ЦÆГАТ ИРИСТОНИ-АЛАНТИ ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ
ФИНСГУТИ ЦÆДЕСИ ЖУРНАЛ
ЖУРНАЛ СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ
СЕВЕРНОЙ ОСЕТИИ-АЛАНИИ
АНЗ ЦÆУЙ ЦУППАР ХАТТИ
Журнап цæун райдæдта 1991 анзи.
ДЗÆУÆГИГЪÆУ
1996 анз.

ИРÆФ
2 96
Цæгат Иристони — Аланти Финсгути цæдеси аййев
литературон æма æхсæнадон — политикон журнал.
ИРАФ
Ежеквартальный журнал
Союза писателей Северной Осетии — Алания.
Учредитёли: СПРСО - Алания, коллектив редакции.
Сæйраг редактор
МАЛИТИ ВАСО
Редколлеги:
ДЖИККАЙТИ ШАМИЛ
КОЛИТИ ВИТАЛИ
(бæрнон секретарь)
СКЪОДТАТИ ЭЛЬБРУС
ТЕМИРАТИ ДАУИТ
ТЕТЦОЙТИ ТАЙМУРАЗ
ХÆМИЦАТИ ТАМАРÆ
Сдано в набор, 5.04.96 г. Подписано к печати 18.06.96 г. Формат бумаги
60x84 1/16. Бумага типографская N 2. Печать офсетная. Усл. печ. л.
15,345. Усл. кр. — о/гт. Учетно —изд. листов 16,5. Тираж 1200 экз. Заказ
778. Цена свободная.
362040, г.Владикавказ, проспект Мира, 25, тел. 3-14-32, 3-28-21.
ГПП «Рухс», г.Владикавказ, проспект Коста, 11.
Ираф, N 2, 1996 г.

3
оэзи æма прозæ
Къибирти Амурхан
* * *
А рæстæг—фудæлгъист:
Уобæл кæнун гъарæнгæ.
Исон бабæй мæ рист
Исхъæртдзæй хъури уæнгæ.
Нинниуазон мæ хай,
Никъкъирхон тауæг сæнсей.
Аци цардмæ,оххай,
Æрвонгæй зин кæсæн æй.
* * *
"Мет, мет" кодта метгор цъеу,—
Арвсей курдта мет — горцъе.
Æхсæвæ ’ймæ багъардта, —
Арв зæнхæбæл фæууардта.
Уорс гъæццоли’й ниурста,
Æ саутæ ин исиста...
ИЗÆРИГОН
"Нæ хæдзарæбæл талингæ
рахъан æй". Алинæ
Арви къоли хор зилдæй,—
æрзилдæй.
Æ рохси хай иурста,—
ниурста.
Тæнæг мегътæ сурх хурста,—
исхурста.
Æ дзæкъоли’й хонх гæлста,—
.ниггæлста.
91

4
Поэзи æма прозæ
ХуæнхбсесШæбсел тар уæзтæй,—
рауæзтæй.
Ком æхемæ игъосуй,—
нигъгъос æй...
Исберæ’нцæ фур берæ
Æнæрехæ мæнгæрдтæ.
Æхседуй нæ бауæри
Лæгъуз миуæ,мæнгæдтæ.
Æй нсе догæ æ зуди,—
Адæймаг исфæлхат æй.
Æма нæбæл не’взуди
Нсе Хуцау исфселхсеттæй...
фат
Ниндзуг æй фат
Топпи уазал хæтæли.
Тæрхон кæнуй
Æ гъигæ,се мæтъæли.
—Уæууæй, фуд Лсёг,
Гъавис бабæй,
Ке мари?
Мæн ма марæг
Ци скодтай æнæбари?
Æхссе мæ ,гъа!
Ма дарсе мсе æндагЬди.
Зонун,зонун,
Фесæфдзæнсён мæ тахти.
Æрмæст Хуцау зæгъæд,—
Ма сæмбæлæ нисанбæл,
Мæнгæ фсеууо дсе гъавди...
Зелгæ думгæ—æрдæграсуг
Басилгор æй сехе хсеццсе.
Æ сæрбæттæн—тсенæг сасуг,
Рæуæг гурæ,игон æфцæг.

Къибирти Амурхан
Æрцæй кафуй тургъи астæу,
Бадаруй æ сæр къæразæй.
Цæветтонгæ иуонгбаст æй, —
Фæцмедæг ун нæ фæразуй.
Æппунвæстаг æрбатахтæй,—
Никкинзелæ’й унгæг уати.
Нæ къумтæ нин ку ракъахта,—
Фæннæ уагъта нæ фадуати...
***
Æллæх,сæумæлгъæ ци хъал заруй,—
Есуй бæрзондмæ æ тæлæн.
Тæккæ рохсдæр зæлтсё рйвзаруй,
Калуй фæндури гъес тæмæн.
.Донгон райгъал æнцæ фсёрбунтæ,
Фæрсаг кæнунцæ æ зарæн.
Циййес,цума,сæумæй, фæсфунтæ
Фæлмæн идзулди хъазарæн!
Мах ба æрдзи дессаг не’стæфсен,
Нёсуæн æ хæццæ æмцæдес.
Сæумæй бони рохсæй фестъæлфæн,
Фестуй нæ хæццæ гъæр—фæдес.
Æма дуйней незтсей сæйунмсе,
Тундзæн,нæ уодтæ æнсонæн.
ТсеХæн содзун æма суйунмæ,
Нæ над кумæ’й, уой нæ зонæн...
Фагæ’й æрдзæмæ къуругъос ун!
Царди алцæмæй дæр гъсерзæн.
Ескæд еци зармсе нийгъосæн
Æма мæлгъити бафсензæн.

6
Поэзи æма прозæ
Сау халон
Сау дарæс,
Сау сигит,—
Сумахмæ’й
Æдзохдæр
Нсе игит.
Сау сигит,
Сау халон,
Сау дарсес,—
Сумах нин
Ахæссетæ
Нæ раз.
Сау дарæс,
Сау сигит,
Сау халон,—
Мах дарæн
Сумахæй
Сау хъалон...
ХÆРÆГ
Хæрæг уалдзæгмæ ниххидтсей,—
Зæлдæмæ рацудæй æргъæвсгæ.
Рæхги евгъудбæл ниххудтæй,
Хезнити æрзелгæй æдæрсгæ.
Бафсастæй ’ма гъсерæй уасуй,
Нæбал сей евдæлуй мæлунмсе.
Зсебæт æхсуй, бæхтæ фсензуй.
Кдесай, ци’й гъудсей рахъал унмæ!
А мсенгæ дуйнебæл
Лæг фæууй
Хунд иуазæгау.
Фæккæсуймæмæ цард
Фунæййæй

Къибирти Амурхан 7
Дон ниуазæгау.
Æнæбари бони
Фæккафæн
Зингбæл кафсегау.
Адзал нæмæ гъавуй
Аууонæй
Сирдмæ гъавæгау...
Кæрæдзей хæццæ ма
Уотемæй
Цæмсен фæттохæн?
Еу инней цæсти рохс
Циргъ нихтæй
Цæмæн ракъахæн?
АДЗАЛ ДÆН
Мæ зæрдæ—дор,мæ тог—уазал,
Æз уодесæг дæн,сау адзал.
Хуцау радтуй, æз æй райсун,
Зиндонæмæ’й калмау ласун.
Нæй мин уæлдай—гъæздуг,мæгур,
Саби й, зсеронд, цæстгин, саугур.
Цайуаг дуйнебæл мабал уæд!
Æгас цæуæд мæлæт,мæлæт!
Мæ цард еугурдсер—фуд хсессун,
Нурма уой фæрци уоЖæхсун.
Æрмæст еу гъуддагæй тæрсун:
Зæнхæй адæм ку скæнон цох,
Мсехемæ уæд куд сесдзсен къох?!
* * *
Зиннуй исксесæн æнсезмæлгæ,
Тæлфуй хорзæрийнæ æгас.
Уæздан сабуйрадæ нерæнгæ
Цæруй арви буни æдас.
Аци рохс ссеумсе ци дессаг æй,
Ка’йбæл рамбалдайдæ фиццаг!
А бон кæмæндсер ци тсессаг æй,

8 Поэзи æма прозæ
А бон кæмæндæр æй хиццаг.
Мæн дæр нилхъивта рохс æхемæ
Æма не ’сфсеразун дзорун,—
Цума’нур рантæстæн дуйнемæ,
Цума нур райдæдтон цæрун...
* * *
Нийдзулд сенцæ и рæгътсе,
Æрдозæ ци рæсугъд æй!
Дзæгæргутæй цирæгътæ
Цъсех фсезсе исасугъта.
Уалдзсегбсел разардтонцсе
Мсергъти зселланг гъселсестсе.
Арвмсе>кафгæ рандсе’нцæ
Рсезсе дæттсег бæлсестæ.
Бсерзонди фæлгæсæнтсей
Хори рохс ахсессунцсе.
Сæ хехти сæрвасæщпæй
Мегъи дзикко фасунцсе...
* А *
Хуцау мин сертсе къерей
Бакодта мæ хурдзини.
Дууæ си цæрднихъуæрдæй
Хусерд фæцæнцсе мæ цийни.
Æхсинун мсе фсендаггаг,
Нсе зонгæй нади §№$1Н;цЬе.
Мсе разæй нсебал тæхуй
Игуæрдæни нйрд усерццсе...
Уæлйау цъонгбæл бадунцæ
Мсе уорсбæлсеу тселæнтсе.
Ку фæууа мæ комидзаг,—
Никксеудзæнцсе мсе бсенттæ.

Къибирти Амурхан 9
* * *
Ниррæдзæхсæн æй хор
Хуæнхтæбæл цийни равги.
Сах истуй æнахур
Гъæди къох хебæраги.
Арви цъæх ниуазун,
Нигъулун бони рохси.
Гъæр кæнун: "Дæу уарзуц!"
Мадзора æрдзи гъоси.
* * *
Ах^сЬдта ци карз сей
Бони рохси сæнæ!
Цæститæ’й адгинæй
Ниуазунцæ.
Æмидолæ æй арв
Царддæттсег ниуæзтæй1,
Фал адæм ксерæдзей
Æппундæр ’нæ у&рзунцæ.
Æндæр ба ци хуарз æй,
Ци адгин æй,æдта!
Фæткæбæл си есæ «
Ниуазæнтæ...
Лæги ба фæгъгъæуй
Хецæн зæнхæ ма арв,—
Фæлдесуй сехецæн
Нæуарзæнттæ...
Ескæд ба бахауй
Тарæй рохси æхсæн.
Нипипулуй сæрзела
Ссени тулфи.
Æппунвæстаг æй нур
Нецибал фсеттавуй.
Мсердирæнхæ ссеруй
Цирти хъулфи.

10 Поэзи æма прозæ
ЦÆФ САЛДАТ
Æркæнгæй нæуæгуард уорс метбæл
Æнæбари салд уат, —
Исæвдулдæй се тоги хедбæл
Нæхеуон цæф салдат.
Æ катаййи æнамæ дзурдта,
Кедæр ном имиста.
Æхецæй адзали кой сурдта,
Царди хуассе хизта.
Уæдмæ ба мæлæг уоди рæзти
Цидæр лæг дон хаста.
Салдатæн хупп радтуни бæсти
Æ цулухътæ ласта...
БУДУРГЪÆ
Бийнонтæ истахтонцæ
Цъухдзæхæрай будургъæ.
Æ барæ бакодтонцсе
Татхатсе,урух тургъæ.
Адтæй ибæл разгæмттæ,
Къопходæ,нивæфтудтæ.
Астæу —нарæг, æнгæнттæ,
Æ гурæ куд федудта!
Думги тилдæй се дустæ
Кодтонцæ сир—сирæгау.
Тсехгæ мæргътæ е’взистæй
Тарстсенцæ ести лæгау.
Татхатсемсе бæлæстæй
Кастæнцæ цъсемæнгæстæй.
Бадтсенцсе цъотта бастæй
Не’ндеугæй татхагсесæй...
Хори зилд æрниллæг сей,
Фæцæнцæ идзулд бонтсе.

Къибирти Амурхан 11
Æ фæрци зад тиллæгæй
Хæдзари — идзаг гомтæ.
Сау мегьæ арв нийгъанста,
Неуй думгæ фур сонтæй.
Будургъæ,ду ниргъæвстæ,
Нигъгъæрзи дсе фæсонтæй.
Нийгæмттæ дæ метуарди,
Дæ билæ никкæссеу æй.
Хæдза йронтæ—идарди,
Байронх дсе тсехгæ цъеуæй.
Колити Витали
Милицн болкъон
ШОФЕРИ НИСАЙНАГ
Ææццæгæн.ма еу анз дæр кæронмæ нæма бакустайдæ
ПАИ — й инспекторæй милици кæстæр сержант Дæбе, уоте —
мæй е нæуагæ карз архайди хабæрттæ бунатон шоферти
æхсæн фæххæлеу æнцæ, куд ругæ бурдæн рæстæги. Неке
зæрдæмæ фæццудæнцæ е’нæрцæф, гурумухъгтифтирикъу
миутæ. Хуарз зæгъун си нецæмæй æнгъизтæй. Æнæфæ —
ливдгуездон лæгæн батæрегъæди æнкъарæнтæй имæ неци
хъæрдтæй. Уæлдай хатиртæ æ цæстæ некæмæн уарзтагхеу—
он — адæгон некæд æвзурста,рæдуйæги æгъдау ихалæгæй
некæд æртаста. Мадта имæ нæхемæ дигорон зæрдихудтитæ
ба нимади дæр некæми адтæнцæ.

12 Поэзи æма прозæ
Милици кæстæр сержант Дæбе, фæллад нæ зонгæй, до —
гъон бæхау,размæ æмпурста, æ уодæй уод цагъта, цæмæй
машини надбæл цæуни æгъдæуттæ ихалæг шофертæй еу дæр
æнæфхуæрдæй ма раервазтайдæ. Минкъий нецæййаг гъуд—
дагбæл дæр, е ставд,тумбул цæститæ, тоги низзелгæй, гъæр
дæлалай исесидæ,мæнæ цума устур бæллах æрцудæй, зæнхи
къорийæн иннецирдæмæ æрзелунæй* фæттарстæй,уоййау.
Кусти къулумпитæбæл æ зæрдæ ку’рйстайдæ^бæргæ.фал
Дæбей æнæринцойнади фæрæзнитæ арæзт адтæнцæ
æрмæстдæр æхе пайдайæнщæмæй уæлдæр хецауади цæс —
тингасæй æнæхай ма фæцайдæ æма уой фæрци служби
къæпхæнтæбæл е’мкосгути сæрти æнæрлæугæй бæрзондмæ
исбурдайдæ ес —нæййесæй дæр. Уомæ тундзгæй мæгур
адæми дæр хорхæй мардта.Шофери минкъий естæй туххæй
райахæсгæй дæр ин" æ-нервитæбæл дзæвгарæ рæстæг
фæгъгъазидæ, е’нæрцæф дзубандитæй,уайдзæфтæ,зæр —
дæфхуæрæн дзурдтæ исберæуионцæ. Æхе исраст кæнун —
бæл ка архайдæ,уонæн ба æ уездондæр дзуапп уидæ; —, Дæ
дзæнгæда ниууадзæ,зæгъгæ.ПАИ —й æригон инспектор
цъилийнаги гъæдау адтæй листæг æма даргь. Надбæл цæ —
угæй гæдибæласау ратасæ —батасæ кодта. Æ милици да—
рæсти татхай:будургъау идардмæ бæрæг дардта. Цæмæй æй
шофертæ ма æстæфтайонцæ идардмæ.уой туххæн ба æхе
баримæхсидæ фæсвæди давæгау, багъæуаги ба, цæсти фæн—
никъулдмæ, машинтти нади астæу февзуридæ,цума дæл—
зæнхæй исхезидæ, уоййау. Шоферти тогдадзинттæ «зæр-п
дигæрдæн»цъеууасæнæй фескъотгæнгæй æма æ гулдзуг
гъолон хурст лæдзæг фергъувгæй,хуæдтолги шофермæ
æнæнвæрсонæй фæснадмæ байамонидæ, æруорамай, зæгъгæ
.Цæйбæрцæбæл карздæрæй бафхуардтайдæ адæймаги,уой —
бæрцæбæл ин æхцæуæндæр уидæ Дæбейæн. Æма си шо —
фертæ æнæуаг тухуаст æстьæлфтæнцæ. Айдагъ æ коймæ
дæр сæбæл ехæн резæнгæ бацæфсидæ,фал хумæтæги нæ
байзадæй хестæртæй уæхæн æмбесонд: лæгъуз рæстæг берæ
нæ хæссуй... Дæбей карз архайдæн хецауадæй аргъгæнæг
ку нæ фæцæй, уæд æй цума æййевгæ фæккиндæй, уотæ
æнæнгъæлти шофертæмæ æхе лигъ?*дарун райдæдта. Æма
ци,естæмæй фæррæдудæй? Хуæздæрæн ин фæцæй —пай —
дай къалау æхецæн иссердта. Шофертæй ин æ билтæ ка
«райсæрдидæ»,уонæмæ нецибал дзурдта, балимæн уионцæ.

Колити Витали
13
Æхцай къапекбæл ций фæндуй гъудадг дæр исаразидæ, "куд
æмбæлуй", уотæ. Шоферæн хуарз, Дæбейæн никки хуæз —
дæр: æнæнецæмæйти æ хай æхердиги фæууидæ. Дæбе рай —
дайæни гартæмттæ есунмæ хуарз нæма арæхстæй; бæр —
цæбæл некæд дзурдта. Ка ин ци радтидæ, уобæл уæлдай
нецибал зæгъидæ,арфитæй фæстæмæ.Уогæ ’ёцй æнæфинст
æгъдæуттæбæл дæр хъæбæр рæхги райахур æй. Фæстагмæ
имæ хуарзау нæбал кастæй,æгæр асламæй æй ке ралхæ —
нунцæ, е.
— Кæсæ ма еци æнæхснад афериститæмæ. Етæ дæр ма
мæн гъæлай бунати æвæрунцæ. Сæхецæн пайдай нард
хъуæлтæ æмпъохунцæ,мæнæн ба сæ фæлхуæрдтæ æрбас —
хуайунцæ!...гъудити бацудæй Дæбе сæргæллеуæй. Æнцад æй
нæбал уагътонцæ еци æнкъард.гъудитæ æма сæмæ уæд^æ
масти дзæкъолæ фæкъкъæртт æй:1
— Игъосайтæ хинæйдзæгтæ! Æгæр къинди ма уотæ,кенæ.
ба уæ маст фæффулдæр уодзæй!» Еу загъдæй т:æ сæхе барæ
нæбал уагъта.Е’нхусдзийнæдтæн æхуæдæг аргъ æвæрун
райдæдта. Гъуддагмæ гæсгæ æ хай барæмодзидæ:кæмæй
фулдæр, кæмæй ба минкъийдæр, Хумæтæги бæрцæй фул—
дæр некæмæйиста.
, Лигъстаг,. дан, лмæгур æй, зæгъгæ, фæззæгъунцæ.
Хъалондæтгутæн ци гæнæн адтæй, — алцæбæл дæр арази.
ПАИ —й инспекторбæл хецауадæмæ гъаст ка бахастайдæ,
уомæн е æ царди ци фæппайда адтайдæ? Фуддæрæй фæс —
тæмæ неци, уомæн æма галеу товар ластонцæ æма ахæстмæ
хаудтæнцæ сæхуæдтæ дæр.
Дæбе изæрæрдæмæ уæлдай фулдæр уарзта службæ
хæссун, Гизæли гъæуи машинтти над.Хъобани коммæ кæми
фæззелуй, еци бекъæбæл, хуæрæндони фалдзости. Фæгъгъ—
омпаЛ æй еске харзæй идзаг финги уæлгъос æмбесæхсæв —
тæмæ рæстæг æрветунбæл. Хуæрдæй,ниуæзтæй имæ хуарз
фæккæсионцæ лигъстæгæнгутæ æма Л^н уой уæлæнхасæн
ба арфитæ дæр «зæрдибунæй» фæккæнионцæ.,.Мадта .æй
хæдзарæмæ дæр ревæд къохæй некæд рауагътонцæ, æ
фæндаггаги харз алкæмæр цæттæ уидæ.
Дæбей зæрдæ ПАИ —й кустмæ ниррохс æй. Æма вулка —
нау куд нæ ирадайдæ,уæхæн пайдай бунат ма кæми иссер —
дтайдæ? Некæми .æвæццæгæн. Цубур рæстæгмæ е’уæнгтæ
фæффедар æнцæ, цæсгоми фæлорс хузæ.æхе раййивта, —

14 Поэзи æма прозæ
тоги æртах си фæббæрæг æй,фестæгæй нæбал цудæй, рæуæг
машинæ дæр балхæдта.
Дæбе æхебæл куддаер фæххуæстæй,цардæй хъуæлти
гъазун ку райдæдта, уотæ имæ ’æ синхаг шофер Хъаурбег
уазаХ’’цæстæй ракастæй. Хуæздæр си цæрун ке райдæд—
та,уой æ тог нæбал уодæнсгæй ин бауайдзæф кодта:
— Берæгъау зудæ ма уо, бæрцæ лæдæрæ, кæд дæиберæ,
мулкитæ мæрдтæадæ нæ фæххæсдзæнæ.Фагæ дин фæууæд
шоферти æстъегъун, гартæмтгæ есун,исуолæфун сæ бау—
адзæ...
Хъаурбеги соцъа дзубандитæн Дæбе æнæбари уодæнс —
тæй.
Еу кæми адтæй,уоми ба дин Дæбей гъостæбæл ку æрцæу—
идар, Хъаурбеги шофери, барти, а&вдасæндари гæгъæдитæ,
дан,хеконд æнцæ.Уомæй хуæздæр ма й ци гъудæй-æ маст
райсунæн. Æ цæстæ æхемæ æркъуæргæй Дæбе Хъаурбеги
надбæл рауорæдта æма имæ уазал идзулд кæнгæй æнæн —
вæрсонæй дзоруй:
— Мæнæ шабашник,машинæ тæруни гæгъæдитæ ардæмæ
рахæссай!
— Цæмæн дæ гьæунцæ? — бафарста Хъаурбег. .
— Æркæсунмæ. •
Рахæссай дин зæгъун гæгьæдитæ, г- зустæй имæ нæуæ —
гæй исдзурдта Дæбе.
— Бафхуæрунмæ мæнæй æндæр некебал иссердтай? —
лигъстæгæнæгау бафарста Хъаурбег.
— Гæр æдта синхаги хатир дæр нæбал ес.а ци хабар æй?
—Дæ цъухтæбæл хуæцун ку нæ фæразай,уæд цæй син —
хаги хатиртæмæ æнгъæлмæ кæсис? ,
— Ниммæуадзæ, Дæбе, мæхе мæгурбæл. Мæ фуд мæ^
хемæ есун æма хатирæй фæууæд. Хъуранæй дин арт хуæ —
рун, мæ цъухæй еу фесинмæ дзурд>дæр ке нæбал;исхауд—
зæнæй.
— Нæ — нæ,мæ зинаргъ синхаг,дæ сомитæбæл дони хулуй
никкæнæ,мæнмæ ба гæгъæдитæ рахæссæ.
— Масти фæдбæл ма цо.кæрæдзей балæдæрæн.
Хъаурбеги сор дзубандитæй ку баффæллад æй, уæд Дæбе
машини дæгъæлтæ сæ цъасæй фелваста æма сæ æ дзиппи
нисхуайгæй, еуварсмæ рацудæй.Хъаурбег ниффæлорс æй,
машини къæбинкæйфатау расхъиуттæй æма Дæбей рази

Колити Витали 15
■
^цавдарри лæуд искодта. Æ цонгбæл ин æрхуæстæй æма си
дуйней хатиртæ корун райдæдта.
—Дæ мадæ.дæ фиди хатирæйгкæд гæнæн æма амал ес,уæд
мæ мæхе барæ ниууадзæ.Радтæ мин мæ дæгъæлтæ æма дин
лæги дзурд дæттун—дæ хуарз иронхи бунати ке нæ бай —
зайдзæнæй, —ме "гъдау ратдзæнæн.-
Ци гæнæн ма адтæй Хъаурбегæн.Уотемæй æй нæбал рау—
атдзæнæй Дæбе, уой федарæй балæдæрдтæй. Зийнадæгæнгæ
нивналдта æ хæдони дзиппæмæ æма зийнадæгæнгæ ис —
ласта машийнæ скъæруни барти гæгъæдитæ. Дæбе ин сæ æ
къохæй райста æма сæмæ лæмбунæгæй кæсун райдæдта.
Æцæгæй дæр хеконд гæгъæдитæ ке разиндтæнцæ.е ин уой —
бæрцæбæл æхцæуæн адтæй æма æ цийнæн кæрон нæбал
зудта. Гæгъæдитæ æ дзиппи сæвæргæй,Хъаурбегæн мæс —
уæймарæгау загъта
— Рæстдзийнадæбæл хуæцæг,дæ гæгъæдитæ фæццæунцæ
экспертизæмæ. Уадзæ æма сæмæ криминалист лæмбунæг—
дæрæй æркæса.Е æй исбæрæг,<кæндзæнæй, хекондæнцæ
æви нæ, уой.
Хъаурбеги цæсгоми цъирт нæбал байзадæй —нийвадæй.æ
бауæр ниббизиртт æй.Искæунмæ’й берæ нæбал багъудæй.
Дуйней ниггузавитæ’й.
— Нæ — нæ, Дæбе! Уæхæн гъудддг ба ма исаразæ, — е’цæ —
гæй фæттарстæй Хъаурбег.
— Мæ гæгъæдитæ мин фæстæмæ радтæ æма дин мæнæй
устур хинст.
Дæбе балæдæрдтæй, хуæрзæрдæмæ’й æ арми тъæпæн
хумæтæги ке нæ хуардта:биндзитæ, биндзитæ... Хъаурбеги
хинсти хабармæ æ гъостæ фергъувта.æ маст дæр цидæр
æрбацæй. Æ синхагмæ листæг никкастæй æма’й нидæнæй
бафарста:
—Уой ци хонисгХъаурбег? Æнхæст дæ нæ балæдæрдтæн.
Гартан, миййаг,ма дæттай?
— Цæй гартани кой дæмæ цæуй, Дæбе? — фендиуддæр æй
Хъаурбег æма, фæццурд уогæй, ин æ дзиппи æхцати
цъæпæра рацавта.
—Дæхе загъдау е гартам нæ,фал шофери нисайнаги харз
æй.

16 Поэзи æма прозæ
Дæбе байдзулгæй æхцати тугъд æ дзиппæй исласта æма
сæ сабургай райдæдта нимайун, цума къассæй улупа райста,
уоййау.Нимад сæ ку фæцæй.уæдта сæ Хъаурбегмæ фæс —
тæмæ бадаргъ кодта æма имæ дзоруй:
—Æгæр асланæй дæхе æлхæнунмæ гъавис æма дин си
цума неци рауайдзæнæй,уотæ мæмæ кæсуй.
— Гъома уæд зæгъæ, цæйбæрцæ гъæуй? ’
—Уой бæрцæ ма сæбæл бафтауæ.
—Ами мæмæ фулдæр нæййес.
— Гъа, райсæ дæ дæгъæлтæ æма уæхемæ ниууайæ. Æз
дæмæ бангъæлмæ кæсдзæнæн.
Ци хуæздæр гæнæн ма адтæй Хъаурбегæн.Лигъстаг ал—
кæмæр мæгур фæууй: алцæбæл дæр арази: фæннæхстæр
æй хæдзарæмæ нисайнаги æхцатæбæл бафтаунмæ. Сахатти
æрдæг дæр ибæл н’æма рацудæй,уотемæй фæстæмæ фез^_.
дахтæй æма Дæбемæ æхцати цъæпæра дæтгæй; сæрусту—<
рæй исдзурдта: .
— Еу уой бæрцæ нæ,фал ма сæбæл мæхе фæндæй никки
фулдæр дæр ма бафтудтон.Банимайæ сæ дæхуæдæг.
— Ци ма сæ нимайон, —æууæндун дæбæл,—æхцатæ æ
дзиппи ратъунсгæй.сдзурдта Дæбе;
Æригон инспектор æ медбилти идзулдæй,æ зæрдæ уал—
дзигон хорбонау ниррохс æй айдагъ нисайнаги фæдбæл нæ,
фал ин уæлдай æхцæуæндæр фæцæй, гартæнттæ есæги
федистæ ин ка кодта,е æхуæдæг лигъстагæй гартандæттæг
иссæй, кæций исхудта шофери нисайнаг.Дæбе Хъаурбегæй
фагæ пайдай хъуæл ке барæмугъта* е имæ æнхæст фагæ
нæма фæккастæй æма ма инæфхуæрæгау дæр бауайдзæф
кодта:
—Дæ пъеребæл фæстæмæ хуæцун ку нæ зонай, уæд уотæ
фæууй.Дæхемæ’й ниффинсæ, зонæ’й, нисайнаги æгъдау
с^ах, шабашкæ кæнæг шофертæ,фиццагидæр уæхе пай —
дайæн ке æримистайтæ, уой.Еци æгъдау царди медæгæ раги
ниффедар æй æма æ ихалун махмæ нæ хауй.
— Раст дзорис, Дæбе, хъæбæр раст, мæ рæдудбæл сæдæ
проценти сæттун. Лæдæрд нин уодзæнæй махæн — шофер —
тæн, нæ нади дзиуæрттæ сумах —ПАИ —й инспектортæ ке
айтæ æма нин устур ихæс æйсумахæн æгъдау <дæттун:>—
исæфæн кæмæн нæбал ес, еци нисайнаги харз.

Колити Витали П
Дæбей зæрдæ Хъаурбеги къæбæлдзуг дзубандитæмæ куд
нæ байгьæлдзæг адтайдæ?Куд æхе æнсувæр,уотæ'й æ хъури
нитгухта.Хъаурбегæн дæр цума Дæбейæй хуæздæр æрдхуард
нæбал адтæй,уоййау ибæл дуйней’нйттабедзæ’й.
ПУРХГÆНГУТИ АГОРГÆЙ
Радзурд
Изæрæрдæмæ кусти тумугъæй куддæр фæххебарæ дæн,
уотæ мæмæ фæззиндтæй мæ рагон æнæсайд æрдхуард, —
медгъуддæгти министради участковон инспекторти хаййади
сæргьлæууæг,милици дæлболкъон Ортабайти 0Л8Г. Цалдæр
анзи еумæ бакустак æма’й базудтон зæрдхæлар, æргом —
загъд æма хуæрзездон адæймагæй, Фæливд, хинæйдзаг ми —
утæй имæ морæ дæр нæ хъæрттæй. Æвудæй некæдманеке
бафхуардта,рæстдзийнади надбæл кæд^^ридд,æр ^æмраст
цудæй æма æ дæлбарæ косгути рази дæр еци домæнтæ
æвардта.
Олег косæнуачи къæсæрбæл ислæугæй, дзуаппмæ
æнгъæлмæ кæс!æгау бафарста:
— Бацæун æмбæ^уй?
—’О/о, — нæхе Олег ку дæ,саг рамарай, — мæ бунатæй фес —
тгæй ибæл ниттабедзæ дæн æз дæр. Устур Хуцау, дæхецæй
боз, кæдæй—уæдæй ма нæмæ Ортабай-фурт фæррæду—
дæй..
Олеги фæтæн усхъитæ/унгæг дуари нæ арæхстæнцæ æма
æхе, фæрсмæ разелгæй, арæхсгай æрбахизтæй медæмæ.
— Фидбилизи цаутæ нæбæл еу рæстæг исарæх æнцæ æма
мин нурмæ фæппериндзуни фадуат нæ фæцæй,æндæра...æхе
исраст кæнун равзурста Олег, фал ин æ дзурд райстон:
— Гъо, уотитæ дзорæ, нæ ми байрагæс уодзæнæй,гъал—
тахъ.Рæууæнттæ агоргæй ба зин ерæн нæ фæуунцæ. Уой —
бæрцæ дæр дæ гъæуæнтæ—хубедзæстæ.
-Хумæтæги мæбæл секк хæссис.ме’рдхуард. Дæхуæдæг
æй хуæздæр зонис,айдагъ гъæститæ хæссæг адæми хæццæ
дæр цæйбæрцæ рæстæг æрветæн. Раст дйн ку зæгъон.уæд
нæ æнкъардæй æгириддæр нæ уадзунцæ.. Уойбæрцæбæл
нийвулд^нцæ сæ æнæкæрони финсуни.æрмæгутæ æма син
никкæнæнтæ нæбал ес. Синхæггæ беретæ кæстæрæй—хес —
2 Ираф 2

18 Поэзи æма прбзæ
тæрæй, арæхдæр рацæргæ адæм,ка куд фудзæрдæдæр,уотæ
алли алцитæ финсунцæ.минкъий нецæбæл дæр загъд кæ —
нунцæ. Уони æвзаргæй арæх уотæ дæр разиннуй æма гъас —
лтæнæг æхуæдæг фæууй фудгин, сæттун ба ибæл нæ фæк —
комуй.æхе загьдæй фæстæмæ нецæбæл фæууй арази. Уор —
сæй сау фæззæгъуй, сауæй ба —уррс.æ^а.ду ба цо æма уой
хæццæ тохæ.
Еци зундгонд адæймæгутæй ба мах дæр гъæстаг нæ ан,
фагæ нæмæ æнцæ. Дессаг ба мæмæ ци кæсуй,дессаг:æнæ —
битъиз уорскъох магоса, æдзæстуарзон, соцъа лæг уæздан,
кустуарзон адæймагбæл дæргъæй—дæргъæмæ цалдæр си —
фебæл цъифкалæн æргьудий хабæрттæ æрфиксуй,цæм??й
уæддæр цубур р35Стаегмæ« æ содзгæ маст исуадза. Идæр —
дтæбæл цæмæн дзорæн,мæхе синхзди æнг|>езуй дæнцæн
æрхæссун. Ахургонд дæр бæргæ’хукнуй, профессор, фал
уой фесинмæ зунд не знаги уæд. Цалдæр анзи мæ бийнон —
тæн мæхе хъаурæй, мæхе харзæй аразун дачæ. Ес си дууæ
уати, къæбец æма бацæуæн, е>ба мин æй^исхудта «Кня —
жеский дом», зæгъгæ. Кумæ мæбæл нæма ниффинста, уæхæн
рауæн нæбал ниууагьта. Æ гъæститæ ин кадæриддæр не —
’взурста, æгасæй дæр ин еци-теухузон<дзуаппГрацардтонцæ,
раст ке нæ финсуй,уобæл,фал нæй сæ хæццæ арази. Нæ
уадзуй æ ахур.Хуцау æ зонæг;цæйбæрцæ ма фæффинсд—
зæй æ цæрæнбæнтти. Мæнмæ гæсгæ хъæбæр берæ. Гъе
уæхæн профессионалон цъифкалгути рæуаги берæ хуарз
адæм,сæ сæрæн неци зонгæй,карз æфхуæрд æрцудæнцæ
раздæри хæлхъоййи рæстæгуги. Хуарз æма нури рæстæги
сæ хахури дзубандитæй нецибал уайуй, сæ рахуæцæнтæ
исуæгъдæ æнцæ æма мæстæй тъæпп хаунцæ, фал сæ синкк —
синкк ба уæдд^р нæ уадзунцæ.
— Нæ нури царди ма берæ’й сæ зиан: —адæмæн зæрди
нез,милицæн кусти цæлхдор.
— Цæй, уони барæ уæд,уоди гъæдæй<мæгур æнцæ.æма
син мах бон неци исуодзæнæй.Хуцау син —тæрхонгæнæг.
Уой бæсти мин зæгъай, Олег, де’рцуди сæр цæй фæдбæл
уодзæнæй?
— Хуарздзийнади фæдбæл.
— Куд гъома?

Колити Витали
19
— Промышленнон райони милици участковон инспек —
торти архайд фудкæнгути нихмæ тохи иннæ районти æхсæн
хуæздæрбæл нимад ке æрцудæй хуæрзæрæги, уой гъæуама
зондзæнæ.
— Зонун æма ци?
—Уонæй рæвдзæдæр ка косуй,уой базонунмæ фæндуй.
Милици бæрæгбонмæ æртæ — цуппар инспекторемæн ху—
æрзеугутæ радтуни фæндæ ео нæ> медгъуддæгти хецауа —
дæмæ.
— Е дин æндæр фæндури цагъд.мæ рагон ахургæнæг Ху—
дæлти Æхсарбеги загъдау, æндæр нæхецæн иссердтан цъиф —
калгутæбæл дзубанди, — фегъæлдзæг уогæй загътон æз.
— Хуарз фæндæ кæмæй рацудæй.уой цæрæнбон берæ
уæд. Уадзæ æма нæ участковон инспектортæ зононцæ, дæ
берæ хъиамæттæ, сæ æнæхуссæг æхсæвтæ иронхи бунати
ке нæ байзайдзæнæнцæ, уой.
— Гъæйдæ мадта мин сæ муггæгтæ ранимайай, — æ къуртки
медæгкаг дзиппæй блокнот исласгæй,æхе æрцæттæ кодта
Ортабай — фурт.
— Темирати Горга æма Букъулти Гришæ дружинникти
хæццæ косунмæ дессаги хуарз арæхсунцæ, Биченти Гаврил
æма Джиоти Феликс бабæй наркомантæ.къæрнихти нихмæ
тохи цъæх арт уадзунцæ, — нæ райони доилици хайадшкос —
гути номхигъдмæ кæсгæй райдæдтон нимайун муггæгтæ. Нур
кусти бæрæггæнæнтæ..еумæйагæй.райс)ГФЙ, ба цума
Заводскоййи! поселоки унаатковон ^цнепекторти. къуарæн
хуæздæр æнтæсуй, уотæ’й лæдæрун.
— Ку сæбæл æрзелианæ;уæд хуæздæр нæ уидæ? — фæр —
сæгау загъта Олег. Кусти сæргъи син сæ архайдмæ лæмбу—
нæгдæр æркæсон.
— Куддæриддæр зæгъай, уотæ бакæндзинангт-аразий
дзуапп ин равардтон æз дæр
— Цæй мадта бал фиццагидæр ниууайæн Заводскоййи
поселоки участковон инспектортæмæ, идарддæр ба равгæ
æхуæдæг æхе æвдесдзæнæй.
— Хуарз.
Нæ рæстæг хумæтæги нæбал исафгæй ранæхстæр* ан
Заводскоййи поселокмæ.

20 Поэзи æма прозæ
Сæрдигон æнхъуæт бон. Изæрæрдæмæ цæфсгæ хори сурх
цалхæн нигулæнмæ æргæлдеу уогæй, æ цирени тæфагæ
зингæ фæддæр саст æй. Хаттæй —хатт ма цъете хуæнхтæй
рæуæг ирдгæ хорсугьд цæсгомбæл æхе раисæрхидæ, кæ —
ций æхсицгæмæ лæг рæугути идзаг арф ниууолæфидæ. За —
водскоййи астæуккаг гъæунги адæми змæлд йсарæх <эей.' Сæ
дзахъула^сувæллæнтти’игьæлДзæг гъæр идардмæ игъусун
райдæдта. Бæгæни уæйæгæнгутæ дæр бабæй рæвдзæгомау
бавналдтонцæ сæ кустмæ,. Кустæй рацæуæг адæм сæбæл
муди биндзитау æртумутъ æнцæ. Къуæрттæ —къуæрттæй
сæхе сифтæргун бæлæсти бунтæмæ ивазтонцæ,хъалацтæ сæ
къохти,уотемæй. Се’донут басæттуни мадзалæн дутай —
æртигай хъалæцти, финкæ калгæ бор —борид бæгæнийæй
идзаг, баниуазионцæ сор кæсалгæ цъиргæй.
Сæ хæдзæрттæмæ рацæунмæ-беретæ нæ-тукстæнцæ.
Еуетæ си ниуæзтæ хъæбæрдæрæй раййивтвнцæ: Уæгъди
рæстæг зæрдидзæбæхæн ка хуæрæндони æрвиста, ка —
гъæунги.бæлæсти буни е’мбæлтти хæццæ.
Еци афони участковон инспекторти. куст .дзæвгарæ
фегьæлдзæгдæр уй. Поселоки.цæргутæ^са^мæ фæцнæ х^гзи
гъæстити хæццæ арæхдæр райдайунцæ цæун. Гъæунгти даер
еци рæстæгхаттæй—хатт æппун нецæй туххæй дæр рауайуй
хъæлæбатæ,хилтæ, æсхуститæ... Хуарз æма æхсæнадон
пунктмæаллиизæр дæр æрцæунцæб.арвæндонæй дружин —
никтæ милици косгутæн æнХус кæнунмæ. .»
Заводскоййи поселоки æгъдаугъæуайкæнунади тургъг-
æмæ куддзер нæ машинæ батулдæй,уотæ нæ къæразæй рау—
идта участковон инспекторти къуари хестæр милици майор
Битарти Къола. Æхе рарæвдзитæ кæнгæй дуккаг уæладзу—
гæй нæ размæ æруадæй.-Нæ^юъохт-æ-райсгæй^нин салам
равардта.
—Алли бон нæмæ абгас.цртæ.
—Дæ салам берæ уæд,Къола, — дзуапп ин равардтон аёма
Олегмæ мæ сæрæй райамонгæй загътон:— Дæхуæдæгуинису
медгъудд,æгти Министрадæй уæмае æрцудæй^ сæрмагонДæй
милици дæлболкъон Ортабайти Олег, цæмæй уин уæ кустмæ
лæмбунæг æркæса.
—Табуафси, табуафси, æмбал дæлболкъон, —фæццурд
æй Къола, — нæ минкъий къуари гъулдзегтæнин.поселоки
цæргутæй хуæздæр неке зондзæнæй æма сæ бафæрсетæ.

Колшйи Витали 21
'• ■> ’ ^ " 1-1
Кæд нæ кусти ести къулумпидзийнæдтæ рабæрæг уа, уæд
уонæбæл дæр нæ бон ци суа,уой бæрцæ Оайархайдзинан.
Битарти Къола поседодщучастковон инспекторти къуари
сæргьлæууæгæй бакуста дæс анзи.æма'й:цæргутæй ка нæ
базудта, уæхæнцæ байзадаей.;Хуарз,исарæхстæй сæ хæццæ:
раст лæгæн багъæуаги, æ-бон.ци уидæ,.уомæй фенхус кæ-
нидæ æма ин етæ дæр.кусти медæгæ æнхусæй дзуапп лæ —
вардтонцæ. Фудгæнгутæ, хилкъахгутæмæ ба кæддæриддæр
карзæй лæудтæй æма си етæ дæр æстъæлфгæ кодтонцæ,
сæхе раст дардтонцæ, архайдтонцæ,цæмæй æ цæстингасмæ
ма бахаудтайонцæ, уобæл.
— Зонун æй, Къола, гъæуи цæргутæ æма уин милици
хайади косгути æхсæни ци бæрзонд кадæ ес, уой, — æ фæ —
тæн усхъæ ин лимаенау ееркьуæргæй æппæлæгау загъта Олег,
фал мæ уæдл,æр фаендуй, ахæстæйГ/ка Жуæгъдæ. æй, уонй
хигъдмæ,уæдта иннæ гъуддаегтæмæ лæмбунæгæй æркæсун.
, ** — Гъо,^пьо/«æркæсетæ. .эембал дæлболкъон, — сæ рав —
деуун ба мæ.. барæ уадзæ, — загъта Къола, æма асини; хъæп —
хæнтæмæ къохæй райамудта. Æхуэедæг,нæ,фæ.сте,уотемæй
исхизтан дуккаг уæладзугмæ.
Æхсæнадон пункти участковон инспектортæй алке æ
косæн уати фæйнæ гъудадгебæл архайдта. Мæрзаганти Ма—
ирбег игъуста гъастгæнæг рацæргæ силгоймагмæ. Хатгай имæ
ести фарста радтидæÆми ин.æ дзуапц<протоколмæ бахæс —
сидæ. Куд балæдæрдтæн, уотемæй зæронд уоси цъухдзæ —
хæрамаё синхонти кæркитæ баервазтæнцæ æма ин æ тат —
хатæбæл фæххадтæнцæ.
Бедойти Иван гьæунгæй хилæ ракъахæг лæг æрба —
кодта дружинникти хæццæ æма ибæл.æвдесæнти рази аду-
министративон протокол финсун, »райдæдта, цæмæй ин æ
миутæн тæрхондони гъæугæ тæрхон рахастайонцæ,уой тух —
хæй.
Гояти Елдар æма дружинникти сæрпьлæууæг Хозити
Хъудæберди ба еумæ поселоки гъæунгтæбæл иурстонцæ
дружинникти.
Дружинникти рæнгъи размæ.хæстæг бацæугаей,нин ми —
лици майор Гояй — фурт зæлланг хъурæй рйпорт равардта:
— Æмбал дæлболкъон, Электроцинки барвæндон адæмон
дружинниктæ инсæййей, нимæдзаей, цæттæ æнцæ- поселоки
гъæун1ти æгъдау ихалгути нихмæ федарæй æрлæуунмæ!

22 Поэзи æма прозæ
Се’нхусдзийнади туххæй син райарфæ кæнгæй, бундо —
ронæй радзурдтан, нæ райони æма республики фудгæнгути
нихмæ тох куд цæуй, уой туххæй. Дружинниктæ нæмæ лæм —
бунæг байгъустонцæ,уæдта нæмæ равардтонцæ цалдæр
фарстай. Хъæбæрдæр фарстонцæ,тæссаг фудкæнгутæносат-т-
гай уæлæнгай тæрхон цæмæн рахæссунцæ, сæудегергæн —
гути нихмæ тох цæмæннæбал цæуй,милицæ æма иннæ
æхсæнадон косгути æхсæн гартан есуни равгитæ цæмæн
фæззиндтæй...Фæндадтæй сæ,нури демократтæ цума ке
пайдайæн архайунцæ, нæуæг базарадон æгъдæуттæ хумæ —
тæги косæг адæм æма интеллигенцийæн ести æнхус æнцæ
æви нæ.æгуст адæми нимæдзæ ма идарддæр ирæздзæнæй
æви куд...æма царди берæ нæхъæртондзийнæдти фæдбæл.
*, Не’ргом дзубандцти каерон ма идард адтæй,уотемæй нæ
размæ киуттитæ кæнгæй æрбалигьдæй’^нйллæргамаугкъæс-^
хуртæарæзт каргун лæг,кæцимæн тоги æрхæнтæй æ галеу
фарс бæрæг нæбал адтæй.
— Ци дæбæл æрцудæй,Сергей,æрæги дæр ма дæ дзæ —
бæхæй ку фæууидтон? — графинæй ин агувзæмæ дон рау^-
адзгæй æй хæлæфæй рафарста Елдар.
— Маскъити. м^емæ æрбалæрурдтонцæ... —бафæразта ма
исзæгъун æфхуæрд лæг æма хæкъурццæй искудтæй.
Туххæй ма лæудтæй æ къæхтæбæл æма’й къелабæл ис—
бадун кодтан. Елдар имæ донæй идзаг, ^гувзæ^ку бадæвар —
дта,уæд æй нæуæгæй бафарста:
— Сергей, дон баниуазæ æма нин зæгъай, —, ка дæ баф-г
хуардта, кæцирдæмæ ралигъдæнцæ,цал адт^æнцæ^циуавæр
хъæппæлтæ сæбæл адтæй?
Сергей дон зудæй раниуазгæй,уæззау ниннæттæй. Сæри
гъæдгинбæл^ галеу^ къохи .арми ^тъа5пæнæй>-ниххуæцгæй, еу
цæйбæрцæдæр рæстæг æнæдзоргæй рабадтæй, уæдта е’р —
гом Едддрмæ разелгæй.нидæнæй райдæдта дзорун?
— Минкъий раздæр мæмæ хæдзари тургъæмæ дууемæй
æнай —æнойти фелвæстæнцæ. Еу си бæрзонд, дууае метрей
дæргъæн, иннæ ниллæг, мæнæй дæр ма минкъийдæргфал
фæтæнтæ арæзт. Æзинæ мæ машийнæ фæууæйæ’й æма, дан,
барвæндонæй æхцатæ рахæссæ, кенæ ба дæ куййи мард
ракæндзинан. Дæргъæлвæси къохти даргъ хæтæлгун дам —
баца,мæн æрдæмæ’й исаразта. Къехæй сæмæ кæсгæ бай —
задтæн, — нæдæр син «о»зæгъун нæ фæразтон, нæдæр — "нæ",

Колити Витали
23
И бундзуд къæдзæкъах мæ размæ хæстæг æрбацудæй æма
мæмæ уруссагау дзоруй:
— "Эй,ты,козел,гони бабки,пока цел". Мæхуæдæг дæр æй
нæ балæдæрдтæн, мæ цъухæй кутемæй исхаудтæй: —
"Сам ты козел" æма мин мæ’ бйАтæ ку ниггæрах ласидæ.
Мæ тог имæ куд нæ райрадайдæ:—тумбул къохæй ин æ
къембуртæ ниццавтон. Уоййадæбæл мæмæ дæргъæлвæс æхе
æрбагæлста. Фиццаг мин æ къохæй мæ губун ниццавта, уæдта
дамбацай хуæцæнæй мæ сæри фарс. Цума мæбæл тугургъ —
æдæ æрхаудтæй, уоййау фиццаг мæ’цæститæ цæхæртæ ра —
калдтонцæ æма’й нæбал балæдæрдтæн, мæ медбунати куд
фæккурес дæн,уой. Цалинмæ æрискъидтæн,уæдмæ цæй —
бæрцæ рацудайдæ, —магъа. Мæхёмæ ку æрцудтæн,уæд ма
сæ фæстегæй рауидтон, сæ къохти нæхе дууæ сау хæцъ —
елин сумки,уотемæй æнæ маскитæй гъæунгæмæ фендæ—.
дуар æнцæ. Ци зонун æй гъудæй, цалинмæ æз зæнхæбæл
хъанæй лæудтæн, уæдмæ къумтæ никъкъахтонцæ, хæдзарæ
ниггафетт æй.
Сергей фæгьгъос æй, уæззау бабæй нийнæфтæй, уæдта
ма бафтудта æ дзубандитæбæл:
— Туххæй —фудти мæхе раргъувтон æма лæдзæгбæл
æнцойнæгæнгæй гъæунгæмæ. рахилдтæнд Хуарз æма мæ
синхаг машийнæбæл фæззиндтæй, п-е мæ æрласта ардæмæ.
Агоретæ, иссерун сæ гъæуй,идардмæ нæ рацудайонцæ.
—Дарæсæй сæбæл цума ци æристæфттæ, — бафарста æй
Къола.
— Нуртæккæ... — гъудити ранигъулдæй Сергей.Дæргъæл—
вæсбæл уорс цубурдустæ хæдонæ, иннебæл ба æрвхуз хæ —
донæ, сау цæппæртæ ибæл. Фулдæр нецибал нигъгъуди код—
тон.
— Молодец, Сергей, уони дæ зæрдæбæл ке бадардтай, — е
дæр хуарз,раппæлгæй загъта Къола мæнæрдæмæ æхе фæз —
зелгæй.
— Æмбал, дæлболкъон, мæнæр барæ, радтæ участковон
инспекторти æма дружинникти размæ ихæстæ ниввæру—
нæн. Райдайæн пурхгæнгути агорун. ,
— Архайетæ, зæгъгæ, син барæ.равардтон.. .
Къола æ дæлбарæ косгутæмæ фæдздзоргæй,æнæдзебæ —
лæй пурхгæнгути агоруни унаффæ æхемæ райста. Иван æма
Хъудæберди цалдæр дружинники^хæццæ^эарвиста Заво —

24 Поэзи æма прозæ
æма Маирбегæн ба бабар’æ кодта æфхуæрд баййафæг лæги
цæрæнуати фалдзос гъйеунгти ’дружинйиктæ æма бунæтгон
цæргути риндзитæбæл’æрæвæрун, сæХуæдтæ ба райдæд—
тонцæ пурхгæнгуги агорун,хæдзаргай æсгаргæй.
Участковон инспектортæ, дружинниктæ æма поселокки
цæргутæй æхсæнадон пунктмæ ка фæззиндтæй, етæ
къуæртгæ — къуæрттæй фæххæлеу æнцæ амунд рауæнтæмæ.
Пурхгæнгути агоруни фæрæзни фæффулдæр уни туххæй
телефонæй исдзурдтон милици хайади оперативон хаййади
радигæ'смæ,цæмæй нæмæ рарвистайдæ слестгæнæги, эк—
сперт —криминалисти, цалдæр оперативон косæги æма
ПАИ — й дууæ къуари. Дохтурти рæхги æнхуси къуармæ, дæр
фæдздзурдтан.
Цалинмæ дохтуртæ Сергей гъæдгинтæ гъуд кодтонцæ,
уæдмæ Къола дæр гъвеунгти~агоргутæбæл.-æрзилдаей1æма
фæстæмæ æхсæнадон пунктмæ æ хед калгæй фæззиндтæй.
— Ести аруайунцæ нæ адæм, бафарста Олег
—Бацудæнцæ сæ кусти. Мæнмæ гæСтæ пурхгæнгутæ не —
кумæ раледздзæнцæ, риндзцтæ алкæми дæр ахæст æнцæ,
поселокæй раледзуни бунаг некæмибал ниууагътан, —за —
гьта Къола.
Махæн дæр равгæ фæцæй Сергей хæдзари^фадуæттæмæ
æркæсунæн.
— Гъо —гьо,Къола,махдæр ами бадунæн æвгъау ан,кусти
тумугъмæ рацæуæн, — загъта Олег, пурхгæнгуги агорунмæ
æ тæлæнтæ хæсгæй.
Уæхæн уавæрти Ортабай —фурт еу рауæн æнцад бадун
ке нæ фæразта.урй гъæуама мæнæй хуæздæр ка зудтайдæ?
Неке. Цалдæр анзей размæ еумæ кустан Дзæуæгигъæуи
Советон райони милици хайади. Фагæ æнæхуссæг æхсæвтæ
рарветианæ фудгæнгути фæдбæл зелгæй. Æхсæвæй —бо —
нæй нæ райони ци къумæй нæ ракастайанæ,уæхæн рауæн
нæбал байзаидæ. Нæхе фæндон алкæд кæми цудæнцæ гьуд—
дæгтæ, фал фулдæр хатт бд фæррæстмæ уианæ. Берæ ал—
лихузи цаутæй уæлдай лæмбунæгдæрæй мæ зæрдæбæл ба—
дардтон,мæ æнæсайд æрдхуард Олеги хæццæ фæззигон
æхсæви "Терек’’т-и еумæйагон дзæхæрати аха^рт^нæйфа^
ледзæг тæссаг фудгæнæги куд а^рахæстан, уой. Адтæй уотæ:

Колити Витали
25
Æнæгъуд дзæхæрай арф хъамилти сабургай размæ ампъ —
ез —ампъези фæдбæл губурти гъузтан дууемæй, æдзинæ —
гæй фæйнердæмæ фæлгæсгæй. Дзæхæрай кæрони хæмпос
хъæлæрдзий къотæри сæргъæмæ бахъæртгæй, нæ размæ
æваст февзурстæй æнæдæститæ æлвидсæр æригон лæг, æ
уорс дæндæгутæ гъиккаг куййау фæззихъир æнцæ. Мæнæ
цума сайтанау дæлзæнхæй исхаудтæй, уотæ мæмæ фæк—
кастæй. Рахез къох фергъувгæй мæйрох(:мæ талæвгæрдæн
кард ферттивта.
— А—а —а! —цæф арсау нимбухта, æхе ниццæвунмæ
æрцæттæ кæнгæй.
Олег фæццурддæр æй: — цæсти фæнникъулдмæ балери —
нау галеу къахи финдзбæл низзилдæй пакъуйау, рахез
къахæй ба ракъуæрдта. .лæбцрæги ?<:ьох. Кард идард^æ
фесхъиугæй, кæмидæр хъамилти ниссагъдæй. Олеги дуккаг
цæф рауадæй реугудурбæл. Фудгæнæги къæхтæ фæхъхъел
æнцæ,пъура бæласау дæргъæйг^дæргъæмæсуæлгоммæ ра—
хаудтæй. Фæттибиртги барæ ин нæбал равардтан, — æ къохтæ
ронæй æнгом баст æрцудæнцæ. Лæборæг разиндтæй,- мах
ке агурдтан,еци фудгæнæг.
- — Къола, нæ; ами лæуд нецибал æй æма ракæсæн нæ
агоргутæмæ. Олег дæр æ тæлæнтæ хæссуй е’уæнгтæ рай —
вазунмæ, — гъазæгау ’ .бафеппайдтбн1' мэ рдхуардмæ чбакæсга
гæй.
— Раст æй ниргъавтай.фæлмæн бахудтæй Олег,Рагæй
нæбал разилдтæн фудгæнгути фæсте æма мин цидæр нæ
хъæртуй.
Сергей сæйгæдонæмæ фæлласунбæл не сарази!æй| до —
хтурти æнхуси фæсте аехебæл фæххуæстæй.æма нæ фæсте
фæрраст æй. Хæдзари къумтæмæ æркæсунмæ’й райстан нæ
хæццæ, цæмæй. бæлвурдæй базудтайанæ, пурхгæнгутæ ци
дзаумæттæ рахастонцæ, уой.
Нæ машинæ гъæунгти тулдæй сабургай æма уидтан,нæ
косгутæ куд æновудæй архайдтонцæ, уой. Елдар æма Ма —
ирбег гъæунгти бекъитæбæл æрæвардтонцæ дружинниктæ
æма бунæттон цæргути, сæхуæдтæ ба æсгарстонцæ хæд—
зæрттæ,дзæхæрадæнттæ. Сæ архайдмæ гæсгæ ми байрагæс
æй, нæ гъуддаг ке нæф^æггуз^уодзæнæи^е:

26 Поэзи æма прозæ
Исхъæрдтан Сергей хæдзари цормæ. Æхуæдæг нæ ра —
зæй, уотемæй бацудан медæмæ æма си æристæфттæн дуйней
æмæнтъеритæ: хуссæнтæ æгасæй дæр усхъуммæ хатт,
стъолтæ æзгилд,скъæппити цурхт дзаумæттæ,дарæстæ кæл—
дтитæй лæудтæнцæ пъолбæл, фæрстæй горцъетæ тунд...
Сергей фиццагидæр е’хцати æвæрæн расгарста... æма сæри
рист феронх уогæйгæ дæлалай иссудæй:
—Æ мæ тæрегъæдæй бун бауайтæ.мæнæ мин цитæ^ба—
мурхтæнцæ! Уæ азуймаг фæууайтæ...
—Дæхебæл фæххуæцæ, Сергей, уæлдай нез<дæхемæ ма—
бал есæ. Некумæ раледздзæнцæ, нæ къохмаё сæ гъæуй, —
зæрдитæ ин æвардта Къола.
* — Хуарз лæг, æнæпайда гъенцъунибæсти исбæрæг кæ —
най давд дзаумæттц: — сæ хузæ, сæ бæрдæ^Сергей размæ
къела æривæргæй, загъта Олег,
— Рæхги слестгæнæг фæззиндзæнæй æма сæ гъæуама
протоколмæ бахæсса. Æрмæст дæхуæдæг къо&æй мацæмæ
ма бавналæ се’рцудмæ. >
Хæдзари хецауи ;нæ шофери! хæццæ ниууагътан- бунати
слестгæнæгмæ бангъæлмæ кæсунмæ,нæхуæдтæ ба æрте —
мæй:æз, Олегæма Къола фестаегæй. рацудан гъæунгæмæ
агоргуги къуармæ.
Гъæунгти адæми змæлд исберæ æшЕуетæ риндзитæбæл
æнгьæлдзауæй лаеудтæнцæ, иннетæ — æригон фæсевæд ба
участковон инспекторти хæццæхæдзарраи^зилдæнцæ. Ел—>
дар æма Маирбег зæрдиуагæй агурдтонцæ пурхгæнгути, фал
сæ раерун бустæги æнцонн’адтæй. Ескæми фæсвæд къуми
сæхе миститау нилхъивтонцæ æма ;сæ< ду< ба агорæ.
Рæстæгцудæй.Бонирохси талингæ æ разæй сурдта. Æсгард
хæдзæрттæ еу инней фæсте^4*задæй. Сæ нимæдзæ ирæз —
тæй, нæ къохи ба неци æфтудæй. Аллихатт дæр Елдар æма
Маирбег тургъæй гъæунгæмæ ревæдæй рацæуио^цæ. Цума
ести^фудгин адтæнцæ,уотæ нæмæ еуварсæй æнæдзоргæй
къæмдзæстугæй æрбакæеионцæ сæсæртæ бателгæй: гъома
неци уайуй гъуддагæй.зæгъгæ. Талингæ авари сау тикис куд
зин иссерæн фæууй,аци~хатт мæмаег. аци гъуддаг дæр уотæ
фæккастæй. —
Мах æртемаЬй<дæр хъæбæр ку æринкъард ан, уæд наймæ
еци рæстæг Иван машийнæбæл фæззиндтæй. Къола æй ку
рауидта, уæд ибæл ае? мæстгунæй^æхелриццавта;.

Колити Витали 27
— Дæ Хуцауи хатирæй.ду ба ма ами нæ рази кæцæй
фæдтæ? Хонæг дæмæ рарвистан,ке евгед ниууагътай уоми
поселокки рацæуæнтæ?
Барæнай, Къола, байгъосæгци биндзæ дæбæл фæхху—
æстæй, — мах æрдæмæ нидæнæй æрбакæсгæй имæ сосæг —
гай исдзурдта Иван.
Хъудæберди байзадæй уоми, ПАИ —й къуар дæр фæз —
зиндтæй. Æз ба сæнтгади туххæй нæ, фал хуарз хабари фæд—
бæл æрбатахтæн.
— Циуавæр хабар?
— Нæ агоруйнæгтæ æрæги кумæ фæммедæг æнцæ, уой
зæгъæг мин фæцæй.
—Æцæгæй?
— Гъо.
— Гъома’й уæд тагъддæр зæгьай/мах ба гъуддагмæ рæв —
дзæдæрæй февналæн.
— Нæ хуæрзгæнгутæй мин еу мæ гъоси æрбацагъта, —
бекъæбæл хæдзарæмæ райамонгæй, мин загъта Иван.
— Хуæрзæрæги, дан, дууæ æригон лæги сау сумкитæ сæ
къохти, уотемæй Сергей тургъæй рауадæнцæ. Æз хилкъ —
ахæги хæццæ гъæунги ку архайдтон,уæд,æвæццæгæн,фæт —
тарстæнцæ æма сæ еу далæ Авдиййи тургъæмæ фæммедæг
æй, иннæ поселокки клубмæ.
— Иван, берæ мин фæццæрай лæги миутæ æвдесгæй,—
ниццийнæ уогæй загъта Къола.
— Цийнæн ма раги æй, —сахатмæ æркæсгæй загъта
Иван.Цæй, нæ рæстæг мабал исафæн.цалинмæ нæма рата —
лингæ’й, уæдмæ дууæ къуаремæй февналæн агорун: — еуетæ
Авдиййи фадуæтти, иннетæ ба клуби.
— Гъо,Иван,уотæ'й. Ду дæхуæдæг цо Маирбеги хæццæ
клубмæ, Авдиййи хæдзарæ ба нæхе барæ уадзæ, — бардзурд
равардта Къола, Елдармæ æхемæ фæдздзоргæй.
Иван æма Маирбег клубмæ фæрраст æнцæ, Елдар ба мах
къуари хæццæ баеу æй. Цалдæр дружинникки æнгæс да —
рунмæ ниууагътан гъæунги бунæттон цæргути хæццæ,нæ —
хуæдтæ ба æмбурдæй Къолай фæсте бацудан Авдиййи хæд —
зари тургъæмæ.Бацæуæни рахезæрдиги æхе райвазта цинкин
къалайæй æмбæрзт даргъ сара. Тургъи къуми сарай кæрони
рауидтан хæдзари хецауи. Æ галеу гъоси фæсте цубур
кърандаси лухдзаг тъунст,æ къохти даргъ лигъзгæнæн,уо —

28 . Поэзи æма прозæ
темæй æй баййафтан столярон стъоли сæргьи цидæртæ ар —
хайгæй. Мах милици дарæси цалдæремæй ку рауидта.уæд
хуарзау нæбал фæцæй. Æ фæлорс цæсгом бунтондæр ни —
йвадæй,тоги æртах си нæбал байзадæй. Цалинмæ имæ Къола
исдзурдта,уæдмæ нæмæ æнæдзоргæй кастæй.
—Дæ бон хуарз æма хуарз иуазæгæй хайгин уо, — æ къох
ин райсгæй, салам равардта Къола.
— Уæ цæрæнбон берæ уæд, Къола, — лигъзгæнæн сгъол—
бæл æрæвæргæй дзуапп равардта Авдий. —Естй фидбилйз,
миййаг, ма æрцæуа?
— Цæмæн уотæ фæтгарсттæ, Авдий, — ести мæ фиццаг хатт
фæууидтай? — дзуапп раттуни бæсти æй рафарста Къола,
тургъи къумтæбæл æ цæстæ рахæсгæй.
— Æргом загъдæй фестъæлфттæн. Сумах бæрцæ милици
косгутæ-мæ тургъæмæ некæд ма æрбахиЗтæй, —фендиуд—
дæр уогæй исдзурдта Авдий.,Байдзулгæйнин; кезугай нæ
къохтæ райста. ^,
—Ауæхæн хъазар иуазгутæ æндегæй лæуунмæ æвгьау
æнцæ. Къола, де’мбæлтти медæмæ: ракæнæьмах ба ^æмæ
естæмæйти фæккæсæн.
— Нæ равгæ нæ амонуй.
— Берæ нæ бафæстеуат уодзинайтæ.
— Хуарз лæг, мах ахсгиаг гъуддаги фæдбæл æрбацудан
æма нæ фæндон миутæмæ нæ евдæлуй, — Къолай бæсти ин
æз равардтон дзуапп.
Хæдзари хецау никки хъæбæрдæр фæттарстæй, æ мæллæг
иуæнгтæ бустæги æргæллеу æнцæ æма æхе æруагьта стъоли
кæрони фæйнæгути хафæнтæбæл.
— Къола, комкоммæ’й зæгъай, ци æрцудæйгци гъолон
гъæдæ æрхаудтæй мæ зæронд сæрбæл? — нимпулдтæ уогæй
нæуæгæй бафарста хæдзари хёцау.
— Игъосай ардæмæ, Авдий.Мах устур гъуддаги фæдбæл
æрбацудан дæ тургъæмæ ауал косæгемæй,ду ба дæхе неци
зонæг искодтай, — рамæстгун æй Къола. Давæггаг дзаумæт —
тæй цъоппидзаг сумки хæццæ уæмæ фудгæнæг ке фæмме —
дæг æй, уой мах зонæн.
— Давæг лæги бабæй æз кутемæй гъæуама æрбауагъ —
тайнæ мæ тургъæмæ? Уомæн уæн нæййес.

Колити Витали
29
— Мадта кæд æндæр неци зæгъуйнаг дæ, уæд æнæ про —
курори барлæвæрдæй уæ къумтæмæ æркæсун нæ бон æй, —
балæдæрун ин кодтон мæ фæндæ сабур, æнæстуфæй.
— Уæ барæ уæхе. Æрмæст уин æй федарæй зæгъун.уæ
рæстæг дзæгъæли фесафдзинайтæ, — фендиуддæр æй хæдг-
зари хецау.
Къола æма Елдар райдæдтонцæ æстарун. Æрзилдлзнцæ
хæдзари уæтти.тугури.пъадвали. Уой фæсте фæммедæг æнцæ
цъухдзæхæрамæ. Æнæсгардæй ма бай?адæй æрмæстдæр
сарай тутур,кæций исхезæнмæ ивæрдæй лæудтæй исхезæн
асийнæ. Æ размæ хæстæгдæр бацæугæй не’мбæлттæ къехæй
байзадæнцæ... Æгасæйдæр сæ каст мæнмæ исаразтонцæ.
Асийни къæпхæнтæбæл хуæрзбæрæгæй лæудтæнцæ нæу—
æгæфсарст цъифæ къахи фæдтæ, рауадзгæ гъæдтæбæл ба
тогæй игъæнст- къохи фæдтæ.
— Æмбал дæлболкъон, зæгъайтæ миц куд рагон крими —
налистгуотæ, — аци заманай фæдтæ ци амонæг æнцæ? — су—-
вæллонау ниццийнæ уогæй мæ бафарста лгилици майор
Гояй — фурт.
— Ауæхæн -фæдтæ раертасунæн берæ зонундзийнæдтæ
нæ гьæуй, —мæ зæрдæ барохс уогæй, ин дзуапп равардтон
æз. Дæхуæдæг æй уинис, — нæ гъолæ сах рабадтæй, "сирд"
идардмæ нæ ралигъдæй. .
Хæдзари хецаумæ фæдздзурдтон нæ*размæ. Асийнæбæл
байзайгæ нæуæг къæхти æма къохти фæдтæ имæ бавдес —
гæй,бафарстон:
— Цума аци нæуæг фæдтæ уæ асинæбæл ка гъæуама
ниууагътайдæ дæумæ гæсгæ?
Авдий асийнæбæл цъифæ къахидарæси фæдтæ ку фæуу—.
идта, уæлдайдæр ба тогæрхæнтæ къохти фæдтæ, уæд ибæл
цума арти цæхæрæй зинги æрхъез æрбасхъиудтæйгу оййау
фесхъиудтæй,къахæй —сæрмæ нирризтæй, фур гузавæй;
æхецæн бунат нæбал ирдта. Неци дзоргæй ку фæдтæмæ
æдзинæгæй никкæсидæ, ку ба Къоламæ фæрсæгау бакæ —
сидæ. Æхуæдæг æхе цæститæбæл нæбал æууæндтæй.
— Эх, Авдий, Авдий, лæгъуз лæгæй дæ нæ зудтоц, г-æ сæр
бателгæй загъта Къола. Нæ’й лæдæрун,цæмæн дæ багъудæй
мах фæлевун,мæнгæтти къах цубур ке æй, уой нурмæ нæма
базудтай?

30 Поэзи æма прозæ
Авдий æ тæрнихи хед дирзæг къохæй расæрфгæй.фе —
мæхстæй.
—Аррæбий, æдта, зæнхи цъарæбæл мæ сæрæн ку неци
зонун, уæд а ци устур дессаг æй? Мæ бийнонтæй уин соми
кæнун,ке неци фæууидтон æма уæбæл ке неци баримахс —
тон, уобæл. Аци сайтани фæдтæ ба кæцæй æма кудæй æрцу—
дæнцæ, уой мæ сæр иæ ахæссуй.
— Етæ сайтани фæдтæ нæгфал адймаги фæдтæ æнцæ æма
сæ думгæ некуцæй æрхаста, мадта уæларвæй дæр не’рха—
удтæнцæ, — тугурмæ искæсæ — искæсæ гæнгæ.й æ дзурди хай
багæлста Олег дæр.
Авдийбæл ехæнрезæ бахуæстæй,ниммæгуртæй, еу хъипп
æ цъухæй нæбал хаудтæй. Æ гъенцъундзийнадæ ин балæ —
дæрдтан^æма имæ нецибад исдзурдтан. æхе барæ’й ниуу—
агътан, цæмæй бунтондæр мабал нилЛæгъузтæ адтайдæ. Ци
не’рцæуй царди, уæлдайдæр ба рацæргæ фæлмаст адæй —
магбæл уæхæн уавæри. Æнæуой дæр нæ радзорæ — бадзо —
ритæмæ нæ евдалдæй. Багъудæй нæ гъуддагмæ æнæкъ —
улумпийæй февналун, цалинмæ ма рохс адтæй, уæдмæ. Гу—.
русхæ ни некебал кодта, нæ фесхъæтæггонд давгутæй си еу
Авдиййи сарай тугури æхе тарст мистау ке нилхъивта æхсæви
талингæмæ æнгъæдмæ кæсгæй. Не’ссеруни æнгъæлдзауæй
æхе афонæбæл баримахста, фал имæ,куд фæззæгъун —
цæ.дзиуæрттæ фæххæран æнцæ. Адæми цæстæ,дан,идардмæ
уинуй. Æфхуæрд бавзарæг лæги тæрегъæдæй æй уинæг
фæцæй. Уой уæлæмхасæн ба ма æхуæдæг дæр махæн æнху—
сæн ниууагъта нæуæг бæрæг фæдтæ*
Цæсти æнгасæй кæрæдзей балæдæргæй нæхе райурстан
дууæ къуаребæл. Олег æма Елдар æнæстуфæй;бацудæнцæ
цъухдзæхæрадонæмæ. Еци’рдигæй тугури сæрбæл адтæй
къæразгæ æвард. Уобæлти раледзун ке æвзардзæнæй.уо —
бæл нæ зæрдæ дардтан. Не’мбæлттæ сарай фарсмæ къæрази
бунмæ сæхе æнгом нилхъивтонцæ, мæнæн ба Къолай хæццæ
рауадæй тутурмæ хезгæ. Дамбацатæ исефтиндзгæй кæрæдзей
фæдбæл райдæдтан асийнæбæл тутурмæ хезун, нæ уолæвд
ниууорамгæй. Куддæр цъасæй мæ сæр исдардтон, уотæ
хускъæ шилофга фæйнæгути дæрæгъдзæгай исцудæй,уой
фæсте ба къæразги æвгити зæлланг.гьæр. Тугурмæ исхез —
гæй ма ин рауидтон æрмæстдæр е’мпулдтæ фæсонтæ. Куд
æнгъалдтан,уотæ рауадæй. Давæггаг дзаумæттæй идзаг

Колити Витали 31
тугури фæггæлдзгæй, ледзунбæл фæцæй. Æ сæрбæл
къæразги рамки сæстдзæгтæ æма авгц бурæнттæ рахæсгæй
æхе дзæхæрамæ рагæлста. Цæмæй; зудта, æ раледзæнтæ
æхгæд ке æнцæ, уой. Гъæди сирдау фæррæдудæй. Цауæни
æскъæрæнгæнгутау æй мах æ бунатæй расурдтан, риндзæ —
бæл ба имæ хуæрзцæттæй æнгъæлмæ кастæнцæ Елдар æМа
Олег, еу иннемæй бæзæрхугдæрæй. Фесхъæтæг уæвæгæн
куддæр æ тъæпп зæнхæбæл фæццудæй,, уотæ ин
е’фцæкъуатæбæл дууердигæй федар фæххуæстæнцæ.
Даргъхæтæлгун немуцаг дамбаца дæр ин нецибал фенхус
æйгцæстифæнникъулдмæ ин æй æ къохтæй ракъахтонцæ.
Не’мбæлтти мах æнхус нæбал багъудæй: ахæст лæгæн æ
КЪОХТ59 Кæрæдзебæл æнгом рабастонцæ. И лæгъузбæл цæфи
номæй кæд æппундæр неци сæмбалдæй,уæдаæр гъæр—дæ —
лалай исиста:
—У—уа — у,марунцæ мæ милици егартæ.
Сонт гъæр синхбæсти идæрдтæбæл райгъустæй. Гъæун —
гæй тургъæмæ еци гъæрмæ цæмæдесæй’æрбакалдæнцæ
дружинниктæ,бунæттон цæргутæ; Гъуддаг цæй медæги æй,
уой ку балæдæрдтæнцæ, уæд ин æхемæ фæйнердигæй лæ —
борун райдæдтонцæ æригон фæсевæд. Хæдзари хёцау ба
имæ сæрдасæни хузæн циргъ æхснеуæн дæр раскъафта,
гьæр исесгæй:
— "Куййи —’ фурт, мæ хæдзарæ дæуæн римæхсæн бунат
æйм?...
Е’рахæссунæй æ ергъæв кæнун фæззиндæр æй. Мæст —
гун адæм æрæгиау туххæй — фудтæй козбауæй æрсабур код—
тан. Фæсевæдæй имæ æхе хъæбæрдæр ка гæлста, уонæй ба
кедæрти нæ разæй расорун дæр багъудæй. Æнæ тæрхонæй
фудгæнæгæй маст райсун закъон ке нæ амонуй.уобæл син
дзорун багъудæй.
Пурхгæнæг фур тæссæй нæ фæсте æхе нилхъивта. Æ ра —
хез къохи амонæн æма хестæр æнгулдзити æхсæн адтæй
лух æма си тог гъардта. Æвæццæгæн, Сергей сæри фарс
дамбацай хуæцæнæй ку æррæуигъта,уæд гъавæни тегъæбæл
фæббуцæу æй æма’й уотемæй райгарста. Уой фæрци нин
ниууагьта асийнæбæл тогæй игъанст къохвæдтæ.
Къола имæ листæг никкастæй, цума базари ести дзаума
æлхæдта, уоййау æма поселокки цæргутæй ку нæ разинд —
тæй, уæд æй бафарста:
— Ка дæ,кæцæй æрцæуæг дæ?

32 Поэзи æма прозæ
Ахæст дзуапп нæ равардта.-Къолай сæрти кумæдæр кас —
тæй æма æ меднимæр цæбæлдæрти гъудитæ кодта.
— Хуарз, уой фæсте зæгьдзæнæ алцидæр, — æ гъос ин
фæлмæн райвазгæй загъта Къола.Мадта мин уæддæр нур
зæгъай, тургъæмæ ку фæммедæг дæ,уæд дæ хæдзари хецау
нæ фæууидта?
-Нæ, е’ргом иннецирдæмæ хатт, уотемæй фæйнæгутæ
лигъз кодта.загъта ахæст.
Авдиййæн цума устур хуарздзийнадæ исаразта, уотæ
æхцæуæн ин фæцæй. Мах дæр си хатир ракурдтан, хумæ —
тæги ибæл ке фæггурусхæ ан,æма тургъæй рацудан. Елдар
æма Олег пурхгæнæги, æ фæрстæмæ нæуæг киндзау цæу—
гæй.рахудтонцæ. Уæдмэе оперативон — слестгæнæг къуар дæр
фэе*ззиндтæй æма сæмæйустур хæзнайау къохæй — къохмæ
р’авардтан, Уомæй- фе нæсагъæс уогæй,æмбурдæй рацудан
поселокки клубмæ. Нæ зæрдйе æхсайдта Маирбег æма Ивани
архайдмæ.
Клуби рази цума устур митинг адтæй, уотæ берæ адæм
си æрæмбурд æй. Се’хсæни син æрæгиау- æрæстæфттæн
нæ участковон инспекторти^ æма адæмон дружинникти
сæргълæууæг Хозити Хъудæбердий.
— Ци берæ адæм си æрæмбурд æй, — ести фидбилиз ма
æрцæуа, — фæттæрсгæй мæ меднимæри рагъуди кодтон.
Адæми размæ хæстæгдæр бацудтæн. Сс’мбурд цæй фæд—
бæл адтæй, уой’мæ фæндæадтæй базонун. Цалинмæ æз
се’хсæнти нæ участковон инспектортæмæ хъæрттæн, уæдмæ
Маирбег клубмæ фæммедæг æй æма уайтагъд, æ къохти
асийнæ, уотемæй фæстæмæ рауадæй.
—Уæд æй асийнæ кумæ* б,агъудæй?:7-куддæр расагъæс
кодтон, уотæ’й Маирбег клуби рацæуæни сæрмæ бетонæй
арæзт тæрхæгмæ февардта, ^Иванмæ ба æнæдзоргæй е’нгул—
дзитæй цидæр райамудта. Æз мæ бунати лæутæ байзадтæн,
ме’мбæлттæ дæр уотæ. Нæ’й лæдæрдтæн, еци уавæри махмæ
ци ихæс хаудтæй, уой. Давæг тæрхæгбæл æхе ке нилхъивта*,
уой æрæгиау æрлæдæрдтæн.
Маирбег асини фиццаг къæпхæнбæл æ къах куддæр
æривардта, уотæ Иван еуварсмæ рацæз^гæй гъæрæй ис^
дзурдта: ...
— Уæлæ, фæлхæрст! Дæхецæн хуæздæр уодзæнæй,
барвæндонæй дæлæмæ ку æрхезай, уæд.

Колити Витали 33
Пурхгæнæг Иванæрдæмæ æхе разилдта. Æ цилпæ сæр
фергъувгæй имæ цъумур æвзагæй цидæртæ исдзурдта, фал
æй е уæддæр дзубандитæбæл дардта. Еци рæстæг имæ Ма —
ирбег ба фæстети асийнæбæл гъузун райдæдта. Кæд исæвгун
адæймаг зиндтæй,уæддæр æ къахи ист ба адтæй фæлмæн
æма æнæстуф. Куддаэр тæрхæгæй фæууæлбилæй, уотæ ибæл
фæстети æхе багæлста. Маирбеги уæзи æринцадæй давæ —
гæй æнæбари гъæр исервазтæй æма ибæл бунæй лæууæг
адæм хъæбæр ниххудтæнцæ. Иван имæ цалинмæ аэнхусмæ
уадæй, уæдмæ ин Маирбег æ къохтæй кард ракъахта, æ
цæнгтæ ба ин фæстæмæ рабаста, æма’й адæммæ равде —
сунмæ исæргъувтонцæ дууемæй. Ахæст разиндтæй бунæттон
цæрæг, Сергейи синхаг, æрæги ахæстонæй ка исуæгъдæ’й,
уæхæн.
Маирбег нæ адæми æхсæн ку рауидта,уæд нæмæ .сæрæй
бунмæ æрдзурдта:—Уæхуæттæ æй уинетæ,нæ «лæвар»цæт—
тæ’й.
—Дæ сæр ма- разелæд-бæрзонди, — гъазæгауаин дзуанп
равардта Къола, — сумах лæвар фæффæстагдæр æй.
Дуккаг пурхгæнæги дæр фаластонцæ оперативон хай —
адæмæ, æз ба Олеги хæццæ баздагъдтæн æхсæнадон
пунктмæ, косгути архайдæн аккаг аргъ искæнунмæ. - ллг
Олег блокноти тагъд—тагъдæй цидæртæ.финста,.фалтш
дзурди барæ ку равардтон,уæдта æцæстингас еугуребæл —
дæр фæлмæнæй рахæсгæй,райдæдта дзорун:
— Æмбæлттæ!Уæ райони милици хайади участковон ин —
спектортæй сумах къуари куст фудракæнгути. нихмæ тохи
зингæ хуæздæр ке цæуй, уой еу æма дууæ хатти нæ фегъ —
устон, фал æй абони ба мæхе цæстæй фæууидтон. Уæ хуарз
кустбæл уин æппундæр гурусхæ нæбал кæнун,фал мæмæ еу
фарста ес сумахмæ: —цæй фæрци æфтуйуй уæ къохи еци
æнтæстдзийнадæ ?
Участковон инспектортæ *уæхæн ^фарстамæгне’нгъæлмæ
кастæнцæ æма неци исдзоргæй сæ сæртæ бателгæй, сæ каст
Къоламæ скодтонцæ.
— Мæнмæ уæ циргъ цæститæ æнæфæнникъолгæй ци
ниддардтайтæ? Фарста æгасемæ равардта, — табуафси,алке
уи æ гъуди зæгъæд, — фудæнæнгæнæгау дин бауайдзæф-кодта
3 Ираф 5

34 Поэзи æма прозæ
Къола, фал, куд къуари хестæр, уотæ.фиццаг дзурди барæ
æхемæ ке хауй,уой лæдæргæй загъта:
— Æмбал,дæлболкъон! Идæрдтæбæл нæ дзордзæнæн, фал
нæ кусти æнтæстдзийнадæ æй адæмон дружинниктæ æма
цæргуги стур æнхуси фæрци. Нæхуæдтæ дæр, нæ бон ци
æй, уомæй нæ хъауритæбæл нæ ауæрдæн. Къуари хестæри
куст куд хуарз æй,уой ба уæхуæдтæ фæууидтайтæ.
Къолай гъазæн дзурд æгасей зæрдæмæ дæр фæццудæй
æма ибæл æмхузонæй ниххудтан...
Хохойти Энвер
ЕУНÆГ ДÆНГ ЕУНÆГ
( Хохойти Никъалай фурт Владимирæн)
Фæззæг хевастæй æрбасмуста хорсугъд сæрди
итигъд,цилпæ —гъунтъуз колдуармæ. Æ дирзæг коми тул —
фæй кæрдæг æма æндæр ирæзæгойтæ фæгъгъолонмæгæстæ
æнцæ. Рæубазур мæргътæ,гъар хонсармæ фæггоц кæнуни
размæ,æзгули цæлхæмбурдтитæ ниййагайдтонцæ. Фæтæнреу
рахæнгунбауæр Мадæ —Зæнхæмæ, саздахъи къæлæтау,
æркъолæ’нцæ бæлæсти къатдзеутæ, й мудадæ.киндздзон
кизги тункъур ростау, сурхвазæ рæзи уæзæй. Фæрсæр —
дикки бакæсгæй, адæймагмæ уотæ фæккæсуй, раст цума
сæ «сæртæ», зæрддаг арфи хузи, ниллæг ковæгау кæнунцæ
Дуйней Фарнæн. Ка’й зонуй, кæд зæгъунмæ гъавунцæ: —
Устур цитгин Хуцауæй боз, — армидзагæй ’нæмæ сутъзæ —
рийнæ фæззæг барагген фецуд ке æрбакодта.
Бæркадæмидолæ фæззæг..'. Гъо, фал мæнмæ ба æгирит —
дæр ку нæ гъарæгау кæнуй. Уогæ уæлиуон рохс амондæй
алке æмхузон кæми фæххайгин уй?! Туххæй аразæнтæ ба
ин ку нæййес...
Æрдзи рахастмæ гæсгæ, ниййерæг мади зæнæгмæ хæс —
тæгдæр фæххонунцæ. Æз ба уобæл цæхгæрмæ арази нæ дæн.
Эх! Эх! Эх! Афæййи размæ мæ хонхæмведар уарзон фидæ
æнæбари рартæстæй æ рохс дуйнейæй. Мæ хордзæсгом мади
хæццæ дæ зæрдæ — мæ зæрдæй зæруаййи уæнгæ фæццар —
дæнцæ. Мæгурæг, е дæр ин æнæнецигъонæй, æ æнæнгъ —
æлæги фæгъгъудбæл тухуаст фæхъхъонц кодта. Хъури ад —
гин гъар комидзаг дæр ку нæбал уадзуй. Æз ба уотæ

Хохойти Энвер 35
æнгъæлун, цума айдагъдæр мæнæн рамардæй мæ фидæ...
Æдæуагæгуотæ æй! Мæнæн фæззиан æй,айдагъ.мæнæн!
Сафæ еунæг зæнæг дæн мæ ниййергутæн, Уомæ гæсгæ
ба мин фидæ хестæр æнсувæри бунат ахæссидæ. Уой адæ —
бæл мæхемæ еунæг некæд кæсинæ. Æрмæстдæр æ фæс —
мæрдæ ба мæхе æнкъард æнкъарæ кæнун райдæдтон. Фу—
дибони зæрдæ, æставд, карз еххуастау.æхе къолтæбæл них—
хуайуй, æрбампулæгау кæнуй.
Нæ фæлмæн,уæздан муггагæн дæр мадта еске нæ адтæй.
Боц курухон хестæрбæл нимад цудæй... Уонæн дæр рамар —
дæй, уонæн! Алли хузи доги дæр æнæсæрбонс цард
хæлхъойгæнагæ фæууй. Æнæсæрбонсæй, дан, галтæ дæр
фæйнердæмæ. ивазагæ æнцæ.
Нæ! Фиццагидæр, уæддæр айдагъ мæнæн рамардæй мæ
фидæ. Мæ зæрди содзагæ асдзæгъд ри^т мин ку неке ба —
лæдæрдзæиæй, ку неке! Еунæг дæн, æз, хуæрзеунæг!
Нихæсмæ «галдзар»ку рахæссай
Мæ хуæздæр лимæнтæй еу æй фурæууæндагæ Мадзора,
барæуадзæ журналист. Æхсæвæ —бонæй не’ртасгæй, фу—
дæбонæ кæнуй мудибиндзау. Æдта ци кæна? Тухуаст зин
рæстæгутæ никкодта, бустæгидæр ба — хъазарцард сахари.
Бæргæ косуй,косуй.Косæги — косуй æма си ци ба рамул —
дта?Æ царди æмбал фесинмæ семæг разиндтæй.Кедæр уоси
лæг байста.Мулкитæбæл æхе сойни цард фехалдта.
Тæрегъæд кæнун мæ лимæн, тæнзæрдæ,фурæууæндагæ
Мадзорайæн. Гъулæггагæн, мæ бон ба ин уотид, сор зæр —
дæвæрæн дзурддæлтæй уæлдай неци’й. Барæй æй аллихузи
имисгæ цъифкалæнти æвдолунцæ. Æ раздæриккон
уодæнкъаййи хеуонтæ, сæ æзини æппæлгæ сиахси, фæсу—
аруни мæз —мæзгæнгæ цъифи золкъæ фестун кодтонцæ...
Гъитт, фурæууæндагæМаДзорагбайтамал ма разиннæ,
гъæддухдæр фæллæууæ! Æцæг лæг ахид,размæ лæгæрдгæй,
царди гулфæнти æзнæти,хауагæ фæууй, ресгæ цæфтæн дæр
ниббæлсуй æма бабæй дзихъиртт нæуæгæй исистуй,исон —
бонмæ нифсхастæй фæттундзуй...
Нихæсмæ «галдзар»ку рахастæ уй,уæд си уафсхуар дæр
нæбал фæууй!

36 Поэзи æма прозæ
ÆГАЙТИДÆР МА
...Бæрзонд, уорс хуарæнæй хурст, фæтæн.æртæцæстон
къæразгæ — кæрзигон. Дæ къуæдетсæр уордигæй сонт ра —
дарæ — бадарæ кæнæги кæнис устур тургъæрдæмæ. Цума ци
фæткæмæ гæсгæ? Кæд.еске цибæлагорæ кæнис æрæгиау?
Нæ зонун! Æнæнгъæлæги ди, миййаг.кæд ести фесавдæй?
Ка’й зонуй, уотæ дæр униау æй! Кæмæй ци фесæфа, уой ба
еу бони сæри агорун багъæуй æма,уæдта бустæги байрæ —
гæмæ уй: зумæгон гъизт рæстæги сурхвазæрос,имонау сæр —
дæмæ бæллæгау. Гъо, ду дæр мулкдзæстæ разиндтæ,гъулæг—
гагæн! Ба ибæл сæттæ, ба, хуæздæрисуйнаг! Еци гъуддагмæ
фурæмхиц ка фæууй, е фæстагмæ æхуæдæг дæр,барæй —
æнæбари дæр исмулк уй. Алкæмæ дæр.алцæмæ дæр мулки
цæстæй кæсуй. Мулкбæл сæрмæ —сæр сæрæййивд бакæ —
нуй æ ахили, сугьдæг адæймагдзийнадаё,кæддæриккон уарзон
лæхъуæни,кæдзос уарзтæйæнтæст, хъури æгънæги хузæн
адгин бæдæлтти, æ ниййергути.Ра сæ æртастай, ра, дæ кун —
зундæй и бæдæлтти сæ æриГон фидæй. Æз ба бæлвурд еунæг
уой зонун,æма дæу ка балхæдта, — куййи къæбиси дзоли
къæбæрæй сайæгау.рæстæгмæ «сайтани»гъæздугдзийнæд—
тæй, еци рацæргæ,æдзæсгон лæгсирд син дигоронау фи —
деуæг некæддæр фæккæндзæнæй.Е уони фидæ ку нæй, нæ!
Бауæрмæ, дан, кæрцæй хæдонæ хæстæгдæр æй.
Мулк ку нæ адтæн некæд:нур дæр,уæдта уогæ дæр не —
кæддæр уодзæнæн. Адæмдзæгъдæг, фудеминæ уинун
рауæйæ — ралхæнæ, аслан,къуæдет,садзгæсæр,æндæарæй —
наг роботтау,адæймæгутæй. Дæн æррæстæдæр рæстуодæй
уодвæлдесæг мадæ —æрдзи скондадæ. Æгайти дæр ма!
Къæразгæ цæрд игон... Дæ пæлæхсарæ,мудхузхелæ дзиг—
гогин сæр си сонт дард, цид, рацæйкæнис, — раст, цума, фар —
сбæлдаргæ гъæдин сахати хурфæй, — æнæуод гæггог æ ре —
вæд сæр...
Ке агорис? Майрæн æ хæдзарæ ма æ цæхæр! Уогæ, мæ —
нæн ма си ци уæлдай ес? Евгъуд бонæн ма кутемæй ес
æздæхæн фæткæ? Ке ’й фæндуй дæр агорæ!
Æз ба, мæ устур зæнхон амондæн, мулк æма мулкдзæстæ
ку нæ дæн, Хуцауæй хъæбæр боз дæн.. .Æгайтидæр ма уотæ
æй!

Хохойти Энвер 37
Цума цæмæн уотæ’й
Æнзтæ куд минкъийдæр, рæудæр фæуунцæ нæ кари,уотæ
бæрзонддæр кæсагæ фæууæн,сикъейау,уæлиæутти тæхагæ
ба — цæргæсау. На ма нæбæл куд фулдæр æнзтæ евгъуйун
райдайуй, уотæ ба Мадæ — Зæнхæмæ æдзинæг сæццæкæсæ
кæнун ниййагайæн,раст цума си æвеппайди исæвд хæзна
фæййагорæн, уоййау. Нæ усхъитæ фæггубурдæр унцæ, цума
нæбæл ести устур уаргъ æрæнцойнæ кæнуй.
Цæмæн уотæ’й цума? Мæ еци цæхгæр фарстæн мин дзу—
апп ку некема равардта? Уæд та ибæл ду исдзуапп кæнисæ
æргомæй, æносон,æнæрахатгæ бацеу —бацеу, алцигъон
Цард?!
Агорагæ ерагæ’й
Мæ уолæфуни цубур рæстæги рафецудтон хебæраги зæ —
рондДаргъ —Тагæмæ. Æнæраздæхгæ, къæбæлдзуг, цъидигъ —
догон ирд бæнттæ си цибæлæй агорун. Мора киртæ фæтæн
хæлафи фадгутæ хæрдмæ арæхстгайти истулдтон. Æрху—
нагорæ кодтон къанауи рæсог дони тъибирттгæнагæ кæ —
сæлгитæ:боргон хелоти, хъæдæгъати, тъепати... Агурдтон сæ,
агурдтон...
Ахид тъæбæртт —тъæбæрттгæнагæ цæститæбæл рауа —
дæй нæуæгæй, кæддæр нæ седзæр, къæсхур мади сосæг —
гайти ци цилле, боргон, хаутæгин киндздзаг хизæ рахастан
цуппар æнсувæремæй, е. Кæсæлгити бæсти имæ циргъкæ —
рон æртæ цъæх дори бахаудтæй. Цалдæр рауæнеми
фæцъцъæсгитæ æй.
"Оххай,хъæбæр хилтæ нин кæндзæнæй нæ ниййерæг", —
адтæй нæ тарст фæндæ не’гасемæн дæр.
Уой адæбæл, нæ мади цæстисугæй æхснад, кизгон цил —
ле,хаутæгин хизæ æнæраздæхгæ "фусунуати" байзадæй пелæ
пуруса æма цъæх —сурхгон дедепæггин синдзити къотæри
хурфи.
Цибæлæй агорун мæ хорсугъд цъигъиндоги цубур фæл —
хæни рутæйдзаг уæлбун фæдтæ. Агорун уæдиккон листæг
æма ставд кæсæлгити. Уæдта ма агорун мæ æнæрцæф са —
бий, рæуæхснæг,фудхузгомау æнсувæрти. Никки ба ма аго —
рун еци цилпæгурæ къотæри æд хизæ.

38 Поэзи æма прозæ
Бæргæ сæ агорун,бæргæ... Гъо, фал си æппун ку неке
ерун. Нæ, уæдд,æр сæ агорун æма ма сæ агордзæн тухуаст
бауæги уæнгæ.
Агорагæ ба ерагæ’й.
ÆЛЛÆХ
Æллæх, евгъуйуй,минæг кæнуй нæ уæлион царди адæй —
магон æфсарæ, раст цума арвбæл Бонвæрнæ —бонæрдæмæ...
Хатгай нæ фестæфæн.нæ фæууинæн, цæмæдæргæсгæ ху—
æрзуодти ирд фæдтæ. Уомæ гæсгæ ба нæ сабийтæ дæр цæ —
унцæ къæдзал —мудзул, тæссаг, æзнæт нæдтæбæл. Хуар —
здзийнадæ уодти медæгæ, ехи къæрттау, тайæги —тайуй...
Ехх, уомæ еу минкъий бацæйæфтауæ,цæмæй исуадза
сугъзæрийнæ тауæ!...Хæрандзийнадæ, фæливддзийнадæ
фæууæлдæр уй, уомæ гæсгæ, кæд зæруай дæр богъ — богьæй
исцæй кæуй. Сабийдогæ ба цийнадæмæ цибæлæй æнгъæлмæ
кæсуй.
ÆНЗТÆ,ÆНЗТÆ
Размæтæх гъолон æнзтæ ниббарцæ ’нцæ. Къæсхур
дæргъдзæсгомбæл æгъатир цард æ арф ауæдзтæ æнцъулд—
тæй уадзуй. Æнзтæ, гьолон.æнзтæ,кутемæйти уин æруо —
рæдæуа уæ хеваст тахт? Ка мин радта мæ цæхгæр фарстæн
æнхæст дзуапп?
Цæститæ ба рæсог фæрдгутау1 æрттевунцæ содзгæй.
Фæндитæ ма æнцæ бæрзонд,базургин хæрдтй тæхагæ...
Æнзтæ,æнзтæ, итигъд базургин мæргьтау, тæхунцæ,тай —
унцæ, къеуæ сойнæ цирæгътау. Ци æй идзулд хорискаст —
сæуæхсед, æви изæйрон зæрæхсед? Ци хузи ибæХ цйуавæр
дзуапп иссерон, — зæгъайтæ, уæ хуарзæнхæй!
ХУÆРЗБОН, МÆ ИДЗУЛД КИЗГОН ДОГÆ
(Л—æн)
Æнæмæтæ æма мæтæйдзаг,мæтæгæмхуз хъал кйзгон
бæнттæ, мæ цимудæги кизгон догæ. Ци кæнетæ,ку мæбæл
истеххатт айтæ? Уæ къумæлхий, лæкъун цæстингас цæбæл
дзорæг æй? Цæбæл æй,цума,уæдд,аэр уее бостæ? Бустæги —

Хохойти Энвер 39
дæр ку æруагътайтæ уæ гъостæ... Æнкъардазийнадæ Ку (<ис _
паддзах» æй уæ фалдзостæгфæгъгъолон æнцæ уæ тункъур
ростæ.
Уалдзигон деденæгкалгæ,гъар хорбонтау ма мæ,æвæдзи,
имисдзинайтæ рæувад бæгъæнсарæй, даргъдзигко.цардбæл—
лон,цийной гиггау, уорсдони цæугæдони билтæбæл... Е æз
адтæн,æз —евгъуд рæстæги.евгъуд афони...
Ци берæ уарзтон гъолон,пæр —пæрбазур гæлæбо —
тæ,фæлмæн зæлдæбæл нæуæгхуд.цубурдустæ пъолци æма
•рæуæг къахидарæси тъæбæртг кæнун, мудтæф деденгутæй
гъæбесидзæгтæ тонун. Уонæй агъазиау баст кæнунгрæдауæй
сæ мæ æммаддаелон хуæртæн иуарун,еугай деденгутæй сæ
дзигготи хæццæ æнгомбид кæнун...
Гъе, еци æнæраздæхгæ,æнæмæтæ æма мæтæйдзаг киз —
гон бонтæ... Æдзох дæр сумахæй ’ зæ^дйгъал, зæрдæрохс,
сæрбæрзонд уинæ. Фур дессагæй æстугути ирæзинæ.
...Абони ба нæ ,кæрæдз,емæй .рартæсуни рæстæг
æрхъæрттæй. Бæдолæ ирæзгæ бæлæуæн æ ирæзгæ базуртæ
ку фæффедар унцæ, уæд æй сæребарæй тæхун багъæуй,æр —
фæндуй æй цардæсгарæ кæнун,хе астъонæ аразун...
Мæ рæсугъдгцубур æма игъæлдзæг кизгон æнзтæ мæ —
нæн цъæхснаг,цъæбар — цъубур, уалдзæгхæссæг зæрбатгутау
адтайтæ. "Нур ба æнæ мæнæй тæхетæ изолмæ, гъæрмуод,
цæппозур —фæрдуг цæсщсут^æ.зæйгуртæй æгъзалгæй.
...Ма тухсетæ æппундæр,,мæ хор^æ! Нæуæгæй бабæй
цъæхдзæстæ уалдзæг æрфестæг. уодзæнæй. Игуæрдæнти
бабæй дзугуртæ — дзугуртæй игурдзæнæй хъоппæгъдзæстæ
деденгутæ. Сæумон рæсог æртæхи бабæй сæ æнæнцойнæ
ниййерæг мадау æртайдзæнæй. Мæнмæ ба гъеуæд и де —
денгутæ мæ идзулд, идард æма фур, хæ,стæг, кизгончбонтау
кæсдзæнæнцæ, рæсог æртæх ба —нæ ивулд цийни æма рист
фæххецæни, гъар цæстисугау^
Хуæрзбон,Мæ æнæраздæхгæ мæтæйдзаг. æма æнæмæтæ
сугъзæрийнæ кизгон бонтæ!
БÆЛЦЦОН
(М—æн)
Мæ райдзаст зонгæ уат — пазургин цийнæй æмидолæ рæ —
усæнтти сæхъук астъонæ. Зонун æй, æнæ мæнæй дæ тар
æрхунæг гъигæ дардзæнæй* Къуру,æдзæрæгау уодзæнæ.

40 Поэзи æма прозæ
Цал анзи «дæ зæрдæ —мæ зæрдæй»фæццардан?! Мæ
цийнæ, мæ рист,мæ рохс бæлдæ,сауæнгæ ма дæбæл мæ тæх —
сагæ фæсмон дæр некæд басосæг кодтон.
Изæригон дæмæ тæнæгавгæгбæрзонд къæрæзгитæй
нæуæгигурд къæлос, æхсирф— мæйæ даргъ æвзестæ тунтæ
парахатæй итаудзæнæй,æ æйкуорс рохсдзийнадæ æ устур
æстъалугин арф сарсийни лæуардзæнæй, тегьдзæнæй, фиц —
цагау бабæй ку æрфецауа бараггенæй, уæд ибæл, цид, æппун
ма бадес кæнæ! Е дæр мæн агордзæнæй —развæлгъау æй
зонæ! Корун ди æма ин сабургай балæдæрун.кæнæ: адæй —
маг кæдмæти цæра, уæдмæти тæхвад, æвæлмæцгæ бæлц —
цон æй, æ исонбони хуæздæр хабæрттæмæ фенгъæлмæ
кæсуй. Рæстæг, дан, æмгъудтæ нæ зоиуй,хъаурæгин æй!
Балци арæх,рохс амондхæссагæгцийнитæ итауагæ, фæууй.
Еци зин æма рæсугъд, лигъз æма гургъахъ нæдтæбæл ра—
нæхстæр унмæ исфæндæ кодтон æз дæр.
Фæскæркуасæнтæ,сæумæраги,мæн> мæ æрвон хестæр
хуæрæ, зингцæстæ Бонвæрнон, гъай —гъай дæр, агордзæ —
нæй. Æ уарзти хабæрттæ мин кæнагæ • фæууй. Æма уобæл
дæр маци баримæхсæ. .
Мæ кизгон æргъæу кири устур къумай дæгъæл мæбæл
ескутемæй ку сæмбæлун кæнидæ. Уоми тъæпæнивæрд æнцæ
мæ æрвон ирд изæлу, хори фæлмæн лæфинттæй уфт пъол-т
циаг.камари æма Сослани Æндурæ — нарæг ронæ.уæдта сæр —
васæн.
Мæ кизгон уат —мæ рæусæнтти<рауоз-гбауоз,зурнæй —
зилд авдæнæ. Æвæдзи, еунæгæй æнкъард дæр кæндзæнæ?
Корун ди æма мæбæл дæ зæрдæ ма фæхходæд! Абонæй
фæстæмæ динг мæ бæсти тухст сахатти фенцойнæ æмбæлттæ
уодзæнцæнцæ къæлос мæйæ æма тæбар —тубургæнагæ
Бонвæрнæ.
СÆРХÆ
(Нæ баба Хадзойæн)
Царди тонхи пиринг цалх æ хеваст кæнонтæ кæнуй. Кæци
къæдзæхæмгæстæ уæйуг ибæл фæууæлахез уа! Ка ин бау—
орама æ тæлæнтæхæссагæ дзоргъа уад? Неке! Ахид исберæ
унцæ, фæззæги сифтæр хауæгау,æмбохъула фæйнæхузи
гъудитæ... Ци сайунцæ сæ фæсте?

Хохойти Энвер 41
Царди тъæбæрттцуд размæ æй,уæддæр хатгай ба нæ або —
нæй нæ æзинæмæ æнæрафæлгæсгæ нæ фæууæн. Зæрдæй
æримисæн, æхсицгонæй.евгъуди ирд бæнттæ^
Æримистон нæ курухон дзурддзæутæ бабай. Гъостæбæл
нидæнгомау уайунцæ æ кæддæриккон нифсæвæрæн, ни —
фсдæттагæ зундамонæнтæ,æ ивулагæ зæрди арфæй азæ —
лагæ æздæхтæ...
— "Æ, цуппар хуасдзау лæги нæмæ цæттæ кæнуй. Хуцауи
цæстæ син исбайлæгъ ун бауарзæд!"
Æнæфæззингæ æзинæ! Лæфинттæ нивæндагæ Хор уæл—
вонги хуæнхти фæсмæкъур æхе раримахста. Еци рæстæги
фæлхæн æ хæццæ æ цард фæххаста, раскъудта, цъопп
æлвесгæй, æлхуйнæбæл халау,бабай тухст цард. Мæгурæг,
фараст даргъ анзей медæгæ хъануати фæххустæй. Уæззау
руни хæццæ æнауæрдон тохи ин æ еунæг фурти бон дæр
неци иссæй. Æ уедаггин дзурдтæ, фæсадзал,1 адæмæй берети
зæрдити байз&дæнцæ.
Цæугæдæнттæ, гулфгæнгæ,денгизмæ раевгъуйунцæ,сæ
уайæнтæ ма имисунмæ байзайунцæ. Мæргътæ дæр изоли
гьар бæстæмæ раевгъуйунцæ, сæ фæлмæн астъæнттæ ре —
Ёæдæй ниууадзгæй.
Бабай рохс сорæт бабæй мæ размæ æ дæргъæлвæстæ
гури ’мбæрцæ ислæудтæй. Æ æнæхийнæ ходæзмолæ, ни —
дæн скъоттзарæ,æргом цæстингас мæн имонаутавæ кæ —
нунцæ. Уотæ ма, фæсахæр, æмпулд маргъи хори тунтæ ба —
рæвдаунцæ. Еци æнкъарæнтæ бустæги стухгин унцæ,*Хус —
фæрæки комæй ласт, сæрхи сæргъи сæргубурæй ку фæл—
лæуун, уæд. Айдагь нæ хæдзари бийнонтæ нæ, фал ма ибæл
синхонтæ дæр сæ къумухком циргъæгтæ баинсунцæ. И дори
хецау—рацæргæ нæлгоймаг дæр, сæрхау, зунди рахастæй
адтæй. Æ циргъ зунд берæ гъуддæгути бæзтæй,арви реубæл
хорау, царди медæгæ ферттевидæ уайтагъд.
Ехх, æдта, куд хъæбæр нæ гьæуй, куд хъæбæр нæ баба, —
нурмиккон мулкдзæстæ, къумухæфсарæ, къумухæгъдау,æд—
зæсгом адæми мæгъзтæ кæд исциргъ кодтайдæ.
Уо, баба, нæ баба.

42 Поэзи æма прозæ
РАСТ ГЪÆДÆ ДОН ФÆЛЛАСТА
Дæ цæуæти хестæр — фур имонауæй биццеу ке фæххо —
нис, е бабæй æ катаййи еу бæрæг бунат ку нæбал еруй. Æ
фиди райгурæн къæс — сабийдогон аргъæутти сæхъун ав —
дæнæ, арф коми гулф донмæ хауæг тухст лæгæн, синдзи
къотæрау, æ хуæздæр,фæстаг фæххуæцæн фæцæй... Ива —
зæги’й ивазуй цъигъиндогон сæнттадæ гъар астъонæ. Æ
къæлæт, рауоз —бауоз,зурнæйзилд авдæнæ—уоми: тугури
уæгъдæ гæлстæй тауæг хъуæц&е æма фæлмæн, хуæрагæ
æскъорæй еутур тархузæ райста. Гобийау фæкъкъуру æма
фæкъкъуæдти æй. Æ бæсти ибæл айдагъдæр ма цæрдæг
«цауæйнон»хæлауртæ баæнвæрстæнцæ.Уонæн си барагге —
нæй гупп — цард бацъен æй. Еу адæймаг, дан, инней рохс
амонд æма тухст æнамондл,зийнадæн рантæсуй а—уæлиуон
дуйнемæ. Гъо, гъо, е æцæгæй дæр уотæ’й.
Ниххæлхъойтæ.æздухститæ æй æ цард дæ лæппойæн.
Æнæнгъæлæги, фæскоймагау, æ рауон —циуон, къæсхур —
тæ,тæнæгбилæ, соцъазæрдæ бийнойнагæй. Ка ци агора, уой
æнæмæнгæ ескæд ба уæддæр иссеруй: хуæздæр уодæмбал
лæгбæл искъобалæ’й. Тъибиртт кæсалгæ, дан, дони арф,
адæймаг ба хуарз цард фæййагоруй.
Хуæрззæруа æрбауай, седзæр, ристзæрдæ Мадæ! Зонис,
гъай —гъайдæр, еу æнæраст цардон æмбесонд: "Раст гъæдæ
дон ласагæ æй,къæдзæ ба и донгæнттæбæл цæхгæрмæй
байзайуй." Гъо, хæдæгай, уæдта ма уотæ дæр фæззæгъунцæ
дзурдаргъæвд рацæргæ адæмтæ: — "Фæлмæн гъæдæ калм
бахуардта."
Зонун бæлвурд уой дæр æма дæ зæрдæдаргæ фурт рæс —
туод ке’й игурцæй,уæдта æ идарддæри цæрæнбонти дæр æ
уодигъæдæ раййевун æ бон нæбал исуодзæнæйгнæбал. Æма
хъæбæр хуарз.
ЕУНÆГИ ФАРНÆ
Ехх, нæ кустадзагъд фидæ, кæсун дæмæ æма мæ катай —
зæрдæ æмпулæгау кæнуйщидæр æй, уæддæр нин рагагъ —
оммæ фæззæронд кæнис! Дæ сæр æваст фæллæгун æй...
Еунæг дæ ниййергутæн... Еунæг ба æ таси бæрцæ нæ фæууй.
Кæд уомæ гæсгæ еунæг зæнæг нецæмæ нимад фæууй, дууæ
ба — еунæгбæл.

Хохойти Энвер 43
Цалдæр анзей размæ нæ муггагæй еу кæмæндæр цитгин
Фацбадæни кувд адтæй. Уоми хеуонтæй хестæр æма син —
хонтæй кадæр(нæлгоймæгтæй), ниуæзтгун игъæлдзæгæй
уотæ фездæх кодтонцæ дæ рауон —циуон фидæн:
— "Ци æнгъæлис, Хадзо.Гъæди халон дæр сафæ еунæг
фæууй.Бæласи еу къадо сæттагæ æйæй..."
Нæрæмон адæймаг—тæнзæрдæ, хуæрзуод нæ фæууй.
Арф райста æ зæрдæмæ, арф æрхæнау, и устур дзурдтæ дæ
кардзуд фидæ; Мадзора, лæкъунæрфуг, губуруонтæй æрæз —
дахтæй æнафони фæлвунхиуонг хæдзари хецау.
— Ци кæнис,нæ зæронд?—æхе имæ лигъз гъæлæсиуа —
гæй бахатта æ еунæг къæсхуртæгурæ ностæ.
Минкъий рæстæги фæсте и зæронд лæг раихалдта æ
тæхсгæ масти къубулойнæ.
...Æз ку райгурдтæн,уæдта æ фур цийнæй синхонтæн
дзурдта:
—Æ, мæ сæр фæддууæ æй.
Еуæй —еу хатт еунæг зæнæг дæр нийвулуй. Еу некуцон
тала дæр исбæласæ уй. Æ алли фæрстæй и нæуæг талатæ сæ
тæссонд «сæртæ» кæдзос арви хорæфсес гъæбесмæ фева —
зæгау кæнунцæ...
— "Уо, нæ тæхфад,æвæлмæцгæ фидæ,еунæг дæ, еунæг...
Нæ зонис æммаддæлон хуæрæ, кенæ ба æнсувæри ни —
фсдæттагæ табедзи адæ... Нæ зонис,нæ!"
Еунæгмæ дæр хатгай рохс Амонд æ медбилти ходгæ ра —
кæсуй... Еунæги Фариæн, дан, си æмбал нæййес!
ДЕДЕНÆГИ Æ РÆСУГЪДБÆЛ ТУНДÆ УЙ
Дессæгтæ æма æнахури тæмæстæ... Хæстæгути кизгæ
Уæлвонгикæсæг, æдта, ци хъæбæр бакастгин æй, ци! Мæнæ
цума Сахи рæсугьди фазон æй! Лæг æй сæхæг сауæдони
рæсогæй баниуаздзæнæй,хъури æрттевагæ, æрдæфæнтæ —
калагæ цæппозурæн æй фæддардзæнæй. Æвæдзй,уомæ
гæсгæ ба æ кизгон сæр^ъæлти Хæссуй. Æ æвзонг,æнæф —
хуæрд уодæй хъал æй? Мадта куд! Цард æй нæмарал^ъивта
æ бугъзур дзæмбути медæгæ. Лæхъуæнтæбæл фембæлгæй,
сæмæ æ хъоппæгъ, саунæмутхуз, агъазиау цæститæ ни —
йдзирд кæнуй.

44 Поэзи æма прозæ
Алли алци дæр æ афони хуæрзведауцæ фæууй! Мæ зонгæ
кизгæн ба мæ иуонæ,цидæр æнахур, фестъæлфæгау кæ —
нуй:ести,æнæисрастгæнгæ рæдуд ибæл æ фур сæнттадæй
цæугæ кæндзæнæй. Тæрсун... Æрæгиауи содзгæ фæсмон
сайдзæнæй æ æрдзон ивулд рæсугъдадæ. Æгæр сонт рæуæг
арæзт æй. Æгæргæнæг ба æнæнецæмæй изайуй. Игон зæр —
дæмæ, дан, арæх фæттутæ киндæ уй.
Ахид уалдзæги тæмæни фæууинæн еу уæхæн гъуддаг-хори
лæфинттæй къæбæлтахт,имонау,нæуæгхунд ностау, деде —
нæги æ рæсугъдбæл истонунцæ кедæр зæрдæ барæвда —
ун.балхæнунмæ. Уой фæсте ба бампулуй, рамæлуй...
Æнæгъæуаги еуварсмæ бугъи хузи гæлст æрцæуй. Бæзгин,
ругæйдзаг иронхуатмæ бацæйхауй...
МАДИ ХУÆРÆ МАДИ АДÆ КÆНУЙ
(Анейæн)
Тухст седзæри унгæг бонтæ æнæуод,даргъ — ивæзæг —
гун,ингин цихтау фæуунцæ. Хор бон дæр син бæзгин,тар
лæкъун мегъау æй. Дзæгьæли —хумæтæги нæ дзурдæ уй:
— "Хор дæр æгасей æмхузæн нæ тавуй!"
Æцæгæйдæр уотæ’й, бустæгидæр ба —седзæрти.
Дууæ анзи дæбæл цудæй æдеугурæй. Уæд дæ æнæхатир
тогцæстæ Хъисмæт уæ уарзон мадæй гъолонæртæст ра —
цæйкодта. Ци дæ бон æй?Цард' фудæбон æй!Æгæр
æнæхъаурæ ан уæйугæмдухæ хъискæти разйæÆнæбари
бухсæн. Мадта!
Нæ ургæфтуд мади асфальти тæфæй «гъæздуг»,æзгули
сахарæй арæх мæ бон рабæрæг кæнун и даргъ надмæ гæсгæ
нæ исуй. Нур дæр бабæй,мæ æнафоии фур фæллад,æвзонг
уод дæумæ æргæлстон,нæ мади хуæрæ. Мæ рист’зæрди
тæхсагæ нос;гæ, арфгон никъæттæ, фæлмæн,лæдæрагæ
дзурди æздæхтæй, цума хуасийни имонаудуд кæнис... Мæхе
медæги дæбæл сосæг дестæ кæнун:
— "Æдта, рæстæмбес гурикондæй,х>гмæтæги зæнхон сил—
гоймаг уогæй,дæмæ ци ивулагæ хъауритæ ес!"
Седзæри, дан,- æ цард нцддæмуй, уомæ гæсгæ ба раздæр
исбайлæгъ уй, царди æзнæт,рæхсбетагæ фæлхъæзæнти
нихмæ накæ кæнун æй раздæр багъæуй,уæззау цæстису—
гæй æхснад бæнттæбæл ниффæлтæруй...

Хохойти Энвер 45
—Ане, зæнхон изæди хай,мæ лæхъуæни сæрæй дин нил—
лæг ковун, хуæрззæруа дæ тумугъ бийнонтæ, ахил, зонгити
хæццæ фæууо! Æрмæст ди еу гьуддаг ба корун, хатир кор —
гæй, — ду ми хестæр дæ:
— Дæ хуарзæнхæй, мæн дæр исахур кæнæ, ис, царди
гъизагæ бонти хæццæ гъæбесæй хуæцунбæл...
Гъо,ба ми æруагæс æй æцæгæйдæр нур берæймаг хатт:
"Мади хуæрæ, мади адæ кæнуй."
МÆ ЕНЦЕГ ИБРАГИМÆН
Нерæнги, мингий ма дæ, мæ Хор, хуæрзмингий! Хъæн —
дзалзæнгæ байрагау, дæ къæхти буни гургьахъ æма лигъ —
зитæ нæма æртасис. Уомæ гæсгæ æгасемæ дæр ходгæцæс —
тæй,бараггенæй дæ ирух ивулдæй æздахис. Дæ хецонау,
кæдзосзæрдæ сæ кæд æнгъæлис? Цард ба мæнгард æй,фур
мæнгард. Фæстæдæр æй базбндзæнæ.
Дæ кондгин, æвзонг мадæ, дæу фæууингæй, сæумæра —
ги,куддæр æрæнкъард уй т^бсуаст. Ду ба æй,гьай — гъай дæр,
нæма лæдæрис. Цæбæл фæууй, цæ, æ æнкъардазийнади тар
гъæрзун, и мæйæрфуги къумъæлхий? Гæрр, æ хестæр зæ —
нæг,æ уоди ирæзгæ къатдзеу ку дæ! Æ æрдæфæнтæ калагæ
кизгонадæй ёентæст—фиццаг хъоцпæгьдзæстæ, мудтæф де —
денæг ку дæ! Цæмæн æй уæд дæ цардбæллон мадæ уотæ
æлхийæрфуг?
Æ куствæллад фидй æ уæлаёбæЛ^ца^Д&й тртин карз нез
развæлгъау тухтонайæй ку ратудта æ адгин тумугъ бий —
нонтæй, уæд æ фæстаги надбæл тар æносон дуйнемæ «фæс —
таг фæндарасти» бон дæр ма æй нæ фæцæй. Нæбал æй
фæууидта,æ равгæ нæбал раргъавта — æнæуодбарæ адтæй...
Æ фидæ —дæ æнæзонгæ баба, ци бон зæнхæбæл бафту—
дæй æносон «фусунуати», уæд ду ба фæззиндтæ аци æнæ —
раст, игондуар дуйнемæ. Еуетæ, дан, мæлгæ, иннетæ ба
игургæ кæнунцæ, цард, рæхисау, еци æносон цæгтæй конд
æй.
Минкъий ма дæ, мæ хор, хуæрзминкъий! Æгасемæ ход —
гæцæстæ, бараггенæй дæ ирух дæр уомæн æздахис. Æнккæ —
тей дæр дæхе хузæн æнæхийнæ,рæсог уод æнгьæлис...

46
Поэзи æма прозæ
Дзуццаты Хаазы—Мурат
ХÆЙРÆДЖДЖЫН ÆМДЗÆВГÆТÆ
МÆНÆН ÆНЦОН УАИД
Ды мсе куы нсе уарзай,—
æнæуынон мын ма су!
Æнхъæлыс, хивдисæн?
О, нсе, мæнæн ныхас ныхас у.
О, цал хатты дзырдтон:
куы нсе мын уаид знæгтæ,
Куы нæ мсем тиликкой—иу
севзсегтсе, ссе цсенгтсе!...
Мсенæн сенцон уаид,
къседзой, фындзой ксенсе серфыгой
Куы нсе ксениккой—иу
ссе фыдгулау мсе фыдгой.
Мсенсен сенцон уаид,
дсе ном куы нсе дзурин мсестыйсе,
Дсе нсемыг—здымсе дын
куы нсе хъавин мсе нсемыг-здыйсе.
Мсенсен сенцон уаид,
мах иу зсеххыл цсергсейсе,
Салам куы ксениккам
ксерседзийсен зсердсейсе.
Мсенсен сенцон уаид...
Æуусенд,мсенсен ныхас ныхас у:
Æз дсе куы нсе уарзон,—
. сенæуынон мын ма су! ,
1995.10.3
ЗÆРДÆДИХ
Ирыстонæн йæ цæгат æмæ йæ хуссар
баиу уой, ууыл хъæддыхæй чи дзырдта,
1937 азы Сыбырмæ кæй ахастой æмæ
кæй амардтой, æрæджиау реабилитаци
кæй скодтой æмæ йæ райгуырæн бæстæм
йæ уд, йæ ном кæмæн æрыздæхт, уыдонмæ
дзурын иу адæймагау.

Дзуццаты Хадзы—Мурат 47
1
ДьГ нæ зоныс,
цин кæнай æви хъыг,
мæсты уай æви райгонд...
Ирыстон—
Кавказæн йæ зæрдæ—
дæ зæрдæ
незаманон, рагон.
Дыууæ дихы,
дыууæ дихы йæ акодтой
нæ "цардараз" фыдгултæ
Æмæ уседæй нырмæ
кæлы йæ туг,
кæлы æмæ—ныккултæ.
Æмæ йæ не’нкъарынц,
æмæ йсе не’мбарынц
Ирыстоны тæнæг, ссертæг сæртæ,
Мыййаг дзы иу куы амæла,—
куыд цæрдзæн иннæ уæд—
æрдæг зæрдæ?!
Ды йсем æрыздæхтæ.
Цæмсен? Баиу уа ногæй?
Фервæза мæлæтæй?
О, фæлæ куыд?
Кæд дæу йеддсемсе
ничи мсела, ничи мæла йæ мæтæй?
Æмæ нæ зоныс,
бæрзонд,æрвонг зондæй
фæлгъаугæйæ,кæрзгæйæ,
Куыд цæрдзынæ зæрдæдихæй?
Кæнæ æрдæг,
æрдæг зæрдæйæ?
2
Мæнæ дæ сахар,дæ сахар,
æмæ дзы дæ у&т
Цы у?
Дæлæмæ дæр, уæлæмæ дæр—уылынг.
Мæнмæ гæсгæ,
дæ уынг
цæуы Ирыстонæн йæ кæронæй йæ кæронмæ,
Цæуы йæ зарæгæй йæ хъарæгмæ,

48 Поэзи æма прозæ
йæ сонтæй йæ зæрондмæ,
Цæуы Ирыстонсен
йæ хъармæй йæ уазалмæ—
Йæ адзалмæ!
1995.16.4
ИРОН СТАЛИНИСТТÆ ÆМÆ
ÆНДÆР «ИСТТÆМ»
Нартсе æгæрыстæмæй
Хуыцауæн дæр нæ куывтой,—
зонæм сæ
рæстдзинады сæрыл
хылкъахтæй,
Рæстдзинады знæгтæ
æмсе алы æвзæртимæ
ссе хæцæнтæн
нæ уыд хынцæнтæ,
Уæд сымах,гормæттæ,
хæйрæджысконд,
зондхъуаг, удхъуаг дыкъахтæй
Уæхицæн—
æмæ адæмæн—
куыд кæнут хуыцæуттæ?!
Æви уæхæдæг дæр
уыдонæй стут?
Ау, иу дæр усе нæу
рæстзонд, рæстуд?
1995.5.5
УÆЛАХИЗ
\
Мæхицæн фæзæгъын:
«Дæ зæрдæ мæнг æнхъæл,
мæнг æуусенкæй бахиз!» ’" "
Уыдис нæм У&лахиз—
нæ нæм уыд Уæлахиз.
Нæ нæм уыд
дзæнæтон цыллæ нæуу,дзæм—дон,
Уыдис нæм зындон,

Дзуццаты Хадзы—Мурат 49
æмæ абон дæр алкæм —
зындон.
Нсе нæм ис Уæлахиз,
цæуы нæм æгъатырæй хæст,
Фашизм у сæрæгас—
æвдудон—
æргомдзу—
æмбæхст.
Чысылнымæц адæм—
нæ сын дæтты бар,
ссе бар уа сæ хъысмæт,
Фашизммæ нæ хъуысы
сæ тыхст мæт, ссе хъызт мæт,
Тъыссы сæ
уæладæмты ’нæфсис, уæгъд хъуыры—
ныхъуыр сæ,ныхъуыр,
Уæладæмтæ хъусой
сæ гуыбынты бухъ—бухъ,
хъуыр—хъуыр.
Нæ нæм ис Уæлахиз.
Рæстдзинад,
Сæрибар,
Æмбарад—
Æнæхъола мифщæ,
нæ зæрдæ сæ баруад.
Мæхицæн ма дзурын:
«Ныффæраз зындонæн,
йæ сæрты Уселахизмæ ахиз!»,
Фæлæ йæ нæ зонын,
кæд уыдзæн Уæлахиз\
1995.9.5
АНТИСОВЕТОН БÆЛÆСТÆ
Байаты Гаппойæн
Парчъы бæлæстæ—
дсе сагъд, дæ хъомыл—
сусæгæй кодтой дæ кой,
Мысыдысты дæ,—
сусæгæй, сусу—бусуйæ
дæ хабæрттæ дзырдтой,
Рох доз нæ кодтой,—

50 Поэзи æма прозæ
æмæ дæм цыма куывтой—куывтой,
Хуыцау кæнсе бардуагау .
сусæгæй кодтой дæ кой.
Æмæ ууыл ныффыстон
æмдзæвгæ
æхсайæм азты кæрон,
Æмæ мын цензурæ загъта:
—Хъус—ма,æнæсæр ирон,
Цы дæ фæнды,
дæхæдæг дсер, бæлæстæ дсер
æрцæуат калд?!
(Ахст нæ,—
æз ма о,
фæлсе бæлæсты фаг
ахсёст&кы кæм ис бынат?
Хаст нæ,—
сез ма о,
фселæ куыд ластæуа бæлæстæ
цæгатмæ, дард?
Ахст æмæ хаст нæ,
фселсе калд,
ома æрцæуат мард.)
—Уæд цæмæн? —фарстæн
радта дзуапп:
—Антисоветон бæлæстæ,
антисоветон æмдзæвгæ...
Æмæ уæд
сез ме’мдзæвгæ басыгътон,
семæ баззадысты бæлæстæ—
арвыл ныдзсевгæ...
Чи зоны,
антисоветон—о,
фæлæ нæ уыдысты антиирон.
Æви советон у
ироны ныхмæ?!
Æмсе ныр, дыууынæм æнусы кæрон,
Бæлсестæн, мæнæн
бар куы радтой
дæ кой кæнынæн,
Уæд æмырæй лæууæм,

/
Дзуццаты Хадзы—Мурат 51
ницыуал зонæм
нал дæр худынæн, нал дæр кæуынæн.
Мæт семсе тас,
хæрам æнæ ’ууæнк—
азтæ æмæ хъарутæ сындæггай æхсæдæг:
Ныр акæлдзынæн мæхæдæг,
ныр акæлдзысты бæлæстæ сæхæдæг.
Æмæ уадз акæлæм.
Æрмæст куы нæ акæлид
нæ бæллиц,нæ фсендон,
Кæд æвæд нæ фæуæм,
уæд фыдвæд куы нæ басгуыхид нæ фæдон,
Æмæ нæ фсестæ, гъæй—джиди,
сæрибаркуы суаид... .
нсё цард,нсе бсестсе
Æмæ дзы куы байрæзид
сæрибар ирæттæг
сæрибар бæлæстæ.
1995.17.5
КÆУИНАГ
Гуырдзиаг адæймаг кæм уа —канд Гуырдзыстоны нæг
фæлæ Ирыстоны дæр, Уырысыстоны дæр, Америкæйы дæр,
Китайы дæр, — кæм уагуым кæдаæриддæр ис Гуырдзыстон.
Афтæ ма: уырыссаг кæм уа, уым ис Уырысыстон.мæхъ —
æлон кæм уа, уым — Мæхъæлыстон.эстойнаг кæм уа, уым —
Эстоныстон æмæ а.д.
Ирон адæймаг, абон Ирыстон кæй хонæм, уым æви æндæр
искуы уа, — кæм уа, уым нæй Ирыстон, фæлæ дзы ис Гуыр —
дзыстон, Уырысыстон, Мæхъæлыстон,Америкæ, Китай æмæ
а.д.
Кæм хъуамæ уа, уæдсе, кæм хъуамæ Ирыстон?—
Йæхи дуртæй хæлы йæ хуылфæй йсе мæсыг,
Бындзыггай йæ ласы фыдрæстдег—фыдæрсдон,
У йе'взаг,йæ равзæрд,йæ номæй къæмдзæстыг,
Æмæ сæ рæдувы йæхицсей æд уидаг...
Фæсмон сем куыннæ ис?! Æз абон—йæ рисдон.
Фыдвæд дæр кæуинаг, æвсед дсер ксеуинаг,

52 Поэзи æма прозæ
Аумауал уай хъуамæ,мæ мæгуыр Ирыстон?!
1995.21.5
ДÆ БОНТÆ
Дзæуджыхъæуы парчъы Къостайы цырты раз
æрвыл сæурайсом дæр лыстæг цъæх кæр —
дæгæй ныффыстæуы мæй æмæ бон, зæгъæм,
мæнæ афтæ: "Июнь, 8". Цыма у арвы бын
æрдзон къæлиндар.
Къоста,
нымайыс бонтæ?
Кæй бонтæ?
Дæ бонтæ—
Ирыстоны бонтæТ
Цымæ ма?..
Бирæ ма?..
Уыдзæн масын бирæ фæдонтæ?
Кæд бирæ,
уæд арæх цæмæн
дæ "Додой" фæхъуысы,фозхъызы?
Цæссыгтæ—уыраугæ—
нæ рустыл,нæ удыл
цæмæн фæхъуызы?
Æви абон дæр—
«Гъе,мардзæ,исчи!
Бынтон сæфт кæнæм!»—
Нæ хъæр, нæ сидт—
кæмæ?
Хъарæм æй— кæмæн?
Æви абон
Исчитæм, Фыййæуттæм,
Уастырджитæм
куы дзурсем,
Æххуыс, ахъаз,
цæрæнбонтæ сæ куы курæм,
Уæд нæхæдæг цæуылнæ,
нæхседсег цæмсен æмæ цы стæм?
Æви нсехицæй ирон лæг—
лæджы хуызæн—

Дзуццаты Хадзы—Мурат 53
ныр дсер ма у стæм?
Æмæ нымайыс бонтæ.
Мæгуырæг дсе бонтсе—
Ирыстоны бонтсе,
Мыййыг сын куы нал уа,
куы нал уа фæдонтæ!
1995.9.6
МÆ ЦЫРАГЪ
Фынæйафон,
машинæйыл цæугсейæ,
мæ хъсеу мæм разынд—
рардсей, дардсей,
Æрвгæрон къуылдымыл—
хъуынджын хъсед,
цыма фысы рагъ,
Йсе дæле—
сыхгай—
цырсегътæ дзы судзы
хъæлдзæг—сенкъардсе й,
Æмсе дзы нæ судзы мсе рухс,
семсе дзы нсе судзы мсе цырап,.
Мсе цырагъ нсей се’хссен,
семсе дзы куы судзид, куы ’рттивид,
Усед,чи зоны.уаид
рухсдсер мсе хъсеурухс,
Усерæхдсер—йсе хуымты улсен,
мсе зсердсе мсе къаддæр селхъивид,
Ныхъхъус сем—
дзсегъселы нсе фсехъус.
Мсе хъсеумсе нсе цсеуын,
цыма дсен сенæкъух,сенсекъах,
Хъыджы бон уа, цины—
нæ зынын йсе хъсермсе.
Æвсеццсегсен, зайдзсен
нсе мсесыг—рсебын
мсе ингсенуат
сенсекъахт,
Ксесдзсен мсем уседдсер, мсегуырсег,

54 Поэзи æма прозæ
кæсдзæн мæм сенхъæлмæ.
Æниу—цсей æнхъæлмсе, цсей цыдæр!
Чи зоны, цæгатæй хуссармæ—
Æмæ канд уым нæ,
йæ сæрмæ хъуынджын хъсед ксемæн ис,
цыма фысы рагъ,
Канд уым нæ,
фæлæ æндæр ран дæр—
мсе сау сæрсей мæ урс ссермæ,
Чи зоны никуы ссыгъд—
æмæ не ссудздзæн—
мсе цырагъ!
1995.10.6
ТЕРЧЫ БЫЛ СТАЙТÆ
Цæнгæт хидæн дыууæрдыгæй—
дыууæ дзы Теркæй галиумæ,
дыууæ та — рахизмæ
Скодтой се’ргом стайтæ—
ифтонг, цæттæ
тох æмæ уæлахизмæ,
Схъырнынц, схъæрзынц,
хауы ссе цæстытæ
æмæ ссе дсендсегтæй стъæлфæнтæ,
Ма уа ирмæ лсебурджытæн
æфæрсгæ сталфæнтæ,
Нæ зæхх нын чи иса,—
семæ канд нсе зæхх нæ!—
цы у ирон зæхх
Æнсе ирон фарн—
æвзаг, а ивад, сегъдау, —
цы у æнæ ссе хорзæх!—
Æмсе нын ссе чи иса,—
стаитæ сæм фæдзсехсгæ
кæнынц сертхъирæн,—
0,ныры хуызæн тас
никæд ма,
никæд уыд Ирсен!
. 1995Л7.6

55
Хъайттаты Сергей
ДЫУУÆ ÆНÆЗОНГÆ АДÆЙМАДЖЫ
(повесть)
1
Фыдыбæстæйы стыр хæст... Кæд æмæ кæд фæци... Фæлæ
иу изæр ахæм цау æрцыд æмæ та ногæй мæ хъуыдыты йæ
цæхæры смидæг дæн. Уыдис хъазтизæр фæзы. Фæсивæд
кафынц, зарынц... Уалынмæ ирон аив фæндыры зæлтæм
фæзынд уым, æхсинæг æртæхæгау, æмбисонды чызг æд
гогон. Разкъæрттæ йыл. Нывæфтыд урс цыллæ кæлмæрзæн
уæхсчытæм æрхауд. Дыууæ ставд дзыккуйы —хъуымбыл быдг
сау—сауид дарынц... Æрттиваг морæ къабайы уæхсчытыл
уæлтæутау æрхаудысты фæйнæрдæм.
Камари рон нарæг астæуы ноджы æлвасы... Риуыгънæд—
жытæ рындзтыл... Æрдзы фидауц... Цæмæ ма бакæса адæй —
маг? Уды гага... Рæсутъд цæсгомыл рæсугъд мидбылхудт тæ —
мæнтæ калы.
Æрæвæрдта гогон цъæх нæууыл «Суадоны раз»рогæн.
Зæрдæ рухс... Уалынмæ ауыдта нымæт...урс —урсид усейлаг
нымæт (чысыл раздæр йæ уарзон уыд амг рындзмæ азгъ —
ордта), базыдта чызг нымæт, кафы лæппуйы кафт фæзмæ —
гау, фæлмæн дзабырты. къахфындзтыл ныссадзы, нымæты
кæрæттæ цæргæсы базыртау тыгъд фæйнæрдæм, йæ кафтмæ
йын кæсынæй не’фсæды цæст... Фæлæ мæнæ фæзынд саг —
сур лæппутæй иу, арæзт цухъхъа, рон хæдбынтæй...æвзист
рон æмæ хъама астæуыл цæхæртæ калынц... Схъазыд чыз —
джы уындмæ йæ зæрдæ,фехста йæ нымæт иуварс лæппу.
Æнæбадт байрагау чызгмæ дугъ кæны. Ацахста йæ йæ
къухæй. Хъуырдухæн кæнынц,æрхауд чызджы уæнтæй ны —
мæт, фæлæ лæппуйы хъама фелвасын йæ къухы бафтыд.
Хæххон чызг йæ маст райсынмæ. сарæхсдзæн... Ууыл æй
ахуыр кодтой тызмæг хæхтæ, карз æгъдау.
Чызг ныццæвын æввонг...лæууы. Лæппу фæкъуылымпы
иуцъус, фæлæ искуы дæр ма чызг лæппуйыл фæуæлахиз, —
уарийау ыл йæхи ныццавта. Чызг та фæцарæхст, — йæ къухы
иуварс агæпп кæнын бафтыд... Ацы хатт хъамайы фистон
фидардæр, æлвæст къухы... Лæппу æвирхъау.йæ кæнонтæ
кæнынмæ æрцæттæ кодта йæхи, фæлæ мæнæ æрдæбонты

56
Поэзи æма прозæ
нымæты хицау фæзы фæзынд... Фæринк кардау йæ къухы
ферттывта æхсаргард... Рогæн фелвæста пе’хсаргард, чызг
йæ хъама кæмæн аскъæфта, уый дæр. Алкæмæ дæр дзы кард
æмæ уарт.
Фæцæуынц хæцаг галтау кардæлвæстæй кæрæдзимæ.
Чызг скатай... Нæ йæ фæпдыд ахæм бон туг ныккалын...туд —
жы ныккалд фенын... Фæлæ лæппутæ ууыл не сты... Алкæ —
мæн дæр дзы йæ кад, йæ номыл цæуы ныхас ам, гье та йæ
цардыл. Хъуамæ дзы алчи йе’хсар, йæ хъару рпйдиса чызд —
жы раз. Æхсаргæрдты фыццаг цæф фæйнæрдæм цæхæртæ
акалдта, раст цыма стъалыты кæфой дымгæмæ ныдлардæуыд.
Лæппутæ кардæлвæстæй кæрæдзийы уæхски -уæхск нæр —
тон богæлттау æлвасынц. Æхсаргæрдты кæрæттæ кæрæд —
зиуыл æндæгьд... Зилынц... Сæ цæстæнгас — тохмондаг. Ар —
хайынц... Чи фæцарæхса фыццаг цæфмæ... Мæнæ асхуыс —
той кæрæдзи, бацайдагъта кардæй хæст. Хæцыиц.нæ ауæр —
дынц. Æвдисы дзы алчи йæ арæхстдзинад, йæхиуыл дзы ничи
уадзы цæф, æмхъару, æмдыхтæ. Сæ "маст" тынгæй — тын —
гдæр кæны...
Скатай ноджы тынгдæр чызг... Куы иуырдæм азгъоры
фæдисхъæргæнæгау, куы —иннæрдæм. Никуы æмæ иичи.
Ныр цы кæна?.. Фæтуджджын уæвын — æнамонддзинад.
Стæй... Цæмæн дзы хъуамæ ахуысса иуæн йæ зынг? Ах —
хосджын, кæй зæгъын æй хъæуы, рог лæппу у йæ æвирхъау
мийæ... Фæлæ хинымæры зæгъы — "лæппуйыл алцыдæр фи —
дауы". Чызг уый аккаг у, дыууæ лæппуйæ алчи йæ цард кæй
уарзондзинадæн снывонд кæна. О, фæлæ чызджы зæрдæ
йæ сæрыл тохгæнæгмæ æхсайы... Ууыл иæййы йæ сагъæс,
йæ фæндырдзагьд. Цæй æхсызгопæн ын æрбаппæрста чысыл
раздæр йе уæнгтыл йæ нымæт... Зоны, лæппу йæ йæхæдæг
дæр бирæ кæй уарзы... Йæ сыгъдæг уарзтьт сæрвæлтау ба —
цыд карды хæсты лæппу, стæй... Сылгоймаджы кад бахъ —
ахъхъæныны охыл... О, фæлæ цы кæна чызг? Куьт зæгьын,
нæ йæ фæнды туджы ныккалд... Лæппутæ дыууæйæ дæр
цæрыны аккаг сты. Фæкомкоммæ сып сæ быцæу, сæ тохмæ.
Бынтондæр нал ары йæхицæн бынат... Лæппуты фæзыллыл
нæ хæцы цæст...
Чызджы цæстмæ уа, æнæуи, сæ арæхстдзинад æвди —
сынц, кæрæдзийы риуыгъынц... Карды цæфмæ куы карды
ком дарынц, куы та уарт, алфамбылай цæхæр та ногæи

Хъайттаты Сергей 57
æрлæууын кæны зæрдыл —стъалыты дзыгуыры атахт.
Хъуырмæ схæццæ маст... Ныртæккæ дзы хъуамæ иу афæл—
дæха... Иннæйы, фæстаг тох...
Фæкалд сæ иу, чызджы уарзон. Чызджы риуæй тарст
хъынцым сирвæзт,иннæ йæ нæ цæвыгуый сæрмæхæссинаг
хъуыддаг нæу... Хæцынц та... Ахауд куыддæр æгъдауæй рог
лæппуйæн йæ кард, йæ ныхмæ чи лæууы, уый исдугмæ
фæуагьта тох, йæ цæстæигас амоны — "сис дæ кард"... Куы
зæгъын, дыууæйæ дæр цæрæццаг лæипутæ, æвзыгъд фæ —
сивæд. Лæгдзинады охыл хъуамæ фæуæлахиз уа сæ иу... О,
фæлæ чызджы уый нæ фæнды... Уый фæнды бауромын лæп —
путы тугмондаг хæст... Цæф сæгуытау та дыууæрдæм
згъоры... Скатай ноджы тынгдæр,фæлæ цы кæна? Никуы ис
ничи хæстæг. Афæнд кодта дыууæ цæхæры астæу фес —
тын...фæлæ мæнæ йæ зæрдыл æрбалæууыд йæ рагфыдæл —
ты хорз æгъдау—кæлмæрзæн. Къахфындзтыл згъорæгау
дыууæ лæппуйы æхсæнмæ цырд згъоры... Се’хсæнмæ сын
йæ зæлдаг кæлмæрзæн æппары... Лæппутæ æваст цавддуртау
фесты... Сæ хотыхтæ кæрæдзимæ ныццæвынæввонг куыд
систой, афтæмæй баззадысты, раст цыма уирагдуртæ фес —
тадысты уыдон дæр. Афтæ ахаста иуцасдæр. Лæппутæ хæс —
тулæвд кæнынц.
Нæма æруазал кæрæдзимæ сæ туг... Фæлæ... Кæлмæр —
зæны сæрты Иратаманты никуыма ничи ахызт. Æруагътой
сабыр сæ хотыхтæ зæхмæ... Чызджы цæсгом фæрухс...
Æрыппæрста æвирхъау лæппуйæн йæ хъама йæ размæ...
Хъамайы кæрон зæххы нынныхст.цыма йæ барæй ныссагъ —
дæуыд.
Лæппу систа хъама,йæ кæрддзæмы йæ тъыссы. Æмæв —
нæлд æркодтой зæхмæ.алчи сæ архайы раттын йæ кæл —
мæрзæн чызгæн... Скодтой йын йæ дыууæ кæроныл
æмхæст... Арвы кæлмæрзæнау ын æй йæ разы ныттыхтой...
Уый кæлмæрзæн нæ исы... Уый уыны, мæстæлгъæд нæма
систа лæппуты цæстытæй йæ тæлм... Йæ цæстæнгас дзуры:
"Æз ацы кæлмæрзæн райсдзынæн æрмæстдæр уæд æмæ куы
бафидауат"...
Фембæрстой лæппутæ чызджы фæндон... Чызджы фæн —
дон уыдонæй алкæмæн зынаргъ.у. Кæрæдзимæ кæсынц...
Цæсгæмттыл боны æрбарухсау хиуылхæцгæ мидбылхудт
зыны... Чызджы цæсгом ныррухс. Лæппутæ кæрæдзимæ сæ

58 Поэзп æма прозæ
къухтæ дæттынц... Нал ис чызджы амондæн кæрон... Кæл —
мæрзæн цингæнгæ райсы, йæ уæлных æй бæрзонд сисы...
Хъуысынц та ирон фæндыры æмбисонд зæлтæ, чызг амоны:
"Уæ арæхстдзинад, уæ лæгдзинад нын равдисут уæ каф —
ты...Ацы кæлмæрзæн уæм уый сидæг у ныр"...
Йæхæдæг кафы... Уæнгтæ æд кæлмæрзæн уæлæрвты тæ —
хынц. Нарæг астæу гæды бæласау ратас - оатас кæны,
къабайы кæрæттæ дымгæйы фæтдзæгъдæнтæ чысыл сæ сæ —
рыл систой, раст сын цыма счъизийæ тæрсы... Амондджын у
чызг... Цæсгомæй хуртæ æмæ мæйтæ кæсынц, йæ цæс —
тæнгас лæппуты ракафт домы... Куы дзы иуы фæрсты ра —
кафы, куы иннæйы.
Дыууæ лæппуйы кæрæдзийæн бар дæтгæйæ уæздан амо —
нынц «ды ракаф». Ракафыд сæ иу,стæй та иннæ... Чызджы
цæстмæ та æвдисынц сæ дæсныдзинад... Алчи дзы йемæ ака —
фыд...стæй сын уый æмдзæгъд кæны... Кафынц дыууæйæ
иумæ... Чысыл раздæр кардæй хæсты куыд нардуатæй ба —
цыдысты, афтæ сын ныр бацайдагъ рог кафт... Сæ цæс —
гæмттæй фæлыгъди сау маст, æфсымæртæм дæр ма бакæс
æмæ уыдонмæ дæр... Сæ арæхстдзинадыл сын æрæвæрдта
чызг йæ цæст...
Нал фæлæууыд... Æртæйæ дæр иумæ кафынц... Кæл—
мæрзæн — уæларвон нымæтын гауыз басгуыхт...фæтæхы...
Цыма фескъæфы нæ кафджыты дæр семæ.
Фыдæй —фыртмæ кæлмæрзæны миниуæг ирон адæмæн
цырагьдарау баззад. Систой —иу дыууæ туджджыны...дыууæ
мыггаджы кæрæдзимæ сæ хотыхтæ, кардæй хæст уа —гæ —
рах...мæлæтдзаг тох —иу бацайдагъ се’хсæн. Суанг ма —иу
сын хистæртæ дæр ницы мадзал ардтой сæ бафидауынæн,
фæлæ мæнæ сылгоймаджы кæлмæрзæн сæ дыууæты хсæн
зæхмæ æрхауд,фыдохы тугуарæн банцад æваст. Хæцæг адæм
кæрæдзимæ куыд систой сæ хотыхтæ ныццæвын æввонг,
афтæмæй баззадысты.раст цыма цавддуртæ фесты... Ны —
вæрдтой сæ кæрдтæ сæ кæрддзæмты... Бафидыдтой
Æмæ зæгъын, мæ хъуыдытæ мæ ахастой сæ уæлных.
Кæмыты нæ балæууыдтæн?.. Хæст... Адæймаг æппæты
æнаггагдæрæн цы æрхъуыды кодта, уыцы тугуарæн. Хæст...
Æвæдза, диссаг та куыннæ у? Дыууæ æнæзонгæ адæймад —
жы рахъомыл сты фæйнæ бæстæйы, кæрæдзийæн никы

Хъайттаты Сергей 59
ницы смаст кодтой, афтæмæй рараст сты сæ иу иннæйы
амарынмæ...
Зæгъæм, иу дзы рараст Дзæуæджыхъæуæй, иннæ Гам —
бургæй. Цæуынц кардæлвæстæй,сæхи цæттæ кæнынц иу
иннæйы амарынмæ... Цæмæн?.. Цы дын кодта.зæгъыс?..
Дарддзер сын фысдзынæн сæ балц уæрæсейаг æмæ гер —
майнагæн, ныр та уал сæ алкæмæн йæ тохы сæры кой скæ —
нон...
2
Берлин. 1941—æм аз... "Æртыккаг Рейхы намысджын
хæстонтæ! Æнæбасæтга? стыр Германы хъæбатыр сллдæттæ
æмæ афицертæ! Немыцаг æфсæдтæ æнтыстджынæй быр —
сынц Мæскуымæ! Большевикты æфсад фæстæмæ лидзы!
Бонæй —бон хæстæгдæр кæнæм Мæскуымæ! Баззад ма йæм
цалдæр километры æрмæст! Æртыккаг Рейхы хъæбатыр
хæстонтæ! Сымахæй аразгæ у марксизм æмæ болыыевиз —
мæн кæрон скæнын! Æгъатыр ут зыаджы ныхмæ тохы! Не —
мыцаг салдæттæн нæй нервытæ, зæрдæ. Хæсты ницæмæн
хъæуынц уыдон. Немыцаг салдат хъуамæ ма зона тæригъ —
æд... Уадз, фæуæд дæ размæ зæронд лæг.кæнæ зæронд усг
гыццыл чызг, гъе, гыццыл лæппу—цæв сæ! Уымæй ды бахъ —
ахъхъæндзынæ дæ бинонты фидæн, дæхицæн та —кад мыг —
гагмæ!... Размæ! Размæ Мæскуымæ!..."
Мин фараст сæдæ цыппор фыццæгæм аз... Дыууæ æмæ
ссæдзæм июнь. Æхсæв æмæ бон кæрæдзийæ хицæн кæ-
нынц. Тар æхсæв сабыргай йæ сау нымæт исы, йæ дымд —
жытæ ма зæххыл ныдзæвынц. Арв ранæй —рæтты раирд.
Судзгæ цæхæр фæнычы куыд фæныгъуылы, афтæ стъалытæ
иутай —дыгай мынæг кæнынц арвы тыгъдады. Æрттывта ма
бонвæрнон уæларв... Хур йæ хæтæнæй æрыздæхт æмæ цыма,
кæмдæр фæсæврæгъты фæстиат кодта, уыййау йæ сыз —
гъæрин тынтæ сæрвыста разæй. Сæуæхсидт æрвгæрæтты
ссыгъд. Æрыхъал æрдз. Райдыдта та царды бонтæй иу... Царды
бонтæй? Нæ, æгъатыр райсом уыдис уый... Фыдохы тутуа —
рæны райсом... Æвиппайды тыгъд арвæй райхъуыст хæд —
тæхджыты уынæр... Хæстæгæй — хæстæгдæр кæны... Уынæр
стынг... Сау хъаймæты цæргæстау мæлæтхæссæг
хъæрццыгъатæ арв сæ аууон бакодтой. Алфамбылай иуыл
æмгуыр — гуыр сси. Гермайнаг хæдтæхджытæ æрбахызтысты
арæны сæрты, сæ сау крестытæ зынынц,сæ нæрдæй хъустæ

60 Поэзи æма прозæ
къуырма кæнытщ... Азæлынц... Бомбæтæ згьæлын райдыд —
той... Зæрдæхалæн æхситтгæнгæ æрхауынц... Срæмудзынц...
Зæхх фæйнæрдæм фæркгай хауы... Рьтг бæрзоид фæцыд.
Цæсты фæттыкъуылдмæ алфамбылай срæмыгъдтыты арф
уæрмытæй айдзаг. Хæрдчæхсæн сармадзантæн сæ ттæмгу—
ытæ хæльтнц зттаджы хæдтæхджыты дзьпуыры... Урс фæз —
дæджы къуыбылæйттæ арвыл фылдæрæй — фылдæр кæ —
нынц.уыцы сармадзанты хæлд сты уыдон... Уæлæ иу л«.цд —
тæхæг æрхауы, дыккаг, иннæтæ мигт>ты аууон фесты, нæй
сæ нымæцæн кæрон. Сæ тахты нысан —бæстæмæ ар —
фдæр...сæ хæдуæлвæд фæзындысты сырхсгьалыджып хæд —
тæхджытæ. Фæхъус сты хæрдмæхсæн сармадзантæ. Хæд —
тæхджытæй иутæ зилдух кæнынц арæны сæрмæ.иннæ —
тæ,бомбæхсджыты фæстæ ныййарц сты. Байрæджы... Го —
рæттæ, хъæутæ ссыгъдысты...фабриктæ, заводтæ, рынчын —
дæттæ, скъолатæ дæрæн кодтой... Сылгоймæгтæ, зæрæдтæ,
сывæллæттæ, фос... Раст цыма хъаймæт скодта... Æниу хæст
хъаймæт у, уæдæ циу?
Арæны хурныгуылæйнаг фарсæй немыц сармадзантæй
æхсыпц... Уартæ танктæ.сæ фæстæ салдæттæ. Се’фсæйнаг
худтæ мæрдты къæйтау сæрттивипц. Ног >.л\ггæхджитьт бал
сæ сæрты размæ тæхы. Ацы хатт дзæвгар фылдæрæй. Арв
та æмгуыр —гуыр кæны. Сырхстъалыджын хæдтæхджытæ
сæ размæ фесты... Бацайдагъ уæлд^-фон тох. Арæнхъахъхъ —
æнджытæй ма æгас чи баззад,уыдон танкты æхсынц, знад —
жы æфсæдты дæрæн кæнынц. Æхсынц сæ уыдон дæр. Фæлæ
куыд фæзæгъынц,уазæг цæттæ, фысым æдзæттæ. Æниу цæй
уазæг? Адæймаджы удхор...
Афтæ 1941 азы 22 июны,боны æрбарухсмæ фашистон
Герман, Уæрæсеимæ йын цы фидыды гæххæт уыдис, уый
ныббырæттæ кæнгæйæ.мæнгардæц æрбабырста нæ зæхмæ.
Йæ ных сарæзта Райгуырæн бæстæйы зæрдæ — Мæскуымæ.
Мæскуы, 1941 аз: "Æмбæлттæ! Нæ падлзахадыл тæссаг
уавæр скодта! Знаг йæ бæттæнтæ тоны Мæскуымæ. Рай —
гуырæн бæстæ уæм сиды: Æрлæуут æндон мæсыгау уæхс —
ки —уæхск, цæмæй фашистон æрдоштæ ма баирвæзой нæ
зынаргъ Мæскуымæ! Никуыма хъуыд ныртæккæйы хуы —
зæн къæрцхъусдзинад æмæ фидар æгъдау.хæстхъомдзинад
æмæ удуæлдайдзинад Райгуырæны сæраппонд. Бауромæм
цыфыддæр знаджы Мæскуыйы æдде! Фæсурæм æй нæ

Хъайттаты Сергей 67
бæстæйæ фæстæмæ! Мæлæт немыцаг тыхгæнджытæн!
Æнустæм кад æмæ намьтс, Райгуырæньт сæрвæлтау йæ уд
мæлæтмæ чи æрхаста, уыцы хъæбатыртæн! Размæ, знаджы
дæрæн кæнынмæ!"..
Цыдис хæст... Фыдыбæстæйы Стыр хæст... Ирон хæххон
хъæуы фæндараст кæны мад йæ фырты хæстмæ. Æниу канд
мад нæ...лæууы иуварс æрьтгон сылгоймаг æмæ авдæны цы
æнæмæт саби фынæй кæны.уымæ кæг-ы... " Цьпæ ма уыд —
зыстæм,куыдтæ ма уыдзыстæм",— хъуыдытæ кæны чындз,
нæдæр йе’фсинмæ, нæда?р бæлццонмæ комкоммæ кæсын
нæ уæнды... Мад фембæрста хабар.. Фæиæйцыд... Æдде
æрбайхъуыст машинæйы хъæр, ныхæстæ...
— Дыдта, æз цæуын, — баздæхт йæ мады размæ Уырыз —
мæг.
— Фæлæу.исты дын ацæттæ кæнон фæндагмæ, — загъта
мад æмæ сабыргай хæдзармæ бахьпт... "Ацæттæ кæнон",
зæгъгæ, йæ дард бæлццоны фæндаггаг раджы æрцæттæ код —
та... Йæ разы чи уыд, уыдон æй бамбæрстой. Чындз иуцас —
дæр йæ фæстæ кæсгæйæ баззад, стæй йæхинымæр ныхас —
гæнæгау сдзырдта:
— О, Хуыцау!.. Мæ зæрдæ мæ риуы ратоны...
Уырызмæг йæ размæ бацыд.
— Мæ сæнттæ митын мæсыгау атадысты, — йæ мидбыл
æнкъардæй бахудæгау кодта уый. — Де’взонг зæрдæйы дын
сагьæс бауагьтон...ныббар мын...
Æрыгон сылгоймаг йæ мойы цæстытæм йæ рæсугьд цæс —
тытæй комкоммæ бакаст:
— Æхсæвæй — бонæй кувдзынæн,цæмæй дзæбæхæй сыз —
дæхай фæстæмæ.
— Куыд уыдзыстæм æнæ кæрæдзи, — басагъæс кодта
Уырызмæг æмæ ма авдæнмæ кæсгæйæ бафтыдта, — куыд
уыдзынæ ды та?
— Чи зоны, кæд нæм бынтон фыдæх нæ разынид хъыс —
мæт... Уырызмæг бирæ фæкаст авдæнырдæм, стæй йæ би —
нойнаджырдæм раздæхт.
— Куыд зын у фæхицæн уæвын сымахæй...
Æмæ ма кæртыл,хъæуыл йæ цæстæнгас ахаста: «О ,мæ
чысыл хъæу, æдзух мæ цæстытыл уайдзыпæ.мæ хуыздæр
бонтæ ам арвыстон...»

62 Поэзи æма прозæ
Мидæгæй рацыд мад.йæ къухы дзæкъул.аджих, фырт æи
ауыдта, йæ размæ бацыд...
— Æххæст дс фсымæры æрбацыд,мæ фæлæууыдаис.
— Рæстæг пал ис, Дыдта... Ме’мбæлттæ мæпмсс æпхъæлмæ
кæсынц.
Мад иуцасдæр аджих, стæй лæппумæ дзæкъул радта,кæд
ын цы фæнды зын уыдгуæдд^р йæхи фидлр дардта.
— Дæхи хъахъхъæ.. Фæлæ... Худинаг ма рхæссут уæ
сæрмæ... Нæмыг куырм у, уæ риу æм ма дарут... Фысс —иу...
— Хорз... Дæ зæрдæ ма’хсайæд... .
Æдте та машинæйы уасын сыхъуыст, æмæ Уырызмæг
фæтагъд кодта, аивæй авдæнмæ фæкаст.цырд ахаста йæ цæст
йæ бинойнагыл дæр,стæй йæ мадмæ сдзырдта:
— Цæй...
— Фæлæу!Авдæнæмбæрзæн сыгом кæн.
— Дытта..
—Дæумæ дзурын æз, — тызмæггомауæй ма бафтыдта мад.
Уырызмæг фездæхт, схъил кодта авдæны æмбæрзæн.
Кæсы... Чындз аивæй йæ цæссыг сæрфы, мад пæхи уромын
фæразы.
— Дзæбæх æм ныккæс, — зæгъы уый,— дæ зæрдыл лæ —
удзæн, ныфс дын уыдзæн тохы.
Уырызмæг ма сæм иу каст фæкодта æмæ рæвдз ацыд.
Мад иуцасдæр йæ фæстæ фæкаст, стæй чындзæн уайдзæф —
гæнæгау зæгъы:
— Куывдмæ нæ цæуы,йæ фæдыл’акæс...
Чындз къæмдзæстыгхуызæп йæ фæдыл ахызт... Мад ав —
дæны сæрхъæдмæ бавнæлдта. Машинæ скуыста...
Æрбайхъуыст лæппуты зарæг: «Уай,Хазби,нæ мæгуыр
хæхтæ...»
Зард адард.Нал хъуысы машинæйы хъæр дæр... Ирон
лæппу Зæгъойты Уырызмæг йе’мгæрттимæ Фыдыбæстæйы
Стыр хæстмæ араст... Æрыхъал сывæллон,скуыдта,мад æй
узы, йæ фырты фæстæ кувы: "Лæхтыдзуары уазæг ут!..м
3
Фæззæг æрцæйхæццæ кодта. Хъуынтыз бонтæ сарæх сты.
Фæхъулон, фæбур сты бæлæсты стлфтæртæ. зæхмæ хау —
дысты. Уымæл хаста зæхх дæр. Боны хæстытæ ахицæн сты,
Хатгай —иу пулеметы æхсты гыбар —гыбур сармадзанты
æхсты хъæры бьш фа^ци.

Хъайттаты Сергей 63
Немыцаг хæдтæхæг ныллæджыты æрбатахт. Æфыппæр —
ста гæххæттытæ æмæ фæаууон. Цалдæр дзы æрхауд,
Уырызмæг цы взводы уыдис .уырдæм тынг хæстæг.цалдæр
та — суанг къæхты бынмæ. Лæппутæй чидæртæ взводы ко —
мандирмæ фæрсæгау бакастысты.
— Спичкæтæ уæ кæмæ ис? — бафарста взводы командир,
кæстæр лейтенант Коротков.
Спичкæтæ никæмæ уыди,фæлæ дзы иумæ æрцъыккых —
сон разынд.Командир Уырызмæг æмæ ма иу лæппумæ аца —
мыдта:
— Æрбамбырд ма кæнут ардæм.хæстæг чи æрхауд,уы —
дон...
Уырызмæгитæ цырд ауадысты.Чидæртæ ма сæм фæкаст
ноджы æмæ уайтагъд командиры раз гæххæттыты обау.кæ —
фойы дзаджы бæрц фестад. Командир салдатæй райста
æрцъыккыхсон, дзуццæджы æрбадт æмæ гæххæттытыл зынг
бафтауыныл ацархайдта,фæлæ уымæл æрцъыккысхон цæ —
хæр не скалдта. Радта йæ йæ хицаумæ, фæлæ уымæн дæр
не схæцыд. Æмæ Коротков гæххæттытæ иутай—дыгай
скъуыныныл схæцыд. Фæкастысты йæм иннæтæ дæр.
—Æмбал командир, хатыр, — размæ рацыд æмæ украинаг
дзьфдыуагæй йæ бæзджын хъæлæсæй загъта иу ацæргæ
салдат, — гæххæтт, æнæбакæсгæйæ, сæйраг нæу. Мах æй куы
нæ бакæсæм,уæддæр æй исчи бакæсдзæн.. Зæхх йе1 дзаг...
Сæйрагдæр у йæ хъуыды,йæ мидис ын аскъуынын гæх —
хæттæн. Раст æмæ зылыны раиртасын сарæхсдзыстæм.
—Уый дæр раст у, — загътой чидæртæ æмæ сæм коман —
дир бакаст.
Иучысыл ахъуыды кодта,стæй систа гæххæттытæй цал—
дæр,сыстад,æркаст сæм æмæ æмхуызон куы уыдысты, уæд
дзы иу ныууагъта,иннæты аппæрста. Уæдмæ схæцыд йæ
æрцъыккыхсон салдатæн дæр. Салдат гæххæттыты гуцъ—
улатыл арт бафтыдта. Командир гæххæтт радта украинаг
салдатмæ:
— Сержант, кæсгæ!
— Хъусын.
Сержант райста гæххæтт.иу хатт ма бакаст командирмæ,
стæй йе’нæдает цæсгомыл цы рихи уыд, уый адаудта æмæ
байдыдта кæсын:

64 Поэзи æма прозæ
— «Советон салдат! Чи у Сталин дæуæн? Цы дын ракодта
хорзæй? Дæ фыды дын колхозмæ батардта, йе та дын æй
кулак скодта æмæ дын æй Сыбыры кт^æйы балæууын кодта.
Стæй йæ æрцахста æмæ фехста... Дæхи та дын хæгтмæ ра —
тардта. Кæй сæраппонд дæттыс дæ уд мæлæтмæ? Цæмæн
дæ хъæуы дзуттыты хицауад?Аппар дæ фондзæхстон. Ма—
хырдæм рацу!Фæсхæст уын уыдзæн Германы хæдзар...
Зæхх... Фос... Зæрдæмæдзæугæ цард кæпдзынæ.
Ацы гæххæтт дын уыдзæн фæндагамонæг æмæ фæн —
дагдæттæг.»
Петро каст фæци. Йæхæдæг дæр хорзау нал уыд. Уыцы
маргæйдзаг ныхæсты фæстæгфæсмонгæнæгау лæууы...стæй
йын цыма йæ къух сыгъта.уыййау гæххæт гудзгæ пиллоны
баппæрста. Æргуыбыр кодта.азмæста арт, йæ фарСыл цы
штыкгонд кард уыд,уымæй,цæмæи хуыздæр судза...æмæ йæ
лæууæны слæууыд...
-Теббельс былдауæн ныхæстæм дæсны у.
— Гитлер та сæртæ къуырынмæ...
Цалынмæ арт бынтондæр ныртхутæг, уæдмæ ничиуал
ницы сдзырдта.
— Куыд фауынц æмбал Сталины, — мæстыхуызæй загъта
æрыгон салдат æмæ Петройырдæм баздæхт.
— Куыд дæм кæсы, нæ фыды хай. цæмæн афтæ фауы
Гитлер Сталины?
—Уымæн æмæ йе знаг у... Знаг йе знаджы хъуамæ фаугæ
кæна, æппæлгæ нæ,фæлæ.
— Гъай — гъай, — загъта иннæ. Фыдгулмæ къæрццхъус
уæвын хъæуы, — де знаг дæ куы ’ппæла, уæд зон, уым цы —
дæр ис... Цыдæр мæнгард фæиыхилæн дын цæттæ кæны.
— Искæйы бинонтæ уæ кулакгонд уыдысты,йе ахст? — ба—
фарста бынтон æнæнхъæлæджы, æрæджиау, кæстæр лей —
тенант.
— Мæ фыд уыдис кулакгонд...Гъе,æцæг ахст нæ уыд...ку—
ыста. Хæсты размæ йæхи низæй амард, — загъта Уырызмæг.
— Мæн фыд уыдис ахст... Æртын æвдæм азæй фæстæмæ
дзы ницы хабар ис,æвæццæгæн æй фехстой, — фехъусын
кодта Петро æмæ размæ рацыд.
Коротков нæ бафиппайдта уый цæсгомыл дæр тар æнгас.
Командир æвиппайды цы загътаид,уый нал зыдта. Сæ
дыууæйы риутыл дæр уыдис хæрзиуджытæ: Уырызмæгмæ —

Хъайттаты Сергей 65
"Хъæбатырдзинады тыххæй" майдан,Петромæ — "Сырх
Стьалыйы" орден.
Сержант бахудæгау кодта:
— Æмбал командир,дæ цæстæнгас фæрсы...Иуныха —
сæй,бамбæрстон дæ.
—Æргом зæгьгæйæ,æвæццæгæн,мæ раст бамбæрста,сер —
жант... Тохты уæ федтон.дæу дæр æмæ Зæгъойы —фырты
дæр... Кæддæры маст нæ бадарддаг уæ зæрдæтыл...
— Маст? Кæмæ? Райгуырæн бæстæмæ? —ссыгъта йæ та—
мако Петро.
— Цæй тыххæй уæд,командир? Ног цард,ног дуг нын кæй
фенын кодтой,уый тыххæй?
—Æмбал командир,фæндон хæссын,—хъазæгау бакодта
Уырызмæг дæр, — уартæ иннæ гæххæттытæ дæр æрæмбырд
кæнæм æмæ сын сæ чъылдымтыл ныффыссæм афтæ:
«Немыцаг салдат! Раджы уа, æрæджы, дæрæнгонд цæ —
удзыстут.уæхи рагацау раттут æмæ цæргæ баззайдзыстут.
На, уый нæй,зæгъгæ, уæд...»
— Замманайы фæндон, — ахæццæ кодта ныхас иннæ,взво —
ды æппæты хъазагдæр лæппу.
—Æцæг сыл æмбæлгæ та куыдæй скæндзысты нæ фыс —
тæджытæ, æмбæлгæ? Уæвгæ, дам, мыстытæ иухатт иу ранмæ
æрæмбырд сты, уынаффæ кодтой: —"ацы гæдыйæ нæ бон
куы нæуал у, нæ сæрæн исты æрхъуыды кæнæм". Æмæ бау—
ынаффæ кодтой, гæды фынæй куы уа, уæд ын йæ хъуырыл
дзæнгæрæг бакæнын...йæ фæзынд—иу ын рагацау куыд ба—
зонæм, афтæ. Мыстытæ дæр сцин кодтой.замманай фæн —
дон,зæгъгæ. Фæлæ хъуыддаг дзæнгæрæг гæдыйы хъуырыл
чи бакæндзæн, уымæ куы æрцыд,уæд сæ уынаффæ фе —
хæлд—
— Немыц!!!
4
Уæлдай æнаккагдæр æмæ хъыхъхъагдæрæй сæхи
æвдыстой немыцы цæстмæ, дыууæуæладзыгон хæдзары
власовонты æрдонгæй цы къорд бабадт, уыдон. Ротæйы исты
чысыл змæлд дæр фæцыд, зæгъгæ, уæд —иу хæдзары руд—
згуытæй цалдæр пулеметы æмрæйд скодтой... Сæр сисыны
фадат нæ лæвæрдтой... Цыбыр дзырдæй, размæ абырсыны
хъуыддаг ацы ран тынг ныкъкъуылымпы. фæсыкк. Корот—
5 Ираф 5

66 Поэзи æма прояæ
ков тыиг скатай... мадзæлттыл хъуыдыты хаи фæци. Нæ йæм
хъуыст чысыл иппæрд, салдат акъоппы йе ’мбæлттæн хæг —
тон поэты зындгонд æмдзæвгæ куътд каст арæхстджынæй,
уый дæр. Каст артистау, раст æй цыма йæхæдæг ныффыс —
та... Чи йæм хъуыста, уыдон ныттарæрфыг сты. Ныхæгтæ
æцæгæйдæр уæнгты иинæрдæм хъарыдысты... Æмдзæвгæ
кæронмæ фæцæйхæццæ кодта, Коротков æм лæмбынæг —
дæр куы æрыхъуыста, уæд.
«..'. Ксед ма уарзыс дсе
Райгуырген късес,
Кæд советон туг де ’уæпгты ис,
Ксед ма уарзыс ныййарæджы цы —
Уый дын бадардта дзидзи кæддгрр...
Дарддсер быхсын кæд нал у дсе бон,-^
Цъаммар фашист’ъш к\члд кæны тыхми,
Куыд ын нæмы йе ’нцъылдшæ рустæ...
Ксед дсе сахъ фыд нсе ферох дæусей...
Амар усед фашисты,
Цалфсенды хатты дсер сей фенай,
Уал хатты дсер сей амар.
Ды куы нсе амарай, уый
Амардзсен дсеу»...
Уæдмæ власовонтæ бафиппайдтой салдæтты къорд...
Сыхъуыст æмæхсты гæрæхтæ. Коротков йæ адæмы æраууон
кодта... Æмæ мæнæ цыма раст колхозоп æмбырды бадтыс —
ты, — æмхуызонæй уынаффæ кодтой, уыцы хæдзармæ цы
хуызы баирвæзой, ууыл. Алы рудзынгæй алырдæм æхстой
уæйгæнджыты æрдонг. Æвæццæгæн гилдз, хæцæнгарз хъуаг
нæ уыдысты... Фашисттæ бацархайдтой... Цалдæр хатты сæм
афæлвæрдтой ныббырсын, фæлæ та — н^ фæгьткк г.ты.
Афтæ ахаста суанг хурыскастæй хурныгуылдмæ. Ротæйы
командир домдта Коротковьт взволæй — цыфæндыйæ дæр
уыцы хæдзар бацахсын... Коротков бардзырд радта уыцы
æнæхайыры хæдзармæ æгас взводæй ныббырсын. Æртæ
дихы фæкодта йæ адæмы; иутæ хъуамæ бырстаиккой ра —
хизæрдьтгæй, иннæтæ — галиуæрдыгæй, æртыккаг къорд —
астæуæй — комкоммæ. Уыдонимæ уьтдис йæхæдæгдæр. Пу —
леметæйæхсæгæн бардзырд радта — хæдзары рудзгуытæм »
æхс, зæгъгæ, æмæ къордтæ, цæугæ —цæуыи, гæрахгæпгæ
азгьордтой амынд рæттæм... Стынг та сты гæрæхтæ хæд —

Хъайттаты Сергей 67
зары рудзгуытæй. Ноджы фæфылдæр сты ацы хатт. Хæд—
зарæй хæцæн фидæрттæ рауайын кодтой. Салдæттæ æрху—
ыссыдысты... размæ асанчъехгæнæн нæ уыд... Цалдæр дзы
фæцæф, иу та фæмард...
— Уырызмæг командиры цурмæ аууæтты йæ гуыбыны
цъарыл бабырыд... Йæ фарсыл цалдæр гранаты — иумæ баст,
йæ къухы — автомат.
— Æмбал командир, — загъта уый хæдзарырдæм амон —
гæйæ. — Бар радт æмæ æз афæлварон...
Коротков æм бакаст. Бамбæрста, Уырызмæг хъазгæ кæй
нæ кæны... Рагæй хæцыдысты иумæ. Иуцасдæр ницы сдзыр —
дта, фæлæ Уырызмæджы цæстæнгас домдта дзуапп. Стæй
хуымæтæджы дзуапп дæр нæ, — разыйы дзуапп.
— Иунæгæй тынг зын баххæстгæнæн у уыцы хъуыд^агг
къордæй та... къордæй та... дæхæдæг уыныс, хъуыдааг куыд
рауайы, уый. Мæнæ нæм фæстæдæр кæд сармадзан æрæр —
витиккой батальонæй, — ротæйы командир зæрдæ æвæрд—
та.
— Æмбал командир, курын, раттут мын бар, — бадомдта
Уырызмæг.
Зæгьойы —фырт бæлвырдæй радзырдта, кæуылты æмæ
куыд баирвæзынмæ хъавы уыцы хæдзармæ, уый. Цы йæ
зæрды ис асинтыл хизгæйæ, уæладзыгмæ схæццæ уæвгæйæ
æмæ афтæ дарддæр.
— Æз разы дæн,— * арф ныуулæфгæйæ, „загъта. командир
æмæ ма йæ ныхасмæ бафтыдта: — рох дæ ма уæд, дæ, мæ —
лæт дæ къухы хæссыс... Чысыл дæр фæкъуыхцы дæ...
— Æмбал командир,— бахудт Уырызмæг. — Чи та ма
ныфсытæ авæры.
Æмæ йæ командирæй иу хъуыдддг ракуырдта. — Ца —
лынмæ мæ лæсæн фæндагыл уырдæм бырон, уæдмæ æхсгæ
куыд кæной, афтæ, цæмæй знагæн мæнырдæм кæсынæн,
мæц бафиппайынæн фадат ма фæуа, уый тыххæй.
Командир ын уымæй фидар зæрдæ бавæрдта.
Чи сæм хъуыста, уыдон Уырызмæгмæ сагъæсхуызæй
кастысты:
— Кæнæ йæхæдæг дæр нал раздæхдзæн фæстæмæ, кæнæ
та мах дæр ма аирвæзын кæндзæн кавказаг, ~ ,хъуыды кодтой
хинымæр (Петро æмæ Уырызмæг кæрæдзийы кавказаг æмæ
украинаг хуыдтой).

68 Поэзи æма прозæ
* * *
Чысыл фæстæдæр Уырызмæг йæ тæссаг балцы, — зæгъæн
ис, карды комыл фæраст. Цъыфмæ, ламимæ йæхи афтæ
нылхъывта быргæ —бырын æмæ хæдзарæй нæ, фæлæ йæ
фæстæ чи каст, уыдонæн дæр зын рахатæн ссис, иу чысыл
куы адард, уæд. Бырын тынг зын уыд: цъыф, лами дзау —
мæтты иннæрдæм ахъардтой. Ныууæззау, нындæгьдысты йæ
уæлæ. Хуылыдз зæххы уазал æм схъардта, йæ буары ин —
нæрдæм ахызт, фæлæ уæддæр тынг арæхстгай, йæхи
хъахъхъæнгæ размæ лæгæрста. Фæстагмæ стæвд, йæ хид
акалд. Ноджы ма — иу арвмæ ракетæ куы суагъдæуыд æмæ —
иу алфамблай куы ныррухс, уæд хи зæхмæ ноджы тынгдæр
æлвасын хъуыд... Мидбынат цавддур фестын, æнæзмæл —
гæйæ. Рæстæг ыл ныддаргъ... нал æмæ нал хæццæ кодта
хæдзармæ. Æнцон уавæры нæ уыдысты, йæ фæдыл чи каст,
уыдон дæр... Алы сыбыртт, алы фезмæлдмæ цымыдисæй
æнхъæлмæ кастысты, Уырызмæг изæрмилты кæм фæаууон,
уырдæм. Алчи дæр дзы цæттæ уыд бахъуаджы сахат уымæн
æххуысмæ.
Уырызмæджы къухы бафтыд, хæдзары алыварс цы си —
сын быру уыд, уырдæм бахæццæ уæвын. Æрæнцад, сисыл
йæ хъус сæвæрдта, хъусы... Хæдзары дыккаг уæладзыгæй
пулеметæй рахстой... Нæмгуытæ йæ сæрты сцъыс —цъыс
кодтой. Фæлæ бæрæг уыд, уый не ’хстой, æнæуи æхстой
алырдæм. Уырызмæг аивæй сисы рæбынæй уырдæм фæ —
каст. Æмæ ныр бынтон сбæрæг, цы ранæй æхстой, уый.
Уырызмæг йæхи æрцæттæ кодта, фæстиатгæнæн нæ уыд.
Пулемет æндæрырдæм æхсын куы байдыдта, уæд нæмгуы —
ты хъæры бын быруйы сæрты уыциу сæррæтт бакодта æмæ
кæрты йæ мидбынат æрхуыссыд, автомат йæ къухы фехсын
æввонг... Æдзынæг кæсы хæдзарырдæм, дуар, рудзгуытыр —
дæм... рахизæнтæм, бахизæнтæм. Хæдзары алфамблай йæ
цæст хъахъхъæнæнтыл не ’рхæцыд. Æвæццæгæн, власо —
вонтæ æнхъæлдтой — "сисы сæрты ничи æрбахиздзæн".
Гъе, та, сæ зæрдæ дардтой сæ ракетæтыл, ома, цыфæнды
афон дæр ракетæтæй ныррухс гæнæн ис алфамблай, зæгъгæ.
Æмæ афтæмæй советон салдæтты ныббырст раиртасын.

Хъайттаты Сергей 69
Уыдæттæ иууыл Уырызмæгæн хъуыдыгонд уыдысты, рауад
сæм ныхас уый фæдыл взводы командиримæ. Уырызмæжы
базонын хъуыд, цал сты, мидæгæй чи ис, уыдон. Фæлæ уый
фидарæй сфæнд кодта цыфæндыйæ дæр хæдзармæ ми —
дæмæ баирвæзын æмæ сæ ныддæрæн кæнын. Йæ галиу
къухы — автомат, рахизы — гранатты баст, фарсыл — кард
фелвасынæввонг...
Ницæуыл хъуыды кæны æппындæр ныртæккæ Уырыз —
мæг, нæдæр йæ уарзон бинонтыл, нæдæр командиримæ йæм
æнхъæлмæ цы сырхæфсæддрнты къорд кæсы, уыдоныл... Йæ
размæ иу хъуыды — цы амалæй сирвæза дыккаг уæлад—
зыгмæ — кæцæй æхсынц уырдæм, уыцы цъаммарты æрдонг
кæм æрфидар сты, сæйрагдæр мидæмæ баирвæзт, уый йед—
тæмæ уым хъуыдаæгтæ сæхи амондзысты.
Æнæ иу сыбырттæй бахъуызыд къулы аууæтты, хæд—
зармæ бахизæны цы дуар уыд, уырдæм, арæхстгай йæ бай —
гом кодта æмæ тыргъмæ бахызт. Мæнæ асин — дыккаг
уæладзыгмæ схизæн. Тынг арæхстгай йыл фæхизы уæлæмæ.
Уæлейæ æрыхъуыст кæйдæр къахдзæфтæ, йæ уæззау цы —
рыхъхъытæй чидæр талынджы асинтыл æрцæйхызт. У ырыз —
мæг йе уæхскыл акодта йæ автомат, фелвæста кард дæр æмæ
ныццæвынæввонг йæхи аууоны къулмæ нылхъывта. Асин —
тыл чи ’рцæйцыд, уый, æвæццæгæн, ягагъд дакуыдæм кодта,
йæхинымæр зарæгау цыдæртæ хъуыр — хъуыр кодта.
Æрхæццæ, Уырызмæг йе '’мбæхсæндоны кæм ’лæууыд,
уырдæм, фæлæ ацы ран ахæм хабар рауад, — Уырызмæгæн
уый размæ йæ зæрдыкæрон дæр чи не ’рцыд.
Цæвиттон, уæле æрхизæджы йæ тых, йæ бонæй куыд
бариуыгъта, афтæ талынджы фæивгъуыдта. Цæф къулыл
сæмбæлд æмæ кард къухтæй ахауд. Асинтыл æрцæйхизæг
фæцарæхст... домбай хъаруйы хицау разынд, фæхъæбы —
сæй —хъæбысмæ сты, дыууæйæ дæр асиныл дæлæмæ
æртылдысты... Ногæй та хъуырдухæн, хъæлæба... Ахауд
иуварс автомат дæр... Цыбырдзырдæй, мæнæ куыд фæзæгъ —
ынц, — "тох цыдис цардæй мæлæты æхсæн..." Иу рæстæджы
Уырызмæг куыддæр æгъдауæй фæбынæй... Дынджыр гуы —
миры салдат æй йæ уæзы бын фæкодта, къухтæй хурхы
уадындзтæ ацахсынмæ лæбуры. Уырызмæг цалдæр хатты
ацархайдта йæхи иуварс ратоныныл, фæлæ йæ къухы не
’фтыд.

70 Поэзи æма прозæ
Уыцы хъуырдухæны заман Уырызмæгæц йæ амондæн йе
’ккой бадæджы дамбацайы хуымпъырыл йæ къух аныдзæвд...
Йæ къухы дамбаца сласын бафтыд, йæ гуыбынмæ йын æй
фæцарæзта... Сыхъуыст гæрах. Салдат æрфæлдæхт. Уырыз —
мæг кæд цыфæнды фæллад уыд, уæддæр цырд фестад. Фæс —
тиат гæнæн нал уыд. Фелвæста йæ автомат, асинтыл тагъд—
тагъд суад æмæ стыр уаты дуар байтыгъта. Цæст ацахста
власовонты æрдонг æмæ сыл гранатты баст баппæрста,
йæхæдæг дуары æдде иуварс алæууыд...
Сыхъуыст тынг срæмыгъд. Дуар цырд фегом кодта æмæ
мидæмæ автомат фæдардта, æхсы, фæлæ... кæмæ йæ фæ —
дардтаид, уый нал уыд. Иууылдæр дыдæгътæ æмæ уадзгу—
ытæй хуыссыдысты... Хъуысыд хъæрзын, хъæртæ. Аскъ —
æрдта сыл ноджы автомат. Акæстытæ ма кодта алфамблаймæ
бæстон, алцы дæр уыд йæ уагыл. Æртæ пулёметы рудзгуы —
тыл æвæрд куыд уыдысты, афтæ^ сæ уæладзыгæй зæхмæ
аппæрста (йæ тæвдæй хъуыды дæр нæ акодта — пулеметтæ
сæхи бахъæудзысты, нæ, ууыл),
Æрызгъордта асинтыл, рауад æдд,æмæ æмæ дзырдгонд
куыд уыдысты взводы командиримæ, афтæ æрттиваг нæм —
гуытæ сыскъæрдта арвмæ автоматæй. (Уый тыххæй авто —
маты æнеехъæн диск дæр ивтыгъд уыд æрттиваг гилдзы —
тæй). Фæлæ взводы уыцы сигналмæ æнхъæлмæ кæсын нал
бахъуыд...
Изæры талынджы хæдзары срæмыгъд хорз фæзынд уыр —
дæм дæр, æмæ цалдæр минуты фæстæ æгас взвод дæр уым
лæф—лæфгæнгæ балæууыд æд командир. Бацахстой хæд—
зар. Æрæвæрдтой уыдон дæр дыууæ рудзынгыл пулеметтæ
— къухæйæхсгæтæ... Кулдуармæ хæстæг лæууыдУырыз —
мæг дæр. Ууылнæма уыдысты. Иппæрд ран цы саратæ уыдис,
уым немыцимæ æмхæццæйæ уыдис бирæ власовонтæ. Чи —
дæр Уырызмæгæн кæрты, йæ фæрсты асинтырдæм згъор —
гæйæ, йе уæхск -æркъуырдта, бахудт. Ахæм заман «буз —
ныг»— тæ, йедтæ нæ фæдзурынц... Коротковы дæр уымæ
нæма равдæлд. У^ырызмæг кулдуармæ хæстæг тæрхæггомау
дурыл æрбадт. Нырма ныр æрцыд йæхимæ.
Взводы уыдис иу пулемет «Максим» æмæ дыууæ пуле —
меты къухæйæхсгæтæ. Æртæйы дæр командир рудзынгыл
æрфидар кодта, бацамыдта, кæмæн кæцырдæм æхсгæ уыд —
зæн, уый... Мидæгæй хъуы^Аæгтæ куы фæци, уæд иннæты

Хъайттаты Сергей 7]_
дæр хæдзары алыварс æрфидар кодта... Æрмæстдæр æй
нырма ныр равдæлд Уырызмæгмæ... Бацыд, дурыл кæм бадт,
уырдæм... Уырызмæг сцæйстад, фæлæ йæ уый нæ бауагъта.
Æмбæрста, цы уавæры уыд, уый. Тынг фæлмæстхуыз уыд.
Йæ цæсгом цалдæр раны тугæйдзæгтæ.
— Уырызмæг... — хистæр æфсымæр йæ кæстæримæ куыд
ныхас кæна, афтæ сдзырдта кæстæр лейтенант.
— Бузныгтæ, йедтæ дын нæ кæндзынæн... Фæлæ ды, ды
стыр хъуыддаг бакодтай, — цыма йæ уаргъ фæрогдæр, уыйау
загъта Коротков æмæ дурыл æрбадт йæ фарсмæ.
Æрбалæууыд ма сæ уæлхъус ноджы чидæртæ.
— Уый та дын нæ сабыр кавказаг, — хъæлдзæгæй сдзырдта
Петро.
Æппæлæн ныхæстæ сарæх сты. Æрцыд бынтондæр «йе
муд» Уырызмæг йæхæдæг ’дæр. Се .’мхудт кодта уый дæр,
стæй командиры фæндонмæ гæсгæ радзырдта йæ балц хæрз
цыбырæй. Басаст уыцы «куыдзæйгуырд» æй куыд фæцæй —
хурх кодта, ууыл дæр.
Взводы командир сыстад дурæй, фестад Уырызмæг дæр.
— Ды дæ стыр хæрзиуæгæй хорзæхы аккаг, æмæ дын
æй куы нæ радтой... Ард хæрын мæхи Сырх Тырысайы ор —
ден дын ратдзынæн,— зæрдиагæй загъта кæстæр лейте —
нант.
Уырызмæг бахудт.
— Æз бардзырд æххæст кодтон.
— Нæ дын уыдис лæвæрд ахæм бардзырд.
— Уыдис æмбал командир, уыдис... —ныхъхъуыды кодта
Уырызмæг æмæ йæм уый комкоммæ бакаст.
— Райгуырæн мын радта ахæм бардзырд.
Чи зоны, уыцы рæстæг Уырызмæджы хъуыдыты фев —
зæрд Ирыстон. Йæ цæстытыл ауадысты йæ авдæны чызг,
йæ бинойнаг, йæ мад... Йæ хъусты азæлдысты йæ мады
фæдзæхст...
Уырызмæг йæ хъуыдытæй феуæгъд æмæ фидарæй за —
гъта:
— Æз орден райсыны тыххæй нæ бацыдтæн æрдæбон
мæлæты хъæбысмæ. Власовонтæ... Уыдон... Уыдон немы —
цæй фыддæр сты... Дæхæдæг нын куы кодтай сæ фыдра —
кæндты кой иубон... Худинаг кæнынц уыдон уæрæсейæгты
ном...

72 Поэзи æма прозæ
5
Радзырды райдайæн загъд уыдис, зæгъгæ, дыууæ æнæ —
зонгæ адæймаджы рараст сты сæ бæстæтæй сæ иу иннæйы
амарынмæ... Ныр та уал фæуадзæм иуцасдæр рохуаты
Уырызмæджы дарддæры хæстон фæндæгтæ. Бахизæм не —
мыцаджы фæндагмæ. Ацæуæм йæ срæд, иæ фæд. Фенæм,
куыд рауайдзæн сæ фембæлд. Базонæм сын кæронмæ сæ
хъысмæттæ.
... Веймары горæты цур диссаджы рæсугъд хох ис Гер —
маны, Эттероберджы хох, зæгъгæ. Кæддæр уым тæрс бæ —
лæсты цъуппытæ арвыл æндзæвыдысты. Тæрс хъæд немы —
цагау бухенвальд хуыйны. Мин фараст сæдæ æртын æвдæм
азы фашисттæ ам сарæзтой концлагерь. Ардæм ластой, сæ
ныхмæ чи.лæууыд немыцæи, уыдон. Хæсты размæ лагеры
уыдысты æрмæстдæр ахст адæм. Уыцы ран сындзтел бы —
руйы мидæгæй мардысты немыцаг адæмы хуыздæр
хъæбултæ. Фæстæдæр уырдæм ластой ахст адæм, цы бæс —
тæтæм бабырстой, уырдыгæй дæр, стæй — уацайрæгты.
Фæстагмæ бынтондæр уацайрæгты лагерь ссис.
Бухенвальды лагеры .Уырызмæгыл нæ фембæлд. Уыцы
рæстæг уымæн æндæр рæтты уыд йæ балц... Хæсты быды —
ры... Ацы ран мах фендзыстæм Германæй чи рараст, уый —
унтер афицер Шмуц Бехеры. Хъысмæт афтæ сныв кодта æмæ
хъуамæ уыимæ уа йæ фæстаг фембæлд Уырызмæгæн. Кæй
зæгъыы æй хъæуы, сæ фембæлд нырма фæсте ис.
Бухенвальды концлагеры службæ кодта, кæй кой ракæ —
нынмæ хъавын, уый... Шмуц. Цæмæй?.. Куыд... Ууыл чысыл
фæстæдæр уыдзæн ныхас...
Уацайрæгты лагерь... Уацар... Цы ма уа зындондæр дæуæй.
Уацар æгад у. Ардбахæрд салдатæн уый сæрмæхæссинаг
хъуыддаг нæу. Худинаг æмæ амæлæт у. Стæй хæстонмæ
ахæм бар дæр нæй æмæ уацары бахауа. Ардбахæрды дæр
уый тыххæй сæрмагондæй ис ныхас: «Уацары бæсты —
мæлæт»... Фæлæ... Хæсты цы нæ ’рцæуы. Стæй уацартæ дæр
алыхуызон вæййынц. Зæгъæм, ’ салдат йæ хæстон бадæны
бады æмæ æйттæй топпæй æхсы знаджы, фæлæ мæнæ йæ
гилдзытæ фесты, æрхъула йыл сты знæгтæ æмæ... Йæ къухтæ
сдардта. Уый дæр хуыйны йæ ардбахæрдыл йæ къух кæй
систа. Кæнæ ноджы фыддæр, салдат тæссаг уавæры æнæс —

Хъайттаты Сергей 73
хæцгæйæ йæ къухтæ сдардта, йæхи радта уацары, цыбыр
дзырдæй, йæ уд аирвæзын кодта. (Фæзæгъынц ноджы —«йæ
ницæййаг уд»). Уый канд мæнг ардхæрд нæ разынд... Уый у
уæйгæнæгыл нымад, бынтон худинаггæнæг, суанг ма знад —
жы цæсты дæр...
Фæлæ ис ахæм уацар дæр æмæ... Зæгъæм, ротæ, ба —
тальон, полкъ... Æппынфæстаг дивизи æмæ уæлдæр, знад—
жы тыхджын æрхъулайы бахаудысты, скуынæг сты...
Уавæртæ афтæ рауадысты æмæ сегас дæр уацары бахау—
дысты. Цы кæна уæд ахæм салдат, гъе, афицер, инæлар дæр
фæуæд! Уæвгæ агурын хъуыд мадзæлттæ... стох кæн, ацархай
æмгуыппæгæй знаджы æрхъула атонын, кæнæ та иунæ —
гæй... Фæлæ, куы зæгъын, уæлдæр командир афтæ нæ са —
рæхст... Æмæ йæ дæлбартимæ уацары смидæг... Цы хъуамæ
бакодтаид ахæм заман дæлбар... Стæй уацары дæр хи дары’н
зонын хъæуы... Райгуырæныл уым дæр ис иузæрдион
уæвæн... Хи, куыд æцæг советон адæймаг, афтæ равдисын...
Хъыгаг у, фæлæ — иу дзы уайсахат немыцæн лæггад кæ —
ныныл чи сразы, ахæмтæ дæр разынд... Æцæгæй дæр йæ
ницæййаг уд чи ирвæзын кодта. Уæвгæ уыдæттæ (уым ту—
хитæ ма бавзаргæйæ), ’хи куыд хуыздæр дарын хъæуы, уымæн
йæ зæгъын æнцон у.
Уыцы бонты Бухенвальды лагермæ æрбатардтой уæрæ —
сейаг уацайрæгты стыр къорд. Стæй канд æфсæддонтæ нæ...
Хъæутæ мæ горæтты цæрджытæй дæр — зæрæдтæ, сыл —
гоймæгтæ, нæлгоймæгтæеемæ суанг сывæллæттæ дæр. Ба —
кодтой сæ хицæн къазарматы. Хъахъхъæнджытæ фæкарз —
дæр кодтой сæ уаг. Хъыхъхъаг куыйты рæйын æхсæвæй —
бонæй хъуыст. Цыма сыл сæ хуры хай аныгуылд, нытта —
лынг, уыйау сыл ныддаргь сты фашистон уацары фыдбонтæ.
Æрвылбон мардтой зæрæдты, сылгоймæгты, сывæллæтты.
Фашисттæ уæлдай тынгдæр уарзтой, исчи —иу фырнадæй
йæ уд куы иста, йæ гæндзæхтæ куы цагъта, уæд уый уд —
хæрттæм кæсын. Сфæлмæцыдысты адæм, сæ хъару бонæй —
бонмæ тад... зæрдæ — талынг ныггæндау, рухсы цъыртт
никуыцæйуал каст. Фосау сæ кусынмæ тардтой. Уымæй дæр
цавæр куыст! Тыхкуыст. Бон —сау изæрмæ.

74 Поэзи æма прозæ
Иу æмæ дыууæ нæ уыдысты советон хæстонтæй уацары.
Иу æмæ дыууæ нæ уыдысты æцæг хъæбатыртæй уацары.
Дæлдæр дзы иу æрыгон лейтенанты кой ракæндзынæн... Ныр
та уал Шмуц... Ацы ран нæ радзырды сæр уый у.
Унтер йе, мкъуприты разæппæлаг уыд йæхицæй, — æз
цыфæнды адæймаджы дæр мæхирдыгонау æртасын кæн —
дзынæн, зæгъгæ. Æппæлаг уыд ноджы, аивад æмæ литера —
турæ хорз кæй зыдта, уымæй. Дзæбæх дзырдта уырыссагау<
дæр... Куыд дзырдтой, афтæмæй йæ хæсты размæ йæ бон —
джын фыды къухы бафтыд Уæрæсемæ арвитын кусынмæ,
Германы минæварадмæ... Минæварады уыйас бæрнон ку—
сæг, нæ уыд... Уыдис хъахъхъæнджыты хицау. Ардæм, ла —
гермæ дæр йæ фыды руаджы бахауд кусынмæ, цæмæй йæ
хæстмæ ма акæной.
Цы æрыгон лейтенанты кой ракодтон, уымæн йе, цæг
ном ничи зыдта. Бæлвырд ничи зыдта ноджы, уацары цы
уавæрты бахауд, уый дæр. Уацайрæгтæ йæ зыдтой «лейте —
нантæй», немыц та — «УырыссагИван».
Шмуц — иу арæх ныхас кодта лейтенантимæ аивадыл, ли —
тературæйыл... Лейтенант^—иу æм дисæй бакаст. Шмуц,
æцæгæй дæр зыдта бирæ фысджыты уацмыстæ, уыдонимæ
стыр уырыссаг фысджыты уацмыстæ дæр. Æппæлыд Толс —
тойæ. Къаддæр нæ бадис кодта унтер афицер Шмуц йæхæдæг
дæр, лейтенантимæ сæм иу хатт ахуыргондд,зинадыл цы
ныхас рауад, уый фæстæ:
Шмуц. Иу хъуыддаг не мбарын æз. Æгас Европæйы адæм
махæн, немыцæн, лæггад кæнынц. Стыр нацийы бæллиц
æххæст кæны... Цæуыл ма дарут уæ зæрдæ?
Лейтенант. Стыр нацийы хъæбултæ: Бетховен, Шиллер,
Гете... Уыдонæн сæ бæллиц æндæр уыд. Цымæ ма уыдон
схониккой сымахæй сæхи?
Шмуц. Дард уæрæсейаг зоны, нæ наци сæрыстыр кæ —
мæй у, уыдон? Æви, чи зоны, кастæ<«Фауст»,— бахудт ыл
немыцаг.
Лейтенант:
«Цард æмæ сæрибары аккаг æрмæстдæр уый у,
Царды сæраппонд тохы чи бахсыст,
Гъе, афтæ æрвылбон, æрвылаз,
Фæллойгæнгæ, тохгæнæг, тасдзинадыл худгæйæ,.
Уадз цæрой лæг, зæронд æмæ саби.

Хъайттаты Сергей 75
Ахæм бонты æрфæндид мæн уæд фенын
Сæрибар адæм сæрибаргонд зæххыл,
Ныхъхъæр кæнин мæ дзыхыдзаг уæд æз:
«О, рæстæг! Куыд рæсугьд дæ, куы,
Иу цъус ма фæлæуу!».
Мæ тохнæдтæ анхъæвзтой царды
Æмæ никуы фесæфдзæн сæ фæд».
Шмуц. «Бардуаг дæн æз: æдзух алцæуыл «нæ» кæнын
ахуыр чи у,
Стæй ахæм бындурыл: нæ хъæуы ницы.
Ницы ис а—дунейыл ахæмæй æппын, тæригъæд аккаг чи у,
Нæ бæззы ничердæм йæ рафæлдыст Дунейæн.
Уæдæ, æз дæн уый, дæ хъуыды чи сбаста дæуæн,
Дæрæн, маст æмæ знаггады бамбæрстыл.
Гъе, уый дын мæ равзæрдæн иæ раидиан,
Гъе, афтæ у мæ ахаст...».
Лейтенант. О, фæлæ Фауст йæ размæ уыдта фидæнæн
йæ пырхæнтæ нæ, фæлæ рухс фидæнæн йæхи.
Шмуц. Мефистофель та æууæндыд, фæстагмæ кæй фæу—
æлахиз уыдзæн мæнгарддзинад — рæстдзинадыл, талынг
дуне — рухс дунейыл.
...Фæлæ унтер æдзух йæ «хорз» зæрдæйыл нæ уыд. Хат —
гай —иу æрбателхъ ис... Стай къæппæджы куыд скатай уа,
афтæ — иу лагеры кæрты сдыууæрдæм... Шмуц коменданты
раз дзуапп лæвæрдта лагеры æгъдауыл... Æмæ —иу ыл дзы
ауад, æвæццæгæн, йæ хицауæй. Ахæм заман æм хæстæг ма
бацу, — нæдæр хион, нæдæр æцæгæлон... Чысыл ницæйы
1 тыххæй дæр дæ мард судзæн пецы смидæг кодтаид. Ноджы,
мард судзæн пецты кусджытæ дæр уый къухы уыдысты...
Хатгай —иу йæхæдæг фæцæйтардта ахстыты, уацайрæгты
судзгæ пецтæм.
Æмæ мæнæ- ныр дæр. Лейтенант йе ’намондæн кæрты
хæрхæмбæлд фæци унтерыл... Йæхи фæиуварс кæнынмæ
хъавыд, фæлæ йæм Шмуц комкоммæ бацыд æмæ йын цъæх —
снаг уисæй ехсгонд йæ риумæ ныббыцæу кодта (ахæм
уисимæ цæуын уарзта, цæугæ — цæуын — иу дзы йæ цы —
рыхъхъы хъус æрцъыкк кодта).
Кæрты уæвджытæ сæм ныккастысты... Унтер уарзта
ахынджылæг кæнын уацайрæгтæй... Æхсызгон ын уыд, ал—
фамблай йæм куыд кастысты, уый дæр. Æвæццæгæн йæ

76 Поэзи æма прозæ
зæрды уыд, ныртæккæ уыдоны цæстмæ ахынджылæг кæна
советон афицерæй, равдиса йæ уæлахиздзинад.
— Ды командир дæг нæ? — зынæрвæссон хуызæй ба —
фарста унтер.
Лейтенант фембæрста, унтер æй уацайрæгты цæсты баф —
тауынмæ кæй хъавы, уый.
— О, дæн... Сырх Æфсады командир. Уыдтæн æмæ уыд —
зынæн...
Унтер æм сырддзастæй бакаст æмæ уис риумæ тынгдæр
нылхъывта. Уæдмæ ма сæ уæлхъус цалдæр немыцаг афи —
церы æрбалæууыд, семæ лагеры комендант дæр æмæ сæм
циркмæ кæсæгау мидбылхудгæ кастысты. Комендант размæ
рацыд æмæ унтермæ сæрæй ацамыдта: «Дарлдæр дæ куыст
кæн», зæгъгæ.
— Большевик? — бафарста унтер.
— Фæскомцæдисон!
— Ды дæ ничи... Кусæг фос... Дæуæн де хæс у кусын. Æз
та — Шмуц, — йæ риу бахоста. Æз та дæн дæ хицау... Æмбарыс
ныр, ды чи дæ æмæ æз чи дæн. уый?
Шмуц йæ галиу къухæй лейтенанты роцъо къулырдæм
баздæхта æмæ та бахудæгау кодта.
— Æмбарыс, уым цы фыст ис, уый?
Лейтенант скаст къулмæ. Уым фыст уыдис немыцагау:
«Нæй дунейыл иунæг ахæм тых дæр, гермайнаг æрбалвæстæн
чи бафæраза. Мах æгас дунейы дæр йæ зоныгыл æрлæууын
кæндзыстæм. Гермайнаг у зæххы къорийыл иунæг æлда —
риуæггæнæг. Гермайнаг! Ды лыг кæндзынæ Англисы, Аме —
ричы, Уæрæсейы хъысмæттæ... Гермайнагæн куыд æмбæ —
лы, афтæ дæрæн кæн дæ размæ цыдæриддæр змæлæг, ных —
мæлаёууæгыл æмбæлай, уыдоны... Æгас дуне дæр дæ разы
йæ зонгуытыл æрхаудзæн райсом...»
Фашистон салдаты ахæм зæрдылдарæн фидаргонд æрцыд
суанг æртын æстæм азы немыцаг æфсады сæйраг штабы...
— Ныхъхъус дæ? Не мбарыс, цы фыст дзы ис, уый?! —
фæтъæлланг кодта афицерты цæстмæ унтер.
— Æмбарын, — уырыссагау загъта уырыссаг афицер æмæ
ма сыгъдæг немыцагау бафтыдта.
— Уыдис Мæскуы... Уыдис Сталинград... Уыдзæнис Берлин
дæр...

Хъайттаты Сергей 77^
Немыцæгтæ цавддуртау фесты... Уацайрæгтæ фембæр —
стой æртæ горæты нæмттæ цы амонынц, уый, æмæ æрым —
дзæгъд кодтой. Сæ хæд фæдыл сыхъуыст гæрæхтæ... Æхста
сæ дамбацайæ комендант.
Уацайрæгтæ фæпырх сты, иу цалдæр дзы зæххыл мар —
дæй аззад... Цæфтæй чидæртæ схъизæмар кодтой. Унтер
Шмуц иуцасдæр йæ «хъазтыл» фæфæсмонгæнæгау кодта.
Не ’нхъæлдта æмæ ахæм бæллæхтæ æрцæуа... Не ’нхъæлдта
ноджы æмæ уырыссаг лейтенант немыцагау афтæ сыгъдæг
дзура. Уыйразмæ ма —иу се ’хсæн ныхас рауад, фæлæ’лей —
тенант немыцагау зыдта, уый никуы рабæрæг.
- Комендант нывæрдта йæ дамбаца. Шмуц бакаст лейте —
нантмæ. Лейтенант каст æмæ каст кæрты цæфтæ æмæ мæр —
дтæм. Шмуц æнхъæлдта ныртæккæ йæм афицерæй уайд —
зæф æрхаудзæн... Фæлæ комендант, цыма никуы ницы ’рцыд,
уыйау сабыргай йæ цæстæнгас райста, цæфтæ мæ мæрдтæй
тагъд —тагъд кæм сыгъдæг кодтой, уырдыгæй æмæ лейте —
нантмæ хæстæг бацыд.
— Ды дæ æцæг хъæбатыр, — загъта уый. Цæрыны аккаг
дæ... Зоыыс дунейыл æппæты.хуыздæр æвзаг... Стыр не —
мыцаг адæмы æвзаг... Абонæй фæстæмæ ды службæ кæн —
дзынæ мæнмæ... Комендатурæйы...
Лейтенант цыдæр сцæйдзырдта, фæлæ дзы комендант
фæраздæр.
— Тагьд ма кæн... ахъуыды кæн... Ныхас дæ уды къоп —
пайыл цæуы. Кæд æмæ...
— Хъуыдыгонд фæдæн æз, —алыг ын кодта йæ ныхас
лейтенант, цы æвзагæй æппæлыд, уыцы æвзагыл. Фæлтау
мæлæт хуыздæр...
— Мæлæт?.. Уый хорз... Мах дын баххæст кæндзыстæм
дæ фæндон... Хъæбатыр адæймаджы фæндон æнæмæнг
æххæстгæнгæ у...
( Уодзæнæй ма)

78 Поэзи æма прозæ
Гурдзибети Барис
УАРЗТ ÆМА ФУДÆНХÆ
Мæхецæй
Базургин думгæ ласуй бæлæсти пъолцитæ — цъеубæгъ —
нæг сæ кæнуй. Сæ уод ниссор æй, суйунцæ, идуйунцæ. Нæ
тургъи сосхъæдæ дæр исбæгънæг æй. Ауалдзæги æй кин —
дздзон кизгау æ алдæнбидтæй ка сфæлуста, сæрддон бонти
æй содзгæ тунтæй ка хизта, еци нивæфтуд цъæх горцъ —
етæмæ абони æ къæхти бунмæ базурсаст цæргæсау къол—
бæрзæйæй кæсуй. Æрхун кæнунцæ сифтæ дæр, кæрæдзей
уиндæй нæ бафсастæнцæ, кæрæдземæ сæ тæлæнтæ хæс —
сунцæ, фал... Хор ранигулди фæсте, тар æхсæвæ æрцæуй,
æмбæрзуй сæ æ сау пæлæзæй,
Мæнбæл дæр æнзти нимæдзæ пъæзуйау æ уæзæ æру—
агъта. Идуйуй ме "уæнгти хъаурæ, исусуй тог. Бони рохс
цæститæй догъон бæхау ледзуй. Ци.бакæнон. Сæуæхсет —
тæн аууæнтти зæрæхсет æ горæй —гормæ цæуй. Æрбайй —
афуй мæн дæр. Æхсæвдзойæй ме&фæндаг цубурдæр кæнуй.
Ка баримахста хъисмæтæй æхе? — Неке. Уæддæр цзеун.
Цард тох æй — мæнгæн нæ зæгъуй нæ фиддæлти æмбе —
сонд. Цæун...
НИЙЙЕРÆГ
Æз ниффардæг дæн цардагорæг Ниййерæг бд Мæ фæйй —
индмæ æ били цъæрттæ хуардта. Гъар къæбæр æ цъухмæ
некæд исхаста. Кæд мæ еунæг есгæми стонг æдонуг æй катай
кодта. Æз ба...
Æ къапеккитæ дæр ма мæ номбæл æ нивæрзæн къох —
мæрзæни тутъдæй фæдаардта. Уотемæй зæрдхъурмæй, мæ
уиндмæ бæлгæй, цæстигонæй, е’носон хæдзарæмæ гъæрзгæ
рандæй. Æз ба фæсмонгондæй цæрун, фал байрæги æй. Ни —
гулæнæй хор искæсæн фæтгæ нæййес. Урзацауæй ма æй
бæргæ агорун, фал... Царди ирисхъйе мæ уайдзæфтæй рæгь —
осуй, фæсмони арти пæр —пæрæй содзун. Æма, дан, тæ —
регъæд нæййес. Ес, мадта фæ^монгондæй цæмæн цæрун!

Гурдзибети Барис 79
• * •
МÆ КЪÆС
Базингдзух бабæй кодтон, кæддæр кæмæй фæллигъд —
дæнг еци къæси. Тъæригъос багъар æй, райгъалæй æ мæр —
дфунæййæй уазал фунук. Æгуппæг адтæй, нур æ фæллади
нийнæфтæй. Е ’рхуни æ медбунат базмалдæй — ’исдумдта æ
лолæ. Райгъустæй æ хæстуолæфт. Цума цæмæн? Æ фур —
цийнæй, æви ба æ фур æрхунæй — мæнæй ба байронх æй,
Е мæнмæ æнгъæлмæ касунæй нæ бафæлладæй, æз ба си
идард рандæ дæн. Нур æ медбилти идзулуй. Мæ минкъий
къæс мæбæл цийнæ кæнуй. Æз ба си ледзгæ фæккодтон.
• * *
Халон халони цæстæ нæ кЪахуй.
— Фæууæд уотæ.
Мадта ци ’рцудæй махбæл.
Нæ фиддæлти цæстуарзон лæвар — хæлардзинадæ, нæ
уодти фудæнхи тæх зелгæ куройни’ фидти æхсæн цæмæн
инсæн. царди фæлгурмæ тоги æртæхтæй цæмæн лæдæрсуй.
Ледзуй ни уарзт, фæллигъдæй ни хæлардзинадæ;
Кадæртæ сæ медбилти идзулунцæ,' фудонхи цæхæрбæл
нард фезонæг фицунцæ, хускъæ согтæ ибæл калунцæ, цæ —
мæй æ содзгæ æвзæгтæ фулдæрæй игуронцæ — цæмæй си
есгетæ ба содза.
Иннетæ æрхунæй мæлунцæ, къахдæрун бахуæронæй
ледзунцæ, хезунцæ си сæхе.
— Цума уарзт æма хæрандзинадæ еу зæнхи реубæл цæ —
мæн цæрунцæ? Ка мин ратдзæнæй дзуапп.
• * *
Æрвон цъæх цадæ. Хори цалх си æхе æртайуй. Мæргьтæ
сæ фæндуртæй цæгьдунцæ. Зæрдæскъæфæг зарти зæлтæ
сатæг ирдги базуртæбæл тæхунцæ. Зæрдæ реуи арфæй æхе —
цæн агоруй рацæуæн дуæрттæ. Тæхун æй фæндуй, хæ-
тæнти хæтун æ уод æрзагъта. ÆрдЗй реубæл цард идзулуй,
къахфиндзтæбæл кафуй.

80 Поэзи æма прозæ
Етæ мæ рохс бæлдтитæ, мæ уæлтæмæн æрттевгæ мон —
дæгтæ æнцæ. Мæ зæрди уарзти сауæдонæй райгурдæнцæ.
Мæ сæр сæ нивонд — тæхун се "мвæзæ.
КÆДМÆ
Минкъий раздæр дæр ма дууæ къæсæргæси кæрæдзей
гъунгъес хуардтонцæ хуалибæл, сæ дæндæгути къæс — къæс
игъустæй. Фæцæй æхсид саеГмийнасæ, байдзаг æнцæ сæ
гæлдæртæ. Нур уартæ хъурæй — хъурмæ хуссунцæ, бафе —
дудтонцæ. Етæ... Мах, адæм, уони бунати кæрæдземæ топпи
кæсæнæй фæккæсæн. Берæ кæмæ ес,: уой фулдæрцæмæн"
гъæуй. Куййи хуæстæн, дан, куййи гъун æ хуасæ. Царди
фарнæ адæймаги маргæн кæд искæндзæнæй хуасæ. Кæд...
Кæдмæ æвдирздзинан кæрæдзей... Кæдмæ?
МÆ ДЗУРД
Адæм. Ме ’сфæлдёсæг, мæ уодлæууæн дзиллæ, уæ незæй
сæйун. Уæ уарзтæй базургин дæн, уæ содзгæ арти зинги
стъæлфæн, уæ бауæри еу æрхъез дæн æз. Уотæ æй... Æз уæ
сауæдони рæсог æртæх, *уаёгбеёлйси еу къалеу — неке мæ
рартасдзæнæй сумахæй. Кай зонуй... Гъаёр мæрдтæмаё дæр
игъусуй — фæззиндзæн уæмæ. Ме ’рдхуæрдтæй еу бафеп —
пайдта — нæуæгæй си неци зæгъис. Уарзт мæ реуи цъæхарт
уадзуй — ци ма зæгъон. Арсæн, дан, æхе уиндæуй, æма ма
ин æ фæд агурдæй. — Мæ уарзт, мæ цард уæ сæрвæлтау1—
куд ма æй зæгъон æндæр дзурдтæи. Дедёнæг, деденæги н’о —
мæй фæххундæуй.
* * *
Хахуртæ...
Дам—думтæ...
Федистæ...
Нæхсунцæ бауæри. Тæлфуй^си зæ^дæ. Ар^угæ цæхæри
мин арсгини сунтæбæл фесарунцæ мæ зæрдæ, маст тæд —
зунæгæй тæдзуй цирейма^, хъуæцаёй ^дæхуй фæстæмæ.
Сæхсæхгæнгæ къæвдайæй кæлуй’зæнхи цъарæбæл.
Къанæуттæ сæ билтæй кæлунцæ лæкъун дони уолæн —
тæй.

Гурдзибети Барис 81^
Се ’мпурсти лæмарунцæ рæсог дони æртæхтæ, фæлсод —
зунцæ æй сæ листæг сарсинтти. Зæнхи бунæй идард кæ —
мидæр ирд цæстæ сауæдонæй игуруй. Фудæнхæ æма уарзт
кæрæдземæй рахецæн æнцæ. Уарзт — ходгæ хори лæфинæ,
фудæнхæ зиндони арти цирен калгæ æвзæгтæ.
Золкъæ æрмæстдæр фагуси райгуруй, деденæг ба дори
сæрбæл дæр зайуй.
... ФÆЛЛОЙНÆ ÆМА ГОТОНДАР
... Берæ ку фæккустай, пенси дæр ку есис, дæ фæллад ма
кæд уаддзæнæ? Уæхæн зæгыутæ, уæхæн фæрсгутæ мæ берæ
фæууй.
— Раст фæуунцæ. Кæд ма уаддзæн мæ фæллад, — царди
бонтæ догъон бæхау тæхунцæ, хуæнхш; цæугæ дони уолæнтау
кæрæдзей фæсте уайунцæ. Уайунцæ... тæхунцæ, — æзба..-.
Ку нæ бафæллайон, ма хед мæ бауæрбæл цалдæр- хатти ку
нæ басор уй, еци бон къæмдзæстуг фæуун,' мæхецæй
æфсæрми фæккæнун мæ аллифарс цæрæг дзиллитæй, нæ
"й фæ’ххатир кæнун мæхецæн. Мæ фæллади исолæфуй мæ
уод, мæ рæстæг уæгъди ке нæ рарвйстон, уобæл фæууй мæ
цийнæ. Мæ гъудити æнгом бийнонтæ, зæрдæ сæ раздзæу —
æг, сæхецæй ниббоз унцæ, кæрæдземæн хъуритæ кæнун
байдайунцæ. Æз ба мæ бакуст цæнхæ ма кæрдзинæй адгин
комидзæгтæ никкæнун.^Меёхехедиæртæхтæи гъæст зæнхæ
мин мæзæрдихудти некæд фæццæуй, фæрзеуæй идзаг къох
мæмæ æрбадаргъ кæнуй. Фæллойнæ —мæ готон, даргъ
ауæдзæ — мæ бæркад, æз сæ готондар.
ФИДИ КЪÆСÆР
Рагæй, о рагæй мæ хониуонцæ мæ гъудитæ мæ фиди
уæзæгмæ. Фæццо мæ хор, фæццо бабæрæг кæнæ дæ фйди
сæгæйдзаг къæс, мæгурдæйраг, дæхуæдæг дæр бони рохс
фиццагдæр уоми ку фæууидтай,' дзориуонцæ мин етæ уод—
фæлмæнкæнæн нидæн г^æлæсæй. Исæнхæст син кодтон
сæ фæндон, Дигори ком, ма фиддæлти минкъий гъæу Хæ —
нæзæ, мæ фиди уæлиндзсæр къæс, мæ кæддæри уодфæл—
лæууæн мæ тæссонд —æнæхъаурæ зæрдæ. Федзæрæг æй
абони, æ гъæунгти исирæзтæй кæрдæг, Хурдаст’ фæрсти
мæргътæ астъæнттæ исбидтонцæ; сæ цъæбар —цъубур игъ —
6 Ираф 6

82 Поэзи æма прозæ
усуй. Нæ фиддæлти цæрæНуæттæ — кæрæдземæ сæццæй
кæсæн. Æгомуг, мадзора дорфæрстæй цидæр зæрдддгон
рæвдаутæ ирдгæ ивулуй. Уолæфæнтæ, бауæр дзæнæти хор —
бадæни сæхе æртайунцæ. Кæздæр арт гур — гурæй кæми
содзидæ, еци тъæригъос, æ гъармæ мæхе кæмæн тавинæ —
хъамилгæрдæги буни уазал цæстисугти тæдзунæгмæ мæр —
дфунæй кæнуй, мæ фиди иуонгсæститæ бауæрæн, цæхæрх^з
хори тунтæн, ами загътан хуеерзбоя! фйестаг хаат е "носон
бунатмæ нæхстæр кæнгæй. Мæ ниййерæги къохтæй мæ —
æ хеуонтæ тухаертæст дæр ами ракодтонцæ. Æ зæрдихалæн
кудæй уæлæ Уорс хонхи тегътæ, Гъæдиндзæри къулдун,
Мæсти сæрй уæлвæзæ, деденæг фæлуст Хъалай туппур зæр —
дхъурмæй дзурдтонцæ мадæ ма бæдоли фæххецæни фуд ха—
бар... Æз адтæн уойфæдбæл æй нæ дздрун, к;е гъудтæн... Ке
гьудтæн, ке уоди æрхъез’адтæн/уЬмæй ба мæ,-фус æ бæ —.
долæй æртасæгау, бартастонцæ. Хæсгæ мард æрцæугæй, дан,
арв дæр кæутæ фæккезнуй. Уардта еци бон, дæр, къæвдай
ставд æртæхтæ æхснадтонцæ мæ фиди тогамæст цæсгом.
Æма, дан, нæдæр Хуцау, нæдæр ба Идауæг ес. Мадта цæ —
бæл кудтæй арв? Хори цалх дæр æхе сау мегьи фæлмæй
æхе батухта, зæнхонти галеу миутæмæ кæсун нæбал ба —
фæразта, фал ибаел æ цæстисугтæ комдзæуæграцудæнцæ;
мегъти хуфийнæй лæдæрстæнцæ, мæ фиди нæуæг æмбæрзт
циртбæл. Уæдæй абони уæнгæ берæ бонтæ, берæ æнзтæ
раевгъудæй. Рæстæги тари ранигьулдæнцæ кæддæри уæз —
зау хабæрттæ. Раевгъудæнцæ, ранигъулдæнцæ, фал... Мæ
зæрди гъæдгом ба-нæ байгас æй. Ме ’взонгади цардæй мин
æицонæй зиндонæ ка исаразта. Ме !мкарæитæмæ тайгæй,
ке фудæй цардтæн, ци силгоймаг. мæмæ байдзулидæ, уой
мæ ниййерæг ке бангъæлинæ, уой ба куд байронх уон. Кæд
зæрди хунæй хæйттæ ’рветæн ес, уæд уомæн дæр байронхи
фæтгæ ес. Фиди къæсæр, мæрдтæмæ^дæр адæймаг уæ со —
рæт фæххæссуй æ хæццæ. Фиди къæсæр — фиццаг хори
скаст — мæгурæй дæр уарзон æма адгин æй зæрдæн. Æгас
цо дзорунцæ мин мæ кæддæри къæси æгомуг фæрстæ, æгас
цо — игъусуй мæмæ нæ тъæригъоси нидæн дзурд...

Гурдзибети Барис 83
ФÆСТОНХЪАЛ
Дзамæт дзорæгмæ нæбал дзоруй, кæсæгмæ нæбал кæ —
суй. — Цæмæн? Кæдæй сæудегер кæнун райдæдта — æхцай
адæ кæдæй æрæсмуста, уæдæй ардæмæ рахецæн æй адæ —
мæй — æхцай цъæпæратæ æ хуæздæр æмбæлттæ, е "мдзо —
гæнгутæ, уодлæууæнтæ, æ федар мæсгутæ. Уонæбæл рауæйæ
кодта, уонæбæл баййивта адæймаги кадгин ном æма намус.
Ма ин бауайдзæф кæнæ — тоггини цæстæй дæмæ ракæс —
дзæнæй.
«Фæстон хъалæй’дæхе хезæ» — мæнгæюнæ зæгъуй нæ
фиддæлти æмбесонд. Абони сойнæ билæй цæруй Дзамæт,
е’хцай нимæдзæ зонгæ дæр нæ кæнуй — дæслитруат дугъ —
осуг къуллаутæ къæр — къæргæнгæ мингай сомтæй идзаг
æнцæ, æ дзæхæрай нигæдæй лæуунцæ.
— Нæ лæг, нæхеуонтæй есгæмæн еуес — тæ — мæй-цæ —
мæннæ фенхус кæнйс?ЛДалдæр хатти къинзгæй æ фæндон
загъта æ цардæмбал Битарон, фал дзæбодури гъоси уадæ.
—Алке æхе артагæй скъæрæд æ хуадтолгæ — фæууй кæд—
дæриддæр æ дзуапп. Æхца адгин марг—щæттæхуаллагау æй,
куд тагъд фæззиннуй, уотæ дунд — дæлингæ.дæр æрбауй.
Æрбауй... Æносон неци ес æрдзæбæл: цалх дæндаггай зелуй,
ку исревæд уонцæ Дзамæтиæвæрæнтæ — кæмæ- бадар —
дзæнæй æ къох, фенхус мин кæнтæ, зæгъгæ. Цæсгом еу
хатт ку бахуæрай, ку æй ницъцъумур кæнай, уæд ин æлхæ —
нæн ку нæбал ес, æхснæнгæй^кæдзос^ку’нæбаСл кæнуй.
Æ ЗÆРДИХУДТИ КУД БАЦÆУОН
Уæди доги уæхæн фæткæ адтæй. Адтæй... Мæ фиди фæс —
мæрдæ мин æ хеонтæ ма ниййерæги æ фиди хæдзарæмæ
фæххудтонцæ. — Дæ кизгон сау сæрæй уорс даДалити:уæнгæ
еунæг къаццеуаги номбæл куд гъæуама фæббадай — дзур —
дтонцæ ин етæ. Фæххудтонцæ æй... Идзаг реуи æхсир цæс —
тисути хæццæ хæлæмулæй лæддерстæй реуи фæйнеёгмæ^ —
æз ба имæ мæ били цъæрдтæ хуардтон. Мсе карæнтæ сæ
ниййергути гъар гъæбеси йрæзтæнцæ,' æз ба... Мæ «фу—
сунтæн» æнæзæрдæзæгъгæ «иуазæг» ке адтæн, уой лæдæ —
рун ку байдæдтон, уæд мæнæй ба ма хуæз’дæр феппарД*мæ
фиди хæдзари сршдзæрху къæс адтæй, уомæ кæсгæй, ису—
с|дзинæ гъар цæстисугæй4ма^ 1заёрди ^астй1уппуртæ. Ме

84 Поэзи æма прозæ
’мгæрттæ сæ дзæбæх ниййергути цийнæй ирæзтæнцæ, æз
ба ме ’рдæг ихæдд къæси дортæ ниттохинæ мæ гъæбеси,
адгин батæ син кодтон. Сæ фæллад къохтæй амад æгомут •
дор фæрстæй мæмæ игъустæй сёё хæрёейДзаг уодти уолæфт
— тавтон сæмæ мæхе^ Сæ къахфæдтц уарундонæй састон
ме ’донуг, æхснадтон мæхё: Макæд макæбæл искæнæд
уæхæн бонтæ, ци адгин уидæ, цй ауæгин, — мæ фудхуз бауæр
æ медбилти байзæлидæ, мæхе си рæвдудтон æма куд нæ,
мадæ, фиди тæф си йвулидæ. Уæдæй абони уæнгæ берæ
бонтæ раёвгьудæй, берæ.\.Фай*Йиккалдæи æ мёдбунат мæ •<
фиди къæс, раги рагъ&зта’ æ сæрти хъæмилгæрдæг, уæддæр
сæмæ кæсунæй не ’фсæдун. Фиди уæзæг фиди адæ кæнуй,
мæнгæй нæ зæгъуй нæ фиддæлти æмбесонд. Мæ сабидогæ,
мæ царди еу хай — куд ма æй ратонон мæ бауæрæй ме
"мдзог ме "мцæра ку фæккодта, — æ зæрдихудти куд ба —
цæуон!
АДÆЙМАГ-АДÆЙМАГÆН;..
«Адæй^&г—адæймагеён’æнсуВæр^/’Ймбал^) — арæх ба —
кæсæн ес мухури фæрсТæбæлеДиХзурдтæн. Уотæ ку уайдæ,
уæд сæ рунтæ мæ фæхъау сæ дзоргутæн, ’сæ финсгутæн,
фал... Уартæ гъæунги’фæццæуй ка^рдзуд силгоймаг, уæззау
хæссуйнагæй æ астæу донхæссæнау аркъæДзæ æй.
Æнхъирдтæ фæллад цæсгомбæл ставд хеди æртæхтæ цæп —’
позуртæй зæйæ кæнунцёё. Къæхтй уæзза^йст ё’’’нæхъаурæ,
е "нæбони æвдесæн. Цалдæр къахдзæфи бакæнуй, æрлæууй,
æ фалæмбулайтæмæ æнхус æнгь’æл^рагъæуæйттæ’ кæнуй.
Неке имæ ракастæй, неке раевдалдæй æ фæрстæмæ’Дуу—
ердæмæ рацо —бацо кæнгутæй. Уотемæй ба, дан, адæймаг —
адæймагæн æнсувæр æма æмбал æй. Æрмæстдæр аргъæуттæ
кадæнгитæ, таурæхъти æма... Бæргæ ку нæ уайдæ уотæ, фал
æцæгдзийнадæбæл куд нæ æууæндон — бакастæн æй аци хатт
дæр царди киунути ёци зæронд уоси хедæйдзаг цæсгомбæл.
Бакастæн.
КÆЦИБÆЛ СИ ЦÆУУОН?
Фæндæгтæ. Фæндæгтæ. Цалæмæ цал æйцæ: æмраст,
кæдзтæ —мæдзтæ, урдгутæ —хæрдтæ. ’Уалæ е фæццо æма
мабал æрцой над æй, уæртæ еба... Ка сæ банимайдзЗенæй, —

Гурдзибети Барис 55
берæ æнцæ. Кæбæл си райæхстæр уон, кæбæл си фæхъхъ —
æртдздзæнæн кæронмæ, — сагъæс æвдирзуй мæ уодг мæтæ
нихъуæруй мæ гъудитæ, нинхъирттæ æй зæрдæ. Зийнадæ
нæ кæнун, сæ алкæцибæл дæррабалци кæнунмæ цæттæ
дæн, фал... Мæ медзæрди ес мæхе меддуйнейи гъуди базо —
нун, уордæмæ фæндаг иссерун, уой хæццæ еу æвзаг иссе —
рун, уой хæццæ ниуунæфтæ кæнун, фал... Карди ком,
æрдойæй хед æ бацæуæн. Æрдой хед мин ку раскъуна, æма
æнæбун адаги ку ниппурх уон, карди ком мæ ку ралух кæна
æма... О, катаййаг дæ, адæймаг. Дæхемæ, дæхе уодмæ фæн —
даг нæ ергæй, цæмæн искæнис дæхе есге цардарæзæг.
Адæймаг бал фиццаг æхе базона лæмбунæг. æхе аййеппитæ
базона, æхе хъаурæ исбара зунди тæразæбæл, уой фæсте
дæ барæ дæхе, дæ лæгигъæдæ æма дæхуæдæг. Равзарæ, кæ —
ронмæ кæбæл фæццæудзæнæ, еци над.
РÆСТДЗИЙНАДÆ МÆ ЦАРДИ МÆСУГ
Æхца, сугъзæрийнæ. Ци хуарз æнцæ,ци дзæбæх. Ддæймаг
æрмæст сæ уиндæй дæр базургин кæнуй: Мæхе æнцæ,
зæгъгæ, ма ку фенкъаруй, бунтон тæмæссаг ба уæд фæууй.
Зæрдæ фур цийнæй хори фарсмæ рабадуй. Хумæтæги нæ
зæгьиуонцæ на фиддæлтæ: — «Æхца дарий х....ф ласун кæ —
нуй. "Эх, куд тæрегъæд кæнун уæхæн уодгоймæггæн, мæнмæ
фулдæр æхца, фулдæр мулк уа, уобæл гъуди кæнгæй,æхсæвæ
хуссæг кæбæл нæ хуæцуй. Ци сæ фæккæнон, куд арфдæр
сæ баримæхсон, уой фæдбæл æхецæн еу рауæн бунат ка
нæбал еруй — ци тæрегъæддаг æнцæ. Уой æма дин мах, ци
бафæсвæд кæнон, е дæр кæмæ нæййес. Æрмæст мæ къохтæ
æма мæ гъудитæ: уони ба куд баауон кæнон, уæдта кæмæй?
Мæ фæллонгун гъудитæ, ме скъудтæ къохтæбæл талингæ
уæрми дуæрттæ куд исæхгæнон. Ме "мсæр кустфæллад
дзиллитæбæл мæхе куд расерф кæнон, бæрзондæй сæмæ
ниллæгмæ куд ракæсон — æз уи бонгиндæр дæн, зæгъгæ.
Нæ, нæ, фæлтау мин бæрзонди бадæг Устур Хуцау, еунæг
усми дæр цард ма радтæд. Адæм мæбæл кæмæй нæ бам —
бæлонцæ, уæхæн незæй ба мæ уоди рохс бахуссæд. Æз
гъæдгом — мæ уарзон дзиллæн фæллойнæ, — мæ гъæд —
гоммæ кæсгугæ, æз уæ цагъар, рæстдзийнадæ мæ царди
мæсуг.

86 Поэзи æма прозæ
ЦÆМÆННÆ?
Къæсæргæс адæймаги хуаёздæр æмбал æй — æ еузæр —
диуон хæлар. Гъег æрмæст имæ еунæг аййепп, еунæг нæхъ —
æртондзийнадæ ес. Æндæр- хецау ин устурдæр, нардаæр
хæйттæ ку радта, уæд фиццаги хутæрзтæ дон æ бунмæ фæл—
ласуй, уайтагъддæр феронх уй æ раздæри фæлмæнзæрдæ
уодбæл хуæцæги. Феронх уй... Æнеукуйкуй æй... Æ гæлдæр
ин идзаг ка дара, е æ дарæг, æ уорамæг, фал... Разиннуй мах,
зæнхон мæлуйнæгти æхсæн дæр уæхæнттæ, сомбæл
ниууæйæ кæнуй, зинаргъдæр ин циййес уой, цæсгом, на —
мус, сауæнгæ ниййергути дæр. Гъулæггаг æй, уæхæнттæ
адæймаги ном ке хæссунцæ, е адæймаги бартæй ке пайда
кæнунцæ. Æрдзæмæ дæр берæ гъолондзийнæдтæ ес ка ци
æй, уæхæн бакаст ин цæмæннæ радтуй. Марггун хелагæ лæ —
сунæн райгуруй æма гъæуама бургæ кæна. Берæгъ ба гъæди
цæра, фал...
МУРКЪÆ ÆМА ДЗАЛГЪÆДИ КЪОТÆРТÆ
Хуæнхти дæлбазур, дууæ дони кæми баеу унцæ, еци фæзи
хонсарварс ирæзунцæ дууæ къотæри. Сæ еу фæзæн æ хо —
рискæсæн фарс, иннæ нигулæн æрдигеёй.' Кæд кæрёедзёмæ
бунтон хæстæг нæ цæрунцæ, уæдДæр.’цæстйзол ба нæ "нцæ.
Хорискастæн еци еу рæстæги фæззæгъунцæ æгас цæуай, æ
ранигулди ба хуæрзбон..!
Дууæ къотæри еу мади губунтæ, еу мадй æхсир дæй —
унцæ, еци еу ниййерæги реубæл хæссунцæ се ’рæзæ; Мадта
сæ тавгæ, рæвдаугæ дæр ециеу хор кæнуй. Се ’донуг дæр
син еци еу арв ниссæттуй^Сæ бакаетмæ ’к’æд æнхуздзий —
нæдтæ ес, уæм^ер сæ минеугутæ ба бунтон фæйнæ хузи
æнцæ: Муркъæ, цардæн пайдайаг^рæзæ’лæвар кæнуй,
дзалгъæдæй марг тæдзуй, маймæ бацо, ма ин фегъæстæ уо
æ сифи.донæй дæр, дæ тæппæстæ бацæгъдд,зæнаег сау цирти
амæттаг дæ фæккæндзæнæй. Хумæтæги нæ фæззæгъунцæ:
«Мади губунтæй дæр гъолæнттйе рантæсуй». Е ба дин æрдзи
фæткæ. Цæмæдæр гæсгæ мæмæ аци дууæ къотæрей фæл —
хæнтæ хæларзæрдæ адæймаг, æма геруз, хецмæрез адæй —
маги æмæнгæс фæккастæнцæ. Хæларзæрдæ уод æ уодæй
арт фендзаруй е ’мхузон зæнхонæн хуарзи бацæунбæл.

Хъайтухъти Азæмæт 87
Иннæ, бакастæй адæймаги хузæн, фал... Æ уод æ цæстæ,
есге гъезæмарæ ку уина, хуæздæр хуарздзийнадæ Хуцауæй
дæр нæ фæккоруй, хæлаур сау тунтæ нивæндæгау, сау
гъудитæй фæууафуй æ тунæ. Хумæтæги нæ’фæззæгъунцæ:
— Сау хонхæй, сау дор зелуй. Мардæй игурæнтæ уахæнт —
тæн сæ гъудитæ. Ку игуронцæ, уæдта си содзæнтæ сæхе
уодтæ.
Хъайтухъти Азæмæт
ЦÆХГУН САЙД
Таурæхъ
Фæззæг æ борхелæ фонси фест æлвинунмæ ку бавнал—
дта, уæд æ берæ фæллæнттæадæм æма сйрдтæн хæлæйфаг
фæцæнцæ. Сауæнги ма миститæ дæр уæззау уæргътæ
скъафтонцæ сæ хуггæндтæмæ. Рæуæг базургин мæргътæн
сæ сæртæ сæ кой иссæнцæ. Сæ еуетæ сихуалиагор зил—
дæнцæ, иннетæ ба зуймон уазалтæй тæрсгæй хонсарæр —
дæмæ ниххалæ æнцæ.
Ходи гъæуи цæргутæ дæр сæ ес —бёс хастонцæ сæ ме —
дæггæнттæмæ. Гъæуи ци авд муггаги цардæй, етæ сæ еугур
дæр æд цъелæ, æд мелæ сæхе рæвдзæ кодтонцæ Æрсæмæги
киндзæхсæвæрмæ. Дигоргом иуазæгбæл фаутæ æвæрагæ ке
адтæнцæ, уой Ходи гъæуи фæсевæд хуарз зудтонцæ æма
развæлгъау сæ бæрæгбони дарæстæбæл, цæмæй руги морæ
дæр ма бабадтайдæ, уобæл архайдтонцæ. Сæ уадæмдзо бæх —
тæмæ бораруд цæкутæй зйлдæнцæ. Æруæди æргъау кæд
фурнæрдæй цъæртт кодтонцæ, уæддæр ма сæ цæнхæй æма
хуари тиллæгæй рæвдудтонцæ. Уадзæ æма, дан, сæбæлхеп —
пæлой стъалутæ сæ цæстæ æрæвæронцæ.
Нисангонд бони Хъайтухъти Тала, Дзуткойти Брег æма
Саухалти Дзæрæхмæт сæ разæй бакодтонцæ æртæ æнæ —
бадт бæхи, цуппар иуонæги, авд доцгæ гъоги, дзæвгарæ фусти
дзогæ æма сæ Дзинагъай Хамихъоти Данели тургъи смедæг
кодтонцæ.
Дзинагъайæгтæ еци хуæрзхаст фонсбæл сæ цæстæ æрæ —
вæргæй Данелæн арфитæ кодтонцæ:
— Хуцау дрш сæ хаир фонс фæккæнæд. Реком æма дин
сæбæл фонси Фæлвæра никкидæр бафтауæнтæ.

88 Поэзи æма прозæ
Данели донгъуз цæститæ сæумон стъалути æрттивд скод—
тонцæ, æхецæй бустæги ниббоз æй æма йе "ртæ фуртебæл
фæззуст кодта.
— Иуазгутæ нæ уинетæ, æви уæ гъæлæстæй биндзитæ
ци ахæссетæ, — æхуæдæг ба колдуари цæгиндзитæ федар
кæнунбæл фæцæй.
— Ауæхæн æруæди æргъæуттæ нæ гъæумæ скъæрунæй
куд сфæлмæцайтæ, уæхæн амонд уæ уæд, батаведзæ сæбæл
кодта Данели зæнæги хестæр Тазе æма син медæмæ еб —
лагъуæ загъта.
Хуцау дин уæхæн хуарз ракæна. Гъæуи фæсевæди еу хай
фæццурд æнцæ æма си еуетæ косарт кодтонцæ, иннетæ ба
къæрццгъазт исаразтонцæ. «Æрц—тох» æма фæндури зæлтæ
бони сцъæхмæ дæр нæбал банцадæнцæ; Фусунтæ сæхебæл
нецæмæй байаурстонцæ æма Хуцауи минæвæртти царæмæ
скæсун кодтонцæ.
Дуккаг бон иуазгугæ цæуни надбæл ку ниллæудтæнцæ,
уæд син дзинагъайæгтæ фæдзæхсгæ дæр ма кодтонцæ:
— Сумах аггаг цирен арт исаразун нæ бон нæ бацæй,
æма нæбæл зæрдихудтæй ма рандæ уотæ.
Хор арви ронæбæл куд фулдæр тулдæй, у0й бæрцæбæл
бон зæнгойнæ уæгъæлий къалеуау 1тьунтъуздæр кодта, Да —
нели зæрдæбæл ба цидæр хийни къубулойнæ здухта. Къубу—
лойнæ æгæр ку батумбул æй, уæд æ бафæразун æ бон нæ —
бал бацæй Данелæн æма ’й еу æхсæвæ æ бийнонтæн рар —
гом кодта.
— Мæ къохи цæф мин хуарз зонетæ. Мæ фæндонбæл уи
дууæ ка зæгъа, æ цъухбæл уи ка нæ фæххуаеда, уомæн сæр
æ къолæ кæнуй, зæгъгæ, æма æ дæндæгути къæс —къæс
иссæугæй дуарæй æндæмæ рахизтæй.
— Сау тог мæбæл ку ниууардта, уæхæн цæхгун сайд Ху—
цауи зæрдæмæ дæр ку нæ фæццæудзæй, — æ уæргутæ них —
хуаста æ цардæмбал Цæголон, æма ибæл цума берæгь фæх —
хуæстæй, уойау ибæл резæнгæ бахуæстæй. Афæйи бæрцæ
курдуати ка фæббадтæй, еци Езетхани ба цума арв ниц —
цавта, уойау фегуппæг æй, фал æ мади æхсири хæццæ æ
тоги ци ирон æфсарæ рахаста æ райгурцæй, æ еци æфсарæ
ин барæ нæ лæвардта æ амонди сæрбæл сдзорунæн æма æ
медбунат саст базур цъеуау бандзуг æй.

Хъайтухъти Азæмæт #9
Данел борæмадзау нихæсагæ дони багæлдзунвæндæ ке
скодта, еци Азаухан дæр хелаги сæрбæл цæнхæ æвгæдта, æ
сахъат цæстæбæл хуæцгæй ку æ мади гьæбеси æ сæр ра —
цæвидæ. ку ба æ хестæр хуæрæбæл æхе бакъолæ кæнидæ.
фал фидæ æ зуст тæрхон рахаста æма синг æвæццæгæн,
Мадæ —Майрæни бон дæр нецибал фенхус адтайдæ еци
тæрхон раййевунæн.
Азаухан хуæрзæригонæй фæссахъат æй. Сæ тургъи 1ъаз —
гæй пахсабæл бахаудтæй æма æнæхаири къæбæл æ галеу
цæсти буни фæххастæй æма ин кæд гъæуи хуасдзæбæх —
гæнгутæ цийфæндуй хуастæ фæккодтонцæ, кæд си уингæ
кодта, уæдаæр цæсти гагу æ медкъосги дзæбæх нæбал сбад—
тæй æма’æ рæсугъд уорс бæздайæн цæсгом æведауцæй бай —
задæй. Никки ба ма куд куронуат бæдолæ, уотæ ин еугур
бийнонтæ тæрегьæд кодтонцæ. æма ин æ къох уазал дони
батолун дæр некæд бауагътонцæ æма Азаухан хускъкъ —
охирæзæ искодта.
— Мæ уæхæн курдонуат кизгæбæл мин< уæхæн æруæд
неке ратдзæнæй, мæхе хийнæ зундæй æй еске къохи ку нæ
бакæнон, уæд, зæгъгæ, æхе меднимæр гъуди кодта Данел, —
мæ медкъона ниггæрзæ уодзæнæй.
Киндзи цæуæн бони Хамихъоти Данели дуармæ æрæм —
бурд æнцæ Ходи гъæуи киндзхæсгутæ фондз æма>инсæй
бæхгинемæй. Хуцауи минæвæрттæн «æгас æрцо» зæгъ —
унмæ айдагъ синхæгтæ нæ, фал ма æрæ^бурд æнцæ Москæ,
Одола, Стур —Дигорæ, Къуссу æма Æхсæуи фæсевæд дæр.
Силгоймæгтæ идзаг тæбæгъти хæццæ æмбурд кодтонцæ
Данели тургъæмæ. Фидфицæн æгти ба пæлхъ — пæлхъхъæй
ирадæнцæ нард сторти фидти къуæлдæхтæ. Фезонгути тæф
хъуæци хæццæ хæлеу кодта фæлабулайти, фал мæмæ кæд
еу кавди барæ æрхауидæ, зæгъгæ, кæстæртæй æ губуни
мæтæ неке кодта. Фæндури рæуцагъди зæлтæ æма фæсе —
вæди игъæлдзæг ниууæрæйдæмæ цъухи къæбæлтæ фес —
тадæнцæ къæдзæхти айнæг тегътæ, унгæг кæмтти æмбохгæ
уадгæнæг Ирæф ба син фæрсаг кодта. Се "гъæлдзæгдзий —
надæмæ кæсгæй Дигори изæдтæ дæр ма бакъæбæлдзут
æнцæ. Киндзæхсæвæри кæрæдзей комкоммæ лæудтæнцæ
ходгин æма сæрбæттæнгин фæсевæд. Уорс дæлахъур нарæг
астæу кизгуттæн сæ къубур реутæй мудибиндзи базуртау
итигъдæй тæмæнтæ калдтонцæ сæ сугъзæрийнæ дони тулд

90 Поэзи æма прозæ
æгънæгутæ. Сæ дари пъолцити думгутæй син рæуæг уадæ
гæлæбутау гъазта.
Уасгергийæн ковæг зæронд лæгтæн кæстæреуæггæнæг
фæсевæд дæр кудуа —циуа арæзтитæ н’адтæнцæ. Сæ фæ —
тæн реутæбæл æнгом æлвæст цъохъатæбæл тæмæнтæ кал—
дтонцæ æвзестæ бæрцитæ. Се ’фсæрмдзæстуг цæсгæмттæ —
бæл хортæ æма мæйтæ гъазтонцæ. Арси дзæмбуй хузæн
къохтæй сæ хъæмати сæртæбæл хуæцгæй си алке æнгъæлмæ
кастæй æ кавди радæмæ. Ирон гъазти тургъæ фæсевæдæн
лигьздзийнадæ æма уездондзийнадæбæл гьомбæлгæнæн бу—
нат æй. Æма си кæд фæлварæнæн «гъопп» зæгъунмæ ба —
цудтæ, уæд дæ идардмæ рагæпп кæнун гъæуй, кенæ ба æга—
дæдзийнади къагъди ниххаудзæнæ. Уойбæрцæ фæсевæди
’хсæн дæсни кафгутæ куд нæ разиндтайдæ, фал си уæдаæр
Созайти Хъæвдуни хузæн ракафæгæн уæздан ба нæ ра —
зиндтæй.
Гъазти тургъи цæргæсау æхе ку райтигъта, уæд æ къæхтæ
зæнхæбæл дæр нæбал æмбалдæнцæ. Æ саги хузæн гурве —
дауцæ иуæнгтæбæл цæстæ нæ хуæстæй,»уотемæй ба æ
цохъай дæлвæдтæ змæлгæ дæр нæ бакодтонцæ.
Берæ зæрдиуагон арфити фæсте Хъæвдунæн балæвар
кодтонцæ Хамихъоти муггаги номæй хъумухъаг царæй конд
дзабуртæ, æрттевагæ зæнгæйттæ æма æвзестæй конд
уæрагбæттæнтæ.
Дуккаг лæвар, хъумухъаг зæрин. къохтæй • конд хъæма,
ронæ æма ирон тумбулхуд бухарходæ ба рамулдта дессаги
мæлгьæвзаг æма зарагæ Гарданти сахъ Темурболат.
Уалинмæ ба райдæдтонцæ бæхтæбæл бадгути еристæ.
Бæхти цæфхæдти гуппцæхæрмæ ма æносон уорссæр ху—
æнхтæ дæр сæ тарф фунæййæй райгъал æнцæ. Ирæфи дон
дæр æ нæгæй цума фæддæр æнцаддæр æй, уоййау зинд—
тæй. Топпи фæттау цъугъгъудтитæ кодтонцæ бæхтæ, сæ
бадгутæ ба сæбæл зæрбатгутау гъазтонцæ. Фал уæддæр ходаг
Хъайтухъти Тала æма Дзутгойти Брегбæл уæлдай хъæбæр —
дæр æрæвардтонцæ сæ цæстингас адæм. Догъи уайгæй дам —
бацай цъухæй цъеуи цæстæ æргъавтонцæ. Сæ сæргьтæй —
еу къозой æхст сæхе фæккодтонцæ æма кæрæдзей бæх —
тæбæл фæббадтæнцæ. Бустæги дессаг ба е адтæй æма дууæ
догьони сæ бæхтæбæл уайгæй сæ кæрæдзей сæрти ра —
гæпп — багæпп кæнун ку райдæдтонцæ.чЛдæм сæ фур десæй

Хъайтухъти Азæмæт 91
сæ цæститæбæл ни?схуæционЦае. Фёестагмæ ба дууæ бæх —
гини гъазти астæу бæхти фæстаг къæхтæбæл æркафун код-
тонцæ, фæндурдзæгъдгутæмæ басирдтонцæ æма син сæ —
хуæдтæ дæр сæ бæхти дæр сæ сæртæй ниллæг æрковун
кодтонцæ æма бæхбæддæнæрдæмæ сæхе райстонцæ. Фæ —
севæди æрдзæфæй æма цийни гъæрæй ком байдзаг æй. Сæ
арфитæн кæрон нæбал адтæй.
Фусунти хестæртæ ба син берæ фæхъхъуритæ æма
фæйиарфитæ кæнуни фæсте саккаг кодтонцæ къахæй —
сæрмæ фæйнæ фæлустиæма фæйнæ хъазар æхси.
Данели фурттæ хæдзари къумти хумæтæги нæ тухстæнцæ.
Тала æма Брегæн баниуазун кæнунбæл архайдтонцæ, фал
етæ ниуæзтæмæ æмгæрон дæр нæ цудæнцæ. Еу син арахъ
бæгæний хæццæ хæлæмулæгондæй куд балæвардтонцæ,
уотæ Тала фæпурусхæй æма Бреги гъосй бадзурдта:
— Аци сайтæнтти зæрди цидæр-æрæфтудæй æма гъæд—
дух лæууæ.
— Мацæмæй мин тæрсæ, ме ’рдхуард, сæ ниуазæнтæ
хъазбæл дон бакалæгау æнцæ, æ къох ракъуæргæй, дзуапп
равардта Брег. Цæмæй зудтонцæ дууæ æнæхийнæ рæстуод
адæймаги, Данел сæ ци хийнæйдзаг хæлаури тунтæмæ гæл—
дзунвæндæ скодта, уой.
Уæзданæй куд æрцудтæ, фæстæмæ дæр уотæ фæццæун
гъæуй. Киндзхонтæ еу къуаремæй -киндзи Сафай рæхиси
цормæ бахудтонцæ æма рæнгъæй ралæудтæнцæ. Фусун —
тæ’рдиги хестæр уосæ бæгæний хъалац æма æртæ къерей
хæццæ сæ размæ ку рацудæй, уæд имæ иуазгутæ сæхе бакъ—
олæ кодтонцæ.
— Нæ мади хай, дæу кувд Хуцаумæ.хуæздæр фехъус —
дзæнæй æма дæ кизги дæхе къохæй рафæндараст кæнæ.
Силгоймаг дæр æ уорс сæрбæлбæрзонддæр схуæцгæй
ракувта:
О, Хуцау, аци саби фæндараст фæууæд,
Кумæ цæуй, уоми амондæй цæрæд,
Махмæ нивæ куд ниууадза.
Е ’носи хæдзарæмæ фарнæ куд бахæсса,
Уæхæн нивæ Хуцау радтæд.
Æ нивæ хæдзари бæрзонд бадæд,
Лæгги дзиуарæ къохбæлхуæцæг кæмæн адтæй,
Мадæмайрæн æндзиуаргин кæмæн адтзэй,

92 Поэзи æма прозæ
Никкола æ фарсмæ кæмæн лаёудтæи,
Изæдтæ, идаутугæ — киндзхонтæ кæмæн цудæнцæ,
Уомæн æмбал ранæхстæр уæд нæ къохæй,
Нæ хæстæгутæ, нæ синхонтæн ба сæ цорæй.
Еци кувд ракæнуни фæсте ба æфсийнæ ковуйнæгтæ
къохбæлхуæцæгмæ балæвардта.
А дуйнети Хуцæутти — Хуцау, фæрнгун хуæртæ æма нæ
æнсувæртæ фæккæнæ, амондгундæр æма нивгундæр бони
ка бахæстæг кбдта, уонæн æмбал мах дæр фæккæнæ. Ходи
бæрзондбæл бадæг Уасгерги, дæ бунмæ цæуй æма’й авд ам —
менæгæнæги мадæ фæккæнæ.
— Гъевони æфцæги рохс изæдтæ æма идаутутæ, кæд ес —
. гæд ескæмæн хуæрзæмбæлæг фæцайтæ. уæд мах дæр уе
уазæг, уæ фæдзæхст, — арфæ р^кодта Тала æма ниуазæнæй
киндзæн ку раахуадун кодта, уæд фæсевæд киндзхонти зар
ниццæлхъ кодтонцæ.
Ой, Нана,
Дæлæ быдыры фарн æрцæуы;
Йæ иу уæхскыл хурты хуры тын,
Йе ’ннæ уæхскыл мæйты мæйы рухс...
Уыцы боны чындз нывджын уыдзæн.
Ой, Нана,
Йæ къухылхæцæг расты Уастырджи,
Йе ’мдзуарджын та Мады — Майрæм,.
Йæ чындзхæсджытæ — зæдтæ, дауджытæ,
Гъе уыцы боны фарн
Езетханы дæр фæкæнæд...
Зари фæстаг дзурдтæ кизги, гæдибæласæ думгæй куд
бареза, уотæ низзир — зир кæнун кодтонцæ æма хæкъурц —
цæй никкудтæй. Къохбæлхуæцæг æма æмдзиуаргин киндзи
цæнгтæбæл фæххуæстæнцæ æма ’й Сафай рæхиси фалæ —
булай æртæ зилди æркæнун кодтонцæ æма тургъæмæ ра —
хизтæнцæ. Колдуари размæ ку*рахъæрдтæнцæ, уæдта ба —
бæй киндзæ уæхæн унæргъгæ куд никкодта, æ къæхтæ
фæббуцæугæнгæй, æма имæ æ къохтæбæл хуæцгути зæр —
дитæ дæр æрбаунгæг æнцæ.
— «Мæ цæттæ тунæ мин мæ къохæй есуй»,— зæгъгæ,
Данелæн æ уод æ медæги æрбайрадæй æма знæт гогузи
хузæн æ кизги цори балæутæй бахъур — хъур кодта:

Хъайтухъти Азæмæт 93
— Къæсибадæги бæдолæ, киндзи фиццаг хатт цума ду
цæуис, уоййау дæ суггатæ ци калис!
Цума ин æ гъоси размæ дамбаца еске ниггупп кодта, уотæ
тарст рæубеси æсхъиуд фæккодта киндзæ æма æ къахи райст
фæттагъддæр кодта.
Иристони зундгонд цауæйнон Æрсæмæги фудæбонæй
Дигоргоми гъæути цæргутæй нард фезонæги хаййæй ко —
мидзаг ка не ’скодта, уæхæнттæ берæ н’адтæй. Ирон лæг ба
æхебæл ихæс некæд нйууагъта, æманур дæр идзаг хунти
хæццæ сæ цори æристадæнцæ комй дзиллитæ.
Фиццанидæр сæбæл сæмбалдæнцæ Æхсæуи гъæу, уой
фæсте ба Мæцутæ. Мæхческæ, Уæхъæцæ, Фæснæл. Дунтæ.
Фал сæбæл уæдаæр Къæмунти робас сæмбалдæй.
— Иуазæг ,— Хуцауи иуа.зæг, аци æхсæви. уин ардигæй
фæццæуæн нæбал ес, ба нæбæл æнвæрсетæ, сæ размæ
æрлæудтæнцæ Къæмунтæ æма Гæлиати гьæутищæргутæ.
Гæнæн нæбал адтæй æма киндзгъонтæ дууæ къуари
фæцæнцæ.
Киндзи хæццæ кæмæн æмбалдæй,с етæ^ Къæмунтш Езети
Мæхæмæти хæдзари æрфусун кодтонцæ, иннетæ ба Æрсæ —
мæги хæццæ Гæлиатæмæ ;бафардæг æнцæ. Цæлхидзаг уорс
мæйæ арви астæумæ стулдæй æма æ идзирд тунтæ ку Гæ —
лиатæмæ нидааруй, ку ба Къæмунтæмæ. Дууæ гъæдемæй
дæр лгъустæй фæндурдзагъд, æрдзæф æма «Айс — æй; аназ —;
æй» зар.
•.Игъæлдзæгдзийнадæ куд итингдæр кодта, уойбæрцæбæл
ба æрхæндæги содзинттæ нæуæг киндзи зæрди арфæй —
арфдæр хйзтæнцæ.
«Цума мæмæ Æрсæмæг æ ,уати къуммæ ку бакæса.
уæд ци зæгъдзæнæй, æ цæстисугтæй æхе æхснæнгæ тæр —
хæнтæ кодта нæуæг киндзæ, уотемæй ибæл æрсæумæй^
— Нæ хуæрæ, æдосæ бонмæ еу комидзаг дæр ку не скод—
тай, дони гъæстæ дæр ку нæ фæдтæ, рарос кæнæ æма нæ
над фæццубурдæр кæнæн, зæгъгæ, ин е’мдзиуаргин æ размæ
æртикъахуг фингæбæл царвиæвдулд лæпп —лæппгæнгæ
æхцинтæ æрбайвардта.
— Æз хуарунтæбæл нæ дæн, фæлтау мæ рамаретæ æма
мæ дæлæ Куйтæн рагæлдзетæ, нирдеуагæ кодта киндзæ.
— Ци кæнис, Езетхан, æрсабур уай, æзинæ бонмæ; ай —
бæрцæ дзиллитæ сумах амондæн ку ковунцæ.

94 Поэзи æма прозæ
— Æз уæ киндзæ Езетхан нæ дæн, æз Азаухан дæн, æма
сæмæ æ цæсгом равдиста.
Æнæнгъæлти хабар уайтæккидæр хуæнхаг гъæуи къумти
зелгæ думгау æрзилдæй. Киндзхонтæ кæрæдзей æдтæг—
медæг рауадæнцæ.
— Уæхæн цæхгун сайдæн хатиргæнæн нæййес, — бæстæ
сæ сæрбæл исистонцæ Тала æма Брег. Еци рæстæг Æрсæ —
мæгетæ дæр сæ бæхти цæфхæдтæй рутæгæнгæй Гæлиатæй
æрбахъæрдтæнцæ.
Æдзæллаг хæлаури тунтæ мудибиндзи куд нæ фæууора —
мунцæ, уотæ Данели хийни бæттæнтæ дæр фурæскъудтæ
фæцæнцæ, киндзхонтæ сæ маст есуни надбæл ниллæуд—
тæнцæ, фал син уæззау зундбæл хуæст Æрсæмæг сæ хъаугъа
æнæнгьæлти раскъудта.
— Мæ хъазар æмгæрдтæ, адæми цæсти ба ма нæхе .ци
æфтауæн.
Сумахбæл ести къæмæ рабадуни бæсти æз хонхи сæрмæ
сарсийнæй дон дæр хæсдзæнæн, æнæбунтæскъи ба хурæ.
Цума æппундæр неци æрцудæй, Тала, уотæ, ци хуæри къох —
бæл рахуæсттæ, уой хæццæ цæугæ нæ тæккæ хæдзарæмæ.
Æз дæр уæ æййафдзæнæн, зæгъгæ, æмæ æ бæх Дзинагъай
надмæ саразта. Киндзгьонтæ сæ фусумтæн арфæ ракод—
тонцæ æма заргæ Гъевони æфцæгбæл^исхард кодтонцæ.
Æхсæйвон мæйдар Дзинагъамæ æргъузтæй æма æнæгъ —
æнæ ком дæр æ буни бакодта. Данел æ замманай хуæрзхаст
фонсмæ зилд фæцæй æма Хеуи æлдарау æхе æ къæлæтгун
къелабæл уæлгоммæ рауадзгæй æхе æппæлун райдæдта æ
бийнонтæн.
— Ами лæг ес, лæг! Уæ кæлой уин замманай лæги къохти
дзæбæх ку фæссагьтон, сумах ба, арси дзæмбуй амæттаг
фæууайтæ, гæппитæ кодтайтæ.
— Мама цийнæ кæнæ, нæ лæг, еске тæрегъæд дори гу—
буни дæр нæ тайуй, — кæдæй —уæдæй æ цъухидзаг сæн-
диудта сдзорун Цæголон, фал Данел æ хъури фæббадтæй.
— Де ’взаг баймир уæд, цъамайраг, — æма имæ æ къох
куд фæхъхъел кодта, уотæ зæнхи бунæй фелвæсæгау æ
хъæмай сæрбæл хуæцгæ сæ сæргъи Æрсæмæг æрбалæуд —
тæй.

Хъайтухъти Азæмæт 95
Хæдзари хецау æ уæргутæбæл æрхаудтæй. Æ бунккаг
гефсæрæ куройни гуæркъæрагау исдзеудзел æй æма скъæп —
цæги бахауæг робасау æ цæститæ цари ниссагъта.
Цæголон æ сæрбæттæн сиахси рази æргæлста æма æ
мæрдвæлорс билтæй сдзурдта:
— Биццеу, ниххатир кæнæ!
— Хеуондзийнади кæрдзин басастайтæ æма уин Хуцау
тæрхонгæнæг фæууæд, нийнæфтæй Æрсæмæг æма фен —
дæдуар æй.
Данели фæливд миутæ æгас комбæл дæр райгъустæнцæ.
Хамихъоти муггаг фидæй — фуртмæ сæхе ци фагус донæй
фæгъгъæуай кодтонцæ, нур уоми сæ хорхи уæнгæ ниххас —
тæнцæ æма Дзинагъай гъæу мегъæ бонау нинкъард æй.
— Хуцау ибæл æ бæллах æрæвæрæд,.— ма^с адæми цъухи
ка бафтудта, уотæ æлгъист’онцæ-гъæубæстæ Данели. Гъæун ^--
гæмæ рацæун æй нæбал уагътонцæ. Хуцауи хуарзæнхæй,
дан, адæми фарнæ тухгиндæр æй, зæгъгæ, дзæгъæли ху—
мæтæги нæ фæззæгъунцæ адæм. Данели гъæубæсти маст
еунæг къахдзæф дæр нæ рауагъта. Æ кæстæр фурт Хадзи
æруæди бæхтæй еуемæй рахаудтæй æма æ рахез цæстæй
бахъæрæу æй.
— О, Хуцау, фæррæдудтæн æма мин аци карз æфхуæрд
фагæ фæууæд, нидздзиназта Данел.
Рæстæг фæххор — фæкъкъæвдагæнгæ цудæй æ даргъ
надбæл æма Хамихъоти муггаги курдбадзи æндон хъæсда —
рæги æндон зе^лланг æхсæвæй — бокæй не ’нцадæй. Коми
тæккæ дзурддзæугæдæр лæгтæн сæ уодтæ æрдойæй на —
рæгдæр ссæнцæ, аллихузи фæндæгтæ агурдтонцæ, фал си
Æрсæмæги æхгæд зæрдæ байгон кæнуни бон бааюке^ба —
цæй, уотемæй æртæ анзи æртæ боней хузæн раевгъудæнцæ.
Азаухан æ мæгури бон зудта æма Æрсæмæги хæдзари
мудибиндзау разелæ — базелæ кодта. Цæмæ нæ арæхстæй,
уомæй ба хестæр файностити фарста æма зæрдæргъæвдæй
æхе размæ гæлста. Нарти Сатанайау фæййарæхстæй хес —
тæртæн лæггадæ кæнунмæ, кæстæрти ба рæвдаунмæ. Уой
уæлæмхасæн ба ма адтæй сувæллонау кæдзос уод, æнæ —
хийнæ æма æ хуарзичсой æгас Ходи арæнтæй дæр рахиз —
тæй. Азаухан фæд—фбедбæл æртæ къобор биццеуи балæ —
вар кодта Æрсæмæгæн æма <си> Ходи хестæртæ æппæд —
дтæнцæ.

96 Поэзилема прозæ
— Хамихъоон нин муггаги толдзæ гъæдæ бæзгингæнæ —
гæй баскъуæлхтæй æма ин сæ Мадæ — Майрæн фараст куд
бакæна, уæхæн амонд æй уæд.
Цъæх бæхбæл бадæгау зилдæй гъæуæй —гъæумæ, ко —
мæй — коммæ Азаухани кадæ æма арвæй зæнхи ’хсæн уомæй
амондгундæр гъæуама кæми адтайдæ, фал æ цæгатæй Ходи
гьæуи æхсæн ци мегъæ ниддæлгоммæ æй, е ба ин æ амонд
æдзæнхæ хуæруйнагау æнадæ кодта. Æ хеуонтæ, æрвад—
тæлтæ, ниййергутæмæ æ били цъæрттæ бæргæ хуардта
фæууинунмæ, фал зудта, Æрсæмæг æ дзурди артбахуæрд ка
басæтта, уонæй ке нæ ’й, уой æма æнæбари дæр бухстæй.
Саст кæрдзин банихасунбæл æ били цортæ хуардта Да —
нел дæр æ бийнонти хæццæ, фал ин си неци уадæй æма
Азаухани æд бæдæлттэе. фæууинунмæ бæлгæй æ медзæрдæ
риствунх кодта. -
Хумæтæги нæ фæззæгъунцæ, рæстæг гъæнтæ дзæбæх —
гæнæг æй, зæгъгæ, æма Хамихъотæн дæр Ходи хæрæг
хæдзарæмæ фæндаггæнæг фæцæй.
Саги сиутæбæл æвæрдау æй Ходи гъæу æма имæ сог
дæлбунæй уæлæмæ хæссун гъудæй: Фидбилизи нарæг фæн -п
дæгтæбæлуæрдуннæ.зилдæйæма.цæргутихуæздæр фæх —
хуæцæн адтæнцæ хайуантæ. Алли хæдзари дæр адтæй дууæ —
æртæ хайуани æнæдзæбæхгонд. Урсеуæги рæстæги ба си
алкедæр æхеуон иста æма Ходи хайуантæ>дæр*сæхецæн
хуæзгол агоргæй иннæ синхаг гъæутæ Мизур, Нæуæггъæу,
Згид æма иннæ рауæнти бамедæг уионцæ. Еу сæрдигон бон
ба Ходи æргъау Гъевони æфцæгмæ хæ.стæг Рацауисæр
рæфтбадæни æрбадтæнцæ. ’Хъурмани хæрæги зæрдæбæл
цидæр æрифтудæй, æвæдзи, фонсæй æхефæттилеф кодта
æма хуæнхрæбунти гъузгæ — гьузгæй æфцæгуордæг фæ —
цæй. Хийнæйдзаг хæрæг смотгæ — сергæ фæстагмæ Дзи —
нагъамæ бафтудæй æма Данели тургъи медæгсиахсау ис —
куси æй. Хъурмани бийнонтæ ба æй агурдтонцæ сæ фæла —
булай, Тухамонти еу къотæр, еу дор дæр нæбал ниууагъ —
тонцæ æнæбабæрæггæнгæ. Æма ку нецæбæлбалфæххуæст
æнцæ, уæдта ибæл æппунвæстаг сæ къох-ракъуæрдтонцæ.
Уогæ и фусунтæ дæр цæмæй зудтонцæ, се ’гомуг иуазæг —
хайуан кæцæй æй, уой, æма ибæл фургустæй некæд ауæр —
дгæй анз раевгъудæй.

Хъайтухъти Азæмæт 97
ЕугуР гьуддæгтæ даер Хуцауæй аразгæ æнцæ æма и Уæл—
лагÆрсæмæги каййести’сæ хуæрзхæстæгутæ - Æгъузар-
тæмæ хунæ хæссунбæл баевтигъта.
Адтæй хуцаубон. Данели хундзаутæ фондз биццеуи æма
æртæ кизги Фæснæли гъæуæй • фæууæллæй æнцæ. Сæ
хæццæ адтæнцæ Тазе æма Езетхан дæр. Сæ разæй дууæ
хайуани æд уæргътæ рауæз — бауæзгæнгæ цудæнцæ.
Гъевони бæрзонд æфцæгмæ ку схъæрттæнцæ, уæд æрдзи
алæмæттаги уиндæй сæ зæрдæ ниррохс æй фæсевæдæн, сæ
зæрдæ кафун æрзагъта. Езетхан æ фæндурй тæнтæ рай —
вазта æма хъæдавгъуз кæрдæгбæл Тазеетæ кафун райдæд—
тонцæ. Симд син раеудагъ æй. Хæргутæ нарæг къахнадбæл
ниххалæ æнцæ æма сæ цуди кой кодтонцæ.
Уалинмæ ба си еу уорскъембургун хайуан æхе фæййеу—
варс кодта иннæ хæргутæй æма Ходй гъæуæрдæмæ ниц —
цавта. Уайтагъддæр тегъæй фæййаууон æй. Хундзаутæ сæ
уаргъхæссæг хæрæги исæвд æрмæстдæр Æгъузарти тургъи
æрлæдæр дтæицæ.
Рæфтон тæвдæ сæттун райдæдта.* Нарти гуппурсартау
Ходи нихæси дорин къелатæбæл æрбадтæнцæ зæрæндтæ
æма таурæхътæ кодтонцæ.
Æрсæмæг æд уаргъ хæрæг нихæси бадæг хестæрти цормæ
бакодта æма сæ, салам раттуни фæсте, бафарста:
— Хуцауи хатирæй, а ке хайуан æй?
— Мæнæ Хъурмани хæрæг æй, фал æй кæми ссердтай,
бадес кодтонцæ хестæртæ.
— Уæрте^ ’й мæ хумгондæй æрбакодтон, фал кæцæй
æрæфтудæй, уой ба нæ зонун.
— Уæй, кæдæй —уæдæй ма мæ хæдзардарæгбæл фæх —
хуæст дæн, хъæбæр ниццийнæ кодта Хъурман æма Æрсæ —
мæги рафарста:
— Æ рагъбæл, етæ ба ци дзæкъæлттæ æнцæ,.
— Ходи Уасгергиистæн, неци син лæдæрун, æ хецау ду
дæ æма сæ фæууинæ, æрмæст дæуæй хуæрзæнгорæггаг, -
бахудтæй Æрсæмæг.
Хъурман æ хæрæги рагъæй æриста уæззау уаргъ: Ни —
хæси бадæг адæми рази æрфингæ кодта æхцинтæ, фус бор
фезонæгæй æма арахъ.
— Цума ке харз æнцæ аци берекет,- бадес кодтонцæ
хестæртæ.

98 Поэзи æма прозæ
— Мах харз, мах, мæ хортæ, — афæйбалций фæсте мæмæ
мæ хæрæг хуни хæццæ æрцудæй æма ин æ цæрæнбони
туххæй фæйнæ баниуазетæ, байгъæлдзæг уогæй сдзурдта
Хъурман.
Куд нæ ракувтайонцæ хонхи æма будури изæдтæн Ходи
гъæуи хестæртæ. Уасгерги, Уацелла, Рекрм, феелвæра, Ала —
урди æма иннæ изæдти нæмттæ æнæ иссергæ нæ фæцæнцæ.
Сæ хунæхæссæги ном дæр кæми феронх кодтайонцæ.
Фæстаг гагидауæ нæма загътонцæ, уотæ Хамихъоти Тазе
æма Саге дæр сæ хæрæгагор сæ сæргъи балæудтæнцæ.
Нихæси бадæг адæмæн сæ гъуадаг Ку балæдæрун кодтонцæ,
уæд сæ фур ходæгæй сæ хъæстити цъæрттæбæл ниххуæс —
тæнцæ.
Хъурман æ тæцтæбæл хуæцгæй Æрсæмæгмæ æрурдуг æй:
— Æйдæ, ме ’рвадæ, нур ба ма ци зæгъдзæнæ, Хамихъ —
оти хунæй дæ мондæгтæ ку исуагьтайу дæ карз соми нæма
ихалис?
— Æнæбайрайгæ си скæнæ дæ хæрæгæй, — гæнæн нæ —
бал ес, марауадзæ æма иуазæг биццеути сæ хуæри хæдза —
рæмæ хонгæ кæнæ.
Данел кæддæр ци кæрдзин ниссаста, е. ходаг хæрæги
фæрци нихæст æрцудæй æма Азаухани зæрдæ хорау нир —
рохс æй. Уæдæй нурмæ сæдæ æма æрдæг анзи рацудæй,
фал абони дæр нæ гъæуи хестæртæ уотæ фæкковунцæ кæс —
тæр киндзитæн:
— Хуцау дæ Æрсæмæги хæдзарæмæ Хамихъоти кизгæ ци
бон бакувта, еци бони хузæн амондгун фæккæнæд!
Хуарзи ном мæрдтæмæ нæ цæуй!
Дигорон æвзагмæ Колити Внталий
тæлмац.
/

99
Хуаæлти Æхсарбег
НÆДТÆ МÆ ХрНУНЦÆ
Адтæн усед ахурдзау. Къимбусин сау сумкæ
Гæллеутæ—мæллеутсей къуар.анзи хастон.
Киунуги тъæфтæ мин —^ирд^хори^роха тунтсе,
Æмгæртти раст зундбæл мæхе, цид, бастон.
Цудæнцæ сæ ради ахурщдаргъ æнзтæ:
Студент. Фæлварæн. Райдæдтон косун.
Дæлвазæ нæ уагътон мæ кадгин ихæстсе,
Аггаг æз нæ кодтон мсехецсен гьос ун.
Минкъиййæй устурмæ бæллинæ рохс цардмæ,
Кодтон æз рохс цардæн сæраппонд. мæ ссер.
Нседтæ мсе хонунцæ фæллойнæн æ артмæ,
Ма сæбæл нæ кеугæй цæун нур æз дæр.
ХУÆРÆМÆ
’ Адйюен сез сувæллон’ кæддæрти. > ’
Иронхæй нæ кæнун’-ксе уой.
Цæстæбæл гъазунцсё фиддæлтсе,
Нана син фæкксенуй сæ кой.
Фиддæлтæн сæ фурттæ абони
Хонунцæ æцæгæй мах дсер.
Сæ<нифсæй ирæзсен, -ку зони,
Кæнуй си нæ тухæ сахдсер.
Кай зонуй, Олинка, мсе хусерæ,
Ку мин уа цæрунмæ рæстæг,
Ба мин уо нивгунæй хусерззæ'рæ\-
Зондзæнæн мæ тог, нсе истсег.
Мсе цæстсе дуйнемæ ,кукæса,
Не ’рхсессæн мæ сæрмсе сез* фау.
Ме ’хæстæ федун мин-ку ’нтæса,
Не ’скæндзсен мæ цард сез æвгъау.

100 Поэзи æма прозæ
ГОРÆТТАГ ГЪÆУККÆГТÆ
Гъæу ка уарзуй, е си цæруй,
Еруй уоми е куст дсер.
Е’уазæгæн æривæруй
Хæлар цæнхæ ма късебæр.
Дессаг! Ес ма уæхæн лæгтæ
Уæладзгути — горæттаг.
Гъæубæл финсуй е дессæгтæ:
— Æз дæн хеон, нæ гъсеуккаг.
Уарзуй æ гъæу уæладзгутæй,
Цæрунмæ ба ’й нæ гъæуй.
Фембæлд, кувд^ц^ ^уцзиутæи.
Гъæуи коййау азæлуй.
Атæ уарзун нæ гъæубæстæ,
Уотæ уарзун гъæуккаг къæс.
Не ’фсæдуй, дан, си мæ цæстæ,
Фал е ’хæсæй бащох æз;
Идардæй гъсеу — æнцон уарзсен,
Ручки фиййæй — æнцондæр.
Гъæу кæд уарзис, уæд фæразæ
Цсерун æдзох уомидæр.
ЦАРДИ НАДБÆЛ
Мсе сæрбæл халйсæ. Мсе ’кари исдæн.
Æмцардæн æ хуасæ мæ зар æй’мæнæн.
Фæццæрсе мин анзи, гъæуй нæ мселун,
Гъе уæддæр мæ хъанзи цæрун ма цæрун.
Даргъ æнзти мсе усергътсй æнсефау хæссун,
Нæ царди цирæгътæ^нæ уарзун хуссун.
Не ’рæзгæ фæлтæрæн сез дсен цирагъдар,
Ссе хæццæ зæллангсей азæлуй мсе зар.
Ссе рсестмсе къахдзсефтсе — базуртæ мсенсен,

Худæлти Æхсарбег
Ссе зæрди фæкъкъехтæ — уæззау нез сæрæн.
Е ’сони рохс фсендтæ мæ сæри æхснун,
Мæ зсерди ирд ссенттæ уæларвмæ æхсун.
НÆ СЙЛГОЙМÆГТÆ
Нæ силгоймæгтæ —
Дуйнети æмбес,
Нæ зсерди тсегтæ,
Царди гъар гъæбес.
Нсе силгоймæгтæ —
Кусти æмæфсой,
Ссе хуарз гъуддæгтæн
Игъусуйсæгкой..-
Нæ силгоймæгтæ — >
Дзилли игурсён,
Рохс царди цæгтæ,
Фæндури зæгъæн.
Нæ силгоймæгтæ —
Нсе кадимæсуг.
Лæггади — лсегтæ
Зини — цæстисуг.
НЕ МÆФСОЙ
Уодхар, æвдуст — евгъуд бонтæ
Нсе фæууидтай царди рохс.
Нсе раст кодтай дсе фсесонтæ.
Адтæй мсестæй дæ сор уорс.
«Даргъ дзикко ма цубур зундæй»
Худта фудгол дсеу кседдæр.
Дзиллæ æма хори{уиндæй
Æнæхай ду. Тугъд — дæ сæр.
Тæрвазæ ма пеци æхссен
Дæ даргъдæр над евгъудæй.
Дæ цъухтæбæл — æркъей рæхсæн,

102 Поэзи æма прозæ
Фудгин алкæд æвудæй.
Къæвдай фæсте нур хорбони
Дсе реуидзаг уолæфис.
Дзилли хæццæ ду абони
Рохс исонмсе раст цæуис.
Дæ зунд æма доги фæрци
Ратудтай дудсе рæхис.
Нæ рохс доги æрвти уæрхци
Мах æмрæнгъæ нур тсехис.
ХУÆРИ ЗÆРДÆ ÆРВАДÆМÆ
Ра æнтæстсей'фондз'къа\\цеутсе
Фидæ æма и мадæн.
Уонæй дуусе æй биццеутæ,
Бæзгæй хуæрщæн æрвадсен. ■
I
Царди хæрдщæ ма урдгутæ,
Ку цæрай, уæд берæ ес.
Мадæн се ’нккæт дæр фæрдгутæ,
Фæссорунцæ йн се нез.
Фал бийнонтæ æнæлазæ
*Нæ фæуунцæ хаттæй—хатт.
Ра си зиннуй тухивазæ,
Зирддрæнгма дзурдфсцлхатт.
Хусери зæрдсе æрвадæмсе —
Зонæн рагæй зундгин загъд.
Æрвадæ ба, дан, ^гъæдæмæ
Фæлледзуй уæдхуæртсей тагъд.
Кæци си æшзæрди ррйнæ,и
Базонæнтæй ц цæуæт.
Ниййергутæн ка ’й æнцойнæ,
Уобæл рохсбон æрцæуæд!

Худæлти Æхсарбег 103
ЦАУÆНИ
Фæммæ фæндуй еуæй—еухатт
Мæ хатæнти æрзелун,
Нарæг кæмдти мæ рæстдзæф фат
Кæми кодта азæлæн.
Тар сау гъæдтй къуаргай бæндти
Куд лæгарстон æвæллад.
Куд лæсинсе арф дзалгъæдти,
Бæрзæндтæмæ даргæй над.
Кæми æфсес къæхти фæрци,
Кæми æстднг берæгъау.
Сирд ни лигъдæй авд агæрци,
Мах ба ’й сурдтан æнæвгъау.
Фиди туххæн неке хадтæй,
Цауæн — хуасæй ионгæн.
Цауæн уарзун зæрди хаттæй,
Дæдтуй исæрхт нæ уодæн.
Хæтæ, зелæ гъæдти, хуæнхти
Кæнæ, мардзæ, къах æндон.
Цубуркæнæ фд’-? берæгъти.
Гуйманау ниууадзæ ном.
ÆМБЕСÆНДТÆ
Цауæни ду ку цæуай,
Ма ауæрдæ дæ фатбсел.
Арсæн æхе ку уинай —
Мабал цо уæд æ фæдбæл.
* * *
Макæд ессе устур хай
Есге фингæй дæхецæн.
Сосæггити ку хуæрай,
Адæмтæй дæ усед хецæн.

104 Поэзи æма прозæ
Ма агорæ синхонæй
Къоли сæри ад лæвар.
Æнæнгъæлти уæд, зонæ ’й,
Разиндзæнæй дæфсёсдуар.
* * *
Берæгъ, зонæн, тухгин æй
Нифсхаст æргъау, дзогæмæ.
Æндиуддæр ба, ке тæнæй
Гъара еу рохс, уордæмæ.
* * *
Дæ Селæни губунæй
Фæххйнциссе ?р(2Гй иру
Ниуазæн ба æ бунæй
Ма ниуазæ къамбецау.
* * *
-Нард фид хуæрун ку уарзай,
Уарзæ, ибæл усрд косук, -
Дæ цауддæри ку фæнзай,
Дæхе уарзсе усед фæнзун.
* * * ’
Макæд кæнæ устур дзурд:
Гæдзи буни сойнæ ес.
Фæлтау кæнæ устур хунц,
Уодзсей губун уæд æфсес.
* * *
Уотæ тæссаг нæй сайтан,
Куд си дзорунцæ адæн.
Ку си тæрсæн, уæд сайд ан,
Ма си уадзæ дæ бадæн.
ГУДЕЛИ
Сункъити æлгъистдæр — гудели,
Уидта си æ мæлæт хæрæг.
Æ тæккæ билæбæл еу бони
Æрзадæй, агъазиау, бсерсег.

105
Азоазати Ванп
САБУР БИЦЦЕУ
(юморескæ)
Уалдзигон каникулти рæстæги Кябæхан æ биццеу Адами
фæххудта уолæфæн хæдзарæмæ. Кябæхани зæрди адтæй
Адами хæццæ игъæлдзæгæй бауолæфун, фал ин нæ рауа —
дæй. Æ кустмæ имæ фæдздзурдтонцæ, цæмæй еу къуар бони
фæззинна, уой туххæй. Æ кустмæ фæстæмæ ку ’здахтæй,
уæд æ биццеуæн баамудта,— кæци думæдани æй историй
киунугæ, кæцими — хъæппæдтæ, къанфеттæ. Адами со —
сæггæй радзубанди кодта, сæ фарсмæ ка цардæй, еци
уолæфгути хæццæ:
— Уотæ ма бангъæл уотæ, цума хæлхъой биццеу æй... Æй
сабур, æгъдаугин, неке бахъор кæндзæнæй... Хъæбæр>, $и(
корун, уæ цæстæ имæ фæддаретæ... фиццаг хаттеунæгæй/
æнæ ниййергутæй...
— Ма тухсæ, Кябæхан, — зæрдæ ин байвардта уолæфæг
Рафаэль,— æз дæн æгъдауи адæймаг, æз имæ фæккæс —
дзæнæн.
— Мæнæн мæхецæн ес дууæ биццеуи, — загъта уолæфæг
Тазæрет, — сувæллæнтти хурфæмæ уинун. Сувæллон кæр —
дæги хузæн æй: цæруй, цæруй æма ирæзуй.
— Хъæбæр, хъæбæр уин арфæ кæнун, — загъта Кябæ —
хан, цæстисуттæ нихъуæргæй,— хъæбæр уæбæл мæ зæрдæ
дарун...
Кябæханæн хъæбæр фенцондæр æй, - ку имæ исдзур -
дта æртиккаг уодæфæг — финсæг Инал:
- — Æз дин дæ сувæллонмæ кæсдзæнæн, рагæй мæ фæн —
дуй советон скъоладзауи базонун.
Кябæхан уотæ хъæбæр нæбал тарстæй Адамæн, фондз
хатти ин раба кодта æма зæрдигъæлдзæгæй рандæй го —
рæтмæ.
Адам изæри уæнгæ мæтъæлæй фæббадтæй авари. Изæ —
рæй сабургай æ къахи фийтæбæл рараст æй киунугæдо —
нæмæ.
— Биццеу! — æрдæгнадбæл æрлæуун кодта Адами Ра —
фаэль,- дæ къахи фийтæбæл цæмæнцæуис?

106 Поэзи æма прозæ
— Мæ мадæ мин загъта, — дзуапп равардта, æфсæрми
кæнгæй Адам, — цæмæй уолæфгæ ка кæнуй, уони ма хъор
кæнон. Кæд си еске хусгæ кæнуй.
— Раст дæ нæ ахур кæнунцæ. Сувæллони ниллæг кæ —
нунцæ. Сувæллон гъæуама æ къахи фийтæбæл ма цæуа. Куд
æй фæндуй, уотæ тъæбæртт кæна. Рагон дзамани хуæргæ
дæр, хусгæ дæр кодтонцæ сæ къахи фийтæбæл. Ку исустур
уай — дæ сæрмæ лæбордзæнæ, фал байрæги уодзæнæй.
— Хуарз,— исарази æй Адам, — нæбал цæудзæнæн мæ
къахи фийтæбæл.
Адам тъæбæрттæй рандæй библиотекæмæ. Библиртеки
райста Пушкини финст киунугæ, исбадтæй къелабæл,
аргъаун райдæдта. Еу дæс минуттей фæсте библиотекæмæ
æрбацудæй Тазæрет. Адам фестадæй къелайæй æма Тазæ —
ретмæ исдзурдта:
— Корун ди, исбадæ.
Тазæрет дессаги каст бакодта биццеумæ.
— Цæмæ фестадтæ? — карзæй рафарста Тазæрет.
— Дæуæн мæ бунат дæдтун, — загъта Адам, æхуæдæг ба
хъæбæр расурх æй.
— Феодализмæй байзайгæ гъуддаг, — загъта Тазæрет, —
къуру гъуддæгтæ. Еци рæстæги еу гьæла æ бунат радтидæ
цубур Пипинæн; мах нийхалдтан еци æгьдæуттæ. Мах рæс —
тæги зæгъунцæ: сувæллон гьæуама бада, кæми бадуй, уоми.
— Хуарз, — арф нийнæфгæй, загъта Адам. — Мæ бадæн
бунат некæдбал некæмæнбал радд.зæнæн.
— Ке финст киунутæ аргъауис?
— Пушкини.
— Дæуæн ма раги æй уой кæсунмæ. Нуртæкки рæстæги
е цæмæн гъæуй скъоладзауи, — еу уорс парус, думгæ ’й
æзмæлун кæнуй.
— Етæ Лермонтови финст адтæнцæ, — дзуапп равардта
Адам.
— Ци си уæлдай ес — тауæрæхътæ...
Иннæ бон Адам бацудæй сехуар кæнунмæ. Уолæфгутæ
бадтæнцæ сæ бунæтти. Адам син æ сæрæй салам равардта.
— Кæмæн ракувтай?— рафарста Инал.
— Еугуремæн дæр, — тарстхузæй дзуапп равардта Адам.

Дзодзати Вано 107^
— Та —а —к... Театралон гъуддæгтæ хаст цæунцæ сувæл—
д0ни ахур кæнунмæ! Рагон миутæ! Герцог бацудæй хуæ —
рæндонæмæ æма æ сæрæй ракувта гъæздугутæн. Зонæ,
биццеу, ду гъæуама стъолæмæ цæуай æнæфсæрмæй. Рæс —
тæг дин исаккаг кодта фуси фид. Уадзæ æма сувæллæнттæ
ковонцæ сæ сæрæй капиталистон бæстити. Уонæмæ фуси
фид грскъæфт æрцудæй мæгур адæми гъæлæсæй. Ду — мах
абоний сувæллон дæ. Балæдæрдтæ?
— Балæдæрдтæн, — загъта Адам æма батомар кодта
стъолæмæ. — Уотæ мæмæ кæсуй, цума дæ гарчицæ гьæуй?
— Дæхе гъæла миутæбæл ма ахур кæнæ, — тузмæгæй
исдзурдта Инал, — еунæг лæг нæ зелæн кæнуй берæ адæми
сæргъи. Алке дæр райсдзæнæй, ци æй гъæуй, уой. Алкæ —
мæн дæр барæ лæвæрд ес æ хай уксусæй, цивзæй, гарчи —
цæй райсунмæ.
— Хуарз,— загътаАдам, — некæмæнбал дæддзæнæн гар —
чицæ.
Еци’бон, рæфтади фæстеРафаэль бауайдзæф кодта Ада —
мæн:
— Налат биццеу дæ... дæ зунд дæхемæ ’й. Неци дзорис,
дор ба дæ дæларми дарис... Еугурæй дæр дзорунцæ, ду,ба
бадис æма игъосис...
— Мæ мадæ мин уотæ загъта, — хестæртæ ку...
— Мадæ, мадæ... Еугурæй дæр маддæлтæ ан. Сувæл —
лæнтти гъомбæл кæнун ку нæ зонæн,*уæД|дæхуæдæг ес —
тæбæл сагъæс кæнис? Æцæг зундгин сувæллон гъæуама
æхемæ игъосун кæна адæми.
Рафаэли раййивта Тазæрет:.
— Цидæр дин нæ хъæртуй, — мæтъæлæй загъта Тазæ —
рет,— гъæлагомау... Гъæунги уалдзæг æй, цъифдзæстити
цъæп —цъæп кæнун гъæуй,тæхгæцъеутæбæл.,дортæ æхсун
гъæуй. Пушкин дæр ма тæхгæ цъеутæ дорæй ку мардта. —
«Мæ мадæ мин нæ уадзуй»...
— Мæ мадæ, — исарази æй Адам. — Кæд гъæуй, уæд
æз...
Фондз боней фæсте Кябæхан исæздахтæй уолæфæн
хæдзарæмæ. Адтæй рæфтад афонæ, бацудæй хуæрæндо —
нæмæ æма райвадæй. Стъоли сæргъи фудконд бадт кодта
Адам æма хъæбæр цъæм — цъæм кæнгæ хуардта фуси фид.

108 Поэзи æма прозæ
— Е куд æй, мæ Адам? — сабур æма тæрсгæй,, бафарста
Кябæхан.
— Зин лæдæрæн сувæллон, уæззау сувæллон, — æ сæр
батилдта, æхе иннердæмæ рахатта Рафаэлъ æма идарддæр
дзурдта. — Æз уой туххæй уотæ дзорун, — ку рабарæн Бай —
рон æма Лермонтови...
— Ах! Ниссæ уадзæ — фæззуст кодта АдаМ, — сæ еу —
къулух, иннæ дуэли дзæгъæли æхста, парустц туххæй фин —
ста... Хъæбæр мæтъæл.
...Адам стъоли бунмæ ниггæлста æстæг.
— Адам,— зир — зиргæнгæ исдзурдта Кябæхан; — æрба —
мæмæ дæдтай царв...
— Дæхуæдæг райсдзæнæ, — уазал дзуапп равардта Адам. —
Æз.дин грузчик нæ дæн, цæмæн гъæуама рахæссæ —ба —
хæссæ кæнон царв æма фид.
Дæс минуттей фæсте Кябæхан* кæугæй худта Адами
авармæ. Адам цудæй чечеткæ кафгæ, фæрстæбæл листухъ
кæнгæ.
— Адам, сабур...
— Е бабæй ци сабур æй, — æнæмæтæй исдзурдта, — æви
мæ къахи фийтæбæл цæуон? Нæ мæ ’фæндуй. Берæ мин
æй! Ке фæндуй, е дæмæ игъосæд!.. Цæбæл кæуис?
— Адам, — æ сæрмæ фæллæбурдта Кябæхан, — цц.дæ —
бæл æрцудæй? Ци дин бакодтонцæ?
Адам е ’нгулдзæ æ финдзи рацавта æма гурумухъ дзурд
искодта:
— Исмæ ахур кодтонцæ, мæ мадæ! Цурддæр æзмæлай!
Уæртæ мæ авари ес дууæ мард бæлæуи... Расæ тонæ, изæри
сæ цъæм — цъæм кæндзинан...
Гъе, уотæ дессаг æнхæстгонд æрцудæй Кябæхани кур —
диадæ, уолæфгæ какодта, уони æрдигæй.
КЪАМИСИ УНАФФÆ
(юморескæ)
Æвзурст æрцудæй устур къамиспзингæ; зундгинг сæ—
рустур адæймæгутæй, берæ дæсни ахургæндтæй, академик —
тæй, экономисттæй, финансисттæй, инженертæй, архитек —
тортæй, химиктæй, ботаниктæй, зоологтæй, дохтуртæй, фи —

Дзодзати Вано 109
лологтæй... Цæмæй æрæмбурд уонцæ, æркæсонцæ, бау—
наффæ кæнонцæ æма исфæндæ кæнонцæ...
Цæбæл баунаффæ кæнонцæ? Фиццаг æмбурди неци
унаффæ рахастонцæ, цæбæл сæ унаффæ кæнун гъæуй, уой
туххæй.
Се ’хæс æнцæнттæй н’адтæй. Куд фæххуæздæр кæнун
гъæуй хæдзайради уæззау уавæр, куд фенцондæр кæнонцæ
мæгур адæми, кустуарзон зæнхкосгути æма дæсни косгути
цард.
Уæхæн уæззау гъуддаг, æвæдзи, еунæг хецауади бон дæр
нæй исæнхæст кæнун, æхемæ зундгин* хъаурæгин ку кæса,
уæддæр. Ами гъæуй къамис, кенæ ба —къуар къамиси.
Уæхæн къамис æвзурст æрцудæй. Указ ку рацудæй
къамиси равзурсти туххæй, уæд адееми цийнæн кæрон нæбал
адтæй.
Къамиси дуккаг æмбурди фарста минкъий фæббæрæг —
дæр æй. Радзурдтонцæ рæсугъддæр дзорун ка зудта, етæ.
Сæ фæндæнттæ хастонцæ, кодтонцæ рæсугъд дзубандитæ
æма унаффæ рахастонцæ, — кæд гъæуама уа къамиси
æртиккаг æмбурд, уобæл.
Æртиккаг æмбурди къамис унаффæ рахаста, цæмæй иннæ
æмбурди æвзурст æрцæуонцæ къуар дæлкъамиси, хецæн
фарстатæмæ цæмæй кæсонцæ,* уой туххæй.
Иннæ æмбурди унаффæ рахастонцæ, цæмæй иннæ
æмбурди æвзурст æрцæуа къамис, кæци бæлвурд кæндзæ —
нæй, ци фарстатæ фæззиннуй, уони а^сгиагдæрти.
Ци фарстатæ фæззинниуонцæ, етæ хъæбæр зин адтæнцæ
бæлвурд кæнунмæ. Уомæ гæсгæ бабæй æвзурст æрцудæй
къамис, кæци бæрæг кодтайдæ сæйраг гъуддæгтæ æма фар —
статæ.
Къамисти куст фæррæстмæ* æй. Райдæдта» æхседгæ ар —
ха^д. Алли бон дæр газзетти финстонцæ даргъ отчеттæ, адæ —
мæн игъосун кодтонцæ, алци дæр æ бунати фæстæмæ
æрлæудзæнæй, хуарз унаффитæ хаст цæуй адæми пайдай —
эен, зæгъгæ. Рæхги уодзæнæй къамиси нæуæг æмбурд.
Зæрдæ байвæрди фæдбæл адæм фур цийнæй косгæ нæбал
кодтонцæ: ниуазтонцæ, хуардтонцæ, зардтонцæ, хизтонцæ,
къамис ци унаффæ рахæсдзæй, уой. Æрвистонцæ телег —
Раммитæ аллихузи курдиэедти хæццæ. Къамис ци гæгьæдитæ
Райсидæ, уонæй алкæмæ дæр каст’ цудæй’, худ цудæнцæ

110 Поэзи æма прозæ ,__
папкити, архив фулдæрæй — фулдæр кодта. Æхца уагъд
æрцудæй хæдзарæ балхæнунæн, косгутæн улупа федунæн
æма æндæр гъуддæгтæн. Куст цудазй устур ампъезтæй анз,
дууæ, æртæ... Унаффæ рахастонцæ: ^Уеехæн гъуадæгтæ хо —
дæг миутæ нæ ’нцæ. Æрæмбурд кæнун гъæуй.статистикон
бæрæггæнæнтæ, æркæсун гъæуйСксфйрагда?р фарстатæмæ,
кæцитæ баст æнцæ иннæ фарстати хæццæ минкъийдæр,
уотемæй минкъийгай бахъæртæн сæйрагдæр фарстамæ».
Фал даргъ æмбурдти, уæазау куст к^нг^ей.^бафæллад’
æнцæ къамиси косгутæ æма байронх æнцæ сæйраг фарста.
Фæххæлеу æнцæ уолæфунмæ.
Нæуæгæй бабæй æрæмбурд æнцæ къамиси косгутæ. Сæ
зундгин сæртæ рарæнгъæ ’нцæ стъоли сæргъи. Сагъæс кæ —
нунцæ, дзорунцæ, фæрсунцæ кæрæдзей;,
— Гъудддг цæй медæги æй, ци æй?
Къамис байронх æй сæйраг гъудлдг, адæм ба байронх
æнцæ къамиси.
Дууæ хаййи — къамис æма адæм гъуддæгтæ кæнун бай —
дæдтонцæ хецæнæй, цума кæрæдзей йекæд зудтонцæ, уотæ.
Къамис бадуй, сагъæс кæнуй, адæм ба сабургай нйуйзунцæ,
хуæрунцæ, хезунцæ... Фал ци хезунцæ, уой нæбал-зойунцæ... .
Сæйраг къамиси финстити фæззиндтæй дессаг хабар. Еу
бон къамис косгæ ку кодта, уæд авари дуар æнæ таусæй
байгон киндæй. Авармæ баЦуДæй æнахур адæймаг. Æ тар —
с^-хуз цæсгом æвдиста, авармæ рæдудæй ке бахаудтæй, уой.
Фæстæмæ еу ампъез ракодТа,. æ ходæ исиста, æфсæрми
кæнгæй, загъта:
— Хатир корун.
Æнахур ’адæймагæн æ цæсгом адТæи хорсугъд, æ рехæ
æнæдаст, дзигкотæ — æнæлвид, æ гьостæ — устур, æ цæсгом
адтæй æрдæгигон. Æ уæле адтæй зæронд, рауæнæй — рйуæн
æмпъузт хъæппæлтæ. Цудæй си гъæдиндзæ, арахъ аема хе —
дæсмаг. Еци æсмаг байдзаг кодта æгас авар дæр.
Æнахур адæймаг ку балæдæрдтæй, кумæ ’й нæ гъудæй,
уордæмæ ке бахаудтæй, уой, уæд фæстæмæ рараст æй ду—
арæрдæмæ. Фал еци рæстæги къймис!й сæрдар фёеггæпп
кодта æма нигъгъæр кодта:
— Æрлæууæ!

Дзодзати Вано 111
Еци гъæрæй æнахур адæймаг фестъæлфтæй æма цавд—
лор фестадæй. Къамиси сæрдар нифсгунæй исдзурдта:
— Æрæй гъуди кодтон! Мæнæ ами æй, сæйрагдæр ке
гуххæй бадæн, е, еугурæй дæр нæ сæртæ ке туххæй ресун
кæнæн, е> Хъæбæр хуарз, дессаг экземпляр!
Къамисй иуæнгтæ базмалдæнцæ, нирдзæф кодтонцæ.
Дессаг экземплярæн е ’фсæрæ фæггæллеу æй. Бахудтæй
фудгин адæймаги хузæн.
— Гъо, нæ рази æй адæми мийнæвар, — ’идардаæр дзур —
дта сæрдар. — Адæми мийнæвар, — ке туххæй мах — адæми
деденгутæ, уотæ карз сагьæс кæнæн. Гъо, мах æй нæ зуд—
тан, некæд æй фæууидтан нæ кусти рæстæги. Фал нæмæ ’й
Хуцау æрбарвиста. Нæ ’й рауадздзинан некумæ. Ами бай —
зайдзæнæй, алли ’рдиги дæр имæ. листæг æркæсдзинан,
ахургæндтæ зæгъдзæнæнцæ сæ гьудитæ, Уадзæ æма зоо —
логтæ классификаци кæнæнтæ, химиктæ анализтæ кæнæнтæ,
экономисттæ дæр фæсте ма байзайæнтæ, дохтуртæ ’й ракъ —
æрт кæнæнтæ... Еугур специалисттæ»дæр сæхе. методтæй
бакосæнтæ уотæ, æма ин цæмæй балæдæрæн е ’сконддзий —
надæ, цæмæй.æ зæрдæ ресуй, .ци^ин нæ хъæртуй, ци æй
гъæуй. Аци гъулдæгтæ ку базонæн, уæдта ин>хъæбæр пайда
анхос кæндзинан.
— Арази! Арази! — къамиси иуæнгтæ еугурæй дæр еу
адæймаги хузæн нигъгъæр кодтонцæ.
Фæдздзурдтонцæ дохтурмæ æма ин загътонцæ:
— Фæйхонæ æма ин анализтæ искæнæ.
Ралæудтæй уолæфуни рæстæг. Къамиси иуæнгтæ рандæ
’нцæ уолæфунмæ дууæ мæйей æмгъудæй. Фæййевгъудæнцæ
дууæ мæйи. Къамиси иуæнгтæ æрæмбурд æнцæ æма косун
райдæдтонцæ.
— Æркæсун гъæуй, ци исбæрæг кодтонцæ ахургæндтæ,
ци адæймаги гьуддаг кæнæн, уомæн,— адтæнцæ къамиси
сæрдари фиццаг дзурдтæ.
Рагъæр кодта æндæмæ:
— Æрбакæнтæ нæ дессаг экземпляри-медæгмæ!
Дохтур дуарæй æрбакастæй æма сæрдарæн* дзуапп ра —
в^рдта:
— Уæ дессаг экземпляр рамардæй.
— Куд рамардæй? — хъæбæр деси бацудæй къамиси
Саердар.

112 Поэзи æма прозæ
— Рамардæй, хуæруйнаг дæдтун ин байронх ан.
Къамиси æмбурд бабæй фæстæдæрмæ хаст æрцудæй.
ЕУ МИНКЪИЙ БАБУХСÆ
(юморескæ)
Сосланæн ес хуæрзконд, рæсугьд кизгæ. Хуннуй Фатъ —
имæт. Илас зæрдæбунæй бауарзта Фатъимæти, æ уарзон —
дзийнадæ ин лæдабрун кодта. Зилдæй ибæл зеердæй. Фал ин
Фатъимæт ба æ уарзондзийнадæн дзуапп нæлæвардта, æхе
ци фæндæ адтæй, уомæй æндæр неке дзурд нецæмæ дар —
дта. Иласи гьуди дæр нæ кодта. Иласбæл уарзондзийнадæ
фæттухгиндæр æй æма Фатъимæти ракурдта. Искодта ус —
тур гъазт, æгас гъæу дæр цийнæ кодтонцæ, кафтонцæ, за —
рдтонцæ, хестæртæ зæрдæй арфи ниуазæнтæ ниуазтонцæ.
Фæзз’индтæй гъæуи нæуæг бийнонтæ; Фатъимæт ба æги —-
риддæр æхе нæ раййивта. Иласи дзубандитæ цъасæ
къапекмæ дæр нæ дардта. Æхе ци фæндæ адтæй; æрмæст —
дæр уой кодта. Рацудæй дзæвгарæ рæстæг, фал Фатъимæт
Иласи зæрдæ {.басскгтй.1 Мл^с йсфæ#д& кодта Фатъимæти
хæццæ рахецæн ун. Еу изæр.бацудæй Сосланмæ æма ин
загъта:
— Дæ кизгæ мæ гъуди дæр нæ кæнуй, мæ дзубандитæ
имæ зингæ дæр некæми кæнунцæ. Æхе ци фæндуйг æрмæс —
тдæр уой кæнуй.’Фæндуй мæ/æ хæццæ рахецæн ун.
Сослан сиахсæн дзуапп равардта:
— Мæ хæлар, мæ хъазар, сиахслма^ тухс.æ,сма хæлæф
кæнæ, æрсабур уодзæнæй. Æвæдзи, æ мади æрдæмæ фæ —
цæй. Æ мадæн ин æз дæр неци мадзал ирдтон. Æртинсæй
анзи ибæл ку рацудæй, уæд æрсабур æй. Уотæ мæмæ кæ —
суй, цума Фатъимæт дæр еци карæмæ ку иехъæрта, уæд
алли æгъдауæй дæр æхе уорамун.байдайдзæцæй.Бабухсæ
мæн хузæн...
РУСЛАНИ ДЗУАПП
(юморескæ)
Руслан адтæй ахургонд. Куста университети ахургæнæ —
гæй. Æ кустмæ гæсгæ ин киунугутæ æнæ кæсун н-’адтæй.
Сæ хæдзари ку уидæ, уæд æрмæстдæр бадтæй æма кастæй
киунугутæмæ. Æ царди æмбал Хангуасси гъуди дæр нæ кодта.

Дзодзати Вано П3_
ангуассæ хъæбæр мæстгун кодта Русланмæ, фал æхебæл
^уæстæй, неци имæ дзурдта.
Еу хатт, æвæдзи, Русланбæл биндзæ фæххуæстæй, фегъал
сй æма зæрдæбунæй Хангуасси рæвдаун байдæдта. Еу рæс —
^æг ку рацудæй, уæд имæ Хангуассæ дзоруй:
— Руслан, тæходуй киунугæ ку фестинæ, уæд мæ ци берæ
уарзисæ! Ци арæх мæ рæвдауисæ зæрдæй.
Руслан Хангуассæн дзуапп равардта:
— Мæн ба уотæ фæндуй æма къæлиндар ку фестисæ.
Уæд дæ алли анз дæр нæуæгбæл æййевинæ.
КЕЗУЙ БАЙЗАДАН
{юморескæ)
Лæууæн кезуй æма хезæн. Ци.хезæн — неке ин неци
зонуй. Уæддæр кезуйæй рандæ ун неке фæндуй.
Еу уадзæн дзурд искодта:
— Лæууæн цихтмæ!
Иннæ исдзурдта:
— Æвæдзи, сапойнæмæ лæууæн. * .
Фал зæрдæмæцæугæ нæлгоймаг* ахургонди хузæн, за —
уъта:
— Уомæн уæн нæййес, сапойнæ лæвардтонцæ, ци мæйæ
раезгьудæй, уоми.
Тухсагæ силгоймаг, еу дæс æма инсæй анзи кæбæл цу—
дайдæ, уæхæн загьта:
— Мæн гьæуй æрмæстдæр хъуæцдзуд къалбас, фаянсæй
тæбæгътæ, фал ку æнгъеза,_уæдта цийнæгæнгæй балхæн —
дзæнæн уазалгæнæн дæр,.
Игьæлдзæг, расуггомау нæлгоймаг силгоймаги къахæн
фарст ракодта:
— Уазалгæнæни ба ци æвæрдзæнæ? Æвæдзи фаянсæй
тæбæгътæ.
Силгоймаг хъæбæр мæстгунæй дзуапп равардта:
— Е мæхе гъуддаг æй!<
Кезуй æрлæудтæй нæлгоймаг^Æ сæрбæладтæй газзе —
!*æй конд ходæ. Нæуæг нæлгоймага рафарстоицæ:
— Дæ газзети фкяст нæй, кезуй цæмæ лæууæн, е?
ПплЛ

114 Поэзи æма прозæ ^_
— Мæ ходæ зæронд газзетæй конд æйг — дзуапп равар —
дта, — уомæ гæсгæ ба си нæ кезуй туххæй неци финст ес.
Фегъустон, цума рауагътонцæ уæлæмхасæн талонтæ, кæ —
цитæбæл федарæй æнгъездзæнæй хуæруйнæгтæ есун.
Зæронд, номдзуд нæлгоймаг, æ реубæл адтæй бæгъатæр —
дзийнади майдан, загъта:
— Хуæруйнæгти талонтæ лæвардтонцæ Фидибæсти тугъди
рæстæги. Нуртæккæ ба ке хæццæ тохæн?
Дзуапп радтун ин некæмæн ма бантæстæй, уотемæй
дзæгъал—мугъул гъæлæсæй зарун байдæдта салдæтти зæ —
ронд зар «Цæдесонтæ —æстъегЁгутæ^.
Еци рæстæги кезуй лæугути рази фæззиндтæй æригон
нæлгоймаг велосипеди хæццæ. Кезуй лæугутæ си ракур —
дтонцæ, цæмæй кезуц райдайæнмæ бацæуа æма базона, адæм
цæмæ лæуунцæ, ци уæйæ кæндзæнæнцæ, уой. Ралхъивта
педалтæ æма уайтагъддæр изоли ратадæй.
Кадæр рауагъта таус, цума кезуй лæутутæ ци тавармæ
лæудтæнцæ, е уæйæгонд фæцæй, фал цидæр нæуæг тавар
уæйæ кæндзæнæнцæ.
Радон игъосуйнаг: ци тавар уæйæ «кодтонцæ, уой бабæй
нæуæгæй уæйæ кæндзæнæнцæ. Циуавæр тавар уæйæ кæн —
дзæнæнцæ, уой ба неке зудта. Æма ма еу дессаг хабар: дæд—
дзæнæнцæ еу æлхæнæгæн æрмæстдæр еунæг килограмм.
Еу кезуй лæууæгæн æ зæрдæ багъар æй æма рахаудтæй.
Æ фарсмæ ка лæудтæй-, уонæй.ин еу загъта:
— Сайæн миутæ ма кæнæ^дæхе лæгъуз æнкъарис, кенæ
ба — хуарз, уомæй ци уæлдай ес. Æнæ кезу æрхъæртгæй
неке бауадздзщтн.
Велосипедбæл ци лæхъуæни рарвистонцæ, е фæстæмæ
æрбаздахтæй. Бахъæрттæй æрмæстдæр кезуй астæумæ æма
ин уоми ба загътонцæ:
— Кезу туканмæ нæ ’й, фал*æй Европи колдуар райгон
кæнунмæ. Нуртæкки ма æхгæд æй.
Фал ибæл неке баууæндтæй, еугурæй дæр байзадæнцæ
сæ бунæтти, кезуй лæугæй.

Дзодзати Вано П5
ЕРМАККИ ФУДÆБÆНТТÆ
(радзурд)
Мах горæт æй æртæ районебæл иурст. Горæти æма алли
райони дæр ес хецауадæ, цæмæй гъулдæгтæ тагъддæр кæ —
нонцæ. Унаффæ хæссунцæ горæт æма районтæн хецæн —
тæй.
Еу сæумæ фиццаг райони цæрæг, тукани косæг Ермак, æ
царди æмбали курдиадæмæ гæсгæ, фид уæйæгæнæг Феда —
рæй балхæдта фондз килограмми фид. Бай —тухта гæгъ —
æдий æма рараст æй сæхемæ. Ермак еунæг анз нæ куста
тукани æма исахур æй цæсти бакастæй, къохæй исесгæй,
тавари уæзæ базонунбæл. Уайтагъдаæр балæдæрдтæй фиди
уæзæ фондз килограммемæй минкъийдæр ке æй, уой. Фал
Ермак зæрдæй ба уобæл не ’ууæндтæй — тукани косæг ту’—
кани косæги куд басайдзæнæй. Еу къуар ампъези ку ракæ —
нидæ Ермак, уæдта бабæй фидй уæзæбæл расагъæс кæ —
нидæ, æ зæрдæмæ нæ цудæй. Æппунфæстаг, цæмæй уæл—
дай сагъæстæ мабал кæна, уой туххæй Ермак бацудæй æ
рази ци тукан фæцæй, уордæмæ. Исбарста фиди уæзæ. Рау—
адæй уотæ, æма ’й æ зæрдæ нæ фæссайдта — фондз сæдæ
грамми минкъийдæр разиндтæй фиди уæзæ.
— "Ту, бунисæфт фæууо, Федар, — бадугъ—дугъ кодта
Ермак. — Дзæгъæли нæ фæззæгъун: мæ къохтæ, мæ цæс —
титæ алли тæразæй дæр растдæр бæрæг кæнунцæ тавари
уæзæ."
Ермак тагъд—тагъдæй рараст æй горæти Управленимæ.
Йсхизтæй дуккаг этажмæ. Байгон кæнунмæ гьавта Управ —
лений хецауи дуар, фал æ размæ февзурстæй еу лæг æма.’й
рафарста:
— Ка дæ гъæуй?
— Управлений хецау.
— Цæмæн дæ гъæуй?
— Балхæдтон фондз килограмми фид æма си фондз сæдæ
грамми нæ хъæртуй, — дзуапп равардта Ермак.
— Управлений хецау уæхæн фарстатæмæ нæ кæсуй. Бацо
æ хуæдæййевæгмæ.
— Кæци авари бадуй? — бафарста Ермак.
— Кæронæй, галеу фарсæй фæстаг, дуар.

116 Поэзц æма прозæ
Ермак ниццудæй, ци дуар ин байамудта и лæг, уой размæ
Æ размæ бабæй фæззиндтæй еу лæг æма Ермакки рафарста
— ци фарстай фæдбæл цæуй Управлений хецауи хуæдæйй -
евæгмæ, уобæл. Ермак ин ракодта æхабар.
— Управлений хецауи хуæдæййевæг еци фарстатæмæ нæ
кæсуй.
— Мадта сæмæ ха кæсуй?
— Хъазардзийнæдти нихмæ ка тох кæнуй, еци сæйраг
комитети хецау.
— Кæми бадуй?
— Æртиккаг уæладзуги дзатмабæл рахес æрдиги.
Ермак, хæстуолæфт кæнгæй, исхизтæй æртиккагуæлад—
зугмæ, иссирдта, ци авар æй гъудæй, уой. Дуар байгон кæ —
нунмæ гъавта. Æ рази бабæй æрлæудтæй лæг. Æ гъуддаг ин
ку базудта, уæд ин загъта:
— Цæун дæ гъæуй сæйраг комитети хецауи хуæдæйй —
евæгмæ.
Ермак уордигæй дæр æрвист æрцудæй фæдæвзарæн
хаййадæмæ. Еци хаййадæй ба æрвист æрцудæй фудагорæг
хаййадæмæ. Ами Ермаккæн бахаун бантæстæй хецаумæ.
Хецау ин загъта, цæмæй курдиадæ’ ниффинса. Пъисмотæ
финсæгæн Ермак бафиста мин соми, радзурдта ин æ гъуд—
дэг. Курдиадæ финст æрцудæй. Курдиади,хæццæ Ермак
нæуæгæй бацудæй хецаумæ. Фид ци гæгьæдий тугъд ад—
тæй, уобæл мухур ниввардта. Хецау Ермакки курдиадæ æма
тухт фиди хæццæ рарвиста æ хуæдæййевæгмæ. Рарветæ —
барветæ фæккодтонцæ Ермакки. Бафæллад æй. Æ курдиадæ
æма тухт фиди хæццæ æрвист æрцудæй фиццаг райони хе —
цаумæ. Райони хецау курдиадæмæ æркастæй æмаЕрмакки
рарвиста, аргъ ка бæрæг кæнуй æнæзмæлгæ мулкæн, еци
хаййадæмæ, цæмæй исбæрæг кæнонцæ, кæми æй фид уæй —
æгæнæг Федари тукан æма гъуддагмæ æркæсонцæ.
Æризæр æй, Ермак рандæ ’й æ хæдзарæмæ. Иннæ бон
сæумæраги фæззиндтæй фиццаг райони хецауади хæдзари.
Берæ рацо —бацо фæккодта, хецæутти хæццæ фæдздзу—
банди кодта, фал ин дзуапп неке равардта. Иссæй дууадæс
сахатти. Аргъ ка бæрæг кæнуй æнæзмæлгæ мулкæн, еци
дгййади хецау ин равардта уæхæн гæгьæди:,«Федари фид
уæйæгæнæн тукан кæци райони ханхæбæл æйг е бæлвур —
дгонд æрцудæй. Фид уæйæгæнæн тукан æй дуккаг райсни

Дзодзати Вано 117
зæнхæбæл æма курдиадæмæ æркæсун æк дуккаг райони
хецауади ихæс».
Сахатти фæсте Ермак æ курдиадæ, фиццаг райони хе —
цауади гæгъæди æма тухт фиди хæццæ æрвист æрцудæй
дуккаг районмæ. Æ хæццæ ин рарвистонцæ райони бæрнон
косгутæй еуей. Дуккаг райони бабæй Ермаккæн райдæд—
тонцæ æ гъезæмæрттæ. Фæззелæн кодта райони хаййæдти
хецæуттæбæл. Дзуапп некæмæй райста. Цуппæрдæс сахат —
тебæл Ермаккæй райстонцæ дзурд, — исон ке æрбацæуд—
зæнæй райони Управленимæ аст сахаттебæл, уой туххæн.
Фæллад, зæрдæсаст Ермак рацудæй сæхемæ. Сæумæ куст
райдайунæй раздæр Ермак бадтæй дуккаг райони хецауи
къабинети дуармæ. Бацудæй хецауи къабинетмæ, æрвист
æрцудæй хецауи хуæдæййевæгмæ. Хецауи хуæдæййевæг æй
рарвиста, аргъ ка бæрæг кæнуй æнæзмæлгæ мулкæн, еци
хаййадæмæ. Хаййади хецау ин загъта:
— Федари тукани хорискæсæн æрдæмæ фарс цæуй дуккаг
æма æртиккаг районти зæнхитæбæл, уомæ гæсгæ ба дин дæ
курдиадæмæ гъæуама æркæса æртиккаг райони хецауадæ.
Ермаккæн дуккаг райони хецауадæ равардтонцæ гæгь —
æди. Ранæхстæр æй еци гæгъæди; курдиадæ æма мухур
ивæрд фиди басти хæццæ. Æ хæццæ ин рарвистонцæ рай —
они бæрнон косæг — бæрзонд, хъаурæгин адæймаги.
— Кумæ мæ хонис? — бафарста Ермак бæрзонд лæги, æ
усхъæбæл ин æ къох æрæвæргæй.
— Æртиккаг районмæ.
— Цæмæн æртиккаг районмæ?ба?
— Уой туххæй æма дин дæ курдиадæмæ гъæуама æркæ —
сонцæ уоми.
— Хъæбæр ди корун, — дзоруй Ермак, — рамæ уадзæ. Мæ
рæдуд мæхемæ есун, мæ курдиадæй нæбал дæн арази!
— Ха —ха —ха! — байдзулдæй бæрнон косæг: — Фал
уæддæр райони хецауадæ уæхæн лæгъуз гъудддгмæ æркæ —
сонцæ гъæуама. Федари хузæнттæн ку хатир кæнæн, уæд
адæмæй æртæ цари растъегъдзæнæнцæ.
— Уæддæр мин фиццаг хатт ниххатир кæнтæ! Нæй ба —
леедæрдтæн, цитæ фæууиндзæнæн, уой! Ард дин хуæрун,
рæстæг мин нæййес, мæ гьудд,æгт5^ ниууагътон* — ракур —
Дта Ермак.

118 Поэзи æма прозæ
— Ма ми корæ! Тагъмæр æзмæлæ, е ба ма байрæги
кæнæн. Памзахади гъудаæгтæй ГИрИЗ ^^ду^ лæгьуз æй.
Ермак нигъгъос æй, æ гъæлæс дæр нæбал рахæлеу кодта,
цалдæнги æртиккаг райони Управленимæ бахъæрттæнцæ,
уæдмæ.
Ермакки хæццæ цибæрнон косæг<рарвистонцæ, е гъуд—
даг æнхæст кодта инструкцимæ гæсгæ: Ермакмæ равардта
гьæугæ гæгъæдитæ, пъисмо æртиккаг райони хецауадæмæ,
тухт фид. Райста распискæ æма рандæ ’й. Кусти рæстæг
кæронмæ æрхæстæг æй æма Ермаккæн загътонцæ:
— Дзуапп райсунмæ исон æрбацæудзæнæ.
Ци гæнæн ма адтæй, Ермак бабæй, цалæймаг хатт, мæтъ—
æлæй, фæлладæй рараст æй сæхемæ.
Иннæ бон сæумæй Ермак бацудæй Управленимæ æма
сахати фæсте æрвист æрцудæи.бæрйЪН-Косгутиосееццæ Фе—
дари тукани размæ, цæмæй исбæрæг кæнонцæ, кæци рай —
• они зæнхæбæл æй, уой. Исбæрæг кодтонцæ: Федари тукан
æртиккаг райони зæнхæбæл арæзт нæй. , .,<,*,
Ци ма кодтайдæ, кумæ ма фæццудайдæ, кæмæц ма райт;
стайдæ дзуапп, уой Ермак нæбал лæдæрдтæй.
Фид, гæгъæдий тугъдæй, лæгъуз»æсмаг кæнун райдæдта.
* Æ курдиадæбæл адтæй еу инсæй къохæвæрди, равардтонцæ
имæ еу дæс гæгъæдий горæти æма районти хецæутти ко —
митеттæ, къамистæ.
Ермак хъæбæр æрфæсмон кодта, гъасти гæгъæди ке
ниффинста, ке æй балæвардта горæти хецауадæмæ, уобæл.
Æ къохтæ арвмæ исдардта æма зæрдæхъурмæй, æ хæццæ
ци бæрнон косгутæ адтæй, уонæмæ исдзурдта:
• — Хуцауæй соми кæнун,' пахампарæйп^ард хуæрун, æз
дæн гъæла! Ниххатир мин кæнтæ1Хуцауилухæй, сабур мæ
ниууагътæ. Мæ гъаст фæстæмæ есун! Еугурæй дæр куд игъ —
осонцæ, уотемæй зæгъун: фид адтæй фондз сæдæ грамми
уæззаудæр! Мæнгæдтæ ниффинстон! Ба мин тæрегъæд
кæнтæ! .. п
Ермак байрæги кодта. Гъуадаг æруорамун некебал бон
— адтæй, лæвæрд ин æрцудæй фæндаг.хецауади æрдиги. Ер —
макки баст фиди хæццæ.бакодтонцæхецаумæ.,Хецауи ка —
бинет цæсти фæнникъулдмæ райдзагс.æй уæззау, лæгъуз
æсмагæй.

Дзодзати Вано П9
— Гириззаг куй, къæбуци! Ду иуазæгдонæмæ æрбацудтæ,
аеви хецауи кабинетмæ! Дæ уорс рехæй куд нæ бафсæрми
кодтай! — агъуд гъæртæ никкодта хецау Ермакбæл.
— Мæстгун цæбæл кæнис, хъазар хецау? Уой бæсти мæ
рарветæ, кумæ гъæуй, уордæмæ; — лигъзæй исдзурдта Ер —
мак.
— Уæддæр ма дзорун æндеуй, æдзæсгон!
Уæхæн æфхуæрд Ермак æ сæрмæ не ’рхаста. Æхе хеца—
умæ берæгъи гæлст бакодта æма æ бон куд адтæй, уотæ ин
æ уадолæ ниццавта. Хецау цубур гъæр фæккодта, æ сæр
стъолæмæ æрхаудтæй. Ермаккæн æ къохтæ æрбабастонцæ
æма ’й ахæстдони фæммедæг кодтонцæ. Æхсæз мæйи фæб —
бадтæй ахæстдони. Рацудæй ахæстдонæй æма фæууидта
зæрдмæгур гьуддæгтæ. Хæдзарæбæд.æхца фист ке нæ цу—
дæй, уой туххæй Ермакки царди æмбал хæдзарæй тард
æрцудæй, мулк ист æрцудæй, ихæстæ бафедуни туххæй. Ер —
мак хъæбæр зæрдæсастæй, мæтъæдæй къел^бæл æхе æру—
агъта. Кедæр къох æ усхъæбæл æруæзæ кодта. Искастæй.
Æ сæргъи лæуунцæ дууæ бæрнонжосæЕИ:
— Ду Ермак дæ?
— Мæнæ гæгъæдитæбæл дæ къох ниввæрæ.
• — Æма си ци финст ес?
Бæрнон косгутæй еу бааргъудта финст: «Хъайтухъти Ер —
мак Инали фурт — фиццаг райони тукани косæг, гъæуама
цуппар æма инсæй сахаттей дæргъи æрбацæуа райони хе —
цауадæмæ, цæмæй ин æ курдиадæмæ каст æрцæуа...» Ер —
мак сабургай къелайæй фестадæй, рансудта бæрнон косгу—
тæй еуей, рагæпп кодта æндæмæ æма нигъгъæр кодта:
— Фудгин дæн! Ниххатир мин кæнтæ! Гъæла миуæ ба —
кодтон! Хуарз адæм, корун уи, фæдзæхсун уин нæ хестæр —
ти номæй, ма финсетæ хецæутти номбæл курдиæдтæ, ма —
кæбæл гъаст кæнтæ, рæстдзийнадæ некæми иссердзинайтæ!
Уо, хуарз адæм, ба мин æнхус кæнтæ! Гъæла миуæ бакод—
тон! Некæдбал бакæндзæнæн уæхæншиуæ! Гъæла финст
никкодтон! Фид фондз сæдæ грамми уæззаудæр адтæй! Ка
не ’ууæндуй, е æхуæдæг исбарæд фид!
Ермакки рæзти ка рацæуидæ, етæ имæ дессаг каст ба —
кæниуонцæ æма еуварсмæ лигъдæнцæ.
Ермак ласт æрцудæй гъæладонæмæ. Федар ба абони дæр
ма æнæнезæй косуй фид уæйæгæнæгæй.

120 Архивтæ дзорунцæ
Туйгъанти Цæрай
ТУЙГЬАНТИ МУГКАГИ ТУХХÆК
Алкæддæр мæ зæрдæ дзурдта нæ мугкаги истори хуæз —
дæр базонунмæ. Адтæй мæмæ берæ фарстатæ: кæцæй æма
кутемæй фæззиндтæй нæ мугкаг; куд адтæи/мæ рагон æр —
вадтæлтæй, хецæн лæгти хъисмæт; ци хузи баст адтæнцæ
æма куд адтæнцæ сæ рахастдзийнæдтйе, еумæ райсгæй, Ди —
гори дзилли хæццæ. Уоци æнæбæрæг гъудДæгтæй беретæк
æнхæст дзуапп иссерун мæ арми нæ бафтудæй. Гъе, уæд—
дæр, ме ’хæс æй, ци кунауæгкаг æрмæг æрæмбурд кодтон,
уой нæ фæдонти рæнгъæмæ рахъæртун кæнун.
Берæ наукон —историон куститæ, монографитæ бааргъ —
удтон æма æрцудтæн зæрдæмæгургæнæн хатдзæгмæ: ас —
тæуккаг æности историй, куд науки, уотæ, гъулæггагæн, ес
рæдудтитæ æма æбæлвурддзийнæдтæ. Се ’взарæн кусти —
тæй фулдæрети фæххуæцæн бундор адтæнцæ’соЬётон’дза —
мани интеллигенцйй, æхсæнаДон архайгуги, идеологти
гьудитæ æма уомæ гæсгæ æцæг истори, куд наукæ, уотæ
гæлеритæ кодта.
Мæхецæй тæрхони лæг нæ аразун, фал мæмæ уотæ кæсуй,
цума мæ мугкаги туххæн иннетæй фулдæр зонун, кæд ма
берæ косун гъæуй, цæмæй æнхæстдæрæй æвзурст æрцæуа
æ истори, уæддæр.
Нæ мугкаги истори æнгон баст æй Иристони историй
хæццæ. Е бæрæг æй, тъæпæнмæледзун ку райдæдтонцæ
нæ фидтæлтæ, сауæнгæ уæдæй >нурмæ.
Зундгонд профессор Кокити Геуæрги куд нимайуй
("Очерки по истории Осетии", Дзæуæгигъæу, 1926 анз æма
"ЦИНÆИ хабæрттæ", т.Х1, 1947 анз), уомæ гæсгæ Афаййи
фурт Айтег 1789— 1792 æнзти адтæй капитан къняз Потем —
кини æфсæддон къуари.
Цæмæддессаг æй, Дзагурти Губади 1926 анзи 14 —аг фев —
рали Туйгъанти Тæтæрхъани дзурдтæй ци "Хърими æфсади
зар" ниффинста, е дæр. Еци зар æвдесуй, — Хърими хантæ
XVI — XVII æности Цæгат Кавказаг адæмти куд гъигæ дар —
дтонцæ сæ ахид лæбурдтитæй æма Дигорæ дæр сæ нихмæ
куд тох кодта иннети хæццæ, уой.

Туйгъакти Цæрай 121^
Еци рæстæгмæ хæсдзæф, æвæдзи еу 1700 —аг æнзти,
,»рдæй Исламбиййи фурт Елбердухъ, фал и зар ба нур —
еккæ нимад æй фольклорон æрмæгбæл.
1894 — 1910 æнзти Туйгъанти Сафар — Алий фурт Мухарбек
ди кадæнгитæ ниффинста Дигорæ, гагуатæ, цæргæсатæ æма
^танти туххæн, уомæ гæсгæ баделятæ ахæстонцæ æлда —
реуæггæнæг бунат нæ хуæнхбæсти. Цæргæ ба кодтонцæ
:7æхъæци фалдзостæ. Уомæн æвдесæн æй "Туйгъанти мæ —
уг". Фæстæдæр ба е иссæй "Кертибийти Кертибий мæ —
суг".
Цæйбæрцæдæр рæстæги фæсте Туйгъантæ æрцардæн —
цæ Дигоргоми иннæ гъæути дæр. Уæхæн таус дæр е, цума
си Дзинагъай дæр цардæнцæ кадæртæ. Еци хабæрттæ æв —
десунцæ, и мугкагæн æхе медсегæ хæлхъойтæ æма дехтæ ке
рауадæй, уой. Уобæл дзоруй Туйгъанти Уазгери дæр, кæци
æй фегъуста æ фидæй, — нæ муткаги, дан, адтæй "пан —тур~
кисттæ", "пан — царисттæ" æма "пан — иранисттæ". Æма раст
ке адтæй еци гъуди, уой туххæн æрхæссæн бæлвурд бæ —
рæггæнæнтæ.
АФАЙЙИ ФУРТТÆ
1805 — аг анзи, паддзахи æфсади капитан Айтеги амунд—
мæ гæсгæ, æ дууæ æнсувæри—Айдемур ’ма Мæхæмæт, сæ
дæлбарæ ци 80 бийнонти адтæй;'уонй Хйеццæ, къняз Цици —
анови барлæвæрдæй, æрцардæнцæ, Мæздæгмæ хæстæг син
ци зæнхитæ рахецæн кодтонцæ, уоми (кæсæ, дæлдæр ке
мухур кæнæн, еци документмæ).
Афаййи фурттæ:, Айтег, Айдемур æма Мæхæмæт. Айтеги
цæуæтæн неци бæрæг е,- Айдемурæн адтæй æртæ фурти:
Хъазихан, хорунжий Тæтæрхъан, æма мæ фиди фиди фидæ,
поручик Аслæмурзæ. Мæхæмæтæн адтæй дууæ фурти: Ас —
лæнбек — инæлар —майор æма Аслангерий — капитан.
Уонæн æфсади бантæстæй устур æнтæстдзийнæдтæ. Уобæл
дзорунцæ Тæтæрхъани туххæн архивон æрмæгутæ.
Паддзахи æфсади хецауадæ сæмæ уæлдай хуæздæр цæс —
гæй кастæй, уæлæмæ сæ иста, æнхуо син кодта, цæмæй уони
хицæмæ иннæ дигорæнттæ дæр паддзахи фарс фæууонцæ.

122 Архивтæ дзорунцæ
Айтегæй рахезгæй, уæлда’й хуарз цæстæдард цудæй хо —
рунжий Тæтæрхъанмæ. Тæтæрхъани рамæлæти фæсте Дур —
Дур æма Силтанухъ, Аслæмбеги курдиадæмæ гæсгæ,
федаргонд æрцудæнцæ, æ фиди фидæ Афаййæй ка рацу—
дæй, еци цæуæт æма цæуæти цæуæтбæл, кæцитæ 1805 —аг
анзи ралигъдæнцæ Мæздæгæрдæмæ.
Мугкаги иннæ хай "пан—туркисттæ" ба тъæпæнмæ нæ
ралигъдæнцæ, фал коми цæргæ байзадæнцæ 1859 анзи уæн —
гæ. Уой фæсте ба æхсæрдæсемæй Туркмæ фæллигъдæнцæ.
Етæ адтæнцæ:
1. Хадæхъихцой фурттæ — Тæтæрхъан, Иляс æма Туйгь —
ан—Али.
2. Гургъохъой фурттæ — Хъудæберди, Сафар—Али æма
Хаджеумар.
3. Мæрзабеги фурт — Тæтæрхъан.
4. Айтеги фурттæ — Елмæрза æма Бекмæрза.
5. Абисали фурттæ — Мемболат,* Темболат, * Хъамболат,
Хъасболат.
6. Биаслани фурттæ — Дирис, Дадо, Хаджимуссæ.
Хаджимуссæ кутемæйдæр фæстæмæ исæздахтæй æма
хуæрззæрондæй рамардæй 1960 —аг анзи Реданти. Адтæй
Дударати сиахс.
"Пан —туркисттæ" Туркмæ Дигоргомæй ке рафтудæнцæ,
Дур—Дури ке некæд цардæнцæ, уомæн ба æвдесæн е æй
æма гъæуи тæккæ зæронддæр цæргутæй дæр неке гъуди
кæнуй уæхæн нæмттæ. Уæдта Турки цæр>гутæ сæхуæдтæ
дæр Дур—Дур æма Силтанухъи будуртæ коййæй дæр нæ
зонунцæ. Фегъустонцæ сæ фидтæлтæй дзурд "баделятæ", фал
ци æй, уой ба нæ лæдæрунцæ. Беретæ си туркæгтæ æма
арабæгти хæццæ исхæлæмулæ ’нцæ, искæсæйнаг адæми
хузæ райстонцæ æма сæмæ уæздæнттактогæй,нецибал бай —
задæй.
Редакциæй
Нур ба дæлдæр, фиццаг хатт, уадзæн цæмæдессаг архи —
вон документтæ хузистæй æма Туйгъанти Мухарбеги финст
кадæнгитæ. Цæмæй наукон косгутæн уонæй æнцондæр пайдй
гæнæн уа, уой туххæй тæлмацгонд не ’рцудæнцæ дигорон
æвзагмæ. Туйгъанти Мухарбеги архивæй кадæнгитæ ис —
финста Туйгъанти Цæрай 1994 —аг анзи.

кис»/>
/
• {/)б'//////схс// г/У6 ж////-?<«и/)(/б А с< ///////с>/н ю <Жу -
у»//и?С/6 98- Л <///,/////// /е //Г(/)с 6» </< л /, /<У; /
гии///ш//<и, &)///•///////аи/ /го с Л)6/'/'//Ш/ш/.СМ</ ////■
<У У
бси//н///о </е/и/ши%- У/</<,б/о//и///< »</)и//ё !у//и/оОои//6.
^и с/ок/’/ги/о/сс//ои/<6 6>сс/гсо<)(/ <//Ну/< /г <и//<у* *, с/ок / // с)//и./
З/хяи/с/кш С/?<о, /У»г?/оииг/ми*/(<с 6оз)///?////ждс///<**<
)/о
'/((ни/ос'6 г/</у/1и/и//т/ш А/х&к/г\)с.<ко- (./</< саш’/о
и</ос/с<г/)/<<уни //(// ?и</<о6а $/* н/и/и/н /<<;<-//и? <//// ■
/<//ии/ е?о ,/осс/исуоьи// ^/</шб/////снб'с///6// и б>а
/ ’ , /
ОсГодб/, /со'/гн)//б/е /»//6 п/)и///а<//6 с# <но/)6иае?и -
<нб<<г/б еи/// Л’&гуиг/н/б 4$/шшсн+и'м4 № /саоаг<?&
с/)а//^Л/&
(раи/ил/оу, пгмис/тъ/и вси/^с)ос/ отиш/аиаг^
п/и/Ар/<и>к^н/н/)С/»г///о <?с# г/осгш и ;а с<с //////нпио
///////<?<**' о/Уиаи от/г <уш//<и)е^?/б//х// Л.аи//</)</н<уж

э ?
со <к/п%о??го/ис^ мУб сх<и аЬал,</х/их/х а«/жс <к<и</ ?/м&ж-
вл^елсбс гсиш.
’УОмт гои<о сияж оо?5/)ъ, етгш/Ъ п/ъос/хтсг/<.г сх
</х?эб0ие*и<х, УСмл/зиь 2/г//ц/х?ьш)ёси 6% /805’е<?%у пе/и-
се~иил/с<х, оиих??се %% '&у фасхх/с&огс ?/1/шхи/?г со <?с/*ш
е//х? с&ххеи/япбои/Л и пхэобьШ-ст&сбсихЛ еисс/ а//иои<//
&сс>т4/#с% мхх> о??гвех)е*шх/>?о гси/Я /7?.асс41/.тс*х.бып.-
&о<,сх/% но/х/х/хихЯ ЭеиХлХ./о оих/х?е ч//ощоххх* ^П/? яхита.
заинхяо ^Т^и^гх/^собосу, ас/иЛ опи/ос елх? с/>ето<хиЛ //&%
/00 сеъши&пгМ; а по а/?уши/Л пхжххлсог/ХяХи/й тх?иг.
хо гюъ 80, ю&Ъ когьг/Ъ еа/нсс гмих^/испа. т?6сш.о-
всихххсхг 9Нс/?хх^со&у-
гУиоабс#гххб<хххбс<х п/ъсо ссии/п У№</?а?с/)6ос Ос-
тхх/?ис ао /$*7’ го<хос пи,аутххихх*/шх/ гсооа^г?^, ?со-
ишгххятгвос хх?еи г//УХ апихх, нг кбш>нх?; &* ^охЛ г-дду
ашхл сехх, /схх^сба.сиисх/ нбогхм чс/ънлгу?/*9М'*о<х/шф
це+о, ?госпи/-?гссиЛ № хххлск-нле впс/сихотб^, а.-

///95^ ?/)с/и гп<х.и^&ш/>ш>, /у\ге/п?.///н^/ о/)//а///е-/<б<
/ихл оисл е со си о б/’е ■ бо-у/са /лли>/сое//и е за с/е
/ . , /
[аа-т// п/ию/г/иси*^ ^/Х0г/7Шгг<ги,?и/ с/а/н^ де/и/6
а/нл /Хя/м/’н-иса/ъо с% э)саао6ау?ае«//ж тм? %/Юу а^
>1Ш)шггми+о Ш’Нсмч по З’Опш- 6% г.оаб; /со Ябсдаи/
п/ггъ о//,//ииб //окг н^лугш/^&нм, пегг^ог/ за си/е/г-
т//н> 97?оитауг<х/и?са, и же;К$с е/г/), а ?гом/бднли
’по си////ои/о вст/^/гме/н/кХ, *)7?//?<а нова- № с,///>жм/.
/ / .• ./ /
(>а//.<7/б# г/ о’Зенл и> Хо*ии?/Ли/о<и(</ бог/сх:а
<//</ на- /Сс/6к/у^Сухо?/ и/ин/и, 7у/////7<аба<? 5асии-
ги -?/ //и/'//1С/гт/7бг</< г <>Ьа<<<</и<// '///</?а/< об $< <г%
с$ тип/сет/по/гбии// о?па/нилс/?<./хии/ и № ///уу<ун#/л,г
биаоихЛ, тгоиаг-синттК, ’ьгпо 1/бтосйсл ^’Усу/^иис///^
/ ’ л /
7УО/?ано№ ^оиг/с за. отии?сни/)о си/юрс^у е?о
/ •/ / У
и/о<//се^п/С йботб’ 6о'у?</*г<гШ'Ои/)е'//Л п/) //лиотп/г
/ /
’ ’ У/ '■ - " ’ ?/) с /)Си
/<(/?о (?о </(,/с^е/?/У7У)//?ек<у?/) с /)си///ссс//1б,(С
’* ?иа/иа< г с? />/п /ас/////
(Ус<
/ / ■' ’’

се
% ?сх.сиххх,, /уъе/хжбохх/тгое^Хмгъъ, ^гпо ^/У1агхх*ел6и с$бв.
огиХъгсо ?7^и^ослиелиа~07Г1Л 6од-?-<лхл^гшж^е+/м>/ ш №
доо деихило, хоп’МИъосаХ /и//>со?и)(х мл м/исх, г/тбе/г/ж-
аеяш. зос ФУ1у гххмлвбеиш,, со вю /’* га< ЮОсвьиесштШ
г? е/гххх^ххсбихххосххх (X /и/ии/у пмбижспъмлзХЖ ии/Ж
илоеуех/,, гихои/тгибих//^х/б ’Пооослпб, 1С//тмгоСк%< ах? ??/ш
пгахе,?ил сих/б &6 хАхæслшоьШсхх/иехяпло шиа ис-
/гех?ьн4Х,кх/ш% с^елхнса./е/л сросиесхшх/ */2?шсшо6*ш,
//у 6о л за тгиг! /г/ъслпс/юьм ких и /шяс<//угх>'гхс<?//м
кех/сх+х, сралх/са/.у. ссл хго/млл/хху от’б 'Ххедес/еекмс-
цся’б зх 91/млс?им*и>ог>?б гьх/6 %% ^иссгсе/^ и/сото^
/сб’их ~о0но?о аос&нх)сгуи#с 71&7С/гбог?ъбе. ом/п/? /с^е ихо-
'бе//?пА; тгоеш/4се/ ж< гиххб^ш, п/гее)и/от/б я/гх/у
(к?^иххг/ш2^с/их/^ ^}Ъ/?х>о/ех)6сс^ ыс ес*п/ од/со га.
стлеос 6е?зсххх*х4Ш Зсъ г/хх/гЛсе посюуга-осхбеххмго
'?го дпиххшл сихг/ждбс схиххеио/пба,, /и? видехисеехх
ех/ьбсутх, •/схптюшш ихх?г/б 040- у?х?ких/?ос п е <? З&и^оихх/^

н,ч(ли?омутк бсзгихигЛдюпгб "//Сугаливос нсс~
лн<х/инисы/л еи/// в$ п&)ты,/сслгиру?<уш/?о пс^н-
/глсв/игс гги>иш мо&ооу, к/тгоплис
оиуглсил <тн/б сл гШвил&туш>ьгл еи///
я, зос г/сг/сои ХЯ 9?/гсо99гоиу ои> с/~(*/огг//г/х ■
шгс^а. гя (Ооеи///ш>?7гва ухугосссст^ е^го ф^е ■
нюи/Ж- ’У’Со кажЛ <мупп<о< с&и всг/сосури-ш^с^енся
вс/Хи>ис УН/эшмпг^^’Т-ссс, ’Жо нлл)\исгоу'г/?о]/-со и«_
дид&гпл тговьяльт’гм аоогпл °}71у г/^со&у ф/к/сл
(Л гигссии/с^иси/Л ги> о&(нги?<%4оъь/лсгп4с^
умицглсил <?н/б СЛ гШвшх^гш^саУб еи/// ’Осягпимй
т
ск/глх^ъъгъоисЛ^ эсотоШи/ исогл дб/ онл аове&укю
ао с^паоънмх, своюг/с ел/^соз&//мовъ/ (/м/ по-
/кяисо6 сиггО’ тссии/т-уи/ вк /глдъ У??//гс/?и?в<ГогЛ
</ ’ /
зос гс/^впсогин//о-о тигл/жмо^амлсосгял с/сс/х гл
г^осси/,, аисо няисояш^Ъ воисо(уг/г/)исс?^г^иго
СУ&Н4 глиии.
’Уъсс //о^сдсЛ?ооьс ги сеид/ ^г/г^и/сту зос

№по оалих/г/с г/ п/?ллали?сост^ ^Уоссссс сугш
?1^ое^^ипш.оссс ш/’УШО Х# Сб&ихшяьошу /ул-
сюгош/ СЛО %6м/п*/глх/топ/ж/?(1>о сшшопбос гб
х# ги>т&км*ошис <жг/б о/соио иисусоатсс- /пс? с/ь’
сши% сссиысис/6 с/?тгих//ссел///б ^/1иьоиноба св&мс-
босотсж /ъоиЛдОС Жясбкал слсоссо я/ъоих> ё% о/?г/?сх?'
гиели//, млшгяшюкешж сУс^шеМ <?<У6 ?шх//еиш Т&ш-
(к//?пси#>утЗг/. ®сс эгоотшыъомсшгьглх, и '/тглгис/с,
’&жо ^Т^игсхлсобу, /уги д6у^.угоогпш?г/, /гомь/4с>п &?/)
иилХ (Жш/?сш/лс ау/асссихД сЗо/шси/г/6 аЬа*хх//*/2сс
/ссс о?ти)сх/ш атотгси шх/6 6% ^Саа&тькос. ^ыугпу^
са, г^о/ъе/4о ассии шбсмгбсбооюгг, 'о?гсо с/?ш не.
сио7Ъ?оопсс -/гхгелсшш*&х> &го ио’п*оже*шш/#, ш.т*Я'
№ бгсс/у ??го ?го*/>оо*с&?ис/ &? ?сс14сх)их/* ссхих/с &ня
^ссисхош?тъса, /го п/г#т&14ъгъ1шк> д#' шхуг/Хя,
-?с% а/оссис.
1о смил’ шссок&/и+<х*хг/б гУуххуъ '*г'смхе/ауу

неотагг е/с^се^ооисл- ^/Шъ’ ?/у?^осу?суууис си/глшЬа б&н
у^сс^о/гФос Ои> МисУп^оит^сжле, /Згиим/ууу/во
жостЛе^-сууипуг^и/ н^гиссооо^п^ шбоилли/4:,, &%
гСоишл?7. и/шиссгп"
/(лмилпгугсл, &л^г)лимс ^ияипни /иен.е
/га«ис- Е/^^?о9?гси/с^гис сУ/юи&сс ~ 6ен*:е ндс/ /и/Ьа,<,
’б’гпо го уго с^г/7хх^е^оии.^ос//уис и ^и &и'<доси<л по-
и/улуиел<еи?ухлм/лл аоиои/усо ?иху1?сос/ииуу?Я //?//? а
?со&2/ ммс&тмсь возаоих^ие эа ?с/садап/ас/д
сасс с^Ьиии/и/1сс си оссоис/кошс/ угис/уусои// а
Ьсс с/?уигосууш вб’с&с&б, /соъси/,и ии/с/со *//?</ш
У / / ’
’Но&о уи? ^сааса^-о сУо/гс/с/У^ ?гоиб зобаисл гг/ое<к
ае ат<2 Осеуууссин/6, о&оице.*с>нле*х/* ?ебс/суз №
7 /
/сала/ие сос-совсе, угоасигу/лл, ъуусо ^оиг<с ессу>
аомогссггиуС’Н’О оид&тгг/с. ?и> вхлдлс в% сУал&юпс/-
ШЛкХ,, ги> ^с^писл 8юпосхуууи<хие/1> Ъе/^уимднЛи
сиэбсскагосх, о тоысоаи/ ъи<си.г* д с/бш.ииУб
9 Цраф V

<жови&сс<??г?<Л<*л<ы^ ’уУЪ/’салсобу сгшли.с ??-?&% <ю
КОьШ/Сбс<?7г&гг пæ&??гу?госвшли1о СÆ шу<&ъ ш&оосс*
?са^омаяп* &го о5и)&?со^Ш5 @6. @п?л?шс<ш6а,
-у- ст^ъ&гъслис и тге^сесш? по сиселяпÆ саисам
вго, тго 3-6]0 /шо- сеумю/глисЛ <ужсъ<п)?а? иэъ-
с^ос/Зд"а^гс<?п4елс<нлсг>о тСалшх/сШуС^пба^.
а
бУ^С^си/СООШбсс п€о п>ис<ос+и'М ?угеэк/ГУ1Л и?сæ.
&сс Аа/?ш??ши</, и^*лх?ж<елс<нлш СУ6 гшиисгл-
77 <? 7
гс&саус одсу?7ъо<хптя^сгп<ссс.л</б в^<уга<?Я'с?с<,уиу^.
сУосс/?оауг<б М*мтс#уОиу1о/г/б ?соишсе-
<?а'с УСои/мугты.тм’ (су06су.сУсшумуу утвсусли/./
мш&ошлиЛ/' улсссуу* #се уоосгггое-гсл иодгш-
<хо?и,& Зго с^еишгссупгвос &Х-& '/?е/??еуг/у/г<?4я
у (У/с<$угаи^ /$3*6 ?у?еш и /уг^гугобоЬ/с^еу/Л
№ 7е<нсксшл’- и&уъ ?^г>га/огпу сиуглаЬу У6еге^ ■

г’
ьнЛе/ьЫуу 8 се/ю же< аШь&иоо зос Л02У,
<гт/-1<и)и'аас1Х• со&яшюгпб’ <> /?ша4> х/Уши/ат/оу
/ ^ / /
/Йиу?(.а4ик?в/6 .сс <?ел<*/? си//4 - (ТГп/б/мграяИ’Ш/ У/гаЫх/
уе+аа&кдо/мФа Ф/*& аа^/^н^асшжл илпс<.ак<>/и//^
#<гапаохагиа<(' шъ схса/р/га*^^
Т°7/
Уяяави<%Ас?а/и< а?гис/ми /Соаси.те/гш
к/ге^гпа/7.
(^та/пс’Х- в^ек/^е^па/?^ С-^-З^.
9 *

$™Гт&АПо Я’’’Э-ИЙ"*- Войск* №/Я&_ Получ. 12 Аагуста, 1840.
ДЪЛАМИ /. ''е
УПРАВЛЛЮЩАГО /«-"« <^ &ЛЩ?ГПССиЛЛ^. т 4> А/0(Ц+-
ау>
ГЛА1Ш0Й КВАРТИРЫ
(^у^’Сгъ исс-вки гссе •^г?/
оовотваакхгАГО взго вяли- \^У^/с&с4ссувм,и 2ссеЛ€г>н/*'1-*-<?&х.
чзкзтвд хсонвоя.
С#>
ВЬ Ф/Ч*<ГГЪЬвСу/9>уЯ. *-ЛЪ?'&&А) ? > Ч’’б .
Ь'.*шх
\-^*/б с*<.№0от4^с/ гг/пл <1>гъбг<
сгхк*«*• -*>/«.^б г <г<^/е ы.<а/у>п <<*,<<*/< /гх^
Оп<чА~ /^с^и/ *^/<ъус^1<0( /ъа -ьЛ^^^
*ъ^ъ<4Л<угу1Лг бглЛ^.%,' ъ/о-ел/?' сЖ><с/ъ<<и/
с<<Л/<ъ*(.<С4^и/ <7 С^/1/ОФе.С)/7 /0ГГ?^О<г<<У
смж+ъу /7/7,у<ыг/~с<>'/>гх/ е^г<<<с<сл*>/с-> ,
кес./п << '.'
/< )'^ ’ •>
-/’У* 1<М* у-СлМ-С’ЬС* /?У7<г%<>Г/4Х/о,К<'Ч/{?
/Ф2уъ<СЬ*'ЫГ#б/ #ю.*^уЪ у/, с<еуя<<ссхгг>
^у*н<^</ со с(^<яу ^у/^сиьс^м..,.^ а//У/у-
гсъ+аг&ху, у^и<1<^г^ ^ /с^^Уьг^/ //.р^
/гс-/сг>/^/<>б-(^«(<г<*/ ’&у*^ г>< *<< <<у, + <<:о-
/;7^<Яг #<1<и*<<<сы,<л.<с/ /<г/2 /<** и у <у/гх</<*<
"’У/ ’Ъ’Ое гЮс*п<0 9* /( /<^у/Су е с<у У"/ъу
/&<?с/?1-4> «./<?сус<г<<у, с г>-/с,гуа сх г < / < <//<^у
/1И^гг)г<.о^с^<а^1^<<^(м «<1<<> <? /<<&</<(<(** <«.
’П

С 1<лЛ<4/ <.4 <*_< / <Л/
'(/>/ ис 4</ дтл^ <л//э с*Лг<1<<у1>ос6
и/х//ргг^^лл<глу ^лу<нух<*ъ<хл>^**с/ /и/Лл><н? й/г^^го^
цÆуиЛ / у} и*4^<лу /?Ъ<х<*?<г4ХА>ллх./ссх\/ ги с4 /сс<^.<сг
<<(см&<и<хг4У (4.4? <Ш<хжлх^/7'?улухуР1/& ^ИЬ/ъ&^-
П4У0<хлЫ’ И.^ЪС4<}Х)ь<<^<^^ ЫЛ/& &ЬсУ
/140/< 1<хл>/-Г1'/'<л>с*.ХА • /-ихл}0//'ЬС^.<г4„<'*-//у *.</&- г^ г/и<л,
,.«.</ П’ЪаЛ 1//<Ло €.4>О<С<Х/х0<.14У **ЛЛЛ/ Р1/ЭиуГССЫ*Л^-
гМиихуиллЫ &Ъ 4<1/.<г*л<У6 /^б^^ ^ургъх/’к/Я\ \$гг10'<М-
<*>Пр<<1/р1л*л<6срр 1^0' ’Ш!<Оаогуъмлу ^чхуъслли.иу/Ся/
/хясвасйъллу /сбсАлХ^лЛ-с.гу^^у ьи ^6<лЛЛ) #А #<сОу
'/СсЫЛЛЛ^ГМЯЛ’ГЪСХуЛ’?. €/^Си*^<ЛуСуРТу04'^% && /<?3б? 14-
’ду, КЛ’Ол/ /Ч.4ХЛ}/-С/ХЛсЛХ^Л,4ЭОС& &*^4ЛлЛЛ.'у4?#*'Г*е'<«'':
С*1*уяу <-''Су'1УХ+<14Г#у СЛ /ТЛ^С*У1^&,/-с*-с4Л *С*Х* ^СС^
’уау д^л/лул) их^с<г<У о/гъЪ /ллСлЛА &Ъ.^*е4Х0/су <ху,*л4,
1<<4А/ел-<уг/1*А4Л>-4лл^/ *<л^су?~с<*& уСе/э«л>*л/е<уклх*/сл <*</>г/и
к-илл^х/, €Л лсил^илг^ #00 ’Э4оуглг&%•*<-
1^0&<у /<*/<<Л>С4Л. ^^^^Л^сД^чЛ^^^ 4-1/0 <* СОЪ &<*.
гд*</С4Л^б-<лл/ вЛ сл1<ъ</'Ьг<<^р<Д ^лхл ^<^е ^<б^иХл </с^<су-
*<<./4-'Ъ ЛелЛылсХУ • сс4/*лх>*6<а-&1 9.с<фЪ’ж<х*хУ&, гь<€-
* ы/’ХлХл.с/Ъ 1*Ж <Р/)4Лл ^ЫЛу/у <лÆсллУ^иа<*<угу?</ *л*<сц*ллх~
(’ ^ (^
^€и/<6~<1/ <ЛУ 0 СЛТСУ бЛ^ЫУ Р^Г-ССЛЛ) /4/Я ЫЛГ&С?/&у * ^4ЛЛ4^

&*ю.л>а^<х) ?.,&, ’иууъо’' ыл<е.у м е. Лии^г^ *уЯ4с*и#.
Щ/<%А.<лл4лЛи</ тллллл’ сл1^с<<еи-сл’П&ех^л^лЪ иЛл
/<)№ и-гШÆС<ГУ1у1*Л-Т6<14уи4^У- ггык а< е^Лг,
’Ъсх/г/а/)-
С~7) /-^) ^ /
1&е/ '<л/ • ^у’р^ (Хут-с^-^о с<4')1<'Ъ> {^Усу&с^ил>*г<Оч^сугУ /г./О
<?илгге <л4> с-ууг.

ЧШ©38385Ш©38« ^^/г>/кс>иа^и^жСбжш/с&?,0 ’
Испарта.испиуъ
ВОБНæШЖЪ МО№ ЛЗН1&
7/ , {/Ягг/’-сггг^и ’Улсгги/сг/гг/гг &г/> >
////<///'/, ///<//(/, /'/' ("///( /Д «*//{•<"
с/а%«гæ с^гс/сег^/сс^о Л'ггбаКс<я?г>
стои./ /гсилгсэо /^сУс^А^г^г’/гггл^Л^ *&/?&& /ггг,
Л/, ЛЬ~р-* /.&& г(да ^ <^га/ихик- с^Лггг/Л г^/*«г
/ - \ Г 1/Х" ч\ ссигг /гг? /ш^^/г’^ ггг^ /г/сгг^
.____- ’ ^ - <Рг^ггуАс^/си?сгг^ '/ьсс*А~0гæ сл&и&к
^\ Ус^/^ъА; %//?/гсх/ы^ *>&>
^^'^Г^^^^' </^/ги^ии//иигА "• лг:г*гг//гу
/Нуги+с********. Амси* С<^ </??ФЛ. /СШÆ’СЮСЛ’С; -
’ "~ ^^Г^е, ^^с/г^/ссХ’Ъ/! /гльс/т? с/ги?/гг>/ггг:^А
/сг&з-си^гЛ сУ&г/си/ггсеьсЛ с^^//гг
1%схгхи^<?г<и/</0 /*сг г^с/сг>гсг/гггг/
4&гг> е^сгг/ сг?сЯ/г<х/г^/со &//гг> /ггк?
/О ^сг/гге^ <гигси>/сгхггсгисисЛ е<?л~/г1рс
^^ О^г^^^^о./и^^л Ъеи^с^г*еигНгу ^ссг^гс/с/ /гг/Ъс-ггЛ
^^и^^^^.^^^^ /ге/г^сггс/гссс^ гг^
^ .<<с^<с/4 /<г№ ^ /-г^схсса^^с^г^яЯ слМг//Л/сг^ссГ>Ь

Гм’и Р’РУЦЛ
1 у- • --г^.с|
министзврстао х ,
ВОКНН01. «^й^й^^
ГЛАВНОМУ ШТАБУ. ^Й^^^^
/^/^^ггггг^сг^
Отд4двн1о УШ.
Отоля Л.
.№ <^2. /Чгыггьгг#л&ъ# *^^я*й^Г ^гг2>^/а^г
^^ /> /? • Ц# г/ ^ ■ У <Э
/ггялия-сЛ&гггуьгг. еет/бгш. (Й^ЛбШ Р/^Жл^^
"’ ’ Выписка узаконаий о нсирадахъ при
н^ггггигя ^тг#
^&ыгбг^^&^гг&гггггггг’
отстаекп при еая прсдсталлястсл.
Р
~Л
бгг<гл>
Спраока. Няяоаений '/^//А
^^ <^' ^#~ ^^ -^" оть роду.
^х^^пис^ххл^ г~+~^~> Происходитъ тл.а^^^^Ы^^
у/ На д’Ьйствиа^льной службъ1 состоитъ
æ> ^^/Т/игг^У^/гг^г^Л^
а / *
6ичА*<
^^гг^^-г^^г^г^ ^г^^г^/^ггУ
,у .. ’ ]ИроисповЬдан1я с^гг^^гЯ^^г/ггт^/г^сгз^ег^
4%
Ч
Ж
-7"
в’
4 ЯКЫ900

Въ нлстоящемъ чип1;
Въ походахъ г/' ^У^^^Г^ ггггЛ^&гХ^^гЪС-:
Заключен^е. Въ виду выслуги ^^^^%%^^^#^
установленеыхъ
Выоочайшинъ повел’Ьтемъ б-го Августа 1886 г., сро-
ковъ, какъ на общегосударственной служб’Ь, такъ и въ--)
посл^дпемъ чин-Ь,, АУ&’ <-/&гг?<гг&&00&г?г^р/
въ сл*дующ1й чинъ <^г,/г^г,ггг,//г -с^ггг^г?/глг/
препятств1Й не встръчается.
Въ случа-Ь Высочайшаго соизволешя на означенное
производство, &^^Æг2г&^^<3^
(<2"сгг&&/<*г^-г^&^у' согласно приведонныхъ
въ выписк’Ь ст. 166^//%. VIII Св В. П. 1869 г., будетъ
имъть право на награждеш’е при отставкЬ мундиромъ и
пенс1вю изъ Государственнаго Казначейства ,&Л^г^1гг/%/г/%
^^агшгг-, /^г^^^/гу/ггу^г^ ^^гггг^^гг^

Испуашивается
уавргыиен^е.
Благоугодно-ли бтдетъВАШЕМУ ИМПЕРАТОРСКОМУ
ВЕЛИЧЕСТВУ соизволить на производстро /&&Л/€гЪ&/УУ,-
/&& <2Ж<яиг<?^-<2^/г^^
ЛМ&^-Лб&г^г^&Ь съ увольнешеиъ^7/72# &г4&/&&,
съ преимуществами по закону,
/г^г^Ь*.
9-
■<- <^<^-С^у
гбъ

139
Туйгъанти Мухарбек
ПРЕДАНИЯ
о Дигории, гагуатах, царгасатах и астанта.
Настоящие предания были записаны мной на дигорском
языке в период от 1900 по 1906 г.г. в горах Дигории и на
плоскости от следующих лиц:
1. Горца сеЛ.Махческа Саулоха Бажиева;
2. Сдепца —певца сел. Христиановского Дзараха’ Саула —
ева;
3. Жителя сел. Дур—Дур Кодзасова Гасай;
4. Жителя сел. Урсдон Барега Кулиева, а также впослед —
ствии в 1910— 1914 году дополнена вариантами жителя Ала —
гирского ущелья, села Ход Дзайнока Едзиева и жителя села
Тугановское (Дур~~Дур) Джанхота Туганова,
80 — летнего старика. Подлинники моих записей погибли и
уцелели копии, по которым пришлось их восстанавливать.
Не разбивая их на отдельнйе части, я решил изложить в
целом виде, по возможности суммируя общеётечениепро —
шлой жизни Дигории в приблизительно хронологическом
порядке.
Начало Дигории. Дигория по словам рассказчиков на
нынешней их территории образовалась не сразу и сами ди —
горцы всегда отвечали, чтб они элемент сюда пришлый и что
до них в Дигории жили греки (почему?). Это сознание в
момент моих записей до того сильно сидело в дигорцах, что
о большинстве древних сооружений башен, могильников,
склепов они говорили, что их не дигорцы строили, а греки.
Определить хотя бы приблизительно время, с какого пери —
ода сами дигорцы считали себя здесь хозяевами, цикак не
удалось и пришлось ограничиться лишь следующими дан —
ными.
Дигорцы впервые появились в Стур —Дигории (часть, ог—
раниченная с юга снеговыми хребтами, с севера’по Уруху от
Гуларских высот, от границ с Балкарскими горами и до места
Сонгути —Дон, в общем территория того же Стур —Дигор —
ского прихода по карте 1880 годов).

140 Архивтæ дзорунцæ
Там жили дигорцы во главе с фамилией Хамицата и не
имели никаких сословий и упраэлялись самими дигорскими
фамилиями. В месте Донифарс жили греки. В остальной Ди —
гории, по преданиям, дигорцев не было.
Остальная часть Дигории называлась "Тапан Дигора" —
плоскостная Дигория; она включала настоящие Махческ, За —
далеск, Гуларское ущелье, Камунта, Фараскат до Галиат. Об —
разование этой части Дигории произошло значительно позже
и следующим образом. .
С дигорским народом случилось какое —то великое не —
счастье. Кем — неизвестно, но Дигорцы были истреблены по —
головно. Уцелели лишь дети и женщины. Одна из нихг
которую впоследствии звали "Задалески Нана", собрала ос —
тавшихся сирот и побрела с ними через горы и леса, пере —
шла по высотам правого берега Уруха^ че^ёз.^есто "Цагати
Хонх", что теперь отделяют Задалеск, Махческ и друтие села
от поляны "Сурх"; таким обра?ом она явилась в "Тапан Ди —
гора" с севера и шла на юг и в>месте теперешнего Задалеск
остановилась с детьми, из которых уцелела едва одна треть.
Питались кореньями, лесными ягодами и чем попало. Эта
изумительная женщина вскормила и воспитала своих при —
емных детей на новом месте теперешнего Задалеска.
Дети возмужали, построили жилища, поженились и об —
разовали поселения "Тапан Дигора". Вырастившую же их
женщину все они называли Нана или Задалески Нана.
Она жила до глубокой старости и когда она умерла, ее
похоронили в особом склепе и стали чтить как святую. По
преданию она до последних дней лежала как живая в пол—
ном одеянии и даже с "джикко агьода", т.е. искусственной
косой. Однако во время моих записейв 1900 году мне точно
не могли указать ее склепа и смешивали с разными друтими
святилищами, а именно с "Дигори Изади Ковандона", рас —
положенном в Задалеске под скалой "УасгергшЬцаф" и с
"Топ уадзанта", расположенными над "Дигори Изади ко —
вандона".
Я осмотрел и то и другое. Первое представляет собой
древнее капище с черепами и рстатками древне —персид—
ского вооружения, а "Топ уадзанта" оказались простыми
бойницами персидской архитектуры. ,.

Туйгъанти Мухарбек 141
В очень давние времена на Дигорию сделали нашествие
"Сахи афсадта" (персы). Зайдя со стороны входа в Урухское
х/щелье с севера, шахские войска заполонили почти всю Ди —
горию и дигорцы ушли под самую снежную линию хребтов
гор и претерпевали жестокие мучения и издевательства со
стороны шахских войск; Шахские войска осквернили "Ди —
гори изади Ковандона", что й сейчас видно в виде пещеры
над сел.Задалеск. Расположились в-нем, вырыли тут же в
скале закрому для провианта и устроили укрепление. В до —
вершение всего шахский отряд снял священную цепь свя —
тилища (ковандона) и выбросил ее вон. Тогда, озлобленный
таким святотатством, покровитель Дигории "Дигори Изад"
напустил каменную лаву на шахский отряд, остатки кото -
рого были истреблены самими дигорцами. С того момента, в
святилище "Дигори Изада Ковандона" были установлены
ежегодные праздненства.
Определенная фамилия ко дню праздника заранее до —
лжна была откормить жертвенного быка и кроме того при —
готовить на шею быка особый знак — амулет из дерева.
А по извилистой тропе в день праздника быка приводили
в самую пещеру—святилище и тут же резали. На праздник
собиралась вся Дигория. В 1900 году я зарисовал святилище
"Дигори Изада". Это была довольно глубокая-пещера, глав —
ный угол которой против.входа был сплошь! завален не —
сметным количеством черепов зубров, оленей, туров, а также
принесенных в жертву быков. По углам пещеры стояли че —
тыре дубовых столба с настилом в виде потолка, с которого
свешивались также черепа и рога оленей и туров. Тут, же
были прислонены к столбам длинные древки копий, на ко —
торых висели в виде высоких шлемов, сделанных из кон —
ского волоса, головные уборы. По объяснению хранителя
святилища Саулоха Бажиева, тфевки копий и волосяные
шлемы — это были остатки вооружений шахского отряда,
погибшего по воле "Дигори Изада", которому посвящено было
все, что я видел в храме. Тут же стоял жертвенный. котел,
огромная деревянная разливательная ложка, длиной аршина
з полтора, со вделанными в рукоятку пальцами и тонкой
художественной инкрустацией ’древне — осетинского стиля.

142 Архивтæ дзорунцæ
Разнообразные деревянные амулеты причудливых форм,
которыми обвешивались жертвенные быки, были сложены
малой кучей тут же. На столбах висели на нитках наконеч —
ники стрел и пули, посвященные охотникам и божеству "Ди —
гори Изад". Я стал зарисовывать черепа зубров (домбай —
по дигорски). Зубры — сказал Бажиев — водились здесь не
так еще давно и всякий из них убит. Охотниками принесе —
ны в дар "Изаду". Разбираясь в рогах оленей, я заметил, что
болыпинство из них имеют совершенно белый известковый
вид, а в форме рогов из наиболее старых, совершенно ясно
выделялись огромнейшие рога—лопасти, которые были очень
широки и напоминали собой рога северного оленя.
Еще выше, на несколько десятка саженей от пещеры "Ди —
гори Изад", белели бойницы, называемые по дигорски "Топ —
уадзанта". Старик Баждев отказался’ пойтц туда, говоря что
и мне не советует. Тем не менее я на второй день рискнул
подняться туда с проводником — горцем и товарищем — ху—
дожником Лосевским. Пришлось карабкаться по отвесной
совершенно стене и босяком, причем я едва нё погиб’сам.
Бойницы оказались действительно персидской архитекту—
ры, с характерными сводчатыми персидскими оконцами и
дверью.
Это сооружение, по’— видимому, предстайляло из себя род
караульного помёщения человек на 10— 15. Вся горная по —
рода означенной местнос!ти представ’ляет из себя базальто —
вые скалы, легко осыпающиеся, опасные своими’постоянно
скатывающимися кусками скал и камней. Поэтому за мно —
гие столетия все проходы и подсТупы к’’бывшим здесь ук —
реплениям теперь совершенно исчезли.
Склеп "Задалески Нана" мне уже не^огли указать: В "Та —
пан Дигоре" выдвинулся Астан. Астан имел 7 еыно^вей, от
которых впоследствии произошли фамилии: Олиата (Вала —
евы), Бажита, Шилтата, Собита и др.
Во времена Астана вся Дигория делилась на три части: 1.
Стур —Дигора; 2. Тапан—Дигора; 3. Донифарс. Астану и его
сыновьям предание приписывает постройку многих башен в
Тапан —Дигоре, из которых сохранились по’сие время "Ас —
тани Кубус" (башня над Махческом). Башня эта впослед —
ствии переходила из рук в руки и являлась господствующим
пунктом над Тапан Дигорией. Надо полагать, что вражда
между тремя указанными частями Дигории уже в то время

Туйгъанти Мухарбек 143
.^статочно разгорелась, почему и понадобилось создание
(1станта ряда укреплений. В 1900 годах при осмотре мной
Гч1шни "Астани Кубус", я обнаружил в ней две интересные
ощи. Одно из прилегающих к основной .башне помещений
. ^ращено на юг, — я зарисовал в стене бойницу в виде ог —
ромного креста георгианского или мальтийского образца. Ни
п одной из башен Дигории я не видел ничего подобного,
хотя башни с крестовыми бойницами есть и в Камата, но
далеко не такого исторического происхождения. Вторая до —
стопримечательность "Астани Кубус" — это огромная ка —
менная плита с высеченным на ней лабиринтом. Лабиринт
мной зарисован в 1900 году, но рисунок мой погиб впос —
\едствии. В последнее время профессор Миллер заинтере —
совался этим предметом, как я слышал, и являются эти
предметы образцами. кульхур^л астдцта, д Дигории, или рни
явились впоследствии при возможной переделке ипере —
стройке башни "Астани Кубус" — ’ вопрос остается откры —
тым до сего времени. Предание говорит, что когда влияние
Астана достаточно усилилось, в Донифарсе образовалось
первое в Дигории сословие "гагуата". Тагуата" считались
потомками греков, перемешйвалисЬ с’дйгорцами’. Они ук —
репляли свои башни на левом берегу реки Урух и образо —
зали фамилии Канукта, Кобегката, Ашета ’и др. Известный
впоследствии народный герой Канукти Есе, воевал с ка —
бардинскими князьями.
Не известно, через сколько времени в Стур—Дигоре по —
явился некий Царгас, о котором предание говорит Следую —
щее: Царгас неизвестно откуда забрел в горы Стур—Дигории
и, не находя выхода, умирал с голоду. Когда в йзнеможении
упал на землю, над ним пролетел огромный орел, который
нес в когтях "дзумарх", т.е. горную инДейку. Поравнявшись
с Царгасом орел бросил ему на г{Ьудь свою добычу. Уми —
равший с голоду Царгас, с жадностью схватил горную ин —
дейку и тут же ее съел. Спасенный от голодйой смерти Царгас
явился в Стур —Дигорию, где он был принят фамилией Ха —
мицата. Царгас обжился у Хамицата, женился и вошел в до —
^ерие к дигорцам.
Однако впоследствии, когда сыновья его подросли, Цар —
гас начал чинить насилие1 над окружающими. Под разными
иредлогами он заставлял население уплачивать ему то за то,
го'за другое. В конце концов, сыновья и внуки Царгаса, под—

144 Архивтæ дзорунцæ
чинив себе Стур—Дигорцев, образовали сословие "царга-
сата", от которых пошли фамилии Карабугаевы, Кантеми —
ровы, Текаевы, Таймазовы. Так появились в Стур—Дигории
"царгасата".
Вариант этот записан мной из уст стур—дигорцев, зна —
чительно отличается от друтого предания,— несомненно
аристократического происхождения и записанного с уст
царгасата Бекира Таймазова, тоже в 1900 году в сел.Куссу.
По второму варианту Царгас пришел в Стур—Дигорию с
юга, из Грузии. Происходил он из рода князей Шервашидзе
и должен был скрываться в Дигории за какое —то убийство,
совершенное им в Грузии.
В остальном второй вариант не расходится с первым.
СКАЗАНИЕ О БАДЕЛИ
Вариант 1
(записанный в 1903 году в сёлении Махческ
от Саулоха Бажиева).
Бадела примерно в 1500—1550 гг. пришел из Мадзар
("Маджар"). Он был "унгриаг (венгер). Их было 2 брата,
старший Басиат, младший Бадела и с ним же его младший —
"оруженосец" Ако. Они пришли в Дигорию. Басиат ’верхом
на лошади, а Бадела сидел на катре и был нагружен хур —
джинами, переметными сумами, как Младший и ехал по ле —
вой стороне. Подъезжая к одному Дигорскому селению,
Бадела говорит Басиату: "Тут дорога опасная, тропа узкая,
катр идет в горах лучше, чем лошадь, которая может со —
рваться в пропасть в любой момент. Пересядь лучше на моего
катра, для тебя это безопаснее".
Басиат пересел на катра. Когда они, подъехали к селе —
нию, народ видит, что из гостей один сидит на лошади, а
другой на катре. Дигорцы первыми подошли к Бадела и ока —
зали ему, как сидевшему на лошёди, почёсти зйатного гос —
тя, Басиата приняли за йростого спутника. Басиат обиделся
и уехал в саседнее Балкарское ущелье, где от него про —
изошло сословие "басиатта", а Бадела со своим младшим
Ако остался в Дигории. У Бадела было ружье ("зинг афтауга
топп"), впервые появившееся в Дигории. Бадела остано —
зился в селении "Даллагкау", которая враждовала с сосед —
ним селением "Уаллагкау". (По’ Махарбеку название сел

Туйгъанти Мухарбек 145
"Уаллагкау" — "Ци канонта"); "Даллагкау" — "Кудканонта"
ц.Туганов.) Селение "Уаллагкау", видимс», быдо сильнее, так -
хак оно часто .нападало на селение "Даллагкау" и похищало
у них, главным обрйзом, девиц. Утром рано Бадела был раз —
бужен отчаянными криками и шумом приютившего его села.
2му дали знать, что молодцы из аула "Уаллагкау" напали на
яих, ворвались в селение "Даллагкау" и похитили несколько
девиц. Бадела велел Акопринести горящую головешку и пос —
аешил пересечь дорогу похити^еля* девиц, вскоре подска —
кали к скале, с которой йз ружья, поставленного на рогатки
и целил уже Бадела. Бадела приложил к полке ружья горя —
щую головешку, раздался оглушительный выстрел, который
Дигорцы приняли за небесный гром, один из похитителей
упал тут же пораженный, остальн^е, побросав добычу, бе —
жали, а ближайшие дйгорцы сталй делаТь цоппай" на месте
выстрела; "цоппай" — обычай, совершался в Дигории на месте
поражения молнией. Отсюда^затемшроизошелобычай сот-
зершавшийся при Бадела "алдари-цоппай">т.е. цоппай в честь
алдара.
По словам Бажиева, слово Бадела затем переделалось Ба —
дели, (на самом же деле Бадели есть бадгæ Елйа), т.е. сидя —
щий Илья — покровитель громов. После того дигорцы
"Даллагкау" упросили Бадела не покидать их и охранять от
нападения врагов, за что они в начале отвели ему неболь —
шой участок покоса, который до последнего времени на —
зывался "Баделий угардаи", около селения Махческ. Затем
Бадели прибег к хитрости. Он заявил, что у него на покосе
во время работы кто —то украл его пояс, который ничего из
себя не представлял особенного, а был простой войлочный
пояс, которым вообще дигорцы и до сих пор подвязываются
во время работы. Он сделал вид, что уходит от дигорцев
совсем. Дигорцы, не желая^терять защиты.в лице Бадели,
предложили ему восполнить его потери, каю он пожелает.
Бадели потребовал с каждого дома за год по одному быку.
Дигорцы согласились. Впоследствии сыновья Бадели стали
требовать эту уплату ежегодно как дань с дигорцев. Бадели
был женат два раза. Первая жена его была из фамили^
Уанита",' проживающая в Алагирском ущелье и у него- от
^ее родился старший сын Абисал. От второй жены — ка —
Рачаенки родились у него Тутан и Кубади. Когда сыновья

146 Архивтæ дзорунцæ
его возмужали, Бадели захватил силой "Астани Кубус", после
чего эта твердыня стала называться сначала "Баделий Ку—
бус", затем "Абисалти Кубус", так как потом жила там фа —
милия Абисаловых, а теперь "Махчески Кубус".
Бадели, настоящее имя которого никто не знает, укрепив
твердо свою власть в "Тапан Дигори", ввел строгое сослов —
ное подразделение и сам ушел затем нейзвестно куда. От
него произошли фамилии: Абисаловы, Тугано’вы, Кубатие —
вы, а от Ако — Акоевы.
Вариант 2
(записанный со слов восьмидесятилетнего Дзанхота
Туганова в 1907 году в селении Дур—Дур).
радели пришел в Дигорию из "Маджар". На родине своей
он был опекуном малолетнего престола — наследника и иг —
рал видную роль. Но он стал домогаться того.’чтоб самому
стать самовластным правителем Маджар. Но это ему не уда —
лось. ПротивниКи его подняли против него народ и он до —
лжен был спасаться бегством в Дигорские горы. С ним был
его брат Басиат и в качестве младшег’о (оруженосца) — Ако.
Бадели с Ако остался в Дигории, а Басиат ушел в Балкарию.
От первого произошли в Дигории ’баделята . а от вто —
рого в Балкарии "басиатта". Бадели не есть настоящее имя
его, — это прозвище дали ему дигорцы, благодаря тому, что
он первый пришел в Дигорию с ружьем. Выстрелы его ружья
и гром уподобились в представлении дигорцев небесному
огню Елйа и они прозвали его "бадга Елйа", оттуда и про —
изошло прозвище Бадела, Бадели! Бадела был в союзе с фа —
милиями Алагирского ущелья, которые ему
покровительствовали все время. Он даже был их зятем: его
первая жена из фамилии "Уанита", от.которой он имел стар —
шего сына Абисала. Вторая жена его была из фамилии
Крымшамхаловых, от которой имел он Тугана и Кубади.
Дочерей своих он выдал за удалого Битуя и храброго Ка —
раджая.
Караджай был также прищельцем Дигории, он был "мо —
ладзан" (чернец) и отличался своей отвагой. Когда Бадели
поселился в башне "Баделий Кубус" (что над Махческом) и

Туйгъакти Мухарбек 147
с1,1НОВЬЯ его возмужали и поженились, он собрал всю родню
п дигорцев и объявил им:
— Я ухожу от вас искать свои "дафтарта" (права), (по
герсидски — дафтар — запись, список). Но Вам всем при —
казываю держаться в строгом порядке, который я создал
(реди вас. Затем он уехал из Дигории и болыпе не вернулся.
Порядок же, о котором говорил, был следующий:
В главных комнатах башни он поселил своих сыновей
чбисала, Тутана и Кубади. Рядом с ними он поселил своих
_чочерей с своими зятями Караджаем и Битуем, объявив их
леланными братьями своих сыновей — "названные братья".
За стеной башни он поселил сыновей Ако и тех дигорцев,
хоторые являлись наиболее преданными ему. У подножья
скалы, на которой стояла башня, он расселил "фарсаг адам",
который должен был участвовать с Бадели в походах, войне
и всяких поездках к соседним племенам и народам.’’Фарсаг
адам" хотя и платил некоторую дань, но никто не имел пра —
во касаться его свободы, его жилища, его имущества. В случае,
если "фарсаг лаг" попадал в плен, то это считалось оскор —
блением и для ^Бадели иего сыновей и для всего народа.
Выкуп его было делом чести всех и все принимали в нем
участие. Коренные старинные дигорские фамилии состав —
ляли из себя "фарсаг адам".
На самом низу, по склонам горы поселены были "цагъай —
рагта", "хъумайагта" или "гурдзиагта". Этобылэлемент, по —
павший в Дигорию путем купли и продажи и как военная
добыча. "Военнопленные", главным образом — из Грузии,
на которую дигорцы совершали постоянные набеги, а также
из разных других мест: Кабарды, Чечни и Дагестана, куда в
свою очередь рабы попадали со всех концов света: Аравии,
Турции, Персии и т.д. Они были лишены всяких прав и при —
равнены к рабочей скотине. Всякий "фарсаг лаг" и бадедиат
имели право купить и продать и обменять принадлежащего
ему "цагъайрага", по полному своему усмотрению. Обычай
"будургьа", применявшийся только к рабскому сословию со
стороны баделиат, окончательно лишал их даже прав скота.
За малейший проступок к рабу могли применить "будургъа".
ьаделиат посылал с кем —либо свою палку во двор прови —
нившегося раба, которая втыкалась согласно приказу в лю —
^ое место, преимущественно на^ пороге дома или у ворот.
10 *

148 Архивтæ дзорунцæ
С того момента жизнь замирала в этом доме. Кого где
заставал "будургъа", там он и должен был оставаться. До
снятия "будургьа", бывшие во дворе, не имели право войти
в дом и наоборот, сидевшие дома не имели право выйти
оттуда,
Вариант 3
(записанный со слов Дзайнока Едзиева сел.Ход
Алагирского ущелья в 1912 году).
Бадели впервые появился из Мадзар в Алагирском ущелье,
где его приютила фамилия Кайтуковых. Но Кайтук Кайту—
ков заметил властолюбивые замыслы Бадели и начал опа —
саться его. "С этим гостем, — говорил Кайтук, — мы наживем
много бед". Кайтуковы, не подавая виду, старались изба —
виться от Бадели и постарались спровадить его в Дигорское
ущелье, куда он впервые явился с ружьем й где он и укре —
пился при поддержке алагирцев.-Бадели женился на девице
из фамилии Уанита, от которойимёл детей. О тогО1 врёмени
между фамилиями Алагирского ущелья’и потомством Ба—
дели существовали самые близкие отношения.
Мухарбек Туйгъанти, Владикавказ, 19.3.28 анзи.
•I

149
„ N и 1ШП1Т 1111 '1| 1Г1Ш!ТР1ПППШг II11II \\ м пи и I! н II1ПТТППП1 м и и
Гарданти Михал
Редакциæй. Аци номерæй фæстæмæ мухур кæнун рай —
дайдзинан дигорон адæми тауæрæхътæ — Нарти тауæрæхъ —
тæ, Гарданти Михали киунутæ — "Памятники народного
творчества осетин" —æй. (1927 анз, Дзæуæгигьæу.)
Еци тауæрæхътæбæл берæ бундорон дзубандитæ æр —
цудæй, берæ наукон куститæ сæбæл финст ес ’ма нæуæг
ести зæгъун хъæбæр зин æй. Æрмæстдæр нæ зæгъун фæн —
дуй: тауæрæхътæ ци алæмæти рæсугъд, æнахур дессаг æв —
загæй финст æнцæ, е фæнзуйнаг æй алли дигорон лæгæн
дæр, дæнцæн бæззуй цифæндий ахургондæн, финсæгæн æма
хумгæнæгæн дæр.
ÆХСАРÆ ÆМА ÆХСÆРТÆГ
Устур и Нартмæ бæрæгдæр адтæй дууæ мугкаги: Бори —
атæ æма Æхсæртæгкатæ. Бориатæ адтæнцæ берæ мугкаг,
Æхсæртæгкатæ ба адæмæй — минкъий, æхсарæй ба —итинг
муткаг.
И дууæ мугкаги Хуцау кæрæдземæ фæййерис кодта.
Еу хатт кæми адтæй,.уоми Бориатæ ниццудæнцæ Æх-
сæртæгкатæмæ ’ма си нæлистæгæй мугкаг нæбал ниууагъ —
тонцæ Багъодзайæй фæстæмæ.
Е ба адтæй, еуг дæхуæдæг куд зонай^уæхæн нæбæззон,
иругъдгомау кæвдæсард. Фал ма Æхсæртæгкатæн сæ уос —
титæй еу мæгури кизгæ æ цæгатмæ рандæй, зæрдæ ’хсай —
гæй.
Ци рацудæй, Хуцау æхуæдæг зонуй, уæдта ин райгурдæй
фаззæнттæ дууæ лæхъуæни.
Нæмттæ сæбæл исæвардтонцæ Æхсарæ æма Æхсæртæг.
Рацæппо-лæппо æнцæ и биццеутæ, гьазунгъон фæцæн-
V цæ æма æнгарти рафхуæриуонцæ. Етæ ба син рафедис кæ -
ниуонцæ, — кæмæй айтæ, уой ку нæ:зонетæ, зæгъгæ.

150 Нарти тауæрæхътæ
Сæ мадæ дæр син радзубанди кодта: "Уæ муткаг — Æх—*
сæртæгкатæ; бама уи изадæй Багъодза, зæгъгæ, еуг иннети
ба Бориатæ ниццагътонцæ".
Дууæ лæхъуæни фæйнæ бæхи исефтонг кодтонцæ; цæун
райдæдтонцæ æма Багъодзай дуармæ æрлæудтæнцæ. Багъ —
одза сæ байуазæг кодта; иуазгутæ дæр ин сæхе бафæсмæ —
рун кодтонцæ ’ма базонун кодтонцæ, етæ Æхсæртæгкати
байзайæгкæгтæ ке адтæнцæ, уой.
Багъодза дæр сæбæл ниццийнæ ’й, уæдта син æрдзурдта
æ царди гъуддæгтæ ’ма иуазæги фæлхæнтæ.
Æризæр æй. Æхсæвæ и кæстæр Æхсарæ загъта: "Аци æх—
сæвæ и фæткъу бæласæ æз куд гъæуай кæнон, уотæ".
И фæткъу ба адтæй Багъодзайæн æ тургъи.
Изæрæй тала рауадзидæ, æ деденæг рафадидæ, рафæткъу
уидæ, сæумæмæ ба æгъзæлун райдаидæ.
Еу маргъ ин ибæл багъомпал æй ’ма ’й цæттæ кæнун нæбал
уагъта. Æхсæвæ имæ æрцæуидæ ’ма ’й ниццæгъдидæ.
Багъодза дзурд равардта! "Изæрæй мæмæ кадæр цæуа, е
æй гъæуай кæнун ку нæ бафæраза, уæд ин æ сæр куд æр —
кæнон, уотæ".
Еци дзурдмæ гæсгæ сæдæ сæри æркодта^’ма сæ.зилдæ —
гæй æ кегъоги кæрæнтти хамеци мехтæбæл æрцавта. Уомæ
гæсгæ Багъодза, цидæр адтæй, нæ арази кодта Æхсарæн,
уотемæй ку нæ бафæраза, уæд мæхе фид ку бахуæрдзæ —
нæн, зæгъгæ.
На ’дтæй, уæдд,æр Æхсарæ не ’скоммæ кастæй ’ма æх —
сæвæ бæласи буни бадун райдæдта.
Фæббадтæй, бонивайæн æрдæмæ ба рафунæй æй. И
маргъ æртахтæй æма ниццагъта и фæткъу.
Багъодза дæр, цæмæй æ сомийæн æцæг адтайдæ, уомæй
ин æ еу æнгулдзæ æркъуæрдта.
Дуккаг æхсæвæ ба гъæуай кæнун райдæдта Æхсæртæг.
Раст бонивайæни ба еу цидæр ;маргъи хузи и бæласæмæ
æртахтæй ’ма ’й куд ниццагъта, уотæ ба ’й Æхсæртæг дæр
фехста ма ’й фæццæф кодта:
Е дæр нихъхъес —хъес кодта ’ма фæстæмæ рандæ ’й. Æх —
сæртæг еу бæласи сифæбæл тоги æртæх иссердта, ба ’й тухта,
æ киси ’й ниввардта, сæумæ ба загъта Багъодзайæн: "Ме
’рвади дæумæ уадзун, æз ба цæун, ци ниццавтон,, уой ба —
бæрæг кæнунмæ".

Гардашпи Михал 151
Æ дууæ егарей хæццæ ранæхстæр æй. Алли рауæн дæр
лт урдта ’ма ’й некæми ирдта.
Уæдта еу хани гъæумæ бахъæрттæй.’’И ханæн ба æ киз —
; ^ æ уодæй гъазта ’ма ибæл адæм æмбурдтæ кодтонцæ. И
т:пзгæ ба адтæй, Æхсæртæг и ’хсæвæ ке ниццавта, е.
Æхсæртæг адæми кæронмæ бастадæй и тогй æртæх æ
кисæй бæласи сифæбæл исиста, уомæй ин æ цæф байсар —
ста æма и кизгæ æ мадæй райгурæгау иссæй.
Хан ин æй бийнонтæн равардта. Æхсæртæг ханмæ цæ —
рун райдæдта. Адтæй цауæйнон лæг; æ дууæ егарей хæццæ
фæццæуидæ ’ма уотемæй æхе сирди фидæй дардта. Уоте —
лæй цардæй Æхсæртæг. Цауæни —еу ку цæуидæ, уæд ин
пиффæдзæхсиуонцæ, еу комæй уотæ, уордæмæ ма бацо,
зæгъгæ.
Еу бон Æхсæртæг фæххаттæй ’ма некæми неци иссирдта,
изæр æрдæмæ ба еци коммæ бафтудæй.
Уой медæгæ ба сæгтæ æруæзтæй хизтæнцæ, сæ астæу
ба— уорс гъæуанз. Æхсæртæг фехстауорс гъæуанзи. Гъæу—
анз зелун райдæдта ’ма коми думæги еу æндзæри ниллæ —
удтæй.
Ниййимæ цудæй Æхсæртæг ’ма/йчшрæбун еу лæгæти
бафснайдта. Æхсæвæ арт никкодта ’мафезонæгæй дууæ ухсти
байдзаг кодта.
Уæд имæ лæгæти хурфæшеууосææрацудæй ’ма имæ
дзоруй: "Мæ фонс мин цæмæн фæццагътай?"
Æхсæртæг дæр ин загъта: "Дæ фонс нæ ’нцæ, фал æрацо
’ма ести бахуæрæ".
Уосæ исбадтæй арти фарсмæ, æхуæдæг ба ин æ егæртти
хъури æ дзигкой халæ бабæдтун кодта, æ топпи кæронбæл
ба аё уæдæртæ бакæнун кодтал Уæдта ухстæлтæмæ рав —
налдта ’ма себ æ гъæлæси бакалдта, уой фæсте ба Æхсæр —
тæги хæццæ фæллæгæй —лæгмæ æнцæ. Уосæ ибæл
фæхъхъæбæрдæр æй, буйнаган æхсæй æй æрцавта ’ма æхе —
цæн куд хуарз, уотæ ’й фестун кодта.
Æхсарæ æнгъæл кæсун райдæдта е ’рвадæмæ.
Уа, нæ уа, ку некæми зиндтæй^уæдта имæ агорæг ран —
дæй. 'Ма цидæр адтæй, и ханмæ нихъхъæрттæй.
— Маха дæ фесæфун æнгъæл ку адтан, зæгъгæ, ибæл
ниццийнæ ’нцæ, Æхсæртæгифæуаги..

152 Нарти тауæрæхътæ
Æхсæвæ ’й уатмæ бакодтонцæ. Æхсарæ балæдæрдтæй, е
’рвадæ ке фесавдæй, уой ’ма е дæр уосæй æхе астæу æ кард.
ниввардта.
Уосæ ибæл фæддес кодта. Æхсарæ ’ма Æхсæртæг æнху—
зæн адтæнцæ ’ма ’й нæ бафæсмардта.
И бонæ Æхсарæ цауæн райдæдта æ дууæ егарей хæццае
’ма ’й Хуцау еци коммæ бахаста; рамардта е дæр еци уорс
гъæуанз; еци лæгæти ’й бафснайдта; ниййарт кодта ’ма фе —
зонгутæ исрæвдзæ кодта.
Уалæнги имæ лæгæтæй и уосæ æрацудæи, гъæртæ гæнгæ:
"Мæ фонс мин цæмæн фæццагьтай?"
— Дæ фонс нæ ’нцæ, фал рацо ’ма ести бахуæрæ!
— 'Ма мæбæл дæ егæрттæ фæххуæцдзæнæнцæ, дæ топп
ба мæ ниццæвдзæнæй ’ма мæнæ.дæ егæрттæбæл мæ дзиг —
кой халæ бафтауæ, дæ топбæл мæ уæдæртæ бакæнæ!
Æхсарæ дæр ин æ дзигкой халæ артбæл багæлста, æ
уæдæртæ ба ин къоли разилдта.
И уосæ имæ дзоруй: "Ци ’й е? Цæй цæх —цæх æй ’ма
цæй тъуппитæ ’нцæ?
— Цæститæ дæбæл нæ ес? Фезонгутæ цæх —цæх кæ-
нунцæ. Тъуппитæ ба, æвæдзи,.æруæзтæ дортæ зелунцæ ’ма
уордæгæй цæуй.
Уосæй байруагæс æй, æрбацудæй, арти фарсмæ исбад—
тæй ’ма фæгъгъæбесæй æнцæ.
Уосæ хъæбæрдæр кæнун райдæдта. ;Æхсарæ дæр æ
егæрттæбæл фæгъгъæр кодта.
Егæрттæ фæллæбурдтрнца^ ’ма уосæн е, скъелти рафедар
æнцæ, топп ба ’й фехста. 'Ма и уосæ рауæлгоммæ ’й ’ма
лигъзтæ кæнун райдæдта, — мæ уод де ’уазæг, зæгьга^.
— Ме ’рвадæ мин куд адтæй, уотæ фестун кæнæ ’ма дин
хатир фæууæд!
Уосæ син буйнагин æхсæй сæ астæутæ æрцавта ма Æх —
сæртæг куд адтæй, уотæ фестадæй æ егæртти хæццæ.
Уæдта Æхсарæ ’ма Æхсæртæг и уосæмæ баздахтæнцæ *ма
’й фæрки — фæркгай никкодтонцæ.
Ханмæ æрцудæнцæ. Хан, дууæ ’рвадемæй ка сиахс ад —
тæй, уой нæбал зудта. Æрæхсæвæ ’й 1ма лæхъуæн æ уатмæ
бацудæй. Æ уосæ болат кæрдæн æриста ма ’й сæ астæу æри —
вардта.

Гарданти Михал 153
Æрбон æй ’ма лæхъуæнтæ сæ хæдзарæмæ ранæхстæр
азнцае, хан син лæвæрттæ дæр ракодта.
Надбæл Æхсæртæг гурусхæ кæнун райдæдта е ’рвадæ —
бæл.
Æхсарæ сагъадахъбæл фат исæнгон цодта ’ма загьта: "Кæд
махмæ ести цъумурдзийнадæ æрхъæрттæй, уæд аци фат
еуемæй фæццæуæд, дууемæй ба æриздæхæд ’ма мæ сæри
астæу ниххæссæд, кенæ ба дууемæй æриздæхæд, ’ма мин
мæ растдзийнадæ куд базонай ду’уой бакæнæд!"
Сагъадахъи фат дууемæй æриздахтæй ’ма Æхсæртæгæн
е ’нгулдзæ къохæй фæххаун кодта.
Æрваддæлтæ кæрæдзебæл баууæндтæнцæ.
Æхсæртæг æма Æхсарæй бабæй нæуæгæй исахидтæнцæ
Æхсæртæгкати мугкаг.
30 сентйбр, 1903 анз, Мæхческæ,
Кертибий дзурдтæй финст.
БОЛАТ-ХÆМЦЦ
Болат —Хæмицæн ба адтæй дууæ уоси. Еу бон ин сæдæ
гъунемæй нимæт кодтонцæ ’ма ибæл адли< зари сæр хас —
тонцæ: "Аци нимæт уæхæн нивгун’нимæт уодзæнæй ’ма нин
нæ сæри хецау Ауармæ цæудзæнæй; Ауари рæсугъд
хъумæцтæй нин æнæхæтбостæидзагæй хæсдзæнæй; Ауари
рæсугъд кизгæ ба нин æртиккагæн хондзæнæй".
Хæмиц ба æхе исхуссæг.кодта къелабæл ’ма сæмæ^фегь—
уста, уæдта син загъта: "Хуцау уин ма бакомæд! Мæ зæрди
ка не ’фтудæй, уой мин мæ зæрди æрифтудтайтæ!"
Болат —Хæмиц Ауарæй хъумæцтæ хæссун ^райдæдта^
уæдта Ауари рæсугъд кизгæ уосæн ракурдта.
Уоститæй ба не ’руагæс кодта.
Уа, нæ уа æй исхонуй, уой ку базудтонцæ, уæдта цæхгун
æртæ къерей ракодтонцæ, туппурмæ рауадæнцæ ’ма ис —
кувтонцæ, афæй сæйгæ ’ма некаэд рабадгæбæл, æ афæдзи
бони ба æ мæлæт куд фæцайдæ, уобæл.
И кизгæ надбæл фæссæйгæ ’й, æ афæдзи бонмæ фæс —
садæй, ’ма нур мæлдзæнæн, зæгъгæ^уæдта загъта Хæми —
Цæн: "Мæ хъиамæтæй дæбæл неци ес, фал мæ æртæ æхсæви
багъæуай кæнæ!"
Ауари кизгæ рамардæй.

154 Нарти тауæрæхътæ
Хæмиц æй гъæуай кæнун байдæдта, е ’стур кæрцæ ис —
кодта уæлæфтауæй, æ церхъ ба уой медæг баримахста.
Дууæ æхсæви багъæуай кодта; æртиккаг æхсæвæ ба Руй —
мон æрбалæстæй обаййи дуари цъасæй ’ма и мардмæ ее
гьæлæс куд фæххæлеу кодта, уотæ ба ’й æ церхъæй ра —
сæрфта.
Руймон дууæ ’мбеси рахаудтæй ’ма фиццаг æрдæг лæсун
райдæдта ’ма еу фæрдуг æрхаста. И дууæ лухи еумæ ба —
кодта, уотемæй ’ма сæбæл æй æрсæрфта ’ма ниццæфстæнцæ.
Хæмиц фæллæуирдта ’ма фæрдуг барæмухта ’ма ’й мар —
дбæл сæрфун байдæдта ’ма мард æрбабадтæй.
Уæдта æ фиййаг лæдзæгбæл еу сæри хъаболæ бакодта, и
кизги дзигкотæй ба ин тæнтæ искодта ’ма ибæл уотемæй
цагьд искодта и уобауи хурфи.
Уæд изæрæй убститæ сабатизæри æрцудæнцæ ’ма фæн —
дури цагъд уобауи хурфæй ку фегъустонцæ, уæдта фæс —
тæмæ фæллигъдæнцæ.
Адæм дессагмæ æрцудæнцæ ’ма уордигæй Ауари киз —
гæбæл дуккаг алай никкодтонцæ. .
И дууæ уосей ба æнæдæндти думгутæбæл ниббастонцæ,
се ’стæги хъазала ба син басугътонцæ.
(Болат —Хæмйц син уой æрдзурдта,, уæдта -здцьта: "Уой
цацæгæй зæгъун, уацæгæй æй мæ лæхъуæнæн радтетæ!")
СОСЛАН ÆМА СИРДОНИ
РАЙГУРУНИ ТАУÆРÆХЪ
Нарти Алæгæн инсæй лæхъуæни райгурдæй. Уонæн сæ
кæстæр хундтæй Сосæг — Æлдар. Æ’фидæ й йецæбæл иса —
хур кодта фонсæй æндæр ’ма Сосæг —Æлдар уони хæццæ
хаттæй ’ма цардæй.
Сосæг —Æлдар ма биццеу ку адтæй, уæд æй æ фидæ
æскъæти бакодта, æ хæццæ ба ма æртæ фуси æнæ фурæй.
Етæ еунæг анзмæ сæдæ фуси бацæнцæ.
Сосæг—Æлдар и фонси хæццæ уотæртти цардæй. Ци ибæл
рацудæй, Хуцау æхуæдæг зонуй, ’ма æ фонс уорамун нæбал
фæразта.
Еу бон кæми адтæй, уоми ба сæ Терк — уордгутæ исæскъ —
ардта ’ма сæ гъæуай кодта,— лæг еунæг фус куд гъæуай
кæна, уотæ.

Гарданти Михал 155
Æхсийни унæут фæлгæсæнæй ракастæй ’ма загъта:
"дуæхæн дессаг некæд фæууидтон: дæлæ и будуртæ фон —
сæй басау æнцæ, гъæуай ба сæ еунæг лæг кæнуй".
Æхсийнæ ракастæй фæлгæсæнæй ’ма и фиййауи ку
фæууидта, уæдта уæрдун раефтиндзун кодта, ’ма Терки би -
.æмæ ниццудæй,
Уоми ба æхе мадиард бæгънæг искодта.
Сосæг—Æлдар силæстæг бæгънæгæй некæд фæууидта ’ма
фæддес кодта, уæдта еу дорбæл рафунæй æй ’ма-фертайуйнаг
æй.
Æхсийнæ ’й куд нæ балæдæрдтайдæ ’ма ниффардæг æй.
Сосæг—Æлдар дæр æхе ниртадта ’ма рандæ ’й æ фонси хæц —
цæ.
•Цидæр адтæй, Æхсийнæ и бæнттæ.нимайун райдæдта и
дорæн.
Æ афонæ ку æрхъæрттæй, уæдта дор бакъæртт кодта ’ма
имæ дори нафæй биццеу ниххудтæй, Биццеу ин загъта: "Дæ
хъиамæт мабал-фæдздзæгъæл’кæнæ! Нур ба мин лилагъз
искæнæ ’ма мæ Курд—Алæ—Уæргонæн баисæрун кæнæ, е
ба айдагь болат исуон".
Æхсийнæ дууадæс уæрдуни дорин æвзалу æрбаласта, ли —
лагъзи дон никкодта ма ’й кунцгоми истæвдæ кодта, уæдта
’й и биццеу ниввардта ’ма ин æ уæрагисæртæ.нæ рамбарзта*
"Дæ хъиамæт дзæгъæл кæнуй> рæхги дон æрбадавæ",
зæгъгæ, ’ма Æхсийнæ æхуæдæг донмæ рауадæй. Донгæс ин
дон нæ лæвардта /ма уæдмæ. ^ ^биццеу рауазал æй ’ма æ
уæрагисæртæ æнæ исæрд байзадæццæ.
Уæд Æхсийнæ æ думæгкæгтæ бацагъта ’ма Сирдон æл—
лæуирдта. Ралигъдæй.
Биццеу имæ дзоруй: Тъе, мæ бæрцад æрвадæ, кумæ лед—
зи? Натар —Уатари фурт Сирдон дæ ном фæууæд!"
Сирдон ба ин загъта: "Сосæг—Æлдари фурт, сосдорæй
хуæрзигурд Сослан бæ.дæуном^фæ-ууæд!;"
Еци бонæй ба сæ рамæлæти бонмæ Сослан æма Сирдон
кæрæдзей фæдбæл некæд рацудæнцæ.
Мæхческæг 28хент.г 1903 анз, Кертибити Кертиби
ОРÆЗМÆГИ КУВД
Нарти Орæзмæг кувд кодта ’ма имæ Нарти дзæбæхта
æримбурд æнцæ.

156 Нарти тауæрæхътæ
Цалинмæ агæ фунхтæй, уæдмæ æмбурди адæм Орæз-
мæги устур еуварсуг тохона хæдзари сире къелатæбæл ра—
бадтæнцæ. Æмбурди сæри ба — Орæзмæг æхуæдæг.
Уæд Орæзмæг тургъæмæ рацудæй ’ма согфадæни согтае
æ хъæбеси куд цурхта, уотæ ба æ сæрти еу устур цæргæс
æрбатахтæй, æхе ибæл ниццавта, æ дууæ нихи ин æ къæреди
рони фæйнæ фарсмæ ниссагъта ’ма ’й æ нихтæбæл райста,
’ма ’й хæссунтæ райдæдта.
Ци ’й фæххаста, уæдта ’й еу денгизи сакъадахи бæрзонд
сау къæдзæхбæл ниввардта, æхуæдæг ба фæстæмæ фæт—
тахтæй.
Нур и æмбурди адæмтæ ба бадунцæ, Орæзмæгмæ кæ —
сунцæ, — нур æрбацæудзæнæй, уæд æрбацæудзæнæй,
зæгъгæ, ’ма дзубандитæ ’ма дз^бандий сæр хæссунцæ.
Агæ дæр исфунхтæи. Арт æрнидæн æи, уæ^лдæр Орæз —
мæг некæми зиннуй.
Кæми ’й, ци фæцæй, зæгъгæ, ба кæстæр. адæм æндеугæ
нæ кодтонцæ ’ма син бадунтæ раеудагъ æй.
Нур Орæзмæг ба талингæ æхсæви, кæми еу æрдæмæ
фæццæуй, кæми иннердæмæ æма и къæдзæхæй ниллæгмæ
æрхезуни мадзалæй неци еруй.
Орæзмæги зæронд никкæуидæ, нидздзиназидæ: "Мæ зæ —
руæ мин хойтæ дæр ма базудтонцæ ’ма мæбæл гиризмæ
æрифтудæнцæ. Ци кодтон Хуцауæн, цæмæн мæмæ аци æф —
хуæрд æрцудæйГ
Уотæ куд сагъæстæ кодта, уотæ ба мæйæ искастæй ’ма
Орæзмæг къæдзæхи сæри хузæ æзмесæбæл еу сувæллони
фæдтæ фæууидта.
Цæун райдæдта и фæдтæбæл.’ма еу нарæгкъахнад ис —
сердта къæдзæхтæбæл.
Еци надбæл æрхизтæй Орæзмæг къæдзæхи сæрæй. Æр —
хизтæй ’ма уой буни ба фæууидта хæдзарæ. Ба —имæ кас —
тæй дуарæй ’ма дин уоми ба зæронд лæг кма уосæ, сæ рази
ба еу минкъий биццеу гъазуй.
Берæ фæссагъæс кодта ’ма сæмæ фæккастæй, уæдта ба—
цудæй ’ма сæмæ дзоруй,— уæ бонтæ хуарз, зæгъгæ.
Етæ дæр ин фестадæнцæ, уæдта, æнæнеци дзоргæй,
фæстæмæ исбадтæнцæ.

Гарданти Михал 157
Дуаргæрон къелабæл исбадтæй Орæзмæг дæр. Минкъий
сахат, уæдта ин фингæ алли хуарз æма дзæбæхæй ’дзагæй
с-ербаивардта зæронд уосæ.
Б дæр ниццийнæ ’й ’ма хуæрунмæ февналдта. Хуæруй
Орзезмæг, и биццеу ба хæдзари зæнхи гъазуй, гæппитæ кæ —
■туй, еуæрдæмæ фæууайуй, иннердæмæ фæссемуй. -
Уæдта Орæзмæг æ карди фийбæл еу хунæ исиста ’ма
дзоруй биццеумæ: "Æруайæ, мæ хор, мæ хунæ рахуæрæ!"
Биццеу хæлæфæй бауадæй ’ма кардбæл бахаудтæй. Кард
æ зæрди фæххастæй ’ма и биццеу æ тæппæзтæ бацагъта ’ма
æ уод исиста.
Зæронд лæг æма уосæ дæр фестадæнцæ ’ма еци æнæ
исдзоргæ райстонцæ и мард ’ма ’й байвардтонцæ.
Орæзмæг дæр нæуæгæй фестадæй, къæдзæхи сæрмæ
исхизтæй ’ма уоми кудтæй’æмæгурбæнттæбæл, хъæбæр —
дæр ба еци зæронди хъурмæбæл.
Уотæ рæхги ба еци цæргæс бабæй æртахтæй ’ма Орæз —
мæги къæреди æ нихтæ ниссагъта, райста æй ’ма й æ тургъи
астæу согфадæни æривардта, æхуæдæг ниййаууон æй.
Орæзмæг согтæ райста ’ма бацудæй æ хæдзарæмæ. Уоми
ба Нартæ цæлхæмбурдæй бадунцæ. Æ.согтæ ниввардта
Орæзмæг ’ма дзоруй адæммæ: "Рагон тауæрæхъ уин ракæ —
нон, æви æригон?"
Етæ ба загътонцæ: "Рагон тауæрæхъ ма фегъустаййанæ,
фал нин æригон дзубанди ракæнæ!"
Орæзмæг син æрдзурдта, — цæргæс æй денгизи сакъ —
адахмæ кутемæй фæххаста, уой ’ма уоми ба еу зæронд уосæ
æма лæги еунæг биццеу ке рамардта, уæдта ’й и цæргæс
нæуæгæй æ тургъæмæ кутемæй æрхаста, уони се ’нккæтей
Дæр.
Нартæ дестæ, тæмæстæ кодтонцæ.
Æхсийнæ — ’фсийнæ ба еци хабар ку фегъуста, уæд иннæ
хатæнæй нигъгъарæнгæ кодта: "Ма мæбæл фæхходетæ, На —
рти дзæбæхтæ ’ма нæ хецаути зæрæндтæ, уæ рази цъух —
ихалдæй ке кæун, уомæй!
Æвдд,æс лæхъуæни ин адтæй ’ма си æхсæрдæс æхе ар —
мæй мæрдтæмæ бацудæй, æ фæстаг фурт ба ин мæ цæгат —
мæ Донбеттиртæмæ хæссунмæ равардтон, кæд æй уоми ба
не ’ссеридæ, зæгъгæ, ’ма е дæр бабæй æ армæй бацудæй.

158 Нарти тауæрæхыпæ
Уой гъарæнгæмæ ба æгас æмбурд аххæй никкудтæй.
Уотемæй Орæзмæгæн æ кувд кæунмæ рацудæй.
Цидæр адтæй, — æмбурди адæм рахæлеу æй. Орæзмæг ’
дæр ходæгмæ нæбал худтæй, дзорæгмæ нæбал дзурдта,
уотемæй уонтæбæрзонд æма сæргубурæй хаттæй.
Æ маст æ губуни ку нæбал цæуидæ, уæдта Нарти нихæси
фудиронхгæнæн цъæх дори сæрбæл æхе нилдæлгоммæ кæ-
нидæ "ма уотемæй цардæй.
Еу хатт кæми адтæй, уоми къæсибадæг уосæ уотемæй
фæууидта Орæзмæги ’ма ин загъта: "Ци дæхе гъенцъупæй
марис, Нарти хуарз Орæзмæг? Дæуæй устурдæр фудтæ дæр
ма ескæбæл æрцудæй! Нарти Хириу—Фий Саулæг фудтæ
нæ фæууидта, мадта е ба уæд куд цæруй?"
И уосæ раевгъудæй/ма Орæзмæг дæр æхебæл æрхудтæй
’ма ин Хуцау Хириу— Фий Саулæги агорун æ зæрди бау —
агъта, мæнæй ма устурдæр фудтæ кæбæл æрцудæй, е циу —
авæр æй, зæгъгæ, уой фæууинун хуарз уидæ.-
Дуккаг бон Орæзмæг е ’стур Æрфæнбæл æ саргъ бангон
кодта ’ма рандæ ’й æ сæрисæфтмæ. Ци фæххаттæй, Хуцау
зонуй, уæдта еу æхсæвæ ба еу фиййаути бунатмæ е ’хсæ —
веуат æртухстæй.
— Фонс берæ, фиййау, зæгъгæ имæ дзоруй Орæзмæг.
— Фонс дин Хуцау радтæд, — зæгъуй и фиййау.
— Идардæй цæуæги хузæн дæ, рафестæг уо, фусун дин ан.
Орæзмæг рафестæг æй.
Фиййау дæр æ фустæ æрдутьта ’ма’сæ бафснайдта, уæдта
иуазæгæн косарт ракодта ’ма арти дууæ фарсемæ ухстæлтæ
фезонæгæй ’дзагæй æрсагъта.
Цæх —цæх кодтонцæ. Фиййау дæр арти фæрстæмæ зе —
лæнтæ кодта.
Орæзмæг имæ нæбал фæллæудтæй "ма имæ дзоруй: "Ху—
сфз лæг, ходуйнаг ку уа, уæддæр дæ фæрсдзæнæн, — зæгъ —
гæ мин: дæ фий ци кодта?"
— Ме ’уазæг ку нæ адтайсæ, уæд дин ести адтайдæ, фал
дин нур ба хатир фæууæд!
Орæзмæг дæр æй нæбал уагъта, æхе дæр ин баамудта,
цæй туххæй хæтуй ’ма ке агоруй, уой дæр ин загъта.
На, нæ уа дæр æй ку нæбал уагъта, уæдта ин загъта и
фиййау: "Мадта æз, ду ке агорис, еци лæг дæн ’ма дæ мæн —
ка исардудта, уомæй Хуцау ма исбоз уæд: мæ

Гардашпи Михал 159
(1 дтæ мин иснæуæг кодта. Авд фурти мин адтæй, еу иние —
г}.~й уайагæдæр, еу иннемæй лæгигъæдгундæр, кондгин —
л^р* уотемæй. Ис мин лæгтæ ’нцæ; цауæн цæунгъон
[. ецæнцæ.
Еу хатт кæми адтæй, уоми ба и авдей дæр мæ хæццæ
рпйстон ’ма уотемæй цауæни рандæ дæн. Бон—сау—изæрмæ
^æххаттан ’ма неци иссердтан. Изæрæй ба нæ Хуцау еу
хонхи рæбун лæгæтмæ æрхаста. Лæгæти æринцадан, æр —
дзух бакодтан, уотæ ба, æ тæрнихи астæу еунæг цæстæ,
æхæн уæйуг, устур дзогæ æ разæй, æ усхъи æд къуала
Зæласæ, уотемæй æскъоттитæ гæнгæ æрбацудæй, мах ци
.æгæти адтан, уордæмæ.
Уæйуг и бæласæ зæнхæбæл ниццавта ’ма цирагъæн æгæр
^аставд, æндзарунмæ ба æгæр листæг, уотæ ниббуройнае ’й
{Л лæгæти дуарбæл еу устур къæдзæх æрбахатта ’ма-маёмæ
.ехуæдæг ба дзоруй: "Æгас цотæ, ме ’уазгутæ! Ци Хуцау уæ
æрхаста ардæмæ, хуæнхаг цъеутæ?''1
Мах дæр ин раарфæ кодтан.
Æхсæвæ нин косарт ракодта, хуарз нæ фæууидта, сæумæ
ба раскъардта æ дзогæ, махбæл ба и лæгæти дуар æрбаи —
вардта ’ма ниффардæг æй.
И бон нин ци æнхæстæй, уомæй мах дæр и лæгæти.ду—
арбæл фæййархаидтан ’ма инфезмæлун фæрæзнæ не ’ссер —
дтан: ду бабæй хонх рахъан кæнунбæл архайæ!
Изæрæй бабæй æрцудæй и уæйуг ’ма нин косарт ник—
кодта,уотемæйнæфинддæсæхсæви ’мафицадæсбони, æнæ
æндæмæ рауадзгæй фæххинста.
Уæдта мин еу æхсæвæ ба и уæйуг уотæ: "Иуазæг сау—
æнгæ иуазæг нæ уй* нур ба нин ду дæр еу æхсæвæр искæ —
нæ! Иуазæг еу æхсæвæ æй.иуазæг, уæдта е дæр фусун æйГ’
— Æз ба дæ цæмæй баиуазæг кæнон, ци мæмæ уинис?
— Мæнæ нин дæ<лæхъуæнтæй еуей равгæрдæ!
Фæссæмæ кастæн ’ма си мæ къох кæмæ тастайдæ, уæдта
и хестæр загъта: "УæддæР æз фиццагдæр бони рохс фæуу—
идтон, цæргæ дæр фулдæр ракодтон ’ма мæн нивгæрдæ,
баба!"
Кæстæр ба уотæ: "На, мæн нивгæрдæ, баба! Хестæртæ
Дее естæбæл бауолæфун кодтонцæ, æз ба дин нерæн ма неци
исагъаз дæн, ’ма дин уомæй уæмæр кæд естæмæн исбæз —
зинæ!"

160 Нарти тауæрæхътæ
Зин мин куд на ’дтайдæ мæхе тог, мæхе фид хуæрун, фад
мин гæнæн нæбал адтæй ’ма сæмæ ракæститæ кодтон, уæдта
и хестæрæн æ къæхтæ ’ма æ къохтæ исбастон æма ’й рав —
гарстон.
Ба ’й гъуд кодтон, ис — æй фунхтон æма *й и уæйуг æма
мæ фуртти хæццæ бахуардтан.
Иннæ æхсæвæ ба нин и уæйуг- фус равгарста, уæдта æз
дуккаг хестæр.
Уотемæй и авдей дæр, æхсæвæ цохæй, мæхе къохæй
бафснайдтон, сæ фид дæр син бахуардтон.
Æстæймаг кезуй ба мæмæ нецибал адтæй ма мин и уæйуг
цæрдуодæй мæ дууæ уæрагеми æртикъахуг хуæд—зелгæ
ухст бацавта, арти фарсмæ мæ æрсагъта, æхуæдæг ба ра —
фунæй æй. Æз дæр æрдæгсугъд, арудтитæй, мæ фий дæр
рахаудтæй, мæ къаХ æфсæн тъæрæмæ фæбВуцæу кодтон
’ма мæхе ухстæй туххæй ратудтон.
Уæдта и ухст ис —сурхзинг кодтон ’ма ин æй æ.цæсти
уотемæй рацавтон. Е дæр ниййах кодта, ра мæ агурдта ’ма
дин уой рази бадтæн?! Мæхе фусти астæу исримахстон.
Уæйуг дæр, кæми зустæй, кæмй лигъзæй мæ æхемæ сайуй
’ма ин æз дæр ком нæ лæвардтон.
Сæумæ ба уæйуг. æ фусти дзогæ æ дæуц евгед бакодта
’ма сæ уотемæй æ сагæхти еугаййæй рауагъта.
Ци рацудæй, уæдта мæнæн дæр мæ сугъдтæлтæ бадзæ —
бæхтæ ’нцæ, мæхе гъудкæнунгъон фæдтæн æма и уæйуг ку
ниффунæй уидæ, уæдта æз дæр мæхецæн ниййарт кæни —
нæ, фус равгæрдинæ ’ма уотемæй цардтæн.
Еу хатт ба мæмæ и уæйуг дзоруй: "Нур мæнæн уæддæр
цард фæууинæн нæбал ес, нур ба мæ тухæ, мæ амонд мæнæ
аци мухури æй ’ма ’й дæ къохбæл бакæнæ", зæгъгæ, мæмæ
æ къохдарæн рагæлста.
Æз дæр дин æй цийнæгæнгæ ме ’нгулдзæбæл нæракод—
тон, нæ! ’Ма дин и къохдарæн "мæнæ ’й, мæнæ ’й" кæнуй.
Куд Хуцау хуæрзгæнæг, уотæ ба мæ рази фæрæт фæ —
цæй; æруадтæн уордæмæ, ме ’нгулдзæ ударнæбæл февард—
тон ’ма ’й фæрæтæй æркъуæрдтон. Аци æнгулдзæ дæр мин
гъеуæд рахаудтæй.
Согфадæни æнгулдзи лухдзаги хæццæ "мæнæ ’й, мæнæ
’й" кæнуй ’ма ибæл уæйуг дæр æхе ниццавта ’ма æ фур
мæстæй и къудурон фæффунук кодта.

Гардакти Михал 161
Уой фæсте ба, ци мадзалæй раервæзон, зæгьгæ, ’ма и
^еубодзо равгарстон, мæхæлæстигъд æн никкодтон, æ фи —
,æй ин мæхе исæфсастон, сæумæ ба ин æ цар мæ уæле
• скодтон ’ма фусти разæй рацудтæн.
Уæйут дæр дуарбæл хæбæцца; æрлæудтæй, ра — мæ — да —
\/дта: "Цогæ, цæубодзо! Дзæбæх сæ æрхезæ, изæри ба афо —
лæбæл æрцо", зæгъгæ.
Туххæй - фудтæй фепдæдуар дæн æма имæ уордигæй ба
æрбадзурдтон: "Дæ лæвар берæ, аци хатъ мин хуарз лæвар
ракодтай".
Цæмæннæ рамæстгун адтайдæ и уæйут ’ма нæ расурдта.
Лз дæр еу билæ ’рдæмæ ралигъдтæн.
Уæйуг билæ нæбал рагъуди кодта æ мæстæй æма зуст
уади хæццæ уордæгæй рахаудтæй ’ма ниххæрнæгь æй.
Æз ба еци фусти хæццæ рацудтæн.
Зин мæнæн адтæй *ма хъурмæ бон æз фæууидтон, æн —
дæра дæуæн ба ци адтæй. Маргæ сæ ракодтай, сæ фид ба
син уæддæр нæ бахуардтай".
...Орæзмæг дæр æ гузаввæ кæнун ниууагъта: дуйнебæл
ма уомæй хъурмæдæр бæнттæ беретæ фæууидта.
Сумах дæр ма хъурмæ кæнетæ, уæ цæстисут ниссæр —
фетæ: сумах хузæнттæ, сумахæй хъ^рмæдæртæ а дуйнебæл
сæдæ ’ма мингæйттæ...
Мæхческæ, 8 окт. 1903 анзи.
Къолоти Баззе æма Гецати Бабаййи дзурдтæй финст.
СОСЛАИ ÆМА ТОТРАЗИ ФУРТ АЛИБЕГ
Сослан уæлвæндагæй фонсгæнæг адтæй, дæлвæндагæй
— фонсамондгун.
Еу хатт Сослан цауæни фæццудæй, фæххаттæй æма не —
кæми неци иссердта. Еу бон кæми адтæй, уоми оа Бестауи
бæрзондмæ исхизтæй ’ма уордигæй Хъуми будурмæ фæк —
кастæй. Кæсуй ’ма дин уоми ба еу цидæр сау æндарг зин —
туй, æ фæсте ба’ саутæнгæ готон ауæдзау цæуй.
Сослан имæ берæ фæккастæй, ци уодзæнæй, цума, зæгъ —
• æ, уæдта имæ цæун райдæдта ’ма имæ нихъхъæрттæй ’ма
дин е ба лæг æ бæхи рагьи хусгæцæуй, æ бæхарцæ ба
^æнхæбæл ласуй ’ма ’й готон ауæдзи бæрцæ къахгæ цæуй.
11 Ираф 11

162 Нарти тауæрæхътæ
Сослан имæ æхе æрискъардта, фонс мин Хуцау æрхаста,
зæгъгæ, æ церхъ фелваста, ни ’й сихъ ласта ’ма фæстæмее
фесхъиудтæй. Еу ма имæ æхе æрхатта, сагъадахъ ин æ тæр —
нихмæ исаразта, ис — ибæл æй уагъта ’ма ин е ба æ тæрних
еу минкъий бацъæрæмухст кодта, — аци дзингатæ ба мæ
хуссун ку нæбал ниууадздзæнæнцæ, зæгъгæ, ’ма ракастæй.
Сослан дæр хуарзау нæбал адтæй.
И лæг æ бæх æрбамбурдтæ кодта ’ма искъуæрдта’Со —
слани бæхи æ синæкæй. Сослан æ бæхæй фесхъиудтæй ’ма
æ усхъæй кæсгон хумæ ’ндæргъцæ ханхæ гæнгæ рацудæй.
Дæргъцæ заманати, уæдта æхе барæвдзитæ кодта. И бæх —
гин дæр æ нæхæтбосæй æ бæхарцæ раихалдта ’ма ’й Со —
сланæн æ саргъæй е ’фтауги астæу рацавта, ’ма ’й æ
фæсабæрцæмæ æрбайста, — мæнæ мин Хуцау цæхуæн ху—
æнхаг цъеу равардта, зæгъгæ. -
Сослан дæр имæ æ кæлмон æвзаг исласта’; лигъзтæ кæ —
нун ин раидæдта ’ма ’й зæнхæмæ æруагъта.>
Кæрæдзей рафæрсæ — бафæрсæ кæнун раидæдтонцæ ’ма
кæрæдзей æрзудтонцæ: "Мадта ду ба, æз рагæй ке агурд—
тон, е ку дæ", зæгьгæ, ин загъта Тотрази фурт Алибег. Кæд
ду Сослан дæ, уæдта мин ме ’хсæз æнсувæри ду ку бахуар —
дтай ’ма дин нур ба æнæ рамарун нæбал ес!"
Сослан корун райдæдта, — нæ хæдзарæмæ мæ^ рауадзæ,
уоми ма мæ цидæр гъуддæгтæ адтæй ’ма уони бакæнон, уос —
титæ ескæбæл бафæдзахстон, уæдта дин Нартиуасхæ дæд —
тун, къуæрей бони Уæрппи буни Хæрани туппурбæл дæ
размæ куд рацæудзæнæн, уобæл,
Рагæнттæ сæ дзурдæн æцæг адтæнцæ ’ма ибæл Тотрази
фурт Алибег баууæндтæй, ра ’й уагъта ’ма си алке æ хæд —
зарæмæ рандæй.
Сослан уонтæбæрзонд æма сæргубурæй Æхсийнæмæ ис —
медæг æй ’ма ин æрдзубандитæкодта,-Алибегæн уасхæ куд
равардта, уой. Æхсийнæ дæр ин загъта:< "Хуцауи\ку фæн —
дæуа, уæд дин е неци кæндзæнæй: цæугæ ’ма мæмæ бе —
рæгъдзæрттæй кæрцхуар æрхъæртун кæнæ, уæдта Хуцауи
ка фæндæуа, е уодзæнæй".
Сослан дæр Терки синдзæмæ ниццудæй ’ма уоми дуйней
берæгътæ ниццагьта; ис —сæ хаста Æхсийнæмæ. Е дæр ин
си къуæрей бонмæ кæрцæ ракодта.

Гарданти Михал 163
Се ’нгьуди бон ку æрхъæрттæй, уæдта ин Æхсийнæ æ
бæхи барцæбæл сæдæ муриæма сæдæ хъудаси ниббаста;
оерæгьдзар кæрцæ ин усхъунмæ искæнун кодта ’ма ин ба —
фэедзахста: "Цогæ, Хæрани туппурмæ ду бараздæр уодзæ —
нæ ’ма дæ бæх исуадзæ; дæхуæдæг ба уоми Алибеги
æрбацæунмæ дæ гьос дарæ, æз ба мæхе мегъи цъопп фес —
гун кæндзæнæн ’ма дæ ниййаууон кæндзæнæн. Алибег ку
’рбацæуа, уæд дæмæ гъæр кæндзæнæй: "Сослан, кæми дæ?"
/Ертæ хатти имæ маци исдзорæ; е рух ку раздаха æ хæдзарæ
’рдæмæ, уæдта дæ бæхбæл бадуни кой кæиæ ’ма дæ лæ —
гигъæдæ ’ма дæхуæдæг, ма ибæл баауæрдæ!"- >. . . ■
Сослан дæр, Æхсийнæ ин ку фæййамудта, уотæ бакодта.
Уалæнги Тотрази фурт Алибег æрбахъæрттæй ’ма гъæр кæ —
нуй: "Сослан, кæми дæ? Де ’нгъуд ма басайæ!"
Ку неци имæ дзурдта, уæдта æ’бæхикъембур ракъуæр—.
дта: "Мадта дæ уасхæ дæ фæсте æфтуд фæууæд’', зæгъгæ,
’ма æ хæдзарæ ’рдæмæ е рух рахатта.
Сослан дæр æ бæхбæл æхе багæлста ’ма имæ дзоруй:
"Мæнæ дæн, дæ уасхæ ма фæссайæ, ба —мæ хезæ!"
Алибеги бæхæн берæгъдзари æсмаг æ фиййи исцудæй
’ма ’й тæнти райста, уой хæццæ ба ма ибæл сæдæ мури ’ма
сæдæ хъудаси фæйнæ ’взагемæй дзæгъал —мугьулæй уас —
тонцæ ’ма и бæх тегъ —тегъæй хаудтæй, бæстæ^ ’нгæрон
щебал цудæй, уорамун нæбал кумдта. Тотрази фурт Алибег
дæр ин фиццаг е донæ æрбатудта, уæдта< ин æ пьостæ »'ма
ин æ барцæ æрбастигъта. Уæддæр ин ку нæ лæудтæй, уæдта
ин æ бæрзæй æрбасаста ’ма и бæх æ буни æрмардæй.
Уæдмæ ба ин Сослан фатæй исидзаг кодта æ фæсонтæ
’ма æхуæдæг дæр рамардæй. Æ тонаутæ ин бæхбæл æр —
цурхта ’ма уотемæй устур надмæ æрцудæй. Уоми ба еулæг
дууадæс хъадиребæл сог хаста Тотрази фуртæн.
Алибеги ихуæрст æй, уой ку æрзудта Сослан, уæдта ин
загъта:
— Цогæ Урундухъ —Æфсийнæмæ ’ма ин зæгъæ: "Дæ ху—
эерзæнгорæгкаг мæн: дæ фурт Сослани рамардта ’ма дæ
саутæ есунмæ хист цæттæ кæнæ, зæгъгæ, а хæрсæнтæ ба
Мæ барæ уадзæ!"
И лæг хъадиртæ Сослани рази фæууагъта, уайун рай —
Аæдта, Урундухъ —Æфсийнæмæ нихъхъæрттæй ’ма ин ра —
Хабар кодта æ нистауæн.

164 Нарти тауæрæхътæ
— Уæд дæ хæрсæнтæ ба кæми "нцæ, зæгъгæ ’й рафарп ^
Урундухъ — Æфсийнæ.
— Дæумæ хуæрзæнгорæгкаги ка цудæй, еци лæгæн æ
бæх бастадæй ’ма сæ е æрбатæруй сабурæй.
— Ци хузæн лæг адтæй, зæгъгæ, бабæй æй фæрсуй Урун —
духъ — Æфсийнæ.
Е ба ин загъта: "Уонтæбæрзонд, сæргубур, къуппæтæр —
них, харадзаст, æ еу уонæбæл киунутфинст, е ’ннебæл —
дзиуарæ; æ уонти астæу сайнæг æстъалу,1 урух хъæстæ лæг,
минкъий бор аласабæл бадтæй".
— Мадта мæ арт бауазал æй: е Сослан æхуæдæг ку ад —
тæй ’ма бабæй мин мæ еунæги дæр бахуардта, зæгъгæ, ’ма
нигъгъарæнгæ кодта.
И лæг дæр хуарзау нæбал адтæй ’ма æ байвæд фæф —
фæстæмæ ’й.
Надмæ рауадæй, ’ма кæми бæхгин, ’ма кæми хъадир! Со —
слан сæ æ хæдзарæмæ ииффардæг кодта.
Адæм фæффæдеси æнцæ ’ма син Урундухъ —Æфсийнæ
загъта:
— Мæ фурттæй фæстегæй цæф некæд неке адтæй; амæн
ба разæй цæфæй мæлæн на ’дтæй. 'Ма ’й фæууинетæ, кæд
фæстегæй цæф уа, уæд хъæрабугъа адтæй ’ма ’й уоми бай —
вæретæ: уæлмæрдти баивæрун аккаг ин.нæ.’й. На ма кæд
разæй цæф уа, уæдта хъазауати мард фæцæй ’ма ’й æр —
хæссетæ е ’рвадтæлти размæ ’ма ’й уони рæнгъæбæл баи —
вæретæ!
Фæдес фæццудæй ’ма ин æ бæхи мард ку фæууидта, уæдта
’й фулдæретæ базудтонцæ, бæхи фидбилиз ибæл ке ’сæм —
балдæй, уой ’ма ’й сæ уæлмæрдтæмæ æрхастонцæ.,Уоми ба
’й цитгинæй баивардтонцæ.
Мæхческæ, 27 окт. 1903 анз.
Кертибий дзурдтæй.
СОСЛАНИ МÆЛÆТ ÆМА ОЙНОНИ ЦАЛХ
И Нартæ устур нихæси цæлхæмбурдæй бадтæнцæ ’ма син
Сослан загъта: "Цауæни фæццæуæн", зæгъгæ. Нарти дзæ —
бæхтæ исарази æнцæ æмаХузæдзæгатмæ цауæни рандæ
’нцæ.

Гарданти Михал Д55
Æстæмæй — астмæ фæххаттæнцæ ’ма неци ирдтонцæ. На —
ртæ раздахтæнцæ. Сослан ба ма æ уæластæн хæтун рай —
дæдта. Ци фæххаттæй, уæдта Хъуми будури еу цидæр уорс
фæууидта; цæун имæ райдæдта, ни ’ймæ хъæрттæй ’ма дин
е ба уорс гъæуанз. Фехста æй ’ма и гъæуанз ралигъдæй.
Сослан дæр кумæ фехста, уордæмæ бацудæй ’ма уоми ба
тоги кæлæнтæ.
Æгъзæлбæл цæун райдæдта Сослан æма ’й денгизи
хъæзæмæ бахаста. Уоми ба еу устур æрдозæ, æ астæу ба —
æ конд, æ уиндæн нæ, уæхæн кизгæ. Сослан имæ дзоруй:
— Ами еу сирд ниццавтон ’ма неци фæууидтай?
Е ба ’й фæрсуй:
— Ка дæ, уой мин зæгъæ.
— Нарти Сослан дæн, фал мæ.цæфсирд ами фесавдæй
’ма ’й кæд ескæми фæууидтаи, уæд мин æй баамонæ!
— Мадта кæд Сослан дæ, уæдта ацал—ауал бони æз дæу
ку агурдтон ’ма мæ дæхецæн бийнонтæн аккаг искæнæ, æз
ба дæн Фид—Уаней кизгæ (уæларвон Марсуги кизгæ).
Сослан ба ин загъта:
— Дæу хузæн цади бадæг цубур дзæргъитæ Сослан берæ
фæууидта ’ма уони æнккæтей 0ийнонтæн нæ хаста, зæгьгæ,
’ма æ бæхи къембур ракъуæрдта.
И кизгæ дæр æ цæстисуттæ æркалдта ’ма æ фидæмæ ис —
цудæй ’ма ин рагъаст кодта, Сослан мæбæл нæ банвæрстæй,
зæгъгæ.
’Ма ин е ба загъта:
— Нæ дин загътон, еци лæгмæ дæхе къахæй ма цо, нæ
дæбæл банвæрсдзæнæй, ’зæгъгæ.
Уæдта æ фæсдзæуинæ — Ойнони Цалхæн загъта:
— Цо æма Сосланбæл куд разелай, уотæ.
Курд—Алæгон æй нæуæгæй баисардта ’ма Ойнони Цалх
Сослани марунмæ æрцудæй. Сослан æй ку рауидта, уæд æй
сорунтæ райдæдта ’ма ’й сау гъæдæмæ батардта. И цалх
фиццагидæр фæрбунбæл балигъдæй ’ма ’й фæракæ гæнгæ
бацудæй; неци ин истухæ кодта ’ма ’й Сослан дæр ралгъ —
иста: "Ке лæг лæгъуз, ке гал лæгъуз, уой хай фæууо!"
Уæдта фадхъæдбунбæл балигъдæй ’ма ин е дæр неци ис —
билдогъ кодта. Уой дæр ралгъиста Сослан:
— Арти басодзунмæ дæ куд агоронцæ, уотæ дæ Хуцау
искæнæд!

166 Нарти тауæрæхътæ
Уордæгæй ба æхсæрбунмæ ратухстæй. Уоми ба и цилпае
хумæллæги хæццæ исеу æй ’ма цалхбæл тухсун райдæдта
’ма ’й Сослан баййафта.
— Адæмæн уæ Хуцау хуасæ фæккæнæд, зæгъгæ, раар —
фæ кодта фиццаг æхсæрæ ’ма хумæллæгæн, уæдта Ойнони
Цалхæн хъамуциæй æ бæрзæй нилхъивта ’ма ин æ сæр
церхъæй æркъуæрон, зæгъгæ, куд загъта, уотæ ба имæ и
Цалх исдзурдта: "Уасхæ нæ астæу, — æртæ бонемæ Уæрппи
буни Хæрани туппурбæл дæ рази ке уодзæнæн, уобæл; нур
ба мин аци надбæл мæ уоди монди ма’-бацо!"
Уасхæ нæ радтун ба фиццаг адæмæн на дтæй’ма ’й Со —
слан рауагъта. Ойнони Цалх мæлæтæй раздахтæй æ хæд—
зарæмæ. Ци рацудæй, уæдта ибæл Сйрдон рамбалдæй ’ма ’й
фæрсуй:
— Цобæл уотæ мæтъæлæй цæуисгзæгъгæ.
Е ба ин загъта:
— Сосланæн уасхæ равардтон æртæ бонемæ Хæрани
туппурбæл ке уодзæнæн, уобæл ’ма мæ маргæ кæндзæнæй
’ма уобæл мæтъæл дæн. Мæхе бон ба нецибал æй» мæ Цал —
хи ком багъзалдæй.
— Дæу ку исардта Курд—Алæгон, уæд æз дæр уоми ад—
тæн ’ма дин де ’фсæйнагæй еу къæрттхуар радавтон; нур ба
дин æй дæдтун ’ма нæуæгæй дæхе баисæрун^.кæнæ, дæ
къæрттитæ дæр уомæй бампъозун кæнæ ’ма Сослан уоми
хусгæ куд кæна, уотемæй ин æй • æ >уæргутæбæл разелæ,
æндæра борæмæзæй исард æй ’ма ^й нæ. никкæрддзæнæ!
Ойнони Цалх исарази æй. Сирдон дæр ин æ къæртт фе —
вардта. И Цалх Курд —Алæгонмæ исхъæрттæй’ма ’й е дæр
нæуæгæй баисардта. Ойнони Цалх æхебæл æ зæрдæ ку ба —
дардта, уæд разилдæй æма Хæрани туппурбæл Сослани хусгæ
æриййафта ’ма ин æ дууæ уæрагебæл разилдæй. И уæргутæ
рахаудтæнцæ ’ма ма Сосланæн айдагъ æ къудурон æриза —
дæй.
Ойнони Цалхи ма идардмæ рауидта ’ма æ уæргутæбæл
мудзуратæ рабаста ’ма ’й сорун райдæдта; æр — æй хæстæ —
гутæ кодта ’ма имæ (Ойнони Цалхмæ) Сирдон дзоруй, хум —
гондмæ æфтауæ,. зæгъгæ.
Ойнони Цалх дæр хумгондмæ зелун райдæдта ’ма ’й Со —
слан нæбал æййафта; хумгонди æ мудзуратæ хæссун рай —
дæдтонцæ ’ма рахъан æй.

Гарданти Михал 167
Æ тог аллй пазбунæй калдæй, уотемæй кæдмæ хуми
хъанæй лæудтæй Сослан.
Уотæ ба æ сæрти еу халон æртахтæй ’ма кæуй Сослан —
бæл:
— О, нæ алли бони идзаг фингæ, алли ком нин фидæй —
дзагæй ка дардта, куд ма цæрдзинан!
Сослан дæр имæ дзоруй:
— Рауай, мæнæ ци фидтæ æмбуйдзæнæй, уонæй еститæ
рахуæрæ, кенæ ка ниххуæстæй, еци тоги гæппæлтæй.
Халон дæр имæ æхе æрбаласта ’ма ’й уæдта Сослан дæр
ралгъиста:
— Бонизæрмæ адæми куд æлгъетай, е ба сæбæл куд нæ
цæуа, ду ба уобæл æхсæвæ —бонмæ дæ къахæй бæласи
къадобæл ауигъдæй куд дæууай, уотæ.
Уæдта имæ робас æрцудæй; срæхъхъонц кодта, уæдта Со’—
слани тогтæмæ æхе баласта ’ма ’й е дæр ралгъиста:
— Адæм дæ дæ цармæ сорæнтæ, дæ фид ба куйтæн дæр
хæран фæууæд!
Æрæгиау ба имæ берæгъ æрцудæй ’ма ибæл е ба зæрдæй
фæккудтæй.
Сослан дæр ин хуæрун кодта æ фидæй, ниуазун ин кодта
æ тог ’ма и берæгъ бунтон никкæуидæ, нидздзиназидæ.
Е ’цæггадæ.ин ку базудта Сослан, уæд ин раарфæ кодта:
— Бацæунмæ дин мæ зæрдæкуд уа, раздæхунмæ ба
æнæкурд тæтон кизги зæрдæ, уотæ!
Уæдта Сирдон фестадæй ’ма идардæй кæутæ æрбацу—
дæй: >
— Нарти хуæрзигурд, Сослан! Дæуæн ауæхæн æгадæ
мæлæтæй рамæлун агкаг бæргæ на’дтæй!
Сослан ба ин загъта:
— Дæ кæун ниууадзæ, фал мин Нартæмæ гъæргæнæг
фæццо!
— фестæгæй кæд уодзæнæн ’ма дæ бæхбæл цæуон!
— Мæ цæстæуингæй мæ бæхбæл сомигонд дæн ’ма ибæл ’
еу аууони рабадæ ’ма цо!
Сирдон дæр æй еу тæрфæмæ баласта ’ма ин е фтаугити
буни кокойни синдзитæ бакодта, уотемæй ибæл рабадтæй
’ма ’й Сослани рæзти æрбатардта хъиллиппитæ гæнгæ.
— Ци æнахъæл æй дæ бæх, Сослан, • зæгъгæ, имæ дзо —
руй.

168 Нарти тауæрæхътæ
— Гъо, цийфæнди дæр уæд, тагъд цо æма Æхсийнаэн
фегъосун кæнæ!
Сирдон и бæх ниххуаста ’ма еци еу уадæй Нарти устур
нихæси рæзти исцудæй. И бæхæн æ хед æ фæсхъостæй
калдæй хъоппæгътæй, æ тог алли пъæзбунæй калдæй ’ма
уотемæй Нарти Алæгмæ исмедæг æй. Уоми ба Нартæ кувди
бадтæнцæ.
Сослани хабар ку фегъустонцæ Нартæ, уæд имæ хъæн —
дзалгун уæрдунтæ ракодтонцæ, хуарз ин цирт исдастонцæ
’ма Сослан цæрдæй æ циртмæ бацудæй, æ цирти хицæмæ.
Æ циртмæ цæунбæл ба бауосиат кодта:
— Мæ церхъ, ме ’схъæр, мæ сагъæдахъ — уони Деде —
нæги фурт Ерæхсауæн радтетæ ’ма мин е мæ тог райсæд
Ойнони Цалхæй. Мæ бæх ба мин афæй,цсхæссетæ, уæдта
’й Сирдонæн радтетæ, е ба йбæл æхецæнеститæкоса!
Æхсæртæгкатæй ма ка ’дтæй, етæ исæнхæст ’кодтонцæ
Сослани уосиат.
Деденæги фурт Ерæхсау дæр Ойнони Цалхи фæсте зе —
лун райдæдта ’ма ’й некæми ирдта, уæдта ’й къæсибадæг
уоси амундæй зæронд уæлмæрдти.еу ихæлд уобауи иссер —
дта Нарти устур богъа ’ода ибæлисæмбухта.
Ерæхсау дæр имæ ниццудæй ’ма ’й уоми листæг къуæхтæ
никкодта.
Сирдони ба, Сослани бæх, донмæ ’й куд ласта, уотемæй
ниццавта æ зæбæтæй ’ма е дæр рамардæй.
Мæхческæ, 1903 анзи 23 окт.
СОСЛАН МÆРДТÆМÆ КУТЕМÆЙ ЦУДÆЙ
Ойнони Цалх Сосланæн æ зæнгитæ ку рахаун кодта, уæд
ин Нартæ хуарз цирт исаразтонцæ ’ма Сосзлан-цæрдæй цир —
тмæ бацудæй. Сосланæн искурдиадæ адтæй ’ма ракурдта Ху—
цауæй, али фæдеси дæр ин рацæуни барæ куд адтайдæ, уотæ.
'Ма фæдес ку фæццæуидæ, уæдта æ циртæй ралæборидæ
’ма уотемæй Нартæн агъаз кодта мæрдтæй дæр ма.
Еу хатт ба Нарти хутæс Сослани’-’цирти рæзти æрцудæй
’ма фæффæдес кодта:
— Гъæй, Сослан, нæ фонс нин фæттардæуй!
Сослан дæр рагæпп ласта, ракæсæ — бакæсæ ракодта ’ма
дзоруй хугæсмæ:
— Ци ’рдæмæ фæдес?

Гарданти Михал 169
— Фæдес нæййес, фал дæ некæд фæууидтон ’мауой тух —
ч-.ей фæгъгъæр кодтон, кæд дæ фæууининæ, зæгъгæ.
Гъигæ ин куд на ’дтайдæ ’ма Сослан ракурдта Хуцауæй,
-рдтæй æздæхун ин куд на ’дтайдæ, уотæ. Мæрдтæй æз —
даэхун ин нæбал адтæй, фал мæрдтæмæ цæун дæр не ’нди —
лта æ тоггин Тотрази фурт Алибегæй.
Нарти дзæбæхтæй уоми ка ’дтæй: Саулæг, Хуарз Хи-
;:иу— Фий, Къантдзи фурт Сæууай, уадмеритæ, гумеритæ,
æдсæронтæ ’ма авдсæронтæ имæ цудæнцæ ’ма цн ра —
лæгъиуонцæ: "Мах дæ дзенетмæ бахондзинан, нæ бон дин
лкæмæндæр исуодзæнæй, еунæг Тотрази фурт Алибегæн
\ин нæ бон неци ’й!"
Сослан дæр сæмæ фегъосидæ, уæдта сæ æхецæй ратæ —
ридæ:
— Рандотæ, бунлиигитаё! Æз дæр уомæй тæрсун ’ма су—
мах, Сослани мæрдтæмæ ка бахъæртун кæна, уæхæнттæ на
’йтæ!
Æрæгиау ба имæ Сайнæги фурт Алий æрцудæй ’ма уой
хæццæ ранæхстæр æй. Цæун райдæдтонцæ ’ма мæрдтæмæ
ку бахъæрттæнцæ, уæд Сосланмæ, — фиццагидæр кизгæй,
уосæй кæмæн батухæ кодта, етæ сæ содзинттæ, сæ кæр —
дæнтæ сæ разæй хæсгæй, сæхе раскъардтонцæ. Сайнæги
фурт Алий дæр сæмæ рауозгæлдтæлтæ кодта ’ма кизгæй дæр,
уосæй дæр банæлæгтæ ’нцæ.
Уой фæсте ба сæ æруидта Тотрази фурт>Алибег ’ма сæмæ
е рауадæй. Алий дæр ибæл фæгъгъæр кодта ’ма Алибег фæс —
сабурдæр æй; еу ма ибæл фæгъгъæр кодта ’ма бабæй рагу—
бурдæр æй; æртиккаг хатт ибæл фæгьгъæр кодта ’ма уæдта
æ уæраги сæрмæ зæнхи рахастæй Алибег.
Сослан æма Сайнæги фурт дæр бацудæнцæ ’ма зиндони
цади билæбæл æрлæудтæнцæ. Уоми ба.С.ослан е-’нæ нийй —
ергæ мади — Æхсийни фæууидта. Сослан имæ фæллæборуй
ма ’й и цади дон иннæ билæмæ райсуй, уотемæй нур дæр
ма архайуй уой исесунбæл ’ма ин æнтæсгæ ба нæ кæнуй.
Ахæри хъиамæт ку æрцæуа, уæди уæнгæ Сосланæн дæр,
ое мадæн дæр уомæй банцайæн нæййес. Уæдта ахæри бони
фиццагидæр Тотрази фурт Алибег æма Сосланæн тугъд уод —
^æнæй.

170 Нарти тауæрæхътæ
Бæхфæлдист кæмæн адтæй, æ хисти дон кæмæн уадæй,
циртдзæвæн, хъабагь кæмæн адтæй, етæ, ка —æ бæхи сæ —
рæй, ка —æ циртдзæвæнæй, ка —æ хъабагъи сæрæй кæс —
дзæнæй еци тугъдмæ.
Уой фæсте ба ахæр рацæудзæнæй ’ма Æхсийнæ æносмæ
зиндони байзайдзæнæй — Содданæц.ф\и фудеуæгдзийна —
дæбæл ке агъаз кодта, уой туххæй.. 4
Мæхческæ, 27 октм 1903 анз.
Кæлухти Хамæзай дзурдтæй финст.

171
Тамати Таймураз
ЛЕСКЕН1
I. ÆГЪУЗАРТÆ
1. Алиййи фурт Налухъ (1821), æ фурттæ: Хъæвдун (1858),
Сæхмæт (1865), Абисал (1874) æма Хъургъохъ (1879). Хъæв-
дуни фурт Хаджимуссæ (1884). Силгоймæгтæ - 4.
2. Перани фурт Гæуис (1836), æ фурттæ: Дафа (1869),
Хакъиассæ (1874), Хъаурбек (1884) æма Мухарбек (1885).
Гæуиси æнсувæртæ: Майрæнхъул (1841), Хазбий (1851),
Дзанхот (1864) æма Заурбек (1876). Силгоймæггæ - 9.
II. БАДЗИТÆ
1. Бæзай фурт Гуатдзау (1826), æ фурттæ: Хъубади (1852),
Хъудайнат (1853), Хъасболат (1869) æма Басил'(1878). Сйл-
гоймæгтæ — 8.
Ш.ДЗАНТУТÆ
1. Биаслани фуртТеуæрги (1846) æма æ фурт АмурхДн
(1883); Геуæргйй æнсувæр Ибрагим (1860). Силгоймæгтæ - 2.
2. Биаслани фурт Майрæн (1846) æма Майрæни æнсувæр
Асламурзи (1886 æгас нæбал адтæй) фурт Бекир (1875). Сил—
гоймæгтæ — 7.
IV. МÆРЗОЙТÆ
1. Гетæгъæзи фурт Тебо (1841) æма æ фурт Майрæн (1870).
Силгоймаг — 1.
•Идарддæр

172 Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
V. НАДГЕРИЙТÆ
1. Гегий фурт Хаджимæт (1836), æ фурттæ: Кертибий
(1877), Хъубади (1880) æма Хангерий (1882). Хаджимæти
æнсувæр Орæз (1846) æма æ фурт Аслæнбек (1881). Сил —
гоймæгтæ — 3.
VI. ТОТОЙТÆ
1. Наурузи фурт Тæтæрхъан (1856). Силгоймаг — 1.
2. Наурузи фурт Дзæрæх (1851) æма æ фурт Дзахо (1880).
Силгоймæгтæ — 2.
3. Наурузи фурт Саукуй (1836), æ фурттæ: Заурбек (1871),
Хъаурбек (1878) æма Муссæ (1882). Силгоймæгтæ — 2.
4. Хазбиййи фурттæ: Дафа (1877), Омар (1879) æма
Хъарæбий (1883). Силгоймаг —. .1Чл
VII. Ц1ЙБОЙТÆ
1. Гуймани фурт Тасо (1821). Тасой æнсувæр Къузур( 182(6),
æ фуртгæ: Алексей (1869), Губади (1871), Хъансау (1874), Му-:
харихъо (1881) æма'Алййхан(1884); СиАгоймæгтæ — 4.
2. Болази фурт Урустан (1836), æ фурттæ: Цæрай (1876),
Бадгерий (1877) æма Бекир (1885). Урустани æнсувæр Куд—
зиго (1846), æ фурттæ: СослебнЬёк (4878), Тазрет (1879) æма
Хаджимæт (1883). Силгоймæгтæ — 5.
3. Гæуиси фурт Нигго (1841). Силгоймаг — 1.
4. Гуймани фурт Хъахъо (1836), æ фурттæ: Афæхъо (1869),
Елбиздухъо (1877), Аслæнбек (1879) æма Анзор (1885). Сил—
гоймæгтæ — 4.
5. Гæуиси фурт Æфсимайхуæ’ (1846), æ фурттæ: Хакъиассæ
(1878), Хъæвдун (1881) æмаХацъу (1884). Силгоймæгтæ - 4.
1886 анзи Лескени 16 хæдзареми цардæй 126 адæймаги.
Уонæй 68 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 58 ба — силгоймæгтæ.
Рæстæмбес нимадæй еу хæдзари цардæй*8- адæймаги. 60
анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ ба адтæнцæ 3 адæй —
маги, кенæ ба — 4,4%.

Та&ати Таймураз 173
СЕКЕР
I. АЛБЕГТÆ
1. Дотдзий фурт Хъасай (1816), æ уосæ Хæнизæ (1826),
{уурттæ: Хъазмæхæмæт (1841), Хъайсæн (1856), Беса (1867)
æма Бесæгъур (1871). Хъайсæни уосæ Гизе (1856), кйзгæ
Баринкъа (1885) æма фурт Хъасболат (1881). Хъазмæхæ-
мæти уосæ Госæга (1831);
Кизгуттæ: Гадзига (1871), Мажæго (1872), Олинка (1875)
æма Дадинка (1883).
2. Пæпини фурт Бибо (1833), æ уосæ Госæга (1846),
фурттæ: Дзабо (1866), Хадзирæт (1884); кизгуттæ: Годза (1871)
æма Аминæт (1878).
3. Пæпини фурт Куцир (1831), æ уосæ Кошер (1846),
фурттæ: Ходæхчикъо (1869){ЛГепсарй&Ъо (1871), Андрей (1881);
кизгугтæ’: Саминæт (1873), Дго.(187?) æма Зæрæда (1883).
4. Пæпини фурт Хъæрæсе (18*46), æ уосæ Додцæ (1851),
фурттæ: Хангерий (1874), Долæтгерий (1880), Генардухъ (1883)
æма кизгæ Саниат (1871).
5. Тамбиййи фурт Анзор (1821), æ уосæ Гуцуме (1826),
фурттæ: Дрис (1866), Бæтæхъо (1869), Асæхмæт (1877) æма
кизгæ Дзагго (1870).
6. Пæпини фурт Хаба (1838), æ уосæ Майхуæ (1861),
фурттæ: Агубекир (1868), Бекмæрза (1876), Елбиздухъо (1885);
кизгуттæ: Гека (1872) æма Лезинка (1881).
7. Аслæнбеги фурт Химо (1851), æ уосæ Сæлимæт (1852)
æма биццеу Биазæрхъо (1885). ХимОй æнсувæр Муса (1869)
æма сæ мадæ Айсæ (1836).
II. ÆБАТÆ
1. Цæппой фурт Гозо (1831), æ фурттæ: Бæза (1851) æма
Дзæрæх (1856). Бæзай фурт Заурбек (1883). Дзæрæхи фурттæ:
Затæрбек (1883) æма Ибрагим (1885). Силгоймæгтæ — 4.
III. БАСИТÆ
1. Гетъой фурт Сабан (1845), æ уосæ Басилхъæз (1851),
^Изгуттæ: Лезинка (1876), Мерет (1880) æма Фатъимæт (1885).
2. Гетъой фурт Дзицци’ (1836), æ уосæ Д’зидзо (1846),
Руртгæ: Хъæлчикъо (1869), Дзанболат (1874), Темболат (1885);
^йзгуттæ: Кошерхан (1872), Дзахи (1876) æма Фæрдæуз (1878).

174 Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
3. Созури фурт Текъо (1831), æ уосæ Нагъуда (1846),
фурттæ: Гæлæу (1873) æма Инал (1882). Текъой ’æнсувæр
Елмурза (1841), æ уосæ Фæрдæ (1851), кизгуттæ: Госæма
(1878) æма Хъиримхан (1883).
4. Созури фурт Хъазбек (1838), æ уосæ Госæма (1851),
кизгугтæ: Гæда(1879), Сæлимæт (1883) æмафуртГенæ (1871).-.
5. Созури фурт Сагго (1860), æ уосæ Сеху (1865) æма
кизгæ Делетхан (1885).
6. Гетъой фурт Дзанхот (1826), æ уосæ Зиго (1846), фурттæ:
Хаджимуссæ (1867), Тазе (1869), Хаджиомар (1871) æма кизгæ
Налат (1868).
IV. БЕДЗОЙТÆ
1. Аладжихъой фурт Каку (18.46), æ уосæ Сейнæт (1866),
фурт Хъасболат (1884) ’æма мадæ Мæстой (1826).
V. ГÆМАТÆ
1. Биазæри фурт Баже (1836); æ фурттæ: Дрис (1864) æма
Тæтæрхъан (1883). Бажей æнсувæртæ: Æфсæдæг (1848), Тæ —
тæрбек (1858) æма Алибек (1860). Силгоймæгтæ — 7.
VI. ГАМАЗТÆ
1. Гуатдзауи фурт Мурзабек (1846), æ фурттæ: Хаджимæт
(1874) æма Дзанхот (1884). Мурзабеги æнсувæр Аслæнбек
(1863). Силгоймаг - 1.
VII. ГОГИЦАТÆ
1. Саухури фурт Емæза (1841), æ уосæ Мæзагъуæ (1851),
кизгæ Майрæнхъæз (1868) æма биццеу Майли (1884). Емæзай
æнсувæртæ: Тепсарихъо (1848), Темболат (1856) æма Илас
(1867). Тепсарихъой уосæ Фæрдæ (1863).
2. Симони фурттæ: Цици (1866). Инæрихъой уосæ Габе
(1866) æма æнсувæрти мадæ Лемæ (1831).
VIII. ГОДЗОЙТÆ
1. Борикъой фурт Ботаз (1811), æ фурттæ: Бегæза (1843),
Елмурза (1858) æма 1861 анзи игурд фазæнттæ: Майрæн æма
Бæгу. Силгоймæгтæ — 6.

Тамати Таймураз 175
IX. ЕКЪАТÆ (Икъатæ)
1. Саукуййи фурттæ: Беслæн (1846), Гæбоца (1863) æма -
дафа (1876). Силгоймаг — 1.
2. Ахмæти фурт Тасо (1841), æ фурттæ: Темболат (1870)
^ма Афæхъо (1877). Силгоймæгтæ — 2.
Л. ЕЛДЖАРТÆ
1. Дзабой фурт Гаже (1816), æ фурттæ: Мæхæмæт (1870),
Хуасдзау (1872), Секер (1878) æма Хадзимуссæ (1880). Сил-
гоймæгтæ — 3.
XI. ЗАКЪИОНТÆ ’
1. Хъасболати фурт Келемет (1826), æ фурттæ: Хадзирæт
(1867) æма Амурхйн(1871). Силгоймæгтæ. — 4. .
XII. МАГКАТÆ
2. Цæрайи фурттæ: Гæвдий (1851), Абисал (1866), Хъур —
ман (1869) æма кизгæ Гоза (1871).,Гæвдиййи уосæ Сæлимæт
(1867).
XIII, МИТЦИТÆ
1. Батрази фурт Хъубади (1861). Хъубадий мадæ Коше
(1837).
2. Тæтæрхъани фурт Петр (1841) æма æ уосæ Сурме (1863).
Петри æнсувæр Геуæрги (1859), æ уосæ Каже (1866) æма
кизгæ Машæ (1885).
XIV. МАРИАТÆ
1. Мæхæмæти фурт Бæппу (Хъæвдун, 1851) æма æ фурт
Кудзий (1882). Бæппуй æнсувæр Хъæрæсе (1860). Силгой —
мæгтæ — 3.
XV. СУАНТÆ
1. Гетæгъæзи фурт Орса (1826), æ уосæ Насупхан (1846),
Фурттæ: Зæрай (1866), Аслангерий (1870) æма кизгæ Зæли
1882).

176 Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
XVI. СУРХАУТÆ ^
1. Дзайнухъи фурт Хъубади (1821), æ уосæ Делетхан (1836),
фурттæ: Биазæр (1851), Габай (1858) æма Гуйман (1866). Би-
азæри уосæ Залихан (1851), фурттæ: Мурзабек (1875), Сафа
(1877), Хакъиассæ (1883) æма кизгæ Госæда (1879). Габаййи
уосæ Сахар (1867) æма фурт Султан —Али (1884). Ацй хæд-
зари ма цардæй бийнонти хæстæг æрвадæ Дзанболати кизгæ
Гадзиган (1866).
XVII. ТАДЕТÆ
1. Уруси фурт Гуйман (1831), æ фурттæ: Дзанбек (1864)
æма Хъæрæсе (1871). Силгоймаг — 1.
XVIII. ФÆРНИАТÆ
1. Гæлæуи фурт Душет (1837), æ уосæ Гуго (1846), фурттæ:
Долæтмурзæ (1871), Сулейман (1878); кизгуттæ: Дзо (.1874)
æма Кабуца (1884).
2. Елберди фурт Мйеци (1841), æ уосæ Хъйзмудæ (1846),
фурттæ: Саукуй (1872), Садул1(1877); Муссæ (1878) æма кизгæ
Дзимисæ (1885). Мæции æнсувæртæ: Дзёкъа’ (1848) æма
Инарикъо (1861). Дзекъай уосæ Гагуже (1850), кизгуттæ:
Нагьуда (1880) æма Пнучика (1884).
XIX. ХОСИРОТÆ
1. Омари фурт Мартъи (1841), æ фурттæ: Саукуй (1871),
Слангерий (1874), Сæла (1877), Темболйт^^ЗО) æма Сабаз-
герий (1885).
Силгоймæгтæ — 2.
XX. ХУТÆ
1. Тасой фурт Дзабе (1851), æ фурттæ: Ахъберди (1879)
æма Урусхан (1884). Силгоймæгтæ — 2.
2. Тасой фурттæ: Паго (1852) æма Илас (1859). Силгой-
мæгтæ — 2.
3. Тасой фурт Инал (1846), æ фурттæ: ХъймбоЛат (1882)
æма Сарæбий (1884). Силгоймæгтæ — 3.
4.Гаму (1821), æ фурттæ: Хъалмухъ (1874), Ногъай (1878)
æма Дзанболат (1885). Силгоймæгтæ — 3.
5. Тасой фурт Налухъ (1848). Сйлгоймæгтæ - 4.

Тамати Таймураз I уу
1886 анзи Секери 39 хæдзареми цардæй 259 адæймаги.
Уонæй 140 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 119 ба — силгоймæгтæ.
рæстæмбес нймадæй еу хæдзари цардæй 6 адæймагемæй
фулдæр. 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ адтæнцæ. 9
адæймаги, кенæ ба — 3,5%.
ТЕКЪАТИ ГЪÆУ
I. АМЙРХАНТÆ
1. Анзори фурт Сабе (1871, цардæй Хъарабугъатæмæ).
II. ГАБЕТÆ
1. Гаули (1863, цардæй Хъантемурти.хæдзари).
III. ДЗАНСОХТÆ
1. Аслæнбеги фурттæ; Абисал^(1В60). æма Хъуриьохъо
(1862).
2. Аслæнбеги фурт Хъубади (1846)рæ фурттæ: Барисбий
(1876) æма. Бекмæрза (1885).гХъубадий æнсувæр Алийхан
(1850). Силгоймæгтæ — 4.
ХУ.ТУЙГЪАНТÆ
1. Биаслани фурт Бекмæрза (186^). Силгоймæгтæ — 3.
V. ХЪАНТЕМУРТÆ
1. Ботаси фурт Алимурзæ (1846), æ фурттæ: Мухаджит
(1875), Саппи (1879), Хаджимурзæ (1882) æма кизгæ Ха —
нæрзæ (1882). Алимурзи æнсувæр Батæрбеги (1886 анзи æгас
лæбал адтæй) фурттæ: Псемайхуæ (1846) æма Мисост (1859).
\лимурзи иннæ æнсувæр Натрази (е дæр 1886 анзи æгас
1æбал адтæй) фурт Хангерий(1860)* Силгоймæгтае — 5.
VI. ХЪАРАБУГЪАТÆ
1. Хъубадий фурт Дзандар (1829), æ фурттæ: Алийхан
'856), Хазбий (1865) æма Дзанболат (1874). Алийхани фурт
Ьмаил (1884). Силгоймæгтæ — 3.
2. Дзанболати фурт Урусбий (1844). Силгоймæгтæ — 2.
3. Дзанболати фурт Исмал (1844), æ фурттæ: Йслам (1858),
^ламурзæ (1861) æма Хаджиомар (1871). Силгоймæгтæ — 6.

178 Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
4. Хъубадий фурт Аслæнбек (1826) æма æ фурт Елмурза
(1876). Аслæнбеги æнсувæр Мурзабеги (1886 анзи æгас нæбал’
адтæй) фуртгæ: Пшемайхуæ (1851) æмаХангерий (1861). Сил-
гоймæгтæ — 3.
5. Сабазгериййи фурт Сарæбий (1840), æ фурттæ: Едик
(1878) æма Дафа (1880). Силгоймæ’ггæ - 4
VII. ЦОИАНТÆ
1. Майрæн (1858) æма æ фурт Хаджисмел (1884). Май-
рæни æнсувæр Геуæли (1861) æма Геуæлий биццеу Сабан
(1885). Силгоймæгтæ — 4.
1886 анзи Текъати гъæуи 10 хæдзареми цардæй 71 адæй —
маги. Уонæй 37 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 34 ба — силгой —
мæгтæ. Рæстæмбес нимадæй еу хæдзари цардæй 7 адæймаги.
60 анземæй фулДæр каёбæл цудæи, ё.таё.адгæнцæ 2-адæй —
маги, кенæ ба — 2,8%.
ХÆЗНИДОН
(Хъарадзаути гъæу)
I. АЙЛАРТÆ
1. Мусай фурт Деле (1841) æма æ фурт Декъо (1884). Сил—
гоймæгтæ — 3.
II. БАЛТИОНТÆ
1. Куцуги фурт Бæза (1816) æма æ фурт Напхо (1879).
Силгоймæгтæ — 2.
III. БОЦИТÆ
1. Хæтæги фурт Бæта'(180б), æ фурттæ: Бардзйн (1859)
æма Максим (1868). Бардзини фурттæ: Васили (1880), Алек —
сандр (1882) æма Михаил (1884). Силгоймаг — 1.
IV. ХЪУЛЧИТÆ
1. Бæдзай фурт Бимболат (1836)гæфурттæ: Шамил (1851)г
Данел (1871) æма Муса (1879). Шамили фурт Хаджиомар
(1885). Силгоймæгтæ — 3.

Тамати ТайМураз нд
V. МАЙРÆНСАУТÆ
1. Батой фуртгæ: Елджарихъо (1836) æма Адулгерий (1870).
Силгоймæгтæ — 2.
: VI. ПЪИНТÆ
1. Хъизони фурт Тега (1846) æ фурттæ: Хаджиомар’ (1882)
æма Хаджирæт (1885). Силгоймаг ’— 1.
2. Хъизони фурт Хъурман (1846), æ фурттæ: Хакъиассæ
(1878), Дзанхот (1882) æма 1884^'анзи игурд дууæ фазон биц-
цеуи: Тасолтан æма Аслæнгерйй. Силгоймæгтæ — 5.
VII. САЙЛАОНТÆ
1. Мусай фурт Басил (1831), æ фурттæ: Иналухъ (1865),
Бекъа (1868), Слангерий (1869), Темболат (1883) æмаХъам-
болат (1885). Силгоймæгтæ, — 6.
VIII. ТЕКЪАТÆ
1. Бидже (1846), æ фурттæ: Елбиздухъо (1880) æма Тæ —
тæрхъан (1884). Силгоцмæгтæ — 4,
IX. ХЪАРАДЗАУТÆ
1. Ислами фурт Хъæлицук (1831)» æ фурттæ: Ислам (1878)
æма Куцук (1881). Силгоймæгтæ. — 2,
2. Ислами фурт Биаслан (1835) æма æ ’фурт Бекмурза
(1866). Силгоймæгтæ — 3.
3. Ислами фурт Аслæнбёк (184Д), æ фурттæ: Хангерий
(1865), Мæхæмæт (1871), Амурхан (1879) æма Хаджи-Му-
Рат (1881). Аслæнбеги æнсувæртæ: Хъубади (1846), Аслæн—.
герий (1852) æма Адулгерий (1854). Хъубадий фурт Батæрбек
(1874). Силгоймæгтæ — 8.
X. ЧЕГЕМТÆ
1. Бобий фурт Пшёмайхуæ (1856). Аци хæдзарæй ад—
^енцæ Мурзабеги фурт Хъазиййи цуппар фурти дæр: Ке —
Аемет (1864), Аслæнбек (1871), Темур (1879) æма Дзанболат
^881). Силгоймаг — 1.
2. Куцук (1856) æма е "нсувæртæ: Елджарихъо (1861) æма
^°турбек (1875). Силгоймæгтæ - 2.

180 Фæлтæрæй—фæлтæрмæ
Хæзнидони 1886 анзи 14 хæдзареми цардæй 100 адæй-
маги. Уонæй 57 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 43 ба — силгой —
мæгтæ. Рæстæмбес нимадæй- еу хæдзари цардæй 7
адæймагемæй фулдæр. 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй,
етæ адтæнцæ 4 адæймаги, кенæ ба 4%.
Феппайуйнаг. "Стъалутæ ци мутгæгти сæрмæ æвæрд есг
уони раст финст æнхæст бæлвурдгонд нæма "й.
Уодзæнæй ма.
<о»

181
Тауасити Фацбай
КУРУХОН ГЪУДИТИ ДУЙНЕЙ
Тауасити Фацбайи ном, куд зундгонд ахургæнæг æма
фольклорист, уотæ æрæвæрун æмбæлуй Иристони иннæ
зингæ адæмон сфæлдистадæ æмбурдгæнгути æмрæнгъæ.
Зундгонд этнограф æма рохситауæг Гарданти Михали ахур —
гæнуйнаг уогæй Фацбай идармæр царди рахъæртун кодта
Михали традицитæ. Æхсæвæй — бонæй зилдæй Иристони
алли къумти æма æмбурд кодта адæмон зартæ, æмбесæндтæ
таурæхътæ, кадæнгитæ æма æндæр уæхæн æрмæгутæ. Æ
бацеу—бацеути хæццæ уæ базонгæ кодтан нæ журнали амæй
разми номерти. Æма етæ еугурæй нæ "нцæ. Нæ къохи куд
æфтуйгæ цæуонцæ, уотæ сæ мухур кæндзинан идарддæР
дæр.
Фацбай ци берæ сфæлдистадон æма фольклорон æрмæг
ниууагъта, уонæн, сæ еу дæсæймаг хай дæр мухури нæма
рацудæй, гьæугæ ба сæ кабнуй рауадзун æнæмæнгæ. Берæ
цæмæдессаг хабæрттæ си есбакæсæн, берæ зундæфтауæн
гъуадæгутæ си ес.
Дæлдæр ци æрмæг мухур кæнæн е/ист æрцудæй, «Æрдзæ
амонуй», зæгъгæ, уæхæн æмбурдгондæй. Киунугæ мухури
рацудæй 1986 анзи, автор æхуæдæг æгас нæбал адтæй, уоте —
мæй. Объективон анхосæгги туххæй киунугæ мухури ра —
цудæй ирон æвзагбæл. Мах сæ дæттæн, автор сæ куд
ниффинста фиццагдæр, уотемæй.
ÆРДЗÆ АМОНУЙ
Нæ рагфиддæлтæ дзæвгарæ æностей разæй æрцардæнцæ
хуæнхбæсти/ФулдæР кодтонцæ фонси æма хуари куститæ,
цауæни дæр хаттæнцæ. Уогæ алкæд сæ гьуддæгутае бус —
тæги зæрди фæндон нæ уадæнцæ. Арæх сæ гъигæ дар —
дтонцæ æрдзи аллихузон фæззиндтитæ. Сах уарунтæ син
арæх ластонцæ сæ хуми гæппæлти сау мæрæ, берæ фид—

182 Æрдзæ амонуй ,
билизтæ син хаста ех дæр. Хуæнхбæсти цæрæг адæм æрдзц
фæззиндттæ ци уагæбæл исæвзурунцæ, цæунцæ, уой нае
зудтонцæ æма дзурдтонцæ, зæгъгæ, Хуцауи уотæ бафæндае
адтæй, е Хуцауи фудæнхæ æй. Уомæ гæсгæ ба кодтонцее
кувдтитæ, нивæндтитæ.
Фал куд фæстæмæ æрдзи фæззиндтитæмæ сæ гъос лæм —
бунæгдæр дарун ке райдæдтонцæ, уомæ гæсгæ ба царди
æцæгдзийнади хабæрттæ дæр хуæздæр лæдæрун райдæд—
тонцæ. Устур фæлтæрддзийнадæ сæмæ фæззиндтæй. Адæми
’хсæн алкæмæр фæууй курухон лæгтæ, кæцитæ сахур æнцæ
бонигъæдæ ертасунбæл. Зæгъæн, уони бон адтæй зæгъун,
сæрдигон рæстæг зумæг куд уодзæнæй, кенæ ба зумæгон
зæгъун ’сæрдæ куд уодзæнæй, уой. Еудзурдæй, хуарз зуд—
трнцæ арв æма æрдзи æвзагæй дзорун, гъуди кæнун. Зуд—
тонцæ мæргъти, фонси æма мудибиндзити хедардмæ гæсгæ
æрдзи æууæлтæ ертасун.
Сæ еци фæлтæрддзийнадæ устур æнхус фæцæй кæстæр
фæлтæрæн, æрдзи еци æууæлтæмæ æ гъос ка даруй, еци
ахургæндтæн. Абони уæнгæ дæр ма сæ кусти пайда кæ —
нунцæ адæмон бæрæггæнæнтæй.
Æрдзæ адæймагæн æ лимæн æй. Хуарз фæууй, цæсту—
арзонæй нин ку балæггадæ кæнуй, нæ будуртæ нин донæй
афонæбæл ку бафсадуй, хоргун рæстæгутæ» ку.никкæнуй.
Фал нæмæ фиди уоси цæстæй ракæсæгау дæр ракæсуй, сах
къæвдатæ æма ехæй дуйнейдзаг будуртæ ку ниддонласт кæ —
нуй, уæд. Фал?ин адæймаг æ сосæгдзийнæдтæ куд фулдæр
зонгæ цæуй, уотæ си æхе гъæуайгæнгæ цæуй, ци фидби—
лизтæ ибæл рауадзуй* уонæй. Уони фæрци уæлахез кæнуй
адæймаг æрдзи фæззиндтитæбæл.
***
Сæрдигон бæлæстæбæл бор сифтæ ку фæззинна, уæд
рагвæззæг уодзæнæй.
Зайæгойтæбæл хæлаури тунтæ берæ ку уа, уæд æнгъæлмæ
кæсæ гъар рæстæгмæ.
Æхсæрæ берæ ку æрзайуй, ’къозотæ ба ку нæ фæууй,
уæд зумæг метгун æма уазал фæууй.

Тауасити Фацбай 183
Уалдзигон сæуми мудибиндзитæ ку не стæхонцæ муд
лембурд кæнунмæ, сæ ратæхæнти ку тохæнтæ кæнонцæ, уæд
еци бон къæвдайæн æнæ æрцæугæ нæййес.
Мегътæ ку фæззиннрнцæ, мудибиндзитæ ба^æхеку нæ
римæхсонцæ, уæд къæвдайæй тæссаг нæй.
Зæнхи золкъитæ сæ цъæсгитæй ку ралæсонцæ, уæд
къæвдамæ æнгъæлмæ кæсæ.
Гъар зумæги хуæдразмæ толдзæбæл берæ гуркъотæ
фæууй.
Уарунгун сæрди размæ бæрзæбæласи берæ дон фæууй.
Къæвдагун сæрди размæцъеутæ сæ ахæстæнттæ фæк —
кæнунцæ бæлæстæн сæ хонсарвæрсти.
Идардмæцæуæг цъеутæ гъар бæститæй раги ку æрбаз —
дæхунцæ, уæд е гъар уалдзæги бæрæггæнæн æй..
Сæрди игуæрдæнти берæ хурхæг ку æрзайуй, уæд зумæг
дæр гъар фæууй..
Уалдзигон тæрхъос æ зумæгон дарæс æрæгæмæ ку
æййева, уæд уазал дзæвгарæ рахæрсуй.
Гъог зæнхæбæл ку хусса, уæд гъар рæстæг уодзæнæй.
Куй зæнхæбæл ку хусса, дæргъæмæ, уæд æнгъæлмæ
кæсæ гъар рæстæгмæ;
Къæвдай размæ цъæрæхснæг æнцад фæллæууй.
Тæкъузгæ зад ку уа, уæд зумæг уазал уодзæнæй.
Кæркитæ сæ пакъутæ рагагъоммæ ку ракалонцæ, уæд гъар
зумæг уодзæнæй.

184 Æрдзæ амонуй
Уалдзæги хæлаур æ тунтæ берæ ку таха, уæд сæрдæ тæвдæ
уодзæнæй.
Хъæнделтæ хъæбæр ку гьæр кæнонцæ, уæд бонигъæдее
ихæлд уодзæнæй.
Зумæгон гъар рæстæги размæ цъеутæ еумæ фæззарунцее.
Сау æма цъæх мегътæ æнцæ бонигьæди ихæлди бæ —
рæггæнæн.
Уалдзигон хор сæумæй хъæбæр ку тава, уæд изæрæр —
дæмæ къæвда уодзæнæй.
Æхсæвигон ку фæгъгъардæр уа, уæд рæстæг къæвдамæ
цæуй.
Лæгъуз рæстæги фæсте ку фæууазалдæр уа, уæд бо —
нигъæдæ фæххуæздæр уодзæнæй.
Дæлвæзти гъар ку фæмминкъийдæр уа, бæрзæндти ба ку
фæгъгъардæр уа, уæд ирд.рæстæг уодзæнæй.
Зумæгон ’согтæ содзгæ — содзун къæрццитæ ку кæнонцæ,
уæд хезæ уазал рæстæг.
Мет къæхти буни хъис —хъис ку*кæна,чуæд.æнæмæнгæ
уазалдæр рæстæг кæндзæнæй.
Æнæдумгæ рæстæги фæсте ку æрбадума, уæд уарун —
тæмæ æнгъæлмæ кæсæ.
Сау мегътæ стур къæвда хæссунцæ
Тухгин къæвдати фæдесон —тухгин думгæ.
Æхсæви думгитæ бони къæвдамæ цæунцæ.
Арв ниллæг ку зинна, уæд къæвдамæ ,æшгъæлмæ кæсае.

Тауасити Фацбай 185
Цъæх арви реу кæдзос ку зинна, уæдусмæ рæуæг ку гъаза,
уæд гъар рæстæг берæ рахæсдзæнæй.
Гъæди æхсæви будурæй гъардæр ку уа, уæд бонигъæдæ
æхе нæ раййевдзæнæй.
Мæйæ сурхгон ку зинна, уæд е æй думгити бæрæггæ —
нæн.
Æхсæви уазал бони гъармæ ку цæуа, бони гъар ба æхсæви
уазалмæ, уæд гъар рæстæг берæ рахæсдзæнæй.
Изæригон арв месинхуз ку уа, уæд уарунмæ æнгъæлмæ
кæсæ.
Арв хорнигулæни тарбун ку зинна, думгитæ ку.кæна, уæд
рæстæг фудæрдæмæ æййевдзæнæй.
Цъеу æ пакъутæ тургъи ку тона, уæд.къæвдайæн æнæ
æрцæугæ нæййес.
Хъæндилтæ рæутагъд ку кæнонцæ, уæд ирд рæстæг уод—
зæнæй.
Рацæргæ адæймаги иуæнгтæ уæззау ристьку кæнонцæ,
уæд рæстæг лæгъуздæрæрдæмæ æййевуй^æхе.
Зумæгон стъалутæ ку тæхонцæ, уæд рæстæг уазалдæр
уодзæнæй.
Сослани æндурæ сæумигон ку фæззинна, уæд къæвда
рæхги уодзæнæй.
Сослани æндурæ изæригон ку, фæззинна, .уæд рæстæг
фæххуарз уодзæнæй.
Сæуæхсетт устурдæр ку кæна, уæд къæвда уодзæнæй.
Сæуæхсетт æваст ку æрбайсæфа, уæд уаргæ кæндзæ —
нæй.

186 Æрдзæ амонуй
Сослани æндурæ рæфтадафони уæнгæ ку зинна, уæд
уодзæнæй къæвда думги хæццæ.
Адæймаги гъостæ зæлланг ку кæнонцæ, уæд сæрдигон
бон ихæлгæ кæнуй, зумæгон ба мет хæстæг æй.
Хор мегъти аууон ку фæууа, карз думгæ ба думун ку
фæййагайа, уæд рæстæг ихæлгæ кæнуй. -
Изæригон хори фæсранигулдæ арв кæдзосæй ку бай —
зайуй, уæд иннæ бон дæр сор рæстæг фæууй.
Сæумигон хор мегъти фæсте хсу фæууй, уæд еци бон
къæвдайæй тæссаг фæууй.
Хори фæлабулай цæгиндзихузæн мегъæьку фæззинна,
уæд е сæрдигон къæвда амонуй,* зумæгон ба — мет.
Хори фæлабулай тумбул зелдахъ^ку уа, уæд сæрдигон
къæвда хезæ, зумæгон ба мет.
Арви реубæл стъалутæ тæбар —тубур ку кæнонцæ, уæд
бонигъæдæ лæгъуздæрмæ æййевуй æхе.
Хор изæрæрдæмæ сау.мегьти аууони ку фæууа, уæд
уарунтæмæ æнгъæлмæ кæсæ.
Мудибиндзитæ сæ ратæхæни сæрмæ ку сæнкъурдæг
уонцæ, сæ дув—дув ку игъуса, уæд къæвда хæстæг уодзæ —
нæй.
Мудибиндзитæ сæумæраги мудагор ку ратæхонцæ, уæд
хуарз рæстæгмæ кæсæ æнгъæлмæ.
Мудибиндзитæ изæригон рагацау дæ мудагорун ку ниуу—
-лзунцæ, уæд е дæр хуарз рæстæги бæрæггæнæн æй.
Мулдзугутæ фæдесонтау сæ гобæтти сæхе ку римæх —
сонцæ, уæд æнгъæлмæ кæсæ тæрккъæвдамæ, кенæ ба
дæргъвæтинæ уарунтæмæ.

Тауасити Фацбай 157
Уалдзæги сæумигон гъæдгæрæнттæй мæргъти зарун ку
нæ игъуса, уæд рæстæг ихæлд уодзæнæй.
Къæвдай рæстæг кæркитæ уарун ку нецæмæ даронцæ,
сæхе ку нæ римæхсонцæ, уæд къæвда рæстæг радаргъ уод—
зæнæй.
Фонс изæригон кæрдæг зудæй ку хуæронцæ, уæд къæвда
хæстæг æй.
Хутæ сæ худæнттæмæ сæ къембурти гьæмпæ ку хæс —
сонцæ, уæд уарунтæ хæстæг æнцæ.
Арв изæригон сурхгон ку дара, уæд е æй хуарз рæстæги
бæрæггæнæн.
Æхсæвигон кæрдæ^бæл æртæх ку не "рвада, уæд къæв —
дамæ æнгъæлмæ кæсæ.
Фæззæги мет развæлгьау ку рауару#,,уæд æ^.фæсте нир —
рæстæг уй.
Гъæди мегъæ рауæнæй — рауæнти хъуæци хузæн æхе
хæрдмæ ку еса, уæд тагьд рауардзæнæй.
Сæумигон мегъæ дони сæрбæлку бада, уæд рæстæгху—
арз уодзæнæй.
Æхсæвигон кæрдæгбæл æртæх дзæбæх ку æрбада, уæд
уарунтæй тæссаг нæй.
Зæрбатгутæ бæрзæндти ку тæхонцæ, уæд бонигъæдæ ху—
арз уодзæнæй.
Хæфситæ æхсæвигон дони билтæбæл ку гæппитæ кæ —
нонцæ, бонæй ба уасгæ ку кæнонцæ, уæд æнгъæлмæ кæсæ
уарунмæ.

188 Æрдзæ амонуй
Хорранигулди фæсте биттиртæ тæхун ку райдайунцæ, уæд
е æй ирд рæстæги бæрæггæнæн.
Кæсæлгитæ дони сæрмæ ку фæггæппитæ кæнунцæ, уæд
рæстæг ихæлдмæ цæуй.
Изæригон стортæ ратæх —батæх кæнун ку райдайунцæ,
уæд иннæ бон къæвдайæн æнæ æрцæуæн нæййес.
Къæвда бони изæрæрдæмæ арв ку нæ ракæдзос уа, уæд
дуккаг бон дæр къæвда уардзæнæй
Сæумигон думги хæццæ тæрккъæвда ку æрцæуа, уæд
уарунгар рæстæг берæ рахæсдзæнæй.
Карз думги фæсте уарун ку райдайа, уæд къæвда берæ
рахæсдзæнæй. .
Сæрдигон сæуми фæлмæн. къæвда ку æрцæуа, уæд арв
мегътæй тагъд ракæдзос уодзæнæй.
Къæвда рæфтадафони ку райдайа, уæд раеудагъ уодзæ —
нæй.
Къæвдай тъинккитæй хъоппæгътæ берæ ку æвзура, уæд
уаруни рæстæг дзæвгарæ рахæссуй.
Изæригон фустæ зудæй ку хезонцæг куй ба .зæнхæ æ
къæхтæй ку къаха, уæд къæвдамæ æнгъæлмæ кæсæ.
Хутæ хъох —хъох ку кæнонцæ, стортæ ба уасгæ, уод бо —
нигьæдæ ихæлгæ кæнуй.
Сæрдигон халон фæдесуаст.ку кæна, уæд сæрдигон
къæвда уодзæнæй, зумæги ба бурдæн.
Игуæрдæнти цъæрæхснæгутæ изæригон хъæбæр ку за —
ронцæ, уæд рæстæг хуарз уодзæнæй.

Тауасити Фацбай 1#9
Биндзитæ, саскъитæ, æхсæукъитæ сторти бауæрбæл сæхе
ку калонцæ, уæд къæвда хæстæг æй.
Сæрдигон ех алкæддæр цæуй хорнигулæнæрдиги.
Æхсæви къæвда исони бони хуарз рæстæги бæрæггæ —
нæн æй.
Изæрæрдæмæ къæвда ку фæддæргъос уа- уæдче'ч:хуарз
рæстæги бæрæггæнæн æй.
Бæрзонд тæлмитæ мегъти ’хсæнæй мæйæ æма стъалутæ
ку зиннонцæ, уæд сæрдæ къæвдагун, зумæг ба метгун уод —
зæнæй.
Сæумæ райдзаст ку уа, рæфтадафойи.Тумбулуорсмегътæ
сæхе бæрзонд ку сесонцæ, изæрæрдæмæ ба куратайонцæ.
уæд хуарз рæстæг берæ рахæсдзæнæй.
Мудибиндзитæ фæззæг сæ ратæхæнтæ ку фесгарунцæ,
уæд уазалгун зумæг фæууй.
Хорнигулæнæй мегътæ тагъдгомау ку цæуонцæ, уæд
лæгъуз рæстæг берæ рахæссуй.
Тухгин’думгити размæ хæлаур æ тунæ æхуæдæг райха —
луй æма арф цъаси бабуруй.
Хæлаур иуæнгмардæй ку архайа, уæд бон ихæлд æй.
Цъулбертæ дони буни сæхе.ку-нигьгъос кæнонцæ^уæд
бонигъæдæ хуарз уодзæнæй.
Авги фæрстæмæ цъулбертæ сæхе ку æлхъевонцæ, дон —
æй сæ сæртæ еу минкъий хæрдмæ ку даронцæ, уæд къæвда
тагъд уодзæнæй. л •
Цъулбертæ фæдесонау дони дууердæмæ ку кæнонцæ, уæд
тухгин думгитæй тæссаг æй.

190 Æрдзæ амонуй
Цъулбертæ авги сор рауæнбæл ку банихæсонцæ, уæд
хъæбæр карз къæвда фæууй.
Гъæддаг хæфситæ бæлæсти пъуратæй дæргъвæтин уаст
Ку кæнонцæ, уæд рæстæг ихæлд уодзæй.
Уалдзигон цалинмæ хæфсæйй’ууаса; у&дйæ’ттЬар бон даёр
нæ уодзæнæй, кæрдæг дæр не ’рæзуй.
Халон æхе дони ку æртайа, уæд уаргæ кæндзæнæй.
Хорнигулæни сурх кæрон мегътæй æхгæд ку уа, уæд
къæвдамæ æнгъæлмæ кæсæ.
Борæмæлгъæ цалинмæ сæрди низзара, уæдмæ ласæгæн
дасæн нæййес, хуасæ æмбуйгæ кæнуй.
Къæвдати фæсте хорнигулæн ку ракæдзос уа, уæд рæс —
тæг фæххуарз уодзæнæй.
Издихуз мегьтæ уæззау лæуд ку кæнонцæ, арв гуппитæ
ку кæна, уæд кенæ таркъкъæвда\уодзаёнæй,\кенæ>ба ёх уар —
дзæнæй.
Хорбони кæсалгæ æнгурæмæ хæстæг ку нæ цæуа, уæд
къæвда тагъд уодзæнæй.
Мæргътæ сæ ахæстæнттæ цæгатварс ку аразонцæ, уæд
сæрдæ тæвдæ уодзæнæй.
Мудибиндзитæ сæ ратæхæнтæфæтæнуагъд ку никкæ —
нунцæ, уæд зумæг бустæги уазал нæ фæууй.
Сирдтæ фæззæг ку банард унцæ, уæд зумæг уазал хæс —
сагæ æй.
Сæрди хордæф — зумæги уазал.
Фагуси хъæнделтæ фæдеси тезгъо ку фæккæнунцæ, уæд
рæстæг фæххуарз уй.

• Тауасити Фацбай 191
Хæлаур æ тунæ лæмбунæг ку бийа, уæд хуарз рæстæг
дзæвгарæ рахæссуй.
Мулдзутутæ сæ гобæттæ уазал зумæги размæ аразунцæ.
Фæсрæфтад, кенæ ба изæригон хорнигулæни сау мегътæ
ку фæззиннунцæ, уæд къæвда фæууй..
Арвбæл тæлмитæ сау мегътæ фæззиндтæй, уæд къæвда
æнæмæнгæ уодзæнæй.
Карки сестау дæргъеццон мегътæ арв ку бахгæнонцæ,
уæд е къæвдай бæрæггæнæн æй,
Бæхи барцау бæрзонд мегътæ сабургай арвбæл ку цæу—
онцæ, уæд рæстæг хуæрзæрдæмæ æййевдзæнæй æхе
Пакъухуз мегътæ сæумæй изæрмæ фæззиннæ — фæз —
зиннæ ку кæнонцæ, уæд рæстæг хуарз фæууй.
Мегътæ хорискæсæнæй хорнигулæнмæ сабургай ку цæу—
онцæ, уæд хæстæгдæр бæнттд рæстæг хуарз уодзæнæй.
Арв сау мегътæй æмæхгæд ку уа, уæд дæргъвæтин къæв —
датæм’æ æнгъæлмæ кæсæ.
Зумæги арв цъæх мегътæй æмæхгæджу уа,< уæд рæстæг
хуарз нæ уодзæнæй.
Æртитъафуг æ сифтæ ку æрбалхъева, ку ракъолæ уа, уæд
рæстæг ихæлгæ кæнуй.
Деденгутæ хъæбæрдæр тæфее кæнун ку райдайонцæ, уæд
къæвда хйестæг æй.
Къаппæ — къуппæ æхе ку æрбалхъева; уæд е дæр къæв —
дай бæрæггæнæн æй.

192 Æрдзæ амонуй ^_
Дони зайæгой æ деденæг сæумæй ку нæ райхала, уæд
къæвда хæстæг æй.
Хор бонигон цъæх уомæл ку кæна, уæд къæвда хезæ.
Сæригъунтæ фæлмæн ку кæнонцæ, уæд уарун тагъд рай —
дайуй.
Думгæ хонсарæрдиги ку дума, уæд рæстæг фæххуарз
уодзæнæй.
Хорнигулæни думгæ — къæвдай æвдесæн*
Цæгат æма цæгат—хорискæсæни думгитæ æвдесæн æнцæ
сор æма райдзаст рæстæгæн.
Къæвдай размæ хъæбæр ку дума, уæд е æй сор æма рай —
дзаст рæстæги бæрæггæнæн.
Думгæ æвваст æхе иннецирдæмæ фæззилдта, уæд къæвда
тагъд уодзæнæй.
Думгæ хорирдæмæ ку дума, уæд дзæбæх рæстæг уод —
зæнæй.
Тар мегътæ æнцæ тухгин къæвдай æвдесæн.
Сау мегътæ уазали хæццæ ку фæззиннонцæ, уæд ех рау —
арунæй тæссаг æй.
Думгæ изæрæй тухгиндæр ку фæууа, уæд уарун рæстæг
берæ рахæссуй.
Зумæги хъуæцæ раст ку нæ цæуа хæрдмæ, уæд е уазали
бæрæггæнæн æй.
Хъуæцæ тумбул здухсæнтæй ку цæуа, уæд рæстæг ихæлд

Тауасити Фацбай 193
Хъуæцæ раст, кенæ ба еу минкъий къолæгомауæй ку цæуа
хæрдмæ, уæд хæстæгдæр бонти рæстæг хуарз уодзæнæй.
Зæнхæбæл хъуæцæ ку бада, уæд рæстæг гъæуама гъар
уа, фал тæссаг æй къæвда рауарунæй дæр.
Рагуалдзæги арви гъæртæ уазали æвдесæн æнцæ.
Сæрдигон арв ку гъæр кæна, уæд хуарз рæстæг берæ
рахæссуй.
Арв къæвдагун рæстæги дзæвгарæ ку гъæр кæна, уæд
\æгъуз рæстæг берæ хæссагæ ’й.
Арв æгæр ку гъæркæнаг уæд ех::р&уарунæй тæссаг æи.
Хорнигулæни арв ферттевæ — ферттевæ ку кæна, уæд
къæвда хæстæг æй.
Хумидайæнти арви гъæр тиллæгæрзадæн фидбилиз æй.
Фæззæг арв кугъæр кæна^уæд зуймон уазалтæ тагъд не
рбахъæртдзæнцæ.
Дони гъæр сæрæй дзæбæх ку игъуса, уæд хуарз рæстæг
уодзæнæй.
Дони гъæр дæллæй ку игъуса, уæдта уаргæ кæндзæнæй.
Бæрзондг тумбул мегъти .кæрæцттæ бæрæг ку нæбал
уонцæ, уæд къæвда уодзæнæй.
Изæрæрдæмæ тумбул мегътæ ку фæппурх уонцæ, уæд
^умгæ фæззиннунæй тæссаг æй.
Рæфтадафони тумбул уорс мегътæ бæрзонд арвбæл ку
фæззиннонцæ æма устурдæргæнгæ< ку цæуонцæ, изæригон
ба ку æрбайсæфонцæ, уæд хæстæгдæр бонти рæстæг фæх —
хуарз уодзæнæй.

194_ Æрдзæ амонуй
Бæмпæги хузæн мегътæ кæрæдземæ идардгомау ку
лæууонцæ, уæд е æй хуарз рæстæги бæрæггæнæн.
Тæлмитæ—тæлмитæ тумбул мегьтæ нæдæр къæвда амо —
нунцæ, нæдæр ба мет.
Изæрæй мегътæ ку нæ фæззиннонцæ, уæд рæстæгæн
фехæлунæй тæссаг нæй.
Листæг уорсгонд мегътæ сæумигон, кенæ ба бонæй ку уа
арвбæл, уæд таркъæвда уодзæнæй.
Æнæгъæнæ бон арв кæдзос ку уа, думгæ ку нæ кæна,
уæд рæстæг æхе нæ раййевдзæнæй.
Рæфтадафони арв кæДзос кууа, уæд-изæригон.дæр:кæдзас
уодзæнæй.
Æнæмегъæ æма æнæдумгæ изæр хуарз рæстæги бæ —
рæггæнæн æнцæ.
Сæрддон арвбæл тæлмитæ мегътæ фæдесони цуд ку кæ —
нонцæ, уæд е къæвдай нисан æй, -
Зумæгон арвбæл мегъæ тæлмитæй ку бада,' уæд е гъар
рæстæги бæрæггæнæн æй.
Хорискæсæнæрдиги мегътæ арвбæл тагъд ку цæуонцæ,
уæд бонигъæдæ ихæлд æй.
Сæрдигон арвбæл мегътæ думги нихмæ кущæуонцæ, уæд
къæвда хæстæг æй.
Фæззигон миститæ сæ цъæсгитæй берæ сикъит ку ска —
лонцæ, уæд е æй уазал зумæги бæрæгтæнæн.
Арс фæззæги æ хуггоммæ раги кубалæса, уæд зумæг
раги ралæудзæнæй.
Дзæкъолон метæй рагигомау ку скæса, уæд е æй рагу—
алдзæги бæрæггæнæи!

Тауасити Фацбай 195^
Хор ци æрдигги фæккæсуй, деденæг дæр æ сæр еци
рдæмæ зелуй.
Хонхи цæгатварс цъæх мегьæ рони хузæн ку бада, уæд е
æй уазал зумаеги бæрæггæнæн.
Телефони телтæ хъæбæр ку гув — гув кæнонцæ, уæд
къæвда хæстæг æй.
Фæззæги равгæрст стори фарсбæлæвзаг нарæг æма даргъ
ку уа, уæд зумæг гъар фæууй, астæуæй ку фæффæтæндæр
уа, уæдаа уазалдæр.
Алоэй сифтæ хорбой^Губмдел ку кæнонцæ, уæд къæв’да
уодзæнæй.
Хелгутæ фæззæги сæ цъæсти арф ку нæ буронцæ, уæд
зумæг гъар уодзæнæй.
Фæззигон хъирихъуппитæ гъар бæститæмæ рагацау ку
фæттæхонцæ, уæд зумæг раги ралæудзæнæй.
Куйтæ неун ку райдайунцæ, хелгутæ сæ цъæстæй ку ра —
лæсунцæ, уæд зæнхæзмæлдæй тæСсаг æй.
Сæумигон сауæдони, дон уазал ку уа, уæд рæдтæг хуарз
уодзæнæй, гъаргомау ку уа, уæдта рæстæг ихæлд æй.
Халæнттæ æма цъиахтæ хор рæстæги къуæрдтæгай нил—
лæг ку тæхонцæ, уæд къæвда хæстæг æй.
Зæрбатгутæ’ хор бони дæр æмаоуарунбони-дæр-ниллæг
ку тæхонцæ, уæд иннæ бон дæр уаргæ кæндзæнæй.
Куйтæ тумбулæй ку хуссонцæ^уæд рæстæг ихæлгæ кæ —
нуй.
Саскъитæ ку фæззиннонцæ, уæд хуасийнæн бæзгæ кæр —
дæгутæ æмбурд кæнун æмбæлуй.

196 Æрдзæ амонуй
Къæбирттæгбæл берæ деденгутæ ку уа, уæд сæрдæ уомæл
уодзæнæй.
Æртиндæсæймаг маййи хорискæсæн кæдзос ку уа, уæд
сæрдæ думгæгин фæууй.
Августи фиццаг бон уомæл ку уа, уæд’фæззæг уомæл
уодзæнæй.
Нæудæсæймаг августи сор’кууа, фæззæг дæруæд сор
уодзæнæй.
Арв кæдзос ку уа, уæдда уодзæнæй гьизт зумæг.
Æрвдæг; мухурмæ бацæттæ кодта
Колити Витали

197
Батæрти Рæхимæт
РАГОН ÆЦÆГ ТАУРÆХЪ
Раги замани цардæй еу æнæзæнæг лæг æма уосæ. Дзæв —
гарæ рацардæнцæ сувæллон æнгъæлдзау, фал сæ бæрæг ку
базудтонцæ, уæдта се ’рвадтæлтæй еу биццеу райстонцæ
енцегæн. Хæссунтæ ’й райдæдтонцæ, куд сæ еунæг бæдолæ,
уотæ боцхастæй. Биццеу уайтæккидæр æрбауосгор æй æма
ин æрхудтонцæ киндзæ. Раги ба нæуæгуосхунд нæлгойма —
гæн ходуйнаг адтæй æ уоси фарсмæ бадун æма лæхъуæн
дæр рандæй балций анзæмгьудæй, киндзæ байзадæй зæ —
ронд мадæ æма.фиди хаедцæ цæргæй. Сæ синхи ба еу
хъазайхаг Лæх1>уæн тук^ВчД^РДТа^щйГа.щ-.киндзæ уой^хæццæ
балимæн æй. Лæхъуæни исæздæгъдмæ берæ нæбал адтæй,
уотемеей и киндзæ фæллигъдæй: æ хуæзголи хæццæ.
Лæхъуæн балцийæй ку схъæрдтæй, уæд ин е схæссæг мадæ
æма фидæ хабар радзурдтонцæ. Æхцæуæн кæми адтайдæ
ин еци хабар, фал неци сдзурдта, уотемæй дуккаг бон æхе
барæвдзитæ кодта æма ранæхстæр<æй æ уоси агорунмæ.
Цæйбæрцæ фæццудæй, уæдта ’й еу бæхгин æрбаййафта.
Расалан — келан кодтонцæ, æма идарддæр сæ цудикой кæ —
нунцæ. Еу афони ба еу æрдозæмæ; бахъæрттæнцæ æма ами
рауолæфæн, къæбæр дæр бахуæрæн, нæ бæхтæ дæр еу
минкъий рахезонцæ, зæгъгæ, æрфестæг æнцæ.
Кæд лæхъуæн дзоргæ дæр.хуæргæ дæр кодта, уæдаæр
хъæбæр хъурмæ æнкъард ке адтæй, уой е ’мбæлццон ба —
феппайдта æма ’й бафарста, — цидæр маст хæссис дæ зæр —
ди æма мин æй ку зæгъисæ, ,мæ,зæрдæдоæ-.ф*æццудтæ æма
дæ мæ бон æнæ бафæрсун нæй, зæгъгæ.
Лæхъуæн ин æ хабæрттæ ку ракодта, уæдта ин е ’мбæлц —
цон уотæ зæгъуй:
— Æма уæхæн гъуддаги еунæгæй куд рацудтæ, уæдта ма.
æ дзубандитæбæл бафтудта:

198 Журналкæсгути сфæлдистадæй
— Кæд мæ дæхецæн æмбалæн нимаис, аккаг кæнис, уæд
цæун дæ хæццæ. Лæхъуæн исарази æй æма ранæхстæр
æнцæ идарддæр дзубандитæгæнгæ.
Еу кæми адтæй, уоми ба бахъæрттæнцæ еу устур цæу—
гæдони билæмæ. Донбæл сæ банайун куд гъудæй, уомæ
гæсгæ ба лæхъуæни е "мбал фæрсуй, — дæ бæх ауæхæн дони
ескæд надæй, зæгъгæ.
Лæхъуæн ин загъта, — некæд.
Æмбал ин загъта, — мадта æз куд найун, уотæ мæ хуæд—
фæсте найдзæнæ, æндæр æрдæмæ ма фæззелæ, зæгъгæ,
æма уотемæй бауордæг æнцæ. Донуордæг сæхецæн бунат
æркодтонцæ, бауолæфтæнцæ, уæдта лæхъуæни е "мбал
фæрсуй: — куд æй агордзæнæ, зæгъгæ. — Хæдзаргай зел—
дзæнæн фæрсгæ, зæгъгæ, æма ин уæдта е "мбал уотæ,—
мæгургори хузи дæхе скæнæ æма уотемæи-зелæ гьæубæл,
æрмæстдæр æй ку ссерæн, уæдта дин ци зæгъон, уобæл
æмбесхайбæл арази уодзæнæ?
Лæхъуæнæн æндæр хуæздæр ци гæнæн адтæй æма иса —
рази æй.
— Мадта цо, æз ба ами бæхти рази фæллæудзæнæн,
зæгъгæ, æма "й рафæндараст кодта.
Лæхъуæн еу бон фæззилдæй æма неци базудта, дуккаг
бон дæр уотæ.
Æртиккаг бон рæфти ба фездахтæй е "мбалмæ æма ин
уотæ зæгъуй:
— Еу хæдзари хъæбæр бæрзонд фæлмæн бæзти сæрбæл
бадуй цитгинæй, æхецæй рæсугъддæр кизгуттæ ба ин æ
биндзитæ сорунцæ. Мæн ба дуармæ ку рауидта, уæд мæ
ратæрун кодта, дæлæ еци мæгургори ратæретæ, зæгъгæ.
Æмбал еци хабæрттæ ку фегъуста, уæд и лæхъуæнмæ
дзоруй:
— Тагъд бадгæ бæхтæбæл æма цæугæ! Уайтагъддæр
схъæрдтæнцæ хъазайхаги хæдзарæмæ æма и киндзи ме —
дæмæ ку бауидтонцæ, уæд æмбал и лæхъуæнмæ дзоруй:
— «Æз медæмæ цæун æма "й рахæсдзæнæн, ду ба ме —
дæгмæ маке æрбауадзæ, зæгъгæ, уотемæй фæммедæг æй
æд бæх хæдзарæмæ. Кизгуттæ фæйнердæмæ фæппурх
æнцæ, лæхъуæн ба медæмæ неке бауагъта æма и киндзи
рахастонцæ дони билæмæ. Донмæ ку бахъæрдтæнцæ, уæд и

Батæрти Рæхимæт 199
æмбал дзоруй лæхъуæнмæ, — рахез цонгбæл хуæцæ, зæпы &
æхуæдæг ба ниххуæстæй галеу. цонгбæл
— Цæй, æмбесбæл арази дæ,— фæрсуи лæхъуæни?
— Арази, арази, зæгьгæ, загъта лæхъуæн æма куддæр
уотæ сдзурдта, уотæ и æмбал хъæма фелваста æма и киндз^
сагæй — рагъмæ дууæ дехи рафаста. Æхе хай дони багæлста,
уæдта лæхъуæнмæ дзоруй, — ду дæр æй багæлдзæ, зæгъгæ.
Уотемæй рараст æнцæ сæ надбæл, цæйбæрцæ рауадæнцæ,
уæдта лæхъуæни æмбалæн æндæр надбæл цæутæ адтæй æма
ин загъта: — нур æз мæнæ аци надбæл æздæхун, ду ба
фæндараст кæнæ, фал дин еу загъд кæнун;
— Абони уа, исон уа, уæдд,æр дæ бийнойнаг агорун
гъæудзæнæй æма дин æз еу кизгæ амонун, кæд дæ зæр —
дæмæ фæццæуа, уæд. Еци рауаен, чеци гъæуи цæруй авд
æнсувæри æма син ес еунæг хуæрæ. Ку дæ фæндæуа, уæд
сæ бабæрæг кæнæ. Нæуæгæй ин хуæрзбон загъта, уотемæй
си алке æ надбæл рафардæг æй,
Лæхъуæн сæргубур æма уæнтæхъелæй æ хæдзарæмæ
исхъæрдтæй. Хабар куд адтæй, уой æ мадæ æма æ фидæн
радзурдта.
Еу кæми адтæй, уоми ба æхе барæвдзитæ кодта æма ра —
нæхстæр æй æ амунд фæндагбæл. Еу афони бахъæрдтæй
авд æнсувæрей хæдзарæмæ.
Бацийнæ кодтонцæ æнсувæртæ иуазæгбæл, уæдта син
лæхъуæн æ цуди сæр балæдæрун кодта. Æнсувæртæ ба ин
равардтонцæ дзуапп:
— Мах уотемæй ратдзинан дзуапп æма æртæ сутки нæ
хуæри хæццæ ку фæууай, уæд уой фæсте,
Лæхъуæн æрфусун кодта. Иуазæгдонæмæ "й бакодтонцæ
хъæбæр æй сбоц кодтонцæ, уæдмæ 6а æрæхсæвæ "й æма
ин и кизгæ уат бакодта, æхуæдæг ба туй æвæрунбæл сху—
æстæй. Лæхъуæн æнæхуссæг, фæллад куд адтæй, уомæ
гæсгæ тарф фунæй бацæй, сæумæй ба фестадæй. Куд иуазæг,
уотæ бабæй æй бабоц кодтонцæ.
Дуккаг æхсæвæ дæр лæхъуæн уотæ ниххустæй. Кизгæ
бабæй æхе цидæртæ архайæг скодта æма уæд лæхъуæн -
рагъуди кодта — ами æндæр цидæр ес, зæгъгæ, æма æхе
ниххуссæг кодта, уотемæй 6а гъæуай кæнуй.

200 Журналкæсгути сфæлдистадæй
Еу афони имæ и кизгæ дзоруй, фал лæхъуæн æхе ни —
гъгъос кодта, кизгæ бангъаддта — ниффунæй æй, зæгъгæ,
æма иннæ уатмæ дуар байгон кодта, ра си хаста лæхъуæни
рæвдзитæ æма бæхи рæвдзитæ, æхе æрбарæвдзитæ кодта
æма дин мæнæ лæхъуæнæн æ раздæри æмбæлццон æ рази
лæууй. Кизгæ фендæдуар æй, лæхъуæн дæр ралæуирдта,
æхе æрбарæвдзæ кодта æма игъосуй. Куддæр колдуари гъæр
фæццудæй, уотæ фендæдуар æй, æ бæхбæл саргъ райвар —
дта æма æ фусуни фæсте горæй — гормæ фæццæуй, Кæсуй
æма дин еу рауæн æртæ бæхгини. Сæ дзубанди син игъосуй
æма сæ цуппæрæймаг æмбали хезунцæ. А лæхъуæн уой ку
балæдæрдтæй, уæд сæ размæ балæудтæй,
— Ци æрæгæмæ адтæ, зæгъгæ, "й рафарстонцæ æма син
уотæ, — иуазгутæ нæмæ адтæй.
Фæццæунцæ æма бахъæрдтæнцæ еу гъæумæ банки
цормæ. Дууæ си медæгмæ бацудæй, лæхъуæн æма е "мбали
ба æндегæй ниууагътонцæ. Еу усми фæсте ба кирæ рахас —
тонцæ сутъзæрийнæйдзагæй.
— Бон нæбæл кæнуй, зæгъгæ, ратагъд кодтонцæ, — нæ —
бал бахъæртдзинан иннæ рауæнмæ. Еу рауæн пихсити
æхсæнти бауадæнцæ æма сæ кирæ æрхаудтæй.
— Æрæги нæбæл кæнуй, æма бал æй ами уадзæн, зæгъгæ,
сæ над идарддæр радардтонцæ. Еу минкъий ку рауадæнцæ,
уæд лæхъуæн æхе фæууорæдта, фæстæмæ фездахтæй, кирæ
фелваста æма тæхгæ бацудæй кизги рæзти æма ин уотæ
зæгъуй: — уæртæ уоми балæудтæн æма мæнæ мæ цонги
гъолæ кокойни синдзи къотæрбæл рахафтон æма мин æ тог
скалдæй. Кизгæ æ дарий къохмæрзæн фелваста æма ин æ
цонги гъолæ уомæй æрбабаста.
Уотемæй бабæй цæугæ — цæун лæхъуæн æхе фæууорæдта,
фæстæмæ фездахтæй æма æ фусумтæмæ ниффардæг æй.
Æ бæх кæми адтæй, уоми "й рафснайдта, æ кирæ хуссæни
буни арф бацавта, æхуæдæг ба куд хустæй, уотæ æроахус —
тæй.
Уæдмæ æрбабон æй æма и кизгæ иуазæгæн æхе
æхснунмæ тас æма хъувгъан æрбахаста. Лæхъуæн дæр
æргубур кодта æхе æхснунмæ .тасмæ, мæ къохтæбæл мин
адн æркæнæ, зæгъгæ, æ цонги гъолтæ фæффест кодта æма
дин и кизгæ ницъцъæгъахст кодта — æллах„ - мæ къох -
мæрзæн ба дæу цонгбæл ци косуй, зæгъгæ.

Батæрти Рæхимæт 201
Лæхъуæн дæр бахудтæй æма ин уотæ зæгъуй, кæд уотæ
иронхгæнагæ дæг уæд ма дæ бæгъатæрдзийнадæ ци "й, ку
мæбæл æй рабастай, уæдæй æдеутурæй æртæ сахатти дæр
æнхæст ку нæма цæуй. Уæртæ хуссæни бунмæ дæр бакæ —
сай, зæгъгæ, æма "й сутъзæрийнæ кирæмæ бакæсун кодта.
Кизгæ æ хъувгъан зæнхæбæл^æривардта, е "нсувæр —
тæмæ бацудæй æма син загъта, уæ гъуддаг кæнтæ, зæгъгæ.
Æнсувæрти кæстæр æрбацудæй æма лæхъуæни иннæ уатмæ
бахудта æма дин аварæ е’’мидзаг бæхи æма лæхъуæнти рæв —
дзитæй, дарæсæй.
Етæ, зæгъгæ, еугурæй дæр дæу хузæн уосгорти рæЕД —
зитæ адтæнцæ, фал хусгæ байзайиуонцæ æма уæдта сæ ме —
дæггаг хъæппæлти æнæсаргъ бæхтæбæл сæ хæдзæрттæмæ
æгадæй рандæуионцæ.
Нур хаир уотæ, дæу амонд адтæй æма цæретæ амондгу—
нæй, мах дæр нæ гъуддаг кæндзинан. Уотемæй æркиндзæй
и кизгæ зæронд енцегхæссæг лæг æма уосæмæ.
Секъинати Мазан
УАСГЕРГИЙ ÆЛГЪИСТÆЙ ТÆРСÆ
(Æцæг хабарй
Е адтæй 1942 анзи августи мæйи.
Хестæр кари фæсевæд гъæуай кодтонцæ нæ бæстæ фуд
æзнагæй, фал уæддæр, аезнагæн ба бантæстæй нæ Советон
зæнхæй берæ бæститæ байахæссун, исхæццæ æнцæ Крас —
нодармæ, тундзунцæ Цæгат Кавказмæ. Нæ республики хе —
цауади фæдздзурдмæ гæсгæ, адæм сæхе æфснайдтонцæ:
ка —хонхи, ка ба —сау гъæди. Къахтонцæ уæрмитæ. Сæ тил —
лæг æма сæ циййес уомити æфснайдтонцæ. Иристони парт —
изанти еу хай адтайдæ Дигоргоми, Фæснæли гьæуи. Мах
фæсевæдæй ка адтæй гъæуи, уонæн ихæсгонд адтæй Фæсн —
æлмæ галуæрдунти, фæйнæгæй асиккити мæнæуæ ласун
яартизантæ æма Сурх æфсадæн. Сæумæй раги алке æ галтæ
баефтигъта, æзинæ ци уæрдунтæ. байдзаг кодтан, уонæбæл:
— адтан 12 уæрдуни. Куддæр Сурх —Дигори гьæуи сæри
фæцан, уотæ галти раздзæуæг — Сергей æруорæдта галтæ,
æ хурдзинæй исиста сау авги "дзаг арахъ, загъта. — нæ над
идард æй æма Уасгергийæн раковæн. Лæппотæй алкедæр

202 Журналкæсгути сфæлдистадæй
раковидæ æма Уасгергибæл æхе фæдзахста. Фæстаг уæр —
дуни хецау—нæхе Бекмæрзамæ дæр радæ æрхæццæй æма
ракувта ходæги туххæй:
— Йа, Уасгерги фæйнæ фондз цалхи ни ци басæтта, —
уотемæй авги цъухæй исхупп кодта. Еци кувд ни неке зæр —
дæмæ фæццудæй, æхуæдæг ба ходæгæй бакъуæцæл æй, —
фæггарстайтæ æнгъæл дæн, — зæгъгæ.
Ка — а уæрдуни асикки сæрбæл бадтæй, ка ба уæрдуни
фарсмæ цудæй. Нæ над дардтан. Чиколай болъници аци фарс,
донбæл раззаг уæрдунтæ бацудæнцæ, фал Бекмæрзайæн,
раст, дони бацæуæни æ цалх басастæй. Надбæл ниууадзæн
неке адтæй, нæхе райурстан: еуетæ —Ленини колхозмæ,
иннетæ — «Болыыевик» — иколхозтæмæ. Рæстæгадтæйху—
цаубон. Еунæг курдбадзи дæр косæг нæ адтæй. Мах Ди —
готи Гекий хæццæ «Болыыевик» — и колхози еу сарай дуар
изазнитæй рафтудтан, уæрдунæй цалх раластан, цалх ба —
кодтан æма идарддæр ранæхстæр æй. Æхсæрисæри гъæумæ
бацæуæни минкъий къанауи бабæй Бекмæрзай уæрдуни цалх
басастæй. Ци гæнæн адтæй,— гъæуи сæри гъæди хæдза —
радæй радавтан цалх, ба ’й рæвдзæ кодтан, идардаæр нæ
цуд кæнæн, фал бабæй раст Æрсакадаги Бекмæрзай цалх
нæуæгæй басастæй. Куд нæ нивæн, — уæлбилæ æдагæн ад —
тæй гъæдæ цæттæгæнæн хæдзарадæ, сæ тачкитæ афснай —
дтонцæ æхгæд сарай. Махæн хуæздæр гæнæн нæбал адтæй
æма сарай фарсæй фæйнæгутæ рафтудтан "ма бабæй цалх
- цæттæ! Бекмæрза æ цæститæ дони разилдта: кенæ —
фур мæстæй, кенæ — фур цийнæй, — уотемæй цалх бакод —
тан. Рараст ан. бахæццæ ан Ахсинттæмæ. Тæккæ нарæги
бабæй Бекмæрзай уæрдуни цалх басастæй. Уæдмæ мæнæ
фиццаг къуар раздахтæнцæ Фæснæлæй, тæккæ унгæги над
æхгæд æрцудæй, цалх неке дæдтуй, — къудурбæл цæун ке
фæндуй?! Хохойти Бата лæмæгъдæр ке адтæй, уомæ гæсгæ
ибæл æртемæй хуæстан, — иннетæ ба ин æ уæрдунæй цалх
оаластонцæ. Ба "й кодтонцæ Бекмæрзай уæрдунбæл.
Батай уæрдунбæл ба — цалхи къудур над син исуæгъдæ
олтан, нæ фæндаг идарддæр дарæн, фалг мæнæ Мæцу —
æмæ никкæсæни Бекмæрзай уæрдуни цалх фæндзæймаг
* атт нимморæ æй. Некæцæй бал неци гæнæн’ адтæй, изæр
кæнун байдæдта, баунаффæ кодтан, ами дæ уадзæн, нæ
фæстæмæ раздæгъди ба дин еске цалх радтдзинан. Бек —

Секъикати Мазан 203
мæрзайæн æ зæрдæ исхъурмæ "й. галтæ исуæгъдæ кодта,
мæнæуи асиккæмæ сæ бабаста, Мæцути уæнгæ нæ хæццæ
рацудæй — уоми ести иссерун æнгъæлдзау, фал кæми?!
Дуккаг бон, сæумæй раги, Мæцутæмæ æрхъæрттан. Бек —
мæрза дæлгоммæ Сослани обаййи сæрбæл бафунæй æйг
уотемæй æй æрæййафтан. Цалх ин равардтан — æ хуæри
фурт Диготи Гекийи уæрдунæй, æрмæст мах къуарæй ба
фæххецæн æй. Гекий ба ин бафæдзахста, — изæди хæццæ
гиризти макæд гьазæ, еба дæбæл æ бæллах ма ивæра, зæгьгæ.
Цагъати Анастасия.
профессор
ТАГЪАТИ ЕУМÆЙАГ МАДÆ ЕТДЗА
Мæ даргъ царди æз рамбалдтæн берæ адæмтæбæл. Уонæй
беретæ ниууагътонцæ сæ фæд мæ цард, мæ кустбæл, ка æ
зонундзийнæдтæй, ка йе "гъдау æма уæздандзинадæй. Фал
си мæ бон рабарун неке æй Тагьати Етдзаонбæл æгъдауæй,
лæгигъæдæй, хебæлхуæцунæй, зундæй^ хъаурæй. Гъе йеци
æнахур æма æнахургонд, фал æрдзон.зундæй,устур хайгин
адæймаги туххæй мæ зæгъун фæндуй цидæртæ. Кæдимай —
ди æ фæлгонц ескæмæнти исбæззидæ æ царди зундæн.
Дигоргоми Гулæри приходмæ хаудтæй цуппар гъæуи —
Уæллаг Гулæр, Дæллаг Гулæр, Дзинагъа æма Нæуæгхъæу.
Уонæй Дæллаг Гулæр федзæрæг æй раги, XVIII æноси кæ —
рони XIX æноси райдайæни. Æ цæргутæ ралигъдæнцæ
Кетмæ, уордиги ба — Мæздæгмæ. Ами æрæнцадæнцæ дууæ
гъæуемИ’— Дзæрæоте (станица Черноярдкая) æма Мусхъæуи
(станица Новоосетиновская). Уæллаг Гулæр федзæрæг æй
фæстæдæр, мах рæстæги 1960 æнзти.
Уæллаг Гулæри цардæнцæ Елойтæу Етдзатæ, Золойтæ,
Найфонтæ, Сабетæ. Хъæдохтæ ^(Хуймантæ- дæр. сæ худ —
тонцæ).
Октябри революциæй дзæвгарæ раздæр Дигоргоми мæгур
цæргутæн равардтонцæ зæнхитæ Дидийнати, Сурхи, Даргь —
æрдози, æндæр рауæнти. Е адтæй, æвæдзи, зæнхкосгути
реформи фæстеугутæй еу. Равардтонцæ син гъæдбун
æрдозтæ, зæнхи кустæн бунтон хуарз ка на "дтæй еци дис —

204 Журналкæсгути сфæлдистадæй
Етдза æ фурти фурт
Федари хæццæ

Цагъати Анастасия 205
тинтæ. Еци æрдозтæ бæзтæнцæ хуасгæрцитæн, хезнитæн.
Гъе ма си мæгур хуæнхæгтæ аразтонцæ уотæртæ. Дардтонцæ
си фонс. Цардæнцæ дууех цардæй: хуæнхбæсти сæ зæнхи
гæппæлти кодтонцæ хуари куст, æрдозти ба дардтонцæ фонс.
Уæллаг Гулæри цæргутæн равардтонцæ зæнхитæ Ди —
дийнати.
Фæстæдæр, советон хецауадеё ку фæууæлахез æй, уæд
Дидийнати уотар даргутæй сæ еуетæ ралигъдæнцæ Мос —
тиздæхмæ (Етдзатæ, Хъæдохтæ), иннетæ Толдзгунмæ 1922
æнзти (Керчелатæ, Тагъатæ), ка ба Змейкæмæ (Хъæдохтæ),
еуæй —еутæ б’а æрлигьдæнцæ Уæллаг Гулæрæй Дзинагъ —
амæ.
Зæронд дзамани уæллаг Гулæри нимаддæр хæдзæрттæй
еу адтæй Етдздти Басиати* хæдз^рее. Сæхуæдтæ куд
дзурддзæугæ æма уæздан адтæнцæ -Басиат æма Насупхай,
цæуæт дæр син уæхæн рацудæй. Исæнтæстæй син цуппар
фурти ма дууæ кизги..
Куд фæззæгъунцæ, уотæ,; Етдзатикцуппар æнсувæремæй
— Гæбули, Бугъули, УрусигСаулæгæй арв нæрун не,"нди —
удта. Сæ хуæртæ Делетхан (Куку) æма Сопий дæр цаулдæр
на "дтæнцæ, ци бакастæй, ци лæгигъæдæй. Кадгин æма ни —
вгун хæдзарæбæл нимад адтæнцæ Гулæри лриходиЕтдзати
Басиат æма Насупхани бийнонтæ; Алкедæр .тæходуй кодта
сæ хæццæ бахæстæг кæнунмæ.
Гъе уæхæн кадгин, кустуарзон æйа нимад адтæнцæ Гу—
лæри приходи Дзинагъай цæраёгЛ’агъати Дздга ^а, Гобеони
устур бийнонтæ дæр.
Дзага ма Гобеонæн адтæй амæй»а бакастгиндæр, лæгдæр
æма косагæдæр аст фурти »"ма æртæ ^сизги.
Рагъомбæл æнцæ цæуæт^ Райдæдтонцæ сæ фиди къох
рæуæг кæнун. Хуасæ кæрдун, сог ласун, хумæ кæнуни ихæс
нæбал хаудтæй Дзагамæ. Кæми адтæй Дзагайæй амондгун —
дæр, аст хуасдзауи ке хæдзарæй рараст уидæ!
Æнсуваертæ еугурæй дæр фонс æма зæнхи куст код—
тонцæ. Хæдзарæ адтæй цæрунгъон. Лæхъуæнтæй — Урус —
тан, Урусбий, Урусхан, Сарæбий, <Хазбий,' Хамбий,
Æфсимайхуæ, Гадзо — ка куд гьомбæл додта, уотæ^син сæ
ниййергутæ кодтонцæ бийнонти гъулдаг. Æркувта Гобеонмæ
Тагъати фæрнгун хæдзарæмæ æхсæз киндзи. Фал, куд фæз —
зæгъунцæ, æнæ мæлгæ дуйней нæййес, Дзага "ма Гобеони

206 Журналкæсгути сфæлдистадæй
фурттæй дууæ — Хамбий æма Æфсимайхуæ рамардæни<*
уосгор лæхъуæнтæй. Сæ иннæ цæуæти зин ба сæ уодæга
сæй, Хуцауи лæварæй, нæбал фæууидтонцæ ниййергутæ
Адтæнцæ хуæрззæруæ. Амондгун куд на "дтæнцæ аци нийй -
ергутæ æхсæз хуасдзауи ке хæдзарæй рараст уидæ, æхсæз
киндзи ке хæдзари адтæй!
Аци бийнонти хуасæ, хумæ* кæрдун:мæ,'>æнтаунмæ зеу
кæнун нæ гъудæй. Сæхуæдтæ’ хъæрттæнцæ сæ урдугон кус —
титæбæл, хæдзари зелæнтæбæл.
Зундгин ниййергугæ сæ цæуæти бастонцæ кæрæдзебæл,
амудтонцæ син адæми хæццæ цæрун. Хæдзари æфсийнæ —
лæмбунæг Гобеон æнгом кодта хæдзари бийнонти. Баста
киндзити кæрæдзебæл, алкæмæн дæр си амудта æ ихæс.
Аци бийнонти нæ,гъудæй зеукæнун дæр нимæттаг æхси —
нунмæтнимæУ æууæрдунмæ, -тунæн халæ æлвесунмæ.ÆХсæз
киндзи ма æртæ кизги сæхуæдтæ хъæрттæнцæ алцæбæл дæр.
И киндзитæ сæ еугур дæр зудтонцæ фанси куст кæнун, хуйун,
тунæ уафун, æлвесун, æфснайун, æхснун. Тунæ уафун ба
сæ минкъий нæ гъудæй. Айдагъ цохъатæ.ма баслæхътæ нæ
худтонцæ тунæй, фал уæледарæс дæр косæг лæгтæн. Кæд
сæ еугурдæр зудтонцæ фанси куст кæнун, уæдаæр и кин —
дзитæй дууæ — Етдза- (Етдзаон) æма/Бæзо (Бæзион) бæрæг
дардтонцæ сæ арæхстдзийнадæй. Ма’цæмæ нæ арæхстæнцæ
Куку (æ æцæг ном Делетхангхонгæ ба æй æгас Тагъатæ
дæр кодтонцæ Етдза) æма Данæ сили кустæй: фанси куст,
тунæ уафун, цохъатæ ма кæрцитæ кæрдун æмахуйун, ходтæ
ма баслæхътæ кæнун, дзабуртæ хуйун; нæлгоймаг æма сил— <
гоймаги уæледарæс кæрдун æма хуйун;(алдæмбидтæ ма ас —
тæубостæ уафун; сауæнгæ ма зæриндагхудтæ кæнунмæ дæр.
Уомæйуæлдай арæхстæнцæ æфснайун æмахуæруйнагкæ —
нунмæ дæр.
Тагьати аци дууæ киндзи сæ. арæхстдзийнадæ сосæг нæ
кодтонцæ, фал ибæл цæстуарзонæй ахур кодтонцæ айдагъ
Тагъати кизгутти нæ, фал синхи, гьæубæсти кизгутти дæр.
Зундгин æма хъаурæгин æфсийнæ зудта æ бийнонти кæ —
рæдзебæл бæттун. Æрцæуæггæгтæй уæлдай гъолон неке
кодта. Сæ еугуремæ дæр кастæй еуцæстæй. .Фæдзахста син,
амудта син, аразта сæ устур бийнонти лигъз цардмæ. Сæ
зæрдæбæл син дарун кодтаирон адæми федар уаг т— ци
хæдзарæмæ æркувтай, йе дæ царди кæронмæ бунат æйг ма

8
гг
в
9
8
о
я
Ю
й

208 Журналкæсгути сфæлдистадæй
ин æ кадæ, æ намус бæрзонд кæнæ. Амудта йе "рцæуæг —
гæгтæн, цæмæй хæдзарæй дзурд æндæмæ ма хæссонцæ. Кæд
дæ зæрдæ йестæбæл ходуй, уæд, цæгатмæ уайун æма дзурдтæ
давуни бæсти, дæ зæрдихудт балæдæрун кæнæ де "фсий —
нæн, дæ файностæлтæй, йе кизгуттæй ескæмæн. Гъе еци
æгъдаубæл федар хуæст адтæнцæ Тагъати устур бийнонтæ.
Гъе уой фæрци сæ цард цудæй рæсугъдæй.
Тагъати устур бийнонти иннæ федар æгъдау адтæй сæ
хъиамæт еу къох, еу рауæнмæ хæссун, хецивонс нæ кæнун.
Æрмæст еунæг æвдесæн. Тагъати æнсувæртæ Хазбий æма
Гадзо ратардтонцæ будурмæ уæйæ кæнунмæ фусти дзогæ.
Расæ уæйæ кодтонцæ. Фæстæмæ цæутæй Задæлескæмæ
фездахтæнцæ Гадзой каййестæмæ. Ами син æгасцæуай за —
гътонцæ. Кæстæртæ сæ сиахсбæл цийнæ кодтонцæ. Сæ
зæрдæ син Оалхæнунмæ Гадзо сæ-кæстæр Ойццеу Бæзииæн
равардта æхца -^ сугъзæринæ туман, листæг æхцайæфсо —
нæй. Надбæл æнсувæртæ, æвæдзи, се "хца нимадтонцæ ма
Гадзо балæдæрдтæй æ рæдудлУой бæрцæ адтæй хестæрти
рази æфсæрми, маÆхсæуи бунæй фæстæмæ раздахтæй За —
дæлескæмæ. Ку æрхъæрдтæй Бæзитæмæ, уæд æй зундгин
Инал куд нæ балæдæрдтæй. Радтун кодта Бæзийæн фæс —
тæмæ æ сугъзæрийнæ туман. Æхца райстаГадзо, сувæллони
къохи ба бакодта цидæр листæг æхца. Аци дæнцæг раст ба —
лæдæрун гьæуй: ка "й зонуй, неци загътайдæ Дзага æ фур —
тæн, фæллойнæн цæмæн раунаффæ кодтдй/ зæгъгæ. Фал
гьæуама бийнонти хъиамæт цæуа йеу рауæнмæ, ма ин йеумæ
унаффæ кæнонцæ. Кæмæн ци æгъдау дæттун 1-ьæуй, уой
дæр æмвæндæй.
Æхсæз æнсувæрей фæллойнæ, сæ.фонси пайда æнæгъ —
æнæй дæр лæвæрд цудæй бийнонти хестæртæ — хецау æмæ
æфсийни къохмæ. Етæ ба сæхестæр фурти^ киндзити лæ —
дæргæдæри хæццæ, уидтонцæ æма аразтонцæ æмвæндæй
али бийнойнаги цигъæуагæ дæр. Æфсийнæ, хæдзари хес —
тæртæ фадуат нæ лæвардтонцæ киндзитæн хецивонсæн. Нæ
сæ уагътонцæ хæдзари циййес рони къумти, дзæкъæлтти;
аууонæй сæ цæгæттæмæ хæссун, ма æй уоми*æфснайун.
Гъе уой фæрци бийнонтæ цардæнцæ æмзунд, æнгомæй.
Рæстæг цудæй. Æхсæз киндземæй алкæмæн дæр рацу—
дæй цæуæт. Анзæй анзмæ бийнонтæ»кодтонцæ фулдæр ма
1920 æнзти иссæнцæ дæс æма дууинсæй бийнойнагей

Цагъати Анастасия 209
бæрцæ. Цардæнцæ хъæбæр федауцæй, лимæнæй. Фалæ
идардмæуинагæ хестæртæ исунафæ кодтонцæ, цалинмæ
бийнонтæ кæрæдзей дзурд лæдæрупцæ, кæрæдзёй уарзунцæ,
уæдмæ сæ рахецæнтæ кæнæн, ма си алке аё Царди гъуадаг
кæнæд. Гъе уотемæй Тагъати устур бийнонтæ 1923 анзи бай —
урстонцæ. Дзага ма Гобеонæн сæ уо’дæгасæй сæ цæуæт ис —
сæнцæ æхсæз хæдзари. Гъе еци æхсæз хæдзаремæй сæ еуей
æфсийнæ адтæй Етдзаон (Куку, Делетхан). Гъе ай туххæй
нæ фæндуй лæмбунæгдæр зæгьун.
Етдзаон, кенæ ба æй æгас Тагъатæ дæр куд худтонцæ —
нæ дуггаг мадæ Етдза æма Хазбпйæн рантæсшсй цуппар
кизги — Сурæт, Хæмисат, Аннæ, Зæрæда, ма дууæ фурти —
Цъæхлæг æма Хадзимуссæ.
Тагъати устур бийнонтæ ма еумæ цардæнцæ, уæд Ет —
дзайæн æ цардæмбал Хазёий рохс дуйнейæй рахецæн æй.
Байзадæй седзæргæсæй æхсæзей хæццæ. Кизгуттæ хестæр
адтæнцæ ма си ка куд цæттæ кодта, уотæ æ амонд агурдта.
Сæ хестæр — Сурæт фæццудæй Стур—Дигори Темуртæмæ.
Акни е’нсувæрæн ракорун кодта Етдзай файностæ Данæ ма
бакувта Бæзити зонгæ Инали -хæдзарæмæ. Хæмисат фæц —
цудæй дзинагьайаг Елойти Фацбаймæ. Сæ кæстæр — Зæ —
рæда ба амонди къах байвардта Малитичхæдзарæмæ. Адтæй
йристони æрттевагæдæр стъалутæй йеу — Малити зун —
дгонд финсæг Георгий цардæмбал1.
1920 æнзти Советон хецауадæ хуæнхæгх’æн будуфмæ лед—
зуни барæ ку равардта, уæд Тагъати мутгагæй беретæ, уони
хæццæ Етдза ма æ дууæ фурти дæр, /ралигъдæнцæ Тол —
дзгунмæ. Ами гъæуæн æ хорискæсæйнаг синхи æрцардæнцæ
Тагьатæ. Хонгæ дæр сæ Тагъати синх кæнунцæ. Тагъати
муггагæй уæлдай ма аци синхи цардæй Керчелати Габици
-æдзарæ. Тагъати синхæн æ бæрæг астæу адтæй Етдзай
оийнонти хай.
Куствæлтæрд бæдæйнаг æнсувæртæ — Цъæхлæг æма
^адзимуссæ февналдтонцæ -æма райаразтонцæ рæстæгмæ
Цæрæнуат уосонгæ. Æрластонцæ хонхæй уордæмæ сæ мади,
сæ мортæ "ма бавналдтонцæ ^хæдзарæ кæнунмæ. Æрцæттæ
кодтонцæ хæдзарæн гъæдæрмæг, иннæ^ аразæн æрмæгæй
Дæр цидæртæ. Хæдзарæбæл косунæй уæлдай ма сæ гъудæй
сæ зæнхи хайбæл косун, хуасæ "ма фонси куст дæр. Кус —
’ 14 Ираф 14

210 Журнолкæсгути сфæлдистадæй
туарзон æма куствæлтæрд æнсувæртæ алцæбæл дæр
хъæрттæнцæ.
Еу зумæг рарвистонцæ уосонги. Дуккаг зумæгмæ ба син
исрæвдзæй æрдæг пъадвали дууæ уати ма урух сенæгонд
(залгонд) агъунст. Сæ мæгур зæрдæй аразтонцæ дуу —
æуæладзугон хæдзарæ — цæрунæн бæзгæ æрдæгпъадвал
æма еу уæладзут. Æрдæгпъадвал син конд ку фæцæй, уæд
цæрун райдæдтонцæ уоми.
Зундгин мадæ лæдæрдтæй, лæхъуæнтæн цæмæй сæ куст
рæвдзæдæр цæуа, уой туххæй син гъæуй бииионти гъуддаг.
Бафæндæ кодтонцæ ма хæстæгæн равзурстонцæ Малити
Хамбийи хæдзарæ.
Ка загътайдæ «нæ» хуæрзконд. æгъдаутин, косагæ, игъ —
æлдзæг Цъæхлæгæн! Ка нæ равардтайдæ æ кизгæ, æгас
Тагъати муггаг-сæхецæн дуккаг мадæ’цй Ётдзай худтонцæ,
уой хæдзарæмæ.
Исарази æнцæ Малитæ ма рæсугъд, уездон Аминæт
æркувта ЕтДзай хæдзарæмæ. Куд^амондгун адтæй мадæ æ
уарзон хъæболи амондæй! Æхе цуппар кизги уæдмæ сæ амонд
иссердтонцæ. Нур имæ ци æрцгон^кизгæ æркувта, уойба —
нимадта æхецæк фæндзæймаг.кизгæбæл.гХе бæдоли цæс~
тæй имæ ракастæй. Амудта ин,..ахур,æй- кодта царди
æгъдæуттæ, бийнонти фæткæбæл. Аминæт дæр æнæлæ-
дæргæ нæ разиндтæй. .Игъуста^æ зæрдæмæ.иста хестæри
загъд, архайдта æ къох инрæуæгдæр кæнунбæл. Еу загъ —
дæй, амонд æ медбилти^бахудтæй Тагьати ;седзæргæс Етд —
зай бийнонтæмæ. Уæлдайдæр син Аминæт ку балæвар кодта
нæуæг игурд, уæдма кæми адтæй кæрон бийнонти цийнæн.
Исаразтонцæ номæвæрæни устур кувд. Нæуæг игурдбæл
исæвардтонцæ ном — Федар, Куд фæззæгъунцæ, уотæ, аци
минкъий амондгун бийнонтæ кæрæдзей цæрайæй цардæнцæ.
Фал сæ амонд берæ нæ рахаста.
Æвеппайди, æнæнгьæлтæбæл -Бтдзай дууæ. хæдзардарк,
æ дууæ зæрдæдарæни æрбайсавдæниæ. Æрбайхалдæй Ет —
дзай хæдзарæ 1927 анзи фæззигон боки.
Лдтæй фæэз^гон косгæ бон^Адæм æфснайлтонцæ с:
тиллæг, сæ фæззæги фæллсшюэ. Цъæ>'\æг с-^иа Х^\;гт'^уссзэ
дсэр еци бон ластонцæ сæ хуастæ игуæрдæнтæй. Æр^икка/
хатт ку исластонцæ хуаси ласæг, уæд хор нигулæнмæ фæх -
хæстæгдæр æй. Мадæ сяк загъта, абони фагæй. Бауолæ —

Цагъати Анастасия 211
фетæ уæхуæдтæ дæрг бауолæфун кæнтæ уæ галтæ дæр.
Лæхъуæнтæ не "сарази æнцæ, аци дзæбæх рæстæги ма дæлæ
хæстæг игуæрдæнæй еу ласæг исдавæн, зæгъгæ. Лæугæй
цидæр комидзæгтæ ракодтонц’æ ма фæрраст æнцæ.
Мади зæрдæ зонагæй, фæззæгъунцæ. Куд дзоридæ Ет —
дза, уотемæй! куддæр Цъæхлæг æма Хадзимуссæ еци бон
фæстаг хатт рандæ æнцæ хуасæ ласунмæ, уотæ æхецæн
бунат нæбал ирдта. Æбæрæг цидæр æй катайи æфтудта, æхе
медæгæ тухстæй, хъурдохæн кодта. Тургъæмæ, гъæунгæмæ
рауаидæ, рагъæуай кæнидæ, гæр ци æрæгæмæ æнцæ биц —
цеутæ, зæгъгæ.
Хор æрæфтудæй. Æрбаизæр æй. Талингæ кæнун рай —
дæдта, уæддæр хуасласгутæ нæма зиннунцæ. Уæд Етдза,
Тагъати синхи леэгтæй кустæй ка "рцудæй уонæй кæмæн —
дæрти æ катай балæдæрун кодта. Фал куствæллад.адæМæй
«æз сæмæ ракæсон», зæгъгæ, неке фæрраст<æй.:3æрдитæ
ин раивæрионцæ. Цæмæй син тæрсис, дууæ лæгемæй еу
ласæгæй æндæр ести ласдзæнæнцæ^зæгъгæ.;
Ку неке си цудæй,æ хæццæ, уæд Етдза къохи хæсгæ ци —
рагъ райасугьта ма æхуæдæг фæрраотæй, æ биццеутæ хуасæ
кæцæй ластайонцæгуордæмæ.Куд дзоридæÆтдза, уотемæй
æй цидæр тухæ уайун кодта размæ мæйдари къотæр гъæди
хурфи æрдозтæмæ. Нихъхъæрдтæй игуæрдæнмæ. Цирагъи
рохсмæ и мæйдари ;æрæстæфтæй дасæг æма уæрдуни
æндарг. Хæстæгдæр бацæунмæ гъавта и æндаргмæ. Гъæр
кæнуй æ биццеутæмæ сæ номæй. Фал... Бахъæрдтæй æндарги
размæ Етдза.. Æ къах ракъуæрдта цæбæлдæр. Цирагъи
рохсмæ рауидта Хадзимусси къæхтæ, æ гурæ ба ласæги буни
уæлгоммæ. Гъе æ къах дæр уонæбæл искъуæрдта. Цъæхлæг
ба адтæй дæлгоммæ, æ гурæ ласæги буни, уотемæй. Бæргæ
райархайдта и мадæ ласæг исæнхуæрсунбæл, фал кæ^ми;..-:^
Бæдæйнаг уосæ æ цирагъ раскъафта, ма догъ равардта
гъæуæрдæмæ мæйдари. Гъæумæ ракæсæн тегъæмæ ку
исхъæрдтæй^ уæд уордигитшффæдёс кодта. Æ гъæрмæ ра —
фæдес æнцæ айдагъ Тагъати^синх- нæ,?фал æгас Толдзгун
дæр. Кумæ син райамудта, уордæмæ æзраздæронæй
уадæнцæ фæдесæнттæ. Нихъхъæрдтæнцæ^Ласæг райеу —
варс кодтонцæ. Дæ фудголуæхæн бæлахмæ æркæсæд! Хад —
зимуссейи ласæги бæхъæ æ тæккæ зæрдæ ниргъавта, ме. йе,
æвæдзи, æваст фæцæй. ЦъæхА.æ1' ба дæлгоммæй лæудтæй,

212 Журкалкæсгути сфæлдистадæй
æ гурæ æнæгъæнæй дæр ласæги буни, убт’емæй! Æвæдзи
•ма, мæгурдæйраг, архайдта ралæсунбæл, фал кæми... Æ
къохтæ, æ гъæлæс адтæнцæ сикъитæйдзаг.
Куд æрцудæй и фидбилиз, уой неке зонуй! Фал дзубанди
ба æрæнцадæй уобæл, зæгъгæ, фæллад хуасласгутæ галтæ
ку исуагътонцæ, уæрдуни æрттæ ку исæргъувтонцæ, уæд
сæмæ, æвæдзи, буцæугæнæн æнхæст нæ рафедар кодтонцæ.
Ласæгбæл куд исхуæстонцæ уæрдунмæ "й батолунмæ, уотæ
буцæугæнæн фæссайдта. Æрттæ æрхаудтæнцæ. Ласæг ба йе
"ргъувгутæбæл рахаудтæй ма сæ æ буни фæккодта. "Ма дæ
фудгол уотæ! Гурусхаг на "дтæй Хадзимуссæ æваст ке фæм —
мардæй. Фал ма Цъæхлæг ба, æвæдзи. архайдта ласæги бу—
нæй ралæсунбæл, фал...
Цидæр адтæй, фæдесæнтхæ халтæ исефтигьтонцæ. Дууæ
зиани баивардтонцбе уæрдуни ма сæ1 æрдæгкбнд/хаёдза--
рæмæ исластонцæ æрдеуагæгæнгæй.
Æвеппайди арв æрцавта Тагъати Етдзай^тумбул бийнон —
ти. Еци æхсæвæ Толдзгуни гъæуи æ гъар хуссæни гъомбæл
адæмæй некебал^ниххуетæй. Цæлхæмбурдæй’лæудтæнцæ
æрдеуагæгæнгæ Етдзай сæргъи.
Бакой кодтонцæ зианти. Исрæвдзæ сæ кодтонцæ сæ
фæстаг фæндагмæ. Бони цъæхи ба - фервистонцæ алли
æрдæмæ æнамонд хабар хæсгутæ Етдзай цуппар кизгемæ.
Тагъатæ, Етдзатæ ма Малити хæстæгутæмæ, зонгйтæ.ма’
хеонтæмæ.
Марди бони бæрæг нæбал адтæй ка фæдесон, ка
мæрддзогойни цæуæг. Дигоргомæй; будури гъæутæй
æрцæуæг адæмæн кæрæнттæ на "дтæй. Гъе нур рабæрæг
æнцæ Етдзай хъаурæ, хебæлхуæцгæ; уæздандзийнадæ!
Дуйней дзиллитæ æрæмбурд æй Тагъатæмæ. Уонæй
Цъæхлæг æма Хадзимуссæбæл >зæрдæй æ цæстисуг’ ка нæ
нигъзалдта, уæхæн на "дтæй. Еци дуйней адæмти рази нæ
кудтæй æрмæст сæ ниййерæг. Етдза. Дууæ кирей астæу бад—
тæй. Æгьдау лæвардта зианмæ æрцæуæг:адæмæн. Фал æхе~
бæл уой бæрцæ хуæстæй, ма ин æ цæсгомбæл цæстисуг
неке фæууидта. Гъе уой мин аёхуæдæг дзурдта Етдза. Æз æй
ку бафарстон, куд бафæразта æхебæл уотæ хуæцун, уæд
мин загъта:

Цагъати Анастасия 213
— «Æгас адæм мæнбæл кудтæнцæ, мæн сæргъи лæуд —
тæнцæ, ма ма æз ба уони рази æнæфсæрмæй куд кудтайнæ?!
Адæмæй æфсæрми кæнун, уонæн æгъдау дæдтун нæ
гъудæй»?
Æ хъаурæ, æ хебæлхуæцгæдзийнадæ, æ ездондзийнадæ
Етдзайæн уæлдайдæр исбæрæг æнцæ еци зин бони еума
хатт дæр. Ци гæнæн ма адтæй. Зианти сæ<мæрдти сикъит —
бæл бафтудтонцæ. Æрæздахт&енцæ адæм уæлмæрдтæй.
Тагьати æрдæгконд хæдзари ’урух тургъи æрæвардтонцæ
уæлмæрдхуæрнæги фингитæ. Ниххæлар .кодтонцæ, хуæр —
нæги фингæн ’ке исрæвдзæ кодтонцæ, уони. Фал неке кун —
дта хуæрнæг хуæрун.
Етдза уой ку балæдæрдтæй, уæд æхуæдæг финги хес —
тæрти сæргъæмæ бацудæй. Ракурдта устур хатир хестæр —
тæй. Райста æ къохмæ къумæли’къбс^ма/адæмæн загь^
— «Хуарз адæм! Абони сумах æрцудайтæ нæ Хёцауи муггаги
(муггаги ном «Тагьатæ» нæ дзурдтй) ^ин фæррæуæгдæр кæ —
нунмæ. Æз уйй арфæгъон нæ дæн. ФаЛ/ арфёё ка кæнуй, еци
устур Хуцау уин раарфæ кæнæд! Ауæхæн фудæй уи алке
хæдзарæ дæр хизт уæд! Нур ба уи корун. Хуцауæй корæгау,
табуафси, æрбадётæ фингæбæл, Цæнхæ "м’а син къеббæрæй-
рохсаг зæгъетæ. Æз’ дæр син зæгъун рохсаг!» Гъе æма, дан,
баниуазтон къумæли кйосæй. Йсахустон уæлмæрдхуæрнæги
фæрзеуæй. Еума хатт адæмæй р^Курдтон, цæмæй исбад—
тайуонцæ хуæрнæгй фингæбæл. Гъе уои’фæстё ин зианмæ
æрцæуæг адæм æ курдиадæ исеёнхæст кодтонцæ ^ рохсаг
загътонцæ Цъ&хлæг æма Хадзимуссæн.
Алке æхуæдæг рагъуди кæнæд, цæй бæрцæ хъаурæ, лæг —
дзийнадæ ма уæздандзийнадæ, цæй асæ федар æма арф зунд
адтæй аци силгоймагмæ, куд фæразта æкебæл хуæцун! ’’ ~
Еци бон бийнонтæй æрмæст Цъаехлæг æма Хадзимуссæ
нæ фæгъгъудæнцæ. Раст ецй бон, зиантæ бафснайуйи фæсте,
Малитæ рахуæстæнцæ сæ кизгæ Амийæти къохбæл. Етдзай
гьæбеси ба бакодтонЦæ, р>айгурцæй æртæ къуæ^ей кæбæл
цудæй, еци Федари. Цæрæ Етдза де стур фуДи хæццæ "ма
хæссæ дæ бæдоли бæдоли.
Йе "рдæгконд хæдзари устурфудон уосæ байзс^дæй æна —
гьом сабиййи хæццæ. Райдæдта æй гъомбæл кеёнун.
Айдагъ сабийи гъомбæл кæнунбæл на "дтæй Етдза. Гъудæй
æй цæруни амæлттæ кæнун дæр. Йе "сæвд хæдзардаргутæн
анзи дæргъи кæндитæ кæнун, циртдзæвæн син ниввæрун.

214 Журналкæсгути ефæлдистадæй
Уомæй уæлдай ма КуСта æ рази дзæхæрабæл, æ зæнхи гæп —
пæлбæл. Дардта цидæр фонси мортæ. Уони дæр гъудæй кой
кæнун, хуаллаг син амал кæнун. Урдугон куститæй уæлдай
ма хъæрттæй æ хæдзари силгоймаги куститæбæл дæр —
æфснайун, сунк кæнун, æхснун, фанси куст, сæйрагдæр ба
æнагъом сувæллони гъуд. Хъæрттæй, фæразта.
Раст зæгъун. гъæуй, æрвадтæлтæ, хæстæгутæ дæр имæ
се "нгæс дардтонцæ, фал уæдаæ{э хæдзарæ дарун гъудæй
æма æй дардта Етдза æхуæдæг, æндæр æрхæссæг имæ на
"дтæй. Нæ бауагъта æхебæл исбадун лæгъуз мæрдгини ном.
Алкæмæн дæр æ цæнхæ ма кæрдзинæй æгъдау лæвардта, æ
къохи фæллойнæй алке дæр рæвдудта. Тагъати муггаги сед—
зæртæй кæмæн дзабуртæ худта, кæмæн ходæ кодта, кæмæн
— .цъиндатæ.. Сауæнгæ ма ,син сæ дарæс дæр,æхс.надта,
æмпъузта,-
Бонтæ, æнзтæ цудæнцæ. Федари мадæ Аминæт иссердта
дуккаг амонд Лескени гъæуи Цæмæхъати хæдзари. Ами ин
исæнтæстæй авд сувæллони.
Айдагъ Тагъати муггаг "ма,уони, уæдтаæхехæстæгуги
нæ рæвдудта Етдза. Йе некæмæн 1 æвгьау. кодта æ/.къохи
фæллойнæ, æ зунд. Æрмæст^ма еунæг æвдесæн. Куд загъ —
тан, уотемæй æ рæсугъд киндзæ Аминæт дуккаг амонд ис—
сердта Цæмæхъатæмæ. Цал ае^ма цал* хатгги фæууидтон æз
Етдзай цъиндайæгтæ æлвесгæ. Аминæти? сувæллæнттæн.
Уонæн дзабуртæ таугæ, бæхснуги устур къубулæнттæ бийгæ,
уæфстæн æркъиаг дæтгæ. Хъæбæр ибæл тухсидæ^тæрегъæд
ин кæнидæ берæ сувæллæнттæ ин^ес, цардгъæуагæ
æййафунцæ, зæгъгæ. Архайдта Аминæтæн еу минкъий уæд—
дæр фенхус кæнунмæ/Айдагъ; аци дæнцæгæй ^дæр бæрæг
æй Етдзай уæздандзинадæ. Е идардмæ уидта. Лæдæрдтæй,
æносмæ лæг нæ цæруй. Баота»æ еунæг æнагъом бундари
æрмæст Тагъатæ "ма уони хеёстæгути хæццæ нæ, фал æ мад
тæлонти хæццæ дæр, адæми хæццæ.
Етдзай зæрдæ нæ нихъхъæбæр æй, >нæ файдард -кодта
æхецæй Малити кизги, фал æй^ æнгом, кодта æ бæдоли
хæццæ. Цал æма цал хатти фæууидтон мæхе цæститæй,
Аминæт кудаæр фæззиннидæ, уотæ.сиФедар^æхе рани —
мæхсидæ. Æвæдзи ин æ минкъий зæрдæй» нæ хатир кодта,
мади рæвдудæй æнæхай ке адтæй, уой. Фал æй Етдза, кæд
ин алли хатт нæ бантæсидæ, уæдл,æр байагоридæ. æма æй

Цагъати Акастасия 215
æрбакæнидæ æ ниййерæги размæ. Радтидæ* мадæ ма’бæ —
долæн кæрæдзей барæвдауни, кæрæдзей фæууинуни фа —
дуат. Æной Федари ка нæбал гъæуидæ, еци дарæстæ дæр
лæвардта Аминæти сабийтæн. Æ къохи ци адтæй, уомæй æй
алцæмæй дæр рæвдудта.
Куд дæсни адтæй Етдза адæймагмæ нифс бауадзунмæ,
адæми хæццæ цæрунмæ. Тагъати мутгаги фæсевæдæй кæ —
бæл на "дтæй æ къохи хъиамæт, ка си нæ бавзурста æ лигъз
дзурди хъаурæ? Кæци кизги си не "сахур кодта кæрдзин
кæнунбæл, силгоймаги куститæбæл? Æригон кизгугти кæр —
дзин, къеретæ кæнунбæл ахургæнгæй сæ уæхæн дзурдтæй
разæнгард кæнидæ:
— «Ма тæрсæ, мæ цæстæ, кизги конд къинсæбæл маргъи
æхсир фæууй, ма ин фехæлæн.нæййес». Зæгъæн ес, сæхе
ниййергутæй син фулдæр баамонидæ царди гъæугæ гъуд —
дæгтæ.
Гъе уомæн ин адтæй устур кадæ^ мутгаги астæу. 'Уомæн
æй фарстонцæ ма ин аргъ кодтонцæ æ дзурдæн Тагъатæ —
хестæрæй кæстæрмæ.-Ма айдагъ Тагъатæ нæ; фал Тол —
дзгуни гъæубæстæ æгасæй дæр. -
Федар дæр ирæзтæй Етдзай къохи^æнæнезæй, игъæл —
дзæгæй. Нæ æй уагъта естæмæгъæуагæй, .рæвдудæй, да —
рæсæй, хуæрдæй* Райрæзтæй^Федар. Бацудæй’ Толдзгуни
авданзон скъолай фиццаг, къласмæ: Райдавдта ахур кæнун:
Кæми ма адтæй Етдзай цийнæн- кæрон: æхæдзари бундор
скъоламæ рараст æй. Федар бæрæг^дардта скъоладзаути ао-т-
тæу æ федауцæ дарæсæй, киунугугæ "ма иннæ ахургæнæн
дзаумаутæй. Етдза архайдта,; цæмæй сувæллон ирæзтайдæ
æ седзæрбон не "нкъаргæй. Ма ин æнтæсгæ дæр кодта.
Ирæзтæй Федар фæнзуйнаг скъоладзауæй. Фæцæй æнтæс —
тгунæй каст Толдзгуни авданзон скъола. Идарддзер æ ахури
кой кодта Хæзнидони астæуггаг скъолай; Нур цæмæйдæрти
Етдзай къох дæр рæуæгдæр кæнун райдæдта. Нæбал гъудæй
Етдзай адагиосæрдбæл дон хæсоун; соги сагъæс кæнун. Биц —
цеу ин æнхус кодта æ рази дзæхæрай зæнхæ косунæн дæр.
Ралæг æй Федар. Куд фæзЗæгъунцæ:^«Мæгурæн æ уæс
— гал, æ биццеу — лæг»,— уотæ Федар дæр.’Зундгин, фу —
дæбонгин Етдзабæл æ зæруи бонти хор бакастæй.Æ биц —
цеуи цийнæй цæйдæрбæрцæ-æ зинтæ иронх кодта. Фал ибæл
æнзтæ дæр сæ уæзæ уадзун райдæдтонцæ. Арæх нæфæ —

216 Журналкæсгути сфюёАдистадæй
разгитæ кæнун дæр райдæдта.ма ниффæндæ^кодта, æ коми
комидзагæй ке исхаста, еци Федарц еунæгæй нæ ниууадзун
æ фæсте. Бæргæ æй лæдæрдтæй хуæрзæригон ма ке æй æ
биццеу, фал хæдзарæн хуæздæр гæнæн нæййес "ма æстдæс
анзи кæбæл нæма исæнхæстæй, еци лæхъуæнæн бийнонти
гъуддаг бакæнун исфæндæ кодта. Исарази кодта æ биццеуи
еци гъуддагбæл. Бийнойнагæн равзурстонцæ сæхе гъæук —
каг Будайти Маняй, Федарæн æхе æмкъласони. Нивгун къах
æрбахаста Маня Етдзай хæдздраемаеч>Рацудæйг;1$н, дзæбæх
цæуæт — æртæ лæхъуæни ма цуппар кизги. •
Кæд ин берæ цæрæнбон Хуцау нæбал равардта, кæд æ
куствæллад уæргутæбæл нæбал барæвдудта æ седзæрæй —
хаст Федари хортæ, уæддæр е’носон дуйнемæ æнæзæр —
дæдзоргæй рандæй.,Ррхссц;,уæд!
Аци дзурддзæутæ силгоимаги^уæззау зунДгхъаурæг-лее^
гигъæдæ, хебæлхуæцгæдзийнадæ бæззунцæ зундæн али
бийнонтæн дæр. Гъе уæхæн Етдз&онтæй федаунцæ адæм.

217 Дзагурти Губади
Дигорон адæмон уадзæндзурдтæ7
Ср. также изречения о прямом и кривом:
Зулун гъæди дон билæмæ рагæлдзуй, расти ба фæлласуй.
Кривое бревно река на берег выбрасывает, а прямое —
уносит.
Раст къуæцæлн (гъæди) дон идармæ ласуй.
Прямую ветку (бревно) река далеко уносит.
Раст къуæцæли (гъæди) дон идардмæ ласуй.
Кривую ветку вода не уносит.
Зулун гъæдæ хæрхи буни байзайуй.
Кривое бревно под кучей остается.
Ср. изречения о хитрости:
Хийнæ — мæгури хуасæ.
Хитрость — оружие бедняка.
Хийнæ, зийнадæ мæгури хай.
Хнтрость (да) лень — доля бедняка.
В. Иногда хороша (плоха) правда, а иногда —
ложь
Дæуæй мæнгæ — хуцауæй æцæг.
Перед тобой обманщик, перед богом прав.
Де’мбалæн раст дзорæ, де’знагæн ба дæхецæй раппæлæ!
Другу скажи правду, а перед врагом похвались!
Предельность — беспредельность
(см. также Начало — конец)
А. Все на свете имеет предел и ограниченно во
времени, в пространстве, в степени; нет ниче-
го бесконечного, непреходящего, абсолютно
совершенного или несовершенного
Дон дæр ма ку исусуй.
Даже река иссякает.
Хор дæр æнгкæтебæл (æгасебæл) нæхъæртуй.
И солнца на всех (на весь мир) не хватаег.
Идарддæр

218 Дзагурти Губади
Лæг муд æма дзол хуæрунæй дæр фæлмæцгæ кæнуй.
Человеку даже мед с хлебом надоедает.
Мулк сæрæй йесгæ æма бунæй ахедгæ нæ’й.
(Не бывает так, чтобы) богатство, снятое сверху, вос-
полнялось сннзу.
Зæрдæн хатт йес.
И сердце знает усталость.
Ци’й-фæндуй бæрзонд хонх дæр хор нæ бааууон кæнд-
зæнæй.
И самой высокой горе солнца не загородить.
Ка нæ ма рамардæй, уæхæн нæ ма райгурдæй.
Еще не родился такой, кто бы не умер.
Æнæмæлгæ уод дуйнебæл нæ ма рантæстæй. !
Бессмертная душа на свете еще.не-рождалась.
Адæймаг мугкагмæ пæ цæруй.
Человек не вечно живет,
Догæ æрцæудзæнæй — паддзах рамæлдзæнæй,
Придет время — и царь помрет.
Адæймаг нез æма мæлæтæй тæрсунæй нæ йервæзуй.
Бойся не бойся, а болезни и смерти не избежать.
Уæлæбæл мардæй хуцау багъæуай кæнæд, мæлгæ ба
йеугурæйдæр кæндзинан.
Да сохранит нас бог от мертвеца на этом свете, а смер-
ти иикто не избежит.
Лæг зæнхæбæл йуазæг æй.
Человек на земле — гость.
Иуæрцæ æма мæлæт æнкæтемæдæр (æнкæтебæлдæр)
къæртунцæ.
Раздел и смерть настигают всех.
Уодесæг æнкæтемæдæр къæсæрæй кæсуй.
Уодесаг * на всех с порога смотрит.

Дзшурпш Губади 219
Кæддæр некæд Дзоцца рамардæй.
В кои веки Дзоцца умер (о смерти долгоусителя).,
Æниронх мард нæййес.
Незабываемых покойников нет.
Уæлæбæл де гъдау æма дæ кадæ байзандзæнæнцæ, мæрд-
тæмæ сæ дæ хæццæ на бахæсдзæнæ.
Почет и уважение на тот свет с собой не унесешь, они
на этом свете останутся.
Бæндæн кæдмæ дæр бийай, йесгæд ин кæрон кæнун
гъæуй.
Сколько веревку ни плети, когда-нибудь ее надо кон-
чить.
Фагуссæрфæн фиййагæ сæдæ анзи тугури ку фæддарай
уæддæр ин æнæ æрхезун нæййес.
Лопату для навоза хоть сто Лет продержи.на чердаке,
а не слезть ей все-таки нельзя.
Дæлæ кæнæ, дæлæ кæнæ, уæддæр дин хæрди æнæ ис-
сæун нæййес.
Сколько ни иди низом, все равно вверх идти, придется.
СауæдЪн кæд фæндуй дæр Геркбæл (денгизбæл) æф-
туйуй.
Родник в конце концов в Терек (в море) вливается.
Тухгинæй тухгиндæртæ берæ йес.
Сильнее сильного много (людей) есть.
Тухæ хорбæл дæр йес.
И на солнце сила найдется.
Хуарзæй хуæздæртæ берæ йес.
Много есть и лучше лучшего.
Лæгæй лæгдæртæ берæ йес.
На всякого человека (мужчину) найдется много такихр
что превзойдут его.
Курдæй. курдон дæснидæртæ дæр бера^ йес.
И искуснее кузнеца много подмастерьев найдется.

220 Дзагурти Рубади
Ср. также:
Хаттæй-хатт курдæй курдон фæддæснидæр уй.
Иногда подмастерье становится искуснее кузнеца.
Уæлæбæл де’гъдау æма дæ гсадæ байзайдзæнæнцæ, мæрд-
бæлдзæнæ. ^
Не уднвляйся чудесам, еще и не такое чудо встретишь.
Ниуæстæ кæбæл нæ фæттухгиндæр уодзæнæй, уæхæн
нæ ма райгурдæй.
Не родился еще человек, которого бы выпивка не осн-
* лнла,
Дуйне ранихъуæрун йеунæг лæги бон нæ’й.
Один человек весь мир проглотить не в силах.
Гъæухуар берæгъæй гъæуи (адæми) фарнæ фулдæр æй.
Счастье села (людей) сильнее, чем счастье волка-миро-
еда (г.< е. всего села и мироед^неразорит)^ .„,
Иуазæгæн гал ку равагæрдай, уæддæр æ губунидзагæй
фулдæр нæ бахуæрдзæнæй.
Если ты зарежешь гостю быка, все равно он не съест
больше, чем вместит его желудок/
Æ кой, æ тъæр фесæфуй.
И молва о н«м, и слух еропадают.
Хъæбæр зундгин лæгæй дæр йеу хатт æдули дзурд ис-
хауй.
И от очень умного человека иной^раз тлупое слово ус-
лышишь.
Дæндагнезæн арс дæр нæ. бухстæй.
Зубную боль даже медведь не мог вытедпеть.
Кард гал (гъог) нистъигьта, думæгбæл (къæдзелæбæл)
ба басастæй.
Нож быка (корову) освежевал, а на хвосте сломался.
Фæххæтæ, фæххæтæ, уæдта нæхемæ æрхæтæ!
Поброди, поброди, да потом домой прибреди*

Дзагурти Губади 221
Æгасæй хуарз неци йес.
Нет ничего, что было бы целиком хорошо.
Хорбæл дæр мегъи цъопп бабадуй.
И на солнце клок облака садится.
Рæдуйгæ хуцау дæр кæнуй.
Даже бог ошибается.
Хуцуй дæр ма зинги ад багъæуй.
И богу иногда приходится одалживать огонь.
Хуцауи дæр ма зинги ад багъæуй.
Огонь даже богу бывает нужен.
Хуцау дæр ма йеу хатт зæнхæмæ æрхезуй. »
Даже бог иногда на землю спускается.
Ка нæ фæррæдуйдзæнæй, уæхæн нæййес.
Нет таких, которые не ошибаются.
Æнæ р&дуйгæ неке’й.
Нет никого, кто бы не ошибался.
Рæдуйгæ ка нæ кæнуй, (иеу уæхæн нæййес) уæхæн а
дуйнебæл нæ ма райгурдæй.
Нет никого (еще не родился на свет такой человек), кто
бы не ошибался.
Иеу хатт моллой кизгæ дæр фæррæдуйуй.
Один раз даже дочка муллы оШибается.
Йеу рæдуд паддзахæн дæр хатир æйв
Одна ошибка даже царю простительна.
Уæхæн горен нæййес, дунгæ кæбæл нæ кæнуй,
Нет такого забора, на который бы’ветер не дул.
Иехбæл ци-фæнди арæхсгæ л^ег дæр фæггуруй.
На льду и самый осторожныйлтоскользнется.
йехбæл йеу хатт ка нæ фæггурдæй,. уæхæн .нæййес.
Нет такого человека, который бы хоть раз не посколь-
знулся на льду.

222 Дзагурти Губади
Сæйгæ саг дæр кæнуй.
Болеет даже олень.
Дор дæр ма ку исфицуй, уæд а ба фид ку'й1
Даже камень можЬт свариться; а ведь это мясо!
Бæласæ дæр цæфæй цæфи астæу уолæфуй.
И дерево между ударами (дровосека) отдыхает.
Æнæ йести менеуæг мæрдтæмæ неке цæуй.
Без какого-либо достоинства никто на тот свет не ухо-
дит.
Иеу менеуæг кæмæ нæййес, . уомæн мæртдæмæ над
нæййес.
У кого нет хоть какого-либо достоинства, тому На тот
свет дороги нет.
Æнæ йерисхъæ мæлæн фæдгæ нæййес.
Иикто не умирает, не приобретя (хоть какого-то) до- .
стоинства.
Æдулимæ дæр йеу хуарз менеуæг разинуй.
И у дурака какое-н^бузд ,одно хорошее качество най-
дется,
Лæгæй цъæмæл нæййес.
Нет людей-отбросов.
Б. Ничто не имеет предела и не ограничено
во времени, в прдстранстве, в. степени
Зæнхи бæркад æведуйгæ’й.
Обилие земли неисчерпаемо.
Адæми мугкаг æнæсискъуйгæ й
Род людской не прерывается.
Цардæй æфсес нæййес.
Жизнью не насытишься.
Цардæй неке ма бафсасл’зД.
Жизнью еще никто ьге кас^’/^^ь,

Дзшурти Губади 223
Цардæй ка бафсастæй, мæлæтæй ка некæд тарстæй, уæ-
хæн нæ ма райгурдæй (рантæстæй) зæнхаебæл.
Не рождался еще на земле человек, который бы жизнью
насытнлся и смертн не боялся.
Цард цæхгун донн хузæн æй: куд фулдæр си ниууазай,
куд фулдæр цæрай, уой баёрцæ дæ фулдæр цæрун
фæнддзæнæй.
Жизнь на соленую воду похожа: чем больше ты ее
пьешь, тем больше хочется.
Уарзондзинадæ арæн не’взаруй.
Любовь границ не знает.
Лæгæй тухгиндæр неци йес.
Сильнее человека ничего нет.
Лæг алцидæр бурсуй.
Человек все осилит.
Нæун дорæй хъæбæрдæр.
«Нет» крепче камня.
Дуйнебæл< зæрдæй тагъддæр *нецй уайуй. ,
Быстрее сердца нет ничего на свете. •
Лæги дæстæ нецæмæй æфсæдуй.
Глаз человеческий ничем не насыщается.
Æстонг æфсес нæ зонуй.
Голодный ненасытен.
Мæгури цæстæ зинæфсес.
Глаз бедняка трудно насытить.
Гъæздуг лæгæн æ цæстæ не’фсæдуй.
У богача глаз ненасытный,
Верæ мулкæй (фонсæй) сайтан дæр не’фсæдуй,
Богзтетзо:: (^чугом) и шайтан не насыщается.
*'уО}^фæл,лад-яæ зонуй.
Л\"с;«удс< уоглли не знает.

2!М Дзагурти Губади
Цибæл æ губун дæмун нæ фæразуй.
Любитель поесть свой желудок обуздать не может.
Гудунронæ нæ фæллайуй.
Любитель пирогов усталости не знает.
Æнгъæлдæн, хуари бони дæр нæ бафсæддзæнæй.
Кажется, он и в день урожая не насытится.
Лæг цал дуаребæл бахеза (рахеза), уал губуни йин йес
(даруй).
Через сколько дверей (порогов) пройдет (перешагнет)
мужчина, столько ;у него и желудков.
Губун Сибир æй: алцидæр си исæфуй.
Желудок как Сибирь: все в нем пропадает.
Мæгури губун ивæзагæ’й,
Желудок бедняка сильно растягиваетс^.
Дæ авданзон басæй дæрьком сбдзуй.
Твой суп даже семилетней давности обжигает ротс (О
злыхыюдях.)
Уонæн сæ авд анзей басæ дæр ком содзуй.
У них и семилетней давности суп обжйгает рот,
Сæрæй йесгæ æма бунæй ахедга^.
Сверху берется, а снизу прибавляется..
Зæрдæ алцидæр зæгъуй*(фæндуй).
Сердце всего желает (хочет).
Мæгури зæрдæ ци нæ зæгъуй!
Чего только бедняку не хочется!
Фиди фарнæ не’сæфуй.
Отцовская благодать не пропадает,
Фиди фарнæ мæрдтæмæ нæ цæуй (хастæ уй).
Отцовская благодать на тот свет не уходнт.
Хуарзæн бæрцæ (кæрон) нæййес,
Хорошему (добру) меры (траниц) нет.

Дзагурти Губади 225
Куститæн фæуæн нæййес.
Работам конца нет.
В. Одни вещи не имеют предела, они беско-
нечны, неоераниченны, непреходящи; другие
имеют предел
Бæгъатæр рамæлуй, а кадæ уæлæбæл ниууадзуй.
Богатырь умирает, а слава о нем остается.
Дон фæццæуй (рандæ уй), дор (æзмесæ) ба байзайуй.
Река уходит, а камень (песок) остается.
Робас йеу æстъигъдæн бæззуй, уой ба алли бон дæр
æстъегьунцæ.
Лису можно ободрать лишь один раз, а его каждый день
обдйрают.
Предыдущее — последующее
(Ср. Вовремя — не - вовремя, Начало — продолжение)
А. Всему свой черед: сначала идет предыду-
щее, а затем — последующее; без предыдуще-
го не может быть пооледующего; предыдущее
(прошлое) дажнее-последу’ющего (будущего)
Алцæмæн дæр радæ йес;
Всему свой черед.
М^ердти радугай нигæдæ уй.
Покойников хоронят по очереди.
Ниуæстæ цæуæг цонг æй.
(За столом) пьют по очереди.
Ниуазæн догъон1 бæхйу хузæнæй.
Кубок что скаковая Лбшадь (г. е. переходитоЪ одндго
кдругому).
Фингæ æ уаг агоруй.
Стол требует (своего) порядка;

226 Дзагурти Губади
Кауæ ку бийай уæд си мех тъæуй, уæдта йес.
Если ты плетешь плетень, то тебе нужны колья, а потом
прутья.
Цалинмæ арси рамарай, уалинмæ æ царæй зæрдæ ма-
кæмæн байвæрæ!
Пока не убьешь медведя, никому не обещай его шкуру!
Æрсдзарæй раздæр зæрдæ макæмæк æвæрæ.
Медвежью шкуру заранее не обещай.
Арси царæй дæхецæн зæрдæ ма’йвæрæ, цалинм&’й рама-
рай, уæдмæ.
Не надейся на шкуру медведя, пока его не убьешь.
Дæ косарт æнæниккæнгæй йин æ фид ма уæйæ кæнæ!
Не заколов барана, мясо его не продавай!
Дæ къохи уæртдзæ хæтæли уæртдзæ ма хонæ!
Не считай своей перепелку, которая еще в стволе ружья
(г. е. не убита)!
Донмæ дæхе ма истауæ!
Не войдя в воду, не хвались!
Æнæ рагъæуай гæнгæ ма исбадæ, æнæ расагъæс гæнгæ
мæ исдзорæ!
Не оглянувшись, не садись; не подумав, не говори!
Æнæ расагьæс гæнгæ марди фæдбæл ма раио!
Не подумав, не иди за покойником (не провожай его)!
Авд хадти рабарæ, йеу хадт ба исдзорæ,
Семь раз взвесь, один раз скажи.
Раздæр гъуди, уæдта кæнгæ.
Сперва думают, потом делают.
Хæдзарæмæ бацо æгъдауæй, бадгæ ба искæнæ гъудий-.
æй, дзоргæ ба искæнæ рагъæуай кæнгæй раздæр.
В дом войди (как положено) по обычаю, сядь, подумав,
а выскажись, оглядевшись.

Дзагурти Губади 227
Ракæсæ æма исбадæ.
Оглянись и сядь (г. е. будь вежлив и осторожен, снача-
ла оглянись, потом сядь).
Æнæ бæрæг безонгæ дæ сиуæ ма’ргъувæ!
Не зная (за что пьют), не подымай свой рог!
Ме’хсæри фарс мин ку ниггæрах ласта, уæд æй балæ-
дæрттоц, нæмгæ мæ ке кæнуй, уой.
Когда он ударил меня.по щеке, тогда я понял, что он
меня бьет.
Цалдæн догомæ бæххæццæ уай, уæдмæ дæ дзабуртæ ма
ласæ!
Пока до реки не дойдешь, чувяки не снимай!
Æнæуингæ саг дæр не’хсунцæ.
Не видя, и в оленя не стреляют.
Дæ фиди разæй гагидæуттæ ма кæнæ (ма уадзæ)!
Прежде отца тосты не произноси!
Йевгъуд рæстæг фæндагамонæг.
Прошедшее время — указатель пути.
Ка ’рцудæй, уой фæууидтан, «а рцæудзæнæй, уой дæр
• фæууиндзинæ.
Кто пришел —мы видели, кто придет —тоже увидишь.
Б. Сначала идет последующее, потом — пре-
дыдущее; последующее возможно и без пре-
дыдущего; последующее важнее предыду-
щего
Хонæгæй цæуаг фæрраздæр уй.
Приглашаемый иногда приходит раньше приглашающе-
го (посланного).
Арс уидтонцæ æма йин æ фæд агурдтонцæ.
Медведя видели, а его след искали.
Дигорон лæг хабарбæл рæхги фæрсагæ’й.
Днгорец сразу о ьшвостях спрашивает. (В значении: так
поступать не поинято.) >

228 Дзагурти Губади
Анзиккон фариккони басайдта.
Нынешний прошлогоднего обманул.
«Ци уодзæнæй» «ци адтæйæй» фулдæр æй.
«Что будет» больше того, «что было».
Причина — следствие
А. Причина и следствие взаимосвязаны: без
причины нет следствия
Алцæмæндæр æфсонæ йес.
Всему есть причина.
Æнæ зингæй (артæй) хъуæцæ нæййес.
Нет дыма без огня.
Æнæ дунгæй кæрдæг æзмæлгæ нæ кæнуй.
Без ветра трава не колышется.
Æнæ йести ресгæй «ох», кенæ ба «ах» неке зæгъуй.
Без боли никто охать и ахать не станет.
Нез кæмæ нæ хъæртуйг>йе^нæ^гьæрзуй.
Кто не болеет, тот не стонет.
Æнæ незæй неке гъæрзуй.
Без болезни никто не стонет.
Фарс кæмæн нæ реса, йе «уæу» нæ зæгъуй.
У кого бок не болит, тот «ой» не говорит.
Æнæнез лæг гъæрзун нæ зонуй.
Здоровый человек стонать не умеет.
Æнæ мард æрдеуагæ нæййес.
Без покойника не рыдают.
Гал дæр рæуонæй æвгарстæ’уйг
Быка тоже не без повода режут.
Уотид нецæй туххæй фæстеуат кæнуй — дæс тумани.йи-
мæ нæйес.

Дзагурти Губади 229
Так из-за пустяка дело задерживается — десяти чёрвон-
цев у него нет.
Уотид нецæй туххæй исæфуй — æхцай туххæй.
Так из-за пустяка пропадает — из-за денег,
Мæтæй мæлæн: Къубусти мулкæй хæйттæ кæнæн!
От забот помираем: ббгатство Кубусовых делим!
Ср. также изречения о ложных причинах (от-
г о в о р ках):
Гъог доцун ка нæ зудта, йе æстойни рæуонæ кодта0
Не умел корову доить, так на коровник сваливал,
Дæ рæзбун ке не’рзадæй, уой тухай хори ма фудгин
кæнæ.
Если в твоем саду урожая нет, не вини за это солнце.
Кафун ка нæ зонуй, йе дзоли (зæнхи) анхос кæнуй,
Кто не умеет танцевать, тот винит пол» (землю),
Хуйун ка нæ зудта, йе æнгулдзи рæуонæ кодта.
Кто шить не умел, тот на палец ссылался*
Лæгъуз уосæн æ сувæллон (æ биццеу) йе’фсонæ (æ
рæуагæ).
У нерадивой женщины ребенок всегда отговорка (оправ-
дание).
Хелагæ захта — æз къæдзтæ нæ дæн, мæ над къæдзтæ-
мæдзтæй.
Змея сказала: «Извиваюсь не я, а моя дорога».
Кæми цъифи ниссæдзунцæ, кæми ба сæ уазал гъигæ
даруй.
То они в грязи застревают, а то им холод мешает,
Мæгурæн æнгон бони-æ хъæстæ исресуй.
У бедняка в день общей работы живот начинает. болеть,
Зинадæгæнæги къах ресагæ’й.
У ленивого нога часто болит.
Сæумæ син æртæх фæууй, бонæ ба сйн æнтæф фæууй,
изæрæй ба сæ бæргæ фæффæндуй истæхун.
16 Ираф 16

230 Дзагурти Губади
Утром росисто, днем жарко, а вечером и хотелось бы им
(лентяям) взлететь (да поздно).
Тикис фиумæ ку нæ хъэерта, уæдий мархуа аей;
Когда кошка до сала недостает, она говорит, что по-
стится.
Тикис фиумæ нæ хъæрдтæй æма’й мархуа худта.
Кошка, не достав до сала, сказала, что оно скоромное.
Дзубулдар <ма ’ртæха, æма уой туххæй хумæ нæ кæнд-
зинан?
Если синица не прилетит, так из-за этого мы пахать не
должны?
Б. Причины и следствиё не взаимосвязаны;
возможны действия без причин
Уотид мегъæмæ рæйуй!
Так просто, на облако лает!
Æдули куй мегъæмæ рæйуй.
Глупая собака на облако лает.
Гъæла куйи рæйдт мегъæмæ кæнуй.
Как дурная собака лает на облако.
Сæ куйтæ мегъæмæ рæйунцæ.
Их собаки на облако лают.
Противоречивость — цельность
А. Всякое явление противоречиво; всякая вещь
существует вместе со своей противополдж-
ностью и не может существовать ’без нее; вещь
может быть и такой и не такой, хорошей и
плохой, может находиться в двух местах сразу
Зиан æма пайда æнсузæртæ’нцæ.
Убыток и прибыль — братья.
«Нæ» æма «гъо» æнсувæртæ’нцæ.
«Нет» и «да» — братьяв

Дзагурти Губади ’ 231
Зин æнæ бавзаргæ нæййес хуарз фæууинæн.
Не испытав трудностей, не увидишь и хорошего.
Зин ку нæ фæууйнай (бавзарай), уæд æнцон не’ссерд-
зæнæ.
Не испытаешь (не узнаешь) трудноотей — покоя не най-
дешь.
Лæгъузтæ ка нæ фæууидта, йе хуарз ци’й уой нæ зонуй.
К?о не испытал в’жизни плохого, тот не знает, что такое.
хорошее.
Æнæ зин (фæууингæ) бавзаргæ, æнцон зонæн нæййес.
Не испытав трудностей, и легкого. не познаешь.
Хæрдæ кæми уа, уоми урдуг дæр йес.
Где есть подъем, там есть и спуск.
Хæрдмæ цæун кæми гъæуй, уоми урдугмæч цæун дæр
багъæудзæнæй.
Если где-то нужно подниматься, где-то придется^ и сцу *
скаться.
«Æгас цæуай» кæмй загъдæ уй, уоми «хæрзбон» загъун
дæр гъæуй.
Где говорят «здравствуй», там и «до свиданця» сказать
- следует.
Иуазæгæн æрцæун дæр йес, фæццæун дæр йес.
Гость и приходит и уходит.
Æгæр бæрзæндти ка фæттæхуй, йе ниллæгмæ .дæр æр-
хауй.
Кто слишком высоко летает; тот, случается, -нйзко па
дает.
Бæрзæндти тахтæй — ниллæгмæ æрхаудтæй.
Высоко Летал — низко упал.
Хонхæй ци дор разелуй, йе «ъахди ниллæууй.
Камень, скатившийся с горы; в яме останавливает’ся.
Æхсæвæ æма бон кæрæдзебæл хуæцгæ’нцæ.
Ночь й денб Друг з^а друга держатся.

232 Дзагурти Губади __
Иеу рæдуд — йеу зунд.
Каждая ошибка ума прибавляет.
Уæйæ кæнун ка зонуй, йе æлхæнун дæр фæззонуй.
Кто умеет продавать, тот и покупать умеет.
Уæрдун сог ку нæ ласа, уæд æхуæдæг сог.
Если арба дров не везет, то она сама —дрова.
Хор кæми фæккæсуй, уоми уаргæ дæр æркæнуй, йех дæр
æрцæуй.
Где светит солнце, там и дождь и град случается.
Къæвда бони фæсте хор бон искæнуй.
После ненастного дня солнечный наступает.
Фæскъæвда хори тунæ!
После дождя — луч солнца!
Уади фæсте уарун йес.
После ветра быть дождю.
Киндзæ æнæ кæугæ нæ цæуй, мард ба æнæ ходгæ.
Невеста не обходится без слез, а покойник — без смеха.
Хуцауи рæвдуд фидбилиз хæссуй.
Богом хранимый несчастье несет.
Адæймаг дорæй федардæрæй, деденæгæй ба боцдæр
(фæлмæндæр).
Человек тверже камня и нежнее (мягче) цветка.
Æ сидзæ фунуки — æ зæрдæ ба уæларв.
Зад у него в золе, а душой он на небесах.
Æ йеу комикъоли зинг даруй, иннеми ба дон0
За одной щекой огонь. держит, а за другой — воду.
Алли дарий гæбазæй конд адæймаг.
Человек из кусков от всех шелков.
Кæмæй къах, кæмæй къох,
От кого нога, от кого рука (о незаконнорожденном).

Дзагурти Губади 233
Гъæди — æлдар, хæдзари ба — гæлех.
В лесу — алдар *, а дома — раб.
Хъазауат дæр æй фæндуй, мæлунæй дæр тæрсуй.
И храбрецом хочет быть, и смерти боится.
Бонигон фуси гъæрæй ка тарстæй, йе æхсæвæ æфсадн
астæу бацудæй.
Кто днем бараньего блеяния боялся, тот ночью в сере-
дину войска забрался.
Бонигон фуси гъæрæй ка тарстæй, йе æхсæвæ (æхсæви-
гон) мард ракъахта.
Кто днем бараньего блеяния боялся, ночью покойника
выкопал.
Мæ йеу къохæй ме’нней рамардтон.
Одной своей рукой другую убил.
Лæгъузи дæр хуарз ун фæндуй.
И дурному хочется быть хорошим.
Суйнæ тæрсгæ кæнуй, цасгон ба æфсæрми.
Спина боится, а лицо стыдится.
Дунгæ æрхæссæгкаг дунгæ фæххæссуй.
Принесенное ветром ветер и уносит.
Дунги хæццæ ка æрцæуй, йе дунги хæццæ рандæ уй.
Что с ветром приходит, то с ветром и уходит (г. е. что
лееко достается, легко и теряется).
Йеуæрдæмæ гали цæстæй кæсуй, иннæ’рдæмæ ба цъеуи
цæстæй.
В одну сторону он смотрит глазом бычьим, а в другую—
птичьим.
Лæгæн знаг цæйбæрцæ йес, уойбæрцæ ба йин лимæн
дæр йес.
Сколько у человека врагов, столько у него и друзей.
Йеуемæн хæран ка’й, йе инеемæн раст æй.
Одному хорош, другому плох.

234 Дзагурти Губади
Хъудатт йуйемæн, айкæ иннеман.
Кудахчет одному, а яйцо несет другому.
Каркæн æ хъудатт йеу рауæн, æ айкæ ба иннæ рауæн.
Курица кудахчет в одном месте, а яйцо (сносит) в
другом.
Дæ айкæ ками’й æма дæхуæдæг кæми дæ?
Где твое’яйцо и где ты сама?
Елхотти цæргæ — Муртазати хуæргæ.
В Эльхотове жить — в Муртазове есть.
Бæгæни Хуæрдæн хуæрдæ’й, ниуæстæн ба ниуæстæ.
Пиво с едой — еда, а с выпивкой — выпивка.
Дзæрæхмæти цæвæгау — дууе’рдæмæ кæрдуй.
Как коса Дзарахмата в обе стороны косит,
Сугъзæринæ алли’рдæмæ дæр тасагæ’й.
Золото в любую сторону гнется.
Гъудтаг тæбæгъи донау дууе’рдæмæ фелауй (цæуй).
Дело как вода на блюде — в обе стороны разливается
(идет).
Дæллæгти мæрдтистæн дæр, уæллæгти мæрдтистæн дæр!
Во имя покойников верхних- и во имя покойников ниж-
них (г. е. верхнего й нижнего кладбища. В значении:
и нашим и вашим)!
Разæй дæмæ лигъз дзордзæнæй, фæстегæй ба дин
. де’скъели науæртæ ислух кæндзæнæй.
В лицо он гладко с тобой говорить будет, а сзади жилы
*из пятки’.вырежет.
Æ реуæй хумæ «æнуй, æ думæг кæгт^ей бæласæ, уо-
темæй цæруй.
Грудью пашет, подолом боронит (заметает), так и жи-
ветс
Ци’й-фæндуй бæрзонд мæсуг дæр зæнхæбæл фæллæууй.
И самая высокая башня на земле стоит.

Дзагурти Губоди 235
Уарнй ахæст мæ æркодтай, халони уагъд ба мæ ракод-
тай.
Ты поймал меня как сокола, а выпустил как ворону.
Тæрсæ, тæрсæ æма некæд фæттæрсдзæнæ.
Бойся, бойся и никогда не испугаешься.
Иеу æхстæй дууæ тæрхъоси рамардта.
Одним выстрелом двух зайцев убил.
«Додой» — дууемæн æй.
«Додой» (угроза) — право обоих.
Б. Всякому явлению свойственна цельность
(непротиворечивость); одна вещь не может
быть одновременно и такой и не такой,
не может находиться в двух местах сразу
Лæвæрттæ уарзуй, «гъа» зæгъун ба нæ зонуй.
Подарки любит, а сказать «на» не умее’ь
Дæ йеу къохæй дууæ харбузи ма ахæссæ!
Одной рукой два арбуза не лови!
Иеу къохæй дууæ харбузи хæссæн нæййес.
Одной рукой два арбуза нести нельзя.
Иеу æхст дууæ тæрхъоси нæ маруй.
Одним выстрелом двух зайцев не убьешь.
Дууæ тæрхъосей фæдбæл макæд уайæ, йеу дæр си нæ
бал ниййахæсдзæнæ.
За двумя зайцами не гонись — ни одного не поймаешь.
Дууемæ ка багъава, йе йеунæгбæл дæр нæ фæххуæст
уодзæнæй.
Кто за двумя гонится, ни одного не схватит,
Иеу цирти дууæ марди не’вардæ уй.
В одну могилу двух покойников не кладут.
Дууæ хистемæй дæр æнæхай.
И от двух поминок без доли.

236 Дзагурти Губади
Иеу хист дууæ хадти хуæрун не’нгъезуй.
Поминальное угощение двя раза не едят.
Де’рцæун куд адтæй, дæ фæццæун уотæ нæ бал фæууод-
зæнæй.
Как пришел, так не уйдешь.
В. Одни явления противоречивы (двойствен-
ны), друеие — нет
Де’знаги æзнæгтæ дæ лимæнтæ æнцæ.
Враги твоего врага — твои друзья.
Лæгæн йеунæг цæсгон йес, хъæмайæн ба дууæ цасгони.
У мужчины — одно лицо, а у кинжала — два.
Разные — одинаковые
А. Все вещи (явления) неодинаковы (неравно-
ценны), и отношение к ним неодинаково
Лæгæй лæги æхсæнти берæ рауæнтæ (будуртæ) йес.
От одного человека до другого — большое расстояние
(г. е. люди разные).
Куйтæ дæр æнхузæн нæ хуæцунцæ.
И собаки по-разному кусают.
Иеутæ — дæлæсуйнæ, иннетæ — уæлæсуйнæ.
У одних талия низкая, у других — высокая.
Уобæл сæхъес, дæубæл ба голлагæ.
На нем сукно, а на тебе мешковина.
Сæ йеуебæл гъесин, иннебæл ба голлагæ.
На одном власяница, на другом мешок.
Сæ йеу — йеу, се’ннæ ба сау.
Один у них такой-сякой, а другой — черный (тоже не
лучше).
Иеуемæн æ цæсти æрдо, иннемæн ба æдтъала бæласæ.
У одного в глазу волос, а у другого — целое дерево.

Дзагурти Губади 23?
Сау гъæди дæр дууæ æнхузæн сифтæ некæд фæууй
(не’ссердзæнæ).
Даже в темном лесу двух одинаковых листьев не быва-
ет (не найдешь).
Мади губуни дæр гъолæндтæ фæууй.
Даже в утробе матери пестрота (букв. пристрастное от-
ношение) бывает.
Лæгæн цал фурти фæууй, уал номи сæбæл февæруй.
Сколько у человека сыновей бывает, столько он им имен
дает.
Хæргути догъи дæр йеу хæрæг фæрразæй уй.
И на ослиных скачках один осел впереди.
Æхси цæф æма карди цæф йеу нæ’ццæ-.
Удар плеткой и удар саблей —,не одно и то же.
Бадæги кадæ æма лæууæги кадæ йеу нæ’нцæ.
Сидящему и стоящему почет неодинаковый.
Куй дæр ма зонуй, кæмæн æй куд аргъ кæнун гъæуй> ой.
Собака и та знает, кого как ценить.
Гæппæй догъ нæййес.
Прыжки (еще) не скачки.
Сауæй уорс ма зæгъæ, уорс ба ма сау кæнæ.
Черное не назьтвай белым, а белое не делай черным.
Раст æма хæрани йеу рæнгъи ма ивæрæ.
Правого и виноватого в один ряд не ставь.
Сæгъæ æма фус йеу къахæй нæ ауигъдæ уй.
Козла и барана за одну ногу не подвешивают.
Бæстæн фæдгæ æма хæдзарæн (гъæуæн) æгъдау.
В каждой местности свой закон, в каждом доме (селе)
свой обычай.
Гъæуæн æгъдау æма^ хæдзарæн фæдгæ йес.
В каждом селе свой обычай, в каждом доме свои по-
рядки.

238 Дзагурти Губади
Гъæуæн æгъдау æма бæстæн фæдгæ.
В каждом селе (свой) обычай. в каждой местности
(свой) закон.
Бæстæн æгьдау æма гьæуæн (синхæн) фæдгæ йес.
В каждой местности и в каждом селе (квартале) свой
обычай;
Синхæй синхмæ дæр йес (хæтуй)-хецæн æгъдау.
Разные кварталы имеют свои обычаи.
Хæдзарæй хæдзарæмæ дæр хецæн æгъдау йес.
У каждого дома свой обычай.
Хуæцагæ бæхæн æ фæсте лæуунцæ, цæвагæн ба æ
разæй.
Если лошадь кусается — сзади стоят, если лягается —
спереди.
Бадгæ сирдæн æ дзæгъармæ гъавунцæ, ледзгæ сирдæн —
æ фæстаг къахмæ.
Сидящему зверю целятся в пятно на лбу, убегающему —
в заднюю ногу.
Гæбæтæн исхатæн йес, гъосинæн ба нæййес.
Бурдюк можно вывернуть, а кувшин — нет.
Са^йгæ саг дæр кæнуй, фал уæдта исдзæоæл’ уй.
Болеть и олень болеет, но затем выздоравливает.
Цæргæ уру дæр кæнуй, фал рохс нæ уинуй.
Жить-то и крыса живет, но она света не видит.
Б. Все вещи (явления) одинаковы (равноцен-
ны), и отношение к ним одинаково
Хуцау алкедæр уарзуй.
Бог всех (каждого) любит.
Бадæгæн æма лæууæгæн йеу аргъ йес„
И сидящему и стоящему одна ценап
Рамæлунмæ, фесæфунмæ берæй,,»минкийæй игъаугидæр
нæййес.
Что умереть, что пропасть, ’что многому, ^что ^малому —
разницы нет.

Дзагурти Губада 239
Маст æма фæллад æнтухæ ’нцæ.
Горе и усталость — одинаковой силы.
Карди цæф æма æхси цæф йеу æнцæ.
Удар ножом и удар кнутом — одно и то же.
Уг фæнди дорбæл æхе ниццæвæд, фæнди ба дор уой,
уæлдай йин нæ’й, уаддæр мæлгæ йе кæнуй.
Сова ли о камень ударится, или камень ее ударит — все
равно ока умирает.
Къохи æнгулдзитæй уæлдай нæййес, щæуæтæй (зæнæгæй)
дæр уотæ.
На руке все пальцы равны, так и дети.
Йеу мади зæнæгæй йеу фингæбæл гъолон дарун не’нгъе-
зуй (нæ гъæуй).
Не выделяй никого из детей одной матери, сидящих за
одним столом.
Къамбецтæ æхсæвæ йеугурæйдæр сау æнцæ.
Ночью все буйволы черные.
Гъог дæ, гал дæ, уæддæр æхсир кæнæ.
Корова ли ты, бык ли—все равно давай молоко.
Фудгубунæн кувдæй, хистæй уæлдæй нæййес.
Для обжоры что пир, что поминки — все равно.
Хъæрæуæн ци уæлдай æй: фæнди æхсæвæ уæд, фæнди
ба бон.
Какая слепому разница: что ночь, что день.
Сувæллон зинг дæр сугьзæринæ æнгъæлуй.
Дитя и уголек из костра за золото принимает.
Къумух лæг æ хуæрзгæнæги дæр зонуй æма æ лæгъ-
узгæнæги дæр.
Тупой человек не знает ни своего доброжелателя, ни
неприятеля.
Устур хисти адæм устурæй, минкъийæй йеу нимæдзи
цæунцæ.

240 Дзагурти Губади
На больших поминках что болыиие люди, что малень-
кие — всех вместе считают.
Куй алли къодахбæл дæр бамезуй.
Собака на всякий пень мочится.
Губун талингæ скъæтæй: фæнди æй хуасæй байдзаг
кæнæ, фæнди гъæмпæй.
Желудок как темный хлев: хочешь — сеном наполняй,
хочешь — соломой.
Губунтæ æнхузæн æнцæ, гъолон си неке уйнун гъæуй.
Желудки одинаковы, ни однн из них (особо) отличать
не следует.
Губунтæ йеугурæйдæр æнсувæртæ ’нцæ.
Все желудки — братья.
Хаулли лæг æма хаулли куй æнзунд,
Бродяга да бродячая собака — одинакового ума.4
Тифтирикъу бæх æма фингæбæл дæуохъгæнагæ лæг æн-
хузæн æнцæ.
Норовистый конь и скандалист за столом сходны,
Тоггинæй тогагорæй игьаугидæр нæййес (исæмбæлгæй).
Между кровниками — ответчиком и мстителем — при
встрече разницы нет.
Фингæбæл (йеу фингæбæл) гъолон нæййес.
За (одним) столом все одинаковы.
Фингæбæл арæн (иурст) нæййес*
На столе межей нет.
Уосардуд æма хускъинсад кард æнхузон æнцæ.
Натравленный женой все равно что нож, наточенный
без воды (т. е. очень острый).
Кæрзинсад кард æма уосардуд лæг æнхузæн æнцæ.
Остро отточенный иож и натравленный женой муж по-
хожи друг на друга„

1 Дзагурти Губади 241
Æ бæх догъи кæмæн уайа, æ уосæ зайунбæл (йерунбæл
кæмæн уа, уони зæрдитæ æнхузæн æнцæ.
У того, чья лошадь на скачках скачет, и у того, чья же
на рожает, на сердце одинаково.
Ардуд лæг циргъ карди хузæн æй.
Натравленный мужчина подобен острому ножу.
Согсодзæ, æма согауæрцæй неци фæцан.
Когда жжешь костер, нечего дрова жалеть.
Йеу анз йеу бонау æй.
Один год — как один день.
Хузæй хузæмæ лæг рамардæ’й.
Двойник (похожий) по ошибке убит.
Сæ уодтæ йеу къимбуси баст æнцæ.
Их души в одиу тряпочку завязаны.
Тикис дæр ма хуæргæ-хуæргæ æ цæститæ нилхъевуй.
Даже кошка, когда ест, глаза зажмуривает.
Мæгур дæр ма хусгæ-хусгæй цъундæ ракæнуй.
Даже бёдняк, когда спит, смыкает глаза.
Уосæн дæр иуазæг йес.
И у женщины гость есть.
Мистæ дæр ма зумæгмæ æвæрæнтæ кæнуй.
Даже мышь на зиму запасы делает.
В. Одни вещи (явления) неодинаковы (нерав-
ноценны), другие — одинаковы (равноценны)
Алцæмæй дæр гъолон федауй, губунæй гъолон ба нæ
федауйв 5
Во всем допустимо разлнчие, только не в еде,
Цъухæмбес йес, зундæмбес нæййес.
Есть равные по языку, нет равных по уму.
Уодзæнæй ма

Сæргæндтæ
Поэзи с&ма прозæ
Къибирти Амурхан. Æмдзæвгитæ. з
Колити Витали. Шофери нисайнаг. Пурхгæнгути агоргæй.
Радзурдтæ. ц
Хохойти Энвер. Цубур радзурдтæ. 34
Дзуццаты Хадзы—Мурат. Æмдзæвгитæ. 46
Хъайттаты Сергей. Дыууæ æнæзонгæ адæймаджы. 55
Гурдзибети Барис. Уарзт сема фудæнхæ. Цубур этюдтæ. 78
Хъайтухъти Азæмæт. Цæхгун сайд. Таурæхъ. 87
Худæлти Æхсарбег. Æмдзæвгитæ. 99
Дзодзати Вано. Радзурдтæ. 105
Архивтæ дзорунцæ
Туйгъанти Цæрай. Туйгъанти муггаги туххæн. 120
Туйгъанти Мухарбег. Предания. 139
Гарданти Михал. Нарти тауæрæхътæ. 149
Тамати Таймураз. Фæлтарæй—фæлтæрмæ. 171
Тауасити Фацбай. Æрдзæ амонуй. 181
Журкалкæсгути сфæлдистадæй
Батæрти Рæхимæт. Рагон æцсег таурæхъ. 197
Секъинати Мазан. Уасгергий æлгъистсей тæрсæ. 20)
Цагъати Анастасия. Тагъати еумæйаг мадæ Етдза. 203
Дзагурти Губади. Дигорон адæмон уадзæндзурдтæ.
217