МАх
г
ДУ
Сæйраг редактор
ХЪОДЗЛТЫ Æхсар
Редколлеги:
ÆГЪУЫЗАРТЫ Æхсарбег
ЛГЪНЛТЫ Гæстæн
ГУСАЛТЫ Барис (бæрнон
секретарь)
ДЖЫККЛЙТЫ Шамил
КОКАЙТЫ Тотрадз
ТЕМЫРАТЫ Давид
ХОДЫ Камал
ХУЫГЛТЫ Сергей
ЦЫРЫХЛТЫ Михал
1*94
ЦÆГАТ ИРЫСТОНЫ ФЫСДЖЫТЫ
ЦÆДИСЫ ÆРВЫЛМÆЙОН ЖУРНАЛ
НАША ЭПОХА
ЕЖЕМЕСЯЧНЫЙ
ЖУРНАЛ СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ
СЕВЕРНОЙ ОСЕТИИ
Корректор ХъæрæцатыЗæирæ
Тех. редактор Кодзырты Жаннæ
Журнал цæуын райдыдта 1934 азы майы
ДЗÆУДЖЫХЪÆУ 1994

НОМЫРЫ ИС:
Хъайттаты Сергей. Ирон чындз. Ирон царды нывтæй
Æлборты Хадзы-Умар. Æмдзæвгæтæ
Саучызг. Чысыл радзырдтæ
Айларты Чермен. Уарзт æмæ сагъæс. Æмдзæвгæтæ
СФÆЛДЫСТАДОН БЫЫТÆ
Мамсыраты Дæбе. Мæ царды таурæгъ
Хохопты Энвер. Арви реубæл. Æмдзæвгитæ
Баситы Мысост. Æмдзæвгæтæ
АДÆМОН СФÆЛДЫСТАД
Хæйрæджытæ æмæ куырысдзауты хабæртгæ
Франджеты Дорæханы аргъау
РÆСТÆГ — РÆСТÆВЗАРÆН
Туаллæгты Æхсар. Йæ цыт — йæ цырт
ХУДЫНДЗÆГ
Гæлуаты Аким. Дауиты царды цаутæ æмæ æмбисæндтæ
19
27
30
37
75
80
83
93
109
133
Учредители: СП РСО. и коллектив редакции
Сдано в набор 28.12.93. Подписано к печати 15.02.94. Формат бу-
маги 60x84716- Бум. тип. № 3. Гарн. шрифта литературная. Печать
высокая. Усл. п. л. 6,41. Учетно-изд. листов 6,9. Тираж 1100 экз.
Заказ № 406. Цена 150 руб.
Адрес редакции: 362040, г. Владикавказ, пр. Мира, 25. Телефо-
ны: 3-69-66; 3-69-62; 3-31-58; 3-31-24. Газстно-журн. типография
Госкомитета РСО по делам издательств, полиграфии и книжной
торговли. 362015, г. Владикавказ, пр. Коста, 11.
© Мах дуг № 1, 1994.

Ирое чындз
ФЫДÆЛТЫ ЦАРДЫ НЫВТÆЙ
Ирон чынз-иу чындздзон дарæс скодта цалдæр хатты: чындзы
цæугæйæ, хæдзармæ йæ кæнгæйæ, хызисæнты, Майрæмы кувæн-
донмæ цæугæйæ, æмæ Касуты — чындзыты суадонмæ кæнæн
бон.
Уыцы хъуыддæгтæ æмæ æгъдæуттæ ацы æрмæджы æвдыст
цæуынц архайды хуызы. Уадз æмæ сæ абоны фæлтæр дæр зо-
ной æмæ сæ рæсугъдæй æххæст кæной.
М И Æ В Д И С Ы Н Ц:
Хъауырбсг — хъæубæсты хистæр, дзырддзæугæ лæг.
А с æ х м æ т — хистæр, чыпдзы сыхæй.
Хандзериффæ — чыпдз.
Г а дæ к к о — чыидзхæсджыты хистæр.
Тотрадз — къухылхæцæг.
Батрадз — æмдзуарджын.
Гæтæгьæз — хызисæг.
Гссæда — хистæр æфсин.
Г у ас с æ — чыпдзы кæпгæ мад.
Б е с æ г ъ у ы р — сиахс.
3 а м и р æ т — чындзæмбал чызг.
К о с ер, Ф а р и з æ т, А м и -н æ т — Хандзериффæйдо хæлар чыз-
джытæ.
Н е п у ц а — чындзхæсджыты кæстæр чызг.
С оф и — сиахсы сыхбæсты хистæр сылгоймæгтæй иу.
I.
ЧЫЗГÆРВЫСТ
«Софиайы зарæг», зарынц æй чызджытæ. Хандзериффæйы
уат. Сынтæг, къамод, дыууæ бандоны, фæндыр. Къулыл кæсæн,
з

хуызисттæ, хæрдгæбыд æвæрæнтæ. Сылгоймæгтæ Хандзериф-
фæйыл чындздзон дарæс кæнынц, дзыккутыл кæрæй-кæронмæ
урс хæцъил бийынц. Дарддæр хъуысы «Софиайы зарæг».
А’минæт. Æвæдза, цы æнамопд уыди Софиа...
Косер. О, æнамонд... Мæнмæ ахæм амонд куы ’рхауид...
Науæд тагъд мæ фыды уæларт урс дадалитæ рауадздзынæн.
3 а м и р æ т. Быпы чызг... Нырма дæ чызджы кары куы
иæма бацыдтæ.
К о с е р. Уый дыи быны чызг.
Фаризæт. Ай ньш июкæй фæдыл лидзгæ кæндзæн...
3 а м и р æ т. Æрра, ацæгъд.
Косер цæгъды, фæндыримæ зары, Аминæт æмæ Фаризæт
кафынц. Аминæт лæппуйы кафт кæны.
Косеры зæрдыл цыма исты æрбалæууыд, уыйау æвиппайды
йæ цæгъдын фæуагъта æмæ Замирæтимæ, чындзыл дзаумæт-
тæ кæм кæнынц, уырдæм базгъорæгау кодта. Кафджытæ сагъ-
дауæй аззадысты.
Косер. Алæ-мау .кæрддзæмбæттæп куыд бабаетат, хæлын-
кæрц? (Сгары йæ.)
А м и н æ т. Уыйбæрц ма дзы еæхтæджытæ уа?..
Косер. Мæнæ йæ куыд мæнгæфсон бает бакодтай.
Фаризæт. Æцæг, æцæг... Куырмæлхынцъ ма йæ ныккæ-
нæм, сиахсæп фыццаг æхсæв халын куыд нæ бакома, афтæ.
А м и п æ т. О, æмæ йæ гæккуыри схауа...
Косер (Фаризæтмæ). Ды р.агæй дæр зонды къуыбар дæ...
Тагъд тыргъмæ, тарвазæй цывзы ратон.
Фаризæт фезгъоры.
3 а м и р æ т. Цы та æрхъуыды кодтай, Хуыцауы ’лгъыет?
Косер. Кæпнод æй дæхицæй пæ зоныю, чындзы куы цыдтæ
уæд!
Фаризæт æрбацыд, Косермæ дæтты сырх-сырхид цыв-
зы. Косер худæгæй бакъæцæл.
Ненуца (фæдисон хуызæй æрбацыд). Фæтагъддæр дам
кæнут. Чыпдзхæсджытæ’ стынæввонг сты. Къухылхæцæг æмæ
æмдзуарджын фæрсынц, бар дам ис уатмæ?
3 а м и р æ т. Нæма... Уæд сæм хабар уыдзæн..
Ненуца ауад.
Косер (чызджы фæстæ). Иæ фыдбылызы къах æй ахаста,
бамбæхсæм ма-иу æй.
Ф а р и з æ т. Æцæг, æцæг...
Косер (цардуатæй). Мæпæ ма йæ афтæ балхынцъ кæн.
4

Фаризæт. Куырмæлхынцъ...
К о с ер. Куырм... Уырзæй архайын ,кæм хъæуы, уырдæм цæс-
тæй нæ фæкæсынц. (Æлхынцъ цывзыйæ сæрды, йæхи цæстытæ
дæр ын судзы)'.
3 а м и р æ т. Цы кусыс?
Косер. Кæрддзæмбæттæны æлхынцъ цывзыйæ сæрдып..,
Цæмæй йæ дæндагæй дæр ма райхала...
• Фаризæт. Цывзы былтæ араудзæн, цæссыг кæлдзæн.
К ос е р. Уал дæ баззайа... Рæвдздæр кæнут.
Æрбайхъуыст дуары къуырцц-къуырцц.
А м и н æт (рудзынгæй кæсы). Къухылхæцæг æмæ æмдзуар-
джын.
К ос е р (фæцырд, дуар бакодта). Мидæмæ.
Æрбацыдысты Тотрадз, Батрадз, Ненуца.
Т о т р а д з. Фарн ам уæд!
3 а м и р æ т. Бузныг.
Т о т р а д з. Хатыр ба>кæнут, фæлæ нæ хистæртæ...
К ос е р. Табуафси!
3 а м и р æ т. Цæттæ стæм мах.
Тотрадз (Хандзериффæмæ). Хатыр... Абонæй фæстæмæ,
Хандзериффæ, мах де ’фсымæртæ—къухылхæцæг (йæ риуыл
авæрдта йæ къух, стæй амоны Батрадзмæ) æмæ æмдзуарджын...
(Ненуцайы ’рдæм, хъазæгау). Мæнæ уый та дæ чысыл фай-
нуст — Ненуца.
Б а т р а д з. Æниу мидхъæуы адæм кæрæдзийæн амонинаг
сты, Тотрадз.
Тотрадз. Иттæг раст æй загътай, Батрадз. Уæдæ афтæ...
цом фехъусын кæнæм хабар... Цæттæ стæм мууылдæр. Ракурæм
дæ хистæр æфсымæрæй бар. -
Ацыдысты. Иу чысыл алфамблай фæхъус, цыдæр æрбацис
Косеры хъæлдзæгдзинад дæр... Æвиппайды Хандзериффæ нык-
куыдта. Асæрфта йæ цæссыг Косер дæр.
3 а м и р æт. Кæугæ нæ. Уæвгæ ницы кæны... Аку... Адæймаг
дам кæугæйæ райгуыры. Гъеныр басабыр у, æгъгъæд. Зын æр-
мæст фыццаг бонты вæййы. Фæлæ дын уыцы бонты уыдзæн
фидар мæсыг — кæнгæ мад. Кæнгæ мад у минæвар уайсадæг
чындзæй биионты ’хсæн. Ахуыр дæ кæндзæп хорз миниуджы-
тыл, æгъдæуттыл. Сыхæй сыхмæ иæ„ фæлæ хæдзарæй хæдзар-
мæ дæр хицæн æгъдæуттæ ис. Ам — иу, уым — æндæр. Цалын-
мæ сыл фæцахуыр уай, уæдмæ. Искæй хæдзары хиуæттæ кæ-
пæи пæй. Искæй хæдзар дын нæ уыдзæи, фæлæуæддæр... æн-
5

дæр бшюптæ.!. Сæ ахаст, сæ уаг. Кæнгæ мад дын алцы дæр
амопдзæн...
Æрбайхъуысти фæндырдзагъд, æмдзæгъд. Аминæт дуар гом
кæны. Æрбацыдысты Тотрадз, Батрадз, Ненуца æмæ ма чидæр-
тæ. Семæ хуын: æртæ чъирийы, дурын æд сыкъа. Фæндырдзагъд
дарддæр. Фæци.
Тотрадз (Хандзериффæмæ). Дæ мадызæнæг, дæ хистæр
æфсымæр пып бар радта. Замирæт, сымахмæ у наст.
3 а м и р æ т (Хандзериффæйы размæ ракодта). Табуафси,
цæттæ стæм мах.
Къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын сæ бынæттæ æрцах-
стой. Къухылхæцæг — рахизырдыгæй, æмдзуарджын —
галиуырдыгæй.
Т о т р а д з. Араст стæм уæдæ... (Æрхæцыд чындзы цонгыл.)
Ацы хæдзарæй фариы къах авæр. Дупейы фарн, рæствæнда-
гыл нæ бафтау! Уастырджи, ахъаз пын бакæн!
Батрадз. Оммеп! (Æрхæцыд уый дæр чындзы къухыл.)
Т о т р а д з. Нæ фæндаг æфсиитыл!
Б а т р а д з. Нæ фæндаг нанайыл!
Т о т р а д з. (Хандзериффæмæ). Амондджып къах авæр! Фæн-
дыр! (Фæндыр цæгъды.) Æтт„ Батрадз!..
Б а т р а д з (ныццæлхъ ласта зарæг):
Дæлæ быдыры чыпдз æрцæуы,
Йæ иу уæхскыл хурты хуры тыи.
Иæ иннæ уæхскыл — мæйты мæйрухс.
Уыцы боны чындз иывджын уыдзæн.
Уымæп йæ къухылхæцæг — расты Уастырджи,
Иæ ’мдзуарджып та — Мадымайрæм.
Иæ чындзхæсджытæ — сæууом зæдтæ æмæ дауджытæ,
Гъей, уыцы бон фарны ’мбал
Ацы чындзы дæр Хуыцау фæкæнæдЬ
Чындзы бакодтой йæ фыды хæдзармæ. Уым ын æфсинтæ,
бинонтæ, сыхы устытæ фæндараст зæгъынц. Сафайы рæхысмæ
йæ ныдзæвын кæнынц къухылхæцæг æмæ æмдзуарджын — ома,
ацы къæсæрæн хæрзбон зæгъы Хандзериффæ.
Æфсинтæ ракуывтой. Нывæрдтой чындзимæ хуын: æвда-
сарм, æртæ гуыдыны, нозт... Хуыны сæрыл — сæрызæды хæцъйл.
Чындзхонтæ æфсинтæн æгъдау кæнынц... Стæй заргæ рараст
вæййынц. Сæ фæндаг, кæрты цы хистæртæ бадынц, уыдоныл.
Ам сты чындзхæсджыты хистæртæ дæр...
6

Кæрт. Бадынц хистæртæ, ас адæм, фæсивæд кафынц. Хæ-
дзарæй райхъуысти зарæг.
Гъей, напа, чыпдзхæссæг хъæбулхæссæг у, гъей!
Æмæ дын дæ уарзон хъæбулы хæсгæ куы кæнæм, гъсй
Уæд ма куыд цæрдзынæ, дæ рынтæ дын бахæрæм,
пæ уарзон нана?..
Гъе, пана, изæры дæ бинонты нымайын куы райдайай,
гъей!
Æмæ дæ худгæ хурыл дæ цæст куынæуал амбæла,
Уæд ма цы кæндзынæ, нана, гъей!
(Зарды раивта фæндырдзагъд).
Гадæкко (сыстад). Бар радт, Асæхмæт, æмæ кæстæртæ
сæ хъуыддаг кæной.
А ’С æ х м æ т. Бартæ иууыл уæ къухы, Гадæкко.
Г а д æ к к о. Бузныг. (Амоны кæстæртæм. Уыдон цырд
•арæвдз сты. Чындз кæцæй хъуамæ рацыдаид, уыцырдæм аивыл-
дысты.)
Асæхмæт. Табуафси, Гадæкко, чыпдзхæсджыты хистæр
ды дæ.
Гадæкко (нуазæн йæ къухы, кувы):
— Хуыцау, табу дæхицæн!
— Оммен, Хуыцау!
— Хъуыддаг дыууæ-мыггагæн амоидджын рауайæд!
— Оммен!
— Хæстæгджыи, æфсымæрæй бирæ азты куыд фæцæрой.
— Оммен!
— Чындзæи йæ акъахдзæф фæрнджын куыд уа, йæ дзыхы
ныхас адæмæи адджын куыд уа!
— Оммсп!
— Æхсары ’бæсты йæм æфсарм .куыд уа!
— Оммсп!
— Дзулау фæлмæн куыд уа, мыдау адджын, дзыллæты ’хсæп
жадджын куыд уа, уыцы арфæ йын пæ бæсты бардуаджы дæст
йауарзæд! Гъе, афтæмæй уæ лæвар бирæ! (Нуазы, зарынц ын):
Гъей, ой„ бирæ фæцæрат,
Нæ буц уазджытæ!
Бирæ фæцæрат, гъей.
Гъей, ой, уазджыты хистæр.
Фæинæ-фæйнæ дзы
Баназын хъæуы, гъей.
7

Гъей, ой æмдзæгъд æркæнут,,
Кæстæр уазæгæн
Баназын кæнæм, гъей.
Гъей, ой, уаих æрбауай,
Уазджыты кæстæр,
Иу ма дзы баназ, гъей.
Гъей, ой, хæлары нозт у,
О, бауырнæд дæ,
Хæлар дын уыдзæн, гъей.
Чындзхæсджытæ зарынц:
Гъей, нана, изæр дæ уатгæнæг, райсомæй дæ уатисæг чызг
Æнæрцæугæ балцы куы фæцæуы, нана, гъей!
Уæд ма дын чи ауайдзæн изæры донхæосынмæ, нана?
Гъей, нана, райсом раджы дæ кæртмæ куы акæса’й, гъей,
Æмæ дзы дæ чызджы лыстæг мæрзтытæ куынæуал ауынай, гъеп,.
Уæд дæ зæрдæ куы суынгæг уыдзæни, нана!
Гъей, нана, усгур лæппутæ дæ дуæртты рæзты куынæуал
ауайдзысты.
Дæ чызджы цæстмæ сæ бæхтыл куынæуал æрхъаздзысты.
Гъей, æмæ ды дæр дæ чызгæй куынæуал ныббуц уыдзынæ, нана.
Чындзхæсджытæ се ’ппæты раз æрлæууыдысты чындзимæ.
Гадæ»к«о (сыстад)'. Æтт, нæ буц хистæр, уæдæ пæ фæ-
фæндараст кæи!
Асæхмæт (сыстад, иууылдæр сыстадысты). Дуне рафæл-
дисæг иунæг кадджып Хуыцау у’ын нæ лæвар фæхайыр кæнæд!
К æ с т æ р т æ. Оммен!
Бирæ азты æмæ рæстæджыты хæстæг, къабазджынæй нæ-дæст
куыд сфидар уа, ахæм арфæ нын Хуыцауы цæст бауарзæд!"
К æ с т æ р т æ. Оммеп!
Чындз, дыууæ мыггаджы ’хсæн сындз ;куыд нæ рауайай; Хуы-
цау дын ахæм арфæ ра’кæнæд! Амондджын æфсымæртæ уæ
Хуыцау фæкæнæд! ( Нуазæн — аходæггаг къухылхæцæгмæ дæт-
ты).
Т о т р а д з. Уæ куывд ’барст уæд! Нæ фæндаг фæраст уæд!
Фарн ам куыд баззайа, мах дæр дзы фаг куыд ахæссæм!*
(Нуазæнæй ацахуыста, хистæртæн æй авæрдта. Фæн-
дыры цагъдимæ нуазы.)
Фаризæт. Ненуцайы бам’бæхстой...
Т о т р а д з. Æтт, Батрадз... Сарæхс.
8

Батрадз азгъоры, чызджытæ æмæ Ненуцаимæ фæзыны.
А с æ х м æ т. Гъер уæ Уастырджи фæндараст фæкæиæд!
Чындзхæсджытæ араст сты, заргæ:
Гъей, нæ фысымтæ, хæрзбон!
Гъей, уазджытæ фæндараст!
Гъей, фæхæссæм æй, фæхæссæм,
Гъей, амондимæ фæцæуæм!
Гъей, ам уын фарн ныууадздзæн,
Гъей, йемæ дæр фæхæсдзæн!
Гъей, амондимæ фæцæрат,
Гъей, нæ фысымтæ, хæрзбон!
Гъей, амондджын цард фæкæнат,
Гъей, уарзонæй фæцæрат!
Урс бæлон уæлдæфы фæуæлгоммæ,
Рараст рæсугъд чызг нæ уæрдонмæ!
II.
ЧЫНДЗХАСТ
Хъуысы зарын. Нæлгоймæгтæ йæ кæрæдзи дзыхæй исынц:
Ой, фæцæуæм уæм, фæцæуæм,
Ой, амондджын къах фæхæссæм!
Ой, уе ’хсæв хорз уа, пæ фысымтæ!
Ой, хæрзæмбæлæг ныл сæмбæлæд!
, . Ой, уæлæ хъæды давонджын!
Ой, нæ хъуыддæгтæ амондджын!
* * *
Ирон хæдзар. Къонайы сæрмæ Сафайы рæхыс. Дæлтъурыл-
æртыскæн æвæрд. Фынг, бандæттæ, тъахтин. Цæджындзыл ны-
мæт, хъримаг æмæ æхсаргард ауыгъд. Цары фиутæ. Зыны но-
джы уæлейæ — ердо.
Устытæ, чызджытæ, сабитæ. Æфсинтæ цæттæ кæнынц чын--
дзы æрбацыдмæ. Фæндырдзагъд æмæ зардмæ дуар ныттыгътой.
Чындз къæсæрыл йæ рахиз къахæй æрбахизы. Зард дарддæр.
9'

Ой, уе ’хсæв хорз уа, пæ фысымтæ,
Ой, фарыимæ уæм фæцæуæм.
Ой, амонд немæ фæхæссæм.
Сырддопцъиу къæдзæхæй ратахти,
Бæласы къалиуыл абадти,
Чындздзон чызг хæдзарæй рарасти,
Иннæ хæдзармæ барастн.
Ой, фарн фæцæуы, не ’фсиитæ!
Хæрзæмбæлæг æрбаут.
Уазджыты хæдзармæ бакæнут,
Дзæбæх цæстæй сæм ржæсут...
Т о т р а д з. Уой, фарн фæцæуы, фарн! Амонд фæхæссы йемæ!
С о ф и. Амондджын æмбæлджытæ уæ Хуыцау фæкæнæд!
Чындзы къухыл рахæцы Гуассæ. Чындзмæ мыдыкъус авæрд-
той, уый дзы дæлтъур байсæрста, стæй дзы устыты дзыхты куыд
хистæрæй тъыссы. Амоны йын сæ Гуассæ. Софи размæ рахызти.
Чындзы хуын дæттыиц. Кувы.
С о ф и. Хуыцау иæ рафæлдисæг, зæхх нæ дарæг, хур нæ
тавæг, сæ хорзæх уæ уæд!
Ацы хæдзармæ чындз амондджын къах æрбавæрæд.
Дыууæ мыггагæн бæрз уæрдæхæй бæттæн куыд уа!
Цы хæдзарæй рацыдтæ, уый фарнæй нæ фæ’кæн хайджып!
Дæлæвзаг хуындзæуттæй хызт у, дæлармы хуындзæуттæй
•та хайджын у!
Адæмæн сæ сафæг иунæг,
Уымæн йæ ном зивæг
Уымæй дæр хызт куыд уай!
Фырау — къæбутджып!
Дзыхæй — бараг!
Гуыбынæй — араг!
Мæпæ хъæубæстæ! Нæ сыхмæ зæд æртахт мæ Лæгтыдзуары
-уазæг уæд!'
Нæ Иры кад æмæ пæ фыдæлты «бæркад <кæмдæр, кæмæйдæр
кургæ æмæ агургæ куыннæ уа!
Фæлæ пæхимæ куыд æвзæра, уыцыфарп-амопд иын Быиа-
-ты-хицау, ды балæвар кæн!
Афтæмæй чындз амондджын къах æрбавæрæд!
Нуазæн къухылхæцæгмæ авæрдта.
Т о т р а д з. Дæ куывдтытæ Хуыцаумæ хорз фæкæсæнт!
(Ьанызток нуазæн Ьатрадзимæ фæндыры цагъдмæ.)
Ю

С о ф и (чындзмæ). Саход дзы ды дæр. Уадз Уацамонгæ æв-
дисæн уæд, сæ хо кæй дæ,, уымæн.
Чындз ахуыпп кодта нуазæнæй, стæй йæ къуымы слæу-
уын кодтой.
Чызджытæ зарынц:
Ой, алай, ой алай,
Ой алай, ой алай.
Ой алай, чындзалай,
чындзалай, ой алай.
Мах ахæм чындз фæхонæм,
фæхонæм, ой алай,
Нæртон хорз æй ысхонæм,
ысхоиæм, ой алай.
Урсцъар æмæ тымбылрус,
тымбылрус, ой алай.
Уæигрог æмæ зæрдæрухс,
зæрдæрухс, ой алай.
Хъазхъуыр æмæ фæтæнриу,
фæтæнриу, ой алай.
Æгъдауимæ куыстæн зиу,
куыстæн зиу, ой алай.
Сауцæст æмæ зылдæрфыг,
’ зылдæрфыг, ой алай.
Ахæм рæсугъд — сырх фæрдыг,
сырх фæрдыг, ой алай.
Йæ бжастæй сæрджыи саг,
сæрджып саг, ой алай.
Йæ дæлæвзаг мыдæй дзаг,
мыдæй дзаг, ой алай.
Софи (Гуассæмæ амоны). Абонæй фæстæмæ дын Гуассæ
кæнгæ мад...
Гуассæ чындзмæ баиыд, хъæбыс ын кæны. Лæппутæ ердойæ
фарныхъил æруагътой, бынæй йыл дзуаргонд.
Лæппуты хъæлæс уæлхæдзарæй. Цард уæлейæ цæуы, скæ-
сут уæлæмæ!
Гæтæгъæз. Фарныхъил... (Æвæрынц ыл хæйттæ. Систой
йæ уæлæмæ.)
1 Чындзы чырын-иу байгом кодтой æмæ дзы лæвæрттæ кæмæн уыд,
уыдонæн сæ раттой. Чи-иу фæцарæхст, уын-иу йæ худ ныццавта чырыныл,
æмæ йын дзы сæвæрдтой лæвар. Сæрзæды хæцъилæй-иу раскъуыдтой æмæ
йæ æртæ чънриимæ барвыстой Ныхасмæ — Уастырджийы кувæндонмæ æмæ-
ну хæцъил уым саджы сыкъатыл стыхтой, куы акуывтой, уый фæстæ.
11

Лæппуты хъæлæстæ:
— Авд лæппуйы æмæ иу цъæх чызг!
— Оммеп!
С о ф и (къухылхæцæг æмæ æмдзуарджынмæ). Бынатыхи-
цауыл фæдзæхст уæд уæ хо!
Къухылхæцæг чындзы Сафайы рæхысы алыварс æртæ зыл-
ды кæнын кæны. Агъуысты чи ис, уыцы адæм стырæй-чысылæй
кæрæдзийы цæнгтыл æрхæцыдысты, сæ алыварс тымбыл симд,
кæнынц, зарынц та «Ой алай»:
Уый .’кафыимæ ’куыд тасы,
куыд тасы, ой алай.
Йæ зæрин хил æрфасы,
æрфасы, ой алай.
Иæ астæу уæд нылвасы, .
нылвасы, ой алай.
Дардыл уæнгтæ куы айсы,
куы аисы, ой алай.
Уæларвонау æрсимьг,
æрсимы, ой алай.
Сахъ зæрдæ йæм нырризы,
нырризы, ой алай.
Йæ иу уæхскыл зырн авдæн,
зырн авдæн, ой алай.
Уым хъæбул ис йæ мадæн,
йæ мадæн, ой алай.
Рухс уыдзæнис йæ уалдзæг,
йæ уалдзæг, ой алай.
Рухс уыдзæнис йæ фæззæг,
йæ фæззæг, ой алай.
Зардмæ къухылхæцæг æртыккаг зылдæн рæхысыл æрхæцынг
кæны чындзы дæр... Уый амоны — уымæй фæстæмæ кæй у хæ-
дзарон. Стынг и фæндырдзагъд, æмдзæгъд. Гатæгъæз иу чыз-
гимæ рог кафт кæны.
С о ф и (систа хуыны сæрæй сæрзæды хæцъил). Иугæр чыидз
а-къæсæрæй æрбахызт, Сафайы рæхысыл æрхæцыд, уæд Бына-
тыхицауыл фæдзæхст æрцыд æмæ нал æргъæвæм фæстæдæрмæ-
хызисæн... Хызисæг чи у?
Т о т р а д з. Гæтæгъæз...
Гæтæгъæз размæ рацыд.
С о ф и. Гæтæ куы дæ уый. Иттæг æхсызгон мын у. (Чындз-
мæ.) Цин кæн. Де ’ртыккаг æфсымæр дæ разы.
12

Гæтæгъæз (чындзы рахиз фарс æрлæууыд, сæрзæды хæ-
;дъил ын йæ сæрмæ бæрзонд систа). Йæ Хуыцау, фарн æруадз!
Алы ракуывдæн дæр сæрзæды хæцъил чындзы сæрмæ
сæрзилы, кæстæртæ «оммен» кæнынц.
Авд лæппуйы æмæ иу цъæхдзаст чызг!
Каркау бæдулджын!
Ныфсæн — ныфсджын!
Хъаруйæ — хъаруджын.
Бинонтæн уарзон.
Хъæубæстæн — лымæн.
Хуыцау, фарн æруадз, Хуыцау!
Авд лæппуйы æмæ цъæхдзæст чызг!
(Систа хыз, сæрзæды хæцъил æмæ хыз Софимæ дæтты.)
С о ф и. Дæ куывдтытæ æрцæуæнт! Амонджын æфсымæр ын
у! Сæрзæды хæцъил æмæ хыз Бынатыхицауыл фæдзæхст уæнт!
Бæрзоидыл — сæ быпат! Ныр та чыидзы йæ уатмæ!
Фæкæнынц æйг фæндырдзæгъдгæ, заргæ. Чындз цæуы фæс-
тæмæ-фæстæмæ, къæсæрыл раздæр айсы рахиз къах.
III.
ЧЫНДЗÆХСÆВ
Чындз чи ’рхаста, уыдоны кæрт. Мидæгæй зынынц хæдзары
дуар æмæ уаты дуар. Бадынц иуварс хистæртæ фынджы уæл-
хъус, се ’пæт нæ зынынц. Зарынц.
Уастырджийы зарæг
Ой, Хуыцаумæ бакувæм, балæгъстæ кæнæм, уæ Уастырджи!
Ой, ра.кæс, рафæлгæс, мах дæ фæдзæхст, де уазæг.
Ой. сызгъæрин Уастырджи, мах дæ ныфсæй куы цæрæм.
1 Нæ фыдæлтæ-иу афтæ дæр кодтой: чындз-иу цы æхсæв æрцыд, уыцы
.æхсæв бонырдæм къухылхæцæг бацыд чындзмæ нуазæн æмæ сгуыимæ. Чын-
дзы-иу æррæвдз кодтой æмæ йæ къухылхæцæг æрбакодтаид хæдзармæ,
адæммæ. Семæ фæсивæд заргæ, фæндырдзæгъдгæ. Ам-иу къухылхæцæг рай-
<:та куыси æмæ-иу »< скуывта æртæ чъирийæ. Стæй-иу чындз сахуыстаид
бæгæныйæ, къухылхæцæг дæр афтæ, ома æфсымæр æмæ хо. Авæрдтой-иу
куыси кæстæртæм...
13

Нæ буц куывдтытæ дын барст фг/уой, табу дын æрбауа!
Уой, байрагæй бæхгæнæг, лæппуйæ лæггæнæг,
Ой, Ирыстоны бæрзонд сызгъæрин Уастырджи!
Нæ рæзгæ фæсивæды нын дæ сызгъæрин -базыры бып бакæп!
Сæ фæндаг уæрæх куыд уа, цъæх-цъæхид, амондджын!
Ой, бæрзондæй ныллæгмæ ракæс, рафæлгæс!
Мах дæ фæдзæхст, де уазæг, Уастырджи!
Табу дæхицæн æрбауа!
Чысыл иппæрд лæууынц ас фæсивæд. Уатæй хъуысы хъазты
уынæр. Æвзонг лæппутæ быруйы сæрты мидæмæ кæсынц.
Хъауырбег (кувы).
Хуыцау, дæуæн æхцон фæуæд!
Тбаууацилла, дæуæн æхцон фæуæд!
Уастырджи, дæуæн æхцон фæуæд!
, Хуыцау, æппæт дæр дæ хъуыддæгтæ сты.
Кæд дыууæ мыггаджы искуы хорзæй хæстæг бакодтой æмæ
кæрæй-1кæронмæ рæсугъдæй фæцардысты, уæд уый æмбал Тох-
сырты æмæ Икъаты дæр фæкæн! ^Д’ыууæ мыпгаджы кæрæдзи
уарзгæйæ куыд фæцæрой, Хуьщау уый зæгъæд!
Чындз* цы бынатæй рацыд, уым амонд куыд пыууадза! Цы
пог быпатмæ æрбацыд, уырдæм ног амонд куыд æрбахæсса!
Æмæ амондджынæй куыд фæцæрой! Сыхбæстæп адджып куыд
фæуа! Хъæубæстæи кадджын куыд. фæуа!
Сыгъдæг Алардымæ дæр бакувæм! Мадымайрæммæ дæр
бакувæм. Домбай хæрæфырттæ мыггагæн куыд рауадза, ахæм
амонд Хуыцау радтæд! Цы æфсымæртæ къухтыл рахæцыд, уы-
дон сæ хойы амондæй сæ худтæ бæрзæндты куыд хæссой!
Бирæ куывдтæй бирæ хорз хуыздæр у, æмæ сып бирæ хæрз-
тæ, Хуыдау, ракæн! Гъæтт, кæстæртæ! Чи уæ сæрæпдæр разы-
па, уый кувæджы хорзæх уæд æ.мæ-иу ацаходæд!..
Кæстæр ацахуыста, дæтты нуазæн фæстæмæ хистæрмæ.
Хъауырбег. Дæумæ Хуыцауы арфæ, Асæхмæт.
Нуазы, зарынц ын:
Хистæр буц у, хæлары позт у,
Ой-рæдæ, уæрæдæ!
Уæлæ нъуыппыл уæд Сиукъатæ,
Ой-рæдæ, уæрæдæ.
Æрхæссут нæм уæд сыкъатæ,
Ой-рæдæ, уæрæйдæ,
Дæлæ комы гæнгæлытæ,
н

Ой-рæдæ, уæрæдæ.
Æрхæссут нын бæгæнытæ!
Ой-рæдæ, уæрæдæ!
Сæ фарсмæ нын саджы адаг,
Ой-рæдæ, уæрæдæ!
Рахæссут нын карз арахъ,
Ой-рæдæ, уæрæдæ!
Æфсинтæй дыууæ лæджы фынгмæ сивыры хæйттæ фæхæс-
сынц. Кæрты фæзынд Гуассæ стыр хуынимæ, йæ дыууæ чыз-
джы йемæ. Æфсинтæм фæцæуынц. Хъайсын сæ размæ фæци,
чызджыты уатмæ акодта. Фæстæмæ фездæхт. Æрбацæуынц ма
чидæртæ хуынтимæ.
Хъайсы н. Хъауырбег, хатыр. Бар радтут æмæ хъазт кæрт-
мæ рахæссæм.
X ъ а у ы р б е г. Уæ хорзæхæй. Уый чи ’мбæлы, ахæм хъуыд-
даг у.
Хъазты адæм кæртмæ рацæуынц. Се ’хсæнæй зынынц Ненуца,
Косер, Аминæт, Фаризæт. Æрлæууын кодта Хъайсын фæсивæ-
ды, кæмæн куыд æмбæлы, афтæ. Симд.
Æрбакæны Тотрадз Бесæгъуыры. Сиахс, иуварс цы лæгтæ баз-
зад, уыдоны ’хсæн æфсæрмытæгæнгæ æрлæууыд. Чидæр æй бас-
хуыста. Фæзынд та хуындзау. Лæггадгæнджытæ фынгты кой
кæнынц. Хъайсын Тотрадзы ауыдта, фæцырд æм. Сусæгæй йын
цыдæр дзуры. Тотрадз сæрæй ацагуырдта Батрадзы. Уатмæ
фæцæуынц. Чысыл фæстæдæр сæ хойы ракодтой æмæ йæ хъаз-
ты æрлæууын кодтой, Тотрадз æмæ Батрадз чындзы Замирæт
æмæ Ненуцайы бар бакодтой. Симд фæци. Рахызтысты кафт-
мæ.
X ъ а й с ы и (Тотрадзæн). Уæ хо кафын нæ зоны?
Фæндырдзæгъдæг æрцагъта ханты цагъд, лæппутæй иу раз-
мæ рацыд, Хъайсыны цурмæ. Хъайсын Тотрадзырдæм бакаст.
Т о т р а д з. Табуафси!
Хъайсын фæрæвдз, чындзы размæ бацыди, куры, ракаф,
зæгъгæ. Чындз уæзданæй расанчъех кодта, лæппу йæ размæ ба-
кафыд. Æмдзæгъд, гæрæхтæ... Кафт фесты, лæппу æгъдау скод-
та, систа æхца, чындзы къæхты бынмæ йæ æппары, чызджытæй
йæ иу сисы. Лæппу йæ бынаты слæууыд... Хъайсын Тотрадз
æмæ Батрадзы дыууæ чызгимæ акафын кодта. Фыццаг хонгæ,
стæй та — тымбыл кафт. Кафт кæронмæ фæцæйхæццæ кодта,
афтæ хистæрты фынгæй нуазæнтæ æрбахастой.
15

Г а д æ к к о. Тотрадз! Хистæртæ агурынц къухылхæцæг æмæ
:æмдзуарджыны...
Тотрадз æмæ Батрадз рæвдз ацæуынц хистæрты размæ. Зы-
ны, хистæртæ сын арфæ куыд кæнынц, уый. Нуазæнтæ сын
авæрдтой. Нуазæнтæн æгъдау скæнгæйæ, фæстæмæ раздæхынц
хъазтмæ.
X ъ а нс ы н. Уазджытæ... Табуафси...
Нуазæн æмæ хай кæстæрмæ, афтæмæй размæ рацыдысты.
Гадæкко. Мæнæ харз адæм, бахатыр кæнут! Уæртæ уым
нæ хистæртæ бадыпц æмæ уын арфæ «æнынц! Фыдæбон кæнут!
Нæ цин нын рæсугъд кæнут, æмæ уын уæ цард стыр иунæг кад-
джын Хуыцау рæсугъд скæнæд! Зпон дæр, абон дæр цырагъау
лæуут æмæ рухс цард фæкæнут! Афтæмæй уын бузныг хистæр-
ты номæй! Арфæ кæнæм лæппу фæсивæдæн, арфæ кæнæм чызг
фæсивæдæн. Табуафси, саккаг кæнут...
Лæппутæй иу рахызт, райста арахъы нуазæн. Рахызт чыз-
джытæй дæр иу, уый та райста бæгæныйы нуазæн.
Л æ п п у. Хистæртæн бузпыг! Бузныг уе ’рхъуыдыйæ! Нуа-
зæн фыдæлтæй баззад, нуазæи уæлдай кад у, æмæ нæ буц хнс-
тæртæн Хуыцау уæлдай хæрзтæ ракæнæд! Бирæ азты ма фæр-
нæй пæ уæле куыд фæбадой, уыцы амонд сæ уæд! (Анызта йæ
нуазæн цагъдимæ.)
Ч ыз г. Мах арфæ кæнын нæ зопæм, нæ бæсты уын Лæгты-
дзуар раарфæ кæнæд. (Нуазæн авæрдта лæппутæй кæмæдæр.)
Лæппу (нуазæн чи ’рбахаста, уыдонмæ). Уæ пуазæнтæ
бирæ! Ахæм рæсугъд хъуыддæгты арæхдæр æмбæлæг куыд уат,
уьгцы амонд уæ уæд! (Чызгмæ.) Дæ нуазæп бирæ! (Анызта йæ
нуазæн, чегъре сын комдзæгтæ дæтты, стæй хай алæвæрдта
кæстæртæм).
X ъ а йс ы н. Уазджытæн сæ кафт. Фæндыр!
Гадæкко кафы «Хонгæ», зарынц ын.
Фадауы тъæпæн — зæлдаг уыгæрдæп,
Йæ бæрæг астæу цым бæлас зайы...
Цы ,'кæпон, Æпа, цы раиы фæдæн?
Æдзух мæ цæстыл кæйдæр хуыз уайы.
Стæй фæндыр æркодта тымбыл кафты цагъд, Гадæкко ака-
фын кодта кæстæрты. Æрыгон лæппутæ фæйнæджы кæрæттыл
хæцынц, лæдзджытæй æмдзæгъд кæнынц. Нуазæнæрбахæсджы-
тæ лæууынц арастæввонг æд тæбæгъ. Ацыдысты. Хистæртæ ба-
16

дынц, сидтытæ кæнынц, фæсивæд кафынц. Иуварс цы лæппу-
тæ лæууы, уыдон зарынц. Афтæ дæр вæййы æмæ уыцы зарæг
фæкæнынц дзаг фынджы уæлхъус бадджытæ. Уыдонæй чи фæ-
зары, уый сисы нуазæн йæ къухмæ:
Фырты зарæг
— Зæдтæ ратахтысты хохы сæрæй,
Бæрзонд айнæгыл æрбамбырд ысты.
Уым уынаффæтæ райдайынц,
Тæтæртуппы фырт Тæтæрхъанæн кæй ракурæм, зæгъгæ.
Уæд ын саккаг кодтой уæларвон рæсугъд Азауханы.
Фæлæ йын уый нæ бакуымдта,,
Уæд уыиаффæ кæнынц,
Кæдæм фæцæуæм курынмæ, зæгъгæ.
Сæ зæрды æрæфтыди Сау денджызы бадæг сау рæсугъд
Æмæ йæм баминæвар кодтой,
Фæлæ йып уый дæр нæ бакуымдта,
Тæтæртуппы фырт Тæтæрхъан дæр æм дзуры:
Мæхи зæрдæ дæр дæм нæ райы — кæсагдзуангæнæг дæ.
Уæд та уыиаффæ кæнынц зæдтæ,
Уæдæ ма йын кæм ракурæм, зæгъгæ,
Сæ зæрды æрæфтыди:
Дзылаты бадæг рæсугъды йын ракурын.
Дзылаты бадæджы хæдзар каисæн равзæрстой,
Уырдæм минæвар Уастырджийы арвьютой.
Сæ чындзхонтæ — сæууон зæдтæ, изæры дауджытæ...
Уыдон цы боны фарны бахæстæг кодтой,
Уыцы боны фарн сымахыл дæр æркæнæд!
* * *
Дыккæгам бон-иу чындзы кодтой Мадымайрæммæ æртæ
чъирийы, авджыдзаг, бæгæныйы кæхц йемæ, афтæмæй. Уым-иу
скуывтой, æмæ-иу æй бафæдзæхстой Мадымайрæмыл. Ныууагъ-
той-иу дзы мысайнаг дæр: зæлдаг хæцъил, фæрдгуытæ, бæмбæг,
цы-иу уыд, уый. Лæгтæ Мадымайрæммæ нæ цыдысты: нæдæр
кувынмæ, нæдæр куывды. Мадымайрæм у сылгоймæгты дзуар.
Нæ цыд къухылхæцæг дæр, чындзæн-иу йæ кæнгæ мад уыд
йемæ.
2 Мах дуг № 1
17

Хъуысы «Мадымайрæмы зарæг»
Хуыцауы ныййарæг Мадымайрæм
Уæларвæй рауагъта сызгъæрин асин,
Æрцыдис зæххон адæммæ:
Уæй, не ’хсип, пе стыр ны^фс, Мадымайрæм,
Алы къуыппыл — дæ кувæндæттæ,
Сыкъаджып галтæ — дæ нывоидæгтæ.
Æвæстаг адæм дæм зæнæгмæ кувынц.
Алы сау хъæдæй дын буц хуымæллæг,
Алы хуымæй дын буц бæгæныйаг.
Бурхъус нæлфыстæ — дæ иывондæгтæ,
Нæ сабитæ де уазæг, Мадымайрæм,
Кæмæн цы радтай — цæринаг ын уæд,
Кæмæн нæй, уый та дæ хорзæх фæуæд!
Уыдис-иу уый фæстæ «Касутæ». Афтæ хуыдтой чындзы дон-
мæ кæнæн бон. Йе ’рхастæй афæдз æмæ дыууæ къуырийы куы
рацæуы, уæд. Фæстаг хатт ма скæны уæд ирон чындз йæ чындз-
дзон дарæс.
<>•

ÆЛБОРТЫ Хадзы-Умзр
УЫРЫТÆ
Æппæты разæй уырытæ бафиппайынц катастрсфа*
æмæ науæй сæхи райдайынц донмæ калын.
Фехъусæгтггæй
Цыд деиджызы уæрæх тыгъдады нау,
цыди уæззау,
йæ уылæннад фæрстæй фæллад улæфгæ.
Йе ’иæнцой царды
Нæ зынди пикуыцæй фыдахъазгæнæг бартыл.
Уæлæрвты хуримæ тæмæнтæ уафгæ,
æнхъæвзæн кодта денджыз дардыл,
куы айдæнау — æмлæгъз,
куы — пух,
куы та —уырынгтæ.
Цы ласта нау?
Зынаргъ хæзнатимæ
уырытæ.
/Егъдауыл
уырыты бардзæн дæр уыди сæхи цард,
сæхи хæдбар
сæрибар науыл,
Сæ дис, сæ бис —
хъæздыг къæбиц,
æмæ сæ амыдта сæ къух,—
дыууæрдæм дзы æскъæрдтой дугъ,
æндæр
цы цæуы мидæг,
гъе, æддейы,
мыййаг, сæм исты зын’ кæсы,—
нымады дæр нæ уыд хæ’сыл,—
æппæт дæр сын цæттæйæ.
Фæлæ цы уа уый? Тас?
Цæмæн сыл бахæцыди ризæг?
Цæимæ уыдзæн баст?

Æваст — фæдис!
Кæрæдзи фæдыл систы
палубæмæ лидзæг.
Сæ цъист, сæ хъистæй
хъусы цъæрттæ тонынц
æмæ тæхынц бынмæ,
цыма сæ уды хос уыд доны,
Ыстæй сæ нау бынтон куы сафтид,
Куы фæдæле сты уырытæ æгасæй,—
сæйраг уыры — сæ бодз — сæ разæй —
Фæдис цъæх былгæронырдæм ныццавта.
Ам нау цыфæнды дæр кæнæд,—
кæм æрвыстой сæ цард, сæ бон
чысылæй базæронды онг,
кæм сын уыди дз&нæт.
Уадз, фесæфæд
сæ раттæг, се схæссæг,
сæхи удтæ æвыдæй баззайæнт æрмæст.
Æмæ æрбахæццæ сты мæнæ,—
сæ бæллицы цы уыд,— ^
цъæх атагъа-тæлмæнмæ
æмæ æрхаудтой,
хурмæ сæ гуыбынтæ ысзилгæ,
хуыссынц, сæ уазал уæнгтæ тавгæ.
Марадз, зæгъ, йæ къах дзы исчи
акæна-ма тилгæ.
Куы ’рчъицыдтой фæллад уырытæ,
уæд къухаууонæй бодз ныккасти хъавгæ
æмæ фæтъæлланг кодта тынг,
цыма йын асыгъта йæ гуыбын зынг:
Нæ фæдæлдон и, нæ!
Ух! — ныхъхъæрзыдта.—
Фæстæмæ — донмæ!
Фæсауæрц-ма кæной сæ хъарутæ
цы бонмæ.
Уырыты бардз
йæхи нывзылдта денджыз-арынгмæ
æмæ та систой науы сурын.
Цыдæртæ ма сын баззад уым æнæхæрд,
цыдæртæ ма ныууагътой уым æнæхæлд.
Æнцон — йæ зæгъын,
цалынмæ уыдысты сурыл...
Цыд нау,

йæ уылæннад фæрстæй фæллад^улæфгæ.
Бырсынц æм уырытæ,
ысхъызæг денджызы
ныгуылгæ æмæ сæфгæ.
19.У.93
ÆНХЪÆЛМÆКÆСДЖЫТÆ
Кæсут æнхъæлмæ.
Цымæ, цæмæ?
Цы хабармæ?
Цы ’нхъæлмæ?
Кæсут.
Былтæ — цъуттавæрд, æмыр.
Цыма Ван Гогы конд сур лулæдымæг кæсы.
Хъуыртæ — баст,
æфцæгготы
раст фæсхъустæм ныгъуылд —
иунæджытæ ’мæ къордтæ —
рахилут
дæлзæхх-уæлзæхх хуыггæмттæй,
æндæргтау, рахъуызут,
рахъарут,
ызмæст дон, чъизи
куыд рахъары фæсвæдæй уынджы хъæбæрмæ.
Ыслæуут тигътыл,
дæлæмæ акæс,
афæлгæс уæлæмæ,
фен, бафиппай æппæт,
дæхи дЬш нæ бафиппайдзæн, ничи,
цыма нæ дæ,
нæ хъæуыс, никæй.
Ызнон — дзыхджын,
гуылæвзагæй дæр — æвзаджы къæбæл,
абон — мынæг, ,
æртхутæгнорст, æвзалы,
Афтид — дæ къуым,
кæимæ дзурай — нæй,
дæ фырттæ, стæй уыдон цот дæр дын —
æрвыст, æфснайд,
дæ фæллой — ласт.
-21

Мыййаг дэе ахæм цард хъуыди?
Кæцæй! Нæ хъуыд. Фæлæ у хæст.
Æмæ кæсут æнхъæлмæ:
Цæмæ?
Цы хабармæ?
Цы ’нхъæлмæ?
Йæ бамбарын нæу зыи:
кæд иуырдæм æрхауид бæстæ,
цы уæлдай усымахæн та,—
кæцырдæм.
Кæд ацырдæм,—
уæ гаччы та ысбаддзыстут.
Фæзындзæн уын куыст дæр:
уæ риутæ байдайдзыстут хойын,—
хуыздæр оратортæ зæххыл,
тæппудæй кадылмард хъайтартæ,
æмбисоид зарынмæ,
уæд иннахæм — фыссын.
Фыссын дæр, о ! —
æмæ та суыдзыстут
къæбæрылхаст фысджытæ.
Фалæрдæм,
уæд та — дзырдхæсджытæ
дзырдыл уæйгæнджытæ
æмгæртты дæр,
хæлæртты дæр
æмæ фыдыбæсты дæр семæ.
Нырма та уал,—
цы бæрæг и,—
мыййаг, куыд уыдзæн цард,—
кæдæм тындзат, цæмæн,—
аздылы æз нæ дæн.
24.111.93
ЗÆЙТЫ УАЦАРЫ
А-зымæджы Захъагомы зæйты уацары кæй фæдæн,
уый тыххæй нæ газеты фыстон. Ацы къаннæг æм-
дзæвгæты фæлгонцтæ дæр равзæрдысты уæд, уыцы
тæлмæнтæй.
1.
Ызнон дæр ма сæрсæфæнтæ, къæсæртæ,—
куы здæхтæн Рукъмæ ракæсæн тæссæртты,—

иæ уыди алфамбылай цъус.
Ныр бæстæ иудадзыг ныуурс,
æхсыры фурдау, акалди нæ сæрты.
Хуыздæр у, ахæм ран цъындæй
ысгарай развæндаг уырзæй.
27.1.93
ЗЫМÆГОН ИЗÆР ЗАХЪАДОНЫ БЫЛ
2.
Ныббæзджын уæлдæф, ныйинджын и...
Миттъыфылты уынæр
ызмæлы уæлдæфы, ничи и
дун-дунетыл æндæр.
Ысрæйынц, айхъус,
шакал-сырдтæ
миты бынæй, хæстæг,
цыма гуырдзиаг налат дзырдтæ
урс газеты фæрстæй.
28.1.93
3.
Лæууæм, цæуæм нæ кæрæдзи æнцæйтты...
Нæрынц, бырсынц, гуымсытæгæнгæ, зæйтæ.
Нæннæ, нæ нæ абырсдзыстут æнцæнттæй,—
цæуæм, хæцæм дæларм-дæларм нæ цæнгтæй...
Цы зæй нæ рацыд ныл, уæвгæ, тыгъдызæй:
хæсты зæй,
зæххы зæй,
сыгъды зæй...
Лæууæм, цæуæм нæ кæрæдзи æпцæйтты,
цæуæм, хæцæм дæларм-дæларм нæ цæнгтæй.
29.1.93
4.
Ихæн... Дуне ихты нуæрст...
.абон ууыл дæн æз разы:
ис ма иу хицау æрмæст
а-бæстæн, йæ иом у Уазал.
31.1.93
23

5.
Фæзæгъы рагон Сæ бар, сæ хъомыс —
хъæубæстæ Захъа: нæ хох, нæ коммæ.
æз нал æййафын Цы бар ма дарынц
зæйты ызнаггад. афтид мæ номмæ!
30.1.95
ЗÆЙРАЦЫДЫ НЫХМÆ АРФÆТÆ
Хохæй раскъуыйæг зæй,
уæд дæ фæндаг фæлмæнтыл,
ма рабалц кæн нæ хъæутыл,
ма бафтау мæт нæ мæтыл,—
уæм æвдисæн дæуæй.
Мады иунæг ис балцы,
ды йæ иувæрстьГацу,
ма йын батых кæн, мацы,
уа сæрæгас цæмæй.
Ныр дæ урсбарц æфсургъы
дымгæ сыстади дугъы,—
ма суадз рохтæ дæ къухæй,
иуварс аздах æй, цæй...
Бузныг!
Комы ныссæй!
30.1.93.
Раскъуыд бæрзæндæй,
уырдыгмæ тахт, рыхгæ, сырдау,
цыма стай \йæ амæттаджы цъысымм’æ сырдта.
иу цæсты цъындмæ æваст
рындзæй фесхуыста. Нæ разы
къæйыл акалдта йæ маст.
Æрбатар алфамбылай æгасæй,
•нал фезмæлæн, нал акæсæнтæ — разæй.
Æмæхгæд — ком...
Æрмæст ма — къахдзæф,
мæлæтæй царды ’хсæн дæрддзæг — нæ астæу.
Нæ нын уыди æмгъуыд ысфæлдисæг æрдзæй
24

кæд иунæг иу къахдзæф бæрцæй?
Ныфснайдта йæ цы хуыздæр, гъе,
цы удхайрагдæр бонмæ?
Æви хъысмæт у уый? Ныхфыст æй фæхоныиц.,
Æмæ нæ хъахъæндзæн кæдмæ, кæйонгмæ?
Йæхи ныл акæны, зæронд, тыхсæг,
цыма ныл ауды,
фыдбылызæй нæ хизы,
нырма нæ хизы...
Æвæццæгæн нæ алкæмæн дæр ис,
алкæмæ дæр нæ кæсы кæмдæр йæхи зæй.
1.11.93
Ацы судзаг митуазал, Алцыппæтæй иугъæдон —
нæй дæуæй æнувыддæр: фистæджы.ты, барджыты
ды дæ иппæрд уавæрты далæ комы нарджыты
дæр лæггадыл н’ауæрдыс. алы къуымты бануæрдыс.
3.11.93
Гыццыл цъиу...
Æнæфиппайгæ, æнæхъæлæба
кæцæйдæр февзæрди нæ сæрмæ
æмæ тæхы,
зилдух кæны урс-урсид фæлмы,
йæ базыртæй пæр-пæргæнгæ,—
иунæг сау стъæлф урс океаны.
Æнахуыр маргъ,
зæгъ-ма, ацы æрвгæлæны,
уæлих, уæлмит,
куы нæ дзы къалиу ис ыстæхынæн,
куы нæ бæлас æрбадынæн,
кæцæй фæзындтæ уæд ды та?
Гъе, цы цауæн?
Цы ’вдисæнæн уæд та?
Фæлæ æмыр у, стад
дæ маргъы ’взаг,
гыццыл цъиу,
æмæ дын нæу
25-

хабар зæгъын фæндон.
Оххай,
мыййаг, кæд афонмæ
кæйдæр цæрддзугæиæг уд
дзæнæты цъиу фестад’
æмæ зæйы бынæй ыстахт.
31.1.93
10
Нæ хохы дзуæрттæ, дауджытæ,
кæм бадут ныр цымæ сымах та, —
нæ Ирыл амонд тауджытæ,
сæ сæр, сæ кад нæ зарджытæн —
æви нæ иууылдæр иыууагътат,—
гуыбындзæлтæй дæр раздæр
нæ иумæйаг бынсæфтæй
фæлыгъдыстут уæлæрвтæм.
31.1.93
11
Фыддæр кæцы у мах знæгтæй,
фылдæр кæмæй — нæ зиæнттæ?
Хæрдмæ нæ сурæг а-зæйтæй?
Нæ тæгъз æрдузæг уазæлттæй?
Æви фыдгул гуырдзийæгтæй?
Цы йыл дзурæм æддæдæрты,—
æргом нын куы у, абетау:
нæ уаиккой æрдиаггаг
зæйы сæфтæй æгас адæм,
сыдмард нæ чысыл сабитæ,
куы нæ кæниккой асадæн
нæ развæндаг гуырдзийæгтæ —
нæ туг,,нæ мыггаг марджытæ
ныр дæр,
ызнон дæр,
раджы дæр.
1.11.93
@Ш1

САУЧЫЗГ
Чысыл радзырдтæ
ÆРХÆНДÆГ
Раздæх мæм, мæ Уалдзæг, мæхи Уалдзæг! Кæдæм мын фæ-
лыгъдтæ, мæ буц Уалдзæг! Раздæх-ма мæм, барухс мын кæн
иог дæ зæрин хуры тынтæй ме ’рхæндæг зæрдæ, байдзаг та мын
:кæн дæ дидинджыты тæфæй мæ риу!
Раздæх ма мæм, мæ рухс Уалдзæг! Æз дыш >мæ хъа|ст, мæ
маст радзурон. Æрдз мыл тых кæнын, раидыдта. Мæ Фæззæг
1мыл йæхи хæлуарæджы тынау куы æруагъта, мæ сæры хилмæ
мын æртхъирæнтæ ^куы кæны! Раздæх, фæкæс мæм!
Æлшу ма мын ды дæр цы феххуыс уыдзынæ, мæ буц Уал-
дзæг!? Исты дын сонт чьогау куынæуал азгъордзынæн дæ ди-
динджын фæзты, исты дын мæ къахвæд куыыæуал ныууадздзы-
нæи сæумæрайсом де ?ртæхджын быдырты. Кæддæрау дын куы-
нæуал азгъордзынæн æрыгон лæппумæ фембæлдмæ,, куы нæ
.юка^фдзæн мæ сопт уарзтæй урс уæрьиккау мæ зæрдæ! Тых мыл
кæны къæвдаджын бонты æнкъард Фæззæг...
Раздæх мæм, мæ буц Уалдзæг! Уыдзынæ ды мæ буц уазæг!
Æрхæсс мын, цæй, мæ бæллицтæ, мæ кæддæры рæсугъд бонтæ!
Куыд дæм-иу цыдтæн уарзонгур! Æрцу-ма мæм, мæхи Уалдзæг!
’Дæ рухс тынтæй мæ бахъарм кæн! Æз разы дæн — фæсай-иу
мæ! Æрхæсс-ма мын рæсугъд сæнттæ, рæсугъд бæллицтæй
.аргъæуттæ! Мæ Фæззæгæй тæрсгæ кæнын — æрхондзæи мæм
мæ Зымæджы...
ФЫСТÆГ МÆ МАДМÆ
Мæ царды бонты хæларзæрдæ æмæ рæсугъддæр адæймаг!
Мæ фæлмæн мад, дæумæ у мæ ныхас!
• А-фæстаг замаи дын арæх мысып дæ дзыхы ныхас, дæ мид-
■былхудт, дæ хурдзаст цæстытæ...
Саби ма куы уыдтæн, уæд мæм афтæ каст, цыма мадæлтæ
жнæ ахæм миниуджытæй зæххыл уæвгæ дæр нæ цæрынц. Куыд
хъуамæ уа Мад æнæ фæлмæн дзыхы ныхас, æнæ адджын мид-
27

былхудт, куыд иæ хъуамæ ивылой Мады цæстытæй мин-мшг
хуры тыны?..
Абон мæ дисы æфтауыс! Кæцæй дæм æрцыд уыйбæрц хъа-
рутæ, цæмæй, ды царды цытæ бавзæрстай, уыдæтты фæстæ*
ахæм фæлмæн æмæ рæсугъд адæймагæй баззайай?
Уый уыд æмæ дын кæддæр «ног цард аразджытæ» пыппырх
кодтой дæ диссаджы фыдæлты хъал хæдзар, фæкодтой æнæ
мад, æнæ фыд æхсæз сабийы, баззадысты уынджы къæйыл,
кæйдæр хъæугæрон, сæ кауын лæгæты кæугæ ’мæ ниугæйæ...
Дунейыл ног цард æмæ хорз цард адæмы тыххæй хъуамæ
арæзт цæуа, уæд мын цымæ дæ фыдæлты, дæу, мæ мад, адæ-
мыл цæуыпнæ банымадтой? Зæххыл, канд Ирыстоны нæ, фæ-
лæ ацы рухс дунейыл æз дæуæй адæймагдæр куы нæ зонын>(
уæд!
Цæмæн дæм-иу æвзыстой ехсæй, дæ фæллад къухтæй-иу
мæнæу кæрдгæйæ де ’хсырф куы ’рхаудис, уæд? Кæмæн арæз-
той ног цард? Кæй хуыдтой адæм?
О, ме ’фхæрд Мад! Чи дын радта уыцы зæрдæ, цæмæй йæ<
мидæг хæрамдзинад ма дара æфхæрæгмæ? Цæрæнбонты сæ
раст куы кодтай, цæрæнбонты алцыдæр хъысмæт æмæ рæстæ-
джы аххос куы фæкодтай, дæ зындзинæдты! О, æз разы дæн
демæ — хъысмæт хъулондзаст у. О, фæлæ дзы иуæй-иутæ æгæр-
æфхæрд æрæййафынц царды!
, Нудæсаздзыдæй мын фæцыдтæ чындзы. Уыдтæ амондджын,
уæдæ ма цы вæййы, чызг йæ уарзонмæ куы фæцæуа, уæд?
Фæлæ та мæнæ уыцы æнæбайрайгæйы хæст. Ноджыдæр тæ
фæлварæи — фæцыд дæ уарзон адæймаг хæстмæ, ныууагъта
дæ де ’ртæ æнахъом сабшшæ... Бабыхстай! Д’æ бирæ ’зынтæм
дыи Хуыцауы цæст бауарзта амонд — сыздæхт дæ царæмбалГ
Фæлæ хъысмæты никуы бафæндыд дæу кæронмæ амондджы-
нæй феиын... Æнæхъару, æрдæглæгæй, куыд фæзæгъынц, сш-
дæхт дæ цардæмбал... ; .
Цы фидар фæрстæ дын уыдц, мæ фæлмæн Мад! Кæм дын
уыди уыибæрц хъарутæ, цæмæй мын ды уыцы хъызтыты, уыцы
æххормаг рæстæг ^хъæдæй суг ласай лæгуæрдонæй?!
Куыд тынг мæ иу фæндыд хур фестып, цæмæй дын батав-
таин дæ сьщ æнгуылдзтæ, дæ уазал къухтæ...
Зымæгон цыбыр бонæн-иу кæрон куынæуал уыдис, тигъмæ
кæсынæй-иу мæ цæстытæ куы ныуурс сты... Куыд диссаг уыдис,
уæрдæтты ’хсæн дын-иу базыдтон дæ уæрдоны хъист, фезгъорд-
тон-иу дæ размæ, сæрыстырæй-иу рахæцыдтæн дæ фарсмæ;,
афтæ мæм каст, цыма дын æххуыс уыдтæн... Ды-иу мын рæв-
даугæ бауайдзæф кодтай,— тарстæ мын уазалæй... Дæ уæрдо-
иы сугты амад-иу куыд аив уыди, абон дæр ма мæ цæстытылг
28

уайы... Стæй.мæ нæ рох кæны мæ фыды азымджып цæстæнгас.
Афтæ мæм каст, цыма^иу дæ хатыр куырдта...
О, ме ’мбаргæ Мад! О, мæ хатыргæнаг Мад! Куыд тынг æУ
æмбæрстай, мæ фыд кæй нæу аххосджын.
Куыд мæ ферох уой, ,мæ Мад, дæ фыдæбæттæ, дæхиуыл куы
■ни’Куы бацауæрстай дæ бинонты сæраппонд, уæд.
Никуы дæ ничи раивта суг сæтгæйæ, никуы ничи ацыдис дæ
бæсты уыцы уазал æхсæвты уазал куыроймæ...
Куыд сæ ферох кæнон, мæ Мад, ^кæд æмæ иннæ сывæллæт-
ты хъауджыдæр дæ цот хъармдæр æмæ аивдæр, æфсæстдæр
уыдысты. Диссаг ма ноджы уьгй мидæг ис, æмæ дæ ,гъе уыцы
тыхст цæрдтыты, гъе уыцы хъаймæты бонты мæстæйдзагæй нæ
хъуыды кæнын. Мæ цæстытыл уайы дæ рæсугъд тымбыл цæс-
гом, дæ фæлмæн мидбылхудт, дæ хурæмдзаст цæстытæ...
Стæй-ма иу хорздзинад: ншкуы бацыдтæ æмгары, сыхаджы
зæрдæхудты... Мæ сабийы бопты ,уый æз æмбæрстон, кæд ын
мæ бон но’м ссарын нæ уыд, уæддæр. Абон мæхимæ дæ миниу-
джытæ арыц, æмæ дын зæгъын бузньгг, мæ Мад! Нæ дæ ассæ-
стой царды тыхмитæ, нæ дын байстой дæ хорз зæрдæ. Цæуын-
нæ? Уымæн æмæ’ды æцæг Мад дæ, уымæн æмæ мады хæстæ
■кæрæй-.кæронмæ ’хæосыс, фæразыс! Уый, æвæццæгæн, уьгмæн
æмæ дæхæдæг пæ банкъардтай мады рæвдыд. Кæддæры «ног
цард аразджытæ» дæу æнæ мадæй ныууагътой...
Уыцы мадæн цы нæ бантыст, уыцы хæстæ дæр дæхимæ
райстай, æмæ сæ дывæрæй бафыстай аердзы раз.
Бузныг, мæ фæл-мæн, мæ рæсугъд Мад!
Чи мын зæгъдзæн, цæмæй фидгæ сты ныр мады хæстæ?
Хъæбулы уарзтæй? Уарзын дæ, зæгъæн кæмæн нæй, ахæм уарз-
тæй! Фæлæ, æнхъæлдæн, уый фаг нæу...
Цæмæндæр а-фæста-г за,ман æнкъард вæййынц дæ хурдзаст
цæстытæ, фæфылдæр сты дæ цæсгомы æицъылдтæ...

= АЙЛАРТЫ Чермек
Уарзт æмæ сагъæс
Æз Хуыцау куы уаин, уæд...
Цыбыр æмæ рæсугъд уаид мæ тæрхон,—
Мæхицæн дæ зæгъин, Хамис, кæнгæ хо.
Дæ къахвæдтыл дын дидинджытæ садзин,
Дæ цæссыгтæй дын удхос суæрттæ суадзин.
Дæ ирд цæстытау саразин æз цадтæ:
Сæ иу куыд кæна азты нымæц къаддæр,
Сæ иннæйæ кæй дойны ’рцæуа саст,
Куыд-иу райхъал уа уый зæрдæйы уарзт.
Дæ уарзт æвдисæг алы дзырд дæр, алы
Æз фестын кæнин арвы къуырфы стъалы,
Куы-иу дæм цæуон фембæлдмæ изæрты
Дæ сурæтау уæд чи кала цæхæртæ.
Дæ хивæнд зæрдæ — зæххы дзындз — хæзна мур,
Нæ уарзæттæн дзы саразин дыккаг хур.
Уадз, уарзты сæфтæн феста уый йæ цæлхдур,
Дæ цуры ма кæй бандавид æцæг хур!
Ацæмæз дын нæртон зарджытæ зарид,
Сатана дын йæ конд бæгæны дарид.
Лæггадгæнæг дын Хуры чызджы радтин,
Мæхæдæг демæ зæдты уæле бадин.
Æз арвы бып Хуыцау куы уаип, уæд
Ды уаис, Хамис, уарзты бардуаг зæд.
Фæнды мæ, Хамис, фæнды мæ...
Дæ рудзынджы раз заз бæлас
Дæ цæстæнгасыл.ныхæст у.
Дæ фæндырдзагъд ын — рæзæн хос,
Æз æм фæмæлын хæлæгæй.

Дæ сырх талм зоитыкк — чысыл арв,
Дæу хуры тæвдæй фæхизы,
Фæхъахъæны дæ къæвдайæ,
Рæсугъд зонтыкк дын куы фестин!
Дæ иу рудзынгыл зæрватыкк
Йæхицæн ахстон нывæнды.
Йæ хуыздæр зарæг дæуылу,
Уыцы маргъæй дын куы фестин!
Дæ фæлмæн къухты чысыл шприц
у низты ныхмæ дæ джебогъ,
Рынчын лæгæн та — æвдадзхос,
Уæд та дын шприц дæр куы фестин!
Уæ урс гæдыйæ куы уаин,
Хуыссин тымбылæй дæ зæнгыл.
О, къухдарæн дын куы фестин,
Дæ риуы æгънæг, сырх фæрдыг...
Фæнды мæ, Хамис, фæнды мæ
Æдзух дæ разы куы уаин,
Дæ арт • - цæстытæм куы кæсин,
Сæ арф цæхæры куы судзин!
Мæ бæллицтæ
Фæскуыст мæ сæр куы æруадзын мæ базыл,
Æз ме’мдзаг вæййын цины монцæй уæд,
Мæ сагъæсты зæй рацæуы Хамисыл,
Æрфæны фæдыл азгъоры сæ фæд.
Мæн арф хуыссæг куы ’рцæйкæны йæ быны
Уæд Уастыржимæ бакувын æргом,
Цæмæй та фенон лакъаджы мæ фыны
Æмæ йын ног «Хирассæ барх»1 зæгъон.
Æрмæст дымгæйау айсæфынц мæ цинтæ,
Мæ базыртæ мæ нал сисынц æппын,
Мæ бæллицтæ мын нал бакомынц ахсын,
Ныдздзæгъæл вæййы тарст сагау мæ фын.
Уæддæр мæ ныфс уæларвон тыхтыл дарын,—
О, Уастырджи, Хамиеыл мæ ныббæтт!
Æвзонджы тых мæм раздах, ра, йæ уарзтæй,
Мæ уды арт ын хуры артау дæтт!
Хнрассæ барх — мæ уарзон хур (лакъаг).

Амонды фурды
Æз нырмæ дæр æнæуарзт лæууыдтæн,
Фæлæ уарзтыл мæнг зарæг фыстон,
Æз кæйдæр чызгæн уарзон нæ уыдтæн,
Фæлæ ссудздзынæн искæд, зыдтон.
Æмæ Уастырджи иу бон цъæх арвмæ
Мæн йæ базыртыл систа фæлмæн,
Æмæ лакъаг чызг-дзыллæйы арфмæ
Мæн фæхаста, йæ уацар фæдæн.
Сагсур лакъаг лæппуты Хамисæй
Æз фæсайдтон, ирон гуырд, рæстаг,
Уыдон хитынц сæ зæрдæты низæй,
Найын амонды фурды æз та.
Къæппæджы цард
Æвдай азы мыл рацыд, фæлæ зæронд нæ дæн,
Стонг æмæ бæгънæг дæн.
Æз хæххон цæргæсау мæхи сæрибар хуыдтон,
Уæвгæ та къæппæджы цардтæн.
Уыры ахсæн къæппæджы!
Æз æпхъæлдтон, мæ алыфарс уардитæ зайы,
Афтæмæй та пысыра æмæ сындзæхгæд уыдтæн.
Мæ буарыл дзы цас тæппæлттæ ис,
Мæ уды гагайыл дзы цал носы баззад,
Уыдон хуымæтæджы бух нæ банымаид.
Æз æнхъæлдтон маргъ дæн,
Бæрзонд цъæх арвыл уыд мæ тæхæн.
Афтæмæй та мæ базыртæ саст уыдысты,
Мæ рухсдæр фидæймæ балц мидбынаты цоппай уыд,
Арвы цъæх мæм хæфсбадæн цъымарайæ разынд.
Æнхъæлдтон,
Адæймаг адæймагæн Адæймаг у.
Адæймаг та мыи мæ фыд бахордта.
Æвдай азы æфсымæрау кæимæ фæцардтæн,
Уыцы æндæрæвзагыл дзурæгимæ фæхыл дæн.
Кæрæдзийы хойæм!
Кардæй рæхойæм!!
Топпæй марæм!!!

Нæ туг цæуыл калæм, уый та зонгæ нæ кæнæм.
Тугæн æруромæп амал и!
Кæнæ уый сывæллæттæ,
Кæнæ мæнонтæй
Иутæ хъуамæ сндзæрæй баззайой.
Дыууæ мадæй иу æнусон саударæг суа.
Дыууæ мæсыгæй иу
Йæ бьшдзарæй рафæлдæха!
Уый — кæйдæр галиу зондæй,
Иæ гамхуд сисын кæмæн нæ фæразæм,
Уый фæндæй.
Æвдай азы дæргъы хæдзар фæцамадтон,
Ныр мæлын æнæ къонайæ.
Не’мзæххонтæм
Раздæр та куыд цардыстут, куыд уыдыстут?
Уæ дзырдуарз дзыхтыл тынг дзæбæх хæцыдыстут,
Дзидза дзы хордтат.
Уæдæ ныр цы кодтат?!
Æгъгъæд у! — загътат,
Уæ дзыхтæ суагътат.
Фæцу ’мæ марцуйы фæрдагыл
Дзидза, карк нал æбæлы у’агыл,
Æхсыр дæр, сой дæр...
Дыргъ æвзæгтæй кæрæдзийы рæхойут,
Кæрæдзи сæртæ дзомсытæй дæр хойут.
Цыфыддæр знагæй аразут æфсымæр,
Æфсымæры та бафхæрут æртывæр.
Раздæр та уæ пъиритыл хæцыдыстут.
Амондджын бæркадджын дæр уæд уыдыстут.
Дзидза дæр фаг куы хордтат,
Уæд ныр, цымæ цы кодтат?!
— Æгъгъæд у! — загътат,
Уæ дзыхтæ суагътат!
Быдыргъ
Быдыргъыл ис хæлаф,
Хæдон дæр,
Къухтæ дæр.
Æрмæст ын нæй зæрдæ,
3 Мах дуг № 1

Нæй йыл цæсгом.
Туг цы у, уый нæ зоны,
Афтæмæй адæмæй хоны йæхи.
— Лæг дæн! — зæгъы.
Быры æхсæнадмæ,
Агуры дзьГæвзаргæ бынат
Æмæ йæ арæх бацахсы.
Никуыма йыл сæмбæлдтæ?
Зæрдиаг ныхас кæмæй не схауы,
Мидбылты худт чи нæ зоны,
Дæ тыхстыл дын чи нæ батыхсы,
Уый у уыцы æнæзæрдæ,
Æнæ туг,
Æнæ цæсгом
Быдыргъ!
Уый бæззы æрмæст иунæг хъуыддагæн, —
Халæттæ тæрсынгæнæн.
Капекк
(Æмбисонд)
Голладжы дзаг æхца — милуан сомы...
Иу капекк дзы йæхи атыдта,
Батылд фæсдуар бырæттæм
Æмæ йæ дзыхыдзаг хъæр систа,
Худы милуаныл:
— Ды æнæ мæн милуан нал дæ!
Мæ бон у æмæ та дæм фæстæмæ раздæхон,
Цæмæй та мемæ суай милуан!
Мæ бон у æмæ дæм мауал раздæхон
Æмæ уæд æнæ мæн ды
Никæдуал суыдзынæ милуан!
Фæлæ-ма зæгь,
Кæдмæ дæ милуанæй цæрдзынæн?!
Æз милуаны сæр дæн!
Милуаны бындур!
Аргъ мын кæнут,
Нымайут мæ!
Æз-æз-æз...
Фескъуыд капеччы ныхас.
Пъолмæрзæг æй бырæттимæ
Ныппæрста чъизи бедрайы:
— Дæ хъуаг милуантæ нын
Хуыцау уыйас дæр куы радтид!

Гæртамхор къанторы
Райсдзыстæм кусджытæ:
— Хпцаумæ хъусджытæ,
— Фæлтæрдджын чъырсудзæг,
— Æмбалы нымудзæг,
— Машииæ скъæрджытæ,
— Зæвæттæ сдæрджытæ,
— Дыууæ хæдивæджы, —
Дыууæ фæливæджы.
Лæмæгъ фыссæгæн
1.
Тæрхъусы куы стухай хъуынджын арсы цармы,
Уæд уымæй йæ хъару нæ кæны дывæр,—
Къостайы фыссæн сис куы бафтид дæ армы,
Уæд не суаис гени гъе, уый фæрцы дæр.
Дæ фыст дын баппæрстон уæндоиæй
Нæ пецы тагъд,
Æмæ æвиппайды йæ донæй
Ныххуыссыд арт.
Фæдзæхст
Мæхъæлонæй, ироиæй
Кæй фæнды, уа æвыд,
Сæрдасæны, цыргъ комæй
Уый мауал сдæрæд мыд.
Иу ревизор
Цы куыстуаты нæ бахæры,
Гъе, уый рæстæй дæр бафхæры.
а*

Культурæйы министрады иу кусæгæн
А-дунейыл аивадæн
Ницы ’мбары сæр,
Министрады аив бадæн
Бацахста уæддæр.
Дохтыр-фыссæджы монолог
О, хъысмæт, цæй уынгæджы фæдæн,
Бауадз мæ, ныххæцои дын дæ рохтыл!
Дохтыртæ фыссæг куы хонынц мæн,
Фысджытæн цæмæн вæййын уæд дохтыр?!
Даваг поэты æмдзæвгæтæ
Йе ’мдзæвгæтæ чиуынц
Бырæтты бæстæма^,
Искæмæй давд чи уыд,
Уыдонæй фæстæмæ.
Рæйаг куыдз
Уырды над куыдзыл сæмбæлдтæн нæ сыхы,
— Цæмæ дæ снадтой, радзур-ма, куырдтон.
— Рæйын кæм хъуыд, хæцыдтæн уым мæ дзыхыл
Дзыхыл хæцын цы ран хъуыд, уым рæйдтон.

МАМСЫРАТЫ Дæбе
СФÆЛДЫСТАДОН БЫНТÆ
Мæ царды таурæгъ
(СКЪУЫДДЗАГ)
1.
Мæ мад Гæба (Госæхъуыз)-иу афтæ дзырдта:
— Аст сывæллонæй мын амæй æнцондæр дарæн ничи уыдис.
Дунемæ куыддæр фæзынд, афтæ иунæг хъыллист фæкодта æмæ
ныхъхъус. Уымæй фæстæмæ кæугæ дæр никуы скодта... Æвæц-
цæгæн, мæгуыр, бамбæрста цы дунемæ рацыд, уый йæ рæвда-
уæг кæй нæу, уый.
Цæугæ та хорз дунемæ нæ ракодтон — мæгуыр æмæ гæв-
зыкк уыдис.
Фыд амард. Ныууагъта авд сидзæры мадæн, æз — æстæймаг
сидзæр та ма гуыбыны уыдтæн — цæвиттоп, дунемæ сидзæрæй
рацыдтæн.
Райгуырдтæи фыды амардæй 3 мæйы фæстæдæр— 1907 азы
сентябры (ч.и фесæфт уыцы метрикæмæ гæсгæ, мæ гæххæтты-
тæ та арæзт æрцыдысты 1909 азыл, уымæн æмæ мæ Æрыдоны
иансионатмæ бахауыны тыххæй мæ азтæ фæкъаддæр кæиын
хъуыд).
Мæ райгуырыны фыццаг бон дæр мын дуне хорз æгасцуай
нæ загъта: мадмæ æхсыр нæ уыд—фыды амарды мæстыты
æмæ тыхстыты фæстæ мад бахус. «Дæ фæхъау фæуои, царды
дæ мады дзидзийы хъæстæ дæр нæ фæдæ»,— зæгъгæ-иу дзырд-
та мад. Хаста мæ мад сывæллонджын устытæм радыгай æмæ
мыи уыдон дардтой дзидзи. Уалынмæ не ’рвадæлтæй Лизайæн
(Дзарасаты Дадойы ус уыдис) райгуырди лæппу. Сывæллон
дзидзитæ æвдæлон кæнын нæ фæрæзта æмæ уæд мæ мады иал
хъуыдис мæнимæ хæдзари-хæдзар зилын.
^Куыдæй пыууагъта фыд хæдзар? Хъæздыг уыдыстæм æх-
цанæ— 1000 сомы ныууагъта æмæ уый бæрц æхца хъæуы хъæз-
дыгдæртæм дæр нæ уыдис.
37

Афтид армæй рахицæн кодта Хабийы йæ фыд Буци, зæгъгæ,
ды амалтæ кæндзынæ, мæи та дæ кæстæрты дарын хъæуы (æф-
сымæрты хистæр уыдис Хаби). Зæхх нæ уыд. Хæдзар — иннæ
ахæм. Æмæ уыдоп самал кæныпы тыххæй бипонты хурхыл пых-
хæцыд иæ фыд, дардта сæ бызгъуырты, ма амæлайы комдза-
гæп æмæ капекк капеккыл æфтаугæйæ æхца æмбырд кодта
зæхх æлхæнынæн, фæлæ дзы зæхх дæр нæ балхæдта, хæдзæрт-
тæ дæр дзы нæ сарæзта, афтæмæй амард.
Фæлæ æхцайæ уæддæр ницы бафтыд бинонтыл. Нæ фыды
амарды фæстæ фыды æфсымæртæ нæ мадæй домып райдыдтой,
«се ’фсымæры фæллой кæй сты», уымæ гæсгæ сын- сæ куыд
радта æфстауы хуызы. Æмæ йып куы ныкъаппа-къуппа уой,
куы йын фесæфой, уымæй тæрсгæйæ сæ пайдайыл радта иæ
хъæуккаг Хъантсмыраты Саламджерийæн. Уый дукани сарæз-
та, йæхн схъæздыг кодта. Афтæмæй нæ æрыййæфта революци,
æмæ æхца зыбыты сæфт фæкодтой, махыл дзы капекк дæр нал
бахæцыдис, афтæмæй. Мæгуыр æмæ гæвзыикæй æрæййæфтоп
хæдзар.
2.
Бинонтæ цæуынц тынг раджы куыстмæ. Мах мæ хистæр хо
Милуанимæ (ууыл цыдис 4—5 азы, мæныл — 2—3 азы) баз-
зайæм æвæгæсæгæй хæдзары. Мад ньгн ныууадзы кæрдзыны
къæбæртæ æмæ цыхты муртæ. Æххормаг нын у,, фæлæ сæм не
’вналæм, уыдон нæ сихор сты æмæ банхъæлмæ кæсын хъæуы.
Фæлæ фылдæр хатт нæхи пæ бауромæм æмæ уый фæстæ изæр-
мæ æххормагæй баззайæм.
Сывæллоны та цæй дарæс хъæуы? Хæдопы хæррæгъ ыл
уæд, æндæр уымæй дæлæмæ гом цы у, уымæй не ’фсæрмы кæ-
иы. Фæлæ хæрипаг! Уый афтæ æнцой нæ уадзы сывæллоны,
йæ хъуагæн зыи фæразæн у. Æмæ хæринаг ссарынæн амæлт-
тæ кæнæм нæ сывæллоны хъаруйæ.— Дзыццайы стыр æрхуы
тас кæрты астæу дæлгоммæ æрæвæр. Сис æй иуырдыгæй æмæ
йæм саджилæг сараз. Саджилæгмæ даргъ бæттæн бабæтт. Та-
сы быи холлаг æркæн, стæй æнхъæлмæ кæс æмæ куыддæр цъиу-
тæ тасы бын фæзыной, афтæ бæндæн фелвас, тас æрхаудзæн
æмæ цъиутæ ам сты. Ам сты, фæлæ дæу нæма сты. Тасы бынæй
сæ райсын зын у. Фæлæ тасыл хъæццул æрæмбæрз æмæ сæ
хъавгæ ахс. Æмæ сæ-ну ахсгæ æркодтам, фæлæ сæ йе тонын
иæ зыдтам, йе фьгцыи.
Афтæ бонтæ цыдысты. Рацыдис мыл 7—8 азы. Хæдзары
куыстытæн фæбæззыдтæн: хызтон фос, хастон дард мусæй
хъæмпы æргъæмттæ æмæ æидæр лыстæг куыстытæ.кодтои. Сæ-
38

рибар рæетæг та? Хъæды, быдьтрты зылдтæн мæ «бандæимæ»
— æмгæрттимæ — нæхи Гадзатц, Уртаты Гаврел, Хъодзаты Ма-
хар, Дзарасаты Солтан, Хъодзаты Порка æмæ æндæртæ. Куыд
диссаг рæсугъд у Дæргъæвсы æрдз. Арвыл лæууы æдзæрæг
тæрсхъæд. Тæрсытæ фадхъултæм. Ныллæгдæр хъæд. Голладжы
дзаг дæр дзы тон.
Фæлæ йæ хъæддаг дьгргътæ, йæ хæринаг кæрдæджытæ —
æнæхъæн хъæды къохтæ уыдысты уыдон. Хъæддаг сæпæфсир-
иу задæй зæу-зæу кодта «Фæскъахыры» æмæ æппæтæй дæр нæ-
хи бар уыди. Сæдæгай гектарты хъæды кæм цыхуызон фæт-
къуы, кæнæ кæрдо зади, -кæмæн дзы цы хуызæн ад ис æмæ цы
афон сцæттæ вæййы, уыдон ма бæлвырд зонын абон дæр, кæд
ма дзы исчи æгас у, уæд. Уæд мугæтæ, мыртгæтæ, цымтæ, тыр-
тытæ æмæ æндæр ахæм дыргътæ дæр æлæмытæй задысты нæ
хъæды æмæ нæ быдыры.
Диееаджы уыгæрдæитæ уыди Быдыры Дæргъæвсы — алы-
’хуызон дидинджытæй æрттывтой æмæ уагътой диесаджы алы-
хуызон адджып тæф.-Æмæ уый зынаргъ куыд нæ уыдис, фæлæ
ма сæ бын сырх-сырхид, адджын тæфгæнаг æрыскъæфтæй сырх
кæй дардта кæрæй-кæронмæ, уымæй та ньгн зынаргъдæр уы-
дысты.
Уалдзæг — давон, мæкæрæз, гæнгæлы, кæрог, лæджирттæг,
дзындзалæг — æмæ сæ чи фæуыдзæн нымад. Сабитæ æдзух æф-
сæст — æрдзы лæвар лæвæрттæй. Зæрдæ хъæлдзæг, цæуы за-
рын. Кæддаг дарæс бызгъуыр кæй у, йæ гæмттæй буар алыр-
дыгæй кæй зыны, уый та чи хуыды кæны? Чи дæ уыны хъæды.
Зарæм нæхи мыегæ ныхæстæй. Мотив арæзта Дзыбылаты Ба-
рис — ме ’мгар, ныхæстæ мысыдтæн æз æмæ цыма нæ зарджьь
тæм адæм хъуыстой, афтæ зынд. Хистæртæ нæм сæ хъус æрдард-
той. Æмæ уый фæстæ (махыл 12 азтæ куы цыдис), уæд хистæр-
тæ зарæг кæнын офæнд кодтой, йæ кæнгæ ’фсымæрæй йæхи чи
фæхудинаг кодта, ахæм чызгыл. Акодтой æнæус æмæ усджын
лæппуты се ’хсæнмæ æмæ мыи бамбарын кодтой, цавæр зарæ-
джы ныхæстæ сæ хъæуы, уый. Дыккаг бон мыл Сасиаты Геро
куы сæмбæлд, уæд радзырдтоп уымæн фыццаг куплет:
Ой, сусхъæдæй сыфтæрджын, гъен,
Уæд халон бадæн.
Ой, абоп мыл цы худут Дæргъæвсы
фæсивæд, гъей,
Сусæгæй сывæрджын
æз фарон бадæн.
Геро фыссын нæ зыдта æмæ йьгн æй иу-цалдæр хатты ра-
дзырдтон, цалынмæ йæ зæрдыл дзæбæх бадардта, уæдмæ.
39

Уыцы изæр зарджыты къордæй Токаты Батырбегæн радзырд-
тон:
Ой, сæ фæрвæй сæ бандон, гъей,
Бадгæ дæр ыл нал кæнынц.
Ой, сæ мæрдæй фæбадон, гъей,
Батæ дæр мын нал кæнынц.
Æмæ афтæ лæгъз ацыдис зарæг. Мотив ссарынæн та сын
тынг феххуыс ис Джыбылаты Барис. Бузныг нæ уыдысты.
Фæлæ уыцы ха.бар æрæджиау уыдис. Нæ хабæрттæ та нæ-
фæд-фæдыл дзурып хъæуы.
Зарып уарзтам æмæ нæ уымæ, чи зоны, разæнгард кодтой,
Æрæфы фаллаг фарс цады алфамблай чи зарыдис, уыцы мип-
гай цъиутæ. Уыдон зарын райдайынц боныцъæхтыл уалдзæджы
æмæ се ’ппæты зардæй рауайы иу тыхджын зарæг — гимн уал-
дзæгæи. Æз Ирыстоны бирæ рæтты ацардтæи, æмæ æндæр нп-
куы фехъуыстон ахæм цъиуты зарып. Уæлдайдæр никуы фе-
хъуыстон булæмæргъы зарæг æмæ цыма уыцы «притон» йед-
дæмæ никуы зары, афтæ мæм кæсы. Æмæ йæ «притон» мæхи
пыхæстæй нæ хонын.
Райсомы-иу тынг раджы æрæмбырд сты адæм аргъуаны
къуыбырмæ, уæлдайдæр та хъæиджынтæ (санаторийы бынат
у Дæргъæвс æмæ йæм уый тыххæй æрцæуынц сæдæгай тар-
хъæнджынтæ, бадынц бæлæсты бын доны былыл, уырдæм сын
хæссынц хуынтæ æмæ сæфы сæ низ, иард кæнын райдайынц.
Æз ахæм дыууæ хабары дæр ма зонын æмæ бричкæты афтид
стджытæ æрластой Æрæфы былмæ, улæфт сын нал фаг кодта.
Стæй-иу сæрды кæропмæ хъазты къах-къухтыл кафын байдыд-
той, афтæмæй-иу сæ хæдзæрттæм афардæг сты. Дæргъæвсы
чехоткайæ рынчын чи у, ахæмтæ дзы искуы иу йеддæмæ нæй
æмæ уый, æвæццæгæн, Æрæф кæны) æмæ уыцы къуыбырæи
хъуыстой цъиуты зарæгмæ, улæфыдысты, сæкæрау дзыхы чи
тайы, уыцы уæлдæф. Уыцы адæмимæ-иу уыдис стыр ахуыргонд
æмæ бирæ фенæг Баймæтаты Петя æмæ уый загъта:
— Уæрæсейы (кæд Кавказы загъта, уæддæр æй нал хъуы-
ды кæпын) ис зараг цъиуты притонтæ æхсæз æмæ, мæпмæ гæс-
гæ, а-й у æвдæм притоп. Иу хатт фæдзурын хъæудзæпис, чи зо-
ны, ахæм адæймагаæ. Уæдæй фæстæмæ бадардтон мæ зæрдыл
«притон», зæгъгæ, уыцы дзырд, кæд ын йæ хъуыды не ’мбæр-
стон, уæддæр. Петя та цавæр æхсæз притоны кой кодта, уыдо-
ны хабарæп абон дæр ма иицы зонын.
40

3.
Хъæлдзæг æмæ хъæздыг хъæу уыдис иумæ райсгæйæ Дæр-
гъæвс. Дыууæ-æртæ хъазты дзы кæд нæ уыдис, ахæм боп нæ
ивгъуыдта сæрд дæр, зымæг дæр. Махæн нæхи дуармæ стæм
хаттæй фæстæмæ уыди хъазт. Цагъта сын диссаджы фæндыр-
дзæгъдæг нæхи Былой (йæ ном Хатæхцыхъо хуыйны, фæлæ
«тæрхъусы былимæ» райгуырдис æмæ йæ афтæ рахуыдтой чы-
сылæй. Ныр йæхæдæг дæр йæхи ном афтæ фыссы). Диссаджы
уæздап дардтой сæхи фæсивæд. Æнæ уæлдай хъæр, æнæ уæл-
дай змæлдæй цалхы æрдæгау рæпхъ лæууыдысты æмæ уарзоны
зарджытæ кодтой фæндыры цагъдмæ, æмбарыи кодтой сæ
уарзондзинады сагъæстæ чызджытæн. Æрбацыдие-иу ног фæ-
сивæд. Сæ кармæ гæсгæ сын лæвæрдтой бынат æмæ уыцы уæз-
данæй сæ ка’фты кой кодтой дарддæр.
Арахъ æмæ-иу чъиритæ куы фæзындысты, хъазты, уæд-иу
лæппутæ чызджытау иыосырх сты æмæ нуазып пæ куымдтой.
Раздæр чи æрбацыднс, уыдон-иу сæхи ракуырдтой æмæ-иу ацы-
дысты иннæ хъазтмæ.
Мæ амондыл нымайын, Дæргъæвсы æртæ фæндырдзæгъдæ-
джы кæп уыдис, уый. Уый фæстæ мын фыссынæн кæй феххуыс
сты, уый тыххæй пæ, фæлæ мын мæ сабийы мæгуыр бонтæ кæй
барухс кодтой, уый.
Æртæ фæндырдзæгъдæгæй иу иннæйы хуызæн нæ цагъта.
Нæхи Былой кодта æрмæст кафыны цæгъдтытæ, уарзæтты зар-
джытæ æмæ сæм йæхæдæг хъырныдта. Хъантсмыраты Адзе,
удæй дæр æмæ æгъдауæй дæр уæздан Адзе, кодта æрмæст кад-
джытæ æмæ сыи рæсугъд, бæзджын хъæлæсæй дзырдта сæ ны-
хæстæ. Адæм сæм хъуыстой æдзæмæй. Уый фæстæ йыи йæ кад-
джытæй ныффыстон цалдæр æмæ дзы сарæзтон мæхимæ гæсгæ
кадæг. Иæ рæстæджы йын рецепзи иыффыста Нигер.
Мæ фыды æмсиахс Токаты Бæбу кодта æнæфсарм худина-
джы зарджытæ, зарæгæй дзырд не ’ппæрста, афтæмæй. Уыдон-
мæ дæр адæм хъуыстой зæрдиагæй. Кæм-иу сæмбырд сты сæ
алыфарс адæм, уый уыдис «Бердиаты ныхас», стыр сарайы
къулрæбын. Сарайы хуынчъытæй кастысты æмæ хъуыстой сы-
хы сылгоймæгтæ. Уынджы иннæ фарс та-иу сылгоймæгтæ кауы
аууои ныггупæрттæ сты, цыма сæ ничи уыны, афтæ кастысты
æмæ хъуыстой.
Диосаджы хуызæп-иу сарæзтой фæндырдзæгъдджытæ сæ
«концерт». Рапдыдта-иу Хъантемыраты Адзе Нарты æмæ æн-
дæр хъæбатырты кадджытæн. Сылгоймæгтæ куыдтой хæкъуырц-
цæгæй, лæгтæн дæр иуæй-иутæ сæ цæссыг нæ урæдтой, кæрон-
41

мæ-иу «Æфхæрдты Хæсанæ»-йы кадæг куы кодта, уæд. Иæ
ныхæстæ Къубалты Алыксандрæй ист нæ уыдысты.
Банцадис-иу Адзе. Адæм æдзæмæй лæууыдысты дзæвгар
рæстæг. Стæй-иу Бæбуйы фæндыр фæхъист кодта. Кæуыпы цæс-
сыгтæ-иу худыны цæссыгтæм рахызтысты. Изæр-иу фæцис хъаз-
тæй. Былойы фæпдыры цагъдмæ.
Мæнмæ афтæ кæсы, уыцы фæндырдзæгъдджытæ хъæуы
амонд уыдысты. Уæлдайдæр Адзе. Æз куы ралæг дæн, уæдæй
фæстæмæ байхъуыстон Ирыстоны кадæггæнджытæм æмæ сæ
цыма Адзейæ рæсугъддæр æмæ бæлвырддæр ничи кодта, афтæ
мæм кæсы. Цыма сæ нæ номдзыд Цопанаты Арсæмæгæй дæр
бирæ хуыздæр кодта. Чи зоны, Адзейæн зæрдæмæдзæуагдæр
зæллаштæнаг хъæлæс уыдис, æмæ уымæн. Чи зоны, уæд ма
гыццыл уыдтæн æмæ мæм кадджытæ арфдæр хъардтой. Цы у,
уæддæр Адзейæ тыхджыидæр кадæггæпæгыл нал сæмбæлдтæн.
Кадджыты фæстæ нып-иу нæ даргъ æхсæв цыбыр кодтой
нæхн Бебийы аргъæуттæ. Хадыхъаты Болаты хуызæн уый дæр
сыгъдæг уыдис цæсгомæй дæр, зæрдæйæ дæр. Уарзта сывæл-
лæтты æмæ нæ-иу тохынайы раз зæххыл сбадын кодта æмæ-иу
райдыдта йæ диссаджы таурæгътæ, аргъæуттæ æмæ æмбисæнд-
тæ дзурын.
Цал æмæ дзы цал мины зыдта! Куыд лæууыдысты йæ зæр-
дыл! Амарднс 131-аздзыдæй, хъæуы хистæрæй æмæ цал фæл-
тæрæн ракодта йæ аргъæуттæ, таурæгътæ, æмбисæндтæ!
4.
Æхсæрдæсæм аздзыд —
Лæджы бындзæфхад,
Æгæр дæр фæхъазыд,
Æгæр дæр фæбадт...
Къоста
Мæныл æхсæрдæсæймаг аз нæ рацыд, ралæууыд, мæ фарæ-
стæм æмæ мæ хос кæрдыныл дæр ие ’фтыдтой. Скодтой мæ
окъоламæ. Ахуыргæнæг Акъоты Хаджумар, диссаджы са,быр
æмæ хæларзæрдæ ахуыргæнæг (афтæ мæм кæсы æмæ мæ ахуыр-
гæнджытæй кæддæриддæр амонд уыдис), нымайын ,мæ кæны.
Кæд «æвддæс, нудæс» анымадтон, уæддæр мæ раппæлыдис æмæ
мын къласы быиат скодта. Ахуыр цыди хорз. Фæлæ иу хъуыд-
дагæй тыхсыдтæн: партæты фæстæ къуымы Мадымайрæмы иыв
уыдис æмæ йæм алыбон дæр кувын хъуыди партæты бандæт-
тыл зонгуытыл лæугæйæ. Цалынмæ-иу «Достойно есть Якова
42

лстина» кастыстæм, уæдмæ-иу уæрджытæ дудын байдыдтой.
Аргъуанмæ цæуын та тынг бирæ уарзтон. Нывтæ мæ ластой.
Нæмгæ нæ кодта, цæсгом къулырдæм, афтæмæй, уырдыг нæ
лæууын кодта, хоры иæмгуытыл уæрæгтæй иæ бадын кодта
Акъоты Хаджумар, Æбати Шамил куыд кодта, афтæ (поэт
Æбати Шамил дæр уæд махмæ ахуыргæпæгæй куыста).
Ахуыр хорз цыди, фæлæ дард пæ ацыд. 1917 азы уалдзæ-
.джьгрдæм не ’ппæты хистæр Сандройы Турчы фронтмæ акод-
той йæ кар нæма уыдис, афтæмæй дæр ’бæсты (хъæуыхицау
Дзарасаты Абацийы æфсысæр Никойы бæсты). Хæдзар æпæ
сæр æмæ æнæ дарæгæй баззади. Мады хъæстытæй æмæ мæсты-
тæй ницыуал рауадис.
Хæдзар кусæгкъух хъуаг фæцис æмæ хæдзары тыхтыл сы-
вæллоны тыхтæ дæр æнæ сбæтгæ иæ уыд. Дзыцца мæ разы
тъæпæн бадтис (æз зæххыл хуыссыдтæн) æмæ мын дзырдта:
— Дæ фæхъау фæуон, хъазыны бонтæ дæр дын нæ фæци...
Сидзæрæй куы райгуырдтæ, уæд рахастæй демæ, цы амонд
дæм каст, уый,— æмæ йæ цæссыгтæ йæ хурсыгъд æпцъылдтæ
къухы уæлфадæй сæрфта. Æз æй сабыр кодтон.
Райдыдтой мæ фæллойы фыццаг бонтæ. Ие ’мцег Дреты
Даттеимæ кæд нæ рæдийын, уæд ацыдтæн уалдзыгæнд кæнын-
мæ Змейкæйы зæххытæм (зæххытæ нын дзы æххуырст уыдис).
Æз фынæйæ тардтои бæхты æмæ мыи-иу хаххæй фæиуварс
сты. Уæд-иу стыр хус къуыбар, кæнæ чысыл дур сæмбæлдис
мæ фæсонтыл, æмæ мæ-иу уый райхъал кодта. (Ехх, кæм фе-
сæфти уыцы хуьтеæг. Мæ фырфынæйæ ма мыл фæззæджы
ахæм хабар дæр æрцыдис: фæззæджы уыдыстæм Сосланимæ
нартхор тонынмæ, æз хъуамæ бæхмæ кастаин — ахуырæн тыиг
кад нæ уыдис нæ хъæуы, æмæ-иу цы сахат бахъуыд куысты,
уыцы сахат-иу æй фæцух кодтой йæ ахуырæй. Сослан скъæрд-
та бæх уæззау сæпп-сæппæй. Æз бадтæн гуыффæйы хъæмпыл
.æмæ бафыиæй дæн. Гуыффæйы дзыртт-дзырттæй уæрдоны кау
фæстæмæ рабырыд, æмæ фæстейы стыр хуынкъ рауадис. Уыцы
хуынкъæй рахаудтон æмæ хъал дæр нæ радæн, мæ хъæмпыл
фыпæйæ баззадтæн. Мигъджын уазал фæззыгон райсом уыдис
æмæ мæ-иу уазал райхъал кодта, фæлæ фыы уæддæр тыхджын-
дæр уыдис. Акъуыбылой-иу дæн æмæ та-иу афыпæй дæн).
Сослан дард куы ацыд, æрмæст уæд бафиппайдта, уæрдо-
ны кæй нал дæн, уый. Фæстæмæ фездæхта æмæ мæм тæхгæ
æрхæццæ. Рахъил мæ кодта. Уигъы мæ æмæ мæ тарст хъæлæ-
сæй фæрсы:
— Кæм ныццавтай дæхи? Цы ныццавтай? Кæм дын риссы?
Фынæй кæнын мæ куы бауагътаид, æндæр мæ цæфы мæт
43

дæр æмæ рысты мæт дæр бæргæ нæ уыдис. Уыгъта мæ афтæ-
мæй-иу афынæй дæи. Хъусып йæ ныхае:
— Æнхъæлдæн йæхи ныппырх кодта æмæ уадзыг у. Ласын
^й хъæуы иæхимæ,— уыцы ныхæстæ йæхицæн кодта, фæлæ сæ
æз фехъуыстон. Мæхи тынгдæр ауагътон,— амонд у, хъæумæ мæ
куы алаеа æмæ æнæхъæн бон хуыссæгæй куы бафеæдон, уæд.
Æцæг афтæ рауадис.
Фæлæ нæ хуымгæныны таурæгъ кæнæм. Хуым кодтам пе
’мцеккæн. Сыхаг раздæр хуьгм кодта æмæ йæ дуртæ иууылдæр-
пе ’мцеччы хуыммæ фæкалдта. Рауадие дзы загъд æмæ пад,
Ме ’мцеккæн йæ фындзы туг калд, йæ сыхагæн та йæ бæрзæйы
туг — æгæр æй ныццавта пе ’мцег дзомеы цыргъæй. Баиргъæв-
той сæ. Хуым кæнæм. Куыд ма загътон, афтæ æз æрдæгфынæйæ
тардтон бæхты æмæ мыл уадис дурты æмæ къуыбæртты цæфтæ.
Зæнгтæ уæрагæй дæлæмæ зыбыты бæгънæг, къæхтыл ныл-
лæгхъус аразгæ дзабыртæ. Тыхсьшц къæхтыл сындзджын дзе-
дырджытæ æмæ стигъынц зæнгты буар. Фæраст сæм вæпйыпц
фароны нартхоры хæтæлтæ æмæ буар сфадынц. Туг кæлы, фæ-
лæ йæ чи хъуыды кæпы. «Хъæдгæмттæ сцъæйтæ уыдзысты,
фæлæ хуымтæн æиæ бакæнгæ нæй, уæд стонг аз скæндзæн.
(Ард нæ хæдзары бацæуа, пыр пъолыл куы ’рлæууын, уæд про-
студ куы фæкæиын, мæ буар гыццыл фæцъæррæмыхст, зæгъгæ,
уæд мын столбпячы уколтæ куы кæныпц, уæд мын уыцы æиæ-
низдзинад цы фæцис? Уæвгæ мьгн æцæг столбнячы пыхмæ укол
кæныи кæд хъуыд, уыцы цау дæр æрæмысдзынæн.)
Зынтæн дæр фæразын, æмæ мæ зæрдæ хъæлдзæг у — тагъд
хуьгмгоид фæуыдзыстæм æмæ та æз зилдзынæн хъæдтыл, иай-
дзынæп Æрæфы сатæг уылæнты мæхи æмæ, цард кæд мæгуыр
у, уæддæр хъæлдзæг æмæ амондджып уыдзæн. Фæлæ афтæ нæ
рауад.
5.
Уæрæсейæ цыдæр змæстыты хъæр хъуысын байдыдта. Пад-
дза,хы, дам, аппæрстой.
— Афтæ йын хъæуы уыцы куыдзæн...
— Йæ бынаты æидæр паддзахы æрæвæрдзысты,, æмæ уый
дæр махæн ницы хуыздæр уыдзæнис.
— Паддзах, дам, æппындæр нал уыдзæии,— дзуры мæгуыр*
лæг Хъодзаты Дзыццо.
— Гъи! Куыд иæ уал уыдзæнис паддзах? Уæдæ дзы дæу
сæвæрдзысты? — хынджылæг дзы кæны хъæздыг Фидаратьг
Мнхал.
— Æмæ йыл худгæ та цæмæн кæныс,— фæрсы Михалы мæс-
44

тыйæ гуылæвзагæй Æлбораты Бечмырзæ,— уый хъæздыг хæ-
дзарæй уыдис, фæлæ ахуыргонд уыдис æмæ кæронмæ револю-
цийы фарс æрлæууыдис. (Фæмард 1924 азы хъæусоветы сæр-
дар уæвгæйæ).— Революци уымæн ралæууыдис, Михал, æмæ
хъуамæ паддзах мауал уа, фæлæ адæм сæхнцæн хицау уой.
Уымæ фæстæмæ дзурып иæ уæидыд Михал, стæй йын йæ
зæрдæ скъаха, уый дæр æй нæ фæндыд. Фæлæ ма æнæрвæссон
худт кæнгæйæ загъта:
— Уæдæ Дзыццо дæр паддзæхтæй иу уыдзæни, нæ? Гъæ йæ
тæригъæд фæхæссат, йе,— зæгъгæйæ йæ къухтæ фæсонтырды-
гæй йæ уæлдзарм кæрцы дысты батъыста æмæ иуфарс ацыдис.
Хъæу куыддæр æнæнцой змæлд кæнын райдыдта, адæм цæ-
мæйдæр тарстысты, цæмæдæр æнхъæлмæ кастысты, афтæмæй
сыл цыдысты бонтæ.
Уалдзæджы хæстæй сыздæхт Баймæтаты Агуыбечыр. Уый
хæстмæ ацыди нæ хистæр хо Бæдимæты фыццаг лæг Фидараты
Доттпимæ. Дотти æнæхæдзар уæвгæйæ кадджын лæппу уыд,
уый тыххæй йын бакуымдта Бæдимæт дæр. Нæма йæ ахастой,
афтæ йын Æрæфы был сахъари хæдзар кæнын райдыдтой. Æп-
пæтæй тыигдæр архайдта Бæдимæт йæхæдæг, æфсæрмы нæ кодта.
Йæ фыд Дзиккуыры амарды фæстæ Дотти фыццаг хатт
æрцардис йæхи хæрзæфснайд, сыгъдæг, пог хъæмпæй æмбæрзт
хæдзары. Рæстæгмæ хæдзар æй хуыдтой. Хъуамæ тагъд скæной
фæхсæй дурæмбæрзт хæдзар. Ныр уал ацы хæдзары дæр амопд-
джын уыдысты. Хъуыды ма кæпын, кæсæджы зæххы рувыпмæ
уыдысты, æз та сып бæхмæ кæсæг уыдтæн. Изæры мæй йæ
цæлхыдзагæй касти. Æз бæхтæрæг уыдтæн æмæ Доттийы ны-
хасæй бæхы тардтоп, куыд уайыи йæ бон уыдис, афтæ тагъд.
Бæдимæт йæ дзыхæй цагъта, Дотти та фыцца-г гуыффæйы бы-
ныл кафыдис, стæй гуыффæйы фарсхъæдтæм фæгæпп кодта
æмæ уым кафын райдыдта.
Амондджын уыдысты, фæлæ сæ амонд дард иæ ахаста —
æрмæст æртæ мæйы ацардысты (Бæдимæт га куырдуаты аст
мæйы фæбадтис), афтæ йæ Баймæтаты Агуыбечыримæ æфсад-
мæ акодтой. Цас рæстæг рацыд, уымæп ницы хъуыды кæнын,
афтæ Воздвиженскæй æрбайхъуыст, ирон хæстонтæ дам цухъа-
тæ йеддæмæ салдаты цинелтæ скæнын нæ бакуымдтой, афицер-
тимæ (хъазахъаг полкъимæ) схæцыдысты æмæ афицертæй дæр
бирæ фæмард, ирæттæй дæр. Уыдонимæ фæмард Дотти дæр.
Æз Бæдимæтæн хъахъæнæгæй баззадтæн йæ мæгуыр хæ-
•дзары, цалынмæ идæдзы æгъдæуттæ конд фæцис æмæ нæхимæ
æрбаздæхт, уæдмæ. Цæй бирæ хъарджытæ разынди Бæдимæт-
мæ! Цæй диссаджы фæлмæн пыхæстæй сидтис йæхимæ æхсæ-
вæй-бонмæ Доттимæ:
45

— Уæ мæ зæрдæдарæн! Уæ мæ царды цин! Уæ лæугæ хох
æ^мæ мæ цæугæ мæеыг! Æз дæр сидзæр куы дæн, уæд мæ иуиæ-
гæй цæмæн уадзыс? Бирæ дæ уарзын куы дзырдтай æмæ дæ æз
дæр куы уарзтон, уæд мæ цæмæн фæсайдтай? — куыдта æх-
еæвты суанг бонмæ æмæ æз дæр куыдтон йемæ.
Фæлæ ныхае Агуыбечырыл цæуы. Сыздæхт уый æфеадæй.
Иæ алыфарс æрбакъорд кодта хъæуы мæгуыртæй удыхъæдæй
сæрæндæр чи уыдис, уыдоны. Ныхæсты-иу арæх зынын байдыд-
той æмæ адæмы æхсæн «змæнтæн» ныхас кæнын райдыдтой.
Агуыбечыры хуыдтой «большевик», стæй йын уыцы номæй ра-
хуыдтой иннæ æмбæлтты дæр, фæлæ большевик цы ныхас уы-
дис, уый æз нæма зыдтон.
Нæ уæле Сечеры революциан къорды разамонæг уыдис Хай-
ты Батырбег, йæ къорды та уыдысты нæ чындз Олинкайы хнс-
тæр æфсымæр Баситы Алимырза, Гæтæгонты Хадзырæт, Ме-
цъиты Абади æмæ ма чидæртæ. Сиу сты мах хъæуы къордимæ
æмæ цавæрдæр хъуыддæгтæм цæттæ кодтой сæхи.
Дарддæр революцион цаутæ Дæргъæвеы,, куыд æрæмысыд-
тæн, афтæ равдыстон роман «Хъæбатырты кадæджы» 2-аг æмæ
3-аг чиныджы Æрæфыхъæуы цаутæ æвдисгæйæ. Фæлæ ма хæрз
цыбырæй ахæм дыууæ цауы æрхъуыды кæнынмæ хъавын:
1. Алимырзайы дзыцца æрхуыдта ирон æгъдаумæ гæсгæ нæ-
химæ — йемæ уыдыеты Батырбег æмæ Абади. Се ’ппæтыл дæр
уыди фæрсмæ фæлдæхт хъазахъаг топпытæ, астæуыл æмæ
уæхсчытыл цæхгæр æвæрд хъатаратæ æмæ нагантæ сæракæйг
хуымпъырты. Æгаецуай зæгъынмæ сæм кæй æрбахуыдта дзыц-
ца, уыдонимæ уыдысты Агуыбечыр æмæ Бечмырзæ дæр — уы-
дон дæр афтæ ифтонг уыдысты хæцæнгæрзтæй. Мидæмæ сæ
хæдзармæ куы кодтой, уæд мын Агуыбечыр мæ хъусы æрба-
дзырдта:
— Цу, аргъуаны къуыбырæй кæс æмæ ардæм барджытæ
кæнæ фиетæг адæм къордæй куы цæуой, уæд нып æвæстиатæй
хъусын кæн. Хъусын кæнын дæ къухы нал бафтыдис, зæгъгæ,
уæд та-иу дыууæ æхситты ныккæн.
Уымæй бамбæрстон, сæ бадт тæссаг кæй уыдис, уый. Æх-
сызгон мын уыдис, ахæм хæс мæм кæй æрхаудта, уый. Ме ’мгар
æмæ сыхаджы, Уртаты Гаврелы, мемæ айстон, дыууæйæ хуыз-
дæр хъахъæндзыстæм, зæгъгæ, уый æфсонæй, фæлæ уымæн дæр-
æхсызгон уыдис, ахæм хъуыддагæп æй >кæй бацагуырдтон, уый.
Æхсæв уыд мæйрухс. Хъахъæиæм, хъахъæнæм, фæлæ нмкуы
æмæ ницы. Дзæгъæлы тæрсынц,.зæгъгæ, афтæ банымадтам æмæ
зæххы кардсадзынтæй хъазын райдыдтам. Уалынмæ мын Гав-
рел мæ уæхскыл фæхæцыд æмæ йæ иннæ къухæй Æрæфы фал-
лаг фарсмæ амыдта. Бирæ барджытæ фæуырдыг кодтой Æрæф-
46

мæ. Æз ныхситт кодтон. Стæй нæхимæ разгъордтам. Уазджытæ
бадтысты сæ бæхтыл, Агуыбечыритæ дæр, уæдмæ сæ бæхтыл
бадтысты — бæхтыл уыдысты, уый нæ бафиппайдтон уазджыты
бæхты. æхсæп.
— Федтон сæ мæхæдæг. Бирæ барджытæ сты,— дзырдта мæ-
бацыдмæ Агуыбечыр,— стæй мæм уæлбæхæй йæ сæр æривæзта
æмæ та мьш мæ хъусы загъта:
— Гæбайæн1 зæгъ æмæ нын-иу райсом хæринаг Цæвæджы-
хъомæ рахæсс. Уым уыдзыстæм. Æрмæст пскæмæн...— йæ был-
тæ ангом кодта æмæ сæ йæ амонæп æнгуылдзæй балхъывта.
— Уанцон нæу.
Уымæй фæстæмæ сын сусæгæй хæринаг хæссыи райдыдтон.
Алы хатт дæр сæ бынат ивтой æмæ сын ног быпатмæ хастон
хæринаг. Æрмæст сæхæдæг æмæ æз зыдтон ног быиат.
Фæлæ ууыл нæ цæуы ныхас. Бинонтæ æнкъардæй ныххуыс-
сыдысты — Сандро йæ бинойнагимæ уæладзыджы, мах — æр-
дæгпъадвалы. Фæсахсæвæрты нæм фæзындысты фондз гæрзиф-
тонг хъазахъаджы. Сæ амонджытæ уыдысты нæ сыхаг Баймæ-
таты Коля æмæ Цырыхаты Мырзахъул. (Уый хæдразмæ нæ хæ-
дзары хуынд уазджытимæ бадтысты, Мырзахъул та уыд Олин-
кайы æмдзуарджын).
Уæззау цырыхъытæй асинтыл гыбар-гыбурмæ фехъал стæм
иууылдæр æмæ кæртмæ ракалдыстæм. Уæдмæ хъазахъæгтæ-
«джигул кодтой» пог чындзы æмæ йæ мойы уаты. Дæргъæвсы
фатеры давд никуы уыдис æмæ уый тыххæй сæ дуæрттыл æх-
гæнæнтæ нæ уыдис æмæ сыл гуыдыр никуы æвæрдтой. (Афтæ
у ныр дæр ма, 1958 азы, бирæ хæдзæртты).
Гом дуарыл æнæ бадзургæйæ бамидæг сты ног чындзы уаты.
Ног чындз ма фæтæррæтт кодта афтид мидæггæгты æмæ ны-
мæты йæхи батыхта. Фæлæ йæ хъазахъаг райхалыи кодта, æр-
мæст рæсугъд у æви нæ, уый феныны тыххæй.
Сандройы æрцахстой. Хæдзары кæуын æмæ цъæхахст. Фæ-
лæ дыккаг бон æрцыд нæхимæ.
— Мах ын куынæ уыдаиккам, уæд ын æиæ фехсгæ иæ уыд,
— æппæлыдысты Коля æмæ Мырзахъул.
Æз сусæгæй хæринаг хæссын кæпæ та, растдæр зæгъгæйæ,
галуæрдоны гуыффæ^мæ бастæй ласын байдыдтон. Хъæуыхицау
Сугъараты Дзадза (уæды хъæуыхицау, кæддæр Уæрæсейы дæр
стражник уыдис æмæ уымæй налатдæр лæгæн скæнæн ницы ис)
æм’эе мыл уыцы Дзадза дызæрдыг кæнын райдыдта, дызæрдыг
каст дам-иу кодта мæ фæстæ. Фæлæ æхсæзæм бон сæ быыаты
нал сæййæфтон партизанты, Асыйы хæхтæм дам аивтой.
Дæбейы мад дзыццайы дыккаг ном.
47

2. Хъæугæрон æрлæууыдие стыр сырх тырысаджып бæхджын
отряд гыццыл сармадзанимæ. ДретььДзабо — контрреволюцисш
элемент — кæд зæронд уыдис, уæддæр згъордта хæдзарæй-хæ-
дзармæ æмæ хъæр кодта:
— Цы ма кусут Дæргъæвеы лæгтæ? Сырх тырыса нæм куы
сдардтой æмæ нæ хæст куы агурынц, уæд сын мах та цы дзуапп
дæттæм? Цомут, гормæттæ, хæстмæ, нæхи бахъахъæнæм. (Сырх
тырыеа, дам, хæст сидыны нысан уыди).
Хъæуы адæм хæст нæ расидтыеты, фæлæ минæвæрттæ æр-
выстой отрядмæ.
Минæвэзрттæ хъæумæ æрбахуыдтой отряды æмæ сæ хæдзæрт-
тыл байуæрстой. Уый уыди Тауаситы Соелæнбеджы (ныры ном-
дзыд скульпторы) революцион отряд æмæ тагъд кодта кæсгоп
помдзыд революционер Назир Катхаповавн æххуыс кæиынмæ.
Куывдтытæ, хъæзтытæ...
6.
Апрелы кæроны Сандройы Хъарсы фронтæй æрластой ти-
фæй уæззау рынчынæй, фæлæ йæ кризис фæцис. Уыдис мæл-
лæг, йæ цæсгом тарбып цъæх. Иунæгæй не ’рцыдие Сандро —
йемæ «бæлццæттæ» æрласта. Æмæ дыууæ къуырийы фæстæ ти-
фæй æрхуыссыди Сослан, бирæ рæстæг нæ рацыдис, афтæ æр-
хуыосыди Милуан дæр. Хæдзары кусæг къух нал фаг кодта.
Мæн бафтыдтой уæлбæхæй похциласыныл, Сандройы курдиат-
мæ гæсгæ мьгн-иу нæ сыхаг Дзантиаты Миша, мæ похцийы фæс-
таг æрдæг хæрдмæ фелвæста, йæ бырæттæ фæстейы куыд аз-
зайой, афтæ. Фæллайгæ та куыд нæ кодта сывæллои æмæ йæ
æхсæвы йæ фæллад суадзын куыд нæ хъуыдис! Фæлæ уый гæ-
пæн нæ уыди. Рынчынтæ даргъ сарайы зæххыл тыд гобæттыл
хуыосыдысты æмæ сæ радыгай хъахъæнын хъуыд.
— Уæртæ та мæм æрбацæуынц... Дыууæ дыууадæсæй æрба-
цæуынц... Кæм ис Гизы фырт (Мамсыраты Саханджери)... Пу-
леметæй сæ тыр-тыр-тыр,— сæнттæ цагъта Сослан.
— Хъарм доныффф!..—хъæр кодта Милуан.
Худæг мæм каетысты уыцы сæпттæ æмæ сыл худтæн, мæлы-
нæй сын тас у, уый хъуыдыдæр нæ кодтон. Фæлæ худæджы
æвæног у,— майы дыккаг æрдæджы æрхуыссыдтæн мæхæдæг
дæр. Нартхор рывтам, афтæмæй тынг срызтысты мæ сæр æмæ
мæ иууыл буар дæр.
— Хуыцау ныл йæ бæллæх ма сæвæрæд æмæ та ды дæр ма
фæрынчын у,— сагъæсхуызæй загъта Саидро.
48

Дыккаг бон ма мæхæдæг кусынмæ цæуинаг уыдтæн, мæ буар
рыстæй схъиуы, сæр тъæппытæ хаудта, афтæмæй, фæлæ мæ
бинонтæ нал рауагътой.
Низ тыхджындæр кодта. Мæ сынтæджы къухтæ ныззылын-
тæ сты æмæ мæм цъулбертау ратас-батас гæнгæ сæхи ивазынц.
Иу фæсахсæвæрты мæ къухы фæзынди хуымæтæджы лыстæг
судзин. Мæ уырзты астæу стыр кæнын байдыдта. Ссис кауы
михы стæвдæн, йæхæдæг æрттивы судзинау. Фæтарстæн дзы.
Æристон (Р)1 æй æмæ йæ цыма исчи бакъуырдта, афтæ мæ сын-
тæджы бын бамидæг. Тæрсгæ дзы кодтон æмæ йæ ралпарын
хъуыд. Æрцæй йæм хызтæн. Æрхаудтон, фæлæ мæ ницы фæ-
рыстис. Агурын судзин. Цæй судзнн дзы хъуамæ уа! Сынтæ-
джы бын бафынæй дæн. Райсомы мæ систой сынтæгмæ, фæлæ
мæ рæуджытæ хæр-хæр кæнын райдыдтой. Кæм уыди дохты-
ры, кæпæ ферсылы æххуысмæ æнхъæлмæ кæсæн, бæстыл куы
никуы уыдысты, уæд?
Фæлæ ам01ндджыи уымæй уыдтæн æмæ мæ фыдымад Нипа
(Берозон) уыдис хъæдгомбæттæг, стæгсаст æвæрæг æмæ æн-
дæр низтæ дзæбæхгæпæг.
— Уæ быны хъæр макуы рацæуа, æнæхъæн бинонтæй сы-
вæлло’пы нæ бахъахъæдтой! — сбустæ кодта Нина æмæ ацыдис.
Æрæджиау куыд базыдтон, афтæмæн сæхимæ сæгъ аргæв-
дып кодта æмæ мын æй фыцын райдыдта цавæрдæр хосимæ.
Иæ хуыз бурбын уыдис, уый ма хъуыды кæнын, фæлæ куыд
зын нуазæн уыдис, уый мæ зæрдыл куы ’рлæууы, уæд мæ буар
ныр дæр ныхъхъыс-хъыс кæны — бур, лæгъз сойджын, маст.
Фæлæ йын æнæ нуазгæ нæ уыд, уæд Нина нæмгæ кодта, ахæм
карз ус уыдис, — æмæ-иу йæ усджын фыртты дæр фæнадта.
Уыцы хосæй цыппæрæм бон бæлвырд фæдзæбæхдæр дæн.
Сандро æмæ йæ бинойнаг Олинка нартхор рывд фесты æмбис-
мæ, афтæмæй æз дæр семæ цыдтæн, кæд лæмæгъ уыдтæы æмæ
бирæ бакæныи мæ бон нæ уыдис, уæддæр къух къухæн æххуыс
кæны. Мæнæй цыппар боны фæстæдæр рувынмæ рацыди Ми-
луан дæр. Мах æртæйæ Сандройы æмбисы бæрц дæр нæ рыв-
там, чындз уæззау сывæрджын уыдис, мах фæстинонтæ.
Фæлæ дæндагæй æхсынæгау рывд фестæм нæ нартхæрттæ.
Мæнæуты хуымтæм кæсгæйæ Сандро рувæны рæстæг дæр
дзырдта:
— Æвирхъау зад уыдзæнис мæнæу æмæ нын ацы аз кæсæ-
джы зæххыл дзæбæх хæйттæ тыд ис. (Уастæн дæлзæхмæ куы
ныззадаиккой!)
1 Зын равзарæн ныхас.
4 Мах дуг № 1
49

7.
Саидройы ныхас рауадис — мæнæутæ 1919 азы тугыл аскъуы-
дысты — алы æфсир дæр дзы уæз кодта къухæн. Ахæм мæнæу
куыддæр йæ кæрдыиы афонæй аивгъуыйа, афтæ азгъæлы ’мæ
зæххы балæууы. Тагъд кæнын хъуыди. Фæлæ кæй къухтæй?
Сосланæн тифæй йæ сæр фæдзæгъæл æмæ дард рæстæгмæ ку-
сынæп нал сбæззыд. Уыцы рæстæгмæ та Милуан фæстæмæ æр-
хуыссыд здæхгæ тифæй. Чындз мæнæ-мæнæ кодта, æмæ хуым
кæрдæг нал уыди. Фæлæ уæддæр цыдыетæм мæнæу кæрдьшмæ.
Æз уæдмæ фæхъæддых дæи æмæ мæ-иу Сандро дзырдта, мæ
куырисы уæз къухæй баргæйæ:
— Кæсут ма уæ хорзæхæй нæхи Сослæнбегмæ, цал азы йыл
цæуы, уал уыгæсы кæрды, ноджы йæ куырнс дæр здыйы уæз~
кæны,— афтæ дзырдта, æвæццæгæн, мæн ныфс бауадзыны тых-
хæй. Фæлæ мыл цыдис 12 азы æмæ бон дыууадæс уыгæсы кар-
стои.
Сывæллоны зæрдæ хъæлдзæг кодта куыстæй, дуиейы рæ~
сугъддзинадæй. Уæд изæрты та! Чысыл-иу фæталынг, афтæ-иу
хуьгмонтæ сылгоймагæй нæлгоймагæй рауылæн кодтой Æрæфы
былтæм æмæ хицæнтæй, кæрæдзимæ дард, сæхи надтой йе ’хсыз-
гопдзипад дæттæг уазал уылæнты. Мах та? Сывæллæттæ? Æр-
ра барæг — донысгарæг мæ хуыдтой, æмæ ме ’мбæлттимæ хъа-
зыдыстæм Æрæфы бæрзонд уылæнты, донцæвæиты, зилæптьь
Ныртæыкæ йæ не ’мбарып, æдасæй хи цыиайæн куы уыднс, уæд
мæ уыцы тæссаг лепчытæ цæмæи хъуыдысты, уый.
Хи иайыны фæстæ хуымонтæ æмбырд кодтой хидмæ, фæп-
дырдзагъдмæ æмæ иу кодтой уæлдæфмæ бадджытимæ.
Райсом чындз мæнæу кæрдыпмæ нæ цæуыимæ хъавыдис, мæ
сæр риссы, зæгъгæ, ахæм æфсоп кодта, фæлæ мад бакатан код-
та æмæ йын загъта.
— У-у-у, мæ бон, ды дæр та нын ма фæрынчын у, уæд нæ
хортæ æнæ карстæй баззайдзысты,— бæргæ æмбæрста дзыцца,
рынчын куы нæ уа, уæддæр ахæм хуызы мæиæу кæрдынмæ
уадзгæ кæп нæу, уый, фæлæ нæ рæстæг афтæ тыхстæй æрæй-
йæфта.
Уæрдопы рæтæнæгъдтæ хæрдмæ систам æмæ сæ нымæтæн
æрæмбæрзтам, аууон кæнынæн. Фæйнæ дыууæ-æртæ уыгæсы
куы ракарстам, уæд аходæн хæрыныл æрбадтыстæм. Нæ ахо-
дæн уыди донгонд дзул æмæ туаг æхсырæй. Мах хордтам моп-
дагæй, фæлæ чындз хæрын нæ бакуымдта. Зæххыл дæлгæмттæ
кодта.
— Тагъд уæрдон ифтындзгæ... фæхудипаг мæ кодтат,— æл~
хъывд дæндæгты ’хсæнты загъта дзыцца Сандройæн.
50

Цы хабар æрцыд, уый бамбæрста Сандро. Бæх уайтагъд
аифтыгътам, гуыффæ фæлмæн кæрдæгæй айдзаг кодтам. Чын-
дзы йыл æрхуыссын кодтам, æмæ æз уырдыджы хъæумæ ра-
сæпп кодтон. Сандро иу 100 метры бæрц дарддæр не ’мзгъорд
кодта—уымæи йæ арæг усмæ хæстæг цæуæн пæ уыдис æгъ-
даумæ гæсгæ.
Чындз хъæрзыдта, йæхи раппар-баппар кодта гуыффæйы.
Æз стыр фæзилæны хъæуырдæм куы фæраст дæн, уæд мыи мæ
цонгмæ фæлæбурдта, раст цыма æндон æнгуылдзтæй æвнæлд-
та, афтæ тыхджьгп.
— Æрлæуу! — фæхъæр кодта чындз æмæ йæ уæззау хъæр-
зын фехъуыст.
Æфсæрмыты рæстæг на,я уыд Саыдройæн æмæ пæм æрбаз-
гъордта. Кæм фæурæдтон, уымæй ну дæс-фыпддæс метры дард-
дæр задис уæрæх къабазджын фæткъуы бæлае. Бæласы бын
йæ фæллад уагъта дунейæн йæ хъæлдзæг митæй хъуыстгонд
122-аздзыд нæхи Гетæ (амард 128 аздзыдæй).
— Гетæйæн зæгъ æмæ тагъд бæласы бын суæгъд кæпа,—
загъта мын Сапдро.
Æз нызгъордтон. Дзурын Гетæмæ аххосджынхуызæй:
— Гетæ, уæлæ нæ чыпдз цыдæр ары æмæ ма бæлаеы бын
суæгъд кæн.
Гетæ лæппуйау цæрдæг фестад. Цы нымæтыл хуыссыд, уый
йæ дæл арм акодта.
— Р1е Хуыцау, лæппу иьги æй фæкæн, лæппу нын æй фæ-
кæп,— дзургæйæ фæраст æмæ ма, йæ алыфаре мæнæу чи кар-
ста, уыдонмæ фæдзырдта:
— Марадзут, нæ чындз цыдæр кæпы æмæ йæм фæкæсут,
уæ хорзæхæй.
Устытæ пæм алырдыгæй æрбазгъордтой æмæ семæ уыдис,
ахæм хъуыддæгтæм дæсны Уртаты Дассæ дæр.
Сапдройы «атардтой». Мæнæн агуайæн дурып ме ’уæхскыл
авæрдтой:
— Фæллад дæ, дæ фæхъау фæуон, фæлæ фаллаг суадопæй
тагъд дон æрбадав.
Суадонмæ уыдис километрæй чысыл фылдæр. Фæлæ азгъорд-
тон. Уайтагъд æрбахæццæ кодтон доп дурыны дзаг. Дыккаг ду-
рын мын ме уæхскыл авæрдтой.
— Доп бирæ бахъæудæзн, дæ рьш бахæрон æмæ ма фæзи-
вæг кæн.
Азгъордтон æмæ та æрбахæццæ кодтон донæп дзаг дурыи.
Æртыккаг хатт куы ’рбахæццæ дæн, уæд мын фехъусып
кодтой:
4"
51

— Æфсымæр дын райгуырд, æфсымæр, дæ бонæй уай, хъуа-
мæ фæллад дæр ма зонай. Ацу æмæ та ньгн дон æрбадав.
Æхсæзæм дурын куы хастон, уæд мæ зæнгты хъару байсыст,
хуымæтæджы къуыбар, кæнæ-иу уæлæнгай дзыхъы дæр фæ-
калдтæн. Мæхи амонд уыдис æмæ уымæй фылдæр дон иал ба-
хъуыдис. Æз ауæдзы кæрдæгыл ныххуыссыдтæн æмæ мæ фæл-
лад уагътои.
— Дæ бæх аифтындз, мæ бон,—фæдзырдта мæм Дассæ.
Бæласы бынæй рараст стæм цыппарæй: æз — бæхтæрæг,
Дассæ — æвгъæдгæс, рынчьгн чындз æмæ æнæном лæппу. Уый
фæстæ йыл ном сæвæрдтой «Хъызылбег» æмæ бæласы дæр хо-
нынц ныртæккæ дæр «Хъызылбеджы бæлас».
Хуымопæй ма баззадыстæм æз æмæ Сапдро. Хортæи æпæ
фесæфгæ нал>уыди.
Дзыцца суынаффæ кодта зиу ракæнын хуыцаубоны. Не ’на-
мондæп уыцы бон зиу ракодта хъæздыг Фидараты Михал дæр.
Нæ амонд уыдис æмæ пæм хорз тохъьгл хаст уыди. Дзыцца
йæхæдæг ацыд йæ зиууæттыл зилынмæ изæрæй мемæ, кæд дзы
тынгдæр фефсæрмы кæниккой æмæ рацæуиккой, зæгъгæ. Кæмæ
бадзырдта, уьгдон ып се ’ппæт дæр^зæрдæ бавæрдтой — иу 20
лæгмæ æввахс уыдысты. Райсомы ма æз дæр азылдтæн зиууæт-
тыл, æмæ мын сæ хæдзæртты дзырдтой, зиумæ ацыдысты, зæгъ-
гæ. Æз хъæлдзæгæн æрцыдтæн нæхимæ æмæ ха’бар радзырд-
тон дзыццайæн. Зиууæттæн хæринаг цæттæ кæнын райдыдта.
Ссæдз зиууоны иымадæй сын дзыццаимæ аластам нозт æмæ
хойраг. Фæлæ нæ хуымы кæроп карстой æрмæст аст лæджы,
фарæстæймаг та уьгдис Сандро йæхæдæг. Дзыцца фенкъард ис.
Акастис Фидараты Михалы хуыммæ æмæ дзьг алы сардзинæй-
сардзинмæ дæр карста иу хуьгмон. Суанг ма нæхи Агуыбе,
Хæчъа, Къудыр æмæ Алмахситт дæр карстой Михалы хуым.
— Цымæ цæмæн сæвзæрын кæньг Хуыцау мæгуыры? Æви
йын йæ хъизæмæрттæм кæсьгн æвцон у, æмæ уæд уьгй дæр дæ-
лæмæ æрхауæд!
Дзыцца дингæнæг адæймаг уьгдис æмæ Хуыцауы никуы æл-
гъыста, фæлæ, æвæццæгæн, ацьг хатт йæ маст нæ баурæдта.
Уый фæстæ æз уыдтон, дзыцца куыд зæрдиагæй куьгвта æмæ
йын йæ рæдыд куыд ныббара, афтæ.
— Тæрсгæ ма кæп, Гæба. Абон ньгн карст цьг нæ фæуа, уый
райсом фæуыдзыстæм. Уьгдон та уадз æмæ Михалы зæвæттæ
сдæрой,— загъта зиууæтты хистæр Хъантемыраты Адзе, йæ сæр
Михалы хуымырдæм фенкъусгæйæ.
— Уæхи хæдзæртты куьгст уын æдзæллаг кæнæм,— загъта
дзыцца. Тохъыл аргæвдын кодта дзыцца æмæ зиууæтты æхсæ-
вæр æппæтæй дæр рæвдз уыдис. Фæйнæ дыууæ-æртæ сыкъайы
52

куы анызтой, уæд Былойæн йæ фæндыр йæ къухы фæзынди.
Цагъд, æмдзæгъд, кафт. Куыдфæстæмæ Михалы зиууæтты фæ-
сивæд дæр махмæ æривылдысты, ницæмæй фефсæрмы сты,
афтæмæй.
Райсомы нæ хуымты кæрон æрлæууыдис 27 хуымоны æмæ
1мæнæу æпгом мæкъуылты æфснайд фесты. Сæ аходæны хардз
фæуромын кодтой Хъызылбеджы бæласы бын-. Схæссьш кодтой
Былойы фæндыр дæр.
Хæрд. Нозт. Цагъд. ÆхМдзæгъд. Кафт. Алыхуызон зарджы-
тæ.
8.
Нырта&ккæ мæхæдæг дис кæнып, уыйбæрц куыд фæрæзтон,
ууыл. Фæлæ æнæ фæразгæ дæр нæ уыд. Найгæнæнтæ нæ æрæй-
йæфтой æрмæст дыууæ кусæгæй. Цалынмæ машинæ махмæ
æрхæццæ ис, уæдмæ най кодтам, адæм нæм уый фæстæ куыд
фæкæсой, афтæ. Мæн исынмæ зивæг кæнынц, кæм бакуыстаин
кардзыд лæджы бæрц! Æмæ дзырдтой:
— Хъипп (афтæ хуыдтой Сапдройы), цас кусæг дын у Сос-
лæнбег, фæлæ йæ ракæи æмæ иетæмæйты фæкæсдзæн,—сæхæ-
дæг мæ кæддæриддæр фыдæнæнгæнæгау сæвæрдтой зындæр
куыстыл — зыгуым хафыныл, æмæ хъомылтæй æвзæрдæр нæ
куыстон.
Аæмæн фæкуыстам æртæ къуырийы, æмæ нæм уый фæстæ
æрхаудта пайгæнæн машииæ. Уый уыди Фæрниаты дзыхъын-
ног машинæ æмæ йын хæлд куырисæй бафсадæп нæ уыдис,
Куырис куырисы фæдыл куы нæ цыдаид, уæд та машинæйы хи-
цауы хъæр цыдис:
— Тагъддæл, тагъддæл! — гуылæвзаг уыдис.— Машинæ ри~
вадæй зилы. Уæ иу куырис уын мæй най кæндзыстæм, æви
куыд кæиыимæ хъавут! — Афтæ хъæр кодта уый фæстæ махыл
дæр.
Не ’ххуырсæггаг зæххытæй æмæ нæм нæхи зæххы гæппæлæй
æрæмбырд афтæ 12 мæкъуылгай цъынайы. Уымæй сын сæ куы-
рис зæххæй сисын ничи фæрæзта.
Най кæнын пын цы бои хъуамæ байдыдтаиккой, уыцы рай-
сом мæ Сандро тынг раджы сыстын кодта. Мусы мын мæ бар
бакодта стыр мигæнæн донæй байдзаг кæнын — локомотивы дои
уазалдæрæй ивынæн. Суадон уыдис иу 300 метры дарддæр.
Мигæнæпы-иу цы дон ауагътон, уый-иу амызти, цалынмæ дык-
каг бедра хастон, уæдмæ.
— Ницы кæны, ницы кæны... Æндæр гæнæн нæй... Уæдмæ
анæрсдзæиис æмæ нал миздзæнис. Куы йæ байдзаг кæнай, уæд
53

дæ æз дæхи найыимæ ауадздзынæн,— дзырдта Сандро.
Уый мæ пыфс бауагъта æмæ мæхи мæхицæй тыхджындæр
кæнгæйæ хастон. Фæкалдтæн-иу, доны бедра —ныппырх, уæд-
дæр хастон æмæ хастон.
Локомотив мах цъынатæй чысыл æддæдæр æрæвæрдтой.
Найгæнæн æрæвæрдтон нæ цъынаты æхсæп. Æххуыс кæнынмæ
нын чи æрцыд, уыдоп куыстæввонг уыдысты. Уæддæр ма ми-
гæнæн мызтис. Æрмæст дзы Сандро хæррæгътæ куы ныннадта,
у.æд басабыр ис. Байдзаг æп кодтон æмæ Сандройæн загътон:
— Сандро, мæхи найынмæ ауайон? Тагъд суайдзынæн,—
зыдтон, æнæхъæп бон мæ кæй пæ ауадздзæп, уый.
— Уый та цавæр напын у? Мах нæ къухтæм дæр æмхасæн-
тæ куы кæнæм, уæд нын иæхн æнæ найгæ пал ис? — мæсты
хъæр мыл фæжодта Сандро æмæ ныхъхъус дæн.
— Уæ бынæтты æрлæуут,— загъта Фæрнипы-фырт, æмæ нæ
Сандро æрлæууын кодта чæ куысты бынæтты. Мæи æмæ Ро-
зяны (мæ фыдыфсымæр Беппойы сндзæр чызджы). Сырхауты
Аидрей, зæгъгæ, уый æрлæууыди куырис уадзæджы дзыхъы.
Мæ фыдыфсымæр Габо бацахста куырисæппарæджы бынат.
Фыдрасыг уыдис æмæ йæ уыцы бынатмæ бæргæ нæ уагътой,
цъынайы сæрæй куы рахауа, зæгъгæ, фæлæ йæхи фæнд атардта.
Розямæ куырис фаллаг фарсæй æппæрста нæхи Ладе... Сапдро
уыди голлагбæттæг. Ипнæтæп чи цы куыст кодта, уый пал хъуы-
ды кæпын.
Локомотив стæпп-тæпп кодта æмæ йæ сатæг-сау фæздæг
зиллæччытæй скалдта. Барызтис найгæпæи, суынæр кодта æмæ
йæ барабаны зыд æмæ æххормаг æфсæртæ кæрæдзиуыл æрхо-
ста. Фæцыд æхситт. Машииæмæ æрбатахтысты фыццаг куыри-
стæ. Калæм. Апдрей куыристæ уадзы барабаны. Мæнæн фæл-
ладæп мæ бо!п фез?у|æлып дæр нал у. Риссы буар иууылдæр.
Уæлдайдæр къæхтæ æмæ къухтæ.
— Андрей, гормоп, рæвдздæр ут. Иу куырис къуыри най
кæпдзыстæм æви куыд! Машинæ ривадæй зилып нæ хъæуы,—
фехъуыст Фæрнийы-фырты уайдзæф.
Æз куырис халынмæ куыд æргуыбыр кодтоп, афтæ Габойы
хъæр айхъуыстон:
— Лæл-марг, тагъддæп æвнал зæгъгæ лын куы дзурыпц,—
стæй мæ фæсонтыл сæмбæлдис здыйау уæззау куырисы цæф.
Фæцудыдтон размæ, барабапмæ. Фæлæбурдтон ма мæ къух-
тæй барабаны былтæм. Хорз фæхæст дæн куырисуадзæджы
лæууæны былтый. Фæлæ галиу къух фæбырыдис... Бамбæрстоп,
йе стджытæ куыд скъæр-къæр кодтой уый, фæлæ бæллæх уый
уыдис æмæ мын барабан æрцахста мæ иымæт худ æмæ кæд-
даг хæдоны фарс æмæ мæ диссаджы тыхджын ласта йæхймæ.
54

«Амардзæн мæ» — уыцы хъуыды ма февзæрыд мæ сæры æмæ
мæ рахиз къухæй пыддæвдæг дæн. Мæ худ куы феуæгъд уаид,
ууыл архайыи, фæлæ мæ сæр куы фæтасын кæнып, уæд та ба-
рабаны «æфсæртæ» сæхи мæ уадултыл æрбасæрфынц. Кæд ма-
шинæ гуыв-гуыв кæны, уæддæр хъусын Розяйы цъæхахст æмæ
Андрейы:
— Гæрз раппарут тагъддæр, гæрз!
Уый ма æмбарын æмæ мæ куыд иæ сисы барабапæй, ууыл
дис кæнын. Уалынмæ бамбæрстон: рахæцыдис мыл йæ тых-
джыи къухтæйæмæ мæ срæмыгъта. Дарддæр цы ’рцыдис, уый
иал бамбæрстоп.
Æрчъицыдтон, зæххыл мæ кæрдæгыл куы ’рæвæрдтой, уæд.
Нæхи чызг, Дзуццаты ус Вера уайтагъд æрбахæццæ кодта æнæв-
нæлд цикъæ, фæлæ мæм бæттыимæ ничи йæ ныфс хæссы. Адæм
мæ алыфарс æм’бу кæныпц, кæуы богъ-богъæй суапг Фæрпийы-
фырт дæр, фæлæ хъæдгом бæттæг нæй.
Мæ амондæп Дзуццатæм фæцис хъобайнаг Дзуццаты Ба-
дыче. Нæлгоймаджы уæнгты хуызæн ын уыдис. Иæ цæсгом та
диссаджы рæсугъд. Нæлгоймæгты æхсæн уыданд, сылгоймæгты
æхсæн, уый йын уæлдай пæ уыдис, алы ран дæр йæхи сæрнбар
дардта. Ноджы ма йæм иу æнахъинои миниуæг уыдис: лæгти-
мæ хъæбысæй хæцын уарзта. Мæхæдæг ма хъуыды кæнын Со-
зуаты. Ныхасы æртæ лæджы ’ куыд абырста, уый. Уымæй
дæр фыддзых лæгтау мады нæхицæй æлгъыста лæгты æхсæн
дæр. Ныр куыд’ æмбарын, афтæмæй хъуамæ гермафродит уы-
даид. Уый тыххæй йыл чидæр æрæмысыдис «усбирæгъ у»,
зæгъгæ, Рогдзинад ыл ничи æрæмысыдаид — уый пикæй бауыр-
ныдтаид. Йæ фос, йæ маргъæй зиан кæмæн цыдис, уыдон уай-
дзæфы пыхас кодтой йе ’фсымæртæн, йæ зиан сын фидын чи
кодта, ахæмтæ дæр иу æмæ дыууæ нæ уыдысты. Куы сфæл-
мæцыдысты æфсымæртæ, уæд Бадычейы ратардтой сæ хæдза-
рæй æмæ радзæгъæл хæстæджытыл хæдзари-хæдзар зил.гæ.
Фæлæ дзы хæстæджытæ дæр тæрсгæ кодтой, сæхи кæкæ сæ
сыхæгты фосæн тарстысты æмæ куыд тагъддæр гæнæп уыдис,
афтæ-пу æй афæндараст кодтой. Афтæмæй æрæфтыд махмæ
дæр.
— Уаих æрбауат, йæ туг мизы, уæд æм куыд кæсут! — фæ-
хъæр кодта Бадыче, мæ разы дзуццæджы абадтис, Верайы
къухæй цикъæ раскъæфта. Цонгæй ма цы фæзгъæртæ аззад,
уыдоп хæдоны дысы пырхытимæ нымæтау æрбатыхта æмæ сыл
цикъæ æнгом æрбабаста. Фыррыстæй мæ уд схауы, фæлæ кæ-
уын нæ уæндын — уыйбæрц адæм богъ-богъæй кæуынц æмæ ма
æз дæр куы скæуон, уæд бынтон фыркуыдæй сæхи амардзысты.
55

Уæдмæ æрбахæццæ сты нымæт æмæ двайно. Нымæт сынты
бæсты, двайно та хъæдгоммæ уадзынæн — хъæдгом дам тæрк
дæр ма фæкæна æмæ йæ туг дæр тагъддæр ныллæууа. Мæ цæс-
тытæ цæхæртæ акалдтой æмæ цæссыгтæ сæхæдæг æркалдысты,
двайно хъæдгоммæ куы бахæццæ ис, уæд, фæлæ уæддæр кæугæ
не скодтон.
Тыхсын, фæлмæцын тыхджын рыстæй. Нæхимæ, дзыццайы
размæ мæ куы ныххæццæ кæниккой, уæд мын цыма фепцондæр
уаид, афтæ мæм кæсы, фæлæ цæмæндæр фæстиæттæ кæныпц.
Систой мæ пымæты цыппар къуымыл хæцгæйæ æмæ мæ ра-
хастой. Цы бирæ дзыллæ æрæмбырд мусмæ, уыдон, мæ фæдыл
богъ-богъæй кæуынц, афтæмæй цæуынц мæ фæстæ. Тыхсын сæ
куыдæй... Æмæ æнæ уый цæмæй нæ тыхсын, мæ алыфарс ду-
иейыл цыдæриддæр ис, уыдонæй? Дзыццамæ куы ныххæццæ
уаии, уæд мын фенцондæр уаид... Æмæ фæндагыл куы амæлои,
æмæ куы нæ уал ныххæццæ уон, уæд та?
Ныххæццæ стæм. Не стыр кулдуар гом, æмæ адæмæй кæрт
дæр æмæ уыиг дæр йе дзаг. Кулдуары иуырдыгæй лæууы Ни-
на, иннæрдыгæй дзыцца. Сæ уæрджытæ хойынц. Дзыццайæн
йæ рустæ дæвдæг, æмæ сæ туг урс кофтæмæ уайы. Зын мын у
дзыццайы афтæмæй уынын.
— Цы кæныс, дзыцца? Дæхи цæмæн марыс? Уагæр ма дын
топдзæф куы фæуыдаин,— сдзырдтон æз дзыццамæ,— уыцы ны-
хас абон дæр Дæргъæвсы хистæртæ сæ-зæрдыл дарынц — цы-
ма дам топдзæфæй къаддæр цæф уыди.
Сарайы мæ гобаныл æрæвæрдтой, мæ сæр мын базмæ
æруагътой. Дзыцца мæ разы зонгуытыл æрбадти, сæрфта мын
рæвдауæг сæрфтæй мæ ныхы æмæ уадулты хид. Комкоммæ мыи
касти мæ цæстытæм æмæ мын кодта, æрмæст мад кæй æрымыс-
дзæн, ахæм рæвдауæн ныхæстæ.
Фæлæ рыст нæ фæкъаддæр ис. Тыхджындæр ма фæци. Фæл-
мæцьгн. Нæ зонын, мæхи цы фæкæноп, уый. Уæд та куы амæ-
ли’н æмæ куы фервæзин мæ рыстæй. Нæй. Хъизæмар кодтонг
фæлæ мæ иу цæссыг дæр ншкуы æрхауд.
Бришкæ цæттæ кодтой уынджы, уый æмбæрстон. Дохтыртæм
мæ хъуамæ аластаиккой. Тыхсын. Дохтыртæм тагьддæр куы
ахæццæ уаиккам, уæд мæ цыма уайтагъд адзæбæх кодтаиккой,
афтæ мæм касти.
Срæвдз бричжæ. Араст стæм Салыгæрдæнмæ Тылатты Агуы-
бемæ. Мемæ ацыдысты ахуыргæпæг Дзуццаты Мæир (45 азæй
фылдæр фæкуыста скъолаты æмæ ныртæккæ у пенсионер), мæ
фыдыфсымæр Тугъаи æмæ Сандро. Хъуыды ма кæнын, адæм
хъæуы бынæй хъæуы сæрмæ мæрддзыгойау богъ-богъæй кæугæ
куыд фæцыдысты, уый.
56

Цæуæм Чырыстонхъæуы зæххыл даргь таджы. Мæ цæстытæ-
цæхæртæ калынц фыррыстæй, фæлæ цæссыг нæ уадзын. Иу рагс
мын быитоп фенцон ис. Мæ рыстытæ бынтон банцадысты. Æмæ
мæ цæстытæ сæхæдæг æрæхгæдтой æмæ цыдæр тар мигъы
аленк кодтой. Мæлгæ кæнын, уый бамбæрстон, фæлæ дзы иæ
фæтарстæн.
Куы æрчъицыдтон, уæд бамбæрстон, ме ’мбæлттæ мæ æр-
тывайиойæ кæй сæрстой æмæ мæ буар артау кæй сыгъд. (Æртæ*
хатты уагъд арахъ дараг уыдис Цъæхилты Зелимханы мад
Ныгъыда æмæ мын дзы фæндагмæ получетверт иæ бахæ-
лæг кодта. Хæдзары сылгоймаг йеддæмæ нæлгоймаджы хъæ-
стæ нæ уыдис — Зелимхан кæй хуыдтой, уый уыдис Ныгъы-
дайы чызг Олга. Фæлæ, дам чысылæй суртæ кодта æмæ йыл
дæсныйы амындмæ гæсгæ бинонтæ окодтой лæппуйы дарæс æмæ
йыл пом сæвæрдтой «Зелимхан». Æмæ уæдæй нырмæ у лæгыл~
нымад — хæцыди фыццаг империалистон хæсты, граждайнаг
хæсты революцийы фарс, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты лæгты
æмрæнхъ, Ныртæ,ккæ йыл цæуы 70 азмæ æввахс æмæ ма рæвдз
кусы колхозы. Чызгæй лæппутæ цæмæндæр арæх уыдысты ирон
адæмы æхсæн. Фæлæ куыд зонын, афтæмæй хуымæллæггаг Циц-
койы (кæнæ Бицкойы) амарды фæстæ Зелимхан у фæстаг. чыз-
гæй лæппу Ирыстоны.
— Цæй, къæбæр ахæрæм, рынчын дæр бричкæйы цагъдæй’
æрулæфа.
Цыхт æмæ дзул хæрын райдыдтой æмæ нозтой æртывашю,
мæсчъы допæй йыл иу дон æркодтой, афтæмæй.
— Сооæн’бегæн дæр ма дзы иу хъуыртт апазын кæнæмг
кæд афынæй уаид æмæ йын фенцондæр уаид,—загъта Тугъан.
— Æмæ-тъа! Йæ туг куы фенкъуыса... фæлæ бафæлварæм,
— загъта Мæир.
Уымæй размæ арахъæй аходын дæр никуы бакуымдтон.
Фæлæ ныр марг бапазыпыл дæр разы уыдтæн. Ауагътой мын’
æй ма хъуыры афтидæй, стæй мын йæ фæстæ дон адардтой.
Хæрын мæ бон нæ бацис. Куы араст стæм, уæд афыиæй дæп.
Райхъал дæн цавæрдæр уынджы стыр бæлæсты бын, стыр
дурын хæдзары размæ. Хæдзарыл ауыгъд уыди стыр фанер.
Хæдзары размæ бирæ уæрдæттæ æмæ бричкæтæ. Хуыссынц
адæм. Хуыссынц галтæ, бæхтæ æмæ къамбецтæ дæр. Фæлæ нæ
хуыссынц ме ’мбæлттæ. Сандро æмæ Тугъан лæууынц брич-
кæйы раз, фæлæ Мæир нæ зыны.
Уалынмæ хæдзары параднæйæ рахызт Мæир.
— Нæ йæ исы Агуыбе йæхимæ. Мæ рынчындон дам тифæй
рынчынтæп йедзаг у æмæ йыл куы бахæца, уæд уын æй иичиуал
57

сдзæбæх кæндзæп. Æрыдоны рынчындонмæ нын æй ласын кæ-
ны,— загъта Мæир.
Уалынмæ Агуыбе пæхæдæг рацыд урс халаты. Йæ фарсмæ
цыдис урс халаты æрыгон сылгоймаг, йæ къухы дæргъæццои
æрттивгæ къопп хаста. Агуыбе мыи мæ цонджы цæф райхæлд-
та, цæмæйдæр æй фæсыгъдæджытæ кодта, ныккодта йыл хос
.æмæ йæ фæстæмæ бабаста. Сылгоймаг мыи цавæрдæр укол
скодта.
— Ласгæут æй Æрыдонмæ. Уым уæ амондæн кусы Уæрæ-
сейæ ралидзæг профессор Морозов. Уый йæ хъуамæ фервæзын
кæна. Мæхицæн ацы зæххыл гæпæн куы уаид, уæд уын æй бæр-
гæ нæ ауадзии, фæлæ мæ уæхæдæг уынут,— загъта Агуыбе.
Фæсæмбисæхсæв рараст стæм Æрыдонмæ. Æз уколæй
афынæй дæн æмæ райхъал дæн æрмæст Æрыдоны Гæбæлты
Елмызайы хæдзары (уый ус уыдис мæ хистæр хо Бадимæт).
Тыхсын. Курын, цæмæй мæ тагъддæр рынчындопмæ аласой.
— Раст у, аласын æй хъæуы æмæ йæм фæкæсой. Ахæм цæф-
ты рынчындонмæ алы афон дæр исынц.
Рынчыпдон — Белогорцевы хæдзары. Профессор, дам уым
нæй. Афтæмæй ма у талыиг.
Радгæс дохтыр Валя нын загъта:
— Цæут æмæ йæм фæдзурут. Профессор ахæм рынчынтæм
алы афон дæр цæуы.— Иæ чысыл рынчындоны профессор кæй
уыди, уымæй сæрыстыр уыд Валя.
Мæир æмæ Сандро ацыдысты профессормæ. Тугъаи мæ ра-
зы баззадис. Æнæрхъæцгæйæ æнхъæлмæ кæсын..., Æмæ сын
куы нæ рацæуа, уæд та?
Уалыпмæ фæзыпдысты Сандроитæ. Семæ бæрзонд, уæнг-
джынтæ зæропд, фæлæ ма йæ фезмæлдтытæ хæрзæрыгон кæ-
мæн уыдысты. Цъæх-цъæхид, уарзæгой кастгæнæг цæстытæ,
тымбыл цæсгомыл — фыййаджы хуызæн урс-урсид рихитæ æмæ
æрфгуытæ. Йæ сæрыл кæрдæгхуыз шляпæ, йæ уæлæ галстук-
джын хæдон æмæ ног, хорз итувæрд костюм. Йæ къæхтыл бæз-
джынуафс хъинц-хъинцгæнаг англисаг туфлитæ (уый æрæджиау
базыдтон).
Æркасти мæм бричкæмæ профессор, йæ сæр батылдта æмæ
йе ’взаг фæцъыкк кодта.
Сынтыл мæ ахæ’ссын кодта рынчынтæ исæн уатмæ. Уым’ мæ
анадтой. Бæгънæгæй мæ простинайæ æрæмбæрзтой æмæ мæ
операцион уатмæ ахастой.
Профессор йæ къухтæ æхсы. Æхсы сæ æнæкæрон бирæ. Урс
халатджын сылгоймæгтæ сæ улæфæитыл бæмбæг æвæрдтой,
цыдæр зилæнтæ кæпынц,— стыр урс æрттиваг къопмæ цавæр-
68

дæр æфсæйнаг дзауматæ æппарынц æмæ зæлланг кæнынц. Рæс-
тæг ныддаргъ.
Уалынмæ профессор йæ къухтæ æхсад фæцнс. Йæ цæсгом
сестрамæ бадардта, æмæ йын уый йæ улæфæнтыл бæмбæг æрæ-
вæрдта. Мæ уæлхъус æрлæууыд профессор, нæ къухы бæмбæ-
джы къуыбар. Тæригъæдгæнгæйæ мæм кæсы. Стæй мын бæм-
бæджы къуыбар мæ фындзыл æрæвæрдта æмæ загъта:
— Дæ дзых сæхгæн æмæ дæ фындзæй арф улæф... Ноджы-
дæр... Ноджыдæр... Ноджы...
Феицад мæ буары рыст æмæ мын уыдис æхсызгон, маргæ
мæ куы кодтаид, уæддæр.
— Нымайгæ-ма кæн уæдæ ныр.
— Иу... дыууæ... æртæ... цыппар...— куыд дарддæр уæззау-
дæр кæны буар æмæ фæхауын цазæрдæр мигъджыи коммæ...
иуæндæс... дыууадæс... Дарддæр иицыуал бамбæрстон.
Райхъал дæн рынчындоны сарайы. Цæмæн балæууыдтæп
уым?
Уый фæстæ мын æй Валя (афтæ йæ хуыдтой, кæд дохтыр
уыди, уæддæр) йæхæдæг афтæ радзырдта:
Операци æмбисмæ куы фæцæйхæццæ кодта, ,уæд мæ буарыл
марды нысæнттæ фæзындис: буар ихау пыууазал, зæрдæ ма
куыста стæмæй-стæммæ, цæстытæ дзагъыр кæнын райдыдтой.
Фервæзын-ма мæ кæндзæнис, ууыл, зæгъы, профессор дæр йæ
зæрдæ нал дардта.
Валя мæ бинонтæн тæригъæд кæнгæйæ Сандроитæи загъта:
— Кæд æй ныгæнынмæ уæхимæ ласдзыстут, уæд æй мидæ-
гæй мæлып ма бауадзут, кæннод ам дæр тифæй рынчынтæ ис
æмæ уын уæ мард пал ратдзысты.
Фæдзырдтой профессормæ, æмæ йын Мæир загъта:
— Куыд у нæ рынчып? Фервæзьгнæй ма йыл зæрдæдарæп ис?
— Зыпæй. Акса-ма, æрмæст къух нæ, фæлæ йæ фæрстæ æмæ
сæры фахс дæр хост сты. Лæппу та æппæтæй дæр фыдхуыз
уыдис, афтæмæй дзы дыууæ бонмæ æввахс æнæ банцайгæнæ
туг фæцыди. Нæ рынчындоны уавæртæ та нын уынут — æдзæл-
лаг окъæт... Фæлæ бацархайдзыстæм...
— Хуыцау бахизæд, фæлæ йыл нсты куы ’рцæуа, уæд ныи
йæ мард ратдзыстут?
— Тифæй рыичыптæ нæм пс æмæ ардыгæй моргмæ куы ба-
хауа, уæд мардæн дæттæи пæп.
— Уæд иын æй æгасæй ратт. Моргмæ куыд нæ бахауа афтæ.
— Æмæ кæд фервæздзæн, уæд та?
— Дæ хорзæхæй, æгасæй нын æй ратт, кæннод æнæ мард
аласгæйæ махæн Дæргъæвсмæ аздæхæн нæ уыдзæнис... Уæддæр
æй хъæу дыккаг æхсæв йæ ингæнæй давгæ кæндзысты.
59

Профессор Морозов ахъуыды кодта. Æвæццæгæн, бамбæр-
ста, бынаты цы ’гъдæуттæ ис, уый æмæ загъта:
— Æмæ йæ уæд æддæмæ райсын хъæуы,— йæхæдæг мидæ-
мæ бацыд. Уæдмæ мæ тагъд-тагъд бæстытæ а-кодта æмæ мæ*
сынтыл сарамæ рахæссыи кодта. Æрæвæрдтой мæ, æвæццæгæн,,
Белогорцевы лæггадгæнджытæй чи баззад, ахæм зæронд хæлд-
дзаг сынтæгыл.
Банымадтой мæ мардыл. Мæрддзыгой къордтæй-къордтæй
цыдысты рынчындонмæ æмæ куыдтой. Гæбæлты Цимырзæйы
кæрты цæттæ кодтой чырын æмæ цырт. Афтæ рæстæг- атыхстис
изæрырдæм. Куыд дзырдтой Валя дæр æмæ иннæтæ дæр, аф-
тæмæй хурныгуылды хæдразмæ мæ рахиз къах хæрдмæ скъæдз*
кæныныл архайын райдыдтон æмæ йæ æппыпфæстаг скъæдз
кодтон.
Цины фæдис. Тыпг дам цин кодта профессор æмæ дам
дзырдта:
— Хорз, мæ хæлар, хорз. Ныр дæ цыфæндыйæ дæр мæлыи
иал бауадздзыстæм.
Палатæмæ мæ бахастои. Чырын æрдæгкопдæй баззад (уый
фæстæ бирæ рæстæг фæлæууыд мæ хо Бæдимæты хæ~
дзары).
Дыккаг боп операци кæронмæ ахæццæ кæнын хъуыди. Фы-
нæй .кæиыны хсс мын дæттæн нал уыд. Мæ къух æмæ мын мæ
къæхтæ стъолмæ сбæстытæ кодтой. Мæ цæст уынгæйæ мæ лыг-
тæ кæнын райдыдтой.
— Хорз у рæмбыныкъæдзæй æддæдæр хауд кæй у уый.
Кæнгæ къух дын скæнæн уыдзæн...
Фæлæ ууыл нæ фесты мæ хъизæмæрттæ. Цыппæрæм бон
мыл фæзыидис газын гангренæ. Сау æрбахæццæ рæмбыныкъæ-
дзæй мидæгдæр. Æмæ та ног, бирæ зындæр операци... Æмæ
ууыл фесты мæ хъизæмæрттæ.,. Палатæмæ мæ куы бахастой,
уæд дзыцца лæууыдис мæ сынтæджы дæлфæдтырдыгæй. Куыд-
дæр мын фенцон æмæ, цæф куы фæдæн, уæдæй фæстæмæ фыц-
даг хатт скуыдтон. Мæ разы æрбадтис дзуццæджы дзыцца æмæ
мæ басабыр кодта, йæхи цæссыгтæ та тыххæй урæдта.
Цæй хъаруджын, æмбаргæ æмæ фа^разон адæймаг уыди"
дзыцца! Мæ мад кæй уыдис, уый нæ нымайгæйæ мæм афтæ
кæсы æмæ хъæуы раззагдæр устыты зæрдæ уыдис. Уымæп-иу
æмбырд кодтой æдзухдæр дæрддаг сыхаг устытæ Хъантемыра-
ты Басылхъыз, Дреты Гуассæ æмæ бирæ æндæр ахæмтæ дæр
нæ сарамæ æд пиринæгтæ æмæ æхснудинæгтимæ. Ныхас... худт...
Æ’мæ-иу хатгай исчи хъарæджы хуызæн акодта. Скуыдтой-иу
устытæ. Тыхджындæргæнгæ æмæ-иу хæкъуырццæг кæцыи ран-
со

дыдтой. Уæдæ йæм-иу йæхи хуызæн сидзæргæстæ дæр уынаф-
фæйæ фæрсынмæ цыдысты.
Фæлæ йæм фæразынæн дæр æмæ рæвдауынæн дæр цы хъа-
ру уыдис, уый равдыста фараст къуырийы дæргъы æхсæвты мæ
сынтæджы раз йæ тинтычъи кæлмæрзæныл афтид пъолыл хуыс-
гæйæ. Чысыл фезмæлыдтæн мæ мидфынæйæ дæр, зæгъгæ, уæд-
ну мæ уæлхъус цырагъау алæууыдис.
Къуыримæ судзгæ рыстытæ ахицæн сты. Мæ зæрдæмæ цæ-
уын рандыдта рынчындон. Нæ палатæйы хорз адæм бахаудта:
Кцойты Алыксандр — дзæгъæл гæрахæй фæцæф йæ къах хæ-
лæн нæмыгæй æмæ йыы æй алыг кодтой уæраджы сæрмæ. Дер-
мецыккаг хъазахъаг Яшæ — «Самотартрæйы»* (?) цыдис æмæ
йæхи топп йæ къахмæ феваст. «Гиццил банизтай, топмæ бав-
налдтай, трах æмæ къах нал ис (лыг ып уыдис зæвæтæй размæ.
Кæд сын сæ ныхæстæ не ’мбæрстон æмæ сæ раст нæ дзырдтон,
уæддæр мæ бирæ уырьгосаг зарджытыл сахуыр кодта.
Рано утром, весной,
На горе крепостной
Сквоз проздрал (афтæмæй йæ бадардтои
мæ зæрдыл)
чный иву (?)
Свои войско.
Новый быть потому,—
Я спо’кииу жену,
Сам пойду на войну
С казаками.
Бирæ уарзтон уыцы зарджытæ, Алыксандры хъæлдзæг ны-
^сæстæ, «къуыдайраг» Уанеты Ильяйы худæджы таурæгътæ:
Иæ хъизæмар рох кæнын кодтой уыцы хъæлдзæг зарджытæ
æмæ ныхæстæ дзыццайæн дæр.
Фæлæ куыд чъизи уыди рыпчындон, уый зын пыффысæн у.
Нæ уыди фаг бæмбæг, бинт, хъæугæ хостæ. Æхсгæ кодтой бин-
тытæ дæр æмæ бæмбæг дæр. Иу бастæй-иу ипнæмæ ссыст сты
бæттæнтæ æмæ бæстыты бын буар хъыдзы-хъыдзы кодта. Па-
латæ бындзытæй бæз-бæз кодта, фæлæ нын-иу нæ сестра Ма-
руся (уый мын тынг феххуыс кæсынæн чипгуытæ амал кæнын-
мæ) æрбахаста тынг даргъ акъацийы къалиутæ æмæ хуыссæн-
ты хуысгæйæ сырдтам иæ бындзытæ. Стæй нын-иу дзыцца нæ
дуар æмæ рудзгуытæ æпгом сæхгæдта.
Фæлæ сестра Марусяйы æххуысы тыххæй. Иу хатт мæ фед-
та, стымбыл дæн, афтæмæй Къостайы «Ирон фæидыр» æнувы-
дæй кæсгæйæ.
* Тынг зын равзарæн у аны ныхас.— А. М.
61

— Цæй æнувыдæй кæсыс? Хорз чиныг у?
Афтæ мæ кæй бафарста, уый тыххæй йæм дисгæнгæйæ скас-
тæн. Иокуы ма ахæм чиныджы хорзæй фæфæрсынц?
— Уæдæ æвзæр?
— Æмæ хорз чингуытæ уарзыс?
— Æмæ кæм и хорз чингуытæ.
Уымæй фæстæмæ мын хаста, кæсын цас фæрæзтон, уыйбæрц,
алыхуызон чингуытæ. Цæвиттоп, хъуыддаг афтæ рауадис: Ма-
русяйы куырдта, хæсты йæ къух кæмæн ахаудта, ахæм ахуыр-
гопд афицер æмæ Марусяйæн чингуытæ не ’вгъау кодта. Стæй
куы базыдта, æнæкъух лæппуйæн сæ хæссы, уый, уæд мып йæ-
хæдæг æвзарын райдыдта æмæ мын сæ хаста. Уый библиоте-
кæйæ бакастæн Пушкины «Аргъæуттæ» иууылдæр (кæй зæгъыи
йæ хъæуы, алы чииыг дæр-иу иропау радзырдтон дзыццайæн),
уæдмæ уырыссаг æвзаг æмбарыи райдыдтон. «Барон Мюнхау-
дзены цаутæ», Пушкины «Дубровский», «Памятники пародного
творчества осетин» æмæ æиæкæрои бирæ æндæр ахæм чиигуы-
тæ. Бауарзтон чипыг, мæ царды иу хай ссие æмæ рынчындоиæй
куы цыдтæн, уæд мæ зæрдæ уьгнгæг кодта, чиигуытæй кæй хи-
цæн кодтон, уый тыххæй.
11.
Фæзындысты мæм нæхицæй ласынмæ æмæ мын æрбаластой
сау глази хæдои æмæ хæлаф хъуымбылджын ронимæ æмæ дыу-
уæ кæрдгæхуыд дзабыры. Ахæм дарæсы ралæууын пыр алкæн
раз дæр бафæраздзынæн æнæфсæрмæй. Рынчыпдопы цы ныу-
уагътон, уый та уæд цы уыдис мæнæн? Фæлæ хъæуы бирæ пæ
бафæстиат дæн.
Уыцы рæстæг Æрыдоны семинары пансионат бапгом сидзæр-
тæн æмæ мæ уырдæм аласта Сандро. Хъуыддаг нæ цæуы. Уыр-
дæхМ исыпц 12-аздзыдæй кæстæртæ, мæнæн уымæй фæфылдæр
сты. Справкæ пе сбæззыди. Сапдройы бахъуыди фæстæмæ хъæу-
мæ цæуыы справкæ ивынмæ.
— Æмæ йæ мах 1907 азы бæсты (уыцы азы гуырд уыдтæп
сауждыны гæххæттытæм гæсгæ) 1909 аз дæр скæпдзыстæм,—
загъта Фидараты писыр Алихап æмæ дзы æрбахастой 1909 азы
райгуырды тыххæй справкæ.
Пансионаты директор Айдарты Геор ма бирæ фæбыцæу код~
та Сандроимæ йæ кабинеты. Сæ ныхас мæм куыд хъуыстис,
афтæмæй дзырдта:
— Дæ дарипагæй цæмæй фервæзай, уый тыххæй йæ тъыс-
сыс пансионатмæ, йæ азтæ нæ амопынц, афтæмæй?
02

— Йæхицæн дæр кæд хуыздæр уаид. Цы цæрдтытæ кæны,
мæгуыр,, мах хæдзары.
— Æмæ дын пансионы карæй куы ахиза, уæд та дын æй:
чи дардзæн? — Фæлæуу-ма йæхимæ йын фæдзурæм æмæ йæ
афæрсæм,— æмæ мæм фæдзырдтой.
— Æццæй, цæмæ цæуыс Семинармæ? (афтæ ма йæ хуыдтой
йæ зæронд кадджын номæй).
— Мæп æрмæст ахуыр кæнын фæнды,— загътон æз.
— Гъи, кæсут, уый йæхæдæг цы хъæуы, уый дзуры, сымах
та къæбæры кой кæнут.— Цом ма уæдæ.
Фæлæ мæнмæ гæсгæйæ уымæй размæ сразы мæ исыныл.
Бахаудтæн пансионатмæ. Пансионатонтæ цардысты æртык-
каг этажы, фæлæ мын дзы нæ разынд пæдæр тобан, нæдæр сын-
тæг. Амондæн Фæрииои Къоста уым разындие. Уымæн фæлмæн
æмæ тæригъæдгæпаг зæрдæ уыдис æмæ мæ йæ дæлфæдтæм
схуыссын кодта. Афтæ цардыстæм афæдзы дæргъы. Хæринагæн
нын лæвæрдтой иугæндзон еууы елцыкк æмæ йæ цæттæ кодтой
хистæртæ.
Мæнæй хистæртæ та уыдысты иууылдæр, Фæрниопæй фæс-
тæмæ се ’ппæт дæр, суанг Лолайы-фыртау нагантæ чи дардта,
ахæм фæсивæды онг. Стæй дзы нæ уыдис иунæг сидзæр, мæ-
гуыр сывæллон дæр, иууылдæр уыдысты хъæздыг адæмы фырт-
тæ. Æз мæ глази хæлаф æмæ хæдонæй сæ зæрондæй дæр хъал
уыдтæн, фæлæ сыл уыдонæй иу дæр нæ барвæссид, æвæццæ-
гæн, сæ ногæй дæр.
Фæлæ цæрæм хæларæй, цы сæм уыдис хæрипагæй дæр, да-
рæсæн дæр, уыдопæй мын чи кæцыйы нæ радтаид, ахæм дзы
цыма нæ разындаид, афтæ мæм каст. Фæлæ-иу клубмæ, хъæу-
мæ хуынды кæнæ æндæр ахæм рæттæм цыдысты, зæгъгæ, уæд-иу
фæкъордтæ сты сæхæдæг, Фæрнион дæр-иу уыдис уыцы къорд-
тæй иуимæ.
Клубмæ цыдтæн мæхæдæг иунæгæй. Æнæуи чингуытæ кас-
тæн пансионаты стыр библиотекæйы. Æнкъард кæнынмæ дæр-
иу фæдæн — мæ къласы чи ахуыр кодта, уыдон иууылдæр æры-
дойнæгтæ уыдысты æмæ-иу изæрты сæхимæ ацыдысты. Æз та-иу
æнæхъæн галуанты иунæгæй баззадтæн. Æмæ мæ уæд чингуы-
тæ сæхимæ æлвæстой.
Фæлæ мын фæзынд æндæр фадат дæр æнкъард цæмæп ма
кодтаин, уый тыххæй. Уыцы рæстæг Джыккайты Налыхъы
фырт Валодя аразын райдыдта юннатты къорд æмæ уырдæм
бацыдтæн. Юннатты къордæн быпатæн асыгъдæг кодтам, цæхæ-
радоны бæлæсты бын цы смаггæнаг пъадвал уыдис, уый. Ба-
хус æй кодтам, семинары уæлдан дзауматæй нæ хорз сфæлыс-
там æмæ уым æмбырдтæ кæпыи байдыдтам.
63

Æмбарын, цыма къорд царды стыр хъуыддæгтыл кусы æмæ
сыл кусын йæ бон дæр у. Зæрдæ дзаг у фæндæттæй, пыфс фи-
дарæй-фидардæр кæны. Ахуыр дæр ноджы фæрæвдздæр. Фæлæ
.зын уыди, Валодя кæй сæвæрдта, уыцы режим. Æмбырдмæ
чысыл барæджы кæныны кæнæ æндæр истæй тыххæй дæр юннат-
ты ахсгæ кодта æмæ сæ ахæстопы дардта (ахæстон дæр уыдис
уыцы пъадвал) æпæхъæи æхсæвтæ, кæнæ суткæтæ дæр æпæ
хьахъæнæг. Уыцы хабар мæныл никуы рауадис, фæлæ юннат-
тæ фæтарстысты Валодяйы режимæй æмæ бонæй-бонмæ къад-
дæр кодтой нæ рæнхъытæ, бирæтæ нал цыдысты къордмæ. Ва-
лодя сæ ахсынмæ, «ахæстомы» бакæпыимæ хъавыдис, фæлæ
къордæй куыд нæуал уыдысты, уымæ гæсгæ сыи йæ бон ницы-
уал уыдис, кæд тынгдæр мæсты æмæ катай кодта, уæддæр.
Мæхиуыл æфхæрд æруадзын никуы бауагътон, алы хъуыд-
даг дæр хорз æмæ афопыл æххæст кодтон. Фæлæ ахæм режим
мæ зæрдæмæ дæр нæ цыдис æмæ рацыдтæн къордæй. Налыхъ
семипары фыццаг этажы цардис, нæ. рацæуæн иу уыдис Вало-
дяимæ æмæ арæх æмбæлыдыстæм. Хуыдта мæ-иу фæстæмæ.
Фæлæ кæд йæ рæдыд бамбæрста, юннатты æхсæнæнæфхæрдæй,
æнæаххостæй демократон дисциплинæ сæвæрдта æмæ йæм сы-
вæллæттæ фæстæмæ здæхын байдыдтой, уæддæр æз пал баз-
дæхтæн. Ахуыр куы нæ скæноп, уæд кæй пицы уыдзыпæн, уый
æмбæрстон æмæ мæ юннатты алы боны, кæнæ бон дыгай хæт-
тыты æмбырдтæ къуылымпы кодтой. Цæмæй зыдтон æз уæд-
дæр семинары мæ ахуыры фæндаг дард кæй нæу, уый!
’Фæлæ иæм сау залиаг калмау æрбабырыдис æххормаг аз
æмæ нын уый ахуырмæ нæ фæндæгтæ æрæхгæдта — ницыуал
лæвæрдтой къазпайы хардзæй, фæлæ ма скъола йæ ахуыры
куыст кодта. Бонджынты цот сæхи пансионатæй айстой. Мæн
бæргæ нæ фæндыдис рацæуын, цардаин иунæгæй дæр, цæргæ
дæр дзы акодтон мæ кæрцы хæррæгъыл хуысгæйæ фондз боны,
Фæрнион куы рацыдис æмæ кæй дæлфæдтæм хуыссыдаин, уый
мын куы нæуал уыдис, уæд. Хæрынмæ цыдтæн Æрыдоны Сын-
дзы сыхы сæрмæ. Гæбæлтæм мæ хо Бæдимæтмæ бон иу кæнæ
дыууæ хатты, иннæ рæстæг бадтæн чипгуытыл, æндæр цы куыс-
таин, уый мын куыд нæ уыдис, уымæ гæсгæ. Арæх мысыдтæп
мæ мæгуыр, фæлæ æмбаргæ æмæ сабыр мады æмæ мæм-иу
цæссыгтæ дæр фæзындис.
Бæдимæт мын мæ царды уавæртæ куы базыдта семинары,
уæд мæ сæхимæ скодта, скъоламæ нæхицæй дæр цæудзынæ,
зæгъгæ. Нæ фæхуыздæр мæ царды уаг хойы хæдзары, фæлæ
мын алыбоны загъдæй æмæ заманайæ бынтон сæнад.
Мæ хойæн йæ хистæр æмыджырæй баззадис чызг æмæ лæп-
пу — Дзибушка æмæ Маня. Усгур лæппу æмæ чындздзон чызг
,64

уыдысты æмæ хæдзар сæхицæн цæмæй баззайа, уый тыххæй
{Зæдимæты хæдзарæй атæрыныл ныллæууыдысты.
Къæрцц-къæрцгæнаг налат Маня-иу райдыдта исты æфсо-
пæй, кæннод бынтон æнæфсонæй загъд, йемæ-иу баиу сырхсæр
бур дзыгъуыртæ Дзибушка дæр æмæ ма марадз ахæм ран чи-
лыг райс æмæ йæм æркæс. Бæргæ сыл сардыдта Бæдимæт сæ
хорз фыдыфсымæр Цымырзæйы, фæлæ семæ куы ныхас кодта,
уæд ын Дзибушка комкоммæ загъта мæхи раз:
— Нæ фыдимæ рагæй уæрст дæ æмæ дæхи хæдзары хъуыд-
даг кæн. Мах дæр сывæлæттæ нал стæм æмæ царды амæлттæ
кæндзыстæм.
— Уæ хъару уын хуыздæр Хуыцау окæыæд,— загъта сабы-
рæй Цымырзæ,— фæлæ кæд уæ кары етут, уæддæр иу куыстыл
хæст куы нæ стут, Дзибушка, дæуæй та мæм ахæм хабæрттæ
цæуы æмæ хæлд адæмимæ баст дæ...
— Мæхицæы æмбæлттæ æмæ æмгæрттæ агурыпы кары дæн
мæхæдæг.
— Æмæ сæ дæ фыд Елмæрза кæм агуырдта, уым сæ куы
агурис, уæд хуыздæр уаид дæхицæн дæр æмæ «нæм лæг хъо-
мыл кæны» зæгъгæ уæ цы мыггаг хъомыл кæыы, уыдонæн дæр.
— Уый ыæхи уынаффæ у.
Ницыуал загъта Цымырзæ. Æз бамбæрстон фырмæстæй йæ
зæрдæ кæй æрбауынгæг æмæ ма Бæдимæтæн загъта:
— Мамсырон, мæ хо æмæ мæ чындз, мæ сæр дæ æндæр ран
кæм хъæуа, уым уын нывонд фæуæд, фæлæ мæ адонмæ ма-
куыуал сдзурып кæн. Адон мах туг æмæ æгъдауыл хæст не
сты. Бынтондæр сæ туг æмæ се ’гъдау Мицка æмæ Адоттайы
хуызæп уыдысты (Тохсыртæй, Дзибушкаиты мады æфсымæр-
тæ, советон хицауады ныхмæ ’бандитты хуызы карзæй чи хæ-
цыдис, уыдон). Мæхæдæг ма мæ зæрдыл ахæм хабар дарын.
Адоттамæ йæ хæдзармæ ахсынмæ бацыдысты ЧК, Адоттайы
хæлæрттæй сын хæрзгæнæг уыдис, афтæмæй. Хæлары сидтмæ
афтид мидæггæгты рахызти, давæггæгтæ та уаринаг æнхъæл
уыдис. Тыргъмæ йыл ньжкалдтой ЧК-йы хæстонтæ, уæззау цæф-
тæ йæ фæкодтой, фæлæ ма уатмæ йæхи баппæрста æмæ топп
райста. Æхсын райдыдта æмæ йæхицæн фæндаг скодта, цæ-
хæрадонмæ. Уым йæхи цæппæрста куыройы доны — сæ цæхæ-
радæтты цыдис — æмæ дон-дон йæхи дæлæмæ ауагъта. Куыд
ма хъуыды кæнын, афтæ рахызтис Зембатты цæхæрадоны, æмæ
йæ уыдон бамбæхстой. Фæлæ хицауадтæ арæх раив-баив куыд
кодтой, уымæ гæсгæ йæ æмбæхсын бирæ нæ бахъуыди. Фæлæ
йæ кæд хъыгдаргæ нал кодта ног хицауад, уæддæр ын кад дæр
не скодта — къæрныхæн чи аргъ кæны!
5 Мах дуг № 1
65

Фæлæ фервæзт уыцы уæззау мæлæтдзаг цæфтæй æмæ цы-
ма æхсæнадæн дзæбæх пайдайаг нымад лæг ссис, зæгъгæ, аф^
тæ хъуыстон.
12.
Бæдимæты ласынмæ æрбацыдысты нæхицæй. Кæд сæ «фы-
дæй» уæрст раджы уыди, уæддæр Цымырзæ йæхимæ райста
уазджыты æгъдæуттæ, фæлмæн ныхасæй кусæртытæ кæныны
онг.
Æз мæты бацыдтæн: Бæдимæт куы ацæуа, уæд мæнæн дæр
уыцы раи цæрæн нал ис, уый зыдтон. Фæлæ кæм? Кæм ис мæ
цæрæн, мæ хæринаг? Мæ зæрдæ тæссæй ризы, афтæмæй æп-
хъæлмæ кæсын, кæд мын зæгъдзысты: «Дæхи рæвдз кæн, дæ-
уæн дæр æнæ цæугæ пæй». Фæлæ Сандро æмæ Цымырзæмæ та
мæнæ ахæм ныхас рауад:
— Иарæби, Цымырзæ, æфсымæрты цард фæкодтам æмæ йæ
дæуимæ махæй фехалинаг ничи у. Æмæ нын афтæ хæстæг куы
нæ уаис, уæддæр дæ ракуриккам иу стыр хорз хъуыддаг.
— Хуыцау æй мæ къухы фæкæнæд уыцы хорздзинад.
— Ацы сывæллонæн йæ ахуыр ныууадзæн нæй, уæд ын цы’-
ма йæ мады дзидзи йæ дзыхæй ратониккам, афтæ уаид. Нæ
мæгуыр хо йæ хæдзармæ куы ацæуа, уæд та йын ацы хæдзары
ныууадзæн нæй. Æмæ кæд дæуæн дæр æмæ дæ бинойнаг Дзы-
гойæн дæр æгæр зыи нæ бакæндзæн, уæд уал сымахæй скъола-
мæ .куы цæуид.
— Æмæ цы кæны уый дæр. Зын æмæ тыхст аз у. Фæлæ
иунæт сывæллон кæй цы бахъыгдардзæн? — хъуыды кæнгæйæ
загъта Цымырзæ æмæ Дзыгойы дæр афæрсынмæ ацыдис. Куы
раздæхт, уæд сабырæй загъта:
— Баззайæд нæхимæ. Æрмæст тыхстыты æмæ тæрстыты
рæстæг у. Фæлæ йын йæ къæбæр исæгау йæ ахуыр йæ къухæй
ч,и исы?
Бæдимæт фæстаг сахат йæ сывæллæтты цæмæй мауал фе-
на, уый тыххæй йын сæ адавтой (æвæццæгæн Маняитæ) æмæ
сæ боны æмбисмæ дæр не ссардтой. Мæнæн мæ дзауматæ сæ-
вæрдтой, Бæдимæты кæм ластой, уыцы стыр бричкæйы. Фæтар-
стæп, кæд мæн дæр ласгæ кæпынц, зæгъгæ. Фæлæ афтæ нæ
рауад. Фæндаг Цымæрзæтыл уыдис æма§ мын уым райстой мæ
дзауматæ.
Хæдзары уæлдай сынтæг нæй. Сæхи хистæр лæппу дæр зæх-
хыл хуыссыд æмæ мæнæн дæр зæххы хуыссæи бакодтой.
Цæрып афтæ, мæгуыр хæдзары цы вæййы, уымæй мæ никуы
фæхъулон кодтой бинонтæ. Цæуын ахуырмæ. Чингуытæ нæй
66

#мæ ахуыр кæпæм, къухы чи æфты, ахæм чингуыты. Рæстæджы
фылдæр цæуы аргъæуттыл,— æндæр цы бацамыдтаиккой ахуыр-
гæнджытæ, скъолайæн иухуызои программæ дæр куы нæ ис
æмæ бæрæг куы нæ у, сывæллæтты цæуыл æмæ ,куыд ахуыр
кæнын хъæуы, уый, уæд? Уый бæрц Малииин æмæ Буренины
хьгнцæнты чиныгæн «йæ пырх акалдтам», æнхъæл дæн æмæ
йын кæрæй-кæронмæ йæ хынцинæгтæ иууылдæр наизуст чи
зыдта, ахæмтæ дæр нæм бирæ уыдис.
Быдыры хос куы ныппырх уа æмæ йæ халгай куы æмбырд
кæнай, афтæ архайдтам мах дæр нæ зонындзинад æмбырд кæ-
пыныл. Зæрдæ нæ саст, рухс .кодта.
Ахуырæй-иу «уыддæр феуæгъд дæн, афтæ-иу мæ сидзæр
хæрæфырты абæрæг кодтон (.кæстæр, куыддæр мад ацыд, афтæ
æвиппайды туыбыннизæй æрбарыпчын æмæ уайтагъд амард).
Хистæр, Сослæнбег æй хуыдтой, мæллæгæй-мæллæгдæр кодта
æмæ æдзухдæр уыдис æнæхсад, æнæкаст. Мемæ йын-иу къæбæр
айсын бæргæ хъуыдис. Фæлæ кæцæй айстаин, мæхæдæг дæр
кæйдæр къæбæр куы хордтон, уæд. Адæймаджы цас фæнды
æмæ цас æнæхъару у, уый бамбæрстон, мæ кæстæр хæрæфыр-
тæн баххуыс кæнын мæ бон куы ницы уыдис, уæд.
Фæлæтиу уыцы тыхстæй дæр мæ хъæбысы куы пыттымбыл,
йæхи-иу куы бахъарм кодта, уæд æм уый дæр, æвæццæгæн,
стыр амонд кастпс, йæ гыццыл зæрдæйæ æмбæрста, уæддæр
æй дунейыл чидæр кæй уарзы, кæй йыл мæт кæны, æмæ-иу
фылдæр хатт хъæбысы дæр бафынæй уыцы амондджынхуызæй,
фæлæ мæнмæ та афтæ зындис, цыма йæ тæпæг урс-урсид цъар
йæ стæджытыл бахус.
Иу хатт та йæм ахуыры фæстæ куы фæзыпдтæн, уæд дуарыл
гуыдæр æзæрд уыди, афтæмæй мидæгæй хъуысыд Сослæнбе-
джы кæуын. Тыххæй сбырыдтæи æмæ рудзынгæй бакастæн.
Лæппу уыцы æнæфснæйдтытæй бадти зæххыл. Иæ дзыхы цæх-
гæрмæ йæ дæндæгтæй хæцыдис суджы æхсныфыл. Уый йып
йæ дзыхы бакодтой, йæ хъæр æмæ кæуын адæммæ куыд нæ
хъуысой, афтæ, гуыдыр ыл ахгæдтой, куыд пикæдæм цæуа æмæ
йæм мидæмæ барæвдауынмæ куыд ничи хæццæ кæна, афтæ.
Мæн куы ауыдта, уæд тынгдæр ныккуыдта æмæ мæм йæ къух-
ты тылдæй амыдта тагъд ацу, кæннод нæ дыууæйы дæр бафхæр-
дзысты, зæгъгæ. Де ’хсиыф дæ дзыхæй райс æмæ цы кæпыс,
уый мып зæгъ, зæгъгæ, йæм дзырдтон, фæлæ мын йæ сæры
тылдæй амыдта, «нæй уый гæнæи», зæгъгæ. Æппынфæстаг ба-
уæндыд йе ’хсныф йæ дзыхæй раласын æмæ кæугæйæ загъта:
— Æхеныф ’мын мæ дзыхы Дзибушка бакодта æмæ йæ куы
аппарон, уæд мæ маргæ кæпдзæн,— стæй фæстæмæ йæ дзыхы
авæрдта йе ’хсныф æмæ та зæрдиагдæрæй кæуын райдыдта.
5*
67

Куы йæм баирвæзин мидæмæ, уымæн цынæ хъуыды .кодтон,
ахæм нæ уыдис, æмæ йæм нæ бахæццæ дæн. Кæугæ рацыдтæн
æмæ Цымырзæйæн радзырдтон хабар æмæ дзы ракуырдтон, цæ-
мæй исты зæгъа Дзибушкайæн.
«Нæ хæдзæрттæ куы ахицæн сты раджы, уæд ахицæн сты
нæ иумæйаг уынаффæтæ дæр æмæ алчидæр йæхи хæдзары уы-
наффæ куы кæнид, искæмæн та зонд куы нæ амонид, уæд уый
бирæ хуыздæр у»,— зæгъгæ ахæм дзуа-пп радта Цымырзæйæн
Дзибушка, уый йемæ куы ныхас кодта сывæллоны фервæзын
кæныны тыххæй, уæд.
Нæ зыдтон æз сывæллонæн ма цы хуызы баххуыс кæнон,
уый. Тæригъæдæй æмæ мæстæй æррайы хуызæн кодтон, ахуыр-
мæ дæр къух уыйбæрц нал тасыд.
Цалдæр хатты мын загъта Дзибушка, зæгъгæ, ацы хæдзар-
мæ кæсгæ дæр макуыуал æрбакæн, кæннод дыы æз дæ кæсæн-
тæ скъахдзынæп, зæтъгæ, (æмæ мæм-иу йæ дыууæ æнгуылдзы
уыцы акъахынæввонг тыгъдæй æрбавдыста), фæлæ мæ-иу уы-
цы æртхъирæн дæр нæ баурæдта æмæ-иу ахуыры фæстæ абæ-
рæг кодтон фæсахуыр сывæллоны (æнæуи дæр хæдзары бирæ
бадаг нæ уыдысты, фæлæ уыцы афон та сæхимæ æппын никуы
уыдысты æмæ уал мæ «скæсæнтæ» æнæ къахтæй лæууыдысты),
фæлæ йын цы æххуыс уыдис мæ цыд? Уæд уьтцы хабар нæма
зыдтои, æндæр хъæуы хицауадмæ куы фехъусын кодтаин, уæд
æц уыдон фервæзын кодтаиккой. Цымырзæ, æвæццæгæн, зыдта
сывæллонæн ахæм хуызы фервæзын кæнæн кæй ис, фæлæ йæ-
хицæн æгадыл нымадта йе ’фсымæры цотыл комдзог рацæуын,
етæй-иу никуы суад сывæллоны абæрæг кæиынмæ æмæ афтæ
тыхст бынаты ис сывæллоп, уый нæ зыдта.
Иу бон та куыддæр скъолайæ сыздæхтæн, афтæ мæ чингуы-
тæ рудзынджы тæрхæгыл авæрдтон æмæ та мæ чысыл хæрæ-
фырты бæрдег кæнынмæ ацыдтæн (бæрæг — уæдæ йыи æндæр
цы уыдис мæ бон). Рудзынгмæ бацыдтæн æмæ байхъуыстон.
Хæдзары дуарыл та гуыдыр уыдис, фæлæ дзы уынæр нæ рай-
хъуыст. Æдсызгон мын уыд — зæгъын, кæд сæхимæ æркасты-
сты æмæ сабийы нал хъизæмар кæнып кæнынц. Фæлæ та уæд-
дæр сбырыдтæн рудзынгмæ. Мæ къухтæй цæстытæн аууон кæн-
гæйæ бакастæн. Лæппу афæлдæхт иуырдæм. Иæ дзыхы дарæн
æхсныф æрбырыди йæ дзыхæй зæхмæ, фæлæ гом дзыхæй нæма
68

феуæгъд. Йæ цæстытæй иу уыд æрдæг гом, иннæ æхгæд. Къæх*
тæ æмæ къухтæ зæххыл æрынцæдтытæ кодтой, фæлдæхгæйæ
сæ куыд æрхаста афтæ. Цæсгом уыдис, куыд-иу урс уыдис, аф-
тæ нæ, фæлæ тарбынцъæх. Уымæй размæ сывæллоны мард ни-
куы федтон, фæлæ уайтагъд фембæрстон, мæ хæрæфыртыл цы
æрцыдис, уый. Кæугæ ратахтæн хабар хъусын кæнынмæ.
Дыккаг бон йæ фыды фарсмæ баныгæдтой сабийы.
Æз ыл хъуамæ æиæкæрон, æппæтæй тынгдæр куыдтаин, мæ
зæрдæ куыд уыдис, уымæ гæсгæ. Фæлæ нæ куыдтон. Кастæн
ын йæ мæрдон цæсгоммæ æмæ йын цыма цæрынæй афтæ хуыс-
сын хуыздæр уыдис, афтæ мæм касти.
13.
Æххормаг азы фæззæг. Адæм рагацау тарстысты зымæгæй»
Уæлдайдæр «дæлейæ» арæхæй-арæхдæр цыдысты кæрдзынк’у-
рæг адæм.
Мæнæн мæ хæлц нартхор æмæ хъæдурæй афоиыл æрбахæп
цæ .кæнинаг уыдысты. Фæлæ мæ дой кæнæг нæ уыд. Тыхсыды-
сты Цымырзæйы биноптæ, уæлдайдæр та ус Дзыго (фæлæ мын
уый мæ хæринагыл никуы фæзыпын кодта). Уæддæр та бинон-
ты цардыл сылгоймаг тынгдæр тыхсы, æмæ мын иу изæр, хуыс-
сæнты уыдыстæм, нæ цырагъ хуыссыд уыд, афтæмæй Дзыго,
цыма мæ истæмæй æфсæрмы кæны, афтæ радзырдта:
— Сослæпбег, мæ хур, ныр ды дæр сывæллои нал дæ...
Уынас, дуне куыд у, уый. Цæрыс немæ. Æхсын дæ, хæрииаг
дыи кæнын, уæдæ дын фатеры мызды кой ничи кæпы. Æмæ
цæр... Цæр мæнæ Федкæ æмæ Æхсары хуызæн... Æмæ дæ уы-
дæттæй нæ тыхсын кæпæм. Дæу ахуыр хъæуы æмæ ахуыр кæп...
Фæлæ дыи æрмæст нартхоры къæбæрæй куы æххуыс кæннк-
кой. Кæннод æнамонд азы каст кæыы æмæ куыпæ сфаг уæм
къæбæрæй уымæй тæссаг у... Райсом уæ хъæуæй уалæ Уата-
тæй иу йæ мадæн бадæны хист æрбаласинаг у æмæ сæ иокæ-
мæн куы зæгъис, уæд дын кæд Сандро иучысыл уæддæр æрбап-
парид нартхор.
Хъуыддæгтæ æцæг афтæ кæй сты, уый æз бæргæ раздæр
дæр зыдтон, фæлæ цы уыдис мæ бон... Мæн та хъуыдис ахуыр,
ахуыр, ахуыр.
Хист хæсджытæй иу мæ мады æрвадæлтæй разынд. Æмæ
уый бафарстон.
— Бæргæ... хорз нæу, дæ ахуыр кæй уадзыс, уый... Фæлæ
дьш уæхицæй ничи ницы æрбаласдзæн... Биионтæ тифæй цагъ-
ды мæрдты хуызæн лæууынц... Сандро йæхæдæг нæфервæзы-
нæй фæллойаг у.
63

Мæ уынаффæ арвы æрттывды хуызæн тагъд уыд, кæд æм-
бæрстон, ахуыр ныууадзын мыи циу, уый, уæддæр.
— Æмæ мæ сымах уемæ нæ аласдзыстут?
— Ласинаг бæргæ нæ дæ: цы уыдзынæ æнæ ахуырæй. Фæлæ
ацы сахат, æвæццæгæн, æнæ афтæ кæнгæ дæр нæй. Аласдзы-
стæм. Цу, арæвдз кæп дæхи.
Дзыго мын мæ дзауматæ афснайдта æмæ куыдта богъ-бо-
гъæй. «Цы уыдзынæ ды æнæ ахуырæй»,— æмæ та-иу дзауматæ
фæуагъта, цыма мæ нал уадзынмæ хъавы, афтæ, стæй та-иу
февнæлдта.
Куыдтой мæ тæригъæдæй, сывæллæттæ куыд арф æмæ æнæ-
хинæй фæкæуынц, афтæ. Цымырзæ кæрты катайы рацу-бацу
кодта. Æрбахызтис-иу исдуг хæдзармæ æмæ уыцы зианджын
хуызæй дзырдта: «Хетæджыстæн, ницы йын зонын, æнахуыр-
гопдæй «куыд уыдзæн... Уыцы æнамонд тиф та кæцæй фæцис?..
Цæй, иннæ аз æй æрбаласдзыстæм æмæ нæ ахуыр дарддæр
кæпдзæи...
Рараст дæн Æрыдонæй бирæ фæхъæбысты фæстæ... Нæ фæн-
даг цыдис, арф æвæд миты быдырты æхсæн цы иугай фæдтæ
фæзыпы, уыдоиыл.
14.
Хæдзармæ æрбахæццæ стæм изæрдалынгты. Кæрты стыр дуа-
рæп нæ зындис, мидæгæй хæдзары цы цыдис, уый. Фæлæ бæс-
тæ уыдис, уыцы рæстæджы хъæу куыд сабыр, æнæуынæр вæй-
йы, афтæ. Уыцы рæстæг хъæуы куыйтæ дæр рæйаг нæ вæййынц
Раргъæвтой мæ уыпджы, чи мæ æрбаласта, уыдон æмæ
дарддæр ацыдысты. Æз иуиæгæй уыпджы баззадтæи. Æмæ
уыпг дæр ахæм афтид, цыма дзы хæдзæрттæ, æхгæд кæрты
дуæрттæ йеддæмæ цæрæг никуы уыдис. Уалынмæ нæ кулдуар
фæзыхъыр æмæ дзы не ’рвадæлты ус Баймæтон фæзынд. Мæн
куы ауыдта, уæд джихау фæцис, фæлæ йæхи барæй фæхъæл-
дзæгхуыз кодта æмæ мыл бацин кодта:
— Æрбахæццæ дæ, мæ уд дæ рынтæ бахæра... Куы ныууа-
зал дæ. Цом мидæмæ... Сапдро гыццыл рынчын у æмæ дæм
уымæн ничи ракаст. Цом уæд та махмæ, уым уал дын сабыр-
дæр æмæ дæхи ахъарм кæнынæн хуыздæр уыдзæнис.
Фæлæ мæн бафæндыди нæхи хæдзармæ, бинонтæ куыд сты,
уый фенын. Бадзырдта æмæ мæм хæдзарæй фæзындысты Ми-
луан, Замирæт æмæ мæм цы дзауматæ уыдис, уыдон мидæмæ
ацстон. Хæдзар, куыд æй ныууагътон, афтæ. Дынджыр тохынайы
дзы судзы арт æмæ рухс кæпы стыр ирон хæдзар нууылдæр.
Хæдзар йедзаг у рынчынфæрсæг нæлгоймæгтæй. Иууылдæр
7П

тарстхуыз сты, кæсынц рынчын Сандромæ хуыссæнмæ æмæ дзы
бирæтæ мæ бацыд æмбаргæ дæр нæ бакодтой — сывæллоны
хъуыдыгæнаг кæм уыдысты хистæртæ, уæлдайдæр хæдзары
ахæм уæззау рынчын куы уа, уæд.
Кæй ничи мæ æрхъуыды кодта, уый мын хъыг уыдис. Æвæц-
цæгæп кæйдæр хæдзары куы уыдтæн, уæддæр мæ афтæ нæ
хъуыды кодтой, еуанг ныр рынчын чи у, уыцы Сандройæ рай-
дай æмæ се ’ппæт дæр. Æрмæст мæм дзыцца кæуæгау кæн-
гæйæ æрбацыд, йæ хъæбысмæ мæ балхъивæгау кодта æмæ мæ
тохынайы дæлтъурмæ бакодта: «Уазалæй басыдаис æмæ дæхи
уæддæр бахъарм кæп, кæннод мын уе ’ппæт куы ныррынчынтæ
уат, уæд уе ’ппæтæн цытæ кæндзынæн? Хуыцау, афтæ мын сæ
хъизæмæрттæн радтай, цардæй куы ницы уынынц, уæд?
Æрбадын мæ кодта дæлтъуры тæрхæгыл, артмæ мæхи куыд
тавон, афтæ. Фæлæ иууылдæр адæм æнхъæлмæ кастытсты æдзæ-
мæй цæмæдæр. Сандро хуыссыд нæ зырнæйзылд хъулон сын-
тæджы йæ цæстытæ æхгæдæй, йæ цæсгом æхсидавы хуызæн
сыгъд æмæ тыхулæфт кодта, стæй-иу йæ бынаты тынг схъиуæ-
:гау дæр фæкодта. Стæй æвиппайды, цыма рынчын дæр нæ уы-
дис, афтæ уыциу фехстæн йæ бынаты абадтис æмæ æррайау
хъæр кодта:
— Ме ’ртъитæ (æрчъиты бæсты), ме ’ртъитæ мын æрпут, æз
цуаны цæуын...— æмæ йæхи тыдта, йæ сæнтты кæдæмдæр цуа-
ны цæуынмæ хъавыд. Хæдзары адæм-иу фæдисхуыз еисты æмæ
цæмæй ’хуыссæнмæ фæстæмæ æрцæуа, ууыл архайдтой. Стæй-иу
.куы æрсабыр, уæд уьгцы æдзæмæй кастысты, йæ цæстытæ йын
кæд æрæхгæндзысты, уымæ.
Кæцæйдæр мæ рарвыстой, фæлæ мæхи бииопты дæр цыма
нæ хъæуыи, куынæ фæзыидайын æмæ куы никуыуал фæзынип,
уæддæр мæ цыма хъуыды дæр ничи æркæиид, афтæ бамбæр-
стон. Æмæ уæд кæй æмæ цæмæн хъæуы мæ цард? Ахæм хъуы-
дытæ .мыл тыхджын кæнын байдыдтой æмæ афтæ æрæпкъард
дæн æмæ... Фæлæ мæ арт æрбатæвд кодта, хуыссæг мæ æрцах-
ста æмæ тохынайы къуыммæ мæхи бауагътоп, тымбылæй афы-
нæй дæн æмæ дарддæр цы ’рцыдис уыцы æхсæв хæдзары, уы-
мæн ницыуал бамбæрстон.
Райсоммæ рынчын фенгасдæр, сæнттæ ма цагъта, фæлæ лæ-
бургæ никæдæмуал кодта.
Мæнмæ хæринагæн хор кæй нæ бахæццæ Æрыдопмæ, уый
зын бамбарæн нал уыдис — хæдзар йæхæдæг уыд хорхъуаг.
Иннæ азты-иу иеты амæлттæ кодта Сандро, фæлæ ныр æлхæ-
нынмæ дæр иикуы уыдис, алчидæр йæ хор æфснайдта, иокуы
фыддæр рæстæджытæ куы скæна, уæдмæ. Ноджы хор цæмæй
71

балхæдтаид, æхцатæ алыхуызæттæ куы фæзынд, иу æхцайы дæр
кад куы нæуал уыд æмæ сæ голлаггай куы нымадтой!
Балхæнæн уыд, растдæр зæгъгæйæ, баивæн уыд хъуымацæй,
кæддагæй, сæракæй æмæ уæлæ скæнæн цæмæндæриддæр уы-
дис, уыдонæй, уымæн æмæ дарæсаг балхæнын уыдис тынг зын.
Устытæ къуымбилы куыстмæ сарæзтой сæ тых, æхсадтой йæ,
пырдтой, æлвыстой, æхсныстой æмæ дзы кодтой хæдæттæ, хæ-
лæфтæ, къабатæ, кофтæтæ æмæ, къуымбилæй цыдæриддæр да-
рæсы мыггаг скæнæп уыдис, уыдон. Æвæрæнтæ кæмæн аззад
чырынты, иннæтæ уыцы дæрзæгконд æмæ уæфт дарæсты уы-
дысты. Арæх фæзындие «асткъахон хæлар» афтид фæсмыны,
æнæ сапоны хъæстæйæ æмæ бæстыл хæлиу кодтой низтæ, мах
хæдзарæй æддæмæ дæр бирæ бинонтæ нæ баззад, рыпчынтæ
кæмæ нæ уыдис, ахæмтæ. Æмæ цынæтæ хуыдтой иизты, «здæх-
гæ тиф», тиф, тæфсæг æмæ бирæ æндæртæ.
Афтæ нымайæн уыдис æмæ та фæстæмæ райдыдта æххормаг
æмæ бирæ низты аз. Æмæ уымæй дæр бæстыл иу æгъдау нæй.
Хъæуты зылдысты æмæ фыдмитæ кодтой урспъагонджынтæ.
«Ма кæн сын чи загътаид, уыцы большевиччытæ хъæдмæ алыгъ-
дысты æмæ уырдыгæй лæбурдтой... Хъуыддаг-иу ахæм худæг-
мæ æрцыдис, æмæ-иу хъæу уыди райсомæй «надетты» къухы,
фæссихор та партизантæм. Иу ахæм хабар ма дарын мæ зæр-
дыл: не ’мхæрæфырт, Цъыккатæй иу, Бетъре, зæгъгæ, мæ ма-
дæн афтæ дзырдта:
— Мæ Хуыцауыстæн, Гæба, нæ дупе цæуыл фæуыдзæн, уый,
æвæццæгæн, Хуыцау йæхæдæг дæр нал зоны. Кæс æмæ та урс
тырысаджынтæ æрбацæуынц, стæй та сæ фæдыл сырх тырыеа-
джынтæ фæзыиыиц. Нæ цард аргъауæй уæлдай нал у æмæ-иу
искуы кæрæдзийæн аргъæуттау дзурдзысты, большевиччытæ-иу
кадетты атардтой, кадеттæ та болыневиччыты. Æмæ аргъæут-
ты куыд фæкæныпц кæрæдзи ныхмæ, афтæ хæцыдыеты, фæлæ
уæдмæ большевиччытæ баззайдзысты æви кадеттæ, уый Хуы-
цауæн йæхи йеддæмæ чн зоны.
Кæрæдзи куыд тагъд ивтой большевиччытæ æмæ кадеттæ,
уымæй ма ахæм хабар дæр лæууы мæ зæрдыл.,
Изæры хъæуы æддейы райдыдта хæст æмæ ахаста фæсæм-
бисæхсæвтæм. Мах, лæппутæ, хус гилдзытæй хъазыдыстæм æмæ
гæрæхтæ кæм цыд, уырдæм фæсхæст тагъд кодтам, нæ къухы
дзы фылдæр куыд бафта, афтæ. Æхсæвы хæсты фæстæ райсо-
мы раджы атырныдтон æз, гæрæхтæ кæцæй цыдис, уыцырдæм.
Нæ сыхаг лæг, Михал, зæгъгæ, уый мæ размæ фæцис æмæ
афарста:
— Кæдæм уайыс уыцы раджы?.. Цымæ хъæуы кадеттæ сты,
æви большевиччытæ?
72

Цæмæй мæ бæлвырд фæрстытæй ма къуылымпы кæна, уый
тыххæй йыи дзуапп радтон:
— Æнхъæлдæн, дыууæтæ дæр сты хъæуы,— æмæ атырныд-
тон гилдзытæ уидзынмæ.
Уыцы рæстæг æрмæст ахæм тыхстдзинæдтыл нæ уыд хъуыд-
даг, фæлæ хъæумæ кадеттæ æрбафтыдаиккой, большевиччытæ,
уæддæр суанг лæмбынæг джигулы бæрц адæмæй сæхицæи истой
хæрпнаг.
Мах тыхст кæй уыдыстæм, уый зыдтой, рынчынтæ — æмæ
нæ ницы уыйбæрц хъыгдардтой, æндæр нæм кадеттæ хорз цæсг
нæ дардтой — нæ чындзы æфсымæр Баситы Алимырза Æрæфы
галиуфарсы тыхджындæр партизантæй иу уыдис (æрæджиау,
куы амардис, уæд ын йе ’мбæлттæ йæ ном афтæ цæмæн ферох
кодтой, нæ зонын) æмæ нæм уый тыххæй тынг æвзæр цæст
дардтой.
Куыддæр баздæхтæп Æрыдонæй, афтæ сдæп пæ иунæг хъуг
æмæ бæхмæ зилæг. Ома, иннæтæ нæ фæкастаиккой, уый тыххæй
иæ, уæлдайдæр мæнæй хистæр уыдысты, фæлæ мæхи равдисьпг
фæндыд хæдзары алкæй хуызæн æз дæр куыстхъом кæй дæн
æмæ искæй даринаг кæй нæ дæн, уæлдайдæр къæбæры хъуыд-
даг тынг нымад уыдис.
Æмæ мыл иу хатт æрцыдис ахæм хъуыддаг дæр: мад кæм-
дæр уыдис, æнхъæлдæп, искуы ссад æфстау агурæг, уымæн æмæ
уæдмæ Сандро рафæстинон æмæ йын хæринагæй æфсис нал^
уыдис. Хæдзары Сослан уæлвæйнæджы цыдæртæ агуырдта æмæ
нæм рахъæр кодта:
— Мæнæ кæрдзын, æмæ мæм дугъы чи фæраздæр уа, уы-
мæн дзы хуыздæр хай.
Дыууæ хистæр хоимæ бафæдис кодтон æз дæр, мæ уайæн
фæпис тæккæ арахъуадзæн æгты æхсæнты... Хотæй мæ чидæр
æнæрхъуыдыйæ асхуыста æмæ сæр галиу хуызисæнырдыгæй
аджьг былы тигъмæ æрхастон. Раст фæрæты цыргъ комау афа-
ста аг хъусы рæбынæй суанг ныхы астæумæ буар æмæ йæ
стыгъд цармау цæстыл æрбафæлдæхта, цæст нал фæзынд. Чи
æрбафæдис кодта, уыдонмæ гæсгæ ных суапг сæры астæумæ
афаст æмæ цæстæй дæр ницыуал рауайдзæн. Фæлæ мæ фыды
мад Берозон æнæхъæн хъæуæн дæр хъæдгомбæттæг æмæ стæ-
гæвæрæг уыд æмæ мын фæрæзтæ ссардта фервæзынæн, сæгъьг
фиутæй, хус кæрдæджытæй æмæ æндæртæй, кæд цæф рæсыд
уыд суанг дæлхъуыртæм дæр, тарбын кодта æмæ-иу, йæхæдæг
куыд дзырдта, афтæмæй мын цалдæр хатты тынг фæтарст, уæд-
дæр. Фæлæ уалдзæджырдæммæ сдзæбæх цæф æмæ мыггагмæ
пæ фæдыл ныууагъта егъау нос.
Афтæ тыхстытæй æмæ ныл «уыддæртæй цыдысты бонтæ.
7$

15.
Æмæ семæ æрбахастой уалдзæг, æдзух-иу чи уыд, æвæццæ-
гæн, ахæм уалдзæг нæ, фæлæ æнæуи уалдзæгимæ æнусон уал-
дзæг дæр. Хъæумæ фæзындысты иуæндæсæм æфсады хæйттæ
æмæ хъæуæн йæхи партизантæ æмæ æнусмæ æрфидар кодтой
ног царды уаг.
■•■

ХОХОЙТЫ Энвер
Арви реубæл
ТÆРХЪОСИ МАСТ
Æрæстæфдтæй, æр, тæрхъоси
Цауæйнон куй, уæд еу бон,
/Е йамондæн, мæскъвалдзоси
Разиндтæй устур хугком.
Цауæйнæнттæ фур къæрццгъосæй,
Æскъæрæни, кæсгæй сах...
Æнæнгъæлти пихсхæмпосæй
Фегъуыстæй уæдмæ гæрах:
Дудзи азæлд—унгæг коми,
Нæ цудæй тæрхъос æ кеми.
Фур зæрдхъурмæй цæугæдонмæ
Бацæйцудæй, ба, хæстæг:
Сонт гæбпитæ-æ комкоммæ.
— Тарст хæпситæ иуæндаг.
Цæйдæрбæрцæ лæкъун донмæ
Дзангъирдзæстæй фæккастæй,
Æ хæппзæрдæ ба æ коммæ
/Еппун ку нæбал кастæй.
Æппунфæстаг цийннивæпдæ
Ниййагайдта, ни, кæун,
Æхе маруи-æ сау фæндæ
Ку феронх си æй æппун.
Уæд æхецæн ходæзмолæй
Фæгъæр кодта, фæ, ’æваст:
— Мæыæй цауддæр — æмидолæ...
Цæбæл ма æй, цæ мæ маст!?.—
75

ФУН
(Æригон поэт Скъодтати Эльбрусæн)
Хорсугъдзæнгæ — сабийдогæ,
Дæубæл исдæн — мæрдæрхун...
Хуæрзæрæги, гъæуи уогæй,
Фæууидтон æнахур фун:
Фæцæйзиндтæй, фæ, мæ Мадæ,
Бор къæртрæзти — тахт кнндзау,
Байурста æнæтергади
Æ лæвæрттæ æнæфау.
Бæргæ имæ барагкенæй,
Бацæйуадтæн рæувадæ.
...Хицæ кодтон — æнгкæтемæ;
— Неци мæбæл æруадæй.
Мæтæгæмхуыз тункъурростæ,
Даргъ дзигкотæ — бунмæ уæгъд...
Расайдта тъифсæг мæ бостæ,
Нæ кæрдгæй, æвзаг еу загъд.
Тухст медфуни — хæкъурцкудæй
Уохх, æскъудæй — бицъипæг...
Æригъал дæн... зæрдæсудæй...
Нæйне Мадæ... еу зинæг...
Мæ содзагæ цæстисугæй,
Зæу-зæу, уомæл, тъинг — фæрдугæй
Нæбал ирдта — баз «æфсес»...
Ка’й седзæрæн — æмцæдес?!.
* * *
Генрих Гейнейы мотивмæ гæсгæ
Деденæгимудтæф къоси
Бауадзинæ, ба, мæ уод,
Æд зæллæнг, цæмæй æиоси
Игъуса мæ Уарзт-Амонд...
Тæхæ, — цæлхъхъзар, пæр-пæргæнгæг
Уæлæрвттæмæ — фир бæрзонд!
Æвзонгадæ, æрæздæхæ,
Фæххастай мин, фæ мæ уод!..

* * *
.Хори тунæ цъæх къæйдорбæл
æрæмбалдæй,
Естихузи’й’кæд батава хузæнон,
Фал æз бабæй Хори тунæ
кæмæн адтæн,
Мæ ци уавæр æскъуæлхттбæл идзулон?
* * *
Лекема скодта фæрдгутæ
Сæумон рæсог æртæхæй...
Сурæй хургæ ’нцæ фæткъутæ,
.Зæрдхæссæн ба-’нцæ цъæхæй!
ЗАР
И донуордæг и цъæх нæуæ
Иртги ’мбæлдæ фелудта.
Æвзонг кизгæ даргъ дзигкоти
Къирхуз бæрзау федута.
Фæсуарунтæ арф арæхъи
Къанауидбн ивулдæй.
Нæ базонги фиццаг бæнтти
Уарзтæй фæрдæ куд сугъдæй!?
Ейлай æхси зинг къæрццитæ
Арви реубæл итигъдæй...
Уох, мæнæй ба сосæгкити
Уарзон кизгæ фæллигъдæй!
Цимудæги ирд къæрдрæзтæй
Уалдзæг дуйне исхаста...
Æгæр мæгур нанай кизгæ
Хуæрзбон дæр ма нæзагъта!
* * *
Сах хорбони ирд дедентæ
Æстад бæлццон æстæфуй.
(Мудибиндзæ барагкенæй
Игуæрдæнмæ æртæхуй.
77

Æма гъе уæд, раст киндздзонау.
Ку нипъпъерф уй деденæг,
Хе никкæнуй фур имонау,
Сæр æруæдзуй фур ниллæг.
«Иуазæг» ба æнæдзебæл
Искæйуайдзуй æ мондаг
Æма æндæр’деденæгбæл
Рацæйкæнуй æ фæндæг.
Деденæгау али уодмæ
Игон зæрдæ макæд уо,
Мæлгъæвзаг æй æ рагбонти
Еуæй-еу сæртæг лæбпо!
* * *
Кустæй ку издахтæн фæлладæй нæхемæ,
Цума ауæдзи кæронæй иуонæг,
Мæнбæл хæрхæмбæлæ фæццадæй æртемæй:
Дæ фурт, дæхуæдæг, гъе уæдта мæ дæ лæг.
Фал мæ гъеонæй ку зудтай ду еунæг.
Дæ сæр разелисæ фæстæмæ игаугæ...
Зæгъай, фæскъæвда фæууиндæ’й арви гъæр?
Уогæ ци игъауги’й, дæуæн, ци игъауги?!.
Мабал ресун кæнæ дзæгъæли дæ сæр!
Æви æригъал æй фæсмон гъиги уадæ,
Кæнуй æрæгийау мæстгун зуст æскъотт?!.
Дæ цард кæд искодта ме’ной дони адæ,
Æрдой нарæгæн кæд æрбауй дæ уод,
Цума-æнæуæлдæф, гъе уотæ-инод,
* * *
Ду хусси, — фунти денгизи
æртайи дæхе,
Фæкисин кодтай син
сæ сера.
Æз ба исфицунмæ гъавун
æндзæвги къере.

Кæд «къинсæ» нæбал
уидæ хера...
Нæ зонун фæццæудзæй уæ
зæрдæмæ мæ гахæ,
Миййаг, ку рауайа æнадæ?..
Дзорунцæ: — Алкæд фудгин нæ
фæууй къерахуæ,
Ку неци æрхауй дзухъхъмардæй.
Ду хуси, — фунти денгизи
æртайи дæхе
Æнæ .хъурдохæн ’ма æнæ зин...
К’й зонуй, ку нæма ’сфицон
æндзæвгн къере,.
Уæддæр бафæлвардзæнæн
Уæддæр бафæлвардзæнæн
кæрдзин...
Сфицун хуæрзадæ... Зæрди
цæхæрбæл сфесарун,
Цæмæй кæсæг басæтта йе’стонг,
'Ма иннæ хаттмæ æнгъæлдзау
куд уа федарæй,—
Æндзæвги къере кайдзæй æ уод...
<ооо

БАСИТЫ
НАНАЙÆН
Нанайæн йæ дзырд дæр у адджын,
Иæ къух та бæмбæгау фæлмæн.
Уый сыхæгты æхсæн у кадджын,
Йæ буц ном зынаргъ у мæнæн!..
Æмæ йын гъеуымæн фæзарын:
— Мæхи Нана! Рай, æмæ рай!
Дæуæн æз ныр буцдæрæн дарын
Мæ зæрдæйы уарзондæр хай!..
НÆ ДИССАДЖЫ ÆРДЗ
Нæ диссаджы æрдз у æппæтæй дæр дзаг,
Йæ къæбиц хæзнадон у рагæй.
Æвæрæнтæ — бирæ! Нæ дзыллæты фаг,
Нæ дун-дуне буц у йæ фарнæй.
Æрмæст уый бæркæдтæ нæ уары лæвар,
Фæллойады гуырынц гъеуыдон!
Ды дæр сæ, мæ хæлар, дзæбæхдæр æмбар,
Куыст уарзын кæй хъæуы æрвылбон!..
Кæннæуæд мæгуырæй æрвитдзынæ бон!
Тæрсдзынæ фæсыккæй!..
Кæнæ дæ фæласдзæн раст фурдмæ Цъæйдон
Æххормаг, бæгънæгæй, гæвзььккæй!..

УÆДДÆР..
О, мæхи Зæххы планетæ,
Цас дæ уарзын, цас!..
Æз дæуимæ иумæ зилын
Хуры алыфарс!..
Æмæ уымæй дæн сæрыстыр,
Буц æмæ уæндон!..
Тынг тыхсын æрмæст дæ рыстыл
О, мæ цин, мæ бон!..
САУЦЪИУЫ Д’ИССАДЖЫ УАДЫНДЗ
Нæ сауцъиу!
Дæ уадындз мæм диссаг фæкаст!
Æз æй хонын цинхæссæг лирæ!
Æрвылбон æз йемæ фæвæййын æмдзаст,
Уæд-иу æй куыннæ уарзон бирæ?
Æз зонын,
Кæй нын дæ ды^æрдзы лæвар...
Дæ уадындз мæн арæх рæвдауы.
Æз та дын мæ бæласыл скодтон хæдзар,
Мæ уазæг уа хъуамæ æгъдауыл!..
Æмæ дын
Дæ зардмæ æз хъусдзынæн, æз,
Зæрдæбынæй
Дыргъдоны цургей...
Куыынæуал æвдæрза фыдхабæртты уæз
Мæ сагъæсты амонд —
Цæрдудæй!..
МÆ НЫСТУАН ЛÆППУИÆН
Æрдз у, мæ къона, Хуыцауы лæвар
Цардбæллон дзыллæтæн иумæ.
Æмæ йын райгæ йæ зæрдæ æмбар,
Райс ын йæ хъысмæт дæхимæ...
6 Мах дуг № 1

Ма .нæм уадз халынмæ, ма>кæй, æввахс,
Хъахъæн æй алкæд æфхæрдæй!
Æмæ уæд амонд уыдзæни уæ фарс
Æрдзимæ, иумæ, æмвæндæй...
1992
ТЫХСТ ЗЫМÆГ
Тыхст зымæг уадимæ февзæрд нæ кæрты,
Бахоста рудзгуытæй уатмæ.
Уый фæстæ ратахт хъæргæнгæ нæ сæрты:
— Цæй, уал, æз уайын цæгатмæ!..
Хорз уалдзæг уæм-иу æрцæуæд мæ фæстæ„
Бафсæдут хур æмæ цардæй!
Арвмæ куыд æрттива Иры хæхбæстæ
Ахадгæ цинты бæркадæй!..
МÆ ФЫН
Мæ фыиы æз федтои мæ мады,
Цыма )\ фæцæйуад мæ рæзты...
Æгуыстæй уый никуы фæбады,
Æввонгхор æгад уыд йæ цæсты.
Æрмæст мæм фæстæмæ нæ фæкаст,
Иæ зонын, цæуыннæ? Цæй тыххæй?
Кæд та йæм фæхæццæ кæйдæр маст,
Ысдзырдта йæм исчи фыддзыхæй...
Æз ма йæм бæргæ кастæн дардæй,
Фæндыд мæ йæ фенын хæстæгмæ,—
Фæлæ... уый... фæцыдæр æнкъардæй,
Тырныдта æнусон рæстæгмæ...
Мæ зæрдæ йæ фæстæ нынкъард н,
Ныфсытæ æвæрдта мæ риуы.
Дæуæн, дам,нæртоны уд рарди,
Æмæ ныр зып сахат нæ чиуы!..
Фыдхъысмæты ныхмæ æрлæууы,
Нæ фæтæрсы уымæн йæ номæй!
Нæтыи, зæгъы, уæвгæ, кæй хъæуын,—
Фæдзуры, мæгуырæг, æргомæй...

АДÆМОН СФÆЛДЫСТАД
ХÆЙРÆДЖЫТÆ ÆМÆ КУЫРЫСДЗАУТЫ ХАБÆРТТÆ
1.
Мæ мад Кæсæбион уыднс, Цъамады цардысты. Æмæ мæ ма-
дæп йæ фыдыфыды фыдæн зæнæг пæ цыд. Раджы-иу зымæгсл
хъæдмæ сугмæ раджы цыдысты. Иу ахæм райсом, талынг ма
уыд, афтæ лæг хъæдмæ ацыд. Уазал æхсæв уыд, æмæ бынатмæ
куы бахæццæ, уæд, хъæддзаутæн мусоиггонд кæм уыд, уым арт
окодта æмæ йæхи артмæ тавта, йе ’мбæлттæй нæд исчи фæзы-
нид, зæгъгæ. Уыцы рæстæг йæ хъустыл ауади сылгоймаджы
хъæрзын. Афтæ тыиг тыхст уыд, æмæ æххуыс агуырдта. Лæг
фестад, хъæрзын кæцæй хъуыст, уырдæм бацыд, æмæ уыны-
сылгоймаг ары. Уæд уый тагъд йæ мидæггаг хæдон фелвæста,
пыскъуыдтæ йæ кодта æмæ йæ сылгой-магмæ балæвæрдта, фæс-
тæмæ йæ бынатмæ баздæхт. Лæг дисы бацыд, уæдæ ай цы ха-
бар у, зæгъгæ. Раздæр-иу афтæ фехъуыста, ома дам хæйрæг
фыццаг хатт куы фæары, уæд дам тынг фæтухи жæиы, зæгъгæ.
Афтæтæ куыд .хъуыды кодта, афтæ йæ цуры уыцы сылгоймаг
февзæрд, йæ хъæбысы хæдоны скъуыдты сывæллон тыхт, аф-
тæмæй, æмæ пæм дзуры, æз дам æрдæбон цы сылгоймагæн бах-
хуыс кодтай, уый дæн. Мæ сывæллоп дам тыиг æдых у, куынæ
аирвæза, уымæй тас у. Ды мæм дзургæ ма скæп, хорз лæг,
фæлæ мып дæхинымæр арфæ ракæ мæ сывæллонæн. Сымах ар-
фæ кæнæ æлгъыст махыл цæуаг сты, стæп мах арфæ æмæ æл-
гъыст та сымахыл цæуаг сты. Лæг йæхинымæр раарфæ кодта сы-
вæллонæн, æмæ дам мæхи цæстæй федтоп сывæдлопæн йæ цæс-
гом бадзæбæх, туг æмæ æхсыр иумæ куы схæццæ кæнай, уый
хуызæн. Уый фæстæ ус лæгæи афтæ зæгъы. Гъе иыр дьгп æз
дæр зæрдиаг арфæ ра^кæпон. Цот дыи пæй, æмæ зæгъ: бирæ
æмæ ницæййаг цот дæ хъæуы, æвп ну æмæ хуызæпæп? Лæгæн
дзурæн нæ уыд, фæлæ йæм ацамыдта къухæй, иу, зæгъгæ. Стæй
йып уæд бафæдзæхста: лæппу дын раигуырдзæи æмæ йыл-иу
сæвæр ном Æндухъапар. Лæг æрцыд сæхпмæ тарстæй, фæуа*
6"
83

дзыггомау, йæ комæй фынк калди. Бинонтæ, цы хабар у, зæгъ-
гæ, фæфæдис сты. Уалыимæ лæг йе ’муд æрцыд æмæ радзырдта,
цы хабар ыл æрцыд, уый. Иу афæдз куы рацыд, уæд сын лæппу
райгуырд, æмæ йыл сæвæрдтой ном Æндухъапар.
Лæппу байрæзт, уыд уæнгджын, тыхджын, фæлæ йæм хæц-
цæ кодта цыдæр зонындзинад. Зæгъæм, фосы æхсæн-иу рав-
зæрста кæцы дзы æргæвдын хъæуы, уый, пайда-иу кæцыйæ нæ
уыд, уый-иу загъта. Фараст азы иуы рацыди лæппуйыл, уæд ын
æрхастой ус, Черчесты чызджы, иуæндæсаздзыдæй фæстæмæ
сын рацыд бирæ цот. Фæцард 125 азы.
Радзырдта йæ 70 аздзыд Бутаты Тамарæ. Ныф-
фыста йæ Дзуццаты Амыран. Дзæуджыхъæу.
1992 азы 14 декабрь.
2.
Мæ мадæн йæ фыдыфыд, Æндухъапар чи хуынд, уымæн цот
куы рацыд, уæд йæ фырттæй иу хæйрæджджын уыд. Семæ-иу
æй ахуыдтой, иуцасдæр-иу уыдонимæ фæци, стæй та-иу фæ-
зынд. Бинонтæ мæт кодтой, уæдæ йын цы хос счындæуа, зæгъ-
гæ. Æмæ йæ дæснымæ аластой. Уыди сæм æфсургъ-бæх. Сиф-
тыгътой бæх æмæ уæрдоны лæппуйы фæцæйластой. Баах тынг
тыхджын бæх уыд, фæлæ размæ иал цыд, цыма уæрдон нæ фæ-
рæзта, уый хуызæн. Æрцавтой та-иу æй, фæлæ размæ нæ цæуы,
йæ хид акалд, фæлæ йæ бынатæй фезмæлын йæ бон нæу. Уæл
лæппу афтæ фæкодта, ма дам æй нæмут, уæртæ дам æй хæй-
рæджытæ размæ нæ уадзынц, мæн дзæбæх кæнынмæ кæй ла-
сут, уый тыххæй. Бакæсут дам ма, уæртæ йæ хъустæ седзаг сты
уыдонæй. Уайтагъд цыдæр æрбаисты, æмæ дæснымæ бахæццæ
сты.. Уый сын загъта. Тынг зын фæхицæнгæнæн у уыдонæй. Са-
рæзта йын цыдæр чины-г, стæй загъта, йемæ йæ куыд хæсса,
афтæ. Æмæ лæппу сдзæбæх. Иу хатт йæ чииыг фесæфт æмæ
та ногæй уыдопимæ æмбæлыи райдыдта. Иу заман сын нал
куымдта, хæдзарæй æддæмæ нал цыд. Уыдон æй куыддæрæй
асайдтой æмæ фæстæмæ саутæй æрбаздæхт. Иогæй та йæ фæ-
ластой дæснымæ æмæ йæ æртыккаг хатт куы аластой, уæд дам
бынтон сдзæбæх.
, Радзырдта йæ Бутаты Тамарæ. Ныффыста йæ
Дзуццаты Амыран. Дзæуджыхъæу, 1992 азы де-
кабрь.
84

3.
Мæ сыхаг зæронд ус, 80 азы кæуыл цыд, уый мын радзырдта
ацы цау. Цау та æрцыдис йæ мадыхойыл. Йæ ’мадыхо æрыгон
сылгоймаг уыд. Пысылмонхъæуы цардысты. Иу хатт сæм æх-
сæвы чидæр дуар бахоста. Ус рауад кæртмæ æмæ уыны: кул-
дуары æдде лæууы иу нæлгоймаг æмæ дзуры усмæ: «Де ’ххуыс
мæ тынг æхсызгон хъæуы, мæ бинойнаг тынг тыхст у æмæ ма
мемæ рауай». Сылгоймаг нæ равзæрста талынджы, лæг чи уыд
уый, афтæ йæ^ фæкаст цыма иннæ уынджы цæрджытæй чидæр
уыд. Стæй уыцы хуызæнæй йемæ фæраст. Арæх-иу бахъуыд йе
’ххуыс æвгъæддон сылгоймæгты. Цæуынц, æмæ хъæуæй ахыз-
тысты, ус цæмæдæр гæсгæ тæрсгæ дæр нал кодта. Хъæуæй иу
чысыл дарддæр куы ауадысты, уæд бахæццæ’сты иу æрдæг-
хæлд сарайы размæ. Кæсы æмæ уыны: хæйрæг ары, тыпг тухи
кæны. Сылгоймаг февнæлдта, æмæ хæйрæгæн феххуыс кодта.
Сывæллон райгуырд. Хæйрæг æй йæ къухтæм райста æмæ йæ
разы цыдæр дзаумайы цы дон уыд, уымæй йæ сывæллоны цæс-
тытæ, айсæрста. Ус уый куы федта, уæд ,уый дæр хæйрæджы
аивæй йаз. иу цæст уыцы донæй асæрфта. Куы фæци йæ куыст,
уæд æваст уыцы лæг йæ цуры февзæрд æмæ йын загъта бузныг,
стæй йын йæ фæдджийы ныккодта æвзалытæ. Ус сæ исынмæ
нæ хъавыд, фæлæ йæ цыдæр тых пæ уагъта. Рараст сæхимæ
æмæ хъуыды кæны: акалон сæ æви сæ нæхимæ хæссон? Сæхи-
мæ æрбахæццæ, тыргътæм схызт æмæ йе ’взалытæ уым æркалд-
та. Иæхæдæг бацыд мидæмæ, йæ хуыссæны æнæдзургæйæ схуыс-
сыд.' Райсомæй йæ йæ мад райхъал кодта, рауай дам ма, мæнæ
адон цы сты? Сылгоймаг рауади тыргътæм æмæ, цы æвзалытæ
æркалдта, уыдон сызгъæриитæ фестадысты. Хæдзары бинонтыл
цард фæхæцыд, æрмæст дзургæ никæмæн ницы кодтой. Хæйрæг
ын ^бафæдзæхста, ацы æвзалытæ дам дын æххуыс уыдзысты,
зæгъгæ. Иу сæрдыгон бон куы уыд, уæд сылгоймаг (йæ ном
ын налхъуыды кодта дзурæг) райсомæй раджы допмæ рацы-
ди сæ сыхæгты чындзытимæ. Цæуыпц, æмæ уыны: иу сылгой-
маг доны был бады. Ус дæр æм хæстæг бацыди, бахудт æм
æмæ йæм сдзырдта, ам цы ми кæныс, зæгъгæ. Сыхæгты чын-
дзытæ йыл худын байдыдтой, сæнттæ дам цæгъдыс, æви кæимæ
ныхас кæныс æмæ дон нсæнмæ фæцæуыиц. Уæд усы, цы сыл-
гоймаг ыл фембæлд, уый фæрсы, цæмæй дам мæ зоныс? Æмæ
йьгн уæд загъта, куыд ын феххуыс кодта аргæйæ, уый. Æз дам
дæ уайтагъддæр базыдтои. Æмæ йæ уæд хæйрæг фæрсы, æмæ
дам мæ уынгæ та цæмæй кæныс? Æз дам дæ мæ иу цæстæй
уынын, иннæмæй нæ. Ды дам дæ сывæллоны цæстытæ цы до-
85

нæй ацахуырстай, уымæй дам æз дæр сусæгæй мæ иу цæст ай-1
сæрстоп æмæ дам дæ уыцы цæстæй хорз уыпын.
Уæд дам хæйрæг фæмæсты, уыциу лæбурд дам фæкодта
сылгоймагмæ æмæ йын йæ къухæй йæ цæст акъахта. Уæдæй
фæстæмæ сылгоймаг йæ иу цæстæй йеддæмæ иннæмæй æппып-
дæр пал уыдта.
Радзырдта йæ Тарханты Сафиат, 70-аздзыд.
Ныффыста йæ Дзуццаты Амыран.
4.
Ацы хабар раджы уыд, гыццыл чызг куы уыдтæн, уæд. Цы-
даид мыл иу 9—10 азы. Цардыстæм хохы, Уæлладжыры комы.
Уыдыстæм бирæ бипонтæ. Мæ фыд æмæ йе ’фсымæр цардысты
иумæ, уыдыстæм æхсæрдæс бинойнаджы.
Æз-иу æхсæв арæх сыстадтæн мæ хуыссæиæй æмæ-иу мæ-
хи хъуыдыйы рауадтæн æддæмæ. Цæхæрадонмæ-иу цæуын нæ
уæндыдтæн, фæлæ-иу нæ кæрты къæсæрмæ хæстæг абадтæн.
Уыцы замап-иу ауыдтон пе скъæты • цур мæ фыдыфсымæры
лæппутæй нуы. Уый-иу лæууыди окъæты раз. Уыдис нæм бирæ
фос, хъомтæ. Æмæ-иу æдзухдæр стуртæй иуы рагъыл йæ къух
æрæвæрдта, æмæ-иу æнцад лæууыд, мæнмæ-иу æдзынæг каст.
Фыццаг хатт æй куы федтоп, уæд дзы райсомæй æфсæрмы код-
тои æмæ дзы мæхи иуварс ластон. Афтæ иу хатт, иннæ хатт.
Стæй йæ уæд иу хатт бафарстон, зæгъын æхсæв уым цæмæ
фæлæууыс стуры цур, стæй дæм-иу æхсæв дæ номæй -куы
сдзырдтон, уæд мæм иæуылпæ сдзырдтай? Уый мæм байхъуы-
ста, фæлæ мын мæ пыхæстæ ницæмæ æрдардта, цыма хъазæн
ныхæстæ кæнын, афтæ нæм фæкасти. Фæлæ афтæ уыд алы æх’-
сæв дæр. Уыцы иу афоп-иу фехъал дæн, æмæ та-иу æддæмæ
рауадтæн, æмæ га-иу уыцы ныв ногæй федтои. Иу æхсæв афтæ
фæтарстæн, æмæ мæ хъæлæсы дзаг ныхъхъæр кодтои лæппумæ
йæ номæй, Аслæн’бег, зæгъгæ. Хæдзары бинонтæ иууылдæр ра-
тахтысты æддæмæ, Аслæнбсг сæ разæй, афтæмæй. Куы сын
радзырдтон, хабар куыд уыд, уый, уæд сæ иуы дæр нæ бауыр-
ныдта. Цалдæр æхсæвы афтæ мæ хъæрмæ æддæмæ цыдысты,
фæлæ та-иу уый цыдæр æрбаци, бинонты-иу куы ауыдта, уæд.
Уый фæстæ мæ фыдæн зæрæдтæ загътой, дæ фосæй дам исты
аргæвд, Быкаты æхсæв куы уа, уæд, науæд дын дæ чызджы
ахæсдзысты, кæннод та дыи исты хъуаг фæуыдзæн. Афтæ ба-
.кодта мæ фыд дæр. Æмæ уæдæй абонмæ ахæм хабар нал æр-
цыд.
Радзырдта йæ Агънаты Аминæт, Ныффыста йæ
Дзуццаты Амыран 1992 азы декабры. Дзæуджы-
хъæу.
80

5.
Мæ фыдыфсымæры лæппу усгур уыди. Рагæй цæттæ код-
той мад æмæ фыд сæхи уыцы циндзинадмæ. Сæмбырд кодтой
прæд дæр, алы хуызы тæбын хъуымæцтæ, даритæ. Лæппу уы-
дис тынг уындджын, фæтæнуæхск, суанг ма пæм-иу ипнæ хъæу-
тæй цы чызджытæ æрбацыд, куы хуындзау, куы чындзхæссæг,
уыдон дæр ыл сæ цæст æрæвæрдтой. Лæппуйыл азтæ цыд, æмæ
йæм йæ фыд баминæвар кодта, æгъгъæд дын у, лæппу, бадыи,
зæгъгæ.
Лæппу уый фæстæ сагъæс кæнын байдыдта. Фыдмæ’ пицы
бауæндыд, фæлæ мадæи радзырдта ахæм хабар. Ныр дам иу
афæдзы дæргъы мæ уатмæ цæуы цавæрдæр сылгоймаг. Куы
схуыссыи, уæд мæ сæры ’рдыгæй æрлæууы. Комкоммæ мæ йæ-
химæ кæсып нæ уадзы, фæлæ йæ иуфарсмæ фенын, лæууы, йæ
дзыккутæ даргъ, хæлдæп дæлæмæ уагъд, цæстытæ цыдæр æна-
хуыр æрттывд, кæнынц. Куыддæр æрхуыссын, афтæ мæ сын-
тæджы раз сæры ’рдыгæй фесты. Дзургæ мæм ницы фæкæны,
фæлæ мын мæ сæрыл цыма йæ къухтæ æрхæссы,, афтæ мæм
фæкæсы. Стæй уæд мæ бон амæлын дæр нал вæййы, фæфæнды
•мæ мæ хуыссæнæй фестын, фæлæ мæ бон пæ вæййы. Радзурын
æй нæ фæуæндын, исчи мæ æдылы куы фæхопа, зæгъгæ. Мад
•бакатан кодта, уайтагъддæр фембæрста, уый йæм хæйрæг сыл-
гоймаджы хуызы кæй цæуы, уый. Лæппу ма йæ мадæн загъта,
æхсæв дам мæм куы ’рбацæуы уыцы сылгоймаг, уæд дам мын
цыдæр æхсызгон вæййы, мæхæдæг дæр æм-иу æнхъæлмæ кас-
тæн, афтæ йыл сахуыр дæн, кæд-иу змæлып дæр мæ боп нæ
уыд, уæддæр.
Иуцасдæр рæстæджы фæстæ лæппуйæн ус ракуырдтой. Цы-
ди сыи цот, фæлæ нæ цардысты. Иу хатт мад дæснымæ фæцыд,
æмæ йын уый радзырдта, уый дын хæйрæг фыдбылыз кæпы,
зæгъгæ. Дæ фырт æмæ дæ чындз цы уаты хуыссынц, уыцы дуа-
ры цур арт окæн, стæй дзы кард ныссадз, йæ ком уæлæрдæм,
афтæмæй. Уыцы хабæртты фæстæ лæг æмæ усæн цот цæрын
байдыдтой.
Радзырдта йæ 86-аздзыд. Хæллаты Хъуыдинæ.
Ныффыста йæ Дзуццаты Амырац 1993 азы 25
июлы. Беслæн.
6.
Раджы уыд ацы хабар, мæ фыдыфыд мын æй радзырдта.
Мæ фыдыфсымæр дам усгуры кармæ куы ахæццæ, уæд дам ыл
87

æрцыд ацы хабар. Иунæг лæппу уыд, цардысты хохы, мæгуыр
цард кодтон. Уалынмæ мад æмæ фыд амардысты. Хæдзары цы
фосы муртæ уыд, уыдонæй лæппу йæ мад æмæ фыдæн афæ-
дзæй-афæдзмæ кæндтæ фæкодта. Бынтон смæгуыр. Иæхиуыл
сагъæс кодта æдзух. Искæмæ æххуырстæй бацæуын сфæнд
кодта, уымæн æмæ йæ ирæд дæр æрæмбырд кæнын хъуыд, цæр-
гæ та æвадат ран кодта, нæ йæм зæхх уыд, нæ фос.
Иу райсом раджы бæндæн райста, йæ астæуыл æй æрба-
баста, фæрæт дзы æрсагъта æмæ араст хъæдмæ. Хъæдмæ нæ-
ма бахæццæ, афтæ йæ размæ хæйрæг фæци æмæ йæ мæстæи
марын систа, куы-иу йæ размæ фæци, куы та-иу йæ фæстæ фев-
зæрд, æмæ йæ размæ къах исын нал уагъта. Лæппу тæрсгæ дæр
фæкодта, æвæдза, стæй ахæм фæллад баци, -æмæ йæ хид а’калд.
Уæддæр æй хæйрæг уæгъд нæ уадзы. Иу цасдæр йсмæ хъуыр-
духæны фæстæ йæхи æрæмбæрста æмæ йæхинымæр æрхъуыды
кодта. Йæ къухтæ йæ фæсонтыл сæвæрдта æмæ аивæй йæ бæп-
дæн халы, йæхæдæг размæ тых цыд кæны, хæйрæг та йæ мæс-
тæй мары. Иу заманы хæйрæг йæ дыууæ къахы æхсæн куы
фæци, уæд æм лæппу фæцарæхст æмæ йæ ацахста, бæпдæпæГг
йæ æрбаста æмæ загъта: «Ныртæккæ дæ фæрæтæй амардзы-
нæн». Хæйрæгæн йæ бон нал ссис йæхи фервæзын кæнын, æмæ
дзуры лæппумæ: «Хъусыс, æз хæйрæг дæн, мæнæн мæ дзырд.
фæсайæн нæй, æмæ мæм байхъус. Ма мæ амар, куы мæ ама-*
рай, уæд уæлдай хуыздæр цард пикуы кæндзыиæ, æгасæй мæ
куы ныууадзай, уæд та дын, уыдзынæн æххуьгс дæ цардьь
Æдзухдæр цæудзыиæн дæ фарсмæ дæ аууоны хуызæн. Цард
дыл кæлдзæн, иицыуал хъуаг уыдзынæ».
Лæппу нæ баууæндыд хæнрæджы ныхæстыл, тынг æм смæ-
сты æмæ йæ хъавыд амарыпмæ, фæлæ та йын хæйрæг ныл-
лæгъстæ кодта. Лæппу фæзæрдæсаст æмæ хæйрæджы ауагъта.
Суг дæр нал ракодта, афтæмæй сæ хæдзармæ æрцыд. Рæстæг
цыд, æмæ лæппу сыидæггай йæ къæхтыл слæууыд. йæ гыццыл
бакуысты дæр-иу уыд бирæ бæркад. Йæхимидæг-иу йæ зæрдыл
исты куы ’рбалæууыд, уæд та-иу хæйрæг йæ разы февзæрд
æмæ йын-иу йæ фæпдтæ сæххæст кодта. Афтæ хæйрæг йе ’мцыд,
йе ’мцард кодта лæппуйæн, йæ аууоны хуызæн йемæ цыд. Цы-
дысты бонтæ, цыдысты азтæ. Лæппуйы фос сбирæ сты, хорз
цæрыи райдыдта. Исты та-иу æй куы бахъуыд, уæд та-иу ьиг
хæйрæг феххуыс кодта. Лæппу афтæ цæрæг ссис, æмæ йæ бон
ирæд бафидын дæр баци. Ныхъхъуыды кодта, бинонтæ æрхæс-
сон, зæгъгæ. Æмæ уыцы хъуыддаг дæр æнцонæй йæ къухы баф-
тыди. Ракуырдта, йæ хъæуы йæ зæрдæмæ тынгдæр чи цыдг
уыцы чызджы. Райдыдтой цæрынтæ, рацыд иуцасдæр рæстæг.
Уæд иу заман куы уыд, уæд пог ус йæ хæдзармæ цæуыпвæнд
88

скодта. Куы йæ бафарста лæплу, цы дæ зæрдæмæ нæ цæуыг
зæгъгæ, уæд ын ус загъта, æз дам æрцыдтæн дæумæ цæрынмæ,
загътон, зæнæг мын рацæудзæн, зæгъгæ, фæлæ дам иыр цас
рæстæг рацыд, махæи та зæнæг пæй.
, Лæппу хъуыды кæнын байдыдта, уæдæ куыд кæнон, зæгъгæ,
хæйрæг сæ сæхи бар нæ уагъта. Искæдæм-иу æй арвыста, цу
ма донмæ ацу, æмæ цалынмæ дон амæндтæ æрцæйласа æмæ-
сæ цалынмæ не ’рцахсай, уæдмæ хæдзармæ ма ’рцу. Ацыд-иу
хæйрæг, кæдæм ын-иу загъта лæг, уырдæм, фæлæ-иу куыддæр-
лæг æмæ ус сæхи бар баззадысты, афтæ та-иу хæйрæг сæ уæл-
хъус алæууыди. Стыхсти лæппу æмæ йын афтæ зæгъы, цæмæп
тагъд фездæхыс, æз дæ дард куы арвитын, уæд? Уæд ын хæй-
рæг загъта, æз дам дын дзырд радтоп цæудзынæн дæ аууоны*
хуызы дæ фарсмæ, æмæ мæ ныхасæн сайæн нæй.
Афтæ цардысты. Ус æмæ лæг тыхстысты: рæстæг цæуы æмæ-
с.ьш цот пæй.
Иу хатт ус тыпг смæсты æмæ загъта лæгæн, асур æй, ии-
цæмæн нæ хъæуы, науæд та йæ ахæм ранмæ арвит, æмæ тынг
æоæгмæ куыд æрцæуа, науæд та æппындæр мауал æрцæуа.
«.Ьæлæчшцы уад уыцы фæндæй. Уæд иу хатт ус лæджы сусæ-
гярй аивæй хæйрæгмæ фæдзырдта æмæ йын афтæ зæгъы: иу
куыст дын ратдзыпæи æмæ йæ цу ба(кæн. Иæхæдæг нæ агъдæн
иу æрду ратыдта, хæйрæгмæ йæ радта æмæ йып загъта, ахæсс
ацы æрду, сбад уæртæ хъæугæрон искуы, æмæ цалыимæ ацы
хъуын топпы фатау æмрастæй не ’рбахæссай, уæдмæ хæдзар-
мæ ма ’рбацу. Райста хæйрæг æрду, йæ куыст иу тыиг бæлвыр-
дæй æххæст кодта æнæсапгæйæ. Ацыд хъæугæронмæ, сбадти
дурыл, æмæ æмраст кæнын райдыдта, сылгоймаг æм цы æрду
радта, уый.
Уый адыл хæйрæг хæдзармæ нал фæзынд. Рæстæг цыд, аз-
тæ згъордтой. Рацыд лæг æмæ усæн цот. Сæ цот дæр бахъо-
мыл сты, фæлæ хæйрæг фæстæмæ пал æрыздæхт. Цы хабар у,
зæгъгæ, лæг йæхинымæр хъуыды кодта, фæлæ ницы дзуапп
ардта йæ фарстæн. Зын ран-иу куы уыд, уæддæр æм хæйрæг
хæстæг нал цыд. Афтæ бонтæ цыдысты, бинонтæ мæгуырæй--
мæгуырдæр кодтой, сæ цардæй тыхсын байдыдтой. Лæг-иу арæх
ацыд, уæдæ бацагурон хæйрæджы, кæд ыл искуы фембæлин,
зæгъгæ, фæлæ йыл никуы æмбæлди æмæ сагъæс кодта, уæдæ-
цы фæци, цы йæ зæрдæмæ нæ фæцыд?
Æвадат хæххон ран цæрын йæ бон пал уыд, бинонтæ хæс-
сьпГ хъуыд, хæдзары бæркад, фос пал уыд.
Иу бон афтæ зæгъы лæг, фæцæуои æндæр рапмæ цæрыпмæ,
быдыры ’рдæм, аласон мæ бинонты æмæ зæххы куыст кæнын’
уæддæр райдайон, зæгъгæ. Сифтыгъта уæрдоиы, цы иунæг бæх
8<г

ма йæм баззад, уый, сæвæрдтой сæ муртæ уæрдоны æмæ араст
сты. Цыдысты иу бон, дыккаг бон. Лæг йæхинымæр хъуьщы
•кодта, ныр зæнæг дæр хъомыл стц, куыстхъом æмæ кусдзы-
.стæм, фæстæмæ нæ къахыл слæудзыстæм, зæгъгæ. Афтæ хъуы-
дытæгæнгæ хохæн рахизæимæ бирæ нал уыд, афтæ кæсы æмæ
иу дурыл бады иу урсрихи лæг. Бады æмæ æрду æмраст кæны.
Ам цы ми кæпыс, хорз лæг, зæгъгæ,- йæ бафарста фæндаггон.
Æмæ уæд зæроыд лæг радзырдта, ам 1кæдæй бады, уый. Фæс-
тæмæ дам мын мæ хицаумæ здæхæн нæй, цалынмæ мæнæ ацы
.æрду сраст кæнон, уæдмæ. Æз дам æй раст кæнып, уый та
къæбæлдзыгæй-къæбæлдзыгдæр кæны.
Ус уайтагъддæр базыдта хæйрæджы, стæй йын цы куыст
радта, уый нæ зыдта, цы? Лæгæн ма цы базонын хъуыд, ус
хæйрæгæй хæйрæгдæр кæй у, уый, фæлæ ма цы гæнæн уыд!
Цас ын фæдзырдта лæг хæйрæгæн, рацу фæстæмæ пемæ, аздæ-
.хæм бынатмæ æмæ та хорз цæрын райдайæм, фæлæ хæйрæг
нал сразы. Иæ къæбæлдзыг æрду абон дæр ма ахæр-ахæр кæ-
ны.
Радзырдта йæ æвдайаздзыд Æлборты Тамарæ.
Ныффыста йæ Дзуццаты Амыран 1992 азы 15
декабры, Дзæуджыхъæу.
7.
Нæ сыхæгтæ ног чындз æрхастой. Раджы заманы-иу ног
чындз, талынг ма-иу уыд, афтæмæй сыстад уыигтæ мæрзыимæ,
стæй дон хæссынмæ. Иу хатт куы уыд, уæд чындз æмбисæхсæв
рацыд доны былмæ, афтæ йæм фæ-каст, цыма æрбабон кæцын-
мæ хъавы. Доны былмæ куы бахæццæ, уæд йæ æфсопдзæг (къæ-
•рæмис) зæххыл æрæвæрдта, дон сисон, зæгъгæ, къæртаты. Иæ
алыварс хæйрæджытæ айдзаг сты адæймæгты хуызы. Чындз
фæтарст. Уыдон æй ратон-батон кæнынц. Сарæзтой къухæм-
дзæгъд, хъазт, кафынц æмæ чыпдзы дæр семæ кафын кодтон.
Цыдæриддæр ын дзырдтой, уый кодта. Райсомæй бинонтæ фæ-
фæдис сты. Чындзы нал арынц, йæ æфсондзæг æмæ йын йæ
чъæртатæ доны был ссардтой. Хъæу агурæг ацыдысты. Хъæд-
мæ бахæццæ сты æмæ йæ ссардтой бæласы сæр бæгънæгæй.
Агурджытимæ йæ къухылхæцæг дæр уыд æмæ йæм чындз дзу-
ры: «Дæхæдæг ма æрбацу, фæлæ мын дæ цухъатæ æрæвæр
бæласы бын». Афтæ ба-кодта уый дæр. Æрхуыдтои йæ сæхимæ,
йæ буар цъæхтæ, афтæмæй.
•90

Уый фæстæ хуыссæнæй иал сыстад, йæ зонд дæр куыддæр
фæци. Бирæ нал ацарди.
Радзырдта йæ 80-аздзыд Тахохты Фатимæ. Ныф-
фыста йæ Дзуццаты Амыран 1993 азы 20 июны
Алагиры.
8.
Æз мæхæдæг зонын, æргом-ну куыд цыдысты, уып. Иу изæр
мæ сывæллæттæн .картæфтæ тебæйы фыхтоп сойы. Куы сцæттæ
ис хæрииаг тебæйы, уæд ын йæ сæр къусæй æрæмбæрзтон, бæр-
зонд къусæй, мæхæдæг мæ сыхæгтæм ауадтæн, сызæллæттæ
уыдонмæ хъазыдысты. Цал минуты рауадаид, нæ зонын, фæлæ
фæстæмæ фездæхтæн, мидæмæ дæр сæм нæ бацыдтæн, ме ’мкъул
цардысты. Сывæллæттæ дæр уалынмæ æрбахæццæ сты. Хæри-
наг сын æрæвæрон, зæгъгæ, афтæ кæсыи, æмæ мæ тебæ уым
пал, фесæфт уыцы тæвдæй. Сывæллæттæн æхсыр æмæ кæрдзын
бахæрын кодтон æмæ сæ бахуыссын кодтоп. Мæхинымæр тæр-
•сын цæмæйдæр, æхсæвы фыпæй дæр нæ бадæн.
Райсомæй хъомтæ атардтон хъоммæ, фæстæмæ æрбацыдтæи,
æмæ дыууæ гыццыл роды та обæутты цурмæ атардтон. Куы
/бахæццæ дæи обæутты размæ, уæд дын кæсын, æмæ дзы иу
юбауы астæу цы сындз къудзитæ зад, уым дып мæ тебæ лæууы,
.куыд æмбæрзт уыд, афтæмæй. Фыццаг æм нæ уæндыдтæн хæс-
тæг бацæуын, стæй уæд схызтæп обауы сæрмæ æмæ райстон
мæ тебæ æд къус. Ныикастæн æм, æмæ йæм æвнæлд нæ уыд.
Кардæй куыд сдыдтон картæфтæ, афтæ кард дæр тебæйы
хуылфы лæууыд. Хæдзармæ пал бахастон тебæ. Фæлæ хабар,
пæ хъæуы иу дæсны ус уыд, æмæ уымæн радзырдтон. Уып
загъта, дæ’хæринаг дам дып хæйрæг ахаста, фæлæ нæ хуылфы
кард æвæрд кæй уыд, уымæ гæсгæ йæм пæ бавнæлдта.
Радзырдта йæ 63-аздзыд Дзугкаты Заретæ.
Ныффыста йæ Дзуццаты Амыран. 1992 азы де-
кабрь.
9.
Лæг райсомæй раджы ацыди ссивынмæ. Нырма æртæх уыд
æмæ загъта, банхъæлмæ уал кæсон, загъгæ. Бацыд хохы хъæ-
бысмæ. Уым зади саунæмыг. Æрбадти дзуццæджы, тоны æмæ
хæры саунæмгуытæ.
91

Уыцы рæстæг цуанон дæр æрбацыд уыцы ранмæ. Кæсы æмæ*
уыны: цыдæр арсы хуызæн нæмыг тоны. Цуаиои дыууæхсто-
нæй фехста, æмæ йæм арсы хуызæн чи фæкаст, уый афæлдæхт.
Бацыд æм хæстæг æмæ уыны: лæг амардта. Иæхимидæг иыр-
диаг кодта, ай цы бакодтон, зæгъгæ. Æрцыд æмæ адæмæн ра-
дзырдта йæ хабар. Адæм ацыдысты, æрластой лæджы. Туджы
фынг ын.скæнын кодтой, бафидыдтой, куыд æиæбары хабар,
афтæ.
Фæлæ уый фæстæ лæг æпцой цард нал федта. Цыдæр æн
хъыгдардта æхсæв. Нал фынæй кодта, цыдæр æй удхарæй
мардта.
Уæд хъæуы адæм загътой, фæцу дæсны зæроид лæгмæ, зæгъ-
гæ. Лæгæн ракодта йæ хабар, æмæ пын дæ|сны загъта: «Ацу
фæстæмæ, лæг цы ран амардтай, уырдæм, æмæ пыхъхъæр кæн:
«Гъей раййаф мæ!» Кæд дæм ничи сдзура, уæд та иоджы арф-
дæр бацу хъæды æмæ та погæй афтæ ныхъхъæр кæн. Лæг
фыццаг хатт ныхъхъæр кодта: «Гъей, раййаф мæ!» Фæлæ йæм
пичи сдзырдта. Дыккаг хатт дæр афтæ. Æртьгккаг хатт куьг
ныхъхъæр кодта, уæд æм чидæр дзуры: «Феййафын дæ!»
Уæд^лæг фæстæмæ æрыздæхт дæснымæ æмæ йын рахабар
кодта, куыд уыд, афтæ. Зæронд лæг ын загъта: «Дæхицæн ни-
цы уыдзæн, дæ цотæн дæр афтæ. Фæлæ дæ цоты цот фиддзы-
сты дæ тæригъæд. Æмæ æцæгдæр афтæ рауад, йæ цоты цот мæ-
лын райдыдтой. Лæджы бынатмæ-иу куы рахæццæ сты, уæд
та-иу æваст æрбамардысты. Гъе уый уыцы лæджы тæрнгъæ-
дæн уыд.
Радзырдта йæ 65-аздзыд Бигъуылаты Хетæг»
Ныффыста йæ Дзуццаты Амыран, 1993 азы 2(>
нюлы. Дзæуджыхъæу.
10.
Мæ хистæр æфсымæр ма авдæны хуыссыди. Рацыдис ыл
4—5 азы, фæлæ уæлæмæ нæ рæзыд. Йæ цæсгом фæлурсæй-фæ-
лурсдæр кодта, фыдхуыз кодта. Иурайсом мæ мад афтæ зæгъы,
дысон пецæй цыдæр рахызт æмæ авдæнмæ сгæпп кодта. Мад
авдæн ауызта, æркаст сывæллонмæ, фæлæ ницы федта. Афтæ
иу-цалдæр хатты бафиппайдта ахæм хъуыддаг. Иу изæр куы
уыд, уæд мæ фыд Хъырым загъта: «Ахсæв нал фынæй кæнып,
ай цы диссаг у, уый куы пæ базонон, уæд нæ ныууадздзынæн».
Пецы арт скодта, æхсидæвтæ баиуварс кодта æмæ йæхи æруагъ-
та тъахтипыл, пецы фарсмæ. Рацыд иуцасдæр рæстæг æмæ*
92

ауыдта: пецы дуарæй цæхæры сæрты рагæпп кодта сау гæды,
сывæллоны риуыл абадт æмæ йын стæрын райдыдта йæ цæс-
гом. Хъырым пецы разæй дынджыр фастаг суг фелвæста, гæ-
дыйы рацахста æмæ йæ хойын байдыдта. Афтæ йæ фæхоста
^емæ гæды ныттæбæкк, ныддæргъ ис. Стæй йæ уæц дуарæй æд-
дæмæ фехста митмæ. Райсомæй сæ сыхы адæмæн ацы диссаг
радзырдта.
Иу-цалдæр боны фæстæ Хъырымæн чидæр афтæ зæгъы,
дæлæ нæ сыхæгты ус Кызги мæлы æмæ дæ агуры. Афтæ дам
зæгъы, нæ хъæу мæм рынчынфæрсæг куы цæуынц, уæд мæм
Хъырым куыд нæ цæуы?
Хъырым дæр бацыд хæдзармæ, усы размæ нæ бацыд, фæлæ
;хæдзары астæу цы цæджындз уыд, уый аууон слæууыд. Уымæн
æмæ зыдта Кызги ус-бирæгъ кæй у, уый. Кызги фырмæстæй
.Хъырымыл бату кодта æмæ цæджындзыл ауад,— хъайван туйæ
фæхуынкъ. Уый ’фæстæ Кызги амарди. Сывæллоп дзæбæх кæ-
нын рапдыдта, йæ къахыл ауад æмæ айрæзт. Ахæм фыдмитæ
кодта нæ хъæуы ус-бирæгъ. Сывæллонæн сабыргай йæ туг
цъырдта. Уæд цардыстæм мах дæр Заманхъулы.
Радзырдта йæ алагираг Беккуызарты Хадизæт,
93-аздзыд. Ныффыста йæ Дзуццаты Амыран
1993 азы 21 майы.
ФРАНДЖЕТЫ ДОРÆХАНЫ АРГЪАУ
Фрапджеты Дорæханæн йæ мад куы марди, уæд йæ мæлæ-
ты размæ доны Донбеттыртæм ныццыди æмæ сын загъта, æз
мæлгæ кæндзынæн, фондз боны ма мып цæрæн бон, фæлæ мæ
чызг Дорæхаи уæ хæрæфырт у æмæ-иу æм уæ хъус фæдарут.
Фæсхохы сау уæйыг мын мæхи тыхыскъæфт акæнынмæ хъавыд
•æмæ йæ къухы нæ бафтыдтæн, уый мæм ахæм пыхас æрбар-
выста, сар дæ сæр кæндзæн, ды мæ къухы нæ бафтыдтæ, фæлæ
мын дæ чызг та уæд кæдæм лидздзæц, зæгъгæ. Кæнæ уæд дæ
;мард та кæдæм лидздзæн, æз дæуæй мæ маст райсдзынæн.
Æмæ-иу мæ фондз æхсæвы куыд бахъахъæпат, афтæ. Уæ хæ-
рæфырт дæн, Донбеттыртæ. Уыдон ын загътой, тæрсгæ ма кæн
дæ чызгæн дæр æмæ уæд дæхицæп дæр.
Дорæхаиы мад амарди. Дорæхан кæуы, уæдæ цы уыдаид,
ныр мæ мадæн цы кæнон, фондз æхсæвы мæ хъахъæнын куы
хьæудзæн. Уалынмæ доны Донбеттыртæ æрбацыдысты сæ за-
лиаг кæлмытимæ, æмæ хъахъæнынц уæйыджы. Уæд кæсынц
æмæ бæстæ сау-сауид адардта йæ комы тæфæй, бацæуæнтæ дæр
93

нал ис, уæлмæрдты залиаг кæлмытæ дæр сæ сæртæ схъил код-
той æмæ залиаджы бон дæр къаддæр кæм у. Сау уæиыг уæл-
мæрдтæм фæцæуы уыцы æртхъирæнтæгæнгæ, фæлæу, мæнæ рæ-
сугъд, ды мæнæн мæ цард фенад кодтай, ныр мын дæ мард та
уæд кæдæм лидздзæн, зæгъгæ. Уæйыг æмæ залиаг кæлмытæ
хæцынтæ байдыдтой, бæстæ туджы лæс’æнтæ кæны. Уалъшмæ
бон дæр цъæхтæ кæнынмæ фæци. Уæйыгæн уыди лæппу, æмæ
иугæр уæйыг куынæ зынди, уæд æй йæ лæппу базыдта, æлл’æх,
мæ дадацыл нын кæмдæр цыдæр æрцыди. Уæйыгаен йæ фæд
йæ фæд цæуыитæ байдыдта æмæ йæ раст уæлмæрдтæм баха-
ста. Залиаг ын йæ астæуыл фидар йæхи стыхтытæ кодта. Лæп-
пу залиагмæ дзуры, рауадз æй, мауал æй удхарæй мар, мæ
фыдæн ма ис æфсымæртæ æмæ дæм уыдон куы фæзыиой, уæд
дæ нал бафæнддзæн. Лæппу тынг старсти йæхицæн дæр. Уыди
йын Сырх хохы залиаг калм ’зонгæ æмæ уымæ фæцыди, дæ
хорзæхæй, уæлæ мын мæ фыды иу залпаг удхарæй мары, йæ
туджы лæсæнтæй кæмттæ байдзаг сты. Залиаг уæд афтæ зæ-
гъы, ацу æмæ мын иу галы мард æрбахæсс æмæ дып фервæ-
зын кæнон дæ фыды. Лæппу галы мард залиагмæ бахаста æмæ
Сырх хохы залиаг рацыди, фервæзын кодта уæйыджы, уæйыг
лидзæг фæци, фæлæ та уæддæр Дорæханмæ йæ цæст дарып
райдыдта, йæ мад мæ къухы нæ бафтдзæн, фæлæ йын хъуамæ
йæ чызджы мæ лæппуйæн аскъæфон.
Дорæхан иу бон донмæ рацыди, допы был æрбадти æмæ кæ-
сы æмæ йæм уæйыг æмæ йæ лæппу комкоммæ æрбацæуыпц.
Уæртæ рæсугъд чызг, сар мып дæ сæр кæндзæн, дæ мадæй дæ-
хæдæг цалдæр хаттьг рæсугъддæр куы дæ. Дорæхан бакатай
кодта, æллæх, уæдæ ма цы кæна, уæйыг æмæ йæ фыртæй куыд
æгъдауæй аирвæза.
— Хуыцæутты Хуыцау, уæдæ мæ кæсаг фестын кæн, мæ
сæр мæхи, мæ цæсгом дæр мæхи куыд уа, астæуæй уæлæмæ
мæхи цæсгом, мæхи гуыр æмæ мæ къухтæ, астæуæй дæлæмæ та
мæ кæсаг фестын кæн,— скуывта Хуыцаумæ.
Дорæхан дæр астæуæй дæлæмæ кæсаг фестади, уæпыг æмæ
йæ фырт мæстджынæй рацыдысты. Дорæхан ма-ну искуы-иу
хатт донæй йæ сæр радардта, уæдæй фæстæмæ ис ахæм кæсæг-
тæ стыр фурдты мидæг, сæ сæртæ рæсугъд чызджы сæртæ, ас-
тæуæй. дæлæмæ та сты кæсæгтæ.
Фрапджетæ сæ чызджы агурыптæ байдыдтой æмæ сын къул-
бадæг ус загъта афтæ, мауал æй агурут, доны Допбеттыртæ йæ
айстой.
^ Уæдæ ма йæ кæсагæй дæр бæргæ куы фениккам, зæгъгæ-пу
Франджеты лæппутæ допмæ бацыдысты, фæлæ та-иу фæстæмæ
уыцы æнкъардæй кæугæ раздæхтысты.
94

Уæд сын къулбадæг ус загъта:
— Ацæут æмæ доны Донбеттыртæн скувут, уæ доны Дон-
беттыртæ, нæ хо кæсаг фестад, уæйыг æй скъæфгæ кодта, æмæ-
манын æй фенын кæнут. Дорæхан ма йæ цæсгом фенын кодта..
Ацьг аргъау ракодта Цгъойты Михал.
МÆРДТÆИ РАЦÆУÆН КÆДÆЙ НАЛ ИС
Уæдæ дын раджыма-раджы цардысты æмæ уыдысты Коса-
ратæ. Уыдысты Хуыцауы буц хъæбултæ. Цæвиттон, Хуыцау"
æмæ хæйрæджыты Хуыцаумæ æмхуызон бартæ лæвæрд ис. Хуы-
цауы рафæлдисгæ адæмтæ дæр уыди æмæ хæйрæджыты Хуы-
цауы рафæлдисгæ адæмтæ дæр. Уæдæ Хуыцау йæ быны тынг’
хорз адæмы рафæлдыста, Косараты. Диссаджы хорз адæм дæр-
уыдысты — хæрзжонд æмæ уындджын адæм, сæ уаг уæздан,.
хъаруйы сæр сæ ницæмæн хъуыдн. Уымæн æмæ дзæнæтон цар-
дæй цардысты. Дзæнæт уыди уæлæуыл.
Косаратæм уыди мæнæ ахæм лæгтæ* уыдысты тыыг ставд:
лæгтæ — Улархъо, Дорхъо, Данахъ æмæ Донхъо. Адон мæнæ-
раст уæйгуытæй дæр бирæ стырдæр лæгтæ уыдысты. Искæдæм-
иу сæ цæуыны сæр куы бахъуыди, зæгъæм, далæ дард фурдьг
сæрты цæуын, уæд сып уыди сыгъдæг сызгъæрин базыртæ æмæ^
иу сæ сæ уæлæ æрбакодтой, æмæ-иу тæхынмæ фесты. Ахæм дард"
бæстæтæм-иу куы цыдысты, уæд-иу кæй зæгъын æй хъæуы^
дзæвгар* рæстæгмæ афæстиат кодтой, уымæп æмæ Косараты за-
манты тæссаг ницæмæй уыди. Нæдæр уæйыг уыди, нæдæр хæй-
рæг уыди, æрмæст фурдты цæрæг адæмтæ уыдысты доны Дон-
беттыртæ. Косаратæ-иу доны Допбеттыртæй чызджытæ дæр
куырдтой, уæдæ-иу уæларвон адæмтæй дæр хастой чызджытæ.
Цæвиттон, 1кæд зæххон адæм уыдысты, уæддæр-иу сæ уæ-
ларвмæ цæуыны сæр куы бахъуыдн, уæд-иу сæ сызгъæрип ба-
зыртæ сæ уæлæ æрбакодтой æмæ-пу сфардæг сты уæларвон
адæммæ. Куыпнæ-иу фæцинтæ кодтаиккой сæ кæрæдзиуыл.
Адæмтæ иууылдæр сты иу. Хуыцауы ратгæ æмæ сфæлдисгæ,
кæд а’лыхуызæттæ сты, уæддæр. Хуыцау се стыр фыд у. Уæларв-
мæ-иу куы цыдысты, уæд-иу сызгъæрин цады сæхи цынадтой
æмæ-иу Косаратæм уæд кæсыпæй чи æфсæсти — уæларвон
адæммæ-иу цæхæркалгæ балæууыдысты. Уæларвмæ цæугæйæ-иу
сæ дзыппыты æмæ сæ бæрцы агъудты сæ устыты пæ хастой,
95

фæлæ-иу сæ мадæлтæ æмæ сæ фыдæлты сæ бæрцы агъудты сæ-
.вæрдтон, æмæ-иу сыл уæларвон устытæ æмæ лæгтæ дæр тынг
фæцин кодтой. Устытæй-иу исты хорз лæвæрттæ ракодтой —
кæм уæлæдарæсы хорз, кæм та къахыдарæсы хорз. Иудзыр-
дæй, бирæ лæвæрттимæ сæ ’рвыстой. Уæдæ хæринаджы хорзæх
дæр-иу сын радтой. Радтой сын ахæм цыкурайы фæрдыг æмæ-
иу кæцы ран фæрдыгæн загътой, ацы хорз ран нын уæладзыг
хæдзæрттæ фестыи кæн, сæ фæрстæ сæууон стъалыйау куыд
.æрттивой, сæ бын та цъæх-цъæхид авгæй куыд уа. Уæдæ æхсæ-
ры бæлæстæ, уæдæ мыды бæлæстæ, æнгузы бæлæстæ — иудзыр-
дæй, дыргъы хорз æмæ хорзадæй цыдæриддæр хъæуы лæджы
царды мидæг, уыдон хæдзары алыварс куыд февзæрой, афтæ.
Хуыцауы цардæй уæдæ куыипæ цардаиккой Косаратæ. Уæдæ-
иу æхсæры бæлæсты бын сæвæрдтой сызгъæрин дурыптæ æмче-
иу уыцы сойджын æхсæрæй сæ тæккæ былтæй акалдысты. Ко-
сараты замапты кусарт нæ кодтой, фос сæм уæвгæ дæр нæ
уыди, дзидза хæргæ дæр нæ кодтой, æрмæст хордгой урсаджы
хæринаг уæлибæх, дзыкка...
Зади сæм кæрдæг, Косараты æфсиптæ-иу дзы ратыдтой æмæ-
иу сæ æхсыры аджы сæвæрдтой, уайтагъд-иу уыцы тæгæр ах-
стæй ацахсти. Æмæ-иу цалдæр усæй сæ сызгъæрин сæрвæтмæ
æрбахастои æмæ-иу цыхт систой. Цæвиттон, цæмæн сæ хъуы-
даид, кæд уæлибæхæн, кæд дзыккайæн, кæнæ-иу æй кæд хъæ-
бæр ахстаиккой, уæд та-иу сæ хæндыгæй сæ цыхты сой хæрдмæ
пæр-пæр кодта. Тынг бирæ хæринæгтæ зонгæ дæр кæй кодтой,
уæдæ сæм уыди мæнæуы бæлæстæ дæр æмæ-иу куы срæвдз сты
мæнæутæ, уæд-иу сын сæ быны гауызтæ сæвæрдтой æмæ-иу
гауызтæм мæнæу уыцы рæсугъд æмæ сыгъдæгæй хауди. Ставд
сырх-сырхид мæнæу. Куырой та сæм уыди дымгæйы куырой
æмæ-иу дзырды суагъдмæ-иу цалдæр къæссайы айдзаг кодта
урс-урсид ссадæй. Дзул дæр кодтой мыдимæ хæццæйæ царви-
мæ. Косаратаг дзулæй сой æмæ мыд тæдзгæ кодтой, мæнæ аф-
тæ куыд фæзæгъынц, хæссынмæ рог, хæрыимæ та уæд адджын.
Уæдæ сæм мыд дæр тагъди бæласæй — сæ быиы лæууыдысты
стыр сызгъæрин агтæ æмæ-иу сæ былтæй акалдысты. Уæдæ сæм
æнпуз бæлæютæ дæр уыди тынг бирæ. Се ’нгузтæ та уыдысты
раст фæшъуыйы йæстæ, тæнæгцъар, тынг адджып. Уæдæ сæм
уыди æхсæрты бæлæстæ дæр тынг бирæ, æхсæр дæр уыди
ставд, мæиæ раст æнгузы йас уыдысты. Мыдæхсæртæ, æнгузтæ-
иу фыхтой мыдимæ стыр цъупп æрхуы агты дзаг. Иудзырдæй
мдаджетæ-иу дзы кодтой.
Мдадже дæр баззади раст Косаратæй. Кувгæ дæр кодтой
хуыздæр æмæ уæд буцдæрæн мдадже уæлибæхæй, дзыккайæ.
Ронг сæм уыди, тынг хорз ронгæй зæрдæ кодта хъæлдзæг, уæнг
«6

та дзы кодта рог. Сæ кувæндон дæр арæзт уыди иу бæрзонд
хохы сæр. Сыгъдæг сызгъæринæй. Цæвиттон, Косараты заман
хæхтæ дæр уыдысты сызгъæрин. Мæнæ ма хур куы фæцæйны-
гуылы, уæд ма равдисынц сæ сызгъæрин хуыз, кæддæр æнусты
атъоммæ сызгъæрии кæй уыдысты, куыддæр сырх-сырхидæй
сæхи равдисынц, уæдæ райсомæй дæр иуæй-иу хатт сæ рæсугъд
хуыз равдисынц.
Уæдæ-иу Улæрхъо дæр æмæ иннæ лæгтæ дæр дард балцы
куы цыдысты, уæд-иу сæ рæсугъд устытæ сæ бæрцы агъудты
сæвæрдтой æмæ-иу сæ сызгъæрин бецыктæ дæлиау æруагътой
сæ лæгты астæутæм, мæнæ-иу цыма дидинджытæ сæ бæрцы
агъуыстæй æрттывтытæ калдтой. Афтæ-иу сæм цæстытæ цæхæр-
тæ калдтой.
Косараты заманты хæтæн нæ уыди, сылгоймаджы хъæр,
ахет-абабау— хæдзарæй никæд райхъуысти. Уæдæ лæгтæ дæр
сæ устытæй æндæрмæ кæсгæ дæр уæд никæмæ кодтой. Доны
Донбеттыртæ-иу сын тынг хæлæг ;кодтой сæ рæсугъд устытæм,
уæ тæхудиаг уæ .къонатæ фæуой, мæнæ цæй диееаджы сылгой-
мæгтимæ цæрынц, тæхудиаджы цардæй куыд цæрынц. Кæм-иу
æрынцадаиккой, уыцы ран-иу сæ бæрцты агъудтæй сæ устыты
рарвыстой æмæ-иу фаг фæхъазыдысты, сæ устыты къæл-къæл-
мæ-иу фурдты цæрæг адæмтæ фырхæлæгæй фæцæймардысты.
Сæ устыты хистæрты размæ нæ хастой, фæлæ-иу сæ хæдзæрт-
тæм бахаетой æмæ-иу сæ уым фæуагътой, æмæ-иу дзæнæтмæ
цæуынмæ фесты. Дзæнæты тæф-иу дардмæ былтæ цавта. Дзаг
фынгтыл бадтысты Косараты хистæртæ æмæ-иу ропгæй фыццаг
Хуыцаумæ куывтой. Хуыцау, уæдæ нæ буц цард, мах дæуæй
-бузныг стæм, дæ цæст нын уарзы дзæнæтон цард. Косараты
заман адæмтæ мæлгæ нæ кодтой, уæдæ — абабау — рынчын дæр
пæ кодтой, уæдæ зæронд дæр пæ кодтой, цы-иу сæ бафæпды-
даид, уый-иу Хуыцауæй ра’куырдтой, æрмæст бирæ нæ кодтой,
æртæйæ фылдæр цот нæ кодтой. Хуыцауы та зæххон адæмтæ
хъуыди, хъуамæ сау зæххыл бирæ адæмтæ цæрой.
Косараты заман сылгоймаг аргæ нæ кодта, фæлæ йæ гуы-
быныл уыди æгънæджытæ æмæ сæхтæджытæ æмæ-иу сывæллон
куы сцæттæ, уæд-иу радзырдта йæ мадмæ, дуар мын байгом
кæп, æгъгъæд мын фæуæд фынæй кæнынмæ, зæгъгæ. Мад-иу
йæ гуыбыны æгънæджытæ суагъта æмæ-иу сывæллон кæд нæл-
гоймаг гуырд уыдаид, уæд-иу уыцы рæвдз æмæ цæттæйæ ра-
гæпп ласта æд кард, æд фат æмæ-иу диосаг уыди ыог гуырд
лæплумæ бакæсыи — сызгъæрин. Ноггуырд-иу хиетæрæн уыр-
дыг лæууæг фæци. Косаратæ ноггуырды цæрæнбонтæ ронгæй
куыинæ рæгъытæ кодтаиккой. Сæ адджын хусысмаг дардмæ
былтæ цавта. Хур-иу йæ рæсугъд тынтæ Косаратæм раст дзæ-
7 Мах дуг № 1
97

нæтм’æ цæстуарзондæрæн ныддардта, уæ сызгъæрин фестинаг
уæздап æмæ кадджын уæд, памысджын Косаратæ, цæй дисса^
джы адæмтæ стут. Тæхуды æмæ тæхудиаг сымахмæ кæсынæй
куы бафсæдид хур, фæлæ уæм æгæр комкоммæ куы иыккæсон,
уæд уып мæ тæвд тыптæ исты куы ракæпой, уымæй, дæр уын
тæр’Сгæ кæй кæнын, уый уæ рох ма уæд. Уæ, бирæ ма бæргæ
муы кæпиккат, æгæр кадавар адæмы хатт етут. Косаратæм ахæм
рæсугъд чызджытæ уыди, æмæ-иу хъæлдзæг кæртмæ куы ра-
цыдысты, сæ рæсугъд аив цагъд-иу куы æркодтой, уæд-иу уæ-
ларвмæ хъуысти æмæ-иу уæларвон лæппутæ сæ сызгъæрии ба-
зыртæ сæ уæлæ æрбакодтой æмæ-иу зæхмæ * тæхынмæ фесты.
Ко’Сараты лæппутæ-иу сæ размæ цæуынмæ фесты, уæ алыбон
æгас цæут, уæларвоп лæппутæ, æмæ уæ цы хур, цы къæвда
æрхаста, зæгъгæ... Уæларвон усгур лæппутæ Косараты чызджы-
ты цинæй хæрдмæ хаудысты кафгæ кафып. Уыдонмæ бакæсы-
пæй диесагдæр цы уыдаид, уæларвмæ-иу сæ атæхын иал фæн-
дыди. Фæстагмæ-фæстагмæ зæххон’ адæмтимæ се ’хеæн фæзын-
ди хæстæгдзинад дæр. Бон-изæрмæ-иу фæкафыдысты Косараты
диссаджы чызджытимæ, изæрæй-иу хур æххæст нæма аныгуыл-
даид, афтæ-ну сæ базыртæ сæ уæлæ акодтой æмæ-иу фæстæмæ
фæкæс-фæкæсгæнгæ тæхынмæ фееты.
Косараты Улархъопы усæн ахæм чызг равзæрд йæ мады
гуыбьшы, æмæ арвæй уæд зæххы ’хсæп пæма равзæрд ахæм
стыр диссаджы чьгзг. Иугæр куы срæвдз,, уæд нæ мадмæ дзуры,
дуар мын байгом кæн. Мад куыддæрæй аззади, нырма куынæ
у йæ афон, уæд мæм куыд тагъд рахъæр кодта. Уæдæмæ йып
йæ фыды афæрсон, æнхъæлмæ кæсы æмæ уалынмæ Улархъо
æрбахызти. Нæ лæджы хай, дæ хæрзæггурæггаг мæн фæуæд^
уæддæр чызгмæ бæллыдтæ æмæ дып мæнæ чызг. Улархъо дæр
куыддæрæй аззади, афон-’’куынæма у, уæд æй куыд тагъд æр-
фæпдыди хурмæ рацæуын, иу-дыууæ боны ма йæ бауадзæм.
Чызг та сæм уæд дзуры, цæттæ дæн æмæ мын дуар бапгом
кæп, мæ зыпаргъ мад, æгæр бирæ дæр ма мæ фæдардтай. Мад
йæ мойæн афтæ, дæуæй, мыййаг, куы фефсæрмы уа, ахиз уал
уæртæ рæбипаг хæдзармæ. Мад йæ æгъпæджытæ феуæгъд код-
та, æмæ уды къæртты хуызæн цæттæ чызг рагæип кодта æд
риуыгънæджытæ, æд къæртразгом сызгъæрин къабайæ. Сызгъæ-
рин даргъ бецыккимæ. Улархъойы усæн йæ сызгъæрип хъæлæс-
джып фæндыр уыцы рæсугъдæй лæууыди. Чызг фæндырæй куы
æрцагъта, уæд дзæнæтмæ байхъуысти. Куынпæ уыдаид Коса-
ратæм фæндырæй дæсны чи цагъта, ахæмтæ, фæлæ Улархъойьг
^чызджы хуызæн нæма уыди. Уæларвон лæппутæ та сæ сызгъæ-
рин базыртæ сæ уæлæ æрбакодтой æмæ та Косаратæм цæуын-
мæ фесты. Ног райгуыргæ чызгмæ мæрдтæй дæр бирæтæ рай-
98

хъал сты. Барастырмæ сæ курдиат бахастой, дæ хорзæх уæд
æмæ ауадз уæлинон, хъæлдзæг кафтмæ бакæсæм. Барастыр,
исдуг ахъуыды кодта, стæй усгур лæппутæ æмæ уæд чындздзоп
чызджытæн бар радта, ацæут æмæ-иу изæрæй, хур куыннæма
аныгуыла, афтæ раздæхут фæстæмæ. Мæрдтæ раст дзæпæтмæ
ба’цыдысты Косараты диосаджы хъæлдзæг кафтмæ. Улархъойы
чызгмæ бакæсынæй диссагдæр ма уæд цы уыда-ид, уыцы зæл-
ланг цæгъдтытæ кæнын райдыдта. Уæларвоп лæппутæ дæр ка-
фынц. Уæд мæрдтæй æрцæугæ лæппутæ дæр куынпæ райдыд-
таиккой кафыи. Уæларвон лæппутæй иуы дæр уæларвмæ ацæ-
уын йæ къах пал хаста, фæлæ сып хур фæцæйныгуылди æмæ
уыцы æнкъардæй, фæстæмæ фæкæс-фæкæсгæнгæ тæхыпмæ фе-
сты. Хуыцаумæ минæвар барвыстой, Косараты уæларвмæ куыд
сиса, афтæ, кæннод мах еæ хъæлдзæг кафтмæ куы атæхæм, уæд
нæ фæстæмæ нæ къæхтæ нал фæхæссынц.
Косаратæм мæрдтæй цы усгур лæппутæ рацыди, уыдоп уы-
дысты тыиг ставд. Косаратæ дæр ставд адæмтæ уыдысты, фæ-
лæ мæрдтæй цы лæппутæ рацыди, уыдон сæ дыууæ кæнæ æртæ
хатты ставддæр уыдысты. Уæдæ ма сын сæ тыхтæ дæр куы
базониккам, зæгъгæ, сæ уынаффæ бахастой Косараты лæппу-
тæ, цомут ма æмæ хохыл афæлварæм.
Кссаратæ æмæ мæрдты лæппутæ цæуыпмæ фесты. Уæдæ уал
раздæр "Косаратæн бар фæуæд. Косарайы лæппутæ хохыл фæл-
вæрдтой æмæ йæ змæлын дæр иæ фæкодтой. Уæд мæрдты лæп-
путæ февнæлдтой æмæ хох рафæлдæхтой, сæ къухтæ цæгъдгæ
рацыдысты. Мæрдты лæппуты нæ фæндыд Косараты хъазтæй
ра’цæуын. Фæйнæ кафты ма скæпæм, роиг дæр сын куыипæ
аназын кодтаиккой .æмæ æгæр афæстиат сты. Хур аныгуылди,
афтæ ацыдысты æмæ Барастыр уæдæй фæстæмæ мæрдтæй ра-
цæуыиæп бар пал радта.
Ацы аргъау мын ракодта Дзанайты Кафар. У
тынг рагон аргъау, Кафар та йæ фехъуыста йæ
фыды фыдæй. Аргъау у æнæмæлгæ, цæуы хис-
тæртæй уæд кæстæртæм. Хорз æмæ дзæбæхæй
цæрут, аргъаумæ хъусджытæ.
ЛÆДЖЫ ФЫРТЫ АРГЪАУ
Иу заманты Лæджы фырт цуаиы ацыд. Æнæзонгæ æдзæрæг
бæстæм. Иуныхасæй хæйрæджытæ бон дæр дæлдзæх кæм нæ
жодтой, ахæм быдыртæм бахæццæ æмæ дзы хæйрæджытæ, дыу-
уæрдæм рауай-бауай кæпынц. Уыдысты æртæхуызои, иутæ дзы
7* 99

— сыкъаджынтæ, хæрдмæ сæ сыкъатæ бæрзонд осыдысты, мæ-
нæ фæззыгон мæнæу рагон адæм раст ахæм сыкъаджын сагæйт-
тæй змæстой. Иннæтæ та уыдысты фæстæмæ къахджыитæ, иу-
дзырдæй, зæвæттæ размæ, къæхтæ фæстæмæ. Аннæтæ та уыды-
сты тынг рæсугъд æмæ хæрз<конд лæгæй дæр æмæ чызгæй дæр
æмæ усæй дæр.
Тынг хъæздыг лæг, йæ >цард уыди цæугæ цард. Кæм ыл бах-
сæв уыдаид, уым уыди йæ хæдзар. Афтæмæй йæ «цард æрвы-
ста, уымæн æмæ фæстæмæ хæдзармæ йæ зæрдæ пе ’хсайдта,
иæдæр ын ус уыди, нæдæр сывæллæттæ. Æрмæст ын уыди æф-
сымæртæ æмæ-иу куы загъта, кæдæм æй цæуын хъуыд, уый,
куы та-иу бынтопдæр ницы загъта, афтæмæй-иу фæфардæг,
кæдæм æй фæпдыд, уырдæм.
Ацы æдзæрæг бæстæ йæ зæрдæмæ тынг фæцыд. Иудзырдæй,
хъуамæ ацы -ран цæргæйæ баззайа. Хæйрæджытæм ахæм рæ-
сугъд чызджытæ уыд, æмæ Лæджы фырты зæрдæ сæ бакастæй
тынг барухси. Иу боп хæйрæджытæ чындз хастой æмæ диоса-
джы фæпдырдзæгъдæг чызг та уыди хæйрæджыты хъазты. Кæ-
сы Лæджы фырт, уæдæ цы уыдаид. Кафынц, сæ тымбыл кафт
дæр тынг аив æмæ сæ уæзбьш кафт дæр. Уæд дын хæйрæджы-
тæй чидæр сдзырдта:
— Марадзут, дæлæ уазæджы ракафын кæнут.
Ракафыди иу рæсугъд чызгимæ, уæдæ цы уыдаид. Лæджы
фырт куыддæр кафт фæци, афтæ йемæ чи ракафыд, уыцы чыз-
гæн арфæ ракодта, дæ амонд дын Хуыцау бирæ скæнæд, зæгъгæ.
Куыддæр Хуыцауы кой скодта, афтæ хæйрæджытæ цыдæр фе-
сты, йæ разы къæйдур сагъдæй аззад чызджы бæсты. Цы ма
сдзырдтаид, кæсы æмæ та уæлæ иу бæрзонд ранæй хосдзауты
хъæр цæуы. Хъуамæ сæ бабæрæг кæион, адон цавæр адæм сты.
Дыууæрдыгæй дæр лæууынц хосдзаутæ сæ цæвджытимæ, иутæ
дæр æм дзурынц æмæ’ иннæтæ дæр. Мæнмæ рацу, мæимæ рацу,
зæгъгæ. Уæд дын иу зæронд у-с сдзырдта:
— Уыдонæй макæмæ бацу. Уыдон сæ фыр хъалæй хъæр кæ-
нынц, фæлæ æз мæгуыр дæн. Нæлгоймаг кусæг мæм нæй, мæ
лæг æмæ мын мæ иунæг лæппу уыди æмæ мын сæ сыкъаджыи
хæйрæджытæ бахордтой раст ногбоны æхсæвы, суг ласынмæ
ацыдысты æмæ афтæмæй. Аххуыс мын кæн, нанайы карк, тынг
рæсугъд чызг мыи (и'с æмæ дын уый дæр иу-дыууæ æхсæвы
авæрдзынæн.
Лæджы фырт зæронд усæн бон-изæрмæ фæкарста хос. Хур
æххæст нæма аныгуылд, афтæ зæронд усы чызг дæр æрбацыд.
’Лæджы фырт чызгмæ куы ба>каст, уæд æм йæ зæрдæ куыннæ
бахъазыдаид æмæ ноджыдæр фæцырддæр кодта йæ хосы карст.
Зæропд ус лæджы фыртмæ дзуры:
100

— Æз ныртæккæ а’фардæг уыдзынæн мæ хæдзармæ, сымах
ащы ран баззайдзыстут мæ чызгимæ æмæ уæ цы фæнды, уый
кæнут, æрмæст мын-иу æй æгæр ма афæстиат кæн. Фæсахеæ-
вæртæй фæстæдæр-иу æй ма бауром.
Куыддæр ус рацыд, афтæ Лæджы фырт чызгмæ йæхи хæс-
тæг баласта. Чызг дæр цыма рæвдзæй лæууы, уый хуызæн
Лæджы фырт чызджы йæ хъæбысы æрбакодта, æмæ йæ хъæ-
бысы сындзы къутæр фегуырди, æмæ дзы сындзытæ апыхсты-
сты. Цы ма сдзырдтаид Лæджы фырт дæр, сæрдыгон бон-изæр-
мæ хос дзæгъæлы фæкарста. Куы æрбаизæр, уæд катай кæнын
байдыдта, ахсæв кæм хъуамæ бафысым кæна, ууыл. Æхсæв-
бонмæ бадын куыд бафæраздзæн, мыййаг, куы афынæй уа, уæд
ын фæстæмæзæвæтджынтæ исты фыдбылыз куы ацаразой. Лæ-
гæй лæгмæ сæ нæ тæрсы, фæлæ йæ ам фынæйæ куы æрбаййа-
фой... Йæхицæн ныхæстæ куыд кодта, афтæ та кæсы æмæ дæлæ
иу рап чындзхæсджытæ олилагæнгæ фæцæуынц. Лæджы фырт
æнцад лæууы йæ мидбынаты. Уалынмæ йæм чындзхæсджытæ
хæстæгæй-хæстæгдæр кæнын байдыдтой. Куыддæр Лæджы фыр-
ты цурмæ æрбахæццæ сты, афтæ йæм дзурынц:
— Æмбæлæджы хай айс, дæ хорзæх уæд, иу æнæхъæн уæ-
либæх, карчы æрдæг, йæ уæлæ нуазæпы дзаг арахъ.
Лæджы фырт сын арфæ ракодта, уæ хъуыддæгтæ уæхи фæн-
дйаг уæнт. Йæ Хуыцау, уæдæ баххуыс кæп та куыд загъта,
афтæ йæ къухы нуазæны бæсты хъæмпы хал фестад, йæ къухы
уæлибæх æмæ карчы дзидзайы бæсты бæхы лæхы уæлæ хæфсы
мард.
Лæджы фырт йæхицæй хæйрæгдæр æмæ хиндæр никæй æи-
хъæлдта, фæлæ ма хæйрæджыты æхсæнæй йæ сæр куыд аха-
стаид, уымæн дæр амал нащ ардта.
Иудзырдæй, куыддæр ма йыл райсом дзæбæхæй сбон уа,
афтæ ацы æдзæрæг бæстæй цæуыи хъæуы æндæр ранмæ, дис-
саджы хорз бæсты хъæд дæр бæргæ у, фæлæ иупæг лæгæн ацы
ран цæрæн нæй.
Фæлæ сын иу чысыл исты маст скæнын йæ бон куы ба-
уид. Диссаджы хъуыды дæр æм æрцыд. Хъуамæ райсом куы
обон уа ,уæд кæд йæ бон исты бауид. Кæсы æмæ уæлæ иу дис-
саджы чызг гагадзуан рацыд бынтон иунæгæй. Лæджы фырт
чызгмæ кæсы, æмæ йæм чызг дæр кæсы. Уалынмæ лæджы фырт
схуыфыд, уæд чызг дæр схуыфыд. Лæджы фырт ату кодта,
чызг дæр ату кодта. Уæд Лæджы фырт йæ рон райхæлдта æмæ
дзы йæ къæхтæ æмæ къухтæ иумæ бабаста. Лæджы фырт æд
кард уыд æмæ фæлыг кодта йæ бæстытæ, чызг ма архайдта,
фæлæ ницыуал йæ бон бацис. Уæдмæ йæ Лæджы фырт сæрда-
101

сæндзæф фæкодта, стæй чызгæи цы хъуыд, уый йынч бакодта.
Чызджы цъæхахстæй æдзæрæг бæстæ æпкъуысти.
— Æллæх, æллæх, цы ма кæноы!
Лæджы фырт æй рæвдауы.— Мауал ку, æз уыдзыпæн дæуæп
лæг...
Чы-зг йæ гæндзæхтæ цæгъды, нæ мæ хъæуы, мауал мæм æв-
нал.
Цы гæнæн ма уыди чызгæп дæр, ракодта йæ Лæджы фырт.
Иæхæдæг диссаджы хорз сылгоймаг рауади. Йæ файнустыти-
мæ-иу хуым кæрдынмæ куы ацыд, уæд-иу уыдон фондзæй цы
ньжкарстой, уый-иу дæс ахæмы фылдæр ракарста. Иу хъуыма-
цы лыггаг-иу æм куы радтой, уæд-иу дзы æнæхъæн хæдзары
бинонты сфæлыста. Ахæм бирæ йæ уарзтой æнæхъæп бинон-
тæй, æмæ-ну рацсомæй йæ уатæй æрæгмæ куы цыди, уæд-иу
тæссæй мардысты, кæд, мыййаг, исты фæци, куыд æрæгмæ цæ-
уы, зæгъгæ. Уальпшæ та-иу чьшдз худгæ рауад æмæ йæ фай:
иустытæн хъæбыстæ кæны.
Дыууæ азы афтæ фæцарди, æртыккаг аз басывæрджыи. Æгъ-
даумæ гæсгæ скъæтмæ ныццыд. Иугæр куы фæтыхст, уæд лæ-
гæн йæ зæрдыл пал æрлæууыд, хæйрæджытæ йæм кæй хъа-
вынц, уый, æмæ хæдзармæ файнустытæм суади. Цалыпмæ уы-
дон тагъд-тагъд уадысты, уæдмæ чындзæи лæппу райгуырд.
Фæлæ йæм цалыкмæ уыдон хæццæ кодтой, уæдмæ чызджы мад
сывæллонмæ фæлæбурдта. Чызг ма хъæр кодта, кæм дæ, мæнæ
дьш мæ мад дæ лæппуйы куы фескъæфы. Уалынмæ та йын
йæхи куыд фæцæйскъæфтой, афтæ файнустытæ дæр бæргæ баз-
гъордтой, йæ сæрбæттæн ма сæ къухы аззад, æидæр йæ кой йæ
хъæр дæр нал фæзыпди.
ФРАНДЖЕТЫ ФÆРНЫДЖЫ АРГЪАУ
Уæдæ дын раджы-ма-раджы царди æмæ уыди Фрапджеты
Фæриыг, хæтæг лæг уыди æмæ афтаэмæй бафтыди хæйрæджы-
ты чындзæхсæвмæ. Хæйрæджытæ кафынц æмæ зарынц сау ра-
сыгæй, сæ чындзы цæсгомы рухсæп мæйдар æхсæв пыррухс и.
Фæрпыгыл хæйрæджытæ циптæ кæпынц, иу сау бæгæпы нæм
баназ зæгъгæ йæм хатьгпц. Фæрныг сын афтæ зæгъы, æз, дам,
иу цæфои нæ дæн Уациллайау, фæлæ дзы хъуамæ иу фондз
("къусы баназон.’Æмæ фондз къусы банызта хæйрæджыты сау
бæгæиыйæ, йæхæдæг авдхъусыг цæджджинаджы йæ къахæй
скъуырдта æмæ йæ акалдта. Хæйрæджытæ сæ кæрæдзимæ кæс-
102

гæнæ аззадысты. Æмæ сæм уæд Фæрныг дзуры, мыййаг уæм
фæхъыг каст мæ хабар, зæгъгæ. Хæйрæджытæ афтæ зæгъынц,
куыд нæм хъуамæ ма фæхъыг кæса, цæмæн акалдтай замма-'
пайы сау бæгæны? Фæрныг та уæд фæрæвдз æмæ афтæ зæгъы:
сау та уæд цы масты хос у. Уартæ комæй сау дон цæуы, æз
уып æй ныртæккæ айдзаг кæндзынæп уæ цæджджинаг. Сымах
æй нугай куыситæ дæттут уазæгæн, фæлæ йæ æз къæртагай
фæдæттын. Уæд разæнгардæй хæйрæджытæп дæр сæ бон сдзу-
рын шгцыуал баци. Фæрныг сын сæ чыпдзмæ бацыд æмæ йæ
р<акодта хæйрæджыты разæй иу къутæры аууоимæ, цы йæ фæп-
дыд, уый йьгн бакодта. Чындз уæд афтæ зæгъы:
— Ныр, Фæрныг, æз дæуимæ мæ уарзоидзинад баиу крдтон
æмæ дæ зæрды цы ис?
Фæрныг ахъуыды кодта æмæ йын йæхи афарста.
— Дæхи куыд фæнды, уый уал зæгъ.
Ног чындз афтæ зæгъы.
— Мæн фæнды ус æмæ лæг куы бауиккам. Фæсмон нæ фæ-
кæндзынæ дæ царды бонты мидæг.
Фæрныг хæйрæджыты пог чындзы рафардæг кодта. Хæйрæ-
джытгёи сæ бо,н сдзурып ницы баци, уымæн æмæ сын сæ пог
чындз сæ дзыхтæ ахгæдта.
Фæрныг сау бæхыл бабадти æмæ йæ хæдзармæ заргæ
рафардæг. Иппæ абонæй уæд ипнæ абонмæ Фрапджетæ чын-
дзæхсæвтæ фæкодтой, чындз та ахæм диссаджы адæймаг уыди,
’æмæ-иу æм хъуымацы гæбаз авæр, уæд-иу дзы Фраиджеты
стырæй, чысылæй сфæлыста. Франджетæ йæ уарзгæ дæр
хъæбæр бирæ кодтой, тыхгæнæг-иу куы цыдысты искæ-
дæм, уæд-иу сыи цы хуыздæр у, уый бацамыдта, тæрс-
гæ ма кæнут æппыпдæр, мæнæй хæйрæгдæр хæйрæджытæм чызг
дæр нæ уыди æмæ лæппу дæр, зæгъгæ. Фæндырæй-иу куы æр-
цагъта, уæд-пу Франджетæм зæрондæй ногмæ кафын æрцыди,
афтæ дæсиы цагъта. Иудзырдæй, йæ къухтæй сой.æмæ мыд
:цыди.
Уæд иу заманты Фæрныг йæ фæллæйттæ бæрæг кæиынмæ
йæхи цæттæ кодта. Иæ мад æмæ пæ фыд дæр сæрæгас уыды-
сты. Стæй ма нып уыди кæстæр æфсымæр æмæ хо дæр. Сæ хо
уыди сау рæсугъд, бирæ лæппуты зæрдæтæ чи хъазыи кодта,
ахæм. Урс хохы уæйыг æм хъавыд, хъуамæ йæ рахæсса лæг-
дыхæй. Фæрныг загъта, æз цæуын мæ фæллæйттæ бæрæг кæ-
иыпмæ, фæлæ-иу рагацау уе ’фсæн дуæрттæ æрбахгæнут, æф-
сæндзых хъæрццыгъатæн хæрииаг фаг дæттут, науæд фæтæр-
гай уыдзысты æмæ сæхи фынæп æфсон окæндзысты, æмæ пын
уæд Урс хохы уæйыг нæ хопы фæхæсдзæн. Мæнæ уæ чындзы
д»æр хъахъæнут. Фрапджеты нæргæ фæсивæдæп сегасæн дæр
103

бамбарын кодта, зæрдæхоайгæ кæй у, уый — сылгоймагыл бирæ
æууæнк дæр нæй, кæцырдæм фæуыдзæн, уый зын зæгъæн у.
Фæрныгæн тынг бирæ фæллæйттæ уыди, афæдзæй-афæдзмæ-
иу сæ бæрæг кодта, кæм уыдысты йæ æртæкъахыг æфсургъты
рæгъæуттæ, кæм уыдысты йæ гопджын зынаргъ мæргътæ. Уæ-
ларвмæ цæуыны сæр-иу æй куы бахъуыди, уæд-иу йæ гопджьпг
маргъыл сфардæг уæларвмæ.
Уæдæ ма Фæрныгмæ уыди бæласеæр маргъ дæр. Куы-иу æр-
бацæйтахти, уæд-иу бæстæ æмæрттывд кодта, йæ сызгъæрин ба-
зыртæ-иу дардыл куы ауагъта, уæд æм ацу æмæ кæсынæй баф-
сæд. Йæ бæласыл та задысты диссаджы æнгузтæ, мæнæ æвдадзы
хос кæй фæзæгъынц, ахæмтæ. Уæдæ ма йын уыди фосы дзугтæ
дæр, стыр рæгъæуттæ, сагтæ æмæ уæд сæгуыттæ, иннæ ахæм
ма йæм уыди ахæм мæргътæ дæр, боп æртæ хатты æйчытæ чн
æфтыдта. Стæй йæм ахæм дзурса нæл сæгъ уыди, йæ сыкъатæ
сызгъæрин кæмæн уыдысты. Фæрныджы-иу æрбацæйцæугæ куы
ауыдта, уæд-иу йæ размæ згъорыимæ фæци.
Фæрныг йæ фæллæйттæ фæбæрджытæ кодта æмæ рацыд йæ
хæдзармæ, йæ зæрдæ дæр хъæбæр æхсайдта, де зиаг мæнг зæ-
гъæд. Уæлдайдæр йæ усмæ, бирæ тæхудьггæнджытæ йæм уыдис
æлдæрттæ æмæ уæйгуытæй дæр, Уæйыджы бои та уæд бирæ
уыд. Цæуы, æмæ йыл иу ран куыддæр бæстæ тар кæиын бай-
дыдта. Дойны дæр тынг сси. Ай цы хабар уа, зæгъгæ иу коммæ
фæцарæзта йæ ’бæх, кæсы æмæ уæртæ замманай суар уыны.
Бæлццон адæмтæн дзы хъæзын къус æвæрд йæ цуры. Фæрныг
хъæзыи къусмæ куыд бавнæлдта, афтæ йæ цыдæр аскъæфта.
Цы гæнæн ма иым уыд æмæ ныггуыбыр кодта суары кулмэ^
æмæ дзы хорз банызта. Сыстон, куыд загъта^ афтæ йын йæ
’боцъотыл цыдæр ныххæцыд æмæ йæ уæлæмæ сыстын нал æмае
нал уадзы. Фæрныг æм дзуры.— Чи дæ æмæ мæ цы агурыс? Уæд
æм бьгнæй дзырдæуы, зæгъгæ хæйрæджыты чындз мæ хойьг
лæппуйы ус уыди æмæ мын сар дæ хæдзар кæндзæн, хорз дыл
фæхæст дæи. Фæрныг æм дзуры, суадз мæ, зæгъгæ. Уæйыг уæд
афтæ зæгъы, уæдæ дæ бинонтæй кæй нæ зоиыс, уый мын ратт
æмæ дæ уæд суадздзынæн. Фæрныг акатай кодта æмæ афтæ
зæгъы.— Ау, æз мæ бинонтæй уæд кæй нæ зонын. Æмæ сразы
ис йемæ. Хорз, дæу фæуæд, æз мæ бинонтæй кæй нæ зонын^
уый, кæддæра цы айсис.
— Хорз^ дзуры йæм уæйыг. Афæдзы фæстæ дæм фæзындзы-
пæн мæ хæс исынмæ.
1 Фæрныгæн йе ’рцыдмæ замманай лæппу райгуырди. Æхсæв-
уылынг рæзти, бои та уæд удиси. Иу абонæй йын уæд иниæ
104

абонмæ куывдтæ фаэкодтой Франджетæ, суанг сæм уæларвæй
дæр зæдтæ æмæ уæд дауджытæ æрцыдысты. Уæдæ сæм дæл-
дзæхæй дæр уазджытæ уыди. Чыпдзæн йæ мад æмæ йæ фыд,
куыннæ æрбахастаиккой сæ хæрæфыртæн бирæ хæзнатæ æмæ^
хъазæнтæ. Лæппу уыди сызгъæрин коцораджын, сау цæст хъæ-
бул... Фæрныг йæ хæдзармæ куыд хæстæгдæр кодта, афтæ йæ1
зæрдæ къуындæгæй уæд къуындæгдæр кæнын байдыдта, уæдæ-
цы хабар уа, мæ зæрдæ тарæй уæд тардæр цæмæн кæна. Уалын-
мæ та Сау .хохмæ бахæццæ. Иу ранæй хъæр цæуы. Цæвиттон,.
Урс хохы уæйыг Сау хохы уæйыгмæ хъæр кæны.— Уæ Сау хо-
хы уæйыг, хонын дæ, æз Урс хохы уæйыг дæн. Франджеты
Фæрныгæн йæ еау рæсугъд хойы раскъæфтон, æмæ мæм куыд.
сæмбæлой уæйгуытæ сегас дæр, афтæ. Сырх хохы уæйыджьг
дæр дам-иу демæ ра’кæн.
Фæриыг уыцы æпкъардæй цæуы размæ, уæдæ цы уыдаид..
Уалыпмæ дын уæлæ хæйрæг заргæ æрбацæуы.
Ой, ой, уæдæ уæрæйдæ, уæрæйдæ,
Задыыны зыгъда Хъара хистæй,
Мата лачъи ой, ой уæрæйдæ.
Хъара хистæй сау расыгæй рацыди.
Ой, ой, ой, Фæрныгæн йæ хойы Урс хохы
Уæйыг фæхаста, йæ лæппуйы та йын сау
Уæйыг хæргæ кæй кæндзæн ой, ой, ой!
Фæрныг йæ хæдзармæ бахæццæ. Иæ лæппу рауад æмæ йæ-
фыды ахъæбыс кодта. Фæрныг йæ фырты афарста: кæй лæппу
дæ? Лæппу йæ фыдмæ дзуры.
— Дæхи лæппу дæн, дæ фæстæ райгуырдтæн.
Фæрныгæн йæ лæппуйы уындæй йæ зæрдæ бæргæ барухси,
фæлæ уæйыгæн лæвæрд у, æмæ мæсты цæф йæхи ныккодта,
хæдзармæ куы бахызт, уæд. Иæ ус æй афарста:
— Нæ лæгу дæхи цæй мæсты цæф ньиккодтай, мæнæ пын
диссаджы лæппу куы райгуырди де ’рцыдмæ? Мæсты ма кæн,
дæ хойы дæр бабæрæггæнæг уыдзæн. Фæрныг йæ хабар йæ усæн-
кæнынмæ фæци, уæйыгæн лæвæрд кæй æрцыд лæппу. Лæппу
сæ дзургæ æрбаййæфта æмæ загъта:
— Ма тыхс, мæ фыд, æз æм а-дыууæ боны мæхæдæг фæцæ-
уын. Лæппу Куырдалæгонмæ фæцыди æмæ йып рахабар кодта,
уæйыгæн хæрыпмæ лæвæрд дæн æмæ мын æндоп лæдзджытæ4
сараз, зæгъгæ. Куырдалæгон æндон лæдзджытæ сарæзта.
Лæппупæп йæ мады хо загъта, зæгъгæ, уæйыгæн йæ бахи-
зæпы залиаг калм хуьюсы. Мæнæ дын мæ сæрбæттæн æмæ-иу
æм’уый бадар æмæ кæд залиаг тыхса æмæ йæ хуыккоммæ ба-
105^

.лæса, уæд-иу бацу. Иæ хуьгккоммæ куьгпæ балæса, уæд хæстæг
ма бацæуай. Уæйыг æртæ боны фынæй фæкæпы, йæ чызг дæ
размæ рауайдзæн, чызгæй та ахæм чызг у æмæ дзы хуртæ æмæ
мæйтæ кæсьшц. Уды къæртт у, уды.
Лæппу рацыди æд æфсæн лæдзджытæ, йæ мады хойы сæр-
■бæттæн йæ дæллагхъуыр а-кодта. Охх, уæдæ мады -хо ку.ыд
хорз у, уæдæ дæ’ куыд бирæ уарзын, уæ дæ фæхъау фæуон.
Мады хойæ мады ад цæуы.
Лæппу цæуынтæ байдыдта, уæдæ цы уыдаид. Бахæццæ Сау
уæйыджы хæдзары дуармæ. Уæйыг фынæй кæны æмæ йæ сым-
сым цæуы. Лæппу йæ мады хойы сæрбæттæи залиаджы ’рдæм
ацагъта, залиаг йæхимидæг къæдзтæ-мæдзтæ кæпыи райдыдта.
Уæд йæ хуыккоммæ бырынмæ фæци. Лæппу æфсæн дуæрттæ
басаста æмæ хæдзармæ бацыди. Уæйыджы чызг æм рауади.
Мæлæты соит уарзт дæр ьгн бакодта: — Уæ мæ дзæбæх лæппу,
ардæм дæ уæд цьг æрхаста? Мах хæдзармæ цъиу æрбатæхын
хæстæг куынæ уæндьг, кæнæ залиагæй та уæд куыд æгъдауæй
æрбаирвæзтæ? Фæлæ иугæр ардæм кæм æрбацыдтæ, уым дæ
æз уæйыгæп хæрьш нал бауадздзынæн. Ныртæккæ йæ райхъал
афон у, æртæ боны фыиæй фæкæны, мæй та хуысгæ нæ фæкæ-
пы, фæлæ цуаны фæцæуы. Авд къæбицы йæм лæджы мæрдтæ
сæ тæккæ дзагæй лæууыпц. Иæ бон нæу/æмæ бон иу фоидз
лæджы куынæ бахæра, уæд.
Уæйыджы чызг бацыди уæйыгмæ, баба, дæлæ дæм иу дис-
саджы лæппу æрбацыди. Уæйыг афтæ зæгъы, зæгъгæ, æгайтма
йæхи къахæй æрбацыди, мæ был мæ хордта. Чызг афтæ зæгъы,
иæ, баба, ахæмы каст пæ кæны, залиаг хуыккоммæ кæмæй ба-
лæст, уый ды афтæ кæм ахæрдзынæ. Уый уæд афтæ зæгъы:
— Цу, бабайы чызг, æмæ йып афтæ зæгъ, райсоммæ зæгъ
хъугæмттæ хуымгонд куыд фæуой.
Чызг рауад æмæ лæппумæ цьгкурайы фæрдыг авæрдта. •
— Мæпæ дын фæрдыг æмæ йæ æрзил — хъугæмттæ копд
фестдзысты.
Лæппу фæрдыг æрзылдта, уæйыгмæ бацыди.
— Ракæс, мæнæ дын дæ пыхас сæххæст кодтои. .
Уæйыг рацыди æмæ хорзау нал фæци æмæ та фæстæмæпæ
чызджы рарвыста. Ацæуæд æмæ тауинаг байтауæд æмæ сæ
гфæстæмæ æруидзæд, иу гага дæр дзы куыинæ ныууадза’, афтæ.
• Чызг та лæппуйæп цы-курайы фæрдыг æрзилын кодта æмæ
та тауинаг æмбырдгонд фæци, бахаста сæ, мæнæ дæ тауинаг,
■зæгъгæ.
, Уæйыг та уæд афтæ зæгъы, ацу æмæ райсом фæссихормæ
хуымтæ цæттæ куыд уой, изæрæй мын дзы ног конд’хуымтæй
дзул æрбахæсс.
106

Чызг та рауади æмæ та фæрдыг æрзилып кодта, хуымтæ
æфоир фестадысты, уæйыгмæ та лæппу бадзырдта:
— Ракæс ма, мæнæ дын дæ ныхас сæххæст кодтон.
Хорзау иал фæцн уæд уæйыг æмæ ма афтæ:
— Уæдæ ма мæм дзы дзул дæр æрбахæсс.
Лæппу та дзул дæр бахаста. Уæд уæйыг марды хуызæн фæ-
ди æмæ йæ чьгзгмæ йæ зæрдæ фехсайдта æмæ йын афтæ.
— Æз дæуыл дæр æмæ хæххон дзиглойыл дæр авд æфсæн
дуары куынæ сæхгæнон. Æмæ сыл фидар æфсæп дуæрттæ бах-
гæдта, йæхæдæг цуаны цæуыпмæ фæци. Ныр изæры æрцæу-
•дзæн æтæ сæ дыууæйы дæр хæрдзæн, зæгъгæ, уæд лæппу æф-
сæн лæдзджытæй дуæрттæ пырх кæньгнмæ фæци. Чызг дæр
лидзы æмæ лæппу дæр. Уæйыг куы бакаст йæ хæдзары дуæрт-
тæм, уæд йæ сæр хойып байдыдта, мæ хæдзар куыд фехæлди,
уы’й мархицæн марæнкард куы фæхъомыл кодтон, зæгъгæ. Су-
рынтæ сæ байдыдта, æллæх, уæртæ æрбахæццæ кæны æмæ сæ
ньгртæккæ хæргæ кæпдзæн. Чызг лæппуйы фос фестын кодта,
йæхæдæг та фыййау фестад. Уæйыг бацыди фыййаумæ. Дæ бои
хорз уæд, мæнæ хорз фыййау, зæгъгæ, й-æм дзуры. Ацы ран
чызг æмæ лæппу лидзгæ нæ федтай? Фыййау афтæ зæгъы:
— Мæн кæй чызг æмæ лæппуйы мæт ис, мæнæ мæ фос хи-
зып, кæд лыгъдысты уæддæр сæ не ’рхъуьгды кодтон.
Уæйыг йе стьгр дзæмбытæй йæ сæр хойгæ рацьгди йæ хæ-
дзармæ. Иуцасдæр куьг абадти, уæд æрхъуыды кодта, уæдæ
бæлвырд уыцьг фыййау æмæ фос уыдысты.
Фæстæмæ та уайынмæ фæци, чьгзг та йæ ауыдта. Бæстæ
хуымгонд, фестын кодта, сæхи та тауинаг. Уæйыг та йæ уай-
тагъддæр бамбæрста, хуьгмты тауинагмæ уидзыпмæ куьгд фев-
нæлдта, афтæ та чызг хуьгмты цырын арт фестьгп кодта, уæйьгг
цырьгп арты саусыгъд бакодта.
Уæдæ ныр цы кæногг, зæгъгæ, лæппуйы бафарста чыз>г. Лæп-
пу афтæ зæгъьг, цы кæнынмæ хъавыс, мæнæ дып æз сæрьгхи-
цау, ды та мын уды æмбал æмæ цæуæм мæ фыдьг хæдзармæ.
Чызг ып афтæ зæгъы, фæндагæй дæм куыд ацæуоп?
.— Нæй, ,иал дæ ауадздзынæн. Цьг гæнæн ма уыди, рацы-
дысты.
Фæрныг æнхъæл дæр нал уыди, йæ лæппу ма сæрæгас уы-
дзæн, уый, фæлæ иугæр куы ауыдта чызджы дæр æмæ лæппуйы
дæр, уæд Франджетæм фæдзырдта æмæ иннæ абонæй уæд ин-
нæ абонмæ чыидзæхсæвтæ фæкодтой.
Уалынмæ та Фæрныгæн чьгзг райгуырди, гуьгрæй уæлæмæ
диссаджы рæсугъд чызг, астæуæй дæлæмæ та залиаг калм, йæ
дзыккутæ калмæн раст йæхи дæргъæн. Уæдæ зæххыл ахæм рæ-
сугъд нæма уьгди, фæлæ астæуæй дæлæмæ ме ’знаг уьгмæ ба-
107

кæсæд — тьшг зын уыди Фæрныгæн. Чызгæй тæрсгæ дæр код-
той, фæлæ йæ мад зонгæ кодта, æнæкæрои <кæй уыдзысты йæ
тыхтæ, уый.
Æппæтæй бæллæхдæр та уый уыдис, æмæ уæйгуытæ се*
смагæй хæцын дæр кæй райдыдтой.
Хæйрæджытæм тынг рæсугъд чызджытæ уыди, уæйгуытæм^
та усгур лæппутæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, лæппуйæн чызджьг
кой куы скæпай, уæд йæ зæрдæ иннæрдæм фæвæййы. Хæйрæ-
джытæ-иу сын хъазт æрцарæзтой.
Раздæр-иу хæйрæджыты уæйгуытæ хæргæ кодтой, фæлæ сæ*
иугæр чызджытæ хæссын куы байдыдтой, уæд сæ кæрæдзийæн
раст мадызæнæг фестадысты æмæ хæйрæджыты ныхасæн стыр-
аргъ кæнын байдыдтой. Хорз-иу бахордтой хæдмæлтæ, афтæ-
мæн-иу сæ смаг рауагътой. Охх, уæдæ цæй мæгуыры бон ба-
кодта Франджетыл.
Уалынмæ Фæрныгæн йæ чызг фæхъамыл ис æмæ райдыдта.
уæйгуытимæ хæцын — йæ дзьгккутæй дзы кæй фæцæф кодтаид,
уый-иу мæ куыдзы мардæй марди.
Редакцийæ. Ацы аргъæуттæ нæм æрбахаста Хетæгкаты На-
фирæт. Æмбарæм æй, сæ нывæст бынтои хæрзтæй кæй нæу, уый.
Фæлæ сæ уæддæр уыцы зæрдæйæ мыхуыр кæнæм, зæгъгæ, кæд;
сæ исчи æххæстдæрæй зоны, уæд сæ, иронау фыссыи хорз чис
арæхсы, ахæмæн радзурæд æмæ сæ фæд ма фесæфа.
* * *

Рæстæг—рæстæвзарæн
ТУЛЛЛÆГТЫ Æхсар
ЙÆ ЦЫТ-ЙÆ ЦЫРТ
Малиты Гадойы фырт Георгийы цыбыр биографийы загъд
’ис: 1917 азæй фæстæмæ Малиты Георгийы царды æппæтæй
ахсджиагдæр ссис политикон æмæ революцион архайд. 1917
азы сентябры Дзæуджыхъæуы уыд парти «Кермены» бындурæ-
вæрæн æмбырд, равзæрстой дзы партийы Центроы Комитет
æмæ йæ сæрдар осис Малиты Г.
Уыцы ныхæстæ иууылдазр раст сты, фæлæ ма ныронг зынд-
тонд чи нæма у, ахæм документтæ æмæ хабæрттæ дæр бирæ
ис Малиты Георгийы тыххæй. Мæ зæрдæ дарын ууыл, æмæ
уыдон ахъаз уыдзысты нæ номдзыд поэт, публицист æмæ æх-
сæпадои архайæгæн æххæстдæр аргъ скæнынæн.
Малиты Георги йæ революцион биографи райдыдта уымæй,
лзмæ архайдта Æрыдоны дины семинары ахуырдзауты змæсты-
ты, йе ’мбал лæппутимæ сусæгæй пыхас кодта, социалон рæст-
дзинады уæлахизыл, фыццаджыдæр та зæххы фарста алыг кæ-
тшныл фидæны куыд архайдзысты, ууыл. Уалынджы Георгийы
ссминарæй атардтой, фæстæмæ йæ иал райстой. Фæлæ хъуыд-
даг аидагъ змæстыты архайынæй нæ хицæн кодта. Иæ хæстæг
æмбал Етдзаты К. Г. мысинæгты куыд загъд ис, афтæмæй Ма-
литы Георги Æрыдопы семинары сарæзта марксистон къорд
æмæ йын разамынд лæвæрдта. Мидхъуыддæгты адæмоп комис-
сарады сусæг дзырдхæссæг «Галкип» та фыста: «Малийы-фырт
æмæ йæ хæлæрттæ сæхи нымадтой социалисттыл-демократтыл...»
Семинармæ йæ нал райсдзысты, уый бæлвырдæй куы сбæ-
рæг, уæд Георги 1909 азы йæхи бацæттæ кодта аттестат рай-
сыны фæлварæнтæм, фæлæ революцион змæлды зæрдиагæй
кæй архайдта æмæ йæ иудадзыг къæбæры сагъæс кæй уыди,
уымæ гæсгæ йын фæлварæптæ раттыны амал нæ фæцис. 1913
азы онг бæлвырд бынаты никуы куыста. Бонджынты сывæл-
лæттæн хæдзарон ахуыргæнæгæй уæлдай цы архаиæг уыди,
уый, хъыгагæн, бæрæг нæу. Уæвгæ та уыцы азты æхсæнадон
цардæй иуварс кæй нæ лæууыдаид, уый гуырысхойаг нæу.
109

1913 азæй 1914 азы онг куьгста газет «Терчы» уацхæссæгæй
Мæздæджы. Байхъусæм ма Дигорайы Цæголты Георгийы но-
мыл историон-революцион музейы директор Тогъуызаты Маркы
мысинæгтæм: «Хабар уыдаид 1913 азы, Мæздæджы. Мах цып-
парæй — Таболты Солæман, Собиты Владимир, ерастъыйаг Бе-
гипы-фырт æмæ æз — æрбацæйцыдыстæм пæхимæ. Уллухоповы
дукапимæ хæстæг сæмбæлдыстæм Малиты Георгийыл æмæ
Æбаты Шамилыл. Кæрæдзийыл бацин кодтам. Георги нæ фæ-
фарста, куыд цæрæм, ахуыргæнджытæ нæм цавæр цæстæй кæ-
сыпц, уыдæттæй... Цалдæр боны фæстæ инспектор Гриднев В. И.
ахуыргæнджыты уатмæ фæсидт Таболты Солæманмæ æмæ йыи
уым алывыд фæкалдта, цалынмæурок фæцис, уæдмæ. Ноджы-
дæр фæсидт Собиты Владимирмæ. ’Куыд рабæрæг, афтæмæй
Малиты Георгиимæ куы лæууыдыстæм æмæ ныхас кодтам, уæд
Гридпев æрбацыд нæ рæзты. Уæды заман Георги куыста газет
«Терчы». Цы уацхъуыд дзы ныммыхуыр кодта, ,уым фыста,.
ахуыргæнджытæ гуымиры цæстæй кæй кæсыиц ирон лæппутæм,
хонынц сæ азиаттæ, инспектор та сын макæ нæ зæгъы. Уыйг’
мæстæй куыинæ ныддæнгæл уыдаид. Ахуыргæнджыты уатæйг
ратахт, Таболы-фырты æфцæгготыл ныххæцыд, пецы цурмæ
йæ хæрхæргæнгæ аласта, хъавыд ын пецы дуарыл йæ сæр ныц-
цæвын, фæлæ, æвæццæгæн, йæ зонд йæхимæ æрцыд æмæ лæп-
пуйы къласырдæм басхуыста. Ахæм уавæрты нын скъолайы
быиат кæй нал ис, уый бамбæрстам, æмæ иугай-иугай пæ ахуыр
уадзын байдыдтам. Дыгурæттæй чи Чырыстонхъæумæ цыд, чи
/Ерыдонмæ, чи Алагирмæ æмæ æндæр рæттæм. Цыппарыссæдз
ахуырдзауæй ма баззадыстæм æрмæст дыууæйæ — æз æмæ Зæ-
гæлты Андрей. Тыхамæлттæй фестæм окъола каст».
1914 азæй 1917 азы онг Георги царди Дзæуджыхъæуы æмæ
та ам дæр куыста газет «Терчы» уацхæссæгæй. Йæ публицнс-
топ бынтæ, стыр хъыгагæп, абон дæр бæрæгггопд æмæ æмбырд-
гонд пæма сты.
1917 азы февралы революцийы фæстæ Дзæуджыхъæуы сæв-
зæрди «æнæкæрон политикон сæрибары уавæр... Мартън, ап-
рель, май уыдысты диссаджы æнæмæт мæйтæ... Адæм иууылдæр
уыдысты æнахуыр удæнцой, раст цыма дæргъвæтип фæндаджы
фæстæ се '’ккойæ уæззау уаргъ аппæрстой, уыйау» — (Созайты
Тарасы мысипæгтæй).
Уæды рæстæгмæ сбæрæг сты фидæны парти «Кермены»
чрограммæ æмæ уагæвæрд, хъуамæ йæ бынат бацахстаид бирæ
алыхуызон политикон партиты æхсæп. Парти «Кермен» араз-
джытæ бавпæлдтой, Дзæуджыхъæуы чи уыд, уыцы политпкоп
партиты ньгсаптæ, программæтæ æмæ уагæвæрдтæ иртасыпмæ.
110

Малиты Георги йæ хъус æрдардта дзæуджыхъæуккаг ком-
мунистты фæлтæрддзинадмæ, æмбæлдис С. М. Кировимæ, арæх
ын хъуыста йæ раныхæстæм. «Малийы-фырт куыд дзырдта,.
афтæмæй æмбырдты рæстæг арæх секретарь уыд Кировæн. Иæ
амарды хабар куы сыхъуыст, уæд ыл куыд тынг бахъыг кодта,
уый мæ зæрдыл хорз бадардтон: ахъаззаджы адæймаджы цæс-
тыты рухс бамынæг»—(Етдзаты Куыдзыгойы мысинæгтæй).
«Малийы-фырт тынг уарзта Кировы, Этиигофы æмæ ипнæты
раныхæстæм хъусын. Киров кæмдæр ныхас кæндзæн, уый-иу
куыддазр базыдта, афтæ-иу пе ’ппæтыл дæр æрзылд æмæ-пу нæ-
йемæ акодта»— (Созайты Тарасы мысииæгтæй).
Хорз ахастдзинæдтæ йын уыди галиуон эсэрты партийы
зындгонд архайæг, Терчы адæмон советы фыццаг сæрдар æмæ
зæхкусджытæ советты облæстон комитеты сæрдар, зæхкуысты
алæмон комиссар Юрий Гаврилы фырт Пашковскиимæ æмæ
Терчы советон реепубликæйы мндхъуыддæгты адæмон комис-
гар Юрий Петры фырт Фигатнеримæ. Уыдопимæ иумæ 1917—
*Я азты куыста зæххы комитеттæ аразыны инструкторæй.
Парти «Кермены» разамонæг оргæнтæ куыд арæзт цыдысты
æмæ дзы Георгийæн цы ахадыпдзинад уыдис, уый бæлвырд-
дæр бамбарыиы тыххæй æрхæссæм Созайты Тарасы мысииæг-
тæ:
«Цасдæр рæстæджы фæстæ æрæмбырд стæм Александры
проспекты кæрон дыууæуæладзыгон бæстыхайы дæлхæдзары,
Жуковскийы номыл паркмæ хæстæг. Уыдыстæм иу-фынддæс
адæймаджы. Чп æрбацыд, уыдонæй ма хъуыды кæпын Мамсы-
раты Саханджерийы, Гибизты Деболайы, Малиты Георгийы.
Центроп Комитетæмæ йæ президиум æвзарьгнмæ куы бавнæлд-
там, уæд Гибизы-фырт æнæнхъæлæджы пал сразы, разамопæг
быиатмæ йæ цæмæй равзарæм, ууыл. Афтæ зæрдæмæхъаргæпæ
дзырдта æмæ йæ бæсты æндæрты равзарын бахъуыд. Цеитрои
Комитеты сæрдарæй равзæрстой Малиты Георгийы, сæрдары
хæдивæгæй æмæ бæрнон секретарæй — мæп».
Малйты Георги æппæт хуызты дæр ифтонг кæй уыди, па-
рахат, æнгом æмæ цæстуарзон æмбаладон ахастдзииæдтæ йын
кæй уыд сæйраг политикоп организациты разамонджытимæ,
зæхкусджыты фарста тыпг хорз кæй зыдта, ал’кæй дæр бамба-
рынмæ кæй арæхст, уымæ гæсгæ разынд партийы фыццаг сæр-
дары быыатмæ тæккæ аккагдæр. Хъæддыхæй зæгъæн ис афтæ,
æмæ партийы бындурæвæрджытæ йæ фыццаг сæрдарæй Ма-
лийы-фырты кæй равзæрстой, уымæй мисхал нæ фæрæдыдысты.
Йе ’мбæлтты зæрдæ йыл истæмæй фæхуда, ахæмæй пикуы ницы
разыпд. Парти «Кермепы» архайдæн Малиты Георги æнтыст-
джыпæй разамыпд кæн лæвæрдта, ууыл дзурæг у ноджыдæр
ш

уый, æмæ сæрдары бынаты баззад дыууæ æмгъуыды, афтæмæй
та партийы уагæвæрдмæ гæсгæ уымæн иу æмгъуыдæй фылдæр
бар лæвæрл нæ уыди. 1918 азы 19 апрелы Георги дзуаппой
доклад скодта Центрон Комитеты архайды тыххæй (хъыгагæн,
даклад ссарын мæ къухы нæ бафтыд).
Георги «Кермены» рæнхъытæй кæцы аз рацыд, уый бæл-
вырд нæу. Абоны онг дзырддаг сты, уæвгæ дæр дзы цæй тых-
хæй рацыд, уыцы аххо|Сæгтæ. Уыдоны тыххæй загъд ис алы-
хуызон, хатгай бынтон ныхмæвæрд хъуыдытæ.
1990 азы 26 ноябры Тогъуызаты Цæрайы фырт Маркимæ
куы ныхас кодтон, уæд æй бафарстон, Малиты Георги æмæ
парти «Кермены» иннæ аразджытæ йæ рæнхъытæй цæмæн ра-
цыдысты, зæгъгæ, æмæ мын радзырдта: парти «Кермены» араз-
джытæй иуы, Собиты Никъалайы мадызæнæг æфсымæр Собиты
Игнат йемæ æмæ Æбаты Шамилимæ куы ныхас кодта, уæд
тынг мæстджынæй дзырдта, бæстæйы террор кæй рапарахат,
уый тыххæй, дзырдта, афтæ мæстджын сты парти «Кермены»
бирæ уæнгтæ дæр, зæгъгæ.
Игнат поджыдæр радзырдта, партийæ кæй рацыдысты То-
ласты Андрей æмæ Бердиаты Дудар, фæлæ уыдои партийæ
цæмæн рацыдысты, уый тыххæй ницы загъта.
Æз мæхæдæг пыхас кодтоп парти «Кермен» саразджытæй
иуимæ, Толасты Альиксандры фырт Андреимæ. Дзырдта æрго-
мæй æмæ куыд загъта, афтæмæй бирæтæ, уыдонимæ парти са-
разджытæ Малиты Георги, Медойты Никъала, Бердиаты Ду-
дар, , Æбаты Слапгери, Къорнаты Дзахо, Чихауиты Сандыр,
Бугъойты Бæцу æмæ иннæтæ партийы рæнхъытæй рацыдысты,
1918 азы чи райдыдта, уыцы террорæн ныхкъуырды уагыл. То-
ласты Андрей зæрдæ бавæрдта йæ мысинæгтæ ныффыссынæй,
фæлæ сæ цæмæдæр гæсгæ нæ иыффыста.
Толасты Апдрейы фырт Батраз мын куыд радзырдта, аф-
тæмæй йæ фыд уыдис парти «Кермен» саразджытæй иу, пар-
тийы разамонджытæ сæ фыццаг æмбырдтæ арæзтой Дзæуджы-
хъæуы уый хæдзары. Андрей нæ уарзта, «Кермен» куыд арæзт
æрцыд, уыдæттæ мысын, фæлæ партийы рæпхъытæй бирæтæ
цæмæн рацыдысты, уый тыххæй дзургæйæ, сæрмагондæй амыд-
та, разы кæй нæ уыдысты туг калыыимæ æмæ карз мадзæлт-
тæй архайынимæ. Коллективон хъæууонхæдзарадон куыстадæн
йæ фарс дæр æмæ йæ ныхмæ дæр нæ лæууыдысты, сæ хъуыды
уыд ахæм: хибарæй кусын кæй фæнды, уый кусæд, коллекти-
вонæй кæй фæнды, уый та — коллективонæй. Фæндыд сæ, зæхх
кусгæ чи кæны, уыдон къухы цæмæй уа, уый. Лæууыдысты, зæх-
кусджытæ иууылдæр кулактыл, рæстæмбис цæрджытыл æмæ
мæгуыртыл дихгонд цæмæй цæуой, уый ныхмæ, хъуамæ, дам,
112

пымад цæуа, советоп хицаудзннадмæ, зæххæй пайда кæныпы
ног уагæвæрдтæм сæ чи цавæр цæстæй кæсы, æрмæстдæр уый.
Зæхкусджыты ныхмæ карз æфхæрæн мадзæлттæ аразынмæ куы
бавиæлдта пог хицауад, уæд бамбæрстой быптондæр, кæй фæ-
фыдæнхъæл сты, уый æмæ уыцы хъуыддагæн ныхкъуырды уа-
гыл рацыдысты партийæ, фæлæ советои хицаудзинады ныхмæ
пикуы лæууыдысты.
Зыпдгонд ’куыд у, афтæмæй Малиты Георги стыр аргъ кодта
Кировæн, æмæ партийæ куы рацыд, уæд æнæхъæп æхсæрдæс
азы фæстæ тынг рахъыг кодта уый зианыл. Цæголты Георги
«Ксрмопы» сæрдары хæдивæгæй æвзæрст кæй æрцыд, уый дæр
бапымадта æмбæлгæ хъуыддагыл. Цæстуарзон æмæ хæларзæр-
дæ адæймаг, кафаг æмæ зараг лæппу, удыхъæдæй хъæлдзæг,
адæймаджы мпддуне зонæг дæсны, æрдзæй бирæвæрсыг кур-
дпаты хицау Малиты Георги хатыр нæ зыдта æрмæст иунæг
хъуыддаджы — фæллойгæнæг, зæхкусæджы амоидмæ æмæ цар-
ды æууæлтæм кæм пыхылдтой, уым. Йæ цæдисон æмбæлттимæ
«Кермены» хæетæ куы иысан кодтой, уæд дзырд радта зæхкус-
джыты сæраппонд тох кæныиыл, фæлæ йæ уд кæуыл хъардта,
уыцы зæхкусджыты йæ бон бахизын пæ бацис, цы тыхмитæ кæ-
нын сын райдыдтой, уыдонæй. Иуæй-иу разамонджытæ сæхи
сраст кæнынмæ хъавыдысты Ленины фæллæйттæй, уæлч^^г^г
та йæ уац «Экономикæ æмæ политикæ пролетариаты диктату-
->æйы дуджы», зæгъгæ, уый фæрцы. Георги уыд æнæзæхх зæх-
кусæджы фырт, стæй йæхæдæг дæр баззад ахæмæй æмæ куыд
чъуамæ сразы уыдаид, сæ туг æмæ хид кæуыл ныккалдтой,
^ыцы зæххы гæппæлтæ зæхкусджытæй лæвар байсыны æмæ
ахæм хъуыддаг социализмы сгуыхтыл банымайыны хъуыды-
тимæ...
Чи зоны, æмæ бирæтæй раздæр бамбæрста, цы экопомикон
зыпдзинæдтæ æвзæрын байдыдта, уыдоны уаргъ æнæхъæнæй
дæр зæхкусджыты æккой баппарыны фæлтæрæнтæ цы бæллæ-
хы фæстиуджытæ расайдзысты, уый. Куыд хъуамæ сразы уы-
даид Троцкийы фæндонимæ зæхкусджытæй фæллойадои азф-
сæдтæ саразыны тыххæй? Куыд хъуамæ йæхи фæчъизи код-
таид, революциоы парти кæй амонды сæраппонд арæзта, уыдо-
иæн фыдмийæ...
Зæхкусджыты иыхмæ Къесаты Хъæлæмырзæйы æмæ йе
’мбæлтты æфхæрæи архайд кæрон скодтой Георгийы гуырысхо-
тæн æмæ йæ бауырныдта: зæхкусджытæм цы трагеди æнхъæл-
мæ кæсы, уымæй фервæзæн нæй. Æмæ пыууагъта йæ полити-
коп архайд.
8 Мах дуг № 1
113

Георги кусын райдыдта Ирыстоны адæмоп ахуыры хайады
литературоп хайы уæпгæп. 1923 азæй 1932 азы онг уыд Гуыла-
ры хъæууон скъолайы сæргълæууæг.
Дыгуры райопы ахуыры хапады раздæры с<гргълæууæг
Тогъуызаты Марк куыд зæгъы, афтæмæй Георги 1932 азы йæхи
къухтæй бавнæлдта Мустыздæхы астæуккаг скъолайы быидур
æвæрынмæ. Йæхицæн æнцад-æнцсиæ царди. Æнхъæл уыд, æ.мæ
йæ ферох кодтой. Фæлæ уымæн фæрæдыд. Мидхъуыддæгты адæ-
мон комиссарады дзырдхæсджытæй рох нæ уыдн, рæстæгæй-
рæстæгмæ нæ бæрæг кодтой, фæлæ йæм азимагæй пикуы пицы
ссардтой.
Лхуыргæнджыты зонындзинæдтæн аргъ куы кодтой, уæд
1928 азы 27 ноябры Малиты Георги ныффыста анкетæйы гæх-
хæтт. Йæхи къухæй фьгст иунæг биографиоп докумепт кæп у,
уымæ гæсгæ йæ æрхæосæм æххæстæй.
«РСФ С Р
АНКЕТНЫЙ ЛИСТОК
Должность
Специальность
Ф. И. О.
Год рождепия
Место рождения
Нациопалыюсть
Имуществеииое положение
Образоваиие
Осповное запятие:
а) до февральской револю-
4 ции
б) до октябрьской
114
— завшколои.
— педагог.
— Малиев Георгий Гадоевич.
— 1891 (точно не помню).
— сел. Христиановское.
— осетип-дигорец.
—с братом имел бедняцкое
хозяйство. Имеется домик.
Капиталов нет.
— окончил 4 класса общеоб-
разовательных Ардонской
семинарии в 1909 году. По-
сле готовился па аттестат
зрелости, но сдать не успел
вследствие подоспевшеп фс-
вральской революции.
— частные уроки.
— газетный корреспоидент.

и) с октябрьекой революции
по паетоящее время
В армии не служил
Прсбывапие на граждапекой
службе
Принадлсжность к политиче-
ской партии
Принадлежпость к профсою-
зам
Подвергался ли репрессиям за
политическую деятельыость
Какие знаете языки
Педагогичеокий стаж
Участвовал ли в съездах, кон-
ферепциях (кем был деле-
гирован)
— учительство.
— при Советской власти был
членом ЛИТО при «ОСО-
НО». Раньше при иародной
власти (во время Пашков-
ского и Фигатнера) был ин-
структором по оргапизации
земельных комитетов. В
царской и пеприятельскон
службе не был.
— беспартийиый.
— рабпросовец.
— бежал в Грузию от прееле-
дования белых (за сочувст-
вие партии «Кермеп»).
— осетинский и русский хоро-
шо. Немецкий — плохо.
— с 1923 по 1928 гг. в школе
сел. Гулар, зав. школой.
— был делегирован «ОСОНО»
па 2-й объединенный съезд
просвещения в Северной и
Южпой Осетии.
В какой отрасли считал бы
свое использоваиие паиболее
целесообразным
Работа админиетративно-орга-
низациоппая
Остальпая работа до и после революции:
— г. Моздок, корреспондент
газеты «Терек».
— в педагогическои отраслк.
Владикавказ, «ОСОНО»
член ЛИТО.
1. С 1913 по 1914 гг.
2. С 1914 по 1917 гг.
3. С 1917 по 1918 гг.
— г. Владикавказ. ПриСове-
те народных комиссаров —
ииструктор по организации
земельных комитетов -(на-
зпачен). )
8+
115

27 ноября 1928 г. — г. Владикавказ. Член ЛИТО
при «ОСОНО» (пазпачен).
4. С 1918 по 1919 гг. Г. Малиев».
Ахуыргæнæгæй куы куыста, уæд Гсорги бавзæрста тын-г би-
рæ зындзинæдтæ, ныфеы хос ын уыдис æрмæст йе ’цæг хæлæрт-
ты — Къосирати Сæрмæты, Гатуты Дзахойы æмæ Маматы Геор-
гийы æххуыс. Сæхицæн фыдбылыз кæй къахынц, уый кæпæ æм-
баргæ нæ кодтой, кæнæ та йæ æгæр хорз дæр ма зыдтой, афтæ-
мæй бацархайдтой Малиты Георгийы дыууæ чипыджы рауа-
дзыныл. Цæгат Ирыстоны советон Фысджыты цæдисмæ исы-
пы къамисы фыццаг æмбырды 1934 азы 23 майы Георги ссис
советои Фысджыты цæдисы уæнг. Иæ уголовон хъуыддаджы
баззад уыцы æмбырды протоколæй рафыст; ахадгæ докумепт
кæй у, уымæ гæсгæ уый дæр æрхæсеæм æнæхъæнæй.
Цæгат Ирыстоны Советон Фысджыты цæдисмæ
райсыны къамисы æмбырды 1-æм протоколæй
Р А Ф Ы С Т
1934 азы 23 май
Архайыпц дзы Къоеираты С, Фæрнион Къ., Нигер, Бæдоаты
X., Дзесты К.
Сæрдар — Къосирати Сæрмæт.
Секретарь — Ардасенты Хадзыбатыр.
БАЙХЪУЫСТОЙ: 2. Малиты Гадойы фырт Георгийы кур-
диатмæ советон Фысджыты цæдисмæ йæ райсыны тыххæй. Ма-
литы Гæдойы фырт Георги, 45-аздзад, ирон, æнæпартион, ли-
тературон стаж æм ис 20 азы, поэт. Фыссы ирон æвзаджы дыу-
уæ диалектыл дæр (иронау æмæ дыгуронау), раздæр фыста уы-
рыссагау дæр.
Иттæг арф лиризм, классикон хуымæтæг æвзаг, социалон
нысаниуæг—ахæм сты Малиты Георгийы сфæлдыстады тæккæ
ахъаззагдæр миниуджытæ. Малиты Георги арæх пайда кæны
ирон адæмон сфæлдыстадæй, арæхсы, эпосы хуыздæрæй цы ис,
уый равзарынмæ æмæ дзы йæ ахъаззаджы поэтикоы курдиаты
ф!æрцы рауайы тæккæ аивдæр æмæ зæрдæмæхъаргæдæр уац-
мыстæ.
116

нымад цæуа, советон хицаудзинадмæ, зæххæй иайда кæныпы
пог уагæвæрдтæм сæ чи цавæр цæстæй кæсы, æрмæстдæр уый.
Зæлкусджыты ныхмæ карз æфхæрæн мадзæлттæ аразынмæ куы
бавнæлдта иог хнцауад, уæд бамбæрстой быптопдæр, кæй фæ-
фыдæпхъæл сты, уый æмæ уыцы хъуыддагæн ныхкъуырды уа-
гыл рацыдысты партипæ, фæлæ советоп хицаудзинады ныхмæ
пикуы лæууыдысты.
Зыидгочд куыд у, афтæмæй Малиты Георги стыр аргъ кодта
Кировæн, æмæ партийæ куы рацыд, уæд æпæхъæн æхсæрдæс
азы фæстæ тынг рахъыг кодта уьгй зианыл. Цæголты Георги
«Ксрмены» сæрдары хæдпвæгæй æвзæрст кæй æрцыд, уый дæр
бапымадта æмбæлгæ хъуыддагыл. Цæстуарзон æмæ хæларзæр-
дæ адæймаг, кафаг æмæ зараг лæииу, удыхъæдæй хъæлдзæг,
адæймаджы миддупе зонæг дæсны, æрдзæй бирæвæрсыг кур-
диаты хицау Малиты Георги хатыр нæ зыдта æрмæст иунæг
хъуыддаджы — фæллойгæпæг, зæхкусæджы амондмæ æмæ цар-
ды æууæлтæм кæм ныхылдтой, уым. Иæ цæдисон æмбæлттимæ
«Ксрмены» хæетæ куы пысан кодтой, уæд дзырд радта зæхкус-
джыты сæраппоыд тох кæныныл, фæлæ йæ уд кæуыл хъардта,
уыцы зæхкусджыты йæ боп бахизын пæ бацис, цы тыхмитæ кæ-
нын сын райдыдтой, уыдонæй. Иуæй-иу разамонджытæ сæхи
сраст кæныпмæ хъавыдыеты Ленины фæллæйттæй, уæлдзйгæг
та йæ уац «Экопомикæ æмæ политикæ пролетариаты диктату-
■)æйы дуджы», зæгъгæ, уый фæрцы. Георги уыд æнæзæхх зæх-
кусæджы фырт, стæй йæхæдæг дæр баззад ахæмæй æмæ куыд
чъуамæ сразы уыдаид, сæ туг æмæ хид кæуыл ныккалдтой,
>ыцы зæххы гæппæлтæ зæхкусджытæй лæвар байсыны æмæ
ахæм хъуыддаг социализмы сгуыхтыл банымайыны хъуыды-
тимæ...
Чи зоны, æмæ бирæтæй раздæр бамбæрста, цы экономикон
зындзинæдтæ æвзæрыи байдыдта, уыдоны уаргъ æнæхъæнæй
дæр зæхкусджыты æккой баппарыны фæлтæрæнтæ цы бæллæ-
хы фæстиуджытæ расайдзысты, уый. Куыд хъуамæ сразы уы-
даид Троцкийы фæндонимæ зæхкусджытæй фæллойадон æф-
сæдтæ саразыны тыххæй? Куыд хъуамæ йæхи фæчъизи код-
таид, революцион парти кæй амонды сæраппонд арæзта, уыдо-
нæн фыдмийæ...
Зæхкусджыты ныхмæ Къесаты Хъæлæмырзæйы æмæ йе
’мбæлтты æфхæрæн архайд кæрон скодтой Георгийы гуырысхо-
тæн æмæ йæ бауырныдта: зæхкусджытæм цы трагеди æыхъæл-
мæ кæсы, уымæй фервæзæн пæй. Æмæ ныууагъта йæ полити-
кон архайд.
8 Мах дуг № 1
113

Георги кусын райдыдта Ирыстоны адæмоп ахуыры хайады
литературон хайы уæнгæй. 1923 азæй 1932’авы опг уыд Гуыла-
ры хъæууоп скъолайы сæргълæууæг.
Дыгуры районы ахуыры хапады раздæры сæргълæууæг
Тогъуызаты Марк куыд зæгъы, афтæмæй Георги 1932 азы йæхп
къухтæй бавнæлдта Мустыздæхы астæуккаг скъолайы быидур
æвæрыммæ. Иæхицæп æнцад-æпцопæ царди. Æнхъæл уыд, æмæ
йæ ферох кодтой. Фæлæ уымæй фæрæдыд. М^дхъуыддæгты адæ-
’мон комиссарады дзырдхæсджытæп рох нæ уыди, рæстæгæй-
рæстæгмæ йæ бæрæг кодтой, фæлæ йæм азимагæй пикуы нпцы
ссардтой.
Ахуыргæнджыты зоныпдзинæдтæн аргъ куы кодтой, уæд
1928 азы 27 ноябры Малиты Георги ныффыста анкетæйы гæх-
хæтт. Иæхи къухæй фыст иунæг биографиоп документ кæй у,
уымæ гæсгæ йæ æрхæссæм æххæстæй.
«РСФ СР
АНКЕТНЫЙ ЛИСТОК
Должность
Специалыюсть
Ф. И. О.
Год рождения
Место рождения
Национальность
Имуществепчюе положение
Образовапис
Основное занятие:
а) до февральской револю-
1 ции
б) до октябрьской
114
■ завшколои.
■ педагог.
- Малиев Георгий Гадоевич.
- 1891 (точно пе помню).
-сел. Христиановское.
- осетии-дигорец.
-с братом имел бедняцкое
хозяйство. Имеется домнк.
Кагшталов пет.
- окопчил 4 класса общеоб-
разователыных Ардопской
семипарин в 1909 году. По-
сле готовился па аттестат
зрелости, по сдать не успел
вследствие подоспевшей фе-
вральской революции.
• частпые уроки.
газетный корреспондепт.

в) с октябрьской революцип
по настоящее врсмя
В армии пе служил
Пребывание на граждапской
службе
Прппадлежность к политнче-
ской партии
Принадлежность к профсою-
зам
Подвертался ли репрессиям за
политическую деятелыюсть
Какие знаете языки
Педагогический стаж
Участвовал ли в съездах, коп-
ферепциях (кем был деле-
гирован)
— учительство.
— при Советской власти был
члепом ЛИТО при «ОСО-
НО». Раньше при народнон
власти (во время Пашков-
окого и Фигатнера) был ин-,
структором по организации
земельпых комитетов. В
царской и пепрнятельской
службс пе был.
— бсспартшшый.
— рабпросовец.
— бежал в Грузию от пресле-
дования белых (за сочувст-
впе партии «Кермеп»).
— осетинский и русокий хоро-
’ шо. Немецкий — плохо.
— с 1923 по 1928 гг. в школе
сел. Гулар, зав. школой.
— был делегирован «ОСОНО»
на 2-й объсдиненный съезд
просвещения в Северной и
Южной Осетии.
в педагогической отраслг.
Владикавказ,
член ЛИТО.
ЮСОНО»,
В какой отрасли считал бы
свое использование наиболее
целесообразным
Работа админиетративпо-орга-
низационная
Остальпая работа до н после революции:
— г. Моздок, корреспондент
газеты «Терек».
1. С 1913 по 1914 гг.
2. С 1914 по 1917 гг.
3. С 1917 по 1918 гг.
— г. Владикавказ. При Сове-
те народных комиссаров —
инетруктор по организации
земельных комитетов (на-
значен).
8*
115

27 иоября 1928 г. —т. Владикавказ. Член ЛИТО
при «ОСОНО» (назпачен).
4. С 1918 по 1919 гг. Г. Малиев».
Ахуыргæпæгæй куы куыста, уæд Георги бавзæрста тынг би-
рæ зындзипæдтæ, пыфсы хос ын уыдис æрмæст йе ’цæг хæлæрт-
ты — Къосирати Сæрмæты, Гатуты Дзахойы æмæ Маматы Геор-
гийы æххуыс. Сæхицæн фыдбылыз кæй къахынц, уый кæпæ æм-
баргæ нæ кодтой, кæнæ та йæ æгæр хорз дæр ма зыдтой, афтæ-
мæй бацархайдтой Малиты Георгийы дыууæ чиныджы рауа-
дзыныл. Цæгат Ирыстоны советои Фысджыты цæдисмæ исы-
пы къамисы фыццаг æмбырды 1934 азы 23 майы Георги ссис
советоп Фысджыты цæдисы уæнг. Иæ уголовоп хъуыддаджы
баззад уыцы æмбырды протоколæй рафыст; ахадгæ документ
кæй у, уымæ гæсгæ уый дæр æрхæссæм æнæхъæнæй.
Цæгат Ирыстоны Советон Фысджыты цæдисмæ
райсыны къамисы æмбырды 1-æм протоколæй
Р А Ф Ы С Т
1934 азы 23 май
Архайьшц дзы Къосираты С, Фæрнион Къ., Нигер, Бæдоаты
X., Дзесты К.
Сæрдар — Къосирати Сæрмæт.
Секретарь — Ардасенты Хадзыбатыр.
БАЙХЪУЫСТОЙ: 2. Малиты Гадойы фырт Георгийы кур-
диатмæ советон Фысджыты -цæдисмæ йæ райсыны тыххæй. Ма-
литы Гæдойы фырт Георги, 45-аздзад, ирон, æнæпартион, ли-
тературон стаж æм ис 20 азы,, поэт. Фыссы ирон æвзаджы дыу-
уæ диалектыл дæр (иронау æмæ дыгуронау), раздæр фыста уы-
рыссагау дæр.
Иттæг арф лиризм, классикон хуымæтæг æвзаг, социалон
нысаниуæг — ахæм сты Малиты Георгийы сфæлдыстады тæккæ
ахъаззагдæр миниуджытæ. Малиты Георги арæх пайда кæны
ирон адæмон сфæлдыстадæй, арæхсы, эпосы хуыздæрæй цы ис,
у»ый равзарынмæ æмæ дзы йæ ахъаззаджы поэтикон курдиаты
фæрцы рауайы тæккæ аивдæр æмæ зæрдæмæхъаргæдæр уац-
мыстæ.
116

УЫНАФФÆ РАХАСТОЙ: 2. Малиты Гадойы фырт Георги
ист æрцæуæд советоп Фысджыты цæдисы уæпгтæм.
Гулуты Андрей 1925 азы ныффыста уац «Малиты Георги.
Хæххон зарджытæ». Уым загъд ис: «Малиты Георги курдиат-
джын у. Йæ бон нырма бирæтæ саразын у, фæлæ чысыл йед-
дæмæ нæ фыссы. «Хæххон зарджыты» æмбырдгондмæ чи ба-
цыд, йæ уыцы фæстаг æмдзæвгæтæ фыст сты 1916 азы. Уæдæй
нырмæ, æвæццæгæн, арæх нæ фыста, афтæмæй та мах тæккæ
егъаудæр революцион нынкъуыстыты рæстæг цæуыл фыссай;
ахæмтæ бирæ ио>.
Дзагуырты Гуыбади мысы: — «Фысгæ нал кæныс, æви, Ге-
орги цæмæн ныхъхъус дæ? Цы хабар у?
Бæрæг уыд мæ фарстæй куыд батыхст, уый, фæлæ мын уæд
дæр дзуапп радта мидбылхудтимæ:
— Искæй фæдзæхстмæ кæнæ курдиатмæ гæсгæ мæ боп фыс-
сын нæу. Нæ абоны царды та мæ фыосынмæ цы сразæнгард
кæна, ахæмæй ницы уынын».
Георги пог поэтикон уацмыстæ цæмæ гæсгæ нæ фыста,- уы-
мæй йæ фарстой Мидхъуыддæгты адæмон комиосарады дæр
æмæ сын радта ахæм дзуапп: «Искæй амындмæ гæсгæ фыссын
мæ бон нæу, иырыккон царды та, мæ зæрдæ цæмæй барухс уа,
ахæмæй ницы уынын».
Уымæй карздæр æмæ растдæр тæрхон уæды заманы цардæн
рахæссæн уæвгæ дæр нæй.
Кæй зæгъын æй хъæуы, Георги хорз æмбæрста, фæтæгты
тыххæй, бынæттои- хицæутты æмæ социализмы тыххæй æппæ-
лæн ныхæстæ фыссын куы райдайа, уæд йæ царды æмæ æхсæ-
надон уавæр кæй фендæрхуызоп уыдзæп, уый. Фæлæ йæ лæг-
дзинад дæр уый мидæг нс, æмæ ахæм хъуыддагæй йæ цæсгом
нæ фæчъизи кодта.
Дыгуры районы зæронддæр ахуыргæнджытæй иу — Дже-
риаты Сæхмæрза дзырдта: «Иуахæмы Дыгуры районы ахуыр-
1гæнджыты конференцийы разамонæг кусджытæ кæрæдзийы
дзыхæй истой парти æмæ хицауадæй æппæлыны ныхæстæ. Сæ
иу дæр æмæ иннæ дæр Ленины ныхæстæ фæлхаты: «Ахуыргæ-
нæджы мах систам, буржуазон æхсæпады куыд никуыма уыд,
афтæ бæрзонд, суапг уæлæрвты онг». Георги сæм фæхъуыста,
фæхъуыста, трибунæмæ рацыд, йæ къухтæ хæрдмæ систа æмæ
табугæнæгау загъта: «Хуыцауы хатыр бакæнут, ахуыргæнæджы
уæлæрвтæй нæ тæригъæдджын зæхмæ æрæргъæвут, науæд æр-
хаудзæн уыцы бæрзондæй æмæ йæхи пыппырх кæндзæп. Уæ
хорзæхæй, æрæргъæвут æй, кæрдзынæй йæ бафсадут, суг æмæ
йып фæтæгеи радтут». Æндæр ницуал загъта, афтæмæй залæй
уынгмæ рацыд».
9 Зак. 406
117

Георги, æвæццæгæЦ, æнхъæлдта, политшкон цардæй пæхи
нуварс куы айса, уæд оргæнтæй байрох уыдзæн, зæгъгæ. Куып-
нæ стæй! Йæ алы къахдзæф дæр сын зындгонд уыди. Йæ хуыз-
дæр хæлар Къосирати Сæрмæт рахæцыд Георгийы сæрыл:
«ÆК(б)П-йы обкоммæ, æмбал Бутаты Хъазыбегмæ.
Цалдæр фиппаинаджы Малиты Георгийы чиыыг «Ирæфы»
тыххæй.
Быптоп æпæпхъæлæджы базыдтон, партийы обкомы ныхас
кæй цыдис Малиты Георгийы æмдзæвгæты æмбырдгонд «Ирæ-
фыл». Чиныджы редактор уыдд&н æз. Ныхасы рæстæг чидæр
(æпхъæлдæн, Дзугайы-фырт, Цæгат Ирыстоны наукоп-ирта-
сæп ипституты аспнрант) цы рецензи æрбалæвæрдта, уым Ма-
лийы-фырты чиныг пымад æрцыд идеологоп æгъдауæй зианхæс-
схгыл... Æз хъæддыхæй зæгъын афтæ, æмæ Малийы-фырты
чипыгæн иицы хуызы банымайæн ис идеологон æгъдауæй зиан-
хæссæгыл. Афоп у, суапг Дзугайы-фырты хуызæттæ дæр, хъæуа-
пæхъæуайæ искæй сæр дзæккорæй хойой, уымæн кæрон сæвæ-
рынæп... Æз мæхæдæг нæ газетты реда’кцитæн цалдæр хатты
загътоп (æртæ-цыппар хатты Галайы-фыртæн йæхицæн) æм-
бырдгопд «Ирæфыл» ’бæстоп рецензи ныффыссут, зæгъгæ. Га-
лайы-фырт мып дзуапп радта, уац нæхæдæг, ома, редакци, пыф-
фысдзыстæм, зæгъгæ. «Ирæфы» тыххæй иунæг рецепзи дæр,
иупæг критикон уац дæр нæ газеттæй никæцыйы фæзыид.
Къосирати Сæрмæт».
Уыцы фыстæджы фæстæ Сæрмæт сæрибарæй цалдæр бопы
йеддæмæ пал ацард. Уантагъд æй æрцахстой æмæ йæ базылып
чодтоп «антпсоветои нациоыалистон архайдæй». Азымджыпгонд
æрцыд^ Малиты Георгийы советон Фысджыты цæдиеы рæнхъы-
тæм райсыны фарс кæй уыд æмæ йын йæ дыууæ чипыджы кæй
рауагъта, уымæй дæр. Сæрмæты фехстой. Ралæууыд Георгийы
рад. Æрцахстой йæ. Хъæбæр гæххæттыл фыст æрцыд: «Мали-
ты Гæдойы фырт Георгийы зылыпгæпæп уголовоп хъуыддаг
ФС-1740». Хъуыддаджы разыпд 1935 азы 9 июлы газет «Иры-
стопы пролетарийæ» лыггонд Малиты Георгийы æмдзæвгæ
«Нарты таурæгъ».
Тройкæйы уынаффæмæ гæсгæ Георги «йæ мыхуыргонд фæл-
лæйтты парахт буржуазои-пационалистоп куыст кодта», зæгъ-
га^, азымгонд кæн цæуы, йæ хъуыддаджы та ацы æмдзæвгæйæ
дарддæр йæ ттæ уацмысты кой æппындæр кæй нæй, уымæ
гæстæ йæ æрхæссæм æпæхъæнæй.
118

«СКАЗАНИЕ О НАРТАХ»
Взяв доспехи боевые,
В дальний балц пустился раз
На коне своем Арфапе
Славный витязь, иарт Батраз.
Перед пим чернели горы.
Точно полчища богов,
Что застыли в час испуга
Едет нарт, собой л’юбуясь,
Равный нет ему в горах.
Дышит копь его отвагой,
Конь, испытаиный в боях.
Там, где ключ, не умолкая,
В дымке серых облаков.
Вблиз дороги вдаль бежит:..
Тронул он паходку плетыо,
Но пе смог ее поднять.
«Видно, хочет рок со мною
Шутку глупую сыграть...»
Так подумав, парт слезает
С быстроногого коня.
К сумке странной он подходит,
Улыбаясь и шутя.
Сдвинуть сумоч’ку руками
Долго силился Батраз,
Но увы, позор досады
Испытал на этот раз.
Сум’ка нарту не поддалась.
Он поднять ее пе смог.
Неслучайно эту шутку
С ним сьгграл безумный рок.
Вот идет к нему навстречу
С длинным посохом старик.
Тяжела его походка,
Строг его угрюмый лик.
— Что за сумка эта, старец?
Вопрошает парт Батраз.
— Не таит ли в ней немую
Силу гор своих Кавказ?
Молвил старец: «В ней таится
Мощь трудящихся людей,
Эта мощь неодолима —
П9

Не тебе тягаться с ней».
И пошел старик, махнувши
Безнадежпою рукой.
Молча витязь пораженный
Вслед ему глядел с тоской...
Перевел и обработал Малиев Г.»
Георгийы сфæлдыстадоп бынтæ фидæны чи иртаеа, уыдон,
æнæмæнг, æмбæлгæ аргъ окæндзысты ацы уацмысæн, барадон
æгъдауæй йæ чи иртаса, уыдоны хатдзæг та уыдзæн бæлвырд
— фыдракæндæн дзы нæ кой дæр нæй. Кæй зæгъын æй хъæуы,
мидхъуыддæгты кусджытæ зыдтой, йæ уацмысы «антисоветон»
мидисæй Георгийы базылыи кæныны размæ бацамонинаг кæй
сты, цавæр фыдракæнды хъуыдытæ дзы ис æмæ уголовон за-
къонтæм гæсгæ цавæр æфхæрды аккаг сты, уыдæттæ. Фæлæ
уацмыс раиртасыпы бæсты уголовон хъуыддаджы йæ хæдфæс-
тæ æвæрд ис машинкæйыл мыхуыргонд фæсномыг хатдзæг
«Малипы-фырты æмдзæвгæты æм’бырдгонд «Ирæфы» тыххæй».
Ахæм хатдзæгтæн уголовон хъуыддаджы уæвæи ис, хъуыдда-
гæвзарæг æмбæлгæ экспертизæйы (раиртасыны) уынаффæ куы
рахæсса, æрмæстдæр уæд. Уыимæ хъуамæ йæ уынаффæйы но-
мæй номмæ амынд уой, экепертизæ кæмæн хæсгонд у, уыдон,
сæ къух æрæва^рой, мæнг хатдзæгтæ кæй не скæндзысты, куы
скæной, уæд та сæ уголовон дзуапп домд кæй цæудзæн, уый
тыххæй гæххæтты. Хатдзæджы сæ къухтæ æрæвæрынц эксперт-
тæ æмæ афтæмæй хаст æрцæуы уголовон хъуыддагмæ.
Сæ амæттаджы пстæмæй базылын кæиынæн сын бындур
^æй иæй, уый слестгæнæг Городниченко æмæ йе ’мбæлттæ æм-
бæрстой æмæ уæд хъуыддагмæ бахастой сæ дзырдхæссæг «Гал-
кины» хъусынгæнинæгтæ. Цытæ фыста, уыдæттæй æрхæссæм
хицæн скъуыддзæгтæ.
ИНФОРМАТОР «ГАЛКИН»
21 апреля 1935 года
Жптсль сел. Мостиздах Малиев Георгий 46 лет... С малых
лет запималея писанием стпхов... В его стихах всегда звучало
революционное... На вопрос: что-то ты, кажется охладел. Не
одной пищей чсловек должен питаться. Раньше не то было.
Теперь тебе падо особенно с болыпей энергией работать, пи-
сать.
! Малиев ответнл: «Писать-то я пишу, но замечаю много не-
справедлпвостей».
120

,<ГАЛКИН» 28/У1-35 г.
Малиев Георгий происходит из бедняцко-крестьянской се-
мьи. Жил в горах и в сел. Христиановском, а теперь живет в
сел. Мостиздах. Ему около 45 лет, со средним образованием.
Профсссиональный учитель. Я его знаю с 1911 года. Учился в
Ардонской духовной семинарии. Держал он экзамены 3 раза.
Первый раз его почему-то пе приняли, несмотря на то, что оп
выдержал экзамен, на что он был сильно взволновап и иапи-
сал стих и приклеил на ворота. Вот слова этого стиха:
В чудный храм науки славной
Бедиый отрок постучал.
Вышел жрец походкой плавной
И торжественпо сказал:
Бсли знатеп ты и богат,
Место тебе есть в храме.
Если денег нет, мой милый,
То убирайся поскорей...*
«Галкины» хъусынгæнинæгты, куыд уынæм, афтæмæй йæ
кой дæр нæй Георгийы антисоветон кæнæ националпстон ар-
хайдæн.
Уæдмæ хъуыддагæвзарджытæ бавиæлдтой Георгийæн йæхи
фæрсынмæ, растдæр зæгъгæйæ та дзы домдтой, æиазымæй йæхи
аххосджын цæмæй схуыдтаид, уый.
«ПРОТОКОЛ
допроса Малиева Георгия Гадоевича \0т 8/Х-1937 г.
Вопрос. Покажите о Вашем политическом кредо?
Ответ. В 1917 году я был одним из руководителей партии
«Кермен» и одним из авторов программы этой партии. Про-
грамма этой партии по существу была сходна с программой эсэ-
ров. Я, как первый председатель ЦК партии «Кермеп», был на
позициях официальной программы этой партии. В знак несо-
гласня с практической деятельноетыо партии «Кермеп» в воп-
росах деления осетпнского крестьяпства па социалыю антаго-
пистические слои я ушел из партии «Кермен». Исходя из этих
позиций, я был против коллективизации сельского хозяйства,
но против колхозов не выступал...
* Дзырдхæссæг æмдзæвгæ æрхаста гуымиры рæдыдтимæ, йæ ритмикæ
йын фехæлдта.
421

’ Вопрос. Нам точно известно, что Вы выступали устно и пс-
чатио против коллективизации сельского хозяйства. Прекрати-
те запирательство и дайте показания по этому вопросу.
Ответ. Моим произведепйям, напечатанпым в сборииках и
периодмческой литературе, дают контрреволюционное толкова-
пие, по я контрреволюциоииый характер в иих отрицаю... Устпо
же я против Советской власти никогда пе выступал. Записаио
с моих слов верпо, мною прочитапо.
Малиев Георгий».
«ПРОТОКОЛ
допроса Малиева Георгия Гадоевича от 19 октября 1937 года
Вопрос. Вы арестованы за проведепие оргапизоваппон коитр-
рсволюцноппой нацпопалистической работы в Северпой Осетии.
Прнзнаете Вы себя виновным в предъявленном Вам обвипелип
и иамерсны дать по этому вопросу правдивые показания?
Ответ. Виновпым себя в предъявлеппом обвинении не при-
зиаю. Никакой коптрреволюционпой работы я ие проводил пи-
где н пикогда.
Вопрос. Нам точпо известпо, что Вы по своим убеждепиям
являетесь буржуазпым националистом и вместе с другими ва-
шчмн едпномышлсипикамк проводили в Ссвериоп Осетии ши-
рокую организоваипую контрреволюциоппую пацпоналистиче-
скую работу. Прекратите запирательство и дайте подробпые
правднвые показапия об этой вашей коптрреволюционной дея-
тельиости.
Ответ. Никакой коптрреволюциопной буржуазпо-иациопали-
стической работы я не проводил и ни о какой оргаппзованноп
коитрреволюциоппой работе мнс ничего пе известпо».
Хъуыддагæвзарæгæн йæ бон Георгийы басæттып куы пæ ба-
цие, уæд сфæпд кодта æпдæр хуызы архапып: фæрсыи йæ бап-
дыдта йæ зонгæтимæ фембæлдтыты æмæ цæуыл пыхас кодтой,
уыдæтты тыххæп, архайдта, цыма йып йæ аптпсовстоп пыхæ-
стæ зындгоид сты, хъуыддагахæм хуызы равдисыпыл.
Слесты æрмæджытæй бæрæг нæу, Георгийы цавæр уавæрты
фарстой æмæ йып цавæр фыдмитæ кодтой, уый, фæлæ фарстатæ
цы хуызы æвæрдтой, уый йæхæдæг йæхиуыл дзурæг у. Хъуыд-
дагæвзарджытæ фарста æвæрдтой ахæм хуызы, æмæ дзы ра-
гарюммæ уыд, цавæр дзуапп домдтой, уый. Георгийæн йæхи
бафæрсыпы размæ йæ хъуыддаджы рагагъоммæ бавæрдтой
Дзылыхты С. А., Гыбытты А. М. æмæ Гæуысты Ф. Т. бафæр-
122

сьгны тыххæй мэгаг протоколтæ. Малиты Георгийы базылын
кæныпы быпдуры уыцы мæпг гæххæттытæ æвæрд кæй æрцы-
дысты, уымæ гæсгæ дзы æрхæссæм скъуыддзæгтæ.
«ПРОТОКОЛ
допроса Дзилихова Созырыко Александровича от 15 сентября
1937 года
Вопрос. Скажитс, что Вам известпо о коптрреволюцпоппоп
работе Малиева Георгия Гадоевича?
Ответ. Малиев Георгий Гадоевич, будучи зав. школой ссл.
Мостиздах, к своим обязапностям отпосился вредительски».
Закъошы домæпмæ гæсгæ хъуамæ бæлвырдгоид æрцыдаид,
Малиты Георгийы '«фыдракæнды архайд» цæй мидæг уыдис,
уый, фæлæ уыцы архайдæн йæ кой дæр кæй нæ уыд æмæ æвди-
сæн Дзылыхты Созырыхъо ахæмæй кæй ницы загъта, уымæ гæс-
гæ хъуыддагæвзарæг протоколы цы ныффыстаид, уый нæ уыд
æмæ дзы уæд бафыста æндæр хабæрттæ:
«В 1932—1934 годах во время реализации Осоавиахимов-
ских билетов оп, Малиев, вел антисоветокую агитацию с целыо
подрыва реалнзации, говорил, что реализация со стороиы сов-
власти есть пасилие над крестьянами... Советская власть дошла
до того, что просит рубли... Советские депьги маломощпые. Со-
ветскпй учитсль получает зарплату стоимостью двух кур. Я
работаю в школе не ради денег, а ради дров... Я не могу вос-
хвалять колхозпую жнзнь... В Америке послсдпий бедняк жи-
вст лучше, чем зажиточпый колхозник... Малиев был снят с
работы, как чуждый элемепт и он со дпя сго увольпепия со
школы пигде нс работал, а разлагал колхоз...
Будучн безработпым, имел связь с учепиками школы...
Малиев будучн учптелем проявлял узкпй пациоиалнзм».
«ПРОТОКОЛ
допроса Гибитова А. М. от 15 сентября 1937 года
> Вопрос. Расскажите тов. Гибитов, что вы знаете о гражда-
пипе Малпеве Георгии Гадоевиче?
Ответ. В 1933—1934 годах Малиев Г. Г. будучи учителем,
протаскивал в учебное заведепие свою контрреволюциопную
теорию. К работе отпосился халатпо, безразлично... В 1935—
1936 гг. Малпсв Г. систематически вел агитацию среди колхоз-
123

ников в адрес советской торговли... Считаю необходимым под-
черкпуть факт.
В 1936 году осеныо у нас в школе проводился митинг, док-
ладчиком о помощи испанеким рабочим и детям был сам Ма-
лиев. Доклад сделал кое-как попало...»
«ПРОТОКОЛ
допроса Гависова Ф. Т. ;от 16 сентября 1936 года
Вопрос. Скажите, что Вам известно о контрреволюционной
работе Малиева Георгия?
Ответ. Малиева Георгия зиаю по работе учителем в Мости-
здахской школе, где он вел систематически разлагательную ра-
боту. В 1936 году, будучй уполномоченным от РК ВКП(б), во
время уборки урожая я зашел в класс, где Малиев проводил
занятия со школьниками не по плану Н. К. Пр. Отдельные
ученики не знали часть пройденной программы... Малиев не
имел плап работы... Малиев к своим обязанностям относилея
преетупно и работал вредительски. Малиев сиетематическп всл
аптисоветскую, антиколхозную агитацию против соввласти.
Протокол мпс прочитап».
Бæллæх уый мидæг ие, æмæ æвднсæнтæ ахæмæй ницы загъ-
той, хъуыддагæвзарджытæ сыл мысгæ æркодтой, æмæ уымæ
гæсгæ уыцы протоколтæ Георгимæ уæвгæ дæр нæ равдыстой.
Иугæр æм сæ куы равдыстаиккой, уæд та бадомдтаид, уыцы
æвдисæнтимæ йæ лæгæй-лæгмæ цæмæй æрлæууын кæной, уый.
1937 азы септябры, кæцы бон у, уый дзы амынд нæй, афтæ-
мæй хъуыддагæвзарджытæ цы зылыигæнæн хатдзæг сарæзтой,
уым загъд ис:
«Малиты Гадойы фырт Георги 1931 азæй фæстæмæ колхо-
зонты æмæ ахуыргæпджыты æхсæн иудадзыг контрреволюцион
агитаци кодта советон хицаудзинады æмæ колхозон арæзтады
пыхмæ». Уыцы хъуыды бафидар кæпыны, тыххæй зылынгæнæн
хатдзæджы бавæрдтой æвдисæнты бафæрсыны тыххæй мæнг
протоколтæй рафыстытæ.
Цыппар мæйы куы рацыди, уæд ма хъуыддагмæ бахастой
Цæгат Ирыстоны АССР-йы Мидхъуыддæгты адæмон комисса-
ра^ы Тройкæйы 1937 азы 4 декабры æмбырды протоколæй ра-
фыст. Георгийы аххосджын кодтой ноджы æбуалгъдæр фыдра-
кæндтæй.
124

«ВЫПИСКА ИЗ ПРОТОКОЛА № 13
заседания Тройки НКВД Северо-Осетинской АССР
от 4 декабря 1937 года
СЛУШАЛИ: ПОСТАНОВИЛИ:
109. Дело НКВД СОАССР № 186 по об- Малиева Георгия
винению 125 — Малиева Георгия Гадое- Гадоевича заклю-
вича, 1887 года рождения, служащий. чить в ИТЛ сроком
Обвиняется в том, что с момента со- иа 10 лет.
ветизации Северной Осетип вел актив-
ную буржуазно-националистичсскую ра-
боту в школе, где он был учителем и в
своих печатных трудах. Особо обактивил
свою деятельность с момента разверну-
того наступления на капиталистические
элемепты и строительства колхозов, вся-
чески диокредитируя мероприятия пар-
тии в этой области.
Секретарь Тройки НКВД СОАССР (Славина)»
Фыццаг бакастæп банхъæлæн ис, æмæ Мидхъуыддæгты адæ-
мон комносарадæн йæ нысан йæ къухы бафтыд: ирон интелли-
генцийы «æгоммæгæс» минæвæрттæй ноджыдæр ма иуы, Иры-
стоны тæккæ курдиатджындæр æмæ хъуыстгонддæр поэты дæс
азы æмгъуыдæй, науæд та цардцæрæнбонты ахæстонмæ батард-
той. Фæлæ уыциу рæстæг æмбæрстой, Георгийы ахæстонмæ
æнаххосæй кæй батардтой, «буржуазоп-националистон æмæ кол-
хозты ныхмæ арæзт архайдæй» йæ аххос бæлвырдгонд кæй не
’рцыд, уый. Тройкæйы уынаффæ Георгийæн уæвгæ дæр ничи
фехъусын кодта. Итапæй йæ аластой Красноярскы крайы сæр-
магонд «Сиблагмæ» Маринскы станцæйы. Лагеры уыдис æбу-
алгъы æууæлтæ, ахст адæм кодтой фыдкуыст, ингæнмæ сæ тард-
той стонг æмæ уазал, сæ удхар ноджы фыддæр цæмæй уа, уый
тыххæй сæ дардтой лæгмартимæ æмæ давджытимæ иумæ.
Малиты Георги хорз æмбæрста, бынтон рæстæй йын тæрхон-
гонд кæй æрцыд, уый æмæ уымæ гæсгæ хъасты гæххæтт ныф-
фыста йæ хъуыддаг ын бæстондæр равзарыны тыххæй. Иæ хъа-
сты гæххæтт нæ республикæйы прокуратурæйы æмæ Мидхъуыд-
дæгты адæмон комиссарады архивты нæ разыпди, уымæ гæсгæ
бæрæг нæу, æнаххос кæй у, уый равдисыны тыххæй цавæр бæл-
вырд хабæрттæ æрхаста, куыд æмæ йæ цы хуызы фарстой, уый
10 Мах дуг № 1
125

тыххæй цы фыста, уыдæттæ. Ахæм бæрæггæиæнтæ та йæ хъа-
сты æнæмæнг уыдаид, æмæ гæххæтт сафгæ дæр уымæ гæсгæ
фæкодтой — дзурæг уыдаид Мидхъуыддæгты адæмон комисса-
рад æмæ йæ хъузон прокуратурæ цавæр æбуалгъы мадзæлттæн
пайда кодтой, ууыл. Хъаст кæй бакодта, уый та бæрæг у уæлæм-
хасæн æрмæджытæй. Хъуыддагмæ ногæй æркæсыны фæнд, кæй
зæгъын æй хъæуы, пикæмæ уыд. Уый бæсты йæм, закъоны до-
мæптæ’ халгæйæ, бафтыдтой Галаты Степаны 1937 11 декабры
æмæ Коккаты Федыры 1938 азы 20 япвары бафщреыпы тыххæй
протоколтæй рафыстытæ. Уыцы рафыстытæ Малиты Георгийы
аххосы æвдисæн сты, зæгъгæ, ахæм хуызы нымайæи нæн. Фыц-
цаджыдæр уымæн, æмæ протоколтæй рафыстыты цы загъд ис,
уыдæттæ кæд æцæгдæр радзырдтой Галаты Степан æмæ, Кок-
каты Федыр, уæддæр закъопмæ гæсгæ сæ тыхы не сты, уымæп
æмæ гæххæттыты амынд ис 1937 азы 11 декабрь æмæ 1938 азы
20 яшварь, ома, фыст æрцыдысты, Георгийæн тæрхон куы ра-
хастой, уый фæстæ, Галайы-фырт æмæ Коккы-фырт рæстытæ
дзурынц æви нæ, уымæй пæ нæ бафарстой, лæгæй-лæгмæ сæ
не ’рлæууын кодтой.
Дыккагæй та уымæн, æмæ сæм тæрхонгæпджытæ не ’ркасты-
сты, зылынгæпæн хатдзæджы æмæ Цæгат Ирыстоны Мидхъуыд-
дæгты адæмон комиссарады Тройкæйы уынаффæйы сæ кой пæн.
Ахæм «азьшгæнæг» æвдисæйнæгтæ куы фæзынд, уæд хъуамæ-
æнæмæнг ногæй æвзарыы райдыдтаиккой хъуыддаг æмæ уыпаф-
фæ рахастаиккой Малиты Георгийы, Галаты Степаны, Кокка-
ты Федыры æмæ иннæты уголовон хъуыддæгтæ баиу кæныпы
тыххæй, уымæн æмæ Галайы-^фырт æмæ Коккы-фырт комком-
мæ зæгъынц, Йрыстоны контрреволюциои оргаиизаци уыдис,
зæгъгæ.
Галаты Степаны бафæрсыны тыххæй протоколæй «рафы-
сты» загъд ис: «... в журнале «Ударник литературы» мною бы-
ли опубликованы клеветнические рассказы троцкиста Дзесова,
буржуазпо-иациопалистические рассказы Хуадоиова Иссы..%
Просматривая выходивший в печати сборник стихов и ’поэм бур-
жуазпого нацио’иалиста Малиева Георгия под редакцией Ко-
сирати С, я дал ему положительную характерисгику, тогда как
там была протащена явная контрреволюциониая контрабанда...
В мае месяце 1934 года пачалось формирование Союза совет-
ских писателей Осетии при непосредствениом участии Козыре
ва Агубечира, Бадоева Казбека, Косирати Сармата и Тотрова
Хадзбатыра... Эти члепы контрреволюциоипой буржуазпо-пра-
во-нацио;налистической оргапизации образовалн целын филиал
контрреволюциопной оргапизации в литературе. Принимали
(имеется в виду Союз писателей) почти исключнтельпо буржу-
126

азных националистов, троцкистов и прочих врагов, как, папри-
мер,.. Малиева Георгия... Издавали Малиева Георгия, Дзесова,
Цаголова и других буржуазных националистов.
Допроеил мл. лейтпант (Городиичепко)».
«ВЫПИСКА
мч лпотокола допроса обвиняемого Кокова Федора Гаппоевича
от 20 января 1938 года
...В кон’це июля или пачале августа 1937 года Бетемиров
приходил ко мне в Обком ВКП(б) с какой-то книгой на осе-
тииоком языке, в котором было етихотвореине, иайденное им
аитиеоветского содержаиия — писателя Малиева Г... О стихах
Малиева Георгия я ставил вопрос па бюро обкома ВКП(б) и
книга была изъята».
«Рафысты» никæй къух æвæрд ис, пæй йыл мыхуыр дæр æмæ
5æрæг нæу, кæцы ранæй ист у, уый дæр. Фыст æрцыд, Георгийы
пагерьмæ куыахастой, уый фæстæ.
Уыцы мæпг æрмæджыты бындурыл паддзахадоп æдасдзи-
иады управленийы хъуыддагæвзарæн хайы хицау лейтенант
Городниченко 1939 азы 26 мартъийы рахаста уынаффæ.
«ПОСТАНОВЛЕН ИЕ
,от 1939 года, (марта 26 дня гор. Орджоникидзе
...Рассмотрев жалобу Малиева Георгия Гадоевича...
Н а ш е л:
•...Малиев Георгий Гадоевич, являясь... буржуазным иациоиали-
стом,— в снлу чего вся его писательская деятельность была на-
сыщепа буржуазно-нациопалистической тематикой, направлен-
ной против соввласти, о чем показывают обвии. Галаев Степан
и Коков Ф.— лидеры а/с буржуазпо-пациопалистпческой орга-
низации Севериой Осетии. На протяжепии целого ряда лет с
момеита образованпя соввласти в Северпой Осетии, Малиев,
питая враждебное настроение к соввласти проводил а/с агнта-
цию, направленную против колхозпого строительства и соввла-
сти, что подтверждается рядом свидетельских показаний, а по-
ЭТОхМу
ПОСТАНОВИЛ:
жалобу Малиева Георгия Гадоевича о пересмотре его дела оста-
внть без последствий (Городничепко)».
127

Афтæ алыг кодта кæронбæттæн уагыл ирон поэзийы стъалы
Малиты Гадойы фырт Георгийы хъысмæт паддзахадон æдасдзи-
нады управлепийы хъуыддагæвзарæн хайы æрдæгахуыргонд,
фæлæ искæуыл тугтæ баххуырсыиы стыр дæсны хицау Город-
ниченко. Уыцы хъуыддаджы йын æнцой фæлæууыд Цæгат Иры-
стоны АССР-йы прокуроры æххуыогæнæг сæрмагопд хъуыддæг-.
ты Шестаков: 1939 азы 26 сентябры цы уынаффæ рахаста, уым
сразы хъуыддагæвзарджыты æрæмысгæ хабæрттимæ. Малийы-
фыртыл ноджы фыддæртæ баххуырсынмæ кæй бæллыд, уымæ
гæсгæ кæны йæ политикон-философон цæстæнгасы кой: «Осуж-
денный в своей жалобе указывает, что он, якобы, осужден не-
правилыю и незаслуженно, а потому просит пересмотреть дело.
Из материалов дела усматривается, что Малиев Г. в 1917 году
был одним из организаторов партии «Кермен» и одним из ав-
торов программы этой партии. Программа этой партии по су-
ществу была сходна с программой эсэров, но когда под влия-
нием большевиков практически «керменисты» стали действовать
«дозунгом большеви1ков, то Малиев Г., будучи секретарем ЦК
«Кермепистов» демонстративно, в знак несогласия с практиче-
ской деятельностью партии «Кермен» в вопросах деления.осе-
тинского крестьянства на националыю-антагонистические слои
ущел из партии «Кермен»^
Уый уыдис фæстаг æнæхатыр цæф. Мидхъуыддæгты адæмои
комиссарады «Сиблаты» хицауæн Цæгат Ирыстоны мидхъуыд-
дæгты адæмон комиссарады хæдивæг паддзахадон æдасдзина-
ды кæстæр лейтенант Текъайы-фырт бафæдзæхста, цæмæй Ма-
литы Гадойы фырт Георгийæн фехъусын кæна, разы кæй не
сты йæ хъуыддагмæ ногæй æркæсыныл.
Хабаровскы крайы мидхъуыддæгты управленийы архивы
баззад Малит.ы Гадойы фырт Георгийы хъуыддаг. Загъд дзы
куыд ис, афтæмæй йæ «Сиблагæй» ахастой «Тайшетлагмæ», уый
фæстæ та æндæр рæттæм æмæ æппынфæстаг бахæццæ, Хабаров-
скы крайы станцæ Бирайы «Бирлагмæ». Низтæ йыл кæд бынтон
фæтых сты, уæддæр домдта, цæмæй йын йæ тæрхон аивой.
Хъаст ныффыста суанг ССР Цæдисы Генералон прокурор-
мæ. Фæлææ йын йæ хъуыддагмæ нал æркастысты ногæй.
Бынтоп æнаххосæй кæй бады, ууыл сагъæсæй æмæ уæззау
уæнгдыхы куыстæй Георги афтæ æрлæмæгъ, æмæ йæ къæхтыл
лæууынæн нал уыд, низтæ йæ сæ быны скодтой. Кæд æй дохтыр-
тæ сахъатыл банымадтой, уæддæр æй уæззау куыстæй не
су&гъд кодтой, æппындæр æм каст нæ уыд æмæ лæг цæстуын-
гæйæ тади.
128

Иæ хъуыддаджы цы æвдисæндартæ ис, уыдон сæхæдæг æп-
пæтæй хуыздæр дзурынц Георгийы хъизæмарыл æмæ сæ æрхæс-
сæм, куыд сты, афтæмæй.
СИБЛАГ НКВД по НСОБ
Карта № 298347 зачета рабочих дней заключенного
Малиева Георгия Гадоевича
Профессия и специальность
Категория трудоспособности
Февраль
Среднемесячная выработка
Март
Среднемесячная выработка
В качестве кого работал
— учитель-писатель
III
— проработал 25 дней
35%
— проработал 28 дней
54%
— лесоруб.
Итого за время — с 1 февраля по 31 марта 1938 года про-
работал 53 дня, пропустил 6 дней.
Читает газеты, посещает совещания, состоит в слабосильных*
Норму не выполняет ввиду 3 категории. Зачет не применяется.
Копия:
ТАЙШЕТСКИЙ ИСПРАВИТЕТЛЬНО-ТРУДОВОЙ ЛАГЕРЬ
НКВД СССР
Камышетский район Алзамютский участок
КАРТА ЗАЧЕТА РАБОЧИХ ДНЕЙ
Малиева Георгия Гадоевича
Прибыл в лагерь 14 января 1938 года
2-й квартал
1938 года
Апрель
Май
Июнь
Число прорабо-
танных дней
29
31
30 !
Процент выполне-
ния за месяц
77
2 дня не выхо-
дил на работу
109
80 |
Сколько дней не
выполнял норму
выработки
9 дней
2 дня
8 дней
129

Качество работы и отпошение к труду хорошее.
Нормы не выполпяет периодически по слабости здоровья.
В культурно-массовой работе участвует.
Ведет себя хорошо.
На основании директивы Гулага «а» отказать в зачете.
ТАЙШЕТСКИЙ ИСПРАВИТЕЛЬНО-ТРУДОВОЙ ЛАГЕРЬ
НКВД СССР
Лагпункт «Топорок»
КАРТА ЗАЧЕТА РАБОЧИХ ДНЕЙ (лист д. 4)
Малиева Георгия Гадоевича за 4 квартал 1938 г.
Категория трудоспособности 44-51
Начальник УРЧ подпись
Октябрь
Ноябрь
Декабрь
Число
дней
31
30
31
Средний процент
выработки
—
105
98
Сколько дней не
выходил на работу
—
4
■ 1
4 лагсрный пун’Кт «Топорок». Работал на общих работах.
Работал хорошо. К инструмепту относился неплохо.
В быту дисциплинирован. Административным взысканням не
лодаертался. Отиошение к инструмеиту хорошее.
Уполиомоченный подпись
Начальпик отряда подппсь
ФОРМУЛЯР К ЛИЧНОМУ ДЕЛУ
Малиев Георгий Гадоевич
Результаты медоовидетельствования
1. 12 февраля 1942 года — команда выздоравливающих.
Деформация в левом локтевом суставе с нарушением его
функций. Приобретенный порок сердца — субкомпенсирован-
ный. Инвалид I группы
130

"13/У-42 г.— Деформация в левом плечевом суставе с атрофией
мышц плеча.
Субкомпенеированный порок сердца.
ХАРАКТЕРИСТИ КА
Малиев Георгий Гадоевич (личное дело № 18630), 1887 го-
да рождения, урожеиец сел. Хриетиаповское, Дигорокого рай-
опа СОАССР, национальность осетип, елужащий.
В Тайшетлаг прибыл 14.У1.38 года. За время пребывания
на 4 лагпункте «Топорок» работает на общих подсобных рабо-
тах, норму производственного задания выполняет в декаду па
110%. Отношенйе к работе хорошее, в быту дисциплинировап,
административных взысканий и поощрений не имеет.
Начальник 4 лагпункта
Составляется по данным истории болезпи
и формуляра санкарточки
АКТ №
1942 года мая месяца 27 дня
Отделеиие Бурлага НКВД колонна 10, лазарет № 2
Мы, нижеподписавшиеся, начальник лазарета колонны № 10
Бузычкина Евдокия Ивановна, пом. по труду Пономарев Ана-
толий Александрович составили настоящий акт в том, что сего
числа 27 мая 1942 года, в 12 чашв 30 мипут умер находящийся
па нзлеченни в упомянутом выше лазарете № 2 заключенный
Малиев Георгий Гадоевич, поступивший на излечение 20 мая
1942 года.
Заключенный Малиев имел 55 лет от роду. Прибыл в лагерь
й августа 1939 года. Смерть последовала от туберкулеза легких.
Подписи: (Бузычкина)
(Попомарев)
Прокуратурæ тæрхон растыл кæй нæ бапымадта, Малиты
Гадойы фырт Георги æнæбындурæй ахст кæй æрцыд æмæ йæ
зылынгæнæн хатдзæг фидаргопд кæй нæ уыд, афтæмæй уголо-
вон хъуыддаг Мидхъуыддæгты адæмон комиссарады Тройкæ^
мæ кæй балæвæрдтой, уымæ гæсгæ Сæйраг тæрхоидопы Пре-
^идиум 1956 азы 10 апрелы уынаффæ рахаста:
131

«Постановление Тройки НКВД Северо-Осетинской АССР ог
4 декабря 1937 года в отношении Малиева Георгия Гадоевича
отменить и дело производством прекратить за отсутствием в
его действиях состава преступления».
Малиты Георги 4 барадон æгъдауæй растгонд æрцыд. Нæ
аивады йæ бæрзонд бынат ссардта. Мах та, Георгийы байзæд-
даг, стыр хæеджынæй баззадыстæм поэты раз. Æххæстæй æм-
бырдгонд нæма сты йæ литературон æмæ публицистон бынтæ,
иртæст нæу йæ политикон-философон зондахаст. Бындуронæйг
иртæст не сты йе сфæлдыстадон бьгнтæ. Иæ ном ын ницæмæй
ссардтам.
Дзæуджыхъæуы дæсгай уыигтæ хæссынц, нæ республикæйы
сæйраг сахаримæ æппындæр баст чи нæу, ахæм адæймæгты
иæмттæ, фæлæ дзы нæ иннæ разагъды лæгтимæ нæй нырма
Малиты Георгийы номыл уынг дæр.
Тынг раст уыдзæни, йæ быидур Малиты Георги йæхи къух-
тæй кæмæн сæвæрдта, уыцы Мостыздæхы астæуккаг скъола йæ
ном куы хæсса, уæд.
Раст зæгъы Абайты Васо: «Уыцы сусæгдзинад, зæланггæнаг
дыгурои æмдзæвгæйы сусæгдзинад Малийы-фырт йемæ ахаста
йе ’нафоны ингæнмæ.
Кæм агуырдæуа æмæ кæм ссардæуа уыцы æнафоны, не ’ппæ-
тæн дæр æмхуызон зынаргъ ингæн?..
•

Худьшдзæг
ГÆЛУАТЫ Аким
ДАУИТЫ ЦАРДЫ ЦАУТÆ ÆМÆ ÆМБИСÆНДТÆ
Хъæдмæ, йе быдырмæ цæугæйæ сыхæгтæй алчи дæр тырныдта мæ фыд
Дауиты уæрдоны сбадынмæ, ома дам цыргъзонд, дзырдарæхст у æмæ йæ
хъæлдзæг ныхæстæ, æмбисæндтæм хъусгæйæ рæстæг тагъд згъордзæн, фæн-
даг цыбырдæр кæндзæн...
Нæ зонын, мæ фыд йæхæдæг æрымысыд, бавзæрста æви искæмæйтьг
фехъуыста утæппæт диссæгтæ, æвæццæгæн, сæ фылдæр сты æрыхъусæггæг-
тæ. Бирæ рæстæг Дауит куыста проводникæй Дзæуджыхъæуæй Мæскуымæ,
Дзæуджыхъæуæй Калакмæ, Дзæуджыхъæуæй Ленинградмæ. Уыцы дард фæн-
дæгтыл æмбæлди мингай бæлццæттимæ æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, уыдо-
нæй хъуыста бирæ цыдæртæ.
Хъæумæ-иу куы сыздæхт Дауит, уæд-иу бинонтæн ракодта уыцы ха-
бæрттæ...
НÆЛГОЙМАДЖЫ СКЪÆФДЖЫТÆ
— Нæ зæрдыл ма нын æрлæууын кæн, Дауит, иу рæстæджы дæ скъæ-
фынмæ куыд хъавыдысты, уый,— æрхатыдтой йæм йе ’мбæлццæттæ.
— Уыцы хабар Тырсыгомы Джимарайы уыдис. Ссæдзæм азы лыгъдьг
заманы уым Берозты Гадæккотæм рæстæгмæ æрфысым кодтам. Нæ хæрз-
гæнджытæй нын чидæр куыд фехъусын кодта, афтæмæй хъæуы хъалтæ сфæнд
кодтой мæ кæстæр хо Надиайы аскъæфын. Ахсæв дам уæм фæзындзысты...
Изæры æз хойы фысым усы уаты бафæсвæд кодтон, мæхæдæг, йæ сæр-
бæттæн мæ сæрыл абастон æмæ, берданкæ мæ хъæбысы, афтæмæй йæ хуыс-
сæны мæхи æруагътон. Æцæгæй дæр æмбисæхсæв тæккæ фынæйафон дуар
байгом æмæ дыууæйæ, сæ цæсгæмттæ басылыхъыты тыхт, афтæмæй мæ
уæлхъус алæууыдысты æмæ мæм февнæлдтой.
— Цы уæ хъæуы? — мæ хъæлæсыдзаг сыл ныхъхъæр кодтон.
133-

Куыддæр нæлгоймаджы хъæлæс айхъуыстой, афтæ лидзынмæ фесты. Æз
ма сæ фæдыл иу тæрсæн æхст фæкодтон...
МАРÆГ
— Уыцы бæллæх та Къодахджыны уыдис. Пъæлигонты куы æрцардыс-
тæм, уæд мын Къодахджынмæ хæстæг зæххы гæппæл радтой. Æз уырдæм
рувынмæ фæцæйцыдтæн. Къахвæндагыл æрдузмæ куы фæхæрд кодтон, уæд
мæ æрбаййæфта къахæй къухæй хотыхджын барæг. Мæ тæккæ раз æрлæу-
уыд æмæ дзуры:
— Ды мын уæддæр нал аирвæздзынæ сæрæгасæй, ме ’фсымæры тугмæ
.лигъдæттæй хъуамæ фондз амарон æмæ ды сæ фыццаг разындтæ!
— Ауадз мæ мæ фæндагыл, æз куы ницы аххосджын дæн!
— Нæй дын ам тар хъæды æнæ амаргæ! — топпы дзых мæм сарæзта.
Бамбæрстон мæ уынгæджы бон, айтæ-уыйтæ нал фæкодтон æмæ йын
йæ топпы хæтæл рувæнæй уæлбæхмæ сриуыгътон. Гæрах азæлыд, æмæ нæ-
мыг мæ сæры тенкайы царм ахаста. Дыккаг æваст риуыгъдæн топп зæхмæ
асхъиудта. Уæд уый хъама фæцъортт ласта.
Æз февнæлдтон хъамамæ, мæ къухы туг фемæхст. Æз æй бæхæй зæх-
•мæ æрæппæрстон æмæ йæ мæ быны афсæрстон. Уалынмæ уый йæхи дзыхъ-
мæ фæиуварс кодта æмæ æз мæхæдæг йæ быны февзæрдтæн. Мæлæтдзаг
хъуырдухæн нын бацайдагъ — куы-иу уый фæбынæй, куы æз. Иу заманы
та мæ бынæй куы скасти, уæд лæгъстæмæ фæцис:
— Суадз мæ, хъазгæ кодтон!
— Хъазгæйæ лæджы гæрæхтæ æмæ хъамайæ рæхойгæ нæ фæкæнынц!..
Уыцы рæстæг æрбахæццæ сты къодахджынаг чындзхæсджытæ æмæ йæм
дзурынц:
— Ай, Гадæ куы дæ, цы фыдбылыз та æрæфтыд дæ зæрдыл?
Мæ бынæй йæ скъахтой æмæ, йæ бæх дæр ныууагъта, афтæмæй лидзын-
мæ фæцис. Мæ цæфтæ, мæ тугтæ куы ауыдтой чындзхæсджытæ, уæд мæ
абырæджы бæхыл сбадын кодтой æмæ мæ хъæуы амбулаторимæ æрхæццæ
кодтой.
ФÆЛДИСИНÆГТÆ
— Худæджы хабар нæу, фæлæ йыл хи аирхæфсæн |хс. Иу рæстæджы
та Мæскуымæ ныфтыдтæн. Ме ’мбæлттæ мæ ресторанмæ бакодтой.
Мæ нуазæн систон æмæ сыстадтæн. Сыстадысты иннæтæ дæр. Æз зæр-
диагæй райдыдтон:
— Уæ, нæ мадæлтæй æмæ фыдæлтæй дзæнæты фæбадинаг чи бацис,
уыдон стæй нæ мннæ зæронд мæрдтæ! Тыхст заманты нæ бон нæ бацис
сымахæн æмбæлгæ хистытæ æмæ хæрнæджытæ скæнын, цыбыркъух уыдыс-
тæм æмæ нын ныххатыр кæнут. Ныр мæнæ нæ разы, ацы стыр хæдзары бад-
134

джыты раз цы бирæ алыхуызон минас æмæ нуæзт ис, уыдон мах разы куыд
сты, афтæ уæ разы дæр фестæнт, Хæлар уын сæ кæнæм æнæвгъауæй.
Адæм махырдæм джихтæгæнгæ кастысты. Уалынмæ иронау чи æмбæр-
ста, уыдон хабар ахæлиу кодтой, сæ мæрдтæн дам атæппæт фыххойраг
æмæ æнæбæрц нуазинæгтæ хæлар кæнынц æмæ сæ зæронд мæрдтæн рухсаг
зæгъынц...
Рестораны чи уыдис, уыдонæн сæ фылдæр нуазæнтимæ сыстадысты æмæ
сæ зæронд мæрдтæн ныххæлар кодтой, сæ разы цы хæрд æмæ нуæзт уыдис,
уыдон.
ФÆДЗÆХСТ СТУР
Иурæстæджы Дауит йæ хуыскъ хъуджы æргæвдынвæнд скодта. Фосы
.дохтыримæ куыд баныхас кодта, афтæ йæ иу бон аргæвста æмæ йæ акт
скæнынмæ æрхуыдта. Се ’намондæн фосы дохтыримæ æрцыд йæ ног æм-
кусæг уырыссаг сылгоймаг. Дохтыр Беса фæрæвдз, стуры мард кæм уыдис/
йæхæдæг разæй уыцы пъадвалмæ ныццыди, фæтæгены мигæнæны дон нык-
кодта æмæ йæ, сылгоймагмæ фæдзургæйæ, стуры мардыл пырх кæнын бай-
дыдта. Бинонтæн фæдзæхсы:
— Хорошенько сожгите опасную, заразную тушу и закопайте очень глу-
боко, глубоко,—стæй ныллæгдæр хъæлæсæй:
— Изæры мын æвдасарм сæрвитдзынæ, райсом фæдзæхсты æхца исын-
мæ фæзындзынæ...
ХÆДХОНÆГ
Магусайæ цæлуарзаг Уртаты Аккойы гуыбындзæл хæтæнты кой чи нæ
.фехъуыста, ахæмтæ стæм разындзæн. Йæ цæргæцæрæнбонты йæ къух уазал
доны никуы атылдта, афтæмæй æввонгæй, искæй хардзæй миЦасы фæдыл
зылд алы рæтты.
Иурæстæджы нæ сыхмæ дæр ныфтыдис. Нæ хæдзар ногарæзт уыдис
,æмæ бацин кодта.
— Ацы хъæздыг агъуысты чн цæры? — сывæллæгты фæрсыныл схæцыд.
— Гæлуаты Дауит...
— Æмæ кæм ис ныртæккæ?
— Мæскуымæ проводникæй кусы, райсом ссæудзæнис.
— Йе ’фсины ном цы хуыйны?
— йæ ус Нагъуы хуыйны.
Акко лæдзæгæй кулдуар бахоста:
— Уæ, Дауит, мæ хæлар, ам нæ дæ?
Къупп-къупмæ Нагъуы рауади:
— Бахатыр кæн, нæ лæг нæхимæ пæй *æмæ..
135

— Мæрдырох мыл куыд схæцыд, куыд мæ айрох, абон кусгæ кæй кæны-
мæ хъонахъ, уый, æфсæнвæндагыл иумæ кусæм...
— Лæг йæхæдæг ам нæй, фæлæ йæ хæдзар ам ис æмæ мидæмæ рацу,—
бахатыдта сылгонмаг.
— Нæ, нæ, тынг æнæвдæлон дæн,—ныууæздан Акко, фæлæ йæм дыккагг
хатт хатын нал бахъуыд.
ЙÆ МАД ДÆР ЙЕМÆ
— Иурæстæджы мæ нæ астаздзыд лæппу суыттыл кодта, нæ сыхаг
Уасил дам разы у йæ чызг Зарæйы мæнæн раттыныл.
— Æмæ ма каст цæмæ у, æрхæссæм æй,— йæ сабион ныхасмæ сдзырд-
тон æз.
— Æмæ йæ лæБ*ар нæ дæтты.
— Уæдæ йæ уæй кæны?
— Уæй нæ, фæлæ ивгæ.
— Цæуыл æй ивы?
— Йæ бæсты дам мын уæ бæх Коккайы радтут.
— Кокка нæ, фæлæ ма нæ уæрдон раттыныл дæр разы дæн, æцæг чыз-
гæн йæ мад дæр йемæ куыд уа, афтæмæй...
КЪУЫЛЫХ КУЫДЗ ÆМÆ ЦОЛА КЪÆЛÆУ
— Ме ’фсымæр Елмæрзаимæ фос фæцæйтардтам Хъызлармæ. Цоцол~
тæм куы ’рхызтыстæм Хъæлласæны æфцæгæй, уæд нæ нæ хорз хæстæджытæ
Дзантиатæ дзæбæх федтой. Нæ фосы дзуг куы ратæлæт кодтам, уæд Ел-
мæрза Дзантиаты хистæр Дицгамæ дзуры:
— Цицга, мæ куыдз фæкъуылых æмæ йæ а-сæрды дæ мæрдты уазæг
кæнын.
— Мæ хæлар Елмæрза, мæнæн та мæ къæлæу сцола, æмæ уый та дæ*
мæрдты уазæг фæуæд, демæ йæ акæн Хъызлармæ æмæ йæм дæ хъус дзæ~
бæх фæдар.
ПАКЪУЫТЫНД
— Иурæстæджы нæ чызг нæл хъаз йæ дæлармы бакодта æмæ йæ уæй-
мæ фæцæйхаста. Йæ фæндаг Слабодкæйыл уыдис æмæ тигъмæ куы схæццæ;,
уæд æм амы къулбадæг лæппутæй иу дзуры:
— Ехх, ныр уыцы хъазæй фест.
— Уæд дзы цы пайда сцымис? — фæзылд æм чызг.
136

— Дæ дæлармы мæхи рæвдауин!
— Куыннæ стæй! Æз дын алы аз дæ пакъуы тонин æмæ йæ базты
тъыссин!
ÆРГЪÆВСТ
Тæккæ тъæнджы мæйы Мидхæсты заман урсгвардион фехсынмæ ракæ-
ны сырхæфсæддоны. Исдуг цыдысты æнæдзургæйæ. Уалынмæ урсгвардион
хъаст кæнын байдыдта:
— Дæуæн циу, агæрах дæ кæндзынæн æмæ дæм мæнæ ацы къуыс-къуыс-
гæнæг уады уынæр дæр æмæ, хъустæ кæмæй сæлынц, уыцы ихæн дæр нал
хъардзæн.
— Нал хъардзæн, и?
— 0, фæлæ ма мæн фæстæмæ нæхионтæм здæхын хъæудзæн æмæ бын-
тондæр ныссæлдзынæн.
— Æмæ ма аздæх! Уæртæ махонтæ хæстæгдæр куы сты,— фæрæвдз
сырхæфсæддон.— Æмæ цом уырдæм, æмæ ды дæр нæ ныссæлдзынæ æмæ
æз дæр...
— Гъæ, хинæйдзаг, дæу фæнды, цæмæй мæ дæууæттæ агæрах кæ-
ной, и?
— Ахъуыды ма кæн, ды дæр хъæууон музуккаг æмæ зæхкусæг лæг æмæ
æз дæр, дæхи барвæндонæй махонтæм куы радтай, уæд дыл армæй дæр
тшчи аныдзæвдзæн...
— Армæй нæ, фæлæ мæ топпæй агæрах кæндзысты.
— Ничи дæ амардзæн...
— Гъемæ кæсын дæ коммæ, уазалæй ныргъæвсыны бæсты мæ фæлтау
фехсæнт...
— Хуыздæр фæу, нæ фæфæсмон кæидзынæ.
— Хæц уæдæ мæнæ фондзæхстоныл æмæ мæ акæн дæхиуæттæм.
АУЫНДЗÆН
Музуккагæн сауындзыны тæрхон скодтой æмæ йæ ракæнынц сæхицæй.
Кæртмæ куы рахæццæ, уæд æй йæ уæдæгонд ус фæрсы:
— Кæдæм дæ кæнынц, мæ сæры хицау?
— Тъæпæн хъæумæ,— дзуапп радта лæг.
— И-и, дæ хорзæхæй, хъулон къабайаг-иу мын дзы схæсс...
— Хорз, кæд дзы асламдæрæй уæййаг уа, уæд.
Лæджы ауындзæны бандонмæ куы схизын кодтой, уæд йæ хъæлæсы-
дзаг ныххудти.
— Цæуыл худыс? — фæрсынц æй ауындзджытæ.
— Нæ уын æй зæгъдзынæн,— цæхгæр алыг кодта музуккаг.
137

Бæндæны цасм ын йæ сæрæй хурхмæ куы ’ркодтой, уæд ноджы хъæр-
дæрæн ныххудт.
Фæрсынц та йæ ногæй:
— Мæрдты къæсæрыл куы лæууыс, уæд афтæ æнæмæт худт дæ зæрдæ
куыд агуры?
— Нæ уын æй зæгъдзынæн,— йæ сæр батылдта лæг.
Ауындзджытæн сæ цымыдис бынтон скарз æмæ йæм дзурынц:
— Дыууæ хатты дæр цæуыл худтæ, уый нын зæгъ æмæ дæ ауадздзы-
стæм.
— Куыннæ худон, ауындзынмæ мæ куы кодтат, уæд мæ мæ сæрхъæн
ус бафарста, кæдæм дам дæ кæнынц? Зæгъын Тъæпæн хъæумæ.
— И-и, дæ хорзæхæй хъулон къабайаг-иу мын дзы схæсс... Уымæй ма
худæгдæр цы уа...
— Уæд дыккаг хатт та цæуыл ныххудтæ?
— Куыд нæ ныххудтаин, куыддæр мын цасм мæ хурх æрбацæйæлвæста,
афтæ мæ мæ фындз схордта. Ахæм тыхст уысмы йæ зæрдæ нуазын æрца-
гуырдта.
Ауындзджытæ худæгæй бакъæцæл сты.
— Мæ усыл дæр сæр нæй æмæ мæ фындзыл дæр,— бафтыдта ма нæ
ныхасмæ ауындзинаг.
Ауагътой йæ.
КАРЧЫ ХÆЙТТÆ КУЫД УАРГÆ СТЫ
— Не ’фсин, нæ паддзах ныронг мæ цæхх, мæ кæрдзынæй нæ сахуыста
æмæ иу карк æрбаргæвдын кæн, хæрзсыгъдæг æй акæн æмæ йæ æд сæр,
æд къæхтæ æнæхъæнæй сфыц,— дзуры йæ усмæ зæронд музуккаг.
— Гъеныр дæ цæхх, дæ кæрдзынмæ æрхаудта нæ бонджын паддзах.
Æввахс дæр дын нæ бауадздзæн йæхимæ дæ гæвзыкк хуын,— сбустæ код-
та ус.
— Æз дын куыд зæгъын, афтæ бакæн, уый фæст^æ бæрæг уыдзæн,—
фидарæй загъта лæг.
Фæсæмбисбон музуккаг паддзахы галуаны дуармæ балæууыд æмæ хъа-
хъæнджытæм дзуры:
— Зæронд дæн æмæ мæ мæ амæлæты размæ фæнды нæ цытджын пад-
дзахæн хæрзбон зæгъын.
Хъахъæнджытæй иу бацыд паддзахмæ æмæ йæм дзуры:
— Дæлæ уым иу гæвзыкк, цæцхæн зæронд лæг ис æмæ йæ йæ амæлæты
размæ дæу фенын фæнды.
— Ракæнут ма йæ, кæддæра цы йæ зæрды ис? — бацымыдис паддзах.
Лæджы бакодтой æлдариуæггæнæджы размæ.
— Цы зæгъинаг дæ, мæ иузæрдион дæлбар музуккаг? — бафарста пад-
дзах.
138

— Ацал-ауал азы дын æнувыддæрæй лæггад кæнын, Хуыцауау дын ку-
вын æмæ нырма мæ цæхх, мæ кæрдзынæй нæма фæхъæстæ дæ.
— Алæма, уагæры дæм цы ис?
Зæронд йæ хуын райхæлдта.
— А-а-а, хъæууон маргъы хъæстæ рагæй нал фæдæн, райуар ма йæг
куыд æмбæлы, афтæ, рæдау хуындзау,— загъта паддзах.
Лæг карчы сæр ралыг кодта æмæ йæ паддзахы раз æрæвæрдта:
— Ды хæрдцух нæ дæ, нæ кадджын паддзах, фæлæ неппæты хицау,
неппæты сæр дæ æмæ дын мæнæ сæр.
— Бузныг! — загъта разыйы хъæлæсæй адæмы сæр.
Музуккаг карчы базыртæ æмæ къæхтæ ралыг кодта æмæ сæ паддзахы.
фæсдзæуинтæм алæвæрдта:
— Сымах стут нæ буц паддзахы цумайы къабæзтæ æмæ йæ рог цума-
гæнджытæ æмæ ацы базыртау æмæ къæхтау амæй фæстæмæ дæр тæхынхъом
æмæ згъорынхъом ут, хæлар уын уæнт...
Лæг карчы мард хæцъилы фæстæмæ батыхта æмæ йæ йæ дæлармы
/ бакодта:
— Махæн та, фæллойгæнæг кусæг адæмæн, нæ бон æрмæст кусын æмæ*
хæрын у æмæ ай та мæнæн хæлар уæд...
— Марадзут, дзæкъул ын сызгъæринтæй байдзаг кæнут æмæ йæ йæ
хæдзармæ афæндараст кæнут,— бардзырд радта паддзах йæ фæсдзæуинтæн..
ГОЛЛАДЖЫДЗАГ СЫЗГЪÆРИНТÆ
Паддзах адæмæн фехъусын кодта:
— Ахæм гæды ныхас чи æрымыса, æз мæнг у, зæгъгæ, кæмæй зæгъон,,
уыцы сайæгойæн голладжыдзаг сызгъæринтæ балæвар кæндзынæн.
Адæм ныххæлоф кодтой гæдыныхæстæ кæнынмæ. Иутæ дзырдтой:
— Нæ паддзах æдылы, æрра у.
— Раст дзурут, æдылы, æрра куынæ уаид уæ паддзах, уæд йæ цудат
къазнайæ голладжыдзаг сызгъæринтæ нæ рауæлдай кодтаид,— дзырдта пад-
дзах.
Иннæтæ загътой:
— Нæ паддзахы ус хæтаг у.
— Раст дзурут, уый сылгоймæгтæн Хуыцауæй нывгонд у,—сразы та
паддзах.
Æмæ цынæ диссаджы æвирхъау гæды ныхæстæ мысыдысты паддзахы
сызгъæринтæ рамбулыиы тыххæй, фæлæ уый æппæт ныхæстæ дæр æцæгыл
нымадта.
Иу бон музуккаг паддзахы раз æд голлаг æрлæууыдис æмæ йæм дзуры:
— Нæ зондджын паддзах, æз мæ сызгъæринтæм æрбацыдтæн.
139

— Цавæр сызгъæринтæм?! — фæджискъус паддзах.
— Мæнæ мæ фарон цы голладжыдзаг райстай, уыдонмæ.
— Мæнгтæ дзурыс, гæды ныхæстæ!
— Кæд мæнг дзурын, гæды ныхæстæ æрымысыдтæн, уæд фембылд дæ
аемæ ацы голлаг сызгъæринтæй æрыдзаг кæн!
— Нæ, нæ, раст дзурыс...
— Кæд раст дзурын, уæд мын мæ хæс æвæстиатæй бафид!
Паддзахæн тæнæн нал з^ыд, бафыста йæ хæснаг.
<><>♦