Автор: Чанышт Ф.
Теги: педагогика мектептегі білім мақалалар роботтар балалар психологиясы китап» нәшриәте дуп-ы
ISBN: 978-5-295-05617-8
Год: 2013
Текст
Фәниә Чанышт
Хәтерҙәге
ЯҠТЫ ф
миҙгелдәр 0 m /
Мәҡәләләр, иҫтәлектәр, шиғырҙар
г%
КИТАП
JÔJ • 2013
УДК 821.512.141-4
ББК 84 (2 Рос=Баш)-4
4 20
Чанышева, Ф. U.
Ч 20 Хәтерҙәге яҡты миҙгелдәр: мәҡәләләр, иҫтәлектәр,
шиғырҙар. / Фәниә Чанышева. — Өфө: Китап, 2013. —
240 бит.
ISBN 978-5-295-05617-8
Талантлы әҙибә, Ғилемдар Рамазанов исемендәге пре-
мия лауреаты Фәниә Чанышеваның сираттағы ун беренсе
китабына күренекле замандаштары, ҡәләмдәштәре тура-
һында тәрән һағыныу менән яҙылған мәҡәләләре, иҫтәлек-
тәре тупланды. Йыйынтыҡтың икенсе бүлегендә арҙаҡлы
ғалим һәм яугир шағир Ғилемдар Рамазановтың Фәниә
Чанышеваға һәм шағирәнең үҙенең 43 йыл пар ҡанат
булып тормош кисергән ғүмер юлдашына бағышланған
бай тойғоло шиғырҙары һәм журналист Гөлшат Ҡурамши-
наның атаһы хаҡында яҡты хәтирәһе бирелде. Баҫма киң
ҡатлам китап һөйөүселәргә — мәктәп һәм юғары уҡыу
йорттары уҡытыусылары һәм уҡыусыларына, матбуғат һәм
мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәренә, әҙәбиәт менән ҡыҙыҡһыныу-
сыларға күркәм бүләк буласаҡ.
УДК 821.512.141-4
ББК 84 (2 Рос=Баш)-4
ТП — 2013 © Чанышева Ф. Ғ., 2013
© БР-ҙың Зәйнәб Биишева ис. Башҡортостан
ISBN 978-5-295-05617-8 «Китап» нәшриәте ДУП-ы, 2013
ХӘТЕРҘӘГЕ ЯҠТЫ МИҘГЕЛДӘР
Баш hqp урынына
Сабый саҡтан уҡ әҙәбиәткә, бигерәк тә шиғриәткә
тартылыуымда атайымдың йоғонтоһо булғандыр. Ул үҙе
осон генә шиғырҙар яҙа һәм байтаҡ шағирҙарҙың, әйтә-
йек, Мәжит Ғафури, Ғабдулла Туҡай, рустарҙан Алек-
сандр Пушкин, Николай Некрасов шиғырҙарын яттан
һөйләп, күңелдәрҙе нескәртә ине.
Мәктәп йылдарында ла күберәк әҙәбиәтте яраттым.
Күңелгә яҡын һәр шиғырҙы ҡат-ҡат уҡып, ятлап алыу-
ҙы ғәҙәт иттем. Ғабдулла Туҡайҙың «Шүрәле», «Өс
хәҡиҡәт», һаҙый Таҡташтың «Мөхәббәт тәүбәһе» кеүек
әҫәрҙәрен сәхнәнән һөйләй торғайным.
Ләкин ҡасан да булһа үҙем яҙыу эшенә алынырмын
тигән уй башҡа ла кермәне. Сөнки мин яҙыусы халҡына
ғәйре тәбиғи заттар итеп ҡарай инем.
Тимирязев исемендәге педагогия институтында уҡы-
ғанда әҙәбиәт факультетының башҡорт бүлегендә фрон-
товик шағирҙар менән аралашыу, әҙәби түңәрәккә йөрөү-
ҙәр, сәнғәт әһелдәре менән осрашыуҙар күңелдә туплан-
ған хистәрҙең «йәнләнә» башлауына сәбәп булғандыр.
Фронтовик шағир, һуңынан әҙәбиәт белгесе Ғилемдар
Рамазанов менән ғаилә ҡорғас, яҙыусылар даирәһенә
кереп кителде. Ижади шәхестәрҙең ябайлығы, еңел ара-
лашыусанлығы ғәжәпләндерә лә, һоҡландыра ла ине.
һуңынан кеше ни тиклем юғары мәҙәниәтле, белем-
ле булһа, уның шул тиклем ябай булыуына төшөндөм.
Әйтәйек, Башҡортостан китап нәшриәтендә эшләгәндә,
өлкән журналистар Ғәли Ишбулатов, Әхтәм Йомағужин,
5
Әхмәт Ҡотошов, яҙыусы Сәләх Кулибайҙарҙың ярҙам-
сыллығын, нәшер эшенә төшөндөрөүҙәрен рәхмәт хисе
менән иҫкә төшөрәм. Шулай ук яҙыусылар менән ара-
лашыуҙар ҙа ниндәйҙер мәктәп булғандыр. 1955 йылда
Мәскәүҙә үтәсәк Башҡорт әҙәбиәте һәм сәнғәте көндә-
рендә яҙыусы Ғәйнан Әмири менән бер вагонда барҙыҡ.
Юл буйы һөйләшеүҙәрҙә әҙәбиәт хаҡында ла һүҙ бул-
ды. Шул саҡ Ғәйнан ағай миңә һорау бирҙе:
— һеҙ яҙышмайһығыҙмы?
Мин ғәжәпләнә төштөм һәм:
— Юҡ, — тип яуапланым.
— Ә һеҙҙә (шағирҙың үҙ һүҙҙәрен килтерәм) потен-
циаль шағир ултыра! — тине.
Был һөйләшеүҙән һуң ун өс йыл ваҡыт үткәс, күңел-
гә тулышҡан хистәрҙе шиғыр юлдарына һалыу хәсиәте
тыуҙы. Бер йыл эсендә йыйынтыҡ итеп сығарырлыҡ
шиғырҙар яҙылды. Ул йылдарҙа Ғәйнан Әмири шиғриәт
секцияһы етәксеһе ине. Йыйынтыҡты тикшергәндә,
Вафа Әхмәҙиев, Ким Әхмәтйәнов, Суфиян Сафуанов
һәм башҡа иптәштәр шиғырҙарыма ыңғай баһа биреп,
нәшриәткә тәҡдим иттеләр.
Әҙәбиәткә һуңлап килгән кеше булараҡ, уларҙың
өмөт һәм ышаныс тыуҙырыуҙары әсән ғүмер буйы рәх-
мәтлемен. Тәүге китабым 1974 йылда, бынан алдағыһы
2009 йылда нәшер ителде. Бөтәһе ун китабым донъя
күрҙе, әлегеһе — ун беренсеһе. Танылған, олпат яҙыу-
сылар менән аралашыу, уларҙың фекерҙәрен ишетеү ҙә
ижад юлына әйҙәне. Мостай Кәрим, Назар Нәжми,
Кирәй Мәргән, Фәүзиә Рәхимғолова, Яныбай Хамматов,
Марат Кәримов, Кәтибә Кинйәбулатова һәм башҡа яҙыу-
сыларҙың ижадыма ҡарата ыңғай фекер әйтеүҙәре күңел-
дә ышаныс тойғоһо уятты.
Әҙәби кисәләрҙә осрашыуҙар, күркәм табындарҙағы
әңгәмәләр онотолмаҫлыҡ булып хәтерҙә йәшәй.
Табын тигәндә, йәш кенә сағыбыҙҙа Баязит Бикбай
ағай менән Әминә апайҙарҙа ҡунаҡ булыу, Сәғит Агиш-
тың 50 йәшлек юбилейында ҡатнашыу, Хәниф Кәрим
кеүек зауыҡлы, тыныс тәбиғәтле кеше һәм башҡа бик
күптәр менән аралашыуҙар яҡты хистәрҙе уята.
Ҡыҙғаныс, бөтәһе тураһында ла яҙып барылмаған.
6
Был китапта яҡындан аралашҡан, ғаиләләребеҙ менән
уртаҡ табындарҙа, ижад кисәләрендә осрашҡан, фекер
алышҡан өлкән яҙыусылар, яҡын кешеләребеҙ хаҡында
күңелемдә йәшәгән хәтирәләрҙе яҙып ҡалдырыуҙы изге
бурысым итеп һанайым.
ОЛО МJХTББTТ ЙЫРСЫHЫ ИНЕ…
Сәйфи "Кудаш... Бер бы-
уатты эсенә алған ғүмер.
Беҙҙән күпкә өлкән кеше,
оло шәхес, күренекле әҙип,
башҡорт әҙәбиәтенә етмеш
йыл ғүмерен бағышлаған ша-
ғир хаҡында иҫтәлек яҙырға
уйлауым, бәлки, кемгәлер тый-
наҡһыҙлыҡ булып тойолор.
Ләкин беҙҙе яҡын иткән, хат-
та аралашырға ваҡыт тапҡан
өлкән кәңәшсебеҙ хаҡында
яҙмайынса ҡалыу яҙыҡ булыр
һымаҡ.
...Ҡышҡы кис. Тәҙрәләре Сәйфи Ҡудаш
ябыулы йылы өйҙә беҙ, бала-
лар, аҡ кейеҙ йәйелгән һике өҫтөндә ултырабыҙ. Ашау-
эсеү, яҙыу-һыҙыу, балаларға дәрес әҙерләү әсән дә хеҙ-
мәт иткән берҙән-бер өҫтәлдә етеле лампа яна. Әминә
исемле апайым беҙгә «Ҡушҡайын» романын ҡысҡырып
уҡый. Ул тулы булмаған урта мәктәптең нисәнсе кла-
сында уҡығандыр, уныһын хәтерләмәйем. Мәктәп китап-
ханаһынан алынған китаптарҙы беҙҙең ғаиләлә ҡысҡы-
рып уҡыу ғәҙәте бар ине. Атайым, әҙәбиәт, шиғриәткә
мөкиббән киткән кеше булараҡ, балаларында ла ошо
сифатты тәрбиәләгән. Был шөғөлгә оҙон ҡышҡы кистәр
ҡулай: йәй көнө һәр кем эштә, ҡышын көндәр ҡыҫҡа,
төндәр оҙон, ғаиләгә бергә йыйылыу әсән шарттар бар.
Бына шул саҡтан минең сабый йөрәгемә романдың тап
геройҙары Абзал һәм Гүзәл яҙмыштары килеп керҙе.
Дөрөҫ, ул саҡта әҫәрҙең авторы хаҡында уйлай алмаған-
мындыр. Шағирҙың үҙен күреп белгәнсе мин күптән
инде уның әҫәрҙәре менән таныш инем, тиәһем килә.
7
Күп йылдар үткәс, мин мәктәпте тамамлап, институт-
та уҡығанда Сәйфи "Кудаштың ижадын ныҡлап өйрәнер-
гә, үҙен танып белергә насип булды. Уҡытыусы булып
эшләгәндә балаларға мәктәп программаһына керетелгән
әҫәрҙәрен өйрәтергә тура килде. Ә 1952 йылда Ғилем-
дар менән Мәскәү янындағы Клязьмала йәшәгәндә үҙәк
нәшриәттәрҙең береһендә сығасаҡ китабына кергән
шиғырҙарын юлын юлға тәржемә иткән инек. һуңыраҡ,
беҙ Өфөгә ҡайтып йәшәй башлағас, улар Карл Маркс
урамында торғанда, Ғилемдар уларға ниндәйҙер эш менән
шылтыратҡас, Мәғфүрә апайҙың мине лә алып килергә
ҡушҡаны иҫтә. Уға хәтле Сәйфи "Кудаш ғаиләһенең Го-
голь урамындағы Мәжит Ғафуриҙан ҡалған фатирында
ҡыҙҙары Сулпан менән Раил Кузеевтың туйында булған
инек инде. Күпме йылдар үткән! Ул саҡтағы йәш егет-
тәр (Сәйфи ағайҙың кейәүҙәре Раил һәм Рөстәм Кузе-
евтар ағалы-энеле бер туғандар) икеһе лә күптән фән
докторҙары, профессорҙар, әлбиттә, сал сәслеләр инде.
Был ғаилә менән ныҡлап аралашыуыбыҙ 1960 йыл-
дарҙан башланды. Сәйфи ағай Мәғфүрә апай менән пар-
лашып беҙҙең ошо йылды тыуған төпсөк ҡыҙыбыҙ Гөл-
назды «үҫтерергә» килгәндәр ине. Ара-тирә барғылап та,
һәр саҡ телефон аша хәбәрләшеп тә йәшәнек.
1978 йылдың 10 сентябрь көнөндә Мәғфүрә апайҙы
һуңғы юлға оҙатырға, хушлашырға барыуыбыҙ һис оно-
толорлоҡ түгел. Оҙаҡ йылдар уртаҡ яҙмыш менән йәшә-
гән иң ҡәҙерле кешеһен юғалтыуҙы оло шағир бик ауыр
кисерҙе. Мәғфүрә апайҙың һүнгән күҙҙәренә ҡарап, күҙ
йәшенә төйөлә-төйөлә һөйләгәне әле булһа хәтеремдә.
— һуңғы көндәрҙә бигерәк яфаланды, был ғазаплы
һыҙланыуҙарҙан фәҡәт үлем генә ҡотҡарасағын белгән-
гә күрә, хатта тиҙерәк үлеүен теләй башланым. Йәнең
кеүек күргән тормош юлдашыңдың ғазаптарын күреп
тороу бигерәк ауыр икән...
Үлеренә бер нисә сәғәт ҡалғас, больницаның баш
врачы Скачилов Владимир Анатольевич мине үҙенең ма-
шинаһына ултыртып алып китте һәм Мәғфүрәнең донъя
менән хушлашырға яҡынлашыуын хәбәр итте. «Сәйфи
Фәттәхович, үҙегеҙҙе ҡулға алығыҙ инде, Мәғфүрә апай
һуңғы сәғәттәрен йәшәй. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, беҙ көс-
8
Бер төркөм башҡорт яҙыусылары.
Уцдан һулга: Әкрәм Вәли, Сәйфи Ҡудаш, Кирәй Мәргән,
Ғилемдар Рамазанов, Шәриф Бикҡол
һөҙ, әйтәһе һүҙҙәрегеҙҙе әйтегеҙ, иҫе-һушы дөрөҫ саҡта
һөйләшеп ҡалығыҙ».
— Был хәбәр, — тип дауам итә Сәйфи ағай, —
йәнемдә ҡалған һуңғы өмөт сатҡыһын да һүндерҙе.
Бәхилләшеү минуттарының ауырлығын үҙем генә беләм.
Был һағыштар минең үҙем менән бергә генә һүнәсәк!
Улар кеүек оҙайлы ғүмер юлы үтеп тә бер-береһенә
тоғролоҡ, ҡайнар мөхәббәтте һуңғы минутҡаса һүндер-
мәйенсә һаҡлай алыусылар бармы икән? Булһа ла, бик
һирәктер. Мәғфүрә апай ысын мәғәнәһендә тормош
юлдашы булды: иренең яҙмышын, уның шатлыҡ-ҡайғы-
ларын йөрәге аша үткәреп, ижадына илһам биреп, сәлә-
мәтлеген ҡайғыртып йәшәне. Мәғфүрә апай башҡаларға
ҡарата ла миһырбанлы, йомшаҡ бәғерле ине.
1970 йылдың ҡышында улыбыҙ Илдар менән бер
ваҡытта дауаханала ятты ул. Илдарҙың сире бик етди,
ләкин балалығы менән быны аңлап еткермәй. Ҡәтғи
рәүештә фәҡәт ятып торорға ҡушыуҙарына ҡарамаҫтан,
врачтар сығып китеү менән коридорҙа йөрөй икән. Мәғ-
фүрә апай был хәлде күреп борсола һәм үҙенең күҙә-
теүе аҫтына алыуын әйтеп мине тынысландыра ине.
Ә үҙе шул саҡта уҡ әжәл тырнағында булған бит. Улы-
9
быҙ Илдар Сәйфи "Кудаштың ейәне Рәшит менән бер
класта уҡый ине. Был да беҙҙең ғаиләләрҙе яҡынлаш-
тырғандыр. Көләс йөҙлө, илгәҙәк, кешеләр менән еңел
аралашыусан Рөстәм Ғүмәр улы ла, нескә күңелле, кеше-
лекле һәм кеселекле Сөйөмбикә ханым да беҙгә һәр саҡ
йылы ҡарашта булдылар. Шуныһын да әйтергә кәрәктер:
Рөстәм ағай һәм Сөйөмбикә апайҙың ике улы Рәшит тә,
Искәндәр ҙә — фән докторҙары, ҡыҙҙары Наилә —
музыка уҡытыусыһы.
Замандаштарыбыҙ Сулпан һәм Раил Ғүмәр улы
менән дә туғандарса яҡын булып йәшәнек.
Был ғаилә, һис шикһеҙ, тоғролоҡ һәм оло мөхәббәт
өлгөһө ине. Шуға күрә, Мәғфүрә апайҙың вафатынан
һуң, Сәйфи ағай бик яманһыуланы.
— Мин Мәғфүрәмдән башҡа ҡатын-ҡыҙҙы белмәнем,
дөрөҫөрәге, белергә лә теләмәнем, — тиер ине. Мәғфүрә
апай ҙа, үҙ сиратында, Сәйфи ағайығыҙҙың ғаилә йәнле,
эсмәй, тартмай торған тәртипле кеше, инсафлы, саф
күңелле ир булыуына ҡыуанып йәшәнем, тиер ине.
Был оло юғалтыуҙан һуң Сәйфи ағайҙың үҙен дауа-
ханаға һалып ҡуйҙылар. Беҙ уның хәлен белергә бар-
ҙыҡ. Ул Мәғфүрә апайға бағышлап бик күп шиғырҙар
яҙған ине, уларҙың барыһын да яттан һөйләне. Ниндәй
генә хәлендә булһа ла, шағир әҙәбиәт торошон, үҫешен
һәм ҡыйынлыҡтарын иҫенән сығарманы, һәр саҡ ижад
утында янды. Был юлы ла тарихи романдарҙың йом-
шаҡлығы, союз етәкселәренең Мәскәүҙә китап сығарыу
хәстәрлеге күрмәүҙәренә көйәләнеп торҙо. Ғилемдарға,
гослитта сыҡҡан китабын хәстәрләшеп йөрөгәне әсән,
ҡат-ҡат рәхмәтен әйтте.
Бик оҙаҡ һөйләшеп ултырҙыҡ. Сәйфи ағай, арыма-
нығыҙмы, тип һорауыма ҡаршы:
— Был бит миңә рухи аҙыҡ, туғандар, киреһенсә, сир-
ҙәремде, хәсрәтемде аҙ булһа ла оноттороп тора, — тип
яуапланы. — Дауахананан сыҡҡас, Туфан менән берәй
ергә ял итергә китергә лә уйлап ҡуям. Ҡаҙанға ла ба-
раһым килә. Эштәр бик күп әле, тиҙерәк рәткә керәһе
ине, — тине.
Беҙ унда ултырғанда, Ғалә Хоҙаяровтың ҡатыны Фа-
тима апай килеп керҙе. Ҡаҙандан 85 йәшлек ҡарсыҡтан
(кем икәнен онотҡанмын) килгән, Сәйфи ағайҙың ҡайғы-
10
һын уртаҡлашҡан хатты ҡысҡырып уҡыны ул. Хат авто-
рының, оло йәштә булыуына ҡарамаҫтан, асыҡ фекерле
булыуы ғәжәпкә ҡалдырҙы. Шәриф Камалдың «Ҡартай-
ғас» тигән хикәйәһен телгә алған һәм Сәйфи "Кудаштың
бөгөнгө кисерештәрен бик тәрән аңлап, халыҡта һөйлә-
нә торған бер хикәйә килтергән. Ике күрше ыҙғышалар
икән, ти. Береһе: «Тешең һынһын», — тип, икенсеһе:
«һыйырыңдың аяғы һынһын», — тип ҡарғашалар икән.
Өсөнсө береһе тыңлап торған да: «Теш һынһа, ҡуйҙырып
була, һыйыр имгәнһә, һуйып һатып була. Яратышып,
татыулыҡта йәшәгән ҡатының үҙеңдән алда үлһен, тип
теләгеҙ», — тигән.
Ошо ваҡытта Мөслим Марат та икенсе палатала ята
ине. Ул да килеп керҙе. Сәйфи ағайға бағышлап яҙылған
«Сәс тураһында баллада» тигән шиғырын уҡыны. Шағир
тәрән кисерештәр, рәхмәт тойғолары менән оҙатып
ҡалды.
Сәйфи "Кудаштың әҙәбиәт хаҡында ҡайғыртып яҙған
хаттары араһында беҙҙең ғаиләгә генә аталғандары ла
бар. Шуларҙың береһен тулыһы менән килтерәм.
Ҡәҙерле Фәниә һәм Ғилемдар тугандар!
Ҡарт бурҙай буранда ҡотора, тиҙәр, ысын икән! Ьмс
бер көтмәгәндә ҡотороп сыгып китеп, Ҡазанга барып
ҡайттым. Шунан ҡояш кеуек әйләнеп өйгә ҡайтып кергәс,
Хәсән Туфан һәм Мөхәммәт Ғәйнуллиндарҙыц сәләмен
ҡайнар көйөнсә генә тапшырайым, тип шылтыратһам,
һеҙ өйҙә юҡһыгыҙ икән. Шунан ни шул сәләмде ошо кон-
вертҡа һалдым да Кавказга оҙаттым.
Рөстәм менән Сөйөмбикә Ҡазанга барырга йыйына
башланылар. Рөстәм гилми дәрәжә алырга теләүсе берәүҙе
яҡларга, ә Сөйөмбикә Рәшиттәрҙе күреп ҡайтырга барҙы.
Күптән түгел Мөнжиә Х. Туфандың һаулыгы тураһында
борсолоп шылтыратҡан ине. Урамда йөрәк өйәнәге һугып,
союзга керә алмайынса, кире ҡайтҡан. Донъя хәлен белеп
булмай, икебеҙҙец дә һаулыҡтар ҡултыҡлап йөрөтөүгә
мохтаж булып ҡалды. Беҙгә хәҙер: бөгөн — донъя, тацда —
әхирәт булыуы бик мөмкин бит.
Ләкин был турала борсолорга ваҡыт юҡ әле. Яҙып
ятҡан ике иҫтәлектәге ике кешенең яҙмыштары хаҡын-
дагы ҡайһы бер төйөндәрҙе сисәһе бар, быныц әсән Ҡазанга
11
барырга бик кәрәк ине. Шул сәбәпле тәүәккәлләнем дә,
йәштәрҙең сабыуына йәбештем дә киттем. Педагогия
институты кешеләре һәм Рәшиттәр ҡаршы алды. Ҡунаҡ
өйөнән ике бүлмә алып ҡуйгандар ине, ләкин унда ҡунаҡ
була алманым, сөнки ҡунаҡ өйө бик һалҡын ине. Хәсәндәр
аш-табын әҙерләп торгандар, урынлаштыҡ та шунда
киттек. Шин шунда ҡуна ҡалдым, Сөйөмбикәләр улы
Рәшиткә киттеләр.
Икенсе көндө Н. Иҫәнбәттәр саҡырҙы, мин тагы ҡуна
ҡалдым.
Йома көн кис менән Туҡай клубында осрашыу булды.
Мин уга әҙерләнеп бармаган инем. Уларҙың йома көн-
дәрендә ниндәй булһа ла бер әҙәби кисә була икән. Минең
Ҡазанга килгәнде ике тапҡыр радио аша белдерҙеләр,
осрашыу буласагын әйттеләр. Етмәһә, тагы быны минең
ике хөрмәтле сирле замандашым Х. Туфан менән Н. Иҫән -
бәт ойошторган икән. Шуны иҫәпкә алып, үҙем дә сирле,
һуҡыр булыуыма ҡарамаҫтан, кисәгә барҙым. Сөнки етәк-
селәр Ғ. Ахунов менән Зәки Нури Мәскәүгә киткән, ә башҡа
хәрәкәтләнә ала торган яҙыусылар Аҙнаҡай районына йәш
яҙыусылар семинарын уҙҙырырга киткән ине. Улар ҡай-
тып етергә самалап киткәндәр, буранда өшөп, һалҡын
тейҙереп сирләшеп ҡайтҡандар. Шулай булыуга ҡара-
маҫтан, С. Хәким йүтәлләй-йүтәлләй кисәгә килде.
Ҡарттарҙан М. Ғәйнуллин, ҡатыны Ямал ханым,
М. Әмир, Ш. Маннур, Х. Хәйри, Әхмәт Исхаҡ, Нури Арс-
лан һәм башҡалар бар ине. Афзал Шамов ауырып ята,
Ғ. Бәширов ижад йортонда, тинеләр. Н. Иҫәнбәт менән
С. Хәким бик йылы һүҙ һөйләнеләр. Унан һуң миңә һүҙ
бирҙеләр.
Клубта энә ташлаһаң да ергә төшөрлөк түгел ине.
Тагы ярты клублыҡ кеше керә алмай үкенешеп ҡайтып
китте, тинеләр.
Әҙерлекһеҙ, планһыҙ һәм ҡагыҙга ҡарамайса һөйләү,
шигыр уҡыу еңел түгел ине. Башта йөрәгем күкрәгемә һый-
магандай булып типте, унан һуң рәтләнеп китте. Зал
тып-тын ҡалды. Бер сәгәт һүҙ һөйләнем. Ятҡа, яңы-
лышмайынса, бик тулҡынланып һигеҙ шигыр уҡыным.
Н. Иҫәнбәт архивым тураһында һорау бирҙе. С. Хәким
мөхәббәт темаһына яҙылган бер нисә шигыр уҡыуымды
үтенде. Яуап та бирҙем, уҡыным да. Китаптар, тере
12
сәскәләр бүләк иттеләр. Алҡыштарҙан кескәй генә клуб
бинаһы шартларҙай булды. Кисәнән һуц тагы ла Ту фанга
ҡуна киттем.
Иртән Рәшит килеп алды. Номерҙа ла иртәнге сәй
мәжлесе бара икән.
һауа һалҡын, ел-буран булыуга ҡарамаҫтан, Туҡай
һәйкәленә барып баш эйҙем.
Бына шулай ҡарт бурҙайҙай йөрөп ҡайтҡан инем,
һаман һуш кергәне юҡ әле.
Тышта буран, мин бына ошо юлдарҙы һыҙгылап улты-
рам . Уҡый алһагыҙ гына ярар ине!
Әгәр ҙә мөмкин булһа, мине абындырмай, йыгылдырмай
торган бер ныҡ һәм матур таяҡ алып ҡайтыгыҙ, хаҡына
тормагыҙ! Буйы 70—80 см булһын.
Бына шул.
Бик һәйбәт дауаланып, хәл йыйып һәм илһамланып
ҡайтыгыҙ. Килә ятҡан Яцы 1979 йыл һеҙгә һәм балала-
рыгыҙга һаулыҡ ҡосаҡлап килтерһен, амин!
Ьагынышлы сәләм менән:
Сәйфи Кудаш
Әйткәнемсә, телефон аша беҙ даими рәүештә Сәйфи
ағайҙың хәлен белеп тора инек. Ул үҙе лә беҙгә шылты-
рата һәм оҙаҡ һөйләшә торғайны. 1980 йылдың сентябрь
айында һөйләшкәнебеҙҙе көндәлеккә яҙып ҡуйғанмын
икән. Уның менән әңгәмәләшһәң, әҙәбиәт тураһында әллә
күпме белешмәләр алаһың, ул бик атаҡлы кешеләрҙең
замандашы, ә үҙе тере тарих ине.
— Туфан менән телефон аша һөйләштем, — тине ул
был юлы, — 80 йыллығына рус телендә сығасаҡ кита-
бын өлгөртә алмағандар. Хәсәндең хәле-сәләмәтлеге лә
һәйбәт түгел, башы әйләнә икән. Их, нисек ярҙам итер
инем мин уға, хәлемдән килһә!
Үҙем бер юлы өс әйбер өҫтөндә эшләйем: береһе
Ғәлимйән Ибраһимовтың шәкерте ҡаҙаҡ Майлин тура-
һында, икенсеһе "Казан әҙиптәре, өсөнсөһө Шәйехзада
Бабич хаҡында. Тағы Ғафуриҙың биографияһын яҙып
бөтөрмәксемен. Шиғырҙарҙы әлегә бығаулап торам, улар
миңә был эштәрҙе дауам итергә ҡамасауламаһын. Кисә
Яҙыусылар союзына барып партия взносын түләп ҡайт-
тым. Унда егеттәр минең ниңә әйләнергә теләмәүемде
һорашалар.
13
— Мин үҙемдең берҙән-бер саф мөхәббәтемдең йыр-
сыһы булып ҡалам, — тинем.
Ғилемдарҙың ауырып дауаханала ятыуын белгәс: «һеҙ
әле йәштәр, иң матур, йәшәй торған сағығыҙ, һис тә
ауырымаҫҡа ине һеҙгә. Минән фәҡәт изге теләк — тигеҙ-
лек теләйем. Яңғыҙлыҡ бик ауыр. һалҡын урынға грел-
ка ҡуйып, Мәғфүрәмдән ҡалған мамыҡ шәлгә уранып
ятам», — тине.
Сәйфи ағайҙың төрлө байрамдарҙа ебәргән ҡотлау
шиғырҙары ла бар беҙҙә.
Бына 1977 йылдың 28 апрелендә ебәргән ҡотлауы:
Фәниә һәм Ғилемдар туганҡайҙарым!
Берегеҙ шагир, икенсегеҙ шагирә,
Етмәһә, Мәгфүрәм һөйгән гаилә.
Шул икәүҙе бергә ҡыҫып ҡосаҡлап,
Нисек итеп ҡотламайһың яҙ илә ?
Яҙгы наҙҙар иркәләһен, иҫертһен,
Йәшлектең, ҡайтмаҫ саҡтарын кисертһен!
Байымаһын мөхәббәт ҡояшыгыҙ,
Байымаһын төндә тыуган айыгыҙ,
һүнмәһендәр өмөт йондоҙҙарыгыҙ,
Шигри дандың уңышына байыгыҙ.
1984 йылдың 4 октябрь көнөндә Ғилемдар Сәйфи
Ҡудаштың 90 йәшенә бағышланған кисәлә доклад һөй-
ләргә тейеш ине, ләкин ауырып китеү сәбәпле, дауаха-
наға һалып ҡуйҙылар. Был оло юбилейға бара алмауына
Ғилемдар бик ныҡ борсолдо. Быны күреп, аңлап торған
дауалаусы врач Софья Шәүкәт ҡыҙы (ул да мәрхүмә
инде) нисек ярҙам итергә белмәйенсә уйланып йөрөгән-
дер иңде, кәрәкле дарыуҙарҙы алып, бергәләп кисәгә
барырға вәғәҙә бирҙе.
Филармонияның Ҙур залында уҙған был кисә иҫ кит-
кес иҫтәлекле булды. Зал шығырым тулы, йәм өҫтөнә
йәм тигәндәй, Ҡаҙандың бик олпат, күренекле кешеләре:
яҙыусы, беҙҙең яҡташыбыҙ Әмирхан Еники, рәссам Ба-
ҡый Урмансы килгәндәр ине. Шуныһы ла иҫтә, Әмирхан
ағайҙың ҡотлау һүҙе әйткәндә күңеле тулды, ул илап ебә-
реүҙән саҡ тыйылып ҡалды шикелле. Кисәне барынан
да бигерәк Сәйфи Ҡудаш үҙе биҙәне. Был саҡта уның
14
күҙҙәре күрмәй ине инде, бик матур итеп һүҙ әйтте һәм
яттан шиғырҙарын уҡыны. 90 йәшлек кеше әсән хәте-
ре һәйбәт, зиһене үткер ине әле.
Ғилемдар кисәлә ҡатнашыуына бик шат булды, һуңы-
нан улыбыҙ Илдар Софья Шәүкәт ҡыҙы менән Ғилем-
дарҙы дауаханаға илтеп ҡуйҙы.
1986 йылдың сентябрендә Сәйфи ағайҙың миңә ебәр-
гән кескәй генә хаты бар:
Хөрмәтле туганым Фәниәм! 60 йәгиец менән ҡотлап,
алдыцда баш эйәм.
Илһам шишмәләрегеҙ ҡоромаһын,
Дәрттәрегеҙ һыуынмаһын,
Күгәрсендәй гөрләшеп,
Ьандугастай һайрашып,
Бик оҙаҡ. йәшәгеҙ!
70 йыл саф мөхәббәттең игелегендә һугарылган ҡар-
тыгыҙ Сәйфи Ҡудаш
1988 йылдың ғинуарында шағир өйгә шылтыратты.
— Аҡыллым, Фәниә, — тине ул, — һеҙгә ебәрәһе
теләктәремде телефон аша еткерергә мәжбүрмен, сөнки
яҙырға күҙҙәрем күрмәй.
Мин шул саҡта Сәйфи ағайҙың был шиғырын
ҡағыҙға төшөрҙөм. Бына ул:
Бер ҡосаҡ теләк ебәрәм,
Яцы йыл менән ҡотлап.
Ул һеҙгә һаулыҡ килтерһен
Мыҫҡаллап ту гел, ботлап.
Бик оҙаҡ йәшәгеҙ шулай
Икәү бергә парлашып,
Күгәрсендәрҙәй гөрләшеп,
Ьандугастай һайрашып.
Таги йомарлап йөрөгән заттар
Ҡапҡагыҙҙы ҡаҡмаһын.
Тупһагыҙҙан тик тугандар,
Дуҫтар гына атлаһын!
Ғинуар, 1988 йыл
15
Сәйфи "Кудаш менән аралашыу, әңгәмәләшеү әҙәбиәт
һәм тарихҡа сәйәхәт итеүгә тиң ине. Уның һәр күҙәнәге
шиғыр һәм мөхәббәт менән һуғарылған һәм ул бөтә
ғүмере буйына оло мөхәббәт йырсыһы булып ҡалды.
Яҙманы уға арналған шиғырым менән тулыландырам:
* * *
Ул киткәндә сәскә атҡан ине
Икәү иккән райхан гөлөбөҙ...
С. Ҡудаш
һеҙ үҫтергән райхан гөлө ята,
Хуш еҫтәрен бөркөп, алдымда;
һеҙҙең йәшлек — даулы, данлы йылдар
Яцыргандай булды аңымда.
һауаларҙан йондоҙ тотор егет,
Эй һылыу ҡыҙ һинең яныңда.
Алда — илһам, юлдар, артылыштар,
Әлегә һеҙ гумер таңында.
Акманайҙың зифа ҡамыштары,
Муйылдары менән һин дә мин...
Шаян ел дә, ана, эшкә ҡушҡан
Хәбәр һөйләр ялбыр имәнен.
Дим өҫтөндә һауа шундай зәңгәр,
Бер болото йөҙһә, исмаһам!
һеҙ гәмһеҙҙәр әле. Был бәхеттең
Сиге булмаҫ кеуек һис ҡасан.
Ьөйөу, яныу, йәнәш атлагандар...
Ҡалды ламы инде уткәндә ?
Ғашиҡ йөрәктәргә гумер юлы
Тик бер генә тотам икән дә...
Ә һин һаман оло мөхәббәттең
Даръяларын яңгыҙ гиҙеусе.
Данла, әйҙә, һөйөу-тогролоҡто,
Гөлдәр сәсеп, йырҙар игеусе.
16
ОНОТОЛМАҪ ОСРАШЫУҘАР
Шиғриәттең оло әһеле Хәсән Туфандың исемен сабый
саҡта уҡ, мәктәптә уҡыусы өлкән туғандарымдан ише-
теп белә инем. Ләкин мин уҡығанда уның исеме дәрес-
лектәрҙән алып ташланғайны, китаптары тыйылғайны.
Күп йылдар үтеп, яҙыусылар даирәһендә аралаша
башлағас ҡына, Хәсән Туфандың һөргөндә икәнен бел-
дем. Инде күптән мәрхүм шағир Тимер Арслан уның
шиғырҙарын яттан һөйләй, ғәҙелһеҙ яҙмышы әсән һыҙла-
нып бик йыш иҫенә төшөрә ине. Был, әлбиттә, тар
табындарҙа ғына!
Йылдар үтте. Башҡа ғәйепһеҙгә ғәйепләнгән тотҡон-
дар менән бер рәттән Хәсән Туфан да иреккә сығарыл-
ды. Беҙ инде уның әҫәрҙәрен матбуғат биттәрендә уҡый
башланыҡ. Улай ғына ла түгел, шағирҙың үҙен күреп,
яҡындан аралашыу бәхетенә ирештек.
Уның тәү тапҡыр Өфөгә килгәне айырыуса хәтерҙә
уйылып ҡалды. Был тере шағир — Хәсән Туфан үҙе ине
бит!
Ул ап-аҡ сәсле, оҙонса битле, сандыр кәүҙәле, егет-
тәрсә хәрәкәтсән һәм бик мөләйем.
— Хәсән ағай, шиғырҙарығыҙҙы бик яратып уҡыусы-
ларығыҙҙың береһе мин, — тинем бер аҙ ҡаушап. —
Йөрәк ҡанығыҙ менән яҙғанғалыр инде, күңелгә бигерәк
яҡындар! Бер шиғырығыҙҙағы юлдар мине айырыуса
тетрәндерҙе!
— Ҡайһы юлдар ул, һеңлем? — тип һорағас, ҡыйыу-
лана төштөм һәм түбәндәге юлдарҙы ҡабатланым:
... Мин — был ҡырҙар, һыуҙар, елдәрҙәге
Атомдарҙың иҫке туганы.
Материя мин, йәнем,
Уныц бары
Уйлай, йырлай,
һагына торгайны...
Ул яғымлы йылмайып миңә ҡарап торҙо ла башын
бер аҙ ҡырын һалып:
— һин, һеңлем, шиғриәтте шулай яратаһыңмы ни? —
тип һорап ҡуйҙы. Минең тулҡынланыуымды һиҙенеп-
тер, моғайын, һүҙен дауам итте: — Был шиғыр минең
17
Шағирҙар (һулдан уңга) Назар Нәжми (икенсе),
Хәсән Туфан (дүртенсе), Сибғәт Хәким (бишенсе),
Ғилемдар Рамазанов (алтынсы) Бөрйән районында. 1972 йыл
үҙемә лә бик ҡәҙерле, ғәжәп, ләкин дөрөҫө шул, уны
яратыусыларҙың күпселеге ҡыҙ-ҡатындар (ул тап шулай
әйтә ине: ҡыҙ-ҡатындар!) араһынан.
Унан һуң беҙҙең осрашыуҙар даими тиерлек ҡабат-
ланып торҙо. Әйткәнемсә, ғаиләбеҙгә ҡағылышлы танта-
наларҙа, тыуған яҡтарҙа ла, өйҙә лә, Дим буйындағы
баҡсабыҙҙа ла ҡунаҡта булды.
Хәсән ағай булған ерҙә шиғыр, йыр-моң тантана
итер ине. Уның бар булмышы шиғырҙан туҡылғайны
шикелле.
Бер йәйҙә Дим буйында ағастар араһына ҡуйылған
өҫтәл артында уның шиғырҙарын тыңларға дачала йәшәү-
селәр генә түгел, осраҡлы тап булған ҡунаҡтар ҙа
йыйылды. Шағир шундай тулҡынланды, бер-бер артлы
шиғырҙарын уҡып, беҙҙе ҡыуандырҙы.
Агыла ла болот агыла
Тыуган -үҫкән ерҙәр ягына:
Тәҙрәгә сиртер ҙә ямъыр,
Нимә әйтер тугандарыма ?!
18
Ә һин, ямгыр, иҫкә
төшөрмә
Итегемдең тишек икәнен,
Ялан аяҡ килдем донъяга,
Шулай гына, бәлки,
китермен...
Ул тағы-тағы уҡый. Беҙ тын алмайынса тыңлайбыҙ.
Ҡайындар ҙа, муйылдар ҙа, сәскәләр ҙә беҙҙең менән
бергә тыңлай кеүек.
...Яҙмыш, ахыры,
Ғумер гөлдәренә
Шаҡтай иртә ҡырау төшөрҙө:
Алыҫ әле ҡышҡа,
ә һаргайҙым
Йәшен һуҡҡан уҫаҡ шикелле...
— Бәлки, етеп торор, туғандар, арығанһығыҙҙыр ин-
де, — ти ул.
Ләкин беҙҙең ихласлыҡты күреп, тағы ла, тағы ла
уҡый.
...Беҙҙең яҙмыш, бәлки,
бер уктер,
Ъин дә, бәлки, минең
кеу ектер ?
Өндәшептер юйган балаңа...
Моңаяһың, аҡҡош, далала.
Хәсән Туфан һәр төрлө матурлыҡҡа ғашиҡ, шул
иҫәптән гөлдәр ярата ине. Дим буйындағы өйҙөң тәҙрә
яңағына һөйәлеп беҙҙең баҡсаны күҙәтеп тороуын күреп:
— һеҙ нимәлер әйтергә теләйһегеҙ, тәнҡитләргә уйла-
ған кеүегерәк, — тинем.
Ул, ғәҙәтенсә, мөләйем йылмайып:
— Тәнҡит түгел инде ул... Мин үҙем баҡсаға күберәк
сәскәләр ултыртам, помидорҙың еҫен яратмайым, —
тине.
Бер саҡ шулай Хәсән Туфан хөрмәтенә әҙерләнгән
табынға шағир Яҡуп "Колмойҙоң тормош юлдашы Фати-
ма ханым Дим буйында үҫкән муйыл, үҙ баҡсаһынан
19
алмалар килтерҙе. Хәсән ағай күстәнәс өҫтөнә ябылған
ашъяулыҡҡа иғтибар итте:
— Рәхмәт, һенлеләрем, һеҙ мине шул тиклем ҡәҙер-
ләйһегеҙ, был кизеле ашъяулыҡ әллә ҡайҙарҙа ҡалған
бала сағыма, әсәйем эргәһенә алып ҡайтҡандай булды...
Уның күҙҙәре дымлы ине.
Хәсән Туфандың ҡатын-ҡыҙҙарға мөнәсәбәте үҙенә
башҡа бер төрлө: наҙлы-нәзәкәтле лә, ҡыҙғаныу-ҡурса-
лаулы, һөйөү-мәрхәмәтле лә ине.
«Башкирия» ҡунаҡханаһында һөйләшеп ултырғанда
Хәсән Туфан эргәһенә йәш шағирҙар килеүен хәбәр ит-
кәс, күлдәксән ултырған еренән, костюмын кейеп, хатта
төймәләрен ҡаптырып сығып китте. Бер аҙҙан сәскәләр
тотоп балҡып килеп керҙе. Ул бер ҡасан да ҡатын-ҡыҙ
алдында ултырып тормаҫ, әгәр инде һүҙ ҡушһа, үҙенә
генә хас яғымлы, йомшаҡ тауышы менән, башын ҡырын
һала биреп, әкрен генә өндәшер ине. Хәсән ағайҙың ҡа-
тын-ҡыҙға ололап, ихтирам менән ҡарауының сәбәптәре
тураһында уйланам мин.
Беренсенән, ул боронғо зыялы, мәҙәниәтле кеше бул-
һа, икенсенән, үҙ-үҙен ҡорбан итеүгә тиклем барып еткән
мөхәббәт йөрөткән Луизаһына ҡарата наҙлы ла, ҡыҙға-
ныулы ла, үкенеү-әрнеүле лә тойғоларының дауамы
булғандыр, моғайын.
«Халыҡ дошманы» ҡатыны булараҡ, мең төрлө ғазап-
тарға дусар ителеүенә ҡарамаҫтан, Луизаһы һаман да ире
тураһында ҡайғыртҡан, үҙенең ҡанын һатып, ҡәҙерле
кешеһенә посылкалар һалған. Иң үкенеслеһе шул —
Х. Туфандың ҡотолоп ҡайтырына бер генә йыл ҡалғас,
һаулығы тамам ҡаҡшаған артистка Луиза Сәлиғәскәро-
ва донъя ҡуйған.
Шағир был хәлдәрҙе ҡайтҡас ҡына белгән.
Ҡалған ғүмерен үҙе менән йәнәш үтерлек ишен таба
алманы шағир. Был әлкәлә уға дуҫтары, яҡындары ярҙам
итергә лә тырышып ҡаранылар... Ҡазанда бер яҙыусы
табынына, уның менән таныштырырға теләп, бер ханым-
ды саҡырғайнылар. Ул һөйкөмлө генә, урта йәшен уҙып
барыусы яңғыҙаҡ ине. Табында, һәр ваҡыттағыса, нәфис
һүҙ, шиғриәт. Ә был ханым әллә оялып, әллә шиғри
донъяға битарафлығынан, һүҙгә бер ҙә ҡатнашманы...
Хәсән Туфанға шиғри йәнле кеше кәрәк ине шул!
20
1972 йылдың 22 авгусында Хәсән Туфан Өфөгә Сиб-
ғәт Хәким менән бергә килде. Назар Нәжми өйөндә
төнгө сәғәт дүрткә тиклем ултырып шиғыр, әҙәбиәт
донъяһындағы яңылыҡтар тураһында һөйләшкәндә Хәсән
ағай: «Бына ошо осрашыуҙарҙы ҡағыҙға төшөрә барыр-
ға кәрәк ине», — тине. Мин, уның изге васыятын үтәү
йөҙөнән, шул килеүендәге осрашыуҙарҙы тәфсирләп яҙам.
23 август көнө улар, бер нисә шағир бергәләп, Баш-
ҡортостандың халыҡ шағиры Сәйфи "Кудаш менән күре-
шергә Келәшкә киттеләр. Ә 24 августа Н. Нәжми маши-
наһында иртүк Бөрйән районына юл тоттолар. Унда
Шүлгәнташ мәмерйәһен, Ағиҙелдең үрге ағымын, борон-
ғо башҡорт ерҙәрен күреп, уҡытыусыларҙың август кон-
ференцияһында сығыш яһап, арыһалар ҙа, бик ҡәнәғәт
булып ҡайттылар.
Шағирҙың «Ул да йәш ине» тигән шиғыры ошо
сәфәрҙән алған хистәр төйнәлеше булғандыр, тип уй-
лайым.
Туҡтат әле, Назар, ашырыңды,
Төгиәйексе әле арбанан.
Ницә был һыу шундай моңһоу икән —
Ьорайыҡсы әле талдарҙан.
... Тәүге һыуҙар — Обьтар, Енисейҙар
Улар бу тән, улар башҡалар...
Көйҙә генә таныш инец мицә,
Ьинме ни был, моцом Ашҡаҙар ?
Йылдар, йылдар! —
Минец яцгыҙ гумер
Югалһа ни, әйҙә... югалһын.
«Башҡынайым ҡалды йәш кенә...» тип
Юҡ бит инде, юҡ бит илаусым.
Бөрйәндән ҡайтҡас, Сибғәт Хәким ашығыс рәүештә
(ниндәйҙер осрашыуға) Ҡаҙанға осто. Хәсән ағай яҙыу-
сыларҙың дачаһы «Аҡлан»да ҡалды.
Беҙ уны, һәр ваҡыттағыса, ололап хөрмәт иттек. На-
зар Нәжми менән Ғилемдар уны Сәйфи "Кудаш эргәһенә
Аҡманайға илтеп ҡуйҙылар. Августың һуңғы көндәренең
береһендә Өфө пристанендә сәскәләр менән оҙатып
ҡалдыҡ. Шағир бик хисләнде, күңеле нескәрҙе. һәр кит-
21
кән һайын, күрешеү һуңғыһы булмағаны, тигән уй баш-
ҡа килә ине. Хәсән Туфан, пароход күҙҙән юғалғансы,
ҡулъяулыҡ болғап барҙы. Ҡаҙанға ҡайтҡас, түбәндәге
шиғырын яҙып ебәрҙе.
Ҡыҙҙарга — Фәниәгә, Рәйсәгә, Флоридага
Сәскәләрҙең һүҙһеҙ телен, ҡыҙҙар,
Яраттым мин гумер буйына.
Гөлдәр мицә серле тәбшәттец
Йырҙарылыр кеүек тойола.
һеҙҙең гөлдәр моңһоу юлда мицә,
Яцгыҙ юлда юлдаш булдылар,
Палубага сыҡһам, ҡайгыртышып,
Тәҙрә аша ҡарап торҙолар.
Сәскәләр ҙә изге, нәфис йәнле
Ҡыҙ бала бит улар, ҡыҙ бала.
Агайҙары хәлен уртаҡлашып,
Серләшәләр һымаҡ уҙ-ара:
«Хәсән агай сабый кеуек бит ул,
Ул бит бары шигыр бәндәһе.
Күңеле генә ту гел, кейеме лә
Бер ҡатлы бит уныц», — йәнәһе.
Әллә ницә бына минец телдә
Ҡыҫҡарҙылар һеҙҙең исемдәр:
Берегеҙ — Фея, берегеҙ — Рисә,
Ә берегеҙ Ридә, һеңлеләр.
Мин уҙем дә инде Хәсән тугел,
Әсән генә кеуек шикелле.
һеҙҙең төҫтәр булган өс сәскәгә
Бирҙем, ҡыҙҙар, һеҙҙең исемде.
һеҙҙән миңә рухи йәшлек нуры
һирпелгәндер, ахыры, һирпелгән.
Ҡаҙаныма бер аҙ яңырып та,
Йәшәреп тә ҡайттым мин һеҙҙән.
03.09.1972
Шуның әсән дә рәхмәт һеҙгә!
Хәсән Туфан
22
Хәсән Туфан Өфөнө, Башҡортостан халҡын, бигерәк
тә яҙыусыларын яҡын күрҙе, һәр килгән һайын үҙен
ысын туғандары араһында кеүек хис итеүен әйтә ине.
Башҡортостандағы ҡәләмдәштәренә арналған байтаҡ ши-
ғырҙары бар уның.
1973 йылдың июнь айында Хәсән Туфан Йоматауҙа
ял итеп ятҡан еренән Ғилемдар Рамазановтың 50 йәш-
лек байрамына килде. Трибунанан уға бағышланған шиғы-
рын уҡыны. Ҡыҙғаныс, был шиғыр һаҡланмаған. Назар
Нәжми, Шәриф Бикҡол, Ғилемдар Рамазановтарға атал-
ған шиғырынан өҙөк килтерәм:
...Нәҡ бер төптән үҫкән ҡайындар кеүек,
Бер ҡәүемдән беҙҙең был йәндәр.
Бына шулай һеҙҙе Ҡазанда мин
һаъынып йәшәйем бит, тугандар.
Ғилемдарҙың тыуған ауылында үткән юбилей танта-
наларында Хәсән Туфан менән Риза Ишмораттың булы-
уы байрамды айырыуса биҙәне. Сәскәләргә күмелгән
урман аҡланында әҙерләнгән табында Хәсән ағайҙың
шиғырҙар уҡыуы әле лә күҙ алдымда.
Байрам икенсе көндө Ғилемдарҙың тыуған ауылы
Иҫке Балаҡ урманында дауам итте. Ризыҡ мул, күңелдәр
шат. Төрлө төҫтәге сәскәләр менән күмелгән аҡлан ур-
таһына ашъяулыҡ йәйелгән.
Күңелләнеп алғас, ҡунаҡтарҙың береһе Хәсән Туфан-
ға мөрәжәғәт итте:
— һеҙҙең бик күп ҡыйынлыҡтар күргән кеше икәне-
гегеҙҙе беләбеҙ. «Тегендәге» хәлдәрҙән нисек иҫән
ҡотолдоғоҙ, ҡыйын булмаһа, һөйләр инегеҙ...
Хәсән ағай башын эйеп бер ни тиклем уйланып ул-
тырҙы ла һәлмәк кенә һөйләп китте:
— Уның иң ғазаплыһы — яңғыҙлыҡ. Бер кешелек ка-
мерала (одиночкала) ултырыу, һин кешеләр менән арала-
шыу, һөйләшеүҙән мәхрүмһең. Хатта йөрөргә сыҡҡанда
ла юлдар шулай һалынған ки, тотҡондар бер-береһе
менән осрашмай, аймылыш булып йөрөй. «Тере йән»
күрергә тилмереп ултырғанда, камераның мөйөшөнән
сысҡан килеп сыҡты. Уны ҡурҡытыу ҡайҙа ул! Үҙемдең
паек икмәгемдән уға ла өлөш сығарам. Икмәк валсыҡта-
рына алданып, ул көн дә эргәмә килеп йөрөй башланы.
23
Мин уны күҙәтеп ултырам, һөйләшә белмәһә лә — йән
эйәһе. Уны ла үлтерҙеләр.
Минең үлем язаһын Себергә һөргөнгә ебәреү менән
алмаштырҙылар. Унда инде малдар көттөм. Быныһы оди-
ночкала ултырыу түгел, иркенлектә, саф һауала. Тик
һағышҡа түҙерлек түгел...
һыйыр малын аңра, тип әйтеүгә риза түгелмен. Улар
хатта хәлемде аңлайҙар һымаҡ ине. Ҡайһы саҡта аяҡтар
талып, ергә ултырһам, берәйһе килеп башымды ялай.
«Хәсән ағай, бирешмә», тигән һымаҡ.
...Саҡмағоштан ҡайтҡанда, машинанан Алкинда тө-
шөп, ҡалған юлды йәйәүләп атланыҡ. Хәсән ағайҙың
бөтә булмышы, тормошо шиғриәт икәнен мин шунда
ныҡлап аңланым...
Ул йәй бик матур ине. Был ике зыялы оло яҙыусы
иртүк тороп гимнастика яһайҙар, башҡалар уянғансы
үҙҙәрен тәртипкә килтереп, тәбиғәт гүзәллегенә хозурла-
нып, иртәне аяҡ өҫтө ҡаршылайҙар. Үҙҙәренең олпат-
лығын, ололоҡтарын бер һиҙҙереп ҡараһаларсы. Хәҙер
мин һис ҡасан да ҡабатланмаҫ был миҙгелдәрҙе өҙөлөп
һағынам. Барыһы ла хәтирәләр генә булып ҡалды.
Әйткәнемсә, Хәсән Туфан йәшкә күпкә өлкәнлеге,
шиғриәте буйынса бөйөклөгө менән бер ҙә иҫәпләшмәҫ,
бик тә кеселекле ине. Ана шул аҫыл сифаты кешеләр-
ҙең олоһон, кесеһен үҙенә магнит һымаҡ тартҡандыр,
күрәһең.
Юғарыла әйтеп үтелгән яғымлылығы миңә лә уға ши-
ғырҙарымды уҡып ишеттерергә йөрьәт итерлек ҡыйыу-
лыҡ биргәндер... Хәсән Туфан шиғри һүҙгә бик талапсан
булһа ла, һиҙгер һәм һаҡсыл да ине. һуңынан ул минең
шиғырҙарҙы, ҡайһы бер һүҙҙәрен төҙәтеп, үҙенсә әйт-
һәк, «ҡәләм төртөп», «Ҡазан уттары» журналына тәҡ-
дим итте.
Мин уның аҡыллы кәңәштәрен һис ҡасан онотмаҫ-
лыҡ итеп күңелемә һеңдергәнмен.
Хәсән ағай һәр саҡ йәшел ҡара менән генә яҙа ине.
Миңә атап ебәргән йылы, яғымлы һүҙҙәрҙән торған
шиғри хаты әле булһа йылытып, илһамландырып тора.
Беҙ уға тамам эйәләшеп бөткәйнек. Ул һәр саҡ беҙҙең
эргәбеҙҙә булыр, бер ҡасан да айырылмаҫ кеүек ине.
Оло шағирҙың үлеме хаҡында 1981 йылдың сәскәле
июнь айы хәбәр килтерҙе...
24
Алдағы көҙөбөҙ инде Туфанһыҙ килде. Был юғалтыу
күңелдән китмәйенсә, нисектер яманһыулатып, һыҙлан-
дырып торҙо һәм ул тойғолар шиғыр булып ҡағыҙға
төштө.
Гелән шулай булыр кеүек
ине
Дим буйында беҙҙең ауылда:
Шаулап-гөрләп торор кеүек
ине
Шигыр менән һыйлы табындар.
Сал башыңды моңга сорнар
ине
«Сәлимәкәй», «Урал», «Уйыл»дар.
Иркә елдә гөлдәр
тибрәнерҙәр,
Ойоп тыңлар ине муйылдар.
Йырҙарында йөрәк яраларын
Бәйләр «йылы ҡулдар» инек беҙ,
Нескә күңелеңде һыҙгандырган
«Кер сайҡаусы ҡыҙҙар» инек
беҙ.
һин юҡ инде...
Шигырҙарың һаман
һагыш усаҡтарын көйрәтер,
Кем хөрмәтләр беҙҙе, кем
йыуатыр,
һеңлеләрем бит, тип кем әйтер ?
Кейек ҡаҙҙар китә:
— Кыйгаҡ, ҡыйгаҡ! —
Ишетелә әллә ҡайҙарҙан:
Дим буйында һалҡын,
илаҡ ямгыр.
Мәш ҡойола бөҙрә талдарҙан.
ӨЛКӘН ЯҠТАШЫМДЫ ҺАҒЫНЫП
Әмирхан Еники тураһында уйлағанда, уның «Әйтел-
мәгән васыят» тигән хикәйәһендәге проза менән яҙыл-
ған шиғри юлдары иҫкә төшөп, күңел тетрәнә: «Йомшаҡ
ҡына йәйге ел иҫә... Дала буйлап ҡылғандар йүгерә.
25
Рәхәт, һай, рәхәт тә һуң... һәм яманһыу. Ниңәлер бик
яманһыу ҙа шул. Йүгереп уйнайһы, ятып илайһы килә...
Был тын, буш башҡорт далаһында...»
Был иҫтәлекте яҙғанда мин дә нәҡ шундай уйҙар
кисерәм. Яманһыу, бик яманһыу...
Башҡортостан ерендә тыуып үҫкән затлы шәхес, за-
маныбыҙҙың ҙур әҙибе, Татарстандың халыҡ яҙыусыһы,
Ғабдулла Туҡай исемендәге Дәүләт премияһы эйәһе
Әмирхан Еники менән туғанлыҡҡа әүерелгән дуҫлығы-
быҙҙы һағынып, бергә үткәргән бик күп яҡты миҙгелдәр-
ҙе күңелемдән кисерәм. Аралар яҡынлығы йыл һайын
осрашыуҙар, хаттар алышыуҙар менән оҙаҡ йылдар
дауам итте. Ул беҙҙең ғаиләне бик тә яҡын күрҙе, тип
әйтергә йөрьәт итәм. Ғилемдар Рамазановтың вафаты-
нан һуң яҙған иҫтәлектәрендә ул үҙе лә: «...Танышлыҡ
тора-бара дуҫлыҡҡа әүерелде һәм был кинәт кенә тыу-
ған һәм тиҙ үтеп китә торған дуҫлыҡ түгел», — тип яҙа.
Әҫәрҙәре менән элегерәк таныш булһам да, Әмирхан
ағайҙы беренсе мәртәбә күреүем 1960 йылда булды.
Ҡазанда, уның фатирындағы мул табын артында ҡыҙыҡ-
лы һөйләшеүҙәр әле булһа күҙ алдында. Ул саҡта уның
беренсе ҡатыны, ике ҡыҙының әсәһе, һөйкөмлө, асыҡ
йөҙлө Гөлсөм апай иҫән ине әле.
Гөлсөм апайҙың шатланып әйткән һүҙҙәре иҫемдә:
— Өҫтәлде, йүгереп йөрөп, үҙе әҙерләште Әмирхан.
Олоғая килә үҙгәрә, бик ярҙамлаша хәҙер, — тине.
Яҙмышы шулай булғандыр: Әмирхан ағайға өс тап-
ҡыр әйләнергә тура килде...
1977 йылда Пицундала бергә ял иттек. Ул саҡта Гөл-
сөм апай вафат ине инде. Икенсе ҡатыны Мөршиҙә апай
менән дә аралары бик йылы ине. Ваҡытыбыҙҙы күңел-
ле үткәрҙек. Экскурсияларға бергә йөрөнөк, иҫтәлеккә
фотоға төштөк. Ҡазанда Мөршиҙә апайҙың да хөрмәтен
татырға насип булды. Ул аш-һыуға оҫта ине. Ҡыҙғаныс-
ҡа ҡаршы, Мөршиҙә апай ҙа Әмирхан ағайҙы етем ҡал-
дырып китте.
Өсөнсө тапҡыр өйләнгәнендә әҙипкә 80 йәш ине.
Татарҙың бөйөк мәғрифәтсеһе Шиһабетдин Мәржәни
ейәнсәре Нажиә апай менән дә ун йыл йәшәне ул. Нажия
апай мәҙәниәтле, тыйнаҡ, артығы менән баҫалҡы кеше,
яҙыусының һуңғы ун йыл ғүмерендәге шатлыҡтарынан
күберәк хәсрәт-юғалтыуҙарын, ауырыу-сырхауҙарын бү-
26
леште. Әмирхан ағай, ҡатын-
ҡыҙҙы яҡшы белгән кеше
булараҡ, һәр өс ҡатынын да
затына, нәҫеленә ҡарап һай-
лағандыр, күрәһең.
Әмирхан Еникиҙың әҫәр-
ҙәре менән танышлығымды
әйткән инем. Хаттарҙа уларға
ҡарата фекеремде лә еткерер-
гә йөрьәт итә инем (яҡын
итеп, әлбиттә). Ул тәрән психо-
лог, кеше булмышының бөтә
нескәлектәрен белеүе һәм уны
оҫта тасуирлауы менән һәр
саҡ һоҡландырҙы. «Еҙ ҡыңғы-
рау» тигән хикәйә-иҫтәлеген
уҡығас, мин тыуған яғымдың
сикһеҙ киңлектәренә, Түреш
исемле кескәй инешемде күҙ
алдыма килтерҙем, хатта тет-
рәндем. Минең тыуған ауы-
лымдан һигеҙ саҡрымда ғына
урынлашҡан Абзан ауылында
туйҙа булған шәкерттең кисе-
рештәре, күргән-белгәндәре миңә шундай таныш һәм
яҡын ине, был тойғоларым шиғыр юлдарына төштө.
Бына ул шиғыр:
Тыуган яҡ сәләме
Кисеүҙәрен әгәр бала саҡтың
Ялан аяҡ сыгып йөрөмәһәң,
Әйтә алмаҫ инең: һуйырташлы,
Көмөш һыулы, тип, Сәрмәсән.
Томбойоҡтарының йоҡлаганын
Текә ярҙарына һыйынып,
Йомшаҡ елдә ҡырҙар тибрәлгәнен
«Рәшә» тулҡынына ҡойоноп.
«Тыуган ягы»ң һаҡлай хозурлыгын,
Еләҫлеген зәңгәр таңдарҙың,
Әйтелгәнен, «әйтелмәгән»ен дә
«Васыят» тарын оло йәндәрҙең.
Сочи ҡалаһында. Уцдан
һулга: Әмирхан Еники,
Ғилемдар Рамазанов,
Хәйҙәр Сайранов,
Әхнәф Харисов.
1960-сы йылдар
27
Аҡ ҡылганлы иркен дала ягын
Аҡ бабайҙар төйәк иткәндәр,
Аҡ әбейҙәр иһә ейәндәргә
Илгәҙәклек мираҫ иткәндәр.
Хәҙер ҡыцгыраулы атта тугел,
Машинала елә туйҙары...
Түбәтәйле шәкерт уҙган саҡты
Онотмайҙар Туреш буйҙары.
«Кем йырланы», «Матурлыҡ»ты ҙурлап,
«Хәтирәләр» һаман иҫтәләр...
«Тыуган тупраҡ» һаҡлай эҙҙәрецде,
һагынып йырлай һине шишмәләр.
1979
Уңайһыҙыраҡ булһа ла, Әмирхан ағайҙың минең был
шиғырымды алғас яҙған хатынан бер өҙөк килтермә-
йенсә булдыра алмайым.
«Фәниә, аштағым! (Был да беҙҙең яҡ һүҙе!) Миңә
бағышлап яҙған шиғырың әсән һиңә ҙур рәхмәт. Йылы
шиғыр. Моңло шиғыр, һәм хаҡ шиғыр тип тә өҫтәгем
килә. «Ҡыҙыл таң» килгәндә минең Ташкенттан ҡайтҡан
ҡунағым бар ине. "Карт инженер, бик күптәнге дуҫым.
Шиғырҙы уҡыған саҡта уның күҙенә мөлдөрәп йәштәр
килде. Был иң юғары баһа, минеңсә».
Әмирхан Еники тыуған ерен һағынып йәшәне, һәр
йыл тиерлек Өфөгә килеп, яҡын дуҫтары һәм туғандары
менән аралашып китер ине. «85 йылда Өфөлә булырға
тура килмәне, — тип яҙа ул 1986 йылдың 6 февралендәге
хатында. — Бер генә йәй булмайынса ҡалһам да, Өфөнө
һағынып өлгөрҙөм инде. Йәйгә сыҡҡас, насип булһа,
нисек тә барырға тырышасаҡмын».
Ул беҙҙә һәм яҡындарында һәр саҡ ҡәҙерле, көтөл-
гән ҡунаҡ булды. Бер килеүендә ул Кирәй Мәргәндең
ҡатыны Мәғфирәгә, Мостай Кәримдең ҡатыны Рауза
апайға һәм миңә "Казан сүәктәре бүләк итте. Ғәжәп,
өҫөбөҙҙөң дә үлсәмдәрен самалап алған — аяҡтарыбыҙға
таман булып сыҡты.
Әмирхан ағай, боронғо мосолман әҙәплегендә тәр-
биәләнгән кеше булыу менән бергә, яңы мәҙәниәтте лә,
заман ҡанундарын да үҙ иткән шәхес ине. Табындарҙа
башҡаларҙы сабырлыҡ менән тыңлай, үҙенең фекерен
28
дә еренә еткерер — һүҙен һәр саҡ үлсәп һөйләй торған
нәзәкәтле яҙыусыны тыңлауы үҙе үк күңел байрамы ине.
Яҙыусының күп кенә хаттары, ҡотлау открыткалары,
автограф менән бүләк иткән китаптары бар беҙҙә. Хат-
тары буйынса әҙиптең ниндәй әҫәр өҫтөндә эшләүен,
ниндәйерәк халәттә йәшәүен күҙалларға мөмкин. Ирем
Ғилемдар Рамазанов вафат булғас та, хаттарын туҡтат-
маны Әмирхан ағай, киреһенсә, нескә, һиҙгер күңелле
кешеләргә генә хас булғанса, йылы һүҙҙәре менән йы-
уатырға тырышты.
«Мин хәҙер бик яңғыҙ. Ысын дуҫтар ҡалманы. Ғи-
лемдар, Ибраһим кеүек (профессор Ибраһим Нуруллин
тураһында һүҙ бара. — Ф.Ч.) эскерһеҙ, ысын кешеләрҙе
хәҙер көндөҙ сыра яндырып эҙләһәң дә табып булмай...
Мин һәр саҡ уларҙы һағынып йәшәйем...» Йәки: «Ғилем-
дарҙың яҡты хәтирәһе йыуатһын һәм йәшәтһен һине...
08.09». Тағы ла: «Ҡазан һөлгөһө» бик матур, моңло көй.
Шуны йырла һин, ә мин уны ишетермен... 18 август,
1997 йыл».
Әмирхан Еникиҙың яңы әҫәрҙәрен көтөп алып уҡый
торған инек. Үҙе әйткәндәй, ул бик үк «емешле» яҙыу-
сы булманы. Әммә булған ҡәҙәренсә тормош дөрөҫлөгөн
аса белеүе, бик тә дөрөҫ һайланған деталдәр менән эш
итеүе һәр бер әҫәренең уҡымлы, ҡыҙыҡлы булыуын
тәьмин иткәндер. Уның ниндәй генә әҫәрен ҡулыңа ал-
ма — аҙағынаса уҡымайынса ҡуя алмайһың.
1992 йылдың йәйендә Ҡаҙанға барып, Ғабдулла Туҡай-
ҙың Ҡырлайына ла етергә уйлаштыҡ. Был Ғилемдар
менән икәүләп сыҡҡан һуңғы сәфәребеҙ булды. Шулай
уҡ Әмирхан ағай менән Нажиә апайҙың һыйлы табы-
нында өс яҙыусы: Ғилемдар Рамазанов, Ибраһим Нурул-
лин, Әмирхан Еникиҙың һуңғы осрашыуҙары булып
сыҡты.
Оло яҙыусыбыҙ донъяның фанилығын бер ҙә иҫенән
сығармаҫ, һәр бер осрашыуҙың ҙур бәхет икәнен йыш
ҡабатлар ине.
1996 йылда мин инде Ҡаҙанға яңғыҙ барҙым. Өлкән
дуҫтарыбыҙҙы борсомаҫ әсән, иртәгә китәһе көндө генә
шылтыратып сәләмләшмәксе булдым. Әмирхан ағай ми-
нең бер көнгә ҡалыуымды һораны һәм мин ризалашмай
булдыра алманым.
29
Нажиә апай, Әмирхан ағай, Розалина Нуруллина
менән өҫтәл артында дүртәүләп һөйләшеп, һыйланып
ултырыу инде таң алдынан күргән төш кеүек кенә. Беҙ
китергә йыйынғас, Әмирхан ағай, кейемдәребеҙҙе егет-
тәрсә кейҙерә-кейҙерә:
— Күрешеү мөмкинлеген һәр саҡ файҙаланырға кәрәк,
туғандар, сөнки уның һуңғыһы булыуы ла бик мөмкин,
бигерәк тә минең әсән... — тине.
Әмирхан ағай үҙен нисек кенә ябай тотмаһын, беҙ
уның оло яҙыусы, шәхес икәнен бер ҡасан да иҫтән
сығарманыҡ. Уның менән яҡын таныш булыу хатта
ғорурлыҡ тойғоһо уята ине.
һуңғы осрашыу...
1998 йылдың июнь айы. Радио аша бер нисә мәртәбә
белдереү яңғыраны: «Мулланур Вахитов исемендәге теп-
лоходта Болғар иленә быйылғы сәйәхәт Татарстандың
халыҡ яҙыусыһы Әмирхан Еникиҙың 90 йәшенә бағыш-
лана».
Тамырҙары Башҡортостан ерендә ҡалған өлкән дуҫы-
быҙ, яҡташыбыҙ Әмирхан Еники менән осрашыу әсән
мине лә сәфәргә саҡырҙы кеүек был белдереү.
Өфөнөң Сафронов пристаненә халыҡ ағыла. Палуба-
ла милли көйҙәр яңғырай. Теплоход боронғо Болғар
иленә сәйәхәткә ҡуҙғала.
Яманһыу ҙа, күңелле лә. Уҙған ғүмерҙәр, аҡҡан һыу-
ҙар, таныш йөҙҙәр күҙ алдынан үтә. Ағиҙелдең йәшел
ярҙарына, илаһи матурлыҡҡа ҡарап туйырлыҡ түгел.
Күңелгә шиғри юлдар килә.
Йыраrтаuы rояш йылыраr шул...
Гqзtллекте ситтtн эpлtгtнбеp.
Йыраr диyгеpptрpе яrын иттек,
Аuиpелдt генt йjpмtгtнбеp.
Сихри матурлыuын кqрмtгtнбеp.
Был сәйәхәттә Әмирхан Еникиҙың ҡатнашыуы һәм
сығыш яһауы һис тә осраҡлы хәл түгел. Бынан ҡырҡ
йыл элек туған тел һәм боронғо ғөрөф-ғәҙәттәрҙең әкрен-
ләп юғала барыуына оран һалған яҙыусы бит ул. Шул
уҡ «Әйтелмәгән васыят»тан бер өҙөк килтереү ҙә етә:
«...Шулай ҙа былтыр йәй урталарында Суфияның
еткән улы Геннадий үҙҙәренең машинаһында «бабуш-
30
ка»ны күрергә ҡайтҡан ине. Өс көн торҙо, өс көн Ағә-
бей бер нимә башҡортса белмәгән ейәне алдына бар-
лыҡ һыйҙарын ҡуйҙы, һүҙһеҙ генә уға моңһоу һәм
наҙлы итеп ҡарап ултырҙы...
...Ейәненең күңелен табыр әсән ул әленән-әле уға баш-
ҡортса ниҙер әйткән була. Ләкин Геннадий бер нимә
аңламайынса бик йомарт йылмайып «бабушка»һына
ҡарай, яуапһыҙ ҡалмаҫ әсән генә:
— А, да да, точно! — тип баш ҡағып ҡуя ине.
Ағәбей, беҙҙең башҡорт халҡы, тип ниҙер һөйләй
башлаған ине, Геннадий шуны үҙенсә аңлап булһа кәрәк,
көтмәгәндә генә баш бармағы менән күкрәгенә төртөп:
— Я башкирин, бабушка, башкирин! — тине».
Был бик күптәребеҙҙең йөрәген тетрәткән күренеш
түгелме ни? Милләттең әхлаҡ, выждан, тел һәм йолала-
рын тергеҙеүгә, әлбиттә, оло яҙыусыбыҙ күп көсөн һал-
ды.
Ҡаҙанға барып еткәс, яҙыусының саҡырыуы буйын-
са өйөнә табынға йыйылдыҡ. Нажиә апай, Әмирхан
ағайҙың өлкән ҡыҙы Резида ҡаршы алды беҙҙе. Был
хөрмәтле табында мәшһүр йырсыбыҙ Фәриҙә "Кудашева,
бөйөк рәссам Баҡый Урмансының йәмәғәте, билдәле
ғәлимә Флора ханым да бар ине. Әмирхан ағай өйөн-
дәге был мәжлес тә һуңғы булды.
Әмирхан ағай менән Нажиә апайҙы ла алып, ҡайтыр
юлға сығабыҙ. Яҙыусының туғаны беҙҙе теплоходҡа
төшөрә. Юлдағы күңелле минуттар оноторлоҡ түгел.
Әмирхан Еникиға бағышланған радиотапшырыу ҙа, хуш-
лашыу мәжлесе лә, әҙәби кисә лә — һис бер ҡабатлан-
маҫ ҡәҙерле минуттар ул.
Теплоходтың беренсе ҡатындағы залда тынлыҡ. Ба-
рыһы ла яҙыусыны тыңларға, һәр бер һүҙен күңеленә
һеңдереп ҡалырға әҙер.
Яҙыусы һалмаҡ ҡына һөйләй:
— Мин бик оҙон ғүмер юлы үттем, һәм был донъя-
ла күпте күрҙем. Ете-һигеҙ йәшемдә Октябрь ихтилалы,
НЭП осоро, Ленин үлеме, Сталин етәкселеге йылдары,
Хрущев, Брежнев, Черненко, Андропов, Горбачев, Ельцин
кеүек юлбашсыларҙың идара итеүҙәренә, илдә булып
үткән бик күп ваҡиғаларға тере шаһитмын. Әммә бының
кеүек әшәке (яҙыусының үҙ һүҙҙәрен килтерәм) осорҙо
хәтерләмәйем. Ләкин мин заманға, айырым кешеләргә
31
яраҡлашып ижад итмәнем. Минең әсән дөрөҫлөк, ысын
хәҡиҡәт бар нәмәнән дә өҫтөн булды. Шуға күрә пар-
тия алдында «иркә» яҙыусы булманым, тиер инем...
Эйе, Әмирхан Еники һәр саҡ дөрөҫлөктө яҙҙы. һәм
уның әҫәрҙәре, замандар үтеүгә ҡарамаҫтан, йәшәйәсәк-
тәр. Кешелектең мәңгелек ҡиммәттәре — аҡыл, выждан,
намыҫ үрнәге булып хеҙмәт итерҙәр. Яҙыусыны хөрмәт-
ләп Назар Нәжми, Фәриҙә "Кудашева һәм был юлдар
авторы — мин сығыш яһаныҡ.
Көндәр бик матур торҙо. Палубала күңел асыуҙар,
һөйләшеп йөрөүҙәр ғүмерҙең аҫыл миҙгеле булып хәтер-
ҙә һаҡланасаҡ. Ләкин... Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был матур
башланғыс аҙағына ҡәҙәр еткерелмәне шул...
— Иртәгә миңә киләһегеҙ, Алла бойорһа, — тинем
мин.
Теплоход Өфө пристаненә яҡынлашҡанда, Әмирхан
ағай, уға ғына хас һалмаҡлыҡ менән:
— Әлегә бер һүҙ ҙә әйтә алмайым. Өфөлә нисек ҡар-
шыларҙар бит әле... — тине.
Теплоходтың был сәфәре Әмирхан Еникиҙың 90 йә-
шенә бағышланған булһа ла, Өфөлә уны лайыҡлы ҡар-
шылау ойошторолмаған ине... Бында кемде ғәйепләргә
лә белеп булмай. Ярай әле беҙҙең менән теплоходта
йөҙгән Фаҡиһә апайҙың (яҙыусының ике туған һеңле-
һенең) улы ҡаршы алырға килгән. Әмирхан ағай үҙенең
баһаһын белә торған кеше ине. Ҡайтып ике сәғәт үтеү-
гә, ул миңә шылтыратты:
— Фәниә ханым, мин, беҙҙе ҡаршыларға килгән ма-
шина менән юл уңайында уҡ аэропортҡа барып, киске
рейсҡа билет алдым. Бөгөн кире Ҡаҙанға осабыҙ, —
тине.
Миңә бик ҡыйын булып китте, һүҙһеҙ ҡалдым.
Шулай итеп, был беҙҙең һуңғы күрешеүебеҙ булды.
Унан һуң ул инде бик йыш ауырый башланы һәм ара-
быҙҙан китеп барҙы.
Үлем үкенесһеҙ булмай, тиҙәр. Был донъяла һәр
ғәмәлде лә алдан уйлап, үлсәберәк ҡылырға өйрәнеп
булмай шул. Үкенестәр ҡала. Әмирхан ағайҙың да Өфө
менән бәхилләшеүе ана шулай үкенесле булды.
Утыҙ, ҡырҡ йыл буйы осрашып, һөйләшеп йөрөүҙәр-
ҙең бөтәһен дә хәтерҙә тотоу, яҙып бөтөрөү мөмкин
түгел. Заманыбыҙҙың оло шәхесе, ижадында классик
32
дәрәжәһенә күтәрелгән оҫта телле яҙыусы тураһында
яҙыу ҙа еңелдән түгел. Уның хаҡында яҡты хәтирәләр
һаҡлау менән бергә, әҫәрҙәрен уҡып оло һағыш кисе-
реүҙән башҡа сарабыҙ юҡ.
Әмирхан Еникиҙың һуңғы сәфәребеҙҙә бүләк иткән
«Ҡояш байыр алдынан» тигән китабындағы автографы
миңә васыят һымаҡ яңғырай:
«Фәниә, аҡыллым! Кескәй генә был китабым — туған-
дарса яҡын дуҫлығыбыҙҙы иҫеңә төшөрөүсе бер бүләгем
булһын һиңә! Әмирхан. 12 июнь, 1998. М. Вахитов теп-
лоходы».
Был китапҡа тупланған публицистик мәҡәләләр йыр
кеүек уҡыла. Иҫтәлектәремде ошо китаптан өҙөк менән
тамамлайым.
«Ғүмерем ҡояшы байыуға табан әкрен генә төшөп
бара. Тиҙҙән киске тынлыҡ инер, көн һүнер, артынан
уҡ тон килер... Оҙаҡ йәшәгән кешенең ғүмере йәйҙең
иң оҙон көнө кеүек — ҡояшы ла уның бик әкрен, оҙаҡ
бата. Әммә инде яңынан сыҡмаҫҡа бата. һуңғы көндөң,
һуңғы сәғәттең ҡайһылыр миҙгелендә буласаҡ был...
Алда мине һуңғы туҡталышым көтә...»
Яҙыусы һәр нәмәгә, хатта үлемгә лә айыҡ аҡыл ме-
нән ҡарап, һуңғы һулышынаса ижад ялҡынын һүндер-
мәйсә, баҡыйлыҡҡа күсте. Бындай яҙмыш бөтөн кешегә
лә бирелмәй, һағынабыҙ уны, бик юҡһынабыҙ...
«ТАШТА QCКTН ГJЛДTР БTЙЛTМЕ»
...Һәр көҙ һайын бөртөк кенә йылым
Эйәреп китте ҡоштар төркөмөнә.
Ҡоштар ҡайтты яҙын. Әйләнмәне
Минең ғүмеремдең бер көнө лә.
Мостай Кtрим
Оло шәхестәр, бигерәк тә мәрхүмдәр хаҡында иҫтә-
лек яҙыу үтә яуаплы, хатта сетерекле. Шуға күрә был
яҙмаға тотонғансы байтаҡ уйланырға, ғүмер миҙгелдәрен
барларға тура килде.
Мостай Кәримдең үҙен күрмәҫ элек үк шиғырҙарын
яттан белә инем. Сөнки беҙ — педагогия институтының
33
Мостай Кәрим
башҡорт бүлеге студенттары,
республикабыҙҙың яҙыусыла-
ры менән яҡшы таныш инек.
Улар беҙҙең менән осрашыу-
ҙарға килә, шиғырҙарын уҡый,
автографтарын бирә торғай-
ны. Улар араһында Мостай
Кәримде күрергә насип бул-
маны. Беҙ һуңғы курстарҙа
уҡығанда (1948—1949 йылдар)
шағирҙың бик етди сирле,
фронттан алып ҡайтҡан яра-
һының үпкә туберкулезына
әүерелеп, йәшәү менән үлем
араһында икәнлеген ишетеп
белә инек. Был ҡурҡыныслы
хәлдәр артта ҡалды. Мәскәүҙә
уға бик ҡатмарлы операция яһап, үлемдән ҡотҡарып
ҡалдылар. Әйткәндәй, уға операция эшләгән профессор,
хирург Богуш шағирҙың юбилейына ла килде.
Мостай Кәрим менән яҡындан осрашыуыбыҙ әле
булһа хәтерҙә. 1952 йылдың йәйе ине. Ҡатыны Рауза
апайҙы осраттыҡ. Ғилемдар уны таный икән. Ленин һәм
Пушкин урамдары мөйөшөндә туҡтап һөйләшеп торҙоҡ.
Рауза апайҙы тәүге күреүем булһа ла, уның тураһында
хәбәрҙар инем.
Ҡыҙҙарыбыҙ Әлфиә һәм Гөлшат бер йылда, бер
йәйҙә тыуғайнылар. Хушлашҡанда Рауза апай беҙҙе үҙ-
ҙәренә саҡырҙы, Ғилемдарға ҡарап:
— Адресты беләһегеҙ, рәхим итегеҙ! — тине. Бер нисә
көн үткәс (йәштәрсә, артыҡ уйланып тормайынса!),
ҡунаҡҡа киттек. Ул йылдарҙа Мостай Кәрим ғаиләһе
менән Свердлов урамында йәшәй ине.
Беҙ барғанда, йорт хужаһы өйҙә юҡ ине, бильярд уй-
нарға киткән. Беҙҙе Рауза апай һәм Разия (Мостай ағай-
ҙың оло инәһенең ҡыҙы Разия апай хужалыҡ эштәрендә
ярҙамлашып, уларҙа йәшәй ине) асыҡ йөҙ менән ҡар-
шы алды. Оҙаҡ та үтмәне, Мостай ағай ҡайтты, шунда
уҡ өҫтәл әҙерләнде. Табында — сәй генә түгел... һөйлә-
шеп ултыра торғас, байтаҡ ваҡыт үткән.
— Ваҡыт һуң, йоҡлап китегеҙ, — тиҙәр. Мин бик ныҡ
уңайһыҙланам, тик Ғилемдар шаҡтай «йомшарған».
34
Шунда уҡ залдағы тимер карауатҡа урын әҙерләнде,
һәм беҙ ҡунып ҡалдыҡ. Ошо күрешеүҙән һуң беҙҙең
аралар яҡынайҙы. Оҙаҡ йылдар аралашып, табындаштар
булдыҡ, тип әйтергә йөрьәт итәм. Улар Ленин урамында
65-се йортта йәшәгәндә лә, Киров урамындағы фатир-
ҙарында ла йыш осрашып, телефон аша ла хәлдәребеҙҙе
белешеп торҙоҡ.
Рауза апай менән дә араларыбыҙ уғата яҡын булды.
Уға эс сереңде асырға ла, шик-шөбһәләреңде белдерергә
лә мөмкин ине. Мостай ағайҙың тоғро, намыҫлы юлдашы
ғына түгел, кәңәшсеһе лә, тәүге уҡыусыһы ла булды ул.
РСФСР-ҙың Юғары Советы депутаты булараҡ, Мәс-
кәүҙә сессияларҙа, ижад йорттарында күп ваҡытын
үткәргән ирен сабырлыҡ менән көтә, ул юҡта хужалыҡ
эштәрен башҡара. Ҡунаҡ көткәндәй, һағынып ҡаршы-
лай торғайны. Рауза апай сабырлығы, тыйнаҡлығы
менән күптәргә өлгө булырлыҡ. Мостай ағай уны яҡшы
аңлағандыр, баһалай белгәндер... Хәләл ефетенә ар-
налған шиғырҙары байтаҡ. Әйтәйек:
...Хушлашабыҙ, тагы ҡалаһың...
һаҡла, яҙмыш, аҙаштыра күрмә
Шул күшеккән болан балаһын.
Йәки:
һин яҙаһың: йылдар, юлдар буйлап,
Алыҫайган һайын аралар,
һинең хаттар һүҙгә һәм наҙлауга
һаман һараная баралар.
... Әгәр уттар үткән минең йөрәк
Мөмкин булһа ташҡа әйләнеү,
һиңә булган һөйөү тойголары —
Ташта үҫкән гөлдәр бәйләме.
Был юлдар алтмыш йыллап тормош юлын бергә уҙ-
ған шәхестәрҙең бер-береһенә булған тәрән тойғоларын
асыҡ һөйләй.
Тормош һынауҙарын да бергә үткәрҙек беҙ. 1959
йылда Сәғүд Ғәрәбстанына хаж ҡылырға барыусылар
төркөмөнә журналист сифатында Ғилемдарҙы ла исем-
35
Өфөлә Башҡортостан яҙыусыларының XIII съезында.
Уцданһулъа: Мостай Кәрим, Фәниә Чанышева,
Мансаф Ғиләжев. 23 февраль, 2001 йыл
леккә индергәйнеләр. Уны аэропортҡа тиклем Мостай
ағай үҙенең машинаһында илтеп ҡуйҙы, оҙатып ҡалды.
Ҡайтҡан саҡта минең уйсанланыуымды, борсолоуымды
күреп, йыуатырға тырышты:
— Сабыр булырға, үҙеңде тыныс тоторға тырыш, бы-
на күрерһең, бөтәһе лә һәйбәт буласаҡ!
Шулай булып сыҡты ла. Ғилемдар был ауыр сәфәр-
ҙән шаҡтай арып ҡайтһа ла, һис кисекмәҫтән дуҫтар ме-
нән осрашыу табыны ойошторҙоҡ. Был күрешеү бөтәбеҙ
әсән дә шатлыҡлы булды.
I960 йылда ҡыҙыбыҙ Гөлназ тыуғас, бәпес туйы
үткәрҙек. Мостай ағай менән Ибраһим Абдуллин исем
ҡушыу йолаһын еренә еткереп үтәне. Икәүһе лә ебәк
япмалар ябынып, түбәтәйҙәр кейеп, балаға доғалар уҡып
исем ҡуштылар. Ошо табында Рауза апайҙың башҡорт
халыҡ йыры «Бейеш»те йырлағанын тәү тапҡыр ишетеп,
бөтәбеҙ ҙә хайран ҡалып тыңланыҡ. Көйҙө еренә етке-
реп, тәрән моң менән йырлауы әле булһа ҡолағымда яң-
ғырай кеүек. Мостай ағайҙың ғорурланып та, яратып та,
тулҡынланып та Рауза апайға ҡарап тороуы әле лә күҙ
алдымда. Уларҙың үҙҙәренең табындарында булғанда
күңелдәр нескәрә, илаһи бер халәт кисерә торғайныҡ.
36
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Рауза апай һуңғы йылдарында һау-
лыҡҡа туйманы. Бер нисә тапҡыр ауыр операция үткәр-
ҙе. 1962 йылда "Кабарҙы-Балҡар Республикаһына Адам
Шогенцуковтың юбилейына барғанда аварияға осрап,
йәрәхәттәр менән бергә, мейеһе һелкенеү кеүек ауы-
рыуға һабышып ҡайтты. Ошо фажиғәнән һуң ғүмеренең
һуңынаса баш һыҙлауынан ыҙаланды. Уның үлеме бөтә-
беҙ осон дә әрнеүле юғалтыу булды.
Ә бит ҡасандыр бөтәбеҙ ҙә тигеҙ инек... Ауыр йыл-
дар булыуға ҡарамаҫтан, ниндәй яҡынлыҡ, берҙәмлек,
дуҫлыҡ менән йәшәлгән, тип һағынып иҫкә алаһы ғына
ҡалды. Шатлыҡ-ҡайғыларҙы уртаҡлашҡан дуҫ-иштәрҙән
бөтәһе лә тиерлек беҙҙе ҡалдырып китте. Әхнәф Кирәй
менән Мәғфирә ханым, композитор Рәүеф Мортазин
менән Роза апай, Назар Нәжми менән Флорида, Рауза
апай менән Мостай ағай... һанауы ла ауыр. Донъяның
фанилығы хаҡында уйланмаған саҡтар булған бит!
1969 йылдың көҙөндә Мостай Кәримдең 50 йәшенә
арналған юбилей әле лә хәтерҙә һаҡлана. Алғараҡ китеп
шуны әйтәм: ошо юбилейынан башлап һуңғы 85 йәшен
билдәләүгә тиклем (хатта ғүмер юлдашым Ғилемдар Рама-
зановтың вафатынан һуң да), уның бөтә байрам табын-
дарында ла ҡатнашыу бәхете тейҙе миңә. 50 йәшен бил-
дәләү кисәһенә кескәй бүләк эргәһенә уға атап яҙылған
шиғырымды ла һалдым. Табында Рәсүл Ғамзатов, "Кайсын
Кулиев, Дауыт Көгөлтинов, Михаил Дудин, тәржемәселәр
Ирина Снегова, Елена Николаевскаялар бар ине. Миңә
лә һүҙ бирҙеләр. Әлеге «Мостай Кәримгә» тигән шиғы-
рымды уҡыным. Бына ул:
Аҡыл, кәцәги һорап һиңә килдек
Йәнгә ауыр булган саҡтарға.
Кисер, берүк, өлөшөбөҙ булһа
Сәстәреңә төшкән аҡтарҙа.
Теләктәрҙең, изгеләре беҙҙән,
Яҡты гәүһәрҙәре күңелдең.
Теләһәк тә, инде гүмереңдең
Ҡалган ягы илле түгелдер.
Килер йылдар булһын бәрәкәтле,
Ижад шишмәләрең тынмаһын,
Пар ҡанатың бейектәргә илтһен,
«Ташта үҫкән гөлдәр» һулымаһын.
37
1968 йылдың 8 март байрамын ирҙәребеҙ беҙҙе, ҡа-
тындарын, мәшәҡәтләмәҫкә, «Башҡортостан» ресторанын-
да байрам итергә һүҙ ҡуйышҡан. Назар Нәжми менән
Флорида, беҙ, Мостай ағай менән Рауза апай байрам
итеп ултырабыҙ. Шул саҡта Ғилемдар:
— Фәниә шиғырҙар яҙа башланы бит әле, — тине.
Мостай ағай быны күтәреп алды:
— Яттан беләһеңме, һөйлә әле берәй шиғырыңды! —
тине.
Мин тыуған яғыма арнап яҙылған шиғырымды һөй-
ләнем. Ул алты строфанан тора, һуңғыһы былай:
...Бәпкә һаҡлап ятҡан һыу буйҙарым,
Утау утап йөрөгән ҡырҙарым,
Саты сыңлап торган болондарым,
һеҙгә ҡайта һагыныу йырҙарым!
Мостай ағай:
— Бында фекер ҙә бар, моң да бар. һин артабан
яҙырға тейешһең! — тине. Был һүҙҙәр минең күңелемдә
ышаныс тыуҙырҙы, хатта ҡанатландырҙы, тиер инем.
Бер саҡ Мостай ағай беҙгә килеп инде:
— Шиғырҙар уҡыйыҡ әле, мин дә яңыларын яҙҙым, —
ти.
һәр ваҡыттағыса, тәрән мәғәнәле фәлсәфәүи шиғыр-
ҙарын уҡыны. Беҙ тәьҫирләнеп тыңланыҡ. Был шиғыр-
ҙары моңһоу, төшөнкөлөккә ишара икәнлеге иҫемдә
ҡалған. Миңә сират еткәс, яңы яҙылғанын һөйләнем.
...Шыбырлашып тагы ҡаршы алды
Яр башында тәлгәш талдарым.
Түбәләргә ынтылманыц, тиеп,
Шелтәләгән һымаҡ тауҙарым...
Артабан инешем дә үпкәләй, йәнәһе, буйламаның
минең менән дә, диңгеҙҙәргә юлдар бар ине. Тыуған
еремдә үҫкән ҡылғандарға тиклем миңә үпкәләй, имеш.
Мин шиғырымда үҙемсә яуап бирәм: тауҙарыңдан —
ғорурлыҡ, шишмәләреңдән — сафлыҡ, ҡылғандарыңдан
һаулыҡ алырға тырыштым, йәнәһе. Шиғырҙы тыңлап
бөткәс, Мостай ағай:
38
— Аңлауымса, һинең был шиғырың үкенестәрҙән
тыуған, шул фекереңде аҙаҡҡаса еткер, — тине. Мин
шулай иттем дә:
...Белгән булһам әгәр йылдарымдың
Шундай йылдам, йылгыр булырын,
Үкенеүҙәр йәнде игәмәһә,
Бәлки, тыумаҫ ине был йырым, —
тип тамамланым.
Уҡыусы был юлдарҙы уҡып, мине тыйнаҡһыҙлыҡта
ғәйепләмәҫ, тип уйлайым. Бында мин оло шағирҙың кес-
кәй ижадыма ҡарата иғтибарлы булыуын һыҙыҡ өҫтөнә
алғым килде. Мостай ағай үҙенең өҫтөнлөгөн белдермәҫ,
ул-был йыуатыу һүҙҙәре табыр ине. Шулай ҙа ышаныу-
сан, нескә күңелле, тәрән аҡыллы шағир бер ҡатлы бул-
маны, һәр әйткән һүҙен уйлап, үлсәп әйтте.
Бер шиғырындағыса:
... һыйҙар күрһәң, талымһыҙҙан булма,
Миҙгел белеп үрел ҡашыҡҡа.
Елдә еленләгән һәр уйыңды
Илгә таратырга ашыҡма...
Эйе, ҡайһы саҡта кәрәкле һүҙен дә «еткерергә ашыҡ-
маны» ул. Әйтәйек, мине Яҙыусылар союзына ҡабул
иткәндә Хәким Ғиләжев, Шәриф Бикҡол, Абдулхаҡ Иге-
баев һәм башҡа иптәштәр ижадыма ыңғай баһа биреп
сығыш яһаны. Мостай ағай, союзға ҡабул итеү комис-
сияһы рәйесе булараҡ, тәүге шиғырҙарыма фатиха би-
реүсе булараҡ та йомғаҡлау һүҙе әйтергә тейеш кеүек
ине... Ул бер һүҙ ҙә әйтмәне, һуңынан мин был хаҡта
һорағас: «Союзға Мостай Кәрим алды, тип әйтмәһендәр
әсән», — тип яуапланы. Бындай хәлдәр булғылай ине...
Йәшлек йылдарыбыҙға тура килгән аслыҡ, яланғас-
лыҡ, һуғыш касафаттарын кисергәнгә күрәлер, беҙҙең
быуынға мәрхәмәтлелек, йомартлыҡ, күңел сафлығы юл-
даш булды. Булғаны менән байҙарса табындар әҙерләп
аралашыуҙар ниндәй бәхет булған! Сит яҡтарҙан килгән
яҙыусыларҙы (Татарстан, Сыуашстан, "Каҙағстан, Мәскәү
һ. б.) саҡырып ҡунаҡ итеү, ижад бәйләнештәренең ҡәҙе-
рен белеү, әҙәбиәт тураһындағы ҡыҙыҡлы әңгәмәләр.
39
Республикабыҙҙа уҙғарыла торған әҙәбиәт көндәре, ысын
мәғәнәһендә, байрамға әүерелә. Бындай осрашыуҙарҙы
Мостай ағай ихласлығы, йор һүҙе менән биҙәй торғайны.
Ҡунаҡ тигәндән... 1968 йылдың йәйендә, Мостай
Кәрим саҡырыуы буйынса, Төркиәләге дуҫы — яҙыусы
Невзат Устюн ҡатыны Шөкран менән Өфөгә ҡунаҡҡа
килгәйне. Мостай ағай уларҙы үҙ машинаһында «Аҡ-
лан»ға алып килде. Баҡсаларҙың сәскәләре менән балҡып
торған иң матур сағы ине. Тулҡынландырғыс танышыу
минуттары...
— Таныш бул, Устюн, был минең иң яҡын дуҫта-
рым, — тине Мостай ағай, айырыуса йылылыҡ менән
Назар Нәжмигә һәм Ғилемдар Рамазановҡа күрһәтеп.
Тәүҙә беҙҙең верандала табын ҡорҙоҡ. Әҙәбиәт, мәҙә-
ниәт, дини һәм милли уртаҡлыҡтар хаҡында ихлас
һөйләшеү, рухи туғандарға ғына хас булғанса, ябайлыҡ,
яҡынлыҡ тойғолары иҫтә ҡалды.
Тәржемәсе — Фишер фамилиялы кеше телде бөтә
нескәлектәрендә белеүсе булараҡ, арала дуҫлыҡ күпер-
ҙәре һалды (шуныһы үкенесле, ул саҡтағы әңгәмәне
яҙып алырға башҡа килмәгән).
1961 йылдың көҙөндә Әхнәф Харис менән Ғилемдар
Ленинградта семинарҙа булды. Ҡайтырына бер аҙна ҡал-
ғас, мине эргәһенә саҡырҙы. Беренсенән, тарихи ҡала
Ленинградты күрһәтеү ниәтенән, икенсенән, ҡыҙыбыҙ
Гөлназдың бер йәше тула, күкрәктән айырыр ваҡыт.
Мәскәүҙә РСФСР Юғары Советы сессияһына килгән
Мостай ағай менән Рауза апай «Балчуг» ҡунаҡханаһын-
да йәшәйҙәр ине.
Мостай ағай хәстәрлеге менән Нәжибәк Хафизов
Ҡазан вокзалында ҡаршы алды һәм мине улар эргәһенә
килтереп ҡуйҙы. Көн буйы ял итеп, кис менән шул уҡ
РСФСР Юғары Советы машинаһында Ленинград вокза-
лына оҙаттырып ҡуйҙы Мостай ағай. Шағир ғаиләбеҙгә
ҡарата һәр саҡ иғтибарлы һәм ҡайғыртыусан булды,
тиер инем.
Оҙаҡ йылдар аралашыу дәүерендәге бөтә ваҡиғалар-
ҙы ла яҙып бөтөрөү мөмкин түгел. Тик, ҡайғы-сырхау-
ҙар, яҙмыш һынауҙарын да бергә үткәрҙек, тип әйтә
алам. 1976 йылдың октябрь айында Ҡаҙағстанға Баш-
ҡорт әҙәбиәте көндәренә (әлкә комитет рөхсәте менән)
мине лә алып барҙылар. Мостай Кәрим етәкселегендәге
40
төркөмдә Әнғәм Атнабаев, Александр Филиппов, Яны-
бай Хамматов, Ғилемдар Рамазанов, Миҙхәт Ғәйнуллин
бар ине. Алма-Ата беҙҙе йылы, ҡояшлы көнө менән
ҡаршыланы. Ә Өфөлә көндәр көҙгә тартым һалҡын,
хатта ҡар төшөп ҡалғанлыҡтан, йылыраҡ кейенгәйнек.
Ошо көндө үк делегацияны "Кунаев ҡабул итте. Үҙен
ғәжәп ябай, хатта туғандарса тота. Күберәк Мостай
ағайға һорауҙар бирҙе, республикабыҙ тормошо менән
ҡыҙыҡһынды. Әңгәмәнән һуң мул һәм матур өҫтәл ар-
тына саҡырҙылар. Ошо уҡ көндө беҙҙең төркөмдө Жам-
бул әлкәһенә оҙатып ебәрҙеләр.
Жамбул ерендәге осрашыуҙар, көнсығыш халыҡтары-
на хас булғанса, юғары кимәлдәге ҡунаҡсыллыҡ менән
үтте. Шиғыр кисәләре башланғанға тиклем, тирмәләр
ҡороп, һәр төрлө милли аштар, ҡымыҙ менән һыйла-
ныуҙар, йыр-бейеүҙәр...
Кис шиғыр байрамындағы сығыштар бик йылы ҡар-
шылана. Ҡаҙаҡ халҡы беҙҙең телде яҡшы аңлай, шуға
күрә залдар шығырым тулы була. Мостай ағайҙы яҡшы
беләләр. Был кисәләрҙә уға айырыуса хөрмәт күрһәтә-
ләр. Миңә лә һүҙ бирәләр, мин, әлбиттә, үҙ урынымды
белеп, бер генә шиғыр уҡыйым.
Кисәнән һуң беҙҙе аш табыны көтә. һый-хөрмәтте
һыйҙырыу әсән өҫтәлдәрҙе йәнәш ҡуйғандар. Нәмә генә
юҡ бында! Ҡымыҙы ғына ла өс төрлө. Был әлкәлә үҫкән
ризыҡтар — алма, ҡарбуз, ҡауын, виноград, сәтләүек...
— Был хәлгә иҫ китте бит әле минең, хужаларға бел-
дерәйемме? — тип Мостай ағайҙан һораным.
— Бер аҙын белдер, тик бөтәһен дә түгел, — тине ул
йылмайып.
Бында килгән яҙыусыларға ҡыҙыл хәтфәнән тегелгән
сапандар, миңә камзул һәм ҡаҙаҡ ҡатын-ҡыҙҙары кейә
торған баш кейеме бүләк иттеләр. Мостай ағайға сейә
көрән төҫтәге йөн туҡыманан бик затлы сапан кейҙер-
ҙеләр.
Ҡаҙағстандағы һый-хөрмәт һис оноторлоҡ түгел. Ба-
лалар баҡсаһындағы осрашыу. Милли кейемле, ҡара күҙле
балалар рус телендә шиғыр уҡый. Мостай ағай тәрбиә-
сегә һорау бирҙе:
— Балалар туған телдәрен беләме ?
Тәрбиәсе уңайһыҙланып ҡына яуаплай:
— Беҙҙә тәрбиә рус телендә генә...
41
Был һорау һәм яуап мине һиҫкәндерҙе хатта. Беҙ
был хаҡта уйламаҫҡа өйрәнгәнбеҙ икән.
Был сәфәр минең әсән иҫ киткес шатлыҡлы, мәғә-
нәле үтте, онотолмаҫ хәтирәләр бүләк итте. Етмәһә, һәр
беребеҙгә күстәнәстәр тапшырҙылар. Бергә үткәргән йыл-
дар, айҙар, көндәр... рухи байрам булғанын хәҙер инде
нығыраҡ төшөнәһең икән. Аранан күпме кешеләр китте...
Мостай ағай менән Рауза апайҙың юҡлығы айырыуса
юҡһындыра, уйландыра... Келәш эргәһендә, Өфө ситен-
дәге урмандарҙа балалар менән бергә ял итеүҙәр...
Эйе, хәҙер инде татлы хәтирәләр генә. Бөтәһе лә
үтте. Ғилемдарҙың вафатынан һуң улар миңә ҡарата
айырыуса мәрхәмәтле, иғтибарлы булды. Бер саҡ Мос-
тай ағай өйгә шылтырата:
— Рауза апайың менән икәү генә ултырабыҙ, беҙгә
кил!
Мин шатланып риза булдым. Юлда шиғри юлдар
тыуҙы:
Ъагыштарым өйҙә ҡалһын әле,
Яныуҙарым етер, ут йотоп.
Аҡ ҡарҙарга баҫып һүреләйем,
Торайымсы бер аҙ онотоп.
Бөгөн инде иламаҫҡа ине...
Минец әсән елдәр илаһын,
Ап-аҡ булган, ана, бар донъяһы,
Буран бурай, әйҙә, бураһын...
Оҙаҡ һөйләшеп ултырҙыҡ. Ауыр минуттарымды еңе-
ләйтергә тырышҡандары әсән әле булһа күңелдә рәхмәт
тойғоһо йәшәй. Рауза апайҙың вафатынан һуң мин дә
шылтыратып торҙом, барғылап та йөрөнөм. Мостай ағай
сабыр холоҡло ине. Шулай ҙа һуңғы йылдарында яңғыҙ-
лығын ауыр кисерҙе:
— Тирә-яғымда бушлыҡ. Замандаштар китеп бөттө, —
тип әрнеп әйтеп ҡуйыр ине. — Хатта һөйләшер кеше
лә юҡ.
Ул үҙе менән бергә йәшәгән ҡыҙы һәм кейәүенең
мәрхәмәтле ҡараштарынан, мөнәсәбәттәренән йылынып
йәшәне. Кейәүе Аликка бик рәхмәтле ине. Әлфиәһенә
арналған шиғырында шулай яҙҙы:
42
...Мин үҙемә үҙем кәрәк түгел,
Көрәкмендер, бәлки, бер балама —
Оҙон-оҙаҡ. гүмерҙәрем буйы
Мине терәп торган баганама...
һуңғы осрашыу вафатына бер нисә ай ҡалғас булған
икән. Мостай ағай менән Әлфиәне саҡырҙым. Табын
ҡороп, балалар менән бергә һөйләшеп ултырыуыбыҙ һуң-
ғыһы булыр тип кем уйлаған?
Күп ваҡиғаларҙы иҫкә төшөрҙөк ул кистә. Илгиз
менән Нәзифә туйын да, беҙҙең балаларҙың туйын да
бергә үткәрҙек. Хәтирәләр байтаҡ... Рауза апайҙы ла
һағынып иҫкә алдыҡ.
...Мостай ағайҙың вафатын ауылда, туғандарымда, те-
левизорҙа күреп, ауыр кисерҙем. Уның миндә хаттары,
ҡотлау открыткалары бар. Уларҙы ҡат-ҡат уҡып, һағыш-
тарға биреләм. Арабыҙҙа рухи туғанлыҡ булған, яманһыу-
лап та, һағынып та хәтирәләргә сумырлыҡ ваҡиғалар
күп, ләкин уларҙың бөтәһен дә яҙып бөтөрөү мөмкин
түгел. Малеевка, Переделкинолағы ижад йорттарында
бергә булған саҡтар, Мәскәүҙәге осрашыуҙар айырым
иҫтәлек яҙыуҙы талап итер ине.
Мостай ағайҙың шиғырҙарын уҡып, уның ниндәй ха-
ләттә йәшәүен, ниндәйерәк уйҙар кисереүен, киләсәген
генә түгел, ғүмер һуңын күҙаллауы ғәжәпләнерлек:
...һуцгы юлга мине алып китерҙәр,
О, мин наҙлы, күтәреп үк илтерҙәр.
...Ергә киске эцер төшөп килгәндә
Дуҫтар ҡайтып ултырырҙар бүлмәмдә.
Ҡарацгыла, һөртмәйенсә күҙ йәшен,
Берәү шул саҡ тыныс ҡына өндәшер:
— Арабыҙҙан тик бер кеше югалды... —
Ниндәй тулы донъя нисек буш ҡалды...
Тап шулай булды ла. Шағирҙы һуңғы юлға бөтә Өфө
халҡы оҙатып ҡалды. Өфө генәме икән әле? Эйе, был
донъяла һәр кеше үҙ яҙмышы менән йәшәй, кемдер ты-
ныс ҡына, әллә ни көс түкмәйсә көн итә, уның донъя-
нан китеүе лә һиҙелмәй. Мостай Кәрим, оло шәхес, тәрән
тойғоло шағир һәм кеше булараҡ, тәрән эҙ ҡалдырып
китте.
43
КҮҢЕЛДӘГЕ ЯҠТЫ МИҘГЕЛДӘР
Тиҙ генә уҙып барған ғүмер йылдарын һәм юлдарын
барлағанда, арабыҙҙан киткән арҙаҡлы шәхестәр — яҙыу-
сылар, улар менән осрашыуҙарҙы ғына түгел, бер ни тик-
лем аралашҡан яҡты миҙгелдәрҙе иҫкә төшөрөп, моңһоу,
бик моңһоу хәтирәләргә биреләһең.
Тарихта ла, кешеләр күңелендә лә яҡты эҙҙәрен ҡал-
дырып киткән өлкән быуын яҙыусылары Сәйфи "Кудаш,
Рәшит Ниғмәти, Баязит Бикбай, Ғәйнан Әмири, Хәниф
Кәрим, Мостай Кәрим, Кирәй Мәргән һәм башҡа бик
күптәр менән яҡындан таныш булыу бәхете насип бул-
ды миңә. Был яҙмамда Башҡортостандың халыҡ шағиры
Рәшит Ниғмәти тураһында һүҙ алып бармаҡсымын.
...Ҡараңғы, шомло һуғыш йылдары. Ауылыбыҙға Өфө-
нән артистар килде. Мин ул саҡта етенсе класс уҡыу-
сыһы инем. Манараһы ҡолатылған элекке мәсет-клубта
концерт бара. Ауылдашыбыҙ — артистка Зәкиә Арыҫла-
нова Рәшит Ниғмәтиҙең «һинең кәләшеңдең хаттары»н
һөйләй.
...Кем гәйепләр мине, оҙатҡан саҡта,
Ике бөртөк йәгием сыҡҡанга ?
Береһе уныц — һине һөйөү ине,
Береһе — нәфрәт ине Ъошманга.
Ике бөртөк йәштең икеһен дә
һинец йөрәгеңә тамыҙҙым.
Береһе — һөйөү булып әсеттерһә,
Береһе — нәфрәт булып ҡабынһын!
Шул саҡтағы тетрәнеүем әлегәсә онотолмай. Бынан
һуң күп йылдар үтте. Тимирязев исемендәге педагогия
институтының башҡорт теле һәм әҙәбиәте бүлегендә
уҡығанда беҙ шағир Рәшит Ниғмәтиҙең ижады менән
тулыһынса таныштыҡ. Алғараҡ китеп шуныһын да әйтәм,
институтты тамамлағас, уҡытыусы булып эшләгән дәүе-
ремдә Рәшит Ниғмәти ижадына арналған дәрестәрҙе
алып барыу күңел байрамы була торғайны. Мин уның
байтаҡ шиғырҙарын яттан һөйләп ишеттерер инем. Ша-
44
ғирҙың үҙе менән тәүге осра-
шыу шулай ук күңелдә уйы-
лып ҡалған.
1950 йылдың июль айында
Ғилемдар Рамазанов менән
ғаилә ҡорғас, бер айлап Өфө-
лә йәшәнек. Беҙҙән бер ай
элек кенә өйләнешкән заман-
даштарыбыҙ Шәриф Бикҡол
менән Рәйсә Карл Маркс ура-
мындағы, һуғыш яланында
ятып ҡалған күренекле драма-
тург Сәғит Мифтаховтың тол
ҡатыны Хәнифә апайҙа фатир-
ҙа тора. Улар беҙгә, беҙ улар-
ға барып, аралашып йәшәй Рәшит Ниғмәти
торғайныҡ. Сираттағы барыу-
ыбыҙҙа дуҫтар өйҙә юҡ, уның
ҡарауы, Рәшит Ниғмәти менән Баязит Бикбайҙы осрат-
тыҡ. Улар өсәүләп бик ҡыҙыҡ нәмә тураһында һөйләшә,
көлөшә, беҙгә иғтибар итеүсе юҡ. Шул саҡ Ғилемдар
мине шағир алдына килтереп баҫтырҙы ла:
— Рәшит ағай, таныш булығыҙ, был минең кәләшем,
һеҙҙең киленегеҙ була, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡы-
тыусыһы, һеҙҙең шиғырҙарығыҙҙы яттан белә, — тине.
Шул минутта Рәшит ағайҙы алмаштырып ҡуйҙылар-
мы ни:
— Ҡәрендәш, — тине ул, ҡулымды ҡыҫып, — һеҙ ми-
не күрмәнегеҙ. Беҙ әле осрашманыҡ. Шиғриәт йәнле ке-
ше менән осрашыу бындай булырға тейеш түгел,
һөйләштекме? — тине.
Ошонда мин уның шиғриәткә булған тәрән
хөрмәтен, етди мөнәсәбәтен аңланым.
һуңыраҡ Ғилемдар Рамазановтың бер шиғыр китабы-
на яҙған ябыҡ рецензияһын уҡығас, был фекерем тағы
ла нығына төштө. Шиғырҙарға ыңғай баһа биреү менән
бергә бик эшлекле кәңәштәр ҙә әйткән. Рәшит ағайҙың
тура һүҙлелеге, ғәҙеллеге, ҡайһы саҡ шаҡтай ҡырыҫ хо-
лоҡло булыуы уны яҡындан белгәндәргә яҡшы таныш.
Ләкин бындағы етешһеҙлектәрҙе күрһәткәндә бер генә
тупаҫлыҡ та, авторҙың хәтерен ҡалдырырлыҡ, түбән-
45
Рәшит Ниғмәти ҡатыны Сания һәм балалары менән
һетерлек бер генә һүҙ ҙә юҡ ине. Тимәк, тыштан ҡоро-
раҡ, киҫкенерәк күренгән шағир кешелекле, бигерәк тә
йәштәргә ҡарата иғтибарлы, оло йәнле, мәрхәмәтле
булған.
1955 йылдың ҡышында Сәғит Агиштың юбилей кисә-
һендә, һуңынан өйҙәрендәге табындарында ултырғаны-
быҙ хәтерҙә. Фәрзәнә апай бик матур әҙерләнгән. Өлкән
быуын яҙыусылары менән табындаш булыу минең осон
көтөлмәгәнерәк ине, шуға күрә тартыныбыраҡ ултырам.
Рәшит ағай менән Сания апай беҙгә ҡаршы түр яҡта
ултыра. Бер саҡ Рәшит ағай беҙҙең яҡҡа күҙ һалды ла:
— Ғилемдарҙың кәләше йырлаһын әле, — тип әйтеп
һалды. Мин, әлбиттә, ҡаушап ҡалдым ғына түгел, тулҡын-
ланып киттем. Был халәтем йөҙөмә яҙылғандыр, күрәһең.
Мостай ағай минең хәлемде аңлағандыр:
— Рәшит ағай, әле генә дауахананан сыҡты бит әле
ул, — тине.
— Барыбер йырлаһын, көсөнән килгәнсә!
46
Мин үҙем яратҡан олуғ шағирҙың теләген кире ҡағыр-
ға баҙнат итмәнем, башҡорт халыҡ йыры «һандуғас»ты
башҡарҙым. (Был йырҙы мин Ҡыйғы районы Абзай
урта мәктәбенең һигеҙенсе класс уҡыусыһы Үлмәҫбай
Кәримовтан ишетеп таң ҡалғайным. Тиҙ үк отоп алдым
һәм яратып йырлай инем.) Рәшит ағай үҙе лә халыҡ йыр-
ҙарын оҫта башҡарыусы, моңло тауыш менән йырлай,
тиҙәр ине, ләкин миңә ишетергә насип булманы.
Ул күренекле шағир, йәмәғәт эшмәкәре булыу менән
бергә ғаилә йәнле, нескә күңелле атай булды. Ун ике
йәшенән үкһеҙ етем ҡалған, балалар йортонда тәрбиәлән-
гән кешенең үҙ сабыйҙарына ҡарата мөнәсәбәтен күҙ
алдына килтерергә мөмкин. Өлкән ҡыҙы Флоридаға ар-
налған шиғырҙа ла, «Ҡыҙымдың һорауҙарына яуаптар»ҙа
ла, «Нурға» тигән шиғырында ла быны аңларға, тойорға
мөмкин, һәр баланың тыуыуын шатлыҡ менән ҡаршы-
лай ул.
Бына сабый, кqгtрсендtй гjрлtп,
Болuап уйнай кескtй rулдарын.
Сtyгелдtктt rояш бергt ята,
Тибеп ташлай бала юрuанын.
Йtшtq jсjн уuа rояш кtрtк,
Юрuан аcты хtpер тар уuа.
Бармы ошонан да матур бер саr?
Rасан була, tгtр бар булhа?
Рәшит ағайҙың аҫыл сифаттары балаларында, ейән-
дәрендә дауам итә.
Өлкән ҡыҙы Флорида Тибеева Башҡортостандың
атҡаҙанған уҡытыусыһы, оҙаҡ йылдар Өфөнөң 1-се кол-
леджында эшләй. Тура һүҙле, намыҫлы, ғәҙел булғаны
әсән коллективта ла, студенттар араһында ла абруй ҡаҙан-
ған яҡты шәхес ул. Икенсе ҡыҙы Лариса Егорова, Баш-
ҡортостан дәүләт телевидение һәм радио комитетында
нәфис әҙәбиәт буйынса режиссер булып эшләгән дәүе-
рендә, башҡорт әҙәбиәтен пропагандалауға күп көс һал-
ды, яҙыусыларҙы тапшырыуҙарға ылыҡтырҙы. Үҙ эшенә
йәне-тәне менән бирелгән режиссерҙың хеҙмәте шулай
уҡ юғары баһаланды. Ул Башҡортостандың атҡаҙанған
мәҙәниәт хеҙмәткәре тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ ине.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, арабыҙҙан иртә китте.
47
Рәшит ағайҙың ике ҡыҙҙан һуң тыуған улына Нур
тигән исем ҡушыуы ла осраҡлы түгелдер, моғайын. Нур
Рәшит улы Ниғмәтуллин техник фәндәр кандидаты, оҙаҡ
йылдар Украинала энергетика технологияһы буйынса
министрҙың беренсе урынбаҫары булып хеҙмәт итә. Фло-
рида менән Нур тығыҙ бәйләнештә йәшәйҙәр. Аталары
Рәшит Ниғмәтиҙең 100 йыллығы алдынан ҡәберен һәм
һәйкәлен төҙөкләндереү, ижадын барлау кеүек изге эштәр
менән мәшғүл булдылар.
1959 йылда партия Мәғариф йортонда (хәҙерге Йәш-
тәр театры) шағир Рәшит Ниғмәтиҙең 50 йәшлек юбилей
кисәһе үткәрелде. Халыҡ күп ине. Ижадына юғары баһа
биреп, ҡотлап сығыш яһаусыларҙы һанап тормайым, һуң-
ғы һүҙ шағирҙың үҙенә бирелде. Ул аҡрын ғына килеп,
трибуна артына баҫты һәм коммунистар партияһына,
кисәне ойоштороусыларға, тамашасыларға рәхмәтен бел-
дереп, ҡыҫҡа ғына һүҙ әйтте лә урынына барып ултыр-
ҙы. һис көтмәгәндә залдағылар араһынан филология
фәндәре кандидаты, оло ғалим Таһир Ғәлләм улы Байы-
шев һикереп торҙо ла:
— Иптәштәр, — тине, — күреп тораһығыҙ шағирҙың
хәлен. Уны һауыҡтырыу сараһын хөкүмәт кимәлендә
хәл итергә кәрәк ине. Бының әсән нимә эшләнә?
Залда ауыр тынлыҡ урынлашты, һорауға яуап бирел-
деме икән — хәтерләмәйем.
Кисәнән һуң шағирҙың Ленин урамындағы йортона
ҡунаҡҡа барҙыҡ. Был минең осон ҙур мәртәбә икәнен
яҡшы аңлай инем. Сания апай йәнә матур табын әҙер-
ләгән. Ул аш-һыуға оҫта, алсаҡ күңелле, төҫкә-башҡа
һөйкөмлө ине. Ҡыҙғаныс, бик тә пар килгән был икәүгә
тигеҙлектә, балалар шатлығын уртаҡлашып, ҡыуанып
йәшәргә насип булманы. Рәшит ағай юбилей кисәһенән
бик йонсоп ҡайтты. Табынды башлап ебәрҙе лә бер ни
тиклем ултырғас, урынға барып ятты. Тиҙҙән тәүҙә Ғи-
лемдарҙы, унан һуң мине саҡырып алды.
— Ҡәрендәш, — тине ул (Рәшит ағай һәр саҡ шулай
өндәшә торғайны), — йырла әле!
Мин уның карауаты эргәһендә әлеге «һандуғас »ты
әкрен генә йырлап ултырҙым. Шул саҡтағы моң тулы
ҡара күҙҙәре, һис ҡасан да онотолмаҫлыҡ булып, мәңге-
гә күҙ алдымда ҡалды.
48
Рәшит ағай ҡыҫҡа ғүмерле булды шул. Илле йәше-
нән һуң ни бары һигеҙ ай ғына йәшәне. Күп ваҡытын
дауаханала уҙғарғас, уның менән осрашыу, аралашыуҙар
сикле булды. Владивосток урамындағы үпкә ауырыуҙа-
рын дауалай торған госпиталгә Рәшит ағайҙың хәлен бе-
лешергә барған Ғилемдарҙың ҡайтҡас әрнеп һөйләгәне
иҫемдә:
— Ағайҙың ауырыуы бик етди, йөҙө тағы ла һарғая
төшкән. Күңел рәнйештәрен дә аңланым мин уның...
Шул саҡ шағирҙың әрнеүле һүҙҙәрен ҡабатланы:
«Ниңә һуң ғалимдар космосҡа караптар осороу кеүек
мөғжизәләрҙе уйлап табалар, хатта тормошҡа ашыралар.
Ә бына минең һымаҡ ауырыуҙарға дауа таба алмайҙар
икән? Йәшәйһе килә, әйтер һүҙҙәрем дә бөтмәгән бит
әле!»
Ҡыҫҡа ғына ғүмер юлында ысын патриот, ватансыл
шағир күп һанлы шиғыр-поэмалар, хикәйә-очерктар, тән-
ҡит мәҡәләләре, драма әҫәрҙәре ҡалдырҙы. Уның әҫәр-
ҙәре иленә, халҡына һөйөү тойғолары менән һуғарылғай-
ны. Шулай булмай мөмкин дә түгелдер, алда әйтелгәнсә,
ун ике йәшенән үкһеҙ етем ҡалған үҫмер совет хөкүмә-
тенең ҡайғыртыуы арҡаһында тәрбиә, белем ала, «Ха-
лыҡ шағиры» тигән бөйөк дәрәжәгә күтәрелә, «Хеҙмәт
Ҡыҙыл байрағы», ике тапҡыр «Почет Билдәһе» орден-
дарына лайыҡ була. Шағирҙың әҫәрҙәрен уҡығанда оҙон
буйы, танау аҫтындағы кескәй мыйығы, муйылдай ҡара
күҙҙәре, бик ыҡсым итеп артҡа тарап ҡуйылған сәстәре
менән күҙ алдына баҫа...
ЯУГИР ШАUИР ЯPМЫШЫ
2010 йылдың 19 февраль көнөндә күренекле шағир
Ҡадир Даяндың тыуыуына йөҙ йыл тулыуға арнап үткә-
релгән ҡәҙер һәм хәтер кисәһе күңел хәтирәләрен
яңыртырға мәжбүр итте.
Шағир тураһында иҫтәлек-хәтирәләр уның шиғырҙа-
рына яҙылған йырҙар менән үрелеп барҙы. Йөкмәткеле,
матур кисә алыҫта ҡалған йылдарға алып ҡайтып, йөрәк-
тәрҙә юҡһыныу, һағыныу хистәрен уятты. Шағир менән
бик яҡындан аралашмаһаҡ та, шиғыр кисәләрендә осра-
шыуҙар һәм беҙҙең — педагогия институты студенттары
49
алдында сығыш яһауҙары
бөгөнгөләй хәтерҙә һаҡлана.
1968 йылда Шишмә ҡаса-
баһында йырҙарҙа йырланған,
сихри матурлыҡҡа төрөнгән
Дим буйында яҙыусыларҙың
«Аҡлан» тигән дача коопера-
тивы төҙөлдө. Ул йылдарҙың
иҫ киткес яҡты миҙгелдәрен
яҙып барыу башҡа килмәгән,
сөнки йәшлек был әкиәткә
тиң шатлыҡлы күренештәрҙең
ҡасан да булһа ҡабатланмая-
сағын уйлай беләме ни? Яҙыу-
Ҡадир Даян сыларҙың күпселеге ауылда
тыуып үҫкәнлектән, бер эш-
тән дә тартынып тормай, үҙ-
ара дуҫлыҡта үткән, кәңәшләшеп эшләгән, йәшәгән йыл-
дар һағынып һөйләргә ҡалды. «Аҡлан»дағы яҙыусы-
ларҙың исемдәрен һанап китеүҙе кәрәкле тип һанайым.
Беҙҙе ҡалдырып, мәңгелеккә күскәндәренең йәндәре
йәннәттә булһын. Бына улар: Иван Сотников, Дмитрий
Швецов, Хәким Ғиләжев, Динис Исламов, Әнүр Вахи-
тов, Яҡуп "Колмой, Назар Нәжми, Ғилемдар Рамазанов,
Шәриф Бикҡол, Әсғәт Мирзаһитов, Ибраһим Абдуллин,
Әнүәр Бикчәнтәев, Миҙхәт Ғәйнуллин, Ярулла Вәлиев,
Хәниф Кәрим, "Кадир Даян, Вәзих Исхаҡов, Муса Ғәли,
Зөлфәр Хисмәтуллин, Ғабдулла Байбурин, Зәйнәб Би-
ишева, Әнғәм Атнабаев, Яныбай Хамматов, Кирәй Мәр-
гән, Михаил Воловик, Ғәли Ибраһимов, Рәмил Хәкимов,
Александр Филиппов, Хәкимйән Зарипов, Нәжиб Асан-
баев... Әйтергә кәрәк, был ир-аттың һәр береһенең
һуғыш ҡырҙарында ҡалған йәшлеге уйландыра, бынан
күңелдең болоҡһоуы тағы ла арта...
Иҫән ҡалғандары ике генә кеше: халыҡ яҙыусылары
Ноғман Мусин, Ғайса Хөсәйенов. Уларға ижади уңыштар,
оҙон ғүмер теләйек!
Яҙмам "Кадир Даян хаҡында ине. Бер ни тиклем сит-
кә тайпылдым, сөнки юғарыла аталған яҙыусылар бер
ғаилә кеүек булғанлыҡтан, уларҙы ла иҫкә алғым килде.
"Кадир ағай менән бик яҡындан аралашмауыбыҙ
хаҡында әйткәйнем инде. Өлкән быуын яҙыусыларынан
50
тартыныуыбыҙ көслө булғандыр, күрәһең. Ләкин тиҙҙән
уның асыҡ күңелле, ирмәк һүҙле бик ябай кеше икәнле-
ге асыҡланды. Урамға сыҡҡан саҡтарында, мотлаҡ туҡ-
талып, иҫәнлек һорашыр, һөйләшеп китер ине. Бер мәл
беҙҙең ой эргәһенән үтеп барышлай, ҡоймабыҙға тая-
нып торғаны әле булһа күҙ алдымда. (Ғилемдар менән
беҙ баҡсала инек.)
— Их, йәштәр, — тине ул, — һеҙ бик тә бәхетле ке-
шеләр. Йәшлек үҙе лә бәхет бит әле. Бер-берегеҙгә пар
килеүегеҙҙе әйтеп тә тормайым.
Уның һүҙҙәренә Ғилемдар:
— "Кадир ағай, һеҙ әле йәштәргә биргеһеҙ егет ке-
ше, — тип яуапланы.
— Миңә ҡартайырға ярамай, ҡатыным йәш бит, —
тип йылмайып яуап бирҙе ул. Ошо һөйләшеүҙән һуң
бер нисә көн үтеүгә шағирҙың ғүмере фажиғәле өҙөлдө.
Беҙ ул йылдарҙа Дим йылғаһы аша паромда сығып,
Алкин станцияһынан Өфөгә электричкала йөрөй инек.
Сираттағы ҡайтыуында платформала аяҡ кейемен таҙар-
тып торғанда, килеп туҡтаған электропоездың буферы
шағирҙың сикәһенә килеп бәрелә...
Күреп тә, ишетеп тә белеүемсә, Ҡадир ағайҙың яҙмы-
шы еңелдән булмай. Әйтәйек, Ғилемдар Рамазановтың
«Хәтер төпкөлөнән» тигән фронт иҫтәлектәрендә түбән-
дәге юлдар бар: «Корпус» гәзите штатында эшләүсе мол-
дован яҙыусыһы Фабиан Гарин, минең Башҡортостан-
дан икәнемде белгәс, түбәндәге хәбәрен һөйләне:
— Бер ваҡыт мин, — тине майор Гарин, — фронттағы
частарға килгәс, алғы сиктәге окоптарҙың береһенә ба-
рып сыҡтым. Шул окопта ҡап-ҡара күҙле, бик моңһоу
йөҙлө оҙон бер һалдатты күреп ҡалдым да, был рядо-
вой, моғайын, ижад кешеһелер, тип уйланым, һөйләшеп
киттек.
Ысынлап та, окопта моңайып ултырған автомат тот-
ҡан һалдат башҡорт шағиры "Кадир Даян булып сыҡты.
Мин нисектер уның күңел кисерештәрен аңланым.
һуғыштың иң ҡаты мәле ине. Шулай ҙа полк команди-
рынан Ҡадир Даянға иленә отпускыға ҡайтып килергә
рөхсәт итеүен һораным. Шағир бик шатланып, рәхмәт-
тәр әйтеп ҡайтып китте. Ләкин Өфөлә оҙағыраҡ тороп
ташлаған. Сәбәбе бик етди. Ҡунаҡ табынында бер дыуа-
мал офицер уның ҡатынын атып үлтергән икән. Был
хаҡта фронтҡа әйләнеп килгәс, шағир миңә үҙе һөйләне.
51
һуңлағаны әсән һалдат "Кадир Даянға шелтә бирмәксе-
ләр ине, фронт гәзите редакцияһы уны был күңелһеҙ-
лектән ҡотҡарып ҡалды.
Ғаиләгә ябырылған был фажиғәне оҙаҡ йылдар теле-
видениела режиссер булып эшләгән Луиза "Кадир ҡыҙы
Даянова ошолай тип хәтерләй:
— Миңә ул саҡта алты йәш ине. Әсәйем менән мине
бер яҙыусының ҡыҙының тыуған көнөнә ҡунаҡҡа саҡыр-
ҙылар. Бөгөнгөләй күҙ алдымда: әсәйем үҙенең бик
матур сәскәле халатын кейгән, кер йыуа... Үҙе уғата
бойоҡ, уйсан ине. Уның бер ҙә ҡунаҡҡа барғыһы кил-
мәй. Ул саҡта тамаҡ ас бит инде. Минең һыйланып ҡайт-
ҡым килә. Әсәйемә, барайыҡ, тип ялбарам һәм күн-
дерәм. Шуға күрә ғәзиз кешемдең үлемендә минең дә
ғәйебем бар, — тип күҙ йәштәренә төйөлә ул. — Атайым-
дың да яҙмышы еңелдән булманы, һуғыш ҡырҙарынан
иҫән ҡайтһа ла, үлеме үтә аяныслы, үкенесле булды.
"Кадир ағай һәр саҡ йыйнаҡ, матур кейенер, баҡса-
ла ла теләһә ниндәй ҡиәфәттә йөрөмәҫ ине, алсаҡ
күңелле, һөйкөмлө булып хәтерҙә йәшәй. Уның беҙҙә
бер томлыҡ китабы һаҡлана. Шағирҙың үҙ ҡулы менән
яҙылған автографы күңелдә юҡһыныу тойғоһо уята.
Уның ҡотлау хаттары бар беҙҙә:
Яцы йылдың көнө, Рамай,
Беҙҙә һалҡын,
Тик йөрәктәр тулы дәртле ялҡын.
Яцы йылда тагы үргә, өҫкә ҡалҡын —
Шуны теләй бар дуҫтарың,
Тыуган халҡын,.
28.12.1963
Оло ике йөктө тартыу һиңә
Ецел тугел инде тугелен.
Ләкин ниндәй генә йөк булһа ла,
һүрелтә алмаҫ шагир куцелен.
Сабыр аҡыл тартыр фән арбаһын,
Ярһыу йөрәк тартыр шигырын.
Был ике көс һине тагы ҙурлар,
Беҙ беләбеҙ юлын, уңырын.
Ҡәҙерле Ғилемдар Рамазановҡа тәрән ихтирам менән
Ҡадир Даян. 29/V—1960
52
Ҡадир Даян шиғырҙарына композиторҙарыбыҙ Заһир
Исмәғилев, Рәүеф Мортазин, Хөсәйен Әхмәтов һәм баш-
ҡалар ижад иткән йырҙар халыҡ күңелендә йәшәй бирә.
Улар араһында һуғыш темаһына яҙылған «Хушлашыу»,
«Яуға китте егет», «Шайморатов генерал», шулай уҡ
«Матур Өфө ҡалаһы», «Зәйтүнә», «һинең йырың», «Ялан
батыры», «һиңә тартыла күңел», «Әйҙә, еңгә, бейеп ҡал»,
«Миләүшә» тигән шаян йырҙары ла халыҡ араһында
киң таралғайны. Шағирҙың бөтә йырҙарын да һанарға
мөмкин түгел, сөнки улар бик күп.
Ҡадир Даяндың һүҙҙәренә яҙылған йырҙарҙы башҡа-
рыусы мәшһүр артистарыбыҙ Ғабдрахман Хәбибуллин,
Мәғәфүр Хисмәтуллин, Фәриҙә Ҡудашева, Баныу Вәли-
ева һәм башҡаларҙың тауыштары йөрәктәрҙә уйылып
ҡалған. Шағир, тимәк, үҙенең йырҙарында йәшәй, һуғыш
һәм унан һуңғы ауырлыҡтарҙы башынан кисергән беҙ-
ҙең быуынға ул йырҙар айырыуса яҡын, ҡәҙерле.
Уларҙы тыңлағанда, оҙон буйлы, аҡ йөҙлө, тулҡынланып
торған сәсле, һөйкөмлө шағирҙың һыны күҙ алдына
баҫа.
Был яҙмала шағирҙың үҙе һәм ижады хаҡында тулы
мәғлүмәт биреүҙе күҙ уңында тотманым һәм уны атҡа-
рып сыға ла алмаҫ инем кеүек. Ҡадир Даяндың ҡәҙер
һәм хәтер кисәһендәге кисерештәрем менән уртаҡла-
шыу теләгенән генә ҡәләмгә тотондом.
Иң ҡыҙғанысы — әлеге кисәлә уның замандаштары-
нан бер кемдең юҡлығы булды. Ҡыҙы Луиза ханымдың
улы, килене һәм башҡа яҡындары менән уҙғарылған ҡә-
ҙер һәм хәтер кисәһе күңелдәрҙе нескәртте, хәтирәләрҙе
яңыртты. Арабыҙҙан киткән бик күп яҙыусыларҙы ла
иҫкә төшөрҙөк. Йөрәктәрҙә тәрән эҙ ҡалдырып киткән
күренекле шәхестәргә, шул иҫәптән Ҡадир Даянға ла,
оло хөрмәтебеҙ барып етһә икән дә бит...
УЛ ОҪТА БАҠСАСЫ ЛА ИНЕ
Их, был ваҡыт тигәнең һиҙҙермәйенсә аға ла аға
икән.
Миңә ҡалһа, Ғәли Ибраһимов менән тәүге осрашыу
әле генә булған кеүек... Тик байтаҡ яҙҙар, йәйҙәр үткән
шул инде.
53
Эйе, йылдар уҙған һайын, беҙ яҡын кешеләребеҙҙе
берәм-берәм юғалта барабыҙ. Күңелдә яҡты миҙгелдәр,
хәтерләүҙәр менән ҡатар һағыш юшҡыны ҡала.
...1950 йылдың йәйе. Ғилемдар Рамазанов менән өйлә-
нешкән тәүге көндәр ине. Яңы Күпер урамының 8-се
һанлы ҡапҡаһынан барып инһәң, ҡарлуғас ояһы һымаҡ,
бер-береһенә һыйынған эреле-ваҡлы фатирҙарға тап бу-
лаһың. Бында Ғилемдарҙың туғандары ла йәшәй ине.
Ошонда уҡ тәҙрәләре урам яҡҡа ҡараған ике бүлмәле
фатирҙа Ғәли Ибраһимов ғаиләһе лә урынлашҡан булып
сыҡты.
Беҙҙе ҡапҡа эргәһендә күреү менән, мөләйем йөҙлө,
тулы кәүҙәле, ҡуйы ҡара сәстәрен түбәһенә өйөп ҡуйған
Зөһрә ханым һәм Ғәли Ғизетдин улы үҙҙәренә саҡырып
индерҙеләр. Йыйнаҡ ҡына верандала табын ҡороп, һөй-
ләшеп ултырҙыҡ. Ике яугир яҙыусының һөйләшер һүҙ-
ҙәре күп ине.
1953—1956 йылдарҙа үҙебеҙ ҙә әлеге туғандарҙың
фатирында йәшәнек, фатир хужалары үҙҙәре Ғафури
районында уҡыта ине. Ғәли Ибраһимов ғаиләһе менән
күршеләр булараҡ, бер-беребеҙгә инеп йөрөнөк, уртаҡ
табындар ҡорҙоҡ. Ул йылдарҙа Ғәли Ибраһимов «Совет
Башҡортостаны» гәзите редакцияһында эшләй ине. Өл-
кән ҡыҙҙары — Рита, икенсеһе — һөйәкле, ә өсөнсөһө —
Гүзәл — беҙҙең күҙ алдында тыуып үҫте.
Балаларға бәйләнешле бер мәрәкә лә хәтерҙә ҡалған.
Тәпәй йөрөй генә башлаған Гүзәл улыбыҙ Илдарҙың
битен ҡанатҡансы тешләгәйне. Ғәли ағай ҡыҙын шел-
тәләй:
— Эй, ҡыҙым, — ти, — тешләгәс-тешләгәс, ҡолағынан
эләктерһәң икән!
Хәҙер ул балалар үҙҙәре күптән атай, әсәй булды.
Гүзәл иһә маҡтаулы врач-офтальмолог. Үҙе лә бер ҡыҙ
үҫтерҙе. Әйткәндәй, ҡыҙы Маргарита ла врач-офтальмо-
лог.
Ғәли Ибраһимов һуғышҡа тиклем үк Әхмәт Шакири
менән берлектә «Бәхетле тормош» тигән шиғыр китабы
сығарған. Беҙ бергә йәшәгән йылдарҙа уның яҙыусы
икәнен хатта белмәй инек. Ғәжәп тыйнаҡ, баҫалҡы, та-
уышын күтәрмәйенсә генә һөйләшә торған ифрат ипле
кеше ине ул. Зөһрә ханым йыш ҡына:
54
Яугир яҙыусылар. Hулдан беренсе — Ғәли Ибраһимов. 1965 йыл
— Ғәли ҙур роман яҙа, ниңә уны яҙыусы итеп таны-
майҙар икән? — тип әсенеп ҡабатлай торғайны.
Роман яҙыу — шиғыр яҙып гәзиттә баҫтырыу түгел,
йылдар буйына дауам итә торған хеҙмәт икәне билдәле.
Авторға танылыу килеүенең дә һуңлауы тәбиғи. Йылдар
үтте. Ғәли Ибраһимов башҡорт әҙәбиәтенә береһенән-
береһе күләмле, тәрән йөкмәткеле тарихи романдар ҡал-
дырҙы. «Бер полк кешеләре», «Умырзая» романдары,
повестары бер-бер артлы донъя күрә килде. Ә «Кинйә»
романы Ғәли Ибраһимовҡа ҙур танылыу килтерҙе һәм
1983 йылда ул Салауат Юлаев исемендәге дәүләт пре-
мияһына лайыҡ булды.
Күршеләр, табындаштар булдыҡ тигәндән... 1955 йыл-
да булһа кәрәк, Башҡорт дәүләт драма театрында Рәйсә
Ишморатованың «Тормош юлында» тигән пьесаһы ҡуйы-
лыу айҡанлы, Ҡаҙандан ире Риза Ишморатов менән
парлап Өфөгә килгәйнеләр. Был күңелле ваҡиғаны беҙ
өс ғаилә: Шәриф Бикҡол һәм беҙ Ғәли Ибраһимовтар
фатирында уртаҡ табын ҡороп байрам иттек.
Бик күңелле, ижади әңгәмә ваҡытында Ғәли ағайҙың
ҙур роман өҫтөндә эшләүен үҙенән ишетеп белдек. Унан
һуң да байтаҡ йылдар үтте... Аралағы йылы мөнәсәбәт-
тәр, фатирҙар алып, төрлө урамдарҙа йәшәһәк тә, дауам
итте.
55
Ә 1967 йылда Шишмә районының Дим йылғаһы
буйында дачалар һалғас, йәйҙәрҙе бергә үткәрҙек. Өйҙә-
ребеҙ эргәһендә кескәй урында емеш ағастары, йәшелсә
һәм гөлдәр үҫтерә башланыҡ. Ғәли ағай бөтәбеҙ әсән дә
белгес — агроном булып хеҙмәт итте, тиһәм, һис артты-
рыу булмаҫ. Ул яҙыу өҫтәле эргәһендә төндәр буйы ул-
тырыр, башҡалар уяныр ваҡытта йоҡларға ятыр ине
(Назар Нәжмиҙең «һиндә ут бар, миндә ут бар» тигән
шиғыры Ғәли ағай Ибраһимовҡа арнап яҙылғайны).
Үҙ ваҡыты менән торор, урамдан үткәнендә һәр кем
менән туҡтап һөйләшер, баҡса эштәре буйынса кәңәш-
тәр бирер, үҙенең баҡсаһы, башҡаларҙан айырмалы
булараҡ, еләк-емеш һәм йәшелсәнең төрлөлөгө, планлы
ултыртылыуы, бер генә лә буш урын ҡалдырылмауы
менән айырылып торор ине.
Ғәли Ибраһимов ғаилә йәнле, йомшаҡ бәғерле кеше
булды, тип әйтә алам.
Зөһрә ханымдың һуғышта үлеп ҡалған тәүге иренән
тыуған ҡыҙы Ританы үҙ балаһы һымаҡ яҡын күрҙе.
Рита ла, үҙ сиратында, яҡшы уҡыуы, тәртипле, эшсән
булыуы менән кинәндерҙе, һәйбәт белгес, хужабикә
булып етеште.
Ғәли Ғизетдин улы оҙаҡ йылдар «Ағиҙел» журналы
редакцияһында эшләне. Киң күңелле, башҡаларға ҡара-
та изге ҡарашта булды ул. Авторҙарға кәңәштәрен дә
ипле, күңеленә ауыр тәьҫир итмәҫлек итеп бирер ине.
1970 йылда бер шәлкем шиғырҙарымды журналға
тәҡдим иттем. Телефондан шылтыратып, фоторәсемемде
килтерергә ҡуштылар. Корректураһында фоторәсем бар,
журнал килеп сыҡҡанда юҡ ине... Быға минең артыҡ
иҫем китмәһә лә, күңелгә шик йүгерҙе. Әҙәбиәткә һуң-
лабыраҡ килһәм дә, Ғәли ағай һымаҡ олпат яҙыусылар-
ҙың теләктәшлеген татыуым менән бәхетле булдым. Бер
саҡ баҡсала ошо хаҡта һүҙ сыҡҡас, «Ағиҙел» журна-
лында фотоһүрәттең кем тарафынан алып ташланыуын
әйтте. «Ошаҡ тип ҡабул итмә, — тине ул, — ижадта кем-
дең һиңә нисек ҡарауын белеп тороу яҡшы».
Ғәли ағай бик ҡаты ауырып дауаханала ятып сыҡ-
ҡас, «Аҡлан»ға килде. Донъянан тиҙҙән китәсәген һиҙе-
нептер, моғайын, беҙҙең баҡсаға үҙ ҡулдары менән ике
ҡыуаҡ һырғанаҡ ултыртты, һәр йылды мул уңыш биреп,
өлкән яҙыусының изгелеген иҫкә төшөрөп тора ул ҡы-
56
уаҡтар. Беҙҙән сейә ағасы үҫентеләре алып үҙ баҡса-
һына ултыртты.
...Эйе, беҙ йәштәр инек. Кеше мөйөштәренә һыйы-
нып йәшәгән саҡта ла көр күңелле, дәртле булғанбыҙ,
киләсәккә ҙур өмөттәр бағлағанбыҙ. Ҡыҙғанысҡа, ғүмер
тигәнең бик тиҙ һәм һиҙҙермәйенсә үтеп тә китте.
Ҡасандыр гөрләп торған баҡсаларҙың бөтәһе лә тиерлек
етем хәҙер.
Ауылыбыҙҙың бер башынан икенсе осона йорттар
эргәһенән үткәндә, арабыҙҙан киткән яҙыусыларҙың һын-
дары күҙ алдына баҫа. Йөрәкте һағыш, юҡһыныу тойғо-
һо өйкәй.
Башҡорт әҙәбиәтенең күренекле әһелдәре арабыҙҙа
юҡ. Бушлыҡ. Бушлыҡ.
Күңелдә, ирекһеҙҙән, халыҡ йыры яңғырай:
Уңга ҡараһаң да — юҡ,
Ьулга ҡараһаң да — юҡ...
Үҙ ғүмерендә ир-егет өс ғәмәл ҡылырға тейеш,
тиҙәр. Беренсеһе — ағас ултыртһын, икенсеһе — йорт-
нигеҙ ҡорһон, өсөнсөһө ерҙә нәҫелен ҡалдырһын.
Ғәли Ғизетдин улы Ибраһимов ерҙәге бурысын на-
мыҫ һәм тырышлыҡ менән үтәне. Йәшеллеккә күмелеп
ултырған йорто, мунсаһы, алмағастары, сейәләре, күпереп
сәскә ата торған баҡсаһы, яҙыусының ғүмерен дауам
итеүсе балалары ҡалды. Йөҙөндә атаһының һыҙаттарын
йөрөтөүсе, баҫалҡы холоҡло һөйәкле ата-әсәһенең эш-
тәрен дауам итә, йорттарында утты һүндермәй.
Тик шулай ҙа...
Ғәли Ибраһимовтың йорто эргәһенән уҙғанда ябай
ғына кейемле, һалам эшләпәле хужа, һәлмәк кенә атлап
ҡаршыға үҙе килеп сығыр ҙа:
— Әйҙүк, рәхим итегеҙ, — тип йылмайып ҡапҡаһын
асып ебәрер кеүек...
Юҡһынабыҙ, бик юҡһынабыҙ уны.
Иҫтәлектәремде Ғилемдар Рамазановтың Ғәли Иб-
раһимовтың вафатына арналған шиғыры менән тамам-
лайым.
57
Ғәҙәтенсә, ҡараңгы тән үтеп,
Моңһоу гына көҙгө тац атты.
Кем уйлаган югалтырбыҙ тиеп
Ошо таңда батыр һалдатты ?
Хәтәр яуга тиклем, үҫмер саҡтан
Белә инем әҙип дуҫымды,
Ҡайгы-югалтыуҙар уртаҡ, ине,
Шатлыҡтар ҙа килеп ҡушылды.
Фронт юлдарында — о, мөгжизә! —
Сейәләр шау сәскә сагында,
Осраштыҡ беҙ ҡапыл —
ике сержант —
Анепрҙың уц яҡ ярында.
Йәнәш үттек утлы һуҡмаҡтарҙан,
Ижад үрҙәренә үрләнек.
Барыр юлдың ҡыҫҡалыгын гына
Ул сагында әле белмәнек.
Бына бөгөн һине оҙатабыҙ,
Ер ҡуйыны — ҡара гүреңә,
Тәүге ҡарҙар ҡуна һинең йөҙгә,
Ап-аҡ ҡарҙар инде иремәй.
1989
БӨТӘҺЕ ЛӘ ҮТКӘНДӘРҘӘ ҠАЛДЫ
...Тағы килер көҙҙәр... Ә шуларҙың
Минһеҙ килер береһе бер ваҡыт.
Ә шунан һуң инде һәр ваҡыт...
Н. Нәжми
Шағир Назар Нәжми ҙә арабыҙҙа юҡ. Сыуаҡ, ҡояш-
лы яҡты көҙ башында, 1999 йылда арабыҙҙан китте ул.
һикһән йәшендә лә Өфө менән «Аҡлан» араһын ап-аҡ
сәстәрен елберләтеп, ҡыҙыу-ҡыҙыу атлап көн өҫтөндә
урай торғайны. Гелән шулай йүгерек булып оҙаҡ йылдар
йәшәр ҙә кеүек ине. Ғүмеренең һуңын һиҙемләп яҙыл-
58
ған түбәндәге шиғри юлдар һәр беребеҙгә ҡағыла ла
баһа:
Ни ҡылһам да һуцгыһылыр кеүек...
Ъуңгы кеуек был юл йөрөүем...
Ул юлдарҙа күпме кешеләрҙе
Булган икән һуцгы күреүем.
Шул йылдың йәйендә Дүртөйлөләге йортонан Шиш-
мә районындағы «Аҡлан» дачаһына ҡайтҡас һөйләшеү
һуңғы сәләмләшеү булған икән. Назар үҙе әйткәндәй:
«Кем уйлаған?»
— Ни хәлең бар? — тип һораным унан.
— Шәп түгел, әсем борсой бит минең, — тип яуапла-
ны ул. һәм өҫтәне (шағирҙың үҙ һүҙҙәрен килтерәм): —
Безобразие, Толстой йәшенә етеп киләм бит инде!
Назар Нәжми менән танышлыҡ студент йылдарына
барып тоташа. Бөйөк Ватан һуғышы осоронда бүленеп
ҡалған уҡыуын тамамлап йөрөүсе егетте беҙ, ҡыҙҙар:
«Уҡытыусылыр был», — тип ҡабул иткәйнек. Сөнки күн
пальто, яҡшы костюм кейеп йөрөү ул йылдарҙа, бигерәк
тә студенттар араһында, һирәк күренеш ине. Беҙҙең баш-
ҡорт төркөмөндә уҡыған буласаҡ яҙыусылар Лоҡман-
Хәким Ғиләжев, Ғилемдар Рамазанов аша тиҙҙән беҙ
уның менән аралашып киттек. Йәшкә ап-аруҡ өлкән
булһа ла, үҙен ябай тота, хатта оялсаныраҡ та ине.
1947 йылдың октябрь байрамын бергә ҡаршылауы-
быҙ һис оноторлоҡ түгел, һабаҡташыбыҙ Фәриҙә Әсә-
ҙуллинаның апаһы, үҙе ҡунаҡҡа киткәндә, өйөндә кисә
үткәрергә рөхсәт иткәйне. Достоевский урамындағы
йортта беҙ, ҡыҙҙар, бергәләшеп аш-һыу әҙерләнек.
(Заманына күрә, «бары менән байҙарса!»)
Назар Нәжми ул саҡта «Совет Башҡортостаны» гә-
зите редакцияһында эшләй ине инде.
Кис булды, ҡунаҡтарыбыҙ йыйылды. Үҙебеҙҙең баш-
ҡорт төркөмө егеттәренән тыш, Ғабдулла Әхмәтшин,
Рәғип Йәннәтов, Муса Ғәли, Камал Хәбибуллиндар бар
ине. Арабыҙҙан бер ҡыҙ Назарҙы оҡшатып йөрөй.
Ваҡытын тура килтереп, был хаҡта Назарҙың ҡолағына
төшөрҙөм. Ул берсә ғәжәпләнде, берсә шатланды:
— Йә Хоҙай, мине лә яратҡан кеше булыр икән! —
тип ғәҙәтенсә ҡысҡырып көлдө. Күңеле башҡа кешелә
59
булһа ла (ул медицина инс-
титутында укыусы Сәлүә
исемле ҡыҙға ғашиҡ ине),
был хәбәр кәйефен күтәрҙе
шикелле. Кис буйына аш-
ҡыныу-елкенеүле, яҡшы кә-
йефтә булды. Уйын-көлкө,
ҡыҙыҡ һүҙҙәр, бейеү. Бе-
йеү, тигәндә... беҙ Назар
менән кем уҙарҙан бейеп
киттек. Тәүҙә арыған кеше
еңелә, йәнәһе. Гармунсыбыҙ
«ҡара тиргә» төштө. Беҙҙең
дә хәл бөттө бөтәүен,
ләкин икебеҙҙең дә һыр
биргебеҙ килмәй. Шул саҡ
кемдер иҫкәртә:
— Етте, туҡтағыҙ! Мөр-
йә һелкенә башланы, еме-
рәһегеҙ бит! (Кисәләрҙә,
урыны тура килгәндә, беҙ
Назар менән мариса бейей
торғайныҡ. Яҡуп Ҡолмой-
ҙоң илле йәшен байрам иткәндә, беҙҙе фотоға ла
төшөрөп алғандар.)
Табын тамамланғас, егеттәр бер, ҡыҙҙар икенсе бүл-
мәгә урынлаштыҡ. Йоҡо юҡ инде, уйын-көлкө, мәрәкә...
Егеттәр иҫ киткес инсафлы, тәртипле, ҡыҙҙар намыҫлы
ине шул беҙҙең заманда.
Таң һыҙылғас ҡайтырға сыҡтыҡ. Бер төркөм йәш
студенттар, әкрен генә йырлап, Достоевский урамының
теге башынан Гоголь урамына тиклем йәйәү атлайбыҙ.
Ошо уҡ урамда Назар Нәжми йәшәгән ике ҡатлы ағас
йорт эргәһенә килеп туҡтаныҡ. Шул саҡ Назар уға хас
шуҡлыҡ менән ҡысҡырып ебәрҙе:
— Әсәй, мин ҡайттым!
Бер-ике минут үтеүгә икенсе ҡаттағы кескәй бүлмәлә
ут тоҡанды, тик ул өйөнә инергә ашыҡманы, беҙҙең
менән дөйөм ятаҡҡа табан атланы.
— Әсәй, мин дальше киттем!
Таң ваҡыты, кешеләр татлы йоҡола бит инде. Был
хаҡта уйламағанбыҙҙыр, күрәһең.
60
Назар Нәжми (һулда) менән
Ғилемдар Рамазанов (уңда).
Назарҙың янып-көйөп, мединститутта уҡыусы ҡыҙға
ғашиҡ булып йөрөгәнен әйткәйнем. Уға арнап күп ши-
ғырҙар яҙыуына шаһит булдыҡ. Шуларҙың береһен әле
булһа яттан беләм:
һин минец иц матур йырым,
Мырлайһы йырҙарым һин,
Матурлыҡты матурларга
Донъяга килгәнһең һин.
Ялҡынһыҙ ҡалһа ла йырым,
Күҙҙәрен, нурҙарында,
Ғүмергә һинән туя алмай,
Мырлармын йырҙарымда.
Алғараҡ китеп шуныһын да әйтәйем, ғүмеренең һуң-
ғы йылдарында яҙылған «Күрәһем дә килә, килмәй ҙә»
тигән шиғырының да ошо уҡ йәшлектәге мөхәббәтенә
арнауын әйткәйне ул.
һине күрмәгәнгә ярты быуат...
Мламай ҙа күцел, көлмәй ҙә.
Әллә ниндәй бер зат булдың мицә —
Күрәһем дә килә, килмәй ҙә.
Эй, әрнелгән йөрәк! Әрнетеүҙәр
һүрелмәй ҙә икән, һүнмәй ҙә.
Күҙ йәш тамган йәшлек һуҡмагында
Күрәһем дә килә. Килмәй ҙә...
Кәйефе яҡшы булғанда уйын-көлкө, мәрәкә, шуҡлыҡ-
тан туймай ине ул. Әйтергә кәрәк, холҡоноң «урта-
лығы» юҡ. Кәйефен төшөрөргә йәки күңелен күтәрергә
бик кескәй сәбәп тә етә. Ундай кешене халыҡта «көйгә-
ләк» тиҙәр. Дуҫлыҡта ла, кешеләр менән аралашыуҙа ла
урталыҡты белмәне. Йә дуҫ була, йә бөтөнләй күрә ал-
май. Ихласлығы ла сикһеҙ. Ҡайһы саҡта бер ҡатлы ла
булып китә. Уның кәйефе йөҙөнә яҙылған була.
Утыҙ йылдан ашыу баҡсабыҙҙа «ут күршеләр» бул-
дыҡ. Уның төрлө ваҡытын, төрлө халәтен күрергә тура
килде. Айҙар буйы һөйләшмәйенсә йөрөүенә лә, йәки
һис көтмәгәндә көлөп һүҙ башлауына ла өйрәнеп бөттөк
беҙ. Ул үҙенең эске халәтен бер ҡасан да йәшерә алма-
ны. Яҡшымы был, яманмы, быны асыҡларға йөрьәт
61
итмәйем. Уны яҡындан белгән кешеләр минең фекеремә
ҡушылыр тип уйлайым. Бөгөн минең күҙ алдыма фәҡәт
мәңгелеккә юғалған шәхес, уның менән аралашыуҙан
күңелдә ҡалған яҡты хәтирәләр генә. Өйҙәребеҙҙә аш-
тар, ҡунаҡтар уртаҡ булған саҡтар һағынып иҫкә алыр-
лыҡ.
1968 йылдың йәйендә, Мостай Кәрим саҡырыуы
буйынса, уның Төркиәләге дуҫы, яҙыусы Невзат Устюн
ҡатыны Шөкран менән Өфөгә килгәйне. Был турала
«Ташта үҫкән гөлдәр бәйләме» яҙмаһында ла бәйән
ителде.
һәр эштә лә мөгөҙ сығарырға яратыусы Назар Нәж-
ми ҡунаҡтарҙы нисек ҡаршыларға алдан уҡ әҙерләнде.
Ошо күренеш әлегәсә көлөп хәтерләрлек.
Назар яңы бәҙрәф төҙөп бөтөргәйне. Ҡыҙыҡ итеп,
уны асыу тантанаһын үткәрергә булды. Ишегенә ҡыҙыл
таҫма бәйләп ҡуйҙы. Ике өйҙәге бөтә кешене сафҡа
теҙеп, ҡунаҡтарҙы ҡаршыларға әҙерләндек. Ҡапҡанан
кереп, үҙенә яҡынлашып килеүселәр араһынан Невзат
Устюнға ҡайсы тотторҙо:
— Был почетлы эште һеҙгә тапшырам, минең өйҙә
бөгөн тантана, — тине ул, һәм ошо минутта йөҙөнә хә-
үеф-шикләнеү шәүләһе ятты. — Мин ҡыҙыҡ әсән быны
эшләнем, рәнйеп ҡуймағыҙ тағы!
Юморҙы яҡшы аңлаған Устюн уны арҡаһынан
ҡағып тынысландырҙы:
— Мин был тантанала ҡатнашыуым менән бәхетле-
мен, сөнки ашап-эсеп йәшәгән кешенең бәҙрәфханаға
йөрөүе бик тә тәбиғи хәл, тормошта уның ихтыяжы
ғәжәп ҙур, — тине. Назар аккордеонда туш уйнап, беҙҙе
оҙата, Устюн етди ҡиәфәт менән таҫманы киҫеп, бер
киҫәген Назарға тоттора, икенсеһен костюмының түш
кеҫәһенә һала.
Мәжлестәр беҙҙә лә, Назар өйөндә лә бик йәнле лә,
йәмле лә үтте. Невзат Устюн менән килгән тәржемәсе
Фишер аралашсы булды. Төрөк теленең ҡайһы бер һүҙ-
ҙәре былай ҙа аңлашыла, шулай ҙа Фишер бик иғтибар-
лы, һәр бер һүҙҙең мәғәнәһен төшөндөрә бара. Әңгәмә
ваҡытында Невзат Устюн:
— Бына был йәһүдте бик яратам мин, — ул тәржемә-
сеһенең иңбашына ҡулын һалды, — телгә лә, тойғоға ла
бик һиҙгер ул, — тине. Беҙ бөтәбеҙ ҙә уңайһыҙланыбы-
62
раҡ шымып ҡалдыҡ. Сөнки ул йылдарҙа «йәһүд» тигән
һүҙҙе ҡулланыу кешене мыҫҡыллау һымаҡ яңғырай ине.
Ҡунаҡтар Дим буйы туғайҙарында йөрөп хозурлан-
ды.
Бынан тыш, Ҡаҙандан Хәсән Туфан, Риза Ишморат,
Әмирхан Еникиҙар ҙа беҙҙең уртаҡ ҡунаҡтарыбыҙ бул-
ды...
Назар 42 йәшенә тиклем буйҙаҡ йәшәне. Яңғыҙаҡ
булһа ла, өйө һәр саҡ йыйыштырылған, затлы әйберҙәре
менән «ялт итеп» тора ине... 1958 йылда булһа кәрәк,
Башҡортостанда СССР Яҙыусыларының әҙәбиәт көндәре
үтте. Назарҙың Октябрь Революцияһы урамының 9-сы
йортондағы ике бүлмәле фатирында ошо йыйындың
ҡунаҡтары менән табындаш булдыҡ. Унда Михаил Лу-
конин, Сергей Васильев, Ҡаҙандан Әнүәр Давыдов һәм
башҡалар бар ине. Табындағы һый-хөрмәт тә, өйҙәге күр-
кәмлек тә тулы ғаиләләрҙекенән һис кәм түгел. Назар
ғүмере буйы матурлыҡҡа, теүәллеккә ынтылып йәшәне.
Өҫ-башы, кейенеүе заман зауығына ярашлы булды.
— һәр саҡ затлы кейенәһең, — тип һоҡлана инем.
— Был минең бала сағымдан уҡ килгән хыялым, — ти
ине ул, — етемлектә, киндер күлдәк кейеп үҫкәнлектән,
ҡасан кешеләрсә йәшәй башлармын икән, тип уйлана
инем.
Шағир Назар Нәжми күп төрлө һәнәргә эйә булды.
Әйткәнемсә, аккордеонда, башҡа уйын ҡоралдарында
уйнай ине ул. Электрик, һәр төрлө ҡара эшкә лә маһир
ине. Йырлауға килгәндә... Операларҙан ариялар баш-
ҡара. Тауышы моңло, йомшаҡ баритон. Рөстәм Яхиндың
бер романсын шаяртып, үҙенсә башҡарғаны әле булһа
ҡолағымда яңғырай кеүек.
Чәчкә димим, ул да гиицә,
Йолдыз димим, ил да сүнә,
Бар нәрсәдән артыҡ мица син;
Өзелеп сөя сине күңел,
Сине сөйми мөмкин ту гел,
Яшәу көче мица бирәсец.
Чәчкә димим, ул да шицә.
Ҡушымтаны былай дауам итә:
63
Атым да юҡ, аҡыл да юҡ,
һөйөр инем — ҡатын да юҡ,
Йәшәү көсө бирә партия.
Америка йырсыһы негр Поль Робсондың рус телен
вата-емерә һөйләүен, репертуарынан берәй йырҙы тап
уның һымаҡ тауышы, интонацияһы, акценты менән баш-
ҡара торғайны.
Шиғырҙарын ентекле уйлап, хатта ыҙаланып яҙа ине.
Бер миҫал. Шиғыр нигеҙендә ятҡан ике һөйләмде бай-
таҡ һөйләп йөрөнө. Бына улар:
Абау, Алла, кулдәгем дә
Йәбешкән тәндәремә.
.. .Ямгыр сылатып утте,
Мине илатып упте.
Ошо шиғырҙың яҙылыу тарихын былай һөйләй тор-
ғайны:
— 11 — 12 йәштәрҙәге малай инем. Ағайҙарым менән
бесәндән ҡайтып киләбеҙ, улар арбала аяҡтарын һалын-
дырып, мин уртала ултырғанмын. Көтмәгәндә, йәшенләп
ямғыр ҡоя башланы. Юл ситенән иңбашына тырмаһын
һалған ҡыҙ йүгерә. Күлдәге еүешләнеп, тәненә һылаш-
ҡан, ағайҙарым (еткән егеттәр!) быны күреп, айғыр
кешнәгәндәй, көлөп ебәрҙеләр. Ҡыҙ ҡурылып, күлдәген
төҙәткәндәй итте. Ошо минутта ул миңә бик йәл булып
китте. Әлеге күренеш ғүмер буйына күҙ алдымда ҡалды.
Йылдар үткәс, шиғыр юлдарына төштө.
Шиғри һүҙгә бик талапсан ине Назар Нәжми. Бешеп
етмәгән шиғыр уҡыһа, үртәлеп йөрөр ине. Бер саҡ
шулай, сираттағы һөйләшеү ваҡытында, бер шағирҙың
шиғырын бик ҡаты тәнҡитләне (быны ул бик йыш эш-
ләй ине, матбуғатта ла, телдән дә).
— Бөтә кеше лә һинең һымаҡ шәп шиғырҙар ғына
яҙһа, үҙеңдең башҡаларҙан өҫтөнлөгөңдө ҡайҙан белер
инең, талант та, һәләт тә бөтә кешегә лә тигеҙ бирелмә-
гән, уртаҡул яҙыусылар ҙа ижад итергә хаҡлылыр бит, —
тинем.
— Шәп әйттең, малай, — тине (ул малай һүҙен ҡушып
һөйләй ине).
64
Йәш саҡта беҙ күп ваҡытыбыҙҙы бергә үткәрә тор-
ғайныҡ. Яңы күпер урамында айырым йортта йәшәйбеҙ,
һәр көн кис Луначарский баҡсаһына йөрөргә сығабыҙ.
Назар яҙылған һәм тыуасаҡ шиғырҙары тураһында
һөйләй. Шиғырҙарының бөтәһен дә тиерлек яттан белә.
Мөхәббәт шиғырҙарын егет сағында күп яҙҙы ул. Яуап-
һыҙ тойғолары, бәлки, уның шиғриәтен тәрәнәйтергә
ярҙам иткәндер. Күңелен тетрәндергән һәр ваҡиғаны
шиғри юлдарға һала. Бер саҡ Цюрупа урамынан китеп
барабыҙ. Бер ҡатлы йорттоң тәҙрәһе асыҡ, әкрен генә
иҫкән елдә елберләп алған пәрҙәгә ҡарап Назар:
Тәҙрәләре асыҡ. та бит...
Ҡороулы пәрҙәләре, —
тип әйтеп ҡуйҙы.
Икенсе осрашыуҙа:
Тәҙрәләре асыҡ. та бит...
Ҡороулы пәрҙәләре,
Ҡай саҡ ни көнгә төшәбеҙ,
Беҙ, алла бәндәләре, —
тигән шиғри юлдар тыуғайны.
Шағирҙың тағы ла бер мөхәббәт драмаһын хәтер-
ләйем. Ғәҙәтенсә, ул гөлтләп ҡабынды. Башҡорт драма
театрында осрашырға һөйләштек. Ниндәй спектакль ҡара-
ғаныбыҙ иҫтә ҡалмаған. Ул ҡыҙҙың төҫ-ҡиәфәтен яҡшы
хәтерләйем. Ғөмүмән, ҡыҙҙы оҡшаттыҡ. Назарҙың да
кәйефе күтәренке ине. Ниәте лә етди. Дуҫ-иштәре бөтә-
һе лә ғаиләле, ул буйҙаҡ тормоштан туйғайны. Ләкин
оҙаҡламай уға йән өшөткәс хәбәр еткергәндәр. Ҡыҙ бер
үк ваҡытта икенсе бер егет менән дә осраша икән.
Әрнеү ҡатыш яҙылған шиғыр юлдары ошо хаҡта ине:
Мин үбергә хатта ҡыйманым,
Ә башҡалар...
Ярты быуаттан ашыу бер солғанышта, бер мөхиттә
йәшәү дәүерендә бик күп ваҡиғалар булып үтте. Бөтәһен
дә тәфсилләп яҙһаң, күңелһеҙ күренештәр ҙә етерлек.
Тик минең уларҙы иҫкә төшөргө килмәй...
65
Ирем Ғилемдар Рамазановты ерләгәс, баҡсала минең
эргәмә килде. (Уға тиклем ниндәйҙер сәбәп менән
һөйләшмәйенсә йөрөгәйне.)
— Их, үкендерә, — тине ул, — ваҡландыҡ шул, ваҡ-
ландыҡ...
Мин уның күҙҙәрендә йәш тамсылары күрҙем. Ваҡ-
ланыу тигәндә... был һис тә Ғилемдарға ҡағылмай ине.
Нишләйһең бит, талантлы кешеләргә хас булған сәйер
холоҡ ҙур титулдарға лайыҡлы халыҡ шағиры Назар
Нәжмиҙе лә ситләп үтмәгәйне. Ғилемдар Рамазановтың
вафатынан һуң ул миңә ҡарата иғтибарлыраҡ, йомша-
ғыраҡ мөнәсәбәттә булды.
Хәйер, хәтерләй китһәң, яҡты миҙгелдәр ҙә етерлек.
1956 йылда, алты йыл буйы кешелә фатирҙарҙа йә-
шәп, тамам арығас, беҙгә Подводский урамындағы йорт-
тан ике бүлмәле фатир бирҙеләр. Был шатлыҡлы ваҡи-
ғаны дуҫтар менән бергә байрам иттек. Назар өйөбөҙҙө
ҡотлап, бик матур ваза килтерҙе. Ул әле лә ҡунаҡтар
булғанда, емеш-еләктәр менән табыныбыҙҙы биҙәй, уҙ-
ған ғүмерҙәрҙән ҡалған ҡиммәтле иҫтәлек булып һаҡла-
на. Эскерһеҙ, ихлас автографтар менән бүләк иткән
китаптары бар. Ғилемдар Рамазанов Мәскәүҙә уҡыған
саҡта яҙған хаттары ла архивта һаҡлана.
1998 йылдың йәйендә «Мулланур Вахитов» теплохо-
дында боронғо Болғар еренә сәйәхәт иттек. Был рейс
Татарстандың халыҡ яҙыусыһы Әмирхан Еникиҙың
90 йыллығына арналғайны. Бындағы юлдаштарҙың күбе-
һе әҙәбиәт һөйөүселәр, мәҙәниәткә яҡын кешеләр. Беҙ —
Назар Нәжми, Фәриҙә "Кудашева, Баҡалынан ирле-
ҡатынлы Фәниә, Ғизетдин, оло ғына бабай һәм мин бер
өҫтәл артында ашап йөрөнөк. Бик күңелле табындар,
үткәндәрҙе иҫкә төшөрөүҙәр, уйын-көлкө, ғөмүмән, иҫтә
ҡалырлыҡ яҡты миҙгелдәр кисерҙек. Назарҙың кәйефе
һәр саҡ күтәренке булды. Әҙәби кисәләр, көтөлмәгән
шатлыҡлы осрашыуҙар! Татарстан ерендә Илһам Шаки-
ров, Гөлшат Зәйнәшева, Әлфиә Афзаловалар килеп теп-
лоходта концерт бирҙеләр. Хәҙерге заман йыр жанры-
ның яҙмышы хаҡында түңәрәк өҫтәл артында һөйләшеү
булды, һөйләшеүҙе журналист Флүрә Низамова телеви-
дениеға төшөрөп алды. Заман йырҙары хаҡында һәр
кем үҙ фекерен әйтте. Әлбиттә, Назар Нәжми ҙә. Ул
66
был хаҡта ҙур-ҙур мәҡәләләр менән матбуғатта ла сығыш
яһағайны. Ошо уҡ фекерҙәрен ҡабатланы:
— Донъяны мәғәнәһеҙ һүҙ теҙмәләренән торған «йыр-
ҙар» баҫты. Етмәһә, көйөн дә, шиғырын да үҙҙәре ижад
итеүсе үҙешмәкәр быуа быуырлыҡ. Көйҙәрҙең дә, шиғыр-
ҙың да бәҫе китә. Мин был хаҡта һөйләп тә, яҙып та
арыным инде, — тине.
Теплоходта һәр көндө ниндәйҙер мәҙәни саралар үт-
кәрелде. Назар Нәжми шиғырҙары менән сығыш яһаны.
Әмирхан Еникиға арнап бик матур әҙәби кисә ойошто-
ролдо.
Ошо уҡ йылдың сыуаҡ көҙөндә Татарстандың Ғаб-
дулла Туҡай исемендәге премия лауреаты, шағирә һәм
драматург Гөлшат Зәйнәшева Өфөгә килде. Ҡунаҡҡа
саҡырыуыма ҡаршы ул:
— Миңә «Аҡланлығыҙҙы күрһәтһәгеҙ ине. Дим буйҙа-
рының матурлығын ишетеп беләм, күргәнем юҡ, — тине.
Улым Илдар Гөлшатты, мине, Рәйсә Йәркәеваны дачаға
килтереп ҡуйҙы. Оҙаҡламайынса электричкала Назар ҙа
килеп етте. (Улар Гөлшат Зәйнәшева менән яҡын дуҫтар
ине.)
Баҡсаларҙың көҙгө сәскәләр менән балҡып торған
сағы. Мин өҫтәл әҙерләгәнсе, Назар, Гөлшат, Рәйсә Дим
буйҙарында йөрөп килделәр. Ә өҫтәл артында бик ихлас
һөйләшеү, үткәндәрҙе иҫкә төшөрөп болоҡһоу ҙа булды.
Былар бөтәһе лә үткәндәрҙә, фәҡәт һағынып һөйләргә
генә ҡалды.
Ирем Ғилемдар Рамазанов вафат булғас, уны белгән
бик күп кешеләрҙең, шул иҫәптән ҡыҙыбыҙ Гөлшаттың
да, иҫтәлектәре баҫылды. Ошо хаҡта баҡсала һөйләшеп
торғанда Назар:
— Мин, мәҫәлән, беләм, минең хаҡта бер кем дә
яҙмаясаҡ, — тине.
Шул саҡ күңелемә килгән: «Иҫән булһам, мин яҙасаҡ-
мын», — тигән уйымды, ниңәлер, әйтмәйенсә, тыйылып
ҡалдым. Был юлдарҙы баҡсабыҙҙағы өйөбөҙҙә яҙҙым.
Шунда ирекһеҙҙән тәҙрәгә күҙ һалдым. Назар Нәжми
менән ҡапҡаларыбыҙ терәлеп үк тора беҙҙең. Ап-аҡ сәс-
тәрен елберләтеп, йәшел ағастар араһынан ҡыҙыу-ҡыҙыу
атлап Назар килеп сығыр кеүек, һәм мин уға:
— Беләһеңме, мин бит һинең хаҡында иҫтәлек яҙып
ултырам, — тип әйтмәксе булам. Эйе, был хыял ғына.
67
Ысынында ундай мөғжизәнең булыуы мөмкин түгел. Ке-
ше күңеленә дауа булырлыҡ йылы һүҙҙәрҙе тере саҡта
әйтә алмағаныбыҙ әсән үкенеүҙән башҡа сара юҡ.
ЯУГИР HАБАRТАШЫМ
Йәшлек дәрте, йәшлек хыялдары менән ҡанатланып,
иләҫләнеп йөрөргә лә насип булманы беҙгә. Ғүмеребеҙ-
ҙең иң аҫыл мәлен һугыш ялҡындары ялманы. Беҙгә тиң
булыр егеттәрҙең йөҙҙән өсөһө генә әйләнеп ҡайта алды.
Уларының да тәндәрендә йә йәндәрендә уңалмаҫ яралар
һыҙлай ине. Ошо быуын вәкиле — шағир һәм прозаик,
Рәсәйҙең атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре, республика-
ның Салауат Юлаев исемендәге премияһы лауреаты, Бе-
ренсе дәрәжә Ватан һугышы, Ҡыҙыл Йондоҙ ордендары
кавалеры, райондашым һәм институт буйынса һабаҡта-
шым — Лоҡман-Хәким Ғиләжев хаҡында иҫтәлектәр
менән уртаҡлашыуҙы изге бурысым тип һанайым.
һалдат һәм патриот, Ватанға булған мөхәббәтен
«ҡаны менән ҡарҙарға яҙған»дарҙың береһе ине ул.
Уның үҙ һүҙҙәре менән әйткәндә:
Яуҙарҙа татыным мин мөхәббәтте,
Ул — тәүгеһе һәм уп бер ине;
Үҙ гумеремдә тәуъе тапҡыр уптем,
һәм ул — тыуган гәзиз ер ине.
1945 йылдың көҙөндә, әле генә урта мәктәпте тамам-
лап, институтҡа килгән йәш ҡыҙҙар араһына һуңла -
быраҡ бер егет ҡушылды. Үҙенә бик килешеп торған
офицер кейемендә, ҡултыҡ таяҡлы, ғәжәп етди, аҙ һүҙ-
ле был егетте беҙ ағайыбыҙ һымаҡ ҡабул иттек. Сөнки
ҡиәфәте лә, кителенә беркетелгән награда билдәләре лә,
үҙен тотошо ла, үткер ҡарашы ла — бөтә булмышы ағай-
ҙарса ине. Бер аҙ шешмә ҡабаҡлы, маңлайына төшөп
торған ҡап-ҡара сәсле, төҫкә-башҡа һөйкөмлө ағайыбыҙ
бер-ике аҙна арабыҙҙа йөрөнө лә юғалды. Баҡһаң, аяғын-
дағы йәрәхәте асылып, яңынан госпиталгә кереп ятҡан
икән. Ғилемдар Рамазанов уның эргәһенә йыш бара,
хәлен белешеп, институт яңылыҡтары менән танышты-
рып тора. Улар һуғышҡа тиклем Дәүләкән педучилище-
68
Башҡорт дәүләт педагогия институтының IV курс студенттары
үҙҙәренең уҡытыусылары менән. Беренсе рtттt
уyдан беренсе — Хәким Ғиләжев. Март, 1949 йыл
Һында бергә уҡыған өс дуҫ: Шәриф Бикҡол, Ғилемдар
Рамазанов, Хәким Ғиләжев һәр саҡ, һәр ерҙә бергә
инеләр. Был өсәүҙе шаяртып, ул йылдарҙағы популяр
йырҙағыса, «три танкиста» тип тә йөрөттөләр. Был
дуҫлыҡ ваҡыт һынауын утлы яландарҙа үткән әсән дә
ныҡлы һәм саф булғандыр. Ғилемдарҙың йәшлек дуҫы
Хәкимгә яҙған шиғырында түбәндәге юлдар бар:
Бер йыл ярым госпиталдt яттыy,
Бер йыл ярым — биш йjp илле кjн.
Кqктt шунса rояш сыuып батты,
Биш йjp илле тапrыр килде кjн.
Бер йыл ярым qтте.
Аяr, rулдар
Зtuиф беppеy, тиеп тормабыp,
Атларбыp беp ошо яrты юлдан
Htм осорpан артта булмабыp.
Хәким Ғиләжевтең дә, Ғилемдар Рамазановҡа ар-
налған шиғыры бар:
69
Ҡай сагында үткән йылдар,
ацда сагылын,
Үтһә әгәр һирпеп хәтер томандарын,
Ъагынам ынтылыштарга
ҡанат ҡушан
Дәүләкәндең һуйыр ташлы урамдарын.
Шиғыр һуғыш ваҡытында яҙылғандыр.
Мәжит ага Ғафуриҙың урамында
Ҡосаҡлашып хушлаштыҡ беҙ
һуңгы ҡабат, —
тигән юлдар ошо хаҡта һөйләй.
Улар дуҫлыҡтың ҡәҙерен белә ине, үҙҙәренә оҡшаған,
күңелдәренә яҡын булған ҡыҙҙарға ҡарата мөнәсәбәттә-
ре лә бер төрлө булды. Әйтәйек, өсәүһенең береһе күңел
һалып йөрөгән ҡыҙҙың башҡа берәү менән осрашыуын
белеп ҡалһалар, уртаҡ ҡарарға килерҙәр, сараһын эҙләр-
ҙәр ине.
Хәким Ғиләжевтең ҡыҙҙар араһында абруйы ҙур,
хатта, минең аша ла уға яҡынлашырға теләүселәр булға-
нын хәтерләйем. Беренсе курста улар беҙҙең менән
түгел — өлкәнерәк ҡыҙҙар менән аралаштылар. Байрам-
дарҙы «бары менән» күңелле үткәрәләр ине.
Еңеү көнө фронтовиктар әсән айырыуса ҡәҙерле икә-
не мәғлүм. Бөйөк Еңеүҙең икенсе йылын байрам иткән-
дә, улар өсәүләп ошондай шиғыр-таҡмаҡ сығарғандар:
Ултырганбыҙ, тултырганбыҙ
Ҡараңгыраҡ ой эсен.
Ҡайгырмайбыҙ!
Күңелдәрҙә
Яҡты булгас, черт с ним!
Килеп керҙе Лоҡман-Хәким,
Шәриф Бикҡол, Ғ. Рамай.
Бик. Рам. Ғил. килеп кергәс,
ҒПшыр яҙмай ярамай.
Аальшеяҙайыҡ, давай!
Ә һин, Ҡәрип, наливай,
Үҙ эшеңде туго знай...
70
Беренсе курсты Хәким Ғиләжев госпиталь менән ин-
ститут араһында йөрөбөрәк тамамланы. Икенсе курста
беҙҙең менән аралашып, әҙәби түңәрәккә, шәмбе көндө
ойошторола торған кисәләргә бергә йөрөп, «үҙ кеше»
булып китте. Беҙҙең тормош-көнкүреш менән танышты.
Төштән һуң уҡыуыбыҙ миңә, институттан йыраҡ
йәшәгән кешегә, бик уңайһыҙ ине. Беренсе курста дөйөм
ятаҡтан урын алып булманы. Икенсеһендә лә шул уҡ
хәл. Ҡараңғыға ҡалыуҙан ҡурҡып, һуңғы лекцияларҙан
китә торғайным. Бер көндә, ғәҙәтемсә, иртәрәк ҡайтырға
йыйыныуымды күргән Хәким ағай:
— һин ҡайҙа тораһың? — тип һораны.
Мин, әлегә торор урыным булмағанлыҡтан, ресто-
ранда официантка булып эшләүсе ауылдаш ҡыҙ эргә-
һендә ҡунып йөрөүемде әйттем.
— Ҡайҙа һуң ул? — тип белеште Хәким ағай.
— Аксаков урамының тимер юлға тоташҡан ерендә.
— Бик алыҫ бит ул! — тип ғәжәпләнде.
Ул йылдарҙа был урамда бер төрлө транспорт та
йөрөмәй, йәйәү атларға тура килә ине. Ул минең хәлемә
кереп:
— Иртәгә үк Камал Хәбибуллинға бар. Беҙҙең һымаҡ
фронтовик ул, студенттар комиссияһы рәйесе, шағир
кеше. Уға мин әйтеп ҡуйырмын. Нисек кенә булһа ла,
дөйөм ятаҡтан бер урын тапһын, — тине.
Шатлығымдан ҡанатланып ҡайтып киттем. Тиҙҙән
миңә дөйөм ятаҡтың егерме ике карауат ҡуйылған бүл-
мәһенән урын бирҙеләр. Ҡыҫыҡ булһа ла, курсташта-
рым менән бергә, институтҡа яҡын урынлашыуыма
шатланып бөтә алманым. Тик шатлығым саҡ ҡына еме-
релмәй ҡалды. Бүлмәлә бер аҙналап йәшәгәс, бер көндә
кис менән Камал Хәбибуллин килеп инде һәм:
— Бында ордерһыҙ урынлашҡан Шанышева тигән (ул
«ч» хәрефен әйтә алмай ине) студентка бар икән, әле
ҡайҙа ул? — тип һорай һалды. Асия исемле Ҡырмыҫ-
ҡалы ҡыҙы был хәлдең айышына бөтәбеҙҙән дә алда
төшөндө:
— Ул бит өйҙә юҡ, — тип яуапланы.
— Ә ҡайҙа ул?
— Белмәйбеҙ, — Асия миңә ҡарап күҙен ҡыҫа.
Аңлашылыуынса, Камал Хәбиб мине үҙе урынлаштыр-
ғанын онотҡайны.
71
— Ҡайтҡас та әйтегеҙ, Иҫке Өфөләге дөйөм ятаҡҡа
күсенһен.
Икенсе көндә хәлде яҡлаусым Хәким ағайға һөйләп
бирҙем. Ул рәхәтләнеп көлдө:
— Контузия кисергән кеше ул, хәтере насар булыуы
ғәжәп түгел. Ҡурҡма, йәшәй бир, ул-был хәл булһа, үҙе-
мә әйтерһең, — тип тынысландырҙы. Шулай итеп, мин
Хәким ағай арҡаһында урынлы булып, яҙға тиклем
йәшәнем.
Егеттәребеҙ имтихандарға алданыраҡ керәләр, ғәҙәт-
тә, иң юғары баһа алып сығалар, мөмкин тиклем беҙгә
лә ярҙам итәләр ине.
Педагогик практиканы беҙ ул саҡтағы 9-сы интернат -
мәктәптә үттек. Уҙған йылда ғына институт тамамлаған,
дөйөм ятаҡта бергә йәшәп киткән Мәрйәм Ғималованың
унда эшләүе беҙҙең күңелде йылытып ебәрҙе. Ул һуңға-
раҡ педагогия фәндәре кандидаты, Рәсәй мәктәптәренең
атҡаҙанған укытыусыһы, Д. К. Ушинский исемендәге
премия лауреаты булды. Уның ярҙамсыллығы ла, йылы
мөнәсәбәте лә, үҙе етәкләгән класс менән эшләүҙә тулы
ирек биреүе лә уңай хәл ине. Тап ошо 5-се класта Хәким
ағай үҙе яҙған «Александр Матросов» очеркы буйынса
дәрес үткәрҙе. Дәрес шундай мауыҡтырғыс булды —
уҡыусылар ғына түгел, беҙ — студенттар ҙа ауыҙ асып
тыңлап ултырҙыҡ. Тик һуңынан, тикшереү ваҡытында,
дәресте «өслө» билдәһенә баһаланылар, йәнәһе, практи-
кант ваҡытты дөрөҫ бүлмәгән, йомғаҡлау өлөшө булма-
ған. Хәким Ғиләжевтең кәйефе китте һәм, баһаға риза
булмайынса, башҡа класта дәрес үткәреп, дөйөм прак-
тиканы «бишле» билдәһенә тамамланы. Әйтергә кәрәк,
Ғиләжевтең көр тауыш менән һөйләшеүе лә, кейеменең
ыҡсымлығы ла, үҙ-үҙен тотошо ла уҡыусыларҙы әсир
иткәндер — ул үткәргән дәрестәрҙә себен осҡаны ла
ишетелерлек була торғайны. Маҡтаныу, яһалмалыҡ кеүек
сифаттар уға ят. Башҡаларға ҡарата ла талапсан, ваҡы-
ты менән хатта ҡырыҫ ине.
Уның, әҙәбиәттән тыш, рәссамлыҡ һәнәре лә бар ине.
Лекция ваҡытында уҡытыусыларҙың һүрәтен «ҡойоп
ҡуя». Бер саҡ педагогиканан уҡытҡан доценттың күҙле-
ген маңлайына ҡуйып, ҡулдарын өҫкә күтәреп һөйләгәнен
төшөргәйне. Аҫтына уның рус һүҙҙәрен боҙоп һөйлә-
72
үенә ишаралап яҙып ҡуйған... Ә күп йылдар үткәс, миңә
лә әйтә:
— Хәтереңдәме, һүрәтеңде төшөргәйнем, ул әле лә
блокнотта һаҡлана. Аҫтына «кассир» тип яҙып ҡуйғай-
ным.
Көлә.
«Кассир»ҙың тарихы былай: егеттәр стипендияларын
тиҙ генә тотоноп бөтөрәләр ҙә ҡыҙҙарҙан үтескә һорай-
ҙар. Был мәсьәләлә мин ярҙам итәм: кемдең кеҫәһе ҡа-
лыныраҡ икәнен беләм, егеттәргә аҡса табып бирәм һәм,
тәбиғи, бурыстың ваҡытында ҡайтарылыуын да хәстәр-
ләйем. Тамаҡтың аслығы, кейем-һалым ҡытлығы — ул
йылдарҙа ғәҙәти хәл. Дүрт йыл буйына шулай бер-бере-
беҙгә ярҙам итешеп, һалҡынын да, ялҡынын да тигән-
дәй, уртаҡлашып йәшәнек. Ауырлыҡтар күңелде төшөр-
мәне. Идеалдар, киләсәккә булған яҡты өмөт бөтәһен дә
еңергә ярҙам иткәндер. Кейем яңыртһаҡ та — уртаҡ
шатлыҡ. Ниндәй ҡыҙғаныс: әлеге заманда уртаҡ шат-
лыҡтар ҙа, уртаҡ ҡайғылар ҙа юҡ тиерлек. Битарафлыҡ,
йәнде өйкәй торған хуш күңеллелек.
Фронтовик егеттәр, шул иҫәптән Хәким Ғиләжев тә,
башҡорт әҙәбиәтенең күренекле вәкиле булып китте.
Улар менән бергә уҡыған йылдарҙы иҫкә төшөргәндә,
күңелдә ғорурлыҡ ҡатыш һағыш уяна. Бөтә төркөм
менән бергәләп театрҙарға йөрөүҙе лә, күренекле яҙыусы-
лар Рәшит Ниғмәти, Баязит Бикбай, Сәйфи "Кудаш һ. б.
менән осрашыуҙарҙы ла, ул йылдарҙа бик танылған
йырсы Диана Нурмөхәмәтованың институт залында
сығыш яһауын да улар ойошторҙо. «Тере яҙыусылар»
менән осрашыу үҙе бер байрам була торғайны, шулай
әҙәбиәткә лә, мәҙәниәткә лә яҡынайғанбыҙҙыр.
Институтты тамамлағас, төрлөбөҙ төрлө яҡҡа таралы-
шып, Ғиләжевте Стәрлетамаҡ институтына тәғәйенлә-
неләр.
Бер йылдан һуң, Ғилемдар менән өйләнешкәс, Өфө-
лә яңынан осраштыҡ. Чернышевский урамындағы 77-се
йорт яҙыусыларҙың штабы һымаҡ ине. Бында Миҙхәт
Ғәйнуллин, Шәриф Бикҡол ҡатыны Рәйсә менән, Муса
Ғәли, Нәжибәк Хафизов һ. б. килеп йөрөй. Өҫтәл артын-
да шиғыр уҡыуҙар, бер-береһен мәрәкәләп таҡмаҡ әйте-
шеүҙәр була. Аш-һыу уртаҡ, иҫәпләшеп тороу юҡ. Бер
кисте Хәким:
73
— Араҡы тураһында кем шәп шиғыр сығара? — тине.
Табындағылар әүҙем эшкә тотондо. Бөтәһе лә ниндәй ҙә
булһа шиғри юлдар уҡыны.
Ә Ғиләжевкә иһә Муса Ғәли сығарған шиғыр оҡша-
ны. Шиғырҙа үҙ намыҫына тейерҙәй юлдар булыуға
ҡарамаҫтан, һикереп тороп, Муса Ғәлиҙең ҡулын ҡыҫты.
— Молодец! — тине.
Хәким ағайҙың тағы ла бер һәнәре бар: ул өзләй тор-
ғайны, бындай кәйефле саҡта бүлдергәнде яратмай ине.
1968 йылда булһа кәрәк, беҙ дүртәүләп Ҡаҙанға яҙыу-
сылар съезына барҙыҡ. Ғаиләләр менән яҡынлашҡас,
мин үҙемдең шиғырҙар яҙа башлауым хаҡында әйттем.
Быға ул бер ҙә ғәжәпләнмәне. Шиғырҙарымды тыңлағас,
быларҙы мотлаҡ баҫырға кәрәк, тине. Шул кәңәш менән
бер шәлкем шиғырҙарымды «Ағиҙел» журналы редак-
цияһына тапшырҙым да иптәштәрҙең хөкөмөн көтә
башланым. Борсолоуым юҡҡа булмаған икән, ул саҡта
журналдың шиғриәт бүлеге мөдире ҡулъяҙмамды кире
ҡайтарып бирҙе...
Министрҙар Советы йортоноң (ул йылдарҙа «Ағиҙел»
журналы редакцияһы шунда урынлашҡайны) оҙон кори-
доры буйлап күңелһеҙ генә сығып барғанымда, Хәким
Ғиләжев (мөхәррир үҙе) осраны.
— Нишләп йөрөйһөң? — тине ул ғәҙәтенсә туп-тура
ҡарап.
— һеҙгә шиғырҙар килтергәйнем, баҫырлыҡ түгел тип,
кире ҡайтарып бирҙеләр...
— Ҡайҙа, үҙемә бир әле, — тине ул. Башҡаса бер һүҙ
ҙә һөйләшеп тормайынса, ҡулъяҙманы алды ла китеп тә
барҙы. Яҡын һандарҙың береһендә шиғырҙарымды баҫ-
тырып та сығарҙы.
Минең яҙыусылыҡ эшенә ныҡлап тотоноп китеүемдә
лә уның ярҙамы ҙур булды. Бер йылды, 1959 йыл булһа
кәрәк, дауаханала бер үк ваҡытта дауаландыҡ. Мин
элекке һабаҡташымдан әле генә тамамлаған беренсе по-
весымды уҡып сығыуын һораным. Ул, бер ҙә ауырһын-
майынса, тиҙ генә уҡыны, миңә проза яҙырға фатиха-
һын бирҙе, ҡанатландырырлыҡ һүҙҙәр әйтте.
Йылдар үтә торҙо. Арала ваҡлыҡ, ығы-зығылар ҙа
булманы түгел. Ләкин ундай күңелһеҙлектәрҙең сәбәп-
сеһе беҙ түгел инек... Тормоштоң төрлө ағымдары аша
үтелһә лә, йәшлектәге оло дуҫлыҡ барыбер һаҡланды.
74
1980 йылда Яҙыусылар берлегенә ағза булып кергән-
дә, Хәким Ғиләжев фатиха бирҙе. Йыйылышта бик етди
сығыш яһаны, уға ғына хас булғанса, әҙәбиәткә хеҙмәт
итеүҙең ниндәй яуаплылыҡ өҫтәгәнен яҡшылап аңлатты.
Ошо ваҡиғаға ҡағылышлы үкенесемде лә яҙып үткем
килә. Ғәҙәттә, бындай ваҡиғаны «билдәләйҙәр». Мин иһә,
йыйылыш тамамланыу менән, үҙемдең матди өлөшөмдө
егеттәргә бирҙем дә китеп барҙым.
Ул саҡта тормош юлдашым Ғилемдар Рамазанов ҡаты
инфарктан һуң — дауаханала, ә мин уның эргәһендә
инем. Йыйылышҡа ла врачтар рөхсәте менән генә сыҡ-
ҡайным.
Бына ошо сәбәптән Хәким ағай миңә кеше аша ла,
үҙемә лә үпкә белдерҙе. Уның уйынса, Яҙыусылар бер-
легенә кереүемә иҫем китмәгән, хатта һанламағанмын.
һуңынан аңлаштыҡ аңлашыуын. Нишләйһең бит, үке-
нестәр ҡала шул. Шуныһына ҡыуанам: ул минең яҙған-
дарымды һәр саҡ уҡыны, үҙенең фекерҙәрен әйтә бар-
ҙы. Әйткәнемсә, ҡайһы саҡта араға ваҡлыҡтар килеп
керһә лә (ундай хәлдә үрт һалып тороусылар ҙа табы-
ла), бер-беребеҙгә ҡарата барыбер мәрхәмәтле, дуҫтарса
мөнәсәбәттә ҡалдыҡ.
һабаҡташыбыҙҙың автограф менән бүләк иткән бай-
таҡ китаптары һаҡлана беҙҙә. Байрам ҡотлауҙары, йылы
һүҙҙәр... Шуларҙың ҡайһы берҙәрен килтерәм:
Ғилемдарш, Фәниәгә — минец шәриҡтәштәремә, бик-
бик ауыр, ҡатмарлы, ләкин һоҡланырлыҡ юл уткән
дуҫтарыма, ҡәләмдәштәремә, фекерҙәштәремә оло тан-
тана көнө иҫтәлеге итеп, Х. Ғиләжев.
Өфө, апрель, 1967йыл
Был автограф уның Башҡортостан китап нәшриәтен-
дә сыҡҡан «Шиғырҙар һәм поэмалар» тигән китабына
яҙылған.
1977 йылдың Октябрь тантанаһы менән ҡотлау от-
крыткаһы:
Ғилемдар һәм Фәниә дуҫтар!
Ьеҙҙе, бөтә олуг гаиләгеҙҙе байрам менән ҡотлап, әле
генә башҡа килгән (экспромт) юлдарҙы юлыҡтырып
ҡаламын:
75
Илгә ауыр саҡта,
Беҙ сафтарҙа
Алда булдыҡ, алда булырбыҙ!
Күктә, ерҙә, хатта ер аҫтында
Ҡыҙыл йондоҙ булып янырбыҙ.
һаулыҡ, сәләмәтлек теләп, дуҫтарыгыҙ Хәким, Лина,
Азамат, Гөлнар.
3.XI.77
«Аҡлан»дағы дачаһында бер нисә йыл йәйен, ҡышын
ҡайтмайынса йәшәне ул. Дим буйы тәбиғәтенең, хозур-
лығына һоҡланып ижад итте.
Шул уҡ ваҡытта радио, телевидение буйынса, әҙә-
биәт һәм көндәлек тормоштан хәбәрҙар булды. Ниндәй
ҙә булһа тапшырыуҙы ишетеп йәки ҡарап, һоҡланыуын
йәки ризаһыҙлығын белдерер ине. Ул «Аҡлан»дан да
ҡатыны Лина аша ҡотлауҙар ебәрә ине:
Ғилемдар, Фәниә!
Яҙгы көндәрҙең матурлыгы, шул көндәргә хас килеп
торган тантаналар менән бөтәгеҙҙе лә тәбрик итәм һәм
ал ҡәнәфер сәскәләре гумерегеҙгә юлдаш булһын. Үлмәнек,
үлмәйбеҙ, үлмәбеҙ һәм шул ҡәнәферҙәй мәцге булырбыҙ,
тигән өмөттәр менән, һеҙҙең Лина, Хәким.
Май, 1980 йыл
Ғилемдар, Фәниә дуҫтар!
«Аҡлан» поселогына яуган ап-аҡ ҡарҙар һанынса Яцы
йыл ҡотлауҙарымды һәм тау аҫтындагы шишмә һыуылай
саф, изге теләктәремде һеҙҙең ҡарамаҡҡа юлыҡтырам.
һеҙҙең «ссыльный» дуҫыгыҙ Хәким.
26.XII.78
* * *
Уҙған ғүмер иҫкән елгә, аҡҡан һыуға оҡшаш. Үткән
йылдарҙың үренән ҡарағанда, бөтәһе лә асыҡлана, буяу-
ҙар ҡуйыра, хәтерләүҙәр үткерләнә төшә. Уйлап баҡһаң,
беҙ илле йылдан ашыу таныш булғанбыҙ, әҫтәбеҙҙән бер
76
үк боҙ-ямғырҙар, ел-дауылдар үткән. Күргән-кисергәндә-
ребеҙҙән яҡшыһы ла, яманы ла уртаҡ булған...
Замандаштар, айырыуса яҡындан белгән, ғүмерҙең
зил-зиләләрен уртаҡлашҡандары аранан киткәндә, юғал-
тыуҙың ни тиклем ауыр икәненә төшөнә бараһың
икән...
һуңғы йылдарҙа Хәким (ғүмерҙең аҙағын һиҙенгән-
дәй) беҙҙең «Аҡлан»дағы өйгә йыш килеп йөрөнө. Илдәге
үҙгәрештәрҙе, «үҙгәртеп ҡороуҙар»ҙы иң ауыр кисереү-
селәрҙең береһе ине ул. «Демократия түгел, дерьмокра-
тия», — тип ҡабатлар ине. Йәшлек хыялдары, идеалдары
аяҡ аҫтына һалып тапалыуына, беҙҙең быуын әсән иң
изге төшөнсәләрҙең, ҡиммәттәрҙең юҡҡа сығыуына әр-
нер ине.
һуңғы йылдарҙа яҙғандары ла ошо ауыр тойғоларҙан
туҡылған.
Яҙыу тигәндән... Билдәле булыуынса, Лоҡман-Хәким
Ғиләжев күп яҡлы талантҡа эйә кеше ине. Замандашта-
рының белеүенсә, тәбиғәт тарафынан бирелгән талантын
тулыһы менән файҙаланып еткермәне. Бының сәбәптәре
лә булғандыр...
Холҡоноң шаҡтай ҡырыҫ булыуына ҡарамаҫтан,
һәйбәт яҙылған әҫәрҙәргә (кемдең кем булыуына ҡара-
маҫтан!) дөрөҫ баһа бирер ине.
Ул бик күп уҡыны, донъя хәлдәре, әҙәбиәт менән
хәбәрҙар булды.
Илле йылдан ашыу бергә үткән ғүмерҙә күп осрашыу-
ҙар, һүҙҙәр булғандыр. Бөтәһен дә тасуирлау мөмкин
түгел, һуңғы аралашыу, һуңғы осрашыу онотолмаҫтыр.
1996 йылдың йәйендә, минең етмеш йәшемде билдә-
ләү көндәрендә, телевизион тапшырыу эшләү әсән, Тән-
зилә Дәүләтбирҙина менән ике-өс кеше килде. Хәким
ағай уҙған йәйҙә дауаханала ятып сыҡҡайны. Тапшы-
рыуҙа ҡатнаша алыуына ышанысым ҙур булмаһа ла, һаҡ
ҡына ишектәренә ҡағылдым. Яңғыҙы ғына верандала
ултыра. Күрешеүгә йөҙө асылып киткәндәй булды. Хәлде
һөйләп бирҙем:
— Әгәр минең туралағы тапшырыуҙа ҡатнашырға телә-
гегеҙ булһа, өйөгөҙгә килеп төшөрәсәктәрен белдерәләр.
— Юҡ, үҙем барам, — тине ул ҡәтғи рәүештә. — Ет-
меш йәш — ҙур ваҡиға ул!
77
«Аҡлан» урамының таш йәйелгән ҡытыршы юлынан,
электән дә ауыртыулы, йәрәхәтле аяҡтарына инсульт
ҡалдырған эҙемтәләрҙе лә өҫтәһәң, йөрөү уға анһат түгел
ине... Телевизор аша миңә генә түгел, ғаиләмә, туғанда-
рыма, үҙе мөхәррир булып эшләгәндә «Ағиҙел» журна-
лының тышлығын биҙәүҙә конкурста еңеп сыҡҡан ҡус-
тым — рәссам Шамил Чанышевҡа ла йылы һүҙҙәр әйтте.
Ошо уҡ йәйҙә Ғиләжевтәрҙең дачаһында һөйләшеп
ултырҙыҡ. Арабыҙҙан киткән яҙыусыларҙы хәтерләнек.
Кемде иҫкә төшөрһәк тә, үкенесле ауыр тойғолар ки-
серҙек. Ғилемдар Рамазанов тураһында һүҙ сыҡҡанда,
айырыуса уйлана, эстән һыҙа кеүек... Бәлки, миңә генә
шулай тойолғандыр.
— Ғилемдар бик бәхетле булды, үлгәнен һиҙмәй ҙә
ҡалды, — тине ул.
Хәким ағай һуңғы йылдарҙа шаҡтай төҫ ташланы.
Фронтовик-ҡәләмдәштәренең бер-бер артлы китеүе лә,
торған һайын үҙҙәрен һаман нығыраҡ һиҙҙерә барған
ауырыу-яралар ҙа, илдәге көйһөҙлөктәр ҙә, үҙ һүҙҙәре
менән әйткәндә, «көн һайын тыуып торған мәхшәр» ҙә
эҙһеҙ үтмәгәндер.
Хәким Ғиләжевтең байтаҡ әҫәрҙәренең тыуыуына
шаһит булһам да, был кескәй иҫтәлектә ижадын күҙҙән
үткәреүҙе маҡсат итеп ҡуйманым. Студент йылдарыбыҙ-
ҙа яҙыла башлаған «Погонһыҙ һалдаттар» романының
тәүге бүлектәрен бергә уҡығайныҡ, байтаҡ шиғырҙарын
яттан беләм мин уның. Ә «Ҡырҡ алтынсы һалдат» поэ-
маһы, минеңсә, уны фронтовик шағирҙарҙың беренсе
рәтенә ҡуя. Поэмалағы киләсәккә ҡарап әйтелгән шиғри
юлдарҙың әһәмиәте бөгөн айырыуса ҙур һымаҡ:
Яҙгы килә,
Хәбәр итке килә
Минән һуц да йәшәр быуынга:
Беҙ бик һөйә белдек,
Тик ҡайһыбыҙ
Ҡайтып етә алманы туйына.
Шөкөр, Лоҡман-Хәким Ғиләжев, тәрән яралар менән
булһа ла, ҡайтып етә алды. Уның бынамын тигән ғаилә-
һе: тормош юлдашы Лина, балалары Азамат һәм Гөлнар
булды. Атаһының тормошҡа ашмайынса ҡалған хыялын
дауам итеүсе улы Азамат — һәйбәт рәссам, ҡыҙы Гөл-
78
нар — уҡытыусы. Уларҙың һәр береһенең икешәр бала-
һы үҫте. Яҙыусының һыны, хыялдары, мөхәббәте, йөҙ
һыҙаттары ейәндәрендә дауам итә.
БЕҘ ҮҪТЕРГӘН МИЛӘШ
2007 йылдың июль уртаһы. Баҡсабыҙҙағы өйөбөҙҙә,
ауыр уйҙарға бирелеп, яңғыҙ ултырам. Иртәнән бирле
туҡтауһыҙ ямғыр ҡоя. "Кояшлы көндәрҙә баҡсала эш
етерлек, ә бындай болотло миҙгелдәр айырыуса уйлан-
дыра, һағышландыра. Күрше-тирәләрҙе иҫемә төшөрәм.
Ошо йылдарҙа арабыҙҙан ун биш яҙыусы тормош юл-
даштары менән бергә баҡый донъяға күсте. Ҡатындарын
тол ҡалдырып киткәндәре лә унлап кеше. Беҙгә урам
аша ғына йәшәгән Зәйнәб Биишева менән Ғәзиз ағай ҙа
юҡтар инде. Тирә-яҡта шомло тынлыҡ... Шулай ҙа, һирәк-
ләп булһа ла, Зәйнәб апайҙың ейәнсәре Таңһылыу ире
Эдуард, улы Юлай, ҡыҙы Диана менән килеп, баҡсаға
«йән өрөп» китә. Балалар тауышы ла танһыҡ хәҙер. Зәй-
нәб апайҙың өс улы бар ине: Тельман, Юлай, Дарвин.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, кесе улы вафат булды... Зәйнәб
апайҙың көлөп әйтеп ҡуйғанын хәтерләйем:
— Иллә-мәгәр улдарыма исемдәрен ҡуша белгәнмен!
— Шундай уҡ бөйөк шәхестәр булып үҫһендәр, тип
юрағанһығыҙҙыр, — тип яуаплайым.
— Ярай әле улдар тапҡанмын, ҡыҙ баланы яратма-
йым, — тип тә өҫтәй.
— Шулай инде, уңған ҡатын ул таба, тигән халыҡ
мәҡәле лә бар бит.
Йылдар үтте... Шишмә районында, Дим буйында да-
чалар төҙөп, дәртләнеп эшләп йөрөгән саҡтар ҡырҡ йыл
ғүмер артында ҡалған икән дә!
Зәйнәб Биишеваның үҙе һәм ғаиләһе менән утыҙ
йыллап аралашып йәшәнек. Әле хәтерләһәм, Зәйнәб
апайға ул саҡта алтмыш йәш булған. Ғәзиз ағай менән
парлашып, йәштәрсә дәртләнеп дача төҙөнөләр, баҡсаға
емеш-еләк ағастары ултырттылар, йәшелсә үҫтерҙеләр.
Бер-ике йыл үткәс, умарта тергеҙҙеләр. Ғәзиз ағай өйө
эргәһенә, Дим буйынан алып килеп, миләш ултыртты.
Ул тиҙ үк үҫеп китеп, көҙөн ялҡын һымаҡ емештәре
менән балҡып ултырыр ине. Алғараҡ китеп шуныһын
79
Зәйнәб Биишева (уңда) менән Фәниә Чанышева (һулда)
1986 йыл
әйтәйем: Ғәзиз ағай үлгәс, Зәйнәб апай бик болоҡһоно,
байтаҡ шиғырҙарын уға бағышланы. Шулар араһынан
«Миләш» тигән шиғырын тулыһынса килтерәм.
Беҙ үҫтергән миләги —
һаман бөҙрә, көләс.
Япраҡ яра, япраҡ!
Яҙ еткәс.
Аңламайым һис-һис:
Япраҡ яра нисек,
Ни йәм таба,
Ни йәм — һин киткәс ?!
Беҙ үҫтергән миләш —
Мәрйендәргә тиңдәш.
Сәскә ата, сәскә!
Яҙ еткәс.
Аңламайым һис-һис:
Сәскә ата нисек,
Ни йәм таба,
Ни йәм — һин киткәс ?!
Беҙ үҫтергән миләш —
һаман һылыу, йәп-йәш.
80
Ҡыҙарып тәлгәшләнә!
Көҙ еткәс.
Аңламайым һис-һис:
Тәлгәшләнә нисек,
Тәлгәшләнә нисек,
Ъин киткәс ?!
Ғәзиз ағай ғаилә йәнле, тыныс тәбиғәтле кеше ине.
Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашып, контузия алып, һау-
лығын юғалтып, йонсоп ҡайтһа ла, хужалыҡ эштәрен
ихлас башҡара, умарталарын ҡарай, арҡаһына биштәр
аҫып, «Аҡлан» менән Өфө араһын йыш урай, ғаиләһен
аҙыҡ-түлек менән тәьмин итә торғайны.
Зәйнәб апай яҙыусылыҡ эшенә мөкиббән бирелгән
кеше, айырым бүлмәһендә көндәр буйы эшләп, тамам
арығас, ой эргәһенә ҡуйылған өҫтәл янына сығып утырыр
ине. Шул саҡ урамдан үтеп барыусы кемделер күрһә,
саҡырыр, сәй менән һыйлар, һөйләшеп алырға яратыр
ине. Йорт эштәрен Хафаза апай (Биишеваның бер туған
апаһы) башҡара. Бер һүҙ менән әйткәндә, ижад итеү
әсән тулы мөмкинлек тыуҙырыусы яҡын кешеләре бу-
лыуы — Зәйнәб апайҙың бәхете ине, тип ҡарарға кәрәк-
тер. Әгәр ҙә ул донъяуи мәшәҡәттәр менән йәшәһә,
повестар, романдар, драма әҫәрҙәре лә яҙырға ваҡыт ет-
керә алмаҫ ине, моғайын. Зәйнәб апай тура һүҙле,
ҡырыҫыраҡ холоҡло булды. Ризаһыҙлығын белдергәндә,
йыш ҡына Ғәзиз ағайҙың бер генә һүҙ ҙә ҡаршы әйт-
мәйенсә, ерҙәге бер нөктәгә ҡарап, йылмайып тороуы
әле булһа күҙ алдымда. Ғөмүмән, берәй ваҡыт ҡаршы
һүҙ әйттеме икән — хәтерләмәйем. Мин уның хатта
ҡысҡырып һөйләшеүен дә ишетмәнем. Өндәшмәйенсә
генә эштәрен башҡарыусы, бал ҡорттарының имен ҡыш-
лауын хәстәрләүсе, йорттоң ҡотон һаҡлаусы кеше ине
ул.
Ғәзиз ағай үлгәс, умарталар ҙа бөттө. Зәйнәб апай
миңә:
— һылыу, бер-ике умартаны ал, бушлай бирәм, беҙ-
ҙең төҫөбөҙ итеп тоторһоң, — тиһә лә, мин ундай нәзә-
кәтле һәм оҫталыҡ талап иткән эшкә тотонорға батыр-
сылыҡ итмәнем. Әйткәнемсә, Зәйнәб апай менән йыш
аралаштыҡ. Бергә йөрөргә сыҡҡан саҡтарҙа үҙенең үгәй
81
әсә ҡулында үткән йәберле көндәрен хәтерләп, уйсанла-
на торғайны.
— Бик йәшләй бәйләм бәйләргә өйрәндем, үҙебеҙгә
генә түгел, күрше-тирәләргә лә бәйләп бирә торғайным,
әсәйҙән әрләнмәҫ әсән. Йорт эштәрендә лә ярҙамлашам.
Бер һүҙ менән әйткәндә, балалығым булманы минең, —
тип, хәтирәләргә бирелеп моңһоулана ине.
Зәйнәб апай тулы тормош менән йәшәргә ынтылды.
Мунса һалыу хаҡында хыяллана ине. Үҙенең тыуған Кү-
гәрсен районынан бура килтерҙеләр. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы,
ғүмеренең һуңғы йылдарында ғына. Мунсаның мейесен
хәстәрләп, таштар өйөп, яғырлыҡ хәлгә килтергән Тель-
ман миңә мөрәжәғәт итте:
— Әсәйем менән бергә йыуынып сыҡһағыҙ ине...
Тельман әсәһенең һаулығы әсән хәүефләнгәндер,
күрәһең.
һуңғы йылдарында Зәйнәб апай бөтөнләй яңғыҙ һәм
ауырыу ине шул. Тельман әсәһенә ҡарата миһырбанлы
булды. Йәйге ялын әсәһе эргәһендә, дачала, үткәрә ине.
Уның бөтә теләктәрен дә үтәй, атаһына оҡшап, аҙ һүҙле,
мәрхәмәтле, тип беләм мин уны. Икенсе улы Юлай шу-
лай уҡ Мәскәүҙә йәшәй. Зәйнәб апайҙың әҫәрҙәрен рус
теленә тәржемә итеп, китаптарын сығарҙы. Кинйә улы
Дарвин табип ине. Утыҙ йыл — байтаҡ ғүмер. Әйткә-
немсә, көн дә аралашып йәшәлһә лә, бөтә ваҡиғалар ҙа
хәтерҙә һаҡланмаған. Шулай ҙа... Бер саҡ дачала яңғыҙым
ҡалғас, Зәйнәб апайҙы ҡунырға саҡырҙым. Кис менән
сәй эсеп, оҙаҡ һөйләшеп ултырҙыҡ, һөйләшә-һөйләшә
йоҡлап киттек. Иртә менән уянғас: «Юрғаның бигерәк
йомшаҡ, үҙе йылы, — тине ул ҡәнәғәтлек менән, — ҡош
мамығынан һырылған икән дә!» Шунда ук үҙен битәрләп
алды: «Үҙемде бер ҡасан да ҡәҙерләп ҡарай белмәнем
мин. Шундай уҡ юрғанды мин дә һатып ала алыр инем
бит!» Зәйнәб апай яҙмышынан бик үк риза булманы,
тип беләм. Уны «Почет билдәһе» ордены менән бүләк-
ләгәс:
— Өсөнсө тапҡыр бер төрлө орден бирәләр. Мин
уны күкрәгемә хәситә итеп тағайыммы ни? — тип үртәл-
де. Кәүҙәһе кескәй, аяҡ-ҡулдары ла сабыйҙарҙыҡы һымаҡ
бәләкәй ине уның, әммә эсендәге энергияһы ташып
торор ине. Йыш ҡына миңә өйгә шылтыратып ала. Бер
82
саҡ Әнисә Таһирова менән икебеҙҙе өйөнә саҡырҙы.
Өҫтәле мул, йөҙө асыҡ, оҙаҡ ҡына һөйләшеп ултырҙыҡ.
— Саҡырыуымды көтөп тормағыҙ, килеп йөрөгөҙ. Яң-
ғыҙлыҡ бик ауыр миңә, — тип оҙатып ҡалды.
Был иҫтәлектәремдә мин Зәйнәб Биишева тигән оло
яҙыусы, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы
лауреаты ижадына баһа биреүҙән алыҫ торам. Был —
тәнҡитселәр, ғалимдар эше. Мин фәҡәт бергә уҙған йыл-
дарҙың хәтерҙә ҡалған миҙгелдәренә генә туҡталдым.
Өҫтәп шуныһын да әйтәм: был донъяла һәр кем үҙ
яҙмышы, үҙ булмышы менән йәшәй. Нисек кенә бул-
маһын, үткән йылдар, шул йылдарҙа аралашҡан кешеләр
һағындыра, уйландыра, һағышландыра. Шул иҫәптән Баш-
ҡортостандың халыҡ яҙыусыһы Зәйнәб Биишева ла уны
яҡшы белгәндәр күңелендә һаман да тере, һаман да
йәшәй.
КИТКӘНДӘР ҺАҒЫНДЫРА...
Замандаштар китә берәм-берәм...
Баш осонан ҡырыҫ елдәр иҫә.
Аҡланмаған өмөт, хыялдары,
Әрнеүҙәре беҙҙең йәнгә күсә.
Күренекле яҙыусылар, шағирҙар, сәнғәт әһелдәре ме-
нән миңә яҡындан таныш булырға, аралашырға насип
булғандар араһында күп йырҙар авторы, шағир Яҡуп
"Колмой ҙа бар. Алсаҡ, аралашыуҙа ябай, көләс йөҙлө
кеше ине ул. Ҡәләмдәштәре яратып та, мәрәкәләп тә
«кавалерист» тип йөрөттө уны. Ысынлап та, кавалерия-
ла хеҙмәт иткән фронтовик: буйы-һыны, төҫ-ҡиәфәте,
хатта атлап йөрөүҙәре менән дә һалдат ине.
Ғаиләбеҙ менән яҡынлашыуыбыҙ Дим буйында дача-
лар төҙөгән 1967—1968 йылдарға тура килә. һыу буйын-
да усаҡ яғып, күңел асыуҙар, ҡунаҡҡа йөрөшөүҙәр
татлы төш һымаҡ күңел түрендә һаҡлана. «Аҡлан»да
йәшәгән утыҙлап яҙыусының хәҙерге көндә иҫәндәрен
һанар әсән һыңар ҡулдың бармаҡтары ла етә. Ә бит һәр
бер өйҙән шатлыҡ осҡондары сәселеп торған саҡтар бар
ине! Бер уй, бер маҡсат менән, кәңәш ҡороп йәшәгән
ижад әһелдәренең һәр береһен күҙ алдына баҫтырып,
83
Йоматау шифаханаһында, һулдан уцш: Яҡуп Ҡолмон,
Фәниә Чанышева, Ғилемдар Рамазанов. 8 декабрь, 1981 йыл
тәрән һағышҡа сумаһың. Их, был донъяның фанилығы
кемдәрҙе генә урап үтә икән?! Ут күршеләребеҙ Назар
Нәжми, Шәриф Бикҡол, Яҡуп ТСолмой, ҡаршыбыҙҙа
ғына Яныбай Хамматов, Зәйнәб Биишева, Ғабдулла Бай-
бурин, Әнғәм Атнабаев... һәр ҡайһыһы холоҡ-ҡылығы,
һөйләшеүе, ғөрөф-ғәҙәте менән күңелгә уйылған.
СССР Фәндәр академияһы филиалы йортонда
1968 йылдың сентябрь айында Яҡуп ТСолмойҙоң 50 йәш-
лек юбилейын байрам иткән көндәр... һуңынан Ленин
урамындағы ашханалағы табын. Ижад кешеләренә хас
булған ябайлыҡ, үҙ-ара яҡынлыҡ хөкөм һөрә. Өҫтәлдәр
мул, ҡунаҡтар шат, күңелле. Был кисәлә мин дә Яҡуп
ТСолмойға арнап яҙылған шиғырымды уҡыным:
Йәнлерәк саҡта ҡырҡ, илле йәгите
Шаҡтай өлкән тиеп беләһең.
Үҙең ошо йәшкә килеп еткәс,
Бер ҙә улай түгел, күрәһең!
Яҡуп агай әле баҫһа — баҡыр,
Типһә — тимереңде иҙерлек.
84
Ҡылыс тотоп яуҙар ҡайтарыр лыҡ.,
Кәрәк икән — илдәр гщерлек.
Беҙ — күршеләр, һис тә зарланмайбыҙ
Эш юҡлыҡтан, өйҙәр бушлыҡтан.
Теге донъяла ла курше булһаҡ,
Мәхрүм булмаҫ инек дуҫлыҡтан!
Был мәжлес шул тиклем күңелле үтте. Беҙ Назар
Нәжми менән мари бейеүенә төшөп киттек. Көлөшөү,
хуплауҙарҙы ишеткән һайын дәртләнеп китеп бейейбеҙ.
Ошо күренеште кемдер фотоға төшөрөп алған. Уҙған
ғүмерҙе, арабыҙҙан юғалтҡандарҙы иҫкә төшөрөп тороу-
сы моңһоу иҫтәлек ул. Беҙҙең тыуған көндәр бер айҙа
булғанлыҡтан (мин — сентябрҙең берендә, Яҡуп ағай —
етеһендә, Фатима ханым — ун етеһендә), байрамдары-
быҙ ҙа уртаҡ ине. 1973 йылдың июнь айында Матбуғат
йорто залында Ғилемдар Рамазановтың 50 йәше танта-
наһында ла бергә булдыҡ. Ҡаҙандан килгән өлкән яҙыу-
сылар Хәсән Туфан, Риза Ишморатовтар байрамды айы-
рыуса биҙәне. Ғилемдарҙың тыуған ауылында үткәрелгән
байрамдан һуң (Саҡмағош районы Иҫке Балаҡ ауылы)
үҙебеҙҙең «Аҡлан»дағы дачабыҙға ҡайттыҡ. Яҡуп ағай
менән Фатима мул һәм матур табын әҙерләп ҡаршы
алды. Хәсән Туфан беҙҙең аралағы мөнәсәбәткә һоҡла-
нып ошондай һүҙҙәр әйтте:
— Был ябай дуҫлыҡ ҡына түгел, шиғри һәм рухи
туғанлыҡ, һәр саҡ ошо оло тойғолар менән йәшәүегеҙ-
ҙе теләйем, рәхмәт һеҙгә!
Ғаиләләребеҙҙә өсәр бала үҫте. Улар ҙа, беҙҙең
һымаҡ, аралашып, бергә уйнап, Димдә һыу инеп, дуҫтар-
са мөнәсәбәттә булды. Хәҙер балалар ҙа тормошта үҙ
урынын тапты, күптән атай-әсәй булып, тәүфиҡлы ул-
дар, ҡыҙҙар үҫтерә. Өлкән улдары Марат — фәндәр кан-
дидаты, Зәйтүнә — музыка уҡытыусыһы, Булат инженер
һәнәре алған. Ғаиләбеҙҙә тағы бер уртаҡлыҡ бар ине.
Уларҙа ла, беҙҙә лә килем-китем, туған-тыумаса, ҡунаҡ-
төшөм өҙөлмәне, сөнки Яҡуп "Колмой үҙе лә, ғүмер юл-
дашы Фатима ла киң күңелле, йомарт кешеләр булды.
Ғилемдар Рамазанов менән яҡынлаштырған бер ваҡи-
ғаны йыш иҫенә төшөрә ине Яҡуп ағай. «Совет Баш-
ҡортостаны» гәзитендә эшләп йөрөгән ағаһы Хисмәтул-
ла Килмөхәмәтовты 1950 йылда «халыҡ дошманы» тигән
85
ялған мөһөр һуғып төрмәгә ябалар. Был ҡот осҡос
ваҡиғаның касафаты Яҡуп "Колмойға ла ҡағылмай ҡал-
май. Редакцияларҙа әҫәрҙәрен баҫтырмайҙар, һәр яҡлап
ситләтеү башлана.
Был хаҡта Яҡуп "Колмойҙоң үҙенең һүҙҙәрен килте-
реү урынлы булыр: «Ағайым төрмәгә ултырғас, байтаҡ
ваҡыт ары һуғылып, бире һуғылып йөрөнөм. Был бик
ауыр хәл ине. 1956 йылда Ғилемдар Рамазанов «Совет
Башҡортостаны» гәзите мөхәррире итеп тәғәйенләнгәс,
шиғырҙарымды баҫтырып сығарҙы. Шунан һуң миңә
башҡа баҫмаларға ла юл асылды. Бындай изгелекте бер
ҡасан да онотаһым юҡ». Билдәле, Хисмәтулла ағай һәм
уның ғаиләһе менән һәр саҡ туғандарса аралашты, бер-
береһенең ҡәҙерен белеп йәшәнеләр, тип әйтер инем.
Яҡуп "Колмой оҙаҡ йылдар радиокомитетта эшләне,
хеҙмәтен яратып, ихлас башҡарыр ине.
Уның популяр йырҙар авторы булыуы хаҡында әйт-
кәйнек. Ватансыл һәм хисле йырҙары халыҡ күңелендә
ҡалды, әле лә яратып башҡарыла. Мәҫәлән, «Былбылым»
тигән йыры кемдәрҙе генә тулҡынландырмай икән!
...Мин йәшәйем ерҙә
Ъинец менән бергә,
Ъин бит минец һүнмәҫ йондоҙом.
Әле һуц һин ҡайҙа, былбыл булып һайра,
Күңелемде йыуат, былбылым!..
Йәне кеүек яратҡан Фатимаһына арнап яҙылған был
йыр күптәрҙең уй-хистәрен сағылдырмаймы ни?!
1981 йылда бергә Йоматауҙа ял иттек, һәр урында
беҙҙең эргәбеҙҙә булыр ине Яҡуп ағай. Өсәүләп төшкән
фото әле лә миндә һаҡлана.
1993 йылдың 23 август көнө. Өс аҙналап өйгә ҡайт-
мағанбыҙ. Улыбыҙ Илдар алырға килде. Машинабыҙ
Яҡуп "Колмойҙар өйөнә яҡынлашҡанда, баҡсала эшләп
йөрөгән Яҡуп ағай йүгерә-атлай ҡапҡа эргәһенә килде:
— Оҙаҡҡа ҡайтаһығыҙмы, ҡасан киләһегеҙ? — тигән
һорауҙарын бирҙе лә һүҙен ялғаны. — Оҙаҡ тормағыҙ
инде, бында рәхәтерәк бит. Иҫән-аман йөрөп килегеҙ, —
тип оҙатып ҡалды. Был — ике шағирҙың һуңғы күре-
шеүе, мәңгелеккә хушлашыуы булыр тип кем уйлаған?
86
Өйгә ҡайтып еткәс, ун биш минут үтеүгә Ғилемдар
мәңгелеккә китеп барҙы.
Был хәбәрҙе ишетеү менән, Яҡуп "Колмойҙоң улы
Марат ата-әсәһен Өфөгә алып ҡайтты. Ауыр көндәремдә
улар ҡайғымды уртаҡлашырға, хәлемде еңеләйтергә ты-
рышты. Бер йылдан һуң, 1994 йылдың октябрь айында,
Яҡуп ағайҙы ла мәңгелеккә оҙаттыҡ.
Фатима ла юҡ инде. Ерҙә ҡалғандарға киткәндәрҙе
һағынып йәшәүҙән башҡа сара юҡ. Шуныһы бер аҙ
ҡыуаныслы: шағирҙар кешеләр күңелендә эҙ ҡалдырып
китә. Яҡуп ағай ҙа үҙенең йырҙарында, шиғырҙарында,
замандаштарының күңелендә йәшәй. Яҡты йөҙлө, алсаҡ
шағирҙың ғүмере үҙе һымаҡ кешелекле, кеселекле бала-
лары һәм ейәндәрендә дауам итә һәм итәсәк, тигән
ышаныс бар.
БЕҘ КҮРШЕЛӘР ИНЕК...
Халыҡ шағиры Әнғәм Атнабаев менән бик яҡын
дуҫтар булып, йыш аралашып йәшәмәһәк тә, һәр саҡ
бер-беребеҙгә, ғаиләләребеҙгә ҡарата йылы ҡарашта бул-
дыҡ. Ул үҙенең шаянлығы, үткер һүҙлелеге менән үҙенә
тарта торған шәхес ине.
Шағирҙарҙың бер төрлөһө юғары даирәләргә яҡын
урала, Әнғәмдең һүҙҙәре менән әйткәндә, «маҡтауға һәм
данға» күмелә. Икенселәре халыҡ араһында йәшәй, баш-
ҡаларҙың әрнеү-ҡайғыларын, шатлыҡ-ҡыуаныстарын
йөрәге аша үткәреп ижад итә. Әнғәм Атнабаев тап шун-
дай шағир ине. Шиғырҙарының һәр ерҙә, хатта иң төп-
көл ауылдарҙа ла халыҡ теленә инеүе менән данлыҡлы
булды ул. Әйтәйек уның:
Бер ваҡыт мин шулай үлеп
киттем,
Шундай рәхәт, шундай
күңелле!
Үле кәүҙәм тере
сәскәләргә,
Маҡтауга һәм данга
күмелде.
87
Ti маҡтайҙар мине, и
данлайҙар,
Портреттар тыңлап
көнләшә.
Кеше уҙенец бөйөк
икәнлеген
Ҡайҙан белер ине, үлмәһә ?
тигән юлдарында ниндәй дөрөҫ-
лөк һәм кинәйә ята!
Атнабаев — ысын-ысындан
егет кеше ине. Уның бер ҡа-
сан да башҡаларҙы яманлап
һөйләгәнен ишетмәҫһең. Үҙ ба-
һаһын үҙе белер, артыҡ баш
эйеп бармаҫ, ғорур зат булып
хәтерҙә йәшәй. Кеше күңелен
Әнғәм Атнабаев рәнйетерлек һүҙ әйтмәҫ ине.
Бер саҡ (ҡыҙғаныс, айы, йы-
лы хәтерҙә ҡалмаған) беҙгә
телефондан шылтыратты. Яңы пьеса тамамлауын, беҙгә
уҡып ишеттерергә теләүен белдергәс, шатланып
өйөбөҙгә саҡырҙыҡ. Ул тойғоланып уҡый, беҙ тулҡын-
ланып тыңлайбыҙ. Пьеса, әлбиттә, тормошсан, ысын-
барлыҡты асып һалыуы менән беҙҙе ваҡиғалар эсенә
алып инеп китте... Әнғәмде яңы әҫәре менән ҡотлап,
пьесаһына уңышлы сәхнә яҙмышы теләнек. Ахырҙа
шулай булып сыҡты ла.
Уҡып бөткәс, дипломатын асты... Унда «йыуырға»
тип алып килгән күстәнәсе лә бар ине... Ләкин мин үҙем
был ваҡиғаны билдәләргә өҫтәл әҙерләгән инем инде.
һуңынан ул беҙгә 1978 йылда сыҡҡан пьесалар
йыйынтығын бүләк итте. Унда түбәндәге һүҙҙәр яҙылған:
Фәниә ханым!
Ғилемдар агай!
һеҙгә уртаҡ, ижад
уңыштары теләүсе
мыйыҡлы малай: ...
Ә. Атнабай.
27. Х. 1978 йыл
88
Ул беҙгә байрам ҡотлауҙары ебәрергә лә онотмай
ине. Шуларҙың шиғыр менән яҙылғанын килтерәм:
Фtниt ханым, Uилемдар аuай!
Jфjлt лt, «Аrлан»да ла
Урам аша кqрше беp.
Бер баррикада артында
Тора торuан кеше беp.
Уртаr фекер, уртаr уйpар,
Уртаr — барыр юлыбыp.
Ошо юлда тjплj булhын,
Тjрлj булhын йырыбыp.
Гел иctн-hау булыuыp.
Hеppе яратыусы малай — T. Атнабай.
31. XII. 1979 йыл
Ысындан да, беҙ «Аҡлан» тигән дачабыҙҙа ла, Өфөлә
лә урам аша ғына күршеләр булдыҡ.
Атнабаев дачаһын башҡаларҙан һуңыраҡ төҙөнө. Беҙ-
ҙең «финский» йорттар араһында уның бүрәнәнән
һалынған йорто айырылып тора. Әйтергә кәрәк, Әнғәм
дачала тороуҙы өнәмәне.
— Бында килһәм, тыным ҡыҫыла, — ти торғайны.
Ғәжәп, ләкин дөрөҫө шул, ике-өс көндән артыҡ тормаҫ,
ҡайтып китер ине. Бының сәбәптәре барҙыр, һуғыш
осоронда бөтә ауырлыҡтарҙы елкәһендә татыған быуын
вәкиле ине бит ул.
Шуға күрә ауыл тормошо уға танһыҡ булмағандыр,
тип фараз итәм.
Ә дачаға килгән ваҡыттарында бөтә ҡәләмдәштәре-
нең хәлен белеп сығыр, уларҙың ерҙә «соҡоноуына» эсе
бошор ине.
Бер ваҡыт шулай «Аҡлан» урамы буйлап ҡайтып
килә, мин баҡсала сүп утайым.
— Их, — тине ул әрнеүле тауыш менән, — яңы ши-
ғырҙар яҙғайным, шуларҙы уҡып, шатлыҡ уртаҡлашыр
кеше лә юҡ.
Динис юҡ (Исламов), Әсғәт юҡ (Мирзаһитов), Зөлфәр
ағай юҡ (Хисмәтуллин)... — Ул шулай әсенеп, мәрхүм-
дәрҙе һанап сыҡты. — Иҫәндәре лә бөтәһе шул баҡса-
89
һына ҡапланған... Фәниә ханым, һин дә шулар рәтендә
инде, — тине.
Миңә уңайһыҙ булып китте.
— Әйҙә һуң, беҙгә кер, теләһәң, риза булһаң, мин тың-
лармын.
— Юҡ инде, унда ла Ғилемдар ағай юҡ бит, — тип
өйөнә табан атланы. Мин уның эске халәтенә төшөндөм.
Мәрхүм ҡәләмдәштәрен һағынып, яманһыулап йөрөүе
ине уның.
1975 йылда Ҡаҙағстанда Башҡорт әҙәбиәте көндәре
үтте. Мостай Кәрим етәкселегендә: Ғилемдар Рамазанов,
Яныбай Хамматов, Миҙхәт Ғәйнуллин, Александр Фи-
липпов һәм был юлдар авторы Жамбул ҡалаһына юл
тоттоҡ. Атнабаевтың холҡон, үҙ-үҙен тотошон күреп
һоҡландым мин. Сығыштар... Сығыштар артынан мул
һыйлы табындар, һәр саҡ «күңелле» йөрөүенә ҡара-
маҫтан, аҡылһыҙ йәки артыҡ һүҙ һөйләмәне, сығышта-
ры менән тыңлаусыларҙы әсир итте.
Тыныс, ышаныслы юлдаш ине. Ҡәләмдәштәренең
ижадына ла иғтибарлы булды. «Ағиҙел» журналында
минең шиғырҙар сыҡҡас, өйгә шылтыратты.
...Тирләп-бегиеп, башаҡ, йыйган мәлем,
Ыҙандарҙа ацҡый йәп-йәги әрем...
тигән юлдарҙы ҡабатланы, ауыл малайының тыуған-
үҫкән ерҙәрен иҫенә төшөрөүе ине, шикелле. Ә «Шағир
ҡатыны» тигән шиғырымды уҡығас, телефондан:
— Шиғыр һәйбәт, — тине ул, — бына мин һинең
хистәреңә яуап яҙҙым, тыңла әле.
Шиғыр «Ҡатыным Сәүиәгә, яратып» тип атала ине.
Мин был шиғырҙы тулыһынса килтерәм.
Ҡартаябыҙ, ҡарсыҡ.,
зәңгәр йылдар
Ҡай арала бик тиҙ
уҙҙылар.
Туйҙа кейгән ефәк
күлдәктәр ҙә,
Күренмәйҙәр, ахыры,
туҙҙылар.
90
Күлдәктәр ҙә туҙҙы,
ә шулай ҙа,
Әҙәм рәтле йәшәп
булманы.
Минец яҙмыш һинән
уцгандыр ҙа,
Ъинец яҙмыш минән
уңманы.
Көҙөн яуган ҡырпаҡ.
ҡар шикелле,
Сәстәреңдә аҡтар күренә.
Ғәфү үтенһәм дә
кисермәҫһең,
Шин гәйепле һәр
бөртөгөнә.
Беҙ өйләнгәс кенә әллә
нишләп,
Матур ҡыҙҙары ла
арттылар.
Күңел йомшаҡ, түҙеп
буламы ни ?
Эйәреп киттем шулар
артынан.
Эштән ҡайтҡан саҡта бик
йыш ҡына
Таныш урамдарҙа
аҙаштым.
Аҙаштым да... тагы
һуңлап ҡайттым.
— Йыйылыш булды, — тиеп
алдаштым.
Ъин ышанып микән,
ышанмаймы,
Сабыр гына көтөп
ултырҙың.
Шатлыҡ урынына шаҡтай
һиңә
Был донъяның утын
йотторҙом.
Картаябыҙ, ҡарсыҡ,
ҡартаябыҙ,
Йәшлек йүләрлеге югала.
91
Ләкин, берүк, был аҙгын да
тынды,
Гонаһ эшләмәҫ, тип уйлама.
1978
Әнғәм Атнабаев йәшлек йырсыһы ине. Йылдар сәс-
тәренә ҡырау төшөрөүгә ҡарамаҫтан, күңеленә ҡарт-
лыҡты яҡын ебәрмәне... Ғүмеренең һуңынаса егеттәрсә
ҡалды, мөхәббәт йырҙары яҙҙы. Ләкин был һис тә
шағир ғаиләһенә ҡарата мәрхәмәтһеҙ булды, тигән һүҙ
түгел. Әйткәнемсә, ул ысын мәғәнәһендә ир-егет ине.
Ваҡлыҡтарҙан өҫтөн торҙо, бөтә тапҡан-табынғанын
Сәүиәһе ҡулына ҡайтарып бирер, үҙенә кәрәгенсә генә
һорап алыр ине...
Ҡатынына ихтирамы ҙур, уға гел «йәнем» тип кенә
өндәшә, барған еренән бүләктәр алып ҡайта. Мин
"Каҙағстанда йөрөгәндә быға үҙем шаһит булдым. Улдары
Азамат менән Салауатҡа яҡшы ата булды. Ләкин... шағир
шағир булып ҡала... Ул йәшлеккә, матурлыҡҡа ғашиҡ
булмаһа, шағир ҙа булмаҫ ине.
1998 йылда «Аҡлан»дың төҙөлөүенә утыҙ йыл үтеүен
йыйылып байрам иттек. Табын беҙҙең ихатала, ҡайын-
дар араһында ҡоролдо. Ул саҡта Хәким Ғиләжев тә,
Яныбай Хамматов та, Рәмил Хәкимов та, Миҙхәт Ғәй-
нуллин да иҫәндәр ине. Хәҙер инде улар ҙа юҡ... Әнғәм
бөтәбеҙҙең күңелен нескәртә торған шиғырын уҡыны
һәм һүҙенең аҙағында шундай тәҡдим әйтте:
— 30 йыл эсендә беҙ бик күп ҡәләмдәштәребеҙҙе
юғалттыҡ. Яҙыусыларҙың исемлеген төҙөп, «Аҡлан» ҡап-
ҡаһына таҡтаташ ҡуйырға кәрәк. Унда минең исемемә
лә урын ҡалдырырға кәрәк.
Ул был һүҙҙәрҙе йылмайып әйтһә лә, күҙҙәре моңһоу
ине. Уның тәҡдименә Яныбай Хамматов та ҡушылды.
Был беҙҙең һуңғы тапҡыр табында ултырыуыбыҙ булған
икән.
Их, донъяның фанилығы бер генә кешене лә ситлә-
теп үтмәй шул! Хәҙер «Аҡланлыбыҙҙа ирҙәр затынан ни
бары өс кеше ҡалды. Уларҙың да сәләмәтлеге ҡыл
өҫтөндә... «Мыйыҡлы малай Атнабай» ҙа арабыҙҙа юҡ.
Мәрхүм замандаштар бик һағындыра.
Хәтирәләр, күңелле миҙгелдәр фәҡәт һағынып һөй-
ләргә генә ҡалды.
92
САБЫРЛЫҠ ҺӘМ ТЫЙНАҠЛЫҠ ӨЛГӨҺӨ
Арабыҙҙан бер-бер артлы аҫыл заттар юғала. Беҙгә,
әлегә иҫәндәргә, ҡалған ғүмеребеҙҙә уларҙы юҡһынып
йәшәүҙән башҡа сара юҡ.
Араларыбыҙ тура һәм күсмә мәғәнәһендә лә яҡын
ине беҙҙең. һәр көн тиерлек мин ошо таныш йорт эргә-
һенән үтеп йөрөйөм. Әлеге таныш стеналар артында
Фәүзиә апайҙың юҡлығы йөрәгемде өтөп ала. Яҡты кү-
ңелле, йәнгә яҡын кеше ине ул. Ирекһеҙҙән мин уның
ғүмер юлын (үҙем күреп белгән йылдарын) барлайым.
Балалар һәм өлкәндәр әсән яҙылған егерме алты ки-
тап авторы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған
мәҙәниәт эшмәкәре, «1941 — 1945 йылдарҙағы «Намыҫлы
хеҙмәт әсән» миҙалы менән бүләкләнгән хеҙмәт ветера-
ны Фәүзиә Абдулла ҡыҙы Рәхимғолова 1921 йылдың
15 декабрендә Ишембай районы Йәнырыҫ ауылында ярлы
крәҫтиән ғаиләһендә донъяға килгән. Ауылда ете йыл-
лыҡ мәктәпте тамамлағас, Өфө педагогия техникумына
уҡырға инә. 1938 йылда Башҡорт педагогия институтын-
да уҡый башлай, тик Бөйөк Ватан һуғышы башланғас,
Черниковкалағы моторҙар төҙөү заводына лаборантка
булып эшкә китә. Бүленеп ҡалған уҡыуын дауам итә —
1947 йылда юғары уҡыу йортон тамамлай. Фәүзиә Рә-
химғолованың ғүмер юлы яҡты һәм бай. Ишембай райо-
ны Ишәй ауылында уҡытыусы, уҡытыу эштәре мөдире,
«Пионер» журналында бүлек мөдире, Өфөлә мәҙәниәт-
ағартыу эше буйынса республика методик кабинеты
методисы була һәм башҡа эштәр башҡара. Ҡайҙа ғына
йәшәмәһен, ҡайҙа ғына эшләмәһен, Фәүзиә Рәхимғолова
ижад эшенән айырылманы. Нескә күңелле, кешеләргә
ярҙамсыл, шәфҡәтле Фәүзиә апай етмеш биш йәшенә
етергә саҡ ҡына ҡалғас, 1996 йылдың көҙөндә арабыҙ-
ҙан китте...
һиҙгер күңелле, шиғри йөрәкле Фәүзиә апай күберәк
«күләгәлә» ҡалды, кеше күҙенә артыҡ ташланып барма-
ны, тыйнаҡ, оялсан ине. Бер ваҡыт мин уға шундайыраҡ
фекер әйткәйнем:
— Баҫалҡылыҡ — һәйбәт сифат. Ләкин уның да са-
манан ашып китеүе шәхесте кәмһетеүгә лә сәбәп була.
93
Бер төркөм яҙыусылар. Алда, уртала Фәүзиә Рәхимғолова
— Кескәйҙән үк «минән дә йәмһеҙерәк, минән дә бул-
дыҡһыҙыраҡ кеше юҡ», тигән фекергә күнегеп үҫтем
бит мин, — тине ул.
Балаларына айыу «аппағым», терпе «йомшағым» ти-
гән. Әгәр ҙә Фәүзиә апай ата-әсәһенең ҡанаты аҫтында
үҫһә, шул ҡәҙәре ҡыйыуһыҙ булыр инеме ни?
Йәше тулмаҫ элек әсәһенән, ике йәшенән атаһынан
етем ҡалған ҡыҙҙың яҙмышы шөкөр итерлек: киләсәктә
ул бынамын тигән уҡытыусы, ике ҡыҙына һәм улына
өлгөлө әсә, тоғро ҡатын, талантлы шағирә булып етешә.
Фәүзиә апай үҙенең сабырлығы, рух көсө һәм ғәҙелле-
ге менән күптәргә үрнәк булырлыҡ кеше ине. Уның
менән ҡырҡ йыллап аралашып йәшәү дәүеренән күңелдә
тик яҡты хәтирәләр, онотолмаҫ миҙгелдәр генә һаҡлана.
1954—1956 йылдарҙа беҙ эшләгән «Башҡортостан
уҡытыусыһы» һәм Фәүзиә Рәхимғолова хеҙмәт иткән
«Пионер» журналдары Ленин урамының 44/46 номерлы
йортонда урынлашҡайны. Тормоштоң байтаҡ һынау-
ҙарын үткән ике бала әсәһе, буласаҡ шағирәнең ул
саҡтағы хәлен аңлауҙан беҙ шаҡтай алыҫ булғанбыҙ.
Өфөгә ғаиләһе менән күсенергә фатир таба алмайынса,
күпмелер ваҡыт ыҙаланып йөрөгәндән һуң, киренән
ауылға ҡайтып китеүен дә аҙаҡтан ғына белдек. Үтә са-
быр холоҡло, эсендәгеһен кешегә белдереп зарлана тор-
ған ғәҙәте юҡ ине уның. Улай ғына ла түгел, ҡайһы бер
бәхәстәргә лә артыҡ ҡатнашып бармаҫ, һуңынан ғына
94
үҙенең тос фекерен әйтеп ҡуйыр ине. Әкрен тауышлы,
сибек кенә был ҡатындың иҫ киткес ҙур рухи көскә эйә
булыуына әле лә хайран ҡалам.
Етмешенсе йылдарҙа яңы сыға башлаған «Башҡорт-
остан ҡыҙы» журналына коллектив туплағанда, мин дә
эшкә урынлашырға ынтылып ҡараным. Фәүзиә апай
беҙҙең өйгә килеп, был ниәтемдән ҡайтырға өгөтләне.
Оҙаҡ ҡына һөйләшкәндән һуң, уның ҡылығына хас бул-
ғанса, ипләп кенә аңлатты. Аҙаҡ икәүләп баҙарға сыҡ-
тыҡ һәм ул миңә көйәнтә алып бүләк итте. (Ул йылдарҙа
беҙ баҡсала, ауылса донъя көтә башлағайныҡ.) Нисек
кенә булмаһын, был һөйләшеү минең күңелдә төйөн
ҡалдырҙы, үҙенә белдермәһәм дә, ул төйөн юҡ-юҡ та һиҙ-
ҙереп ҡуя ине. һуңынан өлкән ҡәләмдәшемдең минең
тыныслығымды һаҡларға тырышыуын аңланым. Әҙәбиәт-
тә тәүге аҙымдарымды хуплаусы, дәртләндереп ебәреү-
селәрҙең береһе булды Фәүзиә Рәхимғолова. Гәзиттә
сыҡҡан тәүге шиғырҙар шәлкемен уҡып, үҙ фекерен,
изге теләген белдерҙе. Ошо уҡ йылда «Башҡортостан
ҡыҙы» журналы әсән шиғырҙар алырға өйгә килде. Беҙ
бик оҙаҡ һөйләшеп ултырҙыҡ. Шиғырҙарым тупланған
дәфтәрҙән үҙе һайлап алып, «Әйҙә, түрҙән уҙ» тигән
баш һүҙ менән журналға тәҡдим итте. Ул минең ижа-
дымды даими күҙәтеүсе, кәңәшсем булды.
Журналда эшләп киткәс, күп йылдан һуң Ғәлимов
Сәләмдең ҡатыны Райхана ханым тураһында иҫтәлек
яҙыуымды үтенеп, шағирҙың туғаны Лоҡман ағай миңә
мөрәжәғәт итте. Эйе, Райхана ханым ул йылдарҙа «Пио-
нер» журналында машинистка булып эшләй ине. Лоҡман
ағайҙың Фәүзиә Рәхимғолова кәңәше менән килгәнлеген
аҙаҡ ҡына белдем. Шулай итеп, Фәүзиә апай мине һәр
саҡ ижад эшенә йәлеп итеүҙән туҡталманы.
«Башҡортостан ҡыҙы» биттәрендә алтмыш йәшем ту-
лыуға арналған мәҡәләһен баҫтырҙы. Яҙыусылар союзы-
нан юбилейым менән ҡотларға беҙҙең өйгә Булат Рафи-
ҡов, мәрхүмә Зарема Әхмәтйәнова менән бергә Фәүзиә
апай ҙа килгәйне. Шау сәскәле гөл килтергәйне ул.
Йәйен дә, ҡышын да өҙлөкһөҙ сәскә атҡан ошо гөлгә
ҡарап күңелгә шиғыр юлдары килде. Шул ябай ғына
шиғырымды тәҡдим итәм:
95
Дуҫлыҡтың илсеһе булып,
Килгәйнең һин уҙган көҙҙә.
Көнөн үҫә, төнөн үҫә —
Гөлөң үҫә өйөбөҙҙә.
һыуҙар һибәм һөйөп уга:
һулымаһын ине бер ҙә.
Үҙе лә бит көҙ, ҡыш тимәй,
Сәскә атып кинәндерә.
Яҡынлаша ҡыштарыбыҙ,
Мәйҙәр, яҙҙар артта ҡала;
Ихласлыҡҡа, изгелеккә
Мохтажлыҡтар арта бара...
Йонсоу көндә талган күңел
Аҡ ҡар күреп сабырланһын.
Дуслыгыбыҙ ошо гөлдәй,
Йөрәктәргә тамырланһын.
1986
Йыуаш Фәүзиә апай үҙенең тос фекерен еткерә белә
ине. Ниндәйҙер сәбәп менән, тәүге шиғырҙар йыйынты-
ғымды тикшереү ултырышына килә алманы ул. Осраш-
ҡас, артыҡ уйлап тормайынса, шаярыу ҡатыш:
— Фәүзиә апай эреләнгән! — тип үпкәмде белдерҙем.
— Мин бит ябай эшсе ҡатыны ғына, нисек эреләнә-
йем? — Уның тауышында рәнйеү һиҙелеп ҡалды.
Нимәгә ишаралағанын аңлап, бик уңайһыҙландым.
Беҙҙең арала ҡатын-ҡыҙҙарға хас алыш-биреш тә бул-
ғылай ине. Бер йылда ул үҙенә тип Ҡаҙандан нағышлы
ситектәр алып ҡайтҡайны, үҙенә ҡыҫығыраҡ булғас,
миңә килтерҙе. Ул ситектәр әле лә Фәүзиә апайҙы иҫкә
төшөрөп тора. Үҙ сиратымда мин дә уға бер-ике күлдәк
тәҡдим иттем. Белеүемсә, уларҙы бик яратып кейҙе Фәү-
зиә апай. Уның менән беҙ, ваҡлашмайынса, «ирҙәрсә»
иҫәпләшә торғайныҡ.
Балалар яҙыусыһы булараҡ, уның сабыйҙарға мөнәсә-
бәте үҙенә башҡа бер төрлө: мәрхәмәтле, шәфҡәтле, их-
лас яратыу ине. Минең ейәнсәрем тыуғас, ниндәйҙер
йомош-кәңәш менән барып керҙем. Ул мине күреү менән:
— Онотмаҫ элек кескәй булһа ла бүләгемде бирәйем
әле, — тип, шифоньерҙың өҫкә кәштәһенән ике пар кол-
готки сығарҙы. Йомартлыҡ, киң күңеллелек етеш тор-
96
мошло кешеләргә хас сифат түгел. Фәүзиә апай йомарт,
донъяның фанилығын, әхирәттең баҡыйлығын аңларлыҡ
дәрәжәлә аҡыллы ине.
Ҡасан ғына барып кермә — уның мотлаҡ әсеткән
ҡамыры булыр, һине күреү менән ҡамырына тотона
һалыр ине. Бер саҡ мин ғәжәпләнеп:
— Әллә көн дә ҡамыр бешерәһең инде? — тим.
— Шулай запас тотам мин, — тине ул. — Кеше килеп
керһә, әпәйҙең бар сағы, юҡ сағы була...
Бер барыуымда, балалар осон яҙған күп һанлы шиғыр-
ҙарын уҡыны. Бергәләп шатландыҡ. Китергә йыйынғас,
уңайһыҙланыбыраҡ һораны:
— һин балалар осон яҙырға йыйынмайһыңдыр бит?
— Әлегә юҡ кеүек...
— Диана һөйләшә башлағандыр инде?
— Эйе, бик ҡыҙыҡ һүҙҙәр һөйләп ташлай. — Мин
ейәнсәремдең бер нисә ирмәк хәбәрен һөйләнем.
— Шуларҙы яҙып барһаңсы, икенсе килеүеңдә алып
килер инең. Риза булһаң, мин уларҙы шиғырҙарымда
файҙаланыр инем.
— Ярар, мотлаҡ алып килермен, Фәүзиә апай, — тип
вәғәҙә иткәйнем.
Насип булманы...
һуңғы осрашыуыбыҙ бер ҡасан да күҙ алдымдан кит-
мәҫтер.
Фәүзиә апай үтә етди ауырыуынан аяғына баҫмаяса-
ғын да белгәндер, моғайын. Ләкин зарланыу, һыҡтаныу
уға хас түгел ине. һүҙ араһында ғына тип әйтерлек:
— Был ауырыуға дауа юҡтыр, күрәһең. Бер китабым-
дың тулы гонорарын экстрасенстарға биреп бөттөм, фай-
ҙаһы тойолманы, — тине. Хәл-әхүәл һорашып, бер ни
тиклем ултырғас, китергә йыйындым. Фәүзиә апайҙың,
ғәҙәтенсә, сәй эсермәйенсә ебәргеһе килмәне. Нисек
кенә баш тартып ҡараһам да, уның теләгенә буйһонма-
йынса булдыра алманым. Матур итеп сәй табыны әҙер-
ләп йөрөгән Лилиә ҡыҙына ҡарап ятты ла:
— Фәниә, һинең менән минең өсөнсө бала тыуҙы-
рырға тәүәкәлләүебеҙ ҡалай һәйбәт булған. Хәҙер бына
ошо ҡыҙым булмаһа, ни ҡылыр инем? — тип әйтеп
ҡуйҙы. Ул миңә «Бал ҡорто һәм күбәләк» тигән кита-
бын бүләк итте. Фәүзиә апай автографтарҙы оҙон итеп
яҙа торғайны. Был юлы ла шулай булды:
97
Хөрмәтле үә ҡәҙерле һеңлем Фәниә! Был бәләкәй генә
китабым һиңә иҫтәлек булһын. Бәхет, ижад уңыштары,
иҫәнлек теләйем үҙеңә. Йөҙөң ана шулай гелән яҡты,
күңелең нурлы булһын. Йәшәйек әле бергә-бергә иҫән-һау...
Рәхмәтле, изге күңел менән һиңә Фәүзиә апайың. 1996
Быға оҡшаш автографлы китаптары бер нисә уның
беҙҙә. Минең яңғыҙ ҡалыуымды йөрәгенә яҡын ҡабул
итте, йыуатыу һүҙҙәрен һис тә ҡыҙғанманы.
һуңғы осрашыу... Күҙҙәренә ҡарап һыҙланыуын,
ыңғырашмаҫҡа тырышыуын аңлап торам. Китергә ҡуҙ-
ғалғас, кейенгән арала, ҡыҙы Лилиәне саҡырып алды.
Ул инде аяғында баҫып тора алмай ине.
— Ярҙам ит миңә, Фәниә апайыңды аяҡ өҫтө оҙатып
ҡалайымсы! — тине.
Тамаҡҡа төйөр ултырҙы...
— Зинһар, борсолма, Фәүзиә апай, — тип ҡарайым.
Ул шул уҡ һүҙен ҡабатлай.
Сибек кәүҙәһе тағы ла кесерәйә төшкәйне.
Донъяның мең михнәттәрен күреп тә зарын ситкә
сайпылдырмайынса, эсенә йомоп йәшәгән Фәүзиә апай
үлем түшәгендә лә сабырлығын, рух ныҡлығын юйманы.
Мөғжизә был, ләкин дөрөҫө шул. Ҡыҙының иңбашына
таянып, ишек төбөнә көс-хәл менән килде. "Канаты ҡайы-
рылған ҡош һымаҡ баҫып тороуы күҙ алдымда ҡалды...
АЛМАҒАСТАР ТАҒЫ СӘСКӘ АТЫР...
Яныбай Хаммат улы Хамматов 2000 йылдың йәйенең
тәүге яртыһын дауаханала үткәрҙе, икенсе яртыһын
баҡсаһында йәшәне, һәр көн тиерлек осрашып, хәл
белешеп торҙоҡ. Ҡыҙыҡлы әңгәмәләр менән мауығып,
Дим буйҙарын буйлаған саҡтар һағынып һөйләргә генә
ҡалды. Йәшеллеккә күмелгән йәмле туғайҙарҙа саф һауа
һулап йөрөүҙәрҙән күңеле күтәрелеп, ауырыуы ла сиген-
гән һымаҡ ине...
Ғәҙәттә, ул яҙылған йәки тыуасаҡ әҫәрҙәренең йөк-
мәткеһен һөйләй торғайны. Шуға күрәлер, моғайын,
әҫәрҙәрен уҡығанда, электән таныш кешеләр менән ос-
рашҡандай була торғайным.
98
Яныбай Хаммат улы ғәжәп ихлас, балаларса ышаныу-
сан, күңеле нескә, тиҙ йәрәхәтләнеүсән, хатта бер ни
тиклем сетерекле холоҡло ине. Ниндәй генә эшкә то-
тонмаһын, бөтә көсөн биреп тырышып башҡарыр ине.
Был һүҙҙәр уның ижадына ла, көндәлек тормош рәүе-
шенә лә ҡағыла.
Архивтарҙа оҙаҡлап ултырыуҙары, шәхси уйланыу-
ҙары — ысынбарлыҡ һәм фантазияның бер бөтөнлөгөнә
ирешеүе — көсөргәнешле хеҙмәт емештәре ул. Әҫәрен-
дәге тормош ваҡиғаларының эсендә ҡайнап ижад итте.
Түбәндәге миҫал был фекерҙе асыҡлар тип уйлайым.
«Төньяҡ амурҙары» романы өҫтөндә эшләгәндә, архив
материалдарын ентекләп өйрәнә, айырыуса генерал-гу-
бернатор Перовский образын дөрөҫлөккә яҡынлаштырып
һәм тулы яҡтыртыуға күп көс һала, замандаштарының
иҫтәлек-хәтирәләренә таянып, портретын күҙ алдына баҫ-
тыра һәм һүрәтен блокнотына төшөрөп ҡуя. Ошондай
ныҡышмалылыҡ, көсөргәнешле уйланыу-эҙләнеүҙәр һө-
ҙөмтәһендә төшө менән өнөнөң буталған саҡтары була
хатта. Был хаҡта үҙе һөйләгәйне:
— Дачала яңғыҙым. Ун икешәр сәғәт эшләйем. Бер
көндө кис менән йоҡларға яттым. Күҙемде йоморға
өлгөрҙөммө-юҡмы — ишектән Перовский килеп инде,
үҙе асыулы: «Еттеме һиңә миндә соҡсонорға, юҡмы?» —
тип күҙҙәрен миңә текләй. Ни тип яуап бирергә өлгөр-
мәнем — ул юғалды. Йоҡом тамам асылды. Оҙаҡ ҡына
уйланып яттым, инде онотола ғына башлағайным, ошо
уҡ күренеш ҡабатлана — Перовский тағы ла аяҡ осом-
да баҫып тора: «Еттеме һиңә, юҡмы?» Күңелде шом баҫ-
ты. Урын-еремде күтәрҙем дә Хәким Ғиләжевтең өйөнә
ыңғайланым. Тән уртаһында уятып йөрөүемә ҡәләмдә-
шем берсә ғәжәпләнде, берсә хәүефләнде. Хәлде һөйләп
биргәс, бик етди итеп әйтеп ҡуйҙы: «Ял итергә кәрәк
һиңә, Яныбай...»
Яныбай Хамматовтың ижади ниәттәре ҙур ине. Ты-
уасаҡ әҫәрҙәренең пландары менән уртаҡлаша, баҫылып
сыҡҡандарының яҙмышы әсән бик ныҡ борсолған
саҡтарын күрергә тура килде.
Уның партия һәм совет органдарында эшләгән йыл-
дарҙа үҙе уртаһында ҡайнаған ваҡиғалар хаҡында
һөйләгәнен ғәжәпләнеп тә, мауығып та тыңлай инек. Де-
путатлыҡҡа кандидаттар һайлауҙың ни тиклем формаль
99
Яныбай Хамматов
рәүештә барыуын, ҡайһы бер
осраҡтарҙа бөтөнләй лайыҡ
булмаған заттарҙың юғары
органдарға үрләтелеүенә ша-
һит булыуын үкенес менән
бәйән итер ине. Шул уҡ ва-
ҡытта партия күрһәтмәләре-
нән уҙып бер нәмә ҡылырға
мөмкин булмаған саҡтарҙы
иҫенә төшөрөп әрнеп ҡуйыр
ине.
Яҙыусыларҙың сираттағы
съезы 2000 йылдың көҙөндә
көтөлә ине.
— Съезда мотлаҡ сығыш
яһарға теләйем, фекерҙәр ҙә,
теләктәр ҙә күп, — тигәйне
ул. — Тик бына Фиҙән ҡаршы
төшә: «Яныбай, зинһар, ошо
ниәтеңде ташла, былай ҙа нервыларың ҡаҡшап бөт-
кән!» — ти.
Яныбай Хаммат улы, яҡлау эҙләгәндәй, миңә ҡарай.
— һеҙ нимә әйтерһегеҙ?
Әҙиптең ниндәй яуап көтөүен аңлайым.
— Башығыҙға килгән фекерҙәрегеҙҙе әкренләп
ҡағыҙға төшөрә барығыҙ. Яҙғанды уҡыу ул тиклем ауыр
булмаҫ, — тинем. Ул тынысланғандай итте.
Тәбиғәт тарафынан һирәк кешеләргә генә бирелә
торған уңғанлыҡ, тынғыһыҙлыҡ хас ине Яныбайға. Был
тәңгәлдә улар ҡатыны Фиҙән менән бик тә пар килгәй-
неләр.
Ихата-ҡаралты һәр саҡ йыйнаҡ, баҡсаһы уңдырыш-
лы, өлгөлө тәртиптә. Бер-береһен күҙ ҡарашынан, ярты
һүҙҙән аңлап татыу йәшәгән ғаиләнең кителеүе беҙгә,
күршеләренә һәм ҡәләмдәштәренә лә, ҙур юғалтыу бул-
ды, сөнки күпселек етем ҡатындарға тороп ҡалған
«Аҡлан»да беҙгә ярҙамсы ла, кәңәшсе лә, терәк тә ине
бит ул.
Үлем түшәгендә ятҡанда ла кешеләр хәстәрлеген
күреүе тетрәндерҙе мине:
— Фәниәгә тип атап ултыртҡан «аркад» сортлы ал-
мағасты Рамазановтар баҡсаһына бергәләп күсерегеҙ, —
тигән ул.
100
Эйе, беҙ уның һуңғы ниәт-васыятын үтәрбеҙ. Тамыр-
ланып китһен әсән, Яныбай үҙе өйрәткән ысулдарҙы
ҡулланып, уның төҫө итеп үҫтерәсәкмен мин уны. (Ғүмер
барынса, әлбиттә.)
...Тағы ла яҙ килер. Алмағастар ап-аҡ сәскәгә төрө-
нөр. Ҡапҡаһы эргәһендә йә баҡсаһынан беҙҙе башҡаса
Яныбай Хаммат улы сәләмләмәҫ инде. Баҡсаһы ла етем-
һерәр...
Дөрөҫ, уның татыу ғаиләһе: ҡатыны Фиҙән, яратҡан
балалары: ҡыҙы Гүзәл, кейәүе Әнүәр, ейәнсәре Алһыу
ҙа аталарының рухына, ижадына тоғро ҡалырҙар. Усаҡ
утын һүндермәҫтәр — быға иманыбыҙ камил.
һуңғы йылдарҙа арабыҙҙан бик күп яҙыусылар кит-
те. «Аҡлан»ыбыҙ бөтөнләй етем ҡалды тиерлек. Улар-
ҙың һәр береһе хаҡында иҫтәлектәр, хәтирәләр йәшәй.
Йөрәктәрҙәге һүнмәҫ мөхәббәт һағыштары, юҡһыныуҙар
үҙебеҙ менән бергә генә китәсәк.
ЗАМАНДАШ HTМ ШTРИRТTШ
Бөйөк Ватан һуғышы тамамланған 1945 йылдың
көҙөндә беҙ Тимирязев исемендәге Башҡорт дәүләт пе-
дагогия институтының әҙәбиәт факультетында беренсе
курс студенттары инек. Арабыҙҙа яңы ғына мәктәп
эскәмйәһенән килгән йәштәр — Хәләф Курбатов, Агиш
Ғирфанов, Зөбәржәт "Кунаева, Әсәҙуллиналар һәм баш-
ҡалар менән бергә һуғыш ялҡынында көйгән һалдаттар:
Лоҡман-Хәким Ғиләжев, Ғилемдар Рамазанов, Лилиә Би-
лаловалар бар ине. Ә Фәрит Иҫәнғолов беҙгә шау-шыу-
һыҙ, тыныс ҡына башҡа факультеттан килеп ҡушылды.
Шулай итеп, беҙ уның менән икенсе курстан башлап,
институтты тамамлағансы бергә уҡыныҡ, бер үк дөйөм
ятаҡта йәшәнек.
Ул ауыр йылдарҙа, нисектер, бөтә быуын кешеләре-
нә лә, шул иҫәптән студенттарға ла, бер-береһе тура-
һында ҡайғыртыусанлыҡ, мәрхәмәтлелек, ярҙамсыллыҡ
хас була торғайны, һәр төрлө мәхрүмлектә, хатта, аслы-
туҡлы йәшәһәк тә, рухыбыҙ бай, күңелебеҙ күтәренке
ине — был Фәрит Иҫәнғоловҡа айырыуса ҡағыла.
Уның тураһында бик күп яҙып булыр ине. Ҡылығы
менән бик тә баҫалҡы, һәлмәк хәрәкәтле, йор һүҙле,
101
Фәрит Иҫәнғолов.
1981 йыл
төплө фекерле һабаҡташым
менән яҡындан аралашып
йәшәлгән бит. Ләкин уның
характерына хас һыҙаттарҙы
асыу әсән бер нисә эпизод
менән генә сикләнмәксемен.
...1946 йылдың яҙы. Ҡоро,
аяҙ, һалҡын көндәрҙең бе-
реһе.
Институт администрацияһы
студенттарҙы айырым төркөм-
дәргә бүлеп, ҡаланың төрлө
төбәктәренә һуғышта үлеп
ҡалыусыларҙың ғаиләләренең,
тормош-көнкүрештәрен өйрә-
нергә ебәрҙе. Фәрит менән
миңә Сиған Яланындағы урам-
дарҙы йөрөп сығырға кәрәк
ине. Беҙҙең бурыс: ғаиләлә нисә бала булыуын, уларҙың
кем ҡарамағында һәм ниндәй шарттарҙа йәшәүҙәрен
асыҡлау, уҡыу йәшендәгеләрен иҫәпкә алыу.
Хужаһыҙлыҡтан тамам ташландыҡ хәлгә килгән өй-
ҙәргә керәбеҙ, һәр ерҙә етемлек, фәҡирлек, бөлгөнлөк.
Бына болдоро сереп ҡыйшайған, ишеге тыштан уҡ шар
асыҡ ой. Ихатаһын яҙғы һыу баҫҡан икән: бер урында
күләүек кибеп тә бөтмәгән. Өйҙөң эсе бигерәк тә күңел-
һеҙ, тәҙрә быялаларына күптән ҡул теймәгәнлектән, хат-
та ҡараңғы. Түрҙә иҫке балаҫ ябылған ағас карауатта
береһенән-береһе кескәй өс бала ултыра. Иң бәләкәйе-
нең туҙғыған сәстәрен һыйпап, ҡорһаҡ тирәһендә йыр-
тылған күлдәген ябып ҡуйғандай итте Фәрит, үҙе:
— Исемең нисек, матурҡай? — тип һораны.
— Таня.
— Әсәйең ҡайҙа?
Ҡыҙ оялып, «ағаларынан» ярҙам һорағандай, өлкәне-
рәгенә һыйынды. Малайҙарҙың ҙур тигәненә лә алты-ете
йәштән ашыу булмағандыр. Ул ябыҡ ҡулдары менән
һеңлеһен күкрәгенә ҡыҫты ла тыныс ҡына яуапланы:
— Әсәй эштә.
Ағаһы эргәһендә ҡыҙсыҡ та ҡыйыулана төштө:
— Әсәй ки-ис кенә ҡайта, әпәй алып ҡайта...
102
Аталары хаҡында һора-
шып торманыҡ, уныһы
беҙгә билдәле ине инде...
Ҡайһы ғына өйгә инмә-
йек — бөтәһендә лә аяныс
күренештәр ине, ләкин
был ғаилә айырыуса ауыр
хәлдә: еүеш, тынсыу һауалы
өйҙә әсәләренең эштән ҡай-
тыуын зарығып көткән ас
балалар икебеҙгә лә ауыр
тәьҫир итте. Урамға сыҡ-
ҡас, бер талай һүҙһеҙ тор-
ҙоҡ, күргәндәр күҙ алдынан
китмәй. Эсе-тышы ҡарайып
иҫкергән йортта бер тәғәм
дә ризыҡ юҡ ине, Фәрит
ауыр итеп көрһөндө лә
әйтеп һалды:
— Исмаһам, бөгөнгө ик-
мәгемде ашап ҡуйғайным-
сы... — Унан һуң әрнеп
өҫтәне. — Тикшереп йөрөр-
гә ҡушҡансы, туйғансы ашатырға ҡушһалар икән...
Икмәк тигәндән...
Шул уҡ 1946 йыл. Ап-аруҡ һалҡын көн. Беҙҙе прис-
тангә эшкә ебәрҙеләр. Ул саҡта әле Ағиҙел аша ялғана
һәм өҙөлә торған күпер эргәһенән үтеп, шаҡтай оҙаҡ
йәйәү барҙыҡ. Аранан кемдер: «Беҙҙе ашханала ашата-
саҡтар!» — тигән хәбәр һалды. Быға беҙ, нисектер, бик
еңел ышандыҡ һәм шатландыҡ. «Бөгөнгө карточка
буйынса ала торған икмәгебеҙ янға ҡала әле беҙҙең»,
йәнәһе.
Урман һымаҡ ергә килеп сыҡтыҡ. Беҙҙең бурыс
теләһә нисек, тырым-тырағай аунап ятҡан бүрәнәләрҙе
тәртип менән бер ергә өйөүҙән ғибәрәт. Эш шаҡтай
ауыр: боҙланып ергә йәбешкән ағастарҙы ҡуҙғатып, күтә-
реп өйөмгә илтеп һалабыҙ. Аяҡ аҫты тигеҙһеҙ, атлауы
ауыр. Шулай бер нисә сәғәт эшләнек, аяҡтар сыланды,
бейәләйҙәр еүешләнеп тунды. Асыҡтырҙы, арытты, ләкин
ашатыу тураһында берәү ҙә һөйләмәй... Ашхана тура-
һындағы һүҙ уҫал шаярыу булған икән...
103
Ҡырымда, Ялтала.
Фәрит Иҫәнғолов ҡатыны
Зөбәржәт менән.
5 август, 1957 йыл
Пристандән Гоголь урамына тиклем йәйәү ҡайтаһы
ла бар. Ләкин йәшлек үҙенекен итә, уйын-көлкө, ирмәк
һүҙҙәр ҡыйынлыҡтарҙы оноттороп тора. Беҙҙең алда ҙур
өмөт: бөгөнгө икмәгебеҙ алынмаған, рәхәтләнеп сәй
эсәсәкбеҙ!
Өҫ-башты алмаштырып, бер аҙ ваҡыттан һуң инсти-
тут бинаһының подвалындағы кескәй икмәк магазинына
барып индем. Фәрит миңә тиклем килгән булып сыҡты.
Хөрмәтле уҡытыусыбыҙ Борис Николаевич Кипари-
совтың ҡатыны һатыусы Раҡия апай беҙҙең баштарға
боҙло һыу ҡойғандай:
— Бөгөнгө икмәкте һатып бөтөрҙөк, талондар йәбеш-
терелеп оҙатылды инде, ваҡытында килергә кәрәк ине! —
тип ҡырт киҫте.
Тимәк, беҙҙең бөгөнгө карточка юғалды... Эштә
булыуыбыҙ арҡаһында һуңлауыбыҙҙы әйтеп ҡараныҡ —
файҙаһы теймәне. Икәүебеҙ ҙә аяныс бер-беребеҙгә ҡа-
раныҡ та башты эйеп сығып киттек.
Мин асынып:
— Был ғәҙелһеҙлекте ошо көйөнсә ҡалдырабыҙмы
инде, уларға бер закон да юҡмы ни һуң? — тинем,
Фәриттең ярҙамына өмөтләнеп.
— Үҙебеҙ ҙә ғәйепле бит. Хәҙер ни, нимә иҫбатлап
булһын? Ҡайтҡанда уҡ керергә булған. Ялыу менән йөрө-
һәк, уғата үсегәсәк, — тине ул, Раҡия апайҙың ҡылығын
яҡшы белгәнгә күрә.
Минең күҙҙәремдән ирекһеҙҙән йәш атылып сыҡты.
Нисек инде шул тиклем бәғерһеҙ булырға мөмкин?
Фәрит, мине йыуатыу өсөндөр инде, көлгән булды:
— Ҡуй әле, бер ашау менән мәңге торорһоңмо?
Ләкин уның үҙенең дә йөҙө борсоулы ине. Күҙ
йәшемде һөртә-һөртә Фәрит менән атлайым. Шул саҡта
иптәшебеҙҙән берәү осраны (кем икәне иҫемдән сыҡ-
ҡан).
— Нимә булды, берегеҙ илай, берегеҙ — көлә, —
тине ул.
Фәрит бер ҙә оҙаҡ уйлап тормайынса, яуап бирҙе:
— Ул юғалтты, мин таптым!
— Нимәне?— Тегенең ҡыҙыҡһыныуы тағы арта төштө.
— Бына быныһы инде сер! — тине Фәрит һәм атла-
уын дауам итте.
104
Мин ғәжәпләнеп ута ҡарайым: «Нимә һөйләйһең,
аңлат», — йәнәһе.
Фәрит тып-тыныс әйтеп ҡуйҙы:
— Юҡ-бар ҡайғыңды кешегә һөйләп барма һин, уны
дөрөҫ аңлағаны, аңламағаны бар. Хатта кемдер көлөргә
мөмкин, кәрәкмәй.
Был көн 1946 йылдың 2 декабре ине. Ул, нисектер,
һис тә онотолмаҫлыҡ булып, хәтерҙә уйылып ҡалған.
Институтты тамамлағандан һуң, беҙ төрлөбөҙ төрлө
яҡҡа тәғәйенләнеп, таралыштыҡ. Бер йылдан һуң, йәйге
каникул ваҡытында, Өфөлә Ленин һәм Коммунистик
урамдары мөйөшөндә осраҡлы осрашыу... Зөбәржәт
менән Фәриттең ҡыҙҙары Рәйсә тыуғайны инде. Улар
икеһе лә бик шат. һөйләшеп һүҙҙәр бөтмәне, беҙ айы-
рылышып китә алмайынса байтаҡ урамда йөрөнөк.
Йомартлыҡ...
Фәрит Иҫәнғоловтың күңел йомартлығын беҙ, уның
һабаҡташтары, һәр саҡ тойоп йәшәнек.
Өфөгә килеп эшкә урынлашҡас, улар бөтәбеҙҙән дә
элек, Пионер урамындағы шәхси йортҡа фатирға урын-
лашты. Килгән-киткән бөтә һабаҡташтар унда туҡтала,
ҡунаҡ була, һис юғында, ҡағылып китә инек. 1952 йыл-
дың йәйендә мин дә аҙна-ун көн буйы бала менән
уларҙа йәшәнем. Фәрит тә, Зөбәржәт тә һис тә ҡараңғы
сырай күрһәтмәне, икеһе лә киң күңел һәм йомартлыҡ
менән ҡунаҡ иттелер. Хәҙер уйлап ҡараһам, уларға бер
ҙә еңел булмағандыр: сөнки үҙҙәренең өҫтөнән дә хужа
бар һәм ул бик ҡырыҫ холоҡло ҡатын ине...
Коммунистик урамдағы коммуналь йорттоң тар ғына
бүлмәһенә күсенгәс, кемдәрҙе генә һыйҙырманы икән
Иҫәнғоловтар?! Айырым квартира алып сыҡҡас, был хаҡ-
та һөйләү ҙә урынһыҙ булыр ине. Шулай итеп, беҙ оҙаҡ
йылдар буйы туғандарса табындаштар, дуҫтар булып,
яҡын күрешеп йәшәнек.
Киң күңеллелек...
Минең яҙыша башлауыма шатланған кешеләрҙең
береһе — Фәрит Иҫәнғолов булғандыр. Ул кескәй генә
уңышымды ла иҫкә алыр, үҙ фекерен әйтер, һәр саҡ
ярҙам ҡулын һуҙырға әҙер булыр ине. Әҙәби кисәләрҙә,
халыҡ менән осрашыу ваҡыттарында: «Беҙҙең төркөм-
дән биш яҙыусы сыҡты», — тип, олпат яҙыусылар менән
105
бер ҡатар минең исемемде лә атауы — уның киң күңел-
лелегенең бер дәлиле булған икән...
Беренсе хикәйәләремде яҙғас, һабаҡташыма уҡырға
бирҙем, ашҡынып уның фекерен көтә башланым, сөнки
ул тәүге уҡыусы, тәүге хакимым ине. Фәрит мине оҙаҡ
зарыҡтырманы, бер-ике көндән үк телефондан:
— Уҡыным. Ҡотлайым! Хәҙер генә беҙгә килә алаһың-
мы? Ҡолағыңа ғына әйтә торған иҫкәртеү-кәңәштәрем
бар, — тине.
Уға «Ышаныс» тигән бит ярымлыҡ хикәйә оҡшаған.
«Ҡыҫҡа, ыҡсым, — тине ул, — оло яҙыусы һүҙҙәрен
ҡабатлаһаҡ, уйҙарға — иркенлек, һүҙҙәргә — ҡыҫҡалыҡ
бар бында. Башҡа хикәйәләреңде лә ошо нигеҙҙә яҙһаң
икән!
Унан һуң һәр бер хикәйәгә айырым туҡталып, ентек-
ләп тикшерҙе, үҙенең уй-фекерҙәрен еткерҙе... Ә берен-
се повесымды уҡығас, дауахана ихатаһында һөйләштек.
Икебеҙ ҙә бер ауырыу һабаҡташыбыҙҙың хәлен белергә
барғайныҡ.
Фәрит маҡтау һүҙҙәренә йомарт ине. Ләкин был уның
тос фекерен, тәнҡит һүҙен аңларға ҡамасауламаны.
Мин уның яҡындарса, изге ниәт менән яҙып биргән
фекерҙәрен иң ҡәҙерле бүләк итеп һаҡлайым. Ҡолағыма
әйтелгән тәнҡит һүҙҙәре яҙып биргәненә ҡарағанда ла
ҡәҙерлерәк һәм һис тә онотолмай.
Сабырлыҡ...
Тормош, яҙмыш Фәриткә лә гел йылмайып ҡына тор-
маны. Береһенән-береһе етди операциялар үткәреп, оҙаҡ-
лап дауаханаларҙа ятҡан саҡтары булды уның. Ләкин
ниндәй генә ауырлыҡтарға дусар булмаһын, Фәрит үҙ-
үҙенә тоғро, кешелекле, кеселекле, сабыр, ирҙәрсә ҡаты
серле, йор һүҙле булып ҡалыр ине. Бер саҡ шулай, хәлен
белергә барғас, уның һурылып, ағарып киткән йөҙөн
күреп борсола төштөк:
— Хәлең нисек һуң? — тип һорауға, үҙе менән бер
палаталағы һыҙланып ятҡан ауырыуҙарҙы ла йылмай-
тырлыҡ итеп яуап ҡайтарҙы Фәрит:
— Зерәләр ҙә генә һәйбәт бит әле, эй! Сәғит ағайым
әйтмешләй, — тип өҫтәп ҡуйҙы. (Фәрит Иҫәнғолов Сәғит
Агишты бик тә ихтирам итә, уны үҙенең остаҙы тип
иҫәпләй ине.)
106
Ауырыуын һанға һуҡмайынса, шулай мәрәкәләп әй-
теп ҡуйыуы шик-шомдарыбыҙҙы таратып ебәрҙе. һабаҡ-
ташыбыҙҙың көслө рухын тойоп, шатландыҡ.
Был ауырыуҙарын батырҙарса еңеп сыҡты Фәрит,
тик йөрәген генә һаҡламаны — уны бөтәбеҙгә лә артыҡ
йомарт өләште шул.
1983 йылдың апрель аҙаҡтары ине. Йылы, аяҙ көн.
Беҙ Фәрит менән Матбуғат йорто эргәһендә осраштыҡ.
— Ни яңылыҡтарығыҙ бар? Ни эш бөтөрәһегеҙ? —
тигән һорауыма ул йөҙөнә айырыуса етдилек сығарып:
— Беренсе яңылыҡ: роман яҙып тамамланым, ошо
көндәрҙә иптәштәр менән тикшерәсәкбеҙ, икенсе: Зө-
бәржәттең пенсияға сығырына, бөгөнгөһөн һанамағанда,
теүәл бер ай ҙа егерме көн ҡалды, — тине.
Беҙ ҡалған ғүмерҙә йышыраҡ осрашып йәшәргә
кәрәклеге хаҡында һөйләшеп, бер-беребеҙгә изге теләк-
тәр теләп айырылыштыҡ.
Был минең замандашым һәм һабаҡташым Фәрит
Иҫәнғоловты һуңғы тапҡыр күреүем булған икән... Кем
уйлаған?!.
Ул ни бары илле биш йыл йәшәп китте донъянан.
Уның шул тиклем ҡапыл, бик тә иртә аранан китеүе
беҙҙең бөтәбеҙҙе лә тетрәтте.
Мин уны өлкән кеше итеп түгел, хатта, һуңғы йыл-
дарҙа бер аҙ олоғайып, сәстәре көмөшләнгән олпат ир
итеп тә күҙ алдыма килтерә алмайым. Хәтеремдә уның
алсаҡ йөҙлө, һәлмәк хәрәкәтле, үҫмер егет сағы һынлана.
ҺАБАҠТАШЫМДЫ ҺАҒЫНЫП
1945 йылдың көҙөндә республикабыҙҙың төрлө район-
дарынан унынсы класты тамамлаусылар Өфө ҡалаһының
Тимирязев исемендәге педагогия институтына килдек.
Әҙәбиәт факультетының башҡорт бүлегендә фронто-
вик егеттәр араһында өс-дүрт үҫмерҙең береһе — Агиш
Ғирфанов ине. Ул бөтәбеҙҙән дә йәш — уҡытыусылар
ғаиләһендә тыуып үҫкәнгәлер, мәктәпте лә иртәрәк тамам-
лаған, күрәһең. Баҫалҡы, башҡаларға бик ылығып бар-
май, оялсаныраҡ та ине.
Ул беҙҙең менән ярты йыл ғына уҡыны ла ниндәй-
ҙер сәбәп менән (матди яҡтан ауырлыҡтандыр моғайын)
107
Агиш Ғирфанов
районына ҡайтып китте. 1950
йылда башҡа төркөмгә ҡушы-
лып институтты тамамланы.
Диплом алғас, Учалы районы
Наурыҙ ауылында уҡытҡан,
армия сафтарында хеҙмәт
иткән йылдарында беҙ уның
менән осрашманыҡ, ләкин
күңелдәр яҡынлығын һаҡла-
ныҡ.
1954—1959 йылдарҙа Әбйә-
лил районының Таштимер
ауылы мәктәбендә эшләгән
сағынан аралаша башланыҡ.
Ғилемдар Рамазанов «Со-
вет Башҡортостаны» гәзитен-
дә мөхәррир булып эшләгән-
дә, Әбйәлил районына коман-
дировкаға барғас, Агиш Ғирфанов һәм уның ғаиләһе
менән осрашыуын, бик матур ғаилә ҡороп, бер ҡыҙ
үҫтереүҙәрен һоҡланып һөйләгәйне.
1959 йылда Ғирфановтар Өфөгә ҡайтты. Агиш «һә-
нәк» журналында ла, радио-телевидениеның балалар әсән
тапшырыуҙар бүлегендә лә эшләне. Бик йыш аралаш-
маһаҡ та, осрашҡан саҡтарҙа бер-беребеҙҙе яҡын күреп
һөйләшә торғайныҡ. Ул йылдарҙың ауырлыҡтарын ур-
таҡлашып, ҡыйынлыҡтарын бергә үткәргән быуын вәкил-
дәре инек бит беҙ.
Агиш Ғирфанов байтаҡ йылдар Башҡортостан китап
нәшриәтендә нәфис әҙәбиәт бүлеге мөдире булды.
Миңә, һуңлабыраҡ яҙыу эшенә тотонған кешегә,
матбуғатҡа юл ярыуы бик еңел булманы. Т Т Тулай ҙа Агиш
Ғирфанов эргәһенә тәүге шиғырҙар йыйынтығымды алып
барҙым. һабаҡташым, замандашым миңә ярҙам ҡулы
һуҙыр, тигән өмөтөм дә бар ине.
— һаумы, һабаҡташ, ни эш бөтөрөп йөрөйһөң? — тип
асыҡ йөҙ менән ҡаршыланы ул мине. Эргәһендә мөхәр-
рир Маһиҙә Игебаева ла ултыра. Ул минең гәзит-жур-
налдарҙан шиғырҙарымды уҡып бара ине.
— һеҙгә шиғырҙар алып килдем, бәлки, кескәй генә
йыйынтыҡ сығара алырһығыҙ? — тинем. Агиш бер ни
тиклем уйланып торҙо.
108
— һуңғараҡ ҡалғанһың бит, һабаҡташ, шиғырҙарҙы,
ғәҙәттә, йәш саҡта яҙалар, — тине. Ул минең йәшемдең
ҡырҡтан уҙып барыуына ишара яһаны. — Был эште, —
тип һүҙен ялғаны ул, — директорҙың үҙенән башҡа хәл
итеп булмаҫ!
Әйтергә кәрәк, Агиш эштәрендә лә, вәғәҙәләрендә лә,
һөйләшеүендә лә бик һаҡ кеше ине. Мин, уны яҡшы
белгәнгә күрә, үпкәләмәнем, директорҙың үҙенә керергә
баҙнат иттем. Нурислам Нуретдин улына үтенесемде бел-
дерҙем. Директор нәшриәт планының ҙур булыуын, уның
да үтәлеүе икеле икәнлеген әйткәс, өҫтәп тә ҡуйҙы:
— Бөтә пенсионерҙар ҙа шиғыр яҙа башлаһа, беҙ ни
ҡылырбыҙ?
Өмөтөмдө өҙөп ҡайтып киттем.
Шулай ҙа ике-өс йыл ваҡыт үткәс, Маһиҙә Игебаева
өйгә шылтырата:
— Йыйынтыҡ планға керҙе, тик рецензия ниндәй бу-
лыр, Марат Кәримовҡа тапшырғандар икән, — тине.
Марат Кәримов хуплауынан һуң 1974 йылда кескәй
йыйынтығым донъя күрҙе. Шулай итеп, Агиш тәүге ки-
таптың яҙмышын бергәләшеп, кәңәшләшеп хәл итте.
Унан һуң сыҡҡан китаптарым бындай ҡаты һынауҙарға
дусар булмауына Агиш үҙе лә шатлана ине.
Ғаиләләребеҙгә ҡағылышлы тантаналарҙы бергә
үткәрҙек.
Ғирфановтар береһенән-береһе аҫыл өс бала үҫтерҙе.
Бер-бер артлы йылдар үтте. Уларҙың баш балаһы Аль-
бина музыка училищеһын, унан һуң сәнғәт институтын
тамамлап, Архангел районына тәғәйенләнде. Шунда тор-
мошҡа сыҡты. Ғирфановтарҙың мул, күркәм өҫтәл ар-
тында уҙған был туй мәжлесен, нисектер, күңел кинәнеп
ҡабул итмәне. Дөрөҫ һиҙемләгәнбеҙҙер, Альбинаның ни-
кахы уңышлы булып сыҡманы, һөйкөмлө, аҡыллы, һәләт-
ле бала ине Альбина. Ҡыҙғаныс, ҡыҫҡа ғүмерле булды.
Уның бик ҡаты ауырый башлаған мәлдәрендә Агиш үҙе
лә биреште. Фәһимә иһә ҡыҙын ҡарап биш ай дауаха-
нала ятты. Альбинаның үҙенә оҡшаған ҡыҙы Гөлназ
ҡалды.
Икенсе ҡыҙҙары Гөлнур шулай уҡ профессиональ
музыкант — скрипкасы, сәнғәт училищеһын да, инсти-
тутын да ҡыҙыл дипломға тамамлап, институт эргәһендә
109
асылған музыка мәктәбендә уҡытырға ҡалдырылды. Бер
нисә йыл эшләгәс, ире менән Израилгә күсеп китте.
Урындағы телде тиҙ үк өйрәнеүе, эшкә һәләтле булыуы
менән унда ла абруй ҡаҙана. Әйткәндәй, Израилдә бер
йыл эшләгәс тә, үҙ иҫәбенән аҡса туплап, ата-әсәһенә
виза ебәрә. Фәһимә менән Агиш ике ай ҡунаҡ булып,
донъя күреп ҡайтҡайны.
Улдары Айҙар Ғирфанов авиация институтын тамам-
лағас, уны республиканың Именлек органдарына эшкә
алалар. Мәрхәмәтле, тәртипле, ғаилә йәнле күренекле
кеше. Ғирфановтар ғаиләһе ике яҡтан да затлы нәҫел-
дән. Вәкил Кәли улы Ғирфанов — ауыл хужалығы фәндә-
ре докторы, Агиштың әсәһенең бер туғаны булһа, атаһы
яғынан Сәғҙиевтар уҡытыусылар династияһынан, Фәһи-
мәнең ике ир туғаны ла фән докторҙары, профессорҙар
ине...
Фәһимә аҡылы, тырышлығы, абруйы менән балала-
рына өлгө булды. Ҡырҡ йылдан ашыу уҡытыусылыҡ
эшендәге кеше. Уны уҡыусылары бер ҙә онотмай, хәлен
белешеп, ярҙамлашып торҙо.
Әйткәнемсә, Агиш үҙе, көрәгенән тыш намыҫлы,
баҫалҡы булғанғалыр инде, илле, алтмыш йәшен дә хөкү-
мәт күләмендә үткәрмәне. Ә бит ул танылған сатирик,
егермеләп китап авторы, Башҡортостандың һәм Рәсәй-
ҙең атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ине. Юбилейҙарын
өйөндә, яҡын күргән дуҫ-иштәре, туғандары менән бил-
дәләне. Был байрамдарҙа Ғирфановтарҙың нурлы, бәхет-
кә тулы йортонда беҙгә лә ҡатнашырға насип булды.
Был ғаилә бәхетле ине.
...1998 йылдың йәйендә Матбуғат йортонда Агиш
менән һуңғы осрашыуыбыҙ булған икән. Ҡыҙының ҡай-
ғыһы өҫтөнә, ул үҙе лә бик ҡаты ауырый, төҫкә лә
үҙгәргән, күңеле лә бик төшөнкө ине. Хәлдәрен асыҡлап
һөйләп тормаһа ла, етди ауырыуға һабышҡанын аңламау
мөмкин түгел ине...
Шуныһы йыуаныслы: ир кешегә фарыз эштәрен үтәп
китте Агиш. Балалары һәйбәт дауамы уның, яҙған китап-
тары, үҙе ултыртҡан ағастары менән шаулап ултырған
баҡсаһы ҡалды.
110
ОЛПАТЛЫҠ ҺӘМ НЕСКӘ КҮҢЕЛЛЕЛЕК
Яҡын кешеләр арабыҙҙан киткәндә ғүмеребеҙҙең
яҡты миҙгелдәрен дә үҙҙәре менән алып китәләр. Улар
тураһындағы яҡты иҫтәлектәр менән бергә йөндәребеҙҙә
ҡалған моң-һағыштар беҙҙе ҡалған йылдарыбыҙҙа оҙа-
тып бара.
1967 йылда Шишмә районының Дим буйындағы ап-
аҡ олонло ҡайындар араһындағы аҡланынан яҙыусылар-
ға дачалар һалыр осон урын һәм «финский» тип аталған
йорттар бирҙеләр. Беҙ барыбыҙ ҙа йәштәр инек. Донъя-
ның фани, Ер йөҙөндә йәшәүҙең ваҡытлы икәнен башы-
быҙға ла килтермәгән ғәмһеҙ бәхетле сағыбыҙ. Дәртләнеп,
күтәренке күңел менән эшкә тотоноп киттек. Күмәкләп,
кәңәшләшеп, дуҫтарса мөнәсәбәттәрҙә утыҙ-ҡырҡлап
яҙыусы ошо урында йәшәп ижад итте.
Барыбыҙға ла һәр яҡлап ярҙам ҡулын һуҙырға әҙер
торған, тырышып донъя көтөүсе, киң күңелле, кешелекле
әҙәбиәт фонды директоры Зөлфәр Хисмәтуллин, тырыш,
үжәт яҙыусы Вәзих Исхаҡов, илгәҙәк һәм еңел арала-
шыусан, ауыл кешеләренә хас тапҡыр холоҡло Ғабдулла
Байбурин, тура һүҙле, үҙенә башҡа бер холоҡло, ҙур-ҙур
романдар авторы, өлкән яҙыусыбыҙ Зәйнәб Биишева,
бөтәбеҙҙең баҡсалары әсән берҙән-бер агроном, тыныс,
сабыр зат, тарихи романдар авторы Ғәли Ибраһимов,
йырлы-моңло шағирҙар Шәриф Бикҡол, Хәким Ғиләжев,
шағир һәм ғалим Ғилемдар Рамазанов, кавалерист, шағир,
бик күп популяр йырҙар авторы Яҡуп "Колмой, тыныс
тәбиғәтле, сабыр холоҡло Хәниф Кәрим, шаян һүҙле,
асыҡ йөҙлө "Кадир Даян, уңған, эшсән яҙыусы Ярулла
Вәлиев, йор һүҙле, үҙенсәлекле яҙыусы Әнүәр Бикчәнтә-
ев, ҡыҙыҡлы шәхес, талантлы прозаик Динис Исламов,
филология фәндәре докторы, яҙыусы Кирәй Мәргән...
бер-бер артлы беҙҙе ҡалдырып киттеләр.
Был иҫтәлек-хәтирәләрем арабыҙҙан иртә киткән
күренекле драматург Әсғәт Мәсғүт улы Мирзаһитов
хаҡында.
Төҫ-башҡа һөйкөмлө, киң маңлайлы (халыҡта быны
аҡыллылыҡ билдәһе, тиҙәр), таҙа буй-һынлы был егетте
мин бер туған ҡустым Шамил Чанышев менән театр
училищеһында бергә уҡып йөрөгән студент йылдарынан
уҡ белеп, яҙған әҫәрҙәре менән таныш булһам да, ғаилә-
111
Һәйкәлгә сәскәләр һалғанда. Уртала — Әсғәт Мирзаһитов
ләребеҙ менән ныҡлап аралашыуыбыҙ, юғарыла әйтеп
киткәнемсә, дачалар төҙөгән осорға тоташа.
Яҙыусыларҙың күбеһе ауылда тыуып, эшкә өйрәнеп
үҫкәнлектән, бер эштән дә тартынып тормайҙар ине.
Әсғәт Мирзаһитовҡа килгәндә, хатта дачаһын да үҙ ҡул-
дары менән һалды. (Дөрөҫ, бер туғаны уға ярҙам итеп
йөрөнө.) Үҙ зауығы менән баҡсаһына емеш ағастары
ултыртты. Башҡаларыбыҙҙан айырмалы булараҡ, ихатаһы-
ның күп өлөшөн, ял итергә уңайлы булһын әсән, зифа
ҡайындары, үлән сәскәләре, ғөмүмән, тәбиғи матурлығы
менән ҡалдырҙы. Мунсаһын да иркен итеп үҙе төҙөнө.
Мунса тигәндән, әле ошо юлдарҙы яҙғанда Мирзаһитов-
тың көлә-көлә һөйләгән хәбәре иҫкә төштө.
Ҡәләмдәштәренең береһе бер ҙә ҙур булмаған йо-
мош менән уны эҙләп мунсаға барған.
— Ахмаҡ һин. Мунсалағы кеше артынан ике осраҡта
ғына баралар: янғын сыҡһа йәки үлем-етем булһа...
Шуны ла белмәйһеңме ни, тип шелтәләнем әле үҙен... —
тип ҡыҙыҡ итеп һөйләгәйне.
Әсғәт Мәсғүт улы үҙе иһә кешеләр менән арала-
шыуҙа намыҫлы һәм мәҙәниәтле ине...
һәйбәт психолог, кешене таный, уның эске донъяһы-
на төшөнә, биргән баһаһы дөрөҫ һәм тос була, өнәмәгән
112
кешеһе менән яҡынлашмай, аралашмай ине. Ижад эше-
нә килгәндә ул үҙенә лә, башҡаларға ла талапсан булды.
Шуға күрә, «Ағиҙел» журналы мөхәррире итеп тәғәйен-
ләнгәс, үҙе ҡул ҡуйған беренсе һанда бер шәлкем ши-
ғырҙарымдың донъя күреүе икеләтә шатлыҡлы булыуын
хәтерләйем. Шул уҡ дачала мин үҙемдең яңы тамам-
ланған «Мөхәббәт менән осрашыу» тигән повесымды
уҡып сығыуын үтендем. Ғәжәпләнеүемә ҡаршы, ул шун-
да уҡ ризалыҡ бирҙе. Икенсе көндө ҡатыны Зилә ха-
ным менән матур табын әҙерләп беҙҙе саҡырып алдылар.
— Артыҡ маҡтап тормайым, — тине Әсғәт Мәсғүт
улы, — ҡулъяҙманы бер тында уҡып сыҡтым, ҡотло
булһын. Киләсәктә лә шулай уңышлы эшлә.
Был минең әсән әйтеп аңлата алмаҫлыҡ ҡиммәтле
фекер, алдағы ижадыма этәргес көс булды.
Мине Яҙыусылар союзына ағза итеп алғанда Ғилем-
дар менән бергә дауаханала ята инек. Яҙыусылар сою-
зының ул саҡтағы секретары Ҡәҙим Аралбай анкета
тултырыу әсән шунда килде. Быныһын да улар Мирза-
һитов менән кәңәшләшеп эшләгәндәрҙер, тип уйлайым.
Ауыр көндәребеҙҙә шундай иғтибар һәм ҡайғыртыусан-
лыҡ бер ҡасан да онотолмай. Ғаиләбеҙҙе яҡын итте ул,
һәр төрлө ҡыйынлыҡтарҙан ҡурсаларға тырышты, тиер
инем. Үҙе лә эсе бошҡан, күңелһеҙ хәлдәр килеп сыҡ-
ҡанда беҙгә кереп, һөйләшеп ултырырға ярата ине, тип
раҫларға йөрьәт итәм.
Бик ҡаты ауырып киткәс, дауаланырға Мәскәүгә
оҙаттылар уны. Ул ҡышта беҙ Мәскәү эргәһендәге Ижад
йортонда — Переделкинола инек. Уның дауахананан
сығыуын ишеткәс, Мәскәүҙәге Яҙыусылар союзы секре-
тарҙары йәшәй торған өйгә хәл белешергә барҙыҡ. Ул
шаҡтай ябыҡҡан, йәшәреп киткәндәй тойолдо беҙгә.
Унда ла матур табын ҡороп, Зилә ханым менән икәүләп
беҙҙе ҡаршы алдылар. һөйләшеү ваҡытында Әсғәт
Мәсғүт улы:
— һеҙҙән йәшереп булмай инде, операцияны мин
тулыһы менән эшләтергә ризалашманым, өлөшсә генә
яһаттым. Ҡалғанын рентген нурҙары менән дауаланы-
лар. Минең хәл шаҡтай сетерекле, — тине.
Күңел төбөнә ниндәйҙер шик урынлашһа ла, үҙ-үҙен
тотошона, ҡиәфәтенә ҡарап, өмөттө өҙмәгәйнек тә бит...
113
Ныҡлап ауырып урынға ятыр алдынан дачанан
ҡалаға ҡайтырға йыйынғас, беҙгә керҙе:
— Мин Өфөгә ҡайтып китәм. Бер нисә төп ҡабаҡ,
бер генә түтәл ҡыяр бар беҙҙең. Шуларға, зинһар, һыу
һибегеҙ, кибеп, беҙгә рәнйеп ятмаһындар ине, — тине.
Мин, әлбиттә, уның үтенесен үтәнем. Был уның баҡ-
саһы һәм беҙҙең менән һуңғы тапҡыр хугплашыуы
булған икән. Ул башҡаса баҡсаһына барып йөрөй ал-
маны.
Был кескенә иҫтәлек мәҡәләмдә мин Әсғәт Мир-
заһитовтың ижадына баһа биреүҙән йыраҡ торам. Ябай
уҡыусы булараҡ шуныһын әйтә алам, яҙған пьесалары
тәрән мәғәнәле, тормошсан ине. Ҡәләмдәштәренең ижа-
дына ла ул талапсан һәм объектив фекерҙә булды.
Әсғәт Мәсғүт улы Мирзаһитов олпат кеше ине. Был
һүҙ, руссалап әйтһәк, солидность — уның буй-һынына
ла, ҡиәфәтенә лә, һөйләшеүенә лә, үҙ-үҙен тотошона ла
тура килә ине. Ҡыҙғаныс, ул арабыҙҙан иртә китте. Әҙә-
би табыштарын да, пландарын да, яҡты уйҙарын да үҙе
менән алып китте. Ул гүзәллеккә, матурлыҡҡа ғашиҡ
кеше ине. Ни хәл итәһең, яҙмыштарҙан уҙмыш юҡтыр,
күрәһең. Олпат, аҡыллы, шул уҡ ваҡытта нескә күңелле
кеше ине ул.
РӘХМӘТ ТОЙҒОҺО МЕНӘН ИҪКӘ АЛАЙЫҠ
Фани донъяның ҡанундары шулаймы, әллә үҙебеҙҙең
битарафлыҡтанмы — үҙ эшенә йәне-тәне менән бирел-
гән, кешеләргә ихлас ярҙамлашҡан фиҙаҡәр шәхестәрҙе
үҙҙәре иҫән саҡта бик үк күреп бармайбыҙ. Ундайҙар
үҙҙәре лә кеше күҙенә ташланып йөрөүҙе өнәмәй, үҙ-
үҙен күрһәтергә тырышыу кеүек сифат уларға ят була.
Мин был юлдарҙы яҙғанда ҡырҡ йыллап республика-
быҙҙың үҙәк китапханаһында бөтә булмышын, һәләтен
биреп эшләгән Мөхәммәт Закировты күҙ уңында тотам.
Үтә тыйнаҡ, хатта, бер аҙ оялсан был кешенең яҡындан
аралашҡанда ғына тәрән белем эйәһе, ысын мәғәнәһен-
дә затлы, зыялы икәненә төшөнөргә мөмкин ине. Ысын
ирҙәрсә бер һүҙле, ышаныслы, принципиаль холоҡло
Мөхәммәт Хажи улының тормош юлы ғәжәйеп изгелек-
ле, күптәргә үрнәк булырлыҡ, юғиһә.
114
Мөхәммәт Закиров
1934 йылдың сентябрендә
Нуриман районының Үктәй
ауылында донъяға килә ул.
Ярлы крәҫтиән ғаиләһендә тәр-
биә ала. Уҡыуҙа отҡор һәм
тырыш булараҡ, үҙ ауылын-
дағы мәктәптә лә, Өфөләге
китапхана техникумында ла
гел «бишле» билдәләренә
уҡый. Уның һәләтенә, тырыш-
лығына һоҡланған уҡытыусы-
лары Мөхәммәттең киләсәктә
хеҙмәт юлының яҡты һәм
уңышлы буласағын күҙаллай-
ҙар. Алдынғы уҡыусы уларҙың
ышанысын артығы менән
аҡлай — тырыш, һәләтле сту-
дент Мәскәүҙең китапхана
институтында ла һынатмай.
Институтты тамамлағас, ул саҡтағы Н. К. Крупская исе-
мендәге үҙәк китапханаға эшкә ҡайта. Эшен библио-
граф булып башлай, тиҙҙән был бүлектең етәксеһе итеп
үрләтелә. Беренсе шөғөлө: бүлектәге материалдарҙы төплө
өйрәнеп, библиография һәм картотеканы тәртипкә һала,
уның дөрөҫ ҡуйылышына ирешә.
1967 йылда мәҙәниәт һәм әҙәбиәтебеҙ әсән ҡиммәт-
ле, һирәк осрай торған ҡулъяҙмаларҙы барлап, табып,
һайлап, махсус фонд ойоштора. Бында Ризаитдин бине
Фәхретдиндең «Шура» журналын (1908—1917), Мөхәммәт-
фәтих Кәримиҙең «Ваҡыт» гәзитен, «Ҡазан универси-
теты ғилми яҙмаларын», Силәбиҙең «Йыһаннамә»һен,
(Истанбул, 1732), Сәғдиҙең «Гөлстан»ын, Фирдәүсиҙең
«Шаһнамә»һен (Бомбей, 1852) һ. б. бик күп тарихи,
әҙәби гәүһәрҙәрҙе табырға мөмкин. Ул бөтә һәләтен, бе-
лемен китап донъяһына бағышланы, эшендә иң юғары
нәтижәләргә иреште.
Мөхәммәт Закиров үҙенең күптәнге хыялын тор-
мошҡа ашырҙы: өс китапхана — фәнни, балалар, йәш
үҫмерҙәр әҙәбиәте ерлегендә берҙәм китапхана ойоштор-
ҙо. Уның тағы ла бик ҙур хеҙмәтен һыҙыҡ өҫтөнә алыу
урынлы булыр. Ул да булһа — китапхананың яңы бина-
һын төҙөү, уны проектлаштырыу. 1960 йылда Мәскәүҙә
115
аспирантурала уҡып ҡайтҡас, яңынан эшкә сума. Был
йылдарҙа китапхана алдынғы тәжрибә уртаҡлашыу,
кәңәшмә-семинарҙар үткәреү үҙәгенә әүерелә. Йәш бел-
гестәрҙе уҡытыу, һөнәри дәрәжәһен үҫтереүҙәге тырыш-
лығы, коллективы тураһында аталарса ҡайғыртыуын да
иҫкә төшөрәйек. Ул күп яҡлы шәхес ине. Ҡырҡлап фән-
ни хеҙмәт авторы булыу өҫтөнә, китапхана хеҙмәткәр-
ҙәре тарафынан әҙерләнгән ике йөҙҙән артыҡ фәнни-
библиографик материалдар ҙа Мөхәммәт Закировтың
мөхәррирлегендә нәшер ителгән. «Почет билдәһе» ордены
кавалеры йәмәғәт эштәрендә лә ҡайнап йәшәне. Бер
нисә тапҡыр Өфө ҡала Советы депутаты итеп һайланды.
1973 йылдан 1995 йылға ҡәҙәр хәҙерге Әхмәтзәки
Вәлиди исемендәге китапхана директоры вазифаһын
намыҫ менән үтәне. Уҡыу менән эш практикаһын бергә
алып барып, Мәскәү китапхана институтының аспиран-
тураһын тамамлап, шунда уҡ «Башҡортостан китапхана
төҙөлөшө (тарихы, хәҙерге торошо, үҫеш перспекти-
ваһы)» тигән темаға кандидатлыҡ диссертацияһы яҡланы.
Ул китапхана эше әлкәһендә Башҡортостанда берҙән-
бер фән кандидаты ине.
Мөхәммәт Хажи улы Закировтың халҡыбыҙға эшлә-
гән бөтә хеҙмәттәрен яҙып бөтөрөү әсән күп ваҡыт һәм
баҫма майҙан кәрәк булыр ине. Мин инде ошо урында
шәхси мөнәсәбәттәребеҙ, ғаиләләребеҙ араһындағы йылы
мөғәмәләләргә күсмәксемен.
Йәмәғәтем Ғилемдар Рамазанов Мөхәммәт Закиров-
тың диссертация яҡлау ултырышында ҡатнашып, оппо-
ненты булды. Әйткәндәй, уның был тантаналы миҙгеле-
нең шатлығын уртаҡлашыу бәхете миңә лә насип булды.
Өҫ-башының йыйнаҡлығы, үҙ-үҙен тотоуы, һорауҙарға
ышаныслы яуап биреүе әле булһа күҙ алдымда, һуңынан
бик матур мәжлес-банкет үткәрҙе. Бында ла тыйнаҡ,
шул уҡ ваҡытта һәйбәт ойоштороусы, хужа итеп танытты
үҙен.
Мөхәммәт Хажи улы менән Ғилемдар яҡын фекер-
ҙәштәр булып, бер-береһен аңлап йәшәнеләр. Билдәле
булыуынса, Ғилемдар Рамазанов күп уҡый, әҙәби хәрә-
кәтте күҙәтеп бара. Китапхана уның иң йыш барып
йөрөй торған урыны ине, өйгә күп һанлы гәзит-журнал-
дар алһаҡ та, «Новый мир», «Ленинград», «Звезда»,
«Москва», «Нева» һ. б. шуның кеүек журналдарҙы китап-
116
хананан алып уҡый ине. Мөхәммәт Хажи улы әлеге
журналдарҙың килеүе тураһында телефондан хәбәр итә.
Ә Ғилемдар ҡайһы журналда ниндәй әҫәр баҫылыуы ту-
раһында хәбәрҙар, китаптарға күҙәтеү һәр саҡ уның ҡул
аҫтында булыр ине. Улар осрашҡанда иркенләп һөйлә-
шә, яҙылған, уҡылған әҫәрҙәр тураһында фекер алыша.
Ғилемдар Мөхәммәт Хажи улының белемле, күп яҡлы
шәхес булыуына һоҡлана ине.
1966 йылда Ғилемдар Рамазанов Мәскәүҙә Мәжит
Ғафури ижады буйынса докторлыҡ диссертацияһы яҡлап
ҡайтҡас, Мөхәммәт Хажи улы менән уның йәмәғәте,
Башҡортостандың һәм РСФСР-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт
хеҙмәткәре Рәйсә Хәсән ҡыҙы Тимерғәлина менән бер-
гәләп ҡотларға килделәр. Шуныһы иҫтә ҡалған: һалҡын
ҡыш көнө ине, Рәйсә ханым ҡуйынында өшөтмәйенсә
алып килгән тере сәскәләр бүләк итте.
1994 йылдың 16 сентябрендә хеҙмәттәштәре Мөхәм-
мәт Закировтың 60 йәшен ҙурлап үткәрҙеләр. Мин был
тантанала ҡатнашыу бәхетенә ирештем һәм шиғыр
менән ҡотланым.
* * *
Мөхәммәт Закировҡа
Туuан кjнjy алтын
кjppt икtн:
Изге йtндtр кjpjн
тыуа шул.
Rырpа уyыш,
баrсаларpа емеш
Алтын кjppt генt була
шул.
Йtйptр, rыштар аша
алтмышыyа
Йылдар толпарында
елгtнhеy,
Ярpамсыл да,
шtфrtтле лt булып,
Был донъяuа кjpjн килгtнhеy.
117
Көҙ ул — балан, миләги
бегикән миҙгел,
Ҡырҙар әсән йомарт,
болотло.
Тәбшәттец уҙе кеүек,
һин дә
Сабыр, уйсан, һалмаҡ.
холоҡло.
Алтмышыца хәтле
йөрьәт итеп,
Әйтмәгәнбеҙ, хатта, был
хаҡта:
Нисә йылдар йылынабыҙ
инде,
Көс алабыҙ һинец усаҡтан.
Мәцге йәшлек кенә
теләр инем,
Ҡайтмаҫ инде, ҡайтмаҫ
ул сагыц...
bay-сәләмәт, тигеҙ
гумер кисер!
һүрелмәһен белем
усагың!
һуңғы килеүендә ул уйсан ғына түгел, хатта бойоҡ
ине. Өйрәнгән, яратып башҡарған эшенән айырылыуҙы
ла ауыр кисерҙе булһа кәрәк, ауыр сиргә һабышыуын
да тойоуы булғандыр, тип фараз итәм. Ул беҙҙең ара-
быҙҙан иртә китте. Яҡты иҫтәлектәр, изге ғәмәлдәр ҡал-
дырып китте.
Уның йәмәғәте — Зәки Вәлиди исемендәге китапха-
нала оҙаҡ йылдар библиография бүлеген етәкләгән Рәйсә
Хәсән ҡыҙы Тимерғәлина, уларҙың һөйәкле улы Ирек
Закиров — фән кандидаты, аграр институттың доцен-
ты — заманыбыҙҙың күренекле, изгелекле шәхесе Мө-
хәммәт Хажи улы Закировтың иҫтәлеген ҡәҙерләп һаҡ-
ланылар. Был бөйөк заттың изге эштәре ейәндәрендә лә
дауам итер, тигән өмөт бар.
118
ЙTШТTШЕМ, ЗАМАНДАШЫМ
Сажиҙә Сөләймәнова менән йыш аралашып, яҡын
дуҫтар булып йәшәргә насип булмаһа ла, мин уны яҡшы
белгән кәүекмен. Сөнки шиғриәте менән таныш инем.
Миңә ҡалһа, шағирәнең бар булмышы шиғырҙарында:
тәбиғәте, аҡыл тәрәнлеге, тойғоларының ололоғо, донъя-
ға ҡарашы.
Беҙ уның менән ни бары өс кенә тапҡыр осраштыҡ.
Институттың тәүге курсында уҡығанда мин ҡала
ситендә, мосолман зыяраты төбәгендәге Степан Разин
урамында ҡәрҙәшерәк тейешле кешеләрҙә фатирҙа тор-
ҙом. Ҡыштарын көрт эсендә, йәйҙәрен йәм-йәшел бәпкә
үләне менән күмелеп, машиналар ҙа йөрөмәй, кешеләр
ҙә һирәк күренә торған был тыныс урам бер яғы менән
дә ауыл урамдарынан айырылмай ине. Икенсе сменала
уҡығанлыҡтан, ҡараңғы төшөп, хәрәкәт тынғас, ашыға-
ашыға Фрунзе урамының (хәҙер Зәки Вәлиди урамы)
аҙағына тиклем яңғыҙ ҡайтыу шаҡтай ҡурҡыныс. Ябыҡ
тәҙрә ҡапҡастары араһынан һыҙылып төшкән яҡтылыҡ,
үҙ өйҙәренең йылыһына һыйынған бәхетле заттарҙың
ығы-зығыһын күҙ алдына килтереп, ҡыҙыҡтыра, үҙеңдең
мәхрүмлектәреңдең әсеһен нығыраҡ аңларға мәжбүр
итә ине.
Баҡһаң, тап ошо тойғоларҙы кисереп, ошо уҡ юлдар-
ҙы үтеп йөрөүсе минең кеүек үк икенсе бер кеше лә
бар икән...
1946 йылдың ҡояшлы йәй башы. Имтихандарға әҙер-
ләнеп йөрөгән осор. Институттан ҡайтып барышлай (ул
саҡта был урамдарҙа машина-маҙар юҡ, тик йәйәү йөрө-
лә ине), Степан Разин урамына арҡыры, мин торған
йортҡа ҡыйғас ҡына тип әйтерлек урамда (ул Шишмә
урамы тип атала ине, буғай), ҙур ғына өйҙөң бейек ҡой-
маһы янында зәңгәр күҙле, тура ярып таралған һары
сәсле, бит остары алланып янып торған, йыйнаҡ кәүҙәле
бер ҡыҙҙы күрҙем. "Кайһыбыҙ алдан һүҙ ҡушҡандыр —
хәтерләмәйем, дөйөм ятаҡта урын етмәгәнлектән, ҙур
сығым талап иткән шарттарҙа йәшәргә тура килеүе ха-
ҡында һөйләшеп киттек. "Кайһыбыҙҙың ниндәй район-
дан булыуы менән дә ҡыҙыҡһындыҡ. Ул үҙенең тыуған
ауылына ҡайтыу юлының уңайһыҙ булыуы арҡаһында
ҡышҡы каникулға ла ҡайта алмауын әйтте. Ауылдан
119
Өфөлә ижадташтар осрашҡанда, һулдан дүртенсе —
Сажиҙә Сөләймәнова. 1961 йыл
ҡалаға килгән студенттар тормошонда уртаҡлыҡтар күп,
оҙаҡ һөйләштек беҙ ул көндө. Билдәле инде, ул йылдар-
ҙағы бөтәбеҙҙең дә теңкәһенә тейгән аслы-туҡлы йәшәү
хаҡында ла зарланып алдыҡ. Мин үҙемдең үкенесемде
белдерҙем:
— Көҙҙән үк осрашҡан булһаҡ, институттан бергәләп
ҡайтып йөрөүе уңайлы булыр ине, — тинем.
Быға ҡаршы ул:
— Мин бит география факультетында уҡыйым. Беҙ-
ҙең лекциялар көндөң беренсе яртыһында була, — тине.
Белмәйем, әллә хәтерем яңылыша, әллә ул ысынлап та
беренсе курста география факультетында уҡып, һуңы-
нан тарих бүлегенә күстеме икән? Ул үҙенең исемен
әйтте. Сажиҙә исемле икән. Бер туған апайымдың аҙашы
булғанғамы, ихласлығы, ябайлығы менәнме — күңелемде
шунда уҡ биләп алды ул. Яҡын туғанымды осратҡандай
шатландым, яҡында ғына, хатта күршелә генә тап минең
кеүек яҙмышлы ҡыҙ йәшәй! Аралашырға, кино-театрҙар-
ға йөрөргә уңайлы булыр, тип уйланым. Ләкин студент
йылдарындағы был осрашыу беренсе һәм һуңғыһы булып
сыҡты. Юл ыңғайында Сажиҙә торған өйҙөң тәҙрәләре-
нә ҡарап үтеүҙәрем, институтта осрашырға өмөтләнеү-
ҙәрем һөҙөмтәһеҙ ҡалды. Хатта деканат аша табырға
120
тигән уй ҙа килде — тик фамилияһын һорамағанмын
икән. Йәшәгән өйөнә кереп беләһе генә ине лә бит, ауыл
балаһының ҡыйыуһыҙлығы үҙенән алда йөрөй. Шулай
итеп, был яҙҙа беҙ күрешә алманыҡ, ә көҙөн, икенсе
курстан алып институтты тамамлағансы мин дөйөм ятаҡ-
та йәшәнем.
Тиҫтәнән аша йыл үтеп китте. Мин был үкенесле
хәлде онота ла башлаған инем. Алтмышынсы йылдарҙың
икенсе яртыһында булһа кәрәк, Әлмәт бүлеге яҙыусыла-
ры Ғариф Ахунов етәкселегендә Өфөлә әҙәбиәт көндәре
үткәрергә килде. Улар араһында (о, мөғжизә!) студент
йылдарында күреп юғалтҡан танышым Сажиҙә Сөләймә-
нова ла бар ине. Был беҙҙең икенсе осрашыуыбыҙ —
бик йылы ла, яманһыу ҙа булды. Беҙ инде ир ҡатыны,
балалар әсәһе инек. Яҙмыштарға тағын бер уртаҡлыҡ
өҫтәлгән: Сажиҙәнең ғүмер юлдашы Әҙип Маликов та —
яҙыусы.
Күп кенә ваҡыт уҙһа ла, Сажиҙә артыҡ үҙгәрмәгән:
икенән айырып таралған һары сәс урынына ҡабар-
тылған бөҙрәләре генә йөҙөн икенсерәк итеп күрһәтә.
Биттәре һаман янып торған алһыу, кәүҙәһе йыйнаҡ ине.
Мин Сажиҙә Сөләймәнова тигән шағирәнең (ҡасан-
дыр үҙем күреп белгән Сажиҙә тип түгел, әлбиттә!)
шиғырҙарын һоҡланып уҡып бара инем.
Беҙ үткәндәрҙе иҫкә төшөрҙөк. Теге ваҡыттағы ҡала
ситендә йәшәгәндәге осрашыуҙы Сажиҙә лә хәтерләй
булып сыҡты: ул яҙҙы имтихандарҙы алдан тапшырып,
ауылына иртәрәк ҡайтып киткән икән. Алдағы йылдарҙа
ла беҙҙең юлдарыбыҙ тап булмаған.
Өфөләге был әҙәбиәт көндәре беҙгә ҙур байрам бул-
ды, тиер инем.
Билдәле булыуынса, бер нисә йыл кеше мөйөштәре-
нә һыйынып йәшәгән беҙҙең быуын, бөтә уңайлыҡтары
булған фатирҙарҙа кешесә тора башлаған, үҙ теләге,
ирке менән йәшәү мөмкинлегенә ирешкәндәрҙең бөтә
ғүмере бәхеттән, шатлыҡтарҙан ғына тора, тип уйлаған,
йәш, дәртле, көслө дәүеребеҙ — иң аяҙ көндәребеҙ бул-
ған ул!
Яҙыусылар хөрмәтенә партия әлкә комитеты Мәғариф
йортонда ойошторолған әҙәби кисәлә Сажиҙәнең трибу-
на артынан кескәй генә булып күренеп шиғыр уҡығаны
әле лә күҙ алдымда, тауышы ҡолағымда сыңлай кеүек:
121
...Тормош, һин дә Иҙел-йылт кеүек,
Ярҙар тулһа, ярып яңыһын,
Боҙҙар туцһа, ватып, ҡайнап, ярһып,
Агаһыц да һаман агаһыц.
Агым көсөн ҡайҙан алаһың ?
.. .Был донъяның әле аҙмы кере ?
Йыйһаң булыр ине һаҙлауыҡ.
Саф гәрәбә кеуек шишмәләре
Ургып сыга тау-таш аҡтарып.
Йылт ага һаман сафланып,
Ьыуга төшһәм, сылтырап аҡҡан шишмә
Борай ине: «Беңлем, ни йомош ?»
Шул шишмәнең саф тамсыһы булып
Агымыңа сыгам, эй, тормош!
Беренсе ҡарашҡа ябай булып тойолған был юлдар
тәрән мәғәнәле, оло тойғоло булыуы менән кемдәрҙе
гәнә тетрәндермәгәндер!
Беҙ Әлмәттән килгән әҙиптәрҙе өйгә ҡунаҡҡа алдыҡ.
Табында бер тын ултырғас, Сажиҙә минең эргәмә килеп:
— Әгәр миңә аҙыраҡ серем итеп алырға рөхсәт ит-
һәң, бөтөн һыйҙарыңдан да артыҡ булыр ине, — тине. —
Әллә нишләп ныҡ арыным!
— Әлбиттә, рәхим ит! — Мин уны икенсе бүлмәгә
индереп, ятҡырып ҡуйҙым. Ул шунда уҡ йоҡлап та кит-
те. Табындың аҙағына табан ғына уянды. Ҡунаҡтарҙы
оҙатырға сыҡҡас, беҙҙең өй эргәһендә рәсемгә төштөк.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был рәсемдәге күңелгә, йөрәккә
яҡын кешеләрҙең байтағы донъяла юҡ инде. Нәби Дәүли,
Кирәй Мәргән, уның ҡатыны Мәғфирә ханым, институт
буйынса һабаҡташыбыҙ Фәрит Иҫәнғолов, шул иҫәптән
Сажиҙә Сөләймәнова ла.
Өсөнсө тапҡыр осрашыуыбыҙ Ҡазанда, татар яҙыу-
сыларының съезында булды. Әле уйлаһам, оялып та
ҡуям, ҡунаҡ итеп саҡырылған ирҙәребеҙгә эйәреп съезд
хәтле съезға барылған. Әрһеҙлек тә, йәшлек шауҡымы
ла булған, күрәһең!
Шунда беҙ Ләбибә Ихсанованың ҡунаҡсыл өйөндә
Сажиҙә менән тағы осраштыҡ. Был юлы яҡын туғандар-
122
са оҙаҡ итеп, тормоштоң бөтөн тарафтарына кереп
серләштек. Сажиҙә яҙыусы булып танылған, ихтирам
яулаған, ҙур яҙыусыларҙың маҡтау һүҙҙәренә ирешкән
шағирә ине инде. Мин уға ошо хаҡта үҙ фекеремде
әйттем:
— Ниндәй бәхетле һин, Сажиҙә!
Ул тыйнаҡ ҡына тыңлап торҙо ла:
— Ҡыҙҙар, һеҙ ҙә уйлағыҙ, уйлаһаң, яҙып була! —
тине. Мин уның был һүҙҙәренә яуабымды күңелемдән
генә кисерҙем. Уйлағанға ғына яҙып булһа икән! Ул бит
тап шулай әйтте: уйлаһаң, яҙып була!
Эйе, уның бөтөн ижадының оло талант өҫтөнә тәрән
уйланыуҙар емеше икәнлеген һәр юлы, һәр һүҙе һөйләп
тора.
Беҙ башҡаса күрешмәнек. Ләкин һәр яҙған әйберен:
шиғырҙарын, хикәйәләрен, повестарын уҡып барған-
лыҡтан, уның ниндәй тулҡындарҙа йәшәүен, яҡынлығын
тойоп торҙом.
Сажиҙә — әҙәбиәттә генә түгел, кешеләр күңелендә
лә онотолмаҫлыҡ тәрән эҙ ҡалдырып киткән яҡты шәхес.
Тәбиғәттә һирәк осрай торған оло тойғо менән тәрән
аҡылды берләштергән шундай ҙур талант эйәһенең ҡа-
тын-ҡыҙ затынан булыуы күңелдә бөтмәҫ рәхмәт хисе,
ғорурлыҡ тойғоһо уята.
Сажиҙәне һағыныуҙан, юҡһыныуҙан тыуған был кес-
кенә иҫтәлегемде уның үҙенең шиғыр юлдары менән
тамамлайһым килә.
Осор — оркестр. Гүйә,
кеше гумере —
Әйтерһең дә, гиуныц бер ҡылы.
Ҡыл тартылган һайын көй югары,
Алдан тейә еле, ямгыры.
...Юҡ., ел тугел,
беҙ уҙебеҙ уттек
Юлдар ярып йылдар арҡылы.
Эйе, Сажиҙә, юлдар ярып, йылдар арҡылы балҡып,
ялҡынланып янып үттең һин, тик иртәрәк һүндең шул!
123
КЕШЕ КИТT — ЭШЕ RАЛА
Донъя — фани, әхирәт — баҡый. Шуға күрә бөтә
булмышыңды матди байлыҡ йыйыуға бағышлап, үҙ өйөң
эсендә бикләнеп көн итеүгә ҡарағанда, кешеләр менән
аралашып, шатлыҡ-ҡайғыларҙы уртаҡлашып йәшәүгә ни
етә?! Бәндәнән бөтә нәмә лә, хатта яҡты донъя үҙе лә
тороп ҡала. Хәйер, был хәҡиҡәткә беҙ үҙебеҙ ҙә төшөнә
барабыҙ шикелле инде.
Замандың күренекле шәхестәре менән яҡындан та-
ныш булыу, аралашыу, фекерҙәрен ишетеү — ғүмер
юлын мәғәнәле итеү генә түгел, утта янмай, һыуҙа бат-
майынса кешенең үҙе менән бергә генә китә торған,
баһалап бөтөргөһөҙ рухи байлыҡ та икән ул.
Был йәһәттән мин йортобоҙҙо бәхетле булды тип
иҫәпләргә йөрьәт итәм. Ишегебеҙ күптәр, бик күптәр
әсән асыҡ булды. Шул иҫәптән туғандаш Татарстан әҙип-
тәренең дә байтағы түребеҙҙе биҙәне, өйөбөҙгә фатиха
бирҙе. Мин уларҙың әлеге көндә иҫән-һау йәшәгәндәре-
нә сәләмәтлек, ҙур ижад ҡыуаныстары теләп, арабыҙҙан
мәңгегә киткәндәренең генә исемдәрен иҫкә төшөрмәк-
семен.
һәр күҙәнәге шиғыр-мондан туҡылған Хәсән Туфан;
аҙ һүҙле, күп фекерле Сибғәт Хәким; мөләйем йөҙлө,
яғымлы яҡташыбыҙ Мирсәй Әмир; артығы менән һаҡ,
хатта бер аҙ тәҡүәрәк тә Ибраһим Ғази; ихлас күңелле,
атайҙарса ҡайғыртыусан, шулай уҡ яҡташыбыҙ — Риза
Ишморат; олпат шағир Нурый Арыҫлан; һалмаҡ, сабыр
холоҡло Ғәли Хужый; йор һүҙле, һәр хәрәкәтенән ша-
янлыҡ һирпелеп торған киң күңелле Зәки Нурый; үткер
телле, теүәл фекерле Шәрәф Мөҙәрис; бер аҙ бойоғораҡ
йөҙлө Әнүәр Давыдов; балаларса садә Мәхмүт Хәсәнов;
шағир Мәхмүт Хөсәйен; нескә күңелле, юғары шиғри
зауыҡлы Сажиҙә Сөләймәнова; бер аҙ шаулыраҡ холоҡ-
ло Нәби Дәүли; егеттәрсә йәш Ғабдрахман Минский;
тура һүҙле, принципиаль холоҡло Ибраһим Нуруллин...
Яҙыусыларға ҡарата һанап кителгән сифаттар дөрөҫ-
лөккә теүәл үк тура килмәҫкә лә мөмкин. Ләкин улар
минең хәтеремдә шундай булып уйылып ҡалғандар, күңел
түрендә тап шул килеш йәшәй бирәләр. Мин был шәхес-
тәрҙең һәр береһе хаҡында иҫтәлек яҙа алыр инем
кеүек...
124
Ибраһим Нуруллин
Был яҙмамда филология
фәндәре докторы, "Казан дәү-
ләт университеты профессо-
ры, Ғабдулла Туҡай, Ғаяз Ис-
хаҡый исемендәге премиялар
лауреаты, яҙыусы Ибраһим
Нуруллин хаҡындағы иҫтәлек-
тәрем менән уртаҡлашмаҡсы-
мын.
Ғалимдың Ғабдулла Туҡай
ижадын ентекләп өйрәнеп, до-
рос итеп тасуирлап, Мәскәүҙә
«Атаҡлы кешеләр тормошо»
серияһында китап сығарып,
янып йөрөүҙәрен дә, Фәтих
Әмирхандың тормош һәм
ижад юлын өйрәнеү әсән
архивтарҙа эҙләнеүен дә, яҙыу-
сының нәҫел-ырыуын юллап
күп сәфәрҙәр ҡылауын да, педагог булараҡ эшсәнлеген
дә тәфсирләп яҙырға йыйынмайым. Фәҡәт ике ғаиләнең
осрашыуҙарынан ҡалған хәтирәләргә генә туҡталам.
Холоҡ-фиғелдәре менән шаҡтай айырылһалар ҙа,
Ибраһим Зиннәт улы Нуруллин менән Ғилемдар Рама-
занов араһында уртаҡлыҡтар ҙа бар ине. Йәштәштәр,
икеһе лә һуғыш михнәттәрен үтеп ҡайтҡан инвалидтар,
икеһе лә туғандаш татар һәм башҡорт әҙәбиәте буйын-
са фәнни етәксе йәки оппоненттар булараҡ шаҡтай хеҙ-
мәт итеүселәр. Был эште улар ҙур теләк менән ихлас
башҡаралар ине. Башҡортостанда Ибраһим ағай ярҙа-
мында фән баҫҡыстарына үрләгән белгестәр байтаҡ.
Улар ғалимдың изгелеген онотмай, һағынып иҫкә ала,
уның фәнни традицияларын дауам иттерә.
Ғаиләләребеҙҙең яҙмышы ла бер төрлөрәк ине беҙҙең.
Өфөлә һәм Ҡазанда ҡунаҡ табындарында ла, фәнни
ултырыштарҙа осрашыуҙар менән бергә, ижад йортта-
рында ла көндәребеҙҙе бик матур үткәргән саҡтарыбыҙ
булды. Ундағы һөйләшеп йөрөүҙәр, сер бүлешеүҙәрҙең
күпселеге, тәбиғи, әҙәбиәт хаҡында була ине. һәйбәт
шиғырҙар, уңышлы проза әҫәрҙәре уҡып шатланыуҙар,
кире осраҡтарҙа автор әсән уңайһыҙлыҡ хисе кисе-
реүҙәр.
125
1978 йылда булһа кәрәк, Күктүбәлә ял иткәндә Иб-
раһим Нуруллин бер оло яҙыусының романы баҫылған
«Казан утлары» журналының бер нисә нөсхәһен алып
килгән ине. Бер кисте йоҡо алдынан йөрөргә сыҡҡас,
борсолоп әйтеп ҡуйҙы:
— Яҙыусы дуҫымдың быға тиклем сыҡҡан әйберҙә-
ренә гел ыңғай баһа бирә килгәс, быныһына ла рецензия
яҙырмын, тип уйлағайным. Мотлаҡ матур фекерҙәр
уятыр, тигән өмөтөм ҙур ине. Әллә ниңә роман күңелгә
ятмай бит әле...
Әҫәр хаҡында беҙ ҙә хәбәрҙар инек. Шуға күрә
Ибраһим ағайҙың фекерҙәре менән килешеүебеҙҙе бел-
дерҙек. Ибраһим Зиннәт улы тура һүҙле, принципиаль,
ҡайһы саҡта киҫкенерәк тә кеше — әҫәр хаҡында фә-
ҡәт дөрөҫлөктө генә яҙырға тейеш ине. һәм ул шулай
эшләне лә. Ләкин эсе бошоп әйтеп ҡуйыуы иҫемдә:
— Аралар боҙоласаҡ инде. Яҙыусыларҙың шул ғәҙәте
менән килешеү ҡыйын: һәйбәт фекер әйтһәң, дөрөҫөрә-
ге, маҡтаһаң, рәхәтләнеп ҡабул итәләр, етешһеҙлектәрен
күрһәтһәң, дошманлашалар. Тәнҡит бит ул әҙәбиәттең
үҫешенә, камиллашыуына хеҙмәт итергә тейеш. Унан
һуң шуныһы ла бар: ҡапҡан һайын ҡалъя булмай бит
әле ул!
Ул беҙгә хаттарында ла тура һүҙлелеге әсән йыш
ҡына ҡыйын хәлдә ҡалыуын, ләкин барыбер дөрөҫлөк-
тән ситләшмәйәсәге, принциптарынан тайпылмаясағы
хаҡында ҡабатлай ине.
Ибраһим Зиннәт улы һәм йәмәғәте Розалина Мәрҙән
ҡыҙының ижади ғаиләһе уртаҡ фекер, тормошҡа ҡараш
яғынан да бер-береһенә тура килгәйне. Улар икеһе лә
фән юлын һайлаған. Татыулыҡта, аңлашып йәшәүҙә күп-
тәргә өлгө булырлыҡ. Иң әүәле улар икеһе лә уңғандар,
эшсәндәр. Ял ваҡыттарында Розалина бер урында тороу-
ҙы өнәмәй. Күп хәрәкәтләнә, йөрөргә ярата. Спорт
кейемендә ижад йортоноң тирә-яғын байҡап сыға.
Бер көндө ул беҙҙең өҫөбөҙҙө лә үҙе менән тауҙарға
саҡырҙы. Тып-тын ятҡан зәңгәр диңгеҙ өҫтөндә иртәнге
ҡояш нурҙары уйнай. Яр буйлап бер менеп, бер төшөп
борғоланған тар һуҡмаҡ буйлап бер-бер артлы дүртәү-
ләп атлайбыҙ, һуңғы тау текә булып сыҡты. Дүрт аяҡлап
126
менәһе. Ибраһим ағай ҙа беҙҙең менән үрмәләй. Бер
аяғы теҙҙән юҡ ине бит уның!
— Беҙҙе ошонда, аҫта көтөп тороғоҙ, — тип әйтеп
ҡарайбыҙ, ләкин ул бирешергә теләмәй.
— Юғарыла һауа тағы ла татлыраҡ, сафыраҡ бит, —
ти. — Нисек тә менеп етәһе ине!
Был уның үжәтлеген, ҡуйған маҡсатына ирешмәйен-
сә туҡталмай торған кеше икәнен раҫлаусы бәләкәй
генә миҫал. Тау башына менеп еткәс, Ҡырымдың саф
һауаһын һулайбыҙ, иркә елдәренә йөҙөбөҙҙө ҡуйып
рәхәтләнәбеҙ. Ҡайтыр юл һиҙелмәй ҙә.
Ибраһим ағай һыу ҡойонорға диңгеҙҙең тын сағын,
кешеләрҙең әле йоҡлап ятҡан мәлен, иртәнге сәғәттәрҙе
һайлай. Ҡултығына гәзит-журналдарын ҡыҫтырып, аҡһай-
аҡһай (һәр саҡ ашығып!) атлағаны әле лә күҙ алдымда!
Ибраһим ағай, һуҡыр күп күрер, аҡһаҡ күп йөрөр,
тип шаяртып әйтеүемә ҡаршы рәхәтләнеп көлә:
— һеҙ бер аҙым атлағансы мин икене атларға тейеш
бит!
Был йоҡа кәүҙәле, киң маңлайлы, үтә хәрәкәтсән ке-
шелә көс, энергия ҡайнап тора төҫлө ине.
Ибраһим ағай әҙ генә ҡапҡылап, оҙаҡлап гәп ҡорор-
ға ярата. Шундай күңелле миҙгелдәр хәҙер һағынып
һөйләргә генә ҡалды.
Бер йылды Переделкинола киске аштан һуң өҫтәл
әҙерләнек. Белмәй ҡалғанбыҙ — Нуруллин Мәскәүгә
китеп барған икән — шаҡтай һуңлап ҡайтты.
— Ниңә иртән әйтмәнегеҙ, Мәскәүгә башҡа ваҡытта
барған булыр инем, — тип үкенде. — Ашау-эсеүҙәме ни
хикмәт, донъяларҙы онотоп бер һөйләшеп ултырыу —
үҙе бер ғүмер!
һуңғы осрашыуыбыҙ 1992 йылдың йәйендә Ҡазанда
булды. Ғариф Ахунов менән бергә ғалимдың өлкән ҡыҙы
Гүзәл (үҙе машина йөрөтә), Розалина беҙҙе вокзалда
ҡаршы алдылар. Өйҙәрендә матур табын артында ике
фронтовиктың рәхәтләнеп һөйләшеп ултырыуҙары күҙ
алдымда.
Яҡташыбыҙ, ғүмере буйы тыуған тупрағына тоғролоҡ
һаҡлаған, Башҡортостан халҡына оло мөхәббәт йөрөтөү-
се, беҙҙең ғаиләләребеҙҙең хөрмәтле өлкән дуҫы Әмир-
хан Еники өйөндәге күрешеүҙәр ҙә һис оноторлоҡ түгел.
127
Был — Ғилемдар әсән иң һуңғы сәфәр, Ибраһим ағай
менән бәхилләшеүебеҙ булған икән. Ғалимдың бик етди
ауырыу (инсульт) кисергәнлеге юҡ тигәндә лә үҙен һиҙ-
ҙереп ҡуя ине. Башлаған һүҙенең ағышын юғалтып,
уйланып ҡала. Шул саҡта Розалинаһы уның фекерен
теүәлләргә ярҙам итә. Иренең уйҙарының дауамына тик-
лем теүәл тойоу ғәжәпләндерә лә, һоҡландыра ла.
"Казан университетының журналистика факультеты
доценты, Татарстандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре
Розалина Мәрҙән ҡыҙы Ибраһим Нуруллиндың ысын
мәғәнәһендә тормош юлдашы булды. Бына тигән ике
ҡыҙ үҫтереп, ейәндәренең аяҡҡа баҫыуына ла бергәләп
шатланды улар. Ибраһимды сабый тәрбиәләгәндәй итеп
тәрбиәләүе менән бергә хеҙмәттәше лә, ижадында ярҙам-
сыһы ла, беренсе тәнҡитсеһе лә ине Розалина ханым.
Хатта иренә төбәп атылған уҡтарға үҙ күкрәген ҡуйған
саҡтары ла булды, һуғыш уттарында ҡанаты көйгән, гел
хеҙмәт эсендә ҡайнаған, замандың һәр төрлө хәүефле
елдәренә ҡаршы көрәшкән һалдаттың ауыр сир үткәр-
гәндән һуң да 70 йәште уҙып йәшәүендә һис шикһеҙ
ҡатыны Розалинаның өлөшө ҙур.
Беҙҙең быуын ҡатын-ҡыҙҙарына хас яҙмыштарҙың
береһе — Розалина хаҡында уйланғанда, ирекһеҙҙән
шиғыр юлдары иҫкә килә:
...һайланыуҙар, наҙланыуҙар түгел —
Тура килде беҙҙең быуынга:
Аяҡһыҙга — аяҡ., ҡулһыҙга — ҡул,
Күҙе юҡтыц күҙе булырга...
Шуныһын да әйтергә кәрәктер: яҙмыш беҙҙе ил әсән
көрәштә лә, тыныс хеҙмәттә лә үҙҙәрен аямаусы, тормош-
тоң матурлығын аңлаусы, мөхәббәттең ҡәҙерен белеүсе-
ләргә иш итте.
«Улар юҡ инде», тигән уй йөрәктәрҙе өтөп алған
саҡтарҙа: «Улар бар ине бит, улар матур юл үттеләр,
игелекле, изге ғәмәлдәре менән кешеләр күңелендә яҡты
эҙ ҡалдырҙылар», — тип йыуаныуҙан башҡа сара юҡ.
Ибраһим Нуруллин да һағынып иҫкә алырлыҡ оло
шәхестәрҙең береһе.
128
«JФJ БУРАНДАРЫН HАUЫНАМ»
һабаҡташтарыбыҙ яу яландарына киткәс, артҡы пар-
талары бушап, ҡотһоҙланып ҡалған һалҡын кластарҙа
уҡыған йылдар. "Канлы һуғыштың тамамланыуын, тыныс
яҙҙар килеүен көтөп зарыҡҡан беҙҙең быуынға Сара
Садыҡованың «һин ҡайҙарҙа йөрөйһөң икән» тигән тан-
гоһы, тап бына үҙебеҙҙең йәндәрҙә яралған кеүек, яҡын
һәм ҡәҙерле булып килеп етте. Ошо беренсе йыры ме-
нән үк ул күңелдәргә аҡ юлдар һалды, өмөт һәм йәшәү
көсө өҫтәне. Шуға күрәлер, беҙ уның һәр яңы әҫәрен
көтөп ала, өйрәнеп йырлай торған булып киттек.
Композиторҙың үҙен күреп танышыу күп йылдар үт-
кәс кенә насип булды. Етмешенсе йылдарҙа; ҡайһы йыл
икәнен теүәл генә әйтә алмайым. (Уның беҙҙең аранан
китәсәге ниңәлер бер ҙә башҡа килмәгән инде. Юғиһә
осрашыуҙарҙың йылын ғына түгел, айын, көндәрен дә
теркәп барған булыр инек.) Сара апай беҙҙең өйгә шыл-
тыратты:
— Сара Садыҡова ине был, Ҡаҙандан...
Ул минең шатланыу ҡатыш ғәжәпләнәүемде һиҙмәй
ҡалмағандыр, шат һәм яғымлы итеп һүҙен ялғаны:
— Ғилемдарҙың бер шиғырына көй яҙған инем, шуны
һеҙгә ишеттергем килә!
— Әлбиттә, Сара апай, рәхим итегеҙ, һеҙ беҙгә иң
ҡәҙерле ҡунаҡ, — тинем мин.
— Рәхмәт, йәнем, һеҙ Өфөнөң ҡайһы төбәгендә тора-
һығыҙ һуң әле?
— Барып алырбыҙ, Сара апай.
...Мин уның беҙгә килеп кереүен бик тулҡынланып
көтәм: «Ундай ҙур шәхес, күптәрҙең мөхәббәтен яулаған
композитор алдында мин үҙемде нисек тойормон икән?»
...Йәйҙең эҫе көнө ине.
Ҡупшы кейенгән, зауыҡ менән биҙәнгән бик еңел
һөйәкле ханым ишектән кереү менән үк минең шик-
шөбһәләремде таратырлыҡ итеп йылмайҙы ла:
— Уф, б ын ауҙарҙан ҡотолайым әле! — тип аяғындағы
бейек үксәле, ялтырауыҡлы туфлийын һалып, ҡыҙыҡ
әсән береһен сөйөп үк ырғытты:
— Бына хәҙер танышайыҡ инде, йәнем! — Ул бөтөн
өйҙө балҡытып көлә-көлә күреште.
129
Сара Садыҡова
— Сара апай, мин һеҙҙе бөтөнләй башҡаса күҙ алды-
ма килтерә инем!
Минең һүҙемдән ул бер аҙ һағая төштө шикелле:
— Ниндәй итеп? — һәм һорауына яуап көттө.
— Нисек тип кенә әйтәйем? һеҙ бик ҙур кеше бит
инде...
— Ниндәй мәғәнәлә, йәнем? Ҡартлыҡ мәғәнәһендә
түгелдер бит инде?
— Юҡ... шундай үҙ итеп, ябай итеп күреүемә бик
шатмын! — тинем мин ашығып.
— Шулаймы, ысынлапмы?
— Әлбиттә, ысынлап.
— Рәхмәт!
— Рәхим итегеҙ, Сара апай, өҫтәл әҙер.
— Сабыр ит, аҡыллым, мин тәүҙә күстәнәсемде тап-
шырайым әле!
Ул пианино янына килеп ултырҙы. Нәфис бармаҡта-
рын клавишалар өҫтөнән йүгертеп сыҡты ла еңел
кәүҙәһен көй ыңғайына бейетеп, үҙе уйнап ебәрҙе:
Йөрәк кеүек ярһып, янып шашып,
Ашҙелдә тулҡын һикерә,
Шул тулҡындар менән уйнап уҫте
Талдай зифа буйлы Земфира.
130
Йырланасаҡ, йырҙарымдың
Эс өҙгөс моцо бит ул,
Башҡортостан ҡыҙы бит ул,
Агиҙел ҡыҙы бит ул...
Ошо беренсе осрашыуҙан уҡ беҙҙең арала дуҫлыҡ
ептәре һуҙылды. Уның һәр килеүе йыр-моң байрамына
әүерелә ине.
Сара апай Өфөлә бер ҡасан да ҡунаҡханала түгел,
дуҫтарында йәшәне. Был килеүендә мәрхүм композито-
рыбыҙ Нариман Сабитовтың әсәһе — "Казан ҡыҙы Райха-
на апайҙа туҡталған. Ҡыш урталары ине. Сара апайҙың
бер төркөм дуҫтары менән уны беҙҙә көтәбеҙ. Тышта
шундай буран! Күҙ алдымда: уның тунына ҡупшы итеп
ябынған шәле аҫтындағы сәстәренә, керпектәренә хәт-
ле ҡар һырылған ине. һөйләшеүҙәр, көлөшөүҙәр, йыр,
шиғыр...
Ул берсә моңһоу, берсә көләс йөҙ менән яңы ғына
яҙылған йырҙарын да, халыҡ араһына күптән таралып
өлгөргәндәрен дә уйнап, йырлап һөйөндөрҙө:
... Өсөнсө көн тоташ ҡар яуа.
Өсөнсө көн...
Өсөнсө көн әрней
Тәнемдәге иҫке бер яра,
Өсөнсө көн тоташ ҡар яуа...
— Мостай Кәримдең был шиғырынан шул хәтле тет-
рәндем, — тип хәтерләне ул көйҙөң яҙылыу тарихын, —
хатта уҡығанда уҡ, ҡолағымда һәр һүҙе моң булып
сыңлап торҙо.
Унан һуң күңеллерәк ноталарға, йәшлек хәтирәлә-
ренә күсте:
Хәтерҙә ул тыныс, айлы кистәр,
Хәтерҙә бормалы һыу юлы...
Йәки:
Арса кистәре, һагыныу хистәре,
һине күргәс, йөрәгем әллә нишләне.
131
Ярһыулы шуҡлыҡ менән:
Өфө, тиһәләр, һине һагынам,
Өфө, тиһәләр, яна йөрәгем.
Ҡараһаң мицә, йырлаһаң мицә,
Ъин дә бик матур, Өфө лә матур,
Бик матур донъя...
Күңелдәрҙе тетрәтеп, йөрәктәргә үтеп кергән йырҙа-
ры аҙмы ни уның? Барыһын да һанап бөтөрөү мөмкин
түгел. Был осрашыу беҙгә күпме дәрт, илһам, һағышлы
кисерештәр, хәтирәле минуттар бүләк итте!
...Тән урталары ине инде. Беҙ Сара апай менән Зим-
фира Зарифовнаны (Нариман Сабитовтың тормош юлда-
шы) оҙатырға трамвай туҡталышына сыҡтыҡ. Сара апай
бик тойғоланды:
— "Карағыҙ әле, дуҫҡайҙарым, ниндәй матур буран,
ап-аҡ ҡарға төрөнгән Өфө бигерәк тә лирический ул
(тап шулай: бигерәк тә лирический, тип әйтте), йәйәүләп
кенә ҡайтайыҡ әле, Өфө урамдарын иңләп-буйлап бер
үтеүҙәрең бер ғүмер!
Бер хатында ул: «һеҙҙең менән бергә булған ҡәҙер-
ле минуттар, ул бурандар, ул күңел күтәренкелектәр...
бар күңелле хәтирә булып, Өфөнө лә, һеҙҙе лә һағын-
дырып үҙәкте өҙөп тора», — тип яҙҙы.
Сара апайҙың Өфөлә дуҫтары күп ине. Шулар ара-
һына үҙебеҙҙең ғаиләне лә керетергә йөрьәт итәм.
Беренсе шиғыр китабымды алыуы менән «Йылдар
аша баш эйәбеҙ» тигән шиғырға көй яҙып ебәрҙе. Оҙаҡ
та тормай, Өфөгә үҙе килеп сыҡты.
Байрамдарға бай май айы. Композиторҙың бер хатын-
дағы һүҙҙәре менән әйтһәк: «Яҙҙың тылсымлы, йәмле,
йылы, яҡты байрамы — халҡыбыҙҙың батырлығы, ты-
рышлығы, түҙемлелеге менән алынған, Ватан һуғышын-
да фашистарҙың тетмәһен теткән Еңеү байрамы»
көндәре ине. Әлбиттә, беренсе сиратта көйҙө үҙе уйнап,
йырлап күрһәткәс, «Йылдар аша баш эйәбеҙ»ҙе мәшһүр
йырсыбыҙ Фәриҙә "Кудашева башҡарыуында ишетергә
теләүен белдерҙе.
132
...Беҙҙең өйҙә йыр-моң, шиғырға ғашиҡ бер нисә
генә кеше алдында Фәриҙә апайҙың ҡабатланмаҫ яғым-
лы тауышы яңғырай:
Был тупраrrа кqпме rан-йtш hеyгtн,
Ятып rалuан кqпме туuандар.
Йылдар аша баш эйtбеp hеpгt,
Яу rырында rалuан rорбандар…
Беҙҙең арала һуғыш шауҡымы ҡағылмаған бер генә
кеше лә юҡ. Шуға күрә Фәриҙә апайҙың моңо, Сара
апайҙың иҫ киткес аһәңле көйө бөтәбеҙҙе лә һағыш-моң
менән сорнаны...
Бер нисә көндән һуң филармония залында Еңеү
көнөнә арналған концертта Фәриҙә "Кудашева был көй-
ҙөң авторын атамайынса ғына башҡарҙы... Ҡыҙғанысҡа
ҡаршы, йыр ана шунда ғына, ни бары бер тапҡыр яңғы-
рап ҡалды, һәр әҫәренең ҡанатланып осоуына өйрәнгән
Сара Садыҡова «Йылдар аша баш эйәбеҙ»ҙең халыҡ
араһына сыға алмауына эсе бошоп, хаттарында яҙа ине:
«Венера Шәрипова беҙҙең йырҙы алып киткәйне,
ләкин йырлағаны ишетелмәне»; йәки: «Еңеү көндәрендә
беҙҙең йырҙы берәй йырсынан йырлата алмайһыңмы?
Бик йәл». Йә: «...Мин Сәхәбиеваға бирҙем. Нимәгәлер ул
да йырламай. Ярай. Йыр иҫкермәй ул, йырланыр әле».
Өфөлә үҙенә ҡарата мөнәсәбәттең насарланыуын то-
йоп: «Ижад концертым менән килмәксе инем. Көҙгә
ҡалдырҙылар. Белмәйем, көҙгә лә булырмы? (Сәбәбе
билдәле инде!)» — тип әсенеп яҙған юлдарҙы уҡып,
бөгөн дә уйға ҡалаһың...
Йөрәкте уятмай, тойғоно ҡуҙғатмай, ҡолаҡты ғына
тондора торған көйһөҙ ауаздар заманында сылтырап аҡ-
ҡан саф шишмә һыуы кеүек халыҡ моңдарын йөрөтөүсе
Сара апайҙың ижади яҙмышы еңел булмағандыр. Көләс,
шат йөҙлө күренһә лә, йыш ҡына борсолоуын һиҙҙереп,
һүҙ араһында ғына булһа зарланып ҡуйыр ине:
— Ярай әле халыҡ ярата. Көйҙәремде күтәреп ала,
йырлай. Юғиһә бит... таҡмаҡ яҙа, тип ғәйепләйҙәр, хат-
та ҡыйырһыталар. Шундай ауыр һүҙҙәр иҫемә төшһә,
Ҡаҙанға ҡайтаһым да килмәй.
133
Таланттар бер ҡасан да еңел йәшәмәгән. Ләкин ысын
таланттарға хас сифаттар: ябайлыҡ, аралашыуҙа еңел-
лек, асыҡ күңеллелек хас ине Сара апайға.
Композитор алдында уңайһыҙлыҡ тойғоһо кисере-
үемдә лә әйтеп китмәксемен. Ул былай булды. Бер ваҡыт
миңә ара-тирә шиғырҙар яҙыусы бер ханым: «һеҙ Сара
Садыҡова менән яҡын таныштар бит, минең бер-ике
шиғырымды ебәр әле, көй яҙһын ине», — тине. Мин
быға нисектер бик тиҙ риза булдым. Хат яҙып, әлеге
шиғырҙарҙы конвертҡа һалып, Ҡаҙанға оҙатып та ебәр-
ҙем. Оҙаҡ ҡына яуап көттөм. Ләкин Сара апайҙың
ҡарашын белә алмайынса, борсола башланым. Көҙ көнө
Ҡазанда осрашҡас та был хаҡта һүҙ сығарманы ул.
Әллә алманымы икән, тип шикләндем.
— Сара апай, мин һеҙгә хат яҙған инем... Шиғырҙар...
Ул әйтеп бөтөргәнемде көтмәне:
— Алдым. Ләкин был хаҡта һүҙ ҡуҙғатаһы килмәгәй-
не, — тине.
Миңә бик уңайһыҙ булып китте.
— Башлағас, әйтәйем инде... Аҡыллым, мин бит кейем
тегеүсе түгел, заказдар ҡабул итмәйем. Фәҡәт үҙемә
оҡшаған, рухыма яҡын шиғырҙарға ғына көй яҙам, улар-
ҙы ла китаптарҙан үҙем һайлап алам... — тине.
Ниндәй кәртәләр аша үткәндер, шулай ҙа Сара Сады-
ҡова ижади концерты менән Өфөгә килде. Ап-аҡ күл-
дәктән, ҡалпаҡтан, йәштәрсә еңел атлап сәхнәгә сығыуы
әле кисә генә булған кеүек:
— Ҡәҙерле башҡорт дуҫтарым, һеҙҙең менән осрашыу
минең әсән ҙур байрам, сөнки бик һағынып, күрәһем
килеп ашҡынып килдем. Иң тәрән мөхәббәтемде, ҡай-
нар хистәремде ҡабул итегеҙ!
Зал алҡыштарға күмелде. Ул яғымлы йылмайып, тама-
шасының тынысланғанын көтөп, һаман баҫып торҙо...
Үҙенең тормош һәм ижад юлын ябай һәм аңлайышлы,
уға ғына хас мөләйемлелек менән һөйләп, тыңлаусы-
ларҙы әсир итте. Көйҙәренең, йырҙарының тәьҫир көсө
хаҡында һөйләп тораһы ла юҡ! Уның менән килгән бер
төркөм артистар араһында Рафаэль Ильясовтың яғымлы
тауышы, уны халыҡтың ҡат-ҡат саҡырып сәхнәгә сыға-
рыуы иҫтә ҡалған.
Эйе, Башҡортостан тамашасыһы Сара Садыҡованы
бик ярата ине. Был юлы ла уны тәрән хөрмәт, һөйөү
134
хисе менән ҡабул итте. Концерт тамамланғас та сәхнә-
нән ебәрмәйенсә, аяҡ өҫтө тороп оҙаҡ алҡышланы.
Айырылырға теләмәйенсә, һағышланып оҙатып ҡалды.
Сара апай менән Ҡазанда Сибғәт Хәким, Риза Иш-
морат юбилейында осрашыуҙар, дуҫтар өйөндәге табын-
дарҙа әҙәбиәт, сәнғәт хаҡында һөйләшеүҙәр күңелдән
юйылмаҫ хәтирәләр ул.
Ләбибә, Венера Ихсановаларҙың (икеһендә лә) йый-
наҡ, айырыуса йәмле ҡунаҡсыл өйҙәрендә ултырғанда,
Сара апайҙың нисек итеп яҙыусылар ойошмаһына килеп
элегеүен ғорурланып та, шатланып та һөйләгәнен нисек
онотаһың?!
— Мин йәштән үк яҙыусы халҡына битараф булма-
ным, — тип һөйләп китте ул. — Хәҙерге заман яҙыусыла-
рының күбеһенең китаптары бар миндә. Әммә элегерәк,
беҙ йәшерәк саҡта, йәшәгән, ижад иткән әҙәбиәт әһел-
дәренең әҫәрҙәрен дә ярата инем. Мәҫәлән, уҡытыусы-
быҙ Ғаяз Исхаҡиҙы. Ниңә инде уның хикәйәләрен хәҙер
ҙә баҫып сығармаҫҡа? Ниндәй нәфис тел, һөйләү оҫта-
лығы!..
«Өфөнө, һеҙҙе һағынам. Ләкин етеп булмай. Шул
Өфө пароходтарының әллә ниндәй тәртиптәре арҡаһын-
да»; «...Өфөлә быйыл була алманым, дуҫтарымды күрә
алманым, ләкин күреү өмөтөмдө өҙмәйем»; «..."Казан ти-
гән илдә йәшәүсе, әллә ҡайҙағы, әллә кемдәрҙе һағынып
һаман һайраусы моңло ҡошоғоҙ...» тигән һүҙҙәрҙе уҡып
нисек моңланмаҫһың, нисек яманһыуламаҫһың?
Сара Садыҡова беҙҙең хәтерҙә һаман да көләс, һаман
да алсаҡ. Уның кеүек йәшлек дәртен, йөрәк ялҡынын
ғүмеренең һуңынаса түкмәй-сәсмәй һаҡлай алған башҡа
берәүҙе күҙ алдына килтереүе ҡыйын.
КJСЛJ ИХТЫЯРЛЫ ШTХЕС
Башҡортостан яҙыусыларының 1969 йылда сыҡҡан
белешмә-исемлегендә 117 яҙыусы теркәлгән. Бөгөнгө көн-
дә уларҙың бик аҙы ғына иҫән... Күпселеген яҡындан
белгәнгәлер, айырыуса арабыҙҙан иртә киткәндәре күҙ
алдынан үтеп, күңелде һағыш баҫа.
Шулар араһынан Саҡмағош районы Тайнаш ауылы
егете Вәзих Исхаҡов та юҡ инде.
135
«Ҡындан һурылған ҡылыстар», «Бәхтизин» кеүек ро-
мандары менән бер рәттән «Комиссар һенлеһе», «Атайым
ултыртҡан өйәңке», «Йәйге һынау», «Фазиланың ал
яулығы», «Ватан улы» һ. б. повестары, «Хөсәйен Мәүли-
тов», «һаумы, генерал» тигән документаль повестары, күп
һанлы тормошсан хикәйәләре, очерк-мәҡәләләре, рецен-
зиялары менән башҡорт әҙәбиәтенә тос өлөш индергән
яҙыусы ул. Мин Вәзих Исхаҡовтың ижади ҡаҙанышта-
рына туҡталып тормаҫтан һуңғы егерме йыл эсендәге
осрашыуҙар, аралашыуҙарҙы ғына бәйән итмәксемен.
Шәхес булараҡ ябай, аралашыуы еңел, асыҡ күңелле,
уңған, хәрәкәтсән булып хәтергә уйылған ул.
Вәзих Исхаҡов ирем Ғилемдар Рамазанов менән бер
райондан, тыуған ауылдары Тайнаш менән Иҫке Балаҡ
араһы ла ике саҡрым самаһы ғына. Бер үк мәктәптә
уҡып, бер һауа һулап, Базы һыуында балыҡ ҡармаҡлап
үҫкән егеттәр. Бер-береһенең ғаилә тамырҙарын яҡшы
беләләр ине.
Мин иһә Вәзих Исхаҡовтың «Ағиҙел» журналында,
Башҡортостан Яҙыусылары берлеге идараһында эшләгән
йылдарҙан беләм. 1967 йылда яҙыусылар әсән Шишмә
районында дача-баҡсалар төҙөгәндә яҡындан таныштым.
Вәзихтең таҙа, көслө, «типһә, тимер өҙөрлөк» сағы ине
әле. Беренсе ҡатыны Земфира ла ипле генә, юғары бе-
лемле ине. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бик ауырыу, оҙаҡлап
дауаханаларҙа ята торғас, донъя менән иртә хушлашты.
Вәзих баҡсаһына үҫмер ҡыҙы Венера менән йөрөнө,
ҡай саҡта энеһе Фәнүн дә ярҙамға килгеләй торғайны.
(Аяныс, ағалы-энеле бер йылда вафат булды улар.)
Ҡазан ҡыҙы Наилә Туҡаеваға өйләнгәс, Вәзих
йәшәреп, матурланып киткәндәй булды. Ҡайҙа ғына бул-
маһын — ҡатынын үҙе менән бергә йөрөтә ине. Тик был
бәхет оҙаҡҡа барманы шул...
Яҡташтар булараҡ, Ғилемдар менән Вәзих араһында
туғандарса йылы мөнәсәбәт булды. Телефон аша йыш
һөйләшәләр, райондағы хәлдәр тураһында хәбәрләшәләр,
осрашыуҙарға ла бергә ҡайтып йөрөйҙәр.
Баҡса тормошона килгәндә, Ғилемдарҙың көс эшенә
бик үк ярап бөтмәгәнен аңлап, ярҙам ҡулы һуҙырға
әҙер булыр ине Вәзих. Хәтеремдә, улар икәүләп Кушна-
ренко питомнигынан алмағас үҫентеләре алып ҡайтты-
136
лар. Сорттары бик яҡшы
булып сыҡты алмағастарҙың.
Оҙаҡ йылдар буйы яҙҙарын
ап-аҡ сәскәгә төрөнөп, көҙҙә-
рен алһыу алмалары менән
кинәндерҙеләр.
— Ҙур хужалыҡҡа барыһы
ла кәрәк! — тип үҙ-ара көлөп
һөйләшәләр ине яҙыусылар.
Шундай әңгәмәләрҙең бе-
реһендә Вәзих:
— Ғилемдар ағай, мин һеҙ-
гә лә, үҙемә лә витамин заво-
дынан мискәләр яҙҙырып
алдым. Йәшелсә-емешкә һибер
әсән һыу йыйырға кәрәк
буласаҡ, — тип беҙҙе шатлан-
дырҙы. Оҙаҡламай ун-ун ике
силәк һыу һыйышлы мискә-
ләрҙе килтереп үк бирҙе.
1981 йылда сыҡҡан «һаумы, яҡты көн» тигән кита-
бымды уҡып сығыуын, мотлаҡ үҙ фекерен яҙасағын
телефон аша белдерҙе. һүҙендә торҙо Вәзих, тиҙҙән
«Кызыл таң» гәзитендә «Йыраҡ көндәр хәтирәһе» тигән
баш аҫтында йылы ғына яҙылған мәҡәләһен баҫтырҙы
һәм киҫеп алып, өҫтөнә ҡыҙыл ҡәләм менән түбәндәге
һүҙҙәрҙе яҙып, конвертҡа һалып, үҙемә ебәрҙе.
Фәниә ханым!
Ошо яҙмам һеҙгә Яцы йыл ҡотлауым булһын!
В. Исхаҡов. 25/XII—1981 йыл
Вәзих Исхаҡов.
1975 йыл
Вәзихтең ауырып китеүен, ҡат-ҡат операциялар үт-
кәргәнен белһәк тә, ниңәлер оҙаҡ йәшәренә ышана инек.
Наиләнең врач булыуын, ваҡытында кәрәкле ярҙам күр-
һәтеп, дауалап торғанын белгәнгәлер, бәлки.
Бер йәйҙә, 1983 йыл ине шикелле, Вәзих баҡсала йә-
шәне. Наилә эштән һуң килеп йөрөй, ял көндәрен бергә
үткәрәләр. Аралары бик йылы күренә. Беҙ быға, әлбит-
тә, шат инек. Көндөҙ, яңғыҙына күңелһеҙерәк булған
саҡтарҙа, беҙгә килер ине. Бер саҡ шулай мин баҡса
137
ихатаһында, ҡайындар араһындағы өҫтәлгә төшкө аш
табыны әҙерләп торғанда, Вәзих күренде.
— Маҡтап йөрөйһөң икән, өҫтәл артына рәхим ит, —
тинек.
Ул ҡулдарын артҡа ҡуйып, янындағы йәш ҡайынға
барып һөйәлде.
— Әле яңыраҡ ҡапҡылап алдым. Ваҡытлы-ваҡытһыҙ
ашарға ярамай миңә, — тип, киҫтереп әйткәс:
— Улай булғас, ултырып тор! — тип ҡыҫтаным мин
уны-быны уйлап тормаҫтан.
— Мин бит ултыра алмайым, Фәниә ханым, йә аяҡ
өҫтө, йә ятып ҡына торам, — тине ул ябай бер хәбәр
һөйләгәндәй.
Йә Раббым! Үҙе йылмайып һөйләшә, беҙҙең хәлдәрҙе
һораша!
Бер нисә көндән һуң ул беҙгә тағы килде, был юлы
күстәнәс килтергән ине.
— Бына һеҙгә ҡара миләш менән торн килтерҙем,
баҡсағыҙҙа ундай емеш күренмәй, — тип миңә һауытын
һуҙҙы.
...Өйөнә ҡайтҡас та ул беҙгә йыш ҡына шылтырата.
Күберәк теге йәки был хеҙмәт гәзит-журнал биттәрендә
баҫылыу менән ҡотлай, шатлыҡ уртаҡлаша ине. Үҙе иһә
ятҡан килеш яҙҙы, эшләүен дауам итте.
1984 йыл аҙағында Вәзихтең хәле насарлана төшөүе
хаҡында ишетеп, өйөнә барҙыҡ. Ул ныҡ ябыҡҡан,
ләкин үҙ-үҙен тотошо, һөйләшеүенә ҡарап, беҙ хатта
еңел һулап ҡуйҙыҡ. Ул, ғәҙәтенсә, көр күңелле ине.
Скульптор Зөлфәт Басыров менән ҡатыны Сәкинә лә
ундалар. Оҙаҡ ҡына һөйләшеп ултырҙыҡ, ҡыҙғанысҡа
ҡаршы, ниҙәр тураһында һүҙ барғанын хәтерләмәйем,
шуныһын әйтә алам, сир йәки үлем тураһында түгел.
Беҙ Вәзихтең көслө ихтыярлы булыуы хаҡында ҡайтҡан-
да ла ғәжәпләнеп һөйләштек.
Ҡатыны Наилә эштә булғанлыҡтан, уның әсәһе Маһи-
ра апай кейәүен үҙе ҡарап тора икән. Беҙгә асыҡ сырай
менән өҫтәл әҙерләне. Ул да врач, хатта врачтарҙың уҡы-
тыусыһы ла икән әле. Вәзих тә беҙҙе табынға ҡыҫтаны:
— Миңә ҡарамағыҙ инде, Яңы йылды ла ятып ҡар-
шыларға тура килде, — тип өҫтәне. Вәзихтең ебәрәһе
килмәгәнен күреп, оҙаҡ ҡына ултырҙыҡ. Бер миҙгелдә
мин уның күҙҙәрендә иҫ киткес ғазап һыҙаттарын күреп
138
ҡалдым, һыҙланыуҙарға ҡаршы бирелгән дарыуының
ваҡыты сыҡҡан икән — Маһира апай әҙер шприцын
тотоп укол яһарға керҙе. Өҫтөндәге юрғанын ипләп кенә
япты, әкрен генә баҫып бүлмәнән сыҡты.
— Кеше түгел, фәрештә был, — тине Вәзих рәхмәт той-
ғоһонан күңеле нескәреп, — әлдә улар бар, әсәле-ҡыҙлы
тәрбиәләйҙәр, был хәлемдә нишләр инем, — тине. Шул
саҡта Наиләнең ейәнсәре Әлиә йүгереп кереп Вәзих
янына баҫты.
— Сеү, ҡамасаулама! — тиеүемә ҡаршы, Вәзих бала-
ның башынан һыйпаны:
— Зарар юҡ, — тине ул яратыуын белдереп, үҙе укол
тәьҫиренән йоҡомһорай башланы. Беҙ, хушлашып, ҡай-
тыр юлға сыҡтыҡ. Был осрашыуыбыҙ бәхилләшеү булған.
Әйткәнемсә, Вәзих Мөхәммәтша улы Исхаҡов иң
ауыр минуттарында ла ысын ирҙәргә хас сабырлығын,
рух көсөн юғалтманы. Шуға күрәлер күҙ алдымда уның
сирле сағы түгел, көләс йөҙлө, мөһабәт кәүҙәле, шат
күңелле һыны йәшәй.
МОҢҺОУ КӨҘ ХӘТИРӘЛӘРЕ
Иҫтәлектәр яҙғанда күңелдең болоҡһоуы тәбиғи: саф-
тар һирәгәйә бара. Замандаштар берәм-берәм мәңге-
леккә күсә...
2008 йылдың ноябрь айында яҙыусы һәм журналист,
«Почет Билдәһе» ордены кавалеры, алсаҡ һәм асыҡ кү-
ңелле Әмир Сәлимгәрәй улы Гәрәев тә беҙҙе ҡалдырып
китте. Уны яҡындан белгән, аралашҡан ҡәләмдәштәре
әсән ауыр юғалтыу булды был. Үҙем Фәниә менән Әмир
Гәрәевтәрҙең ғаиләһе менән 1955 — 1956 йылдарҙа уҡ
таныш инем.
Тормош юлдашым Ғилемдар Рамазанов «Совет Баш-
ҡортостаны»на мөхәррир итеп тәғәйенләнгәндә, улар ике-
һе лә ошо гәзит редакцияһында эшләй ине. Бер-береһе-
нә тартылған ике йәш йөрәктең ҡауышыу юлында етди
ҡаршылыҡ бар икән... Тымыҡ океан флотында хеҙмәт
итеп ҡайтҡан моряк үҙенән шаҡтай өлкән йәштәге
(тупаҫ әйткәндә) ҡатын «тоҙағына эләккән» һанала. Ул
йылдарҙа ғаилә мөнәсәбәттәре юғары власть органдары
тарафынан да күҙәтелә ине. Йәштәрҙең бер-береһенә
139
булған ҡайнар тойғоларын
һиҙемләгән мөхәррир ирем
уларға ярҙам итеү сараһын
күрә. Йәштәр ғаилә ҡороп
йәшәй башлай. Был мөхәббәт-
тең илле йылдан ашыу дауам
итеүенә, бәхетле тормош ки-
сереп, ҡыҙҙары Зиләгә, улда-
ры Әнүргә ғүмер биреп,
аяҡҡа баҫтырыуҙарына шаһит
булдыҡ.
Әммә Әмир менән ныҡлап
танышыуым уның «Ағиҙел»
журналының баш мөхәррире
булып эшләгән ваҡытында
„ _ булды. Әҙәбиәткә һуңлабыраҡ
Әмир Гәрәев J ^ v J ^ ^
килгәнлектән, һәр кешенең
фекере минең әсән оло әһә-
миәткә эйә ине. Әмир Гәрәевтең, ижадымды иғтибар
менән күҙәтеүселәрҙең береһе булараҡ, ихлас баһа биреп,
күңелде йылытырлыҡ фекерҙәр әйтеүе рәхмәт тойғоһо
булып күңелдә йәшәй. Шулай 2001 йылда «Ғүмерем
баҡсаһы» тигән китабым сығыу айҡанлы нәшриәткә
барғайным, унда Әмир Сәлимгәрәй улын осраттым. Ҡай-
тыр юлға сыҡҡас, йүгерә-атлай мине ҡыуып етте лә:
— Китабыңды алдым, автографы ла булһын инде, —
тип миңә үҙенең ручкаһын һондо. Нәшриәт рәшәткәләре
эргәһендә ихлас күңелдән автограф яҙҙым.
Фатирҙарыбыҙ ҡаланың төрлө райондарында булған-
лыҡтан, йыш осраша алмаһаҡ та, күңелдәребеҙ яҡын
булды. Ғаиләләребеҙ араһындағы йылы мөнәсәбәт һәр
саҡ дауам итте.
1973 йылдың йәйендә Матбуғат йортоноң ҙур залында
Ғилемдарҙың 50 йәшлек юбилейына арналған кисәлә лә
бергә булдыҡ, бик матур мәлдәр кисерҙек. Ҡәләмдәше,
ижадташы Ғилемдар Рамазановтың вафатынан һуң да
ҡайғымды еңеләйтергә тырышыуҙары, хәлемде белешеп,
йылы һүҙҙәр менән йыуатыуҙары онотолмай. Әмир
Гәрәев Ғилемдар Рамазанов хаҡында бик йылы яҙылған
иҫтәлеген дә баҫтырып сығарҙы. «Дүрт мөхәббәт» тип
атала ул: Ғилемдар Рамазановтың «Дүрт мөхәббәт» тигән
шиғырын мәҡәләнең исеме итеп алған. Ошо шиғыр
140
нигеҙендә шағирҙың шәхесен, донъяға ҡарашын, ғаилә
мөнәсәбәттәрен асыуға өлгәшкән.
2006 йылда мин уларҙы түңәрәк йәшемә арналған та-
бынға саҡырҙым. Бик ҡыҙыҡлы, тәрән мәғәнәгә эйә
булған бүләк килтергәндәр: «Ч» хәрефенә башланған
һүҙҙәрҙән туҡылған шиғырҙар йыйынтығы ине ул. Фа-
милиямдың «Ч» хәрефенә башланыуына ишара, шаҡтай
ҡыҙыҡлы, уйландырырлыҡ китап миндә матур иҫтәлек
булып һаҡлана. Унда яҙылған ҡотлау һүҙҙәре бик тиҙ
үтеп киткән ғүмер юлдарына алып ҡайта...
Әмир Гәрәевтең вафатын ишетеү бик ауыр тәьҫир
итте миңә. Шағирә Әнисә Таһирова менән уны һуңғы
юлға оҙатырға барҙыҡ. Ул инде беҙҙе күрмәй ҙә, ишет-
мәй ҙә. Иҫән сағында әйтелмәй ҡалған һүҙҙәр күңелде
өйкәй.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, үлем берәүҙе лә ситләтеп үтмәй.
һәр кем үҙенә бирелгән ғүмер юлын үҙенсә үтә, яҙмы-
шына яҙғанды кисерә. Хәтерләүемсә, Әмир Сәлимгәрәй
улы кешеләргә ҡарата мәрхәмәтле, ярҙамсыл булды.
Әйтәйек, ауылдашы, Бөйөк Ватан һуғышының беренсе
группа инвалиды, яҙыусы Ибраһим Ғиззәтуллиндың хә-
ләл ефете Зөләйха апайҙың һүҙҙәре хәтеремә килә (улар
йәйҙе Ишембай районы Әрмет ауылында үткәрә ине):
— Әлдә Әмир туғаныбыҙ бар. Беҙҙе һис тә хәтеренән
сығармай, Өфөнән ҡайтып төшөү менән хәл белешергә
килә, Өфө яңылыҡтары менән таныштыра, һәр төрлө
ярҙамынан ташламай, — тигәйне ул. Беҙгә, хәҙерге иҫән-
дәргә, үткәндәрҙе һағынып, киткәндәрҙе юҡһынып йәшәү-
ҙән башҡа йыуаныс юҡ.
Ғүмер юлдашы Фәниәгә һаулыҡ, сабырлыҡ теләйек.
Ә «тельняшкалы әҙип» Әмир Сәлимгәрәй улы Гәрәевтең
яҡты рухы беҙҙең йөрәк түрендә йәшәйәсәк. Мәңгелек-
кә киткәндәрҙең урыны йомшаҡ, йәндәре тыныс
булһын.
ЕТМЕШ ӨҪТӨНДӘ ЛӘ ЙҮГЕРЕК БУЛДЫ
Ярҙамсыллыҡ. Киң күңеллелек. Фиҙаҡәрлек. Кешелек-
лелек. Кеселеклелек... һуңғы йылдарҙа йәмғиәтебеҙ тап
ошо сифаттарға мохтажлыҡ кисерә. «Донъяның аҫты-
өҫкә килгән» әлеге мәлдә, ауыҙына ни тура килһә, шуны
141
һөйләп, үҙен күрһәтеп ҡалырға тырышыусылар уғата
күбәйеп киткән заманда был сифаттарҙың ҡиммәте бер-
мә-бер арта.
Тормоштоң теләһә ниндәй боролмаларына, үҙгәрештә-
ренә, ғәрәсәттәренә ҡарамаҫтан, үҙҙәренең кешелек йө-
ҙөн үҙгәртмәйенсә, ҡысҡырынмай, һис бер шапырынмай
ғына үҙ эшен намыҫ менән башҡарған илаһи заттар ҙа
байтаҡ беҙҙең арала. Был яҙмам тап шундай шәхестәр-
ҙең береһе — баҫалҡы һәм тыйнаҡ, фиҙаҡәр һәм изге-
лекле, ярҙамсыл һәм киң күңелле табип-хирург, медици-
на хеҙмәте гвардия майоры, һаулыҡ һаҡлау отличнигы,
бер нисә орден һәм миҙалдарға лайыҡ булған Рәйсә
Ғәбдрәфиҡ ҡыҙы Мөхәмәтйәрова хаҡында.
Йыйнаҡ кәүҙәле, етеҙ хәрәкәтле, йөҙөнән һәр саҡ
йылмайыу китмәгән Рәйсә Мөхәмәтйәрованы республи-
кабыҙҙа ғына түгел, унан ситтә йәшәгән бик күп кеше-
ләр беләлер: эскерһеҙ ярҙамын күргәндер, йылы һүҙен
ишеткәндер, изгелеген татығандыр. Сөнки Рәйсә апай
бөтә ғүмерен башҡаларға изгелек эшләүгә арнаған кеше
булды. Йәшәйештең төрлө һикәлтәләре аша үткән, тәби-
ғи булмышына өҫтәп тәжрибә туплаған табип-хирургтың
ғүмер юлы күптәргә өлгө булырлыҡ, мин уны ҡырҡ
йылдан ашыу белеүемә, күҙәтеүҙәремә нигеҙләп әйтәм
быны.
Үҙе хаҡында яҙырға йыйынғас, Рәйсә апай менән
һөйләшеп ултырырға тура килгәйне. Ләкин нәмә хаҡын-
да ғына һүҙ сыҡмаһын — уның иғтибары үҙенә түгел,
башҡаларға, бигерәк тә Бөйөк Ватан һуғышында һәләк
булған ағаһы — күренекле башҡорт шағиры Хәй Мөхә-
мәтйәровҡа барып тоташа.
— һеҙҙең үҙегеҙҙең ғүмер юлығыҙ ҙа бик фәһемле,
шул хаҡта һөйләһәгеҙсе, — тип әйтеүемә, ул:
— Мин тормошомдо ағайымдан башҡа күҙ алдына
килтерә алмайым. Атайым урынына хәстәрләүсе, әсәйем
урынына наҙлаусы, өлкән ағайым булараҡ, юл күрһә-
теүсе, бөтә яҡлап өлгө булып хеҙмәт итеүсе берҙән-бер
яҡыным ул!
Ысынлап та, һөйләшә торғас, Рәйсә апайҙың был
фекере раҫлана.
Аҡ ҡайындар, зәңгәр күлдәр төйәге Силәбе әлкә-
һенең "Коншаҡ төбәгендә Ҡунаҡбай ауылында 1918 йыл-
да тыуған Рәйсә йәше лә тулмаҫ элек атаһынан етем
142
ҡала. Әйткәндәй, уларҙың атаһы уҡытыусы, заманының
зыялы, абруйлы кешеһе була. Совет власы урынлашҡан
йылдарҙа халыҡ араһында ағартыу эштәре алып барға-
ны әсән бик йәшләй кулактар тарафынан үлтерелә ул.
Бер нисә йылдан һуң икенсе кешегә кейәүгә сыҡҡан
әсәһе тағы ла ике етем бала — Шәһиҙә һәм Сабурҙы
ҡалдырып, 1930 йылда уҡ донъя ҡуя. Шулай итеп, үҙе-
нән кескәй өс туғанының яҙмышы буласаҡ шағир М. Хәй
ҡарамағына ҡала.
Башланғыс дүрт класты бөтөргәс, Хәй һеңлеһе Рәй-
сәне үҙе пионер вожатыйы булып эшләгән Арғаяш
мәктәбенә күсереп, интернатҡа урынлаштыра.
— Ундағы шарттар ярайһы уҡ яҡшы ине, — тип
хәтерләй Рәйсә апай, — өҫ-баш бөтөн, тамаҡ туҡ булды.
— Кейемдәрегеҙ ниндәй ине һуң?
— Бөтәбеҙҙә лә — малайҙарҙа ла, ҡыҙҙарҙа ла бер төр-
лө ирҙәр кейеме — 48-се үлсәмле бушлат һәм ҙур бо-
тинкалар ине. Уныһына артыҡ иғтибар итмәнек, мөһиме
шул — өшөмәнек, асыҡманыҡ. Бик тырышып уҡый
инек.
Ағаһы Рәйсәнең уҡыуын, тәртибен, өлгәшеүен күҙ
уңынан ысҡындырмай күҙәтеп бара. Етенсе класты та-
мамлағас та, үҙ эргәһенә күсерә. (Был саҡта Хәй үҙе
Өфөлә комсомолдың әлкә комитетында хәрби-патриотик
тәрбиә буйынса секретарь вазифаһында Шәрифә Тимер-
ғәлина ҡул аҫтында эшләй башлаған була.)
Тәүге тапҡыр ҡалаға килеүен, һоҡланып, ғәжәпләнеп
тирә-яғын күҙәтеүҙәрен, ағаһының ҡаршы алыуын, Туҡай
урамындағы аллеялар буйлап Хәй йәшәгән Салауат ура-
мындағы 28-се йортҡа барыуҙарын бөгөнгөләй хәтерләй,
һағынып һөйләй Рәйсә апай.
— Кем булырға теләр инең? — тип һорай ағаһы. —
Мәҫәлән, ағас-үҫемлектә р яратыусы, урманды һаҡлаусы,
уны үҫтереүсе булғың киләме? Ундай техникум бар, —
ти ул.
— Эйе, килә...
— Әллә ап-аҡ халат кейеп, ауырыуҙар дауалаусы врач-
тар эргәһендә эшләгең киләме?
— Килә.
— Ә ҡайһыһы һиңә яҡыныраҡ?
— Аҡ халатлыһы, ауырыуҙарға ярҙам итә торғаны...
143
Шағир яғымлы йылмайып, һеңлеһенең арҡаһынан
һөйә:
— Улайһа, документтарыңды медицина техникумына
бирәбеҙ!
Шулай итеп, ун дүрт йәшлек Рәйсә медицина техни-
кумы студенты булып китә. Ҡыштарын — дөйөм ятаҡта,
йәйҙәрен ағаһы эргәһендә үткәрә. М. Хәйҙең шиғриәткә
бирелгәнлеге, музыка яратыуы, замандаш яҙыусылар
менән аралашып йәшәүе Рәйсәне лә милли мәҙәниәт
донъяһына яҡынайта. Салауат урамындағы йәшеллеккә
күмелгән йортҡа кистәрен парктан музыка тауышы
ишетелеп тора, иртәләрен һандуғастар һайрап уята. Аға-
һының гимнастика яһауын, унан һуң Иҙелгә һыу инергә
төшөп китеүҙәрен йоҡо аралаш тойоп, үҙен бәхетле ке-
шеләрҙән һанап кинәнгәнен, сихри төш һымаҡ, бәхетле
миҙгелдәре итеп иҫәпләй Рәйсә апай.
Техникумды уңышлы тамамлағаны әсән, 1935 йылда
уны имтиханһыҙ медицина институтына алалар. Бында
ла һынатмай, алдынғылар сафында бара Рәйсә. 1940 йыл-
да институтты тамамлап сыға. Был ваҡиға ағаһы әсән
дә һөйөнөслө хәл: сөнки яратҡан туғаны дипломлы
табип, белгес! Ошо көндө иҫтә ҡалырлыҡ итеп билдә-
ләгеһе килә Хәйҙең, һәм Рәйсәгә көмөш сәғәт бүләк итә.
Ағаһының бүләге һәр саҡ уның менән бергә була, хат-
та фронт юлдарынан бергә үтә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы,
Рәйсә апай операция бүлмәһендә саҡта сумкаһы менән
бергә ошо сәғәт тә юғала.
— Башҡа бер нәмәм дә йәл булманы, ағайымдың
иҫтәлеге юғалыуҙы ауыр кисерҙем, — тип, аяныс менән
хәтерләй ул.
Мөхәмәтйәровтар ғаиләһендә башҡалар тураһында
хәстәрләү быуындан быуынға күсә килгән аҫыл сифат-
тыр, күрәһең. Рәйсә менән Хәй ҙә кескәй туғандарын
«аяҡҡа баҫтырыу», белемле кешеләр итеү хаҡында һүҙ
ҡуйышалар, Сабурҙы Хәй үҙе уҡытып сығарырға тейеш,
ә Шәһиҙәнең алдағы яҙмышын Рәйсә үҙ ҡулына аласаҡ.
Шуға күрә институтты тамамлап, Дүртөйлө районы Мәс-
кәү ауылына эшкә тәғәйенләнгәс, Стәрлетамаҡта бала-
лар йортонда тәрбиәләнеүсе Шәһиҙәне Рәйсә үҙе менән
алып китә, уҡырға бирә. һуңынан Бөрө медицина техни-
кумына урынлаштыра. Ә Сабур Хәй ярҙамында техни-
кум тамамлап, армия сафына алынған була инде.
144
Тәү тапҡыр ауылға эшкә килеүен Рәйсә апай шулай
хәтерләй:
— Элекке земство дауаханаһы ике таш бинанан тора,
тәүгеһе — бер, икенсеһе ике ҡатлы ине. Ун биш кеше-
ле стационары, амбулаторияһы бар. Беҙ бөтәһе ете ке-
шелек коллектив эшләнек. Бер врач (Рәйсә апай үҙе), бер
фельдшер, бер фармацевт, дүрт шәфҡәт туташы һигеҙ
ауыл Советы халҡын хеҙмәтләндерә инек. Бик берҙәм
эшләнек, төшкә тиклем ауырыуҙарҙы ҡабул итәһең, төш-
тән һуң стационарҙа обход уҙғараһың, дарыуҙар әҙерләү-
ҙә лә үҙем ҡатнаша торғайным. Ауыл халҡына өйрәнеп,
кинәнеп эшләп йөрөгәндә һуғыш сығып китте.
— һуғыш башланған көндө һәр кем үҙенсә хәтерләй,
һеҙҙең иҫегеҙҙә нисегерәк ҡалды?
Рәйсә апайҙың йөҙө моңһоулана, күҙҙәре уйсанлана:
— Бик матур ҡояшлы ял көнө ине ул. Беҙ бергәләп
күрше Шалҡан ауылына һабантуйға киттек, һәр төрлө
уйындар, ҡыҙыҡ-ирмәк күренештәр... Шулай күңелләнеп
йөрөп ятҡанда, больницаның ат ҡараусыһы килеп, ошо
оло ҡайғылы хәбәрҙе еткерҙе... Кешеләр ашыға, сыуа-
лыша, һыҡтай башланы. Бер нисә минут эсендә шатлыҡ
ҡайғы менән, яҡтылыҡ ҡараңғылыҡ менән, вайымһыҙ-
лыҡ хәсрәт менән алмашынды. Больницаның дүрт хеҙ-
мәткәренә ошо көндө үк повестка килгәйне инде.
Уларҙы хәрби комиссариатҡа оҙата барған Рәйсә
апай ҙа фронтҡа ебәреүҙәрен һорап ғариза яҙа. Ләкин
дүрт райондың егерме мең кешеһен хеҙмәтләндергән да-
уахананы бөтөнләй табипһыҙ ҡалдырыу мөмкин түгел-
леген аңлатып, әлегә уның теләген кире ҡағалар.
һуғыш барған ерҙәрҙән күсенеп килгән халыҡ ара-
һында врачтар ҙа була булыуын. Шуларҙың береһен
Рәйсә Ғәбдрәфиҡовна урынына тәғәйенләйҙәр ҙә... Ләкин
бында ла тотҡарлыҡ килеп сыға. Ҡала дауаханаһында
эшләп өйрәнгән белгесте ауыл шарттарында дауалау
үҙенсәлектәренә өйрәтергә кәрәк була, етмәһә, ул ерле
халыҡтың телен дә белмәй.
Шулай итеп, фәҡәт 1943 йылдың башында ғына
Рәйсә Мөхәмәтйәрованың ғаризаһын ҡарап, теләген
ҡәнәғәтләндерәләр. Унда ла туранан-тура фронтҡа түгел,
Ульяновск ҡалаһындағы һуғыш яланы хирургтары әҙер-
ләү курстарына ебәрәләр. Апрель айында инде үҙе һымаҡ
бик күп ҡыҙҙар менән көньяҡ-көнбайыш фронтына
145
оҙатыла ул. Туҡтауһыҙ бомбаға тотолған теплушкаларҙа
емерек юлдар буйлап ике аҙна буйына бара улар. Ни-
һайәт, май айында яндырылған, емерелгән, ҡанһыраған
Украина еренә аяҡ баҫалар. Килеү менән ул Беренсе
гвардия механизацияланған корпустың санитария взво-
дында үҙенең хәүефле, батырлыҡ талап итә торған ауыр
хеҙмәтен башлап ебәрә.
Йәй көндәрендә — палаткала, ҡыштарын емерелмәй
ҡалған өйҙәрҙә яралыларға арымай-талмай тәүге хирур-
гия ярҙамы күрһәтә ул.
— Беҙгә фронттың алғы һыҙығында — һуғыштың иң
хәтәр ерҙәрендә эшләргә тура килде, еңелерәк йәрәхәт-
леләр үҙҙәре килә, ауыр хәлдәгеләрен күтәреп килтерә
торғайнылар. Ике хирург эшләйбеҙ, һәр ҡайһыбыҙға
икешәр өҫтәл. Яралыларҙың береһен алып китәләр, икен-
сеһен килтереп һалалар. Ике өҫтәл араһында йүгереп
йөрөйһөң, ҡулындағы хирургик бирсәткәләр ҡайһы саҡ-
та тәүлек буйы һалынмай. Бер ауырыуға ярҙам күрһәт-
кәндән һуң, ҡулдарҙы сулема (терегөмөш хлориды) менән
йыуып, икенсе яралыға күсәһең. Әгәр бер нисә минут
ҡына ял итергә форсат табылһа, хирургия ҡорамалдары
тултырылған йәшник өҫтөнә ултырып, ҡулдарыңды алға
һуҙған килеш серем итеп алаһың, — тип хәтерләй Рәйсә
апай.
— һеҙ фронттың иң хәтәр урыны — алғы һыҙыҡта
эшләгәнһегеҙ. Бик тә ҡурҡыныс булғандыр?
— Әлбиттә, ситтән ҡарап торһаң, үтә хәүефлелер ин-
де. Ә бына шул тамуҡтың эсендә ҡайнағанда ул хаҡта
уйламайһың. Туҡтауһыҙ бомбалар ярыла, снарядтар шарт-
лай, пулялар һыҙғыра. Туранан-тура әҫтәңә килеп төш-
мәһә, быны иҫкә алып торорға ваҡыт юҡ. Ярҙам көтөп,
һинең шәфҡәтеңә мохтаж булып ятҡан яралылар бере-
һен-береһе алмаштырып ҡына тора, — ти ул.
Бер саҡ операция яһағанда снаряд ярсығынан палат-
ка ишелеп төшә. Хирург яралыны кәүҙәһе менән ҡап-
лап өлгөрә — үҙе иһә контузия ала. Әлбиттә, ут эсендә
йөрөгән кешене һәр минут, һәр секунд хәүеф һағалай.
Бер ваҡыт алғы һыҙыҡтан яралыларҙы алып ҡайтҡанда,
емерек юлда машиналары ҡапланып, Рәйсә апайҙың
умыртҡа һөйәге имгәнә. Бер ай буйы хәрәкәтһеҙ ятҡан-
дан һуң тағы үҙенең хеҙмәтен дауам итә ул. Был касафат-
тар йәшлек көсө-ҡеүәте менән үтеп китһә лә, һуңғараҡ
146
һиҙҙерә. Ләкин ваҡытында ул фронттағы имгәнеүҙәре
хаҡында белешмә алыу тураһында уйлай ҙа белмәй,
шуға ла тыныс йылдарҙа иҫән-имен ҡайтҡан һау-сәлә-
мәт кешеләр рәтендә йөрөй.
Бик күптәрҙең һыҙланыу, әрнеүҙәрен, ҡан юғалтыу-
ҙан аңын юйғандарын, бите-күҙе йәрәхәтләнеп, һуҡыра-
йып ҡалғандарын йәки сәсе, керпектәре янып, бешеү-
ҙән ғәрипләнеп ҡалған йөҙҙәрен күреп, үҙенә лә бик күп
һыҙланырға тура килә Рәйсә апайға. Ләкин әллә ниндәй
ауыр хәлдәргә төшкәндә лә, ватандаштарында илгә би-
релгәнлек хисенең ни тиклем көслө булыуын күреп
шатлана ла, ғәжәпләнә лә, илһамлана ла ул.
Йәш егет, хатта малай ғына, тип әйтерлек, бер һал-
датҡа операция бара. Егет уфтана, борсола, нимәгәлер
үкенә. Хирург, йәрәхәте бик етди, ауыртыуға түҙә алмай-
ҙыр, моғайын, тип, уны йыуата:
— Сабыр итегеҙ, хәҙер еңеләйер хәлегеҙ. Аҙ ғына
түҙегеҙ инде, — ти. Ә һалдаттың уйы үҙ хәле хаҡында
түгел икән.
— Их-х, — ти ул, — ни барыһы бер сәғәт кенә һуғыш-
та булдым. Немец менән ҡапма-ҡаршы килдек. Ул миңә
алдан атып өлгөрҙө. Илде ҡурсалайһы, үс алаһы ине
бит!
Егеттең бер ҡасан да сафҡа баҫа алмаясағын аңлаған
хирургтың күҙҙәренә ирекһеҙҙән йәш тула. Аҙ булған-
мы ни быға оҡшаш минуттар!
Рәйсә Мөхәмәтйәрова хеҙмәт иткән генерал Русия-
нов исемендәге Ленин һәм Кутузов орденлы Вена кор-
пусы әле лә бар. Бөйөк Еңеүгә 45 йыл тулған көндәрҙә
ветерандарҙың осрашыу ваҡытында сәстәре салланған,
күкрәге орден-миҙалдар менән тулы өлкән йәштәге берәү
Рәйсә апай эргәһенә килеп:
— һеҙ мине хәтерләмәйһегеҙҙер, әлбиттә. Ә мин бер
ҡасан да онотмайым, һеҙ бит минең аяҡтарымды ҡыр-
ҡыуҙан һаҡлап ҡалдығыҙ. Хатта ул саҡта әйткән һүҙҙәре-
геҙ ҡолағымда әле лә ишетелә кеүек. «Аяҡтарығыҙ иҫән
ҡалыр, ләкин ваҡыты-ваҡыты менән һыҙлаусан, өшөү-
сән булыр», — тигәйнегеҙ. Тап шулай, һеҙ әйткәнсә,
ауыртыусан булһалар ҙа, үҙ аяҡтарымда йөрөнөм. Рәх-
мәт һеҙгә! — ти.
Рәйсә апай һуғыштағы хеҙмәте әсән II дәрәжә Ватан
һуғышы ордены һәм күп һанлы миҙалдар менән, тыныс
147
көндәрҙәге батырлығы әсән Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ
ордены һәм «һаулыҡ һаҡлау отличнигы» билдәһе менән
бүләкләнә.
һуғыштан Рәйсә Ғәбдрәфиҡовна 1946 йылда ғына
ҡайта. Хирург булып эшләргә теләһә лә, буш урын та-
ба алмағанлыҡтан, медицина техникумында завуч вази-
фаһын үтәй һәм 1-се ҡала дауаханаһында ярты ставкаға
хирург булып эшләп йөрөй.
Ун йыл буйына (1951 — 1961) штаттан тыш ортопед-
травматолог була. Ул йылдарҙа балалар араһында полио-
миелит ауырыуы тарала. 1955 йылда, мәҫәлән, был ҡот
осҡос ауырыуҙан мең ярымлап бала яфа сигә. Уларҙың
иҫәбен алыу, дауаханаға йәки шифаханаға билдәләү эше
йөкмәтелгәс, Рәйсә апай үҙенең тынғылығын, ялын оно-
топ, эшкә сума. Республика райондарында йөрөп, ауырыу
балаларҙы иҫәпкә ала һәм дауалау сараларына тотона.
Бик күп балаларҙы аяҡҡа баҫтыра.
Йөҙҙәрҙән бер миҫал, һуғыш ваҡытында СПТУ бөтө-
рөп, Молдованан Круду фамилиялы үҫмер Стәрлетамаҡ-
ҡа эшкә ебәрелә. Ул бында үҫеп, егет ҡорона инә, әйләнә,
Башҡортостанда төпләнә. Ләкин, бәхетһеҙлеккә ҡаршы,
уның тәүге балаһы Яша полиомиелит менән ауырып
китә һәм яҙмыш был ғаиләне кеселекле врач Рәйсә
Мөхәмәтйәрова менән осраштыра. Рәйсә апай һис кисек-
мәҫтән баланы дауаларға тотона.
Тәүҙә дауаханаға һала, һуңынан шифаханаға урын-
лаштыра. Ете йәшенән башлап күҙ уңынан төшөрмәйен-
сә, даими рәүештә тикшереп, дауалауҙың бөтә мөмкин
булған ысулдарын ҡулланып ярҙамлаша, һөҙөмтәлә
аяғына бөтөнләй баҫа алмаған бала тәүҙә аппарат менән,
артабан шиналы ботинка, һуңынан инде ортопед ботин-
каһы менән йөрөй башлай. Яша ун дүрт йәшенә еткәс,
климат алыштырыу ниәте менән, ғаилә Молдованың
Бельцы ҡалаһына — атаһының тыуған еренә күсеп китә.
Бер саҡ Рәйсә апайға республика дауаханаһынан
шылтыратып, уның исеменә Молдованан хат килеүен
хәбәр итәләр. Хатты ҡасандыр үҙендә дауаланған Яша
Круду яҙған икән. Ул Рәйсә апайҙы үҙенең туйына
саҡырған. Ун дүрт йыл ваҡыт уҙып киткән, теге ваҡыт-
тағы ауырыу малай үҙенә һәнәр һайлаған, аяҡҡа
баҫҡан, үҙаллы донъя көтөрлөк кеше булған. Туйҙа Яша
Рәйсә апайҙы үҙенең икенсе әсәһе итеп иғлан итә.
148
Бергәләп фотоға төшәләр. Бер нисә көн ҡунаҡ итеп, ҙур
хөрмәт күрһәтеп, бүләктәр тапшырып, оҙатып ҡалалар.
Был — фиҙаҡәр хеҙмәткә ҡарата оло хөрмәттең сағыу
миҫалы түгелме ни?!
1968 йылдан башлап хаҡлы ялға сыҡҡансы Рәйсә
Мөхәмәтйәрова республиканың "Кыуатов исемендәге да-
уаханаһында хирург булып эшләй, шунан пенсияға китә.
Күп йылдар ялда булыуына ҡарамаҫтан, коллектив уны
үҙенең ағзаһы итеп һанай, тантаналарҙан, йыйылыш-
тарҙан ҡалдырмай. 1976 йылда, мәҫәлән, больницаның
100 йыллыҡ юбилейын билдәләгәндә, бик йылы һүҙҙәр
яҙылған өҫтәл сәғәте бүләк итәләр уға. Байрам һайын
ҡотлауҙар ебәреп торалар.
һуғыш ветераны булараҡ, фронтташ әхирәттәр
клубы рәйесе урынбаҫары, Өфө ҡалаһы Совет районы-
ның фронтташ әхирәттәр музейының актив ярҙамсыһы
була ул.
Шаҡтай оло булыуына ҡарамаҫтан, ул һаман кеше-
ләргә — таныш-белештәренә, хатта таныш булмағандарға
ла ярҙам итеүҙән туҡтамай. Әйтәйек, кемдеңдер ҡул йә
аяғы имгәнһә, кемдер үҙендә ул-был ҡурҡыныс сир
юҡмы икән тигән хәүефкә төшкән, кемгәлер уның кәңә-
ше, йылы һүҙе кәрәк икән, ул һәр саҡ бик теләп, асыҡ
йөҙ менән ярҙамға килә.
— Кешеләргә яҡшылыҡ эшләү, изгелекле булыу еңел-
ме? — тип һораным мин Рәйсә апайҙан.
— Әлләсе, — тигәйне ул көлөп, — был хаҡта кем уй-
лап торған? Минеңсә, үҙ мәнфәғәтеңде уйлап, үҙ рәхә-
теңде күреп йәшәү, бәлки, бер яҡтан еңелдер. Сөнки
ярҙам итеү, башҡаларҙы хәстәрләү әсән тынғылығыңды,
ваҡытыңды йәлләмәҫкә, үҙ эшенде, шөғөлдәреңде артҡа-
раҡ ҡуйып торорға кәрәк. Уның ҡарауы йәнең тыныс,
намыҫың пак, выжданың алдында ла, кеше алдында ла
йөҙөң яҡты. Ҡулыңдан килгән изгелекте эшләмәү үҙ
йәнеңә ғазап алыу бит ул. Ғүмерем буйы ғәҙеллеккә ын-
тылдым, ҡулымдан килгән тиклем кеше әсән йәшәнем.
Быға өҫтәп тағы нимә әйтергә мөмкин?
Рәйсә апайҙың бер туған ағаһы Мөхәмәтйәров Хәй-
ҙең һутыш яланында ятып ҡалыуын әйткәйнек инде.
Был юғалтыуға ғүмер буйына күнегә алмай Рәйсә апай.
Ағаһының «билдәһеҙ юғалыуы» ута бик күп йылдар
буйы тынғылыҡ бирмәй. Эшләгән ваҡытта ялы иҫәбенә
149
М. Хәй хеҙмәт иткән армия һуғышып уҙған юлдарҙан
туғандар ҡәберҙәрен йөрөп сыға. Ағаһы менән бергә
булған ветерандарҙы эҙләй, таба, элемтәгә керә. Ләкин
былар береһе лә көткән һөҙөмтәне бирмәй. Хаҡлы ялға
сыҡҡас, бик күп ваҡытын ошо изге эшкә арнай, һаулы-
ғы менән дә, сығымдары менән дә иҫәпләшмәй. Ниһа-
йәт, ағаһының Смоленск әлкәһе Ярцево ҡалаһы әсән
барған һуғыштарҙа ҡатнашыуын, был армияның ҡамау-
ҙа ҡалыуын асыҡлай. Ул һаман эҙләнә, күп ҡалаларҙың,
шул иҫәптән Мәскәүҙең, Үҙәк хәрби архивында була.
Ләкин һаман Хәйҙең ниндәй шарттарҙа үлеүен белә ал-
май. Ниһайәт, Бөйөк Ватан һуғышы тарихының икенсе
томында, 228-се биттәге һүрәттә фашистар язалап
үлтергән һалдаттар араһында үҙенең ағаһын таный.
Патриот шағир М. Хәйҙең һуғышҡа тиклем нәшер
ителгән шиғри йыйынтыҡтары менән бергә гәзит-жур-
налдарҙа сыҡҡан кескәй мәҡәләләренә тиклем күҙ ҡара-
һы кеүек һаҡлай Рәйсә апай.
Башҡорт әҙәбиәте менән яҡындан ҡыҙыҡһына. Баш-
ҡорт телендә гәзит, журналдар алдырып уҡый. Рәйсә
апай шиғри йәнле кеше ине. Шиғриәттең тылсымлы
көсөнә инаныуы, берҙән, ағаһының һайлаған юлына тоғ-
ролоҡ булһа, икенсенән, уның үҙенә уттар кисеп тә нескә
күңелле, мәрхәмәтле булып ҡалырға ярҙам иткәндер.
һинец йәгиәйегитец уҙ ҡануны:
Кеше хәстәрҙәре — иц элек.
Бар булмыгиыц — янып хеҙмәт итеу,
Бар булмыгиыц — ҡылыу изгелек.
Ауырыуҙар ҙа тәу куреуенән ук
Эс серҙәрен аса, уҙ куреп,
Сәсец салланһа ла — кеселекле,
Етмеги өҫтөндә лә йугерек
Булыуҙары ецел тугелдер ҙә,
Намыҫлыга ҡайҙа еңеллек ?
Аҙым һайын, тимәк, яуаплылыҡ,
Фиҙаҡәрлек һорай, туҙемлек.
Хәтерләйҙер һинец шәфҡәтеңде
Яраланган, янган тугандар,
Купме йәрәхәттәр уцалгандар
Ошо мәрхәмәтле ҡулдарҙан.
150
Күцелец аҡ, шуга көнөц яҡты.
Килер таңдар имен тыуһасы.
Изгелеккә ҡытлыҡ был заманда
һиндәй заттар күберәк булһасы!
МУСА ЙTЛИЛДЕY JФJЛTГЕ ЗАМАНДАШЫ
1997 йылдың ун дүртенсе февраленән дүртенсе апре-
ленә ҡәҙәр «Мәҙәни йома» гәзитендә шағирҙың «Була-
саҡ иптәшемә хаттар» тигән көндәлек-хаттары баҫылды.
Мәҡәләгә баш һүҙ яҙыусы олуғ ғалим Нил Юзеевтың
мөрәжәғәтенә иғтибар иттем, унда: «...Күп кенә исем-
дәрҙе, әйтәйек, Зәйнәп, Мәрйәм, Йософ, Ямал, Дәүләт,
Хәлим — әле асыҡлайһы бар. Әгәр уҡыусыларға көндә-
лектә телгә алынған әлеге шәхестәр һәм уларҙың яҙмыш-
тары тураһында ниндәй ҙә булһа мәғлүмәт билдәле
булһа, редакцияға хәбәр итһендәр ине», — тиелгән. Үрҙә
һаналған кешеләрҙең береһе — Зәйнәп Ноғман ҡыҙы
Ғимранова миңә яҡшы таныш булғаны әсән ҡулыма
ҡәләм алдым.
Шул уҡ баҫмала бирелгән Муса Йәлилдең иҫтәлек-
тәрендә шундай юлдар бар: «Мин Өфөлә үҙем менән
бергә МДУ-ла уҡый торған Зәйнәп Ғимрановалар өйөн-
дә торҙом. Ул Мөбинә йәшендәге (Муса Йәлил яратҡан
ҡыҙ. — Ф. Ч.) һөйкөмлө генә, матур ғына, ләкин бик
аҡыллы бер ҡыҙ. Уның атаһы юҡ. Әсәһе коммунистка,
ҡала Советы ағзаһы һәм бик эшлекле активистка. Өйҙә
үҙе шикелле һөйкөмлө Ғәйшә (ҡыҙҙың исеме Рауза, Муса
Йәлил уны Ғәйшә тип иҫендә ҡалдырған, күрәһең. —
Ф. Ч.) һәм Зөбәйҙә тигән һеңлеләре бар. Мин Зәйнәпте
Мәскәүҙә үк яҡшы белә инем. Ул Өфөгә килгәс, үҙенә
төшөргә саҡырғайны. Мин уларҙа бик матур торҙом.
Бергә баҡсаларында йөрөнөк, шиғырҙарымды уҡыныҡ.
Серләштек, һөйләштек. Ул бик аҡыллы кәңәштәр бирә
белә. Бигерәк тә уның кешене ҡайғыртып, иркәләп то-
роуы һәйбәт. Өсөнсө күрә торған ҡыҙым Мәрйәм Ғөбәй-
ҙуллина ине...»
Муса Йәлилдең бөйөк шәхесенә ҡағылышлы һәр
ваҡиға, һәр кешене барлау, бигерәк тә шағир үҙе телгә
алғандарҙы асыҡлау изге һәм маҡтауға лайыҡ. Сөнки
йылдар менән бергә ул заман кешеләренең күпселеге
тарихта ғына ҡалып бара.
151
Зәйнәп апай ана шундайҙарҙың береһе. Зәйнәп Ноғ-
ман ҡыҙы Ғимранова 1911 йылда һамар әлкәһе Быҙау-
лыҡ ҡаласығында донъяға килгән. Яңғыҙ әсә тәрбиә-
һендә өс ҡыҙ: Зәйнәп, Рауза, Зөбәйҙә үҫә. Улар өсөһө
лә республикабыҙҙа билдәле шәхестәр. Сабитова Рауза
Ноғман ҡыҙы Өфөнөң 1-се балалар баҡсаһында ҡырҡ
ике йыл эшләй, тәрбиәсе була һәм бер үк ваҡытта
музыка дәрестәрен дә алып бара. Башҡортостан Респуб-
ликаһының мәғариф отличнигы.
Зөбәйҙә Ноғман ҡыҙы Акунина баҫыу эштәре ғилми-
тикшеренеү станцияһының канцелярияһы мөдире булып
хеҙмәт итә.
Муса Йәлилдең көндәлектәрендә исеме телгә алынған
Зәйнәп апайҙың яҙмышы бындай: башланғыс белемде ул
Стәрлетамаҡта ала, 1923—1928 йылдарҙа Өфөлә уҡый.
Был уҡыу йорто элек гимназия, һуңынан Өфөнөң 2-се
мәктәбе тип исемләнә. Мәктәпте төрлө йылдарҙа тамам-
лаусылар араһында бик күренекле шәхестәр: медицина
фәндәре докторы, профессор Зариф Заһиҙуллин, компо-
зитор Фәрит Яруллин, артисткалар Зәйтүнә Бикбулатова,
Мәғәфүрә Сәлиғәскәрова, тарих фәндәре докторы, про-
фессор Рөстәм Кузеевтар һ. б. бар.
— Директорыбыҙ Закир Шакиров, тел, әҙәбиәт уҡы-
тыусыбыҙ Нәҡи Иҫәнбәт ине, — тип хәтерләй Зәйнәп
апай. — Башланғыс кластарҙа Сәйфи "Кудаштың ҡатыны
Мәғфүрә апай уҡыта ине. Барыһы ла иҫкә төшә, ба-
рыһы ла һағындыра...
Ул 1929 йылда МДУ-ның химия факультетына уҡыр-
ға инә.
Бына шунда Муса Йәлил менән таныша. Ләкин ҡаты
ауырып китеү сәбәпле, уҡыуын ҡалдырып, Өфөгә ҡай-
тырға мәжбүр була. Наркомпроста инспектор, методист
булып эшләй.
1944 йылдан пенсияға киткәнсе (пенсияға ул 80 йәшен-
дә генә китә) Н. К. Крупская (хәҙер Әхмәтзәки Вәлиди)
исемендәге республика китапханаһының ябыҡ фонд
бүлегендә эшләй. 1937 йылдағы репрессия тәгәрмәсенә
эләккән яҙыусылар, хөкүмәт әһелдәренең тыйылған ки-
таптары менән эш итә. Ғәҙел, тәртипле, юғары мәҙә-
ниәтле Зәйнәп Ғимранова республикабыҙҙың абруйлы
кешеләренең береһе була, уға Башҡортостандың атҡаҙан-
ған мәҙәниәт хеҙмәткәре исеме бирелә, байтаҡ миҙалдар
менән бүләкләнә.
152
Өлкән йәштә булыуға ҡарамаҫтан, Зәйнәп апай
ғәжәп зиһенле, аҡыллы, яғымлы булып ҡалды, һаман да
заман һулышы менән йәшәне. Әҙәбиәт, шиғриәтте ярат-
ты. Ике республиканың да — Башҡортостан һәм Татар-
стандың баҫмалары менән танышып барҙы. Ҙур зәңгәр
күҙҙәренең ҡарашы нурлы, ялҡынлы була, уның менән
һөйләшеп ултырыу тарихҡа сәйәхәт итеүгә тиң ине.
— Муса бик әүҙем комсомолец булды, — тип һөйләй
торғайны Зәйнәп апай, — һәр төрлө ойоштороу эштәре-
нә маһир. Бер ваҡыт ул беҙҙе өмәгә йыйып, Мәскәүҙә
төҙөләсәк аэропорт майҙанын таҙартырға алып барҙы.
Ағастарҙы төпләп, сүп яндырып йөрөгәндә күҙемә сүп
керҙе. Быны күреп ҡалған Муса яныма йүгереп килеп
етте һәм МДУ-ның поликлиникаһына алып барҙы. Унда
миңә медицина ярҙамы күрһәткәс, иртәгә лә килеп күре-
нергә ҡуштылар. Мин торған дөйөм ятаҡ йырағыраҡ,
шуға күрә Муса мине яҡындараҡ йәшәүсе бер ҡыҙ
менән таныштырҙы һәм бергәләп поликлиникаға бары-
уын үтенде.
Был танышлыҡ дуҫлыҡҡа әйләнә. Йәштәр аралаша
башлай. Бында Муса Йәлилдең үҙенең һүҙҙәрен килте-
реү урынлы булыр: «Өфөлә беҙ Ченәкәй, уның һөйгән
ҡыҙы Ямал, мин, Зәйнәп Ғимранова, Мәрйәм, уның
иптәш егете һәм башҡалар Дим буйына ҡырға сығырға
булабыҙ. Парҙар шулай була: Ченәкәй Ямалды ярата,
мин Зәйнәп менән сығам, Мәрйәм үҙенең егете менән».
Зәйнәп апай был көндө яҡшы хәтерләй.
— Бик матур йәйге көн. Ял итеү әсән бынан да
уңайлы ваҡыт юҡ юғын. Тик минең Ченәкәй менән бер
компанияла булғым килмәй. Ҡатын-ҡыҙға кәмһетеп
ҡараусы булғаны әсән мин уны ихтирам итмәй инем.
«60 һуммы, 80 һуммы?» тигән ҡатын-ҡыҙҙы мәсхәрәлә-
гән әшәке шиғырын уҡығас, бигерәк тә. Муса мине өгөт-
ләп күндереү менән бергә, Ченәкәй менән дә ныҡлап
һөйләшеп ҡуйған булып сыҡты. Ял итеү ваҡытында беҙ
бер-беребеҙгә бөтөнләй яҡын килмәнек. Мин Муса Йә-
лилдең үҙенә лә Ченәкәй менән артыҡ яҡын булмаҫҡа
кәңәш итә инем. Бик матур ял иттек беҙ Дим буйында,
кәмәлә йөҙҙөк, сәскәләр өҙҙөк, еләк йыйҙыҡ, һуңынан
күркәм табын ҡороп, еләкләп сәй эстек...
Тағы бер осрашыуыбыҙ хәтергә уйылған: Мәскәүҙә
медицина институтында уҡыусы Мәрйәм Собханҡолова
менән поезға билет ала алмайынса, уҡыуыбыҙға ете
153
көнгә һуңға ҡалдыҡ. Ете тәүлек буйына вокзалда ҡуна-
төнә йөрөгәндә, беҙгә Муса Йәлил осраны. Уға ла би-
лет алып биреп, үҙебеҙ менән ашатып-эсереп, Мәскәүгә
хәтлем бергә барҙыҡ.
Муса Башҡортостанды бик ярата ине. Замандаштары
Сәғит Агиш һәм Ғабдулла Амантай менән дуҫ булды.
Шишмә районы "Кара Яҡуп ауылына ҡымыҙ эсергә
бергә йөрөнөләр. Билдәле булыуынса, Муса Йәлил сибәр
ҡыҙҙарға иғтибарлыраҡ, матурлыҡҡа, йәшлеккә ғашиҡ
ине. Ләкин күңелендә насарлыҡ, тупаҫлыҡ юҡ, кире-
һенсә, ҡатын-ҡыҙға ҡарата йомшаҡ бәғерле, инсафлы,
ихтирамлы ине... Ошо уҡ көндәлектә телгә алынған
Мәрйәм Ғөбәйҙуллинаны ла яҡшы белә инем. Ҡаҙанға
күсенгәндән һуң, ундағы тормошонан хәбәрҙар түгел-
мен, — тип дауам иткәйне иҫтәлектәрен Зәйнәп апай, —
уның Сәрби исемле апаһы һәм Хәсән исемле энеһе бар
ине. Хәсән Ғөбәйҙуллиндың Ғәлимйән Ибраһимов исе-
мендәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында эшләүен
беләм. Ул Ҡаҙандан ғилми эше буйынса беҙҙең китап-
ханаға ла килеп йөрөнө.
һөйләшә торғас, Зәйнәп Ноғман ҡыҙының Дауыт
Юлтый ҡатыны — Фатима апайҙың бер туған ағаһының
ҡыҙы булыуы асыҡланды. Зәйнәп апай яңғыҙлыҡта
ғүмер кисергән, һеңлеләре Зәбәйҙә һәм Раузаның улда-
рын үҙ балаһындай яҡын иткән, тәрбиәләшкән. һеңлеһе
Зөбәйҙә лә, Рауза ла, Раузаның улы Эдуард Чанышев
(врач-хирург) та донъяла юҡтар инде.
Зәйнәп апай Цюрупа урамында бер бүлмәле фатирҙа
яңғыҙы йәшәй ине.
Зәйнәп апайға һуңғы көндәргәсә ярҙамлашып, хәлен
белешеп тороусы берҙән-бер туғаны — Зөбәйҙәнең улы
Олег Борисович Акулинин булды, ул Башҡортостан
Фәндәр академияһының физика-математика институтын-
да эшләне.
ШАUИРPЫY ТОРМОШ ЮЛДАШЫ
Ғ. Сәләмдең шиғырҙарын уҡып, ятлап үҫкән беҙҙең
быуынға уның үҙен күреп, танышыу насип булманы.
Шулай ҙа яҙмыш мине уның тормош юлдашы Рәйхана
апай менән осраштырҙы. Ҙур шағирҙың ҡыҫҡа ғына ғү-
154
мер юлының ҡайһы бер күренештәрен уның ауыҙынан
ишетеү бәхетенә ирештерҙе.
1954—1955 йылдарҙа Өфөнөң Ленин урамының 44/46
һанлы йортонда ике редакция бергә урынлашҡайны,
Рәйхана апай «Пионер» журналында машинистка, мин
«Башҡортостан уҡытыусыһы» журналы редакцияһында
әҙәби хеҙмәткәр булып эшләнем. Ошо ваҡытта беҙ көн
дә күрешеп, аралашып йәшәнек.
Рәйхана апай ҡара ҡашлы, ҡара күҙле, икегә тура
ярылып, ҡабартылып ҡуйылған ҡара сәсле, аҡ йөҙлө,
асыҡ сырайлы һөйкөмлө ҡатын ине. Ул матур кейенә,
төҫ-башын ыҫпайлап ҡарап йөрөй торғайны. Аҙ һүҙле,
сабыр холоҡло булып иҫтә ҡалған.
Төшкө аш ваҡытында сәй ҡайнатып, үҙебеҙ менән
алып килгән ризыҡтарҙы уртаҡлашып, гәпләшеп ултыр-
ған саҡтар булды.
Беҙ ул саҡта яңы ғына тормошҡа аяҡ баҫып килеүсе
йәштәр — Зөбәржәт "Кунаева, Лена Агишева, Мөғәллимә
Йәнекәйева ғаиләбеҙҙә булған ҡайһы бер ҡытыршы-
лыҡтар менән уртаҡлашһаҡ:
— Ҡыҙҙар, тигеҙлегегеҙҙең ҡәҙерен белегеҙ. Юҡ-бар
әсән һүҙгә килешмәгеҙ, — тип өгөт биреп ҡуя торғайны
Рәйхана апай.
Редакцияға килгән Сәғит Агиш, Ғәйнан Әмири кеүек
өлкән яҙыусыларҙың уның эргәһенә туҡтап, хөрмәтләп
иҫәнләшкәндәрен, хәлен һорашыуҙарын йыш күрергә
тура килде.
Бер саҡ мин унан:
— Рәйхана апай, башҡа кешегә кейәүгә сығырға уйла-
манығыҙмы һуң, һеҙ бит әле йәшһегеҙ? — тип һораным.
— Юҡ, — тине ул ҡәтғи итеп. — Сәләм кеүекте баш-
ҡаса осратманым. Сәләм бик һәйбәт кеше ине. Ҡыҙға-
нысҡа ҡаршы, кешенең яҡшы сифаттары үҙен юғалт-
ҡас, күберәк беленә икән. Йәш саҡта дыуамалыраҡ
булып, бөтәһен дә уйлап еткермәйһең.
Асыуланышһаҡ (донъя булғас, уныһы ла була), минең
һөйләшмәй йөрөй торған ғәҙәтем бар ине. Сәләм быны
ауыр кисергәндер, күрәһең. «Дауыл» килерен алдан той-
һа, ҡыҙыҡ табып, нисек тә мине көлдөрөргә тырыша
торғайны.
Үткәндәрҙе уйлаһам: «Мин ниндәй бәхетле булған-
мын. Бынамын тигән ирем, улым да, ҡыҙым да бар ине.
155
Ә хәҙер мин бөтөнләй яңғыҙмын. Балаларыбыҙ ҙа тор-
маны. Улар йәшәһә, исмаһам, ерҙә Сәләмдең төҫө ҡалыр
ине. Яҙмыш миңә үлгәнсе һағынып һөйләрлек итеп
бәхетте күрһәтеп кенә алды», — тип һөйләгәне иҫтә.
Рәйхана апай үҙе лә ҡыҫҡа ғүмерле булды.
«ЙӨРӘК ЙЫЛЫҢ ЙӘШӘТӘ, ЗӨЛӘЙХАМ...»
Зөләйха ханым Ғиззәтуллина хаҡында яҙа башлау
менән ҡасандыр уҡыған һәм хәтерҙә уйылып ҡалған
шиғри юлдар иҫкә төштө:
Ҡулымда ҡурай булдың,
Күгемдә тургай булдың,
Хыялый йәгилек илемдә
Ҡанатлы бер тай булдың.
Мин барһам — аяҡ. булдың,
Арыһам — таяҡ булдың.
Ҡараңгыла ҡалганда
Яҡтыртҡыс маяҡ булдың.
Кәрәкһә — япраҡ булдың,
Кәрәкһә — тупраҡ булдың,
Тупраҡ булган саҡта ла
Күптәрҙән ҙурыраҡ булдың.
Кәрәкһә — гөлөм булдың,
Кәрәкһә — алым булдың,
Усҡа ҡыҫһаң — моң сыгыр
Яралы йәнем булдың...
Күренекле татар шағиры Фәнис Яруллиндың был
шиғыры тап Зөләйха Ғиззәтуллинаға арнап яҙылған ке-
үек. Сөнки «толом ғына һалыр индәренә» батыр яугир,
һуғыш инвалиды, оло йөрәкле яҙыусы Ибраһим Ғиззәтул-
линдың яралы яҙмышын йөкмәп, илле йыллап атланы.
Эйе, бындай яҙмышты һәр кем күтәрә алмай, дөрө-
ҫөрәге, булдыра алмай. Бының әсән айырыуса юғары
кешелек сифаттарына эйә булыу шарт. "Карап тороуға
ҡаҡса кәүҙәле, сибек кенә ҡатындың фиҙәҡарлегенә,
батырлығына ҡарап, берсә ғәжәпләнерлек, берсә һоҡла-
нып бөтөрлөк түгел. Шаҡтай ауыр яҙмышлы булыуына
ҡарамаҫтан, уның һәр саҡ көләс йөҙлө булыуы, алсаҡлы-
ғы күптәрҙе әсир итә, аҫыл күңеле хаҡында уйландыра...
156
Ишембай районының Әрмет ауылында 1922 йылда
Тәхәүетдин ағай менән Ғәйшә апайҙың икенсе балаһы
булып донъяға килә Зөләйха. Ун бер баланың һәр бе-
реһе күмәк эш, күмәк кәңәшле, эшсән ғаиләлә тәрбиә-
ләнә. Бер-береңдең хәлен аңлап ярҙамлашыу, аҙҙы ла
тигеҙ итеп күп өлөшкә бүлеү ҡағиҙәһе, үҙеңде түгел,
башҡаларҙы хәстәрләй белеү кеүек юғары кешелек си-
фаттары тап ана шундай эшһөйәр ғаиләләрҙә тәрбиәләнә
лә инде.
Үҙен хәтерләй башлағандан уҡ, кескәй туғандарын
ҡарашып, йорт эштәрендә ярҙамлашып, ныҡышмалы
булып үҫә. һәр эшкә ҡулы ятып торған етеҙлек тә,
һөнәрмәнлек тә уның йәштән үк алған күнекмәләре ха-
ҡында һөйләй. Ҡатын-ҡыҙҙар эшенә маһирлығы бер бул-
һа, ир-ат кәсептәренән дә тартынып тормай. Өлкән ағаһы
Ғабдулланан кескәй сағында уҡ хатта сабата үрергә
өйрәнә.
Ауылда байлыҡ, муллыҡ менән генә түгел, эшсәнле-
ге, татыулығы менән айырылып торған Тәхәүетдин
ғаиләһенә тыныс ҡына йәшәргә насип булмай. 1932 йыл-
да, кулактар менән көрәш башланғас, яҙмышы «ҡыл
өҫтөндә» ҡала. Юғары даирәләрҙә ҡатнашып йөрөгән
бер ҡәрҙәше: «Ике көн эсендә ауылдан сығып юғал-
маһаң, һине лә кулак итәсәктәр, тыңламаһаң, үҙеңә үп-
кәлә», — тип иҫкәртә. Тәхәүетдин, ғаиләһе менән ике
көн эсендә төйнәнеп, ауылдан сығып китергә мәжбүр
була. Егәҙегә барып күмер сабыу эшенә урынлаша. Ә ун
йәшлек Зөләйха Әрметтә йәшәүсе әсәһенең ҡустыһы
Зиннәтулла менән еңгәһе Зөләйха тәрбиәһенә күсә.
Дүртенсе класты тамамлағансы ошо мәрхәмәтле, яр-
ҙамсыл туғандарында йәшәй, тырышып уҡый, тәүге
хеҙмәт күнегеүҙәре ала. Өләсәһенән сүс иләргә, киләп
һарырға, бәйләмгә һәм башҡа ҡул эштәренә өйрәнә.
Еңгәһенә лә ярҙамлашырға тырыша: мәктәпкә киткәнсе
һыу килтереү, өй йыйыштырыу кеүек эштәрҙе башҡара.
Өҫтәүенә, уҡырға ла бик тырыш була. Алтынсы класты
«бишле» билдәләренә генә тамамлағаны әсән республи-
ка күләмендәге отличниктар төркөмөндә Мәскәүгә экс-
курсияға ебәрәләр. Шунда төшкән фоторәсемен Зөләйха
апай ҡәҙерләп һаҡлай. Был ваҡытта инде Тәхәүетдин
ағай Алмалы ауылына ҡайтып колхозға инә һәм ғүмере
буйына ат ҡарай. Ғәйшә апай һауынсы булып китә.
157
Етенсе класты тамамлағас, Зөләйха Стәрлетамаҡ нефть
техникумына уҡырға инә. Рус теленә тиҙ үк төшөнөп,
бында ла юғары билдәләргә генә уҡый. 1940 йылда
Стәрлетамаҡ педагогия институтына инә, тик ауырып
китеү сәбәпле, уҡыуын дауам итә алмай, һауығып аяҡ-
ҡа баҫҡас, башланғыс мәктәпкә уҡытыусы булып урын-
лаша һәм ситтән тороп педагогия училищеһын тамамлай.
Ошо ваҡыттан башлап пенсияға киткәнсе бөтә көсөн,
булмышын биреп, ғүмерен арымай-талмай балалар уҡы-
тыуға арнай.
Был һуғышҡа тиклем осорҙағы ауыл ерендә йәшәгән
хеҙмәт кешеһенең юлы. Тик беҙҙең быуын кешеләренең
балалығы ла, йәшлеге лә муллыҡ эсендә, ҡайғы-хәсрәт-
һеҙ үтмәне. Етмәһә, 1941 йылда башланып киткән һуғыш
илгә һәм кешеләргә күпме афәттәр алып килде. Шул
иҫәптән Тәхәүетдин ағайҙың ғаиләһенә лә һуғыш елдәре
туранан-тура бәрелә. Зөләйханың өлкән ағаһы фронтҡа,
ә ғаилә башлығы үҙе хеҙмәт армияһына китә. Шулай
итеп, әсәһенә төп терәк булып өлкән ҡыҙы Зөләйха
ҡала. Мәктәптә балалар уҡытыу, уҡыусылар менән ба-
ҫыуға эшкә йөрөү, төнгө сменалар ойоштороу, йәмәғәт
эштәре менән бер рәттән малдарға аҙыҡ әҙерләү, тамаҡ
туйҙырыу хәстәрлеге — бөтәһе лә Зөләйха елкәһенә
төшә.
һуғыштың иң хәтәр мәле — беренсе ҡыш үтә. Үләнгә
аяҡ баҫҡас та Зөләйха ауыр шарттарҙа йәшәүсе, эшләү-
се атаһын барып күреү, уға нисек тә ярҙам итеү хыялы
менән йәшәй. Ниһайәт, 1942 йылда, йәйге каникул ваҡы-
тында, арҡаһына аҙыҡ йөкмәп, юлға сыға ул. Белорет
районы Ишле станцияһында утын ҡырҡыусы атаһын
барып тапҡас, күпме шатлыҡлы минуттар кисерә улар!
Өс аҙна дауамында атаһына урман эшендә ярҙамлаша.
Аталы-ҡыҙлы, икәүләп, һәр көндө ике норма — һигеҙәр
кубометр утын ҡырҡып, ярып та ҡуялар. Эшләп арығас,
ҡыҫҡа ғына ялға туҡтаған арала, урмандарҙы яңғыратып
йырлап ебәрә Зөләйха. Өйҙән, ғаилә йылыһынан айы-
рылып, һағынып йәшәгән ир-уҙамандар — Тәхәүетдин-
дең замандаштары, тирә-яҡ ауылдарҙан йыйылған ҡор-
ҙаштары ҡыҙҙың моңло тауышына әсир булып тыңлай,
уны үҙ балаһындай яҡын күреп, тағы, тағы йырлауын
үтенә. Зөләйха ялындырмай, кешеләр күңеленә барып
етерлек моң-һағыш менән йырлай ҙа йырлай.
158
Өс аҙна буйына ҡыҙынан бер хәбәр ҙә алмаған әсә
бөтөнләй хафаға төшкән мәлдә, Зөләйха пар атта атаһы
менән бергә ауылға ҡайтып төшә. Урман хужалығы баш-
лығы Волков, Зөләйханың хеҙмәтен фронтҡа оло ярҙам,
тип иҫәпләп, Американан килгән аҙыҡ-түлектән өлөш
сығарып, кейем-һалым бүләк итә, атаһын отпускыға
ебәрә, ҡыҙҙың үҙе хаҡында «Комсомольская правда»ға
маҡтап мәҡәлә, роно исеменә хат яҙа. Ошо йылдың
көҙөндә башҡа комсомолкалар менән бергә Зөләйха ла
фронтҡа китергә тейеш була, тик хәрби комиссариатта,
әсәһенең береһенән-береһе кескәй балалар менән яңғыҙ
ҡалыуын иҫәпкә алып, ҡыҙҙың теләген кире ҡағалар.
Был ваҡытта ағаһы Ғабдулла яу ҡырында ятып ҡалған,
ә атаһы Тәхәүетдин фронтҡа оҙатылған була.
Ауылда бөтә эш, ауырлыҡ ҡатын-ҡыҙ һәм үҫмерҙәр-
гә ҡала. Мәктәптәрҙә ир уҡытыусылар фронтҡа киткән-
лектән, дәрес алып барыусылар етешмәй. Бында ла
Зөләйханың тырышлығын, булдыҡлылығын иҫкә алып,
Алмалы мәктәбендәге башланғыс кластан Әрметкә мате-
матика уҡытыусыһы итеп күсерәләр. Шулай итеп, Зө-
ләйха бала сағында тәрбиәләнгән Зиннәтулла ағаһы йор-
тона уҡытыусы сифатында әйләнеп ҡайта. Ул инде оҙон
ҡара сәсле, һоро күҙле, көлгәндә бит алмаларында соҡор-
ҙар хасил була торған матур йөҙлө, күптәрҙең иғтиба-
рын йәлеп итерлек ҡыҙ булып етешкән. Әйткәндәй,
Зиннәтулла ағаһы һуғышта үлеп ҡалғанлыҡтан, Зөләйха
еңгәһен һуңғы ғүмеренәсә ярҙамынан ташламай, ололап
хөрмәт итә.
1943 йыл. Ауылда хәбәр тарала:
— Ғәзизулла ҡарттың өсөнсө улы Ибраһим бөтөнләй
имгәнеп ҡайтҡан, ти...
— Эй Хоҙайым,— ти Ғәйшә апай, — килгәс тә килә
бит бәндәләргә ҡайғы. Бөркөт кеүек ике улының үлеме
аҙ булдымы икән ни?
Яугир менән күрешергә бер-бер артлы ауылдаштары
килә. Бер көндө Зөләйха ла яралы һалдатты күрергә
китә.
Ир яҙмышы — ил яҙмышы тигәндәре ошо икән! Иле-
нең ирке хаҡына ҡанаттары ҡайырылған ҡош һымаҡ
булып ҡалған да баһа!
Шулай ҙа кешеләр һөйләгәнсә үк, бөтөнләй хәрәкәт-
һеҙ түгел. Бер аяғы менән әкрен генә йөрөй ала, бер
ҡулы аҙыраҡ ҡуҙғала. Ҡап-ҡара күҙле, алһыу яңаҡлы, һөй-
159
кәмлә үҙе. Ултырып торғанда, зәғифлеге лә беленмәй,
һөлөк кеүек йәп-йәш егет!
Тик күҙҙәрендә тәрән һағыш, моңһоулыҡ. Өҫтәүенә,
ни яғы менәндер Зөләйханың һуғышта ятып ҡалған
һөйгән егетен — тәүге мөхәббәтен хәтерләтә, һөйләшеүе,
яғымлылығы менән үҙенә тартып тора. Ошо минутта
ҡыҙҙың күңелендә үҙенә лә аңлашылмаған сәйер бер
тойғо ярала...
Был осрашыуҙан һуң Ибраһим һәр көндө Зөләйха-
ның мәктәптән ҡайтыуын ҡапҡа төбөндә көтөп ултырыр
була. Ағаһының хәлен, ғашиҡ булыуын аңлап, ҡустыһы
Хәсән йәшлек бер ҡатлылығы менән йыуата һалдатты:
— Ҡайғырма, ағай, Зөләйха апай риза булһа ла, бул-
маһа ла, алып ҡайтып бирәм үҙеңә! — ти.
Ләкин яугир ҡыҙҙың риза булып ҡына түгел, яра-
тып, үҙ итеп кейәүгә сығыуын теләй. Зөләйханың әсәһе
Ғәйшә апай ҙа ошо уҡ фекерҙә. Хатта сәйер бер аҙ.
Үзбәкстандан йөрөп ҡайтҡан, һау-сәләмәт, Зөләйханы
артабан уҡытырға вәғәҙә биреп, алып китергә теләгән
ауылдашын да, Маҡарҙан ҡыҙға күҙ атып йөрөгән уҡы-
мышлы егетте лә хупламай, Ибраһимды алдын күрә:
— һандуғас кеүек һайрар теле, күкрәгендә дарҫлап
типкән йөрәге, башында аҡылы бар. Әллә, ҡыҙым,
тәүәккәлләйһеңме? — ти ул.
Ибраһимға кейәүгә сығырға вәғәҙә биргәс тә, мең
төрлө уйҙарға сумып күпме төндәрен йоҡоһоҙ үткәрә
Зөләйха! Әллә нисә һүрәттә киләсәк тормошон күҙ ал-
дына килтерә. Был инде «һуҡыр мөхәббәт» түгел, батыр-
лыҡ, фиҙаҡәрлек талап итә торған үтә етди аҙым. Үҙенә
ниндәй яҙмыш һайлауын бик яҡшы аңлай ул. Ғәзизул-
ла ҡарт йортонда берҙән-бер эшкә яраҡлы кеше — Хәсән
дә бөгөнмө, иртәгәме һуғышҡа алынырға тора. Олоға-
йып, көстән ҡалып килә торған ҡайны-ҡәйнәгә терәк,
буласаҡ иренә әсә һымаҡ тәрбиәләүсе, ҡараусы булырға
тейеш бит ул. Тик был уйҙарын тулған айға ҡарап,
яңғыҙы ғына кисерә. Бындай саҡта бер кем дә кәңәш
тә, аҡыл да бирә алмай. Күңелендәгеһен яҡындарына
белдерһә, фәҡәт әсенеү генә уятаһын аңлай ул. Икелә-
неү, шөбһәләнеү, уйланыуҙар менән бергә кескәй өмөт
сатҡыһы ла була. «Бәлки, бәхеттән Ибраһимдың ярала-
ры уңалыр, аяҡ-ҡулдары хәрәкәткә килер, уның бит иң
көслө, иң ғәйрәтле сағы...»
160
Алға китеп шуныһын да әйтәйек, ошо өмөт менән өс
йыл буйына, яҙ һайын, тиреҫ эсенә һалып та, өйәңке
япрағы ванналарына ултыртып та, башҡа төрлө дауалар
ҙа ҡулланып ҡарай. Зөләйханың был изге эшендә Иб-
раһимдың әсәһе лә ярҙам итә итеүен. Тик тырышлыҡтар
көтөлгән һөҙөмтәне бирмәй.
1944 йылда Зөләйха Ибраһимға кейәүгә сыға. Был
хәл ауыл халҡы араһында төрлө фекерҙәргә, төрлөсә
фараз итеүҙәргә сәбәп була.
— Ғәрип кешегә бармаһа, ир бөтөр тип уйланымы
икән? — тип, яуыздар яраһына тоҙ һипһә, саф күңел-
леләре:
— Яҡшылыҡ ерҙә ятып ҡалмай, сир ҙә, бәхетһеҙлек
тә берәүҙән дә һорап килмәй, изге эштән яҙыҡ эҙләү
үҙе гонаһ, — тип йыуатыусылар ҙа була.
Нисек кенә булмаһын, тормош үҙ юлынан тәгәрәй
тора.
1945 йылда тәүге улдары Дим донъяға килә. «Ир
тыуғанға — көн тыуған», — тигән боронғолар. Ибраһим-
дың да шатлығының сиге булмай: улы бит уның дауа-
мы — бөтә һаулығын иле әсән биргән һалдаттың эштә-
рен, хыялдарын тормошҡа ашырыусы үҫәсәк!
1947 йылда Ғиззәтуллиндарҙың икенсе улдары тыуа.
Уға исемде ҡәйнәһе Хәсән тип ҡуштыра. Бының сәбәбе:
юғарыла иҫкә алыныуынса, ағаһының «башлы-күҙле»
булыуына бөтәһенән дә нығыраҡ ҡыуанған Ғәзизулла
ҡарттың төпсөк улы — Хәсән, туйҙар үтеп, ун биш
көндән һуң армияға алына. Хәрби курстарҙа уҡып, тан-
кист була. һуғыш бөтөргә ни бары бер аҙна ҡалғас,
1945 йылдың 2 майында Берлинда ятып ҡала. Ибраһим
менән Зөләйханың әлеге батыр һалдат исемен йөрөткән
улдары Хәсән хәҙер техник фәндәр кандидаты, полков-
ник, хәрби кафедра мөдире, доцент, өлгөлө ғаилә баш-
лығы, бынамын тигән кеше. Унан һуң бер-бер артлы
Әмире, Зиләһе, Зифаһы донъяға килде.
Балалар ишәйгән һайын, ғаиләнең дә мәшәҡәттәре
арта тора. Ибраһим, ни тиклем генә ҡатынын ҡыҙған-
маһын, уға ярҙам итерлек булып һауыға алманы. Кире-
һенсә, аҙ-маҙ ҡыймылдаған һул ҡулы ла, аяғы ла бөтөн-
ләй хәрәкәтләнмәҫ булып ҡалды.
Ауыл ерендә көн итеүҙең ни тиклем ауыр икәнен
күреп, кисереп йәшәгәндәр генә аңлай. Көндәлек йорт
эштәре өҫтөнә утын әҙерләү, бесән сабыу, ашарға йүнә-
161
теү кеүек шөғөлдәр ҙә уның елкәһендә, һыу килтереү,
мал ҡарау, йыуыу, йыйыштырыу, мейес яғыу, өлкәндәр-
ҙең һәм сабыйҙарҙың тамағын туйҙырыу — мәктәпкә
киткәнсе башҡарыла торған көндәлек мәшәҡәттәр. Уның
өҫтөнә уҡытыу, дәфтәрҙәр ҡарау, йыйылыштар, йәмәғәт
эштәре. Ул бит әле парторг хеҙмәтен дә башҡара, һәр
саҡ ҡатынының ярҙамына мохтаж булып ултырған ирен
ашатыу, мунса индереү, рухи яҡтан һындырмаҫҡа ты-
рышыу, китапхананан китаптар ҡайтарыу... Быларҙы
уйлауҙан ғына ла башың әйләнерлек! Ярай әле ҡайныһы
менән ҡәйнәһе ҡулдарынан килгәнсә ярҙамлаша, бала-
ларҙы ҡараша.
Ғәзизулла ҡарт үҙе — етмеш төрлө һәнәр эйәһе —
аяҡ кейемдәре тегеп, ғаиләгә матди яҡтан да өлөш
индерә. Килен кеше, үҙ сиратында, ҡарттарҙың намаҙ
уҡыу, ураҙа тотоу кеүек дини йолаларҙы башҡарыуына
ихтирам менән ҡарай, һәр саҡ иртән тороуҙарына
тәһәрәт алырға йылы һыу әҙер, таҫтамал эленгән, сама-
уыр ҡайнаған. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, кемгәлер Зөләйханың
«парторг башы» менән дин тотоуға булышлыҡ итеүе
оҡшап етмәй. Был хаҡта партия район комитетына ет-
керәләр. Ярай әле, килгән вәкил ваҡиғаға дөрөҫ баһа
бирә:
— Әлкәңдәрҙе ихтирам итеү — киләсәк быуынды
тәрбиәләү ул!
Ауылдаштары, күршеләре һоҡланып рәхмәт уҡый
Зөләйхаға.
— Донъяла ниндәй рәхмәт бар, шул төшһөн һиңә,
балаҡай!
— Ҡайным, ҡәйнәм менән егерме йыл бергә йәшәү
дәүерендә рәнйетешеүгә барып еткәнебеҙҙе хәтерләмә-
йем, — ти торғайны Зөләйха апай. — Бик һәйбәт кеше-
ләр ине, ауыр тупраҡтары еңел булһын.
Уның был һүҙҙәренә Ибраһим ағай үҙе ҡушыла.
— Атайымды әйткән дә юҡ, әсәйем Зөләйхаға бик
фатихалы булды: «Беҙҙең улыбыҙҙы ҡәҙерләгәнең, тәр-
биәләгәнең әсән, үҙебеҙгә миһырбанлы булғаның әсән
Йософ пәйғәмбәрҙең Зөләйхаһы һымаҡ, ожмахтың тү-
рендә ултыр, балам», — тип теләр ине.
— Хәҙер бөтәһе лә мәрхүмдәр инде, — тип дауам итә
Зөләйха апай. — Ҡәйнәм үлгәс, ҡайнымды ике йыл
намаҙлыҡ өҫтөндә генә ултырттым, ураҙа тотторҙом, әле
162
лә һәр йылда ике яҡтан да ата-әсәйҙәребеҙ рухына
арнап Ҡөрьән аштары үткәрәм.
Ғиззәтуллиндарҙың үҙҙәренең балалары ла миһырбан-
лылыҡ, ярҙамсыллыҡ, мәрхәмәтлек кеүек гүзәл сифаттар-
ҙы һеңдереп үҫкән. Иҫән саҡтарында улар ата-әсәләренә
ҙур терәк булды. Бишәүһе лә үҙаллы йәшәй башланы,
бынамын тигән юғары белемле белгестәр, һәр береһе лә
үҙ урынында лайыҡлы кешеләр.
— Хәҙер хәлдәребеҙ күпкә еңеләйҙе, — ти ине ата
менән әсә. — Балаларыбыҙ килеп ярҙамлашып тора. Яҙыу-
сылар союзына ҙур рәхмәтлебеҙ, квартира алып бирҙе,
бөтә уңайлыҡтары булған торлаҡ тормошто шаҡтай
еңеләйтте.
— Шулай ҙа ҡалала йәшәүҙең бер ҡыйын яғы бар —
кешеләр менән аралашыуға мохтажбыҙ. Ауылға күсенгәс
(улар йәй көнө Әрметтәге өйҙәренә ҡайтып йәшәне),
көнөнә әллә нисә кеше килә, ауылдаштарым менән һөй-
ләшеп кинәнәм, — ти торғайны Ибраһим ағай үҙе.
Быларға өҫтәп шуны әйтергә кәрәк: заманыбыҙҙың
Корчагины — көслө ихтыярлы, инвалид килеш тә кеше-
ләргә файҙа килтерергә ынтылған яҙыусыны күрергә йәй
көнө күптәр киләләр. Төрлө әлкәләрҙән, төрлө милләт
балалары менән бик теләп аралаша, шәхси өлгөһө менән
тәрбиә эшенә ҙур өлөш индерә Ибраһим ағай. Өфөнән,
Иглиндан, Саратов әлкәһе Балаково ҡалаһынан, Хмель -
ницкийҙан, Ставрополь, хатта Чукотканан килеп күрә-
ләр уны. һуңынан бихисап хаттар, үҙҙәренә арналған
шиғырҙар, рухи көс өҫтәрҙәй йылы һүҙҙәр уҡып кинәнә
Ғиззәтуллиндар.
— Төрлөһөн күрелде инде, — ти ине Зөләйха апай,
мөләйем йылмайып үткәндәрен хәтерләп. — Балалар
кескәй саҡта үгеҙ егеп донъя көттөм. Утынын, бесәнен
килтерҙем. Йәйге каникул ваҡыттарында колхозда кәлтә
ташыным. Бер саҡ шулай, — тип дауам итә ул, — баҫыу-
ға тары утарға барырға сыҡтыҡ. Саф һауа һулап ҡайт-
һын тип, Ибраһимды ла, балаларҙы ла ултыртып алдым.
Ҡайтыр юлға сыҡҡас, үгеҙебеҙ тулап китте.
Мин һикереп төшөп, ауыҙлығынан эләктереп алдым
да йәнәш йүгерҙем. Ярай әле, Ибраһим кәңәш бирә:
«Үргә бор, үргә!» Шулай итеп кенә тыйҙыҡ мәхлүкте.
Ауылдаштарының күпселеге Зөләйханың хәлен аңлай.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уның үгеҙ егеп, «рәхәт йәшәүенән»
163
дә көнләшеүселәр табыла. Милиция начальнигы үҙе ки-
леп Ибраһимға һәйбәт кәңәш бирергә мәжбүр:
— Йә һуй, йә һат үгеҙегеҙҙе. Бәләнән баш-аяҡ, тигән-
дәр, мин бығаса яҡлап килдем. Артабан күңелһеҙлек
тыуырға мөмкин!
Дөрөҫ, тормош йөгөн төпкә егелеп тартыуҙар эҙһеҙ
генә ҡалмай. Зөләйха апай өс тапҡыр етди операция
үткәрә. Унда ла үҙенең ныҡышмалылығы, түҙемлеге
менән еңеп сыға. Уның һыҡтағанын бер ҡасан да күр-
мәҫһең. Ул ғүмере буйы алсаҡ, шат йөҙлө, көләс, тор-
мошто һөйөүсән булып ҡалды.
Ял көндәрендә балалары, ейәндәре йыйылғанда (бөтә-
һе ун дүрт кеше!) Ғиззәтуллиндарҙың өйө гөрләп тора.
Ата менән әсәнең йөҙө шатлыҡтан балҡый. Ә бит улар-
ҙы үҫтереү, ысын мәғәнәһендә кеше итеп тәрбиәләү,
юғары белем биреү әсән күпме көс түгелгән!
Шуныһын ғына ла иҫкә алыу етә торғандыр, балалар
ишәйгәс, өйҙә урын етмәй башлай. Яңы йорт йүнәтеү
мәсьәләһе килеп баҫа. Маҡар урманына өйлөк бүрәнә
ҡырҡырға Зөләйха үҙе китә, был юлы уға атаһы ла,
ауылдаштары, туғандары ярҙамға килә. 1955 йылда ғаилә
яңы өйгә күсә. Был хаҡта һөйләү йәки яҙыу ғына еңел!
Әйткәндәй, ата-әсәһе Зөләйхаға тормош көтөргә ғүмер
буйы ярҙам итә, хатта Фатима исемле ҡыҙҙарын өй
эштәрен атҡарышыу әсән Зөләйха ғаиләһендә йәшәргә
ебәрәләр. Ун йыл буйына апаһының тормош арбаһын
тартыша Фатима.
— Ғүмер юлыбыҙҙа һәйбәт кешеләр осрап торҙо, —
тип рәхмәт тойғоһо менән хәтерләй ине Зөләйха апай. —
Ибраһим яҙыша башлағас, миңә бик күптәр алдына ба-
рып баҫырға, һорарға, үтенергә тура килде. Эсенә ҡәләм
ҡуйылған ҡурай һымаҡ нәмәне ауыҙына ҡуйып яҙа ине.
Рәхмәт төшһөн, ул саҡта партия әлкә комитетының
идеология бүлеге мөдире Н. К. Розанов яҙыу машинкаһы
бүләк итте. Үҙем баҫырға өйрәндем.
1955 йылда, Йоматау шифаханаһында ял итеп ятҡан-
да, Сәғит Агиш менән осрашыу ҙа беҙҙең бәхеткә бул-
ды. Уның ярҙамы менән Ибраһимдың тәүге хикәйәләре
«Әҙәби Башҡортостан» журналында донъя күрҙе.
Эйе, Зөләйха апайҙың уҙған юлдарына ҡараһаң, ғә-
жәпләнеп тә, һоҡланып та бөтөрлөк түгел. 1958 йылда,
гөманлы килеш Бөрөлә уҡып, мотоколяска йөрөтөү хоҡу-
164
Зөләйха менән Ибраһим Ғиззәтуллиндар
ғы ала. Зөләйха апай, әле көлөп хәтерләһә лә, күҙ алды-
на баҫҡан картина бер ҙә көлкө түгел. «Мотоколяска
менән Өфөгә китеп барғанда, оло машинаға бәрелмәҫкә
тырышып, юлдан ауып төштөк, — ти ул, — үҙебеҙгә бер
ни ҙә булманы. Шул саҡта ауылыбыҙҙың бригадиры ки-
леп сығып, юлға менергә ярҙам итте». Йөк машинаһын-
да практика үтеп, «Запорожец»ҡа ултыра, Ибраһимын
бөтә республика буйлап йөрөтөп сыға. Хәйер, был урын-
да Ибраһим ағайҙың ҡатынына яҙған мәҙхиәһенән өҙөк
килтереү ҙә етер кеүек.
«...һин, Зөләйха, сәскәләй матур сағында яҙмышың-
ды минең менән бәйләнең. Оло батырлыҡҡа тиң бын-
дай аҙымды бары тик ҙур йөрәкле, киң күңелле, ҡыйыу
кешеләр генә яһай ала. һин ана шундайҙарҙың береһе.
һинең йөрәк йылыңды тойоу мине кире тормошҡа ҡай-
тарҙы. Йомшаҡ ҡулдарыңдың иркәләүе, ҡарашыңдың
наҙы миңә йәшәү ҡеүәте бирҙе, эшкә дәрт өҫтәне.
һинең фатихаң, һинең ярҙамың менән эш башланым
мин, Зөләйхам! Минең өс повесым, ике романым, тиҫтә-
ләгән хикәйә һәм очерктарым һинең ярҙамыңда яҙылды.
Уларҙы эшкәртеү, баҫтырып сығарыу тулыһынса һинең
өҫкә төштө. Эшһөйәр ҙә, булдыҡлы ла, күндәм дә булдың
һин, Зөләйха. Шоферлыҡ һәнәренә өйрәнеп, ҡайҙарға
165
алып барманың, кемдәр менән осраштырманың мине.
Бөтәһе әсән дә рәхмәт һиңә, изге йән!»
Ысынлап та, Ибраһим Ғиззәтуллиндың әҙәби эшмә-
кәрлегендә Зөләйха апай хеҙмәте баһалап бөткөһөҙ.
Пенсия йәшендә лә тынғы белмәне Зөләйха апай,
тормоштоң үҙәгендә ҡайнап йәшәне. Элекке уҡыусыла-
рының тормошо менән ҡыҙыҡһынды, фольклор түңәрәге
ойоштороп, телевизион сығыштар, концерттар күрһәтеү-
ҙә ҡатнашты. Йәйҙәрен Әрметтә ауылдаштары менән
аралашып кинәнде, уҡыусылары ла уны онотманы. Ил-
дең төрлө мөйөштәренән килгән ҡотлауҙар, йылы һүҙ-
ҙәр, оло ихтирам уға йәшәү көсө бирҙе.
Зөләйха апай менән Ибраһим ағай әсән һуғыш ғүме-
ренең һуңынаса һуҙылды, сөнки Зөләйха апайҙың һәр
көнө яу ҡырынан иптәшен йөкмәп алып сыҡҡан һалдат
батырлығына тиң булды. Был батырлыҡ илле йыл буйы
дауам итте.
Уларҙың ғаиләһенә ҡарап, кешеләрҙең күпселеге һоҡ-
лана, ниндәйҙер ярҙам күрһәтергә, һис юғы, рух ныҡлы-
ғы теләй.
Ләкин һәр саҡ һыҙлап торған тере яраға һаҡһыҙ
ҡағылыусылар ҙа осрай.
— Ошондай һылыу, булдыҡлы көйөңә нимә тип ғәрип
кеше менән йәшәйһең? — тип һораусыларға, Зөләйха
апай бик дөрөҫ яуап бирә:
— Тәне ғәрип булһа ла, рухы бөйөк, йәне изге, аҡы-
лы тәрән уның. Дүрт һаны теүәл булып та, аҡылын «йә-
шел йылан»ға һатып, ғаиләһен рәнйетеүсе бәндәләрҙең
унауһына ла алмаштырмайым Ибраһимымды. Балаларым-
дың атаһы, ҡайғы-шатлығымды уртаҡлашыусым, оло
терәгем ул минең!
1992 йылды Зөләйха апайға етмеш йәш тулыу ваҡи-
ғаһы республикабыҙҙа ҙур ихтирам менән билдәләп,
гәзиттәрҙә материалдар баҫылды, радиотапшырыу ойош-
торолдо.
Балалары, яҡындары йыйылып байрам итте. Күп
һанлы хаттар, ҡотлауҙар, телеграммалар килде.
Зөләйха ханым менән уның ғәзиз ире, күренекле
яҙыусы Ибраһим Ғиззәтуллиндың ихласлығы, бер-бере-
һенә мөхәббәте, тормошто яратыуҙары бик күптәргә өлгө
ул, маяҡ ул.
166
АҘ ҺҮҘЛЕЛЕК, ЭШКӘ МАҺИРЛЫҠ
Фәнүн Йыһандар улы Рамазанов, ҡыҙғанысҡа ҡаршы,
арабыҙҙан иртә китте, вафатына ла ике тиҫтәләп йыл
тулып үтеп бара инде.
1941 йыл. Бөйөк Ватан һуғышы... Ғаилә башлығы Йы-
һандар Рамазан улы Рамазанов октябрь айында уҡ армия
сафына алына. Оҙаҡ та үтмәй, Дәүләкән педучилище-
һының икенсе курсында уҡып йөрөгән улы Ғилемдар
Рамазанов та Өфөләге хәрби курстарға ебәрелә (комсо-
мол сафына кергәндә, йәшен бер йылға арттырыу сәбәп-
ле, йәштәштәренән бер йыл алда фронтҡа ла китә ул).
Был саҡта ҡырҡ ике йәшлек һалдат Йыһандар Рама-
занов Ҡандра районының Үрмәкәй ауылында фронтҡа
оҙатыуҙарын көтөп ята. Ғилемдар ике көнгә рөхсәт
алып, башта Саҡмағош районы Иҫке Балаҡ ауылына
ҡайтып, әсәһе һәм туғандары менән хушлаша, унан ата-
һы янына йүнәлә.
Аталы-уллы ике һалдаттың һуңғы күрешеүе була был.
Улар был төндө йоҡламайынса, һөйләшеп үткәрәләр.
Таң атҡанда улын тимер юл вокзалына оҙатып барған
атайҙың һуңғы һүҙҙәре васыят булып сыға. «Улым, — ти
ул, — был мәхшәрҙән икебеҙҙең дә иҫән ҡалыуыбыҙ бик
икеле, ҡайһыбыҙ ғына ҡайтһаҡ та, ғаиләне тарҡатма-
йыҡ!»
Ауыр яраланып, ике тапҡыр контузия алып, илгә
әйләнеп ҡайта алған Ғилемдар атаһының васыятын на-
мыҫлы үтәне. Уның «Атай янында» тигән поэмаһында
түбәндәге юлдарға күҙ һалайыҡ:
Был фатиха һинең васыят ине.
Иртә тацда, ҡарҙар яуганда
Аҡ тун, һоро бүрек, быйма кейеп,
Яцгыҙ тороп ҡалдың яланда.
һине өткән утҡа мин дә керҙем,
Үҫмер йөрәк тулды ус менән.
Өндә, төштә минец янда инец,
Шул уҡ кейем, шул уҡ төҫ менән.
Йыһандар Рамазанов 1942 йылдың 16 апрелендә Мәс-
кәү әсән барған һуғыштарҙа Бородино яланында ятып
ҡала.
167
Ғилемдар оҙаҡ йылдар атаһының ҡәберен эҙләне.
1962 йылда ғына Мәскәү әлкәһе Уварово ауылында
туғандар ҡәберлегендә ерләнеүен асыҡланы.
...Был юлыцдыц һуцгы нөктәһе,
Баш осоңда ҡыҙыл йондоҙ бар.
Йондоҙҙарга менмәк инец дә,
һинец янга төгикән йондоҙҙар.
Йәшел шыршы, ҡыҙыл йондоҙга
Йәш аралаш ҡарай күҙҙәрем.
Баумы, атай, һаумы, ҡәҙерлем!
Егерме йыл һине эҙләнем.
Ғилемдар, ғаиләлә баш бала булараҡ, етем ҡалған ике
туғанына ағай ғына булманы, ә аталарын алмаштырып,
уларҙың киләсәк яҙмыштары әсән тулы яуаплылыҡты ла
үҙ өҫтөнә алды.
1945 йылда үҙе Тимирязев исемендәге педагогия инс-
титутына уҡырға Өфөгә килгәндә һеңлеһе Йәүһәрәне
педучилищеға алып килә. Ағаһы ҡарамағында өс йыл
уҡып, педучилищены тамамлағас, Ҡаҙанға алып барып,
пединститутҡа урынлаштыра. Әйтергә кәрәк, Йәүһәрә аға-
һының өмөтөн аҡланы — күп йылдар мәғариф әлкәһен-
дә эшләп, хаҡлы ялға сыҡты. Оҙаҡ йылдар туғандарса
аралашып, бер-береһенең хәлен белеп йәшәне улар. Ғи-
лемдар Йәүһәрәне Ҡазанда ҡалдырып ҡайтҡас, етенсе
класты тамамлаған Фәнүнде үҙ янына алып килеп, шул
уҡ педучилищеға урынлаштыра. Бер йыл буйына пединс-
титуттың дөйөм торлағының өс кешелек бүлмәһендә бер
урынлыҡ койкала туғаны Фәнүн менән бергә йоҡлап
йөрөнө ул. Хәҙер инде өс кешенең сығымдарына сти-
пендия аҡсаһы (ул әле Сталин стипендияһы ала ине),
ваҡ-төйәк гонорар ғына етмәй ине.
Ғилемдар «Кызыл таң» гәзите редакцияһына әҙәби
хеҙмәткәр булып урынлашты. Гәзиттең ул саҡтағы мөхәр-
рире Ғариф Ғөзәйеров уның хәленә керә, институтҡа
лекцияларға (ҡайһы берҙәренә) ебәрә, гонорар эшләү
мөмкинлектәрен дә тыуҙырырға тырыша ине.
Йөҙөнән сабыйлығы китмәгән бәләкәй генә буйлы
үҫмер Фәнүнде беҙ, Ғилемдарҙың һабаҡташтары — ҡыҙ-
ҙар яҡын күрә, ҡыҙғана, мөмкин булғанса йылытырға
тырыша инек. Ул йылдарҙа студенттар араһында айы-
168
рыуса берҙәмлек, туғанлыҡ
хистәре бик көслө ине. Беҙ
бер-беребеҙҙең хәлен аңлау
ғына түгел, ярҙамға ашығыр
инек. Фәнүн иһә беҙҙең кесе
туғаныбыҙға әүерелде. Үҙе лә
аҙ һүҙле, яғымлы бала. Беҙҙең
йомош-юлдарыбыҙға ла йүге-
реп тора, институт ихатаһы-
нан утын килтерешә.
Йомош тигәндән, мин уға
бер сетерекле үтенес менән
мөрәжәғәт иттем. Эш шунда:
улар менән бер бүлмәлә йә-
шәүсе егет менән осраша
инем. Бик етди сәбәп арҡа- _
, Фәнүн Рамазанов
һында унан ситләшергә тура 1
килде. Егеттә беҙҙең икәүләп
төшкән фоторәсем ҡалыуын теләмәнем. Фәнүн был
фоторәсемде миңә килтереп бирҙе. Баҡһаң, ул минең
әлеге егет менән аралашыуымды хупламаған икән.
Дүртенсе курста улар Аксаков урамына шәхси фа-
тирға күсенделәр. Фәнүн әленән-әле беҙҙең яныбыҙға
килеп йөрөр, беҙ уны яҡын итеп ҡаршылар инек.
1949 йылда институтты ҡыҙыл дипломға тамамлаған
Ғилемдар Бөрө уҡытыусылар институтына эшкә тәғә-
йенләнде. Үҙе менән бергә туғанын да алды, Фәнүн
педучилищены Бөрөлә тамамланы һәм Өфөгә ҡайтып
педагогия институты студенты булып китте.
Беҙ Ғилемдар менән ғаилә ҡороп, кеше мөйөштәренә
һыйынып йәшәгәндә лә эргәбеҙҙә ике яҡтан да туғандар
булыр ине. Яңы Күпер урамындағы ярым подвал йорт-
та йәшәгәндә, мәҫәлән, минең һеңлем Тәзкирә, Фәнүн,
апайымдың ҡыҙы Венера, йорт хужаларының туғаны
Тәүилә (барыһы ла етем) бергә торҙоҡ. Ауыр йылдарҙа
ла өйҙә татыулыҡ ине.
Йәшлек — йәшлек инде: был дүртәү ваҡыты-ваҡыты
менән ҡыуышып, мендәр бәрешеп уйнарға керешеп
китәләр, өйҙән — тышҡа, тыштан өйгә бер кереп, бер
сығып шаяралар.
Был йортта «кухня» тип аталған бәләкәй генә бүлмә-
ләге лампочка тәҙрә аша ишек алдын да яҡтырта. Фәнүн
китабын алып, ишек алдына сығып ята ла уҡырға әҙер-
169
ләнә. Ҡыҙҙар уның яйлап урынлашҡанын, китабын асҡа-
нын ғына көтөп торалар ҙа кухня утын һүндерәләр. Егет
был «этлекте» аңламай әле, тыныс ҡына кереп утты
ҡабыҙа ла яңынан сығып ята. Уҡый башлайым тигәндә
генә тағы ут һүнә. Был хәл өс-дүрт тапҡыр ҡабатланғас,
Фәнүн эштең асылына төшөнә, китә ҡыуышыу, шау-
шыу! Ғилемдар бындай саҡтарҙа, уҡып ултырған еренән
башын күтәреп: «Еттемеме-юҡмы һеҙгә, доңғыҙҙар!» —
(дуңғыҙ тип түгел) тип ҡысҡырһа ла, тауышында асыу
юҡ, киреһенсә, көлә.
Фәнүн бындай шуҡлыҡтарҙы яуапһыҙ ҡалдырмай.
Ишек алды түбәһенә менеп ята (ул бейек түгел). Ҡараң-
ғы, өйҙән сыҡҡан ҡыҙҙарҙы әбәкләй. Әйтергә кәрәк,
Фәнүн балалар ярата ине. Өндәшмәй-нитмәй, әкрен генә
яндарына барып ултырыр ҙа уйындарына ҡушылып
китер ине. Өлкән ҡыҙыбыҙ Гөлшатты һөйләндерә-һөй-
ләндерә кейендереп, тышта һауала йөрөтөп керер ине.
Икенсе балабыҙ Илдар тыуғас, ҡыҙыбыҙға иғтибар кәмей
төшкәнен аңлап булһа кәрәк, уны йыуатырға тырыша
ине, бутай. Шул уҡ ваҡытта тәбиғәт балаһы — балыҡҡа
йөрөй, тирә-яҡ гүзәллегенә, бигерәк тә Дим буйҙарының
матурлығына һоҡлана ине.
Институтты тамамлағас, ике йыл Шаран районында
уҡытыусы булып эшләне. Өфөгә ҡайтҡас, «Кызыл таң»
редакцияһына әҙәби хеҙмәткәр булып урынлашты, унан
һуң оҙаҡ йылдар баш мөхәррир урынбаҫары вазифаһын
атҡарҙы. Уның хеҙмәт кенәгәһендә ике генә эш урыны
күрһәтелгәндер, тип уйлайым. Эшен мөкиббән китеп
яратып башҡарҙы. Редакциялағы хеҙмәт юлы «Башҡорт-
остандың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре» исеме, «По-
чет Билдәһе» ордены, «Хеҙмәт ветераны» миҙалы менән
билдәләнгән уның.
Фәнүн аҙ һүҙле, күңелендәгеһен бик үк асып бармай
торған шәхес ине. Мин уның сәбәптәрен эҙләйем.
Беренсенән, тәбиғәттән бирелгән сифаттыр был, шул уҡ
ваҡытта ун йәшендә атайһыҙ ҡалып, һуғыш йылдары-
ның аслыҡ-яланғаслығын татыуы, әсәһенең икенсе кеше
менән тормош ҡороуы (ире һуғышҡа киткәндә уға ба-
ры утыҙ ете йәш була) кеүек ваҡиғалар уның сабый
йөрәгендә эҙен ҡалдырмайса үтмәгәндер.
Ҡайһы сағында асылып китеп һөйләгәндәре йөрәкте
тетрәндерерлек ваҡиғалар булыр ине. Мәҫәлән, атаһы
170
киткәс, донъяға килгән ҡыҙ баланың көнө-төнө колхоз
эшендә йөрөгән әсәһен көтөп, аслыҡтан әрнеп илағанын,
унан үлеүен һөйләгәндә тауышы өҙөлөп ҡалыр ине.
Шулай йылдар үтә торҙо. 1959 йылда Ҡыйғы ҡыҙы
Римма Сибәғәт ҡыҙы Ғафарова менән ғаилә ҡорҙолар.
Римма үҙ эшенең оҫтаһы, маҡтаулы теш врачы булып
оҙаҡ йылдар эшләне. Ике ул үҫтереп, аяҡҡа баҫтырҙы-
лар. Римма хәҙер ейәнсәре Юлиәнең киләсәген ҡайғыр-
тып йәшәй.
Фәнүн менән һуңғы күрешеү 1993 йылдың 23 авгу-
сында, ағаһы Ғилемдарҙың ҡапыл вафаты көнөндә булды.
Был юғалтыу беҙҙең бөтәбеҙҙең дә, шул иҫәптән Фә-
нүнгә лә, һис тә көтөлмәгән фажиғә ине.
Ағаһын оҙатҡанда ағарынған йөҙлө, бер һүҙ әйтер-
лек тә хәле булмаған Фәнүндең һөйәлеп баҫып торғаны
әле булһа күҙ алдымда.
Бер аҙнанан, йәғни 1993 йылдың 31 авгусында, үҙе
лә гүр эйәһе булды.
Беҙгә, иҫәндәргә, уларҙы һағынып, хәтирәләр яңыр-
тып йәшәүҙән башҡа сара юҡ. Урындары йәннәттә
булһын, тип теләргә генә ҡала.
ЫСЫҠ БӨРТӨГӨЛӘЙ САФ ИНЕК
1945 йылдың сентябрь башы. һуғыш тамамланыуға
ни бары өс ай ваҡыт үткән. Ҡайғы-хәсрәттәр, юғалтыу-
ҙарҙан ғажиз булып арыған беҙҙең быуын әсән әйтеп
аңлата алмаҫлыҡ шатлыҡлы көндәр ине был. Күңелдәрҙә
йөрөгән хыялдарҙы тормошҡа ашырырға мөмкинлектәр
асылғанға, хатта үҙ бәхетебеҙгә үҙебеҙ ышанмай инек.
Мин дә күптәнге хыялыма — юғары уҡыу йортона
инеү бәхетенә өлгәштем. Әҙәбиәт факультетының
башҡорт бүлегендә оҙон толомло ауыл ҡыҙҙары араһын-
да бармаҡ менән генә һанарлыҡ егеттәр ҙә бар ине.
Аҙна-ун көн һуңлап беҙгә Ғилемдар Рамазанов та килеп
ҡушылды. Ябыҡ, урта буйлы, тиҙ аралашыусан егет
шунда уҡ үҙ кешегә әүерелеп китте.
Икенсе сменала уҡыйбыҙ, ике пар лекция тыңлауға,
ҡараңғы төшә башлай. Дүрт пар булһа, төнгә үк ҡалына.
Гоголь урамының 11-се һанлы йәшеллек эсендә
ултырған ике ҡатлы бинаһынан һуң ғына ҡайтырға сыҡ-
тыҡ. Шул саҡта Ғилемдар миңә иғтибар итте:
171
— Был ҡыҙҙы әсәһе нисек ебәргән, бигерәк бәләкәй
бит! — тине. — Ҡайтырға ҡурҡмайһыңмы һуң? — Уның
тауышында ҡайғыртыусанлыҡ та, шаянлыҡ та бар ине
шикелле. Мин быны түбәнһетеү тиеберәк ҡабул итеп,
яуапһыҙ ҡалдым.
— Ҡайҙа тораһың? — Уның был һорауы инде миңә
туранан-тура бирелгәс, аңлатып бирҙем. Шул саҡта ме-
дицина институтының һуңғы курсында уҡыған Сажиҙә
апайым мине ҡаршыларға килгәйне.
Үҙебеҙҙең институттың дөйөм ятағында урын булма-
ғанлыҡтан, мин уның янында һыйынып, медицина
институтының дөйөм ятағында бер айҙан артыҡ йәшә-
нем. Октябрь аҙаҡтарында мосолман зыяратына терәлеп
үк торған Степан Разин урамындағы фатирға күстем.
Ғилемдар минең менән һәр саҡ, бала-сағаға ҡараған
кеүек, шаяртып һөйләшә ине. Беренсе курста уҡығанда
беҙ үҙебеҙгә бик матур булып тойолған береттар алып
кейҙек. Минең берет асыҡ зәңгәр төҫтә ине. Быны
күреп, Ғилемдар:
— Әлә-лә-ә-ә... бигерәк килешә бит башлығың, ҡайҙан
алдың? — тип үртәне.
Беҙҙең төркөмдә кеше артыҡ күп түгел, бөтәбеҙ бер-
гә дуҫтарса мөнәсәбәттә йәшәнек. Шулай ҙа Ғилемдар
менән беҙ икебеҙ ике тарафтараҡ инек. Уның яратҡан
ҡыҙы бар. Мин дә уның менән бер бүлмәлә йәшәгән
егет менән осрашам...
Ләкин тиҙҙән икебеҙҙең арала бик матур дуҫлыҡ
урынлашты. Ул былай булды: Ғилемдарҙың ҙур өмөт
бағлап, етди яратып йөрөгән ҡыҙы менән араһы һыуын-
ған икән. һуғышҡа тиклем Дәүләкән педучилищеһында
бергә уҡыған, фронт юлдарын урап ҡайтҡан яҡын дуҫ-
тары — Шәриф Бикҡол менән Хәким Ғиләжев институт-
та шәмбе көндө үткәрелә торған кисәлә минең яныма
килделәр ҙә:
— һин бөгөн Ғилемдарҙы яратыусы ҡыҙ булып ҡыла-
нырға тейешһең. Уның менән генә бейе, янынан китмә.
Был һиңә беҙҙең үтенес, эре ҡыланыусы ҡыҙға шундай
һынау үткәрергә һөйләштек, — тинеләр.
Мин уларҙың был ғөҙөрөн үтәргә вәғәҙә бирҙем һәм
кисә дауамында ошо ролде бик теүәл үтәргә тырыштым.
Ошо кистән һуң Ғилемдар менән әлеге ҡыҙҙың араһы
яҡыная төштө, буғай, быға мин үҙем дә шат инем. Тик
яҙмыш уларҙы барыбер төрлө юлдарға әйҙәгән булып
172
Ғилемдар Рамазанов менән Фәниә Чанышева. 1973 йыл
сыҡты... Бер саҡ Ғилемдар үҙе миңә мөрәжәғәт итеп,
ҡыҙҙың уй-фекерҙәрен, уға ҡарата мөнәсәбәтен асыҡла-
уымды үтенде. Мин институттың Сталин урамындағы
бинаһына киттем. Әлеге ҡыҙҙың бер егет менән һөйлә-
шеүен ситтән күҙәтеп, оҙаҡ ҡына көтөп торҙом. Ғилем-
дар үтенесе менән килеүемде белмәҫкә тейеш ине ул,
шуға күрә осраҡлы үтеп барыусы булараҡ һүҙ башла-
ным (Ғилемдар элек беҙҙе таныштырғайны).
— Рамазановтың һәйбәт кеше икән ен дә, киләсәгенең
ҙур булыуын да яҡшы аңлайым, — тине ул, — аҡылым
менән уға тартылам да бит... Үҙ-үҙемә ышанмайым, хат-
та үҙем әсән ҡурҡам.
Мин был һүҙҙәрҙең мәғәнәһенә күп йылдар үткәс
кенә төшөндөм. Ул саҡта... фекерен ниндәй генә матур
һүҙҙәргә сорнаһа ла, күңеленең башҡа кешелә икәнен
аңланым. (Ул ҡыҙ ҙа, Ғилемдар кеүек, эшләп уҡый ине,
үҙе эшләгән мәктәптән тормош юлдашын да тапты.)
Ғилемдар әсән хәбәрем шатлыҡлы түгел ине, шуға
күрә һөйләшеүҙе һуҙыбыраҡ йөрөүем иҫтә.
— Йә, нисек булды, — тине Ғилемдар бер көндө, —
һөйләшә алдыңмы? — һәм һағайып тыңларға әҙерләнде.
Мин иһә был ваҡытта фекер туплағайным инде. Яйлап
ҡына әйттем:
173
— Беләһегеҙме, Ғилемдар ағай, ул бик матур ҡыҙ, үҙ
баһаһын үҙе яҡшы белә. Беҙҙең ише бала-саға араһын-
да айырылып тора. Уға иғтибар итеүселәр бер һеҙ генә
түгел — миндә шундай фекер ҡалды. Ул әле тойғоларын
аҙағынаса үҙе лә аңлап еткермәй, ахырыһы, һеҙгә са-
быр ғына көтөргә ҡала...
Әлбиттә, Ғилемдар был һүҙҙәрҙән мәсьәләнең асылы-
на төшөнгәндер. Осрашып йөрөһәләр ҙә, уларҙың араһы
әкренләп һыуынды. Ошо ваҡиғаларҙан һуң Ғилемдар
үҙенең хәлдәрен миңә һөйләр, кәңәшләшер булып китте.
Уның бүлмәләш егете менән минең аралағы мөнәсәбәт
тә уңышһыҙ тамамланды. Егет үҙен яңғыҙаҡ тип йөрөһә
лә, өйләнгән кеше булып сыҡты. Ул саҡта был хәл беҙ-
ҙең башҡа һыймаҫлыҡ әхлаҡһыҙлыҡ булғанға күрә, мин
шунда уҡ уның менән араны өҙҙөм. Беҙ Ғилемдар менән
был турала ла һөйләшә инек.
Беренсе мөхәббәте уңышһыҙлыҡҡа осрағас, Ғилемдар
башҡа ҡыҙҙар менән дә яҡынлашырға ынтылып ҡараны.
Ләкин күңелен аңларлыҡ, яҙмышын бүлешерлек кеше
таба алманы булһа кәрәк. (Алға китеп шуныһын әйтәм:
беҙ өйләнешеп, беренсе балабыҙ тыуғас, уның мөхәббә-
тен ваҡытында кире ҡаҡҡан ҡыҙҙың үкенеүен, мөмкин
булһа, яҙмышын яңынан үҙгәртергә теләүен еткергән-
дәр. Миңә был хаҡта, йылдар уҙғас, Ғилемдарҙың бер
дуҫы һөйләне.) Ғилемдарҙың «Ниңә һуң һин...» тигән
шиғыры бына шул уңай менән яҙылғандыр, тип фараз
итәм.
Бөгөн мицә һинән сәләм килтерҙеләр,
Уҙган йәшлек мәлен иҫкә төшөрҙөләр.
... Ҡасандыр һин, эйе, минец Аллам инец,
Мин — ут, ә һин боҙҙай һалҡын ҡалган инец.
Беҙҙең студент йылдары мохтажлыҡта үтһә лә, күңел-
ле булған икән. Ғилемдар был хаҡта бер шиғырында
әйткән:
Кейгән кейем, ашаган аштар ҙа
Барлы-юҡлы гына көйөнә,
Ниндәй саф булганбыҙ тошоларҙа,
Ниндәй һаҡ булганбыҙ һөйөүҙә.
174
Студент йылдары... Татлы төш һымаҡ ҡыҫҡа ла, әле
кисә генә үтеп киткән кеүек яҡын да. Беҙ бик татыу
булдыҡ. Ҡайғы-хәсрәттәребеҙ ҙә, шатлыҡтарыбыҙ ҙа,
мохтажлыҡтарыбыҙ ҙа уртаҡ ине. Ул саҡта беҙҙең ме-
нән уҡыған иптәштәрҙең күбеһе әҙәбиәт донъяһында үҙ
урынын тапҡан шәхестәр булып өлгөрҙө. Хәким Ғиләжев,
Шәриф Бикҡол — күренекле шағирҙар, Агиш Ғирфанов,
Фәрит Иҫәнғолов — билдәле прозаик, Хәләф Курбатов
тел ғалимы булып китте. Ҡалғандары тел-әҙәбиәт уҡы-
тыусылары булып, республиканың төрлө төбәктәрендә
намыҫ менән хеҙмәт иттеләр.
Фронтовик-шағирҙар беҙҙе күп кенә мәҙәниәт әһел-
дәре менән осрашыуҙарға ла тарттылар. Ул саҡта бик
популяр йырсы Диана Нурмөхәмәтова, тере яҙыусылар
Сәйфи Ҡудаш, Баязит Бикбай, Ҡадир Даян, Рәшит Ниғ-
мәтиҙәр менән күҙгә-күҙ осрашыу, аралашыу үҙе ниндәй
бәхет булған! Уҡытыусыларыбыҙ Ә. Харис, А. Ҡудашев,
Е. Калегина, В. Прошкин, Ф. Хангилдиналарҙы ҙур их-
тирам менән иҫкә төшөрәм.
Әҙәби түңәрәккә йөрөү, беренсе өйрәнсек әҫәрҙәрҙе
тикшереүҙәр даими алып барыла. Ашау-туҡланыу яғына
килгәндә... Хәйер, бер миҫал килтерһәм, үҙенән-үҙе асыҡ-
ланыр.
Бер саҡ миңә ауылдан аҙыҡ ебәргәндәр ине. Мин
һыҙыҡ һыҙҙырып, сумарлап, борсаҡ ашы бешерҙем, һәм
үҙем йыш ҡына ҡунаҡ була торған Фәүзиә Исмәғилева-
ны саҡырып һыйламаҡсы булып икенсе ҡатҡа күтәрел-
дем.
Фәүзиә:
— Мин керермен дә ул, бына Рамазановтар ас бит
әле, икмәк карточкаларын да юғалтҡандар, — тине.
— Уларҙы ла саҡырайыҡ һуң, тик аш етерме?
— Миндә бешкән бутҡа бар, алып төшәм...
Бүлмәһенә кергәнсе, Рамазановтарҙың асҡыс уйымы
аша күҙ һалабыҙ. Ғилемдар шинелен ябынып, бөршәйеп
кенә уҡып ултыра. Ишек шаҡыйбыҙ, теләгебеҙҙе бел-
дерәбеҙ.
— Мин керермен дә, — ти ул, Фәүзиәнең һүҙҙәрен
ҡабатлап, — бына Камал да ас бит әле. (һүҙ Камал
Хәбибуллин тигән өмөтлө шағир тураһында бара, уның
яҙмышы ла, ижады ла фажиғәле тамамланды.) Ул берәй-
һенән бурысҡа алырға аҡса эҙләп сыҡҡайны.
175
— Уны ла алып керегеҙ.
Шулай итеп, беҙ дүртәүләшеп аш ашайбыҙ, сәй эсеп
һөйләшеп ултырабыҙ.
— Ҡыҙҙар, һеҙҙең эргәлә бик рәхәт булды бит әле,
хатта сығаһы ла килмәй, йылынып киттек, — тинеләр
улар.
Эйе, беҙ, ҡыҙҙар, бүлмәләрҙе таҙа тотабыҙ, урын-ер-
ҙе йыйнаҡ итеп йыйыштырабыҙ, һәр көн киҙеүсе Карл
Маркс урамындағы колонканан кәрәгенсә һыу килтерә.
Мейескә яға. Утын яғы бик наҡыҫ, уны институт иха-
таһынан төндә генә (һорамайынса) ташыйбыҙ. Хәте-
ремдә, Анастасия Ивановна Грекова (һуңынан педагогия
институтында эшләүсе фәндәр докторы, профессор)
менән был эшкә икәү алына инек. Буйға бик таҙа, кол-
хозда эшләп килгән Баҡалы ҡыҙы мине кескәй булға-
ным әсән үҙе менән саҡыра:
— Идем, Фаечка, — ти ул, — тебе проще под ворота-
то лезть, а я потащу.
Эйе, ҡыҙҙар йәшәгән бүлмәләр йыйнаҡ та, йылы ла
була ине. Стипендия аҡсаларыбыҙҙы һалышып, өҫтәлгә
ашъяулыҡ йәйә, тәҙрәгә, марляны биҙәкләп, пәрҙәләр
элә торғайныҡ. Электр энергияһынан файҙаланырға
рөхсәт итмәһәләр ҙә, һәр бер бүлмәлә йәшерен рәүештә
электр плитаһы тотабыҙ. Көндөҙ уның менән файҙа-
ланған сағында тикшереүселәр килеп керһә, институтҡа
ҙур штраф һалалар, шуға күрә бында айырыуса һаҡлыҡ
кәрәк. Ул плитаны булавка менән сымға тоташтырыу —
үҙе үк бик хәүефле эш. Ләкин аслыҡ, мохтажлыҡ беҙҙе
йыш ҡына ҡағиҙәләрҙән ситкә тайпылырға мәжбүр итә
ине.
Үрҙә әйткәнемсә, беҙ бик берҙәм булдыҡ. Төркөм
старостаһы Хәләф Курбатов та булдыҡлы, тырыш егет,
беҙҙең менән бер һүҙҙә булыр ине.
Имтихан ваҡытында аслыҡ үҙен ныҡ һиҙҙерә. Бер
кирбес икмәк 65 һум тора, ә беҙҙең стипендия 140 һум.
Бер саҡ шулай беҙ, дүрт ҡыҙ, институт ашханаһына
керҙек. Фронтовиктарға айырым тәҙрәнән берәй төрлө
ризыҡ бирәләр. Ә ул көндө тары бутҡаһы бар ине. Ни-
сек ошоно алырға, тип һөйләшеп ултырғанда, Ғилемдар
килеп керҙе. Ҡыҙҙар миңә:
— һеҙ дуҫтар бит, бар әле һора, беҙгә бутҡа алып
бирһен, — тиҙәр.
176
— Ғилемдар ағай, беҙгә бутҡа алып бирә алмаҫһы-
ғыҙмы? — тип мөрәжәғәт итәм.
Ул, һис тә уйлап тормаҫтан:
— Нисәү кәрәк? — тип һораны. Мин:
— һигеҙ! — тим.
Беҙ үҙебеҙсә шулай һөйләшәбеҙ, кеше һайын ике
өлөш ашаһаҡ, туйыр инек. Уның өлөшө бер ҡалаҡ бит
инде. Ләкин аш бүлеүсе беҙҙең Ғилемдар аша эш итеүе-
беҙҙе һиҙеп ҡалдымы, әллә, ысынлап та, ризығы етмәне-
ме — ни барыһы ике өлөш бирҙе. Шунда мин Ғилем-
дарҙан:
— Ә үҙегеҙгә? — тип һораным.
— Бирмәне бит, ҡәһәрең, шуны бүлешегеҙ инде, ҡыҙ-
ҙар, — тине ғәйепле кеше һымаҡ. — Ә миңә кәрәкмәй.
Беҙ уны фронтта ашап ялҡҡанбыҙ инде, — тип сығып
уҡ китте.
Бына шундай ауыр тормош, бала сағыбыҙҙы урлаған
һуғыш йылдары сыныҡтырғандыр беҙҙе, берләштергән-
дер. Беҙ бер-беребеҙҙең хәлен еңеләйтешергә тырыша
инек.
Ул йылдарҙа ордер менән бирелгән ботинкалар 40 —
42 үлсәмле, ирҙәр әсән пальтолары Башпромдың бик
тупаҫ буҫтауынан тегелгән ине. Ҡыҙҙарҙың кәүҙәһен
биҙәй торған булмаһа ла, кейеп йөрөнөк. Ә ботинкала-
рын баҙарҙа ҡиммәтерәккә һатып файҙалана инек.
Ләкин был әлкәлә мин әллә ни игелек күрмәнем. Соци-
алистик һәм Сталин урамдары мөйөшөнә урынлашҡан
аяҡ кейеме магазинынан ирҙәр ботинкаһын һатып алып,
баҙар аша үтәм тигәндә, мине ике ҡатын туҡтатты.
— Ботинкаларыңды һат! — тиҙәр. Мин шатланып риза
булдым. Махсус йөрөйһө юҡ, йәнәһе. һатыу-алыу эшенә
оҫталыҡ юҡ, бирәйем дә китәйем, тип уйланым. Икенсе
көндө реформа булып, был аҡсаларҙың миндә тиндәргә
әйләнәсәген белмәгәнмен, ә был алыпһатарҙар, әлбиттә,
аҡыллы баштар булған. Шул уҡ ордер менән ҡара
итәктәр һатып алдыҡ, һалдат гимнастеркаһы тегә торған
йәшел туҡыманан һырылған телогрейкалар менән ҡара
итәк, итектәр, береттар кейеп йөрөү хатта модаға өй-
ләнде. Күбебеҙ уҡыуҙы тамамлар алдынан ғына пальто
кейеү бәхетенә өлгәште.
Ғилемдар «Кызыл таң» редакцияһына эшкә керҙе. Ул
инде лекцияларҙың барыһына ла йөрөй алмай, ваҡытын
төрлө ергә тартырға мәжбүр булғанлыҡтан, йүгерә-йүге-
177
рә ике-өс сәғәткә генә килеп китә. Ғәҙәттә, минең яныма
ултырып, үткән дәрестәрҙә нимәләр булыуын һораша.
Дуҫлығыбыҙ һаман нығый бара. Яҡынлашыуыбыҙ ҙа
ҡыҙыҡ ҡына килеп сыҡты. Теге егет менән араны өҙ-
гәс, мин оҙаҡ ҡына бер кем менән дә аралашмайынса
йөрөнөм.
Көндәрҙән бер көндө беҙ төркөмөбөҙ менән башҡорт
театрына барҙыҡ. Ниндәй спектакль ҡарағаныбыҙ иҫем-
дә юҡ, ә бына аҙағы оноторлоҡ түгел. Театрға кереп
барғанда уҡ бер кешенең арттан эйәреүен шәйләп ҡал-
дым. Ул беҙҙең тирәнән урын алды, һис тә күҙ яҙҙыр-
майынса, спектаклдән һуң бергә сыҡты һәм оҙата кил-
де. Ул КГБ офицеры ине шикелле.
Был хаҡта Ғилемдар кемдән белгәндер, икенсе көндө
иртән, мин йоҡонан торғансы уҡ, беҙҙең бүлмәнең
ишеген шаҡый, улай ғына ла түгел, хатта асыулы:
— Төндә бик оҙаҡ йөрөнөңмө ни, һаман йоҡлап ята-
һың, имтихандар килеп еткәнен оноттоңмо ни? — ти. —
Хәҙер үк кейенеп сыҡ, мин һине тышта көтәм, имти-
ханға әҙерләнергә кәрәк!
Уның был ҡылығы миңә берсә көлкө, берсә сәйер
тойола:
— Әгәр сыҡмаһам, бармаһам?
Ул бер тынға юғалып ҡала...
Өсөнсө курста уҡығанда беҙ, ҡыҙҙар, үҙебеҙҙең төр-
көмдәге һәм дөйөм ятаҡ буйынса таныш бер нисә егетте
саҡырып, Яңы йылды бергә ҡаршыларға уйланыҡ. Дос-
тоевский урамының 131-се һанлы йортонда йәшәүсе
Фәриҙә Әсәҙуллинаның апаһы беҙгә үҙ өйөндә байрам
үткәрергә рөхсәт итте. Ҡунаҡҡа йыйылаһы көндө лек-
ция ваҡытында Ғилемдар миңә бер яҙыу бирҙе: «Беҙ
һине бер һәйбәт егет менән таныштырабыҙ, алдан әҙе-
рерәк бул», — тиелгәйне унда. Кисәне матур ғына ойош-
торҙоҡ, егеттәрҙән Назар Нәжми, Муса Ғәли, Камал
Хәбиб, Ғилемдар, Раһип Йәннәтовтар ине. Беҙ Назар
менән кем уҙарҙан бейенек — мөрйәләр һелкенеп торҙо,
тип көлдөләр. Таныштыраһы егет һөйкөмлө генә күрен-
де, ул да мине оҡшатты, тинеләр. Ләкин... һөйләшеү,
танышыуға килеп еткәс, егет йомолдо. Мин уны оҙаҡ
ҡына аңламайынса, уйланып йөрөнөм. Ғилемдар: «һин
уға теймә инде, мин үҙем әйләнәм», — тигән икән. һу-
ңынан билдәле булыуынса, ул бынан башҡа ла ике егетте
минән кире боролорға мәжбүр иткән булып сыҡты. Был
178
хаҡта миңә уларҙың береһе һөйләне... Ә был КГБ офи-
церына Ғилемдар үҙенең ниәтен аңлата алмағанлыҡтан,
мине тыйырға булғандыр.
Ошо көндө ул миңә:
— Мин һәр көндө һинең менән осрашып һөйләшеү
ихтыяжын тоям. Башҡалар менән күрһәм, йәнемә урын
таба алмайым... — тип беренсе тапҡыр күңелендәгеһен
әйтеп бирҙе. Артыҡ «ҡыҙыл» булмаған мөхәббәтебеҙ
шунан башланды шикелле. Беҙ әкренләп бер-беребеҙҙе
аңланыҡ, бик күп уртаҡ сифаттарыбыҙ барлығына тө-
шөндөк.
1949 йылда институтты тамамлап, мин Ҡыйғы районы
Абзай урта мәктәбенә башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡы-
тыусыһы, ә Ғилемдар Матрайға мәктәп директоры итеп
тәғәйенләндек. Ләкин Ғилемдар Мәскәүгә аспирантураға
китергә ниәтләй ине, ошо үтенесе менән Мәғариф ми-
нистрлығына барғас, уға бер генә йыл булһа ла эшләргә
ҡушып, Бөрөгә уҡытыусылар институтына ебәрҙеләр.
Беҙ Ғилемдар менән хаттар алышып торҙоҡ. Ул Бө-
рөгә эшкә киткәндә ҡустыһы Фәнүнде үҙе менән алды,
ә һеңлем Тәзкирәне Өфөлә осратып, минең яныма оҙа-
тып ебәрҙе... Беренсе йыл эшләү миңә матди яҡтан да,
рухи яҡтан да ауыр булғандыр. Абзайҙа бер ай ҙа эш-
ләп өлгөрмәнем, атайым вафат булды, йәшәү шарттары
ла еңелдән түгел. Әле уйлап ҡараһам, тормоштоң һынау-
ҙарын еңел үткәреп ебәргәнебеҙҙе аңлайым. Ә ваҡытын-
да хатта артыҡ һиҙмәгәнбеҙ ҙә. Йәшлек! Ғилемдар мине
хаттары менән йыуатып торҙо, хат һайын тиерлек
шиғырҙар ебәрә ине. Бер шиғыры минең беренсе дәрес
биреп сығыуыма килгәйне. Ул уны Бөрөгә эшкә китер
алдынан һамар өлкәһендәге Серноводский шифахана-
һында дауаланғанда яҙған.
Беҙҙе ғүмеребеҙ буйы шиғриәт оҙатып килде. Күңе-
лем һағыш менән тулған саҡтарҙа мин ул шиғырҙы ҡат-
ҡат уҡыйым, уҙған юлыбыҙҙы, дуҫтарҙы, иптәштәрҙе
барлайым. Бик күп һынауҙар, юғалтыуҙар, ауырлыҡтар
аша уҙғанғалыр, беҙҙең быуын кешеләре мөхәббәттә саф,
ҡайғыларҙа сабыр, тормошта тырыш булды.
Был иҫтәлектәрем беҙҙең икебеҙгә ҡағылыу менән
бергә замандаштарымдың да яҙмышы ул.
179
САГЫНЫП СJЙЛTРЛЕК ХАТИРTЛTР
ШИГЫРЬЛTРЕБЕЗ — КQYЕЛ ЮАНЫЧЫ
Бjек Ватан сугышы тtмамланган 1945 елныy берен-
че тыныч кjзе очраштырды безне. Уфаныy Гоголь ура-
мында яшеллеккt тjренеп утырган педагогия институты-
на озын толымлы авыл кызлары арасына утлы сугыш
кырларын урап кайткан, кqкрtклtрен орден-медальлtр
бизtгtн фронтовик егетлtр килеп кушылды. Тjрле фа-
культетларда иде алар. Безнеy tдtбият бqлегендt Хtким
Гыйлtwев, Рифгать Мtхмqтов, Сагман Вахитов укый
башлады, ике атнага соyлап Гыйлемдар Рамазанов килеп
кушылды. Тиз аралашучан булуы, ярдtмчеллеге белtн ул
шунда ук «qз кеше»гt tйлtнеп китте. Чакмагыш районы-
ныy Иске Балак авылында туган егет htр яклап jлгеле
иде.
1942 елныy апрелендt Мtскtq jчен барган сугыш-
ларда htлак булган tтисен алмаштырып, ике туганы:
сеyлесе Wtqhtрt, энесе Фtнqнгt югары белем алырга
ярдtм итеп, олы тормыш юлына чыгарды. Ул, институт-
та уку белtн бергt, «Кызыл таy» гtзите редакциясендt
дt эшлtде. Чjнки jч кешенеy чыгымнарын тqлtргt вак-
тjяк гонорарлар гына wитми. Укуда алдынгы булды —
Сталин исемендtге стипендия ала иде.
Без дqрт ел буена тjркемебез белtн дустанt мjнt-
сtбtттt укыдык htм яшtдек. Ул чактагы фронтовик
сабакташларныy htрберсе тормышта qз урынын тапты,
илгt htм халыкка изгелекле шtхеслtр булып тормыш
юлын qтте. Хtзер аларныy кqпчелеге теге дjньяга кqчте.
180
Гыйлемдар белtн тtqдt без икебез ике тарафтарак
идек, дус htм сердtш булдык, дип tйтt алам. Бу дуслык
tкренлtп мtхtббtткt tверелде.
Институтны тtмамлагач, мин Кыйгы районы Абзай
урта мtктtбенt, ул — Бjре педагогия институтына эшкt
тtгаенлtндек. 1950 елда wtйге каникулга туктагач, ул
минем туган авылым — Бqздtк районы Кqзtй авылына
килде. «Минем быел qтtлергt тиеш ике планым бар,—
диде ул, — берсе — гаилt кору, икенчесе — Мtскtqгt
аспирантурага укырга керq. Боларныy икесен дt кичек-
терергt ярамый. Чjнки кешенеy каядыр ашкынып кайта
торган wире, кjтеп алган кешесе булырга тиеш, t аспи-
рантура — минем хыялым. Син белtсеy, мин институт-
ны тtмамлагач та китtргt телtгtн идем. Бер ел булса да
эшлtргt кирtклеген аyлаттылар».
Икебез дt уйландык та, киytшлtшеп, уртак фикергt
килеп, минем туган авыл советында язылышып, никах-
ка кердек. Бер ай Уфада фатирда яшtгtч, ул — Мtскtq-
гt, мин qземнеy эш урыныма киттем. Безнеy араларны
хатлар, шигырьлtр wылытып торды. Кышкы каникул-
да Гыйлемдар минем яныма кайтты. Мондагы табигать-
неy хозурлыгына сокланып, Эек буйларында йjрер иде.
Укуыныy икенче елында ул мине инде яшь балабыз
белtн qзе янына алып китте, Мtскtq янындагы Клязьма
станциясендt ялгыз карчыкта фатирда яшtдек. Гыйлем-
дарга jстtмt мtшtкать иде бу. Укуында jлгерq дt, тjр-
кемендt парторг булып эшлtве дt, гаилtне матди яктан
тtэмин итq дt аyа бер дt wиyел булмагандыр... Htр кjн-
не электричка белtн Мtскtqгt Ленин исемендtге китап-
ханtгt йjри, кич азык-тjлек тjяп кайта.
Мин аныy бик авыр йjк тартканын кqреп, аyлап
торам, tмма яшь бала белtн tллt ни ярдtм итt алмыйм.
Язга чыккач, мин аны гаилt мtшtкатьлtреннtн котка-
рырга карар иттем, htм авылга кайтып, туганнарыма сы-
ендым. Wtйге каникул вакытында, Гыйлемдар кайткач,
Уфага барып, фатирга урнаштык. Мин Башкортстан
«Китап» нtшриятына эшкt кердем. Гыйлемдар соyгы уку
елын Мtскtqдt уyышлы тtмамлап, 1953 елныy 16 октяб-
рендt диссертация яклап, филология фtннtре кандидаты
дtрtwtсенt лаек булды. Эшлtрен бетереп, Уфага кайт-
кач, тарих, тел-tдtбият тикшеренq институтына гыйльми
хезмtткtр булып урнашты.
181
Фронтта ике тапкыр контузия алып, саулыгы шак-
тый какшаган булуга карамастан, алдына куйган максат-
ларына ирешt килде. Кqп эшлtде, кqп язды.
Бик каты авырулар да читлtп qтмtде. Лtкин ул чын
ирлtргt хас сыйфатларга ия булды. Сабырлык, тqземле-
лек, эшсjярлек аны зур биеклеклtргt ирештерде. Илле-
лtп китап авторы (шигырь, поэмалар, фtнни хезмtтлtр),
кqп кенt басмаларныy, шул исtптtн Мtскtqдt чыккан
китапларныy да, редколлегия tгъзасы, Башкортстанда
Журналистлар берлеген оештыручы, беренче рtисе бул-
ды. СССР Югары Советыныy алтынчы чакырылыш
депутаты итеп сайланды.
1966 елда Мtскtqнеy милли tдtбиятлар институты
каршында докторлык диссертациясе яклап, филология
фtннtре докторы булды.
Шунысын да tйтергt wjрьtт итtм: мин аны тор-
мышныy вак мtшtкатьлtреннtн коткарып, тулы кjченt
иwат итq мjмкинлеге тудырырга тырыштым.
Гаилtбездt jч бала qсте, htрберсе тормышта qз уры-
нын тапты. Миyа байтак еллар фtкать гаилt хtстtрле-
ге белtн яшtргt туры килде.
Балачактан ук шигърияткt гашыйк идем. Габдулла
Тукай, Hади Такташ кебек шагыйрьлtрнеy шигырьлtрен
яттан белtм, сtхнtдtн сjйли идем. 1968 елда, балалар qсt
тjшкtч, qзем дt яза башладым. Ул минем кqyелемt туп-
ланган хислtрнеy «иреккt чыгуы» иде. Бер ел эчендt
бер wыентыклык шигырь яздым. 1974 елда «Гомер миз-
геллtре» дигtн китабым дjнья кqрде. 2005 елда Казанда
«Елларга qрелгtн wырлар» исемле китабым басылды.
2009 елда унынчы китабым чыкты. Аларныy бишесе —
шигырь, бишесе проза tсtрлtреннtн тора. Гыйлемдар-
ныy вафатыннан соy аныy турында истtлеклtр китабы,
ике шигырь wыентыгы tзерлtп, нtшриятка тапшырдым.
Кырык jч ел бергt гомер кичердек. Бер-беребезне
аyлап, ярдtмлtшеп яшtq qзе зур бtхет булган. Сагынып
сjйлtрлек мизгеллtребез кqп.
Мtрхtмtтле, гаилt wанлы, кешелtргt игелекле шtхес
булып яшtде ул, htм qлеме дt, qзе телtгtнчt, кинtт
булды.
Сагынабыз, юксынабыз аны. Кqyел юанычы — аныy
миyа, минем аyа язган шигырьлtребез…
182
Гыйлемдар Рамазанов шигырьлtре
ТАНЫШ МОYНАР
Радиолар тагын алып килt
Wырныy шундый якын, танышын.
T ул wырлар миyа хtтерлtтt
Wырчы сылуымныy тавышын.
Wырчы wырлар аша табышыр,
Wырлар белtн wырчы танышыр.
Килгtч миyа иркtм тавышы —
Димtк, ерак тqгел кавышу.
Ájðå, 1949
* * *
Бtлки, иркtм, йоклыйсыyдыр инде,
T мин tле hаман утырам.
Тойгыларын озын кара тjннеy
Wырым юлларына тутырам.
Htм шулчакта тоям кулларыyны,
Булышасыy миyа — бергtсеy.
Героинясы син wырларымныy
Htм образы булып керtсеy.
Яшисеy син htрбер wырымда,
Htм син htрчак минем кырымда.
* * *
Сургут буендагы тугайларда
Кqзtтtм мин кояш чыкканын.
Башлангандыр инде бу кjннtрдt
Гомереyнеy яyа сукмагы.
Мин кqптtннtн инде илне гизtм,
Хуwа булып килtм мин монда.
Дусларымныy кайнар кулын тоям,
Кая барсам — йjргtн юлымда.
183
Кая барсам — шунда баш очымда
Ватанымныy иркt кояшы...
Дуслар кqплtр, лtкин шушы юлда
Тик бердtнбер булсын юлдашыy.
Ышанмыймын безнеy аерылуга,
Ялгыз кебек тqгел кqyел дt.
Чык бjртеге кебек саф бит tле
Мtхtббtт тt безнеy, гомер дt.
Сургут буендагы тугайларныy
Каршылаган чакта кояшын
Син белмисеy минем уйларымны,
Дус htм сердtш, иптtш, юлдашым.
Куйбышев jлкtсе, Серноводск курорты,
август, 1949
ИМTННTР ШАУЛЫЙ
Wыр
Тормыш кочагында,
Икtq яшь чагында,
Бер-беребезне jзелеп сjйгtндt,
Алтын кjз кjнендt
Басу киyлегендt
Без утырттык япь-яшь имtннtр.
Безнеy гомер белtн
Ярышып qсt имtн,
Яшь яшеллек каплый wирлtрне,
Икtq чtчкtн jчен
Биреп яшьлек кjчен,
Wиytр алар коры wиллtрне.
Ярсу еллар qтtр,
Якты язлар wитtр,
Шул акланга икtq килербез,
Гомер матур qтt,
Урман шаулап qсt,
Яшьлек дtвам итt, диярбез.
1949
184
* * *
Мtскtq htр кjн миллион хатлар ала,
Миyа килми хtтта бер сqзеy.
Кайчак авыр, кайчак хtтер кала...
Лtкин тqзtм, тqзtм. Мин тqзем.
Qзем сиyа hаман хатлар язам,
Я кtгазьдt, яки кqyелдt...
Нигt миyа гына шундый wtза,
Мин андый ук начар тqгел лt?!
Тик башлана гына безнеy сjю —
Гомер кебек озын булырга.
Белсty икtн бqген хислtремнеy
Wиткtнлеген ташып тулырга.
Авыр миyа, лtкин зарланмыймын,
Ачу тqгел болай диюем.
Ташлар эретер tле, ышанамын,
Сиyа булган минем сjюем.
Мtскtq, 24 сентябрь, 1950
* * *
Олы елга олы булыр jчен
Кече чишмt булып башлана.
Урау юллар qтеп, арта кjче,
Бирешt аyа кыя-ташлар да.
Мtхtббtт тt шулай, йjрtклtрдt
Очкын булып башта кабына.
Qрли очкын, ялкын телен суза
Озак еллар буе янарга.
Сjюем минем tле wырланмаган,
Бик кqп бqлешtсе уебыз.
Кqпме яшtлtчtк еллар алда —
Булыр кjмеш, алтын туебыз.
Очкын тиздtн ялкын булып qрлtр,
Авыр сqзлtр, иркtм, ташлама.
Алда кqпме яшtлtчtк еллар!
T бqгенге — яyа башлана!
Мtскtq, 14 октябрь, 1950
185
* * *
Аерырга дип синеy белtн мине,
Алга, алга юллар йjгерде.
Ярты юл да qтелмtгtн иде,
Сагынып та сине jлгердем.
Сагынса да, ялгыз тqгел йjрtк,
Бушка тqгел янып кjюем.
Мин сагынган саен куtтлерtк,
Сизгерерtк минем сjюем.
Мәскәү, 1951
КЫЗЫМНЫҢ ТУУЫНА
Ил кqгенt яз wиллtре белtн
Чук шомыртлар хуш ис чtчкtндt,
«Яшен» булып, Урал итtгеннtн
Телеграмма килде Мtскtqгt.
Бланкада кqптtн кjтеп алган,
Зарыктырган ике сqз генt.
Тик аларга нинди шатлык сыйган:
Кызым туган дjнья йjзенt!
Кызым туды, минем кызым туды!
Гаwtп тойгы таша, qрелt!
Мин qземt олырак та булып,
Wаваплы да булып кqренtм.
Кызым туды, тойгыларым тулы,
Алар сыймый гади сqзлtргt.
Мtскtq урамнарын иyлtп-буйлап,
Чыгып киттем исем эзлtргt.
Мин белмимен tле кызым исемен —
Светланамы, Гqзtл, Гjлшатмы—
Кqрмtсtм дt tле аныy йjзен,
Якты йолдызларга охшаттым.
186
Кызым туды! Аныy тууына
Шундаен яз wирдt яктыра.
Гqя дjнья нtни кыз кулына
Бjтен гqзtллеген тапшыра.
Тууын котлап, гqя баш очында
Бjтен илдtн дуслар басканнар:
Htм Зур театрныy каршысында
Алмагачлар чtчtк атканнар.
Шатлыгым зур: дусмы, дошманмы ул —
Белеп торсын бjтен дjньяда,
Туды ил htм ана шатлыгына
Урал итtгендt кыз бала!
Май, 1951
* * *
Каршылаганыy бармы синеy, иркtм,
Кала аръягында март кичен?
Сулаганыy бармы, киереп qпкty,
Сибелt-сибелt яуган кар исен?
Вак-вак, ап-ак булып саф бjртеклtр
Уйный-уйный wиргt коела…
Фонарь яктысында htрбересе
Очкын-алтын булып тоела.
Очкын-алтын карлар кjйли миyа
Tле wырланмаган бер wырны.
Tйтерсеy дt агачларда яна
Миyа баккан синеy кqз нурыy.
Tйдt, очкынланып кичлtр тусын,
Утта чагылып карлар уйнасын.
Кqзлtреyдt якты нурлар булсын...
Лtкин... кqз яшьлtре булмасын!
Лутовиново, 18 март, 1952
187
* * *
Син дt, мин дt jзелеп сагынганга,
Килдеy, иркtм, мине кqрергt.
Язмышыбыз шулай язылгандыр —
Йjрергt дt безгt йjрергt.
Син килдеy дt киттеy, йjрtгемне
Тагын инде сагыш-ут алды.
Аерып миннtн сине — сjйгtнемне,
Араларга ятып юл калды.
Зарланмыйк без, tле аерсалар,
Кавыштырыр юллар беркjнне.
…Tqвtлгечt юлда гел йjрермен,
Тик барыбер сиyа килермен.
Март, 1952
* * *
Qткtннtрне уйлап ачуланма,
Qпкtлtмt миyа, гqзtлем.
Барыбер бит инде ул чакта да
Гомер буе сине эзлtдем.
Синеy белtн генt бqлештем мин
Шатлыгымны, кайгы-сагышым.
Безне дус htм рухи туган итте
Зур htм авыр шагыйрь язмышы.
Башкаларны кqрдем, лtкин hаман
Сине сjйдем, сине эзлtдем.
Бел син: беркайчан да, беркемне дt
Сине сjйгtн кебек сjймtдем.
Гомерлеккt ярым иттем сине,
Шик-шjбhtлtр уйга кермtде.
Бел син: беркем мине синдtй аyлап,
Син сjйгtндtй сjя белмtде.
188
Qткtннtрем кызарырлык тqгел,
Ул — синеке, сиyа килере.
Туар wырлар сиyа, туар таyнар,
Сиyа — сулышым, адымым, гомерем!
Ìtñêtq, 30 ìàé, 1953
* * *
Эзлtмt син минем сjюемне
Тик сqзлtрдtн, сtлам-хатлардан.
Кqр син аны карап кqзлtремt
Икtq бергt булган чакларда.
Tйтелмtгtн сqзлtр tйтелгtннtн
Кадерлерtк була тqгелме?
Тик син генt аyлый аласыy бит,
Tйтмtсtм дt tйтер сqземне.
Сjюемне эзлt шатлыгымнан,
Сагынуымнан аны таба бел.
Эшлtремнtн, аяк басуымнан,
Htм... qзеy дt шулай яна бел!
Ìtñêtq, 1953
САГЫНУ
Магнолиялtр чtчtк аткан wирдtн
Кайтып килtм туган ягыма.
Артта калды диyгез, алда — таулар,
Димtк, кайтам синеy яныyа.
Кипарислы Кырым артта калды,
Очып qттем Кавказ сыртларын,
Htм самолет ап-ак карлар яуган
Туган wиргt килеп туктады.
Мин сокландым кqреп гqзtллеген,
Яшеллеген Кавказ ягыныy.
189
Тик бу юлы туган wиремдtге
Карлар яуган чакны сагындым.
Tйдt, иркtм, чыгыйк урамнарга —
Бездt генt шундый hава бит.
Безнеy якта гына кqбtлtк кар
Шундый матур булып ява бит.
1955
* * *
Йокы тqгел йоклар йокыларым,
Аш та тqгел ашар ашларым.
Гqя бqген сине тtq кат кqреп,
Яшьлегемне яyа башладым.
Исtпсез кqп вакыт qткtн кебек
Без очрашкан гаwtп заманга.
Tйтерсеy дt меy-меy чакрым кергtн
Синеy белtн минем арага.
Лtкин юкка гына борчылулар,
Син генt бит hаман кqyелдt.
Hич юк картаю да, онытылу да
Йjрtклtргt, безнеy сjюгt.
1958
* * *
Каеннарныy алтын сыргаларын
Кqптtн инде wиллtр таратты.
Шtрt калды имtн ботаклары,
Сукмакларга тtqге кар ятты.
Бу — ноябрь. Илдt бtйрtм таyы,
Wем-wем итt wирдt йомшак кар.
О, могwиза! Тtрtзt каршындагы
Юкtлtрдt яшел яфрак бар!
190
Мин юкtле якта туып qстем.
Бал кортлары кунса чtчкtгt,
Юкt чабаталы малай уе
Оча иде ерак Мtскtqгt.
Башкалада, шаулы урамнарда
Туды минем байтак иртtлtр.
Qсмер чакныy юлдашлары булып
Озата килде монда юкtлtр.
Шthtр аръягында тын бqлмtдt
Бtйрtм каршылыймын берqзем.
Лtкин юкt qскtн урманнарда —
Туган якта йjри кqyелем.
Син дt, иркtм, хtтерлисеy булыр
Яшь чактагы уйчан егетне.
Юкtлtрдt яшел яфрак бар бит!
Кар кqмt алмас безнеy jметне.
Мtскtq, Кремль больницасы,
10 ноябрь, 1960
* * *
Кичер мине, газиз wирем,
Qтt байтак кjнем, тjнем
Синнtн ерак-еракларда,
Кояш чыгыш, баешларда.
Лtкин синдt минем jннtр,
Зtyгtр кqзле назлы гjллtр,
Иyлtп бетмtс кырлар иyе.
Туган wирем, юк бит тиyеy,
Сjям сине, сjям сине!
Кqyелеy — ялкын, кулыy алтын,
Пар канатлы туган халкым,
Qпкtлtмt берqк миyа,
Бурычлымын мtyге сиyа.
191
Миндt синеy горур телеy,
Wырыy, моyыy, йjрtк сереy,
Хезмtттtге ярсуларыy,
Улларыyныy асыллары.
Туганнарыy белt сине,
Барысы якын кqрt сине.
Чtчtн телле tнкtм минем,
Сjям сине, сjям сине!
Wирем, синдt сjенqчем,
Минем jчен кjенqчем,
Tйе, сjюем, wирдt син бар,
Барысын да кичер, зинhар.
Ялгыз qткtн язларыyны,
Сагыш сипкtн таyнарыyны
Моyга чумып озатканны,
Бик еш мине югалтканны.
Тыyла мине, аyла мине —
Htрчак синеy белtн идем.
Чит wирдt дt, якында да,
Давылда да, ялкында да,
Мtхtббtтем, яшt, дидем,
Нурым минем, wырым минем,
Сjям сине, сjям сине.
Уфа, 1962
* * *
Беркjн tллt ничек юлым тjште:
Ташлап эшнеy кызу бер мtлен,
Читтtге бер тын урамнан qтеп,
Хtтерлtдем яшьлек кjннtрен.
Шактый авыр еллар... Шул урамнан
Укырга без бергt йjредек,
Эзе калган монда шул заманныy,
Яyа туып килгtн сjюнеy.
192
Ашаган аш, кигtн киемнtр дt
Барлы-юклы гына кjенt,
Нинди бай булганбыз тойгыларга,
Ничек саф булганбыз сjюдt!
...Дускай, безнеy гомер кqгебездt
Чалт аяз да булыр, болыт та...
Тик калада яшьлек эзе калган
Урамнарныy булуын онытма!
Уфа, 1962
* * *
Таhир белtн Зjhрt кебек,
Фtрhад белtн Ширин кебек,
Лtйлt белtн Мtwнqн кебек,
Qтте гомер сине сjеп.
Бtлки, Ширин булгансыyдыр,
T мин Фtрhад була алмадым.
Ташлар ярып, синеy jчен
Алтын сарай кормаганмын.
Охшаттым сине Зjhрtгt,
Бtлки, Таhир була алмам.
Тик тиyлtп йjзеy гjллtргt,
Мtyге карап туя алмам.
Бtлки меy кат Мtwнqндер мин,
Tллt Лtйлtм булалмадыy,
Тик Зjhрtм син, син — Ширинем —
Гомерем буе wырлаганым.
Барысына да тqзtрбез без,
Янарбыз без, кjярбез без.
Таhир белtн Зjhрt кебек —
Кqyелебез диyгез кебек.
Кем кjнлtшt, сjйсен, tйдt,
Синеy белtн минем кебек.
Уфа, 1963
193
* * *
Бqлмtмt керергt тора
Тtрtз(t) янында ак каен.
Серлtшкtндtй бjрелtре
Чук-чук тtлгtше саен.
Мин дt аныy кебек ялгыз,
Сагышым шундый кjчле.
Шул каен артында гына
Гqзtлем тора тjсле.
Аныy бер карашы да бит
Йокыyны калдырырлык.
Сjюенеy ялкыннары
Гомергt яндырырлык.
Бqген сине wырласам да,
Туганым — ялгыз каен,
Минем сагынганны белсен
Сjйгtнем, wан дускаем.
1964
* * *
Меy чакрымнар аша бqген
Син миyа шулай дидеy:
— Тjнлt начар тjшлtр кqрдем,
Кqyелсез, моyсу идеy.
Илдt февраль, карлар ява,
Бураннар бурап тора.
Йончу кjн, ахры, тjшеyне
Яманга юраттыра.
Мин тjшлtргt ышанмыймын.
Сагынган чакларымда
Синеy белtн урап кайтам
Яшьлек сукмакларыннан.
194
Моyсу булу гаwtп тqгел
Чыныккан кешегt дt.
Яманлыктан ерак йjрим —
Кермtсен тjшеyt дt!
Мtскtq, 1964
* * *
Qтt кызыллар тиз уyа,
Без алсу-аллар гына.
(Халык wырыннан)
Туган wирнеy табигате тjсле
Бу хатында тыйнак сылулык.
Телtсt ул, була салкын канлы,
Htм... wитtрлек анда wылылык.
Тиз кабынмый, лtкин тойгылары
Сqнмtс ялкын сирпеп яндыра.
Qтt кызыл булып тиз уyмый ул,
Алсу-аллык белtн алдыра.
Бергt чакта кqзгt ташланмый да
Шушы сылудагы матурлык.
Ялгыш аерсалар, аны эзлtп,
Wиде wирне гизеп кайтырлык.
Туган табигатьтtй тыйнак, гqзtл,
Тирtн бtхет белtн бtхетле.
Чуак язы, алтын кjзе дt бар,
Барысы да tйбtт, вакытлы.
Jйрtнгtн ул чиксез авырлыкка,
Бик зур шатлыкка да тqзtргt.
Бер кqрсty син аны — онытмассыy,
Яраткансыy икtн — гомергt!
Матурлар кqп... T ул берtq генt,
Эзлtмtм мин кызырып wир йjзен.
Туган табигатьтtй тыйнак сылу —
Бердtнберем, иркtм, син qзеy.
Мtскtq, 1964
195
* * *
Кqптtн инде минем wыр язган юк,
Сqзлtрем дt wитмtс тjслелtр.
Бер балкыса иде тагын wырым
Без qтtсе юллар jстендt.
Менt тагын, алсу кием киеп,
Бtйрtм итt урам, мtйданнар.
Бергt чакта гына тулы була,
Бtйрtм була икtн бtйрtмнtр.
Тик ышанам, безнеy бу йjрtклtр
Hаман алга, алга омтылыр.
Аерылуныy ачы кайгылары,
Сагышлары берчак онытылыр.
Шатлык килер, хtсрtт wуелыр.
Безнеy jчен бtйрtм шул булыр!
Мtскtq, Кремль больницасы, 1964
* * *
Тjбtлгtн бqген гаилtбез
Сиyа дqрт пар кqз белtн.
Котлыйбыз дqрт дистt елыy
Тулган алтын кjз белtн.
Алмасак та асыл бqлtк,
Дqртебездtн дqрт телtк:
Тагын да дqрт дистt еллар
Типсен синеy зур йjрtк.
Колак салса иде язмыш
Дqртебез телtгенt.
Кабатлыйм: тагын кqп еллар
Jстtлсен иде сиyа.
Булмасын картлык кqyелдt,
Тjсеyдt, йjзеyдt дt.
Бишtq бергt булсак иде
Йjзеyче кjзеyдt дt.
1 сентябрь, 1966
196
СИН ТУГАН КJН
Карамый календарьларга,
Уйланып тормый бер дә,
Син тоткансың да тугансың
Беренче сентябрьдә.
Ел да елдам килеп жңтә
Августның соңгы киче,
Иртәгәсе мәшәкатьтән
Кайный безнең өй эче.
Ай башы: иң тыгыз көне
Балалар, минем, синен,.
Билгеләнми кала килә
Ел саен туган көнең.
Әйдә, бәйрәм булсын бу көн,
Соң, кайда ашыгырга?!
Син туган көн — алтын көзнең
Әле бит башы гына.
Үтте ж,әй, алда көзең дә,
Ярсулы язың да бар.
Күңелеңдә олы сөю дә,
Бетмәслек наҙың да бар.
Килер вакыт, керербеҙ без
Бергәләп салкын кышка.
Юк миңа бәхет, рәхәт тә,
Сөю дә — синнән башка.
Әйтелми калган хисләрне
Күңелемә ж,ыям, жыям.
Иртәгәсе көнең белән
Бүген үк котлап куям.
Коктебель, 31 август, 1969
197
* * *
Чиге юктыр, ахры, сынауларныy,
Язмыш безне тагын аерды.
Бу сынаулы, моyлы очрашулар
Белtм, иркtм, сиyа авырдыр.
Миyа калса, тышкы дjньядан син
Бер хtбtрче булып килtсеy.
Палатама язгы гjллtр исен,
Дjнья гамен алып керtсеy.
Сабырлыгыy алып чыга мине
Баш югалыр хtтtр хtллtрдtн.
Кjч бирtсеy соyгы чиккt wитеп,
Кjчем беткtн авыр мtллtрдt.
Уфа, дtваханt, 1970
* * *
Ялгызмын мин бqген тагын да,
Тtрtзtмt wиллtр кагыла.
Tллt алар синеy яктан килt,
Tллt исt синеy ягыyа.
Кичt генt tле бергt идек,
Син бит монда гына, якында.
Тик нигtдер jзелеп март wиллtре
Сjйлtгtндtй синеy хакында.
Мине сискtндереп искtн wиллtр
Синеy тtрtзtyt кагылыр.
Еллар белtн бергt олыгая,
Jлкtнtя икtн сагыну.
Ул Кисловодскида, мин Ессентукида,
март, 1971
198
* * *
Менt тагы язгы бtйрtм киче,
Тагын синеy хакта уйларым...
Qтми, бетми торган сjю хисен
Сыйдыра алмас тjсле wырларым.
Нилtр булыр иде минем белtн
Тормыш qрлtренt менгtндt —
Упкыннарны читлtп уза алдым,
Син булганга гына эргtмдt.
Тоймый калмый синеy сизгер кqyел
Йjрtгемнеy чакыру тавышын.
Гел синеке уyыш, табышым да,
Синеy белtн уртак язмышым.
Ходай сиyа озын гомер бирсен,
Ару белмt барыр юлларда,
T мин hич ялыкмам, hич арымам,
Мtхtббtтем, сине wырларга.
8 март, 1971
* * *
Tле шау-шулы туебыз
Кичt генt узган кебек.
Гqя син — бер оялчан кыз,
T мин — басынкы бер егет.
Олыгаябыз. Тик картаям
Дип jркетмt кqyелне син,
Еллар уза. Акылыбыз
Арта бара тqгелме соy?
Артыбыздан яyа буын
Басып килt qкчtбезгt.
Tллt инде яшьлеклtре
Сиздермичt кqчt безгt?
1971
199
* * *
Qкенеч белtн карама
Чtчлtреyнеy аклыгына.
Алар wиргt кjзен тjшкtн
Кырпак карлар чаклы гына.
Картлык килq хtбtре дип,
Jзелмtсен qзtккенty.
Чал бjртеклtр — чtчлtреyдt
Еллар салган бизtк кенt.
1971
* * *
Jнсез гашыйк кебек тып-тын иде
Димнеy jсте июнь кичендt.
Йjрtк тибqе ишетелер тjсле.
Исеyдtме? Минем исемдt.
Безгt генt карап тора иде
Аяз кqктt йjзгtн wисемнtр.
Сылу кыз йjзедtй туп-тулы ай
Исеyдtме? Минем исемдt.
Бjтен дjнья синеy белtн тулды.
Онытылды башка исемнtр.
T исемеy qзе бер моy иде.
Исеyдtме? Минем исемдt.
Бар wиhанны мин кочаклар идем
Кысып-кысып, килсt кjчемнtн.
Сине кочакларга кыя алмадым.
Исеyдtме? Минем исемдt.
Шул заманнан бирле бер wыр йjри,
Татлы сагыш тjсле, хисемдt.
Мtyге кабатланмас шушы бер кич
Исеyдtме? Минем исемдt.
1972
200
МӨХӘББӘТКӘ РӘХМӘТ СҮЗЕ
Иреннtрем кибеп ярылганда,
Шифалы су булдыy, мtхtббtт.
Баш очымнан болытларны куып,
Wtйгор булып яндыy, мtхtббtт.
Чамасыздан hаваларга ашсам,
Wир-ананы искt тjшердеy.
Татлы ширбtтлtрдtн баш tйлtнсt,
Tче tрем суы эчердеy.
Баш иямен мtyге синеy алда,
Кешене кеше иткtн мtхtббtт.
Мtyге яшt кqкрtп, кыюсызны
Кыюрак иткtн мtхtббtт.
Сагышыy да, газабыy да татлы,
Авыр бtхет — синеy юлдашыy.
Ташлый кqрмt, берqк, мtхtббtтем —
Син wирдtге кайнар кояшым.
1980
ЯҢАРГАН СӨЮ
Без бит инде синеy белtн
Байтакны кqрдек икtq.
Яхшысын да, яманын да
Тип-тигез бqлдек, иркtм.
Яраланган йjрtклtрнеy
Уты кабына микtн?
Ярый, яралар яyармый,
Сjю яyара икtн.
Бу ни хtл соy? Бер туyдыра,
Берчt яндыра икtн?
Бер яндырып, бер туyдырып,
Сjю яyара икtн.
201
Йjрtгемне бер tрнетеп,
Ни соy талдыра икtн?
Татлы газаплары белtн
Сjю яyара икtн.
Яшьли таммаган яшьлtрем
Нигt тамалар икtн?
Татлы кqз яшьлtре белtн
Сjю яyара икtн.
Син дt юксынасыy микtн,
Мин бит сагынам, иркtм.
Tqвtлгедtн меy кат кjчле —
Сjю яyара икtн.
Дәваханә, 1980
* * *
Кирtк иде талган йjрtгемt
Бер мизгелгt генt тын тору.
Тагын чакыра, ашкындыра мине
Ыгы-зыгы, ярсу, омтылу.
Атлап килtм тыныч сукмаклардан,
Тtyкt-тtyкt булып кар ява.
Язмышыма тигtн мtхtббtте —
Йjрtгемt qзе бер дtва.
Тынлык тqгел, тулы тормыш кирtк —
Шунда, ахры, бjтен булмышым.
Тойсам гына wылы карашыyны,
Иркенtя тjсле сулышым.
1980
* * *
Яулар qтеп Карпат qрлtренt,
Альп тауларына менсtм дt,
Хыяллана идем: илгt кайтсам,
Qкенмtс тt идем, qлсtм дt.
202
Исән кайттым. Туган ж,иргә баҫтым.
Үлем белән янәш йәрсәм дә,
Әйттем тагын: киң дөньяны гизсәм,
Үкенмәҫ тә идем, үлсәм дә.
Илләр, кыйтгаларны байкап уҙып,
Үз күҙләрем белән күрсәм дә,
Мөхәббәттән әгәр уңсам, дидем,
һич үкенмәҫ идем, үлсәм дә.
Оныкларым үҫеп, инде үзем
Гомер үрләренә жңтсәм дә,
Алтын туебызны күрсәм әгәр,
Үкенмәҫ тә идем, үлсәм дә!
Еллар ярсып уза. Миңа һаман
Күңел күген биҙәр нур кирәк.
Яңа офык, яңа үрләр кирәк,
Үлемнәрне ж,иңәр ж,ыр кирәк.
1981
КУАНЫЧЫМ, ЯЗМЫШЫМ СИН
Wûð
Илһамчысы, саф чишмәсе
Наҙлы йөрәк жырларымның.
Аерылмас юлдашы син
Якты гомер юлларымның.
Куанычым, яҙмышым син,
Бар булмышым, шигъриятем,
Минем иң тәүге, иң соңгы,
Бердәнбер зур мөхәббәтем.
Шатлыкларым арта гына
Бүлешкәнгә синең белән,
Борчылулар, кайгылар да
Үтә кебек жңңел генә.
203
Гомер буе сине уйлап,
Сине wырлап янсам иде,
Кqyелеy — бетмtс хtзинt, —
Лаек була алсам иде.
Куанычым, язмышым син,
Бар булмышым, шигъриятем.
Минем иy тtqге, иy соyгы,
Бердtнбер зур мtхtббtтем.
1981
* * *
Тtqге тапкыр очрашканда
Елмаюыy синеy,
Очкын тулы карашларыy
Гел исемдt минем.
Кайгы-хtсрtт, хафаларыy,
Шатлыкларыy синеy,
Бер гjнаhсыз хаталарыy
Йjрtгемдt минем.
Тtq кqргtндt син гjллtргt
Тиy бер сылу идеy.
Tле дt син, tqвtлгечt
Кqyелемдt минем.
Бtхетле мин — юлдашымын
Елларыyныy синеy.
Гомеремнеy кояшы син —
Мtхtббtтем минем.
1983
КАРА АККОШ
Аккошлар ап-ак булалар,
Кара да була икtн;
Кара аккошка охшатып,
Яратам сине, иркtм.
204
Тынгысын алды кqyелнеy
Кашыyныy каралыгы.
Кара кqзлtреy карашы
Озатып бара мине.
Матурсыy язын, wtен дt,
Гqзtлсеy кjзен, кышын.
Сафтан да саф, актан да ак,
Минем кара аккошым.
1983
* * *
Унwидедt сине кqрмtгtнгt,
Эзлtреyнtн атлап йjрмtгtнгt,
Wирдt син барлыкны белмtгtнгt,
Tле булса, hаман qкенtм.
Авылыyа аяк басмаганга,
Капкагызны сезнеy какмаганга,
Кqзлtреyt яшьли бакмаганга
Гомер буе, иркtм, qкенtм.
1983
СИНЕҢ КАРАШЫҢ
Алда яткан гомер юлларыннан
Барасы да tле барасы.
Маяк тjсле янып tйди мине
Кqзлtреyнеy wылы карашы.
Тjрле тjстt qткtн кjннtрем дt:
Бар алсуы, агы, карасы.
Караyгыда куtт бирде миyа
Кqзлtреyнеy якты карашы.
Кqyелемдt hаман май чуагы,
Уйларымда — яшел яз башы.
Бtхет qрлtренt tйди мине
Кqзлtреyнеy сихри карашы.
205
Алда hаман ярсу йjрtгемнеy
Сине уйлап дjрлtп янасы.
Салды мине гыйшык утларына
Кqзлtреyнеy моyлы карашы.
1983
КTККQКЛTР ЧАКЫРГАН ЧАК
Wûð
Яшел киеп, гjллtр сибеп,
Тагы wtй килде инде,
Кqyеллtрне шат моyнарга,
Уйларга кqмде инде —
Кtккqклtр чакырган чак,
Йjрtклtр талпынган чак,
Кqкрtккt моy тулган чак,
Кqкрtп сjю туган чак.
Кояш сыман, сjюебез
Гомергt янсын иде,
Бу гqзtллек мtyгелеккt
Кqyелдt калсын иде —
Кtккqклtр чакырган чак,
Йjрtклtр талпынган чак,
Кqкрtккt моy тулган чак,
Кqкрtп сjю туган чак.
Моyсу, йончу мtлдt язмыш
Тqземлек бирер tле,
Тqземлеккt бqлtк булып
Тагы да килер tле —
Кtккqклtр чакырган чак,
Йjрtклtр талпынган чак,
Кqкрtккt моy тулган чак,
Кqкрtп сjю туган чак.
1984
206
СJЮ ХАКЫНДА ГЫНА
Сандугач сайрый jздереп,
Сайрый якында гына,
Бjтен wыры сандугачныy
Сjю хакында гына,
Синеy хакыyда гына.
Иy иркt сqз, назлы wырлар
Минем халкымда икtн,
Белtм, бjтенесе дt алар
Сjю хакында икtн,
Синеy хакыyда икtн.
Тqзtм чqл эсселегенt,
Котып салкыннарына,
Бjтен тормышым, булмышым —
Сjю хакында гына,
Синеy хакыyда гына.
* * *
Tгtр сjйсty
Гаwtп тqгел: син дjньяда
Иy гайрtтле кеше, дисty.
Гайрtтем йjз тапкыр артыр,
Tгtр дt син мине сjйсty.
Гаwtп булмас: син дjньяда
Иy акыллы кеше, дисty.
Акылсызлыклар эшлtмtм,
Tгtр дt син мине сjйсty.
Ышанырмын: син дjньяда
Иy матур ир заты, дисty.
Мин иy гqзtл ир булырмын,
Tгtр дt син мине сjйсty.
Tгtр син мине сjймtсty,
Ялгыз калып, янсам, кjйсtм,
Барыбер мин бtхетлемен,
Qзем сине jзелеп сjйсtм.
1985
207
* * *
Инде тагын нилtр булыр икtн,
Язмыш калtмнtре ни язды?!
Tллt нинди бер тетрtнq белtн
Каршы алам яyа бу язны.
Кqк гjмбtзе шундый тjпсез, зtyгtр,
Кояшы да юмарт язгыча.
Tллt нилtр вtгъдt иткtн кебек,
Кqyелем кылын чиртt яyача.
Tллt ничек, qзем телtмtстtн,
Дtрья тjсле барам ташып мин.
Бик кqп еллар тыныч торганнан соy
Гашыйк булдым, ахры, шашып мин.
Илемдtге алсу киyлеклtргt,
Якты, иркt кояш нурына,
Бtхет алып килгtн иртtлtргt,
Кош сайравы, кызлар wырына.
Кичt генt ант иткtндtй идем
Тиз кабынып, янып бармаска.
Бqген инде тагын утка сала
Мине назлы, сихри карашлар.
Нигt язгы сулар кебек ташып,
Барам ярсып, барам шашып мин—
Ахры, мtyге сqнмtс ялкын белtн
Jр-яyадан wиргt гашыйкмын.
Яyадан мин сиyа гашыйкмын.
1985
АККОШЛАР МОYЫ
1
Кqyелемдt туган wирлtрем,
Чал камышлы аккош кqллtре.
Шунда tйттем йjрtк серлtрен,
Аyлап сихри аккош теллtрен.
208
Искитtрлек алтын кjз тышта,
Шулай tйтt аккош аккошка:
«Онытма мине, яратам сине.
Сагынам сине, онытма мине!»
2
Wылы якка китте бар кошлар,
Инде кqлдt йjзми аккошлар.
Тик кqyелдtн китми сагышым,
Истtн чыкмый аккош тавышы.
Тик тиз qтеп китtр ак кышлар,
Серлtшерлtр тагын аккошлар:
«Онытма мине, яратам сине.
Сагынам сине, онытма мине!»
3
Ялгыз калса, аккош тqзми ул,
Кqл jстендt парсыз йjзми ул.
T мин гашыйк — тqзtм ялгызым,
Кош та аyлый йjрtк януын.
Ал чtчкtле, ямьле яз тышта,
Мин кушылам моyсу аккошка:
«Онытма мине, яратам сине,
Сагынам сине, онытма мине!»
1985
* * *
Кырлар иyлtп машинамда wилtм
Туган якларыма.
Wtйге wиллtр колагыма сjйли
Синеy хакта гына.
Шушы ямьле тугайларда
Синеy эзеy калган.
Гомер буе икtq серлtшсtк тt,
Tйтер сqзем калган.
209
Моyсуланып, ялгыз кайтып килtм
Qсмер чакларыма.
Уйлаган уй, wырлаган wыр
Синеy хакта гына.
Карап туя алмагандай
Кара кqзлtреyt,
Инде тагын тjбtлгtнмен
Дала гjллtренt.
Барам, гqя wилtм бqген
Хыял атларында.
Бар хыялым, уем, wырым
Синеy хакта гына.
1985
СИН БУЛГАНГА
Нигt болай, бtхет ургылгандай,
Шатлык таша икtн кqyелдt?
Сjюем дt qз-qзеннtн туа,
Син булганга газиз wиремдt.
Нигt тиз тарала кара болыт,
Wил-давыллар кqyел кqгеннtн?
Чjнки мин барасы сукмакларга
Кqзлtреyнеy нуры тqгелгtн.
Нигt wылы килt икtн кышлар,
Нигt моyсу wыры кошларныy?
Чjнки, иркtм, кышлар кошларга да
Йjрtк кайнарлыгыy кушкандыр.
Нигt уйларымда бетмtс ярсу,
Нигt кояш серле елмая?
Яшtq — тиyсез лtззtт, татлы газап,
Син булганга, иркtм, дjньяда.
1985
210
* * *
Гаwtплtнеп карап торам
Карларныy аклыгына,
Бу кышныy wылылыгына,
Hаваныy сафлыгына.
Син йjрегtн юлларда да
Шундый ук аклык микtн,
Синнtн хtбtр килер тjсле —
Моy микtн, шатлык микtн?
Ахры, аерым яшtqлtре
Елдан ел кыенырак,
Яз, wtйлtре — моyсуырак,
Кышлары озынырак.
Их, икtq баскан эзлtрне
Карлар кqммtсен иде.
Их, мин шулай сагынганны
Ятлар белмtсен иде.
Тqзt алмам, кайтырмын мин —
Карларга карап тормам.
Тойгымны wилгt туздырмам,
Буранга адаштырмам,
Чакрымнарны санап тормам —
Кайтырмын, карап тормам.
211
Фtния Чанышева шигырьлtре
* * *
Юл башладык икtq: зур байлыклар,
Хtзинtлtр алып килмtдем.
Йjрtгем саф, намусым пакь иде,
Htм… яшьлегем — бjтен бqлtгем.
Барысы да алда иде tле:
Яшtлtчtк еллар, шатлыклар,
Без qтtсе озын-озын юллар,
Килмtс тjсле иде картлык та.
Гомер юлларында булды кайчак
Кqтtрt алмас олы кайгылар.
Синеy башка тjшкtн авырлыклар
Миyа да шул tрнq салдылар.
Ваклыклардан htрчак jстен булдыy,
Рtнwетмtдеy авыр сqз белtн.
Кqрсtтмtдеy кырыс йjзеyне дt,
Карамадыy кырын кqз белtн.
Очрашулар, аерылулар булды,
Йjрtгем дt булды яралы...
Лtкин... сjюгt дt, нtфрtткt дt
Йjрtгемнеy кjче бар tле!
Байлык тqгел, wан азыгы кирtк,
Кеше гомере кыска, вакытлы.
Булсам иде калган гомердt дt
Шушы бtхетем белtн бtхетле.
1968
БЕЗ МЕНTБЕЗ
Без менtбез урау юллардан,
Куе томан ята тауларда.
Карашыy да шундый томанлы,
Кqyелеyдt tллt шик бармы?
212
Нилtр борчый икtн qзеyне,
Бqлешергt мjмкин тqгелме?
Тау-таш аша юллар ярсаy да,
Давылларга каршы барсаy да,
Ни булса да синеy алдыyда,
Мин яныyда, синеy яныyда.
Гел тауларга гына qрлt син,
Упкыннарга тjшt кqрмt син.
Озак ята уйсу wирлtрдt,
Тиз тарала томан qрлtрдt.
1969
* * *
Дулкыннар белtн серлtшеп,
Кjймtбез йjзеп бара.
Бjдрt тирtклtр qрелеп,
Битлtрне сjеп кала.
Кояш безне эзлtп тапкан
Яфраклар арасыннан.
Йjзеyдt тере шtqлtлtр
Нурланып яна сыман.
Ак-сары тjнбоеклар да
Серлtрне белгtн кебек,
Су читендt чайкалалар
Безгt юл биргtн кебек.
Чtчкtлtр бqлtк итtм дип,
Qрелгtн генt килеш
Ак дулкыннар кочагына
Егылып тjштем, имеш.
...Сискtнеп уянып киттем,
Бетеп йjрtгем кjче...
Jндt тqгел, тjшлtрдt дt
Газабым — синеy jчен!
213
* * *
Шомландырып минем кqyелне,
Минутларга салма гомерне.
Бtхетлелtр вакыт санамый, дип
Tйтqлtре дjрес тqгелме?
Ак каеннар безгt юлдаш булып,
Кояш карга нурын сипкtндt,
Урман юлын икtq qткtндt,
Язлар килер диеп кjткtндt,
Минутларга салма гомерне,
Шомландырып минем кqyелне.
Болай да бит кеше гомере кыска,
Qтеп китtренt шиклtнмt.
Кjтеп алган аяз кjннtремне
Минутларга салып чиклtмt.
1969
* * *
Тавышыy колакларымда,
Сагындым сqзлtреyне.
Кайтыр кjннtреyне санап,
Тqзtм дt тqзtм инде.
Кемгt сjйлим, бары сиyа
Сjйлtрдtй серлtремне?
Ялгызлыктан зарыксам да,
Нишлим соy? Тqзtм инде.
Уйларым — дtрьялармыни?
Йjзtм дt йjзtм инде.
Сабырлык — сары алтын, дип
Тqзtм дt тqзtм инде.
1969
214
* * *
Тагын кайгы кага ишегемне...
Ике кqзем тулы яшь бqген.
Балаларым юл чатында гына,
T qземнеy qткtн яшьлегем.
Нишлtр идем, кара тjнне ертып,
Зtyгtрлtнеп таyнар тумаса—
Кqyелемдt кара кайгыларга
Jметлtрем янtш тормаса?
Хыял канатларым килеп wиткtн
Jндtргt дип зtyгtр кqклtргt.
Мин — ана бит, Wир-анамда калам,
Ул барысына тqзt, кqтtрt.
* * *
Бу — кайгымныy беренчесе тqгел,
Соyгысы да булмас, мjгаен.
Wирдt яшtq, ахры, qзе шулдыр:
Берчt яну, берчt моyаю.
Qз-qземt qгет-акыл бирtм:
Кqргtннtр бар синеy ишеме?
Кайгы бит ул wырлы, моyлы итt,
Мtрхtмtтле итt кешене.
Рtхмtт, язмыш, сиyа барысы jчен,
Йjрtгемне ачтыy wырларга.
Wирдt нинди лtззtт табар идем,
Саyгырау булсам моyга-wырларга.
* * *
Qз-qземне бер дt уйламадым,
Бу горефем килt tнкtмнtн.
Синеy уйлар, wырлар, моyнар белtн,
Хыялларыy белtн яшtлгtн.
215
Шаhит тудырган htм туйдырган wир,
Кqпне кqргtн олпат каеннар —
Язмышыбыз еллар кqкрtгенt
Ак htм кара тjстtн каелган.
Телtдем мин тjннtреyнеy айлы,
Кjннtреyнеy нурлы булганын,
Дусларыyныy ихлас, wырларыyныy
Кqyеллtргt канат куйганын.
Шатмын иwатыyда ялкын тойсам,
Tйткtн сqзеy булса qтемле.
Qземнtн дt элек башкаларга
Син кqренсty иде сjйкемле.
Яшьлек ызанында балкып калган,
Сафлык яшем тамган таyым бер,
Qзем jчен тqгел, синеy jчен
Янып, талып qтте бу гомер.
Колач салып, дулкыннарны ярып,
Йjзеп тукталырдай ярым бер.
Утларга да пештем, суга тjштем,
Мtхtббtтем горур барыбер!
1970
* * *
Бу шигырем хtтерлtтсен иде
Яшел болыннарныy ал гjлен.
Агыйделнеy текt ярларында
Талгын гына искtн таy wилен.
Кqктtн карап торган тулган айныy
Идел аша кjмеш юлларын,
Безнеy кqyеллtрне wилкендергtн,
Сер саклаган Идел буйларын.
Авырлыкларда да уйный, кjлt,
Сjя белгtн яшьлек елларын,
Зарыгып кjтqлtрен, сагышларын,
Араларда яткан юлларныy.
216
Эек тугаенда зиреклtргt
Гjллtр qскtнлеген qрелеп,
Безнеy jчен генt килгtн язны
Ап-ак шомыртларга кqмелеп.
Бергt qткtн якты язларым да,
Кырыс кышларым да исемдt...
Барысы да кqз алдымнан qтте
Яyа елныy сихри кичендt.
1972
* * *
Озатып калдым. Башта ераклашты,
Аннан тынды синеy адымнар.
Менt тагын qткtннtрдt калды
Кjннtр, тjннtр, шатлык, кайгылар.
Мин ялгызым. Тирt-ягым тып-тын,
Шом бар тjсле мондый тынлыкта.
Искt тjште саксыз tйткtн сqзлtр,
Юшкын салып qткtн минутлар.
Tйтелмичt калган wылы сqзлtр,
Кайчак wитми калган тqземлек...
Qкенqлtр, шомнар, моyнар аша
Кjтеп алам сине jзелеп.
1982
АТЛЫЙК TЛЕ КJЗГЕ СУКМАКЛАРДАН
Исеyдtме икtн, ерактагы
Икtq атлап киткtн юл башы,
Дулкынланган арыш басулары,
Янып торган июль кояшы.
Шундый ук wtй, шундый ук кjн бqген,
Qзгtргtнбез инде без генt.
Маyгайга сыр, кqзлtргt моy салган
Wилдtй wилеп узган мизгеллtр.
217
Сулар кичтек икtq, текtлtрен,
Сjзtклtрен мендек ярларныy.
Дtррtq килгtннtре, сqлпtннtре,
Ярсулары булды язларныy.
Юмарт wtйлtр... Кjзлtребез булды,
Алтын тауларына тиyлtрлек.
Тtрtзлtргt сурtт ясап qткtн
Кышларыбыз сагынып сjйлtрлек.
Wtйнеy соyын, кjзнеy башын сjям,
Мtхtббtткt чиклtр юк ласа!
Чаган — ялкын, каен алтын тjсле
Булмас иде кырау сукмаса.
Атлыйк tле кjзге сукмаклардан,
Серлtрем бар сиyа, моyым бар.
Яланнарны иyлtп уwым шыткан,
Тагын курпылаган болыннар.
Нигt кqзtтергt яфракларныy
Бjтерелеп wиргt тjшкtнен?
Тугайларда бjрлегеннtр бетсt,
Милtш белtн балан пешкtндер.
Бу гомернеy htр мизгеле кыйммtт:
Кар тjшtме, яyгыр явамы.
Бездtн соy да wиргt язлар килер,
Гомерлtрнеy кала дtвамы.
СИНЕҢ КҮҘЛӘР
Сjю сирпеп баккан кqздtн
Очкын сибелмимени?
Карашы белtн кjйдергtн
Шул кqзлtр тqгелмени?
Йjрtктtн йjрtккt нурдан
Юллар сала шул кqзлtр.
Кqплtр арасыннан танып,
Табып ала шул кqзлtр.
218
Аера алар тjслtрне:
Кjн агын, тjн карасын.
Моyга сала, уйга сала,
Уyалта wан ярасын.
Кqзлtр — кqyел кjзгесе ул:
Кайгыны, хаклыкны да,
Кайгы-хtсрtт, нtфрtтне дt
Кqзлtрдtн укып була.
...Кара болыт каплагандай,
Тапланган кqyел кjзгеy.
Тjннtребез караyгырак,
Кjннtр дt йончу безнеy.
Шул болытларны куарлык
Кjч-дtрман тапсам икtн,
Кqзлtреyдt шат елмаеп,
Дjньяга баксам икtн…
1984
* * *
Бу кjнем дt мtyгелеккt китте...
Эшем ырамады, арылды.
Тjн ягыннан яшь кар исе килt,
Qзе салкын, qзе явымлы.
Jем-jем болыт арасыннан
Сqрtн кояш чыга ялтырап,
Яфракларын койган агачында
Ике алма тора калтырап.
Кjзге бушлык кар астында калыр,
Кjткtннtргt язлар wитtсе.
Яз шатлыгын кабат кqрер jчен
Кышлар аша бар шул qтtсе.
1992
219
НӘРҪӘ СОҢ УЛ ЯЛГЫЗЛЫК?
— Нtрсt соy ул ялгызлык? — дип,
Сорасагыз tгtр миннtн,
Кешенеy бу халtтен дt
Хtзер инде яхшы белtм.
Ялгызлык ул — таянычсыз
Тайгак юлдан бару икtн.
Уйланулар, сызланулар...
Кайгылардан ару икtн.
Бу югалту мtyгелек! — дип
Jметлtрне jзq икtн.
Юксынулар, ут йотулар,
Сагышларга тqзq икtн.
Ялгызныy ярдtмчесе дt
Бары тик бер Алла икtн.
Башыy тqбtн, кqyелеy сqрtн,
Wаныy тоташ яра икtн.
Гыйлемдарның якты иҫтәлегенә
БӨТЕН МӨЛКӘТЕБЕҘ...
Бjтен мjлкtтебез — яшьлек,
Еллары wtннtт тqгел...
Юлдаш булды авырлыклар,
«Сукыр мtхtббtт» тqгел.
Язмышныy дtрьяларында
Икtqлtп йjзгtнгtдер,
Упкыннарына тjшсtк тt,
Икtqлtп тqзгtнгtдер,
Баш очыбызда гел хtвеф
Эленеп торгангадыр,
Ялкыннарында янганга,
Бозларда туyгангадыр —
220
Кjннtр тqгел, минутларныy
Кадерен белгtнбездер.
Елларны, юлларыбызны
Wырларга qргtнбездер.
1993
* * *
Йомылды шtфкатьле кqзлtреy,
Колакта ягымлы сqзлtреy...
Булгандыр хаталар, ялгышлар,
Калды тик тау хtтле сагышлар.
Тjннtр ул болай да тjн инде,
Кjннtрем карага тjренде.
Син яткан лtхеткt минем дt
Иy якты елларым кqмелде.
* * *
Син тормышны, кешелtрне сjйдеy,
Кадерен белдеy ихлас дуслыкныy.
Кайсы wирлtренt сыеныйм соy
Син калдырып киткtн бушлыкныy?
Кояшлы кjн сиyа бtйрtм иде,
Йончытты шул томан, яyгыры.
Кояшы соy кqбрtк елмайсачы,
Яyгырлары азрак яугыры!
Дим буйларын хtзер ялгыз qтtм,
Янtшtмнtн атлап килмисеy.
Кояш кjлt — их, кqрми шул, димен,
Яyгыр коя — ярый, кqрмисеy.
Wилеклtргt qтеп wиле исt,
Кара болыт килt ишелеп,
Tй коела яyгыр! Tйтерсеy дt,
Wир-кqк елый миyа кушылып.
1993
221
* * *
Чtчtгtндt язмыш wиллtренt,
Йjзгtндt дt хtсрtт кqллtрендt,
Кырау тjшсt кqyел гjллtренt,
Без бит htрчак икtq булдык бергt —
Пар канатлы идек синеy белtн.
Булды кайчак сине югалтканым,
Кqрешqлtрне кjтеп, wан атканым.
Мtyгелеккt киттеy. Нилtр кылыйм?
Сынар, ахры, сабыр канатларым.
1993
* * *
Исемеyt hаман хатлар килt,
Килt алар тjрле тjбtклtрдtн.
«Исtн-саулык, тигез, озын гомер...» —
Хатлар, tйе, изге телtклtрдtн.
Иyнtреyнtн тjште дjнья йjге.
Кqп хtллtрнеy ачыкланды сере.
Исtн чакта син jзелеп кjткtн
Дуслыклар да, ахры, кайтты кире.
Кqргtн-белгtн сагынып искt ала,
Тарафыyа хjрмtт, рtхмtт ява.
Янулардан талган йjрtгеyt
Булыр иде кqпме шифа, дtва!
Син киткtчтен булган хtбtрлtргt
Qз сагышларымны кушып бергt,
Их, бер генt кqреп сjйлtшергt,
Андый могwизалар юк шул wирдt!
Юк шул!
1993
222
* * *
Мtyге кqрешмtскt аерылсак та,
Янымда син, гелtн бергtсеy.
Кjндез ислtремнtн чыкмаганга
Тjшлtремt, ахры, керtсеy.
Акыл-фигылеyt кqнегелгtн,
Синеy тизлек белtн йjрелгtн...
— Арырсыy! — дип кинtт туктап калам
Йjгерt-атлый барган wиремнtн.
Бер яyалык белсtм, сjйлtргt дип,
Тарафыyа куям укталып.
Хtтерлим дt шулчак юклыгыyны,
Ирексездtн калам тукталып.
Онытыла wирдtн югалганыy,
Кqптtн туктап калган сулышыy.
Кqпме эзлtсtм дt, юксыy, юксыy...
Wанымда шул бjтен булмышыy.
1993
ТЕЛИ ИДЕҢ
Тели идеy: «Атласакчы икtq
Гомер qрлtренt wиткtнче.
Соyгы сtфtремt генt бераз
Синнtн алданырак китсtмче».
Фанилыктан бакыйлыкка кqчтеy
Wtйнеy иy чtчкtле мизгелендt.
Янып, ярсып qтте гомереy дt,
Телtгtнчt килде qлемеy дt.
Минем хtллtр менt башкачарак,
Эзлtсtм дt, юк шул башка чара.
Кjннtремt тjннtр ялгана да,
Язмыш язган эзе белtн бара.
223
Язмыш язган эзе белtн бара...
Дtгъва итеп булмый артыгына.
Кайгыларым икелtтt авыр,
Шатлыкларым ярым-йорты гына.
Сары сагыш сарып кjзем qтте,
Кара кjнле ак кышым да артта.
Кqyелем hаман икtq бергt чакныy
Ак чtчкtле wtйлtренt кайта.
Инде йjреп ятам синнtн башка,
Башны бtреп булмый икtн ташка.
Килер хtсрtтлtрнеy киртtсе юк,
Килгtннtренеy hич китtсе юк.
Бу «юкларныy» саны, ноктасы юк,
Wанныy tрнqлtрдtн туктыйсы юк.
— Менt кайтыр! — дип тt кjтtсе юк,
Сер йомгагын бергt сqтtсе юк.
Бергt-бергt юллар qтtсе юк,
Ялгызлыкныy киче-иртtсе юк.
Сыyар канат гомер итtсем бар,
Соyгы сулышыма wитtсем бар.
Син калдырган кайгы-сагышларны
Qзем белtн алып китtсем бар.
Китtсем бар.
1993—1994
* * *
Чtчкt эчендtге jйлtрендt
Йоклый tле, йоклый кqршелtр.
Йокылары берqк татлы булсын,
Имин яшtсеннtр кешелtр.
Кqрtчtкне алдан кqрqлtр юк,
Qткtннtрне хtтер wуймастыр.
Уелып та киттем, уйлар уйлыйм —
Ялгызлыкта уйлар юлдаштыр.
224
Тирt-ягым тып-тын, юлга чыгам
Атлау белtн урам ташына.
Дымлы кqзен теклtп, койрык болгап,
Рыжик килеп чыга каршыма.
Кырык йортка бер хуwасыз эт ул,
Ризык эзли, jши, кqшегt.
Эткt ни сан: qз башыyа тjшми,
Кеше хtлен белми кеше дt.
Юлдаш булып озатып бара мине,
Нидер кqреп алга китt дt,
Гаебен тойган кебек койрык болгый,
Артка калса, килеп wитt дt.
И, мtхлугым, сиземлtвеy микtн
Минем бик тt моyсу чагымны —
Сjйлtшергt телеy булмаса да,
Wылытасыy кебек wанымны.
* * *
Могwизамы, серме, нtрсt соy бу?
Баш очымда гына, якында
Иртtн — иртt дими, кич — соy дими,
Чакыра да кtккqк чакыра.
Белми микtн инде бу wанымныy
Tрнqлtрдtн арып талганын?
Барлый микtн узган елларымны,
Tллt саный микtн калганын?
Кtккqк кtккqк дисt, чут-чут итеп
Сандугачы китt кушылып.
...Tллt ал таyнарда синен wаныy
Кайта микtн сайрар кош булып?
1993—1994
225
* * *
Сагышларым jйдt калсын tле,
Януларым wитtр ут йотып,
Ак карларга басып сqрелимче,
Торыйм tле бераз онытып.
Бqген инде еламаска иде,
Минем jчен wиллtр еласын.
Ап-ак булган, tнt, бар дjньясы,
Буран бурый — tйдt, бурасын.
Онытасы, онытыласы иде:
Килми икtн, килми кjчемнtн.
Хtтта тавышыy ишетелt кебек
Бjтерелгtн буран эченнtн:
— Мине уйламаган, сагынмаган,
Юксынмаган кjнеy бармыни?
Бqген инде еламаска иде,
Керфек очларымда кар эри.
Гыйнвар, 1994
* * *
Сызлансаy да, сабыр булу
Чараларын таптыy.
Сиyа тjбtп таш атканга
Син аш белtн аттыy.
Кjнлtшqлtр, qчлtшqлtр....
Белдеy — гафу иттеy,
Йjрtгеyдt кqпме яра,
Уклар алып киттеy.
Кызыл шtфtкъ, сары яфрак,
Соyгы кjзеy янды.
Кабатланмас гомер юлыy —
Якты эзеy калды.
1994
ОЛО ҺАҒЫШ СЫҢЛАУЫ
Атайым Ғилемдар Рамазановтың баҡыйлыҡҡа күсе-
үенә икенсе йыл китте. Был ара үҙ эсенә шул тиклем
күҙ йәше, хәсрәт һәм юҡһыныуҙарҙы эсенә һыйҙырҙы
ки, бер түгел, тиҫтәләгән йылдар үтте һымаҡ тойола.
Атайымдың үлеме минең ғүмеремде ҡап урталай бүлде —
атай менән йәшәлгәненә һәм унан һуң үткәненә.
Был ҡот осҡос юғалтыу көндәрендә беҙ хәсрәттән
башыбыҙҙы юйғандай, күреү һәләтен юғалтҡандай бул-
дыҡ, туҡтауһыҙ атай хаҡында һөйләштек: гүйә, ул беҙҙе
ишетер кеүек. Тик ҡустым Илдар ғына, бер һүҙ әйтер-
лек тә көс таба алмайынса, таш һымаҡ ултыра бирҙе.
Атайҙы ерләп ҡайтҡас ҡына: «Беҙгә һәр көн уға үҙебеҙ-
ҙең яратыуыбыҙҙы әйтергә кәрәк булған», — тине.
«Быны ул белә ине», — тип ҡаршы төштөм. «Юҡ, ба-
рыбер ҡабатлайһы ҡалған», — тине ҡустым. Хәҙер үҙем-
дең дә атайыма ваҡытында әйтелмәйенсә ҡалған йылы
хистәрем, рәхмәт һүҙҙәрем ауыр йөк булып, йөрәк төбөн-
дә ята, күҙ йәштәре булып ҡойола, үкендерә. Хәйер,
үкенерлек нәмәләр юҡ һымаҡ.
Атайҙы иҫкә алыу табынында барыһы ла уның яҡшы
сифаттарын хәтергә төшөрҙөләр, ихлас күңелдән ҡайғы-
рыштылар. Ләкин, һүҙҙәр ниндәй генә булмаһын, юғал-
тыу асылығын, ҡайғы тәрәнлеген аңлата аламы ни? Уның
әҙәбиәт һәм фән өлкәһендәге хеҙмәт уңыштарын һыҙыҡ
өҫтөнә алдылар. Был эштәрҙе унан һәйбәтерәк, йәки,
ҡайтышыраҡ итеп, башҡа берәү ҙә эшләй алыр ине.
Ә бына атайыма бирелгән изгелек, кешелеклелек талан-
ты беҙҙең тормошта һирәк осрай торған күренеш. Мәр-
хәмәтлелек хәҙер, ни өсөндөр, йомшаҡлыҡ билдәһе итеп
ҡабул ителә. Ысын ир кеше етди, уҫал ҡарашлы, көр
227
тауышлы, үҙ-үҙенә ныҡ ышанған булырға тейеш, йәнә-
һе. Был фекер яңылыш, минеңсә. Инфаркттан һуң ике
килограмдан да ауыр әйбер күтәрергә ярамаған атай һәр
саҡ сумканың ауырырағына үрелер ине (дөрөҫ, беҙ уға
быны эшләргә бер саҡта ла рөхсәт итмәнек). Үҙенә үте-
нес менән килгәндәрҙе бер ҡасан да күңелен китеп,
бороп сығармаған, ауырыу булыуына ҡарамаҫтан, теләһә
ниндәй йомошто үтәргә әҙер торған атай ысын мәғәнә-
һендә ир кеше ине! Ул бер нимәнән дә, хатта үлемдән
дә ҡурҡманы. Уның көлөмһөрәп әйтеп ҡуйғаны иҫемдә
ҡалған:
— Бына тыуған көнөм менән ҡотлап һүрәтемде бүләк
иттеләр, миңә нәмәгә инде ул? Ҡәбер өҫтөнә ҡуйырға
ғына булмаһа...
Кескәй саҡта: «һин кемде күберәк яратаһың, атайың-
дымы, өҫәйендеме?» — тигән бик үк аҡыллы булмаған
һорау менән кемде генә йөҙәтмәйҙәр икән? Миңә, һәр
саҡ фәҡәт дөрөҫлөктө һөйләргә өйрәтелгән сабыйға, был
еңел һорау түгел ине. «Дөрөҫөн әйтһәм, әсәйем үпкәләр
шул», — тигәс, әлкәңдәрҙең келәүенә аптырай инем. Ул
саҡта беҙ, балалар әсән, атай менән әсәй бер-береһенән
көндәлек тормош һәм байрам һымаҡ айырылалар ине.
Әсәйҙең һәр саҡ беҙҙең менән булыуы ғәҙәти күренеш.
Ул беҙҙе ашата, эсерә, ҡарай, керебеҙҙе йыуа, магазин-
дарға йөрөй (ҡустымдың йыш ауырыуы уны һөйөклө
эшенән айырған), ҡайһы саҡта беҙҙе орошоп та ала. Ғө-
мүмән, әсәйҙе яратһаҡ та — уға күнегелгән. Ә бына
атай... Беҙгә тойолоуынса, ул оҙаҡ айырылып торғандан
һуң, ғәҙәттә, төндә ҡайта торғайны. Беҙ уны көтә-көтә
арып, йоҡоға талған булабыҙ. Уның ҡарауы, иртән уянып
китһәң, ой эсе һәр төрлө тәм-том, кәнфит һәм әфлисун-
дарҙан сыҡҡан хуш еҫ менән тулған була. Миңә лә, Ил-
дарға ла яңы пальтолар эленеп тора. Мин урынымдан
торған килеш, ялан тәпәй яңы пальтом эсенә сумам һәм
танауымды йомшаҡ яға эсенә йәшерәм... Атайым бүләк-
тәр алып шатландырырға ярата ине. Өй эсендә бер кем-
де лә буш ҡалдырмай. Әйтергә кәрәк, алған әйберҙәре
зауыҡ менән һайланған була. Мин әле лә аптырайым:
ҡараңғы ауылда фәҡир ғаиләлә үҫкән атайыма бындай
зауыҡ ҡайҙан килгәндер? Бик үк ҙур булмаған ике бүл-
мәле квартирала беҙ шаҡтай күмәк йәшәнек. Үҙебеҙҙең
ғаиләнән тыш, әсәйемдең ике һеңлеһе, Тәзкирә һәм Ли-
228
лиә апайҙарым, Венера апай, атайымдың ҡустыһы Фәнүн
ағайым да беҙҙә тора ине. Улар өҫтөнә ауылдан килеү-
селәр ҙә өҙөлмәй. Әсәйемдең туғандары ишле ине — ул
туғыҙ туғандың береһе. (Әйтергә кәрәк, улар һәр саҡ,
үҙҙәренең тормошон, ғаиләһен ҡорғас та, беҙҙең өйҙө
төп йорт итеп һананылар.) Кистәрен йәштәр бүлмәһендә
уйын, шаярыу башланып китә. Бер-береһен ҡыуып, кори-
дорға килеп сығалар, мендәр бәрешәләр. Бындай саҡта
беҙҙең түҙемле атайыбыҙ ҙа бүлмәһенән килеп сыға...
Уның иң асыулы һүҙе «доңғыҙҙар» була торғайны.
1956 йылда Венгрия фетнәһе ваҡытында әсәйемдең
апаһы Сажиҙә апайым да ике балаһы менән беҙгә ҡайтып
төштө. Туғандарыбыҙ бик хәүефле хәлдәрҙән ҡотолғайны.
Тыныслыҡ урынлашып, ғаилә башлығы Совет Армияһы
офицеры Рәшит ағай ҡайтып алғансы, улар беҙҙә йә-
шәне. Өлкән ҡыҙҙары Светлана мәктәпкә йөрөй, икен-
сеһе Земфира минең тиҫтерем ине.
Алыҫ Көнсығыштан атайымдың һеңлеһе Йәүһәрә апа-
йым да күпмелер ваҡыт армиянан ҡайтҡан ире һәм ике
балаһы менән беҙҙә йәшәне. Атайым менән әсәйем
уларҙың бөтәһен дә асыҡ йөҙ менән ҡабул иттеләр. Беҙ-
ҙең ҙур ғаиләлә йәшәү күңелле, шатлыҡлы ине. Ыҙғыш,
тартыш, тауыш-ғауға булғанын бөтөнләй хәтерләмәйем.
һауыт-һаба ватһаҡ та, ялтырауыҡлы өҫтәлгә ҡара түкһәк
тә, ғөмүмән, зыян иткән әсән беҙгә яза бирмәнеләр. Атай,
әсәй нимә генә булһа ла фәҡәт дөрөҫлөктө әйтергә, ал-
дашмаҫҡа кәрәклеген аңлата киләләр ине. Бөтә балалар-
ға хас булғанса, беҙ ҙә Илдар менән «фәрештәләр» түгел,
ап-аруҡ шуҡ булғанбыҙ. Зыян иткәндә лә бик ҡалтырап,
ҡурҡып торманыҡ, сөнки «гонаһтарыбыҙ» ғәфү ителе-
үен белә инек. һәр осраҡта ла бала бала булып ҡала.
Хәтеремдә, өйҙә ҡустым менән икәү генә ҡалдыҡ... Уйнай
торғас, «ҡыҙыҡ» уйлап таптыҡ. Атайҙың яҙыу әҫтәленең
тумбочкаһына бер-беребеҙҙе бикләп, «төрмәле» уйнаныҡ.
Тәүҙә Илдар мине ябып ҡуйҙы, тиҙҙән асып сығарҙы,
унан һуң — мин уны. Тик мин нисек тә өҫтәлде аса ал-
майым. Илдарҙың тыны бөтөп, илай уҡ башланы, асҡыс
мине тыңламай, икәүебеҙ бергәләп илайбыҙ, нимә эшләр-
гә лә белмәйем. Тәүҙә Илдар һөйләшеп торҙо, һуңынан
бөтөнләй өндәшмәҫ булды. Шул саҡта, бәхеттән, Лилиә
апайым ҡайтып кермәһә, был «уйын» мотлаҡ фажиғә
менән тамамланаһы булған икән. Сөнки Илдар һауаһыҙ-
229
лыҡтан шыбыр тиргә батҡан, хәлһеҙләнгән. Был ваҡиға
бөтә ғаиләне тетрәткәне, мине «ҙур» булып та аңлама-
ғаным әсән асыуланыуҙары иҫемдә.
Тағы бер нәмә әсән әсәйҙән эләкте. Был юлы өҫтәл
өҫтөндәге дарыуҙарҙы бергә ҡушып, бал менән бутап,
тәмләп ҡарағайныҡ.
Беҙҙең ғаиләлә ғәҙеллек иң ҙур ҡиммәттәрҙең береһе
булып иҫәпләнде. Әсәйем әлегә тиклем ҡустымдың өлә-
сәйебеҙҙе ҡалалағы икенсе ҡыҙы Лилиә апайымдарға
оҙатып барғанын көлөп һөйләй. Трамвайҙа кеше күп
булыу сәбәпле, билет алырға өлгөрмәйенсә төшә улар.
Ҡайтҡанда Илдар кондукторға өс билетлыҡ аҡса һуҙа:
— һин үҙең генә бараһың түгелме һуң, улым? — тип
һорай кондуктор.
— Эйе, — тип яуаплай минең ғәҙел туғаным, — ике
билет — өләсәйем менән апайымдарға барған әсән, бе-
реһе миңә өйгә ҡайтыр әсән.
Был хәлде өйгә ҡайтҡас әсәйемә ғорурлыҡ менән
һөйләй ул.
Кескәй һеңлебеҙ Гөлназ алтынсымы, етенсеме класта
уҡығанда, мәктәпкә бармайынса, әхирәте менән ваҡыт
үткәреп, өйгә ҡайта. Атай уны, ғәҙәтенсә, ишек төбөндә
үк ҡаршылай.
— Йә, ҡыҙым, мәктәптә ни хәлдәр, ниндәй билдәләр
алдың?
Ҡурҡынған Гөлназ:
— Тарихтан «дүртле», — тип ауыҙ эсенән генә мығыр-
лай ҙа артабан һорашыуҙан шөрләп, ванна бүлмәһенә
кереп китә. Тап шул саҡта класс етәксеһе шылтырата:
— Ни әсән Гөлназ мәктәптә булманы?
Йәненән артыҡ күреп яратҡан төпсөгөнөң алдашыуы
атайҙы сығырынан сығара. Ул хатта аяҡ тибеп (быға
ышаныуы ҡыйын) асыулана:
— һин нисек алдарға баҙнат итәһең?
һеңлем әле булһа шундай күңелһеҙ хәлде башынан
башҡаса кисермәүен әйтә.
Беҙ аңлай башлағас, атайым китаптар алып ҡайта,
һүрәттәрен күрһәтә-күрһәтә, ҡысҡырып уҡый ине. Үҙе-
беҙ хәреф танығас, һәр беребеҙҙе, үҙ сиратында, китап-
ханаға алып барып яҙҙырҙы. Илдар айырыуса һәләтле
булып сыҡты: биш йәшенән уҡырға өйрәнде. Китапха-
на беҙгә бик яҡын — мөйөштән боролғас та. Ҡустым
230
китаптарын алмаштырырға йыш йөрөй. Кескәй баланың
тиҙ арала китапты уҡып сығыуына китапхана хеҙмәт-
кәрҙәре ышанмай — йөкмәткеһен һөйләтеп ҡарайҙар
икән.
Атай менән Ҡурсаҡ театрына йөрөүҙәр иҫтә. Ул саҡ-
та Ҡурсаҡ театры Опера һәм балет театры бинаһының
подвалында ине. Үҫә төшкәс, рус театрына, балалар спек-
таклдәренә алып барыр ине.
Үҙе иһә башҡорт театрының бер генә премьераһын
да ҡалдырманы. Эштән, мәшәҡәттәрҙән арыған әсәй
ҡайһы саҡта өйҙә ҡалырға итеп ҡарай, атайым:
— Шундай ваҡыт та килеп етер әле, теләһәк тә йөрөй
алмабыҙ! — тип әсәйҙе барыбер алып китер ине.
Атайҙың белеме күп яҡлы, ул тәрән эрудициялы ине.
Ләкин ул быны бер ҡасан да һыҙыҡ өҫтөнә алманы,
кешеләр алдында «ялтырарға» тырышманы. Ул күп һүҙле
түгел, әгәр уның менән һөйләшеп китһәң, иҫ киткес бе-
лем байлығына тап булаһың.
— Атай, ишеттеңме әле? — тим, мин ута сираттағы
яңылыҡ менән килһәм:
— Бер аҙна элек, — тип тыныс ҡына яуап бирер ине.
Атайҙың берҙән-бер ҡәҙерләп һаҡлағаны — китапта-
ры ине.
Таҙа ҡағыҙға хатта һараныраҡ та ине. Тик был ос-
раҡта ла ейәнсәренең һорауына, уның йомшаҡ күңеле
түҙмәй — тегеләре яҙыуға оҡшаш сатай-ботай хәрефтәр
һәм төрлө һүрәттәр төшөрөп бөтә дачаны тултырып таш-
лайҙар.
Дөрөҫ, китаптарға ҡарата һаҡһыҙлыҡ уның кәйефен
ҡыра.
Атай күп йылдар буйы тырышып ҙур китапхана туп-
ланы. Классик әҫәрҙәр, күп һанлы энциклопедия һүҙлек-
тәре, бөтә донъя әҙәбиәте сериялары, рус, башҡорт,
татар телендә сыҡҡан шиғыр йыйынтыҡтары, фәнни
әҙәбиәт... Шулай ҙа китаптар юғалғыланы. Атайыбыҙҙың
быға эсе боша ине.
Атай гәзит-журналдарҙан башҡа тора алмай ине,
тиһәң дә ярай. Ул уларҙы күп һанда алдыра, башҡорт,
татар, рус телендәге баҫмаларҙы уҡып бара, өйгә килмә-
гәндәрен һатып ала. һәр ике аҙна һайын китапхананан
ҡалын әҙәби журналдар алып ҡайта, уларҙы ла уҡып
барырға өлгөрә ине.
231
Хәтеремдә, беҙ бер саҡ дачаға барырға сыҡтыҡ. Вок-
залға төшөп еткәс кенә, атайҙың гәзиттәрен онотоп
ҡаддырыуыбыҙ асыҡланды, бөтә ҡала аша кире ҡайтыр-
ға тура килде. Гәзиттәрһеҙ барһаҡ, атайҙың кәйефе
ҡырылыуын яҡшы аңлай инек. Атайым арҡаһында мин
үҙем дә әҙәби яңылыҡтарҙы белеп барҙым. Ике балалы
булыуыма ҡарамаҫтан, яңы повесть йәки роман менән
таныш булыуым күптәрҙе ғәжәпләндерә, сөнки был әҫәр
әле «шауларға» өлгөрмәгән була. Атайым үҙе уҡып сыҡ-
ҡан әйберен көнөн билдәләп миңә лә биреп тора. Был
инде китаптарҙы үҙең юллап йөрөү кеүек мәшәҡәтле
түгел.
Атайҙың тағы ла бер яратҡан шөғөлө — кроссворд
сисеү.
Ул күп йылдар «Огонек» журналын алдырҙы. Бөтә
ғаилә йыйылған саҡта, кроссвордты бергәләп сисә тор-
ғайныҡ. Ғәҙәттә, кәрәкле һүҙҙәрҙе беҙ һеңлем Гөлназ
менән ярышып эҙләйбеҙ, атайыбыҙ быға бик шат булыр
ине. Дөрөҫ, уның үҙенең белмәгән яуабы бик һирәк.
Дачабыҙҙағы бәхеткә тулы көндәребеҙ, күңелле кис-
тәребеҙҙе бер ҡасан да онотаһым юҡ. Бөтәбеҙҙең дә үҙ
ғаиләләребеҙ булыуға ҡарамаҫтан, беҙ һәр саҡ атай-әсәй
эргәһенә ашҡынып торабыҙ, был беҙҙең «яртылары-
быҙҙың» йыш ҡына ризаһыҙлығына килтерә. Дачала һәр
кем үҙ эше менән мәшғүл: кем кер йыуа, кемдер бәйләм
бәйләй, кемдер яҡында ғына сүп утай. Атайыбыҙ беҙҙең
бөтәбеҙгә лә ишетелерлек урын һайлай, һәм ҡыҙыҡлы
нәмәләрҙе ҡысҡырып уҡый, йәки һәр төрлө проблема-
лар, сәйәсәт хаҡында һөйләшәбеҙ. Беҙҙең төп бәхәсе-
беҙ — үҙгәртеп ҡороу хаҡында. Был бәхәстәрҙә атайҙың
ни тиклем хаҡлы булғанлығына мин әле генә төшөнәм.
Беҙ, йәштәр, кем уҙарҙан үткәндәрҙе яманлайбыҙ — бы-
ның атайыбыҙға ауыр тәьҫир иткәнен уйлай белмәйбеҙ.
Горбачев йәки Ельциндың эшмәкәрлектәренә эсе бош-
ҡанда, беҙ уны «мракобесик» тип мәрәкәләй торғайныҡ.
Илдәге хәлдәр әсән борсолоп, хәүефләнеү, икеләнеүҙәр-
ҙән торған мәҡәлә яҙғас, беҙ һеңлем менән икәүләп
баҫтырмаҫҡа өгөтләп ҡараныҡ. Ләкин атай үҙе кәрәкле
тапҡан ниәтенән кире ҡайта торған түгел ине — мәҡә-
ләне сығарҙылар. Кешеләр ҙә быны һәйбәт ҡабул итте.
Бер көндө беҙҙең бер хөрмәтле күршебеҙ мине туҡта-
тып:
232
— Атайығыҙға рәхмәт әйтегеҙ. Мәҡәләһе бер йотом
саф һауа һымаҡ булып ҡалды, — тине. Атай «үҙгәртеп
ҡороу»ға эйәрмәне. Был уға кәрәк түгел ине. Ул үҙенең
уҙған юлына, идеалдарына тоғро булып ҡалды. Ләкин ул
бер ҡасан да, бер кемде лә ҡәһәрләмәне лә. Атайҙың
әрнегән, кәйефһеҙләнгән, рәнйегән саҡтары булды, ләкин
үҙенең берәүҙе лә ҡыйырһытҡаны булманы, яуызлыҡ
уға ят ине. Тормошта уны һаҡлап, йәлләп торманылар.
Ҡайһы саҡта хатта ғәҙелһеҙ әрнетеп йәрәхәтләүселәр
булды. Ләкин ул үс тотмау ғына түгел, үҙен рәнйеткән
кешене йәлләй ине:
— Уның үҙен ҡыҙғанырға кәрәк. Шул тиклем асыу,
көнсөллөк йөрөтөү анһат эшме ни? Холҡо шулай булғас,
ни ҡылһын?
Атай үҙе бер ҡасан да асыу тотманы, үсләшмәне,
үҙен рәнйеткән кешегә лә тәүләп ҡул бирә ине.
һәр көндө күп һанлы гәзиттәрҙе уҡып барыусы
булараҡ, ҡәләмдәштәре тураһында мотлаҡ берәй яҙма-
ны күреп ала, шунда уҡ яҡшы хәбәр менән ҡотларға
ашыға ине. Әгәр дачалағы күршеләребеҙҙең — Шәриф
Бикҡол йәки Назар Нәжмиҙең йырын радио аша тап-
шырһалар, атай радиоалғысты болдорға сығарып ҡуя,
тауышын көсәйтә торғайны.
Атайыбыҙ бик йомарт кеше булды. Был сифаты уның
ҡай саҡта саманан артып китә. «һаран ир — ир түгел»
тигән фекерҙә ине ул. Аҡсаһын бурысҡа бик еңел бирә,
һәм шунда уҡ онота, бынан файҙаланыусылар ҙа бар ине.
Беҙҙе, балаларын, ул айырыуса иркәләне.
— Аҡсаң бармы?
Был һорауҙы ул һәр саҡ бирә, әгәр өндәшмәйен-
сәрәк торһаң, шунда уҡ аҡсаһын эҙләй башлай. Әйтергә
кәрәк, уның пенсияһы башҡаларҙыҡынан байтаҡ түбән
булды. Был ҙур ғәҙелһеҙлек ине, әлбиттә, уның йөрәк
ауырыуы һәм башҡа сирҙәре өҫтөнә, ҡулдары ла физик
хеҙмәткә яраманы. Ул ысынында инвалид ине, ләкин үҙ
бәхетһеҙлеге менән файҙалана торған кеше түгел ине
беҙҙең атай! Уның пенсияһы беҙҙең эш хаҡына ҡара-
ғанда бик аҙ булһа ла, бөтәбеҙҙән дә бай ине. Был хаҡта
әйтһәк, ул ҡулын ғына һелтәр ине:
— Еткән! Аҡсаһы аҙ кеше ярлы түгел, нәфсеһен туй-
ҙыра алмаған кеше ярлы, — тип яуаплай ине.
233
Атайым беҙҙе кейендерергә яратты. Беҙ бер ҡасан да
сикләүҙе белмәнек, тик барыбер аҡса һорарға уңайһыҙла-
на инек. Бер саҡ шулай Гөлназға плащ килтергәйнеләр.
Уны мин дә кейеп ҡараным һәм оҡшатыуымды йәшерә
алмағанмындыр, күрәһең. Атайым шунда уҡ миңә лә
аҡса бирҙе. Минең еңелсәрәк ҡаршы тешәүемә ул:
«һиңә лә оҡшағанын күреп торам бит инде», — тине.
Яңы плащты кейеп килгәс, минән дә нығыраҡ шатланды.
Күпмелер ваҡыт уҙғас, мин уға бурысымды килтерҙем.
Тик ул:
— Аҡса ла булған икән бәхет! Үҙеңә ҡалдыр, — тине.
Был яҙғандарыма ҡарап, беҙҙе бик бай булғандар
икән тигән яңылыш фекер тыуырға мөмкин. Беҙ бер
ҡасан да байлыҡ-зиннәт эсендә «йөҙмәнек», мохтажлыҡ
та кисермәнек. Атай бөтә балаларын да аяҡҡа баҫтырҙы,
беҙҙе ниндәй булғанбыҙ, шул килеш яратты, ҡәҙерләне.
Уңыштарыбыҙ булһа, ғорурланыр ине, мөмкин булмаға-
нын талап итмәне.
Атайыбыҙҙың үҙ эшенә ҡарата өлгөлө мөнәсәбәте
беҙгә бер ҡасан да күтәрелә алмаҫлыҡ бейеклек булып
ҡалды.
Уға яуаплылыҡ, бер һүҙлелек, етеҙлек хас ине. Ғүме-
ренең күп өлөшөн ул өйҙә эшләп үткәрҙе. Ваҡытын да,
эш күләмен дә үҙенә-үҙе билдәләй, шул режимдан тай-
пылмаҫ ине. Фән өҫтөндә эшләгәндә, һирәк булһа ла,
әйткеләп ҡуйғылай: «Бөгөн әллә ниңә һүлпән бара, тағы
ла бит ярым самаһы яҙырға кәрәк ине бит».
Ҡайһы ваҡытта ул үҙен хатта ғазаплап эшләргә мәж-
бүр итте, ләкин бөгөнгө эшен иртәгәгә ҡалдырмаҫ ине.
Уның көнө теүәл бүленгән. Унан һуң яҙғанын, мәҡәлә-
ме, шиғырмы, фәнни эшме ул — һыуынмаҫ элек маши-
нисткаға илтеп бирә, уның менән дә мөмкин булғансы
тиҙерәк баҫыу тураһында килешә. Эше үҙе теләгән тиҙ-
лектә барып сыҡмаһа, бик эсе боша, кәйефһеҙләнә ине.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, уны бик үк теүәл булмаған кешеләр
(шул иҫәптән беҙ ҙә) уратып алғайны.
Атай үҙенең ҡаты ауырыуҙары алдында ла батыр
булды, үҙен һаҡламаны, ғүмере әсән ҡалтырап торманы,
үлемдән дә ҡурҡманы. Бәлки, шуның әсән үлем уны үҙе-
нә һиҙелмәҫлек итеп, кинәт алғандыр?
Етмеш йәш. Ул беҙҙең илдә ирҙәр әсән ғүмер оҙонло-
ғоноң статистика буйынса юғары нөктәһе булып иҫәплә-
234
нә. Фронт юлдарын уҙған, бик ҡаты ауырыуҙар кисергән
кеше әсән был аҙ түгел, тип йыуаталар беҙҙе. Бәлки,
дөрөҫтөр ҙә. Тик беҙҙең бының менән һис тә килешәһе-
беҙ килмәй. Дөрөҫ, ул бик күп нәмә эшләргә өлгөрҙө,
өй һалды, күп һанлы шиғыр китаптары сығарҙы, ғилем-
дең юғары нөктәһенә — фәндәр докторы дәрәжәһенә
күтәрелде. Уның бөтә шөғөлө уҡыу, яҙыу ине, башҡа
нәмәләр (спорт, мәҫәлән, һәр төрлө уйындар) уны ҡыҙыҡ-
һындырманы. Ни хәл итәһең, бөтә кеше лә күп яҡлы
була алмай.
Уның ҡарауы, дуҫтарынан, ҡәләмдәштәренән, хатта
осраҡлы кешеләрҙән килгән хаттарға ул һис кисекмәҫ-
тән яуап бирер ине. Байрам алдынан бик күп ҡотлауҙар
оҙата, бер кемде лә онотмай, туғандар, дуҫ-иштәр, фронт
буйынса иптәштәр, ҡәләмдәштәр һәм яҙмыш осраштыр-
ған осраҡлы шәхестәр ҙә уның иғтибарынан ситтә ҡал-
май ине.
Уның хәленең бик үк шәптән түгеллеген беҙгә күр-
һәтмәҫкә тырышып йотҡан нитроглицерин һауыттары-
ның йыш бушауынан аңлай инек. Температураһының
юғарылығын ут кеүек янған маңлайына ҡағылып ҡына
беләһең. Зарланмаҫ, ыңғырашмаҫ, көйһөҙләнмәҫ. Күпләп
дарыу эсә, хәленең арыуланыуын сабыр көтә. Ул иҫ кит-
кес ихтыяр көсөнә эйә булды. Врачтар тәмәке тартырға
ярамай, тигәс (улар быны кемгә әйтмәй), быға тиклем
төндәрендә лә тороп тарта торған атай, бер көн эсендә
тартыуын ташланы.
Эсеү тураһына килгәндә... Мин уны бер генә тапҡыр
ҙа иҫерек килеш күргәнемде хәтерләмәйем, һуңғы егер-
ме йыл эсендә ҡаты эсемлектәрҙе ауыҙына ла алманы.
Йәйгелеккә мин үҙебеҙҙең бесәйебеҙ — Сеньканы
дачаға илттем. Ул беҙҙең бөтәбеҙҙең дә аяҡ аҫтында бу-
талыуы, фәҡәт сей ит кенә талап итеүе менән туйҙырып
бөткәйне. Атай уны үҙ ҡанаты аҫтына алды. Ул һәр
көндө иртә менән һыуытҡысҡа йүнәлә, Сенька — алдан,
атай — арттан. Атай уны ашата, ә тегеһе тамам туйма-
йынса китмәй. Әсәйҙең был хәлгә көйөгө килә:
— Был ниндәй эш инде, — ти ул, — урам тулы сыс-
ҡан, ә был оятһыҙ беҙҙән ит таптыра.
Атай көлә:
— Беҙ ашаған сит ил консерваларын еҫкәп кенә ҡарай
ҙа башын ситкә бора, аҡыллы ул, — ти.
235
Әйтергә кәрәк, атай тәмле ашарға ярата ине. Аш-һыу-
ҙы ләззәтле итеп әҙерләй белгән әсәйемә ул нәмә ашағы
килеүен алдан әйтә торғайны. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ит
ҡушылған он аҙыҡтарын өҫтөн күрә, йәшелсәнән әҙер-
ләнгәндәрен өнәмәй ине. Атайҙың һимереүгә килтергән
ризыҡтар ашауына хәүефләнәбеҙ, был хаҡта уның үҙенә
лә әйтеп ҡарай инек. Ләкин һөҙөмтәһеҙ. Әгәр төшкө аш
йәшелсәнән булһа:
— Баяғы ашың йоҡа булды, тәмлерәк берәй нәмә бе-
шерер инең, — тип һорар ине. Күп ашамаҫ, тәмле ризыҡ
булһын ине уға.
Беҙ атайыбыҙ менән ғорурлана инек. Ләкин уның
кимәленә күтәрелеү башҡа нәмә икәнлеген мин универ-
ситетҡа уҡырға кергәс аңланым. Мәктәптә артыҡ көс
һалмайынса ла арыу ғына уҡый инем, иншаларым клас-
та яҡшынан иҫәпләнә, әҙәби олимпиадаларҙа ла ҡатна-
ша инем. Шуға күрә әҙәбиәт факультетына уҡырға
кереүем тәбиғи. Беренсе сессияны, үҙемсә, һәйбәт та-
мамланым — тарихтан ғына «дүртле», ҡалған фәндәрҙе
«бишкә» бирҙем. Минән алда егерме йыл элек педин-
ститутты тамамлаған атайымды бөтә уҡытыусылары ла
хәтерләй, минең уҡыуыма айырыуса иғтибар итәләр ине.
Бер ваҡыт Елена Аңдреевна Калегина: «Атайығыҙ юғары
стипендияға ғына уҡыны, һеҙгә «отлично»ға уҡырға Алла
үҙе ҡушҡан», — тине. Минең дә яратмаған предметта-
рым булырға мөмкинлеген аңларға теләүсе юҡ, аҙым
һайын атай менән сағыштыралар ине. Алға сығыу, кеше
күҙенә күренеп барыу — миңә бала саҡтан уҡ ят булды.
Үҙ көйөмә генә, артыҡ тырышлыҡ һалмайынса уҡыуым-
ды килештереп еткермәүҙәре, һәр саҡ иҫәпкә алыуҙары
миңә оҡшап етмәй — беренсенән, шуның әсән, икен-
сенән, үҙ-үҙемде һынау әсән, Свердловскиға Урал уни-
верситетына күсергә уйланым. Атайым был саҡта боль-
ницала ята ине — ул мине шунда уҡ аңланы. Сөнки ул
үҙе лә бер төрлө генә аҡҡан тыныс тормошто өнәмәй
ине.
Шулай итеп, минең өс йыл ғаиләбеҙҙән айырылып
йәшәүем бик файҙалы булды. Өйҙөң, яҡындарымдың
ҡәҙерен тағы ла нығыраҡ белдем. Киткәндә уйлап еткер-
мәгәнмен — бик һағына инем. Атайым миңә оҙон-оҙон
хаттар яҙа, юлын төшөрөп, эргәмә лә барып сыға.
236
Бер шундай үкенесле хәлде лә хәтерләйем: атайым
Мәскәүҙән ҡайтып килгәндә, һауа шарттары насар
булыу арҡаһында, самолетты Өфөлә түгел, Свердовскиға
ултыртҡандар. Атайым, ғәҙәтенсә, университетҡа шылты-
ратып, декан аша мине аэропортҡа саҡыртҡан. Минең
(ҡала транспортында!) барып етеүем булды — самолет
һауаға күтәрелде. Был хәл беҙҙең икебеҙ осон дә бик
ауыр булды. Өфөгә ҡайтыу менән ул мине телефонға
саҡырҙы.
— һиңә тип әҙерләгән күстәнәстәремде бирә алма-
ным, — тине ул, — ял көнөндә осоп ҡайт.
Мин шулай эшләнем дә. Әсәйем миңә атайҙың үке-
несен һөйләне: «Балаҡайымдың баҫып ҡарап ҡалыуы
күҙ алдыма килә, бигерәк мәхрүм булды бит», — тип
әйтә икән.
Атай менән әсәйҙең үҙ-ара мөнәсәбәте һәр саҡ өлгө
булды. Улар бер-береһен аңлап, бер үк нәмәләр менән
ҡыҙыҡһынып, уртаҡ маҡсаттар менән йәшәнеләр, улар
бер-береһен тулыландыра ине. Атай ашығыс, янып бара,
бөтә эшкә лә бер юлы өлгөрөргә тырыша ине. Әсәйем
иһә сабыр, тыйнаҡ, күберәк күләгәлә булырға яратты.
Шуғалыр ҙа, бәлки, күп йылдар буйынса үҙенә бирелгән
ижад һәләтен файҙаланмағандыр. Әсәйем һуңыраҡ, беҙ
ҙурайғас ҡына яҙа башланы. Үҫә төшкәс, мин уның индә-
рендә ни тиклем ауыр йөк ятҡанын аңланым. Өй эштә-
ре, өс бала, баҡса хужалығы, ғүмер буйына таҙалыҡҡа
туймаған атай...
Әйтергә кәрәк, атай үҙен тулыһы менән ижадҡа
арнаны. Уның һәр төрлө донъя мәшәҡәттәренән азат
булыуы, ғаиләләге именлек — әсәйемдең фиҙаҡәрлеге ул.
Улар бик матур ғүмер юлы үтте.
Бәхетле йәшәнеләр. Бер ҡасан да һөйләшеп һүҙҙәре
бөтмәне, тулы рухи тормошта йәшәне. Нисектер бер-бе-
реһен ялҡытмай инеләр. Бер саҡ шулай, бер ай бергә
йәшәп, ижад йортонан ҡайттылар. Беҙ һағынып, уларҙы
көтөп алғанбыҙ. Ниһайәт, өҫтәл артында йыйылдыҡ.
Атай менән әсәй, беҙгә артыҡ иғтибар итмәйенсә, бик
мауығып нәмә хаҡындалыр һөйләшеп китте. Мин шул
саҡта:
— һеҙ беҙҙе бер ҙә һағынманығыҙмы ни ? — тип
әйтеп ҡуйҙым. Улар миңә көлөп яуап бирҙеләр ҙә дөйөм
һүҙгә ҡушылып киттеләр...
237
...Ул көндө беҙ атай менән әсәйҙе дачанан көтә инек.
Киске сәғәт туғыҙынсы киткәс, мин өйгә ҡайтырға йы-
йындым. һеңлем мине туҡтатты. Тиҙҙән шат йылмайы-
шып атай менән әсәй ҡайтып керҙе. Беҙ ике аҙнаға
яҡын күрешмәгәйнек. Атай, ғәҙәтенсә, беҙгә кеҫәһенән
күстәнәстәр бирҙе. Ул ағасынан өҙөп алмалар һалған —
(ә былай бер тоҡ алып ҡайтҡайнылар) уларын миңә
бирҙе, ә Гөлназға атап кескәй банкаға ҡурай еләге йый-
ған икән. Ул һәр беребеҙ менән үбеп күреште һәм миңә
Сеньканы алып ҡайтыуын, ә тегенең машинанан сығып
ҡасыуын әйтеп, алып керергә ҡушты. Үҙе тиҙерәк ейән-
сәре — Диананы күрергә ашыҡты. Мин бесәйҙе эҙләп
тышҡа сыҡтым. Өс минут самаһы ваҡыт үткәндер, кер-
һәм — ауып барған атайымды Гөлназдың көскә ауҙар-
майынса тотоп тороуын күреп, ярҙамға ташландым.
һанаулы секундтар эсендә был донъя менән хушлашҡан
атайым тыныс ҡына келәм өҫтөндә ята ине. «Бөтәһе лә
бөттөмө ни? — тигән уй минең мейемде быраулай. —
Бөтәһе лә бөттөмө ни?»
Әлбиттә, уның китаптары, үҙе хаҡында яҡты иҫтәлек,
матур хәтирәләр ҡалды. Уның һыҙаттарын һаҡлаусы
беҙ — балалары ҡалдыҡ.
Атайым беҙгә тормоштоң үҙен генә түгел, уға шатла-
на белеү тойғоһон, ауырлыҡтарҙы бәргеләнмәй-һуҡҡы-
ланмай, сабыр үткәреп ебәреү сифатын да бүләк иткән.
«Ата-әсәне һайлау мөмкин түгел» тигән бик дөрөҫ
әйтем бар. Атайыбыҙҙың шундай кеше булыуы беҙгә яҙ-
мыштың оло бүләге. Беҙ яҙмышыбыҙға сикһеҙ рәхмәт-
лебеҙ. Был хистәрҙе уға иҫән сағында йышыраҡ ҡабат-
лайһы ҡалған икән шул...
1994 йыл, сентябрь
Гөлшат Ҡурамгиина
Йjкмtткеhе. Эчтtлек
Хtтерptге яrты миpгелдtр
Баш һүҙ урынына 5
Оло мөхәббәт йырсыһы ине (С. Rудаш) 7
Онотолмаҫ осрашыуҙар (Х. Туфан) 17
Өлкән яҡташымды һағынып (T. Еники) 25
«Ташта үҫкән гөлдәр бәйләме» (М. Кtрим) 33
Күңелдәге яҡты миҙгелдәр (Р. Ниuмtти) 44
Яугир шағир яҙмышы (R. Даян) 49
Ул оҫта баҡсасы ла ине (U. Ибраhимов) 53
Бөтәһе лә үткәндәрҙә ҡалды (Н. Нtжми) 58
Яугир һабаҡташым (Х. Uилtжев) 68
Беҙ үҫтергән миләш (З. Биишева) 79
Киткәндәр һағындыра... (Я. Rолмой) 83
Беҙ күршеләр инек (T. Атнабаев) 87
Сабырлыҡ һәм тыйнаҡлыҡ өлгөһө (Ф. Рtхимuолова) 93
Алмағастар тағы сәскә атыр... (Я. Хамматов) 98
Замандаш һәм шәриҡтәш (Ф. Иctнuолов) 101
Һабаҡташымды һағынып (А. Uирфанов) 107
Олпатлыҡ һәм нескә күңеллелек (T. Мирзаhитов) 111
Рәхмәт тойғоһо менән иҫкә алайыҡ (М. Закиров) 114
Йәштәшем, замандашым (С. Сjлtймtнова) 119
Кеше китә — эше ҡала (И. Нуруллин) 124
«Өфө бурандарын һағынам» (С. Садыrова) 129
Көслө ихтыярлы шәхес (В. Исхаrов) 135
Моңһоу көҙ хәтирәләре (T. Гtрtев) 139
Етмеш өҫтөндә лә йүгерек булды (Р. Мjхtмtтйtрова) . . . . 141
Муса Йәлилдең Өфөләге замандашы (З. Uимранова) 151
Шағирҙың тормош юлдашы (Р. Utлимова) 154
«Йөрәк йылың йәшәтә, Зөләйхам...» (З. Uиззtтуллина) . . . . 156
Аҙ һүҙлелек, эшкә маһирлыҡ (Ф. Рамазанов) 167
Ысыҡ бөртөгөләй саф инек (U. Рамазанов) 171
Сагынып сjйлtрлек хатирtлtр
Шигырьләребез — күңел юанычы 180
Гыйлемдар Рамазанов шигырьләре 183
Фәния Чанышева шигырьләре 212
Оло һағыш сыңлауы. Г. Rурамшина 227
2010 йылдыy 29 декабрендtге 436-Ф3 hанлы
Федераль законuа ярашлы 16+
В соответствии с Федеральным законом
от 29 декабря 2010 г. ¹ 436-Ф3 16+
Tptби-нtфис баcма
Рамазанова Фtниt Uафар rыpы
(Фtниt Чанышева)
ХTТЕРPTГЕ ЯRТЫ МИPГЕЛДTР
Мtrtлtлtр, иcтtлектtр, шиuырpар
Литературно-художественное издание
Рамазанова Фания Гафаровна
(Фания Чанышева)
ПАМЯТИ СВЕТЛЫЕ МГНОВЕНИЯ
Статьи, воспоминания, стихи
(на башкирском языке)
Мjхtррире Д. U. Мырpаrаева
Рtссамы htм биptлеш мjхtррире З. И. Кtримова
Техник мjхtррире В. Р. Абдрахманова
Корректорpары З. М. Камалова, Л. Ф. Саниева, Г. М. Абдуллина
Баcырuа rул rуйылды 26.07.13. Rаuыp форматы 84õ108 1/32.
Офсет rаuыpы. Балтика гарнитураhы. Офсет ысулы менtн баcылды.
Шартлы баcма таб. 12,60. Шартлы буяу отт. 13,02.
Иctп-баcма таб. Тиражы 1000 дана. Заказ 1.0123.13.
Башrортостан Республикаhыныy Зtйнtб Биишева исемендtге
Башrортостан «Китап» нtшриtте дtqлtт унитар предприятиеhы.
450001, Jфj, Октябрь проспекты, 2.
Tpер файлдарpан баcылды.
Башrортостан Республикаhыныy Jфj полиграфкомбинаты
дtqлtт унитар предприятиеhы.
450001, Jфj, Октябрь проспекты, 2.