2'
Сæйраг редактор
МАЛИТИ ВАСО
Редколлеги:
ДЖИККАЙТИ Шамил
КОЛИТИ Витали
(бæрнон секрстарь)
СКЪОДТАТИ Эльбрус
ТЕМИРАТИ Дауит
ТЕТЦОЙТИ Таймураз
ХÆМЙЦАТИ Тамарæ
94
ЦÆГАТ ИРИСТОНИ
ФИНСГУТИ ЦÆДЕСИ
ЖУРНАЛ
АНЗ ЦÆУИ ЦУППАР ХАТТИ
ИРАФ
ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫИ ЖУРНАЛ
СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ
СЕВЕРНОИ ОСЕТИИ
Журнал цæун райдæдта 1991 анзи
ДЗÆУÆГИГЪÆУ
1994 анз

И Р Æ Ф
2*94
Цæгат Иристони Финсгути цæдеси аййев литературоп æма æ,%-
сæнадон-политикон журнал.
И Р А Ф
Литературно-художествснный и общсственно-политичсский жур-
нал Союза писателей Северной Осетци.
Корректор Баликъоти Э. Дз.
Сдано в набор 15.08.93. Подиисано к печати 27.02.94 г. Формат бумаги 60x847)6. Бумага
типографская № 2. Гарчитура шрифта литературная. Печать высокан. Усл. п. л. 13,02.
Усл. кр-отт. 14 л. Учстно-изд. листов 14,75. Тираж 1500 экз. Заказ 575. Цена свободиая
Пздательство «ИР» Государственного комитета Республики Северная Осстия по делпм
издательств, нолиграфии и кннжной торговли, 362040, г. Владикавказ, проспект Мира, 25.
Газетно-журнальпая типографця, 362015, г. Владикавказ, пр. Коста, 11.
© Ираф, № 2, 1994 г.

ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ
(1960—1993)
МАДÆЛОН ÆВЗАГ. М. Г.
Мæ дуар М!ш æхсæвигон æрбахуастæй æма мæмæ æрбацудæй... Ма-
лити Геуæрги. Загъта мин: «Биццеу, дæ адæмбæл дæ зæрдæ ма ’хгæпæ.
Мæн дæр мæхе адæм фесафтонцæ. Фалæ уæддæр нура мæн фæрци æй
адæми æхсæи сæ æвзаг. Ду дæр адæмбæл ма устурзæрдæ кæнæ. Кæд дин
се ’хсæн кадæ нæййес, уæддæр дæ надбæл размæ цо!».
ОСКАР
16-АНЗДЗУДÆЙ ИССÆЙ ДИГОРОН ЛИТЕРАТУРИ
КЛАССИК
1993 анзи шони мæйи еу сæумигон
нæ редакцн ци цуппаруæладзугон
хæдзари æй, уой бацæуæн дуармæ
лæугæ баййафтон нæ редакций ко-
сæги. Е ’игас аци хатт табедзæ не
’вдиста, ’ма мæ зæрдæ фæкъкъæп
кодта: «Цидæр æрцудæй, æвæццæ-
гæп!».
— Неци фегъустай? — бафарста
мæ е.
— Неци.
— Оскари, дан, кадæр рамардта.
Фæстæдæр, хабар лæмбунæгдæр
ка зудта, етæ радзурдтопнæ гъуддаг
æпдæр хузи. Оскар цардæп æ мади
хуæри хæдзари, — æхсæвеуат кæми
æркодтайдæ, уæхæп къум пмæ нæ
хаудтæй æгас горæти. Еци изæр, еуæндæс сахати адтайдæ, уотæ
æрбацудæй æ фусуитæмæ, адтæй æнкъард, æхсæвæр искæпуп иæ
бакумдта, уотемæй ниххустæй. Æ цæсгомбæл, дан, адтæй цъæ-
рæмухститæ ’ма тогп фæд. Сæумæ ба ’й иссирдтонцæ, ци хæдзари
3

цардæн, уой тургъи асфальтбæл мардæй. Æ уати къæразгæ ад-
тæй игон. Эксперттæ æрцудæицæ уæхæн хатдзæгмæ: Оскар еске
къохæй нæ бацудæй мæрдтæмæ, æхе рагæлста æстæймаг уæла-
дзугæй, Æ зæрди ауиндзæнтæ æртудтоицæ, æ фæрскъитæй цал-
дæр, уæдта агъди стæг дæр адтæнцæ саст. Гъе уотæ фæцæй æ
зæнхон цард поэт Оскар. Æ цæсгоми цъæрæмухститæ ’ма тог-
вæдтæ ци.адтæицæ, æ адзали тæрхопбæл куд баст адтæнцæ ма
’йбæл цæйбæрцæбæл ахидтæнцæ, е ба абони дæр бæрæг нæй.
Оскарæп е ’сæвди хабар ку фегъустонн, уæд имисуйнæгтæ фæ-
десæнттау сæ хæлхъойи мæ зæрди буни базмалдæнцæ, се ’ндæв-
цæй мин сугътонцæ мæ уод æма мæ зунд. Мæцæститæбæл гъаз-
та æ рохс сорæт, æ рæсугъд
æма сугъдæг цæсгом, е стур
цæстити зупдгнн æма æдзинæг
, каст...
Оскарæи æ цард æндегæй ба-
кæсгæп адтæй хуæрз хумæтæг.
Рапгурдæй 1960 анзи майи 20
бон горæт Иркутски. Цуппар
аизн ’йбæл ку сæнхæст æй, уæд
æ бииоптæ цæрунмæ сиздахтæн-
лæ сæ райгурæн Киристонгъæу-
мæ. 1937 анзи Оскар бацудæй
скъоламæ æма ’й каст фæцæй
1977 анзи. 1982 анзи косун рай-
дæдта Дигори районн газети,
дууæ апзей фæсте ба ахур кæ-
ьунмæ бацудæй Цæгат Иристо-
пи паддзахадои уннверснтетмæ
филологои факультети’ ирон æв-
заг æма литсратури хайадæмæ.
Каст æп ку фæцæй, уæд кодта
алпхузон куститæ: цалдæр аи-
зи артхуссунгæнæгæй завод
«Электроцинки», уæдта æпдæр
рауæити. Мæхъæли хæццæ
тугъд ку рапдæдта, уобæл мæйæ-дууæ мæйи рацудайдæ, уотæ
службæ кæнунмæ бацудæй республикон гвардийи рæнгъитæмæ,
Фал ами дæр берæ иæ бафæстеуат æй...
Оскари уадзевзнтæ фиццаг хатт мухури фæззиндтæнцæ 1978
анзи журнал «Мах дуги» 6-аг номери. Мухурмæ дæр сæ мæхуæ-
дæг бацæттæ кодтои, ииффиистон сиц цубур арфи дзурд дæр:
«Рæствæидаг уо!» Гибизти Оскари фиццаг хатт фæййидтон
дууæ ,апзей размæ иæ республики райдайгæ фиисгути æмбурди,
.4

Уæд ахур кодта 9 къласй, цудæй ибæл 15 анзи. Е ’ндзæвгæ (кæд
нæ рæдуйуи, уæд хундтæй «Куй») цидæр æнах’ур медтухæй лæги
сагъæстæбæл æфтудта. Адтæй, си ритмикон’ ихæлддзийнæдтæ,
хатгай-еу рифмæ дæр, æ къахбæл,, мæиæ нуртæккæ ка рауадæп,
уæхæи сабнйау фæккеуидæ. Фал æнкъарæнти гулфæн ивулд до-
иау æнцопæй калдæп еци цæлхдорти сæрти. Уæдæй нурмæ Ос-
кармæ мæ цæстæ дарун, æ нæуæг æпдзæвгитæй мæ зæрдæ рохс
æй. Неке хæццæ феййевдзи гæпæн ес Оскари къохдзæфæп, ,æ ал-
ли æндзæвги дæр иссерæн ес, адæпмаг æвеппайди кæмæй фæкъ-
къех уй, уæхæн æндиуд рабарст, еци еу змæЛдæй пгакау æ бунати
ка рабадуй, уæхæн обрæзтæ. Оскар аразуй æхе поэтикон дуйне;
иурма æ бундор дæр дзæбæх нæма зиниун. Цæруйпаг уодзæпæй
ецн дуйне, æви пæ, е ба Гибизи-фуртæп æхецæй аразгæ æй».
Абони Ма ци бафтауинæ аци дзурдмæ уал апзей фæсте? Оскй-
рæн æ ном ку загътои, уæд æ цæсгом фур æфсæрмæй куд расурх
æй, е Ми нуриуæнгæ дæр нæ иронх кæнуй. Е еу. Ипнемæй ба уæд
фæррæдудтæн, æ поэтикон дуней бупдор дзæбæх иæма знниуй,
зæгъгæ, ке загътон, уомæй- Журнал «Мах дуги», ин мухургонд ка
’рцудæй, еци æндзæвгитæй уæлдай ку нецибал ниффинстайдæ
Оскар, уæддæр æ ном иронхи нæ байзадайтæ — нæирон-дигорон
поэзимæ « æрбахаста нæуæг, нурмæ кæ нæма адтæй, уæхæи гъу-
дикæнунадæ, нæуæг фæлгонцтæ, нæуæг хуарæнтæ. Цубурдзур-
дæй, 16-анздзудæй иссæй пæ литератури классик! Уобæл кæ ие
’ууæндуй, е бакæсæд, ци цкли кой кæнæп, уой, кæцифæпди æн-
дзæвгæ дæр си райсæд, кæцифæнди строфа дæр си -дæнцæд æр-
хæссæд:
Куд цæрунцæ, æдта, нæ бинонтæ?
Нæ ’й æстонг иуазæгæй къæсæр?
Федзр ма ’йтургъи зæрдæ — кæркдоиæ,
Уодæнсуй ма кæркитæн сæ гъæр?
(«Мадæмæ»).
Куд хеуон æицæ аци нивтæ зæрдæн! Куд æпæлазæ æй æ диго-
рон дзурд, куд дессаг æнцæ фæлгонцтæ. Оскарæн али предмех
дæр уодæгас æй, цæбæлдæриддæр финса — дзоруй сæмæ’ адæй-
магмæ дзорæгау. «Иæ ’й æстопг иуазæгæн. къæса^р?» Кепæ ба:
«...тургъи зæрдæ — кæркдонæ...».
Фуни аги фицуй нæ гъæунгæ,
Хори фунтæ æхсæвæ уннуй,
Сосæггæй расуг лæг — сатæг думгæ
Дуари билтæи æ батæ кæнуй.
(«Нæ гъæунгæ»).
5

Уалæ екæсæ! Æ кæвдæсмæ
Догъон бæхау ледзуй хор.
Мæйи къинсæй и æхсæвæ
Стъалуй пе^и фидун дзол.
(«Изæр»).
Мадта кæд Оскар 16-апздзу-
дæй классик пе ’ссæй, уæд куд
ниффинста уæхæн дессаги æн-
дзæвгæ:
Дæбæл кæунс, мæ зæрди бундор?
<уд талингæ ’й мæ гъудий хæдзарæ...
Мæ æндзæвгæ иссæй мæгургор,
Нæй мæ бон дзурдти согæй ниндзарун.
Мæ сагъæси тикис æй мæллæг,
Хуæдмæл дзурди æгасæй не ’ртасуй.
Æй мæ уарзти кæркдонæ ниллæг,
Мæ амонди уасæнгæ нæ уасуй.
Р*.æх изгæ мин бахуардта мæ дзурд.
Мæ зарæг æрихгæдæй халасæй.
Салд зæрбатуг абони бæлвурд
/Прхаудтæй мæ цийнити бæласæй.
(«Салд зæрбатуг»)
Ацп æпдзæвгæ уой туххæи пе ’рхастоп, ’ма еске уотæ рагъуди
кæна, амæн хуæздæр имæ неци ес, зæгъгæ. Нæ, æ иннæ уадзевзи-
тæ дæр лæмæгъдæр пæ ’пцæ. Оскар саби биццеуæй ке ниффип-
ста, ецп а*ндзæвгнти бæлвурд æма æнхæстæй разиндтæпцæ æ
нскурдиадп тæмæссаг æууæлтæ ’ма минеугутæ — етæ баст æнцæ
уоди листæг тæнтæбæл ’ма æпдæмæ кæлунцæ æрхæпдæг рохси
тунтæй. Æ тарф æпкъарæнтæ, æ пнтуицийи рæстдзæвипæ раз-
вæлгъауæи афтед дзурдтæй нæ дзоруй, кæнуй сии сæ хузтæ хуз-
гæпæгау, фæлдесуй сæ, æ сабидогæ цæмæй конд æй, уомæй: хæ-
дзароп фопс æма мæргътæй, тургъæ, гъæунгæ, къапау, къæраз-
гæ, колдуар, æрдзн фæззиидтитæ ’ма хæйттæй, уæдта ма бераз
æндгхр дзаумамта* ’ма цæрæгойтæй, æ фунти дессæгтæй. Уони цæ-
стæп уипгæй, сабип уодæй æнкъаргæй, арæх си фантасмагорпоп
пивссинптæ аразгæи, Оскар царди æцæгдзийнадæ пецæмæп къап-
пил кам!уй, цæба\л фæдздзоруй, уомæи æнауæрдои рæстдзиипа-
дæй исигон кæнуй е ’цæг аппæ — арæх махмæ кæ нæ фæззпннуй:
«Цп кæнунцæ махæп ацц куйтæ? Ци ни даруй тæпзæрдæ тикнс?
Исристæп мæ æндзæвгæн ,æ суйиæ, Исрæйдтæй тæрегъæди къа>
бис». («Цп кодтопцæ?»). «Тикистæ хуссунцæ тугурти, Рæхцунцæ
пш тургъи пæ фопс. Мæ зæрдæ æрхунн æнгуртп Къæндзубæл ба-
кодта æ хъонц». («Тикистæ хуссунцæ...»). «Некæдбал æруодзæ-
6

пæн мæ кеми, Некæдбал бафæсмæрдзæи мæхе. Æз мæхе нæба/1
ерун мæхемн, Æз лæуун зæрди дуари æнде». Куд’ма загъдæуа
тухгиндæр, арфдæр, рæсугъддæр? «Æз мæхе нæбал ерун’мæхе-
ми...». Кеиæ ба: «Æз лæууп зæрди дуари æнде». Ами дзурд цæ-
уй æрмæст устур аййевадæбæл! Оскари сабиоп æидзæвгитæ кæс-
гæй лæг десп бацæуй: уоци кари имæ кæцæй æрцудæй уопбæрцæ
арф æнкъарæптæ, уагæр цитæ бавзурста, цæмæй æ сæрн уæхæп
курухон гъуднтæ æрфусум кæнонцæ, кæми ин адтæй еци дессаг
поэтикон дæсппадæ, уотæ тарф цæмæи æй æ сагъæс, кæми сфæл-
тæрдтæнцæ æ уод æма æ зупд каргун адæймагау? Аци берæ фар-
статæп раттæи ес еуиæг дзуапп: Хуцауæй ип лæвæрд адтæнцæ.
16-апздзуд поэтæн е ’рхун адтæй,- æ ииййергути ка фемисуй,
уæхæн сувæллони зæрди хъурмау фæлмæп, фал ибæл анзтæ ку
рацудæй, уæдта е ’нкъарæптæ фæцæнцæ æнæхатирдæр, дирзæг-
дæр, зиндæр, уодлæууæн рохс си нæбал калдæй, фупукæй ма’ци
фæстаг зинг фёрттевуй, уойау æ фæстаг æндзæвгити нифс нихху-
стæй. Фал уоди сосæг, адæймаги рист, æ фæлдесопди бундор уо-
тæ тухгипæй, уотæ ирдæй зиннуй али рæнгъи дæр ’ма уой фæрци
г ^сфæлдистадæ иссæй устур аййевадæ; зæнхон цардæн æ
рæсугъддæр хæйттæй еу, уомæ гæсгæ ба Оскари сфæлдистадæ
хъаурæсæттæг ’ма пифсхуссунгæнæг нæй, фал æй, Киристей мæ-
лæтдзаг гъезæмæрттæй ци кæдзос рохс кæлуй уой æигæс... .
7

Оскарæп æ фиццаг æпдзæвгитæ мухури ку рацудæнцæ, уой’
’ фæсте ип æз æнгъæлмæ кастæн æ нæуæг финститæмæ: æ биццеуи
хъаурæ уойбæрцæ кæмæн æй, е æ кари ку бацæуа, уæд иикки ирд-
дæрæй ке иссодздзæнæй, уобæл дузæрдуг нæ кодтон. Фалæ бæнт-
тæ тахтæицæ, мæйтæ цудæнцæ, анзтæ евгъудæицæ, Оскар ба
гъосæй лæудтæй. Æз æп нæ алли фембæлди дæр æнæ бафæрсгæ
пæ фæууипæ, цæмæннæ ести финсис, зæгъгæ, фал мии е æфсæрми-
гæнгæй зæгъидæ,.æ бон сфæлдистадон куст кæнун ке нæ ’й, ну-
риуæнгæ ке ииффинста, етæ дæр биццеуи æнæрцæф фæлтæрæптæ
ке адтæнцæ, уобæл, мæ æууæндун кæнидæ. Куд исарази адтайпæ
æ хæццæ?! Дзурдтоп ин, позти хъисмæт цæйбæрцæбæл зин фæу-
уй, арæх æ цард, æ зæнхон амоид амæттагæн ке ’рхæссуй е ’сфæл-
дистадæн, устур гъезæмæрттæбæл баст ке æй æцæг аййевадæ,
искурдиадæ Хуцауи комитæф ке ’й ’ма ’й зиндарæи сувæллоиау
устур хъиамæттæй, устур зинтæй гъомбæлкæнун ке гъæуй. Уой
Оскар мæнæй хуздæр зудта, фал æхе нæ лшмадта,
Хуцауи дзурдæй устур ихæс æхемæ ка райстай-
дæ,уонæбæл. Еци рæстæг æз уотæ æпгъæл адтæн, ’ма Оскармæ,
ке пиммухур кодта, уопæй уæлдай нецибал ес, зæгъгæ. Мæ
амоидæн фæррæдудтæп. Æ адзали фæсте ин æ гæгъæдити æхсæп
æ хæстæгутæ иссердтопцæ 100 уадзевзи! Уони, ниффинста еупæг
анзи дæргъи. — 1976 апзи, скъоладзау ма ку адтæй, уæд. Мухур
кæпунмæ си равзурста æдеугур 18—20 æндзæвги. Иннети ба
бавдесуйпаг пекæмæ адтæй. Оскар нин æ фæсмæрдæ ниххатир
кæнæд — етæ адæми хæзна æнцæ ’ма сæ мах фиццаг хатт мухур
кæнæп. Ес имæ уруссагау фппст æндзæвгитæ, фал ’ма кæд етæ
да^р е стур нскурдиадæн æвдесæп æпцæ, уæддæр син рабарæп
пæйпес, мади ’хсири хæццæ æ тогмæ ке райста, еци дигорон æв-
загбæл фппст уадзевзити хæццæ — дзæвгарæ фæлмастдæр æп-
цæ. Зæгъæи ес: 1966 анз адтæй адтæй Оскарæп æхецæн дæр, уæд-
та пæ литературæи дæр стъалугуп анз.
Оскар мæмæ æ фиццаг æндзæвгитæ ку ’рбахаста, уобæл ра-
цудаптæ 11 —12 апзи, уотæ мип еууæхæни мæ косæп кабипетп
дуар æрбахуаста (уæд кустон финсгути Цæдеси сæрдарæй). Æр-
бахаста цалдæр пæуæг уадзевзи хумæтæг тетради тъæфтæбæл
* рæсугъд фипстæй — æ къохдзæф аййев æма кæдзос адтæй æ зæр-
дихатти хузæн. Ку сæ бакастæи, уæд еци фæдбæл Оскарæп æхе
дæр мæ хæццæ ракодтоп, ’ма бацудан журнал «Мах дугп»' сæйраг
редактор Хъодзати Æхсармæ (уæд журнал «Ирæф» нæма цу- 4
дæй). Æхсар дæр бацийпæ кодта, Оскар нæуæгæй е ’рух исфæл- ,
дистадмæ ке раздахта, уобæл. Еци æпдзæвгити цнкл мухургонд
æрцудæй «Мах дуги» 1989 апзи (№ 8). Æз ин ниффинстон цубур
раздзурд:
\

«Уæдæй пурмæ дæс апземæй фулдæр рацудæй. Адтæй æригон
фипсгути республикон æмбурд. Поэзий секций ци къохфинститæ
æвзурстап, уонæй мæ зæрдæ Иеци уæхæн барохс ’æй. Фалæ мин
кадæр мæ цори стъолбæл æривардта хумæтæг тетради тъаффæ-
бæл, скъоладзауи къохæй финст æмдзæвгæ. Сæттун ибæл — зй-
надæгæпгæ ’п рандæдтон кæсун, хуарзæй имæ нецæмæ æнгъæл-
мæ кастæп, Фалæ фиццаг рæнгъпти тухгип æн^давд, æвеипайдп
зæрдæбæл сæмбалдæй, зудæп кæсун рандæдтон — аци ’ рауæн
дзурд «кæсуп», ка ’й зонуй, æихæстæй пе ’вдесуй мæ уоди уавæр,
растдæр, уайдæ, цидæр уæлвопг тухæ мæ йæ уолæнтæбæл исиста,
зæгъгæ, ку зæгъипæ, уæд. Е адтæй 9-маг къласи ахурдзау Оска-
ри æмдзæвгæ «Куй». Еци æпзти рацудæпцæ е ’мдзæвгитæ’журпал
«Мах дуг»-и уæдта еумæйаг æр.мурдгонди. Уæдæй нурмæ æ
ном пæбал фæззиидтæп мухури. Æма мæнæ нæуæгæй...
Мин хатти кс фсгъустон, еци дзурдтæ æвеппайди уодæгæстæ
фестадæнцæ, растсин цума сæ зæрдп тæлфун игъустон, уотæ.
Фæцæпцæ мип уарзопдæр, мадæлондæр, се ’рдзон æгъдауæй сæ
баеуи ци æпахур пивæфтудтæ райгурдæй, етæ ба цума уодæй
дæр, зундæй дæр сæхе идæрдти ластонцæ, уойау цардæнцæ æцæ-
гæлоп хебарæй. Фалæ дæмæ æрмæст цæстипикъулдмæ фæккæс-
дзæпæп уотæ: дес фемæхсдзæй æ игурæнтæй, зæрдæ фестъæлф-
дзæнæй æпахур сорæттæ, нивтæ, рабарстити карз рæстдзинадæй,
æнкъарæнти æгъустаг арфæй. Зæгъæп ес: Оскари поэтикон гъу-
дпкæпупадæ æй фепомен, иероглифтæй фпнсупи хузæн йæ гъуди-
,тæ, æпкъарæптæ аразуй предметтæй, æрдзи хæйттæй, дзаумæт-
тæй.
Мæ роси фингæбæл тæва,æ билтæ табай æривардтай,
Зир-зиргæнгæ бавналдтай уорс цонги арсгииæй мæ цонгмæ.
Лци æпахур гъудпæдтæ ци æмдзæвгæй райстоп, е æй хуæрз
цубур, æдеугурæй 8 рæпгъи. Фал æй цалинм’æ кæронмæ кæсæн,
уæдмæ пе ’пкъарунадæ цæмæдсс æма зудæй, къехæн, ипуаздзæй
цардæн æцæгдæр фæлгопцти хурфæй игурæг арф сауæдонæй. Мах
базоидзипап: кадæр æвзаги резгæ тъæпæн къохæп реуи кнсæн си-
ста къæл-къæл худтп абазп ’ма ’й дæпдæгути горени сæрти дзæгъ-
дзæгъгæпгæ фехста кедæр цæстпти дортæмæ. Æмдзæвги фæстаг
строфа иропау радзурдтоп (мæ раздзурд иропау фннст адтæй —
В. М.), дигоронау зин кæсæи кæмæн æй, уонæп, æма мин Оскар
пиххатир кæпæд — поэзийæн пæййес хе дзубанднтæй радзорæн.
Оскарп æпкъарæитæ æпцæ тухгпн, тарф æма æрхæндæг. Æ по-
эзпй дзпуарæ æхуæдæг æхецæй æма æхецæп конд æй: «Еупæг
дæн æнæ дæу, уотæ еунæг æн Æдулий къæл-къæл худт зиани фин-
г^гбæл». Нæ дзоруп ащграбарсти туххæп: денгизи койгæпгæй ал-
ли уолæнбæл хецæиæй куд фæдздзордзæнæ? _.
9

Зии æп æ цард бскарæн. Еци зин пæ зиппуп адæммæ./Фал æ
уоди гъезæмарæ, æ тарф æрхунæй игуруй æ поэзи. Аци’дунебæл
лæвар пеци сс;>.
Журнал ку фæззиндтæй, уа?д мæмæ Оскар æрбацудæн. Адтæп
тухстхуз. Ци хабæрттæ ес, зæгъгæ ’й ку бафарстоп, уæд мæмæ
комкоммæ æрбакастæй е стур цæститæй ’ма загъта:
— Васо, уотæ ма кæнæ... — аци дзурди хæццæ æ сæр гъулæг
тплд бакодта, æ’ цæсгом ба расурх æй, — нæ гъæуй. Уæхæн æп-
пæлди аккаг пæ ’нцæ. ,
Ци балæдæруп мæгъудæй, е ’пдзæвгити кой ке кæиуй. Æ гу-
завæ дæр зæрди арфæй ке цудæй, уобæл дæр гурусхæгæпæн и ’ад-
тæн — Оскар кæнгæ мпуæ ци ’й, уой нæ зудта. Цума уæхæн лæг
ескæд райгурдæй, еухат ка нæ расапдта, мæнгæттæ ка нæ ра-:
дзурдта? Æвæдзи, пæ. Фалæ мæимæ ба уотæ кастæй æма кæсуй,
цума Оскари фæлдесонди мæигæттæ ’ма хийнæн æппундæр бунат
н ’адтæй, уомæп æма ’п сæ минкъий игъæстæ дæр маргæ кодтай- ,
дæ. Гъе, гъеуомæп пæ зудта царди фæззелæнти хæрам æма фид-
билизтæй æхе фæттилеф кæнун, уомæ гæсгæ нæ ергъæв кодта æ ^
игон уод карз хъисмæти æргом æма сосæг цæфтæй. Æ цуд зæн-
хæбæл адтæй раст æма æргом, æ фæпдаг — еупæг, иекæд си ра-
хнзтæй фæсвæдмæ, пекæд ранимахста æхе кедæр аууон. Еудзур-
дæй, Оскар аци цардæи ка бæззуй’, уæхæн адæймаг п ’адтæп, æ
сугъдæгдзийнадæ æпæвпæлдæй кæми багъæуай кодтайдæ, еци
дуйне пæма ’рцудæп. Оскарæп æ.еци иивидзиуари рагæй зудтон, ,
10

’ма ии е ’сæвди хабар ку фегъустон, уæд мæмæ уотæ фæккастæй,
цума æнæрцæугæ кæмæн н ’адтæй, еци гъуддаг æппунфæстаг
исæнхæст æй...
Оскари уарзтои, кæстæр æнсувæри куд фæууарзунцæ, уотæ. Е
дæр, æвæдзи, мæнмæ дардтæ хеопи зæрдæ. Æ тæккæ тухстдæр
сахæтти-еу мæ байагоридæ. Тухст сахæттæ ’ма тухст бæнттæ ба
е ’взопг уодбæл берæ адтæй. Оскар мæлæтдзаг тох кодта æ сай-
тапи хайпи хæццæ — æ нези хæццæ. Еци тохи адтæй еупæг, уæл-
дайдæр тар æхсæвти хуссæпбæл, æ сайтани хаймæ ба — æфсад:
парди хæрам æма цъумур, æхсæни царди æнæрастгъуддæгтæ, æх*
ца, мулк, хе уодп пайдабæл цифæнди нæфæткиаг гъуддаг дæр ка
бакæндзæнæй, уæхæн адæймæгти соцъа ’ма геруз... Сайтан гъавта
æ зунди тухæ басæттунмæ, цæмæй ибæл бæхбадт искодтай-
дæ. Фал Оскар еци мæлæтдзаг тохи састæй нæ байзадæй, басæт-
тæп дæр ип п ’адтæй, ,уомæн æма æ сугъдæгдзийнадæ ’ма искур^
диадæ æнæмæлæт разипдтæнцæ. Æ боп ку иæбал адтæй, уæд æ
уод Киристепау равардта Хуцауи къохмæ.
Ци ма зæгъоп æидæр? Зæгъуйнæгтæ берæ, хъæбæр берæ. Рæ-
стæг рацæудзæиæй, ма, ка ’й зоиуй, мæ бон исуа Оскари цард
æма исфæлдистади туххæн фулдæр æма бæстоидæр ниффиисун.
Нур ба мæ фæндуй, фепбæлгæй-еу не ’хсæи ци дзубандитæ рауа-
идæ, уонæй еугай скъуддзæгтæ æримисун. Ку зæгъун. Оскар мæ
фулдæр хат байагоридæ, æ уодæн амал ку пæбал еридæ, уæд.
Мæ бон куд уидæ, уотæ’й æрсабур кæпипæ, æ катай, æ гурусхитæ
æрнидæн кæнунбæл архайдтон. Нæ фембæлдæй нæ фæххецæпмæ
ци рæстæг рацæуидæ, уоми цума æ кемæ ссеридæ, уотæ мæмæ
арæх кастæй. Еухатт мин радзурдта, Мæскуй куд адтæй, ’ма æ
дзæбæхгæпæг снлгоймаг дохтур, профессори хæццæ се ’хсæн ци
дзубапди рауадæн, уой. Куд лæдæрдтæп, уотемæй Оскар мæлæ-
тæп иæ тарстæп, æ нез пи æ сæризунд ку бакъаппил кæна, уомæй.
Епи тас скон кодта профессорæн, ’ма е, æ пациентмæ лæмбунæг
байгъосгæй æргом загъта, дæ тас æнæбундор нæ ’й, зæгъгæ. Мæн-
мæ дессаг фæккастæй: циавæр профессор æй еци силгоймаг, нифс
байвæрунп бæстп лæги дзухпдзурдæй ка маруп! Куд алкæд, уо-
тæ уæддæр Оскар æидаг бакастæн адтæй сабур. Æ дохтури худ-
та æцæг адæймаг, зундгин, устур специалист.^Æргом ба, даи, æй
псдзорун кодтон мæхуæдæг, æз ин мæ зæрдæ куд райхалдтон, уо-
тæ мин е дæр æ зæрдæрайхалдта. Æз ннгъгъуди кодтои ’ма оа-
лæдæрдтæн силгоймаг профсссори уавæр:"æ размæ ка лæудтæй,
е уæхæи арфзунд, æмбаргæ æма кæдзос адæймаг адтæй, ’ма æ
боп нæ бацæй æ басайуп. Алли адæймаг дæр, дзурдтоп æз, аей хе-
пæп дуйпе, иез аЛкæмæп æпхузæп тухæ пæ кæиуй, а зæнхæбæл
берæ дсссæгтæ сс. Æрхастоп пп уæхæи дæицæ: Достоевскип Са-
дæй æверхъау незæн — эпилепсипæй. Еци нез адæймаги хъаурæ
11

уотæ басæттуй, ’ма нн æ уодй конд раййевуй, æ зупд йн æркуиæг
кæнуй. Фал Достоевскийæн ба æппундæр æ зундбæл нёцихузи
фæззиндтæй: е сфæлднстади бæрзонддæр цъонг, дуйнеон лите-
ратури гениалопдæр уадзимнстæй еу — роман «Братья Карама-
зовы» ниффииста æ царди.кæрони — цудæй ибæл æртинсæй ан-
земæ хæстæг!
Оскар дзуапп нæ равардта.
Дзорианæ литературæбæл дæр. Оскар, деклараци еу минкъй
дæр кæмæ хъæрттæй, еци поэзи æ зæрдæмæ нæ нста. Уомæ гæс-
гæ ба Геуæргйй фарсмæ неке ивардта. /Е гъудитæ ин мæхердйго-
нау ку дзорон, уæд уртæ уайуицæ; ес устур искурдиатгуи поэттæ,
фал æргом социалой, æхсæнадон, кенæ ба полйтикон темитæбæл
ке финстонцæ, е ба сæ се ’рдзон уагæбæл нæбал ниууадзуй, æр-
дзон ци нæ уа, е ба поэзи дæр нæй. Хъæбæр устур аргъ кодта
Созурæп дæр. 'Ма е лæдæрд гъуддаг æй: Созур æма Оскари мед- ,
гъезæмарæ æмхузæн æй.
Оскар дзурдæй агоруй, дзурди бон ци ’й, уомæй фулдæр: ара-
зуй, фæууинæн кæмæн ес, къохæй бавналæп кæмæ.ес, уæхæн
æнахур фæлгонцтæ. Хатгай-фæлгопцти æнаййепп растдзинади
туххæн нивондæн æрхæссуй форми, ’ма уæд рауæпæй-рауæнти
12

ритмнкæ фехæлуй, æмцæф нæбал фæккæнунцæ рифмитæ дæр.
Фалæ кæсæг’ уой не’ ’ргъуди кæнуй, е ’нкъарæнти тарф
æма æ гъудити арф ци нивестинити байвæруй, етæ дессаг
æма тæмæссаг ке фæуупцæ, уой туххæп. Æ фулдæр æидзæвгитæ
ба — уæлдайдæр 1976 анзи ке ниффипста, етæ — алцæмæй дæр
æнцæ æнæлазæ, ес си формæ æма медеси гармони, се’ наййеп
азæлдæй зæрдæбæл æрлæуун кæнунцæ Геуæргий хуæдзаргæ
поэзи.
Журпали аци номерæй ерæп Оскари пом. Æ уадзевзитæ ин
мухур кæнæн, æ фæсмæрдæ æхемæ ци фæткæбæл æвæрд адтæн-
цæ, уобæл. Мухур кæпæп, æхуæдæг æрдæгфннстбæл ке нимадта,
уони дæр, æ уруссаг финститæй дæр ин еу къуар хæссæн дæу
тæрхопмæ, зииаргъ кæсæг.
МАЛИТИ Васо.
13

I. Æ УОДÆГАСÆЙ МУХУРГОНД
КА ’РЦУДÆЙ, ЕЦИ УАДЗЕВЗИТÆ
НÆЙ МÆ БОН
Ций мæ бон? Кедæр гъудий æркъетæ
Мæ фæлгонц райдайæнæй даруй,
Кедæр артбæл уарзт фицуй къеретæ,
Кедæр хонхæй адæммæ заруй,
Æй мæ гъудий бауæр æведауцæ.
Нæ рæвдауй амонди бакаст.
Цæй, мæ къох, гæгъæдий реу ниууадзæ, —
Къæрандаси билтæй тæдзуй маст.
1976 анз
ИЗÆР
Хор ниййахста арви хурхн
Мæтъæл мегътæй ингин цихт.
Хорн тунтæ арви тургъи
Æнцæ цийни хизæй тигъд.
Уалæ скæсæ! Æ кæвдæсмæ
Догъон бæхау ледзуй хор.
Мæйи къинсæй и æхсæвæ
Стъалуй пеци фицуй дзол.
Ниуæстгунæй, нидæн заргæг
Дирзæг дортæбæл кеугæй,
Къанауи дон цийнæ ’гъзалгæй
Уайуй, зæрдн ’рхун тегъгæй.
1976 анз
* * *
Мегъти гъæмпæй дин и думгæ
Хæссуй стъалути æргъау.
Мæйи билтæ ехæи цумгæй
Уонæн кæнунцæ аргъау.
Синæр цæгъдун нур мæ зæрдæ,
Рагон фæлгонц æууелгæй-
Хæтуй царди нур мæ бæлдæ
Рифми дзелкъортæ едзгæй.
1976 анз
14

м. с.
Æз балвесдзæн дæуæн цийни хунтæй,
Царди реубæл хсдæзмолæ хор.
Исараздзæнæн мæ зæрди рохс фунтæй
Дæу зæрдæн сурх мегътæбæл бундор.
Ракордзæн уарзти фæндур амондæй,
Балæхордзæн мæ ргун дæ маст,
Фал æвеппайди цншш бæрзондæй
Макæд фехсæ æиæнвæрсоп каст.
1976 анз
КÆД?
Кæд уодзæн мæ æмдзæвгæн æ зæрдæ?
Кæд исбаддзæй хестæрæн мæ дзурд?
Кæд гъудити фингæбæл мæ бæлдæ
Басæтдзæнæй æрхуни базуг?
Дзурди хезни цъæх сæумæй изæрмæ
Мæ къæрандас æлвесуй мæ ззр,
Тохи врзбæл ба уалæ мæ сæрмæ
Йтуд æн мæ амондæн æ цар.
Тухст æууелуй мæ цийиæн æ таутæ,
Рист фæлсодзуй æмдзæзгæй æ хъонц,
Ратæрзтæ ’й, поэзий фиййаутæг
Царди хезни æй е дзæгъæл фонс!
1976 аиз
ЦИ КОДТОНЦÆ
Тгр æхсæвæ нæ дасуя æ рехæ,
Мæйи финкæй не ’хснуй æ цæсгон,
Уæхæн изæр лæг.ъæрдæй дзаг тегъæн
Дзæгъæл к>йтæй байдзаг уй æ ком.
Мæйи дзол^æ кæсундæ сæ деси,
Стъалуй цихтбæл ннздухсуй сæ каст.
Салд лæкьæрди кæрдзшш къæргсн
Саэ цæетæй ниттадзунцæ сæ маст.
Ци кæнуицæ махæн аци куйтæ?
Ци пи даруй тæнзæрдæ тикис?
Исрпстæй мæ æмдзæвгæн æ суйнæ,
Исрæйдтæй тæрггьæди къæбис.
1976 анз
15

САЛД ЗÆРБАТУК
Цæбæл кæуис, мæ зæрди бундор?
Куд талингæй мæ гъудий хæдзарæ...
Мæ æмдзæзгæ иссæй мæгургор,
Нæй мæ бон дзурдти согæй ннндзарун.
Мæ сагъæси тнкие æй мæллæг,
Хуæдмæл дзурдп æгасæй не ’ртасуй-
Æй мæ уарзти кæркдонæ ииллæг.
Мæ амонди уасæнгæ нæ уасуй.
Цъæх нзгæ мин бахуардта мæ дзурд.
Мæ зарæг æрлхгæдæй халасæй.
Салд зæрбатук абони бæлвурд
Æрхаудтæй мæ цийнити бæласæй.
1976 апз
СÆУМÆ ’
Думги зарлæ бериндзуй бæласæ,
Цъеути зар тургъæбæл ивулуй.
Дидипгути сагъаси халасæ
Зæихи горцъе хъуритæ кæнуй.
Налат думгæ уозуй зæнхи роетæ.
Сатæг дон хæл-хæл кæнун бупæй,
Арзи дзиппæн хорæй дзаг тæрхъостæ
Цийни тунтæ калунцæ зудæя.
1976 аиз
м. с.
Ций мæ дзурд! Царди сæнæн æ фникæ,
Сагъæсæн æ кæрдбадзæ ку æй.
Ес мæ реуи мæ уарзгæн æ фингæ,
Уобæл бадун дæуæн ихæс æй-
Уобæл ес цийни мегътæн сæ цихт.
Бахуæрдзæнæ æрхуни цæкутæ,
Уати ес тухсти горцъе ауигъд.
Ес уобæл æмдзæвгити фæткъутæ.
Фал нурмæ дæ цæститæн сæ уати
Ку лæууй хизи буни мæ худт.
Фал уомæн мæ æмдзæвгæ — не ’рвадæ,
Е дин алцн радзордзæй бæлвурд.
1976 анз
16

* • *
Думгæ мегъти къохмæрзæнтæй
Хорн цæстнсуг сæрфуй.
Зæнхæ къанæутти кæсæнтæй
Арви бауæрмæ кæсуй.
Дзæгъæл думгæ дин æ къелтæ
Хори сапойнæй æхснуй;
Хори тунти тæвдæ гъелæй
Хоихи мæкъур ниццæвуй.
Арви реуæн æ фæдæнти
Ниццæй къуæрун æз мæ каст.
Уарзти кизги æвæндонæй
Зæрдæй раскъæфуй мæ маст.
1975 анз
Тар æхсæвæ... Сагъæс зæрди гъолæн
Реуи ехбæл гиризæй гъазуй-..
Паддзах — думгæ мæйæ-мæгургорæн
Стъалуй саури арвмæ гæлдзуй.
Изгæ дуар ниццæйтелуй е ’фсæртæ,
Тургъи рони — сибирт æма стуф...
Мæйи финкæй æхснунцæ сæ сæртæ
Стъалуй сирдтæ, ме ’мдзæвгæ, мæ дзурд.
1976 анз
• * *
Сатæг сагъæс мæ тухсти къæреди
Думги хæтдзæ цæуй мæ рæбун.
Къæрандас ба дамгъати æркъети
Гæгъæдибæл итауй æрхун.
1976 анз
НÆ ГЪÆУНГÆ
Фуни аги фицуй нæ гъæуигæ,
Хори фунтæ æхсæвæ уинуй.
Сосæггæй расуг лæг — сатæг думгæ
Дуари билтæн æ батæ кæнуй.
Тургъи нана — зæронд уæрдундонæ
Кауи стуфæй æлвесуй аргъау.
Мшшин тургъæбæл арви хæдонæ
Фæлмæн уæлдæф искодта мадау.
1976 анз
2 Ираф № 2
17

* * *
Бэнасадæн кæнун, бонасадæн,
Æдзæсхез некæд дæн æрхунæй,
Ма мæ зæрди гъудити согфадæн —
Мæ æмдзæвгæ — лæууй кæлæнтæй-
Адæмæн бауарзтон æз берети,
Беретæн æууæндун мæ фæндон,
Фæл уæддæр æмдзæвгити къерсти
Æз иссерун æрхуни æрдо.
1976 анз
ЗИН БОН
Тухсти мегъи фицуцæ мæ бонтæ
Тухст æмдзæвгæй æхсун мæ цæсгон,
Уорс гæгъæдий лигъз бауæр фæсонтæ
Ниттудта къæрандаси халон.
Хаттæй-хатт æмдзæвгæн æ губуни
Æнæууилдæй иссерун фæлгонц.
Мæ сагъæси рæнгъити тар хуми
Дзæгъæл тезгъо кæнуй дзурдти фонс.
Мегъи раздарæн даруй мæ зæрдæ,
Хаттæй-хатт еу байсуеуй мæ зар.
Уазал зумæг баууелуй мæн сæрдæ,
’Ма ин арвбæл нийтауй æ цар.
1976 анз
МÆЙÆМÆ
Ци дин фæцæл дæуæн дæ хæдзарæ?
Ку нæбал дæ мæнау дæ сæрæн...
Ку æууели стъалути фæлхуарæ,
Тар æхсæвæ дæуæн — нивæрзæн.
Ци дæ фæндуй... ци кæни... ци дзори,
Ци ма хези... æрхезæ... цæуæн...
Тауæг думгæ низзелуй мæ цори
Мæйи цалх ба уомæн — æ сæмæн.
1976 анз
+ * *
Цæудзæнæн исон-бони нæхемæг
Зиндзæнæн æз мæ мадæ дæумæ..
Уозун нин æнкъард мегъæ нæ тегъæ,
Рæфтæбæл æрхун кæнуй сæумæ.
Куд цæрунцæ æдта нæ биионтæ?
Нæй æстонг нуазæгæй къæсæр?
Федар ма ’й тургън зæрдæ — кæркдонæ,
Æууелуй ма кæркитæн сæ гъæр?
18

Дæ лигъз дзурдæй хæссис нæ тикиси?
Баин дарис æхсир æма цихт?
Арæх еу мæн цума æримиси,
Арæх дæу фæффæндуй мæн фæййинд?
Цæудзæнæн исонбони нæхемæ,
Зиндзæнæн æз мæ мадæ дæумæ...
Уозуй нин æнкъард мегъæ нæ тегъæ,
Рæфтæбæл æрхун кæнуй сæумæ.
1976 анз
Мæ гъудити косартæн растсгъдзæи æ цар,
Ра ин уаддзæн æ тог,
Ра ин тондзæн æ зæрдæ,
Бацæйтондзæн амонди æвæрæнти дуар,
Ис дзи есдзæн уæд сог,
Зинги бæсти мæ бæлдæ,
Ннффæлсоддзæн цийнæ...
Баниуазæ æмдзæвгæ.
1976 анз
* • •
Нади ’взагбæл къолдзæхти къуæллитæг
Фингæбæл берекедти курæт,
Тургъи реуи къахнади бæлдтитæ,
Сæрдн рагъбæл цийнити нимæт.
Дуари билтæн дунгити ниббатæ,
Гæгъæдибæл ивулд мæ фæндон —
Етæ ’нцæ мæ гъудитæн сæ мадæ,
ЛГнæ уонæй цæрун нæй мæ бон.
1976 анз
• * •
Мæ роси фингæбæл
тæвдæ билти табай æрæвардтай,
Зирзиргæнгæ бавналдтай
уорс цонги арсгинæй мæ цонгмæ,
Хатиртæ ми курдтай-..
Ду мæ зæрди мæнæн рагæй тард дæ,
Ду нæбал дæ мæнæй;
æз гъз уой балæдæрдтæн ме ’рвонги.
Ду мæнæн ку нæбал дæ...
Ме ’взаги резгæ тъæиæн къохæй
Æз мæ реуи кисæй исистон
къæл-къæл худти абази
Ма ’н мæнæ, дæндæгути горенн
сæрти дзæгъд,:æгъгæнгæ нинтюхгæй,
Дæ цæстити дортæмæ фехстон...
Ни ’ммæ уадзæ!..
13/11-89 анз
19

м. д.
Дæ цæсгони уорс насæ — мæ фунти цъæх
зæлди,
Имиеун сау цæстити æппитæ:
Æнод реуи цулухъи мæ зæрдæ
Æрхуни зæгæлбæл исхæппилтæ’й.
Æнгъæлдзауæй цæрун: æнгъæлдзау
мæгур æй,
Ке хеза, е имæ æнæ зингæ к’уа:
Е/нæг дæн æнæ дæу; уотæ еунæг ма æй
Адулий къæл-къæл худт зиани фингæбæл.
17/11-89 анз
• * *
Дæ ниббати сурх мет
ниууардта мæ цæсгонбæл æдосæ,
Дæ сос дзурди уолæнтн æстуф
уати денгизи ивулуй,
Сæ зæлти рæсог финкæ
мæ гъости фæлорс хъулуф къостæй
Мæ оди боцикъамæ æвгæд
нæ фæцæй... Нихъулун.
Нихъулун дæ цæстити.
Хоиæ мæ дæ хæццæ ескумæ,
Зин мин æй еунæгæй;
берæгъ дæр еунæгæй нае цæруй...
Мæ цæстити тунтæ — сæригъуитæ
æхсун цæстисугти сулумæ,
Æнхьуæт реуи уæрмæй
исбуруй æ фазæбæл хæкъурц.
17/11-89 анз
* * *
Некæд уарзтон адæми
Раздæрти уарзинæ мæхе,
Фал иура мæхе дæр нæбал уарзун.
Фуддæр ма ци фæууй: мæ цæсгони
денгиз —. къæйнаг ех,
Ходæзмоли хæрæг
еци ехбæл истун нæ фæразуй.
Фуддæр ма ци фæууй:
реуи арми хæссун нимæхстæй,
Фæрскъити æнгулдзитæй хуæцун
фудзæрди уæззау дорбæл
фУДДæр ма ци фæууй: æмдзæвги рæнгъитæн
бид æхсæй
Тогфедуд бакæнун мæ рист оди.
4/Ш:89 анз
20

Ниуазæни гранат мæ Музæн æ гъæбесн
фехалдæй,
Фал мæлун нæ кумдта, дзиназта ма гъæрзгæй
кæмæдæр.
Еци кадæр ду дæ. Ду мæ Музи фудфунти
ехуарди,
Гъезæмари фуддоги кæнисæ ергъæв.
Æндæр ка?
Е дæумæ рагæй кувта... Цæугæй Поэзий
гъар гъæбесмæ,
Фиццаг бал дæу цæстити рæсог сауæдони
хæбæццæ сбадгæй,
Æ сагæхти æхеæнтæ æхсниДæ... Нура нæ
зиннис æ фæдесмæ.
Цæй, фæууæд уотæ дæр: мæлæг од кæмæи
фæууй адгин...
Ниуазæнй гранат мæ Музæн æ гъæбеси
фехалдæй,
Фал мæлун нæ бакумдта, е сони хъисмæт
ба уогæ ’й:
/Еррадони гъæлæсмæ бафтуйдзæй фудфунти
ехуарди,
Ма ’й е ба æууелдзæй хуссæнти
фæлмæнфид мутултæй.
1/111-89 анз
• * •
Нæ гъæун мæ Дигори,
Мæн дæр нæ гъæуй мæ Дигорæ..»
Нæ уарзгæй мæ адæми
се ’хсæн æргъæвст одæй цæрун...
Нæ гъудтæн мæ Дигори,
Мæн ба куд гъудæй мæ ДигорæЬ.
Нæ астæу — бæрзонд горен,
Амад æй цæстисуги дорæй.
Еци дор нæ арæнмæ
ластон мæ рист зæрди уæрдунн.
Мæ бæллецти орс кауæ?
Кæддæр æррадæнтти байзадæй,
Дохтиртæ ’й се взæгути сиутæй
фæлластонцæ уесгай.
Исбийон нæуæгæй?.. Ме 'взонгади циртбæл
бæлди таутæ не ’рзадæй...
Гъеуæхæн дессаг!-.
Нæ гъæун мæ Дигори,
Мæн дæр нæ гъæуис, мæ Дигорæ...
Ци ми кæни мæнæй? Ци ми кори?..
9/Ш-89 анз
21

* * *
Денгнз орс цæхъалти къелтæги дзабуртæй
Нæ науи сурх ростæ нæмуй...
Мæнбæл бостæ кæни?.. Куддæр ниссабур дæ...
Ме ’нгас æз раздахтон... куймæ.
Куйти берæ уарзун: куйтæ тæнзæрдæ ’нцæ,
Ду ба ми гъазтай цалдæр анзи.
Мæ билтæ (уинис: æнæбари!) сбадтæнцæ
Дæ билти ивад унитазбæл.
12/111-89 анз
• * *
Тар æхсæвæ... Зæрди тургъи сатæг къумти
Сос бæлдити гъунтъуз тикистæ хæтунцæ.
Они фæрци мæ сау фунти арф гъубулти
Хори мистæ нийахæссунмæ бæллун æз.
Хори мистæ?.. Хори мистæ, барвæндонæй
Ма бакомæ æвзуд оди цъимарамæ:
Ранигулæ, ранихъулæ арвидони,
Дæ циргъ тунти мудзуратæй мæ ниммарæ.
16/111-89
* * *
Дæ цæсгони будури ме ’зини ниббати
дзелкъортæ
Тæвдхæлæфæй уигътон мæ билтæй
сæумæраги абони...
Цæугæ кæни мæнæй. Рæубахудт дæ цæстити
сау къолтæй
Æрзилдæй мæнæрдæмæ. Лæуун æнæдзоргæй
донгони.
Цæугæ кæни абони... Мæ од æнæ дæу
басуйдзæнæй:
Мæ гъист царди æркъей хоргун бæнтти
фæсалæ нæййес.
Æнæ дæу мæ амоид — ресторанти æнод
расуг дзæнæт,
Хъахбай силти хъуритæ, уæдта —
хæкъурдгæнгæ — хъес-хъес.
18/111-89
22

Æвзаги лæдзæгæй сæри хъанзи бæласæ
цæгъдун,
Ревæд зæрди бæтмаимæ гъудити æнгозтæ
’гъзæлунцæ.
Тæходуй, ескæд ма сувæллонау уинæ
ходгæ фун..
Мегъæ бæнттæ мæбæл анзи Даргъ
донуайæнæй тæдзунцæ.
к нкъард царди къинсæй æнæ хори цирæ
ци гæнæн е,
Æнæ хори цъита зар, мæйау, бунтондæр
батар уй...
Финсæн сес — æстонг куй гæгъæдий
метæйдзаг цæлгæнæни
Сау пъерой æвзагæй дамгъати бугъзур
дортæ стæруй.
20/111-89
II. ÆМДЗÆВГЙТÆ*
ÆЗ ЗОНУН
Æз йонун! Мæ сагъæси уалдзигон таутæ
Фæззйегмæ нæ уодзæнцæ рæзæй идзаг.
Мæ бæЛлецти размæ исамайдзæй каутæ
Æ сиутæй адæми сау федиси саг.
Æз зонун! Мæ зæрдæ мин дзоруй уой алкæд,
Мæн реуи неке ссердзæй цийни фæрдуг,
Мæ зæрдæй артау искæлуй-еу мæ зарæг,
Кадæртæ ’й фæххонунцæ сайд ’ма рæдуд.
Цикорнй дидинæг сирæзтæй мэе зæрди,
Мæ бæлл’ецти хорæй æй алкæд тавуи,
Алкæд æй æртайун цæстисуги ’ртæхи,
Амонди хъурити ’й алли бон дарун.
Æнæ ’мбалæй, царди дæрзæгкаст будури
Æ адæ фесæфдзæй, басоддзæй æ уарзт,
Адæм æй байвæрдзæнцæ масти фæндури,
’Мæ мин æ сурх билтæй кæндзæнæй æ гъаст.
Фал бал æй бафсадон нур цийни хъуритæй,
Хорти ниуазæнæй æй скæнон донласт,
Уадзæ, ма ескæмæн æ цæрдæг гъудитæй
Нæ царди искæна рæстдзинадæй уарзт.
1976 анз.
1 Мухури цæунцæ фиццаг хатт. Оскар æхуæдæг е ’ндзæвгитæ куд дех кæ-
нуй, уотемæй сæ уадзæн.
23

МЕГЪÆ БОН
Сонет
Адтæй бабæй мегъæ бон мæнбæл абони,
Кæд хор æ рæсугъд цæстæй кастæй,
уæддæр,
Кæд бæлæстæ сæхе зилдтонцæ цъæх дони,
Кæд зæрдæ агурдта цийнитæ фулдæр.
Хори тунтæ кастæнцæ мæнмæ сау мегътау,
Бæлæсти сæбар-субур— ме ’знæгти гъæрау,
Мæ раст над — къæдзæхбæл тæссонтæ
саст хедау,
Къанæутти цæхъалтæ — мæ цæсти сугтау.
Гъарæнгæй мæмæ игъустæй цъеути зарæг,
Æрттивтонцæ сау хъæмайау уорс хуæнхтæ,
Иссæй мæ -зæрдæ ба хонхи комау нарæг,
Сагъæс дзи искодта сау урух хумтæ.
Бахаудтæн бабæй гъудити пеллон артмæ,
Сурх хъуæцæй кæсун лæкъун цæстæй мæ
цардмæ.
1976 анз.
КÆД ИСОН
(Уарзони монолог)
Бахаудтæн кедæр федиси хизи,
Кадæр мин балæхурдта мæ хор,
’Ма мæ уарзти сæргъи цирти бæсти
Мæтъæл каст кæнуй ристи бундор.
Ирайуй мæ зæрди артбæл цæхъалæй
Уарзги аги сау халони мард.
Тухстдзнйнади паддзах æригъал æй,
Мæ амондмæ исласта æ кард.
Гуппитæй хуайунцæ мæ тухст реун
Кæрæдзей циндзийнадæ ’ма маст,
Нуриуæнгæ нæма ’рдæн мæ кеми,
Нуриуæнгæ ма цъетуй мæ уарзт.
Хори ругæ мæбæл никъкъæтæр æй,
Сæлфуй мæбæл гъудити мегъæй,
Царди арвæй уорс мегъæ ниххудтæй,
Маст 1ъинк-тъинк кæнуй рæхуст зæрдæй.
Фæззæгъунцæ: «Арæх мегъæ бонбæл
Æрæздухсуй хор бон æ тунтæй».
’Ма кæд исон дæу талингæ ростæ
Æрсæрфндæ идзулд æ къохтæй.
1976 анз.
24

КИЗГÆ, КИЗГÆ
Кизгæ, кнзгæ! Æз дæумæ дзорун,
Дæумæ æрветун уарзти къос.
Кизгæ, кизгæ! Дæуæй æз корун
Дæ адгин дзурди еунæг рос.
Кизгæ, кизгæ! Мæ бæллец ласуй
Мæ уарзти айдæнау готон,
Мæ зæрдæ дæумæ æхе ’лвасун,
Нæййес мæ цийнитæн кæрон.
Мæ уарзти къос мин ма ракалæ,
Ма ’й комæ мастн æзмæнтун,
Гиризи мегъæй ма ниууарæ,
Федисбæл ма кæнæ æрхун.
Ма дарæ арт хулуй сагъæсмæ,
Ма тохæ изæлу хорбæл,
Ма дзорæ мастæйдзаг цæргæсмæ,
Ма фехсæ цийни дзурд кардбæл.
1976 анз.
ХОР
Мегъти къæбæлдзуг дзиккотæ
Хор сæумон тунтæй фасуй,
Кæрдтуй æЕæллад къадотæ
Цийни дзенети тавуй.
Уорс тæрхъостæ уорс фæрстæбæл
Уарзти фæрдгутау фехста,
Тæвдæ билтæй мин мæ ростæн
Уарзони ба никкодта.
Уарзонау, цæститæй гъазгæ,
Хонхи реу хъури кæнуй,
Цнйяи бæстæмæ дзиназгæ
Мæн бæллецтæ æрветуй.
Ез, дан, уоми расти зарæг,
Цæгъдуй си амонд фæндур,
Мегън цъопбæл тохи барæг
Кæрдуй масти даргъ будур.
1976 анз.
УАРЗОН
Будурн цъæх кæрдæги астæу,
Æрдзи хæзнадони хурфи
Дидинæг ниххудтæй мæ кастмæ,
Æрхун батухта мæ зæрди.
Нæ зонун, цæмæгæсгæ дæубæл
Мæ цийни изæлу ’стухтои —
Хори ходæзмолæ тунтæбæл
Арви сæрбæттæн æргæлстон.
25

Нæ зонун, цæмæн мæ тар зæрдн
Сирæзтæ ду сагъæсау нур,
Цæмæи ристбæл цнйнæ ннвæнди,
Кастæн мæбæл цæгъди фæндур.
Цæмæн дæ цæститæ, цирентау,
Мæ рэумæ калунцæ сурх арт,
Дæ сагъæс ба, хори къалеутау,
Кæнуй мин рæсугъд царди зар.
Æз царди будури не ’ссирдтоп
Дæуау рохс дидинæг нурмæ,
Дзæбæх æвæдзи нæ агурдтон —
Сау маст мæ искодта курмæ.
Кæд мин дæ сурх билти цъæхъалтæ
Мæ реу бауозионцæ нур,
Кæд мин дæ уалдзигон цъæх таутæ
Исиуонцæ цийни будур.
* * *
Алли сæумæ дони ’ртæхи.
Арви рохс цæстисугау,
Æз фæууинун уомæл зæнхи
Дæу цæститæ фæрдгутау.
Хори тунти ходуни
Æрбацæуис ду мæ зæрди,
Ме ’взонг сагъæсти хумти.
Æрбацæуис, æрбаледзис,
Æрбатонис реуи дуар,
’Ма сабургай, æнæ ’ндеугæй
Никкæнис зæрдуозæн зар.
Арв нихходуй, арв низмæлуй,
Сурх думги хæццæ æмгъæр ’
Бæласæ ба уин фæццæгъдун
Æ уæздан сифтæй фæндур.
Æнзонгæй ранихъулун
Зæрди уæлдæфи æваст,
Фурдессагæй ранихъуæрун
Реуи сурхзинг цæфсгæ маст.
Мæ хæлар дидинæг сосæй
Фæдздзоруй алкæд дæубæл,
Хор дæр мин е ’фсæрмдзаст рохсæй
Кæнуй тауæрæгъ дæубæл,
Æрдзæ дæр мин дæу кой кæнуй,
Цъеуи зарди дæр-дæ дзурд.
Мæ зæрдæбæл дæу каст зелуй —
Æфсармдзаст æма рæсугъд.
1976 анз.
26

* * *
Ци зæгъæн ес, æгæр лæмæгъ,
Æз æгæр мæтъæл алкæд фннсун.
«Обрæзти» ивадхуз тæбæгъ
Нæбæзгæ рифмитæй ниййинсун.
Фæддарун хулуй согмæ арт,
Мæ сагъæс фæууй лæкъун, салд.
Цикорий ирддзæстæ фæрдуг
Фæххонун сау, фæлнвд, рæдуд.
Адæми рæстдзийнади хонх
Æз фæууинун фæливд бæрзæндтæй,
Уазал дони рацæвгæй къох —
Исесун æн тулфæ нивæндгæй.
1976 анз.
БАЗОН-БАЗОН
Базон-базон, рæсугъд кизгæ,
Цц дин зæгъдзæн бæлвурдæй,
Циуавæр дзурдæй тухсти изгæ
Æз ратондзæн дæ зæрдæй.
Нæ дин дæн æз æнæзонгæ,
Æй мæ зæрдæ дæу евгед,
Тухсти Хуцаумæ карз уогæй
Æй мæ циннæ берекет.
Базон-базон, рæсугъд кизгæ,
Ци дин зæгъдзæн бæлвурдæй,
Циуавæр дзурдзей тухсти изгæ
Æз ратондзæн дæ зæрдæй.
1976 анз.
•к * ’к
Туххæйдæр æз мæхе хестæр хонун —
Мæ æмдзæвгæ тухдасæ кæнуй.
Мæн гъудити толæни ниттолун
Хестæрти фингæбæл фæффæндуй.
Цæмæн дæн æз фæлгонцти хæзнамæ
Уарзт лæхоргæй уотæ тулаваст?
Цæй туххæй сагъæси дзæхæрамæ
Бакодтон гиризкæнгæй мæ уарзт?
Ноябрь. 1976 анз.
ÆМДЗÆВГИТИ АРАХЪ
Рифми ухстбæл мæ гъудитæ
Бакæндзæнæн аци бон,
Уарзти толæн æд хъуритæ
Бахуæрдзæнæн уæд фæндон.
27

Ше æмдзæвтæбæл базуртæ
Æритаудзæй мæ амонд.
Цинни рæзæйдзаг будуртæ
Мæнæн уодзæндæ зуидгонд.
Уоци рæстæг æвеппайди
Цийни тунти ходгæ арт
Мæ фалгонцти хускъæ задн
Ниссæтдзæй ирæзти кард,
Гъудий лæхурдбæл е аги
Æ^гæд ку ’рцæуа исон,
Уæд æмдзæвгити арахъи
Æртад уодзæй мæ фæндон.
Уарзти бæлæгъæн æд цийнæ
Е уайдзæнæй æд фæлгонц,
Ма ин рохс царди сарсийнæ
Ниффæлсоддзæй æ рæсог.
1976 анз.
ÆЗ НÆ ДÆН ПОЭТ
Ани æз нæ хоиун æмдзæвгитæ,
Мæ фæлгонц æй нерæнги хъумуз.
Царди хезни дзурдти уæриккитæ
Рифми цъоппæй не ’ссæицæ гъунтуз.
Аййевади фингæбæл не ’нгъезуй
Æмдзæвги тæбæгъбæл ковун карк.
Тухсти цирæй дзурдти дон æнгъезуй,
Ристи изгæ инсуй тохи кард.
Царв исцæгъддзæн сскæд мæ финститæй,
Донуг зæрдæн бадардзæн фæндон,
Рохс гъудити къанауи сурх билтæй
Баннуаздзæн æцæг уарзти дой.
1976 анз.
* * *
Æй мæ æмдзæвги бауæр æхснуйнаг,
Нийбæл къæтæр æй сау æрхуни мела,
Æй мæ гъудити басæ фицуйнаг,
Æ хом сойнæй иссæй фæлгонц сæрзела
Мæ дзурдтæ мин нихснæндзæй уарзти дон,
Мæ хусти къеуи фесæфдзæй мæ цийнæ,
Мæ фæлгонцти æркъетæ мин исон
Амонд бампъоздзæй сагъæси æрцийæй.
Ноябрь. 1976 анз.
28

* * '.V
Мæ æмдзæвгæбæл цийии цæфхæдтæ
Ннссагътай уарзтн курдони ду.
Мæ рзуи сау лæкъæрдæ — ци фæдтæ?
Æй донласт мæ амонди кæрдту.
Арф æрхуни систæ мæ фæндонн.
Масти руги нæ ерун бунат,
Зиндзннæдти хæфсæ тухсти доии
Некæмæнбал рахæндзæй æ зард.
Ноябрь. 1976 анз.
ÆНДИС
Фæссæйгæ ’й «æндисæй» мæ æмдзæвгæ,
Даргъ рæнгъитæн батадæй сæ тог.
Нæ, иæ кæнуй æхсир нуриуæнгæ
Салд кæвдæси мæ фæлгонцн гъог.
Нæй мæ бон ниллæмарун мæ зæрдæ,
Нæй æмдзæвгæ нийахсуи мæ бон,
Уазал мегъи фесавдæй мæ бæлдæ,
Мггъæ бон ми агоруй хъалон.
1978 аиз.
АЦИ БÆНТТИ
Аци бæнтти нæ ерун мæ уасæ,
Хори тунтæн басастæй сæ цоиг,
Баниуазун фæлгонцтæн сæ басæ,
Мегъти сæнæй нæ кæнун æрвонг.
Думги цирæй æхснун æдедзæвгитæ,
Дзурдти дор^æй искодтон кæртæ.
Сувæллонау гъудити рæкгъитæ
Гæгъæдибæл калунцæ сæтæ.
1978 анз.
ТУХСТ
Мæ гъудий цæстнги сæлфунæгмæ
Катайлæууæ кæнуй в.æ атшпд,
Гьнст сæуми мæ æмдзæвги иуæнгтæ
Рлсти тулфæй исунцæ фу^конд.
Фæлгонцбæл æз бакæнун бузитæ,
Мегъæбæл басадзун æфцæкъуа,
Хори тунти зæрдсодзæн æрцитæ
Баниуазунцæ дзурдти сикъа.
Æмдзæвгитæй арæзт цъопп-гъæццоли
Мæ зæрдæн нæ фæййерун б>нат,
Уарзти цæстити арти фунх дзочи —
Хъурий хъаппн — иссерун æз кард.
1976 анз.
29

САЙТАН
Цæруй æвæдзи мæ зæрди сайтæнттæ,
Кенæдта а ци дессаг æй, гормон, —
Мæ гъудити рæсугъдбазур бæлæутæ
Мæ финститæй фæттахтæнцæ æргом.
1976 анз.
* * *
Думгæ мегъти къохмæрзæнтæй
Хори цæстисуг сæрфуй,
Зæнхæ къанæутти кæсæнтæй
Арви бауæрмæ кæсуй.
Дзæгъæл думгæ дин æ къслтæ
Хори сапойнæй æхснуй,
Хори тунти тæвдæ гъелæй
Хонхи мæкъур ниццæвуй.
Арви реуæн æ фæдæнти
Ниццæйкъуæрун æз мæ каст,
Уарзтн кизги æвæндонæй
Зæрдæй раскъæфуй мæ маст.
1976 анз.
НÆМА ЗОНУН
Нæма зонун æз нерæнги
Царди игæрæн æ маст,
Мади хъури мин ме ’уæнгти
Тогау рауагъта æ уарзт.
Арви мегъи сæкæрдони
Æхснуй цæстæ æ бакаст,
Мæ сагъæси сæригъунтæ
Æнцæ хори тунтæй фаст.
20/XII—76 анз.
ДÆУÆЙ КОРУН
Цийни дунгæй ’ма масти бæкъуæлтæй
Цард æлвесуй амондн тунæ...
Ристи циргъ, æнæхатир зæгæлтæн
Цъæстæгонд æрцудæй мæ зæрдæ.
Ци кæнон?! Ци кæнон, уой нæ зонун,
Ка мпн райсдзæн мæ тухстн нимæт?
Амондæй уарзти дзенет ракорун, —
Е мин радгуй хъуримæ фæрæт.
30

Цн кæнон, ци кæнон! Дæумæ дзорун,
Дæуæй агорун цийни фæндур.
Ци кæнон, ци кæнон! Дæуæй корун
Рæстдзийнади цъæхзæлдæ будур.
1976 анз.
ÆЗ ÆВÆДЗИ
Æз, æвæдзн, ме ’мдзæвгæн æ къæхтæ
Царди горцъебæл арæх сæрфун,
Рæнгъи сæфтæгбæл рифми цæфхæдтæ
Гæгъæдибæл къслтæгц дарун.
Кенæдта мæ æмдзæвгæн æ ходи
Хъал фæлгонц ниггæлдзидæ еу дзурд,
Нæ! Мæ зар исæнгъизтæй мæ уоди,
Сапойнау исфинкæ ’й мæ рæдуд.
23/ХИ—76 анз.
ÆВÆДЗИ
Мæ фæлгонц нæ хуæруй дзурди кæрдзин,
Мард сæргондбæл ку бадуй æнцад.
Уар зт аргъæвнæ уомæн, æвæдзи,
Ислахсдзæй æмбуд рæнгъи дæндаг.
22/ХИ—76 анз.
МÆ ЦАРД
Ку цæрон æз а царди ?тп анзи,
Цард мæнæн ку æууеля мæ зунд,
Уæд арви тар мæйи сæри хъанзи
Думгл къосæй ни’згæн^зæп мæ дзурд.
На ма еу ку мæлок æнæбари,
Цард æууелгæй ку ’сзсон мæ уод,
Уæд мæбæл мæ æмдзæвги дзиуари
Тохи кæрци ’саргъауæд мæ тог.
1976 анз.
УАРЗТ
Мæ тухсти зæрди кæкдæси
Цийпæн райгурдæп уарзт,
Мæ æмдзæвгæи æ къæси
Рифмн уозуй дæ каст.
Фæлмæн сæрдæл æ залæ
Амонд базуилдта нур,
Дæу бахудти сурх халæн
Бахундзæи мæ фæндур.
1976 анз.
31

ÆНКЪАРД ÆМДЗÆВГÆ
Æмдзæвгæй бауæззау æй мæ зæрдæ,
Сагъæсæй исæнгъизтæй мæ тухст.
Уарзти уæлмæрдти цийни цъæх зæлдæ
ЛГй мæнæн мæ цæститæй æмпъузт,
Къæрандас! Цорибадæг ислæууæ,
Мæ реуæй рацæйхезуй мæ рист —
Уарзти кард ин æ зæрди ниццæвæ,
Дзурдти рæзæй искæнæ ин хист.
1976 анз.
СÆУМÆ
Æрдзæбæл хор æ сагъæстæ хæссуй,
Уорс мегъти рохси ’ртайунцæ бæлæутæ,
Дони цæхъалтæй сæумон бон ходуй,
Арвæй ледзунцæ сау мегъти гæлæутæ.
Е ’уæнгтæй гъазуй бæзæрхуг æрдзæ,
Низзарунцæ хуссигъæлдзæгæй цъеутæ,
Хор мæмæ даруй цийнити фæрцæ,
Сæ къох телунцæ гæдити къалеутæ.
Æздухсуй мæбæл, уарзонау дæ худт,
Низзарунцæ хуссигъæлдзæгæй цъэутæ.
Кæд ес мæ зæрдн талингæ рæдуд,
Уæд лæудзæнæй мæ реубæл хорбон
дуаргæс.
Август. 1976 анз.
НÆБАЛ
Нæбал уодæнсуй мæ зæрдæ
Уарзти фингæбæл кæрдзин,
Кæдзос зæрдæбæл лæкъæрдæ,
Зарбæл евтигъд царди зин.
Нæбал комуй мæ зæрватуг
Хорти зæлдæбææл заруи.
Нур мæ гъудити сурх фæрдуг. "
Царди курдони дарун.
1976 анз.
ÆХСÆВÆ
Дигори хуæнхтæбæл æруагъта цæргæсау
Сау фуни базуртæ æхсæви паддзах,
Нимæти æхе батухта тухст бæлццонау
Хори ходæзмол, зæрдиуарзон бакаст.
32

Æхе башшахста адæми федисæй,
Фæллигъдæй идармæ мæнгæтти бæстæй,
Уордиги — æхсæви талингæ къæсæрæй
Нур бабæй гъæуай кæнуй амонд бунæй.
Нигъгъос æй фуртæссæй къæсхуртæ сау
къæдзæх,
Къанау зæнхи, гъоси цидæртæ дзоруи.
Еуварси кæмндæр Терк мæстгун цæхъалтæй
Æрдзæй уарзондзинадæ тухæйдæр корун.
Æвæдзи, не Мирдта е уарзон æ царди,
Æвæдзи нæ зонун амонди бакаст,
Хорн тунтн цнйиæ не ’гъусуй æ зардн
Кæиун мин, æвæдзи, е ’нкъард царди гъаст.
Æ сагьæс мæнмæ æвдесуй æ цæхъалти,
Æ цæстисуг калуй пурхæнтæй хонхбæл.
Дессаги гъудитæ игъусуй æ зарди,
Дессаги цийнитæ кæнуй нур мæнбæл.
Май. 1976 анз.
КУЙ
Уалдзигон изæртæ махмæ
Æнцæ сагъæсау рæс}гъд,
С1ъалутæ ба мæйи артмæ
Еумæ бадунцæ æнцъулд,
Еумæ кæиуицæ сæ зарæг
Сæ медастæу сосæггай,
Арви ком ба хонхау нарæг
Лæууй цирентæ калгæй.
Аци афон æз дæр фæббадун
Бæласи буни æнцад
’Ма мæ цæститæй ниссадзун
Мæтъæл арви мæтъæл кард,
Лæкъун сагъæстæ мæ сæри
Искæиунцæ фусунуат
’Ма стъалутау зæрди цади
Исасодзунцæ сурх арт.
Еуварсдæр ба мæ рæбунти
Сайд гæппитæ кæнуй куй
Разелуй мæ къæхти бунти
Ма сувæллонау кæуй.
Уой, æвæдзи, мæстæй маргæ,
Ратæрунцæ хæдзарæй,
’Ма алли ’йзæр мæстæй зарг^
Хæтуй стонгæй, дзæгъæлæй.
Фал мæн федар, дории зæрдæ
Уомæ некæд райгъал æй,
Мæ къох ба еу дзоли къæбæр
Уомæн раттунгъон не ^ссæй.
Нури уæнгтæ уой тухст зинтæ
3 Ираф № 2 33

Мæнмæ адтæнцæ идард,—
Цума лæгъуз мегъæ боии
Нурмæ не ’руидтон мæ цард.
Нæ ин базудтон æ адæ
Берæ æнзтæ фæццæргæй,
Некæд рахаудтæй мæ зæрдæ
Цийни рæсугъд къæдзæхæй.
Мæ уод ба дорау ниссалдæй
Мæ сау зæрди ехæнæй,
Мæ тæрегъæд дæр фесавдæй
Гъæмпи халау пурхæнæй.
Æз æма еци куйн астæу
Цæуй царди дорин над,
'Ма нæ сагъæстæ цæргæсау
Кæнунцæ еухузон зард.
Еухузи цæхъалтæй коруй
Нæ дууей зæрдæ дæр уарзт,
Еухузи карзæн агоруй
Царди рохс æма бунат.
Май. 1976 анз.
Дигорæ.
М С.
Æндæр гæнæн мæнæн ку нæбал ес,
Мæн бахудт ку нæ æхсуй дæу каст,
Нæ комис косартæн цнйни далис —
Рифми цæнхи ниттолон мæ уарзт.
Ци й мæ дзурд?! Царди сæнæн æ финкæ,
Сагъæсæн æ кæрдбадзæ ку æй.
Ес мæ реуи мæ уарзтæн æ фингæ,
Уобæл бадун дæуæн ихæс æй.
Ес уобæл æмдзæвгити фæткъутæ,
Уобæл ес цийни мегътæн сæ цихт,
Бахуæрдзæнæ æрхуни цæкутæ,
Уати ес тухсти горцъе ауигъд.
Фал нур ма дæ цæститæн сæ уати
Ку лæууй хизи буни мæ худт,
Фал уомæн мæ æмдзæвгæ ’й е ’рвадæ
Е дин алци радзордзæй бæлвурд.
1976 ацз.
ТУХСТ
Æй фæлгонц æмдзæзгæн æ мицъа,
Фал æууæндæ ме ’мбад æнæбари;
Нæй æмдзæвги къохдарæн хиццаг,
Дæ зæрдæ ’йнæ бакомдзæй дзиуари.
34

Нæ дæдтун æз мæ хор некæмæн.
Маке доцæд | æ зæрди фæздонæ.
Уарзти цалхæн æй цийнæ сæмæн,
Тухст зæрдæн ба — æрхун æ хæдонæ.
1976 анз.
НÆ ФЕДАУИС МÆ ХÆЦЦÆ
Мæ æмдзæвгæ! Фæццо дæ цæгатмæ!
Дæ хецау даг |! Уарзун дæ! Фæццо!
Цæмæн æрцудтæ лæгмæ ду уарзтмæ?
Цийни ’фсини уарзун нæй æнцон.
Нæ федауис! Нæ уарзи дæ лæги,
Басастай тъæригъоси рæхис.
Гъезæмари бауарзтай æрæги,
Тухсти пихси æ хæццæ фæууис.
Фæ-дин зиндзæй, æвæдзи, фæсевæд,
Цорибадæг дин рифмæ фæууæд.
Бæрци саргъæй фæлгонц-еу æрхезæд,
Думги æхсæй дæ-еу ниццæвæд.
1976 анз.
УАЦАЙРАГ ЦÆРГÆС ХАЛÆНТТИ АСТÆУ
Æз райгурдтæн хонхи рехæгин цъетебæл,
Мæ мадæ мæ хаста е ’знæгти тогæй.
Æз раги исахур дæн арзи дзснетбæл,
Амонд исамадтон æз хори тунгæй.
Къæдзæхти æгъдæудтæбæл цудтæн
рагæйдæр,
Амудта мин Терки цæхъалдон æ зунд,
Æдзæргæ сау мæсуг мæ кодта иуазæг,
Тогæй бафединæ æгадæ рæдуд.
Мæ сæрмæ некæд æрхастон æгадæ;
Мæн неке басайдта нард фиди хъуæлæй;
Ме ’рфгутæ адтæнцæ сагъæси кæрдбадзæ;
Мæ зæрдæ мæ реуæй æндæмæ тундзтæй.
Фал нур ба ’сивдулдтæн мæ уотхари тоги
Кæд мæ сумах царви ’ртаетæ уæддæр,
Мæ сæрмæ не ’рхастайнæ раги, мæ доги,
Сумах хæццæ еумæ зелунмæ арвбæл.
Сæхе уи разелунцæ хуæнхтæ сумахæй;
Нæ уæ фæсмæрунцæ нæ цъæх будуртæ;
Æрдзæ уæ расоруй æ фуртти нихасæй;
Иуазæг уæ хонунцæ саусæр хумтæ.
35

Сумах нæ зонетæ уотнд, лæвар амонд,
Уæд уод æхе ’ртайуй сау мулки цади.
Мæнæн ба æй хонхи æргомдзинадæ зундгонд
Еци амонд æй мæнæн Хуцау мæ царди.
1976 анз.
Мæнæ арвбæл искодта нгакæ,
Тсрки дои æстæруй дирзæг дор,
Арви нимæтбæл стъалу нигъзалгæн
Сос думгæ æууелуй мæйи дзол.
Арф гъудий сау хъæпнæлги мæ зæрдæ
Аййевади уæлмæрдти лæууй.
Æмдзæвгити |иртбæл тухсти зæлдæ
Тзр æхсæвæ мæнæ æвæруй.
Дзурдти мети ниссалдæй гæгъæди,
Къæрандас фехста уарзти кæрцæ,
Мæ амонд ба фæлгонцти тар гъæди
Иссердта тухсти къерен фæрцæ.
1976 анз.
ПОЭТТÆ
Ескæд ба, æвæдзн, берæ æнзти фæсте,
Техникæ ку суа нæ рохс царди паддзах,
Уæд зæ’гкдзæнæй киунугæ аргъаугæй еске:
«Мæнæ байгъосайтæ, финсунцæ дзссаг:
Раги ба, дан, адтæй уæхæн æрра адæм —
Поэттæ худтонцæ уæлиауæй сæхе,
Надамонæг адтæнцæ алкæддæр цардæн,
Зиндзийнади сайтан цудæй сæ фæсте.
Знæгтæ сæмæ тундзтæнцæ маруни фæндæй,
Мæлæт син цæттæ кодта рагацау цирт,
Сæ сагъæс æвдистонцæ дони низмæлдæй,
Сæ зæрди ба бадтæй æрра гъæддон сирд.
Мæнгæтти к.ъæдзæхтæ пурх кодтонцæ
дзурдæй,
Рæстдзийнадæ адтæй сæ уæлдæр хуцау,
Æртæфсидæ арви зæрдæ дæр сæ зæрдæй,
Æнкъард цæстисугтæ калидæ донау.
Некæддæр цудæнцæ урух ма лигъз надбæл,
Цардн къахæнрæбун уидтонцæ амонд,
Некæд иссæййевдзи ’нцæ сæхе знн цардбæл,
Сæ уоди цирентæ тахтæнцæ бæрзонд».
36

* V- *
Дзæгъæл куйти цæстити къимбустæ —
Уони гъарæй иссерун æз тафст.
Мæ тæрегъæд, ци бæсти ниххустæ?
Ке тухстæй æй дæ цæстисуг ахст?
Мæ цæстити къохтæбæл къуæллитæ,
Мæ билги сосæг дзурд ’ма сибирт,
Мæ уарзти къудурони фæркитæ—
Уонæн æй мæ æмдзæвгæ сæ цирт.
Фал уæддæр, цид, ефстагмæ ме ’взагæй
Никкæуй колш сæтæй мæ загъд:
«Зæрди киндзæн куд нæй кенкегъазæ
Рæстдзийнадæ, тæрегъæд ’ма уарзт».
1976 анз.
НАНАЙ МÆЛÆТ
Мæ цæстити æркъети кæуни фæсалæ,
Уазал рос цæстисугæй æмпъузт,
Мæ амондæн мæнæ æрискъудæй æ залæ,
Хори реуи нæтуй думги ухст. ..
Ох нана! Мæ нана! Ку лæуун æз дæ сæргъи,
Ци кæнон, ци зæгъон, куд кæнон?!
Æз федар ку бадун царди цийнæн æ сæргъи,
Фал мæлæтæн ду федис хъалон.
Ци кæнон? Ци кæнон? Ду мæнмæ æригъосæ..,
Ци кæнон?.. Бамæтъæлæй дæ каст...
Æрхуни рæхисæй мæ зæрди тъæригъосмæ
Баст байзадæй думгæмæ мæ уарзт.
1977 анз*
ДЗÆГЪÆЛ КУЙМÆ
Æрбацо, æрбаледзæ мæнмæ,
Æрбатохæ дæхе мæ гъæбеси,—
Дæу цæстити сикъатæй сæумæ
Баниуазун тæрегъæди месин.
Æрбауайæ æдта, æрбацо,
Ма ми тæрсæ мæнæй, куд де ’знагæй.
Рист цудæй уарзти хистмæ хуæццо
'Ма нистардта фингтæ мегъти ’взагæй.
’Ма нур ба еунæгæй уомæгæсгæ
Мæ цæститæй хуæрун думги цихт,
'Ма нурмæ мæ цæстити бидарки
Цийни бæх æй сидзмудзи ефтигъд.
37

Уомæгæсгæ, æвæдзи, бæлæстæ
Хускъæ сифæй æхснунцæ мæ реу,
'Ма хуссæги хæдони гъæубæстæ
Æрветуйцæ æрхуни фæрзеу.
Æрбацо, æрбаледзæ мæнмæ,
Æрбатохæ дæхе мæ гъæбеси,—
Дæу цæстити сикъатæй сæумæ
Баниуазун тæрегъæди месин.
1976 анз.
* * *
Рифми авдæни æз ку ниббастон мæ зæрдæ
Мæ æрхун ин ку даруй дзидзн.
Зуймон бони дæр ин æхсирæн ес хор-^сæрдæ
Дзурд æстонги — фæлгонци кæрдзин.
Фал уæддæр е абонмæ агоруй цидæртæ,
Цæбæлдæр мæ æмдзæвгæй кæуй,
Уæд разгелуй рифмæй царди пеци цæхæртæ,
Уæд сæбæл зинти дон бакалуй.
1976 анз.
* * *
Ду мæ зæрди мæнæн æрифтудтæ,
мæ мадæ, абони.
Куд зин æй мæ зæрдæн æууелун зуст
æрхуни уелухъ.
Рагъазис цæститæбæл: лæууис нæ
дзатмайæн æ рони
’ма дæ цæстæбæл ес цæстисуги ’рттевагæ
цулухъ.
Куд зин æй... Куд зин æн мин, æдта,
уарунбони,
Ресторанæн сах дон сæлфунæгæй
æхснуй æ цæсгон...
1976 анз.
* * *
Æз райгурдтæн хонхрæбун Дигори,
Дигорæ ’й мæ зæрдæн æ цохъа.
Зæрди кизгæ’Ыэ царди — уосгори
Æцæг уарзтæй ами бауарзта.
Ами æз исгъомбæл дæн æд мадæ,
’Ма, æвæдзи... Æвæдзи, уомæн
Хонхмæ лæгмæ æрцæудзæй мæ кадæ,
Кæд мин кадæ ескæд уа мæнæн.
1978 анз.
38

ГИБИЗТИ ОСКАРÆН
Цæбæл зарис, битдзеу, цæбæл зарис,
С1.у нимæти ма тохæ ду хор,
Æмдзæвги рæнгъитæй цæмэен фасис
Ду нæ царди дзиккоти цæлхдор?
Де ’взонг сагъæсти дорин куройнæ
Цийни тунтæ раинсуй æваст,
Ескæд уодзæй дæ зурнæ буройнæ,
Амонд днн инййауаздзæй дæ маст.
1976 анз.
СÆУМÆ
Думги зармæ бериндзуй бæласæ,
Цъеути зар тургъæбæл ивулуй,
Дидингути сагъæси халасæ
Зæнхи горцъе хъуритæ кæнуй.
Налат думгæ уозуй зæнхи ростæ,
Сатæг дон къæл-къæл кæнуй бунæй.
Арви дзиппæй хорæйдзаг тæрхъостæ
Цийни тунтæ калунцæ зудæй.
1976 анз.
* * *
Эх, æдта, дæу цæстити раздарæн
Мæн æрхун ку фæддардта фарнæй,
Фал уæддæр цидæр хузи, ме ’нгарæ,
Мæ æнкъард нæ фæллигъдæй мæнæй.
Сатæг сагъæс мæ тухсти къæреди
Думги хæтдзаэчцæуи мæ рæбун,
Къæрандас ба дамгъатй æркъети
Пзгъæдибæл итауй æрхун.
1976 анз.
III. ÆРДÆГФИНСТИТÆ
ИЗÆР
Синæр цæгъдуй зæронд уæрдундонæ
Дуари хъист цæгиндзæй æууелгæй.
Дуари бæхбæл нур цæги идонæ
Мæ нана бакодта фæлладæй.
Ба-мæ хондзæй нуртæккæ æ уатмæ,
’Ма аргъæутти авдæни рæхцгæй
Игъосдзæн æдзинæг думги зармæ,
Гъудий дзосæй мæ зæрдæ гъæцгæй...
1976 анз
39

* * *
Эх, æдта, нур е ба ци дессаг æйг
Циуавæр æй, ци ’нахур мæ рист.
Тухсти лæгтæй мæ зæрдæ байдзаг æй,
Мегъти разæй кæнунцæ мин хист.
Нæбал уодзæй нур уарзти циргъ ухстæй
Зинти реу нур мæ бон рæтъозун —
Куд нæййес хорин сæрди иъæстуйæй,
Зумæги ех бауæр æмпъозæн...
1976 анз
* * *
Никкодтон мæ гъæбеси нæ гъоги
’Ма кæугæй исбадтæн æ рæбун.
Æ цæсти саури зæрди ходи
Е мæнæн ниггæлста æд æрхун.
Айдагъ е мин кæнуй ку тæрегъæд,
Айдагъ е ку лæдæруй мæ зин.
Е мæбæл макæдтæр исæййевæд,
Ба-мин дарæд æ касти кæрдзин...
* * *
Æрцудтæн хæкъурцгæнгæ нæхемае,
Адтæй, адтæй мæмаэ цидæр зин,
Уомæгæсгæ æрфгути æфсæртæй
Æууилдтон уæрдундони кæрдзин...
1976 анз
* * *
Билти фадуг æвзаги зæнгæбæл
Тъæп-тъæп кæнгæй кæнуй æ фæдес.
Æрхаудтæй нур мæ гъуди зæнхæмæ,
Нæуæг гъудн ба мæнмæ нæййес...
1976 анз
• * •
Изæрдар!.. Ресторани идонæ
Æрбатухта мæнæн мæ цæсгон.
Нур мæнæн мæ ниуæзти кæронтæн
Некæд бал фæззиндзæнæй кæрон.
Некæдбал, æз уобæл ку æууæндон...
1976 анз
40

* * *
Хори халæ цæфсуй изæрмелти,
Нади ’взагбæл цæхъалæй билгон.
Нæ тургъæн æ рохс къумти, æ къелти,
Мæнмæ ходуй дæуæн дæ цæсгон.
Æрифтудтæ мæ зæрди, мæ мадæ,
Имисуй мæ æ фунти тикис.
Куд цæрунцæ нæ гъæуи рохс адæм?
Арæх-еу ду цæлхнадмæ кæсис?
Куд цæрунцæ хæдзари цъæх ростæ
Иузæги уелухъ æууелгæй?
Кæнуй ма нæ тикис мæбæл бостæ
Сау æрфгути гъолтæ исуелгай?..
1976 анз
* * *
Куд фæллад æй мæ зæрдæ, куд неци...
Гъудий финкæй æхснæн ин нæййес.
Мæ амонд, ду ци ’рдæмæ фæлледзи?
Ке фæссори, ке гъудий цийес?
1976 анз
• • *
Хаттæй-хатт, æризайгæй хебари,
Æримисгæй нæ тургъи гъолон,
Æз мæхе батохун арви цари,
Æз хатгай фæууинун мæ кæрон.
Фал уæддæр, цид, ёфстагæй ефстагмæ
Ба-ехсуйуй мæ цæсти сæфтæг,
Ма уæд æз цæстисуги цæфхадбæл
Бакъуæрун ходæзмоли зæгæл.
1976 анз
ИЗÆР
Арв æ комæй исумдта сурх тог,
Хонхбæл е ниццæйтагъдæй мæ размæ,
Думгæ хезуй арвбæл мæйи гъог,
Нитталингæ ’й æхсæви кæрдбадзæ...
1976 анз
41

Мæ зæрдæн исæнгъизтæй æ басæ,
Уарзт цирау æзмæнтуй мин мæ тог,
Гæгъæдибæл фæлгонцти халасæ
Æрбадтæй! Гъудий хезни дæн гъог...
1976 анз
* • *
Нигъгъуна æй æмдзæвгæн æ къинсæ,
Уарзти гуни гахæн ес хæппæр,
Донбæл нæй мæ гъудитæ ниффинсун
Зари хъури ниннахстæй цæппæр.
Ритмикæбæл æз бакодтон хъоди,
Æверхъау рифмæн федун ирæд.
Мæ æмдзæвгæ æ бæрцбасти ходи
Иссердта фæливд сагъæси фæд...
1976 анз
• * *
Мæ гъудити æркъетæбæл
Æз къелтæгн æфсæрун...
1976 анз
* * •
Мæ гъудий медæккаг хъæппæлтæ
Уарзти финкæй æнцæ æхснуйнаг.
Салд фæлгонци хулуй къуæцæлтæй
Не ’сфитдзæнæ цийни цумуйнаг.».
1976 анз
* * •
Æрæфтудтæ мæ зæрди, мæ мадæ,
Ма бабæй искудтæн хæкъурццæй.
Еунæгæй дæн, айдагъ гъæу — ме ’рвадæ
Мæ цæстисуг расæрфуй гъæуиги дусæй.
Ниуазунцæ мæ рази кизгуттæ...
Неке ес... еунæгæй дæн... дæдæй...
Мæ зæрди бабæй нур æрифтудтæ...
1976 анз
42

РЕСТОРЛН
Изæрдари дæ дуари дзулари
Æз мæ сæр сосæггай бацæвун.
Кенæ барæй, кенæ æнæбари
Æнæ баргæй уоми ниуазун.
Ниуæстгунтæ лæуунцæ мæ разн
'Ма мæ рази кæнунцæ сæ гъаст,
Еуварсдæр ба абази тæрвази
Æууелуй æ цæститæй æд маст.
1976 анз
* * *
Тикистæ хуссунцæ тугурти,
Рæхцунцæ нæ тургъи нæ фонс.
Мæ зæрдæ æрхуни æнгурти
Къæндзубæл бакодта æ хъонн,.
Гъудитæ, гъудитæ, гъудитæ
Мæнмæ æрцудæнцæ хуæццо.
Гъæдтæбæл ^уссунцæ кæркитæ,
Сæ рагъбæл-мæ касти гъæццол.
Тугур — зæронд лæг — æ гъæбеси
Рæвдауй кæркдони фæндон...
1976 анз
* • *
Некæдбал æруодзæнæн мæ кеми,
Некæдбал бафæсмæрдзæн мæхе.
Æз мæхе нæбал ерун мæхеми,
Æз лæуун зæрди дуари æнде.
Æз мæхемæ нæ хонун есгети,
Æз мæхе мæхецæй ку дæмун.
Нæ, мæнæи мæ æрхуни фæстеги
Нæй мæ бои хæйъурцгæнгæ цæун.
1976 анз
• * *
Ниттухстæй нур, æвæдзи, Дигорæ,
Мæн уинуй æ рохс фунти мæ баз.
Дæуæн ба дæ сау цæстити мортæ
,'Рхуни зæнхæй едзуй тухсти хъаз.
Некæд ма æз дæубæл исæйивтон,
Некæдма! Ду æууæндæ уобæл...
1976 анз
43

• * •
Федар дорин горени раздарæн
Бабаста нæ къæсæр æхебæл...
1976 анз
IV. УРУССАГАУ ФИНСТ УАДЗЕВЗИТÆ
ЗАЧЕМ МИЕ ВОСПЕВАТЬ ТЕБЯ
Зачем мне воспевать глаза,
И называть звездою руки,
Зачем обожествлять тебя
И воплощать в слова и звуки,
Зачем с неведомых небес
Снимать мне солнце для сравнень.ч,
Зачем средь сказочных телес
Искать звезду для преклоненья,
Зачем в тумане суеты
Искать любви для подражанья?
Когда самой природы ты
Искусство нелшого сезданье.
1976 год.
ПРИДЕТ ВЕСНА
Смотрит вдохновенье исподлобья
В траур разодетые глаза,
И раздумий мрачные угодья
Не взрастят желаннй семена,
Счастье мчится в вихре листопада,
И бушует осень в сердце вновь.
А с деревьев мысленного сада
Желтым морем движется жернов.
И стихи как будто побледнели,
В жилах строчек больше нет огня.
Ласточки раздумий улетели
Бурной стаей. Может навсегда?
Нет, друзья, придет весна желаний,
Счастья луч затронет лед мечты,^
И под солнцем сладостных сияний
Пышно зацветут мои стихи.
12./1Х. — 76 год.
44

• • *
Стало тихо... Душа облысела,
Где-то дремлют раздумья мои.
И мечта на диванчик присела,
Утомленная светом любви.
Все угасло... Угасли и мысли,
Ветер трогает струны ночи.
Только уст беспокойные крысы
Копошатся в берлоге Душй.
7/1Х — 76 год.
я
Стихи... Как много стихов
Я рифмой тупой стругал.
Слова... 0! Я черепицей слов
Крышу любви устлал.
Мечты... Они до сих пор лежат
В архивах моей души.
Любовь... Нет не в силах я сжать
Ее ниву в словесной глуши.
Жизнь... Нет, напильлик судьбы
Ес еще не изгрыз,
Но ,ч под ветром мольбы
Пугаюсь словесных крыс.
1976 год.
НЕТ
Зачем на стих натягивать трусы
И облачать в красивую рубашку,
Когда у рнфм глаза всегда грустны
И весь он так походит на монашку?
Нет, не сдирайте с мыслей суету,
Слов:сное бе,л>е не мойте мылом, —
Ведь я писал не здесь, а на :*етру
Словесным запахом с таким безумным
пылом.
1976 год.
Я ПРЕЗИРАЮ
Я презираю бледные слова,
Которые цвели в тени от жизни,
Которых не затронула мечта
И не покрыл загар глубокой мысли.
Я их хочу проклятьями обмыть
И обтесать мечом суровэй жизни,
К вершинам правды буду их водить,
Где б шакалы раздумий ие загрызли.
1976 год.
45

РАЗГОВОР С МЕЩАНИНОМ
Виовь чувств своих пустые чемоданы
В вагон красивых фраз ты погрузил,
Фонтаны мыслей мечущие краны
Рукой рассудка вдребезги разбил.
К чему ж тебе костер воздушной лиры
И перезвон растерзанных лучей,
И выстрел поэтической мортиры,
Заряженной тревогой этих дней.
Ведь ты сидишь в телеге мелкой страсти,
И, погоняя хмурого осла,
С болтливостью и злобою отчасти
Туманом сердца кроешь солнце дня.
1976 год.
Ты по формуле страсти пыталась найти
В жизни этой лазурное счастье,
По ступенькам раздумийв берлогу мечты
Ты спустилась в объятьл несчастий.
И в болоте глухих человеческих мук
В воплях сплетен ты сейчас увядаешь.
Вместо пламени любящих дружеских рук
Ветхий стан камыша обиимаешь.
Так зачем оставлять свои чувства в грязи
Мелкой страсти, разврата и горя?
Ты любовью святой символ сплетен срази
В жизни бурной, как гулкое море.
1/УШ — 76 год.
о
46

V. КÆДЗОС АВТОГРАФТÆ
• * *
Мæ цæсгони орс арми тæлфуй цæфсгæ
хори узун:
Цæстити æнгулдзити нæхсунцæ ирд
тунти судзинттæ.
Дузæрдуги мистæ берæ бæнтти ’хсинуй
мин мæ зунд:
«Цæмæн гъæунцæ уæд барвæндонæй мæн
1 аци фудзинтæ?»
Ци кæнун æз хорæй? Æнæсхоцæй арвмæ
ци кæсун?
Афонæ ’й раозгалун евстагмæ уæддæр
мæ фалдзосмæ...
Мæ цæсгони орс арми тæлфуй цæфсгæ
хори узун,
Æвæццæгæн... æносмæ.
1/1У-89 анз
• * *
Æхсæвигон арæх фунæй кæнун не ’ндеун:
Мæ фунти цъимарай æрцардæй кæфхъундар.
Фидмондаг æй: куддæр рохси тæскъæй
фе ’нде уй
Оди хæфсæ — уайтагъддæр исуй æ цагъар.
Оди хæфсæ, гъæрзгæй кæфхъундари
гъæбеси,
Мæ цæстнти билгоммæ сивазуй æхе,
Фал (кæсис!) ниннæхсуй тъæфилтти
синдзгун гъеси,
Æ хуæдсæрмæ — æрмæст æрфгути
нарæг хед...
Æхсæвигон мæнæн фунæй кæнун ие
’нгъезуй:
Кæфхъундар тогмондаг æй —
баууелдзæй хæфси...
Мегъи гъог, ду цæмæн сосæггай арви хезни
Хори цæфсгæ фæздонæ фæсхонхмæ хæссис?
ЗО/Ш-89 анз.
«Я бледнею от каждого (взгляда)
От каждого слова глупца»
• • *
Мæ сæри хæдзарæбæл уаруй сос
дзубанднй зуст мет:
Сау федис орс гъости гъосинтæбæл
æндзæр æрæнцадæн:
47

Фест цонги донуайæнбæл рæхги
рауацдзæн карди хед:
Цæститæ къæрæзгитæ ниууиндзæнцæ
сæхе тæвдæ тоги цъифцади.
Аци фæнди аууон сонт зунди тар
авари хуссуй,
Е ’ригъалæй тæрсгæй, æзмæлун нæ уадзун
мæ ристати.
Орс роси тъæригъосбæл мæлуй цæстисуги
сау фус...
Æрæгиау богъ-богъ кудт æвзаги хуссæнæй
исистадæй.
4/УИ-89 анз
* * *
Ресторан цирагърохсæй цъиртмезæ
кодта нидæнгомау.
Гъæунги гъар гъæлæсмæ.
Бадтан фингæбæл. Æнæхуссæг...
Уоци ’хсæвæ мæ хъанз —
мæ Музи сувæргун зæнæгдонæ
Сæни авги знæт гал ниуазæнти
сиутæц барæхуста...
Мабал тухсæ, мæ Музæ.
Хуæдмæл — нæ кæддæри фæндитæ.
Фудгин адтæн дæ рази:
ферттевуй æрций дæ озгалди.
Æз имæ нæ фæразун бавналун цæстити
бæгънæг æнгулдзитæй,
Ма сæбæл уæдæй нурмæ дарун
фудфунти æнгурстауæн.
12/УН-89 анз
* * *
Вагони сау гъæлæси, дивани уазал æвзагбæл
Кизги къанфет тайуй инæфгæй мæ гъæбеси.
Сугъд къæразгæ — дæндаг — фæрæтау.
Сурх вагзал
Поездти ругæ цæнгтæ æхснуй
цирагърохси месини...
Нæ хуæдсæрмæ — къæрази дæ’ндаг
фæрæтау...
Ду, кизгай, дæ мондæгтæй ма кæнæ
æфсæрмп!
Реути мет мæ фæрскъити рельсити
сæрбæл æритауæ;
Исон ба дæ поезд рæвдаугæй
фæххæсдзæиæй æ арми.
48

Нæ хуæдсæрмæ — къæразги фæрæт...
Мæ сорæт
Дæу не суадздзæй нур ма цалдæр анзи:
Сæнтти къох фуни дзиппи ку рацæвуй
ескæд, —
Исесдзæнæ уайтагъд мæн цæсгони абази.
23/У1Ь89 анз
МÆ ЦÆСГОНИ КОЛДУАР
— Мæ цæсгони колдуар?:
Цæстити æрттевагæ ’вдозæнтæ
Берæ ’нзти, бонæй-бонмæ —
исæрст цæстисуги соннæй.
— Мæ цæсгони колдуар?:
Фæллад сæри уæлмæрдти орс зæнгæ —
Бæлдитæн циртдзæвæнтæ —
орс гъунтæмæ колдуар игон æй.
Мæ цæсгони колдуар...
Адæмæн е æхгæд некæд адтæй,
Цæстити æвдозæнтæбæл, цидг
æнæмæтæй кодта елхъина...
Рæстæгутæ цудæй. Æрæги ’йбæл бæзгин
ниууардта
Кедæрти соцъа ’нгасти сау мет.
Æма ма дин, мæгур, ци кæна?
Нæбал комуй игон:
мети уæзæй нæййес æзмæлæнтæ,
Æрмæстдæр ма сæри уæлмæрдтæмæ
фæууй бацæуæн.
Æз имæ айдæни цадæбæл банайун...
Кæдæй бæллун мæлæтмæ
Кæдæй ковун адзалмæ...
Мæ бон ку нæбал æй...
Цæрæн!
* * *
Цæй, хуæрзбон, Ирмæ!
Мин дæуæй сувенир —
Тæвдæ бай значок:
«Чмок!»
13/УИ-89анз
ÆЗ ÆМА МÆЙÆ
Мæ цæсгони реутæн — сау кæсæнти ирд
4 лиф!
Зин син æй расуг хори фест къохти
рæвдуд..,
4 Ираф № 2 49

Мæйи сугъд кæрдзинбæл — арвæрттнвд —
карди фий, —
Ниххæлар дæ киндæй рохс бонæн. Фал дæ ду
Æхсæви комидзаг. Æз дæуау тæрсгæ кæнун
рохсæй —
Губун мæ ратæруй тар уатæй. Уотæ ма
Ахургæнæг фудаг ахурдзауи сесуй æ
гъостæй,
Ма ’й зуфцæй раласуй, хъес-хъесгæнгæ,
дзатмамæ.
2/1Х-89 аЪз
* * *
НИУАЗÆНИ АРВМÆ ÆГЪЗАЛУН
ЦÆСТИСУГТИ СТЪАЛУТÆ...
Мæ æвзаг — расуг лæг дæндæгути
каурæбун тæлфуй.
Тауæг сæти цъифцади...
Мæнмæ игъусуй æ ухери,
Зунд — хæлаур фунæй нæ комуй, е е
’гъали уинуй дессаг фун:
Æ гъудити тунти евгъуд цаути биндзитæ
еруй.
Еци цаутæ ци ’нцæ? Берæ нæ, æрмæстдæр
еунæг цау æй:
Уæд ма Музæ адтæй æригон, фидбилиз
нæ зудта,
Фал уæдта æнæбари сæни авги лæгæй
бауæззау æй
(Финги хуссæнмæ ’й е лигъстæгæнгæй
’ еухатт басайдта).
Уоци бонæй нурмæ рацудæй берæ мæйтæ,
берæ ’нзтæ.
Цард цæуй æ цудæй, Музæ дæр æнæ
’мбалæй цæруй...
Дзæгъæлзад сувæллон... Ци кæна, æ
фаугутæ берæ ’нцæ,
Æ рагуарзон (поэзи!) иссæй æ фаугути
уацар...
Ниуазæни арвмæ æгъзалун цæстисугти
стъалутæ...
27/11-89 анз.
50

• • *
Мæ катай фунти пакъуй сивдулдæй,
Сос мондæгти дивилтæ — æ уат...
Дæ бакасти финки сорнихъулдæй
(Од) Хор æхе бакодта æрдæгмард...
Æвдулунцæ цæститæ катайи,
Дæ рæубахудт сонтæй имисун,
Мæ билти хъæрццигъа сосæггайти
Дæ номи бæлæуи фæххæссуй.
8/11-89 анз
КАТАЙ
Сау денгиз уомæл зменсæ билтæй
Сау-сауид сау уæлдæфбæл бамбалдæй.
Сау денгизи сау арв... — ДæдæдæйП
Кадæр нин игъосуй нæ дзубанди!
Мах дууа ’н æрмæстдæр: Ду — æз дæ,
Æз — ду дæн. Гъезæмарæ. Гурухсæ.
Мах цæрæн кæрæдзей нимæхсгæй
Кæрæдземи.
Ниттухсæ мæбæл! 0, ниттухсæ!^
1. Это слово записать отдельной строкой
2. Ниттухсæ — обними
23/1У-91 анз
УАРУН БОН
Сау денгиз. Билгæрон. Сатæг думгæ.
Уорс науæ.
Дууемæй. Мæ нибба. Дæ инæфт.
Сосæг дзурд.
Ходæзмолæ. Цæститæ. Цæститæ
Кæуагæ
Сувæллони цъæгъахст. Арвæрттивд.
Хор — кæрдту.
Хор фестадæй кæрдту. Арвæрттивд —
циргъ хнринкъа —
Бор кæрдтуй тæдзæ дони æхе
нихъолуй.
Арвæрттивд. Арвæрттивд. Арвæрттивд.
Е кири ка ’й?
Мегъи сатæг сау кири бон бадуй
къолæй.
23/1У-91 анз
’ 51

ЗÆРОНД ПЛАСТИНКÆ
Гæлæбути пæрпæрмæ нийгъосун
ме ’дзинæг кастæй,
Орс мелодий тар рохси æхе ранихъолуй
мæ од:
Симфоний бæзгин муд пластинки
сор къæбæрбæл исæрст, —
Патефони тевсеги уодæн замманай
бутерброд.
Æстонг уод æй тухст бони гъости
мутултæй æууелуй,
Фалæ ин æнцой фæууй, е ба зин
фæууй — зин зæгъæн æй:
Бутерброд ку бахуæрун
(О, ’ркæсæ, Хуцау!) — иссерун
Уæд мæхеми мондаг баниуазун рохс
сæнтти бæгæни.
25/1У-91 анз
VI. ЦИКЛ «Т.Т.И.»
ФÆХХЕЦÆН
Фæндараст...
Нур цæугæ’й
дæуæн дæр, мæнæн дæр.
Рахъурмæ ан:
дæ цæсгони вокзал
Мæ ниббай æхседарфæй сцæфстæй.
Фæндараст...
Цæстисугтæ — адæм
дæ цæстити цæфсгæ къæрæзгитæй
гæппитæ кæнунцæ
итигъд къохмæрзæни гетенмæ.
Фæндараст...
Цæй, ниууадзæ кæун,
ходгæй ма еунæг каст æрбакæнæ.
Уинис?:
Мæ цæститæ — биццеутæ
цæстисугти хурдзинтæ
Фæллад усхъитæмæ сесгæй,
фæстаг хатт... Лæдæрис?..
Фæстаг хатт ма гъе нур
дæ цæсгони сурхзинг перронбæл
æнкъардæй
рацо-бацо кæнунцæ
Æууæндис?.. Фæстаг хатт!..
1987 анз.
52

Т-Й/ЁН
Устур корæг ди дæн:
Де ’ууæндагæ бакасти бауæр
Мæ цæстити цъифцади,
Мæ хæццæ фёмбæлгæй, ма’ртайæ!
СУМАХÆН
Мæ цæстити цъифцади
Пихсилтæ, цидæр æнахур,
Æрдæгмард цæрæг уод æвдулуй,—
Е мæ сæри хъанз æй.
Е кæддæр мæ бæлдæй ку адтæй сувæргуй,
Уæд ибæл сæни авги уæрдун
Ниуазæни цалхæй базилдæй.
Сæри хъанз фæммард æй,
Фалæ ма мæ бæллец ба уæддæр
Æ губуни тæлфуй.
26/1У-87 анз
(Цикл «Сфæлдистадæ»-й)
• • •
Ду — туассæ мæ уорс сæнтти голлаги*.
Ду —- фест нерв фун — айдæни дæндаги.
Сурх сиппа — орс тæлæнти зæнгти ’хсæн.
Мæ дзурди растæвдесæг æхснирст дæ.
Мæ зæрди гæмæх сæрбæл (æууæндæ!) —
Æрмæстдæр дæубæл мæти къуар гъуни,
Æмдзæвги сæрвасæнæй кæдфæнди
Рафасун æз уони. Цъух-уæрдуни
Фæлласун дæ гъости гуратæмæ
Дæндæгути цæлхнадбæл хуар-дзурдтæ:
«Рагæй бæллун... Фембæлæн. Курдæмæ
Æрбацæуон? Мæ хæццæ æмзунд дæ?»
11/УШ-89 анз
* Шило в мешке не утаишь,
(уруссаг æмбесонд).
53

• * *
Тухстæн: «Нæ мæ уарзуй!..» Адзал
нæ ирдтон. Ести дæмæ
Уæддæр исдзорон, зæгъгæ, ма —
инæфгæй — «Æвгъау дæн!..».
Мæ сæр æрæвардтон дæ зæнгти тæвдæ
рельситæбæл
Дæ къохти поездтæ уобæл базилдæнцæ...
рæвдаугæ.
Озæлд— нифсдæттагæ’й. Æфсæрми?..
(Кæми’й?) Уарзтмæ тундзгæй,
Дæу рист оди дæндаг æзгелун циргъ
æвзаги телæй.
Мæн хузæн ма Зæнхæ —- æнагъом
сувæллон — ракети ’нгулдзæй
Космоси сурхзннг финдз (кæдæй нурмæ,
кæдæй!) æзгелуй.
1.09.89.
Т. Т. И.
Ты — как отзвук забытого гимна
В моей черной и дикой судьбе.
А. Блок
1.
Мæ цардбæл базилдæй дæ цæсгони бидаркæ.
'Рттевагæ
Цæстити сау цæлхитæй фенсудта рист
зæрди къолдзахи
Одæнцойни бæрзонд къæхæнæй.
Ходгæ билти
гæркъа — сурх хелагæ
Мæ бауæрбæл стухта мондагади бæндæн.
Нихъолдзæнæ
Дæ зæнгти гулдзуг æрдтæ мæ фунти
сурх финки. Æдосæ...
Ду мæн царди ци коси?
Хæссун дæ мæ хурфи
уал анзи?
Цæй, рахезæ!.. Нæ, нæ, ма мæ уадзæ,
игъоси?!.
Æдосæ... Де ’взаги æхсирф — сæри бази.
3/1У-89 анз.
54

VII. ЦИКЛ «СФÆЛДИСТАДÆ»
УОДИ ЦЪÆХАХСТ
(Цикл «Сфæлдистадæ»-й)
Ни ’ммæ уагътæ!..
Корун уи!..
Алцидæр уин фæууæд хатирæй.
Æрмæст мин мæ æмдзæвги
рæнгъити хулуй гъæмпæбæл
Рист зæрди æстъæлфагæ къæбиси
Уе ’взæгти гулдзуг
ливзæ къохтæй
Уæддæр къохæвдулд ма кæнетæ,
Корун уи!..
З/Ш-87 анз
УС-С!
(Цикл «Сфæлдистадæ»-й)
Æнгъæлдæн нæуæгæй
Æстъæлфуй сфæлдистадзб мæ вæрди!
Нæбал дзорун гъæрæй*..
Ус-с!;
Сонт лæхъуæн-къæрандас
Рæсугъд кизгæ æмдзæвги
Гæгъæдий хуссæнбæл æмпурсуй,
25/11-87 анз
ХÆРÆГЦИЙНÆ
(Цикл «Сфæлдистадæ»-й)
Мæ финст мин аргъауис...
Ци кодтай?!
Ресгæ кæнуй?!
Зин æй?!
. Е дин æз
Мæ æмдзæвги бугъзур æнгулдзæй
Дæ зæрди æнæрист
Гæмæх сæрæн
Къалцатæ кæнун
Сосæггай.
27/11-87 анз
55

ЕБЛАГЪУÆ! (МЕДÆМÆ)
«...Ма ме ’мдзæвгæ мæнæн
Билсæрфæн дивилæн
Поэзий бацæуæни байзадæй...»
(Æрдæгфинст æмдзæвгæй)»
Мæ зæрди фусунуатмæ,
Мæ «цийни» гъар хуссæнмæ
Тундзетæ?!
Табуафси, медæмæ...
Хатирæй мин фæууæд
Мæ еунæг курдиадæ:
Мæнæ аци æмдзæвги
Фæлмæн дивилбæл
Бацæугæй ниссæрфетæ
Уæ билти дзабурти лæкъæрдæ.
Ноябрь. 1983 анз.
(Цикл «Сфæлдистадæ»-й)
VIII. ЦИКЛ «МАДÆМÆ»
МАДÆОДÆ
УæнгМард хуссæнтæ—фарси æндæргъцæ:
Æррадони дæн. Мæ цонгбæл — ностæ:
Мæ тогдадзинттæ ниллухтæ кодтон...
Мæн ку ’римиси, —
Адæми ’хсæн дæр
Дæ орс цæститæ — зæронд оститæ
Нæ уорамунцæ сæ донихулуй.
Дæ орс сæри баз мæти пакъуйæй
Цъоппидзаг ку æй...
Ци мин ракæнай.. Ма мæбæл тухсæ...
Неке уарзун æз дæуæй фæстæмæ:
Мæ зæрди хæфсæ гурмухъ дзæхст æма
Уомæл хъуритæ гъесуг есæнттæй —
Кедæрти билтæй — раги бавзурста
Ма мæбæл тухсæ...
Мæ оди царвбæл соцъа цæстити
Дидин биндзитæ æртугул æнцæ.
Сонт сæни авги фудхуз сурх тикис
(Азуймаг фæууа!) хъанз тугури ’нцад
Нæ басабур æй. Мæ бæлди мисти
Арф ниуазæнти фæлмæн дзæмбутæй
Ниххуæдмæл кодта. Мæн ку ’римиси...
Еци тикиси... Ци ма ин кæнон?..
Неке уарзун æз — неке мæ уарзуй, —
Неке гъæун æз — неке мæ гъæуй...
Ма мæбæл тухсæ. Багæдзæ кæнæ.
Знндзæнæн дæмæ.
7/УШ-89 анз
56

(МАДÆМÆ) ЦЪÆХАХСТ
Мамæ!
Ба-мæ хуæрæ,
Ма мæ уадзæ уæлзæнхæ,
Фæстæмæ мæ хæссæ дæ губунмæ;
Райсæ мин фæстæмæ дæхемæ
Мæ цæнгтæ,
Мæ зæнгтæ,
Мæ тог,
Мæ тæнзæрдæ...
Райсæ мæг корун ди!
Райсæ мæ
Фæстæмæ дæхемæ!
Райсæ мæ!
1989 (?) анз.
Последпее стихотворение (завершающее)
цикла «Мадæмæ».
Рагæйдæр æнгъæлдзауæй цæрун дæ
адзалмæ,
Ку рамæлай — æз дæр дæ фæсте
рамæлдзæн:
Уæлæбæл адæми ’хсæн мæ цард ци
уазал æй,
Сæ бугъзур цæстæнгас —
мæ одæн нивæрзæн.
Цæй, цæуæн дууемæй дæр мæрдтæмæ.
Æууæндæ:
Циртмæ нæбæл федиси сау мет
нæ уардзæй...
О, мæ ном, ме ’знæгти æвзæгти ливзæ
къохти цæмæн дæ?
О, мæ цард, ци ди зонун хуарзæй!?
28/111-89 анз
МÆ ЦАРД
(Хъисмæт)
Что же делать, что же делать, нет
больше домашнего очага! Двери открыты
на выожную площадь.
А. Блок.
Хори туни дæгъæл — ме ’взонг
фунти асъумæй
Игъалæй ивулдæй къæл-къæл худт.
Фал уæдта...
57

Мами къохи бæласæй мæ зæрди цъæх
фæткъу
Усхъæз царди узуни сунтæмæ ’рхаудтæй.
Ци кодтайнæ, магъа?!
Ке гъæунцæ æцæг
Анйеп оди богъ-богъ ’ма тъифсун...
Мæ рæсог цæстисугтæ —
бæлдити мард лæгтя
Мамæмæ тъæфилтти нимæттæбæл хæссун.
26/У1-89 анз
ÆРДÆГФИНСТИТÆ
* * *
Гæр, ескæд уæхæн бон æрцæудзæй æма
’æз нæбал уодзæн.(...
* * *
Гъуди кодтон æрæги: «Мæнæ куд Дессаг
æй мæ зæрдæ:
Уарзгæй — нæ уарзуй, гъигæ гæнгæй —
гъигæ нæ кæнуй.
Цæстити мегъæмбæрзтæй ку ’рхауй
хорау е дæрзæгмæ,
Уæддæр æ ухери, уæддæр æ уотхар
нæ баунцæ кунæг!»
ИДАРДДÆР ГЪУДИ
• * *
Мæ зæрдæ æй адæми зинмæ æма цийнитæ-
мæ уазал. Адæмбæл нæ тухсуй. Æрмæстдæр
мæхе уодбæл ауодуй.
Цæмæн мин фæцæй уæхæн уазал зæрдæ’Л
• • •
Тауæг æй дæ нибба. Тæвдæ билти цъæх
арт — мæ билтæбæл.
Æз тæрсун ехæн думгæй. Тæрсис
сатæг’думгæй ду ба.
• * *
Куд фæккæнуй æрхун æдзæсгони
уалхъос тæвдæ къæрцбæл,
Уотæ арв арвæттивдбæл, зæнхæ
уарунбæл æрхун кæнуй.
58

МУЗÆМÆ
• * •
Æз зудтон: нæ цæрдзиан хецæнæй...
Æнæ мæн кæмæйдæр бауæззау дæ.
• * *
Раевгъудæй мæ цард. Уотæ ма уарун
бон раевгъуйуй:
Хорискаст. Арвæрттивд.
Арви гупп. Сæх-сæх уард. Хорнигулд.
Цæгæр сæр къæбæлдзуг дзиккобæл
куд æрхун кæна.
Мæ Дигорæбæл æз уотæ æрхун кæнинæ.
• * *
Были Вы для меня неземной,
Ради Вас я забыл земное.
В белом пламени зимнего зноя,
В красном холоде лета за мной
Ваша белая тень металась.,,
потом... Потом мы расстались.
Январь, 1991 г.
• • •
Æз зæгъун (зæгъдзæн) еунæг загъд
(Берæ дзорун алкæд ци пайда йæй):
* * *
Ирд денгизи цъæх цæсти орс науи рæсог
цæстисуг
Лæф-лæфгæнгæ бурсуй билгæрони
тъæфилттн пихсбунмæл
* * *
Æз уе ’хсæн — мегъти ’хсæн —
арвæрттивд
Æз — æрдо уæ бохъ царди фиугуни.
* * •
Æрталингæй. Мæ од æстонг æй.
Мæ цæститæ
Нади дæргъцæ ’хсинунцæ — сæ хуæрдæ,
се ’хсæвæр.
59

* • *
Хуарз унæй æнæун хуæздæр æй,
Йæунæй хуæздæр æй æгæр хуарз уи.
Æз абонн сумах берæ уарзун,
Хуарз нæогæй уæ хуарзмæ бæллун.«!»,
* * •
Тогдадзинти пихсил цъæх диккоти æхсæп
Фæззиннуй зæрди сæрбæл фæсмони
уорситæ.
Базудтон æз абони: сахатти циргъ фæтти
кæрдæн
Къип-къшшæй дзæгъар æлвид Ке
’скодта мæ царди фæндитæ.
* * *
Æз абони
Сапойнау разел-базел кæнун
æнæхснад (хуссæни?) сапондони
Ма мæ сæнтти финке мæ фæлдзос
гъæццолау рæдзæхсуй.
Неке ес мæ фалдзос.
Еунæг дæн. Æримистон берети,
Ма мæ реуи сурхзинг табайбæл
Хæпполати мæ зæрдæ хауй.
ХЪАХБАЙ СИЛÆ
Уæ циргъ зунди мехбæл мæн
пихсилтæ хъисмæти ’рсагътайтæ:
Сос федиси хъæлнæгъи сир-сир — нæййес
тæрегъæдæн къах байвæрæн:
«Ци рæуки дæ», — бандеуй мин дуар
сосæггайти.
Трамвай ба — æргомæй: «Ду хъахбай дæ!
Хъахбай дæ! Хъахбай дæ!».
* * *
Карз уадæ...
Мæ сæнтти æрра уадæ
Систадæй мæ реуи...
Мæ зæрди денгизæй
Ракатай-бакатаййи цæхъалтæ
Рагæлстонцæ ме ’взаги кæсалги
Сумах сор зæрдити дортæмæ.
’Ма сæбæл тæлаф-тулуфгæнгæй,
Гъезæмарæгæнгæй,
Дзиназгæй,
Уæ федиси тæвдæ
Æзменсæбæл мæлуй
1. 2, 84 анз.
Дзæуæгигъæу.
60

• • *
Некæд бал нихходдзæл: мæ ниххудти
ирддзæвгæ
изæлу
Мæ тæлæнти мардбæл кæддæр æнзти итуд
æрцудæй (байзадæй итуд).
1. Геуæрги хæстæгдæр æй зундмæ,
Созур ба зæрдæмæ хæстæгдæр æй.
2. Геуæрги хæстæгдæр æй зундмæ,
Созур ба хæстæгдæр æй зæрдæмæ.
* • *
Раевгъудæй
Нæ уарзти цубур бæрæгбон.
Æрсæумæ ’й.
’Ма мæмæ
Нæ гобани цъари арвæй
Дæ уорс зæнгти къæдзæхтæ
Æма гъæццоли мегъи æхсæнæн
Тогæйдзаг хорискаст исзиндтæй...
Ра-бон æй!
Æрмæст ма мæ цæсгони гъæунги
Гъе, нура фæндараст...
Дæ ниббати уомæл
Сурх-сурхид турсатæ
Бапзадæпцæ ауигъдæй.
1. 2. 84 анз.
Дзæуæгигъæу.
МАДТÆЛОН ÆВЗАГ
Мæ дуар мин æхсæвигон æрбахуастæн аГма
мæмæ æрбацудæй... Малити Геуæрги. Загъта
мин: «Биццеу, дæ адæмбæл дæ зæрдæ ма
’хгæнæ. Мæн дæр мæхе адæм фесафтонцæ.
Фалæ уæддæр нура мæн фæрци æй ^адæми
æхсæн сæ æвзаг. Ду дæр адæмбæл ма устур-
зрдæ кæиæ. Кæд дин се ’хсæн кадæ нæнйес,
уæддæр дæ надбæл размæ цо!»,
Ранда11æн:
61

* * *
Сумах мæ цæйбæрцæбæл нæ уарзетæ, æз
уæ уотæ ку уарзинæ, уæд сумахæй уарзондæр
адæм зин иссерæн уидæ.
* * *
СОЗУРМÆ
Тагъд мæн дæр мæрдтæмæ гъæуй,
Уæлæбæл мæ номæн дæ номи рази
бунат некæд уодзæнæй,
Фалæ мин уæддæр мæрдти дæ
рæбун бунат исцæттæ кæнæ.
* * *
Цæй, цо! Фæндараст! Дæ фæсте ма
кæсдзæн æдзинæг,
Мæ цæсгони уæрдун дзæлвæ цæстити
цæлхитæбæл зелдзæй дæ фæстети.
:о:
62

ллллллллллллллллллллллллллллллллллллллл/\лллллллЛ|
ХАДЙЗÆТ
ÆЦÆГ ХАБАР
I.
Къорнатæ цардæнцæ æма абони уæнгæ
дæр цæрунцæ Киристонгъæуи (нур ба’й хо-
нунцæ — Дигорæ), ледзгæ ба ракодтонцæ
Дигоргсмæй. Устур æма бопгин муггаг ад-
тæнцæ Къорнатæ, адтæй сæмæ уинддуг,
æгъдаупш зæропд латтæ дæр. Уоиæй ба
сæ еу адтæй Бега. Дууæ тоггин муггаги ба-
федаун кæнунмæ, кенæ ба минæварæн рар-
ветунмæ алкедæр Киристонгъæуи агурдта
Къорнати Бегай. Агурдтопцæ’й уой туххæй,
æма цъухæй дæр, уæдта æпæуой ирон-ди-
горон адæми æгъдæуттæмæ дæр дæсни ад-
тæй. Бега адтæй хæтæг лæг, хæтæг лæг
уогæй ба, ирон æма дигорон æвзаг ниууа-
дзæ, фал æссон æма кæсгонау дæр дæсни
адтæй. Цъухæй-цъухмæ уотæ дæр дзурд-
тонцæ, æма, дан, Бега æ лæги цæлхъи ку
адтæй, уæд цума кæсгон абæргути хæддзæ
баст адтæй, уотæ. Раст хабар æй æви мæн-
гæ хабар, уомæн иеци бæрæг ес. Фал кæсæ-
ги хæддзæ лимæп æма хæстæг ке адтæй
Бега, йе ба æп бæлвурд. Бегапæи æ фиддзаг
уосæ адтæй кæсгон æлдар Абати кизгæ. Æ
дуккаг уосæ ба адтæй Бегайæн Бесолти
кизгæ,-æртиккаг уосæ ба Гасумти кизгæ.
63

Фиддзаг уосæй Бегайæн^адтæй æртæ фурти, дуккаг ’ уосæй —
фои^сз фурти, æртиккаг уосæй ба еунæг фурт. Кæсгон’ æлдари
кизгæй ци æртæ фурти адтæй Бегайæп, уопæй хестæр хундтæй
Алихан, астæуккдг ба — Аслæнбег, сæ кæстæр ба — Салат.
Кæсгон хуæрифурттæ еугурæй дæр, уæдта Бега æхуæдæг
дæр, адтæнцæ пусулмæнттæ, кæд Къорнатæ киристон адтæицæ,
уæддæр.
Бегай хестæр æртæ фурти ма сабитæ ку адтæнцæ, уæд арæх
унонцæ иуазæггади сæ мади æрвадтæлтæмæ. Абатæ гъæздуг
хæдзарæ адтæнцæ..Сæ бæх æргъæуттæн, зæгъуй, бакæнæнтæ дæр
нæ адтæй. Сæ хуæрифуртти Абатæ барæвдауионцæ кæсгон сау-
лох байрæгутæй, кенæ бабæй догъо’н бæхтæй. Уомæ гæсгæ ба,
сабитæ хъæбæр æхцул адтæнцæ бæхтæбæл. Бегай хестæр фурт,
Алнхан, уотæ арæхсгæ адтæй бæхбæл бадунмæ, æма йпп æ
раз неке райстайдæ. Финддæс анзи ку рацудæй , Алиханбæл,
уæдта’й йеу гъæздуг французаг æхецæн бæхбадæгæп фæххудта
Парижмæ. ’ ,
Алихаи берæ фæццардæй Парижи. Хъæбæр хуарз базудта
французагау. Еу кæми адтæй, уоми ба дзи æрбацудæй хабар —
фрапцузаг гъæздуг кизги ракурдта, зæгъгæ. Ци рацудæй, ка’й
зонуй, уæдта нæуæгæй æрбахабарæй; Алиханæн, дууæ кизги
рангурдæй, зæгъгæ. Уотемæй Алихан Парижи исбинонтæй. Фал
æ райгурæн бæстæ, æ райгурæп хæдзарæбæл ба уæддæр Али-
хан дузæрдуг некæд кодта. Арæх финста пъисмотæ, уæдта æх-
ца дæр æрбарветидæ æ мадæ æма æ фидæн. 'Цæгæй, æхуæдæг
некæд бабæрæг кодта æ райгурæп’ бæстæ, къæндзæстуг куд
адтæй, уомæ гæсгæ. Къæндзæстуг ба.уомæн адтæй, æма, рагон
æгъдæуттæмæ гæсгæ, ирон-дигорон адæми æхсæн хуарз цæстæй
пæ кастæнцæ, æндæр адæми муггагæй уосæ ка æрхонидæ, уомæ.
Бегайæн æ иннæ дууæ фурти ка ’дтæй — Аслæнбег æма Са-
лат — йетæ ба хæдзари медæгæ саукуст кодтоицæ. Аслæнбег
æма Салат косагæ æнсувæртæ адтæнцæ, уæдта Бега æхуæдæг
дæр ма адтæй косунгъоп. Хæдзари медæгæ адтæй галтæ, бæхтæ,
гъоцитæ, фустæ. 'Цæгæй, зæнхæбæл адтæнцæ гузавæ, фал, цит,
еске зæнхæ æмбесбæл бахумæ кæниоицæ æма арласионцæ нар-
тихуар дæр сæ фагæ. Цубур дзубапдиæй, нæхемæ цæрунгъои
хæдзарæ ке хонунцæ, уæхæн хæдзарае адтæй Бегай хæдзарæ
дæр.
1 Еу æма инсæй анзи ку исæнхæстæй ’ Аслæнбегбæл, уæдта
имæ фæдздзурдтонцæ дивизионмæ. Ци амал адтæй, — Аслæн-
бегæи æ халæ исхаудтæй æма æфсæддои кусти рандæй Стъара-
полмæ. Дивизиони бакуста дууæ анзй æма^æрдæг. Анзи æрдæг
ма ’й ку’гъудæй æ рауадзунмæ, уотæ барайдæдта Япопи тугъд.
64

Дивизион рарвистонцæ тугъдмæ, рандæй дивизиони - хæддзæ
Аслæнбег дæр.. Беретæ бабунæй Япони тугъдиг Фал Аслæнбегæн
ба æ нивæ куд адтæй, уотемæй тугъди фæсте æнæ фндбилизæй
хуæрзеугути хæддзæ исæздахтæй Киристонгъæумæ æ хæдза-
рæмæ. ’ ’ ’’
Къорнатæ Аслæнбегæн искодтонцæ устур кувд. Нивгарст’он-
цæ’кувдæн гал, уæдта цуппар анзи ке исхастонцæ, уæхæп хæрс-
гæ тохъули. Фондз дугъосуги бахсисто’нцæ дигорон бæгæин,
дууадæс аги ба рауагътоицæ арахъ. Хæстæгутæ æндæр .гъæутæп
низмалдæнцæ уæрдунтæй хунти хæддзæ. Фондз , уæрдунемæй •
æрбацудæнцæ Аслæнбеги мади æрвадтæлтæ дæр Кæсæгæй. Æф-
баластонцæ косæрдтæгтæ, фæхсунтæ, уæдта устур гæбæтти мс-
дæгæ сау бæгæни æма махсумæ. Уæрдунти фæсте дууадæс бæх:
гини мади æрвадтæлтæ,æма æнæуой хæстæгутæ — Къорнати
тургъи рафестæг æнцæ.
Къорнати.урух тургъи дæргъæй-дæргъæмæ æраразтониæ
дууадæс финги. Рарвистонцæ хопæг. Æримбурдæнцæ адæм æма
дувæлдахæй æрбадтæнцæ фингитæбæл. Алли фипги сæргъи дæр
аллн æрдигæй адтæй дууадæс урдугистæги. Финги хестæртæ, сæ
рахес къохти уацамонгæ сау бæгæниæй идзаг, сæ галеу къохти
даргъ ухст æхсæрфæмбæлдтæй йдзаг, уотемæй рагагидауæ код-
тонцæ Уасгергий туххæй. Хестæрти- кувди фæсте- уацамонгæ
къохæй къохмæ рандæй дæлæмæ кæстæртæмæ. Нæма рахъæрд-
тæй уацамонгæ финги кæронмæ, уæдта бабæй хестæртæ рауагъ-
топцæ нæуæг гагидауæ устур сикъайæй.
Игъæлдзæгæй-игъæлдзæгдæр кæнуп райдæдта фингптп
сæргъи дзубанди. Æрæги-дурæгп ба хестæртæй сæ еу, устур
сикъа æ къохи, уотемæй ниййамудта Уасгергнй зар. Еугай-
дугайæй зæрæндтæ фæрсаг кæиун райдæдтоицæ. Февналдтоицæ
фæрсаг кæнунмæ и кæстæртæ дæр. Хестæртæ кæрæдземæй раесæ-
баесæ кæнун райдæдтонцæ и зар. Хестæр, цит, ниййамоиидæ
цъæхснаг хъурæй, кæстæртæ ба’й уæзбунæй рахæссионцæ нзол-
тæбæл кæронмæ. Уотемæй зар истумугъæй. Ироп адæм зарунмæ
дæсии æнцæ.Ирон адæми зармæ игъосгæй, цума кæмттæ, хуæнх-
тæ/гъæдтæ, сирдтæ æмæ цъеутæ сахи байзайунцæ зармæ, уотæ
фæккæсуй адæймагмæ. Æма, раст зæгъгæй, ирон адæми зартæй
рæсугъддæр æмæ тухгиндæр неци ес. Тухгин æма рæсугъд. ба
уомæн æнцæ, æма сæ адæм сæхуæдæг искодтонцæ. Уомæ г;æсгæ
ба алли зари медæгæ дæр рауадæй ир,он адæми тухæ. , ,^
Зæрæндтæ зарун ку райдæдтонцæ, уæд уосгор лæхъуæнтæ
æмæ кипдздзон кизгуттæ алли’рдигæн Къорнати тургъæмæ æм-
бурдтæ кæнун райдæдтонцæ фæндури цагъдмæ. Еу æрдигæй ра-
лæууионцæ кизгуттæ, иннæрдигæй — лæхъуæптæ, Уотемæй
5 Ираф № 2 65

æрдзæф æма кафун фаеудагъæй фæсевæдæи. Гъазт тумугъæй-
тумугъдæр кодта. Кизгуттæ, кæрæдзей дæлмæсуйнитæбæл хуæц-
гæй, къуæрдтæй æмбурдтæ кодтонцæ гъазтмæ. Лæхъуæнтæ дæр
куд байзадайонцæ фæстегæй: ка фестæгæй, ка бæхбæл, ка есге
фæцабæрцæ, уотемæй туистæнцæ гъазтмæ. Бæхгинтæ рарæп-
гъæнцæ кафгути фæсте Къорнати урух тургъи. Кафгутæмæ сæдæ
цæстемæй кастæнцæ уоститæ каути цъæстæй: ирон адæми æгъ-
даумæ гæсгæ, уосæн гъазтмæ цæун не ’пгъизтæй. Горенти сæр-
тæй, каути сæртæй æма бæлæсти сæртæй кастæнцæ. гъазтмæ
сувæллг?нттæ дæр.
Хор æфтуйунтæбæл иссæй. Зæрæндтæ фингитæй исистадæн-
цæ. Ниццудæнцæ гъазтмæ. Фæсевæд сæхе раеуварс кодтонцæ.
Фæндурдзæгъдæг рацудæй гъазти астæумæ. Зæрæпдтæ æрхуæ-
стæнцæ еугурхуæсти æма райдæдтонцæ уæззау кафт. Фæсевæд
.сæхе бафест кодтонцæ æрдзæф кæнунмæ. Зæрæндтæ уотæ
листæг’кæми игъустайонцæ ниуæзти фæсте фæндури цагъдмæ.
Уомæ гæсгæ ба зæрæндтæй беретæ нæ цурæвæрæ кодтонцæ фæн-
дури цагъдбæл. Уæд зæрæндтæй сæ еу нийамудта «Уæйрæ-
уæйтæуи кавди зар.»
Зæрæндти зар, фæндури цагъд, фæсевæди æрдзæф æма са-
бити игъæлдзæг дзахъула иссеуæнцæ. ,
Изæр æ мелтæ радардта, уæд гъазт фæцæй. Хестæртæ рай-
стонцæ сæ уæззау лæдзгутæ, раарфæ кодтонцæ Бегайæп æма
ранæхстæрæнцæ сæ хæдзæрттæмæ.
Къуæрттæй, «Хазби»-й зар кæпгæ, райдæдтоицæ хæлеутæ кæ-
нун фæсевæд дæр. Урдугистгутæ æрбадтæнцæ даргъ фингитæ-
бæл. Хуæрди фæсте ба етæ дæр фæххæлеуæнцæ сæ хæдзæрттæ-
мæ.
Иуазгутæ ку рахæлеуæнцæ, уæдта силгоймæгтæ бафснайдтон-
цæ фингнтæ. Уотæ рæхги ба мæйæ дæр æ снкъа исдардта. Бега
рахгæдта колдуар.
II.
Аслæнбеги исцудæй, æвæдзи, рацудайдæ еу дууæ къуæрей.
Къорнатæ æрсабурæицæ арфæкæпгутæй.
Еу бон кæми адтæй, уоми Аслæпбег баунаффæ кодта æ ма-
^и æрвадтæлти бабæрæг кæнун. Ци ма рацудæй, ка ’й зоиуй,
уæдта æ мади æрвадтæлтæ хуæрифурти лæварæн ци саулох бæх
балæвар кодтонцæ Къорнатæн, уобæл Аслæибег æвзестæй гъæст
^аргъ исæвардта, æ усхъæбæл рафтудта фондзæхстон рæуæг
кæрæбин, æхебæл æргæлста кæсгон саг нимæт æма ранæхстæ-
рæй идард балци Кæсæгмæ.
66

Хор нæма рафтудæй, уотæ Аслæнбег æ мади æрвадтæлти,
Абати тургъи рафестæгæй. Кæстæртæ рауадæнцæ æнахур иуа-
зæгмæ. Нæ бафæсмардтонцæ кæсгон дууæ лæхъуæни сæ хуæ-
рифурт Аслæнбеги. Фал иуазæги ба уæддæр бафæрсун, — кæ-
мæй дæ, ци дæ, зæгъгæ, — нæ хаттæй Кæсæги æгъдæутти. Кæс-
тæр фусун иуазæги бæхи гъуди фæцæй. Хестæр фусун ба фæл-
лæбурдта Аслæнбеги нимæтмæ, æ топпмæ, уой фæсте ба ин
загъта еблагъуæ иуазæгдопæмæ. Кæсæги адæмиæгъдаумæ гæс-
гæ, æнахур иуазæг æрфусуи кæнидæ иуазæгдони. . Иуазæгдонæ
ба кæддæриддæр фæууй, биноитæ сæхуæттæ ци хæдзари фæццæ-
рунцæ, уомæй идæрддзæф, колдуари размæ. Абатæ устур æма
бопгпп хæдзарæ адтæнцæ. Адтæй сии устур урух тургъæ, тургъæ-
бæл ба зилдæгæй бæрзонд, æнгон федар кауæ, кауæн, ба æ сæр
кокойнæ синдзæй æма гъæмпæй æмбарзт; уотемæй Абати тур-
гъæмæ цъеу, маргъ дæр нæ батахтайдæ. Фусун баамудта Аслæн-
бегæн иуазæгдоии æрдæмæ. Иуазæгдонæ адтæй еунæг, фал
урух уат. Еу æрдигæй лæудтæй урундухъ. Урундухъи сæргъи ба
фарсбæл ауигъд — далафæндур, иннердигæй ба фарсбæл ауигъд
рæубесдзар — иамазлæхъ, уой дæллæй ба фарси медæгæ хуаст
еу къуар гъæдин къæбæли. Дуаргæрон къуми ба — æрхи тас,
æрхи хъувгъан донæйдзагæй æма къохæхснæн сапойнæ цæсгом-
сæрфæни хæддзæ. Дуарæн иннæ æрдигæй ба тъæригъос, уой
фарсмæ ба даргъ цуппæркъахон къела. Е ба дин кæсгон иуа-
зæгдони фæлуст.
Аслæнбег лæхъуæии хæддзæ бацудæй иуазæгдонæмæ. Лæхъ-
уæи топп æма нимæт гъæдин къæбæлтæбæл баауихта. Уотæ
хæсдзæф ба фæммеддуарæй кæстæр фусун дæр. Æрбахаста
саргъ æма гурдзиаг дувазон хурдзинтæ. Саргъ исауихта фарс-
бæл, хурдзинтæ ба æр.ивардта урундухъи цори.
Аслæнбег æхе нихснадта, уæдта ходæзмолтæй дзоруй фу-
сунти лæхъуæнтæмæ:
— Цæй,мæ хæлæрттæ, райсетæ хурдзиптæ æма цæуæн хе-
стæртæмæ. Дууæ лæхъуæии къехæй байзадæнцæ: иуазæг —
æнæгæлон иуазæг, æхе ба даруй барагкени хузæн. Фал син ци
амал адтæй: кæрæдземæ бакастæнцæ, уæдта райстопцæ хур-
дзиитæ æма ранæхстæрæнцæ иуазæги фæсте хæдзарæмæ. Дзат-
мамæ ку исхизтæй Аслæнбег, уотæ ба æ мади мадæ, хуæрз зæ-
ронд уосæ æ размæ фæцæй. Куд æй нæ рафæсмардтайдæ зæронд
уосæ Аслæнбеги! Æхе ибæл питтухта, уæдта ин хъуритæ кæнун
райдæдта.
— Мæ хори тунæ, дæхе ма мин ке фæууинун кодтай! Дæ рун-
тæ дин бахуæрон, дæ фæхъау фæууон, — зæгъгæ, и зæронд уосæ
«зæронд кæфойнæ фестадæй». Лæхъуæитæ дæр куд нæ базуд-
67

тайонцæ, Аслæнбеги, æма ибæл етæ уæдта хеопи цийнæ фæккод-
тонцæ. •
— Медæмæ, мæ зæрди федар’, медæмæ, — зæгъгæ, загъта зæ:
ронд уосæ, æма бацудæнцæ хæдзарæмæ.
Салан-келан загъта Аслæнбег, уæдта æ дувазон гурдзиаг
хурдзинтæ райхалдта. Етæ ба разиндтæнцæ’харæ хъумæцтæй,
зæлдагæ нзæлутæй, ’æвзестæ камаритæй, æвзестæ реуи æгънæ-
гутæн, æвзестæ æма сугъзæринæ хæлдтæй, рæсугъд тæф кæна-
гæ сапæидтæй æма æнæуой силгоймæгти миутæй тъунсгæ-нæи-
гæ. Аслæнбег исласта еци лæвæрдтæ Япони тугъдæй. Хурдзнн-
тæ сæхемæ ихалгæ дæр нæ ракодта. Фал сахеоитæн дæр лæвæрд-
тæ ба исласта; æ мадæн исласта устур цъухтохæп, Бега æма æ
фиди мади æнсувæр Тогъузати Цæрайæн ба фæйнæ хуарз бу-
хар ходи æма фæйпæ æвзестæ рони. Хурдзинтæ æрревæд кодта
зæронд уосæ урундухъмæ. Уотæ рæхги ба куцæйдæр фелвæстæй
Аслæнбеги мади æпсувæри кизгæ, Азаухан.
Азаухан адтæй хуæрз æригон, гъазтмæ ка нæма рацудæй,
уæхæн кизгæ/ Рæсугъд кизгæ нæ адтæй Азаухан, фал зæрдæмæ
ба цудæй.
Азаухан ниццийнæй Аслæнбегбæл. Урундухъбæл ку рауидта
камаритæ æма изæлутæ, уæдта сæбæл æхе цъеусори цавд никкод-
та.
—, Дæгæ-дæгæ, мæнæ ци рæсугъд изæлу... Мæнæ ци камари,
-7 зæгъгæ, изæлутæ æма камаритæ æ уæле рабарæ-бабарæ кæ-
нун райдæдта. — Мæнæ аци камари ’ некæмæн ратдзæнæн...
Уæдта мæиæ аци æгънæгутæ дæр... Уæдта мæпæ аци рæсугъд
пзæлу дæр...
— Уæ, æнæзунд, уони æнхуæцæй дæр Аслæнбег дæуæн исла-
ста, — зæгъгæ, дзоруй зæроид уосæ Азауханмæ.
Азаухан æ фурцийнæй Аслæнбеги рахуæрунмæ багъавта/
, Æр.изæрæй. Аслæнбеги мади æнсувæр, Хабаш дæр гъæдæй
æриздахтæй стур соги уæрдуни хæццæ. Биноптæ æримбурдæп-
цæ арти фарсмæ. Хабаш æ хуæри фурти Япони æфсади ха-
бæрттæбæл фæрсун райдæдта. Дзубапди радаргъæй’ фæсахсæ-
вæ^тæмæ. . ;
— Цæй, хуссун афонæ’й нур, — зæгъгæ, загъта зæронд уосæ.
’— Аслæнбег — идард бæлццон, æвæдзи баффæлладæй. Цæугæ,
кизгæ, ниууат кæнæ Аслæнбегæн, — зæгъгæ, дзоруй зæронд
уосæ Азауханмæ. Азаухан дæр топпи’ фатн æстъæлфт фæккодта
æма æваст фæййаууопæй.
Аслæнбег хуæрзæхсæвæ загъта биконтæн æма рапдæп хус-
сунмæ.
08

Аслæибег иуазæгдопи дуар гъæдин къæбæлæй нихгæд’га, уæд-
\а æхе йспарахат кодта, ’цирагъ ниххуссун кодта æма æхе рауах-
та уруидухъи. Кæдæй Япони æфсадæй иссудæй Аслæпбег, уæдæп
ардæмæ рацудæй мæйи бæрцæ,/фал еунæгæй ба еу’сахат, ,дæр
нæма байзадæй уæдæй ардæмæ. Æнахур иуазгутæй, хæстæгутæй
Къорнати хæдзарæ æгириддæр нæ цох кодта. Фиццаг хатт нур
æ мади æрвадтæлти иуазæгдони Аслæнбег байзадæй еунæгæй
æхе хæццæ. Æма гъудитæ, сæ еу ипней æййафгæй, цудæнцæ сæр-
мæ æма йин æ хуссæг сурдтоицæ идардмæ. ’
Аслæнбегæп æ цард кæрæй-кæроимæ æ цæститæбæл рагъаз-
та: / ’ - , ’"
«Цæрун нур æхсæз æма инсæй анзи> — зæгъгæ, гъ’уди кодта
æхе меднимæр Аслæнбег, — фал цæрун ба нæма райдæдтон: еу
æма иисæй аизей уæнгæ хæдзари фæккодтон саукуст; уой фæсте
ба мæ райстонцæ дивизионмæ æфсæддони кусти. Мæ уæгъдæ
кæнуии рæстæг ку æрхæстæгæй, уæдта мæ рарвистопцæ Япони
тугъдмæ. Уоми мæ цард мæ къохи даргæй, фæттухтон анз æма
дууæ мæйи. Тугъд фæцæй. Исцудтæн иæхемæ. Нур идарддæр ба’
куд? — зæгъгæ, æхе бафарста Аслæнбег.
«Идарддæр куд?» Еци фарст рагон дзамани ирон фæсевæдæй
беретæ,цид, æривæридæ æ рази, фал ибæл алке дæр лæвардта^
аллихузæн дзуапп. Еуетæ еске фæсдуæртти, ихуæрсти хæтгæй,
къуæхтæ кодтонцæ сæ уæззау бæнттæ, иннетæ, цит, ниууæйæ
кæниуонцæ нади харзæн сæ йес, сæ бес æма рандæуионцæ «амон-
дагор» Сибирмæ, кенæ ба Америкæмæ. Рацæуидæ берæ æнзтæ,
уæдта америкаг «амонд агоргутæ» æрбаздæхионцæ фæстæмæ
лæгуæттæй æма тунд-мæгатæй. Хаттæй-хатт, гъуддаг уотæ дæр
рауаидæ, æма лæхъуæн къæрнæхти хæццæ æхе бафтауидæ. Фал
еци надбæл ка ниллæууидæ, уомæн фæндараст гæнæн на ’дтæй.
Ци рацæуидæ, уæдта’й нийахæссионцæ æма’й дæлæмæ (рарве-
тионцæ. Уæдта къæрнæх кæддæриддæр ирон-дигорон адæми
æхсæп æгадæ адтæй. Къæрнæхæн, еу рахауйнагæй æндæр, æ
кизгæ неке равардтаидæ. Мæгурдзийнадæ мах адæммæ ходуйнаг
пекæд адтæй, фал къæрнæхдзийнадæ ба хъæбæр æверхъау, фе-
диссаг гъуддаг адтæй. -
— Мæнæн йе надæн нæ бæззуй, — зæгъгæ, загъта æхе мед-
пимæр Аслæнбег, æ хуссæни хъурдохæн гæнгæй. «Адæми астæу^
ходуйнаги ба^сти Хуцау лæгæн маци радтæд. Ций фæндуй мæ-
гурæй дæр æз фæццæрдзæпæн, адæми æхсæн къæндзæстуги
бæсти. Хуарз уидæ, тукан райгом кæнун мин ку бантæсидæ
гъæуи, уæд.’Фал туканæн берæ æхца гъæуй...». Еци унаффæ дæр
берæ нæ расабурæй Аслæнбеги гъудити.
69 ’ •

— Дууæ гали æма нæмæ дууæ бæхи ес, — зæгъгæ, нигъгъудН
кодта Аслæнбег, — ’цæгæй, пæ еу бæх кусти нæ бæззуй —
сæргъи бæх æй, фал ма мæ ести амал бакæнун гъæудзæнæй еу
бæхæп... Еу дууæ анзи ку бахумæ кæнон, уæд ирæдбæл кæд
фæххуæст уинæ. Еци тæрхонбæл ниллæудтæй Аслæнбег: ести
амалæй ирæд æримбурд кæнун æма уосæ ракорунбæл. Уотæ
æхецæи унаффитæ кодта Аслæнбег æхсæвæ-боимæ Абати иуа-
зæгдони. Лæгæн æ цард æхе фæндæуагæ ку уидæ, уæд уомæй
амопдгундæр æма нивгундæр, гъæуама пеке адтайдæ. Хаттæй-
хатт уотæ дæр æрцæуй царди медæгæ, æма лæг æхецæн нннни-
сан кæнуй еу над, царди равгитæ ба’й исаразуицæ иннæ надбæл.
Аслæпбег дæр æхецæн баупаффæ кодта ирæд бакосун æма уосæ
æрхопун. Фал ин еци унаффитæй неци рауадæй. Устур карз
бурдæн сау гъæди бæлæсти куд нинсарæ кæнуй, уотæ царди рав-
гптæ ниссастоицæ Аслæнбегæн дæр æ унаффитæ. Бон цъæх кæ-
пун райдæдта, уæд бафунæйæй Аслæнбег.
III.
Хор пæма искастæй, уæд æригъалæй Абати гъæу. Галуæр-
дуптæй æма бæхуæрдунтæй адæм цудæнцæ кустмæ. Фонс раскъ-
ардтопцæ будурмæ. Фонси фæсте ба сабитæ уесин «бæхтæбæл»
рæскъардтонцæ хезунмæ уæлитæ æма уæситæ. Сувæллæнтти
фæсте ба ниййеллæг æнцæ къæбуцитæ дæр. Уоститæ æма киз-
гуттæ къуæрттæй ранæхстæр æнцæ æд гогойпитæ донмæ. Сил-
гоймæгтæ изолмæ ку бауипиопцæ нæлгоймаг, уæд сæхе бафæс-
фæд канионцæ, цалинмæ раевгъуидæ, уæдмæ.
Хор дзæвгарæ исцудæй, Аслæнбег ба ма уæддæр тар фу-
нæййæй хустæй. Азаухан ку нæ адтайдæ, уæд кæдмæ фæххустай-
дæ, уомæи ин ка ци базудтайдæ.
— Ци ’й, ци уавæр, хусти муггагæй йе? Исистæ уæлæмæ, —
зæгъгæ, имæ Азаухап къæразгæ ниххуаста. Аслæнбег фестъæлф-
тæй æ хуссæни.
— Ка дæ æма дæ ци гъæуй? —.зæгъгæ, бафарста Аслæнбег.
— Йе æз дæп, фал ма уæлæмæ хормæ искæсæ, кумæ исцу-
дæй? Исистæ уæлæмæ, гъæугæ мæ кæнис!
Аслæнбег рафасмардта Азаухани æ хъурæй. Рагæпп кодта
æ хуссæнæй амæ æ хъæпбæлтæ кæнунмæ февналдта. Æ курæг
ку ракодта, уæдта къæрæзгитæ ракъуæрдта æндæмæ æма фегон
кодта дуар. Азаухан фæммедæгæй иуазæгдонæмæ, райста хъув-
гт^ан æма дзоруй Аслæнбегмæ:
— Æйдæ, дæхе рахсиæ, æз ба дин дон никкæнон.
70

Аслæнбег æхе нихснадта æма, цалинмæ æ курæти æгънæгу-
тæ æвардта, уæдмæ ин Азаухан æрбадавта цæлгæнæнæй сехуар.
Аслæнбег исбадтæй сехуарбæл.
— Абони æз æма ду кумæ цæуæн, уой зонис? — зæгъгæ, фæр-
суй Аслæнбеги Азаухан.
— Цæмæй æй зоиун, ку неци ма мин загътай, уæд?
— Мадта æз æма ду абони цæуæн гъазтмæ.
— Ке гъазтмæ æма кумæ? — фæрсуй Аслæнбег...
— Абопи Къуадзухъти гъæуи устур гъазт йес... Фиццаг бон
пæун абони гъазтмæ... æма мæ хæццæ рауай.
— Дæу туххæй, мæ еунæг хуæрæ, æз мæхе ТерКи тæхи дæр
багæлддзæнæн, — загъта Аслæпбег Азауханæи. Цæугæ, дæхе
рæвдзæ кæнæ! Азаухап æ фур цийнæй хъиллипбитæ гæнгæ
фендæдуарæй æхе рæвдзæ кæнунмæ. Аслæнбег дæр æхе рæвдзæ
кæпуп райдæдта. Салдзабуртæ, салин местæлтæ æма салин
зæнгæдтæ искодта, æхуæдæг ба сæ æнгом балваста æвзестæ
зæпгбæдтæнтæй. Искодта сау æсгæлладæ цохъа, сугъзæринæ
дони тулд æвзестæ бæрцити хæддзæ. Æ нарæг астæу ба балва-
ста сугъзæрипæ дони тулд æвзестæ ронæй, сугъзæрипæ дони
тулд æвзестæ хъæма æма нæхемæ даргъ æставд хъумбул дамба-
цай хæддзæ дамбацай бид æркодта æ хъурбæл. Бæрзонд лисхъин
ходæ расаста фæстæмæ. Æ сау даргъ бецъотæ расæрфта фæй-
пердæмæ, æхуæдæгка райста саргъ, ннмæт æма рацудæй тургъæ-
мæ. Тургъи лæудтæй тачанкæ йефтигъдæй. Уотæ рæхги ба
гъазтп арæзтæй фæззиндтæй Азаухан дæр. Адтæй ибæл даргъ
харæ пъолци дунмои дустн хæддзæ, æ сæрбæл ба зæриндагæ
бидтæй гъæст ходæ, уой уæле ба мора зæлдагæ сæрбæдтæн, æ
•^сгæубæл ба, Аслæнбег ин ци камари исласта, йе æма реуи
æгънæгутæ, æ къæхтæбæл ба сурх салдзабуртæ, уоии æндегæй
ба — сурх басмæхътæ.
Азаухан сæ синхон кизги хæддзæ рабадтæй тачанки хъæн-
дзал бадæни. Бæхтæрæгæн син исбадтæй Азаухапи кæстæр æн-
сувæр, Аслæн. Аслæнбег дæр рабадтæй æ бæхбæл. Уотемæй
Азаухан æма Аслæнбег ранæхстæр æнцæ Къуадзухъти гъæумæ.
Ци цæун гъудæй Абати гъæуæй Къуадзухъти гъæумæ. Аслæн
замапай дууæ бæхи æрцæфтæ кодта æма уайсахат уоми балæ-
удтæнцæ. Тачанкæ Аслæпи хæддзæ ииууахтонцæ сæ хæстæгу-
тæмæ, Аслæнбег ба дууæ кизгей хæддзæ, æ бæх æ фæсте лас-
гæй, ниццудæй Къуадзухъти гъазтмæ.
Кизгуттæ ’æрлæудтæнцæ кизгутти рæнгъи. Аслæнбег дæр æ
бæх бæхбæдтæнбæл бафтудта, æхуæдæг ба лæхъуæнти рæнгъæ-
бæл æрлæудтæй. Аслæнбег кафун фæндæ иæма кодта æма, æнæ
æрдзæф гæнгæй, æ хъæмай сæрбæл хуæцгæй, сабур лæудтæй,
æма адæммæ кастæй.
71

— Æпахур иуазæг æрбацудæй, фал цума кафун фæндæ нæ .
кæнуй, уотæ ’й æ каст, — зæгъгæ, гъос-гъосай дзурдтонцæ кæсгон
хъал лæхъуæнтæ.
— Æма кæд кафун на? зонуй, уæд гъазтмæ цæмæ цæуй, —
дзоруй еу лæхъуæн инней гъоси.
— Ома кæд кафуп нæ зонуй, уæд гъазтмæ цæмæ цæуй, — ;
зæгъгæ, æрцудæй Аслæнбегн гъоси.
Ци рацудæй, ка’й зонуй, уæдта гъазти кегъæре æхе бахадта
Аслæнбегмæ — «еу кавд искæнæ», — зæгъгæ.
Аслæнбег не’саразиæй.
Уотæ хæсдзæф ба уæллæй еу кизгутти къуар æрцæйцудæй
гъазтмæ. Кизгуттæ дæр, лæхъуæнтæ дæр сзæ цæститæ равардтоп-
цæ кизгутти къуармæ. «Хадизæт», зæгъгæ, лæхъуæнтæ сосæг-
кай исдзурдтонцæ кæрæдземæ. Æцæгдзинадæй, йе адтæй кæс-
гон æлдар Къуадзухъти Хаджимурзи кизгæ — Хадизæт.
Къуадзухътæ кæсæгæн адтæнцæ сæ астæуæккаг æлдæрдтæй.
Адтæй сип сæхецæн хецæи гъæу. Адтæй сæмæ берæ косгутæ. Сæ
косгути къохтæй бахумæ кæнионцæ сæ зæнхитæ. Уони къохтæй
кастæнцæ сæ фусти дзогтæ æма сæ саулох бæх æргъæуттæмæ
д’æр, сæхуæдтæ ба зæрди дзæбæхæн балцити æма цауæнти хад-
тæпцæ. Хаджимурзæ адтæй Къуадзухътæн сæ муггаги хестæр,
адтæй ин фондз фурти: Нану, Хаджимурзæ, Темурхъан, Таухъан
æма Алихан. Фондз æисувæремæи ба адтæй дууæ хуæри: Ха-
дизæт æма Фаризæт.
Фаризæт ма адтæй хуæрз сувæллон, Хадизæтбæл ба исæи-
.хæстæй æвддæс анзи. Уомæ гæсгæ ба Хадизæт дæр, Азаухани
хузæп, абони рацудæй фиддзагидæр гъазтмæ. Хонгæ ба ’й æр-
кодтонцæ гъазтмæ æ фæсдзæуин косæг кизгуттæ. Æцæгæлои
лæхъуæнтæй Хадизæти неке некæд некæми фæууидта, уæдта
нн фæууинæн дæр н ’адтæй. Кæсгон æлдæрдти æгъдæуттæмæ
гæсгæ, киндздзон кпзгæ изæрæй æ косæг кизгутти хæддзæ дон-
мæ ма рацæуæд, æндæра ’п — гъæуиги пиууадзæ, фал сæхе
тургъи дæр неке фæуупдтайдæ. Уæддæр Хадизæтæн æ рæсугъди
кой ба райгъустæй изолтæбæл. Æма, раст зæгъгæй, силгоймагæй
Хадизæти рæсугъдæн æнцон иссерæн н’адтæй. Уомæ гæсгæ ба
абоии Хадизæт гъазтмæ ку æрбацудæй æма кизгутти рæпгъæ-
бæл ку æрлæудтæй, уæд имæ лæхъуæнтæ ниууадзэе, фал кизгут-
тæ дæр кæсунæй не ’фсастæнцæ. Аслæнбег Хадизæти ку фæууид-
та, уæд имæ сахæй байзадæй. Æрдзæф кæнун куд райдæдта,
уомæн дæр нецибал базудта, æхе кеми ку’рцæй, уæдта æхецæн
за^ъта^
— Аци кизги хæддзæ æнæ еу кафт искæиун нæййес, зæгъгæ,
Цп зæгъун æй гъæуй, еци фæндæ беретæмæ адтæй лæхъуæнтæй.
72

фал Аслæибег нске рауагътапдæ æ разæй... Ирои лæгæп æ копд
уотæ ’й...
Гъазт тухпшæй-тухгнндæр кодта. Лæхъуæнтæ æнгъæлмæ
кастæнцæ/Хадизæт нур рацæудзæнæй, уæд рацæудзæиæй ка-
фунмæ, — зæгъгæ. Фал некæми неци... Æрæги-дурæги ба Хади-
зæт рацудæй кафунмæ. Хадизæт дзæбæх пæма фертæстæй киз-
гуттæй, уотемæй алли æрдигæй лæхъуæнтæ гæппитæ кæнун рай-
дæдтонцæ кафупмæ. Аслæнбег дæр фæстегæй кæми байзадай-
дæ. Хадизæт еу ампъез дæр нæма ракодта, уотемæй Аслæнбег,
цъеусори хузæп, æ тæккæ сæргъи балæудтæй, кафгæ:кафгæй.
Аслæнбег æма Хадизæт райдæдтопцæ кæсгон кафт, уой фæсте
ба зелæп кафт кæнун.
— Иуазæгæн æрдзæф! — зæгъгæ, кадæр фæгъгъæр кодта, æма
лæхъуæнтæ ку ии’рдзæф кодтонцæ, уæд цума арв æма зæнхæ
кæрæдзей ниххуастонцæ, уотæ. Ка райстайдæ Аслæнбегæи æ
раз ракафунмæ, кеиæ ба бæхбæл рагъазунмæ! Æнцои иссерæн
н’адтæй уæхæи лæг.
Кæсгон æлдар Къуадзухъти Хаджимурзи кизги æ разæй ку
æртумбултæ кодта Аслæибег, уæд нмæ æнхуæцæй дæр кæсгæй
байзадæнцæ. Раст цъæх айнæг ехбæл кииæ куд зела, уотæ, киз-
гæ еу зилд нæма æркæнидæ, Аслæнбсг ба пбæл æртæ зилди
æрцæуидæ- Хадизæт дæр æхемæ не ’руагътайдæ фауд лæгигъæ-
дæй дæр æма уиндæй дæр. Хадизæт уотæ рæсугъд æма уотæ
рæуæг кафта, æма, æнгъæлдæн, æ къахи буни карки айкæ дæр
нæ басастайдæ. Кенæ кафгæ-кафгæй æ дæлахъуртæ ку фегон
уиуопцæ, уæд цума хортæ æма мæйтæ ракæсионцæ, уотæ.
Аслæнбег æма Хадизæтæп ерисæй кафун раеудагъæй. Еу
фæззилди ба Аслæнбег фелваста пæхемæ ^амбаца æма’й Ха-
дизæти къæхти буни ниццавта. Хадизæт тæрсгæ пиууадзæ, фал
æ цæстæ дæр не ’рникъулдта.
Аслæнбег æма Хадизæт кæрæдзей зæрдæмæ бацудæнцæ. Сæ
дууей дæр уотæ фæндадтæй, цæмæй сæ кафт макæд фæцайдæ,
уотæ, фал сæ цæмæй адæм нæ балæдæрдтайонцæ, уомæн гъудæй
уæддæр кафтæп кæрон искæнун. Кæроп ба ин гъæуама, æгъдау-
мæ гæсгæ, искодтайдæ Хадизæт.
Хадизæт æхе байста фæстæмæ кизгутти рæнгъæмæ. Аслæибег
кафгæ бацудæй кизги размæ, ра-ин арфæ кодта, æхуæдæг ба
баздахтæй лæхъуæпти рæпгъæмæ.
Хадизæт нæбал рацудæй кафунмæ. Аслæнбег дæр нæбал
ракафта.
Гъазт иæма фæцæй, уотæ Хадизæт æ- фæсдзæуин косæг киз-
гутти хæццæ ранæхстæрæй сæхемæ. Аслæпбеги цæститæ байза-
дæнцæ Хадизæти фæсте... Хадизæт гъазтæп ку рандæй, уæд Ас-
лæнбег дæр нæбал байзадæй гъазти. Аслæнбег балæдæрун
73

кодта Азаухаиæп, — цæун афопæ ’й, —зæгъгæ. Лзаухан йе \мбал
кизги хæццæ рацудæй гъазтæй.
— Дæ хуарзæнхæй, ке кизгæ’й Хадизæт? — зæгъгæ, бафар-
ста Аслæпбег Азаухани.
— Дæ зæрдæмæ бацудæй? — зæгъгæ’й, ходæзмолтæй бафар-
ста Азаухаи.
— Æма еци кизгæ ке зæрдæмæ нæ бацæудзæнæй?
— Хадизæт ба æй Къуадзухъти æлдар Хаджимурзи кизгæ, —
загъта Азаухан. Аслæпбег, «æлдари кизгæ», зæгъгæ, ку фегъ-
уста, уæд ин цума æ цæсгомбæл цæхæр бакалдæй, уотæ фæссур-
хæп æма ниссагъæсти ’й, уæдта цума æхе гъудитæн лæвардтРа
дзуапп, уотæ загъта:
— Зæрдæ муггагæй нæ фæрсуй.
Аслæнбег цъохъай дусæй раласта уорс зæлдагæ къохмæр-
зæи, æ сиудонæй ба иснста миикънй сугъзæрийнæ сахат.
— Мæ еунæг хуæрæ, мæнæ аци къохмæрзæн æма сахат ести
амалæп ХадизæтОæл исæмбæлуп кæнæ, — зæгъгæ, равардта
Аслæнбег къохмæрзæи æма сахат Азауханмæ.
— Йе дин мæ бæгъдауонд, — зæгъгæ, загъта Азаухаи æма
е’мбал кизги хæццæ дунд-далагъаи æрбацæнцæ.
Аслæнбег дæр, æ бæх æ фæсте, уотемæн Аслæни цн хæдзарп
ниууагътоицæ, уордæмæ ранæхстæр^ей. Аслæпбег исæйафта та-
чанки ефтигъдæй. Аслæн бæхти фæсте ци хуасæ байзадæй, уой
æхсигъæдæй -æмбурд кодта. Уай-сахат Азаухап е’мбал кизги
хæццæ фæстæмæ уоми æрбалæудтæнцæ. Аслæнбег Азаухапмæ
бакодта æнгъæлдзауи каст. Азаухаи æхе хæстæг баласта Аслæн-
бегмæ, æма’й иннетæ куд нæ фæууидтайонцæ, уотæ ин æ цохъай
дуси рацавта миикъи уорс зæлдагæ къохмæрзæп... Кизгæ æма
лæхъуæн кæрæдземæн къохмæрзæнтæ ку радтионцæ, уæд уой
фæсте æпгъизтæй кизгæмæ баминæвар кæнуп.
Аслæнбегбæл æ фур цийнæй æ сæр разилдæй... Ку æрискъид-
тæй, уæдта Хадизæти минкъий уорс зæлдагæ къохмæрзæн æ
галеу рони рацавта æма бабæй æхе меднимæр загъта:
— Æцæгдзинадæй, зæрдæ муггагæй нæ фæрсуй.
Кизгуттæ рабадтæнцæ тачаики. Аслæн бабæй заманай бæхти
пиццæфтæ кодта. Аслæнбег дæр æхе фепгом кодта саргъбæл
æма ку ниццæлхъитæ кодта саулох бæхи, уæд æй йе дæр арвп
талиигити райста.
Раизæрталиигитæй, уæд æрбахъæрттæнцæ Абати гъæумæ.
Æртæ бони ма фæцæй Аслæпбег æ мади æрвадтæлтæмæ.
Бæргæ ма’й фæндадтæй Хадизæти фæуупнун. Изæрæй, цит бæх-
бæл саргъ февæридæ æма бамсдæг уидæ Къуадзухъти гъæуп,
Хадизæти къæрæзгити буни бæргæ рагъазидæ æ саулох бæхбæл,
74

кæд уотсмæй æ ракасти фæууипæ, зæгъгæ, фал Аслæнбегæн æ
арми нæбал бафтудæй Хадизæтп фæууинун.
IV.
Аслæнбег баминæвар кодта æ хуарз æнгари Бегай мади æн-
сувæрмæ, Тогъузатп Цæраймæ. Цæрай ба гъæуама балæдæруп
кодтайдæ Бегайæи, цæмæй Бега бакодтайдæ Аслæнбегæн сæ-
ри гъуддаг. Бега бафарста Цæрайи, Аслæнбег ке исаккаг кодта
æхецæн биноптæн, уобæл. Цæрай’дæр ии æй загъта.
— Нæ зонун, Къуадзухътæ сау лæгæи кизгæ радтонцæ, йе
мп пе ’руагæс кæнуй, — зæгъгæ, æ сæр ниттилдта Бега. — Фал
«зинг зæгъунæй æвзаг нæ содзуй». Амонд бавзаргæй æй...
Бега æма Цæрай æрбадтæпцæ æма сагъæс кæиун райдæдтон-
цæ, ка исарæхсдзæпæй Къуадзухътæмæ мннæварæн рарветунмæ,
уобæл. Равзурстонцæ уонæи ба кæстæрæн Тогъузати Цæрайи.
Раст зæгъгæй, йеци дууæ зæронд лæги цъухæй дæр, æгъдауæй
дæр æма зундæй дæр æихæст адтæнцæ. Дууæ тогкип муггаги
бафедаун кæнунмæ, ксиæ ба кизгæ ракорунмæ алке дæр Кири-
стонгъæуи агурдта Къорпатп Хъубадий æма Бесолти Дафай.
Йеци дууæ зæронд лæги сæхе ци гъуддагмæ бахадтайонцæ, йеци
гъуддагæи æнæ рамолун хуасæ п’адтæй. Хъубади æма Дафайæн
сæ кой, сæ кадæ игъустæй сауæнгæ Кæсæги уæнгнтæ. Ка не
с’аргъ кодтайдæ йеци дууæ хуарз зæронд лæгемæи?
Нартихуар есун иæма райдæдтонцæ адæм, уотæ Къорнати
Хъубади æма Бесолти Дафа, кæстæрæн сæ хæццæ райстонцæ
Тогъузати Цæрайи, уотемæй сæумæ раги рабадтæнцæ фургони
æма ранæхстæр æпцæ Къуадзухъти гъæумæ Аслæнбегæп ми-
нæвар.
— Ирæдбæл берæ ма фæдздзоретæ. Цидæр ракоронцæ—иса
рази уотæ, — зæгъгæ, бафæдзахста Бега минæвæрдтæн.
Иссайдæ, æвæдзи, рæфтад æфонæ уотæ бахъæрттæнцæ Аба-
ти гъæумæ. Уордигæй райстонцæ кегъæрейæн Аслæнбеги мади
æнсувæр, Абати Хабаши, æма изæрæрдæмæ бацудæнцæ Къуа-
дзухъти гъæумæ.
- Хъубади æма Дафа райстонцæ сæ лæдзгутæ, Цæрай æма
Абай-фурт ба сæ фæсте, уотемæй рарастæнцæ Къуадзухъти
Хаджимурзи хæдзарæмæ.
Хаджимурзæ разиндтæп сæхемæ. Æнахур иуазгутæн æгъдау
равардта, уой фæсте ба син еблагъуæ загъта медæмæ.
Иуазгутæ бацудæнцæ хæдзарæмæ. Хъубади æма Дафа сæ
лæдзгутæ байвардтонцæ фæсдуар... Хаджимурзæ балæдæрдтæй,
Цæмæп æрбацудæпцæ иуазгутæ; уоп, фал ке туххæй æрбацудæн-
Цæ, уомæп ба неци ма зудта. Минæвæрдтæ нæма ракодтонцæ
75

сæ хабар, уотæ ба фг?ммел<т~æй Хаджнмурзи хестæр фурт, На-
ну. Изæрхуарз загъта иуззгутæн, æхуæдæгка фæстегæй ислæуд-
тæй.
Æрпвардтопцæ иуазгутæн фппгæ. Рауахтонцæ гагидауæ.
Хъубади ракувта дууæ муггаги бахæстæги туххæй.
— Бахатир кæнтæ, хуарз иуазгута*, фал ке туххæй хъиамæт
кæнтæ, уой иæма лæдæрун...
— Къорнати Бегай фурт, Аслæнбег... зæгъгæ, нæма фæцæй
дзурд Хъубади, уотемæй систадæй Хаджнмурзæ æ бунатæй æма
загъта:
— Хуарз зæроид лæгти хузæп айтæ, æма мæ уотæ хъæбæр
бафхуæрдзииайтæ, уой æнгъæл н’адтæн. Куд мæмæ æрбандиуд-
тайтæ минæвари, дæ кизгæ радтæ сау лæги фуртæн, зæгъгæ?
Нури уæнгæ кæсгон æлдæрттæ хæстæг кодтонцæ се’псæрти хæц-
цæ. Сау лæги фуртæн Къуадзухъти Хаджимурзæмæ кизгæ
иæййес, — зæгъгæ, ралух кодта гъуддаг Хаджимурзæ.
Минæвæрдтæ къехæй байзадæнцæ, цума син сæ билтæ ниц-
цавдæй, уотæ. Ниввардтоицæ сæ ниуазæнтæ фингæбæл. Исиста-
дæнцæ фингæй, райстонцæ сæ лæдзгутæ, æма, сæргубур æма
усхъæ бæрзондæй, рарастæнцæ сæ фусунтæмæ. Тогъузати Цæ-
рай, куд кæстæр, уотæ раефтихта фургоп, æма минæвæрдтæ йеци
æхсæвдзо ракодтопцæ Кпристонгъæумæ.
— Куд дæмæ кæсуй аци хабар? — зæгъгæ, бафарста*Хаджн-
мурзæ æ хестæр фурт Напуй, минæвæрдтæ ку рандæнцæ, уæд.
— Æма дин ци зæгъон, мæ фидæ? Гъуддаги хурздзинадæй æз
неци уипуп: Къорпатæ устур æма æпахъæл муггаг æнцæ, уæдта
лæхъуæпи дæр лæгъуз лæхъуæн иæ хонупцæ...
— Кæд уонæй хуæздæр æма тухгиндæр муггаг нæййес дуйне-
бæл, уæддæр сæр сæрмæ хастæуй, аци гъуддаг ба сæрмæ æр-
хæссуйнаг г;ьуддаг пæй. Кенæ уой ба ци хонис, «лæхъуæн лæгъуз
лæхъуæп нæй», зæгъгæ?
— Фæрсис мæ æма дзурди думæгмæ зæгъун, — загъта На-
ну.
— Фидтæлтæй хумæтæги нæ байзадæй дзурдæн: «Фудмугга-
гæи æ кизгæ ракорæ, дæ кизгæ ба ин ма радтæ», зæгъгæ.
Къорнати минæвæрдтæ æхсæвдзо ку ’рбакодтонцæ, уæд сæ
фæрсгæ дæр пеке иецæбæл бакодта. Бæрæг адтæй, æнæ бафæрс-
гæй дæр, гъуддагæй ке неци рауадæй, йе.
— Бæргæ’й зудтон, аци гъуддагæй ке неци рауадайдæ, уой,
• — зæгъгæ, загъта Бега. Исци гиаурти хæццæ зин дзорæп æй.
1 Кæсгоп æлдар æ суйни сæрбæл ниххуæцуй, «æз хуарз муггагæй
дæп», зæгъгæ. Муггагæй си миикъий дæлдæр ка фæууй, уомæ
уæлиауæй урдугмæ кæсунцæ. Сау адæм ба адæмбæл дæр нæ
76

нимайуицæ, сæ саламæп дæр снн дзуапп радтупмæ сæ с&р нæ
хæссупцæ.
Тогъузати Цæрай Аслæнбегæн ку балæдæрун кодта, 1<ъуа-
дзухътæ ин æ минæвæрдтæ раздахтонцæ, зæгъгæ, уæл Аслæнбег
æ фурмæстæй æ цæститæ тоги разплдта.
— Мадта мæ мадæ, мæ фидæн ма райгурон, æз йеци кизги
æидæр æрдæмæ ку рауадзои, уæд, — зæгъгæ, загъта æхе медпи-
мæр Аслæнбег., Æцæгдзипнадæп, уой фæсте берæ нæбал рацу-
дæп, уæдта Аслæнбег фараст бæхгппи хæццæ бампурста Къуа-
дзухътæмæ Хадизæти æскъæфунмæ. Æскъæфгутæ хæдзарæ
усхъуммæ исхадтопцæ, фг.л Хадизæти ба не’ссирдтопцæ. Хадп-
зæт адтæй рпмæхсти æ мади æрвадтæлтæмæ. Аслæнбегн æскъ-
æфгутæ, Хадизæт сæ къохи нæ бафтудæй, уотсмæп раздахтæпцæ
фæстæмæ. Къуадзухътæ балæдæрдтæнцæ, хуарз муггаги хæццæ
ке пæ исцурæвæрæ æпцæ, уой. Хаджимурзæ сагъæсти баиудæй,
ци амалæй радтон мæ кизги лæгмæ æнæ ходуйпагæп, зæгъгæ.
Хадизæти адтæй хъæбæр берæ коргутæ. Бустæги ба коргутæ
ппзмалдæнцæ, Аслæнбегæи раскъæфупмæ æ къохи ку нæ баф-
тудæй, уой фæсте. Цæмæй фæззæгъунцæ: «зæйæ дæр зæйч гъæр-
мæ нхæлуй» — зæгъгæ.
Къуадзухъти иуазæгдонæ нæбал уæгъдæ кодта минæвæрд-
тæй, авдкъохон бæхбæдтæн ба — иуазгути бæхтæй.
Ци рацудæй, уæдта гъос-гъосай дзорун райдæдтонцæ, Къуа-
;*зухътæ бафедудтонцæ Хъарадзаути хæццæ, зæгъгæ. Хъара-
дзаутæ ба адтæнцæ Къуадзухътæн се’псæр. Къуадзухътæ æма
Хъарадзаутæ, æцæгдзипадæй, бафедудтопцæ, фал сæ бафедуд
ба, Къорнатæй тæрсгæй, гъæр нæ кодтонцæ. Уотемæй Къуадзухъ-
тæ гъуддагбæл тагъд-тагъд кæпуп рандæдтонцæ. Бафедуди фæ-
сте Хъарадзаутæ тъæуама. Хадизæти фæххудтайонцæ къуæрей
бонмæ. Хадизæт ку базудта, Хъарадзаутæн æй дæттунцæ, уой,
уæд æхе марупмæ æрцудæй. «Мæ зæрди сæри кæрдæп бацæв-
гзæпæп уой бæсти», зæгъгæ, псфæндæ кодта æхецæп Хадпзæт.
«Гупæг уипд ма’п ку фæккæиипæ уæддæр Аслæпбеги. Фæл куд?
Цп амалæй?» зæгъгæ, хъурдохæн кодта мæгур кизгæ.
Хадизæтæн æваст æ зæрди æрбафтудæй Азаухан. «Азауха-
пæп æпдæр мæ иистауæн неке исæмбæлун кæндзæыæй Аслæп-
бегбæл», — загъта Хадизæт. Еци сахатбæл Хаднзæт æ косæг кнз-
гп хæццæ фервиста къохæй фпнст гæгъæдий гæппæл Азауханмæ
Къорнати Аслæнбеги иомбæл. Азаухап куд пæ балæдæрдтапдæ
гъуддаг. Æ кæстæр æнсувæри хæццæ йеци сахатбæл фервиста
гæгъæди Аслæнбегмæ. Аслæнбег райхалдта гæгъæдий гæппæл.
Ггегъæдий ба Хадпзæти къохæй адтæп фипст:
«Аслæнбег! Мæ фидæ æма мæ хестæр æнсувæр Нану, æнæ
мæи бафæрсгæп, бафедудтонцæ Хъарадзаутп хæццæ. Ме ^нсу-
77

вæр Нану Хъарадзаутæй гæртан дæр райста саргъи бæх æма
æвзестæй гъæст къерах. Абони — мапрæибон, иннæ майрæнбо-
ии мæ хонунцаз. Нур ба кæд дæ боп пести æй, уæд дæ лæги гъæ-
дæ æма дæхуæдæг. Хадизæт».
Аслæнбег Хадизæти гæгъæди ку бакастæй, уæд æ мед буна-
ти кинæ куд низзелуй, уотæ низзилдæй. «Хадизæтæн неци æр-
дæмæ йес рауадзæн... Æйтт, Къориай-фурт, — зæгъгæ, загъта
æхецæн Аслæнбег, — нур дæ лæги сæр багъудæй!
V.
Аслæнбег æскъæфуп фæндæ искодта Хадизæтбæл. Ирои адæ-
мп астæу некæд адтæй уæхæн æгъдау, æма йесге курд киндзи
раскъæфæ, зæгъгæ. Цæугæ æркæнионцæ уæхæн æскъæфтптæ,
фал уæддæр хъæбæр æстæн адтæнцæ уæхæп цаутæ. Аслæпбог
хуарз зудта, Хадизæти ку раскъæфа, уæд Къорнати муггаги тог-
гин ке кæнуй Къуадзухътæ æма Хъарадзаути хæццæ, уой. Хуарз
зудта уой дæр, æма Хъарадзаутæ дæр, Къуадзухътæ дæр устур,
тухгип муггæгтæ ке адтæицæ, уой. Фал æ зæрди ку æрбафтуи-
дæ, уой сæрæп Хъарадзауи-фурти сæрæн устурдæр аргъ искод-
тониæ, зæгъгæ, уæдта æ зæрди æ маст исираидæ.
Аслæнбег фæдздзурдта æ кæстæр æнсувæр Салатмæ. Салат
адтæй сæрæн æма раон-цион лæхъуæн. Уой арæхстгин, уой лæ-
гигъæдгинæн æма уой бæгъатæрæн берæ н’адтæй. Адæм Сала-
тæп разæгъионцæ, уотæ æма, дан, «арв Салатæй пе ’пдиудта нæ-
руп», зæгъгæ. Фал гъазтмæ ба уæддæр нæма рацудæй Салат.
Æгъдау уотæ амудта, æма цалинмæ хестæр æнсувæр биионтæ
æрхудтайдæ, уæдмæ кæстæрæн гъазтмæ цæун дæр æма уосæ
корун дæр не’игъизтæй. Кæстæр æпсувæртæ ’цæгæй, цудæнцæ
гъазтмæ, фал хестæр æнсувæри рази ба сæ боп н’адтæй кафун.
На ма хестæр æисувæр æ гъос нæ даруй гъазтмæ цæун, кенæ
бабæй уосæ корунмæ, уæдта æ кæстæр æнсувæрæи гъæуама ра-
вардтайдæ барæ.
— Къуадзухъти Хаджимурзæ æ кизгн равардта Хъарадзау-
тæп. Гъавунцæ’й æрхонуимæ майрæнбони. Уомæ гæсгæ ба
Хъарадзаути постæ гъæуамæ уа ами исон æхсæвæ. Дæу гъæуй
бауайун Курттатæмæ, уордигæй ба Салигуæрдæпмæ æма фæййа-
мал кæнæ еу авд-аст лæги, — загъта Аслæнбег.
— Мæ барæ уадзæ, ме ’нсувæр, — зæгъгæ, загъта Салат.
— Абони, Салат, мах багъудæй лæги сæр...
, — Лæдæрун æй, ме ’нсувæр.
— Мадта цæугæ!
Салат еци сахатбæл æхе багæлста бæхбæл æма, уг.дп хузæн,
æрбайсавдæй.
73

Иннæ бои хор ракъолæй, уотæ Къорнати тургъи, еу иннемæй
лæгдæр, уæхæнттæп рафсстæгæй дæс бæхгинп. Йстæ ба адтæп-
цæ еугурæйдæр Аслæнбегæн æ хуарз æигæрттæ æма æ æртху-
æрдтæ. Аслæпбег иуазгутæп загъта медæмæ. Уон фæсте ба сæ
бафарста гæрзтæй. Еугурæйдæр разппдтæицæ гæрзтæй хуæрз
арæзт. Иуазгутæн рарæвдзæ кодтонцæ фннгптæ. Уæдмæ ба та-
лиигæ кæнун райдæдта.
— Цæй, дзебæл нæбал гъæуй нур, — загъта Аслæибег. Иу-
азгутæ æркодтопцæ сау нимæттæ, райстопцæ сæ гæрзтæ æма
рабадтæпцæ бæхтæбæл. Хестæр ма уæлбæхæй Уасгергий туххæп
ракувта, уæдта фæннæхстæрæнцæ. Аслæнбег æма Салати хæццæ
еугурæй адтæнпæ дууадæс бæхгини. Гъæуи фæсте ку фæцæнцæ,
уæдта фесхустопцæ сæ бæхтæ.
Æмбес æхсæвæ нæма нссæй, уотæ бæхгпнтæ пиккастæпцæ
бæрзондæп Къуадзухъти гъæумæ. Гъæуи беретæ ниххустæнцæ,
фал ка нæма ииххустæй, уæхæнттæ дæр ма си адтæй. Хаттæп-
хатт куйи рæйуп дæр исигъусидæ.
— Æмбæлттæ, — загъта Аслæнбег, — æгæр раги æрбахъæрт-
тан, фал неци кæнуй: дæлæ бал фæснадмæ нæхе райсæн еу
миикъий дзубапдийæи. Аслæпбег æскъæфгутæн листæг фæдз-
гзурдта, ка ци кæнæг адтайдæ гъæуама, уон. Дзубандп уобæл
ралухæй, æма кизги гъæуама рахастайопцæ Аслæнбэг æма
Салат. Дууæ лæги гъæуама байзадапонцæ бæхти хæддзæ тургъи,
иппæ аст æскъæфæги ба гъæуама иснстайонцæ топпадзагъд
алли’рдигæй. Ци рацудæй, ка’й зонун, уæдта Къуадзухъти гъæу-
æй нæбал цудæй цирагъи рохс.
— Нур афонæ’й, — загъта Аслæнбег, æма дууадæс бæхгшш
сæхе рауахтонцæ Къуадзухъти Хаджимурзи хæдзарæмæ. Бæх-
гиитæн сæ разæй уадæпцæ Аслæпбег æма Салат. Цуппар бæхги-
пи, уадн хузæн, исмедæгæпцæ Къуадзухъти тургъи, уонæй бт
дууæ бæхгини — Аслæпбег æма Салат — рагæппптæ кодтопцаз
сæ бæхтæй, бæхтæ февардтонцæ сæ дууæ æмбалемæ, сæхуæттæ
ба топпити къилдунтæй пиццæфтæ кодтопцæ Хаджимурз и хæ-
;~зари дуар æма псмедæг æпцæ уати. Салат райзадæй дуаргæ-ч
сæн, Аслæпбег ба цирагъ кæнупмæ фæцæй. Сирнигки рохсм’æ’''
Салат рауидта, Хаджпмурзæ хæлаф æма хæдопи хъæмай хæццæ
куд багъузтæй Аслæпбегмæ фæстегæй, уой. Нур нп хъæма æ
фæсонти писсадзон, зæгъгæ, уотæ ба ип фæстегæй æ к>ох хъæ-
май хæццæ раахæста Салат. Салат бара^мухта Хаджимурзи
хъæма æма ин æй æ хорхбæл куд февардта, уотæ ба’й рауидта
Аслæпбег.
— Ма кæиæ, уотæ ма бакæнæ! Маргæй’й ма кæнæ, фал ин æ
къохтæ æма æ къæхтæ исбæдтæ, — зæгъгæ, исдзурдта Аслæп-
бсг Салатмæ. Салат зæропд лæги æ буни фæккодта æма ин æ
79

къæхтæ æма æ къохтæ æнгон.æрбабаста, æхуæдæгка ин æ
гъæлæси къохмæрзæн рацафта, гъæр кæнун æ боп куд и’адтай-
дæ, уотæ. Уой фæсте ба’й/ сувæллони хузæн, æ гъæбеси фелва-
ста æма’й æ хуссæнмæ багæлста, æхуæдæгка дуарæй фæндзæх-
стоиæй æртæ æхсти, сæ дзурд куд адтæй, уотæ фæккодта.
Æскъæфгутæп топпи гъæр сæ гъоси ку æрцудæй, уæд аллп æр-
днгæй фæйнердæмæ топпадзахт кæнун райдæдтонцæ. Идардæй
ку байгъустайсæ, уæд цума дæс лæги пæ, фал сæдæ лæги топ-
падзахт кодтонцæ, уотæ. Адæм пиууадзæ, фал куйтæ дæр ма
сæхе арф баримахстонцæ.
Цалинмæ Салат Хаджимурзи кой кодта, уæдмæ Аслæнбсг
баервазтæй, Хадизæти агоргæй, силгоймæгти уатмæ. Сирник ку
псасугьта, уæд уорс даргъ харæ хæдонæ æ уæле, уотемæй Ас-
лæнбег бауидта Хадизæти уати къуми æ мади фарсмæ, зпр-зпр-
гæнгæй.
Аслæнбег, —( зæгъгæ, ма бафæразта исдзоруи Хадизæт, уæд-
тæ æ зæрдæ багъарæй æма æ бунати æрхаудтæй.
Мадæ æ сувæллоп куд раскъæфа арти цæстæн, уотæ Аслæн-
бег дæр раскъафта Хадизæти æма фендæдуар æй æ зииаргъ
уаргъи хæццæ. Сау нимæти’й ратугъта, æ разæй æй саргъбæл
, цæхгæрмæ февардта æма цъеу куд ратæха; уотæ ратахтæй Ха-
дизæти хæццæ.
Гъæуи фæсте фæцæнцæ, уæдта Хадизæт æрпскъидтæй æма
дзоруй Аслæнбегмæ:
— Аслæнбег, мæ сæри хецау! Къамодæбæл байзадæй мæ
сугъзæринæ сахат, ду мин ке балæвар кодтай, йе...
Аслæнбег æй идарддæр пæбал бауахта дзоруп, уотемæй са-
хатмæ рарвиста Салати. Цæсти никъулдмæ Салат сахати хæц-
цæ фæстæмæ сæ фарсмæ æрбалæудтæй. Топпадзахт ба ту-
мугъæй тумугъдæр кодта. Абати гъæумæ бахъæрттайонцæ Ас-
лæпбег æма Хадизæт, уæдта æскъæфгутæ, еци топпадзахт гæи-
гæ, раздахтæнцæ фæстæмæ. Байеу æнцæ дууадæс бæхгини Чи-,
колай сæри.
Боп ивайунтæ райдæдта, уæд æскъæфгутæ фæммедæг æнцæ
%'Киристонгъæуи. Хадизæти Къорнатæмæ. нæ бахастоицæ, фал
æй бахастонцæ Бегай мади æрвадтæлтæмæ — Тогъуазти Цæ-
райи хæдзарæмæ, гъæуама Хадизæт уонæй æрцудайдæ кипдзн
Къорпатæмæ. Тогъузатæ æхсæвæ-бонмæ æнгъæл кастæнцæ
иуазгутæмæ. Се ’рбацудмæ син ракодтонцæ косарт. Иуазгутæ
сæхе хуарз фæуидтонцæ, хор дзæвгарæ. ку иссудæй, уæдта фæх-
хæлеу æнцæ.
Еци бон æгас гъæубæл рахабарæн — Къорпати Аслæнбег
кæсгоп æлдари кизгæ æрбаскъафта, зæгъгæ. Адæм идæрдтæй
ниххæррæт кодтопцæ Къорнаташæ арфæ кæнунмæ.
80

— Арфæгонд уотæ, фал арфæ кæнунмæ ма нур раги æй: нæ
киндзæ иæ хæдзарæ нæма нссирдта, — зæгъгæ, разæгъидæ Бега
арфæгæигутæн.
— Æма кæд агъæуи амæ’дтаг фæцæй, уæдæй хæдзарашæ дæр
еу афони гъæуй, зæгъгæ, разæгъионцæ арфæгæнгутæ.
Еу æртæ бонп рацудæй, уæдта Тогъузатæ УшЩ кади хæццæ
рарвистонцæ Хадизæти Къорнатæмæ кнндзп. 'К’бсфнатп муггаг,
уæдта сæ хæстæгутæ аллирдигæй пизмалдæпцæ: ка ласта ко-
сæрттаг, ка æхспста киндзæхсæвæрæн бæгæнп, ка аразта хъа-
багъ, ка бабæй лæвардта æхца. Къорпатæн ниууадзæ, фал бун-
тон æцæгæлæиттæн дæр *ма адтæй хъæбæр æхцæуæп Къорнатн
гъуддаг. Æхцæуæн ба син уомæп адтæй, æма сау лæги фурт æл-
дарæн ке батухæ кодта, уой туххæи.
— Еци æнæдзурд, мæнгард æлдæрттæн нæ цæстæ уой уина,
— разæгъионцæ хумæтæги адæм. — Мæгур лæгмæетæ сæ сæр
нæ хæссунцæ. Хумæтæги лæги разп етæ сæ сæртæ хъелæн да-
рунцæ, фал син мæгур лæг сæ бæрзæнтæ ке æркъæлæт кæпдзæ-
нæй, гъæуама* уой лæдæропцæ. Къорнати Аслæпбег цума се’га-
си маст райста кæсгон æлдарæй, еци цæстæй кастæнцæ еугурæй-
дæр гъуддагмæ. Ирон адæмй æгъдаумæ гæсгæ, киндзæ ка æр-
хонуй, уонæмæ фæккафунцæ æртæ боии, фал Къориатæмæ ба
фæккафтонцæ авд бопи, уæдта алли бон дæр аразтонцæ пæуæг
хъабагъ. Къорнати’ хæдзарæбæл тохона ниууадзæ, фал гъосин
дæр пæбал байзадæй. Еу загъдæй, рацæргæ адæм дзурдтонцæ
уотæ; æма Къорнати киндзæ’хсæвæри хузæн сæ цæргæ бæндти
нæ гъуди кæнунцæ, зæгъгæ.
Гъазт ку рахецæнæй æма арфитæ ку фæцæнцæ, уой фæсте
ба Къорпатæмæ райдæдтонцæ æмбурдтæ кæпуп силгоймæгтæ;
— кæсгон æлдари кизги фæууинунмæ. Хадизæти кнндзи арæзт
искодтонцæ, æма’й урундухъбæл æ къæхтæ æ бупи, уотемæй
исбадун кодтонцæ, æ цæсгон ба ин бамбарзтонцæ уорс хизæй.
Уоститæ æма кизгуттæ бон-изæрмæ æнæ псæскъуйгæй цудæнцæ
Хадизæтмæ уинунмæ. Зæронд уоститæ ин исхъел кæиионцæ æ
хизæ æма ибæл фæттутæ кæнионцæ, куд неке æй фæццæстуд
кæна, зæгъгæ.
— Фестгун æма амондгуи киидзæ ’й Хуцау фæккæпæд. Авд
лæхъуæни æма еунæг кизги мадæ фæууо, — зæгъгæ, ин æрим-
бæрзионцæ æ хизæ. Силгоймæгтæ дæр цуд фæцæпцæ. Цидæ-'
риддæр æгъдæуттæ æмбалдæй, уони еугурæй дæр Къорнатæ
исæнхæст кодтонцæ хуарз. Къорнатæ æрсабурæнцæ,
6 Ираф № 2 81

IV.
Æрмæст н’адтæп сабур Къуадзухъти гъæу. Сæумæ адæм
кæрæдзей хииц фарст кодтонцæ, цй æрцудæй æдосæ, — зæгъгæ.
Фал ци æрцудæй еци æхсæвæ, уомæн ба бæрæг неке иеци зудта.
Ка уотæ засьт’а, æма абæргутæ фонс фæттардтонцæ, зæгъгæ;
ка бабæй убта^æма, дан, абæргутæ, æцæгæй, æрбагъузтæнцæ
æргъаумæ, фал сæ арми неци бафтудæй зæгъгæ. Ци ма рацу-
дæй, ка’й зопуй, уæдта уоститæ гъос-гъосæй дзорун райдæдтои-
цæ, — Хаджимурзи кизги еу дигорон раскъафта, зæгъгæ.
Сæумæ раги Хаджимурзæ еу бæхгини рарвиста Хъарадзау-
тæмæ, иннæ бæхгини ба — муггаги хестæртæмæ. Хор ку ракъо-
лæй, уæдта Хаджимурзи тургъи æримбурдæнцæ Къуадзухъти
муггаги хестæртæ, тæрæг бæхæй æрбалæудтæнцæ Къуадзухъти
тургъи Хъарадзаутæ дæр. Хаджимурзæ син æ хабар ракодта.
— Аци гъуддаг сæрмæ æрхæссуйнаг гъуддаг пæ’й. Абони иæ-
мæ бавналдтонцæ сау адæм, исон ба бавналдзæнæнцæ тохъо-
саутæ1, инпæ бон ба — унæудтæ2. Æма ма уæд æлдæрттæн цæ-
рунмæ бæззуй? Кенæ ба кæд æрцудæй уæхæн хабар, æма есге
курд ности раскъæфæ, зæгъгæ? — бафарста адæми Хаджимур-
зæ.
Адæм зæнхæмæ ииккастæнцæ æма ниссагъæсти æнцæ. Уотæ
ба Хъарадзаутæн сæ хестæр хатир ракурдта, уæдта загъта:
— Æцæгдзинадæй, ци гъуддаг æрцудæй, йе устур ходуйнаг
гъуддаг ке æй Къуадзухъти муггагæн, уобæл дзубанди нæййес.
Уæртæ еу тохъосау берæгъи лæбурд æрбакодта æма раскъафта
Къуадзухъти æлдари кизги. Е устур -æгадæ гъуддаг æй æгас
муггагæн дæр. Фал уæддæр аци гъуддаги Хъарадзаутæ хъæбæр-
дæр æфхуæрди æрцудæнцæ. Курд ности раскъæфунæй æфхуæрд-
дæр æма ходуйнагдæр ци уодзæпæй?
Хъарадзауи-фурт дзурд нæма фæцæй, уотемæй Къуадзухъ-
тæй еу лæг дзурд райста æхемæ:
— Берæ дзубандитæй пайда иæййес, фал ести тæрхон рахæс-
сун гъæуй.
— Ци тæрхон? — зæгъгæ, бафарста кадæр.
— Тæрхоптæ алли æрдæмæ дæр хатунцæ: бафедаун дæр
тæрхон, уомæй æндæмæ... — цидæр ма’й фæндадтæй зæгъун,
фал имæ Хъарадзауи-фурт фетхалдта:
1
1 Кæсгонау — сау адæм.
2 Кæсгонау — косæг, хъумайаг.
82

— Куд бафедаун? Куд исхаудтæй еци дзурд дæ æвзаги бу-
пæй? Нæ уондзæг нин фæстæмæ æстæрун кæнис? Кæд ацн гъуд-
даг Къуадзухътæ сæ сæрмæ хæссунцæ, уæд сæ барæ сæхе æй.
Хъарадзаутæ ба абонæй æндæмæ сæхе нимайунцæ Къорнати
хæццæ тоггинбæл. Хъарадзаутæ гъæуама сæ ности райсопцæ
фæстæмæ, æндæр тæрхон махмæ нæййес, — зæгъгæ, загъта
Хъарадзауи-фурт.
Хаджимурзæ листæг фегъуста Хъарадзауи-фуртмæ, уæдта
загъта:
— Раст дзоруй Хъарадзауи-фурт: кизгæ фæстæмæ есгæ’й.
— Æма кæд кизгæн æхе фæндадтæй, уæдта? — зæгъгæ, ба-
фарста кадæр.
— Уæдта ин мæнæ аци хъæма мæхе къохæй æ тæккæ зæрди-
сæри ниссадздзæнæн, —- зæгъгæ, ниттилдта æ фæтæн хъæма
Хаджимурзæ.
Хаджимурзи фæсте некебал неци загъта. Æмбурд рахаста
уæхæи тæрхон, кизгæ фæстæмæ есгæ’й, зæгъгæ.
— Цæугитæ, мæ хортæ, нур уæхемæ, — загъта Хаджимурзæ
Хъарадзаути æрвист лæгтæн, — æма цæттæ кæнтæ уæхе. Мах
дæр, кæд Хуцауи фæндæуа, уæд иннæбон уордæмæ гъæуй.
Хъарадзаутæ сæхе бæхтæбæл бакалдтонцæ æма фæпйаууонæн-
цæ.
Хаджимурзæ рарвиста фæдесон сæ муггагмæ, цæмæй иннæ
бонмæ алке дæр æхе цæттæ кодтайдæ, уотæ.
. Дæс æма авдинсæй бæхгини, еу лæги хузæп, æдгæрзтæ æр-
балæудтæнцæ Хаджимурзи дуармæ. Хаджимурзæ дæр æхе ра-
аразта æма æ хестæр фурт Нануй хæццæ бæхтæбæл рапæхстæр
æнцæ адæми разæй. Сехуар афонæ иссæй, уæд кæсæг балæуд-
тæнцæ Хъарадзаути гъæуи. Кæсæги хæццæ Хъарадзаутæй ра-
бадтæй дæс æма дууинсæй бæхгини, уотемæй дууæ сæдæ бæх-
гини ранæхстæр æнцæ Киристонгъæумæ — Хаджимурзи кизги
есупмæ. Чиколамæ ку бахъæрттæнцæ, уæдта, Хаджимурзæ сæ
разæй, уотемæй Туйгъанти гъæумæ исæздахтæнцæ. Хор пæма
рафтудæй, уотæ кæсæг рафестæг æнцæ Туйгъанти иналар Амур-
хани урух тургъи. Амурхап рацудæп кæсгоп æлдар Хаджимур-
зи размæ. Пусулмон æгъдаумæ гæсгæ ин æгъдау равардта Амур-
хан.
— Медæмæ, мæ хъазар иуазæг, — зæгъгæ, загъта Амурхан
Хаджимурзæн.
— Хуарз хабари хæццæ дæмæ не’рбацудтæн абопп, ме’псæр,
мæ хестæр æнсувæр, — райдæдта мæтъæлæй Хаджимурзæ. Зæ-
руæрдæмæ мæ Къориатæ адæми астæу ходуйнаг æма аллайаг
фæккодтонцæ. Мæ ходуйнаг Къорнати тогæй ку нæ нихснон, —
æпдæр амал ин æз нæ зонун. Нур ба æз, Хуцауæй куд корай,
83

уотæ ди корун, æма мæмæ фæккæсæ адæмæй. Аци уорс рехæ -
ка ницъцъумур кодта, нæ æлдари ном пин ка исæгадæ кодта,
уонæн гъæуама æз сæ куйи буиæттæ баамонои... * ’
— Хъæбæр хуарз дин лæдæрун, Хаджимурзæ, де’фхуæрд,
уæдта’й мæ зæрдæмæ дæр хъæбæр хæстæг есун, фал уæддæр еу -
гъуддагæй ба, бахатир мин кæнæ, дæ хæццæ арази нæ дæн, — æ
уорс рехæ радаугæй, загъта Амурхан. Къориати нихмæ лæгæй-
лæгмæ уотæ цæугæ нæ’й. Къорнатæ хъæбæр устур æма тухгин ’
муггаг æнцæ. Къориати пихмæ лæгæй-лæгмæ цæун æма арси
нихмæ фæр.уæ лæдзæги хæццæ цæунæй игъаугйдæр нæййес. ,
Гъуддаг æз уотæ лæдæрун, Хаджпмурзæ, æма лæгæй-лæгмæ
цæуни бæсти мастæн ес баха^æн сосæгкæй... Кенæ ба аци гъуд-
даги æгæр мæгур паддзахи закъонтæ æма паддзахи хецæуттæ
мах фарс ке уодзæнæнцæ,*уой нæ зонис?
— Æз пур закъонтæбæл нæбал фæдздзордзæпæн. Етæ идард
гъуддæгтæ æнцæ. Фал ме ’фхуæрдæн, мæ ходуйнагæн гъæуама
мæхуæдæг уоп судгæиæг дæр æма тæрхонгæнæг дæр. Уотæ’й
ралух кодтон æз аци гъуддаг. Нур ба мæмæ кæд адæмæй фæк-
кæсай, уæд — устур боз, ку нæ мæмæ фæккæсай, уæдта е дæр
дзуапп æй. Абони мæнбæл æрцудæй аци бæллах, исон ба дæу-
бæл, æма ауæхæн бони нæ хуæст кæрæдзебæл федар ку нæ уа,
уæд нæ гъуддагæн раст рацæуæп нæйнес.
— Уобæл дзубаиди нæ гъæуй, уой æз дæр хуарз ’лæдæрун,
фал аци гъуддаги ба, Хаджимурзæ, дæ хæццæ не ’сарази уодзæ-
нæп, уой туххæй, æма... Цидæр зæгъун ма’й фæпдадтæй Амур-
хани, фал имæ нæбал байгъуста Хаджимурзæ. Æхе фездахта
фæстæмæ æма ранæхстæрæй æ адæммæ. Тохъосау ии фæхху*
æстæй æгъдинцойнæбæл æма рабадтæй бæхбæл. Уомæ гæсгæ
ба рабадтæнцæ сæ бæхтæбæл иппетæ дæр æма фæннæхстæрæн-
цæ Хаджимурзи фæсте.
Кæсæг Туйгъанти Амурхапæй рацудæнцæ Гъæристæбæл ’æма
горæй-гормæ сæхе рауахтонцæ Киристонгъæумæ. Киристонгъæ-
уи æргъау хизтæй Гъæристи. Гъопгæс ку рауидта кæсæги, уæд
æргъауи хæццæ фæууахта’ е’мбал биццеуи, æхуæдæгка бæхбæл
æхе багæлста æма фæснæдтæ кæсæгæй æрраздæрæй Кири-
стонгъæумæ. Дзиуари размæ гъонгæс æргæпп кодта æ бæхæй
æма дзиуари устур дзæпгæрæг фæдеси цагъд пиккодта. Адæм,
ци ’рдæмæ’й фæдес, зæгъгæ, кæрæдзей^фæрсгæй, æд цъелæ, æд
мелæ ниххæррæт кодтопцæ аллирдигæй дзиуари размæ. Цæсти
никъулдмæ дзиуарн рази байдзагæй фестæг æма бæхгин адæ-
мæй. Кæрæдзей хинц фарст кодтонцæ, фал ци ’рцудæй, уомæн
(5а иеке неци зудта. Фæдздзурдтопцæ гъонгæсмæ. Гъоигæс,
лæф-лæф кæнгæй, загъта, —■ кæсæги æфсæдтæ Киристонгъæумæ
æрбампурсуицæ, зæгъгæ. Уотæ хæсцæф ба æрбахъæрттæп нæуæг
84

фæдесои, кæсæгп æфсæдтæ гъæуи фæсте Туккати Хъæрæсей
туппури размæ æрфестæг æнцæ, зæгъгæ. Адæм сæ фæтæн хъæ-
матæ фæссихирна кодтонцæ æма сæ агоритæ, дортæбæл пнсуи
райдæдтонцæ. Уотæ рæхги Къорнати Хъубади уорс устур бæх-
бæл, æхсаргард, æ хуæрзеугутæ æма æ пъалеттæ æ уæле, уоте-
мæй фæззиндтæй адæми астæу.
— Мæнæ хуарз адæм, — зæгъгæ, загъта Хъубади уæлбæ-
хæй, — басабур уотæ минкъий, мах ба кæрæдзей дзурд ба-
лæдæрæн! Кæсæги æлдæрттæ æрбансанстонцæ сæ кизгæмæ,
Къорнати ностæмæ. Уони хæццæ ба никки дæр æрбацудæнцæ
Хъарадзаутæ, кизгæ кæмæн курд адтæй, етæ. Куд уæ фæндуй,
хуарз адæм? Ци дзуапп син радтæп? — зæгъгæ, бафарста Хъу-
бади адæми.
— Ци дзуапп син зæгъæн: Къуадзухъти кизгæп пæбал ес
фæстæмæ над, — нигъгъæр кодта еу лæг.
— Къорнатæ сæ ностæ фæстæмæ ку ’рветонцæ, уæддæр æй
мах нæ рауадздзинаи: аци гъуддаг Къорнати гъуддаг нæбал
æй ,фал æгас гъæуи гъуддаг æй, — зæгъгæ, талгъæрæй æ хъур
ивазта иннæ адæми астæуæй.
— Арс фæрæтмæ ку ’рцудæй, уæд ма имæ ци кæсæп? Цæу-
æнтæ æма кæсæги æлдæртти дæр, нæхе æлдæртти дæр ецу еу
сæрфт никкæпæн, — гъæр кæнуй кадæр, æма æ рази адæм ту-
мугъæй-тумугъдæр кæпуи райдæдтонцæ. Уотæ ба уæллæй еу
къуар лæги, æнсæдздзæфтæй æма æнсудтитæ гæпгæй, сæ ра-
зæй æртардтоицæ дууæ кæсгон минæвар лæги æиæ рæнттæй.
— Циуавæр, æнцæ етæ? — зæгъгæ, фæрсуй Хъубади.
— ’Уæртæ сæ Къуадзухъти æлдар æрбарвиста минæвар: ке-
нæ, даи, мин мæ кизги ракæнтæ, кенæ ба тохгæ кæнун, —
зæгъгæ.
— Æма тохæг галæн æ сиуæ фæссæдтуй, — зæгъгæ, фæккод-
та кадæр. Цæветæ сæ, мадта, кæд тохгæ кæнуй, уæд!
Адæм сæхе никкалдтонцæ дууæ кæсгонебæл æма сæ нæмун
райдæдтонцæ. Уонæмæ ка нæ хъæрттæй, иинетæ ба сæ къæх-
тæй зæнхæ хуастоицæ.
— Иуæнгтæ ма басæдтетæ, сау над кæнтæ, — зæгъгæ, кадæр
балæвардта унаффæ.
Хъубади æрхизтæй æ бæхæй æма аллах-биллæхæй дууæ
кæсгон лæги баергъæф кодта. Фал сæ сæ фагæ ба уæддæр фæ-
цæй. Дæ фудгол уонæмæ ку ’ркастайдæ: сæ цохъатæ, сæ ку-
рæттæ син ниффæруакæ кодтонцæ, цума сæ æрситæ батонаутæ
кодтонцæ, уотæ. Дууæ кæсгои лæги тунд-арудтитæй рарвистои-
цæ фæстæмæ.
85

’ Хаджимурзæ æ мииæвæрдтæмæ ку’ркастæй, уæд æй балæ- ’
дæрдтæй, æцæгдзинадæй хуарз адæми хæддзæ ке не скъоба-
лæй, уой.
Кæсæг сæ бæхтæбæл сæхе бакалдтонцæ æма, фæстæмæ фæк-
кæсæ-фæккæсæ гæнгæ, нецæй хæццæ рафардæгæнцæ. Хæджи-
мурзæй нур ба’руагæсæй — фæруæ лæдзæги хæццæ арси них-
мæ лæугæ ке нæ’й, уой.
«Æвæдзи Туйгъанти Амурхан раст дзурдта: æзнагбæл гъæуй
хинæй рацæун, кенæ ба’й гъæуй хецæутти бæгъдаонд бакæнун»
— зæгъгæ, сагъæстæ кодта æхе меднимæр Хаджимурзæ.
— Мадта уотæ дæр бавзардзииан, — зæгъгæ, ралух кодта
Хаджимурзæ æхе меднимæр гъуддаг.
VII.
— Мæ ходуйнаг, ме ’фхуæрд æз Къорнатæн уотемæй нæ
ниууадздзæнæн, — загъта Хаджимурзæ æ хестæр фурт Нануйæп.
— Дæ зæрди син ци ес, мæ фидæ, дæ унаффæ куд æй? —
бафарста æ фиди Нану.
— Курдиадæ бадæдтун гъæуй иналармæ, — загъта Хаджи-
мурзæ .Иннæ бон ба Хаджимурзæ æма Наиу тачанкæй баме-
дæгæнцæ Нæльчикмæ.
Хъарадзаути Смайли Нальчики куста пъиристæфæй. Хаджи-
мурзæ æрбацудæй Смайлимæ, цæмæй ин гæгъæди ниффин-
стайдæ иналармæ, уой туххæй. Хаджимурзæ баййафта Смай-
лий æ къæицæлари.
— Мæ хабар мин, Смайли, зонис... Адæми астæу мæ цæсгом
равдесуи нæбал æндеун: цæмæй фæззæгъунцæ — цæсгом арми
дзаг, — зæгъгæ. Ци’рдæмæ фæххæссон мæ зæронд сæр мæ хо-
дуйнаг æма мæ аллайагæй, уомæн ку нецибал зонун... Бацу-
дан хъазауатæй Къорнатæмæ дууæ сæдæ - бæхгини... Кири-
стоигъæу, еу лæги хузæн, ниллæудтæнцæ Къорпати фарс. Ци
амал ма адтæй: раздахтаи фæстæмæ нецæй хæццæ. Нур ба ди
коруп, Смайли, æма мин гæгъæди ниффинсæ иналармæ, Къор-
нати куд бафхуæра, уой туххæй.
— Уой туххæй мæн корун нæ гъæуй, Хаджимурзæ: айдагъ
дæу пæ бафхуардтонцæ Къорнатæ, æфхуæрди æфхуæрд мах ку
бакодтонцæ. Фал дин раст ку зæгъон, уæд аци гъуддагæй ести
рауайа, йе ба ми не ’руагæс кæнуй, — загъта Смайли.
— Уой ци хонис, Смайли? Дæ хæдзарæмæ дин бансæндæнтæ,
дæ хæдзарæй дин дæ кизгæ туххæй раскъæфæптæ, уомæн пад-
дзкхи закъоп æппундæр неци амонуй?
— Гъуддаг уотæ’й, æма кæд кизгæн æхе фæндадтæй, уæд
паддзахи закъонтæ Къорнати нæ бахæран кæндзæнæнцæ.
86

— Цнтæ мии дзорис, Смайлн, дæ хуарзæпхæй! Кизгæ —
бунтон æригон кизгæ, никки ба курд кизгæ. Мæ кизги æз нæ
зонун, æви ци?
— Мадта, кæд кизги, æцæгдзииадæй, пæ фæндадтæй, уæд
Къорнатæ, закъонмæ гæсгæ, цæупцæ карз æфхуæрд.
Смайли ниффинста Хаджимурзæн курдиадæ иналармæ. Ха-
джимурзæ еци фæдбæл ранæхстæрæй Дзæуæгпгъæумæ курдиа-
дæ бадæдтуимæ.
Хаджимурзæ æ бæх ниууагъта æ фусунтæмæ, æхуæдæгка
рапæхстæрæй æ курдиадæ лæгæй-лæгмæ бадæдтунмæ иналари
къæнцъæлармæ. Берæ хезун æй нæ бауахта иналар Хаджимур-
зи: æлдæрттæ паддзахи доги кадгин адтæицæ.
Хаджимурзæ ку бацудæй, уæд баййафта ипалари æ бунати.
Иналарæн æ муггаг адтæй Флейшер, зæгъгæ. Немуцаг адæмæй,
бæрзопд, рацæргæ лæг. Уорс алистæ, дувазон даргъ рсхи хæц-
цæ. Хаджимурзæ æ ронæй раласта æ курдиадæ сурх къохмæр-
зæни тугъдæй æма ’йбалæвардта иналармæ.
— Фегъустон дин дæ хабар, финстонцæ мæмæ дæ бафхуæрди
туххæй Нальчики округи хецау Кълисбити болкъон, уæдта
Дзæуæгигъæуи округи хецау дæр, — загъта иналар, Хаджи-
мурзи курдиадæ бакæсгæй. Фал дæ курдиадæй ци рауайдзæнæй,
уомæн ба дин нуртæккæ мæ бон неци æй зæгъун, уой туххæй,
æма...
— Кæд дæу бон неци æй аци гъуддаги, уæд ма мæ гъаст
кæмæ баххæссон, уомæн мæ сæрæи неци зоиун. Бæсти хецау дæ,
гъуддæгтæ еугурæй дæр дæ къохи...
— Уомæй раст зæгъис, Хаджимурзæ, фал хецæуттæ дæр
гъуддæгтæмæ кæсунцæ закъонтæмæ гæсгæ. Закъон ба уотæ
амонуй, æма, кæд дæ кизгæ æхе фæндонæй скъафт æрцудæй,
уæд махæн нæ бон нæ’й аци гъуддаги Къорнати бахæран кæнун.
— Мæ кизгæн Къорнатæ бакодтонцæ тухæ. Нæ’й фæндад-
тæй, уотемæй æй раскъафтонцæ. Абони дæр ма ин амал ку
уайдæ, уæд æхецæн Къорнати нецæй туххæй исаккаг кæнидæ.
— Нæ зонун, Хаджимурзæ, фал мæпмæ уæхæп хабар исцу-
дæй, цума дæ кизгæ æхе фæндонæй æскъафт æрцудæй, уотæ.
Баууæндуйнаг хабар нæ’й еци хабар, уой туххæй, æма
раст хабар нæ’й. Мæхе гъостæй цалинмæ фегъосон мæ кизгæн
æ цъухæй, уæдмæ мин еци хабарбæл баууæндæн нæййес, —
зæгъгæ, хъæбæрæй загъта Хаджимурзæ.
— Мадта дин е ба мæнбæл, — загъта иналар. Æз дæ кизгæ-
мæ къуæрей бонмæ фæдздзордзæнæн ардæмæ, æма ’й ду куд
игъосай, уотæ бафæрсдзæнæн. Кæд уотæ зæгъа, æма, æцæгдзи-
падæй, нæ ’фæндадтæй, уотемæй æй Къорнатæ туххæй р,аскъаф-
тонцæ, зæгъгæ, уæд дæ кизги ардигæй ласæ уæхемæ; уотæ ку
87

зæгъа, æма æхе фæидадтæй, зæгъгæ, уæдта’кизгæ Къорнатæи
изайгæ’й, закъонмæ гæсгæ.
— Ци зæгъи, æз уобæл арази дæн, — загъта Хаджимурзæ
æма, иналарæп хуæрзбон зæгъгæй, рацудæн къæнцæларæй.
Иналар рарвиста Киристонгъæуи хецаумæ, Бæтмæндти Дрис-
мæ, Къорпатæ къуæрей бонмæ сæ ностæ куд исхъæртун код-
тайопцæ Дзæуæгигъæумæ, уой туххæй. Хаджимурзæ нæбал рап-
дæй сæхемæ. Къорнатæ æнгъуди бонмæ цæттæ кæнун райдæд-
тонцæ сæ пости. Дууæ кизгей хæццæ Хадизæти исæвардтонцæ
тачанки. Кæстæр æнсувæр — Салат — фæндзæхстони хæццæ
рабадтæй бæхтæрæгæн. Лæг æмбалæн ба син бæхтæбæл рабад-
тæнцæ Аслæнбег, Тогъузати Цæрай æма иикки дæр еу къуар
бæхгипи Къорнати хæстæгутæй.
Дууадæс сахаттемæ Къорнатæ гъæуама исцудайонцæ ина-
лари къæнцъæлармæ. Нур Хаджимурзæ Дзæуæгигъæуи’й, уомæн
ба Къорнатæ дæр æма кизгæ дæр неци зудтонцæ. Къорнатæ нæ-
ма исцудæпцæ, уæд иналар фæдздзурдта Хаджимурзæмæ æма ии
загъта:
— Нуртæккæ Къорнатæ сæ ности хæццæ ами уодзæпæнцæ.
Кизги хæццæ æз дзубанди кæпдзæнæн ами, ду ба дæхе бари-
мæхсæ уæртæ йеци скъаппи фæсте æма уордигæй игъосæ. Ца-
лпнмæ дæмæ æз мæхуæдæг бадзорон, уæдмæ ма рацо уорди-
гæй.
— Хуарз, — зæгъгæ, загъта Хаджимурзæ æма бацудæй
скъаппи фæстемæ. Уотæ рæхги ба фæззиндтæнцæ Къорнатæ
дæр. Иналар сæмæ ку фæдздзурдта, уæд дууæ æнсувæри, Ас-
лæпбег æ хуæрзеугути хæццæ æма Салат, æрбахудтонцæ Ха-
дизæти иналари къæнцæлармæ. Иналар Аслæнбегц реубæл ку
фæууидта хуæрзеугутæ — дууæ крести æма майдан, — уæд æй
бафарста, кæми сæ райста æ хуæрзеугутæ, уобæл.
— Райстон сæ Япони тугъди, адтæн иналар Мищенки отря-
ди. Япойиаг болкъоии æрбахастон уацайрагæн, — загъта Ас-
лæнбег.
— Е хуарз, фал Къуадзухъти æлдарæн ке батухæ кодтай,
уомæй ба хуарз нæ бакодтай... — Кизги бал ами ниууахтæ еунæ-
гæй, уæхуæттæ ба æндæмæ цотæ. Ку уæмæ фæдздзорон, уæдта
æрбацæудзинайтæ, — зæгъгæ, иналар рарвиста æндæмæ Аслæн-
бег æма Салати.
— Де ’скъæвди хабар мип ракæнæ. Къорнатæ дæ туххæй куд
рас)<ъафтопцæ, уой мин радзорæ, мацæмæй тæрсæ, неке нæ-
мæ игърсуй æма мин раст радзорæ, — зæгъгæ, фæрсуй ипалар
Хадизæти.
88 -

— Мор дæр нецæмæй т&рсун. Мæнгæ дзорун дæр на* зонун.
Мæ гъуддаги дæр дессагæй неци ес. Мæ фидæ мæ иæ лæвардта
Къорнатæн, — фуд муггаг æнцæ, зæгъгæ. Къорнатæ æрбацу-
дæнцæ æскъæфупмæ, фал сæ къохи нæ’ бафтудтæи: римæхсти
адтæн мæ мадп æрвадтæлтæмæ. Уой фæсте ба мæ фидæ æма
мæ хестæр æнсувæр, Нану, бафедудтонцæ Хъарадзаути хæццæ.
Хъарадзаутæмæ мæ нæ фæндадтæй æма фæххабар кодтон
Къорнати Аслæибегмæ. Аслæпбег æрбацудæй скъæфгути хæццæ
æма мæ раскъафта.
— Дæхе фæндгæй?
— Мæхе фæндонæй! Ку нæ мæ фæндадтайдæ, уæд Аслæн-
бсгмæ нæ фæххабар кодтайпæ.
— Æма Къорнатæ уе’нсæр ку нæ’нцæ, сау адæмæй ку æнцæ,
— зæгъгæ, бабæп фæрсуй инал’ар.
— Æма зæрдæ муггагæй нæ фæрсуй. Аслæнбеги бауарзтон
æма уомæй æндæр мæхецæн сæри хецауæн неке исаккаг код-
тайпæ, — зæгъгæ, загъта Хадизæт.
Хадизæт æ дзурд нæма фæцæй æнхæст, уотæ ба скъаппи
фæстейæй сабургай ракеуæ-бакеуæ гæпгæ, рацудæй Хаджимур-
зæ.
Хадизæт ку рауидта æ фиди, уæд фæттарстæй æма æхе æваст
иналари фæсте фæккодта ергъæв агор. Иналар исистадæй æ
медбунати æма æдзинæгæй никкастæй Хаджимурзæмæ. Хаджи-
мурзæн æ уорс рехæбæл гæр-гæрæй калдæнцæ æставд цæсти-
сугтæ.
— Корун хатир, иналар... Адтæй мин кизгæ, фал мин нур ба
нæбал ес, — зæгъгæ, ма унгæг хъурæй æ арми бафтудæй Хаджи-
мурзæн исдзорун, уæдта уоитæ бæрзонд æма сæргубурæй
фе’ндæдуарæй.
Аслæнбег æма Салат Хаджимурзи ку рауидтонцæ, уæд хæ-
лæфæй фæммедæг æнцæ иналари къæнцæлармæ. Хадизæт æхе
багæлста Аслæнбегмæ.
— Аци гъуддаги дæ, Къорнай-фурт, закъон нæ хæран кæиуй,
кизгæн æхе куд фæндадтæй, уомæ гæсгæ, — загъта иналар.
Хаджймурзæ бабæй пецæй хæддзæ рандæй Дзæуæгигъæуæй
дæр.
— Закъон æй нæ хæран кæнуй... Мадта мин Амурхан уотæ
ку загъта, паддзахи закъонтæ мах фарс уодзæнæнцæ, зæгъгæ?
Хаджимурзи зæрдæбæл æрбафтудæй Туйгъанти Амурхани
унаффæ. Къорнатæн лæгæй-лæгмæ тухæй неци бакодтан;
паддзахи закъон дæр сæ нæ хæран кæиуй... Амурхап ма мин еу
унаффæ дæр кодта — Къорпатæбæл хинæй рацæун...
— Басагъæс гъæуй уобæл дæр, — зæгъгæ, ралух кодта æхе
медиимæр гъуддаг Хаджимурзæ.
89

VIII.
— Æнгъæлдзау пур некæмæ бал ан, — зæгъгæ, загъта
Хаджимурзæ æ хестæр фурт Нануйæн, Дзæуæгигъæуæй ку
æриздахтæй, уæд. Нæ маст нæхуæдтæ ку нæ бахатæн Къорна-
тæн, уæд æндæр амал пæбал ес. Паддзахи закъон æй нæ хæран
кæнуй... Гъæуама нæхуæдтæ фæууæн Къорнай-фуртæн судгæ-
нæг дæр, тæрхонхæссæг дæр. Æ тæрхои ба цубур æй — маргæ.
— Æрази дæн дæ хæццæ, мæ фидæ — Къорнай-фуртæн æн-
дæр тæрхон гъæуама ма уа. Фал æй кæми иссердæуа? Ци ама-
лæй бафтуйа ыæ къохи? — зæгъгæ, бафарста æ фиди Наиу.
— Хинæй рацæун гъæуй Къорнай-фуртбæл. Æууæнкæй æй
ескумæ расайæи æма ин, нæ зæрди ци уа, уой бакæндзинан,
загъта Хаджимурзæ.
— Балæдæрдтæп дæ, мæ фидæ... Дæ фæндæ мæ зæрдæмæ
цæуй, — загъта Нану.
Берæ нæбал рацудæй еци дзубандий фæсте, уæдта Хаджи-
мурзæ фервиста бæхгин Хъарадзаутæмæ. Хъарадзаутæ æрба-
лæудтæнцæ тæрæгбæхæй дууемæн. Сæ еу адтæй, Хадизæт курд
кæмæн адтæй, еци лæхъуæн, æ ном уомæн дæр Аслæнбег, зæгъ-
гæ, иннæ ба адтæй Аслæпбегæн æ кæстæр æнсувæр.
Хаджимурзæ, Хъарадзауи-фурттæ æма Нану æхсæвæ-бонмæ
цæбæлдæр фæттæрхон кодтонцæ. Сæумæ ба Хаджимурзæ æма
Хъарадзауи-фурттæ — тачанкæй, Нану — бæхбæл, уотемæй
кумæдæр идард балци рандæнцæ. Арги-уæнгæмæ ку бахъæрд-
тæнцæ, уæдта Хаджимурзæ Хъарадзауп-фурти хæццæ исевгъу-
дæнцæ Дзæуæгигъæуи надбæл, Напу ба исæздахтæй рахесæр-
дæмæ, Æфси туппури бунти, Киристонгъæумæ.
Æргъау куд .æрбаскъардтонцæ гъæумæ, уотæ Напу дæр ра-
фестæгæй Къорнати тургъи. Салат сæхемæ нæ фæцæи, фал
иуазæгмæ рауадæй Аслæнбег. Ниццийиæй æ капйесбæл, уæдта
ин загъта медæмæ. Нану исиста нимæт, æ гæрзтæ, равардта сæ
Аслæнбегмæ, æхуæдæгка бацудæй медæгмæ. Æ хуæри æ хъури
пиккодта, уæдта æ цохъай дусæй æ цæститæ расæрфта.
— Бæхатир мин кæнæ, фал нæ хуæртæй, ме ’нсувæртæй Ха-
дизæтæй фулдæр неке уарзун, — зæгъгæ, загъта Нану Аслæн-
бегæн.
— Куд æй Нана, куд æй мæ еупæг хуæрæ, Фаризæт? æ
цæстисугтæ калгæй, бафарста Хадизæт Нануй.
— Лазæ нæййес, кедæр бафæрсай, Хуцауи фæрци, — зæгъ-
гæ, загъта Нану.
— Мæ фидæбæл дæ, ме ’нсувæр, нæ фæрсун, уой туххæй,
æмæ мин ке нæма ниххатир кодта, уой зонун...
90

— Тобæ зæгъæ, мæ уарзон хуæрæ, рæдуис нæ фидн туххæй.,,
Раст зæгъгæй, ин зин адтæй, фал... топпи фатæн ма кæми ес
фæстæмæ раздахæн? Нур мæ æрветгæ дæр мæ фидæ æрбакодта
— «тог тогæй не ’хспадæуй», зæгъгæ.
Аслæпбег æ бнцъоти буни баходæзмолтæ кодта.
— Исбадæ, мæ сиахс, æз ба дии мæ хабæрттæ ракæнон, —
зæгъгæ, æ фарсмæ исбадун кодта Аслæпбеги. — Нæ фидæ нур-
тæккæ Дзæуæгигъæуи ’й, мæн ба исæрвиста дæумæ. Гъæуама
æз æма ду исцæуæн горæтмæ æма уоми бафедауæн, уæдта
гъæуама нæ хуæрæн киндздзæгтæ балхæнæн æма, куд æмбæ-
луй, уотæ ин æгъдау искæнæп. Седзæр, миййаг, ку нæ’й, е ба-
бæй тохъосауи кизгæ...
Хадизæт «тохъосау» зæгъгæ, ку æрйгъуста, уæд фестъæлф-
тæй... Нану имæ æваст фæккастæй, фал имæ неци исдзурдта.
— Нур ба мий, Асланбег, ци дзуапп зæгъис? Дæ фæндæ куд
æй? — зæгъгæ, фæрсуй Нану.
— Æма дии ци зæгъои, мæ хъазар кайес? Хаджимурзæ ци
зæгъуй, уобæл махæн дууæ зæгъæн нæййес. Кæдмæ кæсдзинан
кæрæдземæ топпи кæсæнæй? Бафедауиæй хуæздæр æма æхцæ-
уæндæр гъуддаг Къорпатæбæл неци æрцæудзæнæй. Цидæрид-
дæр истæрхон кæна Хаджимурзæ, уобæл мах арази ан, —
зæгъгæ, загъта Аслæпбег.
Хадизæт листæг игъуста лæгти дзубандимæ, æ цæсти кастæй,
æ æрфгути æвардæй бæрæг адтæй, сæ дзубанди æ зæрдæмæ ке
пæ цудæй, йе. Фал сæмæ дзоргæ ба неци скодта. Аслæнбег
гъуддаг уотæ ку ралух кодта, ома арази æй Хаджимурзи тæр-
хонбæл, зæгъгæ, уæд Хадизæт сабургай исистадæй æма еукъах-
дукъахæй, сæргубурæй, бацудæй æ уатмæ.
Иуазæг ниххустæй. Аслæнбег дæр æ уатмæ бацудæй, уати
Хадизæти баййафта, кæугæй.
— Ци кæнис, ци дæбæл æрцудæй? Æви дин де ’нсувæри
фæууипд уотæ гъулæг адтæй? — зæгъгæ, ходæзмолтæй бафар-
ста Аслæнбег.
— Аслæпбег, — загъта Хадизæт, — ехи буни гъар дон иекæд
цæуй, — зæгъгæ, зæгъионцæ рагон адæм. Сайд дæбæл цæуй:
ма цо Дзæуæгигъæумæ! Мæ зæрдæ æнцад нæ’й. Махонтæбæл
æууæикæ н&ййес- Бахуæрун фæндæ дæбæл искодтонцæ.
— Цитæ дзорис, дæ хуарзæпхæй? Хаджимурзæ балæдæрт-
тæй, гъуддагæй ке пецибал рауайдзæнæй, уой. Уой балæдæргæй
ба, æрбарвиста мииæвар бафедаупи туххæй...
— Ма кæнæ, Аслæнбег, сайд дæбæл цæуй, — загъта бабæй
Хадизæт, æ хъури цъарæ, мæгур, пийвазгæй, Аслæнбегæн,
хæкъурццæй кæугæй. Фал кæми...
91

— Мацæмæй мин тæрсæ, мæхебæл сайд пе’руаддзæнæн. Ке- -
нæ еунæгæй, миййаг, ку нæ уодзæнæп, — зæгъгæ, ниллæудтæй >:
Аслæнбег.
Аслæпбег æма Хадпзæтбæл, дзубапдигæнгæй, æрбоиæй. Сæу-
мæ ба Аслæнбег рагацау бауадæй Тогъузати Цæраймæ. Æрте- ’
мæй — Цæрай, Аслæнбег æма Нану — гæрз-ар,æзтæй рабад-
тæнцæ бахтæбæл æма фæннæхстæр æнцæ Дзæуæгигъæумæ.
Хадизæти ма бæргæ фæндадтæй, Аслæпбег имæ хуæрзбон 1
зæгъунмæ ку ’рбауадапдæ, уотæ, фал неци... Къæразгæбæл ма
æхе бæргæ ниццавта Хадизæт, фал ма Аслæибегæн рауидта æр-
мæст æ бæхи къæдзелæ...
Рагон дзамани Дзæуæгигъæуи Курдти гъæунгæ (Кузнецкий),
зæгъгæ, уой ка нæ зудта? Хуарз гъæунгæ адтæй, уой туххæй нæ
райгъустæй аци гъæунгæн æ кой. Кузнецкæй гъæуигæй цъумур-
дæр æма илгъагдæр Дзæуæгигъæуи п ’адтæй гъæунгæ, фал изол-
тæбæл райгъустæй æ кой уой туххæй, æма гъæууон адæмæй
Дзæуæгигъæумæ кадæр исцæуидæ, уомæн еци гъæунги æнæ æр-
фусун кæнун н’адтæй. Æрфусун кæнун кæми æнгъизтæй, ецн
хæдзæрттæ æнхуæцæйдæр адтæнцæ Кузнецкæй гъæунгæбæл.
Ци адæми муггаг нæ фæууидтайдæ лæг еци гъæупги? Ку фæц-
цæйцудайсæ Кузнецкий гъæунги, уæд фæууидтайсæ цæцæйнаг,
мæхъæлон, ирон, кæсгон, уруссаг, сомехаг, персиаг, тæтæйраг,
туркаг æма æндæр алли адæми муггæгтæ. Идард гъæутæй цу-
дæнцæ гъæууон адæм соги уæрдунти хæццæ, фусти дзогти хæц-
цæ, нартихуари хæццæ, фонси хæццæ, ка бабæй цудæй ести бал-
хæнунмæ. Гъæууон адæм еугурæй дæр фусун кодтонцæ Кузнец-
кæй гъæунги. Фал гъæууон адæмæй фæстæмæ Кузпецкæй гъæун-
ги цардæй берæ къæрпæхтæ, лæгмартæ, сайæгой æма æиæуой ’
лæгъузгæнæг адæм. Минкъий ку раталингæ адтайдæ, уæд раст
лæгæн Кузнецкæй гъæунги æдасæй рацæуæн н’адтæй, лæгъуз-
гæпгутæ батонау кæнионцæ лæги. Сæ нихмæ лæууис, уæдта дин
дæ фæсонти раст æ тæккæ рæбунмæ ниссагътайуопцæ хъæма.
Æхсæвæ-бонмæ Кузнецкæй гъæунгæ нæ цох кодта ниуæстгун
адæми хъæлæбайæй, æнæ’фсар гъæр æма зарунæй, уæдта
лæгъузгæнгутæ ке батоиау кæииуонцæ, уони гъæрæй æма сил-
гоймæгти цъæхахстæй...
Раизæр æй, уæд æртæ бæхгини — Тогъузати Цæрай, Къорна-
ти Аслæнбег æма Къуадзухъти Нану — рафестæг æнцæ фусун-
мæ Кузнецкæй гъæунги.
Цæрай бæхти коймæ фæцæй. Нану æма Аслæнбег ба рай-
сронцæ сæ сæргътæ æма рарастæнцæ Хаджимурзи уатмæ. Ду-
армæ ку б’ахъæрттæнцæ, уæд, кæсгоп æгъдаумæ гæсгæ, Аслæн-
бег æ фондзæхстон исиста æма й балæвардта Нанумæ. Нану Ас-
92

лæнбеги размæ дуар райгоп кодта æма Аслæнбеги, куд фусу-
ни, бауахта æ разæй уатмæ. Аслæпбег ку бауидта Хаджимур-
зи, уæд имæ бацудæй хæстæг æма ии радтон салам, .зæгъгæ,
уотæ ба скъаппи фæстейæй, хъæма æ къохи, уотемæй сабургай
рахизтæй Хъарадзауи-фурт. Багъузтæй фæстегæй æма Аслæн-
бег æ къох куд радаргъ кодта Хаджимурзæмæ, уотæ нн æ дууæ
фæсойни астæу хъæма ниссахта.
— Ай, гиауртæ, хинæй мæбæл рацудайтæ, — зæгъгæ, ма ба-
фæразта псдзорун Аслæнбег, æхуæдæгка дæлгоммæ бахаудтæй.
Цæрай бæхтæ ку бафснайдта æма медæмæ ку бацудæп, уæд
кæсæгæй уоми некебал баййафта. Дунт-далагъап фæцæнцæ, сæ
«куст» ку бакодтонцæ, уæд. Цæрай баййафта Аслæнбегн æ
тоги æвдулгæ. Бæргæ ма имæ бауадæй, фал дæ фудгол уæхæп-
мæ ку ’ркæсидæ...
Цæрай Аслæнбеги зæнхæй хуссæнмæ ку исиста, уæд ма
бафæразта еунæг дзурд искæиун — «Хъарадзауи-фурт», —
зæгъгæ, æхуæдæгка æ уод исиста.
Цæрай марди бамбарзта нимæтæй.
Иппæ бон Цæрай Аслæнбегæп искæиун кодта хуарз цæнгæт
кирæ. Кирæ батухта нимæти æма ’й исивардта файтоии. Ас-
лæнбеги бæх бабаста файтони , фæсте, æхуæдæг, файтони
фарсмæ бæхбæл, уотемæй Цæрай мард раласта Киристонгъæу-
мæ.
IX.
Цæрай Æрæдонæй рарвиста Къорнатæмæ гъæргæнæг. Къор-
иатæ фегъусуи кодтоицæ сæ хæстæгутæп, сæ синхонтæн. Дуйпей
адæм рацудæй Киристонгъæуæй марди размæ. Уорс-Допи до-
ни билæмæ ку исхъæрттæй мард, уæд адæм марди кирæ райстон-
цæ файтонæй æма ’й сæ усхъитæбæл, кæр.æдзей райевгæ-байев-
гæй, исхастонцæ Къорнати тургъæмæ.
Мард æраразтонцæ тургъи. Мардæн æ сæр æрдигæй бадтæп
Аслæнбеги фиди уосæ — Бесолои; Бесолони фарсмæ ба сау
дари пъолци æма сау хизæ æ уæле, уотемæй лæудтæй Хадизæт.
Лæгтæ, уостнтæ алли’рдигæй низмалдæнцæ. Адæм цудæпцæ
бæхтæбæл, уæрдунтæй, фестæгæй. Еу къуар иæма рандæуидæ,
ипнæ къуар ба кæугæ æрбацæупдæ марди сæргъæмæ. Æцæгæ-
лонæй ка æрбацæуидæ мардмæ, е ба идардæй ратæфирфæс
кæнидæ, уой фæсте ба адæми рæнгъæбæл æрлæууидæ. Уостптæ
дæр къуæрттæй цудæнцæ мæрдæгъдаугæпгæ. Разæй цудæй хе-
стæр уосæ гъарæпгæгæпгæ, уоп фæсте ба цудæнцæ уоститæ
93

сæ ростæ æма сæ дзиккотæ тонгæ. Убси гъарæпгæмæ лæгтæ дæр
«йахæй» кудтæпцæ.
Изæр кæнун райдæдта. Ирон адæми æгъдаумæ Гæсгæ, хор
рафтуди фæсте мардæн æвæрæн иа ’дтæй. Уомæ гæсгæ ба мард-
бæл тагъд кæнуи райдæдтопцæ. Рарвистопцæ уæлмæрдтæмæ
цирткъахгутæ. Аслæнбеги бæх бацæттæ кодтонцæ æфтаунмæ.
Равгарстоицæ мæрдæхсæвæрæп гал. Цуппар лæги бацудæй мар-
ди кирæмæ æма’й, уорс кесейæй сæ усхъитæмæ исæргъувгæй,
рахастонцæ уæлмæрдтæмæ. Кири хуæд фæсте цудæй Бесолоп,
Хадизæт æма æнæуой хæстæгутæ. Уоии фæсте ба ластонцæ Ас-
лæпбеги бæх, сау бæхæмбæрзæнæй æмбарзт, уотемæй æфтаун-
мæ. Бæхи фæсте ба дуйней адæм низмалдæнцæ. Къорнатæ, куд
пусулмон, уотæ сæ мæрдтæ саугини хæццæ пекæд ивардтонцæ.
Фал Киристонгъæуи молло ке н’адтæй, уомæ гæсгæ ба Аслæн-
беги ивардтонцæ æнæ саугинæй æма æнæ моллойæй. Мард
æрæвардтонцæ цирти билæбæл. Кири сæргъæмæ бакодтонцæ
Хадизæти æма Аслæнбеги бæхи ниффæлдесунмæ. Зæронд лæг
райста æ къохи устур гъæдин хъалац бæгæнийæй идзагæй æма
загъта «Бæхфæлдесуни» дзурд. Дзурд ку фæцæй, уæдта хъала-
цæй «рохсаг» загъта, уæдта’й бæхи къахбæл фæккодта, æма
хъалац ниппурхæй. Уой фæсте ба Аслæнбегæн æ еу æнгарæ
æхе бæхбæл багæлста, нийцæлхъхъитæ кодта æма, бæх, топпи
фатау фестъæлфгæй, райста лæхъуæни арви талингити.
Зæропд лæг райста кæрдæн æма си Хадизæтæп æ галеу пи-
хæгæй ралух кодта дзæвгарæ цъæппæра æма’й мардæн æ галеу
сиудони ниввардта: гъома мæрдти Аслæнбег гъæуама иссирдтай-
дæ Хадизæти æ нихæгæй.
Дууæ лæги ниггæппитæ кодтонцæ циртмæ мард ниййесупмæ.
Цуппаремæй куд исхуæстæнцæ кирæбæл ни’ргъувунмæ циртмæ,
уотæ ба гъæуæрдигæй еу бæхгин, дувæлдахæй æ бæх нæмгæ,
гъæргæнгæ рацæйуадæй. Адæм фæккастæпцæ бæхгинмæ, фал
к’адтæй, уой ба пæма фæсмардтонцæ. Бæхгин уай-сахат марди
уæлгъос æрбалæудтæй. Разиндтæй Аслæпбеги кæстæр æисувæр
Салат.
Салат еу къуар бони сæхемæ н’адтæй. Ку фæззиндтæй æма
хабар ку разудта гъæути, уæд еци фæдбæл тæрæгбæхæй æр-
балæудтæй уæлмæрдти марди сæргъи, æдгæрзтæ. Салат, йахæй
кæугæ, æхе ку ниддæлгоммæ кæнидæ мардбæл æма кири’сæр ку
ниххуаидæ, уæд адæм, неугæй, еу лæги хузæн, нирдеуагæ кæ-
нионцæ. Уотæ кастæй адæймагмæ, цума адæми кæунмæ арв
æма зæнхæ дæр кудтæнцæ, уотæ. Кадæртæ хеонтæй бацудæй
æма Салатбæл исхуæстæицæ, гъома мардæн æвæруц афонæ ’й,
зæгъгæ.
94

Салат исистадæй, исиста æ ходæ, исласта æ хъæма æма’й
æ рахес къохи бæрзонд псесгæй, загъта:
— Мæ хъазар æисувæр, Аслæнбег! Мæпæ хуарз адæм! Æз
абони боии ме ’нсувæри марди сæргъи, сумах рази ард хуæрун;
абрнæй фæстæмæ æз мæ сæрбæл, сæрдæй-зумæгæй, нæбал ник-
кæндзæнæн ходæ, мæ нивæрзæн ба — баз, мæ рехæбæл нæбал
бамбæлуп кæндзæпæн сæрдасæн, цалинмæ Хъарадзаути æма
Къуадзухъти æнæмуггаг фæккæнон, уæдмæ. Мæрдти дин бæ-
хæй фæххæтон, мæ хъазар æнсувæр, æз дин дæ тог ку нæ
райсон, уæд...
Салат нинпуста æ хъæмай тъæпæн, æхуæдæгка, адæмæн
фæйнердæмæ æ сæрæй раковгæй, бæгъæисарæй æ бæхбæл æхе
багæлста æма дупддалагъан фæцæй.
Байвардтоицæ мард. Адæм æрбаздахтæнцæ фæстæмæ мæр-
дæхсæвæрмæ. Æр,талингæ ’й, уæд адæм фæххæлеу æнцæ. Уоте-
мæй, æмбоии, Къорнати зæроид Бега баайдагъ æй æ дууæ фур-
темæй: Аслæнбеги ин Хъарадзаутæ æма Къуадзухътæ рамард-
топцæ, Салат ба абæрег фæллигъдæй. Æма, раст зæгъгæй, абæ-
рег ка фæлледзидæ æма ка рамæлидæ, уонæй неци игъауги
адтæй. Абæрег ка фæлледзпдæ, уомæн берæ рахæссæн ’п адтæй:
ииййахæссионцæ æма ’й кепæ æхсгæ фæккæнионцæ кепа^ ба ’й
æпæнгъудæй рарветиоицæ катæрæжнæмæ...
Берæ нæбал рацудæп Аслæнбеги марди фæсте, уæдта Къор-
нати’ муггаги зæронд лæгтæ æримбурд æнцæ Бегамæ æма Ха-
дпзæтæн тæрхон кæнун райдæдтонцæ. Хадизæт Аслæнбегп хæц-
цæ рацардæй еугурæй æртæ мæйи, сувæллон ба син нæ байза-
дæй. Хадизæт ма æхуæдæг дæр сувæллоп кизгæ адтæн. Кæдмæ
баддзæпæй Аслæпбеги циртæн? Цæгат дæр ип ку нæбал ес, —
зæгъгæ, хестæртæ авд сабати авд æмбурди фæббадтæнцæ, æма
авд хатти авд тæрхопи фæккодтоицæ. Æрæги-дурæги ба гъуд-
даг уобæл,ралух кодтонцæ, хестæр æнсувæр, Алихап, Хадизæ-
ти куд нсистайдæ, уотæ. Кпристон адæми æхсæи ецп æгъдау
нæ хаттæй, фал пусулмон адæми астæу ба еци æгъдау тухгин
адтæй. Къорнатæ п’усулмæпттæ ке адтæнцæ, уомæ гæсгæ уæхæи
тæрхоп лиагъæ некæмæ æркастайдæ.
Хестæрти тæрхонмæ гæсгæ тел равардтонцæ Алихапмæ Па-
рнжмæ — æхсæвæ дæр, бонæ дæр куд пæ разагътайдæ, æма куд
исхъæрттайдæ .сæхёмæ, уотæ. Къуæре дæр нæ рацудæп, уæдта
Беган хестæр фурт, Алихан, Киристонгъæуи æрбалæудтæй.
Æримбурд æнцæ бабæй Къорнати муггаги хестæртæ. Æрба-
кодтонцæ Алихани сæ размæ æма ип загътонцæ, Хадизæт ин
бийпойпагæн есгæ ке æй, уой.
95

Алихан хъæбæр ниггузавæй, уæдта загъта:
— Бахатир мин кæнетæ, хестæртæ айтæ æма уæ фарнæ бе-;
рæ фæууæд, фал мин Парижи мæхецæи ес бннонтæ, — уосае
æма дууæ кизги...
— Æгъдау-æгъдау æй, -- зæгъгæ, батхалдтонцæ зæрæндтæ,\
— æма æгъдау куд амонуй, уотæ кæпун гъæуй. Æгъдау ба уотæ
амоиуй, æма гъæуама ниууадзай дæ биноптæ Парижи æма исе--
сай де ’нсувæри уоси, Хадизæти. Махæн нæ тæрхон уотæ ’й.
Уотæ карз ку ниллæудтæицæ муггаги хестæртæ, уæд ма ци
амал адтæй Алиханæн дæр. Бæргæ ма’й фæндадтæй æ бинон-
ти фæууинун, фал æй пæбал рауахтонцæ. Алихан тел равардта
æ бинонтæмæ, куд нæбал имæ æпгъæл кастайонцæ, уотæ. Али-
хан исиста Хадизæти. Æма, раст зæгъгæй, æпдæр амал иæбал
адтæй. Хадизæт Къорнати Аслæпбеги туххæй бавдесæн кодта
æ мадæ, æ фидæ, е’нсувæртæ æма æ муггагбæл, пур ба байзадæй
дуйнебæл зубут еунæгæй. Силгоймаг ба еупæгæй байзайунæй
хъæбæрдæр нецæмæй тæрсуй царди,медæгæ. Ци ’рдæмæ ци
кодтайдæ и мæгур уосæ еунæгæй? Кумæ бакъолæ кодтайдæ æ
сæр? Аслæнбеги ба уотæ берæ уарзта, æма ’й Алихан ку нæ
исистайдæ, уæд имæ лæгмæ цæуии фæндæ иæбал адтæй, фал
Асланбеги циртæн фæббадон, зæгъгæ. Хадизæт, æцæгæй, фарст
пе ’рцудæй, фал æй ку бафарстайуонцæ, уæд муггаги хестæртæ
ци тæрхон рахастонцæ, уобæл дууæ нæ загътайдæ.
Цæруи ку райдæдтонцæ Хадизæт æма Алихац, уæдта фæс-
моп ниууадзæ, фал цума цард баходæзмолтæ кодта, уотæ кастæй
Хадизæтмæ, хъæбæрдæр ба Хадизæтæн Алиханæй цæуæт ку
фæззипдтæй, уæд.
X.
Хадизæтæн Алнханæй райгурдæй дууæ кизги æма еу биццеу.
Хестæр кизгæ худтæй Калахан, дуккаг кизгæ ба хупдтæй
Астархан, биццеу ба хундтæй Батраз. Хадизæти сувæллæнттæ
дзæбæх сабитæ бæргæ адтæпцæ, фал си адæми рæпгъи ба’еупæ-
гæй æндæр неке рацудæй. Хестæр кизгæбæл, Калахан, зæгъгæ,
æ ном, еу аст анзи ку исæпхæст æй, уæд рамардæй. Мæлгæ ба,' *
мæгур, æхе незæй дæр ку рамардайдæ, фал ибæл февастæй су-
вæллони къохæй топп. Еци æнамонд бони Бега сæумæ раги "
рандæй гъæдæмæ. Алихан дæр кæмидæр адтæй балций. Хæдза-
ри байзадæнцæ Хадизæт æма Бесолоп сувæллæптти хæццæ. Ха- <
Йизæт æма Бесолон тургъи цидæр кустонцæ, сувæллæпттæ ба
медæгæй хæдзари римæхсæнгæтти гъазтонцæ. Сувæллæпттæ
гъазгæ-гъазгæ бацудæнцæ Алихани уатмæ. Уомн ба фарсбæл
96

горцъей уæле аунгъд: æхсаргард, хъæма, дамбаца æма фондзæх-
стон топп. Бегай биццеу, Къорпа, зæгъгæ, æ ном, гъазгæ-гъаз-
гæй, æриста фарсæй топп æма’й ниддардта Калахаимæ. Кизгæ
ма имæ, мæгур, бæргæ исдзурдта — ма кæнæ, топпмæ ма’вна-
лæ, æ бунати’й исауиндзæ, зæгъгæ, фал биццеу сампалбæл æр-
бахуæстæп. Топи разнндтæй ефтигъд æма ниггупп кодта. Топпи
фат и кизгæи æ зæрдисæри исæмбалдæй. Дæ фудгол уотæ —
сувæллон рахаудтæй. Топпи гъæр.мæ, уæдта сувæллæптти цъæ-
хахстмæ æрбафæдес æнцæ тургъæй Хадизæт æма Бесолон. Хади-
зæт ма бæргæ фелваста Калахани æ гъæбеси, фал нæбал исдзурд-
та, уотемæй сувæллон æ мади гъæбеси æ уод исиста.
Адæм мардмæ æмбурдтæ кæнун рапдæдтопцæ, уоститн гъа-
рæпгæи æма лæгти кæунæи пæбал адтæй кæрон.
Хадизæт Калаханбæл искодта уорс зæлдагæ пъолци, байæм-
барзта сау хизæй, æхуæдæгка, æгъдау куд амопуй, уомæ гæс-
гæ, нсбадтæй к’и^ги иивæрзæн, æ ростæ æма æ дзиккотæ тонгæй.
Изæрæй Бега гъæдæй ку ’рцудæй æма сæ тургъи адæм ку
баййафта, уæд æ уæрдун гъæунги фæууагъта, æхуæдæгка бауа-
дæй тургъæмæ æма бафарста адæми:
— Ци’й, ци кодтан, ци бæллах нæбæл æрцудæй?
Бегапæн радзурдтоицæ хабар.
Бега æ цæстнтæ тоги разилдта, æхуæдæгка тундзгæ банудæй
медæмæ марди сæргъæмæ. Бесолони ку рауидта, уæд фæллæ-
бурдта æ фæтæн хъæмамæ æма загъта:
— Æма уæд ду кæми адтæ, Бесолои?
Адæм фæммедæг æнцæ сæ астæу. Бесолопп пннæ уати.фæм-
медæгдуар кодтонцæ. Бегай дæр æпдæмæ, тургъæмæ ракодтон-
цæ.
Калахани байвардтонцæ.
Хадизæт еци цæфæй дзæбæх æхе кеми нæма æрцæй, уæдта
’йбæл нæуæг бæллæхтæ цæун райдæдтопцæ. Æ фурт Батраз ра-
мардæй тæвдæ незæй 1918 анзи, уой фæсте, анз дæр пæбал ра-
цудæй, уæдта тæвдæ незæй рамардæй Алнхап дæр. Хадизæт æ
еунæг цъæх кизгæ Астархани хæццæ байзадæй седзæргæсæй.
Хадизæт æ еунæг кизгæн бадуп фæпдæ искодта. Нæбал адтæй
лæгмæ цæун æ зæрди. Фал бабæй имæ Къорнатæ сæхе бахад-
тонцæ, цæмæй лæгмæ рандæ адтайдæ, уотæ. Сæхе ба имæ уо-
мæн бахадтонцæ; æма Алпхан ку рамардæй, уæд æ мулк-аст
цæсти уæрдундоиæ æма хуарз гъосинсæр хæдзарæ — байзадæн-
цæ Хадизæт æма Астарханæн. Къорпатæ еци мулк сæхс бакæ-
пун фæндæ искодтонцæ. Къуар анзи Хадизæт Къорнатæн неци
ком лæвардта, фал цæмæй фæззæгъунцæ, «гæрзæ нæмгæ-нæмгæ
7 Ираф № 2 97

фæлмæи кæпуй», зæгъгæ, Хадизæт, исарази æй лæгмæ цæунмæ,:
равардтопцæ’й Кæрдзипмæ, Моргуатн Хъаурбегæн. Моргуатæ-
мæ Хадизæтæн райгурдæй дууæ биццеуи æма еу кизгæ. Кизгæ
æма кæстæр биццеу рамардæнцæ, хестæр фурт Леуан ба абони
дæр ма цардæгас æй æма цæруй Хадизæти хæццæ Кæрдзини-
гъæуи.
Хаднзæт Моргуатæмæ ку рандæй, уæд æ кизгн, Астархани,
ниууахта Къорнатæмæ æ фиди хæдзари. Фиди мулк еугурæй
дæр байзадæй Астархапæн- Уомæ гæсгæ ба кизгæбæл æстдæс ан-
зи ку исæнхæст æй, уæдта уобæл дæр Къорнатæ лæгмæ дæттун
фæпдæ искодтоицæ. Астархан æ конд, æ уиндæй раст æ мади
æрдæмæ фæцæй. Хъæбæр берæ коргутæ ’й адтæй Киристонгъæ-
уи, фал æй Къорнатæ, æнæ æхе фæндгæй, равардтонцæ лæгмæ.
Куддæр бафедудтонцæ Къорнатæ Акъоти хæццæ, уотæ Астар-
ханй рарвистонцæ къуæрей бонмæ кипдзи. Уотæ ибæл ратагъд
кодтонцæ, æма Хадизæтæн дæр гъуддаг пæ фегъосун кодтонцæ.
Фал уæддæр гъос-гъосæй хабар нийгъустæй Кæрдзинмæ, Астар-
хаии Акъотæи равардтонцæ, зæгъгæ.
Хадизæт хабар ку фегъуста, æ кизги ин лæгмæ дæттунцæ,
зæгъгæ, уæд хунæ цæттæ кæнун райдæдта. Ба’хсиста дууæ дугъо-
суги бæгæни, рауахта фараст аги арахъ, пивгарста берæ кæр-
китæ, гогузтæ, искодта къеретæ. Уомæй æндæмæ æ киндздзон
фæлуст цидæр адтæй, уони, уæдта æнæуой ин лæвæрдтæ ци
фæккодтонцæ — хъæдавæ, зæлдагæ æма æнæуой хъумацæй —
уопæй устур кири тъунсгæ-нæмгæй байдзаг кодта хуии лæварæи
æ кизгæн. Цубур дзурдæй, дууæ уæрдупей ’дзаг — еусми хуал-
лаг æма ниуæстæ, иннеми дари хъумæцтæ æма æпæуой лæвæрд-
тæ, уотемæй Хадизæт ранæхстæр æй æ кизгæмæ, Киристонгъæу-
мæ. Хор ма минкъий адтæй, уотæ Хадизæт дууæ уæрдуней хæц-
цæ æрлæудтæй Къорнати колдуармæ. Фал ин ку радзурдтонцæ,
Астархан лæгмæ рандæй, зæгъгæ, уæдта Хадизæт æ медбунати
къехæй байзадæй æма, æ цæстисугтæ æркалгæй, загъта:
— Гæр, æма е куд адтæй? Æгæр.мæТур мадæ дæр пæ хун-
иун? Мæ кизги мин, æнæ мæн бафæрсгæ, æнæ мæнæн фегъосун
гæнгæ, лæгмæ куд рарвистайтæ?
Еци фæдбæл Хадизæт Къорнати дуарæй дууæ уæрдуни фæ-
стæмæ раздæхун кодта æма, хæкъурццæй кæугæй, æхсæвдзо
ракодта Кæрдзинмæ. Æхсæвæ бонмæ Хадизæт æ цæстисугæй
æхе фехспадта. Æ цард кæрæйкæронмæ уомæн æ цæститæбæл
рагъазта, æма дзи зæрдæ цæбæл барохс адтайдæ, уæхæн мор
дæр неци иссирдта, мæгур, цардæй æфхуæрд уосæ. Хадизæтæн
æ цæститæбæл рагъазтопцæ: Аслæпбег, Алихан, Калахан, Бат-
98

раз, уæдта Къуадзухътæй æма Хъарадзаутæй ке ниццагъта Ас-
лæнбеги тогмæ Салат, етæ еугурæй дæр...
— Цæмæн гъудæй мæ райгурд, кенæ ба мæ цард? Адæмæн
фидбилизæй æндæр ку неци пайда равардтон, уæд? Цæмæн фе-
савдæнцæ æртæ муггаги мæн туххæй, — зæгъгæ, гъæйдæ-гъа æ
пæстисугæн уорамæнтæ нæбал адтæй.
Æма раст зæгъгæй, Хадизæти сæрбæл фесавдæицæ æртæ муг-
гаги: Къррнатæ, Къуадзухътæ æма Хъарадзаутæ. Къуадзухътæ
æма Хъарадзаути бабун кодта Салат. Абæрег ку фæллигъдæй,
уæд дууæ муггагей æппундæр фезмæлун нæбал уагъта, балци
си ка рандæуидæ есгумæ, уомæн фæстæмæ æ хæдзарæбæл
исæмбæлæн нæбал адтæй, уæдта син бæхæргъау, галæргъау
нæ уагъта. Уотемæй и дууæ муггаги дæр еу гъæуæгтæ фæк-
кодта.
Салати ка ф&ууидта, етæ уотæ ’дзурдтонцæ, æма сатæг-сау
рехæ æруахта æ ронбасти уæнгæ, æ сæри дзиккотæ дæр иæбал
пилвидта, æ сæрбæл ходæ дæр нæбал пиккодта, Аслæнбеги мар-
ди сæргъи ку басоми кодта, уæдæй ардæмæ æма и лæг арси
хузæн иссæй.
Къуадзухътæ æма Хъарадзаутæ сæ гъаст Теркн бæсти хе-
цау инæлармæ бахастонцæ — Къорнати Салат нæ цæруи нæ-
бал уадзуй, зæгъгæ. Ииæлар рарветидæ Салати ахæссунмæ æф-
сæдтæ, фал кæми: дунд-далагъан фæууидæ. Амал ку пæбал
адтæй, уæдта инæлар уæхæн дзурд рауагъта, æма, дан, Салати
ка ниййахæсса, уомæн — æртæ мйн соми; комдзæуæг ибæл ка
рацæуа, кенæ ба ’й ка рамара, уомæн ба мин соми, зæгъгæ. Са-
латбæл кадæр комдзæуæги бацудæй æма’й 1910 апзи хецæу-
ттæ ниййахстонцæ æма ’й æнæ æнгт^удæй рарвистопцæ катæ-
рæжнæмæ. Бафæразта си бакосун æртæ анзи, уæдта 1913 анзи
æ марди хабар исцудæй. Уой фæсте ба ин æ хузæ дæр кадæр
исæрвиста Къорнатæн, æ къæхтæ æма æ къохтæбæл хъадама-
тæ, уотемæй.
Салати гъуддаг дæр Хадизæти цæститæбæл рагъазта, уæдта
куддæр фæкъкъæндзæстуг æй æма æхе медпимæр загъта:
«Ракæсай, Салат дæр мæн туххæй фесавдæй», — зæгъгæ.
Фал Хадизæт раст н’адтæй: рагон дзамаи адтæн берæгъи дза-
ман, берæгън дзаман уогæй ба, адæми кæрæдземæп берæгъти
хузæн хуæрун кодта.
Бон æррохсæй, уæд Хадизæт нихъхъæрттæй Кæрдзинмæ^
99

Редакцийæй: Кокити Геуæргий радзурд «Х^дизæт» мухур-'
гонд æрцудæй журнал «Мах дуг»-и 1949 аизи 2-аг номери.
Уæдæй нурмæ берæ æййивддзийнæдтæ æрцудæй дигорон æв-
загбæл растфинсуйнади гъуддæгутй дæр. Фал абони уæнгæ дæр
дигорон грамматикæ ке нæма е сæрмагондæй, уæдта хецæн
дзурдти растфинсуйнадæн бæрæг — бæлвурд фæткæ федар-
гонд ке нæма æрцудæй, уомæ гæсгæ ба æрмæг мухургонд цæуй,
уоми куд рацудæй, еци орфографибæл. Хуарз уидæ, нæ æвза-
гертасгутæ дигорон æвзагбæл рæстфинсуйнади фарстатæ, куд
æнгъезуй, уотæ тагъддæр ниллух кæнунбæл ку баархайонцæ,
уæд е. Уæд дузæрдуггаг дзурдтæн дæр уидæ еу хузи финсæн.
Цума куд гъуди кæнунцæ нæ журналкæсгутæ ба?
Редакци.

\ллллллллллллллллллллллллЛллллЛллллллллллллЛллу0уД ЭД МУХАРБЕГ
БОБОЙ КОВÆНДОНÆ
ЮМОРЕСКÆ
Æ ходм дардæй дæр бæр.æг адтæй Бобо фудмæнгард, кафагæ,
зарагæ ке адтæй. Ескæбæл айуан кæнуни рази ин хуæруйнаг дæр
ма радтæ. Куста гъæдрæбуни гъæутæй еуеми гъонгæсæй. Æ куст^
мæ æ зæрдæ адтæй рохс æма бон-изæрмæ уаруни дæр æма хори
дæр зурнау зилдæй æ фонси фæдбæл. Уæд еу къулдунæй, уæд ин-
иæ къулдунæй борæмæлгъау игъустæй æ зарун. Е ’ведуйæг зар-
тæ фæззаридæ, уæдта син кæронбæттæн ба искæнидæ;
. «Е.фонс куд уарзта,
Фæсалæ син ласта
Æ салд æркъейæй, гъей»..»
Æма игъæлдзæг куд нæ адтайдæ, куд нæ игъустайдæ æ зарун,
куд нæ кафтайдæ æ къахи финдзтæбæл æнгулдзæхтæ, кæд æма
æпахургонд уогæй профессори улупа иста. Бобо ци къуари æх-
сæн балæууидæ, етæ фур ходæгæй сæхъæсти цъæрттæбæл хуæц-
гæй дæлгоммитæ хаудтæнцæ.
Еу бои Бобо фонсæй дзæвгарæ идарддæр бæрзопд.къубур-
бæл, æндзæр пака бæласи буни æ нимæтбæл бадтæй æма фиййау-
гардæй æхецæн бæрзæ лæдзæгбæл сир-сир кодта, уотемæй нидæн-
гомау устур Гъуцъунати зар ниййамудта. Еци рæстæги Бобой
листæг цъæх цæститæ фæруæ гъæди къохи кæронмæ надбæл цæу-
гæй æристæфтæнцæ еу силгоймаг. Бобо æ зарун фæууагъта, æхе
бæласи сифгун къалеути аууон æрнимахста. Æ зæрдæ бадзугу-
дзугу кодта, уотемæй фæндаггонмæ æдзинæг кастæй. Силгоймаг
дзæвгарæ æрбадæрхæстæг æй æма Бобо æрфæсмардта æ синхон
Гуиауони. Гунауонæн æ еу къохи голлагæ, иинæ къохи æхснеуæн,
уотемæй еу фæруæ бæласи буни æрлæудтæй. Фæнердæмæ ра-
гъæуæйттæ, кодта æма æ циргъ æхснеуæнæй и бæласи зæнгæ æр-
бæгънæг кодта. Цъæрттæ голлаги рацурхта æма цийнæгæнгæ сæ-
хемæ фæрраст æй, мæ еунæги гебена рахуардзæнæн, зæгъгæ. Бо-,
101

бо Гунауони фæсге кæсгæ байзадæй. Берæ фæссагъæс кодта, иур
ин ци æргъуди кæнон, зæгъгæ, уæдта байдзулдæй. Æ хорсугъд
мудхуз бицъотæ хæрдмæ баздухта æма низзардта:
«Е фонс куд уарзта,
Фæсалæ син ласта
Æ салд æркъейæй, гъей!..»
Гъе нур дæхемæ кæсæ, Гунауон, бурани гъуддаг мæ къохи ’й.
Æз ди дунгин куройнæ исараздзæнæн. Ха-ха-ха, мæнæ ци гъуд-
даг мæ зæрди æрифтудæй, ха-ха-ха, зæгъгæ, гъонгæс æ фур ций-
нæй фæггæпп ласта, æ цъухæй трæпæта, трæпæта, трæпæта-трæ-
пæ-трæпæта, зæгъгæ, æрцагъта æма æ къахифиндзтæбæл æркаф-
та.
Дуккаг бон Бобо æ фонс Даргъ æрдози мудгун кæрдæги са-
бур. хизта æма æхецæн зардта, гъæуи цæргутæ ба гъос-гъосæй
дзурдтонцæ:
— Æзинæ еу циуавæрдæр саухелæ, сауцæстæ силгоймаг гъæд-
гæрон еу ковæндонæ бæласи цъарæ растигъта æма æхе хæдзарæн
дæр, уæдта гъæубæстæн дæр устур тас æй ести бæллах æрцæу-
нæй.
Хабар уайтагъддæр æнæсаргь бæхбæл фæббадтæй æма мæн-
къæй гъæуи æнæцохæй еугурей колдуæрттæ дæр бахуаста. Еу-
гур адæм гъос-гъосæй ке дзурдтонцæ, е I унауони гъости дæр æр-
цудæй. Мадæ æ бæдоли азарæй байвадæй, базир-зир кодта, æ
зæрдæ багъар, æй æма æрæгиау туххæй исдзурдта:
— Дæ-дæ-дæй, мæ бони радæ ци куст мæбæл æрцудæй?! Сау
ех мæ фæлласа. Мæхе къохтæй мæхецæн фидблиз ку ракъахтон.
Цæй фæруи цъæрттæ мæ гъудæй. Уой бæсти мæ рахес цонг
ку рахаудтайдæ, зæгъгæ, тухстæй мадæ.
— Уæ лæгти изæдтæ, будури дзиуæрттæ, уæ цори мæ уæргутæ-
бæл бадун æма уæмæ мæ сæрæй ковун, табу уин уæд, фудцæ-
стæй мæмæ ма р.акæсетæ. Ниммин хатир кæнетæ.
Дуккаг бон цума Гунауон æ цæгатмæ хунæ хаста, уоййау æ
кæркити устурдæр, æртæ гахгун уæлвицки, губунгин графинидзаг
стад арахъ æма хуæрзæнгъист уазал хуари къумæли хæццæ æ
бафхуæрд бæласи цори зир-зиргæнгæ æрбалæудтæй. Е ’гъдау
цъæх зæлдæбæл æрæвардта, æ уæраги сæртæбæл æрбадтæй æма
намазгæнæгау æ сæрæй кувта и бæгъиæг къæдзæ фæруæ бæла-
сæмæ. Зæрди хъурмæ тарст цæститæй цъæйау лæдæрстæй. Æрæ-
гиау фестадæй. Æ къохтæ æ реубæл дзиуарæфтуд бакодта. Сæр
размæ уæзæгау кодта, уотемæй дзæвгарæ къæндзæстугæй фæл-
лæудтæй. Мæтъæлзæрдæ силгоймаг берæ фенгъæлмæ кастæй
къеретæ ин ка искувтайдæ, еу уæхæн фæлмæнзæрдæ нæлгоймаги
фæззипиунмæ. Гунауон, цæмæй зудта, Бобо бæрзонд къубурбæл
102

бæласи бупи æ шшæтбæл бадтæй æма сифтæрти аууонæй æ сип-
хон уосæмæ сосæггæй кастæй, уой. Æрæги-дурæги Гунауони гъо-
сти нидæн зарун æрцудæй æма æ устур хъопбæгъ цæститæ ферт-
тивтонцæ. Еци рæстæгп Бобо фахсбæл æ фонс р.æфбад кæнунмæ
фæццæйскъардта. Гунауон æ синхони рафæсмардта æма æ тæ-
бæгъ исиста. Дууæ синхопи кæрæдземæ нийдзулдæнцæ гæзæмæ,
фал Гунауон 2а1"шаДæй æма æ гъæлæсидзаг никкудтæй.
— Ци хабар æй? Ци æрцудæй, Гунауон?
— Ци хабар ма уа, зæнхи æскъуди хаун æма мæбæл еу фæх-
хуæцæг ба нæййес, мæ буидор низзела.
— Дæхебæл фæххуæцæ, Гунауон. Мæнæн дæр æй радзорæ.
Æз ами гъæди къумти рахауæ-бахауæ кæиуи бон-изæрмæ æма
гъæуи ци цæуй, уомæн ци зонун. Бобо æ фуд æхецæн лæдæрд-
тæй, фал цума неци зудта, уоййау фæлдемæни фæрститæ кодта.
— Дæдæй-дæдæй, Бобо, мæ бундор дунгин куройнау низзил-
дæй. Æ, мæ мæгур еунæг, дæ мадæ дин ци куст бакодта... сау
тог мæ фæлласа...
Рафикбæл дин маци æрцæуæд? — еуварсмæ кæсгæй фарста
мæнгард Бобо.
— Нур нецима æрцудæй, фал æвæдзи æрцæудзæнæй. Йа Ма-
дæмайрæн, мæ еунæг дæ фæдзæхст, де ’уазæг. Æбуалгъ гъуддаг
бакодтон Бобо. Дууæ боней р.азæй, Рафикки гебена рахуарон,
зæгъгæ* фæруи цъæрттæмæ рацудтæн æма далæ мæнкъæй дæл-
дæр лæнцауи, ардæмæ нæ зиннуй, дзæбæх бæлæстæн тæрегъæд
кодтон æма еу фудцъулуз къæдзæ фæруæ бæласи цъарæ растигъ-
тон. Ех мæбæл ниууара, еу уинæг дæр мæ куд нæ фæцæй. Нур
æгас адæм гъос-гъосæй дзорунцæ циуавæрдæр саухелæ силгой-
маг ковæндонæ бæласæмæ циргъагæй бавналдта æма ин æ цъа-
рæ растигъта, зæгъгæ.
— Уæууæй, уæууæй, Гунауон, табу не ’сфæлдесæгæн, ци устур
æбуалгъ гъуддагмæ дæ пифс бахастай. Гæр æма æз ба еци бон
кæми мæрдти хъулуфти адтæн, куд нæ дæ фæууидтон?! Уæд æз
дæу уæхæн æбуалгъ гъуддаг кæнун уагътон.
— Корун ди, Бобо, еци хуарз мин бакæнæ æма рацо баковæ
изæдтæ, идаугутæмæ, ра-мин си корæ, цæмæй мин батæрегъæд
кæнонцæ æма мин бахатир. кæнонцæ.
— Табу син уæд, табу. Дæ фарнæ сæмæ баковæд. — Гунауон
æ тæбæгъи хæццæ" разæй ивайæнтæгæпгæ цудæй, æ фæдбæл ба
цъундæцæстæ æма игъæлдзæгæй ставд ампъезтæ кодта Бобо.
Гунауон æ бафхуæрд бæласи буни стъолæнбæрзæн байтудта æма
е ’гъдау уобæл æривардта, сикъа ниуæстæйдзагæй æ хъазар син-
хонмæ балæвардта. Бобо сикъа æхемæ æрбайста, æ ходæ исиста,
æ бицъотæ æрдаудта æма ковунтæ райдæдта. Уотемæй Дигорго-
ми Задæлескй Нанай рæзти бар.аст æй, Æргиунгæгп Тæтæртуппи
103

ковæидони дæлбунти исзилдæй. Къум-къæразгæ нæбал ииууагъ-;
та. Еугур изæдти нæмттæ дæр иссердта. ;
— Хуцаумæ нæ кувд дзæбæхæй фегъусæд, Гунауон.'
— Амменæ Хуцау. Дæ рунтæ мæ хъæсти, Бобо.
— Дæхе рунтæ дæр фесæфæнтæ. Дæ еунæг цъæх биццеу Ки:
ристей иуазæг уæд .
— Амменæ, Бобо. Табу уæд еугур изæдтæн дæр. Саугинæн æ
ковæггаг æхе фæууй, зæгъгæ, Бобо æ сикъа ниддæллæй кодта.
Æ бæзгип билтæ размæ фæцъцъопп æнцæ, æ цæститæ фенцъулд-
та,-æ сæр ниттилдта æма туххæй исолæфтæй:
— Æллæх-æллæх, Гунауон, дæ ниуæзтæ араугæ ку кæнуй.
Гъе дин ииуæзтæ.
— Хæлар дин уæд, хæлар, Бобо, мæ зæронд ивæрæнæй ист
æй, — загъта Гунауон æма æрфингæ кодта. Бобо парахаттæй æхе
нимæтбæл æруагъта, парахаттæй кувта, минут уæдта бабæй гу-г
бунгин графини хъæл-хъæл исцæуидæ, парахаттæй ниуазта æма
парахаттæй мийнасæ кодта. Гуиауои еу карки къабазæ æма къе-
р.ей æрдæг батухта æма сæ Бобой хурдзини райвардта. Анæй изæ-
ри де ’фсиГши зæрдæ ралхæиæ, е оа дæмæ дзæбæхдæр цæстæй
ракæса, зæгъгæ, гъæуæрдæмæ фæрраст æй. Хийиæйдзаг Бобо æф-
сесæй уазал къумæл бапиуазта æма, æ гæбæти цар сæрфгæ, Гу-
науони фæсте кæсгæ байзадæй, æ бийнаг ходæй æ биндзитæ сор-
гæй.
— А Хуцау сæдей фиццаг æй фæккæнæ. Æнгъæлдæн ди, Гу-
науои, а сау лæппо уг рауайун кодта. Ами цæй ковæпдонæ бæ-,
ласæ адтæй, мæхуæдæг æй æримистон, ха-ха-ха.
Бобо царди бахаудтæй Гунауон ба æ еунæг азар,æй дæснити
фæдбæл бафтудæй. Кæмæн бор гогуз хаста, кæмæн — сау гогуз.
Еци дæсиитæй ин ка дуа кодта, ка — хийнæ. Уæдæй фæстæмæ
алли майрæнбони дæр Гунауон идзаг тæбæгъи хæццæ фæззин-
нидæ Бобой ковæндонæмæ. Фæстагæрдæмæ Гунауони фæнзгутæ
фæцæй æма æд тæбæгътæ дугæйттæ-æртигæйттæй цæун райдæд-
тоицæ и къæдзæ фæруæ бæласи буймæ. Бобойæн Уæллаг æ дууæ
къохемæй æрлæвардта. Нæл тикиси цард кæнун райдæдта æма
хасаппи данкъай хузæн æмгулдзуг иссæй. Хæлаури хузæн бæр-
зонди надмæ арæсæни бадтæй æма тæбæгъгин ку фæззиннидæ,
уæд æ дарæг бæласн цормæ æмпурста æма мийнасæй тъæпп ха-
удтæй.
Бобой ковæндонæ Сæлимæти зæрдæмæ тухуаст бацудæй. Æма
ма куд нæ. Бобо Сæлимæти фæндури цагъдбæл æхсæйвон гъæз-
тити берæ фæккафта, фал кæрæдземæ ци зæрдæ дардтонцæ, е
ба син абоии уæнгæ къимбуси бастæй кæмидæр сæ зæрдити къу-
ми æнæйхæлдæй байзадæй. Сæлимæт æнæлæг, æнæзæнæгæй
цардæй гъæугæрон æ зæронд мади хæццæ. Сæлимæт дæр еу бон
104

сæ синхп уостити ф’æрци æд тæбæгъ фæззнидтæй Бобой ковæндо-
нæмæ. Бобо иннæ къеретæй Сæлимæтикъеретæ зæрддагондæр ис-
кувта. Еци бонæй фæстæмæ Сæлимæт арæх зиннун байдæдта
ковæндопæ бæласи бунмæ. Уæд агурдта сæ фус, уæд агурдта сæ
уæс æма бабæй кæсæ къæдзæ фæруæ бæласи буни Бобой фарс-
мæ кæсгон нимæтбæл бадтæнцæ, сусу-бусутæ кодтонцæ æма гу-
леццити гъазтонцæ.
Рæстæг цудæй. Еу бон æверхъау Сæлимæт къæразги рæбун
сабур бадтæй æма гъæдрæбунмæ гъæуæйттæ кодта, уотемæй
æвеппайди æ губуни циуавæрдæр æзмæлд бафебпайдта. Сæлимæт
фæссах’æй. Æ къосп буни никкудтæй æма æ дууæ тумбул къохе-
мæй æ сæр ниххуаста:
— Мæ арт бауазал æй. Нур ци кæнон? Цæмæй фæттарстæн е
’мæбæл æрцудæй, — æ сæр хуаста, — гæр ду ба кумæ кастæ, æз
Бобой хæццæ фæруæ мура бæласи буни кæсгон нимæтбæл сусу-
бусути ку гъазтон, уæд. Дæ-дæй, дæ-дæй, дорзæрдæ, пъура бæла-
си идауæг, ци куст мин бакодтай. Абонæй фæстæмæ мæ еугур бай-
зайæггæгтæн.дæр фæдзæхсдзæнæн, цæмæй Бобой ковæндонæмæ
хæстæг макебал æрцæуа. Æнамонд .адæймагбæл хæрдмæ дæр
дор тулуй, æндæра æгас адæмæй уæлдай æз ци фудгин дæн.
Кадæр ковæндонæ бæласæ бафхуардта, æ тæрегъæд ба мæн ба-
сугъта. Æ дæ бакæпæг æнæбакæнæгæй байзайа æма дæ къæх-
тæкъуæргæ æносон хауллий хатт фæккæнай, мæн аци туфули ка
бафтудта,*зæгъгæ, æ цæстисугæй æхе æхснадта Сæлимæт.
Бобой ковæндони гъуддаг бонæй-бонмæ тухгиндæр кодта.
Бæнпæги пъæстутæ æма уорс хæцъилттæй нæбал зиндтæй. Фæн-
даггон адæм бæласи мур.ай нисайнаг æвæрун байдæдтонцæ. Фал
гъæуи ёсти фидбилиз æрцудæй, е еске базиан æй, е карз уарун-
тæ бахуæстæй, е сухæ рæстæг никкодта, уæд уони еугурæй дæр
уидтонцæ Гунауони цæстæй æма и мæгур седзæргæс уосæн фур
тухстæй æ цард æ хъури ниббадтæй.
Бобо æ зæрди фæндон хуæдцъухæгæй фæммийнасæ кæнидæ,
уæдта æ сузгъæрийнæ бæласи буни æхе æ кæсгон нимæтбæл нæл
тикиси уагъд уæлгоммæ ракæнидæ. Æ цъæх бийнаг ходæй æ бин-
дзитæ сурдта æма зардта:
«Е фонс куд уарзта,
Фæсалæ син ласта
Æ салд æркъейæй, гъей!..»
Æз уин, зæгъуй, ковæндонæ исаразтон, сумах ба цæттæй ко-
ветæ. Ахуадун æма цъофун ба мæн бæрагæ уадзетæ.
ооо
105

ЕЛЕУР ÆМА АБИСАЛЙ БАЛЦЙ
ЮМОРЕСКÆ
Магоса Елеур æма Абисалæн нихæси æгæр бадунæй сæ сал-
барти фæстæгутæй рохс гъарун ку райдæдта, уæд кæмæдæрти
гæсгæ ниффæндæ кодтонцæ балци фæццæун. Нади харзæн ихæ-
си æхцатæ р.айсгæй, тагъд рæстæгмæ сæ пъисмотæ цæун райдæд-
тонцæ мулкдзаути хæтæнтæй — идард Якутийæй.
Лæгъуз нæ адтæй сæ райдайæн. Иннети’хузæн кустбæл фæц-
цалх æнцæ æма сæмæ хуарз æхца хаудтæй. Фал син и берæ æх-
цатæ сæ сæртæ разелун кодтонцæ. Фæстагмæ саендæнттæй æн-
дæмæ нæбал цудæнцæ. Сæ хуæзголти фæдбæл хауæги хаудтæн-
цæ. Бонæ ци бакосиуонцæ, уой æхсæвæ сæндони ниффу кæниуон-
цæ. Кустбæл сæ уæзæг нæбал æвардтонцæ. Сæ арти къох нæбал
гъар кодта. Се ’хцай цъæпæратæ æрхий гæппæлтæмæ æрхауд-
тæнцæ. Бæргæ сæ хъæбæр фæндæ адтæй нур сæхемæ, фал син
надихарз сæ надбæл цæхгæрмæ гъолон гъæдæ æрæвардта. Кæд
сæ тухуаст нæ фæндæ адтæй, уæддæр къахтонцæ иуазæгдæнт-
тæ дæр, фал уæддæр сæ цард иссæй «рахсай еу сом*»-æй. Нур
сæ цæститæбæл рапьазуй сæ райгурæн гъæуи цард.
— Уой, нур нæхемæ цалдæр хонхи асæ æстори æвгарст кæми
ес, еци устур хисти ф’естæ, æма дæ зæрди фæндон парахат бадт
бакæнæ, — загъта Елеур.
— Еци æстад ниуæзтæй идзаг ’толдзæ боцикъатæ, — зæгъгæ,
æ билидæнттæ æруадæнцæ Абисалæн.
— Еци алли бони кувдтитæ æма киндзæхсæвæртæ пиууадзæ,
мулк кæнунмæ цæун, зæгъгæ, æма кæмидæр иуазæгдæнттæ къа-
хунмæ æрхауæ, уæд е цæй мулкдзау æй.
— А нæхемæ ир,он хист ку нæ уа, уæд иннетæ ба неци ’нцæ.
Хисти æмпурсæнтæ ку нæ кæнай, еу цалдæр бадти ку не скæнай
фингæбæл æма дзæбæх парахат ниуæзт ку нæ бакæнай, дæ бæр-
зæйбæл дин кæми не ’рхуæцонцæ, е цæй хист æй. Фингæбæл ци
нæ уа æма ци дæ зæрдæ байагора хуæруйнагæй дæр æма ниуæз-
тæй дæр, уой лæууæги гъоси бауадзæ, уæдта гъуддаг уой бæра-
гæ уадзæ. Эх, ци пахампари цард кодтан æма мæнæ кæми баф-
тудан, — дзиназта Елеур. — Нæ зонун, Абисал, мах ма дзæбæ-
хæй Уорсдони дон баниуазæн, е ми нæбал æруагæс кæнуй.
’ — Хухсгæ ма кæнæ, Еле, фуд бон æма фуд лæг берæ нæ хæс-
сунцæ. Карз уаруни фæсте хор дæр тагъд ракæсуй. Нæ амонд
ци уа, уобæл æмбæлдзинан, — зæрдитæ æвардта Абисал Елеу-
106

рæн. — Тæккæ исон нæхсмæ телеграммитæ рарветæн æма нйн ё
ба надихарз рарветонцæ.
Æхсæз мæйей дæргъхци Елеур æма Абисали бийнонтæ сæ
бæлццæнттæмæ ести дзæбæх хабармæ æнгъæлмæ кæсгæй, поч-
тæмæ цæунæй къахфесхуд бацæнцæ, сæ сау цæститæ исуорс æн-
цæ- Постхæссæги идардмæ ку ’руиниопцæ, уæддæр имæ гъæр
кодтонцæ:
- — Уой, Нади, махмæ неци ес?!
— Уодзæнæй, уодзæнæй, — зæрднтæ син райвæридæ постхæс-
сæг Нади æма иддарддæр, æ цуди кой кодта.
Кæмæн æ рæстæг цæугæ кодта, кæмæн ба — ледзгæ, æрмæст
Елеур æма Абисали бийнонтæн ба сæ рæстæг сувæллонау æ фа-
зæбæл бурдæй. Сæ бонтæ æма сæбæл се ’хсæвтæ ниддувæртæ
æнцæ. Æхсæвæ сæбæл бон нæбал кодта, бон ба — æхсæвæ. Нæдæр
син æхца æрветæг нæ адтæй, нæдæр — посилкæ. Уарун боии мæр-
гътау бæлгъурæй хаттæнцæ æма уæд еуемæй, уæд иннемæй ихæ-
си æхца курдтонцæ:
— Æндеугæ дæр дæмæ нæбал кæнун, Тузарон, мæ зæрдтаг,
фал ма мæ аци хатт исрæвдзæ кæнæ. Ёу æртæ тумани мæ хъæ-
Оæр æхсицкæ багъудæй. Мæ багъæуаги хъæрæймаг ду дæ. Кæд
нур ба а дууæ бони нæ бæлццонæй ести дзæбæх хабар уидæ æма
дин сæ еци фæдбæл ме ’ннæ ихæси хæццæ æрбадавдзæнæн, —
лигъстæ хъурæй дзурдта Елеури бийнойнаг Тузар.онæн. Абиса-
ли бийнонтæ дæр уотæ.
Елеур æма Абисал сæ тухсти сæ базуртæ нихъхъел кæниуон-
цæ, уотемæй мæнæ уазал рæстæг халон æхе къамбеци рагъи куд
фæгъгъар кæнуй, уой бадт сæ хуæзголтæмæ кодтонцæ æма сæ
хæдзæрттæй надихæрзтæ хезгæй, сæ хъуахъ-хъуахъ игъустæй.
Бон цæуй æма еуетæн хæссуй фарнæ, иннетæн ба — фидбилиз.
Гъуддаг ниггæла-уæла кодта æма Елеур æма Абисал фæсмæртæ
дæр ке нæ кодтонцæ, æндæргъæуккаг, мулкдзаутæй æвеппайди
еу уæхæн базиан æй. Мулкдзаутæ зианбæл æртумугъ æнцæ. Берæ
фердеуагæ кодтонцæ, уæдта унаффæ кæнунбæл фæцæнцæ.
— Бахатир кæнетæ, — зæгъгæ, райдæдта æ дзубанди еу хе-
стæр — æгъдæуттæ махæн нæ фидтæлтæй байзадæнцæ. Зиан
гъæуй æ райгурæн хæдзарæбæл исæмбæлун кæнун. Кæмæн æ
равгæ куд æй, уотæ фенхус кæыæн. Раттун гъæуй бинонтæмæ
телеграммæ.
Мулкдзаутæ устур æгъдæуттæ равардтонцæ се ’мбали зианæн.
Мард цинкæ кири медæгæ, хæссун æрвонгæй, къелатæбæл æвæр-
дæй лæудтæй. Æрмæст зиани хæццæ ка гъæуама цудайдæ, етæ
бæрæг нæма адтæнцæ. Хестæртæ кастæнцæ кæстæртæн сæхе
æгъдаумæ. Стъоли сæргълæууæг æ еугур хæрзтæ; мæрддзагæй,
кирæй,нади харзæй ку рахецæн кодта, уæд ма имæ кæдзос æх-
107

ца адтæй дууæ мин соми. Елеур æма Абисалæн нурмæ сæ кой,
дæр некæми адтæй, фал аци хабар сæ гъости ку æрдудæй, уæд си
кæд æппундæр цæстисуг нæ хаудтæй, уæддæр зиани сæргъæмæ
сæ бон куд адтæй, уотæ æмбохгæ бацудæнцæ æма син æрсабур
нæбал адтæй. Æрæгиау банцадæнцæ æма хестæртæн бауайдзæф
кодтонцæ.
— Ходуйнаг æма аллайаг, гæр, Сæхъун базиан уогæй,'нурмæ%
махæн ма фегъосун кæнæ. Æ-гъдау æнккæтемæй раздæр мах ку
ахæссуй. Нæ синхон гъæуккаг махæн ку æй. Зиани хæЦцæ гъæ-
уамæ махæй æндæр. ка фæццæуа? ,
Елеур æма Абисали фæндонбæл хестæртæ дууæ нæбал загъ-
тонцæ æма стъоли сæргълæууæгæн байхæс кодтонцæ:
’ — Дæ хъиамæттæ мардæн хæлар уæнтæ. Абонæй фæстæмæ
дзæбæхдзинæдти хъиамæт кæнæ. Баздæхæ, Алан, æма ка ци,<
æгъдау равардта, харзгонд дæмæ ци æрцудæй, уони номхигъд,
уæдта хуæдтæхæгмæ зиани кирæн дæр æма æ хæццæ фæндараст*
гæнгутæн дæр ци билеттæ æрдæттæ кодтайтæ,.уони мæнæ аци
дууæ æмбалемæ радтæ. Уæдта ма дæмæ ци къапеккитæ бамбурд
æй, уони дæр сæмæ дзæбæх лæмбунæг æрнимаетæ.
Елеур æма Абисалæн дууæ мин соми сæ къохтæ ку иссерд-
тонцæ, уæд кæрæдземæ лæкъун цæститæ æма игъæлдзæг зæрди-
тæй бакастæнцæ бунти.
Хуæдтæхæги тæхунмæ ма адтæй дууæ сахати. Елеур æма Аби-
сал фæндагмæ нæхе рарæвдзæ кæнæн, зæгъгæ, абæлти-уобæлти
еу фæсвæд тукани исмедæг.æнцæ. Къахæй-къохмæ сæ цидæр
гъудæй, уони хар.акеттæй ралхæдтонцæ æма сæ устур чумæдан-
тæбæл уæззаухуæстгæнгæ, хуæдтæхæги цори æрбалæудтæнцæ.
Идард Якути æма пæ мулкдзаутæ кæмидæр фæстеккæй изо-
ли райзадæнцæ. Мард æ райгурæн бæстæбæл исæмбалдæй. Гъæу-
бæстæ æрæмбурд æнцæ, зианбæл фердеуагæ кодтонцæ, фæттух-
стæнцæ æма ’й æ сигити хайбæл исæмбæлун кодтонцæ. Зиаигин
тургъи, уæлмæрдхуæрпæги финги уæлгъос, бадти хестæртæ æгъ-
дауæй байагурдтонцæ Елеур æма Абисали. Устур арфитæ син
фæккодтонцæ:
— Мах бон сумахæн раарфæ кæнуни аккаг дзурдтæ иссерун
нæ ’й, нæ хъазар иуазгутæ, æма уин нæ бæсти устур Хуцау арфæ-
гæнæг фæууæд. Сумах æндæр. гъæуæй, хæдзарæн неци хæстæг
уогæй, мулк не ’схестæр кодтайтæ, уæ куст ниууагътайтæ æма Сæ-
хъуни сау кир,æ æ мæгур хæдзарæбæл исæмбæлун кодтайтæ.
Уæ цæрæнбон берæ уæд. Уæ хъиамæттæ мардæн ниххæлар кæне-
тæ, зæгъгæ, Елсур æма Абисали къохти баргъон сикъатæ бакод-
топцæ.
— Арфæ кæнун нæ фиддæлтæн гъæуй, махæн уæхæн хуарз
æгъдæуттæ ка ниууагъта. Раст ку зæгъæн, уæд пæ нæ кустæй
108

уадзгæ дæр нæ кодтонцæ, фал хевастæй р.ацудан. Мулк иссер-
гæй æй, æгъдау ба æлхæнгæй иæ ’й. Рохсаг уо, Сæхъун, дзæпæ-
ти фæббадæ.
— Хæлар, хæлар, уæ мади æхсири хузæн, — загъта хестæр.
Сикъати ниуæзтæ кадгип иуазгути хъурти æ бунатмæ хъæл- хъæ-
лæй фæддæлвазæ ’й. Идзагдæр сикъатæ нæуæгæй æридзаг кодта
æма фæстæмæ хестæрти къохтæ иссирдтонцæ.
Елеур æма Абисал раарфæ код’тонцæ хестæр.тæн æма сæ бу-
нæтти исбадтæнцæ. Уæлмæрдхуæрнæги бадти адæмæн се стуф
тухгинæй тухгиндæр кодта. Карз ниуæзтæ зиани фингæ цийни
фингæмæ æздахта. Елеур æма Абисалæн ииуазæн ниуазæни фæд-
бæл цудæй æма сансала бахуæрæгау æнцад нæбал бадтæнцæ.
—- Кæд æрæги а синхи зиан некæмæ æрцудæй? — рафар-
ста Елеур, уæд мах ба еу зар, никкæнæн, — зæгъгæ, фал сæ лæу-
уæг æрсабур кодта.
Бадти кæронмæ хестæртæ еу кæстæрæн загътонцæ:
— Еу дууæ дзуаппгин лæги æгъдауи хæццæ иуазгути сæргъæ-
мæ бацæуæитæ æма син еу хатт дæр ма раарфæ кæнæптæ гъæу-
бæсти номæй. Уотæ федауй.
Садуллæ æма Дадуллæ, устур æгъдау сæмæ, уотемæй иуаз-
гути сæргъи æрлæудтæнцæ. ,
— Арфæгонд фæууотæ, Сæхъуни зиан æ хæдзарæбæл куд
дзæбæхæй исæмбалдæй, уотæ дзæбæх гъуддæгути куд æмбæлæн,
уæхæн амонд нæ уæд, — Садуллæ æма Дадуллæ сæ ниуазæнтæ
иуазгути къохти бакодтонцæ.
Елеур æма Абисал, цума Хъарс етæ басастопцге, уоййау сæ,
сæртæ пости.бæхти хъел никкодтонцæ, уотемæй арфæгæнæг ис-
сæнцæ:
— Рохсаг уæд Сæхъун. Мах амондаен рамардæй. Мах абони
уой фæрци ами ан. Алкæддæр ин æ рохс ном нæ зæрдити дардзи-
пан.
Хестæртæ рохсаг загътонцæ, р.аарфæ кодтонцæ æма-хъиамæт-
гун адæм сæ хæдзæрттæмæ рахæлеу æнцæ. Æрмæст, Елеур æма
Абисалæн цæуни хабар сæ зæрдити къумти дæр нркæми адтæй.
Хисти адтæнцæ — кувди, уой пæбал лæдæрдтæнщй. Се ’нæбæрæг
дæрхцæ-уæрхцæ ахсæнтæн цалдæр, бони байдзаг’уни фæлдесонд
нæ адтæй. Зиангини тургъи, сувæллон фиццаг/(ампъезтæ ку фæк-
кæнуй, æ къохтæ фæйнердæмæ даргæй, уæд е кудтитæ фæккæ-
нуй, раст уотитæ кодтонцæ. Цалдæр бони /тæ ке баниуазтонцæ,
уобæл къада куройнæ æнæгъæнæ мæйæ ф’æззилдайдæ. Къуæрей
фæсте Елеур æма Абисал æппунфæста;>'цæун фæндæ искодтон-
цæ, Сæхъуни бипопнагмæ фæдздзурдтоицæ æма имæ дæууæ мин
сомей бæсти дууæ сæдæ соми зирзп^гæнгæ банпмадтонцæ, уой
дæр. сæхе æфсопи.
109

Еу цалдæр боней фæсте, сæ еу къохти устур чумæдæнттæ, ин-
нæ къохти зиангини тургъæй фæндаггæгтæ, уотемæй сæумæраги
сурхгъолæнттæй дæргъæлвæст уорс таксийæй сæ хæдзæртти ду-
æрттæмæ æрхизтæнцæ нæ мулкдзаутæ — Елеур æма Абисал.
ооо
ХÆЛÆФ, ДЗАГУРТЙ МÆРДТÆ
ЮМОРЕСКÆ
Садуллæ æма Дадуллæ сæ гакъос лæдзгутæбæл ранцайæ-
ранцайæ гæнгæ бонæ æртæ зелæни æркæнунцæ гъæуи хæдзари
дзаумæтти тукæнттæбæл, фал ци агорунцæ, уой нæ ер.унцæ. Мæ-
нæ сæмæ нур дæр рафæлгæсай, сæ сæрæй сæ хъуæцæ кæлуй, уоте-
мæй ревæд къохæй æрбаздахтæнцæ æма сæ хъур-хъур цæуй:
— А гъуддагæн нæ бæззуй. Æидæр ести фæндæ кæнун гъæуй,
— искарстонцæ. Еци бонæй фæстæмæ Садуллæ æма Дадуллæ
сæхе се ’цæгæй цæттæ кæнун байдæдтонцæ устур горæтмæ насха-
фæнтæ æлхæнунмæ.
Хабар и тумугъ синхбæсти куд игъусгæ цудæй, уотæ алке и
бæлццæнтти æхемæ фæндараст зæгъунмæ худта. Ка син карк
æвгарста, ка — бабуз. Еуей æхцинтæ инней æхцинтæй гахгундæр.
Цуей ниуæзтæ инней ниуæзтæй мудгундæр, уотемæй мийнасæй
тъæпп хаудтæнцæ. Сæ хинцгутæй сæмæ ка фондз соми лæвард-
та, ка — тумап. Ка син еу гъуддаг фæдзахста, ка — иннæ. Са-
дуллæ æма Дадулли сиудæнтти рагæй уой бæрцæ мулк нæбал
адтæй æма сæхемæ ниццæнцæ. Сæ бийнонти æхсæвæ хуссæг нæ-
бал ахæста — бæлццæнтти рæвдзæ гъудæй. Киндзитæ æхснад-
тонцæ зæрæндти уæледарæс, кизгуттæ ба æвардтонцæ туй. Кин-
дзитæ ирд кодтоицæ цохъай бæрцитæ, кизгуттæ ба — æвзестæ
рони æргъæвгутæ.
| Рæстæг цудæй. Æрхъæрттæй и цæуæн боп. Меретхан сæуми-
цъæхæй фестадæй. Еу дууæ карки, еу иниемæй баргъондæртæ
равгарста. Æртæ къерей ракодта æма сæ пецæй ку райста, уæд
Садуллæи загъта:
110

— Æз рæвдзæ дæн, нæ лæг. . .
— Дæ рунтæ мæ хъæсти, Мерæ. Æз дæуæн ци æлхæндзæн,
уой фæууиндзæнæ. Марауадзай, Толик, Дадуллæн, баба дæмæ
дзоруй, зæгъгæ зæгъæ.
Толик уоци байвæд Дадулли Садулли уæлгъос æрбалæуун
кодта.
— Уæ сæумитæ хуарз! Æхсæви цæстæй мæн нæ хизтайтæ.
— Цæмæннæ дæ хизтан. Æгæр дæр дæ хизтап. Цæмæн уота:
зæгъис? Мæнæ не ’фсинæ еу æртæ къерей ракодта æма сæ,
зæгъун, раковæп.
— Ковæг сæ дзæбæхæй раковæд Æс* дæр нæ хæдзаргæсп уæ-
хæн зелæнгæнгæ фæууагътон.
— Лæугæ цæмæн кæнис? Уæртæ дæхе уотæ æр.уадзæ. Толик,
цо æнхæст ма Дадо æма Бобомæ дæр бадзорæ.
— Куд син зæгъон, баба?
— Баба, зæгъæ, убтæ зæгъуй, нана еу æртæ къерей ракодта
æма сæ раковæн.
Цуипар зæронд лæги сæ карæмæ гæсгæ æртикъахуг финги
аллифарс рабадтæнцæ. Толик лæвардта идзаг.
Еу гагидау инней фæдбæл æнæдзебæл уагътонцæ. Цанæбæрæг-
гъудæй и дæрдгунти, уайтагъд сæ дзахъула игъусун райдæдта.
— Йа Фæндагсар Уасгерги, фæндараст сæ фæккæнæ нæ бæлц-
цæнтти, — ракувта финги хестæр Дадо. — Æнæ фидбилизæй,
идзаг армæй сæ сæхæдзæрттæбæл исæнбæлун кæнæ.
— Амменæ!
— Фæффæндараст уотæ.
— Дадо, кæд нæ зæрдæй фæндараст кæпетæ, уæд ма аци фæй-
нæ синонемæн æнæ баниуазун нæййес, — загъта Садуллæ.
— Цæй, сумахæн мæ ци фæндуй, е мæхе дæр уæд.
— Хæлар, уæ мади æхсир.и хузæн.
Хæдзарæи раарфæ кодтонцæ æма рацудæнцæ.
—. Цæуæнтæ, нур ба мах къеретæ дæр раковæн, — загъта Да-
дуллæ.
— И цуппар зæронд лæги Садулли хæдзари ци дæргъвæтин
кувдтитæ фæккодтонцæ, уонæмæ нур Дадулли хæдзар.и дзихъин-
нæуæгæй бавналдтонцæ.
Дзæвгарæ исцудæй бонæй. Нæ бæлццæнтти тургъти фæнда-
растгæнгутæ исберæ ’ицæ фал ма уæддæр къурццæй ниуазтонцæ
æма фæстагмæ татиагау дзорун райдæдтонцæ. Æрæгиау феста-
дæнцæ. Садуллæ æма Дадуллæ, къохтæ есгæ, æндæдуар. фæцæн-
цæ. Æрæги-дурæги Садуллæ æма Дадуллæ сæхе хуæнхаг уосгор-
ти арæзт искодтонцæ, уотемæй сæ фæндарастгæнгути æхсæп фев-
зурстæнцæ æма автовакзалæрдæмæ фæрраст æнцæ. Еуетæ син
хастонцæ сæ чумæдантæ, иннетæ — сæ хизинтæ. Еуетæ хастонцæ
111

дидингутæ. Сувæллоигиитæмæ адтæй минкънй сурх турусатæ.
Толпк дæр æ бабай фарсмæ æ тр’анзпстор.æй цæгъдгæ цудæй.
Игъустæй зæрдæхæлар дзурдтæ:
— Хуæрзбон, нæ хъазар сиихбæстæ!
— Фæндараст, нæ зинаргъ бæлццæнттæ.
Дзæбæх насхафæнтæ ци бафтуйа уæ къохти.
— Арфæгонд уотæ. Хуарзæй байзаетæ.
— Фæндараст, фæндараст!
Гъæунгп цæуæг фæрсаг адæмтæ цæмæдесæй кастæнцæ æма
хинцфæрсæ кодтонцæ:
— Ци хабар æй! Дзуапп сини лæвардтонцæ сосæггæй:
— Сгщуллæ æма Дадуллæ устур горæтмæ насхафæнтæ æлхæ- ■
нунмæ цæунцæ æма уони фæндарасткæнунцæ.
Автовакзали буфети Садуллæ æма Дадуллæ тухуаст исхара-
кет æнцæ. Кæмæн кбньяк æлхæдтонцæ, кæмæн шнкъалад къан-
феттæ, кæмæн ба — морз. Еу хеуон ма сæ фæйнæ бæгæнемæй ба-
цитгин кодта æма уæд нæ бæлццæнттæ бунтондæр сæ базуртæ
æруагътонцæ. Сæ амондæн сæ еу хеуони машинæ сæ хæдзæрттæ-
бæл исæмбæлун кодта. Фæпдарастгæигутæ фæппурх æицæ. Еци
боыи гор.æтмæ цæуни гъуддаг фæггуз æй.
Дуккаг бон сæумæ раги Садуллæ æ синхон Дадуллæмæ го-
рени сæртй дзурдта:
— Ци фæдтæ, Даду, æгас ма дæ? Рауай мах ба ести расехуар
кæнæп æма сатæгбæл цæуæн.
— Цæмæй мин тæрсис, куй къулухæй нæ мæлуй. Цæун нур-
тæккæ, — загъта Дадуллæ.
Дууæ зæронд лæги расехуар кодтонцæ, еу фæпнæ æртæ си-
къай дæр ниййистонцæ æма цъæхрæгъæдæй сæхе надмæ аразун-
бæл фæцæнцæ. Еу дууæ кастæри фæццурд æнцæ æма сии такси
æрбалæвардтонцæ. Таксий дзаумадонæ чумæдантæ æма къæсса-
тæй райдзаг æй. Садуллæ æма Дадуллæ сæ фæндарастгæнгути4
фæхъхъуритæ кодтонцæ, рабадтæнцæ æма ма игъустæй:
— Хуæрзæбонæ, хуæрзæбонæ!
Фæндарастгæнгутæ, синхбæстæ, бийнонтæ сæ къохтæ телгæ
райзадæнцæ. Сæ къохтæ тилдтонцæ бæлццæнттæ дæр.
Нæуæг сау «Волгæ» и иасхафæнтæ æлхæнгути цæсти никъулд-
мæ’устур. горæти бамедæг кодта. Таксистæп фæдзæхсг кумæ ад-
тæй, уоми фæллæудтæй. Базардзаутæ рахизтæнцæ æма кæрæ-
дзей сосæггæйти таксисти дзиппи фæйнæ фондз соми февардтон-
цæ. Таксист байгъæлдзæг æй æма^ходæзмолтæ гæнгæ, фæстæмæ
;ма еу каст фæккодта, уæдта фæййагайдта æма цидæр æрбацæй.
• Адæм цæмæдесæй кастæнцæ æнахур бæлццæнттæмæ. Бор
бухарходтæ нæуæг даст сæртæбæл цæхæртæ калдтонцæ. Мора
цохъати медæгæй урос цуцунца курæттæбæл у0р,с кесе æвцæ-
.112

къуатитæ нæуæг туйæвардæй цæсти тегътæ истоицæ. Уорс си-
уип бæрцитæ, æвзестæ рæнттæ æма æрттевгæ цулухътæ адæми
æнгас сæхемæ æздахтонцæ. Раст дин мæнæ калакаг къобецтæ.
Цалинмæ сæ чумæдантæ æма къæссати хæццæ мæзмæз кодтон-
иæ, уæдмæ и тукан рæфтон æхгæд æрцудæй. Гъæунги дууердæмæ
дæрæз-бæрæзгæнæг адæмæй беретæ æрлæууиуонцæ Бобой синхон-
ти р.ази æма сæмæ листæг никкæсиуонцæ фиццаг хæстæгæй, уæд-
та идарддæр сæхе райсиуонцæ æма сæмæ уордигæй кастæнцæ.
Уонæй уо^гæ атæ æндæр ескæци паддзахадæй æнцæ, гъуддаги
лæгтæ. Цæмæй зудтонцæ атæ гъæутæй хумæтæги насхафæнтæ
æлхæнунмæ исцудæнцæ, уой. Садуллæ æма Дадуллæ гъæунги
атæ лæуун аййев нæ ’й, зæгъгæ, сæхе хуæрæндопæмæ байстонцæ.
Устур зинтæй бахастонцæ сæ уæргътæ. Мæнæ цума еу мæйи æн-
гъудæй цудæнцае, уоййау сæ дарæси дзæбæхтæй сæ чумæдантæ,
сауæнгæ къахидарæс кæдзосгæнæн щетки уæнгæ, тъупсгæ-
нæнгæ никкодтонцæ. Стъоли фæйнæфарси рабадтæнцæ æма
фæрстæбæл ци хузтæ адтæй, уонæмæ кастæнцæ.
Цæйбæрцæ æмбалдæй дзæгъæлбадæ кæнун. Сæ азар. æркуста.
Æнæуой дæр цъæх рæгъæд адтæнцæ.
— Ци дессаги рауæн æй уарзондзийнади бабадтæн, зæгъгæ,
Садуллæ æ къæссайæй гогузи асæ карк, æртæ къерей æма грел-
кидзаг и нæхеуонæй стъолæбæл æрбайвардта. Дадуллæ дæр Са-
дулли бафæнзта. Дууæ стъоли фæййеу кодтонцæ æма сæ рæзти
кадæр цудæй, уонæн салан дæттæг иссæнцæ. Уæхæн цæттæ фин-
гæмæ Сослан дæр. нæ лæудтæй. Уайсахат лæвархуартæ сæ алли-
фарс æрбадумугъ æнцæ.
Цалдæр минуттей фæсте уарзондзийнади бабадт хускъæ сог-
ти артау гур-гур цæфстæй. Синоши къурццитп зæллангæй хуæ-
рæндони къæрæзгитæ æзмалдæнцæ.
Æхсæвæ ма еу афони стъолтæбæл зиндтæнцæ: карки фиди
æхсид æстгутæ, къерей мортæ, ревæд грелкитæ ’ма еу хъурсаст
авгæ.
Дуккаг бон фæсарæфтæ Садуллæ æма Дадуллæн сæ дзурд
сæ хъурæй нæбал хаудтæй, æнæ чумæдантæй, озурукаг моллой
хузæн бæгъæнсæрттæй, сæ къохти фæйнæ насхафæни, уотемæй
райопи фæлхасади зæронд машини гуæрт-гуæртгæнгæ æрхъæрт-
тæнцæ.
Уалдзигои хор æ царди æвдадзи тунтæй зæихæ æма зæнхæ-
бæл цæргути рæвдудта. Фæндаггон адæм автовакзали дæрæз-
бæрæз кодтонцæ. Радио игъосун кодта фæстаг хабæрттæ:
— Байгъосетæ, дзоруй бунатон радио. Мæскуй рæстæгмæ
гæсгæ æй цуппар сахатти æма фондз минутти. Игъосун кæнæн
нæ фæстаг хабæрттæ:
8 Ираф № 2
113

Садуллæ æма Дадуллæ сæрæгасæй æрæздахтæнцæ насхафæн-
тæ æлхæнунæй. Синхбæстæ сæ размæ рацудæнцæ дидингути
хæццæ.
А фæстаг рæстæги адæмон контролертæ æма ОБХЕСИ куст ке
фæххуæздæр æй, уой фæрци фæлхасади еуæй-еу скълæдтæ се
’цæгæй иизмалдæнцæ. Ка ’й зонуй, рауæнæй-р.ауæнти зæнхæ бун-
тондæр исзиндзæнæй. Æзмæлдæн æ тæккæ туфул хуарз зиннуй
пæ уорскъох прокурори къæразгæй кæсгæй. Синоптиктæ куд бæ-
рæг кæиунцæ, уомæ гæсгæ фæллойнæгæнæг адæмæн нецæмæй тас
æй. Уонæмæ си неци ’рхаудзæнæй.
Скълади косгутæн устур æнхус кæнунцæ сæ зонгитæ æма уо-
ни зонгитæ. Етæ хиццаг товартæ æфснайд тугъдæй сæ дæлæрмт-
ти евгъуйун кæнунцæ фæстаг дуæрлтæбæл.
— Хæлæф, Дзагурти мæрдтæ. Фал мах ци фæууæн?! — Тух-
стæй Садуллæ.
— Дæхе цæттæ кæнæ Беслæни базармæ, — загъта Дадуллæ.
— Уобæл нæ куст фæцæй. Идарддæр игъосетæ Мæскумæ.
... Бонтæ цудæнцæ, фал Садуллæ æма Дадулли колдуæрттæн
ба сæ гупп-гупп не ’нцадæй. Ка æ фондз соми агурдта, ка ба —
æ туман.
ооо
КШДЗО-ХАН
САТИРИКОН РАДЗУРД
Дугусси æма Къелдзо-Хан цардæнцæ фæрсæй-фæрстæмæ
æмхузон зæнхи хæйттæбæл. Кустуарзон Дугусси сæумæцъæ-
хæй фестидæ, бийнонти гъуд ракæнидæ æма бонизæрмæ æд къæ-
пе æ дзæхæрай къумти сир-сир кодта. Къелдзо-Хан хуссун бер.æ
уарзта. Еу бон хомбериндзæгæнгæ, æ цæстптæ æууæрдгæ Дугус-
сиæн æ сæргъи æрбалæудтæй æхсинцъи бæласи буни æма æхсæн-
гауи сæрти дууæ силгоймаги дзубандибæл фæцæнцæ.
— Ами дæ, Дугусси?
— Ами дæн, Къелдзо-Хан. Ауæхæн кусти рæстæги æдта кæми
гъæуама уон.
’ — Дæ сæумитæ хуарз.
— Хуарз.цардæй бафсæдæ.
114

— Æз нур исистадтæн. Сæумон хуссæгæй фулдæр. неци уарзун,
Дугусси. Хæдæгай, нецима фегъустай?
— Æма ци фегъосон, хабæрттæ мæн дзæхæрамæ кæцæй игъу-
сунцæ?
— Æдосæ нин нæ базар ку никъкъагъдæй.
— Уанцон нæ ’й. Æма си ести фæххастæй?
— Æма си мах бонигон ку неци ерæн, уæд си æхсæвн талин-
ги ци гъæуама фæххастæуа. Инсæй басти, зæгъуй, дагестайнаг
цивзи сифтæ æма æртæ банки давæнттæ.
— Æдта устур мулкмæ ку басастонцæ дуæрттæ.
— Уæй, уæй, Дугусси, ци дессаги дзæхæра дин ес. Кæд дин
имæ мæ били цъæрттæ нæ батайунцæ. Алци дæр дин си ес, алпи.
Æз ба Бутузи къапеккитæ, донмæ калæгау, тауæг тъæффитæ,
цъус гъæдиндзитæ æма тæхгæ къумбули сифтæбæл халсарти ба-
зармæ хубедзæстæй æнтойнæ кæнун.
— Мах хузæн зæнхитæбæл ка цæруй, уонæн уæхæн листæг
миутæмæ дæ гъæлæс базармæ хæлеуæй дарæ, е ходуйнаг æй.
— Раст зæгъис, Дугусси, базари алци дæр тоги аргъ кæнуй.
Мæнæн дæр дæу дзæхæрай хузæн дзæхæра ку уайдæ, уæд мæ
базармæ цæун нæ гъæуидæ. Бон-изæрмæ млз къæхтæ къапауи
дони даринæ æма фалдойнаг дæндагорскæ æмполинæ. Ци дессаг
æй, Дугусси, мæрдти неци ес, маке зæгъæд. Ме ’фсийни рамæлæ-
тæй ардæмæ нæ дзæхæрай хъамилгæрдæгæй уæлдай нецибал за-
йуй, уæд дæмæ е дессаг нæ кæсуй. Нæ гъог æхсир нæбал кæнуй,
уæс нин нæбал цæруй. Нæ пецæй нурмикконау, дзæбæх фæлмæн
рæсугъд тæнцъарæ къæбæр нæбал цæуй. Ме ’фсийнæ æ фарнæ
æ хæццæ фæххаста, биццеу цæра, ду ба мин, мæрдти неци ес,
зæгъис.
— Де ’фсийнæ, рохсаг уæд, Къелдзо-Хан, косагæ уосæ адтæй.
Зæнхæ сау дирзæг къохтæ уарзуй. Косæн дар.æс. Сау дирзæг
къохти æмбæлдæй зæнхæй нæ царди хуасæ лæдæрсуй.
— Гæр, фæлмæн къохтæ ба уомдзæги хуасæ æнцæ? Æрсæмæ
кæсай! (Æвдесуй кауи сæрти æ къохтæ- Æ алли æнгулдзæбæл
дæр дууæ, æртæ къохдарæни хори рохсмæ тæмæнтæ калдтонцæ).
— Уорс, фæлмæн къохтæ, Келдзо-Хан, сау дирзæг къохти да-
р.уйнаг æнцæ.
— Берæ ка фæккуста, етæ дæр рамардæнцæ. Æз дæр дзæ-
гъæл бадт нæ кæнун.
Æзинæ горæти еу рæстофаг дæсни маникюргæнæг фæззинд-
тæй, зæгъгæ, райгъустон æма зæбар-зубурæй уоми балæудтæн.
Лæгдухæй имæ бахаудтæн. Мæ сузгъæрийнæ сахат дæр ма мин
кадæр фæкъкъепп кодта. Фал мин нæ лæг нæуæг р.алхæдта. Цто
ти, Бутуз мæн æнæ сахатæй уадзуй?! Хæдæгай, Дугусси, ци дес-
саги сиахс дин ес.
115

Годзеттай лæгæй зæгъун.
- — Кæми фембалдайтæ?
— Æндæрæбонæ Беслæни базари.
— Æдта кунæг еститæ нæ нилхæдтай.
— Неци нилхæдтон. Уотид мæхе райсæрхупмæ фæццудтæн,
— Хе райсæрхун дæр хуарз æй.
Адæймаг еу рауæн берæ ку бада, уæд æ къæхтæ æндзуг кæ-
нунцæ.
— Æдта мæн къæхтæ куд не ’ндзуг кæнунцæ. Уæд сæ лæхъ-
уæп ба еунæгæй адтæй? - /
— Еунæгæй. Гъо, еу рæсугъд силгоймаги хæццæ сусу-бусу
кодтонцæ. Годзеттайæн маци зæгъæ, е ба маци бангъæла.
— Æндæр ма мин ци кустаг ес.
— Уæддæр, Дугусси, дæуæн ци сиахс ес. Мæ уод æ медæгæ
байзадæй. Гъе дин лæг. Хуæрзконд, ездон, æнцон уарзæн. Мæ
цъухæй, «еу къанфеттæ», зæгъгæ куддæр-муддæртæй исхаудтæй,
æма мæ еу фæккастæй иннемæ хъазардæр ци къанфеттæ адтæй,
уонæй дууæ устур тухтони мæ нихти фæссагъта.
— Æ цæрæнбон берæ уæд, дæуæн æгъдау ка равардта.
— Мæ дзубандитæ Годзеттай гъостæ ма иссерæнтæ.
— Сæ сувæллон еу мæнкъæй нæфæразгæ кодта, уой туххæй
неци загъта?
— Загъта, загъта (еуварсмæ: амæн «нæ загъта» зæгъгæ, æма
дæ хæдзарæ къирæй исцагътай). Еугур.ебæл дæр фарста. Æз ба,
ин дæу дзæхæрай кой кодтон. Уæхæн дзæхæра, зæгъун, нæ агро-
номæн дæр нæййес. А дууæ бони дæмæ зиндзæнæнцæ. Хæдæгай,
Дугусси, абоии горæтмæ цæун. Уотемæй дæ сиахсбæл ку рамбæ-
лон, неци имæ фæдзæхсис? Ци ин зæгъдзæнæн?
— Бафæрсæ-еу сæ. Алли бон горæти ци фæййархаис?
— Æнæ гъуддагæй нæ фæуун.
— Уанæбæрæг ци гъуддæгутæ кæнис?
— Гъуддæгутæй фулдæр ци ес. Хъæртгæ сæбæл ку кæнинæ.
Æзинæ мæ къохтæ маникюр, кæнунмæ фæццудтæн. Абони ба,
зæгъун, мæ сæри гъун ракъæбæлдзуг кæнон. Исон ба мин кæд
бантæса, уæд мæ цæсти тъæфæлттæ хуарунмæ цæудзæнæн.
— Гъе, уомæн зайуй, Къелдзо-Хан, уæ дзæхæрай хъамилгæр-
дæг. Ду ба ’й де ’фсийни анхос кæнис.
— Нæннæ, Дугусси, нæ тургъи фарнæ нин æ хæццæ фæхха-
ста. Нæ лæг мæмæ ку игъосидæ, уæд нæ хæдзарæ æрбауæйæ
кæнæ æма горæтмæ фæлледзæ. Фал дин уæхæн Бутуз æй. Дæу
1 дзæхæра куд рæсугъд æй. Уæртæ дин етæ ба циуавæр дидингу-
тæ ’нцæ?
— Етæ дидипгутæ нæ ’нцæ, — лискъæфтæ.
116

— Кæсæ ма, кæсæ, дæ къумбули сифтæ фæттæхунæрвонг куд
лæуунцæ. Мæнæн ба Бутуз ме ’тæртти ниббадтæй, еу дзæхæрагу-
нн гъæстæ мæ фæккæпæ, зæгъгæ. Цæун мæ гъæуй, æз ба, дæ
дзæхæрамæ кæсгæй, дзубандитæбæл фæдтæн.
— Æма дæ кæд дзæхæратæ гъæуй, уæд мæпæ мах дзæхæра-
тæ синхи фагæ ку æнцæ. Мæнкъæй мæ бахезæ (Дугусси æ гъæ-
бесидзагратудта æма сæ кауи сæрти дæттуй. Къслдзо-Хан б&-
зир-зир кодта).
— Нæннæ, Дугусси, уотæ нæ. Дæ хуарз хуарз æй, æма мин
сæ естæми ратохæ, цæмæй мæ къохти маникюр ма фехæла.
— Арс дæ ниттона, Къелдзо-Хан, уотемæй ду къинсæ куд фæк*
кæнис?
— Уой туххæй ба мæмæ хъæбæр. дзæбæх резинæ къохæрход*
тæ ес. Хуæргæ дæр къохæрходти фæккæнун. (Дугусси дзæхæра*
тæ æрбалæвардта æ раздарæни тугъдæй).
— Ци берæ мин дæттис?
— Берæ нæмæ ес (Къелдзо-Хан тухтонæ æрбайста. Æ байвæд
æй_зæнхи фæггæлста, æ тæпбæзтæ бацагъта æма гъæр-нæгæ
исиста).
— Уа-ау, дæ-дæй. Дæ-дæ-дæй!
(Дугусси тарстхузæй):
— Ци кæнис, Къелдзо-Хан?!
— Уæууау! Дæдæдæй! Уау!
— Ма тæрсæ. Ци кæнис, ци?
— Мистæ мæ р.они. Уæ-дæ-дæ-дæ-дæй, фæдес, хуæцуй мæбæл!
(æ къофтæ фелваста. Мудибиндзæ ин æ уорс нард дæлахъури
æ циргъ туасæ фæццавта æма хъес-хъсс гæнгæ ралигъдæй).
— Уæууæй, уæууæй, Къелдзо-Хан, кустæй, сайтан гæррæттæй
куд тæрса, уой тарст кæнис. Æвæццæгæн, магосабæл сиутæ ку
задайдæ, уæд дæбæл хъæбæр устур сиутæ адтайдæ. Кустафони
дæхе къохдарæнтæ, гъосицæгтæ æма аллихузи пæрпæргутæй ци-
гайнаг уоси арæзт искæнис. Дæ къæбæлдзуг сæр, пости бæхи
сæри хъел никкæнис. Еу хурдзиндæ рагъи, дууæ дæ къохти, уо-
темæй арвæй зæнхи астæути тæхис. Фал кумæ?!.
о

л/у\лллл/^\/\ллл/\алллл/^^ СЕРГЕЙ
МУНТАЗАР
Аци цаубæл цæуй еу къуар анзи. Адтæй
фæззæги рæсугъддæр бæнттæй еу. Арвбæл
су мегъи цъопп некæми зиндтæй. Бæлæстæй
беретæ бор рæдардтонцæ. Сифтæр гæзæмæ
æгъзалдæй.
Проспектбæл дзæвгарæ фæррацо-бацо код-
тон. Бон рæфтæмæ исхъæрттæй. Киоскмæ
бацудтæи, еу къуар газетти райстоы æма ме
’ргом паркмæ исаразтон. Уогæ парки дæр ци
агурдтон?! Фиццаги паркау ма ести æй! Кæд
раздæр куройнæ кæми уидæ донбæл, уоци
рауæн куронуат, хæдзарæ кæми уидæ, уоци
рауæн хæдзаруат фæххонунцæ, уæд аци пар-
ки туххæп ба зæгъæп ес—паркуат. Бацуд-
тæн, кæд зæгъун ескæми хебæраги рабадинæ,
газеттæбæл мæ цæстæ радаринæ, зæгъгæ.
Дорин къæпхæнтæбæл ниххизтæн æма цадæ
’рдæмæ мæхе байстон. Парки змæлæг уотæ
пеке зиндтæй. Еу къелабæл мæхе æруагъ-
тон, мæ газеттæй еу фæххецæн кодтон æма
кæсуп.
Кæсун, фал мæ зæрди ба цидæр, ке пæ
лæдæрдтæи, уæхæн гъуди бацудæй. Мæ зæр-
дæ мæмæ дзурдта: хуарз рауæн пе ’сæртас-
тай дæхецæн, иуртæккæ дæ бахъор кæндзæ-
пæнцæ, зæгъгæ. Кæд мæ гъостæбæл сир-сир,
кенæ æндæр естæй унæр не ’рцудæй, уæддæр
мæхе разилдтон рахесмæ æма дин уæртæ ме
’рдæмæ, сабур æмпъезтæ гæнгæ, еу раиæр-
гæ лæг, æ лæдзæг æ фæсонтæбæл
цæхгæрмæ, æ цæигтæ ’йбæл æруагъ-
та, уотемæй. Мæхе фæстæмæ газет
118

кæсæг искодтон мæ ’пмæ ме ’нгас даруи. Еу къуар ампъезн ма-
æп гъудайдæ мæнмæ ’рбахъæртупмæ, уæдта æ лæдзæг æ рахес
къохмæ æриста æма комкоммæ мæнмæ æрбацæуй.
— Дæ рази ку рабадон еу минкъий, уæд дæ ести бахъор кæн-
дзæнæн? — бафарста мæ е уруссагау.
— Ци мæ хъор кæиис, исбадæ, къела — даргъ, — загътои æз,
я-ма ’йбæл ме ’нгас æрæвардтон. Цудайдæ ибæл цуппаринсæй
анземæй фулдæр. Шляпæ ибæл, аййев уæледарæс. Æ уорс дзик-
котæ зæл,цагау æрттивтонцæ, æ бæрзæй ин æмбарстонцæ, уорс
цнргъ закъæ ин, схъæл сæнторс бецъотæ. Сæнторс адтаенцæ е
’рфгутæ дæр. Æ сæнт-сау цæститæ æрттивтитæ калдтоицæ, кæд
зæронд адтæй, уæддæр. Цæститæ... Цæститæ нæ, фал зингитæ.
Æз дуккаг уæхæн цæститæ пекæд фæууидтон. Цидæр æпæбæрæг
тухæ си пурф кодта. Зинтæй пн фæразтон æ цæсгоммæ комкоммæ
кæсун.
Мах базонгæ аи. Æ ном Мунтазар исхудта. Дзубапди раеу-
дагъ æй. Цидæр æнахур лæг разиндтæй: дзурдарæхст, хъæбæр
берæ ка фæуундта æ царди медæгæ, æрдзи берæ сосæгдзийнæдтæ
базопунæй æнæхай ка нæ разиндтæй, уæхæн.
Мæнмæ гæсгæ е уруссаг иæ адтæй, кæд хъæбæр рæвдзæ дзурд-
та уруссагау, уæддæр. Бæрæг иба:л адтæй, æндæр адæми хаттæй
ке адтæй, е.
Медæгæй мæ цидæр иселлæг кодта: мадта циуавæр адæмк
хаттæй æй, зæгъгæ. Цæмæй уой базудтайнæ, уои туххæи мæхе
загътон: æз дæн дигорон, загътон ин ци гъæуккаг дæн, уой дæр.
Гъуди кодтоп мæхецæи, кæд е дæр маснмæ гæсгæ фæкъкъæрт уи-
дæ. Неци исдзурдта е фиццаг, уæдта еу усми фæсте ба загъта:—
«Мæн ба хонунцæ Мунтазар, куд дин загътон, уотæ». Нæ загъта
пæдæр æ муггаг, нæдæр ба ци адæми хаттæй адтæй, уой. Уопæ-
бæл уой нæуæгæп бафæрсун ба хинцфæрсæмæ цудæй æма ’й мæ
сæрмæ ис ’рхастоп.
Еу дзæвгарæ гъосæй фæллæудтæй, уæдта æхе фæстæмæ ра-
уагъта къелай фарси фæйнæгутæбæл. Æ цæстæ рахаста ци ца-
ди цормæ бадтан, уобæл, фæйнердæмæ ракæститæ кодта, уæдта
исдзурдта:
— Йа дуйне, ци берæ дессæгтæй идзаг дæ æма дæ куд нæййес
кæронмæ базопупи фæткæ!
Цæй думæгмæ багъудæй Мунтазари еци дзубанди дуйней со-
сæгдзийнæдти туххæн, е мæнмæ дессаг фæккастæй. Уомæн æма
нæ раззаг дзубандимæ еци дзурдтæ хъæбæр идард адтанцæ. Уотæ
дæр мæмæ фæккастæй, цума сункъæ къæрт кодта. Нуртæкки,
зæгъуи, райдайдзæпæй æппунæдзох мæ æицад ка нæ уадзуй, еци
фарстати туххæй дзорун. Уæхæн гъудимæ дæр æрцудтæн, — кæд
Мунтазар еци дзубанди æрмæстдæр мæн туххæй ракъахта. Уотæ
119

кæсуп дæр мæмæ рапдæдта, цума мии мæ меддуйне мæхецæй
хуæздæр зонуй. Кæд, зæгъун, мæ размæ бадгæ дæр уомæп искод-
та æма мпп дзуапп радта мæ берæ фарстатæн.
— Цæбæлдæр тохæи кæнпс дæ уоди хæццæ, куд кæсун, уоте-
мæй, — загъта Мунтазар, — мацæбæл тухсæ. Æз дæр ефстагмæ
рацæун атæ. Ауæхæн бæнттæ ефстагмæ фæуунцæ. Куститæй, хæ-
дзари алли бони æнæсæскъуйгæ листæг миутæй адæймаг гъæуама
æхе ратона, цид. Еуварсмæ рацæуа, еунæгæй рабада, расагъæстæ
кæна æ цардбæл, дуйней ци берæ дессаг сосагдзийнæдтæ ес,
уонæбæл.
— Гъе пур, кепæ ба пекæдбал, — загътон мæхецæи. Саг фæ-
рæтмæ æрцудæй. Фæрсгæ Мунтазари æма игъосгæ! Е ба дæ гъе-
зæмарæй ка маруй, еци берæ фæрстатæ кæд фæккунæгдæр уай-
уонцæ. Иниемæй ба, ами дессагæй ци ес? Дзубанди æхуæдæг ку
раздахта еци ’рдæмæ. Æ зæрдæ дæр мæбæл гъæуама ма фæххо-
да. Ка ’п зопуп, кæд ип мæ фæрстнтæ æхцæуæн уодзæнæицæ, уæд-
та? Æз æй бафарстоп:
— Муптазар, зæгъап мадта: адæмæй уæхæнттæ ес æма зонуй
ци ’рцæудзæнæй æ пдарддæри царди ескæци адæймагæи? Кеиæ
ба æхс царди?
Цума Муитазар мæн еци фарст хизта, уотæ куддæр баходæз-
молтæ кодта фиццаг, уæдта исдзурдта:
— Æз ди еии фарст æцæгæй дæр хизтои. Уæдта æрмæст дæ-
уæй дæр нæ — алке дæр æнцад нæ уадзуй еци фарста. Цума уо-
тæ цæмæдес цæмæп æй адæймаг?! Æ уоди æнæбауорамгæ тун-
дзун, бæллуп, ци ’рцæудзæнæй ндарддæр, е æй æицад нæ уадзуй,
цума ии æидæр кустаг пæййес, уой хузæн. Уæлдайдæр ба уой ба-
зоиун ци дæдтуй? Хуарз ку уа, уæд ма бæргæ. Фал æндæр ести...
Адæймаг цпйфæпдуй ку фæййархайа æрцæуйнаг гъуддагбæл, ма
’рцæуа зæгъгæ, уæддæр уой бон нæй уомæй фæлледзуи, уой рай-
певун. Æз дин еу къуар гъуддаги радзордзæнæн, бæрæг адæмти
туххæп, ке фегъустайсæ муггагæй, номæй, уæхæнтти туххæн.
Цæветтонгæ, Алексаидр Сергеевич Пушкин еии гъуддагоæл
æууæндтæй. Адтæй ибæл уæхæн цау. Еу дзамани бабæй æй пад-
дзах Петербургæй рарвпста хъодийæй, бæрæг рæстæгмæ, горæт-
мæ хæстæгмæ, фал ип æнæбафæрсгæй ба барæ на ’дтæй фæстæ-
мæ æрбацæуи. Уæд еу хатт (е адтæн 13-аг декабри 1825 апзи) æ
зæрди æрæфтудæй сосæккæй бауайун Петербургмæ. «Исефтип-
дзæ бæх», — загъта бæхтæмæдзорæгæн. Æма и бæхдзорæг æваст
тæвдæ кæнунбæл фæцæй, — фæссæйгæ ’й. Æндæр лæгæн исеф-
т^ндзун кодта къаретæ, æхуæдæг ба «ирайгæ рауотæ» зæгъунмæ
синхæпттæмæ фæцæй. Тæрхъос ии æ раз ракъуæрдта. Е ба нимад
æй лæгъуз бæрæггæнæпбæл! Сагъæст’и бацудæй: цæй ци кæнои?
Цийфæндуп дæр фæууæд, загъта, цæугæй. Ку рацудæнцæ надмæ,
120

уæдта сæбæл саугип рамбалдæй. Е ба уомæй дæр лæгъуздæрбæл
нимад. Уæд Пушкин дзоруй бæхдзорæгмæ: «Фæстæмæ раздахæ,
æз нскумæбал цæуи». Уотемæй, пæ рандæ ’й.
Пушкип æхуæдæг уотæ дзурдта уой фæсте еци цауи фæдбæл:
«Æз ку рандæ адтайнæ еци бон,4 уæд еци ’хсæвæ гъавтон Рыле-
евмæ æрфусуп кæпуп. 14-аг декабри, гъай-гъай, адтайнæ декаб-
ристти хæццæ Сснати фæзи. Æма мæ кенæ Сибирмæ рарвистай-
уопцæ, кенæ ба ке æрауигътайуонцæ, уони фарсмæ хъеллау код-
тайнæ. Æвæццæгæн мæ фидбилиз нæма адтæй, цидæртæ мæ никъ-
къулумпитæ кодтонцæ. Еци æууæндунмæ гæсгæ кадæр бауан-
дзæф кодта Пушкипæи. Æма ип дзуапп равардта: «Уонæбæл бау-
уæпдтæн мæ царди берæ хæтти ке бавзурстон, ке нигъгъуди код-
тон, уопæмæ гæсгæ. Кæддæр Невай проспектбæл еу1 ме ’мбали
хæццæ уозер кодтаи. Уотид, гиризæй бауадан фæрсаег уосæмæ.
Загътон ин: «Ци ’рцудæй, уой уадзæ, е нæ нæ гъæуй. Ци ’рцæуй-
наг æй, уой нин зæгъæ». Е адтæй мæ лæхъуæни дзамани. Мæнæн
загъта: «Тагъд фембæлдзæнæ дæ рагон зонги хæццæ æма дæ
хондзæпæй æ хæццæ хъæбæр хуарз кустмæ. Тагъд рæстæги пъис-
мой хæццæ æхца райсдзæнæ. Уæдта1 ма дин уой зæгъун: дæхе не-
зæй нæ рамæлдзæнæ». И дууæ гъуддаги, фæрсæг куд загъта, уо-
тæ рауадæнцæ. Мæ мæлæти туххæй мин ке загъта, уобæл дæр ме
’цæгæй æууашдун».
Фæрсæг уосæ Кирхгоф загъта Пушкипæн: «Ка ’й зонуй æма
берæ фæццæрдзæиæ, фæл дæбæл æртин æвдæймаг апз ку ’нхæст
кæна, уæдта дæхе гъæуай к;æпæ уорс лæгæй, уорс сæрæй». Куд
зонæп, уотемæй Даитес адтæй уорс лæг (дардта уорс мупдир),
«уорс сæр» (адтæй бор-уорсхелæ). Пушкип хизта еци ’нгъуд ип-
сæн анзен бæрцæ. Цæмæй пе ’рцудайдæ фæрсæг уоси загъд, уо-
бæл кæд хъæбæр архайдта, уæддæр æ бон неци ’ссæй.
Игъосæ иддарддæр. Наполеон Бонапарти ’фсад саст ку ’рцу-
дæй, уæд Уæрæсе, Европи ервæзунгæнæг, зæгъгæ, уруси æфсæ-
дтæ Парижи гъæунгти хъеллау кодтонцæ. Сергей Муравьев-Апо-
стол еу къуар афицерсй хæццæ бацудæнцæ зупдгонд фæрсæг уо-
сæ Ленорманмæ. Алкæмæн дæр’ си цубурæй загъта цæбæл ад-
тæй сæ фарст, уой. Муравьев - Апостолæн ба загъта: «Ду ба
ауигъд æрцæудзæнæ». Сергей фæрсæг уоси дзубандибæл бай-
дзулдæй æма ин загъта:
— Æвæдзи мæ апглисаг æнгъæл дæ. Æз уруссаг дæн. Мах-
мæ, Уæрæсеп, маруни тæрхон æййивд æрцудæй.
Куд зопæп, уотемæй цуппæрдæс аизей фæсте декабристти иси-
стади фæдбæл ауигъд ци фопз лæги æрцудæй, уонæй сæ еу ад-
тæй Сергей Муравьев-Апостол. Уотемæй, Ленорманн дзурд æр-
цудæй.
121

Еу америкаг дохтур Гарри Райт, зæгъгæ, рандæй Сабур Оке-
аии сакъадæхтæмæ, цæмæй базопгæ уа гъæддаг, æрдæггъæддæг
адæмп царди уаг, сæ дзæбæхгæнгути (гъома, дохтуреуæг син ка
кодта) гъæдгоммæгæсгути кусти сосæгдзийнæдтæ, циуавæр хуас-
тæй дзæбæх кæнуцæ сæ адæми,'уой туххæй. Адтæй Сакъадах
Бали, зæгъгæ, уомп. Базопгæ æй сæ раздзæуæг Агупги хæццæ. Е
адтæй ахургонд лæг, зундгин, Голландий университетæй еуей
ка фæцæй, уæхæи. Уоми фæцæй медицинон факультет. Е æууæид-
тæй мæнæ мах ци гъуддагп фæдбæл дзорæи, уонæбæл. Æууæнд-
тæй дуатæь хнпттæбæл, адæймаги царди идарддæри гъуддæгтæ
базонæи ке ес, уонæбæл.
Цæмæй баууæпдтайдæ Агунг ести зонуй æцæгæйдæр æви нæ,
уой туххæи ип равардта дууæ фарстай. Æ фиццаг фарста уæхæн:
Ести устур æййивддзийнадæ æрцудæй нæхемæ кæдæй рацудтæн
ардæмæ, уæдæй? Æ дуггаг фарст: Ести устур зингæ цау æрцæу-
дзæнæй мæ царди ци анз æрцудæй, уоми? Агуиг бацудæй уосон-
гæмæ, цидæр æрдæгсоргонд кæрдæгутæ рахаста. Зæнхæбæл сæ
æрæвардта æма сæбæл бандзарста, æхуæдæг ба сæ сæргъи æр-
лæудтæй æма хъуæцæ уолæфтæй. Еу минкъий рæстæг рацудæй,
уæдта Агунг дзорун райдæдта:
«Ду цæрис устур донмæ хæстæг, устур горæти. Уосæ дип нæ-
ма ес. Ес дии дууæ хуæри ’ма дууæ æнсувæри. Уонæн неци ’й,
дзæбæх æнцæ. Дæ еу æпсувæрæн ес кизгæ, лæгмæ ’рцудæй. Хæ-
дзарæ дин нæййес». Райтæп æцæгæй дæр адтæй дууæ æнсувæри
ма дууæ хуæри. Кæми цардæй Америки, уомæй дæр раст адтæй.
Цардæй гор.од Филадельфий, Атлантикон Океани билæбæл.
Раст дзурдта ип хæдзари туххæн дæр: Америкæй рацæуни хуæд
размæ æндæр хæдзармæ баледзунмæ гъавта, æ зæронд хæдзарæ-
бæл æ къох ракъуæрдта. Нæуæг хæдзарæ æпхæст кæронмæ конд
нæма фæцæй, баледзун имæ иæма ’нгъизтæй æма æ мулк, хæдза-
рп дзаумæуттæ скълади кæмидæр бафснайдта.
Æ дуккаг фарстæн ба ин равардта мæнæ уæхæн дзуапп: «Ци
апз æрцæуй, уоми дæ гъуддаги ес еу тæссаг уавæр — циртн би-
лæбæл лæудзæнæ, фал фæййервæздзæнæ. Дæ цæститæ гъуди
кæнæ, баси тухсдзæнæ»-
Нур ба, куд рауадæнцæ гъуддæгтæ, уомæ игъосæ. Агунгæй ку
рацудæй, уæд е ’псувæрмæ Филадельфимæ телефопæй псдзурдп..
Дзæбæх адтæнцæ. Æ кизгæй ба загъта еу афицермæ, дан, лæг-
мæ арцудæй.
Рæстæг рацудæй, фæстæмæ Филадельфимæ исæздахтæй. Киу-
нугæбæл косуп райдæдта, æрæгиаумæ фæббадидæ æхсæвæ. Уæд
еу сæумæ ку райгъал æй, уæдта æ цæститæй неци уинуй, уотид
сауæпдаргтæп уæлдай. Дохтуртæ йп уколтæ кæнун райдæдтон-
цæ æма æрдзæбæх æй. Нур æ царди тæссаг уавæри туххæй ба ра-
122

уадæй уотæ, æма фæстæмæ, Сабур океани сакъадæхтæмæ ку
тахтæй, уæд, цæветтопгæ, хуæдтæхæг Гаваппи аэропортмæ æхе
рауагъта бадунмæ. Уæдта фæстæмæ æхе нсиста бæрзоидмæ æма
зелдох кæнуй. Пилоттæ, экипаж еумæ къæбинæмæ бамбурд æн-
цæ. Минкъий ма рацудæй, хуæдтæхæг æхе рауагъта æма исбад-
тæй. Гъуддаг ба уой медæгæ адтæй æма галеу шасси (цалх кæ-
бæл фæууй федаргонд, е) æ бупати не ’сбадтæй, нæ бакумдта
рауадзуи, къохæй æй бæргæ ратардтонцæ, фал æ бунати не ’сбад-
тæй, нæ пикъкъурц кодта. Сæ æмбурд дæр къæбинæмæ уой фæд-
бæл адтæй: ци кæнæи, зæгъгæ. Æма гъеуæд лайнери хецау æхе
мæ райста устур зип ихæс: рауагъта хуæдтæхæг æма ’й æ хъæ-
стæбæл исбадун кодта. Æцæгæйдæр Райт адтæй еци дзамани
цурти билæбæл. Уой фæсте уотæ загъта:
«Ке ци фæпдуп, уой дзорæд. Æз ба цийнæй мардтæн, Агуиг
фуддæр ести ке нæ загъта, уобæл».
Идарддæр. 1918-аг анзи Н. И. Бухарин адтæй Берлини куд
Советоп хецауади мипæвар Брести сабурдзиннади бадзурди фæд-
бæл. Е ’мбали хæццæ тезгъо кодтонцæ еу уолæвд рæстæги. Кæ-
мидæр горæтгæрон еу фæрсæг уосæмæ бацудæнцæ. Уосæ Бухари-
нæи загъта: «Ду дæхе’райгурæн бæсти мард æрцæудзæнæ».
— Ду уотæ зæгъис æма Советон паддзахадæ иæбал уодзæиæй,
фехæлдзæпæй? — бафарста Бухарип фæрсæг уоси.
— Уомæн неци зонун, фехæлдзæиæй æви нæ, циуавæр паддза-
хади уодзæнæй, фал уодзæнæй æиæмæнгæ Уæрæсей.
Куд зонис, уотемæй еци уоси загъд дæр æрцудæй.
Мунтазар иигъгъос æй. Бæрæг адтæй, гъуди ке кодта, нæуæг
дæнцитæ æрхæссунмæ æхе ке цæттæ кодта, е. Дууæ-æртæ мину-
тп рацудайдæ, уæдта нæуæгæй райдæдта:
— Уипстоп Черчиль дæр æууæндтæй еци гъуддагбæл. 1945-аг
анзи е бафарста фæрсæг уосæ Джейн Диксони, куд уодзæнцæ
Англиси парламентмæ æвзурстити гъуддæгтæ, уобæл. Е ба ин
загъта: — Ду фембулд уодзæнæ. Æвзурст не ’рцæудзæнæ пре-
мьер-министрæй. Черчильнæ баууæндтæй уосæбæл æма ин дзуапп
равардта: «Апглиси адæм мæнбæл ие ’сустурзæрдæ уодзæнцæ,
сæхе мæнæй нæ рахатдзæнцæ». Куд исбæрæг, æй, уотемæй æхсæз
мæйей фæсте æвзурстити Черчиль æвзурст не ’рцудæй.
Мæпæ ма дпп еу уæхæн гъуддаг, — идарддæр кодта æ дзубан-
ди Муптазар. — Ду зондзæнæ Цæгат Кавказ басæттунбæл, уой
æхебæл бафтаунбæл Уæрæсе фæттухтæй дæс æма иисæй апзе-
мæй фулдæр. Зондзæнæ Кавкази адæмти Уæрæсей хуæдхуæцæг
паддзахи нихмæ ка аразта, сæ раздзæуæг Шамили хабар дæр.
Еци Шамилæн еу лæг„ Тодæ, зæгъгæ, æ ном, дзæв-
гарæ раздæр, иуопи стæгмæ гæсгæ фæрсгæй загъта, куд уо-
дзæнæй æ фæстаг тугъди хабар, уой. Гъома, Гуниби федар ке
123

’сæвзардзæпæй æхепæп фсдардæр рауæнæп паддзахи æфсæдти
нихмæ, саст куд æрцæудзæнæй уомп, æхе уацари куд раддзæ-
п æй, уой.
Шампль æцæгæйдæр æууæндтæп фæрсгути дзурдтæбæл. Бау-
уæндтæй Тодæ ин ке загъта, уобæл дæр. Æма æй кæд хъæбæр иæ
фæндадтæй Гуниби сæрбæл æрдзон федарн æрлæууа, уæддæр
уавæртæ уотæ ’рзилдæицæ æма ип æпæ уотæ гæнæп нæбал ад-
тæй. Саст æрцудæй, уацари ист.
— Æз ма дин идарддæр дæр æрхæссиипæ берæ дæпцæгтæ,
фал дпп ке радзурдтон, етæ дæр цæбæлдæр дзорæг æнцæ. Етæ
дæр фагæ ’нцæ уæхæи гъудимæ æрцæуымæ: хъисмæт, амонд ци
уа, уомæн раййевæн нæййес. Уой раййевуибæл тох дзæгъæли æй.
— Мæнмæ уотæ кæсуй, — идарддæр дзурдта Мунтазар, —
кæд финст некæми ’рцудæй, кæд æрцудæй, æз ба ’й нæ зонун,
цума Сталпп дæр æууæидтæй еци гъуддæгтæбæл. Æ киуиугутæй,
кæцн томи ’й — пæ гъуди кæнун — ес уотæ финст: фæсарæйпаг
паддзахæдти косгути минæвæртти хæццæ фембалдæй Мæскуй.
Сæ еу фарстбæл син уæхæн дзуапп равардта: «Уоми ба мах не-
ци фудгин ан. Нурма, гъигагæн, сумахмæ социалистон арæзт нæ-
ма ’рцудæй. Ци кæнæн? Нæ амонд уоййид æй».
— Е еу. Иннемæй^ба ин æвадаи уæхæи зæгъæг фæцæй: «Дæ-
хе гъæуай кæнæ хæстæгдæр дæмæ ка лæууй, уонæй, дæ мæлæт
уони къохтæй уодзæнæн». Æма ’ймæ Власикæй хæстæгдæр ба ка
дтæп, æ цардбæл ин дзуапп ка лæвардта, æ гъæуайгæсти хецау,
инæлар? Ма уой фæссурдта. Поскребышеви дæр уотæ. Е ’цæг
маргутæ ба адтæпцæ, мухури сæ куд фипсуицæ уотемæй, æ хæц-
цæ ка куста, еу къæбæр ке хæццæ хуардта, æ фингæбæл алли бон
ка бадтæп, етæ. Се фнццаг уопæп ба — Берия. Листæг ибæл ра-
гъуди кæнай: Сталин фæггурусхæ ’й Молотовбæл, Ворошиловбæл.
Æхемæ сæ хæстæг пæбал уагъта. Уотемæй ба Молотовæй æио-
вуддæр Сталинбæл ка адтæй? Æ фæсмæрдæ ибæл ку псфесипмæ
æнцæ æмбурдæй дæр, сфстагæй, уæлдай, уæддæр Молотов ба
сауæнгæ æ фæстаг бони уæпгæ дæр Сталинбæл бйпдзæ бабадун
дæр йæ уагъта. Гъо,-ма дин Берий кой ку кодтон. Сталинбæл
фæрраздæр æй, мæиæ сумахмæ куд фæззæгъумцæ: гъавæгæй лæ-
борæг фæрраздæр уй, зæгъгæ, уоййау.
— Уинис,— дзурдта идарддæр Мунтазар,— адæймагæн æ
райгурцæй ци тæрхон уа, уобæл ин æиæ сæмбæлгæ нæййес. Ес
уæхæн адæймæгутæ æма син æрдзæй фулдæр лæвæрд ес иннæ
адæмæй, цидæр æндæр æууæлтæ сæмæ ес.
— Кенæ ба Иван Грозный. Е не ’ууæндтæй еци гъуддæгутæбæл.
Мæстгун сæмæ кодта. Еу хатт баздахтæй æма Мæскумæ æрæм-
бурд кодта Цæгат горæттæ æма гъæутæй дууадæс фæрсæги, къæ-
сибадæг уоси. Еумæ сæ бакæнун кодта. Сæ дуарбæл ба син къу-
124

ма исæвæрун кодта. Æ фæстдзæуиндтæй ба сæбæл исбаста кс«
дæрти: игъосетæ сæмæ, цуМа ии дзорупцæ, зæгъгæ.
Цн рацудæй, уæдта и уоститæ æмцъухæй загътопцæ: паддзах
рамæлдзæнæй æстдæсæймаг мартъий. Еци дзубапди ин ку ракод-
тонцæ, уæд, дан, Ивап Грозпый æ гъæлæсидзаг ппххудтæп, Ба
сæмæ æвзпста æма загъта: 18-аг мартъий сæ басодзетæ уодæга-
сæй.
Æрхъæрттæй 18-маг мартъи дæр. Паддзахи фæндопмæ гæс-
гæ сæмæ 18-маг мартъий фæззиндтæицæ содзунмæ, загътопцæ
син Иваи^Грозный сæ ке содзун кæиуй уой, мæнгæ ке радзурдтоп-
цæ, уой туххæй- Уоститæ цъæхахсг исистонцæ. Дзурдтопцæ: «Бои
нур ку ’рцæй, изæрмæ ци уодзæнæй, ци ’рцæудзæнæй, е бæрæг
нæма ’п». Изæрмæ сæ ниууагътонцæ.
Еци боп Ивап Грозный игъæлдзæг адтæй, зардта, гириз код-
та. Е^ахуардта. Уой фæсте исбадтæй шахмæтти гъазупбæл. Еу
миикъий рацудæй, уæдта куддæр фæкъкъолæ ’й, æ зæрдæбæл
фæххуæстæй, æ зæрдæ багъар æй æма æ уод исиста. Гъе, уотæ,
Дæспити дзурд ибæл æрцудæй-
— Мунхдзар, пур уæхæиттæ ба ес æма æхе гъуддæгтæ дæр
;ка базонуй, æхе мæлæт? — бафарстон æз.
— Ес. Ес уæхæпттæ æма æ мæлæти сахат раздæр æхуæдæг
ка базопуй. Ци боп, цн сахат мæлдзæиæй, уой зудта зундгонд
историкТатищев. Æ мæлæт раздæр базудта украинаг поэт æма
филосов Чжоворода. Адæмæи балæдæрун кодта гъуддаг, уæл-
мæрдтæмæ рапдæ ’п, æхецæн цирт искъахта, æрбацудæй æма
æхс исаразта, бази бупи æ кипугутæ бакодта, æхе рауагъта хус-
сæнбæл æма æ уод исиста. Никкидæр ма берæ уæхæнттæ.
Еу дзæвгарæ пецибал исдзурдта Муптазар. Мæпмæ уотæ
фæккастæй, цума æ дзубандиæн кæрон икодта. Фал уотæ нæ
разиндтæй. Е уойбæрцæбæл арф рапигъулдæй гъуднтп æма цу-
ма мæн дæр феронх æй, уотæ мæмæ фæккастæн. Æрæги-дурæги
ба ме ’рдæмæ æ сæр разилдта æма мæмæ æдзипæг нпккастæй.
Куд балæдæрдтæи, уотемæп с æваздзи мæ цæсгомбæл ести бæрæг-
гæиæнтæ агурдта. Ма гъæуамæ ци^иссердтайдæ? Æз имæ уотæ
лæмбуиæг æма æхсицгопæй игъустон, устур цæмæдесæй æма,
æвæдзи, мæпæ æ гъæлæсæй игъуста, зæгъгæ, куд фæззæгъунцæ,
уотæ. Æ каст адтæй, куд рабæрæг æй уотемæй, фæрсун ма ’й ес-
тæбæл æви пæ. Мæп фæрститæп ба кæроп па ’дтæй.
— Муптазар, зæгъай, уод ес адæймагæн æви нæ? Уæдта уод
цн ’й, кæми фæууй адæймагæн æ уод? — бафарстон бабæй æз.
Е цидæр æпæбæрæг дзубапдптæ искодта фиццаг, цпдæртæ
бадугъ-дугъ кодта, уæдта загъта:
— Æз дæуæй аци фарст дæр хизтон. Уомæп æма аци фарста-
бæл ка иæ сагъæс кæпуй, уæхæп адæймаг, æвæдзи, иæ разиидзæ-
125

нæй æ карæмæ ка исхъæрта, уонæй. Сувæллоп, гъан-гъай, уобæл
нæ сагъæс кæпуй. Адæймаг еугæр райгурдæй, уæд ии æнæрамæл-
гæ амал нæййес. Уæлæбæл некема байзадæй. Аци гъуди тагъд
балæдæруй алке дæр æма ’й æпцад-æнцойпæ иæбал фæууадзуй.
Уæлдайдæр ба адæймаг куд зæронддæр гæнгæ, куд æнæхъаурæ-
дæр гæнгæ цæуа, уотæ хъæбæрдæр. Уотæ арæхдæр рапдæ уй са-
гъæсти: «Æдта аци æнæкæрон дуйпсй, аци æнæрайдайгæ, æнæ-
фæууогæ рæстæги мæнбæл уомæй фулдæр фæццæруп пæ уайуй?»
— уотæ бафæрсуй æхе меднимæр алли адæймаг дæр. Уæлдайдæр
ба ма, гузавæ ку ’рбасæйгæ уй, уæд.
Муптазар идарддæр æ дзубанди кодта: • ’ *
— Æнцоп фарста мин нæ равардтай. Еци фарстабæл устур
ахургæндтæ (цума е ба уоиæй на ’дтæй?) фæйиæхузи дзуапп
дæдтупцæ. Ка си уотæ зæгъуй: цæй уод ес адæймагæп? Ка ба—
«ес» зæгъуй, фал кæми ’й æ уод адæймагæн, уой ба нурма иекема
рартаста. Мæнмæ гæсгæ е уомæн уотæ ’й æма уод материалон
нæй. Уомæп фаууинæп нæййес. Фал ин кæд фæууинæн нæпйес,
уæддæр уод сс. Дупиебæл уæхæн æвзаг нæййес æма дзурд «уод»
кæми пæпйес. Е хумæтæги нæй. Уæдта ма уотæ дæр фæззагъун-
цæ: æз ци нæ фæууидтоп, е нæййес. Е гурумухъ з^ъд æй. Мах
нурма берæ цидæртæ нæма фæууидтан æма иæ зонæн. Æма, цу-
ма, уæхæн хатдзæг искæиун æнгъезуй уомæй: æз, кенæ ба мах
ке нæ фæууидтан, — е нæййес.
— Лæдæрис мæ дзæбæх, зæгъгæ, мæ рафарста Муптазар.
— Лæдæруп дæ, хуарз дæ лæдæрун, раст дæ лæдæрун, —
загътои æз.
— Адæймагæн уод ес. Уæдта айдагъ адæймагæп нæ, фал иннæ
цæрæгойтæн дæр, зайæгойтæн дæр. Уонæбæл дæу баууæндун кæ-
пунмæ гъæуй тухуаст берæ дæнцитæ æрхæссуи æма пии уомæн
рæвдзæ равгæ нæййес. Адæймагæн уод æ мадæй райгургæй æ ме-
дæгæ нæ фæууй, еу дин куд зæгъуй, уомæ гæсгæ. Сувæллони.æ
фиццаг нигъгъæри хæццæ уод бацæуй. Ка си бацæуй, е ба фæууй
æпдæр рамæлæг уод, ка ’й пиууадзуй, е. Уод тæхуй уæлдæфи.
Мах æй пæ уинæп, уииæн фæткæ дæр ин нæййес. Æхсцæн бунат
агоруи. Ка æй раеруй тагъд, ка бабæй—æрæгæмæдæр. Е цæмæн
уотæ ’й, зæгъгæ, мæ ку бафæрсай, уæд уомæп, æма адæймагæй ци
уод рацæуй, е айдагъ нæуæг игурд сувæллони нæ бацæуй. Уæн ес
уомæн Дуйней зелдохи уотæ дæр æма бацæуй иннæ цæрæгойтæй
ескæмæ.
Еу ма ба дин зæгъуй: зайæгойтæмæ дæр.
Нур дип æз цидæриддæр дзорун уоди туххæй, етæ æрмæст
мæхе гъудптæ нæ ’нцæ. Æз сæ цæйбæрцæбæл зонун æма сæбæл
куд æууæидуп, уопи дæр дин дзорун.
126

Мунтазар ме ’рдæмæ æрбакастæй æма мæ къахæгау бафар-
ста:
— Цæбæл пинкъард дæ? Æнгъæлдæн мæ дзубандитæ да зæр-
дæмæ нæ цæунцæ.
— Дæ дзубапдитæ мæ зæрдæмæ æгæр дæр цæунцæ, кæд раст
æпцæ, уæд. Уотемæй уотæ уайуй æма адæймагæн мæлæт пæпнес.
Æрдзæ алли хузи фæззиниуй. Раст дæ лæдæрун?
— Раст, хъæбæр раст. Уотемæй ба адæймаг æгæр дорзæрдæ
æй. Алцп дæр цума уой туххæи фæззиндтæй дуйнебæл, уотæ са-
гъæс кæпуй. Никки ба ма лæдæрæ уой дæр æма уой уод дæр
Дуйпей з>елдохн, ка ’й зонуй, æндæр естæмæ бацæудзæиæй. Е си
иропх æй æма Дуйней зелдохи адæймаг æй еу цæг. Адæймагæй,
мулдзугæй æрдзæп иеци уæлдай ес. Кæд ма æрдзæп адæймаг
фидбилиз хæссуй, æндæр неци. Æхуæдæг ба æрдзæбæл æрфæзæ
’й «А мæн æй», зæгъгæ. Адæймаги бæрцæ ба ка ’йхалуй æр-
дзи бастдзлйпадæ?! Нæййес дуккаг уæхæн цæрæгой. Адæймагмæ
бæласи къабазæ расæттун неци кæсуй. Уотемæй ба бæласæн дæр
уод ес, е дæр ресгæ кæнуй, сæйгæ кæнуй, кæд «уау» нæ гъæр кæ-
пуй, уæддæр. Нæхе хопæп «хомо сапинес», растдæр ба уидæ: хомо
имбециллЙс.’Тъома: зуидгин адæймаг, растдæр зæгъгæй ба уидæ:
— æрдæгзупд адæймаг.
— Зæгъай Мунтазар, мадта гъæдæмæ дæр бавналæп нæбал
ес? — бафарстон æз.
— Ес, кæд дæ цардп хъæбæр æхсицгæ гъæуй, уæд. Фал бав-
налæ зæрдидзæбæхæн æма къабозæ расæттæ, уобæл ба ма раса-
гъæс кæпуп гъæуй. Сагъæс ба уотæ: дæхе еци бæласи бупати
ннввæрæ, Кæд дæуæн æхцæуæп уодзæиæй дæ къабæзтæ дин ку
топопцæ е, уæд уомæн дæр уотæ. Æз ма д’ип уой дæр зæгъун: бæ-
ласæ, кæрдæг, дедеигутæ ба уæлдайдæр — лæги фæсмæрунцæ.
Цæмæй, кутемæй, е бæрæг иæма ’п. Адтæп уæхæн цау: æртæ лæ-
ги еу деден’æги рæзти бацудæнцæ- Фæстаг лæг дедёнæги къалеу
расаста æма рацудæнцæ уордигæп. Нæуæгæй бабæй æртемæп
дæр деденæги рæзти æрбацудæицæ. Фиццаг дууæ басвгъудæнцæ.
Фæстаг ку ’рбахæстæг æй, уæдта деденæг баризтæй. Цæбæл дзо-
рæг æй еци гъуддаг?
— Еу фарст ма, Мунтазар, кæд æнгъезуп, уæд: адæймаг фæ-
гъгъуди кæнуй æ раздæри цардæи ести?
— Дæ еци фарст дæр мæмæ дессаг кæсуп. Гъо, фæгъгъуди
кæнуй, æргъуди кæпуй, растдæр зæгъгæп ба. Æрмæст уомæп
гъæуй бæрæг равгитæ. Алкæд æма алли рауæн нæ. Æз дип ра-
дзордзæн мæхуæдæг мæхе цæстптæй ке фа^ууидтоп, мæхе гъос-
тæн ке фегъустоп, уæхæн цау. Е адтæй Мæскуп. Гпппотпзер еу
цалдæр лæхъуæнеп сцеиæмæ исхезун кодта залæй. Æвзурста сæ-
бæл æ тухæ. Нпссæ фунæп кодта, уæдта еуемæп гъæр загъта:
127

Гъенур æй 5222-аг анз Есо Киристей райгурди размæ. И лæ-
хъуæп, дзæбæх рæвдзæ, иптеллигент арæзт, æ цуппæртæбæл æхе
æруагъта, æ хъур берæгъи хъурау исиста хæрдмæ æма берæгъи
ниуд уотæ никкодта æма, æвæццæгæп, ка нæ фæттарстæй, зали
уæхæп иæ бапзадæй. Ходуйнаг, мин уæд мæпæн дæр: мæ сæри
гъунтæ арцæ исбадтæнцæ, мæ бауæр пиззир-знр кодта. Ес ма
ииккндæр берæ дæицæгтæ æрхæссæп, фал æнгъæлдæн æгæр бе-
рæ фæббадтæп.
Æ сахатмæ æркастæй æма исдзурдта: «Æпгъæлдæн. байрæги
кодтон. Мæпæн цæугæ ’й. Дæумæ ма/ æвæдзи, фарстатæ разин-
дзæпæй. Фембæлдзинаи бабæй. Ци мæ бон уа, ци зоиуц — табуа-
фси»—фестадæй, хуæрзбон загъта æма лæхъуæпи хузæи цурд-
пурдæй фæппæхстæр æй. Æ фæсте кæсгæ байзадтæи. К/ьæпхæн-
тæбæл фæууæлбилæ ’й æма ироспектæр’дæмæ баевгъудæн. ,
Дессаг куд пæ ’ицæ Мунтазари дзубапдитæ, фал мæ се ’гасе-
мæй устурдæр деси ба бафтудта æхуæдæг Мунтазар. Ка ’дтæй?
Цæмæпнæ байамудта æхе лæмбунæгдæр? Фембæлдзиап? Пæ зо-
иун...

^ЛЛЛЛЛЛЛАЛЛЛЛ^чЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛАЛЛ^ (] Д Г> А Й Т И Г’ УЛ
ДИГОРЙ НАНА
(КАДÆНГÆ)
VI
Фæцæй мин нур, зинаргъ кæсæг,
Рохсани кой кæнун рæстæг,
Гъай-гъай, нæма’й мæнæй иронх,
Æдзох æ ресгæ’стур фудонх
Кæнуй мæ зæрди сау бурдæн...
Алаи, бæгъатæр игурдæн,
Адтайдæ царди хуарз æнкъай,
Æрмæст, амондæн æндæр хай
Æзнаг нур уомæн æрхаста,
Фæууæд æносмæ æлгъистаг...
Цъæх Морги сæрмæ ес лæгæт,
Пихсæй аууон, дорæй — æхгæд,
Цæруй нур уоми æвæлмон...
Миййаг, ку скæуй сувæллон,
Уæд ии фæддаруй сувæдæг.
Æнцæ сабийтæ иуæидæг.
Нурма нæ зонгæй мæгурбон,
Сæ хуæрдæ, дарæс — сæ фæндон,
Фал тарст се ’нгастбæл бæрæг æй.
Есге, рауайгæй цæрдæгæй,
Æваст фэегъгъос уй, фæттæрсгæй,
Æ медбунати къех кæсгæй,
Лæууй дзæвгарæ æнæ сун...
Кæнуй Рохсани е тухсун.
Нур дæр уæлтегъæй фæлгæсуй,
Æхе пихсаууонримæхсуй.
Кæнуй сонтау æ зунд дзæгъæл,
Æзнаг фæллигъдæй æнæнгъæл.
Седзæр сабийтæн нур и ком
Иссæй сæ барæ, ’ма æргом
Тъæбæртт кæндзæнцæ æдæрсгæй...
Фал маст æ зæрди æртæфсгæй,
Тъинкгай æгъзалуй цæстисуг.
Кæрон. Райдайæн 3—4-аг номерти 1993 анзи.
9 Ираф № 2
129

Æ цæугæ хонх, федар мæсуг —
Алан нæбал æй сæрæгас,
Нæ’нцæ сабийгæ дæр æдас:
Нурма сæ карæ — хуæрзæвзонг,
Уазал, фуднез æма æстонг
Æнцæ æмхиц æма хуæдцо,
Ку уонцæ царди се’мбæлццон,
Уæд син дуйнебæл ц’и кæндзæн,
Тухстæй сæ хæццæ куд цæрдзæй?..
Катай сундакъау фескъудæй:
Сабий зæрдунгæг искудтæй.
Дустæй ниссæрфгæй цæстисуг,
Лæууй æ сæргъи нур урдуг.
Лигъздзурд æма фæлмæн æнгас,
Сувæдæг уонæн уæлæмхас...
Уайтагъд фæгъгъос æй сувæллон,
Цъируй сæгъи’хсир æхсидгои.
Æй е бийнонтæн сæ кæстæр,
Тункъурцæсгон, къæбæлдзугсæр.
Æ листæг цæсти ходгæ каст
Дэедтуй Рохсанæн стур нифсхаст,
Цума зæгъуй: «Ма уо мæтъæл,
Дæ маст, дæ сагъæс æн дзæгъæл,
Уæд рохс дæ зæрдæ уой фæлтау.
Уайтагъд райрæздзæнæн лæгау,
Анхос кæндзæн дин мæхуæдæг...»
Уæдта исуагъта сувæдæг,
Æхе исесунмæ курдта
Æма æнæнгъæл исдзурдта:
«Нана...
Нана, Нана!» — гъæрæй,
Лæгæт ниффæнзта дувæрæй.
Цума хизтонцæ еци ном,
Уоййау сабийтæ нур æнгон
Æмбурд кæнунцæ æ фалдзос,
Кæмæн æрдауй, цит, æ рос,
Кæмæн нибба кæнуй æ сæр,
4 Нана фæццох æй æ зинтæй,
Рæувад лæгæти æрзилдæй,
Февардта агæ и уæларт.
Ирæзгæ уодтæн иур æ цард
Дæдтуй æносмæ æнæвгъау,
Цæмæй Дигорæн æд æгъдау
Æ нон бунæскъуд ма фæууа,
Нæуæг æ къахбæл ислæууа.
Рæстæг кодта бонгай æкуст...
Хуæнхти фадуат кæд æй’æвдуст,
Уæддæр æнцæ лæгæн зинаргъ.
Нана хаста æ царди уаргъ
Æнæзийнадæ, фæразон.
Хуæнхаг кизгау æй кустуарзон:
130

Къахта хуекъæл, цудæй согдзау...
Низæ лæвардта ин Хуцау
Æма разшщтæй æнæнез.
Æ алли’внæлд, æ къахампъез
Хаста хæдзарæн берекет,
Уогæй сабийтæн харакет.
Баргъон кодтонцæ етæ дæр,
Рауддæй къахбæл сæ кæстæр,
Æнцæ хестæртæ нур кустгъон,
Ка ин хæесуй гъæдæй æргъом,
Ка ин — хуймон, ка ба — фиййау,
Нурма сæ цард кæд æй уæззау
Æнцæ уæддæр зæрдрохс, нифсхаст,
Хуæздæр исонмæ æй сæ каст..
Кæиуй Нана син сæ цæрз,
Цума æй царди Фæлвæра.
Нур дæр, гъе, уартæ хораууол,
Лæгæти цормæ и билгон
Гъæйттæй сундакъæ æлвесуй,
Æ евгъуд бонтæ имисуй.
Дусæй æрсæрфуй, цит, хатт ай
Æ цæстисугтæ сосæгкай...
Уæд еу фæккасти æнæнгъæл,
Цума фæцæй хуæнхти дзæгъæл,
Бæдсгин æ цормæ æрхизтæй.
Кæсуй бæлццоимæ, æл хецои...
Æ цæсти’нгаст æй æхсицгои,
Ирон — æ дарæс, æ хъæма,
Зудта кæддæр.е уой, цума...
Æ уод æ кеми æрцудæй,
Уæдмæ сундакъæ фескъудæй.
Нана е’лхуйнæ исиста,
Ирон дзурд ма нур фегъуста:
«Дæ бонтæ хуарз!» — зæгъуй цæуæг,
Æз дæн ирон, мæ ном — Дзæуæгг
Уæллаг Ирæй, Алани’рдхуард...
Унгæг нæ догæ’ма нæ цард,..
Не ’ссæй фадат мин нурмæ дæр,
Байста уацари мах тæгæр.
Уæззау цæфтæй, æрдæгмæрдтæй
Дардта никкæндти мах къуæрттæй.
Фæцан æрмæст нур ледзунгъон,
Æма саразтон æз ме’ргон
Дигори ком бæрæг кæнæг.
Фæууа не’знаг уоййау кунæг,
Нæбал байзадæй еу оссаг,
Зæгъун зæрдресгæй син рохсаг,
Дзенети рохс фæууæд сæ хай...
Миййаг, Рохсанæ ду ма уай?..»
Æ цæстисуг^гæ ниссæрфгæй,
Дæлиау, зæрдбунтæй нийнæфгæй,
Зæгъуй Нана: «Зинаргъ ирон,
Нæ дæн дæуæн æз арфæгъон,
ДеЧ’ъдау, дæ намус берæ уæд,
131

Де’знаг мæнау æлгъист фæууæд...
Адтæн Рохсанæ æз кæддæр,
Мæ ном байзадæй æрмæстдæр...
Хуцау нæ равардта адзал...
Нæййес гæнæн, нæййес мадзал,
Цæрун иссæй мæнæн ихæс,
Цæмæй нæ тауæ, цъæх ирæз
Нæ царди тонхи рацæуа,
Æвæд Дигорæ ма фæууа...
Фæдтæн мæхебæл æз, оххай!
Фудгин мæ зин, мæ сау катай...
Зиитæн сæ хуасæ æй бухсун...
Алани номæй аи фусун.
Цæттæ нæ цæнхæ, нæ кæрдзин,
Кæд æй æууелæн мах æд зин,
Дуйнети фзрнæй боз уæддæр:
Нæма сбæркад æй нæ къæбæр...»
Райста Дзæуæг хурдзинти уаргъ,
Бæхæн е’донæ’ма æ саргъ.
Æхе бæрагæ’й исуагъта,
Е’ргон лæгæтмæ раздахта.
Уæдмæ сабийтæ дæр к:уæрттæй
Æмбурд кодтонцæ тъæбæрттæй.
Устур дессагмæ кæсæгау,
Кодтонцæ тарстæй фæрсæгау:
«Ка уа иуазæг, е кæцæй,
Ций ’зæд, идаугутæй фæцæй?..»
Фал ходгæ дзурд, фæлмæн æнгас
Сурдта сабийтн мæнгæ тас.
VIII
Цæуй мæйæ, кæдæй Дзæуæг
Райста саудор æма цæвæг,
Кæрдуй уæлфахси цъæх кæрдæг.
Хестæр лæппогæ’ин цæрдæг
Анхос кæнунцæ ерисæй.
Банзадæй ма син ирисхъæй
Мулкæн фидтæлтæй, куд бундар,
Листфонси номбæл сæгъти къуар.
Æндзæр сæгъдонæмæ се’ккой
Кæнунцæ хуасæ нур æнтъой,
Цæмæй зумæг сæ фонс, сæ йес
Хуаллагæй уа фæндон æфсес.
Хаттгай ку фæууй уаргæ бон,
Уæд син, куд арæхст хуарз курдои,
Дзæуæг курдбадзи цъинк кæнуй,
Æ хед фæсонтæй фæккæлуй.
Кæмæн искодта—æхсаргард,
Кæмæн — сиуин фестоигун кард,
кæмæн — дзуоур, кæмæн — саздахъ,
Райста алкедæр си æ хахъ..
Сæ еу исуодзæй хуарз курдон,
Инпæ нæ хуæнхти цауæйнон...
132

Лæгæй биццеутæ æ уæлгъоС,
Кодтоицæ уомæн, цнт, анхос:
Ка ин æвзалутæ хаста,
Ка ба дзæбокæй, цнт, хуаста...
Фæцæя идзулддæр нур сæ цард,
Æрмæст, Дзæуæг кодта æнкъард.
Зæгъуй Нанайæн уæд еу бон
Цубур дзубандий æ фæндон:
Цæун афонæ’й нур мæнæн,
Бæргæ, ку уайдæ мин гæнæн,
Цардайнæ уæд уæ цормæ æз.
Нурма фæсевæд, тауярæз
Æицæ ниууадзунмæ æвгъау,
Фал ес ихæс æма æгъдау...
Æзнаги зиан нин æгæр æй:
Нæ гъæу байзадæй седзæрæй,
Нæййес си лæг, мæнау, кустгъон...
НАНА:
Мæ боз нæ дæи дин зæгъунгъоя,
Цæмæ дæ царди æнгъæлдзау,
Дæуæн уой радтæд Стур Хуцау!..
ДЗÆУÆГ: /
— Фæндуй мæ райсун еу енцег,
Биццеу, æ ном хуннуй Есе.
Æгæр исахур æй мæнбæл,
Зелуй æдзохдæр мæ фæдбæл,
Хезуй æноси мæн рæвдуд.
Дæуæн нæ уодзæй е рæдуд...
Адтæй фиддæлтæй нурмæ дæр
Уæхæн æгъдау æма нур дæр
Ихалгæ нæ’й. Дæдтун дин дзурд,
Цума мæ уарзон еунæг фурт,
Кæндзæн æз уой уæлдай боцхаст.
Æнæгъæуагæ, æнæмаст
Цæрдзæй нæ хæццæ адгинæй
Æрмæст, æ кари кадгинæй,
Хуцауæн табу, уо æдас,
Дæубæл сæмбæлдзæй сæрæгас...
НАНА:
— Зинтæй араЗи дæн, гъай-гъай,
Ду мин æнкъарис мæ катай...
Нæ’й мин биццеу, миййаг, есге,
Зæгъæд æ фæндæ нур Есе.
ДЗÆУÆГ:
— Гъулæг ма уæд, Нана, дæуæн,
Есей фæндон зунд æй мæнæн.
Мæнбæл фуртау е æууæндуй,
Æхе дæр уотæ ку фæндуй.
133

НАНЛ:
Дæ нет кæсæд Хуцаумæ раст,
Зæгъун зэердæй уин фæндараст...
IX
Цæрун ннйдайуй уæд Нана,
Уе’знаг уой бонтæ фæууина...
Кæми — æстонг, кæми — хуæрдгун.
Феце — æ дарæс, фур дæрдгун.
Æхсæвæ-бояæ нæ загъта,
Туиин хъумæцтæ, цит, уафта,
Æмпъузт æмпъузтбæл æвардта,
Æ зин æрдомæ нæ дардта...
Сæрæн фæсевæд æнæцей,
Фæнзгæй фæллойни кæрæдзей,
Æнхæст кодта Нанал фæндоя.
Æнцæ се’гас дæр нур баргъон:
Ка ся — уосгор, ка ба — киндзаг,
Зундæй, уиндæй æяцæ хиццаг.
Зумæги дуармæ, фæззигон,
Нана’саразуй æхсицгон
Кæми кнзгæрвист, ку киндзхаст.
Мæнæ нур дæр син’ес гуппгъаст...
Къæрцгъæр идардмæ игъусуй,
Уаза фур цийнæй нянкъусуй,
Нæбал фегъуста рагæй дæр,
Уæхæн идзулд, цийнаг унæр.
Фæндур — царцати фæлдесонд,
кæ.уш — ниллæг, кæми — бæрзонд,
Ку ба, рæсугъд зæрбатугау,
Кæнуй зæлтæй ехуарæгау.
Иуонæхсар сагсор лæхъуæн
Кæнуй æнгулдзæхтæ уæхæн,
Цума зæнхæбæл нæ> лæууй,
Æ къахи фийбæл ислæууй.
Кизгутти уарзтмæ æнгъæлдзау
Хæрдмæ фесхъеуй цæргæсау.
Калуй цæхæр хъæмати’рцæф,
Кæнуй кизгай дæр ин æрдзæф...
Кизгутти уарзтмæ æнгъæлдзау, ■«—
Гурæй федауцæ’ма æнхæст,
Цума æнæнгъæл хорискаст,
Лæууй киндзæ, ездон æ каст...
Лæхъуæнти къуар лæууй еуварс,
Се’хсан — Есе, æй е нур сиахс.
Ахуæдæг рагæй ке уарзта,
Уой ин Уналæй æрхаста
Дзæуæг — æ фидæ, е’схæссæг...
Æнцæ иуазгутæ: Кæсæг
Æма Устур Балхъарæй дæр,-—
Зудта Дигорæ сæ кæддæр.
Адгæнцæ, дан, Алани’рдхуард...
134

Дзæуæг хецонбæл æй нимад.
Иуазæг махмæ æй цитгин,
Бæгæни сау æма бæзгин,
Æхцинтæ, фид æма рæзæй,
Фингæ æртастæй сæ уæзæй.
Цийнæ бунтондæр ситинг æй,
Дзæуæг фестуй уæд и фингæй,
Гъæуама арфæ ракæна
Æгъдау рахаста ин Нана:
Къеретæ, карк æма синон,
Уæдта сæ астæу, куд хеуон,
Лæппо уæзданæй æрлæудтæй.
Фæндур уайтагъддæр фæллæудтæй,
Унæр фегуппæг æй æваст,
Иссæй хестæртæмæ сæ каст.
Зæгъуй син уотæ уæд Дзæуæг:
— «Уе’гъдау, уæ фарнæ берæ уæд,
Уæ еудзийнади’стур амонд
Хæссстæ царди сæрбæрзонд,
Дуйне’сфæлдесæг, иæ Хуцау,
Мабал æруадзæд уæхæн цау,
Кæмæй Дигорæ никкæрза...
Уæхæн амонд куд æркæса,
Цæмæй Дигорæ, нæ хæстæг,
Аланти тог æма æстæг
Не’хсæн æд кадæ нийвула,
Есей цийнаг ин куд фæууа,
Уæхæн дсссаги стур нивæн,
Куд æй хæссонцæ, цит, дæнцæн!»
«Аммен» кæнуицæ гъæуæмбурд.
Нана’ зæгъуй уæд арфи дзурд:
— «Фæууо Хуцауæй арфæгонд...
Аланти иом хæссис бæрзонд,
Кæнис сæ кадæ син гъæуай
Æма сæ фарнæй дæ зæруай
Куд уай дæ цардæй зæрдæрохс.
Кæнис кæстæртæн ду анхос,
Дæ зунд, дæ хъаурæй æнæвгъау.
Лæгтæ исуæнтæ нин дæуау
Кустгъон, зундгин æма уарзон,
Зинтæн уогæй, цит, фæразон!..»
Уæдмæ фæццурд æй кегъæре,
Уæздан исахуста къере...
Фæндур ниййазæлдæй нæуæг,
Нæртонти кафт кæнуй Дзæуæг...
Цума æй Нарти Сатана,
Уоййау рæувад серуй Нана,
Аййев е змæлд, æ къахи райст,
Хæлар, фæлмæн æ цæсти’нгаст...
Лæугæй тумугъ, лæхъуæнти къуар
Ниццæлхъ кæнуй уæд нæргæ зар:
«Тбгуарæ æркодта, тогуарæ æркодта
Тъæпæн Днгорæбæл, Тъæпæн
Дигорæбæл!
135

Ахсахъ Темури æфсæнц:ух борæтæй
Сæ цъæх будуртæ ку батар æнцæ,
Æфсæнбид кауæй æнгомдæр,
федардæр
Сæ фалæнбулæй æртеголæ’нцæ.
Тъæпæн Дигорæн сæ финдздзæуæг
адæн,
Сæ хъал фæсевæд — лæгæй лæг
хуæздæр,
Се’знæгти къохæй тогласæн
кæнунцæ,
Кунæг кæнунцæ, мæрдтæмæ
йевгъуйунцæ.
Фæстаг лæги уæнгæ бæргæ ^охунцæ,
Фал бунцагъд фæцæнцæ Тъæпæн
Дигорæ!
Уæд сугъдæ ку схуæцуй, цъæх арт
ку сгъазуй
Тъæпæн Дигорæн се ’вулд гъæутæбæл.
Сæ байзайæггаг дæр, силæй дæр,
нæлæй дæр
Хасти ку фæцæнцæ, хасти ку
фæцæнцæ!
Ку бабун æнцæ Тъæпæн Дигорæ,
Æвæстаг ку фæцæйцæ; кæугæ,
дзиназгæ
Уæд байзайунцæ дзæгъæл
сувæллæгтæ
Сæ сугъд бундгрбæл, сæ сау
фунукбæл.
Уæд ма разиниуй дзиллн амондæй
Силистæг дуйнебæл, æма седзæрти
Æ разæй ку скæнуй фусти къуари
хузæн.
Æхсæвæй, бонæй сæ гъæуай ку
кæнуй
Гъæддаг сирдæй дæр, фудгæнæгæй
дæр.
Дигори æфцæгмæ е’рух ку радтуй.
Будурæй гъæдæмæ, гъæдæй
æрдозæмæ
Цæгатбæл бахезуй æма æд
сувæллæнттæ
Задæлески сæри ку*рбунат кæнуй.
136

Алли ванæгойæй сæ хæссун ку
байдайуй,
Хæссун ку байдайуй. Ку растур унцæ,
Ку сгъомбæл унцæ, гъæутæ ку
с’унцæ.
Сæ еумæйаг мадæ Задæлески
Нанайæн
Кадæ, цитаэ кæнун ку райдайунцæ...»
Нур дæр фегъосун еци зар,
Æй мии уарзон æма хъазар.
Æрмæст æндæр æй æ кæрон,
Мæнæн зин æй е æгæрон:
Нана, дан, Морги æй нигæд...
Куд баууæндон æз уобæл уæд,
Æдзох мæ зæрди ку цæруй,
Æ зар мæ гъости ку нæруй?..
Нæййес нин цийнæ æнæ уой,
Цæрдзæй дуйнемæ дæр æ кой!
ж ж ж
137

ЛЛЛЛЛЛ/У\/\ЛЛЛЛЛЛЛЛЛ,^^ БАРИС
УОСГОРИ ГЪЕНЦЪУН
Цубур этюдтæ
Еци дууæ сау цæсти—дæ рæсог уоди æназум ирд айдæнæ. Ци
тæходуййаг æй, уони гъæбеси ка стæфуй. Сæ зæрдæскъæф уин-
дæй æ реуи гур-гур арт кæмæн содзуй, сæ агайгæ фæккаст, сæ
тæхгæ, нæргæ — уодфæйлауæн æнгæсæй рæвдуд ка иссеруй. Ци
нивгун фæууй, уоци уарзти нисайнаг æ тæлфгæ зæрди хорбадæ-
пи кæмæн бадуй. Æз дæу дæн, ду ба — мæн, — уæхæи таустæ
кæрæдземæи ка нидздзоруй, уарзти æнкъарæнти ахъуз ке цæс-
гомбæл æндзæвуй.
Æз ба... Къумæлхий тар æрфгути уиндæй дæлгоммæ хаугæ
бадæн. Мæнмæ дæр рацо, мæнмæ хæстæгдæр ка дзоруй, еци
цæститæ мæнмæ фудæнхæй хурст стъæлфæнæй уозгалупцæ. Цæ-
мæн? Æндæрæн дæдтуй æ уарзти цирен, мæн ба... Мæ уарзти
бæлæуи базуртæ мии ракъуæрдтопцæ— нæбал тæхунцæ, сæ гу-
зави пæр-пæр ма дудзигъæрæй æрцæуй мæ гъостæбæл. Ме ’уæнг-
мард гъудити дзæгæрæг сæ мæтъæли уаруии æртæхтæй тæдзун-
цæ мæ фæлахе бауæрбæл.
Лдæймаги, дан, мæйиæуæг ци уавæрти æрæййафуй, æгас
мæйæ дæр еци уавæри рарветуй. Нæ райстон дзуапп мæ фиццаг
уарзтæи. Нæтуй, дзииазуй мæ æууилд уод. Цардмæ кæугæй фæз-
зиндтæй, хъурмæй къуæхтæ кæнун мæ боптæ.
КУРДИАДÆ
Æрдзи цирагъдар... Мæйи къæлæт арви реуæй фæлгæсуй...
Фæлгæсуй, æ гъæбеси ниттухта зæнхи бауæр. Æ фалæмбулайти
къупхæй лæуунцæ сурх цæстæ стъалутæ, цирентæ кæнгæ тæхун-
цæ. Рæубазур сæрдигон ирдгæ син æстæруй сæ тæнуадæлттæ, æ
сæрвасæнæй фасуй сæ уорс цилле дзиккотæ. Сæ цæстити рохсæй
ледзæг фæцæнцæ сау мегъи пъæстутæ, хуæнхти цъæстæ тар адæг-
ти сæхе нирримахстонцæ — соцъайæй мæлуицæ, мæйи кизгуттæ-
мæ, ранихъуæрунæй сæмæ æвзедунцæ. Уодмедæг цæрæгойтæ
хæрдгæ-худтæй фæлуст æрдзон авдæни адгин хуссæнтæй са хай
138

есупцæ. Цума син райгъал унæй тæрсунцæ, уойау сæ сæргъи ма-
дзорайæй иступцæ бæрзонд хонхн тегътæ, цъæх дарæсæй гекъуп
тахт бæлæстæ.
0, хуссуй, фунæй кæнуй æхсæйвон æрдзæ — уадзуй æ фæл-
лад. Рæстæгæй-рæстæгмæ райгъусуй æ уоди æрхун уолæфт...
Инæфуй... Цума цæбæл æн æ гузавæ, æ гъепцъун, ци хуарздзий-
иадæ ма коруй хъисмæтæй? Хор, хор... Цалхидзаг хор! Уобæл æй
е ’рхун, æ катай, æ гъенцъуп дæр. Хор, хор... Уой корæг ан мах,
зæнхон мæлуйнæгтæ дæр.
ХОРНИГУЛД
Уалдзигон изæр. Хори зинги цæугæ цалхæн æ балций кæрон
æрхъæрдтæй. И фæллади æхе хонхи усхъитæбæл æринцойнæ
кодта. Л;лходгæ тунти æвзагæй ма зæнхи бауæр растардта æма
къæбурти фæсте фæййаууон æй.
Рапдæй... Æрдзæ ба æ пæбали тарст сæгутау сæццæ кæсгæй
байзадæй. Имисуй евгъуд хори гъар, евгъуд бони рохси рæвдау-
гæ лæфипттæ.
Раиигулæг хор бабæй сæумæраги зæнхи реу æ хæрдгæ худтæй
истахдзæпæй — кæрæдзей уиндæй идзулдзæнцæ, сæ къахи фий-
тæбæл кафдзæнæнцæ, фал ци фæууодзæнæй седзæр сувæллон, æ
мадæ фæццо æма ма ’рцой иадбæл кæмæн раевгъудæй? Хор æма
зæихæ кæрæдзей цæрайæй цæруицæ. Седзæрæи ба æ реуи уазал
цъететæ цæстисугæй лæдæрсунцæ æ фæлорс ростæбæл. Лæдæр- -
сунцæ... Хъисмæти сайд миутæ ин æхсинунцæ æ мæпгæфсон уод.
ХАТИР
Ниййерæг æ бæдолæн бæлсагæ фæууй. Ниххатир кæнæ мæ-
нæи дæр. Ду мæ уарзти цæхæри сугъдтæ. Кизгоп сау сæрæй дæ
уорс дадалити уæнгæ мæ номæн цудтæ дæ къæхтæбæл, мæн цæ-
райæй фæццардтæ. Æнæ мæи æдгин комидзаг дæ цъухмæ нæ ха-
стай, дæ бауæрбæл лигъз дарæс некæд бамбæлун кодтай, не-
кæд... Дæ реуи хъапз, де ’скудтæ къохти фæллойнæй мæ æвæл-
мæцгæй фæррæвдудтай, ниффæлладтæ. Уæддæр мæ адæми тон-
хи рауагътай.
Ниллæудтæн царди ханхæбæл. Цæун ибæл абони, фал... Нæ
мæ раевдалдæй, нæ мин фæцæй рæстæг дæ гъæрзгæ уод, дæ мæ-
тæйдзаг зæрдæ барæвдаунæн- Абони-исон — бонæмгъудтæ фæк-
кодтон — æпосмæ дæ цæруи æпгъæл адтæн. Ду ба... Дæ мæрдон
сау кири хуæрз фæлустæи хуссис. Дæ уодæгасæй еци дарæстæй
некæд расæндтадæ кодтай, некæд байдзулдæй дæ бауæр сæ фæл-
139

мæп уодфæлгъауæи æпДзæвдæп — куд мæбæл федаунцæ, пæ
лæууисæ айдæпи рази. Нур нæхстæр кæнис дæ фæллонгун къæ-
сæй. Нæбал игъусуй дæ дзурд, æрхунæй мæлунцæ нæ сумпæг
хæдзари фæрстæ.
Мæ хæццæ мæрдадзи лæуунцæ. Фæсмонц цæстисугтæ зæйгур-
тæй догъ кæнунцæ мæ тæнуадæлттæбæл... фал... Нæ сæ уинис
ду, — нæбал сæ фæууиндзæнæ. Нартикæнти, цæстисуг æнгур-
стауæнæй баруицæ. Тæразæ ме ’рдæмæ æруæзæ кæндзæнæй —
не ’вгъау кæнун мæ гъенцъуни масти æртæхтæ... Фæндараст кæ-
нæ, кæд мардæн фæидараст зæгъæн ес, уæд.
— Ду пæмæ нæбал æрбацæудзæнæ. Æз... Нæ фембæлди пидз-
дзордзинаи кæрæдземæн нæ хабæрттæ.
Ниййерæг æ бæдолæн барагæ æй. Хатир...
ЦИ ФÆУУÆН?
Ма дзорæ маке нихмæ, æпдæр уииæг сæ фæууодзæнæй, етæ
син сæ зæгъуйнаг зæгъдзæнæпцæ — уæхæн зуидамонгутæ мин
берæ уидæ. Æз дæр нигъгъос дæп — æндæр дзорæг дæр иæ фæу-
уидтоп. Сурх стъоли фарсмæ бадæг сурхцæсгом бæрнон косгутæ
ба нæ бæрзоид трибунитæй дзоргæй ахур кодтонцæ тæвдæ зæр-
дæ, уазал сæр æма кæдзос къохтæй цæрунбæл, мах ци кæнæн,
уой ма кæнтæ, ци зæгъа уой...
Æлдар фуд лæг, лæгдзар тæпæг — сæ амунддзийнæдтæ син
æпхæст кодтан. Кæдзос къохтæ æма мæстæйдзагæй бадæн або-
ни дæр; Нæ ахургæпгутæп’ сæ цæрæнтæ рæсугъддæр, федардæр
дорæй амад, сæ колдуæрттæ бæрзонддæр — маргъ дæр сæмæ нæ
тæхуй, рæуæг хуæдтолгитæ сæ бæрни, сæ дарæс лигъздæр... Мах,
«сау адæм, сæ царди пивæ фæлдесгутæ, кæдзос къохтæ, ка-
таййи фæлахс базуртæбæл нимæлæниндзедæй тæхæн, фал
кумæ... Сæхтæг уогæй нин æгъпæг-нæййес. Не ’гънæгæн ба сæхтæг
нæ ерæн. Зин догтæ нæ сæ фæсте фæдзæлау ласунцæ. Хораууонау
пе ’мбæлццонтæй цæуицæ.
Коммунисттæ... Раййвтонцæ сæ демократтæ. Фендæрхузæн
æй сæ бакаст. Хамелеонау уавæртæмæ гæсгæ сæ хузæ æййивд,
фæлхæитæ фиццагау сайд æма æнæзæрдæдаргæ. Уорс халæнт-
тæй тæхунцæ — сæ базурти пæр-пæр, сæ хъуахъæй нецæмæй хе-
цæн кæнунцæ фиццæгтæй. Мах, зæихон мæлуйнæгтæ,— сæ хуа-
ли, зелунцæ нæ фæсте.
Ци фæууæп? Коммуиисттæ дæр п ’адтан, не ’ссан демократтæ
дæр.
Ка нæмæ æрбадардзæнæй е ’нхуси усхъæ? Æнгъæлдзау иæ
фæллайуй. Æнгъæлмæ кæсæп...
140

ЕУНÆГИ МАДÆ
Гъосе æ кизгон сау сæрæй уорс дадалити уæпгæ æ еупæг биц-
цеу Хъурмаиæн фæббадтæй. Æ сæри хецауи фæсмæрдæ е адтæп
æ зæрди фенцойнæ, æ уодуорамæг, федар цæгиндзæ. Мæ еупæг
цæра, мæ еунæг райрæза, — еци дзурдтæ ма фуни дæр арæх ис-
дзоридæ. Багъомбæл æй Хъурм^н — уæддæр нмæ «биццеу» ио-
мæй дзурдта. Дзурдта, фал...
Хъисмæти азар æй басугъта. Æпæнгъæлти, æвеппайди пийне-
, рæги еунæги фидбилизи азар басугъта. Уæлмæрдти циртитæ еу
фулдæр бацæнцæ. Мадæ! Ци ма ин байзадæй зæрдихалæн гъа-
рæигитæ кæнунæй уæлдай? Неци! Кудтæй, æ цæстисуг сах къæв-
данау, ставд æртæхтæй ивулдæй æ фæллад цæститæй. Даргъ æма
зæрдресæп гъарæпгитæмæ ихалдæнцæ гъæдтæ, дортæ. Сæрдтон
карз хори тунтæмæ тайæгау дон кодтонцæ цъететæ. Гъар, содзаг-
гаг сугтæй исустæй æ масти дзæкъолæ, идудæй сæ хæццæ æ хъис-
мæти æфхуæрд уоди цæхæр дæр. Дзойдзойгæнгæ арæх бæрæг
кодта еунæги сау ипгæп. Деденгутæй фæлуст æй дардта. Уони
рохс, тæнæг бил’Лей имæ ракæсидæ æ еунæг бæдолæ — кæсупæп
сæмæ иё ’фсастæй.
Не ’фсастæй...
Æфхуæрд ниййерæг иснæуæг кодта æ еунæги цирти фарс.
Фунæй кæнунцæ фæрстæй-фæрстæмæ, фал... Ка ма садздзæнæй
абонæй фæстæмæ цардгъæуагæ еунæги æносон фусунуатбæл де-
денгутæ? Бæдолæи ка бакæпдзæнæй мадеуæг? Неке! Мадæн ба
æ бæдоли ка раййева — уæхæн дуккаг уод æрдзæ нæма æргъуди
кодта. Гъулæггаг æй бæргæ» фал...
УАРЗТИ НЕЗ
Фæссæйгæ дæн, уæхæп сæйгæ æма мæбæл дохтуртæ æмбурдтæ
кодтонцæ, хуссун мип кодтонцæ мæ пези арт, фал... Сугъдæй ба-
уæр, зæрдæ цæхæри кæфойнæ фестадæй. Еу дони хупп — ка мин
æй пиххуссуи кæна мæ цæфсгæ уод? Курдтон, лигъстæ кодтон,
æз. Лæдæрæг мæ нæ фæцæй. Хор кæсгæй мæйдари бадтæн, ход-
гæн дæр кæугæ ке кодтоп, уой мин неке питтергади кодта æма
зингæй содзæг арти хъæзелæ кодтоп.
0, æма уæд æнæигъæлти æрбастадæй мæ сæргъи, ке агурдтон,
сди гъæдгом кæнæг рæсугъд кизгай. Æ медбилти худт мин ба-
лæвар кодта. Уарзтон æй æма мип дзуапп равардта. Уарзти нез
мин хуардта мæ бауæр. Фæййервазтæн уодрæхуайæн карз нез —
уарзондзийпади фудæнхæй- Хори туптæмæ æрдзæ райгъал уй,
уа^рзти гъармæ ба адæймаг пдзулуй. Идзулуп æз дæр.
141

ЗÆРДИ ÆРХУН
Саби саби æй. Е ’иæргъуди, фудуаг миутæй еуæй-еу хатт æи-
дагони нæ, фал мади зæрдæ дæр байагайуй.
Адтæй мæнæн дæр æвзонг догæ. Æз дæр ме ’игæрттæй игъау-
гидæр уæлæрвтæй стъалутæ не ’скъафтон æма сæ зæрдæ æлхæ-
нунæн бози лæвæрттæ некæмæн кодтои, хизт н ’адтæп рæдуд
фæлхæнтæй.
— Биццеу ду дæ карæнти ма фæнзæ, ма фæнзæ... уони уайæн-
ти ма уайæ, уони цæуæпти ма цо. Етæ... ду ба гъæди халопау еу-
нæг, итигъд ирæзæг бæласау æнæфенцойнæ, хорæн е ’ртавæни,
думгæн æ къæхти бупи—арæх мин дзоридæ уæхæн усми Дзицца.
— Гъе, уотемæй, — мæнæн фидбилизæй тæрсгæй æ уод æр-
дойæй иарæгдæр иссæй. дæрдгун дарæсау дзаханай къузуртæ
фæлгури фæрстæбæл азодунæй бакъуæхтæ æй... Сигитфарс,
уазал æма талингæ зæпхбун уатмæ рандæй. Раидæй. Рæстæг або-
ни æхе æпдæрхузи р^ййивта.-Нæ кæддæри æнæстуф хæдзарæй
игъусуй, Дзицца æнæфæккæсæг, æпæфенцойни номæй ке худта,
еци къæсæрæй райгъусуй æ бæдоли бæдæлтти-цийни удзæл. Рай-
гъусуй, фал сæ Дзицца пæ уинуй, пе ’гъосуй дзæиæти цъеути
цъæбар-цъубурмæ, пæбал райгъал æй. Инæфун.:. Зæрдæ хори
тунтæмæ бампулæг пъирипъуфи гагайау реуи къуми е ’нкъард
гъудити коми тулфæ æ хъурми нихъуæруй.,. Цæститæ сæ гузави
агорунцæ ниййерæги. Нæ æй еруицæ æма сæ гагутæ, сугъзæрий-
нæ къохдарæнтæ ирд цæстæ сауæдони ниххауæгау тæрнихи дæл-
базур лæгæтти киизелæ кæнунцæ.
Дзицца кæми дæ! — æвеппайди исервазтæй мæ цъухæй... Нæ
райстон дзуапп. Уотемæй ба, дан, дзурд мæрдтæмæ дæр игъусуй.
Цийфæпдпй фæлладæй дæр Дзицца æнæ ести зæгъгæ иæ фæцай-
дæ, æнæ байдзулгæ пæ фæллæудтайдæ, фал... Е дони къос ни-
уазгæй, æ партихуари кæрдзини къæбæр ахуадгæй дæр Хуцауæй
еуиæг хуарздзийнадæ коридæ мæ еунæг байвулæд. Байвулдæй,
Дзицца ба нæ зипиуй, нæ сæ ниттохуй æ гъар гъæбесп. Нæ мæ
фегъуста, æндæр... Еци дуйней дуæрттæ махæи сйндзæрху æнцæ.
Уотæ ку нæ уайдæ, уæд сæбæл иæ цæстисуг дæр пæ калианæ,
хæкъурццæй сæбæл нæ кæуианæ.
Цард ба цæуй.
ФЕДИС
Гъæуиги бæстастæу истуй саби мæтъæлæй. Лæууй æд гъулæг.
Æрхæнæй геунцæ æ цæститæ. Хъурдохæни сугтæ æгъзæлунцæ æ
ростæбгсл. Неке æй пецæбæл фæрсуй. Неке раевдалдæп, — цавд-
142

дор фестадæй. Сау зæнхæ æ уорамаг, хори туптæ æ рæвдауæг.
Æидæр ма кæмæ бадзора, ка ии æртæфсуп кæна æ зиии ех
цæндитæ? Уæд та рæубазур ирдгæн ратаус кæна æ уæхеритæ,
уæззау хабæрттæ. Фал имæ е уæд дзурдмæ ку нæ фæстеуат кæ-
нуй,— æхсгæ уадæй раевгъуйуй.
Мæнæ пп иуртæккæ кадæр марггъæстæ изгæ содзийнæй байа-
гайдта æ минкъий уоди фæрдуг, — æ тæлфгæ зæрдæ. — «Дзæ-
гъæлзад, æнæфæххуæцæг»,—бафедис чп кодта. Гъарæнги дзурд-
тау азæлунцæ æ гъостæбæл, уазал æр]а\хтæй лæдæрсунцæ æ
хъурмæйдзаг цæститæй. Æма цæмæи ? Тар æхсæви ’й сау хæцъе-
ли тугъдæй кедæр дуармæ ииггæлстоицæ. Дзурд «дзæгъæлзад»
æ фæсте уодесæгау зелуй-. Ледзуй си... Тагъддæр æй фæидуй е
’скæнгæ мади гъæбесмæ.
Мæнæ æц еци цирагъ дæр, æ гъæбсси ниттухта æ сæр — кæ-
уй, кæуй... Дæ бафхуæрæг дæ бопи фæббадæд, игъусуй имæ ре-
уи арфæ — силгоймаги нæтун, æ уомæл ростæ гъар коми тæфæй
басор æнцæ, реуи фæйнæгбæл тарф фунæй бацæй — адгии гъу-
дити гъæццоли нинниурста æ хæрæйдзаг уоди морæ. Тæходуйтæ,
макæд райгъал уо... __
Дзæгъæлзад! Дзæгъæлзад! Æ фæсте аууопæй цæуй. Е дæр
си ледзуй, хезуй, си æхе. Дзæгъæли.. Некема бафæсфæд кодта
æхе хъисмæти тæрхонæй абони уæнгæ. Уæддæр ледзуй... Ма сæт-
тетæ къомбох æфтауæг талатæ, ма сæттетæ... дзæгæрæг æфтауæи-
тæ,
КÆД МА ФЕМБÆЛИАНÆ
Мæ балци—хорискæсæнæй. Цæун нигулæпмæ. Рæхги мæ цар-
ди науæ æруадздзæнæй æ пæлæзтæ. Уоми уодзæпæй мæ цæстити
фæстаг фæккаст. Уоми уодзæиæй мæ фæстаг уолæфт. Сау си-
гит — мæ гъæццол, æ уомæл думæггæгтæй мæ æрæмбæрздзæ-
иæй. Нецибал уипдзæнæн, иецибал лæдæрдзæнæн. Æрдзи ивæ-
рæпти тæрхæгутæ, еу урз фулдæр бауодзæнцæ. «Адтæй æма нæ-
бал æй» — зæгъдзæнæнцæ зонгитæ, зæгъдзæнæнцæ хеонтæ.
Фæлорс пъерф деденгутæ мин ниссадздзæнæ мæ циртбæл,
æма...
Тухсуп... К)темæй сип æй балæдæрун кæидзæнæи, мæлгæ
куй ракæнуй, адæймагæн ба мæлæт дуккаг райгурд æй.
Кæд ма фембæлиапæ.
143

ÆРХУН
Нæ тъæригъоси цæхæр æ зинг цæститæ иицъцъуидæ кодта.
Æртхотуги тæпæг изæлу сæбæл æхе æритудта, ниййаууоп æй. Æз
ма сии берæ фенгъæлмæ кастæн се ’сцæфстмæ, фал нæбал ис-
сугъдæнцæ, æрхупхуссæ кæнунцæ. Цума цæбæл ииммæтъæл æй
пæ къæси æртуат? Цæбæл тухсуй?.. Дзуапп дæттæг мин пæййес.
Æрæгиау мæхебæл æрхудтæн — нæ пеци хæрæйдзаг æнкъард
гъудитæ афойнадæбæл ке нæ балæдæрдтæн, уомæй. Æ саутæ
даруй е ’носон уатмæ рандæ уæвæг — мæ фæлмæпзæрдæ Нана-
бæл. Æ фур зæрдристæй æ хози бампулдæй, æ ном писсор æй>
æз ба...
Ма, дан,< дори уод нæййес? Ес, рæвдуд бабæй ка нæ лæдæруй.
Мæ раги истагæ, ма мæн берæ уарзæг Даццибæл нæ тъæригъос
дæр æхе гъенцъунæй маруй. Нур æй бæргæ базудтон æз дæр, ме
’нæнтæст гъудити къубулойнæ ниссимæр æй — куд ма æй рай-'
халон. Дацций фаллад къохтæ æй бæндзуггай бæргæ ранивæн-
диуопцæ, фал... Фæтги æвæтгæ фæтгити: хеваст’мæ цæститæ сæ
хъулфити зини сугтæ гагути æртайунцæ се ’рхуни сугтæй/
ФИДИ УÆЗÆГ
Кустæй уæгъдæ рæстæги арæх ниууайун устур горæтæй мæ
райгурæн гъæумæ. /
— Сахари ку цæрис, ци ма дин байзадæй гъæуи, ци си нæ
фæууидтай?.— фæууй мип зæгъгутæ.
Куд мин си ци байзадæй? Мæ сабидогæ еугурæй дæр ами ку
ниууагътон. Мæ бæгъæмбад къахи фæдтæ, тъæригъос, нæ уæл-
мæрдтæ — мæ нийнергути фæстаг фæллæууæн. /Мæ æнæсайд
фиццаг уарзти рохс. Етæ — мæ зæрди уедæгтæ: — æз, бæласæ.
цъæх сифтæртæй мæхе кæмæй фæлундун, дзæгæрæг ке сойнæй
æфтаун, зуймон уазалтæн ке нифсæй ниффæразун...
Æма, дан, цæмæн цæуис арæх гъæумæ? Æз ку нæ, уæд мæ
Дзиццай фæллад уодлæууæн нивæрзæнбæл ка ивæрдзæй æ
къох? Ка ма ип бахуайдзæнæй æ уазал цирти фæрстæ — æз .ами
дæн, зæгъгæ? Неке! Ниййерæг мардæй дæр уарзон æй, куд ин
æрхæссон æ зæрдихудт? Зæрдæ фур уарзтæй зинг фестадæй, ре-
уи фæрстæ фезопæг кæнуй. Хъуæцæ здохгæ сау мегъæй уæлæрв-
ти идуйуй — уордиги ставд æртæхтæй сæх-сæхæй тæдзуй мæ
1,аруд уодбæл, æхснуй ип æ агайгæ гъæдгæмттæ, фал... Не ’нцай-
1 уй уæддæр сæ рист.
Цæмæн? Ме ’нæдзуапп бæлдтитæ, де ’золмæ зуст цæстити
каст, рæхуайгæ дзæгъæлттæ, дæ билæскъелæ бостнтæ мæ уодæ-
144

гасæй цæрмæстъигъд бакодтонцæ, рохсæй мæ талингæмæ сорун-
цæ. ма, дан, ма, гъенцъуп кæнæ. Ме ’вдадзи хуасæ дæ аразий
дзуапп, ду ба... Мæнæуи фудæнхи сауæдонæй ка ниуазуй, уоиæн,
дзорун мæ катаййп таустæ дæр. Дæ мади мард æ мадæ кæмæн’
рамардæй, уомæн зæгъæ^ — мæнгæн нæ зæгъуй пæ фиддæлти
æмбесонд.
рæдуд
Кæддæр, мæ сабидоги, гъæунги иссердтон æнæхецау къæбу-
ла. Æз æй уотæ хуæцагæ æма гъиггаг искæпдзæпæи, нæ къæ-
сæрбæл еунæг дзæгъæлцæуæг дæр куд нæбал æрбахеза, — æп-
пæлæгау балæдæрун кодтон мæ фæидои Дацциæн. — Дзæгъæл
цæуæг нæййес, иæ иуазæги хай ни хонис уоци номæй.. Еци догæй
аци бонмæ берæ бонтæ раевгъудæй, мæн ба раздæ-
рау фæсмони уадæ æ уæлнихти къæмазела кæнуй. \
Къæсæр — фиддæлти фарнæ. Æз ба ибæл куй бастоп.
— Уой æнгъæл ба дæмæ нæ кастæн — нæ къæсмæ æрбацæ-
уæни куй ниббæддзæнæ — мæ гъостæбæл азæлупцæ ниййерæги
уайдзæфтæ. Содзун фæсмони арти.
АМОНДГУН ДÆН
Бафæлладтæн. О, ниффæлладтæп æз... Соцъагæнгутæ, хахур-
тæ — къелæстæрти дзагъæлтæ, уайдзæфтæй. Фæллигъдæн си, уо-
нæй нæ, мæхецæй. Сау гъæди халонау еунæгæй байзайæ — æл-
гъетæги æлгъист мæбаел арцудæй. О, мæ радтæг уæларвон Ху-
цау, ниххатир мин кæнæ ме ’нæрцæф со’пт миуæ. Адæм, æз уæхе
дæн, уæ тогдадзинтти — тоги зелдох, уæ зад хуми — еу æвзарæ,
ма мæбæл исæййеветæ уæ зæрдæ. Арви реуæй ку тæдза уаруни
уазал æртæхтæ, уæд æй зонетæ, етæ мæ сагъæссаг уоди цæсти-
сугтæ æнцæ. Æхснун си мæхе...
Æз бафæлладтæн, адæм, бафæлладдæн, фал амопдгин дæн
уæ уарзтæй. Сумах, мæ разми фæккаст æма мæ фæстæми фен-
цойнæ.
КА МИН РАТДЗÆНÆЙ ДЗУАПП!
Уалæ гъæуи сæри киндзхунд ес. Ирои фæндури азæлгæ зæл-
тæ, хъутас гъæлæс зарæги дзурдтæй фалдзости цæугути гъос-
тæ араунцæ. Адæймаг сæмæ игъосунæй æфсæдгæ дæр нæ кæнуй,
къæрццæмдзæгъд гъаст æй æхемæ хопуй. — Цийнæдзипадæ мæ
10 Ираф № 2
145

-уæлтæмæн гъудити бæрзæпдти тæхæг маргъау хæссуй. Таёхун...
Фал... далæ дæлдæр гъæунги ба æндæр хæдзарæй мард ра-
хæссунцæ. Бийнонтæ, æвæгæсæгæй байзайæг седзæртæ, хеон-
тæ, синхæгти дзииазунæй арвмæ асинттæ æвæрунцæ. Æвае-
рунцæ, сæ тæрегъæдмæ кæсуиæй дори губунæй цæстисуг тæдзуй,
фал... Е ’пæбари фæпдагбæл цæугæй ниййерæг нæбал ракастæй
седзæри лæдзгутæ райсæг сабитæмæ, нæбал... фæдзæхсгæ дæр сæ
иекæбæлбал бакодта—раевгъудæй. Мæнæн ба мæ зæрдæ фæсса-
гелæ ’й æйзæри ма гъудигæнгæ, кæцибæл си ракæнонмæ иад. —
Зиндзийпадæ мæ хор хестæр æй — раздахæ де ’ргом ецирдæмæ
— реуи арфæй мæмæ исигъустæй мæ уоди нидæн стуф. Байгъу-
стон ме ,нæуингæ хуæрзгæнæги амундмæ — зиапгини тургъи
мæрдуадзи лæугутæ еу фулдæр фæцæнцæ. Фæцæнцæ, фал мæ мæ
гъудитæ еу рауæн æицад нæ уадзунцæ. Медбилти худт æма ма-
сти цæстисугтæ цæмæп цæрунцæ еу арви буни. Кæуæг уод е
’нкъарди цæмæн игъосуй ходунгъæр. Ходгæй — гъарæнгæ. Ху-
цауи гъолон миутæ, æви æрдзи сосæгдзийнадæ — ка мин ратдзæ-
нæй дзуапп?
УОТАРИ
Хуасгæрдæнти ами устур æзмæлд фæууй. Цæвгути скъот, ху-
асдзаути цийпи удзæлæй, фалдзостæ дудзигъæр фæккæнунцæ.
Цъæх сифтæртæй гекъун тахт бæлæстæ сæмæ сæ медбунат
сах кæсгæй мадзорайæй фегъосунцæ. Изæригои ба син Сгумæй
ирд цæстæ доп æ финкæбазур уолæптæй сæ зæрдæскъæф зартæн
фæрсаг фæккæнуй, фал...
Сæ куститæ конд ку фæуунцæ — деденæггуп фæзи дзигкотæй
ласгутæ ку исамайунцæ, уæд хуасдзаутæ сæ фæрнгун хæдзæрт-
тæмæ ниффардæг упцæ. Уотар ба æ бæдолæй фæххецæн уæвæг
пиййерæгау сæ фæсте сæццæкæсæ кæнгæ байзайуй. Æхсæвæ-бо-
пæй арти сурх æвзæгтæ се ’дард балций ци тъæригъосæй иæх-
стæр кодтопцæ, уоми уазал фунук æрхуи фупæй пиццæй, тъæри-
дортæ мæтъæлæй кæсунцæ. Ескæд еу хатт ма си фæндаггон, е
ба цауæйнон ма базингдзух кæнæд, — уæд ма басурх унцæ’сæ
ростæ, уæд ма исолæфупцæ сæ реутидзаг æпдæр...
Ма, дан, зæнхæ æгомуг æй? О, æгомуг æй, дзоргæ нæ кæнуй,
зонгæ ба алци дæр кæпуй. Фæхходуй æ медбилти, мадта ин
æпгъæлмæкæсупмæ ба æ над ахæсгæ дæр иеке никкæндзæнæй.
Нур дæр имæ кæсайтæ инпæ хуасгæрдæнтæмæ цæвæггинти ра-
цæунмæ æ цæстæ дæр пæ фæлкъуæруй — кæсуй æнгъæлмæ.
146

ФИДИ КЪÆСÆР
Фиди къæсæр — иливд æма мæгурæй дæр уарзои æй. 0, зи*
наргъ æй, адæймаг æ кари ку бацæуй, уæддæр æй гъолон уарз-
тæй фæууарзуй, фиццаг бони рохс кæми фæууинуй, фиццаг хатт
ци æмбæрзти буни ракъахдзæф кæнуй, еци фæзуат цидæр æна-
хур æхцæуæндзийнади æнæхусгæ цирагъ исасодзуй реуи. Нихху-
суй æрмæстдæр уоди «нæбали». Æд уарзт æмбæлццæнттæй рап-
дæунцæ дæлиуон дуйнемæ. Рандæунцæ... Фиди къæсæр... раги
ин бахгæдтон æ дуæрттæ, фал... Æрхун кодта, базурсаст цæргæ-
сау сæркъолæй, берæ бонтæ фæккастæй мæ сумпæг фиди къæсæр-
мæ фæззиндмæ, нæ бафæлладæй, нæ багъигæ æй устур надмæ
кæсунæй.
Æрцудтæн... Исæнхæст æй æ бæлдæ. Кæрæдзей фæууиндæй
уарзти къумæлхий райхалдæй, бонти берæ нимæдзæ ибæл ци
агъодæ исбидта е æ медбунат мæ коми тулфæй байдудæй. Су-
вæллони медбилти худтау ниррохс æнцæ æ гъæдин фæрстæ,
къирцагъд ннллæг тугурæн талингæ æрфгути бунæй æ уазал
ивад цæсгом разиндтæй. Мæ седзæр бонти гъар гъæццол-пец
дæр байдзулдæй, кæрæдземæ сæццæкæсæ кæнгæй байзадап...
Æхсицгонæй нихъуæрæн нæ фæууинди адгин мопцти уоди гъар.
Цæмæ ма æй каст — еу зингдзух цæмæннæ бакæнис... Мæ гъо-
стæбæл æрцудæй — силгоймаги зир-зиргæнгæ зæрдæн æхцæуæи
дзурдтæ. — Ци базонун мин æй гъудæй — ниййерæги уодрæвда-
уæн гъæлæс. Мæ медбунат кииау низзилдтæн, агорун..Идард дæн,
биццеу, хæстæги мæ ма агорæ, зингдзух бакæнæ нæ пеци... ний-
йазæлдæнцæ дуккаг хатт мæ зонгæ хъури æхсидзгон фæйлауæн-
тæ...
Иссугъдæй арт. Æхседæрфти содзгæ æвзæгтп рохситæ æнæф-
сесæй стæрунцæ къæси æгомуг фæрстæ, ка си кæмæ тухгиндæр
тæходуй кодта, зинг — хæдзармæ, æви ба хæдзарæ — арти
рохсмæ — Хуцау æ зонæг. Усми рæстæг æма ставд æртæхтæ
фæрстæбæл зæйгуртæй æрцудæнцæ. Содзгæ æвзæгтæ æма пец
сæ мондæгтæ уадзунцæ кæрæдзей адгин æндзæвдæй — хъуритæ
кæнунцæ.
— Ци æиæфæууинд, æнæлæдæргæ дæн — мæхебæл æрхуд-
тæн, фæрстæбæл тæдзæг æртæхтæ цийни цæстисугтæ ке адтæнцæ,
е мæ зæрдæй цæмæн фæццох æй.
Ка загъта, æгомуг гъæдтæ, дорти хурфи уодтæ пæййес? Мад-
та цæмæн кудтæицæ сумпæг хæдзари фæрстæ, цæмæн?
147

ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ^УЛЛЛЛЛЛ^)^] ДО(}АТИ МУХАРБЕГ
ЗÆРДЙ ФИУ
Раги хонхи, Хæнæзи цардæнцæ еу лæг
æма уосæ — Омар æма Кендзе. Цардæнцæ
зин уавæрти, куд иннæ хонхи цæрæг адæм,
уотæ. Рацардæнцæ еумæ, фал син сувæллон не
’нтæстæй æма хъæбæр æнкъард кодтоицæ.
Æхсæз анзей фæсте син раптæстæй фурт. Сæ
цийиæн кæроп иæбал адтæй. Сæ фур цийнæй
æртæ къерей исхъæртуп кодтонцæ Хæнæзи
Уацеллай ковæидонæмæ. Исаразтонцæ помæ-
вæрæип кувд æгас Хæнæзæн. Хестæртæ фæк-
кувтонцæ, уæдта биццеубæл исæвардтонцæ
ном Дрис. Æд хестæр, æд кæстæр зартæ кæ-
рæдзей гъæлæсæй истонцæ. Хæнæзи хуæнхтæ
дæр лæгтау зардтонцæ, азæлдæнцæ.
Лæг æма уосæ кæрæдзей цæрайæй цардæн-
цæ, сæ фурт сæбæл базуртæ басагъта. Рацар-
дайуопцæ гъазгæ-ходгæй еу фондз анзей бæр-
цæ, сæ фурт гъазæн гъолау иссæй* уæдта Омар
баефтигъта æ дууæ гали æма будурмæ рап-
дæ ’й хуар ласунмæ. Кендзе æ фуии цидæр
хæлхъой фунтæ рауидта æма æ зæрдæ нæбал
æнцадæй. Хæдзарæмæ нæбал цудæй. Дриси
къохбæл хуæцгæй, Хæпæзи тегъæй устур над-
мæ кастæй. Куд фæззæгъупцæ, — æ цæститæ
исуорс æнцæ.
Æртиккаг сæумæ рæстæг æхе цндæр фуд-
конд æрбавдиста, комæй мегъæ æрбакалдæй,
думгæ искарз æй. Силгоймаги зæрдæ сагъæ-
сæй ниддуистæй. Æ зæрди зин ескæмæн ба-
лæдæрун кæпупмæ æфсæрми кодта. Фурт æ
мади рафæрсидæ — Омар кæми’й, зæгъгæ,
’ма ин е ба æ зæрди уедæгтæ бакæрдидæ, фæл-
мæп ин æ сæр æрдауидæ.
148

Æртйккаг бон ба фæсарæ’фти Ксидзе ракастæй гъæунгæМгё
æма фæууидта: еу биццеу æнæсаргъ бæхбæл еу хæдзарæмæ
бадзоруй, уæдта — иннемæ. Æ цорти æруадæй, фал уомæ ба
неци исдзурдта.
Ци ма рацудайдæ, уæдта лæгтæ къуæрттæй цурд коми
’рдæмæ уайунцæ:. кæмæ — бæндæн, кæмæ ба — даргъ гъелæ,
уотемæй. Æвзонг силгоймаг адæми змæлд нæ лæдæрдтæй, фал
æ бауæр ба куддæр нимпулдæй. Фæндæ ’й адтæй еске рафæр-
суп, фал силгоймæгтæ дæр дæлзæпхæ фæцæнцæ, — гъæупгти
некебал зиндтæй.
Бон изæрмелтæ кодта, уæдта еу къуар уоси сæхе Омари хæ-
дзараемæ æрбайстонцæ, æнкъардхузæй сабургай дзурдтонцæ
æфспйни хæццæ, кæстæртæ тур^ъи къумти рапурх æицæ ’ма æф-
спайунцæ. Кеидзе лæдæргæ силгоймаг адтæй æма æхе еу хе-
стæр уосæбæл ннццавта, ’ма кæугæй дзоруй:
— Ци мæбæл æрцудæй, уæхе ци нигъгъос кодтайтæ?
Уоститæ сæхе нæбал пиууорæдтонцæ ’ма ыиккудтæицæ.
Ци ма ,рацудайдæ, уæдта тургъи лæгтæ кæугæ æрбацудæн-
цæ. Ци ма’й лæдæрун гъудæй, æндегкæй айдагъ Омар адтæй.
Силгоймаг еунæг февналдæй æ рости фидтæ æртудта, æ фурт
раскъафта æма лæгти размæ рауадæй, цидæр исдзорунмæ
рагъавта, фал размæ бахаудтæй. Адæм силгоймаги гъуди ба-
цудæнцæ. Æмбесæхсæвæмæ æхе нæбал æрлæдæрдтæй.
Хæдзари хецау будурæй хуар ласгæй æд уæрдун Æхсинтти
билæй рахаудтæй. Адæм ин æ мард исхастонцæ. Дуккаг бон æй
байвардтонцæ.
Кендзе æ фурти хæццæ цард кæугæй æрвиста. Афæдзи-
афæймæ хиститæ фæккодта, еунæг гъоги евгед ма байзадæй,
уой дæр ие ’вгъау кодтайдæ, фал æй сувæллони туххæй пиууагъ-
та. Куд ’фæззæгъунцæ, майрæнбæнттæ, кæндитæй хæдзарæ æ
бунбæл æрбадтæй. Æ еунæг æнцойнæ ма адтæй Дрис, кæцимæ
дзурдта «мæ зæрди фиу».
Цн ма рацудайдæ, уæйта синхи лæгтæй еу æрбацудæй, зиан-
гуп тургъæмæ, æхе æруагъта еу къудурбæл æма дзоруй:
— Аци тургъи хецауи берæ уарзтон, мæрдти рохсаг уæд,
фал...
— Цидæр дæ фæндуй зæгъун, ’сæй фæразæ!
— Ностæ, рахæссай еу рохсаг цæмæй зæгъон, уæдта дин
дессаг радзордзæн. Еу синои Хуцауи номбæл баниуазта, инней
рохсаги номбæл, уæдта загъта:
— Æдосæ Омари мæ фупи фæууидтон ма ми дæумæ фæ-
дзахста: «Мæ еугур фонс дæр мин æрбарвистай, фал ди мæ
уарзондæр гъог куД нæ расвдалдæй». Саударæгæи æ цæститæ
донæй райдзаг æнцæ, æ цæсгом арми тъæпæнтæй фембарзта,
149

æхс шшердæмæ фæззилдта æма гъæрæп никкудтæй, ци ракуд-
тайдæ, уæдта хестæр лæгмæ æхе разилдта æма нидæн загъта:
— Ниххатир кæнæд дæ фарнæ, мæхе нæбал ниууорæдтон...
— Банхæст кæндзæн...
— Неци кæнуй, иеци кæнуй, дæ бæдоли хортæй бафсæдæ!
Силгоймаги тухст æй ниуазунмæ нæ бахъор кодта, æ билтæ
расæрфта ’ма рапдæ ’й- Надбæл æхецæн дзоруй:
— А^æн еунæг артист дæр нæ рамболдзæй.
Кендзейæн æ зинтæ иснæуæг æнцæ, фæккудтæй.
Еу бон е ’нсувæрмæ бацудæй æма ин загъта:
— Нæ лæги мæ фуни фæууидтон, хъæбæр коруй æ уарзон
гъог.
— Лæг æ фуни ци уииа, уонй ку æнхæст кæна, уæд дуйней
ку фесæфдзæй. — Дæ лæги уарзон сувæллон ба ма цæмæй хæс-
дзæнæ? Ци адтæй, уой адтæй, фал гъог синх бахуардтонцæ.
Седзæргæс мæгур æй, гъæуæн ниллæудтæй уæсигæс. Æ фæ-
стаг комидзаг дæр лæвардта сувæллонæн.
Цудæнцæ рæстæгутæ, силгоймагмæ хори тунæ нецирдигæй
кастæй. Дрис дæр биццеу-лæхъуæн иссæй, фал мадæн неци æн-
хус кодта.
Мадæ алкæддæр мадæ адтæй. Корæггæгтæй, тухмадзæлттæй
æ фурти æрвиста арæзтæй, фал имæ еци хъиамæттæ нæ гъард-
тонцæ. Æ къох ин нецæмæй рæуæгдæр кодта. Гъаст, кувд, хист
кæми уидæ, уоми — фиццаг ниуазæг. Мадæ фуртмæ дзроун не
’ндиудта.
Цудæй рæстæг, кæбæлтидæр игъæлдзæгæй, фал Кендзебæл ба
æлгъетæги æлгъистагæй. Еу бон е ’нсувæрмæ бацудæй æма ин
загъта:
— Дæ хуæрифурт иецæййаг игурд разиндтæй æма нн кин-
дзæ ку ’рхонианæ, кæд адæми гъæр балæдæридæ, мæнæн дæр
мæ къох кæд киндзæ фæррæуæгдæр кæнидæ.
Сæ фæпдæ банхæст кодтонцæ.
Дрис мади бæсти уæсигæс цæун байдæдта. Нæуæг хуфийнæ
— рагъæнбæл, зæгъиуонцæ нæ фидтæлтæ. Киндзæ мади ба-
рæвдудта. Æ зæрдæ фур цийнæй тонунмæ æрцудæй, æ къæхти
буни къуæцæл нæбал састæй.
Еци федауцæй цæйбæрцæ рацардайуопцæ, кай зонуй, уæдта
киндзæ æ усхъуммæ кæрцæ æрбакодта æма мади истухсун код-
та:
— Æз дæумæ цæрунмæ æрцудтæн æма, далæ дин де ’нсувæр
1ци гъог равардта, уой рауæйæ кæнæ ма мин балхæнæ рæсугъд
дарæстæ æма камари.
150

Ци адтæй, уой адтæй, Хуцауæй фæстæмæ ка зудта, фал
киндзæ æфсийни æ цармæ сорун райдæдта. Æ цийнитæ æ фар-
сæй фæцæнцæ. Тæдзунæгæй цухцурæгмæ бахаудтæй.
Киидзæ æ лæгæн загъта:
— Кæд дæ æдули мади æндæ кæнис ардигæй, кенæ ба æз
цæугæ кæиун мæ ниййергутæмæ.
— Куд æма ’й кутемæй раидæ кæнон?
*-*■ Уалæ ’й гъæдæмæ фæххонæ ма’й еу хонхп цъаси нигтæл-
дзæ, куд дæ пеке фæууипа, уотемæй...
Дрис æ уоси берæ уарзта æма исарази æй æ мади фесафун-
бæл.
Еу бон мадæмæ дзоруй:
— Нæ мадæ! Цæуæн æМа*пухцитæ æрх&ссæн къйэ&битæ бий-
унмæ.
Мадæ æхе меднимæр расагъæс кодта:
— Æвæдзи биццеу косун райдййдзæй æма заг’ьта:
— Гъо, дæ рунтæ дин бахуæрон, цæуæн, цæуæн сосхъæдта*
ба мæхуæдæг зонун.
Исхъæрттæнцæ гъæди тармæ, æруолæфтæнцæ æма фурт дзо-
руй:
— Нæ мадæ, фæццардтæ мæгурæй, æгадæй, фахъæрайæй. Мæ-
нæн дæр неци цард фæууинуи кодтай, нур ба дæ карæ дæр ис-
цудæй æма дæ мæлун нæ фæндуй?..
...Мадæ æхе меднимæр дзæвгарæ рæстæги расагъæс кодта,
æ зин цард æ зæрдæбæл æрлæудтæй, æма кæугæй загъта:
— Æз дæу сагъæс ку нæ кодтайнæ, уæд мæхе дæ фиди хæц-
цæ байвæрун кодтайнæ, фал дæу ба куд фæндуй?
— Мæн де ’ихус нæбал гъæуй, мæ фидæ ба еунæгæй цæруй,
уой цормæ ку рандæ уисæ, уотæ мæ фæндуй. Уоми еумæ дзенети
цæрдзи’иайтæ. Дæ кпндзæ зæгъуй, кæд дæ мади æндæ кæнис,
кенæ ба цæугæ кæнун мæ ниййергутæмæ.
Мадн зæрдæ ци уавæри адтæй, е дзурдтæй зип радзорæн æй.
Еу рæстæгути нецибал исдзурдта, æ аллифарс æрдзи æвæрдмæ
ракастæй, уæдта æваст æ’корæггаг сæрбæттæн фелваста æма’й
фуртмæ зуст гæлст бакодта æма загъта:
— Мæ реуи хъапз дин хæлар уæд, сæрбæттæпæй мæ хорх
балвасæ, æрмæст мин мæ мард хуарз баримæхсæ... Идарддæр
балæдæрун кодта: еумæ цæугæ нæ беретæ фууидта, ма мæ мард
ку иссероыцæ, уæд дæ ниййахæсдзæнæнцæ.
Фурт къохмæрзæн райста, æхенимæр сагъæс кæнуй: «Мадæ
ци æнæзунд æй, æ мæлæти фæсте дæр ма мæн сагъæс кæнуй».
Къохмæрзæн фæстæмæ багæлста æма загъта:
151

— Æз карк дæр некæд ннвгарстои, фал дæ мæ рæсугъд цард
кæд фæндуй, уæд фесæфæ дæ киндзæ дин дæ хабар куд нæбал
фегъоса, уотæ. ,
Мадæ зæрдхъурмæй загъта:
1— Мæн ци ’йзæд исфæлдиста, уомæн мацæмæй искувдæуæд.
Цæрæ де’мбали хæццæ нивæй æма ин зæгъæ, мадæ макæд исуо,
зæгъгæ.
Дрис æ уосæн æхе раппæлдтæй:
— Хъæбæр арф цъаси ’й ниггæлстон æма нæ нур ба рæсугъд
царди барæ ес.
Кендзе изæрмæ гъæди фæцæй, уæдта талинги æрцудæй
гъæумæ ’ма е’нсувæри бегъелиæй радавта инсади пуд æма ме-
дæхсæвæ исхъæрттæй Къæрæугоми гъæдæмæ. Уорсадаги дони
билæбæл ниййарт кодта, еу губорæ исфунхта ма уой бахуардта.
Боп-изæрмæ ку фæххаттæй, цæуæг афонæ ку нæбал адтæй, уæд
æ инсад ниууагъта Уорсадаги æма Къæрæугоми æвдæуæг цъе-
тей рагъмæ бахизтæй, еу арф цъетей скъуди рази æрбадтæй
æма загъта:
— 0, Хуцау, мæ цард мин кæугæй рарветун кодтай, сæумæ-
мæ ма фæккæудзæнæп, уæдта мæ цард уодзæй ехарæнги буни.
Æгомуг хуæнхти æхсæн, æвдæуæг цъетебæл æ зæрди маст
æнæфсæрмæй уагъта. Æ гъарæнгæмæ -цъете фæркитæ кодта,
хуæнхтæ ин æ гъарæпгæ кæрæдземæ лæвардтонцæ. Къæрæугом
дудзи гъæр кодта. Æхсæвæ-бонмæ ехбæл куд фæббадтæй, уой
нæ балæдæрдтæй. Сæумæрдæмæ кæунфæлладæй æ сæр æ уæр-
гутæбæл æривардта æма æ цæститæбæл рагъазта: æ цори фе-
стадæй Омар æма ’ймæ дзоруй:
— Ма ниггæлдзæ дæхе скъуди, уæд дæ Барастур мæрдтæмæ
пе’рбауадздзæнæй æма еунæгæй дуйнеймæ байзадтæн.
Силгоймаг сонт гæпп фæккодта, ракæсæ-бакæсæ ракодта
æма æ цæститæ нецæбæл фæццæфстæнцæ æма æ гъæлæси-
дзаг нигъгъæр кодта:
— Омар! Ма рандæ уо, ести ма мæмæ исдзорæ. Æ нихтæ æ
сæригъунти фасУссагъта æма гъæрæй загъта:
— О, Хуцау, ци мæбæл нæ цæуп, уойбæрцæ дин ци рахилæ
кодтон, мæ сувæллони цори дæр ма мин цæруни барæ нæ ра-
вардтай, пур ба мæбæл æвдеутæ æмбурд кæнис. Уæлгоммæ
ехбæл рахаудтæй. Æрæгиау рабадтæй æма сагъæси бацудæй:
— Æцæгæй нæ фиддæлтæ ку дзурдтонцæ: æхе ка рамара, е
мæрдтæмæ пæ хъæртуй, зæгъгæ.
Силгоймаг æ фæндæ раййивта. Æ инсадæй искодта губор-
тæ. Изæрæй бахизтæй Къæрæугоми цъетебæл, кæцибæл бонæ
дæр лæгтæ туххæй цудæпцæ, æ иад ракодта Гурдзирдæмæ.
152

Еу æртæ боией фæсте е ’псувæр фæдес исиста. Хæиæзи цæр-
гутæ æд устур æд минкъий агурдтонцæ гъæдти, Ирæфи донгæнт-
тæ. Дрис дæр нецизопæгау фæдесæитти хæццæ агурдта, фал ин
æ фæдбæл неке фæххуæст æй. Рацудæй рæстæгутæ, уæдта ’й
ииууагътонцæ’, мадта ин ци ракодтайурпцæ.
Кендзе иадбæл не ’сцурæвæрæ ’й æма фæддзæгъæл æй. Них-
хуссидæ æгъзæлæг хонхи буни, кæд Хуцауи незæй рамæлинæ,
зæгъгæ, фал ибæл дор не ’рхаудтæй. Цæйбæрцæ рацудайдæ еци
къæбуррæбун, уæдта дууæ лæгн сæ фустæ баскъардтонцæ Гур-
дзимæ хезунмæ. Æхе "уопæй раеуварс кодта, фал æй куйтæ ра-
ирдтопцæ. Лæгтæ æ сæргъи æрлæудтæнцæ.
Дæ Хуцауи туххæп, ци агорæг дæ, аци коми силгоймаги къах
ку пæма нифсардæй. Æ ном æма муггаг рафæливта, фал загъта:
— Гурдзимæ бæргæ цæуп, фал фæдздзæгъæл дæп.
Фиййаутн хæццæ рандæ ’й Гурдзимæ. Уоми ци рæстæгутæ
рарвиста, уой Хуцау базонæд, фал’æрæгиау нивæбæл исæмбал-
дæй. Еу гъæздуг лæги хæццæ бацардæй. Æ цард рæсугъдæй
æрвиста, исæнтæстæй сии фурт. Æ мæгури бæиттæ феронхдæр
æй, фал Дрис æ зæрдæй нæ цох кæнуй.
Цудæицæ рæстæгутæ, дуккаг фурт Осмæн уосгор лæхъуæн
иссæй. Еу бон мадæ æма фиди цори Осмæн игъæлдзæг дзубан-
дитæ кæнуй, уæдта загъта:
— Тæходуй, ескети хузæн мип æнсувæртæ ку уайдæ, уæд
мæ лæгигъæдæ бавдесинæ.
Кендзе æнай æной нæбал фæккодта æма æ гъæлæсидзаг
ииккудтæй. Бийнонтæ неци ралæдæрдтæнцæ. Хæдзари хецау
сонтгæпп ракодта, æфсийни фæрсуй:
— Ци нæбæл æрцудæй, ци кæнис? Ести ди ресуй?
Æ кæунæй ку æрсабур æй, уæд арф ниууолæфтæй, æ цæсти-
тæ расæрфта, уæдта загъта:
— Мæ сæри хецау, дæ цæрæнбон мии гберæ уæд, дæу къохи
базудтоп царди адæ, æндæра устур мæгури бæнттæ бавзурстон.
Нæ дæ гъæуй мæ цардиуаг.
— Нецæбæл дæ фæрсун, дæ зиитæ дин дæ зæрди нæбал æф-
тауп, фал цæбæл никкудтæ, уой мин ку иæ зæгъай, уæдта мин
устур зин искæндзаснæ.
— Дæубæл æз неци баримæхсдзæп. А биццеуи æнсувæр гъæуй
’ма Хуцау пæ дæттуй, фал ма мин еу мæгур фурт . байзадæй
æма е мæ зæрди æрбафтудæй.
— Кæми цæруй,дæ фурт?
— Мæ фуртæн уосæ ракурдтон еу сайтан æма’й ниууагътон
Дигоргоми Хæиæзи.
Лæг загъта:
— Æз иссердзæн дæ фурти, ма тухсæ.
153

* * ф
Фурт æ мади ку фесафта, уæд цæрунтæ байагайдта æ уоси
хæццæ, æ мадæ æ зæрди некæдбал æрæфтудæй. Цæуæт син не
’сæитæстæй. Цæпбæрцæ фæццардайуопцæ, уæдта лæги реути
нез ниййахæста. Уот& берæ ке уарзта, е имæ хæстæг нæбал цу-
дæй, уæдта’й еугур уагъд никкодта, æма’й синхонтæ кезугай
гъуд кодтонцæ. Хуссæни февдулдæй дууæ анзи.
Еу бон сипхопти зæронд уосæ æ цори бадуй æма уомæн загъ*
та:
— 0! Нана. Мади неке раййевдзæй. Нур мæ мадæ мæ цорй
ку уайдæ, уæд мæ минкъийдæр уæгъдæ не’суадзидæ.
— О! Наиа, синхи берæ нæбал фæттухсуп кæндзæнæн, фал ма
мæбæл мæ уодесуни размæ мæ мади фæлмæи къох ку бамбал-
дайдæ. Кæунтæ равзурста, фал æй хуфæг нæбал исуагъта...
Æрæгиау загъта:
— Нана! Ду мади миутæ зонис, фал... æ дууæ къохемæй æ
цæсгом иимбарзта æ гъостæбæл, уæлгоммæ хусгæй, цæстисуг
зæйгуртæй уадæй... Ох, мæ бон бакæла... Мæ мадæн хуæрун ку
нæ коминæ, уæд æ цæститæ дони разелидæ, ку рахуæринæ, уæдта
ибæл базуртæ базаидæ, мæ хъæстæ минкъий ку ’сресидæ, уæд
мæнæй е хъæбæрдæр нæтидæ. Нур ба мæн цард ма фехæла,
зæгъгæ, æхе кæми æма ци хузи фесафта уой дæр нæ зонуп. Эхх!
нур ма мин’рæстæг ку уайдæ, уæд мадæ куд дæргæ ’й, уой бæргæ
базонинæ, фал... Æ цæсгом райгон кодта, æ хуссæни æхе раргъ-
увта ма загъта:
— Мадæй æ уод ка хестæр кæпуй, уомæн фонси хæццæ цæр-
гæ ’й, уони дæр, сæхебæл ку фæххуæцунцæ, уæд сæ мадæ нæбал
фæгъгъæуй. Фæсевæдæн балæдæрун кæнæ, зæгъгæ, уарзетæ уæ
хъиамæтгун маддæлти, е ба мæн фæсмони ма бафтуйайтæ.
Ци ма рацудайдæ, уæдта Дрис æ Хуцауи ихæс бафиста. Хæ-
нæзи адæм æй æгъдауæй байвардтонцæ.
Амундмæ гæсгæ рацудæй Гурдзийæй Хæнæзæмæ Кендзей
гурдзиаг лæг, фал рахъæрттæй æ мæлæти бони. Æхе нæ байа-
мудта, фал устур æгъдау зианæн равардта (æхе рахудта фиди
лимæн).
Мадæ Дриси бæргутæ базудта, фал æ бон ци адтæй. Е
’мбалæн райарфæ кодта æма загъта:
— Хуцауæн табу, æ фидæ ’й барæвдаудзæнæй. Æхенимæр
ба расагъæс кодта:
154

— Зæвци фудæй фссавдæй, фам сæмæ æз дæр кæди-майдй
ба тагъд бахъæртинæ.
Цудæнцæ рæстæгутæ, берæ хортæ æма мæйтæ искастæнцæ.
Къæрæугомæй’ Ирæфбæл берæ дон раевгъудæй Хæпæзи бунтп.
Кендзейæн дæр æ фурт Османæн берæ сувæллæнттæ йсæн-
тæстæй æма тумугъ бийнонтæй цардæнцæ, æ сæри сау æрдо
нæбал адтæй; Рæсугъд гурведауцæ, кизгæй лæхъуæнтæ ке фудæй
мардæнцæ, киндзæй ба лæгтæ дæнцæн ке дардтонцæ, еци сил-
гоймаг нур губур æма дзæндæл цæун райдæдта.
Еу бон кæми адтæй, уоми æ лæгмæ дзоруй:
— Æз берæ мæгури бæнттæ бавзурстон. Мæ фæстаг цард
ба дæу фæрци рæсугъд рарвистон, ме’зæди хай разиндтæ, фал
ма мæмæ еу курдиадæ ес дæумæ.
— Дзорæ.
— Мæ фуртæн мин устур æгъдау Хæнæзи равардтай, Хуцау
дин хуæрзтæ ракæпæд, лимæнæй фæццардан, нур ба дууемæй
дæр цирти билæбæл æрлæудтан ма мæ фæндуй мæ лæг æма
фуртбæл къох байвæрун.
— Идардбæл ци зелис, æз дæр фиццаг нивæй нивæ не ’ссерд-
тон, дæу фæрци ба адæми æхсæн рæсугъдæй бацардтæн, тæккæ
исон цæуæн, ести нæ къох кунæг æй.
Осмæн дæр загъта:
— Æз дæр ме ’пæзонгæ æнсувæрбæл мæ къох байвæрдзæн.
Кендзе æ цæститæ цийнæй дони разилдта, ’ма загъта:
— 0, о, мæ зæрдæ, е дæр дин нарти кæнти фæткæй ракордзæй
хуарздзийнæдтæ, æ цирти дор байгъæлдзæг уодзæй.
Дуккаг бон рабадтæицæ æртемæй дæр бæхтæбæл. Райстон-
цæ хайуантæбæл ниуæзтæ æма инсад. Сæ разæй ракодтонцæ
устур æссон гал æма сæ над радардтонцæ æфцæгбæл Хæнæзæ-
мæ. Цæйбæрцæ фæццудайуонцæ, уæдта еу рæфти бахъæрттæн-
цæ Хæнæзгæропмæ. Бадтæй тъæиæн хæрæмегъæ, куд фæззæгъ-
унцæ, цæсти æнгулдзæ ку фæццавдадтайдæ уæд æй нæ фæууид-
тайсæ.
Силгоймаг дзоруй:
— Тæрсгæ ма кæнетæ, ами æз мæ цæстисугæй ци дор нæ них-
снадтон, уæхæи нæбал байзадæй. Дзоретæ мæ фæсте. Куд
адтæй, уой устур Хуцау базонæд, фал æрлæудтæнцæ Омари
дуæрттæмæ. Кендзе æ бæх февардта Осмæнмæ æма бараст
кодта тургъи.
* * *
Еу синхаг лæг æхе æрбайста иуазгутæмæ æма загъта:
— Бахатир кæнетæ Хуцауи иуазгутæ, е буни хæдзарæ ’й.
155

Ма ’ймæ цæуи не ’игъезуй. Мæхе тургъæмæ — еблагъуæ.
Иуазæг лæг æрдæг гурдзиагау, æрдæг дигоронау дзурд-
тæй балæдæрун кодта гъуддаг. ’
Лæгæп æ зæрдæ рахъурмæ ’й, нецибал исдзорун бафæразта,
æма æхе разилдта, æма сæ хæдзарæмæ кæунгъæлæсæй бацу-
дæй. Æфснйнæ имæ дзоруй:
— Ци кæнис, дæ цæститæ ку ннссурх æнцæ?
— Мæнæ ци Кендзей хабар фæккæнунцæ, е мæрдтæй æрбаз-
дагъдæй, — æрæгиау загъта лæг. — Ба’ймæ кæсетæ. Æма лæг
гъæубæл хабар райгъусун кодта.
Тургъæ хъамилæй сау гъæди хузæн адтæй. Силгоймаг, ар-
сау æмпурсгæ бацудæй æ хæдзарæмæ, де’знаг хуæздæр уавæр-
тæ ку нæ фæууинидæ. Æдзæрæг хæдзарæп æ фулдæр ииккал-
дæй. Киндзи ци уатмæ æрцудæй, уоми ма еу къум æгас адтæй
æма уордæмæ бацудæй. Æ киидздзои пъолци ауигъдæй бауид-
та, мæхе ибæл райауиндзон, зæгъгæ’й, æ хъæбеси ракодта, фал
пиххотхæ ’й æма фæппурх æй. Æхуæдæг зæихæбæл фæхъхъан
æй. Æхе раргъувта æма зæнхæбæл тъæпæн бадгæй байагайдта
гъарæнгæ кæнуп. Æ сæргъи æрлæудтæнцæ синхаг силгоймæгтæ
æма сæ пæ балæдæрдтæй. Синхонти зæрдитæ æ тæрегъæдмæ
тонунмæ æрцудæнцæ. Æрæгиау ип еу дууæ кæстæр силгойма-
ги æ цæнгтæбæл ниххуæстæнцæ, æ къæхтæбæл æй æрлæуун
кодтонцæ ’ма си ракурдтонцæ.
— Дæ кари силгоймаг дæ æма дæхе ку нæбал хуæрисæ.
Гъо, зæгъгæ, загъта:
— Сугъзæринттæ фсстетæ, абопæй фæстæмæ æз сумахмæ
игъосун. Æ цæстæ сæбæл радардта, фал си неке бафæсмардта.
Зæрдиуагæй син фæхъхъуритæ кодта. Цума æ зæрдæ дæр пæ
ристæй, уотæ силгоймæгти хæццæ тургъæмæ рацудæй. Тургъи ’й
гъæуи адæм хизтоицæ ’ма ин ратæфирфæс кодтонцæ. Разипд-
тæй ма дууæ хестæр лæги, кæцити бафæсмардта. Фæццийнитæ
кодтонцæ, рагон къубæрттæ дони ниффæлдадтопцæ. Изæрæй сæ
алкедæр сæхемæ худта, фал Кендзе загъта:
— Сумах кæстæртæ айтæ ’ма устур хатир корун. Мæнæ биц-
цеуи хонетæ. Мæн ба ма фæстаг хатт фæндуп, киндзи ци къум-
мæ æрцудтæн, уоми бахсæвеуат кæнун мæнæ ме ’мбали хæццæ.
Сипхæнттæ син хуссæнтæ æрбадавтонцæ æма се ’хсæвæ уоми
рарвистонцæ. Æхсæвæ, Кендзей цæститæбæл бæргæ гъазта
Омар, фал...
Сæумæ кæстæртæ æгъдау, исрæвдзæ кодтонцæ, гъæу дæр
•фенхус кодтонцæ ’ма ке некæд фæууиндæ ’й уæхæи хист искод-
тоицæ.
156

Æртиккаг бон адæм æрæмбурд æнцæ иуазгути рафæнда-
раст кæнунмæ ма Кендзе загъта:
— Мæнæн Хæнæзи адæм, уæдта хæнæзон дортæ дæр устур
уарзон æнцæ. Уæ хъиамæттæ уин мæн бæсти устур Хуцау ба-
федæд. Æхе рахатта Хæнæзи ковæидонæмæ ’ма загъта: «0,
Олисати коид ковæндонæ, Хæнæзи - Уацелла. Табу дин уæд,
алли анз дæр дии ци адæм ковуй, уонæн ма мæн номæй дæр
берæ æнхустæ бакæнæ, мæп бийнонтæ дæр Гурдзимæ ма фе-
ронх кæнæ.
Уотемæй иуазгутæ Хæпæзи адæмæн фæстаг хатт хуæрзбон
загътонцæ æма сæ над радардтонцæ Гурдзимæ.
Кендзе ма цалдæр хатти фæстæмæ бæргæ ракæсидæ, фал æ
уарзои Омар æма Дрис æ фæсте пæ ракастæнцæ...
Баевгъудæй Мæцутæй, Хæнæзи зæпхитæ ку нæбал зиндтæп-
цæ% уæд бæхи идопæ исуагъта, æ къохтæй саргъи къохбæл них-
хуæстæй, нимпулдæй, æ уонтæ кæрæдзебæл бамбæлунмæ гъав-
топцæ ’ма сагъæси бацудæй: фиццаг уарзон зæрдæй куд зин
расорæн æй.
— Охх! Нур мæ Устур Хуцау ку фæрсидæ ци корис мæнæй
зæгъгæ, уæд... ракоринæ: «Уодæгасæй мæ байвæретæ Омари
æстгути фарсмæ». Идарддæр загъта æхецæн:
— Дуйнейтæбæл хуæздæр-хуæздæр, хъазардæр, рæсугъддæр,
игъæлдзæгдæр, уарзондæр æй райгурæн бæстæ, еугур зинти-
зипдæр ба уой ниууадзун, цума æнæмадæ сувæллон уадзис,
уоййау. Æ цæстисугтæй бæхи барцæ ницъцъифæ кодта.
Гурдзиаг зупдгин лæг адтæй, е ’нкъард ин лæдæрдтæй, фал
ибæл æ зæрдæ нæ худтæй. Æ тухсунмæ æхе зæрдæ исхъурмæ’й.
Æ бæх батардта Кепдзей бæхи фарсмæ ма’й æхе бæхмæ æр-
байста, æ гъæбеси ’й нимæтбæл æрбадуп кодта ма ин фæлмæн
загъта:
— Дæхе мабал тухсун кæнæ. Хуцау ци зæгъа, уобæл арази.
Рæхги пе’мбæлтти хæццæ цуппаремæй дæр дзепети цъæх зæл-
дæбæл зардзинан æма кафДзипан. Силгоймаг ходæзмолæ каст
искодта æ цæнгтæ ип æ хъурбæл æртухта ма загъта:
— 0, о мæгури зæрдæ фунтæй хъал.
Уотемæй Къæрæугоми æфцæгбæл Гурдзистонмæ ниффардæг
æнцæ.
157

КÆСТÆРТИ СФÆЛДИСТАДÆ
Нæ журнаали фæрстæбæл рагæй гъавæн бунат радтунмæ ди-
горонау ка финсуй, еци æвзонг скъоладзаутæн. Фæндуй нæ уо-
ни тæссонд æма æвзонг, талати хузæн тасагæ, зæрдитæ еу мин-
къий естæмæй барохс кæнун, нифс си бауадзун æма баразæн-
гард кæнун финсæги зин æма (нæ тæрсун еци загъдæй) æнæ-
боз хъиамæтмæ.
Ацибон нæ журнали иуазæг æй Езети Ирмæ. Æвæццæгæн, е
æхуæдæг бафсæрми кодта е’мдзæвгитæ редакцимæ æрбахæс-
сун, æма сæ кæмæйдæр æрбарвиста. Æма Ирми номæй иннæ
æвзонг автортæмæ дæр дзорæн: табуафси, кæд уи еске финсуй
æмдзæвгитæ, радзурдтæ æма æнд., уæд æфсæрми ма кæнетæ.
Над уин *сс журнал «Ирæфи» редакцимæ. Мах бон ба цæмæй
уа, уомæй уин не’нхуси хай кæндзинан.
Езети кизгæн æ фиццаг æмдзæвгæ еу минкъий балигъзитæ
кодтан техникон æгъдауæй, иннети ба уадзæн æнæвнæлдæй. Ке
зæгъун æй гъæуй, æхебæл ма æй берæ косун гъæудзæнæй, цæ-
мæй си æцæг финсæг рауайа, æма ин уой ба нæ зæрдæ зæгъуй.
Фал имæ нур дæр ес хуарз æма арф гъудитæ ,æнкъарæнтæ.
Ирмæ, ма фæззийнадæ кæнæ поэзий бæрзæндтæмæ исхезун-
мæ.
СКЪОДТАТИ Эльбрус.
158

ллллллллллллллллллллллллллллллллллаллллллллллллллллл Р ^ р Т Ы И
Зин нæдтæбæл фæццудтæн,
Исхилдтæн сæрмæ куддæр,
Фалæ нур ба кæми дæн?
— Нарæг хедбæл нæ киудтæн.
Ци ма зæгъон рист зæрдæн,
Нæбал æй евстаг мæгур,
Бæстæ — идзаг дзæгъæлæй,
«Исæфæн, фæдес» — нæ дзурд.
Гасрр, æдта, не’студ адæм,
Ку иекебал ул ес нур,
Ниллæгсæртæй ку бадæн,
Æнæхумæ’й нæ будур.
Нæ хестæртæн нур се’мбес
Уобæл кæнунцæ фуд дес,
Фал сæхуæдтæ хаттæй-хатт
Нæ фæуунцæ еугур раст.
Бæхбæл ку нæ уа цæфхатт, —
Фæррссуй æ къпх æваст.
Лæг ку нæ уа æфсэр^дзест, —
Искæиуй адæмæн м-дст.
• * * *
А зæнхæбæл рæстдзиннадæн
Кадзгр æма цидæр ес,
Уони рæзти æвæсмардæй
Рацудæй дæ царди ’мбес.
Нæ базудтай зæрди ресун.
Адтæй уæд дæ уод æфсес,
Дæ бон адтæй цардæй есун, —
Ци ес æма ци нæййес.
Адтæн дин кæддæр æмбæлттæ, —
Раеуварс ди æй се’мбес.
Фехалдтай син сæ фæндæнттæ,
159

Æрбайгъустæй сæ фæдсс.
Адæми гъæр файйигъосгæй,
Некæмæн фæддæ æнхус.
Хоиунцæ дæ еунæг номæй,
Еци ном ба дин — «лæгъуз».
* * *
Æрттевунцæ мæ фалдзоси, —
Æстъалутæмæ кæсун.
Æрттевуицæ мæ фалдзоси,
Нæ фæндуй уони лæуун.
Уæ, дессаг æрзон цæрæгой,
Дæ сæрмæ нæ нæ хæссис.
Зонæн дин дæ рæсугъди кой,
Махмæ’рцæунæй тæрсис.
Нивондгонд дин æй Хуцауæп
Арвæй зæнхæмæ кæсун.
Я*з мæйрохси рафецаун,
Дæубæл заргутæ финсун.
* • •
Дигори номдзуддæр адæм,
Ци фæцайтæ нур сумах?
Ку на’дтæй æмбал уæ кадæн,
Уæ коймæ лæудтæнцæ сах.
Чур ку сЬесавдæй нæ бæстæ
Рацудæй ибæл фудæнх
^эхъан æнцæ стур бæлæстæ
Думгæ рацудæй уæрæх.
Кæстæр-хестæр нæбал ’взарæн,
Нæбал нæмæ ес æгъдау.
Кæрæдзей æнæвгъау марæн,
Кæлуй цæстисуг донау.
* * *
Царди ку фæллæдæргæ дæн,
Уæд мин зæгъидæ хестæр:
Федæни устур нæдтæбæл
Макæд фæууо ду дзæгъæл.
Дæ хуарз, дони къосау,
Макæд фæккæнæ цъæхуæл.
Дæ куст ци уа, уон бакæнæ,
160

Маке кæнæ фудæнгъæл.
Зæран макæмæн æрхæссæ,
Маци бакæнæ фудæй,
Хъал ма уо æхцайæй —
Фал зундæй.
Дæ ездон цуд, нидæн дзурд,
М?дбилта худт, уæзззу з^нд.
Макæд исдзэрæ фæстæмæ
Кæстæрмæ уа, — хестæргсæ,
Сæ рæдуд балæдæрунмæ
Уодзæнæй рæстæг нурма.
Дæхецæн кадæ искæнæ,
Муггагæи скæнæ стур ном,
Арази ди уодзæнæнцæ
Хонхи æгас Уæллагком.
"•;
11 ИрафЯз 2 161

ÆВЗОНГ ТАЛА
Æрæги мæ къохмæ æрбаф-
тудæй Хайманти Антонини фин-
стити тетрад. Сувæллони къо-
хæй фиист æмдзæвгитæ. Цæуй
ибæл æдеугурæй 12 анзи. Ахур
кæнуй Стур-Дигори скъолай.
0, фал, зæгъун, етæ æнцæ су-
вæллон кизги къохæй рацæугæ
рæнгъитæ, æ зæрди ци сагъæс-
тæ исæвзуруй, æ алливарс ци
уинуй, еци гъуддæгутæ æма
паутæбæл финст рæнгъитæ. Ке
зæгъун æй гъæуй, нурма етæ
æцæг поэзийæй идардгомау æн-
цæ. Уæдта еци кари сувæлло-
нæй нæ бон поэзий æнхæст
дзийнадæ бадомун дæр нæ’й.
Фал ин æ финститæй еу цал-
дæр ба мухур кæнæн устур зæрдæхцæуæндзийнади хæццæ. Дзæ-
бæх æма æнæнезæй байрæзæд, æхе æцæг фæидаг куд иссера цар-
ди, сфæлдистади, еци амонд æй уæд. Аци æмдзæвгитæ ин сæдæ-
гай тухгиндæр рæнгъити райдайæн фæууæнтæ.
КОЛИТИ ВИТАЛИ.
162

^\ЛЛЛЛАЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛ/\ЛЛЛЛЛЛЛЛАЛ^^ X А Й /VIА Н ТГ И АНТОНИНÆ
УАЛДЗÆГ
Уллдзæг ралæудтæй цæттæй,
Хуми рæстæг æрхъæрттæй.
Цъеутæ бæлæстæй зарунцæ,
Адæм кустмæ фæууайунцæ.
Ку фæцæй и мет дæр тад,
Æнцæ хуæнхтæ хуæрзæхснад.
Хор дæр рацæуй бæрзондæй,
Берæгъ нæ нзуй æстонгæй,
Фусти дзогæй е хебари
Æ фур æстонг нæбал маруй.
ХЕЛАГÆ
Ку фæууинуи æз хелагæ,
Уæд |мæ сæр фæуун зелагæ.
Сæумæраги ба хумæмæ
Ку цудтæн æз æхсæдунмæ.
Мæ над-над цудтæн цæрдæг,
Æрдзæ уингæй игъæлдзæг,
Мæ къæхти буни ниллæг
Æз рауидтон уæд бурæг.
Фæттарсттæн си кæд хъæбæр,
Нæ никкодтон уæддæр гъæр,
Нæ синхонтæи сæ лæхъуæн,
Базудтон: ке нæ’й сæргъæн,
Нæ синхон мæ фæууидта,
Ке си фæттарсттæн зудта.
Нæ’й никкодта маргæ дæр,
Нæ ин фесафта æ сæр.
Цæмæ’й марон нур цума,
Е дæр уадзæ, ’ма цæра
Кæд цийфæндуй бурæг æй,—
Беретау нин æзнаг нæ’й.
163

МЛЛИТИ ГЕУÆРГИИÆН
Цæрæд æносмæ дæ рохс ном,
Уой нæ феронх уодзæй нæ ком,
Уодзæй æносмæ дин кадæ,
Дæу берæ уарзунцæ адæм.
О, дæу хузæнттæ ма нæ коми
Бæргæ ку уидæ нæ Дигоря,
Уæд игъæлдзæг уидæ нæ бæстæ,
Ходгæ хорау, ирд æррæстæ.
Дæ уод лæвардтай æнæвгъау,
Дæ финстмæ пе’рхæсдзинаи фау.
Кæсгæй дæ финст лæгæн æ зæрди
Уайтагъд фæззиннуй устур фæндæ.
Ду дæр райгурдтæ нæ Дигори,
Ами фæууидтай фиццаг хори,
Ами фæууидтай рæсугъд æрдзæ,
Дæ ном нæ зæрдити цæрдзæй.
:®1

АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ — ÆВЕДУЙГÆ
САУÆДОНÆ
БАЦЕУ-БАЦЕУТÆ
1. Талинги уинуй, рохси ба нæ.
2. Цуппар лæхъуæни хирхæй фадунцæ, сæ
хæлхъæ ба еу рауæнмæ цæуй.
3. Н&рти уацамонгæбæл сæдæ хæдони.
4. Еу лæгæн — дууадæс фурти.
5. Нæ зæнхæбæл лæуунцæ, нæ ба арвбæл,
сæхуæдтæ æнцæ пайда.
6. Æфсæн галæн — бæмпæг къæдзелæ.
7. Сæдæ æнсувæремæн еунæг ронæ.
8. Дони цæруй, сори ба мæлуй.
9. Сурх æй, адгин æн, æ курæт цъæх æй
кæрдæгхуз хъæдавæй.
10. Тумбул æй, сурх цæстæ, бæрзондæй
ниллæгмæ фæлгæсуй.
11. Дууæ æнсувæремæн кезу ес: еу уал-
дзæг косуй, иннæ — зумæг.
12. Дууæ сæри, æхсæз къахи, еу къæдзе-
лæ, цуппар къахебæл цæунцæ.
13. Дзабуртæ зинги конд æнцæ, еу хатт саэ
ку искæнуй, уæд сæ нæбал раласуй.
14. Кедæр рагъи бадуй, æ рагъи ба уаргъ
хæссуи.
15. Радаргъ æй халæ, тохæн ба ин нæййес.
16. Баба æ уорс курæт тургъи райтудта.
17.' Æ уæлиндзæбæл мет æруардта, æ ку-
ройнæ ниббадтæй, нур æ цæгиндзæ ис-
тæссонд æй.
18. Цæуй, цæуй, æхуæдæгга еу рауæн лæу-
уй. ’
19. Кæрдæг — е’халæг, дор ■— æ авинсæг.
20. Æртæ лæгебæл — еунæг ходæ.
21. Нæ минкъи мæсуг — рæнгъæ даст.
22. Нæ минкъи медæггойнæ — æнæ дуар.
23. Тар адаги — уорс уæлитæ.
24. Даддзий рази уæриккæ кафуй.
25. Даргъ лæгбæл — цубур ронæ.
26. Тар гъæдæ, тъæбар-тъубур, хиртт-
хиртт, цъæм-цъæм.
27. Арми цæуй, уæрми — нæ.
28. Гал скъæтмæ фæццæйхизтæй æма æ
къæдзелæ æндæбилæ райзадæй.
Идарддæр.
165

29. Карк дæлзæнхæ таунæг уадзуй.
30. Уорс дæн, фал цагъд нæ дæн, къæдзе-
лæ мнн ес, фал мистæ нæ дæн.
31. Нæ минкъи мæсуг хъуæцæ кæнуй.
32. Æ сæрæй сæ скъудтонцæ, æ буни сæ
æвардтонцæ.
33. Не схъæл теуа саумæрхуар.
34. Сау тауйнаг — уорс хумгонди, тауйнаг
ба тауæги хæццæ дзоруй.
35. Нæдæр хор æй, нæдæр стъалу, уоте-
мæй тæмæнтæ калуй.
36. Æхсæвæ ревæд — бонæ идзаг.
37. Накæ кæнуй бæрзонд цьæх арвбæл,
Идæрдти ирд цæстæй кæсуй, цард нæй-
йес æнæ уомæй зæнхæбæл, цæстæ’ймæ
кæсун нæ фæразуй.
38. Еу мæ сæр, мæ сæр кæнуй, иннæ ба —
мæ астæу, мæ астæу.
39. Бæласæ нæй, уотемæй ба сифгун æй,
хæдонæ нæ’й, уотемæй ба худ æй.
40. Мæимæ ес цуппар фуси: сае еу мин еу
афони ледзуй, иннæ иннæ афони гъузуй
— фæххуæст сæбæл иæййес.
41. Хъуæцæ нæй, мегъæ дæр нæй сæри
магъз талингæ кæнуй уотемæй.
42. Нæ уæлхæдзарæ гъур-гъур арс.
43. Æнæ фæрæтæй, æнæ гъæдæрмæгæй
хед аразæгæй.
44. Минкъий агæ — фидæйдзаг.
45. Цъæх нæуæбæл фусти дзогæ’ ниппур-
хæй, сæ астæу борæ нæлфус æрфæзæй.
46. Алкæд цъимарай кæуй, цæугæ ба си
ефстагмæ кæнуй.
47. Сахат нæй, нæ фæууй, æхуæдæг ба
къурцц-къурцц кæнуй.
48. Къотæрæй фæззиндтæй, дзиппæмæ низ-
зилдæй куронвидти астæу февзурстæй.
49. Тунæ тæнæг уафуй, хизæ рæсугъд да-
руй, магоса ба æ лимæн.
50. Цъеу нæй, фал тæхуй сирд нæй, уæд-
дæр неуй.
51. Æнæ ресгæй, æнæнкъардæй адæймаги
кæунти бакæнуй.
52. Сурх æй, адгин æй, æ курæт ба цъæх; æй.
53. Тургъи хонх фæууй, хæдзари дон фес-
туй.
54. Боцикъа сугъзæринæ æма æвзестæй ид-
заг, ку æй байгон кæнай, уæд æй нæбал
нихгæндзæиæ.
55. Хæдзарæй губунгинæй рацæуй, фæстæ-
мæ е ку’рбаздæхуй, листæг къуæцæлау
фестуй, æнкъардæй æ цæстисугтæ калуй.
56. Алдæ-булдæ булдассæ, булдассæ’ма
цæмассæ. Арси гага цумгæйдзаг.
.166

57. Дууæ æнсувæри æмвæрстæ цæунцæ,
кæрæдзей ба некæд уинунцæ.
58. Уалдзæг дзагъæлттæ кæнуй, фæззæг
дæлгæнттæ фæууй.
59. Æцæхъинццæй цæуй, фæллад ба нæ зо-
нуй.
60. Алке хæдзари дæр æй, хабар хæссуй
алкæцæй.
61. Еске фид ку фæххуæруй, уæд æ дæндаг
фæссæттуй.
1. (Уг)
2. (думæггæгутæ)
3. (къабуска)
4.(анз)
5. (мегътæ)
6. (судзинæ’ма халæ)
7. (курес’)
8. (кæсалгæ)
9. (харбуз)
10. (бали)
11. (уæрдун æма цонæгъ)
12. (бæхбадæг бæхбæл)
13. (цæфхæдтæ) ’
14. (саргъ)
15. (над)
16. (мет)
17. (зæронд адæймаг)
18. (авдæнæ)
19. (цæвæг)
20. (æртикъахуг фингæ)
21. (нартихуари æфсерæ)
22. (айкæ)
23. (гъæлæс æма дæндæгутæ)
24. (æлхуйнæ)
25. (донбæл — хед)
26. (сæр, цæститæ, гъæлæс)
27. (изæлу)
28. (кæрдту)
29. (картоф) ’’
30. (болгæ)
31. (лолæ)
32. (æхсинæнтæ)
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
(бæласæ)
(киунугæ)
(электрон цирагъ)
(дзабуртæ)
(хор)
(цæгиндзæ’ма комгъæдæ)
(киунугæ)
(анзи æфæнттæ)
(дин)
(фæндур)
(ех)
(æнгурстауæн)
(мæйæ)
(хæпюæ)
(зæрдæ)
(æхсæрæ)
(хæлаур)
(хуæдтæхæг)
(гъæдиндзæ)
(харбуз)
(ех)
(айкæ)
(зонтик)
(куройнæ)
(цæститæ)
(кæрдæг)
(сахат)
(радио)
(хирхæ)
Æрæмбурд сæ кодта Тæуасити
Фацбай.
167

ПУБЛИЦИСТИКÆ
УОРСÆЙ «САУ» ЗÆГЪГУТÆН
Мухури ка рацудæй, еци «Проект Закона
об языках народов СОССР» — хъæбæр ахсги-
аг фарстабæл нимад æрцудæй нæ адæммæ.
Тухгин карз дзубанди рауадæй, аци рæнгъи-
тæ ка финсуй, е Закъони проектмæ ци альтер-
нативон вариаит бахаста, уой фæдбæл. Еци
вариантмæ гæсгæ уруссаг æма ирон æвзæгти
æмсæр гъæуама паддзахадон æвзагбæл иæ
республики нимад æрцæуа дигорои æвзаг дæр.
Нæ адæми дууæ авзаги æмбарæ уонцæ,
уотæ ка зæгъуй, етæ берæ’нцæ; берæ’нцæ, уой
нихмæ ка лæууй, етæ дæр.
Цæгат Иристони мухури оргæнти ци карз
тох рауадæй фæйнæхузи гъудит&бæл хуæст
адæми ’хсæн, уоми зæрдерисæй архайуй Гур-
дзий Наукити Академнй иуонг-уацхæссæг, по-
эт Джусойти Нафи.
Аци фарстай туххæн е дууæ устур уаци
рауагъта газеттæ «Северная Осетия» (1992
анзи, июли мæйи 14 бони) æма «Фыдыбæ-
стæ»-и 9-аг номери. Еци уацти бæрæг æй ав-
тори дæсни къохи цæф, æхе æвдесуй арæхст-
гуп полемистæй. Æ нихмæлæугути къуарæн
дæдтуй æгъатир дзуæппитæ, ннкки ба ма сæ
еу минкъий фæккеугæ ку райахæссуй, уæд.
Фал фулдæр хатт ба (рагацау æй зæгъун)
æхуæдæг æндæр æрдæмæ рахезуй æма арæх
æ гъуди федарæйравдесуни туххæы пайда кæ-
нуй, зæрдæцъæх кæмæй фæцан 70, анзи
дæргъи, еци ехсуд доктринитæй.
-168

Ци уацти кой кæнæи —-«Если ие лукавить!» æма «Иужная яс-
ность позиции...» — зæгъгæ, уони ку ниллæмарæн, уæд си æр-
æртæсдзæнæй мæиæ ауæхæн гъудитæ: 1) дуйнебæл нæййес ду-
уææвзагон адæм: 2) кæд нæ адæм еу æй, уæд дигорои æвзагæн
литературон уæн нæййес; 3) литературон æвзаг æма литерату-
ри æвзаг еухузи лæдæруп нæ гъæуй; 4) æвзаг æй Хуцауи ис-
конд пæ, фал адæми исконд.
Цæмæй имæ фæстæмæ мабал æздæхæп, уой туххæн бал
дзуапп радтæн 4-аг гъудийæн. Куд атеист, уотæ, гъай-гъайдæр,»
Джусойти Нафий барæ ес равдесунæй æ материалистоп цæстин-
гас дуйнемæ. Фал ма ес адæймаги фæззинди туххæн æндæрхузи
гъуди, Библийи гъуди дæр: «Фиццаг адтæй Дзурд, æма Дзурд
адтæй Хуцаумæ, æма Дзурд адтæй Хуцау» (Иоанн) 1,1).
Мæнмæ гæсгæ,Нафи куд кæрзлух хатдзæгтæ кæнуп аци
æпосоп фарстай, е бунати нæ’й. Нафий статьябæл дзоргæй мæн
фæндуй равдесуи, сæ еумæйаг апологетикæ æма агрессивон ра-
хастмæ ци цæстæнгас дарун, уой дæр, уомæп æма полемнки
дæсниадæ берæ уæхæн дæнцæгтæ зонуй, æма буцæуи медæгæ
ци гъудитæ æма хатдзæгтæ загъд æрцæуй, уомæй арæх иссæй-
рагдæр уй, ци хузи, ци æгъдаубæл загъд фæуунцæ, е.
«Если не лукавить» æма «Нужна ясность позиции...» кæсгæй,
зин балæдæрæн нæ ’й, сæ автор æ маст куд архайуй туххæйти
уорамунбæл. Æма римæхсунбæл. Фал ип æнхæст ба не ’нтæ-
суп. Малити Батраз газет «Рæстдзинади» уотæ ке загъта, æма
дигорæнтти фиддæлтæмæ рагон дзамани сæхе финсунадæ ад-
тæй, зæгъгæ, уой туххæн æй Нафи, куд фæззæгъунцæ, куйти
хуæруйпаг бакодта—къумух, уæдта’й (дæлгоммæ дзурдæй) гъæд-
даг дæр рахудта. Гæр, Нафи фиццаг хатт фегъуста еци гъуди-
тæ, æви зундгонд профессор 1\ Ф. Турчанинови киунугæ «Древ-
ние и средневековые памятники осетинского письма и языка»
(рауагъдадæ «Ир», 1990 анз) дæр некæд бакастæй? Дзурд дæр
ибæл нæййес —- зундгонд ахургонди еугур куститæн æмхузæн
аргъ кæнун нæ гъæуй, ’ма уой туххæн академик Исати Мæхæ-
мæт, аци киунугæн ци раздзурд ниффинста, уоми ип еуæрди-
гæй æ бундорон наукон рæвзæрститæн устур аргъ кæнуй, ин-
нердигæй ба æ гурусхæ дæр нæ пимæхсуй: «В. И. Абаев проя-
вит настороженное отношение ко многим идеям Г. Ф. Турчани-
нова, работающего обычно на скудном языковом материале и
старающегося в то же время выдвигать чрезвычайпо далеко
идущие гнпотезы». ’Ма кæд Нафи арази нæ’й, рагон æности
^ дигороп æвзагбæл сæрмагонд финсунадæ ке адтæй, еци гъуддаг-
бæл, уæд æй лæборун гъæуй Батразмæ нæ, фал еци гъудитæ
ка дзоруй, сци паукоп косгутæмæ, цубурдзурдæй, æ тухæ бав-
зарæд «æхе уæзи» (спортпвоп æвзагæй дзоргæй).
169

Æз, гъай-гъай, федар наукои бундор кæмæн нæййес, уæхæн
загъдтæлтæ кæмæй исхауй, уони сæрбæл дзорæг иæ дæн. Ири-
стони алли дуккаг лæг дæр æхе специалист хонуй æ мадтæлон
æвзагмæ. Æ рæстæги, еци хуæцгæ нези туххæн Абайти Васо
мæстгупæй загъта: иранистики скъола нæ рацæугæй, дуйней
адæми мард æма æгас æвзæгтæн неци зонгæй, лингвистикæ ци’й,
уомæн æгириддæр нецй лæдæргæй, беретæ сæхе æвзагзонунади
архайгутæбæл нимайунцæ æрмæстдæр уой туххæн, æма ирæнт-
тæ-дигорæнттæ ке ’нцæ. Еци логикæбæл хуæст ку уæн, уæд ху-
æздæр ихтиологтæбæл нимайун гъæуй кæсæлгитæн сæхе!
Ипнетæн минкъий рæдуд æма нæзонупдзийнадæ ка нæ хатир
кæнуй, еци Нафи, гъулæггагæн, æхуæдæг, арæх бахауй диле-
тантизми уацари. Ирон æма дигорон (æхе з’агъдау: «ирских и
дигорского племени») лексикон хецæндзийнæдтæбæл дзоргæй, е
дæр пайда кæнуй «хумæтæг историкон-лингвистон къумухдзий-
надæ» ка ’вдесуй, уой «арифметикæй». Дигорон æма ирон æв-
зæгти лексикон хецæндзийнæдтæ Нафи банимадта ’ма ин рауа-
дæпцæ æдеугурæй... 1 процент! Ами Батрази 9 мин дзурди æма
Нафий еу процент æнцæ еухузи «фæззиндтитæ», неци барæ да-
рунцæ наукæмæ, уомæн æма æвзагзонгутæй æхемæ нури уæнгæ
некема райста дууæ диалектей .æхсæн лексикон хецæндзийнæд-
тæ арифметикон æгъдауæй исбæрæг кæнуни ихæс.
Уотемæйти ба Нафи æ уац «Если не лукавить»-и хъæбæр
раст зæгъуй, гъома, дан, хе æвзаг дæр, цæмæй хуарз зонай, уой
туххæн æй ахур кæнун гъæуй еугур царди дæргъци. Гурусхаг
нæ ’й, — курдиатгун поэт æма ахургонд Джусойти Нафи хуарз
зонуй ирон æвзаг. Фал, æргом дзурди къæм нæййес, дигорон æв-
заг ба уойбæрцæбæл пæ зонуй, цæмæй ии наукон бундорбæл
анализтæ кæна.
Еске дигорон æвзагмæ уарзоидзийнадæ ку бавдесуй, сæру-
стур си ку фæууй æма ’йбæл дес ку фæккæнуй, уæд Нафийæн æ
фæрстæ фур мæстæй тонгæ фæккæнунцæ. Раздæрй Советон Цæ-
деси адæмæй æхе ’взаг тæккæ рæсугъддæр æма рагондæртæй
еуебæл ка нæма банимадта, уæхæнттæ нæбал байзадæй. Фал
некема зæрди æрæфтудæй уæхæн патриотти æфхуæрун — е,
уой хузæн æй, æма лæги ку бафхуæрай, æхе мадæ иннети мад-
тæлтæй хуæздæр ке ’нгъæлуй, уой туххæп. Цума Нафи æ мад-
тæлон æвзаг ба нæ устур æма бæрзонд кæнуй? Æ уарзон æвзаги
туххæн ку фæффинсуй æмдзæвгитæ, поозæй, публицистикæй,
уæд фæппайда кæнуй, — «дикарское бахвальство» ка ’вдесуй,
уони æстудтитæй дессагдæр эпитеттæ æма рабарститæй. Фал
ибæл уой туххæн пеке зæрдæ ходуй. Е кæсгутæн (гъай-гъайдæр,
дигорæнттæн дæр) æхцæуæн æй. Мæ зæрдæбæл æрлæудтæнцæ
ахургæпæг Бясти С.-и раст æма курухон дзурдтæ. Уагъд æр-
170

цудæнцæ газет «СО»-й фæрстæбæл 1992 анзи августи мæйи
21-аг бопи: «Обсуждепие проекта Закона о языках народов
СОССР на страницах газет «СО» и «Растдзинад» отражает
уровень как наших знапий истории своего народа, так и ком-
петентности авторов в лингвистике. Но это еще не все. Оно
является еще и показателем наличия более высоких материй,
чем сумма неких научных знаний: человечности, порядочности,
терпимости, мудрости и.. мужества».
Зин балæдæрæн æй, Джусой-фуртæн æ уацти райдайæнæй
кæронмæ уотæ арæх цæмæн испæрт кæнунцæ æ масти арти
æвзæгутæ. Уой æнгъæл ка ’дтæй æма Джиккайти Т. хумæтæг
гъудитæ ку^загъта «СО»-йи фæрстæбæл, уæд ибæл ахургонд лæг
æ пурх искалдзæй: «Бездумно-агрессивной риторикой отмечено
выступление Т. Джикаевой. Она прямо бросает клич к бою..».
Нафий загъдтитæмæ гæсгæ, нæ царди бундор æма сабурдзий-
надæмæ ка æвзедуй, уæхæн силгоймаг республики фæззинд-
тæй. Фал си зинаргъ журналкæсгутæ, тæрсгæ ма фæккæнетæ.
Нафимæ «клич к бою» ка кæсуй, е æй, е’взагбæл ка ресуй, еци
адæймаги тухст, дигорон дзурд æма ирон дзурдæн фесæфунæй
тас ку æй, уæд æхецæн губунæфсæстæй адгин фунæй ка кæнуй,
уонæмæ багъæр кæнунмæ гъавуй Джиккайти Т. Мæпæ уин еци
«клич к бою»: «Прошу всех, кому дорог родной дигорский язык,
защитить его!»
Раздæри Советоп Цæдеси устур æма минкъий адæмихæтти-
тæй фæдеси гъæр ка нæ кодта сæ мадтæлон æвзаг фæййервæ-
зуп кæнуни фæдбæл?! Фæдеси гъæр игъусуй сауæнгæ егъау
уруссаг æвза^ги туххæн. Е ба нимад æй дуйнеон æвзæгтæй
еуебæл, берæ* фæсарæйпаг бæстити æй паддзахадон, цæйбæр-
цæ киунугутæ, журналтæ, газеттæ æма æндæр мухури продук-
ци ибæл уагъд цæуй?! Сæ еумæйаг тиражи нимæдзæ æй мил-
лиардтæ. Еци æвзагбæл æхсæвæй-бонæй косунцæ дуйней тæк-
кæ устурдæр тёле- æма радиокампанитæ, арæзт цæунцæ кинотæ.
Фал æ мадтæлон æвзагбæл ка мæтæ кæнуй, уони «ардаугу-
тæбæл», кёнæ «тугъдмæ седгутæбæл» некема некæд банимад-
та’. Джиккайти Т-æн тæрхон рахæсгæй, Джусой фурт идарддæр
фæрсуй: «Хотелось бы знать, кто эти враги дигорского языка и
народа (къæлæттн феппайун: Джиккайти Т-и уаци «знæгти»
кой æгириддæр некæми ес, уæдта адæмбæл дæр нæ дзоруй.
Уони Нафи æримиста æхуæдæг, æвæццæгæн, «хуарæнтæ исæ-
мæнтъери» кæнуни туххæй. — М. В.) от которых следует за-
щищаться?» Ами цума Джусойти Н. æхецæн скъæппæг не
’вæруй æ фарстайæй æма нæ адæмон æмбесонди куд æй, уотæ,
«арсæп æхе ка уидта, фал ма ин æ фæд ка агурдта», еци хомух
цауæйнони бунати æхе не ’вæруй?! Æ фарста хъæбæр æнæбу-
171

пати æй, уомæн æма хуарз зундгонд æй сугуремæп дæр дæсгай
æизти дæргъци куд æлхъивд æма инодгонд цудæй дигорон æв-
заг. Фал фарста кæд лæвæрд æрцудæй, уæд ин дзуапп гъæуй,
\ма уон туххæн ба идард цæуп пæ гъæуй: дессаг дæр æй, фал
ибæл дзуапп дæттуй æхуæдæг Нафи — нæ республики æгирид-
дæр ка иекæд адтæн, æ цардæн ин ка неци лæдæруй, е дæр,
уой уацтæ бакæсгæй, æнцонтæй балæдæрдзæнæй, дигорон æв-
заг кæмæй гъæуайгæнгæ’й, уой. Ескетæ бангъæл уодзæнæнцæ,
гъома мах Нафимæ амопæн æнгулдзæй, фал е уæлдзæн гъуди
уодзæнæй. Гъуддаг æй дзæвгарæ зипдæр æма вазуггиндæр.
Нуртæккæ дууæ уацей пиффинсæгбæл уой бæрцæбæл дзу-
банди нæ цæуй, фал нæ интеллигенций еу хай абопи дæр ма
арази ке ’й, большевикти хецауеуæг кæнуни рæстæгп дигорон
æвзаг ци æдзæллаг уавæрмæ æрхаудтæй, уобæл. Джусой-фурт
дигорæнтти дигорои æвзаги æлхъивд бартæбæл арази кæнун
кæнуй. Фал цума æхебæл комдзæуæг цæуй, уоййау æ зианхæс-
сæг гъудий нихмæ æрхаста «БСЭ»-æй цитатæ: «Диалекты до
сих пор успешно конкурируют с литературным языком во мно-
гих странах мира, например, в Италии, в Индоиезии...». Гъе,
уотемæйти, дигорон æвзаги диалекти бунати ку ивæрай, —
уæддæр æпæбундорон æй æ бартæ искупæг кæнупи унаффæ.
Никки ба ма «Основы закоподательства Российской Федера-
цип о культуре»-мæ гæсгæ диалекттæ æвæрд цæунцæ æвзæг-
ти æмрæнгъæ, æмбарæ, æмсæрæй. Нафи ба уотæ зæгъуй, гъо-
ма, дан, дигорæпттæ исарази уæнтæ, сæ диалекти бартæ ирон
æвзаги бартæй цубурдæр ке уодзæнæнцæ, уобæл. Цæй кой кæ-
нуй Джусойти Нафи? Кæд тоталитарон уагæвæрд ци æфсæйнаг
дæндæгутæй хуæстæй дигороп æвзаги хорхбæл, уони кой кæиуй,
уæд адæм уобæл некæд исарази уодзæнцæ, уæдта арази дæр
некæд адтæнцæ. Кæд дзурд цæуй дигорои æвзаги нæуэег цар-
ди уавæртæбæл, кæцитими, нæ оппонентти гъудимæ гæсгæ, ди-
горон æвзаги архайд æгæр идæрдтæмæ рахездзæиæй, уæдта сæ
мæ бон æрæллау кæнун æй: мацæбæл тухсетæ, цард æхуæдæг
алцидæр æ бунати пиввæрдзæнæй/«цубур»-бæл дзорун бун-
тон дзæгъæли æй. Уогæ ба, исæвди къахбæл ниллæууæг æвза-
ги нихмæ дзоруп кади гъуддаг нæ’й.
Лци рæнгъитæ кæсгæй, Нафи, æвæццæгæн, деси бафтуй-
дзæй: «Гæр, мæ уац «Нужна яспость познции...»-й дигорон
дзурд къудайраг дзурди хузæн хеуонбæл ку нимайун!» Мах
дæр ибæл дузæрдуг нæ кæнæн, фал дин уæд кадæр æгæр ке
раппæлдтæй дæ хеуон дзурд, уой туххæн .хилæ ’ма федистæ
^æнун кæми багъудæй? Нафи æй, æвæццæгæн, æхуæдæг дæр
лæдæруй, æгæр арф ке рапдæ’й æ иихмæлæудн. Æ аргумеиттæ,
наукон хатдзæгтæ, концепцитæ, фæйнæхузти æрмæгутæй ис-
172

финст цитатнтæ, рагон историбæл, нури реформитн догæбæл ци
гъуднтæ кæиуй, етæ имæ фагæ нæ фæккастæнцæ дигорон лите-
ратурон æвзагп нихмæ тохи, — æ хæццæ арази ка нæ’й, уонæ-
мæ лæборуй, æфхуæруй сæ, федис син кæнуп. Æ кæрзахсæн
дзубандити туххæн ин æхемæ байгъосæн: «Возможно я был из-
лишне рез.ок, по я стихотворец, а не философ». Уæхæн рæуонæ
æ бупати æп еупæг хузи уавæри: бæгæниниуазæн барти бадæг
зундгонд æмдзæвгæфинсгути æзмæнститæ^æма цаутæбæл цп
мифтæ имистонцæ хумæтæг адæм, уонæбæл ку æууæндай, уæд!
Ма уонæн сæ тог ирайгæ кодта, фал Нафий ба мах хебæлхуæц-
гæ æма гъудигæнæг адæймагæй зонæн. Гъулæг æй, иаукоп æма
политикон æгъдауæй уæхæп ахсгиаг, вазуггин фарстабæл дзор-
гæй, Нафи’æхе филсоф ке нæ хонуй. Еци фарстамæ философи
даруй æргом барæ, æма си æнæ уомæй гæнæн нæййес.
Нафи, фæууæлахез уни туххæй, (арæх пайда кæнуй, «гъазуй»
зундгонд гъуддæгти рæстдзийнадæй. Дæнцæ. Ирон литерату-
рон æвзаги æмвæрстæ дигорон литературон æвзаг ке цæуй, еци
æнæгурусхаг гъуддаг цæмæй аууони райзайа, уой туххæн Нафи
æ кæсгути æргом здахуй, пауки æцæг ци ’й, уомæ, — гъома, ли-
тературон æвзаг æма литератури æвзаг еу нæ ’нцæ. Уæхæн
мадзалæй æ мæпгæ гъуди’æ раст гъудий базури буни рацавта.
Фал е’цæг гъуди абстрактон æй, пæ нури дзубаидий сæрмæ не-
ци барæ даруй. Нафи куд зæгъуй, уомæ гæсгæ аййевадоп уадзи-
мистæ ци дигорон дналектбæл финст æрцудæнцæ, е литерату-
рон æвзаг нæ ’й, фал аййевадон литератури æвзаг. Ма уæд
скъолап киунугутæ, кепæ æхсæнадон-политикон æма æидæр ли-
тературæ кæбæл цæуй, еци æвзаг ба куд хуннуй?!
Зундгонд æй, аййевадон литератури æвзаг .(поэзий æвзаг
дæр ма *й хундæуй) æй уæхæн æвзаг, — национ æвзаги сфæл-
дистадои гæнæнтæ тæккæ тухгипдæр æма æихæстдæрæй кæми
разиннунцæ. Фал уомæн дæр æ бупдор æвæрд æй литературои
æвзагбæл, æнæмæнгæ баст æй грамматикæ ’ма фонетики хæц-
цæ.
Нур ба Нафий бафæрсæп: литературæ ци дигорон æвзагбæл
исæитæстæй, е ирон æви дигорон грамматикæ æма фонетики
сæйраг нормити хæццæ баст æй? Мæигæ гъудитæ гъеууотæ æр-
кæнунцæ адæймаги къурццæвæнмæ. Цæмæй алцидæр æ буна-
тп сбадтайдæ, уой туххæн ба æцæгæй куд æй, уой зæгъун гъу-
дæй: дигорон литературон æвзаг ес, цæруй, ’æма дигорон лите-
ратури æвзаг бæттун гъæуй æрмæстдæр уобæл.
Джусойты е’гон финстæги Хачпрти Анзори азумгпн кæнуй,
хинæйдзагæй, дан, дæрæн кæнис æндæрхузигъудигæнгути. Фал
лæг æ гъудптæ (уадзæ ма рæдуд дæр уæнтæ) ку зæгъа, уæд е
мееигардæй, хинæйдзагæй дæрæн кæнун хуннуй? Нафн æхуæ-
173

дæг карздæрæй æфхуæруй æндæрхузигъудигæнгути, уомæй
хъæбæрдæр си æхердæмæ пеке лæдæруй æма æхе растдзийна-
дæбæл неке ’ууæндуй. Гъулæггагæн, æ ииинет исæнхæст кæну-
ни туххæн жонглер дæр ма фестуй: «Получается по твоей ио-
менклатуре, — финсуй Хачири-фуртмæ, — три языка и три па-
рода: иронский и дигорский языки, да еще третий — осетин-
ский». Национ культури фарстатæбæл косæг, профессор, хумæ-
тæг фæззелæнтæ пæ зонуй, уобæл ка баууæнддзæнæй? Нафи
цæмæн æтхалуй Аизормæ? Е зæгъуй, еугуремæн дæр зундгонд
ка’й, еци æцæгдзийиадæ: не ’взаги ес дууæ диалекти, æма уонæ-
бæл ирæзунцæ литературон æвзæгтæ. Лæдæрд нæ ’й, Нафи æр-
тæ æвзаги, никки ба ма æртæ адæми кæцæй æрхаста. Уацтæ «Ес-
ли не лукавить...» æма «Нужна ясиость позиции...» кæсгæй, бæ-
рæг æй, Нафи е ’тхалд растзæрдæ бæгъатæр лæги масти хузи
бавдесунмæ ке гъавуй. Еци хийнæ не ’гасемæн дæр хуарз зунд-
гонд æй: æ зæрди æцæг фæндæнттæ æма æ миутæ æмбæрзуй
патриотон лозунгтæй. Æз, дан, исмæстгун дæн, кадæртæ мин
ке æфхуæрунцæ, цъифæ ке калунцæ, гириз ке кæнунцæ мае мад-
тæлоп æвзагбæл. Автори еци устур дзубандитæй уацтæкæсæг
æхе кеми нæбал фæууй: кæд бабæй нæмæ тæтæр-мангол æрба-
лæбурдтонцæ? Мадта Нафий мадтæлон дзурдбæл ка кæнуй
сирди зйан,- ка ’йбæл гириз* кæнуй уотæ æгъатирæй? Нури
рæстæги уомæн уæн ес? Ес, ес! Уой туххæп берæ нæ гъæуй. Æр-
мæстдæр исфæразæ, — дигороп æвзаги ес ирон æвзагæй берæ
фулдæр дзурдтæ, зæгъгæ. Дзубанди дæр ибæл нæййес, Нафи
ци хузй æма куд тох кæна, уомæн уагæ æма мадзæлттæ гъæуа-
ма æхуæдæг равзара. Фал кæд æ уац наукон хонуй, уæд нин
кедæрти фудкой цæмæп кæнуй? Гæрр, Къостай æвзаг уæхæн
примитивон хузи гъæуай кæнун гъæуй? Еци фарстатæбæл
сагъæсгæнгæй, лæг æнæбари æрцæуй уæхæн гъудимæ: Джусой-
фурт барæй здахуй адæми æргом, закъопи проектбæл ка дзо-
руй, уонæй еуей дузæрдуггаг гъудимæ æма уой фæрци æ дæл-
томмæ дзурдтæй фудгин кæнуй, дууæ диалектей æмбарæбæл
ка дзоруй, уони се ’гасей дæр.Уотемæй Иристони иннæ кæмтти
цæргути патриотон æикъарæнтæ аразуй, æхе кæцирдæмæ фæн-
дуй, уоцирдæмæ.
Адæмихæттитæи еу наци исупи уавæртæ ку рантæсуй, уæд
фæззиннуй еумæйаг литераторон æвзаг исаразупи проблемæ
дæр, — зæгъуй Джусой-фурт. Æма, дан, . уæд адæмихæттити
размæ ислæууй фарста — еумæйаг литературон æвзаг райсон-
цæ, цæмæй си паци рауайа, æви хецæн нæдтæ равзаронцæ æма
сй алкедæр хецæнæй ирæза. Е дæр раст æй, фал ма «иацимæ
еу кæнуни уавæртæмæ» æвзагæй уæлдай хауй берæ цидæртæ,
кæцитæн ес æмхузоп уæзæ æма æмбарæ æицæ сæ ахедундзий-
174

нади. Наукæ уордæмæ хæссуй историон, лннгвистон, антрополо-
гон, психологон æууæлтæ. Зундгонд æй, иаций бундор экономи-
кон, социалон-политикон, идейон æма географион еудзийнадæ
ке æй, е дæр. Фал нин ци амонупцæ Нафи æма æ идейон æрдху-
æрдтæ? Наций берæ бæрæггæнæнтæй æхсаргарди хузæн фелва-
сунцæ еунæг æууæл — литературон æвзаг. Ниввардтонцæ ’й
уæхæн сæрмагонд бунати, цума наци æрмæст уомæй бæрæг кæ-
нуй. Æвзаг æнæмæнгæ адæни тумугъ кæнуй, фал ма си ес
æндæр цидæртæ дæр. Дæнцæн, Австрий 97% — австриаг адæ-
михатт цæруй, фал си литературон æвзаг ба æй немуцаг. Гер-
манæн æхеми ба хонсар æма цæгати цæргути диалекттæ уой-
бæрцæбæл фæйнæхузи æнцæ, ’ма зæгъæп ес, кæрæдзей нæ лæ-
дæрунцæ. Фиццаг цауи дæр, дуккаги дæр адæнн æвзаг нæ баеу
кодта, фал историон, социалон-пол’итикон æма æид. уавæртæ.
Еуæй-еу бæстити этнос равзуруни сæйраг куст кæнуй религи.
Зæгъæн, Югославий, дзурд «пусулмон» иссæй дини нæ, фал хе-
цæн наций синоним. «Пусулмæнттæ» дæр, гъе, еци сербтæ, æнцæ,
се ’взаг дæр æй сербаг, уотемæй ба етæ сæхе иимайунцæ хе-
цæн адæмбæл.
Куд æй уинæн, уотемæй Югославий еу литературон æвзаг
иаци баеу кæнунмæ нæ, фал æнсувæрти ’хсæн тугъд цæмæй ма
райдайа, уомæн дæр иеци фенхус æн. Е еу! Иниемæй ба ес уæ-
хæн адæмтæ, дууæ литературон æвзаги, кенæ еу литературоп
æвзаги дууæ фæлхæни, дууæ вариантти кæмæ ес. Джусойти
Нафи еци æцæгдзийнади хæццæ къахæй-сæрмæ нæ ’й арази.
Гæрр, профессор, уæхæн адæмтæ ке ес, уой нæ зонуй? Æви син
иаций статус ке ес, уой хæццæ арази иæ ’й?! Барæй мæнгæттитæ
дзоруй, зæгъгæ, уобæл дæр зин баууæндæн æй. Мадта уæд æцæг-
дзийиади дуар æндæр дзæгъæл дæгъæлæй игон кæнунбæл цæ-
бæл уотæ искарз æй? Уоци фарстабæл дзуапп дæтгæй, мах
гъæуама нæ зæрдæбæл дарæи, большевикти лозунгти хъаурæ-
бæл нур дæр ма куд хъæбæр æууæндæн, уой. Фал цард æхуæ-
дæг хъæбæр зин лæдæрæн æй, æма æцæг наукæ уой тухтъунст
нæ бакæндзæй идеологон, политикон æма æндæр тухарæзт
æгъдæуттæ ’ма уагæвæрдтæп коид ка ’рцæуй, еци рамкитæ ’ма
стереотипти.
Нæ нациои литературои æвзаги фарста æнцонтæй ниллух
кæнунмæ гъавгæй, къурццæвæнмæ бацудан. «Дигорский вопрос
— финсуй Нафи, — возник исторически в связи с формирова-
нием осетинской пации...». Нафимæ гæсгæ уотæ уайуй, еумæ-
йаг наци нип нæма ес, — уомæн æма ма абони дæр литературон
æвзаги фарста, æноси райдайæни куд, уотæ лухгонд иæма
’рцудæй. Уотемæй ба гурусхаг пæ ’й, Дигорæ ’ма Ирæ еу наци
ке æй, е. Æрмæст лптературон æвзагп гъуддаг уотæ рауадæй
175

æма историй цудмæ гæсгæ испрæзтæй дууæ диалектебæл. Нур-
тæккæ уоци гъуддагбæл арази ке нæ’й нæ хонсайраг ахургæнд-
ти еу хай, е ба нæ этноси æнгонæй æнкъарунæн устур фидби-
лиз хæссуй. Нурмæ ци политикон-административои мадзæлттæй
гъавтонцæ цæрдгъон, рагон дигорон æвзаги тоги цуд бауора-
мунмæ, етæ ба нæ наций еудзийнадæн, нæ культури ирæзтæн
æрхастонцæ устур зæран æма «еумæйаг литературон æвзаг ирон
диалекти бундорбæл» исаразунæн дæр неци пайда адтæнцæ.
«Положить один из диалектов в основу литературного языка —
это еще не значит создать в деиствительности национальный ли-
тературпый язык, — финсуй Абайти Васо. На такую роль мо-
жет претендовать только’язык, который преодол’евает ограни-
чеиность одного, хотя бы и крупиого диалекта, который из все-
го многообразий диалектальных норм языка вбирает в себя все
самое прогрессивное, самое жизнеспособное, самое современ-
ное и нужное, который строится с учетом исторйи языка в про-
шлом и тенденций его,развития в настоящем». Уæхæн еумæйаг
литературон æвзаг ес нæ абоии царди? Нæййес, зæгъгæ, дзуапп
раддзæй раст лæг. Ирон диалектбæл арæзт æрцудæй аййев æма
æндæрхузи литературæ, фал си дигорон диалекти гъæздугдзий-
нæдтæ пайдагонд æрцудæнцæ, зæгъгæ, е ба некæмæй байруагæс
уодзæнæй. Æнæ уомæй ба, Абайти Васой гъудимæ гæсгæ/еумæй-
аг литературон æвзагæн æ кой кæнгæ дæр нæ ’й. Еу дзурдæй,
нæййес еумæйаг литературон æвзаг дууæ диалектемæй еуей
бундорбæл, фал ес ирон литературон æвзаг æма дигорон лите-
ратуроп æвзаг. Еци бæлвурд æцæгдзийнадæ, æрмæстдæр ке нæ
фæндуй, етæ æй нæ уипунцæ. Балæдæрун афонæ ’й, цард ахуæ-
дæг еумæйаг литературон æвзаги фарста раги ке ниллух код-
та: е цæруй, ирæзуй æма архайуй дууæ диалектей бундорбæл.
'Ма æнæгъæнæ дуйней уотæ *ку некæми ’й! — не ’сарази уодзæ-
пæнцæ мæ^ хæццæ кадæртæ. Рахатæн «Советоп энциклопедион
дзурдуат: «Марийский язык относится к финно-угорским язы-
кам... Имеет две |эазповидности литёратурного языка: луго-во-
сточный марийский язык и горно-марийский язык». Гъæуй ма
дæпцæ? Табуафси, кæсæн идарддæр еци дзурдуати: «Мордва
(мордовцы) — пация, живут в Морд. АССР. Языки мордовские
(мокшанский и эрзянский)».
Аци энциклопедион дæнцитæ мæн размæ дæр æрхæссиуон-
цæ, фал дигорон æвзаги знæгтæ, сæ къæхтæ ехбæл ииссагътон-
цæ, сæ нихтæ ба — нæ хъурти, нæ сæттунцæ. Еу кадæр ба
«Рæстдзинади» фæрстæй уæлбекъонæй, хебæлæнвæрсоиæй ра-
Дзурдта, — мах, ирæнттæ, дан, гъæуама мордовæгтæ æма" ма-
рийæгтæмæ ма кæсæн, фал не ’ргон раздахæн Европæмæ. Гъæй-
дæ, уотæ дæр бакæпæн, æрмæст бал уой агъоимæ еу гъуди
176

зæгъон: еуæрдигæй — дзубанди дæнцйтæбæл иæ цæуй, ,— алли
адæм дæр хæссуй æхе дзиуарæ, шшердигæй — цифæнди адæми-
хатт уæд, кæмифæнди цæрæд, уæддæр уой аггаг æй, цæмæй ин
ахур кæнонцæ, уæдта нимайонцæ æ цард, æ уодфарпи гъаздуг-
дзийнæдтæ æма ’ймæ.цауддæри хузи кæсун нæ гъæуй.
Европи ес паддзахадæ Люксембург. Æ цæргутæ сæхе хо-
нунцæ е’у адæм æма дзорунцæ сæхе люксембургаг æвзаг —
летцембург,ешбæл, фал æмбарæ иаддзахадон æвзагтæбæл ба
конституцимæ гæсгæ нимад цæунцæ немуцаг æма фрапцузаг.
’ Французаг æвзаг федаргонд æрцудæй парламенти, уомæй цай-
да кæнунцæ фæсарæйнаг бæстити хæццæ рахастдзийиæдти,
сæудегер кæнуни, тæрхони, паддзахадон æма æндæр уæхæи
гъуддæгтй. Немуцаг æвзагбæл цæуй, журналтæ ’ма газеттп тæк-
кæ фулдæр хай. Райдайæн кълæсти скъоладзаутæ ахур кæнун-
цæ немуцаг æвзагбæл, хестæр кълæсти — французагау, фал сæ
хæдзæртти ба дзорунцæ летцембургешбæл. Телеравдиститæ
æпцæ немуцаг æма французаг æвзæгтæбæл, радиобакаститæ ба
— æртæ æвзагебæл. (Кæсæ «Страны и народы. Западная Евро-
па»). Гъе, уотæ, Джусойти Нафй æма е ’мварслæугути нецæмæ
æрдаргæй, Устур Герцогон Люксембурги цæргутæ иссæнцæ еу
наци æртæ адæмон æвзагей хæццæ. Уонæй ба дууæ паддзаха-
дон æнцæ. Æма син неци ’й, цума махæй лæгъуздæр пæ цæрун-
цæ, уотæ уæмæ нæ кæсуй?
Сомехаг æвзагæн дæр ес дууæ фæлхæни: искæсæпсомехаг
æма нигулæнсомехаг. Уоми сæйрагдæр бунати æвæрд æй фиц-
цаг, фал нигулæнсомехагæн литературон æвзаги бартæ
нæййес, зæгъгæ, уотæ ба неке дзоруй. Сæ дууæ дæр æнцæ æм-
барæ. Азий тæккæ рагондæр æма устурдæр паддзахæдтæй еу
— Индий уодфарни фæлтæрддзийнадæ дæр нип æвдесæн æй,
дуйней арæзти цуд цæттæ нæдтæбæл ке нæ ’й, уой. Ами тогхæ-
стæг дравидиаг, нæуæгиндоариаг æма æпдæр æвзæгти хæццæ
(хинди, урду, панджаби, гуджарати, бенгали, ория, маратхи,
ассами, тамиль, телугу, каннада, малаялам, англисаг) паддза-
хадон æвзагбæл конституцимæ гæсгæ нимад æрцудæй рагоп ин-
диаг культури æвзаг — санскрит, кæд нуртæккæ мард æвзæг-
тæмæ хауй, уæддæр!
Куд уинæн, уотемæй устур æма федар бупдор ес, дигорон
æвзаг ирон æвзаги æмрæнгъæ паддзахадои исхонунæп.
Загъдæн, царди дæр æма адæми дæр практикон æгъдауæй
,дигорон æвзаг ку некæми гъæуидæ, уæддæр нæ фидтæлти æв-
заги рагондæр хузæ цæмæй буытон исæфт ма фæууа, уой тух-
хæн дæр ин паддзахадон æвзаг æнæсхоигæ нæ уидæ,
12 Ираф № 2 177

Кæронбæттæн искæнун ма мæ фæндуй. Джусой-фурт тæр-
хонгæнæги хузæн дигорæнтти размæ урдугæй ниввардта фар-
ста: кенæ исарази уæнтæ райсунбæл еумæйаг адæмон литера-
турои æвзаг ироп диалекти бундорбæл (еу хатт дæр ма ’й
зæгъун, — уæхæн æвзаг иæййес, ес ироп литературон æвзаг),
кенæ ба, даи, рахецæн уæнтæ, сæхе банимайæнтæ хецæн наци-
бæл æма син уæд уодзæй сæхе литературон æвзаг æма иинæ
гъуддæгтæ. Еуæрдигæй аци фарстай æвæрдæй æфхуæруй æнæ-
гъæнæ адæми, уæхæн бартæ ба кæцифæнди лæги фуртмæ дæр
нæййес. Иннердигæй фарстайæн наукон хузи бундор ке нæййес,
уой балæдæрдзæнæй, иацити равзурд,и истори еу минкъий ка
зона, е дæр. Нафи æма е’мхуæцгути уæхæн хатдзæгмæ æцæг-
дзийнадæ не ’ртардта, фал сæхе рæдуд гъудитæ, еци гъудитæн
ба сæ бундори ес къаппилгонд рæстдзийнадæ, хатгай ба æр-
гом мæнгæттæ.
Циуавæр хецæни кой кæнуй, уæдта кæмæп, кæд æма диго-
рон муггæгти æмбес равзурстæнцæ ирæпттæй?! Кенæ, куд ис-
хæлæ-мулæ ан (дигорæнттæй ка ирон æрхудта, ка ба си ирон-
мæ æрцудæй). Уобæл ма бафтауæ хуæрифуртти нимæдзæ!
Гæрр, нæ адæм дехтæ гъæуама ниууа æрмæстдæр уой бæлла-
хæй, æма кед^ер нæ фæндуй, дууæ фазон литературон æвзаги,
дууæ устур хæзпай ин ке ес, е?! Мах рагæй æнкъарæн нæхе еу
адæмæй тог æма æстæгæй, уод æма бауæрæй, недзаманæй або-
’ни уæнгæ гъæуай кæнæн нæ еци еудзийнадæ,уой нимайæн нæ
устур хæзнабæл æма ервæзунгæнæгбæл, нæ абони æма федæни
нифсбæл. Уомæн хуарз æвдесæн æй, евгъуд æиоси 80-аг æнзти
ци дигороп кувд финст æрцудæй, е. Дигорон адæм уоми ковун-
цæ нæ Иристони еугур кæмтти Изæдтæ ’ма Идаугутæмæ, етæ
син æнцæ æмхузæн хъазар. Æма, куд загъдæуй, уотæ: еске Ху-
цаумæ адæм нæ ковуй.
Ес цæмæдессаг рагон дигорон зар «Къудари зæронд лæги
зар». Нæ идардмæуинæг фидтæлтæ рæсугъд хуарæнтæ нæ
бавгъау кодтонцæ еци циргъзупд, арæхстгйн къудайраги ниве-
синæ исаразупмæ. Зари медæгæ ’й дигорæнттæ сæхе пихмæ æри-
вардтонцæ æма зæрдæхæларæй æвдесуицæ, зундгиндæр си ке
разиндтæй, уой. Еци зар, фæлтæрæй-фæлтæрмæ цæугæй, адæй-
маги меддуйие рæвдаугæй, адæми зæрдити æфтудта къудари,
178

æма сæмæ æвзурун кодта æнсувæрдзиинади æнкъарæнтæ. Гъе,
уæхæн адтæй Дигоргоми «национ политикæ» Октябрп револю-
циæй берæ раздæр. ’Ма, æвæццæгæн, нæ фидтæлти курухон-
дзийнадæ æма хеуонмæ уарзондзийнади рохс кæмæ кæлуй,
еци хуарз гъуддæгтæ нæуæгæй исæцæг кæнун гъæуй, энцикло-
педитæ æма справочникти зианхæссæг æрмæг агоруни бæсти.
МАЛИТИ Васо.
Редакцийæй. Аци уац финст æрцудæй уруссагау дигорон ли-
тературон æвзаги нихмæдзоргутæн дзуапп радтуни туххæй. Ди-
горон æвзагмæ’й ратæлмац кодта СКЪОДТАТИ Эльбрус.

ЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛАЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛЛаДЗОТЦОТИ ВЛЛДИСЛАВ
ИГОН ФЙНСГÆГ ИРÆФН ÆМА ДИГОРЙ
РАЙОНТИ ХЕЦАУАДÆМÆ
Дигори æма Ирæфи райопти хецауадæ иу-
ри уæнгæ косунцæ дзæвгарæ рæстæг. Афо-
нæ’й уони æнтæститæ исбæрæг кæнунмæ.
Гъай-гъай, конд дæр берæ гъуддæгтæ æр-
цудæй, фал ма искæнун ба гъæуй никкидæр
фулдæр. Куд загъдæуй, уотæ Мæску дæр
æвеппайди арæзт не’рцудæй. Фал дууæ рай-
оней ирæзтæн ба рагагъонмæ гъæуй раст
упаффитæ’ма фæндæпттæ рахæссун.
Цæмæй экономики æма культури фарста-
тæ æнхæстгонд æрцæуонцæ, уой туххæн гъæ-
уй, ци гъæздугдзийнæдтæ нæмæ ес, уонæй
куд æмбæлуй, уотæ фулдæр пайда райсун.
Æнæ пайда, æнæ æхцай фæрæзпитæй ба нæ-
дæр царди æмвæзадæ, нæдæр ба нæ культури
фарстатæ сæ бупатæй нæ фезмæлдзæнæпцæ.
Æз’мæхе экономист нæ хонун, фал пайда-
йаг куститæй еу æй спъирт’уадзун æмабал
райдайун æнгъезуй уомæй. Дууæ районеми
ирæзуй тиллæг, картоф, къумбул*, рæзæ æма
гагарæзæ, кæцитæй сæрмагонд заводи бон
æй хуарз, кæдзос спъирт уадзуп. Уæхæн за-
водтæ ес æривæрæн Дигори райони дæр
æма Ирæфи райони дæр. Етæ дæтдзæнæнцæ
æнæгурусхаг пайда.
Фал айдагъ уомæй дæр идардмæ нæ рацæ-
удзинан. Фулдæр пайда райсæн ес пæ гъæзд-
уг хумзæнхитæ, нæ мудгун игуæрдæнтæ, пæ
уорссæр хуæнхтæ æма нæ рæсугъд гъæдтæй.
Æрмæстдæр гъæуй косуи æма дæсни сæу-
180

Дегер кæнун. Дзурдæн, нæ берæ сауæрти доии еу литр фæса-
рæнти кануй доллæр æма æрдæги аргъ. Кæд æ ласуни аргъ
(«нади харз») нæ .фæффулд’æр уодзæй, уæд цæмæннæ æнгъезуй
еци дæнттæ уæйæ кæнуй?!
Ес ма, æз ке нæ зоиун, уæхæн берæ æндæр фæггæнæнтæдæр
æхца бакосунмæ. Уопæй иæ районти бон æй сæхе дарун. Фал,
нæ фиДтæлти загъдау, æхца бакосун еу гъуддаг æн, уой царди
рауадзун ба — иннæ гъуддаг. Æнæмард арси цар пæма иуарæн,
уæдта фæллад бæхбæл дæр каййестæмæ пæ цæуæи, фал адæм
гъæуамабæлвурдæй зопонцæ, сæ фæллойнæ кумæ цæудзæй, ци-
уавæр гъуддæгти, уой.
Фиццагидæр гъæуй дууæ’районей еугур косгутæи æма пенси-
есгутæп фæффулдæр кæнун сæ мизд. Римæхстаг пæ’й, Уæрæсей
иннэе рауæнти хæццæ рабаргæй, нæ респубЛикæ айæосуй фæстаг
бунæттæн еу, — мизд ссунбæл.
Байгъосæн бабæй нæ рагфидтæлтæмæ: адæми, дан, гъæуй
къæбæр, цæнхæ æма уолæвд.
Америки хæццæ нæ барæн, фал куд зонæн, уотемæй Еугонд
Штатти телеуинунадæ косуй 24 къанауебæл, махмæ ба айдагъ-
дæр 2-бæл. Цæмæннæ æнгъезуй дууæ районеми, уæдта хецæиæй
Дигоргоми ретранслятортæ ниввæрун, цæмæй сæ цæргутæ уинон-
цæ телеравдиститæ айдагъ Мæску ’ма Владикавказæй пæ, фал
ма Пятигорск æма Нальчиккæй дæр? Районти газеттæ ба рагацау
мухур кæнæнтæ, цитæ си цæудзæнæй æвдист, уой, æма уотемæй
сæхе тираж дæр фулдæр кæндзæнæй.
Иæ исони федæнбæл дæр нæ абони гъуди кæнун гъæуй—нур-
тæккæ рæвдауæндæнттæ æма скъолатæмæ цæуæг сувæллæнттæ-
бæл- Етæ гъæуама махæй хуæздæр зононцæ сæ мадтæлон æвзаг,
уомæи æма æиæ æвзагæй адæм нæййес. Дигорон æвзаг ку нæ уа,
уæд дигорон адæм дæр пæ уодзæй. Уотæ зæгъун æнгъезуй кæци-
фæндий адæмæй дæр. Æвзаг æй сагъæс æма гъуди кæиуни фор-
мæ; уæдта бæрæггæнæн. Æма махæй нуртæккæ ке бон æй æхе
рабпæлун, ме’взаг хуарз зонун, зæгъгæ. Уæхæнттæ æпцæ еугæйт-
тæ. Фал е адæми фуд пæ’й. Адæм уæхæн уавæри æвæрд æрцудæй
æма е >заг æ бон ьГадтæй хуарз ахур кæнун. Кæд нæ «Иваити»
хузæн исун нæ фæндуй, кæцитæ нæ гъуди кæнунцæ сæ къабæзтæ,
нæдæр сæ уедæгтæ, нæдæр се’взаг, уæд æнæ фæстæмæ фæккæс-
гæй гъæуй раздæри рæдудтитæ раст кæнун. Ёугур сувæллæнтти
рæвдауæндæпттæ, уæдта скъолай райдайæн кълæсти еугур пред-
меттæ (уой фæсте ба астæуккаг скъолатæ) дæр дигорон гъæути
ахур кæнун райдайун гъæуй мадтæлон æвзагбæл. Уой кæнун
гъæуй барвæндонæй нæ, фал бардзудæй. Æхе’взаг ка нæ зонуй,
уой ахургонд æма лæдæрагæ адæймагбæл банимайæн нæййес.
181

Уæхæи аййепдзийнадæ рандæ кæнуп гъæуй. Уоци
ихæс фиццагдæр хауй районти’ ахуради хайадитимæ. Ник-
ки ба ма уæлдæр хецауадæ дæр арази æй гъуддагæн фенхус
кæнуибæл. Районти ахуради хайадитæ ку неци архайонцæ, уæдта
еци фарстай тухæн гъæуама карз унаффæ рахæссонцæ дууæ
райоией хецауадæ.
ИСКÆНУН ГЪÆУЙ:
1. Гъæунгти нæмттæ, бунатамонæн финститæ уæдта æндæр гъуд-
дæгтæ дууæ районеми дæр финст æрцæуæнтæ дууæ æвзагебæл—
дигоронау æма уруссагау. Е хеппæлун, хестауни туххæй нæ’й,
фал гъæуама нæ зæнхæбæл не ’взаг аггаг бунат ахæсса. Ами дæр
гъæуй райони хецауади унаффæ. Ихæсгонд кæбæл уа, етæ фар-
ст æрцæуæнта^ бæрæггонд рæстæги æнхæстгонд куд æрцудæнцæ,
уобæл.,
2. Дигори æма Ирæфи районтн хецауадæ искæнун кæнæнтæ
нæуæгхузи паспортти гæгъæдитæ, кæцитæми паспорти дуккаг на-
ционалон æвзаг гъæуама уа дигорон. Финст «ирон» паспорти æй-
йивд æрцæуæд фист «дигорои»-æй. Уой фæрци мах исахур уодзи-
нан иæхе нимайунбæл, æма уæд иннети дæр фулдæр нимайдзи-
наи.
3. Исаразун гъæуй дигорон радио æма телеуинунадæ. Уонæми
радиобакаститæ æма телеравдиститæ гъæуама уонцæ æрмæ-
стдæр дигорон æвзагбæл. Радио æма телеуинунадæ гъæуама
уоицæ еумæйаг дууæ районемæн. Кумæ нæ хъæртонцæ теле-
равдиститæ, еци идард дигорон гъæути æрæвæрун гъæуй ретран-
слятортæ.
Аци фарста исæнхæст кæнуни туххæй Дигори æма Ирæфи
районти хецауади унаффæмæ гæсгæ æвзурст æрцæуæд теле-ра-
диокомитет æма ин лæвæрд æрцæуæд цæхæн æнгъезуй, уæхæн
бартæ.
4. Дигори горæти кенæ Чиколай игонгонд æрцæуæд, алли бон
ка цæуа, уæхæн республикон газет дигорон æвзагбæл. Журнал
«Ирæф» (афойиадбæл пæ цæунцæ номертæ, фал редакций фуд
нæ ’й) хаст æрцæуæд г. Владикавказæй Дигори горæтмæ кенæ
Чиколамæ.
Аци фарста ниллух кæнуни туххæй Дигори райони кенæ
Ирæфи райони администраци гъæуама балхæна гъæугæ типо-
графион станоктæ райони типографиæн, исæвзара газети сæйраг
редактори, е бабæй, уой фæсте редакций иннæ косгути. Дзурдæн, ,
журкгал «Ирæфи» сæйраг редактор Малити Васо арази æй ре-
дакций Дигори горæтмæ раййевунбæл, фал уой туххæн гъæуй
182

редакцийæп азгъуст (3 кабипстй, ке кой кодтан, уæхæн , типо-
графион станоктæ, журнали косгутæн 3 фатери).
5. Райгон кæнун гъæуй г. Дигори киунугæуадзæн рауагъда-
дæ. Дигорон киунугутæ киунугæуадзæн «Ир» мухур кæнуй бæ-
рæг ефстагмæ æма зийнадæгæнгæй. Уомæ гæсгæ мах гъæуй хе-
цæи киунугæуадзæн рауагъдадæ.
Аци гъуддаг фæррæстмæ кæнуни туххæн дæр гъæуй райо-
ии хецауади унаффæ, æма еци унаффæмæ гæсгæ æвзурст æр-
цæуæнтæ рауагъдади косгутæ æма син лæвæрд æрцæуæд косæн
бунат.
6. г. Днгори исаразун гъæуй монументалон киристоп аргъа-
уæн. Лæгъуз нæ уайдæ, духовон ахурадæ райсунмæ æрвист ку
æрцæуидæ районæй еу къуар адæймаги сæрмагоид скъоламæ.
7. Рагон адæм куд дзурдтонцæ — монументтæ адæми уод
федар кæнунцæ, зæгъгæ, уомæ гæсгæ г. Дигори ниввæрун гъæуй
циртдзæвæн — моиумент дигорон литератури бундорæвæрæг —
Малити Геуæргиæн. Пушкин Уæрæсейæп ци хуæрзти бацудæй,
уонæй Геуæрги Дигорæн минкъийдæр хуæрзтæ нæ фæцæй.
Циртдзæвæн уæхæн рауæни æривæрун гъæуй, æ фæсте еу-
ескæд дигорон театрæн бунат куд уа.
8. Цæмæй федардæр уа экономикон æма культурон баст-
дзийнадæ Ди’гори æма Ирæфи районги æма фæмминкъий-
дæр уопцæ уæлдай бюрократон бунæттæ, уой туххæй исеу кæ-
нун гъæуй нæ дууæ райони.
Уæлдайдæр ами нимайун гъæуй уой, æма уæлдæр ци фар-
статæбæл загъд æрцудæй, уони æнгъезуй псæнхæст кæнуи æр-
мæстдæр дууæ районей адæми еумæйаг архайдæй. Уой туххæй
ба административон хузидæр исеу ун гъæуй.
Аци гъуддаги æрмæстдæр гъæуй дууæ районей адæми фæп-
дæ. Еу кæнуни фарстабæл Дигори æма Ирæфи районти хецау-
адæ референдум искæнæнтæ сæ районти, æма гъæлæсгæнгутæн
се ’рдæгæй фулдæр ку зæгъонцæ — гъо, уæд рахæссæптæ унаф-
фæ дууæ райони исеу кæнуни туххæй.
...1993 анзи Дигори скодтонцæ телеуинунадæ, фал цалдæр
мæйей фæсте давд æрцудæй. Цæмæй дуккаг хатт давд мабал
æрцæуа, уой туххæн гъæуй скæнуп Дигори райони гъауайкæ-
нуни управлени республики медгъуддæгти министради медæгæ
æма æривæрун радгæс милиционертæ ахсгиагдæр азгъунстити,
зæгъæн, .Дигори телеуинунадæ æма радио, типографи, райони
администраций азгъунст æма æндæр кустуæтти.
Цард куд æвдесуй, уомæ гæсгæ сæрхезуни мадзæлттæ уæл-
дай нæ ’нцæ. Фагæ ’й адæми хъиамæтæй пайда кæнун абæрæг
æма давæг къохтæн!
183

Редакциæй
Юрист Дзотцоти Владислав æвæруй ахсгиаг, нури уæнгæ
дзубанди кæбæл нæма æрцудæй, уæхæн фарстатæ. Еуæй-еу
фарстатæбæл, æвæццæгæн, айдагъ дууæ районей хецауадæн
æнæ* адæми æнхусæй, зин радтæн уодзæнæй дзуапп æма зин
исаразæн уодзæнæнцæ. Уомæ гæсгæ, журнал «Ирæфи» редак-
ци корæг æй æ кæсгутæй: зæгъетæ, сумах куд гъуди кæнетæ аци
æрмæги фæдбæл, уой. Кæд уи ескæмæ нæуæг цæмæдессаг фæн-
дæнттæ фæззина, уæд сæ мах æнæмæнгæ мухур кæндзинан. Цæ-
мæй æрæгæмæ ма уа, уой туххæн нæхе гъуддæгтæмæ фæрсæр-
дигæй æма адæгони цæститæй мабал кæсæн.
184

КРИТИКÆ ÆМА БИБЛИОГРАФЙ
КАРД ÆМА КÆРДБАДЗÆ
Бабочити Руслан «Нифс» «Ир» 1990 анз.
Анзæн æ кæцифæнди афоии дæр æнæкæ-
роп рæсугъд æнцæ Ирæфи доигæнттæ. Раст
уæлæ Къæрæугоми æносон цъететæй сауæн-
гæ Теркбæл кæми æфтуйуй, уой уæнгæ.
Фал си уæддæр æмбал иæййес фæззæгæы;
фиуау ку исбор унцæ бæлæсти сифтæ, пæу-
гæрдæг, еугур дуйне... Æрдзæ куддæр фæм-
мæтъæлхуз уй. Фал ма идзулд бони сæрди
фæлхæнтæ бæрæг фæддарунцæ. Æ зæллапг-
мурæ дзæигæргутæ гъости азæлунцæ.
Дзæнæтмæ цæуæгау бабæй æрцудтæн
ацп рауæнмæ, «Хæзнидон Ирæфмæ кæми
тундзуй», уой фалдзосмæ. Мæнæ аргъæутти
бæстæ, хæртæ иронхгæнæн, рохс гъудитæ-
бæл æфтауæг! Допгæрæнтти иарæггомау
ивад деденгути лигъз фæзæ, боргон сæ дзæ-
гæргутæ. Фæстегæй фахсбæл сурхзæрийнæ
дарæси истунцæ æносон бæлæстæ; къæдзал-
мудзултæ аздухститæ. лагъзтæ. Æмбал нæй-
йес сæ конд, сæ уиндæн. Еу фæззилди дæмæ
фæккæсдзæнæпцæ æфсæрмдзаст кизгуттæ,
уæзданхузæй. Цума рæсог донмæ, кæрæдзей
усхъи сæрти кæсгæй, айдæнæмæ кæсæгау,
иимдзаст æпцæ, уотемæй сахат истгæ рай-
задæнцæ.
Кæрдæг кæми фæффæсалæ æй, еци фæзи -
æпдзæр бадун. Евгъуйуй Ирæфи дон мæ
рæзти еугæндзопæй, лæгæмбæрцæ дæлдæр,
копраузи хузæн цъæх-цъæхидæй. Дони бу-
пæй дзæбæх исзиндтæнцæ дортæ дæр ма.
Федар хуæцунцæ зæнхæбæл. Уолæптæмæ
кæсгæй, куддæр сагъдау ниддæн. Æрдзæ
185

мæ имопауæй еугур дуйпейæн æ роии пирримахста, æхе мæ ба-
кодта еу рæстæги. Амп дæн, гъе фал цума нæ дæп...
О, кæдзос æй нуртæккæ Ирæфи дон. Фæссæрдæ нæбал игъу-
суп æ уæззау æзпæт гъæр. Кумæдæр ивулдæй уотæ рæуæгæй не
’скъæфуй тугулдортæ æма æдкъуала бæлæстæ. Дзæвгарæ æртæ-
нæг æй, æруодæнстæй æрмахур бæхау. Уинун пæ сомигæнæн
цæугæдон æ уæздандæр æздæхи.
Аци минкъий зилди ци æдас сабурдзийиадæ ес, уой фæрци
æмдзæвгитæ никки хъæбæрдæр æмбæлупцæ лæги а^пкъарæнтæ-
бæл. Абопæй ардæмæ мин æмбалеуæг кæиуй Бабочити Руслани
киунугæ «Авдæии зар». Таргои бор æ цъарæ, фæззæги æнгæс.
Асæй минкъийгомау, фал зæрдæ дæр устур нæн... Киунугæ иæ-
уæгуагъд пæ æй. Уæдта æй фиццаг хатт дæр нæ уицун. Фал си
алкæддæр иссерун нæуæг ести хуарзæихæ. Поэти уадзимистæ мæ
бафтаунцæ цардиуаги уæззау сагъæстæбæл. Раст дæлæ дони
буии ци дортæ уипун, уони хузæн мæмæ бундойрон кæсунцæ Ди-
гори унгæг зæнхæбæл. Хумæтæги пæ фæззæгъунцæ: «Дон цæун,
дор изайуй».
Æцæг поэзий уод тæлфуй, базургии æй. Зæрдæ ин ес уæззау
кустгæнæг. Уæларвон изæдти æмбарийнæ, æй, зæнхон адæми
хæццæ-æмдзæрийнæ. Æнккæтей разæй гъигæй æстъæлфуй, хуар-
зæнхæй æстугути ирæзуй. Еци еугур æууæлтæй хайгин æнцæ Ру-
слапи æмдзæвгитæ.
1990 анзи киупугæ мухургондæй ку фæззиндтæй, уæд хæс-
дзæф фæййеу ан поэт Мамукъати Хъазбеги хæццæ. Куд иæ ба-
цийнæ кодтаййапæ иæ еумæйаг æмбали финститæбæл. Дзæвга-
рæ фæдздзурдтан æмдзæвгити туххæй.Æма уæд фæстагмæ Хъаз-
бег уотæ бакодта: «Кæд дигороп апйев литератури Блашка, Со-
зур æма Геуæргий фипстити фæсте устурдæр хæзна ести фæз-
зиидтæй, уæд е æй Бабочити Руслани киупугæ «Авдæин зар».
Аци хецæн æмдзæвгити æмбурдгондæй автор никки ирддæрæй
бавдиста æ устур курдиадæ. Бараггенæй æрлæудтæй нæ цитгин
поэтти рæпгъи аккаг кæстæрæн».
Æцæгæйдæр Руслани æмдзæвгитæ æнцæ Сæрмагоид, лæмбу-
иæг равзаруии бунати. Фал нур дзурд уодзæнæй киупугæ «Ав-
дæни зар»-и туххæй.
Цалдæр æма инсæй анзи зонун Руслани. Æ уадзимистæ мин
фæккæсуй къохфииститæй дæр. Еу рæстæги ахур кодтан универ-
ситети. Уæд ирои факультети хъæбæр дзæбæх лптературоп еу-
гоид адтæй. Арæх си æвзурст цудæнцæ студентти финститæ. Еу-
хатт е ’мдзæвгитæ кастæй Руслан. Еугурей зæрдæмæ дæр фæц-
цудæнцæ. Æрмæст æ еу æрвон æмдзæвгæ «Мæн неке лæдæруй
дуйнебæл...» зæгъгæ, уомæи ба æ нихмæ дзурдтан, фаудтан... Æм-
дзæвгæ куд бæрзонд уагбæл финст адтæй, ци гъуди си тæлфтæй,
186

е мæимæ фæстæдæр багъардта. Абони дæр æй хъæбæр хуарз
гъуди кæнун..
Цæхмæ гæсгæ æримистон аци хабар? Руслан университетмæ
бацæупи агъоммæ дæр хуæрзцæттæ поэт адтæй. Уæди уæнгæ.
уæдта студент уогæй берæ зæрдæмæдзæугæ уадзимистæ ниф-
фииста мухури аккаг. Абони рæстиуагæй зæгъун: аци æмбурд-
гоид æ рацæунмæ байрæги кодта тæккæ минкъийдæр инсæй ан-
зи. Фал уæддæр Хуцауæй боз, æрæгиау хуарзæпхау...
Мæнæй уотæ Руслан лирикон поэт æй. Хъæбæр раги, куд зæ-
гътан, уотæ, биццеуæй æ размæ устур ихæстæ æрæвардта. Поэ-
зий аллихузон фæлтæрæнтæ фæккæнгæй, берæ тохæнти фæсте
æппунвæстаг æрцудæй æхе дзурди азæлдмæ, æ зæрди уагмæ
гæсгæ. Курдиадæ æма фæллойни фæрци исфæлдиста бæрæг дар-
гæ поэтикон дуйне. Нур дигорон аййев дзурди хæзнадони æ
уадзимистæ аккаг бунати æнцæ. Æй хуæд бундорон, еудзурдон,
цæрдæг, сæртæг, арф гъудигæиаг, дзурдбарагæ. Мæнæ рагон ду-
уадæстæнон фæндури алли тæнæи дæр хецæн зæл уогæй, еумæй-
аг мелоди куд фæлдесонцæ, уой хузи нивæндуй нæ догæ, нæ рæ-
стæги сагъæстæ.
Дигоронау уадзимистæ ка фипсуй, етæ хуарз зонунцæ, ци ус-
тур курдиадæ имæ ёс уой, уæдта куд кустгъон æй, е. Æ еци ми-
иеуæг хъæбæр берæ финсгутæн дæнцæн бæззуй...
Е ’мдзæвгити тематикæ аллихузоп æй. Æхе еу унгæг фадуа-
тн пæ бакодта. Куд фæззæгъунцæ: еу синх, еу хæдзари сагъæс
нæ февдесуй. Фал еумæйагæй есуй — Адæймаг. Уой хъисмæтбæл
æнцæ æ устурдæр сагъæстæ.
Фæнди уарзопдзийиадæбæл дзора, политикæ райса, филосо-
фои гъуди æвдеса — æ дзубапди билицортæй некæд фæууй, фал
зæрдибунæй, хъæбæр тухгин æнкъарæнтæй финст.
Дзурдæн райсдзинап æмдзæвгæ «Æмбесæхсæвæ дуйнетæ...».
Æмбесæхсæвæ дуйнетæ
Ку ниуунцæ къуругъос,
Ци мæ расаис æндæмæ,
Мæ сайтани хай, мæйрохс?-.
...Æма идарддæр дæр æмдзæвгæ цæуй еци еу æлвæст уагбæл,
итинг æрдупау, бауæри хезгæй, зæрдæмæ гъаргæй. Æ сайтани хай
кæмæй зæгъуй е, æнгъæл дæн, æцæгæй ба æ изæди хай æй. Уæ-
ларвмæ’й хонуй цæрунмæ, рохс тунтæ нивæндуимæ. Арв—адæй-
маги уодибæстæ. Уомæ гæсгæ æиосидæр æ рæсогдæр гъудитæ
æрвон дуйией хæццæ баста. Фал, гъулæггагæн, лæгæи базур за-
пуй айдагъдæр æ бæлдæбæл. Арв æма зæнхи астæу æнæкæрон
арæп уогæй, ииббостæ уй æ сайтани хайбæл:
187

Мæ мæгурбæл мæ ниууадзæ,
Ма мин кæнæ зæрдинзз.
Аци зæнхæ, аци бæстæй
Уотæ цæуæнтæ нæййес...
Æллæх, æллæх, аллн хатт дæр аци рæигъитæ кæсгæй, мæ ба-
уæр ниббизирт уй.
Æндæр æздæхт знниуй еци уæхæп темæбæл дзорæг æм^дзæв-
гæ «Æз арвæй исхунц кодтон»-и. Æрмæст си нифсдæттæг хъаурæ
фулдæр ес. Æвдесунæн си райсæн дууæ рæнгъи:
Æз зæнхæн фурт разагътон,
Арвæн ба — æнсувæр.
Æвзоигадæ аргъæутти бæстæ æй. Алкæмæпдæр е ’носон имн*
суйнаг исуй. Руслани дæр тавуй еци доги цитгин хор:
Сагартæн биццеутæй хор-хор бæхтæбæл
; Догъи уайанæ
Арви стъалутæ не’нгулдзитæбæл
Банимайанæ. ’
Фал еци сугъзæрийиæ цæфхатгин æфсоргъ-æвзонгадæ фур
хъалхаст æй. Уотæ рæхги æ фипдзæй пиххуррут кæиуй. Хуæих-
тæ, кæмтти ранæруй æ цъæхснаг тасæмхæццæ уаст. Æ рагъæй
пакъуйау фесхъеуæн æма ма, æ фæсте кæсгæй, ругæ мегъау куд
исбадуй, æ цæфхæтти цæхæр ба Еляй цæхæрау куд исæрттевуй,
уой рауинæн. Лирикон герой æрцæуй уæхæн хатдзæгмæ:
...Не ’схъал ан, боц’ау, нæ еци фунтæй, —
Цæмæ бæллианæ...
Лæги исбайлахъ, нæ мæгур зундæй
Муд æнгъæлнаиæ...
Мадта гъæууон нивтæ кæнунмæ дæр дессаги цæстгин æма
зæрдæй æнкъарагæ æй. Мæнæ æркæсæн æмдзæвгæ «Фæззигоп
тар изæр»-мæ. Алли рæнгъи дæр си зиннуй хецæн, цæститæбæл
гъазæг фæлгопц. Цума, æмдзæвгæ кæсгæй, уадзимисмæ гæсгæ
конд иивтæмæ кæсис, уоййау. Æхсæн - мæхсæнти си æрхæсдзæ-
нæн еу къуар рæнгъи:
«Æхсæвгæсау дзæхæрай лæууй хуаси ласæг»,
«Тохона — хæдзари къариндас,
Æ хъуæцæй арви реубæл и бпйнонти
Сагъæстæ финсуй...».
«Нæ тикис — къостæ’фснайæг».
188

Фæууй æмдзæвгæ. Фæззш;он изæри мæтъæйладæ фæддæр
иронх уп. Цæветтопги тар лæгæти иссугъдæуй цъилннга æма уа-
зал дорвæрстæ исзинпупцæ.
Иипæ «гъæуккаг» æмдзæвгæ «Ка ма кæпуй дзол хæдзари...»,
уоми автор феппайуй царди æндæр рæвгæ.
Нæ йамæнтæн — нæ тугури,
Нæ сарсинæ — мисти хай...
Гъæуи цæргæй нæ мæгури
Исгорæт ан сабургай...
Киупуги ес уарзондзийнадæбæл финст æмдзæвгитæ дæр, Ба
сæ еу кæпæ, зæгъгæ, уæд сæ рахоиун æнгъезуй æпæнцонпæ зæр-
ди кадæнгæ. Царди астонæ уарзти зæлтæй бид æн. Цардæй
уарзт рагæлдзæ, уæд си, æвæдзи, нецибал байзайдзæпæй. Уарз-
тæи æ хуарзашхæй фæххайгин упæн берæ фæрæзинтæес. Æрмæст
Руслани лирикон герой уарзæгой бæгъатæрæй байзайуй, кæд
алкæд не ’снивгун уй, уæддæр. Æмдзæвгити бастæфæн æ кæдзос
уод. Уой хæццæ ма фæууинæн цитгин сæрустурдзийпадæ. Æма,
куд фæззæгъупцæ, фат æ нисанбæл исæмбæлуй. Еу дзурдæй, ба-
зонæн, лæг куд уарзунгъон æй, уой.
Ацп темæба\л фиистшæй зæрдæбæл хъæбæрдæр æмбæлунцæ
«Æз дæуæй лигъдтæн, ду ба мæнмæ ч цудтæ...», «Эксиромт»,
«Уарзтæй.дин хай пæййес».-., «Мæ фæндитæ—сугур изгæ...» æма
æндæртæ.
Поэт æносидæр рæстиуаги фарс фæууй. Æ лирикои гсрой дæр
æхе хумæтæги пæ хопуй «рæстдзийнади цагъар». Емипæ нн æп-
цæ фæливд, мæигæттæ дзоргутæ.
Æмдзæвгæ «Цæйтн, ииууадзæи пге мæпгæттæ...». Кæсис æй
æма æнкъарис уой, еу уæззау уолæвдæй финст ке æй:
Ниууадзæн нæ мæнгæттæ
Нæх^æдтæ!
Хорх æн никкæнæн...
И да р дд æр: Скъунуй зæнхи къори
Сабургай æ худтæбæл,
^ Æ къæс-къæс игъусуй,
Æй мæнгæттæн уой бæрцæ сæ уæзæ...
Æма хатдзæг: Нæ мæнгæтти буни
Расти бомбæ байвæрæн
Зæрди къохæй!
Философон арф гъуди байвардта æмдзæвгæ «Царди зиптæй
мæ гъуди хинцун», уоми. Рæстбæл дзоргæй æрцæуй мæнæ уæхæи
гъудимæ:
189

...Æй царди рæстдзийнадæ денгиз
Ку адгин, ку цæхгуи-хæлæмулæй...
Циргъфин науæ æ хурфи — мæ нифс,
Хатгай си ци хъæбæр ранигъулуй...
Адæмон исфæлдистадæ — пæ сугъзæрийнæ æвæрæптæ. Сæ-
рæй есгæ æма бунæй ахедгæ. Поэти зæрдæбæл æхцæуæи æм-
бæлд кæнунцæ рагон зартæ, таурæхътæ, аргъæуттæ. Ис æй ра-
зæнгард кæнунцæ хецæн æмдзæвгитæ ниффинсунмæ «Авдæни
зар», «Фур берæ равардта» æма æндæртæ.
Адæм бакастæй куд фæйнæхузи æнцæ, æвæдзи сæ цард, сæ
гъуддæгтæ дæр уотæ аллихузоп æнцæ. Еу рæстиуагæй цæруй—
æхе уодвæллойнæй. Ипнæ ба хæраймадæ кæнуй еугур æхсæнадæн
дæр. Поэт нæ ииббухсуй еци миутæн. Æмдзæвгæ «Цæбæл ас-
дзæгъдис, мæ зæрдæ».
— Цæбæл агъуис, мæ зæрдæ,
Цæмæ уотæ дæ тингун?
Царди тонхи мæ цæститæй
Æгæр алцитæ уинун...
Æма фæстагмæ:
— Цæмæн ма цæрис, мæ зæрдæ,
Кæмæи кæнис хе цитгии?
— Кæмæн ниууадзон мæ уæргътæ,
Кæмæн ниууадзон мæ зин?!
Куд ма ес хуæздæр æма тухгиндæр зæгъæн!
Нæййес фадуат еугур æмдзæвгитæбæл бæстон æрдзорунмæ.
Фал киунуги ци æлваст, базургин гъудитæ исæртастон, хецæи
æмдзæвгитæ кæсгæй, уонæй еу цалдæр æрхæсдзæнæн:
«Лæги дзурдтæ хумæ нæ кæнуицæ,
...Цард аразæг æнцæ нæ гъуддæгтæ»
«И бæлæстæ — æхсинæнтæ,
Хæрæ мегъæ сæбæл — цъопп».
«Ку фæууис ни, нæ нивæ, идард,
Ку сойнæй нæ билтæбæл æртæдзи...»
Кедæр зæнхи, кедæр бæсти
Къæбæрбæл кæнун хумæ...
«Царди комбæл мæ гъуди инсун,
Царди къохæй дæмун мæ сагъæстæ...»
«Æ цъумуртæ дуйнейæн
Цæстисугæй æхснун».
«Схезинæ дæ размæ, фал мæ ку нæ уадзис,
Мæ къох ракъуæринæ, фал ми нæ ададзис.,.»
190

«Мæ рæзти уайтæккæ, нивау раевгъудтæ...
Ду мин мæ уодбæл бæгъæмбадæй бауадтæ...»
«Нæуæг мæйæн зæронд метбæл
Æ хораууон-гъоснцæг...»
«Маз зæрдæ разилдæй дæ билтæбæл ..»
«Тазнæг æнгъæл, кнзгай,
Ци арф хъуми ниххаудтæ...»
«Нæ гъуддæпæ цæрунцæ дивилти
Нæ дзубзнди хуæрзрæвдзæ, ездон...»
Киунуги автор кæд карæмæ гæсгæ нурма æригоп фæлтæрмæ
хæстæгдæр лæууй, уæддæр æ поэзи ба, куд фæззæгъунцæ, бацу-
дæй æ лæги кари. Аккаг къæпхæнмæ исхизтæй æ поэтикоп дæспи-
адæ. Бæстон зонуй литературон, теори. Арæхстгинæй пайда
кæнуй еугур гъæугæ фæрæзнитæй. Иссеруй æмдзæвги уагмæ
гæсгæ ритмикæ. Æнахур дессаг азæлд ес æ еугур уадзимистæн
дæр. Фæймæ уиндзæнæ, æнгъæл куд нæ уай, уæхæи цæстæбæл
гъазгæ рабарститæ. Æмдзæвгити арæзти æрмæст классикон фор-
митæй нæ пайда кæнуй, фал агоруй нæуæгдзийпæдтæ. Уартæ
студеит уогæп ниффинста дигоронау соиетти бид.
Уæддæр уотæ загъæн нæййес æма киунугæ бунтон ан ’аййепп
рауадæй. Еуæй-еу æмдзæвгитæ фæццубурдæр кæнун æнгъизтæй
(«Авдæни зар».) Баервазтæй æмбурдгондмæ æмæпгæс гъудитæ:
«Минкъий корæгæн — æ фагæ,
Берæ корæгæн — минкъий!»
(25 фарс)
«Фуди берæ ссерæн минкъий коргæй
Берæ ко’ргæй — амонди минкъий».
(32 фарс)
Етæ рауадæнцæ автор æма редактори устур зæрдæдзийнадп
анхосæй. Уогæ мæ аййеппитæ айкн хурфи æрдо бауинæгау æицæ.
Еумæйагæй райсгæй, аци æмдзæвгити æмбурдгонд курднадгун
поэти устур æнтæст æй. Бабочити Руслап æй хъиамæтгæнæг,
гъудигæнæг, бæрзонд поэзи фæлдесæг. Дигорон поэзиуарзгутæ
æцæгæй кæмæ æнгъæл кæсунцæ, уонæй.
Руслан, уодфедар уо. Æмраст цо, лнгъз надмæ ма рахезæ*
Амæй фæстæмæ дæр, дæ дзурд кард уæд, гæгъæди ба — кæрд-
бадзæ!
АМУРХАН КЪИБИРТИ.

ФИНСУЩÆ НÆМÆ...
Дæ бонтæ хуарз уæнтæ æма Хуцауи хуар-
зæнхæй хайгин уо, Васо!
. Райсæ мæнæй салам, уæдта мæ саламæй
бахай кæнæ Исати Мæхæмæт æма Сабайти Су-
лейманæн, кæд сæ фæууинай, уæд. Етæ æнцæ
мæ гъæуккæгтæ æма зонæн кæр.æдзей. Æз дæр
дæн лескейнаг кизгæ Бетанти Камиллæ.
Цæргæ ба кæнун Озреки еу 45 анзи, мæ
цард ку раййивтон, уæдæй. Кæд ма гъуди кæ-
нис, 1966 анзи адтæй Озрекшастæуккаг скъолай
фембæлд, уæхæн бæрæгбон: «Слет мальчи-
шек». Уоци бæрæгбонмæ мах фæдздзурдтаи
Иристонмæ, цæмæй нæмæ æрцудайайтæ: Бала-
ти Владимир, Дзести Кудзæг æма.Малити Ва-
со. Хуцау уи исарази уæд, ба-нæ устур кодтай-
тæ æма ’й нур дæр, нæ ан иронх. Мах седзæр
гъæу ан, куд фæззæгъунцæ: «Дууæ хуæриæге-
мæй дæр æнæ хай», уотæ. Фалæ мах раздахтан
Иристонмæ не ’ргом, уой туххæй æма нæ уеда-
гæ уордиги æй! Нæ ирæ.згæ фæлтæр Дзæуæги-
гъæуи æнцæ, еу дууæ сæдæ бийнонти дæр фул-
дæр. Æрмæст мах хæдзарæй си ес цуппар бий-
нонти, Хуцауи фæр.ци. Уоми исахур кодтонцæ,
уæлдæр ахур райстонцæ ’ма ка кæми бæззуй,
уоми косуй, Хуцауи фæрци æма Иристони фæр-
ци. Æфсæрмиаг си на ’н æгъдауæй. Къомехтæй
(Кумеховы) ескæбæл ку исæмбæлай, уæд ейæ
махæй æй.
Хатир бакæнæ, зæронд дзорагæй, уæлдай
дæр ба мæн хузæн сæйгæ: дууæ лæдзæгебæл
цæун, æндæр ба мæ хъæбæр фæндуй фембæлун
мæнæ аци грамматикон растфйнсуйнадæ æма
дзорунади æгъдæутти туххæй, бæрæг бæлвурд
надбæл æрлæуун. Васо, кумæ мин æрветгæ æй
мæ «уайдзæф», уой нæ зонун æма дæ уомæ
гæсгæ хъор кæнун æма ди хатир корун. ÆМ
базудтон, журнали сæйраг редактор ду ке дæ,
уой, ’ма дæмæ мæ нифс бахастон мæ «уай-
дзæф» рарветунмæ ма ин исбунат кæнæ, кæд
дæмæ зин нæ фæккæсдзæнæй, уæд. Мах алли
192

бон дæр кæсæн телеуинунадæмæ æма дæмæ игъосгæ дæр фæк-
кæнæн, уæдта дин дæхабæрттæ дæр игъосæн.
Хуцау ди исарази уæд, дæ фиди фæндагбæл ке рацудтæ æма
ин æ хъиамæттæ ке нæ фесафтай, уой туххæй. Æз берæ уарзтон
I еоргий ’æмдзæвгитæ кæсун. Ба-дин æнтæсæд, уомæн исæнхæст
кæнун ци нæ бантæстæй, е дæр. Арфæ дин кæнун æма дин Хуцау
раарфæ кæнæд.
Уотæ ма бангъæл уо æма дин козбау кæпуи. Нæ! Фалæ мип
æхцæуæн æй. Æз косгæ рагæй нæбал кæнун, фалæ мæ цæстæ ба
даруп ’пæ дигороп диалекти фæлхæнтæ куд цæупцæ, уомæ, ’ма
сæ кæд раст нæ лæдæрун, уæд мин ниххатир кæнтæ.
Зонуп ба мæ фæндуй, ку кустон,уомæй иур тухпшдæр, пс
’взаги растфинсунадæ зонун. Мæнæн мæ царди æмбалмæ ес та-
лантгомау, æмдзæвгитæ рафинсуп ма уæмæ æрветуп еу амдзæс-
гæ бал — р.авзарунмæ. Кæд си ести пайда ес, гъома зонуй, уæд
идарддæр финса. Устур ахургонддзийнадæ имæ нæййес. Фæкку-
ста еу 40 нзи сæйраг бухгалтерæй колхози — Озреки. Нæбал гъу-
ди кæнис, æвæдзи, æндæр ба ’й фæууидтай: Клубæй скъоламæ
заргæ фæццудæнцæ Валодяй хæццæ «Хæхъуæнти зар», æ пом
Колумбий’хуннуй. Уарзуй финсун. Берæ æмдзæвгитæ имæ ад-
тæй, фалæ нури рæстæги аккаг нæбал æнцæ. Фæндгæ ба ’й кæ-
нуй финсун, журнал «Ирæф» дæр бакастæй. Æ зæрдæмæ бацу-
дæй ма Оабæн райдæдта финсуп.
Рæстæг дин ку уа, уæд ди корун ма нин нæ гъуддаг бакæнæ.
Хуцауи хуарзæнхæй хаигин уотæ уæ царди дæргъи, жур’нал
«Ирæф»-и редколлеги! Мæ зæрдæ уип зæгъуй æпæнездзийна-
дæ устур æнтæстити хæццæ, нæ дуйней сабур уогæй!
Исфæндæ кодтон зæрдиуагæй ниффинсунмæ «Уайдзæф» фиц-
цаг хатт журнал «Ирæф»-мæ. Аци жур.нали хабар фегъустон
æрæги телеуииунадæй, дзурдтонцæ журнали туххæй, ке цæуй
хуарз, æригон уогæй. Баархайдтон журналбæл фæххуæст унмæ
æма мæ къохи бафтудæй куддæртæй 2 рауагъдади 1991 анзæн
«Ирæф». Æз базудтон, — журнал ке æй нæ Дигори устур. хæз-
надонæ раргон кæнуни туххæй. Мæ зæрдæмæ цæуй, нæ ирæзгæ
фæлтæр ке рæнæхстæр æнцæ, иæ сæр бæрзæптти кæмæн хæссæн,
уоци Малити Георги, Гурдзибети Блашка, Бесати Тазе, Хъаз-
бегти Хъазбег æма никки уæхæнттæн сæ фæсте, кæд нæ куд фæн-
дуй, уотæ Ьер.æ нæма æнцæ, уæддæр æнгъæл кæсæн, ке исберæ
уодзæнцæ, уомæн æма нæ гъæздуг дигорон æвзаги хæзнадонæ æ
бунати федар уедæгтæ рауадздзæнæй. Æз алкæддæр фæгъгъу-
ди кæнинæ мæхенимæр: æдта ци дессаг æй, ирон æвзагæй диго-
рон æвзаг куд гъæздугдæр æй, цæмæннæ ибæл косæн æма арха-
йæн, зæгъгæ, бамæстгун уинæ. Нур мæбæл, цума бузуртæ база-
дæй, уотæ мæмæ кæсуй. Нæ ирæзгæ фæлтæр, æцæгдзийнадæй,
13 Ираф № 2
193

бэлæдæрдзæнæнцæ, сæ тухтæ æма сæ хъауритæ раргом кæндзæ-
нæнцæ æма сæ бахæсдзæнæнцæ Дигори устур хæзнадонæмæ. Æз
нгургæ ракодтон Лескени гъæуи, Ирæфи райони. Астæуккаг скъо-
лй си каст фæдтæн раст æнамонд тугъди рæстæги — 1942 анзи.
Пемуци ку фæссурдтан, уæд уæлдæр ахургонддзийнадæ кæмæ
адтæй, уæхæн ахургæнгутæ фагæ нæбал адтæй, æма агорун р.ай-
дæдтонцæ, хуæздæр ка фæцæй астæуккаг скъола, уæхæнттæ, цæ-
мæй кустайуонцæ ахургæнгутæй скъолати, Уонæй æз дæр фæдтæн
æма райдæдтон косун Секери астæуккаг скъолай ирон æма нему-
паг æвзæгти ахургæнæгæй. Бакустон си дууæ анзи, уæдда тугъд
фæнæй æма ниууагътон мæ куст. Бацудтæн Цæгат Иристони
педагогон институтмæ, филологон факультетмæ — фæдтæн æй.
Фалæ цард æхе æййевуй æма мæ цард æрхастон Кæсæг-Балхъар-
мæ, Озреки гъæумæ. Райдæдтон ирон æма немуцаг æвзæгти ахур-
гæнæгæй косун астæуккаг скъолай. Бакустон си 34 анзи, рацуд-
тæн пенсимæ. Мæ дзубандитæ идæрддæбæл ке хæссун, уой тух-
хæй хатир корун. Хъæбæр нæ фæндуй журнал «Ирæф» есун,
фенхус нин кæнтæ, кæцæй -ма ’й куд рафинсæн? Мах гъæу
культурон æгъдауæй баст æй Иристони хæццæ. Ахури киунугутæ
æма литературæ ластан æма ласунцæ нур дæр, Иристонæй. Кæд
цæргæ Кæсæги кæнæн, уæддæр нæ ахурдзийнадæ ба еугурæй дæр
Саст æй Иристони хæццæ. Нæ ирæзгæ фæлтæр, сæ фулдæр, рай-
стонцæ уæлдæр ахур,дзийнадæ>Дзæуæгигъæуи. Беретæ си байза-
дæй, ци гъуддагбæл исахур кодтонцæ, уой фæдбæл косгæ æма
цæргæ. Апдагъ мах суваллæнттæй си иссæй Хуцауи æма Ири-
стони фæрци, цуппар бийнонти. Мах устур арази ан Иристонæй,
сæ усхъæ нæмæ ке дарунцæ зæрдиуагæй, уой туххæй. Хуцауи
фæрци иæ фæсевæд берæ уарзунцæ сæ кæр,æдзей. Ка кæми ко-
суй, уой аккаг æнцæ. Мах иронх кæнæн бастдзийнадæ, телеви-
зормæ дæр кæсæн æ рæстæги айдагъдæр Дзæуæгигъæумæ. Наль-
чикмæ уотæ арæх нæ кæсæн, кæд цæргæ Кæсæги кæнæн, уæддæр.
Идарддæр мæ фæндуй мæ финсти сæр цæбæл æй, уой балæдæрун
кæнун. Æз бакастæн журнал «Ирæф», кацими ес Исати Мæхæ-
мæти седт: «Дигорон æвзаги исирæзт не ’нкæтей ихæс», уомæ
гæсгæ ба мæхецæн байхæс кодтон, уæхæн дузæрдуккаг номдарти
растфинсунадæ æма дзорунадæ исбæлвурд кæнун. Зæгъæн: æм-
бурдон номдар адæм, адæн. Мах дигорон диалекти дзорагн, уæд-
да финсæп дууæ хузи дæр, адæм, кена адæм. Фæндуй мæ базонун, •
аци номдарæн грамматикон æгъдауæй æ дзорунадæ æма раст-
финсуйнадæ еу надбæл æрæвæрун æнгъезуй æви нæ, уой? Косгæ
ма( ку кодтон, уæд мæ сувæллæнттæ арæх бафæрсионцæ: «Адæм»
финсгæй æви «адæн»? --- Æма син фæззæгъинæ: иронау «адæм»,
дигоронау ба — «адæн». Мæхе зæрдтæй, æндæр, ибæл мæхуæдæг
дæр дузæрдугæй фæккустоп. Журиал кæсгæй, æргъуди кодтон
194

Сабайти Сулемани финст «Цæмæн гъæуй мадтæлон æвзаг?» -. и
куд финсуй, адæм æви адæн, уой.*
Есуи си еугай гъудиæдтæ: «Адæнти» культурон райрæзтæн...
уæлдай зиндæр уавæрти бахаудтæнцæ бæрцæй минкийдæр адæн-
тæ». «Дударæ еу уацгъудий уотæ финста: «Ирон адæн ка хуннуй,
етæ къуар æвзагей æздæхтæбæл дзорунцæ æма еуæй-еуетæмæ
гæсгæ уони исеу кæнун æнгъезуй ирон æвзаги фæлхæнбæл». Ин-
нæ æргъудиади уотæ финсуй: «Ке бон æй æгас адæми æвзаг
æрæвгæрдун?» Никкидæр мæ цæстæ бадардтон кæронбæттæнмæ:
«Уæлдай фулдæр ба æргон æздахун гъæуй нæхе ирон æвзаг æма
культурæмæ. Махæн кæд хецæн æвзаги фæлхæитæ ес, уæддæр
еу тог, еу ’æстæг, еу бундорæй равзургæ адæн ан æма уои иропх
кæнун нæ гъæуй».
’ Куд балæдæрдтæн, уомæ гæсгæ нин хъæбæр æнцон æй ном-
дар адæм, адæн-æн грамматикон æгъдауæй æ дзорунадæ æма
растфинсунадæ еу æгъдаубæл æрæвæрун. Нæ фидтæлтæ уотæ
фæззæгъионцæ: «Адæймаг цал’ æвзаги зона, уал адæймаги æй».
Мæн фæндуй базонун: адæймаг — еумæйаг номдар, равзурстæй
æмбурдон номдар адæм-æй, æви æмбурдон номдар, адæм равзур-
стæй еумæйаг номдар адæймаг-æй?.. «Адæм» финсун растдæр æй
«адæн» финсунæй. Адæн — адæйнаг зæгъæн нæййес, фалæ зæ-
гъæн: адæм — адæймаг.
Мæ «уайдзæф» кæд раст нæй, уæд мин æй балæдæрун кæнтæ.
Æнгъæл кæсдзæнæн.
Мæ зæрдæ уин зæгъуй устур æнтæстдзийнæдтæ куд бафтуйа
уæ къохи, уотæ нæ æнæлæдæргæ рæстæги! Салам.
Берæ фарстатæ мæмæ ес р.астфинсуйнади æма дзорунади
туххæй. Мæ бон ку уайдæ фæццæун, уæд мæ бæргæ фæндуй ком-
коммæ радзубанди кæнун, фалæ мæбæл уæргутæ нæййес, лæдз-
гутæбæл туххæй хæтун.
Æррæстæ мæхецæн мадзал нæ ерун, мæнæ райдайæн скъола-
ти киунугутæмæ æркæсгæй, ци дузæрдуккаг дзурдтæбæл фембæ-
лун, уони растфинсунадæ мæ хъæбæр фæндуй базонун. Æз уотæ
лæдæр.ун æма кæд дигорон диалектбæл ахурдзийнадæ ниффе-
дар уодзæнæй скъолати, уæд æй гъæудзæнæй хецæн граммати-
ки киунугутæ дæр рауадзун, цæмæй си уа еу грамматикон æгъ-
дæуттæ! Гъæугæ ба кæнуй, æвæдзи, кæд ес, уæддæр нæ зонун,
æз изол дæн, нецибал зонун.Мæнæ æртиккаг къласи æрдзæзонæн
киунуги æркæсгæй берæ дузæрдуккаг дзурдтæ ес, зæгъæн: «фæй-
йидтай дæхуæдæг æрдзи тæвдæ бонæ», иннæ рауæн ба финст æй:
«Кæд ескæд фæууидтай, уæд æй р.адзорæ къласи». Æз уотæ æн-
гъæлун æма сувæллæнтæ гурусхæ кæидзæнæнцæ, куд фипсгæ æй:
фæууидтай æви фæййидтай. Мæнмæ уотæ кæсуй æма фæууидтай
растдæр æй. Разæфтауæн фæ æфтуд æрцудæй дзурд, миуæвде-
195

-сæг уипун-бæл, ма ’й финсун гъæуй фæууидтай, у кæнуй дувæр.
Берæ æнцæ дузæрдуккаг дзурдтæ ма сæбæл гъуди кæнун алкæд-
дæр: æнгон, æнгарæ æви æмгарæ, æмхузæн æви æнхузæн. Еугур
дузæрдуккаг дзурдтæ мæ бон ниффинсун нæ бацæй, фалæ сæбæл
куд гъуди кæнои, уой.базонун ба мæ фæндуй. Устур хатир! Кæми
иæ уæн раст.
* * *
Бони хуæрзтæй хайгин уо, Васо! Устур салам, арфæ,
æнæнездзинадæ, амонд хæссæг дæмæ уæд мæ пъисмо. Хатир
корун хъæбæр устур, ке дæ хъор кæнун алкæд, фалæ мин нæй-
йсс гæнæн, ,мæ зæрдæ нæ комуй нигъгъос кæнун. Фæндуй мæ
финсун,'фал мæхебæл нæ дарун мæ зæрдæ. 5-аг къласи ку ахур
кодтон, уæддæр равзурстон æмдзæвгитæ финсун, фалæ мæ фæт-
тæрсун кодта ирои æвзаги ахургæнæг. Цудæй мæбæл 12 анзи. Ме
’мбæлттæ ин радзурдтбнцæ, Бетанон æмдзæвгитæ финсуй, зæгъ-
гæ, ’ма ралигъдтæп къласæй, мæ.тетрад мæ рони, уотемæй. Ахур-
гæнæг мæ .фæсте рауадæй, расурдта мæ, ’ма бустæги фæттар-
сгæн, цæмæй, уой абони дæр нæ зоиун. Гъе уæд фæдтæн финст,
кæд мæ фæндгæ кодта, уæддæр. Æрцудæй мин рæстæг, цæмæй
’исæнхæст кæнон мæ фæндæ, кæд мин бантæса, уæд. Дæн 1-аг
къуари инвалид, мæ рæстæг фулдæр æрветун уати, еунæгæй, «ма
мин хъæбæр зин æй. Ести ку финсон, естæбæл ку гъуди кæнон,
уæдда мæ нез иронх кæиун. ’Ма ди хъæбæр корун, дæ цæстæ
мæмæ бадарæ. Некæд дин фершх уодзæнæн дæ хуарздзинадæ.
Царди æгъдауæй неци гъæуагæ дæн Хуцауи фæрци, фалæ нез ба
тухгин æй, ’ма ин мæ бон басæдтун нæй.
Æз арæх финсун пазеттæмæ, раст зæгъун гъæуй, нæхе, гъома
Цæгат Иристоимæ нæ, фал Кæсæг-Балхъари «ма центрои газет-
тæмæ,^мæ финститæ цæугæ дæр ракæнунцæ. Ай-гъай, гоиорари
чуххæй нæ финсун. Царди фæрæзтæй — гъæздуг, незæй — мæ-
гур. Æз сæристур кæмæй дæн, еци сувæллæнттæ цæрæнтæ. Ескæд
дæбæл си еске кæд фембæлидæ — цуппар бийнонти си Дзæуæ-
гигъæуи цæруй, еу ба — Нальчики, æй экономикон наукити кан-
дидат. Нæ гъæуи ку адтайтæ, — Кудзæг, Валодя ’ма ду — уæд
Валодябæл галстук еци биццеу ниббаста. Уæ къарæ уип хъæбæр
цитгинæй даруй æхемæ. Æгæр берæ финсун ’ма мип ниххатир
кæнæ. Æрветун дæмæ цуппар æмдзæвгн, кæд бæззоицæ, уæд мип
сæ рауагътæ «Ирæфи», кенæ ба мин сæ фæстæмæ æрæрвететæ.
I
КЪОМЕХТИ Камиллæ.
196

ДÆ БОН ХУАРЗ, КАМИЛЛÆ!
Дæ финстæгутæ дин райстон. Хъæбæр æхцæуæн’ мин адтæй
сæ бакæсун — æгайтима нæ дигорон æвзаг æма культурæбæл дæу
хузæн сагъæсгæнгутæ ес. Кæд дæ зонгæ йæ кæнун, уæддæр дин
дæ зæрдиуаг лæдæрун, сæристур дæн, дæу хузæн силгоймæгтæ
пæмæ ке ес, уомæй. Сумах фæрци нæ фесавдæй нæ рагон дессаг
æвзаг, нæ фарнæ, не ’гъдау, нæ кæстæртæ æнæ сумах ци адтайон-
нæ æма куд адтайонцæ, уой еунæг Хуцауæй фæстæмæ ка зонуй?
Мæнæн зин æй дæ зин, нези хæццæ тох кæнис «ма уотемæй æн-
цон нæй цæрун, фал дæ уоди хъаурæ ке нæ сæттуй, е ба мин нифс
дæттуй. Ковун Хуцаумæ, цæмæй исдзæбæх уай, дæ къæхтæбæл
цæун райдайай æма ’ма дæбæл дæ ’зæри бон хор æрбакæса,
Дæ финстæгутæ (дууей дæр) мухурмæ бацæттæ кодтон æма
Лунауи фæндæй ррхс фæууиндзæнæнцæ иннæ анз. Журнал къу-
лумпитæ æййафуй типографий фудæй, ’ма, ка ’й зонуй,æрæгæмæ
ку цæуонцæ, уæд уотæ ма фенгъæлæ, æма дæ фæссайдтон, зæгъ-
1æ. Дæ фйнстæгутæ мæ зæрдæмæ фæццудæнцæ, етæ уой аккаг
æнцææма сæ журналкæсгутæ дæр куд базононцæ.
Æмдзæвгити туххæй ку дзорæн, уæдта дин æргомæй зæгъун,
дæ зæрдæ ма фæхходæд, Камиллæ,. поэзи æгæр хеваст «догъон
бæх» æй, алкæмæн ахæссун нæ комуй. Бæргæ, дæ финсун минкъий
кнзгæй ку нæ ниууагътайсæ, уæд, æвæццæгæн, абони нæ дзубан-
ди æндæр хузи кæнианæ. Æмдзæвгитæ сауæнгæ ма техникон
æгъдауæй дæр æнхæст рæвдзæ арæзт нæ ’нцæ, ихæлд — ритми-
кæ, æгудзæг — рифмитæ.
Камиллæ, мæ дзуапп дæмæ гъулæг ма фæккæсæд, æ ном зунд-
гонд кæмæи æй, еци поэттæн дæр арæх раздахæн сæ финститæ.
Ес мæмæ уæхæн курдиадæ. Уæ гъæу Озрек куд равзурдæй,
.уой истори дзæбæх ку ниффипсисæ, уæд уой банимайæн ес хуарз
гъуддагбæл. Цæмæн æма кæд ралигъдайтæ, кæцæй, фиццаг си ка
’рцардæй, циуавæр муггæгтæ си ес, дессаг хабарæй уæмæ ци
’рцудæй ’ма уотæ идарддæр...
Æнæиез уо, Камиллæ!
МАЛИТИ Васо.
ЗИНАРГЪ РЕДАКЦИ!
Устур цийнаг гъуддаг æп, дигорон æвзагбæл нæ бон ке бацæй
æрмæгутæ мухур кæнун, е. Берæ æнзти мæ фидæ Хъазбегти Хъу-
бадий фур.т Амур фембурд кодта нæ муггаги равзурди истори
æма ’й кæронмæ финст фæцæй 1952 анзи. Æ æрмæги кæронбæт-
тæни Амур бафинста: «Аци куст финст æрцудæй, цæмæй мæ
фæсте ци ирæзгæ фæсевæд уа, етæ куд зононцæ сæ рагфиддæлти
истори, цæмæй æй ма иронх кæионцæ. Нуртæккæ аци æрмæг
197

Хъазбегти муггаги фæлтæртæй алкæмæдæр æй. Журнал «Ир.æ-
фи» редакцийæй хъæбæр корæн, цæмæй нæ муггаги историй хæц-
цæ иннæ кæсгути дæр базонгæ кæнонцæ.
Саламти хæццæ Хъазбеги Дунетхан Амурхани кизгæ.
ЦÆГАТ ИРИСТОНИ ХЪАЗБЕГТИ МУГГАГИ
РАВЗУРДИ ТУХХÆЙ
Нуртæкки Цæгат Иристони Хъазбегти муггагæй ка цæруй, уо-
ни рагфиддæлбæл нимад цæуй гурдзиаг къняз Хъазбегти Ясони
фурт Ираклий. Е райгурдæй 1445 анзи Гурдзи|1 Хъазбеги хонхи
Оунмæ гъæутæй еуеми.
"Нæ рагфиддæлтæ—гурдзиаг Хъазбегтæй ма иурдæр берæтæ цæ-
рунцæ еци рауæнти. Къняз Ираклий гъомбæлгонд адтæй хæлар
æма кæдзос зæрдæй, федарæй хуæстæй рæстдзийнади фарс, ад-
тæй цардбæллон, кустуарзагæ, уарзта сæребарæ, æ къæбæр æма
æ цæнхæй хай кодта еугуремæн дæр æмхузон. Нæ бухстæй хæ-
рамдзийнадæ æма, еу инней ке дæлдæр кодта, уой.
Тифилисæй минкъий уоддæр Мцхети ба цардæнцæ æлдæрттæ
Ьагратионтæ. Уонæй сæ еу Вахтанги фурт Валикъо ба адтæй бу-
стæги дирзæг, æнæвгъауæй æфхуардта æ косгути, нæ бæлстæй,
æ нихмæ еске сдзора, уой. Еци-еу рæстæг адтæй сæр.бæрзонд æма
зинæивæрсон. Еци’рагзамапти Гурдзи иæма адтæй еумæйаг пад-
дзахадæ, алли зæнхи хаййæн дæр унаффæгæнæг адтæй æхе сæр-
магонд æлдар. Уони æхсæн æппунæдзохдæр цудæй тох, кæци
хаттæй-хатт ба рахезидæ æцæг тугъдмæ.
Тифилиси еухатт æлдæртти фембæлди буцæу дзубанди рауа-
дæй Ираклий æма Валикъой æхсæн. Валикъо æнæфсæрттæ
сдзурдта Ираклиймæ, уæдта æй дууæ хатти ниццавта æхсæй.
Ираклий еци устур æфхуæрд нæ ниббæлстæй æма хъæмайæй ра-
мардта æлдар Валикъой.
Тогесуни тасæй Ираклийæн æ цæрæн бунат æййевгæ æрцудæй
Гурдзийæй, ралигъдæй еунæгæй Дигори коммæ Гæлиати зилдмæ
æма уоми Уорс хонхи бунмæ æхецæн цæрæн хæдзарре исаразта.
Еци федæртти ихæлддзæгтæ ма абони дæр æгас æнцæ. Цубур
рæстæги фæсте Ираклий æхецæн æрхудта бийнойнагæн хъæрæсе-
йаг Хъæрæмсаухалти æлдæрттæй еу кизгæ — Ханиффи æма син
райгурдæй дууæ фурти æма кизгæ. Ку багъомбæл æнцæ, уæд сæ
кизги киндзи равардтонцæ Мисирбийти æлдæрттæй еуемæн,
фурттæ ба байзадæнцæ сæ ниййергути хæццæ.
Ираклий хестæр фурт — Бинигорæн бийнонтæ н’ адтæй. Æ
ниййергути рамæлæти фæсте æхецæн æрбунат кодта Сау хонхи
бунмæ æма кодта фонси куст. Адтæй хуæрзконд, тухгин æма
æдæрсагæ. Еу æма ибæл дууæ хатти сæхе нæ ниццæвионцæ кæс-
198

гои æлдæрттæ Ьиаслаитæ, фал ии^сæ бон некæд пеци иссæй, алли
хатт дæр сæбæл фæууæлахез уидæ. *
Ёу рæстæги ба кæсгон æлдæр.ттæ æрбацудæнцæ бёрæ къуа:
рæй æма сæ къохи бафтудæй Бинигори рамарун„æ фонс æма иН
æ есбон фæлласун.
Ираклий кæстæр фурт — Дигорæ дæр адтæй хуарз цауæйнон,
кодта зæнхи куст дæр. Æ ниййергути рамæлæти фæсте Дигорæ
&хсцæн цардæмбалæн æрхудта Сарахъати кизги. Æдеугурæй цал:
да?р анзи рацардæнцæ; уæдта Дигорæ рамардæй, æ уос&
ба байзадæй æнæуодбар^ей. Хангуассæн æ лæги рамæлæти фæ-
сте р&йгурд&й фурт — ХÆазбег æма уой хæ^цæ раздахтæй æ цæ:
гатмæ. Хъазбегбæл 20 &нзи ку исæнхæст эей, уæд æ м&д& дæр
рамардæй æма æ цæрæн бунат раййивта Хъубадити æлдæртти
зæнхитæмæ, æ мадæ Хангуассæ уони хуæрифурт кё йдтæй, уомаб
гæсгæ. Хъубадити æлдæрттæ цардæнцæ Фадауи &ма с&мæ ад:
тæй берæ хуарз зæнхи хæйттæ. Дууæ анзей фæстё Хъазбег цардг
æмбалæн ракурдта æхецæн Тедтойти кизги æма син рёйгурдæй
æртæ фурти — Урузмæг, Хæмиц æма Муса, кæцитæ ирæзтæнцæ
сæ ниййергути хæдзари. Хъазбег æма æ фур.ттæмæ адтæй дзæв-
гарæ зæнхи хæйттæ, сæхуæдтæ кодтонцæ зæнхи æма фонси куст.
Хестæр фурт Урузмæг ракурдта Кассати кизги æма син
исæнтæстæй æртæ фурти — Урус, Хъизон æма Отар.
Хæмиц ракурдта Толасти кизги æма син исæнтæстæй дууæ
фур.ти — Сламбег æма Гето.
Муссайæн ба адтæй цуппар фурти — Басил, Бæрег, Гадо æма
Дити. Урузмæг, Хæмиц æма Мусса ма уодæгас адтæнцæ, уотемæй
сæмæ цæрунмæ æрбацудæнцæ Хуре æмæ Годе, кæцитæ кустонцæ
уонæмæ. Хъазбегти муггаг сæмæ кастæнцæ, жуд се ’мсæр адæм-
мæ æма етæ дæр райстонцæ уони муггаг. 1780 анзи Хъубадити
æлдæрттæ бафæндæ кодтонцæ, сæ зæнхитæбæл ци зæнхкосгутæ
цардæй, уони бунтондæр цæмæй сæ дæлбарæ бакодтайонцæ, уой
туххæй. Еци гъуддаг базонгæй Ур.узмæги фурт — Урус æд тохæн-
гæрзтæ раистадæй сæ нихмæ. Æхста сæ федæрттæй Хъубадити
æлдæртти æма æ бæгъатæрдзийнадæй раййевун кодта Хъубади-
ти унаффæ.
Еци рæстæги ма Хъазбегтæ цардæнцæ, куд еу бийнонтæ, уо-
тæ. Сæ еуетæ кодтонцæ’зæнхи куст, иниетæ фонси куст, фал сæ
хуæрдæ æма мулк ба адтæнцæ, еумæйаг. Адтæй сæмæ дæсни ца-
уæйнæнттæ дæр. Сæ синхаг адæмтæ дæр сæ нимадтонцæ, давун-
мæ сæмæ некæд цудæнцæ, æфхуæргæ некæд неке кодтонцæ, сæ
хæццæ цардæнцæ хæларæй, кæрæдземæн кадæ кæнгæй. 1852 ан-
зи ба Урузмæг, Хæмиц æма Мусси байзайæггæгтæ сæ цæрæн
бунат раййивтонцæ Киристопгъæумæ.
Еци рæстæг ма сæбæл бафтудæнцæ Гиги, Дабан æма Гето.
199

1:тæ дæр, уæдта ма сæбæл уомæй размæ дæр ма ка бафтудæй,
уонæн дæр Хъазбегти муггаги бийнонти хæццæ адтæй æмхузон
бартæ. Хуре æма Гигиæн цæуæг нæ баизадæи. 1890 анзи Годе
æма Дабан сæ цæуæти хæццæ фæллигъдæнцæ Лабинскмæ.
Дæлдæр мухур, кæнæн Хъазбегти муггаги рагфиддæлтæ фæл-
тæрæй-фæлтæрмæ куд цудæнцæ, уой номхигъд.
Ираклийæн байзадæнцæ — Бинигор æма Дигорæ, Дигорæн —
Хъазбег, Хъазбегæн — Урузмæг, Хæмиц æма Мусса, Урузмæгæн
— Урус, Хъизон æма Отар, Хæмицæн — Сламбег æма Гето, Мус-
сайæп — Гадо, Дити, Басил æма Бæрег. Гадойæи байзадæй —
Цæлик, Цæликкæн — Дрнс æма Аслæмбег, Дрисæн — Хр.исто-
фор, Лслæмбсгæн — Майрæи, Майрæнæн — Басили, Алæг, Вик-
тор, Хъазбег æма Витали.* Василийæн байзадæ^ — Таймураз,
Алæгæн — Алай, Василийæн — Берди æма Мæхæмæт, Бердийæн
— Владимир, Владимирæн — Хъазбег, Хъазбегæн — Руслан,
Мæхæмæтæн — Æхсарæ. Бæреги байзайæггæгтæ æнцæ: Тæтæри,
Сар.æбий æма Дæгка. Сарæбийæн — Хъазбег, Хъазбегæн — Алик.
Бæреги фурт Дæгкайæн — Виталн, Мусай фурт Дитийæн — Азан-
ко, Азанкойæп — Трофим æма Ьладимир, Грофимæп — Азаико,
Хъазбеги фурт Урузмæгæн — Отар, Урус æма Хъизон, Урузмæги
фурт Отарæн — Ацæмæз, Тоти æма Хъази. Ацæмæзи байзайæг-
гæгтæ ба адтæнцæ: Алихан, Бабу, Тотур æма Хакъясæ. Ха-
.къяссæн — Барис, Майрæн, Иван æма Николай. Барисæн исæн-
тæстæй дууæ фурти: Агубе æма Æхсарæ, Агубейæн — Феликс,
Æхсарæн ——Вадим/Сергей æма Тамик, Майрæнæн —^Аврам æма
Раман, Аврамæн — Артур, Иванæн — Руслан æма Рустем, Ни-
колаййæн — Валерий æма Виктор, Валерийæн — Валерий. Ота-
ри фур.т Тотийæн — Николай æма Тæтæри, Тотийи фурт Никола-
йæн — Дзандир, Дзандирæн — Владимир æма Барис, Барисæн
— Артем.
Тотийи фурт Тæтæрийæн исæнтæстæнцæ: Петр æма Сергей.
Петрæн — Франц æма Казик, Францæн — Геннадий, Казиккæн
—^Георги. Тæтæрий фурт Сергейæн — Анатоли. Отари фурт Хъа-
зийæн — Мали, Гаспо, Темболат, Гæбуди, Данел, Гъуддуз, Дза-
мурзæ^ Дзапдир. Хъазий фурт Малийæн — Матвей æма Геуæр —
Матвейæн — Анатоли æма Барис, Барисæн — Алан, Геуæргийгяа
-- Хъазбег, Руслан, Астан, Сослан, Гаспойæн — Зелимхан.
Урузмæги фурт Урусæн исæнтæстæнцæ: Хъубади, Бинкгор
æма Бекмæрза. Хъубадийæн — Амур, Бидзела, Николай æма Гæ-
стæн. Амурæн — Раман, Майрæн, Саукуй æма Сламбек. Сауку-
йæн — Владимир æма Алан, Сланбекæн — Руслан, Николайæн —
Витали, Виталипæп — Александр. Бинигорæн — Бисал
æма Гугъо, Бисалæн — Бицо æма Матвей, Матвейæн — Хъазбег,
Бисалæн — Хадзисмел æма Гадзо, Хадзисмелæн — Виктор, Га-
200

дзойæн — Марат æма блег, Гугъойæн — Дзабаз, Дзаёазæй -*■*
Эдуард.
Векмæрзап байзайæггæгтæ æнцæ: Инал, Сафа æма Алексей.
Сафайæи — Амурхан, Андрей, Петр æма Геуæрги, Амурханæн
{ — Урус æма Ур.усбий, Андрейæн — Салæдин, Руслан æма Юрий.
Геуæргийæн — Алибек, Инал, Залик æма Ралик, Иналæн — Ге-
уæ’рги, Заликæн — Заур æма Азамат, Петрæн — Валентин.
Алексейи кæстæртæ æнцæ: Муха, Тазе, Хадзиомар,' Сергей,
Дудар æма Дзанхот. Мухайæн — Петр, Тазейæн — Николай,
Анатоли æма Валери, Николайæн — Гермæн, Хадзиомарæн —
Пиколай æма Таймураз, Николайæп — Алибек, Маирбек æма
Таймураз, Николайæн — Алибек, Маирбек æма Казбек, Серге-
йи кæстæртæ æнцæ: Заур æма Геуæрги. Урузмæги фурт Хъизо-
нæн — Тотай, Дзамболат, æма Хъамболат. Тотайæн — Бола,
Даукуй æма Муха. Даукуйæн — Ассан, Мухайæн — Геги, Май-
рæн æма Николай, Дзамболатæн — Хъарамурза æма Дафа, Да-
.файæн — Бало, Барис æма Кермен, Балойæн — Мур.ат, Уомæн
— Эрик æма Рамеш. Керменæн — Тамерлан, Тамерланæн Хъаз-
бс-,г, Хъамболатæн — Хадзимурзæ æма Дзотцан, Дзотцанæн —
Мухарбег, Геуæрги æма Николай, Мухарбегæн — Александр,
Геуæргийæн — Виталп, Николайæн — Эмбек. Хъазбеги фурт
Хæмицæн — Гето æма Сланбек, Гетъойæн — Хъæвдун, Темурци
æма Кудзи, Хъæвдунæн — Темболат, Нимболат æма Закар., Тем-
болатæн — Геуæрги æма Хъазбег, Геуæргийæн — Николай, Май-
рæн æма Руслан, Николайæн — Зелим æма Тамерлан, Майрæ-
нæн — Таймураз.
Тёмболати фурт Хъазбегæн — Эльбрус, Хъæвдуни фурт Ним-
болатæн — Таймураз, Дзубули æма Тамбий, Таймуразæн — Вла-
днмир æма Славик, Дзубулийæн — Николай, Хъæвдуни фурт За-
карæн — Майр.æн, Гентар æма Наполеон. Гетой фурт Темурци-
пæн — Дрис, Барис æма Бидзода, Дрисæн — Кермен, Керменæн
— Юрик æма Барис, Барисæн — Ленин æма Ермак, Ермаккæн
— Бидзода. — Тамбий, Пушкин, Хазби, Владимир, Тамбийæн
— Феликс. Гетой фурт Кудзийæн — Барис, Басил, Геуæр,ги æма
Дадулла. Дадуллайæн — Сергей.
Кудзийи фурт Барисæн — Алик, Таймураз, Анатоли, Маирбек
æма Хъазбег, Анатолийæн — Барис, Хъазбегæн ба — Руслан.
Уæлдæр куд финстан, уотемаёй аци муггаги истори æрфинста
Хъазбегти Амур Хъубадий фурт 1952 анзи, 1980 апзи ба фен-
хæстдæр кодта Амури фурт Сланбек.
Редакцийæй. Куд зонæн, уотемæй ма ауæхæн æрфинститæ бе-
рæ муггæгтæн ес. Хуарз уидæ, етæ дæр нæмæ сæ ку æрбахæсси-
онцæ, уæд. Е устур агъаз уодзæнæй фæлтæрæй-фæлтæрмæ кæрæ-
дзей никки хуæздæр зонунæн.
201

МОСТИТИ муггаги равзурд Дигори астæу
Гецати Афæхъо финста Мостити туххæн. Цардæнцæ Стур Ди-
гори, фал муггагæй еске лæмбуиæг хабар ку нæ фегъосун кæнуй,
.уæд финйæг æгасебæл нæ хъæртуй. Архивти ба уоййасæ æрмæ-
гæй неци адтæй муггаги туххæн. Æз гъавтон аци бæрæггонд
финст Афæхъомæ бахæссун, фал Афæхъо рохсаг фæууæд — нæй
æнгъæл адтæн, уотæ тагъд фæуун. Нур корун æма Афæхъой ки-
унугæ хецæпæй ку цæуа (уой аккаг ба æнцæ Афæхъой бунтæ),
уæд мæ муггаги туххæн бафтауетæ, æз мæхуæдæг тугъди размæ
ии фегъустон, нæ муггаги хестæр Мостити Габидæтæй, еци ха-
бæрттæ. Нæ хестæр ма æгас æй, цæруй Чиколай гъæуи Пионери
гъæунги, 26.
Мостити-Хъанухъти Ленæ
Гæбици кизгæ, цæруи Дзæуæ-
гигъæуи Уæлахези 40 анзи гъæ-
унги 16 хæдзари 13 фатери.
Мостити муггаг рацудæй Ассийæй — нури Балхъарæй. Нæ
рагфидтæлтæй куд фегъустан, уомæ гæсгæ цардæнцæ Уæллаг
Балхъари. Адтæнцæ æртæ æнсувæри: Настуй, Гагула, Мости. Сæ
фиди ном син нæ нигъгъуди кодтон. Æнсувæр.тæ цардæнцæ син-
хонтæй Мускати хæццæ, адтæй сæмæ гъиггаг куй. Еу уæхæни
еци куй багъигæ дардта Мускатæй еу лæги, æма ’й рамардтонцæ
Мостити æнсувæртæн сæхе тургъи. Еци гъуддаг æнсувæртæмæ
гъулæг куд нæ фæккастайдæ — æфхуæрдбæл æй банимадтонцæ:
«Куд бандиудтонцæ нæ тургъæмæ топпæргъувдæй?», зæгъгæ,
рамардтонцæ Мускати лæги. Уæди рæстæг куд адтæй, уотæ син
ледзгæ æрцудæй еци гъæуæй. Кæд гъæуи хестæртæ унаффæ р.аха-
стонцæ, тог мабал никкæлæд, ’зæгъгæ, уæддæр сæ тоггиитæ æп-
иад нæ уагътонцæ — дæ тог ма райсæ, е ходуйнагбæл нимад ад-
тæй раги дæр æма нур дæр. Уомæ гæсгæ ба Моститæн ледзгæ æр-
цудæй Ассийæй Кæсæгмæ, Бордоимæ, уæди Азиаурти размæ
(нури 2-аг Лескен), фал сæбæл уоми цæргæй æрдудæй зиантæ:
нуппар лæхъуæни си кæрæдзей фæдбæл рамардæй, уæдта хе-
стæртæй дæр цалдæр (абони дæр ма сæ ингæнтæ бæрæг æнцæ).
Моститæ еци рауæн æнамондбæл банимадтонцæ æма син
ледзгæ æрцудæй. Нæстуй фæллигъдæй Чегеммæ, æ ахил байза-
дæй Кæсæг-Балхъари Гундулени гъæуи. Гагула æр.балигъдæй
Сауæдæнттæмæ — Секерæй Дæргъæфси астæумæ, фал си цар-
дæн фæдуат ке нæ адтæй, уомæ гæсгæ фæллигъдæй Туркмæ —
абони дæр ма æ ахилæй уоми цæруй цалдæр хæдзари. Æз мæх-
уæдæг Турки дууæ хатти адтæн æма сæ бабæрæг кодтоп. Мости
ралигъдæй Стур-Дигорæмæ хуæнхтæбæл. Адтæй ин еунæг фурт,
202

æ ном Алий. Е ракурдта дигорои кнзгæ æма ин рантæстæй фоидз
фурти æма дууæ кизги. Фуртти нæмттæ: Джиджи, Хъубади, Дза-
бе, Алихан, Дзамболат. Стур-Дигори цардаенЦæ еумæ тумугъæй;
Нннæ адæмау адтæнцæ зин уавæри, зæнхæ гъæуагæ. Догæ.æх^
æййевун ку райдæдта, уæд будурмæ ледзун ф&ндзе йЫодФойц&;
Джиджи, Хъубади æма Дзабе ралигъдæнцæЧиколамæ; пусулмрн
днн нæуæгæй райётонцæ, абоНи дæр сæ фæдон^æ ц&рунцæ Чико-
лай. Алихан æма ДзамболЙ б& ралигъдæн^æ Секёрмæ, кЗенун-
цæ киристон дин. Уоиæн ДсЕр № баййайæггæгтæ цæрунцæСекери.
РедакциййЬй: Геца^и Афæхъо Дигоргоми
муггæгти туххæн ци æрмæг æрæмбурд код-
та, уой æиæгъæнæй дæр ниммухур кодтан
нæ журнали цалдæр номери. Журналкæс-
гутæй курдтан, цæмæй сæ муггæгти ха-
бæрттæй растбæл ци нæ нимайунцæ, уой
нæмæ бæлвурдæй ниффинсонцæ. Нур дæр
еци курдиадæ æ бунати æй. Уомæй рахез-
гæй ба будури цæрæг дигорон гъæутæй
берæ муггæгтæн сæ кой дæр нæййес Афæ-
хъой устур æма арфиаг кусти. «Ма е уой
фуд нæй, адзал ин æ фæндæ кæронмæ
исæнхæст кæнун нæ бауагъта. Корæг ан,
финсетæ нæмæ уæ муггæгти равзурди ха-
бæрттæ.
ЗИНАРГЪ РЕДАКЦИ!
Финсун уæмæ дуккаг хатт. Æ,з л<урнал «Ирæф»-мæ уотæ фен-
гъæлмæ кæсун, куд хæдзайраг бинойнагмæ. Кæсун уарзун берæ.
Фал «Ирæф»-и неке раййафдзæй, мæнмæ гæсгæ-зундгин, мах ке
нæ зудтан Дигори туххæй, уой дæр базудтан сумах фæрци. Уæ
зунд уæ хъаурæ макæд рахауæд.
Фæндуй мæ ниффинсун нæ силгоймæгти туххæй. Кæд нæлгой-
хмаг хæдзардар æй, уæддæр хæдзари бастдзинадæ ба фæууй сил-
гоймаги- фæрци. Куд фæззæгъунцæ: нæлгоймаг хæдзари иуазæги
хузæн æй. Силгоймаг ихæсгин æй е ’взаги кæронбæл æ дæндæгу-
тæй хуæцунмæ. Нæлгоймагмæ зелун гъæуй, куд сувæллонмæ, уо-
тæ. «Ма уæд, мæнмæ гæсгæ, цард уодзæй лигъз. Берæ силгоймæг-
тæ, сæхецæй цидæртæ аразгæй, сæ цард фехалунцæ, æма мæ-
гурбон ба никкæнуй сувæллæиттæбæл. Æнæгъом сабитæ цалдæр
муггагей астæу, цалдæр зунди фæдбæл цæугæй фехæлунцæ, уæл-
дайдæр, ба нури уæззау царди уавæрти. Давгутæ ’ма наркоман-
тæй гъæздуг, æвæдзи, уомæн ан. Мæ бон ести ку уидæ, уæд рæст-
203

бæл Сувæллоп ка седзаер кæнуй, уонæн тæрхони статья рауадзун
кæнинæ, тар ахæстъонæй куд неонцæ, уотæ.
Мæнæн ес тогæй хæстæг — Олег. Æ фидæ Фидибæсти тугъ-
дæй нæбал исæздахтæй, æ мадæ æ цард исаразта. Мадæ ин ке_
ес, уой Олег базудта, æфсадæй ку исæздахтæй, уæд. Ес мин уæ-
хæн хæстæг дæр — æ ном Зампрæ, кæцимæи цæуæт и’адтæй,
’ма седзæрдонæ хæдзарæй райста фаззон кизгæ ’ма биццеу. Ма-
дау сæ исхаста, нур иссæнцæ устур ахур.гæндтæ. Устур арфи ак-
каг æй лескейнаг Сабайти Таисæ. Цæуæт ин нæ уогæй е дæр се-
дзæрдонæй кизгæ райста, фал ин разиндтæй уæззау незæй сæй-
гæ.уЕхе къохæй нæ хуæруй, æзмæлгæ нæ кæнуй. Хеонтæ ин æга-
сæй дæр дзурдтонцæ, радтæй фæстæмæ, зæгъгæ. Фал Таисæ не-
кæмæ байгъуста, абони дæр имæ мадау зелуй.
Нæ дигороп-ирон силгоймæгтæ! Фæнзетæ фæнзуйнæгти, уо-
тæ фæлмæнзæрдæ, ’ма уæд нæ зæнæги |хор,тæй æфсæст уодзинан.,
К. 5. Фаззæнтти муггæгтæ нæ финсун. Еске син ескуд ку ба-
уайдзæф кæна, зæгъгæ, биионтæ сæ бундор ниууагътоицæ ’ма
Кæсæги гъæутæй еуеми æрцардæпцæ. Кæд естæмæй фæрраг|уд-
тæн, уæд мии æй бахатир кæнæтæ.
КЕРЧЕЛАТИ Софья,
г. Дзæуæгигъæу.
204

СУ1ШРИЙПÆ ШГÆ ИÆ К/ЕНУЙ
Мæ фидæ Гугъойæй а’рæх фегъосинæ: сугъ-
зæрийнæ, дан, цифæндуй бурæнттæмæ ку ра-
гæлдзай, цæйбæрцæфæидин си фæууæд, уæд-
дæр ме ’сизгæ уодзæнæй, еци ирдæй, тæмæнтæ
калгæ зиндзæнæй. Еци адæмон æмбесонд арæх
æрЛæууй мæ зæрдæбæл, уотæ мæмæ фæккæсуй,
цума еци зундгин’ загъд комкоммæ нæ ирд
стъалу, нæ дигорон литератури астæуккаг цæ-
гиндзæ, æдзард Малити Геуæргий туххæй æй.
Геуæргий алæмæти искурдпадæ, уой исфæлди-
стадæ бундоронæй исбæрæг)кæнун мæн бон не
’содзæнæй, уæхæн зунд, уæхæн хъаурæ Хуцау
кæмæн дæдтуй, еци устур гъуддаг мæхемæ нæ
ёсун. Мæи фæидуй радзорун, Днгори коми цæ-
рæг адæмæн сæ зæрдитæмæ куд хæстæг адтæй,
куд æнæбæрцæ берæ ип уарзтонцæ æ’алæмæтп
æмдзæвгитæ, кадæнгитæ. Æз мæхуæдæг рай-
гурдтæн æма ирæзтæн Дигоргоми Къамати
гъæуи, цуппæрæймаг къласмæ цудтæн Мæхче-
ски авданзон скъоламæ. Мæ сабийи бопти бе-
рæ бауарзтон литератур.æ. Мæ фидæ хуарз зон-
гæ адтæй Геуæргий хæццæ, æвæдзи æнгæрттæ
адтайонцæ, уæдта нин хæстæг дæр æййафта.
Еу хатт мæ фидæ Чиколайæй æрбацудæй,
æ медбилти фæлмæн бахудтæй æма загъта:
— Биццеу, æпоси мип кæбæл лигъстæ кæпп-
сæ, е кърхи бафтуд^ей. Æрбахастон дин Мали-
ти Геуæргий киунугæ «Ирæф», гъе нур дæ лæ-
гигъæдæ æма дæхуæдæг. Мах бои уоййасæ кæ-
сун нæй, ма нин æй ду бааргъауæ, лæмбунæг
дæмæ ка игъоса, е ба — мах.
Мæнæн мæ цийпæн кæрои нæбал адтæй, мæ-
хецæй хъалдæр. зæнхи цъарæбæл некебал æн^
гъæл адтæп. Мæ дуйпемæ ци киупугамæ фæб-
бæлдтæн, е мæ къохи бафтудæй. Кастæн æй æх-
сæвæй-бонæй. Æхсæвæ ’й нивæрзæн байвæри-
пæ, ку мин фесæфа, есге мин æй ку радава,
зæгъгæ, уомæй тæрсгæй. Скъолайæй ку иссæ-
205

уинæ, фонси гъудтæ ку бакæнинæ, уæд нæ гъæуи хестæртæ: Хох-
ти Хъайтухъ, Кермен, Таймураз, Михал, Байхъулти Фацбай,
Дзандар, Тазе, Гадати Нæуæг, уæдта нæхе бийнонтæ нæ хæдзари
тумугъæй æрбадионцæ, æз син цъилингай фæлорс рохсмæ кæсун
байдаинæ Геуæргий алæмæти кадæнгитæ æма æмдзæвгитæ, ке
ранимадтон етæ еугурæй дæр гъостæ фестионцæ, хъипп-сипп си
некæд фегъустайдæ. Сæ зæрдæмæ уотæ арф хизтæнцæ, уомæн
æма Геуæргиæн æ еугур сфæлдистадæ дæр адтæй цардæй ист, æв-
диста хуæнхаг мæгур адæми цард, сæ берæ гъезæмæрттæ, багъæ-
уаги бони сæ лæгдзийнадæ æма бæгъатæрдзийнадæ, сæ дессаг
æгъдау æма æфсæрмидзийнадæ. Уæлдай хъæбæрдæр сæ зæрдæ-
мæ цудæй Дзандзирахъи кадæнгæ, али изæр дæр мии æй пæуæ-
гæй бакæсун кæнионцæ. Æ^æдзи гъе хумæтæги на ’дтæй, еуемæй
Дзандзирахъ адтæй, нæх^Дъамати донбæл ка райгурдæй, ка ис-
гъомбæл æй, æгас Дигоргоми æ хуарзи кой кæмæн игъустæй, æма
есге ардуд, есге лазæй, æ сæрæн неци зонгæй ка бабун æй. Инне-
мæй ба аци кадæнги ес устур философои гъуди.
Æрæмбурдæнцæ абони, æвдæймаг сабат Къаматæ, уотæ рай-
дайуй æмдзæвгæ. Æвдæймаг сабат, гъома, ку.базудтонцæ гъæуи
цæргутæ, сæ разагъди кизгæ кедæр бæлахæй æверхъауæй фесав-
дæй, уæд цалинмæ фудгæнæг исбæрæг æй; байзудтонцæ, уæдмæ
’й нæ ниууагътонцæ. «Сах лæуунцæ и кæстæртæ, сæ фур мæстæй
ииттелунцæ сæ хъæматæ». Гъе уобæл дзорæг æй æма гъæуама
уæхæн æверхъау цау мабал æрцудайдæ æнæгъæнæ тъæпæн Ди-
гор.гоми, алке дæр федарæй зудтайдæ, ести æнæгъдау, тæрегъæд-
даг гъуддаг ку бакодтайдæ, уæд æй ке багъудайдæ Къундзай-
фурти фæстаг цæмæ æрцудæй, уæхæп тæрхонмæ цæун. Дзан-
дзирахъи туххæй ма дæлдæр зæгъдзæнæн.
Геуæрги айдагъ æмдзæвгитæ æма кадæнгитæ нæ финста, ху-
арз, хъæбæр хуарз арæхстæй радзурдтæ æма пьеситæ финсунмæ.
Адтæй имæ дессаги пьесæ-водевиль «Цауæйнонтæ», зæгъгæ.
Уæд ахур кодтон 5 къласи; баунаффæ кодтан еци алæмæти
игъæлдзæг водевиль сцени равдесун, еу дууæ мæйи æй фæццæт-
тæ кодтан, мæхуæдæг си гъазтон Поцой р.оли. Æрæмбурд кодтан
цохъатæ, рæнттæ, хъæматæ, берданкитæ, хъатаратæ. Равдистан
æй скъоладзаутæн, фал уайтагъд хуæнхаг минкъий гъæутæбæл
рахæлеу æй хабар, скъоладзаутæ, дан, дессаги пьесæ равдистон-
цæ, ра ни курдтонцæ гъæути цæргутæ, цæмæй сип æй нæуæгæй
равдесæн. Нæ базийнадæ кодтан, цудæнцæ нæмæ дууæ Фæрæс-
къæтти, Хъазахтæ æма Тауитти синхитæй, Къаматæ æма Уæ-
хъæцæй, Хъалнæхтæ æма Мæстинокæй. Еци анз æй равдистан
цуппар хатти, ка имæ кастæй, етæ ходæгæй мардæнцæ, махæн
ба — «ар.тнсттæн», устур арфитæ кодтонцæ. Адæми ’хсæнæй
арæх игъустæй:
206

— Уæ иæхе уарзон Геуæрги, дæ цæрæнбон берæ уа, æма дин
мæлæт макæд уа, зæрдибуйæй нæ фæхходуп кодтай.
Геуæрги Къаматæ берæ ке уарзта, е бæрæг æй æ иннæ æм-
дзæвгитæй. Еу рауæн кæнуй Устур фæзи кой. Еци сæрвæт æй Къа-
матæ æма Мæхчески гъæути сæрмæ, бæрзонд Саухонхи къæбур-
ти гъæбеси. Ами дууæ гъæуи сæрдигон дарионцæ сæ галтæ, бæх-
тæ æма хускъаг фонс, гæс син нæ уидæ.
Еу хатт, дан, къаматтаг Байхъулти Фацбаййи устур цъæх
гал, хонгæ дæр æй Цъæхсæр худтонцæ, уомæ берæгъ балæбурд-
та, гал ин æ циргъ, федар сиутæ æ губуни рацавта, тогцъух æ га-
бæзтæ бацагъта, гал æй æ сæрбæл исиста, гал æ хезун, æ синæр
цæгъдун нæ ниууагъта, сауæнгæ æй фæззæгмæ æ сиутæбæл фæх-
хаста. Еци æцæг хабар Геуæргиæн ку дзурдтонцæ, уæд, дан, бе-
рæ фæххудтæй, — е дин гал, бæгъатар гал, е знагæн æ фагæ фæ-
цæй, — загъта Геуæрги.
Еу изæр скъолайæй ку исцудтæн, уæд нæ фиди исаййафтон æн-
къардæй, хæдзари пеци дуармæ бадтæй, æ дууæ къохемæй æ сæр-
бæл хуæстæй, цæбæлдæр цидæр арф гъудити ранигъулдæй. Уо-
тæ æнкъардæй æй фиццаг хатт фæууидтон.
— Ци кæнис, ести лæгъуз хабар? — бафарстон æз.
— Мадта ма лæгъуз хабарбæл сиутæ фæууй, нæ уарзон фин-
сæг Малити Геуæргий ниййахæстонцæ, — резгæ гъæлæсæй загъ-
та мæ фидæ, æхуæдæгга дирзæг къохтæй æ цæстисугтæ расæрф-
та. Æз цавддорау фестадтæн. Хуæргæ дæр нæбал бакодтон еци
изæр, арфæй-арфдæр кодтонцæ мæ гъудитæ: цума кæмæн ци код-
та, æ фиистити еуиæг дзурд дæр ку некæми ес нæ цардарæзти
нихмæ. Кæмæн ци кодта, ке маргæйдзаг æвзаги туххæй бахауд-
тæй уæхæн уавæрмæ. Ке лазæ, ке бæллах ибæл исæмбалдæй?
Æвæдзи фидтæлти зæгъдтитæ раст æнцæ: хуæздæри, дап, уар-
зæн фæтгæ нæййес. Уæдта нæмæ æнхиц æй соцъа — æз цæмæн-
нæ дæн, е цæмæн æй. Еци уæззау рæдуд рæстæги, 1937 анзæй
зæгъун, не ’хсæн минкъий на ’дтæй уæйгæнгутæ, цъуххæсгутæ.
Уони азар берети бастъалдта, берæ седзæргæстæ байзадæй, муг-
гагмæ ходуйнаг син фæууæд. Седзæрти тæрегъæдæй бун бауæн-
тæ, бун дæр бацæнцæ.
Рæстдзийнадæн исæфæп нæййес, нæ фесавдæй нæ разагъди
болæмæргъæ, иæ адæми зарæггæнæг Малити Геуæргий рæстдзий-
надæ дæр. Цъæх арвбæл æиосон хор куд исбæрæг уй, уотæ исбæ-
рæгæй æ кæдзос уодн гъæдæ. Абони ин æ алæмæти æмдзæвги-
тæ, кадæнгитæ, радзурдтæ устур цæмæдесæй кæсунцæ нæ ирæз-
гæ фæсевæд.
Æма ма еу цалдæр дзурди. «Дзандзирахъи» кадæнги туххæй.
Будтути Рамазаи ниффинста пьесæ «Дзандзирахъ», финстæй Ге-
уæргий æнæмæлгæ кадæнгæ Дзандзирахъи бундормæ гæсгæ. Еци
207

спектаклмæ цæугæй, берæ гъудитæ зилдæицæ мæ сæри, цума Ге-
уæргпй финсти хузæн уодзæнæй пьесæ, уæдта имæ берæ адæм
æрæмбурд уодзæнæй? Спектакль адæми зæрдæмæ фæццудæй,
мадта рагæй дæр куд нæбал адтæй, уотæ зали еунæг уæгъдæ бу-
нат дæр. на ’дтæй. Мæнмæ гæсгæ имæ фулдæр адæм æрцудæнцæ
Малити Геуæргий «Дзандзирахъмæ» гæсгæ.
Рамазани туххæй дæр лæгъузæй неци зæгъунмæ гъавун, хуарз
исархайдта мæгур хуæнхаг кизги меддуйне равдесунмæ.
Геуæрги æ фиццаг киунугæ исхудта «Ирæф». Ирæфæн æ рай-
дайæн æнцæ Дигоргоми бæрзонд хуæнхти цæстисугæй кæдзос-
дæр сауæдæнттæ, æносон уорс-уорсид цъететæ. Е куд кæдзос цар-
ди рохс хæссуй адæмæн, гъе уотæ кæдзос æй Малий-фурти,сфæл-
дистадæ дæр.
Дигорон адæм рагæц цæмæ бæлдтæнцæ, сæ еци æнгъæлдзау
исæнхæст æй, Дигорон æвзагбæл цæун райдæдта журнал «Ирæф».
Æ фæрстæбæл мухургонд цæуæнтæ Малити Геуæргий «Ирæфи»
хузæн дæсни, зæрдæмæдзæугæ уадзимистæ. Фал еу гъуддаг: æз
арæх фæуун Дигоргоми, будури гъæути, уæдта хонхбæстæй Дзæ-
уæгигъæумæ ка ралигъдæй, уони хæццæ, арæх нæмæ рауайуй нæ
нæуæг журнал «Ирæфи» туххæй дзубанди, уонæн сæ еугурей дæр
фæндуй, цæмæй журнал «Ирæфи» фиЪщаг фарсбæл мухургонд
цæуа нæ дигорон сфæлдистади ирд æстъалу Малити Геуæргий
хузист. Кæд амал ес, уæд журнал «Ирæфи» редколлегиæй корун,
цæмæй адæми, журнал ка кæсуй, уони фæндон æнхæстгонд æрцæ-
уа. Æма ма еу гъуддаг: мæнмæ, уæдта айдагъ мæнмæ нæ, фал
берæ адæммæ уотæ кæсуй, цума нæ хецауади æрдигæй нæ ра-
загъди финсæг иронхуати изайуй. Цума абони уæнгæ цæмæннæ,
цæй туххæй нæййес Геуæргий номбæл Дзæуæгигъæуи гъæунгæ,
цæмæннæ ин æвæрунцæ циртдзæвæн.
Æцæгæйдæр сугъзæрийнæ изгæ нæ кæнуй, еци ирдæй æртте-
вуй æма æностæмæ дæр æрттевдзæнæй, æзинæ ести кæми адтæй,
уоми абони дæр æма исон дæр уодзæнæй.
СЕКЪИНАТИ Солтан.

СÆРГÆНДТÆ
ПРОЗÆ ÆМА ПОЭЗИ
О с к а р. Æмдзæвгитæ 3
К о к и т и Г е у æ р г и. Хадизæт. Радзурд. 63
Т о т а й т и М у х а р б е г. Радзурдтæ 101
Хъойбанти Сергей. Мунтазар. Радзурд. . . . . 118
Сабайти С у л е й м а н. Дигори Нана. Поэмæ 129
Гурдзибети Барис — Этюдтæ 138
О л и с а т и Мухарбег. Зæрди фиу. Радзурд . . . 148
НÆ КÆСТÆРТÆ — НÆ ИСОН
Езети И р м æ. Æмдзæвгигæ . 154
Хайманти А н т о н и н æ. Æмдзæвгитæ. . . . . .162
АДÆМОН СФÆЛДИСТАДÆ — ÆВЕДУЙГÆ САУÆДОНÆ
Тауасити Ф. Бацеу-бацеутæ. 168
ПУБЛИЦИСТИКÆ
Малити В а с о. Уорсæй «сау» зæгъгутæн 180
Д з о т ц о т и В л а д и к. Игон финстæг Ирæфи æма Дигори райони
хецауадæмæ.
КРИТИКÆ ÆМА БИБЛИОГРАФИ
Къибирти А. Кард æма кæрдбадзæ 185
ФИНСУНЦÆ НÆМÆ 192

тологки ком