здесь, на Руси, эти бродяги только ради показа их на
смотрах получают непомерно большое жалование, и это —
большая обида для жителей.
7. При установлении мира шведы заключают обманные
договоры: пусть русским торговцам дозволено будет жить
в Шведской земле, а шведским — в Русской. Тем самым они
причиняют этой стране большой убыток. Ибо нашим
торговцам по многим причинам нельзя и не следует жить у шведов 6.
Бухарские торговцы тоже живут у нас. Но должны бы и
наши жить у бухарцев, ибо это было бы возможно и выгодно 7.
8. Немцы приносят некие малые подарки царю и боярам
и таким образом делают Русскую землю своей ясачной
[землей]. Ибо за это они держат на Руси своих торговых
приказчиков, которые обязаны каждый год посылать им
условленную сумму денег.
9. Они же снимают [в аренду] рудники и мастерские [по
производству] стекла (а в Литве и многие вотчины или
имения) и тем разоряют наш народ.
10. В Польской земле и в Литве евреи взяли на откуп все
корчмы и пошлины, и мельницы, и многие вотчины. Подумай,
какое там может быть житье для бедных христиан.
11. Чужеземные послы везде на свете стараются всячески
хитрить, как [только] могут, а здесь, на Руси, они особенно
усердствуют в этом и строят свои планы: отчасти из-за нашего
невежества, а отчасти потому, что нигде в Европе не
принимают столько ненужных послов, сколько здесь. И те
послы, будучи у нас, проявляют большую дерзость и
причиняют народу большое бесчестье и унижение. А наши послы,
отправленные к европейцам, навлекают на [свой] народ
неописуемый позор своей необразованностью и грубостью. У
некоего толмача, немца Лазаря, есть целая книга, написанная
об этом,
12. Так же и поляки, когда они странствуют без
надобности по чужим землям, за все свои деньги не привозят
домой ничего иного, кроме поношений, хулы и презрения всех
европейцев.
13. Некогда в Венгрии сильно расплодились немцы, и
короли (будучи немцами) раздавали своим немцам венгерские
города и всякие лучшие должности. Венгры вследствие этого
ввели закон о том, чтобы ни одному чужеземцу не дозволялось
владеть венгерским городом или какой-либо городской
должностью. Но этим законом венгры мало себе помогли, ибо
немцы при потворстве королей-немцев стали на сеймах
просить венгерского гражданства, вследствие чего многие и были
500

приписаны к венгерскому народу, и поэтому ныне, как и
прежде, немцы владеют венгерскими городами и должностями.
В Польше немцы начали скупать много имений. Поляки
ввели закон о том, чтобы ни одному чужеземцу не
дозволялось покупать имения в Польской земле. Но немцы и тут
нашли выход. Ныне они покупают имения под видом заклада (они
называют это «widerkaf») 8 с таким условием, что покупатель
после условленного срока не может продать [землю] никому,
кроме самого продавца, а продавец не может заложить [ее]
другому, а может только откупить имение для своего
пользования. А иные немцы, так же как в Венгрии, выпрашивают
себе землячество, которое поляки называют «Inđigenat».
14. Отчего погибло Римское царство? Некоторые писатели
считали, что оно погибло из-за расточительности, пышности и
роскоши. Они называют одну из причин, по не первую и не
главную, ибо иные королевства при всей их расточительности
выстояли много веков и стоят до наших дней, как [,например,]
Персидское, Французское, Английское и иные.
Главной причиной распада Римского государства была та,
на которую указал нам [пророк] Даниил, сказавший: «опи
смешаются человеческой кровью, но не соединятся друг с
другом» [кн. прор. Даниила, 2, 43]. Римляне, желая увеличить
свой народ, давали свое гражданство разным народам и делали
из греков, евреев и персов римских граждан, и люди считали
это великой честью. А что из этого вышло? Раздоры между
ними и развал того государства. Ибо разные народы стали
разных своих людей сажать на престол, и начались раздоры.
15. Турки некогда охотно принимали всякого перебежчика
и расстригу, который хотел отуречиться или перейти в их
турецкое суеверие, и давали таким самые почетные должности
в царстве. И сейчас они принимают многих, и мы их зовем
«потурченцами». А всех своих янычар они понабрали из детей
разных христианских народов. Из-за этого турки снискали
такую славу, что ныне сами турки стыдятся своего имени, и
если бы кто-нибудь турка назвал «турком», то он не счел бы
этого за честь, как если бы назвали его простым «мужиком».
Более того, япычары владеют ныне этим королевством и
царей тамошних ставят и убивают, и это Турецкое государство
из-за принятия «потурченцев» попало под власть чужих
народов.
16. Русское царство подражает в этом деле туркам и
принимает всякого желающего, и даже уговаривает, просит,
принуждает [и] заставляет многих немцев окреститься, и тех
людей, которые крестятся ради плотского блага, а не ради
спасения, принимает в свой народ и сажает на высокие места.
Одни [из них] вершат наши важнейшие дела, другие — за-
Обманное
землячество
Вредное
гражданство
Перебежчики,
новообращенные, потур-
ченцы
Новокрещенцы»
перекресты
501

ключают с иными народами мирные договоры и торговые
сделки и мало-помалу продают русское и царское богатство
своим соотечественникам. Если Русское царство когда-либо
погибнет, то оно примет гибель от этих перекрестов или от их
потомков. Или, наверно, они сами завладеют нашим царством
на позор всему нашему роду. Они смешаются [с нами] по
крови, но во веки вечные не соединятся [с нами] воедино
в [своих] устремлениях^ Внуки и правнуки перекрестов всегда
имеют иные помыслы, чем коренные уроженцы [данной
страны].
Ибо уже несколько раз дело подходило близко к этому,
когда разные искатели подбирались к короне этого царства, и
планы их были разрушены не людским, а одним лишь божьим
умыслом. О них мы здесь кое-что вкратце расскажем.
Раздел 14
ОБ ИСКАТЕЛЯХ РУССКОЙ КОРОНЫ
(. Магнус, голштии- 1. Царь Иван Васильевич, желая стать варягом, и немцем,
СКИЙ КНЯЖИЧ f *" *"
и римлянином, или кем-нибудь другим, лишь бы не быть ни
русским, ни славянином, хотел поэтому и зятя иметь
чужеземца. Пригласил он Магнуса, голштинского княжича, и выдал
за него дочь своего брата, и назвал его королем Ливонским
(как пишет хулитель Петрей). Но это было сделано
неправильно: Магнус же, желая полновластно править Ливонской
землей, рассердил царя и поэтому убежал к польскому
королю 1.
2. австрийский 2. При царе Федоре Ивановиче была в Москве тревога
из-за храброго короля Стефана2 и из-за того, что царь Федор
оказался слабоумным и неспособным править и решать такие
дела. И тяжким было для людей бремя, наложенное царем
Иваном. И некоторые решили пригласить на престол какого-
нибудь князя из австрийского рода или [рода] немецких
царей3, чтобы он учинил им облегчение от тягот, и отправлен
был некий немец, чтобы он договорился об этом с тем царем.
Но там, где люди не могли найти средства, бог его нашел.
Умер король Стефан, и люди избавились от страха, и забота
о царстве была поручена Борису Федоровичу Годунову.
502

3. В 7107/1599 году царь Борис Федорович пригласил
Густава Эриковича, шведского королевича, желая выдать за него
свою дочь Ксению, если бы он согласился окреститься. Тот
приехал, но креститься, как было обещано, не захотел,
настаивал на возвращении и грозился поджечь Москву. Поэтому
Густаву было назначено для заточения и для кормления
Угличское княжество. В России он и умер4.
4. В 7110/1602 году царь Борис пригласил королевича
Иоанна, брата датского короля, желая сделать его своим
зятем. Но эта опасность и угроза для народа с божьей помощью
быстро миновала, ибо этот жених прожил в Москве не более
шести недель и умер до свадьбы5.
5. В 7113/1605 году пришел на Москву разбойник Гришка-
расстрига, который одиннадцать месяцев позорил русскую
корону и царство. К нему охотно присоединялись чужеземцы и
дети чужеземцев-перекрестов, [такие] как Басманов и иные6.
6. В 7118/1610 году после того злосчастного клушинского
разгрома, когда немецкая верность, по примеру Иуды
Искариота, предала русское войско врагам [и обрекла его] на
смерть, а царство на разграбление, трое мятежников,
договорившись с неприятелем, взбунтовали народ, чтобы свергнуть
с престола царя Василия Ивановича Шуйского7, а избрать
шведа Владислава Зудермана, польского королевича8. Но и
тогда один лишь бог избавил наш народ от позора чужевлад-
ства, который мы сами безрассудно навлекли. Ибо Сигизмуид
не спешил послать сына на царство, и этим временем
воспользовались те, кои дорожили народной честью, чтобы избрать
преблагого и преславного царя Михаила Федоровича, вечная
ему память.
7. В 7119/1611 году Василий Бутурлин, сговорившись
с новгородцами, известил шведского войскового бана о том,
что бояре и сословия русские хотят иметь царем Филиппа,
шведского королевича. В 7121/1613 году Филипп пришел на
рубеж, надеясь стать царем. Однако бог по своему
бесконечному милосердию отвратил и эту напасть и открыл глаза
русским князьям, чтобы они не поддались на хитрости этого
искателя и не надели себе на шею позорное ярмо чуже-
владства 9.
8. В 7152/1644 году приехал в Москву граф Вольмар Хри-
стианович, сын датского короля, рожденный женой, которая
до законного венчания была опозорена королем, и поэтому
лишенный [права] избрания на датский престол. Дома и
у немцев он не имел ни княжеского, ни королевского титула,
а звался просто «граф Вольмар», то есть «властелин» или
«боярин» Вольмар. Граф этот было уже почти осуществил свой
план, но бог и тогда над нами смилостивился и обратил его
3. Густав, шведский
королевич
4. Иоанн, датский
королевич
5. Гришка-расстрига
6. Владислав,
польский королевич
7. Филипп,
шведский королевич
8. Граф Вольмар,
датского короля
незаконный сын
503

9. Николай,
грузинский царевич
10. Лишай на
красивом лице
11. Казимир Ягайло-
вич
замыслы в прах. Все же он увез 100 тысяч рублей золотом и
на 50 тысяч мехов, и его челядь [увезла] множество
подарков 10.
9. В 7168/1660 году уехал из Москвы в добрый час
Николай Давидович, грузинский царевич и.
Вот сколько было за короткое время чужеземных
искателей русского царского и княжеского престола.
А еще до всех тех к великому князю (не знаю которому)
была привезена на Русь из Английской земли княгиня Че-
стерская и умерла перед свадьбой 12. И отсюда видно, что до
сих пор только бог спас Русскую землю от чужевладства.
Ибо в случае прекращения рода царского нашелся бы среди
честерских князей искатель наследства.
10. Стало быть, чтобы украсить сей широкий земной круг
и помочь божьему делу, надо понять, что глупость
добровольного рабства и выпрошенного многими мольбами чужевладства
подобна некоему мерзкому лишаю на красивом лице. Ибо если
эта глупость не стала бы явной для всего света, нельзя
было бы по достоинству оценить ее мерзость, и не
проявилось бы столь очевидно благоразумие тех людей, кои, по
милости божией, свободны от этого соблазна и позора.
Нашему народу выпал роковой жребий (в наказание за
наши грехи): нести на себе этот всемирный срам и позор.
Ибо если истинна басня о варягах 13, то Русская земля со
времен Гостомысла, за тысячу лет, имела не более /четырех
правителей из своего народа (царя Бориса Федоровича, царя
Ивана Васильевичаи, царя Михаила Федоровича и
благочестивого государя нашего царя Алексея Михайловича), а
однако же и в это время при царях из своего [собственного]
племени столько раз возникала опасность чужевладства.
А у поляков за 300 лет было уже 13 королевичей [и] все —
чужеземцы 15, и некоторым из них еще пришлось униженно, и
позорным образом, и усердно бить челом, чтобы они приняли
престол, особенно Казимиру Ягапловичу. А русские некогда
(как лжет хулитель Петрей) с плачем и со слезами били
челом варягам, чтобы [те] отпустили к ним трех своих князей
на Русь на княжение 16.
504

Раздел 15
О ЧУЖЕВЛАДСТВЕ
1. Все народы проклинают чужевладство, признают его
одним из наихудших зол и несчастий и считают его самым
большим позором. Одни лишь мы, славяне, этого не понимаем.
Поляков некие [их] королевы (по имени Рикса и
Кристина) всегда называли свиньями и псамп. И когда нынешний
король Казимир Сигизмундович *, возвращаясь из Франции,
приплыл в Гданьск, и поляки хотели его встретить, он, как
я это слышал от одного хорошо осведомленного немца,
разгневавшись на них, сказал: «для меня один немецкий пес дороже
десятка польских бояр». И когда татары полонили немцев —
врагов поляков, королева выкупила многих за польские деньги,
а поляков не выкупала.
Да что и говорить об этом! Если бы кто перечислил все
обиды, которые одни лишь поляки вытерпели от чужеземных
государей, вышла бы огромная книга. Ни целого года, ни ста
языков не хватило бы, чтобы описать все несчастья, которые
происходят от чужевладства.
2. Торговля королевствами с помощью браков, хитроумных
сговоров и хлопот у народов чужого языка и открытых
приглашений в давние века не была никогда известна. В
последующие времена возникло это наваждение, придуманное
немцами. Ибо' немцы первыми дерзнули тайно и явно просить
королевский^ престол у римлян, венгров, чехов и поляков.
Немцы посредством брака завладели Испанским королевством
и иными. Такое счастье дано одним лишь немцам.
Ни один народ не был столь мудр, чтобы без оружия,
одними лишь речами и лживой лестью заставить ни в чем
не похожие на себя и далекие по жраву народы принять
проклятое ярмо чужеземного рабства. Греческая мудрость
никогда не достигала этого. Что сказали бы древние ассирийцы,
халдеи, персы и греки, если бы какой-нибудь чужеземец
запросил у них престол? Крепко заткнули бы уши и в
мгновение ока зарубили этого просителя.
Никакие браки, никакие союзы, никакие обещания или
договоры не стоят того, чтобы [из-за них] отнять у какого-либо
многолюдного народа украшающее его самовладство (словно
Палладиум из Трои2) и лишить людей наивысшей чести,
какая возможна под небесами.
Немцы так крепко берегли себя, что ими никогда не
правил чужой человек. А они без малого все европейские
королевства где прямой войной, где хитростями подчинили своей
власти. Да и там, где их не считают правителями, [они тоже]
Из-за чужевладства
много великих бед.
Враги наши
выкуплены за наши
деньги
Новый обман —
торговля королевствами
505

правят, ибо под именем и под предлогом воинской службы, и
торговли, и всякого ремесла они приезжают и поистине
наводняют многие страны, и отнимают у местных жителей
большие доходы, и их же горько высмеивают, и считают
скотами.
Итак, мы должны остерегаться немцев и держать их
подальше от себя, если не хотим терпеть, чтобы они вечно
обманывали нас своими хитростями и пожирали пот наш и плоды
земли нашей, и сверх всего того называли нас псами и
свиньями, как это делают у поляков короли и королевы и их
советники, а здесь — те полковники, хлебогубцы и бездельные
утробы, кои нас учат воевать и кои, пируя из дня в день
и поминая Радигоста, бьют нас нахально, презирают и всякий
день и всякий час непрестанно называют весь наш народ
скотами и свиньями.
Коминь. Кн. 9. Начало: «Таким образом, все эти
(бельгийские) провинции находились в большом затруднении
главным образом из-за того, что им пришлось звать к себе
чужеземного правителя» 3.
Ливии. Кн. 31, § 29: «Посол царя Филиппа Македонского,
[отправленный] к этолийцам, чтобы [убедить их] не
заключать мира с римлянами, сказал: „Если чужеземцы, которых
от вас отделяют не столько морские и земные дали, сколько
язык, нравы и законы, удержатся здесь, то было бы безумием
надеяться, что ваши порядки смогут сохраниться., Привыкайте
терпеть на этой земле чужие войска и влачить ярмо: когда
вы окажетесь под римским владычеством, будет уже поздно и
бесполезно искать союзника в короле Филиппе. Этолийцев,
ахарнян и македонцев — людей одного языка — разделяют и
соединяют лишь незначительные и временные обстоятельства,
а с чужеземцами, с варварами, у всех греков вечно есть и
будет война, ибо они враждебны друг другу не из-за случайных
причин, а по [своей] природе, которая пребывает
неизменной"» 4.
-скотина не пасет 3. Тот народ, который добровольно отдается под власть
скота чужеземного господина, по заслугам сравнивают со скотом.
Ибо скот не может иметь пастуха из своего [собственного]
племени. Вол не может пасти волов, конь — коней, баран —
баранов, а чтобы пасти этих животных, нужен пастух другого
рода, то есть — человек.
Только человеком правит пастырь из его же
[человеческого] рода, то есть король. Ибо короли называются и
являются людскими пастырями и происходят из племени тех же
людей, коих они пасут. Значит, если где-нибудь будет король
другого племени и языка, народ там окажется более похожим
на скот, чем на людей.
506

У персов пастырь — перс, у турок пастырь — турок, у
французов пастырь — француз, у немцев пастырь — немец; у
каждого сильного самостоятельного народа пастырь — человек
своего племени; только у одних поляков пастырь — не поляк,
а чужеземец.
4. Менее позорно покориться силе оружия, нежели дать
уговорить себя лживыми словами и добровольно надеть
постыдное ярмо чужевладства. Ибо оружием бывает подчинена
только плоть, [а] ум остается свободным. А из-за слов и плоть
оказывается под ярмом и ум оборачивается презренной
глупостью. Поэтому меньше позора терпят наши задунайцы —
хорваты, сербы и болгары, которых силой оружия заставили
нести турецкое и немецкое ярмо. А поляки заслужили
великий позор и достойны всяческого наказания за то, что без
всякой нужды искали себе столько чужеземных королей: венгров,
литовцев, французов и немцев.
Русские тоже не без вины: во-первых, потому что сами
о себе пишут малопохвальные басни, будто бы некогда
приглашали на престол варягов; во-вторых, потому что звали на
царство королевичей Владислава Польского и Филиппа
Шведского.
Нет в нас той благородной гордости, при которой
предпочитают скорее умереть, нежели подчиниться чужеземному
владыке.
5. Безумные люди несчастны дважды: во-первых, потому
что бегают нагими и сами себя бьют; во-вторых, потому что
несчастья и позора своего, видного всему городу, они одни не
видят, и не стыдятся, и не ищут либо не принимают лекарств.
Подобным безумием страдает и наш народ. Ибо чужеземцы
до того свели нас с ума, что мы сами низко бьем челом, и
приглашаем к себе королей-чужеземцев, и не видим своего пре-
мерзкого позора, который мы терпим и который видит и
оплевывает весь мир.
6. Иеремия хорошо понимал позор чужевладства, когда Иеремия
плакал, говоря: «Стыдно нам было, когда мы слышали
ругательство; бесчестие покрывало лица наши, когда чужестранцы
пришли во святилище дома господня» (Кн. пророка Иеремия,
51.51). И далее: «Глаголют в Иерусалиме, что приидут стражи
из дальних земель». И еще: «Наследие наше перешло к
чужеземцам, и дома наши — к иноплеменным» ( Плач Иеремии,
5.2).
7. Исайя плачет и говорит: «Господи, боже наш, другие
владыки, кроме тебя, господствовали над нами, но чрез тебя
только мы славим имя твое» (Кн. пророка Исайи, 26.13).
8. Осия говорит: «Многие дни сыны Израиля будут
оставаться без царя и без князя». Когда у евреев не стало своих
Позорнее быть
побежденным речью,
нежели железом
Безумец-не видит
своей наготы
Исайя
Осия
507

Иеремия
Осия
Иоиль
Сирахов сын
Второзаконие
Варух
Соломон
Святой Фома
Древние татары
собственных царей из колена Давидова, не перевелись
чужеземные цари и князья. Но тех, кто не вышел из народа
еврейского, пророк не признавал ни царями, ни князьями
еврейскими [е] говорил, что евреи будут без царя и без князя.
9. Бог, желая обрадовать Израиль, молвил через Иеремию:
«В тот день сокрушу ярмо его и не будут уже служить
чужеземцам, но будут служить господу, богу своему, и Давиду,
царю своему, которого я восстановлю им» (Кн. пророка
Иеремии, 30.8). И через Осию: «И дам им оттуда виноградники их»
(Кн. пророка Осии, 3.45). И через Иоиля: «Иерусалим
будет святынею, и не будут чужеземцы проходить через него.
И в день этот горы будут капать сластью, и холмы потекут
молоком» (Кн. пророка Иоиля, 3.17).
10. Сирахов сын говорит: «Посели к себе чужеземца,
расстроит тебя смутами и лишит тебя твоего богатства»
(Кн. Иисуса, сына Сирахова, 11.36). И он же говорит: «Кроме
Давида, Езекии и Осии, все согрешили перед богом. Ибо цари
иудейские оставили закон всевышнего, забыли о страхе
божьем и передали свое царство — другим и славу свою —
чужому народу» (Кн. Иисуса, сына Сирахова, 49).
11. Наконец, в законе божьем говорится так: «Когда
придете в землю, которую господь, бог ваш, даст вам, и скажете:
поставим над собой царя, подобно другим народам вокруг
нас, — то поставьте над собой царя, которого изберет господь,
бог ваш, из среды братьев ваших. Не можете вы ставить царем
чужеземца, который не брат вам» (Второзаконие, 17.14).
12. А Варух говорит: «Не отдавай другому славы твоей и
полезного для тебя — чужому народу» (Кн. пророка Ва-
руха, 4.3).
13. Почему он так учит? Причину [этого] объясняет
Соломон, говоря: «Не отдавай чужеземцам чести своей, чтобы
не насыщались силою твоей чужие и труды твои не были для
чужого дома, а ты будешь стонать после» (Притчи, 5.9).
«Сердце знает горе души своей, и в радости его не вмешается
чужой» (Притчи, 14.10).
14. А святой Фома Аквинский, великий богослов, говорит:
«Велел господь не ставить чужеземцев государями, ибо такие
государи обычно мало любят народ, которым они правят, и
поэтому не заботятся о нем» (Св. Фома, ч. 1, разд. 2,
вопрос 105, статья 1, § 2) 6. А один из толкователей этих слов
говорит: «Нет ничего хуже для народа, чем чужеземная
власть».
137. Стыд, унижение, поношение и тысячу тягот,
связанных с чужевладством, хорошо разумели древние татары,
которые дали послам Александра короткий ответ: «Мы hf
к кому не можем пойти в рабство и ни над кем не хотим гос-
508

подствовать. Чужеземного государя никто из нас не потерпит»
(Курций, кн. 7, гл. 8) 8.
14. Разумели [ЭТО и] французы, КОГДа ВВеЛИ ТОТ СЛавНЫЙ Французы
свой закон, который называется «Салической правдой» и
требует, чтобы королевские жены или дочери не получали ни
вотчин, ни наследства и не имели никакого отношения к
престолу. И чтобы те чужеземные короли, за которых выдают
дочерей французских королей, не получали никаких прав на
престол.
Разумели [это] афиняне, когда персидский король с
огромным войском напал на греков, и многие города покорились ему,
и некий горожанин по имени Кирсил дал совет афинянам
сдаться персидскому королю. Афиняне так разозлились на
этого Кирсила за его позорный совет, что сами, без палача,
убили его камнями, но и этого было недостаточно, и афинские
женщины забросали камнями Кирсилову жену9.
А в другой раз афиняне, будучи в осаде, пришли в
крайнюю нужду и постановили, что тот, кто стал бы советовать
сдаться, будет убит.
15. Разумели [это] сицилийцы, когда однажды, во время сицилийцы
звона к вечерне, во всем этом королевстве убили всех
французов, которые там находились 10.
16. Разумели [это] сагунтинцы, когда, будучи осаждены сагунтинцы
римлянами, они не могли обороняться, они сперва сожгли
своих жен, детей и свое добро, а затем и самих себя, и свой
город, лишь бы только не попасть под чужеземное ярмо11.
17. Наконец, разумели [это] и женщины-амазонки, кото- женщины-амазонки
рые, чтобы не быть вынужденными подчиняться мужам,
предпочитали жить без мужей. Они сами правили и воевали, и
мужей допускали к себе лишь на несколько дней в году.
Сыновей отсылали прочь, дочерей удерживали дома.
Если уж женщины, дорожа своей честью, не могли сносить
мужскую власть, словно бы она была чужой, то что сказать
о тех мужчинах, кои без всякого принуждения терпят
чужеземную власть? Поистине, они недостойны ни мужского, ни
даже женского имени: их следовало бы скорее звать волами
или конями.
18. Филипп Коминь пишет так: «Есть ли на свете народ, Филипп коминь
который стал бы терпеть чужеземного правителя. Французы,
конечно, не стали бы его терпеть. И если какой-нибудь народ
имеет хотя бы среднюю силу, то мы видим, что почти всегда
им правят соотечественники. Даже если чужеземный государь
будет хорошо и искусно править, однако он не сможет быть
таким доброжелательным к народу, каким был бы свой
правитель, ибо он будет отличаться своими природными свойствами
и нравом» (Коминь. Комментарии, 1.8) 12.
509

Павел пясецкий 19. Павел Пясецкий 13 так говорит о своих поляках: «Наши
люди во время избрания королей настолько дают волю своей
зависти, что согласны вверить королевскую честь (выше
которой нет ничего на свете) чужеземцам и людям, возможно,
враждебным польскому народу, отстраняя (к стыду своему)
мужей своего племени, достойных быть правителями. Эти люди
совершенно лишились природного ума и рассудительности и,
более того, нарушают этим и божью заповедь, и все правила
политики. Ибо заповедь божья гласит: «Не ставьте королем
чужеземца, раз он не брат ваш».
А все политические науки восклицают в один голос, что
обычаи разных народов редко сходятся, и из-за различия
свойств и нравов происходят неурядицы в делах, и по общему,
повсеместному закону чужеземцы не питают никакой любви
к общенародному благу, а делают то, что им полезно, и тянут
добычу к себе за пазуху, и больше всего заботятся о том, как
превратить полученное ими свободное королевство в
собственность своей семьи и как умалить силу народную, чтобы
удержать свои вотчины. Не было бы конца, если кто-нибудь
захотел перечислить разные доводы политических наук или
примеры, взятые из опыта прошедших веков, которые убеждают
Есех разумных людей, что чужеземное господство опасно и
вредно для каждого государства. По этой причине
христианские и просвещенные народы, так же как и варвары, имеют
королей из своего племени. Одни лишь поляки, вопреки
врожденной склонности к [людям] своей крови и вопреки общему
для всех народов убеждению, не только принимают на престол
чужеземцев, но и выставляют эту честь на соискание всем
людям без разбора вплоть до того, что и татарские послы,
просившие для своего государя этот престол, были некогда
допущены и выслушаны сеймом». До этого места — Пясецкий14.
лучше наихудший 20. Итак, мы заключаем и говорим: на престоле и на вое-
из сородичей г^ л « «
водстве лучше [будет] наихудший из сородичей, нежели
наилучший чужеземец; лучше самый лютый тиран-сородич,
нежели какой-либо сладчайший Давид из чужеземцев. Ибо
невозможно, чтобы сородич, будь он даже разбойником и
отцеубийцей, утратил любовь к своему народу. И невозможно
также, чтобы чужеземец любил наш народ больше, нежели
свой родной народ или какие-нибудь иные [народы], сходные
с ним по природе.
Ливии. Кн. 25, § 33. «Когда Гней Сципион собрался
воевать с Газдрубалом, в его лагере при Аниторге было больше
кельтиберов, чем римлян. Узнав об этом, Газдрубал через
тайных послов договорился за большие деньги с вождями
кельтиберов, чтобы они увели оттуда свое войско. Кельтиберы,
свернув знамена, внезапно покинули лагерь, и когда римляне
510

спросили их о причине [ухода] и убеждали остаться, они
отвечали, что их отзывают [домой] из-за междоусобной войны.
Это навсегда будет предостережением для римских
полководцев, и пусть это послужит примером того, как нельзя настолько
доверять чужеземным союзникам, чтобы число их превышало
собственные силы, имеющиеся в лагере» 15.
21. Борис: О, дивные и верные слова ты мне сказал! почему поляки ста~
Но если чужевладство столь мерзко, то почему же поляки его |емцевР°лями чуж°
терпят и почему сами его добиваются?
Хервой: Разве ты не слышал, что говорит Пясецкий, их
боярин и епископ? Что они, дескать, начисто утратили
природный ум и рассудительность. Но я хочу тебе здесь, в
заключение этой беседы, рассказать о некоем разговоре, случившемся
на одном съезде наших людей с поляками. Поляки там, как
это всегда бывает на переговорах и на порубежных съездах,
всячески задавались и хвастались и через каждое слово
превозносили свою разнузданную вольность, а нас и наше
государство унижали. При этом разговоре какой-то ПОЛЯК
настаивал и хотел уверить, будто их бояре благороднее и
достойнее наших из-за того, что они свободнее.
А наш РУССКИЙ ответил: «Наоборот, друг, мы
благороднее [вас], ибо если у нас не станет царского рода, то всякий
подходящий человек из нашего боярства сможет стать царем,
а из вас никто никогда не сможет».
ПОЛЯК сказал: «Каждый из наших братьев считает себя
достойным престола, и поэтому ни один не хочет уступить
место другому, и каждый считает недостойным подчиняться
своему же брату, и из-за этого соперничества престол
достается чужеземцам».
Русский: «Прости, что я так говорю, но вы мне кажетесь
похожими на свиней, которые сбегаются к корыту, полному
опары, и всякая лезет в корыто всеми четырьмя ногами, и
старается рылом отогнать других от корыта и сама в нем
остаться. Так дерутся, пока не перевернут корыто и всю
опару. Подобно этому и вы из-за суетного соперничества
переворачиваете всю народную власть. И не видите своего
позора: ведь вы говорите, что каждый [из вас] достоин престола,
и, однако, не хотите поклониться никому из сородичей, а
чужеземцу вы низко кланяетесь, когда просите у него какую-
нибудь должность. Такими действиями вы сами изобличаете
себя во лжи и на деле доказываете, что никого между собой
не считаете достойным престола.
Так что или все народы на свете глупы, а вы одни мудры,
или вы себя обманываете, а остальные народы разумно
поступают».
Так эти двое разговаривали между собой.
511

Ни один не считает
себя достойным
престола. Ни для кого
честь не дороже
жизни
Продажность
Злобное сердце
Узаконенное чуже-
владство дает всем
государям повод
для войны с
поляками
А какой-то ТРЕТИЙ слушатель, более старый и умный
среди поляков, добавил: «Неверно, будто у нас каждый
боярин считает себя достойным престола, ибо это была бы
крайняя глупость: ведь многое требуется для того, чтобы быть
достойным престола, когда дело идет об избрании.
Не считают наши также, что никто из нашего племени не
достоин престола, и нетрудно было бы им поклониться своему
сородичу, если бы он стал королем, раз они кланяются куда
менее достойным чужеземцам, своим явным врагам и
обидчикам. Ведь прежде, когда нами правили короли из нашего рода,
были эти короли у своих подданных в великой чести и в
большей, нежели нынешние чужеземцы.
J Истинная же причина этого нашего несчастья в том, что
за триста лет не нашлось в нашем народе человека столь
благородной души, который сам счел бы себя достойным престола
и для которого честь народная была бы дороже самой жизни.
Перебери все королевские выборы и убедишься, что ничего
не слышно было о наших людях, добивавшихся этой чести,
к удивлению моему и всех, кто это заметил.
Дурные примеры так действуют на людей, что [даже]
изменяют их натуру. До того литовца Ягайла наши люди и
добивались королевского престола, и превосходно правили.
А затем, когда был подан этот гнусный и недостойный
пример, наши люди, словно мертвые, забыли об этой чести» 16.
К этому присоединяется и другая причина, а именно —
мерзкая жадность, и продажность, и недостойная сговорчивость
наших властелей. Ибо честь всего народа они выставляют на
продажу тому, кто больше обещает, пресветлую корону и превысо-
кую эту честь они выставляют [напоказ], как блудницу, и
королевский престол превращают в блудилище. Об одном из
таких торговцев поэт Виргилий написал так: «Он продает за
деньги свою отчизну и навязывает ей могучего господина».
22. Всем на свете ясно и понятно, что чужеземные короли
приносят с собой причины новых и ненужных нам войн. Так,
например, Сигизмунд принес полякам вечную войну со
шведами 17. Чужестранные женихи и чужеземные королевы
делают то же самое (см. раздел 17) 18.
Но то, что всего этого хуже и позорнее и что не всякий
принимает во внимание, — это вошедшее в обычай чужевлад-
ство, заведенное у поляков, когда уже ни за что не поставят
королем сородича, а всегда — чужеземца. Из-за этого дурного
обычая идет все зло, ибо всякий чужеземный король и князь
имеет повод, чтобы нападать на бедных поляков. Несколько
раз так делали австрийцы и до них Сигизмунд Лживый.
И в наше время — венгерский князь и недавно — некий
француз, князь Энгиенский 19.
512

Раздел 16
КАКОЙ ПОЗОР И ОБИДЫ ПРИЧИНЯЮТ НАМ,
СЛАВЯНАМ, ЧУЖЕЗЕМЦЫ
1. Памятуя О ТОМ, СКОЛЬ МНОГО ЗЛа МОЖет быть прИЧИНеНО Без чужеземцев
чужеземцами нам, славянам (не обладающим никакой хитро- жить не можем
стью), лучше всего было бы не иметь с ними ни войны, ни
мира и ничего о них не знать. Но это невозможно, ибо, пока
мы живем на свете, мы должны жить с людьми. Поэтому нам
нужно решить, как бы мы могли жить с ними в мире и вести
торговлю и однако же уберечься от обид, которые они нам
обычно причиняют.
2. Во-первых, надо знать, что земля наша — одна из самых от них —товары,
бедных, ибо не родится в ней почти ничего, кроме хлеба, науки» благочестие
рыбы и мяса, как сказано [уже об этом] в разделе 9 1.
Во-вторых, ничего разумного мы сами выдумать не можем,
но должны у чужеземцев учиться всем наукам и брать образцы
всех вещей.
В-третьих, самому благочестию, и христианской вере, и
благонравию мы должны были доселе и должны еще [теперь]
учиться у иных народов.
3. Итак, поскольку без общения с чужеземцами мы жить 0т них — несметные
не можем и от них много хорошего получаем и много больших беды
зол терпим, нам следует вспомнить о той заповеди, в которой
говорится: «Кто подлинное добро отличает, хорошо
поступает». Так и мы должны отличать добро от зла: то есть брать
от чужеземцев то добро (подлинное добро, а не поддельное),
что они дают, и самим его добиваться, а зло должны всеми
способами от себя отвращать и отметать.
4. Чужеземцы приносят нам четыре блага: благочестие, i Благодеяния под-
товары многие, наставления в науках и разные политические; дельные, дорогие,
г ' j r p зловредные
соглашения или договоры: о союзах, о помощи, о браках,,
о посредничестве и тому подобное.
Однако надо знать, во-первых, что большая часть этого —
не настоящее, а поддельное благо. Во-вторых, [надо] знать,
что ничего из этих благодеяний они не делают даром, а хотят,
чтобы [все это] с большим избытком окупилось. В-третьих,
[надо] знать, что и этого им недостаточно, но всегда, когда
нам что-нибудь дарят или продают, они стараются причинить
нам какое-нибудь зло.
5. Под знаком благочестия добрые [чужеземцы] несут доб- продают нам свя-
рые наставления и учат добру, а блага нашего не ищут. А ко- тыни
рыстные [чужеземцы] без нужды скитаются по нашим
странам и совершают много проступков против святых заповедей,
33 Ю. Крижанич
513

нарушая благие церковные порядки. Всякую святыню
превращают в ходовой товар и стараются тысячу раз продать нам
Христа, которого Иуда продал лишь единожды.
За деньги они ставят священниками свинарей и бродяг,
коих наши епископы в Белой Руси не посвятили бы [в этот
сан]. За деньги расторгают всякие браки и разрешают мужу
сменить пять или шесть жен, отсылая их в монастырь.
За деньги отпускают людям грехи без исповеди и без
покаяния и дают письменное отпущение [грехов] только тем, кто
даст деньги, и так отсылают души прямо в ад. За деньги
продают святое миро. Ради денег они скитаются и придумывают
поводы для нищенства и сбора милостыни. Они выдают себя
за епископов, не будучи таковыми, и посвящают попов [в сан].
И такое делают на Руси восточные пастыри 2.
А западные или римские пастыри у поляков за деньги
урезают и расширяют власть наших епископов и за деньги их
утверждают. А раньше они за деньги рассылали по странам
«юбилеи» или «милостивые годы» 3, но не отменяли исповеди:
тот, кто хотел получить прощение, исповедывал свои грехи и
давал какую-либо милостыню, которая отсылалась в Рим.
Из-за этого возникла лютерова и кальвинова ересь, и поэтому
ныне такую милостыню не назначают,
торговцы доводят 6. Под предлогом торговли чужеземцы доводят нас до край-
нас до нищеты яет0 убожества. У поляков немцы, шотландцы, армяне и евреи
завладели всем богатством, какое там есть. Они,' [живя] в без-
дельи, питают свои утробы и наслаждаются всякой роскошью,
а на долю жителей оставляют только земледельческий труд,
и войны, и крики и сцоры на сеймах, и судебные хлопоты.
А здесь на Руси нигде не видно и не слышно ни о каком
богатстве (кроме царской казны) и повсюду — бедность и
пустая нищета. Все богатство этого царства и все плоды этой
земли чужеземные торговцы или воры увозят или поедают
у нас на глазах.
Воины и ремеслен- 7. Под видом ремесел и служб они также высасывают наше
ники объедают нас добро, когда занимаются врачеванием, держат рудники, делают
стекла, оружие, порох и иные вещи. А искусствам этим
никогда не учат наших сородичей, чтобы, таким образом, вовеки
срамим получать прибыль.
А иные получают большое жалование и обещают научить
нас воинскому искусству, однако [учат] так, что они всегда
остаются учителями, а наши люди вовеки не могут достичь
этой их учительской степени. Ибо некоторые делают вид,
будто у них есть какие-то более тайные знания, невиданные
еще на Руси, но если они не могли или не хотели ничего
показать за время этой долгой войны4, то не следует верить, что
у них осталось что-либо скрытое. А кроме того, они учас нас
514

некоторым ратным искусствам и способам не только не
полезным, но даже и вредным для нас.
8. Под видом сватовства, союзов, посредничества, помощи
и всяких политических соглашений они стараются навязать
нам не что иное, как рабство и позор. Говорят нам льстивые
слова, воздают шутовскую честь и глупую славу, желая
сделать нас королями, [то есть] дают горсть овса, чтобы с
помощью этой приманки обуздать нас и сесть верхом.' И так они
правят нами благодаря шутовству. Или делают вид, что хотят
примирить нас друг с другом, но своим посредничеством сеют
раздоры. И в конце концов они всегда требуют от нас или
какие-нибудь города, или несметное множество денег. И
причиняют нам много иных обид.
9. А самое главное зло (коим они, как солью, приправляют
каждое свое благодеяние) это — ругань, злобные насмешки,
зазорные притчи и песни, смешные басни и пословицы,
оскорбительные книги, лживые рассказы и самая наглая спесь и
высокомерие — и все это мы должны терпеть от чужеземцев.
Среди же [зла, которое мы терпим от] всех народов, более
всего невыносима немецкая наглость, потому что немцы умнее
других и искуснее в рукодельных ремеслах, и особенно
потому, что язык их невероятно пригоден для таких песенок,
притч и ругани.
10. Чужеземный король приводит с собой чужеземных
людей. А чужеземные люди вводят чужие обычаи и [сеют] ереси
и смятения, как это мы видим у поляков.
Во-вторых, Аристотель говорит, что когда чужеземцы,
допущенные [в страну], сочтут себя более сильными, они
притесняют и подчиняют самих местных жителей. А в
особенности, когда придут с войском на помощь, [они] хотят
подчинить тех, кому пришли помочь, как поступили турки с
греками5 и отчасти крестоносцы с поляками6.
В-третьих, если местные жители тяжелодумы, а гости
умны, остроумны, хитры и сведущи в науках, те [гости]
обманывают местных жителей своими торговыми делами и всякой
лестью и мучают их, ругают, срамят, бьют [и] называют
варварами и скотами, как только хотят.
В-четвертых, богатство земли нашей поедают у нас на
глазах и занимают более спокойные места. А жителям остается
только пахать поле и служить простыми воинами, как это
(о, беда наша) слишком хорошо известно у поляков и на Руси.
127. Если мы побеждаем чужеземцев силой оружия, они
тотчас одолевают нас словами. Коминь рассказывает, как
во время одних переговоров какой-то англичанин сказал
французам: «Когда вы, французы, встречались с нами на ратном
поле, вы всегда терпели поражения от нас, англичан, а когда
Обращают нас
в рабство
Позорят нас
своими насмешками
и руганью
\Сеют смятение и
•ереси и обращают
нас в рабство
Себе берут
спокойную жизнь, а нам
оставляют рабство
и труд
Побежденные
оружием — побеждают
речами
33*
515

Плененные силой -
пленяют красотой
Заключают союзы,
вредящие нам
мы с вами вели переговоры, всегда мы оставались
побежденными» 8.
То же случается и у нас: прежде — с греками, а ныне —
с немцами. Они втягивают нас в долгие беседы, и в разговоры,
и в обсуждения и всегда нас хитро обманывают для того,
чтобы мы с ними заключили нисколько не лестные для нас
соглашения. Так случилось с последним и с
предпоследним договорами, заключенными между этим царством и
шведами 9.
13. Нам отнюдь не полезно вести войны с этими более
искусными, красивыми и образованными народами. Ведь если
мы возьмем кого-нибудь из них в плен, то они, будучи
пленниками, пленяют нас в нашем [же] доме своей красотой,
и красноречием, и ласками. Ибо красота — это немое
красноречие, которое способно на большее, нежели ум и ученость.
Так наши пленники превращают нас в своих пленников, и
одурачивают нас, и добиваются своей цели, чтобы мы
позволили им то, чего они просят.
Так поступили некогда евреи с помощью Эсфири с царем
Артаксерксом, и с помощью другой Эсфири с Казимиром Ягел-
лоном и с поляками. Ибо Казимир, плененный красотою этой
блудницы Эсфири, ради нее дал евреям большие привилегии
и наводнил евреями всю страну 10. А немцы и греки добились
еще большего с помощью красивых, умных и красноречивых
мужей. Много примеров этого есть в польских летописях,
давних и свежих.
14. Когда у них есть свои собственные причины для войны
с турками, они притворяются, будто ведут войну за веру
Христову, и втягивают нас в союзы, чтобы взвалить на нас
тяжесть войны.
Венецианцы — особенные хитрецы в таких делах. Они
в свое время обманули испанского короля и папу, ибо, убедив
их войти с ними в союз и одержав большую победу над
турками, тотчас оставили своих союзников, заключили мир с
турками и повернули турецкое войско против испанцев и.
Те же венецианцы убедили короля Владислава [вступить]
с ними в союз, чтобы он начал войну с татарами, и от этого
пошли все те беды, что опустошили ныне Польскую землю и
Русь 12.
Те же венецианцы своими хитрыми баснями убедили
великого государя отправить к ним своих послов13. А они
использовали это дело в своих целях, распустив слух, будто
великий государь заключил с ними союз против крымцев.
Из-за этого крымцы сильно разгневались на это царство,
и турецкий царь приказал им ни за что не мириться, а
воевать с Русью.
516

15. А немцы нас обманули и выставили миру на поеме- заключают с нами
,> шутовские и неле-
шище, когда заключили с нами соглашение о том, чтооы рус- Пые договоры
ские торговцы могли держать [свои] торговые подворья,
и своих приказчиков, и дома у шведов и у иных немцев.
И чтобы взамен немцам было дозволено держать на Руси своих
приказчиков, и свои товары, и подворья. Поскольку у наших
людей нет больших кораблей, и они не умеют их строить и
водить по морю, то ясно, что они вовеки не будут иметь
[своих] подворий у немцев. А кроме того, нашим людям и
не полезно было бы туда ездить, ибо они безусловно
вернулись бы домой с убытком, как некоторые уже испытали на
[своем] опытен. Поэтому смешно и глупо нам вступать
с ними в такие шутовские соглашения и терпеть от них эти
суетные обманы.
16. Что МЫ НИ Сделаем ДЛЯ НИХ ИЗ ЛЮбвИ, ЧеЛОВеЧНОСТИ И Высмеивают нашу
г\ любовь и человеч-
учтивости, все они подвергают насмешке и поруганию. Осо- ность
бенно много в их книгах язвительных поговорок, шуток и
ругани по поводу угощений, которые наши великие государи
некогда имели обычай устраивать для послов, и пожалований
едой и питьем.
17. Держат у нас СВОИХ ПОСТОЯННЫХ ПОСЛОВ, КОИ ЗОВутСЯ Держат у нас согля-
«резидентами», то есть сидельцами, а иные зовутся «консу- датаев
лами», то есть смотрителями за торговлей. Все они не кто
иные, как соглядатаи, предатели и насмешники, враги,
вскормленные в [нашем] доме, и возмутители нашего народа.
А некоторые из торговцев, и толмачей или переводчиков,
и воинов, и иных чужеземцев, которые здесь окрестились или
не окрестившись живут на жалование от великого государя,
являются наемными соглядатаями чужеземных королей,
и шлют им отсюда всякие вести, и раскрывают [наши] тайны.
Некоторых мы могли бы назвать поименно.
18. Чужеземные КОрОЛИ многообразно Обижают Нас И Чужеземные короли
ттпчппат обижают нас всяче-
nudupMi. ским образом
1. Некоторые действуют хитро и бывают избранными на
престол, а затем, когда их позовут, отказываются и не хотят
приехать, как сделал Владислав Зудерман 15.
2. А Генрих Французский, пробыв некоторое время
польским королем, был затем приглашен на французский престол
[и] тайно сбежал не без позора для поляков 16.
3. Иные деньгами привлекают к себе [сторонников] и сеют
раздоры среди польского боярства, и если какое-либо
меньшинство незаконно провозгласит их [королями], приходят с
оружием, чтобы завладеть престолом, как сделал Максимилиан
Австрийский 17.
4. Королева Кристина украла у поляков корону, казну и
королевича 18. Елизавета у венгров тоже корону украла 19.
517

Обманывают нас под
видом
посредничества
На позор нам
принимают fHainel
гражданство
Разрушают наш
-хороший воинский
строй и военные
порядки
5. Людовик назначил польский сейм в Буде — в венгерской
столице20.
6. Владислав Ягеллон опустошил польскую казну на
венгерские нужды21.
7. Швед Сигизмунд22 и его сыновья из-за своего титула
втянули поляков в великие войны со Швецией.
8. При короле Стефане в почете были одни только венгры,
а поляков ни во что не ставили вплоть до того, что польный
бан Мелецкий оставил свою должность, не вытерпев
венгерской наглости 23.
9. Но что за польза говорить об этом? Большую книгу
написал бы тот, кто захотел бы описать обиды, причиненные
полякам Ягеллонами и иными чужеземными королями. И кто
собрал бы [воедино] все достопамятные поступки этих
королей, не нашел бы наверняка почти ничего, что не принесло бы
полякам вреда и позора.
19. Чужеземные правители везде вмешиваются в наши
дела и становятся нашими посредниками, третейскими судьями
и примирителями. Они делают вид, будто хотят мирить нас,
но отнюдь не думают о нашем примирении, а, напротив, сеют
среди нас междоусобные раздоры, выведывают наши тайны и
находят способы [осуществления] своих замыслов.
20. Если какой-нибудь [выходец] из великих народов
(которые только себя одних почитают за людей) станет
королем у нас, простаков, то рядом с ним из чужеземцев появятся
и князья, бояре, думники, баны, начальники и управители,
и разные придворные чины24. Ни одного поляка или русского
эти короли и королевы не допускают до своих собственных дел
и совсем не дают им приблизиться к себе, а все свои личные
дела ведут с помощью чужеземцев.
Поляки же и венгры, увидев некогда этот свой позор,
приняли закон [о том], чтобы ни одному чужеземцу не дозволено
было покупать в Польской и в Венгерской землях недвижимое
имущество или вотчины и чтобы ни один [из них] не мог
быть князем, боярином, должностным лицом. Но закон этот
ничего не дал. Ибо, если эти короли хотят наделить вотчиной
или чином кого-либо из чужеземцев или своих сородичей, они
добиваются, чтобы подданные дали тем [людям] гражданство
или приписали их к польскому народу, и не одним, так
другим путем они достигают своей цели.
А здесь на Руси еретики, и изгнанники, и изменники ради
вотчин и большого жалования делают вид, что хотят принять
крещение и крестятся, но, однако же, остаются еретиками и
всегда не верны этому царству.
21. Полковники-немцы, заполнившие в наше время Русь,
только тем принесли пользу нашему народу, что показали
518

пехотинцам, как стрелять из пищалей и носить длинные
копья, но это наши воины и без них легко могли бы узнать.
А в остальном немцы худо поступают, когда
переделывают все наше войско на свой немецкий лад. От этого нам нет
никакой пользы, но нужна нам легкая конница и гусарский
строй.
Не следует ни одного из этих хлебогубцев держать в стране
в мирное время, ибо они даром кормятся без дела, бывают
соглядатаями, пишут о нас ругательные книги и горько нас
высмеивают, высокомерно унижают и жестоко бьют. В
военное время не нужно держать их во множестве, и [надо]
чтобы ни один из них не командовал нашими людьми,
а чтобы они имели воинов из своего народа. Ибо иначе для
наших людей не только бывает крайне позорно, но и вредно и
приводит [их] в отчаяние то, что наихудший чужеземец лишь
из-за того, что он чужеземец, командует русскими [людьми],
гораздо лучшими, чем он сам, и притом в их же отечестве.
Я сам видел, как это бывает: видел сотников, кои в каком-
либо другом месте были бы едва годны на то, чтобы носить
пехотную пищаль. Оттого наши воины бывают недовольны,
и серьезно уменьшается [их] доблесть и храбрость, так как
они видят, что у них отнята всякая надежда на славу и на
прибыль.
То, что мы больше всего стараемся добыть с помощью этих
чужеземных воевод, из-за них погибает, и все получается
наоборот. Мы бы хотели, чтобы наши воины были храбрыми
и искусными в ратном деле, а они теряют все воодушевление и
охоту, какая у них прежде была, из-за того, что лишаются
всякой надежды на славу и прибыль. Приобретают они
бесполезные для этой страны знания25, а меж тем теряют и
забывают свой старый добрый оружейный строй и военное
искусство. .
22. Чужестранцы заливают И ПОИСТИНе ЗатОПЛЯЮт наши Выживают нас из
королевства под видом торговли, ремесла, военной службы и шихА°в и стран ш
благочестия. Они приходят к нам и [вместе] с женами, а пути
назад не находят. Так, приходя и переселяясь к нам, немцы
выжили нас из целых стран: из Моравии, из Поморья, из
Силезии, из Пруссии. В Чехии в городах осталось уже мало
славян. А у поляков все города полны немцами, цыганами,
шотландцами, евреями, армянами и итальянцами, так что во
многих городах чужеземцев больше, чем наших, и наши люди
не находят себе места в городах.
Города наши полны чужеземцами, а мы — их холопы.
Ибо для них мы обрабатываем землю и ведем войны ради их
выгоды, чтобы они сидели, бездельничая, в городах, в
каменных хоромах, и пировали, и называли нас свиньями да псами.
519

Совершенно ясно и ни для кого не тайна, что чужеземцы
у поляков завладели дочиста всем золотом и серебром, и
поедают все плоды, и [выпивают все] соки этой земли. А поляки
у себя дома просят милостыню у гостей, умоляют их,
кланяются им и погибают у них на глазах от голода и от стыда.
А что делается здесь, на Руси? Чужеземные торговцы —
немцы, греки, бухарцы — сгребают к себе богатство и доходы
всего этого королевства. Везде держат склады с товарами и
откупа, и всякие промыслы и дела. Свободно ездят по стране
и скупают наши товары по самой дешевой цене, а к нам
привозят множество бесполезных и самых дорогих товаров:
жемчуг, драгоценные камни, и венецианское стекло,
заменяющее [эти] камни, и часы, и другие бесполезные вещи.
И, наконец, будучи хитрецами, они обманывают наших
торговцев, на большие суммы денег,
в тревожное время 23. В тревожное время чужеземцы увозят от нас свои
ВЫНОЯЯТ ОТ НЯР
добро товары и деньги и тем самым порождают в стране
дороговизну, [а] те, кто может, и сами уезжают; открывают наши
тайны; легко изменяют, переходят к врагам и многими
способами нас обижают.
все торжища у нас 24. Когда эти торговцы и ремесленники в каком-либо
отнимают
городе расплодятся и размножатся настолько, что станут
достаточно сильными, тогда они изгонят наших людей из
города или убьют [их], укрепят город и станут
полновластными господами к нашему позору и убытку. Так они
сделали в Гданьске, в Торуне, в Риге и в некоторых русских
городах, и саксы [добились этого] в Венгрии, и во всей Чехии,
и в Поморье, и в других местах. И особенно, где были места,
удобные для торговли, все эти места, и пристани, и торжища
немцы у нас отняли. И повсюду они [оттеснили] нас от моря
и от больших судоходных рек [и] загнали в широкое поле
пахать землю *.
* Перевод § 25 ж 26, зачеркнутых Крижаничем в рукописи:
Именуют себя ела- 25. Если чужеземцы завладеют каким-нибудь городом или хотя бы
вянскими королями небольшой нашей областью, тотчас же именуют себя прямо королями
славянскими, как будто бы они являются королями всего славянского
народа. Так, некогда венгерские короли, а ныне — немецкие цесари
из-за того, что они держат небольшую часть славянской земли, именуют
себя королями Далматинскими, Хорватскими и Словенскими и
пользуются тремя разными придуманными ими гербами, как если бы они
владели тремя королевствами нашего народа.
Так же и венецианцы из-за четырех или пяти наших приморских
городов называют себя «государями славянской земли».
И те Ягеллоны, кои именуются польскими королями, из-за того, что
они владеют некоторыми частями Руси, именуют себя прямо «великими
князьями русскими», как если бы они были государями всея Руси,
а надо было бы им звать себя «князьями Малой или Южной Руси».
520

27. Эти чужеземные откупщики, резиденты, консулы,
торговцы, полковники, рудознатцы, врачи, ювелиры, художники,
колокольные мастера и всякие ремесленники, и разные
новокрещенцы учат нас своей роскоши. То есть [учат] обивать
стены и целые дома коврами, быть изысканными в одежде и
в еде, спать на трех-четырех перинах, [учат] женщин мазаться
румянами и покупать драгоценные камни, [учат] и иным
таким же расходам, которых наша земля не может выдержать.
Учат нас своим порокам и грехам, таким, как содомия. Учат
своим ересям и мало-помалу заражают нас неверием.
Переделывают наши законы, и разрушают наши благолепные
церковные порядки, и лишают нас всякого благочестия. А иные
под видом святости приносят нам суеверие и ложную лишнюю
святость и по-фарисейски налагают на людей непосильное
бремя.
28. А иные обманывают нас и прельщают суетными
именами академий или высших училищ и привилегиями
тамошних учеников, и возведением в доктора и в магистры28 (или
в учителя). Но вся эта суета не помогает, а, напротив, мешает
учению, и страна наполняется множеством бездельных дьяков
или книжников. Ибо многие, обманутые этой суетой, в
молодости не хотят учиться выгодным и народу полезным да
необходимым ремеслам и, желая все стать книжниками, остаются
неспособными добывать [себе] хлеб.
А что еще хуже — эти ученые магистры учат нас одной
лишь грамматике, а иные полезные науки от нас утаивают.
И я не могу ничего сказать об остальных науках, ибо я еще
не знаю ни одного врача, математика, музыканта и
архитектора, вышедшего из нашего народа.
А иные берут с нас огромные деньги за обучение танцам
(от которых нет никакой пользы), как тот хвастун берет за
огненные игры и обещает, что они принесут большую пользу,
хотя в наше время ни один город нигде не был взят и ни
одна страна не побеждена с помощью этих премудрых огневых
ядер и стрельб.
И, наконец, иные приносят к
искусства: астрологию, алхимию,
в коих нет ничего иного, кроме
подробнее в другом месте.
26. Наше имя — «славяне» — переводится на немецкий язык словом
«венниш» или «веннен»,26 а слово это на их языке обозначает хорта 27
или же, вернее, — во множественном числе — много хортов, то есть
гончих псов. Поэтому немецкие цари выдумали смешную хитрость и
на гербе своего вымышленного «славянского королевства» рисуют трех
зверей, неведомо каких. Глупым славянам они объясняют, будто это
три куницы, но сами имеют в виду не трех куниц, а трех собак
соответственно слову «веннен», как я [уже] сказал.
Учат роскоши,
порокам, грехам и
суеверию
Прельщают нас
суетным неистинным
учением
нам проклятые бесовские
магию и каббалистику,
чародейства, как я сказал
Дали- нам герб с
тремя псами
521

Заключение
Чужебесие
одурачило всех славян
Красота и
красноречие одурачивают
Идолопоклонство
сводило с ума
евреев, чужебесие — нас
Славяне из-за
своего ума и языка
легко поддаются чуже-
бесию
29. Итак, поскольку у чужеземцев имеется столько путей,
поводов и хитроумных способов, чтобы обманывать нас,
неудивительно, что они так часто и мерзко нас притесняли.
Неудивительно, что чужебесие столь многих наших правителей свело
с ума и одурачило.
Что значит «многих»? Всех, всех до единого славянских
королей, князей и властителей увлекло это заблуждение, все
споткнулись об этот камень. Но не все одинаково: некоторые
осрамились поменьше, другие — побольше. Так, среди поляков
[отличился] тот Казимир, который наполнил землю Польскую
евреями и немцами, а среди русских — царь Иван Васильевич
и царь Борис Федорович и — пуще всех — Расстрига.
Чтобы в последующее время не случалось таких бед или,
вернее, чтоб они были не так велики, надо предотвращать их
с помощью хороших законов, осторожности, и привилегий,
и особых смотрителей за этими вещами.
30. Как некогда Далила, женщина, Самсона, победителя
мужей, а Клеопатра римлянина Антония — правителя
Египетской земли, смирили и покорили, так и соседние народы, если
они оказываются побежденными силой нашего оружия, сразу
покоряют нас своей красотой, остроумием, красноречием и
льстивыми речами и шуточными своими играми.
Лучше было бы некогда Самсону убежать цодалыпе от
филистимлян и Антонию — от египтян, нежели быть [их]
победителем или государем. Так и нашим людям было бы во
много раз полезнее не знать о чужеземцах, нежели побеждать
их и брать их города, ибо, благодаря [своей] красоте и
хитрости, побежденные начинают править правителями. Ибо
красота — это немая речь, и у правителей она — всемогуща.
31. Как некогда идолопоклонство евреев, так чужебесие
искушает и всегда будет искушать наш народ. Почти что все
еврейские короли грешили идолопоклонством; так же и все
наши короли, князья, города и народы грешат чужебесием.
Удивительнее и хуже всего, что даже и более мудрые наши
учителя страдают этим заблуждением, ибо наш мудрец Старо-
вольский написал в книге и советовал полякам призвать
немцев, чтобы они строили на нашей земле остроги против крым-
цев и поселялись там29. Совет этот так плох, что хуже и быть
не может, как ведомо тем, кто знает, что делается в тех
острогах на турецком рубеже, где немцы живут вместе с
венграми и с хорватами.
32. Воистину не счесть тех бед, кои наш народ по ту и
по эту сторону Дуная извечно терпел и терпит от
чужеземцев. Ведь нет ни одного народа под солнцем, у коего чуже-
522

земцы пользовались бы таким почетом и доверием и снискали
такую любовь, и где чужебесие было бы так сильно, как у нас.
Или иначе говоря: поскольку чужебесие обуяло нас больше
всех и поскольку нас по сравнению со всеми другими
народами легче уговорить, перехитрить и обмануть, оттого и
бывает, что мы одни терпим такие обиды и позор от чужеземцев.
Причина искушения нас та же самая, что и у евреев.
Ибо у евреев язык был грубый, скрипучий, бедный,
несовершенный, негодный; музыка и шутки тоже простые и грубые.
А у греков-идолопоклонников был сладостный, красивый,
удобный, выразительный язык, мягкие и веселые шутки, музыка
и разные чудные, славные танцы, и красотой они
превосходили евреев. Поэтому евреи были увлечены и сведены с ума
этими греческими танцами, нежностью, весельем и льстивостью
и в конце концов заразились их идолопоклонством.
Вот так же и мы: ибо язык у нас самый несовершенный
из всех и совсем невыразительный, ум некрепкий и красоты
почти никакой нет, оттого мы привыкли дивиться чужому
красноречию, учености, уму и особенно красивому обличью,
искусным танцам и льстивым шуткам. И потому, так же как
те птицы, которые более жадно засматриваются на поступки
человека или охотника [и из-за этого] легче бывают пойманы,
так и мы тоже, пока во все глаза глядим и дивимся
чужеземной красоте, бываем одурачены ими и сведены с ума, и
они делают с нами все, что хотят: сразу же надевают на нас
узду, вскакивают на спину и ездят на нас, как им угодно.
Поэтому нам было бы куда полезнее отвращать глаза от их
красоты и затыкать уши, чтобы не слушать их речей, так же
как Улисс спасался от сирен. Ибо иначе мы никак не можем
уйти от их злости и хитрости.
Раздел 17
О СВАТОВСТВЕ ЧУЖЕСТРАНЦЕВ
1. Мы хотим здесь вкратце показать, как сватовство чу- ватовство чуже-
жеземных правителей всегда было причиной великих несча- странцев нам вре-
стий для народа. Так как чужеземные короли и князья зате- дит
вают свадьбы с нашими правителями всегда только во вред
и на позор нам, то есть чтобы добыть власть над нами. Ибо
523

этим способом литовец Ягайло обошел п покорил поляков,
а венгерские короли — хорватов, а немцы — чехов. Таким же
образом подъезжали к русскому престолу [королевич]
шведский, и Иоанн и Вольмар — датские королевичи и другие
женихи.
Но этими свадьбами они приносят нам неисчислимые беды:
отнимают у нашего народа королевское величие, вовлекают нас
в свои войны и во многие раздоры, переиначивают наши
законы и наше благочестие. Их бояре правят в наших державах
и пьянствуют, а нас везде осмеивают, оскорбляют и бьют.
2. Лучше всего было бы нам, славянам, не вести никакой
сватовство чуже- торговли, не иметь договоров и союзов и попросту никак не
злоаотечу^еб^сВияе знаться и не общаться с чужестранцами. Но мы никак не
можем избежать торговли с ними, и войн, и перемирий, и
посольств, и всех подобных дел, и поэтому в таких неизбежных
делах мы должны поступать с большой осторожностью. А
чужеземного сватовства мы можем совершенно избежать и
навеки избавиться от него, и поэтому мы должны запретить его
вечным и нерушимым законом.
Ведь сватовство содержит в себе все остальные беды,
порождаемые чужебесием и чужевладством. Ибо [вместе] с
чужеземной невестой приходят в страну чужестранцы всех
чинов и званий: без всякой пользы для жителей, а всегда во вред
и в ущерб. А со временем в стране возникает множество
раздоров и войн между правителями. Часто случается, что обе
стороны терпят [от этого] сильное разорение. Иногда бывает,
что одна сторона — в убытке, а другая — в прибыли, а в ином
случае те, кто нынче в убытке, окажутся в прибыли.
Однако нам, славянам, ни одно чужеземное сватовство не
принесло испокон веков никакой прибыли, чести и выгоды,
а, напротив, каждое приносило окаянные горькие обиды, позор
и разорение *.
3. Но что говорить только о нас, когда и для всех осталь-
Сватовство чуже- ных народов чужеземное сватовство почти всегда было при-
странцев опасно v r V ^ -г-
для всех народов чиной каких-либо бед. Если просмотреть историю всех наро-
ров, то из ста таких свадеб едва ли найдется одна или две,
за которыми не последовала бы со временем какая-нибудь
война или какая иная беда для народа.
* Далее в тексте шел следующий отрывок, зачеркнутый затем
Крижаничем:
В другом месте мы с божьей помощью перечислим все [случаи]
сватовства наших правителей с чужеземцами, о которых только
сохранились какие-либо известия. Из-за сватовства наши королевские
престолы перешли во власть других, чужих народов: хорватский — венгров,
чешский — немцев, польский — литовцев. А нам от сватовства [с
чужеземцами] отнюдь не перепало1 ни одной крупицы пользы.
524

Примеров и доказательств [этого] несметное количество,
и многие войны, которые в наше время велись в Европе,
могут нам засвидетельствовать это. Но нам достаточно будет
привести здесь единственный чужеземный пример:
Филипп Красивый, французский король, который умер
около 6823/1315 года, имел трех сыновей и дочь Изабеллу.
После [смерти] отца все сыновья правили по порядку один
за другим и умерли, не имея мужского потомства, а оставив
после себя [лишь] дочерей. Изабелла же была выдана за
английского короля Эдуарда II (Второго) и родила Эдуарда III
(Третьего), также ставшего королем. Этот Эдуард Третий,
будучи внуком Филиппа, претендовал на французский престол
как на дедовское наследство. Но французские властели
отказали ему, заявив, что у них престол не передается по женской
линии, и, в соответствии со своим законом, пропустив Эдуарда
и дочерей трех сыновей Филиппа, сделали королем Валуа,
племянника Филиппа, то есть сына [его] брата. Из-за этого
Эдуард пошел на французов войной, причем он и его
наследники так люто вели [эту войну], что сам столичный город
Париж и большая часть Французского королевства были
захвачены англичанами и удерживались ими много лет, вплоть
до тех пор, пока они не были изгнаны королем Карлом
Седьмым. Однако же с той поры английские короли считают
Французскую землю своей вотчиной и именуют себя французскими
королями вплоть до сего дня [т. е.] уже 300 лет спустя. Вот
какой позор и какие неописуемые кровопролития принесла
французам эта свадьба с чужестранцем1.
А каких только смут не вызвал по всей Европе своими
свадьбами австрийский род (который ныне суетно именуется
римскими царями) ? Не одну, а десяток книг заполнил бы тот,
кто захотел бы перечислить все смуты, войны, обманы,
несчастья, обиды и разорения, причиненные из-за этпх
австрийских свадеб народам Немецкой, Венгерской, Чешской,
Итальянской, Испанской, Английской и Французской земель.
Поэтому некий льстец написал: «Пусть другие воюют из-за
престолов, а ты, австрийский род, сватайся и тем самым добывай
престолы».
4. А теперь приведем несколько примеров того, что
случилось у поляков2.
1. У польского короля Попеля была жена — немка по
имени Бланка. Эта Бланка захватила власть и отравила
насмерть дядей Попеля и лучших бояр. Но из их мертвых тел
народились мыши, которые съели живьем Попеля с женой3.
2. У немецкого царя Арнульфа была жена — сестра морав- АрнульФ св<
СКОГО КОРОЛЯ СвяТОПОЛКа, КОТОРЫЙ перВЫМ ИЗ ТаМОШНИХ КОрО- Святополк а
Австрийское
сватовство
Бланка отравила
бояр; съедена
мышами
525

Рикса унесла
королевича, казну и
корону
Кристина называет
поляков свиньями,
нннлекает на них
войну
лей окрестился. Но затем Арнульф призвал и натравил на
своего свояка Святополка венгров, и те его убили. Так немец;
Арнульф доказал справедливость немецкой пословицы: «Сколько
свояков — столько и волков» 4.
3. Царь Оттон, придя в гости к Болеславу Храброму,
сосватал его сыну Мечиславу свою племянницу Риксу.
Мечислав, приняв правление, был настолько послушен Риксе —
женщине жадной, дерзкой и пресмелой, что правил
королевством во всем по ее указу. Тогда мораване и иные славянские
князья, жившие за Одрои, отказались повиноваться, присвоили
королевские доходы, завели дружбу и сватовство с немцами
и, наконец, открыто изменили и поддались немецкому царству.
После смерти Мечислава Рикса стала править еще хуже и
круче и разными хитростями добилась того, что коронование
молодого королевича Казимира оттягивалось. А она в это
время ежедневно выдумывала новые способы добывания денег
и мучила людей лютыми поборами. Поляков она постыдно
унижала, на все почетные должности возводила своих немцев.
Наконец, скопив огромные богатства, Рикса убежала в
Немецкую землю и увезла с собой королевича, и всю казну, и две
короны: королевскую и королевину. А затем царя — немца
Конрада — упросила и убедила послать войско, чтоб разорить
польские земли5.
4. Когда царь Генрих был побежден королем Болеславом
Кривоустым, он благодаря своей хитрости добился, что
победитель Болеслав пришел в шатер к побежденному Генриху
просить мира. Ибо царь дал понять Болеславу, что хочет
отдать ему свою сестру и дочь. Болеслав дал себя обмануть и
взял за себя Адельгейду — сестру Генриха, а сына своего
Владислава женил на дочери Генриха — Кристине и всех
пленников, коих у него было великое множество, отпустил даром.
По завещанию Кривоустого четыре его сына разделили
королевство между собой. Однако жена старшего из них,
Владислава, — Кристина была женщиной прегордой, жадной и
жестокой. Всех поляков она считала свиньями и открыто
называла их «свиньями», не допускала их ни к службе, ни к себе
на глаза, а любила только своих немцев. Мужу она говорила:
«Я-де царская дочь, пошла за тебя в надежде на целое
королевство, а теперь вижу, что мы с тобой и с нашими детьми
загнаны лишь в четвертушку королевства».
Подобными и иными словами эта бесовская ведьма
разожгла междоусобную рать среди братьев. Ибо Владислав Кри-
воустович по наущению и настоянию этой ведьмы пошел
войной па братьев, но был ими разбит и выгнан вон из Польши.
Затем пришел с войском царь Конрад, чтобы вернуть
Владиславу и Кристине престол, но ничего не добился. Затем
526

с этой же целью пришел царь Фридрих, и было достигнуто
такое соглашение: вдовый Мечислав (брат Владислава)
возьмет в жены царскую племянницу Адельгейду, а Владислав
вернется в Силезское княжество. Однако уже по другим
причинам Владислав не вернулся на силезский престол, а умер
со своей Кристиной в изгнании6.
5. На венгерского короля Коломана пошел войной царь с юдитой отошла
Генрих V. Коломан, испуганный этой опасностью, стал искать с^ТаяПз°емЬляи1 Спиш"
встречи и разговора с Болеславом Кривоустым. Встретившись,
короли заключили союз и сосватались: Коломан сосватал
своему сыну Стефану дочь Кривоустого Юдиту. В приданое
невесте была дана тогда немалая Спишская земля с
несколькими каменными городами, и с того времени она отошла от
Польши и остается под властью венгров7.
6. В приданое за Саломеей, сестрой Лешка Белого, поляки с Саломеей оттор-
дали венгру Коломану Галич. Но русский князь Мстислав, мирТ иГапрочиеВл[зем-
разбив поляков и венгров, захватил Коломана с Саломеей. ли1-
А король Андрей, отец Коломана, сумел добиться с помощью
своих послов, чтобы князь Мстислав выдал свою дочь Марию
за брата Коломана — Белу, а Коломана чтобы освободил и
через три года вернул ему Галич. Однако с течением времени
венгерские вельможи, забыв о польских и русских благодеяньях,
за деньги продали литовцам Галич, Владимир и всю
окрестную большую область8.
7. Владислав Локеток выдал свою дочь Елизавету за Невесты к полякам
дважды овдовевшего венгерского короля Карла не без прида- £аногоЯТ без при"
ного. А для Казимира, сына своего, попросил невесту у Геди-
мина, князя литовского, без всякого приданого лишь с тем,
чтобы Гедимин освободил пленников 9.
8. КаЗИМИр ЛокетКОВИЧ ЖеНИЛСЯ ВО ВТОРОЙ раз На Адель- Адельгейда, беспри-
гейде — дочери чешского князя, немца, а приданое — две ты- 5виласьИпУ^0™оВйая'
сячи пражских коп — было обещано, но не уплачено. Эта Граспространения1
Адельгейда была некрасива лицом, и, увидев ее, Казимир уЛп<?ляковИ евреев
сразу же ее возненавидел и отослал прочь, чтобы ему
свободнее было жить с блудницами, которые ввели его во многие
грехи и опозорили. Но больше всего зла причинила еврейка
Эсфирь. Ибо ради этой Эсфири Казимир дал евреям огромные
привилегии и всю Польскую землю наводнил и заразил ими.
Так же и Владислав Сигизмундович 10, когда ему привели
издалека жену не столь красивую, сколь ему хотелось, бросил
жену и начал грешить с блудницами.
О, насколько лучше было бы тем королям взять [жену]
из своего народа и выбрать ее по своей воле, а не преступать
божьей заповеди.
9. Царь Карл взял [в жены] Елизавету, дочь Богуслава, т0йЩегпошли1Ю ^еше-
князя Щецинского, племянницу короля Казимира Локетко- ные расходы и
поборы
527

С Ядвигой
королевский престол отдан
навеки
Зять-немец воюет
против тестя
Елизавета украла
венгерскую корону
вича. Тогда Казимир справил в Кракове пышную свадьбу
с неимоверными расходами. На свадьбе этой были: 1) царь
Карл; 2) Людовик-, король венгерский; 3) Сигизмунд, король
датский; 4) Петр, король кипрский; 5) Оттон Баварский;
6) Земовит Мазурский; 7) Болеслав Свидницкий; 8)
Владислав Опольский и 9) Богуслав Щецинский — самовластные
князья, а десятым был сам король Казимир. Свадьба длилась
двадцать дней. А в приданое невесте Казимир дал 100 тысяч
рублей.
Зачинщиком и устроителем всего этого был немец Варинк —
казимиров управитель, а для бедных поляков — враг^и
грабитель. Сей людодерец и кровопийца, будучи богаче/самого
короля (ибо его власть над королем и королевством была
больше, чем у короля над ним) и желая похвастать своим
богатством, нажитым на крови бедных земледельцев, пригласил
к себе в дом всех этих королей и князей, угостил их на диво
и богато одарил, а наипаче Казимира, которому преподнес
подарки, стоившие свыше 100 тысяч рублей. В то время, когда
эти чужестранцы в Кракове пировали, кричали и плясали,
бедные поляки по всей стране голодали, плакали и тужили11.
10. Казимир Локеткович из-за некоего давнего сватовства
назначил наследником своего престола Людовика, короля
венгерского. Много можно было бы сказать о тех обидах, убытках
и смутах, которые поляки из-за этого перенесли.
После смерти Людовика полякам пришлось пять раз
отправлять послов за его дочерью Ядвигой, и они еле ее
допросились. А допросившись ее, выдали ее за литовца Ягайло и дали
в приданое за ней королевский престол, и навеки лишили свой
народ королевской чести 12.
11. Король Ягайло дочь свою Ядвигу выдал за немца
Фридриха Бранденбурга13, совсем еще юного, и в приданое
за ней назначил польский престол — на случай если бы он,
Ягайло, умер, не оставив мужского потомства, а в ином
случае —100 тысяч рублей. А этот милый зять со временем,
вместо того чтобы помогать полякам, оказал помощь их
врагам — крестоносцам.
12. Немка Елизавета, королева венгерская, после смерти
короля Альберта, своего мужа, вернулась домой, в
Австрийскую землю, со своим юным сыном и с короной, которую она
украла [у венгров], как некогда Кристина у поляков14.
Тогда венгры, желая короновать Владислава Ягеллона,
сняли корону с головы святого Стефана, мертвого короля. Это
было грешно, и Владислав вскоре был убит.
Корону, украденную у поляков Кристиной, вернул им
затем царь Конрад. Но король Людовик снова унес ее в Буду,
так что, когда захотели короновать Ягайло, короны не оказа-
528

венграми
Сватовством оттор-
лось, и пришлось делать ее заново. А затем Сигизмунд, король
венгерский, вернул Ягайло старую [корону] 15.
А венгерскую корону Матвею, королю венгерскому,
пришлось выкупать у немцев дорогой ценой — за 60 тысяч
рублей 16.
13. Казимир Ягеллон взял [в жены] дочь царя Альберта царева дочь с обе-
с приданым в 100 тысяч рублей, которое [ему] обещали оста- щашшм пРиДаным
вить в вечное владение, даже если бы она не родила
потомства. Однако приданое это было лишь обещано, но не отдано 17.
14. Но несноснее всех остальных была надменность и глу- прихоти немецких
пая кичливость той немки Елизаветы, жены короля Казимира, стола]елЬст"вятсяе"
которая из-за своего дьявольского высокомерия нарушила мир ™™'mVonleinelMiiv
между народами. Ибо Матвей, король венгерский, желая взять между поляками и
в жены елизаветину дочь Ядвигу, хотел посредством этого ""™ "
брака помириться с поляками и с чехами. Но кичливая немка
пренебрегла венгерским королем и сочла его недостойным
быть ее зятем из-за того, что Матвей был не из королевского
и не из княжеского рода, а лишь из бояр. Вскоре после этого
пришли послы от Людовика, князя Баварского, и Ядвигу им
отдали, и обещали за ней 100 тысяч рублей приданого, но не
заплатили 18.
15. Когда король Сигизмунд почти совсем уже одолел
крестоносцев и отнял от них Прусскую землю, немцам удалось землюПруССКуЮ
обольстить его так, что он подарил предводителю крестоносцев
Альбрехту (княжичу Бранденбургскому и сыну своей сестры)
все, что Альбрехт дотоле потерял, и то, что он еще удерживал
в Пруссии. И из предводителя крестоносцев сделал его и весь
его род полновластными князьями.
В этой же войне Сигизмунд мог разбить немцев, воевавших
с поляками, но не захотел их разбить. А пленных немцев,
которыми были полны все тюрьмы в Польской земле, он
отпустил без выкупа и еще подарил каждому из них одежду и
денег на дорожные расходы. С тех пор, как свет стоит, не
слыхано было, чтобы немцы поступили так с поляками или
[вообще] со славянами. Но не удивительно, что литовец
Сигизмунд был так щедр с немцем Альбрехтом за счет поляков 19.
5. Много есть иных примеров, еще более свежих, из
которых видно, сколько позора претерпели поляки из-за
чужеземного сватовства. Но так как у меня нет [сочинений] других
летописцев, кроме одного лишь Кромера, ограничимся ныне
тем немногим, что было сказано.
Надо нам вспомнить, что Ветхий завет запрещал женитьбы
между разными коленами народа еврейского и тем более между
разными народами. Завещано было, чтобы новообращенный
(как у нас новокрещенец) ни за что не мог стать королем.
А священство предназначено было только левитову колену.
Почему евреям
запрещено брать в
жены чужестранок
34 К). Крижанич
529

И поэтому новообращенным было недоступно какое-либо
духовное или мирское достоинство. Ясно сказано в Книге Исхода
в главе 34.16 и в 3-й Книге Царств в главе 11.2, что евреи
не должны брать себе чужеземных жен и выдавать своих
дочерей за чужестранцев. «Чтобы они, де, не склонили сердца
вашего к своим богам».
А мы куда более склонны к чужебесию, нежели евреи
к язычеству. Поэтому мы должны быть не менее осторожными,
чем евреи.
Мудрейший из всех евреев — Соломон жестоко ошибся и
лишился мудрости, когда взял в жены дочь фараона,
египетского короля, и множество иных чужеземных жен, которые
увлекли его в язычество (3-й кн. Царств в главе II).
турецкий закон 6. Турецкие короли берут столько жен, сколько им угодно,
и берут из разных племен и разной веры, боярынь и рабынь,
свободных и пленниц. Смотрят лишь на то, чтобы жены были
красивы, и поэтому не удостоивают их никакой чести. Не знаю,
поступают ли так персы и иные магометанские короли.
Артаксерксова Куда более удивительно то, что написано об Артаксерксе,
свадьба древнем персидском короле, который, имея одну законную
жену и признавая за ней королевское достоинство, взял,
однако, затем Эсфирь, не зная, из какого она рода, и не зная,
что она еврейка, и сделал ее королевой лишь-за ее красоту.
Такие свадьбы мерзки и мало отличаются/от простого блуда,
ибо не ищут в них ничего, кроме телеснорго наслаждения,
поступок Соломона Премерзким был также поступок Соломона, имевшего
семьсот жен и триста блудниц.
римский закон Самый лучший закон был у римских царей, как у древних
языческих, так затем и у христианских. Ибо каждый из них
имел лишь по одной законной жене, обладавшей королевским
достоинством. И [в жены] они брали не рабынь, не пленниц,
не чужестранок, не дочерей других королей или князей,
а только римских девушек. И смотрели они не на одну лишь
красоту, и выбирали не тех, что были краше остальных, но
не вышли родом, а выбирали красивых и скромных девушек —
дочерей наивысших римских вельмож. И дочерей своих они
также выдавали не за чужеземных королей или князей, а за
тех же наиблагороднейших и наивернейших своих подданных.
И это ни в чем не умаляло величия этих королей, которое всегда
оставалось таким, что никто на свете не мог его превзойти.
Напротив, благодаря этому обычаю те короли добивались
верности и любви своих подданных. Такой же обычай был и
у всех остальных народов Европы. Так, Лазарь, последний
сербский великий князь (павший вместе с сотней тысяч
воинов на Косовом поле), имел зятем одного из своих властелей
Милош кобилич по имени Милош Кобилич. Милош был так верен своему
530

тестю, великому князю, что не хотел оставаться в живых после
его гибели и сразу же решил за него и вслед за ним принять
смерть. На другой день после этого несчастного разгрома он
попросил, чтобы его выслушал турецкий король Мурад, и
обещал показать, где закопана Лазарева казна. А когда его
привели, чтобы выслушать, он ударил короля ножом в живот и
убил его, а самого его тут же зарубили20. У греческого царя
Алексея зятем был один из его властелей по имени Алексей.
Русские великие князья и польские короли поступали
так же.
И ТаКИМ Же обраЗОМ, Как МЫ уже ГОВОРИЛИ, ПОСТупаЛИ Немецкий обман
обычно везде в Европе, покуда немецкие короли не стали
охотиться за королевствами мораван, чехов, поляков и остальных
славян и венгров и [пока] для этого не стали свататься к
дочерям тамошних правителей и выдавать за них своих дочерей,
каковым способом и добились того, чего искали. А затем,
когда немецкое самодержство начало ослабевать, и князья и
властели стали с каждым днем присваивать себе все больше
прав и привилегий и стали все меньше подчиняться своим
королям, тогда князья эти начали свататься к более сильным
князьям, чтобы иметь больше силы против своих королей.
И со временем эта вещь так вошла в обычай, что стали
считать большим позором и грехом, если какой-либо король или
князь возьмет жену не из королевского или не из княжеского
рода или выдаст свою дочь не за короля и не за князя.
Заблуждение это мало-помалу распространилось во Французской,
Итальянской и Испанской землях и, наконец, с чужеземными
королями — ив Польской.
Русь это заблуждение, по милости божьей, еще не охва- рУССкий обычай
тило, ибо милостивейшие цари наши не считают для себя
зазорным брать в жены дочерей своих подданных — властелей.
Что же касается замужества царских дочерей, то два
рассуждения могут разрешить эти сомнения.
Первое рассуждение: кажется, лучше будет, если сие
царство последует всегдашнему обычаю римских царей и давнему
и общему закону всего славянского народа и всей Европы,
нежели новому немецкому обычаю, выдуманному недавно на
пользу одним лишь немцам. Ведь благодаря этому обычаю
немцы держатся на моравском, венгерском, чешском,
испанском, польском и на иных престолах, а другие народы не
смогли этим способом ничего у них добиться.
Второе рассуждение: даже если всем народам полезно
было бы выдавать дочерей своих королей за других
правителей или держать их всегда в девичестве и не выдавать за своих
властелей, то как раз русским и всем остальным славянам
это, конечно, никак не может быть полезно по причинам, уже
34*
531

достаточно объясненным: ведь нас, славян, чужестранцам
легче обмануть и перехитрить, чем все другие народы.
Август и остальные римские и персидские цари были
ничем не хуже немцев, однако римские цари искали себе невест
не у иных царей, а у своих бояр. Немецкие короли давно
лишились уважения и боязни со стороны своих подданных —
а вернее те никогда их достаточно не уважали и не боялись,—
и поэтому они всегда старались укрепить свою власть и
снискать уважение своих подданных посредством сватовства
с соседними государями. Однако полноправным королям и
правителям, обладающим совершенной властью, не нужно и
нелепо искать у посторонних людей поддержки для своей власти,
которая дана им от единого бога.
ш;ш:ж
Раздел 18
КАК ЧУЖЕСТРАНЦЫ
ПОЗОРЯТ КОРОЛЕВСКУЮ ЧЕСТЬ НАШЕГО НАРОДА
У ПОЛЯКОВ1
Ангел запретил
[давать] корону
полякам
Царь Оттон дал по-
лякахМ королевский
титул
Царь Конрад отнял
у поляков
королевский титул
Некие бездельники выдумали басню и рассказывают так:
пришел, де, к папе посол от Мечислава, князя польского
(который первым из этих князей принял крещение) и просил
у папы корону и королевский титул. Папа обещал [их] дать
и приказал ювелирам выковать корону. Но во сне ангел
научил папу, чтобы он не давал короны поляку, а [отдал ее]
другому послу, который должен будет завтра прийти с этой же
целью. Пришел венгерский посол, и поляку отказали в короне,
и послали [ее] Стефану, князю венгерскому2.
2. Другие лжецы рассказывают так: пришел, де, царь
Оттон Третий к Болеславу, князю польскому. Болеслав знатно
угостил царя и пребогато одарил [его]. А царь назвал
Болеслава «королем» и «другом Римского царства» и освободил его
от дани и от всякого подданства царям3.
3. Немецкие хвастуны рассказывают так: «Болеслав, де,
Храбрый, возгордившись, присвоил себе королевский титул и
отказался [платить] дань царю, и из-за этого был царем
Конрадом во многих великих битвах побежден и покорен. А сын
его — Мешко, добиваясь той же цели, был свергнут, и на его
532

место [был] посажен брат его — Оттон. А потом Мешко
положился на милость царя, разделил с братом княжество и,
отказавшись от королевского величия, удовольствовался
княжеским титулом, а Польская земля осталась данницей
царей» 4.
4. Король Болеслав убил святого великого чудотворца
Станислава. За это папа Григорий VII наложил на поляков
наказание: отнял у Болеслава королевский титул и приказал
епископам, чтобы они впредь никого не короновали на престол
без папского разрешения. И после этого королевский престол
пустовал 215 лет 5.
5. Немец Мутий пишет: «Собрались, де, царь Генрих и
князья во Франкфурте и решили пойти войной на поляков,
кои отказались платить царю дань и избрали себе короля и
короновали его, что было для царя превеликим бесчестием.
За это царь пошел на них с войском. Бились они несколько
раз, и обе стороны пролили много крови. Наконец, царь
принял поляков в подданство и, увеличив прежнюю дань,
вернулся домой». Так [пишет этот] немец6.
Но ведь если немецкого царя бесчестит тот, кто именует
себя королем, тогда все короли на свете, кроме польского и
чешского, бесчестят и позорят этого милого царя. Ибо ни один
другой король не был поставлен этим царем.
6. Легко распознать немецкое хвастовство, когда немцы
говорят, будто поляки платили дань их царю. Ибо какую-то
часть Польской земли они выдают за всю эту страну и народ.
Сроду не бывало, чтобы все поляки были подданными немцев,
и этому есть достаточное доказательство: ни один царь не
называл себя польским королем. Но когда во времена раздоров
между поляками немцы захватывали какую-нибудь часть
польских земель в Поморье или в Силезии, они хвастали, будто
подчинили себе всю Польскую землю. И если какой-нибудь
князек платил им дань, они называли ее просто
«польской данью», как будто бы эта дань шла со всего польского
народа. Так же поступают с нами, славянами, и
венгерские короли, и Ягеллоны, и венецианцы. (Смотри разд. 17,
пункт 25 7).
7. Царь Фридрих II дал крестоносцам жалованную
грамоту, коей подарил им и закрепил [за ними] Хелмский повет
и все то, что они смогут в будущем отвоевать у пруссов. Но
ведь над этими польскими землями немцы отнюдь не имели
никакой власти.
8. Князь Пшемысл, объединив разъятое Польское
государство, вернул народу королевский титул, коего не было
215 лет. Ибо в лето господне 6803/1295 Пшемысл был избран
королем и законным образом коронован. Но через семь меся-
Папа отнял у
поляков королевский
титул
Поляки сами себе
поставили короля
Завладев [лишь!
одной частью,
называют себя
государями всей страны
Царь дарит
крестоносцам польские, Ja]
не свои земли
Поляки сами
поставили себе королем
Пшемысл а
533

Поляк просит, fal
папа не дает и не
на и решает [носить]
королевский титул
Некоронованный
парь короновал
литовца на престол
Поляки сходят
с ума
цев после [его] вступления на престол вследствие зависти и
обмана немецких бранденбургских князей на него неожиданно
напали во время охоты и убили8.
9. Преемник Пшемысла — Владислав Локеток неведомо по
какой причине не хотел ни короноваться, ни называться
королем, а в течение 20 лет своего правления называл себя
«наследником Польского королевства». Но в 6828/1320 году
поляки отправили послов к папе Иоанну XXII, чтобы
испросить для Локетка королевский титул, ибо считали, будто Пше-
мысл принял этот титул не к добру, без повеления папы,
поскольку после убийства святого Станислава полякам
запрещено было [носить] королевский титул. Папа не хотел открыто
дать Владиславу королевский титул, чтобы не обидеть Иоанна,
короля чешского (присвоившего себе титул польского короля),
и тестя его Филиппа, короля французского. Однако же втайне
папа уведомил послов о своем согласии и сказал, что он не
запрещает полякам пользоваться своим правом. И после этого
Владислав Локеток был коронован9.
10. Немец Сигизмунд, король венгерский 10, добивался
свободного в то время суетного титула [царя] Римского
царства11. Чтобы угодить немецким князьям — избирателям царя,
он, преступив клятву и пойдя на множество хитростей, стал
помогать немецким крестоносцам, воевавшим с поляками.
Придумал он хитрый план, как оттолкнуть Витовта, князя
литовского, от его брата Ягайло, короля польского, и поссорить
обоих с поляками. И отправил гонца к Ягайло 'с просьбой
о встрече и переговорах.
Короли пришли в два ближних порубежных города: Ягайло
в Судец, Сигизмунд в Кезмар. Ягайло послал к Сигизмунду
брата Витовта. А Сигизмунд наряду с иными — открытыми —
делами имел тайную беседу с Витовтом и обещал ему сделать
его, Витовта, королем литовским, если он сам станет царем
немецким.
А в 1429 году, когда Сигизмунда уже провозгласили царем
(но еще не короновали), он повторил свою хитрость и снова
предложил [начать] переговоры. Назначены они были в Луцке.
Там Сигизмунд заключил соглашение с Витовтом и обещал
королевскую корону этому мужу, достигшему восьмидесяти
лет. И король Ягайло, обманутый льстивыми словами и не
предвидя грядущего зла, тоже согласился с этим.
Однако краковский епископ Збигнев сильно упрекал
Витовта, показав в большой речи, как несвоевременно это
честолюбие, которое должно принести литовскому и польскому
народам великое разорение. «Пойми, де, князь, отравлен тот
кусок и ядовит дар, который шлет тебе царь — общий и вечный
враг обоих наших народов». Говорил он и иные крепкие слова,
534

и вслед за ним все думники отговаривали Витовта от этого
плана.
Затем, на сейме в Корчине, послы Витовта, не сумев
ничего добиться от поляков, в конце концов сказали: «Угодно
вам или не угодно, [а] Витовт все равно будет королем».
И действительно, Витовт не переставал через гонцов просить
у царя обещанного. Поляки, перехватив несколько таких
гонцов, сошлись на сейм в Сандомире и отправили к Витовту
послов, и дали им наказ: если они никак иначе не смогут
отвратить Витовта от его намерения, пусть предложат ему польский
престол, поскольку король Ягайло согласен был уступить
старому и бездетному брату королевскую власть, которой он сам
был сыт и которая через короткое время все равно должна
была вернуться к его сыновьям. Витовт ответил: «Не хочу быть
столь бесстыдным и нелюбящим, чтобы брата Ягайло лишить
престола».
А между тем [Витовт] твердо решил изменить брату и
полякам и всех литовцев привел к новой присяге, и назначил
на 17 августа свою коронацию. При этом и царь Сигизмунд не
терял времени даром, а спешил покончить с этим делом,
хвастая и хвалясь перед [своими] друзьями: «Я, дескать, бросил
двум псам кость, из-за которой они разорвут и загрызут друг
друга насмерть».
А поляки перехватили двух сигизмундовых гонцов,
посланных с письмами к Витовту. А в письмах царь убеждал
Витовта выбросить из головы свои сомнения. Ибо Витовт
сомневался, имел ли право царь, если он провозглашен, но еще не
коронован, учреждать новые королевства и назначать королей,
как думал сделать тогда Сигизмунд. Эти же гонцы несли и
царскую грамоту, коей в Литве учреждалось новое
королевство и Витовт назначался королем. А корону царь обещал
прислать с другими послами в подходящее время.
Затем пришла весть, что очень пышное посольство с
короной находится уже в пути. Тогда все великопольское боярство
без всякого приказа, как по сигналу тревоги, вооружившись,
ушло в леса и вдаль и вширь обложило все дороги настолько,
что царские послы, дойдя до Франкфурта 12 и не посмев идти
дальше, повернули назад. А Витовт с огорчением отпустил
послов московских, тверских и одоевских 13, и царей татарских,
и двух рыцарских начальников, которых он пригласил на
праздник своей коронации, и затем вскоре умер. Я считал, что об
этом деле надо было здесь рассказать поподробнее (опустив
в десять раз больше вещей, относящихся к этому), чтобы на
этом примере можно было понять суетность и несказанную
бесовскую злость и хитрость, с помощью коих немцы стараются
обесчестить наш народ 14.
535

11. Кромер, польский летописец, был родом из немцев и,
выставляя себя сторонником 15 поляков, льстиво возвеличивает
немецкую надменность, а поляков обманывает и позорит.
Во-первых, потому, что, когда приводит речь Болеслава Ло-
кетка к воинам 16, он пишет, будто этот мудрый король (не
желавший просить у царя королевского титула) восхвалял своего
врага и сказал такую глупость: «О воины, если победите царя
всего света. . .»
Во-вторых, потому, что Кромер хвалит тех королей,
которые наводнили Польскую землю немцами, и ввели немецкие
законы, и отдали город Краков во власть немцам.
В-третьих, потому, что старается уверить людей, будто бы
поляки получили королевское достоинство от немецких царей.
Ни Конрад, ни Генрих не имели, де, права ни отнимать у
поляков королевский титул, ни запрещать [его], поскольку
поляки не сами себе поставили короля, а приняли эту честь,
оказанную им царем Оттоном. Так [пишет] тот насмешник.
И, конечно, по той самой причине, что если бы поляки [и
вправду] получили эту честь от царя, то последующие цари
могли бы по праву отнять эту честь (или вернее — бесчестьег),
как свой дар.
К тому же в тех случаях, когда приходится упоминать
одновременно о поляках, и венграх, и немцах, Кромер почти
везде называет венгров перед поляками, а немцев — всегда
перед ними обоими. Смотри у него страницы 343,, 329, 421, 459г
Немец отнюдь не 602 И другие 17.
ролев? поляка ко~ Более давние немецкие писатели рассказывают (как
говорилось выше), что царь Конрад и затем царь Генрих пошли на
поляков и не дали им пользоваться королевским титулом и
достоинством. Тогда выдумали и эту басню, будто бы ангел
запретил папе дать корону полякам, и не могут объяснить
причину, по которой был учинен этот запрет, и не приводят
в свидетели ни одного из писателей того времени.
А более поздние немецкие писатели (среди которых и
Кромер, на словах — поляк, а родом и сердцем — немец), поняв,
что немцы никаким путем не могут лишить поляков
королевского титула, выдумали басню о царе Оттоне (будто бы он дал
полякам королевское достоинство), чтобы тем самым по
крайней мере присвоить себе [эту] честь, а поляков сделать как-то
своими подданными.
Я, конечно, ничуть не верю [по поводу] этой басни об
Оттоне ни Кромеру, ни иным немцам и новым польским
летописцам. Если бы это и впрямь было так, Конрад и Генрих не
могли бы после этого воевать с поляками из-за королевского
титула и Локетку не надо было бы посылать в Рим, [чтобы]
просить папу о королевском титуле.
536

Но пусть будет так, как ему угодно. И если действительно
царь Оттон назвал князя Болеслава королем, а Болеслав счел
это за честь, [то] я скажу, что Болеслав безмерно в этом
ошибся и поступил глупо, и счел за честь бесчестье и вечный
позор для народа. Намного лучше было бы Болеславу ответить
так: «Ты, царь, ставишь меня королем польским, а я тебя
ставлю царем немецким. Сколько у меня власти и дел с тобой и с
твоими немцами, столько у тебя со мной и с моими поляками».
12. Итак, истина в том, что законное начало и основание
Польскому королевству положено единым богом, а не царем
и не папой. Ведь если правда, что цари могут создавать
королевства, то значит они могут и разрушать их. А после
вымышленного создания [Польского королевства] Оттоном папа и
два царя отняли у поляков королевский титул и упразднили
[его]. И то, что Оттон дал, Конрад и Генрих отняли. А при
окончательном и истинном утверждении Польского
королевства Локеток попросил титул не у царя, но у папы, а папа
не дал ему его, но сказал: «Я, де, не запрещаю полякам
пользоваться своей властью». И тем самым папа волей-неволей
признал, что народы и без папы, и [без] царя имеют власть
ставить себе королей. И это творение, в коем ни папа, ни царь
не приняли никакого участия, оказалось и осталось крепким.
Однако поляки (соблазненные хитрецом Кромером и
иными обманутыми и обманщиками) выводят свое королевское
достоинство от чужого, незаконного, позорного для них,
вымышленного и попросту ложного корня. Если бы даже этот
корень и был истинным, то надо было бы найти способ, чтобы
утаить или изменить его. А они еще и похваляются своим
позором, и сами его глупо превозносят, будто это [возвышает]
их честь и достоинство.
Раздел 19
КАК ЧУЖЕЗЕМЦЫ ОПОЗОРИЛИ ДОСТОИНСТВО
КОРОЛЕВСКОЙ ВЛАСТИ У СЛАВЯН — ЧЕХОВ,
БОЛГАР, СЕРБОВ1
1. Совершенно невыносима та суетность, посредством ко- рИМская наглость
торой царство, именуемое Римским, всегда себя возносило. Ибо
римляне еще... А при царе Августе. .. А Калигула и
некоторые иные цари... (см. стр. 82).
537

Греческая наглость
Немецкая наглость
Одни лишь славяне
обмануты
Царь даровал чеху
королевский титул и
Польскую землю
Второе учреждение
Чешского
королевства
Третье учреждение
Чешского
королевства
Коронованный
чашник — посмешище
для всего света
От короля Юрия
по суду отнято
королевство
Христианский
цесарь
Греки называют
болгарина вместо
«короля» — «царем»
Немец возводит
серба из князей в
герцоги
2. А после перенесения царства от римлян к грекам при
царе Юстиниане льстецы в царском законодательстве...
Там же в Царьграде... (см. стр. 82, 83).
3. А после римской измены или после разделения царства
между греками и римлянами, когда римляне призвали Карла,
немецкого короля, и короновали его и назвали Римским
царем, немцы... Те же немцы... (см. стр. 83).
4. Вследствие этого обмана... (см стр. 86).
6 2. В 1087 году3 царь Генрих IV поставил королем князя
Братислава Чешского и подарил ему всю Польскую землю, над
коей ни один из них не имел никакой власти. Так Генрих
бесовским злодеянием разжег войну в чужом народе.
7. В 1159 году4 царь Фридрих дал Владиславу, князю
Чешскому, королевский титул. Но в течение 60 лет после
Владислава его преемники — чешские правители не пользовались
этим титулом.
8. А после этого Пшемысл или Отокар, князь Чешский,
принял от царя Филиппа и оставил наследникам
королевскую корону, упущенную его родичами — предшествующими
князьями, занятыми междоусобной ратью5.
9. В 1002 году царь Оттон III с папой Григорием V, своим
родичем, назначили 6 выборщиков царя — немецких князей и
епископов6. А после этого, намного позднее, царь Рудольф I
(который убил Отокара, короля Чешского) прибавил седьмого
выборщика — короля Чешского и сверх того назвал его
«чашником царя Римского» и возложил на него обязанность, чтобы
этот бедный король признавал себя царским слугой и
наливал бы царю за столом вино, и подавал чашу. И таким
образом из самовластного князя сделал его подданным и
коронованным чашником на посмешище всему свету. Ибо что можно
придумать хуже, чем если кто-нибудь, будучи коронованным
королем, вместе с тем наливает чашу другому правителю и
прислуживает за столом? Такое позорище 7 делают из нас эти
милые кралетворцы.
10. Юрий Подебрад, последний чешский король из
славянского рода, был законно и по правилам судим папой за ересь
и был вместе с детьми лишен всякого королевского и
княжеского достоинства не только в нынешнее, но и в грядущее
время 8.
11. Все европейцы признают двух цесарей... (см. стр. 88).
12. Болгары с иными славянами... 88. — И в тексте или
в начале, но без номера. — После этого греки помирились... 88.
13. А царь Фридрих, еще до этого, проходя через
Сербскую землю с войском к Иерусалиму и будучи щедро угощен
Сербским князем, изменил титулование князя... (См. стр. 87) 9.
538

14. Наконец, немцы лживо называют себя славянскими в герб славянам
^' ^ дают пса
королями, хотя они отнюдь никогда не владели всем
славянским народом. И выдумали для славян герб — трех псов
(Смотри разд. 17, пункт 25 и 26 10).
15. Одураченный этими немецкими царями, некий. .. 89. %*£*£*нам наши
Раздел 20
О СЧАСТЬЕ НАРОДА НАШЕГО
Кое-когда случается, что чужеземцы не только заражают
нас своими собственными пороками, но наши благие порядки и
наше народное счастье (одни по злобе, другие по глупости)
осуждают, и хулят, и отвращают нас от них.
Поэтому думнику надо понять и хорошо знать:
1. Что хорошего имеет наш народ от природы.
2. В чем счастье и благо нашей земли.
3. Что есть хорошего в законах, порядках и обычаях.
4. Что есть хорошего в церковном благоустроении.
i. Первое наше счастье дано нам от природы:, наши люди Нрав без честолю-
не честолюбивы, не слишком рвутся к власти и поэтому легко бия
подчиняются человеку, знающему их природу, и их легко
принудить к тяжелой работе, и к ратным трудам, и к смертельной
опасности"; Не таковы многие иные народы.
2. Довольны бывают простой и обычной едой и питьем и жизнь без изли-
не проявляют чрезмерной заботы об их приготовлении. Немцы шеств
не перестают хвалить свои пресладкие яства и прероскошную
жизнь. Но мы не должны им в этом завидовать и мечтать об
этих трудно добываемых и привозимых из Индии яствах.
В приготовлении постелей наши люди также не отличаются
чрезмерным старанием и усердием. А немцы все утопают
в перинах.
3. Наши ЛЮДИ ХОРОШО умеют И ПрИВЫКЛИ ПРИГОТОВЛЯТЬ Искусство приготов-
дешевые и легко добываемые запасы еды и питья, достаточ- лять простые за-
ные для поддержания человеческой жизни.
4. А Страны ЭТОЙ Первое Счастье СОСТОИТ В ТОМ, ЧТО Страна Рубенс безопасен
имеет безопасные рубежи со [стороны] Студеного моря.
5и Второе счастье — хорошие соседи: персы, черкесы и дружественные
ПОЛЯКИ (еСЛИ бы МЫ ИХ ИСПОЛЬЗОВаТЬ умели). соседи
539

Несильные соседи
Хорошие плоды
земные и водные
Пригодность для
судоходства и для
большой торговли
Совершенное само-
владство
Закрытие рубежей
Праздность не
дозволена
Недопущение
ересей
Строгое соблюдение
правил благочестия
6. Третье счастье — слабые соседи, такие, как калмыки,
самоеды и иные сибирские народы, от коих нечего бояться
тяжких набегов.
7. Четвертое счастье — плоды и урожаи земные и водные.
Ибо эта Русская земля по сравнению с Польской, Литовской
и Шведской землями и Белой Русью гораздо плодороднее и
урожайнее. Растут на Руси большие и хорошие огородные
овощи, капуста, редька, свекла, лук, репа и иное. Индейские
и домашние куры и яйца в Москве крупнее и вкуснее, нежели
в упомянутых выше странах. Хлеб, действительно, везде на
Руси сельские и прочие простые люди едят намного лучший
и больше, нежели в Литве, в Польской да Шведской землях.
Рыба также добывается в изобилии.
8. Пятое счастье [этой] земли — пригодность морей и
судоходных рек и [наличие] разных материалов для постройки
кораблей, чтобы решиться на большие плавания. Мы вполне
можем и по сухопутью завести и развивать самую большую
торговлю и перевозить товары от разных народов к иным
народам.
9. А в законах и в народных обычаях есть некоторые очень
хорошо установленные вещи. Из коих первая и наилучшая —
совершенное самовладство.
10. Другой хороший обычай — закрытие рубежей, [то есть
то], что чужестранцам не разрешается свободно и просто
приходить в нашу страну и что нашим людям не разрешают без
важных причин скитаться за пределами королевства.
Эти два обычая — две ноги и два столпа сего королевства,
и их надо свято соблюдать. Сердце и душа сего королевства —
закрытие рубежей, и его надо подкрепить чужепудием *, о
котором [говорится] ниже.
11. Третий благой обычай: [то], что никому не дозволено
жить в бездельи, или что никто не может освободиться от
общих народных служб: при дворе, в приказах, в ратных
походах, как [в противоположность этому] у немцев многие бояре
и горожане живут в праздности и в роскоши, вроде того Сарда-
напала в древности или вроде откормленных свиней, от
которых никому на свете нет пользы.
12. Пятый2 благой обычай: никому не дозволено
проповедовать ереси.
13. Шестой благой обычай, и счастье народное, и
духовный наш Палладиум — соблюдать святые бдения, и посещать
заутрени, и обязательно бывать при святой литургии, мало
спать и рано вставать, поздно есть, смирять тело множеством
поклонов и постом.
Мне кажется, что это — наиглавнейшая причина
сохранности сего королевства. Это, действительно, истинная и высшая
540

твердыня. Поэтому короли наши и церковные пастыри должны
особенно заботиться о том, чтобы это строгое соблюдение
церковного благоустроения отнюдь не нарушалось никакими
изменениями или послаблениями.
14. Седьмой полезный обычай это — способ наказаний,
принятый в этом королевстве, то есть ссылка, [при которой]
ссыльным дают средства для житья или королевское
жалование. Ибо король может наказать так любого виновного, не
вызывая сильного ропота и волнения людей. Ведь плохо, |"когда1
известного и ранее полезного человека за какое-либо
преступление наказывают, и вконец покидают [его], и не дают ему
средств для житья, как поступил Юстиниан, который ослепил
Велизария (некогда очень полезного для него бана) и лишил
всего имущества, так что этому бедному бану пришлось жить,
прося милостыню у людей3.
Плохо советуют [те], кои предлагают не давать прокорма
ссыльным людям, раз они бесполезны. Ибо они, может быть,
[и] бесполезны, но обычай этот для королевства небесполезен.
15. Зная об этих доселе перечисленных наших народных
удачах (полученных от природы и благоприобретенных), мы
можем сравнить наше житье с житьем иных народов и
заключить, что Русская земля богаче и лучше Литовской, Польской
и Шведской, так что наши люди могут жить удобнее и
зажиточнее, чем жители этих упомянутых стран. Хотя в Шведской
земле имеются медные рудники, а в Польской — немного
серебра, но эти выгоды не могут сравниться со всеми
перечисленными достатками Русской земли.
16. А сравнивая с иными, более богатыми странами, где
имеются виноград, шерсть, шелк, краски и иные дорогие вещи
и где лучше благоустроение и развитие промыслов, как в
Греческой, Французской, Итальянской, Испанской, Английской и
некоторых иных землях, надо сопоставить и признать, что
бояре и более зажиточные горожане живут в этих странах
намного богаче, удобнее и роскошнее, нежели на Руси. И наши
русские люди, даже самые богатые, отнюдь не могут жить
в такой роскоши и изобилии, как живут тамошние люди
среднего достатка. И в любом из городов тех стран всегда больше
золота и серебра, и всякого добра, и всякой всячины, нежели
в десятке таких же русских городов.
Я не мог надивиться глупому суждению одного поляка,
который, будучи в иных случаях разумным и мудрым мужем и
правителем больших вотчин и городов некоего властеля,
говорил, однако же, такие безрассудные слова, что, де,
Литовская земля гораздо богаче деньгами, нежели Французская,
хотя ведь Литва намного беднее и просто нищая рядом с
Французской землей. Ибо у французов есть по крайней мере деся-
Ссылка с
предоставлением содержания
Русь богаче
Польской, Литовской
и Шведской эемель
Русь беднее
Греческой, Итальянской
и иных земель
541

Не выхваляться
перед богатыми
народами яствами и
напитками, одеждой
и серебром
Совет о титулах
Крестьяне и
рукодельцы на Руси
живут лучше, нежели
в более богатых
странах
ток городов, в каждом из которых больше денег, и серебра, и
золота, чем во всей Литве.
Так же верно и то, что в Английской, Немецкой,
Французской и в иных землях есть немало городов, в каждом из
которых намного больше богатства, нежели во всей Руси,
исключая царскую казну. И если бы Русская земля была так же
населена людьми, и так же плодородна от природы, и так же
возделана, как Французская, на Руси было бы во сто краг
больше богатства, нежели ныне.
17. Из всего сказанного можно извлечь такой полезный
урок: мы отнюдь не должны состязаться и соперничать с этими
пребогатыми народами ни в угощениях (или в яствах и
питиях), ни в дорогом убранстве одежд, ни в пышности
серебряной посуды, ни в оплате чужеземных воинов. Ибо в этих
вещах мы никак не можем сравняться с теми народами:
Перед поляками, литовцами, белорусами, татарами,
сибирцами и иными такими же народами мы можем похвастать
нашими яствами, и питиями, и платьем, и серебром, но если
мы хвастаем яствами и питиями перед немцами, французами
и итальянцами, то они лишь поднимают нас насмех, и
презирают, и считают неразумными. А мы стараемся снискать себе
великую славу лишь тем, что напиваемся на глазах у
чужеземцев и сами выставляем себя им на посмешище.
Поэтому большого порицания и осуждения достоин был
король Казимир Локеткович, когда он справлял ту пышную
свадьбу, на которой было 5 королей и пять князей, и угощал
их да поил вином, которое должен был покупать в их [же!
землях и везти издалека (смотри разд. 18, пункт 9 4).
А намного глупее поступил тот архиепископ гнезненский,
который устроил в Париже великий пир, и позвал в гости всех
учителей и учеников тамошнего училища, и поил французов
у них же дома их же вином, а себя выставил на посмешище,
будто медведя5. О, суетная глупость,.когда гость угощает
хозяина в его же доме! За такой поступок тот кутила получил
вполне достойную плату: ибо эти учителя преподнесли ему
тогда некую обидную книгу, написанную каким-то немцем для
осмеяния всего польского народа, из-за чего епископ
жаловался потом Констанцскому собору, но не исправил [дела],
а только усугубил свой позор.
18. О титулах правителя — как их возвеличить и что
достойно подражания — мы дадим совет в другом месте.
19. Наконец, вспомним и о том, [что] хотя в богатых
странах более зажиточные люди живут удобнее и роскошнее,
нежели на Руси, однако при всем том крестьяне и убогие
горожане, кормящиеся рукоделием, живут на Руси намного лучше
и удобнее, нежели в тех пребогатых странах. Ибо там во мно-
542

гих местах земля занята виноградниками, разными плодами,
красками, рудами и тому подобными вещами, так что хлеб не
может расти'. А те земледельцы и рукодельцы, которые
занимаются этими вещами, а хлеба не сеют, живут в общем очень
бедно. Ведь год они не пьют ничего иного, кроме чистой воды.
Все вино, что сделают, они продают, хлеба едят очень мало,
а о квасе и не ведают. А некоторые едят хлеб, сделанный из
каштанов, из сорго и турецкой пшеницы и тому подобных
вещей, и хлеб этот похож больше на землю, нежели на
настоящий хлеб.
А в некоторых местах целые большие страны состоят из
одних гор и камней, и хлеб [там] не растет, и люди едят пре-
дурной хлеб — и то понемногу, как [,например,] в
Швейцарской, Тирольской, Зальцбургской и иных немецких землях.
А на Руси, по божьей милости, все люди, как самые
бедные, так и самые богатые, едят ржаной хлеб, и рыбу, и мясо
и пьют по крайней мере квас, если не имеют пива. Так что
крестьянам и бедным рукодельцам живется на Руси намного
лучше, нежели во многих местах Греческой, Испанской и
других подобных земель, в которых кое-где мясо, а кое-где рыба
слишком дороги, а дрова продаются на вес, и люди, живущие
в этих теплых странах, в зимнее время от мороза страдают
больше, чем страдают жители Руси. Ибо там спят в студеных
избах без печей и без огня, а здесь живут в топленых избах.
Раздел 21
О ТРЕХ ОСНОВНЫХ БОЛЕЗНЯХ,
КОИМИ НЕМЦЫ ЗАРАЖАЮТ [ДРУГИЕ] НАРОДЫ
1. Нет КОНЦа И Края Обидам, КОИ ПрИЧИНЯЮТ Нам, Славянам, Ересь, изнежен -
иные народы и особенно немцы, как мы уже упоминали H0CTb» безвластие
в прежних беседах. А теперь, видимо, следует назвать три
главных заразы, коими немцы (словно тремя болезнями или
тремя моровыми поветриями) более всего заражают и нас, и
иные соседние с ними народы. Болезни эти суть: первая —
ересь, вторая — расточительство, третья — разрушение само-
владства.
543

Ересь — от немцев 2. О ереси нет нужды много говорить. Известно, что немцы
почти всю Европу заразили и заражают этой адской
болезнью. Надо лишь вкратце упомянуть об их сарданапаловой и
сверх всякой меры роскошной, распущенной, изнеженной
жизни и расточительстве,
изнеженность — от 3. Немцы никогда не перестают твердить о грехах итальян-
немцев ского и русского народов, и особенно о поповских [грехах~|.
Задевая и оскорбляя эти народы своей руганью, уколами и
упреками, они считают себя безгрешными и совершенными. Но
на деле чужие грехи никак не служат им оправданием, а
скорее — обвинением, раз они по-фарисейски осуждают братьев,
а о своих грехах забывают.
Итальянцы и русские исповедуют свои грехи и признают
грешным то, что сделано вопреки уставам святой церкви и
соборным правилам. А немцы, отвергнув и растоптав
церковные законы, не считают грехами свои пороки и преступления.
1. Во-первых, немцы говорят, что никто не должен жить
без жены, и иноческую жизнь они окончательно осудили и
отвергли.
2. Во-вторых, общение всех мужчин со всеми женщинами
у них простое и свободное. А ведь немцы утверждают, что
в других местах больше распутников и блудниц, чем у них.
Однако если разобраться, то ясно — где причина больше, там
больше и следствие.
3. В-третьих, не было и нет на свете ни одного народа,
столь искусного и столь заботливого по части еды, питья и
прочих телесных радостей, как немцы. Ежедневные обеды
немецких бояр и торговцев готовятся заботливее, нежели у иных
народов королевские свадьбы.
Немцы не встают к заутрене, а валяются в постелях до
самого полудня. А на перинах они не лежат, но скорее утопают
в них. И, однако, живя в такой изнеженности, считают себя
безгрешнее других народов.
Везде на свете каждому человеку, а наипаче инокам и
инокиням, дозволено ходить по миру и просить хлеба. А немцы
разрешают собирать милостыню не всем людям, а только
некоторым — в виде благодеяния, а об иноках и слышать не
могут.
не следовать немец- 4. То, что немцы делают [у себя] дома, нас не касается.
ше^тРв°аСм°ши и ИЗЛИ" ^° нам вРеДН0 т0> что они Учат наших людей своей безмерной
роскоши. Мы не должны завидовать в этом немцам и
подражать их излишествам, а, напротив, должны радоваться тому,
что нашу еду легко готовить. И чтобы у нас впредь всегда
было достаточно таких легко добываемых припасов, мы
должны позаботиться об этом и делать так, чтобы всегда и
везде был в продаже, допустим, лук, чеснок, квас, кисель, то-
544

локно, сухари, сухарная мука, кислое молоко, твердый
нежирный сыр и все тому подобное, что немцы хулят и считают
негодным и гнусным. Не надо нам мечтать об изысканных
немецких напитках, но будем довольствоваться теми, какие
доселе у нас были в обычае.
5. Все, ЧТО Не СЛИШКОМ ДОрОГО И Не РОСКОШНО, НеМЦЫ, ГО- Упрекают, нас _в
нечистоте. Га! сами не
ворю, считают нечистым и среди прочего своего лаяния, коим чисты
ругают наш народ, пишут: «русские, дескать, любят соленую
рыбу, которую учуешь носом прежде, чем увидишь оком, и
эта вонючая рыба русским кажется очень хорошей» 1. Так
[пишут] о нас эти фарисеи. А того не пишут, что они сами
подают на стол для угощения вонючий сыр, в коем ничего нет,
кроме червей, и едят этих червей ложкой и не замечают, что
этот сыр мерзко воняет.
Что же сказать о дичи? Я твердо знаю, что немцы хранят
ее так долго, что нет мочи вытерпеть ее смрад. Я сам не раз
выбегал из-за стола, когда они подавали на стол эту свою
хваленую и чистую дичь.
6. Немцы обвиняют нас и в том, что русские, дескать, раз- палачи у них дум-
говаривают с палачом и едят с ним хлеб. Но если бы МЫ СТа- князья — палачи
вили палачей лекарями и торговцами и назначали их
посадскими думниками в больших городах, а немггы бы этого не
делали, чего бы тогда они о нас не сказали. Тогда их нападкам
и басням, право, не было бы конца. А ныне, когда они сами
сажают палачей в думу, они ругают только нас, а свои, гораздо
худшие дела, считают благими.
Ибо надо знать, что у немцев, когда палач казнит какое-то
определенное число осужденных, думники этого города дают
палачу столько сот ефимков, сколько сот людей он казнил, и
сажают его в свою думу, и он с этих пор живет врачеванием
или торговлей.
На Руси же, слава богу, ни один честный муж не посадит
палача за свой стол хлеб есть; разве что только пьяница, вор
или бесчестный человек ест [вместе] с ним. А немцы их и
в думу сажают, и, что [еще] хуже, в давние времена
немецкие князья сами были палачами и собственноручно огромными
ножами отрубали головы ворам и другим преступникам. Ножи
эти и до сих пор они хранят на память и гордятся, если ведут
свой род от этих головорезов, как рассказал мне полковник
Филипп фон Зейц2, который, по его словам, сам видел такие
ножи у шварцбургских князей и в других местах.
Немцы ругают то, что у нас люди всех чинов зовутся
«государевыми холопами». А не соображают, что у них все
зовутся «вассалами», и слово это не латинское, а немецкое, и
значит «сирота», и так некогда назывались все немцы на своем
языке.
35 Ю- Крижанич
545

Так же почетно было у них некогда звание «кнехт», и
поныне у шотландцев почетных кавалеров зовут «кнехтами»,
то есть «холопами». И в старых книгах немецких написано:
«рыцари и кнехты (то есть более почетные ратные начальники
и ратники) сражаются копьями».
что такое излише- 7. Выше (в разд. 11, пунктах 3, 4, 53) мы уже поведали,
чиВс°тота^ечиСтота и как немцы трубят и разглагольствуют о наших грехах лишь
с той целью, чтобы заодно обругать и святую, правую веру.
А поэтому по злобе своей (и чтобы побольше очернить нас в
нашу веру) они нашу скромную и простую жизнь называют
нечистой, а свою изнеженность, роскошь и излишества хвалят
и стараются занести [их] к нам. Мы, следовательно, должны
разобраться в этом деле, чтобы понять, что такое вредное,
мерзкое излишество, что чистота и что нечистота.
У немцев слишком изобильная и роскошная еда, питье,
постели, дома, оружие, слуги, повозки, кони и прочие вещи, а
татары живут в нечистоте и грязи. Мы должны избегать
излишеств и нечистоты и держаться середины, коя зовется «чистой
умеренностью» или «умеренной чистотой».
Излишество — это обивать избы коврами или шелком,
класть в еду много сахара и других пряностей, употреблять
много благовоний и слишком много мазаться белилами да
румянами, носить жемчуг на мужском платье или на рубахах,
иметь позолоченные постели, красить краской все полотна и
допускать иные подобные роскошества. Ибо [все] эти вещи —
суетные и вводят в грех, и разоряют все королевство.
Кто хочет избежать этих и подобных им излишеств, не
обязательно для этого должен быть во всем нечистым и грязным.
Нечистота — это держать посуду плохо вымытой, держать под
лавками вечный мусор, деньги держать во рту, держать
полную братину и подавать ее гостю, обмакнув пальцы в питье,
и иные тому подобные вещи.
правило об излише- 8. Кто хочет понять, что излишне, а что нет, пусть возь-
стве
мет за правило такие слова:
Если материал для какой-нибудь хозяйственной вещи мы
имеем дома (то есть в этой стране) и не должны покупать его
у других народов, [то] такую одежду или посуду надо делать
чистой, нарядной, и красивой, и удобной к употреблению, и
это не будет излишеством. Например, у нас есть лес и лен,
следовательно мы должны делать удобные, гладкие, красивые
столы, и застилать скатертями из чистого белого полотна, и
ставить деревянные кружки, и возле них [класть] столовые
платки для вытирания рук. И в этом не будет никакого
излишества или безобразной роскоши, или неумеренности, а будет
чистота и крепость, ибо все это нужно для чистой еды и не
требует лишних расходов.
546

Если мы блюдем чистоту с помощью каких-либо вещей,
которые имеются в нашей стране, то королевство от этого не
обеднеет. Но только те вещи поглощают наше богатство,
которые мы покупаем у чужеземцев.
9. Третья болеЗНЬ, КОТОРОЙ немцы Заражают СВет, ЭТО рас- Беспорядок и унич-
" то^кение сэмовлз.п—
нущенность или уничтожение самовладства и королевской ства [Идут| от нем-
власти. Ибо надо знать, что некогда все короли в Европе имели цев
полную власть и были самовладцами в своих королевствах.
Ибо так же, как немецкое обилие ересей и роскоши испокон
веков незнакомо было другим народам, так и их разнузданная
вольность неведома была ни грекам, ни римлянам. Лишь со
временем немецкие князья, властели и бояре обрели настолько
разнузданные свободы и вольности, что окончательно загубили
все могущество и власть своих королей и оказались никому
не подвластными или безглавыми, ибо царю своему они ни
в чем не повинуются.
Этой болезнью они заразили соседние народы, отчасти
итальянцев и французов, ну а поляков окончательно заразили
и обманули так, что хуже быть не может, и поляки совершенно
сошли с ума. А поскольку у поляков бывает с нами много дел,
то они больше вводят наших людей в соблазн, нежели сами
немцы. Ибо поляки и литовцы ни на миг не перестают ругать
совершенное единовластие и восхвалять свой беспорядочный
и весьма тиранский строй. И возводят множество злой клеветы
на сие наше единовластное правление.
Вот почему нам следует вкупе дать ответ на эту лживую
клевету и похвальбу поляков и немцев и доказать
неопровержимыми доводами, что русское правление лучше польского.
Раздел 22
[О ТОМ], ЧТО РУССКОЕ ПРАВЛЕНИЕ
ЛУЧШЕ ПОЛЬСКОГО
Представим себе сначала, будто некий царский думник
держит речь перед всем народным сеймом1. Итак, это будет:
Обращение ко всему народу: о благом правлении и о само-
владстве.
35*
547

Самовладство —
наилучшее правление —
свидетельствуют
все мудрые люди
Самовладство
(своевольство)
При самовладстве
легко исправить
изъяны
Русь уважают
благодаря самовлад-
ству
1. Различны способы, о, честные святители, властели, бояре
и все сословия и чины2 преславного русского царства,
различны, говорю я, в-иды и способы правления, принятые у
людей. А именно: самовладство, боярское правление и общевлад-
ство (или гражданское правление). Все эллинские философы
и все наши христианские святые отцы восхваляют и считают
наилучшим из них самовладство. И это свое заключение они
объясняют и подтверждают неопровержимыми доводами.
Ибо, во-первых, при самовладстве лучше, слышь,
соблюдается всеобщая справедливость 3.
Во-вторых, потому что при нем легче и лучше сохраняется
покой и согласие в народе.
В-третьих, потому что этот способ [правления] лучше
оберегает от опасностей.
А четвертое, и самое главное: потому что самовладство
подобно власти божией. Ведь бог — первый и подлинный само-
владец всего света. А всякий истинный (или полновластный)
король является в своем королевстве вторым после бога само-
владцем и божьим наместником.
Ты скажешь: чем же согрешили израильтяне, когда
попросили себе короля или самовладца? Ответ: бог уже задолго
до этого обещал [дать] израильтянам короля и сказал им, как
его поставить (во Второзак., гл. 17). Поэтому евреи согрешили
не тем, что просили короля, а тем, что просили его не вовремя,
когда им лучше было бы молчать об этом, то есть когда ими
правил святой и праведный муж — пророк Самуил. Поэтому
бог сказал Самуилу: «Не тебя они отвергли, а мною
пренебрегли и властью моей». Ибо не хотели они слушать пророка,
посланного богом 4.
2. Еще говорят они, что самовладство — самое древнее на
свете, самое распространенное у народов и самое крепкое
[правление], или что оно сохраняется обычно дольше,, ч^м
иное правление.
Мы [вместе] с древними учителями говорим то же [самое]
и одобряем все эти причины, из-за коих самовладство или
королевская власть достойно похвалы и славы. Но, если даже
опустить пока эти и иные причины, очень важным и
драгоценным является то, чтр при самовладстве легко можно
исправить ошибки и изъяны правления. Ибо все, что вправе
приказать самовладец, исполняется без проволочки.\А при ином
правлении, где или король неполновластен, или много
правителей, там изъяны, проникшие однажды в законы, бывают
непоправимы и вечны.4:
3. Сие правоверное, преславное королевство боголюбивого
нашего царя, государя и великого князя Алексея Михайловича,
всея Великой, и Малой, и Белой Руси самодержца, потому
548

безмерно уважаемо, удачливо и счастливо, что в нем имеется
совершенное самовладство. И следовательно, можно в нем
исправить все ошибки и изъяны, которые из-за нерадивости
исполнителей могли доселе войти в обычай и из-за которых
печалится народ.
Могут, говорю, легко исправляться все изъяны правления
и вводиться всякие хорошие законы. И для этого дела царь-
государь нас всех созвал, чтоб все вы помогли по мере своих
сил тому, что будет обретено и решено для общего блага и
пользы всего народа.
4. Но ведь нет такой хорошей вещи, на которую не на- своевольные, распу-
* ~ г\ щенные люди руга-
шлось бы хулителей. Оттого же клевещут и на самовладство. ют самовладство
Немцы и поляки особенно хулят самовладство, а
восхваляют свой беспорядок и твердят поговорку: «Польша держится
беспорядком». А немцы о королях говорят так: «Король
испанский — король холопский, король французский — король
боярский, король польский — король королевский, царь
немецкий— государь всего света». А это потому, что испанский
король — совершенный самовладец и может полностью
повелевать всеми своими властелями, и его слушаются. А французы
менее покорны, а у поляков и немцев вообще никто короля
не слушает.
Поэтому, чтобы наши люди не соблазнились и не
заразились этим польским недугом, хорошо и полезно их вразумить
и обстоятельно объяснить, почему русское самовладство
намного достойнее польского беспорядочного правления.
Польша — это новая Вавилония,
Немцев, цыган, армян и шотландцев колония,
Рай — для евреев, ад — для крестьян,
Клад для чужеземцев и бродяг из всех стран.
Земля ее — прибежище для людей всего мира,
А для расточителей — корчма и квартира.
Сеймы собираются непрестанно,
Люди волнуются постоянно,
Чужеземцы ею управляют,
А все народы ее презирают5.
5. Первая причина: потому что на Руси, как мы уже до труды исправления
этого сказали, легко можно исправить все изъяны и ошибки
правления. А у поляков [их] нельзя исправить.
6. Вторая причина: потому что на Руси есть [только] один много тиранов
господин, который располагает жизнью и смертью
[подданных] . А у поляков сколько властелей — столько королей и
тиранов, сколько бояр — столько судей и палачей. Всякий может
убить своего крестьянина, и никто с него не спросит и не
накажет за это.
549

много откупов 7. Третья причина: если на Руси бывают в тягость
корчемные откупы и монополии одного [только] великого
государя, [то] у поляков и в Литве существуют еще более тяжелые
монополии в боярских городках и селах. Ибо везде или евреи-
откупщики сидят, или сам боярин раздает холопам вонючее
питье, которое они выливают в помойку, но однако же должны
[за него] платить.
свобода для ере- 8. Четвертая причина: потому что у поляков дозволено про-
ТТТКО R
цветать всяким волкам, пожирающим души, то есть еретикам.
Ибо к полякам сбегаются всех народов еретики, губители душ
и служители дьявола, изгнанные из других мест. А на Руси
они не могут ни жить, ни приходить, а, по божьей милости,
сохраняется правая вера,
прибежище для всех с} Пятая причина: Польская земля — это прибежище
злодеев и бродячих „ г тт^ . г ~^
народов людей со всего света. Ибо подобно тому, как на корабле
вся грязь стекает в трюм, а на дворе — в лужу, так и в
Польскую землю сходятся и свободно там живут всех народов
злодеи: разбойники, воры, изменники, еретики, всякие
преступники. И вдобавок [приходят туда] и целые бродячие народы.
Оттого-то и сложены латинские стихи:
Польша — это новая Вавилония,
Немцев, цыган, армян и шотландцев колония,
Рай — для евреев, ад — для крестьян,
Клад для чужеземцев и бродяг из всех стран.
Земля ее — прибежище для людей всего мира,
А для расточителей — корчма и квартира и т. д.
10. Шестая причина: польские благородные юноши
странствуют, скитаются, блуждают по свету. И все европейцы
считают их глупыми, и все народы высмеивают их в притчах,
ибо свое добро они понапрасну расточают в чужих странах,
откуда не привозят домой ничего иного, кроме нищеты, обид,
насмешек, чужеземных пороков и позорных болезней. А пока
они так скитаются, дома отдают бедных крестьян-христиан
на откуп [и] под власть евреям, кои мучают их, как бесы
[мучают] души.
А на Руси справедливо и по достоинству запрещены такие
странствия, ибо они безмерно вредны. Поэтому-то и
премудрые люди — итальянцы или испанцы, хоть они и вправе
странствовать, однако же не странствуют. К тому же раз эти
странствия не дозволены и недоступны королям и королевским
сыновьям, то не следует, чтобы подданные имели большую
свободу, нежели сами господа и правители.
11. Седьмая причина: потому что у поляков ни одно
сословие не может быть довольно своим жребием, ни земле-
Вредяые и
постыдные странствия
Недовольство всех
сословий
550

дельцы, ни посадские люди, ибо господа их мучают и
безнаказанно убивают, евреи терзают их, как бесы, а воины
поедают их с кожей и с костями. А на Руси их никто не
притесняет.
Не могут быть довольны воины, ибо им никогда не платят
жалования, и они не могут жить ничем иным, как воровством,
разбоем и грабежом крестьян. А на Руси воинам всегда
определена плата.
Не могут быть довольны и местные торговцы, ибо рядом
с ними свободно торгуют обманщики всего света — цыгане,
шотландцы, армяне, евреи. А евреи чеканят поддельные
деньги, и принимаются [там] самые негодные деньги из всех
соседних королевств. А на Руси не дозволено жить цыганам и
евреям.
Не могут быть довольны церковники, ибо среди них
свободно вертятся еретики из всех стран и проповедники всех
ересей. А на Руси не могут жить еретики.
Не могут быть довольны и сами дворяне, кои так хвастают
своей разнузданной свободой, ибо из-за непрерывных сеймов
они никогда не имеют покоя, а всегда скитаются и разъезжают
и по пути везде покупают у евреев-корчемников хлеб и
дрянное питье по дорогой цене. Приехав на сейм, они отдают
итальянцам, шотландцам и остальным немцам за наемные дома, за
вино и за иные товары все свое добро и закладывают тело и
душу. А на Руси нет ни еврейских корчем, ни этих
разорительных плат и расходов.
Не могут быть довольны и сами властели и весь народ
польский, ибо при таком беспорядке они всегда должны
терпеть чужеземных королей и вовеки не могут поставить короля
из своего народа. А наш русский народ имеет благочестивых
царей и государей из своего собственного племени согласно
божьей заповеди во Второзаконии, в гл. 17, где написано: «Не
ставьте царем чужеземца, раз он не брат ваш». И на Руси, по
божьей милости, нет чужеземных королей, и это одна из
наибольших удач, и почестей, и милостей, кои бог обычно дает
людям. Ибо иметь чужеземного короля — это одно лишь зло,
и несчастье, и позор, самый худший и отвратительный из всех
зол.
В конце концов не могут быть довольны и сами эти
сосватанные чужеземные короли, ибо сейм заглушает их своим
обычным криком, и если они что-либо прикажут, то люди их
не слушают.
12. Вывод. Если бы КТО-НибудЬ обошел Кругом Весь СВет, польское цравле-
чтобы отыскать наихудшее правление, [или] если бы кто-ни- ние —самое наихуд-
будь нарочно захотел выдумать наихудший способ правления,
551

он не смог бы найти иного, более подходящего способа,
нежели тот, коим ныне правят в Польской земле. А главные
причины этого — своевольство, чужебесие и чужевладство.
13. Ибо из всех несчастий, что могут выпасть [на долю]
смертным людям, нет ничего хуже, позорнее и недостойнее
честного мужа, нежели чужевладство, то есть то, что им
правит чужеземец. Муж, который умеет дорожить честью,
должен скорее сто раз умереть, нежели допустить в своей стране
чужевладство.
Раздел 23
О КОРОЛЕВСКОМ ДОСТОИНСТВЕ И ВЛАСТИ
То, что было сказано в предыдущих беседах, относится ко
всем подданным, а более всего к властелям, боярам и воинам.
Пусть ценят они божью милость и свое счастье. Пусть
радуются этому нынешнему способу правления. Пусть никогда
не пожелают перемен и не допустят чужевладства. Но пусть
всем сердцем будут верны царю-государю и его царскому роду.
А теперь мы расскажем о королевской власти, чтобы все
подданные поняли свою обязанность и свой долг перед своими
королями.
О достоинстве и власти королевской
король — сердце 1. Итак, прежде всего надо знать, что король нужен народу,
и око как сердце в груди и как очи на челе. «Ибо там, где нет
правителя, народ погибнет» (Притчи, 11.14).
пастырь народный 2. Король — пастырь человеческий. «Избрал Давида, раба
своего, пасти Израиль, наследие свое» (Псалтирь, 77.71).
«Я, который говорю Киру: ты пастырь мой и исполнишь всю
волю мою» (Кн. пророка Исайи, 44).
поставлен богом 3. Все законные короли поставлены не сами собой и не
людьми, а богом. «Мною цари царствуют и законодатели уза-
коняют правду. Мною правят правители и вельможи вершат
праведный суд» (Притчи, 8.15). «Всякая душа да будет
покорна высшим властям. Ибо нет власти, кроме как от бога.
Все власти на свете от бога установлены. Кто противится
Наибольшее
несчастье чу же-
владство
552

власти, противится божию установлении» (К римлянам,
гл. 13).
4> Правитель — наместник, и слуга божий, и судья над зло- наместник божий
деями) «Да будете повиноваться не только из страха
наказания, но и по совести» (К римлянам, гл. 13).
5. Король подобен некоему богу на земле. «Я сказал — вы Земной бог
боги, и сыны всевышнего все вы» (Псалтирь, 81).
6. Когда КОрОЛЬ ВерШИТ СУД, бог РУКОВОДИТ ИМ, Чтобы ОН не Не ошибается в суде
ошибся. «В устах царя слово вдохновенное; уста его не должны
погрешать на суде» (Притчи, 16.10).
О прерогативах или правах королевских
7. Самуил так объяснял народу Израиля королевские права: король — живой
«Вот какие будут права царя — закон
Сыновей ваших он возьмет и сделает всадниками своими,
и будут они бегать пред колесницами его, и поставит их
воеводами.
Поля ваши и виноградники возьмет и отдаст слугам своим.
Рабов ваших, и рабынь, и скот возьмет и употребит на свои
дела.
От посевов ваших и от стад возьмет десятую часть и отдаст
ее слугам своим. И сами вы будете рабами его» (1 кн. Царств,
8. 11).
Заметь здесь, что король вправе брать десятину с нив, ви- самуил о правах
ноградников и стад. Справедливо также, чтобы король был и госУДаРя
слыл господином, а подданные были его рабами. Однако
отнимать силой нивы, виноградники и рабов [своих] подданных —
несправедливо. Но все, что делают короли, будь то
справедливым или несправедливым, Самуил называет королевским
правом.
Первая причина: чтобы показать разницу между королем
и тем судьей, который правил тогда израильтянами. Ибо судья
этот не мог ничего сделать по своей воле и сверх писаного
закона, а король может. Ибо король является законодателем или,
вернее, живым законодательством?* К тому же сыновья судей
не наследовали власть своих отцов, а королевские сыновья
наследуют.
8. Вторая причина: потому что над единожды помазан- короля судит один
ным или коронованным королем нет на свете судей в мирских
делах. Никому не дозволено проклинать короля, хотя бы и
несправедливого. «Начальника в народе твоем не поноси»
(Исход, 22.28). Никто не может отказаться служить королю или
изменить ему, хотя бы король и был несправедливым. «Чтите
царя. Слуги, со всяким страхом повинуйтесь господам не
только добрым и кротким, но и дурным. Ибо такова есть воля
лишь бог
563

Злого короля бог
дает людям за грехи
божия, если кто, помышляя о боге, переносит скорби, страдая
несправедливо» (1 послание Петра, гл. 2.8). Никто не может
наказать помазанного короля или поднять на него свою руку.
Ибо король — наместник, и помазанник, и угодник божий. «Не
прикасайтесь к помазанникам моим» (Псалтирь, 104). «Как
не побоялся ты поднять руку свою на помазанника господня»
(2 кн. Царств, гл. 1.14). И церковное правило гласит:
верховную власть никто не судит.
9. Что же делать, если король будет лютым притеснителем,
обидчиком и мучителем народа? Ответ: народ должен
приписать эту беду своим грехам, и исправиться, и просить бога о
помощи, и умолять короля [смилостивиться]. Ибо злых королей
бог посылает за людские грехи. «За грехи людские ставит
царем лицемера» (Кн. Иова, 34.30). «Дам им отроков в
начальники, и дети будут править ими» (Кн. пророка Исайи, 3.4).
«Горе той земле, где правит отрок и где князья едят слишком
рано. Блаженна земля, где царь славен родом и где князья
едят в свое время» (Кн. Иисуса, сына Сирахова, 10.16 1).
Подданные должны
Гдавать! королю
дань
Покорность
Молитву
Верность
О долге подданных
Королю положена королевская дань. «Отдавайте всякому
должное: кому дань — дань, кому оброк — оброк, кому страх —
страх, кому честь — честь» (К римлянам, 13). «Отдавайте
кесарево— кесарю, а божие — богу» (Ев. от Матфея, 22.21).
Сам царь небесный, живя меж людей в обличий раба, платил
'дань земному царю (Ев. от Матфея, 17.24).
Подданные должны быть покорны королю. «Научи их: да
будете покорны правителям и наместникам, послушны их
повелениям и готовы на всякое доброе дело» (1 послание Петра,
2.13). «Все, что ни повелишь нам, сделаем, и куда ни пошлешь
нас, пойдем. Кто воспротивится повелению твоему и не
послушает слов твоих во всем, что ты не повелишь ему, да
умрет» (Кн. Иисуса Навина, 1.17).
Подданные должны молиться о здравии короля. Павел:
«Молитесь за царей и за всех начальствующих» (1 послание
к Тимофею, гл. 2.1). Варух: «Молитесь о жизни царя
Навуходоносора и о жизни Валтасара, сына его» (Кн. пророка Ва-
руха, 1.11).
Подданные должны быть абсолютно верны и покорны
королю. Павел: «Рабы, повинуйтесь господам своим по плоти
со страхом и трепетом, в простоте сердца вашего, как Христу.
Не на показ служите, как людям прислуживая, но как рабы
Христовы, выполняя с охотой желание божье. С охотой
служите, как господу, а не как людям» (Послание к ефесянам,
6.5). «Рабы, повинуйтесь во всем господам своим по плоти.
554

Служите им не на показ, а чистосердечно, со страхом божиим.
Вершите все дела без обмана, от чистого сердца и по доброй
воле» (Послание к Титу, 2.9). «Рабы, под игом находящиеся,
должны почитать господ своих достойными всякой чести, дабы
не было хулы на имя и на учение господне. Те, что имеют
господами верных, не должны обращаться с ними небрежно,
потому что они братья; но тем более должны служить им, раз
они верные и возлюбленные и благодетельствуют им» (1
послание к Тимофею, 6.1).
Однако, чтобы лучше объяснить обязанности подданных,
надо рассмотреть в отдельности различные сословия и чины
людей.
Раздел 24
О РАЗЛИЧНЫХ СОСЛОВИЯХ ЛЮДЕЙ
1. Сословия и разряды людей различны и складываются
в соответствии с различными обязанностями людей. Ведь никто
не живет для себя, как говорит апостол, то есть никто не
рожден для того, чтобы жить только для себя и заботиться только
о своих удовольствиях. Но каждый человек должен делать
какое-нибудь дело, которое будет полезным также и для всех
людей, и зарабатывать себе на хлеб. А дело, которое кто-либо
делает для общего блага и с помощью которого зарабатывает
или заслуживает свой хлеб, называется «обязанностью».
2. Итак, с точки зрения различных обязанностей людей
существует три сословия, а именно: церковники, благородное
сословие, простой народ.
Обязанность церковников: молиться богу и заботиться
о спасении душ.
Обязанность благородного сословия: объяснять волю царя
остальным сословиям и вершить правление.
Обязанность простого народа: выполнять трудную работу
и прислуживать.
3. Духовное сословие разделяется на три разряда:
епископы, священники, монахи.
Благородное сословие разделяется на три разряда: князья,
должностные лица, военачальники.
555

Простонародное сословие разделяется на четыре разряда:
люди на жаловании, торговцы, ремесленники, земледельцы.
Людьми на жаловании именуются все те, кто живут на
общественное жалование и не имеют никакой власти, но
обязаны выполнять какую-либо службу или работу, как-то писцы,
слуги, воины и т. д.
Рабы или несвободные люди суть различны. Так, одни [из
них] — дворовые — пользуются большим почетом, и их
приравнивают к людям на жаловании, другие — исполняют черную
работу (пастухи, служители в войске и т. п.), и их
приравнивают к земледельцам или считают ниже земледельцев.
Почти во всех приведенных выше разрядах есть, кроме
того, множество разных других разрядов, о коих нет
необходимости здесь упоминать.
А глава над всеми разрядами — царь и он же — божий
наместник.
4. По поводу разделения благородного сословия следует
знать, что к разряду князей относят тех, кто помогает царю
[участвуя] в совете и во всем правлении. Должностными
лицами считают тех, кто начальствует в мирных делах и на
мирных должностях. В разряд военачальников входят те, кои
начальствуют в ратных делах.
Во всех этих [разрядах] есть некоторые более высокие
должности, которые не должны быть постоянными, так чтобы
эту должность занимал кто-нибудь в течение всей жизни, но
следует чаще менять таких высоких начальников и верховных
вождей или полководцев. Ибо, когда они обладают постоянной
властью, им легче бывает предпринимать дела,
противоречащие благим законам и древним обычаям.
Примером служат немцы. Некогда у немцев были
правильно установлены разряды благородного сословия, то есть
не было постоянных властей, а со временем они сменялись.
И тогда немцы были наиболее могущественны: тогда они
обладали властью над Галлией, Италией, Испанией и Англией.
А после этого, из-за того что цари у них выборные,
общественное устройство изменилось к худшему и могущество
уменьшилось. Ибо те князья, кои добивались престола для того,
чтобы их поставили царями, обещали благородному сословию
слишком большие и чрезмерные привилегии. Сперва дали им
пожизненные должности и права, затем разрешили передавать
это по наследству всем потомкам, и так немецкие цари сами
себя лишили всякой власти. А благородное сословие после
этого во всем дало себе волю, попрало законы божеские и
человеческие, распространило в отечестве всякие ереси и
дьявольские обманы и в конце концов совершенно забыло свои
обязанности. Ведь они не считают себя рожденными для того.
556

чтобы повиноваться королю и по его поручению управлять
народом и побуждать к добродетели, но думают, что их
обязанность лишь в том, чтобы есть, пить, спать и
веселиться.,
5. Перемещение в должности полезно и необходимо также
среди монахов. Ибо там, где нет перемещения, скорее
ослабевает благой монастырский порядок.
До сих пор мы рассматривали членов общества такими,
какими они должны быть, то есть благими и без изъянов;
теперь рассмотрим их такими, какими они обычно бывают, то
есть когда хорошее смешано с дурным.
1. Как человеческое тело складывается из своих членов —
головы, рук, ног и прочего, так же и духовное или
воображаемое тело государства 1 имеет свои члены, которые можно
разделить на три вида, а именно: члены охраняющие,
охраняемые и больные или нездоровые.
Охраняющие члены — те, кои добывают и оберегают все
вещи, потребные для житья. Охраняемые члены — те, кои по
разным причинам нужны охраняющим. Больные или вредные
члены — те, кои заражают государство своими пороками и
поедают его добро. А голова всему — король.
Охраняющие,
охраняемые, вредные
члены
Охраняющие Охраняемые
( 1. Бояре 1.
Церковники
2. Племяне 2. Женщины

Привилегирован- \
ные
3. Воины
Черные
люди
Г 4. Торговцы
Ремеслен-
-ники

Земледельцы и
рабы
3. Дети
4. Убогие
люди
5. Мастера
ученых
дел2
6.
Неизбежные гости
Больные члены
1. Еретики и
волхвы
2. Чужеземцы,
живущие
скопом: цыгане,
армяне,
шотландцы, евреи
3. Чужеземные
торговцы,
перекупщики,
наемники и
прочие
4. Расточители,
бездельники,
игроки,
пьяницы
5. Лихоимцы и
скупщики
хлеба3
6. Злодеи: воры,
разбойники и
прочие
557

свободные и черные 2. Крестьяне, ремесленники и торговцы (для общего блага)
ЛЮДИ /-
добывают все то, чем пользуются и чем кормятся и живут все
подданные. И зовутся они «чернью» или «черняками» и
тяглыми людьми.
А властели, бояре и воины вершат суд, ведут войны,
берегут общий покой, здоровье, жизнь и всякое
благоприобретенное добро всех подданных от домашних разбойников, воровг
насильников и злодеев и защищают от внешних врагов.
Потому-то эти сословия являются сохраняющими
членами.
церковники, убогие 3. Охраняемые члены нужны по необходимости, ибо без
люди них люди не могут жить. Церковники, епископы.4 и попы
дают людям духовную пищу, свет и учение. Иноки и инокини
молят бога за грехи всего народа. Убогих людей, то есть
слепых, хромых, нищих, мы должны беречь из любви и по божьей
заповеди.
мастера ученых дел 4. Мастерами ученых дел называют тех, кто занимается
мудреными делами, кои для жизни того или иного человека
в отдельности не кажутся очень полезными, но для всего
народа в целом очень нужны. Таковы ликописцы, кои пишут
образа, литейщики, кои отливают колокола и пушки,
инженеры — создают мудреные ратные орудия, грамматики — учат
языку и письму [и] составляют словари, историки — пишут
летописи, математики — обучают искусству счета,
астрономы — вычисляют течение звезд и времени, философы —
рассуждают о нравственном учении и о политике или о
государственных делах.
неизбежные гости 5. Неизбежные гости — это те, коих нельзя избежать и от
коих мы не можем освободиться, а должны позволить им
приходить в нашу землю по [обще] народному праву с тем, чтобы
наши [люди] в случае надобности взаимно были приняты
в других местах. Таковы послы, пленные, нищие, некоторые
торговцы и прочие. В другом месте мы скажем, как их надо
впускать и чего им не [следует] разрешать.
Больные члены — это, во-первых, те, кои причиняют
народу зло, как-то еретики, волхвы, чужеземцы, воры,
разбойники; во-вторых, те, кои не приносят народу пользы, как-то
бездельники-игроки или голодранцы, праздные дворяне, как
у немцев, лихоимцы, перекупщики и всякие торговцы,
заботящиеся лишь о торговле. Того, кто не служит общенародному
благу земледелием, ремеслом, в войске, в должности, следует
считать бездельником и полезным [лишь] одному себе.
Поэтому надо отнять у бездельников право заниматься торговлей
и дать его только тем, кто полезен обществу, чтобы они могли
получать доход и владеть [им]. А когда торговцы будут
торговать, то пусть понимают, что торгуют лишь по чистой ми-
558

лости и снисхождению короля, и все, что добудут, [должны]
добывать для короля и народа.
6. Черные люди (то есть земледельцы, ремесленники и
торговцы) доставляют вещи, потребные для жизни. И поэтому,
где больше развивается земледелие, ремесло и торговля, там
больше умножается население.
Короли, властели, бояре и воины имеют разные
представления о чести и многие живут холостыми из-за того, что не
имеют ни средств, ни достаточного имущества, чтобы
содержать дом сообразно своему достоинству и жениться. А черные
люди не думают о чести, а лишь о прибыли, о доходе и об
утробе, и поэтому они легко находят себе пару, и женятся
молодыми, и быстрее родят детей. Из-за этого у римлян
последних черных людей называли «пролетариями», [то есть]
плодовитыми.
К тому же бояр посылают на войну, где они проливают
кровь и складывают головы, служат при королевском дворе
и при дворах властелей и много лет живут холостыми. Бывают
вызваны прислуживать королю. Рано встают, поздно ложатся
и бодрствуют целые ночи за государственными и народными
делами. А черных людей никто не спросит, когда они встают.
Посылают [бояр] с посольствами и с поручениями с места на
место, и много времени они проводят вне своего дома, и
многие погибают на войне или в поездках. А черные люди всегда
сидят дома возле печи и возле своих жен и поэтому спокойно
пользуются [плодами] своих трудов и множатся.
7. Итак, пусть знают черные люди, что они по
справедливости и по праву обязаны кормить на свои средства короля,
властелей, бояр и воинов и служить им.
Во-первых, потому что властели и бояре вершат суд и
справедливость. И они же вкупе с воинами охраняют державу
от внешних врагов и от местных разбойников. Понапрасну бы
черные люди добывали добро, если бы король и бояре его не
охраняли.
Во-вторых, потому что работать головой и руками гораздо
важнее и достойнее, чем ногами. Бояре проводят целые ночи
в думах и в иных государственных заботах, а черные люди
храпят возле своих жен.
В-третьих, потому что более почетно проливать кровь за
народ, как делают бояре, нежели проливать пот, как делают
черные люди.
Одним словом, властели, бояре и воины испытывают
постоянные заботы, и подвергаются смертельным опасностям,
и несут более тяжелое государственное бремя. А черные люди
спокойно пользуются земными благами. Отсюда и пошла у
греков поговорка: «Кто тягла не несет, добра не знает».
Черные люди живут
беззаботно Ги1
спокойно
Черные люди
послушно платят
подати5
559

Заботиться о черных
промыслах
Черные люди не
должны
присваивать себе
привилегий
Три причины
повинностей черных
людей на Руси
(Черные люди не должны, значит, жаловаться на короля,
властелей и бояр, а обязаны в любое время быть готовы по
королевскому приказу с охотой платить подати для прокорма
этих свободных сословий. Ибо разумнее отдать весь годовой
доход или даже половину своего имущества, сохраняя в
целости свои дома, права и остальное имущество, нежели
потерять и дома, и все свое добро.
8. А в свою очередь король, властели и бояре должны так
обходиться с черными людьми, чтобы могли всегда с них что-
нибудь взять. Они не должны настолько увеличивать
обычные подати и повинности6 черных людей, чтобы из-за этого
прекращалось земледелие, ремесло и торговля. Но пусть лучше
ищут и объясняют тяглым людям всякие способы, чтобы как
можно более умножить эти их промыслы и занятия.'' Ибо
самыми многолюдными и богатыми бывают те державы, где
лучше всего развиваются эти промыслы черных людей, как,
мы видим, происходит в Голландской и Французской землях
(но мы не должны гнаться за ними в стремлении угодить
народу, ибо при любом способе правления у нас это невозможно).
Ведь там, где черные люди многочисленны и богаты, там и
король, и властели да бояре богаты и сильны^
9. Мы сказали, что нужно всеми способами помогать
черным людям заниматься их промыслами: земледелием,
ремеслом и торговлей. Но за это черные люди не должны
просить или добиваться привилегий и освобождения от податей
и общественных повинностей■ (это исключение должно быть
особенно подчеркнуто в отношении всех привилегий). Они
должны быть готовы платить дань и [нести] иные
повинности — все, что прикажет король, и все, что потребуется
государству. Так делается и у других народов. Ведь никто не
может знать ни времени, когда у государства возникнет
большая или меньшая потребность, ни меры [ее]. Поэтому
здесь не может быть никаких правил, а [нужен] лишь разум
и доброта короля. А во-вторых, если хороший подданный
всегда должен быть готов за державу и народ сложить свою
голову, то что говорить о его имуществе? И если бояре во
времена великих бед кладут свои головы, то невелико дело,
если черные люди отдадут свое добро.
10. А особенно в этом преславном Русском королевстве
надо иметь в виду три свойственные этому царству причины,
по коим черные люди должны понять, что свободные сословия,
властели и бояре повсюду важнее и нужнее для общего блага,
нежели те черные люди, но особенно и более всего важнее —
здесь, на Руси.
Во-первых, потому что это царство имеет по соседству
много злых разбойных народов — крымцев, ногайцев, мордву,
560

калмыков, черемисов, башкир, сыроедов и иных. Рядом с
такими разбойниками наши черные люди ничего не могли бы
нажить и иметь, если бы свободные люди их не охраняли и
не защищали.
Во-вторых, потому что ни в одном королевстве простые
черные люди не живут так хорошо и нигде не имеют таких
прав, как здесь (смотри разд. 20, пункт 197).
В-третьих, потому что наши русские торговцы никуда
по морю не ходят, и не ведают морских опасностей и страхов,
п не страдают от разбоя на море и на суше.
Оттого-то все черные люди везде на свете, а на Руси более
всего и наипаче, обязаны всегда платить своим королям
подати, и давать подводы и припасы для общих нужд, и всякую
службу служить, и [всякую] работу работать.
11. Среди же черных людей торговцы менее нужны, чем торговцы нужны
земледельцы и ремесленники, и приносят народу меньше меньше всех
пользы. Ибо торговцы ни руками не работают, ни голов своих
за народ не кладут, ни крови, ни пота не проливают, а только
перевозят товары с места на место и то не ради общей, а ради
своей особой корысти и часто в ущерб народу, и не своими
силами, а силами наемных крестьян. Бездельники набивают
свое брюхо, и живут в роскоши, и людей ростовщичеством да
обманами обижают, и подобны некой общественной саранче,
опустошающей землю.
Поэтому-то если царь-государь хочет, то он по
справедливости и по праву может взять в свои руки все торговые
доходы, и этим он не причинит никакой обиды или неправды ни
общему благу, ни народу, а, напротив, совершит великое,
несказанное благодеяние, ибо благодаря этому уменьшатся
великие тяготы государства, и для него будет большая польза.
Если все иные сословия радуются, королю нечего смотреть на
то, что одни торговцы тужат. Ибо такая печаль полезна для
всего народа. Общее благо важнее, нежели корысть
нескольких отдельных людей.
12. А как раз в этом царстве, как я уже говорил, торговцы у русских торгов-
наши не страдают ни от кораблекрушений, ни от морского, 5собы|Тправаких
ни от сухопутного разбоя в чужих землях и не могут очищать
дома дороги без великой царской помощи и расходов. И пот
этому им не на что жаловаться, и никаких особых прав на
торговлю у них нет, но царь-государь волен свободно
распоряжаться всеми торговыми делами.
36 К). Крижанич
561

Раздел 25
ОБ ОБЯЗАННОСТИ КОРОЛЯ
(из святого писания)
Высокомерие
возбранено
Роскошь с помощью
поборов возбранена
Собирать казну
силою возбранено
Да учится король
мудрости
Поскольку мы уже узнали, каковы обязанности подданных
перед королем и членов перед головой, надо чтобы мы поняли
и обязанность короля: что должна делать голова для членов
или король для подданных. И здесь прежде всего надо знать
заповеди и правила королевские, которые бог установил
специально для королей и велел соблюдать.
1-е [правило]. «Чтобы не надмевалось сердце его пред
братьями его» (Второзаконие, гл. 17).
2-е правило. «Чтобы он не умножал себе копей»
(Второзаконие, гл. 17). То есть, да избегает король роскоши в выезде и
во всем остальном убранстве своего величества.
Борис: Что ты говоришь? Может ли король согрешить,
добиваясь нарядного убранства и роскоши?
Хервой: Ты же слышал заповедь божию и понял, что
может.
Борис: Мне это кажется удивительным: как может король
совершить грех из-за убранства?
Хервой: Король тогда грешит, заводя много коней и много
слуг (особенно чужеземных), если ради этого, притесняет,
отягощает и обижает подданных. А если царь заводит много
коней и слуг и всего прочего, необходимого для его чести и
достоинства, но не обижает и не оскорбляет народ, тогда это
не является роскошью.
3-е правило. «Чтобы серебра и злата не умножал себе
чрезмерно» (Второзаконие, гл. 17). И это правило надо понимать
так же, как и предыдущее: то есть — да не собирает король
казну, обижая народ, да не собирает казну жадно, неправедно,
беспощадно, без конца и без меры и [пусть] надеется не на
казну, а скорее на бога.
«Царь праведный укрепляет страну, а муж (или царь)
алчный ее разоряет» (Притчи, гл. 29.4).
«Как лев рыкающий и голодный медведь, так и
нечестивый правитель над бедным народом» (Притчи, гл. 28,15).
4-е правило. «Любите мудрость все, правящие народами.
Желание мудрости возводит к вечному царству. Итак,
властители народов, если любы вам престолы и скипетры, возлюбите
мудрость, чтобы вам царствовать вовеки» (Кн. премудрости
Соломона, гл. 6.23). «Неразумный князь многих обидит
понапрасну» (Притчи, гл. 28.16). «Мудрый царь вывеет
нечестивых» (Притчи, гл. 20.26).
562

Наказание королей: о жадности и о поборах
5. «Горе тем, которые постановляют несправедливые за- горе королям-граби-
коны, чтобы устранить бедных от правосудия» (Кн. пророка
Исайи, 10.1). «Они считают житие прибыльной торговлею и
говорят, что нужно искать прибыль от всего и даже от зла»
(Кн. премудрости Соломона, 15.12).
6. «Слушайте цари и судьи концов земли. От господа дана жестокий суд над
вам власть и сила от всевышнего, и он проверит ваши дела и 1
испытает намерения. Ибо неправедно вы судили и не
соблюдали закона праведного. Страшно и скоро явится он вам, п
жесток будет суд над правителями. Ибо меньший заслуживает
помилование, а сильные сильно будут истязаны. Ибо сотворил
он и малого, и великого и одинаково обо всех промышляет»
(Кн. премудрости Соломона, 6.2).
7. «КНЯЗЬЯ ТВОИ — Законопреступники И СОобщНИКИ ВОРОВ, Те, кто строят цер-
^ , Л т/г ,| оо\ кви за счет награб-
все они любят подарки» (Кн. пророка Исайи, гл. I.z.-j). ленного
«Князья Израиля — словно львы рыкающие. Судьи его — волки
вечерние, не оставляющие [ничего] до утра» (Кн. пророка
Софония, 3.3). «Едите плоть народа моего и сдираете кожу
с него» (Кн. пророка Михея, 3.1). «Князья Израиля, как
волки, хватающие добычу: проливают кровь и губят души,
чтобы получить доход» (Кн. пророка Иезекииля, 22.27).
«Слушайте, князья и судьи Израиля, созидающие Сион кровью, а
Иерусалим — неправдою. И будет за то Сион распахан, как
нива, а Иерусалим станет грудой камней» (Кн. пророка
Михея, 3.9).
8. «Владычество переходит от народа к народу из-за обид, королевства бывают
с> J- т/г отняты из-за жад-
ооманов и несправедливости. И нет ничего хуже алчного пра- Ности или поборов
вителя (Кн. Иисуса, сына Сирахова, 10.8). «Доколе будут
торжествовать нечестивые? Попирают народ твой, господи,
и наследие твое угнетают» (Псалтирь, 93). «Ради страдания
нищих и воздыхания бедных восстану ныне», — говорит
господь (Псалтирь, 11). «Неужели не вразумятся все, творящие
беззаконие, съедающие народ мой, как хлеб» (Псалтирь, 13).
9. «Выслушай слово господне, царь иудейский, и слуги король должен
тт «V защищать от обид.
твои, и народ твои. Производите суд и правду, спасайте оби- а не обижать
жаемого от руки притеснителя, не обижайте и не тесните
пришельцев, вдов и сирот и не проливайте крови невинной.
Если вы будете исполнять слово сие, то будут входить
воротами дома сего цари из рода Давидова, сидящие на престоле его.
Если же не послушаете слов сих, то мною клянусь, — говорит
господь, — что дом сей опустеет» (Кн. пророка Иеремии, 22.2).
Смотри же и накрепко запомни [это]. Бог приказывает
королю защищать обиженных. По-божески ли правит король,
который сам обижает весь [свой] народ нещадными поборами?
36*
563

Раздел 26
О ПРИЗВАНИИ КОРОЛЯ, О КОРОЛЕВСКОЙ ВЛАСТИ
И О ТИРАНИИ
три жизненные 1. В человеческом теле — одна душа, а в ней — три жиз-
силы короля i -о
ненные силы: разум, чувство и здоровье1. В государстве
душа — это король, а у короля и у его думы — три жизненные
силы: мудрость, могущество и богатство. Посредством этих
сил король один властзует над многими, и с их помощью он
становится полным хозяином королевства, ибо благодаря им
повелевает и управляет волей, разумом и жизнью подданных.
Благодаря богатству король повелевает волей и желаниями
подданных. Так бывает, если он не старается правдой и
неправдой сам разбогатеть, а заботится об общем богатстве
подданных и об изобилии да дешевизне в стране. Ибо тогда
подданные становятся богатыми, и сам король бывает более
богатым или истинно богатым. Ведь ничто не может быть для
короля [столь] истинным богатством, как богатые и любящие
своего короля подданные. Но плохо добивается любви [своих]
подданных тот король, который для того, чтобы чрезмерно
обогатить нескольких [людей], обижает алчным тиранством
многих [других] и беспощадно грабит [их] имущество.
Благодаря могуществу король повелевает жизнью
[подданных] : непокорных укрощает оковами, темницами,
острогами, пытками, законами и охраняет королевство от нападений
внешних врагов.
Благодаря мудрости король повелевает прежде всего самим
собою и своими желаниями, а затем, если он ревностно
выполняет свою обязанность, — разумом [своих] подданных.
Ибо обязанность или призвание короля — сделать подданных
счастливыми. Если подданные видят, что король об этом
заботится, то они понимают, что им хорошо жить при таком
короле и таком правлении. И тогда они восхваляют деяния
короля, подчиняют ему свой ум и разум и уважают его не только
для вида, но от всего сердца.
Так король располагает властью над волей, жизнью и
разумом своих подданных,
должны чтить бога 2. Каждое существо должно воздавать всемогущему пре-
и короля благому богу наивысшую честь, которая по-гречески
называется «благочестием». Видов благочестия суть три: страх,
любовь и почтение. Король — это божий наместник, и
подданные должны воздавать ему некую меньшую и человеческую
честь, то есть страх, любовь и искреннее почтение, сразу же
вслед за богом и божьими святыми.
564

Чтобы король вызывал страх у подданных, нужна ею
сила. Чтобы он был почитаем и высокоуважаем — нужна его
мудрость. А чтобы он был любим — нужно богатство, но не
его королевское богатство, а общее богатство подданных,
обеспеченное королем.
Так нас учит истина и разум.
Но льстецы поворачивают все наоборот, п говорят королю
льстивые слова, и стараются его убедить. Говорят, что
достоинство короля состоит в огромном богатстве и в безмерной
казне. Говорят, слышь, что король будет чтим, если будет
несметно богат и если будет иметь неисчислимую казну, алчно,
мерзко, беспощадно собранную. Говорят, что [будет] он силен,
ибо на жадно награбленные деньги сможет нанять много
воинов. Говорят, что он будет мудр и высоко ценим другими
королями, если не пренебрежет никакими алчными и
жестокими способами собирания казны.
'Но ведь те, кои твердят это, безмерно ошибаются и
обманывают [других]. Ибо казна, добытая силой и жестокостью,
означает не богатство, а бедность, потому что она является
неизбежной причиной грядущих бед. Ведь такое королевство
вовеки не может быть крепким, ибо ни одно сословие не
довольно своим жребием, и все жаждут перемен (смотри разд. 22,
пункт 11, о Польском королевстве2).
Сила, заключающаяся в этой награбленной казне,
совершенно ненадежна. Ибо если у того, кто все свои надежды
возлагает на деньги, однажды не окажется денег, у него уже
не будет никакого нового способа вернуть себе силу. И
подданные оставят его, впавшего в бедность4. Поэтому в
чрезмерных заботах о казне нет никакой ни мудрости, ни чести,
а лишь крайнее невежество и позор. Ибо во все времена и
у всех народов те правители, которые жадно и жестоко
собирали казну и гонялись за мерзкими, недостойными доходами,
были всем ненавистны и не снискали у потомства ни славы,
ни чести, а лишь ругательное прозвище тиранов.
3. Но покамест нет ничего, что привлекало бы человече- многие советы на-
ские сердца более, чем золото, и нет никакой песни слаще, ^epH°fора казиы ~
ни совета приятнее, нежели указание, как стать богаче.
Поэтому возле королей всегда находится много таких, кои
выдумывают разные способы сбора казны.
Некоторые из них — добрые люди, но, однако же, они не
всегда достаточно понимают и соображают, правилен ли их
совет, полезен ли [он] и честен или, напротив, неправилен и
вреден. А другие поступают преступно и заботятся лишь о том,
как бы польстить и сказать угодное слово, чтобы заслужить
королевскую милость. Они придумывают всякие способы, чтобы
мучить бедных, подневольных подданных и высасывать у них
565

Божья заповедь
против сребролюбия
Как устанавливается
благое правление
кровь из жил и мозг лз костей. Так они приводят весь народ
в нищету и в крайнюю бедность.
Но такие советы противоречат справедливости, ибо из-за
ипх забывают о страхе божием и о любви к ближним. Они
противоречат чести, ибо из-за мерзких способов добывания
[казны] страдает королевское достоинство и все народы
поносят королевское имя. Они противоречат пользе и вредны
для самого короля, ибо из-за них королевство беднеет, слабеет,
становится пустым и бесполезным, так что если у короля
случится особенная нужда, он не сможет получить никакой
помощи от подданных.
Поэтому правильно сказал некий король: нет, дескать,
у королей худших врагов, нежели те, что предлагают им
новые способы умножения казны, тягостные для народа.
4. Бог повелел царю: «Чтобы не умножал себе чрезмерно»
(Второзаконие, гл. 17.17). Но заповедь эта не означает, что
королям будто бы не дозволено владеть большими богатствами.
Ведь богатство — это божий дар и вещь хорошая и полезная,
если правильно ею пользоваться. И бог сам обещал и дал
Соломону богатство несметное.
Следовательно, не богатство запрещено королю, а
запрещено ему, прежде всего, быть жадным, жестоким и
несправедливым при сборе казны.
Во-вторых, чтобы не собирал [ее] до бесконечности, а
остановился, достигнув положенной меры, и чтобы не стяжал
таких богатств, которые лежали бы недвижимо и не приносили
никакой пользы. Но собрать надо [лишь] столько,
сколько нужно для благочестивых дел, для поддержания
королевского достоинства и для прочих государственных
надобностей.
В-третьих, чтобы король возлагал свои надежды на бога,
а не на казну. Ибо Иезекия, полагаясь на свое богатство и
показав казну свою вавилонским послам, разгневал тем самым
бога, и пророк Исайя предрек ему вавилонский плен (Кн.
пророка Исайи, 39; 4 кн. Царств, гл. 20).
Не надо также королю полагаться ни на мудрость, ни на
силу, а лишь на господа. Ибо Соломон, кичившийся
мудростью, совершил величайшую глупость, впав в язычество.
А Давид, увлекшись многочисленностью войска и желая
узнать свою силу, сосчитал [свой] народ, и бог на это сильно
разгневался, и страна была наказана мором и смертью.
5. Борис: Как может король завести благое правление и
сделать свое государство счастливым, удачливым и обильным
всяким добром?
Хервой: Если он добьется, чтобы все сословия были
довольны своим жребием. То есть чтобы ни один разумный
566

человек не мог пожелать перемен и чтобы все были рады жить
при таком правлении и считали, что оно лучше, чем у
соседей.
Борис: Как может король добиться [этого] или завести
такое правление?
Хервой: Пусть возьмет пример с разных иных государств
п то, что где-либо хорошо установлено, постарается перенять
и накрепко узаконить в своем королевстве.
6. Как уже было Сказано В разделе 22, существуют три Дурное правление:
способа благого правления, а наилучший из них — самовладство. ство^чуже^ладство"
Испорченные способы правления также бывают разными, и пр°ч-
а наихудший из них — тиранство.
Во-первых, посадское правление3 или общевладство
становится анархией, безвластием, при котором весь народ
буйствует, и каждый наипоследний [человек] хочет быть
государем.
Во-вторых, испорченное боярское правление — это
олигархия пли маловладство: когда несколько человек незаконно
захватывают господство и властвуют неправедно.
В-третьих, королевская власть становится тиранством,
когда какой-нибудь один правитель алчно и беспощадно
притесняет и грабит весь народ.
В-четвертых, гииекархия (женское правление) — когда
женщины имеют право наследовать королевский престол.
В-пятых, ксенархия (чужевладство) — когда властвует
чужеземец.
И все прочее.
Тиранство исправить легче, нежели какое-либо иное
правление, ибо для этого не надо ничего, кроме желания одного
человека.
7. Из всех грехов, из-за коих король становится мерзким тиран —явный раз-
богу и людям, первое место занимает тиранство. Все люди бойник' людодерец*
ненавидят тирана больше, чем волка и змею.
Борис: Кто такой тиран?
Хервой: Тиран — это разбойник, не боящийся ни суда,
ни наказаний. Это — палач без судьи и [без] закона. Это —
человек, отвергший все человеческое. Это — черт в зримом об-
личьи. Ведь он мог бы одним своим словом сотворить
бесконечное добро не в ущерб себе, а во славу, но не хочет [этого].
А на нашем языке тирана зовут «людодерцем».
8. Святое писание называет королей пастырями. А из-за король — пастырь,
алчности король бывает волком, то есть — тираном. тиран — волк
Иезекииль: «Князья Израиля, как волки, хватающие
добычу» (Кн. пророка Иезекииля, гл. 22). Ведь король должен
заботиться не только о том, как бы зарезать и съесть или
как бы выдоить и остричь народ, но и о том, чтобы у народа
567

Король—это страж
Королевские деяния
служат общей
Королевская
честь — наивысшая
на свете
Король не связан
никакими законами
было хорошее пастбище, то есть обилие или достаток вещей,
необходимых для житья.
9. Аристотель -говорит: «От короля требуется, чтобы он
был стражем и заботился, чтоб богатые люди не терпели
никакого ущерба, а простой народ не мучился от
незаслуженных обид» 5.
Король — это тот, кто правит на благо себе самому и всем
подданным; тиран — это тот, кто не заботится об общем благе,
а только о своей собственной корысти. Король помышляет
о чести, тиран — о роскоши. «У короля стража из местных
людей, у тирана — из чужеземцев» (Аристотель. Политика,
кн. 5) 6.
Заметь, Борис, что Аристотель считает тиранским обычаем
держать у себя чужеземных воинов в мирное время.
10. Цицерон, римский посадский думник или правитель7,
пишет: «Те, что правят народом, должны соблюдать два
правила: во-первых, всем, что они делают, пусть служат общей
пользе, а о своей собственной корысти забудут. Во-вторых,
пусть заботятся обо всем теле государства, а не думают лишь
об одной части, пренебрегая другими. Власть над народом,
подобно опеке над сиротами, должна идти на благо тем, кем
правят, а не тем, кто властвует» (De Officiis, книга 1) 8.
11. Королевская честь выше всякой иной чести под
небесами. Поэтому король должен больше всех людей любить
свою честь и дорожить ею, и опасаться прослыть тираном.
Ибо тиранство — это наибольший и наихудший позор для
королей.
Причина в том, что самым позорным для каждого сословия
и чина людей бывает тот грех, который больше всего
противоречит обязанностям этого сословия. То есть для воина самое
позорное — трусливо укрыться от битвы, для благородного
боярина — солгать, для богача — украсть, для мужней жены —
согрешить. Также и для короля особый порок, приносящий
[ему] наибольший позор, это — тиранство, ибо оно равным
образом противоречит его королевской обязанности: пасти народ
и охранять [его] от волков. А тиран сам — волк. Долг
короля — отводить от народа всякую обиду, а тот, кто поступает
по-тирански, сам обижает [народ].
12. Король не подвластен никаким людским законам, и
никто не может его ни судить, ни наказывать. Однако божьему
закону и людскому суждению (или общему мнению) он
подвластен. Две узды, кои связывают короля и напоминают о его
долге, это — правда и уважение или заповедь божия и стыд
перед людьми.
Тот же,.кто не думает ни о страхе божием, ни о стыде
перед людьми, ни о славе грядущих времен, — тот истинный и
.568

подлинный тиран. Суд и казнь божья, людские проклятья и
порицания и дурная слава в будущих веках всегда должны
быть у короля перед глазами.
Раздел 27
ОБЪЯСНЕНИЕ ОБЩЕГО ЗАБЛУЖДЕНИЯ
БОГАТЫХ ЛЮДЕЙ И МНОГИХ ПРАВИТЕЛЕЙ
ОТНОСИТЕЛЬНО ПРИНАДЛЕЖНОСТИ ВЕЩЕЙ
[И] БЕЗГРАНИЧНОЙ ВЛАСТИ1
1. Богатые люди считают, что добро, которым они по праву
владеют, полностью и окончательно им принадлежит, и что
они могут по своей воле тратить его, раздаривать и расточать,
как будто никто не может сказать им: «Почему ты так
делаешь? Почему так пышно наряжаешься? Почему держишь
столько псов и кречетов? Почему тратишь столько денег на
пиры и на игры?» Ибо они отвечают: «Что тебе до этого?
Я могу делать со своей вещью, что хочу». Так они [думают].
Но это — большая и очень вредная ошибка. Ибо ведь
богатые люди являются хозяевами своего имущества лишь по
сравнению с другими людьми, а по сравнению с богом они
не хозяева, а управители. И это можно доказать разными
примерами.
2. Когда Давид и князья племен Израиля даровали много
тысяч пудов золота и серебра на постройку храма божьего,
то сказал Давид: «Твое, господи, величие, и могущество, и
слава, и победа, и тебе хвала. Все что на земле и в небесах,
все твое. Твое, господи, царство, и ты превыше всех владык.
Твое богатство и твоя слава, и ты владычествуешь над всем.
От тебя все, и от руки твоей полученное мы отдали тебе» (1 кн.
Паралипоменон, 29).
И в псалме 23 [говорится]: «Господня — земля и что
наполняет ее, и круг земной, и все, живущее на нем». А бог
говорит в псалме 49: «Мои все звери в лесах, скот на горах и
волы. Ибо моя вселенная и все, что наполняет ее». И через
пророка Аггея: «Мое — серебро и мое — злато» (Кн. пророка
Аггея, гл. 2).
Богачи —
управители, а не хозяева
своего добра
Бог — хозяин всего-
золота и серебра
569

Пг лмер: дай отчет
о лравлении своем
Пример: богато
пировал и был
отправлен в ад
Идите в огонь,
немилосердные и
грабители
Грех не прощен,
если взятое не
отдано
3. В Евангелии от Луки в главе 16 есть такой пример:
был у некоего богача управитель и обвинили его в том, что он
растратил деньги, и сказал ему богач: «Дай отчет в
управлении твоем». Под богачом имеется в виду бог, а под
управителем — каждый богатый человек. Ибо так толкуют [это
место] святые отцы: Иоанн Златоуст (у св. Фомы в «Золотой
цепи»), св. Августин (Вопр. Евангельские вопросы, 34),
св. Амвросий, Беда, Феофилакт и Евфимий.
Поэтому, если богатый человек расточает божье имущество,
то есть если он им неправильно пользуется и угождает лишь
своим прихотям, бог скажет ему: «Дай отчет о правлении
своем, ибо уже не будешь больше править». То есть бог или
возьмет [сего] человека из этой жизни, или уменьшит его
богатство, или накажет его тяжкой болезнью или чем-нибудь
иным, а затем и осудит на вечные адские муки.
4. В той же упомянутой 16 главе у Луки находим [и]
иной пример. Некий человек был богат, и одевался в
багряницу2, и каждый день богато пировал. Был также и некий
нищий Лазарь, мечтавший о крохах, падавших со стола
богача, но никто [их] ему не давал. Нищий умер, и ангелы
унесли его на лоно Авраамово; умер и богач, и был
отправлен в ад. Богач этот не видел греха в том, что облачался
в багряницу, и каждый день богато пировал, и держал много
псов, и все прочее. Ибо говорил он сам себе: «Я трачу свои
деньги и никого при этом не обижаю».
Однако, если это обстояло так, то за что он отправлен в ад?
Святое писание не упоминает о других, более тяжких [его]
грехах, и из этого видно, что излишество в одежде и в
угощениях (без всякого милосердия к нищим) было достаточной
причиной, чтобы отправить этого богача в ад.
5. Господь у Матфея в главе 25 говорит: «Пойдете вы,
проклятые, в вечный огонь, ибо не были вы милосердны
к бедным людям». На это святой Августин говорит: «Вряд ли,
де, пойдут в вечный огонь те, что не делились с нищими, а не
пойдут те, что грабили чужое» (Кн. 5 о вере и трудах, гл. 15).
Имеются некие люди, кои, награбив обманом немало добра,
мнят, что они свободны от греха, раз они или сами подают
нищим какую-нибудь милостыню или завещают дать после -
своей смерти. Например, тот, кто награбил тысячу рублей,
мнит, что он в расчете, если подаст милостыню на десять
рублей. Однако раз мы христиане и раз мы знаем, какую
тяжелую кару налагали святые отцы за один смертный грех, мы
ясно понимаем, что десять рублей милостыни не оправдают
награбленной тысячи. Даже если бы кто и подал милостыню
на две или на три тысячи рублей, то и это его бы не
оправдало, если бы он не вернул [всего] тем самым [людям,] коих
570

он обидел. Ибо отцы святые говорят: «Грех не прощен, если
взятое не возвращено». Но мы каждый день видим
притеснения, насилия и грабежи, а о возврате отнюдь ничего не слышим.
Оттого-то Спаситель и сказал обо всех людях вкупе:
«Много их призвано, но мало [среди них] избранных». А о
богачах сказал особо: «Легче верблюду пройти через игольное
ушко, чем богачу попасть в царство небесное». И эти слова
относятся прежде всего и более всего к королям и к
королевским державникам. Ибо они своими поборами грабят и
обирают целые народы и не только ничего не возвращают, но и
вовеки возвратить не могут. Так обстоит дело с богатством,
собранным неправедно.
Однако вера наша учит, что ни один человек, пока он жив,
не должен отчаиваться в милосердии божием. Ибо, де, он
может исповедаться и раскаяться. А истинное раскаяние (как
учат [святые] отцы) искупает все грехи.
Но здесь надо бы рассудить, что такое и в чем состоит это
раскаяние, но здесь не место говорить об этом. Одно лишь
истинно, что оно возможно только по великой божьей милости,
но происходит с таким трудом и так редко, что нам снова
приходят на память те слова: «Легче верблюду пройти через
игольное ушко, нежели грешнику (а особенно богатому)
проявить истинное раскаяние».
6. Некоторые короли и князья мнят себя окончательными
и полновластными хозяевами своих владений и считают себя
вправе взимать с подданных бесконечные дани, возлагать на
них всякие повинности и делать с ними все, что им угодно.
Но это — величайшее заблуждение, и король должен
рассуждать так:
Во-первых, не королевства созданы для королей, а короли
для королевств. Бог даровал мне этих людей не для того, чтобы
я их притеснял, и мучил, и давил, и делал с ними все по своей
воле, а бог дал меня им в пастыри, чтобы я правил ими
во благо.
Во-вторых: «Господь всевышний страшен — великий царь
над всей землею. Бог — царь всей земли» (Псалтирь, 46).
«Иисус Христос, который есть владыка царей земных»
(Апокалипсис, 1.5) и «господь господствующих и царь царей»
(Апокалипсис, 17.14). Поэтому по сравнению с прочими
смертными людьми король — истинный хозяин своего
королевства, но по сравнению с богом король не хозяин, а слуга
божий. Бог — подлинный [и] истинный хозяин, а король —
наместник и слуга его, поставленный над людьми, чтобы править
м руководить ими, а не притеснять их жестоко.
В-третьих, раз бог требует от каждого человека отчета
о его имении и владении и наказывает человека, если он тра-
Легче верблюду
[пройти] через
игольное ушко, нежели
богачу в рай
Заблуждение
королей
Не королевство для
короля, а король для
королевства
Бог — хозяин,
король — управитель
Правителям будет
суровый суд
571

Призвание короля:
король должен
сделать народ
счастливым
Королями
становятся по велению
пророка, по
избранию, по наследству
и с помощью
оружия
тил свое добро не разумно, а в угоду своим прихотям, как мы
сказали выше, то несомненно, что и от королей бог потребует
отчета [о том], как. они правили народом.
Соломон говорит: «Слышите вы, государи и судьи земные!
Господь проверит ваши дела и испытает помыслы» (Кн.
премудрости Соломона, гл. 6).
В-четвертых, призвание короля (или [его] забота, и долг,
и обязанность) — сделать людей счастливыми. То есть
соблюдать и поддерживать благочестие, вершить правый суд,
охранять мир, добиваться дешевизны, заботиться о чести народной
и обо всем, что полезно для общего блага. Иными словами:
душевным благочестием охранять от бесов, а жизнь и
имущество всего народа [охранять] судом — от местных воров и
разбойников, а ратной силой — от внешних врагов;
обеспечивать в стране изобилие и дешевизну всего, что надо для житья.
Короче говоря, вера, справедливость, мир, дешевизна и
народная честь — суть заботы короля. Ибо короля зовут головой и
пастырем из-за сходства [с ними]. То же, что голова [должна
дать] своему телу и пастырь своим овцам, должен [дать]
король своему народу, то есть суд, защиту и дешевизну
необходимых вещей. Поэтому тот король, который без всякой
общественной надобности, а только из-за своей жадности обидит
кого-либо несправедливыми поборами, согрешит больше,
нежели разбойник, который отнял бы у кого-нибудь силой столько
же денег. Ибо, как написано в законодательстве царя
Юстиниана3, обиды не должны исходить оттуда, где творятся суд и
правда.
7. Никто не владеет тем, что не было бы от кого-то
получено. Как сказал Павел: «Что ты имеешь, чего бы не
получил?» (1 послание к коринфянам, 4.7). Все короли получили
свою власть не от самих себя, но от кого-то иного. А получают
ее все от бога. «Нет власти не от бога» (Послание к
римлянам, 13.1).
Однако бог дает королям власть через посредство людей,
то есть, во-первых, через пророка, как некогда Саулу и
Давиду дал [власть] через Самуила; во-вторых, через избрание,
как ныне польским королям, а у иных народов — первым
избранным королям; в-третьих, по наследству, как здесь на
Руси и почти повсюду на свете; в-четвертых, посредством
оружия, праведно или неправедно, как дана власть туркам,
татарам и королям иных народов.
Этими четырьмя способами бог ставит королей для
народов. Но никаким путем и способом бог не дает королям такой
безграничной власти, чтобы король мог пользоваться ею [и]
на благо, и во вред, и угождать всем своим прихотям, и делать
все, что ему вздумается.
512

Но власть, которую бог дает королям, такова, что короли
должны править народом не ради своей личной пользы,
а на пользу, на общее благо и на счастье всего народа. А это
доказывается, во-первых, ведь подлинный и истинный король
всего света — бог, а земные короли лишь управители божьи
или заместители короля, если же король управитель или
наместник божий, то значит он должен править не по своему
усмотрению, а по [усмотрению] подлинного хозяина — бога;
доказывается, во-вторых: насчет тех королей, кои правят
благодаря избранию, нет никакого сомнения, ибо любой народ-,
который избирает себе короля, отнюдь не дает ему такой
безграничной власти, чтобы он использовал ее для всякой своей
прихоти, будь она доброй или дурной, против общего блага и
чтобы мог притеснять, грабить, обирать, разорять народ.
А дают ему власть над людьми, чтобы он правил народом и
сделал его счастливым, то есть вершил бы суд праведный, вел
войны и добивался изобилия всего, что надо для народного
житья; чтобы правил не ради своей корысти и роскоши, а на
общее благо всего народа; чтобы был не волком, не
разбойником, а главою, и пастырем, и отцом и дал бы всему народу
правосудие, защиту и дешевизну.
Король, который правит по наследству, получает престол никто не даст proroi,
по праву родства от отца или от своего предшественника.
А предшественник оставляет ему ту власть, какую он сам
имел, и ничего более, ибо никто не даст того, чего не имеет.
Поэтому наследственный король имеет не больше власти,
нежели его отец или дед, или иной, более ранний предок,
которого народ самым первым избрал по своей воле на престол
с тем, чтобы его потомство ему наследовало.
Если бы такой наследственный король по какому-либо
новому поводу расширил свою власть (например, если бы люди
без причины совершили измену, а король бы их силою
покорил и укротил), тогда король мог бы лишить их некоторых
свобод и установить законы суровее прежних. Однако он ведь
не может устанавливать таких законов, которые были бы
противны божьей заповеди, и природной чести, и
справедливости. А таковы суть все тиранские или алчные и жестокие
законы.
Наконец, И ТОТ КОрОЛЬ, ЧТО ПраВИТ благодаря КаКОЙ-Либо Безграничная власть
праведной или неправедной ратной победе, не может (как мы иР°природномуСК°мУ
говорили) иметь никакой власти, которая была бы противна закон?
божескому и природному закону. Ибо никакой закон не может
быть выше божьего закона. А бог никому не дает власти для
разорения, а лишь для созидания и для пользы. Как говорит
Павел: «Власть дал мне господь для созидания, а не для
разорения» (2 послание к коринфянам, 13.10).
573

Никто не вправе
сжечь свой дом
Бог не дал королям
безграничной
власти
Король Ахав не мог
отобрать
виноградник у Навуфея
Король может наказать по заслугам лишением всего
имущества и даже смертью, если этого требует справедливость и
ради острастки, лишь тех людей, кои были зачинщиками
преступления и виноваты больше всех. Но он не может
притеснять все королевство вечным тиранством.
Безграничная тиранская власть противна и природному
закону, ибо природа учит нас, что не королевства созданы для
королей, а короли для королевств. И мне нетрудно повторять
эти слова множество раз, чтобы короли почаще об этом
вспоминали.
8. Возражение 1. Ты скажешь, что первые избиратели дали
королю безграничное право распоряжаться королевством
во благо и во зло по своей воле: продать, отнять, опустошить,
разорить.
Ответ: избиратели не могли дать такого права, так как
сами не имели его. Ибо никто не вправе сжечь свой дом или
бросить свои деньги в реку, или убить своего коня и — тем
паче — убить детей своих или продать их на вечный позор.
Даже если у некоторых народов человеческий суд оправдывает
и не наказывает люден за такие проступки, однако же они
остаются виновными перед божьим судом и перед природным
законом, ибо употребляют во зло божьи дары. А ведь осудить
себя и свое потомство на вечное тиранство — это поступок,
подобный тому, как если бы кто-нибудь сжег свое имение и
убил детей своих.
Если какой-нибудь ртрод может быть и поступил так и
дал королю такую непомерную власть, то это признак того.
что люди сделали это не по доброй воле, но по принуждению.
А такое вынужденное согласие — незаконно.
9. Возражение 2. Самуил объяснил израильтянам суть
королевской власти и сказал: «Таковы будут права царя:
возьмет он нивы ваши п даст их своим слугам и все прочее».
Такая власть безгранична и имеет в виду особую
королевскую, а не народную корысть.
Ответ: израильтяне просили тогда у бога короля, будучи
недовольны Самуилом - судьей и пророком, мужем святым,
коего бог поставил над ними. Поэтому бог, рассердившись,
повелел сказать им как о справедливых, так и о
несправедливых тяготах, которые король может на них возложить. Ибо
некоторые из названных там вещей явно несправедливы: как-то
отнимать у людей силой нивы, виноградники и скот.
Пример: если бы король был вправе отнять у подданного
своего виноградник, то король Ахав был бы властен отобрать
виноградник у Навуфея Израильтянина. Ведь Ахав сказал
Навуфею: «Отдай мне свой виноградник, ибо он близко к дому
моему и будет у меня из него огород, а я дам тебе виноград-
574

ник еще лучше этого, или дам тебе за него серебра сколько
он стоит» (3 кн. Царств, 21.1). Навуфей же не захотел ни
продать, ни обменять виноградник. И если бы король был властен
отнимать имущество, он, несомненно, отнял бы виноградник
своей властью. Но Ахав не сделал этого, ибо не имел такой
власти, а по совету жены подослал лжесвидетелей,
обвинивших Навуфея в богохульстве. И тогда неправый суд казнил
Навуфея, и король взял виноградник.
Не знаю, что сделали бы нынешние короли, если бы какой-
нибудь боярин не захотел продать свой дом, расположенный
поблизости от королевского дворца. Думаю, что его не стали бы
долго просить, а тотчас отобрали бы дом.
Но ни Давид, ни другие еврейские короли не обладали
такой властью. И отсюда абсолютно ясно видно, что бог не дал
королям безграничной власти.
10. Возражение 3. Турецкие и персидские короли обладают мы не должны зави-
безграничной людодерской властью, и все [это] им легко схо- 5ерсидскиме^юдо-и
дит. Значит такое правление справедливо. дерцам
Ответ 1. Эти короли и сыновей своих душат, будто бы по
закону, и говорят, что это справедливо. Но разве мы должны
подражать этому? Именно потому, что эти кровавые убийцы
своих сыновей придерживаются такого правления, нам,
христианам, оно должно быть подозрительным, и мы должны его
избегать, ибо Давид говорит: «Не завидуй людям неправедным,
коим сопутствует удача». А если тем сыноубийцам и
выпадает в этой жизни счастье, то, видимо, потому, что бог избрал
их быть бичом [возмездия] для нас, христиан, за наши грехи.
Ибо (как говорит св. Августин) «всякий злодей живет либо
для того, чтобы исправиться, либо для того, чтобы посредством
его поучать праведников».
Ответ 2. Не так уж счастливы те короли, как некоторым
может показаться. Ведь их державы (из-за жестокого,
грабительского правления) совершенно опустели и могло бы в них
жить в десять раз больше людей, чем живет ныне, если бы
правление было лучше.

Раздел 28
О ЖЕСТОКОМ ПРАВЛЕНИИ И ЛЮДОДЕРСТВЕ
Хотят увековечить
то, что было один
раз приписано
к казне
Думают, что при
сборе казны вовеки
не бывает греха
Считают тиранством
лишь мучение Глю-
дей1, а не
грабительские законы
1. Некоторые правители ни на какую несправедливость не
обращают внимания и никогда не помышляют об облегчении
[тягот] народа. И хотят увековечить каждый доход, который
когда-либо был приписан к их казне, каким бы неправильным
и несправедливым он ни был.
Пример. Один саксонский князь имел некоего управителя,
изрядного мучителя крестьян 1, который обложил людей
большими податями и умножил княжескую казну. Когда же
приблизился его смертный час, то сердце его защемило, и послал
он к князю, слезно умоляя, чтобы князь отменил эти новые
несправедливые налоги, ибо, дескать, иначе ему не спастись
и не увидеть лик божий. Князь отвечал: «За то, что наш
управитель доставил нашей казне прибыль, мы его хвалим.
Но того, что однажды [было] вписано в наши приходные
книги, никак нельзя ни отменить, ни убавить. А он, если не
может идти к богу, пусть с миром идет к бесу».
Тот князь, хорошо понимая несправедливость дела и
предвидя погибель и души своего управителя, и своей души, был,
однако же, так ослеплен жадностью, что не захотел отказаться
от людодерства.
2. А некоторые правители считают себя невин'овными, если
их приказные чинят людям всякие обиды и неправды при
сборе казны. И мнят, что вовеки не может быть греха, когда
казна растет. Ибо едва ли где на свете было слыхано, чтобы
какой-нибудь король казнил или покарал какого-либо
приказного за неправедный сбор казны.
Во всяком деле новые советы во всем мире легко
возбуждают у людей сомнения, и люди с трудом приемлют новизну.
Только при сборе казны не может быть такого дурного и
неправедного и богу и людям мерзкого совета, который не
был бы тотчас принят и одобрен большинством королей.
3. Некоторые люди мнят, будто тиранство состоит лишь
в том, если кто лютыми муками мучит до смерти невинных
людей (как некогда языческие короли мучили святых
христианских мучеников), а не в грабительских и людодерских
законах. Поэтому если у королей имеются какие-либо
безбожные людодерские законы, заведенные их дедами и
предшественниками, то [эти короли] мнят для себя достаточным (для
оправдания своей души перед богом), что эти законы
установлены не ими, а их предками — древними королями. И поэтому
они вовсе не думают об исправлении старых дурных законов.
576

Однако такая уловка ничем не помогает перед божьим
судом, ибо ведь и людской суд наказывает не только зачинщика
разбоя, но и всех тех, кто был обманут им, и соблазнен, и
признан виновным в том же разбое.
4. Праведная королевская власть превращается в тиран- королевская власть
превращается в ти-
CTBO Не СТОЛЬКО ИЗ-За ЛЮТОГО МучитеЛЬСТВа, СКОЛЬКО ИЗ-За Гра- р£Нствоиз-за граби-
битеЛЬСКИХ ЗаКОНОВ. Ибо КаКОЙ-Либо КОРОЛЬ МОЖет быть ТИ- тельских законов
раном и без грабительских законов, но государственный строй 2
будет не тиранским, а справедливым правлением. А при
грабительских законах не может быть того, чтобы и правление
не было тиранским и король не был тираном. То есть если
какой-либо король самых богатых людей без [всякой их]
вины открыто грабит и самых сильных убивает, но не
подрывает благих народных законов, то, хотя сам король — злодей,
людодерец и тиран, но государственный строй не изменяется
п не становится тиранством, и после смерти этого тирана
снова наступит благое правление.
Но если какой-либо король установит грабительские, людо-
дерские законы и введет несправедливые подати, торговые
пошлины, откупы, кабаки и гнусные поборы, то он и сам
будет тираном, и наследников своих сделает такими же, как он,
и государственный строй превратится из королевской власти
в тиранство, и подданным будет не вздохнуть, и даже сама
жизнь им опротивеет.
А в-третьих, если кто-нибудь из наследников этого короля
будет щедрым, милосердным и в высшей степени
справедливым, но не уничтожит старых людодерских законов, то он
будет не меньшим тираном. Ибо король обязан знать и
понимать законы, на коих зиждется его держава, а если он [их]
не знает или не понимает, вина остается на нем.
5. Надо знать, что людодерство — один из тех грехов, кои людодерство взы-
взывают к небесам об отмщении. Ибо писание говорит, что вает к небесам
когда царь египетский стал угнетать народ Израиля жестокими
работами, люди воззвали к богу, и услышал он их стенания
(Исход, разд. 2). И спросил Давид: «Доколе будут
торжествовать нечестивые? Попирают народ твой, господи, и наследие
твое угнетают» (Псалтирь, 93). И ответил бог: «Ради
страдания нищих и воздыхания бедных восстану я ныне»
(Псалтирь, 11). «Неужели не вразумятся все, делающие беззаконие,
съедающие народ мой, как едят хлеб» (Псалтирь, 13). А Сира-
хов сын учит: «Не полагайся на имущества неправедные, ибо
бог во время отмщения покарает» (Кн. Иисуса, сына Сира-
хова, 5). «Не презрит он мольб и стенаний сиротских и вдовьих»
(Кн. Иисуса, сына Сирахова, 35.17).
6. Как же бог наказывает людодерцев? Ответ: отнимает наказание людодер-
престол у них или у их детей и потомков. Пример: Соломон, йр^с^ла1^™6 Гих1
37 К). Крижанич
577

Ровоаму оставлена
только шестая часть
королевства
Род царя Ивана
лишен престола
и искоренен
;Род царя Бориса
•лишен престола
и искоренен
мирно правя 40 лет без войн и без всяких бедствий, обложил
народ ненужной данью. После него стал править сын его, Ро-
воам. К нему пришли израильтяне и взмолились: «Отец твои
возложил на нас тяжелый ярем. Ты же облегчи нам тяжелую
работу отца твоего, и мы станем служить тебе» (3 кн.
Царств, 12.4.2 кн. Паралипоменон, 10.4). Ровоам созвал Думу, и
там мудрые старцы и верные думники убеждали его, чтобы
он внял народу, сказал ему доброе слово и облегчил ярмо. Но
некие юноши — льстивые, алчные и глуподерзкие — убедили
его еще больше усилить ярмо. Поэтому Ровоам ответил людям:
«Отец мой возложил на вас тяжелый ярем, а я его еще
приумножу».
Но что из этого вышло? Бог послал пророка Ахию к
боярину Иеровоаму и повелел ему учинить измену, и десять из
двенадцати колен израильских тотчас изменили [Ровоаму], и
выбрали в короли Иеровоама, и вовек не вернулись к дому
Давида, и лишь два племени (иудеи и вениамитяне) остались
верны Ровоаму. Так бог покарал тогда людодерство Соломона
и Ровоама.
И у других народов имеется много примеров того, как ти-
ранские правители теряли не только часть королевства, но и
все королевство, и награбленную казну, и самые [свои]
головы.
7. А здесь на Руси хорошо известен и всему народу
окаянно и горько памятен пример царя Ивана Васильевича. Ибо
царь этот был не только жадным и беспощадным людодерцем,
но и лютым, жестоким, безбожным мясником, кровопийцей и
мучителем. Поэтому, как некогда Ровоаму Иеровоама, так
царю Ивану бог сделал соперником боярина Бориса
Федоровича Годунова и предрешил, чтобы одного из трех сыновей
[царя Ивана] отец убил сам, у другого бог отнял разум и не
благословил его потомством, а третьего соперник убил в
младенчестве. И так царство было отнято от рода царя Ивана, и
самого этого рода не стало.
8. А затем, поскольку царь Борис Федорович не улучшил
правления, но еще больше увеличил откупы и всякое
людодерство и строил церкви да города на награбленные деньги, бог
послал ему соперника: не короля, не боярина, не какого-нибудь
родовитого человека, а одного инока — перебежчика и
расстригу.
Расстрига этот с кучкой людей, с шестью тысячами
шишей3 (не своею силой, а по соизволению божиему) отнял
у царя Бориса престол, и заставил его умереть с горя, и
искоренил его племя, а затем и сам (из-за своего преглупого
высокомерия и из-за того, что изменил богу, нарушив свой
иноческий обет) погиб ужасной смертью.
578

И бич божий не сходил с нашего народа до тех пор, пока
эта кровавая и политая сиротскими слезами казна не была вся
дочиста разграблена чужеземцами и безбожными еретиками,
и пока это богомерзкое людодерство не было искуплено
сожжением всей Москвы, а города, построенные на крестьянской
крови, не попали в руки других государей.
А благочестивых и чуждых алчности царей (например,
Давида) бог обычно жалует множеством наследников, так что
престол переходит к их детям и к детям детей и, как учит
св. Лев, слава отца не меркнет и при недостойных потомках.
9. А в наше время что случилось в этом же преславном поднепряне отсту-
-n <v n пили из-за крутости
Русском королевстве г Все племена пли все державы русского
народа (Малая и Белая Русь) вернулись в дом Давидов, в свое
Русское королевство, от коего они несколько веков были
отторгнуты. Сперва они выбили от себя поляков, а затем, когда
те обманом и хитростью опять ими завладели, снова их
разгромили в 71674 году и тем самым подтвердили, что вовеки
не вернутся под власть поляков. Тогда они, собравшись на
сейм, сызнова целовали крест царю-государю 5.
Но что случилось [далее]? То же, что во времена Ровоама
и израильтян.
Некоторые люди тогда правильно советовали и говорили,
что на этих новых подданных не надо возлагать никаких тягот,
а следует считать большим богатством и выгодой уже то, что
царь-государь всегда будет иметь в своем распоряжении такое
огромное войско, кое заградит, словно стеной, один бок этого
царства и коим можно было бы до конца уничтожить крымских
разбойников6. Однако из-за старых законов царя Ивана и
царя Бориса Дума склонилась к другому, и тут же были
заведены проклятые кабакп.
Те, значит, думники, которые настаивают на откупах, на
кабаках, на гнусных доходах и на всяких притеснениях
бедных подданных, суть не из числа верных и мудрых думников
Ровоамовых, ищущих праведного блага п праведной славы
своему королю, а из [числа] тех глуподерзких юношей, кои
считаются лишь с сегодняшней выгодой, а о будущем не
заботятся и не понимают, что было бы достойным и почетным.
Они думали, что доставляют королю большое богатство7, но
они принесли ему великое разорение и несказанный вред.
Точно так же идут дела и в этом королевстве от самого
времени [правления] царя Ивана Васильевича, который был
зачинщиком этого крутого правления. Ведь если бы сложить
воедино все деньги, что были собраны в сем королевстве этими
насильственными и людодерскими способами со времен
вышеупомянутого царя [Ивана] Васильевича (кроме законных
королевских доходов), если бы, говорю, все деньги, собранные
37*
579

Людодерство
наказывается лишениелг
целого народа
власти
Из-за людодер-
ства — чужевлад-
ство и
распущенность
с тех пор так безбожно, были сложены воедино, они не
могли бы ни уравновесить, ни возместить десятой доли [того!
вреда, который бьщ причинен сему королевству из-за этого
жестокого способа правления.
10. Еще Сирахов сын говорил о наказании за людодерство:
власть, дескать, переходит от [одного] народа к другому
народу из-за несправедливостей и обид. И нет ничего хуже
алчного правителя (Кн. Иисуса, сына Сирахова, 10.8). То есть
из-за несправедливых обид и алчных поборов власть не только
отнимается у одного племени и передается другому, но и
бывает отнята у целого народа и передана другому народу.
Пример этого — Римскоа-KopjQjieBCTBO, о коем в книге Ездры лев
(или ангел) говорит орлу так: «Обижал ты кротких и утеснял
миролюбивых, любил лжецов, разорял жилища тех, кои
приносили пользу, и разрушал стены тех, кои не делали тебе
вреда. Поэтому сгинешь ты, орел, чтобы отдохнула земля,
освобожденная от твоего насилия, и надеялась на суд и на
милосердие творца своего» (3 кн. Ездры8, 11.42). Пророк
указывает, что Римское королевство должно погибнуть, то есть
власть будет отнята от римского народа и перейдет к грекам,
а затем к готам, вандалам, славянам, испанцам, французам,
сарацинам и, в конце концов, к туркам. Ведь все эти народы
разделили Римское царство между собою. ПочемуРЛПотому что
орел обижал кротких и оскорблял миролюбивых: римские цари
лютыми муками мучили святых и кротких учеников
христовых и со многих мирных народов неправедно и' без всякого
повода брали грабительскую дань.
11. Более близкий пример, который поистине должен
был бы нас встревожить, мы видим в Польском королевстве.
Ибо Польское королевство от излишней расточительности
перешло к людодерству, а людодерство привело к чужевладству
и крайней распущенности и беспорядку, в коем [страна]
сейчас пребывает. Ведь древние польские короли тратили
большие деньги на свадьбы с чужестранками и на немецких и
прочих чужеземных пришельцев и слуг. А чтобы справиться
с такими бесполезными и непомерными расходами, они по
необходимости становились беспощадными к своим бедным
подданным и из королей превращались в тиранов и людодер-
цев, ибо расточительность всегда связана с тиранством. И тот,
кто нещадно расточает свое [добро], еще нещаднее грабит
чужое. И всякий расточитель, если ему есть кого грабить,
становится тираном и людодерцем.
Дарь Иван и л;арь Борис шли по тому же [самому] пути
и из-за., разорительных трат ввели людодерские законы, и это
королевство идет теперь тем же самым путем, каким шли
некогда польские короли. И оно несомненно придет к тому же
580

самому концу, к какому пришло Польское королевство, если
во-время [об этом] не позаботиться. Ибо одинаковые пути
ведут к одинаковому концу.
Св. Иероним пишет в житии апостола Иоанна: «Когда был
убит царь Домициан, римские бояре пересмотрели его деяния
и из-за чрезмерной их крутости признали
недействительными» 9. То есть вотчины, села, дома и всякое имущество и
пожалования, подаренные кому-либо царем, бояре отняли и
вернули прежним законным владельцам, от коих все это было
нещадно отнято силой. А людодерские тяготы, которые
Домициан наложил на весь народ, они отменили и уничтожили.
То же бывало много раз и у иных народов. И Польское
королевство, как я говорил, из-за людодерства дошло до
крайней распущенности. И единственной причиной нынешних
поражений, разоривших Русскую, Польскую и Литовскую земли,
было людодерство, чинимое поляками и евреями на Подне-
провской Украине. А вторая беда — Поднепровская измена —
случилась по той же причине: из-за устройства проклятых
кабаков. Проклятых, говорю, кабаков, ибо в них никогда не
было столько вина продано, сколько из-за них крови пролито.
Я не хотел бы быть пророком, но я твердо уверен, что три смуты, три
(если мир и человеческая природа не изменятся) и в этом И8МСНЫ
царстве придет время, когда весь народ восстанет против
безбожных, людодерских законов царя Ивана и царя Бориса, и
при том не [обойдется] без волнений и стычек и больших
убытков для всего народа, как показывают явные
предвестники и признаки этого — три смуты нашего времени,
Псковская и две Московских 10, и три измены, Поднепровская,
Башкирская и Березовская11.
\ Было бы куда лучше, если бы царь-государь сам
присмотрел и позаботился об этом и исправил бы эти
людодерские законы, а для такого исправления надо прежде всего
вырвать корень этого зла, то есть уменьшить расточительные
расходы на чужеземцев и припомнить пословицу: «на чужих
псов и на чужих детей хлеб всегда пропадает всуе»1.
А о человеке, который без нужды скитается по чужим
странам, сын Сирахов говорит: «Кормит и поит неблагодарных
и за это слышит насмешки». Так же и каждый правитель,
который без нужды богато угощает и поит чужеземцев, не
стяжает от чужеземцев [ничего] иного, кроме горьких слов,
насмешек и поговорок, а от своих подданных жалоб, и плача,
и проклятий, как мы об этом уже достаточно сказали.
12., Великодушным королям (память о коих славится по хорошие короли ыс-
свету) НаСТОЛЬКО ЧуЖДЫ были аЛЧНОСТЬ И ЛЮДОДерСТВО, ЧТО ОНИ павиДят алчность
много раз пренебрегали даже достойными способами
обогащения.
581

Александр Александр Великий, будучи спрошен: «Где твоя казна?»,—
отвечал: «У друзей».
Константин Константин Великий мало заботился о казне, и когда
друзья посоветовали ему, чтобы он уделял ей больше заботы,
он отвечал: «Добрый правитель, которого подданные любят
больше, чем боятся, владеет всем, чем владеют подданные».
Альфонс Арагонский АльфоНС, КОрОЛЬ АраГОНСКИЙ, ГОВОрПЛ: «ДОЛГ КОрОЛЯ
состоит прежде всего в том, чтобы сделать своих подданных
богатыми. Ибо, когда богаты подданные, и король не может
быть беден».
яков английский Яков, король Английский, написал книгу в поучение
своему сыну и там пишет: «Сын мой, не старайся разбогатеть,
облагая народ новыми и тяжкими данями, а считай, что
надежнейшим твоим богатством является богатство твоих
подданных» 12.
траян Римский Траян, царь Римский, говорил: «Казна — это селезенка
народа. Ибо, когда раздувается селезенка, остальное тело
худеет и погибает, а когда переполняется казна, весь народ
оказывается ввергнутьш в нищету. И вследствие этого
королевство становится слабее, и король слабее, и людей не
прибавляется».
венецианцы От сотворения мира ни один город не стоял 1200 лет
нерушимо, не будучи побежден и взят каким-либо неприятелем.
Только город Венеция от своего основания и вплоть до сего
дня остается свободным и никогда не побежденным, и
венецианцы считаются безмерно мудрыми в государственных
делах. А у них установлена законом смертная казнь для того,
кто первым упомянул бы и подал совет о том, чтобы завести
общественную казну, которая осталась бы лежать без дела.
Венецианцы, таким образом, не берут со своих подданных
больше того, что надо для обычных ежегодных расходов. Если
же их прижмет во время войны и им нужны будут деньги, то
что бы ни приказали и какую бы дань ни назначили сверх
обычной, люди всему покорно повинуются и охотно платят
дань, и не изменяют, ибо они уверены, что по окончанип
войны эта новая дань будет отменена.
Таков ведь истинный смысл божьей заповеди: «Чтобы
серебра и злата не умножал себе чрезмерно» (Второзаконие,
в гл. 17).

Раздел -29
КОРЕНЬ ВСЕХ ЗОЛ —ЖАДНОСТЬ
Не мои, а апостола Павла и самого бога — духа святого
эти слова: «Корень всех зол — жадность» (1 послание к
Тимофею, разд. 6.10). Но так как, может быть, кто-нибудь не
постигнет это изречение, следует его вкратце объяснить и
показать, какое большое и невыразимое зло исходит от людодерства.
1. Прежде всего короли и их слуги должны были бы
понять, что из-за людодерства они губят свои души и
осуждают на вечные муки. «Что за польза будет человеку, если он
завладеет всем миром, а свою душу погубит?» — говорит
Христос. Что пользы тебе с того, что грабишь чужое добро,
которое должен вернуть, а если и не вернешь, будешь осужден
да вечные муки? Ибо грех не будет прощен, если не вернуть
того, что взято. И если в вечный огонь пойдут те, кто не
раздавал свое добро нищим, то как не пойти тем, кто силой
отнимал чужое? Смотри разд. 27, пункт 5 1.
2. С другой стороны, жадные короли должны понять, что
поборами они не только сами грешат, но и бывают причиной
несчетного и несказанного множества иных грехов. Ибо
приказные при поборах всякий час нарушают свое крестное
целование, и людей обижая и казну обкрадывая. А бедные
подданные либо проклинают короля, либо учиняют тревоги и
измены, и при этом происходят кровопролития, и
человекоубийства, и клятвопреступления, и разорения страны, и иные
преступления. И за все это король должен будет перед богом
дать ответ, ибо ко всему этому он толкает и принуждает
людей своим безбожным тиранством.
Двух этих рассуждений было бы достаточно, чтобы
отвратить всякого правителя от премерзкого людодерства. Однако
небесполезно будет, если мы еще подробнее перечислим беды,
которые приносит с собой алчность и крутое правление.
3. Среди прелютых тиранских законов царя Ивана
первый и главнейший тот, по которому все приказные,
державники и слуги приносят царю-государю присягу и страшную
клятву: «Я, имярек, при всяком удобном случае, любым
способом, какой только можно придумать, буду искать прибыли
для государевой казны и не опускать ни одного способа для
ее умножения» 2.
Такой беззаконный закон и такая проклятая клятва
неизбежно ведь порождают великое зло, ибо эти приказные от
имени царя как ради своей, так и ради царской корысти всеми
мыслимыми способами мучают, терзают, грабят несчастных
Из-за людодерства
короли губят свои
души
Людодерство —
причина несчетных
грехов
Смотри!
Всегда, везде, во
всем искать
прибыль для казны
583

подданных и не опускают ни одного способа для их
ограбления,
приказным дают 4. Другой грабительский закон таков: высшие думники,
нКкорме жалование связанные этой вышеупомянутой клятвой, не назначают
никакого жалования уездным приказным или же назначают
так мало, что приказные на это никак прожить не могут.
И при этом велено им косить цветное и дорогое платье. А
посулы брать им накрепко заказано. Что же тогда остается
бедным людям? Не что иное, как воровство. Державники и
целовальники, и всякие слуги бывают вынуждены поступаться
правдой и входить в долю к ворам.
Пример. Некий державник сразу же по приезде в [свою]
область публично всему народу обещал свою милость
следующим образом: за все время своего правления он не казнит ни
одного человека. То есть, просто говоря [это значило]:
«Воруйте, братцы, свободно, разбойничайте, крадите и приносите
мне долю, и все вам будет прощено». И тамошние воры четыре
года именно так и делали. Часто приходили вести об
убийствах и о грабежах, и люди боялись спать в своих домах, но
ни один вор не был казнен.
Тот державник и иные, ему подобные, утверждают, что
в этом проявляется царское милосердие, но на деле это
оказывается не милосердием, а лютым мучительством. Ибо там, где
дана воля ворам и разбойникам, остальные люди живут под
тяжким гнетом и не спокойны ни за свое добро, ни за свою
жизнь.
А причина этому, как мы уже сказали, в том, что
приказным людям не дают подобающей платы. Бедный подьячий
должен сидеть весь год в приказе целыми днями, не пропуская
ни единого дня, а часто сидит и целыми ночами, а из казны
ему идет алтын в день или 12 рублей в год. И велят ему
в праздники являться в цветном платье, а на одно это не
хватит тех 12 рублей. Как же ему прокормить и одеть и себя, и
жену, и челядь?
Но, однако же, [люди] живут. А на что живут? Легко
догадаться: живут, торгуя правдой.
Поэтому не удивительно, что в Москве так много воров и
разбоя и убийств, а гораздо удивительнее, как могут еще жить
в Москве честные люди. В Царьграде вдвое больше людей,
чем в Москве, и [люди там] гораздо более разной и
враждебной друг другу веры и племени, и море есть возле города, так
что легко и мертвеца скрыть в воде, и злодею убежать по воде
же. И однако же проходят целые годы, когда в Царьграде не
слыхать ни о взломе лавки, ни о грабеже дома, ни о каком
ином разбое. А в Москве и недели не проходит без таких
вестей.
584

Почему это происходит? Из-за попустительства приказных.
А откуда этот порок приказных людей? Из-за недостаточной
платы или жалования, на которое они никак не могут прожить.
Пример: Баязет, первый король турецкий, услышав много
жалоб на злодеяния своих кадиев, то есть судей, приказал им
всем прийти к нему и решил было запереть их всех в одном
доме и сжечь. Тогда Али-паша подучил некоего негра,
королевского шута, речистого парня, тому, что нужно сделать и
сказать, и послал его к царю.
Негр одел светлое нарядное платье и предстал перед
королем.
Король спросил: «Что за новости, негр? Почему ты так
необычно вырядился?»
Негр: «Чтобы ты отправил меня послом к греческому
царю».
Король: «А зачем [ехать] к нашему неприятелю?»
Негр: «Затем, чтобы привезти тебе от него несколько
иноков и чтобы они судили нас, раз ты хочешь всех наших судей
казнить».
Король: «О, мой негритенок! А знают ли эти иноки наши
законы?»
На этот вопрос ответил Али-паша, сказав: «О государь!
Они их не ведают. Зачем же ты хочешь казнить [людей]
знающих?»
Король: «А почему они неправедно судят?»
Али [-паша]: «Я, государь, открою тебе причину. Эти наши
судьи не получают из казны никакой платы и поэтому берут
у людей деньги. Назначь им плату, и они исправятся».
Совет понравился королю, и он поручил Али сделать то,
что было нужно 3. Так были спасены судьи, а вместе с ними и
правосудие, бывшее тогда продажным. И с тех пор суды
у турок судят лучше и праведнее, чем где-либо еще на свете.
И это, видимо, главная причина, по которой бог так долго
терпит и допускает нечестие турецкого народа и иные грехи,
и позволяет им так долго властвовать и обижать христианские
народы.
5. Но зачем тратить всуе слова об исправлении
несправедливого суда, если само законодательство царя Ивана явно
несправедливо? Ибо что можно придумать несправедливее, нежели
взимать в казну нивесть какие судебные пошлины и
десятины? 4 Дигде на всем широком свете короли не получают ни
корысти никакой, ни дохода от судов, только здесь, на Руси,
возник этот безбожный, людодерский и уничтожающий
справедливость закон.,
Ради праведного суда бог прощает турецкому народу его
грехи. Не удивительно поэтому, что за столь неправедные суды
Король Баязет
хотел сжечь всех,
судей
Взимать судебные
пошлины и
десятины — это
несправедливо
585

Из-за крутого
правления многие
забывают о народной че-
•сти и пользе
Обвинение G
ранстве
Обвинение в ослн-
лом нраве
бог непрестанно наказывает русский народ, и бич божий не
сходит с наших спи?1, ибо мы не перестаем преследовать
правду.
6. Тяжело живется не только судьям и дьякам, но н
другим царским слугам и управителям иногда поручают дела,
с коими те не могут достойно справиться своими силами, а
пособия из казны им не дают. Послам не дают достаточных
средств для их обихода, a иным на иные дела. Из-за этого
бывает много срама и позора. Ибо многие, попав в нужду,
забывают о своей собственной и об общей всего народа чести
и за подарки позволяют чужеземцам вовлекать их во всякие
преступные и позорные дела. Немец Олеарий хвастает в своей
книге, что, дескать, тот, у кого есть деньги, может добыть
в Москве из приказов копии всяких самых тайных дел 5.
Больше того, ради подарков древние думники сделали так,
что на Руси чужеземцам даны были такие права и вольности,
каких сами чужеземцы пожелали или могли пожелать. Так,
ради ничтожных подарков и ради небольшой (и то лишь
мнимой, а не подлинцой) казенной прибыли — и куда большего
убытка — они все это королевство сделали данником немцев.
Эти вольности для чужеземцев никак не могут сохраняться
без страшного ущерба и позора перед всем миром.
7. Из-за людодерских законов все европейские народы
в один голос называют это преславное царство тиранским.
И, кроме того, говорят, что тиранство здесь — не обычное,
а наибольшее.
26 июля 1663 года был у меня разговор с одним лживым
немцем, и он сказал: «У всех, дескать, главных русских бояр
есть при себе яд, чтобы можно было принять его, если они
увидят, что царь на них разгневался. Тот боярин, что был под
Каменцом, отравился, говорят, в Киеве. И тот, что вел на
Украине сыск насчет ограбления казны, показывал якобы ему
свой яд и говорил: «Погляди, как по-рабски мы живем».
Надо будет в своем месте опровергнуть эту немецкую ложь.
Ибо немец этот каждый день выдумывает тысячи небылиц:
будто бы, например, у него на родине — на Рейне — солнце
зажигает леса и прочее.
Если бы в Турецком и в Персидском королевствах не было
сыноубийств и не вошло в обычай удушение властелей, то во
всех остальных тяготах там меньше жестокости и меньше
тиранства, нежели здесь. Те, кто бывал в этих землях,
подтвердят эти слова.
8. Из-за этого русский народ снискал себе дурную славу
у иных народов, кои пишут, что у русских, де, скотский и
ослиный нрав, и что они не сделают ничего хорошего, если их
не принудить палками и батогами, как ослов. Так пишет
686

Олеарий7. Но ведь это сущая ложь. Ибо русские суть одного
языка и одного племени и нрава с остальными славянами —
с поляками, с поднепрянами, с хорватами и иными, кои не
нуждаются в таком ослином обращении, но обходятся иными,
более мягкими средствами. А то, что в нынешнее время
.многие русские люди ничего не делают из уважения, а все [лишь]
под страхом наказания, то причина этому--крутое правление,
из-за которого им и сама жизнь опротивела, а честь и подавно.
И несомненно, что если бы у самого немецкого или у
какого-либо иного народа было такое крутое правление, то и
у них нравы были бы такими же, как у нас, и еще худшими.
И я не даром говорю худшими, ибо они превосходят нас умом
и хитростью, а тот, чей ум острее, может придумать больше
преступлений и обманов.
д. Из-за этого возникли у этого народа столь премерзкие
правы, что иные народы считают русских обманщиками,
изменниками, беспощадными грабителями и убийцами,
сквернословами й неряхами.
А откуда это идет? От того, что всякое место полно кабаков
и монополий, и запретов, и откупщиков, и целовальников, и
выемщиков 8, и таможенников, и тайных доносчиков, так что
люди повсюду и везде связаны и ничего не могут сделать по
своей воле и не могут свободно пользоваться тем, что добыто
их трудом и потом. Но все они должны делать и торговать
тайно и молча, со страхом и с трепетом, и обманом и [должны]
укрываться от этих многочисленных слуг, и грабителей, и
злодеев или вернее — палачей. А сами эти целовальники п
мучители крестьян, не получая достаточной платы, не могут
поступать по справедливости, но нужда заставляет их искать
корысти и брать подарки от воров.
Так, люди, привыкнув все делать скрытно и по-воровски, со
страхом и с обманом, забывают о всякой чести, лишаются
ратной храбрости и становятся грубыми, неучтивыми и неряшли-
выми! Они не умеют ценить чести и не знают различий между
людьми, а с первых же слов обычно спрашивают у всякого
незнакомого человека: «Имеешь ли жену?» А второй вопрос:
«Какое ты получаешь царское жалование, сколько у тебя
добра, богат ли ты?» Не стыдятся, если их видят голыми
в бане. А если им нужна будет чья-нибудь милость, то сами
себя гадко позорят и унижают, и умоляют, и бьют челом до
пола вплоть до омерзения.
10. Поэтому все народы гнушаются этого царства и народа
русского; Так недавно поступили днепровские казаки, кои,
будучи одного языка и веры с нами, предпочитают однако
же быть под властью поляков, нежели под нашей властью,
из-за крутости здешнего правления. А в тревожное время сами
Крутое правление
порождает в народе
испорченные нравы
Все народы
гнушаются этого
правления и избегают
его
587

Русская земля
пустынна из-за
крутых законов
Причина народного
пьянства — кабаки
Из-за
ограниченности времени пьют
через силу и до
смерти
Из-за запрета
бывают бешено жадны
до питья
Вынуждены'
придумывать разные
причины для пиров
местные жители и лучшие богатые люди легко склоняются
к измене, как это видно было во времена Расстриги. А это
из-за чего? Из-за крутого правления.
11. Крутое правление — причина того, что Русь редко
населена и малолюдна. Могло бы на Руси жить вдвое больше
людей, чем их живет сейчас, если бы правление было помягчев
12. Выше сказано (в разделе 11), что нигде на свете нет
такого мерзкого, гнусного и страшного пьянства, как здесь, на
Руси. А причина этого — корчемная монополия или кабаки:9.
Борис: Как могут быть кабаки причиной пьянства?
.Хервой: Послушай, как.
Во-первых, потому что из-за этой монополии люди не смеют
варить себе питья без разрешения приказных, а там им
предписывается, чтобы они выпили питье за три или за четыре
дня после приготовления и дольше [его] в доме не держали.
Поэтому, чтобы скорее выпить то, что сварено, люди пьют
через силу и опиваются. И соседи, которым дома пить нечего,
а купить питья негде, без [всякого] стыда сидят и не отходят
от этого пива, пока чувствуют, что в бочке есть [хоть] одна
капля. Так король бывает причиной, и участником, и
истинным побудителем народного греха.
Во-вторых, потому что людям низшего сословия10 не по
силам готовить себе дома пиво или вино. И нигде нет корчем,
где можно было бы иногда выпить, кроме царских корчем,
в коих и место, и посуда грязнее, чем во всяком свином хлеву,
и само питье — премерзко, и продается оно по бесовской цене.
А кроме того, и сами эти адовы кабаки не бывают под рукой,
но в большом городе есть [лишь] один или два кабака.
Поэтому, говорю, бедные люди почти всегда бывают лишены
питей, и вследствие того они становятся безмерно жадными до
вина, бесстыдными и совершенно бешеными, так что какую
бы им ни дать посудину вина, они считают божьей и царской
заповедью выпить ее единым духом. Если же они соберут
немного деньжонок и придут в кабацкий ад, то окончательно
взбесятся, так что пропивают все свое домашнее добро и платье
с плеч.
В-третьих, потому что нельзя варить питья, не получив
разрешения. А разрешение не дается, если просят, не указав
какой-либо причины или нужды. Поэтому люди стараются
выдумать разные причины, чтобы получить разрешение
сварить питье. Отсюда вошли в обыкновение пиры, и был введен
бешеный обычай, кроме светлого воскресения и иных
ежегодных великих праздников, пировать и гулять да пьянствовать
по неделе п по две на праздник святого Николы. Отсюда
же пошли пиры в заговенье, отсюда же — именины, дни
рождения и крестины, отсюда же — поминки, столь частые, что
588

ими больше губят души, нежели спасают [их]. Ибо пьянством
п новыми прегрешениями не искупить старых грехов. Наконец,
отсюда же пошли и дворцовые пиры, которые великие
государи устраивают для иностранных послов или для своих
местных властелей и дворян. Ибо, когда царь Иван понял, что
его мучительство невыносимо для людей, он, чтобы
подсластить свою жестокость, придумал и ввел дворцовые
поминальные пиры. X Поэтому я думаю, что и остальные регулярные
дворцовые пиры были учреждены, приумножены и введены
в обычай или при царе Иване, или после него.
А эти пиры или угощения (особенно те, на коих бывают
чужеземные послы) влекут [за собой] общий и явный грех.
Ибо мы приглашаем чужеземцев быть свидетелями нашего
греха и позора и самих гостей принуждаем со всей силою ко
греху. Ибо гость должен принять чашу из царских рук или
•с царского стола и бывает поставлен в тупик, так как
вынужден согрешить либо против бога, либо против царя.
Я думаю, что среди причин, из-за которых бог наказывает
-сие царство, несомненно есть и эта, и, может быть, она — не
из последних, ибо видна всему свету.
В-четвертых, эти поводы, которые сперва были придуманы пиры стали зако-
произвольно, в конце концов незаметно вошли в обычай и ном
стали необходимостью, вроде бы непреложным законом, так
что тот, кто не стал бы справлять этих именин, крестин,
рождений, Николина дня, поминок и заговенья, лишился бы
уважения и сочли бы его грешным. Поэтому многим приходится
устраивать пиры, вовсе не желая [этого], ради общего обычая
и своего достоинства.
Многим бывают и не под силу расходы на угощение, ибо оттого пошли стара-
(как мы говорили) люди бесстыдны и никогда бы не напились ния споить гостей
досыта, даже если бы хозяин дал им волю. Потому эти
устроители пиров выдумали удивительно позорные, премерзкие и
нигде на свете не виданные средства и способы быстрого
спаивания, вследствие коих гости бывают званы не на пир, а на
грех, не на любовь, а на позор. Ибо многие из них
возвращаются домой голодными, не пообедав и не откусив хлеба, но
никто и никогда не вернулся с таких пиров трезвым. Ведь
хозяин ни о чем другом не думает и не заботится, как о том,
чтобы поскорее споить гостей и сделать их из людей свиньями.
Ибо прежде всего пиво нарочно готовят так, чтобы оно
служило не для питья, а для скорейшего опьянения.
Другой способ: хозяин посадит гостей за пустой стол, и
так они сидят по три и по четыре часа без хлеба и без всякой
еды, а между тем чарка вина ходит по кругу, и некоторые
натощак бывают полупьяны, а другие напиваются и допьяна
и уже не помышляют о еде.
589

Третий способ: сам хозяин не сидит с гостями (как
повсюду на свете), а только ходит вокруг, будто слуга, с чашею
в руках и не дает гостям передохнуть, а заставляет их
поскорее напиться и уйти домой.
А пиры эти никогда не приносят бедному хозяину ни
утехи, ни радости, а лишь тройной ущерб. Во-первых, несет
ущерб [его] душа, ибо он гневит бога тем, что силой и
хитростью спаивает других [людей]. Во-вторых, несет ущерб мошна.
В-третьих, страдает и мучится его тело, ибо он ходит и
трудится наподобие слуги, а не сидит и не разговаривает
с гостями, как это принято в остальных странах.
И все эти беды, п несчастья, и прегрешения, и убытки, п
всенародный позор пдут от проклятой корчемной монополип.
Борис: Ты говорил до этого, что мы, славяне, большей
частью от природы расточительны и гостеприимны. Мне
кажется поэтому, что л наше препостыдное пьянство идет не
от корчемной монополи, а от нашей природы.
Хервой: Действительно, наши люди "расточительны и любят
задавать пиры. А итальянцы, испанцы и турки умеренны
в расходах п в питье, они не тратят денег попусту и никогда
не напиваются. А немцы, хотя и не любят тратиться
понапрасну, однако в питье так же быстро преступают меру, как
и мы, славяне, и итальянцы, и испанцы считают немцев
большими пьяницами, нежели нас. Вспомним также, что и все
люди нашего племени за Дунаем и до Дуная — сербы, хорваты,
поляки и русские — одинаковы по [своей] природе, и все
страдают этой болезнью расточительности и плрования.
Но однако же ни у немцев, ни у белорусов и остальных
славян, ни вообще нигде на свете, кроме одной лишь Русской
державы, не видать столь безобразного пьянства, чтобы на
улицах в грязи валялись мужчины и женщины, миряне и
духовные лица и чтобы многие умирали от пьянства. Нигде
в других местах не видать столько подневольных пиров и столь
различных предлогов для них. Нигде -в других местах нет
таких способов и такого принуждения к пьянству, только лишь
там, где имеются бесовские кабаки. Уничтожь, Борис, кабаки
и дворцовые пиры п можешь спокойно мне поверить, что и
Великая Русь сравняется с Малой и с Белой Русью, и
пьянство будет здесь не больше и не безобразнее, чем там.
Борис: Но ведь и в Малой Руси люди упиваются, и [там]
наблюдается большое пьянство.
Хервой: Верно, брат Борис, и там много греха, но все
же наше, пьянство, как уже достаточно сказано, гораздо больше
и безобразнее тамошнего. А кроме того, если^в других странах
люди напиваются, то грешат они сами, а правители и общее
законодательство никоим образом не участвуют в этом и не
590

грешат. А у нас, Борис, причина, зачинщики и насадители
всего этого зла — правители и народные законы; И поэтому
бог на нас так сильно гневается, ибо те, кои являются божьими
наместниками и должны были блюсти божьи законы, не только
сами нарушают их по слабости своей плоти, как и остальные
люди, но еще и своими законами открыто нарушают божьи
законы.
Раздел 30
ОБ ИСПРАВЛЕНИИ ТИРАНСТВА
И ДУРНОГО ПРАВЛЕНИЯ
1. Есть одно поучение, достойное того, чтоб короли всегда
держали его в памяти: «правь людьми так, чтобы они не
захотели перемен». Ведь если какой-либо король правит, соблюдая
меру, без людодерства и поборов, и охотно оказывает всем
правосудие, тогда все подданные довольны и не хотят перемен,
н такое правление повсюду считается достойным. Но если его
преемником будет алчный и жестокий людодерец или
расточительный кутила и обогатитель чужеземцев, тогда все благо
обернется злом, и наисчастливейшее королевство станет лютым
тиранством. Поэтому король, который хочет и после своей
смерти быть благодетелем для народа и снискать себе славу
во всех грядущих веках, должен не только сам быть хорошим,
но и [должен] ввести хорошие законы и дать каждому чину
людей подобающие привилегии или права.
Почему? Потому что иначе ему никак не обуздать
безудержной алчности своих преемников и злонравия своих слуг,
подающих ему дурные и бесчеловечные советы.
Итак, здесь мы скажем о некоторых привилегиях или
правах, которые царь-государь мог бы дать своим подданным и
навечно закрепить законом и которые, я думаю, особенно
угодны богу и не только прославили бы великого государя и его
преславное Русское королевство и все славянское племя, но и
были бы очень полезными и выгодными. Я говорю о том, что
считаю хорошим, и был бы рад, если бы те, кто ученее меня,
добавили что-либо получше.
2. Каков корень — таково и растение, каково дерево —
таков и плод, каковы законы — таков и порядок вещей в госу-
591
Правь так, чтобы
не захотели перемен
Без привилегий
нельзя покончить
с людодерством

дарстве. Мы бы хотели, чтоб семя, из коего в других местах
вырастает плевел, у нас родило пшеницу. Но невозможно из
плевела получить пшеницу, а плевел всегда родит плевел, и
грабительские законы всегда и везде порождают дурные
последствия, то есть безбожные выдумки приказных, и грабежи,
и опустошение страны. Будь король даже архангелом, однако
если [его] слуги не будут ограничены благими законами
(то есть привилегиями, подобающими каждому сословию),
нельзя помешать им чинить повсеместные и несчетные
грабежи, обиды и всякое людодерство.
А хуже всего, что правители становятся явными
сотоварищами воров, раз приказные за взятки потакают ворам,
а граждане не имеют права сами наказывать воров. Значит
есть только один способ, посредством коего король может
успокоить свою совесть, и унять воровство своих слуг, и выйти
из товарищества разбойников: это — дать каждому сословию
подобающие, умеренные и по справедливости положенные
привилегии, как об этом мы скажем ниже.
привилегии не раз- 3. Борис: Самовладство является наилучшим правлением.
ствоаЮа укрешшют ^ам же' где подданные не имеют никаких привилегий, само-
его ' владство крепко держится. А где подданные имеют привилегии,
там самовладство разрушается. Значит не полезно давать
подданным привилегии.
Хервой: Верно ты говоришь, что самовладство —
наисовершеннейшее правление и что его надо всеми способами
сохранять. Однако неверно, что самовладство погибЛо бы из-за
[предоставления] умеренных привилегий. Но надо знать, что
бывают три пути:
Там, где существуют безмерные, превеликие, ненужные
привилегии, самовладство погибнет и возникнет
распущенность (анархия), как мы видим у поляков и у немцев, где
никто никого не слушает и сколько властелей, столько и
тиранов *.
А там, где нет никаких привилегий, самовладство ни за
что не устоит, а возникнет людодерство (тирания).
Только при третьем, среднем пути, то есть там, где даны
соразмерные, подобающие и справедливые привилегии,
сохраняется, и укрепляется, и оберегается истинное самовладство.
Послушай о причине [этого].
привилегии— един- 4. Король сам по себе может быть хорошим, но преем-
л^о^е^ск^^помыс- ники ег0 могут быть плохими. Король может быть хорошим,
лов но многие слуги его бывают плохими и негодными. Если
бы королевские слуги л сами короли были подобны ангелам
божьим и не могли бы ни ошибаться, ни злоупотреблять
властью, тогда не нужны были бы привилегии, и самовладство
могло бы сохраняться без них. Но поскольку и сами короли, и
592

их слуги легко могут злоупотребить [властью] и обычно
злоупотребляют [ею], п во всякое время чинят страшные
беззакония: опустошают страну, позорят народ, вводят короля
в страшные грехи, гневят бога и навлекают кару божию, из-за
этого совершенно необходимы умеренные привилегии. Ибо
подобные поступки и дела никак не укрепляют и не упрочивают
самовладство, а наоборот, всячески его ослабляют, позорят,
разоряют, опустошают и разрушают, и, что хуже всего, бог люто
гневается и низвергает свою кару на целые народы. А люди,
возмущенные многочисленными насилиями приказных,
совершают многие бесчинства: королей своих убивают, изменяют
им, свергают, предают врагам, невежливо к ним подступают и
говорят с ними 2 и все прочее.
А если [людям] в королевстве даны соразмерные
привилегии, то на [королевских] слуг надевается узда, чтобы они
не могли потакать всяким своим порочным прихотям и
доводить людей до отчаяния. Это — единственное средство, которым
подданные могут защититься от злодеяний [королевских]
слуг; это единственный способ, который может обеспечить
в королевстве правосудие.
Если нет привилегий, то никакие запреты, никакие
наказания со стороны короля не могут заставить [его] слуг
отказаться от их злодеяний, а думников — от жестоких, безбожных
людодерских советов.
5. Подданные просили у Ровоама облегчения, а он усилил кто прибавляет тя-
их тяготы. Подданные просили облегчения по праву и по до- ляТет'ихУСТЬ и убав"
стоинству, ибо тогда была закончена постройка храма господня
и никаких войн не было, и поэтому следовало дать народу
отдых от стольких тягот. Но Ровоам предпочел
справедливости жестокость и людодерство и поэтому лишился почти
всего королевства.
Многие короли на свете были похожи на Ровоама, и
у каждого короля — много думников, подобных ровоамовым
думникам. Кто это такие? Конечно, те, кто во всякое время
думают о прибавлении тягот, но вовек не помыслят об
убавлении и облегчении их и о привилегиях. Они горько
заблуждаются и неприметно ввергают своих правителей в великие
заботы и опасности, и грехи.
6. Обязанность разумного мужа и думника смотреть вперед смотри вперед
и назад и заботиться не только о сегодняшних, но и о завт- и назад
рашних нуждах.
Если с груженого верблюда никогда не снимать груза,
а неустанно увеличивать бремя, он свалится под [этой]
тяжестью и ничего не сможет нести. Если лук всегда будет натянут
и не спущен, он станет бесполезным. Человек, который посто-
38 К). Крижанич
693

Русский Ровоам -
царь Иван
Основа всего зла —
клятва насчет
казенной прибыли
Царская доброта при
дурных законах
бесполезна
янно работает и никогда не спит и не отдыхает, не может
жить.
Также и королевство, подданным коего никогда не дают
никакого облегчения, а все более их притесняют, терпит
обычно много несчастий и позора. Страна запустевает,
чужеземцы поедают и вывозят всякое добро, бывают измены и
смуты, королей бесчестят, изгоняют, убивают, предают в руки
врагов, [и] весь народ грешит против бога.
7. Кто был русским Ровоамом? Царь Иван Васильевич,
который ввел прекрутые и беспощадные законы, чтобы
обирать подданных. Другим Ровоамом был царь Борис Федорович,
подтвердивший эти законы и приумноживший их.
8. Одним из главнейших дурных законов и основой для
остальных является та присяга, которую приносят и на
которой целуют крест все царские приказные и слуги, то есть что
они будут во всех вещах и [при всех] случаях всеми
мыслимыми способами искать и добиваться прибыли для казны
царского величества. Эта безбожная присяга вводит в грех
многих не только дурных, но и добросовестных мужей. Ибо
из-за нее многие считают своим долгом чинить всякие
мыслимые жестокости, от коих могла бы перепасть какая-нибудь
прибыль в казну. А те, кто сами по себе алчны и бесчеловечны
(так как их в любое время бывает достаточно), такие и
подавно не теряют случая и не сидят без дела, а умело
пользуются данной им властью и всеми способами обижают и
угнетают бедных людей.
Борис: Но ведь, с другой стороны, всем приказным
настрого запрещено несправедливо обижать людей и разорять
царские вотчины.
Хервой: Ни этот запрет и какие-либо наказания ничему не
помогут. Ибо приказные во всех своих действиях
прикрываются этой присягой о приумножении царской казны.
Насколько полезнее было бы принимать от них [другую]
присягу, чтобы они говорили: «Не буду несправедливо обижать
подданных и разорять царские вотчины» — вместо нынешнего
обещания: «Буду всеми силами умножать казну».
Но, по правде говоря, нет нужды ни в той, ни в другой
клятве, а достаточно будет клятвы или присяги на верность
со стороны всех подданных, и при этом нужны привилегии.
9. Славный царь, ты подобен ангелу божьему. Но доброта
твоего величества не может быть полезной королевству до тех
пор, пока сохраняется это требование неправедной присяги и
эта чрезмерная власть твоих слуг. Более того, и все твои
наследники, будь они даже архангелами, если они, однако, будут
сохранять эти законы, ne смогут избавиться от злословия всего
света и будут слыть у всех европейских народов тиранами.
594

Ибо, как было сказано, нельзя никак ни остановить, ни
запретить безобразий [твоих] слуг, пока будут такие законы.
И недостаточно сказать слугам, что их будут беспощадно
наказывать. Ибо при тиранских законах всегда есть много
возможностей для преступлений, а там, где есть столько
возможностей для преступлений, никакого наказания не достаточно,
чтобы удержать от них людей. И все время надо будет держать
наготове батоги и виселицы. И скорее палачи кончат пытать
[злодеев], нежели [царские] слуги чинить злодеяния, как мы
видели в сие время на примере денежных воров3. Поэтому
не находится никакого иного способа для улучшения [дел]
в государстве, чем уничтожить дурные законы и установить
хорошие.
10. Ибо ЭТИМ Путел И СПОСОбом КОрОЛевСТВО будет НавеКИ Какая [будет1 поль-
■"- ^ за от исправления
закреплено за наследниками твоего величества, и совесть твоя законов?
душевная будет чиста перед богом и перед всем светом, и
правление [твое] избавится от злословия, порожденного
алчностью и людодерством, а твое величество стяжает
наибольшую славу и почтение во всем мире, и подданные, оказавшись
в долгу за такие благодеяния, будут до конца верны [тебе] и
станут охотно и радостно платить подати и чрезвычайные
поборы.
А что касается нынешнего времени, [то] бояре и торговцы
и все люди, кои получат эти привилегии, всеми своими силами
помогут (при нынешней скудости казны) восстановлению
серебряных денег и умиротворению. И поляки гораздо легче и
быстрее помирятся с нами и примут на свой престол
благоверного государя царевича 4.
А те народы, кои ныне боятся этого правления, как беса и
ада, с той поры захотят и пожелают жить под твоей, славный
царь, столь благой, разумной и милосердной властью.
Как надо поступать в этом деле и что делать перед тем, как
будут исправлены законы и царь-государь даст народу
привилегии, это мы расскажем в приложенной здесь речи. А эту
речь, либо иную, более подходящую, царь-государь может или
сам сказать народу, или поручить ее какому-либо боярину, или
изложить письменно.
38*
595

Раздел 31
РЕЧЬ ЦАРЯ К ЖИТЕЛЯМ ВСЕГО КОРОЛЕВСТВА
Объявляется о
царском желании блага
народного
Это королевство
доселе не имело
благих законов
1. Честные отцы возлюбленные наши, князья, бояре,
дворяне и весь народ русский, верные наши подданные! Мы и
славной памяти покойный родитель наш всегда пеклись и
заботились о том, чего требует от нас царский долг, то есть о том,
чтобы все вы и все это наше королевство было обильным
всякой всячиной, богатым и счастливым, чтобы все сохраняли
согласие друг с другом, силу против врагов, божью милость и
уважение всего света. Одним словом, общее благо всегда было
близко нашему сердцу.
Нет нужды нам об этом напоминать, ибо вы сами все хорошо
поймете, если сравните наше время и время нашего отца
с давними временами. И если доселе не все шло так, как нам
хотелось, то надеемся вы все признаете, что это происходило
не по нашей воле и не из-за нашего небрежения, а по иным
причинам.
Если бы, однако же, нашелся такой твердолобый, коему до
сих пор недостаточно известно о нашем горячем желании
общего блага, то отныне (поскольку, по милости божьей нам
дарован мир) мы твердо решили делать и поступать так, чтобы
весь свет узнал и никто не мог бы утаить того, что мы питаем
ко всему народу не только королевскую, но скорее отеческую
любовь. Ибо хотим мы нашим царским попечением сделать
столько для общего народного блага, чтобы никто не мог от
нас пожелать большего. Лишь бы милость божия нам
сопутствовала, и вы искренне старались бы помочь нашей любви.
2. Чтобы вы поняли причину этой нашей речи и почему
мы вас призвали, знайте же: мы убедились, что в этом нашем
королевстве имеются некоторые обстоятельства, которые
мешают общему блаженству всего народа и на которые
жалуются все сословия — духовенство, бояре, дворяне, племяне,
воины, посадники и земледельцы, и ни одно сословие не
довольно своей судьбой и положением. И это неудивительно.
Ведь вы хорошо знаете, что сие королевство испокон веков
претерпевало превеликие смуты и волнения. После Владимира
Великого1 бесконечные междоусобные рати разделяли народ.
Затем одолели нас татары, кои легко победили королевство,
находившееся в столь тяжелом положении, и долгое время
держали его в угнетении и чуть не уничтожили. До тех пор,
пока, по великой милости божией, великий князь Иван
Дмитриевич2 начал сбрасывать [их] ярмо, а затем царь Иван
Васильевич совершенно его сбросил и привел королевство
в такое состояние, в коем вы его видите сейчас. Но царь Иван
696

был занят бесконечными войнами и нравом был беспощаден и
жесток и поэтому не мог ни позаботиться обо всем для
королевства так, как надо было, ни ввести наилучшего
законодательства, необходимого для долголетия королевства и для
общего счастья всех жителей 3.
После царя Ивана стал править [его]х скудоумный сын,
а затем наступило народное разорение, которое погубило двух
царей и искоренило их род. Отец наш4 принял королевство
опустошенным, разоренным4 и очень ослабевшим и всячески
старался управлять им так, чтобы оно снова приобрело былую
мощь. И, по божьей милости, он правил так, что королевство
при нем стало более могучим, чем когда-либо прежде, и
поэтому он оставил у вас [по себе] добрую память, а у чужих
народов стяжал имя благочестивого и милосердного короля.
А то, что он не исправил некоторые законы, кои нуждались
в исправлении, на это есть причина, ибо при таком
разоренном состоянии королевства не мог он один на все
поспеть.
3. БОГ Не ВСе ТВОрИТ Одновременно И lie Дарует ВСе Дары Мое желание: уста-
одному человеку, но оказывает разные милости разным "оны™ благие за"
[людям], чтобы все могли приобщиться его доброте. Эта
доброта бога — отца всех милостей — дала нам, недостойным,
в нынешнее время сей хороший повод, то есть мир, и вдохнула
добрую волю и желание сделать то, что лучше всего послужит
славе бога всемогущего, и нашей чести (которую бог
соизволил даровать своим наместникам в этом королевстве), и
общему вашему и всего русского и славянского народа
счастью.
4. ХОТИМ, ГОВОрЮ, Прежде ВСегО ОТМеНИТЬ КОрчеМНЫе И Царь обещает дать
всякие иные монополии, кои мы найдем слишком тяжелыми пРивилегии
для народа. Хотим дать людям всех чинов и сословий
подобающие привилегии, чтобы все были довольны своим жребием
и положением.
Духовным людям хотим подтвердить и увеличить
привилегии. Бояр пожаловать, чтобы они пользовались в своих
поместьях большими правами и привилегиями и иными
знаками почета так же, как мы обычно видим в других странах
Европы. Дворянам и воинам также будут [даны] пристойные
привилегии. Наконец, посадским людям и ремесленникам
в городах и земледельцам в уездах будут [оказаны] такие
наши милости, чтобы они могли быть вполне довольны.
Одним словом, мы рассмотрели и разобрали
законодательство разных королевств — Греческого, Французского,
Испанского, Немецкого, Польского — и те законы, что сочли хоро
шими, и пригодными, и надобными для нашего королевства,
хотим вам щедро даровать.
597

надо сперва обеспе- 5. Однако же, прежде чем все это начнет осуществляться
чить казну и будет доведено до конца, нужно сообща разобраться и
обдумать основу общего блага или те вещи, кои относятся к божьей
славе, к могуществу, долговечности и чести всего народа.
И надо ввести такие законы, кои способны были бы и пригодны
не только дать нам минутные радости, но и навсегда упрочить
королевство.
И прежде всего, прежде чем мы уничтожим монополии и
некоторые другие тяготы, нужно, чтобы вы все по общему
согласию сказали нам, какого способа вы хотели бы
придерживаться для того, чтобы наша царская казна получала
подобающие ей доходы, нужные для обороны королевства и для
всяких общих расходов,
дать присягу, не 6. Во-вторых, прежде чем мы отменим некие клятвы, при-
принимать на пре- ,
стол чужеземцев нятые ныне при крестном целовании наших приказных
(особенно об умножении нашей казны), и прежде чем дадим
привилегии всем сословиям, мы хотим, чтобы вы все принесли
нам новую, справедливую и во всех отношениях достойную
крестоцеловальную присягу в том, что вовек не позовете и не
примете ни в каком случае чужеземца в короли, в князья или
в государи. Даже в том случае, если бы у нас не осталось
потомков и вам пришлось бы свободно избирать [государя], вы
изберете королем не чужеземца, а человека славянского
племени, по божьей заповеди, о коей вам будет сказано.
И мы [сами] присягнем и наследников своих обяжем этою
же присягой не выдавать своих дочерей ни за кого иного,
кроме как за правителей славянских народов родом из
славянского племени и за своих подданных — князей и бояр. А себе
жен тоже не брать ни из какого [чужого] народа, разве что из
[семей] славянских правителей и своих подданных — князей,
и властелей, и бояр.
Укреплять достоин- 7. Третье, что надо иметь в виду при этом народном деле,
ство государя ^
v это то, что мы заботимся и стараемся не только ради корысти,
но и ради чести этого нашего королевства и всего славянского
народа. И что мы очищаем народную честь, если она окажется
чем-нибудь запятнана. То есть мы дадим вам всем на
рассмотрение некоторые абсолютно необходимые объяснения:5 о
нашем царском титуле, и воцарении, и о чести, и о власти;
[о том,] что значит титул «царь» и что [значит] —«король»;
и кто имеет право учреждать королевства и ставить королей
и иные тому подобные вещи. Окончив эти три объяснения,
мы вам дадим привилегии.
598

Раздел 32
ЗАКОНЫ ПРОТИВ НАРОДНОГО НЕДОВОЛЬСТВА
И ДЛЯ ИНЫХ НУЖД
И ПРИВИЛЕГИИ ВСЕМ СОСЛОВИЯМ
1. Священнослужители, ПОПЫ, приЧеТНИКИ, ИНОКИ, ИНОКИНИ Привилегии духов-
и Бее церковные и духовного чина люди да будут изъяты из ных людеи
[ведения] приказов и мирских судов и судятся сами между
собой. Да будут они освобождены также от всякого бремени и
[обще] народных тягот, от работ и от поборов всяких. Ибо
поскольку они назначены служить богу, то нельзя привлекать
их к службе человеческой. Господь ведь говорит: «Касающийся
вас, касается зеницы ока моего» (Кн. пророка Захарии,
разд. 2, 8). Даже и во времена египтян-язычников Иосиф
скупил для короля всю землю, кроме поповских земель. То есть
попы владели своими деревнями без всяких тягот и дани.
2. Мы считаем честь наших верных слуг — князей, власте- соразмерными
прилей, бояр И ВСЯКИХ ДВОРЯН — СВОеЙ ЧеСТЬЮ И ДОСТОИНСТВОМ. ляетсяЯкоролевеская
Достоинство бояр возвышает достоинство короля. Ибо чем власть
лучше те, кем он правит, тем лучшее и достойнее считается
и сам.
Поэтому мы считаем, что будет хорошо и правильно
даровать нарочитые права и возвысить честь наших верных слуг
и дворян. Ибо, где властели имеют подобающие им вольности,
достоинство и преимущество над простыми людьми, там
королевское достоинство бывает более высоким и более безопасным
от злословия чужеземцев и от бешеных и бесчестных
нападений местного простого народа.
Пример: у французов и у испанцев властели имеют
пристойные, переходящие по роду привилегии и преимущества, и
поэтому там ни простой народ, ни воинство не чинят королям
никакого бесчестья, А у турок, где нет никаких привилегий
благородным людям, короли зависят от глуподерзия простых
пеших стрельцов. Ибо что захотят янычары, то и должен
делать король. В наше время они задушили царей Османа и
Ибрагима \ а также задушили на глазах у королей множество
бояр, тщетно моливших королей [о милости]. И все это им
легко сходит.
А у римлян воины нивесть что разыгрывали со своими
царями: одного с легкостью низлагали или убивали, другого
возводили на престол, словно играли ими в кости.
А глуподерзие черных людей, кое при нас случалось
дважды2, вам известно, и немцы уже напечатали [о нем]
в книгах. А такое глуподерзие все идет от того, что у бояр
599

Непомерные
привилегии разрушают
королевскую власть
нет той силы и крепости, которая могла бы обуздать черных
людей и удержать от бешеных поступков.
И из-за того Mbi хотим вам — слугам нашим — дать
подобающие привилегии.
Турки в завоеванных державах везде дают своим людям
больше привилегии, нежели старым жителям. А здесь
поступают наоборот, и это никуда негоже.
Людовик, король польский, дал полякам права по
необходимости (смотри там [же] на странице 79). И Ягайло также
(на странице 132, 170) 3. А те привилегии, что требуются
здесь по всей справедливости, можно и полезно дать сейчас.
Ныне здешние жители хотят перейти в Литву, а тогда
бы литовцы захотели перейти сюда.
При раздаче привилегий мы не должны подражать
обычаям того или иного народа. Ведь у некоторых народов есть
много дурного в этом деле, и многие привилегии — особенно
у немцев и у поляков — были добыты силою и вопреки разуму.
Привилегии целым сословиям и отдельным лицам должны
быть предоставлены лишь в той мере, в какой они полезны
всему обществу. И если какая-нибудь привилегия не приносит
пользы обществу, то ее ни в коем случае нельзя давать, а если
[она была] дана ранее, не следует терпеть. Особенно вредны
и гибельны для общества тем привилегии, которые тем или
иным способом подрывают совершенную монархию.
Однако же в этом деле надо опасаться, чтобы не преступить
меры. Ибо там, где привилегии будут неподобающими или
чрезмерными, в королевстве настанет беспорядок и разруха,
и многообразное тиранство, как мы видим, случилось в
Немецком и Польском королевствах, где никто не слушает
правителей и сколько в стране властелей — столько и тиранов.
Поэтому-то мы хотим прежде всего определить, оградить и
укрепить наши царские привилегии, и преимущества, и
неотъемлемые бесспорные права, чтобы никто не смел покушаться
на наши прерогативы и разрушать наше королевство.
Прерогативы и
признаки высшей
власти
i. Чеканить монету
2. Держать отряды
3. Владеть многими
городами
Прерогативы высшей власти
1. Да не смеет никто вовеки чеканить монету ни от своего,
ни от королевского имени без королевского повеления.
2. Да не держит никто под знаменем военных отрядов,
разве что князья, властели и бояре могут держать своих
дворовых слуг, сколько мы им дозволим.
3. Одним лишь князьям да будет дозволено иметь по
одному укрепленному городу. А никто иной не вправе владеть
городом и обносить его стенами. Разве что на окраине мы
можем позволить кому-либо укрепить город и владеть им, но
600

не наследственной властью. А держать острог для своей
челяди и поставить свой двор дозволено всякому.
4. Да ни в коем случае не держит никто в наследственной
власти какой-либо наш приказ или должность. А некоторые
приказы и поручения могут быть по нашему указу
пожизненными.
5. Да не будет ни один город назначать своей властью
никаких старост, ни управителей, ни начальников, а всех
городских старост и судей должны назначать наши приказные.
6. Да не созывает никто без нашего указа никаких сеймов
п соборов.
7. Да не смеет ни князь, ни властель, ни какой-либо иной
человек продавать свое поместив, не объявив [об этом]. А
вотчин и поместий и всякого недвижимого имущества никто не
должен скупать сверх меры, но лишь столько, сколько ему
будет позволено нами или нашими приказными.
8. Вывод: да не присвоит себе никто никакие права и не
завладеет никаким имуществом, ни привилегиями, ни силой,
ни властью, из-за коих может быть нарушена власть нашего
величества.
9. Мы и наши наследники должны будем обязать и связать
себя присягой [в том], что будем нерушимо соблюдать все те
привилегии, которые мы ныне даем и даруем вам — нашим
верным подданным. Но если со временем вы или ваши
потомки из какого-либо сословия проявите ослушание, то есть
если люди, прикрываясь какой-либо привилегией, не станут
слушать и выполнять наши приказы, в таком случае мы и
наши наследники не обязаны будем сохранять ту привилегию,
из-за которой произошло бы подобное ослушание, и ни одного
такого права мы не дадим и не предоставим.
Проще и короче говоря, скажем так: король — наместник
божий и живой закон, и он не подвержен иным законам, кроме
божьего, и король выше всех человеческих законов. И поэтому
король не должен и не может установить закона, который
был бы выше его самого, ибо бог вознес короля выше
человеческих законов. И потому все эти привилегии всегда остаются
в нашей власти и во власти наших наследников, так что мы
можем отменить и отнять их, когда захотим, однако не без
справедливых и достойных причин. Так что не думайте и не
считайте, будто эти привилегии дали вам какую-либо власть
или самостоятельность, кои мы не вправе были бы отнять.
Поймите только, что эти привилегии означают нашу любовь
к вам, и милость, и пожалование, кое сохранится, пока будет
[на то] наша добрая воля. А мы себя и своих наследников
свяжем клятвой не нарушать, не изменять и не отнимать этих
привилегий без справедливых и достаточных причин.
4. Наследственные
приказы
5. Приказные
не от короля
6. Сеймы не
от короля
7. Чрезмерное
богатство
8. Умаление высшей
власти
9. Ослушание
601

Установлены три з. Итак, во имя пресвятой нераздельной троицы — бога-
олэ.городные сосло- ^ „
вия: к[нязья1, в[ла- отца и сына и святого духа, мы, божьей милостью, имярек,
^стели"|, б[ояре1
даем и даруем навеки вам, нашим верным слугам и дворянам,
и вашим потомкам нижеследующие привилегии, права и
достоинства.
Подобно тому, как от целости головы зависит здоровье
всех членов и всего тела, так целость самовладства является
основой благосостояния всех сословий и всего народа. Поэтому
первая наша милость, и желание, и крепкая заповедь, и
вечный закон, который мы вам даем, таковы: мы навеки
устанавливаем совершенное самовладство при нас и при наших
наследниках. Мы сами будем укреплять его и приказываем,
чтобы вы все верно и покорно его поддерживали, и в этом
должны присягнуть и мы, и наши наследники, и вы, и ваши
дети.
Немцы и поляки получили от своих правителей некие
милости, которые они называют «привилеи», то есть
освобождение от некоторых тягот, и «феуды» и «лехны» 4 — [так] они
называют данные им поместья, «лехен» означает временную
ссуду. Но из этих милостей и ссуд они учинили своеволие и
сочли их такими свободами и вольностями, благодаря
которым они не слушают своих королей, и тем самым разрушили
весь благой порядок и учинили немалое зло и беспорядок.
Вследствие этого и королевское достоинство у них унижено, и
всему народу причинен большой ущерб.
Вот почему мы хотим, чтобы те милости, которые мы вам
окажем, ничуть не умалили нашей власти, и [чтобы] никто
не смел ослушаться какого-либо нашего приказа. Мы даем вам
эти милости, и княжеские титулы, и поместья, и прочее, но все
это будет в наших руках, и в нашей воле будет наделять ими
и отнимать их. Пусть это будет [считаться] ссудой, и мы
сможем назначать их и лишать каждого его чина, сословия, права
и поместья.
Но мы обещаем вам и присягаем не отменять своих милостей
без должных причин.
Прежде всего мы разделяем вас на три чина и учреждаем
среди вас три почетные благородные сословия.
Благородные люди первого сословия пусть называются
«князьями». Но чтобы никто не мог называться «князем», если
не имеет под своей властью укрепленного города и острога.
А более одного города князьям да не дозволено будет держать.
И да будет определено число князей: двенадцать [человек],
видимо, будет достаточно и не слишком много.
Другое сословие пусть называется «бояре» — те, кои и
ныне зовутся боярами. И оба эти [сословия] вкупе пусть
называются «именитыми боярами» и «властелями».
602

А третье сословие да зовется «племяне» — те, коих ныне
(по турецкому обычаю) непристойно именуют «детьми
боярскими» 5.
Князей мы будем назначать посредством пожалования
знамени.
4. Затем освобождаем вас от всяких холопских тягот и
изымаем из числа холопов. Вы — наши верные подданные, князья,
бояре и племяне, — будете впредь именоваться нашими
верными «слугами», и «дворянами», и «благородными людьми»,
я не «холопами». И да будете навеки свободны от всяких
холопских тягот и работ, от дани, налога, сборов, [поставки]
подвод, земледелия, ремесла и от всяких холопских, черняче-
ских и посадских дел6 и рукодельных промыслов. Вы будете
также свободны от сторожевой службы и от всяких тяжких
воинских дел в мирное время. Но в поле под знаменами я
в городах в трудный час никто не будет освобожден ни от
каких дел и трудов.
5. Благородные люди да не зовутся впредь
уменьшительными именами — Борька, Володька, а полным именем —
Борис, Владимир. И не зовутся пусть по отчеству, а
благородными родовыми именами: не Борис Иванович Морозов, а
Борис Морозов. Ведь это гораздо почетнее иметь благородное
и звучное прозвание, нежели зваться по отчеству, ибо и
крестьяне и все черные люди имеют отцов и могут именоваться
по отчеству, а благородных или родовых прозваний они не
имеют.
6. Пусть отныне никто ни перед кем не бьет челом до
земли. Кланяться так подобает лишь богу и святым иконам,
а не людям. И если кто-нибудь перед каким-либо человеком
ж перед самим нашим величеством станет земно бить челом,
то в первый раз его отругают, а во второй и в третий раз
накажут.
7. Поскольку везде в Европе и у наших соседей (кроме
персов и турок) благородные люди имеют некие почетные
титулы, устные и письменные, то вы, наши дворяне (как мы
слышим), бываете менее уважаемы ими из-за того, что не
пользуетесь подобными устными и письменными почетными
титулами.
Поэтому (чтобы возвысить вашу честь и перед чужими
народами) мы даруем вам все почетные титулы, устные и
письменные, какие только есть или могут быть в чести у других
народов, но так, чтобы они были не чужеземными, а нашими
собственными славянскими словами и чтобы обычаи нашего
языка соблюдались в разговоре.
То есть, чтобы к князьям, боярам и племянам обращались
•«Твоя Милость», а не «Ваша Милость» (обращаясь к одному),
Три сословия
освобождены от тягот
и работ
Дарованы полные
имена и
благородные прозвания
Челобитие отменено
Даны устные и
письменные титулы
603

как неправильно говорят поляки и хорваты. Обращение
к князю: «Милостивый князь», и «Милостивый господин», и
«Господин князь». А к властелю — «Милостивый пан».
А к боярину — просто «пан» с прибавлением фамилии,
например, пан Бунич, пан Перанский, или с крестным именем —
пан Борис, пан Владимир. Так же нужно говорить, если
обращается равный к равному, [например,] князь к князю:
«пан Перанский», «пан Владимир», «пан князь». А грамоты
писать к князю [так]: «Высокому господину Богдану Войно-
вичу, князю Маглайскому (то есть правителю города Маглая),
моему милостивому благодетелю»; к
властелю—«Вельможному пану Владимиру Бужинскому, государю моему
милостивому». А если будут у него особые отличия (то есть если
будет он нашим окольничьим, чашником, конюшим7, баном или
полковником и прочее), писать так: «Вельможному пану
окольничему Владимиру Бужинскому». А боярину писать так:
«Благородному пану Микуле Стоянову». А если будет он нашим
дворянином8, сотником или человеком иного подобного
достоинства, то писать «Благородному пану сотнику (или
дворянину) Микуле Стоянову». А временные должности упоминать
не следует, то есть если назначат кого-то на время городским
начальником, то в грамотах этого не писать, разве что в
некоторых служебных письмах, когда это потребуется.
А это почетное имя «пан» мы даруем вам по той причине,
что «пан» — слово славянское, а «шляхта» и «гетман» — слова
немецкие, а «сын боярский» и «войсковой голова» — слова
турецкие.
Поэтому мы считаем подходящим слово «пан», и
отбрасываем чужеземные слова, и будем говорить не «шляхта»,
а «боярин» и «благородный человек» или «благородный»;
не «гетман», а «бан»; не «сын боярский», а «боярин»; не
«голова», а «воевода».
Военные звания также не следует смешивать с мирными
городскими приказами, и поэтому наших городских и уездных
начальников мы станем звать не «воеводами», а «жупанами»,
как это будет подробнее объяснено и указано в другом
месте.
Князьям дозволено будет приезжать в Москву и в иные
города с четырьмя музыкантами и с двумя трубачами, вла-
стелям — с двумя музыкантами и с одним трубачом, боярам и
дворянам — с двумя музыкантами, без трубачей, а военным
начальникам в ратное время с такой свитой и со столькими
музыкантами, сколько будет им предписано.
Бояре освобождены 8. Да будут все благородные люди навеки освобождены от
от^позорных наказа- кнутов? от батогов и от позорных наказаний, то есть от
клеймения и отсечения носа, ушей, рук. А наказанием для них
604

пусть будет тюрьма, отрешение от приказа (если человек
имеет приказ) и ссылка и иные наказания.
Если же кто-либо из них за чеканку монеты, либо за
измену, либо за иное тяжелое преступление заслужит смертную
казнь, то надо будет рассудить так: если преступление будет
прямым оскорблением божеской или нашей королевской
власти, то есть если [это] будет ересь или измена, покушение
на наше королевское здоровье или жизнь или если кто-либо
попытается завести чужевладство или сватовство с
чужеземцами или как-либо иначе изменит нам и отечеству и всему
народу, то этого преступника надо по заслугам казнить
позорной смертью, а поместье и все имущество его отобрать в нашу
казну. И таких преступников, и воров, и разбойников надо
перед казнью лишить благородства, то есть отнять у них
боярские права и привилегии. А в случае другой смертной
вины не отбирать имущества, а оставить его в целости
наследникам.
Государь может прямо и без суда отправлять в ссылку
опальных бояр, но нельзя ни бить их, ни казнить, ни отбирать
имущество без суда.
9. Да не смеет никто закабалить в холопы благородного Бояре освобождены
человека9, и тот, кто нарушит [это], да будет жестоко нака- достойных службНе~
зан. Но в слуги на время князю дозволено будет взять сына
властеля, а властелю — боярского сына. Однако равному
равного, то есть князю — князя, властелю — властеля 10 и
боярину — боярина не подобает держать на службе. И если бы
какой-нибудь боярский сын сам продал себя в холопство, то,
явившись в приказ, он всегда может освободиться от своего
господина, но он утратит боярское звание и станет черным
человеком.
Поместья пусть держат одни лишь бояре. А тяглым людям
да не дозволено будет держать никаких поместий. Разве что
необходимые выгоны вблизи городских стен: такие, какие
именно будут назначены нами для каждого города11. А все
остальное, что они держат, пусть продадут.
10. Бояре перед черными людьми, властели перед боярами, Боярам дано пред
князья перед властелями должны иметь некоторое преимуще- почтение в одежде
ство и вольности в одежде, как о том сказано в другом месте.
Ибо некрасиво и неприлично, чтобы черный человек имел
одинаковую одежду с властелем.
Например: одним лишь князьям да будет дозволено носить
соболиные шапки и шапки из черных лис высотой в пядь,
и одним лишь властелям и войсковым банам — носить по три
белых журавлиных пера.
11. Всем князьям и властелям мы даруем особые для каж- дарованы знако-
дого родовые почетные знаковины или ликописные знаки, сви- вины на щитьг
605

Дарован отдых за
выслугу
Дозволено посылать
одного вместо
другого
Боярам дозволено
учить языки
Князьям дано право
наказывать
преступников ,3
детельствующие о храбрости и крепости рода. И эти знаковины
наши благородные слуги должны будут начертать на своих,
щитах, и во время парадных выездов и посольских приемов
их щитники должны носить эти знаковины перед ними или за
ними. Так, чтобы щитник, сидящий на коне, держал
хозяйский лук, и стрелы, и расписанный щит.
А боярам мы дадим знаковины не всем, но лишь тем, кто
заслужит их храбрыми делами.
12. Хотя мы своих королевских плеч [никогда] не
освобождаем от бремени правления народом, а свою голову — от
положенных забот, однако же мы даруем облегчение в трудах
вам, нашим верным слугам, вам — именитым боярам, то есть
князьям и властелям (кои более других помогают нам нести
многопечальное бремя нашей короны). То есть мы следующим
образом освобождаем вас от наших придворных служб и от
постоянного житья при дворе 12:
Князь, исполнявший три года подряд службу при нашей
королевской особе или [пробывший] на нашей ратной службе,
до смерти освобождается от нашей придворной службы, так
что он не должен будет приезжать или жить в Москве, если мы
его нарочно не позовем. А властель, прослуживший шесть
лет, да будет так же освобожден.
Однако же эта привилегия и право даются нами не под
присягой, а по нашей доброй воле, до иного нашего и наших
наследников указа.
А те именитые бояре, которые будут лично находиться
в Москве при нашем дворе, да не будут должны нести службу
все сразу и непрерывно, а по очереди: каждый в свои дни и
часы.
13. Князья, властели и бояре, кои долго прослужили
в войске, если они стали старыми или увечными, или
немощными, да имеют право нанять иную особу и послать вместо
себя на службу.
14. Всем княжеским и властельским сыновьям, а боярским
и посадским [сыновьям] не всем, но лишь стольким, сколько
окажется нужно и достаточно для королевства и сколько
назначат приказные, должно быть дозволено учить греческий и
латинский язык, чтобы знать народную историю, и философию,
и политику. А другим, трудным и неблагородным наукам,
то есть науке счета, звездочетию, землемерию и врачеванию,
пусть учатся посадские и бедные боярские сыновья столько,
сколько их будет нужно для королевства.
15. Каждый князь и властель да имеет право построить
себе и укрепить один город и держать в нем или при нем
свой дворовый острог, или владеть городом, полученным в дар
от короля. И в нем он будет вправе наказывать всех злодеев,

кроме виновных в оскорблении величества, ибо таких он
должен будет отсылать в королевский приказ.
16. Именитые и все благородные люди да не будут должны от^сходов0^6!!^
совершать на свой счет посольства, разве только кто-нибудь дарков
сам это предложит.
Никакие подарки (из тех, что подносятся королю боярами)
не должны войти в обычай и в обязанность. И мы от вас не
станем принимать никаких ежегодных подарков, которые
считались бы обязательными или обычными. Только когда кто-
нибудь принесет нам подарок не по обычаю и не из
обязанности, мы не откажемся принять этот дар, если наш воля не
будет иной.
17. Всем нашим верным подданным, а особенно нашим королевских доче
r ^^ ' реи выдавать не
князьям и властелям, мы дадим обещание и свяжем и обяжем за чужеземцев,
законной присягой себя и своих наследников в том, что наших а за князеи
королевских сестер и дочерей мы вовеки не выдадим замуж за
пределы нашего королевства, разве только за королей, и
князей, и правителей славянского рода [то есть тех], которые
будут родом не из чужеземцев, а из славянского племени.
И поэтому мы будем выдавать наших сестер и дочерей за
вас, наших верных подданных, за князей и за властелей.
18. Таким же образом мы присягнем и в том, что мы и к°£ол™ "е !?paJL
r r ^ ' жен ниоткуда, кро-
наши наследники вовеки не возьмем себе жен ни от каких чу- ме как от своих
ълтт от Q ртл"
жеземцев, ни из-за пределов нашего королевства, разве что
от правителей, королей и князей славянского рода. И поэтому
мы будем брать жен среди вас, наших верных подданных,
наипаче из [семей] князей и властелей.
19. Итак, ПОСКОЛЬКУ МЫ Вас Так ВЫСОКО ЧТИМ И Вступаем Королевство не дол-
_, ^ жно делиться, млад-
В РОДСТВО С ВаМИ, ТО НаДО ПОЗабоТИТЬСЯ, ЧТОбы Ваша ЧеСТЬ И шие королевичи да
достоинство были долговечными и чтобы ваш род и благород- будут князьями
ное прозвание стояли прочно и нерушимо.
А известно, что с разрастанием рода начинается раздел
имущества и потомство беднеет, и достоинство умаляется.
Чтобы не допустить до этого, мы сейчас прежде всего
постановим насчет нашего королевства, а именно: чтобы наше
королевство вовеки не делилось между нашими потомками.
Старший сын пусть станет королем, а его младшим братьям пусть
будут даны поместья и княжеский титул. А дочерям нашим
должно быть дано денежное приданое.
И поэтому насчет вас, князей и властелей, мы решаем и старший княжич
-р., должен владеть
постановляем так же. Ваши вотчины и поместья не должны всем
делиться, и лишь один старший княжич да примет княжеский
титул и [получит] целиком все вотчины и имущество своего
отца. А сестрам пусть даст он денежное приданое, какое
сможет. А младшие его братья пусть довольствуются боярским
званием и служат при нашем дворе, пока не выслужатся до
607

Дозволены браки
между неравными
Женщины
отстранены от престола
Чужеземец не может
быть королем
того, чтобы и они могли стать именитыми и сделаться власте-
лями.
Такой же закон да будет и для сыновей и дочерей власте-
лей.
20. Далее, поскольку мы мерим и судим по себе самим,
а мы считаем себя не божеского и не ангельского, а
человеческого рода и поэтому не пренебрегаем вашим сословием,
а вступаем с вами, нашими подданными, в браки и в родство,
как прежде делали римские, греческие, персидские,
ассирийские и еврейские короли, и поэтому мы хотим, чтобы и вы
не пренебрегали сословием ниже вашего. Но пусть не сочтет
князь зазорным породниться с властелем, властель — с
боярином, боярин — с лучшим посадским человеком и.
И подобно тому, как наше достоинство и достоинство наших
королевских сыновей нисколько не умаляется от того, что мы
рождены боярскими дочерьми, точно так же мы постановляем
и накрепко приказываем, чтобы никто не смел меньше
почитать князя, рожденного дочерью боярина или даже посадского,
нежели князя, рожденного княжеской дочерью. Мы
постановляем, что происхождение матери не должно ни умножать, ни
умалять достоинства и что достоинство рода передается не
через матерей (вопреки немецким предрассудкам), а лишь
через отцов, как некогда считали правители всего света и
ныне считают персы, турки и все азиатские и восточные
народы.
Это наше постановление может принести вам, князьям и
властелям, немалую пользу. Ибо ваши второрожденные
сыновья смогут брать в жены дочерей богатых горожан, и
покупать вотчины, и становиться именитыми.
21. Из отеческой любви, которую мы питаем ко всему
народу, и ради того, чтобы это королевство никогда и ни по
какой причине не разделилось, мы, по праву нашей королевской
власти и по общему клятвенному согласию всех вас, наших
верных подданных, по примеру французских законов нашли
весьма похвальным правило, кое лишает королевских дочерей
и всех [других] женщин права на престол. Поэтому и мы
постановляем, утверждаем и приказываем соблюдать вовеки,
чтобы ни одна женщина, хотя бы [и] из нашего королевского
рода, не имела никакого права ни на королевство, ни на
престол. Но с сестрами и дочерьми нашими не нужно в этом деле
считаться, как будто бы их [и] на свете не было.
22. Еще постановляем и свяжем узаконенной присягой себя
и своих наследников — русских королей и вас и ваших детей,
чтобы ни один чужестранец или еретик вовеки вечные не мог
стать русским королем. А если бы на наше несчастье кому-
нибудь [это] удалось, пусть никто ему не повинуется. И если
608

кто-либо присягнет ему, то мы (по совету и по решению
святительского собора наших духовных отцов) наперед
объявляем, что такие присяги, и клятвы, и крестные целования
будут несостоятельными и негодными, и люди не обязаны будут
их выполнять, ибо они незаконны и даны вопреки народному
обычаю и вопреки народному благу. Равно как если бы кто-
нибудь жестоко поклялся, что хочет кого-то убить. Такой
[человек] не обязан держать свою клятву, но — напротив —
согрешит, если сдержит ее и убьет человека.
Если бы какой-нибудь наш наследник имел дочь и выдал
ее за чужеземца, и вас или ваших детей привел бы к новой,
противоположной присяге, а эту присягу захотел бы отменить,
то вы и все ваши потомки должны знать, что такая новая
присяга ничего не стоит. Ибо новые неправедные законы не могут
отменить законов праведных и общепринятых, и король не
может принуждать людей к неправедной присяге вопреки той
праведной присяге, которую они принесли раньше. Первая и
праведная присяга остается, стало быть, нерушимой.
23. Более того, мы постановляем, чтобы наши наследники
дали присягу: никаких чужеземных королей, ни князей, ни
королевичей, ни княжичей, ни владетельных особ на Русь не
звать и самовольно хотящих прийти не принимать, за
исключением случая, когда кто-нибудь прибежит к нам, гонимый
каким-нибудь несчастьем. Тогда надо поступить с ним, как
подскажет время и как поступают в таких случаях иные
европейские короли.
24. Сверх того мы постановляем, чтобы ни один
чужеземец не мог быть сделан королем, князем, баном, властелем,
окольничьим, воеводой, боярином, дворянином или
начальником какого-нибудь города. И да не вправе будет владеть ни
поместьем, ни двором, ни городским домом и никаким
недвижимым имуществом. А поляков, чехов, сербов, болгар,
хорватов не следует считать чужеземцами.
25. Еще постановляем, чтобы ни один чужеземец вовеки
не мог получить у нас гражданство, ни быть приписан к
русскому народу или к его правам и привилегиям.
26. Если бы когда-нибудь случилась междоусобица, то
пусть существует такой закон: тот, кто приведет в страну
чужеземное войско, потеряет тем самым свое право
претендента [на престол], будь он даже перворожденным и
наизаконным наследником престола. И чтоб такой уже вовеки не
мог вернуть своих прав и был навсегда отлучен и исключен
[из числа наследников].
Этот закон и некоторые иные верховные законы должны
быть каждый год читаны в боярском собрании и подтверждены
клятвой церковного собора.
Не принимать н не
звать на Русь
владетельных особ
Да не могут
чужеземцы получать
никаких привилегий,
ни владеть
имуществом
Ни получить
гражданства
Кто приведет
чужеземное войско, да
потеряет тот свое
право претендента
[на престол!
39 К). Крижанич
609

В мирное время не
держать
чужеземных воинов
Уничтожены кабаки
Отменены все
монополии
Чужеземцам
запрещено держать
приказчиков и склады
Города должны
наказывать воров
27. А в войнах с внешними врагами можно нанимать
чужеземцев. Но в мирное время наши наследники не должны
держать никаких чужеземных воинов или военачальников. Эти
воины и их начальники после окончания войны тотчас
обязаны возвращаться домой или уходить из королевства в
другие страны. А тех чужеземных воинов, что придут воевать на
Русь во время междоусобной смуты (если только они не
наняты коронованным королем), надо всех казнить. Из
некоторых стран их выпускают, но мы постановляем не выпускать
их живыми.
28. Торговцы же, и ремесленники, и всякие посадские
люди, и целые города, кои захотят получить от нас наши
королевские привилегии (которые мы здесь перечислим), должны
будут прислать к нам своих посланцев и испросить большие
или меньшие права и привилегии по заслугам каждого.
А первая привилегия будет [в том], что мы уничтожим
корчемную монополию. Но при этом города должны
позаботиться, чтобы нашей королевской казне не было ущерба.
И поэтому мы оставим за собой один или два месяца в году.
Если же какой-либо город не захочет платить податей, то
корчма наша будет восстановлена опять по-прежнему на
весь год.
29. Далее. Мы отменим все монополии: на соль,
рыбу, икру, хлеб, медь, поташ, кожу, железо и на все
остальное. Так что ни один чужеземец или местный житель
вовеки не будет держать в нашем королевстве никаких
откупов.
30. Далее. Не дозволено будет держать нигде в нашем
королевстве ни двора, ни склада, ни подвала, ни лавки, ни
приказчика, ни торгового сидельца немцам, шотландцам,
англичанам, шведам, евреям, армянам, цыганам и чужеземным
татарам. Одним лишь персам и грекам да будет дозволено
ходить и торговать в нашей стране, но и им без таких прав и
привилегий, какие теперь имеют немцы, получившие их от
наших предшественников на великую беду и на позор нашего
народа.
А наибольшим нашим городам мы дадим право гостогон-
ства, чтобы они смели, могли и обязаны были выгонять из
своих пределов и из нашей страны всех торговцев из числа
этих упомянутых народов. А если они их не выгонят и
выяснится, что в каком-нибудь городе чужеземец купил дом или
лавку или мирно и открыто прожил в городе целый год, этот
город заплатит большую пеню 15 или утратит привилегии и
свободы.
31. Далее. Города, получившие привилегии, пусть имеют
своих старост, лавников или думников и биричей 16 из числа
610

посадских людей, но староста, писарь и судья всегда должны
быть из числа бояр.
Небольшие дела судья пусть решает сам, а уголовные
дела пусть судит по большинству голосов, и он вправе судить
и наказывать воров, разбойников и фальшивомонетчиков из
сословия черных людей. А всяких иных преступников и бояр
должны судить наши жупаны 17 и судьи, назначенные нами
в приказы.
А городских старост должны назначать наши
жупаны, и только лавников и судей своих пусть ставят сами
горожане.
32. Далее. У ремеСЛеННИКОВ ДОЛЖНЫ быть СВОИ ДРУЖИНЫ Наставники ремес-
и свои наставники. И да не будут они принуждаемы к даро- ленные
вой работе.
33. Да будет ВСем ДОЗВОЛеНО играть на ГуСЛЯХ, Курить, Дозволена музыка,
стричь бороду и волосы, как кому любо (только не по-та- курение' стрижка
тарски).
34. Все Чужеземные Монеты ИЗ ЧИСТОГО ЗОЛОТа И ЧИСТОГО Пусть ходит'чуже-
серебра должны будут приниматься во всем королевстве и земная монета
ходить на всех торгах и по их правильной цене в соответствии
с тем, сколько стоит золото и серебро в Немецкой, Персидской
и Турецкой землях. Они должны приниматься в казну и
выдаваться из казны по одной и той же правильной цене.
А фальшивые чужеземные монеты принимать не следует.
А чисто медные шведские монеты принимать можно, но по
меньшей цене, нежели простую медь.
35. Постановляем также, чтобы во вечные времена в ко- четыре правильных
ролевстве нашем ходили четыре вида наших монет правиль- вида местных монет
ной цены и веса, с королевским ликом и гербом, и с
обозначением города, где их чеканят. То есть чтобы монеты наши
были золотыми, серебряными, медными и из смеси серебра и
меди.
ЧИСТО ЗОЛОТЫМИ ПуСТЬ будут «ЗОЛОТНИКИ», ИЛИ ЗОЛОТЫе Золотник, рубль
рубли, подобные голландским золотым.
Чисто серебряными, то есть чеканенными из серебра полтина, гривна
14-й пробы, пусть будут полтины и гривны. А гривен пусть
пойдет на рубль три, на полтину — полторы. И на эти гривны
должен идти весь счет в наших приказах и на торгах.
Из серебра же пусть чеканят и «шестины», коих пойдет шести на
шесть на рубль, три — на полтину, две — на гривну.
Из смеси [серебра и меди] пусть чеканят «дудки», коих Дудка
пойдет 60 на рубль, 30 — на полтину, 20 — на гривну. Смесь
должна быть ровно наполовину из серебра и наполовину из
меди. И вес [монет] должен быть правильным так, чтобы
в шестидесяти «дудках» было столько серебра и меди, сколько
можно было бы купить на торгу за рубль. Из смеси пусть
39*
611

Новец
Брояк
Негодные деньги
навеки запрещены
Тяглые люди
должны послушно
платить подати
Четыре города пусть
чеканят монету
будут также «новцы» 18, коих пойдет 4 на «дудку», 240 — на
рубль.
Последними будут чисто медные монеты, кои должны
называться «брояками» 19. У них пусть будет окончательный и
неизменный вес — один золотник, а цена их в королевстве
будет различной: в зависимости от того, где медь будет
дороже или дешевле, и везде такая, по какой медь продается на
рынке.
36. Далее постановляем: все эти перечисленные законы и
решения насчет монеты вместе со всеми иными нашими
решениями, относящимися к этому делу, должны быть записаны
и напечатаны в книгах на вечную память. А именно: какие
деньги должны ходить в нашем королевстве, каков их вес и
цена и из какого материала их делают.
А легковесные, неполноценные, негодные и всякие дурные
монеты должны быть отныне и навеки осуждены, изъяты,
уничтожены и запрещены в нашем королевстве
нерушимым законом. И никто чтоб не должен был принимать
никакой монеты, которая хоть в чем-нибудь не отвечала бы
закону.
А если кто-либо придет в город, получивший привилегии,
и будет от имени царя предлагать и пускать в ход такие
монеты, то городам да будет дозволено казнить таких людей
смертной казнью, дав им сперва исповедаться. И
привилегированные большие города смогут и даже должны/ будут иметь
общественных мерников и пробирщиков 20 монет.
37. Далее. Мы заявляем всем нашим верным подданным,
и особенно нашим городам, и посадским, и крестьянам, и всем
тяглым людям, что если вы хотите получить от нас эти наши
великие милости и благодеяния и пользоваться ими (особенно,
чтобы вовеки не было негодной монеты, кабаков, монополий и
чужеземных торговцев), вы должны послушно и охотно
выполнять все наши повеления насчет податей: когда и сколько
раз мы бы вам не приказали, вы всегда должны будете
платить подати для подкрепления нашей казны и на всякие
надобности. А мы за это обещаем, что не будем без нужды
требовать податей.
А должны будут платить подать все посадские люди и все
крестьяне, никого не исключая. То есть прежде всего наши
королевские посадские люди, кметы и селяне наших королевских
сел, а затем все церковные, княжеские, властельские и
боярские посадские люди и кметы21.
А если какие-нибудь города ослушаются [нас], они лишатся
всех своих привилегий.
38. Далее постановляем и четырем нашим верным
городам — Владимиру, Ярославлю, Пскову и Новгороду — оказы-
612

ваем такую честь и возлагаем повинность чеканить наши
деньги. Каждый город — по одному виду: Владимир пусть
чеканит золотые, Ярославль — серебряные, Псков — смешанные
[из серебра и меди], Новгород — медные. И так, чтобы эти
города обязаны были каждый год на свой счет начеканить
определенное число монет и сдать их в нашу казну, а
материал брать из нашей казны.
А кроме того, все привилегированные города, а особенно
эти четыре указанные сейчас города, чтобы имели полную
власть против фальшивомонетчиков, чтобы были вправе
ловить их по всему королевству, судить и наказывать по делам
и по заслугам.
39. Милости, оказанные нами крестьянам и земледельцам,
всегда были велики. Ведь всем известно, что в нашем
королевстве крестьяне устроены гораздо лучше, чем в некоторых
соседних странах, где боярские люди и воины безнаказанно
обижают земледельцев. А у нас такого обычая не водится.
И эти же исстари обычные милости, оказанные нашим кметам
и всем земледельцам и селянам22, мы подтверждаем на
будущее и повелеваем, чтобы никто не смел сельских людей
никоим образом притеснять, и обижать, и обременять их
работами или тяготами без нашего указа.
40. Блюстители нашей казны и всякие наши приказные
ныне обычно целуют нам крест в том, что будут во всех
случаях всеми возможными способами искать, добывать и
доставлять прибыль для нашей казны. Мы же их от этой
присяги освобождаем и впредь не будем требовать этой присяги
ни от них, ни от иных [людей], которые должны будут быть
приказными. А что до сих пор им — нашим приказным —
велено было являться на праздники в дорогом цветном платье,
так мы этот приказ отменяем. И извещаем, что нам больше
угодит тот, кто оденет скромное, ненарядное платье и не
станет употреблять ни жемчуга, ни золота, ни шелка, ни иных
чужеземных украшений.
Что же до того, что нашим приказным давали доселе из
нашей казны низкую плату, то мы убавим [число] людей,
а плату — прибавим. И когда умрут лишние приказные, не
станем назначать им преемников.
41. Иисус Христос, бог и спаситель наш, сказал: «Если
царство разделится, оно опустеет и погибнет».
Что считается разделением царства? Это случается
двояким образом:
Во-первых, если у какого-нибудь народа будет два, или
три, или несколько правителей. Вы знаете, что это некогда
было в обычае у нашего народа, и хуже этого несчастья ничего
не может быть для народа.
Подтверждаются
милости крестьянам
Отменена
неподобающая присяга
Старинные княжичи
должны отречься от
княжеских титулов
613

Во-вторых, если благородные люди или бояре присваивают
себе чрезмерные привилегии и не повинуются королю, как
вы это видите у поляков и у немцев.
Против этого зла мы уже приняли закон: чтобы
королевство вовеки было нераздельным и ради общенародного блага,
мы несколько обидели наших законных и кровных королевских
наследников тем, что дочерей наших лишили всех прав на
престол, а наших второрожденных сыновей (при жизни
перворожденных) лишили королевского звания и сана
самовластных князей и разрешили им только пользоваться титулом и
правами князей-градов л аде л ьцев, не самовластных, а
подвластных королям.
А ныне постановляем мы еще для укрепления этого
королевства и ради согласия во всем народе, дабы все вы и ваши
дети вовеки были обязаны приносить присягу на верность и
целовать крест нам и нашим наследникам и законным русским
королям следующим образом и способом:
«Я, имярек, тебя, государя такого-то, одного признаю и
считаю королем, князем, государем и всяческим под богом
правителем своим и всей Русской земли и народа и никого
иного на Руси не признаю и не считаю ни королем, ни
князем, ни государем, ни правителем никаким Русской земли и
народа (ни целиком, ни части) ни под каким именем и ни по
какому праву, будь то новому, будь старому, разве только
кому-нибудь будет дана или уделена какая-либо власть от
божьей или от твоей королевской милости. И кого ты, государь
король, назовешь на Руси князем или властелем, того и я
буду звать и назову так же, а не кого-нибудь иного».
Тем же, кои ныне зовутся князьями, мы запрещаем впредь
так называться, но разрешаем им, если они хотят, именоваться
«княжичами». Если же между ними найдутся такие, кои
обладают достаточным имуществом, чтобы с честью носить
княжеский титул, мы, сообразуясь с их достоинством и верной
службой, не откажем им в этом титуле, но с условием, чтобы
они считали его полученным от нас, а не перешедшим по
наследству от их предков. А те, кто впали в бедность или в
ничтожество так, что не могут с честью носить этот титул, но,
однако же, именуют себя князьями — разве они не позорят
тех, кои по достоинству могут носить это имя? Поэтому мы
приказываем, чтоб впредь не бывало такого безобразия, и
хотим, чтобы все эти старинные княжичи отказались и
отреклись от всех княжеских прав, и власти, и титулов. И мы этим
нисколько их не обижаем, но, напротив, заботясь об общем
народном благе, оказываем благодеяние и им, княжичам. Ибо
и они будут причастны к общему благу или народному миру,
покою и крепости.
вы

Если кто-либо прежними великими князьями или царями,
нашими предками, был выгнан из своей вотчины, и лишен
княжеских владений и прав, и считает себя обиженным, мы не
можем поднимать таких давних дел, ибо довести их до конца
невозможно. Ведь если князь Богдан незаконно выгнан из
своего княжества, то кто может знать, не было ли так, что этот
Богдан или его предки незаконно прогнали кого-то иного и
силою захватили его владения? Вот почему старинных дел,
случившихся не на нашей памяти, мы не можем судить и
разбирать.
Мы не хотим никому причинить никакой обиды или
насилия. Ибо что пользы человеку, если он овладеет всем
миром, а душу свою загубит? Поэтому если имеется в нашем
королевстве кто-либо, коему бы мы или наш родитель
причинили какую-нибудь обиду, то пусть он явится, и мы дадим ему
достаточное вознаграждение. Но в остальном мы должны
заботиться об общем народном благе и не допускать разделения
королевства.
И для оправдания нашей совести нам достаточно будет
придерживаться договора, принятого сообща всем народом.
Ведь наш блаженной памяти покойный родитель никого не
лишал его вотчины, а принял навеки это королевство для себя
и для своих потомков по свободному и согласному выбору и
договору народа. Мы следуем этому выбору и этому божьему
и всенародному согласному договору, и на этой законной
основе мы определяем и утверждаем свои права, и королевское
полновластие, и достоинство, и всего народа общую пользу, и
благополучие, и нерушимую целость королевства. И поэтому
каким мы приняли сие королевство, таким и хотим сохранить
в целости и нерушимости и с честью для каждого сословия
и оттого не потерпим в нем никаких незаконных князей, ни
именитых людей, коим мы не давали этой чести и власти.
42. Всему Народу НаДО Знать, КаКОВЫ Суть СТОЛПЫ И ОПОры Укреплены народ-
этого королевства и благодаря чему оно было доселе прочным, ные твердьши
славным и крепким. Да будут знать все верные подданные и
ревнители общего блага, что они должны оберегать и за что
стоять грудью и класть голову.
Знайте же, что первой нашего королевства и народа твер- соблюдение веры
^ - и молитв
дыней доселе была православная вера, и строгий запрет, и
недопущение всяких ересей, и строгое соблюдение благочестивых
законов и обрядов: всенощных, литургий, служб, постов и
иных. Этот обычай и мы навечно подтверждаем, сохраняем и
укрепляем. И равно, как нам, так и ни одному нашему
преемнику-королю нельзя и не будет дозволено проповедовать,
придерживаться и верить какой-нибудь ереси, точно так же мы же-
615

лаем и приказываем, чтобы ни одному из наших подданных не
дозволено было верить какой-нибудь ереси, и придерживаться
ее, и вводить в нашей стране. И тот, кто окажется виновен,
должен быть по заслугам беспощадно наказан,
совершенное само- Второй народной твердыней было совершенное самовлад-
владство
ство или покорное повиновение подданных своим королям.
И мы его укрепляем следующим образом: если бы нашелся
кто-нибудь, кто стал бы прикрываться какими-либо
привилегиями и не слушал бы наших приказов или приказов наших
наследников, он потеряет все свои привилегии и будет
наказан по заслугам.
неделимость коро- Третьей твердыней была неделимость королевства и обере-
левства
сбережение от чу- жение от чужевладства.
/кевладства Ведь это государство немало соблазняли некие
чужеземные искатели [престола], из-за коих оно должно было бы
впасть в раздоры и в чужевладство. При царе Иване был
приглашен некий Магнус, голштинский княжич; при царе
Федоре Ивановиче был тайно позван некими боярами какой-то
австрийский королевич; царь Борис пригласил Густава,
шведского королевича, и Иоанна Датского. Затем наступило
разорение из-за Расстриги и шведа Владислава, польского
королевича. Затем люди помышляли о Филиппе, шведском
королевиче. А при нашем славной памяти покойном родителе сюда
приезжал Вольдемар, датский королевич. А в наше время
как-то очень долго жил в нашем городе Москве Давид,
грузинский царевич.
От всех этих, говорю я, покушений претерпело это
государство тяжелые удары и потрясения, но всегда не столько
из-за людских стараний, сколько, поистине, по божьей милости
оно бывало сохранено и осталось целым.
Чтобы впредь таких бед не случалось, мы
вышеупомянутыми законами достаточно (как нам кажется) этому
воспрепятствовали и преградили путь,
закрытие рубежей Четвертая твердыня — закрытие рубежей. Ибо нашему
народу весьма полезен и надобен этот преблагой закон,
возбраняющий нашим подданным скитаться в чужих странах и
не разрешающий всяким чужеземцам приходить и
разглядывать наши земли. Ведь так мы оберегаем себя от многих
грехов, и пороков, и дурных обычаев, не выставляем себя, словно
поляки, на посмешище всем народам, не тратим зря денег и
не прижимаем бедных крестьян свыше их сил. Есть и иные
выгоды от этого закона, из-за коих и мы его навечно
утверждаем.
Нам как королю и нашим королевским сыновьям негоже
скитаться за рубежом или ездить в гости к иным королям,
616

или почему-либо находиться вне своих рубежей за
исключением каких-либо важных государственных или ратных дел.
Ведь не подобает и мы не хотим, чтобы наши подданные имели
в чем-то больше свободы (или, вернее, попущений), нежели
наши родные дети. И поэтому постановляем, дабы никому из
наших подданных не дозволено было переходить рубеж без
нашего поручения или разрешения.
Пятой нашей твердыней была занятость людей всех сосло- запрещение без-
вий и запрещение праздности и безделья. делья
Нельзя допускать, чтобы кто-либо в королевстве жил в без-
дельи и без пользы для общего блага. Ибо совсем
несправедливо и не по-божески, чтобы те, кто ничем не помогает своим
трудом народному благу, поедали сладости и плоды земли и
владели большей частью доходов всего народа. Поэтому мы
постановляем и приказываем, чтобы ни один князь, ни иного
сословия человек не был бы освобожден от общих народных
служб и от дел, подобающих его сословию, — от придворной,
приказной, ратной, посольской службы, а тяглые люди — от
своих тягот и работ, а духовные люди — от своих молитв и
богослужений.
И мы никоим образом никому не разрешаем помышлять
о такой привилегии, чтобы жить в постоянном бездельи,
подобно тому, как у некоторых народов бояре и богатые
горожане живут в вечной праздности и в роскоши, будто какие-то
древние сарданапалы или откормленные свиньи, и объедают
народ, но ни в чем ему не помогают.
Однако же верным нашим слугам, выслужившимся
князьям и властелям, даруется наша милость и отдых от трудов,
как мы сказали раньше.
Шестая твердыня должна быть такой: все деяния каждого оценка всех
королевских деяний
КОрОЛЯ, ТО еСТЬ ЗаКОНОуЛОЖеНИЯ, ПОЖаЛОВаНИЯ И ИЗЪЯТИЯ ВОТ- после смерти
чин или поместий, после его смерти должны быть рассмотрены Гк°р°ля]
и оценены народным сеймом, и сейм должен просить нового
короля исправить те законы, которые оказались бы
противоречащими народному благу. И это надо сделать прежде, чем
король принесет присягу. А после королевской присяги
должен будет присягнуть народ.
43. ДОЛГ КОрОЛеВСКОЙ ВЛаСТИ Призывает Нас ПОДуматЬ И Царь Иван возлю-
г бил людскую славу
позаботиться не только о выгоде, но также и о чести всего больше, чем божью
народа. Размышляя об этом, мы увидели, что все европейские
народы не питают должного почтения к нашему царскому
величеству, но, напротив, все в один голос хулят и бесчестят
нас, и все наше царство, и народ наш. И вот почему:
После Владимира Великого отчизна наша — Русская
земля — была в течение длительного времени разделена или,
вернее, разорвана между многими государями и жестоко из-
617

мучена междоусобными ратями. Из-за этого никто недостоин
был тогда носить королевский титул, и правители
именовали себя князьями? а старшего из них именовали Великим
князем.
Славнейшим из них был правнук Владимира —
Владимир Всеволодович Мономах, и греческий царь Константин
Мономах прислал ему королевские регалии — бармы и
ожерелье23. Однако он, зная себе цену и видя раздор в народе,
не принял высокого титула и не стал именовать себя ни
королем, ни царем.
Затем, через 200 лет, стал править великий князь
Иван Данилович, прозванный «собирателем народа» 24, ибо он
собрал под своей властью большую часть русского народа и
распространил правление вдаль и вширь. А внук его —
Димитрий Иванович Донской — одел камнем сей столичный
город Москву и мог [бы] по достоинству венчаться короною,
и пользоваться всеми регалиями, и именоваться королем еще
за триста лет до нашего времени. Однако и он тогда из-за
татарского гнета (который бог за грехи на народ наслал)
остался при княжеском титуле и не стал пользоваться
верховной властью.
Наконец, господь склонился к милосердию: как некогда
израильтянам Гедеона, так народу нашему послал
освободителя — в [еликого] к [нязя] Ивана Васильевича. Ведь этого
правителя, подобно иным дивосильникам25, господь одарил
храбрым сердцем и долгим, пятидесятилетним правлением и
дал ему силу покорить три татарских царства: Казань
в 7061/1553 году, Астрахань в 7062/1554 году, Сибирь
в 7091/1583 году26,
кому от бога слава Будучи столь прославлен богом, он по праву и по достоин-
дана, тот ее не дол- ству венчался «короной величества» и стал называть себя
пажен искать у людей J * ^
рем. Ибо надо объявить о даре божьем и не умалчивать
[о нем]. Но при свершении этого дела царь Иван поступал
не так, как надо, ибо честь, дарованную ему богом, он стал
искать у людей. Мало ему было славы, ниспосланной богом,
и показалось ему, что он бы еще больше прославился
благодаря чужому римскому происхождению, и титулу, и регалиям,
чем благодаря своему русскому роду 27. Так же как говорит
апостол Иоанн о неких фарисеях, кои не верили Иисусу Христу,
потому что «возлюбили больше славу человеческую, нежели
славу божью» (Евангелие от Иоанна, 12). Достаточно высоко
бог поднял и достаточно прославил царя Ивана, дав ему
власть над Русским и над тремя татарскими царствами. Но
он был недоволен этим и искал еще суетную и смехотворную
славу у людей. И поэтому он сам был виновником своих
несчастий и дал повод к тому, что ему, и всем его наследникам,
618

и нашему величеству все народы чинили бесчестье и чинят
вплоть до сего дня.
44. Действительно, ничто не может быть справедливее льстецы приписы-
поговорки о том, что нет худшей заразы при государевых дво- SoSLtmhhoS11^-
рах, нежели льстецы и лживые угодники. Ибо они побудили исхождение
многих королей на гнусные, постыдные, неправедные и всякие
дурные дела.
Например: у Филиппа, великого, храброго, преславного
македонского короля, и у жены его Олимпиады родился сын
Александр, юноша, чудесно одаренный храбростью, разумом,
ловкостью и всякими божьими дарами. И вот лживые поэты
и иные придворные льстецы и подлизы, видя, что Александр
был непомерно честолюбив, стали непристойно восхвалять его
и сказали, что Александр по отцу происходит от Геркулеса,
а по матери — от Ахиллеса. А иные, не довольствуясь этим,
говорили, будто Александр не Филиппов сын, не потомок
Геркулеса, а сын самого наивысшего языческого бога Зевса, и
будто Зевс в обличий змия сошелся с Олимпиадой и породил
Александра.
Такою басней эти ядовитые змеи обманули храброго,
мудрого и украшенного всякими добродетелями короля в его
буйной младости, изменили, испортили, довели до богохульства
и до крайней глупости и совсем погубили. Ибо Александр,
увлеченный этой богохульной ложью, хотел, чтобы его
считали богом и чтобы люди кадили ему ладаном, как богу.
И когда весь двор присоединился к этому и один лишь
философ Каллисфен воспротивился этой глупости и нелепости,
обманутый Александр велел убить невинного мужа, подающего
полезный совет. Ослепленный суетной славой, он не мог
понять и уразуметь, что эти льстецы, желая прославить его и
сделать богом, не спасали его от смерти и вместо чести чинили
ему великое бесчестье.
Ибо, во-первых, они бесчестили короля Филиппа, будто
Филипп недостоин был породить такого сына и будто у него
такая жена, что наживает детей от других. Во-вторых, они
бесчестили Олимпиаду, будто она, как проклятая чародейка,
сходилась и сговаривалась с бесом. И в-третьих, они позорили
самого Александра, ибо отца его объявляли неспособным мужем
неверной жены, а мать его делали блудницей и чародейкой.
А хуже всего было то, что Александр навлек на себя этим
богохульством гнев и кару божью. Так что тот, кто хотел стать
божеством, вскоре лишен был и человеческой жизни. Как
раз тогда, когда Александр впервые решил пожать плоды своей
славы, закончив свои походы, на 34 году его жизни28 бог
послал ему смерть, которая стерла его со света и показала всем
людям лживость этих ядовитых льстецов.
619

льстецы выводят 45. Этой басне подобна и другая ложь, придуманная рим-
род Августа из Трои лянами при царях Юлии и Августе.
Город Рим 224 года от своего основания пребывал под
властью королей, и за это время правили семь королей один
за другим. Затем, заменив королевскую власть общевладством.
Рим был под общевладством долгое время, то есть до царских
времен или до первого царя Юлия, или ровно 706 года от
своего основания. И в то время (то есть до царских времен)
Рим достиг наивысшей своей славы, предреченной ему
Даниилом, [говорившим], что Римское королевство должно быть
самым сильным и славным из всех королевств, какие только
были или будут на свете. Тогда, говорю, это государство
возросло до крайнего предела, назначенного ему богом, а в
царские времена оно уже почти больше не расширялось,
а только сохраняло свою славу, и стояло оно, говорю, так
с начала самовладства Юлия до смерти царя Константина,
перенесшего власть в Царьград, — то есть 390 лет 29.
Из этого легко понять, что Рим и до царских времен был
куда более сильным и славным, чем Троя или даже чем десять
Трои. Однако поэту Вергилию30 и иным льстецам
недостаточно было этой славы, но они еще надумали вывести род
Августа из Трои. Думали эти обманщики, что царь Август не
был бы достаточно благороден и славен, если бы они вывели
его род от преславного собственного римского короля Ромула
и от итальянского или от римского народа, стяжавшего дотоле
за 700 лет великую славу, но они приплели еще к этому и
троянцев и сложили такую басню:
Когда-де греки после десятилетней войны сожгли и
разорили город Трою, оказался на этом пожаре некий преславный
троянский боярин по имени Эней, сын боярина Анхиза и
богини Афродиты или Венеры, и одновременно с ним был
другой боярин — Антенор. Эней этот был так милосерден, что
в этой спешке взял на плечи старика отца, не могшего бежать,
вынес его из пожара, и, выйдя на берег моря, снарядил более
десятка больших морских кораблей, и, бежав от греков,
поплыл на поиски нового жилья.
Антенор, приплыв к реке Падуе, построил город Падую.
А Эней после многих бедствий, скитаний по морю и гибели
нескольких кораблей приплыл с небольшим числом судов и
людей в Итальянскую землю, где ныне стоит Рим и где тогда
правил король Латин, обручивший свою единственную дочь
Лавинию с неким князем Турном. Там Эней, сойдя с корабля,
начал жестокую войну с Турном, пока не убил его, взял
[в жены] Лавинию и овладел Итальянским королевством,
которое по имени этого короля Латина было затем прозвано
Латинской землей. И, дескать, от этого Энея с течением веков
620

произошел король Ромул, и вслед за ним многим римские
короли, и воеводы, и бояре, а от них цари Юлий и Август.
Но эти льстецы не видят того, что, желая прославить своих
государей, они их, наоборот, унижают и позорят. Ибо вовсе
неправдоподобно, чтобы Эней в час гибели своего города и
народа, с отцом на плечах, смог собрать столько людей и
кораблей, чтобы, как пишет Вергилий, миновать [войско] греков
и доплыть до столь далеких стран. А еще менее правдоподобно
и весьма зазорно для латинского римского народа то, что эта
горсть беглецов одолела и поборола всю силу короля Латина
и князя Турна. И, наконец, мало чести и в том, что этого
Энея делают сыном Афродиты. Ведь у язычников Афродита
была вымышленной распутной богиней и покровительницей
всех блудниц. И поскольку Эней, рожденный не законной
женой Анхиза, а блудницей, добился удачи и стяжал себе
добрую славу в той долгой рати, то поэтому поэт Гомер, желая
спасти его честь и приписать его удачу милости языческих
богов, придумал о нем эту басню и назвал его сыном
Афродиты. Ибо так обычно говорили язычники о знаменитых
людях, если они были незаконно рождены.
Итак, теперь судите: не позор ли скорее, чем почет,
принесли царю Августу поэты, выводя его род от распутной
богини и от незаконнорожденного предка и говоря, будто кучка
изгнанных беглых скитальцев (не сумевших отстоять даже
свою родину от врагов) напала на латинский народ — на
предков римлян, и захватила это королевство, и силой
заставила народ принять неизвестного человека в зятья своему
королю и себе в короли.
Притязание на чужеземное происхождение: «Антенор,
ускользнув от ахеян, проник в Иллирийские заливы и в глубь
Либурнии, перешел Тимав» 31 и основал Падую. Так
выдумывают те, кто готов назваться потомками цыган (то есть
египтян), лишь бы их считали людьми чужеземного, а не местного
происхождения. И они сами тоже скитаются по всему свету.
Древние и мудрые афиняне не видели славы в подобных БоЛьше славы быть
делах, и в то время как некоторые города утверждали, что их местным урожен-^
Фцбм, нежели при-
ИНЯНе полагали тельцем
более почетным не выводить своих предков невесть откуда,
а объявлять их местными уроженцами. И так как, живя во
тьме языческой, они не знали, как бог сотворил человека, то
говорили, что их предки и первородители ниоткуда извне не
пришли, а были автохтонами, то есть местными уроженцами,
и в этой самой афинской Аттической стране они некогда
появились и возникли из земли.
Также и римлянам было бы, слышь, куда лучше выводить
род своих правителей от местного короля Ромула и от деда его
621

Славяне произошли
от скифов [и1
получили привилегии
от Александра
Не годится нам,
христианам,
основывать свою честь
на баснях
Нумитора, нежели от чужеземных людей, хотя и род Ромула
тоже не во всем безупречен, ибо дочь короля Нумитора —
Сильвия, будучи по языческому обычаю пострижена в девичий
монастырь и не имея законного мужа, родила в девичестве
Ромула. А чтоб спасти ее честь, язычники выдумали, будто бы
Сильвия родила Ромула от Арея или Марса, бога войны.
Все это доселе было сказано для того, чтобы лучше понять
наши дела.
46. А теперь разберем те басни, что были выдуманы и
вписаны в народную историю льстецами и придворными баяте-
лями царя Ивана и иных русских государей.
Одна басня. Пишут, будто бы наш славянский народ
произошел от скифского племени или будто скифы были нашими
предками и прародителями. А еще говорят, будто бы
Александр послал славянским князьям (Великосану, Асану и
Авесхасану) письменные привилегии или жалованные
грамоты 32 и даровал им навеки землю, коя лежит между Хва-
лынским и Варяжским морями03. Но не могли или не
старались понять эти шуты, что Александр не мог никому подарить
землю, которая никогда не была под его властью. И что всему
нашему народу не только что не было бы никакой славы, но,
наоборот, мог бы выйти позор, если бы он принял свою
исконную вотчину в дар от чужого народа и от чужого правителя,
не имевшего на нее никаких прав.
Ибо надо знать, что мы, русские, никак не менее, чем
древние афиняне, можем называть себя автохтонами, местными
уроженцами. Ведь [нигде] на свете нет никаких примет или
признаков, по коим можно было бы судить, что какой-либо иной
народ жил до нас на этой Русской земле или имел над нею
какую-то власть.
А об Александре хорошо известно, что он никогда не
бывал на Руси и не воевал с Русью. Повод же для этой басни
был таков: страна, в коей теперь живут задунайские славяне —
болгары, сербы и хорваты, — с древности именуется Иллир-
ской землей и граничит с Македонской землей, а Александр
в первый год своего правления воевал с иллирийцами04.
Исходя из этого, один из недавних чешских летописцев
выдумал эту басню и написал, будто бы Александр дал
иллирийцам письменные привилегии и подарил им всю страну, коя
лежит меж Дунаем и Белым морем05. А русский летописец,
переписывая это, поставил вместо Дуная и Белого моря —
Хвалынское и Варяжское моря.
И обе они смешны и гнусно дурачат нас. Ведь Александр
сроду не имел никакой власти в Русской или Славянской
земле, и во времена Александра ни за Дунаем, ни в
Иллирийской земле ничего не знали о славянах, но [лишь] через целых
622

восемьсот лет после Александра и сразу же после ухода готов
из Иллирийской земли (около 500 года от рождества Христова)
множество славян, вышедших из Великой, Малой и Белой
Руси, перешло Дунай и поселилось в Иллирийской земле, где
и пребывает доныне, и земле этой они принесли новое имя, и
она зовется Славянской [землей]. И с того времени греки и
итальянцы узнали о славянах, а дотоле имя их не было там
ведомо.
А что шут болтает, будто славяне произошли от скифов, то
ничего глупее и позорнее для нашего племени нельзя
придумать. Ведь все народы считают скифами татар и турок: ибо
два эти народа говорят на одном языке и следовательно
составляют один народ. А наш славянский язык так отличается
от татарского, что большей разницы и быть не может. Если же
наши древние предки носили имена Хасан, Авесхасан, Осман,
Хидир, Тахтамыш, Хусаин, Бекир, Мурат, Мустазан и если
они говорили на том же скифском языке, то как могло
случиться, что сыновья [их] говорят на другом языке и имеют
другие — славянские — имена: Милош, Радован, Хервой, Ско-
ровой, Владимир, Владислав, Яромир, Ярослав, Богдан, Гру-
биша и прочие. Конечно, могло это произойти лишь в том
случае, если бы скифы перебили всех мужчин-славян и, недолго
побыв с женщинами-славянками, снова бы все ушли, а
женщины, принеся плод от скифов, обучили бы детей своих
славянскому языку, и эти дети скифских отцов не узнали бы
скифского языка. Но что за честь была бы от этого нашему
народу? Судите [сами]. Глупо и лживо, значит, болтают
льстецы, будто мы родом — скифы.
47. Вторая басня. Дескать, князь Гостомысл в своем заве- три вражеских кур-
тт ^ фюрста приглашены
щании наказал новгородцам так: «Потому у нас бывают раз- новгородцами
доры и междоусобные войны, что нет у нас царя из царского
рода. Вы поэтому после моей смерти отправьте послов в
Варяжскую Прусскую землю и молите тамошних самодержцев-
курфюрстов, ведущих род от кесаря Августа, чтобы они
пришли княжить на Русь».
В рассказе этом прежде всего наврано, будто новгородцы
посылали к варягам просить князя. Ибо не могли новгородцы
быть столь глупыми, чтобы так поступить. Ведь если они
помышляли о том, как избавиться от междоусобиц и укрепиться
против нападений извне, то зачем им было посылать к
чужеземцам просить не одного, а трех князей? А если не просили
трех, то почему приняли трех? Почему державу свою, дотоле
единую, разделили натрое и дали Новгород — Рюрику, Из-
борск — Трувору, а Бело-озеро — Синеусу.
Ведь ясно, что от разделения народы становятся не
сильнее, а слабее, так что новгородцы могли ожидать [от этого]
623

Смуты в Римском
царстве: в 36
степенях 30 царей убито
Наследники Юлия
Липсий, гл. 14.
О скромности,
стр. 198 зд
Преемники
Константина
Преемники Карла
скорее междоусобиц и разделения, нежели согласия. И не
может быть на свете народа, столь глупого, чтобы не понять
этого. Оттого рассказ этот никак не может быть верным.
Эти варяги не могли быть ни немцами, ни курфюрстами,
ибо, во-первых, курфюрсты были учреждены много времени
спустя, во-вторых, в те времена немцы еще не обитали по
берегам Варяжского моря, в-третьих, имена Варяг, Синеус, Тру-
вор, названия мест Ладога и другие не имеют ничего общего
с немецким языком, но скорее [имеют общее] с литовским.
Здесь я не могу умолчать о том, как лаятель и хулитель
[нашего] народа Петрей-немчин проявляет свою глупость и
собачью злость, когда пишет, будто «новгородские послы,
плача, умоляли варягов и просили трех князей»36. Почему
плача? Почему трех? Из какой летописи взял это сей
хулитель? И что может быть глупее слов Гостомысла, когда он
говорит: «Потому у нас бывают раздоры, что нет у нас
правителя из царского рода»?
Ведь ни в одном королевстве на свете не было столько
раздоров, смут и кровопролитий из-за власти, сколько в Римском
царстве. Ведь прежде всего от первого Юлия до последнего
языческого царя и до Константина в Риме было 43 царя, хотя
степеней37 было только 36, ибо иногда цари правили по
одному, а иногда по два или по три вместе: отец с сыном, брат
с братом. А в этих 36 степенях едва 10 царей умерло своей
смертью. Некоторых убили противники, а некоторые сами
покончили с собой в отчаянии. А происходило это потому, что
царство не передавалось по наследству, и царей избирало или
ставило войско, а не дума и не боярство.
А о преемниках Константина — христианских греческих
царях — Липсий пишет так: «Если, дескать, взглянуть на
преемников Константина, то откроется больше примеров
злодейства, порожденных честолюбием, нежели во всей остальной
Европе. Для них было обычным делом убить, ослепить,
оскопить. Так поступали отцы и матери с сыновьями и сыновья
с родителями, не говоря уже о дядьях и братьях. Случалось
это из-за малейшего подозрения и из-за простой боязни»39.
Со времени Константина до падения Рима, или до
[первых] немецких царей, более пятнадцати царей было убито,
двое — пострижено, один — ослеплен, один — изгнан. О
последующих я умолчу. И все это потому, что боярство не имело
никакой власти и силы, а вся сила была у войска да у черни.
Что же сказать о немецких царях, Карловых
преемниках? Был ли при них мир и согласие в стране? Некий
безымянный немецкий летописец40 в истории царя Генриха I
пишет так: «Это-де немецкое царство постоянно было полно
624

смут и волнений. Почти никому не удавалось стать царем,
чтобы этому не воспротивились какие-либо князья, кои сами
хотели стать царями». И хотя у немцев не убивают и не
увечат царских особ, как у римлян и греков, но ведь и у них
бывало много войн и великих страшных битв за власть.
Людовика, Карлова сына, его собственный сын Лотарь
держал в заточении, но устрашенный другими князьями
отпустил его на волю.. После смерти Людовика Лотарь вел лютые
войны с двумя братьями и потерпел страшные поражения, и
царство разделилось натрое41. Сыновья Карла Второго и От-
тона Первого вели войны со своими отцами. Умолчу об
остальных смутах. А случалось это потому, что у немцев всегда
бывало несколько могущественных князей, кои могли начать
войну против царей.
Из всего этого следует, что Гостомысл не мог быть так
глуп, чтобы полагать, будто в немецком царском роду не
бывает раздоров и соперничества. А на помощь от немцев он
тоже не мог надеяться, ибо немецкие цари находились очень
далеко от Новгорода и между ними и Русью жили чехи,
поляки, венгры и литовцы.
Борис: Почему же и как сложена эта басня?
Хервой: Я считаю, по причине того, что местность, где
лежит Новгород, была, я думаю, некогда населена варягами
пли чудью, народами литовского языка. Ведь имена Рюрик,
Трувор, Синеус, Ильмень, Ладога, Корела и иные тамошние
[имена] похожи не на славянские или немецкие, а на
варяжские литовские слова. А наши предки — русские — покорили
эту страну силой и на вновь добытой земле построили город
и назвали Новгородом. А князья и правители наши брали себе
в жены дочерей убитых варяжских князей — Рюрика, Трувора
и Синеуса и иных.
А затем, когда великий дивосильник Владимир
прославился победами над своими врагами и еще более прославился
принятием пресвятой веры Христовой, захотели люди
возвысить его и вывести род его из древности и говорили, что
Владимир очень славен родом не только по отцу от древних
русских князей, но и по матери — от варяжских князей.
А к этому достоверному рассказу некий тогдашний льстец
присочинил и пришил [историю] о Гостомысле и о его совете,
о приглашении трех князей, о курфюрстах и поколении
Августа, — а все это ложь, и ничто не может быть лживее.
Борис: Значит и весь этот Гостомыслов совет выдуман?
Хервой: Как же не выдуман? Ведь никто не знает ни отца,
чьим сыном был Гостомысл, ни времени, когда он правил, ни
дел никаких, которые он делал. Осталась только эта
написанная о нем повесть, для которой и придумано это имя «Госто-
40 К). Крижанич
625

мысл» — тот, кто замыслил пригласить на Русь гостей. Сам
сочинитель думал тогда о гостях и, размышляя, как назвать
выдуманного им сочетчика, назвал его Гостомыслом42.
царь Иван происхо- 48. Другая глупая и грубая ложь: будто бы царь Иван или
дит из рода Августа D ^r J Đ J „ rj a 43 u
Владимир Великий происходили из рода Августа 4с\ Но ведь
во времена Владимировых предков, то есть около восьмисотого
года от рождества Христова, в Пруссии не было ни римлян,
ни курфюрстов, ни вообще никаких немцев.
Ибо, во-первых, римляне никогда не имели никакой власти
над Пруссией и соседними с ней, более близкими к Риму
землями, то есть над Поморьем и Силезией. Никогда они не
приходили в эти земли ни с миром, ни с оружием.
Во-вторых, в самом Риме род Августа прекратился очень
скоро и окончился на самом Августе. Ведь у Августа не было
родного сына, а лишь пасынок — Тиберий, который правил
после него. А потом правили родичи Августа — Калигула,
Клавдий и Нерон. Нерон умер бездетным, и после Нерона
никто на свете не считал себя родичем Августа, разве что
один царь Иван — через тысячу пятьсот лет после Нерона.
В-третьих, при Владимире Великом курфюрстов на свете
еще и в помине не было. Лишь после тысячного года от
рождества Христова царь Оттон Третий выдумал и учредил
курфюршества 44, а в Пруссии первый курфюрст появился
немногим более ста лет назад45. И нет еще пятисот лет с тех
пор, как первые немцы-крестоносцы пришли жить в
Прусскую землю.
Некогда Александр, обуянный гордостью, хотел (как мы
уже раньше рассказали), чтобы люди считали его не сыном
короля Филиппа, а сыном Зевса — языческого бога. Цари
Калигула, Домициан и Коммод хотели, чтобы их звали богами.
Матвей, венгерский король, был (как пишет Кромер) большим
хвастуном и своих дел проповедником46. Он охотно слушал
своего льстеца Бонфини47, который говорил ему и писал
в исторической книге, что Матвей происходит из рода некоего
преславного римского князя Корвина, и подкреплял эту ложь
неубедительными детскими доводами. Примеру этого Матвея
последовал царь Иван Васильевич: не ведомо как или кто его
надоумил, но он захотел, чтобы люди поверили, будто он
происходит из рода Августа, и для того была придумана эта
басня. И благодаря ей люди так же поверили, что царь Иван —
потомок Августа, как верят, что Александр — сын Зевса или
король Матвей — потомок Корвина.
Итак, скажем в заключение: стыдно нам выводить свой
род от скифов, людей другого языка, как будто наш язык мог
сам собою измениться и превратиться из скифского в
славянский и будто нет у нашего народа чести и славы.
626

Принят титул
«царь» и герб
с орлом
Лучше и полезнее было бы следовать истине и считать,
что наш язык так же стар, как и иные первоначальные
народные языки, и был создан богом при разделении языков.
И тогда жил наш праотец — Словен, так же как и
родоначальники иных народов, и наш народ произошел от него, а не
от иного народа. Поэтому и царю Ивану достаточно было
древности [рода] и славы считать себя потомком своего истинного
предка Словена, а затем — и короля Владимира, а не искать
славы в лживых и всеми народами осмеянных и оплеванных
баснях о роде Августа и не называть себя потомком монахини
Сильвии и распутной богини Афродиты. А если хотел он
воспользоваться славой августова рода, то должен принять на
себя и [его] позор.
Но об этих баснях [сказано] уже достаточно и слишком
много.
49. Далее. Царь Иван поступил нехорошо и неправильно,
когда пренебрег славянским именем «король», подобающим
высшему после бога правителю, и принял чужое,
неподходящее, негодное и несвойственное высшей власти римское имя
«ЦАРЬ». А знаковиной своей сделал орла двуглавого —
римский или, скорее, немецкий герб. Этот титул и герб не принесли
царю Ивану никакого достоинства, большего, чем королевское,
но зато доставили ему и нам, его преемникам, много
трудностей, п пакостей, и бесчестья, причиняемого нашему
величеству другими народами из-за этого злосчастного и давно
уничтоженного римского титула и герба48. Мы решили в другом
месте подробно рассказать об этом*, а здесь вкратце напомним
вам о бесчестьн, кое мы терпим по этой причине.
* При вторичной редакции рукописи Крижанич, однако, перенес
сюда это подробное объяснение, данное им первоначально гораздо
дальше. В перенесенном им отрывке говорится:
Наш королевский долг требует от пас, чтобы мы заботплпсь не Закон величествг*
только об общем благе, но и об общей народной чести. Ранее мы уже ното^ени^щары4
сказали о том, как [наше] королевство и наш народ подвергаются
гнусному поношению и страшным нападкам со стороны некоторых соседних
народов. И это не удивительно. Ведь если нашлись люди, оскорблявшие
п хулившие самого бога и предполагавшие отнять у него честь и
присвоить ее себе, то что удивительного, если они стараются отнять
и нашу честь.
Мы говорим не о Домициане, не о Юлиане, не о Копрониме и не
о других языческих или еретических царях, которые хотели, чтобы их
звали богами, или причиняли богу другие оскорбления. Но мы говорим
о царях и людях, в общем праведных, нечестиво дерзавших присвоить
себе славу Иисуса Христа — вечного и единого царя [царей]. А именно:
в сборнике римских законов, составленном во времена царя Юсти-
нпана, можно прочесть нечестивые и оскорбительные слова: «Римский Люди хотят похитить
император — господин всего мира». у ога его славу
Божьи пророки предрекали: «Будут в мире одно за другим четыре
некиих царства, кои будут преследовать церковь божью. И последнее из
них, то есть Римское, будет более могучим и жестоким, чем остальные,
40*
627

^1Т%°итупо™Вщэфъ» 50. Прежде всего, из-за этого титула у нас возникало
множество споров, ссор и раздоров с поляками и с иными
народами.
и будет оно разрушено Иисусом Христом. А христово царство будет
вечным, потому что он один — царь царей и государь государей вовеки
веков». Нас учат святые отцы, что все пророчества о Римском царстве,
какие можно найти у Даниила, Ездры, Павла, апостола Иоанна и других
пророков, служат лишь восхвалению Иисуса Христа и никоим образом
не служат восхвалению Римского или какого-нибудь [иного] земного
царства. Даже наоборот: все, что тут говорится о Римском и об
остальных трех царствах, предрекает позор, разорение и полную гибель этих
царств. А именно, чтобы стало очевидным, что бог унижает гордыню
и возносит смирение и что бог допустил в Риме наивысшую мирскую
гордыню специально для того, чтобы тем удивительнее было
разрушение ее и торжество над ней христова смирения.
Так нас учили Даниил, Ездра, Павел, и апостол Иоанн, и святые
отцы; а хулители божьей славы хотят присвоить римским царям
ту честь, которую пророки воздают Христу, и говорят, что римский
император — господин всего мира, царь царей и государь государей.
О, нечестивые и богохульные речи! Они были причиной бесконечных
несчастий. Отсюда и иные императоры решили, что они обладают
властью над земными царями и могут ставить царей. Так, Мономах
прислал нашему предшественнику Владимиру королевские регалии и
с помощью этой хитрости опозорил наш народ. Как будто бы тот, кто
хочет быть королем, должен просить эту честь не у бога, а у какого-
либо более высокого, [чем он сам], человека. Мономах мог дать
Владимиру величия не больше, чем Владимир Мономаху.
Ни один человек не может ставить царей, но один> лишь бог. Бог
ставит царей либо с помощью чудесного пророчества, либо
посредством народного соглашения, либо с помощью оружия, А человек не
может сделать другого [человека] царем, разве только если он подарит
другому свое царство, то есть если он сам лишится своего царства и
перестанет быть царем.
У римлян незадолго до Цезарей был обычаи дарить царства, и
они подарили царство Дейотару и некоторым другим царькам. Но они
дарили не свое царство, а древние царства самих этих царьков, или,
вернее, заключали с ними союз и обещали, что не станут отнимать
у них царства. Следовательно, Дейотар и остальные владели своими
наследственными царствами по милости римлян и не могли
сопротивляться римлянам. Поэтому они были не подлинными царями, а князьями.
Итак, по поводу царского достоинства и величия мы заявляем
вот что:
Во-первых, мы воздаем славу господу, признаем и верим, что один
лишь бог и спаситель наш Иисус Христос является царем царей,
и государем государей, и господином всего мира, и нет ни одного
человека — государя над всем миром. Нет также и не может быть
ни одного человека выше, чем царь, и никакое достоинство и величие
в мире не выше царского достоинства и величия.
Во-вторых, мы признаем и верим, что мы и наши предшественники —
сперва великие князья, а затем русские короли приняли свое
достоинство от одного лишь бога и стали божьими наместниками. А римские
императоры или какие-либо иные правители не имели никакой власти,
никаких прав и никакого верховенства по отношению к нашим пред-
628

2. Второе. Хотя народы и признали за нами этот титул
«ЦАРЬ» и пишут [обращаясь к] нам, по-русски — «ЦАРЬ»,
но на свои языки это слово не переводят и не зовут и не
пишут нас на своих языках ни «цесарем», ни «кайзером». Они
различают эти титулы и говорят, что имя «цесарь» — почетнее
п достойнее, нежели «царь». И тем самым причиняют нам
немало бесчестья.
3. Третье бесчестье. А кроме присылаемых нам грамот, к™ погонится за
г ? чужим — потеряет
все европейские народы в своих публичных речах, и в пись- свое
мах, и в книгах единогласно не удостоивают нас ни титула
«царя», ни «цесаря», ни «короля», а лишь зовут нас «великим
князем». Это можно увидеть везде напечатанным в их книгах,
а также в печатных листах, которые немцы продают в нашем
шественникам или по отношению к русскому народу и [Русской] земле.
Сколько прав [было] у русских в Риме, столько же имели римляне
на Руси. И следовательно, римские императоры не могли ни дарить,
ни отнимать королевское достоинство у наших предшественников.
И если Мономах хотел нам что-нибудь подобное подарить или в чем-то
отказать, то всякий такой дар или отказ был суетным и мнимым. И мы
отвергаем и объявляем суетным всякое королевское достоинство,
которое нам хотел бы даровать Мономах или какой-либо иной человек
якобы в силу своего верховенства и могущества. А то достоинство,
которым мы обладали и обладаем, мы считаем полученным от одного
лишь бога и воздаем честь одному лишь богу — высшему царю царей.
В-третьих, чтобы закрепить все это некиим достопамятным
публичным актом и чтобы никто впредь не имел предлога или повода
бесчестить нас или оспаривать в частных переговорах наш королевский
титул, мы хотим во второй раз короноваться нашей русской короной и
тогда окончательно устранить все дары и регалии Мономаха и
остальные дары данайцев. А делать это мы хотим не потому, что нам ранее
не хватало каких-либо прав или власти для законного коронования
(ибо мы по милости божьей и по наследственному праву до сих пор
обладали совершенным и абсолютным королевским достоинством и
властью), но делаем это для того, чтобы посредством такого публичного
акта окончательно разрушить суетное и политико-еретическое мнение:
будто мы получили достоинство и власть от кого-то иного, кроме бога.
Следовательно, этим актом мы хотим подтвердить, что приняли
достоинство от одного лишь бога.
Кроме того, чтобы честь всего нашего народа и языка (данная ему
от бога) оставалась нерушимой, мы хотим даже назваться новым и
свойственным нашему языку славянским именем Богдан. Равным
образом мы призываем, чтобы вслед за этим наши наследники и наши
подданные тоже брали себе славянские имена и чтобы они признавали
и считали, что королевское достоинство могло быть им дано лишь от
бога и больше ниоткуда.
Мы хотим изъять из нашего титула чужеземное слово «царь» и
отныне [будем] именоваться славянским названием «король». Наконец,
мы хотим выпустить из нашего титула все титулы и названия, которые
ниже названия «король», ибо слово «король» включает все остальные,
более низкие титулы. Ведь тот, кто является королем, тот уже, во
всяком случае, и «великий князь», и «самовладец», и «государь», и
«повелитель», и «владатель».
629

«КОРОЛЬ» означает
наивысшую власть и
является более
древним и почетным
титулом, нежели
«ЦАРЬ»
государстве и на которых нарисованы портреты разных
правителей верхом на конях: иных [правителей] обозначили
«королями» и «цесарями», а нас лишь «великим князем
московским». Разве это не бесчестье?
4. А еще хуже то, что мы сами именуем на своем языке
«царями» правителя или князя крымского и князя грузинского,
кои признают над собою, помимо бога, иных государей и
бывают ими назначены, а также ногайских и иных кочевых
воевод, кои не имеют ни столицы, ни казны, и никаких знаков
правителя и величества. И поляки тоже зовут их «царями»,
а достойными королевского титула их никто не считает,
поскольку они имеют над собой господина, кроме бога. И для
нашего величества оскорбительно, что этих неполновластных
князей, подчиненных другим самодержцам, называют
одинаковым с нами именем.
5. В-пятых: [другие] народы лишь смеются над тем, что
царь Иван принял римский титул и герб, не имеющие к нему
никакого отношения.
6. В-шестых, чужеземные летописцы пишут, будто бы царь
Федор посылал к папе и к немецкому царю просить титула 49.
Если это правда, то для нашей короны и для всего народа
учинено тогда огромное бесчестие.
51. А мы говорим, что никто, кроме одного лишь бога, не
властен учреждать королевства или ставить королей: ни
римский царь, ни папа. И если кто присваивает себе эту власть,
то он лжет, и обманывает, и тщится уподобиться богу*.
Ибо Август, славнейший и сильнейший римский царь, не
был совершенным самовладцем, и римская дума никогда не
целовала ему крест и не присягала на верность, и сам он
никогда не смел именоваться «королем» и запретил всем своим
сторонникам называть его «государем».
А титул «царь» или «цесарь» не означает никакой власти,
ни почета, а является прозванием рода Юлия, ибо этот
первый римский самодержец был родом из римских бояр, и жил
под властью граждан или римского общевладства, и носил
имя Юлий и родовое прозвание Цесарь (а по-нашему —
«царь»), и был по чину или по должности императором, то
есть римским воеводой. Когда же он посягнул на высшую
власть, и начал уничтожать общевладство, и стал государем,
то ничего не изменил в своем имени и подписи и до самой
* Дальше в рукописи Крижанич зачеркнул следующий отрывок:
Каждый король, если он истинный король (то есть если над ним
нет иного государя, кроме бога, и если он имеет в своей державе
совершенное самовладство или полную власть над своими подданными),
каждый, говорю, такой король является наместником божьим и он
не только равен достоинством царю Августу, но и выше Августа.
630

смерти именовал себя, как и прежде, такими лишь словами:
Юлий Цесарь Император (воевода). А королем он был бы и
рад назваться, но не смел [этого сделать], ибо не смог до
конца уничтожить общевладство.
Таким образом, титул «король» древнее и почетнее титула
«царь» или «цесарь», как об этом подробнее сказано в
другом месте.
52. Бог оповестил через святых пророков — Даниила, апо- Римское царство
стола Иоанна, апостола Павла и Ездру — [о том], что на свете давно
будут четыре преславных королевства, а последнее и
сильнейшее из всех — Римское, и что это Римское [королевство]
в конце концов ослабеет и разделится, и совсем погибнет и
будет разрушено.
Пророчества эти уже давно полностью исполнились, и
царство Римское давно разрушено, как об этом говорил ангел
трехглавому орлу: «Да сгинешь ты, орел, и крылья твои
страшные, и главы твои злобные, и все тело твое суетное».
Прежде всего потому, что столица была перенесена со
своего места — из Рима в Царьград. Во-вторых, сразу же после
сыновей Константина римский народ потерял свою власть, и
никогда больше к нему не вернулся ни царский, ни
королевский титул. В-третьих, в 405 году от рождества Христова
пришли туда готы, а [вслед] за ними вандалы, венгры,
наши славяне и иные народы и четырежды разоряли и
разрушали город Рим — первый раз в 412 году, последний раз
в 551 году — и завладели всей его державой, так что у
римского народа ничего в руках не осталось, и все римляне стали
рабами греков, готов, вандалов и иных народов.
А у греков осталось суетное и пустое имя этого Римского
королевства. А затем немцы, завладев городом Римом, начали
именоваться этим же суетным именем. Но и те, и другие — и
греки, и немцы — ничем не могли опровергнуть божье
пророчество, кое оповещает, что это царство Римское должно
погибнуть и никогда и никто его больше не возродит.
Суетность этого греческого и немецкого хвастовства
объяснена в словах Ездры о трехглавом орле. Средняя глава означает
самих настоящих римских царей от Юлия до Константина и
его сыновей. Вторая глава означает царей из греческого
народа, правивших в Царьграде после падения города Рима и
разделения его державы. Эти цари называли себя римскими
царями, но в действительности они были не кем иным, как
греческими царями. Как и ныне, греки, все до одного, суетно
и глупо именуют себя римлянами50. Третья глава означает третья глава — карл
Карла немецкого и остальных за ним [немцев], кои хва- емецкии
631

стаются тем же самым именем и гербом римских царей. Но
и они никак не смогли восстановить и поставить на ноги это
разрушенное царство, и Карл был правителем Итальянской,
или Римской, земли, а наследники его были всего лишь
немецкими королями и не были полновластными государями над
Римом и над Итальянской землей.
Таким образом, три орлиные главы погибли уже давно.
Первая — когда готы разрушили Рим и убили Августула,
провозглашенного царем. Вторая — когда турки взяли Царьград
и убили Константина Палеолога, именовавшегося римским
царем, и, сбросив римского орла, сделали гербом полумесяц.
Третья глава погибла, когда Карл Пятый сложил с себя
власть и ушел на покой в монастырь. Так что первого и
последнего немецкого царя звали Карлом. Карл этот был
последним венчанным немецким царем. А с того времени, то есть
уже более ста лет, эти немецкие цари не имеют никакой
власти над Римом и над Итальянской землей, и ни один из
них не был венчан папой, и дома никто их не слушает из-за
этого имени Римского [царя].
Лишь австрийские великие князья, владеющие своими
вотчинами — Австрийской и Чешской землями, ради почета идут
на то, чтобы их избирали и называли римскими царями, но
это избрание и название не прибавляет им ни денег, ни
даней, ни доходов, ни какой-либо силы. А так как они не
венчаны (то есть не узаконены, не утверждены), поэтому
именуют они себя не просто «царями римскими», а с оговоркою —
«избранными царями римскими». Не пишут: «мы,
Фердинанд Третий, божьей милостью царь римский, постоянный
рачитель державы и прочее», а пишут так: «мы,
Фердинанд Третий, божьей милостью избранный царь римский,
постоянный рачитель и прочее». Так пишет Фердинанд Третий
в печатной грамоте о даровании боярства, выданной Ивану Ба-
керу фон Делдину 26 октября 1654 года.
Из всего этого ясно видно, что все эти три главы Ездриного
орла уже поникли и сгинули и ничего от них не осталось,
кроме суетного, ложного, пустого титула, и то не полного,
а ограниченного.
И наконец, последнему и наихудшему из соблазнов —
дьявольской силе, которая явится с Антихристом,
предсказано и предназначено быть именно в этом Римском царстве.
И эта несметная антихристова сила будет собрана из жителей,
живущих в пределах этого же царства, и на них падет огонь
с небес и сожжет их всех (как пророчили Иезекииль и Иоанн).
А случится это с ними потому, что все мучители божьих
святых и все гонители имени Христова жили в пределах этого
Римского царства. И за то, что они надругались над истиной,
632

бог (как сказано в писании) нашлет на них соблазн и
страшное искушение: уверовать в ложь.
53. Итак, МЫ ПО ЭТИМ И ПО ИНЫМ Причинам (О КОИХ В Дру- Римский титул ныне
гом месте сказано подробнее) всех оповещаем, объявляем и злосчастен
приказываем, чтобы всем было ведомо:
1. Во-первых, царство Римское не имеет никакого
отношения к нашему Русскому королевству, равно как и наше
королевство — к Римскому. Римляне никогда не имели никакой
власти над Русью. А наши предшественники, правители
русские, завладели было Крымом, но снова вернули грекам эту
страну 51.
2. Во-вторых, не друг нам тот, кто зовет наше
королевство «Третьим Римом». Такой [человек] не желает нам ни
удачи в делах, ни добра, а желает гнева божьего, разорения
и всякого зла. Ибо после разрушения этого преславного
[Римского] царства его название и римский герб стали
злосчастными (то есть проклятыми, окаянными и сулящими неудачу).
Не может исполниться пророчество Даниила, пока Римское
царство не будет до конца разрушено Иисусом Христом. Ибо
камень ударил в ноги и разбил глиняные персты. И тот,
кто попытается возродить, восстановить и поставить на ноги
это разрушенное богом царство, открыто воспротивится богу.
Потому что бог велит, чтобы камень, сам собою отвалившийся
от горы, то есть Иисус Христос — король всех королей, ударил
в ноги, и разрушил это Римское царство, и обратил в прах
его глиняные ноги. Кто же может восстановить то, что
Христос разрушает?
3. В третьих, мы твердо верим и, не колеблясь, объявляем,
что не последней и немаловажной причиной разорения
Московского и иных несчастий, пережитых нашим народом со времен
царя Ивана, была та пресуетная гордыня царя Ивана, из-за
которой он силой захватил этот злосчастный несчастливый
титул и герб и начал строить то, что бог разрушил и [чему
он] назначил оставаться разрушенным. Бог разбил, умертвил,
разрушил и окончательно уничтожил Римское царство и
обратил его в прах. А царь Иван начал снова созидать,
отстраивать и возрождать то, что бог разрушил и [чему он] назначил
навеки оставаться разрушенным. Не значит ли это бороться
с богом?
4. В-четвертых, Даниил уподобляет то царство железным
ногам и глиняным перстам и сам объясняет, что это царство
сначала будет сильным, а под конец разделится и ослабеет.
Железо — то есть сила и слава царства Римского — уже
давно исчезло, и само царство сгинуло. А если что и осталось
от него доныне, то лишь глина или слабость и позор. Но ведь
и глины той уже нет.
633

Поэтому тот, кто связывает наше королевство с римским
именем, не желает нам ничего иного, кроме слабости и позора.
5. В-пятых, мно.го веков тому назад совершены были грехи
языческими царями-мучителями, а в последнее время —
иными народами, живущими там. Но окончательное наказание
за них отложено до этих наших последних времен, и
антихристова сила пойдет на то царство.
А у нашего русского или, вернее, у всего славянского
народа, по божьей милости, не случалось так, чтобы
какой-нибудь правитель был гонителем Христова имени. И поэтому
мы надеемся, что господь, по своему великому милосердию,
сбережет нас, чтобы антихристова сила не совсем нас одолела.
А те, что называют нас римским титулом, приписывают нас
к Антихристу.
Бог дал персам долгое владычество, и известно, что персы
не преследовали божьей церкви. И мы можем на это
надеяться, если покончим с суетной, и богохульной гордостью.
6. По этим причинам совершенно не следует и не годится,
чтобы какой-нибудь правитель гнался теперь за пустым и
злосчастным титулом этого глиняного, погибшего, антихристова
царства. Те, что в сии последние времена присваивают себе
это несчастное название, сами навлекают на себя погибель,
предсказанную пророками. Тот, кто думает возобновить это
царство, разрушенное Иисусом Христом, идет против бога.
Ведь бог объявил, что оно должно погибнуть й больше не
возрождаться. Ибо при Ездре было сказано орлу: «Не с
тобою ли придет конец света?»
Поэтому даже если бы господь когда-нибудь дал нам
овладеть Царьградом, то нам не стоило бы называть себя этим
злосчастным римским именем, а мы бы именовались «королем
русским и греческим».
В сии наши времена мы поистине должны думать не о
первых — радостных, а о последних — страшных — словах
пророка, в коих говорится лишь о наказании и о гибели. И
поэтому даже если какой-либо правитель и впрямь был бы
вправе носить этот пустой, суетный, злосчастный титул
Римского царства, то он должен был бы в сии времена подальше
его отбросить и отречься от него. Из-за всего этого и мы
решили отбросить этот чужой и злосчастный титул «царь» и герб
с орлом, и именоваться «королем», и выбрать себе другой
герб.
Замена титула 54- А Для эт0™ Надо:
кЦоролы>итулом Прежде всего, чтобы все вы на народном сейме поняли и
признали и чтобы мы своей властью подтвердили, что коро-
634

левская самодержавная власть является наивысшей на
свете.
Во-вторых, что [титул] «король» выше и почетнее,
нежели «царь».
В-третьих, что царь Иван и его наследники обладали
королевским титулом и властью, хоть и назывались царями из-за
ошибки наших переводчиков, кои Давида зовут царем,
а должны бы называть его королем. Ведь при Давиде не было
на свете царского титула. И поэтому Кир, Александр, Давид
и другие ассирийские, персидские, еврейские, греческие
великие сахмовладцы были королями, а не царями, и называли себя
королями, и не могли зваться царями, то есть родовым
прозванием римского воеводы Юлия. А слава и власть их были
больше, чем у царя Юлия, царя Августа и иных царей, даже
если у Августа и было больше владений. Ведь они обладали
полной самодержавной королевской властью, подобной власти
божией, а у Августа не было такой полной власти, но имел он
еще меньше власти, чем польские короли, и думники никогда
не присягали ему в верности, и не смел он казнить тех, кто
убил отца его Юлия.
Поэтому и мы, даже если до сих пор и носили царский
титул, однако же, по милости божьей, всегда обладали и обладаем
полной королевской самодержавной властью и оттого
называемся «самодержцем». Ныне же, чтобы власть наша не
заслонялась и не омрачалась этим царским титулом, мы
отбросим это чужое и лживое имя и примем более древний, более
почетный и истинно самодержавный титул из своего
собственного языка — «КОРОЛЬ». И затем, пораздумав, как сделать
пристойнее, вместо двуглавого орла — зверя уродливого и
ложного, коего и нигде на свете нет, мы примем новый герб,
который не был бы злосчастным, ложным и уродливым,
а был бы действительно подобающим.
55. НИЧТО Не МОЖет быть Гибельнее ДЛЯ Страны И ДЛЯ На- Не пренебрегать
рода, чем пренебрежение своими благими порядками, обы- иВобычаями°м
чаями, законами и языком, и присвоением чужих порядков п
чужого языка, и желание стать другим народом.
Когда правители нашего [славянского] рода — болгары,
сербы и хорваты — стали пренебрегать своим языком и
обычаями и назвали себя деспотами, архонтами, герцогами и
царями, они погубили все тамошние благие порядки и
установления и загубили свою честь. И сразу же все тамошние
народы оказались в угнетении.
Желая избежать такой напасти в нашем царстве, мы
повелеваем, чтобы все наши подданные остерегались, как могли,
чужеземных обычаев и сношений с чужеземцами и чтобы
635

наши приказные не пользовались в делах и в грамотах
чужеземными словами или выражениями, не свойственными
нашему языку.
А чтобы не казалось, что мы сами нарушаем этот наш
закон, мы первые покажем другим пример и откажемся от
чужеземных слов и обычаев, принятых при нашем дворе.
И прежде всего мы отказываемся от чуждого нам царского
титула и от царского герба, как об этом уже было сказано.
Не хотим мы также уподобляться сербам, называвшим себя
деспотами в подражание сыновьям п братьям греческих
императоров, носившим этот титул. А затем, когда немецкий цесарь
назвал их герцогами, они приняли и этот титул. И то, и
другое было глупо.
У большинства народов названия вещей со временем
изменяются. И если сербам, и другим нашим славянам, и нашим
предкам — русским государям — дозволено было искажать
язык и вводить чужеземные слова, то мы еще более вправе
выбрасывать чужие слова, восстанавливать свои собственные
и тем самым исправлять язык.
получаем славу от 56. Закончим мы словами Иисуса Христа, короля всех коро-
бога, а не от людей, « т* г
и воздаем ее богу, леи, королевство коего стоит вовеки. I осподь о себе говорит:
а не людям «jje приемлю я людских свидетельств, ибо отец мой обо мне
свидетельствует». И сказал он также: «Не приемлю я
людской славы, ибо отец мой меня прославил».
Мы же не по заслугам нашим, а по несказанному
милосердию божьему получили власть, и почет, и достоинство не от
человека, а от самого господа бога, прославленного в Троице,
отца и сына, и святого духа. Так же, как и все иные
истинные, подлинные полновластные короли и самодержцы и
божьи наместники — Кир, Александр, Давид и остальные, им
подобные, получили власть не от папы, не от римских царей,
а от бога. И поэтому мы, получив славу от бога, не требуем и
не приемлем славы от людей: ни от царя, ни от папы, ни от
патриарха, ни от какого-либо иного человека на свете,
стоящего якобы над нами. От бога лишь мы получили славу и богу
ее воздаем и скажем вместе с королем Давидом: «Твое,
господи, величие, и сила, и слава, и господство, и тебе хвала.
Все, что на небе и на земле, — все твое. Твое, господи,
королевство, и ты — над всеми государями».
Лживо, и мерзко, и богохульно написали льстецы в
римских законах: «Царь Римский — государь всего света». Да
онемеют уста, хулящие господа. Хулу эту мы отвергаем. Один
лишь бог — государь всего света. А римский царь не имеет
никакой власти над иными королями. Отдайте царю — царево,
а богу — богово.
636

Раздел 33
О ГОСТОГОНСТВЕ
1. Сын Сирахов говорит: «Посели к себе чужеземца, и он
разорит тебя». Некоторые более умные народы хорошо
понимают, что если впустить к себе [в страну] чужеземцев, то это
будет вредным и позорным для народа делом. И даже если для
кого-нибудь это окажется благом, для нас, славян, это,
конечно, — зло, и такое зло, хуже которого и быть не может. Ибо
ни один народ не бывает так легко обманут, как мы, славяне,
постоянно бываем обмануты красотой, красноречием,
хитростью и лестью чужеземцев. И поэтому ни одному народу не
надо так заботливо остерегаться чужеземцев, как нам.
А пример этого подают нам и другие народы: когда они
сочли себя достаточно сильными, они изгнали чужеземцев,
пришедших к ним и долгое время у них проживавших.
Поляки одно время запретили немцам покупать у себя дома
и привозить в Краков товары и заводить торги. Смотри Кро-
мера *.
2. Спартанцы, или лакедемоняне (знаменитый в Греции
народ и королевство), имели такой закон, установленный их
многославным законодателем Ликургом: в назначенное время
(и всегда, когда требовалось) по всей стране рассылали
доверенных людей, чтобы каждого чужеземца (коего найдут) они
изгоняли из государства. А жителей, кои укрывали
чужеземцев, наказывали или штрафовали строже, чем укрывателей
воров и разбойников. Этот славный закон на их языке
называется «ксенпласией», а по-нашему—«гостогонство», или
«очищение народа и державы от дурного плевела».
3. Чтобы чужеземцы не втерлись к ним посредством
браков, французы установили свой славный Салический закон,
который лишает женщин права на престол.
4. Мавры, африканский народ, пришли с войском в
Испанскую землю и завоевали многие области, и около семисот лет
у них были там два или три королевства. Но затем испанцы
стали снова брать верх и победили мавров. И победив их, не
стали налагать на них ни повинности, ни дани, ни ясака, ни
харача2, а изгнали их всех до единого, со всем, что у них
имелось, из Испанской земли за рубеж, то есть — за море.
И уехало тогда несколько сот тысяч людей3.
5. В Испании развелось также много евреев. И король
Фердинанд изгнал их всех так же, как и мавров, со всем их
добром и имуществом, и уехало несколько сот тысяч людей4.
С тех пор испанский народ расширил свою державу и
снискал себе такую славу, какой [у него] не было испокон веков.
Нам требуется
гостогонство
Спартанское
гостогонство
Французское
гостогонство
Испанское
гостогонство против мавров
Тамошнее же
гостогонство; прошв
евреев
637

Немецкое гостогон-
ство
Из Австрийских
земель изгнаны все
еретики с их
имуществом
Египетское гостогон-
ство
Чинское закрытие
рубежей
6. Некоторые немецкие страны тоже изгнали евреев,
а в другие — их и не впускали. И цыганам немцы ни за что не
разрешают приходить и не дают им жить у себя ни в городах,
ни в селах. Они же не впускают в города свои бродяг и чужих,
неизвестных нищих.
Ни одному приезжему (хотя бы и немцу) не дадут в го
родах никаких привилегий до тех пор, пока он не проживет
в том городе десять или двадцать лет без привилегий, то есть
не дадут ему ни держать открытую лавку, ни корчмарить, ни
завести мастерскую с вывеской, ни купить дом.
7. В Австрийских землях везде развелась лютерова ересь,
и повсюду было полно еретиков. Но князь австрийский — царь
Фердинанд Второй — приказал всем еретикам продать свои
имения и уйти из страны со всем своим добром. И ушло тогда
великое множество людей с большими богатствами. Они
натравили на Фердинанда многие немецкие города и начали
с ним войну. Но бог помог Фердинанду отстоять свою державу
и еще более укрепить ее 5.
Достаточный пример того, какое зло всегда происходит от
гостеприимства, можно было [видеть] у египтян. Они
впустили к себе Якова с челядью его, составлявшей шестьдесят
шесть мужчин, и дали ему землю, где жить. Ничто не могло
быть справедливее и пристойнее этого гостеприимства,
поскольку сын Якова оказал египтянам великое благодеяние.
Но со временем египтяне дорого заплатили за это благодеяние,
и горько им стало от их гостеприимства. Ибо израильтяне
потом стали так множиться и становились такими сильными, что
египтяне вынуждены были подумать о гостогонстве, и
король приказал утопить всех [израильских] отроков
мужского пола. Из-за этого египтяне затем попали во многие
беды и [подверглись] божьему наказанию, пока не утонули
в море.
Некий поэт говорит: «лучше не впускать гостя, чем
[потом] выгонять его». Если бы египтяне не дали Якову
постоянного места, а по истечении голодного времени снова
отправили бы его назад, не испытали бы они тех несчастий.
8. В индийских землях есть королевство, столица коего
называется Кинзай. По-испански эту страну называют «Чина»,
по-немецки—«Хина», а русские люди, кои возвращаются из
Китая, называют ее по-китайски «Менджинской землей»6. И по
общему мнению королевство это так велико, что ему нет
равного на свете.
Среди иных полезных для общего блага законов есть там
и такой очень хороший закон, который запрещает чужеземцам
и иностранцам приходить в это королевство без королевского
разрешения и жить там дольше, чем им назначат.
638

Еще удивительнее, что эти люди — язычники, и каждый из
них верит во что хочет, и [у них] позволено говорить о вере
и проповедывать, что угодно, а, однако же, эти люди не
терпят у себя чужеземцев. Как же можем терпеть их мы,
правоверные христиане, обязанные беречься ереси пуще смерти.
Ездра велел прогнать всех чужеземных жен. Пророк Одед
велел отослать домой 200 тысяч пленников. Отсюда встает
вопрос: полезно ли приводить [в страну] и держать
множество пленных. Ответ: это поистине не полезно, а, напротив,
очень вредно.
А китайские короли, кои сидят в Камбалыке7, отгородили
свое королевство стеной от монголов и от иных немирных
народов. И эта преграда служит им не только для
предотвращения набегов, но заодно и для того, чтобы знать, какие гости
приходят в страну. И поэтому когда придут [туда] бухарские,
или русские, или иные торговцы, то, известив о себе, они
всегда ждут за этой стеной, пока из Камбалыка придет указ
пропустить их. И дают им жить до [определенного] срока,
а потом прогоняют их прочь.
10. В этом преславном Русском королевстве также
соблюдается закрытие рубежей, как мы сказали в ближнем разделе,
в пункте 428. И чужеземцам не дозволяется приходить в эту
страну без ведома государя.
Палладиумом назывался у троянцев некий идол, о коем
волхвы предсказали, что Троя дотоле будет необоримой и
непобедимой, пока в ней будет находиться Палладиум. Поэтому
троянцы берегли этот свой Палладиум, как зеницу ока, но
все же грек Уллис украл его у них, и город погиб. Наш
русский Палладиум — несмешение с [чужими] народами и
закрытие или охрана рубежей. И доколе это будет в целости,
дотоле и королевство по божьей милости уцелеет, и народ
будет чтим.
11. Однако в этом королевстве еще недостаточно осторожны
в этом отношении. Ведь нам, славянам, по причинам, уже
много раз упомянутым, нужно более строгое гостогонство,
нежели всем указанным народам.
А у нас все еще нет таких предосторожностей, как в
Китайском или в Чинском королевстве. Там гостей выгоняют,
вопреки их желанию, а здесь мы принуждаем оставаться и тех,
кто хочет уйти. Однако от этого нам нет никакой пользы, но
напротив; нужно впускать в страну как можно меньше
чужеземцев (и то лишь при крайней необходимости) и отправлять
их прочь как можно скорее.
Похвальнее не притеснять свой народ, заботливо и
милостиво править им, нежели тратить огромные деньги на
чужеземцев. Нехорошо отбирать хлеб у детей и бросать его псам.
Еврейское
гостогонство
Китайское
ограждение от гостей
Русский
Палладиум — закрытие
рубежей
Вредно задерживать
чужеземцев
639

причина этого задер- 12. Многие люди не знают, по каким причинам чужезем-
жания неразумна л^^лтттл
li бесполезна цев, однажды пришедших к нам, не отпускают обратно,
и удивляются этому. Надо раскрыть эту тайну, и мы должны
знать, что началось это не по каким-либо серьезным
причинам, а случайно и произвольно.
На это могло бы быть четыре причины:
Первая: если бы так мы могли легче нанимать
чужеземных воинов и ремесленников.
Вторая: если бы так они нанимались за меньшую плату.
Третья: если бы так они были более верны.
Четвертая: если бы так наши тайны не разглашались по
свету.
Однако на деле не существует ни одной из этих причин.
Ведь если бы чужеземцам дозволено было возвращение домой,
мы имели бы больше и воинов, и ремесленников для всякой
надобности, лучших, чем те, что имеются ныне, и
[нанимали бы их] скорее и за меньшую плату. Об этом все
чужеземцы говорят в один голос, и это несомненно так. А что
касается верности, то человек, коего силой заставят служить,
вовеки не будет истинно верен. А тайны мы всуе оберегаем
от наемных людей, ибо чужеземные послы и торговцы, без
коих нельзя обойтись, разглашают все наши тайны и уже
настолько их разгласили и в стольких книгах описали, что
ничего больше и сказать нельзя.
Истинная же причина этого задержания — тиранский нрав
и дурной пример царя Ивана. Ибо он, будучи убийцей и
мучителем людей, ни за какие деньги не мог добыть чужеземных
слуг или рабов, а так как в то время Русь была беднее
мастерами, чем сейчас, то царь должен был их силою ловить и
силою задерживать. Затем эта вещь необдуманно [и]
незаметно вошла в обычай и в закон п считается полезной для
страны, хотя на деле это очень вредно.
При всем том я не говорю, что надо отпускать каждого
желающего попросту и без явки, но следует поступать с
разбором. Хороших ремесленников не надо отпускать до тех пор,
пока они не научат своему искусству наших юношей. А
остальных чужеземцев [даже] и желающих остаться надо
изгонять.
могУтР%авекиИТкрИе^ 13* В 6959/!451 Г0ДУ запрещено было всем чужеземным
пить гостогонство торговцам, а особенно — нюрнбержцам, держать по всей
Польской земле дома и лавки9. Но этот спасительный закон из-за
чужеземных королей и из-за польских непорядков мог
сохраняться очень недолго.
А в этом королевстве такой закон можно сохранить в
целости следующим способом: надо, чтобы все города или черные
посадские люди обещали и обязались, целуя крест, всегда пла-
640

тить великому государю обычные дани и чрезвычайные подати,
как только царь-государь издаст указ и велит городам вносить
подать. А за это царь-государь дарует городам следующие
четыре привилегии:
Во-первых, право наказывать воров и разбойников,
[смотри] в разделе 32, пункт 3110.
Во-вторых, вовеки не будут чеканить и выдавать из казны
негодные деньги, разве что при крайней нужде, на небольшой
срок и притом не без общего согласия главных городов
(пункт 34, 35, 36 и 38) п.
В-третьих, навеки будут отменены и уничтожены все
монополии. Никто (ни местный житель, ни чужеземец) вовеки не
сможет монопольно взять на откуп корчмы, стекольные
мастерские, бумагу, соль, коноплю, лен, поташ, икру, мед, кожи,
зерно и вообще никакие товары. Одни лишь рудники нельзя
устроить иначе, чем с помощью монополий. Но и их надо
давать не кому-нибудь одному, а попеременно, либо двум или
трем заодно, и то не чужеземцам, а местным жителям, даже
если чужеземец и пообещает больше заплатить (п[ункт] 29) 12.
В-четвертых, навечно законом будут изгнаны и устранены
все чужеземные торговцы и торговые приказчики, и
постоянные послы или блюстители, коих они зовут факторами и
консулами. И не дозволено им будет держать в Москве и повсюду
на Руси ни дома, ни лавки, ни склада, ни товаров (разд. 32,
п[ункт] 30) 13.
Благодаря этому уравнению или равновесию могут
утвердиться и упрочиться благие законы, и народ сможет жить
счастливо. Ибо, если города будут охотно и быстро платить
подати, царю-государю вовеки не будет нужды и повода
чеканить негодные деньги, заводить кабаки и впускать
чужеземных торговцев. Но если города не проявят охоты и замедлят
с уплатой податей, тогда у царя-государя будет повод и
причина, чтобы опять установить монополии и чеканку негодных
денег и впустить на Русь чужеземных торговцев, кои не дают
житья местным [людям] и вырывают у них хлеб изо рта.
Однако легко догадаться — и это является неоспоримой
истиной, — что наши горожане несомненно предпочтут
продать рубахи с плеч своих и помочь деньгами царю-государю
в трудное время, нежели снова взвалить себе на плечи
жестокую и невыносимую тяжесть безнаказанных разбоев, кабаков,
монополий, негодных денег и чужеземных торговцев.
14. ВечНО ИСТИННЫ И Несомненны СЛОВа [О ТОМ], ЧТО если Как избавиться от
чужеземцев равных
народ смешается с другим народом, то он не сохранит в це- сословий
лости свою силу, достоинство и власть. Поэтому мы здесь
прямо перечислим различных чужеземных особ и сословия
41 Ю. Крижанич
641

Чужеземный король
Чужезем[ная]
королева
Чужезем[ный1
королевич
Чужезем[ный]
боярин
Чужеземец,
получивший гражданство
Шотландцы, евреи,
армяне, цыгане
Чужезем[ный]
новокрещенец
Астрологи,
алхимики, волхвы
Игроки,
соблазнители
[чужеземцев], коих нам надо опасаться больше всего, больше,
чем волков и бесов.
1. Короля, князя, правителя и войскового бана,
[командующего] на суше и на воде, ни за что не принимать и не
допускать.
2. Королеву, княгиню и боярыню из чужого народа не
принимать. Королевских и боярских и прочих наших дочерей не
выдавать за чужеземцев.
3. Королевичам, княжичам и прочим особам.знатного рода
не давать доступа в наши края. Разве что они окажутся
в беде или будут изгнаны из своих стран, и тогда их можно
будет принять, но надо как можно скорее отправлять [их
обратно] .
4. Никаким чужеземцам не должно быть дозволено
получить дворянские привилегии или стать князьями, властелями,
боярами, державниками в городах или в уездах и какими-либо
иными начальниками или приказными.
5. Во веки вечные никому из чужеземцев не давать гра-
жданства, а если кто из королей это и сделает, то после смерти
короля считать это недействительным и не принимать во
внимание. И того чужеземца следует лишить всего имущества, и
каждый будет волен избить и прогнать его. Смотри разд. 13,
п[ункты] 13, 14, 15, 16 14.
6. Ни одному чужеземцу не должно быть- дозволено
построить каменный дом, либо купить его, либо нанять или
взять в заклад надолго либо ненадолго.
7. Бродячим народам — шотландцам, евреям, армянам, цы-
ганам не должно быть дозволено переступать наш рубеж ни
по какой причине. И ни с какими послами не впускать
людей этих народов. Разве только шотландцев — с английским
послом, и шотландских торговцев — в Архангельск, и богатых
армянских торговцев — с персидскими послами или с
торговцами, но не иначе. А бродячих армян не пускать.
8. Если какой-либо чужеземец из этих бродячих народов
захочет окреститься, то дать ему милостыню и сразу же после
крещения отправить его из нашей страны туда, где он сам
захочет жить.
9. Проповедников бесовских наук надо, наказав, изгонять.
Астрологов и алхимиков Оить кнутом, клеймить и изгонять.
Магов или чародеев — сжигать.
10. Проповедников игр и соблазнов бить палками и
изгонять. Таковыми являются те, кои учат плясать, сражаться
на мечах, ездить верхом, и те, что ставят комедии, устраивают
642

огненные игры с пушечным порохом, заклинают змей и им
подобные.
И. О торговцах мы уже сказали. Не должно быть им до- чужеземные] тор-
зволено приходить в королевство и жить в нем, разве только
в определенных порубежных городах или торжищах. И там
жить не дольше назначенного им времени: две, три или
четыре недели.
12. Не принимать НИКаКИХ ПОСЛОВ без ДОСТаТОЧНЫХ ПРИЧИН Чужезем[ные] послы
и как можно скорее отправлять их обратно. И своих [послов]
никуда не посылать без серьезных причин.
13. Лекарей, ТОЛМачеЙ, ЛИКОПИСЦеВ, МуЗЫКаНТОВ И ВСЯКИХ Чужезем[ные] ремес-
ремесленников принимать сколько будет надобно. И все они
должны быть обязаны обучать наших юношей. А когда наши
люди научатся какому-нибудь ремеслу, то не принимать
больше чужеземных [мастеров] этого ремесла.
14. ВОИНОВ ПРОСТЫХ И ВОИНСКИХ НачаЛЬНИКОВ Нанимать Чужезем[ные1 воины
лишь на время войны15, а после войны и заключения мира
всех распускать, как заведено в иных странах. И даже
если бы кто захотел остаться, не принимать его.
15. Нищенствующим патриархам, епископам, инокам и чужеземные] нищие
пленникам должно быть, Христа ради, дозволено свободно
приходить и уходить.
16. ЕСЛИ Придут Какие-либо НеребеЖЧИКИ ИЛИ ИЗМеННИКИ, Ч^ужезем[ные] пере.
то время покажет, что с ними делать.
15. ЯСНО, ЧТО ГОСТОГОНСТВу Надо удеЛЯТЬ Побольше Заботы. Чужеземцы поедают
лк^ ' -, J J добытое нашим пб-
Ибо чужеземцы — это больные члены государства и народного том
тела, это — заразные и смертоносные язвы. И особенно те, что
остаются у нас и закладывают для себя дом. Все, что наши
люди производят и припасают в поте лица своего, эта саранча,
пьянствуя, поедает. Поэтому надо позаботиться, чтобы
чужеземцы не скоплялись и не застревали в стране, а чтобы
приходило их поменьше и уходили они поскорее.
16. Нигде на свете не принимают так много посольств и ""тТ^остям^как "на
нигде не тратят столько денег на разных чужеземцев, как рУси и у поляков
здесь. Но ведь все, что идет на чужеземцев, пропадает зря.
Ибо доселе не было от этого великим государям и народу ни
благодарности, ни славы, ни чести. Но, напротив, это вызывает
много трудностей, и отнимает подводы, и с послами приходит
целая куча бесполезных людей (приставших к ним в надежде
на подарки), и, наконец, проявляется неблагодарность. Ибо
эти гости воздают злом за добро и пишут язвительные книги,
в коих ругают и поднимают на смех все паши обычаи и
подарки и угощения.
17. Если бы пришли какие-либо гости и попросили окре- т^еаТЯнеСЯрад?1Их?и-
стить их, но не просили государева жалования, а рады ст^
4L*
643

были бы самой низкой участи, то можно было бы и вправду
надеяться, что они искренно обращаются к Христу. Но те, что
крестятся ради большого жалования и [ради] вотчин,
обращаются не к Христу, а к злату. И таковы почти все, кои здесь
крестятся.
По этой и по другим причинам нельзя допускать, чтобы
эти новокрещенцы или их сыновья попадали в приказы, в
посольства или на службу. И надо всегда опасаться, чтобы они
когда-нибудь не завладели престолом и не взяли его в свои
руки,
на Руси чужеземцы jg О несчастный и созданный на позор всему свету народ
имеют привилегии, «• т»х ^ г -i
Га1 уроженцам — не- славянский! Мы, глупцы, говорим: хорошо, если о [наши] уро-
воля женцы имели подобающие привилегии, а чужеземцы не имели
у нас никаких привилегий. Но все происходит наоборот.
Уроженцы живут в полной неволе и не могут свободно
пользоваться добытым в поте лица своего, а чужеземцы
пользуются всякими привилегиями. Например:
Уроженцы идут на государеву службу до рассвета и часто
едят лишь раз в день, а чужеземцы спят до полудня и едят
дважды и трижды в день.
Уроженцы получают небольшую плату, на которую нельзя
прожить, и работают на государя днем и ночью, весь год без
отдыха, а чужеземцы получают огромное жалование, и [вся]
служба их в том, чтоб сидеть без дела, есть и пить и только
на большие праздники являться в цветном платье.
Нашим торговцам силой навязывают товары, чтобы они
торговали ими на государя в Архангельске 16, а чужеземные
торговцы запрудили и заполнили [нашу] страну, завели
монополии и перебили у местных торговцев все наилучшие
доходы от архангельского торга. А доходы эти по праву
принадлежат самому вел[икому] государю, а затем (если будет на
то его милость) и местным торговцам.
Никому из уроженцев не дозволено дома курить вино,
даже для своего обихода, а всем чужеземцам — и даже
опальным и ссыльным — разрешено открыто курить вино. А
позорнее и несноснее всего, что наши славные дворяне и военные
главари и начальники должны кланяться опальным немцам,
чтобы накурить у них вина для своей надобности.
Разве эти и им подобные позорные порядки не постыдны
и не гибельны для народа. Уж если и это не считать народным
разорением, то я не знаю, что может быть еще хуже.
Что за слава была бы немцам, если бы у них сидели без
дела так много русских и растили себе животы, получая
непомерную плату. Что за слава и что за прибыль была бы
немцам, если бы русские повсюду у них торговали и по своей
воле и умыслу заводили откупа и монополии. Никто, конечно,
644

не похвалил бы немцев за это. И немцы, и никакие народы на
свете ни за что не стерпели бы этого, разве бы только их
принудили силой оружия. И тогда им было бы менее стыдно, ибо
покориться силе оружия не так позорно, как дать уговорить
себя лживыми речами на то, чтобы впустить чужеземцев, как
мы упомянули в другом месте — смотри разд. 15, п[ункт] 4 17.
19. Две огромнейшие и величайшие напасти или обиды
терпит в нынешнее время сие преславное царство от двух
народов: от крымцев и от немцев. И те и другие как бы
подчинили себе Русь и обложили ее данью: крымцы — силой,
немцы — хитростью. А пресильного и преславного
царя-государя нашего довели до того, что он стал как бы сборщиком
их дани.
Ведь все лучшее, что рождает эта земля, уходит частью
в Крым, частью к немцам. А жадности этих народов нет
никакого предела, и из-за этого сие королевство вынуждено
было превратиться в лютое тиранство и ввести нещадные,
бесчеловечные поборы.
Какая из этих двух напастей приносит царю-государю и
всему народу больше вреда, я не могу судить. Скажу лишь,
что от немцем мы терпим больше срама и позора, чем от
крымцев. А со временем и вреда от них может быть больше. Ибо
к превеликому [нашему] стыду немцы так связали руки
царю-государю, что на своем Архангельском торжище
государь не вправе торговать так, как ему угодно.
20. Не разрывается ли сердце от стыда и от жалости у бояр
и у всех людей придворного и ратного чина 18, когда они
видят, что у себя на родине они подчинены надменным
чужеземцам, которые их хвастливо презирают и оплевывают.
Как могут наши воины быть храбрыми, отважными и
готовыми к бою. Как им не утратить всякую охоту и мужество,
когда они видят, что все почетные и главные места отведены
чужеземцам, а им самим, несмотря на их заслуги, закрыт путь
к высшим должностям и к доходам.
Как могут не разрываться сердца у жителей, когда эти
утробы сидят без дела, а загребают такую большую плату?
Оттого они сами сложили поговорку, которую я не раз слышал
от самих немцев, когда они хвастают и говорят: «Кто хочет
есть хлеб даром, пусть идет в Москву». И так в соответствии
со своей поговоркой они постоянно пируют и пьянствуют,
а наших людей, кои случайно окажутся меж ними, кличут
лишь псами и свиньями и прочими скотскими именами,
а к тому же еще часто и бьют.
21. Ты скажешь, Борис, что немцы нам нужны, чтобы
учить ратному делу. Но я тебе скажу, что нам совсем не надо
Две величайшие оОи-
ды: от крымцев
и от немцев
Сердце разрывается
у граждан из-за того,
что их позорят
чужеземцы
Русским уже нечему
учиться у немцев
645

Немецкая красота
приносит нам
бесславие
Ныне есть повод
освободиться от
немцев
учиться немецкому конному строю, а скорее надо отучаться от
него, как мы уже об этом в другом месте говорили. А если
в пешем строю мы еще не научились всему, что нужно и
полезно, то значит вовек не научимся.
Я точно знаю, что у немцев уже нет никаких тайн в
военном деле, которым бы русские не научились в этой войне.
Поэтому пора уж, наконец, отпустить немцев, и стыдно вечно
учиться и, ничему не научившись, вовеки оставаться в
учениках.
22. Немецких наемников держат в Москве не для чего
иного, как для того, чтоб показывать их на парадах и на
приемах послов. Таким образом, за наши деньги воздается слава
не царю-государю и не народу русскому, а одним этим немцам.
Ведь они хвастаются, и хвалятся, и твердят, что наш строй без
них никуда не годен. И поскольку они красивей нас, то
красота их приносит славу и хвалу лишь им самим, а наши
скромные лица рядом с ними кажутся хуже, и наша грубость
становится явной.
Одним словом, им от этого — честь и слава, а нам —
бесславье и унижение.
23. Ныне есть хороший повод освободиться от немецких
торговцев и отослать их прочь. Ибо в тяжелое время они
увозят из страны свои товары или не хотят их продавать за наши
медные деньги, и из-за этого в стране возникает дороговизна 19.
А если бы эти товары были в руках у наших людей, они не
могли бы вывозить их вон и продавали бы их за наши деньги.
Таким образом, немцы причиняют всему королевству
неприятности и пакости, и поэтому великий государь не должен долее
терпеть их в ущерб себе и своим подданным.
А для этого надо, чтобы духовный собор бил челом,
обвиняя их во многих соблазнах. И, с другой стороны, города
должны бить челом, выставляя причиной то, что иначе они
никак не могут справиться с податями. И тогда можно будет
по праву отнять у немцев привилегии, добытые ими с помощью
хитрости и подарков. Царь-государь не обязан соблюдать их,
ибо они вредны и позорны для всего народа и прямо
противоречат его королевскому долгу.
А в 7167/1658 году полковники шотландцы учинили
великую дерзость и своеволие: они увели немецкого торговца из
его дома и на своем подворьи, открыв ворота, избили его
палками у всех на глазах. За такое великое оскорбление царского
величества, учиненное в Москве, следовало всех тех
шотландцев, кои были как-либо причастны к этому делу, выслать из
страны.
А то, что 16 октября 7163/1654 года толмач фон Делдин
получил от немецкого царя привилегии боярского сословия,
646

:не следует забывать, но сыновей его отправить в ссылку или
выслать из страны.
24. Борис: Когда Тезей строил город Афины, и Ромул — не разрешать чу«
Рим, и Александр — Александрию, то эти дивосильники и |омЧгсфодеТЬ В ]
мудрые короли принимали всех гостей и пришельцев,
желавших поставить себе дома и жить в новопостроенных городах.
Хервой: Одно дело — заложить один город, а другое дело —
управлять целым народом и заботиться о его благополучии.
В Афины приходили одни лишь соседи, люди греческого
языка, а в Рим — одни лишь латиняне, а в Александрию —
египтяне и греки, ибо Александр построил этот город не у себя
на родине и не ради народного блага, а лишь во славу своего
имени.
Но если бы какой-нибудь король хотел в наше время
заложить на Руси [новый] город и был бы рачителем народного
блага, он бы не мог позволить немцам жить в этом городе.
25. НеМЦЫ Обычно ХВаСТаЮТ, будто ИХ НарОД неколебимо Какова немецкая
верен и не умеет изменять. Но эту «верность» достаточно веРН0СТЬ
узнало и сие славное царство и иные народы.
Ведь немцем был Басманов20 — главнейший советник и
пособник Расстриги.
Немцем был Шеин — злосчастный военный бан, который
вместе с немцем Лесли (вольно или невольно — я не знаю)
с позором погубил под Смоленском русское войско21.
Немцем был тот, кто обещал великому государю захватить
Ригу, но затем сам сбежал в Ригу22.
Немцами были те, кои подло изменили при Клушине,
предали царя Василия и отдали это царство на разорение врагам.
Немцами были [люди], нанятые Франциском, королем
■французским, кои в трудное время не захотели сражаться
(так же, как у нас при Клушине) и этим самым предали
короля в руки врагов23.
Когда Карл Восьмой, французский король, уходил из
Итальянской земли, с ним было несколько немецких полков.
Они, видя свою силу, задумали захватить короля и всех
лучших бояр и увести их к себе в неволю, чтобы взять с них
выкуп. И они бы сделали это, если бы короля не предупредили
и он бы вовремя не ушел24.
Немцами были те воины, кои связали своего начальника
венгра — князя Надаши — и продали туркам венгерскую
столицу — город Буду25.
Такова немецкая верность.
647

Раздел 34
О СОХРАНЕНИИ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ВЛАСТИ
Труднее сохранить,
нежели приобрести
Почему
завоевателей славят больше,
чем хранителей
1. Иногда бывает труднее сохранить высшую власть и
рубежи королевства, нежели [их] расширить. Ведь все вещи на
свете подобны луне: то — растут, то — идут на убыль.
Поэтому наиважнейшее дело — сохранять их такими, как есть, и
если когда-либо они увеличатся, сохранить их, чтобы они не
пришли в упадок.
Приобретение во многом зависит от случая, от удачи и от
раздора среди неприятелей, то есть от причин, лежащих вне
человека, а сохранение добытого — это дело природного
таланта и высокого ума.
Для приобретения часто бывает достаточно одной лишь
смелости, а для сохранения [добытого] нужна и смелость, и
иные доблести, и многие другие средства.
В смутное время даже самые слабые обретают силу, а мир
и покой требуют хороших знаний.
Чтобы показать, что важнее сохранить свое, чем
приобрести чужое, спартанцы наказывали лишь тех, кои теряли
в бою щиты, а не тех, кои теряли мечи.
2. Не должно нас смущать то, что завоевателей
королевств всегда прославляли больше, чем хранителей. Ведь это
случается потому, что в их делах больше новизны, они больше
бросаются людям в глаза и производят больше шума и грохота.
Другая причина: для приобретения нужен непрестанный
труд, а при хранении времена чередуются, словно день и ночьт
и порою можно бывает отдохнуть и поспать.
Поэтому ратные дела вызывают у людей больше
разговоров, нежели искусство мирного хранения, хотя и здесь не все
идет само собой, а часто приходится взаправду попотеть.
Потоки, рожденные внезапным дождем, поражают людей
больше, нежели вечно текущие тихие реки, хоть реки эти куда
полезнее. Точно так же более удивительным кажется людям
тот, кто добудет, чем тот, кто сохранит, хотя эти прилагают не
меньше, а порою и больше труда и мудрости.
Деяния татар Тамерлана и Батыя и Отокара чешского
короля, и Аттилы — венгерского [короля], и подобных им
королей невысоко ценятся, ибо эти воины многое приобрели, но не
упрочили приобретенного, то есть не ввели никаких мудрых и-
крепких законов. Тем же путем шел и Александр Великий, и
поэтому его королевство сразу же после его смерти
развалилось и не было таким славным, как Римское.
3. Теперь уместно вспомнить, как царь Иван Васильевич
рел, но не упрочил намного расширил Русскую державу, присоединив Казань,
Царь Иван приоб-

Законы
народ
Без законов не
может быть
благополучия
Астрахань и Сибирь. Но я до сих пор не мог понять, какие же
он ввел благие законы, способствующие счастью и долголетию
королевства. Вижу лишь, что после его смерти королевство
погрузилось в великие смуты и напасти, из коих оно до сих пор
еще не вырвалось и не вырвется, пока не будет упрочено
благими законами.
4. Аристотель говорит: «Долг законодателя (или
основателя державы) состоит не в том, чтоб заложить город и
воздвигнуть стены его, а в том, чтобы научить, как сохранить его
подольше и навечно»1. А Флор2, римлянин, говорит:
«Сохранить державу труднее, нежели добыть ее. Завоевывают силой,
а чтоб сохранить — нужна справедливость». Справедливость —
то есть благие законы.
5. Не стоит слушать тех, кои говорят, что это королевство
до сих пор обходилось без мудрых законов, и без промыслов, и
без прочих устоев, а значит, и впредь может обойтись без них.
Им следует ответить, что и без хлеба и без соли могут люди
жить, но житье будет худым. Может, конечно, королевство и
дальше жить со своими обычными смутами, и напастями, и
нищетой, презираемое всеми народами. Но оно не может быть
счастливо без благих законов. Однако подробнее об этом
говорится в другом месте.
6. Борис: А чему же учит нас пословица, в коей говорится: возражение
«власть сохраняется теми же средствами, что и добывается».
Хервой: Пословица эта лишь учит нового правителя,
стяжавшего власть каким-либо хитроумным способом, чтоб он не
пытался поспешно и без надобности изменять народные
законы, если он хочет укрепить и уберечь свою власть. Но о том,
как укрепить весь народ, чтобы уберечь его от междоусобных
смут и от вражеских нападений, пословица эта не говорит, и
[из нее] не следует, что королевство может быть крепким без
хорошего законодательства.
7. Некие короли, такие, как Александр, Юлий, Константин,
Карл и иные, были грозными ратниками и славными диво-
сильниками и основателями новых королевств, и бог украсил
их многими добродетелями. Но королевства их были
недолговечными, ибо среди преемников их были раздоры и
кровопролития, так что большинство их погибло лютой смертью,
как мы об этом сказали выше, в разд. 32 о преемниках Юлия,
Константина и Карла: о том, какие между ними происходили
братоубийства и как ужасно многие погибли3.
А отчего это случалось. Оттого, что эти дивосильники,
достойные всяких похвал, из-за множества забот или из-за
краткости их жизни не смогли или, может быть, забыли и не
догадались установить благие законы для укрепления своего
королевства и прежде всего [закон] о своих наследниках и
укрепляют
Великие королевства'
Гбыли! плохо
устроены
649

У людей редко
бывают благие законы
Некоторые
государства хорошо
устроены и поэтому
долговечны
Рассмотреть законы
иных королевств
преемниках: как им вступать на престол, избегая раздоров, —
ибо в этом состоит основа народного могущества, что будет
виднее из следующего раздела.
8. Благие законы, спасительные для всего народа, должны
действительно считаться великим божьим даром, но такие
[законы] встречаются редко. Ибо у некоторых народов сроду
не бывало ученого мужа, который мог бы ввести благие
законы. А в других странах не было недостатка в ученых
людях, но остальной народ4 из-за своей личной корысти не дал
установить новые, хотя бы и лучшие, законы.
9. В Греции у афинян был Солон, а у спартанцев Ликург,
их законодатели, и оба эти города стояли несколько сот лет
i* великой силе и славе благодаря благим законам. Римляне
получили мудрые законы от своего короля Нумы, но они еще
и к афинянам отправили послов и переняли у них законы
вдобавок к своим, и со всеми этими благими законами Рим
пребывал в великой славе около 700 лет до царских времен.
А город Венеция дольше всех сохраняет свою славу, ибо
стоит он в целости уже более тысячи двухсот лет, и никто его
не одолел. А почему? Да потому, что венецианцы взяли все
лучшее, что было где-либо и когда-либо узаконено, и вписали
в свои законы.
А Чинское самодержавие или королевство в Индии — самое
долговечное, ибо ему (как говорят) уже несколько тысяч лет.
А это по той же причине: благодаря закрытию рубежей, госто-
гонству и иным благим законам.
10. Можешь и ты, достойный царь, закрепить это
королевство за своими потомками на много сот лет (если мир еще
столько простоит) и сделать его нерушимым и неколебимым,
чтобы оно пребывало в согласии, без всяких великих
междоусобных смут. А для этого полезно рассмотреть основные
законы этих долговечных городов и славных королевств и взять
[из них] не все, а лишь немногие законы, кои светятся меж
иными, словно драгоценные камни на платьях. Например:
1. Закон Солона: никто не смеет жить в праздности,
и каждый человек должен ежегодно сообщать властям, чем он
добывает свой хлеб.
2. Ликург ввел гостогонство, как об этом выше [сказано].
3. Афинянин Фрасибул придумал амнистию — весьма
похвальный способ устранять беспорядки5.
4. Французский закон: женщины не вправе претендовать
на престол.
5. Венецианский закон: не делить вотчин между братьями.
6. Венецианский обычай избирать князя.
7. Чинский и наш русский закон: закрытие рубежей.
650

8. Наш же закон: ссылка с предоставлением государева
жалования, с правом службы для опальных людей и так
далее.
11. Затем надо взять на примету деяния и речи славных
дивосильников, коих бог поставил в пример иным королям.
Ибо подобно тому, как некоторые из божьих святых
прославлены от бога чудесами и называются «чудотворцами», так и
некоторые короли совершили с божьей помощью самые
славные деяния, и их называют «дивосильниками» и основателями
новых королевств.
12. И прежде всего надо помнить, что все «наилучшие эти
дивосильники и основатели великих славных королевств
признали бога и прославили его каким-либо знаменитым деянием
или поступком.
Кир сперва был идолопоклонником, а затем был обращен
Даниилом в правую веру и письменно подтвердил это, и
отпустил еврейский народ в Иерусалим, строить храм господен.
Александр хотел сперва сам быть богом, но когда пришел
к Иерусалиму и увидел великого святителя, пал перед ним
на землю и воздал богу честь.
Всем известно благочестие Константина, и особенно то, что
он заботился о святой церкви и созывал соборы, и не хотел
судить епископов.
Благочестие Карла тоже было велико, ибо и он созывал
соборы, строил церкви и монастыри, сам читал вместе с попами
святое писание и пел вместе с ними.
А Рудольф, первый царь из австрийского рода, не будучи
еще царем, встретив однажды попа, идущего со святыми
дарами к больному по грязи и под дождем, слез с коня, и
посадил на него попа, и дал ему свой плащ, а сам пошел за ним,
и пешком проводил святые дары до больного.
Так бог хотел, чтобы короли воздали ему славу, дабы сыны
человечьи поняли, что он, господь, король над всеми королями.
И видно из этого, что бог прославляет прославляющих его.
Так что, если какой-либо правитель хочет уподобиться этим
великим дивосильникам в славных делах, он должен, прежде
нсего, подражать им в прославлении бога, то есть прославить
бога каким-либо особенным знаменитым и достопамятным
поступком.
13. Не только дела, но и слова достохвальных королей
заслуживают того, чтобы помнить их, и есть чему из них
научиться. Ибо они дошли до сути государственных дел не
только умом, как философы, но и на деле. Например:
Агис, спартанский король7, говорил: «Не спрашивай
сильны ли враги, а спроси, кто они».
Рассмотреть деяния
дивосильников
Сильнейшие из
дивосильников
приумножили славу
божью G
Помнить слова
достохвальных
королей
■651

Царь Антонин8 говорил: «Лучше одного подданного
сохранить, нежели сто врагов убить».
Генрих, Испанский король9, говорил: «Для меня страшнее
слезы и проклятия моих подданных, нежели величайшее
вражеское войско».
Раздел 35
О КОРОЛЕВСКОЙ СЛАВЕ
Королю надо
стремиться к славе
Как королю
добиться славы
Что в королях
достойно подражания
1. Борис: Подобает ли королю быть славолюбивым.
Хервой: Он и должен быть таким, но не высокомерным.
Таким он будет, если все свои деяния и свою славу посвятит
богу и пойдет по лестнице благонравия к истинной, [а] не
к суетной славе.
2. Борис: Как может король добиться истинной, [а] не
суетной славы.
Хервой: Если он будет трудиться для счастья своего на-
рода. И если он не потеряет терпения из-за людской
неблагодарности и не прекратит благодеяний народу, несмотря на
общую неблагодарность. Он должен стремиться, чтобы его
наследники подражали его деяниям, а сам должен следовать
примеру мудрых, благочестивых и великодушных покойных
королей.
3. Борис: Как должен король следовать примеру славных
королей и дивосильников.
Хервой: Некоторые люди, услышав имя Кира, Александра
или иного древнего достохвального короля, думают лишь о
войнах, и о битвах, и о завоеваниях новых стран. Но разумный
король должен думать совсем иначе. Ибо он обязан подражать
этим давним дивосильникам не в ратных делах, а в благих
законах и в благом правлении.
Аттила, Батый и Тамерлан были славными воителями и
покорили и завоевали много стран и народов, но в их делах
нет ничего, достойного подражания. Август, Траян,
Константин, Феодосии и некоторые иные цари не присоединили ни
одной новой области и, однако, мирно правя, стяжали себе
вечную славу и оставили память о деяниях, достойных того,
чтобы все короли держали их перед глазами как образец
и подражали им.
652

Итак, как мы сказали, король должен рассмотреть законы
разных стран и взять с них пример. Обо всем хорошем, что
заведено где-либо на свете, король должен сказать и, если это
нам полезно и пригодно, навечно узаконить это в своем
королевстве.
4. Борис: Стоит ли королю делать добро ради временной
выгоды.
Хервой: Конечно, стоит. Но с тем, чтобы эта временная
выгода способствовала постоянной выгоде и благу. Ведь раз
король должен заботиться не только о духовном, но' и о
телесном благополучии народа, то почему он не может творить
добро, имея в виду одновременно и вечное, и временное благо.
Так, Мечислав, князь польский, ради детей [своих] принял
святое крещение и окрестился сам вместе со всем своим
народом1. То же сделал наш Владимир ради [своей] невесты —
царской дочери2. То же [сделал] литовец Ягайло, чтоб
получить королеву и королевство Польское3. Мы видим, что весь
этот Северный край принял святое крещение благодаря
женитьбам и стремлению к временным выгодам.
5. Борис: Почему некоторых королей называют
«великими» и «дивосильниками».
Хервой: За великие, чудесные и достохвальные деяния, кои
они совершили.
6. Борис: Каковы те достохвальные королевские деяния,
благодаря коим добывается вечная слава в последующие
времена.
Хервой: Те, что полезны и спасительны наибольшему числу
людей и в течение наибольшего времени.
Борис: Что это: доблестные рати и завоевания новых
стран?
Хервой: Ни в коем случае.
Борис: Тогда скажи мне, каковы суть похвальные
королевские деяния и что является королевской обязанностью и
долгом.
Хервой: Долг короля [обеспечить] благочестие, справед-
ливость, покой и изобилие или веру, суд, мир и дешевизну.
Эти четыре вещи каждый король должен обеспечить своему
народу, и для этого бог и поставил его королем. Ради этого и
по этим причинам король должен созывать соборы, издавать
законы, строить новые и укреплять старые города, вести
праведные войны, исправлять язык, изыскивать и распространять
в королевстве промыслы и всякие полезные для общего блага
вещи.
7. Борис: Ты считаешь: что король должен держать в
памяти эти четыре вещи: благочестие, справедливость, покой и
Делать добро ради
временной выгоцы
Что такое дивогиль-
нические деяния
Благочестие,
справедливость, покой,
изобилие
Военные промыслы
653

изобилие. Почему ты не причислил к этому ратный или
военный промысел и [королевское] достоинство?
Хервой: Потому что всякий король должен заботиться
о мире и покое для своего народа, а воевать должен не всякий,
если его не заденут. Лишь некоторые более сильные короли
были воздвигнуты богом на то, чтоб покарать иных королей и
иные города. Однако это бывает исключением, и поэтому не
всякий король должен воевать.
соблюдение достоин- 8. А о достоинстве и чести ты напомнил верно, ибо
ства [здесь] есть о чем подумать, и особенно нам, славянам, коих
так легко обманывают почти все народы. Поэтому наши
славянские правители должны особенно помнить и заботиться
о защите народной чести от [посягательств] чужеземцев.
королям нужны фи- 9. Борис: Полезна ли королям философия или ученость?
лософы Хервой: Не только полезна, но и совершенно необходима.
Ведь большинство людей на свете живет, не зная тех
первоначальных вещей, которые должны быть ведомы всем малым
детям, и можно сказать, что люди живут, не зная
азбуки жизни, как об этом уже было сказано в разделе 1,
пункт 24.
Если б ты, Борис, спросил всех королей на свете, каковы
королевские обязанности, то, конечно, нашел бы многих, koti
не смогли бы объяснить тебе, для чего бог создал королей и
для чего дал им власть над народами. Мнят короли, что не они
созданы богом для королевств и для народов, а королевства
для королей. Мнят короли, что их дело — лишь властвовать,
приказывать и наслаждаться роскошью, а не заботиться
денно и нощно о народном благе. Мнят короли себя
беспредельными владыками, а не божьими наместниками или
управителями, обязанными дать богу подробный отчет о своем
правлении.
Как же ты можешь ждать благого и богоугодного
правления от того, кто сам не знает своего долга и своих
обязанностей? Такие [правители], если и сделают что-либо хорошее,
то лишь по необходимости, а не от чистого сердца.
До сих пор речь шла о высокомерных, надменных или по-
иному злонравных королях или о тех, кои не ведают правой
веры и божьих заповедей. Ибо все они по необходимости
заблуждаются из-за своей слепоты, пороков и злонравия. А
философское учение несомненно спасло бы их от этого.
Но скажу я тебе, Борис, и еще кое-что: [знай,] что
философские занятия необходимы вообще всем королям — молодым
и старым, неверным и правоверным, плохим и хорошим. Ибо
философия (или книжная умственная мудрость) создана
богом недаром, а чтобы быть полезной людям. И никому она
не может быть так полезна и нужна, как королям. Я говорю
654

не о молодых, и неверных, и злонравных, а о правоверных, и
мудрых, и украшенных всеми добродетелями королях.
Одна причина в том, что среди королевских дел случаются
бесчисленные вещи, о коих нужно повседневно помнить и
заботиться. А среди этих забот и дел часто встречаются трудные
вещи, над коими нужно хорошо подумать, и сообразить, и
поискать в книгах, и поломать голову, так что королю и его
думникам, занятым иными делами, невозможно удержать
в памяти столько расчетов и разных соображений. И поэтому
им необходимы философские книжные занятия, чтобы узнать
о тех или о других делах и найти в книгах примеры того, что
бывало раньше.
Другая причина в том, что короли и их думники, князья и
властели, постоянно окружены льстецами, кои и сами подают
плохие советы и потакают всему дурному, что задумают
правители. И нет никаких сомнений в том, что льстецы довели
несметное множество королей до беды и до позора или даже
до погибели, как об этом уже было сказано в разд. 32,
пункты 44, 45, 46 5. И поскольку короли окружены льстецами,
кои своими ложными советами ведут их к беде и погибели,
было бы хорошо и необходимо, чтобы разумный король
держал у себя хотя бы одного или двух философов в должности
историка или летописца и исправителя языка, кои бы со своей
стороны говорили ему правду, а если бы побоялись сами
сказать правду, то хотя бы указывали и представляли книги,
которые не боятся говорить истину.
Ты видишь, Борис, как нужна философия всем
правителям. А в этом преславном Русском королевстве она особенно
надобна, поскольку здешние государевы думники
политических и философских книг не ведают.
И6. Борис: Однако Наши ГОСудари И ДУМНИКИ ЭТОГО КОРО- Королям не следует
учиться на [своем]
левства, как и многих иных королевств на свете, учатся муд- опыте
рости на [своем собственном] опыте, и это лучше, чем
учиться по книгам.
Хервой: Ты правильно говоришь, что [собственный]
опыт — это самое лучшее и истинное [дело]. Но такая
мудрость имеет два недостатка:
Во-первых, она поздно приобретается, ибо опыт приносит
ее не молодым людям, а только старцам. Мудрость,
доставленная опытом, служит не тем, кто ею обладает, ибо, когда они
ее достигнут, их покидают и силы, и желания. А книжная
мудрость доступна и молодым людям. Пример этого —
Александр, который на восемнадцатом году жизни начал свои
великие дивосильнические деяния и совершил их за короткое
время. А среди его деяний не так удивительно то, что он
покорил столько городов, и королей, и народов, но достойно
655

памяти и удивления, что он сумел держать в страхе п в любви
и приводить в покорность своих местных македонских воинов,
уставших от стольких ратей и не раз хотевших покинуть
[своего] короля. А мудрость эту Александр получил не из
опыта, а от Аристотеля и от философии.
Второй недостаток в том, что учение на опыте связано со
многими ошибками и убытками. Тому, кто учится на
собственном опыте, приходится часто ошибаться и часто терпеть
убытки. Отсюда и пословица: «На ошибках люди учатся».
А те, кто занимается философией, избавлены от столь частых
ошибок и убытков. Так что, если кому-нибудь на свете и
нужны философские занятия, то королям они, конечно, всего
нужнее. Ведь королям не следует учиться на ошибках, ибо
королевские ошибки вредны, разорительны и гибельны для
целых народов.
Теперь ты видишь, Борис, что книжная мудрость и
философское учение нужны всем правителям. Однако на наше
горе короли и князья не только не приглашают философов, но
чаще изгоняют и убивают их. Афиняне изгнали своего
законодателя Солона. Александр убил своего летописца Каллисфена
за то, что он разумно советовал ему не делать себя богом.
Еврейские короли изгоняли и убивали своих пророков.
Вывод: тот, кто говорит правду, повсюду ненавистен.
12. Борис: Кто из дивосильников наиболее достоин того,
чтобы наши короли следовали его примеру.
Хервой: Я назову тебе троих — Кира, Константина и
Карла, а ты можешь из книг узнать и о других.
кир —король, до- Кир Первый, персидский король, был одним из наидосто-
стойный похвалы г ±- ? ±- ^ ±- ^ » ^ ^
хвальных дивосильников и королей на земле. Ибо даровал ему
бог всякие высшие королевские доблести, и особое счастье,
и благое правление, и много славных побед. И с помощью
пророка Даниила привел его к познанию себя — истинного бога.
Поэтому и сказал о нем господь устами Исайи: «Говорю
я Киру: ты — пастырь мой и выполнишь все мои повеления».
А грек Ксенофонт написал о его подвигах целую книгу7.
Правителей, коих бог одарил столь высокими
достоинствами, мы должны считать не просто нашими государями,
но и орудиями милости божьей. То есть посредством их бог
хотел помочь людям установить на земле мир, справедливость
и умеренность и наказать дерзость гордых и тщеславных
городов и правителей.
Так, при посредстве Кира господь наказал за гордость
Балтазара и других вавилонских королей. Ибо Балтазар
осквернил святые церковные сосуды и разгневал этим бога,
и потому лишился престола и жизни. Считалось, что город
Вавилон — неприступен, но Кир вместе с Дарием, королем
656

Мидийским, чудом взяли его. Большая река Ефрат протекает
через город — Кир отвел ее в сторону и по ее руслу проник
в город.
Таким же образом, позднее, Александр убил короля Дария
и разорил могучий город Фивы, и чудом [одолел] морской
город Тир. И был он орудием божьим для наказания
надменных греческих городов и персидских королей за их грехи.
А римляне разрушили гордый и многоидольный город
Карфаген и повергли ниц множество городов и королей.
13. Из ЭТОГО МЫ Заключаем, ЧТО бог СОЗДаЛ И ХОтеЛ иметь Зачем бог создал ве-
г ликие королевства
все могущественные королевства, чтобы с их помощью
принудить к умеренности и скромности насильников и людодер-
цев и гордые роскошествующие города и чтобы защитить
слабый люд от могучих злодеев, чтобы установить скромность,
справедливость, мир и благие законы.
И знай, Борис, что бог создал и предназначил для
усмирения высокомерных тиранов и роскошествующих городов не
только эти четыре королевства — Ассирийское, Персидское,
Греческое и Римское, но (как мы уже ранее говорили) и все
остальные, какие есть на земле великие, могущественные и
знаменитые королевства. Чтобы мир, справедливость и законность
сохранялись на свете и добром и силой.
Однако и сами великие королевства обычно начинают
возноситься и забывать бога, и со временем бывают за это
наказаны иными [народами]. Татары и турки издавна уже
наказывают за грехи другие народы. Но, может быть, еще придет
время, когда богу будет угодно, чтобы и они были наказаны
другими [народами] и приняли кару за свое тщеславие и
богохульство.
14. В СВЯЗИ С ЭТИМ надо Сказать об ОДНОМ веЛИКОМ Заблу- Все великие королев-
г г> ства равны достоин-
ЖДеНИИ, КОТОрое ВВеЛО Нас, СЛаВЯН, В ООЛЬШОИ СОблаЗН. ством Риму
То есть [о том], что некие греческие льстецы, услышав
пророчество Даниила о четырех королевствах, стали утверждать,
будто бог дал этим королевствам какую-то особую власть,
достоинство и величие больше, чем всем остальным
королевствам на земле, и будто бы другие королевства не могут
сравниться с ними властью и достоинством8. И в частности
[они относили это] к Римскому королевству (уже после его
падения и после разорения города Рима) и не постыдились
внести в царские законы при царе Юстиниане лживые и
клеветнические слова: «Царь Римский — господин всего света».
Однако надо знать, что, во-первых, ни одному из этих
королевств бог никогда не давал власти над всем светом.
Во-вторых, ни одно из этих королевств не имело никаких
дел и сношений с теми королевствами и народами, кои не
были им завоеваны или сами по своей воле не присоединились
42 К). Крижанич
657

к нему. Например, Китайское, Чинское, Эфиопское, Скифское
и это наше Русское, Польское и Литовское королевства
никогда не попадали под власть римлян. И поэтому римские
цари никогда не имели в этих королевствах никакой власти и
прав и преимуществ. И не могли отнимать у них и даровать
им какие-либо отличия и привилегии.
В-третьих, иные свободные, великие и самодержавные
королевства не уступают этим четырем [королевствам] ни
в славе, ни в чести, ни в величии, ни в достоинстве, ни в
правах, ни в каких-либо знаках власти. Например, в нынешнее
время, после падения Римского царства, Персидское,
Французское, Турецкое, Испанское и Русское королевства во всем
равны древнему царству Августа, то есть эти короли обладают
таким же, если не большим, достоинством и властью, п
могуществом, и правами, как и Август, даже если пределы их
владений не так велики. А Русское наше королевство и подавно
равно Римскому, раз оно никогда не было под властью Рима.
В-четвертых, то, что Даниил говорит и пророчествует об
этих четырех королевствах, еще не доказывает, что бог дал
этим королевствам какое-либо превосходство или старшинство
над другими.
Но из этого следует:
Во-первых, что бог этим хотел показать Навуходоносору и
всем остальным королям, что мир управляется не случайно,
а по его божьему промыслу, п чте он, господь,- дает власть
кому хочет, и отнимает ее, у кого хочет, и все это рассчитано
в его небесных книгах: чему и как быть до скончания веков.
Во-вторых, поскольку тогда, после гибели Ассирийского
королевства, погибло, по воле божьей, и Еврейское
королевство, и высшая власть была отнята от рода Давидова, из
коего предречено было выйти Христу, то чтобы евреи не
отчаялись и не разуверились в первых пророчествах, бог
объявил им через Даниила время рождения Христа и что
должно будет произойти в ту пору,
камень с горы раз- В-третьих, хотел бог вознести своего Христа над всеми
бил [Римское] цар-
ство королями этого света и поэтому назначил, чтобы при нем
возникло наисильнейшее королевство всего света и чтобы
победил его Иисус Христос не железом, а деревом, не силой, а
терпением. Ибо предсказал Даниил, что камень, отпавший от
горы, ударит по истукану (символу этого королевства) и
разобьет его на куски (Кн. Даниила, гл. 2.34).
Из всего этого мы заключаем, что Римское королевство
было сильнее всех иных на свете и что не будет и не может
быть королевства, равного ему по силе. Однако честью и
достоинством оно было ничем не выше других, — и Август или
658

Нерон, Домициан и Деций мучители были [ничем] не выше
Давида, Осии и Езехии. И позднее христианские греческие
и немецкие короли (преемники Константина и Карла) были
ничем не выше французских, испанских и иных христианских
королей.
Более того, эти греческие и немецкие короли не имели
в действительности никакого отношения к тому Римскому
царству, которое было предречено Даниилом, и ложно
именовали себя [римскими царями] из-за своего суетного
заблуждения и из собственного хвастовства. А если бы они имели
какое-нибудь отношение к этому царству, то должны были
бы уже быть разбиты в прах и уничтожены Христовым
(камнем).
Мне кажется странным и удивительным, что льстецам
удалось ослепить греческих и немецких королей и что ради этой
суетной мирской славы и ради этого пустого римского титула
они изволили сами себя приписать к числу врагов Христа, на
коих он должен ополчиться и в конце концов погубить и
уничтожить.
Борис: Грешно ли было этим королям именовать себя
римскими царями.
Хервой: Бог им судья, и не мне судить об этом. Ведь и они
имели на то свои причины, а некоторые из них и [впрямь]
владели Римом. Но я не знаю, чем можно оправдать нашего
царя Ивана, который никакого отношения и никаких дел
к Риму не имел.
15. Вкратце расскажу тебе о Константине (как я раньше Почему Константина
обещал): этот благочестивый и достохвальный царь был под- прозвали ♦великим»
линным, а не мнимым римским царем, ибо владел всем этим
[Римским] царством. А прозвище «Великий» он снискал не
ратными подвигами и не битвами, а мирными деяниями:
епископы прозвали его так за то, что он жарко и истово чтил бога
и заботился о благочестии — созывал соборы, строил церкви,
старался улаживать церковные раздоры, смирялся перед
епископами и не желал судить их тяжбы.
16. Однако я думаю, что ни один из королей с начала чело- Карл [был] одарен
веческого рода не подавал своим преемникам такого благого многими добродетс-
„ ^ г „ лями
и достойного подражания примера, как Карл Первый, немец
кий и римский король. Ибо этот Карл вел счастливо и удачно
множество войн и победил несколько королей и князей.
Изгнал из Франции сарацинов. После тридцатилетней войны
заставил саксов принять христианскую веру. Рим освободил
от лангобардов и вернул папе свободу. Поэтому Карл этот был
одним из великих дивосильников, ниспосланных богом для
установления справедливости и мира, таким же, как Давид,
Кир, Александр, Юлий, Август, Константин и Феодосии.
659

Подобным дивосильникам надлежит не только вести
войны, но и заботиться о справедливости и о благочестии.
Карл отличался в обоих этих делах. И рати лютые, долгие и
непрестанные рати вел до самой своей смерти, и о [своем]
мирном долге не забывал. Несколько раз созывал соборы:
в Риме, во Франкфурте и во Франции. Основал три
училища — в Болонье, в Павии и в Париже. Создал в Немецких
землях много монастырей, при коих были и училища.
Приказал записать французские законы. Велел собрать и привести
в порядок старинные немецкие песни и повести. Уже в
старости стал учиться философии и астрономии. Велел, чтобы ему
читали за столом книги святого отца Августина. Пел в церкви
часы и читал сам молитвы и своим князьям велел делать
то же самое. Договаривался через послов с сарацинскими
королями, чтобы они лучше обходились с христианами.
Приказал дать ветрам и месяцам немецкие названия, коих они
дотоле не имели.
Из всего этого ясно, что бог одарил и украсил этого короля
высокими достоинствами и добродетелями и великой удачей,
и поэтому его справедливо назвали Карлом Великим.
Раздел 36
О ЗАМЕЩЕНИИ ПРЕСТОЛА1
1. После смерти королей чаще всего наступают
междоусобные войны и раздоры из-за замещения престола. Поэтому для
укрепления и для долголетия королевства, для сохранения
мира и для предотвращения междоусобиц нет ничего
полезнее, как установить твердый порядок замещения престола. Об
этом мы здесь и поразмыслим.
2. Борис: Какое правление лучше: когда в городе заведено
общевладство, как некогда в Афинах, а теперь — в Венеции,
или когда у одного народа или в одной стране правит много
князей, как некогда на Руси, а теперь — у немцев, или когда
правит только один король.
Хервой: Об этом и говорить долго нечего. Вещь сама по
себе достаточна ясна. Гомер-поэт говорит, и с ним
соглашаются все мудрецы: «Плохо, когда много правителей, — надо,
Оградить себя
законами от
междоусобных смут
Самовладство —
наилучшее
правление
660

чтоб был один король». Более подробно мы сказали об этом
б разд. 222.
3. Борис: Раз самовладство — лучшее правление, то скажи
мне, Хервой, что разумнее: в каждом случае избирать само-
владца по общему решению или чтобы престол передавался по
наследству и чтобы сыновья наследовали отцам.
Хервой: А по-твоему, что лучше?
Борис: Я бы считал, что избрание лучше,чем родовая или
наследственная власть.
Хервой: По каким причинам ты так говоришь?
Борис: Первая причина. Потому что избрание древнее, чем
наследование. Ведь в начальные времена люди выбирали
королей.
Хервой: Не удивительно, что выбирали — тогда иначе и
быть не могло. Так бывает и теперь: когда прервется
королевский род, необходимы [бывают] выборы. Но хоть в те предав-
ние и простые времена вошли в обычай выборы, однако со
временем люди стали опытнее и поняли, что для них лучше,
так что теперь наследование более обычно и более принято.
Борис: Вторая причина: при выборах могут приискать
наилучшего и самого подходящего правителя, а при наследовании
надо принимать одного определенного [человека], хорош он
или плох.
Хервой: Наилучшего могут избрать, это верно. Но
избирают ли таких? Посмотри на то, что происходит, и [нигде]
такого не увидишь. Редко случается (или вернее — никогда
не бывает), чтоб выборы проходили без личных пристрастий
и желаний. Те, кто выбирают, ищут человека, полезного не
народу, а им самим. Часто решают дело подарки и посулы,
а иногда — приязнь или вражда.
Никита Хониат3 пишет об одном греческом царе, который
не имел детей и перед смертью рассуждал со своими
советниками о преемнике. Тогда, дескать, разные [советники]
называли разных [людей], но каждый называл того, кто был ему
удобен. А о таком, который был бы полезен всему народу,
никто не подумал и не позаботился.
Борис: Третья причина: при выборах ставят королем
человека подобающего возраста, а при наследовании власть
иногда достается юношам и грудным детям, никак не
способным управлять страной.
Хервой: При наследовании случаются такие неудачи, и мы,
Борис, это признаем, но зато с выборами связана иная беда:
престол каждый раз остается вдовствующим, и страна не имеет
государя. И ты должен признать, что от этого больше зла и
вреда, нежели от малолетства или от неразумия государя.
Ведь там, где случается перерыв в правлении или междуцар-
Наследование
лучше, чем избрание
При выборах
[бывают!
междуцарствия, вредные для
народа
661

ствие, умолкает закон и берут верх сила и своеволие. Каких
только смут, каких злодеяний не бывает в это время! Какими
только обманами и.хитростями не домогаются власти!
при выборах — заго- Другое немалое и частое зло при выборах — это несо-
ВОРЫ И ВОЙНЫ r^srj r а
гласив между выборщиками, вслед за коим начинаются раз-
доры, заговоры и войны. Едва ли хоть одни выборы обходятся
без ратных смут. Погляди на поляков и немцев и на Рим при
древних царях, а затем при папах, и ты увидишь, [что там]
часто в одно и то же время было по два и по три царя, по два
и по три папы, и из-за этого произошло много кровопролитий.
Поверь мне, что это важная и достаточная причина, чтобы
вовсе отказаться от выборов.
В-третьих, ты говоришь, что наследование приносит нам
порой малолетнего короля, неспособного управлять страной.
Однако, Борис, и выборы не спасают от этой беды. Взгляни
на поляков — и ты увидишь, как они иногда короновали такого
короля, который из-за малоумия не мог [даже] принести
присягу. А венгры иногда короновали и детей в колыбели.
Знай же правду, Борис: все эти выборы королей лишь
с виду кажутся выборами, а на деле везде существует
наследование. Избранные короли находят способы, чтоб закрепить
королевство за своими детьми, и не только за сыновьями, но
и за дочерьми (как это сделал Людовик Венгерский у
поляков) 4. Никогда еще поляки, венгры, чехи и датчане не
воспользовались на деле этой своей свободой выбора, чтоб обойти
королевских наследников — будь то сын или дочь. Так поляки
отдали Ядвигу — дочь Людовика — и с нею свой престол
литовцу.
Никогда не могли они свободно выбирать даже между
двумя братьями или родичами и, минуя старшего, избрать
младшего. Так поляки не смогли обойти нынешнего Казимира
и избрать его младшего брата — Карла, хотя Карла все они
больше любили, а Казимир считает, что поляки хуже
немецких псов, и инока Казимира искали в других странах в
монастырях 5.
А венгры в подобном случае поступили совсем смешно.
Король Владислав постриг в попы своего племянника Коло-
мана и отправил во Францию, а младшего брата Коломана —
Альмоша— усыновил и назначил своим наследником6. Ибо
Коломан был мал ростом, косноязычен, хром, горбат и крив, —
чудище, а не человек. Но ведь после смерти короля
[Владислава] он стал угодным венграм из-за того, что был
старшим.
Они послали за ним в Париж и, добыв разрешение папы,
расстригли его и короновали.
Что ты скажешь теперь об этой свободе выбора?
662

Борис: Вижу Я, ЧТО ЭТИ Выборы — ЛИШЬ Обман И Пустые При выборах прави-
тт f V « тели не так забот-
слова. Но скажу я тебе, Хервой, еще о четвертой причине: го- ливы
ворят, что избираемый король правит мягче и скромнее, чем
наследственный, и притесняет своих подданных меньше, чем
тот, кто имеет не такую полную власть7.
Хервой: Говоришь, что власть будет мягче. Но скажи еще,
Борис, что и порядка будет меньше, и меньше заботы и
внимания. Ибо зачем много заботиться о том, что не
принадлежит ни мне, ни моим потомкам.
Во-вторых, такие короли всегда бывают в долгу перед теми
властелями, кои помогли им занять престол, и в долгу перед
всеми, кто может ограничить их власть или отнять. Посмотри
на поляков — и убедишься. И поэтому властелн своевольничают, при выборах —
справедливость страдает, сила торжествует, а король закры- нениВе0ДслабыхПритес
вает глаза на преступления властелей. Посмотри и на
немецких царей, кои без достаточной причины отторгли от царства
города или целые земли и раздали их своим детям и родичам
и даже иностранцам; иногда из милости, иногда и за деньги,
а иногда для того, чтоб подкупить избирателей, дабы те
избирали после них на престол их сыновей. А при
наследственном правлении такого не бывает.
Борис: Пятая причина: говорят еще, что это побуждает
властелей и бояр к благонравию и мужеству, и храбрости,
ибо они надеятся стать государями.
Хервой: Плюнь на это, об этом не стоит и говорить. Ведь
вряд ли все князья будут стараться стать хорошими, если
когда-нибудь выберут одного хорошего князя (и то не
умышленно, а случайно). Если мы посмотрим на любую страну, то
увидим, что выборы бывают разными и гораздо чаще
выбирают дурных [правителей]. Пусть Рим расскажет о своих
царях, а немцы — о своих.
Борис: Шестая причина: Аристотель, дескать, предпочитал
избрание и поэтому более одобрял карфагенян, избравших
короля, нежели спартанцев, передававших престол по наследству.
И в христианских странах — у чехов, у датчан и у венгров —
недавно были избранные короли, а у поляков они есть и теперь.
Хервой: Мнение Аристотеля в данном случае [ничего] не
опровергает. Аристотель был мудрецом, но не пророком, а
могут ошибаться и самые мудрые. И неудивительно, что
Аристотель, будучи греком, придерживался греческого мнения.
Ведь у греков тогда было общевладство, и никаких королей —
ни наследственных, ни избранных — они не признавали.
Поэтому Аристотель и хвалит то королевство, которое более
похоже на общевладство.
Что же до примеров королевских выборов у некоторых
древних и нынешних [народов] — у карфагенян, у поляков
663

При наследовании
[престола] правление
бывает лучше
Если королевич мал
годами
Королева правит
[вместе] с
опекуном — чужеземцем и
духовным лицом
и у иных, то это — слабый довод, ибо преобладает
противоположный обычай и на каждый пример избрания найдется
сотня примеров наследования [престола].
Итак, закончим эту беседу и скажем вместе с Липсием: во-
первых, что при наследовании королевство управляется лучше
и возрастает более, нежели при выборах. Не стоит тратить
слов, ибо это ясно само собой. Достаточно взглянуть на те
и на другие страны.
Во-вторых, он говорит, что повсюду, где были славные и
достохвальные королевства, — у персов, у македонцев, у
египтян, у чинцев 8, у евреев — везде престол был наследственным.
В-третьих, он говорит, что королевства, в которых королей
избирают на сеймах, не были и не будут долговечными. Ведь
всегда найдется какой-нибудь король, более умный и смелый,
чем другие, который [своими] милостями, деньгами,
хитростью или силой закрепит за своим потомством доверенный
ему престол. Это показывает пример Датской и Чешской земли,
и так может быть и в иной большой стране (то есть в
Польской земле).
Никита Хониат восклицает: «О, как плохо выбирать
многих, а не одного! Ты, пресветлое Римское царство, ты выше
всех народов, а сколько тиранов ты вытерпело? Сколько
искателей тебя добивалось? Сколькими людьми ты было опозорено?
Скольких ты украсило короной и багряницей? И пришлось
тебе вынести больше срама, чем Пенелопе, осаждаемой
бесстыжими женихами» 9.
Отчего он так говорил? Оттого, что престол покупали за
деньги. Клавдий платил каждому воину по 15, а Юлиан по
20 сестерциев, то есть по двести и по триста рублей на наши
деньги. Происходило там и еще хуже, о чем говорится
в этом же разд[еле] в пункте 20 10.
4. Борис: Я полностью соглашаюсь с тобой и признаю,
что наследование власти гораздо лучше, чем выборы. Но что
делать, если королевич мал годами?
Хервой; Если жива мать, то полезно, чтобы она правила за
сына [вместе] с разумными думниками. Не следует поручать
королевство одним властелям. Ведь если один из них будет
блюстителем или опекуном королевича, то он сможет
захватить власть или причинить иную беду, грабя казну и посягая
на общее благо. А если многие станут опекунами, то не
миновать им ссор и раздоров.
5. Людовик XIII, король французский, оставил свой
престол и своего сына во власти его матери — королевы и
назначил равноправным с нею наместником и опекуном сына
духовное лицо и чужеземца, кардинала Мазарини, итальянца
низкого происхождения. Людовик надеялся, что незнатный и чу-
664

жеземный священник не сможет причинить стране никакого
вреда. Однако этот милый гость тут же начал скупать
большие имения и устраивать свадьбы между своими сородичами
и высшими властелями [французского] королевства. Обидно
стало некоторым князьям быть под властью алчного
чужеземца, и они начали просить королеву, чтобы она отослала его
прочь. Но у него было немало сильных сторонников, и поэтому
возникла лютая междоусобная война и.
6. Лучше поступил Карл, шведский король, оставивший
сына и престол королеве и четырем наивысшим властелям. Так,
чтобы королева правила и издавала законы не одна, а
совместно с этими четырьмя думниками 12.
А там, где королевы нет в живых, главным можно
назначить местную духовную особу, то есть главного владыку
церковного: здесь — патриарха, у поляков — архиепископа.
7. Если же король оставит много детей — сыновей и
дочерей, то несомненно предпочтение должно быть всегда отдано
мужчинам, а не женщинам, старшим братьям, а не младшим.
И этих природных прав ни за что не следует нарушать, как
об этом мы скажем ниже. Но сперва поговорим о целости
государства и о мире в стране.
8. Многие короли, обуянные и увлеченные любовью к своим
сыновьям, разделили королевство между ними. Но в этом они
ужасно ошиблись, нарушили свой долг и согрешили перед
богом и перед народом. А то, чего они больше всего хотели и
надеялись этим достигнуть, они не достигли.
Ибо они хотели, чтоб род их на свете был преславен и
долговечен и чтоб ни один из сыновей не оказался в числе
подданных или в числе князей и властелей, имеющих над собой
более высокого правителя, а чтобы все они были королями
или самовластными князьями. Однако это им не удалось. Но
вместо величия и долголетия они привели их к скорой и
напрасной гибели, ввергнув их в лютую борьбу и братоубийство.
Нет на земле такой большой страны, которая, будучи
сперва единой, а затем разделенной, могла бы быть
достаточной для двух братьев. Вон как велико было Римское
государство, и все же оно было тесным для трех братьев.
Константин Великий так разделил королевство между своими тремя
сыновьями, чтобы Констанций владел Царьградом и Востоком,
Константин — Испанской, Французской и Немецкой землей,
Констант — Римом и Итальянскими да Иллирийскими
странами. Но Константин-младший не был доволен разделением
державы, а хотел один быть над нею господином и пошел
войной на Константа, и вскоре был убит. Затем и Констант был
убит своим воеводой Магнентием, а изменник Магнентий
(когда его войско было уничтожено царем Констанцием) по-
Королева с четырьмя
властелями
Церковный владыка
с четырьмя
мирянами
Если будет много
детей
Делить
королевство — глупость и
грех
Константин разделил'
королевство
665

кончил с собой. Констанций умер бездетным, и после него
вступил на престол Юлиан-отступник, племянник
Константина Великого. А этот за свою нечестивость был наказан тем,
что он и сам погиб, и славный Константинов род лишился
престола и оборвался во втором колене 13.
Владимир разделил Наш Владимир Великий тоже разделил власть между
королевство своими двенадцатью сыновьями. А что хорошего из этого
вышло. Святополк убил блаженных Бориса и Глеба. Ярослав
разбил Святополка и выгнал его из Киева к полякам.
Святополк пришел с поляком Болеславом и прогнал Ярослава к
печенегам. А когда Святополк пошел с печенегами на Ярослава,
то был разбит и убежал к полякам, и там умер. Затем
Мстислав прогнал Ярослава в Новгород, и начались между ними
кровопролитные стычки. Такое братоубийство пошло тогда на
Руси. А хуже всего было то, что Русская земля тогда
разделилась, и народ ослабел, так что полякам и литовцам нетрудно
было взять Киев, Львов и иные земли, а татарам — одолеть
весь народ и держать [его] долгое время в лютой неволе н.
Достаточно будет этих двух примеров, случившихся в
Римском и в Русском королевствах. А если б кто-нибудь захотел
поискать в старинных повестях, то нашел бы множество иных
подобных этим случаев в этом же Русском, и в Польском, и
в иных королевствах, и из всего этого можно было бы увидеть
и заключить, что разделение королевства — зловредно. И
зловредно это не только для подданных, но и для самих
правителей, и всего их рода и потомства.
совесть не велит С другой стороны, речь идет о совести и о королевском
делить власть долге. Ведь именно в этом деле, более чем где-либо, короли
должны не забывать о том, что не народы созданы для
королей, а короли созданы богом для народов. И поэтому не
годится, чтобы короли из-за своих личных целей вредили общему
благу. То, что древние короли создали и утвердили с великим
трудом и в кровопролитиях, наследники их не вправе
разорять и делить между своими детьми. *
Поэтому лишь один из королевских наследников вправе
иметь доступ к самодержавному престолу. А остальные братья
и сестры, и вся родня должны довольствоваться положением
подданных. И если сам король правильно оценит вещи, он
поймет, что для славы и долговечности рода его гораздо полезнее,
чтоб остальные [родичи] были подданными. Ибо при
разделении власти братья воюют между собой и убивают [друг
друга], и род быстрее погибает, и королевство теряет силу и
достоинство. А при нераздельной власти один из них всегда
правит пресветлым и славным королевством, наследует славу
своего отца и деда и иных предков и сохраняет [ее] в
целости.
666

9. Поэтому некоторые короли, узнав о вреде разделения
{власти], ударились в другую крайность и, забыв не только
о врожденной любви к своей родне, но и о простой
человечности, завели обычай душить своих сыновей и стали прелю-
тыми сыноубийцами. Так поступают турецкие короли. Одного
сына они оставляют, а всех остальных удушают.
10. Не многим лучше поступали и греческие короли,
которые постригали, оскопляли, ослепляли [своих родичей], но
не всех, а тех, кого они особенно подозревали. И так
[поступал] брат с братом, отец с сыном и сын с отцом из-за
проклятой жажды власти.
11. Римские древние цари и греческие тоже иногда брали
себе в друзья и в соправители братьев или родичей. Так
Диоклетиан поставил рядом с собою и возвел в правители
Максимилиана и дал ему власть, равную со своей 15. Оба они,
обладая одинаковой верховной властью, именовались «Августами».
И оба эти Августа взяли себе еще двух других соправителей,
но дали им меньше власти, и назывались они не «Августами»,
а «Цезарями». Диоклетиан выбрал Галерия, а Максимилиан —
Констанция (отца Константина Великого), а иные иных.
Не этому обычаю следует подражать, ибо он не всегда,
а лишь очень редко приводит к добру, особенно в
королевстве меньшем, чем Римское. Ведь в управлении
[государством] часто случаются дела, по которым двоим бывает трудно
сговориться.
12. Немцы придумали для этого свой способ. Младших
братьев правителя они постригают, но посвящают их не
в попы и не в дьяконы, а в причетники, и облачают в
церковное платье. И дают им самые богатые епископства: по
одному, по два или по три.
Эти так называемые «епископы» получают церковные
доходы и богато на них живут, и ставят вместо себя
епископского наместника, который занимается церковными делами.
Так [они и] живут, не смея жениться, но вместо этого
занимаются всякими мирскими делами и водят войны, и можно их
назвать не церковными, а казенными епископами. Если ж
брат их, правитель, умрет бездетным, то епископ, сбросив
поповскую одежду, получает власть и корону и женится.
Карл — брат нынешнего короля Казимира Сигизмундо-
вича16 был таким казенным епископом и скопил большие
деньги. Когда брат его [Казимир] стал королем, поляки
просили Карла постричься полностью и стать подлинным
епископом. Но он им ответил: «Не принуждайте меня быть
священником, ибо еще потребуется, чтоб я наплодил вам
королей». Однако бог судил иначе и вскоре призвал Карла из этого
мира [к себе].
Турки удушают
королевичей
Греки ослепляют,
оскопляют, постригают
Римляне брали
соправителей
Немцы для вида
постригают
667

Абиссинцы держат 13. Абиссинцы держат всех королевских сыновей и роди-
в неволе ~ *
чей в одном укрепленном остроге, вдали от людей, чтоб не
устраивали они заговоров и смут. Острог этот называется
Анга, стоит на почти неприступной горе, [и] стережет
его сильная стража. Когда король их умирает, они
ставят на престол того королевича, который властелям и
блюстителям покажется самым подходящим. Таков тамошний
обычай.
Меня не удивляет этот далекий народ, но удивляет
немецкий философ Липсий: почему он хвалит этот обычай? Мне
кажется неподобающим держать в неволе того, кто рожден
для престола, особенно когда он еще ни в чем не прови-
Благие законы луч- НИЛСЯ.
ше всего противо- л / т* m <z
стоят жажде власти 14. Борис: 1ы не одобряешь ни разделения власти, ни
турецкого удушения, ни греческого ослепления, оскопления,
пострижения, ни римского сотоварищества, ни немецкого
мнимого посвящения в сан. Что ж ты одобряешь и советуешь?
Какой способ надо применить, если престола будет добиваться
несколько царственных особ.
Хервой: Я, Борис, одобряю две вещи: познание самого
себя и благое законодательство. С помощью этих двух средств
каждый король может лучше всего решить судьбу своих
детей и укрепить свою власть.
Я не говорю о сыновьях и о братьях, и об иных особах,
которые хотят стать наследниками и набиваются' на престол.
Я думаю не о них и не говорю, чтоб они смогли познать себя
или установить и соблюдать благие законы. Глупо было бы
ждать от них этого. Ведь жажда власти — это такой соблазн.,
который окончательно ослепляет человека и делает ferol
безумнее скота и зверя. Ибо скоты и звери не убивают своих
родичей, а человек, жаждущий власти, готов убить брата и
сестру, мать и отца.
Что же я хочу сказать? Я обращаюсь к старому королю,
уже сытому властью, к такому, кто думает уже не о
достижении, а об оставлении власти и о том, как распорядиться ею.
И объясняю ему, что нет нужды делить королевство и своих
сыновей заточать, постригать, оскоплять, ослеплять, душить.
Все это противоречит разуму и божьей заповеди. Но надо
ограничить их благим законодательством, чтоб они не могли
подать людям пример и повод к мятежам, а вынуждены
были бы оставаться в пределах разума и приличия.
Однако король, который хочет установить в этом деле
хороший закон, должен хорошо познать самого себя. То есть
[понять], что он не бог и не ангел, а человек и что ни один
королевский род никогда не начинался с королей или с вла-
668

отелей, а все идут от холопов, от земледельцев и от иных
низких и неродовитых людей. И еще понять, что король создан
богом для народа, а не народ для короля.
Если это будет учтено, то могут быть приняты такие
законы и меры против разделения власти и против притязаний
Властолюбивых ОСоб: МеРы против разде-
. -гт ^ л -л „^ u ления [власти]
1. Да будет на Руси Iz князей — блюстителей престола. и против мятежей
2. А если оборвется королевский род, да будет один из этих
князей избран королем.
3. Да будет утвержден определенный способ выборов, как
мы скажем ниже.
4. Да не берет король жен от чужеземцев, а лишь от своих
князей и властелей или славянских правителей.
5. Да не выдает король своих дочерей за чужеземцев,
а лишь за своих князей и властелей, и за славянских
правителей.
6. Да не будет у королевских дочерей никаких прав на
престол. Разве что — у младших незамужних дочерей, в
случае, если не останется сыновей.
7. Да не будет королевство ни в коем случае разделено.
8. Да будет всегда наследовать престол старший сын или
ближайший и старший королевский родич (если только он не
еретик и не безумец).
9. Да не смогут остальные братья владеть более чем одним
небольшим городком или острогом.
10. Да будут они называться «князьями», но на народных
сеймах не должны они иметь ни места, ни голоса, ни права
свободного присутствия.
11. Да не смогут они держать слуг сверх определенного
числа, кое им будет назначено.
12. Да будет считаться уголовным преступлением
связываться с ними и им содействовать.
13. Наследник престола должен будет самым первым под
присягой подтвердить народу [его] права.
14. А затем подданные должны присягнуть в том, что они
будут повиноваться лишь ему, королю, а после него
законным его наследникам — королям, законно коронованным.
А если кто-нибудь пролезет незаконно, посредством силы или
хитрости, то такому никто не будет повиноваться. И если кто
присягнет ему на верность, то такая присяга должна будет
считаться насильной, недействительной и необязательной, ибо
она дана вопреки общей, народной, законной и более ранней
присяге.
15. Древние римские, а затем греческие цари выдавали пример королевских
~z *— дочерей, выданных
своих дочерей за своих бояр, и честь их от этого не страдала, за бояр
669

Младшего не ставить
перед старшим, как
Давид Соломона
Коздрой Медарша
Дарий Ксеркса
Птолемей, сын Лага
Давид и другие еврейские короли поступали так же.
А сыновья еврейских королей иногда бывали простыми
боярами, а иногда не имели никаких владений и жили лишь на
жалование. У Давида было 17 сыновей. Первый — Амнон был
убит [своим] братом Авессаломом. Третий — Авессалом,
желая изгнать отца из королевства, был убит в стычке.
Четвертый — Адонан устроил заговор и хотел править после отца, но
это ему не удалось, и он был убит Соломоном. Девятым был
Натан — и от него идет по плоти род Иисуса Христа, господа
и бога нашего. Десятым по счету был Соломон, коего отец
короновал при своей жизни и посадил на свое место.
Остальные братья жили мирно, и ни один из них не шел против
Соломона, и Соломон их не трогал, разве что был зол на Адоная.
ибо тот был [у него] на подозрении. Сперва он простил его„
но скоро, получив повод, — Адонай просил себе в жены Ави-
сагу — велел его убить. Если бы Давид установил порядок и
передал престол старшему сыну, не было бы этих
братоубийств.
16. Короли должны также помнить и остерегаться, чтоб
жены не влияли на их решения. Ведь когда какой-нибудь
король возьмет вторую или третью жену и будет иметь от нее
сына, эта королева всячески постарается уговорить короля
посадить ее сына на престол, а старшего сына отстранить.
1. Так Вирсавия уговорила Давида, чтобы он .поклялся ей
поставить королем Соломона, обойдя Адоная и шесть других
старших братьев. А из-за этого, как мы сказали, начались
братоубийства.
Коздрой, персидский король, назначил наследником
[своего] младшего сына Медарша и взял [его] себе в
помощники. Но старший брат — Синой, не стерпев такого позора,
вскоре убил и отца, и брата 17.
2. Дарий, персидский король, имел двух сыновей — Арта-
мена и Ксеркса. Ксеркс завел спор и сказал: Артамен был
рожден, когда отец наш Дарий был еще боярином, а я родился
уже королевским сыном. Поэтому Артамену положен удел
подданного, а мне — престол, ибо его отец был подданный,
а мой — король. С помощью такой шутки (ибо это не было ни
мудростью, ни правдой) Ксеркс обманул отца и брата. Дарий
присудил престол Ксерксу. А Артамен, будучи простым и не
злым человеком, смирился с этим решением 18.
3. Однако подобные перемены мало когда бывают удачными
и приводят лишь к смутам. Птолемей, сын Лага, король
Египетский, вопреки справедливости, посадил на престол
младшего сына. Но затем старший сын пришел и убил брата 19.
670

Египетский народ
Непригоден еретик
и тот, кто лишен
ума или чувств
4. Людовик Благочестивый, сын Карла Великого, вняв уго- Людовик, сын карла
вору своей жены Юдиты, тоже отдал предпочтение младшему
сыну, но в результате еще при жизни Людовика между
братьями возникла война, а затем сыновья пошли с оружием и на
самого отца. Старший сын — Лотарь захватил отца и держал
[его] в неволе, боясь, чтобы тот не отдал престол младшему
брату — Карлу. Но затем они помирились, и он отпустил отца
на волю 20.
5. Не так [поступил] Дарий Второй, коего королева Пари- Дарий второй
сата старалась уговорить, чтобы он посадил на престол
младшего [сына] — Кира. Причиной она выставляла то, о чем уже
говорилось выше: дескать, Артаксеркс родился подданным,
а Кир — королевским сыном, и приводила в пример Ксеркса.
Но ничего она не добилась, и старший сын сохранил свои
права21.
6. Птолемей Фискон. Египетский король, поддавшись
уговорам жены, вознес младшего [сына] над старшим и отдал
ему скипетр. Но после смерти Фискона народ отдал власть
старшему [сыну], а младшего отправил в ссылку22.
7. Однако же делают исключение, если старший из
наследников от рождения лишен ума или чувств и поэтому
неприспособлен и непригоден в правители. То есть если он будет слеп
или совершенно глух, или безумен, или совсем глуп. Также
если он — еретик. А с его нравственными достоинствами и
недостатками не следует в такой степени считаться, ибо в этом
важном деле о людских характерах никто не может судить.
Характер может измениться: хороший человек может стать
дурным, а дурной — хорошим.
8. Также если оба способны быть [правителями], то
нечего смотреть на их природные свойства и возносить младшего
над старшим за его красоту и телосложение, или за более
быстрый ум, или за то, что он сильнее и храбрее старшего. Это
несправедливо, ибо чужая красота, ум или храбрость не могут
лишить меня моего права на власть. Поэтому такие решения
не приводят к добру.
Подобные доводы выдвигал царь Иоанн Комнин, чтобы
возвеличить младшего сына Мануила над старшим — Исааком,
как он и сделал. Мануил получил власть и сохранил [ее], но
своим правлением не оправдал надежд, которые на него
возлагались людьми, и был ничем не лучше брата, хоть отец к нему
и благоволил23.
Что же сказать об удивительном случае с венгром Колома-
ном? Дядя его — Владислав — постриг его в попы из-за того,
что он был мал ростом, косноязычен, горбат, хром, крив —
чудище и страшилище, а не человек. А младший брат [Коло-
Природные свойства
не лишают права на
власть
Мануил предпочтен
Коломан
восстановлен
671

мана] — Альмош был здоров и невредим, и поэтому дядя
усыновил его. Но когда король Владислав умер, венгерские бояре
решили, что все эти телесные недостатки и поповский сан
недостаточны для того, чтобы отменить право первородства, и
рассуждали так: «кто годится в попы, годится и в короли», и
поэтому короновали этого урода Коломана24.
И в этом они были правы. Ведь хотя и кажется, что будет
правильнее и полезнее для общей народной жизни отдать
предпочтение тому, кого бог наградил умом и красотой, однако,
с другой стороны, это может привести к большой беде. Ибо
если это войдет в обычай, то легко могут возникнуть тяжбы и
споры, и народные смуты. Поэтому лучше соблюдать право
первородства и с почетом принимать того правителя, какого
бог пошлет. Ведь господь знает, что делает и отчего дает
одному лучшие свойства, чем другому.
Разница между tf Борис: Может случиться и так, что из двух сыновей
сыном и внуком ~r J „ ~ ' ^ J
короля Станислава старший сын — Стоян умрет раньше, чем
[сам] король, и оставит сына Милоша, то ли взрослого, то ли
малолетнего или грудного, а младший сын короля — Радован
будет подходящим и взрослым человеком. Кому же из этих
двоих после смерти короля принадлежит престол: сыну или
внуку?
Хервой: Дело это неясное, ибо есть доводы или примеры
в пользу той и другой стороны.
Довод в пользу сына Радована: Радован — сын короля
Станислава, а Милош — внук, так что Радован на целую кровную
степень ближе к Станиславу, чем Милош, и поэтому он должен
быть наследником.
Довод в пользу внука Милоша: Милош—сын и наследник
своего отца Стояна, и те права на власть, что были у его отца,
перешли к Милошу. Следовательно, Милош не должен
утратить прав своего отца.
Примеры тоже относятся и к той, и к другой стороне.
В отношении сына они таковы:
Людовик, итальян- 1. Некий итальянский король имел двух сыновей: Пипина
скии король -л- ^ « г i гт
и Людовика. Старший [из них] — Пипин — умер, оставив
сына Бернарда. Потом умер и король. Престолом завладел
Бернард. Но пришел царь Людовик, сын Карла Великого,
лишил Бернарда власти и бросил в тюрьму, а дядю его —
Людовика поставил [королем] 25.
Роберт, неаполитан- 2. Некий неаполитанский король имел двух сыновей:
Маркий к[ороль] тела и р0берта. Мартел умер и оставил сына Карла, короля
Венгерского. А когда умер неаполитанский король, между
Карлом и Робертом началась тяжба о том, кому быть наследником.
.672

Папа Климент Пятый присудил престол Роберту — дяде
Карла 26.
3. У великого князя Ивана Васильевича Гроздина был
старший сын Иван — от тверской княжны Марии, второй сын
Гавриил, прозванный Василием — от греческой царевны
Софьи, и другие младшие [сыновья]. Иван умер при жизни
отца и оставил сына Димитрия, которого дед хотел назначить
своим наследником. Но Софья уговорила великого князя
посадить Димитрия в тюрьму, а престол отдать Гавриилу, оттого,
что Димитрий был слишком молод27.
Добавлю здесь, что у древнего африканского народа нуми-
дийцев был закон о том, чтобы власть наследовал сын, а не
внук, и у вандалов тоже [был такой закон].
Таковы решения в пользу сына.
Но бывали решения и в пользу внука:
1. Знаменитый спартанский законодатель Ликург был
вторым сыном своего отца, а старший его брат умер при жизни
отца и оставил в колыбели сына Харилая. Ликург занял
престол после отца и правил немало времени. Но когда Харилай
подрос, Ликург сам охотно передал ему власть, хоть и мог
удержать ее с согласия всего народа28.
2. Хоть Роберт, король Неаполитанский, о котором мы
говорили выше, сам получил престол оттого, что сына сочли
более близким наследником, однако потом он сам отдал
предпочтение внуку и подтвердил это своим судом. Когда шла
тяжба о Сан-Северинском княжестве между сыном и внуком,
Роберт присудил престол внуку29.
3. Царь немецкий Оттон Великий предпочел решить этот
спор оружием и велел, чтобы сын и внук (по бесчеловечному,
но в те времена принятому обычаю) бились друг с другом, и
победил внук30.
При царе Генрихе Первом у немцев снова был «железный
суд» с таким же исходом.
4. После смерти Генриха — короля Испанского — остались
[его] двухлетний сын и [его] брат — Фердинанд, муж
взрослый и одаренный благонравием. Собрался сейм, и все бояре
в один голос просили Фердинанда быть королем, но он
отказался. И на втором сейме они снова просили и умоляли [его
согласиться], но Фердинанд принес на сейм младенца и велел,
чтоб все целовали крест ему, а не Фердинанду. О святая
скромность. Насколько больше славы снискал сей муж, отвергнув
этот престол, чем если бы добыл десять [престолов] лестью или
несправедливыми притязаниями. И вскоре после этого бог дал
Фердинанду в награду за его верность и благонравие
королевство Арагонское, как потом еще будет сказано31.
Великий князь
Василий (!) Гроздино-
вич
Нумидийцьг и
вандалы
Ликург,
спартанский король
Сан-Северинский
князь
Царь Оттон
Немецкий
Царь Генрих
Немецкий
Королевич
Фердинанд
43 Ю. Крижанич
673

Никто не должен
прибегать к оружию
в споре о правах
Женщины не
должны иметь права на
престол
Разные способы
выборов
Конское ржанье
Конные скачки
Шутовской ответ
18. Борис: как же поступать в таких двусмысленных
случаях?
Хервой: Такие случаи, в которых трудно разобраться,
бывают редко, так что незачем о них особенно беспокоиться.
К тому же можно установить правило, чтобы [в этих случаях]
выбирали известное число судей, 30 или 40 мужей, и чтоб те
решали дело тайной подачей голосов или жребием. И при этом
надо постановить, чтобы никто не смел прибегать в этих
спорах к оружию. А тот, кто во время спора затеет войну, тем
самым лишится своих прав и никогда не будет допущен
к власти, и принесенная ему присяга будет недействительной,
раз она противоречит народному закону.
19. Борис: А что ты думаешь насчет дочерей?
Хервой: Об этом мы уже говорили в разделе 32, в пунктах
17, 18 и 21 на протяжении всего раздела 17 и здесь в пункте
1432. В Европе полно несчастных примеров лютого
кровопролития и пагубного чужевладства, возникавших из-за женских
прав на престол. Французское законодательство достойно под-
дражания. Заключим, одним словом, что русский народ не
сможет никак избежать чужевладства, если женщины здесь вправе
будут наследовать престол. Раздел 14, написанный об
искателях [русского престола] 33 весь говорит об этом.
20. Борис: А что делать, если король умрет, не оставив
наследника?
Хервой: Что, как не выборы?
Борис: Но выборы бывают разными. Какие ты одобряешь?
Хервой: При выборах может произойти немало зла, так
что и в этом деле нужен благой закон. Посмотри, Борис, как
различаются выборы у [разных] народов.
1. Персы некогда решили, чтоб их высшие князья выехали
назавтра верхом на площадь и чтоб тот, чей конь заржет
первым, стал королем. Заржал конь Дария, и Дария сделали
королем.
2. Похожи на басню писания поляков о том, как после
смерти короля Пшемысла решено было устроить конные
скачки, чтобы тот, кто первым достигнет черты, стал королем.
И будто некий боярин Лешко хитростью обошел всех и был
убит, а другой добрался пешим до назначенной черты и был
сделан королем и назван Лешком Вторым.
Был некогда и у сербов обычай, чтобы юноши ради девушек
скакали на конях, и оттого доселе есть поговорка: «Чей конь
быстрее — тому и девушка».
3. Чехи некогда не имели правителя и спросили совета
у Либуши, тогдашней знаменитой пророчицы. Либуша им
ответила: «Идите в поле, найдите того, кто ест хлеб за
железным столом, и выберите его королем». Пошли они и нашли
674

крестьянина Премысла, евшего хлеб за перевернутым плугом,
взяли его [с собой] и сделали королем.
4. Авручаны живут в Индии. Эти авручаны выбирают ко- телесная сила
ролями самых сильных людей. Для испытания служит
тяжелое дерево: того, кто сможет дольше всех продержать его на
плечах и не устать, они считают способным выдержать и
тяжелое бремя правления34.
5. У римлян при общевладетве был обычай избирать всем просьбы и поклоны
народом думыиков и правителей на каждый год. То есть —
черные тяглые люди выбирали бояр на [эти] должности.
А бояре не считали зазорным открыто кланяться на улице-,
умолять и упрашивать каждого бедняка, и весь народ, и
хвалиться, и обещать хорошо править, лишь бы только их избрали.
И называли это Ambitia, то есть «домогательством власти».
6. А при царях римский престол перешел во власть солдат, посулы
и они часто самовольно убивали царей и сажали других.
Иногда они делали это за деньги, иногда лишь для забавы и
в шутку, и пустили они престол в продажу: кто больше сулил,
того делали царем.
Поглядим на несколько случаев:
Воевода Клавдий убил Калигулу — четвертого царя и по- Клавдий
следнего из рода Августа и, страшась возмущения дворцовых
людей, спрятался в каком-то углу. Воины примчались для
грабежа, и один из них, найдя Клавдия и ни с кем не сговорясь,
закричал: «Вот вам царь» и вывел его к дворцовым отрядам,
еще возмущенным и разгневанным. А те, едва услышав слова
одного этого глупца, в один голос приняли Клавдия, словно
посланного с небес. А он, уже получив престол, чтобы еще
больше расположить [к себе] воинов, пообещал и заплатил
каждому по пятнадцати сестерциев, то есть более чем по сто
пятьдесят рублей 35 *.
Вибий Юлиан убил в городе царя Коммода, а в лагере двор- внбий Юлиан
цовой стражи стали продавать престол тому, кто больше
заплатит (как на торгах). С ними в лагере торговался Сульпи-
циан, но Юлиан, влезши на стену [лагеря], тоже стал
предлагать большие деньги. Воины ходили от одного к другому,
туда и обратно, передавая о том, кто больше дает, и все шло
так, как обычно бывает на торгах. В конце концов победил
* В перенесенном сюда же при вторичной редакции тексте Крижа-
нич излагает этот сюжет следующим образом:
Первым [из царей] был избран и посажен на престол войском
пятый царь Клавдий, впервые купивший за плату воинские голоса.
Ибо он посулил и заплатил каждому [воину] пятнадцать сестерций
или римских рублей. А потом от этого войскового избрания пошли
удивительные зрелища и немилосердные стычки и кровопролития, так
что до Константина или в течение трехсот лет более тридцати царей
погибли злой смертью.
43*
675

Юлиан, покончивший [дело] на том, чтобы каждому воину
заплатить по 20 сестерциев, то есть около 300 рублей на наши
деньги. Огромные [.это были] деньги, но он вскоре добыл их
поборами и вымогательствами и заплатил, однако вскоре был
наказан. Через семь месяцев на него напал Север, лишил его
жизни и власти, а дворцовых стражников лишил воинских
почестей и прав, отправив их в ссылку и обратив в рабов36.
Марк отон Точно так же и Марк Отон купил престол и убил царя
Гальбу37.
шутка После смерти царя Тацита престол пустовал. Один из вое-
Хорошии Пробус ■— z ^
вод обратился к войскам и просил их избрать хорошего царя.
Там же стоял некий воевода, не из главных и не из лучших,
по имени Пробус (по-нашему «хороший»). Некий воин, по-
вторя сказанное, крикнул: «Выберем хорошего царя! Да
здравствует царь хороший!» За ним все закричали то же самое и,
обойдя Флориана — царского брата, сделали этого хорошего
царем38.
Репшиан королек В Иллирской земле был бан по имени Регилиан
(по-нашему «королек»). Однажды на пиру воины за вином
возроптали на правление царя Галлиена. И некий воевода сказал
тогда в шутку: «Откуда, по-вашему, пошло имя «Королек»»?
Другой ответил: «От слова «король»». И [сказдли] остальные.
«Значит он может быть королем». И вняв этим неразумным
словам, сделали его царем39.
?£2КХ? ~ шахмат_ В другой раз воины играли в шахматы. Случилось так, что
нын король -*• х х
некий Прокул десять раз становился королем. И кто-то
сказал в шутку: «За здравствует царь!» и, принеся красный плащ,
накинули его на Прокула. Тогда напал страх на всех, кто был
при этом, и чтобы их не обвинили перед старым царем, они
выбрали себе нового царя — Прокула. Вот к чему приводили
тамошние игры40.
своеволие янычар 7. Турецкие дворцовые стрельцы, которых зовут
янычарами, не дошли еще до такого своеволия, ибо они не ставят
королями людей не из королевского рода. Но и там творится
гнусное беззаконие, ибо они, когда им захочется, задушат царя
и посадят [на престол] царского сына или брата. И все это
им легко сходит.
сеймШ пли полевой 8. У венгров был обычай выбирать короля на поле,
названном Ракош, то есть Раково поле, близ столичного города
Буды. Там собиралось все боярство и, чтоб было посвободнее,
держало совет в поле, под шатрами.
Этот же обычай переняли поляки и еще добавили к нему,
что всегда, когда они захотят сговориться против короля,
собирались бы на совет в каком-нибудь условленном месте и
этот совет называли «Рокошем», как будто бы это был съезд
676

на Раковом поле. Но из-за этих рокошей погибло Венгерское
королевство, а Польское — близко к гибели.
9. Когда умер Мартин, король Арагонский, то в [его] роду третейский гуд
осталось четыре могучих правителя. Они заспорили о
наследстве, и дело едва не дошло до рати. Но властели согласились
избрать третейских судей, чтоб те решили, кому быть
королем. Редкий случай в подобных спорах. Итак, из трех частей
королевства избрали по три мужа, отличившихся
благочестивой жизнью и умом. В назначенный день в городе Каспе судьи
заседали вместе с папой Бенедиктом и вынесли решение, что
королем будет Фердинанд, королевич Испанский, о коем мы
уже говорили выше 41.
2142.0 семи выборщиках, которые избирают немецкого п*па коронует
царя, и о причине их назначения надо знать вот что.
В 405 году от рождества Христова пришли в Итальянскую
землю херулы, готы, вандалы и лангобарды: четырежды они
разоряли Рим и правили, и воевали в этих землях. Поэтому
греческие цари с тех пор иногда владели, а иногда и не
владели Римом, и в остальной Итальянской земле иногда тоже
мало что могли удержать. Наконец, при царе Константине и
[царице] Ирине, в 800 году, в Итальянской земле стал
править Дезидерий, король лангобардский, и он причинил
римлянам много зла. Царь Константин не смог им помочь, и тогда
они обратились в иное место и позвали на помощь Карла,
короля франкского. А франки были народом немецкого племени.
Благодаря этому Карл пришел в Рим и был коронован, и
римляне назвали его Римским царем. С тех пор тот, кого папа
венчал, становился царем.
Сын Карла — царь Людовик Благочестивый имел трех сы- сыновья карла
новей: Лотаря, Людовика II и Карла Лысого и решил, что Ло- орются за прес;
таря папа коронует в цари, и велел ему держать столицу
короля Дезидерия и править Итальянской землей. Людовику он
дал Немецкую землю, а Карлу — Французскую, и сделал их
там королями. Затем, по наущению [своей] жены Юдиты, он
пытался отдать предпочтение самому младшему сыну — Карлу,
и из-за этого пошли на отца сыновья — Лотарь и Людовик
Немецкий и взяли его в плен, но, помирившись, снова его
отпустили.
После смерти Людовика-отца первым умер старший сын —
царь Лотарь, и его сын, тоже царь [умер], не оставив
потомства. Поэтому в 876 году пришел в Рим третий, самый
младший из братьев — Карл Лысый, король французский, и был
коронован папой Иоанном 9[-м]. Однако сыновья среднего и
более старшего брата — Людовика, короля Немецкого,
позавидовали ему и не захотели, чтобы Карл Лысый владел
царством и Итальянской землей, и считали, что они, будучи детьми
677

более старшего брата, ближе [к престолу]. Пошли они войной
на Карла и люто бились [с ним]. Карл через два года умер.
Тогда папа Иоанн хотел короновать его сына — Карла
Косноязычного43. Но сыновья Людовика Немецкого (Карл Толстый
с братьями) захватили папу и заточили в тюрьму.
Папа бежал во Французскую землю и там короновал
Карла Косноязычного. Но и этот Карл Косноязычный через
два года умер, и тогда папа Иоанн короновал Карла Толстого,
короля немецкого. И по этой причине царский престол
перешел от французских королей к немецким.
царь целует крест В 938 году стал править царь Оттон Первый. Этот Оттон
мапе был первым из царей, целовавшим крест папе в том, что
будет считать его отцом духовным и будет защищать его от
врагов, как сказано в Римском уставе (в разделе 63, со слов
«Тебя, господин Иоанн...»). И тогда Оттон был коронован на
престол.
В другой раз Оттон пришел в Рим и из-за каких-то
разногласий прогнал папу Иоанна 13 [-го] и велел избрать Леона
8[-го]. Когда Оттон вернулся в Немецкую землю, папа Иоанн
тоже вернулся в Рим, а Леон убежал к царю.
После смерти папы Иоанна Оттон пришел в Рим в третий
раз, желая поставить Леона [папой], но римляне не хотели
его принять и избрали [папой] Бенедикта. Оттон осадил Рим,
а затем взял [его], и многих римлян казнил. Леона он
посадил на престол, а Бенедикта увел с собой и держал его под
стражей в Гамбурге.
Семь немецких вы- После ОтТОНа I Стал Царем его СЫН ОТТОН II И Внук
Отборщиков ставят тон jjj по прозвищу «Мудрый». Этот Оттон был очень умен,
и поэтому его прозвали «Мудрым» и Mirabilia munđi —
«Земным чудом». Он задумался над тем, что Рим и вся остальная
Итальянская земля были свободными и что тот, кого римляне
избирали или вернее, кого папа венчал, получал власть над
этим королевством. Видел он также, что французские
короли мало-помалу становились все сильнее и домогались
итальянского престола. И он боялся, что когда-нибудь этот
престол попадет к ним в руки.
Поэтому, чтобы Итальянское царство всегда и навечно
оставалось во власти немецкого народа и не могло отойти от него,
Оттон придумал такую вещь. Он добился от римлян, чтобы
они избрали папой его родича — Брунуна, принявшего имя
Григория V. Затем Оттон (вместе с папой Григорием, который
охотно помог ему, как немец немцу) назначил шесть немцев
выборщиками царя и навечно закрепил [этот порядок]
царским и папским указом. Три архиепископа — из Майнца,
Кельна и Трира и три князя — Рейнский, Саксонский и Бран-
денбургский получили право избирать римского царя. Однако
678

выбранный ими соискатель не должен был именоваться царем,
прежде чем папа утвердит его и помажет на царство и
коронует. И поэтому к нынешним некоронованным царям папы не
обращаются с полным царским титулом, а называют их
«выбранными римскими царями», то есть еще не утвержденными,
а предполагаемыми.
Так римляне и итальянский народ лишились [права]
избрания своего итальянского короля или царя, [и оно перешло] к тем
немецким князьям. Так от римлян отнята свобода и право
избрания, и уже не они, итальянцы, а немцы избирают на
итальянский престол не итальянца и не кого-либо другого, а
немца, и для итальянского народа опять наступило полное чуже-
Бладство. И это случилось в 1002 году от рождества
Христова.
А называются эти князья по-латыни «электорами», то есть
выборщиками, а по-немецки «курфюрстами», от слова «кур»
(то есть — забота) и «фюрст» (князь») —то есть «князья —
блюстители престола». Впоследствии царь Рудольф I
добавил к ним седьмого [курфюрста] — короля Чешского, чтобы
он мог рассудить их, если б когда-нибудь они разделились
надвое и не смогли бы поладить.
А в царствование Конрада Шведа к этим законам было
добавлено, что избранный царь должен венчаться сперва
в Майнце соломенной, а в Милане — железной и после этого
в Риме — золотой короной. Позднее венчание соломенной
короной, происходившее сперва в Майнце, стали совершать
в Аахене.
Благодаря этому способу суетный титул римских царей уже
660 лет сохраняется за немецким народом, хотя от него нет ни
власти, ни пользы.
22. Избрание римских епископов испокон веков и всегда
происходит на местном церковном соборе. Хотя много раз
случалось, что местные правители и затем — немецкие цари
применяли силу в этом [деле], как мы сейчас расскажем.
Царь Генрих III или Черный стал: править в 1040 году, царь ставит папу
В это время папа Бенедикт был прогнан Сильвестром и
уступил свое место Григорию 6 [-у]. Итак трое боролись за
папский престол. Ввиду этого раздора пришел в Рим царь
Генрих и отстранил всех трех соперников и поставил папой немца
Климента 2[-го]. Тогда же он и издал указ о том, что «никто
не может стать папой, если царь его не утвердит».
После Климента папами были Дамасций 2 [-й], Лев 9 [-й],
Виктор 2[-й], Стефан 9[-й], Бенедикт 9-[й] и Николай 2-[й].
Этот Николай 2[-й] сверг Бенедикта и установил правило
i0 том, что «одни лишь римские соборные попы или карди-
Соломенная,
железная и золотая
корона.
Кромер (из Биондо.
кн. 3, стр. 53) 44
Церковный собор
ставит папу
679

налы (и никто другой) имеют право избирать папу». И чтобы
никто из мирян в это не вмешивался.
После Николая 2 [-го] папой стал Александр 2[-й]. Тогда
из-за выборов произошли в Риме драки и убийства.
i. геврих 4[-й] был Вступил [затем на папский престол] немец Григорий 7[-й].
проклят Он проклял царя Генриха 4[-го]. Генрих 4[-й] стал царем
в 1057 году, и при нем стал папой этот Григорий. И он ввел
правило о том, чтобы папы не испрашивали царского
утверждения. Вопреки этому, царь упорно отстаивал установленный
его отцом порядок, по которому цари утверждали пап. Кроме
того, царь раздавал епископства без согласия и утверждения
папы, и папа не хотел мириться с этим, так что иногда на
одно и то же место царь ставил одного священника, а папа —
другого. После многих споров папа проклял царя. Вследствие
этого князья-выборщики избрали другого царя — Рудольфа,
который через три года был ранен в бою и умер в 1080 году.
Тогда Генрих 4[-й] пришел в Рим, захватил папу Григория
7 [-го] и отправил в ссылку и поставил антипапу Климента.
Но затем на Генриха пошел войной его собственный сын,
и Генрих бежал от сына и скрылся в Льеже и, скрываясь там,
с горя умер. Через пять лет с него сняли проклятие, и лишь
тогда он был погребен.
А преемником папы Григория, умершего в изгнании, стал
там же Виктор 3[-й] и затем Урбан 2[-й]. Урбан пришел
в Рим и сверг антипапу Климента, поставленного Генрихом.
2. Генрих 5[-й] был В 1107 году в Рим для коронации пришел Генрих 5[-й].
проклят Папа Пасхалий не хотел его короновать, пока он не отменит
неправедного закона об утверждении пап. Генрих захватил
Пасхалия и принудил его совершить коронацию. Но когда
царь ушел из Рима, Пасхалий его проклял. Царь вернулся
в Рим и, не застав Пасхалия в живых, его преемника — Ге-
лазия II сверг и поставил антипапу Григория. Гелазий
бежал к французскому королю и там умер, а папой стал Кал-
ликст 2[-й]. Он пришел в Рим и сверг антипапу Григория.
8 это время немецкие князья выступили против царя, и
в 1115 году между ними произошла битва. Поняв, что князья
отступились от него из-за [папского] проклятия, царь
перестал настаивать на своем и отменил закон об утверждении
пап. И был заключен мир между этим царем Генрихом 5[-м]
и папой Калликстом 2 [-м] и князьями.
После Калликста папой стал Гонорий 2[-й], а после Го-
нория был законно избран Иннокентий 2[-й], и незаконно
избран смутьянами антипапа Анаклет. Он сверг Гонория, но
царь Лотарь помог Гонорию вернуться на престол.
680

4. Филипп был
проклят
В 1152 году начал править Фридрих I по прозвищу Крас- з. Фридрих 7 был
ная Борода. Он возобновил споры и тяжбы, всячески нарушая проклят
права римской церкви. Случилось так, что после смерти папы
Адриана 4[-го], был избран Александр 3[-й] и впротивовес
ему антипапа Октавий. Фридрих воспользовался этим
предлогом и стал на сторону Октавия, ибо Октавий поступился
в его пользу церковными правами. Но Александр 3[-й] проклял
царя, [и] царь двинулся в Итальянскую землю, желая
свергнуть Александра. Однако венецианцы, державшие сторону
папы, захватили царского сына. Поэтому царь вынужден был
заключить мир с Александром.
Об этом рассказывает некая глупая и нелепая басня:
будто бы папа, снимая с царя проклятие, наступил ему ногой
на его шею и сказал: «Наступишь на аспида и на василиска и
попрешь льва и змея». И затем снял с него проклятие. Но это
никак не отвечает истине, и никто из старых летописцев не
упоминал об этом, а выдумали это праздные болтуны.
Затем Фридрих двинулся в путь и пошел на Восток
завоевывать Иерусалим, который только что был потерян. Придя
туда, он успешно вел дела, но однажды, захотев искупаться,
пошел к какой-то речке и там утонул.
В 1198 году царем стал Филипп — сын [Фридриха] Крас-
нобородого. Папа Иннокентий 3[-й] проклял его по той же
самой ранее упомянутой причине, и короновал Оттона 4 [-го |,
избранного впротивовес Филиппу. Впоследствии проклятие
с Филиппа было снято. Но однажды, сидя в своем же доме, он
был убит каким-то шишом.
В 1209 году стал править Оттон 4[-й]. Папа
Иннокентий 3[-й] проклял его вследствие уже упомянутых споров.
Князья избрали другого царя — Фридриха 2, сына Филиппа,
внука Красной Бороды. Однако после этого Оттон созвал еще
один сейм и уговаривал князей быть верными ему, но ничего
не добился. Он вступил с ними в бой, но был разбит и вскоре
с горя умер.
В 1213 году, как мы говорили, был избран на престол
Фридрих 2[-й]. А в 1245 году папа Иннокентий 4[-й] собрал
в Лионе собор, и царя Фридриха (ранее дважды проклятого
папой Гонорием 3[-м] и Григорием 9[-м] и прощенного)
в третий раз проклял и сверг с престола. Князья отошли от
него и избрали иного царя, а сын его, Энций, попал в руки
неприятелей и умер в заточении. Фридрих был этим очень
удручен, вернулся из Немецких земель к себе на родину
в Апулию и умер там с горя через пять лет после [его]
свержения.
В 1250 году царем был избран Конрад, король
Неаполитанский, сын Фридриха 2[-го]. Но папа Иннокентий 4[-й] про-
5. Оттон 4[-й] был
проклят
6. Фридрих 2[-й] был
проклят
7. Конрад был
проклят
681

Перенесение
престола в Авиньон
■3. Людовик был
проклят
Бозвращение
престола в Рим
клял его, и немецкие князья [от него] отступились. Поэтому
он покинул престол, вернулся в свое королевство и через три
года умер.
В 1305 году папой был избран Климент 5[-й], родом из
французов. Движимый любовью к своему народу и к отчизне
он покинул Рим и перенес папский престол во Французскую
землю, и там в городе Авиньоне он и его преемники
оставались целых 74 года.
В 1314 году в одном [и том же] месте и в один [и тот же]
день выборщики избрали двух царей: Людовика Баварского
и Фридриха Австрийского. Трое [выборщиков] избрали одного,
а трое — другого. Но Людовик в бою захватил Фридриха
[в плен] и через три года, помирившись с ним, отпустил его
на волю. Папа Иоанн 22 [-й], сидевший в Авиньоне, из-за
постоянных раздоров [с Людовиком] проклял его. А
Людовик пришел в Рим и был коронован главным кардиналом, и
поставил в Риме антипапу — Петра Корбьерского. Но вскоре
Петр был схвачен и отвезен в Авиньон к Иоанну 22 f-му], и
там умер в заточении. А князья в 1346 году избрали впротиво-
вес Людовику Карла 4[-го].
В 1379 году папа Григорий II пришел из Авиньона в Рим
и восстановил папский престол на его старом месте. Но после
его смерти начался великий раздор в церкви.
.Два папы и два
Рима
Раздор. Разделение
Когда умер Григорий II, то собрались кардиналы, и
итальянцы избрали итальянца Урбана VI. А
[кардиналы]-французы там же, в Италии, избрали француза Климента VII и
ушли вместе с ним в Авиньон. Так оказалось два папы. Одни
короли и правители признавали одного, а другие — другого.
Сами папы взаимно прокляли друг друга и считали
смутьянами и, во многом уступая правителям, добивались их
расположения. И тот и другой делали вид, что стремятся
возобновить мир в церкви, хотя бы даже поступаясь своим
достоинством, и подкрепляли это клятвами и подписями.
Раздор этот продолжался 39 лет, вплоть до Констанцского
собора. В Риме после Урбана VI папами были Бонифаций IX
и Иннокентий VII, и Григорий XII. А в Авиньоне после
Климента VII папой стал Бенедикт XII.
Пизанский собор
дизанский собор Григорий Римский обещал отречься от папского престола,
если бы Бенедикт Авиньонский тоже отказался. Но Бенедикт
не хотел отступаться [от престола], а бежал в Испанию. Ввиду
682

отого был созван собор в Пизе. [Собор] сверг обоих пан и
избрал третьего — Александра V. В это время венгры вели войну
вблизи Рима из-за неаполитанского престола. Поэтому
Григорий из Рима бежал в Римини. Александр Пизанский поселился
и Болонье, в двух днях пути от Римини, а после смерти
Александра преемником его стал Иоанн XXIII. Так что эти трое
[пап]: Бенедикт — в Испании, Григорий — в Римини, Иоанн —
в Болонье — дожили до Констанцского собора.
Констанцский собор
В 1414 году состоялся собор в Констанце. Речь шла о
раздоре: [все] трое пап были свергнуты и избран был папа
Мартин V. Затем были сожжены живьем два зачинателя ересей —
Иоанн Гус и Иероним Пражский. И решено было через
20 лет опять созвать собор в Базеле.
Флорентийский и Базельский соборы
Преемником Мартина V был Евгений IV. При жизни его
(в 1434 году) собрался Базельский собор, [назначенный] по
решению Констанцского собора и по указу того же папы
Евгения.
В это же время греческий царь Иоанн Палеолог решил
объединить восточную церковь с западной и просить у
западных народов помощи против турок, и это свое желание
сообщил папе и обещал прийти на собор вместе с патриархом и
с другими священниками.
Чтоб угодить царю, папа назначил собор в Ферраре —
городе, удобном для греков, куда они могли прийти из Царь-
града водным путем. Ведь нехорошо и неудобно было звать
царя с духовными и мирскими владыками греческого народа
в Базель и заставлять их идти через высокие горы в далекие
и незнакомые земли. Поэтому папа Евгений в 1438 году
перенес собор и сказал епископам, чтобы они перешли из
Базеля в Феррару. А епископы звали папу и царя со всеми
греками к себе в Базель и не хотели послушаться папы, но
отстранили его от престола и поставили антипапу Феликса V.
Однако Евгений, несмотря на это, остался на престоле и начал
с греками собор в Ферраре, но ввиду внезапного мора кончил
его во Флоренции. А антипапа Феликс, спустя некоторое
время, отрекся от престола и покорился Евгению. И это был
доселе последний раздор в римской столице.
Примерно в это же время, во избежание раздоров,
волнений и соблазнов, одним из пап (не знаю, каким) было введено
правило, чтобы папу избирали, сидя взаперти и под стражею.
Констанцский
собор
Флорентийский и
Базельский собО| ы
Папу избирают,
сидя взаперти
683

То есть через несколько дней после смерти папы все
кардиналы, находящиеся в Риме, должны пойти в одно крепкое
здание. Потом дверь этого здания (которое они называют
конклавом) закладывается камнями, чтобы никто не мог ни войти
туда, ни выйти оттуда. Эту дверь стережет и охраняет
городской надзиратель со своею стражей. Еду кардиналам
передают через вертушку, сквозь которую никто никого не видит
и не может пролезть. А наблюдение и охрана этого здания и
всего города поручается определенному надзирателю, и
должность эта передается по наследству, чтобы ее лучше
выполняли и чтобы городу было спокойнее в такое тревожное и
смутное время. Ныне эта должность всегда поручается
старшему из рода неких князей по имени Савелли.
Кардиналы должны сидеть взаперти, если надо, то целый
год, и даже дольше, пока не выберут папу. И установлено, что
лапой станет тот, кто получит две трети голосов. Каждое
утро, после святой литургии, каждый пишет одно имя, и все
приносят бумажки и кладут на алтарь. Затем при всех читают
бумажки или имена и записывают. И делают подсчет: если
один из кардиналов получил две трети голосов, все сразу же
склоняются перед ним и провозглашают его папой.
Этот способ был в конце концов придуман для того, чтобы
обуздать безудержное людское властолюбие. И, по милости
божьей, все обходится спокойно, и уже 220 лет не было в
церкви раздора. Доселе [говорилось] об избрании пап.
выборы: открытым 23. Венецианцы же так избирают своего князя:
к0аЛми°иаш11рикамиИС Во-первых, они открытым голосованием избирают из своего
числа сто (если не ошибаюсь) выборщиков.
Во-вторых, эта сотня избирает трех особ тайным
голосованием: то есть каждый подает записку с тремя именами.
Голоса подсчитывают, и из тех троих, кто получил больше всего
голосов, один должен стать князем.
В-третьих, эти три имени пишут большими буквами и под
каждым [именем] ставят корзину с дыркой для шариков.
А корзины поставлены так, что в них можно попасть лишь
через одну большую дыру, и когда кто-нибудь бросает шарик,
то никто не знает, под какое имя или в какую корзину он
его бросил.
Думники сидят за столом, на столе стоит ящик с этими
тремя корзинами, а писец читает список и вызывает по
именам всех венецианских бояр или благородных людей. Они
подходят и каждый бросает один шарик в ту корзину, куда он
хочет. А шариками служат не бобы и не фасоль, а мягкие
пуговицы из бумаги, чтоб не слышно было, куда они падают.
А в иных случаях, когда решают, делать что-либо или не
делать, каждому дают по два бобовых зерна: одно — белое.
684

другое — черное. И если будет больше белых зерен, дело
состоится, а если больше черных — не состоится.
А здесь, где выбирают, кому из троих быть князем, когда
пройдут все бояре, то и думники один за другим подадут свои
голоса (или бросят свои шарики). Затем вытряхивают
каждую корзину в отдельности и считают шарики. И тот, у кого
будет больше шариков, станет князем.
24. Борис: Как ты считаешь, Хервой, чему нас могут на- Суждение о разных
х -. е> * способах выборов
учить все эти способы выборов у разных народов t
Хервой: Во-первых, несомненно и само собой ясно, что
конные скачки или [конское] ржанье, шутовские советы,
телесная сила, уговоры, посулы или покупки и шутки суть
негодные и дурные средства добывания верховной власти. А там,
где дело решает своеволие воинов (как у турок) или рокоши
и польные сеймы, там, как правило, мерзкий беспорядок и нет
прочной основы правления.
Во-вторых, мы упомянули о третейском суде: в одном
месте судьей был папа, в другом — выбранные судьи. Но папе
или какому-либо чужеземному правителю отдавать эти дела
на суд не следует, ибо такие судьи не упустят при этом своей
корысти и от того, кому присудят престол, потребуют такие
вещи, которые вредны для народа. Местным жителям также
не следует судить, ибо они побоятся разгневать одну из
сторон, и трудно найти таких, коим доверятся обе стороны.
В-третьих, очень ненадежным и беспокойным был тот
способ, по коему один лишь город Рим или и без Рима один лишь
папа (будучи вне своей столицы) выбирал и венчал короля
или царя, который должен был владеть всей Итальянской
землей и был при этом чужеземцем.
В-четвертых, при таком обычае неизбежно возникают
большие беспорядки. Царь Оттон, назначая выборщиков, доби-
ъался того, чтобы Итальянское царство * никогда не ушло из
рук немецкого народа, и чего желал, того и достиг. Но, с
другой стороны, он причинил немало зла своим преемникам и
своему народу. Ибо эти князья, получив такую власть и столь
^повысившись, стали уже не подчиняться царям, а сами
распоряжаться царями и избирать новых царей при жизни
старых, и вызвали в народе множество раздоров, волнений и
кровопролитий.
В-пятых, римских епископов испокон веков избирал и
избирает церковный собор. А те, что стали ломать этот обычай
или как-либо умалять права этого престола, не добились
ничего хорошего.
* Далее Крижанич при вторичном редактировании зачеркнул
следующий текст:
685

25. Борис: Объясни мне это получше.
Хервой: Дело в том, что немецкие короли получили
царский престол в результате свободных выборов. А затем,
назначив выборщиками немцев, они навеки утвердили свое
владычество, и отняли у римлян это [право] свободного выбора. Но
и тем [они] не были сыты и стали захватывать пап, заточать
их и свергать с престола. А из этого ничего хорошего не
вышло, но случились с ними всякие беды.
Во-первых, потому что они были прокляты папами. А из-за
этого они погибали злою смертью или терпели иные несчастья.
Генрих I, бежав и скрываясь от своего собственного сына,
умер с горя, Фридрих I утонул, Филипп был убит шишом,
Оттон IV был разгромлен и умер в отчаянии [от этого],
Фридрих II тоже умер с горя, будучи свергнут с престола. Конрад
свергнут с престола.
Во-вторых, у тех пап, коих свергли эти цари, и в бегстве
или в ссылке находились преемники, и они всегда
возвращались в Рим и свергали антипап, насильно поставленных
царями. Так что ни один из этих поставленных царями антипап
не имел преемника, и их не считают в числе истинных пап.
И подобно тому, как некогда при языческих царях за 300 лет
было замучено более тридцати пап, но, несмотря на столько
мучений, преемственность никогда не нарушалась, так и тут,
назначение антипап ни разу не нарушило череды истинных
преемников Петра.
Ибо Даниил предсказал, что «камень, оторванный от горы без
помощи рук, должен будет ударить в это пресильное Римское царство и
разбить его, и сокрушить в прах, так что нельзя будет найти его места.
А камень тот станет большой горой и заполнит всю землю» (Кн.
пророка Даниила, 2.34). «Я ставлю в Сионе камень преткновения и скалу
разрушения. Кто верит в нее, не устыдится» (К римлянам, 9.13). «Кто
упадет на этот камень, тот погибнет, и на кого он упадет, того
раздавит» (Еванг. от Матфея, 21.44). А кто он, этот камень? Павел
отвечает: «Камень — это Христос» (К коринфянам, 10.4). По [своей] власти
камень — Христос, по [своей] любви камень — Петр. «И я говорю
тебе, ты — Петр (то есть камень), и на том камне я построю свою
церковь, и адовы врата не одолеют ее» (Еванг. от Матфея, 18).
Об этот камень споткнулись и разбились сперва греческие, а
затем немецкие цари. Ибо надо знать, что этим двум народам (не по
какому-либо достоинству и не по какому-либо праву, а по
добровольному дару римского итальянского народа вследствие чудодейственного
божьего веления) было даровано Римское царство и королевское
величие, и высшая власть над городом Римом и над подвластными ему
землями. Попало, говорю, Римское царство в рукрг грекам и немцам
не по наследству и не силой оружия, но по прямой доброй воле
самих римлян. Ибо Константин Римлянин перенес престол из своего
города и народа к грекам. А затем римляне вместе с папой послали за
немцем Карлом, отворили перед ним город и сделали его царем.
Однако греки и немцы не довольны этим превеликим даром
(ниспосланным от бога без их заслуг).
686
Бог чудесным
образом оберегает
престол Петра
Немцы разбились
о камень
Цари, проклятые
папами, не имеют
счастья
Антппапы, постав--
ленные царями, не
имеют счастья

В-третьих, последнюю и заключительную обиду эти
немецкие цари нанесли 120 лет назад, когда царь Карл V просил
у папы Климента VII денег для царского войска, а папа не
захотел их дать. Тогда царь приказал воинам разграбить
Рим, и это было сделано. Но в первый час приступа или
первым же выстрелом из города был убит Бурбон — царский бан,
начальник всего войска. И более того, с этого времени, по воле
божьей, цари — преемники Карла — потеряли всю свою власть
и силу, и немецкие князья не боятся их и ни в чем не
слушают, и никто не платит им никакой дани, которая
причитается царям. И этот Карл V был последним коронованным
царем, а после него ни один не был коронован. И ничего
у них не осталось от царства, кроме пустого суетного титула.
Вот так и те прежние, и эти последние цари, желая завладеть
духовной властью, утратили и мирскую. Как говорит святой
Лев: «Тот, кто гонится за чужим, теряет свое собственное».
И так сбылась последняя часть Даниилова пророчества
о том, что камень ударит в ноги истукану и уничтожит не
только золото и серебро, но и железо и глину, или глиняные
ноги и персты, то есть последнее немецко-римское глиняное
царство.
Четвертое чудо: с того времени, как божьему промыслу
угодно было пресечь гонения и мучения и дать своей церкви
покой, установил господь по своей неисповедимой воле, чтобы
Рим, будучи самым славным городом на свете, не был
столицей никакого мирского королевства, а лишь [столицей]
духовного царства Христа. Так, царь Константин без всякой нужды
и на удивление всем людям, руководимый одним лишь божьим
велением, перенес престол из своей отчизны в чужие земли.
А затем Римом владели разные народы: греки, готы, вандалы,
херулы, лангобарды и франки. Иные из них правили в
Милане, инью — в Равенне, иные — в Павии, [то есть] в
итальянских городах, не столь славных, как Рим, и [лежащих]
неподалеку от него. А некоторые жили и в Риме, но никак не
могли установить там [своей] столицы, и Рим снова
становился просто папской столицей. Это совершалось не без
особого божьего чуда, а именно Христос хотел этим показать,
что царство его не привязано к земному царству, как хвост
к спине, и что господь может сохранить свое духовное
царство без помощи мирских сил. К тому же, чтобы просветить
и убедить всех неверующих, господь соизволил сделать так,
что его духовное царство имеет столицу в том городе, который
наиболее известен, славен и знаменит на всем свете.
Пятое чудо. Александр, осадив могучий город Тир, просил
помощи у евреев, но не получил ее. Взяв Тир, он в гневе
пошел на Иерусалим. Навстречу ему вышел духовный владыка
После разграбления
Рима ни один царь
не был коронован >
и вся их власть
погибла
Ни один народ не
смог устроить
столицы в Риме
Божье чудо отвело
Аттилу от Рима
687

Аларих запретил
трогать церкви и
находящихся там
людей
Гензерих не разорял
церквей
Тотила разрушил
город, но сохранил
церкви, и снова
отстроил город
в церковных ризах, и Александр пал перед ним ниц, и воздал
богу славу, и простил евреев, и оставил им их вольности45.
Аттила, венгерский король, прозванный «бичом божьим»
и наводивший ужас на весь мир, пришел в Италию с
несметным [войском] и разорял до тла все города. Навстречу ему
вышел святой папа Лев I и уговорил его не идти на Рим и
повернуть назад. И рассказал Аттила, что он увидел рядом
со Львом человека с обнаженным мечом, угрожавшего Аттиле
смертью, если он не повернет [назад].
Шестое чудо. Аларих Готский воевал в Итальянской земле
с царем Гонорием, сидевшим в Равенне. В 410 году был
заключен мир, и Аларих, как было условлено, пошел с войском
из Итальянской земли во Французскую. Стилихон, царский
бан, сопровождая Алариха, не сдержав обещания, внезапно
напал на него и разбил его. На другой день Аларих собрался
с силами и разбил Стилихона и, в гневе вернувшись, осадил
Рим и через два года (то есть в 412 году) взял город. Но [он]
не разорил его, а, напротив, запретил трогать христианские
церкви и людей, кои там укрылись.
Максим — бан царя Грациана — убил во Французской
земле своего государя и назвался царем. Царица Евдокия
позвала Геязериха, короля вандалов, из Африки на помощь
против изменника. В 456 году Гензерих пришел [в Италию], взял
и разграбил Рим и увел с собою в плен царицу, призвавшую
его, вместе с [ее] дочерью. Но церквей [он] не разорял.
Тотила — готский король — прославлен во всех историях
за справедливость и доброту. Великий святой отец Бенедикт,
[осененный] пророческим духом, предсказал ему, что он
возьмет Рим, вернется в Африку и через девять лет умрет. И
предупредил его, чтобы он не чинил обиды церквам божьим.
Тотила, воюя с царем Юстинианом и с его славным
воеводой Велизарием, после долгой осады взял приступом город
Рим и в первом бою убил множество людей. Но папа Пелагий
пришел к нему просить милости, и Тотила тотчас приказал,
чтоб никого больше не убивали и чтоб никто не трогал
церквей. Потом Тотила послал папу Пелагия к царю Юстиниану и
предложил ему помириться и обещал оставить Рим в целости.
Если же царь откажется, то он разрушит город, чтобы царские
люди в нем не утвердились. Но Юстиниан, положившись на
доблесть своего бана Велизария, не захотел мириться. Тогда
Тотила рассердился, приказал всем горожанам покинуть Рим,
переселил их в другие места, разрушил городские стены и
башни и в 548 году сжег город (но церквей не тронул) и ушел,
Велизарий пришел [в Рим] и отстроил городские стены
и башни. Но через три года, то есть в 551 году, Тотила
возвратился и снова взял Рим. И тогда он созвал старых
города

жан из разных мест и иных людей на жительство, и начал
отстраивать все, что он прежде разрушил, и стал для народа
итальянского не только королем, но и отцом.
Достаточно [говорить] о готах. Или, вернее, весь этот
рассказ [о них] приведен лишь для примера и не по существу
дела, но не без пользы. Ибо на примере чужих поступков и
деяний мы должны учиться, как поступать нам самим. Ведь
миром правит не слепой случай, а божий промысел, [и] ничто
в мире не происходит без причины. Мы видим [своими]
глазами разные события и случаи, и бог дал нам разум для того,
чтобы мы им постигали причины всяких событий. Поэтому,
восхитившись промыслом божьим в упомянутых делах, мы
в заключение снова скажем: достаточно было бы грекам и
немцам иметь мирскую власть над Римом, уступленную им
обоим римлянами по доброй воле. А они не были сыты
мирской властью, но захотели вдобавок обладать христовым
духовным царством. И поэтому лишились и того, и
другого *.
Греки разбились
о камень
Не разрешают
обращаться к папскому
суду
Высокомерно
величают себя суетным
названием «патриархом
всего света»
Понапрасну
обвиняют римскую
церковь в ереси
44 К). Крижанич в89
* Идущий далее § 26 (пункты 1—3) были при вторичной редакции
зачеркнуты Крижаничем. В зачеркнутой части текста говорилось:
26. Борис: А что ты говорил о том, как греки разбились о камень
столицы Петра?
Хервой: Долго было бы рассказывать об этом с самого начала.
Напомню тебе лишь кое-что вкратце.
1. После возникновения арианской ереси начались на Востоке
волнения, ссоры и раздоры между епископами: одни других проклинали,
смещали и изгоняли. Те, что считали себя незаслуженно обиженными,
обращались в Рим к папскому суду. Так поступил и Иоанн Златоуст,
и Афанасий Великий, который сам явился в Рим и исповедался перед
папой.
Досадно стало греческим мирским и духовным правителям, что
каждый вправе был обращаться в Рим и, тем самым избегать [их]
суда. Поэтому, чтобы преградить своим подданным дорогу в Рим, они
объявили царьградского епископа патриархом, равновластным папе.
И приняли это правило на втором и на четвертом соборе.
Однако святой Дамасций и святой Лев, жившие в то время, и все
остальные папы никогда не соглашались с этим правилом. Лев
возражал сильнее всех и во многих своих письмах и через послов,
отправленных на Восток к царям и патриархам, отрицал это правило и
объявлял его незаконным, ничего не стоющим и не имеющим никакой
силы.
2. При царе Маврикии, около 600 года, царьградский патриарх
Иоанн Постник, стал именовать себя «патриархом всего света», а
патриарх александрийский (в иное время) — «судьей всего света». А
святой папа Григорий Т, чтобы умалить эту суету и гордость своим
смирением, стал именовать себя «епископом Григорием, рабом рабов
божьих». Этот похвальный титул приняли все папы и сохраняют его
доныне.
3. В 800 году римляне изменили [греческим правителям] и
поставили царем немца Карла. А затем, спустя 60 лет, болгары обратились
в христову веру и приняли пастырей и священников, посланных папой
Николаем I. И то, и другое было очень досадно для царя и патриарха.

хулят'святую ли- 26. [Некогда] сарацины завладели Иерусалимом и святым
щенш? и святое кре" гробом спасителя нашего Иисуса Христа. Готфрид, князь Ло-
тарингский, движимый благочестием, не мог этого стерпеть и
отправился на Восток, взял Иерусалим [и] в 1099 году стал
королем Иерусалимским. Но венчался он не золотым, а
терновым венцом, которым был увенчан Христос. Он и его
преемники правили там 88 лет, пока сарацины в 1187 году снова
не взяли Иерусалим.
Однако западные христиане удерживали еще на Востоке
немало городов. И до взятия [Иерусалима] и после него
в этой иерусалимской войне лично участвовали разные
западные короли и князья. Так, например, около 1150 года на
Восток пришел святой Людовик, король французский, и Конрад,
царь немецкий, и с ними большое войско. Царю греческому
Мануилу и всем грекам был подозрителен этот поход с такими
[большими] силами и, несмотря на их просьбы, царь Мануил
не захотел им помогать, как они того просили, а напротив,
старался им напакостить. Ибо царь боялся, как бы они,
оставив в покое сарацинов, не напали на греков.
Из-за всего этого начались разные дела, споры и раздоры
между этими народами. В конце концов после долгих тайных
подозрений, недоверия и придирок [дело] дошло до разрыва,
и они начали воевать друг с другом. В то время французы и
венецианцы отняли у греков и сам Царьград.
Так обстояли тогда дела. Но еще и до этого иерусалимского
похода западные народы задевали греков на море'и отнимали
у них острова и города. Поэтому еще около 1000 года царь
Мономах и патриарх Керуларий (чтобы восстановить людей
против латинян) выдумали, будто латиняне — еретики, раз
у них неквашеные просвиры. А позднее, около 1200 года, Вал-
замон, патриарх Антиохийский, свергнутый латинянами с
престола, стал учить, что латиняне якобы не были крещены.
Так греки сперва из-за мирских государственных дел и
первенства или из-за обращений к папскому суду начали бороться
против римского престола и унижать его и умалять его
верховную власть. А затем из-за того же первенства и из-за
насилий со стороны латинян в мирских делах они стали
понапрасну обвинять в ереси и хулить римский престол Петра.
Однако ничего [они] не добились, но лишились и первенства
и всей своей власти. И достаточно говорить о греках.
великие королев- 27. Но вернемся к началу нашего разговора. Я, брат, из
ства лишены благих всего, что доселе сказано, заключаю, что самые сильные и
законов 7 n 7 7
Поэтому патриарх Фотжй, будучи человеком хитроумным и желая
восстановить болгар против папы, выдумал и стал утверждать, будто
папа — еретик, а ересь пошла от немца Карла.
690

славные королевства были мало приспособлены к
долговечному существованию.
В древние времена некоторые республики (Спарта, Афины
и древний Рим при общевладстве) прославились своими
благими законами. А в самодержавных царствах или в
королевствах очень редко и едва ли где на свете бывают благие
узаконения, способствующие долголетию королевства и общему
народному миру, и крепости, и счастью. Например, вижу:
у афинян тразибулову амнистию, у спартанцев — ликургово го-
стогонство, у венецианцев — троекратное голосование, у
французов — салический закон, в Риме — выборы взаперти. А семь
немецких выборщиков хвалить, по-моему, не за что.
Итак, ты видишь, Борис, что на свете, вплоть до нашего
времени, многие и великие королевства не имеют самых
необходимых законов, и если есть где-либо какие-то благие
узаконения, то и они возникли не сначала, а лишь позднее, когда
люди после многргх бед, наученные опытом и будто через силу,
стали внимать полезным советам, как ты можешь видеть из
этих приведенных мною здесь примеров.
Борис; Иначе говоря, Хервой, короли заботятся и
стараются лишь о своем потомстве, а об остальном не помышляют.
Не думают, что их род должен когда-нибудь прекратиться.
А ведь могли бы и должны бы вспомнить о примере иных
королей и видеть, что Александр, Юлий и Август не имели
никакого потомства. А род Кира, Константина, Карла и многих
иных королей вскоре прервался. Однако некоторые короли,
как я сказал, считают, что род их будет вечным, а иным
кажется достаточным то, что имеют одного определенного
наследника, и об остальном [они] не заботятся, а предоставляют
этому же наследнику самому подумать о своем преемнике.
28. Поэтому, если не имеют сыновей, то усыновляют
чужого ЮНОШу И Делают его приемным СЫНОМ. Так ПОСТУПИЛ Передать скипетр;
Юлий, Август и иные. ' ЭТ^иГ TJS
Александр перед смертью отдал свой перстень с печатью на престол; заста-
- т-г г г г г вить города прися-
ооярину Нердикке, желая тем самым сделать его своим на- гнуть старшему
следником, но Пердикке не выпало этого счастья. сыну
А царь Феодор Иванович также перед смертью отдавал
свой царский скипетр ближним боярам и своим родичам, но
те не хотели его брать, а спорили, кто кого родовитее. Царь
не вынес их споров, бросил скипетр на землю и сказал:
«Пусть возьмет его, кто хочет». Взял его боярин и царев
приятель Борис Годунов, и он стал царем47.
Давид при жизни своей посадил на свой престол Соломона
и велел, чтобы все целовали ему крест. Так же поступают
теперь австрийские князья: они заставляют избирать царем
[своего] старшего сына и тем самым закрепляют царский ти-
44*
691

тул за своим родом. А чтобы братья после смерти отца не
поссорились и не разодрались, отец [еще] при жизни своей
заставляет все брлыпие города державы целовать крест
этому же старшему сыну. Он сам обходит города, и там
приносит присягу подданным, а подданные [присягают] ему.
Отдавать перед смертью перстень или скипетр — это способ
мало похвальный и неудовлетворительный. Взять приемного
сына (если нет родного сына) и при жизни своей заставить
подданных целовать крест королевичу — это хорошие способы.
Но и этим не исчерпываются обязанности благого и мудрого
короля. Цицерон — римский думник пишет: «Варвары живут
сегодняшним днем, а мы должны думать о вечности». Поэтому
благой и мудрый король должен установить в своей стране
такие законы, чтобы не только определить одного наследника,
но чтобы и порядок наследования престола (по воле божьей)
навеки оставался определенным, мирным и нерушимым. И я
спрашиваю тебя, Хервой, как может король, по-твоему
мнению, установить эти благие законы?
29. Хервой: В этом отношении самым лучшим и самым
Установлено: кто, надежным, мне кажется, венецианский обычай, когда голосуют
5и атьак *должен] и открыто, и записками, и шариками, и установлено, кто
должен избирать и кто может быть избран. Избирать не вправе
никто, кроме венецианских властелей и бояр, а избран не
может быть никто, кроме властелей или тех бояр, что занимают
наивысшие места в совете. Я считаю, что и для здешнего
королевства было бы полезным и спасительным последовать
этому примеру.
30. Если б когда-либо прекратился царский род, то выборы
какой способ для [н* престол] следует проводить так:
нас наилучший 1# Не должен быть избран или провозглашен царем никто,
кроме наших местных русских князей, о коих известно, что
не пришли к нам откуда-нибудь со стороны.
2. После смерти царя все войско должно перейти под
власть патриарха или иного высшего церковного владыки. И он
назначит сейм и укажет срок, когда должны будут собраться
епископы, архимандриты, князья, властели и бояре.
3. Когда настанет срок, епископы, архимандриты, князья
и властели (но не бояре) должны собраться в царском городе.
Каждый должен написать имена трех князей и подать
патриарху и епископам, сидящим там за столом. Они должны
прочесть имена вслух, и каждый вправе будет посмотреть, так ли
написано на бумажке, и бумажка должна идти по кругу. Из
всех выберут три имени, получившие больше всего голосов.
4. Эти три имени надо написать на корзинках, как мы
рассказали выше. И надо позвать во двор всех бояр, чтобы они
бросали шары. И тот, кто получит больше шаров, должен
стать царем.

ВСТУПИТЕЛЬНАЯ
СТАТЬЯ
КОММЕНТАРИИ

В. В. Зелени и
РУКОПИСЬ «ПОЛИТИКИ»
Рукопись публикуемого в настоящем издании труда Юрия Крижа-
нича хранится в Центральном государственном архиве древних актов
в Москве (фонд 381, ед. хр. 1799) и входит в состав знаменитого собрания
Синодальной библиотеки.
Рукопись Крижанича представляет собой объемистый манускрипт в 1°
(в лист), написанный на желтоватой бумаге и переплетенный в синий
холст. Всего в рукописи — 416 листов с постраничной нумерацией.
Нумерация листов позднего происхождения. Крижанич нумеровал не листы,
а страницы. Публикуемая в настоящем издании часть рукописи
(«Политика») занимает 289 первых страниц.
Позднее между второй и третьей страницами рукописи были
вплетены две тетради, с отдельной нумерацией, на страницах которых
находились содержание рукописи и указатели к содержанию. В настоящее
время эти тетради и первый лист рукописи утеряны. Сохранилась лишь
их фотокопия (фотокопия лл. 1—3 — ЦГАДА, ф. 184, IX, ед. хр. 1408;
фотокопии лл. 4—23 — Архив АН СССР, ф. 134, оп. 2, ед. хр. 275).
Рукопись сшита из отдельных тетрадок по 10 листов в каждой, всего
39 тетрадей. Бумага четырех образцов, отличающихся по филиграням:
1) Щит с крестом — стр. 1—140, 161—280; 2) Шут с семью бубенцами
и буквы «БГ» (по Лихачеву близко к № 475) — стр. 141—160, 281—440;
3) Гербовый щит с геральдической лилией (по Тромонину близко к № 1214,
1325) - стр. 441-600, 721-760; 4) Шут (по Тромонину № 384, 1282) —
стр. 601-720, 761-778 К
Рукопись написана мелким почерком очень ровными строчками (по
30—35 строчек на странице). Ровные поля на каждой странице занимают
приблизительно одну четверть ширины листа, сверху и снизу также
оставлены поля.
Заголовки написаны теми же черными чернилами, что и текст
рукописи, но не скорописью, а печатными буквами разного размера. Самыми
крупными буквами написаны заголовки частей. Названия разделов даны
Обследование бумаги произведено А. Л. Гольдбергом.
695

более мелким шрифтом. Подзаголовки в разделах написаны скорописью,
однако размер букв подзаголовка несколько больше размера букв
основного текста.
Разделы «Политики» разбиты на параграфы, заголовки которых Кри-
жанич вынес на поля. Эти заголовки обычно написаны в виде узкого
столбика из нескольких строчек, расположенного на поле на уровне
первой строки данного параграфа или немного ниже. На протяжении
17 разделов «Политики» на верхнем поле каждой страницы рукописи
скорописью написан сокращенный заголовок данного раздела.
Так, например, раздел 1 части I назван «Ob Trogowstwu», но на
верхнем поле страниц, относящихся к этому разделу, всюду стоит «Torgowstwo».
Точно так же сокращены названия разделов «Ob Remestwe» и «ОЬ Те-
zaczestwe» и др. Раздел 6 назван «Ob besede, ob imenech, i ob stroiu ili
platiu woiaczeskom». По мере перехода от одного предмета к другому
Крижанич надписывал наверху страницы «Beseda», «Imena», «Stroy Zi-
wotniy». Раздел «Ob mitech i ob poczestech woiaczeskich» имеет только
краткую надпись «Mita». На страницах, относящихся к разделу «Jako
Mudrost iest dobra, polezna, koristna, potrebna» написано только «Mudrost»
и т. д.
Начиная с раздела 18 части III, маргиналии на верхнем поле
рукописи отсутствуют. В настоящем издании эти маргиналии опущены.
На полях рукописи имеются различного рода дополнения и вставки,
представляющие собой иногда целые параграфы. На некоторых страницах
рукописи буквально нет свободного места, так густо исписаны все поля
листа. Места для включения вставок в текст сочинения обычно
обозначены выносными знаками, но имеется ряд мест, где на полях рукописи
помещены приписки, однако ни в тексте, ни перед этой припиской нет
никакого выносного знака. В таких случаях сделанные на полях вставки
включены в настоящем издании в текст либо в конце параграфа, против
которого они приписаны, либо включены в него по смыслу.
Новые параграфы начинаются с красной строки. Там же, где внутри
параграфа следовало бы сделать абзац, Крижанич обычно оставляет
в строке большой пробел. Подобным образом он поступает и в тех
случаях, когда внутри параграфа перечисляется несколько пунктов. В
настоящем издании для удобства чтения в указанных случаях сделаны
абзацы. С этой же целью текст разделен на абзацы и в тех местах, где
в рукописи беседуют два введенных Крижаничем персонажа, Борис и
Хервой.
Почерк Крижанича ровный, разборчивый, хотя и мелкий: размер
большинства строчных букв не превышает 2 мм (высоких букв — 4 мм).
Прописные буквы — 5—6 мм высоты, причем многие инициалы выписаны
с большой тщательностью и своими размерами несколько превышают
обычные заглавные буквы. Такой же размер имеют и цифры, обозначающие
номера параграфов.
Рукопись «Политики» является единственным экземпляром этого
сочинения Крижанича и отражает процесс работы автора над сочинением,
696

а также последующую его редакцию. Так, очень часто в строке
зачеркнуто полное или недописанное до конца слово, а вслед за ним написано
другое, заменившее данное слово по содержанию. Нередко также изменен
падеж существительного, а написанные далее в строке прилагательные,
относящиеся к этому существительному, написаны набело, без всяких
исправлений и согласованы с указанным существительным уже в его
исправленном виде. В этих и в ря \е других случаев мы вправе
предположить, что такого рода изменения текста Крижанич делал в процессе
написания рукописи.
Все исправления оговорены в подстрочных примечаниях (около
исправленного слова поставлена цифра, а в примечании указано, какого рода
исправление сделано). Так, если слово подверглось только частичному
исправлению, то в примечании стоит: «было» и восстановлено слово в его
первоначальном написании. Например, на стр. 151 рукописи Крижанич
сперва написал «Samowladstwo», но затем зачеркнул «. . . stwo» и сверху
надписал «са» («Samowladca»); на стр. 159 слова «Samowladstwa», «Samo-
wladskoe» были исправлены на «Jedinowladstwa», «Jedinowladskoe»; на
стр. 153 слово «czolnoszestia» переделано в «sudoszestia»; на стр. 235 слово
«Samowladci» исправлено на «Samoderžci» и т. д.
Когда Крижанич вставлял в текст одно или несколько слов, он обычно
вписывал их над строкой, указывая, в какое место фразы следует сделать
добавление. Более крупные вставки сделаны на полях. В этих случаях
в примечаниях указывается: «написано над строкой» или «приписано
на полях». Если при этом в тексте произошла замена, то в примечании
стоит: «Зачеркнуто», и восстановлены вычеркнутые слова, а в тех случаях,
когда в тексте что-либо зачеркнуто без соответствующей замены, что
делалось, по-видимому, в самом процессе написания рукописи, то сноска
поставлена за предыдущим словом, а в примечании указано: «далее зачеркнуто».
Вот характерный пример правки Крижанича. На стр. 245 рукописи
первоначально было написано: «Tamerlana Tatarina», но затем Крижанич
после слова «Tamerlana» добавил «i Bateia», а слово «Tatarina» исправил
на «Tatarow». В окончательном виде эта часть фразы выглядит так:
«Tamerlana i Beteia Tatarow».
Многие исправления, содержащиеся в тексте «Политики», следует
считать результатом последующей редакции рукописи, проведенной
самим автором. Сюда относятся различного рода вставки, изменения текста,
переносы и д. т. Такого рода исправления Крижанич либо вписывал
между строк, либо выносил на поля рукописи. Несомненно, результатом
редакционной обработки рукописи являются переносы отдельных частей
текста со страницы на страницу, нередко в другой раздел. В рукописи
имеется несколько фрагментов, впоследствии вычеркнутых автором.
В настоящем издании они помещены в Дополнениях.
Иногда Крижанич менял порядок слов в предложении (или в его части),
надписывая над словами цифры.
Как правило, Крижанич зачеркивал слова, части предложения или
целые фразы одной чертой, что дает возможность прочитать зачеркнутое.
697

Лишь в нескольких случаях мы встречаемся с тем, что отдельные слова
густо замараны чернилами и совершенно не читаются.
Все указанные особенности рукописи отражены в настоящей
публикации в подстрочных примечаниях, что позволяет читателю получить
известное представление о процессе работы Крижанича над рукописью
«Политики». Большие исправления (состоящие из двух слов и больше
отмечены цифрами сносок с двух сторон — в начале и в конце
подвергшегося изменению текста. Таким же способом отмечены и вставки.
При цитировании Крижанич не пользовался кавычками, а ставил
квадратную скобку в конце цитаты. В настоящем издании цитаты
поставлены в кавычки.
В «Политике» Крижанича цитируется много мест из Библии,
сочинений католических богословов, античных авторов, хроник и др. Очень
часто Крижанич указывает, откуда им взята та или иная цитата, называя
автора (реже название произведения), главу, часть, страницу. Для
удобства чтения эти ссылки взяты в настоящем издании в скобки.
Некоторые общеупотребительные или часто повторяющиеся слова
Крижанич писал в сокращенном виде, оставляя лишь первую букву.
Так часто написаны титулы: «W. К.» (Weliki Knez), «W. G.» (Weliki
Gospodar) и др. Но в этом он не был последователен. Например, на стр. 159
рукописи читаем «. . .naszego Caria Gospodaria i Wel. Kzia Alekseia
bića. W. W. i M. i B. R. samoderžca. . .», хотя в других местах, как правило,
слова «Саг» и «Gospodar» чаще всего писались под титлом, а слово «Кпе:7»
в данном случае написано под титлом чуть ли не единственный раз во
всей рукописи.
Не удалось обнаружить какой-либо закономерности и в отношении
сокращения имен Бориса и Хервоя, часто появляющихся на страницах
рукописи. Они либо написаны полностью, либо сокращены наполовину,
либо оставлены только одни инициалы. Все такого рода сокращения,
имеющиеся в рукописи, в настоящем издании развернуты без каких-либо
указаний и оговорок.
Язык рукописи Крижанича весьма своеобразен и не может быть
признан тождественным какому-либо из славянских языков того времени.
Это — искусственный, созданный самим Крижаничем «славянский язык»,
в основу которого положены церковнославянский, народный русский
и литературный хорватский языки2. При внимательном рассмотрении
словарного состава языка Крижанича в нем можно встретить также и ряд
украинских слов. Кроме того, значительное место в словаре сочинений
Крижанича занимают созданные им самим слова. В публикуемой в
настоящем издании «Политике» небольшая часть текста написана на латинском
языке и воспроизводится без изменений.
Попытка создания Крижаничем единого «всеславянского» языка
вполне согласуется с целью всей его жизни, его политическим кредо —
2 V. J a g i с. Život i rad Jurja Križanića. Zagreb, 1917, str. 136.
698

добиться политического, религиозного и культурного сближения и
объединения славянских народов.
Изучение рукописи «Политики» показывает, что ее автор далеко не
всегда был последователен в применении различных слов, взятых из
того или иного языка. В результате для обозначения одного понятия Кри-
жанич нередко пользуется то русскими, то хорватскими словами. Так,
наряду с русским словом «вещь» (wesć) он употребляет и хорватское слово
«stwar». Местоимение «который» присутствует в рукописи в трех
формах: «kotori», «koyi» и «kiy». При этом невозможно установить, какой
из этих форм автор «Политики» оказывает предпочтение. В ряде случаев
(стр. 17, 19, 39, 88 рукописи и др.) слово «kotorije» он потом заменил
на «кое». Но есть и обратные случаи. И, наконец, на стр. 36 в одной и
той же фразе как однородные члены в предложении стояли «koyi» и
«kotori», но позднее Крижанич «koyi» исправил на «kotori», a «kotori» на
«koyi»! На стр. 24 слово «koyi» исправлено на «kiy», а на стр. 77 — «kiy»
на «koyi».
В целом ряде случаев при последующей редакции Крижанич заменял
русские слова хорватскими: «zdes» на «owde» (стр. 4), «penyka» на
«konopce» (стр. 12), «torgi» на «soimi» (стр. 21), «starosta» на «nazora», «na-
zornik» (стр. 27, 30, 35), «plotniki» на «drewodelyi» (стр. 43), «tat» на «kri-
wec» (стр. 157) и др.
Но одновременно с этим мы встречаем и противоположные случаи:
хорватские слова заменяются русскими — «reći» на «goworit» (стр. 3),
«nego» на «по» (стр. 54), «sowet» на «duma» (стр. 79), «kuća» на «chrami»
и др.
На стр. 81 Крижанич слово «powedaiut» заменил словом «mowet»,
в котором угадывается украинское или белорусское происхождение, но
на стр. 160 и 161 польское «chlap», «chlapskiy» заменено на хорватское
«kmet», «kmetskiy».
Все изменения подобного рода отражены в подстрочных примечаниях.
Многие союзы, предлоги и частицы Крижанич пишет слитно со
словом, к которому они относятся. Так, очень часто слитно написан союз «i».
Отрицательная частица «ne», как правило, написана слитно с глаголом,
к которому она относится. Частица «se», образующая возвратную форму
глагола, написана слитно с глаголом, если она стоит после глагола.
Часто предлог «па» написан слитно с существительным, причем даже и
тогда, когда это существительное является именем собственным (например,
«naRusi»). Слитно пишет Крижанич и частицу «že» («takže», «iednakože»
и др.). При воспроизведении текста рукописи все эти особенности письма
Крижанича сохранены.
Ряд широко употребительных слов («czlowek», «gospodarstwo», «kra-
lyestwo», «kralyeskiy», «bogatstwo», «gospod», «bog», «car» и др.) Крижанич
пишет сокращенно, под титлом. Но так он делает далеко не всегда: часто
рядом со словом, написанным под титлом, стоят такие же слова в их
полном написании. В настоящем издании все титла развернуты. То же
самое сделано и в тех случаях, когда в рукописи сокращенно, одним знач-
699

ком, написаны приставки «рго» и «рге» и окончания «ат» и «ет», в
которых буква «т» заменена полукруглым росчерком.
Для передачи русской буквы «я» Крижанич пользуется несколькими
способами. В начале рукописи- «Политики» он сравнительно часто
пользуется скорописным кирилловским «я». Однако наряду с этим, и
гораздо чаще, буква «я» передается латинскими буквами «iа» и (реже)
«ja». В настоящем издании употребляются два последних варианта,
причем скорописное кирилловское «я» заменено латинскими буквами «ia».
В настоящем издании полностью сохраняется принятая в «Политике»
система применения прописных букв, которыми Крижанич пользуется
очень широко не только в грамматических, но и в стилистических целях
для выделения наиболее важных предметов, понятий и явлений.
Принятая Крижаничем в рукописи система акцентов передана без всяких
изменений. При этом там, где акцентов в рукописи нет (вставки,
исправления, слова под титлом и др. сокращения), они отсутствуют и в настоящем
издании.

КОММЕНТАРИИ К ПЕРЕВОДУ
Перевод «Политики» Ю. Крижанича на русский язык осуществлен для настоящего
издания впервые. В предыдущем ее издании, увидевшем свет свыше 100 лет назад, были
переведены лишь отдельные, как писал в своем послесловии к «Политике» П. А. Без-
сонов, «иностранные, инославянские и полурусские выражения» («Русское государство
в половине XVII века», т. 2. М., 1860, стр. 1). А между тем сложность состава
«Политики», необычность ее языка, особенности творческого и научного метода Крижанича —
все это затрудняет для современного читателя понимание оригинала и вызывает
необходимость перевода всего текста сочинения на русский язык.
Анализу языка сочинений Крижанича посвящен ряд специальных работ (О. Б о-
д я н с к и й. Предисловие к изданию «Граматично изказание об руском езику попа
Йурко Крижанища». М., 1859, стр. X; А. Шахматов. Ю. Крижанич о
сербскохорватском ударении. «Русский филологический вестник», т. 32—34. Варшава, 1894—
1895; М. Д о л о б к о. Крижанич о русском языке. Сб. «Советское языкознание»,
т. 3. Л., 1937; Gj. D a n i č i ć. Gramatika Gjurgia Križanića. Rad Iugosl. Akademije,
knj. XVI. Zagreb, 1871; V. J a g i ć. Život i rad J. Križaniča. Zagreb, 1917; M.
Hraste. Prinosi poznavanju hrvatskosrpskog jezika J. Križaniča. Radovi zavoda za
slovensku filologiju, 5. Zagreb, 1963), причем мнения исследователей о соотношении
источников словарного фонда Крижанича далеко не всегда совпадают. Наиболее
плодотворным представляется анализ, проделанный голландским славистом Т. Экманом,
занявшимся выборочной статистикой словоупотребления в «Политике» и установившим, что
доля слов, присущих всем славянским языкам, составляет в ее тексте около 59%, доля
русских и церковнославянских слов — около 10%, сербскохорватских — около 9%,
польских — 2,5% и т. д. (Т. Э к м а н. Грамматический и лексический строй языка
Ю. Крижанича. Сб. «Dutch contributions to the V International Congress of slavicists».
Hague, 1963).
Эти особенности словарного состава языка Крижанича были учтены в переводе.
В частности, все общеславянские и древнерусские слова, которые вошли в
современный русский язык и сохранили свое значение, оставлены в переводе без изменений.
Также без изменений перенесены в текст перевода и все новообразования Крижанича,
придающие его языку неповторимое своеобразие (значение этих слов в каждом случае
объяснено в «Комментариях»). В тех случаях, когда терминологии Крижанича
соответствовало несколько современных синонимических слов, предпочтение отдавалось
тем словам, которые сохранили больше связи с русской лексикой XVII в.
Многие слова и выражения, встречающиеся у Крижанича, могут быть
истолкованы по-разному в разном контексте. От принятого в каждом случае варианта дается
отсылка к «Комментариям», где приводится написание данного слова в оригинале.
Географические названия и собственные имена даны в современной транскрипции.
Большинство фразеологических конструкций Крижанича расходится с нормами,
принятыми в нашем языке, и поэтому при переводе эти конструкции подвергаются
соответствующим изменениям. Лишь в отдельных случаях удалось сохранить строй
некоторых фраз и характерные для Крижанича грамматические обороты. Но даже если
построение фраз и отклоняется по необходимости от оригинала, переводчик неизменно
701

стремился сохранить своеобразный ритм, присущий крижаничевой речи. В тех
случаях, когда включенные в оригинал «Политики» иноязычные (немецкие, венгерские
и др.) слова являются неотъемлемой частью авторского изложения, они сохранены
в тексте перевода и объяснены в «Комментариях».
Слова, отсутствующие в оригинале «Политики» и внесенные в перевод для
уточнения смысла повествования, взяты в квадратные скобки. Разбивка на абзацы в тех
случаях, когда она отсутствует у Крижанича, сделана переводчиком.
При работе над «Политикой» Крижанич использовал большое количество
источников, причем иногда он вставлял в текст цитаты из прочитанных им книг, а иногда
пересказывал содержание этих книг своими словами. Все выявленные случаи цптат
и заимствований Крижанича оговорены в «Комментариях».
ПРЕДИСЛОВИЕ
1 Беседы о правлении — Сочинение «Беседы о правлении» (Razgowori ob wladate-
lystwu), известное в литературе под названием «Политика», является частью большого
сборника, написанного Ю. Крижаничем в Тобольске в 1663—1666 гг.
О первоначальном замысле этой книги мы узнаем из «Предисловия» к ней: «. . .здесь
говорится о торговле, о рукодельных промыслах, о земледелии. . . Об укреплении
царства, об умножении сил и обо всяких ратных промыслах. О соблюдении чести и
достоинства. . .0 законах, и обычаях, и о законопорядке. . .» (см. наст, изд., стр.371—372).
Воплощением этого замысла и явились «Беседы о правлении». Они состоят из трех
частей, которые в соответствии с планом Крижанича посвящены «богатству», «силе»
и «мудрости».
«Беседы о правлении» можно по праву рассматривать как самостоятельное
произведение, рукопись которого носит характер белового списка (хотя и испорченного
позднейшими поправками и приписками).
Можно предположить, что Крижанич, написав «Беседы о правлении», считал свою
работу законченной и подготовил ее беловой список для отправки в Москву. Однако
этому намерению не суждено было сбыться, и, не найдя способа отправить книгу
московским властям, Крижанич, накопивший за время работы над «Беседами» немало
мыслей о сущности и задачах государственной власти, о состоянии России и
славянства и т. д., стал излагать эти мысли в новых сочинениях, приплетая все новые и новые
тетради к рукописи «Бесед о правлении».
Эта масса завершенных и незавершенных фрагментов, составляющих содержание
рукописного сборника Крижанича, может быть разделена на несколько более или
менее четко разграниченных частей:
1. Беседы о правлении.
2. Повести о греках и о Римском царстве.
3. Группа статей о причинах и последствиях народных заблуждений.
4. Группа статей о принципах управления государством.
5. Группа статей об основных принципах внешней политики и о причинах
вмешательства провидения в дела народов.
6. Группа статей о «политичных ересях».
7. «Опоминки краля Силадьяна к сину Идрису».
8. «Изъявление об Римском царству. . .» с примыкающими к нему статьями —
«Письма Ксенофила Филолаю», «О победе камня. . .», «Видение о пророчестве Даниила»,
«О царстве христовом».
9. Статьи «О чести. . .», «О клевете. . .», «О зависти. . .»
10. Экономические статьи.
Рукопись Крижанича не была озаглавлена ее автором. Лишь позднее на обороте
первого листа было помещено название «Полонолатинская о разделах» с пометкой:
702

«Сильвестра Медведева». Очевидно, Сильвестр Медведев, известный политический
деятель и библиофил конца XVII в., заметил, что рукопись Крижанича состояла пз
отдельных статей («разделов»). Еще позднее на корешке рукописи появилось название
«Aphorismus de Officio boni regis. Latine et Bohemice», повторяющее заголовок записи
Крижанича на первом листе его труда.
Отсутствие авторского заглавия привело к появлению многочисленных
произвольных титулов, под которыми сочинение Крижанича стало фигурировать в научной
литературе. Наибольшее распространение получило название «Политика»,
характерное для аналогичных сочинений XVII—XVIII вв. Следуя установившейся традиции,
настоящее издание также названо «Политикой», хотя читатель не должен забывать
о том, что титул этот позднейшего происхождения и не принадлежит самому Кри-
жаничу.
История рукописи «Политики» до сих пор недостаточно ясна. П. А. Безсонов
предполагал, что «Политика» была доставлена из Тобольска в Москву при посредстве
сибирского архиепископа Симеона, передавшего ее вместе с рядом других книг
Крижанича митрополиту Сарскому и Подонскому Павлу. Предположение Безсонова связано
с тем, что в описи библиотеки митрополита Павла (1675 г.) среди прочих книг
упоминаются «книга Политика, письменая» в полдести и «книга Политика, Венгерская или
Чесская» в десть (П. А. Безсонов. Юрий Крижанич, ревнитель воссоединения
церквей и всего славянства в XVII веке. «Православное обозрение», 1870, кн. I,
стр. 134—135). Обе эти книги Безсонов считает списками тобольского труда
Крижанича (в полдесть — первоначальный, не дошедший до нас неполный список, в десть —
полный черновой текст, находящийся ныне в нашем распоряжении). И далее, исходя
из того, что «Политика Венгерская или Чесская» была «взята к государю», Безсонов
приходит к выводу о существовании еще одного — белового экземпляра «Политики»,
специально изготовленного в Москве «для государя» и не дошедшего до нас (там же,
стр. 135—136).
Гипотеза Безсонова отличается множеством уязвимых мест: ничем не доказано
участие архиепископа Симеона в судьбе рукописи: бездоказательно предположение
о существовании трех экземпляров текста, и в особенности белового подносного
экземпляра, ибо переписать набело фолиант «Политики» мог бы только сам Крижанич,
а отнюдь не московские писцы^ наконец, повисает в воздухе утверждение о том, что
сочинение Крижанича было хорошо известно московским властям.
Это последнее утверждение, весьма распространенное в литературе о Крижаниче,
было основано на данных описи книг библиотеки Московского Печатного двора, куда,
по версии Безсонова, перешли сочинения Крижанича, находившиеся у митрополита
Павла. В самом деле, в этой описи упоминается, что по распоряжению царя Федора
Алексеевича в царский дворец была передана «Политика на Чешском языке» — в десть,
затем «Политика писменая, Словенская» — в полдести (там же, стр. 138—139) и
в 1676 г. «книжица в полдесть писчей бумаги, а в ней список с книжицы Юрья Сербе-
нина» (С. А. Белокуров. Юрий Крижанич в России. М., 1903, стр. 292). Однако
ни Безсонов, ни его единомышленники не привели убедительных доказательств того,
что в описи Печатного двора говорилось именно о рукописях тобольского труда
Крижанича, а не о каких-либо других сочинениях, озаглавленных подобным образом.
Что же касается «списка с книжицы Юрия Сербенина», который Белокуров
принял за беловой экземпляр «Политики», то описание этого списка (черевчатый атласный
переплет с шелковыми лентами и формат в полдесть) соответствует внешнему виду
«Приветствия царю Феодору Алексеевичу» (Рукоп. отд. Библ. АН СССР, № 32.4.14),
которое было подано Крижаничем как раз в 1676 г.
Развивая далее свою версию, Безсонов утверждал, что после смерти царя Федора
Алексеевича при дворе остыл интерес к трудам Крижанича. Этим воспользовался
известный русский книжник того времени Сильвестр Медведев, получивший книги
Крижанича из дворца в свое личное пользование (П. А. Безсонов. Указ. соч.,
стр. 142—143). Так Безсонов объяснял появление книг Крижандча в библиотеке
Сильвестра Медведева, т. е. подводил историю рукописи «Политики» к тому этапу, начиная
с которого мы уже можем проследить судьбу тобольского труда Крижанича по
сохранившимся документам.
703

В описи книг, изъятых после ареста Медведева и переданных в библиотеку
Печатного двора, Безсонов обнаружил «Книгу о разделах, племенную» — сочинение,
носившее именно то название, которое проставлено на рукописи Крижанича (там же,
стр. 157). Это первое достоверное свидетельство, относящееся к труду Крижанича,
а не к какому-либо другому сочинению, которое современники могли бы назвать
«Политикой».
В библиотеке Сильвестра Медведева находились и другие труды Крижанича
(«О промысле божием», выписки из исторических книг). Наряду с сочинениями
Крижанича среди книг Медведева были также издания Барония, Кромера, Кнапского,
«Политика» Аристотеля, т. е. сочинения, послужившие источниками сибирских
рукописей Крижанича. Все это позволяет предположить, что Медведев каким-то образом
оказался владельцем большого количества материалов, связанных с Крижаничем (его
рукописей и книг, вывезенных из Тобольска в Москву). Может быть материалы эти
перешли к Медведеву от самого Крижанича после его возвращения в Москву в 1676 г.
Во всяком случае, история рукописного наследства Крижанича нуждается в
дальнейшем изучении, и пока что у нас нет достаточных оснований полностью соглашаться
с Безсоновым, утверждавшим, что сочинения Крижанича в конце XVII в. были
хорошо известны в Москве и пользовались большим почетом (там же, стр. 158).
В течение полутора столетий «Политика» Крижанича пребывала в полном
забвении на полках библиотеки Печатного двора [в каталоге Типографской библиотеки
(сер. XVIII в.) рукопись «Политики» значилась под названием: «Aphorismus de of-
ficio regis boni. Latino-Bohemica». См. П. А. Безсонов. Указ. соч., стр. 340],
а затем в Московской Синодальной библиотеке. Лишь в 1857 г. П. А. Безсонов,
изучавший рукописи Синодальной библиотеки, вновь открыл для науки этот
замечательный труд.
Первое издание «Политики» появилось в свет в 1859 г. в качестве приложения
к журналу «Русская беседа» и составило шесть выпусков, носивших название
«Русское государство в половине XVII века» («Русское государство в половине XVII века.
Рукопись времен царя Алексея Михайловича. Открыл и издал П. А. Безсонов, вып. 1—
6. Приложение к «Русской беседе», 1859). В это издание вошли некоторые разделы
«Бесед о правлении» (из I и III части) и следующие за ними статьи сборника. В
послесловии к шестому выпуску Безсонов вкратце перечислил оставшиеся ненапечатанными
разделы книги Крижанича.
В своем издании Безсонов отказался от воспроизведения «латиницы», которую
употреблял Крижанич, и применил кирилловскую транскрипцию «славянской» части
«Политики». Выработанные Безсоновым правила переложения латинского написания
в кирилловское были широко использованы в последующей литературе о Крижа-
ниче.
В подстрочных примечаниях к тексту книги Безсонов привел лишь отдельные
варианты и разночтения, содержащиеся в рукописи Крижанича. В некоторых случаях
он произвольно менял расположение материала, что иногда создавало путаницу и
затрудняло понимание текста.
Все эти особенности издания 1859 г. были присущи и второму, более полному
изданию «Политики», предпринятому Безсоновым (под тем же названием) в 1859—1860 гг.
(«Русское государство в половине XVII века», т. 1—2. М.. 1859—1860». Безсонов
воспользовался набором предыдущего издания и присоединил к нему ряд разделов,
пропущенных в первом случае). На этот раз Безсонов напечатал почти целиком (с
небольшими пропусками) «Беседы о правлении» и последующие части рукописи, т. е.
примерно 3/б сборника Крижанича.
Безсоновский двухтомник 1859—1860 гг. вплоть до настоящего времени являлся
единственным изданием «Политики», основанным на подлинной рукописи Крижанича.
2 Коминь, Филипп (Comines Ph. de; 1447—1509) — французский политический
деятель и историограф, автор «Мемуаров», описывающих правление Людовика XI и
Карла VIII. Крижанич пользовался этим сочинением в латинском переложении
И. Слейдана: «Duo gallicarum rerum scriptores nobilissimi. Frossardus in brevem his-
toriarum memorabilium Epitomen contractus; Ph. Cominaeus de rebus gestis a Ludo-
vico XI et Carolo VIII». Francofurti, 1594.
704

3 Парута, Паоло (Paruta Р.; 1540—1598) — венецианский историк, автор книг
«Политические рассуждения» («Discorsi politici». Venetia, 1599), «История Венеции»
(«Historia Vinetiana. Vinetia, 1605) и др.
4 Липсий, Юст (Lipsius J.; 1547—1606) — голландский ученый, юрист, филолог,
издатель античных классиков. У Крижанича в Тобольске была книга Ю. Липсия
«Политические поучения и примеры» («Monita et exempla politica». Amsterdami, 1630).
5 Боярин (bolyarin) — В данном случае — вельможа, знатный человек. Термины,
применяемые для обозначения категорий «племенитых людей», имеют у Крижанича
различное содержание. «Боярами» он называет то привилегированное земледельческое
сословие в целом, то — лишь часть этого сословия: высшие чины служебной иерархии.
Термин «племяне» тоже применяется то как родовое понятие, то в качестве синонима
русского слова «дворянин» и «сын боярский», причем в последнем случае
подчеркивается, что «дворяне» не могут быть приравнены к «князьям» и «боярам». Таким
образом, терминология Крижанича в этом вопросе весьма неустойчива, и он сам
неоднократно переправляет и заменяет одни термины другими.
6 Думник (dumnik) — советник, член правительства.
7 Фауст, Максим (Faust de Aschaffenburgk M.) — немецкий ученый конца XVI—
начала XVII в., автор книги «Советы о казне» («Consilia рго aerario civili, ecclesiastico
et militari». Francofurti, 1641).
8 донесении Конгрегации пропаганды веры от 9 апреля 1647 г. Крижанич писал:
«я купил в Вене новую книгу под названием „Советы о казне"». (С. А.
Белокуров. Указ. соч. Приложения, стр. 176—177). Книга М. Фауста, трактующая о
торговле, о ремесле, о земледелии, о горном деле и т. д., послужила Крижаничу образцом
для построения первой части «Политики» («О богатстве»). Однако прямых
заимствований из этой книги в «Политике» не встречается.
8 Законопорядок — в оригинале «Zakonostawie». В других случаях это слово
имеет значение «законодательство», «закон(ы)», «порядок», «порядки».
9 Амвросий, епископ Медиоланский. Две книги о покаянии.
М., 1901, стр. 126.
10 Адриан (76—138) — римский император.
11 Перевод цитат из «Библии» дается по тексту Синодального издания «Библии»
(М., 1956). В тех случаях, когда Крижанич цитирует «Библию» неточно,
пересказывая ее своими словами, дается перевод этого пересказа, максимально приближенный
к тексту Синодального издания. Перевод фрагментов из книг, не вошедших в
Синодальное издание 1956 г., дается по изданию: «Библия». Киев, 1893.
ЧАСТЬ 1
1 Монополии — в оригинале «samoteržie». В польской литературе XVI—XVII вв.
для обозначения монополий применялся термин «samokupstwo». Иногда Крижанич
называет монополии — «samotoržnaja oblast».
2 В 1654 г. правительство царя Алексея Михайловича ввело в обращение медные
деньги, однако эта реформа оказалась неудачной и в 1663 г. медные деньги были
отменены.
3 Немцы (Nemci) — в русской письменности XVI—XVII вв. «немцами»
называли жителей многих стран Западной Европы. Употребление слова «немец» в значении
«чужеземец из Западной Европы» встречается и у Крижанича, но в большинстве
случаев слово это приобретает у него специфический смысл: для Крижанича «немцы» —
это не испанцы, французы, итальянцы или венгры (в русской письменности —
«латиняне»), а германцы, англичане, голландцы, датчане, шведы. Таким образом, «немцы»
в понимании Крижанича — это лютеране и протестанты, это особый мир, враждебный
славянам, грекам и «латинянам».
4 «. . .за бесценок спустили за серебро» — В результате денежной реформы 1654 г.
большинство торговых сделок в России совершалось в то время на медные деньги
45 Ю. Крижанич
705

(К. В. Базилевич. Денежная реформа Алексея Михайловича и восстание
в Москве в 1662 г. М.—Л., 1936, стр. 43). Рассказ Крижанпча свидетельствует о том,
что иностранцы использовали операции на пушном рынке для выкачивания
дефицитных в России серебряных денег/
5 Складники (skladniki) — компаньоны.
6 Черные люди — тяглые люди.
Раздел I
1 «Бобы» — в оригинале «socziwo».
2 «Торжище» — в оригинале «torgowisce». В других случаях это же слово имеет
значение — «торговля».
3 Крымцы (krimci) — крымские татары.
4 Студеное море — Ледовитый океан и примыкающие к нему моря.
5 Сукна (sukna) — сукно. В других случаях — ткань, платье (ср. польск.
«sukni а»).
6 «. . .наши у них не живут. . . вследствие зависти и злобы немцев, изведанной
нашими [людьми]» — Многие заграничные поездки русских купцов оканчивались
неудачно. В 1646 г. торговые люди разных городов в своей челобитной царю писали
о том, как «в Немецкую землю посылан был гость Назарей Чистый. . . и немцы все,
сговорясь заодно, в своем государстве у него шелку ничего не купили, а давали
дешевою половою ценою, а говорили: как, де, мы у одного не купим, к нам, де, и впредь
никто не поедет. . .» (В. Н. Кашин. Торговля и торговый капитал в Московском
государстве. Л., 1926, стр. 243—244). О притеснениях, которым подвергались русские
купцы в шведских владениях, см. Б. Г. К у р ц. Сочинение Кильбургера о русской
торговле. Киев, 1915, стр. 391—392.
7 «. . .пусть государь возьмет на свое имя и в свои руки всю торговлю с другими
народами, как он это уже сделал».
В феврале 1662 г. была введена казенная монополия на торговлю пенькой,
поташом, смольчугом, салом, юфтью и соболями, но мера эта была кратковременной и в
сентябре того же года монополия была отменена (К. Базилевич. Указ. соч., стр. 52—
53).
8 Черкасы (czerkasi) — жители Украины.
9 Индия — По тогдашнему обычаю Крижанич употребляет этот термин для
обозначений «обеих Индий», т. е. собственно Индии и Америки.
10 Приказчики — в оригинале «oprawniki».
11 Надзиратели — в оригинале «nazorniki».
12 Соленое озеро — озеро Ямыш в верховьях Иртыша, место добычи соли,
связанное с русско-бухарской торговлей в XVII в.
13 Даурия — восточная часть Забайкалья и Приамурье.
14 Хвалынское м.оре — Каспийское море.
15 В XVII в. между Россией и Могольским государством в Индии активно
развивалась торговля, причем осуществлялась она почти исключительно индийскими
купцами, приходившими в Россию (Н. Б. Байкова. К вопросу о русско-индийских
торговых отношениях в XVI—XVII вв. «Труды института востоковедения Академии
наук Уз.ССР», вып. 4. Ташкент, 1956, стр. 93).
16 В 1634 г. послы голштинского герцога заключили в Москве договор,
разрешавший вновь созданной Голштинской торговой компании вести торговлю с Персией
через Россию. Этот договор встретил отпор со стороны русского купечества и голштин-
цам не удалось воспользоваться выхлопотанными ими правами (Е. 3 е в а к и н.
Персидский вопрос в русско-европейских отношениях XVII в. «Исторические записки»,
т. 8. М., 1940, стр. 139).
17 Архангельское море — Белое море.
18 Бумага — в данном случае «бумажная пряжа».
19 Поднепряне (podneprani) — жители Поднепровья, украинцы. В тексте разд.
28 части III Крижанич заменяет словом «podneprani» слово «zapražani», т. е.
«запорожцы».
706

20 Мангазейский промысел — Мангазейский острог на Енисее был основан
в 1601 г. «Мангазейский промыслом» Крижанич называет судоходство в низовьях
Енисея (См. С. В. Бахрушин. Научные труды, т. III, ч. 2. М., 1955, стр. 89—93,
116—121).
21 См. наст, изд., стр. 417.
22 «. . .из-за Кузнецкого- острога и тамошних железных руд» — Кузнецкая земля
(верховья р. Томи и бассейны рек Кондомы и Мрассы) была заселена в XVII в.
татарами, которых называли «кузнецами», ибо они издавна добывали и плавили железную
руду и производили из железа домашнюю утварь и орудия охоты. В 1618 г. русскими
был оснОЕан Кузнецкий острог.
23 «. . .как пишет некий немец» — Крижанич имеет в виду Адама Олеария (Olea-
rius A.; 1599—1671), немецкого купца и путешественника, автора книги о
путешествии в Россию и в Персию («Vermehrte Newe Beschreibung der Muscowitischen. . .
Reise. . .», Schleswig, 1656. Русский перевод: А. О л е а р и й. Описание путешествия
в Московию и через Московию в Персию и обратно. М., 1906). Сведения Олеария о
Каспийском море Крижанич излагает неточно (ср. «Vermehrte. . . Beschreibung. . .», S.
168—179).
24 Килимы (kilimi) — ковры.
25 Это море — Азовское море.
26 Меры предосторожности, предложенные Крижаничем, объяснялись тем, что
в начале 1660-х годов Тобольск оказался в центре территории, охваченной восстанием
ханты (остяков), манси (вогулов) и др. сибирских народов («Материалы по истории
Башкирской АССР», ч. I. М.—Л., 1936, стр. 30).
27 Мнение Крижанича о нецелесообразности устройства почты в России связано
с его стремлением ограничить общение русских людей с иностранцами.
28 Суконные, житные и пивные меры — меры длины, объема сыпучих тел и объема
жидкостей.
29 Мерник (mernik) — человек, ведующий мерами.
30 Областник (oblastnik) — представитель власти («oblast» — власть).
31 Сословия — в оригинале «stani».
32 Племя не — см. комм. 5 к «Предисловию».
33 Община (obsćina) — парод.
34 Стремление ограничить скупку и аерепродажу некоторых товаров проявлялось
в то время в ряде русских городов. Так, например, в Пскове до 7 часов утра
воспрещалось скупать хлеб, привозимый в город, и только после 7 часов перекупщики могли
покупать хлеб, не приобретенный горожанами («Акты исторические», т. III, № 107,
124).
35 Ярыжки (ярыжные люди) — бродяги, пьяницы.
36 Откутцики — в оригинале «Samoteržci». В 1654 г. уставной грамотой были
отменены «богоненавистные откупа», причем нарушителям этого закона грозила
«смертная и непрощаемая казнь». Требование Крижанича об отмене откупов свидетельствует
о том, что указ 1654 г. в практике русской торговли нарушался.
37 Более подробно о возможности плавания в Индию через Ледовитый океан
Крижанич пишет в книге «История Сибири» (1680), где говорится о том, что русские воины
из Ленской и Нерчинской областей прошли Сибирь до самого океана и сообщили, что
между Ледовитым и Восточным морем (Тихий океан) нет никакого материка (А. Т и-
т о в. Сибирь в XVII веке. М., 1890, стр. 214—215).
38 Август (63 г. до н. э. — 14 г. н. э.) — римский император.
39 Рост (rast) — проценты.
40 Компаньон — в оригинале «Porazumennik».
41 На поле рукописи Крижанич выписал из словаря польского лингвиста Г. Кнап-
ского заметку о римских менялах. Толковый Трехъязычный словарь, составленный
Кнапским (G. С n a p i u s. Thesaurus polono—latino-graecius. Cracoviae, 1G43)
был широко использован Крижаничем во время работы над «Политикой». Заметка
о менялах взята из словарной рубрики «bankierz» (р. 14).
42 Староста — в оригинале «nazor».
43 Лавник (lawnik) — судья.
45*
707

44 Державник (derzawnik) — правитель города или уезда.
45 Бан (ban) — наместник, правитель области, воевода. Крижанич употребляет
также термин «ban wojenny» в значении полководец.
46 Царские служилые люди — в оригинале «okladniki», т. е. люди, находящиеся
на окладе.
Раздел 2
1 Гарзони, Томазо (Garzoni Т.; 1549—1589) — итальянский поэт и писатель.
2 Фиораванти, Леонардо (Fioravanti L.; 1518—1588), итальянский ученый.
3 Сарди, Александро (Sardi А.; 1520—1588)—итальянский ученый и инженер.
4 Привилегии — в оригинале «slobodini».
5 Уставы (ustawi) — законы.
6 Дружина (družina) — цех.
7 Мастер — в оригинале «remestnik gospodar». В других случаях Крижанич
употребляет термин «maistor».
8 Подмастерье — в оригинале «towarusz».
9 Собор (sobor) — собрание.
10 Рабство или холопство — см. комм. 1 к разд. 6 части П.
11 «. . .на Руси не стали заводить бумажного дела» — В действительности к этому
времени на Руси уже работали четыре «бумажные мельницы» (П. Г. Любомиров.
Очерки по истории русской промышленности. М., 1947, стр. 146).
12 Ровдуги — выделанные шкуры.
13 Торла — очевидно, ступы или мялки для льна.
14 «. . .теперь. . . торговля взята в руки государя» — См. ком. 7 к разд. 1.
Раздел 3
1 Совершенное самовладство (sowerszeno samowladstwo) — полновластие
правителя, неограниченное самодержавие.
2 Альдрованди, Улисс (Aldrovandi U.; 1522—1605) — итальянский ученый —
естествоиспытатель.
3 Колер, Иоганн (Coler J.;f 1639) — немецкий врач и агроном.
4 Мед — в данном случае в значении «медоносы».
5 В XVII в. поташ («золу») в России добывали в большом количестве, истребляя
много леса. В 1639 г. был издан указ, говоривший о том, что леса «к поташному делу
многие повысечены. . . от сжения того лесу на поташ и на смольчугу, от дыму пчелы
повылетели и от того бортные угодья опустели и мед стал дорог». Поэтому в ряде
районов запрещена была постройка будных станов для производства поташа.
6 Башкиры-изменники — В 1662 г. началось восстание башкир и прикамских
татар против царских властей. К восставшим примкнули сибирские татары, манси
(вогулы), ханты (остяки), чуваши, марийцы («Материалы по истории Башкирской
АССР», часть I. Башкирские восстания в XVII—XVIII вв. М.—Л., 1936, стр. 28—29).
7 Подонье — область вокруг Дона.
8 Rubia tinctorum (марена).
9 Glastum или Isatis tinctoria (вайда).
10 «. . .ныне, когда башкиры изменили» — см. выше, комм. 6.
11 Тайша — родовой старшина у калмыков.
12 Игольные ступы — крупорушки.
13 На Русской Украине — Крижанич отличает «русскую» (т. е. северо-восточную)
Украину от Приднепровья.
14 Рало — плуг или соха.
15 Сибирские татары — у Крижанича собирательное имя для всех сибирских
народов.
16 Сельские урядники — в оригинале «selski uredniki» — сельские должностные
лица.
708

17 Трезубы — дисковые пилы на лесопилках; зубачи — ленточные пилы.
18 Сагредо, Николо (f 1676) — посол Венеции в Вене с 1647 по 1651 г. В 1650—
1651 гг. Крижанич бывал в Вене и мог встречаться с Сагредо.
19 «. . .почему же учинен сей запрет в этом царстве» — Соборное уложение 1649 г„
устанавливало смертную казнь за торговлю табаком.
20 Цесарские послы — послы германского императора.
21 «. . .в Индию найти путь из Мангазеи» — см. комм. 37 к разд. I.
22 А. О 1 е а г i u s. Vermehrte. . . Beschreibung. . ., S. 155.
Раздел 4
1 «Некий немец, голштинского князя посольский дьяк» — имеется в виду А. Оле-
арий.
2 A. Olearius. Vermehrte. . . Beschreibung. . ., S. 157.
3 В первой половие XVII в. московские власти неоднократно посылали в
Сибирь и на Урал русских и иностранных рудознатцев. В 1618—1622 гг. за Урал был
послан Д. Ватер, в 1626 г. Фрич и Геролд и др. (Н. X м ы р о в. Металлы,
металлические изделия и минералы в древней Руси. СПб., 1875, стр. 173).
4 Красный Яр — Красноярск.
5 7170 г. — 1662 г.
fi Котайский острог — вероятно, Кетскнй острог (основан в 1596 г.).
7 Год 7172 — 1664 г.
8 «. . .люди татарского племени из Кондабской и из неких иных орд» — татары,
проживавшие на реке Кондоме близ Кузнецкого острога.
9 Новая или Зеленая земля — Гренландия.
10 A. Olearius. Vermehrte. . . Beschreibung. . ., S. 176.
11 Грек Ласкарис — вероятно, Константин Ласкарис — греческий ученый XV в.
12 Халивы (халибы) — жили в древности на северном побережье Малой Азии
в местности, богатой железной рудой. Античные авторы приписывали им открытие
железной руды и способов ее обработки.
13 Река Фермодон — река Терма в Малой Азии.
14 «. . .с кузнецкими ордынскими князцами» — «князцами» в то время называли
родовых старшин кочевнических улусов в Кузнецком уезде (СВ. Бахрушин.
Указ. соч., стр. 56).
15 «. . .Земляной уголь или сернистая земля» — каменный уголь и горючие сланцы.
ЧАСТЬ 2
1 Твердыни — в оригинале «Twerdnosti».
2 Чужебесие (czužebjesie) — излишнее доверие к иностранцам, слепая любовь
ко всему чужеземному.
3 «. . .вечный союз с поляками» — В период работы Крыжанича над «Политикой»
Россия находилась в состоянии войны с Польшей, закончившейся Андрусовским
перемирием 1667 г. Однако еще за несколько лет до перемирия наметилось русско-польское
сближение. (См. И. В. Галактионов. Из истории русско-польского сближения
в 50—60-х годах XVII века. Саратов, 1960, стр. 85—89). В соответствии с этой
тенденцией и со своими давними замыслами Крижанич призывает не только к миру, но
и к вечному союзу с Польшей.
4 Австрийцы — в оригинале «Rakusci».
Раздел 1
1 Во время войны персидского царя Дария с Александром Македонским
Александру удалось захватить труднопроходимые Киликийские ворота в горах Тавра
(333 г. до н. э.).
709

2 «. . .вышки, смотровые или сторожевые башни» — в оригинале «czordaki,
zrimnici ili stražnici».
3 В 1655 г. шведский король король Густав X вторгся со своим войском в Польшу
и занял почти всю ее территорию.»
4 Далее в оригинале следует перевод латинских военных терминов на
«славянский язык» Крижанича.
Раздел 2
1 Ниже дается объяснение военных терминов в том порядке, в каком они
упоминаются Крижаничем:
Bat — молот (сербохорв.).
Buldwa — металлический шар на рукояти (польск, др.-русск.).
Szestoperec — шестопер (др.-русск.) —шар о шести перьях, насаженный на прямую
рукоять.
Czdkan — чекан (др.-русск.) — молоток с удлиненным концом.
Klyun — мотыга (сербохорв.).
Sekirka — топорок (польск., сербохорв.).
Multanka — валашская сабля (польск).
Brddwa — секира (польск. — barta, от нем. — Barte — борода).
Bdrdisz — бердыш — топор с искривленным в форме полумесяца железом.
Chalaberda — алебарда — копье с топором.
Sulica — легкое метательное копье (др.-русск.).
Zida — джида (от арабского «джирид») — метательное копье.
Wlacznjd — копье (польск. wlocznia).
Partezana — протазан (др.-русск.; от Partisane — нем.) — копье с широким лезвием.
Darda — дарда, дорда (польск., нем.) — метательное копье.
Osczep — метательное копье (польск.).
Rogatina — копье с широким и массивным наконечником (др.-русск.).
Bodež — кинжал (сербохорв.).
Chegester — ?
Spada — шпага (итал.).
Punydl (-d) — ?
Tulich — ?
Chanzer — ханджар (тур.) — кинжал.
Biczdk — нож (сербохорв).
Kusza — арбалет, самострел (польск.).
Karablin — карабин, легкое фитильное ружье.
Bandolet — буквально: портупея (польск.), у Крижанича, видимо, — ружье,
висящее за спиной.
Pobocznica — завесная пищаль, носимая на ремне за спиной (др.-русск.).
Chakownlca — пищаль (польск.).
Bradatka — ?
Pesznica — мушкет, стреляющий с опоры (пешни).
Mozar — мортира (mozsar — венг.).
Kratczica — короткоствольное ружье, пистолет (krocica — польск.).
Rucznica — пища ль-ручница, длинноствольное фитильное ружье (др.-русск.).
Wleczenica — орудие на лафете.
Kesteny — кистень (др.-русск.) — железная гирька на цепи или на ремне,
служащая иногда в качестве метательного снаряда.
Oklopi — латы (сербохорв.).
Sziszak — шлем с вытянутым верхом (др.-русск).
Karwas — ?
Laktenici — налокотники (сербохорв.).
Baldczie — эфес сабли (сербохорв. — балга, балгак).
2 Огневые ядра — в оригинале «ognjenoe zernie»
710

Раздел 3
1 Третьяки, старъяки, новаки — triarii, veterani, novicii — отряды римского
войска.
2 «... в этой последней войне» — Польско-шведская война 1655—1659 гг.
3 «Фердинанд II в войне с Густавом Шведским» — «Шведский период»
Тридцатилетней войны (1630—1633).
4 Обборницы — очевидно, имеется в виду какое-то оборонительное оружие.
5 Цифра 9 поставлена Крижаничем по ошибке, так как данный текст входит в § 8
о стрелках. Поэтому Крижанич вновь поставил цифру 9 перед следующим параграфом.
6 Сибирские самоеды — так же как и «сибирские татары» (см. выше, комм. 15
к разд. 3, I часть) служит у Крижанича собирательным именем для обозначения
сибирских народов.
7 Сведения о музыкальных инструментах заимствованы Крижаничем из
соответствующих рубрик словаря Г. Кнапского. Оттуда же взят рассказ о приеме
московского посольства Стефаном Баторием, а также ссылки на Солина, Поллукса и других
авторов (G. С n a p i u s. Thesanrus. . ., 769—770, 1096, 1123). Кай Юлий Солин
(III в. н. э.) — римский писатель; Юлий Поллукс (X в.) — византийский историк;
И. Валтрини (1556—1601) — итальянский ученый; Полибий (206—128 до н. э.) —
греческий историк; Д. Дони (1593—1674) — итальянский музыкант; Плутарх (46 —
начало II в. н. э.) — греческий историк.
Раздел 4
1 Ксенархия (ksenarchia) — встречается также в «славянском» варианте — «чу-
жевладство» (czuzewladstwo) — власть чужеземных правителей.
Раздел 5
1 Наука — в оригинале «mudrost». Это же слово в других случаях означает
«мудрость», «знание».
2 «... в личной страже государя» — в оригинале «ad servitium cohortum prae-
toriarum».
3 Сфорца Джиакомо Аттендоло (Sforca G. А.; 1370—1424) — итальянский
кондотьер.
4 «. . . [немцам] дана чуть не вся власть и начальство над войском».— В
середине XVII в. московское правительство приглашало из-за границы значительное число
офицеров и солдат для службы в русских полках иноземного строя (А. В. Чернов.
Вооруженные силы русского государства в XV—XVII вв. М., 1954, стр. 149—150).
5 Ксениласия (ksenilasia) — встречается также в «славянском» варианте — «гос-
тогонство» (gostogonstwo) — меры, направленные на сокращение общения с
иностранцами и ограничение числа иноверцев, проживающих на Руси.
Раздел 6
1 «Крестьянина зови „кмети, „раб", "холоп"» — Крижанич придает этим терминам
обычно следующее значение: а) крестьянин, селянин, тежак — земледелец;
собирательное понятие, охватывающее всех сельских жителей; б) кмет — крепостной
крестьянин; несвободная часть сельского населения; в) холоп — понятие, означающее
зависимое состояние человека; г) раб — человек, находящийся в полном подчинении
у другого (в результате кабальной сделки и т. п.).
2 «Рыцари и кнехты дерутся на турнирах».
3 Мултане — жители Мунтении, валахи.
711

Раздел 7
1 Староство (starostwo) — польск. «starostwo» — небольшой земельный округ,
находящийся под юрисдикцией «старосты».
2 Беспоместные бояре — дворяне и дети боярские, несшие городовую службу и
не обеспеченные поместным окладом.
3 Освобожденные — в оригинале «slobodniki».
4 G. С п а р i u s. Thesaurus. . ., р. 1252, рубрика «Wieniec žolnierski (abo wo-
jenny)».
5 Семены — придворная стража турецких султанов.
6 Триарии и ветераны — см. комм. 2 к разд. 2 части II.
7 «. . . поляки поставили [памятник] немцу Сигизмунду» — колонна короля
Сигизмунда III в Варшаве.
8 «У Стеуха и Липсия в статье „произвести в рыцари11» — заимствовано Крижа-
ничем из словаря Г. Кнапского (G. С n a p i u s. Thesaurus. . ., р. 673). Приведенная
Кнапским заметка Ю. Липсия в свою очередь заимствована Липсием у Августина
Стеуха (Steuchus А.) — итальянского писателя начала XVI в.
ЧАСТЬ 3
Раздел 1
1 Борис Иванович Морозов (1590—1662) — ближний боярин и воспитатель царя
Алексея Михайловича. Фактический глава московского правительства в первые годы
царствования Алексея Михайловича, когда Крижанич впервые посетил Москву. О своем
знакомстве с Морозовым Крижанич неоднократно упоминает и в других своих
сочинениях (См. Ю. Крижанич. Собрание сочинений, вып. 2. М., 1891, стр. 19; С. А. Б е-
л о к у р о в. Указ. соч., стр. 268).
2 Искусство — в оригинале «umitel». Это же слово в других случаях означает
«наука», «умение».
3 Мудроборцы (mudroborci) — гонители мудрости.
4 Республика — в оригинале «obcewladstwo».
5 «. . . разве недавно на Руси ересь не пошла от глупых, безграмотных крестьян?» —
Крижанич последовательно выступал против русских старообрядцев. Он был
противником раскола.
Более подробно о расколе говорится в сочинениях Крижанича «О преверстве
беседа» (около 1674 г.) и «Обличенье на Соловечску челобитну» (1675 г.).
6 Кафары — христианская секта в южной и западной Европе в X—XIII вв.
Раздел 2
1 Советы народу — в оригинале «narodno dumanie».
2 Ср. Аристотель. Физика, кн. 2, гл. 3; Метафизика, кн. 1, гл. 3; кн. 3,
гл. 3; кн. 5, гл. 2. Употребляемая Крижаничем терминология для обозначения видов
причин была выработана средневековой схоластической наукой.
3 Форма — в оригинале «obliczie». Это же слово в других случаях означает
«свойство».
4 Условие — в оригинале «prigoda». Это же слово в других случаях означает
«повод», «обстоятельство».
Раздел 5
1 «. . . сказано об этом в грамматике» — Крижанич написал два
грамматических труда: «Объяснение виводно о писме словенском» (1659—1661) было посвящено
главным образом вопросам фонетики славянских языков; «Грамматично изказание об
712

руском езику» (1665) излагало вопросы морфологии изобретенного Крижаничем
«всеславянского» языка. Ни в одном из этих сочинений не говорится о переводе церковных
книг на славянский язык.
Раздел 6
1 С о n s t a n t i n u s Porphyrogenitus. De administrando imperio. . .
Lugduni Batavorum, 1611, p. 101 — 102.
2 Цветные ткани — в оригинале «krasila». Это же слово в других случаях
означает «краски».
3 Шубы (szubi) — меха, шубы.
4 К ответу (k otwetu) — на торжественный прием.
5 Властели (wlasteli) — высшее сословие, крупные землевладельцы, бояре,
магнаты.
6 «Царь Август (как о нем пишет Светоний)» — рассказ из книги Г. Светония
Транквилла «Жизнеописание двенадцати цезарей» заимствован Крижаничем из
сочинения Ю. Липсия (J. L i p s i u s. Monita. . ., р. 208).
Раздел 7
1 К диалогической форме изложения Крижанич прибегает во многих местах
«Политики». Вымышленные персоны Бориса и Хервоя олицетворяют двух славян
(вероятно, русского и хорвата).
2 «... в общенародных еженедельных известиях» — в газетах.
3 Морской гребец (в оригинале «morskij lopatnik») — галерный раб.
4 Арнауты — албанцы.
Раздел 8
1 «. . . можем с ними заключить и очень выгодный союз» — см. комм. 3 к
вводному разделу II части.
2 Гданчане — жители Гданьска.
Раздел 9
1 7141 год — 1633 г.
2 «. . . некий Адам Олеарий» — см. комм. 23 к разд. 1. части I. Весь 9-й разд.
III части «Политики» построен на материале 6-й и 7-й глав III части книги
А. Олеария. В ряде случаев Крижанич дословно цитирует Олеария, а в других
случаях излагает его мысли своими словами. (См. A. Olearius. Vermehrte. . .
Beschreibung. . ., S. 184, 186, 189, 19^-^197—198, 201—204, 224).
3 «. . . Яков, посланник Датского короля» — Яков фон Ульфельд (Ulfeld J. von) —
посол датского короля Фридриха II к Ивану IV в 1578—1579 гг., автор книги
«Путешествие в Россию» («Hodeoporicon Ruthenicum». Francofurti, 1608).
4 Знатные люди — в оригинале «gospodaria».
5 Чудские мурзы — феодальные правители южносибирских татар.
Раздел 10
1 Герберштейн Сигизмунд (Herberstein S. von; 1486—1566) — автор «Записок
о Московитских делах» («Rerum Moscovi ticarum Commentarii». Vindobonae, 1549),
многократно переизданных в XVI—XVII вв. и переведенных на многие языки. Книга Гер-
берштейна была написана по материалам, собранным им во время посольств в Москву
в 1517 и в 1526 гг. С книгой Герберштейна Крижанич познакомился еще в 1640—1641 гг.
(С. А. Белокуров. Указ. соч. Приложения, стр. 90, 92).
713

2 Пернштейн, Филипп (Pernistain Ph.) — императорский посол в России в 1579 г.
Имеется в виду его книга: Philippi Pernisteri Relatio de Magno Mosco-
viae Principe. Francofurti, 1579.
3 Поссевино, Антонио (Possevino A.; 1534—1611) — иезуит, посол папы
Григория XIII к Ивану IV в 1581—1582 гг., автор книги «Московия» («Moscovia». Vilnae,
1586). Книга Поссевино, прочитанная Крижаничем в юности, произвела на него
большое впечатление, о чем он сам рассказывал в своих письмах руководителям
Конгрегации пропаганды веры (С. А. Белокуров. Указ. соч. Приложения, стр. 107,144).
4 Джовио, Паоло (Giovio Р.; 1483—1552) — итальянский историк, автор «Книги
о московитском посольстве» («Libellus de legatione Basilii magni. . . ad Glementem VII».
Roma, 1525). (Книга Джовпо воспроизводит рассказ о России толмача Дмитрия
Герасимова, входившего в состав посольства, отправленного Василием III к папе
Клименту VII.
5 Петрей, Петр (Petrejus Р.; f 1620) —шведский путешественник и писатель,
автор «Истории о великом княжестве Московском» («Historien und Bericht von dem gros-
sfurstenthumb Muschkow». Lipsiae, 1620). Во многих местах «Политики» Крижанич
полемизирует с Петреем, опровергая его тенденциозные высказывания (см. разд. 16, § 16 и
др.). Сведения о том, что Петрей прожил в России четыре года см. в книге Петрея, стр. IV.
6 Расстригино воровство — воцарение на русском престоле Лжедмитрия I (1605—
1606), которого московские власти объявили монахом-расстригой.
7 Московское разорение — оккупация Москвы поляками в 1610—1612 гг.
8 См. комм. 3 к разд. 9.
9 Гейдешптейн, Рейнгольд (Heidenstein R.; 1555—1620) — секретарь Стефана
Батория и Сигизмунда III, автор книги «О московской войне» («De bello Moscovitico
commentariorum libri VI». Cracoviae, 1581).
10 Геннинг, Соломон (Henning S.) — немецкий историк, автор «Хроники Лифлян-
дии и Курляндии» («Lifflandische-Churlandische Chronica, was sich vom 1554—1590
«in den langwirigen Moscowitischer und andern Kriegen. . . zugetragen». Rostock, 1590).
11 Хаммельман, Германн (Hammelmann H.; 1525—1595) — автор «Ольденбургской
хроники» («Oldenburgisches Cnronicon». Oldenburg, 1599).
12 Ацернус — псевдоним польского поэта Ш. Кленовича (Klonowicz S.; 1551 —
1608), автора поэмы «Роксолания» («Roxolania». Cracoviae, 15&£).
13 Хитрей, Давид (Chytraus D.; 1531 — 1600) — немецкий писатель, автор книги
«Вандалия» («Vandalia». Rostochii, 1589).
14 Одерборн, Павел (Oderborn Р.; f 1604) — немецкий историк, автор книги «Жизнь
великого князя московского Ивана Васильевича» («Johannis Basilidis, magni Moscho-
viae ducis vita». Wittemberg, 1585).
15 Архотопология — книга И. Абелина (Abelin J.), писавшего под псевдонимом
J. Gotofredus («Archontologia cosmica». Francofurti, 1628).
16 Р. Petrejus. Historien. . ., S. 159.
Раздел 11
1 Радигоспг — Радигаст, Радхост — один из языческих богов древних славян.
2 Имеется в виду поход Святослава на Болгарию, совершенный в 968 г. по
предложению византийского императора Никифора Фоки.
3 Истории церковного раздора Крижанич уделяет много внимания в
последующих разделах своего сборника. В отличие от официальной версии Ватикана,
возлагавшей всю вину за раздор на «схизматиков»-греков, Крижанич считал, что виновными
были обе стороны, затеявшие споры не столько по религиозным, сколько по
политическим причинам.
Раздел 12
1 В 1086 г. чешский князь В рати слав получил королевский титул от императора
Генриха IV. Отношения между чешским королевством и империей были определены
привилегией, предоставленной Чехии императором Фридрихом II в 1212 г.
714

Раздел 13
1 Во время междоусобных войн в Византийской империи (XIII — XIV вв.)
греческие императоры приглашали к себе на службу турецких наемников.
Проникновение турок в византийскую армию облегчило им впоследствии борьбу с Византийской
империей и ее завоевание.
2 В битве при Клушине (1610) иностранные наемники из шведского отряда Де-
лагарди, сражавшегося на стороне русских, в разгаре боя перешли на сторону
поляков. Войско В. И. Шуйского потерпело в этом бою поражение. После боя при Клушине
царь Василий Шуйский был свергнут, а в 1611 г. шведские силы захватили Новгород
и значительную часть Новгородской земли.
3 Во время битвы при Павии в 1525 г. швейцарские отряды, сражавшиеся на
стороне французского короля Франциска I, изменили ему и перешли к его противнику —
императору Карлу V. Франциск I в этом бою был взят в плен.
4 «. . . немцы вывозят всю пшеницу (из Польши)» — О вреде хлебного экспорта
говорится в книге польского писателя Шимона Старовольского «Польша» (S. S t а-
rovolscius. Polonia, nunc denuo recognita et aucta. Goloniae, 1632). Крижанич
высоко ценил Старовольского и особенно его книгу «Реформация польских порядков»
(«Reformacya obyczajow polskich», s. 1. [1649]).
5 Называя цыган, шотландцев, армян, евреев и немцев «бродячими народами»,
Крижанич имел в виду определенные социальные элементы из состава этих
народов (торговцев, наемных воинов и др.). Однако, распространяя свое отрицательное
отношение к данным социальным элементам на весь народ, из рядов которого они
выходили, Крижанич зачисляет цыган, армян, шотландцев и евреев в категорию
«больных членов общества» (См. наст, изд., стр- 557).
6 «. . . нашим торговцам по многим причинам нельзя и не следует жить
у шведов » — В Тавзинском (1595), Столбовском (1617) и в Кардисском (1661) договорах
между Россией и Швецией содержались статьи, разрешавшие шведским торговцам
торговать по всей России, а русским — торговать в Швеции и в ее владениях. Русские
купцы держали лавки в Ревеле, Риге и в других балтийских городах, но условия
торговли были там для них неблагоприятными.
7 «. . . должны бы и наши жить у бухарцев, ибо это было бы возможно и выгодно». —
В течение всего XVII в. купцы из Средней Азии часто посещали Россию. Путь их лежал
большей частью через Тобольск, так что Крижанич имел возможность наблюдать
деятельность «тобольских бухарцев».
8 Widerkauf — выкуп, обратная покупка.
Раздел 14
1 Магнус — брат датского короля Фридриха II. В 1573 г. женился на
племяннице Ивана IV — княжне Марии Владимировне и был провозглашен королем
Ливонии и «голдовником» Ивана IV. В 1578 г. Магнус перешел на сторону Швеции,
воевавшей против России.
2 Стефан Баторий (1533—1586) — польский король (в 1576—1586 гг.). В 1581 г.
его войско осаждало Псков.
3 В 1584—1585 гг. в Польше распространился слух о том, что московские бояре
будто бы отправили посольство к императору Рудольфу II с просьбой послать его
брата Максимилиана на русский престол, чтобы заменить слабоумного царя Федора.
Однако, этот слух не соответствовал действительности.
4 Густав — сын шведского короля Эрика XIV, изгнанный из Швеции и живший
в Италии. Борис Годунов пригласил его в Россию (1599), чтобы выдать за него свою
дочь Ксению, но Густав отказался принять православие и брак не состоялся.
5 Иоанн — брат датского короля Христиана IV. Был приглашен в Россию
для женитьбы на Ксении Годуновой (1602), но через два месяца после приезда
скоропостижно умер.
715

6 Басманов, Петр Федорович — воевода Бориса Годунова, перешедший на
сторону Лжедмитрия I, сын любимого опричника царя Ивана IV Федора Басманова,
которого Крижанич ошибочно считает иностранцем, принявшим православие.
7 «. . . свергнуть с престола царя Василия Ивановича Шуйского» — У Крижа-
нича Шуйский ошибочно назван «Иваном Васильевичем».
8 Владислав — сын Сигизмунда III. В 1610 г. во время междуцарствия был
избран на московский престол кучкой бояр во главе с Мстиславским, Салтыковым и
Мосальским. Позднее был польским королем (в 1626—1648 гг.).
9 Филипп, шведский королевич (Карл-Филипп) — сын шведского короля
Карла IX. После захвата Новгорода шведским отрядом Делагарди (1611) группа
новгородских бояр предложила передать русский престол одному из сыновей Карла IX.
В. И. Бутурлин-Клепик вел переговоры со шведами, но во время вступления их в
Новгород пытался оказать им сопротивление.
10 Граф Вольмар (Вольдемар) — сын датского короля Христиана IV. Прибыл
в Россию (1643) в качестве жениха великой княжны Ирины Михайловны. Однако
в виду отказа Вольдемара принять православие, сватовство расстроилось. В 1645 г.
он уехал из России.
11 Николай — внук грузинского царя Теймураза, изгнанного персами из
Грузии, бежавшего в Имеретию и приезжавшего в 1658 г. в Москву для переговоров.
Николай жил в Москве с 1653 по 1660 г.
12 Княгиня Цестерская — очевидно, Крижанич имеет в виду проект женитьбы
Ивана IV на племяннице английской королевы Елизаветы графине Марии Гастингс.
Английский посол Д. Баус, приезжавший в 1583 г. в Россию, отклонил предложение
Ивана IV, сославшись на нездоровье Марии (Н. Т. Накашидзе.
Русско-английские отношения во второй половине XVII в. Тбилиси. 1955, стр. 97—100).
13 Басня о варягах — см. комм. 42 к разд. 32.
14 «. . . царя Ивана Васильевича» — надо: Василия Ивановича.
15 «. . . у поляков за 300 лет было 13 королей [и] все — чужеземцы» — Людовик
Венгерский, семь королей литовской династии Ягеллонов, Генрих Валуа, Стефан Ба-
торий и три короля шведской династии Ваза (Сигизмунд III, Владислав IV,
Ян-Казимир).
16 Р. Р е t г е j u s. Historien. . ., S. 141.
Раздел 15
1 «. . . Нынешний король Казимир Сигизмундович» — Ян-Казимир (1609—1672)
был польским королем в 1648—1668 гг.
2 Палладиум — статуя Афины-Паллады в Трое. По древнему преданию от нее
зависела безопасность города.
3 «Duo gallicarum rerum scriptores. . .», р. 626—627.
4 Titus Livius. Ab urbe condita libri. Pars IV. Lipsiae, 1891, p. 28.
5 Надо: кн. пророка Осии, 2.12.
6 Thomas Aquinatus. Summa theologica sancti. . Prima secundae par-
tis. . . Coloniae Agrippinae, 1640, p. 194.
7 Крижанич вновь повторяет нумерацию § 13—14. _
8Q. Curtius Rufus. De rebus gestis Alexandri Magni. Amsterdami,
1648, p. 213—214.
9 Об этом эпизоде из эпохи греко персидских войн V в. до н. э. говорится у
Цицерона (М. Tullius Cicero. De officiis libri tres. Liber I, cap. 11. Lipsiae,
1874, p. 93).
10 Имеется в виду так называемая «сицилийская вечерня» — восстание на острове
Сицилия против французского владычества (1282).
11 Сагунт — вольный греческий город на территории древней Иберии (Испании).
Описанные Крижаничем события относятся ко времени второй пунической войны
(217 г. до н. э.).
12 «Duo gallicarum rerum scriptores. . .», р. 625—626.
716

13 Пясецкий, Павел (Piasecki Р.; 1583—1649) — польский епископ и историк,
автор «Хроники», подробно описывающей события в Польше и в других странах
Европы в конце XVI—начале XVII в. («Ghronica gestorum in Europa singularium». Cra-
coviae, 1648).
14 P. Piasecki. Ghronica. . ., p. 69—70.
15 T i t u s L i v i u s. Ab urbe condita libri. Pars III, p. 97—98.
16 О переходе польского престола к династии Ягеллонов см. комм. 12 к разд. 17.
17 Сигизмунд III Ваза был избран польским королем в 1587 г. и вел ряд войн
против Швеции, стремясь вернуть себе шведский престол, захваченный его дядей Карлом
Зудерманландским. Войны Польши со Швецией продолжались в течение почти всего
XVII в.
18 См. наст, изд., стр. 523—532.
19 Речь идет о различных претендентах на польский престол, а также о
посягательствах на целостность Польского государства: Сигпзмунд Лживый — Сигизмунд III
Ваза (1566—1632); австрийцы Габсбурги, пытавшиеся неоднократно провести
отпрыска своего дома в польские короли (1572, 1575, 1587, 1659); венгерский князь
Ракоци, князь Трансильванский, который в 1655—1656 гг. вел войну с Польшей;
князь Энгиенский — герцог Энгиенский, французский претендент на польский
престол в 1659 г.
Раздел 16
1 Т. ё. раздел 8. См. наст, изд., стр. 481.
2 «И такое делают на Руси восточные пастыри» — Более подробно о
злоупотреблениях греческих духовных лиц в России Крижанич пишет в последующих
разделах сборника.
3 «. . . рассылали по странам «юбилеи» или «милостивые годы»» — С XIV в.
католическая церковь объявляет определенные годы (как правило, каждый двадцать
пятый год) «юбилейными» и в эти годы усиливает раздачу индульгенций, дававших
верующим «отпущение грехов».
4 «. . . за время этой долгой войны» — Русско-польская война, начавшаяся
в 1654 г., продолжалась в период работы Крижанича над «Политикой» и закончилась
в 1667 г.
5 «. . . как поступили турки с греками» — См. комм. 1 к разд. 13.
6 «. . . крестоносцы с поляками» — В 1226 г. мазовецкий князь Конрад
предоставил часть своих владений тевтонскому военно-монашескому ордену, надеясь получить
от него помощь в борьбе с литовским племенем пруссов. Однако рыцари не только не
оказали помощи полякам, но воспользовались предоставленными им правами для того,
чтобы начать агрессивные действия против Польши и отторгнуть часть польских
земель.
7 Пропущен § 11, перенесенный Крижаничем в другое место рукописи.
8Duo gallicarum rerum scriptores . . .», р. 430—433.
9 «Так случилось с последним и с предпоследним договорами, заключенными между
этим царством и шведами» — Столбовский договор 1617 г. и Кардисский договор
1661 г.
10 По библейской легенде жена персидского царя Артаксеркса Эсфирь помогла
евреям спастись от поголовного истребления, задуманного царем по наущению его
вельможи Амана. Имя Эсфирь носила также любовница короля Казимира IV Ягел-
лончика (1420—1492).
11 В конце 1560-х годов по инициативе Венеции была создана антитурецкая
коалиция, включавшая Испанию и Ватикан. Объединенная эскадра держав коалиции
в 1571 г. полностью уничтожила в Лепантском заливе турецкий флот.
12 В 1646—1647 гг. Венеция пыталась привлечь Польшу к участию в войне с Тур- ч
цией с тем, чтобы Польша действовала против вассалов султана — крымских татар.
Польский король Владислав IV склонен был присоединиться к антитурецкой
коалиции, но польский сейм и сенат отказали Владиславу в денежных средствах на эту
войну.
717

13 В 1657 г. в Венеции были русские послы И. Чемоданов и А. Постников,
обсуждавшие с венецианским правительством вопрос о союзе против Турции. Возможно,
что Крижанич был свидетелем приезда русского посольства в Венецию (С. А.
Белокуров. Указ. соч., стр. 155). ,
14 «. . . наши люди. . . вернулись бы домой с убытком, как некоторые уже
испытали на [своем] опыте» — См. комм. 6 к разд. 1, части I.
15 Владислав Зудерман — см. комм. 8 к разд. 14.
16 Генрих Французский — Генрих Анжуйский, брат французского короля
Карла IX. В 1573 г. он был избран на польский престол, в 1574 г., узнав о смерти
своего старшего брата Карла IX, Генрих тайно покинул Польшу и бежал во
Францию, чтобы занять там королевский престол (под именем Генриха III).
17 Максимилиан Австрийский — император Максимилиан II в 1575 г. выставлял
свою кандидатуру на польский престол.
18 Кристина (f 1163) — польская королева.
19 Елизавета — королева венгерская в 1439—1440 гг.
20 Людовик — король венгерский (с 1342 г.) и польский (с 1370 г.).
21 Владислав IV Ягеллончик — чешский король (с 1471 г.) и польский король
(с 1490 г.).
22 Швед Сигизмунд — Сигизмунд III Ваза (см. комм. 17 к разд. 15).
23 Р. Р i a s е с k i. Chronica. . ., р. 13.
24 «. . . разные придворные чины» — в оригинале «dworiani wsakogo roda».
25 Знания — в оригинале «umitelnosti». Так же, как и «umitelj» восходит к
польскому «umieje,tnosti (умение, знание) и к сербскохорватскому «уметан» (умелый,
искусный) и имеет много смысловых оттенков: знание, наука, искусство, умение.
26 Wennen — верхненем. Winde, Wenden.
27 Хорт — борзая собака (современ. сербскохорв. «хрт»).
28 Магистры — в оригинале «maistori».
29 S. Starowolski. Reforma ej a. . ., str. 181.
Раздел 17
1 Вопрос о наследовании французского престола после смерти сыновей Филиппа
Красивого (правившего в 1285—1314 гг.) явился одним из поводов для Столетней войны
между Англией и Францией (1337—1458). На престол претендовал Эдуард III
(английский король в 1327—1377 гг.) и Филипп Валуа. При Филиппе (1328—1350) и его
преемниках война шла неудачно для Франции и только при Карле VII (правил в 1422—
1461 гг.) французы добились решающего перелома и освободили территорию
Франции.
Рассказ о Столетней войне заимствован Крижаничем из послесловия И. Слейдана
к книге «Duo gallicarum rerum scriptores...», p. 711—712. И. Слейдан, писавший в 1545 г.,
говорит о событиях, происходивших за 190 лет до этого, а Крижанич, произведя
соответствующий пересчет, приводит дату «300 лет спустя».
2 Все примеры заимствованы Крижаничем из книги Мартина Кромера «О
происхождении и деяниях поляков» (М. С г о m е г. De origine et rebus gestis polonorum.
Basileae, 1555, p. 37—38, 41, 52—56, 69, 111, 115—116, 134, 143—147, 184—186, 286,
315—316, 349—354, 416, 469, 542, 694—695). Сурово критикуя Кромера (см. ниже —
разд. 18), Крижанич вместе с тем считал возможным использовать содержавшийся
в его книге материал по истории Польши и других европейских стран. См. также комм. 6
к разд. 18.
3 Рассказ о легендарном короле Попеле приведен у Кромера (М. С г о m e г.
De origine. . ., р. 37—38).
4 Арнульф — император в 887—899 гг. Святополк — моравский князь в 870—
894 гг.
5 Оттон III — император в 983—1002 гг. Болеслав I Храбрый — польский
король в 992—1025 гг. Мечислав (Мешко) II — польский король в 1025—1034 гг.
Казимир I — польский князь в 1034—1058 гг. Конрад II — император в 1027—1039 гг.
718

6 Генрих V — император в 1106—1125 гг. В 1009 г. воевал с Болеславом III
Кривоустым (польский князь в 1102—1138 гг.). Владислав II — польский князь
в 1138—1159 гг. Конрад III — император в 1138—1152 гг.; вел войну с Польшей
в 1142 г. Фридрих I Барбаросса — император в 1155—1190 гг.
7 Коломан (венгерский король в 1095—1114 гг.). В 1108 г. воевал с императором
Генрихом V. Болеслав III Кривоустый, вступивший еще в 1103 г. в союз с Коломаном,
не смог оказать ему действенной помоши.
Спит (Спишска Нова Вес) — город в северо-восточной Словакии.
8 Лешек Белый (1186—1227) — князь сандомирский и краковский. Князь Мсти
слав Удалой (f 1228) в 1219 г. отбил у венгров Галич. Андрей II — венгерский король
в 1205—1235 гг.
9 Владислав I Локеток — польский король в 1320—1333 гг. Карл Роберт I —
венгерский король в 1313—1342 гг. Казимир III Великий (сын Владислава Локетка) —
польский король в 1333—1370 гг. Гедимин — великий князь литовский в 1316—
1341 гг.
10 Владислав IV (сын Спгизмунда III Вазы) — польский король в 1632—1648 гг.
11 Свадьба императора Карла V происходила в Кракове в 1363 г.
«Немец Варинк» — в соответствующем месте рассказа М. Кромера упоминается
«немец Верингий», консул в Кракове (М. Сгоюег. De origine. . ., р. 315—316).
12 Людовик I — король венгерский и польский в 1342—1382 гг. Ягайло —
великий князь литовский с 1377 г., в 1386—1434 гг. — польский король. В результате
унии Польши с Литвой в 1385 г. польский престол перешел к литовским князьям
Ягеллонам.
13 Фридрих I (1372—1430) — маркграф бранденбургский.
14 Елизавета (см. комм. 19 к разд. 16). Альберт — король венгерский (и
император) в 1437—1439 гг. Владислав — король польский и венгерский в 1440—1444 гг.
15 Конрад IV — император в 1250—1254 гг. Людовик I (см. выше, комм. 12).
Сигизмунд — король венгерский в 1387 — 1437 гг.
16 Матвей Корвин — венгерский король в 1458—1490 гг.
17 Казимир IV Ягеллон — польский король в 1447 —1492 гг. Альбрехт II —
император в 1438—1439 гг.
18 Матвей Корвин (см. выше, комм. 16). Людовик VIII (1403—1455) — герцог
баварский.
19 Сигизмунд I Старый — польский король в 1507—1548 гг., одержал в 1510 г.
победу над Тевтонским орденом, но не использовал эту победу, а поспешил подписать
мир с магистром ордена Альбрехтом Гогенцоллерном.
20 Битва на Косовом поле между сербским войском князя Лазаря и турецкой
армией султана Мурада I произошла 15 июня 1389 г. Султан Мурад, по преданию,
был убит зятем князя Лазаря Милошем Кобиличем (пли Обиличем).
Раздел 18
1 Весь раздел написан Крижаничем по материалам книги М. Кромера (М. С г о-
m e r. De origine. . ., р. 50—53, 65, 67, 90, 116, 264, 266, 281—282, 380).
2 Мечислав (Мешко) I — польский князь в 966—992 гг.; обращался якобы с
просьбой о королевском титуле к папе Бенедикту VII (974—983). Стефан I — венгерский
король в 997—1038 гг. Рассказ Кромера, использованный Крижаничем, носит
легендарный характер.
3 См. комм. 5 к разд. 17.
4 См. комм. 5 к разд. 17.
5 Болеслав II — польский король в 1076—1079 гг. Краковский епископ
Станислав был убит в 1079 г.
6 Рассказ о походе Генриха V в Польшу заимствован Крижаничем у М. Кромера,
вставившего в текст цитату из книги швейцарского историка Гульдрейха Мутия (Н. М и-
t i u s. De Germanorum primi origine. . . Basileae, 1539, p. 146).
7 Т. е. разд. 16, § 25. См. наст, изд., стр. 520.
719

8 Пшемысл II был коронован на польский престол в 1295 г. и убит в 1296 г.
9 Владислав I Локеток (см. комм. 9 к разд. 17). Ян (Иоанн) — чешский король
в 1310—1346 гг. Филипп VI — французский король в 1328—1350 гг.
10 Сигизмунд — венгерский король с 1387 г., германский император в 1433—
1437 гг.
11 Титул Римского царства — основанная Оттоном I в XI в. империя получила
впоследствии название «Священной Римской империи германского народа».
12 Имеется в виду Франкфурт на Одере.
13 Удельное княжество Одоевское до середины XV в. сохраняло свою
самостоятельность.
14 Весь рассказ о Сигизмунде, Витовте и Ягайле представляет собой пересказ
соответствующего раздела книги М. Кромера (М. С г о m е г. De origine. . ., р. 427—
434).
15 Сторонник — в оригинале «zawetnik».
16 Кромер приписывает эту речь не Болеславу Локетку, а Владиславу I (М. С г о-
m е г. De origine. . ., р. 294).
17 Из ссылок на страницы книги Кромера следует, что Крижанич пользовался
латинским изданием этого сочинения, вышедшим в Базеле в 1555 г.
Раздел 19
1 Этот раздел представляет собой конспект какого-то неизвестного нам
сочинения, примыкающего по своей тематике к «Политике».
2 Параграф 5 был перенесен Крижаничем в разд. 18.
3 Надо: в 108G г.
4 Надо: в 1158 г.
5 Пшемысл Отокар — чешский король в 1192—1193, 1197—1230 гг. Филипп —
германский император в 1198—1208 гг.
6 Рассказ о назначении курфюрстов вымышлен. Институт курфюрстов сложился
лишь к XIII в. К тому же папа Григорий V, о котором здесь идет речь, умер в 999 г.
7 Позорище — в оригинале «igralisce».
8 Юрий (Иржи) Подебрад — чешский король в 1458—1471 гг.„ покровитель
антикатолической партии чашников. В 1462 г. папа Пий II отказался признавать Поде-
брада королем, если он не искоренит сект и учений не согласных с официальной
католической церковью.
9 В средние века существовала легенда о том, что во время крестового похода
1189 г. император Фридрих I Барбаросса присвоил сербскому жупану Стефану Немане
титул герцога.
10 Т. е. разд. 16, § 25—26. См. наст, изд., стр. 520—521.
Раздел 20
1 Чужепудие (czužepudie) — изгнание чужеземцев ' (от сербохорватского «пу-
дити» — гнать, выгонять).
2 «Пятый благой обычай» — надо: четвертый.
3 Велизарий (505—565) — полководец императора Юстиниана (483—565) был
ослеплен им по ложному обвинению в измене.
4 Т. е. разд. 17, § 9. См. наст, изд., стр. 527.
5 М. С г о m е г. De origine, p. 410.
Раздел 21
1 А. О 1 е а г i u s. Vermehrte. . . Beschreibung. ., S. 204.
2 Полковник Филипп фон Зейц — один из шведских офицеров, сосланных в
Тобольск одновременно с Крижаничем (С. А. Белокуров. Указ. соч., стр. 197)
3 т. е. разд. 10. §§ 3—5. См. наст, изд., стр. 489—490.)
720

Раздел 22
1 Сейм, (sojm, sojem) — съезд, собор, совет.
2 Сословия и чины — в оригинале «stani i redi».
3 Всеобщая справедливость — в оригинале «obćaja Prawda».
4 Начало разд. 22 близко по содержанию к книге Ю. Липсия. J. Lipsius. Mo-
nita. . ., р. 80—85.
5 «Польша — это новая Вавилония» — Эти стихи были широко распространены
в польской литературе первой половины XVII в. (См. S. К о t. Polska rajem dla Ži
dow. . . Warszawa, 1937).
Раздел 23
1 Ссылка на Библию ошибочна: в главе 10 книги Иисуса, сына Сирахова, нет § 16.
Раздел 24
*. Государство — в оригинале «kralyestwo». Если речь идет о конкретных
государствах (Россия, Франция и т. п.), то — «королевство». В других случаях это
слово означает «престол».
2 «Мастера ученых дел» — в оригинале «Mudrostni remestniki».
3 Скупщики хлеба — в оригинале «Chlebodražitelji».
4 Епископы — в оригинале «swetitely».
5 Подать — в оригинале — «Ыг». В других случаях для обозначения подати
употребляется слово «pobori».
6 Повинности — в оригинале «tegoty».
7 См. наст, изд., стр. 542—543.
Раздел 26
1 Здоровье — в оригинале «Rastenije».
2 См. наст, изд., стр. 550—551.
3 Посадское правление — республиканский строй (имеются в виду
города-республики, о которых говорится в «Политике» Аристотеля. См. ниже, комм. 5 к этому
разделу).
4 Людодерец (lyudoderec) — тиран.
5 Аристотель. Политика, кн. 5. 8, 5. СПб., 1911, стр. 246.
6 Там же, стр. 247.
7 «Цицерон, римский посадский думник» — Цицерон был римским консулом в 63 г.
до н. э.
8М. Tullius Cicero. De officiis libri tres. Liber I, cap. 25. Lipsiae, 1874,
p. 26—27.
Раздел 27
1 Этот раздел является пересказом 5-й главы первой части книги Р. Беллярмино
«Об искусстве благой кончины» (R. Bellarmino. De arte bene moriendi. Colo-
niae Agrippinae, 1626).
2 Багряница — богатая одежда из ткани багряного цвета.
3 « . . . как написано в законах царя Юстиниана» — во время правления
византийского императора Юстиниана I (483—565) была проведена кодификация римского
права и составлен его свод — «Corpus juriš civilis».
46 Ю. Крижанич
721

Раздел 28
1 «. . . мучителя крестьян» — в оригинале «kmetoderca».
2 Государственный строй — в оригинале «wladanie narodnoe».
3 Шиши — разбойники (иногда в значении «партизанских отрядов»).
4 7167 год — 1659 г.
5 «. . . поднепряне отступили из-за крутости» — В 1654 г. украинцы во главе
с Б. Хмельницким на раде в Переяславле провозгласили воссоединение Украины
с Россией, но в 1657 г. гетман Иван Выговский перешел на сторону Польши.
Летом 1659 г. большинство казаков оставило Выговского и присоединилось к Юрию
Хмельницкому, придерживавшемуся в то время русской ориентации. Однако осенью
1660 г. гетман Ю. Хмельницкий заключил соглашение с польским королем. Причиной
этой измены Ю. Хмельницкого было не «жестокое правление» и не учреждение
кабаков, а корыстные цели части казацкой старшины, стремившейся утвердить свое
господство в стране.
6 Крижанич намекает на свою записку «Путно описание от Левова до Москвы»,
поданную им в 1659 г. в Посольский прршаз. В этой записке Крижанич излагал
советы о том, «како ест триба с Чиркасми обходитисе и справовати» (Ю. Крижанич.
Собрание сочинений, вып. I. М., 1891, стр. 8).
7 Богатство — в оригинале «kazna». В других случаях это же слово имеет
значение «деньги», «казна».
8 «3 кн. Ездры» — у Крижанича ошибочно: 4 книга Ездры.
9 И е р о н и м Страдонский. Творения. Часть 5 (кн. 8). Киев, 1879,
стр. 296.
10 «. . . три смуты нашего времени, Псковская и две Московских» — Псковское
восстание 1650 г. и московские восстания 1648 и 1662 гг.
11 «. . . три измены, Поднепровская, Башкирская и Березовская» — Измена
Выговского на Украине в 1657 г., восстания башкир, черемисов и татар в Приуралье
и Западной Сибири в 1662 г., восстание остяков под Березовым в 1663 г. Эти
восстания народов Урала и Сибири также причисляются Крижаничем к «изменам».
12 J a m e s I. Basilikon doron or His Majesties Instructions to his deares sonne,
Henry the Prince. London, 1603, p. 110.
Раздел 29
1 См. наст, изд., стр. 571.
2 Вероятно, источником этого рассказа Крижанича был отголосок известий о
присяге, приносимой опричниками Ивана IV (П. А. Садиков. Очерки по истории
опричнины. М.— Л., 1950, стр. 23). Однако в известии о присяге опричников речь шла
лишь о сохранении верности царю, но не давалось обязательств, относящихся к сбору
казны.
3 J. L i p s i u s. Monita. . ., р. 161.
4 Судебные пошлины и десятины — О порядке сбора судебных пошлин в России
того времени говорится в книге Г. Котошихина: «А будет по судебному делу ответчик
будет виноват: и на нем денги велят взять илрг доправить, и отдать исцу, да на нем же,
ответчике, возмут на царя пошлины, сверх исцова иску, с рубля по 10 денег. . .»
(Г. К о т о ш и х и н. О России в царствование Алексея Михайловича, СПб., 1884,
стр. 119).
5 A. Olearius. Vermehrte. .Beschreibung. . ., S. 270.
6 Обвинение — в оригинале «zloglasie».
7 A. Olearius. Vermehrte. . .Beschreibung. . ., S. 197.
8 Выемщики — собиратели податей.
9 Корчемная монополия или кабаки. — С середины XVII в. в Московском
государстве была запрещена свободная торговля напитками, а право курить вино было
оставлено только за боярами, крупными купцами («гостями»), дворянами и
духовными людьми. Всем тяглым сословиям велено было пить вино в кабаках, т. е. в местах
722

казенной продажи напитков. Желавшие получить разрешение сварить вино дома
должны были заплатить «явочные пошлины» и сообщить, по какому случаю они
варят вино.
Уложение 1649 г. санкционировало отдачу кабаков на откуп, но в 1651 г. это было
запрещено. Однако на деле система кабацких откупов продолжала существовать и
в последующие десятилетия.
10 Люди низшего сословия — в оригинале «lyudi melkogo sczastia».
Раздел 30
1 Ср. у С. Старовольского: «русские ответили полякам: у вас что ни боярин,
то — тиран» (S. Starowolski. Reformacya. . ., str. 25).
2 «. . . невежливо к ним подступают и говорят с ними» — См. рассказ Г. Кото-
пшхина о Московском восстании 1662 г.: «те люди говорили царю и держали его за
платье, за пуговицы: чему, де, верить. И царь обещался им Богом и дал им на своем
слове руку, и один человек ис тех людей с царем бил по рукам» (Г. К о т о ш и х и н.
Указ. соч., стр. 114—115).
3 «. . . как мы видели в сие время на примере денежных воров» — В официальном
сообщении царского правительства по поводу возврата к серебряной монете (1662)
утверждалось, что медные деньги «одешевили» воры-фальшивомонетчики (К. В. Б а з и-
л е в и ч. Указ. соч., стр. 71).
4 «. . . поляки-. . . примут на свой престол . . . царевича» — Начиная с 1656 г.
московское правительство стремилось добиться признания наследником польского
престола (после бездетного Яна-Казимира) русского царя или царевича. Этот вопрос
обсуждался во время перемирия 1656—1658 гг. (Н. Бантыш-Каменский.
Обзор внешних сношений России. . ., вып. 3, стр. 131—133).
Раздел 31
1 Владимир Святославич (-^1015).
2 Иван Дмитриевич — надо: Дмитрий Иванович.
3 Жителей — в оригинале «Kraljesianow».
4 Отец наш — царь Михаил Федорович (речь написана от имени царя Алексея
Михайловича).
5 Объяснения — в оригинале «poglavie».
Раздел 32
1 Султан Осман II в 1622 г. был свергнут с престола и убит восставшими
янычарами. Султан Ибрагим I был удавлен в 1648 г. после военного переворота.
2 «. . . глуподерзие черных людей, кое при нас случалось дважды» — Имеются в виду
народные восстания в царствование Алексея Михайловича в 1648 и 1662 г.
3 Источник этих ссылок Крижанича не установлен (см. комм. 1 к разд. 19).
4 Лехны (lehny) — лены (от нем. Lehen).
5 О категориях «благородного сословия» см. комм. 5 к «Предисловию».
6 Черняческих дел — т. е. дел, выполняемых тяглыми людьми.
7 Конюшим — в оригинале «izdebnikom».
8 Дворянин (dworanin) — в данном случае это слово имеет значение
«придворный».
9 «. . . не смеет никто закабалить в холопы благородного человека» — К середине
XVII в. закабаление дворян было уже запрещено русскими законами (М. Н.
Тихомиров, П. П. Епифанов. Соборное уложение 1649 года. М., 1961, стр. 236).
10 «. . . властелю — властеля» — в оригинале здесь и далее чередуются слова
«wlastel» и «wlastelin», употребляемые в одинаковом значении.
46*
723

11 Вопрос о пригородных выгонах в середине XVII в. был весьма актуальным.
Уложение 1649 г. отписало к посадам пригородные выгоны, захваченные ранее
вотчинниками (М. Н. Тихомиров, П. П. Епифанов. Указ. соч., стр. 230).
Крижанич предусматривает сохранение выгонов за посадами.
12 Тенденция к облегчению придворных обязанностей проявилась в царском указе
1653 г. «О бытии стольникам, стряпчим дворянам . . . для службы в Москве
попеременно» («Полное собрание законов», т. I, стр. 291).
13 «. . . право наказывать преступников» — в оригинале «mecznaia oblast».
14 <<. . . с лучшим посадским человеком» — С зажиточным горожанином,
представителем посадских верхов.
15 Пеню — в оригинале «prewinyeie».
16 Бирич (birić) — служитель, хранитель порядка.
17 Жупаны (župani) — наместники, городские воеводы.
18 Новцы — от сербскохорв. «новац» (деньги).
19 Брояки — от сербскохорв. «6poj» (число).
20 Пробирщиков — в оригинале «otwedalnikow».
21 Кметы, селяне — См. комм. 1 к разд. 6 части П. Крижанич выделяет среди
жителей королевских сел вольных крестьян (селяне) и крепостных (кметы).
22 <'. . . кметам и всем земледельцам & селянам» — в оригинале «kmetom i wsa-
kim težakom i selyanom».
23 «. . . Константин Мономах прислал ему королевские регалии» — В русском
«Сказании о князьях владимирских» приводилась легенда о получении знаков царского
достоинства Владимиром II Всеволодовичем от императора Константина Мономаха.
Крижанич не сомневался в достоверности рассказа о «дарах Мономаха», но расходился
с русской книжной традицией в оценке этого известия. В то время как создатели этой
легенды видели в ней доказательство мощи своей родины и подчеркивали, что
Владимир получил царские регалии по праву, Крижанич осуждал действия Владимира.
Легенда о «дарах Мономаха» вызвала у Крижанича множество замечаний, ибо она
утверждала заимствование власти русских царей от Византии, т. е. противоречила
целевым установкам Крижанича, стремившегося доказать извечную самостоятельность
русского самодержавия и одновременно устранить преграды, отделявшие Россию
от католического мира.
24 «. . . великий князь Иван Данилович, прозванный «собирателем народа» — Так
Крижанич переводит прозвище князя Калиты, означающее ^денежный мешок».
25 Дивосильник (diwosilnik) — герой (от польск. dziwosil).
26 Ошибка в датах. Казань была завоевана в 1552 г., Астрахань в 1556 г.,
завоевание Сибири началось в 1581 г.
27 Имеется в виду распространенное на Руси в XV—XVII вв. «Сказание о князьях
Владимирских», утверждавшее, что русские князья ведут свой род от Пруса — брата
римского императора Августа и что, следовательно, происхождение их власти восходит
к временам далекой древности. Крижанич отрицал подлинность этой легенды и
доказывал отсутствие какого-либо заимствования власти правителями Руси.
28 В действительности Александр Македонский умер тридцати двух лет.
29 Даты указаны неточно: Рим был под властью царей 244 года (753—509 г. до н. э.).
С начала диктатуры Цезаря (44 г. до н. э.) до смерти Константина (377 г. н. э.)
прошел 381 год.
30 Крижанич пересказывает содержание поэмы Публия Вергилия Марона «Энеида».
31 Р. Vergilius Mar о. Aeneis. Пг., 1915, стр. 8, стих 242—244.
32 «Александр прислал славянским князьям . . . жалованные грамоты». — Имеется
в виду поздняя легенда о грамоте Александра Македонского, якобы присланной
славянским князьям.
33 Варяжское море — Балтийское море.
34 «Александр . . . воевал с иллирийцами» — В 335 г. до н. э. Александр
Македонский совершил поход на север Балканского полуострова против живших там
иллирийских племен.
35 Белое море — Адриатическое море.
36 Р. Petrejus.' Historien. . ., S. 141.
724

37 Степеней — царствований.
38 J. Li psi us. Monita. . ., р. 197—198.
39 J. L i p s i u s. Monita..., p. 133.
40 «Некий безымянный немецкий летописец» — М. Кромер, у которого Крижанич
заимствовал этот рассказ (М. С h г о m е г. De originis. . ., р. 42) ссылается на книгу:
Widukindus. Res gestae Saxonicae. Basileae, 1532.
41 Лотарь — см. комм. 20 к разд. 36.
42 «Варяжская легенда» вызвала резкую критику Крижанича, ибо она отрицала
автохтонность русской государственности, возводила род русских князей к варягам
и утверждала, что своей государственностью русский народ обязан «немцам». В
«Политике» Крижанич неоднократно выступает против «варяжской легенды», опровергая
ее подлинность.
43 «. . . царь Иван или Владимир Великий происходили из рода Августа» —
См. комм. 27 к этому разделу.
44 Институт курфюрстов (выборщиков императора) окончательно сложился в
Германии к XIII в.
45 Вероятно, Крижанич имел в виду маркграфов бранденбургских, обладавших
титулом курфюрстов и в начале XVII в. ставших герцогами Пруссии,
принадлежавшей ранее Тевтонскому ордену.
46 М. С г о m е г. De origine. . ., р. 413—414.
47 Бонфини, Антонио (Bonfini А.; 1427—1502) — итальянский историк, автор
книги «Rerum Ungaricarum decades quatuor. . ., Basileae, 1568.
48 Вопрос о царском титуле являлся в XVII в. важным для московского
правительства при сношениях с другими государствами. «Титул выражал определенные права,
и всякое умаление титула косвенно означало отказ от этих прав» («История
дипломатии», т. I. М., 1959, стр. 305).
49 «. . . чужеземные летописцы пишут, будто царь Федор посылал к папе и к
немецкому царю просить титула» — Р. Piasecki. Chronica. . ., р. 132, 344. — Известие
П. Пясецкого не подтверждается русскими источниками: во время царствования
Федора Ивановича не было отправлено ни одного посольства в Рим, а посольство к
императору преследовало другие цели.
50 «. . . греки . . . именуют себя римлянами» — Жители Византийской империи
называли себя «ромеями» (ромайом) — т. е. «римлянами».
51 «. . . завладели было Крымом, но снова вернули грекам эту страну» — В 989 г.
Владимир Святославич захватил Корсунь (Херсонес) в Крыму, но вскоре вернул этот
город Византийской империи.
Раздел 33
1 М. С г о m е г. De origine. . ., р. 494.
2 Харач (Characz) — подушная подать (арабск.).
3 Взятием Гренады в 1492 г. было завершено изгнание мавров с Пиринейского
полуострова.
4 Указ короля Фердинанда V (1492) обязывал евреев принять христианство или
покинуть Испанию. В результате этого указа из Испании было изгнано свыше 120 000
еврейских семей.
5 Герцог Фердинанд Штирийский в конце XVI в. разослал по своим владениям
особые комиссии, преследовавшие протестантов. Протестанты, не желавшие принять
католичество, вынуждены были распродать свое имущество и, уплатив 10% с
вырученной суммы, покинуть страну.
6 До конца XVII в. в Европе считали, что на востоке Азии существуют два
различных государства: Китайское (Cathaj), в которое добирались сухопутным путем
через Россию или через Среднюю Азию, и Чинское (China), в которое попадали по морю,
минуя Индию. Лишь в конце XVII в. в Европе узнали, что оба эти названия — Китай
и Чина — относятся к одной и той же стране (М. П. Алексеев. Сибирь в изве
стиях западноевропейских путешественников и писателей. Иркутск, 1941, стр. 147)-
725

Кинзай-Ханьчжоу-фу — древняя столица Сунской династии. Менджинская земля —
Маньчжурия.
7 Камбалык, Канбалу, Канбалут — от монгольского «Ханбалык» (ханский
город). Нынешний Пекин.
8 Т. е. в разд. 32, § 42. См. наст, изд., стр. 615—617.
9 М. С г о m е г. De origine. . ., р. 494.
10 См. наст, изд., стр. 611.
11 Т. е. в разд. 32, § 34—38. См. наст, изд., стр. 611—612.
12 Т. е. в разд. 32, § 29. См. наст, изд., стр. 610.
13 См. наст, изд., стр. 611.
14 См. наст, изд., стр. 507.
15 «. . . на время войны» — в оригинале «w nuznoc wreme».
16 «. . . навязывают товары, чтобы они торговали ими на государя в
Архангельске» — Московские «гости» (крупные купцы) обязаны были вести торговлю казенными
товарами.
17 См. наст, изд., стр. 507.
18 «. . . придворного и ратного чина» — в оригинале «dworanskogo i ratnogo reda».
19 В период хождения в России медной монеты (1654—1662) внешняя торговля
страны сократилась и изменился ее характер, так как иностранцам выгоднее было
покупать русские товары за дешевые медные деньги, нежели ввозить свои товары.
К тому же иностранные купцы пытались обойти существующие порядки и продавать
только за серебро (В. Уланов. Финансовая реформа Алексея Михайловича.
Сб. «Три века», т. I. М., 1912, стр. 191).
20 «. . . немцем был Басманов» — См. комм. 6 к разд. 14.
21 Михаил Борисович Шеин (+1634) — боярин, главнокомандующий русским
войском во время осады Смоленска в 1632—1634 гг. Войско Шеина было окружено
поляками и вынуждено было капитулировать. Шеин не был немцем, а происходи л из
старинного московского боярского рода.
22 «Немцем был тот, кто обещал великому государю захватить Ригу» — Вероятно,
имеется в виду граф Лесли, служивший в русской армии во время осады Риги (1656).
23 Во время битвы при Павии в 1525 г. наемное войско Франциска I потерпело
поражение, и сам король был взят в плен испанцами.
24 Во время вторжения в Неаполитанское королевство (1494—1405) Карл VIII
добился больших успехов, но впоследствии был вынужден покинуть Италию и вернуться
во Францию. События, описанные Крижаничем, произошли в 1495 г.
25 В 1529 г. жители Буды открыли ворота осаждавшему город войску турецкого
султана Сулеймана. Глава обороны Буды палатин Томаш Надажди был взят в плен
турками.
Раздел 34
1 Аристотель. Политика. Гл. VII, 10.4, стр. 327.
2 Флор (Lucius Annaeus Florus) — римский историк I в. н. э.
3 См. наст, изд., стр. 624.
4 «. . . остальной народ» — в оригинале «lyndi obci».
5 «. . . Фрасибул придумал амнистию» — В 404 г. до н. э. после изгнания из
Афин 30 тиранов Фрасибул (Тразибул) предложил афинянам «предать забвению дела
прошедшего времени» (Ксенофонт. История Греции, вып. 4, кн. 2, гл. 4. Ми-
тава, 1879).
6 Весь § 12 написан по материалам главы 1 части первой книги Ю. Липсия
(J. L i p s i u s. Monita. . ., р. 11—17). Оттуда же заимствованы примеры об
Александре, Константине, Кире, Рудольфе.
7 Агис IV — царь Спарты в 245—241 гг. до н. э.
8 Антонин Пий — римский император в 138—161 гг.
9 Генрих IV — испанский король в 1454—1474 гг.
726

Раздел 35
. * Мечислав (Мешко) I — польский король (960—992); женился на чешской
княжне Домбровке и принял христианство.
2 По летописному рассказу Владимир Святославич принял крещение, чтобы
жениться на царевне Анне — сестре византийского императора.
3 Одним из условий договора об унии между Литвой и Польшей (1386) было
обязательство литовского великого князя Ягайло принять христианство. Договор
предусматривал брак Ягайло с польской королевой Ядвигой.
4 Т. е. в § 2 разд. 1-го III части. См. наст, изд., стр. 452.
5 См. наст, изд., стр. 619—623.
6 У Крижанича ошибочно поставлен § 11 (вместо § 10).
7 Греческий историк Ксенофонт (430—354 гг. до н. э.) был автором книг о
походе Кира («Анабазис») и о воспитании Кира («Киропедия»).
8 На основании содержащегося в Библии «толкования пророка Даниила на сон
царя Навуходоносора» в средние века была создана так называемая «теория четырех
держав», утверждавшая, что вслед за тремя древними царствами (Вавилонским,
Персидским и Греческим) наступило «богоизбранное» Римское царство, призванное
существовать до «второго пришествия и конца света» в качестве последнего земного
государства. Таким государством на Западе вплоть до XVI в. считали Священную
Римскую империю. На востоке Европы «вечным Римом» сперва считалась Византийская
империя, а после падения Константинополя русские книжники стали называть
«всесветным Римом» — Москву.
Крижаннч был противником этой теории. См. комм. 23 к разделу 32.
Раздел 36
1 В разд. 36 Крпжанич использует материал книги Ю. Липсия «Политические
поучения и примеры» и, в частности, главу 3 второй части этой книги (J. L i p s i u s.
Monita. . ., р. 98—104, 108—112). Диалог Бориса и Хервоя в данном разделе является
своеобразным пересказом текста Липсия.
2 См. наст, изд., стр. 547—552.
3 Никита Хониат (Акоминат) — византийский писатель начала XIII в.
Выдержки из сочинений Хониата содержатся в книге Липсия, откуда их и заимствовал
Крижанич (J. L i p s i u s. Monita..., р. 98).
4 На Кошицком сейме (1374) польский король Людовик Венгерский добился,
что наследницей престола была признана одна из его дочерей. После смерти
Людовика (1382) на польский престол была избрана его дочь Ядвига, вышедшая замуж за
литовского князя Ягайло.
5 Выборы короля Яна-Казимира (1648) происходили в обстановке начавшейся
освободительной войны украинского народа. Под давлением шляхты, добивавшейся
скорейшего замещения пустовавшего престола, брат Яна-Казимира королевич Карл
снял свою кандидатуру и тем самым обеспечил избрание Яна-Казимира королем.
6 Племянник венгерского короля Владислава I Коломан (+1114) вел долгую
борьбу за престол со своим братом Алмошем, отнял у него удел и ослепил его.
7 Очевидно, у Крижанича описка, так как из текста явствует, что у
наследственного короля власть больше, чем у избранного.
8 Т. е. у жителей Чины. См. комм. 6 к разд. 33.
9 Крижанич пересказывает здесь фрагмент из книги Ю. Липсия, включающий
цитату из Н. Хониата (.Т. L i p s i u s. Monita. . ., р. 99—100).
10 См. наст, изд., стр. 674—677.
11 После смерти Людовика XIII (1643) регентшей при малолетнем наследнике
была назначена королева Анна, но фактическим правителем страны был кардинал
Мазарини. В 1648 г. в Париже произошло восстание против правительства Мазарини
и началась междоусобная война, продолжавшаяся до 1653 г. и получившая название
«Фронды».
727

12 После смерти Карла X Густава (1660) ввиду малолетства его сына Швецией
правил регентский совет во главе с королевой Хедвигой-Элеонорой.
13 После смерти императора Константина (337 г.), разделившего власть в империи
между своими сыновьями, они начали междоусобную борьбу. Победителем в ней
оказался Констанций. Племянник Константина Юлиан был назван «Апостатом»
(Отступником) за то, что он восстановил язычество и способствовал преследованию
христиан в Александрии.
14 Владимир Святославич дал в удел каждому из своих сыновей по княжеству.
После смерти Владимира (1015) его сын Святополк занял киевский престол и
приказал убить своих братьев: Бориса, Глеба и Святослава. Затем началась борьба между
Святополком и Ярославом, победителем из которой вышел Ярослав (1019). Ярославу
пришлось также выдержать борьбу с другим своим братом — черниговским князем
Мстиславом.
15 Император Диоклетиан (245—313) в 286 г. разделил императорскую власть
с Максимилианом и дал ему титул «Августа».
16 «Карл — брат нынешнего короля Казимира Сигизмундовича» — См. комм. 5
к этому разделу.
17 Коздрой, Медарш, Синой — вымышленные персонажи.
18 Дарий I Гистасп — персидский царь в 522—486 гг. до н. э. Ксеркс —
персидский царь в 486—465 гг. до н. э.
19 Птолемей I — египетский фараон в 323—283 гг. до н. э.
20 Людовик Благочестивый — франкский император в 814—840 гг. Лотарь I —
франкский император в 840—855 гг. В 833—834 гг. Людовик был в плену у Ло-
таря.
21 Дарий II Нот — персидский царь в 424—405 гг. до н. э. Арсам (Артаксеркс) II
Мемнон — персидский царь в 405—359 гг. до н. э., вел долгую борьбу за престол
со своим братом Киром Младшим (+401 г. до н. э.).
22 Птолемей VII Фискон — египетский фараон в 146—116 гг. до н. э.
23 Иоанн II Комнин — византийский император в 1118—1143 гг. Мануил —
византийский император в 1143—1180 гг.
24 Владислав, Коломан, Алмош — См. комм. 6 к этому разделу.
25 Пипин и Людовик — сыновья Карла Великого. Пипин — итальянский король
в 781—810 гг. Бернард, его сын — итальянский король в 812—818 гг. В заметке Лип-
сия («Monita». . ., р. 111) говорится только об одном Людовике — сыне Карла и,
соответственно, дяде Бернарда. Крижанич не разобрался в заметке и неточно изложил
ее содержание.
26 «Некий неаполитанский король» — Карл II (1248—1309). Его сын Роберт —
неаполитанский король в 1309—1343 гг. Карл — венгерский король в 1308—1342 гг.
Крижанич приводит имя папы Климента V (1305—1314), отсутствующее у Липсия.
27 Заметка об Иване III, заимствованная Крижаничем у Липсия («М oni ta. . .,»
р. 111) восходит к рассказу П. Петрея, называвшего Ивана III «Гроздиным» (Р. Ре t-
ге jus. Historien. . ., S. 165). Крижанич значительно дополнил заметку Ю. Липсия,
обратившись непосредственно к книге П. Петрея.
28 Ликург — легендарный законодатель древней Спарты.
29 Роберт Неаполитанский — см. комм. 26 к этому разделу.
30 Оттон I — император в 962—973 гг.
31 Генрих III — король Арагона в 1390—1395 гг. Фердинанд I — король
Арагона в 1412—1416 гг.
32 См. наст, изд., стр. 607—608.
33 См. наст, изд., стр. 669.
34 Авручаны (или avruncani) — народ, живущий в Перу (J. L i p i u s. Monita. . .,
р. 100).
зб в 41 г. н. э. император Калигула был убит, и престол перешел в руки
Клавдия (41—54).
36 В 192 г. был убит император Коммод. Сенатор Дидий Юлиан, подкупив
преторианцев, захватил власть, но через семь месяцев был убит солдатами, и престол занял
Септимий Север.
728

37 Во время гражданской войны в Риме в 68—69 гг. император Гальба был убит
сторонниками Оттона.
38 Тацит — римский император в 275—276 гг. Пробус — император в 276—
282 гг. Рассказ носит легендарный характер.
30 Галлиен — римский император в 253—268 гг. Региллиан был провозглашен
императором во время военного мятежа в 260 г.
40 Рассказ об узурпаторе императорского престола Прокуле, заимствованный Кри-
жаничем у Ю. Липсия («Monita», р. 102), основан на недоразумении, так как во
времена Прокула (III в.) шахматная игра еще не была известна.
41 Мартин — король Арагона в 1395—1410 гг. Бенедикт XIII — антипапа в 1394—
1417 гг. Фердинанд I — см. комм. 31 к этому разделу.
42 В § 21—22 Крижанич последовательно излагает ряд событий европейской
истории IX—XV вв. При работе над этими разделами Крижанич использовал свои
выписки из «Церковных анналов» Цезаря Барония (С. В а г о n i u s. Annales ecclesias-
tici libri XII. Romae, 1588—1600).
В 1662 г., готовясь к работе над «Политикой», Крижанич делал выписки из
различных источников, составившие объемистый том, ныне утраченный. По данным
П. А. Безсонова, знакомившегося с этой рукописью, выписки из Барония составляли
свыше 90 страниц (П. А. Безсонов. Указ. соч., стр. 352). Вероятно, к книге
Барония восходят данные о Генрихе III, об избрании императора Рудольфа, о Фридрихе
Барбароссе и др. Однако Крижанич не всегда следовал за этим источником, а во
многом, очевидно, полагался на свою память, чем объясняется множество неточностей
в хронологии, в последовательности королей и пап и т. д. Эти неточности Крижанича
в примечаниях не оговариваются.
43 Карл Косноязычный — следовало: Людовик Косноязычный.
44 М. С г о m е г. De origine, p. 53. Рассказ был заимствован Кромером у
итальянского историка Флавио Биондо (Flavio Biondo; 1388—1463), автора книги «Historiarum
romanarum decades tres. . . Venetiis, 1483.
45 J. L i p s i u s. Monita. . ., p. 11.
46 Излагаемая далее Крижаничем версия церковного раскола, приведшего к
отделению православной церкви от католической, расходится с официальной
католической версией, возлагающей вину за раскол всецело на греков.
47 Р. Р е t г е j u s. Historien. . ., р. 263—264. Рассказ П. Петрея не соответствует
действительности.

SADRŽAJ
RAZGOWORIOB WLADATELYSTWU
От редакции 5
Predgoworie 11
Ob Neđugech, libo Nužach narodnich (12). Razdjelyenie
Djela (14). Powerchownije nekije priczi: ob Bogoczestiu, Blagu, Sile,
Mudrosti, i Czesti (14)
D i e 1 — I. OB BLAGU
Razdel 1. Ob Torgowstwu 23
Ob Pretorgech z' inirui narodmi (28). Koristi iz bolyszego tor-
gostwa (29). О pospeszeniu domasznyego torgowstwa (33)
Razdel 2. Ob Remestwu 41
Razdel 3. Ob Tezaczestwu 50
Razdel 4. Ob Rudach 61
Kako promiszlyat ob rudach (64)
D i e 1 — II. OB SILE
Razdel 1. Ob Twerdnostech 68
Ob Woiennich Reczech (70)
Razdel 2. Ob Oružiu 71
Razdel 3. Ob Stroiech Woiennich 73
Razdel 4. Ob Woiakech 80
Razdel 5. Ob Woiwodach 82
Razdel 6. Ob Besede, ob Imenech, i ob Stroiu ili Platiu woiaczeskom 85
Razdel 7. Ob Mitech i ob Poczestech Woiaczeskich 90
730

Diel —III. OB MUDROSTI
Razdel 1. Iako Mudrost iest dobra, polezna, koristila, potrebna . . 98
Razdel 2. Izkazanie ob Mudrosti, ob Znaniu, i ob Filosofije . . . 104
Razdel 3. Ob Politicznoy Mudrosti 110
Razdel 4. Ob Obrazu czlowecziem 111
Razdel 5. Ob Iaziku, libo ob Besede 113
Razdel 6. Ob Switnom Stroiu 115
Diima ob stroiu (118)
Razdel 7. Ob Narawech i ob Neumitelnosti naszey: i czto ini narodi
ob nas sudet 123
Razgowor Borisa s' Cherwoiem (123)
Razdel 8. Ob Riiskoy Zemlye 129
Priczini Nužam (129) Priczini Sczastiu (131)
Razdel 9. Ob Ruskich Zakonech: iz opisania nekoego Nemczina. Ob
Laianiu nemeckom 132
Razdel 10. Otwet na inorodniczeskoe laianie, potwari, i soblazni . . 136
Razdel 11. Ob občich naroda naszego primetech i wadach 141
Razdel 12. Ob Gzužebesiu 146
Razdel 13. Koyimi naczinmi inorodniki biwaiut narodom sćetni . . 149
Razdel 14. Ob Snubokech ruskije koruni 152
Razdel 15. Ob Gzuzewladstwu 155
Razdel 16. Kakowije sramoti i obidi se deiut nam Slowencem ot
inorodnikow 164
Zawerzenie (173)
Razdel 17. Ob Inorodnom Swataniu 175
Razdel 18. Kako inorodniki sramotet kralyewskuiu czest naszego
naroda u Lechow 184
Razdel 19. Kako inorodniki osramotisze kralyewskoe weliczestwo u
Gzechow, Bolgar, Serbow i Slowencew 189
Razdel 20. Ob narodnom sczastiu naszem 191
Razdel 21. Ob trech občich kugach, koyimi Nemci zaražaiut naro-
dow 196
Razdel 22. Iako ruskoe wladanie iest lucze ot leszskogo 200
Razdel 23. Ob Kralyewoy Godnosti i Oblasti 206
Ob Godnosti i Oblasti kralyewoy (206). Ob Priwlastiu iliti ob
Prawice Kralyewoy (207). Ob Dolžnosti Poddannikow (208)
Razdel 24. Ob Raznich Stanech Lyudey 209
Razdel 25. Ob Kralyewoy Powinnosti: iz Swetogo Pisma .... 216
Pokaranie kokralyem: ob Lakomosti, i ob Widorech (217)
Razdel 26. Ob Kralyewom Nastoianiu: ob Kralyestwu: i ob Tiranstwu 218

Razdel 27. Proiziawlyenie občije bogatich lyudey, i mnogich wla-
datelyew Obludi: ob Priwlastiu wecey: ob Wsekonecznoy
Oblasti 224
Razdel 28. Ob Krutom Wladaniu i Lyudoderstwu 231
Razdel 29. Iako koren wsemu zlu iest Lakomost 240
Razdel 30. Ob Poprawlyeniu Tiranstwa, i Zlogo Wladania .... 249
Razdel 31. Beseda carowa g^itelyem wsego kralyestwa 254
Razdel 32. Zakonostawie suprot narodnomu ukoreniu, i k'inim
potrebam 258
I Slobodini wsakomu stanu (258). Wlasti Weliczeslwa (259)
Razdel 33. Ob Gostogonstwu 298
Razdel 34. Ob Sochranyeniu Wladatelystwa 310
Razdel 35. Ob Slawe Kralyewskoy 315
Razdel 36. Ob Kralyewskom Nastupaniu 325
Razdor, Razerwanie (350). Pizanskiy Sobor (350). Konstanskiy
Sobor (351). Florenskiy i Bazileiskiy Sobori (351)
Дополнения 362

СОДЕРЖАНИЕ
БЕСЕДЫ О ПРАВЛЕНИИ
Беседы о правлении (371). Предисловие (371). О недугах или о
бедах народных (372). Разделение сочинения (373а). Некоторые общие
замечания о благочестии, богатстве, силе, мудрости и чести (374)
Часть I. О БОГАТСТВЕ
Раздел 1. О торговле 382
О торговле с иными народами (386). Выгоды от большой
торговли (388). О развитии домашней торговли (391)
Раздел 2. О ремесле 399
Раздел 3. О земледелии 406
Раздел 4. О рудах 417
Как добывать руды (420)
Часть 2. О СИЛЕ
Раздел 1. О твердынях 425
Раздел 2. Об оружии 426
Раздел 3. О строях войска 428
Раздел 4. О воинах 434
Раздел 5. О воеводах 437
Раздел 6. О речи, об именах и об обличьи или о платье воинском 440
Раздел 7. О жаловании и почестях воинских 445
Часть III. О МУДРОСТИ
Раздел 1. [О том], как хороша, полезна, выгодна и нужна
мудрость 452
Раздел 2. Рассуждение о мудрости, о знании и о философии . . . 457
733

Раздел 3. О политической мудрости 461
Раздел 4. О человеческом обличьн 464
Раздел 5. О языке или о речи 466
Раздел 6. О покрое одежды 467
Дума об одежде — (470)
Раздел 7. О нравах и неумелости нашей и [о том], как судят о нас
другие народы 476
Разговор Бориса с Хервоем (476).
Раздел 8. О Русской земле 481
Причины несчастий — (481). Причины счастья — (482)
Раздел 9. О русских обычаях — из описания некоего немца. О
немецком злословии 484
Раздел 10. Ответ на хулу, клевету и соблазны чужеземцев . . . 487
Раздел 11. Об общих свойствах и недостатках нашего народа . . . 492
Раздел 12. О чужебесии 497
Раздел 13. Каким образом чужеземцы бывают народам вредны . . 499
Раздел 14. Об искателях русской короны 502
Раздел 15. О чужевладстве 505
Раздел 16. Какой позор и обиды причиняют нам, славянам,
чужеземцы 513
Заключение
Раздел 17. О сватовстве чужестранцев 523
Раздел 18. Как чужестранцы позорят королевскую честь нашего
народа у поляков 532
Раздел 19. Как чужеземцы опозорили достоинство королевской
власти у славян — чехов, болгар, сербов 537
Раздел 20. О счастье народа нашего 539
Раздел 21. О трех основных болезнях, коими немцы заражают
[другие] народы 543
Раздел 22. [О том], что русское правление лучше польского . . . 547
Раздел 23. О королевском достоинстве и власти 552
О достоинстве и власти королевской (552). О прерогативах или
правах королевских (553). О долге подданных (554)
Раздел 24. О различных сословиях людей 555
Раздел 25. Об обязанности короля (из святого писания) 562
Наказание королей: о жадности и о поборах (563)
Раздел 26. О призвании короля, о королевской власти и о тирании 564
Раздел 27. Объяснение общего заблуждения богатых людей и
многих правителей относительно принадлежности вещей [и]
безграничной власти 569

Раздел 28. О жестоком правлении и людодерстве 576
Раздел 29. Корень всех зол — жадность 583
Раздел 30. Об исправлении тиранства и дурного правления ... 591
Раздел 31. Речь царя к жителям всего королевства 596
Раздел 32. Законы против народного недовольства и для иных нужд
и привилегии всем сословиям 599
Прерогативы высшей власти (600)
Раздел 33. О гостогонстве 637
Раздел 34. О сохранении государственной власти 648
Раздел 35. О королевской славе 652
Раздел 36. О замещении престола 660
Раздор. Разделение (682). Пизанский собор (682). Констанц-
ский собор (683). Флорентийский и Базельский соборы (683)
ВСТУПИТЕЛЬНАЯ СТАТЬЯ, КОММЕНТАРИИ
В. В. Зеленин. Рукопись «Политики» 695
Комментарии к переводу 701

Юрий Крижанич
ПОЛИТИКА
Утверждено к печати
Редколлегией серии
«Литературные памятники»
Академии наук СССР
Редактор издательства Л. Я. Гибианский
Художник В. Ф. Ишутин
Технический редактор Л. И. Матюхина
Сдано в набор 20/XI 1964 г.
Подписано к печати 6/Y 1965 г. Формат 70 X ЭО1/«
Печ. л. 46 + 3 вкл. Уч.-изд. л. 48,1 + 3 вкл. (48,3 уч.-изд. л.)
Тираж 2500 экз.
Изд. № 2475
Тип. зак. № 1063. Темплан 1964 г. № 417
Цена 3 р. 02 к.
Издательство «Наука»
Москва, К-62, Подсосенский пер., 21
1-я типография издательства «Наука»
Ленинград, В-34, 9 линия, д. 12

политика
юрий крижанич