Алфавит
Урок 1
Урок 2
Урок 3
Урок 4
Урок 5
Урок 6
Урок 7
Урок 8
Урок 9
Урок 10
Урок 11
Урок 12
Урок 13
Урок 14
Урок 15
Ключи
Текст
                    и.
Kazakh Language
Made Easy
Казак li.ii
Казахский язык
Просто о невероятно
сложном

КУБАЕВА ИРАИДА KUBAEVA IRAIDA КДЗАК, Т1Л1 Казахский язык Kazakh Language Просто о невероятно Made Easy сложном Алматы 2003
ББК81. 2 К.аз-923 А 51 Рецензенты: Кундубаева М. Р. Рахметова С. Р. Учите казахский язык и срывайте ап- лодисменты! Многие удивляются: “Живем всю жизнь в Казахстане, но никак не можем выучить казахский, очень трудный язык”. Но, оказывается, стоит лишь найти под- ход, ключ к изучению, то есть рассказать просто о невероятно сложном! Например: к слову прибавив лар вы получите только и только множествен- ное число Give it a try! Your Kazakh friends will love you for it. Many people are surprised: “We have been living in Kazakhstan all our life, but we have not been able to learn Kazakh”. This is a most difficult language! But a way can be found! All genuine things are simple. We have boiled down Kazakh grammar into simple mathematical formulas. Kazakh made easy! For example: if you add the ending -лар to a noun, you will get plural form of it. слово + лар = мн. ч. word + лар = plural бала/лар — children апа/лар — sisters ана/лар - mothers Прибавив к нему же -га вы получите But you should know that by adding . только направление и ни при каких ус- Fa tbe word you wjn gej Only the direction, ловиях ничего другого бала/га - to a child ana/ra — to sister ана/га - to mother Кубаева И. A 51 Казахский язык: Просто о невероятно сложном. Kazakh language. Mad ease. — Алматы, 2003. — 458 с. ISBN 9965-503-48-6 4602020400 00(05)—03 ББК 81.2 Кдз-923 ISBN 9965-503-48-6 © Кубаева И., 2003
Посвящаю всем моим англоязычным и русско- язычным друзьям, кто влюблен в слово Абая, звуки домбры и вкус ку- мыса. Учебник может быть ис- пользован как самоучитель. Владение языком предпо- лагает умение читать, гово- рить, писать, слушать и по- нимать речь собеседника, диктора и т.д. Основу учебника состав- ляют 15 уроков. Все уроки могут быть представлены по следующей схеме: граммати- ка словарь закрепление упражнений -> многознач- ные слова пословицы-по- говорки —>этнокультуроло- гический и исторический материал грамматические и лексические задания. Тексты, слова, упражне- ния подобраны таким обра- зом, чтобы шаг за шагом формировать умения и навы- ки казахской речи. В работе над учебником используется опыт мировой методики обу- чения иностранным языкам и также опыт великого пе- дагога И. Алтынсарина. Пятнадцатый урок включает упражнения и This book is devoted to my dear English- and Russian-speaking friends who love Kazakh culture — Abai’s words, dombre music, kumis and learning Kazakh language. This book can be used as an individual book by learners. Mastering a language gives a chance to learn practical habits and skills for a leamer- to read, speak, write, understand the speech of his . The book is composed of 15 lessons. All the lessons are presented by the following pattern: Grammar New Words -^Examples and Exercises Words with Various Definitions -^Proverbs, Sayings, Traditions and Customs—» Historical Information Grammatical Material and Word Games. The texts, words, exercises have been selected to build concrete language skills step by step. The work of a great teacher I. Altynsarin was a backdrop -his experience in methods of learning of foreign languages and also the experience of a I. Altynsarin is used. Lesson 15 contains exercises and texts for з
тексты для дополнительно- го чтения и перевода. Каж- дый укрок рассчитан на 6- 8 часов. Все тексты адапти- рованы. Отбор и минимизация материала проводилась на основе конкретных жиз- ненных потребностей рус- скоязычных и англоязыч- ных личностей, проживаю- щих в Казахстане. Представленный учеб- ник рекомендуется всем студентам, желающим вы- учить казахский язык. Учебный материал по- зволит удовлетворить по- вседневные коммуникатив- ные потребности личнос- тей. supplementary reading and for translation. Each lesson lesson will take approximately 6-8 hours to complete. The selection of this book were chosen to help foreigners deal with the demands of every life in Kazakhstan. This book recommended for all students who want to learn the Kazakh language. The given material solves the non-professional commu- nicative everyday demands of learners.
УСЛОВНЫЕ ОБОЗНАЧЕНИЯ - комментарий к текстам и упражнениям - правила - слова, имеющие множество значений - народная мудрость - приключения К,ожанасыра - говорю красиво! r°i°i - слушайте дискету «Я - материалы о традициях и истории казахского народа - commentary to the texts and exercises - rules - the words with numerous meanings - national wisdom - adventures of Kozhanasir - to use the language skillfully! - listen to the cassette - materials taken from the history and traditions of Kazakh People. 5
Мне бы хотелось выра- зить благодарность гене- ральному спонсору данно- го проекта, руководителю фонда “Global SourceNet”. Выражаю особую благо- дарность общественному фонду “Жигер” за предос- тавленную техническую по- мощь в создании аудиока- сет и дисков. С огромным удоволь- ствием приветствую экспе- риментально-учебные груп- пы, организованные при ТРК Хабар “Медиа”; фир- мах “Прагма”, а также ру- ководство отеля “Анкара”, группу англоязычных слу- шателей — семью Хайнзов в составе: Кевен, Моли, Люси, Аманды, Ноя; груп- пу в составе: Рахметовой Зейнеп, Ищановых Алма, Айгул, Ерл ан, Кангожиных Алия, Илияс и всех моих учеников. Выражаю признатель- ность тем, кто содействовал выпуску данного учебника: Саржанову Т., Молдасано- ву Е. М. и Багиевой Ш. The author would especially like to thank “Global SourceNet”, without whose support and patience, this book would not have been possible. Special thanks to the public fund “Zhiger” for their technical support and audio services. The author would also like to thank the following groups and organizations for their help and co-operation: Media from Habar; Pragma; Hotel Ankara; a group of English- speakers learning Kazakh, the Heinz family Kevin, Molly, Lucy, Amanda and Noah. Study group Zeinep, Alma, Ayegul, Aleeya, Illias, Erian. And I want to thank all of my students. The author would like to thank the following for their support of the publishing of this book: Sarzhanov Tilek, Moldasanav E.M.; Bagieva Shanar. 6
ЭЛШБИ - АЛФАВИТ - ALPHABET A autumn К, - №3 Ф flag Э apple Б big В very Г get F - L°I°1 Л large X Scotch loch M man h happy H not Ц its Ц sing 4 church О woe Ш shoe Д day Е yet 0 woman Щ sure П pax Б1 - Ё yoyo Ж measure P right Ы around C sun I Indian 3 zebra T ten Ъ1 2 - И even Й yellow К kid У fool Э elephant ¥ oh Ю you Y - m Я halleluiah 1 If you see such letter [ь], it signifies that the preceding consonant letter is palatalized. 2 If you see such letter [ъ] it signifies that the preceding letter is not palatalized. 1 Если увидите в слове такую букву — это означает, что букву, стоящую до нее [ь] надо произносить мягко. 2 Если увидите в слове такую букву — это означает, что букву стоящую до нее [ъ] надо произносить твердо. Например: подъезд. 7
1-сабак — Урок 1 — Lesson 1 Основа + -ды/-д1/, -ты/-т1/ = прошедшее время Основа + -а,-е, -й, + -ды/-п/, = будущее время Основа + -ып/-ш/ или -и + жатыр = настоящее время Основа + -га/-ге/, -ка/-ке/, -на/-не/ = направление Root word + ды/-щ/, -ты/-т1/ = the Past Tense Root word + -а/-е/, -й + -ды/-п/ = Future Tense Root word + -ып/in/ or -и + жатыр = the Present Tense Root word + -ra/ге/, -ка/-ке/, -на/-не/ = direction 8
ЭЛШБИ. АЛФАВИТ. ALPHABET. Что из себя представляет алфавит ка- захского языка и дей- ствительно ли он настолько сложен, как говорят. Казахский алфавит со- стоит из 42 букв. Он включает 33 буквы из русского алфавита и 9 букв, характерных для тюркских языков. Let's get acqu-ainted with the Kazakh Al-phabet to see if it is as dif-ficult as it seems. Kazakh alphabet consists of 42 letters. It is based on kirilitsa and includes 33 letters of kirilitsa and 9 additional letters are typical for the turkish language group. Давайте поработаем над этими 9 буквами. Лишь 9 букв слегка от- личаются как формой, так и произношением. Прямо сейчас вы научи- тесь отличать, писать и про- износить 6 букв из 9-ти. Let's work with 9 letters. First of all learn to distin- guish, write and pronounce correctly these 6 letters. о e к к, н ц Г F У ¥(y) о woman К - [°1°] Н sing f french Y 9
Как только вы прибави- ли нагрузку к графике в виде какого-либо элемента (крючка (к,, ц) палочки (о, f, у)), то и произносите их также, с нагрузкой. [pjoj Прослушайте: о-о, к-к, н-ч, г-f, у-у,у. Маленькая справка: не- смотря на то, что буква О и в русском и в казахском языках пишутся одинаково, но произносятся они по- разному. Надо запомнить, что [о] как русского звука в казахском языке вообще не существу- ет и звучит так: [ojoj [о] = [уо] причем у произносит- ся лишь слегка. As you add any hook to any letter (к,, ц): or any stick (-); (0, f, y) you pronounce them with tension. Listen: 0, к, и, f, y, y. Kazakh О is pronoun-ced in the same way as “w” in English. Reference: in Kazakh and in Russian the letter “O” is equally written, but it is pronounced differenty. One should remember that the Russian variant of the sound [o] does not exist in the Kazakh language either, and sounds like this [°I°J [wo:] and [w] is pronounced slightly. Сядь лес огонь русский ученик учить игра отыр орман от орыс окушы оку ойын - [уотыр] - [уорман] - [уот] - [уорыс] - [уокушы] - [уоку] - [уойын] - [uotr] -[uorman] - [uot] - [uors] - [uokush] - [uoku] - [uoyin] Попробуем прочитать звуки с нагрузкой и без на- грузки. Сравните. Try to say the sounds with tension and without tension and compare them. Compare the right and the left column. 10
“О” - без нагрузки “О” - without force “0” - с нагрузкой “0” - with force О e кол - рука hand кол - озеро - lake СОЛ - левый left СОЛ - сок - sap бол - будь will be бол - дели - divide от - огонь fire от - проходи - pass К к кол - озеро lake Кол - рука - hand Kopi - старый old камыр - тесто - dough Kip - входи come in кыр - холм - hill Kici - человек person КЫМЫЗ - кумыс - kumiss (кислое кобылье молоко - sour horse milk) Н ц нан - хлеб bread тан - утро - morning озен - река river зан - закон - law ана - мать mother аныз - легенда - legend тон - шуба fur coat тоцба - не мерзни - don't feel cold Г F гул - цветок flower гарыш - космос - space жерге - на землю - to the earth жорга - иноходец - ambler гуры - громыхание - rumbling гасыр - век - century rayhap - бриллиант - diamond гимарат - сооружение - building Y ¥ УРУ - лаять bark тур - стой - stand ун - звук sound ун - мука - flour уйрен - учись study уран - клич - call А Э ана - мать mother оке - отец - father сат - продай sell сот - удача - luck, success н
ай луна - moon ЖЭЙ просто simply, ала пестрый - variegated, just blended ой ел женщина - woman Ы I ыдыс - посуда - dish (ware) inriin вешалка - hanger Кыс зима - winter nc зуб tooth жумыс - работа - work jc дело business X h хат письмо - letter Fayhap - имя name хабар - весть - news (бриллиант) халык, - народ - nation, айдайар - дракон - dragon people кайарман - герой hero There аге some pecu- larities in Kazakh grammar that make Kazakh Выигрыш- ными, облег- чающими моментами в изучении ка- захского языка являются следующие его грамматические законо- мерности: 1. Вам совершенно не надо различать род (муж., ср., жен.). Это передается контекстуально, словами. 2. В слове ударение пада- ет только на последний слог. 3. Сказуемое ставится только в конце предложения и несет основную смысловую нагрузку. 4. Приставок практичес- ки не существует, они пере- an easy language to study: 1. No gender distinctions. 2. The stress always falls on the last syllable. 3. The predicate takes the last place in the sentence, its ending carrying the information about (the doer, the time, the number, etc.) 4. No prefixes. 12
даются довольно интерес- ным, логическим путем. 5. Предлоги совершенно отсутствуют, они также пере- даются оригинальным путем. 6. Лишь к человеку обра- щаются: кто, а ко всему ос- тальному без искл: что. 7. Седьмым моментом яв- ляется непреложный закон гармонии (сингармонизма). Как и в самой природе, в казахском языке в каждом слове присутствует закон гармонии. Гармония сначала и до конца. Да, относительно закона сингармонизма, можно сей- час традиционно дать множе- ство правил, но все же лучше положиться на интуицию. И прежде всего на слух. Вы к этому придете сами, как ребенок, который начинает разговаривать на родном языке, не задумы- ваясь ни о падежных окон- чаниях, ни о склонениях. Убедитесь, как это просто! Если в основе есть хоть одна твердая гласная [ojoj (а, о, ы, у, у), то и следующие гласные в этом слове тоже будут только из этого ряда (твердыми). 5. No prepositions. 6. Only use к!м? (who) for a person, for animals and things use не? (what?). 7. The basis of the word and the endings are always in concordance with each other. The following point is the rule of Harmony. Harmony from the beginning up to the end of the word. No matter how many rules of grammar we would try to bring out, there is nothing better than our intuition to explain it. You will discover the concordance just as it reveals to a child, who starts speaking, not thinking of grammar rules. If there are hard consonants [°I°J (а, о, ы, y, y) in the root of the word you add the endings, that have the same consonants, e. g. 13
Мысалы: Например: Example: мурын, ыдыс, шапан, ана, ара, ата, мата, уры, кала, булак,- Как же с употребле- нием соглас- ных? С твер- дыми глас- ными (а, о, у, у, ы) в слове будут сочетать- ся только твердые соглас- ные. Для примера возьмём специфические буквы, ко- торые вводят особенно в большое заблуждение (уче- ник, заканчивая 11-й класс, спрашивает: “к” с хвости- ком или без хвостика, (г) с черточкой или без черточки” и т. д.). Ответ: Где буквы (а, о, ы, у, у), там будет лишь г или к, но никогда - г, к (в исконно казахских словах). Мы видим гармонию со- гласных с гласными. Например: [ojoj кулак, акша, кагаз, калам, ага, ак, кол, калта, кара, куыршак, бага, гарыш. А с употреблением мяг- ких гласных то же самое. More than that only hard consonants (к,, f, h, h) follow the vowels (a, o, ы, У, У). For example: Let's take into our consideration only specific letters, which cause problems for even school children; they always confuse “к” and “к”; “r” and “f” and so on. Try to use the letters a, o, ы, у, у with -“f” or -“к” but never with -“г”; - “к”. We see the harmony of vowels and consonants. кулак, акша, кагаз, калам, ага, ак, кол, калта, кара, куыршак, бага, гарыш. So onlyF, к and never г, к. You stick to the same pattern with the soft vowels. If there are soft vowels [°I°J (a, i, e, у, и, e...) in the 14
Если слово начинается с мягких гласных [ojoj (a, i, е, у, и, е...), то и до конца слова они будут только из данного ряда. Следующая табличка очень проста. Но требует внимания. В исконно ка- захских словах буквы из первого ряда не смешива- ются с буквами из второго. Это и есть неотвратимый за- кон гармонии. root of the word, you add the endings that have the same consonants. The following table is very easy but plays the most significant role. In the words of Kazakh origin, a letter of the upper row is never found in the same word with a letter of the row below. Закон гармонии твердый ряд мягкий ряд hard row И --------- soft row Заметили, 1-й ряд букв нагружен дополнительными крючками, черточками. Вот, даже в форме написа- ния они гармонируют. Ис- пользуйте в одном слове лишь нагруженные буквы, а в другом обычные. Конечно, есть слова-ис- ключения, где смешаны и твердые и мягкие буквы, но они к нам пришли из дру- гих языков, и мы погово- рим о них позже. There are some words that have hard and soft letters in them, but all of them are borrowed ones. о о о у а ы Y о i е К г к г h 15
Вы не удив- ляйтесь, но на первом же уроке вы уз- наете как нужно на ка- захском языке выразить то или иное понятие в трех временах, активно живущих в интересующем нас языке. Учтите, что мы в дальней- шем все время будем оттал- киваться от основы слова. В казахском языке новые слова и различные формы слов образуются путем при- бавления к корню разных аффиксов. Запомните! Основа остается без из- менения. Аффиксы всегда гармонируют с корнем. and future. Don't get surprised. Let us learn right away how to talk about past, present Now we should take into our consideration the root of the word. In Kazakh language new words and different forms of words are formed with the help of different suffixes are added to the roots of the words. Remember! The stem is not changed. Suffixes are always harmonized with the roots of the words. Мысалы: Например: Example: бас басу басшы басшылар басшыларымыз басшыларымызда - голова - давить - руководитель - руководители - наши руководители - у наших руководителей - head - to press - leader - leaders - our leaders - of our leaders Этот же принцип работа- Go on working with the ет и при глаголах. verbs on the same principle. 16
Мысалы: Например: Example: ал - бери - take алу - брать - to take алма - не бери - Don't take алгыз - заставь взять - Make somebody take алса - если берет - if he/she takes алар - может быть возьмет - Maybe, he/she will take алыпты - оказывается взял - took алган - тот, кто взял - the person, who took Наша основа определяет- ся очень просто. От инфи- нитива отсекается у. The base of the verb is easily defined. You just need to take away the у ending from the infinitive that you find in the dictionary. 7Y7] Инфинитивная форма слова Infinitive каз. орыс. агыл. бару ходить to go айту говорить to speak келу приходить to come отыру сидеть to sit жату лежать to lay жазу писать to write кору увидеть to see беру давать to give ТУРУ стоять to stand Запомните! Основа слова всегда, без исключения, является по- велительной Note! This base appears to be the way you ask (com-mand) some-body to do so-mething. Let's go to the tense categories. формой. Итак, три времени: насто- ящее, прошедшее, будущее. 17
Прошедшее время обра- зуется следующим образом: основа гл. + -ды/ -д1, -ты /-Ti. The past tense is formed by adding the root of the verb + ды/д1, ты/ri. Мысалы: Например: Example: барды - ходил (а) - went келд! - приходил - came айтты - говорил - said отырды - сидел - sat жатты - лежал - lay iiuTi - пил - drank жазды - писал - wrote корд! - видел - saw берд! - дал - gave турды - встал - stood up эдемшед! - украсил - decorated бак,ылады - контролировал - controled Давайте образуем буду- щее время. Основа гл. + -а, /-е, /-й, + -ды/д1, -ты/Ti мы получаем будущее время. As soon as you insert /а, e, й/ between the root and -ды -д1/, -ты /п/ you get the Future Tense. Заметьте, что эта форма может выражать и длитель- но продолжающееся действие. Очень просто! а или е выбираем в за- висимости от закона гармо- нии. Mind that this form may express progressive action. It's Very simple! The choice of the right vowel “a” or “e” depends on the Irule of harmony. барады - пойдет - will come айтады - прийдет - somebody will come отырады - скажет - somebody will say жазады - сядет - somebody will sit down жатады - ляжет - somebody will lie келед! - попьет - somebody will drink _дшед! - напишет - somebody will write коред! - увидит - somebody will see 18
беред! - даст турады - встанет - somebody will give - somebody will stand up Если основа слова окан- чивается на гласную, то к чему добавлять гласную, а посему добавляем -й: If the root of the word has a vowel ending we add only - “й”. тазалайды адемитейд! бакылайды - чистит - украсит - проконтролирует - somebody will clean - somebody will decorate - somebody will control Способ образования на- стоящего времени и того проще. Основа слова + -ып/-ш/ или -и + или ЖАТЫР, или ОТЫР, или ТУР, ЖУР. -ып/-ш/, -и прибавляет- ся к основе по закону гар- монии (сингармонизма). - а из ряда жатыр, отыр, тур, жур для начала мы бу- дем употреблять лишь жа- тыр, как самую универсаль- ную из 4-х форм. Если дос- ловно перевести, эти слова обозначают: By adding -ып/-ш/, -п and words жатыр, or отыр, or тур to the base of the word you form the Present Tense. Let's use only жатыр for the first time as more universal form. If you translate these words, they mean the following: жатыр - лежит - lie отыр - сядь - sit тур - стой - stand жур - ходит (иди) - go Но при образовании на- стоящего времени они те- ряют свое лексическое зна- чение и обозначают лишь While forming the Present Continuous Tense these words lose their primary meaning and indicates 19
грамматическую категорию Present Tense, (настоящее время). аитып жатыр - говорит - say inrin жатыр - пьет - drink жазып жатыр - пишет - write корт жатыр - видит - see 6epin жатыр - дает - give турып жатыр - встает - stand up Если основа заканчивает- ся на гласную, то использу- ем лишь -п. И это логично, не так ли? Если есть гласная, то зачем нам нужна 2я гласная. Итак, смело используем знания. Только слова бар, кел через а/е + жатыр... If the root has a vowel ending we only use “n”. It is logical, isn't it? If we already have a vowel the second one is not needed. So, use the given tense. бара жатыр - идет - going кеде жатыр - приходит - coming Итак: 1) прибавив к ос- нове гл. окончания -ды / -д1, -ты/-п вы получаете прошедшее время. 2) как только между ос- новой глагола и окончани- ем появятся гласные -а, - е, -й вы получаете будущее время, или длительно про- долженное действие. 3) Прибавив к основе глагола -ып -in, -п и слова жатыр, отыр, тур, жур — вы получаете настоящее вре- мя. Что может быть проще?! 1) So: the Past Tense is formed by adding the endings -ды/-д1, -ты/-т1. 2) As soon as the vowel “a” or “e”; either the consonant “Й” is appeared between the stem and the ending you get Future or Continuous action. 3) If you add -ып -in to the base form of the verb and words жатыр, отыр, тур, жур you will get the Present Tense. What can be simpler than it is? 20
Прочитайте примеры, Read the examples using используя новые слова. the new words. Мысалы: Например: Example: 1. 1лияс келщ 1лияс келед! 1лияс келе жатыр 2. Ерлан елен. айтты Ерлан олен айтады Ерлан елен айтып жатыр 3. Зейнеп жан.а шапан кищ Зейнеп жана шапан киед! Зейнеп жана шапан кипт жатыр - Илияс пришел - Ilyas came - Илияс придет - Ilyas will come - Илияс идет (едет) - Ilyas is coming - Ерлан песню спел - Erian has sung a song - Ерлан песню споет - Erian will sing a (вообще поет) song - Ерлан песню поет - Erian is singing a song - Зейнеп новый - Zeinep put on a чапан надела new coat - Зейнеп новый - Zeinep will put чапан одевает on a new coat - Зейнеп новый - Zeinep is putting чапан надевает on a new coat Используйте следующие слова, чтобы рассказать са- тирическую сказку о Ход- же Насреддине. (Текст адаптирован) Use the next words and tell satirical tales about Nasreddin Khodja. (Adapted text). 7T7] Предтекстовый ком- ментарий Commentary to the text. Кржанасыр, Кржеке (в каз. яз. это уважительная форма обращения к Кржанасыру) это Ходжа Насреддин, Кржанасыр is а герой многих hero of eastern восточных satiric fairy tales сатирических сказок (the polite form to use to address him is Кржеке) 6ip кожайын шапан один хозяин чапан one master, host overcoat 21
кун день, солнце day, sun крнак, гость guest жаца новый new бай богач, богатый rich, wealthy уй дом house уйше в свой дом to his (own) house тамак еда, кушанье, яства food, meal жеу кушать to eat бару идти, пойти to go демед! не сказал didn't say (tell) дед! сказал said, told кеду приходить, прийти to come отыру сидеть, садиться to sit аду брать to take сен ты you Кайту возвратиться, вернуться return кид! надел to put on Кржанасыр туралы сатиралык ертеп Сатирическая сказка о Ходже Насреддине. Переведите самостоятельно. Satirical tale about Khodja Nasreddin. Translate yourselves. Кржанасыр ecKi шапан киш. Ол 6ip байга конакда барды. Кржайын: “Кел, отыр”,— демещ. Кржанасыр ушне кайтты. Ол жаца шапан киш. Элп уйге кдйтып келш. Кржайын: “Кел, кел, Кржеке, отыр, тамак ал”,— деш. Кржанасыр шапанга: “Же, шапан, же, сен же”,— деш. Выделенные окончания и есть - формы прошедше- го времени глагола. The underlined endings аге the very grammatical catego- ries we have been talking about. The endings ды, ты, д1, п show that the action took place in the Past. 22
-га(-ге), -ка (-ке) show the direction The meaning of the words are unknown to you. Let's study their meanings. В словах та- ланта, цо- накка есть окончания-кд и -Fa. Они пока вам не знакомы. Давайте узнаем их значение. А это, как нельзя просто! Как только вы хотите указать на направление, то к существительным прибавь- те, соблюдая закон гармонии, такие окончания как -га/-ге/, -ка/-ке/, -на/-не/. It is so easy! To show the direction add -га/-ге/, -ка/-ке/ to the noun. Мысалы: Например: Example: дукенге бай адамга уйге балага анага экеге шапанга к,ожайынга кунге байга тамакка - в магазин - to the shop к богатому человеку, (пошел) - to the guest — домой, в дом — к ребенку — к маме — к отцу — к чапану — к хозяину — к солнцу - home - to the child - to the mother - to the father - to the coat - to the host - to the sun — к баю (богачу, к богатому) - to the rich — к еде - to the food Давайте вернемся к сатирической сказке о Ходже Насреддине и по- пробуем ее прочитать са- мостоятельно в прошед- шем времени, учитывая наши познания в грам- матике. Let's return to the satirical tale about Khodja Nasreddin and try to read independently, using your grammar knowledge. The principle of reading will be the following. 23
Допишите пропущен- ные аффиксы и про- читайте: L Fill in the gaps: 1. Кржанасыр шапан ки... . 2. Ол 6ip бай... крнак,... бар... . 3. Кржайын: “Кел, отыр”,— деме... . 4. Кржанасыр ушне кайт... . 5. Ол жаца шапан ки... . 6. Олп уйге кайтып кел... . 7. Кржайын: “Кел, кел, Кржеке, отыр, тамак ал”,- де.. . 8. Кржанасыр шапан...: “Же, шапан, же, сен же”,— де.. . Прочитайте следующие And now read the text in предложения в форме буду- future, щего времени. Соуле шапан киед!. Ол крнак,к,а барады. Ерлан уйге кайтады. Зейнеп уйге келед!. Алма крнак,ка барады. Нурлы тамак, жейд!. Ерлан елец айтады. II. А теперь: 1. Прочитайте эту же сказку в буд. времени само- стоятельно. 2. Вставьте пропущен- ные буквы: /-а/-е, -й II. Now, read and change the nouns so they show the direction and put each verb in the Future Tense. 2. Fill in the gaps. 1. Кржанасыр шапан ки...дь 2. Ол 6ip байга крнак,к,а бар...ды. 3. Кржайын: “Кел, отыр”,— деме...д1. 4. Кржанасыр уйге кайт...ды. 5. Ол жана шапан ки...д!. 24
6. Олп уйге кайтып кел...д1. 7. Кржайын: “Кел, кел, Кржеке, отыр, тамак ал”,— де...дг 8. К,ожанасыр шапанга: “Же, шапан, же, сен же”,- де...дь Выучите слова и выпол- ните следующее упражнение. Learn the words and do the exercise. Создж — словарь — words сабак, - урок - lesson оку - учить - learn нан - хлеб - bread алды - взяла - took шай - чай - tea корни - сосед - neighbor эже - бабушка - grandmother оцпме - история - story айтты - рассказала - told Соуле - Сауле (женское имя) - Saule (name f. хат - письмо - a letter кара - черный - black олец - песня - a song кзтап - книга - a book Нурлы - Нурлы (имя муж.) - Nurli (name m. /Упражнение. Exercise. Допишите пропущен- - Fill in the gaps with suitable ные буквы. letters. Улп: Образец: Example: Ерлан конак.. кет... . Ерл ан конакка Kerri. III. 1. Ерлан конакка бар... . Ерлан конакка бар...ды. Ерлан конакка бар... жатыр. 2. 1лияс сабак окы... . 1лияс сабак ок... жатыр. 1лияс сабак ок-.-ДЫ. 25
3. Зейнеп нан ал... . Зейнеп нан ал... жатыр. Зейнеп нан ал...ды. 4. 1лияс шай ini... . 1лияс шай ini... жатыр. 1лияс шай ini...де 5. Kepnii эже эцпме айт... . Kepnii эже эцпме айт... жатыр. Kepnii эже эцпме айт...ды. 6. Сэуле хат жаз... . Сэуле хат жаз... жатыр. Сэуле хат жаз...ды. 7. Kepnii кара шапан ки... . Kepnii кара шапан ки... жатыр. Kepnii кара шапан ки...ди 8. Ерлан елец айт... . Ерлан елец айт... жатыр. Ерлан елец айт...ды. 9. Нурлы Krran ок...ды. Нурлы ютап ок... жатыр. Нурлы кггап ок.-.ды . Жаттыгу Упражнение Exercise Проверим, как мы усвоили Let's check up on how well we assimilate the 3 tenses. времена: Образуйте прошедшее время. Try to give the past forms of the following verbs. 26
Образуйте будущее время. Give the Future Forms of the following verbs. Образуйте настоящее время. Give the Present Continuous forms of the following verbs. туралы О about уй туралы о доме about house ол туралы о нем about him Используя слова кию, жеу, бару, келу, айту, допишите и переведи- те следующие слово- сочетания и слова сначала в настоящем, затем в будущем и прошедшем временах: Using the words кию, жеу, бару, келу, айту complete and translate the following word combinations and words. Write them in Present, Past, and Future Tenses. 27
L 1. Кржайын жаца шапан ... 2. К,онаК жаца шапан ... 3. Бай жаца шапан ... 4. К,ожанасыР тамак ... 5. К,ожайын тамак ••• 6. Крнак тамак ••• 7. Бай тамак ••• 8. Кожанасыр конакка ••• 9. Кржайын конакка •• 10. Бай конакка ... 11. Кржанасыр уйге ... 12. Кржайын уйге ... 13. Крнак уйге... 14. Бай уйге ... 15. Кржайын уйге ... 16. Крнак уйге ... 17. Уйге ... 18. Крнакка ••• 19. Байга ... 20. Кржайынга ... 21. Кржанасырга ... 22. Шапан туралы ... 23. Кржайын туралы ... 24. Кржанасыр туралы ... 25. Крнак туралы ... 26. Бай туралы ... 27. Тамак туралы ... • КАРА Есть такие слова, без знания значе- ний которых труд- но понять казахский язык. Одним из них является КАРА In order to do the exercise below get acquainted with the word кара which we study in all its meanings. слово кара. На каждом уроке будут рас- сматриваться подобные слова. Such words will be studied during the lessons. 28
Посмотрите, в каких зна- Pay attention to which чениях вам может встретиться situations and meanings you данное слово: can meet the given words. 1. К,ара а) к,ара журек - черный - black - черная душа - vile, loathsome (cotton to the core) б) к,ара ниет - недобрые намерения - mean, dishonest (evil intentions) 2. 1 pi кара 3. К,ара 4. Уйге кара - крупный рогатый скот - cattle (a bull, a cow) - смотри - look - присмотри за домом - watch the house (as in guard) 5. Аузына карау - слушать внимательно - listen with attention 6. Алматыга карай - в сторону (по направлению) - towards Almaty Алматы 7. Эюмге карайды - относится к акиму - obey to akim Выучите слова: Learn the words: Созд1к Словарь Words Кинотеатр - кинотеатр - movie theatre, movie house журу - идти, ходить - move, walking, going to go дукен - магазин - shop, store бала - ребенок - child адам - человек - man, person мектеп - школа - school эюм - аким (мэр) - mayor окушы - ученик - student, pupil Тараз - город Тараз - Taraz city Арал - город Аральск - Aral city К,ызылорда - город Кызылорда - Kzlorda city Exercise Жаттыгу Упражнение Посмотрите, как ис- пользуется ЦАРА. Pay attention to the numerous meanings of the word КДРА. Кржанасыр, кара! bait кара! Кожанасыр, смотри! Бай, смотри! Hojhanasyr, look Bie, look 29
1лияс, кара! Зейнеп, кара! Айгул, кара! Нурлы, кара! Алма, кара! Элия, кара! Илияс, смотри! Зейнеп, смотри! Айгул, смотри! Нурлы, смотри! Алма, смотри! Алия, смотри! Illias, look Zeynep, look Eyegool, look Nurly, look Alma, look Alleeya, look Уйге кара Кржекеге кара Кржанасырга кара Кржайынга кара Байга кара Крнакка кара Шапанга кара Смотри за домом Смотри на Кожеке Смотри на Кожанасыра Смотри на хозяина Смотри на бая Смотри на гостя Смотри на чапан Look at the house Look at Kodjake Look at Kodjanasyr Look at the owner, host Look at Bie Look at the guest Look at the coat Кунге кара 1лияск,а кара Зейнепке кара Айгулге кара Нурлыга кара Соулеге кара Кинотеатрга кара Смотри на солнце Смотри на Илияса Смотри на Зейнеп Смотри на Айгуль Смотри на Нурлы Смотри на Сауле Смотри на кинотеатр Look at the sun Look at Ilias Look at Zeynep Look at Eyegool Look at Nurly Look at Saule Look at the movie theatre Кара шапан Кара бала Кара кагаз К,ара адам Балага карай Алматыга карай Уйге карай Дукенге карай Мектепке карай Аралга карай Кызылордага карай Таразга карай черный чапан черный ребенок черная бумага черный человек по направлению к ребенку по направлению к Алматы по направлению к дому по направлению к магазину по направлению к школе по направлению к Аралу по направлению к Кызылорды по направлению к Таразу black coat black child black paper black person to child go to Almaty go home go to the shop go to the school go to Aral go to Kzylorda go to Taraz - Алматы эюмге карайды. - Кдлкаман Алматыга карайды. Алматы относится к акиму (до- словно). Кдлкаман относится к Алматы. Almaty belongs to mayor. Kalkaman belongs to Almaty. Выучите слова, чтобы на- In order to begin studying чать изучение истории Казах- the History of Kazakhstan in стана на казахском языке. the Kazakh language learn these new words. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. бул бурын жерде - это, этой - прежде, раньше - на земле - this - ago, before, early - on earth 30
аггы - под названием - by name тайпа - племя - tried кудай деп быдд - принимали за богов - took for gods курбандык, - жертвоприношение - victim, sacrifice (animal) алтын адамньщ - у золотого человека - gold man табылу - быть найденным, найти - be found, to find касында - возле, у, около - near, beside, at ыдыс-аяк, - посуда, кухонная утварь - dish садак - лук - bow жебе - стрела - arrow канжар -кинжал - dagger найза - копье, пика, штык, рапира - spear, guard pin камшы - бич, нагайка, плетка, кнут, плеть - whip пышак - нож - knife орталык - центральный - central муражай - музей - museum сак - саки (название племени) - sak (a tribe) олар - они - they оларга - ему - them 1970 - 6ip мьщ - в тысяча девятьсот - in 1970 тогыз жуз жетшсшпп жылы семидесятом году сю мьщ бес жуз - две тысячи пятьсот - it was 25 centuries жыл бурын лет тому назад ago болды было Окыцыз. Аударыцыз. Прочитайте. Переведите. Read. Translate. Тарих - История - History Ею мыц бес жуз жыл бурын бул жерде (К,азак,стан) Сак, атты (массагет) тайпа турды. Олар жерд!, кунд! к,удай Деп бйтдь Оларга курбандык, бердь 1970 жылы “Алтын адам” табылды. “Алтын адамньщ” касында ыдыс-аяк,, садак, жебе, к,анжар, найза, камшы, пышак болды. Булар орталык, муражайда тур. Это было трудно? Is it difficult? OK! OK! 31
Халык Народная National даналыгы. мудрость. wisdom. Пословицы, которые ра- ботают каж- дый день. Preverb for every day. Коз к,орк.ак, Глаза боятся Nothing is impossible кол батыр руки делают to a willing heart. (But in Kazakh the exactly meaning: The eyes are frightened but hands do) Красиво говорю! Try to use language skillfully! * * * Кел, торге шык. - проходи (на почетное место) - to sit at the place of honor Жайгасып отыру Жайгасып отыр - расположиться удобно - распологайся поудобнее - Feel at home! Абай болу! Абай бол! ★ ★ ★ - быть осторожным! - будь осторожен! - Be careful! - Mind your step! Токетерш айту Токетерш айт * * - говорить суть - говори суть. * - To tell somebody the assencc of the matter Поиграем! Let's play! Эта игра поможет вам составить множество пред- ложений. Глядя на картинку, пред- ставь себе, что: This game helps to make up a great deal of sentences. Look at the picture and imagine that: Зейнеп пойдет Алма ходила в Нурлы идет в домой, в музей, в рамстор, Zeynep will go home, and to the museum, Ramstore парк, аптеку, чайхану, Alma went to the park, pharmacy, and tea-cafe театр, библиотеку и т. д. Nurly is going to the theatre, library and so on. 32
Мысалы: Например: Example: Буд. вр. Future Зейнеп уйге карай барады. Пр. вр. Past Алма уйге барды. муражай Наст. вр. Present Нурлы уйге бара жатыр. Я знаю: I know: 1. Алфавит. 2. Гармонию всех звуков в слове. 3. Образование прошедше- го времени. 4. Образование настоящего времени. 5. Образование будущего времени. 6. Сатирическую сказку о Ходже Насреддине. 7. Многозначное слово кара. 8. Из истории Казахстана. 9. Как сказать красиво. 10. Народную мудрость. 1. The alphabet. 2. The harmony of all the sounds in the word. 3. How to form the Past Tense. 4. How to form the Present Tense. 5. How to form the Future Tense. 6. A satirical tale about Khodja Nasreddin. 7. The word “кара” with numerous meanings. 8. Facts about history of Kazakhstan. 9. How to use the language skillfully. 10. National wisdom. 3-255 33
2-сабак — Урок 2 — Lesson 2 Каждый человек за- интересован говорить о себе, поэто- му логично будет сейчас приступить к изучению личного место- имения. Итак, Let's talk about our- selves. “I” is “Мен” in Kazakh. мен я I Как сказать на казахском языке следующее предложе- ние: “Я пойду в кино”. Чудо гармонии вы просле- дите и здесь. Глагол “бару” в казахс- ком языке присоединит к себе личное окончание, вы- бирая мягкие или твердые варианты, согласно закону гармонии. How do you say in Kazakh: “I am going to the movie theatre?” Miracle harmony? The verb “бару” in Kazakh language takes the right ending, choosing the soft or palate version according to the rule of harmony. Я в кино пойду Мен кинога бара^ын. I will go to the cinema Вернитесь к примеру и посмотрите, как окончание глагола -мын/ гармонирует с местоимением The ending “мын” refers us to the first person singular (I). As soon as you notice the ending мын (мш), you can be sure that it is the speaker and not anybody else is the agent (the doer) of the action.
Закон гармонии присут- ствует во всем языке, ис- ключение не составляют и местоимения. The rule of harmony works throughout the Kazakh language, there is no exception for pronouns. Например: Example: Мен кинога барамын. Кинога барамын. Слово ба- рамын указы- вает на лицо уже самосто- ятельно. Почему самостоятельно? спросите вы. Ответ прост: даже без употребления местоимения - МЕН - окончание глаго- ла барамын уже указывает, что не ты, не он, а МЕН (я) пойду в кино. The word “барамын” shows it inde- pendently. Why independently you will ask? The answer is quite simple; even without the personal pronoun “мен” the ending of the verb “барамын” gives the meaning that not you and not he, but I go to the cinema. Рассмотрим это на приме- рах. Если глагол стоит в про- шедшем времени, то просто прибавляется - М. Let's look at the examples. If the verb is in the Past Tense we use -M. ^Мен^мектепк^бардым^ Я ходил в школу I went to school 35
Мен шапан кидцм. Я надел чапан I put on a coat Мен конакка бардым. Я ходил в гости I went on a visit В настоящем времени - If the verb is in the Present МЫН /-М1Н/. Tense we use -МЫН /-М1Н/ Мен ок,ып жатырмын. Мен жазып жатырмын. Мен мектепке бара жатырмын. I am going to school. Я иду в школу. Мен шапан киш жатырмын. Я надеваю чапан. I am putting on a coat. Мен Медеуге бара жатырмын. Я еду (иду) на Медеу I am going to the Medeu. Давайте еще раз посмот- рим, как меняется оконча- ние глагола во всех време- нах, когда мы говорим о себе (мен). Look at the words in the Past, Future and Present. Pay attention to the endings of the verbs in all tenses when we use the pronoun “мен” — (I) Мен бардым. - Я ходил - I went Мен барамын. - Я пойду - I will go Мен бара жатырмын. - Я иду - I am going Мен кордш. - Я видел - I saw Мен коремш. - Я увижу - I will see Мен Kopin жатырмын. - Я вижу (смотрю) - I am looking 36
Мен окыдым. Мен окимын. Мен ок,ып жатырмын. Мен жед!м. Мен жеймш. Мен жеп отырмын. - Я читал - I read - Я буду читать (или я читаю) - I will read - Я читаю - I am reading - Я ел - I ate - Я буду есть (я ем) - I will eat - Я ем - I am eating Выучите новые слова, для того, чтобы выполнить следующее упражнение. Learn the new words to do the following exercise. Fill in the gaps in the columns. Сездж. Словарь. Dictionary. сенемш журу келе жатыр кору беру устау хат жазу эцпме сабак, демалу ойлау коше ауыл жол Арал - верю - ходить - идет - видеть - давать - держать - письмо - писать - рассказ - урок - отдыхать - думать - улица - аул - дорога - Аральск алу - взять - I believe - to walk - is walking - to look, see - to give - grab - a letter - to write - a story - a lesson - to rest - to think - street - Kazakh village - way - Aral (a city in Kazakhstan) - to take Жаттыгу. Упражнение. Exercise Переведите. f Translate. Заполните 3 колонки. X Fill in the blanks. 37
Мысалы: Например: For example: пр. вр. Past. Мен жаца ютап окыдым. буд. вр. Future. Мен жаца ютап окимын. наст. вр. Present. Мен жаца ютап окып жатырмын. ... I. 1. Мен жаца ютап окыды.. . 2. Мен жаца ютап оки... . 3. Мен хат жазып отыр.... 4. Мен хат жазды.... 5. Мен хат жаза... . 6. Мен эцпме айтып отыр... . 7. Мен эцпме айт- ты... . 8. Мен эцпме айта... . 9. Ертец мен дэрканага бара... . 10. Мен дэр!ханага барды... .11. Мен дэр!ханага бара.... 12. Мен сабак ок,ып жатыр... . 13. Мен сабак окыды... . 14. Мен сабак, оки... . 15. Мен олец айта... . 16. Мен олец айтты... . 17. Мен кара нан жедь.. .18. Мен кара нан жеп жатыр... . 19. Мен кара нан жей... . 20. Мен демалып жа- тыр... . 21. Мен демалды... 22. Мен демала... . 23. Мен ауылга карай барды... . 24. Мен ауылга карай бара... . 25. Мен ауылга карай бара жатыр... . 26. Мен кошеге карай журдь.. . 27. Мен кошеге карай журе... .28. Мен кошеге карай журш келе... . 29. Мен Тлияска карай карады... . 30. Мен Тлияска карай карай... . 31. Мен жолга карай бара... .32. Мен жолга карай бар... .33. Мен жолга карай бара жатыр... . 34. Мен Айгулге карай бара... . 35. Мен Айгулге карай барды... . 36. Мен Айгулге карай бара жа- тыр... . II. Допишите предложе- IL Complete the sentences, ния. Переведите. Translate. 1. Мен Айгулге келе жатыр.... 2. Мен Нурлыга бара.... 3. Мен Нурлыга келе... . 4. Мен Нурлыга келе жатыр... . 5. Мен Нурлыга карай... 6. Мен Нурлыга карай кара- ды... . 7. Мен К,азакстанга карай аттана.... 8. Мен К,азак- станга карай аттан... . 9. Мен Европага карай аттан... .10. 38
Мен Европага карай аттана... .11. Мен Европага карай бара.. 12. Мен Америкага карай атганды... .13. Мен Аме- рикага карай аттана... .14. Мен Америкага карай бара... . 15. Мен уйге карай кел... 16. Мен уйге карай келе.. .17. Мен уйге карай келе жатыр... . 18. Мен Аралга карай беттедь.. . 19. Мен Аралга карай бара... . 20. Мен кино- театрга карай беттедь.. 21. Мен кинотеатрга карай бет- тей... . 22. Мен дукенге карай кел... III. Раскройте скобки, по- III. Open the brackets, ставьте слова в нужной фор- put the words in the correct ме. form. 1. Мен (кинотеатр) келе жатырмын. 2. Мен (ки- нотеатр) келд!м. 3. Мен (дукен) караймын. 4. Мен (дукен) карал турмын. 5. Мен кара (шапан) кщцм. 6. Мен кара (шапан) киемш. 7. Мен кара (шапан) киш жатырмын. 8. Мен кара (булт) корд!м. 9. Мен кара (булт) коремш. 10. Мен кара (шапан) киш журмш. 11. Мен (машина) бара жатырмын. 12. Мен (кинотеатр) бара жатырмын. 13. Мен (дукен) бара- мын. 14. Мен (кудай) сенемш. 15. Мен (кудай) сенд!м. 16. Мен (алтын адам) корд!м. 17. Мен (ал- тын адам) коремш. Все народы ми- ра при встрече приветствуют друг друга. Сейчас мы познакомимся с привет- ствиями на казахском языке. Обратите внимание: в этом есть одна тонкость. На других языках после слов приветствия, напри- А11 the people of the world greet when they meet each other. Now, we'll get acquainted with many kinds of greetings in Kazakh. Pay attention, there is something peculiar in Kazakh greetings. In other languages there is an exclamation mark 39
мер: “Здравствуйте!”, стоит восклицательный знак, т. е. тем самым желаем челове- ку здравия (здоровья). А на казахском языке приветствие может заклю- чать в себе или вопрос, или восклицание, или и то и другое. Приветствуя друг-друга мы спрашиваем “Солеметс1з бе!?” (самый распростра- ненный вид приветствия) - В здравии ли вы нахо- дитесь? или: - Здоровы ли вы? (дос- ловно) Выбор приветствия зави- сит от возраста, статуса, пола человека, к которому обращаются. Давайте попробуем разо- браться в этом. 1. Ассалаумагалейкум! - В переводе с арабского озна- чает: “Желаю мира вашему дому! ” Так приветствуют друг-друга мужчины, сопро- вождая слова рукопожати- ем. А ответ должен быть та- ким: “Уагалейкумассалам! ”, т. е. “Вам того же желаю”. after the greeting: е. g. “Hello!” This mark means that we wish good health to a person. The Kazakh greeting consists of a question and an exclamation. But in Kazakh greeting we ask “How are you?” or “Are you fine?” The choice of the greeting words depends on the age and status of a person you are greeting. Let's see: 1. Ассалаумагалейкум! Ara- bic meaning of a word: “Peace to you!” This greeting goes along with a handshake. The reply should be like this: “Уагалейкумассалам!” Means: “The same to you!” 40
Мысалы: Образец: Example: Солем! Солемстсщ бе!? Сэлеметс1з бе!? Сэлеметслндер ме?! Сэлеметслздер ме?! - Привет (приветствую)! - Hello - Здравствуй?! - Hello - Здравствуйте?! - Hello (polite form) - Здравствуйте (мн. ч)! - (plural) Hello - Здравствуйте! (уваж. ф. - (plural polite) Hello мн. ч) Амансыц ба?! Амансыз ба?! - Здравствуй! - Are you healthy? - Здравствуйте! - (polite) How is your health? Амансындар ма! - Здравствуйте! - (plural) Are you healthy? Амансыздар ма! - Здравствуйте! (уваж. ф. - (plural polite) Are мн. ч) you healthy? Кдйырлы тан,! Кдйырлы кун! Кдйырлы кеш! Кеш жарык,! Кдйырлы тун! - Доброе утро! - Good morning! - Добрый день! - Good day! - Добрый вечер! - Good evening! - Добрый вечер! - Good evening! - Доброй ночи! - Good night! После приветствия по It is traditional to ask about традиции обязательно надо relatives (close and distant спросить о здравии род- ones) after the greeting, ных и близких. Предлагаем вам образец. Here is a dialogue. Выучите его: Learn it. — Сэлеметшз бе! — Сэлеметшз бе! — Эйел, бала-шага, тума-туыс, Kopini- колем аман ба? — Жак,сы, рахмет! — Оздерпцз ше? — Шуюр, рахмет! - Здравствуйте! — Hello! - Здравствуйте! — Hello! — Как дети, — How are your родственники, relatives and соседи? neighbours? — Спасибо, хорошо! — Fine, thanks. — А сами как? — And how are you? — Спасибо, хорошо! — Fine, thanks. А когда прощаетесь, And when you are leaving, просто скажите: just say: “Cay болыцыз!” - До свидания! - “Good bye!” (дословно: будьте здоровы!) 41
Познакомьтесь с новыми словами, чтобы выполнить следующее упражнение. These аге the new words for the next exercise. Комментарий к диалогу: Vocabulary for the dialogue. 6opi - все - АН Жагдайыц кдлай? - Как дела? - How аге you? жак,сы - хорошо - fine ой - мысль - idea, thought ойдагыдай - хорошо (как и думал, хотел, желал) - good, as you think as good as one could desire хабар, жацалык,, - весть, новость - news аппарат информация - information куту - ждать - to wait (for) рахмет - спасибо - thanks гафу епщз - простите, - excuse, sorry, кеппрпцз извините, пожалуйста pardon (please) - excuse me 6ip калыпты - без измене- ний (в одном русле, как и всегда) - as usual дэр!с - лекция - lecture туралы - о - about ио, мен де - да я тоже - so am I тындау - слушать - to listen оте кызык, - очень инте- ресно - very interesting естццм - слышал - heard агартушы - просветитель - enlightener 6ipaK, - но - but жацалыктар - новости - news бурын - раньше - before солай - так же - so ойлаймын - думаю - think шыгады - опубликуются - will publish эрине - конечно - of course оздерщ ше? - а сами? - and you халык, - народ - people, nation биту керек - должен знать - has to know мацызды мура - важное наследие - important inheritance 42
сртец мшдетп турде тагы жак,сы кездескенше сау бол! шумр кудайга ага зерттеулер тындау Ахмет Байтурсынов мура Прочитайте. Переве- дите. Read. Translate. - завтра - обязательно - еще - хорошо - До встречи! - слава богу - старший брат (или это обращение к старшему по возрасту мужчине) - исследования - слушать - просветитель казахского народа (нач. 20 в.) - наследие Жаттыгу. Упражнение. - tomorrow - manditory (without sail) - more - good - see you - Praise God - elder brother (or the way to address a man who is older than you) - research - listen - Akhmet Baitursinov is a Kazakh enlightener of the 20th century - heritage Exercise Сухбаттасу — Беседа — Talk Ерлан: Ассал аумагалейкум, Нурлы ага! Нурлы: Уагалейкумассалам! Ерлан: Жагдайьщыз жаксы ма? Нурлы: Рахмет. Жаксы. 0здерщ ше? Ерлан: Ойдагыдай. Bip калыпты. Нурлы: Мен университетке бардым. Ахмет Байтурсынов* 1 туралы. дэр!с тындадым. Ерлан: Ио, мен де университетке бардым. Ахмет Байтурсынов туралы дэр!с 1 А. Байтурсынов — просветитель казахского народа (конец XIX начало XX в.) 1 A. Baitursinov — was an enlightener of Kazakh people (the end XIX century the beginning XX cent.) 43
тындап келе жатырмын. Дэрю ©те кызык, ©TTi. Нурлы: Ио, ©те кызык;. Мен агартушы туралы коп битемш. BipaK,, профессор бупн ©те коп жацалык; айтты. Ерлан: Мен де солай ойлаймын. Ахмет Байтурсынов туралы бул жацалыкдар, зерттеулер газет, журнал га шыгады. Нурлы: Эрине, халык; 6uiyi керек. Бул — мацызды мура. Ерлан: Ертец профессор Магжан Жумабаев туралы дэр!с окиды. Ол да кызык бол ад ы деп ойлаймын. Мен университетке ертец мшдетп турде барамын. Нурлы: Мен де мшдетп турде университетке барамын. Ерлан: Кеше профессор М1ржацып Дулатов туралы дэрю оцыды. Мен бардым. Нурлы: Мен де бардым. Кеше де дэр!с оте кызык болды. Профессор тагы 6ip апта дэр!с окиды. Ерлан: К,аз1р мен дукенге бара жатырмын. Сут, нан сатып аламын. Нурлы: Мен кинотеатрга бара жатырмын. Абай туралы жаца фильм коремш. Ерлан: Мен Абай туралы фильмд! кеше корд1м. 44
Нурлы: Жаксы. Кездескенше сау бол! Ерлан: Жаксы! Ертец дэр!с тындауга кел, кутемш! Сау бол! Для того, чтобы актив- но начинать разговари- вать, нам це- лесообразно знать значение вопросов: In order to speak fluently we must know the meanings of the follo- wing questions: Heine? Транша? ^ашан? ^ашан? Когда? When? К,ашан уйге барамын? Когда домой 1тойдуГ^ When will I go home? ]^ашан тамак; жеймш? Когда буду кушать? When will I eat? Сагат неше? Который час? What time is it? 45
Сыныпта неше бала бар? Сколько учеников^ ^Howniany pupils in в классе? class-room? Нан канша тенге турады? Сколько тенге стоит How much is the bread? хлеб? Вопрос канша? в основ- ном дает понятие о длитель- ности, продолжительности времени. In order to speak fluently me must know the meanings of the following guestion: 1^анша уак,ыт orri? Сколько времени прошло? How long did it take? 1^анша рет айттым? Сколько раз говорил (а)? How many times did I say? Сегодня же сходите в магазин и попрактикуй- тесь! Let's go to the store for kazakh practice! Базарда. — Сэлеметс1з бе?! — Сэлеметшз бе?! 46
— 1 кило алма неше тенге турады? — 70 тецге? Слзге неше кило керек? — 2 кило алма керек. — Ею кило алма неше тенге турады? — 140 тенге турады. — Рахмет! Сау болыныз! — Сау болыныз! Телефонмен сейлесу. — Сэлеметс1з бе, апай! — Сэлеметсщ бе, балам! — Ерлан цашан келед!? — Ерлан кеш келедь — Ал, Элия к,ашан келед!? — Элия тусте келедЁ — Рахмет! Сау болыныз, апай! — Сау бол, балам! Обратите внимание на коммента- рий к диало- гу, чтобы вы- Pay attention to the follo- wing words to do the follo- wing exercise. полнить следующее упраж- нение. oYol He жацалык, бар? жан,а к,ойылым кутемш артык, - Какие новости? - новый спектакль - жду -лишний - What's new? - new play - I am waiting! - superfluous 47
Упражнение Exercise А Дите. Прочитайте. Переве- Read. Translate. Зейнеп: К,айырлы кун! Халщ кдлай? Алма: К,айырлы кун, Зейнеп! Рахмет, xaniM жаксы. Оздерщ ше? Зейнеп: Рахмет. Bopi ойдагыдай. Не жацалык, бар? Алма: Мен бупн театрга жаца койылымга барамын. Зейнеп: Здравствуй! Как дела? Алма: Здравствуй, Зейнеп! Спасибо, все хорошо. А как ваши дела? Зейнеп: Спасибо. Все хорошо. Какие новости? Алма: Я пойду сегодня в театр на новый спектакль. Zeinep: Hello! (Hi, Alma!) How are you? Alma: How are you, Zeinep? I'm fine, thank you. How are things? Zeinep: Eveiything is OK, thank you. What's new to day? Alma: I am going to the theatre to see a new play. Зейнеп: К,ашан барасын? Зейнеп: Когда пойдешь? Seinep: When will you go? Алма: Бупн барамын. Алма: Сегодня пойду. Alma: ГП go today. Зейнеп: Билет к,анша Зейнеп: Сколько тенге Seinep: How much is тенге турады? стоит билет? the ticket? Алма: Билет 150 тенге Алма: Билет стоит Alma: The ticket costs турады. 150 тенге. 150 tenge. Зейнеп: О, жаксы! Зейнеп: О, хорошо! Zeinep: Oh, it's good! Мен де бупн И я сегодня пойду I will go to the theatre too. жана койылымга на новый спектакль. Alma, do you have an барамын. Алма, есть лишний extra ticket? Алма, артык билет билет? бар ма? Алма: Ею артык билет Алма: Есть два лишних Alma: I've got two бар. Мен саган беремгн. билета. Я дам их тебе. tickets. I'll give you. Зейнеп: Рахмет, театрга Зейнеп: Спасибо, Zeinep: Thank you, келемш. Сау бол! я приду в театр. Alma. I will come to До свидания! the theatre, see you! Алма: Сау бол! Кутемш! Алма: До свидания! Alma: See you soon! Буду ждать! 48
Жаттыгу. Упражнение. Exercise. /Ответьте письменно на write the answers вопросы. Улгк Образец: For example: Мен базарга кашан барамын? Мен базарга ертец барамын. I. 1. Мен неше кггап окыдым? 2. Мен кашан мектепке барамын? 3. Мен неше тецге аламын? 4. Неше окушы ютап окып жатыр? 5. Ерлан кашан келед!? 6. Мен кашан Астанага барамын? 7. Ерлан кашан журнал экелед!? 8. Айгул неше килограмм алма алды? 9. Мен кашан театрга барамын? 10. Сыныпта неше кыз бар? 11. Сыныпта неше парта бар? 12. Тойга кашан шакырады? II. Раскройте скобки. Поставьте каждое предложе- ние в прошедшем и будущем временах, используя слова в скобках. II. Open the brackets. Use the given words in brackets in the Past and Future Tenses. 1. Мен неше хат (жаз)? 2. Мен неше эцпме (айт)? 3. Мен неше сагат сабак (окы). 4. Мен канша уакыт олец (айт)? 5. Мен неше олец (айт)? 6. Мен неше кара нан сатып (ал)? 7. Мен неше кун (демал)? 8. К,ожана- сыр неше рет конакка (бар)? 9. Мен Тлияска неше рет (айт)? III. Допишите предложе- щ. Complete the senten- ния. ces. 9. Мен Тлияска ...? 10. Мен бупн дукенге ...? 11. Мен Нурлыга ...? 12. Унд! президент! Кдзакстанга ...? 13. Ол кашан ...? 14. Бул канша ...? 15. К,азакстан президент! Америкага ...? 16. Самолет кашан ...? 2. Мен неше дукен ...? 3. Мен неше кунге Москвага ...? 4. Мен кашан Москва- 4-255 49
га...? 5. Кржанасыр неше шапан ...? 15. Мен канша кызык ютап ...? 17. Мен канша кызык, дэр!с ...? 18. Мен неше газет журнал ...? 19. Мен неше рет университетке ...? Итак, давайте не- много отвлечем- ся от грамматики. Чтобы безошибочно на- зывать месяцы года, на наш взгляд, надо узнать историю происхождения этих назва- ний. В казахском языке на- звания месяцев имеют ис- торические, логические корни. Они уникальны. Посмотрим, как размышля- ли древние тюркоязычные народы. Let's learn the meaning of the months. In order to name months of the year correctly you should know the origin of their names. In Kazakh language, names of the months have historical and logical roots. They are unique. Let's see how Ancient Turkish people thought. КЫС ЗИМА WINTER желтоксан кацтар ацпан - декабрь - январь - февраль - December - January - February Начнем с декабря - ЖЕЛ- ТОКСАН. Почему именно желток- сан, а не желсексен? жел/токсан, жел/сексен — ветер/девяносто, ветер/во- семьдесят. Потому что, впереди ждут 90 ветренных, холод- Let's begin with ЖЕЛ- ТОКСАН - December. Why is it желтоксан, and not желсексен? жел/токсан. жел/сексен — wind/ninety wind/eighty Because, it has ninety/ windy, cold, “joot” days, those three winter months. 50
ных, джутовых дней. Это 3 зимних месяца: декабрь, январь, февраль. Джут - падеж скота Его корень джут — жут дословно обозначает гло- тай. И отсюда произошло слово джут (жут), когда су- ровая зима поглощает скот. ]^ацтар - январь - в ка- захском языке есть слово “кдцтарылды” Его значения: 1) кун кыскарды - день стал коротким. 2) ничего не дать, оста- вить без ничего. 3) оставить без работы. В пике зимы - в январе - самые короткие, неудоб- ные дни для работы. Акпан - февраль - “ак;” - “ыкда”, т. е. белый буран. Бе- лый, потому что в этот месяц все покрыто белым снегом. Вот и все зимние меся- цы, ну как их можно пере- путать или забыть! December, January, February Джут (joot) - means to swallow. Cold, hard winter swallows the herd January - кацтар in Kazakh language there is a word “кацтарылды” 1) meaning - days become shorter. 2) meaning - not to give anything, to leave with nothing. 3) meaning - to leave without work. That is in the peak of the winter - January has the shortest days. Акпан - February - “ак,” - “white” - “king”. These are all winter month. How can one mix them up or forget! кектЕм ВЕСНА SPRING НАУРЫЗ - персидское слово. “Naurus” - Persian word naw” - new, “ruz” - day. 51
Hay в переводе с пер- сидского означает новый - по казахски - жаца, руз - означает день - кун. Наурыз - новый день, или - новый год. Назвать март - наурыз - новым годом логично, так как природа обновляется: новая зелень и рождение нового молодняка и т. д. Апрель - Кекек - (кукуш- ка). В этом месяце кукуш- ка только начинает куко- вать. Май - МАМЫР. Ма- мырлау - в это время пти- цы выводят птенцов. Птен- цов, вылупившихся в этом месяце, казахи называют мамыр - отсюда и название месяца. It means new day - new year. It is logical to call March Nauruz because everything is new in nature new grass, new bom animals. Кекек April-In this month cuckoo birds begin to cuckoo. Kokek - means cuckoo. МАМЫР - Mamir - in this month animals and birds begin breeding. The hatchlings are called mamir by the Kazakhs. ЖАЗ ЛЕТО SUMMER Маусым июнь June Июнь - МАУСЫМ. Значение слова Маусым - новый сезон. Самый любимый, дол- гожданный период года - МАУСЫМ - “Mausim”. Mausim means a new season. The most favorite time of year, and long-awaited period-
лето - начинается с месяца summer-begins in of the МАУСЫМ. month of June Ш1ЛДЕ июль July Июль - ППЛДЕ - пер- сидское слово переводится как “40”. Июль - пик лета. Самый длинный месяц в году. И в народе по поводу бесконеч- но длящейся жары осталось выражение 40 кун пплде - 40 дней июля, так как сол- нце в зените. Ш1ЛДЕ - Shilde (July) Persian word “Chilla”, translated as “40”. In Kazakh language, there is a concept of 40 days of shilde, that means July. Shilde is the longest and hottest month of the summer. ТАМЫЗ август August Август - ТАМЫЗ - пер- сидское слово “Таммуз” (август) в переводе означа- ет “Сары”, т. е. “Желтый”. В этом месяце трава, лис- тья только начинают жел- теть. Теплу, таму - обознача- ет обилие чего-либо. Например, в августе обилие фруктов и хлеба и Т. д. ТАМЫЗ - “Tamiz” Persian word “Tammuz” - “August”, translated as “Yellow”. In this month grass, leaves begin to become yellow. Tamiz also means to trickle, to drop, because grass begins to drip foretelling (predicting) the coming of Fall. 53
И еще тамыз - капай, то есть начинают капать (идти) дожди, предвещая осень в последний месяц лета. Ну как перепутать лет- ние месяцы! Что может быть проще! How can one mix the summer months! What can be simpler than this? KY3 ОСЕНЬ FALL (AUTUMN) ЦЫРКУЙЕК Сентябрь September Сентябрь месяц назван ^ЫРКУЙЕК, что означает месяц случки крупного ро- гатого и мелкого скота. А то, что в сознании кочевника многое и даже название месяца ассоции- руется с жизнью живот- ных вполне объяснимо. Если кочевник спал, то скот для него постель, если ехал - транспорт, если ел - пища, если пил - напиток и т. д. Но скотоводы старались не допустить случки, так This metaphor is an easy one to explain, if the nomad slept the animal was his bed, if he went - the animal was his transport, if he ate - the animal was his food, if he drank - the animal was his drink. But the nomads tried not to allow the animals pairing, 54
как не хотели зимнего око- that's why domestic animals та и поэтому самцам завя- were tied with aprons by the зывали фартуки. nomads. КАЗАН Октябрь October КАЗАН - в этом месяце созрел весь урожай, и наши казаны (закрома) наполня- ются пшеницей, овощами, мясом и т. д. Перепутать невозможно! Kazan - October - In This month the harvest is ready. Our kazans - pots and pans are full. One can't mix them up. КАРАША Ноябрь November КАРАША - в далекие времена в этом месяце чи- новники собирали налог с населения, а сборщиков на- логов называли карашылар, отсюда и пошло название месяца. К,ара - черный! Как легко это укладыва- ется в сознании! Karasha - November. Long ago in November officials (public servants) collected taxes from the people. They were called Karashilar. That is why it was called Karasha. This is very easy. Kapa - black А теперь недели о днях Days of the week Дуйсенб! - понедельник - Monday Сейсенб! - вторник - Tuesday Сэрсенб! - среда - Wednesday Бейсенб! - четверг - Thursday Жума - пятница - Friday 55
CeH6i Жексенб! - суббота - воскресенье - Saturday - Sunday Кажется много и трудно запоминать, но давайте вникнем в содержание. Как видим, во всем ряду лишь одно слово - жума - отличается, как графичес- ким изображением, так и произношением, а еще бо- лее и значением. Ж¥МА - святой день для мусульман. В этот день они пекут 7 лепешек, отдавая дань духам предков, ушед- ших в мир иной. СЭРСЕНБ1 - день уда- чи, в этот день обычно на- чинают важные дела, пус- каются в путь, т. е. этот день - день всех больших начи- наний с надеждой на ус- пешное завершение. Казахи говорят: “Сэрсенбшщ сэтт! куш; удачный день - среда”. Откроем календарь и посмотрим, в какой день недели ваш день рождения. Допустим - это СЕЙСЕНБ1 - вторник - он в рифме с удачным днем сэрсенбь А БЕЙСЕНБ1 - четверг - предшествует святому дню - жума, поэтому вторая по- ловина дня бейсенб! - чет- верга - тоже святая. Let's read. It seems difficult, but let's examine the contents. As we see, in each row there is one word that is different from others in writing, pronun- ciation, and meaning. Jhuma - Friday is the holy day for the Muslims. On Friday they bake seven shells, (round thin bread fried in sunflower oil), to remember the spirits. Wednesday is the lucky day. On Wednesday people begin their business and set out to travel. This day is the beginning of all good things with the hope of happy results. Kazakhs say Wednesday is the lucky day. Let's look through the calendar and see what day of the week you were bom on. If it is TUESDAY - it precedes the lucky day. Wednesday is the lucky day. Thursday precedes the holy Friday. Ancient Kazaks believed that the spirits of relatives visited their houses. 56
СЕНБ1 - суббота, ЖЕКСЕНБ1 - воскресенье - выходные дни, поэтому, наверняка, вы их не забу- дете. И остался один день не- дели -ДУЙСЕНБ1, это пер- вый и, как считается, тяже- лый день недели. Комментарий к тексту. Выучите новые слова и вы- полните следующее упражне- ние. Saturday, Sunday - are weekends, you can't forget them. One day is left, it is Monday, this is the first day of the week. That's why it is very hard. Vocabulary for the following text. Learn the new words and do the following exercise. eiiriprim К.ЫМЫЗ резинка, ластик кумыс - напиток, приготовленный по специальной технологии из - eraser - qymyz a special drink made from horse milk гарыш ыдыс жуады к,ыс сатып алу iiiiTi ит ypiri жатыр телехабар коргп жатыр кобыльего молока - космос - space - посуда - dish - помоет - wash - зима - Winter - купить - to buy - пил - drank - собака - dog - лает - barking - телевизионные - television news новости - смотрит новости - is watching (передачу) по news on TV телевизору - шуба - fur coat - молочный продукт - milk product тон ipiMiuiK 57
Упражнение Обратите внимание на буквы, характерные для казахского языка. /Exercise Pronounce each letter correctly. Каждое слово произнесите правильно. 1. Мен eniiprini алдым. 2. Асан гарышкд ушады. 3. Tayhap ыдыс жуды. 4. К,Ь1С келдк 5. Мен к,ымыз сатып аламын. 6. К,°наК кымыз шгп. 7. Айгул, Сеуле, Нурлы, 1лияс театрга барды. 8. Ит ypin жатыр. 9. Экем теледи- дардан хабар тындап отыр. 10. 1лияс Асанга хат жазды. 11. К,°жанась1Р тон кидь 12. Дукенге барамын, ipjMinjK сатып аламын. 13. “Ерлан, тур, тан атты”, - дед! эжем. 14. ралия мектепке бара жатыр. 15. Рафу етщ!з, мен с!зге келд!м. 16. Бейсенб! кун! мен тауга барамын. Выучите слова, чтобы вы- Learn the new words and do полнить следующее задание, the following exercise. Томирис сак патшасы парсы тайпасы корил Кир - парсы патшасы “Жок”,~ деп жауап берд! коп елд! жещц улкен кан куйды Кирдщ басы COFBIC - cofbic болмау жолын коп - сакская царица Томирис - персидское племя - соседи - Кир - царь персов - Ответила: “Нет” - много - погибло (умерло) - победила - большой(я) - кровь - налил(а) - голова Кира - война - долго искала пути перемирия - Tomiris- queen of Sak - Persian tribe - neighbour - Kir - Persian king - replied “No” - many - died - she won - bag - blood - filled - Kif s head - war - was - looking 58
карастырды “Кдлаганыц к,ан — ещц той”,— дед! - без войны - Ты хотел крови, теперь насыться! — произнесла for a way to reconcile without a war - “You wanted blood, now, be plenty of it” — said Перескажите своими словами. Tell in your own words. Томирис. Томирис. Tomiris. Томирис сакка патша болды. Парсы тайпасы корил турды. Кир парсьиа пат- ша едЁ Ол Томириске: “Сен маган куйеуге шык.”,— деп адам жлбердй Томирис: “Жок”,— деп жауап бердТ Кир сотые ашты. BipaK, Томи- рис сотые болмау жолын коп к,арас- тырды. Коп адам олдё Томирис жендь Кирдщ басы кесицц. Томирис улкен к,апк,а к,ан куйды: “Кдлаганыц к,ан ед!, енд! той”,— дед!. Томирис была ца- рицей саков. Сосед- нее племя — персы. Кир был царем персов. Он отправил че- ловека к Томирис с предложением — выйти за него замуж. Томирис ответила: “Нет”. Кир пошел войной. Погибло много людей. Томи- рис победила. Голо- ва Кира была отруб- лена. Томирис нали- ла в большой мешок крови. И голову Кира опустила в этот мешок. Она сказала: “Ты хотел крови, те- перь насыться”. Tomiris was the queen of Sak (tribe). A Persian tribe was a neighbor. Kir was a Persian king. He sent a man to tell Tomiris that he would marry her. Tomiris replied “No.” Kir began to fight (Kir declared a war). Tomiris was looking for a way to reconcile without a war. Many people died. Tomiris won. Kir was beheaded. Tomiris filled a big bag with blood and put his head into the bag. “That is the thing for what you aspine”. Халык даналыгы. Народная мудрость. National wisdom. Пословицы, которые pa- Proverb for every day ботают каждый день. 59
Б1рлпсс1з береке жок,. Красиво говорю! Без единства Without unity no нет благодати harmony Try to use a language skillfully! 1. Белд! бекем буу 2. Кепиццк беру 3. Орайы келсе 4. Жак,сы эзш - жан азыгы 5. Тупнускд - Набраться духу - Дать гарантию - Если будет удобный случай - Хорошая шутка бальзам для души - Оригинал - То decide - to guarantee - if the chance comes - A good joke is food for the spirit - Original Следуя по объектам на круге расскажите, что: Look through the given points and say: вы ходили домой, в рамстор, в парк вы ходите в аптеку, в чайхану, вы пойдете в театр, в библиотеку go home, to the Ramstore to the park, went to the pharmacy, о the tea-cafe, will go tto the theatre, to the library Например: For example: буд. вр. Future пр. вр. Past наст. вр. Present Мен уйге барамын Мен уйге бардым Мен уйге бара жатырмын Спросите сколько и чего он(она) купил (а). Ask what and how much has he bought. Например: буд. вр. Future For example: пр. вр. Past наст. вр. Present Ол неше килограмм картоп сатып алады Ол неше килограмм картоп сатып алды Ол неше килограмм картоп сатып алып жатыр. 60
Спросите: Ask whether he(she): ходил(а) ли (он, она) пойдет ли (он, она идет ли (он, она) went will go is going домой, в Рамстор, в парк, в аптеку, в чайхану, в театр, в библиотеку муражай Что мы знаем: I know 1. Местоимение “Я”. 2. Приветствие. 3. Неше? Кдшан? Кднша? 4. Названия и историю происхождения месяцев и дней недели. 5. Информацию из исто- рии. 6. Народную мудрость. 7. Красиво говорю. 1. Pronouns. 2. Greetings. 3. How many? Where? How much? 4. The names of the month and the days of the week. 5. Information from Kazakh history. 6. National wisdom. 7. Haw to use the language skillfully. 6i
3 - сабак Урок 3 Lesson 3 Конец предложения + -ба/-бе/, -ма/-ме/ = вопроситель- ные предложения Основа слова + -ныц/-шц/, -дыц/-дщ/, -Hiid/-HiKi/, -дыю/ -дни/, -TbiKi/-TiKi/ = принадлежность. Sentences ending in + -ба/-бе/, -ма/-ме/ = question root word + -ньщ/-шц/, -дыц/-дщ/, -HiKi/-HiKi/, -дык!/- дш/, -TbiKi/-TiKi/ = we know the next interrogative words. 1^ашан? ^анша? Heme?
Мы уже зна- ем значения таких вопро- сител ьных слов, как 1^ашан? ^ан- ша? Неше? Далее учимся задавать вопросы. И здесь есть легкий путь. Стоит вам к концу пред- ложения (по закону гармо- нии) добавить -ба/-бе? -ма/-ме? -па/-пе? и вы уже задали вопрос. Давайте проверим это на примерах уже знакомых по- вествовательных предложе- ний. Не забывайте о законе гармонии. Let's learn to ask more ques- tions. There is a universal way of asking questions. The interrogative is formed by adding -ба/-бе? -ма/-ме? - па/-пе? Through the sentences learned earlier learn new grammar. Don't forget about harmony. о То К,ожанасыр шапан кид! ме? Кожанасыр надел чапан? Did Kodjanasyr put on a coat? Ол конакка барды ма? Он ходил в гости? Did he go for a visit? Кржанасыр уйге кайтты ма? Кожанасыр вернулся домой? Did he return home? 63
Ол жаца шапан кщц ме? Он надел новый чапан? Did Kodjanasyr put on a new coat? Кржанасыр ет жед! ме? Кожанасыр ел мясо? Did Kodjanasyr eat the meat? Байга шапан унады ма? Чапан понравился баю? Did Bai like the coat? (богачу) Шапан ет жед! ме? Чапан ел мясо? Did his coat eat the meat? Извините, можно войти? Kemipinia, Kipyre руцсат па? Excuse me, may I come in? 64
Мен дукенге барамын ба? Я пойду в магазин? Will I go to the shop? Бул хат па? Это письмо? Is this a letter? Бул кггап па? Это книга? Is this a book? Выучите слова, чтобы Learn the words to do the выполнить следующее yn- following exercise, ражнение. - интересная книга - an interesting book к,ызык кггап кггапхана курбандык - библиотека - library - жертвоприношение - sacrifice Жаттыгу Упражнение Exercise Читайте, переведите, ответьте на вопросы. Обратите внимание на согласование подчеркнутых Read. Translate. Answer the questions. Pay attention to the agreement of the underlined personal S 255 65
местоимений мен с оконча- pronoun: мен - with the ending нием глаголов. of the verb. I. 1. Мен жаца ютап окимын ба? 2. Мен жаца ютап окып жатырмын ба? 3. Мен жаца ютап окыдым ба? 4. Мен есю кинотеатрга барамын ба? 5. Мен есю кинотеатрга бардым ба? 6. Мен есю кинотеатрга бара жатырмын ба? 7. Мен дэр!ске дуйсенб! кун! барамын ба? 8. Мен кинотеатрга дуйсенб! кун! бардым ба? 9. Мен сейсенб! кун! дукенге карай бардым ба? 10. Мен сейсенб! кун! дукенге барамын ба? И. Мен жаца ютап корд!м бе? 12. Мен жаца ютап корш жатырмын ба? 13. Мен жаца ютап коремш бе? 14. Мен Ерланга хат жазып отырмын ба? 15. Мен Ерланга хат жаздым ба? 16. Мен Ерланга хат жазамын ба? 17. Оже эцпме айтып отыр ма? 18. Оже эцпме айтты ма? 19. Оже эцпме айтады ма? II. Вставьте вопроситель- Fill in the correct suffix to ные частицы. form a question. 1. Мен сэрсенб! кун! дэр!ханага барамын ...? 2. Мен дэр!ханага бардым ...? 3. Мен сабак окыдым ...? 4. Мен сабак окимын ...? 5. Мен сабак окып жатырмын ...? 6. Мен елец айттым ...? 7. Мен елец айтып жатырмын ...? 8. Мен елец айтамын ...? 9. Мен нан жед!м ...? 10. Мен нан жеймш ...? 11. Мен нан жеп жатырмын ...? 12. Мен дема- лып жатырмын ...? 13. Мен демалдым ...? 14. Мен дема- ламын ...? 15. Бул Кржанасыр ...? 16. Мен Кржанасырга бара жатырмын ...? 17. Мен Кржанасырга барамын ...? 18. Мен Нурлыга карадым ...? 19. Бул ютапхана ...? 20. Мен окушымын ...? 21. Ол келе ...? III. Раскройте скобки. Open the brackets and add the correct suffix. 1. Мен уйге дурыс (кел) жатырмын ба? 2. Мен жума кун! уйге (кел) бе? 3. Мен сенб! кун! ютапханага (бар) ба? 4. Мен кара шапан (ки) бе? 5. Мен кара шапан (ки) жатырмын ба? 6. Мен алтын адамды (кор) бе? 7. Мен 66
алтын адамды (корш тур) ба? 8. Мен алтын адамды (кор) бе? 9. Мен садак;, жебе, к;анжар, найза сатып (алды) ба? 10. Мен садак;, жебе, к;анжар, найза сатып (алып жатыр) ба? 11. Мен курбандыкда мал шалып (жатыр) ба? 12. Апа ек1 нан сатып (ал) ма? 13. Ушак; Ундютанга (уш) ма? Местоиме- ние Мен мы усвоили. Выучим ос- тальные, (ед. ч.) We've already talked about the pronoun I. Let's learn the rest (sin- gular). Мен - Я - I Сен - ты - you Ci3 - вы - you (веж., форма) (polite form) Ол - он (она, оно) - he, she, it Посмотрите, как логич- но из местоимений в един- ственном числе образуются местоимения множествен- ного числа. Using logic, create the plural form from the singular form. 1. жекеше 2. ед. ч 3. Singular 1. копше 2. мн. ч. 3. Plural Мен - я - I - Б1з - Мы - We Сен - ты - you - сендер - вы - you Ci3 - вы (вежл.) - you - елздер - вы (мн. ч. - you (polite) (веж. ф.) (polite) (веж., уваж.) мн. ч.) Ол - он (она, - Не, she - олар - они (мн.ч.)- They - оно) it Все местоимения гармо- нируют с окончаниями со- ответствующего глагола. Кроме ОЛ. Ол имеет нуле- вое окончание. Вот несколько примеров с твердой основой. All the pronunciations keep in harmony with the ending of the corresponding verb. Except the pronoun “Ол” has no ending at all. Here you can find some examples with hard root. 67
Будущее время: Future Tense: Мен барамын Сен барасыц Ci3 барасыз Ол барады Ыз барамыз Сендер барасындар Сздер барасыздар Олар барады - Я пойду - Ты пойдешь - Вы пойдете - Он(она, оно) пойдет - Мы пойдем - Вы пойдете - Вы поедете (уваж. ф.) - Они пойдут - I will go - You will go (polite form) - You will go - It (he, she) will go - We will go - You will go - You will go (pl. polite form) - They will go Прошедшее время Past Tense Мен бардым Сен бардыц Ci3 бардыцыз Ол барды Bi3 бардык Сендер бардывдар Сздер бардьщыздар Олар барды Я ходил Ты ходил Вы ходили (вежл. форма ед. ч.) Он(она, оно) ходил (о, а) Мы ходили Вы ходили Вы ходили (вежл. форма мн. ч.) Они ходили - I went - You went - You went (polite form singular) - He (she) went - We went - You went - You went (polite form, pl) - They went Настоящее время Present Tense Мен бара жатырмын - Я иду - I am going Сен бара жатырсын - Ты идешь - You are going С1з бара жатырсыз - Вы идете (вежл. форма ед. ч.) - You (polite form sing) are going Ол бара жатыр - Он (она, оно) идет - He is going Bi3 бара жатырмыз - Мы идем - We are going Сендер бара жатырсындар - Вы идете - You are going Оздер бара - Вы идете - You are жатырсыздар (вежл. форма мн. ч.) going (polite form pl.) Олар бара жатыр - Они идут - They are going 68
Давайте рас- смотрим со- гласование местоимений с мягкой ос- новой. The miracle of harmony you'll see here too. Чудо гармонии вы про- следите и здесь. The miracle of harmony you'll see here too. Будущее время: Future Tense: Мен келемш Сен кслссщ Ci3 колет Ол келед! Bi3 келеипз Сендер келесшдер Сздер келетдер Олар келед! - Я приду - Ты придешь - Вы придете (уважит, форма ед. ч.) - Он(она, оно) придет -Мы придем -Вы придете -Вы придете (уважит, форма мн. ч.) - Они придут - I will come - You will come - You (polite form sing.) will come - He (she) will come - We will come - You will come - You (polite form) will come - They will come Настоящее время Present Tense Мен келе жатырмын Сен келе жатырсыц С1з келе жатырсыз О л келе жатыр Б1з келе жатырмыз Сендер келе жатырсывдар Оздер келе жатырсыздар Олар келе жатыр - Я иду -Ты идешь - Вы идете (вежл. форма ед. ч.) - Он (она, оно) идет - Мы идем - Вы идете -lam going - You are going - You (polite form sing.) are going - He is going - We are going - You are going - Вы идете - You are going (вежл. форма мн. ч.) (polite form pl.) - Они идут - They are going 69
Прошедшее время Past Tense Мен ксллдм Сен келдщ Ci3 келдщЬ Ол келд! Bi3 келдпс Сендер келд!ндер Оздер келдш!здер Олар келд! - Я пришел - Ты пришел - Вы пришли (вежл. форма ед. ч.) - Он(она, оно) пришел (а, о) - Мы пришли - Вы пришли - Вы пришли (вежл. форма мн. ч.) - Они пришли I сате You сате You (polite form sing) came He (she) came We came You came You (polite form pl.) came They came Еще немало- важная де- таль! В глаго- лах аффиксы не только гармонируют с местоимением, но могут полностью заменить место- имение и нести информацию за него самостоятельно. Рассмотрим это в диало- ге. Неге is another important detail. These verb endings have not only the rule of harmony, but can also carry the information about the pronoun. You can see this in the following dialogue. Диалог. Айгул: Сэлеметс1ц бе, Соуле?! Соуле: Солеметс1ц бе, Айгул?! Айгул: Сен кинога барасьщ ба? /Dialogue. Aigul: How are A you, Saule? Saule: How are L°I°J you, Aigul? Aigul: Will you go to the cinema? 70
Сэуле: Иэ, барамын. Айгул: К,ашан барасьщ? Сэуле: Ертен барамын. Айгул: Билет неше тен- ге турады? Сэуле: Билет 100 тенге турады? Айгул: Ертен мектепке келесщ бе? Сэуле: Иэ, келемш. Айгул: жак,сы, ертен кездесем!з, Сау бол! Сэуле: Сау бол! Saule: Yes, I'll go. Aigul: When will you go? Saule: I'll go tomorrow. Aigul: How much is the ticket? Saule: It costs 100 tenge. Aigul: Will you come to school tomorrow? Saule: Yes, I'll come. Aigul: OK, see you tomorrow, good bye! Saule: Good bye! Созд1к. Словарь. Dictionary. Окушылар - Ученики - Students к,аз1р - сейчас - now такырып - тема - theme GipiHini - первый - the first Keniipini3 - извините - excuse me 6ipaK, - но - but умыттым - забыл - forgot сондыктан - поэтому - that's why мен уцпн - за меня - for me калжыц - шутка - joke иэ - да - yes апай - обращение к - the way to учительнице address a teacher (или к старшей (older woman) жен.) сонда - тогда - than барлык, - все - everybody к.оясыз ба - поставите ли? - are you putting? ci3 айткдндай - как вы сказали - what did you say бага кою - поставить оценку - give a mark 71
Жаттыгу. Упражнение. Exercise Read and role play the dialogue. Translate. Прочитайте диалог по ролям. Переведи- те. Мугал1м: К,аз1р мен жана такырып сураймын. СЛздер дайынсыздар ма? 1лияс, 6ipiHini сен жауап бересщ. 1лияс: KemipiHi3, мен окыдым, б!рак, умыттым. Мен ушш Ерлан жауап бередг Мугал1м: Бул калжыц ба? 1лияс: Ci3 мен! кеппрпцз. Окушылар: Б!з жауап берем!з! Б!з жауап берем!з! Мугал1м: Оте жаксы, 1лияс ушш Ерлан жауап бередо ме? Ерлан: Ио, 1лияс ушш мен жауап беремш. Мугал1м: Айгул де, Соуле де 1лияс ушш жауап бередг Баска балалар да 1лияс ушш жауап бередг 1лияс: Апай, Ерлан жэне балалар мен ушш жа- уап бередь Сонда с!з барлык жаксы бага- ны маган коясыз ба? Мугал1м: Жок, кеппрпцз, мен с!з айткандай бага коюды умыттым деймш. Выучите следующие воп- There are some other ways росительные слова: of asking a question with the help of special question words. Some of them are known to you: KiM? He? Here? Кайда? К, ал ай? Кдндай? Кто? Что? Почему? Зачем? Куда? Как? Каким образом? Какой (ая, ое)? Who? What? When? How many/much? Why? Where? How? What way? What kind of? 72
Мыс алы: Алматы не? Алматы - кала. Алматы кандай кала? Алматы эдем!, улкен кала. Сен кайда бара- сыц? Мен Алматыга барамын. Алматыга неге барасыц? Алматыга кашан барасыц? Ертен барамын. Алматыда неше ай боласыц? К,ыркуйек, ка- зан, караша - уш ай боламын. Например: Алматы — это что? Алматы - город. Алматы какой го- род? Алматы краси- вый, большой город. Ты куда идешь? Я еду в Алматы. Зачем едешь в Алматы? Когда поедешь в Алматы? Завтра поеду. Сколько месяцев будешь в Алматы? Я буду 3 месяца: сентябрь, октябрь, ноябрь. Example: What is Almaty? Almaty is a city. What kind of city is Almaty? It is beautiful, big city. Where are you going? I'm going to Almaty? Why are you going to Almaty? When are you going to Almaty? I will go tomorrow. How long are you going to stay in Almaty? I will stay for 3 months: September, October, November. Как же звучит на ка- захском язы- ке вопрос - А ты? (вы, мы, они) и т. д. Просто добавьте: ШЕ? In order to ask the ques- tion (What about you? or “and you?”) we add ШЕ at the end of a sentence as a tag. Мысалы: Например: For example: Мен кинога барамын, сен me? Я пойду в кино, а ты? I'll go to the cinema, and you? 73
Мен ютап окимын, сен ше? Я прочитаю книгу, а ты? I'll read a book, and you? (what about you?) Б1з тамак; жейм!з, ci3 ше? Мы будем есть, а вы? We'll eat, and you? Ci3 мугал!мс!з, олар ше? Вы учитель, а они? You are a teacher, and they are...? (what about them?) /Поупражняемся! £ Let's do exercises. Допишите пропу- / Fill in the missing щенное. Z. word. A A I. 1. Мен Медеуге бара..., сен ... ? 2. Ci3 уйге кдйта... ба? 3. Кеше Ерлан хат жазды ... ? 4. 1лияс кеше кино корд! ... ? 5. Ертец сен елец айта... ба? 6. Б1з Рамсторга бара..., шздер ... ? 7. Хал in жацсы ... ? 8. Ci3 эцпме айтты ... ба? 9. Рафу eri..., Kipyre руцсат ... ? 10. Keinip..., шыгуга руцсат ... ? 11. Бупн кун жацсы болады ... ? 12. Слздер неше кун демала ... ? 13. Сут ... тецге турады? 14. Мен ауылга бардым, сен ... ? Познакомьтесь со слова- ми, чтобы прочитать и пе- ревести следующий диалог. Learn the words in order to read and translate the following dialogue. 74
Комментарий к диалогу. Vocabulary for the dia- logue. ага-жецгем жаяу жольщ болсын! - брат и сноха - elder brother and sister-in-law - пешком - on foot. - счастливого пути! - bon voyage! (или куда идешь?) (where are you going?) — Халщ калай? — Жаксы, рахмет. — Сенщ халщ кдлай? — Ойдагыдай, рахмет. — Жолыц болсын! (К,айда барасыц?) — Мен Самалга бара жатырмын. — Самалда юм турады? — Самалда агам, жецгем турады. — Сен Самалга калай барасыц? — Мен Самалга жаяу барамын. Выучите слова, чтобы выполнить следующее уп- ражнение. Learn the words to do the exercise. Комментарий к тексту. Vocabulary for text. - география - английский язык - родная речь - история - доброго пути! - geography - English language - mothef s language - history - Bon voyage! жаграфия агылшын тип ана Tuii тарих жольщ болсын! (или так говорят, когда хотят узнать куда идет встретившийся или собирающийся куда-либо человек) сэб!з - морковь - carrot кияр - огурцы - cucumber 75
картоп - картофель пияз - лук - potato - onion булд!рген - земляника - raspberry алма - яблоко - apple алмурт - груша - pear сатып аламын - куплю - will buy комек беру - помогать - to help ауыр - тяжело - heavy тусау кесу - перерезать путы - to cut the hobble от басынмен - с семьей - with family курметп конак - уважаемый гость - respected guest м1ндетт! турде - обязательно - manditory такси устаймын - возьму такси - I'll take a taxi Жаттыгу Упражнение Exercise Прочитайте по ролям. Переведите. Подчеркните вопроси- Role play the dialogue. Translate. Underline the interrogative words. тельные слова. tojoj — Ассалаумагалейкум! Бала-шага аман ба? — Уагалейкум ассалам! Рахмет, жак;сы! бздерщ ше? — Аман-есен. — Сен кайда барасьщ? — Мен жумыска барамын. - Жумыс нешеде басталады? — Жумыс 9-да басталады. — Жумыс нешеде б!тед1? — Жумыс 6-да бггедь — Жак;сы. Сау бол! * * * — Жольщ болсын! (К,айда барасьщ?) — Базарга бара жатырмын. — Базардан не сатып аласьщ? — Мен помидор, сэб1з, к,ияр, капуста, картоп, пияз, булд!рген, алма, алмурт, ет сатып аламын. 76
— Ол ©те ауыр болады. К,алай алып келесщ? Кам кемек беред!? — Мен такси устаймын. * * * — Сэлеметс!з бе?! — Солеметшз бе?! Б1здщ уйде “Тусаукесу тойы” болады. — К,ашан болады? — Ертец болады. — Сагат нешеде? — Сагат екзде болады. Кел, цурметп конак бол. — Рахмет. М1ндетй турде келемш. Сау бол! — Сау бол! Упражнение Ответьте на вопро- сы (устно). Exercise Answer the question (orally). Ci3 цандай университетте окыдыцыз? Ол к,андай уни- верситетте оцыды? Олар неше жыл мекгепте окыды? Сен кашан мектеип аяцтадыц? Б!з бугш кайда барамыз? Сен- дер казак; типн неге оцисындар? С!здер дукенге кашан барасыздар? Олар сагат нешеде базарга барады? Мен дэрю тындауга бардым, сен ше? Б!з цонацца барамыз, сен ше? Олар алтын адамды корд!, ci3 ше? Сендер цылыш, кан- жар корд!щздер, олар ше? Б!з жаца, кызык; кггап окимыз, с!здер ше? Олар кггапханага барды, ci3 ше? Рассмотрим часть притя- жательной формы су- ществитель- Let's study the possessive form of the pronouns of singular form, 77
ного единственного чис- ла. Как сказать, что кому-то принадлежит кто-либо или что-либо? Надо добавить к основе слова -ньщ/-нщ - ДЫЦ/-ТЫЦ, -дщ/-тщ. Эта форма не представ- ляет особой сложности. В казахском языке притяжа- тельные слова отвечают на вопросы and well study the plural form of pronouns later. How to express to whom something belongs? You should add the endings “-ныц” “-нщ”; -дын/-дщ-тыц or -тщ to the stem of the verb. Possessive Form is not difficult. In Kazakh language Possessive Form answers the question: Whose? When answering these questions, the endings of the nouns or of the pronouns will correspond to the endings of the questions. KiM? - Кто? -Who? Не? - Что? - What? ненпа Чей? Whose? юмдпа Чье? Чья? Whose? Какой вопрос, такой от- вет, не только по содержа- нию, но и по форме. Помните о гармонии! Forms and contents of the question and the answer are the same. Remember about harmony! Мешч кггабым сенщ кпабыц сгздщ ютабыныз оныц штабы б1здш кггабымыз сендердщ кггаптарын, бздердщ кггаптарьщыз олардын кггаптары Моя книга Му book твоя книга your book ваша книга your book (уваж. форма) (polite form) ,g book его книга So his/her book наша книга Js our book ваша (мн. ч.) книга yours book ваша (мн. ч. книга yours book уваж. ф.) (polite form) их книга theirs book 78
менпа моя mine ceHiKi твоя yours :2| сгздш ваша yours a 2 (уваж. форма) § (polite form) — oHiid s его his/hers c 6i34iid * наша ours Ф 2 сендерд!К1 5 ваша (мн. ч.) J* yours ’2 аздердда ваша (мн. ч. yours уваж. ф.) (polite form) олардыю их theirs Если слово оканчивается на К,, К, П, то в притя- жательной форме буквы плавно переходит: К, — F, К - Г, П-Б. Для того, чтобы понять это чередование — выучите следующие слова: If the word ends in К, П, then in the possessive form they are converted to other sounds: F, Г, Б. In order to understand it learn the following words: Доп can тэртш каймак калак кап жарык бак кызык жумбак аяк мысык касык куыршак жастык тарак жацалык - Мяч - ручка (двери, лопаты) - дисциплина - сметана - совок - мешок - свет - сад - интересно - загадка - нога - кошка - ложка - кукла - подушка - расческа - новости - Ball - the handle - discipline - sour cream - dustpan - bag, sack - light - garden - interesting - riddle - foot - cat - spoon - doll - pillow - brush, comb - news 79
койлек - платье - dress шелек - ведро - bucket купйк - щенок - Puppy курек - лопата - shovel кезек - очередь - line жук - груз - load ейк - сапоги - high boot битек - предплечье - arm комек - помощь - help бобек - грудной - baby, infant ребенок, младенец журек - сердце - heart 6uie3iK - браслет - bracelet кггап - книга - book шарап - вино - wine жш - нитка, - robe веревка, шпагат Мысалы: Например: Example: K->F К-> Г к,аймак - сутпц каймагы кукык - адамныц кукыгы калак - баланыц калагы жарык - уйдщ жарыгы бак - атамныц бары кызык - тойдыц кызыгы жумбак - эжемнщ жумбагы аяк - куыршактьщ аягы мысык - баланыц мысыры касык - оныц касыгы куыршак - кыздыц куыршагы тарак - кыздыц тарагы жацалык - мектеппц жацалыгы койлек - оныц койлег! шелек - эжемнщ шелег! кушж - баланыц Kymiri курек - Ерланныц куреп кезек - Айгулдщ кезег! жук - Сэулешц жуг! епк - Нурлыныц eriri быек - Элияныц 6uieri бобек - Зейнеппц 6e6eri комек - ананыц кемег! журек - эженщ журег! битезж - апайдыц битезш 80
П —> Б ютап - штабы мектеп - агамныц мекгеб! айып - 1шмн1ц айыбы жш - СПЦПМНЩ Ж161 доп - карындасымныц добы сап - пышактыц сабы тэртш - баланыц тэрпб! кап - атаньщ кабы /1. Переведите, прочи- тайте вслух, обращая внимание на передо- А вание букв. 2. Допишите пропу- щенные буквы. /1. Let’s do exercises. Translate and read aloud paying attention A to the changing of the ending: доп; добы a ball, somebody’s ball. 2. Fill in the missing letters. I. 1. Доп баланпб. Баланыц до...ы. 2. К,аймак суттпа. Сутйц кайма...ы. 3. К,алак кершгнпа. Коршшщ кала...ы. 4. Бак аташкк Атаньщ ба...ы. 5. Жумбак халыктпа. Ха- лыктыц жумба...ы. 6. Аяк тауыкпк!. Тауыктыц ая...ы. 7. Мысык кызд!к1. К,ыздыц мысы...ы. 8. К,асык Кржанасырдт. Кржанасырдыц касы...ы. 9. Куыршак бобектт. Бебектщ куырша...ы. 10. Жастык эженпа. Эжешц жасты...ы. 11. Тарак баланпа. Баланыц тара...ы. 12. Койлек батырдпй. Батырдыц койле..л. 13. Шелек уйдт. Уйдщ шеле..л. 14. Кулик б1зд1кй Б1здщ купп..лм1з. 15. Курек ошкЕ Оныц куре..л. 16. Кезек шздпи. СЛздщ кезе...пцз. 17. Жук менпа. Менщ жу..лм. 18. Ет1к сенпа. Сешц еть.лц. 19. Быек шздйа. СЛздщ 6uie...ini3. 20. Комек шздердпа. Оздердщ кеме..лщз. 21. Бобек олардпа. Олардьщ бобе..л. 22. Битезпс мент. Менщ быезп.лм. 23. Ютап сешю. Сешц к!та...ыц. 24. Айып жшттпа. Жптгпц айы...ы. 25. Жш Кржанасырдт. Кржанасырдыц жп.л. 6-255 81
Изучая казах- ский язык, вы наверняка инте- ресовались, как возник ка- захский народ, его язык и культура. На уроках мы будем рас- сказывать только основные и очень интересные, на наш взгляд, материалы о казах- ском народе, его быте, культуре. Такой метод подачи ин- формации на казахском языке (в адаптированном виде) поможет вам лучше овладеть изучаемым язы- ком. С этого урока мы начи- наем “открывать двери” в историю предков казахско- го народа. И первое, что мы узнаем из истории, это “Ле- генду об Ашине”. Это одна из версий о происхождении тюркоязычного народа. As you learn the KazaKh language you may be inte- rested in the origin of the Kazaich people and its culture and language. During the lessons we will bring out only the highlights of Kazaich history, traditions, and culture. This method of studying well written Kazakh texts will help you to improve your fluency and accuracy in spoken Kazakh. We'll begin with the history of the Kazakh people. And first we'll study the “legend of Ashina.” This is one version of origin of the Turkish language group. халык, - народ, население - people туру - стоять; жить - to stay; to live жаулар - враги - enemies (plural) СОЛ - тот, та, то - that жою - уничтожать, истреблять - to destroy, to damage бала - мальчик, ребенок - a boy, a child ripi - живой - alive, living калу - оставаться; - to stay 82
кыздар немере урпак шабу к,аск,ыр косылу елпру тау кдсында кашу он кесем балалардыц ул Туу баладан мус1н шауып калдырып Kerri туркггшдес халыктар остаться - девушки - внук, внучка - потомки - рубить - волк, волчица - соединяться, быть вместе - убивать - гора - рядом - избегать, убегать - 10 (десять) - вождь - детей - сын - родить - от мальчика - статуя - отрубили и оставили - тюркоязычные народы - girls - grandchild (grandson/ daughter) - descendants - cut - wolf - to be together, to gather - to kill - mountain - near by, next to - to run away, to avoid, to escape - ten - leader - kids - son - to have a baby - from the boy - statue - cut and leaved - people, who talk turkish. “Ашина туралы ацыз” - “Легенда об Ашине” - “The legend about Ashina” Алтайда 6ip халык болды. Жау келш, сол халыкды жой- ды. Bip бала Tipi кдлды. Жау баланыц цол-аятын шапты да тастады. Ал цасцыр баланы алды да, балата сутш берйт бацты. Бала жэне цасцыр цосылды. Жау баланы елпрдь К,ас- кыр тауга (Турфан1 мацына) цашты. Кдсцыр баладан он ул туды. Олар Турфан цыздарына цосылды. Кдсцырдыц 1 Турфан - название народно- 1 Turphan - the name of a nation, сти 83
6ip немерес! — Ашина. Ашина — косем болды. Typid титдес халыкдар Ашинаньщ урпагы. Муражайда каскырдыц жэне балалардыц муслш бар. Халык даналыгы. Пословицы, которые ра- ботают каж- дый день Выучим! Народная National мудрость. wisdom. Proverb for every day. Let's learn! Кдлауын тапса к,ар жанар. Жылы-жылы сейле- се жылан да шшен шыгар. - Если найти подход (способ) и снег за- горится - Если нежно обра- тишься и змею мож- но задобрить - If you find a suitable approach and then snow burns. -If you address to a serpent politely it will talk to you. Говорю красиво! t Try to use the Kazakh language skillfully! Дуниенщ кец- Что толку от того, What use is the wide д!пнен не пайда — что мир просторен, world for me, if my аяк, ки1м1н. тар бол- если обувь на ногах shoes are very narrow. са. мала. Explanation: What use is it time if everyone around me is happy but I am not happy. К,олым узарды. Выросла (появился) помощница (помощ- ник). I have help. Ex: When my child grows up I will have a helper. Кеципм калды. Обиделся (до глуби- ны души). Offended Окшпдке орай. К сожалению. Unfortunately Жумырткддан жун Настолько жаден, Metaphor — the greedy кыркады. что с яйца шерсть сострижет. man shaves the wool from the egg. Explanation: very greedy. 84
1. Используйте три из 1. Use three of the given предложенных местоиме- pronouns ний. мен сен ci3 ол 6i3 сендер с!здер олар Пройдитесь по объек- там, при этом 1-ый раз, ис- пользуйте прош. время; 2-ой раз используйте бу- дущее время. Go around the circle, using the Past Tense then you go for the first time and using the Future Tense when you go the second time. Мысалы: Например: For example: Буд. вр. The Future Tense Пр. вр. The Past Tense Ci3 кинотеатрга барасыз Олар дукенге барады 2. Используйте при пу- тешествии вопросительные слова (ответьте на них) Ci3 кинотеатрга бардыцыз Олар дукенге барды 2. Go around the objects on the circle making up questions in whatever time you like. канша? неше? KiM? неге? калай? кайда? кандай? 85
Мысалы: Например: For example: — Ci3 цандай кинотеатрга бара жатырсыз? — Мен “Арманга” бара жатырмын. — Ci3 ше? * * * Сендер кашан кггап окисындар? Б1з ертец кггап окимыз? 3. Составьте 10 предло- жений, используя разные грамматические и лекси- ческие познания. 3. Make up 10 sentences, using all the grammar and vocabulary. Мысалы: Например: For example: 1. Кггап эженна. Эженщ штабы. 2. Ci3 лекцияга барасыз ба? Иэ, мен барамын. 3. Олар алтын адам кердь Ci3 ше? Б1з де алтын адам корем!з. Пропустите по кругу один за другим все место- имения, используя вопро- сительные ба(бе?), ма(ме?), па(пе?) Look at the diagram of the circle. Write questions using pronouns and the places shown on the circle. Например: For example: Буд. вр. Future Tense Пр. вр. Past Tense Наст. вр. Present Tense Ол Рамсторга барады ма? Ол кйапханага барады ма? Ол Рамсторга барды ма? Ол кггапханага барды ма? 86 Ол Рамсторга бара жатыр ма? Ол кп апханага бара жатыр ма?
муражай Я знаю: 1. Как задать вопрос. 2. Специальные вопроси- тельные слова. 3. Все местоимения. 4. Как выразить, что или кто-то принадлежит кому-то или чему-то. 5. Чередования: k/f, к/г, п/б. 6. Из истории Казахстана. 7. Народную мудрость. 8. Как сказать красиво... What I know: 1. Universal way to ask questions using Personal Pronouns. 2. Special questions. 3. Pronouns (possessive, singular). 4. The way they influence the verb ending. 5. Interchange of consonants. 6. Information from history. 7. National wisdom. 8. How to use Kazakh lan- guage skillfully! 87
4 - сабак — Урок 4 — Lesson 4 Основа слова + -да/-де/, -та/-те/ = местонахожде- ние The root of a word + -да/ -де/, -та/-те/ = place (уйде— at home) На про- шлых уроках вы познако- мились с ме- стоимением “Мен” “Я”, а на этом уроке вы уз- наете, что “мен” является не только местоимением “Я”. In the pre- vious lessons you learned the pronoun “мен” (I). But “мен” can be a conjunction as well as “and.” 1. Союз И. 1. Conjunction — and. Ашина мен Кржанасыр. Ашина и Кожанасыр. Ashina and Hodja Nasreddin. Уй мен мектеп. Дом и школа. House and school. 2. Как только вы хотите выразить со- вместное действие с кем-либо или с чем-либо, то исполь- зуйте мен, а также бен/пен в зависимости от гармо- нии. 2. Fill in the missing word. When you want to ex- press action with somebody or with something you should use “мен” and also use “бен”, “пен” according to the harmonization. 88
Мен экеммен барамын. Я с отцом пойду. I and my father. Мен эжеммен сойлесем. Я с бабушкой говорю. I and my grandmother. 3. Мы используем мен, чтобы сказать об инстру- менте, с помощью которо- го мы делаем что-либо. 3. We use “мен” to talk about an instrument which is used by the agent to do something. Мен кдламмен жаздым. Я писал ручкой. I wrote with а реп. Мен инемен пкпм. Я шила иглой. I sewed with a needle. Посмотрите, как гармо- нирует основа слова с окон- чанием. Обратите внимание на отсутствие твердых форм. Pay attention to the harmony of the word and (with) its ending. Those endings are only used with the soft sounds. кдгазбен - бумагой - with paper сезбен - словом - with a word музбен - льдом - with ice ауызбен - ртом - with the mouth TicneH - зубом - with teeth аякпен - ногами - with legs курекпен - лопатой - with a shovel ушакпен - самолетом - with (in) a plane кггаппен - книгой - with a book агашпен - деревом - with a tree анаммен - с мамой - with mother мешен - с человеком - with a man 89
адаммен каламмен кшммен - с человеком - ручкой - одеждой - with a person - with а реп - with clothes 4. Указывает на вид транспорта, которым мы пользуемся: автобуспен, ма- шинамен, троллейбуспен, трамваймен. Выучите слова, чтобы выполнить следующее уп- ражнение. 4. With means of transport we use мен/бен/пен (авто- буспен, машинамен, трол- лейбуспен, атпен), talking about how we travel, by bus, by car and by tram. Learn the words to do the following exercise. Комментарий к упражне- нию. Commentary for the next exercises. 6ipre ине кудык казу жупру денсаулыкка жаксы алые емес алые шубат кымыз вместе иголка колодец копать бегать хорошо для здоровья не далеко далеко напиток, приготовленный по специальной технологии из верблюжьего молока напиток, приготовленный по специальной - together - needle - well - to dig - run - good for you, healthy - not far - far - a special drink made of camel milk - a special drink made of horse milk дэмд! жау сут технологии из кобыльего молока - вкусно - tasty, delicious - враг - enemy - молоко - milk 90
Жаттыгу Упражнение Exercise Прочитайте вслух. Пе- реведите. Обратите внимание на гармонию окончаний. Read aloud. Translate. Pay attention to the concordance of the endings. Мен Кржанасырмен конакка бардым. Мен баламен кинотеатрга бардым. Сен кожайынмен жумыска барасыц. Ci3 Элиямен жумыс ютейс1з. Инемен кудык казу. Экеммен Москвага ушамын. Нурлымен Америкага аттанамын. Ашина мен каскыр 6ipre турды. Дэптер мен ютап алып келщ!з. Жупру мен жаяу журу денсаулыкка жаксы. Дукен мен базар алые емес. Олец мен би адам уппн мацызды. Талдыкорган мен Алматыньщ арасы — жакын. Соуле мен 1лияс Лондонга кетедЕ Желтоксан мен акпан — кыс айлары. Маусым мен шитде — жаз айлары. Сенб! мен сорсенб! — демалыс кундерЕ Теледидар мен радио — акпарат куралдары. Медеу мен Шымбулак демалыс орны. Обратите внима- ние на гармонию в подчеркнутом. Pay attention to the underlined letters: L°I0J Ол Бакытпен уйге кетедЕ Олар конакпен 6ipre отыр. 91
Б1з шуберекпен терезе суртш жатырмыз. Б1з кызыл эйнекпен кунге карап жатырмыз. Сеид ер 1лияспен уйге карайсындар. Ушакпен ушу маган унайды. Ci3 тамак. пен сусын 1шщ1з. К,ыс пен жаздыц арасы алые. К,ыркуйек пен казан — куз айлары. Шубат пен кымыз сатып алу. Картоп пен карбыз неше тенге турады. Вокзалга автобус пен троллейбус журедь Алмурт пен алма Кызыл. Кдймак пен сут дэмд!. Кдп пен жш алып кел. Жумбак. пен макал кызык- Мысык пен ит — жау. Кейлек пен тарак беру. Шелек пен шуберек алып келу. Жшт пен кыз кездеседг Кдгаз бен калам керек. Наурыз бен кокек — кокгем айлары. К,ымыз бен шубат — пайдалы сусын. Сэбв бен помидор арзан. Пияз бен кияр кымбат. Комментарий к тексту: Commentary to the text: Выучите слова, чтобы выполнить следующее уп- ражнение. Learn the words to do the following exercise. аяк. курек куред! доп тебу тепп - нога - лопата - разгребал - мяч - пинать - пнул - a leg - a shovel - raked (to rake) - a ball - to kick - kicked 92
к,ар ушак, ушып келу пышак, кэмпит калам ит мысык тарау корни-колем жабу таразы жемкз мурат уят - снег - snow - самолет - airplane - прилететь - to arrive, flying come - нож - knife - конфета - sweet - ручка - a pen - собака - a dog - кошка - a cat - расчесывать - brush, to comb - соседи - neighbour - закрыть - to close - весы - scales - фрукты, - fruits плоды - цель - aim, will - совесть - shame Упражнение I. Прочитайте. Пе- реведите. Exercise I. Read. Translate. I. 1. Терезе немен жабылады? 2. Йемен су тасыдым? 3. Самолетпен ушу маган ©те унайды. 4. Трамвай токпен журедЕ 5. Кржанасыр кзммен сойлесп? 6. Б1з Медеуге немен бардыц? 7. Ол конацтармен 6ipre epin келдЕ 8. Мен К0рпп-К0леммен тойга бардым. 9. Саган денсаулыкпен коса амандыц титеймш. 10. Мен досыммен эцпмелеспм. 11. Жацсымен дос болсац, жетерсщ муратца, жаманмен дос болсац, цаларсыц уятца (prov.). 13. Айгул Анармен дэрюке барды. 14. Мен курекпен жер цаздым. 15. Эсет отбасымен саяжайга барды. 16. Мен 1шммен саябацца бардым. 17. Эсет доппен ойнады. 18. Тау-таумен кездеспещц, адам адаммен кездесед! (prov.). 19. Крйыц сумей жузедЕ 20. Ашина цасцырмен цосылды. 21. Мен 93
ыдыс- аякды сумей жудым. 22. Кдраша, желтоксанмен сол 6ip-eid ай (Абай). Допишите мен, бен, пен Add the endings - мен, бен, пен Образец: Example: Мен атам... дукенге бардым. Мен атаммен дукенге бардым. II. Раскройте скобки, IL Choose the correct con- подберите нужное. junction within the parentheses. Образец: Example: Элия калам (мен, бен, пен) хат жазды / Элия калам- мен хат жазды. 1. Алма пышак, (мен, пен) нан турады. 2. Мен Нурлы (бен, пен, мен) олец айттым. 3. Мен кинотеатрга автобус (пен, бен) бардым. 4. Агаш су (бен, мен, пен) агып келдг 5. Мен атам (бен, пен, мен) жайлауга бардым. 6. Мен анам (бен, мен, пен) сейлеспм. 7. Айгул куыршак, (бен, пен, мен) ойнап отыр. 8. Окушылар мугал!мдер (бен, пен, мен) 6ipre ецбек етй. III. Допишите пропущен- III. Add the endings, ное. 1. Мен ютап... жумыс 1стед1м. 2. 1лияс допты аяк... тептъ 3. Жемют! таразы... елшед!м. 4. Алматыга ушак... ушып келд!м. 5. Кдрды курек... куред!м. 6. Мен кока- коланы пышак-.. аштым. 7. Эже кэмпит... шай iinin отыр. 8. Ерлан гитара... елец айтты. 9. Сеуле калам... хат жаз- ды. 10. Алма шашын тарак... тарады. 11. Ит мысык-.- аула- да жур. 12. Бала кыз... 6ipre мектепке бара жатыр. 13. Б1здщ уй дукен... катар тур. 94
А если вы хо- тите выра- зить мысль о местонахож- дении пред- мета, то к ос- нове слова прибавьте -да/ -де/, -та/-те/. If you want to express the location of an object (thing), then add -да/ -де/, -та/-те/ to the word that denotes the place. кзтапта - в книге - in the book уйде - дома - at home кггапханада - в библиотеке - at the library конакда - в гостях - at somebody's place газетте - в газете - in the newspaper белмеде - в комнате - in the room 2. Говорить кто -нибудь 2. To say that somebody имеет что-либо. now (possesses) something. Ерланда - у Ерлана - Erian has/At Erian's 1лияста - у Илияса - Ilyas has/At Ilyas's Алмада - у Алмы - Alma has/At Alma's Менде - у меня - I have сенде - у тебя - you have онда - у него (нее) - he/she has Посмотрите, как гармо- нируют -да/ -де, -та/-те/ с окончания- ми слов. Pay attention -да/-де, -та/- те/ with the words. Р, Й, У, Л, М, + да, де н, Ц, 3, h Опять-таки никакой сложности нет в выборе - да/-де, -та/-те: просто, нужно выбрать гармониру- ющий звук. К, Ц, С, П, + та, те В, X, Ш, There is no difficulty in the choice of -да/-де, -та/-те; just use the rule of harmony. 95
Выучите слова, чтобы выполнить следующее уп- ражнение. Комментарий к упражне- нию. Learn the words to do the exercise. Commentary to the exercise. агат терезе эйнек жацалык кием мекен-жай кулик. канат таза касиет эдеш муц баяндамасын жариялайды мунай штат калтада - дерево - окно - стекло - новости - ковер - адрес - хитрость, уловка - крылья - чистый (ое, ая) - качество, свойство - специально - печаль - огласят (обнародуют) доклад - нефть - штат - tree - window - glass - news - carpet - address - trick - wings - clean - property - specially - grief, sorrow - to proclaim a report - oil - state - в кармане - in the pocket /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- I. Read. Translate. Pay A ведите. Обратите вни- attention to the underlining. мание на подчеркну- тое. 1. Аташта алма бар. 2. Нурлыда ютап бар. 3. Ктгапханада коп кггап бар. 4. Уйде цонак; бар. 5. Терезеде эйнек бар. 6. Газетте жацалык; бар. 7. Болмеде юл ем бар. 8. Менде жаца койлек бар. Сенде ше? 9. 1лияста улкен курек бар. Сенде ше? 10. Мынау кагазда с1здщ мекен-жайыцыз бар. 96
11. К,ожанасырдьщ ойында кулык бар. 12. Ушакда ею канат бар. 13. Б1здщ кудыкта су таза. 14. Шубат пен кымызда жаксы касиет бар. 15. Тауда кыста да, жазда да кар жатады. 16. Мейрамханада б!здер ушш эдеш тамак nicipfli. 17. Жауда кылыш, канжар, найза болды. II. Вместо точек вставьте II. Fill in the missing -да/ нужное окончание -да/-де/, -де/, -та/-те/. -та/-те/. 1. Сенщ елецщ... 6ip муц бар. 2. Алматы... кыркуйек пен казанда кеп жацбыр жауды. 3. Алмурт..., алма..., кияр..., помидор..., co6i3..., пияз..., картоп... кеп витамин болады. 4. Шелек... таза су бар. 5. Жшт... кыз ушш быез!к бар. 6. Кггап... М1ржакып Дулатов, Ахмет Байтурсынов, Магжан Жумабаев туралы оте коп мэл!меттер бар. 7. С1з... кеп акша болады. 8. Кдзакстан... мунай бар. 9. Америка... кеп штат бар. 10. Менщ агам хат... кызык эцпме жазды. 11. “Рам- стор...” кшм де, тамак та, ыдыс-аяк та бар. 12. Уй... су бар ма? 13. К,ыс... кар кеп жауады. 14. Тон... улкен калта бар. 15. Б1здщ мекгеп... кеп балалар бар. Создж. Словарь. Dictionary. эдем! гимарат ыул! кабырга сурет кун койылым халат шындык, акку УРУ 6ipre эр турл! к,устар - красивый - здание - висит - стена - картина - солнце - спектакль - халат - правда - лебедь - лаять - вместе - разные - птицы - nice - building - hangs - wall - picture - sun - play - robe - truth - swan - bark - together - different - birds 7-255 97
- зергерлк буйымдар - ток, аш деп ойламайды дэмд! есу ecin тур ауа-райы орман жумбак - ювелирные украшения - сытый - голодный - не думает - вкусный - расти - растет - погода - лес - загадка - jewelry - full - hungry - doesn't think - tasty - grow - is growing - weather - forest, wood - puzzle Упражнение /I. Допишите окон- чания -да/-де, -та/ - А теА Exercise I. Write the endings -да/-де, -та/-те/. 1. Мына ютап... жумбактар бар. 2. Бак;... гул ocin тур. 3. Мен кеше к;онак;... болдым. 4. Газет... кеп жацалыктар бар. 5. Менщ болмем... ею устел тур. 6. Уй... Ерлан бар. 7.1лияс дукен... тур. 8. Зейнеп пошта... тур. 9. Алма дэркана... жумыс ютейдо. 10. Крнак уй... к;онак,тар тамак iniin жатыр. 11. Айгул мен Алма Кдпшагай... демалды. 12. Мейрамхана... дэмд! ас пйлредг 13. Мектеп... мугал!м б!зге сабак; туспццрдк 14. Аюлар орман... журедг 15. 1лияс ауыл... турады. 16. К,ожа- насыр... шапан бар. 17. Мен... жаца калам ютап, доптерлер бар. 18. Дукен... кэмпит пен шай, нан мен ун, каймак; пен май, ipiMiniK пен кант бар. 19. Айдала ... уйректер мен каз- дар, каскырлар мен итгер, мысыктар жэне аккулар бар. 20. Ана туралы олец... жаца сездер коп. 21. Сен... сары, ак, кок гулдер бар. Кол... уйректер жузш жур. II. Вместо точек вставьте II. Add the endings. Open окончания. Раскройте скоб- the brackets. Choose the ки, выбрав нужное слово. needed words. 1. Кектем... (гулдер, адамдар) оседг 2. Стол... (ютап пен калам, орындык) жатыр. 3. Мен... (эдем!, кеше) 98
койлек бар. 4. Алматы... эдем! (гимараттар, балык;) кеп. 5. Сынып... 20 (окушы, жумысшы). 6. К,абырга ... (сурет, алма) !лул! тур. 7. Батыр... (найза, кылыш, садак, куппк) болады. 8. (Кинотеатр..., базар...) Ахмет Байтурсынулы, М!ржакып Дулатов, Магжан Жумабаев туралы фильм болып жатыр. 9. (Дукен..., кинотеатр...) кияр, алмурт са- тады. 10. (Наурыз..., кацтар...) кун жылы болды. 11. (Сэрсенб! мен дуйсенб!..., тун...) сабак болмайды. 12. (Дэр1хана..., дукен...) дор! сатады. 13. Дэр!с... (студент- тер, жумысшылар) тыныш отырады. 14. Ыдыс... (кымыз, ит) бар. 15. Менщ (ойым..., калта...) сен журесщ. 16. Дала... (ит, мысык) ypin жатыр. 17. (К,ыс..., жаз...) тон киед!. 18. Ертец (театр..., дукен...) кандай койылым болады? 19. Б!з (орман..., уй...) сацыраукулак терш журм!з. 20. (Сен, ба- лык;) кинотеатр... болдыц ба? 21. С!здер Медеу... болды - цыздар ма? 22. Дукен... (кггап, бал) сатыла ма? 23. Сен (к;ала..., су...) турасыц ба? 24. Аурухана... (дэр!герлер, оцушылар) халатпен журедь III. Вместо точек вставь- III. Add the endings, те нужные окончания. 1. К,алжыц... шындык бар ма? 2. Жума... апаммен кггапханага бардым. 3. бзен... балык коп. 4. Дэр!схана... дэр!с болады. 5. Зал... жиналыс болып жатыр. 6. Уй... неше конак бар? 7. Кам... акша бар? 8. Кггапхана... кан- ша студент отыр? 9. Кржанасыр... кандай шапан бар? 10. Муражай... алтын адам бар. 11. Помидор..., сэб!з..., кияр..., капуста..., картоп..., пияз..., булд!рген..., алма..., алмурт... коп пайдалы витаминдер бар. 12. Зейнеп... неше б!лез!к бар? 13. Той... американдыктар казактар, орыстар, 6ipre олец айтты. 14. Мектеп... кызыкты кеш болды. 15. Ке- зек... он адам турды. 16. Тамак... туз жок. 17. Дала... жац- быр жауды. 18. Кдзак халкын... жумбак, макал-мэтелдер оте коп. 19. Эсет тесек... уйыктап жатыр. 20. Тау мен орман... кустар болады. 21. Ерлан... жаца шапан бар. 22. К,алта... акша бар. 23. Рамстор... кшм де, тамак та, 99
зергерлж буйымдар да сатылады. 24. Ток; бала аш бала... ойнамайды, ток, бала аш болам деп ойламайды (мак.ал, — proverb). • Для того, чтобы вы- полнить следующее упражнение, позна- комьтесь с новым словом БЕТ, которое мы рассмотрим в его несколь- ких значениях. Слово очень интересно в том плане, что в одной и той же форме дает разные значения: • In order to do the following exercise, let's get acquainted with the new word БЕТ. The important thing is that it has different meanings. The word “БЕТ” in the same form gives different meanings: 1. Бет - Лицо. (Мое лицо белое) - Face. Му face is white. 2. Жердщ 6eTi - поверхность земли - earth's face 3. Доптердщ 6eTi - страница тетради - notebook's page Еще раз проследите, как в зависимости от контекста переводится слово бет. Pay attention to how the word “бет” is translated and how its meaning depends on the context. Ютаптьщ 6eri. Страница книги. The page of the book. i ^олжазбаньщ 6ip бет! жок. Нет одной страницы рукописи. A page of handwriting is lost. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. 100
секпит эж!м к,ызару муз уяттан бепм кызарды - веснушки - морщина - покраснеть - лед - от стыда лицо покраснело (покраснел от стыда) - freckles - wrinkle - to become red - ice -His face was red from embarrassment. Аударыцыз. Переведите. Translate. 1. Асан сумей бетш жуды. 2. Бул кггаптын, бет! кдлын,. 3. Алманын, бетшде секи!л бар. 4. Эжемнщ бетшде эж!м кеп. 5. Аскардын, бет! уяттан цызарды. 6. Судьщ бетшде муз бар. 7. Жер бет!нде мындаган улттар бар. Следующее, что мы узна- ем - это циф- ры. Еще раз напомним, что в каждом слове существует гармония. Вы уже знаете! The next thing to learn is numbers. In each word there is harmony. If a word begins with a soft vowel, it has only soft vowels, and if a word begins with a hard vowel, then it has only hard vowels. 6ip - 1 - один - one eKi - 2 - два - two уш - 3 - три - three торт - 4 - четыре - four бес - 5 - пять - five алты - 6 - шесть - six жет! - 7 - семь - seven сепз - 8 - восемь - eight тотыз - 9 - девять - nine он - 10 - десять - ten 101
Очень прост дальнейший счет. К слову прибавляется любое из вы- шеназван- We add the above men- tioned num- bers to the word OH (10) to form the них чисел. numbers from 11 to 19. Here we go: °I°1 11 - он 6ip - одиннадцать - eleven 12 - он eKi - двенадцать - twelve 13 - он уш - тринадцать - thirteen 14 - он торт - четырнадцать - fourteen 15 - он бес - пятнадцать - fifteen 16 - он алты - шестнадцать - sixteen 17 - он жен - семнадцать - seventeen 18 - он ceria - восемнадцать - eighteen 19 - OH TOFbI3 - девятнадцать - nineteen А вот десятки необходи- Memorize the tens. mo запомнить: 20 - жиырма - двадцать - twenty 30 - ОТЫЗ - тридцать - thirty 40 - кырык. - сорок - forty 50 - елу - пятьдесят - fifty 60 - алпыс - шестьдесят - sixty 70 - жетшс - семьдесят - seventy 80 - сексен - восемьдесят - eighty 90 - токсан - девяносто - ninety 100 - жуз - сто - hundred Проще не бывает! It is simply! А теперь поупражня- Let's practice. емся. 102
Комментарий к упражне- Vocabulary for the нию exercise Выучите слова, чтобы вы- полнить следующее упражне- Learn the words to do the following exercise. ние. СЫНЫП - класс - class танысу - знакомиться - get acquainted 6ipre - вместе - together дос - друг - friend жас - возраст - age Tic - зуб - tooth саусак. - палец - finger К.ЫЗЫК. - интересный - interesting болме - комната - room аула - двор - yard жуп - пара - pair кабат - этаж - floor отыргызды - посадил - planted аташ - дерево - tree жеке уй - собственный - private house дом Kemipini3 - извините - excuse куй - музыкальное - a musical произведение composition тарту - исполнить - to perform (play (на инструменте) musical instrument) OTiHim - просьба - request, petition, complaint. арыз - заявление, жалоба - petition, complaint, request. I. Переведите. I. Translate. I. Аударыцыз. 103
1. Bip Kici келдь 2. Сыныпта жиырма окушы отыр. 3. Ею бала дукенге кетп. 4. Менш, экем уш кун кдлада болды. 5. Айнур уш кило epiK сатып алды. 6. Ерлан кеше 6ip жак,сы баламен танысты. 7. 1лияс пен Айгул жеп жыл 6ipre ок,иды. 8. Элия он тертте, Ерлан он бесте. 9. Мен жеп жаста мектепке бардым. 10. Ерланныц аула- сында ею ит, 6ip мысыц бар. 11. Менш, терт досым бар. 12. Терезе алдында уш гул тур. 13. Уйде ею белме бар. 14. Жума кун! эжем жеп шелпек nicipfli. 15. Bi3 уйде ею баламыз. 16. Дукен уш цабатты. 17. Аулада бес бала доп ойнап жур. 18. Сумкада терт ютап бар. 19. Кешеде жеп студент келе жатыр. 20. Bip аптада жеп кун бар. 21. Ай- жан тацертец ею кесе шай iinri. 22. Экемнщ жасы к,ырык алтыда. 23. Менде 6ip куш1к, 6ip мысык, бар. 24. Эжем ею гашык туралы ертеп айтты. 25. Кектемде 6ip олим- пиада болды. 26. Асан алты агаш отыргызды. 27. Мен бупн бес куй тарттым. 28. Мен бупн ею етппш, 6ip арыз жаздым. II. Вместо точек вставьте II. Complete the sentences нужные цифры. using the Numerals. 1. Мен ... эцпме окыдым. 2. Алам ... кило алма сатып алды. 3. Мен аптасына ... рет кинотеатрга барамын. 4. Муражайда ... рет болдыц ба? 5. Bip жылда ... ай бар. 6. Нурлы ... шапан сатып алды. 7. Кзтап ... тецге турады. 8. Атам мен эжемнщ ... немереш бар. 9. Уйдщ ... терезеш бар. 10. Bip айда ... кун бар. 11. Б!зде бупн ... жуп болды. 12. Айжан бепн кунше ... рет жуады. 13. Кржанасырдьщ жасы ... . 14. Менде ... компьютер бар. 15. Ci3 ... пл 6uieci3 бе? 16. Сен ... елец быесщ. 17. С1здер кешке сагат ... келпцздер. 18. Менде ... саяжай, ... жеке уй бар. 19. С1зде ... ул мен ... кыз бар ма? 20. Кеппрпцз, мен ... минут кеппкпм. 21. Кггапта ... бет бар. III. Прочитайте диалог по Ш. Role play the dialogue, ролям. Переведите. Translate. 104
— Алма, сенщ жасьщ нешеде? — Мен он сепздемш. — Отбасында неше адам бар? — Менщ отбасымда бес адам бар. Атам мен эжем, экем мен шешем жене мен. — Сенде ше? — Менщ отбасымда 3 адам бар: экем, шешем, мен. — Сен неше жастасьщ? — Мен 15 жастамын. Очень прос- ты в приме- нении поряд- ковые числи- тельные. Есть только одна форма обра- зования порядковых числи- тельных. Прибавьте к числитель- ным окончание - imui/- ыншы. Обратите внимание на чудо гармонии и здесь. way: The oridinal numerals are very simple to use. They are formed in the following Add the ending + iHiui /ыншы/. The miracle of harmony you'll see here too. BipiHLLii - первый - first EKiHiui - второй - second YmiHini - третий - third Тортшпй - четвертый - fourth Бесшип - пятый - fifth Алтыншы - шестой - sixth Жейнпп - седьмой - seventh Сепзшпп - восьмой - eighth Тогызыншы - девятый - nineth Оныншы - десятый - tenth Попробуйте сами сосчи- тать по порядку все числа, которые вы знаете, соблю- дая закон гармонии. Try to count up to 10. Pay attention to the rule of harmony. 105
Очень прос- то, не так ли?! А теперь, познакомим вас с собира- тельными числительными, которые образуются с помо- щью присоединения окон- чаний -ау/-еу, их только 7. Вам легко будет это за- помнить, так как 7 — это святая цифра для мусуль- ман. Собирательные числи- тельные. Very Simple! It's a piece of cake. And now, to know all the numerals, let's learn collective particles -ay/-ey/, which are used up to 7. It is easy to remember, because seven is a holy number for Muslims. Such numerals do not exist in English. 6ipey екеу ушеу тортеу бесеу алтау жетеу - одинокое - one - двое - two - трое - three - четверо - four - пятеро - five - шестеро - six - семеро - seven Комментарий к упражне- Vocabulary for the нию. exercise. - год - время - зима - лето - весна - осень - считай жыл мезпл кыс жаз коктем куз сана - year - time, season - Winter - Summer - Spring - Autumn - count 106
саналады - считаются - are counted for санандар - считайте - count Kipy - входить - to enter, to come in тэулж - сутки - day туган кун - день рождения - birthday толу - поправиться - gain weight, (становится weight полным (тело)) be fulfilled наполниться жаск,а толамын - мне исполнится - I will be жаксы кору - нравиться, - to like, to love любить калу - остаться - to stay калган - оставшиеся - the rest бос - свободный - free жумсау - тратить - to waste жылыту - греть - to heat, to warm болу - делить - to divide, to part, to share болшед! - делиться - is divided дацгыл - проспект - avenue немере - внук - grandson коргау - защищать - to defend жарыс - соревнование - contest YH - мука - flour жауап - ответ - answer жуп - пара - pair Жаттыгу Упражнение Exercise I. Напишите прописью числительные. Переве- дите. I. Write the numbers in words. Translate. I. 1. Bip жылда 12 ай бар. 2. Олар 4 жыл мезгипне белшедк кыс, кектем, жаз, куз. 3. 1 айда 30—31 кун болады. 4. 1 ай 4 аптадан турады. 5. 1 аптада 7 кун бар. 6. 107
К,алган 5 кун жумыс кун! деп саналады. 7. Жума 5-шпп кун, дуйсенб! 1-iHini кун. 8. 1 тэулжте - 24 сагат бар. 9. Бупн 25С° жылы. 10. Бупн мен 18 жаска толамын. 11. 1 жыл мезплше 3 ай юредь 12. Б1здщ уй 6eciHini кабат- та. 13. Б1зде екшпп жуп болады. 14. Мен тертшпп парта- да отырамын. 15.Тогызыншы мамыр — жендс куш. 16. Мен уйде жетпшп баламын. 17. CeriaiHnii сыныпта 21 окушы бар. II. Напиши числительные Replace word with the цифрами. correct number. 1. Сен yniiHini жатакханада турасын, ба? 2. К,ацтар — жылдын. 6ipinmi айы. 3. Достык дацгылымен тертшпп трамвай журмейдк 4. Асан жетшпп сыныпта окиды. 5. Мен атамнын, 6ipiHini немерешмш. 6. Алма yniiHini катарда отырады. 7. Зейнепте алма — алтау. 8. Б1зде жарыска баргандар саны — ушеу. 9. 1лияс тертшпп сы- ныпта окиды. 10. Зейнептщ штабы жетеу. 11. Тогы- зыншы палатада эжем жатыр. 12. BipiHini маусым — балаларды коргау куш. 13. Осел жарыста yniiHini орын алды. 14. Дэр1хана 6ipinini кабатта орналаскан. 15. Дукенде екппш сортты ун сатылды. 16. К,ожанасыр- дын. шапаны — екеу. 17. Сэуле отыз бесшпп белмеде турады. 18. Жиырма бесшпп казан — Республика куш. 19. Айдос сыныпка 6ipiHini юрдь 20. Екппш автобус “Рамсторга” барады. 21. Сумкадагы кияр — бесеу. 22. Ауруханага жиырма тогызыншы автобус барады. 23. Сен алтыншы сыныпта окисьщ ба? 24. Алматыга бесшпп кыркуйекте барамыз. 25. Крлжазбанын, бесшпп беп. 26. С1здер ушеушздер. 27. Наурыз — кектемнщ 6ipiHini айы. 28. Кзтаптьщ 6ipinmi беп. 29. Ол eciKTi екшпп рет ашты. 30. Дэршер ауруды yniiHini рет карады. 31. Екшпп жол- га поезд келдк 32. Аскар 6ipiHini жауап бердк 33. Ол Лондонга yniiHini рейспен ушады. 34. Муражайга 6ipiHini рет барды. 108
Жаттыгу. Упражнение. Exercise. /Посчитайте до 100 на казахском языке. А потом усложните за- дание, считайте до 100 по порядку (по- рядковые числа): Count up to 100 in Kazakh. Then count up to 100 using ordinal numerals: GipiHini... он екшпп он алтыншы Вы успешно справились! You did great! А теперь немного углу- Let's do some maths: бимся в математику. + - косу - - алу = - тец болады - болу х - кобейту - плюс - минус - равно - делить - умножить - plus + - minus — - equal = - divide : - to multiply x /Попробуйте сами на казахском языке вслух решить данные Jk примеры. Я думаю, что это будет для вас несложно. А главное - это пригодится в жизни. /Try to do these sums in Kazakh. It is neces- sary to learn to count. A We think it won't be difficult for you. The main thing is: it is useful in life. 5 + 5 = 10 10 - 3 = 7 25 + 64 = 33:11 = 25 : 5 = 89 - 13 = 109
49 + 3 = 80 + 12 = 11 - 3 = 64 : 8 = 30 х 3 = 46 - 33 = 17 + 9 = 67 - 13 = 11x3 = 105 - 7 = 8x8 = 111 + 9 = 36 : 6 = 72 : 9 = 146 : 2 = 123 - 17 = 16 + 51 = 108 - 94 = 80 : 4 = Выучите слова, чтобы выполнить следующее уп- ражнение. 100 : 50 = 10 + 12 = 19x2 = 23 + 80 = 10 х 3 = 50 : 2 = 73 + 8 = 46 + 69 = 6x6 = 13 х 3 = 145 - 10 = 173 - 73 = 200 : 4 = 118 + 35 = 128 : 4 = 46x2 = 58x4 = 45 : 3 = 50x2 = Learn the words to do the exercise. Комментарий к диалогу: Vocabulary for the dialogue: кдйнатамын тура турау nicTi nicipy кую шай шыгару к,арным ашты у ялу уялма уялмай йшп-жеп отырьщыз - я вскипячу - режь - резать - сварены (еда готова) - варить (готовить еду) - наливать - заварить чай - проголодалась(ся) - I'm hungry - стесняться - не стесняйся - не стесняйтесь, угощайтесь - I'll boil - cut - to cut - ready - to cook, to boil, to digest - to pour - make tea - to be shy - don't be shy - eat and don't be embarrased но
дэмд! тойдым теряет комекгесу онда к,аз!р кант ыдыс кем пит каймак сут эцпме айту сайыста жеьцц май шкафтыц 1ппнде шай жасау ыстык К,ош келдщ! бауырсак - вкусный - наелась - проходи на почетное место - помогать - тогда - сейчас - сахар - посуда - конфеты(а) - сметана - молоко - поговорить - победил(а) на состязании - масло - в шкафу - готовить чай - горячий - Добро пожаловать! - бауырсаки - delicious - to feed - go and in the honorable place - to help - at that time - now - sugar - dish - candy - cream, paste - milk - to discuss with one another - to win the contest - butter - in the wardrobe - prepare - hot - Welcome! - baursak (fried Kazakh bread) Диалог Прочитайте, переведи- те Dialogue Read, translate Алма: Сэлеметшз бе, Зейнеп? К,ош келдпцз! Бала-шага аман ба? Зейнеп: Сэлеметс1з бе, Алма? Рахмет, хал!м жаксы. 6зщ1з ше? Бала-шага аман ба? Алма: Рахмет, жаксымын. Бала-шага аман. Кел1щз! Терлетпцз! Шай коямын, шай ппем1з. Эцпме айтамыз. Зейнеп: Алма, мен шай жасауга комектесемш. Алма: Жаксы! Онда мен бауырсак nicipeMiH. Ci3 шай жасацыз. Тоцазыткышта каймак, сут, май бар. Шкаф- тын 1ппнде ыдыс, кант, кэмпит, нан бар. in
Зейнеп: Нанды турадым, кэмпитгер мен кднтгы ыдыс- тарга салдым. Шайды дайындадым. Алма: Бауырсак та nicTi. Менщ кдрным ашты. Келщ!з, отырьщыз. Шай куямын. Зейнеп: К,аз!р отырамын. Бауырсак, та, шай да ыстык, ДЭМДЁ Алма: ¥ялмай iinin, жеп отырьщыз. Зейнеп, тагы шшцз. Менде жаксы жацалык, бар. Зейнеп: Ол к,андай жацалык,? Алма: Менщ к,ызым Айгул сайыста жещц, ол Амери- када 6ip жыл окиды. Зейнеп: Бул ете жаксы жацалык. Кут™ болсын! Алма: Рахмет! Айгул енд! Америкада окиды. К,азак- тыц домбырасын, эшн, биш таныстырады. Айгул жаксы эн айтады, жэне эдем! билейдЕ Ал С1зде не жацалык бар? Зейнеп: Б!здщ балалар да аман. Окуды оте жаксы аяктады. Турл! сайыстарда 6ipiHini орын алды. Уйге атам жэне енем келдЕ Бэр! аман, денсаулыктары жаксы. Олар калада ею апта болады. Тойдым, рахмет. С!здщ шайы- цыз оте дэмд! болды. Сагат бес болды. Мен балабакшага барамын, балаларды аламын. Сау больщыз! Алма: Жаксы. Тагы келщ!з. Сау больщыз! 7TS] Комментарий к диало- гу. улттык 9 тагамдар //ШгЛ кггапшада йз1м BSml бар CSP кдзакша эл! окымаймын тек аздап сойлеймш туспццремш тындацыз Vocabulary for the dialogue. - национальный - national - блюда - foods - в этой книжке - There is (меню) a list in this есть список book - по-казахски - in Kazakh way - еще не читаю - I am not reading yet - только - just now немного -1 just talk a little говорю bit - объясню - to explain - слушайте - listen to you 112
келюпк казакша ет (бесбармак) - договорились - казахское национальное блюдо (при подаче соблюдается множество ритуалов и церемоний) куырдак казн карта - жареное мясо - колбаса из конского ребра - прямая кишка (коня - деликатес) жал шубат - грива (коня) - шубат (верблюжье молоко изготовленное по спец, технологии) дэмд! - вкусно - agreed - Kazakh meat A Kazakh dish (there are many traditions to be observed when it is dished out) - fried meat - (kazy) fat and meat under horse's ribs, - qarta (dish prepared from the large intestine of a hoise) - mane - shubat (curative drink made from fermented camels milk) - delicious /Ресторанда. В ресторане. In a restaurant. Прочитайте, пере- Read. Translate, ведите. — Сэлеметслз бе! — Сэлеметаздер! — Мынау — улттык мейрамхана ма? — Иэ, 6i3 улттык тагамдар дайындаймыз. — Мен отбасыммен кай жерге отырамын? — Неше адамсыз? — Б1з алтаумыз. — Мынау улкен устелге отырыцыздар. — Кдндай улттык тагамдар дайындайсыздар? — Мынау кггапшада пз!м бар. — Kemipini3, мен казакша окымаймын, тек аздап сейлеймш. — Мен окимын жэне тусодцремш, ci3 тындацыз, кел!спк пе? из
— Келктк. — Б1зде ет, куырдак, кдзы-кдрта, жал-жая бар. — Алты адам ушш ет неше тенте турады? — 2 мын, тецге турады. — О! Оте жаксы! К,ымбат емес. Б1зге ет алып кел1ндзпп. — Ио, кымбат емес жэне етте кдзы, карта, жал, жая бар. — Ол ете жаксы. — Ал не йдеаздер: кымыз ба, шубат па, элде шай ма? — Б1з шубатты жаксы керем!з. Ол ете дэмдё — Бес минут купндздер. А теперь немно- го из легенд. Мы вам расскажем о происхождении слова “Кдзак”. Существуют разные тол- кования этого слова. Мы возьмем 2 варианта кото- рые, на наш взгляд, более близки к истине. Now let's speak about history of the word “Kazakh.” There are different interpretations of this word. We'll take two versions, which appear to be closest to the truth for us. 0T0] Предтекстовый ментарий: KOM- [ojo] Vocabulary for the text: деп санайды ак каз бейбгппипк баягы заманда ©Mip суру уксау Коргау биццру кшм 03 - считают - is said, considered - white goose - peace - белый гусь - мир - в давние времена - long ago - жить - быть похожим - защищать - дать знать - одежда - свой (я, е, и) - to live - like, similar, it looks, resembling - to defend, to protect - to inform - clothes - own 114
ел - народ ер - мужчина акку - лебедь кус - птица киел! - святой магына - значение солардын - их - nation, people, country - man - swan - bird - holy, saint - meaning - their “К,азак” - “ак каз” - белый гусь Неге ак каз? - “Kazakh” - “white goose” Why white goose? почему белый гусь? I. Баягыда тыныш отыр- ган елге жау шапты. Сонда казак, ерлер! “ак каздарга” уксап, ак кшм киш, ел in коргауга шыкты. К,азактар “ак казды” жэне аккуды киел! деп са- найды. II. “К,азак” - “кас сак” Неге “кас” - “сак”? кас - реальный, действи- тельный. I. Long ago the enemy entered the peaceful country. At the time the Kazakh people dressed in white like white geese and defended their country. The Kazakh believed (considered) that “white goose” and “white swan” were holy. II. “Kazakh” - “Kas saK” Why “Kas saK”? кас - exact. Например: суду - писаная красавица кдс - нагыз - действительно шын - правда, истина Example: - beautiful - really - true 1 “Сак” - саки (племена, на- II. 1 Saks - Tribes lived in Central селявшие Центральный Казах- Asia. стан до н. э.) 115
оТо] Комментарий к тексту. трч Vocabulary for the text. конактар алтын кдсык, калтасына салды муны К.ЫЗЫК, корсетемш слздерге алдымда баска калтадан табамын барлык тан калды - гости - золотая ложка - - положил в карман - это - - покажу интересное - вам - - передо мной - найду в другом - кармане - все - удивились quests gold spoon put in pocket this I will show you something interesting to you (polite form) in front of me I will find it in a different pocket all were surprised Кржанасыр - История о - Kozhanasyr's хикаялары Кожанасыре adventure Прочтите. Переведите. Read. Translate. Render in Перескажите своими ело- your own words, вами. Алтын цасыц Bip кун! Кржанасыр конакка барды. Алтын касыкпен ас жед!. Bip конак алтын касыкты калтасына салып урлап алды. Кржанасыр муны керд!. Ол конактарга: “Мен С1здерге 6ip кызык керсетемш. Mine алдымда алтын касык жатыр. Мен оны ез калтама саламын, 6ipaK баска калта- дан табамын”. Кржанасыр алтын касыкты ез калтасына салды да, баска конактьщ калтасынан шыгарды. Барлык конак тац калды. нб
Комментарий к тексту: Vocabulary for the exercise: шекесшен шертш уялды той бал жуз!м карны ашты текке жемед!м тоймады калаш токаш 6ipaK баланыц онда да содан соц эй, акымак басым-ай неге о баста - дав шелчка по лбу - стыдился - пир - мед - виноград - проголодался - зря - не съел - не наелся - калач - булочка - но - мальчика - и тогда тоже - после этого - ой, дурная моя голова - почему - вначале - to clip on a forehead - was ashamed - party - honey - grape - to get hungry - in vain - didn't eat - to be not full - kalatch (kind of fancy loaf) - kind of bakery bread - but - boy's - the same - after that - oh, my foolish head - why - in the beginning Yui калаш пен 6ip токаш. Прочтите. Переве- дате. Перескажите. Read. Retell. Translate. Bip баланыц карны ашты. Ол 6ip калаш сатып алып жедг BipaK, тоймады. Ол екппш калаш алып жедг Онда да тоймады. Ол енд! упинпи калаш жедь Тоймады. Со- дан соц бала 6ip токаш сатып алды. Тоцашты жеп тойды. Сонда бала: “Эй, акымак, басым-ай! Текке 3 калаш жед!м. Неге о баста 1 токаш жемед!м?!” — дед!. * * * Bip куш Кржанасыр баласын тойга алып барады. Ба- ласы тамакты кеп жейдь Кржанасыр уялады. Сонда ба- ласы былай дейдк 117
— Оке, ci3 бымейс1з, алмада “А” витамин! бар, балда “Б” витамин! бар, жуз!мде “Ж” витамин! бар. Сонда Кржанасыр баласынын, шекесшен шертш: — Шертуде “Ш” витамин! бар, балам! — деп жауап бердь Красиво говорю! Try to use language skillfully! Куанышым койныма сыймай тур Жуз! жылы Жуз! таныс Суырып салма - чень доволен (рад) - добрый (на внешность) - знакомый (на внешность) - импровизатор, за словом в карман не лезет Халык даналыгы. -lam full of happiness - a kind person - an acquaintence - improvisata- tional speaker, orator who quickly answer with beautiful words Народная мудрость. Пословицы, которые ра- ботают каж- дый день National wisdom. Proverb for every day. Жалгыз журш жол тапцанша, коплен 6ipre адас. Поиграем! См. грамматический круг. Используя слова с!з, с!здер составьте 10 вопроситель- ных предложений. Чем найти дорогу в одиночку, заблудись вместе с людьми (со всеми). Better to be with people than to be happy alone. Let's play! Look at the pictures. Use the words and complete sentences с!з, с!здер Make up 10 interrogative sentences. 118
Мысалы. Например. For example. Ci3 уйге бардыныз ба? Оздер уйге барасыздар ма? С1з экешзбен базарга бара жатырсыз ба? Кзтапханада кызык. кггап бар ма? Паркте ci3 демаласыз ба? Объясните, почему вы Explain why you used this использовали то или иное or that ending, окончание. Мысалы: Например: For example: В слове уйге я использо- вал^) - ге, потому что: а) надо указать направ- ление б) -ге — мягкая, так как слово начинается на мяг- кую гласную -у- I used - ге in the word уйге to show: a) the direction b) -re-is soft, because there is a soft letter -y- in the word муражай 119
Я знаю: I know 1. Союзы. 2. Как указать на местона- хождение чего-либо, кого-либо. 3. Значения слова “бет”. 4. Числительные. 5. Происхождение слова “К,азац”. 6. Пословицы и поговорки. 7. Как сказать красиво... 1. The Conjunctions. 2. How to point out the location of something or somebody. 3. The meaning of the word “бет” “беттеу” — to go in the direction of something. 4. The numerals. 5. The history of the word Kazakh. 6. Proverbs and sayings. 7. How to use the language skillfully..!
5-сабак — Урок 5 — Lesson 5 Основа слова + -лар/-лер/, -дар/-дер/, -тар/-тер/ = множественное число Основа слова + -а, -е, -й + алу + личное окончание = мочь Основа глагола + -цы, -гы/ri + личное окончание + келу = хочу The root of a word + -лар/-лер/, -дар/-дер/, -тар/- тер/ = plural forms The root of a verb + -a, -e, -й + алу = can do something The root of a verb + -цы, -гы/ri + personal ending + келу = to want, wish (I want to drink something...)
Итак, вы умеете рас- сказывать ле- генду, сати- рическую сказку на ка- захском языке. Ваша лекси- ка пополнилась, но все эти слова вы использовали в единственном числе. А как же во множественном числе? — Очень просто! К слову нужно добавить окончания множественного числа — -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер. By this time you know how to tell a legend in Ka- zakh or tell a satiric story. But up to now you have been using only the nouns in singular. And what about the plural. It is very easy. Add the endings -лар/-лер, -дар/ -дер, -тар/-тер. Например: For example: -ЛАР, -ЛЕР (если слово за- канчивается на гласные или р, й, у). Конечно же следуй- те гармонии. If the word ends to vowels or consonants p, й, y, we should add -лар, -лер. бала балалар ана аналар каск,ыр каскырлар аю аюлар кггапхана катапханалар аурухана ауруханалар тау таулар - ребенок - дети - мать - матери - волк - волки - медведь - медведи - библиотека - библиотеки - больница - больницы - гора - горы - child - children - mother - mothers - wolf - wolves - bear - bears - library - libraries - hospital - hospitals - mountain - mountains 122
асхана - столовая - restaurant асханалар - столовые - restaurants кесе - пиала - cup кеселер - пиалы - cups оке - отец - father экелер - отцы - fathers уй - дом - house уйлер - дома - houses Kici - человек - man Kicyiep - люди - people, men терезе - окно - window терезелер - окна - windows -ДАР, -ДЕР (если слово закан- чивается на л, м, н, ц, з, ж) If the word ends in the consonants л, м, h, ц, з, ж, we should add — -ДАР, -ДЕР. ТТЗ] калам ‘ * каламдар шапан шапандар кагаз кагаздар журнал журналдар нан нандар - ручка - ручки - чапан - чапаны - бумага - бумаги - журнал - журналы - хлеб - хлеба дукен дукендер гул гулдер кун кундер мугал!м мугалгмдер - магазин - магазины - цветок - цветы - день - дни - учитель - учителя - реп - pens - coat - coats - paper - papers - magazine - magazines - bread - bread (in plural form), loaves of bread - shop, store - shops, stores - flower - flowers - day - days - teacher - teachers Пишите -TAP, -ТЕР, если слово заканчивается на глу- хой согласный). Полюбуйтесь как все буквы в основе слова гармонируют с флексией мн. ч. If the word ends in a consonant, we should add the endings - тар, -тер. 123
агаш агаштар кггап ютаптар кдсык. касыкдар конак конактар казак казактар кус кустар тас тастар ИТ иттер eciK еспсгер жш жпггер oniiprini оппрпштер - дерево - деревья - книга - книги - ложка - ложки - гость - гости - казах - казахи - птица - птицы - камень - камни - собака - собаки - дверь - двери - нитка, веревка - нитки,веревки - ластик - ластики - tree - trees - book - books - spoon - spoons - guest - guests - Kazakh - Kazakhs - bird - birds - stone - stones - dog - dogs - door - doors - thread, rope - threads, ropes - eraser - erasers Как вы заметили, окон- чания, конечно же, прибав- ляются по закону гармонии. The endings аге added according to the rule of harmony. Личные местоимения ед. ч. Personal pronouns. Singular Мен окушымын Сен окушысын Ci3 окушысыз Ол окушы - Я ученик - Ты ученик - Вы ученик - Он ученик - I'm a student - You аге a student - You аге a student - Не is a student МН. ч. plural Bi3 окушылармыз - Мы ученики Сендер окушыларсындар - Вы ученики - We аге students - You аге students 124
Сдздер окушыларсыздар - Вы ученики - You аге students Олар окушылар - Они ученики - They аге students Притяжательные местоимения ед. ч о^о] Менщ дэптер!м Сенщ дэптерщ Слздщ дэптерщ!з Оньщ дэптер! Притяжательные местоимения Possessive pronouns singular - Моя тетрадь - Твоя тетрадь - Ваша тетрадь - Его тетрадь - Му notebook - Your notebook - Your notebook - His notebook Possessive pronouns plural мн. ч. Менщ дэптерлер!м Сенщ дэптерлерщ Оздщ дэптерлерщ!з Оньщ дэптерлер! Б1здщ агаштарымыз Сендердщ агаштарьщ Оздердщ агаштарьщыз Олардьщ агаштары - Мои тетради - Твои тетради - Ваши тетради - Его тетради - Наши деревья - Ваши деревья - Ваши деревья (уваж. форма) - Их деревья - Му notebooks - Your notebooks - Your notebooks - His/her notebooks - Our trees - Your trees - Your trees - Their trees дэргхана аурухана ютапхана асхана перзентхана ойынхана - аптека - больница - библиотека - столовая - родильный дом - игровая площадка мейрамхана жатак.хана эжетхана емхана шайхана дэрюхана - ресторан - общежитие - туалет - поликлиника - чайная - лекционный зал - a drugstore - a hospital - a library - a canteen, а dining room - a maternity hospital - playground (место, где играют во что- либо) - a restaurant - a hostel - a toilet - clinic - tearoom - lecture room 125
Узнали! Это вывески на улицах, да именно, оконча- ние “хана” несет информа- цию, о том что здесь рас- полагается что-либо. Did you recognize the signs. The four letters “хана” bear the meaning of a place, an accomodation, a residence. Комментарий к упраж- нению Vocabulary to the exercise. бутак - ветка - branch отыргызу - сажать - to plant устзиде - на - on, over, above жабык, - закрыто - closed улт - националь- ность - nationality кониин - весело - happy, cheerful тусу - поступить - to enter бак - сад - garden эдем! - красивый - beautiful, wonderful осу - расти - grow кала - город - city (town) мереке - праздник - holiday ел - страна, народ, Родина - country, nation, motherland (native country) ©сед! - растет - to grow эуежай - аэропорт - airport жаца зат - новый товар (вещь) - new goods сенбипк - субботник - “subbotnik”, a day one is voluntary' unpaid сабакка дайындалды - готовился к уроку - prepared for lessons, labor жасады - сделал - did сацыраукулак - гриб - mushroom 126
сулп кеппгу сындыру одеби кггап анар жуз!м сабак коцглд! отед! - полотенце - опоздать - ломать - художественная книга - гранат (фрукт) - виноград - урок - проходит весело - towel - to be late - to break - literary book - pomegranate - grape - lesson - to be joyful Жаттыгу. Упражнение. Exercise. /I. Допишите окончания множественного числа. Переведите предложе- НИЯ. I. Write plural endings. Translate the sentences. Улп - Образец: Example: Бала... уйге келе жатыр. Балалар уйге келе жатыр. I. 1. Адам... кекгемде агаш... отыргызады. 2. Устелдщ устшде кггап..., дэптер..., калам... жатыр. 3. Уйде тере- зе... жабык,. 4. Бакда эдем! гул... есед!. 5. Б!здщ калада аурухана... , дэр!хана..., мейрамхана..., ойынхана... кеп. 6. Асханада окушы..., студент..., жумысшы... тамак, плед!. 7. Кзтапханага жаца ютап... тусп. 8. 8 Наурыз - ана..., эйел..., к.ыз... мерекес!. 9. Б!зде сабак,... кецицц етедг 10. Студент... жатацханага к!рдь 11. Ол... футболды жаксы керед!. 12. Айгул керш! кыз...га кетп. 13. Зейнеп ит...д! жаксы керед!. 14. К,алада бшк уй... кеп. 15. 1лияска ана- сы жаца дэптер... сатып алып бердь 16. Бутак... да кус... отыр. 17. Мен ертец дос... ыммен саябакка барамын. 18. Менщ ппм ертег!...д! жаксы керед!. 19. Мейрамхананьщ тамак...ы, сусын...ы кымбат. II. Вместо точек вставьте нужное слово во множествен- ном числе. Используйте сле- дующие слова. II. Fill in the missing words (plurals). Use the next words. 127
¥лттар, бал ал ар, ушацтар, шапандар, окушылар, гулдер, эрштер, конакдар, ецпмелер, ютаптар, дэритер, дукендерге, адамдар, институттар, колдарын, иттер, ба- лалар, крйылымдар, мерекелерде, цаламдарын, мектеп- терде. 1. Б1здщ ел!м!зде кеп ... турады. 2. ... асханага кеттЁ 3. К,ожанасырда ... бар. 4. Эуежайда ... бар. 5. Дукенде жаца ... кеп. 6. Д epirep Эсетке ... бердЁ 7. ... жш бара- мын. 8. ... сенбипк журш жатыр. 9. Театрда кеп жак.сы ... болады. 10.... Нурлы маган гул сыйлайды. 11. Нурлы дэптерге ... жазды. 12. ... Лондонга барды. 13. Медеуге ... келдЁ 14. Кешеде ... кеп. 15. Алматыда ..., колледждер кеп. 16. Ол дукеннен ... кердь 17. Элия ... ыстык, сумей жуды. 18. Аулада ... ypin жатыр. 19. ... кымыз inrri. 20. ... сабак,ка дайындалды. 21. Эжем цызыкты ... айтты. 22. Ол ... сатып алды. 23. ... устелде жатыр. 24. Марат ... орнына койды. III. Допишите слова во III. Fill in the missing words множественном числе. (plurals). 1. Улттык, шапан ... дукенде сатылды . 2. Мен к,онак,...га елец айттым. 3. Бес цабатты уй... кеп. 4. Бала... аулада жур. 5. Мен атаммен дукен...ге бардым. 6. Б1зге жаца окулык,... бердк 7. Орманда сацыраукулак... еседь 8. Элия тацертец т1с..лн жуды. 9. Мал... телдещц. 10. Сыныпта ок,ушы... отыр. 11. Олар кол...ын сулпге суртп. 12. Аши- на турады ацыз... кеп. 13. Д epi тер... ак. халат киедЁ 14. Ол... езенге барды. 15. Сен... неге кеппктшдер? 16. Агаш... ды сындыруга болмайды. 17. Нурлы кус...ды жак.сы кередг 18. Кггапта к,ызык,ты жумбак,... бар. 19. Алма ежесше дерю. сатып алды. 20. Кржанасырда едем! шапан... бар. 21. “Рамсторда” кшм..., тамак,..., зергерлпс буйым... са- тылады. 128
Выучите слова, чтобы выполнить следующий диа- лог. Learn the words to do the dialogue. Комментарий к диалогу. Vocabulary for the dialogue. кустар гулдеу шоп турл! KOKOHic жидек - птицы - зацвести - трава - разный - овощи - ягода - birds - to start to bloom - grass - different - vegetables - berries /Прочитайте, переведи- те. Обратите внимание на А формы мн. ч. /Read and translate. Pay attention to the plurals. — Алма, кдз1р кдндай мезпл? — К,аз1р кектем. — Кектем саган унай ма? — Иэ, унайды. Кектемде кустар ушып келед!, кек шыгады, гулдер гулдейдь Айнур, сен саяжайга барасын, ба? — Ие, жексенбще екеммен 6ipre барамын. — Сен саяжайда не гстейсщ? — Курекпен жер казамын, турл! кекешстер, агаштар отыргызамын. — Саяжайда кдндай агаштар есед1? — Саяжайда алмурттар, epiKrep, жидектер мен алма агаштары еседь — Жексенбще неге кызыкды кггаптар окымайсын,? — Уакытым жок, дуйсенбще ютапханага барып окимын. 9-255 129
Когда мы го- ворим о на- ших способ- ностях, в рус- ском языке мы использу- ем слово “мочь”, например “Я могу...”, В казахской грамматике эту роль выполняет вспомо- гательный глагол “алу” — аламын. Add the suf- fixes (а, е, й) to the main verb and the personal endings to the modal verb (can). See the table. So if you talk about your abilities (I can) add (алу) ала- мын. Учтите, что этот глагол можно употреблять только в будущем и прошедшем временах. Основа гл. + а, е, й + АЛУ This verb is used only in Future and Past Tenses. Verb + -a, -e, -й + алу = can do. Запомните, что АЛА- МЫН всегда пишется раз- дельно. будущее время (или вооб- ще могу...) Remember that the АЛА- МЫН is always written separately. Future Tense (generally can...) коре аламын Я смогу посмотреть (увидеть) I will be able to see (I can see) жаза аламын Я смогу написать I will be able to write (I can write) 130
irne аламын Я смогу выпить I will be able to drink (I can drink) ала аламын Я смогу взять I will be able to take (I can take) кие аламын Я смогу надеть I will be able to put on (I can wear) келе аламын могу прийти. I'll be able to come. (I can come) сойлей аламын Я могу говорить (сказать) I will be able to speak (I can say) Посмотрите, как просто образуется от- рицательная форма при помощи -ма. будущее время (отриц. форма) гл. + (а, е, й) + ал + ма + личн. оконч. It is very easy to get the negative forms with the help of -ма. negative form of Future verb + (a, e, й) + ал + ма + personal ending келе алмаймын Я не смогу прийти I won't be able to come 131
кере алмаймын Я не смогу увидеть I won't be able to see жаза алмаймын Я не смогу написать I won't be able to write inie алмаймын Я не смогу выпить I won't be able to drink ала алмаймын Я не смогу взять I won't be able to take кие алмаймын Я не смогу надеть I won't be able to wear сейлей алмаймын Я не смогу говорить I won't be able to say О т р и ц а т . форма прош. времени Negative form of Past Tense. келе алмадым я не смог приити I couldn't come коре алмадым я не смог увидеть I couldn't see 132
жаза алмадым я не смог написать I couldn't write iuie алмадым я не смог выпить(пить) I couldn't drink ала алмадым я не смог взять I couldn't take кие алмадым я не смог одеть I couldn't wear сейлей алмадым я не смог(мог) говорить I couldn't say Есть в казахском языке, There are two simple words на первый взгляд, два не- jn Kazakh. хитрых слова. келу приходить соте кету уходить leave Эти два слова нам нуж- ны, потому что встречают- ся очень часто и в самых интересных значениях. These two words are very important for us, because they are often met and have various meanings. 133
Рассмотрим широ- ко употребительное слово КЕТУ во всех Let's learn the word “КЕТУ” “go, leave” in all its meanings. его значениях. КЕТ уходи go out (desert) КЕТУ уходить, уезжать, покинуть to leave, depart, set out to go away Жаулаушылар АК,Ш-ка Kerri Ол елш тастап кетп. Обратите внимание, что слово “кету” в ка- захском язы- ке очень час- Mind that the word “go, leave”, is often used in Kazakh language, but то теряет свое первона- чальное значение и озна- чает лишь то, что действие уже совершено или совер- шится. loses its primary meaning and carries only grammatical meanings. Мысалы: Например: For example: Kuit жогалып кетеш. ключ потеряется the key will get lost 134
КЕТУ - как вспомога- тельный глагол в значении соверш. вида глагола: То visit someone (literally to go to guests). He went to the shop. айтып кету - рассказать (сказать) - told somebody something 6epin кету - отдать - gave something to somebody Кдрным ашып Kerri. проголодался to get (become) hungry испугаться 3opeci кету. to be frightened something Айкайдан зэрес! Kerri. испугался от крика was afraid of shouting испугался Зэрем ушып Kerri. became afraid (got scared) Нан Tycin Kerri. хлеб упал the bread fell down Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the exercise. сурет ©3iM 03i коньки тебу муз кужат кужатсыз рисунок я сам (он) сам кататься на коньках лед документ без документа - drawing, picture - self - himself - to ski - ice - document - without documents 135
жумыс ini ocipy ара жаяу журу багу - работа - брат (младший) - растить - пчела - идти пешком - смотреть за Tiry тоулж бойы - шить - круглосуточно - work - younger brother - to grow - bee - to walk - to look after something - to sew - round-the-clock twenty-four hour /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Вставьте пропущен- I. Insert the (-a, -e, -й), ные (-a, -e, -й) и отри- negative part -ма. нательную частицу -ма. Улп. Образец. Example. 1. Мен Астанага бар... аламын. Мен Астанага бара аламын. 2. Мен Астанага бар... ал..ймын. Мен Астанага бара алмаймын. I. 1. Сен бупн ауруханага кел... аласьщ ба? 2. Сен бупн ауруханага кел... ал...йсьщ ба? 3. Б1зд1ц пйм!з ею жаста, ол ез! тамак, im... алады. 4. Б1зд1ц iHiMi3 eKi жас- та, ол O3i тамак inie ал..йды. 5. Мен мектепке ез!м бар... аламын. 6. Мен мектепке бар... ал..ймын. 7. Элия сурет сал... алады. 8. Айгул сурет сал... ал..йды. 9. Соуле елец айт... алады. 10. Соуле елец айт... ал..йды. 11. Б1з музда коньки теб... ал..ймыз. 12. Б1з музда коньки теб... ала- мыз. 13. Мешц апам тамак nicip... ал...ды. 14. Менщ апам тамак nicip... ал...йды. 15. Жатакханага цужатсыз Kip... аламын. 16. Жатакханага кужатсыз Kip ал..ймын. 17. Мен кпабымды бер... аламын. 18. Мен кпабымды бер... ал..ймын. 136
II. Вместо точек вставьте глагол в форме: а) отрицательной, б) положительной Fill in the verbs in forms using: a) negative, b) positive. 1. Зейнеп компьютермен жумыс icreft ... . 2. Зейнеп компьютермен жумыс 1стей ... . 3. Асан суда жузе ... . 4. Асан суда жузе ... . 5. Кржанасыр шапан кие .... 6. Кржа- насыр шапан кие ... . 7. Бала доппен ойнай ... . 8. Бала доппен ойнай ... . 9. Мен кинога бара ... 10. Мен кинога бара ... . 11. Батыр садак, ата ... . 12. Батыр садак ата ... . 13. Б1з бупн театрга бара ... . 14. Б1з бупн театрга бара ... . 15. Маган ек! ютап бере ... ба? 16. Маган ек! кггап бере ... ба? 17. Зейнеп гул ecipe ... . 18. Зейнеп гул ecipe ... . 19. Айгул хат жаза ... . 20. Айгул хат жаза ... . 21. Эжем ацыз айта ... . 22. Эжем ацыз айта .... III. Допишите предложе- Complete the sentences ния, используя МОЧЬ (могу) using - алады - can to be able to Ол сурет ... . Ол сурет сала алады. 1. Бала тамак; ... . 2. Б1з тауга машинамен ... . 3. Мен кешеде жаяу.... 4. Сен сурет.... 5. Кржанасыр байга крнакка ... . 6. Кржанасыр шапанын ... . 7. Ушак жолмен ... . 8. Ара гулге ... . 9. Атам макал-мэтел ... . 10. Апам жумада крнак ... • П. Мугал1м б!зге Ахмет Байтурсынов, Магжан Жумабаев туралы .... 12. К,аск,ыр балагасупн ... ? 13. Апам токдш ... . 14. Экеммен 6ipre саяжайга ... . 15. Сен кшм ... ? 16. Мен дэрхханага ... . 17. Мейрамхана тэушк бойы .... /Упражнение Переведите Exercise Translate 137
1. Ерландар конакка кетп. 2. Эжем тацертец дукенге Kerri. 3. 1лияс iHiciH балабакшага алыпкетп. 4. Экем жол журш Kerri. 5. К,устар жылы жакка ушып кетп. 6. Менщ 6ip жаксы ктгабым жогалып Kerri. 7. Адамдар ушакпен Астанага ушып Kerri. 8. Мен демалыс кун! тауга кегпм. 9. Кешке карай жумысшылар уйлерше Kerri. 10. Айгул дорхханага кепп бара жатыр. 11. Ерлан ацнан коркыпкетп. 12. Суык ерте тусш, жуз!мдер усшкетп. 13. Эжем пймнщ тусауын кесп, ол тез журш Kerri. 14. Мынау кггапты уйще алыпкет. 15. Окушылар мекгепке Kipin Kerri. 16. Былтыр жем!с ерте nicin Kerri. 17. Кржанасыр шапанын киш Kerri. 18. Ол Америкага пкушакпен ушып Kerri. 19. Эжем сагат жетще конакка Kerri. 20. Атам кеше Алматыга Kerri. 21. Айгулдщ эдем! мысыгы жогалып Kerri. 22. 1лиястьщ колын пышак кесш Kerri. 23. 1шм экеммен 6ipre сая- жайга Kerri. 24. Кешеде кыз бен жшт Kerin бара жатыр. II. Преобразуйте глаголы II. Put the verbs in negative в отрицательную форму. form. Улп: Образец: Example: Машинаньщ eciri ашылып Kerri. Машинаньщ eciri ашылып кеткен жок. 1. Машинаньщ eciri ашылып Kerri. 2. Мен универси- тетке кегпм. Той ерте басталып кетедь 3. Кржанасыр байга конакка Kerri. 4. Кдскыр тауга карай Kerri. 5. Саган Айгул хат жазып Kerri. 6. Студенттер муражайга Kerri. 7. Бала уш токаш жеп кетедг 8. Кеше ауа райы бузылып Kerri. 9. Атам маган акыл айтып Kerri. 10. К,устар кузде ушып Kerri. 11. Ерлан мен 1лияс кинотеатрга Kerri. 12. Еск! кол- жазба жогалып кетп. 13. Асан сейсенбще ютапханага ба- руды умытып Kerri. 14. Экем жумыска ерте Kerri. 15. Эжемнщ колындагы кесе жерге тусш Kerri. 16. Балалар суга шомылуга Kerri. 17. Дукенде кшмдер сатылып Kerri. 18. Атам мен экем орманга Kerri. 19. Батыр жауга атпен 138
кетп. 20. Апам трамваймен базарга Kerri. 21. Арман кат- ты коркып Kerri. 22. Ол аягымен суды Kemin Kerri. 23. Жауынгерлер согыска Kerri. 24. Кекек айы етш Kerri. 25. Сенбще Сеуле уйге келш Kerri. 26. Кешке сщл!м далага шыгып Kerri. 27. Бурынгы ертеплер, ацыздар, эцпмелер жогалып Kerri. 28. Ерланньщ шашы ecin Kerri. 29. Ай- жанньщ кейлеп ecKipin Kerri. 30. Мугал1м тапсырма 6epin Kerri. 31. Балалар уйкыга кетп. 32. Жел согып, терезе ашылып Kerri. 33. Театрда койылым басталып Kerri. 34. Далада жацбыр жауып кетп. 35. Кектемде кар epin кетп. Келу приходить to come Для выраже- ния желания используем келу. “Келу” упот- ребляется во всех временах. Вспомним все глаголы, которые мы знаем и выра- зим желание совершить или не совершить эти действия. То express somebodys desire to do something, we use “келу”. It is used in the Present, the Past and in the Future. Let's go through the verbs we already know and express the desire to do this. Мысалы: Например: Example: Будущее время Future Tense айткым келед! - я хочу сказать - to say тындагым келед! - я хочу слушать - I want to listen баргым келед! - я хочу пойти - to go 139
Итого: осн. гл. + -кы/-к1, -Fbi/ri + келед! = хочу root verb + -к;ы/-к1, -гы/ri + personal end ing + келед! = want, will wish. Прочитайте, пере- ведите, ответьте на вопросы. Read. Translate. Answer the questions. 1. Ci3 мейрамханага баргыцыз келе ме? 2. С1здер ет, куырдак жеплерпцз келе ме? 3. С1з неше килограмм картоп алгьщыз келед!? 4. К,андай тусп пальто кипщз келед!? 5. К,андай ютап окыгьщыз келед!? Посмотрите, как легко образуется отрицательная форма с помощью МЕ. Look how easy forming the negative is by just adding ME. ок,ыгым келмейд! iiiiKiM келмейд! жепм келмещц кипм келмейд! - я не хочу читать - я не хочу пить - я не хочу есть - я не хочу одевать to read to drink - I don't want to eat to wear Настоящее время Present Tense айткым кел1п тур - я хочу сказать - I want to say жаткым Kenin тур - я хочу лечь - I want to lie down баргым кел1п тур - я хочу пойти - I want to go окыгым келмейд! - я не хочу читать -1 don't want to read iiiiKiM келмейд! - я не хочу пить - I don't want to drink жепм келмейд! - я не хочу есть - I don't want to eat кипм келмейд! - я не хочу одевать - I don't want to put on 140
Откен шак. Прошедшее время. Past Tense. Айтцым келд1 - Я хотел сказать - I wanted to tell жаткым келд1 - я хотел лечь - I wanted to lie down баргым келд! - я хотел пойти - I wanted to go iniKiM келмед! - я не хотел пить - I didn't want to drink окыгым келмехц - я не хотел читать - I didn't want to read кипм келмед! - я не хотел одевать - I didn't want to get dressed Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the following exercise. Алма - 1) имя женское - girl's name шыгарма би билеу серуен жамау салу салу к,айту уйрену журек жалгап алу уйк.ысы келед! 2) яблоко 3) не бери сочинение 1) танец 2) судья танцевать прогулка латать, ставить заплату ложить воротиться научиться перекусить, - apple - don't take - composition - a dance - judge - to dance - walk - to patch - to put - to return - study - to have a snack заморить червячка - хочет спать - wants to sleep Жаттыгу. Упражнение. Exercise. /I. Вставьте пропущен- ное. Подчеркните гла- голы. I. Fill in the blanks. Underline the verbs. Улп: Образец: Example: Менщ мектепке бар..м кел..й тур. Менщ мектепке баргым келмей тур. 141
1. Алманьщ елец айтцысы кел...де 2. Ерланньщ жак- сы машина сатып ал..сы кел...й жур. 3. Эже, шай шещ келш отыр ма? 4. Менщ тамак же...м кел...й тур. 5. Олар- дьщ Парижге бар...сы кел...де 6. Мен шыгарма жаз...м кел...й тур. 7. 1лиястьщ серуенге шык...сы келдЁ 8. Айгулдщ офиске бар...сы кел...дЁ 9. Сэуленщ домбыра уйрен...с1 кел... жур. 10. Сен базарга бар..щ кел...й тур ма? 11. Баланыц уйкысы кел...де 12. Менщ уйге кайт...м кел...й тур. 13. Нурлыныц кеп окы...сы кел...де 14. Мен Кекгебеге бар...м кел...д1, оныц успнен Алматыга кара...м кел...де 15. Паркте балалар доппен ойна...сы келдЁ 16. Менщ журек жалгап ал...м кел... тур. 17. Менщ ыдыс жу...м кел...й тур. 18. Оныц жемш-кокешс же...ci кел...й тур. 19. Ерланныц бар ацшага балмуздак сатып ал...сы келдЁ 20. Менщ езенде шомыл...м кел...де 21. Мен асха- нада журек жалгап алдым, енд! сусын ше..м кел...й тур. 22. Менщ уйге кет...м кел...й тур. 23. Сен 2 кило алма сатып ал..щ келед! ме? 24. Мен сенщ кггабынды ал...й- мын. /Прочитайте диалог. Я Read and translate the Переведите. j dialogue. A 1 — Ci3 казак типн бишщз келе ме? — Иэ, мен казак типн жепк битпм келедЁ — Ci3 казак типнде жазып уйренпщз келе ме? — Иэ, мен казак типнде жазгым келедi. — Ci3 казак титшде Абайдьщ олецдерш окыгьщыз келе ме? — Эрине, мен казак типнде Абайдьщ олендерш, кара сездерш окып, тусшпм келедЁ — Ол уппн шыдамдылык жэне кеп уакыт керек. — Иэ, мен казакша уйрене аламын деп ойлаймын. Ce6e6i менщ улкен максатым бар. Абайдьщ жэне баска 142
классиктердщ шыгармаларын окып, Англияда, Бостон- да, улкен университеттерде атылшындыктарга таныткым кед ед i. Переведите еще один ди- алог, используя слова, дан- ные ниже. Read and translate the dialogue and use the next words. жемю-жидек - ягоды-фрукты - berry-fruit KOKGHic - овощи vegetables кауын - дыня melon карбыз - арбуз watermelon соб!з - морковь carrot пияз - лук onion кияр - огурец cucumber жуз!м - виноград grapes алмурт - груша pear ал - а (союз) and домдц Torri - вкусный, tasty, delicious, сладкий sweet маган - мне me саган - тебе you оган - ему him/her таразы - весы scales олшеу - взвесить weigh толеу - заплатить to pay акша - деньги money м!не - вот here you are Диалог. На базаре. Dialogue. At the market. Сатушы: - Кел1щздер, жекпс-жидек, кекешс альщыз- дар. Дэмд! кауын, тэтп карбыз альщыздар! 143
Сэуле: - Сэлеметшз бе, ага? Bip килограмм сэб!з бен пияз неше тецге турады? Сатушы: - Сэлемет пе, кызым? Bip килограмм сэб!з отыз бес тецге турады, ал 6ip килограмм пияз - 60 тецге турады. Сэуле: - Жаксы, ал, капуста мен баклажанныц 6ip килограмы неше тецге турады? Сатушы: - Капустаныц килограмы жиырма тецге тура- ды, баклажанный 6ip килограмы кырык бес тецге турады. Сэуле: - Жаксы, маган 6ip килограмм co6i3, ею кило- грамм помидор, 6ip килограмм баклажан жэне 6ip капу- станы таразыга елшеп берпцзпп. Сатушы: - Бэр! ею жуз алпыс ею тецге болды. Mine, кызым, ал. Сэуле: - Mine, акшацызды алыцыз, рахмет, ага, сау болыцыз. Сатушы: - Сау бол, кызым! ЖмЯЩ Культура казахе- кого народа очень богата тра- дициями и обычаями. Один из обычаев - это высказы- вание пожеланий, слов бла- гословения. Давайте с вами научим- ся высказывать пожела- ния. Kazakh people have lots of tra- ditions and cus- toms. One of them is to express wishes. Let's learn how to express wishes. Мысалы: Например: For example: * * * Халык былай дейдь BipiHini байлык - денсаулык. Еюнпп байлык - ак жаулык- Ушппш байлык - мыц саулык. 144
Мен де шздерге денсаулык, ак жаулык жэне мыц саулык титеймш! Давайте растолкуем в этом пожелании такие по- нятия как - “ак жаулык”, “мьщ саулык”. “Ак жаулык” - значение его в дословном переводе - “белый платок”. Но в данном контексте значе- ние слова “ак” - это сим- вол супружеской верности, богатства, мудрости, прав- ды, справедливости в се- мье. Ак - символический цвет, цвет молока (матери), который является самым святым для человека. Ак - обозначает молочные про- дукты, которые дороги для степняка. Мыц саулык - “сау” - доить. Мыц - тысяча, т. е. это многотысячный скот, кото- рый дает приплод, тем самым приносит богатство. Скот имеет большое значение для казахского народа, и все, что связано со скотом, является- ся святым, потому что: 1) если кочевник пере- двигается - скот для него транспорт; 2) если спит - постель; 111-255 Let's interpret the words “white kerchief, shawel”, “thousand cows.” “Ак жаулык” - literally means white head scarf. ак - white - is the symbol of purity, cleanness, innocence, wealth, wisdom, justice. White - symbolic (figurative) color, color of milk (cloth) which means “the holiest.” Ак denotes dairy products, hats are dear to a shepherd's heart. Мьщ саулык - literally means a thousand cattle. To “cay” is to milk. A thousand cows bring wealth. Cattle is a central elment in Kazakh culture and everything that is connected with cattle is holy because: 1. If a nomad moves, cattle is his transport. 2. If he sleeps, it is his bed. 145
3) если пьет - напиток; 4) если ест - еда; 5) и при игре он исполь- зует кости (асыки, кекпар...). и т. д. Вот вы увидели, какую большую смысловую на- грузку несут эти строки. И если вы произнесете это, то будьте уверены, что для на- чала хорошо. А теперь мы предлагаем вам образец универсально- го пожелания, который вы можете использовать на всех торжествах: 3. If he is thirsty, it is his drink. 4. If he is hungry, it is his meal. 5. If he wants to play, it is his game. Now you see the whole meaning, the implication of these lines from a poet. Quote these if you you can be sure that you speak in a correct and beautiful way. And now, we offer you an example to ast for any celebration. K,YPMeTTi Соуле! Туган кунщ кутты болсын! Саган (Слзге) денсаулык,, бак,ыт титеймш! Достарыц кеп болсын! Дорогая Сауле! Поздравляю с днем рождения! Желаю здоровья, счастья! Пусть у тебя (Вас) будет много друзей! Happy birthday! Happy jubelium! Happy New Year! Happy Nauryz! Congratulations on moving into a new place! We wish you health and a happy wedding! Have many friends! Вместо туган кун вы мо- Instead of the word “ту- жете смело вставлять следу- ган кун” you can use the ющие слова: following words. Мерей тойьщ Жан,а жылын Наурыз с юбилеем с Новым годом с Наурызом Happy Holiday Happy New Year Happy Nauryz 146
Крнысыц с новосельем moving to a congratulations on new place Тойыц с торжеством congratulations on this celebration Уйленутойларыц с бракосочетанием congratulations on your wedding Предлагаем еще одно пожелание: wish: We offer you one more ’□▼□4 К,орац толган мал болсын, " Он-он бестен жан болсын, Уйлер1нде эн болсын, Дос пен туыс коп болсын, Душпандарьщ жок, болсын, Дастарк,аныц ток, болсын, Кыздарын жулдыз, ай болсын, Дэулетке сэулет сай болсын! Пусть двор будет полон скота И в доме по 10-15 душ Пусть дом будет полон песен Пусть будет много друзей и родственников, Пусть не будет врагов. Пусть полон будет твой дастархан, Пусть дочери будут прекрасны, как звезды и луна, Пусть будет полная гармония! I wish you more wealth More people in your family Let it be a song Have many relatives I wish you no enemies Have more complete food Be your daughters as beautiful as the Moon Prosperity and wealthy will be equal in your life. (Moses Djanadilov) Выучите следующие сло- ва, чтобы прочитать самостоя- тельно, уже без перевода ис- торические материалы. Learn the following words in order to be able to understand historical materials without the translation. 147
¥лы Ж1бек жолы - Великий Шелковый путь - The Great Silk Road йзбек - перечень - row, line бурын - раньше - before ойткеж - потому что - because езен - река - river 03 - свой - own кирату - разрушать - to destroy рет - раз - times, once мелит - мечеть - mosque медресе - школа, где обучают исламской религии - madrasa a school where Islam is taught косылган жерде - там, где соединяются - place where something is joined жорык жасау - соверпигь поход,- to campaign набег сулы коныс - местность где имеется вода - irrigated land ойшыл - мыслитель - thinker, philosopher кайта салынды - восстановлен - restored Отырар Otrar Бурын Отырар, кейшнен - Фараб деп аталган улкен кала болды. “Фараб” турю титшен ”сулы коныс” деп ауда- рылады, ce6e6i Отырар - Арыс пен Сырдария езендер! косылган жерде орналаскан. Отырар согыстарда уш рет кирап, уш рет кайта са- лынды. Отырарга А. Македонский, Шьщгыс хан, Аксак Текпрлер жорык жасады. “ ¥лы Ж1бек жолы” Отырардан етп. Отырарда бай кггапханалар мен коп меппттер, мед- реселер болды. 148
Предтекстовый коммен- Commentary to the text, тарий GuiiMiH жетиццру уппн ойшыл пэлсапашы - чтобы совершенст- воваться - мыслитель - философ - to improve one's knowledge - thinker - philosopher Эл-Фараби (870-950) Al-Faraby (870-950) Эл-Фараби Отырарда туган. Ол — улы талым, матема- тик, сэулетпп, астроном, музыкант, акын, ойшыл, пэл- сапашы. Ол колжазбаларды кеп окыды. Бипмш жетитд1ру уппн Багдад каласында окиды. Эл-Фараби 25-30 жасында гылымды жаксы быд1, кггаптар жаза бастады. Оныц кггаптары: “Былымдар тззбеп” (“Список наук” - “A list of Science”), “Музыканыц улы штабы” (“Великая книга Музыки” - “The Great book of Music”). Эл-Фарабщц еюнпп Аристотель деп санаган. Продолжаем знакомство с историей Казахстана. Используя перевод, пере- скажите исторический текст. We are continuing to speak about the history of Kazakh- stan. Using the translation retell the historical text. 149
Ежелп саяси модени - Оцтуспк К,азак,стан - курЫЛЫСТа ою дэлел мазарлары - древний - prehistoric - политический - political - культурный - Южный Казахстан - cultural - South Kazakhstan - в строительстве - on the building - орнамент - ornament - доказательство - proof - мавзолеи - sacred place Ежелп калалар Ежелп TypiK жерщде “¥лы ж!бек жолында” Суяб жэне Тараз (VII f.) калала- ры болды. Отырар орта гасырда саяси- экономикалык, жэне мэдени орталык бол- ды. Отырарда аса бай кпапхана болды. Бурын Отырар к,ала- сы ’’Фараб” деп атал- ган. Онтуспк Кдзак- станда ец улкен кала - Испиджаб болтан К,азак,стан жершде Сыганак,, К,аялык., Кендр, Жездг Нура к,алалары болды. Курылыста Kip- nini, гипс, алебастр колданды жэне глазурь бояуы мен ою колда- нылды. Бутан Бабажа- хатун (X), Айша-биб! (XI-XII) мазарлары до- лел бола алады. Древние города На древней тюрк- ской земле, на Вели- ком шелковом пути, были города Суяб и Тараз (VII в.). Отрар в средние века стал экономическим, по- литическим и куль- турным центром. В Отраре находи- лась одна из богатей- ших библиотек мира. Раньше Отрар назы- вался “Фараб”. А Испиджаб был са- мым большим горо- дом в южной части Казахстана. На зем- ле Казахстана распо- логались такие горо- да, как Сыганак, Ка- ялык, Кенгир, Жез- ды, Нура и т. д. В строительстве применялись кир- пич, гипс, алебастр и глазурь. Свидетеля- ми этому факту яв- ляются такие мону- ментальные мавзо- леи, как Бабажахатун (X), Айша-биби (XI- XII). Ancient Cities In the ancient Turkish land on the “Silk Road” there were two cities called Suyab and Taraz (VII c.). In Middle Ages Otrar was the center of economics, politics and culture. The former name of Otrar is “Farab.” There was a very big city, Ispidjab, in southern Kazakhstan. There were many cities in Kazakhstan - Cyghanak, Kayalyk, Kengir, Zhezdy and Nura. They used bricks, gypsus, enamel paints, and ornaments while building them. The mausoleums Aysha- bibi (XI-XII) and Babazha Khatyn (X) are good examples of buildings from this period. 150
Используя словарь пере- скажите нижеследующие тексты из жизни замечатель- ных людей из истории Ка- захстана. Using the new words retell the following text from the life of remarkable people and facts from the history of Kazakhstan. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. атакты ойлап тапты мемлекет галым гылым одебиет зерттеу - знаменитый - открытие (научное) - государство - ученый - наука - литература - исследовать - famous - discovery - country - scientist - science - literature - to conduct research К.ыпшак галымдары. - Kipshak scientists. Эл Хорезми Эл-Хорезми (IX гасыр) - (Al - Khorezmi (IX f.) — атакты математик, астроном жэне географ. Эл- Хорезми ецбектерЁ “Астрономиялык, кестелер”, “Кун сагаты туралы трактат”. Эл Хорезми алгебра гылымын ойлап тапты. Ибн Мухаммед-ат-Турки Эл-Фараби Отырар каласында дуниеге келд! (870-950). Ол турк1, араб, парсы тщдерш жаксы бищь Эл-Фараби Аристотельден кейш екшпп устаз атанды. Эл-Фараби “Мемлекет” туралы трактат жазды. Ралым астрономия, философия, музыка жэне эдебиетп зерттедь Комментарий к тексту. Commentary for the text. 151
- жер айналады деп - он сказал, что - Не said that the айтты земля крутится Earth is turning all the time. - букит элемге жариялады - алгашк,ы кунпзбе - рубаи - объявил всей планете - первый календарь - поэтический жанр - proclaimed to all the universe - first calendar - poetical genre Бируни - Biruni. Бируни - атакты ойшыл, астроном, мате- матик, талым. Бируни гарышты (космос) зерттедЁ Ол жер кущц айналады деп айтты. Бируни бул ойды Джордано Брунодан бурын буюл элемге жариялады. Омар Хаям. Омар Хаям - атакты талым жэне акын. Ал- гашкы кунпзбекп жасады. Ол кеп рубаилар жазды. Омар Хаям кудай, адам, жаксылык жэне жамандык туралы ецбектер жазды. Омар Хаям поэзиясын буюл элем окиды. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. озгерд! дамыды кошпел! отырыкшы егш егу мал багу к,олонер дш сан рет - изменились - развивалась - кочевой - оседлый - сеять пшеницу - пасти скот - рукоделие - религия - несколько раз - changed - developed - nomadic - sedentary - sowing plant - liverstock- breeding - handicraft - religion - several time 152
VI-X гасырларда К,азак жершде согыс ете кеп болды. Мемлекет аты да сан рет езгердЕ Турне, Туркеш, К,арлук;, Кдрахан, К,имак, Огыз, К,ыпшак деп аталды. Са- уда жаксы дамыды. Сауда жолы “¥лы Жбек жолы” деп аталды. Халык; кешпел! жэне отырыкшы болды. Кдлалар кеп болды. Мал бакды, епн екп, кол онер дамыды. VII гасырда елге ислам дпй тарады. Сол кезден бастап ислам д!ш мемлекегпк дш болды. Араб жазуы юрдь Мек- тептер ашылды. Тараз бен Отырар улкен кал ал ар болды. Ец улкен кггапхана Отырарда болды. Народная мудрость. Пословицы на каждый день. Ойлаумен, ой толады, Ойнаумен, бой толады. National wisdom. Proverb for every day. Когда размышляешь, Мудрости учишься, а игра разовьет лишь тело. Think more, you'll improve your thinking. Play more, you'll become tall. Красиво говорю! Try to use a language skillfully! - Kemipini3, c©3ini3 аузьщызда. - Ойнап сойлесец де ойлап сойле. - Журектен шыкпаса журекке жетпейдт - Извините, я прерву вашу речь - Если даже в шутку — говори обдумав - Если не от сердца сказано, то слово до сердца не дойдет - Excuse my interrupting you - First think, then speak. -If you don't say it with all your heart, It doesn't reach its audience Используя слова в круге, составьте несколько предло- жений. Make up 10 sentences. 153
Мысалы: Например: For example: Мен экеммен дэр!ханага бардым. Сен “Рамстордан” калам сатып алдьщ. муражай Я знаю: I know 1. Как образовать множе- ственное число. 2. Что означает аффикс ХАНА. 3. Как выразить такое по- нятие, как Могу ... 4. Значения “КЕТУ”, “КЕЛУ”. 5. Как произнести пожелание. 1. How to form the plural form of the word. 2. The meaning of the word “хана” (хана is a building used for something i.e. drugstore, etc.) 3. How to express the idea can коре аламын I can see 4. Verbs with various meanings. кету = to leave; to go out, to move to келу = to come, to arrive 5. How to say a toast 154
6. Информацию из истории. 7. О культуре и литературе Казахстана. 8. Пословицы и поговорки. 6. The information from history. 7. Culture and literature of Kazakhstan. 8. Proverbs and sayings.
6-сабак — Урок 6 — Lesson 6 Основа слова + -дан/-ден/, -тан/-тен, -нан/-нен/ = из, от. ЕГЕР = ЕСЛИ Основа глагола + -са/-се/ + личн. оконч. = если СЕБЕБ1 = потому что СОНДЬЩТАН = поэтому The root of a word + -дан/-ден/, -тан/-тен, -нан/-нен/ = from, of. ЕГЕР = ЕСЛИ = IF The root of a verb + -ca/-ce/ = IF СЕБЕБ1 = because СОНДЬЩТАН = Therefore, that's why, for that reason, therefore.
Let's look at the way the prepositions or endings express dif- ferent ideas. Во многих языках мира для правиль- ного выраже- ния той или иной мысли употребляются предлоги, суффиксы или окончания. Для примера обратимся к русскому языку. Here are the examples in English. 1. Я иду от бабушки 2. Я иду из школы 3. Я стою под лестницей 4. Я иду в магазин I'm coming back from ту grandma. Гт coming back from school I'm standing under the stair. I'm going to the shop А как же вы- разить на ка- захском языке значения пред- логов из, от? Стоит вам And how to express from in Kazakh? только добавить одно из окончаний -дан/-ден, - тан/-тен, -нан/-нен к сло- ву, и вы сразу получите ожи- даемый результат. Хотим на- You have to add one of these endings да- н(е), тан(е), нан(е) to the noun and remember these endings are added according to the rule of harmony. помнить вам, что эти окон- чания присоединяются по за- кону гармонии. -дан/-ден базардан к,агаздан - из базара - from the market - из бумаги - of paper 157
Судан тактадан баладан болмеден терезеден дэптерден ом1рден - из воды - из доски - от ребенка - из комнаты - из окна - из тетради - из жизни from the water of wood from the baby from the room from the window from the notebook from life -тан(-тен) out of the history out of the stone from the pear from the horse from the letter from the book from/through the door from/through the school from the bed from the picture from inside L°I°J тарихтан тастан алмурттан аттан хаттан ютаптан ес!ктен мектептен тосекген суреттен 1штен - из истории - из камня - из груши - с лошади - из письма - из книги - из (через) двери - - из школы - с кровати - из картины - из внутренней стороны (изнутри) -нан(-нен) of flour from hunting in front of him from the shop from the song from the river t°X°j уннан ацнан алдынан дукеннен олецнен озеннен - из муки - с охоты - перед ним (с передней части) - из магазина - из песни - из реки Комментарий к тексту. Vocabulary for the next exercise. YH ат туспеу тез жету озен аулау - мука - flour - лошадь - horse - не сходить, - not to dismount, не слезать not to get off - быстро доехать - to get quickly, (прибыть) to arrive - река - river - ловить - catch 158
кппкентай - маленький, (здесь) младший - small, younger корку - бояться - to be afraid of гул - цветок - flower гул шогы - букет - bouquet белме - комната - room дауыс - голос - voice ушак, - самолет - airplane пайда - польза - profit балык - рыба - fish бакша - сад - garden теру - собирать - to gather, to pick up олец - песня - song шебер - мастер - specialist кулау - упасть - to fall down эцпме - рассказ - a story кун ашык - погода ясная - clear day тесек - постель - bed макта - хлопок - cotton катты дауыс - громкий голос - a loud voice I. Прочитайте, переве- дите. 1. Read, translate. 1. Мен мектептен келд!м. 2. Эжем терезеден карап тур. 3. Хаттан жак;сы хабар ок;ыдым. 4. Элия уннан нан nicipfli. 5. Бала жол бойы аттан туспей, ауылга тез жетп. 6. Озен- нен улкен балык; ауладым. 7. Кдшкентай ним Судан кор- к;ады. 8. Шеберлер гулден эдем! гул шогын жасайды. 9. Белмеден балалардыц даусы шыкды. 10. Ауылдан атам мен эжем келдь 11. Астанадан Алматыга ушакдтен ушып келд!м. 12. Менщ анам алмадан джем жасады. 13. К,ожа- насырга шапаннан кеп пайда тид1. 14. Бала устелден кэм- пит алды. 15. Кдгазды агаштан жасайды. 16. Ерлан фут- болдан келдЕ 17. Айгул кггаптан жаттыгу жазып отыр. 18. Радиодан жак;сы елендер айтып жатыр. 19. Кггапханадан ек! ок;ушы шыкды. 20. Балыктан дэмд! тамак; шс!рд1м. 159
21. Бактан гул терш алдым. 22. К,азак тип сабагынан 1лияс “бес” алды. II. Допишите слова. Переведите. /Fill in the missing. Translate. Улп: Образец: Example: Мен (мектеп...) келд!м Мен мектептен келд!м. 1. Уш окушы (ютап...) ертеп окыды. 2. Айгул (дукен...) ютап алды. 3. Мурат (дэптер...) кеппрш жазды. 4. Зейнеп (базар...) уш кило сэб!з сатып алды. 5. Аскар (кеше...) келдк 6. Ол (ютап...) ертеп окыды. 7. Кржанасыр (ауыл...) келдк 8. Экем ушак... тусп. 9. К,ыз жптт... б!лез!к сурады. 10. Апам (дукен...) нан сатып экелд!. 11. Мен (атам...) ертеп сурадым. 12. Экем (жумыс...) ерте келдг 13. (Сут...) айран, курт, ipiMiniK жасалады. 14. Крнакка терден орын бер. 15. Айжанныц беп уят... кызарды. 16 Бглезпс алтын... жасалган. 17. Мен алтын адамды (муражай...) керд!м. 18. 1лияс (дэр!хана...) дер! алды. 19. Агам (терезе...) карады. 20. Айгул (белме...) шыкты. 21. Крян (каскыр...) корка- ды. 22. Ол (муздаткыш...) ет алды. 23. Экем машина... тусп. 24. Б1з Москва... келе жатырмыз. 25. Асан жаттыгу- ды (ютап...) кеппрдг 26. Олар (орман...) келдг 27. 1шм (жер...) кагазды алды. 28. (Экем уй...) ерте шыгып кетп. III. 1. Элия коржын... калам алды. 2. (Озен...) кеп балык ауладым. 3. (Бакша) алма, алмурт, жуз!м терд!м. 4. Окушы алтыншы (сабак...) шыкты. 5. (Мектеп...) балалар шык- ты. 6. Ол (ат...) жерге кулады. 7. Эжем (eciK...) б!зге кара- ды. 8. Айгул (ютап...) эцпме окыды. 9. Эжем маган (сут...) ipiMiiiiK жасап бердЁ 10. Ол (керш!...) ею ютап алды. 11. 160
Марат (аула...) шыгып кетп. 12. Мен Айжан... кейлек са- тып алдым. 13. Автобус Алматы... К,аскеленге 6ip сагат журедь 14. Сен (саяжай...) ерте кайттьщ. 15. Бул кггап... кеп мэл!мет алдым. 16. Ол (кггап...) адрес карады. 17. Арман поезд... вокзалга тусп. 18.1н1м (тесек...) турмады. 19. Ол телевизор... жацалык тындады. 20. (Макда...) мата жасайды. 21. Ол (дукен...) эр турл! зат экелдь 22. Алам (к,ала...) кеше келдь 23. Мен (кгрппп...) уй салдым. 24. Ол (коржын...) акша алды. 25. Анам (кызылша...) салат жа- сады. 26. Ол катты (дауыс...) оянды. Например: нам нужно выразить сле- дующую мысль: Если я .... For example: we need to express the following idea “If I”, that is to make up то есть, составить условное предложение. Условность передается с помощью аффиксов -са/ -се и союзов егер, онда. conditional sentences. Conditional sentences are formed with the help of suffixes -са /-се/ and the linking words “егер”; “онда”. 1. Егер - если - 1. If Улп: Образец: Example: Егер ертец жацбыр жауса, онда 6i3 орманга бармаймыз. - Если завтра будет - If it rains tomorrow, дождь, то мы не пойдем we won't go to в лес. the woods. 2. -ca/-ce можно лишь только прибавить к основе глагола: -са/-се + личн. оконч. = условность. 2. Adding to the verb ca/ce: -ca/-ce + the personal ending = conditional. Шаршасац, демал - Если ты устанешь, - If you аге tired, then отдохни (устал отдохни) have a rest 11-255 161
Указанный способ явля- ется универсальным для вы- ражения условности. В чем же его универсаль- ность? А в том, что -са/-се мо- жет употребляться совер- шенно самостоятельно и нести всю информацию за себя и за егер. This is the universal method of expressing a condition. Why is it universal? Because ca/ce/ can be used separately and carry the information of condition without “if.” -Ca/-ce/ has the meaning of erep and it can be used without erep. мен барсам (Егер) мен келсем сен кореец - если я пойду - If I go - если я приду - If I come - если ты увидишь - If you see Но без -са/-се егер теря- ет силу. But without са/се/ егер loses meaning. /А теперь попробуйте сами поставить глаго- лы в условную форму А по образцу и переве- дите. /Now, try to put the verbs into the condi- tional form and A translate. Улп: Образец: Example: Мен барамын Мен барсам - Я пойду - Если я пойду - I will go - If I go Мен аламын - Я получу - I will give Мен келемш - Я приду - I will come Мен боламын - Я буду - I will be Мен киемш - Я одену - I will wear Мен жеймш - Я ем (съем) - I will eat Мен жазамын - Я напишу - I will write Мен коремш - Я увижу - I will see Мен KipeMiH - Я зайду - I will come in 162
Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. телефон соту жолта шыту шытарма еске Tycipy жак,сы бага - (по)звонить - to phone, to call - выйти в дорогу, - road, way выехать - сочинение - вспоминать - хорошая оценка composition to remember, to remind, to recall good mark, good grade Жаттыгу. Упражнение. Exercise. /Объедините 2 предло- жения в одно, упот- ребляя условную фор- му. Используйте зна- комые местоимения. Combine 2 sentences into one using the conditional form. Use all the pronouns you know. Улп: Образец: Example: Дукенде сут сату. Сатып алу. Дукенде сут сатса, мен сатып аламын. Дукенде сут сатса, сен сатып ал. Дукенде сут сатса, ол сатып алсын. Дукенде сут сатса, с!з сатып алыцыз. Дукенде сут сатса, олар сатып алсын. 1. Сабак оку. Мектепте жаксы бага алу. 2. Ауылдан келу. Саган телефон согу. 3. Есше жацалык тусу. Айту. 4. Газет сатып алу. Оку. 5. Аман болу. Жолга шыгу. 6. Ак.ша болу. Ол костюм алу. 7. Бипм болу. Институтта оку. 8. Кдлага кету. Хат жазу. 163
9. Тамак; жеу. Дастархан дайындау. 10. Крнакка бару. Сыйлык алып бару. 11. Жацбыр жауды. Крлшатыр алу. 12. Кггап ок;ып болу. Шыгарма жазу. 13. Дукенге бару. Нан, шай, сут алу. 14. К,ар жауу. Куану. 15. Жаз келу. Демалыскд бару. Допишите предло- жения. Fill in the missing. 1. Дэр1ханага барса, .... 2. Кггап ок;ыса, .... 3. “Рамсторга” барса, ... 4. Теледидар керсе .... 5. Жексенб! болса, .... 6. К,ыс туссе, .... 7. Ауылга барса, ... 8. Ойынханага барса, .... 9. Кггапханага барса, .... 10. Базарга барса, .... 11. Co6i3 алса, .... 12. Базардан мата алса, .... 13. Кектем келсе, .... 14. Ауылдан атам келсе, .... 15. Озенге барса, .... 16. Ерте турса, .... 17. Газет окыса, .... 18. Автобус келсе, .... 19. Театрга барса, .... 20. EciKri ашса, .... 21. Асханага барса, .... 164
Комментарий к упражне- Vocabulary for the text, нию. сауыгамын саргаю жубатамын ынтымак, 6ipniK - вылечусь - to recover - желтеть - to wither - успокою, утешу - to console - согласие - concordance - единство - unity /Раскройте скобки, по- / Open the brackets and ставьте глагол в услов- / use the verb in condi- ной форме. f tional form. A A Улп: Образец: Example: Мен дер! (iniy), тез сауыгамын. Мен дэр! инеем, тез сауыгамын. 1.1. Мен дэр! (iniy), тез сауыгамын. 2. Сен кудыкка (бару), су ал. 3. Ол муражайга (бару), Алтын адамды кередЕ 4. Кржанасыр тойга (бару), шапан киед!. 5. Бала атк,а (мшу), ац аулайды. 6. Ерлан ушакка (м!ну), Алматыга келедЕ 7. Ертец мейрам (болу), Ал мага барамын. 8. Ол казак; (болу), казацша сейлейдЕ 9. Жпт бЕтезпс (алу), цызга бередЕ 10. Нуралы тесекген (туру), жаттыгу жасайды. 11. Куз (келу), жапырацтар саргаяды. 12. Мен бакшага (бару), алма, алмурт экелемш. 13. Автобуска улкен Kici (Kipy), орын беремш. 14. Мен бала (жылау), жубатамын. 15. Бала кошеде (шелдеу), су пнедЕ 16. Ол кеп тЕт (биту), жаман болмайды. 17. Елде ынтымак (болу), б!рл!к болады. 18. Сен сумка (алу), зат сал. 165
/Составьте (приду- майте) 17 условных предложений из слово- А сочетаний. /Маке пр 17 con- ditional sentences from these word combina- tions. 1. сатып алу 2. куз болу 3. барып, кору 4. коктем келу 5. шай, кант болу, шай imy 6. токдш nicipy 7. конак, келу 8. улкенд! сыйлау, курмет корсету 9. жацбыр жауу, кол шатыр устау 10. гул алу 11. кинога бару 12. ауруханага бару, дэршерге коршу 13. сут алу, ipiMiniK жасау 14. агамды сагыну, хат жазу 15. дукенге бару, калам сатып алу 16. басы ауыру, дэрйерге бару 17. жанармай болу, машина журу Известно, как мы любим употреблять слова потому что, поэтому. Как это будет звучать на казахском язы- ке? kazakh? We love to use words “be- cause” and “that's why.” How does it sound in Ce6e6i Сондыктан - потому что (причина) - поэтому (следствие) - because - therefore, that's why, for that, reason. 166
Мысалы: Например: Example: Мен кинотеатрга бардым, себеб! жак,- сы фильм болды. Ерлан сабак, окыды — сондыктан жаксы бага алды. Я ходил в кинотеатр, потому что был хоро- ший фильм. Ерлан выучил урок, поэтому получил хо- рошую оценку. I went to the cinema because there was a good film there. Erian had learned his lessons and that's why he got a good grade. Выучите следующие ело- Learn the words to do the ва, чтобы выполнить упраж- exercise, нение. кишу суык, ауыру муражай ете куту жак улкен той улт мейрам унау керек шелдеу шакыру дор! - одеваться - холодно - болеть - музей - очень - ждать, ухаживать - сторона, челюсть - большой - пир, пиршество - нация - праздник - нравиться - надо - жаждать (хотеть пить) - звать, пригласить - лекарство - to put on, to wear - cold - to be sick (ill) - museum - very - to wait for somebody, something to take care of - side, jaw - big, large - celebration - nation/ nationality - holiday - to like - necessary/need - to be thirsty - to invite, to call - medicine 167
тумаурату раушан гул! улттык, арзан кеш ауа жырту тоцу жануар - грипповать - роза - национальный - дешево - поздно - воздух - разорвать - мерзнуть - животное - to catch a cold - rose - national - cheap - late - air - to tear - to be cold, to freeze - animal Жаттыгу. Упражнение. Exercise. /Задание: I. Соедините предло- жения с помощью ce6e6i, сондыцтан /Task: I. Combine the senten- ces using cefiefii or coh- A дъщтан 1) Балам, бупн театрда жаксы койьшым болады. Сен театрга бар. 2) Бупн мен жылы кшнд!м. Кун суык,. 3) Кеше мен ауырдым. Мектепке бара алмадым. 4) Мен уйге кеш келд!м. Автобусты коп кутпм. 5) Айгул муражайга баргысы келедЁ Муражайда оте кызык,- 6) Куз кещц, кун суыды. К,устар жылы жактарга ушып кетп. 7) Кдзак, тит! — мемлекеттгк ты. Кдзак, тшн оку керек. 8) Мен су inndM келедЁ Шолдед!м. 9) Уйге баргым келш тур. Кдрным ашты. 10) Крнакка бардым. Олар мен! шакырды. 11) Ауырдым. Дор! шгпм. 12) Шапан киген тоцбайды. Ол калыц. 13) Уйде ун жок. Апам токаш шырмедЁ 14) Мен дор! inrriM. Тумауратып ауырдым. 15) Ертец саяжайга барамын. Кун жексенбЁ 16) Б!з койлекпен журд!к. Кун жылы. 17) Мен бантик сатып алдым. Шашым узын. 18) Кржанасыр жаца шапан кидё Тойга барады. 19) Оган раушан гулш сыйладым. Бупн мереке. 168
у II. Допишите предло- у II. Fill in the missing: г жения: f 1) Осы дэрЬсанадан дэр1 аламын, себебЁ.. 2) Ол мектептен ерте келд!, себебЁ.. 3) Машина журмей тур, себебЁ... 4) Эжемд! сагындым, сондыктан... 5) Адам ©Mip суред!, сондыктан... 6) Бупн кун суык, сондыктан... 7) Жумыстан кеш шыкдым, себебЁ.. 8) Кггап кагаздан жасалады, сондыктан... 9) Кун жылынды, себебЁ.. 10) Ол агасын сагынды, себебЁ.. 11) Тоным болмады, сондыктан... 12) Базарга бардым, себебЁ.. 13) Бугш демалыс, сондыктан... 14) Ертец кггапханага барамын, себебЁ.. 15) Алма, алмурт агашы гулдед!, себебЁ.. 16) Кеше Асан мен Усен доп ойнады, сондыктан... 17) Алма дэршке келмедЁ себебЁ.. 18) Асан Москвага ушакпен кетп, себебЁ.. III. Вместо точек вставьте ce6e6i или сондыктан. III. Fill in the missing ce6e6i, сондыктан. Мысалы: Например: Example: 1) Бугш кун салкын... тацертецнен жацбыр жауып тур. Бугш кун салкын’ болды, себеб! тацертецнен жац- быр жауып тур. 1) Дукеннен койлек сатып аламын.... тойга барамын. 2) Мен асханага барамын .... царным ашты. 169
3) Бупн жумыс 1стед1м ... досыма бара алмадым. 4) Сабак, окымадым ... кггабым болмады. 5) Эжем ауырды ... касында болдым. 6) Дэптер, калам сатып алдым ... сабакка керек. 7) Мен кггапты жаксы коремш ... ете кызыкты. 8) “Рамсторга” барамын ... уйге жакын. 9) Менде моншак жок ... сатып алуым керек. 10) Маган муражай унайды ... жи! барамын. 11) Мейрамдарда демаламыз ... ол кундерд! асыга кутемш. 12) Марат балмуздак жед!... тамагы ауырды. 13) Жатакханага кужатпен юремш ... тексередк 14) Жиналыс сагат еюде отед! ... кеппкпеу керек. 15) Сэуле тогызыншы кабатта турады ... лифпмен кетерыедь 16) Мен алманы жаксы керемш ... сатып алдым. 17) Мугал1м уйге тапсырма берд! ... сабак аякталды. 18) Экеммен 6ipre саяжайга барамын ... агаш отыр- гызуга комектеспм. 19) Зейнеп домбыра уйреншжур ... ушрмеге катысты. 20) Уй ыстык ... терезе ашык тур. Диалог. Dialogue. Уй тазалау. Уборка дома. То clean the house. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. тазалау кемектесу шацсоргыш юлем жинау - чистить, убирать - собирать, убирать коллекцио- нировать - помогать - пылесос - ковер - to clean - to clean - to collect - to help - vacuum cleaner - carpet 170
шуберек шац сурту су жиЬаз бастау - тряпка - пыль - вытирать - вода - мебель - начинать шелек - ведро кую - наливать Kip - грязный, грязное белье входи жуу - смыть, мыть унтак - порошок кокыс - мусор калак - совок сабын - мыло сыпыргыш - веник eciK - дверь енд! - теперь сулаймын - намочу оган калай - как ты на это карайсыц смотришь еден - пол жаттау - выучить - duster - dust - to dust - water - furniture - to start something, to begin - bucket - to pour, to fill - dirty - dirty clothes, laundry - enter - to clean, to wash - powder (cleaner) - rubbish, garbage - shovel - soap - broom, sweeper - door - now - to water, to moisten - what do you think? - the floor - to study При выполне- нии следую- щих упражне- ний обратите внимание на замечательное слово “ал”, которое в казахс- ком языке употребляется очень и очень часто. Вот в разных значениях вы можете встретить АЛ. While doing the following exercise pay attention to ал which is used very often in the Kazakh language the but has different meanings. You will need to recognize them, be able to differentiate between them and see. 171
1- ал(у) 2. ал, ... 3. ал, сен? 4. ал да, кет 5. сатып алу - возьми, получи - take - а ну ка, давай начинай - let's begin - а ты? - and you? - возьми и уходи - take and leave. - купить - to shop, buy. Прочитайте, переведите. Read. Translate. 1. 0лия, сумкадан дэптер ал. 2. Ал, енд! жумыска KipiceiiiK. 3. Мен театрга барамын, ал, сен ше? 4. Оже, базардан 3 кило алма сатып альщыз. 5. Ал, к,ане, Судан жузш опндер. 6. Соуле кпаптан басын алмады. 7. Ол “К,азак тип” кггабын алып кетп. /Прочитайте по ролям, переведите. Обратите внимание на значение слова “ал”. Read. Role play. Pay attention to “ал.” Диалог. Dialogue. Алма: Айгул, бупн кун сенб!, сондык,тан уй тазалай- мыз. Оган кал ай карайсыц? Айгул: Жак,сы, Алма, мен уй жинаймын, ал, сен ма- ган комек бер. Алма: Мен шацсоргышпен китемдерд! тазалаймын, сен шуберекпен шац сурт. Айгул: Жаксы, мен шуберекп сулаймын, ce6e6i, шубе- рек кургак- Алма: Тамаша, ал, онда баста! Айгул: Шелек бар ма? Алма: Иэ, бар, шелекке жылы су куй, унтак сал. Айгул: Жарайды, ал, калак бар ма? Алма: Иэ, бар, ваннада тур, ал. 172
Айгул: Жак,сы, рахмет, Алма, мен терезе, жиЬаздарды, ешктерд! суртпм. Ал, сен ше? Алма: Мен шацсоргышпен юлемдерд! тазаладым, енд! еден жуып жатырмын. Айгул: О, тамаша, уй таза болды! Сабацта. On the lesson. Мугал1м: Ал, кане, сабагымызды бастаймыз. Кггап, дэптерлершд! алындар. Уйге кдндай тапсырма алдындар? Ал, Ерлан сен айт. Ерлан: Уйде макал-мэтелд ер жаттадым. Мугал1м: Жаксы. Klm жауап бередк Айгул, ал, баста. Айгул: Таяк еттен отед!, Соз суйектен отедг * * * Окусыз бшм ЖОК, EuiiMci3 кунщ жок. Ток бала аш баламен ойнамайды, Ток бала аш болам деп ойламайды. * * * Адамньщ кун! адаммен. * * * (Переводы пословиц и Find the translations of the поговорок смотрите в кон- proverbs and sayings at the це этого урока) end of the lesson. Мугал!м: Тамаша, оте жаксы! Рассмотрим, какие Let's see what mea- значения может nings the word иметь ОТУ. Это “ОТУ” can have, слово очень часто встреча- This word is often ется в речи. met in speech. 173
1. 0ту 2. Уак,ыт отызу ... 3. 0ткен кундер, айлар ... 4. Соз! отед1 5. (Соз) суйектен отед! 6. Жузш ету 7. Tuii, K©3i отед1 8. Дуниеден ету 9. 0т - проходить через, переходить через - проводить время - прожитые дни, месяцы, ... - его слово весомо - слово пронзит кость - переплыть - сглазит - умереть - желчь - to pass, to move, to cross - to waist somebody's time to spend one's time. - the past days, months,... - his words have a great influence on somebody - to pierce the bone - to swim - to put the evil eye on - to die - gall - bladder Народная мудрость! Пословицы на каждый день. National wisdom! Proverb for every day. - Соз суйектен отед! - Палка по телу бьет, Таяк. еттен отед! Слово до костей достает (Палка пронзает лишь мясо, Слово пронзает кость) - A stick pierces the body. A word pierces the bone. Выучите слова, чтобы вы- Learn the words to do the полнить следующее упражне- exercise, ние. к,ан кдйык, кеме жузу Konip аркылы - кровь - blood - лодка - a boat - корабль - a ship - плавать - to swim - мост - a bridge - через - with the help of 174
журек какпа от жар сеюру арасы уст! туиру тауар к,арт жалац аяк таяк асты салт-дэстур келшшек халык opTici тырна аяк кшм киоск шалшык корме пышак отед! - сердце - калитка - огонь - обрыв - прыгать - между - верх - плевать - товар - пожилой человек, старый - босиком, босой - палка - низ - традиция - невеста - народный артист - журавль - обувь - киоск - лужа - выставка - острый нож - heart - gate - fire - cliff, bluff - to jump - between - top, upper part - to spit - goods - old man - barefoot - stick - bottom, low, under - tradition, custom - bride - the people's artist - crane - footware - kiosk, little store - pool - exhibition - a sharp knife Упражнение. I. Переведите пред- ложения. Exercise. I. Translate. 1. Кеме Судан жузш отеда. 2. Konip озен аркылы отеда. 3. Ерлан кунде кжпаныц алдынан отеда. 4. Адамныц ©Mipi тез отедг 5. Ат ceidpin оттан отедг 6. Жардан ceitipin оту. 7. бзеннен жузш оту. 8. Конкурстан оту. 9. К,аз1р поезд кошрдщ астынан отеда. 10. Туюр, козщ (титщ) отеда! 11. Тауар жак,сы отш жатыр. 12. Судан жалац аяк журш оту. 13. Кггап оцумен уацыт тез отедг 14. Сен 6ipiHini от. 15. 175
Кеше университетге кызыкты кеш Giri. 16.1н1ме кершшщ коз! Giri. 17. Атам мен экем кешрден Giri. 18. Асан аттес- тациядан жаксы оттЕ 19. Театрда халык эртклнщ мерей- тойы болып оттЕ 20. Жауын жауып Giri. 21. Б!здщ ауыл аркылы да поезд етедЕ 22. Кузде б!зд!ц ауылдан тырна ушып отедЕ 23. Жацбыр жауды, сондыктан Айжанныц аяк кишшен су Giri. /II. Прочитайте, пере- ведите. Преобразуйте предложения в вопро- сительные. II. Read. Translate. Make the interrogative sentences. 1. Нурлы шалшыктан ceKipin оттЕ 2. Кершшщ OTi ауырады. 3. Нан турайтын пышак жаксы отедЕ 4. Зейнеп багдаршам аркылы жолдан оттЕ 5. Алма ки- оск касынан оттЕ 6. К,ыз ж1г1ттщ жанынан оттЕ 7. Жаз мезыл! тез отедЕ 8. Отпес пышак кол кесер. 9. Мугал!м жаца сабак отш жатыр. 10. “Рамсторда” кшмдер жаксы отедЕ 11. Мен жер асты жолымен отт1м. 12. Откен айда мерекелер коп болды. 13. Сэу- ле Москвага откен жылы барды. 14. Шетелд1к аза- маттар медициналык тексеруден оттЕ 15. Бул кундер де отер де кетер. 16. Уакыт тез отсе, мен ауылды са- гынбаймын. 17. Б1з озеннен кайыкпен отНк. 18. Муражайда этнографиялык корме оттЕ 19. Ок тем!р какпаны Tecin оттЕ 20. Оныц екпесшен суык оттЕ 21. Батыр аткан ок, жаудыц журегшен оттЕ 22. Сен Судан ceKipin от. 23. Мысык кершшщ жолын Kecin оттЕ 24. Тацертец жауын жауып оттЕ 25. Жексенбш! ойдагыдай етк!зд1м. И, как всегда, мы предлагаем вам очередное приклю- чение Ходжи Насреддина. eWe offer you the next adventure of Khodja Nasreddin with a rule at the end of each lesson. 176
Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. г°т°1 шеге - гвоздь - nail басып кету - наступить - to step СОЛ - левый, - left, that тот, та, то; eciMe тусш кетсе - если вспомню, - if I remember, как вспомню as I recall дене - тело - body ттркену - дрожать - to shiver, to (мурашки по телу) shake Kopini - сосед - neighbour ендеше - если так, - if so, in this/ в таком случае that case епк - сапоги - long shoots Тус. Сон. Dream - Бупн тус!мде шеге басып кетпм. Сол ес!ме тусш кетсе, денем ттркенш кетед!, - дед! корни Кожана- сырта. - Ендеше, епкпен уйык,та - дед! К,ожанасыР- Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. жергшкп тургындар кирады op казу коршау аштык ортед! - местные жители - разрушен, разбит - канава, траншея - копать - окружение, блокада - голод, голодовка - подожгли, сожгли - local people - destroyed, to be ruined - canal, drench - to dig - blockade - famine, starvation - to bum, to set a fire I? 255 177
тец - равно - equal царсылык - оказать - to show корсету сопротивление, противостоять resistance, opposition - мемлекет - государство - state курды - построил, - built создал ойгип - знаменитый, - famous, popular популярный кец дала - привольная степь, - vast valley степная ширь ем!р суру - жить, существовать, - to live, to exist проживать - орындарында - на месте остался - there only ash was кул калды пепел left болу - разделить, поделить - to divide сотые ашу - начать войну - to begin a war оскер ж!берд1 - отправил армию - to send an army кала OMipi - глава города - the chief of the town дайындалу - готовиться - to prepare for бггп - закончилась - was over ор уй ушш - за каждый дом - for each house Tipi калган жок - не остались в живых - nobody left alive 1218 жылы Моцголдар согыс ашты. Моцгол ханы — Шыцгысхан. Шыцгысханныц 200 мыц эскер! болды. Согыста Сауран, Сыганак, Жент, т. б. кеп калалар кирады. Орындарында кул калды. Ец улкен согыс Отырарда болды. Отырарга Шыцгысхан 150 мыц эскер жзбердг Отырарда 20 мыц эскер болды. Ол кезде цала эм!р! Кдйырхан болды. К,ала согыска дайын- далды. Эскерлер ор казды. Орга су ж!берд!. Шыцгысхан эскер! каланы коршады. К,ала эскер! алты ай жауга кат- ты карсылык керсетп. Отырарда аштык басталды. Су да 6irri. Куш тец емес. Жау калага кзрдь Тургындар эр уй уппн согысты. Отырардыц 6ip адамы да Tipi калган жок- 178
Уйлер кирады. Жау элемге эйгипкггапхананы ортедь Шыц- гысхан осы кец далада Алтын Орда мемлекетш курды. Шыщысханныц 3 улы болды: Шагатай, Угедей, Жошы. Алтын Орданы улд арына бол in бердь Ол мемлекет ек! жарым гасыр ©Mip сурдь Еще 10—12 лет назад нас убеждали, что казахский на- род вплоть до 1917 г. был безграмотным, нецивилизо- ванным и т.д. Не хочется вспоминать старое и злое. А так ли это было на самом деле? Посмотрите, к каким выводам пришли московс- кие ученые в ходе изучения развития всемирной культу- ры. Орта гасырлар. Средние века. Первое место по степе- ни развитости культуры и литературы занимали: 1. Индусы. 2. Китайцы, корейцы, вьетнамцы. 3. Тибетцы, древнетюрк- ские народы. 4. Арабы, иранцы, тад- жики. 5. Армяне, грузины, азербайджанцы. 6. Сирийцы. The scientists of the World Literature Institute in Moscow came to the conclusion that the Turkish cultural level was among the highest (the third one) in the Middle Ages. In the following column the countries are listed according to the degree of development. Middle Ages: The first place was won on the degree of the development of culture and literature: 1. India 2. East and South - East Asia (China, Korea, Vietnam) 3. Central Asia (Tibet, Ancient Turkish language group of nations) 4. East and Central Asia (Arabs, Iranians, Tadjiks) 5. Caucaus (Armenia, Georgia, Azerbaijan) 6. Vizantia (Syria) 179
7. Славяне, сербы, хор- ваты, венгры, поляки. 8. Западные европейцы1 7. Central and South East Europe (Serbs, Horvats, West Slovians, Checks, Hungarians, Polish, Russia) 8. West Europe. Народная мудрость. National wisdom. Купине сенбе, Бипмще сен. * * * Тортеу тугел болса, тобедеп келедг Алтау ала болса, ауыздагы кетедЁ * * * Окусыз бипм ЖОК, BuiiMci3 куши жок,- * * * * * * Ток, бала аш баламен Сытый голодного ойнамайды, не разумеет. Ток бала аш болам Сытый не думает, что деп ойламайды. когда-нибудь будет голоден Надейся не на силу свою, а надейся на ум. * * * Если есть согласие, можно и звезды с неба срывать. Если согласия нет, то лишишься всего. * * * Без учебы нет знания, Без знаний нет жизни. It means you should count not on your strength (force) but count on your knowledge. * * * Unity is the important thing in every society (family/group). Without it you cannot find peace. * * * If you don't study, you will know nothing; without knowledge it is difficult to live. * * * The rich don't understand the poor. (But in Kazakh the exact translation means: the hungry boy doesn't play with rich boy; the rich 1 История Всемирной литературы. 1986 г. с. 3. 180
boy doesn't think that he may ever be hungry). * * * Адамныц куш адам- мен. * * * Жизнь человека только с человеком. Эзитщ жарасса, атац- мен ойна. Если шутка удачна можешь и со свек- ром (со старшими) шутить. Ас атасы — нан Хлеб всему голова. * * * A person's life is dependable on other person.(As a supporter.) If your joke is availabe you may joke with your father- in-law. (It means there is no limit inspite of the difference of the ages; you and older person). No existence without bread. It means that bread is the main thing for life. Говорю красиво! Try to use a language skillfully! Тебем кокке жетп Шыбык, тимей, шыцк етер. Создщ майын тамы- зып сойлейдь Я на седьмом небе Безпричинно оби- жаться, плакать, воз- мущаться Красноречив. То be on the 7th heaven (to be happy). To be touchy, to be angry, to cry, to be indignant with- out any grounds for that. To use language skillfully; eloquence the skillful use of language to express oneself or persuade others. Используя слова в круге, придумайте и запишите по 7 предложений в каждую графу. По следующему образцу: Using the grammar round make up and write seven sentences in each column. Using the examples: 181
Мен экеммен муражайдан шык,тым Муражай ашык, болса, мен барамын Мен шэйхананын, касынан огпм муражай Я знаю: I know: 1. Предлоги из, от. 2. Условные предложения. 3. Когда нужно употреб- лять: “Ал”. 4. Многозначное слово ету. 5. Приключения Кожана- сыра. 6. Из истории Казахстана. 7. Пословицы и поговорки. 8. Как сказать красиво... 1. The prepositions “from”. .2. Conditional sentence. 3. When the word “ал” is used (ал = let's). Let's go. 4. Various meanings of the verb “оту” = to cross. To cross the street, to pass (one's life), to curse somebody. 5. The adventures of Kozhanasyr. 6. More history of Kazakhstan. 7. Proverbs and sayings. 8. How to use the language skillfully... 182
7-сабак - Урок 7 — Lesson 7 Основа глагола + -ба/-бе, -па/-пе, -ма/-ме = отрица- тельная форма Основа глагола + -ган/-ген, -цан/-кен = тот, кто...; тот, что... /в прош. вр./ дейш ч | = ДО шейш 7 кейш = ПОСЛЕ Root verb + -ба/-бе, -па/-пе, -ма/-ме = negative form. Root verb + -ган/-ген, -цан/-кен = somebody who, something which, something that, the man who come ... (Past Tense). дейш I = before шейш J кейш = after 183
На этом уро- ке мы про- должим зна- комство с формами от- рицания (с отрицательной формой глагола). Для этого доста- точно прибавить к основе глагола отрицательные суффиксы -ба/-бе, -па/ -пе, -ма/-ме, выбор которых зависит от закона гармо- нии. Now you'll get acquainted with the ne- gative forms of the verbs. To form the ne- gative form of the verb we use suffixes: -ба/-бе, -na/-ne, -ма/-ме. The choice is determined by the rule of harmony. Мысалы: Например: For example: I. После гласных и p, й, I. After vowels and р, й, у -ма/-ме. у пишется -ма/-ме. °Т°1 окы - читай - read отыр - садись - sit ТУР - стой - stand up сойле - говори - speak кор - смотри - look же - кушай - eat окыма - не читай - don't read отырма - не сиди - don't sit турма - не стой - don't stand up сойлеме - не говори - don't speak корме - не смотри - don't look жеме - не кушай - don't eat II. После звонких со- IL After consonants and м, гласных и м, н, ц, з, ж пи- н, ц, з, ж - -ба /-бе. шется -ба/-бе. жаз каз - пиши - копай - write - dig 184
буз - испорть разломай, разладь - destroy жуз - плыви - swim сен - верь - believe Y3 - рви - cut узбе - не рви - don't cut жазба - не пиши - don't write казба - не копай - don't dig бузба - не порть, не разломай, не разладь - don't destroy жузбе - не плыви - don't swim сенбе - не верь - don't believe III. После глухих соглас- III. Voiceless end (в, г, д) ных и в, г, д пишется — -па/-пе -па /-пе жап баланы бак айт жат кет пи inine жаппа бакпа айтпа жатпа кетпе - закрой - close - смотри за ребенком (заботься...) - look after - скажи (говори) - tell - ложись - lie - уходи - go away - пей - drink - не пей - don't drink - не закрывай - don't close - не воспитывай - don't look after (don't take care) - не говори - don't tell - не ложись - don't lie - не уходи - don't go away Как исполь- зовать отри- цательные окончания в разных лицах и временах? The way to use the Negative Particles in different tenses: 185
I. Мен окымаймын Сен окымайсын Ci3 окымайсыз Ол окымайды Bi3 окымаймыз Олар окымайды II. Мен жазбаймын Сен жазбайсын Ci3 жазбайсыз Ол жазбайды Bi3 жазбаймыз Олар жазбайды III. Мен жаппаймын Сен жаппайсын Ci3 жаппайсыз Ол жаппайды Б1з жаппаймыз Олар жаппайды - Я не буду читать - Ты не будешь читать - Вы не будете читать - Он(она) не будет читать - Мы не будем читать - Они не будут читать - Я не буду писать - Ты не будешь писать - Вы не будете писать - Он(она) не будет писать - Мы не будем писать - Они не будут писать - Я не буду закрывать - Ты не будешь закрывать - Вы не будете закрывать - I won't read -You won't read -You won't read - He/she won't read - We won't read - They won't read - I won't write -You won't write -You won't write - He/she won't write - We won't write - They won't write - I won't close -You won't close - You won't close - Он(она) не будет закрывать - He/she won't close - Мы не закроем - We won't close - Они не закроют - They won't close Комментарий к уп- ражнению. Vocabulary for to the exercise. - уак,ытында айтылган соз - жш кесу сену узу жырту сыпыру шашынды тара кошрден от ук,сау бор - слово, сказанное вовремя - веревка, нитка - нарезать - верить - рвать - рвать - подметать - расчеши волосы - перейди через мост - быть похожим - мел - a word said in time - rope, thread - to cut - to believe - break of - to rip - to sweep - comb hair - cross the bridge - to resemble - chalk 186
су куй баланы бак жерд! каз - полей - pour the waler - смотри за ребенком - look after the child - копай землю - shove the dirt I. Раскрывая скобки, выберите правильный вариант. I. Choose the correct grammar inside the parentheses. 1. Хат жаз (-ба, -бе). 2. Нанды кес (-па, -не). 3. Базар- га бар (-ма, -ме). 4. Жерд! каз (-ба, -бе). 5. Терезеш аш (- па, -пе). 6. К,ант же (-ме, -ма). 7. Ерланга сен (-ба, -бе). 8. 0лец айт (-па, -пе). 9. Клтапты жап (-па, -пе). 10. Кеп ойла (-ма, -ме). 11. Акша бер (-ма, -ме). 12. Баланы бак, (-па, -пе). 13. К,онакка бар (-ма, -ме). 14. Жпт уз (-ба, -бе). 15. К,агазды жырт (-па, -пе). 16. Тортты кес (-па, -пе). 17. Ущц буз (-ба, -бе). 18. Еспсй теп (-па, -пе). 19. Алыска кет (-па, -пе). 20. Тез жуз (-ба, -бе). 21. Уйге Kip (-ма, -ме). 22. Ecncri жап (-па, -пе). 23. Допты теп (-па, -пе). 24. Гулге су куй (-ма, -ме). 25. Шапанды ки (-ма, -ме). 26. Жумыска бар (-ма, -ме). 27. Кпапты ал (-ма, -ме). 28. Баламен ойна (-ма, -ме). 29. Едещц жу(-ма, -ме). 30. Ауланы сыпыр (-ма, -ме). 31. Жауды ат (-па, -пе). 32. Тез сойле (-ма, -ме). 33. Теледидар кер (-ма, -ме). 34. Тамак же (-ма, -ме). 35. Аялдамада тур (-ма, -ме). 36. Жерд! каз (-ба, -бе). 37. Сусын im (-па, -пе). 38. Суда жуз (-ба, -бе). 39. Аягьщмен бас (-па, -пе). 40. Кершпп ша- кыр (-ма, -ме). 41. Уйге кайт (-па, -пе). II.Преобразуйте глаголы II. Try to form the negative в отрицательную форму. forms of the verbs. 1. Агаш кес. 2. Кешрден от. 3. Ерте кел. 4. Гул сат. 5. Шекесшен шерт. 6. Газет окы. 7. Муражайга бар. 8. Су- рет сал. 9. Ентптщц бас. 10. Агаца укса. 11. Шай кайнат. 12. Токаш nicip. 13. Эцпме айт. 14. Шай im. 15. Ушакпен 187
уш. 16. Суды кеш. 17. Саяжайга кел. 18. Крлынды котер. 19. Шай к,уй. 20. Койлек пк. 21. Жолмен жур. 22. Уйге к,ара. 23. Тосекген тур. 24. Пердеш жап. 25. Борды ал. 26. Жумысты баста. 27. Бепнд! сурт. 28. Машинага отыр. 29. Крцырауды бас. 30. Дукенге бар. 31. Дар! iin. 32. Уйден шык. 33. Тез кел. 34. Кдйшымен кес. С отрица- тельной фор- мой глаголов разобрались. А с отрица- тельной фор- То bring nega- tive meaning to adjectives and nouns add EMEC (not) to the word. мой прилагательных и су- ществительных — еще про- ще. Надо добавить к ним слово ЕМЕС. We already know one way to Past Tense well enough. жаксы улкен - хороший - good - большой - big дэмд! - вкусный - delicious кант - сахар - sugar бала - ребенок - a child бала емес - не ребенок - not a child жаксы емес - не хороший - not good улкен емес - не большой - not big домд! емес - не вкусный - not delicious кант емес - не сахар - not sugar Бупн кун жаксы Бупн кун жаксы емес Клтап оте кызык Катай оте кызык емес - Сегодня хороший день - Сегодня нехороший день - Книга очень интересная - Книга не очень интересная - It is fine today - It is not fine today - The book is very interesting - The book is not very interesting 188
Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. тар ащы Kapi коркак, К.ОЙЫЛЫМ - узкий - горький - старый - трусливый - спектакль - narrow - bitter - old - coward; cowardly - play (at the theatre) Жаттьну. Упражнение. Exercise. /I. Прочитайте. Обра- тите внимание на формы отрицания. А Переведите. I. Read. Pay attention to the negative forms. Translate. 1. Асанньщ кггабы кызыкты емес. 2. Кошеде балалар коп емес. 3. Оныц ки!м! Kip емес. 4. Кднтсыз шай тэтпемес. 5. Анардыц уш улкен емес. 6. Менщ тамагым дэмд! емес. 7. Бул кус емес. 8. Кржанасырдьщ шапаны емес. 9. Ашина каскырдыц баласы емес. 10. Эжем кеше емес, бупн келдь 11. Ол алмаемес, кияр жедк 12. Агам уйдеемес. 13. Окушы- лар коп емес. 14. Бул муражай емес. 15. Дэргш базардан емес, дэр!ханадан алдым. 16. Мен киноны емес, койылым- ды унатамын. 17. К,аз1р кыс емес. 18. Айгул “Рамсторда” емес. 19. Агаш бипс емес. 20. Дэптер менде емес. 21. Эжем кант емес, ун сатып алды. 22. Ол кшткене бала емес. 23. Нурлы мектепте емес, балабакшада. 24. Мен мысыктанемес, итген коркамын. 25. Машина ак емес. 26. Дала карацгы емес. 27. Oiiripriin коп емес. 28. 1лияс Лондонда емес. 29. Анар тусю асты асханадан емес, уйден inrri. 30. Ол озенге балык аулауга емес, шомылуга барды. 31. Эсет нан емес, токаш алды. 32. Анам терезеш емес, еспсп ашты. 33. Кеседе сут емес, айран бар. 34. Есен журнал емес, клал окыды. II. Использовав следую- щие слова придумайте 10 предложений. Прочитайте. Переведите. II. Write 10 sentences using the words from the next words. Read. Translate. 189
Дуйсенб! емес, к,ара емес, бесеу емес, узын емес, алые емес, к,орк,ац емес, ыстыц емес, цызыл емес, жуп емес, эдем! емес, ашыц емес, улкен емес, саяжайда емес, к,атты емес, ащы емес, жаман емес, отк!р емес, жацын емес, тэтт1 емес, цалыц емес, жука емес, бшк емес, эдем! емес, цызыцты емес, таза емес, кэр! емес, ак, емес, пк емес, су емес, тар емес, кшм жаца емес, к,ыск,а емес. Мы с вами достаточно хорошо зна- ем одну фор- му образова- ния прошед- We know the Past Tense very well. шего времени. Мысалы: Например: Example: Сол адам келд!. Этот человек пришел This man came Сол адам айтты. Этот человек сказал Не said Сут ашыды. Молоко прокисло The milk has turned sour Пора поговорить и о другой форме прошедшего времени. Стоит лишь вам приба- вить к основе глагола -ган/ -ген, -кан/-кен и вы полу- чите следующее: тот-кто..., то-что... Now, look at the second way to form Past Tense. If you add to the basis of the verb the endings -ган/-ген, -кан/-кенуои have the concept of the person who does. Those who, that which. 190
Мысалы: Например: Example: Сол келген адам тот, кто пришел (тот, который пришел) (пришедший человек) the man who came Сол айткан адам тот, кто сказал тот, который сказал, сказавший the man who said -цан(-кен), -ган(-ген): айткан адам корген бала сек!рген кыз жупрген спортшы - сказавший человек - the man who (человек, который said сказал, или тот, кто...) - увидевший ребенок - the boy who saw (ребенок, который видел, или тот, кто...) - девочка, которая - the girl who прыгала jumped - бежавший спортсмен - the athlete (спортсмен, который (sportsman) бежал, или тот, кто...) who ran Давайте вспомним и о способе об- разования настоящего времени: This is the way to speak about Present which we already know. Адам келе жатыр человек идет The man is going 191
Адам сойлеп жатыр человек говорит The man is speaking Сут ашып тур молоко киснет The milk is turning sour Посмотрите, как работает -ган(-ген), -кан(-кен) в настоящем времени: Look what happens when you add -Fan (-ген), -кан (-кен) in the Present Келе жаткан адам — менщ iHiM. человек (который идет) — The man who is going is мой младший брат. may little brother. Сойлеп жаткан адам — менщ экем человек (который говорит) — The man who is speaking мой отец. is my father. Агып жаткан су — таудыц суы. вода (которая течет) — горная The flowing water is from the mountains Вы видите, что принцип работает четко и ясно. 192
А теперь посмотрим, как This is the way to form the все это сказать в отрица- negative. тельной форме. Мысалы: Например: Example: О л кел ген емес. Он (который Не is the one who never никогда) comes не приходил Ол келген жок. Он (тот, который) Не is the one who didn't не приходил come Pay attention to the auxi- liary words “ ж о к ” a n d “емес.” They аге Хотим обра- тить ваше внимание на то, что “жок” и “емес” не всегда рав- ноценны. “Жок” имеет об- щую отрицающую инфор- мацию, в то время как емес означает, что вы никогда (этого не делали) не совер- шали действия, т. е. не было возможности, не уда- валось и т. д., то есть он более категорично отрица- ет. Смысл определяет кон- текст. not equal. “Жок,” gives general negative information; “емес” means that you never did, or you didn't have possibility, etc. The context defines the meaning. 11 255 193
Комментарий к упражне- Commentary for the нию. exercises. ренжпу K03umipiK тагу бала багу - обидеть - очки - носить - воспитывать ребенка - to offend - glasses - to wear - to bring up a child /Упражнение I. Прочитайте, переве- A дите. Exercise. I. Read. Translate. 1. Ерлан суда жузген емес. 2. Зейнеп муражайда бол- тан емес. 3. Мен алтын адамды корген емесшн. 4. Ол су- рет салганемес. 5. Мен атам мен эжемд! ренжггкен емеспш. 6. Экем ертеп айткдн емес. 7. Кржанасыр тойта барган емес. 8. Мен саяжайга бартан емеспш. 9. Аскар дор! 1шкен емес. 10. Ол театрга бартан емес. 11. Мен бул койылымды корген емеспш. 12. Кдс^ыр бала баккан емес. 13. Нурлы садак аткан емес. 14. Мен кайыкка отырган емесшн. 15. Алма ушакпен ушкан емес. 16.1лияс еден жуган емес. 17. Сщл1м тамак nicipreH емес. 18. Kopini карт маган акыл айтканемес. 19. Ол жумыстан ерте келгенемес. 20. Айгул ойынханага барган емес. 21. Апам жексенбще жумыска барган емес. 22. Жазда кар жауган емес. 23. Ол тойда би- леген емес. 24. Мен уй тазалаган емеспш. 25. Ерлан ша- пан киген емес. 26. Ол агаш отыргызган емес. 27. Мен эжеммен 6ipre базарга барган емесшн. 28. Зейнеп койлек пккенемес. 29. Ол кошрден откенемес. 30. Мен найзаны корген емеспш. 31. Апам дор! ппкен емес. 32. Ерлан театр- га бартан емес. II. Вместо точек вставьте -ган/-ген, -кан/-кен и пре- образуйте предложения в от- рицательные. II. Fill in the gaps with - кан, (кен); -ган, (-ген) and give their negative forms. 194
Улп: Образец: Example: Мен дэрк ок,ы.. Мен дэр!с окыган емесшн. 1. Нурлы поезга отыр...2. Атам балык, аула.3. Базарда аз Kici бол..4. Ол алма же.....5. Сомкеде omipriin бол....6. Кржанасырда кок шапан бол..7. Сэуленщ шашы узын бол.....8. Менде Кызыл койлек бол.....9. Бала жыла..... 10. Жггг сагат ал... 11. Эсет “Рамсторды” кор..... 12. Ол ауылга бар... 13. Эжем газет ок,ы... 14. Марат олец айт..... 15. Ол тусте тамак, im... 16. Мен сэрсенбще жумыск,а бар... ... . 17. Экем ацга бар.18. Менде он калам бол... 19. Асан футбол ойна....20. Ол сабак айт..21. Мен Америкада бол.....22. Ол бетш жу....23. Эжем ма- шинага отыр.....24. Маган гул сыйла....25. Орман кальщ бол....26. Ол иттен корык.....27. Жшт кызга быез!к сыйла....28. Ерлан атасынан акыл сура..... 29. Айгул трамвайга отыр.ЗО.Досымныц оп ауыр..... 31. Мен наурыз коже im....32. Ол агаш отыргыз.... 33. Экем козыд!р1к так...34. Корпи бауырсак nicip... ... . 35. Ол конакка бар.36. 1шм Kip жу...37. Ол дукенге нан алуга бар....38. Сен доп ойна..... 39. Сен ойынханага бар...40. Алма асханадан тамак im. Слово ЖЕТУ очень ЯНВЦ часто встречается в ’ЧиВг казахском языке. Давайте посмот- рим, какие значения оно ®The word жету is often met in kazakh language. Let's look at the meanings of the word “ЖЕТУ”. имеет. ЖЕТУ 2. Мэскеугежету BopiMiare жетп - То reach, to arrive, to attain, to achieve - To arrive in Moscow - every one had enough - 1. Догнать, достигнуть,' добраться, дойти,' доехать - Доехать до Москвы - Хватило на всех 195
3. Акылы жету 4. Эл! жету - догадаться - осилить 5. Ажалы жету - умереть, скончаться 6. Туб1не жету - доконать (достичь) 7. Ер жету Бой жету - вырасти (о малыше) - вырасти (о девушке) 8. Коз жету - убедиться, понять - to guess, clever - (force) to have enough strength (energy) to do something - the coming of death (dying) - come to the end of month, to accomplish - to grow up - to grow up, to become adult (feminine). - to understand Обратите внимание! Pay attention! говорю. Mind the phrases. Tic жармау - держать язык за зубами - to keep silent Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the exercises. СО 1 ic - дело, работа icTey - делать тыгыз - срочно, тесно - келес! - следующий куу - гнать, догонять - ажал - смерть ак,ыл - ум акылды - мудрый, умный - жацбыр - дождь аспазшы - повар суйсппп жеу - кушать с удовольствием (наслаждением) казы - судья дурыс - правильно бипм - знание уппн - для business, work, job to do urgent, tight next, following chase, catch up death mind, intellect wise, intelligent rain cook to eat with pleasure, to enjoy one's meal judge right knowledge for, for the sake of 196
о дуние корку eMip бойы жайлы - загробный мир - other world (after death) - бояться - to be afraid of - всю жизнь - whole life - о (чем-то, - about (to speak говорить ...), about something) о (ком-то (to think думать ...) about somebody.) не жетед!? уры кун батты ер жетт калу - что сравнится? - what can be compared with - вор - thief - солнце село - sunset - почти стать - to become almost grown up взрослым GTipiK ойлау тыныш ауыр жецы жук котеру нл байлык HHIIli ак жацбыр - ложь - lie - думать - to think - тихо - quiet - тяжелый - heavy, difficult - легкий - light, easy - груз - load, cargo - поднять - lift, up - сила - force, power - богатство - wealth - певец(певица) - singer - слепой дождь - blind rain, rain when the sun is shining шешу айкайлау кутылмау салмак дауыс егер акыльщ - решать - to decide - кричать - to shout - не избавиться - it is impossible to get rid of - вес - weight - голос - voice - если достаточно - If you are clever enough, guess жетсе, uieuiin кер умен, угадай у Упражнение / Exercise Прочитайте, переведи- f Read. Translate. A Te- A 1. Арманыцажету ушш кеп ецбек етущ керек. 2. Аста- нагажеткенде кун батты. 3. Ерлан кггапханада кеп отыр- ган жок,, себеб! уак,ыты тыгыз болды. 4. Эншглер Таразга келес! кун! жетть 5. Бупн мугал!м уйге тапсырма берген 197
жок, сондыктан менде бос уакыт бар. 6. Эщтменщ шын- дыгына коз!мжетп. 7. Тамак бэр!м!зге жетН. 8. Ол “Абай жолы” кггабын окыган емес. 9. Ерлан досын машинамен куыпжетп. 10. Айгул Ерланга: “Егеракылыцжетсе, шешш кор”,- дед!. 11. Кеше жауган жацбыр - ак жацбыр. 12. 1лияс асханада тамак жед! де, аспазшыга: “Тамакты суйсшш жед!м”,— деп, рахмет айтты. 13. Бидщ алдында уры Tic жарган жок, себеб! корыкты. 14. Бипмнщ тубше жеткен адамды корген емесшн, себеб! адам ом!р бойы окиды, уйренед!. 15. “Эжеце ек! алганыц жайлы Tic жар- ма”,- дед! анам. 16. “Балам, ер жетш калыпсыц”,- дед! атам. 17. Менщ корпим от!р!к айтады, соган коз!м жетп. 18. Айтканыц дурыс емес, ойлан. 19. Кдрны ашкан бала берген нанды суйсшш жедь 20. Ауыр жукт! котеруге ер адамньщ эл! жетедг II. Вместо точек вставьте IL Fill in the missing words, нужные слова. 1. Байлыктыц тубше еш адам ... емес. 2. Бупн ... жауын жауды. 3. Мэселен! шешуге ... жетпедй 4. Б!зге к!тап ... . 5. Ауыр жукт! котеруге эжемнщ ... жетпедк 6. Асанныц шындыкка ... жетт!. 7. Алматыга агам кеше ... . 8. Алам жасаган наурыз коже бэр!м!зге ... . 9. Айкай- лаган даусы кошеге ... . 10. Ол ... жетт!. 11. Асанга менщ эл!м ... . 12. Ерлан мен! ... жетт!. 13. 1н!м озшщ арма- нына ... . 14. Айжанныц дурыс айтканына ... жетт!. 15. Сэуленщ жазган хаты маган ... жетт!. 16. Саяжайга тустен кейш ... . 17. Аспазшы пклрген тамак жумыс- шыларга ... . 18. Б!з ауылга кешке .... 19. Мен жумыска ... ушш автобуска мшемш. 20. Досымьщ адал екенше коз!м ... . 21. Экем кешке уйге эрец ... . 22. Ажал ... кашып кутылмайсьщ. 23. Ж!пт кызды куып ... . 24. Кржанасыр шапаныньщ жыртык екенше коз! ... . 25. Есеп шыгаруга шамам ... . 26. Эжемнщ бауырсагы бэр!м!зге ... . 27. Окушылар мектепке ... . 28. Асанныц Усенге бойы ... . 29. К,Уанып жургенге не ... ! 30. Спорт тобы Алматыга тез ... . 31. Оньщ акылы .... 198
Now, let's study the words “ д e й i н , ” “шейш” - be- fore, to and “кей!н” А теперь по- знакомимся со вспомога- тельными словами дейш, шейш, которые помогут нам пра- вильно выразить свои мыс- ли на казахском языке. “after,” which help us to express ourselves in Kazakh. дейш, шейш до before, to кеиш после after Дейш, шейш - употреб- ляются в предложениях, где слова имеют окончания - га/-ге, -ка/-ке. (То есть, несет информацию о на- правлении). Кейш - употребляется в предложении, где сказуемое или подлежащее и другие члены предложения имеют следующие окончания -нан/-нен/, -дан/-ден/, - тан/-тен/. (От). Дейш, шейш - are used in the sentences where the words has the endings -га/-ге, -ка/ -ке. Кейш - is used in the sentences where the verb or the noun ends in -нан/-нен, -дан/-ден, -тан/-тен. тамактан кейш тамаккд дейш Алматыга дейш Алматыдан кейш ту стен кейш - после еды - до еды - до Алматы - после Алматы - после обеда - after the meal - before the meal - before Almaty - past Almaty - after dinner 199
туске дейш - до обеда - before dinner циркке дейш - до цирка - to the circus цирктен кейш - после цирка - after the circus менен кешн - после меня - after me маган дейш - до меня - between me жумыстан кейш - после работы - after work жумыскд дейш - до работы - before work эцпмеден кейш - после разговора - after talking энпмеге дейш - до разговора - before talking 1-ден кешн, - после 1 часа - after 1 o'clock 2-ден кейш ... после 2х - after 2 o'clock 1 минуттан кешн, - через 1 мин. - past 1 minute 2 минуттан кейш через 2 мин. - pat 2 minute емтихан демалыс улкен салу апару уйыктау жаттау уят тунп 6ip-6ipiH бел белд!таяну - экзамен - каникулы, отдых - большой старший взрослый - дожить класть - отвезти отнести - спать - учить наизусть - стыд - ночной(ое) - друг-друга - пояс - стоять подбоченясь - exam - holidays - big - old, elder - adult - to put, to lay - to take somewhere - sleep - learn by heart - shame - night, nocturnal - each other - belt - lean on 200
танысу коцырау жак,ын кундел!кт1 жуыну тебу жук - знакомиться - звонок - близко - ежедневный - мыться - пинать - груз - get acquainted - bell - near - daily - to wash - to kick - baggage /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте, переве- I. Read. Translate. jk дате. 1. Емтиханнан кейш демалыс басталады. 2. К,олыц- ды аузыца салма, таза емес. 3. Такси уйге апарды. 4. Ушакдан тускеннен кейш автобуска отырдым. 5. Та- макдан кейш шей шгпм. 6. Ерлан мен 1лияс сабакдан кейш асханага барды. 7. “Элия, сабакды к;аз!р жазба, кейш жазасыц”,- дед!м. 8. Жазда жер кегередЕ 9. Кеп уйыктама, сагат ушке дейш уйд! тазалап, жина. 10. “Ер- лан, ертецге дейш мына елещц жаттап кел”,— дед! мугал!м. 11. Туган кунге дейш он кун бар. 12. К,ыстан кейш кектем келедЕ 13. Белд! таянуга болмайды? 14. К,онак танысканнан кейш, орындыкка отырды. 15. EciKTi теуш ашуга болмайды. 16. Ол ютапханага са- бакдан кейш барды. 17. Асан туск! астан кейш уйык,- тады. 18. К,онактар уйге юргеннен кейш, торге шыкды. 19. Нурлы мектепке дейш балабакшада болды. 20. Са- бак окыганнан кейш жумыс icrey керек. 21. Апам жумы- стан кейш базарга барады. 22. Тамакдан кейш ыдысты жу. 23. Жацбырдан кейш кун шыкды. 24. Кдцтардан кейш акпан болады. II. Раскройте скобки, вы- II. Open the brackets бирая правильный вариант. choosing the right variant. 201
1. Астан (кейш, шейш) аузынды шай. 2. Мэскеуге (дейш, кейш) ек! сагат бар. 3. Глиястан (кейш, шейш) уйге к!рд!м. 4. Аялдамага (дейш, кейш) жаяу журд!м. 5. Кдзакдар астан (кейш, шейш) бата бередь 6. Нурлы елуге (дейш, шейш) санады. 7. Сагат ушке (дейш, кейш) ауру- ханага бару керек. 8. Сабакдан (кейш, шейш) ол асха- нага барды. 9. “Рамсторга” (дейш, кейш) автобуспен барды. 10. Сенбщен (кейш, дейш) жексенб! болады. 11. Басы ауырганнан (кейш, дейш) дор! inrri. 12. Агам агаш отыргызганнан (кейш, шейш) демалды. 13. Б!з мура- жайдан шыккдннан (кейш, дейш) уйге кайттык- 14. Ек! кешеден (кейш, шейш) Мараттыц уй!. 15. Дэр!ханадан (кейш, дейш) базарга бар. 16. Ол жупргеннен (кейш, дейш) шаршады. 17. “Тамаккд (дейш, шейш) тэтт! жеме”,— дед! Айжан. 18. Емтиханнан (кейш, шейш) ауылга кетт!. 19. Мейрамнан (кейш, дейш) жумыскд бармады. 20. Моншадан (кейш, шейш) шай iinri. 21. Эсет тоцганнан (кейш, дейш) далага шыкдады. 22. Нурлы келгеннен (кейш, шейш) езенге бардык,. 23. Кешке (дейш, кейш) мысык уйге к!рмед!. 24. Сагат жепге (шейш, кейш) вокзалга кел. 25. Дукенге (дейш, кейш) жупрш келд!. 26. Айжан Анардан (шейш, кейш) сынып- ка к!рд!. 27. Кектемге (кейш, дейш) кун суык болды. III. Преобразуйте предло- III. Make the following жения в вопросительные. sentences interrogative. Ули: Образец: Example: Ол шайдан кейш кур!ш жед!. Ол шайдан кейш кур!ш жед! ме? 1. Ол театрдан кейш уйге кетп. 2. Ол жук кетергеннен кейш шаршады. 3. К,ымыз !шкеннен кейш уйкысы келд!. 4. Таныскдннан кейш конакка шакырды. 5. Хат жазган- нан кейш поштага салды. 6. Жптг кызды уйше апар- ганнан кейш ез уйше кайтты. 7. Ол тонын кигеннен кейш 202
далага шыцты. 8. Алма еденд! жуганнан кейш елец тыцда- ды. 9. Фильм кергеннен кейш ток,аш nicipfli. 10. Крнакдар кеткеннен кейш уй жинады. 11. Еспс ашцаннан кейш уй суып кетт!. 12. Ол кеп отырганнан кейш бел! ауырды. 13. Он минутган кейш 6ipiHini лекция бггедь 14. Саяжайга барганга шейш базарда болды. 15. Крйылым басталганга дейш ею сагат бар. 16. Асан телефонмен сейлескеннен кейш достарына кетп. 17. Кдскелецге дейш машинамен бардык,. 18. Сагат ушке дейш доп ойнадык,. 19. Сабак,кд дайындал- ганнан кейш бес алды. Келжте (автобуста) Кондуктор: - Ак,ысын теледпцз бе? Жолаушы: - Жоц. Жол ак,ысы к,анша турады? Кондуктор: - Жол ацысы 25 тецге турады. Жолаушы: - Мен Орталыц муражайдан тусу!м керек. Кднша аял- дамадан кейш тусемш? Кондуктор: - Уш аялдамадан кейш тусес1з. Жолаушы: - Маган аялдаманы айтып жзбер1ц1зш1. Кондуктор: -Жак,сы, айтамын. Жолаушы: -Рахмет! Кондуктор: -Оцасы жоц. Выучите следующие сло- ва, чтобы перевести истори- ческие тексты из жизни за- мечательных людей. Learn the vocabulary in order to translate stories about great people. 203
Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. OMip сурд! - жил - lived парсы - персы - Persian тэжзк - таджик - Tadjik элемге эйгип ету - прославить - to make famous на весь мир (popular) арналды - посвящена - devote, dedicate жыр - сказание, - poetry песня Ferdousy Фердоуси Эбищасым Фердоуси 940-1020, 1030 жж. ем!р сурдь Парсы, тэжтк халкыныц атакды акыны. Фердоусид! элемге (дуниеге) эйгип еткен онын “Шахнама” поэмасы. Бул поэма Султан Махмуд Банжа- уиге арналды. Бул поэма — парсы, тэж!к халкыныц жыры. Фердоуси “Шахнама” атты шыгарманы 35 жыл жазды. Комментарий к тексту. Vocabulary for the next text. шыгармалары кун уйленед! махаббатты жырлайды - произведения - рабыня - женится - воспевает любовь - composition - slave - to get married - sing the praises of love Низами Ганжауи Nizamy Gandzhauy Низами Ганжауи абу Мухаммед Ильяс ибн Юсуф — эз!рбайжан халкыныц улы акыны. Оньщ шыгармалары: “Лэйл! — Мэжнун”, “Жет! сулу”, “Ескещцр нама” жэне тагы баскалар. Низамидш отбасы бай болды. Ол куц тур!к кызы Аппаккд уйлендь 204
Низамидщ шыгармаларыньщ Ke6i осы Аппак,к,а арнал- ган жэне ол шыгармаларында махаббатты жырлайды. Ведь ученые го- ворят и говори- ли не только о [°1°] Ренессансе в Италии, но и о мусульманском Ренессансе. Давайте, загля- These scientists spoke of a Muslim renaissance as well as of the European and Italian ones. нем в эту эпоху. Ты жэне жазу TypKi тип непзп ш болды. TypiK каганатынын, ру символдарына уксас OMipre оз жазуы келд!. Бул жазуда 38 тацба болды. Осы жазу “руна” жазуы деп аталды. Оган дэ- лел: Орхон жэне Се- ленга озендершщ бойындагы улкен- улкен кулпытастар. Быге Кдганга жэне Тоныкекке к,ойыл- ган ескерткпптер. Шыгыс Тур- кзстанда XI г. бастап коне уйгыр жазуы болды. Бул жазуда к!шкентай ерек- шел!ктер бар, б!рак руналык, ескерт- кпптердщ жалгасы. Кене турюлерде гылым да дамыган, мысалы: астрономия Язык и письменность Основным (древ- ним) языком был тюркский. Родилась собственная пись- менность, в которой отразились символы кланов (родов). В этой письменности было 38 знаков, ко- торые и называются “руническим”пись- мом. Этому свидете- ли памятники в честь БИЛГЕ КАГА- НА и ТОНЬЮКУ- КА, которые были поставлены на бере- гу рек Селенга и Ор- хон. В восточном Тур- кестане с XI в. была уйгурская письмен- ность. У этой пись- менности есть своя особенность, но она основана на руни- ческой графике. Language and writing The Turkish lan- guage was the main language. During Tur- kish rule, ancient symbols, or writing appeared. They were like clan symbols. There were 38 sym- bols. That writing was called “Runa.” The monuments along the rivers Orkhon and Selenga are the examples of it (monuments for Bilge Kaghan, Tonykok). In the XIth century, there was Uygur writing in East Turkistan. There were some differences in this writing, but that was the extension of Runa monuments. Science also developed in ancient Turkistan, 205
гылымы. Ралымдар планеталар мен жул- дыздардыц козгалу зацын бшп, эр пла- нета мен жулдызга ат берген. Бутан дэлел — “Култепн” жэне баска ескерткпптер. Кене туркллер геометрия, матема- тика, химия жэне т.б. тылымдарды да бы- ген. У древних тюр- ков процветала и на- ука, например, аст- рономия. Ученые вычислили законо- мерности движения планет и звезд, и многие звезды име- ли свои названия. Это засвидетель- ствовано во многих памятниках в том числе в памятнике “Култегину”. Древние тюрки также занимались геометрией, матема- тикой, химией и дру- гими науками. for example astro- nomy. Scientists stu- died the planets and the stars giving them names. The monu- ments of “Kultegyn”, and others are proof. The ancient Turks knew sciences like geometry, mathe- matics and chemistry. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. КУРУ - создание - create, produce, form баскару - управлять - to control, regulate, operate, run хан кецес! - совет при хане - meetings of Khans Counsel мэжипс - мажилис, собрание - assembly, conference, gathering мэселе - вопрос, задача, проблема - problem, task шешу - решать - solve калыптасу - формирование - formation би - судья - judge сот - трибунал, суд - court кызмет - должность, роль - post, work, job, service аткару - выполнять, исполнять - fulfill, carryout, perform 206
кабылдау - принять, - accept, assume, принимать admit кушейту - усиление, - to become усиливать stronger кошш-кону - перекочевать, - to move (changing place перекочевка where you live) Жет! жарты - свод законов - code of laws (название) сактап калу - сохранить, - to save сберечь РУ косем онер мэдениет даму - клан, род - clan, tribe - вождь - leader - искусство - craftsmanship - культура - culture - процветать - to develop ^азак хандыгы - Казахское ханство - Kazakh Khans XV гасырга дейш казацтар Алтын Ордага карады. 1460 жылы Жэшбек пен Керей казак, хандыгын курды жэне оны баскар- ды. Бул жаца хандыцта хан кецес! сайланып, мэжипсте улкен мэселелер шепплдь Хандыцты хан басцарды. Кецесте уш жуз, жаца рулар калыптасты: ¥лы жуз, Орта жуз, Kimi жуз. Жуздерд! султандар, руларды кесемдер басцарды. Уш жузде уш би болды: Теле би, Эйтеке би, К,азыбек би, олар сот цызметш атцарды. Кеп атацты хандар, султандар болды. К,асым хан (1511-1523), Хацназар хан (1538-1580), EciM хан (1598-1628), Тэуке хан (1680-1718). Тэуке хан “Жеп жаргыны” цабылдады. Осы хандар К,азак мемлекепн кушейтть Осы мемлекетте енер жэне мэдениет да- мыды. Халык кешш-конып журдь К,азак мемлекетшш жауы кеп болды. Б1рак казацтар туган жерш жаудан сактап калды. 207
Выучим! Народная мудрость. Пословицы на каждый день. Жаман уйдщ конагы билейдь Let's learn! National wisdom. Proverb for every day. - В плохом доме - A guest is the гость хозяйничает. host in a bad house. Талапты ерге нур жау ар. - Большому кораблю большое плавание. High winds blow on high hills. Тозе алмасан, бейнетке, к,олыц жетпес зейнетке. Без труда не вынешь - No sweet without и рыбку из пруда. sweat. Сумей ойнама - батарсьщ, - С водой не шути- утонешь, отпен ойнама - куйерсщ. с огнем не играй - сгоришь - Don't play with water, - you'll drown. - Don't play with a fire, you'll get burned. Говорим красиво! Try to use a language skillfully! 1. Уэде беру. 2. Коципмнщ TopiH- де... 3. Бар деп 100 рет ит боласьщ, жок деп 1 рет ит боласьщ. 4. ¥зын сездщ кыс- касы. 5. Bip кайнауы пшн- де. 1. Дать обещание. 2. Главное место в моей душе (сердце) занимает... 3. Скажешь “есть” — 100 раз будешь хо- дить назад выпраши- вать как собака. Ска- жешь нет, лишь 1 раз будешь собакой (плохим). 4. Короче говоря. 5. Несколько недова- рено. (О человеке 1. Give a promise. 2. Holds a place in my heart (very important to me). 3. If you lend money to a person, then you must ask them to repay you over and over and they won't like that. Il you say no in the beginning they only think badly of you one time. 4. Quickly say what you need. (Say important words). 5. The food is not ready (about meal) 208
6. Co3iH жерге таста- маймын. 7. К.арама-к.айшы 7. Противоречивое (niKip). (мнение). несерьезный, нача- тое дело не заверша- ет И Т.Д.). 6. Выполню задание, просьбу обязательно. (Person who doesn't finish what he begins). 6. Pay attention to and do what he assigned. 7. Contradictory (opi- nion). Используя слова в круге, составьте по 7 предложений в каждой колонке по образ- цу (используйте все знания по лексике и грамматике). Сен “Рамсторга” барма, Using the words around the circle compose 7 sentences under each example 3 variants (use your lexics and grammatics). Дэр1ханага келген картоп сатып алма. мен жаяу барамын. “Рамсторга” дейш адамды мен танимын. Что я знаю: I know. 1. Как образовать отрица- тельную форму глагола of verbs. 1. How to form negative form 14- 255 209
2. Еще одну форму про- шедшего времени. 3. Как перевести “до” и “после”. 4. Значения слова ЖЕТУ. 5. Информацию по исто- рии Казахстана. 6. Пословицы и поговорки. 7. Как красиво сказать... 2. One more form of the Past Tense. 3. How to translate before and after. 4. The meaning of the verb “жету” - arrive, deliver, realize. 5. Facts from the history of the culture of Kazakhstan. 6. Proverbs and sayings. 7. How to use the language skillfully...
8-сабак ~ Урок 8 — Lesson 8 Основа глагола + -ган/-ген, -кан/-кен = тот кто; то что; тот который (в данный момент, в прошлом...) Основа глагола + -а, -е, -й + -шы/-ип или /ropini/- корпп = просьба Прилагательное + -ырак/->рек, -рак/-рек, -лау/-леу, - дау/-деу, -тау/-теу = сравнение Root verb + -ган/-ген/, -кан/-кен/ = that somebody, that something, which (in this case, in past...) Root verb + -a, -e, -й + -шы/-пп/ or горпп/корпп/ = request. Adjective + -ырак/нрек/, -рак/-рек/, -лау/-леу/, -дау/ -деу/, -тау/-теу/ = comparison.
Следуя логи- ке - каждая граммати- ческая кате- гория, будь Each gram- mar category, endings, suffixes, etc., sometimes то окончание, суффикс и т. д., несут информацию, иногда не одну. На про- шлом (7) уроке мы позна- комились с аффиксами -гаи /-ген, -кан /-кен, емес, жок. carries the meaning of its own, and sometimes more than one. In the previous lesson we studied: -тан /-ген, -кдн /-кен, емес, жок. Мысалы: Например: Example: Барган емес Не ходил Never gone Итак, напомним, аф- фиксы -ган /-ген/, -кан /- кен/ - имеют значение: тот, кто; то, что; тот, который; в данный момент. The endings -ган /-ген/, -кан /-кен/ are translated as follows: the one who or that which has performed (did) the action. берген адам - тот человек, который дал - the man who gave алган бала - тот ребенок, который взял - the child who took iuiKeH тамак (ас) - та еда, которую ели - the meal was eaten айткан соз - то слово, которое произнесли (сказанное слово) - the word was told 212
Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the exercises. L°I°J тастау, лактыру - бросать - throw, give up, leave эл! - еще - yet сыйлык - подарок - a present К.ИЫНШЫЛЫК, - трудность - difficulty етюзу - пропустить, проводить - (let) pass, pass through, conduct к,арт - старик - old man акыл - совет, ум - advice, mind, intellect сарац - скупой, жадный - greedy шутылдану - заниматься, увлекаться - to do, take a fancy купит - крепкий - strong шыдамды - терпеливый - patient, preserving ок, - пуля - shot, bullet нэресте - младенец - baby, child УРУ - лаять - to bark онегел! - примерный (например: ученик) - exemplary тындау - слушать - hear, listen жазыты жок - нет вины - not guilty асыгу - торопиться - to hurry, to speed жтберу - отправить - send байлыкка кызыгу - желать богатства - crave for riches жук тиеген - груженый - loaded елемед! - не придал значения - to disregard, ignore шаршау - уставать - to fatigued копиру - списывать - to relocate, cause to migrate нысана - цель - target, goal, purpose, aim кор болмау - быть незагубленным - to be not ruined 213
/Упражнение у Exercise I. Переведите. Обра- f I. Translate. Pay тите внимание на аф- Z attention to the endings A фиксы -ган/-ген, - A -ган/-ген, -кан/-кен. кан/-кен. 1. Крнакка келген адам сыйлык, экелдГ 2. Жаксы тыек айткан Kici — менщ атам. 3. 0м1рде кеп киыншылык корген карт б!зге коп ак,ыл айтты. 4. Байлыкка кызыккан адам саран, болады. 5. Спортпен шугылданган адам куши жэне шыдамды болады. 6. Айткан соз - атылган ок (макал). 7. Дуниеге жаца келген баланы нэресте деп атайды. 8. Кггап окыган адамныц 6uiimi коп болады. 9. “Ананыц айткан сезш жерге тастауга болмайды”,— дед! Айгул Ерланга. 10. “Еспген кулакта жазык жок”,- дед! эжем (макал). 11. Айткан эшц ете тамаша! 12. Кемектескен жшт асы- гып, уйше кетт!. 13. Ауырган адамдар ауруханада жатыр. 14. Урген ит уйппкпц алдында тур. 15. Мен жазган ха- тымды эл! жхберген жокпын. 16. Б1з корген спектакль ете жаксы. 17. Жаяу журген адам тез шаршайды. 18. Айткан акылы маган кеп ой тастады. 19. Шапан киген адам тоц- байды. 20. Ерлан эжес! айткан сезд! тындамады. 21. Тлияс айткан сезпцц еспмедг 22. Алма салган сурепн экесше керсетп. 23. Айгул отыргызган агашына кунде су куяды. 24. Нурлы эжес! айткан ертепш Сэулеге айтып берд!. 25. Ак халат киген дэр!гер ауруханада жумыс 1стейдь 26. Мен орындаган жаттыгуды Алма Keinipin алды. 27. Батырдын аткан огы нысанага дэл тидГ 28. Ауырган адам дэр! пледь 29. Апам nicipreH тамак дэмд! болады. 30. Kepnii карт корген киыншылыгын айтты. 31. Асык ойнаган азар, доп ойнаган тозар (макал). 32. Ол мугал!м койган суракка жауап бермедь 33. Тацертец тесектен турган Зейнеп жат- тыгу жасайды. 34. Газет окыган адам барлык жацалык- тарды битедГ 214
И. Переведите. Обра- тите внимание на гар- монию звуков в словах. Преобразуйте первые 15 предложений в воп- росительные. Подчеркните аффиксы -ган/-ген, -кан/- кен. /II. Translate. Рау attention to the harmony of sounds in words. Transform the first 15 sentences to negative form. Underline the endings -ган/-ген, -кан/-кен. 1. Тойга барган адам кендлд! журедь 2. Эжем куйган шай ете дэмд!. 3. Тацертец жауган жацбыр кешке басыл- ды. 4. Уйге келген конак торге шыкды. 5. Базардан сатып алган орамалды Зейнеп апасына сыйлады. 6. Суда жаксы жузген бала жетшш! сыныпта окиды. 7. Соуле ocipreH гулш терезешц алдына койды. 8. Жумыстан ерте келген экем теледидар керш отыр. 9. Ушкан кус жерге конбады. 10. Кдбыргага итген сурет оте эдем!. 11. Бастаган icri тас- тама. 12. Кешрден еткен машинаныц жанар майы тау- сылды. 13. Алма жуган юрлергн жшке жайды. 14. Еспсген юрген бала сэлем бердь 15. Бата берген карт — Ерланнын атасы. 16. Курортка барган адам демалып кайтады. 17. Атам еткен ем!р!н есше алды. 18. Алма, маган кеше жазган дэрклнд! 6epnii. 19. Ол кггаптан окыган эцпмеш маган айтып бердь 20. Ол агасы жазган хатты окыды. 21. Доп ойнап журген балалар кешке уйлерше тарады. 22. Ол аула- ган балыктарын шелекке салды. 23. Мен жумган аузымды ашпадым. 24. Ол юрлеген кейлепн жуды. 25. Кемеден ай- гайлаган дауыс естыд!. 26. Ержан жуган кшмдерш утгктед!. 27. Сэуле сатып алган кшмдерш курбысына керсетп. 28. Театрга барган адамдар кещлд! кайтты. 29. Ол жауган жац- бырды елемедк 30. Жук тиеген машина жолга шыкты. 31. Тем!рден жасалган пышак етюр болады. 32. Асан отыргыз- ган агаштарын санады. 33. Мен апамныц айткан эцпмесш тындадым. 34. Кдзак типн битген азамат кор болмайды. 35. Кешке кешеде журген машина азайды. 215
Аффиксы - ган/-ген, - кан/-кен вы- ражают то, что действие было совер- шено или совершается именно данным лицом. Жекеше rypi I. Мен айтканмын II. Сен айткднсыц Ci3 айткднсыз Ш.Ол айткан Копше Typi I. Б1з айтканбыз II. Сендер айткансындар Оздер айткансыздар III. Олар айткан -ган/-ген, - кан/-кен shows that the action was performed or is being per- formed by that person and not the other. Единствен, число - Я говорил -Ты говорил - Вы говорили (уваж.) - Он(она) говорил Множеств, число - Мы говорили - Вы говорили - Вы говорили (уваж. мн.) - Они говорили Singular I was the one who told You were the one who told You were the one who told (polite form) She was the one who told Plural We were the ones who told You were the one who told You were the one who told They were the ones who told Комментарий к упражне- Vocabulary for the нию. exercises. жабык - закрыто - closed тындау - слушать - listen, hear бурын - раньше - before табигат - природа - nature былтыр - в прошлом году - last year биыл - в этом году - this year тапсыру - сдать - pass, hand in (re)turn back 216
Упражнение Exercise / I. Допишите пропу- / I. Fill in the blanks, Jk щенное. Переведите. £ translate. Улп: Образец: Example: Мен оны кешеде кер...мш. Мен оны кешеде кергенмш. 1. Ол кеше саган кел..., б!рак сен уйде болган жок- сыц. 2. Мугал!м окы... дэр!с б!зге унаган жок,. 3. Мен бул кейлекп бурын ки...мш, каз!р ол есю. 4. Ci3 ол жерд! кер...с!з, ол жердщ табигаты ете эдем!. 5. Менш, туган кушме сендер былтыр кел...с!ндер. 6. “Сабак; окы...нан кейш далага барып ойна”,— дед! анам. 7. Кел... газет, жур- налдарды устелдщ устше кой. 8. Телефон сок... Ерлан. 9. Мен сен! ем!р бойы кут... м!н. 10. Мен окы... кггаптарымды кггапханага тапсырдым. 11. Мугал!мн!ц сейле... сез! бэр!м!зге унады. 12. Ол сал... суретш эжесше керсетп. 13. Жумыстан кейш демал... жен. 14. Жаз... ха- тынды алдым. 15. Керш! карт айт... ертег! маган унады. 16. Мен Мэскеуге былтыр бар...мын. 17. Бул еленд! мен бурын ест!...мш. 18. Кдзактар наурыз айында “Наурыз коже” жаса... . 19. Кржанасыр ки... шапан еск! емес. 20. К,онак еспсген к!р...нен кейш торге шыкты. 21. Ол кеше ерте уйыкта... . 22. Жйтг кызга гул сыйла... . 23. Кеше Ерлан досымен кинога бар... . 24. Апамньщ nicip... ба- уырсагы дэмд!. /II. Раскрывая скобки, / II. Open the brackets, подберите правильный f pick out the correct аффикс. / affixes. A £ 1. Ол жумыстан кейш саяжайга бар(-ган, -кан). 2. Озен- ге бар(-ган, -ген) балалар суга туспед!. 3. Ерлан ал(-ган, 217
-ген) багасын анасына керсетп. 4. Нурлы муражайгабар(- ган, -ген)да алтын адамды кердк 5. К,аламмен сал (-ган, -ген) сурет эдем! емес. 6. Марат Ерболды кер(-ген, -ган) . 7. Ол тамакды касыкпен же (-ген, -ган) жок;. 8. Экем дуйсенб! кун! жумыска бар(-ган, -ген) жок;. 9. Атам мен эжем ауылдан кеше кел(-ген, -ган). 10. Ол муратына жет(- кен, -кан). 11. Окушы сабакка он минут ерте кел(-ген, - ган). 12. Кржанасыр тойга шапан ки (-ген, -ган). 13. Ол дэр! шип кор(-ген, -ган) емес. 14. Ауладан ур(-ген, -ган) итпн, даусы еститд!. 15. Алматыга жексенб! кун! кел(-ген, -ган). 16. Ол жум(-ган, -ген) козш ашпады. 17. Айша жу(- ган, -ген) ыдысты орнына койды. 18. Кинотеатрдан шык,(- кан, -ген) балалар уйлерше кдйтты. 19. 1лияс кошеде Ерланга кез!к(-кен, -ген). 20. “Рамстордьщ” жанындажаца салын(-ган, -ген) уйлер коп. 21. Циркте билеген(-ген, - кен) андарды корд!м. 22. Айтыл (-ган, -ген) сез атыл(- ган, -ген) окден тен, (макал). 23. Аурухана мектептщ жа- нында орналас(-кан, -кен). 24. Тойдан кайт(-кан, -кен) конактар кецитд!. 25. Нурлы кыста тон ки(-ген, -кен). 26. Жтт кызбен мейрамханага бар (-ган, -ген). 27. Айгул анасы пк(-кен, -ген) кейлекп сабакка кидь 28. Аулага жупрш к!р(-ген, -кен) Тлияс артына карамады. 29. Алма тацертец шашын тара(-ган, -ген) жок;. 30. Б!з жазда езен- нен балык, аула(-ган, -ген)быз. /III. Ответьте на воп- /} III. Answer the ques- росы. f tions. A X 1. Ол еден жуганда, сен шан, суртесщ бе? 2. Биыл жац- быр кеп жауган жок, па? 3. Ол бупн теледидардан жаца- лык; тындаган жок, па? 4. Уйкыдан турган 1лияс бепн жуды ма? 5. Ол сешмен хабарласкан жок, па? 6. Эжем саяжайга агаш отыргызган жок, па? 7. Ол радиодан эн тындаган жок па? 8. Алтын адам Еспсген табылган ба? 9. Айранды суттен жасаган ба? 10. Жанармайы таусылган 218
машина токтап тур ма? 11. Ол жинаган суреттерш ма- ган керсетп ме? 12. Алма сабакды жаксы окыган ба? 13. Атам астан кейш бата берген жок, па? 14. Сен аял- дамага жеткенде, автобус журш кетт! ме? 15. Уйге к1рген агам куанышты ма ед1? 16. Корпи карт арма- нына жете алмай дуниеден erri ме? 17. Аузы куйген урлеп ime ме? Next thing we will learn is how to show the doer (agent) of the action in Eng- Следующее, что мы узна- ем, это аф- фиксы -шы/ -mi и -гер/- кер. Если в русском языке в большин- стве случаев для обозначе- ния профессии существу- ют отдельные слова или аффиксы. В казахском языке с этим проще. Надо просто добавить к основе существительного -шы/- nii. Согласно закону гармо- нии. lish. We use the suffixes -шы /-mi/ and -гер/-кер/. Here are examples, driver, teacher, builder etc. The miracle of harmony you'll see here too. малшы койшы □Hiiii журпзуип ок,ытушы КУРЬ1ЛЫСШЫ - скотовод - чабан, пастух - певец - водитель - учитель - строитель - cattle breeder - shepherd, herdsman - singer - driver - teacher - builder Есть несколько слов, ко- торые образуются с помо- щью других аффиксов, -гер/ There are some words, which are formed with the help of other suffixes, -rep/ 219
-кер/, но их немного. Их надо просто запомнить! -кер/, but there are only few of them. It is necessary to learn them by heart and remember them. Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the exercises. дор! дэротер саудагер мурагер жауынгер гарышкер зейнеткер сауда мура гарыш зейнетак,ы тергеутш кылмыскер барлаушы каза табу суга бату - врач - торговец - наследник - воин - космонавт - пенсионер - торговля - наследство - космос - пенсия - следователь - преступник - разведчик - погибнуть - утонуть - doctor - salesman - heir - warrior - space man - a retired person - trade - heritage - space - pension - investigator - criminal - scout. - perish, be lost - drown, be drowned Жаттыгу Упражнение Exercise I. Окыцыз, аударыцыз. Прочитайте, переведи- те. Обратите внимание на -/кер/. I. Read, translate. Pay attention to the affixes: - шы, /-mi/, -rep, аффиксы.: -шы, /-mi, -гер/ -кер. 1. Дэриер маган дэритер бердк 2. Саудагер базарда тур. 3. Малшы жайлауда мал багып жур. 4. Окушы орнынан турып, мугал!мге жауап бердц 5. Энш! сахнада эн салып 220
тур. 6. Экем б!зге мол мура тастады, сондыктан б!з- мурагерм!з. 7. Барышкерлер гарышка ушады. 8. Менщ эжем — зейнеткер, ол эр айда 9000 тецге зейнетакы ала- ды. 9. Сатушы эйел — 61зд1ц керипм1з. 10. Бул уйдщ мурагер! — Ерлан. 11. Крйшы койларын ергске айдады. 12. Жазушы оз кыаптарын халыкка арнады. 13. Жауынгерлердщ карулары дайын. 14. Б1здщ ауылда 6ip дэриер бар. 15. Кггапханашы матан кызыкты кггап бердь 16. Жолаушылар вокзалда поезд кугп. 17. Тэрбиепп ба- лаларга ойын керсетп. 18. Тракторшы жер жыртып жур. 19. Суретш! Айжанныц суретш салды. 20. Балыкшы езен- нен балык аулайды. 21. Жумысшы жумыстан шаршап келдк 22. Саудагердщ заттары ете кымбат. 23. Кдзына- шы акшаны санап алды. 24. Ктшкентай Ерлан спортшы болуды армандайды. 25. Tepreymi кылмыскерден жауап алды. 26. Энш! сахнага шыкты. 27. Акын б!рнеше к!тап жазды. 28. Жауынгер согыста каза тапты. 29. Саясаткер мемлекет icme араласты. 30. Атка мшген жылкышы тау- да турады. 31. Дэриер ауруларды емдедь 32. Даяшы б!зге кызмет керсетп. 33. Менш, экем — кузетпп. 34. Журпзуш! жол ережесш сактамады. 35. К,азакстанныц туцгыш гарышкер! — Токтар Эубэюров. 36. Саяхатшы элемд! ара- лады. 37. Кдзакстанга Америкадан емш! келдк 38. Са- тушыдан уш кило помидор сатып алдым. 39. Апам TiriHiiiire кейлек тпспрдь 40. Мен епкпнге аяк кшм1мд1 т1кк1зд1м. 41. Апам сауыншы болып жумыс штейд!. 42. Менш, агам — зацгер. II. Раскройте скобки, подбирая нужный аф- фикс. II. Open the brackets and choose the needed suffixes. 1. Атам согыста барлау(-шы, -mi) болган. 2. Мэншук Мэметова пулемет(-пп, -шы) болган. 3. Абылай хан мыкты саясат(-кер, -гер) болган. 4. К,ой(-шы, -ш!)ньщ койы кеп. 5. Комбайн(-шы, -uii) егш орып жур. 6. Оку(-шы, -ini) 221
мектепте окиды. 7. Куту(-пп, -шы) уйд! кути. 8. Аспаз (-шы, -нп)ныц тамагы дэмд! болды. 9. Бас(-шы, -mi) орын- басарымен кел1сть 10. К,ылмыс(-кер, -гер) жауапкд тар- тылды. 11. Зейнет(-кер, -гер)лер зейнетакысын уакытында алмады. 12. Оку(-шы, -пп)лар жазушымен кездесп. 13. Зер(-гер, -кер) битезпс жасады. 14. Эд1с(-кер, -гер) жаца эд!стерд1 уйретп. 15. Римараттарды курылыс(-шы, -нп)лар салады. 16. Бул мусшд! мус1н(-нп, -шы) жасады. 17. Сэу- лет(-1Ш, -шы) сэулет онер!мен шугылданады. 18. 1лияс карак(-шы, -пи)лардыц колына тусп. 19. Сак(-шы, -пп)лар ел!м1зд! кузетедь 20.1здену(-пп, -шы) ютапханага жш ба- рады. 21. Мунай(-шы, -пп)лар жумыска KipicTi. 22. Ба- лык(-шы, -1ш)ныц кайыгы суга батты. 23. Мен бурын асханада аспаз(-шы, -mi) болганмын. 24. Мухтар Эуезов — халык жазу(-шы, -mi)cbi. 25. Кеп жауын(-гер, -кер)лер сотыстан кайтпады. 26. Окыту(-шы, -mi) университетте сабак бередь 27. Орман(-шы, -mi) орман агаштарын кор- тайды. 28. Базарда жук тасу(-шы, -пп)лар кеп. жайлау багу орнынан мол ЖШ эр epic окырман тарату кару тасушы - джайлау - pasture (летнее (summer) пастбище) - пасти - to herd - с места - from the place - много - many (much) - часто - often - каждый - every - поле - field - читатель - reader - раздать - distribute - орудие - instrument, tool - тот, кто - porter, water- таскает (воду carrier - водовоз, багаж - грузчик и т. д.) - сцена - stage (theatre) сахна 222
жалакы каламакы жулде - зарплата - гонорар - приз - wages - fee - prize Жаттыгу. Упражнение. Exercise. /I. Прочитайте, переве- у I. Read, translate, pay дите, обратите внима- / attention to the harmony ние на гармонию зву- Л of sounds. ков. А 1. Саудагер каладан жаца зат алып келдЁ 3. Теледи- дардан энпп Роза Рымбаеваны керсетп, ол эдем! эн шыр- кады. 4. Менщ апам - институтта ютапханашы. 5. Жыл бойы емтиханга дайындалган окушылар енд! студент бо- лып, университетте ок,ып жур. 6. Шаршаган ек! кызметпп жол бойы б!р-б!р!мен сейлескен жок,. 7. Согыс ардагерлер! 9 мамыр — жещс куншде алацга шыгады. 8. К,ойщы жаз бойы жайлауда кой багады. 9. Жазушы жазган шыгармаларын халык мурасына табыс етп. 10. Сахнага атакты биш! шыкты. 11. Атам мен эжем биыл курметп демалыска шыкты, олар каз!р зейнеткерлер. 12. Спортшы жптттщ бойы — 1 метр 90 см. 13. Суретпп салган суреттерш муражайга сыйлады. 14. Дэрйерлер ба- лаларды тумауга карсы erin жатыр. 15. Мен кыс бойы су тасушы болдым, ал жаз бойы су тасушы сен боласыц. 16. Жук тасушылардын жумысы ауыр. 17. Ауруханада ауруларды кабылдайтын кезекпп сагат тогыздан сагат он сепзге дейш жумыс !стейд!. 18. Жумысшылар ертец жа- лакы алады. 19. Ауылдагы атам коп жыл жылкышы бо- лган. 20. Балыкшылар кайыкпен келге шыкты. 21. К,аламгер жазган шыгармасы ушш каламакы алды. 22. Ктшкентай Айша дэр!гер болуды армандайды. 23. Мен ет!кппге аяк ки!м!мд! жендетпм. 24. Апам nicipreH та- мак аспазшынын !стеген тамагынан артык. 25. Окыту- шы балаларга казак т!лш уйретш жатыр. 26. Мурагер кеп мурага ие болды. 27. Керш! уйдет! саудагер эйелдщ заттарыныц сапасы жаксы. 223
/II. Раскрывая скобки, подберите нужный аф- фикс. Проследите за чудом гармонии. II. Open the brackets, choose the needed affixes. 1. Атакды куй(-пп, -шы) Дина Нурпешсова К,урман- газыныц шэкзрп болган. 2. Жаз уакытында мал(-шы, - пп)лардыц Ko6i жайлауда болды. 3. Куз кез!нде комбайн (- шы, -пп)лар егш жинауга юрюедк 4. Кормеге кептеген жас сурет(-пп, -шы)лердш, жумысы койылды. 5. Кдтты шар- шаган жумыс(-пп, -шы) уйше кдйтуга асыкды. 6. Менш, апам “Рамсторда” сату(-шы, -пп) болып !стейд!. 7. Трак- тор(-шы, -ini) далада жер жыртып жатыр. 8. Сэулет(-шы, - mi) салынатын уйдщ жобасын сызып жатыр. 9. Абайдыц мусшш атакды мусш(-шы, -пп) жасаган. 10. К,азак,стан- дык, жас бокс(-пп, -шы) Бекзат Саттарханов Сиднейде бо- лган олимпиадада бас жулдеш алды. 11. Гул сату(-шы, - пп)дан Марат раушан гулшщ багасын сурады. 12. Дэр!(- гер, -кер) апамныц сыркатынын. ауыр екенш айтып, ауру- ханага жатуын отпад!. 13. Тэрбие(-пп, -шы) балаларга туск! тамакдарын берд!. 14. К,ызмет(-шы, -ini) тацертец жумы- сына асыгып кетт!. 15. Ауылдагы адамдардыц кеб! ем(- шы, -пп)ге барып жур. 16. Халык дэр!(-гер, -кер)лерге риза болып, “Ак халатты абзал жандар” деп атап кеткен. 17. Жылкы(-шы, -пп) жылкыныц арасынан 6ip кулынды устап алды. 18. Балык(-шы, -пп)лар бупн келге шыкпады, ейткеш тацертецнен жел согып турды. 19. Журпзу(-шы, -ini) ма- шинасын токтатып, асханага к!рд!. III. Допишите аффик- III. Complete the sen-tences сы -шы/-пп/, -rep/- by inserting your answers, кер/. Улп: Образец: Example: 1.Жумыс... дор!...re келш дор! сурады. Жумысшы дэриерге келш дор! сурады. 224
1. К,азак,стандык, спорт...лар олимпиадага катысып, жулде... атанды. 2. Зэул!м уйлер салып жаткан куры- лыс...лардыц арасында менщ агам да бар. 3. Нурлы са- ту...дан бес килограмм алма, уш килограмм кияр са- тып алды. 4. Б!з кафеге барганда дая... кызмет корсетп. 5. Журпзу... Алматыга жеткешм!зд! хабарлады. 6. Со- гыста кептеген жауын... к,аза тапты. 7. Зейнет... зейне- такысын окудагы баласына ж!бердь 8. Пошта... газет, журналдарды эр уйге таратты. 9. Клшкентай эн... — Айгул бупн сахнага шыгып эн шыркдды. 10. ¥ста... тем!рден найза, кылыш, канжар жасады. 11. Досым Айбек базарда касап... болганына б!раз уакыт болды. 12. Кузет... тушмен уйыктамай журдь 13. Жетпши сы- нып оку... лары муражайга Алтын адамды керуге келд!. 14. Институт бтргеннен кейш 1лияс мал дэр!..л бола- ды. 15. Отан сак...лары б!зд! сырткы жаудан кузетедь 16. Крнак куту... лерге барлыгы риза болды. 17. Бала- бакшадагы тэрбие...лер жумыстарына Kipicin кеттк 18. Тэрбие... апай б!зге коптеген пайдалы кецес бердь 19. ¥лы Отан согысы арда...лерше б!з эркашан комек берш турамыз. 20. Ац... ацга шыгып, 6ip каскырмен ек! тулк! атып алды. 21. Тойга барганда ауыл эн...лер!нщ енерш тамашаладык. 22. Зер... эр турл! зергерлпс буйым- дар жасады. 23. Анам тптн...ге эдем! кейлек т!кпрд!. 24. Поездан тускен жолау...лар вокзалга к!рд!. • Слово БОЙ очень часто встречается в языке. Посмотрим, какое значение они могут иметь: The word “бой” has various meanings (бойы means all day long). рост height 15-255 225
бойы узын кун! бойы жыл бойы OMip бойы сагат бойы адамныц бойы тула бойы жол бойы жаз бойы - высокий - tall - весь день - all day long, whole day - весь год - round the year, whole year - всю жизнь - whole life, all life long - весь час - the whole hour - рост человека - height of a person - все тело - whole body - всю дорогу - all the way - все лето - whole summer шыркады - спела - sang емтихан - экзамен - examination сауда - торговля - trade, commerce, business ардагер - ветеран - veteran шаршау - устать - get tired, tired зейнеткер - пенсионер - pensioner, retired man кезекпп - дежурный - duty, тасушы - грузчик orderly - baggage handler тумау - грипп - cold (med.) к,урметп - уважаемый, заслуженный - respected eKTi - сделал укол - gave an injection, gave a shot к,ыск,а - короткий - short тиши - журналист - journalist, correspondent сахна - сцена - stage мура - наследие - legacy, inheritance жещс - победа - victory, conquest тунган талант - (весьма) од аренный - talented 226
шепртке жетелу - кузнечик - кашлять - grasshopper, locust - to cough Упражнение / I. Прочитайте. Пере- A ведите. I. Read. Translate. Exercise 1. Ол кун! бойы ушнде болтан жок. 2. Асанныц бойы узын. 3. Жазушы oMip бойы кггап жазады. 4. Мугал!м са- гат бойы дэр!с окиды. 5. Апам базарда кун! бойы журдк 6. Мейрамхана тэулж бойы жумыс ютейдЁ 7. Ауылдан келетш эжесш Айнур кун! бойы куги. 8. Ом!р бойы дэриер болып жумыс 1стеген эжем каз!р — зейнеткер. 9. Спортшы Ер- ланныц бойы — 1,75 см. 10. Кржанасыр кыс бойы шапан киед!. 11. Экем жаз бойы саяжайда демалды. 12. Энш! сахнада ек! сагат бойы елец айтты. 13. Досым 6ip ай бойы ауырып ауруханада жатыр. 14. Узын бойлы кыз кешрден етш бара жатыр. 15. Б!з кун! бойы муражайда журдпс 16. 1^ыс бойы кей андар уйкыда болады. 17. Узын бойлы жптг “Рамсторга” барды. 18. Асан кеше кун! бойы кггапханада клал окыды. 19. Жптгйц туда бойы тунган талант. 20. Мен уш жен бойы домбыра ушрмесше катыстым. 21. Апам кун! бойы дукен аралады. 22. Ол кун! бойы тамак !шпед!. 23. Баскетболды бойы узын адамдар ойнайды. 24. К,онаК еспсген к!рген бойда торге шыкты. 25.1лияс уйкыдантурган бойдабетш жуды. 26. Узын кешешбойлап кыздар, жптгтер келе жатыр. 27. Нурлыныц жаксылыгын ом!р бойы умыт- паймын. 28. Шетелдпс азаматтар жыл бойы казак типн окыды. II. Переведите. Выпи- шите словосочетания, обозначающие время. II. Translate. Write down phrases, using the correct tense. Улп: Образец: Example: 227
Жаз бойы, кун! бойы. 1. Айгул окуга тусу ушш жаз бойы емтихан суракта- рына дайындалды. 2. Жаз бойы жинаган шепп кыста мал жейдь 3. Бупн кун! бойы жацбыр жауып турды. 4. Бойыца сенбе, ойыца сен (макал). 5. Асанныц бойы Мараттан узындау. 6. Жаз бойы эн салган шепртке кыста аш кал- ды. 7. Аяз кыс бойы катты болды. 8. Б!зд!ц мектепте 6ip апта бойы тексеру болды. 9. Бупн б!з уш сагат бойы дэр!с тындадык- Ю. Кун! бойы аулада ойнаган Нурлы кешке шаршап уйыктады. 11. Эскердег! ним ею жыл бойы ма- ган хат жазды. 12. Жексенб!де Сэуле кун! бойы уй таза- лады. 13. Жауынгер бес жыл бойы согыста болды. 14. Мен он жыл бойы кермеген досымды базарда кездест!рд!м. 15. Дэр!хана тэул!к бойы жумыс !стейд!. 16. Кузепш тун! бойы уйыктамай банки кузетп. 17. Кеше аялдамада 6ip сагат бойы автобус кутим. 18. Эжем айткан ертеплерд! жылдар бойы ес!ме сактадым. 19. Ол досын керген бойда касына барды. 20. Б!з базарды кун! бойы араладык. 21. Зейнеп юрд! жуган бойда жшке жайып отырды. 22. Жацбырдыц астында калган Марат тун! бойы жетелд!. 23. Мугал!м сыныпка юрген бойда окушылармен аман- дасты. 24. Асан тесекке жаткан бойда уйкыга кетп. /III. Прочитайте, пере- у III. Change each sen- ведите. Преобразуйте / tence by using “if.” предложения в услов- / Pay attention to the A ные. Проследите за X harmony. чудом гармонии: Улп: Образец: Example: Экем демалыска шыккан бойда ауылга кетп. Экем демалыска шыккан бойда ауылга кетсе. 1. Агам терт сагат бойы ушакпен ушып Мэскеуге жетп. 2. Аскар успне 6ip шелек суды куйып ж!берд!. 3. Б!з терт жыл бойы институтта окыдык. 4. Алмас кун! бойы теледидар керд!. 5. Тэрбиеш! балалармен кун! бойы 228
далада журдь 6. Коктемде отыргызган агаштарына Нурлы жаз бойы су куйды. 7. Алматыга келе жаткднда Зейнеп жол бойы уйыктап келдь 8. Окушылар жаз бойы дема- лып, кузде сабак, окиды. 9. Алматыдан ауылга жеткенше жол бойы газет окыдым. 10. Озен бойын жагалап ею адам келе жатыр. 11. Оныц туда бойы тунган талант болды. 12. К,ыз куш бойы суйгешн кутумен болды. 13. Анама OMip бойы карыздар болып етемш. 14. Ею дос езенге жет- кен бонда суга шомылды. 15. Жол бойы полиция тур. Вот еще ка- кую функцию выполняет -ШЫ/-1Ш. В нашей жизни мы обращаемся друг к другу с просьбой помочь (в вежли- вой форме). А как же это выразить на казахском языке? Просто добавьте к глаго- лу -шы/-пп и вы получите желаемый результат. We ask each other for help, etc. To ask politely add -inbi/-uii to the basic verb. How do you express it in Kazakh? Just add the endings you will get a desirable result. бер айт кел жаз 6epuii айтшы келш! жазшы - дай - говори - приходи - пиши - дай, пожалуйста - скажи, пожалуйста - приди, пожалуйста - пиши, пожалуйста - give - say - come - write - give, please - say please - come please - write please БЕРЕ + ГОРШ1 Выражает более глубокую просьбу То be even more polite you can add ropnii, instead of mi 229
Например: Example: гот01 бере герш! - умоляю, дай айта герш! - скажи, умоляю келе repini - приди,умоляю жаза горни - напиши, умоляю. - please give - please tell - please come - please write Это обычное обращение These words are usually к всевышнему: used to make requests to God. Kyfliperri кудай, маган — Всемогущий бог, денсаулык, бере ropnii! дай мне здоровья! — God (Allmighty) Give me health! Рафу ейщз! - Извините! Кевпрпиз - Простите! - Excuse me! - Sorry! Кдй? - Который? Кдндай? - Какой? - Which? - What kind, which? Kind, what sort? Кешеде. На улице. In the street. — KeinipiHi3, ызден 6ip нэрсе сурауга бола ма? — Сурацыз. — Мынау кай кеше? — Бул Желтоксан кешесь — Байтурсынов кошесше калай баруга болады? — Слзге Байтурсынов кешесшщ кай кешемен киылы- сы керек? — Абай дацгылымен киылысы керек. — Онда Желтоксан кешеамен темен тусш, Абай дан- гылына шыгыцыз. Байтурсынов кешес! сол жагыцызда. — Кдндай келжтер журед!? — 5,6, 19-троллейбустар, 66-автобус журедЕ — К,анша аялдамадан кейш тусемш? — Ею аялдамадан кейш тусш каласыз. - Рахмет с!зге! Сау болыцыз! - Окасы жок- Сау болыныз! 230
Жаттыгу. Упражнение. Exercise. /Прочитайте, переведите. / Reade. Translate. Подчеркните слова, f Underline the words, выражающие просьбу. / denoting your request. A A 1. Бупн езеннен балык, аулайыкдпы. 2. Ата, Алма- тыга поезбен барайыкшы. 3. Эже, бупн бауырсак, nicipiH,i3iiii. 4. Кейлек ririn берщзпи. 5. “Ертец ацга шыгайыкшы”,— дед! ацшы жолдастарына. 6. “Кттапты кеп окыцдаршы, бшмд! боласыцдар”,— дед! мугал1м. 7. Шапаныцызды конакка киш барыцызшы. 8. “Уак,ыт- тыц канша болганын айтыцызшы”,— деп сурады узын бойлы ж!пт. 9. “Маган кызыкты к!тап берпцзш!”,— деп сурады Ерлан кгтапханашыдан. 10. “Маган карызга 1000 тецге 6epiiii”,— дед! 1лияс кертшсше. 11. Туск! асты ас- ханадан штешктш. 12. “К,азак типнен кандай тапсырма бергенш айтшы”,— дед! Асан. 13. “Айжан, бупн теат- рга барайыкшы, жаксы койылым болады”,— дед! Сэу- ле отшит. 14. 1лияс, ертен муражайга барып, Алтын адамды керешкпп. 15. Эже, осы жексенбще саяжайга барайыкшы. 16. “Сен мына сураккд жауап берш!”,— дед! мугал!м. 17. “Нурлы дукеннен нан сатып экелш!”,— дед! анасы. 18. “Мына макаланы окышы”,— деп, экес! Маратка газетт! усынды. 19. “Жол акысын уакытында толешздерш!”,— дед! журпзупп. 20. Атам: “Тыныштык бере гор”,— депжаратканнан титед!. 21. Эже, маган ертеп айтып бершдзш!. 22. Марат, маган агылшын сабагынан кемектестш. 23. Нурлы, сагат оннан кейш уйыкташы, ертец ерте турасыц. 24. “Айжан, ес!кт! жапшы, болме суып кетп”,— дед! ожесь 25. Марат, ертец суретш!лерд!ц кермес! болады, барып керешкпп. 26. “Асан, менщ ту- ган кушмде раушан гулш сыйлашы”,— деп еркелед! Айжан. 231
Когда мы сравниваем предметы или лица и гово- рим, кто- либо или что- либо больше или меньше, лучше или хуже и т. д., мы добавляем к определению: -ырак/чрек, -рак/-рек, -лау/- леу, -дау/-деу, -тау/-теу When we com- pare a person or thing, etc., with another, and say that something is bigger or smaller, better or worse, we add the following suffixes to the adjectives: -ырак /чрек/, -рак/-рек/, -лау/ -леу/, -дау/-деу/, -тау/-теу/. Выбор того или иного аффикса определяется зако- ном гармонии - Мына корпе ана корпе- ден калыцырак - Мына бала ана баладан узындау - Мына к,ой ана койдан сем1з1рек - Мына поезд ана поез- дан журдектеу Посмотрите, как переда- ются такие понятия, как: чер- ный-черный, белый-белый, красный-красный и т. д. Choosing the soft or palate version according to the law of Harmony. - This blanket is thicker than that one - This child is taller than that one - This sheep is fatter than that one - This train is faster than that one And if we compare a person (thing) with two or more persons (things) in English, we use the words + the suffix - est. In Kazakh we put in front of the word's first syllable, the letter “n”: кап-кара черный-черный very black (очень черный) 232
ап-пак белый-белый very white (очень белый) КЫП-ЦЫЗЫЛ красный-красный (очень красный) very red жап-жаксы хороший-хороший (очень хороший) very good (nice) жап-жаман плохой-плохой very bad (очень плохой) эп-адели красивый-красивый (очень красивый) very beautiful (charming) “Too much” in English has the meaning “more than necessary” or “more than is Когда мы хо- тим сказать, что предмет (лицо) обла- дает тем или иным при- знаком в большей мере, чем это необходимо или нормально, мы использу- ем -лау /-леу, -дау -/деу, -тау /-теу. good.” The suffixes -лау -/леу/, -дау /деу/, -тау/-теу play the same role in Ka- zakh. 233
арык - худой арыктау - худоват арыгырак - худее ап-арык - самый худой, (ец арык) очень худой сем!з - жирный сем!здеу - жирноват сем1з1рек - жирнее сеп-сем!з (ец семи) - очень жирный (самый жирный) - thin - too thin - thinner - very thin -fat -too fat -fatter -the fattest Степени сравнения Сравнительная Comparative degree Превосходная степень Superlative degree сем4з сем!здеу(чрек) cen-ceMi3 жирный fat жирнее too fat очень жирный the fattest (жирный-жирный) Сравните эти горы. Let's compare mountains. бшк бшктеуОрек) высокий high выше higher бш - бшк (высокий - the highest высок, очень высокий) 234
Остальные аффиксы вы The choice of the suffixes сможете правильно исполь- is prompted by the rule of зовать сами, учитывая закон гармонии. harmony. t°I°J СЭЛ - чуть-чуть - a little, very slightly жуас - смирный - quiet, gentle тус - цвет - color гл 1 кокппл - голубоватый - bluish кону - ночевать - spend the night, sleep жерге тусу спускаться на - to land, descend, землю come down кой сою - (заколоть) резать - to butcher a барана sheep тез - быстро - fast, quick узын - длинный - long алые - далеко - far жакын - близко - near, close бака - лягушка - frog уй Heci - хозяин - owner колем - объем - volume сурст - картина - picture саусак - палец - finger /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте, переве- I. Read. Translate. А Дите. 1. 1лияс баска балалардан жуастау. 2. Бупн ауа-райы кешеден жылылау. 3. “Энд! айтканда каттырак айт”,— деп мугал!м акыл бердг 4. Маган ак тустен кок тус коб!рек унайды. 5. Жапырактар сап-сары болып, жерге тусш жа- тыр. 6. “Бупн кун салкындау, сондыктан жылырак киш”,— дед! анасы баласына. 7. К,онактарга сойган кой 235
арыктау, б!рак eTi дэмд! болды. 8. “Ертец сабакка жак- сырак дайындалып кел”,— дед! мугал!м. 9. Айгулдщ бупн киш келген койлеп эп-эдемь 10. Ерлан уялган- нан кып-кызыл болып кетп. 11. “Бупн мугал!м маган кеб!рек тапсырма бердц оларды ертецге дейш тез!рек дайындауым керек”,— дед! Айгул Алмага. 12. Ерлан- ныц уй! б!здщ уйден алыстау. 13. Аслан бупн ап-ашык. 14. Агашта кып-кызыл алмалар ecin тур. 15. Эжем са- тып алган шапан узынырак болгандыкдан, цысцарт- тым. 16. Экем ашуланганы соншалык тур! суп-сур бо- лып кетп. II. Допишите оконча- ния. Например: II. Add the endings. For example: Айгулдщ бойы шешесшен сэл бшк... Айгулдщ бойы шешесшен сэл бшпрек. 1. Даладан к!рген Айжан даланыц суыц... екенш айт- ты. 2. ... -сары 6ip адам уйге к!рд!. 3. Марат базардан цап- ... шалбар сатып алды. 4. “Рамстор” б!зд!ц уйге жап..., сондыцтан мен кунде барамын. 5. Эзенге барган балалар ...-жасыл бацаны корд!. 6. Асанныц бойы маган Караган- да узын... . 7. Бойы аласа... жйтг ауруханага к!рд!. 8. Сор- паныц тузы ащы... болды. 9. Эжемнщ бупн nicipreH бау- ырсагы кешег! бауырсактан домд!... . 10.1лияс колын ....- суык сумей жуды. 11. Биыл жацбыр былтыргыдан коб!... жауды. 12. Айжанныц койлеп Элияньщ кейлегшен эдем!.... 13. Б!зд!ц ауланыц шпнде жап-... шепрткелер жур. 14. Асанныц экесппц дауысы катты... шыкты. 15. Айша ай- нага Караганда кейлепнщ кыска... екенш корд!. 16. Ай- 236
гулдыц шашы ...-кара. 17. Кузде жерге тускен агаштыц жапыракдары ...-сары болады. 18. Апам базардан 6ip кило ...-Кызыл алма сатып алды. 19. 1лияс Мараттыц шашын ...-кыска кылып киды. 20. Менщ “Рамстордан” сатып алган шалбарым уп-... болды. 21. Зейнептщ кейлеп Ай- жанньщ койлегшен узын.... 22. Маратка экесшщ костюм! кец... болды. 23. Дэр!хана мен мейрамхананын, арасы алые... . III. Прочитайте, пере- ведите. Раскрывая скобки, подберите правильный аффикс. Read. Translate. Open the brackets, pick out the right affixes. Улп: Образец: Example: Аспазшы nicipreH тамак дэмд!(-рек, -рак). Аспазшы nicipreH тамак дэмд!рек. 1. Кржанасыр кыска(-лау, -леу) кара шапанын кидк 2. Дукендег! калаштьщ багасы токаштан кымбат(-тау, -теу) болды. 3. Жпт кызга алманьщ кызыл(-дау, -деу) ын бердк 4. Апам улкен(-дау, -деу) сомкеш алып базарга кетт!. 5. Асан калыц(-дау, -деу) кггаптыц бетш ашты. 6. Дэр!хана уйден алыс(-тау, -теу). 7. Б!здщ пышаккерппнщ пышагынан отк!р(-лау, -леу). 8. Батыр узын (-дау, -деу) найзасын колына алды. 9. Базарга тацертец кеткен Ай- жан кеш(-тау, -теу) уйге кайтты. 10. Эжемшц жасаган корпес! калыц(-дау, -деу) болды. 11. К,аптагы картоптыц сапасы темен(-дау, -деу). 12. Сэуле кошеге кальщ (-дау, -деу) пальтосын киш шыкты. 13. Менщ базардан сатып алган тоным узын(-дау, -деу). 14. Айша устше кыска(- лау, -леу)койлек кщц. 15. Келес! жаттыгу жендл (-дау, - деу) болады. 16. Мен кабыргага улкен(-дау, -деу) суретп иццм. 17. Кггаптьщ колем! суреттен юш!(-леу, -лау). 18. 237
Эжемнщ семкес! ауыр(-лау, -леу). 19. Журпзупп маши- намен ауылга узын(-дау, -деу) жолмен келд!. 20. 1лияс мектепке кец(-деу, -дау) жолмен журдь 21. Мектеп б!здщ уйден алыс(-тау, -теу). 22. К,ожанасырдыц шапаны озше узын(-дау, -деу) едь 23. Менщ сатып алган аяк, кшм!м юшЦ-лау, -леу) болды. 24. Былтыр отыргызган агаш адам бойынан бшк(-тау, -теу) болды. 25. Айжанньщ саусакда- ры жпцшке(-лау, -леу). В очередной раз убедиться в том, что ка- захский язык не только гармоничен, You can make sure one more time that Ka- zakh is not only harmo- nious, but also но и универсален, вы мо- жете, посмотрев на слово КОК: universal. Look at the meanings of the word K0K: {фиолетовый синий голубой зеленый {purple navy blue light blue green Но, как же, все-таки от- личать цвета, чтобы было понятно, о каком цвете идет речь. Для этого логично доба- вить несколько слов: То define the meaning of “кок” in the context you need to know the following words: аспан спя к,ара жапырак - небо - sky - чернила - ink - черный - black - лист (дерева, куста) - leaf Теперь к ним смело при- бавьте слово K0K. Итак, Now, add to them K0K. So, 238
кек - синий - blue аспан кек (когиццр) - голубой - light blue к,ара кок - темно-синий - dark blue сия кок (кулпн туст!) - фиолетовый - purple жапырак, кок (жасыл) - зеленый - green А теперь уз- наем осталь- ные цвета: Now, let's stu- dy the rest of the colors: ак - белый - white кара - черный - black КЫЗЫЛ - красный - red сары - желтый - yellow коцыр - коричневый - brown сур - серый - grey Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the exercises. жулу - рвать - to pluck, pick кемшрк,осак, - радуга - rainbow халат - халат - robe, dressing- gown шырша - елка - spruce упктед! - погладила - ironed куппк - щенок - Puppy козииирж - очки - eye-glasses перде - занавески - curtain кесе - пиала - drinking glass for tea К.ОЯН - заяц - rabbit тексерд! - проверил(а) - checked TiriHini - портной(я) - tailor мол - много - many, much, plenty Kipniin - кирпич - brick 239
/Жаттыгу Упражнение Exercise 1. Прочитайте, переве- I. Read. Translate, диге. 1. Атам мен эжем кок шай 1шед1. 2. Суретш! Кызыл, сары, коцыр бояумен сурет салды. 3. Мен базардан кок сия сатып алдым. 4. Кок аспанда кустар ушып жур. Кок шепт! жулуга болмайды. 6. Эжем дукеннен кок ора- мал сатып алды. 7. Уйге узын бойлы сары жшт келдЁ 8. Крнак сыйлыкка шапан экелдк 9. Жацбырдан кешн Кызыл, сары, кек тусп болып кемшркосак шыкты. 10. Айгул ак кагазга кок сиямен жазу жазды. 11. Ауруханада ак халат киген дэрйерлер журедй 12. Мен конакка Кызыл кейлек киш бардым. 13. “Рамстордан” коцыр туфли са- тып алдым. 14. Б1зде кара сиыр бар. 15. Жылкышы кок атты устады. 16. Жолменак машина журш етп. 17. К,ыс- та жердщ бетгн ак кар жабады. 18. Шырша жыл бойы жап-жасыл болып турады. 19. Сары шаппы кыз дэр!ханага юрдг 20. Менщ ак тусп сомкем бар. 21. Сэуленщ Кызыл шалбары бар. 22. Зейнеп ак кейлепн жуды. 23. Марат кара шалбарын упктедь 24. Кузде агаштьщ жапыракта- ры сары болады. /И. Прочитайте, пере- / Read. Translate. ведите. f Fill in the missing words Вставьте вместо точек f (ак, кара, кок). А подходящие слова (ак, X кара, кок и т. д.). 1. Мен кыс бойы ... тон киемгн. 2. Айжанньщ ... купил бар. 3. Энш!... кейлек киш сахнага шыкты. 4. Керппнщ ... машинасы бар. 5. Крлжазбаны ... сиямен жазады. 6. Б!з еденд!... сырмен сырладык. 7.1лияс ... кез!лд!р!г!н Ерлан - га берд!. 8. Столдьщ устшде ... алмалар жатыр. 9. Саяжай- дьщ айналасы — ... шеп. 10. Экем конакка ... кейлепн киш барды. 11. “Сары бидай” казактьщ халык эш. 12. Те- 240
резе ... пердемен жабылган. 13. Элия бес ... кесеш жуды. 14. Ацшы ... коян атып алды. 15. Мугал!м дэптерд!... сия- мен тексердЁ 16. Tirnnni... матадан кейлек Tircri. 17. Тауда ..., кызыл гулдер кеп. 18. Жптг кызга ... раушан гулгн сый- лады. 19. Сыныптагы такта ... . 20. К,ыста судыц бетгне ... муз катады. 21. Тосек ... жапкышпен жабылган. 22. Экем тамакка ... бурыш косып плед!. 23. Асханадан 6ip стакан ... шай шгпм. 24. Сутген жасалган тагамдардыц тус!... бо- лады. 25. Аулага... к¥с конды. 26. Эжем атама... шай куйып бердЁ 27. Наурыз мейрамында: “... мол болсын!”-деп бата бередЁ 28. Ауыр жумысты ... жумысшылар ктедЁ 29. К,уры- лысшылар уйд!... юршштен кал ад ы. 30. Биш! сахнада “... жорга” бигн билед!. 31. Аспанды ... бултжапты. 32. Нурлы ... карындашпен сурет салды. На этом же уроке вы уз- наете и дру- гие специ- альные воп- росы, кото- рые вам нужны везде и все- In this lesson you'll learn the special questions which will be of great help to you anywhere and anytime. гда. К,андай? - Какой(-ая, -ое, -ие) - What kind of? К,ашан? - Когда? -When? Нелштен? - Почему? (отчего?) -Why? Не ушш? - Для чего? - What for? Юм ушш? - Для кого? - Who/for? ^айда? - Куда? -Where? К,айдан? - Откуда? -Where from? Кдлай? - Как? Каким образом? -How? Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте, переве- I. Read. Translate, дите, ответьте на воп- Answer the questions, росы. 16 2ss 241
1. Сен жумыска кандай автобуспен барасьщ? 2. Ci3 кандай туст! жаксы керес!з? 3. Оздер кандай кшм киеслздер? 4. Сендер кандай кггап окыдьщыздар? 5. Олар кандай ойын ойнады? 6. Ол кандай кейлек сатып алады? 7. Сен кандай тагамды жаксы коресщ? 8. Ci3 кандай машина мшш журшз? 9. Олар кандай сурак койды? 10. Биыл кыс кандай болды? 11. Олар кандай уй сатып алды? 12. Оз кашан автобуска отырасыз? 13. Оздер кашан кишешздер? 14. Сендер кашан к!тап окисыцдар? 15. Олар кашан ойын ойнайды? 16. Ол кашан кейлек сатып алады? 17. Сен кашан тамак жейсщ? 18. Оз кашан машина сатып аласыз? 19. Олар кашан сурак койды? 20. К,ыс кашан тусед!? 21. Олар кашан уй сатып алады? 22. Сен нелжтен конакка бар- мадыц? 23. Оз нелжтен сагат еюде келмедодз? 24. Ол нелжтен Америкага бармады? 25. Менне ушш жаз бойы жумыс 1стед1м? II. Прочитайте, пере- ведите. Выпишите предложе- ния в 3 столбика: а) в прошедшем време- ни; б) в будущем времени; в) в настоящем времени. II. Read. Translate. Write 3 columns using the words below. a) in Past Tense b) in Future Tense c) in Continuous Tense 1. Ci3 не уппн мал бактыцыз? 2. Оздер не ушш кун! бойы мугал!мд! куттодздер? 3. Ол не уппн уй тазала- ды? 4. Олар не ушш кггапханадан кггап алды? 5. Сен не ушш жепм балаларга комек бердщ? 6. Президент не ушш К,азакстанга ушып келед!? 7. Мен к!м ушш жаз бойы жумыс 1стед1м? 8. Оз мм ушш дастархан жайдыцыз? 9. Оздер не ушш спортпен айналыстыцыз- дар? 10. Олар к!м ушш дэр!с окиды? 11. Оздер к!м ушш уй салдыцыздар? 12. Президент юм ушш кызмет етед!? 242
13. Сен жазда кайда демаласыц? 14. Оз кайда карап отырсыз? 15. Оздер кггапты кайда койдыцыздар? 16. Олар кайда жупрш бара жатыр? 17. Ол автобуспен кайда барады? 18. Эжем суды кайда куйды? 19. Анам кэмпитп кайда койды? 20. Мугал1м кайдан келе жатыр? 21. Зоопарктеп жануарлар кайдан келд!? 22. Сен уйд! кдлай табасыц? 23. С1з емтиханды калай тапсырдыцыз? 24. Мутал1м дэр!сп кал ай окиды? 25. Ауыр жумысты кал ай (стейсщ? Говорю красиво! ?; Try to use a language / skillfully! Эдеттепдей - как обычно (обычно) - as usual Комментарий к тексту. Vocabulary for the exercises. мактау ToyjiiK жулдыз жарк-журк ет1п тур ацсау - похвалить (хвалить) - сутки - звезда - блестит - мечтать жаждать скучать ipi - крупный эдеттепдей - как всегда, как обычно жылкы - лошадь кулпыру - расцвести хатшы - секретарь - praise - day - star - sparkle, twinkle - dream - crave - to be bored, to miss, to long for - huge, great - as always, as usual - horse - bloom - secretary 243
Комментарий к тексту. Vocabulary for the exercises. конлшй жогалды есепмд! мшш журсем жогалып кетер ед!м калжын, - веселый - потерялся, заблудился - если бы ездил на осле - потерялся бы заблудился бы - шутка - joyful - got lost - if I was on the donkey - I've gotten lost -joke Приключения Кожанасыра Adventures of Kozhanasir. J Кржанасыр 6ip кун! тацертец кешеге кециш шы- гады: - О, Кржеке, неге куандыц? — деп сураган адамдарга. - Есепм жогалды! — деп жауап бередь - Е, буган неге куанасыц? - Неге куанбаймын, егер мен есепмд! мшш журсем, онда оз!м де жогалып кетер ед!м,— деп жауап берд! Кржа- насыр. есту - слышать - hear ауа-райы - погода - weather жендл - легко (легкий) - light, easy аяз - мороз - frost боран - буран - snow storm, blizzard in the steppe жиналу - собираться - get together, to join 244
самая жел - (легкий, свежий) - breeze ветерок Kemiry - опоздать - to be late жупру - бегать - to run мен дайынмын - я готов (а) - I'm ready жогалып кетер - потеряется - will be lost Куана - радуясь - joyously, happily дайынмын - готов - ready арзан - дешево - cheap кымбат - дорого - expensive Жаттыгу Упражнение Exercise Прочитайте. Переве- Read. Translate. Дите. Weather, climate. Ауа-райы - Погода. 1лияс: — Кдйырлы кун, Ерлан! Руксат па? Ерлан: — Кдйырлы кун, 1лияс, Kip, торлет! 1лияс: — Ерлан, бупн мектепке 6ipre барамыз ба? Ерлан: — Жаксы. Bipre барамыз. Мен к;аз!р кишемш. 1лияс, ауа-райы кандай, радиодан естщщ бе? 1лияс: — Бупн кун суык, жацбыр жауады, ауа-райы суык болады, деп кеше радиодан хабарлады, сондыктан сен жылы киш. Ерлан: — Айткдныц жаксы болды, кеше кун жылы бол- гандыктан, бугш де жылы болады деп ойладым. К,олша- тырымды алайын. 1лияс: — Астанада да бупн кар жауып, кун суытты, радиодан естщ!м, теледидардан да корсетш жатыр. Ерлан: — Ио, кыс та келд!. 1лияс: — Мен кысты унатамын. Аяз, кун ашык, аппак кар, тамаша! Ерлан: — Мен тек жазгы кундерд! жаксы коремш. Ыс- тык кун, жылы ак жацбыр, кешке самал жел. 1лияс: — Ерлан, сабакка кешпуге болмайды, сондык- тан тез жинал! Ерлан: — Жур, мен дайынмын. Тлияс: — Кетпк, онда мектепке дейш жупрш барайык! 245
Ерлан: — Жарайды. О, куншц суыгы-ай! 1лияс: — Жупрдж. Жаттыгу Упражнение Exercise Дукенде. Прочитайте. Переве- дите. In the store. Read. Translate. Айжан: — Сэлеметшз бе? Мына кызыл койлек неше тенге турады? Сатушы: — Койлектщ багасы мыц тенге. Айжан: — Багасы кымбат. Арзанырак койлек бар ма? Сатушы: — Эрине, бар, 6ipaK ол сары тусп. Айжан: — Ашып керуге бола ма? Сатушы: — Болады, кдне, киш кор!щз. Айжан: - Маган олшем! кырык тертшпп кейлекп беродзшь Сатушы: — Кегшрнцз, б!зде ci3 сураган олшемд! койлек жок, тек кырык алтыншы олшемнен жогары койлектер бар. Айжан: — Экпншп-ак, жарайды, койлекп базардан алармын. Аяк кшм бел1м! кай жерде, айтыцызшы. Сатушы: — Аяк кшм бол!м! екшпп кабатга орналаскан. Айжан: — Рахмет, сау болыцыз! Сатушы: — Сау болыцыз, келш турыцыз! созылуы шайкас элслред! басшы ауызб1ршипк пайдалану актабан - продолжение - continuation - битва, сражение - battle, fight - ослабел - became weak - лидер - leader - единство - unity - воспользоваться - use - великое - the great 246
шубырынды бедствие во disaster during the Djonghar времена джунгарских нашествий invasion туткын - пленник - prisoner, captive найзага шанышты - заколоть - to slaughter кун - раб - slave кундпс - рабство - slavery бас кетеру - восставать, - rebel, revolt не подчиняться батырлык, - героизм, - heroism, bravery, мужество, храбрость courage Колбасшы - предводитель - commander кецеспп - советник - adviser, counselor кару - оружие - weapon шыгыс - восток - East оцтуспк - юг - South жаулап алу - завоевать, - occupy, conquer захватить, покорить айырылу - лишаться, - to lose, separate, терять be deprived (of) lose дохзр - эпоха, время - epoch, time кешу - переселиться - to move арасында - между тем - meanwhile туткынга тускен - попавшие в плен - imprisoned жоцгар - джунгары - Djonghars аштык - голод - famine кшз - войлок, кошма - felt Косылу - объединяться - to unite сайлау - выбирать - choose, elect байланыс - связь - connection жену - победить - to win Арка - название - (the name of) a place местности Тарих История History Жоцгарлар казак елше согыс ашты. Согыс кеп жылга созылды. Ец ул кен шайкас 1723 жылы болды. Осы кезде К,азак мемлекет! элслредь Кдзак басшылары арасында ауызб1рл1к болмады. Осыны 247
жаулар пайдаланды. Жау эскерлершщ кдруы да жаксы болды. Bip айда кеп жерд! жаулап алды. Халык жершен, малынан айырылды. Елде “Актабан шубырынды” дэу1р! басталды. К,азак халкыныц Ke6i осы согыста олдь Арка- дагы, шьныстагы, Жепсудагы халык Сыр бойына кошт!. Жолда коп адам аштыктан олдё Жау туткынга тускен ер адамдардыц бэрш олпрдЁ Эйелдерд! кунд!кке алды. Осы кезде елшен, жершен айырылган халык “Ел1м-ай” энш дуниеге келпрдь Бул эщц халык осы кунге дейш айтады. К,азактар сепз жыл бойы бас котере алмады. Арада коп жыл отедк казактар куш жинады. 1731 жылы жоцгар- га карсы согыс ашады. Абылай осы согыста батырлык корсетедь Ел оны ак кшзге отыргызып хан сайлады. Ол уш жузге хан болды. К,азактардыц басын косты. Жэшбек батыр, Кдбанбай батыр, Богенбай батыр, Наурызбай ба- тыр — колбасшылары, Толе би, Кдзыбек би, Ойтеке би — кецесш!лер! болды. К,азак мемлекет! кушейе бастайды, б!рак жауды жену ушш коп жылдар Kerri. 1757 жылы соцгы согыста жоцгар мемлекет! жецщд!. Абылай хан казак мемлекетш сактап калды. Батыста Ре- сеймен, шьныста К,ытаймен байланыстары жаксы болды. Эдеби ескертюштер Таска жазылган дастандар. Бшге каган, Кул- тепн, Тоныкек тас ескерткпптерЁ (VII-VIII г.) Кул- тепн (684-771 ж.) - букш турю оскерш баскарды. Култепн кеп согыстарда же- н1ске жетт!. Литературные памятники Дастаны, высечен- ные на камне. Памятники Бил- ге Кагану, Культе ти- ну, Тонъюкуку высе- чены на камнях. Култегин (684- 771 г.) - управлял всей армией тюрков. Он выходил победи- телем из многих сра- жений. Култегин побе- див врагов, провоз- Compositions written on stones. Bylge Kagan, Kultegyn, Tonykok - stone monuments (VII-VIII c). Kultegyn (684-771)a leader of the Turkish army. He won many wars. The poem says that Kultegyn defeated his enemies and brought peace. The main idea of the poem is to call people to unity (to keep fathers tradi- tions). 248
Култепн барлык, жауды жещп, елде бейби1 eMip орната- ды. Жырдын, басты идеясы — халыкты б!рл1кке, ата жолын устаута шакырады. Орхон жазбала- рында “Тоныкек” жыры да улкен орын алады. “Тоныкек” жырында басты каЬарман — батыр емес, буюл турю слшс дана К,орк,ыт ата. гласил мирную жизнь в государстве. Главная идея памят- ника — призыв наро- да к единению. Он так-же призывал мо- лодых следовать тра- дициям отцов. В орхонских над- писях “Тонъюкук” занимает большое место. В “Тонъюку- ке” главный герой не батыр, а прославлен- ный Коркыт-ата. “Тоныкек” takes significant place among Orhon's manuscripts. The main charactor of this composition is not one man, but all Turkish people as a hero- nation. Халык даналыгы. Пословицы, которые ра- ботают каж- дый день. Народная National мудрость. wisdom. Proverb for every day. Сепз кырлы, 6ip сырлы. Мастер на все руки. A very serious person who can do many things profes- sionally. (Jack — of-all-trades.) ^ыздыц KO3i — кызылда” “Внимание девушки привлекают красивые, красные, яркие вещи (серьги, кольца и т. д.)”. “Beautiful and bright things (rings, ear-rings etc.) that attract girl's attention.” ”1$онак келсе — кут келер “Если придет гость, “A guest brings будут счастье, достаток” happiness.” 249
Красиво говорю! Try to use language skillfully! 1. Сыркдт адам 2. Тесек тарту - больной человек - sick man, patient - тяжело болеть - very ill (laying down on the bed). 3. кенит сурау - навещать больного - asking about someone's health from another 4. кецит айту person. - выражать - to present condolences соболезнование at someone's death 5. жан кимак бар — жар кимак жок - можно жизнь отдать, - It's easier to kill the но любимому не из- body than the spirit менить (или заподо- зрить в неверности это 6. кэмелет жас хуже, чем умереть). - совершеннолетие - The age of maturity- adulthood (ie age 18) 7. астарлап сейлеу - говорить иносказа- - to say a parable тельно Пройдитесь по кругу, ска- Look through the given жите, что: points and say: Ол “Рамсторды” корген. Ол дэргханадан дор! сатып алган. Маган достарым зоопарктеп андарды корсетп. Зоопарктен кейш мейрамханага апаршы. Мынау кггапхана улкендеу. Мен сатып алган нан улкендеу. 250
Я знаю: I know: 1. Как выразить: тот, кото- рый; тот, что; то, что... 2. Значение -бой, -бойы... 3. Как надо сравнивать... 4. Различные цвета. 5. Вопросительные слова. 6. Из истории Казахстана. 7. Из истории культуры и литературы. 8. Как красиво сказать. 1. How to express smb who, smth which, smth that the man who came the TV which was in the information that you knew. 2. The various meaning words -бой, -бойы..., кок. 3. The ways of forming comparative degree. 4. Different colors. 5. Question words. 6. Facts from history. 7. Information from history and literature. 8. How to use the language skillfully.
9-сабак Урок 9 Lesson 9 Основа слова + -ныц/-шц/; -дыц/-дщ/; -тыц/-тщ/ = принадлежность кому-либо, чему-либо Основа глагола + -шм/-цым/; -пм/-гым/ или другие личные окончания + келу = хотеть Root words + endings -ныц/-шц/; -дын/-дш/; -тыц/-тщ/ = The possessive form. The verb root + the endings -цалы/-келц -галы/-гел! + келу = to want, wish.
основе слова фиксы: Как сказать кому принад- лежит кто- либо или что- либо? Надо к добавить аф- How do you say “my” for people and things? Root words + endings: -НЩ/-НЫЦ, -ДЩ/-ДЫЦ, -ТЩ/-ТЫЧ Посмотрите, как меня- Look at how these words ются окончания у слов, сто- endings change: ящих рядом: -ым/чм, -м/ (I л. The first person); экемшн бас кшмт эжемнщ кейлеп сенщ кейлепн Мараттын досы Ермектщ мугал!м! Ернардын уй! -ыц/-щ, -н/ (II л. The second person); - шляпа отца - платье бабушки - твое платье - друг Марата - учитель Ермека - дом Ернара -cbi/-ci, -ы, -i/ (III л The third person.) - Father's hat - Granny's dress - Your dress - Marat's friend - Ermek's teacher - Ernar's house Посмотрите, как просто Pay attention to how to преобразуются местоимения, simply transform the pronouns. Кзмнщ? Ненщ? - Чей? Чья? Чье? Чьи? - Whose?, What's? К1мшц бас KniMi? Экемшн бас кшмь Чей головной убор? Головной убор отца. Whose hat is this? It's father's hat Ненщ жапырагы? Агаштыц жапырагы. Это чей лист? What leaf is it? Лист дерева. The leaf of the tree. 253
Давайте, поупражняем- ся. Обратите внимание на притяжательные оконча- ния. Let's do exercises. Pay attention to the possessive ending. шц/ныц нщ/нын менщ балам агамньщ ойел! апамньщ ыдысы Алманьщ аяк, кшм! Агамньщ ceai ciHjiiMHin ici шабдалыньщ Tyci шиенщ дэм! кайыцньщ шырыны алманьщ дом! - мой ребенок - жена брата - посуда сестры - обувь Алмы - слова брата - дело младшей сестры - цвет персика - вкус вишни - березовый сок - вкус яблока - my child - brother's wife - sister's dishes - Alma's - My elder brother's words - My little sister's deeds - the color of peach - the taste of cheny - birch juice - the taste of apple -ТЩ/-ТЫЦ -ТЩ/-ТЫЦ Гулшаттын гул! Саматтьщ пышагы Айбектщ анасы ержтщ суйеп шептщ басы - цветок Гулшат - нож Самата - мама Айбека - косточка урюка - верхушка травы - Gulshat's flower - Samat's knife - Aibek's mother - peach stone - the top of grass -ДЩ/-ДЫЦ -дщ/-дыц Айбардьщ хаты Гулнардын каламы гулдщ тамыры карбыздын дэш - письмо Айбара - ручка Гульнар - корень цветка - семечко арбуза - Aibafs letter - Gulnafs pen - the flower root of - watermelon seed Комментарий к диалогу. Vocabulary for the dialogue. 254
американдык- пын бота туйе кулын бие бузау сиыр ci3 6Lneci3 гой есек козы кой лак ешю куппк балапан тауык - я американец - I am American - верблюжонок - baby camel - верблюд - camel - жеребенок - colt in this first year - лошадь - horse - теленок - calf - корова - cow - вы же знаете - you know - осел - donkey, ass - ягненок - lamb - баран - sheep - козленок - young goat, kid - коза - goat - щенок - puppy - цыпленок - fledgling, chicken - курица - hen Прочитайте диалог, переведите. Read and translate the dialogue. - Ассалаумагалейкум! - Уагалейкум ассалам! - Бала-шага аман-сау ма? - Шуюр. Оз1ндзд1ц бала-шагацыз аман ба? Уй-шшцз кдлай? - Шуюр, рахмет. - Ci3 битеслз гой, мен американдыкдын. Мен ушш келес! суракдар оте киын. - К,андай суракдар? - Бота нешц баласы? - Бота — туйенщ баласы. - К,улын нешц баласы? - К,улын — биенщ баласы. - Бузау ненщ баласы? - Бузау — сиырдыц баласы. 255
- К.ОДЫК, ненщ баласы? - К,одык, — есекпц баласы. - К,озы ненщ баласы? - К.ОЗЫ — койдын, баласы. - Лак ненщ баласы? - Лак — ешкшщ баласы. - Куипк ненщ баласы? - Куипк — итпц баласы. - Балапан неден туады? - Балапан тауыктан туады. - Мен бэрш туспццм, енд! тек есте сактау керек. /Жаттыгу Упражнение Exercise Прочитайте, переведи- Read. Translate. А те- - Сэлеметс!здер ме, курметп окушылар? - Сэлеметс!з бе, апай? - Бупн кокгемшц кай айы, кай куш? - Бупн наурыздыц жетппш жулдызы. - К,аз!р издерге дэптерлерщ!зд! таратамын. Мынау Сэуленщ, мынау Айгулдщ, мынау Нурлыньщ, мынау Глиястыц дэптерлерп Ал мынау гамнщ дэптер!? - Ол менщ дэптер!м. - Ал, мынау юмнщ дэптер!? - Ол менщ дэптер!м. - Балалар, дэптерге аты-жэндер!нд! дурыс жазындар. Жаксы. Сабакты жалгастырамыз. Мен сурактар коямын, с!здер жауап берес!здер. “Абай жолы” юмнщ кпабы? - “Абай жолы” Мухтар Оуезовпц к!табы. - Дурыс. - Абай Кунанбаев юмнщ баласы? - Абай Кунанбаев — Кунанбайдьщ баласы. - Зере к!мн!ц эжес!? - Зере — Абайдьщ эжес!. 256
Вы уже зна- комы с при- тяжательны- ми место- имениями: You alrea-dy know the en- dings of the possessive pro- nouns (my, your). I. Менщ - Мой(я) - Му IL Сенщ - Твой(я) - Your С1здщ - Ваш(а) (уваж.) - Your III. Оныц - Его - Hers/his IV. Ыздщ - Наш(а) - Our V. Сендердщ - Ваш(а) - Your Сздердщ - Ваш(а) - Your (уваж. мн. ч.) VI. Олардьщ - Их - Their Как узнать кому, чему принадлежит предмет, лицо? К известным вам нм? не? надо прибавить выше- названные притяжатель- ные окончания: То find out who (what) the object belongs to use. Who? What? Whose? You know the questions for who and what. чей (чья, чье, чьи) чей (чья, чье, чьи) Посмотрите, как исполь- зовать местоимения юмнщ? нешц? Use the word for who and what with the possesive endings to form whose and what. whose? what? Менщ кггабым - моя, книга - my book Сенщ ютабьщ - твоя книга - your book К1МНЩ кйабы? С1здщ кй абьщыз - ваша книга - your book Оныц штабы - его книга - his book БАзддц кгтабымыз - наша книга - our book Сендердщкпаптарьщ - ваша книга -yourbook Оздердщ - ваша книга ктгаптарыцыз (уваж. ф. мн. ч.)- your book Олардьщ кггаптары - их книга - their book 17-255 257
Обратите внимание! Pay attention, to the end of the answer! Окончание ответа дол- жно соответствовать окон- чанию вопроса.___________ Например: It should correspond to the end of the question. Example: KimhIh? — Менш. чей? (чья? чье?) - мой Whose? - Му (моя, мое) KiMHiH ywi? — Менш yhiM Чей дом? — Мой дом Whose house is it? — My house KiMHiH дэптер!? — Сэуленщ дэптер! Чья тетрадь? — Тетрадь Сауле Whose notebook/exercise- book is it? Saule's notebook Ненш тамагы? — Иттш тамагы Чья еда? — Еда собаки Whose food is it? - The dog's food. Комментарий к упражне- Vocabulary for the next нию. exercises. кудалар коржын картоптыц кабыгы кудаша сауал калпак - сваты - сумка - корка, шелуха картошки - сватья - вопрос - калпак - match-makers - bags - peel, bark - match-maker (fem.) - questions - khalpakh. Kazakh's hat 258
/Упражнение. I. Прочитайте, переве- дите. А Подберите нужное вопросительное слово. /Exercise. I. Read. Translate. Choose needed inter- A rogative word. 1. К,ошак;ан (юмнщ? ненщ?) баласы? Кршакдн — к;ой- дын баласы. 2. Мынау (юмшц? ненщ?) кггабы? Мынау — досымнын кггабы. 3. Мынау (юмнщ? нешц?) аяк; кшм1? Мынау — балам- ныц аяк; киш 4. Мынау (юмнщ? нешц?) бас кшм1? Мынау — к;ызым- ньщ бас KHiMi. 5. Мынау (юмшп? ненщ?) колгабы? Мынау — досым- нын; колгабы. 6. Бупн (юмшц? ненщ?) тутан куш? Бупн — эйел!мнщ туган куш. 7. Мынау (юмнщ? ненщ?) к;онак;тары? Мынау — экемнщ к;онак;тары. 8. Мынау (юмшц? ненщ?) шапаны? Мынау — анамньщ шапаны. 9. Мынау (юмнщ? ненщ?) кигп? Мынау — машинаньщ KLJITi. 10. Мынау (юмнщ? ненщ?) к;ызы? Мынау — менщ к;ызым. 11. Мынау (юмнщ? ненщ?) сездпт? Мынау — жаттыгу- дьщ с ездит 12. Мынау (юмнщ? ненщ?) кабыгы? Мынау — картоп пен пияздын, кабыгы. 13. Мынау (юмшц? ненщ?) даусы? Мынау — Айгулдщ даусы. 14. Мынау (юмнщ? ненщ?) кггабы? Мынау — кудаша- ныц ютабы. 15. Мынау (юмнщ? ненщ?) сауалы? Мынау — халык- тыц сауалы. 259
16. Мынау (юмнщ? нешц?) сыры. Мынау — досымнын сыры. 17. Мынау (юмшц? нешц?) сабыны? Мынау — менщ сабыным. 18. Мынау (юмшц? нешц?) сулгкё? Мынау — эжемнщ сулись 19. Мынау (шмшц? нешц?) аты? Мынау — конактын, аты. 20. Мынау (гамнщ? нешц?) аты? Мынау — батырдьщ аты. 21. Мынау (шмшц? нешц?) шайы? Мынау — шщпмнщ шайы. 22. Мынау (ёмнш? ненщ?) калпагы? Мынау — дэриердщ кдлпагы. 23. Мынау (шмшц? нешц?) уш? Мынау — кожайын- ньщ уш. 24. Мынау (шмшц? ненщ?) хикаялары? Мынау — Кржа- насырдьщ хикаялары. П. Прочтите. Переведите. Допишите нужное воп- росительное слово. Помните, что лишь к человеку можно задать вопрос KIM? II. Read. Translate. Add the necessary inter- rogative word. Remember “KIM” use only for people, not for things. Улп: Образец: Example: Мынау .... шапаны? Мынау тёмшн, шапаны? 1. Мынау... шапаны? Мынау — Кржанасырдыц шапаны. 2. Кутшк ... баласы? Кутшк — иттщ баласы. 3. Мынау... тётабы? Мынау — Мухтар Эуезовтщ тётабы. 4. Ашина... баласы? Ашина — каск,ыр мен адамньщ баласы. 5. Мынау ... машинасы? Мынау — кершшщ машинасы. 6. Мынау ... соз1? Мынау — ©лещин, сезь 260
7. Мынау ... уясы? Мынау — цустыц уясы. 8. Мынау ... туы? Мынау - американдыцтардыц туы. 9. Мынау ... саяжайы? Мынау — Алманыц саяжайы. 10. Мынау ... мекен-жайы? Мынау — ппмнщ мекен- жайы. 11. Мынау ... уш? Мынау — с!цл1мнщ уйЕ 12. Мынау ... уш? Мынау — царындасымньщ уш. 13. Мынау ... жейдес!? Мынау — атамныц жейдесь 14. Мынау ... жузш? Мынау — эжемнщ жуз!п. 15. Мынау ... таягы? Мынау — атамныц таягы. 16. Мынау ... цоржыны? Мынау — кудалардыц цор- жыны. 17. Мынау ... мысьиы? Мынау кершшщ мысьны. 18. К,ымыз ... суп? К,ымыз - биенщ суп. 19. Шубат ... суп? Шубат - туйенщ суп. Есть и другие способы об- разования притяжатель- ных форм. Это присое- динение аффиксов: There are other ways to express the possession. They are al- ways mild (soft). -нш -Д1М -Tiki всегда мягкие all time soft Посмотрите, как они присоединяются к слову. Нет никакой трудности в выборе -ши, -джц -Tibi они прибавляются согласно закону гармонии. Отвечают на вопросы: юмдпй? ненпй?, которые ставятся в конце предложения. Look how to form possessive form using HiKi, даю, TiKi. It is easy to choose -HiKi, -д!кц -TiKi. They are added according to the rule of harmony. Answer the questions: Whose? 261
Мысалы: Например: For example: Бул уй KiMjiki? Это чей дом? Whose house is it? Бул уй мешкь Это мой дом. It is mine. Бул ет ненпа? Это какое мясо? What kind of meat is this(it)? Бул ет KoiuiKi. Это баранина. It is mutton. Упражнение / Прочитайте. Переве- дите. Обратите внима- ние на место вопроси- тельного слова. Обратите внимание, что -mid, -дш, -Tiki только мягкие. word. Exercise Read. Translate. Pay attention to the position of the interrogative The endings -шю, -джц - Tiid are soft. 1. Мынау ютап юмдпа? Бул ютап менпа. 2. Мынау шапан юмдпа? Бул шапан менпа. 3. Мынау бала юмдпп? Бул бала мешкг 4. Мынау машина юмдЫ? Бул машина менпа. 5. Мынау саябак; юмдЫ? Бул саябак; агамдЫ. 6. Мынау уя ненпа? Бул уя кустш. 7. Мынау мекенжай юмдЫ? Бул мекенжай ш!мдпа. 8. Мынау уй юмдЫ? Бул уй сщл!мдпа. 9. Мынау уй юмдЫ? Бул уй карындасымдш. 10. Мынау койлек юмдт? Бул койлек апамджГ 262
11. Мынау жузш К1мд1ю? Бул жузпс эжемдпп. 12. Мынау таяк юмдпп? Бул таяк; атамдпа. 13. Мынау коржын юмдш? Бул коржын куданн^- 14. Мынау мысык кдмдж!? Бул мысык кзшкентай балашкь 15. Мынау ненщ суп? Бул сут биешкь 16. Мынау ненщ суп? Бул сут туйешкь 17. Мынау кггап к1мд1ы? Бул кггап досымдпп. Слово КЕЛУ очень часто встречается в оборотах речи. По- смотрите, в каких значениях вы може- те встретить слово КЕЛУ. Неге is ano- ther cluster (polysemantic) word. Pay at- tention to the many ways you can use this word КЕЛУ. 1. Келу - приходить прийти - to come Уйге келу - прийти домой - come home 2. Келу - достичь - to come, arrive Алпыска келу - исполнилось 60 лет - he/she is 60 (исполнится) 3. Дуниеге келу - родиться - was born 4. Крлынан келу - уметь что-либо - to be capable 5. Ойына келу - вспомнить - remember 6. Барып келу - сходить - went айтып келу - сказать - told жуып келу - помыть - washed щее явление: А вот весьма любопытный факт. На каж- дом шагу вы можете встре- тить следую- This is a very interesting fact. How many times you see this word. 263
айт + кым + келед! бар + гым + келед! кор + пм + келед! Как только перед келу появляется -к!м/-к,ым, пм/ -гым (-м это личное окон- чание, ровно так же вместо м могут быть и любые дру- гие личные окончания) мо- жете не сомневаться — кто- то что-то хочет... айт + к,ым + келед! бар + гым + келед! кор + пм + келед! тында + гым + келед! If you see “келу” with the endings -к1м/-кым, пм/-гым before it, have no doubt that this means “want”. For example: айткым келедь.. — I want to say... iniKiM келед! — I want to drink... жепм келед! — I want to eat. баргым келед! — I want to go. Создж Словарь Words ете yen жылы жак, той кейб!р шацырак, сэби жанында кенет KUIT еркелеу устел устш жинау жылы жакка - очень - поверхность, на... - теплые края - пир - некоторые - купол, домашний очаг - младенец - рядом - вдруг - ключ - баловаться, ласкаться - убирать со стола - в теплые края - very - surface, on... - hot (warm) countries - Pyr(o) - some - dome, home family hearth - baby, child - next, near, beside - suddenly - key - spoil - to clear the table - to the warm countries 264
сэби дуниеге келд! аткд м!ну к©к©н!стер тырысады алдымнан кенет шыта келд! ерекше - появился на свет ребенок (родился ребенок) - садиться на лошадь - овощи - стараются - неожиданно появился предо мной - особо - came to the world (was bom a baby) - to mount a horse - vegetables - try - appeared in front of me suddenly - especially Упражнение. Exercise. I. Переведите. Прочи- тайте. Обратите внимание на перевод подчеркнутых слов. Обратите внимание на обра- зование отрицательной фор- I. Translate. Read. Pay special attention to the translation of the underlined words. Pay attention to the negative form. мы. 1. Коктем келд!. К,устар жылы жакка ушып келедг 2. Асанныц окытан штабы оте кызык,. 3. Атам кал ад ан жума куш келедi. 4. Устелдщ устш жинагым келмейдЕ 5. Зейнептщ баласы мектептен келд!. 6. Сенщ айтк,ан создерщ ойга келедЕ 7. Атамныц уйше конактар коп келедЕ 8. Эм1рдщ шацырагында сэби дуниеге келд!. 9. Кенет, Ерлан алдымнан шытакелд!. 10. Машинаньщ кигпн алып кел. 11. Ата, атка мшим келедЕ 12. 1лияс бупн са- бакка баргысы келмейдЕ 13. Кржанасыр конакка барты- сы келедЕ 14. Ол жаца шапан кипе! келедЕ 15. Кржана- сыр жаца шапан киш конакка келедЕ 16. Мен ойыншык- пен ойнагым келед!. 17. Атам апаммен уйге келд!. 18. Ci3 бояумен сурет салтьщыз келед! ме? 19. Сен шуберекпен шац сурткщ келед! ме? 20. Сендер атка мшплерщ келед! ме? 21. Мен кымыз !шк!м келедЕ 22. Сен балмуздак жегщ 265
келеда ме?. 23. Жау келедЁ 24. Мен курекпен жумыс icTeriM келедЁ 24. Мен шубат iiindM келмейдЁ Мен жумыска бар- гым келмейд|. /II. Прочитайте. Пере- ведите. Обратите вни- мание на образование 1s отрицательной формы. /II. Read. Translate. Pay attention how to form the negative form of Is these words. 1. Сен erri касыкпен жегщ келедЁ ал мен колмен жепм келедЁ 2. Бала доппен ойнагысы келедЁ 3. Эжем жем!с жепс! келедЁ 4. К,арындасым алма, алмурт, шие, кдрбыз, кауын жепс! келедЁ 5. Куз келсе, кокошстер шседЁ 6. Жазкелгенде, жем!с жидектер шседЁ 7. Крнаккелгенде анам бауырсак, пклредЁ 8. Крнактар эдем! кшм киш келдЁ 9. Дуниеге келген адамдар бакытты болуга тырысады. 10. Саяжайга су арыкдтен агып келедЁ 11. Мен кардан аккала салгым келедЁ 12. Ci3 шайды кэмпитпен !шкпцз келед! ме? 13. Мен шашымды таракпен тарагым келедЁ 14. Кокон1ст! таразымен олшепм келедЁ 15. Оз спортпен айналыскьщыз келед! ме? 16. Ол сэрсенб! кун! демалгы- сы келед!. 17. Ата-анам акпанда Америкага баргысы келедЁ 18. Мен суда жузпм келед!. 19. Мен эр жумада Медеуге баргым келедЁ 20.1лияс гитара ойнагысы келедЁ 21. Бугш мен сырт кшм кипм келмейдЁ 22. Крнакка баргым келмейдЁ 23. Сен болменд! жинагьщ келед! ме? 24. Ерлан дукенге келд!, ол кэмпит, ет, сусын, нан, сатып алды. 25. Мен радио тындагым келед!, б!рак ппм телевизор Koprici кел ед!. Научимся передавать такие поня- тия как: Let's learn to express these concepts: 266
уксайды сондай уксас, icnerri тэр!зд1, сэйкес коппрме сиякты - похож - такой же - аналогично - подобный - копия - такой же; так же - similar - such - analogous - like - copy - similar, like В этом ряду все точно и просто! А вот с часто встре- чающимся словом сиякты надо быть на- чеку. Оно может иметь и сле- дующие значения: It is all is simple! But you should be careful with с и я к т ы , because сияк- ты can have the next meanings: сиякты такой же similar так же like или or СИЯКТЫ кажется it seems то есть ничего общего со сравнением не имеет. (this means it has no comparison). Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the exercises. жуас МОМЫН к,олшатыр жапон TUii алыстан тентек кещл куй - спокойный - тихий - зонт - quiet, calm - silent, still, calm - umbrella - японский язык - Japanese - издалека - озорной - настроение - from far away - naughty - spirit, mood, soul 267
епз керпе жамылу кыргыздар мактану ертепде кейде салт-достур аудармай салу жоба тус мшез тан калу балапан аялдама торгздд - двойня- - twins - одеяло - blanket - укрыться - to cover (conceal) - киргизы - Kyrgyz - хвалиться - boast, praise - в сказке - in the fairy tale - иногда - sometimes - обычай - customs and traditions - нарисовать (изобразить) очень похожим - draw very similar - проект - plan, project - сон - dream - характер - behavior, conduct - удивляться - to be surprised - цыпленок - a chicken - остановка - a bus stop - похоже что - looks like /Жаттыгу Упражнение Exercise ЕПрочитайте. Переве- I.Read. Translate. Дите. 1. 1лияс — экес! сиякты жуас, момын жйтг. 2. “Бупн жацбыр жауатын сиякты, колшатырды ал”,— дед! inemeci кызына. 3. Кдзак тип мен кыргыз тип — 6ip-6ipiHe уксас титдер. 4. Улкен агам экемнен аумайды. 5. “Менщ кейлепм сенщ кейлепнтэр!зд!, узын”,— дед! Элия Айгу- лге. 6. Ертепдеп батыр тау сиякты улкен. 7. Нурлыньщ коз! анасыньщ кезше уксайды. 8. Ерлан 1лияс сиякты емес, тентектеу. 9. Мынау кагаз — дел анау кагаздьщ кеппрмес!. 10. “Бупн кар жауатынтэр!зд!, жылы киш”,— дед! эжем. 11. Ек! епз кыз б!р-б!ршен аумайды. 12. Кдзак- тардьщ салт-дэстурлер! кыргыздардьщ салт-дэстурлерше уксайды. 13. “Менщ кез!м анамньщ кезше уксайды”,— дед! Айгул мактанып. 14. Кржанасырдьщ шапаны бай- дьщ шапанына уксайды. 15. К,ант кар сиякты аппак бо- лады. 16. Мен атама уксаймын. 17. Бупн кун кыс сияк- 268
ты суытып кетть 18. Экемнщ козиццрЫ атамньщ коз1лд!р!пне уксайды. 19. Ашина каскырга уксайды. 20. Уста канжар сиякты пышак, жасады. 21. 1лияс саяжайга агаш сиякты гул отыргызды. 22. Токаштьщ колем! калаш- тьщ колем! сиякты. 23. Маган апам Айгулдщ кейлег! си- якты кып-кызыл койлек сатып экелд!. II. Прочитайте. Пере- ведите. Обратите внимание на перевод слова сиякты: 1) такой-же, также, как. 2) кажется. /Read. Translate. Pay attention to the “сиякты”. A 1. Similar; like 2. Seems 1. Автобус Медеуге жеткен сиякты. 2. Атам мен эжемнщ ауылдан келу! мен ушш тус сиякты . 3. Мугал!м окушыга сабакты тус!щцрген сиякты болды. 4. Экем жумыстан ерте келген сиякты. 5. Марат агылшын саба- гына дайындалмаган сиякты. 6. Акта колдыц Kipi сияк- ты. 7. Шапан тон сиякты кальщ емес. 8. Машина кошрден откен сиякты. 9. Жаман бала сиякты жылама. 10. К,аск- ыр да адам сиякты бала бага алады. 11. Алма сахнада халык энппс! сиякты эн айта алады. 12. Асан уйге мы- сык сиякты урланып к!рд!. 13. Нурлы да баска балалар сиякты балык аулай алады. 14. Айжанньщ жур!с! шешесшщ жур!с! сиякты. 15. Крлжазбаньщ 6ipiHini бет! жыртылып калган сиякты. 16. Мейрамхана дэр!хана си- якты тун! бойы жумыс гстейдь 17. Сагат тацертецп жетще турган Тлиястьщ уйкысы канбаган сиякты. 18. Эжем дуйсенб! кун! зейнетакысын алган сиякты. 19. Алматы кошелер! Мэскеудщ кошелер! сиякты кец. /III. Преобразуйте 1, 4, 6, 10, 13 предло- жения в вопроситель- ные. Переведите. /III. Change these sentences 1,4, 6,10 and 13 into interrogative. A Translate. 269
Улп: Образец: Example: Менщ балам атасы сиякты акылды. Менщ балам атасы сиякты акылды ма? 1. Б1здщ аула коршщщ ауласынан улкендеу сиякты. 2. Менщ ойлаган арманым орындалган сиякты. 3. Жпттщ кызга экелген сыйлыгы кымбаттау сиякты. 4. Kopini карт айтып берген ацыз шындыкка уксайды. 5. Жазгы дема- лыста студенттер ауылга баратын сиякды. 6. Эсеттщ шашы агасыньщ шашындай к,ап-к;ара. 7. Бугшп лекция кызыкты еткен тэр1здь 8. Жауынгер согыста ауыр жараланган си- якты. 9. Аспазшы nicipreH тамак дэмд! болганга уксай- ды. 10. Айгулдщ бойы Элияньщ бойы сиякты узын бола- ды. 11. “Рамстордан” анам коп зат сатып алган сиякты. 12. Бупн Марат емтиханнан “бес” алган тэр!зд1. 13. Сап- сары балапандар 6ip-6ipiHeH аумайды. 14. Ауруханадан ак халат киген дэр!гер шыккан сиякты. 15. Журпзутш келес! аялдаманы хабарлаган сиякты. Есть еще один способ выражения понятия сходства. Он ____ образуется с t°I°j помощью-лай/-лей,- дай/-дей, -тай/-тей. There is one more way to express si- milarity, by adding -лай/ -лей/, -дай/ -дей/, -тай/-тей/ to the word. муз + дай - как лед - like (as) ice тау + дай - как гора - as (like) a mountain гул + дей - как цветок - like a flower алмурт + тай - как груша - like a pear балык + тай - как рыба - like a fish ай + дай - как луна - like a moon кыз + дай - как девушка - like a girl 270
казан + дай сут + тей ком!р + дей бал + дай - как казан - как молоко - как уголь - как мед - like a pot - like (as) milk - like (as) coal - like honey Вместо -лай/-лей, -дай/ -дей, -тай/-тей можно ис- пользовать сиякты (как) You can use сиякты instead of -лай/-лей, -дай/- дей, -тай/-тей. муз СИЯКТЫ тау сиякты - как лед - как гора - like (as) ice - as (like) a mountian алдау - обманывать - to cheat ек! беп - щеки - cheeks мшез - характер - character, personal traits жайнау - цвести - to bloom айна - зеркало - mirror бейне - образ - image, manner, way (character) КУРУ - строить - build, set up, construct жас - молодой - young турмыс - быт, жизнь - way of life эй run - как прославлен- - like a famous шешендей ный оратор speaker ай - луна - moon тары - просо - millet арыстандай - как лев - like lion айбатты - внушительный - intimidating кайратты - отважный - energetic канатты - крылатый - winged жел!м - клей - glue, paste маржан - коралл - coral балга - молоток - hammer шар - шарик - ball 271
араз - находящийся в ссоре с кем-то жумырткд - яйцо тастай карацты - очень темно - to disapprove - egg - very dark Жаттыгу Упражнение Exercise Раскрывая скобки, до- пишите окончания. Обратите внимание на гармонию. Open the brackets and add the endings. Pay attention to the harmony of the word and (with) its ending. 1. Ол озенде балык(-тай, -тей) жузд!. 2. Досымныц Mine3i кой(-дай, -дей) жуас. 3. Мейрамханага барган 1лияс акшасын су(-дай, -дей) шашты. 4. Арыстан(-дай, -дей) айбатты, жолбарыс(-тай, -тей) кайратты, кыран(-дай, -дей) купит, канатты, мен жастарга сенемш (М. Жумаба- ев). 5. Вокзалдагы жолаушылар кумырска(-дай, -дей) коп. 6. Оньщ м1нез! тас(-тай, -тей) катты. 7. Терезенщ эйнег! айна(-дай, -дей) жаркырап тур. 8. Баланьщ тип бал (-дай, -дей) Torri. 9. Спортшы жптгтщ бойы терек(-тей, -тай) узын. 10. Айжанга туган куншде достары: “Гул(-дей, -дай) жайнап осе бер”,— деп тшк айтты. 11. 1лиястьщ жинаган тосеп кыздыц жиган жупн(-дей, -дай) болып тур. 12.1шмнщ жазуы маржан(-дай, -дей) эдем!. 13. Эжем Мэскеуден Алматыга кус(-тай, -тей) ушып келд!. 14. Адам баласына б!л!м ауа(-дай, -дей) кажет. 15. Дала(-дай, -дей) болмеде жалгыз отырмын. II. Допишите оконча- II. Add the endings, ния. Улп: Образец: Example: Ерлан окесшщ машинасын айна... кылып жуып бердь Ерлан экесшщ машинасын айнадай кылып жуып берд!. 1. Мынау су муз... . 2. “Тау... улкен жшт бол, балам”,— дед! атам. 3. Ай... суду жузщ коз алдымда. 4. Ерланнын 272
шашы KOMip... кап-к,ара. 5. “Шайыц бал... тэтп, коп рах- мет”,— дед! Элия. 6. “Басы казан... 6ip бала келш кетп”,— дед! анам кулш. 7. Баланыц ею бет! алма... кып-кызыл. 8. Жапон эйелдершщ беттер! сут... аппак. 9. “Акша деген су..., кетш жатыр”,— дед! Олия. 10. Б!зд!ц мугал!м бупн эйг!л! шешен... сойлед!. 11. Айгулдщ даусы энпплердщ даусын.... 12. Зейнеп бупн гул... жайнап, эдем! болып кетшп. 13. “Нурлыньщ мшез! кыз...”,— дед! конактар. 14. “Кейб!р адамдар тулю... алдап ом!р суред!, олардан алые болган дурыс”,— дед! атам. 15. Бупн ай сут... жа- рык- 16. “Сен мектепке тары... болып юресщ, тау... бо- лып шыгасьщ”,— дед! атам. 17. Экемнщ арыстан... ашу- ланганын 6ipiHini рет корд!м. 18. Б!з дэр!сте каз... пзшп отырдык- 19. Мен уйд! айна... кылып тазаладым. 20. Ай- жанньщ койлеп кар... аппак. 21. Жшт ай... суду кызга уйленд!. 22. Кппкентай Нурлы жылаган... болды. III. Допишите предло- у III. Add the endings, жения. Преобразуйте f Change these sentences их в вопросительные. f into interrogative. 1. Kopnii ата бала... ацкау. 2. От жагылмаган болменщ inii муз... суык. 3. Жер шар... доцгелек. 4. Малга уя... жылы кыстау салдыц. 5. Араз адамдар ит... ырылдасып журед!. 6. Жазда моншак... буршак жауды. 7. Согыста батырлар жауды каскыр... кырды. 8. Экем жауатын кун... ашуланып отыр. 9.1лиястыц шалбарыныц кыры пышак... • 10. Сутке тойган бала козы... томпиып уйыктап жатыр. 11. Оныц мшез! коктем... кубылмалы. 12. Балага аю... акырып тэрбие бере алмайсьщ. 13. Кдскырды асыраган- да ит... болмайды. 14. Апамныц жасаган корпес! мамык... жумсак- 15. Досыца кудай... сенесщ. 16. К,ылмыскер ©TipiKTi шын... етш айтты. 17. Сарай... кец гимаратта сту- денттер окиды. 18. Онш! Бибпул Толегенова булбул... сайрайды. 19. Жаксы адам — ай мен кун..., элемге б!рдей (макал). 20. Домбырашы жптг кыз... сызылып тур. IX -255 273
Посмотрите, как можно рассказать немного о себе. Look at the example below of how to speak about yourself. Комментарий к упражне- the нию. Vocabulary exercises. for орта - средний - middle, average, medium жануя - семья - family iHi - младший брат - younger brother озат - отличник - outstanding, excellent Мен, Элия Болаткызы, 1984 жылы 12 кыркуйекте Ал- маты каласында тудым. 1991 жылы № 105 орта мектеппц 6ipiHiiii сыныбына бардым. К,аз1р мен 9 сыныпта ок,ып жатырмын. Отбасымда — 4 адамбыз, оке-шешем, мен жэне 1н1м 1лияс. Эке-шешем кызмет 1стейд1, ал 1лияс мен окитын мекгепте 6 сыныпта окиды. Досым Айгул екеум!з озат окушылармыз. Мекен - жайымыз: Алматы каласы, Самал - 3 ыкшамауданы, 49-уй, 51-пэтер. телефон 10-68-33 Изучите часто встречающееся слово тарту. Гово- ря на языке, вы чаще встретите слово тарту в следующих словосочетаниях. Pay attention to the verb тарту with its various meanings. See the various ways this verb is used. 274
ТАРТУ тарту колымнан тарт таразыга тарту тартып алды домбыра тарту шылым тарту сыйлык тарту сыр тарту орамал тарту - тянуть, тащить - тяни меня за руку - - взвешивать на весах - - он отнял - играть на домбре - курить - преподнести подарок- - выведывать секрет - - повязать платок to drag, to pull pull my hand to weigh he took away to play dombra (national instrument) to smoke to give a present to worm a secret out of somebody to wear scarf нэтиже уйлену келес1 жыл кел!су аулау жылау тарту ету одет эйтпесе к,улау айкдйлау ереже бузу кузетпп ш алкан шал кемтр эркзм - колымнан келмейд! - результат - result - жениться, выйти - to marry, get замуж married - следующий год - next year - договориться, - to agree согласиться - ловить - to catch - плакать - to cry - подарить - to give - привычка - habit - иначе - otherwise, or - упасть, падать - fall down - кричать - cry, shout, yell - правила - rules, instructions - нарушить - break - сторож - forester - репа - turnip - старик - old man - старуха - old woman - каждый - every (each) - не способен, - cannot do (делать, поступить) не умею 275
куй - кюй - national music куйгш - исполнитель кюя - performer of dombra екпе - легкие - lungs тендз - море - sea айып телеу - платить штраф - to pay a fine /Жаттыгу Упражнение Exercise Прочитайте. Переве- Read. Translate. А дате. 1. Айгул мен Элия колге барып, кармак, салып, балык, аулады. 2. Элия домбыраны жацсы тартады. 3. Шылым тарту — бул жаман эдет. 4. Б!з эр жерге к,армац салып кордж, б!рац ешцандай нэтиже болмады. 5. Мен анам- ныц туган кунше к,ымбат сыйлык; тарту етпм. 6. Мен досымнан сыртартып керд!м, б!рак ол еш нэрсе айтпады. 7. “Нурлы ойыншыгымды тартып алды”,— дед! Эдина жылап. 8. Сатып алган азык,-тул!г!мд! сатушы таразыга тартып бердь 9. “Кдтымнан тарт, эйтпесе кулаймын”,— дед! Ерлан 1лиясца. 10. Коше ережесш бузганы ушш эр адам айып толейд!. 11. “Эзеннщ бул жерше цармак; са- луга болмайды, сол себепт! с!з айып толейс!з”,— дед! кузетш!. 12. Мен мынау гулд! с!зге тарту етемш. 13. Дом- быра тарту эркзмшц цолынан келмейд!. 14. Шалкднды api-6epi тартып шыгара алмаган соц, шал кемшрд! комек- ке шацырды. 15. Ушрмеге цатысып журген 1лияс домбы- ра тарта алады. 16. Коктем кезшде озенде коп су болды, к,аз!р тартылып калыпты. 17. Апасы юшкентай Зейнепт! колынан тартты. 18. Кдламгер жазган шыгармасын оцыр- манга тарту erri. 19. Куйгш куй тартты. 20. К,ылмыскер жасаган цылмысы ушш жауапка тартылды. 21. Ацыр за- ман болганда су тартылар, карап турган жптгке цыз ар- тыл ар (мацал). 22. Мугал!м окушыларгашылым тарту ден- саулыцца зиян екенш айтты. 23. Сепзшгш наурыз кун! атам эжеме сыйлык тартты. 24. Саудагер ек! кило цантты 276
таразыга тартты. 25. Жасы улкен Марат 1лиястыц ойын- шыгын тартып алды. 26. Демалыска шыккан экем сая- жайга Kerri. 27. Батыр найза, к,ылыш, канжарын мура- жайга тарту етп. 28. “Шылым тартуга болмайды де ген белпш кордщ бе?” — дед! Зейнеп iniciHe. 29. Мен агашты оныц цолынан тартып алдым. 30. Нурлыдан сыр тартып Kopin ед!м, б!рак ол Tic жармады. /II. Прочитайте. Пере- / II. Translate the next ведите предложения. f sentences. Pay attention Обратите внимание на f to the harmony of the A гармонию звуков. A word and (with) its ending. 1. Кржанасырдыц шапанын бай тартып алды. 2. Алма орамал тартты. 3. Арал тещзшщ суытартылып калды. 4. Машинага отырган атам “ауылгакарай тарт”,— дещ. 5.1лияс достарымен шылым тарткан жок. 6. Аскар телефонды колымнан тартып алды. 7. Ашуланган экем шапалакпен тар- тып калды. 8. Атам сыйга тарткан шапанын корсетш мэз болды. 9. Уйыктап жаткан Есен корпеш тартып алды. 10. Айгул де Элия сиякты домбыра тарта алады. 11. Б!реудщ затын тартып алуга болмайды. 12. Жумысшылар агашты тартып кулатгы. 13. Зейнептенсыр тарта алмайтынын бигген экес! opi карай эцпмелеспедЁ 14. Журпзупп жол ережесш бузганы ушшжауапка тартыдды. 15. “Мына таразы елу ки- лодан артык тартпавды”,— дед! сатушы. 16. Кэр! эжемнщ колынан тартып тургыздым. 17. Ж!пт кызга сакина тарту етп. 18. Домбыра тарткан куйппге бэр! риза болды. /III. Прочитайте. Пере- Ш- Read. Translate. Fill in the ведите. Вместо точек missing with the correct word, вставьте нужное слово. Is Улп: Образец: Example: Жуан ... тартканга узымед!. Жуан жш тартканга узитмед!. 277
1. CoFbic ардагерлерше тогызыншы мамыр кун! ... таратты. 2. К,удыкдан суды ... тартып алдым. 3. “Мына б!лез!кт! сен ... тартып едщ”,— дед! Эжем. 4. Сатушы ... тартпай сумкага алманы салып берд!. 5. Ктшкентай бала анасынын ... тартты. 6. Кецыд! отырган конактар дом- бырамен бес-алты ... тартты. 7. ... тарткан адамдардыц окпес! ауырады. 8. Bipinmi сынып окушысы — ... жак- сы тартады. 9. Туган куншде достары ... тарткан сага- тын кабыргага Lain койды. 10. ... тарткан унньщ бес килосы бес жуз тецге турады. 11. К,аск,ыр ... бауырына тартты. аякталу бэйге курес сусын шоп неш биццред!? сауал орын калган сынып мекен-жай к,армак - закончиться, завершиться - скачка - борьба - напиток - зелень (укроп, петрушка) - что означает? - вопрос - место - остальные(...) - класс - адрес - удочка - to finish - race - fight, struggle - drink - grass - What does it mean? - request, question - place - the rest - grade - address - fishing rod Сырым батырдыц Хиуа ханына конакка баруы Как Сырым батыр Syiym hero's ходил в гости к to visit Khyua Хивинскому хану Khan Сырым батыр Хиуа ханына конакка барады. Хиуа ханы той успнде Сырымга сауал кояды. 278
- Кдзактар ас-мас, ат-мат, жшт-мшт,— дещц, ол неш биццред!? Сырым батыр: - Той аякдалганнан кешн жауап беремш,— дедг Той аякдалды. Сырым батыр сауалга жауап бередк - Бэйгеде менщ атым 6ipnnni келдг Менщ атым ат болады, ал екппш, yniiHini келген мат болады. Менщ до- сым куресте 6ipiHini орын алды, ол — яёпт, ал калган жшттер — MiriT. К,азак елвде той болганда ет, кдзы, кар- та беред!, сусынга кымыз, шубат берд!, сол ас деп атала- ды, ал с!здер тойда шеп бердщдер, ол мае болады. Выучите слова, чтобы прочитать и перевести диалог. Комментарий к диало- гу- /Learn the words to do the next dialogue. A Vocabulary for the next t°I°j dialogue. ауырып журмш тамак, ауыру кызу нашар уэде орындау жагдай онша емес боп-боз колтык ез!мд! олсв сез!ну жазылу - болею - еда, горло - болеть, больной - температура - плохо - обещание - исполнять - положение, состояние - не очень - очень бледный - подмышка - себя - чувствовать ослабленным, бессильным - выздоравливать 279 - I am sick - food - to be ill, ache, hurt - high temperature, fever - bad - promise - carry out - position, situation; condition - not good - pale - armpit - myself - to feel powerless - to recover
дор! тацертен - лекарство - утро - medicine - morning солай - так - thus, so, like, this сол уш1н - для этого - to do this, for this purpose шаю - полоскать - rinse туз - соль - salt кдбылдау - принимать - accept жаным - душа моя - my dear (my soul) балакай - уменьшительно- - a tender way to ласкательное address a child обращение к ребенку Диалог. Dialogue. Прочитайте. Переведите. Read. Translate Дэрперге бару — Визит к доктору — A visit to the doctor 1лияс - Мама, менщ тамагым ауырып тур жэне кызу- ым бар сиякты. Uleineci - Иэ, 1лияс, аздап кызуьщ бар екен. Саган дэрперге бару керек. Б1рак мен сешмен бара алмаймын, ce6e6i жумыстан калуга болмайды. Дэрперге “барамын” деп уэде 6epini, жаным. (Аурухана. Дэр1гер ауруларды кабылдап жатыр. 1лиястыц кезеп де жакындады.) 1лияс - Сэлеметаз бе? Дэрпер - Сэлемет пе, балакай? Атьщ юм? Турщ боп- боз, не болды? 1лияс - Атым — 1лияс. Жагдайым онша емес. Ауырып турмын. Дэр1гер - К,ай жерщ аурып тур? Mine, градусники колтыгьщныц астына салып отыр. 1лияс - Менщ тамагым ауырады жэне кызуым бар, оз!мд1 элс!з сезшш турмын. Дэр1гер - 1лияс, кызуынды уйде олшедщ бе? 1лияс - Иэ, тацертец анам олшегенде 37,5° С болды. Дэрпер - Градусники бер. К,аз1р де солай 37,5° С. Дэр! 1штщ бе? 280
1лияс - Жок. Дэр1гер - Сенщ тамагьщ кызарып тур — бул баспа. Кеше суык су iiiiin немесе балмуздак жедщ бе? 1лияс - Иэ, кеше 5 балмуздак жед!м жэне кун де суык болды. Дэрпер - К,аз1р мен саган рецепт жазып беремш. Б1ршшщен, дэрЬсанага барып, дэр! сатып ал, уш мезпл ею дэрщен тамак алдында пп, тамагынды тузды сумей жэне ас содасымен шай, балмен коб!рек шэй пп. Жаксы ма? 1лияс - Жаксы. Айтканьщызды орындаймын деп уэде беремш. Рахмет. Д эркер - 1лияс, 6ip аптадан кейш маган тагы кел. Тез жазыл, сау бол! 1лияс - Жаксы. Озге рахмет. Сау больщыз! Комментарий к диалогу. Vocabulary for the dialogue. оку залы бурылу сол мазалау багыт беру мшдет окырман билеп булак баспа градусник - читальный зал - повернуться - левый - беспокоить - направить - обязанность - читательский билет - родник - ангина - градусник - reading room - to turn toward - left - to bother - to direct - responsibility - ticket for a library - spring, a source (of water) - tonsillitus - thermometer Диалог. Dialogue. Кггапханада — В библиотеке — At the library Аударыцыз. Переведите. Translate. Айгул: — Сэлеметаз бе?! Маган оку залы керек едп Кггапханашы: — Сэлеметшз бе?! Оку залы екшпп кабатта, солга карай бурыласыз. 281
Айгул: — Рахмет с!зге, мазалаганыма KemipiM сурай- мын. Кггапханашы: — Багыт беру — б!здщ мшдепм1з. Айгул екшцп кабатка кетерипп ок,у залына юредЁ Кггапханашы: — Ио, с1зд! тындап турмын. Айгул: — Маган эдеби кггаптар керек ед1, с!здерде бар ма? Кггапханашы: — Эрине, бар. Озге к,ай автордьщ штабы керек? Айгул: — Маган Мухтар Эуезовтщ “Абай жолы” рома- нын 6epini3nii. Ктгапханашы: — Жарайды. Окырман билеттщзд! бершдз. Айгул: — Иэ, мшеки алыцыз. Кггапханашы: — “Абай жолы” — оте кызыкты ютап. Одан казак халкыньщ oMipi, салт-дэстур!, эдет-гурпы жайында коп маглумат алуга болады. Айгул: — Кецес бергешщзге рахмет, апай. Бул ютапты мшдетп турде окимын. Тагы кандай ютаптарьщыз бар? Кпапханашы: — 1лияс Есенберлин — “Кошпендитер”, Мухтар Магауин — “Аласапыран” , Шьщгыс Айтматов — “Жэмила” жэне тагы баска коптеген кызыкты кггаптар бар. Айгул: — Рахмет. Ол ютаптарды да мшдетп турде окимын. Ктгапханашы: — Б1здщ ютапханага келш тур. Эдеби шыгармалар окыган адамньщ бийм! терендейдь “Кггап — бтл1м булагы” деген бар. Айгул: — Рахмет. Сау больщыз! Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. адасу сойып алу жолдас сыр сыр тып о дуние тану - заблудиться - заколоть, зарезать - друг - тайна, секрет - как тайну - тот свет - отречься - to get lost - to butcher - friend - secret - as a secret - the next/other world - to deny 282
куэ TinTi иесше кайтару К,алжыц - свидетель - совсем, еще - хозяину - вернуть - witness - still, yet - host, owner - return A joke Кожанасыр хикаялары - Приключения - The adventures Кожанасыра of Kozhanasyr. К,ожа кошеде адаскдн 6ip к,ойды устап, сойып алады. Оны 6ip жолдасына сыр гып айтады. Жолдасы: - О дуниеге барганда не деп жауап бересщ? — дейдь - Танамын, мен “жеген жокпын” деймш. - Жок, тана алмайсьщ, крйдьщ O3i келш, куэ болады. - Онда оте жак,сы, к,ойды устап алып, иесше кдйта- рып беремш,— деп жауап берд! Кржекец. Выучите слова, чтобы пе- ресказать фрагменты из ис- тории Казахстана. Learn the words for telling information from history. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. жауынгер орыс окзмдер беюню макрат азат ету букит белгип ©Kumepi уш жуз - воин - русский - акимы, правители - крепость, укрепление - цель - освободить - весь, все - известный, видный - представители - три джуза - warrior, soldier - Russian - mayor - fortification, reinforcement - aim, purpose, goal - release, free - all, whole - well - known, famous - representative - three-horde clan 283
KOTepuiic - восстание тец болмады - не были равны немере - внук тартып алды - отняли сайлады - выбрали жиын - собрание - revolt - weren't equal - grandchild - took - choosed - meeting, assembly Тарихтан. История. History. Кдзак жергнде Ресей беюшстер! коп болды. 1837 жылы тагы 6ip улкен KOTepuiicTi Кенесары Кдсымулы батыр баскдрды. Ол атакды Абылай ханньщ немерес! болды. Кенесарыньщ басты максаты — кдзакдыц жерщ орыс эюмдершен азат ету болды. Кенесары жауынгерлер! Акмо- ла (Астана) бекппстерщ орыс эюмдершен тартып алды. Кенесарыньщ аты букит казак, жерще белил! болды. 1841 жылы уш жуздщ еюлдер! жиналды. Осы жиында Кене- сарыны хан сайлады. Кенесары коп рет улкен жещстерге жегп. Б1рак, ею жактыц куш! тец болмады. 1847 жылы Кенесары бастаган котершс жецшспен аякталды. Жеруйык кыпшак Каракржа мон,п жасайтын - Земля обетованная - кипчак - Караходжа - вечно живой - The land of promise - kypshak - Kharakhozha - eternally live К,оркыт ата Коркут ата Korkyt ata Коркыт — XIII тасырда ©Mip сурген батыр, атакды акын, куйгш, ацызшы. Коркыттыц анасы — кыпшак, экес! кара- кожа отыз. Коркыт узак жыддар бойы ел Прославленный Коркут ата — батыр, музыкант, акын — жил в 13 в. Мать Кор- кута — кипчачка, отец — огуз каракожа. Коркут ата многие годы правил народом. Korkyt (XIII с.) is the famous legendary poet, composer of “kuys,” who lived in Syr (Kyzylorda region). Korkyt's mother was Kypshak and his father was 284
баскарды. Ел ау- зындагы ацыздарда Крркыт ата, халкы- на мэцп жасайтын Жеруйык, 1здейдц ©Mip бойы ©л!мге карсы куресед!. BipaK. ол ©MipiHiH, со- цында “ОлмейНн нэрсе жок” деген ойга келедь Ол мэцп ом!рд! кобыз сары- нынан !здейдг К,ор- кыт атаньщ жазган “К,орк,ыт ата” кггабы турю титдес халык,- тардьщ тарихы, тур- мысы, саясаты, салт- дэстур! туралы баян- дайды. K,a3ipri кезде соулетпйлер, архи- текторлар Крркыт атаньщ жаца ескерт- KiiniH жасады. Ол кобыз композиция- сын курайды. Сыр бойында самал жел сол кобыздан эсерл! ун шыгарады. Сая- хатшылар жэне жер- rLniKri халык сол эуенд! суйсше тьщ- дайды. По преданиям, Коркут ата искал для своего народа землю обетованную и всю свою жизнь не мог примириться с тем, что люди умирают. Но в конце жизни он пришел к выводу, что все на этом свете тлен- но. Он искал вечную жизнь в звуке кобыза (музыкальный инст- румент). В книге “Коркут ата” рассказывается об истории, традициях, жизни, политике тюр- коязычных народов. Сейчас скульпто- рами поставлен но- вый обелиск в честь Коркут ата. Это боль- шой кобыз. На бере- гу Сырдарьи нынче ветер извлекает из струн кобыза волшеб- ные звуки музыки. Туристы и местные жители останавлива- ются, чтобы с любо- вью послушать эти великоллепные мело- дии. Kharakhozha Oguz. Korkyt ruled the country for many years. In the legends, Korkyt is described as a wandering person on a camel searching the land of everlasting life for his nation called Zherujik. But at the end of his life he came to the conclusion: nothing was eternal. He searched for everlasting life in the tunes (melodies) of Kobyz. His book “Korkyt Ata” describes the customs, traditions and histories of the lives of Turkish-speaking people. Now, the architect made his new obelisk. Four big “kobyzs” make one composi- tion. The gentle breeze along Syr makes music. Tourists and other people really love that music. Халык даналыгы. Пословицы- на каждый день. Народная National мудрость. wisdom. Proverbs for every day. 285
1. Th тас жарады, тас жармаса, бас жарады. 1.Слово расколет камень, 1. Language (a word) если не камень, то голову, breaks a stone, if not a head. 2. Сездщ корю — мак,ал. Ешкшщ корю — сакдл 2. Украшение речи — пословица. Украшение козы — борода. 2. If you use proverbs your words will be beautiful. Красиво говорю! й Try to use language Ate skillfully! Назар аудар! Обратите внимание! Pay attention! 1) кдрмак, салу 2) Ьркем су кетермей отыр 3) кедерп жасама 1) закинуть удочку, (приметить, искать метаф.) 2) нет настроения 3) не препятствуй (не мешай) 1. Catch (throw the fishing rod perceive, notice, observe). 2. Don't bother me. Don't get in my way. 3. Don't be a hinderance for me. Мен жумыс 1здеп б!рнеше фирмага кармак салып койдым. Мумкш жумыс табылар В поисках работы я в несколько офисов закинул удочку. Может повезет — найдется работа. To find a job, I need to try many firms. Maybe I will find work. Да, это будет звучать инте- реснее, чем просто “искать работу”. It sounds better dating than saying that somebody looking for a job. 4. к,олыныц 4. ворует суганагы бар (уры) (понемногу) 5. жасанды 5. искусственный 4. Thief 5. artificial, man-made; synthetic, example: 286
man-made lake - жасанды кел. 6. к,ыск,а opi нускд 6. коротко и ясно 6. Speak short 7. шэк1рт 7. а) последователь 7. a) disciple; b) pupil (в учении); б) ученик Пройдитесь по предложен- ным объектам и скажите: (постарайтесь использо- вать весь лексический и грамматический запас). Look through the given points and say. (Try to use all of the grammar that you know). Улп: Образец: Example: Мынау “Рамстордын” наны. Мынау дор!хананын дэр1сь Пройдитесь по кругу и скажите. (постарайтесь использовать весь лексический и граммати- ческий запас знаний) Look through the given points and say... (Try to use all of the grammar that you know). Улп: Образец: Example: Мен “Рамстордан” сут сатып алгым келедЁ Мен “Рамсторда” муз айдынында коньки тешам келедЁ муражай 287
Я знаю: I know: 1. Притяжательные формы слов 2. Многозначное слово хо- теть 3. Как сказать: похоже, та- кой же 4. Из истории и культуры Казахстана 5. О Сырым-батыре 6. Народную мудрость 7. Как сказать красиво... 1. The possessive form of words. 2. The various meanings of the verb want — хотеть 3. How to say: like, a like as .... as 4. The information from history and culture of people. 5. Aabout the hero Syrym. 6. National wisdom 7. Try to use a language skillfully.
10 - сабак — Урок 10 - Lesson 10 Основа глагола + -калы/-кел1/, -галы /-гел1/ = с тех пор, как; с того момента, как Оз + личн. оконч. = возвратная форма The verb root + the endings калы/-кел1/, -галы /- гел1/ can be used to express “since” or “from that moment” “since that time”. Оз + personal endings = reflexive form.
Такие поня- тия в рус- ском языке, как “с тех пор, как”, “с того момента, как” — на ка- захском языке передаются очень просто: прибавлени- ем флексий Such concepts as “since,” “from that moment” reason or “for that purpose,” in Kazakh language are given with the help of adding endings to the verb: -калы/-кел1/ -калы/-кел1/ -галы/-гел1/, -галы/-гел1/ выбор которых зависит от закона гармонии. The choice depends on the rule of harmony. айткалы баргалы - с тех пор, как сказал - since I said (told) - с того момента, как сходил - since 1 left Элия жаткалы... - с тех пор, как - since Aliya lay down... Алия легла... Элия баккалы... - с тех пор, как - since Aliya (watched) Алия смотрела looked after the baby за ребенком Элия тапкалы... - с тех пор, как - since Aliya found... Алия нашла... - с тех пор, как; (с того момента, как) Айгул баргалы - Айгуль ходила - since Aygul went Айгул окыгалы - Айгуль прочитала - since Aygul read Айгул сурагалы - Айгуль спросила, просила - since Aygul asked Айгул жазгалы - Айгуль написала - since Aygul wrote 290
Комментарий к тексту. Commentary to the exercises. жауап сагыну балабакша бала - ответ - answer скучать (за кем-либо) детский сад воспитывать (заботиться, смотреть за ребенком) - to miss - nursery, kindergarten - bring up, educate (to look after children) астам тер заман - свыше (более) - over, more than, above - почетное место - honorable place в доме, юрте in the house, и т.д. “yurta” - время, эпоха, - time, age, эра period, epoch, булбул ерекше эр турл! Kipy жацбыр жауган жок 6ipa3 болды кунделшй - соловей - особенно - разные - заходить - не было дождя era - nightingale - especially - different - come in - it hasn't rained - прошло много - long ago времени, давно - ежедневный - daily Жаттыгу Упражнение Exercise /I. Прочитайте, переве- дите. Обратите внима- ние на изучаемую ор- А фограмму и гармонию звуков. /I. Read, translate. Pay attention to the new rule and the miracle of A harmony. 1. Сеуленщ булбулдай даусын еспмегел! 6ipa3 болды. 2. Медеуге бармагалы кеп уакыт болды. 3. Сабак, аякдал- галы ceni кутпм, кайда журсщ? — дед! Айгул Ерланга. 4. 291
“Сеш кормегел! eid айдан асты, сагындым”,— дед! жптг кызга. 5. Ерлан сабакда келмегел! 6ip жума болды, себеб! ол ауырып жатыр. 6. Ауылга барып келгел! саган юрген жокпын, сондыктан келд!м. 7. “Б!з оку бтргел! кай за- ман”,— дед! экем. 8. Мына кггапты окыгалы кеп жыл отт!, мен онда эл! кппкентай бала ед!м. 9. Сэулеге хат жазгалы 6ip ай отл, жауабын эл! алган жокпын. 10. К,ар тускел! ауыл жакка жол жок. 11. Эжем ауылдан келгел! кунде дэмд! тамак дайындайды. 12. “Б!з саяжайга барга- лы жацбыр жауган жок”,- дед! Алма. 13. “Уйден шыкда- лы демалган жокпын”,— дед! Самат. 14. “Сол хабарды естйел! мен оте куаныштымын”,— дед! Зейнеп. 15. “Бас- тык келгел! б!зге тыныштыкжок, шаршап журмпг”,— дед! Айгул. 16. “Кинотеатрга бармагалы коп болды”,— дед! до- сым. 17. Суга туспегел! б!раз болды. 18. Экем Мэскеуден келгел! ек! апта болды. 19. Халык OHinici сахнага шык- пагалы уш жылдай болды. 20. Радиодан кундел!кт! жаца- лыктарды еспмегел! коп болды. 21. Ол университет бтргел! жумыс !стеген жок- 22. “Мен газет, кггап окымага- лы кай заман, себеб! коз!м кормейд!”,— дед! атам. 23. Ацшылар тауга ац аулауга шыкпагалы 6ip апта болды, себеб! боран согып тур. 24. Нурлы балабакшага баргалы тэрппт! болды. II. Раскрывая скобки, допишите слова. II. Open the brackets and fill in the missing words. 1. Самат ауылга барма(-галы, -гелО коп уакыт болды. 2. “Корме(-галы, -гелО коп ай болды”,— деп Зейнеп до- сын кушактады. 3. Мен ушрмеге бар(-галы, -гелО дом- быра тарта аламын. 4. К,ар жау(-галы, -гелО балалар ша- намен ойнап жур. 5. Марат агылшын сабагынан ек! ал (-галы, -гелО сабакка кунде дайындалып жур. 6. Кржа- насыр шапан сатып ал(-галы, -гелО тойга барган жок. 7. Нурлы уйкыдан тур(-галы, -гелО бетш жуган жок. 292
8. Кокгем шык(-калы, -кел!) б!з саяжайда журм!з. 9. Айгул мектеп 6rrip(-rejii, -кел!) достарын корген жок,, сондык,- тан кездесу кешше бара жатыр. 10. Кун суыт(-калы, - кел!) кустарды корген жокдын, себеб! олар жылы жакка ушып кетт!. 11. Жггг кызды аялдамада кут(-кел!, -калы) 6ip сагат болды. /III. Допишите окончи- / III. Fill in the gaps, ния — -галы/-гел!, - J using -галы/-гел1/, калы /-кел!. Переве- / -калы/-кел!/. Translate. А X, дате. Улп: Образец: Example: Балабак,шада жумыс 1сте... 20 жылдан астам уакыт отп. Балабакшада жумыс ютегел! 20 жылдан астам уакыт отп. 1. Ютапханадан ютап ал... окыган жокдтын, ce6e6i уакытым жок,. 2. Апам жумыстан кел... уй тазалап жур. 3. К1шкентай Ерланньщ т!л! шык,... былдырлап сойлейд!. 4. Шетелдж азаматтар казак, тшш уйрен..., казакша жаксы сойлейд!. 5. Экем машина сатып ал... жаяу журмейтш болды. 6. 1лияс домбыра тартуды уйрен... олец айтып жур. 7. Ол мугал!мнен ескерту ест!... сабактан калмайды. 8. Эжемд! корме... б!раз болды, катты сагындым. 9. К,аР жаума... ею аптадан асты. 10. Батыр садак, найза устама... коп уакыт бол- ды. 11. Эжемнщ от! ауыр... б!раз болды, сондыктан ауруханада жатыр. 12. Кун суыт... адамдар тон киш жур. 13. Б!з саяжайда демалма... 1 ай болды. 14. Ол жеделхатты ал... оте куанышты. 15. Атам ауылдан кел... маган кунде ертеп айтып беред!. 16. Б!з тунг! каланы аралама... коп болды. 17. Атам мен эжем зейнетакы- ларын алма... 6ip ай болды. 18. Ол келем де... кай за- ман? 293
В русском и английском языках суще- ствует мно- жество воз- в р а т н ы х То make а reflexive pro- noun that ends in -self in English, add personal форм. Легкость казахского языка в познании данной формы заключается в том, что информацию о возврат- ности несет только одно слово “оз” и к нему лишь прибавляются знакомые вам окончания личных ме- стоимений, согласно закону гармонии. endings to the word “оз”. The endings of personal pronouns should be added to the word “оз”. The choice depends on the rule of harmony. или: Мен оз!м Сен озщ Ci3 оз1н1з Ол ©3i - Я сам - Myself -Ты сам - yourself -Вы сами - yourself - Он(она) сам(а, о) - herself/himself Анам оз1, экем O3i, атам O3i, бала 03i, гул O3i, ит озь.. Б1з оз!м!з Сендер оздерщ Оздер оздерпйз Олар оздер! - Мы сами - Вы сами - Вы сами - Они сами - Ourselves - yourselves - yourselves - themselves Комментарий к упражне- Vocabulary for the нию. exercises. жытылу 7 шелпек - свалиться, упасть - 7 традиционных лепешек, которые пекутся в пятницу (вспоминают умерших родствен- ников и близких) - to fall down - 7 pieces of traditional bread that is made on Fridays. For souls of dead relatives 294
Упражнение Exercise /I. Прочитайте, переве- £ I. Read. Translate. Pay дате. Обратите внима- / attention to the harmony ние на гармонию зву- / of sounds. ков. A 1. Мен 03iM барамын. 2. Балалар мектепке ездер! бара- ды. 3. Сен кггаптыозщ окисыц ба? 4. Ci3 езпцз айтыцыз. 5. Эжем жет! шелпекп O3i шшрдь 6. Мен тапсырманы оз!м орындадым. 7. Балаоз! ойнапотыр. 8. Оздер оздердаз хат жазьщыздар. 9. Зейнеп пен Айгул ездер! мектепке Kerri. 10. Сен озщ кел. 11. Нурлы хатты O3i жаза алады. 12. Б!з O3iMi3 келем!з. 13. Зейнеп конакка шайды O3i куйды. 14. Ерлан муражайды O3i таба алады. 15. Мен оз!м койлек Tire аламын. 16. Энш! оленд! O3i айткдлы жатыр. 17. 1лияс O3i домбыра тартады, O3i елец айтады. 18. 03i жыгылган бала жыламайды. 19. Ктшкентай Нурлы балабакдпага O3i бара алады. 20. Ертец ютапханадан к!тапты O3iM аламын. 21. Кешке жтт кызды O3i шыгарып салады. /II. Раскройте скобки и fl II. Open the brackets поставьте возвратное f and write the reflexive местоимение (оз) в / pronouns with оз in the A правильной форме. £ correct form. 1. Сэуле сабагын (оз) окиды. 2. Зейнеп кшмдерш (оз) жуады. 3. Апам жумыстан кейш тамацты (оз) п!с!ред!. 4. Мына суреттерд! Аскар (оз) салган сиякты. 5. Бул суракка ci3 (оз) жауап беродз. 6. Б!з калага (оз) жете аламыз. 7. Саяжайдагы агаштарды 1лияс (оз) отыргызды. 8. Ерлан езеннен балыкты (оз) аулайды. 9. Эжем маган ертепш (оз) айтып бередк 10. Зейнеткер зейнетакысын (оз) барып алады. 11. Ек! жасар Самат кшмдерш (оз) киедЁ 12. Апам сиырды (оз) сауады. 13. Оздер (оз) теле- фон аркылы хабарласьщыздар. 14. Алма шашын (оз) та- райды. 15. Сен мен! (оз) кутш ал. 16. Мен Алматыга (оз) 295
бара аламын. 17. Б1з (оз) кешке дешн уйге барамыз. 18. Асанныц ит! суга (ез) шомылады. 19. Дукенге (оз) бара аласыц ба? 20. К,ылмыскер !стеген iciH (оз) мойнымен котеред!. 21. Соуле кошрден (оз) оте алады. 22. Ол б!здщ уйге к,онак,ца (оз) келедь 23. Бар шындыкты (оз) айтыц- дар. 24. Мен шздерге (оз) туралы айтып беремш. 25.1лияс мектептен (оз) келе алады. III. Подберите пра- вильное слово вместо точек. III. Fill in the missing words. Choose the correct words. 1. ... базарга ез! барады. 2. ... Ерланныц туган кунше арнап сыйлыкты оз! сатып алды. 3. ... суракды оз!м коямын. 4. ... озпцз Kipin сойлеспцз. 5.... жауды ез! жещц. 6. Бупн машинаны ... оз! журпзед!. 7. ... кун! бойы бузау- ды оз! бакды. 8. ... сыйлыкды озщ алып келшсщ. 9. ... “Наурыз кожею” оз! пклред!. 10. ... озпцз к!р!щз. 11. ... агаштар оздер! ociirri. 12. ... ыдысты озпцз жуьщыз. 13. ... кун! уйд! озщ!з тазалацыз. 14. Мен асыгып турмын, ... озщ кел. 15. ... суда оз! жузе алады. 16. ... олец айтасыц, олар оздер! билейд!. 17. ... eciri оз! ашылады. 18. ... маган оз! быетш ертепн! айтып берд!. 19. Бул мэселеш ... оздерщ!з ойлап корпцздер. 20. ... садак,, найза, кднжарды оз! жасайды. 21. ... бидайды оз! екп. 22. ... цустар оздер! ушып келед!. Слово КДГУ в его разных значениях. • The word КДГУ with various meanings. Нам никак не обойти слово ЦАТУ, которое на практике встречается в са- мых неожиданных значе- ниях. The word “КДТУ” has many different and unexpected meanings. See where you can find this word. 296
кату еспскагу китем кату дабыл кдгу шегекдгу KipniK кату KipniK какдау канат кату KipniK какканша кагып кету кагып Tycipy кагып алу кагып жберу аркадан кату стучать, трясти стучать в дверь вытрясти ковер бить тревогу забить гвоздь, вбить гвоздь моргать не моргать, не сомкнуть глаз взмахнуть крыльями - flap wings - в миг, в мгновение ока - задеть, толкнуть - сбить - ловить, поймать - вбить, ударить - хлопать по спине, одобрять - to knock, pound, bang - knock at the door - shake out a carpet - sound an alarm - drive in a nail - blink - to not sleep a wink - in a moment, in a flash - touch, push - to knock down - catch, capture, seize - hit, knock - clap (tap) on the shoulders(back) Красиво говорю! Try to use a language skillfully! Мацызды - важно Кез жупртш оку - читать бегло - important - read quickly, fluently Комментарий к упражне- Vocabulary for the нию exercises немере от!ну - внук - просить дабыл - барабан, призывающий к началу боя шыда - терпи сапка туру - строиться в ряд grandchild ask, request warning signal, news, herald be tolerant, be patient stand in a row (line) 297
uiy шетелде аспап риза лактыру айкайлау ешю мушз корыкканынан теру байкамау кегерппн мэйн магына багдаршам окше эдет футболшы какпашы одептипк байкамай аркасынан кагу - повесить - hang (up) - за границей - abroad - инструмент - musical (муз.) instrument - признателен - to be pleased, to be obliged - кидать - throw - кричать - cry, shout - коза - goat - рога - horn - от испуга - be afraid of, with fear - собирать - pick up, gather - не заметить - suddenly - голубь - dove - текст - text - смысл - meaning, content - светофор - trafficlights - каблук, пятка - heel of foot - привычка - habit - футболист - soccer-player, footballer - вратарь - doorman, goalkeeper - благовоспитанность - politeness - нечаянно, невзначай - accidentally - одобрительно - to pat somebody's похлопывать shoulder to по спине show approval - рассердившаяся - angry ашуланган /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- I. Read. Translate, ведите. 1. “1лияс, eciK кагып турган мм, караты”,— деп ет!нд1 memeci. 2. “Bip жыл KipniK какканша етт кетед!, шыда”,— дед! атасы ппсше. 3. “Улкен адам сейлегенде, назар аудар, тында”,— деп экем эркашан акыл айтады. 4. Дабыл кагылтаннан кешн жауынгерлер сапка турды. 5. Экем кабыргага шеге кагып, суреттерд! ыд!. 6. Шетелден келген конактар муражайдаты улттык аспаптарга ерек- ше назар аударды. 7. Атасы немересшщ елец айтканына риза болып, аркасынан какты. 8. “Мен допты лактыра- 298
мын, сен кагып ал”,— дед! 1лияс Ерланга айкайлап. 9. Ешк! муй!з!мен сут! бар шелект! кагып ж!бердГ 10. Анасы балаларды кутш тун! бойы KipniK какпады. 11. Ке- герппннщ балапаны цанатын кагып уша бастады. 12. “Тан аткднша KipniK цакпадым”,— дед! тацертецг! шайда эжем. 13. Жарыстан келген Ерланды экес!: “Жарайсыц”,— деп аркасынан какты. 14. Экем сынган ес!кке шеге к акты. 15. ¥шып келген допты Ерлан колымен кагып алды. /II. Прочитайте, пере- я II. Read. Translate, ведите. j А 1 1. Глия с зейнеткер эжен! кешеде байкамай кагып кетп. 2. EciKTi кагып, узын бойлы ж!пт уйге Kipin келд!. 3. Ес!ктен к!рген адамга ешк!м назар аудармады. 4. Глиястыц колын экес! кагып ж!бердГ 5. Уйге берГлген тапсырманы Эсел коз жупртш кана карал шыкты. 6. Ашуланган эйел баласын кагып ж!бердГ 7. Жексенб! кун! уй тазалап, кьлемдерд! кактык. 8. Балалар мура- жайдагы Алтын адамга кеб!рек назар аударды. 9. Мек- теп бшрушГлер алтын уя мектептершен канат кагып ушты. 10. Аскар анасына млем кагуга кемектест!. 11. Б!з тамак шпп жатканда 6ipey ecncri какты. 12. Кдбыр- гага кагылган шегеге К,ожанасыр шапанын !лдГ 13. Эжем айткан ертепн! ерекше назар аударып тындадым. 14. Уйдщ шатырына уя салган карлыгаштьщ балапан- дары кектемде канат кагып ушып кетп. 15. Нурлы дукенге KipniK какканша болган жок, барып келд!. 16. Мугал!м тапсырманы ез! орындаган Глиястыц арка- сынан какты. 17. Дабыл кагылган кезде жауынгерлер аткамшд!. 18. Юлем кагу — ауыр жумыс. 19. Асан мен Аскардыц кемепмен кьлемд! кагып алдым. 20. Тунде кешеде б ip адамды машина кагып кетпгп. 21. Бупн уни- верситетте байкамай мугал!мд! кагып кетпм. 22. 1шке к!ргел! турганда алдымен ес!кт! кагу керек. 23. Мэпнд! 299
коз жупртш окыма, магынасына назар аудар. 24. Тун ортасында б!здщ уйдщ ecirin 6ipey какты. III. Преобразуйте предложения в вопро- сительные. III. Change these sen- tences into interrogative sentences. 1.1лияс мугал!м окыган лекцияга назар аудармай, тере- зеге карал отырды. 2. Перден! игу ушш терезеге шеге кагу керек. 3. Саябакка кыдырып келген адамдар гулдерге на- зар аударды. 4. Уй тазалауга кемектескен Айжанньщ ар- касынан анасы “кемекппм менщ”,— деп какты. 5. Ол кеседеп шайды колымен кагып кетп. 6. Атасы тауга шыгып коян атып келген Аскардын. аркасынан какты. 7. Кппкентай Нурлы айткан елещц тез кагып алады. 8. Клшкентай Нурлы анасыныц сезше назар аударды. 9. Етпош етпсгщ екшесше шеге какты. 10. Анам жумыстан келгел! юлемдерщ кагып, уйд! жинап жур. 11. Экем риза болганда аркадан кагатын эд ей бар. 12. Футбол шы тепкен допты какдашы кагып алды. 13. Зерек 1лияс мугал!м туспадрген такырып- ты тез кагып алды. 14. EciK кагып Kipy — эдептипкгщ белгкл. 15. Жумысшы уйдщ шатырына шеге какты. 16. Бупн та- цертец сагат алтыда дабыл кагылды. 17. К,устьщ сынган канаты кагуга келмедг 18. Ь^агылган кклемшц шацы кетш тазарып калды. 19. Басы ауырган бала тушменгаршк какпа- ды. 20. “Дэргханадан дэр! аларда шыгарылган мерз!м!не назар аударыцыз”,— дед! дэршер эжеме. 21. Ею дос 6ip- б!ршщ аркасынан какты. Комментарий к тексту. Vocabulary for the exercises. калай карайсын? жиналу тырысу сез!нде туруы керек - как относишься? - how do you think? (смотришь? как считаешь?) - to be going to do something - try - must keep his/ - собираться - стараться - должен сдержать слово herpromise(word) 300
кобше - во многих случаях - mostly тусшу - понять - understand курметтеу - уважать, уважение - respect жат - чужой - memory strange туциту - разочароваться - to be disappointed in somebody/with something епз - бык - bull кукык - право - privileges, right, law ор казу - рыть яму - to dig a hole Жаттыгу Упражнение Exercise /I. а) Спишите, подчер- кните во всех предло- жениях возвратные А местоимения, б) Переведите. Составьте 5 предложений с возвратными местоимени- I. a) Copy and complete the sentences with reflexive pronouns. b) Translate. Make up 5 sentences, using (ез). ями (оз). 1. “Айгул, Астанага ез!м барып келсем калай карай- сыц?” — дед! Ерлан. “0з!ц битесщ, барма деп акыл айт- паймын” — дед! Айгул шклне. 2. “Крнакты кафеге емес ез уй!м!зге шакырганымыз дурыс болады”,— деп анам акыл айтты. 3. Б!з ез!м!з тауга барайык деп жиналып жа- тырмыз. 4. “К,аз!р балалар мектептен ездер! келш жур”,— дед! Зейнеп куанып. 5. Тлияс уй жумысын ез! орындайды жэне достарына кемектесуге тырысады. 6. Терде отырган адам ез ем!р! жайлы кеп эцпме айтты. 7. “Эзще тау таби- гаты унады ма?” — деп сурады атасы немересшен. 8. “Жи- налыска келш, эрк!м ез ойын айтсын”,— дед! мугал!м. 9. Мына кейлекп ез!м сатып алдым,— дед! Элия куанып. 10. “Эже, ауыр жумыс гстемеш!, езшд! купш”,— дед! 1лияс. 11. К,аз!р уй шаруасын Элияныц ез! 1стейд1. 12. Эрк!м езш-ез! курметтеу! керек. 13. Кггабы н алуга Нурлыныц ез! келд!. 301
/II. Вместо точек Я II. Fill in the missing вставьте нужные ело- j words. ва. / A A 1. Бул ••• жазушыныц ез eMipi туралы жазылган. 2. Оз1мд!к1 дегенде епздей кара купим бар... (макал). 3. Bipeyre ор казба. 4. Эжем куанганнан балаша жупрш кетп. 5. ... ез! жалгыз радио тындап жатыр. 6. Сен кинотеатрга озщ баршы, мен бупн шаршап турмын. 7. “..., кудыктан суды ез!м экелш берейппш”,— деп Асан жупрш Kerri. 8. ... ез1мен-ез1 отыр. 9. Ктшкентай ... ез1мен-ез! ойыншык- тарымен ойнап отыр. 10. Кржанасыр езше жаца ... сатып алды. 11. ... ез кесесшдеп айранды iniin: “Дэмд! екен”,— дедк 12. ... айкайлаганда ез даусыныц катты шыкканын бьлдг 13. Анам базарга ез! барып ... сатып экелдЕ 14. Эзге тыдщ 6epiH бит, ез топцщ курметте. 15. Мурагер езшщ мурасына ие болды. 16. Малшы ез ... багып жур. 17. Асан езшщ катесш тусшш, ... KemipiM сурады. 18. Оркам ез ушнде ез! кожа. 19. “Озщ бупн сабакка дайынсыц ба?”,— деп мугал!м ... сурады. 20. “Кейлепмд! ез!м жудым”,— дед! Айгул анасына. 21. Озшщ шашыныц кара екенш ай- надан керген ... тан калды. 22. Нурлы езшщ ... жэппкке салып жинастырды. 23. 03i nicipreH тамагыныц дэмд! екенше Сэуленщ коз! жетп. 24. Уста ез! жасаган кылы- шын баласына сыйга тартты. 25. Марат езшщ машина- сымен ... барды. /1П. Переведите. На- у III. Translate. Change пишите в 4, 5, 7 пред- у 4, 5 and 7 sentences in ложений во множе- / the plural forms. А ственном числе имена. £ 1. Тесекте ауырып жаткан атам ездшнен тура алмады. 2. Озшщ бипмше сенген 1лияс емтиханнан корыкпады. 3. Жазушы езшщ жазган шыгармасын окып шыкты. 4. К,ып-кызыл алманы ез! гана жемедЕ 5. Асан езшщ китем 302
какканын мшдет кылмады. 6. Ауылга баргалы Зейнеп езшщ достарын кермедй 7. Суретш! езшщ салган суреп не карады. 8. Ерлан езшщ бойы Арманнан узын екенш кердй 9. Агам езшщ окыган кггаптарын устелге койды. 10. 0зшщ бипмш терецдетюс! келген Зейнеп ютап окыды. /IV. Преобразуйте предложения в вопро- сительные. А IV. Change these sen- tences into interrogative sentences. 1. Нурлы ауылдагы езшщ кппкентай купппн сагын- ды. 2. Аскар ез! окыган мектепке бес жылдан кейш мугал!м болып келд!. 3. Сем1здеу койды атам ездер! жеу ушш сойды. 4. Адам езшщ кукыгын коргай биту керек. 5. Олар ездер! 6ip-6ipiMeH сырласты. 6. Орманга ез! ба- руга корыккан ним, мен! жанына ертш алды. 7. Ацшы- лар ездер! кел!се отырып, жексенб! кун! ацга шыкты. 8. Бес балмуздакты ез! жеген Асанныц тамагы ауырды. 9. “«Айжанды ез! келш алып кетсш”,- дед! эжемренжш. 10. Агам Алматыга ек! кун бурын ез! барып келд!. 11. Балалар ез аулаларында ойнап жур. 12. Марат ез! отырг- ызган агаштьщ ескенш керд!. 13. Ом!рде эрюм ез орнын табу керек. 14. Дэр!гердщ ак халаты езше жарасып тур. 15. К,ыста Айгул жаца тонын кид!. 16. “К,азак тип” окулыгы ез!цде бар. 17. Ол езшщ шапанын кид!. Слово ТОР очень ча- сто встречается в казахском языке. Pay attention to the word TOP with various meanings. In which position you can meet this word. TOp почетное место в комнате, доме, юрте - honorable place (seat) in the room, in the “yurta” or in the house 303
торлету - проходить на - go to the honorable seat почетное место (о гостях) тори болме торе - гостиная - sitting room, drawing - room - начальник, - chief, boss, аристократ, aristocrat, господин head торешщщк торешит торегшлдгк етек алды - бюрократизм - bureaucracy - бюрократ - bureaucrat - бюрократизм получил - extension/spreading of распространение bureaucracy жалгастыру жиналыс таныс амандасу кер - продолжить - собрание - знакомый - здороваться - могила - continue - meeting - acquainted - greet - grave Упражнение I. Прочитайте. Пере- ведите. I. Read. Translate. Exercise 1. Кдзактар уйге келген конакды “торге шыгьщыз” деп курметтейд!. 2. Тор болмеде алыстан келген конактар мен туыстар отыр. 3. “Эм!ртвре бупн келмейд!, ол жиналыс- та”,— дед! хатшы. 4. “Торде отырган конактармен колынды берш амандас”,— дед! атам. 5. Эжемторп болмеге юргенде, отырган адамдар орындарынан турып, солем берд!. 6. Шьщгыс торенщ окуы ете жаксы, сондыктан келес! жылы шетелге барып окупи жалгастырады. 7. К,аз!р элемде торешЕдщк кешнен етек алды. 8. “0,1лияс, келгенщ кан- дай жаксы болды, торге шыц, отыр”,— дед! Ерлан куанып. 9. Topri болмеде теледидар, бейнемагнитофон, ек! устел, терт орындык тур. 10. Торде отырган адам маган таныс сиякты. 11. “Торепплдж — жаман касиет, сондыктан, ба- 304
лам, тореппл болма”,— деп акыл айтты экем. 12. “Торлетпцздер, курметп конактар”,— деп карсы алды б!зд! уй neci. 13. “Торп белмеден керпе экелпп”,— деда эжем. 14. “Жаксы эйел жаман еркекгщ еспсгеп басын торге суйрейда” (макал) 15. Есгктен юрген узын бойлы адам торге шыкты. 16. Торде Кдяз Ж1бек отырды. 17. Уйге юрген конактарторден орын алды. 18. Келш атасыньщ ушнде торге шьщпайды. 19. “С1з торге шьпъщыз, эжем каз!р кел ед!”,— деда кппкентай Асан уйге юрген Kicire. 20. “Еспсген келш, тор менпё деме” (макал). 21. Теледидар корш отырган атам: “К,аз!р элемде торепплджетек алды гой”,— деп курсшда. 22. Торп болменщ кабыргасында атам мен апамньщ сурет! итул! тур. 23. Торп болмеден Нурлы жупрш шыкты. 24. Торе орынбасармен келюп. 25. Жексенб! кун! Айжан тор болменщ еденш жуды. /II. Прочитайте. Пере- ведите. Используя предложения слова и словосочетания, со- ставьте связный текст из 6-7 предложений. /II. Read. Translate. Using the sentences words and word A combinations construct a connected text (from the 6-7 sentences). 1. “Topri болменщ терезесш жапшы, тондым”,— деда анам Сэулеге. 2. Эжем: “Тор1мненкор!мжакын”,— деп курсшд!. 3. Сот торелш кылмыскерд! айыпты деп тапты. 4. Кдзак хандары торе тукымынан болган. 5. Келген жптггер Тезек торе ауылынан екен. 6. Торп болмеде Ерлан кггап окып отыр. 7. Эсетторде атасыньщ алдында отырды. 8. Жумыс- тан шаршап келген экем тор болмедеп тосекке жатгы. 9. Наурыз мейрамына жиналган журт: “Торлет, Жацажыл!”,— деп айкай салды. 10. Айгулдщ сомкес!тор болмедеп устелдщ устщде. 11. Мухтар торе хатшы кызга: “Хаттарды маган экеп берпп”,— дед!. 12. Эжем торге дастархан дайындады. 13. Молда тор болмеде намаз окыды. 14. Мен торде жатк- ан кызыл юлемге кызыктым. 15. Торде отырган аксакал мен! танымады. 16. Уялганнан ек! беи кьш-кызыл болган 20-255 305
Сэуле тер болмеге Kipin кеттъ 17. Глиястьщ салган онше риза болтан атам: “Сахнаныц торшен керш!”,— деп аркасынан какты. 18. Жумысшылар тереден жа- лакыларын кебейтуд! сурады. 19. К,ожанасыр мен бай терде катар отырды. 20. Tepri белмеге Асан теледидар керуге к1рд1. 21. Суретшшщ салган суретш торге итуд! дурыс керд!м. 22. Муражайдыц торшде “Алтын адам” тур. Окыцыздар. Прочитайте. Read. Tic дэркер!нде У стоматолога At the dentist's — Сэлеметс1з бе?! Руксат па? — Сэлеметс1з бе?! Ктршдз, айта берщ!з, тыцдап турмын. — TiciM ауырып жур, соны емдетуге келд!м. — Отырьщыз. К,ай Ticiui3? — Астьщгы, оц жак азу TiciM. — К,ане, Кореейщз. — TiciM емделе ме, жок, жуласыз ба? — Тгспцзд! жулмаймын, емдеп, тыгын (пломбы) са- лып беремш. Ауырмай ма? — Жок. — Аузыцызды ашьщыз. Туюрпцз. — Болды ма? — Бугшше болды. Тгспцзды тазалап дэр! салып кой- дым. Ертец келщ1з. — Рахмет! Сау болыныз! — Сау болыныз! 306
ерекше сактап отыру конак куту конакасы сый-курмет сыйлы белы эдеш, арнайы конак келу мэртебе бакыт конакжай мол жылы жумсак айып арнайы конак кудайы конак кыдырма конак кылкыма конак сандалу айыру - надоедливый гость - болтаться, бродить, шататься - различать cyffiKTi - любимый шалгай - далекий, глухой уголок жолаушы - пассажир, путник бегде - другой epiry - скучать от безделия - особенная (ый) (ое) - беречь, хранить - прием гостей - угощение - уважение - уважаемый - знак - специально - приход гостей - честь, чин - счастье -гостеприимный - много - теплое(ый,ая) - мягкое(ий,ая) - вина - званый гость - гость, посланный богом - гость-гуляка particularly, especially - to keep - reception/ receive guests - treat the guests - respect respectable sign specially guests coming, visit honor happiness hospitable many, much warm soft fault special guest, formal guest unexpected visitor (visitor sent from God) someone who like to drop in une- xpectedly; one who likes to stroll around boring guest wander, stroll distinguish, differentiate favorite far, remote, dead end passenger, traveller other be bored from idleness 307
желну осек суйюмаз дэстур сактау кез келген каддрмещц куда куйеу - беситься, раззадориться - сплетни - неприятный - традиция - сохранить - любой - уважаемый - сват - муж - enrage (be enraged), to get irritated - gossip - unpleasant - tradition - to keep - any - respectable - daughter-in-law or son-in-law - husband 1^онак куту - Как встречать гостей - Reception of a guest Кдзак халкыньщ тарихында ерекше дэстурдщ 6ipi — конак куту. Уйше келген конакты кутш, мал сойып, ет асу — сый - курметтщ белись Кдзак сем!з койын, жылы-жумсак тагамдарын конакка арнап, “конак келедi деп” сактап отырган. Кдзак ушне конак келгенд! мэртебе, бакыт санаган. Крнак кез-кел- ген уйге бармай, конакжай, дастарханы мол, таза, ул- кызы бар уйге барган. Келген конакты “торге отыр” деп курметтеген. Халык дэстур!нде конак шакырмау, конакты уйге юризбеу улкен айып болып саналады. Крнактыц турлерг 1. арнайы конак, 2. кыдырма конак 3. кудайы конак 4. кылкима конак — деп белшедь Теленд! бид!ц - Слова, сказанные - Tolendy Byi's конак туралы Толенди бием opinion about айткан ce3i о гостях. guests. Сырым батыр уйше конып отырган кад1рмещц конагы Толенд! биден: 308
- Биеке! Кдзактьщ конагы неше турл! болады? — деп сурапты. - Кдзактьщ конагы терт турл! болады: 6ipiHiiiici — ар- найы конак, eKiHiuici — кыдырма конак, ymiHinici — кудайы конак;, TepriHmici — кылкима конак. - Ал оны калай айырамыз? - Арнайы конагымыз — алыстан арнайы келген жа- кын туыс, нагашы, жиен, куда, куйеу, кайын сиякты ту- ыстарыц, суйпсп достарыц, жаксы жолдастарыц. Мше, бул — нагыз сыйлы конагыц. К,удайы конагымыз — езщ танымайтын, битмейтш шалгай елден, алые жерден жолаушылап журш, келген конак. Мше, бул — нагыз кудайы конагыц. К,ыдырма конагымыз, epirin те желптп, уйден-уйге, ауылдан-ауылга барып, осек айтып, кымыз irnin, ет жеп журген сандалма конак. Мше, бул — нагыз жаман конагыц. К,ылкима конагыцыз, тамактыц тскенш кутш журш, шакырусыз келш, ет жеп кетер суйюмшз конак,- депп кепи керген Телещц би. (Ел аузынан) Комментарий к тексту. Vocabulary for the exercises. оныц идеясы GipniK ерл!к адамгершитпе мазмуны - его идея - единство - мужество - человечность - содержание - his/her idea - solidarity - courage - humaneness - content(s), table of content(s) “Огыз-наме” эпосы “Огыз-наменщ” идеясы — елд! б1рлшке, ерлжке, адамгершипкке, жауга карсы куреске шакыру. “Огыз- 309
наменщ” мазмуны — халыкдыц печенегтерге кдрсы (IX— X f.) согысына к;урылган. канатты создер - крылатые слова - carch-phrases, popular expressions Махмуд ^ашгари. “Диуани лугат ат-турк” (XI г.) С°Х°1 Махмуд Кдшгари — улы филолог, галым, саяхат- шы. Ол “Диуани лугат ат-турк” ютабын жазды. Бул — гылыми ецбек. Кзтапта елендер, ертеплер, мак;ал-мэтел- дер, кднатты сездер жазылган. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. табигаттану - природоведение - to become familiar with nature эдет-гурып - традиции - custom, tradition, habit наным-сен!м - вера - faith, belief мэл!мет - информация - information, news “кутты бипк” - благодатные знания - beneficial news Жусш Баласагун (XI f.) “1^утадгу 6uiir” (“К^утты бипк”) LOTO1 Жусш Баласагун — галым. Табигаттану, матема- тика, астрономия гылымдарын жэне араб, парсы тыдерш зерттедк “К,утадгу 6uiir” кггабында орта гасыр тарихы, саяси eMipi, гылымы, эдебиеп, эдет-гурпы, наным-сешм! жэне т. б. кызыкды мэл!меттер бар. 310
Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. елендер - собрание - collected works жинагы (поэтических стихов) (poetry) нэрсе - вещи - things мадакдайды - прославляет - to laud сопылык - суфизм - sufi, dervish, mystic жакындау - приближение - approach, draw nearer рухани ©Mip - духовная жизнь - spiritual life pyx - душа - spirit тецс!зд!к - неравноправие - inequality, disparity сынайды - критикует - test, criticise Даналык штабы - Книга величия - Book of wisdom Ахмет Яссауи (XII г.) “Диуани хикмат” (“Даналык кггабы”) “Даналык ютабы” — елендер жинагы. Бул ютапта терт нэрсен! мадакдайды. 1. “Шаригат” — ислам зандары; 2. Сопылык идея; 3. “К,удай” жэне оган жакындау; 4. Дш жолын тану. Ахмет Яссауидщ елендер! халыкдын, рухани ем!р!нде улкен орын алады, себеб! едит ем!р суру, рухтыц таза болу жолдарын керсетед!. Кггапта Ахмет Яссауи тецыздпсп сынайды. Жогарыда керсетыген турк! тыдес халыкдардыц мэдениеп мен одебиепндеп керш!стер “Шыгыс ренес- сансы” деп аталган. Комментарий к тексту. Commentary to the text. зи
K,ayirrri - опасный - dangerous Kipy - вход - entrance карсылык - противодействовать, - show counteract корсету оказать сопротивление (oppose) кумды - песчаный - sandy соны - конец - end толык - полностью - completely, fully жаулап алды - завоевали - invaded, conquered отар - колония - colony усынды - предложил - nominated proposed Тарихтан Жоцгарлар согысынан кейш казактар ушш К,ытай мен Ресей K;ayiirri бола бастады. Бул кезде Ресей куши империя болды, орыстар казак жерше Kipe бастады. Кдзактар оларга карсылык корсете алмады. 18-гасырдыц соцында Ресей казак жерш толык жаулап алды. Патшалык Ресейден келген халык жаксы жерде, ал казак халкы шелдк кумды жерде турды. К,азактарды орыстандыру саясаты журдь Осы кезде Ре- сейге карсы казак жершде кеп кетерипстер болды. Мы- салы, Исатай Тайманулы мен Махамбет Отемюулы 1836 жылы Ресей интервенциясына жэне Жэцпр ханга кар- сы казак халкын кетердг Бул Батые Кдзакстанда бол- ды. Кетерипспплер Жэцпр хан ордасын коршады. Кррыккан Жэцпр хан Исатайга кел!с!мге келуд! усын- ды. BipaK Жэцпр хан кетерипешшерд! алдады. Хан ез ордасынан кашып кетп жэне Ресей патшасынан кемек алды. Ресей эскерлер!мен кетерипешшер арасында согыс болды. Осы согыста Исатайды жаулар елпрдг Аз уакыт- тан кейш Махамбетп де устап, елпрдк Кетерипсшитер жецицц. 312
Халык даналыгы. Народная мудрость! National wisdom for every day. Шакырганда бармасац, шакырганга зар боларсыц. Если не пойдешь в гости, когда приглашают, в другой раз приглашения не дождешься. If you don't go when you are invited, you might not be invited next time. Алдымнан агарып He стань богаче меня Not to be richer than шыга корме, и не стань беднее меня, me, and not be Артымда карайып (чтобы не было зависти) poorer, but equal кала корме. to me is the best. Пройдитесь по предло- Look through the given женным объектам на круге points and say. и скажите, что: Улп: Образец: Example: Мен театрга баргалы казакдпа жаксы сойлеймш. Мен театрга бармагалы тицц умыттым. Пройдитесь по объектам на круге и скажите, что: Look though the given points and say: Улп: Образец: Example: Сен “Рамсторга” озщ Оздер “Рамсторга” озде- бар, ce6e6i менщ уакытым pini3 барасыздар ма? жок. 313
муражай Я знаю: I know: 1. Как выразить такое по- нятие как: с тех пор, как; с того момента, как. 2. Возвратную форму. 3. Как встречают гостей (что гость гостю рознь) 4. Народную мудрость. 5. Информацию из исто- рии, культуры и лите- ратуры народа. 6. Как красиво сказать... 1. How to put into words: • since, • since that time 2. Reflexive Form. 3. How to receive guests. 4. National wisdom. 5. Information from history, culture and literature of people. 6. How to use the language skillfully.
11-сабак — Урок 11 — Lesson 11 Основа глагола + -ар/-ер, -р/ + личн. окончания = воз- можно, может быть /только буд. вр./ Основа глагола + -мак/-мек/, -бац/-бек/, -пац/-пек/ + личн. оконч. = собирался делать что-либо Слово + КЕРЕК = надо The verb root + -ар/-ер, -р/ + personal endings = maybe The verb root + -мац/-мек/, -бак/-бек/, -пак/-пек/ + personal endings = To be going to do something. Word + KEPEK = need to... 315
На этом уро- ке мы позна- комим вас с такими по- нятиями как: возможно; возможно не может быть может быть не ... . В казахском языке это выражается двумя способами: 1. Чтобы выразить — воз- можность совершения дей- ствия, следует прибавить к основе глагола в будущем времени аффиксы: -ар/-ер/ -р (по закону гармонии) + личное окончание. In this lesson you will learn how to express possibilities (may be, may be not... might be..., might not be..., possible, probable). These words are expressed in Kazakh in two ways. 1. Adding -ар, /-ер, /-р/ to the verb according to the rule of harmony we can express probability. In this case the verb is always in Future Tense. Улп: Образец: For example: Мен барармын Сен каларсьщ Ci3 боларсыз Ол жазар - возможно я пойду - maybe I'll go - возможно ты - maybe you'll stay останешься - возможно вы - maybe you'll будете (в дан. месте) stay here - возможно он напишет- maybe he'll read Б1з берерм!з - возможно мы дадим - maybe we'll give Сендер келерсгндер - возможно вы придете - maybe you'll come Оздер корераздер - возможно вы - maybe you'll see посмотрите Олар iniep - возможно они выпьют - maybe they'll drink Ну а если в основе есть But if we already have the уже гласная, то прибавля- vowel letter in the word root, ется просто p. then just use p. 316
Мен жермш Сен телерсщ Ci3 ойнарсыз Ол окыр - возможно, я съем - возможно, ты заплатишь - возможно, вы поиграете - возможно, он почитает - maybe I'll eat - maybe you'll pay - maybe you'll play - maybe he'll read Как же все это звучит в отрицатель- ной форме. Проще не бывает. How it sounds in the negative form. Она образуется прибав- лением к основе глагола знакомой вам отрицатель- ной частицы -ма/-ме, -ба/- бе, -па/-пе и добавляется с. In the negative form we add negative particles to the verb -ма/-ме/, -ба/-бе/, -па/ - пе/ + с. Мысалы: Например: For example: Мен кел+ер+мш - возможно, я приду Мен келме+с+шн - возможно, я не приду Сен бар+ар+сын - возможно, ты пойдешь Сен барма+с+сын - возможно, ты не пойдешь Ci3 Kep+ep+ci3 - возможно, вы ув идете Ci3 керме+с+с1з - возможно, вы не увидете Ол же+р - возможно, он поест Ол жеме+с - возможно, он не поест - maybe I'll come - maybe I won't come - maybe you'll go - maybe you won't go - maybe you'll see - maybe you won't see - maybe he'll eat - maybe he won't eat 317
2. Понятие о “возмож- ности” можно выразить и с помощью самостоятельных слов мумкш, шыгар. При этом глагол может стоять во всех временах. 2. Possibility and pro- bability can be expressed with words possibly, maybe (мумкш, шыгар). In this case the verb can be in all the tenses (present, future, past), but with definite endings. 1. В настоящем времени: 1. The Present Tense: Шам жанып турган шыгар Ол erin журген шыгар Ол билеп журген шыгар - Свет, может быть, горит - Может быть, он садит - Может быть, он танцует - Maybe the lamp is shining - Maybe he is planting - Maybe he is dancing Мумкш мен Мумкш сен Мумкш 613 Мумкш сгз Мумкш с!здер Мумюн олар ол фильмд! керген шыгармын. ол фильмд! корген шыгарсыц. ол фильмд! керген шыгармыз. ол фильмд! керген шыгарсыз. ол фильмд! керген шыгарсыздар. ол фильмд! керген шыгар. Слово МУМ- КШ исполь- зуйте со сло- всм ШЫ- FAP: The word МУМКШ is used with IIIblFAP: Мумкш ол жанып - Может быть, он горит - Maybe it is shining турган шыгар Мысалы: Например: For example: 71 Мумкш Ерлан шай - Может быть, iniin жаткан шыгар Ерлан пьет чай - Maybe Erian is having tea 318
Мумкш ол хат жазып отырган шыгап - Может быть, он - Maybe he's writing а пишет письмо letter Мумкш балалар далада ойнап журген шыгар - Может быть, дети - Maybe the children are играют на улице playing in the street Или, Or, Мумкш Айгул олец айтып турган шыгар - Может быть, Айгуль- Maybe Aygul is singing поет песню a song Мумкш 1лияс теледидар корш жаткан шыгар - Может быть, Ильяс - Maybe Ilyas is watching смотрит телевизор TV Мумкш ол ол! уйыктап жаткан шыгар - Он, может быть, - Maybe he is still sleeping еще спит 2. Будущее время 2. The Future Мумкш алатын шыгар Мумкш келетш шыгар Мумкш келмейтш шыгар Как заметили, в будущем времени к основе глагола добавляется -атын/-етш/, - йтын/-йтш/. Add -атын/-етш/, -йтын /-йтш/ to the base of the verb to express the Future Tense. Мысалы: Например: For example: Мумкш ол шай inieriH шыгар - Возможно, он - Maybe he'll have tea будет пить чай Мумкш ол хат жазатын шыгар - Возможно, он - Maybe he'll write a letter будет писать письмо Мумии олар далада ойнайтын шыгар - Возможно, они - Maybe they'll play on будут играть на the street улице 319
олде, или, Айгул бупн олец айтатын шыгар 1лияс теледидар керепн шыгар О л уйыктайтын шыгар ог, - Может быть, - Maybe Aygul will sing Айгуль сегодня a song будет петь песню - Может быть, Ильяс- Maybe Ilyas will watch будет смотреть TV телевизор - Может быть, он - Maybe he'll sleep будет спать Мумкш мен “Медеуге” баратын шыгармын. Мумкш сен “Медеуге” баратын шыгарсыц. Мумкш 613 “Медеуге” баратын шыгармыз. Мумкш св “Медеуге” баратын шыгарсыз. Мумкш с!здер “Медеуге” баратын шыгарсыздар. Мумкш олар “Медеуге” баратын шыгар. 3. Прошедшее время. 3. The Past Tense. В прошедшем времени к основе глагола добавляется -ган/-ген, -кан/-кен. Add -ган/-ген, -кдн/ -кен to the base of the word to speak about the past. Мумкш барган шыгар Мумк1н келген шыгар Мумкш айткан шыгар Мумкш ппкен шыгар Мумкш Ерлан шай Возможно, (может быть) Erian may have had tea 1шкен шыгар - Ерлан попил (пил) чай - Мумкш ол агасына Возможно, (может быть) Не may have written а хат жазган шыгар - он написал брату письмо - letter to his brother Мумкш балалар далада ойнаган шыгар - Может быть, дети играли на улице - The children may have played on the street 320
элде, или, or, Айгул елец айтцан Возможно, (может быть) Aygul may have sung a шыгар Айгуль спела песню - song 1лияс теледидар керген шыгар - Ол уйыктаган шыгар - Возможно, Ильяс смотрел телевизор - Возможно, он спал - Ilyas may have watched TV He may have slept Комментарий к упражне- Vocabulary for the нию. exercises. АК,Ш Америка К,урама штаттары тапсыру бак,ылау жумысы бтк - США Соединенные Штаты Америки - сдавать - контрольная работа - высокий - USA, The United States of America - pass, give up, hand in - test - high (adjective), tall /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- I. Read. Translate. A ведите. 1. Ертец ол келетш шыгар. 2. Bi3 мектепке барармыз. 3. Олар мумюн кеп ютап оцыган шыгар. 4. Мумкш с!здер уйге келерс!здер? 5. Келес! жылы мумюн мен АК,Ш-ка барармын. 6. Тапсырманы ертец берерсщ. 7. Ауылдан ма- ган келш жацалык айтарсыц. 8. Бупн мумюн жацбыр жауа- тын шыгар. 9. Б1з конакка келерм!з. 10. К,аз1р олар фут- бол ойнап жаткан шыгар. 11. Дэрцерге бар, ол саган дер! берер. 12. Ол б!зге акта берер. 13. Мумюн сендер шет мемлекетке барарсындар. 14. Олар балык аулап жаткан шыгар. 15. Крнактар сагат алтыда келер. 16. Осы аптада 21255 321
окушылар бакылау жумысын жазар. 17. Мен дукенге барармын. 18. 6м1р бойы сен! кутермш. 19. Осы киноны керерм!з. 20. Сенб! кун! саяжайга отбасымызбен барар- мыз. 21. Туыстар осы аптада кдлага келер. 22. Окып жат- кан кггабыц мумкш кызык; шыгар. 23. Жексенбще экем- мен 6ipre мумкш саяжайга баратын шыгармыз. 24. Оныц тацертец уйыктап калуы мумк!н. 25. Б!з машинамен ба- рармыз. 26. Эжем ауылдан ертец келер. II. Прочитайте. Пере- ведите. Допишите про- пущенное. II. Read. Translate. Fill in the missing words. 1. Кржанасыр кыста шапан киетш ... . 2. Нурлы ба- лабакшага ез! бар... . 3. Суретш! сурет салып отырган ... . 4. Б!з бупн езенге баруымыз ... . 5. Алам туган кушме мумкш конак шакыр... . 6. Уйге келгенге дейш телефон сог...мыз. 7. Халык OHinici мумкш сахнада елец айткан ... . 8. Зейнеткерлер зейнетакысын мумкш осы аптада ал... . 9. “Емтиханга жаксылап дайындал...сыц”,— дед! экем. 10. Радиодан ест!д!м: — “Мумкш Ертец кар жауа- тын дед! Зейнеп. 11. Досыммен 6ipre кинотеатрга бар...мын. 12. KipniK какканша дукенге барып нан са- тып алып кел...сщ. 13. Ертец муражайга автобуспен ба- p...мыз, муражайдан “алтын адамды” кер...сшдер. 14. Сыйлы конак болсац торге отыр...сыц. 15. Базардан 1 кило сэб!з сатып ал...мыз. 16. Мумкш ертец экем Мэс- кеуге ушакпен ушатын ... . 17. Балалар кешрден ететш ... . 18. Дукен сагат тогызда ашылатын... . 19. Мейрамхана тун! бойы жумыс гстейтш ... . 20. Ол шындыкты айткан ... . 21. Уйге бершген жаттыгуды жазатын ... . 22. 1лияс домбыра ушрмесше катыс ... . 23. Жтт кызды аялдама- да кут... . 24. Алма тер белмешц еденш ез! жуатын... . 25. Спортшыныц бойы узын .... 26. Курылысшылар бшк гимарат салатын .... 322
/III. Прочитайте, пере- у III. Read. Translate. Fill ведите. Допишите про- j in the missing. пущенное. f Change sentences 4, 6, A Преобразуйте 4, 6, 7, X 7, 12 and 13 into the 12, 13 предложения в negative. отрицательные. Мысалы: Например: For example: Нурлы мектепке дейш балабакшага бар .... Нурлы мектепке дейш балабакшага барар. Нурлы мектепке дейш балабакшага бармас. 1. Нурлы мектепке дейш балабакшага бар... . 2. Асан- ньщ шал бары кара тусп ... 3. Аулада балалар ойнап журген ... . 4. Ерлан допты колымен кагып ал... . 5. Зейнеп жуган ктрлерш жшке жаятын ... . 6. Атам маган кызыкты ертеп айтып бер ... . 7. Студент бала атасына хат жаз... . 8. Досымньщ туган кунше сыйлык; апар...- мын. 9. Жексенбще Медеуге бар...мыз. 10. К,ойган сурагыца ертен жауап бер...мш. 11. К,аск;ыр бала бага алатын ... . 12. Бала салган суретш экесше корсет... .13. Бастык орынбасарымен келш... . 14. Атам конак келсе кой соя... .15. Ерлан домбыра тарта алатын ... . 16 Жума кун! эжем жеп шелпек nicip... . 17. К,аз!р ппнш! апама койлек ririn жаткан .... Комментарий к упражне- нию. л мэл!мет коцип калу Д' жазып тастау окып тастау колым бос емес L°I°1 Vocabulary for the next exercises. - сведения, - information, материал report - разочароваться - to be обидеться disappointed - уже написал - to have written - уже прочитала - to have read - занят, нет - busy свободного времени 323
уй жумысын - сдать домашнее - to hand in тапсыру задание homework жаттау - выучить наизусть - to learn by heart сыйлау - подарить - to present, to give китт - ключ - key тастау - оставить - leave мынау - это - this куш - сила - power, strength куат - энергия - energy тозу - устареть - to become obsolete /worn out; to fall (e.g. clothing) шелдеу - жаждать - to be thirsty к,ырсык, - упрямство - calamity капырык - духота - stuffiness, closeness, stuffy heat келместей болды, - он больше не - He will never come ce6e6i Konuii калды придет again, because he (похоже не придет), потому что обиделся offended /Жаттыгу Упражнение Exercise Прочитайте. Переве- Read. Translate. Дите. 1. Айгул ертец сабакка келмес, ce6e6i ол ауырып жа- тыр. 2. Уакыт болса, ертец мен саган келермш. 3. Орында- ган уй жумысын ертец тапсырарсыц. 4. Ертец сабацца Эль- Фараби жайлы жаца мэл!мет алып келерсщ. 5. Ерлан ецщ бул уйге келместей болды, ce6e6i оныц кецип цалды. 6. Экец кешеп алып келген газетп окымас, ce6e6i ол жаца- лыктарды теледидардан корд!. 7. Мына жазып тастаган хатгы, кешке поштамен жзберермш. 8. Жазгы демалыс жайлы кызыммен сейлесермш. 9. Мен ертец кинога барар ед!м, б!рак менщ долым бос емес, себеб! уйде жумысым кеп. 10. Эр адамга ана тип куш куат берер. 11. Кергешщц, еспгешнд! атаца айт, ацыл берер. 12. Ерлан жаттаган елецш б!зге айтар. 13.1лияс сатып алган кггабын Айгулге сыйлар. 14. Уйге асыгып бара жатырмын, мумюн, анам келер. 324
15. Уйдщ китпн Ерлан керш! уйге тастаган. 16. “Отка кой- ган етщ тез nicnec, келген конактарга шай бер”,— дед! экем анама. 17. Б!з ауылга бара алмаспыз, сен туыстарга б!зден сэлем айтарсьщ. 19. “Алмага айтарсьщ, ертец б!здщ уйге тойга келс!н”,— дед! Зейнеп Айгулге. 20. Ерлан ертец са- бакка бармас, себеб! ол атасымен 6ipre ауылга кетп. 21. Салган суретгершд! уйге алып келерсщ, эжем кершн. 22. Ол мен! кутпес, себеб! асыгыс. 23. Базардан сатып алган кейлепн сщл!с!не сыйлар. II. Раскрывая скобки, допишите слова со- гласно закону гармо- нии. /И. Open the brackets and fill in the missing words. (The choice A depends on the rule of harmony). 1. Аскар газетген окыган эцпмесш достарына айтып бер(-ар, -ер). 2. Экем жексенбще саяжайга бар(-мас, -мес), себеб! жумыска барады. 3. Достарыммен 6ipre мура- жайга бар (-ар, -ер) ед!м, б!рак ютапханага баруым керек. 4. К,ожанасыр жаца шапан ки(-ер, -ар). 5. Балалар езенге балык аулауга бар(-мас, -мес), себеб! кун ете суык. 6. Ауладагы балалар футбол ойн(-ар, -ер), б!з тереш! бо- лайык. 7. Асык ойнаган аз(-ар, -ер), доп ойнаган тоз(-ар, -ер), бэршен де кой багып куйрык май жеген оз(-ар, -ер) (макал). 8. К,анша куткенмен олар бупн кел(-мес, -мае). 9. Ертец ацшы орманга бар(-ар, -ер), сол жерде кездесерс!з(-дер, -дар). 10. Ерлан бузауды ез! баг(-ар, -ер). И. Кун ыстык, жолда шелд(-ер, -ар)сщ. 12. Бупн экем машинаны ез! айда(-мас, -мес), себеб! шаршап отыр. 13. 1лияс уйдщ тебесше шеге кага ал(-мас, -мес), себеб! оныц бойы жетпейдг 14. Жума кун! эжем жен шелпек шс!ред!, молданы шакырып куран окыт(-ар, -ер)мыз. 15. “Нурлы сенщ мазанды ал (-мае, -мес), себеб! улкен бала гой”,— дед! анам. 16. К,ойшы малдарды жайлауда баг(-ар, -ер). 17. “Ол кеп кутпр(-мес, -мае), кел(-ар, -ер), кутейш”,— дед! Зейнеп. 18. Алма мектепке ез! бара
ал(-атын, -етын) шыгар. 19. Нурлы дукеннен нанды кезд! ашып-жумганша экел(-ер, -ар). 20. Уйге келген адам ecncri кагып Kip(-ep, -ар). 21. Жексенбще Сэуле анасына уй та- залауга кемектес(-ер, -ар). 22. Айгулдщ мшез! кырсык, сондыктан ол Алмадан KeniipiM сура(-мас, -мес). III. Допишите пропу- щенное, подбирая воз- можные варианты. III. Fill in the missing. There are various choices. Улп: Образец: Example: Ол кужат толтыр... 1. Ол кужат толтырар 2. Ол кужат толтырмас кужат толтырады 3. Ол 4. Ол кужат толтырмайды 5. Ол кужат толтырса 6. Ол кужат толтырмаса Maybe he will fill out the document May be he won't fill out the document He filled out the document He didn't fill out the do- cument If he filled out the document If he won't fill out the do- cument 1. Аш бала ток баламен ойна.... 2. Олар саяжайга алма, алмурт агаштарын отыргыз... . 3. К,ыскы демалыста 1лияс шацгы тебуд! уйрен... . 4. Емтиханга досыммен 6ipre дай- ындал...мын. 5. Уйдщ iuii капырык болса, терезеш аш... сыц. 6. Bi3 ертец тойга бар...мыз. 7. 1лияс уйге Kipe ал..., ce6e6i кит жок. 8. Кектемде кустар ушып кел... . 9. Жаз- да келге шомылуга бар...мыз. 10. Бугш жацбыр жау... , ce6e6i кун ашык. 11. Атам конакка автобуспен бар..., сондыктан такси шакыртамын. 12. К,ар калыц тусптп, машина журе алмайтын ... . 13. Мугал1м койган суракка ол жауап бер..., ce6e6i ол кеше куш бойы сабакка дайын- далган жок- 14. Самат садак ата ал..., ce6e6i оган атасы 326
садак атуды уйреткен жок;. 15. Ол домбыра тартуды уйренгел! колынан домбыра тус... емес. 16. Жшт кызга битезпс сыйл... . 17. Келес! аптада досым хат жаз... . 18. 1лияс окыган ютаптарын кггапханага отказ... .19. Крнак келсе, торге корпе сал...сын. 20. Аулаган балыктарынды шелекке сал...сын. 21. 03i той...тыц, коз! той... (макал). 22. Эженмен телефон аркылы сейлес...сщ. Для выраже- ния дейст- вия, которое было сплани- ровано, могло совершиться, но вопреки намерению не совершилось, к основе гла- гола прибавляется: Add these То say that so- mething was possible in the past but didn't happen, we use the folio- affixes to the base of the verb: -мак /-мек едк 6ipaK -бак /-бек ед1, 6ipaK -пак /-пек едк 6ipaK Ол бармак ед!, 6ipaK бармады Он собирался, но не пошел Не was going to go, but didn't Ол бармак едц 6ipaK... Он собирался идти, но... Не was going to go, but... Ол кермек едк 6ipaK... Он собирался Не was going to посмотреть, но... watch, but ... 327
Ол бермек ед1, 6ipax... Он собирался дать, но... Не was going to but ... Ол алмак еда, 6ipax... Он собирался взять, но... He was going to ...., but ... Ол журмек едц (Ирак,... Он собирался уходить, но... Не was going to ...., but ... Ол жазбак едц 6ipaK-- > Он собирался написать, но... He was going to ...., but ... Ол ойнамак, еда, 6ipaK... Он собирался играть, но... He was going to but ... Ол жасамак ед1, 6ipaK... Он собирался сделать, но... Не was going to ...., but ... Ол шшек ед1, 6ipaK... Он собирался пить, но... Не was going to ...., but ... Ол турмак ед1, 6ipax... Он собирался встать He was going to ...., but ... (вставать, жить), но... Ол карамак едц 6ipax... Он собирался смотреть, но... Не was going to ...., but ... 328
Он собирался пнуть, но... Ол теппек еда, 6ipaK... Не was going to but ... Комментарий к упражне- Vocabulary for the exercises нию колш уялу тебу Tic жармау багасы к,ып- к,ызыл такпак жаттау жаяу - транспорт - transport - стесняться - to be shy - пинать - to kick - держать язык - to say nothing за зубами - красная цена - extremely (дорого) expensive - стихотворение - sond - выучить - to memorize - пешком - on foot /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- I. Read. Translate. A ведите. 1. Мен бул кггапты берер ед!м, 6ipaK маган да керек. 2. Алма хатжазатын еда, 6ipaK, екшппке орай, оныц уакыты жок;. 3. К,онактар келер едц 6ipaK кел!к таба алмады. 4. Ол дэрпйппетш еда, б!рак умытты. 5. Б1з ол киноны коретш едж, 6ipaK уакыт болган жок;. 6. Ол с!здермен ойнар едц 6ipaK уялды. 7.1лияс футбол ойнап допты тебер ед1, 6ipaK к;аз!р оньщ аягы ауырып жур. 8. Мен елец айтар ед!м, 6ipaK eciMe туспей тур. 9. Ерлан агасына хат жазбак едц 6ipaK оныц достары далага ойнауга шакырды. 10. Мен шындыкды айтпак ед!м, 6ipaK экемнщ “Tic жарма” деген c©3i eciMe тусш, айткан жокпын. 11. Айгул кейлекп са- тып алатын едц б1рак багасы кымбат екен. 12. Ол асхана- дан тамак imneK едц 6ipaK асхана жабык екен. 13. Ерлан кунде ерте туратын едц 6ipaK бупн кештеу турды, сон- дыктан сабагына кепйкп. 14. Экем газет окымак болып 329
едь 6ipaK конактар келд!. 15. Ок;ушылар саябакка бара- тын ед!, б!рак жацбыр жауып Kerri. 16. Мен жиналыста сейлер едам, б!рак екшппке орай, маган сез бермедг 17. 1лияс ез! бшмесе де, домбыра тартатын адамды жаксы кередь 18. Медеуге жиырма тогызыншы автобус баратын едц б!рак келмедi. 19. Кинотеатрга барар ед!м, 6ipaK билет болмады. 20. Ол кейлекп “Рамстордан” алар еда, 6ipaK оныц ацшасы жоц. 21. К,ожанасыр шапанын байга берер едц 6ipaK кимады. 22. Экем бупн жумыскд баратын еда, б!рак машинасы журмедг 23. Кдбыргага сурет шер ед1, б!рак Мараттыц бойы жетпедг /II. Раскрывая скобки, выберите правильный аффикс (согласно за- А кону гармонии). /II. Open the brackets and choose correct en- dings. Pay attention to A the vowel harmony and consonant harmony. 1. Нурлы мектепке бар(-атын, -етш) ед!, б!рак тумау- ратып калды. 2. Айгул уйге к!р(-мек, -мак) ед!, 6ipaK аула- дагы иттен корыкты. 3. Эжем бауырсак шс!р(-етш, -атын) ед!, 6ipaK уйде ун болган жок. 4. 1лияс к!лемд! далага каг(-ар, -ер) ед1, 6ipaK жацбыр жауып турды. 5. Марат купйкт! уйше юрпз(-бек, -бак) ед!, б!рак агасы руксат бермед!. 6. Экеммен саяжайга бар(-ар, -ер) ед!м, б!рак сабактан калуга болмайды. 7. Суретш! сурет сал(-атын, -етш) ед!, б!рак бояуы бтп калды. 8. Б!з муражайга бар (-атын, -етш) ед!к, б!рак кун жексенб!. 9. Агылшын типн уйрен(-ер, -ар) ед!к, б!рак окытушы болмады. 10. TiriHini кейлек т!г(-етш, -атын) ед!, б!рак мата болган жок. 11. Марат тонын ки(-ер, -ар) ед!, б!рак кун жылынып кетп. 12. 1лияс шалбарын ки(-етш, -атын) ед!, б!рак к!р болып калды. 13. Агам куй тарт(-ар, -ер) ед!, б!рак дом- быра жок. 14. Ол сабакка дайындал(-ар, -ер) ед!, б!рак уакыты болган жок. 15. Олар асханадан тамак !ш (-пек, -пак) ед!, б!рак Kici кеп болды. 16. Нурлы Алматыга 330
пойызбен бар(-атын, -етш) ед!, б!рак агасы ушакка би- лет алып бердь 17. Бала токаш сатып ал(-атын, -етш) ед1, б!рак дукенде токаш бтп кдлыпты. 18. Нурлы аулада ойна(-йтын, -йтш) ед1, б!рак далада жацбыр жауып кетп. 19. Жптг кызга битезпс сыйла(-мац, -мек) ед1, б!рак б!лез!к кымбат, сондыктан гул сыйлады. 20. Крнакдар эл! отыр(- атын, -етш) ед1, б!рак сагат тунг! ек! болды, сондыктан уйлерше кайтты. 21. Зейнеп жаттаган такпагын айт(-ар, -ер) ед!, б!рак умытып калды. 22. Сэуле кошедеп кппкентай мысыкты уйше к!рг!з(-ер, -ар) ед!, б!рак ана- сы руксат етпедь 23. Ол кеше ушакпен Америкага уш(- ар, -ер) едк б!рак ауа-райы бузылды. /III. Вставьте пропу- у III. Fill in the missing, щенное. f A 1 1. Батыр жауга карсы шаб... ед!, б!рак жараланып кал- ды. 2. Театрга он тогызыншы автобуспен бар... едш, 6ipaK мен таксимен барамын. 3. Айгул кггапханадан “Абай жолы” деген ютапты ала... ед!, б!рак бупн кггапхана жа- бык. 4. Ек! дос балык аулауга озенге бар... ед1, б!рак бос уакыттары болмады. 5. Ауылдагы эжесше Сэуле хат жаз... едк б!рак умытып кетшть 6. Туск! аска Зейнеп жумыр- тка куыр... ед!, б!рак экес!: “Коже nicipmi”,— деп эпнд!. 7. Эжем шелекпен су экел... ед!, б!рак оган ауыр кэтеруге болмайды. 8. Аскар темек! шег... ед!, б!рак мен темекшщ денсаулыкка зиян екенш айттым. 9. Раушан гул! солып кал... ед!, б!рак Сэуле оны суга салды. 10. Агам машина- ны каладажурпз... ед!, б!ракжург!зу кукыгы калтасын- да жок екен! есше тусп. 11. Озенге 6ipre бар... ед!к, б!рак ол келген жок- 12. Асан окыса коп б!л... ед!, б!рак штатный, бепн ашпайды. 13. Б!з кошеден жупрш от... ед!к, б!рак багдаршамнын, кызыл тус! жанып тур. 14. Экем жиналы- ска ертерек бар... ед!, б!рак жумыстан жай шыкты. 15. Дукеннен сомке сатып ал... ед!м, б!рак маган унаган жок. 331
16. Кржанасыр шапанын ки... ед1, б!рак улкен болды. 17. Эжем койлепн жу... ед1, б!рак уйде сабын бол-ган жок,. 18. Ол суга коп тус... ед1, 6ipaK тонды. 19. Агам базарга жаяу бар... ед1, 6ipaK шаршады. 20. Жктг кызды аялдамада 6ip сагат кут... ед1, б!рак келмейтппн битдг 21. Атам газет окы... ед1, б!рак кезиццрш болмады. 22. Экем машинасымен бар... ед1, б!рак, жанармайы бтп калды. Обратите внимание на крайне необходимое в разго- воре выражение: Pay attention to the next: EciMe туст! - вспомнил - Pretty phrase (remembered) Без слова тастау нам трудно обой- тись. Оно так часто встречает- ся, что без знания его не- которых значений пони- мать и говорить не пред- ставляется никакой воз- можности! • Now, let's study the meaning of the word тастау (to finish, to throw, to leave, give up). It is very significant to know its meaning. Познакомьтесь co сло- вом ТАСТАУ. Посмотрите, в каких зна- чениях на практике вы мо- жете встретить это слово. Get to know with the next word ТАСТАУ. You see this word used in various ways. 1. ТАСТАУ - бросить - to throw итке суйек тастау бросить собаке кость to throw a bone to a dog 332
коз тастау бросить взгляд glance, look темею тастау бросить курить give up smoking 2. Окып тастау - прочитать (в роли вспомогат. глагола сов. вида теряет лексическое значение) - “Тастау” as ап auxilary verb shows that the action has been performed Еще раз рассмотрим зна- чения слова ТАСТАУ в самых распространенных случаях. pp] ТАСТАУ обозначает, что действие уже со- вершилось или совершится (надо иметь в виду, что тастау имеет значение сде- лать с легкостью или быстро). Let's consider the meaning of the word ТАСТАУ in very widely spread situations. ppi ТАСТАУ — is used when the action has already occured. Ол ютапты окып тастады Ол кйапты окып тастайды Ол кияр erin тастады Ол кияр erin тастайды Ол шоп шауып тастады Ол шоп шауып тастайды - Он (уже) прочел книгу - Он прочтет книгу - Он (уже) посадил огурцы - Он посеет огурцы - Он (уже) скосил траву - Он скосит траву - Не has read the book - He will have read the book - He has planted the cucumbers - He will have planted the cucumbers - He has mowed the grass - He will have mowed the grass 333
Ол нан кесш тастады - Он (уже) порезал - Не has cut the bread хлеб Ол нан кесш тастайды - Он нарежет хлеб - Не will have cut the bread Ол хат жазып тастады - Он (уже) написал - He has written a letter письмо О л хат жазып тастайды - Он напишет письмо - He will have written a letter Ол жер кдзып тастады - Он (уже) вскопал - He has dug the ground землю Ол жер к,азып тастайды - Он вскопает землю - He will have dug the ground Ол еден сырлап тастады Ол еден сырлап тастайды Ол уй салып тастады Ол уй салып тастайды - Он (уже) покрасил пол - Он покрасит пол - Он (уже) построил дом - Он построит дом - Не has painted the floor - He will have painted the floor - He has built the house - He will have built the house Ол терезеш ашып - Он (уже) открыл - He has opened the тастады окно window Ол терезеш ашып тастайды - Он откроет окно - He will have opened the window Ол кдгазды жыртып тастады - Он (уже) порвал бумагу - He has torn the paper Ол кдгазды жыртып тастайды - Он порвет бумагу - He will have torn the paper Комментарий к упражне- Vocabulary for the нию. exercises. маса - комар - mosquito аула - двор - yard журт - общественность, - socially, public, общество, people публика, народ ericTiK жер - пашня, нива - field бутак, - ветка - branch кепкен - засохшие - dry 334
бояу КУРЫЛЫСШЫ шок,У opiK нашар нашар сез!ну жакдырмау тумсык уакытымен жем!с турау бутак, жыртылу жага кию бурют обал - краска - строитель - клевать - урюк - плохой, слабый, убогий - (плохо), неважно себя чувствовать - не одобрять что-либо (кого-либо) - клюв, морда, рыло (животного), - вовремя - фрукты - резать - ветка - порваться - воротник - стричь - орел - обида (в смысле несешь ответствен- ность за действие) - paint - builder - peck - apricot - bad, weak, poor - feel unwell (bad) - don't approve of something - beak (of birds), snout (of an animal) - in time - fruit - to cut - branch - to be ripped - collar - cut, clip - golden eagle - offense, sin, guilt, blame Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- ведите. Обратите внимание на слово ТАСТАУ. Составьте 10 I. Read. Translate. Pay attention to the ТАСТАУ. Make 10 sentences using words from the exercise. предложений, используя сло- ва из упражнения. 1. Тауда демалганда мен! маса шатып тастады. 2. Анам дукеннен сатып ал тан еттщ бэрш турап тастады, ещц та- мак, nicipin жатыр. 3. Сен берген кггапты окып тастадым. 4. Ауладагы бакды цазып тастадым, отан жаца агаштар отыргызбакдтын. 5. Ол жиналган журтк;а алыстанкоз тас- тады. 6. Коктемде трактор жерд! жыртып тастады. 7. Б1здщ ауылга цурылысшылар кеп жаца уйлер салып тастады, 6i3 сол уйлердщ 6ipiHe ктрмекшз. 8. Кун жылы болган- 335
дыктан, терезеш ашып тастадым. 9. К,устар агашта ecin турган алмаларды шокып тастады. 10. Кузде агаштар- дыц бутакдарын кесш тастау керек. 11. “Мен калага кеткен кезде уйд! иес13 тастамацдар”,— дед! шешес! улы- на. 12. Нашар ок,ытан студентт! окудан шыгарып тас- тайды. /II. Прочитайте. Пере- у II. Read. Translate. Pay ведите. Обратите вни- f attention to the meaning мание на значение ело- / of the word ТАСТАУ. ва ТАСТАУ. X 1. “Мына агаштьщ бутагын кесш тасташы”,— дед! атасы немересше. 2. “Аскар, шалбарьщ жыртылып калыпты, тастау керек”,— дед! анасы. 3. К,урылысшы- лар жаца уйлер салып тастапты. 4. Ол сабак б!тпей, сумкасына к!тап, дэптерш салып тастапты. 5. К,алам- гер шыгармасын жазып тастапты. 6. Эсет какпаныц сыртын сырлап тастапты. 7. Нурлы койлектщ жага- сынжыртып тастапты. 8. Экем мен! ауылга экелш тас- тады. 9. Агам машинасыньщ кигпн уйге тастап кета. 10. Айгул к!тапханадан алган “Абай жолы” романын уш кунде окып тастады. 11. Жазгы демалыста анам б!зд! ауылга апарып тастады. 12. Нурлы ойыншыгын далага тастап кета. 13. К,ожанасыр байдьщ ушне ша- панын тастап кета. 14. “Ержанды касыцнан тастамай ертш жур”,— деп маган тапсырды. 15. “Сэуле узын шашыцды киып тастама”,— дед! эжес!. 16. 1лияс темек! шегуд! тастамады. 17. Ацга шыккан ацшы касынан бурк!т пен ита тастамады. 18. Батыр найзасын к,олы- нан тастамады. 19. Эжем Мараттыц жаксылыгын аузы- нан тастамады. 20. К,ыз ж!пт сыйлаган быезтн колы- нан тастамады. 21. Юшкентай Айнур куыршагын колы- нан тастамады. 22. Экем ютапты окып тастады. 23. Тэрбиеш! балаларды жалгыз тастамайды. 24. Далада 336
жацбыр жауып тургандыктан ол колшатырын тастама- ды. 25. Эжем жасаган куртты тауыктар шокып таста- ды. 26. Мен кейлег!мд! жуып тастадым. 27. Соуле газеттерд! терезеден алып тастады. 28. 1лияс аул ага агаштарды отыргызып тастады. 29. Тацертец турган- нан кешк тесект! жинап тастау керек. 30. Тамак, плкеннен кейш ыдысты жуып тастау керек. 31. Бул- д!ргенд! жинап алмаса, тауык шокып тастайды. 32. Ма- рат машинаны ез!жуып тастады. 33. Жумыска кеткен анам нан сатып алуга акша тастап кетп. 34. Уйге к,ор- жынымды тастап кетпм. /III. Прочитайте. Пере- ведите. Допишите сло- во ТАСТАУ в нужной А форме. III. Read. Translate. Write the word ТАС- ТАУ in the correct form. 1. Анасы жакдырмай, улыньщ сезш узш ... . 2. Бала- лар бакшадагы ерпстерд! езш ... . 3. Мен “Абай жолы” романын оныншы класста окып ... . 4. К,устар агаштар- ды, жемктерд! шокып ... . 5. Уйдщ терезелерш ак бояу- мен сырлап ... . 6. Акшаны уакытында телемеген соц, Кдзактелеком кершшщ телефонын узш ... .7. Ерлан итше суйек ... . 8. Менщ экем темек! шегуд! ... . 9. Кркыстар- ды, керек емес кагаздарды шелекке .... 10. “Мына балага кара, кагаздарды жыртып ...”,— дед! анам Айгулге. 11. 1лияс килт! керш! уйге ... . 12. Бар шындыкты досыма айтып .... 13. “Нанды жерге..., обал болады”,— дед! ожем. 14. ... кеткен сыйлыгынды алдым, “рахмет”,— дед! Алма Ерланга. 15. “Окып ... кггаптарьщ болса, маган берш!”,— дед! Зейнеп Сеулеге. 16. Астанада маса кеп, жещл кишсец, шагып .... 17. Экем дастарханга нанды кесш .... 18. Ешк!м юрмесш деп ес!кт! жауып ... . 19. Бастаган кшд! ... . 20. TiriHini кейлекгщ етегш кесш ... . 21. “Хатты окыганнан кейш жыртып дед! Асан. 22. “К,олдарындагы курекг! ..., тамак !шем!з”,— дед! аспазшы жумысшыларга. 22-255 337
КЕРЕК - НАДО - NECESSARY Такие поня- тия, как: на- до, не надо; необходимо, нет необходи- мости; дол- жен, не должен — совершить какое-либо действие пере- даются при помощи слова То express the idea of neces- sity, or its absence and the conception of obligation to perform this action, add the word “керек.” керек. жазу керек надо писать It is necessary to write жазу керек емес не надо писать It isn't necessary to write керу керек кою керек айту керек жеу керек беру керек отыру керек туру керек надо (должен) посмотреть надо (должен) поставить надо (должен) сказать надо (должен) кушать, есть надо (должен) дать, отдать надо (должен) сидеть, сесть надо (должен) встать, стоять - need to (must) look - need to (must) put - need to (must) say - need to (must) eat - need to (must) give - need to (must) sit - need to (must) stand, get up Наличие сло- ва “керек” после пред- мета или ли- ца указывает на необходи- мость в чем-то или в ком- то. The word “керек” after . the is neces- sary name of a subject or a person's high- lights the necessity of something or somebody. Мысалы: Например: For example: 338
ютап керек нужна книга — need the book маган ютап керек мне нужна книга — I need the book саган кггап керек тебе нужна книга — you need the book оган ютап керек ему нужна книга — he/she needs the book оларга ютап керек им нужна книга — they need the book ciare ютап керек вам (уваж.) нужна книга — you (polite form) need the book аздерге ютап керек вам нужна книга — you (plural) need the book 6i3re ютап керек нам нужна книга — we need the book Ciare ютап керек пе? Вам (уваж.) нужна книга? — do you need the book? 339
Оган штап керек пе? Ему нужна книга? — Does she/he need the book? Оларга ютап керек пе? Им нужна книга? — Do they need the book? Комментарий к упражне- Vocabulary нию. exercises. for the немесе, эйтпесе тэрбие мук,ият урысу сыйлау аппарат к,амкоршы - или - otherwise - воспитание - education, training - внимательно - carefully, attentively - ругать, - argue, quarrel ссориться - уважать - to respect - информация - information - тот, кто - chief заботится Упражнение Прочитайте. Переве- дите. Ответьте на воп- росительные предло- Exercise Read. Translate. Ans- wer the interrogative sentenses. жения. 1. Наурызды жаксы тойлау керек. 2. Жаксы ютаптарды коп оку керек. 3. Маган Абайдьщ “кара создерГ’ керек. 4. СЛзге шептщ жапырагы керек пе? 5. Саган баска жумыс керек. 6. Ирпц ыдысын жуу керек. 7. Мынау балага жаца шалбар керек. 8. Б1зге лекция тындау керек. 9. С1здерге сабакка уакытында бару керек. 10. Сендерге демалу ке- рек. 11. Анама комектесу!м керек. 12. Агама комек керек. 13. Жецгем демалу керек. 14. Маган жаца епк керек пе? 15. Оган уши тазалау керек. 16. Перделерд! ашу керек пе? 340
17. Жазда карбызды кеп жеу керек. 18. Етп уш сагат кдй- нату керек пе? 19. Бауырсакка ашыган кдмыр керек пе? 20. Орындыкта дурыс отыру керек. 21. Дэптерге эдем! жэне таза жазу керек. 22. Шыгарманы жаксы жазу керек. 23. “Сейлегенде ойлап сейлеу керек, эйтпесе уят бола- ды”,— дед! анам маган. 24. Окушыларды осы демалыста театрга апаруым керек. 25. Баланыц тэрбиесше кеп кец!л белу керек. /II. Прочитайте. Пере- £ II. Read. Translate. Put ведите. Вставьте вмес- f the word КЕРЕК in the то точек слово КЕРЕК f correct form. Change в нужной форме. 3, 5, sentences 3, 5, 13, 17, 13, 17, 18, 30 предло- 18 and 30 into questions. женил преобразуйте в вопро- сительные. 1. “Енд! ес!ме туси, с!з бул такырыцты келес! сабацта тус!нд!ру!ц!з...”,— дед! мугал!м. 2. Сыныпка жаца такта ... . 3. Мугал!м сабак туспццргенде мукият тындау ... . 4. Маган жаца колшатыр ... , соны базарга барып сатып алуым ... . 5. Ертец ауруханага баруым ... . 6. Ул-кендерд! сыйлау ... , ауыр сэз айтпау .... 7. Нашар окитын окушы- ларга комек беру ... . 8. “Маган дукеннен нан, сут, кант, ipiMiniK сатып алу ... дед! Айгул досына. 9. “Жумыс- ты !стесец, дурыс icrey ...” — деп экес! баласын уйретп. 10. Б!р эйел кггапханашыга: “Балама агылшын типнде кггап дед!. 11. Тацертец турганнан кейш жуыну жэне тамак iniy ... 12. Маган ертец ютапханага бару ..., енд! ес!ме туси. 13. Ерланга “Абай жолы” романын оку ... . 14. “Маган Алма ... , ол уйде ме?”— деп сурады керш!. 15. Мен ертец муражайга баруым ... . 16. Улкендердщ айтк- ан созш тындау ... . 17. Жексенбще сая-жайга барып агаш отыргызу ... . 18. Кдбыргага сурет итепн шеге кагу ... . 19. Ауруханада жаткан эжеме тамак апаруым ... . 20. Ертец агам жумыска ерте баруы ... . 21. бзенте барганнан кейш балык аулау.... 22. Тэрбиеш! балага дурыс тэрбие беру!... 341
.23. Муражайга барганнан кейш “алтын адамды” керу ... 24. Сенбще Кржанасыр тойга бару ... . 25. К,ыста шапан, тон киш журу ... . 26. К,онакка барганда, сыйлык, апару ... . 27. Келген конакка “Торге шыгыцыз”,— деу ... . 28. Ертец окем Мэскеуге ушакден ушуы ... 29. Уйге беритген тапсырманы орындау ... . 30. Ауырганда дор! inry .... /III. Прочитайте. Пере- ведите. Употребите КЕРЕК там, где необ- А ходимо. III. Read. Translate. Use КЕРЕК where it is necessary. Улге Образец: Example: Сабакды жакры оку .... Сабакды жакры оку керек. 1. Маган ек! мыц тецге акша ... . 2. Оцып тастаган ютаптарды ютапханага отказу ... . 3. Корпи карт айткан ертегпп ш!ме айтып беру .... 4. Тацертец турганнан кейш терезеш ашу ... . 5. Киттл коршппц уйше тастау ... . 6. Нурлы мектепке оз! баруы .... 7. Бастаган жумысты таста- мау ... . 8. Нашар окыган студенттерд! окудан шыгарып тастау ... . 9. Кун жылы кезде егшд! жинап алу ... . 10. Кокгемде аулага гул егу.... 11. Тамак iniep алдында колды сабынмен жуу ... . 12. Автобуста зейнеткерге орын беру ... . 13. “Жазда малга шоп жинау дед! атам. 14. Торг! белменщ шацын суртш, еденш жуу ... . 15. Кустарга кам- коршы болу ... . 16. “TicTi Tie пастасымен кунше ек! рет жуу дед! анасы к!шкентай Элияга. 17. “Мына дорпп кунде iniin туруыцыз дед! дорйер ожеме. 18. “Жац- быр жаумай турып к!лемд! далага кагып алудеп Айгул аспанга карады. 19. Жексенб! кун! мшдетп турде саяжайга бару ... . 20. Жумыстан жаяу келген агам: “Машина сатып алудед!. 21. Асан ауылдагы ожесше хат жазуы .... 22. Ушрмеге катысканнан кейш домбыра тарту .... 23. Марат 342
Рамстордан аяк-кшм сатып алуы ... . 24. “Сен б!л!мшд! терендету ушш кггапты кеп окуьщ дед! мугалш. 25. Ерланга айран, сут, кымыз iinyi... .26. Сагат сепзде керните конакка бару ... . 27. Улкеннщ тыш алу керек ... . 28. “Сатан казак, тип кггабы ... пе?” — деп сурады Айгулден досы. 29. Емтиханнан бес алу керек ... . 30. Волейболшы- ныц бойы бшк болу ... . 31. Кузетпп тунде уйыктамауы ... . 32. “Уйге ун сатып алу дед! анам экеме. 33. Кггапханата барып ютап оку .... Диалог Dialogue — Айгул, вокзалга калай баруга болады? — К,ай вокзалга? — I Алматы тем!р жол вокзалына. — I Алматы тем!р жол вокзалына бару уппн, Сейфул- лин дацгылынан 534, 537 — автобуска, 7-троллейбуска мшу керек. — К,ай аялдамадан тусемш. — Соцгы аялдамадан тусесщ. Элия, вокзалга не ушш барасыц? — Ертец Астанага журемш. Билет алуым керек. — Жолыц болсын! — Рахмет! Сау бол! Диалог Dialogue — Солеметс!з бе?! — Кдйырлы кун! — Бастык озшде ме? — 0з!нде. Кдндай жумыспен келд!щз? — К,ужаттарыма кол койдыруым керек ед!. — Ол Kici бугш кабылдамайды. К,ужаттарыцызды тас- тап кет!ц!з. Ертец сагат онда дайын болады. — Мше, кужатгарьщыз. Жаксы. Сау болыцыз! — Сау болыцыз! 343
Праздник “Наурыз” The “Nauryz” holiday Сездж Словарь Words Z**1*V^ кенеден - из старины мусылмандардын,- мусульманов - улыс, улт, халык, - народность, from olden days Muslims people, nation кун мен тун тецелед! табитат народ -равноденствие - - природа equinox to equal nature wake up breeding holy, saint ray, light, shine feature oat flour see, meet each other millet wheat the cattle butchered for the winter troubles to enter о Tol ояну телдеу касиетп нур ерекшелж талкан Kepicy тары бидай сотым беле-жала ену - проснуться, пробуждаться - плодиться, приносить приплод - святой, благодатный - свет, луч света, сияние, блеск - особенность - - толокно - приветствовать, повидаться, повстречаться, видеться друг с другом, заключать друг друга в объятия - просо - пшеница - скот, зарезанный на зиму впрок - беды - входить Улыстыц улы кун! — Наурыз — Великий — A great праздник Наурыз holiday “Nauryz” Наурыз — кенеден келе жаткан мейрам. Наурыз — улыс- тыц улы куш, мусылмандардьщ жаца жылы. 344
22 наурыз — жыл басы. Наурыз арабтыц соз! “нау” — жаца, “рыз” — кун деген создершен шыккан. 22 наурызда кун мен тун тецелед!. Бул кезде барлык табигат оянады, мал телдейд!, кек шыгады. Улыс куш — турю тыдес халыктар ушш касиетп кун. Ол кун! кар, элде жацбыр жауса, нур жауды деп халык куанады. Наурыз куш журт эдем! кшмдерш киед!. Наурыз кушшц 6ip ерекшелш — бул кун коршуден басталады. Наурыз кун! “наурыз коже” шс!р!лед!. Наурыз кэжеш 7 турл! тагам косып шс!ред!. Олар: ет, су, туз, бидай, сут, тары, талкан. Наурыз кун! адамдар 6ip-6ipiHe ак титектер айтады: Улыс кутты болсын! Бэле-жала жерге енсш! Ак мол болсын! Торт тул!к акты болсын! — Кржанасыр — Приключения Яг хикаялары Кожанасыра - Comical tale about Kozhanasir К,ожеке улкен агаштьщ астында ойланып жатты: “Агашта коп жапырак бар, ипркш, менде мынау жапы- рактар сиякты коп байлык болса!” — дед! ол. Корш!: “Кржеке, егер сенде байлык коп болса, маган кппкентай бересщ бе?” Кржанасыр: “не, баска агаш жок па? Жат та арманда.” жогалды - потерялся - lost неге куандын,? - чему радуешься? - why are you happy? Б!р кун! Кржеке куанып келе жатты. Корш!лер сурады? — Кржеке, неге куандыц? Кржеке корш!лерге: — Есепм жогалды!— дед!. — Есек жогалса неге куанасьщ? — Есекг! мшсем мен де жогалар ед!м! 345
Традиции казахского народа Вы часто слышите ело- “Айналайын” is one of во “Айналайын”. the endearing words. АЙНАЛАЙЫН дорогой, любимый dearly loved Айналайын, улым! Любимый сынок! Му dear sonny! Прямой перевод слова: If we translate this word: АЙНАЛАЙЫН Кружусь вокруг чего, spin round кого-либо. around somebody, something. Давайте посмотрим, для чего надо кружиться! Let's see when one should use it. Значение слова “Айна- лайын” уходит корнями в глубокую древность, в эпо- ху шаманизма. Для того, чтобы вылечить больного, шаман с жертвен- ной птицей в руках трижды обходил больного. Счита- лось, что все недуги перехо- дят от больного к птице. Отсюда осталась тради- ция говорить “Айналайын”. The meaning of the word “Айналайын” goes deep into history, to the epoch of shamans. Shamans went around the sick person with sacrificed bird three times. They thought that all diseases travel from sick person to the bird. The tradition of saying “Айналайын” still remains. 346
Человек, который гово- рит тебе “Айналайын”, как бы готов принять на себя твои печали и болезни. Айналайын — ласкатель- ное слово, точного перево- да нет. Нежная мать говорит любимому ребенку: The person who says “Ай- налайын” takes the troubles and disease from the person he addresses. Айналайын is caressing word. A gentle mother says this to her beloved child: Айналайын, карагым Айналайын, ты зрачок Айналайын, you are the глаз моих. apple of my eyes. Айналайын, шырагым Айналайын, моих очей. свет Айналайын, the light of my eyes Айналайын, цулыным Айналайын, Айналайын, my foal жеребеночек мой Посмотрите, как рас- крывается поэтом Олжасом Сулейменовым значение слова Айналайын. Let's see what meaning poet Olzhas Suleimenov puts to the word “Айналайын.” Айналайын! Земля моя! Я сегодня тебя как ник- то понимаю Все болезни твои на себя принимаю. Айналайын! Му earth! I understand you as no one else does today, I take all your troubles. 347
Комментарий к тексту. Commentary to the exercises. карсы болу op дуниежузипк ауыр эскер кесем азат Кецес окзмеп орнады жарлык тугелдей камтыды жазалаушы мушелер бейбгг зорлык Акпан тецкеркл - быть против - окопы - мировой - тяжелый - солдат - вождь - свободный - провозглашена Советская влас: - be against, contrary - pit, hole - world - hard, heavy - soldier (army) - leader - to be liberated - installed the ь Soviet State уласу зиялы 6ipiKTipy у к! мет турме - указ - весь охватили - каратель - члены - мирный - насилие, принуждение - февральский переворот - перерасти - интеллигент - объединить - правительство - тюрьма - decree - whole, all - seized, covered - punitive - members - peaceful - violence - February Revolution, overturn - overgrow - intellectual - unite, combine, assemble - government - prison M1914 жылы Ресей 6ipiHini дуниежузипк согыс- ка кдтысты. Ресей патшасы кдзакдардан со- тые ушш ете кеп мал, азык-тулпегер жинады. Кдзак, халкыныц жагдайы ауыр болды. Ресей патшасы цазацтарды эскерге шацыру туралы жарлык, шыгарды. Онда: “Кдзакдар ор казу жумысына алынады” деген. Кдзакдар бул жарлыцца карсы болды. 1916 жылы Тор- гайда кетерипс басталды. Бул кетерипсп Амангелд! Има- нов басцарды. Кетерипс Кдзацстанды тугелдей цамты- ды. Амангелд! бастаган кетерипешыер кеп рет жещеке жетп. Бул кетерипстен патша цатгы корыцты, сондыктан 348
ол жазалаушы эскерда кобейтп. Жазалаушы эскер бейбгг ха- лыкка кеп зорлык керсетп, корыккан халыктыц кеб! ше- телдерге кетп. Кетершсп патша жеце алмады. Кетерипспц соцы 1917 жылгы акдан тецкерюше уласты. Осы кезде “Алаш Орда” партиясы курылды. Оны казак зиялылары курды. Баеты косемдершщ 6ipi Мустафа Шокай болды. Партия- ныц максаты — азатгык алу болды. Мустафа Шокай Орта Азия мен Кдзакстанды 6ipiKriprici келд!. Осы кезде Кецес уюмеп орнады. Кецес уюмеп “Алаш Орда” партиясыныц мушелерш турмеге жапты. Мустафа Шокай Туркияга, кейш Францияга кетп. Германияда кайтыс болды. Халык данальиы. Это работает каждый день. Былыммен жакын болсац, колыц жетер, Залыммен жакын болсац, басьщ кетер. Народная мудрость. National wisdom. Подружишься с наукой — всего достигнешь, Сдружишься со злом — голову потеряешь. If you make friends with science — you'll get whatever you desire. If you make friends with evil — you'll lose your head. BuiiM инемен Глубину науки Reaching the depth of any кудык казгандай. постигать, как science is like digging a well иглой колодец копать, with a needle. ь b Красиво говорю! Try to use the language skillfully! Мулдем ушыгып - усилилась/лся, ось/ кетп Например: ссора, болезнь, война и т.д. - strengthening (For example: quarrel, war, illness.) жаксы эйел тец! - хорошая жена - a good wife is the best жок жолдас болар, несомненно бесценный friend 349
Ty6i жок сырлас болар друг, которой можно доверить сокровенные тайны whom one can trust (you may be sincere with her). Пройдитесь по кругу: используйте местоимения: сен, ол, олар Look through the given points and say: (using the pronouns сен, ол, олар) Например: Example: Мен “Рамсторга” баратын шыгармын Мен “Рамсторга” барармын Мумкш мен “Рамсторга” барармын. муражай Я знаю: I know 1. Как передать такие поня- тия как: возможно, воз- можно не...; может быть ...; может быть не ... 2. Как передать следующее понятие: собирался сде- лать что-либо...; собирал- ся сделать что-либо, но... 1. How to express such ideas such as: maybe, maybe not. 2. How to express the following idea: to be going to do smth; to be going to do something, but... 350
3. Значения слово тастау 4. Значения слова “айна- лайын” 5. Информацию из исто- рии 6. Народную мудрость 7. Как красиво сказать.... 3. The word “тастау” with various meaning (“тастау” means to do something to fulfill some kind of job). 4. The meaning of the word “айналайын” (it means “dear”). 5. Information from the history. 6. National wisdom. 7. How to use the language skillfully. 351
12-сабак — Урок 12 — Lesson 12 Глагол /в прош. вр./ + -к/-к = совместное действие Осн. глагол + -bic/-ic + форма прош. вр. + -к/-к = дей- ствие совершается с 2-х сторон То the ending of the verb in the past + -k/-k = group action (together) The root of the verb in the past tense + -ц/-к = the action takes place from two sides.
действия: Познакомь- тесь с не- сколькими способами выражения совместного And today we present you several ways of expression fo group action. Если вы говорите о том, что оба (обе, все) со- вершали одно и то же дей- ствие (не обязательно вместе и в одно и то же время), то к окончанию глагола (прош. вр.) добав- ляйте — -к/-к. То show the group (corporative) action add the ending -к - to the ending of the Past Tense. Мен к1рд1 дуйсенбще жудым. Я стирала в понедельник. I washed the laundry on Monday Айгул к1рд! сэрсенбще жуды. Айгуль стирала в среду. HO Aygul washed the laundry on Wednesday BUT Б1з к!рд1 осы аптада жудык. Мы (обе) стирали на этой неделе. We (both) washed the laundry this week. 21-255 353
Элия мен 1лияс газетп тацертец окыды. Алия и Ильяс читали газету утром. Aliya and Ilyas read the newspaper in the morning. Экем газетп тусте окыды. Отец читал газету в обед. The father read the newspaper in the afternoon. НО вит Б1з газетп бупн окыдык. Мы все (вместе) прочли газету сегодня. We all have read the magazine today. Нурлы кеше фильм кердь Нурлы смотрел фильм вчера. Nurly saw the film yesterday. Сэуле бупн фильм кердь Сауле смотрела фильм сегодня. Saule saw the film today. HO BUT Б13 бул фильмд! кердж. Мы все (вместе) смотрели этот фильм раньше. All of us saw this film. В одно и то же время (или вместе) (погуляли, In order to express the action between you and 354
прочитали, увидели, сели и т. д.) то к окончанию (зна- комому) в прошедшем вре- мени -ды/-д1, -ты/-п добав- ляется somebody in the past you should add the ending k/k to the verb with ты/п, ды/дь буква к /к. YoT BI3 МЫ WE Bi3 жудык - мы мыли - We have washed Bi3 ОК.ЫДЫК - мы прочитали - We have read Bi3 журдт - мы ходили - We have walked Bi3 отырдык - мы сели - We have sat Bi3 турдык - мы встали - We have stood Bi3 жаздык, - мы писали - We have written - wrote Bi3 кордж - мы видели - We have seen - saw Bi3 аштык - мы открыли - We have opened Bi3 жаптык - мы закрыли - We have closed Вы с легкостью узнали Now you know how -ты/-п, -ды/-п форму про- шедшего времени и усвоили когда нужно употреблять, аффиксы к/к. to express the action with the ending k/k. Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the follo- wing exercises. сацыраукулак, табигат курес к,атыстык, грибы природа борьба участвовали - mushroom - nature - struggle - participated (together) took part in something / ж‘т"’ynp” E“re'“ f I. Прочитайте, пе- I. Read. Translate. A реведите. 355
1. Б1з тамак, шс1рда. 2. Bi3 уй тазаладык. 3. Bi3 итпен ойнадык. 4. Bi3 хабар естщж. 5. Bi3 дукенге бардык. 6. Bi3 елец айттык. 7. Bi3 хат жаздьж. 8. Bi3 теледидар корда. 9. Bi3 саябакда демалдыц. 10. Bi3 гул тердж. 11. Б1з озенде шомылдьж. 12. Б1з ожеге кемек бердж. 13. Б1з кггап окыдьж. 14. Б1з аулага шыкдьж. 15. Б1з шай шггж. 16. Б1з Амери - кага телефон сокдык. Б1з Шэкен Аймановтыц фильмш корда. 17. Б1з базарга бардык. 18. Б1з уй тазаладык. 19. Б1з муражайга Алтын адамды керуге бардык. 20. Б1з киноте- атрга бардык. 21. Bi3 “Абай жолы” романын окыдык- 22. Б1з саяжайга агаш отыргыздык. 23. Б1з ¥лы Отан согысы- ньщ ардагерше комекгестж. 24. Б1з еспсп сырладык. 25. Б1з мектеп бтрда. 26. Б1з олец айтгык. 27. Б1з орманга сацыраукулак, теруге бардык. 28. Б1з автобуспен Алматыга бардык. 29. Б1з тори болмеш жудык. /II. Допишите букву к /к. Выберите -к или - к в зависимости от гар- А монии звуков. /II. Add the endings. You should choose -к ore -к according to the A harmony. Улп: Образец: Example: Bi3 мектепке Kerri... . Bi3 мектепке кетпк. 1. Bi3 К,ожанасырды корд!... . 2. Bi3 эжеммен ертеп тындады... . 3. Bi3 жумыскд барды... . 4. Bi3 ыдыс жуып, уй тазалады... . 5. Б1з сахнада эн салды... . 6. Б1з домбы- рамен куй тартты... . 7. Bi3 балабакшага барды... . 8. Б1з тор болмеде теледидар корд!... . 9. Bi3 табигат аясында сурет салды... . 10. Б!з кошеде багдаршамньщ касынан отп... .11. Б1з сагат тунп онда уйыктады... . 12. Bi3 кыз- дарга гул сыйлады... . 13. Б1з мектепке барды... .14. Bi3 ауруханага эжеме барды... . 15. Bi3 “Рамстордан” уйге кайтты... . 16. Bi3 базардан алма сатып алды... . 17. Б1з кеше Kip жуды... . 356
/III. Раскройте скобки, у III. Open the brackets выбрав нужный глагол. f and write the suitable / verb. A £ 1. Bi3 батырдыц к,ылыш, найза, канжарын (жудык, корд!к). 2. Б1з кар жауганда кармен (ойнадык, жед!к). 3. Жацбыр жауганда цолшатыр (устадык, ойнадык). 4. Bi3 жексенбще езенге балык аулауга (бардык, уйыкта- дык). 5. Bi3 тусю асты асханадан (inrriK, сеюрдпс). 6. Bi3 мейрамда эн (салдык, кайнаттык). 7. Тогызыншы мамыр кун! б!з ардагерлерд! (куттыктадык, урыстык). 8. Далада жацбыр жаугандыктан, 6i3 уйде (отырдык, тасыдык). 9. Б!з трактормен жер (жырттык, жаттык). 10. Bi3 жазушымен (кездсспк, аштык). И- Bi3 стадионда футбол (ойнадык, биледпс). 12. Б1з Медеуде демалып (кайттык, тердпс). 13. Б1з жылкы (бактык, олец айттык). 14. Б1з Наурыз тойын- да куреске (катыстык, секзрдпс). 15. Б1з мектептен кеш (кайттык, отырдык). 16. Б1з олимпиадага (катыстык, жед!к). 17. Б1з кешю асты асханадан (inrriK, урдык). 18. Bi3 домбыра тартып (уйрещцк, бардык). 19. Bi3 зейнеткер- лерге концерт койып (бердпс, жед!к). 20. Б1з сабакты жаксы (окыдык, тарадык). 21. Bi3 уйдщ eciriH катты (жаптык, койдык). 22. Bi3 аялдамада автобус кутш (турдык, жаттык). 23. Б1з жиналыста сез (сейледпс, ундемедш). 24. Bi3 курекпен жерд! казып, гул (отыр- гыздык, уйыктадык). А как же ска- зать — увиде- лись, встре- тились, пере- писывались, поздорова- лись, поссорились и т. д? How we exp- ress concepts like we saw each other, met each other, wrote each other, greeted each other, quarelled each ofher etc? 357
Когда действие соверша- ется, совершилось или бу- дет совершаться с 2-х сто- рон одновременно, к осно- ве глагола прибавляются аффиксы -ыс/-1с/ -с, и они соответствуют русскому суффиксу -сь/-ся. When the action is performed or will be performed by both sides, we add the suffixes: -c, -bic/-ic. Прошедшее время Past Tense Bi3 ренжлспк Bi3 KepicTix Bi3 сойлесйк Bi3 к,Ушак.тастык, Bi3 жазыстык, Bi3 эцпмелеспк - Мы обиделись друг на друга -Мы увиделись - Мы разговаривали - Мы обнялись - Мы переписывались - Мы беседовали - We have taken offence at each other - We have seen each other - We have talked to each other - We hugged each other - We wrote to each other - We discussed with each other Future Tense Будущее время Bi3 сойлесем!з - Мы поговорим - We'll see each other Bi3 кушакдасамыз - Мы обнимемся - We'll hug each other Bi3 хат жазысамыз - Мы будем - We'll write to each ether переписываться Bi3 эцпмелесем!з - Мы побеседуем - We'll talk to each other Настоящее время Present Tense Bi3 ренжклп журм!з - Мы обижаемся Bi3 сойлесш жатырмыз - Мы беседуем (говорим) Bi3 комектесш - Мы помогаем журм!з - We take offence at each other - We talk to each other - We help each other 358
Б1з хат жазысып журмгз - Мы переписываемся - We write to each other Bi3 эцпмелесш - Мы беседуем - We discuss it жатырмыз Комментарий к упражне- Vocabulary for the following нию. exercises. Косымша - дополнительный - additional сабак урок lesson ренжу - обижаться - to take offence акын - поэт - poet ¥лы Отан - Великая - Great Patriotic согысы Отечественная война war кушактасу - обниматься - to give a hug амандасу - здороваться, - to greet приветствовать достасу - подружиться - to make friends KiciHey - ржать (лошадь) - to neigh жулде - приз - prize /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте, переве- I. Read and translate. Jk дите. 1. Элия мен Айгул эцпмелесш отыр. 2. Атам мен экем кушактасып амандасты. 3. Мен Ерланга шыгарма жазыс- тым. 4. Балалар улкендерге жидек TepicTi. 5. Окушылар аула шпн жинасты. 6. Мен экеммен 6ipre заттарды дукенге апарыстым. 7.1лияс Айгулмен ренжгсш кдлды.8. Наурыз мейрамында адамдар 6ip-6ipiMeH кушакдасып, жуздеседь 9. Мен апаммен телефон аркылы сойлеспм. 10. Коршитер 6ip-6ipiH к,онак,к,а шак,ырысты. Обратите внимание: если есть в основе гласная, то добавь лишь /-с/. Pay attention! The logic is great. If the root has a vowel ending, add only “ч:”. 359
/II. Допишите —-с,-ыс, А II. Write suffixes: -с, -ic. Переведите. Убе- f -ыс, -ic. Translate. The дитесь в чудо гармонии / miracle of harmony А еще раз. Ж you'll see here too. Улп: Образец: Example: Досыммен саябакда кездесем!з деп келЬ.пк. Досыммен саябакда кездесем!з деп келютпс. 1. Мен эжемнщ сумкасын кетер...пм. 2. Адам сэйле... кенше, жылкы к!сше...кенше (макал). 3. Эжеме бауыр- сак, nicip...TiM. 4. Туск! астан кешн Айжанга ыдыс жу...- тым. 5. Айгул маган терезе жу...ты. 6. Жауынгер согыста жаумен сог...ты. 7. Мен кеше телефон аркылы экеммен сейле...пм. 8. Жук тасушы эженщ жупн кетер...п. 9. Ер- лан екеум!з экеме агаш отыргыз...тык. 10. Жексенб! кун! анама уй тазала...тым. 11. Сэуле мен Зейнеп куыршакка тала....ып калды. 12. Б1з кэшеде кезде..лп калдык. 13. Б1з Алтын адам жайында эцпмеле...пк. 14. К,ыз бен жшт кушакта...ып тур. 15. Досым екеум!з кэтрде кезде..лп калдык- /III. Вставьте пропу- A III. Fill in the missing: щенное -с, -ыс, -ic. f -с; -ыс; -ic. Write the Запишите предложе- f following sentences in 3 A ния в три колонки: A columns. Улп: Образец: Example: прош. вр./Past Tense будущ. вр./Future Tense наст. вр./Present Tense Мен терезе Мен терезе Мен терезе жуыстым. жуысамын. жуысып жатырмын. 1. Мен ауылдагы досыммен хат жаз..ып турамын. 2. Мен мугал!мге дэптер тексерь.пм. 3. Эжем атаммен узак эцпмеле.лп жатты. 4. Кдптыц 6ip жагын кетер...пм. 5. Б!з юшкентай Маратка кемекте...пк. 6. Жазгы дема- 360
листа атама кой баг...тым. 7. Б1з Элияга юлем к,аг...тык,. 8. Балалар эжелерше жемк тер...т1 9. Ержан атасына шеи шаб...ады. Есть еще один не ме- нее интерес- ный способ выражения совместного действия, который соответ- ствует русскому слову - да- вайте. В казахском яыке такая мысль выражается с помо- щью ауффиксов - -айык/- ешк/, -Йыц/-И1к/. The other way to express the action that is done by several doers corresponds to the English word let's. In Kazakh language it is expressed by adding the suffixes - -айык/-ешк/, -йык/ -шк/ to. Nothing can be simpler than that! Давайте поупражня- емся: Let's do exercises: Мен дукенге барайын бленд! мен айтайын Сабакта мен сейлешн - Давай, я схожу в магазин - Давай, я спою песню - Давай, на уроке я буду говорить - Let me go to the shop - Let me sing a song - Let me speak during the lesson Bi3 саяжайга барайык парк Bi3 дукенге барайык- Дааайте J маГазин „ пойдем в I Б1з мектепке барайык школу Let's go to the {park shop school Bi3 ютап окиык книгу , a book Bi3 журнал окиык - Давайте J 1 журнал Let's readJ 1 a magazine Bi3 газет окиык почитаем । 1 газету | 1 a newspaper Bi3 хат окиык письмо a letter 361
Bi3 тамак жейж Bi3 би билешк Bi3 он айтайык Bi3 су imewK - давайте покушаем - давайте потанцуем - давайте споем песню - давайте попьем воды Let's eat - Let's dance - Let's sing a song - Let's drink water Назар аударьщыдар! ерекше ерекше назар аудар ерекше адам Обратите Pay attention! внимание! - особенный - обрати особое внимание - особенный человек - special, peculiar - pay a special attention to - special, peculiar man (person) Комментарий к упражне- Vocabulary for the folio- wing exercises. нию. окига умыту сосын кониинде i3 калды Кайту баяндама кошу каланы аралау сэулет мекеме коцгл-куй - случай, история - забыть - потом, затем - остался след в душе - возвратиться - доклад - переезжать, перекочевать, кочевать - обходить (прогуливаться) по городу - архитектура - организация - настроение - case, story - forget - then, after that - left a (trace) in somebody's soul - to return - a report - to move - walk (travel) round the city - architecture - organization - mood 362
/Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- I. Read and translate. Pay A ведите. Обратите вни- attention to the words in plural. мание на слова во мно- жественном числе. 1. Бупн б!з ушш ерекше кун, сондыктан саяжайга ба- райык, кецит котерешк. 2. Жума — мен упин ерекше кун, ce6e6i менщ туган кун!м. 3. Жексенб! эр адам ушш ерекше кун, ce6e6i демалыс. 4. “1лияс, сагат алтыда кинога 6ipre барайык”,- дед! Ерлан. 5. “Жур, кэлге тагы тусешк, сосын тамак, йиешк те, уйге кайтайык”,- дед! Айгул Сэулеге. 6. Алма мен Зейнеп эленд! крсылып айткднда ерекше естыед!. 7. Бугш Ерлан баска балаларга Караганда ерекше кецицц, себеб! бугш оныц туган кун!. 8. “Бул ютапты бупн саган берейш, б!рак ертец алып кел, умытпа”,— дед! мугал!м. 9. “Жаца уйге тез кешешк, кун суытып барады”,— дед! 1лияс экесше. 10. “Ертец тацертец турып кала аралайык, эдем!, сэулетп гимараттарды керешк, кэлге барайык”,- дед! Сэ- уле Зэуреге. 11. “Уйге берген тапсырманы 6ipre орындайык, себеб! киынырак екен”,— дед! Элия Сэулеге. 12. “Тауга бару жайлы экеммен сейлесешк, не дейд! екен?” — дед! Нурлы шешесше. 13. Бугшг! той эр адамныц кэципнде ерекше !з калдыратыны сэзс!з. 14. “Журш!, екеум!з 6ip жерге барып отырайык, эцпмелесешк”,— дед! досым. 15. Жур, мен салган суретп эжеме кэрсетейж. /II. Раскройте скобки, Я II. Open the brackets выбирая_к или к по за- f and write -к or -к. You кону гармонии. / should choose -к or -к according to the rule of harmony. 1. Жексенб! кун! кэлге барып балык аулайы(к, к). 2. “Оке, жексенбще саяжайга барайы(к, к)шы”,— дед! Ер- лан. 3. “Кун суытпай епнд! жинап алайы(к, к)”,- дед! 363
бастык жумысшыларына. 4. Мугал!мнщ берген тапсыр- масын орындайы(к, к). 5. “Сен ок,ып тастаган кггапты б!з алайы(к, к)”,— дед! 1лияс Зейнепке. 6. Кектемде аулага агаш отыргызайы(ц, к). 7. Улкен адамдарды сыйлайы(к, к). 8. Бупн кун суык; екен, б!з тон киеш(к, к). 9. Дукеннен сут, нан сатып алайы(к, к). 10. Жазгы демалыста тауга барып, атама кой багысайы(к, к). 11. “Апама китем кагысайы(к, к)”,— дед! Ерлан шклне. 12. “Ертец ерте турайы(к, к), ацга шыгамыз”,— дед! экем. 13. Анама уй тазалауга кемектесеш(к, к). 14. Крнакка шай кояйы(к, к), сен торге керпе сал. 15. К,арт эжеге жугш кетер!сеш(к, к). 16. Тустен кейш саган келейш, сабакка 6ipre дайында- лайы(к, к). 17. 1шме ертеп айтып берейЦк, к). 18. Сэуле, екеум!з домбыра тартуды уйренейЦк, к). 19. Мына асха- нага Kipin тамак iniin алайы(к, к). 20. Эжемнщ уйше ба- райы(к, к). 21. Ананы бэр!м!з сыйлайы(к, к). 22. “Зейнеп апамньщ туган кунше орамал сыйлайы(к, к)”,— дед! Алма. 23. “Крнакка барган соц, ертерек кайтайы(к, к), ертец жумыс куш”,— дед! эжем. 24. “Уйд! тез тазалап тастайы(к, к), конацтар келш калмасын”,— дед! Алма сщл!сше. 25. Доп ойнап болганнан кейш гулдерд! суарайы(к, к). 26. “Саган колымыз босаганнан кейш согайы(к, к)”,— дед! Ерлан досына. 27. Энш! айткан еленд! Нурлы айтсын, ерек- ше кецшмен тындай(к, к). 28. Келген хатка жауап жа- зайы(к, к). 29. Бугш кун жылы, езенге барып шомылайы(к, к). 30. Б!з саган атам айткан ацызды айтайы(к, к). 31. “Атам- ныц батасын алайы(к, к)”,— дед! Ерлан ппсше. 32. Базар- дан алган затгарымызды керсетейЦк, к). 33. “Жур, кешрден етеш(к, к)”,— дед! досым. 34. Уйге к!рщ!з, терлетпцз, мен шэй кояйын, екеум!з шэй !шеш(к, к). 35. Ертецге дейш мына кггапты окып тастайы(к, к). III. Прочитайте, пере- ведите. Объясните зна- чение всех аффиксов. III. Read and translate. Explain the meanings of all affixes. Мысалы: Например: Example: 364
Дэр!с тындауга барайыкшы. тыцда тындауга бар барайык барайык,шы — основа глагола. — направление — основа глагола — давайте пойдем — просьба — the root of the verb — shows the direction — the root of the verb — let's go — a request 1. “Мереке кун! алацга шыгайыкшы”,— дед! Нурлы Сэулеге. 2. Ертен; ауруханага барайын, эжеме ыстык та- мак, апарайын. 3. “Дэргханадан дэр! алып берейш”,— дед! Алма эжесше. 4. “Бастыкдтен кел!сейш, жауабын кейш айтамын”,— дед! Тлияс. 5. “Демалыста Кдпшагайга ба- рып демалайыц”,— дед! экем досына. 6. Бупнп кун Асан ушш ерекше кун болды, себеб! кептен куткен арманы орындалды. 7. Ертец экеммен 6ipre ауылга барайын. 8. Зейнептщ туган кунше сыйлык; апарайын. 9. Наурыз мерекесш к;азак,тар ерекше тойлайды. 10. “Кдр жауган кун! шанамен ойнайыц”,— дед! Нурлы досына. 11. “Анамыз- ды тындайыц, айткан т!лш алайык,”,— дед! 1лияс кдрын- дасына. 12. “Екеум!з ойыншык;к,а таласпайык, тату бо- лайык”,— дед! Нурлы Ерланга. 13. “Сешц портретшд! салайын”,— дед! суретш! Саматца. 14. Екеум!з 6ipre авто- буск,а отырайык. 15. Ауылга таксимен барайык. 16. “Кеше- де 6ipre цыдырайык”,- дед! жшт цызга. 17. Кинотеатр- дан корген киноны саган айтып берейш. 18. Бугш мен ерекше куаныштымын. 19. Университетке тусу ушш дурыс- тап дайындалайын. Комментарий к упражнению. армансыз шклрталас багдарлама узак шарт Vocabulary for the following exercises. - вволю - дискуссия, диспут - программа - долго, долгий, дальний - договор -undesired - discussion - program - long, far - contract 365
араласпау - безучастие, - to not participate не участвовать араласу - быть причастным к - to be involved in чему-либо, something, to socialize общаться, приобщаться жора-жолдас касында - друзья - friends - рядом, возле, у, - beside, near, by, about, за, около around тарату - раздать, - distribute, spread распространять кундел1кп - каждодневный, - daily, usual обычный /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Подчеркните аффик- I. Underline the suffixs in the A сы, которые указыва- text, which show the ют на то, что действие corporative action, совершалось совместно. Мысалы: Например: For example: Бупн саябакка 6ipre барайык, демалайык. достары- мызбен кездесешк. 1. Откен аптада туыстарыммен тауга бардык, езенде шомылдык,. 2. Кешке теледидардан “ГПюрталас” багдар- ламасын керетк. 3. Элия мен Айгул узак отырып эцпме лесть 4. Келккен шарт бойынша жумыс гстешк. 5. “1лияс, жазда атам мен эжеме барайык, кемектесейгк”,— дед! Элия. 6. Биыл Наурыз тойын ерекше отюзешк. 7. Кептен 6epi араласпаган туыстарымызды конакка шакы- райык, жора-жолдастарымызбен таныстырайык. 8. Эже, дэр!ханага мен барайын, керек дэритерд! сатып экелейш. 9. Ертец муражайдыц касында сагат алтыда кездесейгк. 10. Ерлан, екеум!з уйдгц терезелергн, еспсгерш ак сырмен сырлайык. И. 1лияс, екеум!з уйге берыген тапсырманы 6ipre орындайык. 12. Мен саган 6ip жацалык айтайын, 366
бупн Элия конакка ерекше, эдем! кшнш келд!. 13. Мура- жайга барайык, Алтын адамды керешк. 14.1лияс, театрда екеум!з катар отырайык, б!рак сейлеспейгк. 15. “Ертец езенге барып кайтайык”,- дед! Ержан. 16. Жумыс-тан кейш жуынайык. 17. Б!з ертец Медеуге бармайтын бол- дык. 18. Туск! асты асханадан 6ipre пнейгк. 19. Есептескен ел болмас (макал). 20. Саябакка барайык, демалып кай- тайык. 21. Б!з теледидардан кызыкты кино кердгк. 22. Эзен- ге барайык, кармак салайык, балык аулайык. 23. Сахнада эн салайык. 24. Б!з бупн жиналыста болдык. 25. Жазда ауылга бардык, демалып кайттык. 26. “Марат, уй тапсыр- масын орындайык”,- дед! оган досы. 27. Кешк! астан кейш Айгул анасына ыдыс жуысты. 28. Экем конакка барайын деп дайындалып жатыр. 29. Б!з сагат еюге дейш басшыны кутш отырдык. 30. Жацбыр басылганнан кейш уйге кайт- тык. 31. Терезе жуып болганнан кейш шай inrriK. 32. Ер- лан домбыра тартып болганнан кейш б!з онымен сейлестгк. /III. Допишите окончи- й Ш. Complete the endings, ния. Обратите внима- f Pay attention to the ние на гармонию зву- / agreement of the sounds. A ков- X 1. Бугш муражайды армансыз арала(-дык, -д!к). 2. Озенде армансыз шомыл(-дык, -дне). 3. Эжем nicipren тамакты !ш(-тык, -пк). 4. Экем: “Жексенб! кун! саяжайга бар(-айык/-ешк, -йж)” — дед!. 5. Тонымызды ки(-ашк, -ешк), кет(-ашк, -ешк), ол жак суыктау. 6. Атамныц ша- панын ки(-ып/-ш, -п), епцпме мактандым. 7. “Бул жер- дей тез!рек кет(-ып/-ш, -айык/-ешк)пп”,— дед! Айгул. 8. “Театрга бар(-айык, -ейж)шы, бупн жаксы койылым болады”,— дед! Сэуле. 9. Ертец сагат екще кел(-айын, -ейш). 10. “Дукеннен нан алып кел(-айын, -ейш)”,— дед! Айдос эжесше. 11. Б!з уйдщ юлтш керппге таста(-дык, -дж). 12. Бупн сагат бесте мейрамханада кездес(-ейж, -айык). 13. Бэр!м!з косылып эн сал(-айык, -ешк), кец!л кетер (-айык, -ешк). 367
Рассмотрим сле- дующее слово в его разных значе- Now let's study the word журу in different meanings. ниях: Слово журу часто упот- ребляется в речи. Нам не- обходимо знать его значе- ния. The word журу is widely used in speech. One should know its meanings. журу журу журу сагат журш тур журу - ходить - ездить - отправляться в путь - часы идут - как вспомог, глагол, выражающий продолжающееся действие: - to walk - to drive, go - to set off - the clock works - “журу” as an auxilary verb shows that the action is in action Нурлы институтта ок,ып жур аулак, журу оныц сез! журед} сабак, журш жатыр сауда журш жатыр журпш адам адамныц журкл журю - Нурлы учится в институте - держаться подальше - его слово весомо - идет урок - идет торговля - скороход, гулящий (ая) - походка человека - походка (ход) - Nurly studies at the institute - to keep away, to keep far - his words are influential - the lesson is going on - the sale is (going) on - a person who goes quickly; adulter - pace, gait Слова ЖУРУ может те- рять свое первоначальное значение и обозначать, что действие происходит обыч- но, всегда, вообще. Let's learn the possibilities of the word ЖУРУ. It loses its primary meaning and denotes a regular (usual) action. 368
Ол icTen жур Ол Tirin жур Ол Kepin жур Ол естш жур Ол кулш жур Ол барып жур Ол ок,ып жур - он делает (вообще) - он шьет (вообще) - он видит (вообще) - он слышит (вообще) - он смеется (вообще) - он ходит (вообще) - он читает (вообще) - he works - he sews - he sees - he hears - he laughs - he goes - he reads отрицательная форма Negative Form Ол 1степ журген жок, Ол Tirin журген жок Ол Kepin журген жок Ол ecTin журген жок Ол кулш журген жок Ол барып журген жок Ол окып журген жок - он не делает - он не шьет - он не видит (не смотрит) - он не слышит - он не смеется - он не ходит - он не читает - he doesn't work - he doesn't sew - he doesn't see - he doesn't hear - he doesn't laugh - he doesn't go - he doesn't read Комментарий к упраж- нению. Vocabulary for the following exercises. пайда пайдалану шебер к ул Ki талай енер картаю кыдыру окып жургенде сыган кеб! немере кез оркашан есйще сакта - польза - пользоваться - мастер - смех - несколько, довольно много - искусство - состариться - гулять - когда учился - цыган(ка) - многие - внук - момент, время - всегда - храни в памяти - profit, benefit - use - master, skilled workman - laughter - many, several - art - to age(v) - to walk - when he studied - gypsy - a large number of - a grandson - moment, time - always, all the time - remember, keep in mind 24-255 369
мшез байка адасу сен - характер - character - будь осторожен - be careful - заблудиться - to lose one's way - льдина - spring flooding Я Жаттыгу Упражнение Exercise f I. Прочитайте. Пере- I- Read. Translate X ведите. Мысалы: Например: Example: Кшм Tirin журген эйел — шебер эйел. Та женщина, которая шьет одежду — мастерица. 1. Оку окимын, жумыс та 1степ журмш. 2. Мен каз!р тарих факультетшщ 3 курсында окып журмш. 3. “Барып журген жумысым алые емес”,— дед! 1лияс шешесше. 4. “Талай онер шеберлерш керш журм>з гой, б!рак, Роза Рымбаевага ешк!м жетпейд!”,— дед! атам. 5. Мен, эдеттепдей, Мексика сериалын керш журмш. 6. Корпим ауырса да жумыс !степжур. 7. “Бос уакытымды пайдала- нып, Кдзакстан жайлы макала жазып журмш, сондыктан кыдыруга уакытым жок”,- дед! агам. 8. “Жастык шагым етп, картайдык, енд! немерелер!мд! багумен кундер!м етш жатыр. 9. “Менщ айткан сездер!мд! эркашан есще сак- тап жур”,— дед! экем. 10. Мен Нурлыны балабакшадан кайтканда кунде кершжурмш. 11. “Балам, сенщ сейлесш журген адамьщ сешмд! ме?” — деп сурады анам. 12. Жумыс !степ журген жер!м ушмнен алые емес. 13. Менщ жазып журген эцпмем жастар туралы. 14. 1лияс — Ерланньщ кунде кершжурген адамы. 15. Б!з институтта окыпжурген- де театрга жш бар дык. 16. Экем шахтада жумыс icren жур. 17. Кершшщ немерес! жетшш! сыныпта окып жур. 18. Оньщ керш журген киносы ете кызык. 19. Нурлы екеум!з аулада доп ойнапжурм!з. 20. Атам согыста журген жерлерш картадан керсетп. 370
/II. Преобразуйте пред- II. Make these sentences ложения в отрицатель- negative. ные. Улп: Образец: Example: Кун суык болса да, ацшы ац аул ап жур. Кун суык болса да, ацшы ац аулап журген жоц. 1. Мен оны кунде кешеден керш журмш. 2. Халык; эшшсш сахнадан жш кершжурлйз. 3. Мен каз!р универ- ситетте сабак; 6epin журмш. 4. Эжем ауылда немерелерпт багып жур. 5. Сэуле оныц сезшен бэрш байцап жур. 6. Атамныц айткан ацылын eciMe сактап журмш. 7. Мен Сэулеш кунде автобустан керш журмш. 8. Эжем ай сай- ын зейнетакы алып жур. 9. К,ойшы койларга шеп салып жур. 10. Атам бакта шеп шауып жур. 11. Алма мен Сэуле саябакта серуендеп жур. 12. Адасып журш жол тапты. 13. Жацбырдан кейш сец журдг /III.Раскройте скобки, III. Open the brackets and выберите правильный write the correct suffixes, аффикс. A 1. “Бурын жумыс icTen журген(-де, -да), бос уакытым болмайтын, каз!р зейнеткерлгк демалыстамын”,— дед! эжем. 2. “Кдйда жур(-сец, -сын) де аман бол”,— дед! эжем. 3. Экем саяжайга барган(-да, -де), машинасын ез! журпзедг 4. Б!з каланы машинамен аралап жур(-м!з, -мыз). 5. Атам жумыста езшщ машинасы(-мен, -мын) жур. 6. “Б!зге так- си керек емес, б!з машинаменжуре(-м!з, -мыз)”,— дед! Сэ- уле Ерланга. 7. Жастардыц арасында улкеннщ сез!журе (- д1, -ды). 8. Аудиторияда сабакжур(-ш, -ып) жатыр. 9. Бугш саудагер(-дщ, -дыц) саудасы жаксы журш жатыр. 10. Са- мат(-тыц, -пц) жур!с! ете нашар. 11. Кешрмен 6ip машина ясур(-ып, -in) етй. 12. “Журш еткен жолды умытпа, ертец 371
кайта(-мыз, -лпз)”,— дед! ацшы баласына. 13. Мугал1м уйше троллейбуспен к;айт(-ып, -in) жур. ГУ. Преобразуйте пред- ложения в вопроси- тельные. IV. Change these sentences into interrogative forms. 1. Орманда Зейнеп пен Алма жидек терш жур. 2. Олар цаз!р футбол ойнап жур. 3. К,ыз бен жшт кездесшжур. 4. Ерлан мысык журкпен уйге Kipin келе жатыр. 5. Б1з ертец поезбен Астанагажурем1з. 6. Алые сапаргажурерде улкендерден бата алыпжураз. 7. Са- яжайда экес! мен Нурлы агаш отыргызып жур. 8. Эскерде журген бала анасына хат жазды. 9. Жаяу журген денсаулыцца пайдалы. 10. Б1з ютапханадан кунде ютап алыпжурм!з. 11. Эжем nicipreH жет! шел- пекпен шэй 1шем1з. е Рассмотрим слово ДЕУ в его разных значениях. Будьте внимательны! Это, пожалуй, един- ственное слово, которое несколько трудно усваива- ется. И это происходит только потому, что нет ана- логии в других языках. Вот в каких значениях вы можете встретить слово: Let's look at the meanings of the verb “ДЕУ”, that conjugates in the following way: деген, деп, дей, дейш and so on. The word “деу” is widely used in speech. It is necessary to know the meaning. This is the only difficult word to assimilate for foreign learners because it has no analogies in other languages. Here's where you'll find this word used: L деу - говорить, сказать 372 - to say, tell
“Сен уйден шыц”,— деу оцай болган жок. Нелегко было сказать: It was not easy to say: “Выходи из дома” “go out” 2. де - говори, скажи - you say, tell Сен 6ipH0pce де. Ты скажи что-нибудь (You) Say something сен 6ipH0pce дедш бе? Ты что-то сказал? Did you say something? 3. деген - said, called Ертеде Кржанасыр деген Kici болыпты. В старые времена был человек, In Ancient times there lived которого звали Кожанасыр a man whose name was Kozhanasyr. Справка: В слове деген — ген выполняет строго свою функцию = тот, ко- торого... де = тоже выпол- няет свою функцию то есть = говорили (называли) на него Кожанасыр или назы- вали его Кожанасыр. Это как раз тот случай, который представляет не- большую трудность при пе- реводе и восприятии. Но на практике вы быс- тро это усвоите. Reference: As the word де- ген -ген fulfills its function, it has the following meanings as- that, that who lived; де = has, also its meaning as said (called) Kozhanasyr. This is the case, it presents some difficulties. But in practice its easy to assimilate. 373
Ceni келед! деп кутш отырмыз. Мы ждем тебя; думаем We hope to see you. (рассчитываем, надеемся и т. д.), что ты придешь Ол жаксы адам деп ойлаймын. Я думаю, что он хороший I think he is a good man. человек Справка: Посмотрите, как деп используется в дан- ных примерах. В подобных примерах он означает то же самое, что де — говори, (только про- говорил мысленно, прочув- ствовал, желаю). Reference: Pay attention how “деп” is used in these examples. In examples like these it means the same meaning as “де” (say); you don't pronounce it aloud, you only think it or, wish it to yourself. Мынау жаксы ютап деп ойлаймын. Думаю, что эта книга I think this book is good, хорошая (проговаривая в мыслях). Жацбыр жауады деп сезщм. Я чувствовал, что .пойдет I feel like it will rain дождь (чувство говорит) Балалар бакытты болсын деп тыеймш. Желаю, чтобы дети были счастливы (говорит ваше... желание) I want children to be happy. 374
В данном случае деп не переводится, информаци- онную на- грузку несет слово, следующее за ним. Но без вспомогательного слова деп предложение в казахском языке будет звучать нелепо. Присутствие деп все же оправдано. Посудите сами: вы все же (см. примеры выше) проговариваете это (в мыслях говорит чувство, говорит ваше желание). In this case -деп cannot be translated. The following word gives all information. But in Kazakh we can't make a sentence without -деп. If you look through the given examples above, you will see -ден indicates your feelings and expresses your desire. деген сез - сказанное слово - a said word деген адам деп депп оный дегеш - сказавший человек - who said the man - сказав - saying - оказывается, сказал - said, told - сказанное им - something that was told by him не деген! - что этим хотел сказать - what did he want to say? what did he mean? Есть еще слу- чаи включе- ния этого слова в речь. В прямой речи роль слова деп такое же как в английском и русском язы- ках. There аге several cases of using the word деп in speech. In the direct speech, it bears the same meaning as its English and Russian counter parts. Мысалы: Например: For example: 375
I. а) “Маган доп 6epini”,— дед! Ерлан. “Дай мне, пожалуйста, “Give me the ball, мяч”,— сказал Ерлан. please!” Erian asked. б) “Мен мектепке барамын”,— дед! 1лияс. “Я пойду в школу” сказал 1лияс. “Г11 go to school,” said Ilyas. в) “Бугш кун жак.сы”, — дед! Элия. “Сегодня хороший день”,— сказала Алия. “The weather is fine today,” said Alya. Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the following exercises. шекс!з сую бастык карыздар ум!т умггтену нарык керпе - безмерно, бесконечно - любить - начальник - должник - надежда - надеяться - рынок - одеяло - unlimited - love, like - leader, chief, manager - debtor - hope(n), chance(n) - to hope - sale price - blanket Жаттыгу Упражнение Exercise / Обратите внимание на Pay attention to the usage of £ употреблениее (-де, (-де, -деп...). Translate the -деп...). Переведите sentences. предложения. 1. “Мынау кейлект! кайдан алдыц?”—деп Элия кызыга сурады. 2. “Мен бупн театрга барамын, онда жаксы спек- 376
такль болады екен”,— дед! 1лияс досына. 3. Оныц “апа” деген ce3i журепмде. 4. “Сен сабакка неге кеш келдщ?”— деда мугал!м окушыга. 5. “Мен анамды шекс!з суйемш”,— депт! 1лияс жазган шыгармасында. 6. “Жагдайдыц 6opi жаксы болады”,— деген бастыцтыц сез! бул кунде далада калды. 7. “Сагатыц эдем! екен, канша турады?” — дед! Ерлан Айгулге. 8. “Б!з ертец сабакка келем!з бе?”— деп сурады окушылар мугал!мнен. 9. Бэршен бурын кун жак- сы болсын де! 10. Бупн кар жаусын деп титеймш! 11. “Ана- ма ем1р бойы карыздармын”,— деген Ерланныц сез! эл! ес!мде. 12. “Апам ауылдан кашан келд!?” — деп сурады Айгул. 13. “Ерлан ер жеткенде, жаксы азамат болады деп ойлаймын, умггтенемш”,— дед! экес!. 14. Мен сыйлаган кггаптан сен езще кеп мэл!мет алдым деп айттыц. 15. “Мен бупн жумыска келе алмаймын”,— деп Алма теле- фон сокты. 16. Е, мынау, баланы берген кудайга шуюр де! 17. Экемнщ “кызым” деген б!р ауыз сез! мен ушш ете кымбат. 18. Мэскеудеп жолдасым келш калар деп журмш. 19. “Мен с!зге канша тецге толеу!м керек?” — дед! Элия сатушыга. 20. “Осы етп арнайы саган деп асып жатыр- мын”,— деп анам бепмнен суйд!. 21. “Маган 6ip нан берпйзш!”,— деп сурады сатушыдан Ерлан. /II. Прочитайте, пере- ведите. Составьте са- мостоятельно 10 пред- А ложений. /II. Read and translate. Make up 10 sentences about the covered A grammar material. 1. “Жарайсыц, жиналыста жаксы сейледщ”,—деда экес! аркадан кагып. 2. Сен деген улкен жптгсщ, буныц калай?! 3. Молда намазын окып болып “эумин” деп орнынан турды. 4. Эжемнщ Айгулге деген токашын жеп койдым. 5. Кггап деген — ец кымбат сыйлык- 6. К,ыз жптггщ “суйемш” деген сезш умыта алмады. 7. “Б!р балмуздак жейшпп”,— дед! Нурлы апасына. 8. Эжем “айналайын” деп бепмнен суйд!. 9. Ол ешкайда кетпеймш деп орны- 377
нан козгалмады. 10. “Маган казак, тип кггабынды бере туршы”,— дед! Есен. 11. Экем жексенб! куш саяжайга барамыз деген. 12. Достык деген адамньщ кел!г! екен. 13. Балам ест! дегенше, батыр ест! десейш! (макал). 14. “Мен жумыстан келгенше, тамак nicipuii”,— дед! анасы кызына. 15. Бупнп туган кун кызыкты orri деп ойлай- мын. 15. Келем деупплерге ес!к ашык! 16. “К!лемд! кагысып ж!берпп”,— дед! Айгул. 17. К,ыз деген — елдщ корк!. 18. “Дурыс, ауылга барып кайттым де!” 19. 1лиястьщ келем дегенше ек! кун болды. 20. “Радиодан бупн жацбыр жау- ады деген”. 21. Ескертпед! деме, ез обальщ езще! 22. “Ай- жан, ек! бепц кып-кызыл болып кетшп гой”,— дед! Ас- кар. 23. Уялганынан Эсет не дерш б!лмед!. 24. Алма- ты не деген ыстык?! 25. К,урмангазы деген куйппн! битесщ бе?” — деп сурады атам. 26. Елге не деп айтамыз?! 27. “Ат — ер канаты” деген халкымыз. /III. Прочитайте, пере- ведите. Каждое пред- ложение, где возмож- jk но, поставьте глагол в 3-х временах. /III. Read and translate. Each sentence try to use the Past, Present, A Future Tenses where its possible (orally). Улп: Образец: Example: “Тер белмеден керпе алып келпи”,— дед! анам. “Тер белмеден керпе алып келед!”,— дейд! анам. 1. Мына кейлекпц багасы кымбат болган деп ойлай- мын. 2. Нурлы дегешц айтканын орындаткызбай ты- нышталмайды. 3. Уйге узын бойлы Марат деген ж!г!т к!рд!. 4. Эжем ек! куннен кешн ауылга кайтам деген. 5. “Ертец ертерек кел, маган кемектесесщ”,—дед! Айгул. 6. К,аз!р !стейт!н жумыс деген кебешп кетп. 7. “Соны- мен, танысканымызга уш жыл болды де!” 8. Эжем дэр!н! шептен жасайды деген. 9. Елде нарыктык экономика бо- 378
лып жатыр. 10. Он кило картоп деген жецит емес, сен оны кетере алмайсыц. 11. “Зейнеп, кеше неге сабакка келмедщ?”,— деп сурады мугал!м. 12. “Алматыдан К,ас- келенге дейш 6ip сагат журедр’,— дед! журпзунп. 13. Ол: “Айжан”,— деп шыккан дауыска бурылды. 14. Шеп де- ген — малдыц тамагы. 15. Сахнада энпп “Анашым” деген эщц орындады. 16. “Bip кесе ыстык сут inrin алшы, тума- удан жазыласьщ”,— дед! эжем 1лияск;а. Прочитайте по ро- лям, переведите. /Read. Role play. Translate. A L°I°1 — Сэлеметс1з бе?! Руксат па?! — Сэлэметшз бе! Карниз. — Маган осы университетте окиды деген аныкдама ке- рек едк — Аты-жешшз мм? — 1лиясов Нурлы Ерланулы. — К,ай факультетте окисыз? — Филология факультепнде окимын. — Кдй курста окисыз? — YiniHini курста. — Mine, алыцыз. — Рахмет, сау больщыз! — Сау больщыз! Салт-дэстур — Традиции, обычаи — Customs and traditions Тусау кесу — Перерезание пут — То debut; to cut one's eyeteeth on Комментарий к тексту. Vocabulary for the following text. 379
тэй-тэй - топ-топ - a kind of baby жануя, отбасы talk (words said when a little baby begins to walk) - семья, очаг - family м!ндет - обязанность - obligation аталу - упоминаться, - to mention одет называться - привычка - habit жылдам - быстрый, - fast, quick, ширак скорый, speedy проворный - бодрый, - nimble, alive, кимыл шустрый, cheerful живой - движение, - movement, епт! действие action, effect - поворотливый, - artful, skillful, Касиет умелый, clever ловкий - качество, - quality, virtue, пысык достоинство dignity - шустрый, - skillful, busy, тандау деловой, nimble ловкий - выбирать, - choose, cull, ала отбирать single out - пестрый, - multi-colored, cypiHiiieK полосатый variegated - часто - one who аттамау спотыкающийся stumbles - не перешагивать - not to, overstep жанына - возле, при, - near, beside, казык рядом next - кол - stake аркан - веревка - rope жупртед! - помогает - to help a baby жанкуйер ребенку бегать to walk (go) - болельщик - lover жаяу жарыс - состязание - race (running) озу в беге - обгонять - to outrun кию - резать - cut 380
жуйрж - бегун - runner шашу шашылады - разбрасывать - to throw candy сладости (tradition) тусау кесу в праздники (традиция) - перерезать путы - to debut; to cut one's eyeteeth on Тусау кесу. Перерезание The cutting of the пут. horse-locks. Сэби “тэй-тэйлап” журе бастаган кезде, ата-анасы “балам тез журш кетсш” деп “тусау кесер” тойын жасай- ды. Халык; арасында былай дейдй ’’Тусауы кеситмесе, бала суршшек болады”. Тусау кесер тойы сундет тойы сияк- ты op6ip казак; ауылында, жануясында мшдетп турде етед!, о л — улкен куаныш. Бул тойга, адетгепдей, уйдщ neci конак шакырады, сол жиналган конактардыц арасынан кебше журш! тез, icKe enri, жаксы касиетгер!мен кезге тускен пысык адамды тандайды. Бала тусауын кесу ушш ала жш дайындайды (бул— б!реудщ ала жзбш аттамасын деген магынаны биццред!). “Тусау кесер” тойы алдында конактар кец дал ага шыгып бала-шагага арналган дастарханньщ касына тамашага жи- налады. Дастарханньщ жанына казык кагады, оган аягы ала жшпен тусалган сэбщц арканмен байлап кояды. Той- дьщ непзп жанкуйерлер! — балаларды жаяу жарыска Ж1беред1. BipiHini озып келген бала арканды кияды, оган арнайы сыйлык бередь Содан соц сэбиге “жуйрпс бол”, “шауып кет” деген плектер айтады, оныц ею колынан ект адам устап ортага шыгарады. Тусау кесупп сэбидщ тусауын кеседц баланы жупртедь Осы жерде “тусау кесу” жыры айтылады, шашу шашылады. 381
К,аз-к;аз балам, к;аз балам, Кддам бассац, мэз болам, К,аз, кдз, балам, к,аз, балам, Так,ымынды жаз балам. Курмеу!нд! шешешк, Тусауынды кесешк, Кддамыца кдрайык,, Баскднынды санайык,. К,аз, к, аз, балам, журе гой. Балтырынды туре гой, Тай, кулын боп шаба гой, Озып бэйге ала гой. К,аз баса гой, кдрагым, К,утты болсын кддамыц, 9м1рге аяк, баса бер, Асулардан аса бер. Жупре койшы, к¥лыным, Желб!рес!н тулымьщ, Елгезек бол, ершбе, birepi бас шегшбе! Ала жшт! алайык,, Эжеце барайык;, Ер жетт! деп айтайык; Шашуын жеп кдйтайык;. Жыр айтылып бол- ганнан кешн сэбидщ тусауын кескен адам- га арналган “тусау кесер” сыйлыгы беритедц той болады. После того, как про- поют песню, челове- ку, перерезавшему путы, преподносится дорогой подарок. After singing the song, the person who cut the horse-lock gets a present. 382
Комментарий к упражне- Vocabulary for the text: нию: epiKcia нашар салык, ол кезде таусылу ашаршылык долел ЮНОЛЫ кошт! урпак, к,утк,ару куш салды жуык аяусыз басылды купли атылды отар зиял ыл ар - невольно, - under насильно compulsion, by force - слабо, бедно - weakly, poor(ly) - налог - tax - в то время - at that time - закончиться - to finish - голод - famine, starvation - факт, - proof, evidence доказательство - виноват - guilty - переехали - moved - поколение - generation - освобождать, - release, to save, спасать to set free - приложил - apply силы somebody's force - около - near, about - безжалостно - was suppressed подавлялось ruthlessly - репрессия - repression - застрелили - were shot - колония - dependable - образованные, - educated интеллигенция Переведите текст по истории Ка- захстана. Translate the text on the history of Kazakhstan. Кецес ектмет! орнады. К,азак;стан азаттыкда жете ал- мады. Жаца Кецес еюмеп болса да, К,азак,стан отар ел болды. 1930-32 жылдары колхоздар курылды. Колхозга ер1кс1з юрген елдщ жагдайы нашар болды. Салыцца ха- лыцтан кеп мал, азык-тулпс, ет алды. Оны Ресейге ж1бердЁ Кдзацстанды ол кезде Ресейден келген Голощекин бас- карды. Кдзакстанда мал, астык таусылды. Егер 1928 жылы 45 миллион мал болса, колхоз кезшде 4,5 миллион болды. Кдзацстанда ашаршылык; басталды. Ашаршылык 383
кез!нде 50%, ягни 2 миллион халык аштыктан елдг “Адам епн жеген”,— деген де дэлелдер бар. Ocipece, юшкентай балалар кеп елдг Bip миллион казак; шетелге кешп. Олар- дыц урпактары каз!р Иран, К,ытай, Монголия, Ауганстан, Туркияда тагы баска елдерде турып жатыр. Кдзактарды аштыктан куткару унпн Т. Рыскулов, С. Сэдуакасов, М. Жумабаев, М. Дулатов т. б. зиялылар кеп куш салды. Олар Кдзакстандагы аштык туралы Сталинге хат жазды. Ашаршылык кез!нде 400-ге жуык кетершстер болды. BipaK кетерипстер аяусыз басылды. 1937 жылы сталищцк кугын басталды. К,азак зиялы- лары осы кугында “халык Жауы” деп аталды. Олардыц кеб! атылды. Халык данал ыгы. Это работа- ет каждый день. 1. Жлптп жолдасына к,арап таны. Народная National мудрость. wisdom. Proverb for every day. О джигите судят You know a man by по его друзьям. his friends. (Скажи мне, кто твой друг, и я скажу, 2. Бермегенд! 6epin уялт. кто ты). Чтобы пристыдить скупого, сам его одари. Красиво говорю! Олар дос, араларынан кыл отпейдь Они такие близкие друзья, что между ними даже волосок не пройдет. This means: if one doesn't want to give his/ her things to another you may give him/her something to make him feel ashamed. Try to use a language skillfully! They are close friends. 384
Шашбауын кетеру. Поддержать в ответствен- ных ситуациях (свадьбах) и т.д. Help somebody if it is necessary for that person for a wedding (funeral etc.) Улп: Образец: Example: Сол тойда шашбауымды котерт кемектескен агам. К,ол ушын беру. Протянуть руку помощи. То lend a hand (поддержать материально) (to help) Пройдитесь по кругу, Look through the given скажите: points and say: Мысалы: Например: Example: Bi3 “Рамсторга” бар дык, азык-тулж сатып алдык;. “Рамсторда” муз айдынында коньки тептпс. Содан кешн кинозалда жаца фильм кердж. Б1з зоопаркке бар дык... Пройдитесь по предло- Look through the given женному кругу, скажите: points and say: Улп: Образец: Example: “Рамсторга” барайын. “Рамсторга” барайык. “Рамстордан” балмуздак “Рамстордан” балмуздак сатып алайын. сатып алайык. муражай 25-255 385
Я знаю: I know: 1. Как выразить значение совместного действия? 2. Как выразить значение переписывались, пере- глядывались. 3. Значения слова ЖУРУ. 4. Значения слова ДЕУ. 5. Народные традиции. 6. Пословицы, поговорки. 7. Как красиво сказать... 1. How to express joined action. 2. How to express corresponded changed looks = to look to each other 3. The meanings of the word “ЖУРУ” = to go; to move. 4. The meanings of the word -ДЕУ. 5. National traditions. 6. Proverbs and sayings 7. Try to use a language skillfully!
13-сабац — Урок 13 — Lesson 13 Основа глагола + -ыл/-1л, -л, -ын/-ш = уже сделано (вы- пито, сделано) Основа глагола + -цана/-гана = только, только лишь (ска- зал, сделал). The root of the verb + -ыл/-1л, -л, -ын/-ш = the action was done by somebody. Example: was drunk, was said The root of the verb + -кана/-гана = only, just
Образование такой формы как: выпито, съедено, ска- зано и т. д. (казалось бы, это сложная грамматическая категория), тоже подчиняется нашим простым правилам. Проще не бывает! Добавляя -ыл/Ил, -л, - ын/-ш, мы получаем следу- ющее: выпито, сказано, сде- лано. Это работает во всех временах. You know that we create new forms of words by ad- ding endings which carry the definite information. And even forming such forms as: was drunk, was eaten and was said also depends on this ordinary mechanism. It is very simple! By adding: -ыл/-м, -л, - ын/-ш we get the forms of the passive voice i. e. was drunk, was said, was done. This works in all tenses. Мысалы: Например: For example: (Ол) су iiirri су iinymi - (он) выпил воду - (Не) drank the water. - вода выпита - The water was drunk. (Ол) су (шещ су imineni - (он) воду выпьет - (He) will drink the water. - вода будет выпита - The water will be drunk. (Ол) су iuiin жатыр - (он) воду пьет - (He) is drinking the water. су imuiin жатыр - Вода пьется - The water is being drunk, (хорошо, быстро) керсету - керсейлд! корсейлед! керсейлш жатыр - был показан to show - was shown - будет показан will be shown - показывается is being shown (демонстрируется) 388
рр] Выбор твердого или The choice of a hard or мягкого варианта, как soft variant is prompted всегда, зависит от закона by the rule of harmony, гармонии. айту - айтылды - (было) сказано - to say - was said айтылады - (будет) сказано will be said айтылып жатыр - говорится is being said алу - алынды - взято - to take - was taken алынады - (будет) взято will be taken алынып жатыр - берется is being taken кгпем ипнд! - ковер повешен - The carpet was hung шем ипнед! - ковер будет повешен - The carpet will be hung кыем ипнш жатыр - ковер вешается - The carpet is being hunj жазу - жазылды - (был) написан - to write - was written жазылады - (будет) написан will be written жазылып жатыр - пишется is being writtei жабу - жабылды - был закрыт - to close - was closed жабылады - будет закрыт will be closed жабылып - закрывается is being closed жатыр Назар аударыцыз! Слово РОЛДАНУ очень часто встречается в речи и на письме. Посмотрите, как оно употребляется: Обратите - Pay attention! внимание! The word “ЦОЛДАНУ” is often met in speech and in written language. Let's see how it is used: 389
К,олдану - использовать, потреблять, - use, apply применять, употреблять Колданган - использованный - used (тот, что... использован) Комментарий к упражнению. Vocabulary for the following exercises. КУДЫК таныс сыбдыр уйдщ тобес! тимарат куш дэр!с эд!с багдарлама баспа сын шешен таспа сандык жолаушы сыбыр - колодец - a well - знакомый - familiar, acquaintance - шум - noise - крыша дома - roof - сооружение - architecture, palace, building - сила - power - лекция - lecture - метод - method - программа - program - печать - to type, to print - критика - criticism - оратор - orator, speaker - кассета - tape - сундук - chest, trunk - путник - traveller - шепот - whisper /Жаттыгу Упражнение Exercise Прочитайте. Переве- Read. Translate the sentences, дите предложения. II. Open the brackets choosing 1. Тойда кеп кымыз iniLui. 2. К,уцык;тан суык; суалын- ды. 3. Бупн кшз уйдщ eciri ертежабылды. 4. Мынау елец 1991 жылы жазылды. 5. Уйде отырган адамдарга даладан 6ip сыбыр естищг 7. Жаца салынып жаткан уйдщ тебес! 6ip кунде жабылды. 8. Ертец окушыларга муражайдагы антиквариат заттары корсет! л ед i. 9. Сабакда кеп тапсыр- ма берицц. 10. Дукеннен нан, сут, ipiMiniK алынды. 11. 390
Айгул агылшын т!л! курсына жазылды. 12. Поштага тускен газеттер, хаттар кеше алынды. 14. Алыстан кел- ген конактарга мэл!меттер басылып берыедь 15. Бас- падан басылып шыккан ютапка сын айтылды. 16. На- урыз мерекесшде эдем! эндер айтылады, тамаша билер биленед!, казак халкыныц салт-дэстурлер! корсепледк 17. Аксакалдар мен жастар отырган болмеде кептеген акылды ойлар, шешен сездер айтылды, жас жшттердщ куштер! сыналды. /II. Раскройте скобки, выбирая правильный вариант. Обратите внимание на гармонию. /the right variant. Pay attention to the rule of harmony. III. Read. Translate. 1. Дайын багдарлама тактага жаз(-ыл, -ы)ды. 2. Туган кунде жаксы тыектер айт(-ыл, -1л)ады. 3. Эжемнщ сан- дыгынан улттык кшмдер ал(-ын, -ш)ды. 4. Атама жумсак тесек сал(-ын, -ш)ады. 5. Студенттерге эл-Фараби жайлы дэрк ок(-ыл, -ьл)ды. 6. Кдзак тип сабагында жаца эд!с колдан(-ыл, -ы)ды. 7. Дэр1хана тацертец сагат онда аш (-ыл, -ы)ады. 8. Жарыстан 6ipiHini болып келген балага бата бер(-ьл, -ыл)дё 9. Суретш! салган суреттер муражайга отк!з(-!л, -ыл)ед!. 10. Тойда конактарга конакасы бер (-ел, -ыл)ед!. 11. Шетелд!к азаматтарга муражайдагы “Ал- тын адам” керсет(чл, -ыл)д!. 12. Дукен тунг! сагат 23-те жаб(-ыл, -!л)ады. 13. Бул кошеге кеп кабатты уйлер сал (-ын, -ш)ады. 14. Мереке кун! ауыл жастары мен зей- неткерлерге концерт кой(-ыл, -!л)ды. 15. Даладан аулада ойнап журген балалардыц шуы ест(-кл, -ыл)д!. 16. Ес!к каг(-ыл, -ьл)ды, уйге узын бойлы жптг к!рдг 17. Шац сурт(-!л, -ыл)д!, еден жуылды, енд! кыем кагу керек. 18. Саяжайга 7 алма агашы, 5 алмурт агашы отыргыз (-ыл, -ы)ды. 19. Бупн театрда жаца койылым корсет(-!л, -ыл)д!. 20. Жет! шелпек майга nicip(-Li, -ыл)ед!. 21. На- урыз кежеге жет! турл! тагам кос(-ыл, -1л)ады. 391
/III. Прочитайте, пере- Change the first 15 sentences ведите. Преобразуйте into the conditionals. первые 15 предложе- A ний в условные. Улп: Образец: Example: Жаца туган нэрестеге шидехана тойы жасалады. Жаца туган нэрестеге шыдехана тойы жасалса. 1. Студенттерге дэрште керекп мэл!меттер айтылды. 2. Ерланныц туган кунше кеп сыйлыцтар экелшдг 3. Ем- тиханда студентке уш сурак цойылады. 4. Терезе ашылды, белмеге таза ауа юредк 5. Жауап хат ею куннен кешн жа- зылды. 6. Ертец студенттер арасында театрга билет те пн таратылады. 7. Тэрппке байланысты жиналыс отюзыдГ 8. Эжемнщ орамалы аппак, болыпжуылды. 9. Аулада шам жагылды. 10. Крлжазбаньщ 6ipnnni беп жыртылды. 11. Са- бакта 6ipa3 жаттыгулар жазылды. 12. Биыл университетте кызыкты кештер отюзщщ. 13. Тон, шапан кыста кшледг 14. Хат ак; парацца жазылады. 15. Бул садак; ппме сыйга берщщ. 16. Тацтага жаца тацырыпжазылды. 17. Сыныптан барлык орындык алынды. 18. Сабак окымайтын студент- тер окудан шыгарылды. 19. Кекгемде кешеге гул егицц. 20. Жазушыныц шыгармалары газет бетше шыгарылды. 21. Эжем ауруханада жатып емделдь 22. Дукенде айран, сут, кымыз сатылды. 23. Мейрамда жаксы тшектер айтылды. 24. Tepri белмеден терезесшщ пердес! жабылды. 25. Ра- диодан жаксы эн айтылды. 26. Кдбыргага сурет шндь 27. “Рамсторда” жаксы кшмдер сатылды. 28. Трактормен шоп шабылды. 29. Тацертецнен дабыл кагылды. В казахском языке, как вы убеди- лись, очень часто ис- пользуются You already know the forms of the verbs in the Past Tense. 392
вспомогательные слова — тастады, койды и т.д. Тастады мы уже рассмат- ривали. К.ОЙДЫ (кою — ставить, класть, положить) теряет свое первоначальное значе- ние и употребляется, когда нужно сказать о том, что действие уже произошло, произойдет, происходит (глагол совершенного вида.). Нам необходимо распоз- навать значения этих слов в контексте, так как они весьма часто употребляют- ся в языке. Теряя свое пер- воначальное значение (бро- сил, поставил), они обозна- чают, что действие (с лег- костью) было сделано уже, будет сделано, делается. Посмотрите, как это ра- ботает в жизни. We often add the words тастады and койды to the verb in passive. The word “тастады” we have studied before. The word “койды” loses its primary meaning and it helps us to express past, present and future action. It is necessary to recognize the meaning of these words in the context, as they are often used in Kazakh. They lose their primary meaning [threw, put] and denote that the action has already been done, is being performed or is being done. Pay attention to the meaning of the word. Прошедшее время Past Tense (жумысты) icTen койды - (уже) сделал (работу) (фильм) Kepin койды (ютапты) окып койды (акшаны) 6epin койды (алманы) жеп койды (купияны) айтып койды - (уже) увидел Has (просмотрел) (фильм) (have) - (уже) прочел (книгу) a|ready - (уже) отдал (деньги) Ьееп - (уже) съел (яблоко) - (уже) сказал (рассказал...) (секрет) - done (work) - seen (film) - read (book) - given (money) - eaten (apple) - said (secret) 393
- done (work) J?as - seen (film) (^ve> - read (book) a rea у _ g,ven (money) een - eaten (apple) (жумысты) icTenтастады - (уже) сделал (работу) (фильмд!) керш тастады - (уже) увидел (просмотрел) (фильм) (кггапты) окып тастады - (уже)"прочел (книгу) (акшаны) 6epinтастады - (уже) отдал (деньги) (алманы) жеп тастады - (уже) съел (яблоко) (купияны) айтып - (уже) сказал тастады (рассказал, высказал секрет) - said (secret) Комментарий к упражнению. Vocabulary for the following exercises. 6ip сагатгыц шпнде баяндама Ti3iM шак (кшм) кушак отын пеш бейнетаспа ертерек амалсыз бас косу шаруа мэл!мет - за один час - доклад, реферат - список - during (in) an hour - report - a list of - впору (одежда) - to fit well (clothing) - охапка дров - fire wood (топливо) - печка - oven, furnace, stove - видеокассета - пораньше - безвыходный - собираться, вместе... - дело, хозяйство - материал, сообщение videocassete, videotape earlier hopeless, desperate to confer the matter, business material, report, announcement Упражнение Подчеркните словосо- четания co словами тас- тады и койды. Exercise Underline verbs (words) with: тастады and кой- ды. Переведите. Translate. 394
Улп: Образец: Example: Бупн мен кеп - Сегодня я много - I have done a lot today. жумыс 1степ дел (уже) сделал. тастадым. 1лияск,а ютап 6epin - Книгу уже отдал - Iliyas has given the book койдым. Ильясу. 1. Берыген тапсырманы Ерлан 6ip сагаттыц !ш!нде 1степ тастады. 2. “Абай жолы” романын экем окып тас- тады, каз!р мен ок;ып жатырмын. 3. 1лияс ез ойын до- старына айтып койды. 4. Баяндама жазу уппн колданган эдебиеттер т!з!м!н мугал!мге тапсырып тастадым. 5. Кдбы- ргада !лул! турган фотосуреттерд! Алма алып тастады, себеб! олар еск! болды.7. Карны ашкан бала алдына кой- ган тамакты тез-тез жеп койды. 9. Жексенб! кун! Ерлан бейнетаспага жазылган фильмдердщ кеб!н керш таста- ды. 10. Экем агамды кеше кал ага машинамен апарып тастады. 11. Крнактарга арналган асты анам ертерек nicipin койды. 12. Бастары косылган кыздар кеп эцпме айтып тастады. 13. Жацбыр жауып болган соц, терезелерд! ашып койдым. /II. Прочитайте, переве- IL Read. Translate. Change диге. Произнесите пред- these sentences into future. ложение, поставьте гла- А гол в будущем времени. Улп: Образец: Example: Сынган машинаны агам жол бойына тастап кетп. Сынган машинаны агам жол бойына тастап кетед!. 1. Жиналган кеп мэл!меттерд! колданып, газетке очерк жазып тастадым. 2. Бактагы агаштардыц бутактарын кесш койдым. 3. Шелекг! далага шыгарып койдым. 4. Ерлан- ныц Айгулге жазган хатын окып койдым. 5. Жерд! казып тастадым. 6. Эсет кудыктан су экелш койды. 7. Айгул 395
еденд! жуып койды. 8. Агам к!лемд! кагып тастады. 9. Окушы жаттыгуды орындап койды. 10. Керш! эйел ба- ласына урсып тастады. 11. Саяжайга алма агашын отыр- гызып тастадым. 12. Жазгы емтихандарды тапсырып кой- дым. 13. Атам шепт! шауып тастады. 14. Айгул эдеби кггапты окып тастады. 15. 1лияс шалбарын inicine жугы- зып койды. 16. Ашуланган экем айкайлап тастады. 17. Мен какпаны кек сырмен сырлап тастадым. 18. Алган затымды орнына койдым. 19. К,ожанасыр кек шапанын жуып койды. 20. Апам базардан экелген ойыншыкты Нурлы сындырып тастады. 21. Tirinmi кейлекп тапсырып Tirin койды. 22. Кггапхананьщ кггабын 6epin тастадым. 23. Эжемшц nicipren бауырсагын жеп койдык. 24. Тусю ас- тан кейш Сеуле ыдысты жуып тастады. /III. Прочитайте. Пере- 0 III. Read. Translate, ведите. Преобразуйте J Change these sentences предложения в вопро- f into interrogative. А сительные. JL Улп: Образец: Example: Анам дукеннен ак; тон сатып алып койды. Анам дукеннен ак тон сатып алып койды ма? 1.1лияс орындыкты шегелеп тастады. 2. Анам конакка бару ушш эдем! кейлек сатып алып койды. 3. Мен 6ip кесе кымыз iinin койдым. 4. Зейнеп кызыкты эцпмесш айтып тастады. 5. Акшасын телемегендпсген, телефонды киып тастады. 6. Каламгер б!рнеше шыгарма жазып кой- ды. 7. К,онактар келгенд!кген мен шай койдым. 8. Эжем колындагы куртын ауладагы балаларга таратып тастады. 9. КЬШ"КЫЗЫЛ алманы Нурлы жеп койды. 10. Сеуле кол шатырын тастамады, себеб! жацбыр жауып кету! мумюн. 11. Кеше моншага барып койдык. 12. Ол дэр!ханадан эжесше дэр! алып койды. 13. Мен кеткенде ол аялдамада калып койды. 396
IV. Прочитайте. Переве- дите. Обратите внимание на значения подчеркнутых аф- фиксов. IV. Read. Translate. Pay attention to the meanings of underlined suffixes. 1. Bi3 тацертец турганнан кейш тосекп жинап тас- тайык. 2. Б1з уй жумысын жасап тастайык. 3. Bi3 дэптердщ бетш жыртып тастайык. 4. Bi3 суды ниш кояйык. 5. Bi3 Сэулешц купиясын ашып тастайык. 6. Bi3 баланы ауылга апарып тастайык. 7. Bi3 кшм!м1зд1 ппкпзге берешк, себеб! 6i3re сыймайды. 8. Bi3 1лиясты балабак,шага машинамен апарып тастайык. 9. Уй тазалаганда 6i3 кдгазды шелекке тастадык, себеб! ол керек емес. 10. Уй тапсырмасын дай- ындайык. 11. Bi3 сабак, айтып тастайык. 12. Bi3 уйлерд! тез салып тастадык, себеб! куш-туш жумыс ютедж. 13. Кеппа астан кейш 6i3 ыдысты жуып, бел мен! жинап тас- тадык. Если вам на- до сказать ТОЛЬКО ЛИШЬ, при- бавьте к сло- ву-кэна/чана/, -тек кана/-гана/, -тек. If you need to say “just” or “only,” add to the word: -кана /-гана/, -тек кана /-га- на/, -тек. Маган тек кана туз керек Мне нужна только соль I only need salt Проследите, как исполь- зуется тек кана /-гана. Эти слова могут стоять перед или после слова. The following examples show you how to use тек кана /-гана. It can also precede the word. 397
КАНА употребляется только после глухих соглас- ных, а в остальных случаях FAHA. КАНА is only used after voiceless consonants, in the rest of the cases FAHA is used. тек кана ыдыс тек кана доп тек кана агаш тек кана кэмпит тек кана хат тек кана жумыс - только посуда - только мяч - только дерево - только конфета - только письмо - только работа - only a dish (es) - only a ball - only a tree - only a candy - only a letter - only work тек кана устел - только стол - only a table тек кана уй - только дом - only a house тек кана нан - только хлеб - only bread тек кана кагаз - только бумага - only paper тек кана ак.ша - только деньги - only money сен гана - только ты - only you ci3 рана - только вы - only you олар гана - только они - only them белме гана - только комната - only a room ютап кана - только книга - only a book алмурт кана - только груша - only a pear кемек кана - только помощь - only help жарык, кана - только свет - only a light пышак. кана - только нож - only a knife Комментарий к упражне- Vocabulary for the following нию. exercises. арнау жиналыс Keinipy жайлау жайылу буйра шаш - посвятить, посвящать - собрание - списать, списывать - пастбище, джайлау - пастись - кудри, кудрявые волосы - to devote, to dedicate meeting to rewrite, to copy pasture (land) to graze, to pasture curly hair 398
шолдеу шел шел кандыру - жаждать, хотеть пить - to be thirsty - жажда - a thirst - утолить жажду - slake, quench one's thirst, to brew шай шыгару маглумат еркелеу - заваривать чай - make tea - материал, сведения - information - баловаться (в смысле) - to pamper, caress избалованность, изне- женность /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- !• Read. Translate. А ведите. 1. Менщ пэтерш 6ip белмеденгана турады. 2. Бул елецщ саган гана арнап жаздым. 3. Ол жумбакдьщ к!лтш Ерлан гана битедь 4. Iinin жаткан шай жаца гана шыгарылды. 5. Мынау кггапты саган гана беремш. 6. Ойымда сен гана барсьщ. 7. Жумыс жаца гана басталды. 8. Балалар мектеп- тен жаца гана келд!. 9. Ол ауылдан кеше гана келген едь 10. Тойга к,ой гана сойылды. 11. Ата-аналар жиналысына он адам гана жиналды. 12. Сойлегенде эдем! сездерд! гана колдану керек. 13. Уйге беритген тапсырманы Ерлан гана орындады, ал калгандары одан копиры алды. 14. Саяжайга жексенб! кун!гана барып келддм. 15. Мынау пальтоны биыл гана сатып алдым. 16. Сабакка Элия гана келмей калды. 17. Шыгарма жазгандагана кггаптагы маглуматгы колдан- дым. 18. Жайлауда койлар гана жайылып жур. 19. Менщ колымда калам гана бар. 20. Тустен 6epi шолдеп, каз!р гана шол!мд! кандырдым. 21. Суретш! гана сурет салады. 22. Ауылдан кеше гана келд!м. 23. Эжем гана маган урыс- кан жок. 24. Б!здщ саяжайда алма агашы гана бар. II. Раскрывая скобки, выберите правильный аффикс. II. Open the brackets choosing the right suffix. 399
Улп: Образец: Example: Жумыстан 6ip сагат бурын шыккан 1лияс уйге жаца (-гана, -кана) к!рд!. Жумыстан 6ip сагат бурын шык,к,ан 1лияс уйге жаца гана к!рдь 1. “Эже, мен сенщ пклрген бауырсагынды (гана, кана) жеймш”,— дед! Нурлы еркелеп. 2. Мен жексенб! кун! (гана, кана) боспын. 3. Мен базардан аяк кшм(гана, кана) сатып алдым. 4. Ерлан тацертец суык суга (гана, кана) жуынады. 5. Алматыдагы досымнан мен кеше (гана, кана) хат алдым. 6. Мен мейрамханада ек! рет (гана, кана) бол- дым. 7. Бул кейлект! конакка (гана, кана) киш бара- мын. 8. Марат муражайга Алтын адамды кору унин (гана, кана) барды. 9. Кеше уйде ш!м екеу!м!з (гана, кана) кал- дык- Ю. Аскар торде отырган конакпен (гана, кана) аман- дасты. 11. Ек! дос озенге жаца (гана, кана) жетт!. 12. Та- цертец б ip кесе айран (гана, кана) шгпм. 13. “Буин б!зде уш сабак (гана, кана) болды”,— дед! Айгул куанып. 14. Кржанасырдыц б ip (гана, кана) шапаны бар. 15. “Кеше (гана, кана) суга шомылдым”,— дед! Зейнеп. 16. Торг! болмеде эжемнщ сурет! (гана, кана) тур. 17. Бупн казак ты! сабагынан Зейнеп (гана, кана) “бес” алды. 18. Анам жаца (гана, кана) ыдысты жуды. 19. Кггапты коп окысац (гана, кана) бипмщ терендейд!. 20. Коктем келгенде (гана, кана) кун жылынады. 21. Кггапты жаттап (гана, кана) алмай, оны тусшгп оку керек. III. Вставьте, где не- обходимо, ТЕК, КДНА (FAHA). III. Insert - ТЕК, КДНА; or FAHA, where it is necessary. Улп: Образец: For example: 1. Кеше ... сен! ... корим келд! - Кеше тек сен! гана корим келд!. 2. Ауылдан анам ... келд! - Ауылдан анам гана келд!. 400
1. Б1з кеше ... базардан сатып алган кызыл юлемд! еденге жайдыц. 2. Аулада Нурлы мен 1лияс ... ойнап жур. 3. Бупн ек! сагат ... уйыктагандыктан, уйкым кднбады. 4. TiriHiui шалбар ... пкп. 5. Батырда ... найза, кылыш, канжар бар. 6. Жптт кызга ... гул сыйлады. 7. Тусю асты мен ... асхана- дан шгпм. 8. К,ызыл тон ... мешц анамда ... бар. 9. Тере жаца... орынбасармен келгсть 10. “Рамсторга... барамын”,— дед! Айгул. 11. Мен ушакка ... отырып корген жокпын. 12. Бугш студенттерге уш лекция ... болды. 13. Тлияс жаца ... кггапханага кетп. 14. Атам маган ... ертеп айтып бердь 15. Айгул домбыра ... тартады. 16. Марат ... темею тартады. 17. Сыныпта Алманьщ ... бойы узын. 18. Дорйер ауруха- нага жаца ... Kerri. 19. Жиырма тогызыншы автобус ... Медеуге барады. 20. Малшыныц к,ойы ... сем!здеу болды. 21. Сэуленщ шашы ... кап-кара жэне узын. 22. Агам жумыс- ка бес минут ... кетшгш келдь 23. Мен Шэкен Айманов- тыц фильмш теледидардан 6ip рет ... корд!м. е Слово керу — ви- деть— часто исполь- зуется в языке, а са- мое неожиданное то, что оно в единстве с основным гла- голом иногда может обозна- чать: пытаться, пробовать и даже любить, и ненавидеть. Значение уточняется по контексту. Давайте посмотрим! The word “кору” is very common. The surprising thing is that it can mean “to try”, “to love”, or “to hate.” The meaning depends on the context. Let's see. керу - видеть - to see (saw, seen) Kopicy - видеться - to meet, to see each other Kopinin туру - быть на виду - to be in full view of somebody видно - it is seen, one can see 26-255 401
кору залы - зрительный зал - exhibition hall кору зешш - зрительное внимание - visual attention корермен - зритель - spectator Kopyrni - тот, кто смотрит; - spectator (suffix коргнед! зритель (суф. mi) - mi) - виднеется, выглядеть; - is seen, seems, окып керу кажется, looks - пытаться (прочесть) - to try, to read сынап кору, - испытывать - to test байкап кору, - попробовать татып кору, - попробовать на вкус - to taste дэм!н кору кору дурбкл - подзорная труба, - telescope, айтатын коргнед! бинокль binoculars - оказывается, скажет - possibly somebody жауатын коргнещ (говорит) will say - оказывается, пойдет - perhaps it will rain жаксы кору (дождь...) - нравиться, любить - to like, to love жек кору - ненавидеть, нелюбить, - to hate, dislike ненравиться Комментарий к упражне- Vocabulary for the following НИЮ. exercises. жш юшшейыдйпк корлау сырты сынаушы ушкыш жатакдана тус арыстан зоопарк телесериал - часто - скромность - оскорблять, позорить - наружность, поверхностная часть - летчик-испытатель - общежитие - сон - лев - зоопарк - телесериал - often - modesty - to offend, to insult, to discredit, to disgrace - the outside, the cover - test-pilot - dormitory, hostel - dream - lion - zoo - soap opera 402
/Жаттыгу Упражнение Exercise Прочитайте. Переве- Read. Translate. Дите. 1. Бурын суйген адамды жек керу. 2. Мен саяжайда демалганды жаксы керемш. 3. Мен кеше кызык, кино керд!м. 4. Муражайдагы суреттер студенттерге керсетиш. 5. Туыскандарыммен жш Kepicin турганды жаксы керемш. 6. Анау жалгыз агаш кершш турган жерде кудык бар. 7. Кшппешлдипктен корлык керген адамды еспген де, корген де емесшн. 8. Уйлердщ арасынан 6ip адам коршдё 9. Асхананыц тамагыныц дэмш татып керд!м. маган ол дэмд! Kepiwri. 10. Дукеннщ терезесшен шпндеп заттары кершш тур. 11. Мынау кызык кггапты сен окып керпп. 12. Сынаушы ушкыш жаца гана сатып алган ушакты сынап кердг 13. Мен eripiK айткан адамды жек керемш. 14. Алыстан жайлаудагы кшз уйлер коршедь 15. Мектеп- тен жаца гана келген бала кецглшз кершдь 16. Байлык - тыц тубше жеткен адамды керген емесшн. 17. Терезеден Караганда, Алматыныц бшк таулары кершедь 18. Мен шайды сутпен ппкенд! жаксы керемш. 19. Тек еспгешм болмаса, кергешм жок. 20. Сынган машинаны жендеп керд!м, б!рак ол журген жок. 21. Керермендерге койы- лым ете унады. 22. Эуезов театрыныц керермендер залы улкен емес, шагын. 23. Сорпаныц дэмш керу. 24. Жуз рет еспгенше, 6ip рет керген артык (макал). 25. Кеп жа- саганнан емес, кеп кергеннен сура (макал). 26. Кере- кере кесем болар, сейлей-сейлей шешен болар (макал). 27. Керш! эйел менщ уйге юргешмд! кердЁ /II. Прочитайте. Пере- ведите. Преобразуйте 3, 7, 8, 14, 16, 17 предложения, употре- бив хочу — сделать что-либо... /II. Read. Translate. Change sentences 3, 7, 8, 14, 16 and 17 using £ “to want to do some- thing.” 403
Улп: Образец: Example: Б1здщ жатакханада кино коретш зал бар. Б1здщ жатакханадагы кино керетш зал га баргым келедЁ 1. Асан iHiciHe: “Менщ кок койлепмд! кердш бе?” — дедЁ 2. Ауылга барганда атамныц шоп шапканын керд!м. 3. Бупн койылымда мен керермен боламын. 4. Бупн атам жаца уйд! кередЁ 5. Ацшы дурбклмен таудагы маралды кердЁ 6. Аспазшы тамакдыц дэмш татып кордЁ 7. Торе жас маманды сынап Keprici келш. 8. Ж1пт к,ызды жаксы кередЁ 9. Нурлыныц керу зейпп ете жаксы, 6ip керген адамын умытпайды. 10. “OripiK айтатын баланы же к керемш”.— деп ренжцц эжем. 11. Мен машинаны журпзш керпм келш. 12. Алматыга барганда досымды керд!м. 13. Зейнеп ез бЬимш сынап Keprici келш. 14. К,ожанасырдыц байдан алган Кызыл шапанын керд!м. 15. Суретшшщ сал- ган суретш кермеден керд!м. 16. Роза Рымбаеваныц коннертше керермендер кеп жиналды. 17. Айжан Элияга: “Тушмде сеш керщм”,— дедЁ 18. Окушылар муражайдан “Алтын адамды” кердЁ 19. Зейнеп Алматыныц кызыкты жерл ерш кердЁ 20. Эжем жасаган айранныц дэмш татып керд!м. 21. Ертецжацбыр жауатын кершедЁ 22. Ктшкентай Айгул хайуанаттар багынан арыстанды керш тац калды. /Ш. Прочитайте, переве- я III. Read and Translate, диге. Поставьте глаголы j Rewrite sentences 1, 4, 1,4,8,18,19 предложе- / 7, 8, 18 and 19 using A ния в будущем времени. X Future Tense. 1. Аспанда жацбырдан кешн кемшркосак кершдЁ 2. 1лияс ютап окымаган адамдыжек кередЁ 3. Апам теле- сериалдыжек кередЁ 4. Айтылган энге риза болган керер- мен кол шапалактады. 5. Эсет кымыз 1шкенд1 жаксы кередЁ 6. Мен жацалык тыцдаганды жаксы керемш. 7. Кейб1р адамдарда есту зешншен керу зейпп купит бо- лады. 8. Мен узын агаштыц кулаганын керд!м. 9. Шешесш 404
Kepin кызын ал, ыдысынкерш асын im (макал). 10. Керд1м деген — кеп сез (макал). 11. К,орык,к,анга кос кершер. 12. Мен керген Астана кеп езгерш, суду кала болыпты. 13. Куырдактыц кекесш туйе сойганла керерсш (макал). 14.1лияс эдеби кггап окыганды жаксы кередь 15. Ею дос жексенб! кундер! кездесш турады. 16. Зейнеп ерте турган- ды жек кередЁ 17. “Рамстор” б!здщ уйге кершш тур. 18. Сеуле базардагы кызыл алманыц дэмш кердг 19. Зей- неп дукеннен керу дурбклн сатып алды. Теперь немного о традициях ка- захского народа: Some facts from Kazakh national traditions. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. Сундеткеотыргызу- обрезание - circumcision сундетке - мальчик, которому - the boy who will be отыратын бала делают обрезание circumcised отказу уппн - чтобы провести - in order to hold (a party) ежелден - с давних пор, давно - for a long time, long сон-салтанат - торжество - celebration, party белплеу - отметить - to mark (off), to note коржын - сумка - bag толтыру - наполнить - fill up уй ueci - хозяин дома - host-hostess мата - материал - cloth, fabric турльтусп - цветной - colorful байлау, тую - завязывать, связать - to tie up, to bind up кор!мд1к - подарок, дающий право увидеть невесту, новорожденного и т. д., а в дан. конт. - ребенка, которому сделали обрезание - a gift (present) that gives a right to see a bride or a new-born baby or in this case a child that was circumcised 405
Сундетке отыргызу - Обрезание - Circumcision Кдзак, халкында ежелден сэн-салтанатымен ерекше аталган той — “Сундет тойы”. Сундет тойды отказу ушш coni кунд! белплейдь К,онак,тарды сундетке отыратын баланыц ©3i шакырады. Баланыц коржыны бауырсак, пен кэмпитке толы болады. Уйдщ Heci коржыннан дом та- тып, атка турлы-тусп мата байлайды. Сорсенбшщ corri кушнде баланы сундетке отыргыза- ды. Тойга келген цонацтар “сундетщ к,абыл болсын!” деп баланыц айналасын тэтт! дэмге толтырып, кор!мдпс беред! (акша, мал). Кржанасыр - Приключение - The adventure жайлы хикая Ходжи Насреддина of Khodja Nasreddin Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. ортеу кой! акыл сез ешкашан эркашан - поджигать - прекрати! - мудрое слово - никогда - всегда - fire - stop! - wise word - never - always Порадуйтесь своим по- знаниям в грамматике, в лексике. Имейте удоволь- ствие читать текст, адапти- рованный лишь на 5%. Try to enjoy your knowledge in grammar, in lexics. Have the pleasure to read the text only 5 %-adapted. Ecid кггап болмайды. Bip кун! Кржанасыр досына келсе, ол уй тазалап жа- тыр. К,ожа одан: - Е, досым! Не !степ жатырсьщ? — деп сурайды. - Э, К,ожа! Мынау есю кшм, кагаз, кггап борт ортейш деп жатырмын,— дейд! досы. 406
- К,ой, досым! Иэ, кшм есю болады, б!рак ютап еш- кашан еск! болмайды. Мынау ютаптыц сырты ecKi, ппшдеп сез! эркашан жаца,— депп сонда Кржанасыр. Комментарий к тексту. Vocabulary for the text. КУКЫК билпс тагайындады токырау кайта КУРУ кезен алац су шашты урып-сокты кан тегиту тэуелс!зд1к жариялады турме - право - власть, диктатура - назначили - застой - перестройка - время, период - площадь - брызгал воду - избили - кровь - проливаться, выливаться - независимость - объявили - тюрьма - right(n) - power, authority - was appointed, nominated - to come to a stop - reconstruction - period, time - square - sprinkled water - beat up - blood - to be spilt - independence - announced, informed - a prison Тарих Совет Одагы 15 республикадан к¥РЬ1ЛДы- Б!рак бар- лык, бил!к Ресейдщ колында болды. 8р республикага бас- шыны Мэскеу тагайындады. 1970 жылы экономикада токырау басталды. Бул тоцыраудан шыгудыц жолын бас хатшы М. С. Горбачев кол га алды. К,айта куру кезец! бас- талды. 1986 жылы К,азакстанныц 6ipiHini хатшысы Д. К,онаевть1й орнына Мэскеуден Колбинд! тагайында- ды. Буган казак халкы карсы болды. Совет еюмеп кезшде казак халкыныц улттык салт-дэстур!, мэдениет! жан-жак- ты дами алмады. Орыс тип мемлекетпк т!л болды. Кдзак мектептер! ©те аз болды. 1986 жылы 16 желтоксанда осыныц бэрше карсылык биццрген жастар алацга шыкты. Б!рак ук!мет алацга эс- 407
кер окелдь Олар халыккд машинамен су шашып, жастар- га куш керсетп. Усталган жастарды турмеге жапты. К,азак;станнан кешн баска республикалар да бас котердь Соцында 15 жас мемлекет орнады. 1991 жылы 16 жел- токсанда Кдзакстан ез тэуелс!здгпн жариялады. 1991 жылы 1 желтоксанда президент сайлауы болды. Бул сайлауда Н. 8. Назарбаев Кдзакстан Президент! болды. Халык даналыгы. Пословицы, которые ра- ботают каж- дый день. Куш - бипмде, бшм - ютапта. Народная * National мудрость. wisdom. Proverb, for every day. Сила - в знании, Power is in knowledge, знания - в книгах. knowledge is in books. о Красиво говорю! How to use the language skillfully! игЬпкке киш, езщ!з тоздырыцыз С новой покупкой! (Одевайте на радость, Wear them for a joy (enjoy waring your new clothes). с удовольствием сами износите). игипкке колданыцыз (пайдаланыцыз) с новым преобретением Use it always for good (вещь) deeds. Если вы хотите выска- зать, что девушка (ребенок и т. д.) так красива и при- влекательна, скажите: If you want to express that “a girl is beautiful” or “a child is cute” then you say: 408
Ypin ауызга салгандай так привлекательна (красива). so beautiful (a woman) so cute (a child) Пройдитесь по кругу, Look through the given скажите. points and say. Улп: Образец: Example: “Рамстордан” нан алын- ды. Театрда койылым (спек- такль) койылды. Телевизор юрпзьщц. Пройдитесь по кругу, скажите: “Рамсторда” гана дэмд! гамбургер сатылады. Мынау ютап ютапханада гана бар. Bread was brought from Ramstore. The perfomance was staged at the theatre. The TV set was brought into the room. Look through the given points and say. 409
Я знаю: I know 1. Значение слова КОРУ. 2. Как выразить значение только лишь, только? 3. Традиции, обычаи. 4. Сатирическую сказку. 5. Факты из истории. 6. Народную мудрость. 7. Как красиво сказать .... 1. The meaning of the word КОРУ. 2. How to express just, only. 3. Traditions, customs. 4. A satirical tale. 5. Facts from history. 6. National wisdom. 7. How to use language skillfully.
14-сабак — Урок 14 — Lesson 14 Основа глагола + -цыз/-юз, -гыз/-пз, -дыр/-д!р, -тыр/- Tip = просьба, повелевание, приказ... Основа глагола + -ып/-ш, -п + личн. окончание = ока- зывается (уже произошло что-либо...) The root of the verb + -кыз/-юз, -гыз/-пз, -дыр/-д!р, - тыр/-т1р = a request, an imperative, an order. The root of the verb + -bin/-in, -n + personal ending proves that some action took place.
If you want to make, to have let or ask somebody to do something, add to the Как только вы хотите за- ставить, ве- леть, позво- лить совер- шать какое- либо действие, то прибавь- те к основе глагола — -дыр/ -дар, -тыр/-пр, -кыз/-юз, - гыз/-пз, -т. Чудеса, да и только! Соедини, и все го- тово! verbs the suffixes: -дыр/-дар, -тыр/-т1р, -кыз/-юз, -гыз/- пз, -T. It is very simple! айту айтцызу - сказать - to say - заставить говорить, - to make (have) say позволить поговорить something, to let say жазу жаздыру - писать - to write - заставить писать - to make (ask) somebody (попросить) to write По контексту определи- те, что выбрать: побудить, заставить, попросить. The context shows what to choose: to motivate; to make somebody to do something; to ask. Сен оган елен айткыз Сен оган сурет салгыз Сен оган сут ilium Сен оган хат ж!берпз Сен оган тамак жепз -Ты попроси его спеть -Ты попроси его нарисовать - Ты попроси его выпить молоко - Ты попроси его отправить письмо - Ты попроси его покушать - Ask him to sing a song - Ask him to draw - Ask him to drink milk - Ask him to send a letter - Ask him to eat или прямое значение: or direct meaning: той откззу - провести праздник - to arrange a holiday 412
Комментарий к упражне- Vocabulary for the exercises, нию. ескертк1ш ауру адам тесек жылау шаршау ертеп ата-ана шаштараз белд!к беслк жыры - памятник - больной человек - - постель - плакать - устать - сказка - родители - парикмахер(ская)- - пояс - колыбельная monument patient, a sick person bed to cry, to weep to be tired tale (fairy tale) parents hairdresser belt lullaby Жаттыгу Упражнение Exercise / Прочитайте. Переве- Read. Translate. Pay attention JL дате. Обрати внимание to the miracle of harmony. на чудо гармонии. 1. Анам iniMe сут 1шк1здг 2. Эжем агама арнап хат жа- згызды. 3. Анам сщлйлне пальто сатып алып кипздг 4. Окушылар бакка алма агаштарын отыргызды. 5. Экес! 1лияск,а айтып, гулдерге су куйгызды. 6. Ерлан анасына айтып, дукеннен домбыра алгызды. 7. Балаларга “аула шан болмасын” деп су шашцызып жатырмын. 8. Ес- кертюш болсын деп суретппге отбасымыздыц суретш сал- гыздым. 9. “Егер, жылаганыцды коймасац, дор! шппземш”,— дед! дэр!гер Сэулеге. 10. Айгул алыстан кел- ген экес!н1ч алдынан жуйрш шыгып, бетшен суйпздг 11. “Баланы тосейне апарып жаткыз”,— дед! атам анама. 12. Б!з Айман эжеге кызык; ертейлер айткыздык;. 13. “Ма- ган Арманды тез жетюз, себеб! к,аз!р ушак,к,а отырамыз”,— деп Марат пйсше телефон сокды. 14. К,онак,тар энш! ж!йтке халык, эндерш айткызды. 15. “Ерлан, машинаны сен журйзш!, мен шаршап отырмын”,— дед! окей. 16. Экем айтканнан кейш гана агам агаш отыргызды. 17. Асаба тойда бэрше он айткызды. 18. Анасы Айжанга шац бол- 413
ган терезеш сурткзздЁ 19. Жиналган журт куйппге дом- быра тартцызды. 20. Уйыкдап калган 1лиясты агам тесепне жатцызды. 21. Ата-аналар жиналысында эжемд! сойлетюздЁ 22. Агам крймадагы шараптан алгызды. II. Раскрывая скоб- ки, подберите правиль- ный аффикс. II. Open the brackets choosing the correct suffix. 1. К,ыз жштке дукеннен эдем! белдж ал(-кыз, -гыз) ды. 2. Бай Кржанасырга шапан ки(-пз, -гыз)дё 3. Айжан шашын шаштаразга к,и(-пз, -гыз)ды. 4. Анам б!зге сут iin(-Ki3, -пз)дЁ 5. Агам кейлепн Айгулге жу(-пз, - гыз)ды. 6. 8жем nicipreH бауырсагынан же(-пз, -гыз)дь 7. Нурлы ойыншыгымен Маратты ойнат(-цыз, -гыз)ды. 8. “Мына кзлемд! Айдоскд цак,(-кыз, -гыз)шы”,— дед! Соу- ле. 9. Бузылган машинаны агам жур(-пз, -гыз)дё 10. Тэрбиетш балаларга тацпац айт(-цыз, -гыз)ды. 11. Марат- ка анам цуцыцтан су тарт(-кыз, -гыз)ды. 12. Б!зге эжем узын кейлек ки(-пз, -гыз)дг 13. Кешке карай атам маган батырлар жырын айт(-кыз, -гыз)ды. 14. Атам ауылга бар- ганда шеп шап(-кыз, -гыз)ды. 15. Тойда атама шапан ки (-пз, -гыз)дЁ 16.1лияс Алматыдан теледидар ал(-пз, -гыз) ды. 17. Марат тамагы ауырганга кдрамастан балмуздак, ал(-пз, -гыз)ды. 18. Сэуле nicipreH жет! шелпепн тарат (-кыз, -гыз)ды. 19. Айгул 1лияска отын жар(-кыз, -гыз)ды. /III. Прочитайте. Пере- ведите. Вставьте про- пущенное — -КЫЗ/-1ЙЗ, А -гыз/-пз. Выбор зави- сит от закона гармонии. /III. Read. Translate. Add — -кыз/-к!з, -гыз /-пз. The choice A depends on the rule of harmony. Ynri: Образец: Example: Мугал!м окушыларга елец айт... ды. Мугал!м окушыларга елец айткызды. 414
1. Мейрамханада б!зге сынган ыдыстыц ак,ысын телет...д1. 2. Экем курылысшыларга уй сал...ды. 3. Ба- лабакдпадагы Нурлыны анасы ертерек ал...ды. 4. Кеше театрда койылымды тегш кор...д1. 5. 1н1ме уйге берыген тапсырмасын орындат...дым. 6. Бала маган KymiriH уста-т...ды. 7. Агам жумыска киетш eririH етпспиге пк...д1. 8. Ушрмеге катысып журген Мара- тк;а домбыра тарт...дык. 9. Уйыкдар алдында Асан анасына “Беспсжырын” айт...ды. 10. К,ыста ауладагы карды эжем б!зге курет...дп 11. Бул тойга ш!м ауыл- дагы досын ал...ды. 12. Туыскандардьщ бэрш б!зд!ц уйге экел...д1. 13. Айжан анасына дукендеп к,ызыл койлект! ал...ды. 14. К,онакка барарда экем шашын шаштаразга к,и...ды. 15. Биыл жазгы демалысты ол ауылда от...де 16. Тумаураткан 1лияск;а ыстык сор- падан 1ш...д1. 17. Эжем TiriHinire шапан тпс...де 18. Анам торге дастархан жай...ды. 19. Агама сынган кумыраны жинат...ды. 20. Тамакдан кейш атама бата бер...д!к. 21. Эсет досына сурет сал...ып отыр. 22. Марат экеспод ойын айт...бай тусшедь 23. Эсет ба- зардан коп зат ал...бады. 2. Вы также можете встретить: -дыр/-д!р, -тыр/ -Tip, но они равноценны - гыз/-пз, -кыз/-к!з. 2. You can come across - дыр/-д!р, -тыр/-пр but they аге equal to -гыз/ -пз, -кыз/ -юз. елбасы ардакты жулдыру сапалы - почетный, уважаемый, чтимый - глава (государства...) - удалить - качественный 415 - respectful, honorable - Governor of the State - to pluck - of good quality
/Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- I. Read. Translate, л ведите. 1. Атасы баласына арык каздырды. 2. Окушыларга мугалкм шыгарма жаздырды. 3. Анам кппкентай ппмд! жылы сумей жуындырды. 4. “Энш! балата жаксы елендер айттыр, кец!л!м!зд! кетерсш”,— дед! атам. 5. Мен пгпшп эйелге жаца кейлек тпспрд!м. 6. Айгул Ерланга дукеннен нан, сут, май алдыртгы. 7. Аулада ескен агаштарды агама кестлрдпс 8. Кггапханадан алган штаты 1лияска окыттырдым, ете кызык екен. 9. Елбасы Алма апайга “Ардакты ана” деген курметй атак бердг 10. Кржанасыр касындагы адамдарды кудщрдг 11. Далага шыгарда Нурлыны Сэуле кищщрдк 12. Эсет кейлегш Айгулге жудырды. 13.1лияс ауырган liciH дэрггерге жулдырды. 14. Марат шашын шаштаразга кидырды. 15. Мугал!м окушыларга шыгарма жаздырды. 16. Халык энппге эн салдырды. 17. Мен суретплге эжемнщ суретш салдыр- дым. 18. Кдбыргага улкен сагатгы щщрд!. 19. Жиналыста маган сез сейлетпрдг 20. Эсетке кудыктан ею шелек су алдырды. 21. Алам тптнтшге кейлек тпспрдг 22. Мен экеме машина сатып алдырдым. 23. Кппкентай Нурлы кылыгы- мен конактарды кудщрдг 24. Экем суретплге сурет салдыр- ды. 25. Анам шай куйдырды. 26. Эжем маган торге керпе салдыртгы. 27. Кппкентай Саматгыц тусауын кестлртпк. 28. “Балам шамды сецщртп” дед! анасы. /II. Раскрывая скобки, выберите правильный аффикс. Выбор зави- JK сиг от закона гармонии. /II. Open the brackets choosing the correct suffix. The choice de- A pends on the rule of harmony. 1. Жума кун! жет! шелпек nicipin, молдага KYPaH окыт (-тыр, -т!р)ды. 2. Сен шетелд!к азаматтарга каланы ара- лат(-тыр, -Tip). 3. Ана баласынан келген хатты Айжанга 416
ок,ыт(-тыр, -Нр)ды. 4. К,онак келгенде кой сой(-дыр, -Tip). 5. Тэрбиеш! балаларга гулд!ц сурет!н сал(-дыр, -тыр)ды. 6. Анам Ерлан мен 1лияска аулага су сеп(-тыр, -т1р)д!. 7. Мугал!м окушылардыц алган ютаптарын кгтапханага отк1з(-д1р, -Tip)rri. 8. Апам ауруханага барып ине сал(-дыр, -пр)ды. 9. Жексенб! кун! Айгул Ерланга еден жу(-дыр, -Нр)ды. 10. Торг! болменщ шемш как (-тыр, -пр)ды. 11. Кдбыргага сурет итетш шеге как(-тыр, -т!р)ттым. 12. Анам тптнппге кейлек пк(-тыр, -т1р)дг 13. “Аскар мен Асанды жарыс(-тыр, -Tip) кайсысы бурын келер екен”,— дед! атам. 14. Эд!л казылар ек! акынды айтыс(-тыр, -пр)ды. 15. Атам маган уйге келген конак- тьщ кшмш !л(-дыр, -дар)тт!. 16. Жанган отты сонд!ру ушш су куй(-дыр, -Tip)Ty керек. 17. Агашка су куй(-дыр, -т!р)тты. 18. Мен досыма муражай туралы айт(-тыр, -пр)дым. 19. Саяжайдагы арыкты экем трактормен каз (-дыр, -т!р)ды. 20. Анам Сэулеге машина айдат(-тыр, -Tip) ды. 21. Нурлы атасына садак жасат(-тыр, -пр)ды. 22. Мугал!м шыгарманы ютаптан окыт(-тыр, -пр)ды. 23. Атасы немересш уйлен(-д!р, -Tip)in, арманына жетт!. 24. Корш! ата маган елец айт(-тыр, -пр)ды. /III. Вставьте пропу- щенное - -дыр(-д!р), -тыр(-Tip). Переведи- А те. Выбор зависит от закона гармонии. /III. Fill in the missing - -дыр(-д!р), -тыр(- Tip). Translate. The A choice depends on the rule of harmony. Улп: Образец: Example: Ерлан, белменщ жарьпын жан...,— дед! анам. Ерлан, белменщ жарыгын жандыр,— дед! анам. 1. Крнактар Элияны билет...д!. 2. Досы койган сурак Ерланды катты ойлан...ды. 3. “Алдымен баланыц кар- нын той..., сосын озщ ппесщ”,— дед! эжем келшше. 4. Озщ к!р жуып, жуылган к!рд! Зейнепке жай... . 5. Узын бойлы жштке уйдщ тобесш сырлат... . 6. Эк!м Мэскеу- ден келген конакты орынбасарына карсы ал...тты. 7. Эжем 417
Зейнепке шай к,уй...тты. 8. Ол досына балык, аулат...ды. 9. Анам ыдыстарды жинат...ды. 10. Ожем автобускд билет ал...тты. /Вы можете вернуться к упражнению и вме- сто предложенных в А задании -дыр/-д!р, - тыр/-пр, как и огова- ривалось употребить -гыз/ -пз, -кыз/-юз. Давайте, попробуем! Посмотрите, как с помо- щью Т образуются слова, обозначающие приказ, по- веление, просьбу. /This time you have to write the exercise using - Fbi3/-ri3, -кыз/-к1з A instead of-дыр/-д!р, - тыр/-т1р. Let's try! Look how to form words with the help of the letter “T,” which means: an order, an imperative, a request. Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the following exercise. борыш шам улгаю шана атшабыс кыскарт! - долг, обязанность - светильник, свечка - расшириться, увеличиться - сани - скачки - прекрати! - debt, duty, obligation - candle, lamp - extend, increase - sleigh - a horse race - stop doing that! /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Допишите пропу- I. Add the ending “t.” щенное. Переведите. Translate. Ynri: Образец: Example: 1лияс, Нурлыны ойна...! 1лияс, Нурлыны ойнат! 418
1.1нщ кандай оку окимын десе де окы..., ол сенщ боры- шьщ! 2. “Шамды дурыстап орна... кейш кулап калмасын”,— деда анасы баласына. 3. Сен жумысты тез!рек бтр...! 4. Маган жукт! дурыстап кушакта..., эйтпесе Tycipin аламын. 5. Сен баланы ертец саябактан кейш кыдыр..., себеб! мен жумыс - та боламын. 6. “Мына баланы дор! гер ге тез!рек кара..., эйт- песе ауруы улгайып кетеда”,— деда апам. 7. “Балаларга жумыс юте..., ауланы жина..., малды шопке айда...”,— дед! атам атама. 8. “Сен оган жумысты тез!рек бтр..., сосын уйге келерсщ”,— дед! Ерлан 1лияска. 9. Баланы жас кезшде окы... . 10. “Балалардыц бэрш осында шакыр...”,— дед! ауырып жаткан атам. 11. “Ерланды дукенге жупр..., нан алып келсш”,— деда апам. 12. Койлектпспр...! 13. Уцдщбэрш тазала..., кешке конактар келед!. 14. “Атаца бетщнен суйд!р..., сен! сагынып келд!”,— дед! экес! 1лияска. 15. “Сен еркелеушд! кыскар..., улкен ж!пт болдыц”,— дед! Нурлыга анасы. 16. Аулага су сеггпр..., сыпыр. 17. Сен коз!нд! дэр!герге кара... .18. “Сиырды жайылымга айда... , эйтпесе бакшага Kipin кетед!”,— дед! эжем. 19. Ал, кане Абайдыц олецш ай- ттыр... . 20. “Мына жылкыны маган саудыр...”,— дед! келш енесше. 21. “Суретппге менщ сурет!мд! салдыр...”,— дед! до- сына 1лияс. 22. “Бугшп тойга каладан энш!лерда алдыр...”,— дед! экем. 23. Балаларды сауатты окы...! 24. “Балаца айтк- анынды орында...”,— дед! замандасым. 25. “Кешке карай игл байла... , балалар коркады”,— дед! апам. 26. “Малдьщ бэрш далага айда...”,— дед! атам. 27. Жаца мулле экелген экем: “Ал енд! уйдщ птпнжайна...”,— деда анама. 28. Тпйшйге эдем! кэйлек тпспр ... . 29. “Шашынды коцырга боя..., са- ган жарасады”,— дед! Айжан. Есть и ком- бинирован- ный способ. Основа гла- гола + один за другим прибавляются -гыз/-кыз, - дыр/-д!р, -тыр/-пр + Т. follow one another. The combined method of the suffixes -гыз/ -КЫЗ + -дыр/ -д!р -тыр/- Tip + Т 419
Сен пальто кипздщт Ты (заставь, попроси, принуди) надеть пальто make (ask/force) him put on the coat Сен сурет салгыздырт Ты (заставь, попроси, принуди) нарисовать make (ask/force) him draw a picture картину Подробно об этом и дру- гом многом ИНТЕРЕС- НОМ мы поговорим на 2-ой ступени обучения. Слово бас настоль- About combined suffixes and other interesting things we'll talk about in detail during the second stage of our education. The word “бас” is ко часто встреча- ются в языке, что обойти его или ос- stage. widely used in speech, we cannot leave it for the next тавить на вторую ступень обучения не представляет никакой возможности. Посмотрите, в каких значениях оно употребля- ется. Pay attention to the specific situations and meanings of the following. Бас в значении — голова бас бас косу - голова - head - собраться - to have a meeting, to discuss something бас тарту бас-кез болу - уклоняться - to avoid, to deviate - остаться за главного - to stay as responsible one бас жеу бастык - кушать баранью голову - to eat sheep's head - начальник - boss 420
керуен басы бас балуан бас бэйге таудыц басы жыл басы баста бастан-аяк, - начальник каравана - сильнейший борец - главный приз - вершина горы - начало года - вначале, начинай - сначала до конца сез басы - предисловие аягынды тез!рек бас - поторопись бас - дави - head of a caravan - the strongest fighter - grand prix - the top of the mountain - the beginning of a year - at the beginning, begin - from the beginning to the end - preface, introduction - hurry up - to press, to squeeze Ниже слово БАС совер- шенно в другом значении, но, в данной форме встречаясь на практике, оно при переводе вводит в заблуждение обуча- ющихся. Посмотрите кон- текст и все станет ясно. In the following exercise the word “БАС” has a completely different meaning. During the translation it causes some difficulties. Look through the context and it will be clear to you. Комментарий к упражне- Vocabulary for the following нию exercise сылдырлап - журча течет - the spring flows булак агып жатыр родник gurgling курес - борьба - a fight, a battle, wrestling жарлык - приказ - order, command болшу - расстаться - to separate, to part сагыну - скучать - to miss, to long for, be bored муцаю - грустить, печалиться - be sad мезпл - времена, сезон - season куш - сила - force керш! - сосед - neighbour жиналыс - собрание - meeting акын - акын - poet жецу - победить - to win 421
керуен ертерек арасында халыкаралык, сайыс уэде ойтпесе руксат mipy шек сез!ну жауапкершипк жаттык,тырушы боксшы - караван - caravan - пораньше - earlier - между - between - международный - international - поединок, бой - battle - обещание, уговор - promise - иначе, в противном - otherwise случае - разрешение - permission - гнить - to rot - ограничение - limit - чувствовать - feel - ответственность - responsibility - тренер - trainer, coach - боксер - boxer Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Переве- дите. Обратите внима- ние на подчеркнутое. I. Read. Translate. Pay attention to the underlined words. 1. Таудыц басынан сылдырлап булак агып жатыр. 2. “Bcipece, соцгы кезде жумыс кеп болып Kerri, шаршап журмш”,— дед! экем. 3. “Б!з сенб! куш туыскдндарымыз- бен бас костык, эцпмелеспк”,— дед! Зейнеп. 4. “Б!з кел- генше, жумыста бас-кез боларсыц”,— дед! Алма Зейнеп- ке. 5. “Керш! с!зд! конакка шакырып кетт!”,— дед! немерес! атасына. 6. Биыл ecipece, кыс катты болып тур. 7. Б!здщ фирмамызга жана бастык келд!. 8. “Мен кггапты бастан-аяк окып шыктым, кызык екен, ocipece соцгы беттер!”,— дед! Ерлан 1лияска. 9. Куресте жецген! уппн бас балуанга бас бэйге бер!лдь 10. “Менщ басым ауыра- ды, кандай дор! плуге болады”,— деп сурады Элия дэр!герден. 11. Керуен басы керуениплерге демалуга жар- лык бердь 12. “Сендердщ бул ойларьщ маган унамайды, сондыктан мен бул !стен бас тартамын”.— деп, Ерлан дастарханнан турып кетт!. 13. Маган энпплерден Роза Рымбаева унайды. 14. О баста б!з тауга барамыз деп ой- 422
ладык, б!рак ауа-райына байланысты бара алмадык- 15. “Мен, ocipece, анамды катты сагындым”,— дед! Айгул муцайып. 16. “Маган, ocipece, кыс мезпл! унай- ды, себеб! мен карды жаксы керемш”,— дед! Элия. 17. Бас- та ми болмасы, ек! аякка куш тусед! (макал). 18. “Б!з келгенше балаларга бас-кез боларсыц”,— дед! шешем керш!ге. 19. “Сенщ бул !с!н. дурыс емес, сондыктан мен бул !стен бас тартамын”,— дед! Ерлан досына. 20. Ке- ше кала басшыларынын жиналысы erri. /II. Прочитайте, пере- ft II. Read and translate, ведите. Составьте са- f Make up 10 sentences мостоятельно 10 пред- / using any words from the A ложений, используя A exercise, любые слова из упраж- нения. 1. Акындар айтысында бас бэйгеш менщ агам жендп алды. 2. Мугал!м дэптер!мд! бастан-аяк карап шыкты. 3. Кеше басым ауыргандыктан дукенге бара алмадым. 4.’’Алма б!зд! кешке бас жеуге шакырды. 5. Откен айда ел!м!здщ бас балуандары арасында халыкаралык сайыс отт!. 6. Жыл басы — Наурыз кутты болсын! 7. Соз ба- сын баяндаушы Абайдьщ кара создершен бастады. 8. “Аягынды тез!рекбас, эйтпесе автобустан каламыз”,— дед! Элия Нурлыга. 9. Баста мен оган келуге уэде берд!м, б!рак б!р жагдаймен келе алмадым. 10. Айдос дукенге барып бастан-аяк кишд!. 11. Жаз кундер! де таудьщ басы суык болады, кар ер!мейд!. 12. Ал, кане, ойыны- мызды бастайык. 13. Бул мэселе соз басында каралып кетп. 14. Бупн бастык жумыска ертерек келд!. 15. “Уй- дщ улкен! сенсщ, енд! уй жумыстарына сен баскез боласыц”,— дед! анам. 16. Бес жылдан кейш 6ipre окыган достарымызбен бас костык. 17. Балык басы- нан пприд! (макал). 18. Ерлан !степ журген жумысы- нан бас тартты. 19. Басы ауырган Айгул тосекке жатты. 20. Нанды аягыцмен баспа! 423
/III. Прочитайте. Пере- ff III. Read. Translate, ведите. Обратите вни- f Pay attention to the мание на значение ело- f meaning of the word ва БАС. Jk “БАС.” 1. Тойда бас балуанга юлем жабылган жылкы берщць 2. Бас бэйгеш утып алган Нурлыныц куанышында шек жок,- 3. “Ал, енд! сез басын ауылдан келген эжем!з бен атамызга берешк”,— дед! 1лияс. 4. “Келес! энд! бас кос- канымызга арнаймын!” — дед! кощлд! отырган Марат. 5. “Тамагынды im, эйтпесе дал ага шыкдтайсыц”,— дед! Нурлыга Соуле. 6. Сепзппш кдбаткд котерыген ол, озш таудын басында тургандай сезпад!. 7. Бастык хатшы кызга тапсырма бергеннен кешн, ес!ктен шыгып кетт!. 8. “Аягынды тез!рек басып, апанды шакырып кел, мен дукеннщ жанында кутш турармын”,— дед! юшкентай Нурлыга апасы. 9. Былтырдан бастап Марат куреске катысып жур. 10. К,алага барар жолды б!лсец, бастап жур! 11. Маган Айжаннын. ecipece, мшез! унайды, себеб! ол оте кпшпейит. 12. “Жылдыц басында б!здщ уйым коптеген жет!ст!ктерге жетт!”,— дед! директор. 13. Клшкентай балаларга бас-кез болу — улкен жауапкершипк. 14. Керуен басы бугш осы жерде тунейтш!м!зд! хабарлады. 15. Мен мына киноныц ба- сын кермед!м, ейткеш мен келгенде басталып кетштй 16. К,азак халкында басты сыйлы конактарга беред!. 17. Марат аягыныц астындагы ойыншыкты байкамай ба- сып Kerri. 18. Жылдьщ басына дейш берыген жоспарды орындау керек. 19. Таудыц басына дейш б!з шыга алма- дык. 20. Тойдын басы ею кун бурын басталган. 21. “1стеген клце басынмен жауап бересщ”,— дед! ашуланган эйел. 22. Концерттщ басында куйпп домбырамен куй тартты. 23. Жаттыктырушы боксшыларга 6ipiHnii раундты “бас- та” деген белы бердй 24. Мен балыктыц басын жегенд! жаксы коремш. 25. Кектемнш басында жанбыр коп жау- ганы жаксы, себеб! егш жаксы шыгады. 26. Айгулдщ кол- шатыры болмагандыктан ол бастан-аяк су болды. 424
Разве можно обойтись без важного вводного слова ОКА- ЗЫВАЕТСЯ. Посмотрите, как это вы- разить: Основа глагола + -ып/-ш, -п + личн. оконч. = оказы- вается. -П — пишется в случае, если основа уже оканчива- ется на гласную. Let's learn to express the phrases like “I happened to...,” she appears to,” and some others like “occur,” “turn out” and so on. There are several ways to emphasize this idea. 1. It is formed with the help of the suffixes -ып(-ш), -n + personal ending. -П — is added when the root of the word has the vowel ending. Мысалы: Например: For example: Мен коп уйыктаппын Сен кеп жумыс ютепсщ Ci3 меш 1здепиз Ол балмуздак, жедп Оказывается, я долго спал Оказывается, ты много работал Оказывается, вы меня искали Оказывается, он съел мороженое I appeared to have over slept You appeared to have worked too much You appeared to have been looking for me He appeared to have eaten an ice-cream Комментарий к упражне- Vocabulary for the exercise. нию. галым жеделхат оцтуспк аймак бузау ерл1к тау етег! - подножье горы - ученый - телеграмма - юг - регион - теленок - храбрость - foot of the mountains - scientist - telegram - south - region, area - a calf - courage 425
жылан - змея - snake жалгыз - одинокий - single /Жаттыгу Упражнение Exercise 1. Прочитайте. Пере- I. Read. Translate. А ведите. 1. 1лияс “Абай жолын” окыпты. 2. Экем кеше Астанага кетпгп. 3. Жумысшылар коп жумыс icTeirri. 4. Анам бупн дэмд! сорпа nicipnrri. 5. Сабагын отымай барганы уппн Ер- лан нашар бага альшты. 6. Сэуле суретке тусит, оны хат- пен досына ж!берпгп. 7. 1лияс пен Ерлан саябакта таны- сыпты, жаксы дос болыпты. 8. Кеше Акдаудан апам келдк ол коп сыйлыктарэкелпгп. 9. Кеше тау етепнде б!здщ уйдщ бузауы жайылып журпгп, оны корш!м!з корштг 10. Аялда- мага келсем автобус келпгп. 11. Шетелден конактар келпгп, олар каламызды аралапты. 12. Дуйсенбще экем телефон со- гыпты, 6ipaK мен уйде болган жокпын. 13. Эткен аптада б!зд1 туыскандарымыз конакка шакырыпты, б!рак б!з бара алмадык. 14. Анам маган ютап дукендершен окульпДздепп, оюнгшке орай таба алмапты. 15. Астанада кун суытыпты. 16. Элия дукеннен койлек сатып алыпты. 17. Ацшы ацга шыгып 6ip каскыр атып альшты. 18. Атам шоп шабуга кетпгп. 19. Жптг кызга мейрамда гул сыйлапты. Посмотрите, закон гармо- нии ни единожды не нару- шен. Никаких исключений: если есть в основе гласная, то зачем еще одна, а посему прибавляем лишь -П. Pay attention to the law of grammar. It is not broken. There are no exceptions. If you have a vowel ending, add only “-П”. /II. Прочитайте. Переведите. Раскры- вая скобки, допишите А слова, подбирая пра- вильный аффикс. /II. Read. Translate. Complete the exercise choosing the suitable suffix. 426
1. Мен жумыста болганда, Ерлан уйге кел(-ып, -in, -п) п. 2. Зейнеткер ею айдьщ зейнетакысын ал(-ып, -in, -п)ты. 3. Айгул аяк, кшмш “Рамстордан” сатып ал(-ып, -in, -п)ты. 4. Эжем маган арнап дэмд! токаш nicip(-bin, -in, -n)ri. 5. Мен апамныц алтындай жаркыраган быезптн жбгалт(-ып, -in, -п)пын. 6. BipiHini сыныпты Нурлы бес- ке бтр(-ып, -in, -п)п. 7.1лияс бупн мектепке барган жок, себеб! тумаурат(-ып, -in, -п)ты. 8. Машина жанармай бол- магандыктан, журмей кал(-ып, -in, -п)ты. 9. Ол согыста ерл!кпен каза тау(-ып, -in, -п)ты. 10. Ерлан емтиханга дайындалмагандыктан, ею ал(-ып, -in, -п)ты. 11. Зейнеп Элияга казак тип ютабын берсе де, ол алмай кет(-ып, -in, -п)й. 12. Айгул дукендей кызыл коржынга кызыг(-ып, -in, -п)ты. 13.1лиястын, шалбары жыртылып кал(-ып, -in, -п)ты. 14. Дэр1ханага барган 1лияс, жолдан досын кор (-ып, -in, -п)й. 15. Ол автобуста экемнен аумайтын юспп кор(-ып, -in, -п)й. 16. Кржанасыр байдан шапанын ал (-ып, -in, -п)ты. 17. Окушылар мектептщ ауласын сенбшк куш тазала(-ып, -in, -п)ты. 18. Айдос таудан кап-кара узын жыланды кор(-ып, -in, -п)й. 19. Зейнеп мектептен кейш университетке окуга тус(-ып, -in, -п)й. 20. 1шм сабакка кеппг(-ып, -in, -п)й. 21. 1лияс ауылга баргалы досын корме(-ып, -in, -п)й. /III. Вставьте про- III. Fill in the blanks, пущенное, переведите. Translate. А Улп: Образец: Example: Мектептен келсем, ата-анам конакка кет...й. Мектептен келсем, ата-анам конакка кетшй. 1. Нурлы ютап, дэптерш орнына салып кой...ты. 2. ¥шак сагат жейде Америкага ушып кет...й. 3. Жексенб! куш анам мен окемд! конакка шакыр...ты. 4. Айгул “Абай жолын” ок-..ты. 5. Зейнепйц тамагы ауырып журсе де, 427
балмуздак, же...й. 6. Ауылга барган атама арнап агам кой сой...ты. 7. Дукендей нан бгт...й. 8. Нурлыныц колын- дагы ойыншыгын балалар тартып ал...ты. 9. EciK пен терезеш Соуле кок сырмен сырла...ты. 10. Агаштыц жа- пыракдары сап-сары бол...ты. 11. Агам кыемд! ез! жал- гыз к,аг...ты. 12. Зейнеп домбырамен К,урмангазыныц кушн тарт...ты. 13. Апам дайындаган отынын пешке жа- г...ты. 14. Молда намазын окып бол...ты .15. Аулада ocin турган кызыл гулд! Аскар жулып ал...ты. 16. Айжан эжесше хат жаз...ты. 17. Сауыншы сиыр сау...ты. 18. Бас- тык жиналыста соз сойле... й. 19. Балалар муражайдан Алтын адамды кор...й. 20.1лияс озеннен балык аула...ты. 21. Соуле телевизордан Шокен Аймановтыц фильмш кор...й. 22. Айжан анасына ыдыс жууга комектес...й. 23. Жазушы ею томдык кйап жаз...ты. 24. Тракторшы жер жырт...ты. 25. Болме салкындап кеткен соц, Соуле терезеш жау...ты. 26. Марат одеби шыгарманы окы...ты. 27. Буйн базарда кызыл алма сат...ты. Вводное сло- во ОКАЗЫ- БАЕТСЯ можно пере- дать и с по- мощью ка- Use the word which expres- ses the concept (find one-self, be found, appear, occur + turned out) — that is EKEH. захского слова ЕКЕН. Мысалы: Например: For example: Олар базарга барган екен. - Оказывается, они - They happened to have сходили на базар been to the market Ертец кинотеатрда жаксы кино болады екен. - Оказывается, завтра - There happens to be a в кинотеатре будет good film at the cinema хорошее кино tomorrow Уйде конак бар екен. - Оказывается, в доме - There happened to be a есть гость guest at the house 428
Айгул Элияга хат жазган екен Бупн кун жаксы екен - Оказывается, Айгуль - Aigul happened to have написала письмо written a letter to Alya Алие - Оказывается, сегодня - The weather turned out хороший день to be fine Посмотрите, как инте- ресно используется ЕКЕН в вопросительных предло- жениях. Вы можете ис- пользовать эту форму, как модель. В вопросительных пред- ложениях мы используем “ЕКЕН ” после “болады ма”. We use “ЕКЕН” after “бо- лады ма” in the interrogative sentences to ask for permission, to ask or to make sure. You should use it as an example. We use “EKEH” after “БОЛАДЫ MA” in inter- rogative sentences. [pjoj Мысалы: Например: For example: Айгулмен сойлесуге бола ма екен? Можно ли поговорить с Айгуль? May I talk to Aygul? Телефон согуга бола ма екен? Можно ли позвонить? May I use the phone? Kipyre бола ма екен? Можно ли войти? May I come in? Комментарий к упражне- Vocabulary for the following нию. exercise. 2X-255 429
1здеу - искать - to look for асыгу - торопиться - to hurry, to be in a hurry тауык, - курица - a hen бойжеткен - девушка - a girl суйсшш - с удовольствием - with pleasure эдепт! - вежливый - polite жук - груз - load, weight Tiry - шить - to sew KopiKTi - красивый - beautiful, pretty, attractive бейтаныс - незнакомый - stranger кАшшейш - учтивый, скромный - modest, considerate /Жаттыгу Упражнение Exercise I. Прочитайте. Пере- I. Read. Translate. А ведите. 1. Алма жумыстан келгенде конактар уйде отыр екен. 2. “Бупн сабак; бола ма?” — дед! Элия 1лияска карап. 3. Б!з асыгып дукенге келеек, дукенжабык екен. 4. “К,онак,- тар келш пе, бипш”,— дед! экес! Нурлыга. 5. Зейнеп ба- лалармен “Бебек” саябагына барган екен. “Алам бугш тамакка тауык, сорпасын nicipren екен, дэмд! болыпты, суйсшш жед!м”,— дед! Ерлан 1лияск,а. 6. Кешке театрда койылым бола ма? 7. Кеппрпцз, Сэтпаев кешес! кайда? 8. Келген корни екен. 9. “Мына жукт! котеруге кемектесе ме?” - дед! бойжеткен бейтаныс адамга. 10. Элия кер!кп цыз екен. 11. “С!зге сурак коюга бола ма?” — дед! 1лияс мугал!мге. 12. Теледидарда бупнг! хабарды Тихонов журпзед! екен. 13. Сэуле езше кейлек йккен екен, жара- сып тур. 14. Мен досыммен 6ipre кинога бардым, б!рак кинотеатр бугш жабык екен. 15. Алманыц к,ызы эдепт!, кшппешл екен, конактардыц бэрше унады. 16. Дэр!хана тунде жумыс гстемейд! екен. 17. Крйган сурагыцыз ете киын екен. 18. Тунде еспсй каккан к!м? 19. Ерлан езенге барган екен, б!рак, су суык екен. 20. Экем бул макаланы 430
газетген оцыган екен. 21. Шетелдж конак бурын мура- жайда болган екен. 22. Ол Абай дацгылында 51-пэтерде турады екен. 23. Газет 1992 жылдан бастап шыгады екен. /II. Прочитайте. Пере- Д II. Read. Translate. ведите. 6, 11, 25 пред- J Rewrite these sentences ложения переделайте f as in the following A по типу: £ examples: 6, 11 and 25. Улгк Образец: Example: Ауылдан атам мен эжем б!зге конакка келген екен. Ауылдан атам мен эжем б!зге конакка келе алады екен. 1. Кеппрпцз, каз!р сагат кднша болды? 2. Ауылдан атам мен эжем б!зге конакка келген екен. 3. “Ертец кар жау- ады екен, мен радиодан естщм”,— дед! Алма. 4. Бупн театрда цызыкды цойылым болады екен. 5. Кеппрпцз, с!збен танысуга бола ма? 6. Ауарайыныц колайсыздыгы- на байланысты ушак кеппгш ушкан екен. 7. Ерланныц жасы он уште екен. 8. Ертец б!зге уш жуп лекция окыла- ды екен. 9. Айгулдщ эжес! ете мей!р!мд! жан екен. 10. Жауынгерлер дабыл кагылганда сапка турады екен. 11. Олар жазда Ыстыцкелге барып демалады екен. 12. Саматгыц туган кун! жазда екен. 13. Ожем поездан кеше тускен екен. 14. Айгул кызыл кейлекп базардан сатып алган екен. 15. Кершшщ эскердег! баласынан хат келген екен. 16. Олар езенге баргалы демалып жатыр екен. 17. Ерлан досын кешеде кездеспрген екен. 18. Олар ертец Мэскеуге жургел! отыр екен. 19. Мен сабактан келсем уйде ешк!м жок екен. 20. Ол шыгарманы апасына жаз- дырган екен. 21. Дуйсенб! кун! базар жабык екен. 22. Кдзактар наурызда “Наурыз кеже” пклред! екен. 23. Кдскыр бала бага алады екен. 24. Нурлы балабакшага ез! бара алады екен. 25. Зейнеткерлер мемлекетпк келпстерде тегш журген екен. 26. “Кцярдыц багасы канша?” — деп сурады Зейнеп сатушыдан. 27. 1лиястыц анасы жумыс- тан кеш кайтады екен. 431
/III. Прочитайте. Пере- ведите. Переделайте 5, 8, 9 предложения по типу: /III. Read. Translate. Paying attention to the examples, rewrite sentences 5, 8 and 9. Поезд кешрмен етед! екен. Поезд кешрмен ете алмайды екен. 1. Кузде к,устар жылы жакка ушады екен. 2. Эжем жумада жет! шел пек nicipreH екен. 3. Энш! бес жасында сахнага шык,кдн екен. 4. Атам келген конак,тарга к,ой сойган екен. 5. Аскардыц экес! шахтада жумыс !стейд! екен. 6. Суретш! салган суреттерш муражайга сыйлайды екен. 7. Нашар окитын студенттер окудан шыгарылады екен. 8. Ерлан жатакханага кужатсыз к!ред! екен. 9. Энш! булбулдай сайрайды екен. 10. Кеппрпцз, орталык, мура- жайга кдндай автобуспен баруга болады? 11. Мынау уй к!мд!к!? 12. Олар кеше Медеуге барган екен. 13. Мейрам- хана тун! бойы к,ызмет корсетед! екен. 14. 1лиястыц ата- сы оте шешен, быпр адам екен. 15. Кершшщ аул асы б!зд!кшен кец екен. 16. Эжем куйган шай балд ай тэта екен. 17. К,ожанасырдыц шапаны жыртык, екен. 18. Апам керш! атаны конакка шакырган екен. 19. Дэр!гер кеше апама дэр! берген екен. По традиции у казахов каждая часть баранины на казахском да- стархане имеет своего адре- сата и предназначается для конкретного человека, в за- висимости от пола, возрас- та, положения, занимаемого в семье или обществе и т. д. И в этом мы убедимся прочитав текст. Да и сами вы, наверняка, были свиде- телями ритуала. There is a special Kazakh tradition to serve food. When the sheep's meat is dished out, every part of the sheep is meant for a special person, depending on his/her social and family status. If you read the given text you'll see. 432
Комментарий к упражне- нию. Vocabulary for the exercise. койды мушелеу кут мал сою тумсык жамбас кабырга KencipiK айкыш колденец айкасу езу ауыз тиед! тандай отырып калу желке субе KQpi жипк асу табак магына жолы улкен бэйб!ше 1скер жак титек ортан жипк - расчленять барана - благодать - резать скот - нос - ляжка, бедренный таз, бедро, тазовая кость - ребро - носовая полость - крест - поперек - крест-накрест, пересекаться - губы барана - попробует пищу - нёбо - остаться старой девой - затылок - часть туши - лучевая кость - варить, готовить - большое плоское блюдо - значения - уважаемый - жена (старшая жена) - работящая, мастерица - челюсть - желание - бедренная кость - to cut sheep's meat - grace, wealth - to butcher cattle - nozzle - leg - rib - nasal cavity - crossed - across, crosswise - be coupled, joined - lips of a sheep - to taste food - (anatomy) palate - to be a spinster - occiput, back of the head - part of a carcass - radius (anat.) - to cook, to prepare - a large bowl - meaning - a respected person - the first wife, wife - efficient, businesslike -jaw - a wish - thigh bone 433
асык, жипк - большая берцовая кость - tibia (leg) ырым - примета, поверье - belief кемшр - старуха - old woman жауырын - лопатка - shoulder blade, scapula тос - грудинка - breast куйымшак. - крестец - sacrum, crosswise stack бел омыртка - позвоночник - spine, backbone “куйрык-бауыр” - “курдюк и печень” - fat tail of sheep and Ever (блюдо) (a special dish) окпе - легкие - lungs куырдак - куырдак, национальное блюдо - fried meat food из внутренностей (жареное) жасы узак, болсын - пусть будет - live a long life долгожителем Клойды мушелеу Крнакца ет асылады. Ет дайын болганша, конактарга кымыз не шубат бередь “Ет дегенде бет бар ма?”, “Ет — етке, сорпа — бетке”,— дейд! казак;. Ет табакка салына- ды. Бас табакка жамбас, кабырга, бас салады. Бастьщ тумсыгы к,онак,ка карап усынылады. Бастыц мандайына пышакпен айкыш типк салынады. Айкыштыц магынасы мынадай: узыннан салган с!здщ жол, келденен салган б1здщ жол, eKi жол айкасып, тигекгер 6ip жерде кездессш! Баеты конак оц езушен кесед!, ауыз тиед!, сол езуш уй иесше беред!. К,улагын балаларына беред! — улкендерд! тындасын деп, кызга тандайын беред! — icKep, энпй бол- сын деген!. Бэйбппеге кезш беред! — уй иесшщ оц коз! болсын деген!. Сол сиякты, кыз балага “шашы узын бол- сын” деп желке; улга ’’шешен болсын” деп т!лд!, “ба- тыр” болсын деп журек беред!. “Экес! ел in кал ад ы” — деп басты балага бермейдг “Отырып кал ад ы” деп кер! ж!л!кт! кыз балага бермейдь Жамбас, ортан жипктер — жасы, жолы улкен адамдар- га, асык ж!л!к — алыстау, б!рак кад!рл! Kicire, кер! ж!л!к — 434
жастау Kicuiepre — эйелдерге, ер адамдарга “жасы узак” болсын леген ырыммен бередь Жакты — кемшрге, жауы- рынды — кез-келген сыйлы конакка, тест! — куйеу ба- лага, куйымшакты кызга, келшге, бередь Муньщ бэрш б!рнеше табакка орнымен белш салады, ягни: бас табакка — бас, жамбас, кабырга, ортацгы табакка — ортан жипк, асык жипк, бел омыртка, кабырга, теменп табакка: куйымшак. кабырга, тес салады. Кдлган екпе-бауырдан куырдак жасап. омыртка шайга бередь Красивая традиция, жи- вущая и по сей день — нплдехана. Давайте посмотрим, что делают казахи, когда рож- дается ребенок. Комментарий к тексту. There is another beautiful tradition called “shildehana” which is devoted to the birth of a baby. Let's see what Kazakh people do when a child is bom. Vocabulary for the following exercise. Нэресте - младенец - an infant Калжа - мясная пища, которая готовится для роженицы - a dish made of meat - for a mother, who has just given birth KopivmiK - подарок, дающий право посмотреть на невесту, новорожденного и т. д. - a present given, when a bride is shown, or a baby is bom (to the person who announces the news) Нагашылар - родственники по линии матери - relatives on the mother's side. Саркыт - гостинец - a share (portion) of meat left for a special person. 435
Бата беру Шитдехана тойы - благословлять - to bless - праздник - newborn party новорожденного Прочитайте. Пе- реведите. Read. Translate. ППлдехана Нэрестенщ дуниеге келу тойы. Нэрестенщ эке-шешес! той жасайды. Тэйга туыс, к,онак,тар, жолдастар, керпплер жиналады. Нэрестенщ эке-шешес! дастархан жайып, мал сояды. Шыдеханада келш калжа жеп, сорпа ппедк Крнак,- тар кор!мд!к экеледк Олар нэрестенщ ата-анасын к,утгык;- тап, сыйльщтар бередь Улкен Kicuiep, кдриялар бата бередй Е, кудайым ондасын! Мын, саулыгын, коз- дасын! Сепз туйец боталап, Сепз келш комда- сын. Нэрестенщ жасы узак болсын! Оны пер!штелер коргап, Bip к¥Дайым колда- сын! Эумин! Нленшектщ биесш берсш! YftciH, К,оцыраттыц туйесш берсш! Б1ткен аруак бэрше тие берсш. Алла бакыт берсш! Нэресте кутты бол- сын! О, бог, сохрани! Многотысячное стадо приумножится! Восемь верблюдов пусть принесут приплод, Восемь снох разре- шатся Долгих лет новорож- денному! Пусть ангелы его за- щитят, Oh, God support! Let a thousand cattle breed! Eight camels breed Eight daughter-in-laws have a baby May many years come to a newborn Let angels guard him. God support, Amen. Бог сохрани, Аминь! Знаменитого скакуна желаю! Как у Уйсина (клан) много верблюдов Бог пусть даст счастья! Духи пусть будут до- вольны. Новорожденный пусть будет благословен и желан I wish you a famous, fast horse! Let the ghosts be satis- fied! Let God grant you happiness Let the newborn be blessed and desired. 436
К,онактар нэрестенщ ата-анасына “Нэрестенщ жасы узак, болсын! Бауы 6epiK болсын! Уайым-к,айгы жок бол- сын!” — деп илек биццредк Шищеханада сэбидщ нага- шылары беспс сыйлайды. Атасы сэбиге ат кояды, конак- тар тойдан ушне саркыт алып кайтады. Халык даналыгы. Примени при удобном случае. Народная National мудрость. wisdom. Try to use it when it is possible. “Крнак, келсе — KYT” Если гость придет Grace is upon you if you — это благодать. have a guest. “К,онак, 6ip конса — кут, eki конса — жут”. Если гость один It is a blessing if a guest stays день ночует (гостит) — overnight, but if he stays for благодать. two nights it's a loss. Если 2 раза — убыток. “Ет дегенде бет бар ма?” Когда подают мясо, No one should be shy не стесняйся when it comes to eating угощаться. meat. Ет — етке, сор па — бетке. Мясо съешь, это To eat meat is good for your польза твоему телу, body, to drink broth is good а бульон выпьешь for your face. — это благодатно красоте твоего лица. Красиво говорю! I use the language skillfully! Coainui жерге - Я обязательно тастамаймын прислушаюсь к твоим словам (исполню волю) - Without any doubt I'll follow your instructions 437
Атына заты сай - Форма соответствует - Its name is worthy of its содержанию contents Пройдитесь по кругу, Look through the given points скажите: and say: Улп: Образец: Example: Ерлан “Рамсторга” барыпты. айран, ipiMiniK, сусын сатып алыпты. Олар кинотеатрга барыпты, кызык койылым корптп. Я знаю: I know: 1. Как выразить повелева- ние, просьбу, приказ... 2. Значения слова БАС. 3. Народную мудрость. 4. Пословицы и поговорки. 5. Как красиво сказать... 1. How to express an imperative, a request, an order. 2. Plenty of the meanings of the word “БАС”. 3. National wisdom. 4. Proverbs and sayings. 5. How to say skillfully. 438
15-сабак — Урок 15 — Lesson 15 Тексты для чтения и Texts for reading and перевода. translation. КДЗАЦТЫЦ ХАНДАРЫ Керей мен Жэшбек хандар. Кеп гасыр бурын Кдзакстан жершде кеп хандыктар бол- ды. Олардыц 6ipi Шайбан Эбиткдйыр. Эбищайыр хан 40 жыл ел билед!. Агайынды Керей мен Жэшбек осы едде султацдар болды. Керей мен Жэшбекттц аталары бурын хандар болтан. Султандар Эбш кайыр ханта багынбай ез адамдарымен Шуга (езен) кешш кетп. Олар жаца “К, азак хандытын” курды. Бул хандык кушейе бердь Эбиткайыр хан “К,азак хандыгы- на” карсы жорык жасады, б!рак жолда кайтыс болды. Эбыкайыр ханныц хандыты “К,азак хандыгьша” косылды. Тарихта Керей мен Жэшбект! — “Кдзак хандытын” курушылар деп санайды. Бурындык хан. Керей мен Жэшбек хандар кайтыс болганнан кейш хан тагына Бурындык хан отырады. Ол — Керей ханныц улкен улы. Бурындык хан отыз жыл ел билед!. Ол Туркестан, Отырар, Сауран ушш курест!. Бул курестер ете узак болды. Бурындык хан жаулармен кел!с!мге келд!. Б!рак жаулар алдап, аз уакыттан кейш тагы жорыктар жасады. Бурындык хан еш эрекет жасамады. Сол кезде жауга карсы Жэшбек ханныц улы Кдсым Султан шыга- ды. Ол жауды женд!. К,асым хан атанды. Кдсым хан. Кдсым хан Бурындык хан кезшде эскер баскарушы болды. Ол талай жещске жетт!. Кдсым хан он жыл ел 439
билед!. Оныц кез!нде Сырдария озеш бойындагы кала- лардыц барлыгы казактарга етедг Ein6ip жау елге согыс аша алмады. Халык, тыныш ем!р сурдь Халыктыц саны артты, цазак, жер! улгайды. Bip тарихшы: “Бул елде К,асым хандай купгп хан бол- ган емес”,— деп жазды. Хацназар хан. Хак,назар — Кдсым ханныц кпш улы. Кдсым хан к,ай- тыс болганнан кейш, хан тагына кептеген султандар та- ласты. Осыны пайдаланып жаулар “Кдзак хандыгына” жорык, жасады. Осы кезде хан Хакназар болды. Ол к,ырык, жыл ел билед!. Хакназар эд!л хан болды. Орыс патшасы Хацназарга елшийктер ж!берш, одакдасуга шакырды. Хакназар хан жау цолынан каза болды. Тэуекел хан. Тэуекел хан казак, хандыгын курушы Жэшбек хан- ныц урпагы. Ол он жыл ел билед!. Ол билеген кезде “К,азак хандыгы” керш! елдермен курес журпзд!. Тэу- екел ханныц ж!берген елшипп Мэскеуге барып, орыс патшасымен келксоз журпзд!. Тэуекел хан Ташкент каласы ушш урыс журпзш, оны “К,азак хандыгына” Косты. Осыдан кешн ол Самаркан каласын алды. Bip жорыкта Тэуекел хан кайтыс болды. Тарихта Тэуекел ханды казак халкыныц жерш б!р!кт!руд! аяктаушы деп санайды. ЦАЗАК.ТЫЦ БИЛЕР!. Майкы би. Майкы би казактыц алгашкы би!. Ол — шешещцк енердщ атасы. Майкы эд!л би болды. Майкы би ад ал 440
болды жэне бейбгг ем!рд! жакдады. Майк,ы би Шындыс ханга батасын берген: “Тулпардан тулпар туады, Суцкдрдан суцкдр туады. Асылдан асыл туады, Жалкдудан масыл туады, Титазардан к;ылжак;пас туады. Таздан жартакбас туады, Сарацнан бермес туады. Сокырдан кермес туады, Мылжыцнан езбе туады, К,ыдырмадан кезбе туады”. Теле би. Теле би Эл!бекулы — кдз!рп Жамбыл облысында дуни- еге келдь Экес! Эл!бек сауатты, шешен болды. Теле он бес жасынан ел билтне араласты. Теле бидщ эдиццй, ойга жуйр!к, сезге шешещцп оны халыкда сыйлы eiri. Теле би ем!р бойы Улы жузд! баскдрды. Шешещцктен не пайда, Артында сез! к,алмаса? Батырлыкдан не пайда, Халкына кдйран к,ылмаса? Хандыктан не пайда, К,арашасын жалмаса? Молдалыкдан не пайда, Шаригатты езгертш, Нашарларды алдаса? К^азыбек би. Кдзыбек би Келд!бекулы — к,азак,тыц белйл! би- шешеш. Сырдария ещршде дуниеге келд!. Оган эке мен 441
би-шешендердщ тэрбиес! коп комек етп. Жастайынан адалдыкты, эдигеттгкп, бейбгппипкп кал ад ы. Алтын уяц — Отан кымбат, К,ут берекец — атац кымбат. Аймалайтын анац кымбат, Мешр1мд1 апац кымбат. Аскар тауыц — экец кымбат, Туып — оскен елщ кымбат. Уят пенен ар кымбат, Озщ суйген жар кымбат. Эйтеке би. Ойтеке би Бейбекулы — казактьщ атакты би-шешеш. Оньщ туып- оскен жер!, теп туралы эртурл! ацыздар бар. Эйтеке бидщ бтм-шеппмдерщде адам элем!, когамньщ KOpiHicTepi кец орын алады. Бай болсац халкыца пайдац тисш, Батыр болсац жауга найзац тисш, Бай болып елге пайдац тимесе, Батыр болып жауга найзац тимесе, Елден ботен уйщ куйсш! Бурки бол, заманыцыз тулю болса, Бай болар кедей жптг мулю болса, Жаксылардьщ белгкл сол емес пе, Кдра кылды как жарган эд!л болса. Асканга тоскан. Ерте заманда Аркад агы ею ауыл арасында улкен жан- жал болды. Токсанныц улы жанжалда олдг Токсан жауга барды. 1збасты Токсанга: — К,улагы жок шунак би, куйрыгы жок шолак би, неге келдщ? 442
Сонда Токсан турып: - К,улагым жок, болса, Супкар шыгармын. К,уйрыгым жок, болса, Тулпар шыгармын. Уа, ешю епз табады, Ит сепз табады, Доцыз тогыз табады. Сен тогызьщмен толган екенсщ, Эбден кырсык, болган екенсщ. Сенщ тогызынды аламын десе, Тагдырдын, шамасы жок па? Маган перзент берешн десе, Баласы жок па?!
ЖАУАПТАР: КЛЮЧИ: KEYS ТО THE EXERCISES: р 24. I. 1 .di. 2.га,к;а,бы. 3.di. 4.ты. 5.di. 6.di. 7.di. 8.ea,di. II. l.e. 2.л. З.й. 4.л. 5.e. б.е. 7.Й. 8.Й. III. l.dbi,a,a. 2.бы,ып,и. З.бы,ып,а. 4. mi,in,e. 5.ты,ып,а. 6.dbt,bi- tt,a. 7.di,in,e. %.ты,ып,а. 9.ы,ып,и. p 28. I жатыр. 2.Kuedi. 3.Kudi. 4.жеп жатыр. 5^eudi. б.жебк 7.жеп жатыр. 8.барады. 9.барбы. 10.бара жатыр. И.барабы. \2.барбы. ХЗ.келе жа- тыр. 14. келедг 15.келбК 1б.келе жатыр. 17.келеби У&.келбк 19.айтып жатыр. 2О.айтабы. 21.айтты. 22.айтып жатыр. 23.айтабы. 24. айтты. 25.айтып жатыр. 2б.айтабы. 27.айтты. р 38. I. Пр.вр. past Буд.вр. future Наст.вр. present 1.Мен жаца ютап ок,ыдым. 4.Мен хат жаздым. 7.Мен эцп- ме айттым. 10. Мен дэр!ханага бардым. 13.Мен сабак окы- дым. 16.Мен олец айттым. 17.Мен кара нан жед!м. 21.Мен демалдым. 23.Мен ауылга ка- рай бардым. 26.Мен кошеге карай жур- д!м. 29.Мен 1лияска карай карадым. 33.Мен жолга карай бардым. 36.Мен Ай- гулге карай бардым. 2.Мен жаца к!тап окимын. 5.Мен хат жазамын. 8.Мен эц- пме айтамын. 9.Ер- тец мен дэр!ханага ба- рамын. 14. Мен сабак окимын. 15.Мен олец айтамын. 19.Мен кара нан жейм!н. 22.Мен демаламын. 24.Мен ауылга карай бара- мын. 27.Мен кошеге карай журемш. 30. Мен 1лияска карай караймын. 32.Мен жолга карай барамын. 35.Мен Айгулге карай барамын. З.Мен хат жазып отыр- мын. 6.Мен эцпме ай- тып отырмын. 11. Мен дэргханага бара жатыр- мын. 12.Мен сабак окып жатырмын. 18. Мен кара нан жеп жа- тырмын. 20.Мен дема- лып жатырмын. 25.Мен ауылга карай бара жа- тырмын. 28.Мен коше- ге карай журш келемш. 31.Мен 1лияска карай карап келемш. 34.Мен жолга карай бара жа- тырмын. 37.Мен Айгу- лге карай бара жатыр- мын. р38. II. \.мын. 2.мын. З.мт. 4.мын. 5.мын. 6.м. 7.мын. 8.дым. 9.дым. 10.мын. 11.мын. 12.м. \3.мын. \4.мын. \5.diM. 16.мт. 17.мын. 18jw. \9.мын. 2О.м. 21.мш. 22.diM. 444
p39. III. 1.га. 2.га. З.ге. 4.ге. 5.ды. б.ды. 7.ды. 8.ты. 9.ты. 10. ды. 11.гл. 12.гл. 13.ге. 14.гл. 15.гл. 16. ды. 17. ды. р49. II 1 .жаздым,жазамын. 2.айттым,айтамын. З.оцыдым.оцимын. 4.айттым,айтамын. 5.ай- ттым,айтамын. 6.алдым,аламын. 7.демалдым,- демаламын. 8. барды, барады. 9. айттым, айта- мын. рбб. II 1.6а. 2.6а. З.ба. 4.6а. 5.6а. б.ба. 7 .ба. 8.6а. 9.бе. 10.бе. 11.ба. 12.ба. 13.ба. 14.6а. 15.ма. 1б.ба. 17.6а. 18.6а. 19.ма. 20.ба. 21.jwe. рбб. III 1.келе. 2.келемш. 3.барамын. 4.киемш. S.Kuin. б.керемш. 7.карт турмын. 8.керд1м. 9.алдым. 1§.алып жатырмын. 11.жатырмын. 12.алдыц. 13.ушты. р74. I 1.мын,ше. 2.сыз. З.ма. 4.ме. 5.сыц. б.мыз,ше. 7.ма. 8.цыз. 9.цЬ,па. 10.qi3,na. Н.ма. 12.сыздар. 13.к;ан- ша. 14.ше. р8к I 1.6. 2.г. З.г. 4.г. 5.г. 6.г. 7.г. 8.г. 9.г. 10.г. 11.г. 12.г. 13.г. 14.г. 15.г. 16.г. 17.г. 18.г. 19.г. 2О.г. 21.г. 22.г. 23.6 24.6 25.6 р94. II 1.пен. 2.мен. З.пен. 4.мен. 5.мен. б.мен. 7.пен. 8.мен. р94. III 1.пен. 2.пен. З.мен. 4.пен. 5.пен. б.пен. 7.пен. 8.мен. 9.мен. Ю.пен. Н.пен. 12.бен. 13.мен. р97. II 1.де. 2.да. 3.та,да,да,да,де,да,та. 4,те. 5.те. б.та. 7.де. 8.да. 9.да. 10.та. П.дл. 12.de. 13.та. 14.да. 15.те. р98. I l.ma. 2.та. З.та. 4.те. 5.де. б.де. 7.де. 8.да. 9.да. 10.de. 11.да. 12.да. 13.те. 14^л. 15^л. 1б.да. 17.de. 18.de. 19^л. 20.de. 21.de,de. p98.II 1.де,гулдер. 2.da,Kiman пен к>алам. З.де,эдем1. 4.да, гимараттар. 5.та,окушы. б.да,сурет. 7.да,най- за, цылыш,садац. 8.кинотеатрда. 9.дукенде. 10..на- урызда. 11.сэрсенб1 мен dyucen6ide. 12.дэрисанада. 13. те, студенттер. 14.та,цымыз. 15. ойымда. 1б.да,ит. 17 .цыста. 18.театрда. 19. орманда. 20.сен,да. 21.de. 22.de,Kiman. 23.цалада. 24. да, дэриерлер. 29-255 445
p99.III l.da. 2.da. З.бе. 4.da. 5.да. б.бе. 7.de. 8.da. 9.da. 10.da. 11.da,de,da,da,ma,da,de,da,ma. 12.me. 13. da. 14.me. 15.me. 16.ma. 17.da. 18.da. 19.me. 2(3.da. 21.da. 22.da. 23.da. 24.мен. plO7.I I.oh ckL 2.mopm. 3.б1р,отыз,отыз dip. 4.6ip,mopm. 5&р,жепи. 6.бес. 7.6ecinuii,6ipiHuii. %.б1р,жиырма торт. 9.жиырма бес. 10.он сег1з. 11.6ip,yui. 12.5- inuii. 13.2-Hiui. 14.4-iHiui. 15.9-ыншы. 16.7-Hiui. 17.8-шии,жиырма dip. pl27.I 1.дар,тар. 2.map,лер,dap. З.лер. 4.dep. З.лар,лар,- лар,лар. б.лар,тер,лар. 7.тар. 8.лар,dep,dap. 9.тар. lO.mep. 11.лар. 12.dap. 13.тер. 14лер. 15лер. 1б.та- р,тар. 17.тар. 1%.лер. 19. тар, dap. pl28.II 1.улттар. 2.балалар. З.шапанбар. 4.ушацтар. 5.Kimanmap. б.дариер. 7 .бу кенберге. З.мектептер- де. 9.цойылымдар. Ю.мерекелерде. ll.opinmep. 12.окушылар. 13.адамдар. 14.балалар. 15.инсти- туттар. 16.Kimanmap. 17.цолбарын. IS.ummep. 19.цонацтар. 2Ъ.окушылар. 21.оцг1мелер. 22.гулдер. 23.Kimanmap. 24.цаламдарын. р128.Ш l.dap. 2.тар. Злер. 4лар. З.дер. б.тар. 7.тар. 8. тер. 9.бар. Юлар. П.&ф. 12.бар. 13лер. 14лар. 15.дер. 1б.тар. 17.тар. 18.тар. 19лер. 2О.бар. 21.бер,тар,бар. pl36.I 1.е. 2.е,ма. З.е. 4.ма. 5.а. б.а,ма. 7.а. %.а,ма. 9.а. 10.л,лш. 11.е,ма. 12.е. 13. е, а. 14.е,ма. 15.е. 1б.е,ма. 17.е. 1%.е,ма. р 137.11 1.алмайбы. 2.di. З.алмайбы. 4.di. З.алмайбы. б.di. 7 алмайды. 8.бы. 9.алмаймын. Ю.мын. И.алмай- бы. 12.бы. 13. алмаймыз. 14. мыз. 15. алмайсыз. 1б.ыз. 17.алмайбы. 18.di. 19.алмайбы. 2О.бы. 21.ал- майды. 22.бы. р137.Ш 1лше алабы. 2.шыга аламыз. З.журе аламын. Л.сала аласыц. 5.бара алабы. б.кие алабы. 7.уша алабы. 8.цона алабы. 9.айта алабы. Ю.шацыра алабы. П.айта алабы. 12.бере алабы. 13.nicipe алабы. 14.бара аламын. 15.кие аласыц. 16.бара аламын. 17 Лстей алабы. 446
pl38.II кеткен жок;. 2.кеткен жокпын. 3.кеткен жок 4. кеткен жок;. 5.кеткенжок,. 6.кеткен жок;. 7.жеп кетпейдк 8.кеткен жок. 9.кеткен жок,. 1$.кет- кен жок;. 11.кеткен жок;. 12.кеткен жок. 13.кет- кен жок;. 14.кеткен жок,. 15.кеткен жок,. 16.кет- кен жок,. 17.кеткен жок;. \8.кеткен жок;. 19.кет- кен жок,. 20.кеткен жок,. 21.кеткен жок,. 22.кет- кен жок,. 23.кеткен жок,. 24. кеткен жок,. 25.кет- кен жок;. 26.кеткен жок,. 27.кеткен жок,. 28.кет- кен жок,. 29.кеткен жок,. 30.кеткен жок,. 31.кет- кен жок;. 32. кеткен жок,. 33. кеткен жок,. 34. кет- кен жок,. 35. кеткен жок,. р142. I 1.е. 2.гы,ме. З.к/. 4.ei,Me. 5.гы,е. б.гы,ме. 7.к,ы. 8.гы,е. 9.ei,in. 10.гы,ме. П.е. 12.кы,ме. 13.гы,е. 14. гы, е, гы, е. 15.гы. 16. гы, in. 17 .гы,ме. 18.ei,Me. 19.гы. 20.гы,г. 21.Ki,ме. 22ла,ме. 23.гы. 24.ма. р 160.11 1.тан. 2.нен. З.ден. 4.дан. З.ден. б.тан. 7.дан. 8.тан. 9.тен. Ю.нен. 11.нан. 12.тан. 13.тен. 14.ден. 15.тан. 16.нан. 17.дан. 18.дан. 19.ден. 20.тан. 21.дан. 22.тан. 23.дан. 24.дан. 25.тан. 2б.нан. 27.ден. 28.ден. р160.Ш 1.нан. 2.нен. З.дан. 4.тан. 5.тен. б.тан. 7.тен. 8.тан. 9.тен. 10.dew. 11.daw. 12.waw. 13.дан. 14.дан. 15.тан. 1б.тан. 17.дан. 18.тен. 19.дан. 2О.дан. 21.нен. 22.дан. 23.тен. 24.нан. 25.дан. 26.тан. р 165. I Ишсем. 2.барсац. З.барса. 4.барса. З.мшсе. блинсе. 7.болса. 8.болса. 9.алса. Ю.турса. И.келсе. 12.бар- сам. 13.Kipce. 14. жылатсам. ХЗ.шолдесе. 16.6Lice. 17.болса. 18. алсац. pl68.I 1. сондыктан. 2.ce6e6i. 3.сондыктан. 4.ce6e6i. 5.ce6e6i. б.сондыктан. 7.сондыктан. 8.ce6e6i. 9.ce6e6i. 10.ce6e6i. 11.сондыктан. 12.ce6e6i. 13. сон- дыктан. 14.ce6e6i. 15.ce6e6i. 16.ce6e6i. 17. ce6e6i. 18. себебГ 19. себебЬ p 169.Ill 1.ceded/. 2.ceded/. 3.сондык,тан. 4.ce6e6i. 5.сондык- тан. б.себебГ 7.ce6e6i. 8.ce6e6i. 9.сондыктан. 10. сондыктан. 11.сондыктан. 12.сондыктан. 447
13. ce6e6i. 14.сондыцтан. 15.сондыцтан. 16. сондыц- тан. 17.себеби 18. себеб1 19.сондыцтан. 20.сондык;- тан. р176. II 1.ме. 2.ма. З.ме. 4.ме. 5.ме. б.ме. 7.ме. 8.тие. 9.ма. 10.jwe. 11.бе. 12.ма. 13.ма. 14.ме. 15.ме. 16.6а. 17.пе. 18.ме. 19.ме. 2О.ме. 21.ме. 22.тщбе. 23.ме. 24.ме. 25.бе. р187. I 1.6а. 2.пе. З.ма. 4.6а. 5.па. б.ме. 7.бе. 8.па. 9.па. Ю.лш. 11.ме. 12.лл. 13.ма. 14.бе. 15. па. 16.ле. 17.6л. 18.ле. 19.ле. 20.бе. 21.ме. 22.па. 23.ле. 24.ма. 25.ме. 26.ма. 27.ма. 28.ма. 29.ма. З^.ма. 31.па. З2.ме. ЗЗ.ме. З4.ме. З5.ма. Зб.ба. 37.ле. 38.бе. 39.лл. 4О.ма. 41.лл. р187. II 1.ле. 2.ле. З.ме. 4.па. 5.пе. б.ма. 7.ма. 8.ма. 9.па. 10.,/ил. 11.лл. 12.ме. 13.лл. 14.ле. 15.лл. 16.ле. 17.ме. 18jwe. 19.ма. 20.ле. 21.ме. 22.ма. 23.ма. 24.па. 25.ма. 26.ма. 27.пе. 28.ма. 29.па. 30.ма. 31.пе. З2.па. ЗЗ.ме. 34.ле. р 195. II 1.ган емес. 2.ган емес. З.ган емес. 4.ген емес. 5.ган емес. б.ган емес. 7.ган емес. 8. ган емес. 9.ган емес. 10.ган емес. 11.ген емес. 12.ган емес. 13.ган емес. 14.крн емес. 15.кенемес. 16.ган емесшн. 17.ган емес. 18.ган емес. 19.ган емес. 20.цан емес. 21.ган емесшн. 22.ган емес. 23.ган емес. 24.ган емес. 25.ган емес. 2б.к;ан емес. 27.ган емес. 28.ган емес. 29.ган емес. 30.ган емес. 31.кен емесшн. З2.ган емес. ЗЗ.цан емес. 34.гея емес. З5.ган емес. Зб.ган емес. 37.ган емес. З8.ган емессщ. З9.ган емессщ. 40. кен емес. р198. II 1.жеткен. 2лщ. Злщылы. 4.жетпи. 5.эл1 б.квзЕ 7.жетпи. 8.жетт1. 9.жетпи. 10.кеше. Н.жетедГ 12.куып. 13. жетпи. 14.кез1м. 15.бугш. 1б.жетт1м. 17.жетт1. 18.жетпик. 19.жету. 20.квз1м. 21.жетпи. 22.жетсе. 23.жетпи. 24.жетпи. 25.ша- масы. 26.жетпи. 27.жетпи. 28.жетедГ 29.жетсш. 3 0.жетпи. 31.жетпеди р202. II 1.кейш. 2.дейш. З.кешн. 4.дешн. 5.кейш. б.дейш. 7.дейш. 8.кейш. 9.дейш. 10.кейш. 11.кейш. 12.кейш. 448
13. кейш. 14. кейш. 15. кейш. 16. кейш. 17 .дейш. 18.кейш. 19.кейш. 20.кейш. 'll.кейш. 22.кейш. 23.дейш. 14. шейш. 25.дейш. 2б.кейш. 21.дейш. р202. III 1.ме. 2.ма. З.ме. 4.ма. 5.ма. б.ма. 7.ма. 8.ма. 9.ме. 10.л<л. П.ме. П.ма. 13.ме. 14.ма. 15.ма. 16.ме. 17.па. 18. па. 19.ма. р217. I 1.ген. 2.ган. З.ген. 4.ген. 5.ген. 6.ган. 7.ген. 8.%ан. 9.кен. 1(3.ган. П.ген. П.ган. 13.ган. 14.ган. 15.крн. 1б.ган. П.ген. 18.ган. 19.геи. Ю.ген. П.ган. П.ган. 23.ган. 24.ген. р217. II 1.ган. 2.ган. З.ган. 4.ган. 5.ган. б.ген. 7.ген. 8.ган. 9.ген. 1(3.кен. П.ген. П.ген. 13.геи. 14.геи. 15.геи. 16.гли. П.ган. 18.цан. 19.кен. 2О.ган. 21.геи. П.ган- ,ган. 23.цан. 24.цан. 25.ген. 2б.ган. 27.кен. 28.ген. 29.ган. З^.ган. р221. II 1.шы. l.rni. З.кер. 4.шы. 5.шы. б.шы. 7.mi. 8.шы. 9.шы. Ю.кер. П.кер. 12.шы. 13.ге/>. 14.ие/>. 15.шы. 16.mi. 17.mi. 18.шы. 19.шы. 20.mi. П.шы. П.шы. 23.шы. 24.шы. 25.гер. 26.шы. 27.шы. 28.шы. р224. II l.mi. 2.шы. З.шы. 4.mi. 5.шы. б.шы. 7.шы. 8.mi. 9.mi. МЗ.шы. П.шы. П.гер. 13.ш/. 14.mi. 15.mi. 1б.гер. 17 .шы. 18.шы. 19. mi. р225. III 1.шы,гер. 2.шы. З.шы. 4.шы. 5.mi. б.гер. 7.кер. 8.шы. 9.mi. П.шы. П.шы. ll.mi. 13.шы. 14.гер. 15.шы. 16.mi. 17.mi. 18.Ш1. 19.ге/>. 20.шы. ll.mi. П.гер. 23.mi. 24.шы. р228. II 1.жаз бойы. 2.жаз бойы. З.куш бойы. б.жаз бойы. 7.цыс бойы. 8.6ip апта бойы. 9.уш сагат бойы. 1(3.куш бойы. П.еш жыл бойы. П.куш бойы. 13.бес жыл бойы. 14.он жыл бойы. 15.тэулш бойы. 1б.куш бойы. 17.6ip сагат бойы. 18.жылдар бойы. 19.корген бойда. 20.куш бойы. 21.жуган бойда. П.туш бойы. 23.юрген бойда. 24.жаткрн бойда. р228. III 1.жетсе. 2.ж1берсе. З.оцысац. 4.корсе. 5.журсе. б.куйса. 7.келсе. Ъ.оцыса. 9.ок>ысам. Ю.жатса. 11.болса. 12. болса. 13. отсем. 14. шомылса. 15. турса. 449
р236. II 1.суыгырак>. 2.сап. З.крра. А.жацын. 5.жап. б.ырац. 7.лау. Ъ.рац. Э.рек. 10.epi. \\.рек. 12.рек. 13.жа- сыл. \4.рац. \5.лау. 1б.цап. 17.сап. 18.л;ыя. 19лыл. 2О.рыя. 21.дау 22.деу. 23.тау. р237. III 1.лау. 2.тау. З.дау. 4.деу. 5.дау. 6.may. 7.леу. 8.дау. 9. теу. 10.дау 11.деу 12.дау 13.дау 14.лау. 15.деу 16.деу 17. леу 18.лау 19.дау 20.деу 21.may. 22.дау. 23.леу. 24.теу. 25.леу. р242. II Пр.вр. past Буд.вр. future Наст.вр. present 1.Оз не ушш мал бактыныз? 2.Оздер не ушш кун! бойы мугал!мд! кутпндз- дер? З.Ол не ушш уй тазалады? 4.Олар не ушш ютапхана- дан к!тап алды? 5.Сен не ушш жепм балаларга комек бердш? 7.Мен юм ушш жаз бойы жумыс ютеддм? 8.Ci3 к!м ушш дастархан жайдьщыз? 9.Оздер не ушш спортпен айналыстыцыздар? П.Оздер к!м ушш уй салдьщыздар? 15.С1здер ютапты к,айда койдыцыз- дар? 18.Эжем суды кайда куйды? 19. Анам кэмпитп кай- да койды? 21.3оо- парктеп жануарлар кайдан келд!? 23.Оз емтиханды калай тапсырдыцыз? 6.Президент не ушш Кдзакстанга ушып келед!? 10.Олар к!м ушш дэр!с окиды? 12.Президент к!м ушш кызмет етед!? 13.Сен жазда кайда демаласьщ? 17.0л ав- тобуспен кайда бара- ды? 22.Сен уйд! калай табасыц? 24.Мугал1м дэр1ст! калай окиды? 25.Ауыр жумысты калай штейсщ? 14.С1з кайда карай отырсыз? 16.Олар кай- да жупрш бара жатыр? 2О.Мугал1м кайдан келе жатыр? 450
р259. I 1.ненщ? 2.к1мнщ? Зламнщ? 4.к1мнщ? 5.к1мнщ? б.клмнщ? 7ламнщ? Ъламнщ? 9.ненщ? 10ламнщ? 11.ненщ? 12.ненщ? 13.к1мнщ? 14.к1мнщ? 15.к1мнщ? 16.тмнщ? 17ламнщ? 1%.к1мнщ? 19.к1мнщ? 20. к1мнщ? 21.к1мнщ? 22.к1мнщ? 23.киннщ? 24.юмнщ? р260. II 1.к1мнщ? 2.ненщ? Зламнщ? 4ламнщ? 5.кшнщ? 6.ненщ? 7.ненщ? Ъламнщ? 9.к1мнщ? Юламнщ? 11.к1мнщ? 12.к1мнщ? 13.кгмнщ? 14.к1мнщ? 15. кшнщ? 16.кшнщ? 17. кшнщ? 18.ненщ? 19.ненщ? р270. II 1.ма. 4.ма. б.ма. Ю.ла. 13.ма. р272. I 1.тай. 2.дай. З.дай. 4.дай,тай,дай. 5.дай. б.тай. 7.дай. З.дай. 9.тей. 10.дей. 11.дей. 12.дай. 13.тай. 14.дай. 15.дай. р272. II 1.дай. 2.дай. З.дай. 4.дей. 5.дай. 6.дай. 7.дай. 8.тей. 9.дай. 10.дей. П.дай. 12.дей. 13.дай. 14.дей. 15.тей. \ 6.дай,дай. 17.дай. 18.дай. 19.дай. 20.дай. 21.дай. 22.дай. р273. III1.дай,ма. 2.дай,па. З.дай,пе. 4.дай,ба. 5.тей,ме. б.тай,ма. 7.дай,ма. 8.дей,ма. 9.тай,ма. 10.дай,- ма. 11.дей,ма. 12.дай,ба. 13.тей,ма. 14.тай,па. 15.дай,бе. 16.дай,ма. 17.дай,ма. 18.дай,ма. 19.дей, ме. 20. дай,ма. р277. III Х.сыйльщ. 2.шелекпен. 3.сыйльпща. 4.таразыга. З.койлегш. 6.куй. 7.темек1. З.домбыраны. 9.сый- льщкр. 10. таразыга. 11. куиигш. р292. II Х.галы. 2.гелГ З.галы. 4.галы. 5.голы, б.галы. 7.голы. Ъ.крлы. 9.гел1 10щалы. УА.келГ р293. III 1.галы. 2.гел1. Зщалы. 4.гелГ З.галы. б.гелг 7.гелГ 8.гелГ 9.галы. \О.галы. \\.галы. \2щалы. \3.галы. \4.галы. ХЗ.гелГ Хб.галы. 17.голы. \%.гел1. р295. II 1.031. 2.031. 3.031. 4.031. 5.03Щ13. б.оз^мЬ. 7.он. S.oii 9.031. 10.031. 11.031. 12.031. 13.оздерщгз. 14.ап. \ ^.онц 16.03IM. 17.озшЬ. 18.03/. 19.озщ. 20.оз/. 21 oii ?? oil. 23.0здерщ. 24.031М. 25.031. р296. Ill 1.Арман. 2.ол. З.мен. 4.с'гз. 5.Абылай. О.оньщ / ал ^.сен. 9.0жем. 10.С73. II.ал. 12.(77. 13.(7/ 14 сен 451
15.ол. 16.сея. 17 .оныц. 18.ол. 19.сЬдер. 2О.батыр. 21.дицаншы. 22.ол. рЗОО. III 1.ма. 2.пе. З.ма. 4.ма. З.ме. б.ма. 7.ма. 8.ма. 9.ма. lO.jte. И.ма. 12.ма. 13.ма. 14.ме. 13.ма. 1б.ма. 17.ме. 18.ма. 19.ма. 2О.ме. 21.ма. рЗОЗ. IV 1.ма. 2.ме. З.ма. 4.пе. З.ма. б.ма. 7.ма. 8.ма. 9.ме. lO.jte. 11.ме. 12.ме. 13.пе. 14.ма. 13.ме. 1б.ма. 17 .ме. р322. II 1.шыгар. 2.ган шыгар. 3.шыгар. 4.мумкш. 5.атын шыгар. 6.атын шыгар. 7.шыгар. 8.атын шыгар. 9.ганшыгарсыц. 10.шыгар. 11.атын шыгар. 12.етш шыгар. 13.атын шыгар,етш шыгар. 14.атын шы- гар. 13.атын шыгар. 1б.шыгар. 17.шыгар. 18.шы- гар. 19.шыгар. 20.шыгар. 21.шыгар. 22.атын шы- гар. 23.етш шыгар. 24.шыгар. 25.шыгар. 2б.шы- гар. р323. Ill l.ap. 2.шыгар. 3.шыгар. 4.ар,мас. 5.шыгар. б.ер,- мес. 7.ар,бас. 8.ар. 9.ар. 1О.е/>. И.шыгар. 12.ер,пес. 13.е,пес. 14.р. } 5.шыгар. 1б.ер, 17.шыгар. р325. II l.ep. 2.мас. З.ар. 4.ер. 5.мае. б.ар. 7.ар,ар. 8.мес. 9.ар. 10.яр. И.ер. 12.мас. 13.мас. 14.ар. 13.мас. 16.ар. 17.мес,ер. 18.атын. 19.ер. 2^.ер. 21.ер. 22.мас. р326. III 1.мас. 2.ар. З.ер. 4.ар. З.ар. б.ар. 7.мае. 8.ер. 9.ар. 10..мае. 11.мае. 12. шыгар. 13.мес. 14.мас. 15. кен. 1б.ар. 17.армын. 18.е/>. 19.яр. 2О.я/>. 2\.мае,мае. 22.ер. рЗЗО. II 1.атын. 2.мек. З.етш. 4.ар. 5.бек. б.ар. 7.атын. 8.атын. 9.ер. Ю.етш. И.ер. 12.етш. 13.ар. 14.ар. 13.пек. 16. атын. 17 .атын. 18.йтын. 19. мац. 20.атын. 21.ар. 22.ер. 23.ар. р331. III 1.я/>. 2.яр. З.ар. 4.ар. З.ар. б.ар. 7.ер. 8.ер. 9.ар. 1О.е/>. 11.яр. 12.е/>. 13.е/>. 14.я/>. 15.я/>. 16.е/>. 17.яр. 18.е/>. 19.я/>. 2О.е/>. 21j>. 22.яр. р337. Ill 1.тастады. 2.тастады. 3.тастадым. 4.тастады. 3.тастады. б.тастады. 7.тастады. 8.тастады. 9.тастады. 10. тастады. 11.тастады. 12.таста- дым. 13. тастама. 14. тастап. 15. тастаган. 452
16.тастайды. 17.тастады. 18.тастады. 19.тас- тама. 20.тастады. 21.тастама. 22.тастардар. р341. II З.керек пе. З.керек пе. 13.керек пе. 17.керек пе. 18.керек пе. 30.керек пе. р342. Ill 1.керек. 2.керек. 3.керек. 4.керек. 5.керек. б.керек. 7.керек. 8. керек. 9. керек. 10. керек. 11. керек. 12. керек. 13. керек. 14.керек. 15. керек. 16.керек. 17.ке- рек. 18.керек. 19.керек. 20. керек. 21. керек. 22. керек. 23. керек. 24. керек. 25. керек. 26. керек. 27.керек. 28.керек. 29.керек. 30.керек. 31.керек. З2.керек. 33.керек. р356. II 1.к. 2л. З.р. 4.р. 5.р. б.р. 7 л. 8.к. 9.р. 10.к. 11л. 12л. 13. р. 14л. 15.л;. 16.л;. 17.л;. р357. Ill l.Kopdnc. 2ойнадыр. З.устадыр. 4.барды. Злшпик. б.салдыр. 7.руттыртадыр. Ъ.отырдыр. 9.жырт- тыр. Ю.кездестис. Н.ойнадыр. 12.райттыр. 13.бар- тыр. 14.ратыстыр. 15. райттыр. 1б.ратыстыр. 17.iuimiK. 18.уйрендш. 19.6epdiK. 20.орыдыр. 21.жап- тыр. 22.турдыр. 23.сойледис. 24.отыргыздыр. рЗбО. II l.ic. 2.с,с. Зле. 4.ыс. 5.ыс. б.ыс. 7.с. 8.ic. 9.ыс. 10.с. 11.с 12.с. 13.с. 14.с. 15.с. рЗбО. III 1.ыс. 2.с. З.с. 4.ic. 5.с. б.ыс. 7.ыс. 8.ic. 9.ыс. рЗбЗ. II 1л. 2л. Зл. 4л. 5л. 6л. 7 л. 8.к. 9 л. Юл. 11л. 12л. 13.к. 14л. 15.к. 16.л;. 17.к. 18.к. 19.л;. 20л. 21л. 22л. 23л- 24л. 25л. 26л. 27л. 28л. 29л. 30л. 31л. 32.к. 33.к. 34.к. 35л. p367. III 1.дыр. 2.дыр. З.пик. 4.айыр. З.ешк. 6.in. 7.ешк. З.айыр. 9.ейш. Ю.ешн. 11.дыр. 12.ешк. 13.айыр.ешк. р371. II 1.журген жорпын. 2.журген жорпыз. 3.журген жорпын. 4.журген жок;. 5.журген жок;. 6.журген жорпын. 7.журген жорпын. 8.журген жок;. 9.журген жор. 10.журген жор. 11.журген жор. 12.журмей. 13.журген жор. р371. Ill 1.де. 2.сер. З.да. 4.м1з. 5.мен. 6.М13. 7.di. 8.in. 9.dip. Ю.тыр. 11.in. 12.мыз. 13.ыл. р372. IV 1.ме. 2.ме. З.ме. 4.ма. 5.бе. б.бе. 7.ме. 8.ма. 9.ма. 10. бе. 11.бе. 453
р391. II 1.ыл. 2.ыл. З.ын. 4.ын. 5.ыл. б.ыл. 7.ыл. 8.м. 9.1л. 10.ti. 11.и. 12.ыл. 13.ын. 14.ыл. 15.м. 16.ыл. 17./л. 18.ыл. 19.м. 20.и. 21.ыл. р392. Ill l.ca. 2.се. З.са. 4.са. 5.са. б.са. 7.се. 8.са. 9.са. 10.са. П.са. 12.се. 13.се. 14. са. 15.се. р395. II 1.тастаймын. 2.крямын. З.коямын. 4.крямын. 5.тастаймын. блсряды. 7.цояды. 8.тастайды. 9.кряды. 10.тастайды. 11.тастаймын. 12.коямын. 13.тастайды. 14.тастайды. 15.кряды. 1б.тастай- ды. 17.тастаймын. 18.коямын. 19.кряды. 20.тас- тайды. 21.кряды. 22.тастаймын. 23.крямыз. 24. тастайды. р396. III 1.ма. 2.ма. З.ба. 4.ма. 5.ма. б.ма. 7.6а. 8.ма. 9.ма. 10..ма. 11. па. 12.ма. 13..ма. р400. II 1.гана. 2.гана. З.гана. 4. гана. 5.гана. б.крна. 7.гана. 8.гана. 9.гана. Ю.гана. П.гана. 12.гана. 13.крна. 14.гана. 15. гана. 1б.гана. 17. крна. 18.гана. 19. гана. 20.гана. 21.крна. р400. III 1.гана. 2.крна. З.крна. 4. гана. 5.гана. б.гана. 7.гана. 8.тек,гана. 9.гана. 10.гана. П.гана. 12.гана. 13.гана. 14.гана. 15.гана. 16.ярна. 17.гана. 18.гана. 19.кана. 20.гана. 21.гана. 22.крна. 23.криа. р404. II 1.кергщ келе ме. 2.кергЁм келедЁ З.болгым келедЁ 4.Kepzici келед1. 5.корг1й келедЁ б.кврг1с1 келедЁ 7.келедЁ ft.Kepeici келедЁ 9.умытпагысы келедЁ lO.Kopeici. 11.келедЁ 12.керг1м келедЁ 13.келедЁ 14.керг1м келедЁ 15.керг1м келедЁ 16.жиналгысы келедЁ 17 корг1м келедЁ 18.Kepeici келедЁ 19.Kopeici келедЁ 2О.кергкм келедЁ 21.жаугысы келедЁ 22.Kopeici келедЁ р404. III 1.квршедЁ 4.шапалактайды. 8.керем1н. 18.квредЁ 19. алады. р414. II 1.гыз. 2.г1з. З.гыз. 4лаз. 5.гыз. б.г^з. 7.кыз. 8.кыз. 9.г13. Ю.кыз. П.л;ыз. 12.ггз. 13.л;ыз. 14.кыз. 15.гЬ. 16.гыз. 17. гыз. 18. кыз. 19. гыз. р414. III 1.кЬ. 2.гыз. З.гыз. 4.г1з. 5.кыз. б.кыз. 7.юз. 8.кыз. 9.кыз. Ю.к/з. 11.гыз. 12.г/з. 13.гыз. 14.гыз. 15.юз. 454
16.Ki3. 17.юз. 18.гыз. 19.л;ыз. 20.г/з. 21.гыз. 22.цыз. 23. гыз. р416. II 1.тыр. 2.тыр. З.тыр. 4.дыр. 5.дыр. 6.mip. 7.dip. 8.дыр. 9.дыр. 10.тыр. 11.тыр. 12.mip. 13.тыр. 14.тыр. 15.dip. 1б.дыр. 17.дыр. 1%.тыр. 19.дыр. 20.тыр. 21.тыр. 22.тыр. 23.dip. 24.тыр. р417. Ш1./иф. 2.дыр. З.дыр. А.дыр. 5.тыр. б.дыр. 7.дыр. Ъ.тыр. Э.тыр. Ю.дыр. р418. I 1.т. 2.т. З.т. 4.т. 5.т. б.т. 7.т. %.т. 9.т. 10.т. 11. т. 12./И. 13./И. 14. т. 15. т. 16./и. 17. т. 18. т. 19./И. 20./W. 21.т. 22.т. 23.т. 24.т. 25.т. 26./и. 27.т. 28./и. 29. т. р426. II 1./п. 2.ып. З.ып. 4.in. 5.ып. 6.in. 7.ып. 8.ып. 9.ып. 10.ып. 11.in. 12.ып. 13.ып. \A.in. \5.in. 16.ып. 17.п. 18.ш. 19.1‘л. 20.in. 21./1. р427. III 1.ып. 2.in. З.ып. 4.ып. 5.п. б.ып. 7.in. 8.ып. 9.п. 1§.ып. 11.ып. 12. ып. 13.ып. 14.ып. 15.ып. 16.ып. 17.ып. 18.п. 19.in. 20.п. 21.in. 22.in. 23.ып. 24.ып. 25.ып. 26.п. 27.ып. р431. II б.уша алады екен. П.демала алады екен. 25.журе алады екен. р432. III Злстей алмайды екен. S.Kipe алмайды екен. 9.сай- рай алмайды екен.
ОГЛАВЛЕНИЕ CONTENTS Алфавит........... Урок 1............. Урок 2............ Урок 3............ Урок 4............ Урок 5............ Урок 6............ Урок 7............ Урок 8............ Урок 9............ Урок 10........... Урок 11........... Урок 12........... Урок 13........... Урок 14........... Урок 15........... Ключи............. . . 7 . .8 . 34 . 62 . 88 121 156 183 211 252 289 315 352 388 412 439 444 Alphabet................7 Lesson 1................8 Lesson 2...............34 Lesson 3...............62 Lesson 4...............88 Lesson 5..............121 Lesson 6..............156 Lesson 7..............183 Lesson 8..............211 Lesson 9..............252 Lesson 10.............289 Lesson 11.............315 Lesson 12.............352 Lesson 13.............388 Lessonl4..............412 Lesson 15.............439 Keys to the exercises . . . 444
Учебное издание Кубаева Ираида КАЗАН Т1Л1 Просто о невероятно сложном Компьютерный набор Бухаровская Г. Компьютерная верстка Огурцова Е. Обложка Майжанова Л. Сдано в набор 17.03.03 г. Подписано в печать 9.06.03. Формат 60x90 */16. Усл. печ. л. 28, 75. Уч. из. л. 36,97. Печать офсетная. Бумага офсетная. Тираж 5000 экз. Зак 255. Полиграфкомбинат корпорации “Атамура” Республики Казахстан, 480002, г. Алматы, ул. Макатаева, 41.