ХОХОЙТИ ЭНВЕР
МÆ
ПЗИЫАРÆ
Æмдзæвгитæ
ДЗÆУÆГИГЪÆУ «ИР» 1991

840сет
X 51
Хохойти Э.
Х-51 Мæ дзиуарæ: Æмдзæвгитæ.—
Дзæуæгигъæу: Ир, 1991 — 69 с.
Хохоев Э. С.
Моя святыня. Стихи.
15ВЫ 5-7534-0234-8
Лирические раздумья о нашем времени и на-
шем современнике, о долге человека перед об-
ществом — вот основные темы стихов, состав-
ляющих этот сборник.
4702470000—56
X " 52—91 840сет
М131(03)—91
15ВЫ 5-7534-0234-8
© Хбхоев Э. С, 1991

САУÆДОНÆ
Мæскъи гъоси — сауæдонæ,
Æ игуæрæн арф уогæй,
Æд æхсæвæ, æдæ бонæ
Куд æнтæсуй рæсогæй!?
Тар æхсæйвон цъимаратæ,
Сум нæ хауй сæ хурфæй.
Кæнуй æрмæст хъур-хъур зартæ
Сауæдонæ игургæй.
Фæллад гъæддзау, цауæйнонæй
Кæмæ рарвиста хонæг?
Бакайунцæ сауæдонæй —
Басæттунцæ æдонуг.
Сæрддон тæвди сах уазал æй,
Сатæг—зæрдæн æхцæуæн.
Цъемости ба нидæн гъарæй
Кумæ уайуй æд тæлæн?
Эхх, гъе уоййау мæ зарти зæл
Ку фегъосидæ дзиллæ,
Уæд хе хæццæ æноси дæр
Нæбал кæнинæ хилæ.

*##
Бæрзонд арви цъæх денгизи
Куд накæ кæнуй мæйæ...
Æрфæни фæд — æ пæлæзи,
Раст цума си рацæйкалдæй
Цæхæр стъалути зæйæ.
Уомæй бундæр — устур цолпи,
Растдæр егъау фæлготæн,
Ревæд æй æви æ хурфи
Сатана систа æд тулфæ
Арф цæхгæрæй æлотон?!.
Мæйæ æрвон цъæх денгизи
Нæма фæцæй тунæлвист.
Рæхцуй дуйне æ тар хизи...
Фæллад дзиллæ аци ’хсæвæ
Уодзæй фунтæй æфсес хинст.
**#
Адтæй бæргæ царди радæ
Деденгутæн фур хиццаг.
Æрдзи фæлуст искондадæ
Рацæй уалинмæ уæййаг.
Еу лæппо си æ уарзонæн
Ку ралхæдта устур баст.
Куд неке бон æй базонун
Деденæги зæрди маст!?.
Æнæргъуди кедæр азум
Радтуй уомæн бони тар,

Ка нæ уадзуй баниуазун
Деденгутæн хори гъар,
Еци кæрæф адæмтæмæ
Æз радтинæ уæхæн фарст:
— Æзнаггади фуд миутæмæ
Цæмæн айтæ тулаваст.
Æви ’й уæлдай искондадæ
Æрдзи еци рæсугъдадæ?
Кæддæр дæр нури хузæн уардта сæрдигон,
Адтæй фур æнхъуæт, æрмæст рæфтигон.
Ду ба дæ нæуæг, дæ сæрддон цубур дусти
Деденæггун цидæр цимудæги фæлусти.
Уарун дæбæл уотæ æнæнгъæлти фæцæй,
Къæлос саргъбæл къæвда фæззиндтайдæ кæцæй?
Æрдзæлвæ дæн æз дæр нади ’нцад иннæ фарси,
Мæнмæ ба, зонгау дæр, ду дæхе не ’рбаласи,
Ду уидтай мæ фæккаст, еци унги тæссари,
Фал мин уæд ку бахаудтæ дессаги уацари.
Мах ескæми гъудæй цума еци ’фсæрмæ?
Уарзæг уодау тадæй къумæл мегъæ нæ сæрмæ.
Кæд н’ адтæйг е, гормон, хумæтæги æфсæрмæ,
Адтæй е, раст дæр зæгъгæй, нæ сосæг рæсугъд уарзт,
Кæци ма мæ нур дæр ку кæнуй уæлдай тафст.
Таукелуарæ кæнуй, цæуй сæрд æ кæронмæ,
’Ма ибæл и къæвда дæргъвæтийнæй тъифсуй...
Кæддæри фæстаг фембæлдмæ бæллун ма æргомæй..»
Кæми нидзæлвæ ан кæддæр, нур гъе уоми
Евгъуд уарзтбæл дæрдæ æрхун зар имисуй,
Мадзора, еунæгæй дæу хезун седзæрау
5

Лйдагъ ма мæ евгъуди имисæнти евгет.
Эхх, уæдта ку фестинæ дæу уати цирагъ,
Кенæдта уодвæлдес алæмæти поэт...
Таукелуарæ кæнуй, цæсти сугтау, къæвда,
Игуруй, сау тъæфалæ, не ’вдадзæн озон...
Мæ рагуарзт, мæ рагаурзт, ци мин фæдтæ ду ба,
Æви мин ду фестадтæ æносмæ базон?!
Куд æхсицгон æй уогæ ба
Анзи кизгæ хъал уалдзæг!..
Цубурдустæ зæрин пъолций
Æрфестæг æй иуæндæг.
Мулинхузæ гæлæботæ
'Ма мæлгъитæ æмвæйнæй
Æркасти ’нцæ рæсугъд уотæ,
’Ма не ’фсæдун сæ уиндæй.
Уорс мæтгути тумбул къости
Агорунцæ цъæх уалдзæг.
Сæ уарзæнттау уони гъости
Бадзорунцæ игъæлдзæг:
— Уалдзæг ку уаидæ дуйнемæ,
Нæ гъæуидæ уæд тæхун
Мах еу бæстæй ба иннемæ
’Ма фæстæмæ æздæхун.
Эхх, ци ’хсицгон æй уогæ ба
Анзи кизгæ хъал уалдзæг!..
6

***
(Хохойти Гадой-фурт
Никъалайæн)
Берæ хæтти æрæстæфуй и бæласæ:
Æвгхуз кирсæ, хъæрæу мегъæ ’ма халасæ,
Ци зæрдесгæ ’й, ци, и хори гъар таведзæ!
Берæ хæтти сах къæвдатæй гъар æртад,—
Фæууинидæ уазал мети тъæфилуард,
— Марауадзæ, дæ хъисмæтæй ду раледзæ!
Фал ралæууй цъусунæги къундæг догæ,—
Адæмуарзон рæзæтæтон стур бæласæ
Нæбал фæййеруй æ фæтки фиццаг уасæ...
Гæр, ескæд калд æрцæудзæнæн фадгæ согæн?
Уотæ зæгъгæй, æристъихсуй æ лигъз цъарæ
'Ма е’взартæн дæттун райдайуй æ хъарæ.
Æргубур уй, æркъæдзæ уй хестæрау,
Цума имæ индис бахизтæй, гъе уотæ, —
Бахускъæ уй уомæн цалдæр æ къадотæй,
Нæбал фæддæттуй æ рæзæ раздæрау.
Идзулд исон ку исунцæ е ’взонг ’взартæ,
Гъе уонæй ма имæ фæууй устур нифс.
Ку ракалуй уорс деденæг цъæх талатæ,
Уæд ратайуй гæбинатау зæрдирист.
ДЗÆКЪОЛОН
О, зæнхæ нурма не ’рæнги
Зумæгон даруй гъолон...
Уæлнад, еуварс ехарæнгæй
Сæр исдардта дзæкъолон.
7

Адтæй цума рагуалдзæги
Хъубузгъæдæр сувæллон,
Имонау æй æ авдæни
Ирдгæ узта æхсицгон.
Фал уæдмæти еу афони
Мет райдæдта фæлдзæгъдæн.
Æнæнгъæлти дзæкъолони
Бацæй метии нивæрзæн.
Уайтæгкидæр зуст бурдæни,
Мæгур æ бон, басудæй...
Рæсугъдадæ æ тæмæни
Сау зæнхæбæл бафтудæй.
Еци рæсугъд дзæкъолонау
Кизгонадæ рагацау
Кæмæн иссæй гъазæнгъолау,
Куд не ’рхæссон уомæ фау?!
Дæу феронхæй... Нур хъуахъ... донмæ.
Ци мæгур дæ, æнгъæлдзау!
Еунæгæй цæуи де ’сонмæ,
Дæ уодæн исдæ хецау...
КАДÆР, КÆМИДÆР...
Сугъзæр гъæмпæй æфснайд будур
Æндæр цæсгом радардта.
Изæригон тъæлланг фæндур
Кедæр цори ниццагъта.
Кедæр бæлццон æрфæлладæй,
Æрдæг надбæл уолæфуй.

Кæмæйдæр ба — фур æнадæй-
Цидæр хæзна исæфуй.
Æздæхуй æйкуорс мæйрохси
Æнафони курондзау.
Тъæхæр-мæхæр ду игъоси —
Нана дзоруй дес-аргъау.
Кадæр финсуй æмдзæвгитæ,
Иннæ лæг ба — сор радзурд.
Низгули ’нцæ дæ фæндитæ,
Фæззин уодзæй се ’рæмбурд.
Кæмидæр ма — сурх дедентæ,
Фæрсæй-фарсмæ — арф кæрдæг.
Минæвæрттæ сосæрветæ
Кадæр кæнуй иуæндæг.
Цард æй цард,
уарзт ба — Æфсарæ,
Сугъзæрийнæй бид хæзна...
Лигъз, урдуг — алци æвзарæ,
Еу инней уарзт куд фæнза?!
Кæмæ си уодзæй стур ауæ,
Ка исуодзæй æмбесонд?
Арф денгизи, цума науæ,
Æнкъайади ба — Амонд.
Царди уолæнæй ма тæрсæ,
— Мах ку кæна тухсун дæр,
А дуйнебæл ин, ме ’нгарæ,
Нихъулæн нæййес уæддæр.
9

***
Уарæ, уарун, уарæ, уарун, сæххæттуарæй.
Ним-мæ кæнæ, куд дæ фæндуй, дзæлвæ дæр.
Фæццидæр æй фæрдугбилæ — мæ дзиуарæ,
Уой агор дæн. Нæбал зонун къæсæр дæр.
Арви гъæртæ, ниннæретæ фæрсаг зарæ,
Цæй, нæретæ ’хсæвæй-бонæй æнæнцад.
Æрттевагæ, о, ферттевæ, исæндзарæ,
Исасодзæ, исрохс кæнæ мин мæ над!
Цæй, ци фæдтæ, дæу агор дæн, мæ дзиуарæ...
Уарзт зæрдæбæл нигки карздæр исæндзарæ!
***
Ку зонинæ, хъурихаттæй
Ду ке дари зæрдæбæл?!
Рафецауæн бæгъæмбадæй
Цъæх мулийнæ зæлдæбæл.
Фæййиндзæнæ, сурх деденæг
Куд ивазуй дæлахъур,
Исхонинæ дæ мæ еунæг,
Фал ку зæгъай — æнахур...
Хори хæлттæй хаугин хизæ
Исуафинæ арæхсгай...
’Ма мæ схонæ уадзимисæ,—
Уой корæг дæуæй, кизгай.
Зæрди хурфи — арф астъони
Фусумуати содзгæ уарзт,—
10

Накæ кæнуй ивулд дони,
Ба ин зонæ æ рахаст.
Мæнгæфсон æй рагафони
Кизгон сæнтти алдæмбид.
Гъуди кæнæ, ма бакомæ
Æрдæг надæй урдуг зилд.
Накæ кæнгæй ивулд дони,
Даргæй фæдзæхст зæрдæбæл,
Æмбæлдзинан, цид, еу бони
Зонгæ рауæн — зæлдæбæл.
ТÆХОДУЙТÆ
(Туайти Юрий
Кæсай, дессаг! Арвæн æцæгæйдæр æй цума
Æ таукел Сатанаæмхуз цурд æфсийнæ
Æ багæнæг къæлос мæйæ — рохс цæсгом...
'Хсæви фæстедзаутæ — æстъалутæн ба нæма
Фæппурх æй сæ халаботъа бадт — сæ цийнæ,
Хори кизгæ мæйæ дæр сæ æ фæндон
Æ идзулд ирд æнгасæй хинцуй æма хинцуй.
Боцдæрæн син æ зæронд зæринхелæ
Хори устур цæнгæт тæвдæ пеци
Нæуæг хунд пъерф ности разел-базелæй
Гахæгун бор губорæ фицуй æма фицуй...
Иннæ æстъалутæ ба хецæн къуæрттæй
Æрфæнифæдбæл фæппурх æнцæ фæрсæй,

Кæд æнцæ уарзæнттæ, ка ’й зонуй, цæмæй,
Цума уозер кæнунцæ — зæрдити дзæбæхæн?!..
Тæходуйтæ æма ескудæй нæ еци
Зæрдесгæ, нифсæйдзаг ’взонгади бæнттæмæ,
Кæдзос уарзонади догæмæ фæстæмæ
Ку иссерианæ ести фæрæзнæ — æздæхæн!
Игуæрдæни бабæй уод бацудæй,
Реуи ’дзаг исуолæфтæй дуйне.
Уарзтивулдæй зæйæ ку рацудæй,
Фал мах ба нæ уикæн кæрæдзей...
Уогæ ма си дæуæн ци игъауги ’й,
Раги дин ку исдæн æз еске.
Раздæрау ма ку уидæ мæ равгæ
Лæдæрианæ уæд мах кæрæдзей.
Нур æй хецæн дæуæн дæ хæдзарæ,
Иуазæг дæр уоми нæ фæуун...
Цæй мæхе ма мæстæй цæбæл марон,—
Ниуазун дин æд уарзт æз дæ рун.
Цума ба æндæфстæй уазали æ гурæ,—
М’ авари резуй седзæрау къеудзирагъ.
Ме ’рхун гъудитæ — рæзау еугур сурæ.
Ка бафæраздзæнæй ратолун мæ уаргъ?!
12

Идардæй игъусуй зонгæ зæл æнкъард зарæ.
Ду ба нæ игъоси йе ’здæхтæ, æ уаг.
Цума фудæнæн æндегæй ниммæйдар æй,
Æз ба ку фестадтæн тæхагæ зумаргъ.
Иссæй дин еци зарау мæ цард æнæзонгæ,
Нæ фембæлдтæ мæмæ ’ркæсунцæ фунау;
Цума, фæскъубур уарзт расуг,— æрæрвонг ун.
Мæ зæрди бахези хори æлвист тунау.
Цума фуд уазали ниндæфстæй æ гурæ,—
М’ авари резуй седзæрау къеудзирагъ...
Мæ гъуди цума синдзæй æздухст дзæдурæ...
Æз кæд бафæраздзæн ратолун мæ уаргъ?!
Исхед æй мæ гъудий уорс барцæ æфсоргъ,
Ци бæстæ, ци хонхмæ цума æй æ догъ?
Мæ тухст катай цæбæл æй?..
Ходуй фæндаггонау æнцад сæумигон,
Зæрддаг зæрин хор ба — уотæ æхсицгон!
Уæд мæ мæтæ цæбæл æй?..
Сифтæр фæлмирдгæмæ бателуй æ сæр,
Хори гъар лæфийнæ суолæфуй хуæздæр.
Кæмæ бæллун цибæлæй?
Æстъалу тар арвбæл ниууадзуй фæд-рохс,
Æз дæр ку фæууинæ гъе уойау ме ’нос,
Мæ арф гъуди уобæл æй!
13

АВДÆНИ ГЪЕНЦЪУН
Кæсун æма дин еубонæ
Уин}н, унгæгхъур, бостæй
Исмæм дзурдта нæ авдæнæ,
Цæстисуг ’ргъардта — ростæй:
— Адтæн Амонди астъонæ,
Сабийтæ ми ирæзтæй,
Нур ралæудтæй æндæр догæ,
Лæуун тугури гæлстæй.
Мæ уозæг— ниййерæг мадæ
Авд сабийи исхаста.
Нур цæрунцæ кадæ-радæй,
Ци кæнонцæ, ци, мадта.
Уæдæй æз ба æринцад дæн
Мæ цæугæ цард, мæ узтæй,
Руги буни æринкъард дæн
Мæ фиццагон тахт уфстбæл.
МАРОМÆ
Рамæ уадзæ мæ фæндагбæл
Нарæг къахнад иссерун.
Мæ фур сонтæй а зæнхæбæл
Мæз-мæз золкъау нæ хелун.
Еске къундæг зæронд фæдбæл
Нæ мæ фæндуй, нæ, цæун.
Мæхе гъудий зин иссирдбæл
Мæ фур цийнæй фæккæун.
Уæд пихсити, йе хъамилти
Цæмæдесæй фæд уадзун.
Карз буцæути, хæлхъой хилти
Ка изайуй æназум?!.
14

Мæ фæллойнæ нæй лæхуарæ.
Ес кæмидæр хæрд къæхæн.
Бахорх кæнæ, рамæ марæ,
Нæййес уæддæр æздæхæн.
Ку рахауон æз мæ цуди,
И арф коммæ æнæ стуф,
Уæд, ка ’й зонуй, ду мæ фæди
Фегъосдзæнæ æрра гулф.
Рамæ уадзæ мæ фæндагбæл
Нарæг къахнад иссерун.
Мæ фур сонтæй а зæнхæбæл
Цъифи золкъау нæ хелун.
ТÆРСÆ БÆЛАСÆ
Донгæрони, и еуварси
Бæрзонд гæдибæлæстæн
Лæууй тæрсæ сæ мед астæу
Ниллæгдæр æма фæтæн.
Еунæг фæууй гъæди къохи
Карз думгити дæр, еунæг.
И гæдитæ сæ хъæлсæртæ
Æруадзунцæ уæд ниллæг.
Фулдæр ба тæрсæн æ сæрти
Фæккæсунцæ бæрзондæй.
Æнгъæлгæй сæхе хуæздæртæ,
Ниббоз унцæ сæ уодтæй.
— Куд нæ бадуй нæ уæрдуни,
Куд нæ нин кæнуй нæ зар,
Æхе нин кæнуй хъазар! —
Иситинг уй сæ æзгули...
15

#**
Гъунтъуз рехæ — лапуцатæй
Æрфестæг æй, æр, фæззæг,
Сифтæ — схъæтæг сæ бунатæй,
Фæцæй сæ цард, мæгурæг.
Æ киунуги кизгæ уонæй
Цалдæр бæргæ байвардта,
Æрмæст уой ба цæмæй зонуй,
Сифтæр сугтæ ке ’гъзалдта.
Дæ цæстити еу бакасти
Æз фæййинун æрвгæрон...
Эхх, ку уайсæ нæ бауарзти
Рæсог сатæг сауæдон,
Уæд, æвæдзи, мæнæй хъалдæр
Нæбал уидæ адæймаг...
Дæ мед-зæрдæ гъар цæхъалти
Æз фестинæ уорс байраг...
Куд федауй уорс бæрзитæй
Изæрмелти гъæдгæрон!
Хор, æндурæ тар сифтæрæй
Байдзулдæнцæ æхсицгон.
16

Лæкъундзæстæ — ирд цъететæ,
Куд æлвасуй уæлдæф реу...
Уарзт итауй нин горцъетæ,
Ме ’рвон изæди къалеу!
ЦИРАГЪ
(Имисун си мæ мади мадæ
Гобети Аслехани рохс ном)
Уæ кæддæри стур хæдзарæ
Æд уæлиндзæ ’ма æскъæт,
Уох, ку бацæй пурсай барæ,
Цæрдæскъуд æма ревæд.
Дууæ фарси — æмбæрзæндæ...
Ес сæ касти цидæр фарст.
Гæллеу, дзæгъæл тугургъæдæ
Бунмæ кæнуй мæтъæл каст.
Еу къæпхæнбæл уæгъдæ гæлст æй
Нæзин цирагъ къех, сугъд рос...
Нана дæр цума фелвæстæй,—
А хæдзарæ муди къос.
Е дæр мæгур и цирагъау...
Цубур усмæ рацардæй?!.
Æнæнгъæлти... Зæнхæн æсгъау...
Æ царди рохс ратадæй.
Æй æ кизгæ мæ рист мадæ,
Цæссугæй æхснад æ рос
—Мади рæвдуд ни тергади...
Куд не ’фсæри нæ фалдзос?
17

Уотæ дзоруй е хузæмæ,
Фал нæ дзоруй сæ цирагъ...
Æрмæст удзæл ба гæзæмæ...
— Хатир корун, мæ зинаргъ...
Адзал... Æртæст... Кæм е фарнæ?!
Седзæр, зонун, æлгъист æй...
Ци бакæнон? Уæхæн карнæ
Мæнæн амад æрцудæй...—
Кæддæри фосгун хæдзарæ
Æд уæлиндзæ ’ма æскъæт,
Еугур бацæй пурсай барæ,
Æносмæ иссæй — ревæд.
РОБАС ÆМА БОРÆМÆЛГЪÆ
— Хе серæмæ ка не смотуй,—
Бауарзуй еске дзигка,
Рæвдаудзæй дæ тилакотæй,
Макæд исуо йе ’мдзæгка! —
Еу хор бони борæмæлгъæ
Ку низзардта бæласæй.
Робас имæ: — Уа гъоммæлгъæ,—
Исгъæр кодта еуварсæй.
— Цæуæн махмæ, цæмæй фунæй
Цурддæр кæнæн дæ зартæй,
Ку нин зарай зæрдибунæй,
Тъæпп хаудзæнæ мийнасæй..
Уæд фæстæмæ борæмæлг.ъæ
Ку æрдзурдта æдасæй:
18

— Дæу рази мæбæл гъоммæлгъæ,
Куд æруадæй æгасæй?
Цæрун æрдзæн зартæ ’лвесгæ,
Хори тунтæ — мæ уæле...
Кæд æййилдтон тæрсгæ-резгæй
Кедæр конд уазал къере?
Нæ мæ фæндуй сирдти астæу
Къириндæсти-уæрæдæс,
Уой фæлтауги еу тар цъаси
Исараздзæн мæхе къæс...
Рацавддор æй робас мæстæй,
Уæхæн дзуапп си нæ хизта:
— Барæнæ уай...— æ фур зустæй
Боц федогмæ нивзиста.
Мæ рохс бæлди сонт фæндитæ,
Базургин сумахау ка тй?!
Эхх, ниффинсæ æмдзæвгитæ
Мæсугдасæгау, хъулай!
Стур гъудитæн сæ кæрæнттæ
Кæд балвасдзæнæн цума?
Кæд æресдзæн æргъæу кирæй
Поэзий æхгæд къума?!

УАЗÆГТИ ПЕТУРИ ИМИСГÆЙ
Сабийæй ду кæмæн уисæ æмгъазийнæ,
Кæмæн кодтай дех дæ гъигæ ’ма дæ Цийнæ,—
Æсгарунцæ лæги кари бæрзонд къонц.
Каеми уадтæ руггин надбæл бæгъæмбадæй,
Ду ци дони нæ бафсастæ гъар æртадæй,
Уой билæбæл ку кæнунцæ дæубæл хъонц.
Раттиуонцæ æмбæлæггаг устур кувди,
Авдæнбæттæн е кенæ ба киндзæхунди
Ци цитгиндæр боц ниуазæн дæ номбæл.
Ду де ’нгæрттæй цæмæ гæсгæ искæстæр дæг
Дæ хеуонтæй ци рауæнмæ фæннæхстæр дæ,
Нæ ракодтай дæ исонбæл гъуди дæр.
Дæ номбæл дин бæрз бæласæ ниссагътонцæ,
Уой уедæгтæ рохст талатæ исуагътонцæ.
Бæрзбæласау нæй ирæзæй æнихæс.
Равардта æ цард дæ фидæ устур тугъди,
Дæуæн ба гъе фидбилизи ку иссугъдæй.
Бæласæ кæд уобæл кæнуй тæфирфæс.
Мæн фæффæндуй дзæгъ-дзæгъагæ
Игуæрдæнæй истонун.
Тæходуйтæ, нур дæу фагæ
Ку зонинæ æз дзорун.
Игъал зæрдæй бацæуинæ
Мед дуйнемæ — æнæ рист,
20

Æнæ дзебæл бахæссинæ
Æз уордæмæ уарзти нифс.
Ниртайинæ сæумон сугти,
Æрвон æртæхи мæхе.
Байдзулидæ ирд сасуги
Не сфæлдесæг — нæ дуйне.
Хори тунтæй исуафинæ
Рохснæг хъумац дæ гурæн,
Рони бæсти бабæдтинæ
Къæлæг тæлмæ æндурæй.
Мæн æрфæндуй дзæгъ-дзæгъагæ
Игуæрдæнæй истонун.
Тæходуйтæ, æз дæ фагæ
Ку зонинæ, ку, дзорун.
Гъосинæмбæрзт даргъ хæдзари
Пеци ’ндзæрстæй сог цæфсуй.
Пеллон хъуæцæ тар мæйдари
Мæ сонт гъуди фæххæссуй.
Кумæ ледзи? Ма мæ бæдтæ
Æфсæйнагцæг рæхистæй.
Зелгæ думгæ, цæй, ци фæдтæ,
Тæссæй зæрдæ исристæй.
О, фæссорæ арви реуæй
Æзинигкон сау мæйдар...
Уадзæ æма фæххæлеу уæд
Хъуæци хæццæ арти гъар.
21

КИНДЗÆН
Æйдæ-уай, Киндзæ и гъæдин къоппай
Æркæнай бабæй и къæпуй месин...
Бахуæстæй мæбæл æрхуни цоппай,
Кардæй ниццæфау зæрдæ исресуй.
О, радтæ мин, ра, кенæ нæ хæуи,
Кенæ дигорон сатæг зæтъæра.
Ка ни райдард ун, с нæ фæгъгъæуй,
Фæккæнæн ма ин бæргæ æ цæра.
О, фал еу хатти цидæр рантæса,
Ку нæбал фæууй усмæн æздæхæн.
Арми бакæнун ци нæ бантæса,
Уомæ бæллун нии исуй — фæхуæцæи.
Лрви цæстæй ’ртæх — фæрдгутæ
— Æнхъуæтади æфсадæг...
Идзулд-изæри æрфгутæ:
Фææрттивдта — фæлмсатæг.
Ирд циллехуз деденæгбæл
Хор лæффинттæ ниванста,
Изæрæй ба — тæлтæг думгæ
Сæ дедентæ æрфаста.
Уотæ рæхги еу саухелæ
Æрæстæфтæй игуæрдæч...
Деденгутæн — фудимелæ
Кизги къохти æвнæлдæй.
22

Горæй-гормæ æнæзочгæ
Æрбахаста деденæг,
Æз æ фæсте æнæсдзоргæй
Ку никкастæн æдзинæг.
Рæсог касти фæлмæнадæ
Дууæ цæсти рæвдудта,
Раст цума мин фæлмæн уадæ
Мæ уадæлттæ æрдаудта.
Уайтæгкидæр æрæмпулдæй
Къæлос æрфуги лæвар...
Æнæнгъæлти ку байдудæй
Нæ зæрдити цибæл гъар.
Арви цæстæй ирд фæрдгутæ —
Æнхъуæтади æфсадæг...
Æлхий-изæри æрфгутæ,
Эхх, байсустæй сæ сатæг!
КЕДÆР ДЗУБАНДИМÆ ИГЪОСГÆЙ
Зин æй, мæ хор, æрдæгнадæй
Мæ евгъудмæ ракæсун...
Фæрсти цæуæг — берæ адæм,
Ме ’мдзо неке... нæ тæрсун...
Миййаг, æгæр ’нæнвæрсонæй
Бафæндадтæй мæн цæрун,
Уомæ гæсгæ кæд ме ’сонмæ
Сафæ еунæгæй цæун?!
Тæхæ, рæстæг, дæ тæх уадæй,—
Мæ уæгæ ба нæ мæлуй...
23

Рахецæн уй лæг æ цардæй,
Æ ном ба ма фæццæруй!
Эхх, мæнæн дæр, тæходуйтæ,
Ку исуидæ, ку, мæ бон,
Искæнун, цит, æскъуæлхтитæй
Æнæмæлгæ устур ном!
ФÆСАЛИ МОНОЛОГ
Хадзойæн
Бæргæ цардтæн æмидолæй
Муд деденгути хæццæ,
Нур мæ гурæ ку æркъолæ ’й,
Уæдта мæбæл æрзæболæ ’й
Еу цъæнодæмгæс зæнкæ.
Ес деденгутæ мæ цормæ,—
Æмпулунцæ тæвдæ хормæ.
Реуидзагæй нæ ниуазун
Æвдадзийау нæ уæлдæф,
— Мæ фæсте уин ци ниууадзон? —
Фæффæрсун мæхе хæсдзæф.
Рæхги бабæй бор фæсалæ
Евгъуд анзау исуодзæн.
Мæ муггæгтæ — мæ рæбунмæ
Рацъапп æнцæ мæ фæндон.
Ниййерæгæй хуæздæр унмæ
Ку бæллидæ нæ фæдон!
Æнæ ести зæрдæдзоргæй
Тар кæнидæ цæрæнбон...
Ка бафсастæй, Цард, дæ хортæй? —
Некема æй æносон!
24

Цъусунæги зæрди сугтæ
Зинг цæхæрау нихъуæрис...
Фæстаг хатт гла де ’нсувæри
Уодæгасæй, хонх, уинис.
Ци дæ бон æй?! Хъæбæр рæхги
Нæбал кæсдзæй æ цæстæй.
Фæстаг хатт ма ду æ сæргъи
Ку æрлæудтæ истухсгæй.
Реуи арфæй — хæр-хæр уолæфт,—
Æ фæстаги сонт катай...
Идзиртт кæ:и... Лæги сорæт
Ирдæрвонæй фæууидтай.
'Ма æвгъайуаг уодисисти
Æруорæдтай уоди стахт,
Раст цума æ испиринги
Зинг Балсæги зелгæ цалх.
Тæрегъæддаг æмпулд цъеуи
Куд исесуй сувæллон,
Уотæ ’й ’вæри ду дæ реуи,
Цæмæй исуа тæхунгъон.
Æма нура къæдзæх дори
Устур тугул æмхуæцгæй,
Ку фæккодтай цалдæр мори
Дæ рист уодæй, арт цæгъдгæй.
Еци дори арæхсгайти
Æнсувæри тæлфгæ уод,
Уодвæлдесæгау бауагътай
Æма слæудтæй сæрбæрзонд...
Сæумæраги хори тунтæй
Хинст æрцæуй е фиццаг.
Æрмæст мæтъæл мæрдон фунтæй
Æ зæрдæ ба æй идзаг.
Æ цæстингас æй изолмæ
Мæтæйдзаг æма æмир...
25

Исиста сæрæй æ ходæ,
Раст цума коруй хатир.
Æнæ ходæ бæгъæнсарæй,—
Сæрбæл мети гæбина
Æнæвгъауæй ку æруаруй,
Мæгур æ бон, ци кæна!
Дуккаг хатт цума рантæстæй
Æмæ нур ба — æносон.
Уодвæлдесæн ци не ’нтæсуй,
Ци не суодзæй уæд æ бон!..
МÆ ЗÆРДÆ — ÆРТТЕВАГÆ ÆРЦЪИНКДОР
Мæ зæрдæ фур зæронд — æрттевагæ æрцъинкдор,—
Æрцъинкдорбæл æрхаудтæй... Æривадæй бон.
Æ фæррохси уинун. Ниууодæнстæн æ цæфæн,
Низзæронд дæн. Тæходуй, ку уидæ æздæхæн!
Æнзтæ мæнбæл... цал зумæги рацудæй æрцъинкбæл,
Уой бæрцæ æфтудтæн уарзонади сурх зингбæл.
Гъе, фалæ æгас,— ка фæттундзуй пеллон артмæ,
Уони фудæй фицун ’рцъинкдори цæфи гъармæ.
Цæфæн бафæразон интукк рауæн айз мæу дзуапп,
Фал нæ дуйней ирд рохсмæ æртиккаг уинуй арт.
Цæуй нæ цард, цæхæр калуй æрцъинкдор
'Ма ервæзун кæнуй мæ кæддæри тæвдæ зинг.
Систадтæн — нæуæгæй, ку нæбал адтæй гæнæн...
Адæймаг — гъæуайгæнæг ирд рохс æма зингæн!
26

$5"3&%
(Созайти Ритæн)
Уолæфтдæн евгъуд сæрди денгизи билгæрон,
Къахвæндагбæл уæд еу бонæ дессаг фæууидтон:
Зæнхи гæлстæй лæудтæнцæ уорс дзоли къæбæртæ...
Къолтæбæл ку ниххуаста æхе, куд, мæ зæрдæ
Арæхсгай исистон и къæбæртæ æма сæ
Багæлстон даргъхъур хъæзтæн ести фæййагъазæн,—
Сæ кæрæдзей кодтонцæ ратонæ-батонæ,
Исцудæй сæ хæлхъой, хили гъæр ’ма цъæхахст,
Кæд хъæбæр исæстонг æнцæ етæ тухаст?!.
Цард æй тох, фал ци хузи уой ба, цо, базонæ!
Фæууингæй еци нивæ, фарстон мæхе карз:
Фур æфсес — нæ еуетæ, кæнунцæ — бохъкаст,
Фур æстонг — нæ иннетæ... Кæми ’й царди тафст?
***
Æз кæддæр ци ’стæфагæ адтæн!
Æз æд уарзт æрмæст дæумæ уадтæн.
Æрмæстдæр дæуæн ба, мæ зæрддаг
Уæд æндæрмæ ку уидæ дæ каст,
Балæвар ин кодтай нур дæ уарзт,
’Ма байзадтæн дæуæй еунæгæй,
Цума сæхтæг æнæ æгънæгæй,
Куд бæласæ, бунтон бæгънæгæй.
Гъизт зумæги бурдæнмæ лæугæй...
Гъей, æдта, дæ фæсайд ци уæззау æй,
Ци беритæ, æдта, æрласуй!
Мæ зæрдæ ба уæддæр не ’рæллау æй,
Мæн æхемæ евгъуд æлвасуй.
27

***
Цъæхгон арвбæл Хорзæрийнæ
Фæууо мæнæн æвдесæн...
Раст цума мин кедæр хийнæ
Нур фестадæй зæрдрессæн.
Ци дæн? Неци, æдеугурæй
Бæласи тæссонд тала.
Царди ирад аги бунæй
Мæнмæ зиннуй сау ала.
Каемæндæр ба æ йарф аги
Хъисмæт фицуй бор дзигка,
Иннæ лæгæн ба гъæуагæй —
Æнæ адæ бæлтæрна.
Ес, æвæдзи, цидæр фæткæ:
Царди надбæл — ресгæ хъинц...
Уæхæн цаубæл æвæлхæтгæ
Фæккæнунцæ адæм хъонц.
Хъал, æ нивæ стур кæмæн æй,
— Ставд бæласау æд къуала.
Царди ирад аги бунæй
Зиннуй мæнмæ ба ала.
#*#
Хицæй мæлун æрпон хормæ,
Нæртон хъарæ кæмæ е!
Куд бахъæртуй уотæ йзолмæ,
Куд рæвдауй нæ Дуйне?!..
28

Тунтæ уафгæ, арви реубæл,
Медбилходгæй æ фецуд...
Ку рацæуй цума зеумæ...
Кæми ма æй æведяуг?
Сауæнгæ ма æ гъар рохсæй
Ку батавуй мæйи дæр.
Эхх, мæнæй ба ка сзæрдрохс æй,
Ке багъудæй кæд мæ сæр?!.
АЛАНÆН
Æзнæт деигизи фелаугæ итигъд базур
Æнгъизт финкæ сæнтуорс барцæ, цъæх цæхъал
Нур дæ хæццæ сорæнгæтти бæргæ гъазуй,
>орс уæрау ба зæрдæ скафуй уотæ хъал.
Уотæ хъал фæууй дæ кари, мæ цъигъин,
Сци кари уæлдай тавд кæнуй хор дæр,
Арв дæ сæрмæ сæгъи цæстау, æнæ зин,
Фал нæ зонун ци уодзæнæй изолдæр.
Фал цæмæн зæгъун гъе уотæ, мæ биццеу,
Мæ алкæди зæрдауиндзæн, мæ къалеу,
Зонæ, хорбон ке нæ фæууй алли бон,
Гъазæ бал нур, гъазæ, мæ хор, дæ фæндон.
Цалинмæти æнæмæтæ дæ, цъигъин,
Раесæ, ра, дессаг аргъæутти, хурдзин,
Цалинмæ ма фæлмæн хуми уорс нæмуг дæ,
Хæрдмæ суадзæ дæ фæрнæйдзаг цъæх æвзарæ,
Æнхъуæти ескæд кæндзæнæ æдонуг дæр,
Зинти зинбæл уæлахез унбæл фæлварæ,
Ду дæ, биццеу, мæ рохс цийни зæу-зæу æртæх,
Æнгулдзитæбæл нимайгæ æй дæ карæ,
Ку дæ скъæфа ескæд сæнтти хеваст цъæх бæх,
29

Уæд пирдмæ дæр, уæд пирдмæ дæр тас ма ’рдарæ,
Ци хъал фæууй, ци, дæ кари ходгæ цъигъин,
Уæлдай тавд æй кæнуй еци кари и хор дæр,
Бæрæгбони имонау æй адгин æхцин,
Æнæуой бон ба федауй и дзол дæр,
Дæуæй дæр, биццеу, гъе уотæ, бонæй-бонмæ,
Сабий догæ ку кæндзæнæй изолдæр.
Æхцинау ма ’й имонауæн агордзæнæ,
Йе ’рæздахун ба не суодзæй дæу бон дæр.
Мæ кæддæри гьар авдæнæн æ уæлгъос
Мæ кæунæн ку нæбал уидæ нигъгъос.
Е заридæ: — 0, мæ бæлæу, мæ ирд бон,
Кæд рауодзæпæ ндардмæ тæхунгъон.—
Исустур дæн, фал нæбал ес мади дзурд,
Æ фæлмæн дæр нифсдæттагæдæр рæвдуд.
Нæйиес аидæнæ — аргъæуттæн сæ астъонæ,
Ка ма ’йвæруй мæ уадолæбæл уадолæ.
Ратада»й мадæн æ цпйнæ — æ зарун,
Дæ-дæй, мæ бон, куд нецибал æнкъарун.
&**
Æримисун уæ медтургъæ
Дортæй амад зæронд пец.
Куд резидæ, цид, æ хурфи
И цъæхрохс арт — зингвæлдес.
Хускъæ согтæй гур-гургæнгæ
Куд игурдæц сурхрос зинг.
30

Цæстæбæл ма нури уæнгæ
Бæргæ гъазуй дæ фæззилд...
Лгргонисæ монти сифæ,
Дзоллаг къинсæ — æ уæле.
Искæнидæ уобæл нивæ;
Хускъæ сифæ, цид, æхе —
Зæгъионцæ ди хеонтæ:
«Барæуадзæ, гъæйтт, киндздзон?!..
Не ’сахустон æз дæ дзолтæй
’Ма ма нура ци ’й мæ бон?
Урзтæ хинстай сæ гъайрадæй
Хуæрзнæрст дзолтæн æдзæмæй.
Зæрдæ уарзтæй нæ байрадæй,
Имисдзæнæ мæн — цæмæй?
Æз имисун уæ медтургъæ
Дортæй амад устур пец.
Нæбал лæууи нур æ сæргъи,
Исдæ кедæр уарзтвæлдес.
ДÆДÆ
(Ерун си Гуцъунати зингхуст
Гуæдзæ æма æ тугъдон фурт
Асæфи рос нæмттæ)
Фур æдзæмæй ку лæуунцæ бон цетени
Даргъ æлхуйнæ ’ма уæдæрттæ уотæ ’нкъард.
Бакæнунцæ сæццæкæсæ кæрæдземæ,
Уотемæйти ку æрветунцæ сæ цард.
Цæбæл æй цума сæ хъурмæ, сæ гузавæ?
Цæбæл æй цума се ’рфгути къумæлхий?
Адтæй син хецау æрæги... Мæрдон тавæ
Нур æй кæнуй дудзи хор ма... Циргъ æрций
31

Изгæ гурæй сагъдæй лæууй фæлмдозийни...
И нана дæр нæ байрадæй æ зæруæй.
Хуæрзæвзонгæй ку ратадæй æ рохс цийнæ,
Зæрда’нхъирттæй ку фæццардæй, дæ-дæ-дæй!
Хæссидæ, цит, хемæ гъосгæй æ зин сагъæс.
Æ зæрди рист фæстаг бонтæмæ Дæдæ.
Нæ кодта си фурти мæлæт, нæ, æруагæс.
Æскъунунмæ æрцæуидæ, æр, зæрдæ.
И даргъ зуймон æхсæвти дæр æ медфуни
Æ дессаги тугъдон фурти пгурдта,
Зæрдæскъуди уæнгæ ибæл исæрхун æй,
Ахид имæ зæрдæхъурмæй, цит, дзурдта:
— Ци даргъ балций мин фæццудтæ, мæ бæдолæ,
Кæд фæццæф дæ, æви бадæ мæрдфунæй
Еу хатт ма дæу фæууинæ амондагорæй,
Фал дæуæн ба уæхæн амонд фæззин яй.
Уодæгас син ку нæбал дæ рæсугъд хуæртæн,
Тухсти ’нцойнæ ку нæбал дæ дæ мадæн.
Æгъатир æй уазал адзал, зæрди æрхæн —
Нæ фиддæлтæй ку байзадæй стур загъдæн.
Уæддæр еске ку зонидæ кæци бæсти ’й
Хурбун кенæ уомæл æргъин нивæрзæн.
Ка лæудтæй цума дæ рази кæундзæстæй,
Ка фегъуста дæ уодесгæй дæ гъæрзун?
Гæр, уомæ дæр, гормон, æдта, мæгурдæйраг,
Неци разиндтæй хуасийнæ дæ ристæн...
Ци мæгур æй æвæгæсæг тухст адæймаг!
Уазал адзал ку байзадæй æлгъистæн.
Исуорс æнцæ сæ цæститæ рæсугъд хуæртæн
Дæумæ ’нгъæлæй. Ци загъдæ уа хъисмæтæн.
Хьæбæр зин æй æ базонун дзæгъæйлаг.
Асæф, мæ бон, нæбал дин ес исхъæртæи...
32

МÆХЕЦÆН...
Мæ гъудитæ — æнææрцæф, уалдзигон ирд гæлæботæ,—
Цибæлæй мин агорунцæ уæлтæмæнади уйнаг...
Уæууæй-гъе, евгъуйунцæ мæ лæхъуæни идзулд бонт<г.
Æз фæрсун сæ: «Тæргайау ми уотæ рæхги, кумæ
цотæ?»
Фал дзуаппæн ба нæ ерунцæ нецихузи зæгъуйнаг.
Æви нæ уæлæбæл цард æй æнæкаст киунугæ,
Мах ба си кæд ан рæстæгмæ, гъе æносмæ финст
рæнгъитæ?
Сунсæ фæуунцæ нæ нæдтæ, ку — лæкъæрдæ, кенæ —
ругæ...
Фал цæй бæрцæ ма, цæй бæрцæ, не сонмæ кæнæн
фæндитæ,
О, фал гъе, гъе уонæй ба еуæй-еу хатт, о, æгæр мæгур
Ку нæ бафтуйуй нæ къохи æнхæст кæнун мисхъал дæр,
Цума тæппæл армитъæпæн хуæнхаг лæгæн æ циргъ
дзубур
Цъифбунати æнæнгъæлти арф ранæхсуй,— æ гал дæр..
А дуйне æй æнæнцойнæ, цума не сон куд уйнаг æй?
Нæ сæрмæ къирхуз мæйæ æзтъалутæмæ идзулуй...
Тæходуйтæ, нæуæг иссирд тæмæссаг дæр зæгъуйнагæй,
Фæсуаруни кæлгæ донау æ.уарзт кæмæн ивулуй!
Силæстæгæн кизгон адæ
Еунæг хатт фæууй лæвæрд,
Ку кæнай си, ку, сæнттадæ,—
Рарæдуйдзæнæ гъе уæд.
2 Мæ дзиуарæ

Дæу æрдæмæ æ кæститæ
Кæмæн уонцæ ходæндзаст,—
Фæливд æнцæ ирд цæститæ,
Ма сæ схонæ æцæг Уарзт.
Ка ратона игуæрдæнæй
Сурх деденæг еунæг хатт,
Гъе æхуæдæг фæйиндзæнæй,
Куд рампулуй уайсахат.
Зæрдæбæл æрлæуунцæ евгъуди ирд бæнттæ...
Каемæ ма разинна уæйуг хъарæ, ка ’руорама царди
тæхгæ уад?
Сæнтъусæг уй хатгай цæбæлдæрти мæ зæрдæ
Æма гъе уæд, цит, мæхе æз райдайун хинцфæрсæ
кæнун:— Ци ’й нæ цард?—
Æй, миййаг, æцæгæйдæр пæлæхсар цъæхдзигко,
Хъоппæгдзаст, рохснæгрос, цъæх пъолиий, цубурдус
анзи боц кизгæ уалдзæг,
Е кенæдта — сугъзæрийнæ Æфсоргъ-гъес-æрдо,
Æви ба æй аргъау, кенæдта цæфсгæ цæлхгин нæртон
зундгонд Балсæг?!
Зæрдæбæл æрлæуунцæ евгъуди ирд бæнттæ...
Æй дуйне, цума ностæн æ — цæгат, ирд, тар, рохс,
дзенет, йе хъæдавæ.-*!
Æви æй нæ хьисмæт цъæх цъалати кæсалгæ,
Æй цард ба — æнæбун, зир-зирагæ æма æнæнцойнæ
денпп?
Уомæ неке нецæмæй бакæндзæнæй æвналгæ
Æрмæст нин мæстмæлæни сайæггадæ рæстæгмæ
æвдадзау фестис.
34

МЕГЪÆ
Бони гъари арвбæл мегъæ
Ци æй цума, цæмæй конд?
Бæмпæгæй æй æви метæй,
Кæмæн æй æ сæр нивонд?
Думгæ дæр си ку фæгъгьазуй,
Кумæй не ’рхæссуй, кæцæй?
Гæр, æхе зунд ци аразуй,
Гæр, æхе зунд ци фæцæй?
Кедæр фæрци фæррæдудтæ
Раст уойау ду дæр кæддæр,
'Ма дæхебæл зæрдихудтæй
Дæ фæсмон кæнуй лæгъзæр.
Нæбал фæууй цъæх игуæрдæн,—
^æвæгæй ку ’рцæуй карст...
Уотæ рамардæй дæ зæрди
Нæ рагбонти фиццаг уарзт.
МЕТИ ГÆБИНА
И уæлдæфи пæр-пæргæнгæ
Итигъд базур сæнтуорсæй
Тæн-гæбина зир-зиргæггæ
Ку æртахтæй — хæмпосæй.
Æз ба уомæ сæццæкæсæ
Ку никкодтон къæразæй.
Цидæр гъуди æвæгæсæй
Уæд мæн скодта æ разæй.

Бадес кодтон æнæмæнгæ:
— Ци цурд æ цард багъос æй?! —
Дони гъар тъингкæй æртагъдæй
Фæлмгæбина дæ росæй.
Ескæд æз дæр раст гъе уотæ
Царди ’мдзойæй райзайдзæн,
Æма дарæг зæнхи росбæл
Гæбинайау ратайдзæн...
Цард æгасæй — цъæх денгиз æй,
Рæстæг — уорсбарцæ цæхъал...
Бæгæнийау исæнгъезуй,
Исрæхсбетуй уотæ хъал...
Æрбахæссунцæ — кæфæнттæ,
Байдзаг си унцæ билгæнттæ...
Раст уонйау тæрсун, фæсфæди
Ку байзайон ме ’иæнцойни,
Нецæйаг æма æвæди,
Куд ’нæгъæугæ кæфойнæ.
Æхсилкъæй бауæр тæхсуй,
Некæд æй бухсун æнцон.
Нæ еу къох инней æхснуй,
Сæ дууемæй ба — цæсгон.
36

ФФ»дС
Хæрхæ-бугъæ æнæлухгонд хинцуйнæгтæ...
Финст еу хузи ку нæ разинна хуæрзаг...
Ци берæ ’нцæ, ци берæ ’нцæ зæгъуйнæгтæ,
Фал уонæбæл ку нæма хæтуй ме ’взаг.
Мади реубæл пакъу авдæни исхъал æй,
Æртæхи хузæн, рæстзæрдæ сувæллон.
Æхсицгон фæлмæн гъуди ми æригъал æй,
Раттунгъон ин цæй бæрцæ дæн цæрæнбон?!.
Уалдзæг нæмæ фæффедауй тунтæ ’лвесгæй,
Цъæх æхсинцъæ — киндзи арæзт къæбæлæй.
Деденæги каст — ме ’рдæмæ, ци зæрдесгæ ’й:
Мæн æхемæ ку фæссайуй цибæлæй.
Мæ рагуарзти борæмæлгъæ — тæходуйаг —
Зæрдигъалæй бонивайæнти заруй...
Къæсхур нана бæгæнийæн лæхоруйнаг
Нæ рохс тургъи сатæг ирдгæмæ даруй.
Тухгин берæ æнæлухгонд хинцуйнæгтæ,
Ка си зæрдæн æхсицгон æй, ка хуæрзаг...
О, цæй бæрцæ æнцæ, цæй бæрцæ, зæгъуйнæгтæ,.
Фал уонæбæл ку нæма хæтуй æвзаг.
ЦЪИМАРА ÆМА САУÆДОНÆ
Цъимара ’ма сауæдонæ —
Кæми ’рцудæй гъæдæ цагъд —
Кæрæдземæ гъæдгæрони
Исистонцæ устур загъд:
— Арф арæхъи кæд рантæст дæ?
37

— Раги,— зæгъуй цъимара.
— Гæр æма ди не сирæзтæй
Уæдæй нурмæ еу тала?
Ци ’й, цума, дæуæн де ’вдадзæ,
Куд дæ схонон барæуадзæ?
— Мæ хъал зæнхи хъамилгæрдæг
Исаразта æ бунат,
Уæдта ма си хæфситæ дæр
Æркæнунцæ фусунуат.
— Царæфтуд дæ, ку нæ уара
Дæубæл къæвда кенæ мет...
Ку исдзоруй и цъимара:
— Нæ фæууодзæн фудевгед.
Æгириддæр ку нæ уара,
Уæддæр уодзæн цæрунгъон.
Дæн æнæзмæлд цъæх цъимара,
Уæддæр нихъуæрун дæ дон!
Адтæй уæхæн цау:
кадæр кедæр къæпхæнтæбæл
нæуæг игурд сувæллони
кæугæй нииуагъта.
Сувæллæнтæ, цит, гъаздзæнцæ:
Цийиæ, ’згулифсес — пазбун.
Гъар лæфинттæ ниуаздзæнцæ,
Сæ мадæлтæ ба — рæбун.
Ду уонæмæ бæрнаг фусау
Сæццæ кæсæ — изолæй,
Дæ ниййерæг дæу фемиса,
Ку фæххадтæй сæркъолæй,
Дæу бартаста æ уодæй.
38

Ка дæ ’схондзæй æ цæгиндзæ,
Кенæ хъазар хуæрифурт?
Цæрæнбонти зæрди синдзæн
Куд хæсдзæнæ «мадæ»-дзурд?
Бæргæ иссæй кедæр ностæ,
Уо, низзела æ бундор!
Кæд æ реуи зæрди бæсти,
Кæд, нивардæ тугул дор?!..
КЪАППÆ-КЪУППÆ
(Минкъий Фатимæн)
Бор цъæпосæр къаппæ-къуппæ
Хори гъармæ исдардта,
Мадæлау æй æ лæфинтти
Хорзæрийнæ æртадта.
Æз ба ибæл æнæнгъæлти
Æрæфсардтæн мæ къахæй,
Фæппурхайдæ рист йе ’уæнгти?!.
Искастæй мæнмæ сахæй.
Æ мæнгæфсон хæтæлзæнгæ
Фæцæй, мæгур, цъæррæмухст.
Бамардæй имæ мæ уæнгæ,
Зæрди ’рцавдæй цума ухст...
Мæстæй-гъуди, уæд мæ сæри
Фæйагайдтон æлвесун:
— Рæсугъдадæ минкъий цæруй,
Зин ба æй йе сфæлдесун...
®

Æнæзмæлгæ — мæ фур зинæй,
Мæ бауæр кодта диз-диз.
— Еу иннемæн æ азумæй
Цæмæн хæссуй фидбилиз?!
Деденæгæй фæлмæн дзурдæй
Бæргæ ма курдтон хатир...
Е ба мæгур æрæмпулдæй,
'Ма цума кодта зир-зир...
УАГЪÆЛИ ÆМА КЪÆНДЗÆГ
Еу уагъæлий ниллæг къотæр
Стур туппурбæл ирæзтæй.
Хумæ ’рдæмæ уомæй уоддæр
Къæндзæг бæрзонд ислæстæй.
Ку рацудæй цалдæр бони,
Къæндзæг ’хебæл фæххуæстæй.
Æвеппайди æ синхони
Æфхуæрунбæл исхуæстæй:
— Къæдзæ сунтæ цъæх уагъæли,
Сифтæй къандзол дæ уæлæ,
Цъæх кæрдæгбæл ци ’рæмбæли,
Хъанз де ’уæнгти нæбал е? —
Еу рæстæги мудибиндзæ
Ацгийнагмæ фæззиндтæй,
И уæгъæли — цубур синдзæ —
«Иуазæгмæ» ниххудтæй.
И уæгъæли афæи уотæ
Рæдау уидæ æнæ сун.
Къæндзæг цардæй æхе уодæн,
Некæмæн иссæй фусун.
Ку растадæй нæуæг уалдзæг,
0

Хуймон лæг æй басугъта.
Уагъæли ба деденгути
Рохснæг цирагъ иссугъта.
ЭКСПРОМТ
Арви кизгæ ’й Хор-Айдæнæ,
Лæфиндзигко ирдæнгас...
Фæсарæфтæ исуайæни
Уæлдæф фæндагбæл æваст
Æрбайсавдæй æд цъæхахст.
Арви реубæл тархуз мегъæ
Кезæ цъоппау иситт æй...
Æскъæфæгау, кæци тегъæй,
.Думги саргъбæл фæззиндтæй?
Кизги мадæ — арв, нимбохуй,
Æрттевагæ — кудзалла,
Уарун-сугтæ ку нинтъохуй,
Дуйне — еугур дæгæрна.
Арви кизгæ ’й Хор-Айдæнæ,
Мæтæгæмхуз — æ бакаст.
Гъæйт-фæдесон ка уайдзæнæй,
Ка райсдзæнæй ин æ маст?!
КÆД...
Мæ сосæг гъудитæ зæгъун дин нæй
Мæ сонт зæрди хæццæ схилæ уй нифс.
Вулкани лавæйау исрæцогъуй бунтон,
'Сбæттуй мæ евгъуди имисти рæхис.

Фуни дæр ку фæттавун мæ къохтæ, бæлгæй,
Мæ кæддæриккон уарзти нидæн гъæрмæ.
Æма фур æхцæуæнæй, хæкъурццæй кæугæй,
Æдта, куд неци фефтуйуй мæ арми!
Кæддæригкон устур уарзти æхседæрфтæй
Ескæд ма ниггупп кæндзæнæй цума арт!
Мæ зæрди суг-фæрдгутæ — мæ зæрди бунæй,
Ци бон уæ фæууодзæнæн дуйнемæ калд!?.
Изол ан, нæ рохс уарзт дæргъвæтийни.
Бæллун дæумæ æртуодæй...
Ду нæ зинни... Мæ гъигæ, мæ цийни —
Ци батар уй мæ уодæй!
Нæ фæууинун хатгай изæрдари
Стъалуй рохси еу цъита.
Фертæсуй ма уотæ æнæбари
Къохдарæнæй æ мицъа.
Дзорунцæ: «Æвæдæй неци ’савдæй,
Иссерун ин æнгъизтæй.
Майдима сурхрос мæтæг фестадæй
’Ма къадобæл æрхустæй...»
Хецæн ан, цума бæхснуг — йе ’рцийæй,
Æрхун зæрди рæхсбетуй.
Фунидзулд... æригъали неци йæй...
Цума кизгай — ци цетуй?
42

***
(Скъодтати Любæн)
Карк не ’ртæсуй æ бæдолæй,
Æ базуртæ ин гъæццол,
Куд цæрæн мах ба сæркъолæй
Нæ уарзон мадæй изол.
Нæ тургъæмæ нур æстæнмæ
Борæмæлгъæ æртæхуй.
Еци бæстæй, дан, фæстæмæ
Ку некебал æздæхуй.
Цæуй бонæ дирзæг синдзæй,
Изæрæй есдзæй æ уод.
Кизгæ си мадæ не схундзæй,
Кенæ мадæ ба — зæронд.
Гъизт зумæг ку æрцæйцæуй,
Уадæ кæндзæй зуст æскъотт.
Лæг си ’рвади ку нæ гъæуй
Мæрдон дуйне — цæрдинод.
Арв æ сугтæ ку нинтъохуй
Зæрдæхъурмæй фур рæсог,
Изæригон ку нимбохуй
Æ доцæгагор нæ гъог.
Лæхоруй арви куройнæ
И зæнхи къуртумæ ех.
Дæ уесойнæ — фæрсæнцойнæ,
Уомæн дæр дæубæл — æ къех.
Ци дзæбæхæй, ци, дуйнемæ
Æд ниййеоæг (Ьæццæрун.
Æриздæхæ, цæй, нæхемæ,
Зæрдæ скъунуй æд æрхун.
43

ГОДЕ СÆГЪÆ
Æнæ сиуæ годе сæгъæ
Æрбайдзæф æй рæфтигон.
Æрæстæфтæй гъæди мæскъи
Уайтæгкидæр сауæдон.
Æ сæр бунмæ куд æруагъта
Раниуазунмæ æваст,
Уæдмæ дони тæнуæлцъари
Æхемæ фæцæй æмгаст,—
'Ма уæриккау ’васт æ зæрдæ
Исцæйкафта, ис, тухаст.
— Нури уæнгæ ци æвзонг дæн —
Исервазтæй æ мехъуаст.
— Цæрæнбонтæй кæд ес евгъуд,
— Разæй ма йæй мæ фæндаг...
Æ коми ба æнæфехсуд
Нæбал адтæй еу дæндаг.
Нæ зæрдити нæ уарзт куд рамарæн
Нæ фуддæр фудæзнагау æваст?!
Рæстуоддæр сарслнæй ниллæуарæн
Нæ нивгун амæнтæниæ нæ уарзт.
Исфицæн си киндзи бор губорæ
Хизесæнмæ зæрддаг нанатæн.
Фæстаг хатт бахезинæ уосгорæй
И къæсæрæй дæ кизгон уатæн.
Нæ нæртон Æрфæнифæд фестидæ,
Кафæн фæзæ фестидæ симдæн.
Боц киндзхонтæ — стъалутæй ’рветинæ
Мæйи тунтæйуфт хизæ киндзæн.
44

Ходæн ба — æрттевагæ уорс дарий,-—
Ирд кæмари Сослани ’нгурæй,
Нæ, нæййес зæрди уарзтæн рамарæн,
Æ рамарæг бунтон мæгур æй!
ÆРГОМ ДЗУРД
Нæ мæ гъæуй еске æхцин.
Нæхе кæрдзин хуæздæр æй.
Ка байивдта цардæндæргъци
Æ мади ’взаг æндæрæй,
Уомæн нæййе нæдæр ахилл,
Нæй æхуæдæг адæймаг!
Дъифи-золкъау æй æ рахилд,
^Уодæгасæй кæуйнаг.
Билгæрони уездон донæхсинцъæ
Æфсæрмхузæй бунмæ æртастæй;
Цæмæдесæй хор ба, цума риндзæй,
Арви цъæхæй уомæ æркастæй.
Фæууидта æй хор дæр бунмæ тастæй.
Уой рæзти ба къехæй цæугæдон...
Кæд е дæр фæрриудтæй æ фур уарзтæй,
Ма иссæй æлгъистаг а уарзон.
45

***
Мæнæй раздæр загъд-æздæхæй
Куд истахон æз мæ зар?
Эхх, базургин Æфсоргъ-бæхæй
Ку фæууидæ мæн лæпар.
Алке дæр, дан, æ сор хедæй
Игуруи кæнуй Амонд.
Æмдзæвгитæ берæ ...геппæй,
Фал си нæййе цæргæ уод.
Алли нæуæг фпнст æмдзæвгæ
Арф зæрдæмæ нæ хезуй...
Ку нæ кæпа уарзтау ’пдзæггæ,
Уæд си зæрдæ нæ резуй.
Ниййерæгæн, асдздгъд кæугæ,
Ку райгуруй исуйнаг.
Алли зæлланг финст æмдзæвгæ
Нæй поэзи, цæруйнаг.
Нæ мæ фæндуй хапæлери,
Зулуп цæстæ цард кæнун,
Еске рагъи куд фæлери
Сæри къонцмæ исбурун.
Еске артмæ къохтæ тавун,
Еске цийнæй — рохс цæсгом,
Уæхæн цард ма ке æндавуй,
Уотæ цæрун нæй мæ бон.
46

Мæ «готони» финсæн дзиргъа
Кæд къумух æй... Мæ нисан: —
Мæ гъудий здæх цæмæй циргъ уа,
Е ба ’й еске имиса!
Нæуæг гъуди æй зингдзæстæ æрцъинкдорау,
Рагуалдзигон лæкъун арви идзулд хорау,
Кенæ сатæгсау бецъогин сахъ уосгорау,
Каед байгон кæндзæй уарзони зæрди дуар,
Цума кедæр федар къæсæр—минæвар...
Кæмæ разинна, кæ, дзурди устур Фарнæ
Æд ниццийнæ ’ма идзулгæ хъæлæба?
Цард искарста æ нивæбæл мæнæн ба
Скурдиадæ, кенæ бабæй цæхæн карнæ?
***
Ходгæ хор æ фæлмæн тунтæ
Къæразæбæл нивæндуй,
Ку рауинæ киндздзон кизгæ,—
Мадæ, фиди æрфæндуй.
Кауи сæрæй талакъебæл
Гæгкок æнкъард ци кæнуй?
Хори тъанги æнæдзебæл
Зæрдæхъурмæй куд кæуй?
Тæходуйаг, зæрбатгутæ,
Ци цъæхснаг æй уæ зарун!
Мæ содзагæ цæстисугтæ
Тæнтъех росбæл æгъзалун.
47

Зонун мæнбæл нихгæд уодзæй
Мæ ингæни федар дуар.
Мæ ресгæ уод нæ фегъосдзæй
Бор гæгкоги кæугæ зар.
Ци рæсугъд æй уалæ фахси
Деденæггун игуæрдæн!
Ку не ’рзелон æз æ рази
Ме ’взонг зæрдæн — игæрдæн.
И сабийтæ фур фæлустæй
Æскъоламæ — сæ фæндаг.
Æз ба мæнæ фур зæрдристæй
Рæхги суодзæн кæуйнаг.
Къæразрæбун бæласæмæ
Муди биндзæ — мудагор.
Уотæ раги мæнбæл цæмæ
Батар уодзæй мæ ирд хор?
Сабий догон сау дзиккотæ
Æркæлдзæнцæ æвзудæй,
Мадæ, фидæ ма никкотæ,
Ци ма ’рцæудзæй уæ кудæй?!
Мæ фæсмæрдæ ниссадзетæ
Деденгутæ мæ циртбæл.
Рæвдуд цардæй бафсæдетæ
Зæрдæрохсæй уæлæбæл.
МÆРГЪТИ КУВД
Исеу æнцæ гъæди мæргътæ
Искæнæн, дан, нæргæ кувд.
48

Нæуæг къуæрей хуцаубонмæ
Ракодгонцæ цурд æмгъуд.
Сæ ка’рæдзей — мæ:тæймарæ,
Билæскъелæ ’ма уайдзæф.
Сахъ цæргæси боц хестæрæн
Исæвзурстонцæ хæсдзæф.
Уæдмæ ’рхъæрдтæй хуцаубон
'Ма райдæдта сæ хъал бон.
Æртахгæнцæ æд лæсæрттæ
Халон, бæлæу, бæхæргъау,
Сау зæрбатуг — хъурд дзæгъæрттæ,
Ку кæнунцæ сæ æгъдау.
Донхуз бæлæу син лæварæн
Æрцæйхаста сурх лискъæф.
Бæхæргьау ба сау дзæдурæ,
Цибæл кодта муди тæф.
Сау зæрбатуг — хъур дзæгъæрттæ —
Æрбахаста биндзæ сау.
Исберæ ’нцæ сæ лæвæрттæ
Берекета’н æнæфау.
Уæдмæти дин и сау халон
Æ хъуахъ хъурæй исуагъта:
— Цæй, мæхе уин ци растауон,
Не ’сфунхтон уин æз дзигка.
Фалæ уотæ мæнау рæуки,
Хуцаубæл уæ фæдзæхсун.
Исæвдулдгон тæвд фунуки
Æз сумахæн мæ фæхсун.
49

Айанзигкон цъеуи фидæн
Райахуадай, ра, цæргæс.
Рахуæрайтæ... Базонетæ,
Ци амæлттæй цæрун æз.
Финги хестæр исистадæй,
Æ ном — цæргæс — æнхуæцфарс:
— Маргъ, дан, маргъæн исæнадæй,
Нæ цард иссæй еугур ханс.
Игъосай мæнмæ, халон,
Искæнæн, æйдæ, закъон!.. —
Халон итиæ «а’мачесæй
Уайтагъд рацæй барзгкен.
Ягрæйдаудта æ сау сестæй,
Слæудтæй цийнæй сæрбæл хъен.
Цæстмæмиуæ ка фæккæнуй,
Аразуй æ уодæн зин.
Ка нæ зона тæмбæл кæнун,
Искæндзæй ескæд æхцин?!
***
Киртæ-миртæ кир-киргæнгæ
Ирд горцъетæ мади фæллад къæхти буни...
Цæфсуй нæзи цъис-цъисгæнгæ
Пеллон арти. Хера къинсæ — амæнтæни.
И сувæллон — хъоппæгъдзæстæ
Гъолонкъахгин уорс байраг уинуй х фуни.
Сурх гъæмпæмæ фунукхузтæ
Уæр æсмотуй æ къæбæлдзуг фæлмæн гъуни.
:50

Ейæ мадæ — хорæ къохтæй
Æррæтадзуй зæнхи реумæ зæрин хъаймагъ.
Ирæзæнтæ гъæр, æмбохгæй,
Кæддæриддæр сабий, уæрикк æма байраг!
АРС-СÆРДАР
(Æмбесонд)
Еу æрдози буни сирдтæ
Æртеголæ ’нцæ еу бон.
Æмгъæлæсæй исдзурдтонцæ:
— Рахæссæн, гъæйдæ, тæрхон.
Е кенæ ба нæ дзилагæ
Тикисау кæнуй бундар.
Хе бакæнæн ке бæрагæ,
Исæвзарæн еу сæрдар! —
Бакастæнцæ кæрæдземæ,
Сæ дзубанди — æнæ ханс.
Æгасæйдæр æнæдзебæл
Исзагътонцæ: — Фæууæд арс,
Арс! Арс абонæй фæстæмæ
Цæрæнбонмæ нæ паддзах.
Баевдæлæд йе ’хæстæмæ,
Гъе уотæ нæ фæндуй мах! —
Нийвардтонцæ сæ уосонги
Сæ мулкитæ, сæ хъйамæтч.
— Нæбал цæрæн зудæ, стонгæй,
Нæ ец«1 догæ фæууæд* —
51'

Снькой берæгъ ку фæддупд а%
Есги, зæгъгæ, бакосон...
Къуæрейг фæсте ку фæззиндтæй
Фур фæлладæй — нецигъон.
Æ губуни æнæбари
Фæйагайдта сор козбау:
Хъури-батæ и сæрдари:
— Ду нæ дарæг, нæ хуцау!..
Дуккаг хатти идард балций
Нæ басайдта, нæ, æ дзурд.
Еу кæцæйдæр æрбахаста
Деденгути кæдзос муд.
Арс дæр имæ медбилходгæ
Æ къæбецæк ракастæй:
— Ци дæ гъæуй... цурддæр дзоргæ! —
Æ сæр бунмæ æртастæй.
Фæйинетæ уæхуæддæдæр,
Фæххæссетæ сæмæ фау,
Ке хæссунцæ сæ уæлнихтæ? —
Кæмæ æнцæ æнгъæлдзау.
ФАТ ÆМА ЗАР
(Лонгфелли мотивмæ гæсгæ)
Фехстон мæ фур æнæрцæфæй
Сагъадахъæй зур-зур фат.
Еу усмæ зиндтæй уæлдæфи
'Ма райсавдæй уайсахат.
-52

Æ фæсте дзæгъæл æнирай
Адтæй мæнæн мæ къех каст.
Зар думгæмæ — гæлст, фемир æй...
Ци рацæй зæлланг æваст?
Фат разиндтæй нæзий хурфи
Нур цалдæр анзей фæсте.
Зæлгæ зар дæр исæстуф æй:
Æрдхуарди гъар зæрди ’й — е!
Мæтъæл зæрди — дзоруйнæгтæ,
Уарзт рæсогæй исусуй:
Æрмæст ма имисуйнæгти
Дæрæгъдзæгай игъусуй.
Цæй, ци фæдтæ мæ рагбонти
Зурд тæхагæ зæрбатук?
Дæ рохс сорæт мæ фæсмонти
Ку фестадæй билбатуг.
Дæ сомитæ — айдагъ дзурун,
Ме ’гас гурæ — хъæзелау.
Мæ цæф сæнтти цæмæ ’вдулун
Æви ’рцавта мæн Елйа?
Мæтъæл зæрди — дзоруйнæгтæ,
Рист лæкъунæй ивулуй.
Фиццагау ма, тæходуйтæ,
Ку уарзинæ æхцулæй!
53

**#
Нæуæг дугъдæй изæрмелти
Гъар æхсирæй — фур æфсес,
Æнсæндинæ арф тефсеги
Фесард кæрдзини къæрес.
Нартихуарæй къирццæ къинсæ
Ка ма кæнуй гудуйнаг?
.0, раха?ссæ мин, рахæссæ
Æстонг марæн хуæруйнаг.
Нæбал сæттун къæдæритæ
Рафицунмæ бор дзигка.
Ци фæцайтæ мæ рагбонтæ?
Ниууазал æй мæ дзæгка...
ТОТИЙ ÆМА ХАЛОН
(Æмбесонд)
Халон къадобæл бадтæй
’Ма æнкъардæй ниууаста.
И тотий уой фегъосгæй
— Хъуахъ, хъуахъ! — гъæрæй рафæнзта.
Фæммæстгун имæ ’й халон
Æма ин загъта: «Гъалтяхъ.
Мæхе хъурæй зарунгъон
Æз ма ку дæн: «Хуахъ, хъуахъ, хъуахъ!
— Нæдæр уаси, нæдæр зари,
Есге сæрæй сæр куд дари?
Æнгъизтæй дæхе гъæлæс
Нури уæнгæ иссерун...
54

Дессаг куд нæй, стур тæмæс
Имонау дæумæ зелун...»
Уæларвон æхе схудта.
Тотий-будургъæ æд уод.
Халон æхе нæ уидта,
Есге цæсти ба — æрдо.
ДУУÆ БÆРЗИ
Нæ серабæл фур зæрдесгæ
Дууæ бæрзи ирæзуй.
Хаугин хизæ тунæлвесгæ
Сæ гуртæбæл ивæзуй.
Гæгкогуасæн æнхъуæт бони
Листæг цæнгтæ — бунмæ серф.
Раст цума дууæ киндздзони
Никкæнунцæ сæхе пъерф.
Нæ серабæл азгæ-уозгæ
Дууæ бæрзи ирæзуй.
Æрмæст думгæ зуст рæтъозгæ
Сæ тæмæн уарзт æздирвуй.
Ирд æхсæвæ фусумуати
Фæцæйзиннуй, фæ, ахъуз.
Сифтæр скафуй æ бунати,
Фестуй тæрхон сæ къус-къус.
Æстъалутæ ходæзмолтæ,—
Минæвари æвдесæн.
Ку ’ркæнидæ уæхæн бонтæ,
Куд уа уонæн æресæн!
55

***
Кæсай, кæсæ... кæсак
дæлæ нæ тургъи
Куд æфтауй бæласæ къомбохтæ...
Уазал бурдæнти,
думгити тумугъи
Лæгæрдуй сагъæс мæ реуи æмбохгæ.
Кинзелагæ уæззау мегъи
сау æстуг
Хори гъармæ лæдæрсуй, лæдæрсуй.
Мæ сонт гъудий уорс
зæлдагæ бæхснуг
Аллирдæмæ æздухсуй, æздухсуй...
ГЪÆУГУРОЙНИ ХЪУРМÆ
Хундтæн кæддæр гъæугуройнæ,—
Донæйдзаг уидæ мухцур,
Некæд зонинæ æнцойнæ...
Итинг косгæй, цит, мæ «хъур».
Зар нивæндгæ ’хсæвæй-бонæй,
Нæ мæ хъор кодта æрхун...
Нæ фæллаинæ æппун.
Абони ба æндæр бон æй:
Цард фестадæй цубур фун.
Зелгæ, тумбул фидти ’хсæнæй
Ку нæбал кæлуй инсад.
Къуртуй цъилин исæстæн æй,—
Ку лæууй фæсдуар æнцад.
Куд уарзтон ’хсæйвон мæйрохси
Дæргъвæтин — æрмсдауæ...
56

Æримисун зæронд уоси,
Рæхцгæ-бадгæй мæ фалдзосмæ,
Мæйæ ба цума æрдауй
Уой инсадин æнхъиртростæ.
Еци рæхцгæ уоси халæ
Æз ци раги рахуардтон?
Фæрæтæй ма донмæ ’вналæ,
Ци ма суодзæнæй дæ бон?!.
Ихæлуй базургин пернæ,
Изгæгурæ ссæй сæмæн...
Æнæгъæугæ — æнгкæтемæн,
Уотемæй куд уа цæрæн!?.
Денгизи æзнæт æрвхуз цæхъалтæ
Мæнмæ зонгитау сæхе гæлдзунцæ,
Цума сæ хæццæ догъ-гъазти ’мбалæн
Мæн рагъазунмæ фæццæйхонунцæ.
Уæд нæ Рæстдзийнадæ — æнæ уорæд,
Мæнбæл уæ зæрдæ мацæбæл ходæд!
Уо, финкæбарцæ æнгъизт цæхъалтæ,
Æз не ’сахур дæн есгети сорун,
Есге фæнзун мин æй адзалхуз рун,
Зæрдуай раййевуни кари нæбал дæн.
57

<*7Г<5
Цума бабæй арвбæл дудзи хор æринкъардæй седзæрау.
Æмир зæнхæ уорс даруй нерæнги ма зумæгон.
Мæ гъудитæ ба мæнæн, ох, нæбал кæнунцæ, нæ æллау,
Ирддæр ести зæгъунгъон неци ма иссæй мæ бон.
Сабуйрадæ ихалунцæ нæуæг мети гæбинатæ,
Цавддорау бабæй Бестау ку ниддардта дингæсæн.
Эхх, рæусæнттæ, мæ рæусæнттæ фенкъусетæ уæ
бунатæй!
Ци уодзæй рæхги? Хъисмæти куд нæййе, куд, бафæрсæн?!
Æнæ ефтигъд хъал байраг дæ ду, цард, ци фæткæмæ
уанис?
Кæми æма кæмæ уодзæй нур де ’донæ, уорамæн?
О, хъисмæт, ду дæ æгъатир, ду дæ зинтæй нæ марис.
Дони æртæхау рагацау царди саргъæй æрхауæн,
Ка æй зонуй, æз ку ’рхауон мæ хъисмæти тæхгæ узди
Сугъзæрийнæ даргъ барцæ дæ сæнтуорскъах тæх
бæхæй,
Гъе уæд дæуæн ба фæдзæхсун, бонивайæн, ду
ме ’рвадæ,
Æрттевæ, уæд мæ цирти деденæгбæл æртæхæй,
Цæмæй е ба ниуазонцæ рæуæг базур гæлæботæ,
Мудбиндзитæ мæ цори зæрди фæндон адгийнаг...
Хъисмæт, гормон, мæнгард фæууай, фур хеваст дæ
цæмæн уотæ?
Минкъий фулдæр ку цæридæ, эх, уæдта ма адæймаг!
Фесавдæнцæ мæ тæлитæ,
Ниффунук æй мæ «бæх»-ес.
Æрцудæнцæ ’вгæрст уæлитæ,
Биццеудогæй ма ци ес?!.
И кæддæри фæлмзæлдæбæл
Нæййес змæлæн, ниссиндзæ ’й.
Ь8

Æрлæуунцæ ма зæрдæбæл:
Лæдæрсидæ хед финдзæй.
Гъæугæрони гъазгæ-гъазгæй
Байронх уинæ мæ рæфтад...
Биццеу уогæй ма Даргъ-Таги
Эхх, никкæнæ цъæбп-æртад!
Сунсæ рауæн циргъ дзедзæнтæй
Рæхуаинæ зæлди реу.
Уоми нур ба æвдолæнтæ
Æхе кæнуй карки цъеу.
Мæ кæддæри циргъ æнгурæ
Цо, байзонæ, ци фæцæй?!.
Хусфæрæки сау дзæдурæ
Ка ма едзуй æмхицæй!
Ке ма гъæуй уорс къозотæ,
— Гъæддаг рæзæ рæгъæдæй?!
Ме ’мгъазинттæ, цæй æрцотæ,
’Нгъæл кæсун уæмæ кæдæй?!.
УÆЛЛАГКОМ ИМИСГÆЙ
Æвзонг кæрдæг æхе и рæсог æртæхи
Æхсæвигон имонауæй æртайуй...
Таруг сатæг бонивайæн — бонисцъæхи,
Æнæрлæугæй уорс цъетейау ку тайуй.
Æма бабæй и сæйдтитæй фæццæйледзун
’Ма нæхемæ, еци бонау æздæхун.
Сæнтти бæхæй нæбал комун нур æрхезун.
59

Уо, куд исдæн биццеудогæбæл æрхун.
Сугъзæринхуз — рæсугъд æхсæ, цума конд æй
Фæсуаруни арвбæл бадгæ æндурæй.
Æрцæфтæ кодтон мæ бæхи еци сонтæй,
Размæ бабæй ку фæттæхæн æхцулæй.
И уæлвонги тотæгуонтæ цъæх цъететæ,
Ку нæ бабæй син æртасун ку, сæ каст...
Мæ ирд фæлхæн — биццеудогæ — боц деден дæ,
Мæ зæрди къумтæ тавагæ æй дæ тафст.
Фиййау уогæй, уомæл мегътæн сæ кæрæнттæ*
Æстæридæ тæвдæвзагæй сурхрос арт...
’Ма таукелæй ку хинцидæ фæллад зæрдæ
Цъæрæхснæгути зурагæ цъæхснаг зар,
Зæнхон фæрнæ сабургайти исбуридæ,
Фонси уасун игъосинæ уæд æрмæст...
Агориуонцæ маддæлти и уæлитæ,
Фал бустæги ку нæбал уинæ æртæст:
Æскъæфтонцæ мæ мæ къæсхур мади цормæ
Сæ хевастæй мæ рæусæнттæ цибæлæй.
Гъæумæ бæллинæ,— æвзарæ — цума хормæ.
Лæдзæгæнцойнæ лæууинæ мæтъæлæй.
Стъалуйæй идзаг изæртæ — нæ медхонхи...
Мæ фиййауи цард кæронмæ нæй иронхи.
Еци бонтæ æхсицгонæй имисун.
Фæндуй ма мæ хъал биццеуау уоми ун!
ГРАФОМАНИ ГЪЕНЦЪУН
Мæ ниййерæг — мæ боц мадæ,
Мæ мæстæй дин ци зæгъон?!
’ Рохс дзенети бæргæ бади...
Сбадтæй мæбæл æндæр ном.
60

Игурцæй æнæ ацъагъуæ
Нæ, дан фæууй сувæллон...
Æз ба, дан, дæн ревæд сагъæ...
Мæ фур мæстæй ци фæууон?
Ниффинсон, уæдта курдйадæ
Дуйней фарнæ, дæ номбæл?!
Рамин æдтæ искурдйадæ:
Ковун дæмæ гъе уобæл!
УАЛДЗÆГИ ДЕССАГ ДЕДЕНÆГ
(Георг Гервегæй)
Уалдзæги дессаг деденæг
Рæсугъдæй мæн бæргæ адтæй.
Некæд уинæ ’нкъарди геуæг,
Фал сæрддон уæззау æнхъуæти
Уох, уалдзæгхузæ ’рæмпулдæй.
Нæбал æй аргъ дæр — мæ зæрди
Зæлланг зар заргæй, идзулдæй.
Дæн æлхийæрфуг, еунæг,
Æнæ амонд, æнæ уарзтæй.
Бор сифау, уадæ еуæ,
Рамæ тонæ тулавастæй!
хонхи...
Арф, тар кæмтти ку нимбохуй
Цъетедæнтти лæдæрсæн.
Агъуд сирдау ’хе фентъохуй
Сæнтуорс барцæ фæлхъæзæн.
61

Рист мæсгутæн ба уæлвонги
Сæ фехæлдбæл æй сæ къех,
Сæ федæртти æрхъез дортæ
Кæд хæссунцæ ести секк?!.
Дони билтæ — цæндтæ, зменсæй,
Цума æнцæ мухурдаст...
Хуæнхти фæсмæкъур сикъетæн
Истухаст æй сæ губп-гъазт.
Хори лæфинттæй цъететæ
Æрттевунцæ айдæнтау,
Æцæгæйдæр сæрддон фестæй
Тауæрæхъти уæйгутау.
Зæнхи хъаймагъ — игуæрдæнтæ,
Хуæнхтæ — фиддæлти цæрæн.
Æрдзи ’взагæй, тæходуйтæ,
Эхх, ку уидæ лæдæрæн!
Æрвон æртæх — сæ æртайæн
Деденгутæн дзугуртæй...
Ес хуæнхбæсти бафебпайæн
Къæйти фертæст къæбуртæй.
Деденгутæй сæ къум-тегътæй
Сæ зæнгитæ цæвæгау
Урдуг къоли бунмæ зелгæй
Никкарстонцæ æнæвгъау.
Æй къæйдортæн и уæлвонгæй
Дони тæхмæ — сæ хауæн...
62

Ци ’й сæ балци — æнæ зонгæ ’й,
Уолæнтæ син — рæвдауæн.
Æнæрлæугæ ’й — тæх æ уади,
Уони ’мбохгæ фæххæссуй,
Æрмæст цъете фур æнкъардæй
Сæ фæххецæнбæл тухсуй...
УОСГОРИ ГЪЕНЦУН
Кæунгъæлæс,
Урдуг къæлос,
Билæскъелтæ цæбæлдæр...
Æлхий зæрдæ —
Еугур цæндæ,
Æрцъингкдорæй хъæбæрдæр.
Уæзгæ-уæзгæ,
Зир-зир къуæзгæ
Æз лæдæрун æ дзурдæй...
Рæсугъд кизгай
Æ сосæгкай
Æндæр лæгмæ фæллигъдæй.
Кæунгъæлæс,
Урдуг къæлос,
Катайгæнгæ инæфуй.
Зæрдæ туасæй
Тæхсгæ цъасæ ’й,—
Лæг фур мæстæй исæфуй.
63

САУ ХЪАМА
(Кадæпгæй скъудбзагх)
...Уæд еу бонæ и Æрсойтæ,
Ку фæццауд æй сæ рист, уæд
Хъудайнатæн, цид ,æмбойни
Раздахтонцæ сæ ирæд.
Зикира дин æрбахонгæй
Æ рист фуртти дуккаг бон
Ку загъта син сæрбæрзондæй
Æ унаффæ, æ фæндон:
«Кæмæ разиндтæй æхсарæ,
Ке туххæй адтæй фæдес —
Тæфирфæсмæ нæ колдуарæй
Æрбацудæй æдзæстхез.
Мæгур лæги цардгъæуагæ,
Адæмауарзон хуæрзигурд,
Сауæдонау зæрди уагæй,
Федар зунди сконд — æ дзурд.
Уарзти фæдбæл е ’взонг уод дæр
Рамарунмæ лæвардта.
Уомæ гæсгæ хъæмагонддæр
Мæ къохтæмæ равардта.
Кæмæ ма ес нæртон ’хсарæ,
Уæхæн уарзт ма фæууиндæ ’й!
Уой гъæуамæ æз рамарон?!.
Нæ, мæ хæнцъойлаг, зинтæй!
Уарзти цади циргъ уодеснæ
Зæруæрдæмæ куд исон?
Фæлтау цæрæд æнæресгæй,
Кæдмæ ин ес цæрæнбон.
Гурæй — гургин, курхон лæбпо,
Нифсæй тухгин — æ рахаст,
Уæхæн лæгæн куд нæ радтон
Æз мæ кизги кæдзос уарзт?!.
64

Мæ размæ мин ракæнетæ
Мæ нæуæг хæстæг Тебой,
Мæ кæстæр кизгæ Ранетæ
Нурæй фæстæмæ уæд уой..д
...Арф уæрмæмæ уæд и фур»тæ
Ниххизтæнцæ æмуадæй,
Сæ сиахсаги цæстæнцъулдæй
Фæууидтонцæ дзухъмардæй.
Байзадæй ма зæрди хурфи
Фиди сау хъæма сагъдæй.
Тебой реуæй æ тог пурхæй
И зæнхæмæ фæттагъдæй.
Æ къæредæ сæри буни —
Æ уодесæн нивæрзæн.
Æлхъивд къохи — уарзон лæвар —
Мард Дуйнети къохмæрзæн.
***
Цæуй размæ æнзти кезу,
Хуæнхаг донау æй æ уад...
Æвзонгадæ кумæ ледзуй,
Исусуй и фиццаг Уарзт.
Уодгоймаги æйклигъз росбæл
Рæстæг хæнхитæ кæнуй...
Ку нæ цæруй лæг æносмæ,—
Æ къоси буни кæуй...
Ирд цæститæ æрттевунцæ
Бæргæ нурдæр ма содзгæй,
Сонт фæндитæ æрзелунцæ
И бæрзонди рæмодзгæй,
Размæ ивæрд цæнд-цæлхдорти
Итигъдбазур цæргæстау.
Цъетехуз æнцæ дзигкотæ,
Кæддæр адтæнцæ сæнтсау.
Æллæх, тайуй ковæндони
3 Мæ дзнуара

Мæ уоди Уарзт-къеудзирагъ...
Ка фæссайа æ уарзони,—
Хебæл кæнуй кæсгон къах.
Цæуй размæ æнзти кезу,
Уарун донау æй æ уад.
Æ йамонд кæмæй фæлледза,
Ма байсусæд гъе уой Уарзт!
ХЪАРДАНТИ ГЕОРГИЙ ЗАР
Уой, зуймон бурдæн бафутт кæнуй æнæтергади
’Ма лæги бауæри хезун федайуй...
Уой рагæй нæмæ паддзахади ихæс Æфсади
Уонæхсарæй, зæгъуй, федун федауй.
Уой, Къæрæугоми цъетей уæлдæф ба æй
æвдадзæ,—
Лæги реу си нæбад фæззонуй æфсес.
Уой, ду мæ зæрддаг, мæ зæнæги барæуадзæ,
Гъæуай кæнæ, нæ зинаргъ.
Уой, Задæлески сæрмæ ба нин — Нанай
ковæндонæ,
Ирæфуордæг ба нин — зæронд Донифарс...
Уой, зæронд Мариханæн ку баризтæй йе ’уонæ,
Ку фæрсуй æхе: — Ци æй цума мæ тас?
Уой, мæнæ бабæй нæмæ æцæг фæззæг æрцудæй,
Кедæр киндзæхсæвæрæн йе ’мгъуд адтæй...
Ракæсайтæ, мæ хортæ, нæ дуари хъинц
фæццудæй,
Æнгъæлдæн æма мæ Георги æрæздахтæй.
Не стур Цæдеси арæнтæбæл Хорискæсæни
Зумæг бабæй æ тæмæни бацудæй... —
Геуæрги ба нин, надбæл уогæй, зуймон бурдæни,
Мæгур э’ бон, уох, Æна, уазали басудæй!
*5

Охх уалдзигон мет ба нин уæд ци рæхги ратайуй,.
Æма зæнхи гурæ фестуй еугур сау...
Геуæрги ма бæргæ дзурдта æ сонти катайæй
Ниййерæг мадæмæ æнхусæнгъæлдзау...
Гъар фæуунцæ зумæги цъобпин цъинда, ’рходтæ,
Сæ нихмæ неци æй уазалæн æ бон.—
— Эхх биццеу, равардтайнæ хуасийнæн дин мæ
уод дæр,—
Нæ мæмæ фегъустæй дæ дзурд... Ци фæууон...
Дидийнати ба нин бæрзонд сонгун игуæрдæни,
Уой, ци бæзгин кæрдæг, æдта, æрзадæй!—
— Уæддæр ма мæ цуппар хуæри ’ма хъазар
’нсува^ри
Еунæг уинд ку фæккодтайнæ идардæй!
Уой, бæрзæндти тæхæг цæргæс ба, зæгъуй, æ
фуни
Уæлвонги цъететæ уинуй ивадæй...
— Уæддæр ма мæ Æнай ку ракодтайнæ ма хъури,
Æ зæрдæбæл ми имисгæй ци дардзæй?!
Уалæ, зæгъуй, æхсиртортæ кумæ фæттæхунцæ?
Æфхæлуй рæстæг, фæууазалдæрæй бон...
Де ’мгæрттæн сæ цæуæт Æфсадæй ку æздæхунцæ,
Ду ба исдæ æносон æвзонг æфсæддон.
Уой, æхе ’ртайунæй бафæллад æй дони хъаз дæр,
Хонсари ба нин хъæбæрхуар фæббор æй...
Уой, дзæгъæйлаг, ку не сгъæр кодтай дæ сосæг
уарзт дæр,
Охх, байзадтæ хъоппæгъдзæстæ уосгорæй...
Уалæ Гæлйати æруайæни ба—урдуг къолæ,
Хæрæмегъæ ба зæнхæбæл æрхустæй...—
Уой, Марихан, дæ ирæзгæ иуонггин бæдолæн,
Ци хъæбæр раги æ зинг бахустæй?!.
ет

ДЕДЕНÆГИ МОНОЛОГ
Деденæг дæн æз... Хумæтæг, рæстуод, иситт уарзтæй
гъæздуг зæрдитæ рæвдауæг. Цъæхдзæститæ мадæ —
æрдзи хъалхаст æма имонау исфæлдист æнæхæрæмугъæ
искондадæ дæн æз! Дæн æлвист фæтæнреу, сатæг зæн-
хæ, уæдта сурхростæ, ходгæбилтæ зæрийнæ Хори æн-
.дурæхузæ тунтæ æма æгæрон æхцæуæн, æнæрæллау,
гъолон зæнгæ уорс байраг, рæусæнттæ. Мæ листæг хæ-
тæлзæнгæ, тæнæг æма тæссонд базурæмгæс ирд деден-
тæ — е ба дин мæ гурæ еугурæй... Рагсæумигон рæсог
цæбпæрæртæхæй барасуг ун, мæнæ цума æвзонг кизгæ
æ бацеу царди медæгæ фиццаг сонт адгин гъар батæй.
Æрмæст хори ивæзæггун листæг тунти табедзæй ба мæ
рæстæгмæ синхон рохс айдæнæмхуз æртæх ратайуй, æз
ба æрæскъетун...
Мæхецæй æппæлун, зæгъгæ, маке бангъæлæд! Ируст-
-фæливд уоди хецау ун мæ бон нæй æгириддæр. Бафæр-
сайтæ, кæд уи не ’руагæс кæнуй, уæд дæлæ еци рæуæг-
базур гæлæботæ æма гув-гувагæ æвæлмæцгæ мудибин-
дзити дæр, цума уин мæн туххæй лæгъузæй ести ратаус
кæндзæнæнцæ?! Уарзон уодцæсти рохсау ма ^барагке-
нæй зудæй, хæлæфæй косун райдайунцæ. Мæ алциæн-
къарагæ зæрдæ син истæнæг уй, мæ æвдадзон адгийнаг
таукел, иуазæгуарз зурд æфсийнау, балæвар кæнун.
Мæ царди радæ æ тæмæни ку бацæуй, æрмæст гъе
уæдта æнæнцойнæ зинг тох фестуй. Хатгай зуст, тæлтæг
думгæ’ дæр мæ хæццæ гъæбесæй хуæцун райдайуй куд
уа, ци уа, естигарау ахсгиаг исфæлдистадæ
•65

мæ! кæд фенгъæлуй?! Гъа-ма уобæл ма бабухсæн ес
æнæбари...
Уо, фал мæ адзалхæссæг ба фæзиннуй æппунфæстаг. Еу,
дан, инней æнамонддзийнадæн рантæсуй аци игондуар
рохс дуйнемæ.
Уазал зæрдæ, æгъатир лæги къохти идардмæ дæр ку
бауинун мæ хъобпæгъ цæститæй нæуæггъæст, дæргъзæл-
лангхъур къæлос цæвæг, уæдта мæ дæргъæлвæсæ гурæ,
бæрзæ — къузур бауæр бæласау, бадзой-дзой кæнуй; æ
даргъ уеси гъæдæг æрбасихъхъи хæццæ æрцæуй мæ цу-
бур царди уодесæн кæрон.
Эхх, уæдта зæнхон хъаурæдæттæг хъаймагъæй баф-
сæдæ! Мæ тæлмæс цардæн ку нæ уидæ ристзæрдæ кæ-
рон — сау адзал! Цардæй, цæрунæй а уæлиуон дуйне-
бæл ка кæд исгъигæ ’й, исзæрдцъæх æй...

СÆРГÆНДТÆ
Сауæдонæ
«Бæрзонд арви...» .
«Адтæй бæргæ царди радæ...»
- «Кæддæр...» .
«Куд æхсицгон æй...»
«Берæ хæтти æрæстæфуй...
Дзæколон.
Кадæр кæмидæр.. .
«Цард æй цард...» .
«Уарæ, уарун...»
«Ку зонинæ...»
Тæходуйтæ
«Игуæрдæии...»
«Цума баæндæфстæй уазали
«Исхед æй мæ гъудий уорс барцæ...
Авдæни гъенцъун .
Маромæ ....
Тæрсæ бæласæ
Гъунтъуз рехæ
«Дæ цæстити...»
«Куд федауй...»
Цирагъ ....
Робас æма борæмæлгъæ
«Мæ рохс бæлди...»
Уазæгти Петури имисгæй
«Мæн фæффæидуй...» .
«Гъосинæмбæрзт даргъ хæдзари..
Киндзæн . ....

«Арви цæстæй...» 22
Кедæр дзубандимæ игъосгæй ... 23
Фæсали монолог 24
«Цъусунæги зæрди сугтæ...» .... 25
Мæ зæрдæ — æрттевагæ æрцинкъдор . . 26
«Уолæфтдæн евгъуд сæрди...» . . ’. 27
«Æз кæддæр ци стæфагæ адтæн...» . . —
«Цъæхгон арвбæл...» 28
«Хицæй мæлун...> —
Аланæн 29
«Мæ кæддæри гъар авдæнæн...» ... 30
«Æримисун...» —
Дæдæ 31
Мæхецæн 33
«Силæстæгæн...» .... —
«Зæрдæбæл æрлæуунцæ...» . . . ,
Мегъæ 35
Мети гæбина —
«Цард æгасæй—цъæх денгиз æй...» . . 36
«Æхсилкъæй бауæр тæхсуй...» ... —
«Хæрхæ-бугъæ æнæлухгонд хинцуйнæгтæй...» 37
Цъимара æма сауæдонæ .... —
«Сувæллæнттæ, цит, гъаздзæнцæ...» . . 38
Къаппæ-къуппæ 39
Уагъæли æма къæндзæг .... 40
Экспромт . . . . .41
Кæд —
«Изол ан...» 42
«Карк не ’ртæсуй æ бæдолæй...» . . 43
Годе сæгъæ 44
«Нæ зæрдити нæ уарзт...» ....
Æргом дзурд 45
«Билгæрони...»
«Мæнæй раздæр...» 46
«Нæ мæ фæндуй...»
«Нæуæг гъуди...» 47
71

«Ходгæ хор...»
Мазргъти кувд ....
«Киртæ-миртæ...» ....
Арс — сæрдар . ....
Фат æма зар
«Мæтъæл зæрди — дзоруйнæгтæ...»
«Нæуæг дугъдæп изæрмелтæ...» .
Тотий æма халоп ....
Д\гуæ бæрзи
«Кæсай, кæсæ...» ....
Гъæугурой ш хъурмæ
«Дснгизи’ æзнæт æрвхуз цæхъалтæ...
«Цума бабæй арвбæл дудзи хор .
Фесавдæицæ мæ тæлитæ...» .
Уæллагком имисгæй
Графомани гъенцъун
Уалдзæги дессаг дедемæг
Хопхн
«Æрвон æртæх...» ....
Уосгори гъепцъуи ....
Сау хъæма
Цæуй размæ æнзти кезу
Хъарданти Георгий зар .
Дсденæги монолог

Литературно-художественное издание
ЭНВЕР САЛАФИРОВИЧ ХОХОЕВ
Моя святыня
Стихи на осетинском языке
Редактор А. Г. Царакти
Художник и художествешшй редактор
В. А. Б и д ж е л о в
Технический редактор Б. Т. Бесаева
Корректор Э. Дз. Баликоева
ИБ № 2166.
Сдано в набор 13.02.91, Подписано к печати 24.10.91« Формат
бумаги 70x907з2- БУМ- тнп. № 1. Гарн: шрифта литературнаЯл
Печать высокая: Усл. п. л. 2;63. Усл. кр.-отт# 2;84. Учетно-изд.
листов 2;78. Тираж 1000 экз. Заказ № 74. Цена 1 руб.
Издательство «ИР» Государственного комитета Северо-Осетин-
ской ССР по делам издательств, полиграфии и книжной тор-
говли, 362040, г. Владикавказ. проспект Мира, 25.
республиканская книжная типография им. В, А. Гассиева Го-
сударственного комитета Северо-Осетинской ССР по делам из-
дательств, полиграфии и книжной торговли, 362011, г. Влади-
кавказ, ул. Тельмана, 16.