От чистого сердца: Проза, поэзия, литературные очерки - Икаев А.А.

Автор: Икаев А.А.

Теги: поэзия проза художественная литература литературные очерки

Год: 2003

Похожие

Радость и печать

Пьесы

Когда взлетает орел... (Жизнь и творчество Энвера Салафировича Хохоева)

Праздничный мир осетин

Текст

Светлой памяти
отца Икаева Адулгери Сарабиевича
и
матери Батыровой Тайбат Амурхановны
ИИВНВНВН
Автор

Авдул Икаев, Член
Союза журналистов России,
заслуженный работник
культуры Республики Северная
Осетия-Алания:
— Вот, наконец, и
встретились.
Здравствуй и никогда не падай
духом, дорогой мой
Читатель! Ибо жизнь,
несмотря на все препоны,
всегда лучезарна.

84 Осет
И 20
Икъаты А.А.
И-20 Мæ сыгъдæг зæрдæйæ — Дзæуджыхъæу: "Ирыстон"
2003 — 364 ф.
Икаев А.А.
От чистого сердца: Проза, поэзия, литературные очерки.
Авдул Икаев — член Союза журналистов России, заслуженный
работник культуры Республики Северная Осетия-Алания. В свою первую
книгу он включил избранные произведения, написанные им в разные
годы и в разных жанрах.
Произведения Авдула Икаева — целый мир, который он видит и
отражает свойственным ему языком и стилем.
Издание рассчитано на широкий круг читателей.
м 4702500206 - 02 _ „
И 1Я9 (03) - 2003 Безобъявл- 84 Осет
(С) Икаев А.А., 2003

ТАЛАНТА ВЫСОКОЕ ОЗАРЕНЬЕ
Яасколько бесспорно утверждение, что не дано
человеку знать свое будущее, настолько же
очевидна истина: зато дано ему жить достойно в
настоящем и сеять сегодня семена поступков, которые
завтра прорастут судьбой.
Вот из таких, самой высокой кондиции, семян и
прорастала судьба Авдула Икаева, о которой с абсолютной
убежденностью могу сказать: завидная. И вовсе не в смысле
материального благополучия, а прежде всего своей
нравственной наполненностью, которая каждодневно обреталась
неопровержимым смыслом категорического императива:
относиться к другим так, как тебе бы хотелось, чтобы другие
относились к тебе самому.
То ли от самого Авдула, то ли от кого-то другого я
слышал такую мысль: совершенно безнравственны те, кто,
сами оставаясь в тени, берутся подталкивать другого на
поступок, который сами ни за что на свете не совершили бы.
Тут важно вовремя, как говорил Федор Михайлович
Достоевский, представить, что на месте этого другого, чужого —
твоя сестра, твой сын, твоя мать, ты сам, наконец. В
войну отступление от этого высокого морального требования
нередко заканчивалось большой кровью, когда виновником
гибели человека являлся не только противник, но также и
тот, кто, послав его, не обеспечил, не разобрался,
игнорировал обстановку. Имея в виду это обстоятельство, Василь
Быков, (о котором, кстати, верно говорят, что своими
всемирно известными произведениями он пишет некий кодекс
чести и достоинства человека, следовать которому он и
должен, если, конечно, хочет остаться человеком)
подчеркнул, что в таких случаях и выступают на первый план
жесткие требования нравственного максимализма,
игнорировать которые безнравственно.
Обо всем этом столь подробно говорю потому, что и
самому Авдулу Икаеву пришлось пережить ситуации,
когда безнравственность отдельных лиц оборачивалась для
него жестокостью разного рода испытаний, когда и самому
недолго было сломаться, перенять поведение тех, кто
нравственность использует лишь ради корысти своей. Но
5

он выстоял. Выстоял, потому что, исповедуя частоту
помыслов и поступков, по-мужски твердую убежденность в
первоистинности чести и достоинства, он что-либо
исповедуемое им прежде всего выверяет своими поступками,
повседневным поведением.
Вот почему, даже пройдя через горнило горьких
наветов, неправедности поведения иных «соратников», он
сохранил в себе самое важное — любовь к людям, веру в
неизменное торжество добра и правды. И все это нагляднейшим
свидетельством выражается его творчеством - как
публицистическим, так и литературным.
Собственно, и журналистская судьба А.Икаева
складывалась таким образом, что жизнь придавала ему уверенность
в своих силах, в правильности исповедуемых убеждений и
верности поступков. Скорее всего потому и судьба эта — пусть
и в чем-то многотрудная — складывалась на редкость
удачно. Уже первые его «пробы пера» стали убедительной заявкой
на возможную профессиональную состоятельность.
Многолетняя деятельность А.Икаева на ниве
журналистики оказалась плодовитой, блистая своей многогранностью,
способностью при всей неизменной верности своим
жизненным принципам проявлять непременную открытость всему
новому и тем самым выдвигаться на самый передний край
жизни.
В этом смысле особенно убедительна деятельность
А.Икаева как руководителя самой популярной и самой
читаемой на сегодня Пригородной районной газеты «Глашатай».
«Я хочу, чтобы мне верили!» — этот в общем-то не новый,
не икаевского авторства, принцип, но убежденно
исповедуемый им, стал своего рода девизом и для редакционного
коллектива. Этот же принцип он исповедует, создавая свои
публицистические и художественные произведения.
Если судить по канонам академического
литературоведения относительно понятия «положительный герой», то в
ряде - основном сатирических - произведений А.Икаева вроде
бы нет образа, который можно было бы назвать
положительным героем. Как Гоголь говорил, что герой его «Ревизора» -
смех, так и про сюжеты рассказов А.Икаева можно сказать:
именно смех и юмор стали главными действующими лицами,
отрицающими те или иные явления жизни, не соответствую-
6

сцис нравственной идеологии народа, и тем самым утверждая
Р1у мораль, которую народ исповедует в добре и
созидательной мудрости своей, т.е. происходит привлекательное по
сути действо: доказательство от противного.
Говоря об особенностях творческой политики Авдула
Икаева, позволю себе убедительно утверждать:
положительный его герой — сам автор, со своим опытом, чувством
стыда, исканиями, стремлением найти истину.
И при этом выразителем его мыслей и чувств
становится, повторяю, смех. Но смех этот — особенный — не
разящий насмерть, не бьющий наотмашь, не
ниспровергающий в бездну обличенья. Это смех, как зеркало человеческой
души, заставляющий каждого вглядеться в себя, осознать
порочность своего поведения и поступков, пробуждающий в
человеке оступившемся ростки желания измениться к
лучшему, обрести моральную чистоплотность. Скажем, какими
бы едкими нюансами не вырисовывал автор образ той же
Кошерхан, (рассказ "Кошерхан терпит фиаско"), не
чувствуешь даже малейшего уничижительного нюанса по
отношению к ней. Где-то с середины повествования проникаешься
ощущением какого-то надвигающегося надлома в твердой ее
убежденности, что она-де вправе судить обо всех и
осуждать каждого, уверенная, что в ее собственной семье-то
абсолютная идеальность нравов и поведения. И когда с
появлением дочери, которая своей внешностью и повадками враз
развалила вроде бы несокрушимую твердыню ее «трибуналь-
ности», ее даже стало жаль. По-человечески. А в чем-то и
стало легче от мысли, что с этого момента она, возможно,
о многом задумается и по-другому станет относиться к
людям. И прежде, чем кого-то осуждать, она, скорее всего,
задумается, вглядываясь в себя, в свою семью: а вправе ли?
Такое же право задуматься о неправедности своих
жизненных устоев предоставляет А.Икаев и другим персонажам
своих сатирических рассказов. Нет, какого-то кардинального
излечения от моральных недугов пока не происходит, но
каждое повествование завершается таким образом, что для
«героев» их поражение становится тем переломным моментом,
когда невозможно не задуматься о том, почему это случилось
с ними и почему они оказались на обочине от всего, что
составляет истинное наслаждение полнокровной жизнью.
7

Вот таким образом А.Икаев своим творчеством
исповедует глубоко философского смысла жизненный принцип, о
котором так прекрасно сказал великий П.Бомарше: «В
определенном возрасте порядочные люди прощают друг другу
ошибки и прежние слабости, бурные же страсти, которые
проводили между ними резкую грань, уступают место
нежной привязанности».
Кстати, этот принцип А.Икаев и сам по жизни
исповедует - и как писатель, и как человек. Потому так
лучезарны произведения, которые, я смею утверждать, не
просто механически выходят из-под его пера, а
проистекают из его сердца, из любви к людям, и потому озарены
искренним стремлением внести в их жизнь что-то светлое,
вселяющее уверенность, что при всей ее сложности она все-
таки настолько прекрасна, что надо ей радоваться,
облагораживать ее таким образом, чтобы и самому
почувствовать всю ее прелесть.
Тут следует уточнить: автор вовсе не впадает в
толстовство, не исповедует всеобщее прощение всем грешникам
и обязательность их исцеления. Ни художественный
замысел, ни просто человеческая совесть, видимо, не позволяют
ему это сделать в отношении отдельных персонажей,
скажем, таких, как дети, зятья и невестки Сасират (рассказ
«Кæмæн мсе ныууагътай?}}) — тут, как говорится, случай
иной, летальный, когда мораль настолько изъедена
коррозией, что не подлежит излечению.
Не будем говорить подробно обо всех особенностях
творчества А.Икаева — не дело перед чтением книги
убеждать читателя в ее достоинствах, но, уверен, перелистав
ее последнюю страницу, он и сам убедится в том, что она
обладает теми особенностями, которые и делают ее в
своем роде уникальной.
И одна из них — в ней «под одной крышей»
удивительно созвучно соседствуют и лирические новеллы, и
сатирические рассказы, и стихи, и мысли вслух, и
литературоведческие очерки...
Такое жанровое многообразие — отнюдь не от
всеядности, и вовсе не от ненасытности желаний ухватиться за
все, одолеть махом. Выбор автора определяется иным,
более глубинным смыслом, когда требуется определенная
8

творческая зрелость, позволяющая соблюсти пропорции
между формальной сложностью выбора формы
повествования и интересами замысла, с тем, чтобы исходная мысль
того или иного текста обрела свою содержательную
завершенность. Не многих я знаю, кто бы осмелился взвалить на
себя такое творческое бремя. Авдул Икаев осмелился, и я
считаю это достоинством его книги.
Так же не многих я знаю, кто бы у нас писал на ди-
горском, ыронском и русском языках разножанровые
произведения. Понимаю, для одних это невозможно, для
других — слишком трудоемко. Авдулу Икаеву и это
оказалось по плечу. Причем, не формально, не на уровне
«черновика», — он бы в таком случае бесславно попал в
ловушку собственных творческих опытов. Возможно, со
мной и будут полемизировать, но тем не менее я уверен:
каждое из включенных в книгу произведений должно
было быть написано на том языке, на котором и написано.
Потому что...
Впрочем, не буду утомлять читателя своими доводами
и задерживать перед увлекательнейшим занятием —
чтением произведений Авдула Икаева, автора, чья первая же
книга станет заметным явлением в нашей литературе и
публицистике.
Если все написанное мною кто-то согласен
рассматривать первым микроисследованием — эстетическим,
филологическим и т.д. — то позволю себе все же утверждать:
о творческой зрелости автора говорит и то, что в чем-то
абсолютно традиционная, даже как бы архаичная сюжет-
но или по эстетике проза читается как неожиданно острая
и современная: написанное что-то вроде короткой
одноактной пьесы, с единым временем и местом действия вдруг
обнажает целые пласты жизни, с историческим ракурсом:
читаешь вроде бы незатейливый стих, и вдруг
обнаруживаешь для себя простую истину: как это внезапное озарение,
так и добро в человеке пробуждается внезапно,
вследствие осознания своей ответственности за то, как живешь и
как уцелеть в обыкновенной человечности...
И все эти ощущения возникают не только из-за
жизненности сюжетов, но и во многом, благодаря дару владения
словом, который демонстрирует А.Икаев, на мой взгляд,
9

блистательно — на каком языке бы ни писал. Не согласны?
Готов спорить.
«Гудут асæ мсейсе изæйрон арви гьæбеси æхе уæлиаумæ
исиста æма стъалути денгизи паддзахеуæг кæнуй. Æ зингхуз
гурæ нийтинг æй, уæддæр си гъари цъита нæ тæдзуй...»
«Кæйдæртау мсем козбау митæ нæй. Мæ уд - адæмы
нывонд... Ссе цин — мсе цин, сæ хъыг — мсе хьыг. Дзыллæйы
тугдадзинтæй кусы мсе зæрдæ...
Зæрдæ... Тымбыл къухы асæй йеддæмæ нæу. Уседæ йсем
уыйас тых кæцæй æрцыди? Ахæм домбай ныфс ын чи рад-
та? Ды, Уый, Сымах - Адæм! Мæ риуы уæрыккау уæ
фæрцы кафы. Сымахæн хорздзинад саразыны охыл къул-
тыл йæхи уымæн афтæ æнæрынцойæ хойы...»
«Люди непохожи друг на друга. Иные склонны к
рассудительности, но что-то вдруг толкает их на опрометчивые
поступки. Другие рождаются с мятежом в крови, а жизнь
склоняет их к осторожности. Словно в насмешку привалит
мизантропу счастье, а он и не знает,как им распорядиться...»
Это я процитировал как информацию для
размышления, уважаемый читатель, а так вам судить, насколько я
прав, и лишь одно хочу пожелать в заключение: пусть
высокое озарение таланта Авдула Икаева одарит вас таким
состоянием души, когда всякое действие ваше и всякое
слово будут честны и справедливы. Ведь и сам Авдул
стремится к этому:
Адæми æстуфбæл
Мæ къахист барун.
Дзилли хуарздзийнадсен
Мсе зæрдæ гъарун.
А потому и в творчестве, и просто в жизни и самому
Авдулу Икаеву его же поэтическими строками пожелаем:
Цсемсей мсен дæр, æримисгæй,
Ма рахонай магоса,
Мсе фудсебон, пайда уогсей,
Амонди къах куд хæсса!
Эльбрус САКИЕВ,
член Союза журналистов России.
10

Рассказы Авдула Икаева... Сколько
действа в этих коротеньких историях!
Сколько печали, радости и торя
людского... Читая прозу Авдула, находишься в гуще
жизни. Автор не злорадствует. Он сопереживает
с героями, показывая как бы обыденную жизнь,
но тонко подмечает детали, из которых и
состоит сама жизнь.
Мы называем хорошее хорошим. Почему?
Видимо, из прочитанного, из разных
впечатлений, переживаний, чувств, находим главное для
себя. Мы делаем вывод, не ощущая давления
автора. Авдул, подводя рассказ к финалу,
зачастую, вдруг, оставляет нас, давая возможность
читательскому восприятию находить правильное
решение. И не ошибается.
В этом и сила, казалось бы, простеньких
рассказов на бытовую тему. Наблюдательность
автора дает ему возможность глубоко
проникнуть в суть, кратко отразить реальность. В
рассказах А. Икаева ощущается лаконичность,
выразительность, точность. В них — Образ Времени.
Каждый читатель ежедневно видит
подобные истории, но... проходит мимо, а Авдул
останавливается, всматривается и подзывает нас:
"Смотрите!" Мы смотрим, и зачастую, к нашему
сожалению, узнаем себя. Узнаем и... наверное,
становимся немного лучше. Именно этого и
добивается в своих творениях Авдул Икаев.
Руслан ГИБИ30В,
член Союза журналистов России.
12

сон
СУЛЕОМАНА
Сулейман никогда не
любил молочнотоварную
ферму. Ему претили запахи
коровников, мычание
полуголодных буренок, суетня
доярок, их требования дать
больше сена, силоса, комбикормов. Засыпая, он
каждый вечер ругает себя, что согласился пойти туда
заведующим. Нелюбимая работа — как гиря на шее.
Потому таким измотанным возвращается оттуда. Вот и
сегодня, едва он коснулся головой подушки, как сразу
заснул. И приснилось ему, что стоит он у входа в один
из корпусов и слушает разговор его обитательниц,
вечно жующих коров.
— Ну что у нас за заведующий, — говорит
Пеструха соседке, — ни Богу — свечка, ни черту — кочерга.
Зима только началась, а жевать уже нечего. Даже
паршивой соломы не заложили в кормушки на ночь.
— Права ты, подружка. При таком рационе мы и до
весны не дотянем, — вторит красностепная Аглая,
облизывая отощавшие бока. — Гнать надо Сулеймана в
три шеи!
— У нас кости выпирают, а его красавица Люська
от жиру лопается, да и сам он уже четвертый
подбородок отращивает.
— А что в этом4 удивительного, — вмешивается в
разговор голландка Нора. — Сулейман как только
концентраты со склада получит, то вначале машину домой
гонит, а потом — в соседние села. И свой амбар
зерном нашим наполнит, и карманы набьет деньгами. На
ферму приедет и ноет: опять, мол, концентраты ему не
выписали. Хватит, довольно терпеть! Пора хапугу
поставить на место! Устроим ему суд и воздадим должное!
13

— П-ра-вильно! — единодушно закивали
головами буренки.
— Кого назначим прокурором?
— Пеструшку! — послышалось со всех сторон. —
Она у нас самая голосистая.
Нору выбрали председателем суда.
...И вот суд начался. Доярки, вооруженные
вилами, приволокли дрожащего Сулеймана в коровник и
посадили на то место, куда сквозь прохудившуюся
крышу потоком лила дождевая вода. Напротив него
на низенькой скамейке разместилась Пеструшка.
Надев очки, она стала читать обвинительное
заключение, в котором были изложены прегрешения
Сулеймана: и кража кормов, и его бесхозяйственность,
и гибель по его вине пятнадцати коров и пятидесяти
телят.
— Исходя из вышеизложенного, — сказала в
заключение Пеструшка, — я требую для преступника высшей
меры наказания: утопить Сулеймана в жижесборнике!
Суд удовлетворил требование Пеструшки.
Доярки схватили Сулеймана за руки и поволокли к
жижесборнику.
— Не надо! Я больше не буду! — закричал он,
упираясь, и... проснулся.
— Что с тобой? — всполошилась жена. — Ты весь
потный и дрожишь.
— Да нет, ничего. Сон страшный приснился.
— Успокойся и поспи немного. На ферму идти еще
рано — только три часа ночи.
— Нет, надо отправляться, — решительно возразил
Сулейман и спустил с кровати голые ноги.
В своем сарае он насыпал несколько мешков
комбикорма, сложил их в "Уазик" и поехал на МТФ. Здесь
он растолкал крепко спавших скотников и велел
раздать корм коровам.
Когда Сулейман проходил мимо Пеструшки, она
внимательно посмотрела на него, и ему показалось,
что она отчетливо произнесла: "Так-то лучше".
14

КОШЕРХАН
ТЕРпит
Филско
Как и в любом селении,
на нашей улице
проживает много женщин. Народ
они — коммуникабельный,
не любят сидеть дома,
тянутся друг к другу.
Правда, собираются не все вместе, а небольшими
группами, и каждая из них имеет своего авторитетного
лидера. В этом смысле особенно заметно
выделяется Кошерхан. Ее "команда" — наиболее
многочисленная — около двух десятков самых языкастых
домохозяек, основное занятие которых заключается в
смаковании всех сельских новостей, обсуждении
своих односельчан, а то и просто прохожих. Сама по
себе Кошерхан — женщина представительная:
богатырского роста, пудов шесть весом, с
кулаками-кувалдами и очень выразительным лицом, на котором
особенно выделяются большие бесцветные глаза
навыкате и горбатый нос.
Голос Кошерхан за версту слышен. У нее —
большой талант: она может грохотать своим басом все
двадцать четыре часа в сутки без перерыва. К тому же
она хорошо информирована обо всем и в
рассуждениях своих прямо-таки непревзойденный философ, не то
что какой-то там Иммануил Кант.
Сидит Кошерхан в кругу своих соседок на
низенькой скамейке, будто Казбек-гора среди
маленьких холмиков, и, потрясая кулаками-кувалдами,
возмущается:
— Ну кто такая была Салимат, что на ее похороны
столько людей съехалось? Никто. Жила, как улитка —
никогда не выходила на улицу, ни разу не посидела с
15

нами. И своих невесток никуда не выпускала.
Наплакались они с ней.
— А говорят, что в доме Салимат всегда был мир,
и невестки ее любили. Одна из них даже кольцо свое
надела на палец покойной, — виновато заметила
сидящая рядом Азаухан.
— Замолчи, если не знаешь! — гаркнула Кошерхан.
— Я сама была на похоронах и ничего такого не
заметила. Зато видела, как радовались невестки, когда
оставались одни! Да они только теперь и могут вздохнуть
свободно.
Кошерхан обвела всех присутствующих сердитым
взглядом и вынесла на обсуждение вопрос о
молодежи.
— Сейчас наши парни и девчата ни к черту не
годятся, — горячо уверяла она. — Работать не хотят.
Только и думают, как бы посытнее поесть и получше
одеться. Ни стыда, ни совести у молодых теперь нет. В
наше время мы не такими были, хотя жили намного
хуже. Родителей почитали, старших уважали, по ночам не
шатались по темным закоулкам. Срамом это
считалось. А сейчас многие наши девчата намажутся,
накрасятся, в мужские брюки влезут и красуются перед
людьми. Какая жена из такой вертихвостки получится?
То, что родители мужа горбом нажили, — все прахом
пойдет.
— Твоя правда, Кошерхан, — вздохнула Маро.
— Конечно, конечно, — закивали головами другие.
— Никудышная молодежь пошла, — вставила Асят.
— Вот твоя Лизинка, Кошерхан, молодец. Скромная,
обходительная.
— Дай Бог такую дочь каждой матери, — впервые
за все время улыбнулась Кошерхан. — Моя девчонка —
золото. Учится хорошо. Глупостями не занимается.
Через два года, дай Бог, доктором станет. А не сегодня-
завтра на каникулы приехать должна.
... В конце села остановился автобус. Из него
вышел один-единственный пассажир с чемоданом и
спортивной сумкой через плечо.
— Ну вот, пожалуйста, отгадайте, кто это — девуш-
16

ка или парень? — скривила тонкие бесцветные губы
Кошерхан, прищурив свои подслеповатые глаза. — С
виду как-будто девка — волосы длинные, но и на
парня смахивает — в брюках же.
Около пассажира притормозил мотоцикл.
Пассажир обменялся с мотоциклистом крепким
рукопожатием, забросил в коляску багаж и ловко сел на заднее
сиденье.
— Смотрите-ка, — взвизгнула Асят, — в нашу
сторону едут!
Действительно, утопая в облаках пыли, в сторону
женщин мчался мотоцикл, около дома Кошерхан
остановился, и пассажир ловко спрыгнул на землю.
— Здравствуй, мама! — зазвенел звонкий девичий
голосок. — А вот и я!
Перед Кошерхан, улыбаясь ярко накрашенными
губами, стояла Лизинка. Глаза матери еще больше
вылезли из орбит, рот широко раскрылся.
— Это ты, моя доченька?.. — тихо прошептала она.
— Я, я, — распахнула объятия Лизинка.
Соседки одна за другой поднялись и быстро
разошлись по домам, даже не оглянувшись на
посрамленную Кошерхан, которая прилипла к скамейке. Краска
медленно заливала ее одутловатое лицо...
[0ЭЗЭ00099900301
I Мысли вслух I
I ^Лишь владеющий языком способен мыслить I
I вслух. Немому это, к сожалению, Богом не дано. I
I ^Он говорит мало, потому что всегда — в деле. I
I ^Только в объятиях Царицы Любовь люди мо- I
I гут приобрести взаимоуважение и взаимопонимание. I
I ^Недостатки, давшие силы взлететь в небеса, I
I помогли ему вновь спуститься на грешную землю. I

МНЕ НУЖНА
КОРОВА
Спозаранку выгнав коров в
поле, женщины, как правило,
собирались за околицей. И
хотя у каждой из них дома
было много утренних дел,
они долго не расходились, обсуждая какое-то важное
событие. Предметом диспута на этот раз стала Фаризат, по
вине которой расстроилась свадьба ее дочери. Но такого
мнения придерживалась одна половина форума
представителей слабого пола. Другая обвиняла родителей жениха,
которые в качестве калыма в числе различных подарков
прислали матери невесты бычка, а та затребовала корову.
— Я - - мать сирот! — кричалз на все село Фаризат.
— Мне младших детей еще вырастить надо! А без
коровы тут не обойтись. Она дает молоко, а это — и сыр, и
масло... А что толку от паршивого бычка?!
— Мой бычок — паршивый?! — взорвалась Зурма,
мать жениха, размахивая хворостиной. — Упитаннее
его ты во всем селе не найдешь — в нем двадцать
пудов чистого мяса. За такого две коровы дадут!
— А мне две не требуется, мне одна нужна.
— Вот и обменяй на одну.
— А почему вы, родители жениха, сами не
обменяете, не уважите мать невесты?
— Тяжелый ты человек, Фаризат. Трудно с тобой
столковаться.
— Какая же ты мать, Фаризат, — вмешалась Роза. —
Не поймешь: то ли свою дочь замуж выдаешь, то ли на
корову меняешь?
— А это не твое дело! — взвизгнула Фаризат.
— Правильно, — вступила в разговор Рукет. — У
каждого свои заботы, и нечего лезть туда, куда тебя не просят.
— Тоже мне защитница нашлась, — скривила губы в
ехидной улыбке Роза.
Между женщинами вспыхнула перебранка. Каждая отстаи-
18

вала свое мнение гневной руганью и яростным размахиванием
кулаками. Гвалт стоял на всю округу.
К спорящим подошла Мадина Николаевна, старая
сельская учительница. Чуть ли не половину сельчан учила
она читать и писать, сеяла разумное, доброе, вечное, да и
эти женщины почти все тоже учились у нее. Любили свою
строгую, но справедливую учительницу, во всем слушались
ее. И вот сейчас, понося друг друга самыми
оскорбительными словами, они даже не заметили ее.
Мадина Николаевна стояла в стороне и грустно
вздыхала, покачивая седой головой. Но когда Роза и
Рукет, как две разъяренные собаки, бросились друг на
друга с хворостинами, готовые в кровь исхлестать друг
друга, между ними встала старая учительница:
— Остановитесь!
Женщин будто током ударило: вмиг умолкли,
отбросили свои хворостины и опустили головы, как
провинившиеся девчонки.
— И как вам не стыдно — позорите себя на все село,
— выговаривала им1 учительница. — Какой пример
подаете своим детям? Доказывать правоту оскорблениями и
унижениями друг друга? Разве этому учила я вас?
Стало тихо, тихо. А голос старой учительницы
продолжал звучать гневно и осуждающе:
— Позор вам, Фаризат и Зурма! Еще со школьной
скамьи ваши дети вместе. Они любят друг друга. А вы
вцепились в стародедовские обычаи, как жадные
торговки, спекулируете их любовью. Одна старается
подороже продать свою дочь, другая подешевле купить.
Настоящий базар устроили. Судить вас нужно!
— За что? — робко спросила Фаризат.
— Притворяешься или настолько глупа, что ничего
не понимаешь? Да ведь и ты, Фаризат, и ты, Зурма,
втаптываете в грязь самые светлые чувства ваших
детей. Вы же могли быть добрыми родственниками, а
можете стать злейшими врагами. И все из-за чего? Из-за
несчастного калыма? Из-за этого позорного "наследия"!
Мадина Николаевна глубоко вздохнула и, не сказав
больше ни слова, ушла. В тягостном молчании
разошлись и остальные женщины.
19

КОНЕЦ
предприятию
ФАтимдт
— Не позорь меня,
мама, брось разводить это
пойло! — который раз
выговаривает Ахсар своей
матери. — Я ведь неплохо зарабатываю, ты пенсию
получаешь.
— Это что ты называешь пойлом?
— Да этот как попало разбавленный спирт.
— Между прочим, никто не жалуется... Да и
приработок...
— Да разве мы так нуждаемся?
— Э-э, сынок, ничего ты не понимаешь, лишние
деньги никогда не помешают, а в жизни всякое
случается.
— Правильно. Может случиться и такое, что
накроют тебя с бутылками "зеленого змия",
оштрафуют, да еще и в газете пропечатают, что мать врача,
заведующего амбулаторией — злостная
"подпольщица" по изготовлению отравы. Мне и сейчас не по
себе, а тогда ведь от стыда и на улице показаться
нельзя будет.
— Между прочим, этот "змий", или как ты его
еще называешь, помог мне тебя в университете
выучить. И одевался студентом ты не хуже других.
— Это не совсем так, — стал терять терпение
Ахсар. — Я все же с первого курса получал
повышенную стипендию, да и в анатомичке подрабатывал.
— Много ты там подрабатывал! — иронически
улыбнулась Фатимат. — Если бы я не помогала, не
видать бы тебе диплома, как своих ушей.
20

— Спасибо, мама.
— На "спасибо" далеко не уедешь, — обиженно
промолвила Фатимат. — К нему приварок нужен.
— Но не в качестве водки-самопала.
— Отстань от меня со своими нравоучениями, я
же для тебя стараюсь.
Фатимат громко хлопнула дверью и вышла из
комнаты. Во дворе она поймала несколько кур,
связала им лапы и понесла на базар. У птичьего ряда
Фатимат увидела свою подругу Нино. Вытирая
слезы, та что-то рассказывала торговкам, окружившим
ее.
— Ну вот, заявились они ко мне во двор и сразу
— в сарай, — донеслось до Фатимат, — а у меня там
пять ящиков готовых было спрятано. Участковый с
проверяющими нашли их, погрузили в свой "Уазик",
составили акт и пригрозили, что, если буду
продолжать заниматься этим ремеслом, меня в тюрьму
посадят. А за что, люди добрые? Что я — воровка или
убила кого-нибудь? Ведь своим трудом живу!
"А у меня пятнадцать ящиков в подвале, —
тревожно екнуло сердце у Фатимат. — Не дай Бог без
меня обыск сделают и все заберут — кучу денег
потеряю. Надо что-то делать".
Фатимат круто повернулась и заспешила домой.
По дороге ей повстречалась Зали.
— Соседка, — начала Зали, — в село приехала
комиссия по борьбе с подпольным изготовлением
водки. Если что у тебя есть — припрячь как следует.
Сердце Фатимат застучало на всю улицу, но она
жалким голосом пролепетала:
— Да что у меня есть? Бутылочка для гостей на
всякий случай в шкафу стоит. А водкой я давно не
занимаюсь. Курами вот приторговываю. Это разрешается.
Но сегодня базар плохой., и я решила вернуться.
Зали хитро улыбнулась:
— Ну, как знаешь.
Едва соседка свернула за угол, Фатимат бросилась
домой. Она кинула кур в курятник, и, выйдя на улицу,
огляделась. По дороге пылил грузовик Амзора — пле-
21

мянника. "Как раз кстати", — обрадовалась Фатимат.
Она замахала обеими руками, и Амзор притормозил
около нее.
— Ну, племянник, выручай, — горячо зашептала
она. — Водку в лес переправить надо. А там ее сама
закопаю.
— Ну как не подсобить родному человеку, —
весело согласился Амзор и развернул грузовик.
Погрузка ящиков со "змием" шла быстро.
Оставался еще один ящик. Не успела Фатимат вынести
его из подвала, как во дворе появился участковый
инспектор милиции, а с ним несколько незнакомцев.
— На свадьбу собралась, тетушка Фатимат? —
вроде бы участливо, но с какой-то ехидцей
поинтересовался участковый.
От неожиданности Фатимат вздрогнула и
уронила ящик. Раздался звон разбитого стекла, и потекли
ручейки дурно пахнущей жидкости.
— Видишь, — продолжал участковый, — не хочет
твоя водка никуда ехать. Да и мы ей не позволим.
Неожиданные гости, — члены этой злополучной
комиссии,— забрались в кузов автомашины и стали
выгружать ящики на землю. Фатимат, оцепенев,
стояла и с ужасом смотрела на свой товар, вернее, на
его жалкий, бесславный конец. В это время около
дома остановилась машина "скорой помощи". Рядом
с шофером сидел Ахсар. Глаза сына и матери
встретились. Ахсар укоризненно покачал головой.
Фатимат отвернулась.
— Ну вот и пришел конец твоему предприятию,
тетушка Фатимат, — заключил участковый инспектор
милиции. — Нужно составить акт.
Водку увезли. Фатимат долго не приходила в
себя, потом подошла к разбившемуся ящику, порылась
в нем и достала единственно сохранившуюся
бутылку. "Да что у меня есть? Бутылка для гостей на
всякий случай в шкафу стоит,"— вспомнила она свои
слова и, опустив голову, медленно побрела к шкафу.
22

РАСХВАА11Л
Сегодня в доме Сафиат
собрались представители
двух фамилий, чтобы
заключить брачное соглашение.
Хозяйка выдает свою дочь
Сапархан замуж. Раньше
всех заявился старший брат
Сафиат Гана. Он успел опрокинуть несколько рюмок
араки до прихода сватов и теперь за столом с гостями
сидел красный, как вареный рак, болтая без умолку:
— Вы решили породниться с нами, и это делает вам
честь. Наша фамилия о-о-чень уважаемая и
авторитетная.
Гана выпил очередную п>мку, закусил куриной
ножкой и продолжал:
— Взять семью Сафиат. Моя сестра одна, без мужа,
вырастила троих детей! Любой позавидовать может.
Старший сын Канамат на всю округу славится тем, что у
него золотые руки. И силой Бог не обидел. Последний
раз на свадьбе в Кабарде хозяин дома сделал ему какое-
то замечание. Канамат возмутился, схватил его в охапку
и перебросил через плетень. Старик два месяца
провалялся в больнице и вышел оттуда на костылях. А нашему
богатырю Канамату дали пять лет тюремного заключения.
Понимаете, он хоть и пошел под суд, но все же молодец
молодцом, отомстил обидчику. Вот какие у нас ребята!
Гана снова выпил, закусил и удовлетворенно покачал
головой.
— А Калимурза, брат Канамата? Это настоящий
джигит! Что хочешь может увести из-под носа. Средь белого
дня в соседнем селе магазин обчистил так, что даже
мышам ничего не осталось. И двух девушек похитил. Увез не
на "Волге" или каком-то "Ауди", а на скакуне, завернув в
бурку. Вот это настоящий мужчина!.. Сейчас он на
лесоповале срок отбывает. Работает хорошо, нормы перевы-
23

полняет. За скорое возвращение моего любимого
племянника Калимурза! Дай Бог ему здоровья! —
Любвеобильный дядя, одним махом осушив рог, с восхищением
продолжал:
— А какой человек моя племянница Сапархан! Цены
ей нет! Пять классов образования — ну и что? Женщине
больше и не нужно. Все образованные — вертихвостки.
Они думают только о пудрах, помадах и нарядах, а не о
доме и муже. Правда, наша Сапархан тоже любит
одеться со вкусом, но ей это к лицу. Домашнюю работу не
переносит, и правильно делает! Зачем ей в коровнике
возиться, когда свекровь в доме есть? Незачем! А вот
первый муж ее не понимал этого, да и второй такой же был
— во всем свою мать слушался. А старуха вредная была,
ко всему придиралась. Но наша Сапархан умеет за себя
постоять. Она отлупила свекровь палкой и ушла из ее
дома. Молодец, Сапархан! Гордая она у нас. А уж если
говорить о матери моих племянников, — поднялся,
пошатываясь, Гана, — то она, между прочим... прочим...
Оратор покачнулся, и если бы не подоспевшие
родственники, то он упал бы прямо на пироги,
которые лежали на большом подносе, как раз перед ним
на столе. Младшие унесли Гана в соседнюю комнату
и уложили на кровать. Вскоре оттуда донеслось:
— Ай уарайда, Тауче, ай уарайда, Тауче..
Мысли вслух
Мысли вслух
^Страшны не тюремные решетки, а законы
сидящих за ними существ.
^Сам себя хвалишь? Черт с тобой! Но не
забывай: своим поведением унижаешь не только
себя, но и окружающих.
^Если твои мысли не исходят из корней
жизни, то стоит ли атмосферу раздражать?

нужный
ЧЕЛОВЕК
— Асах! — приподняв голову
от подушки, Олмесхан стала
тормошить своего мужа. —Да
проснись ты, наконец, старый
черт!
Асах проснулся, но нарочно притворялся спящим,
чтобы позлить свою сумасбродную супругу, но та стала
трясти его еще сильнее, и, не выдержав подобного
натиска, присел в постели:
— А? Что случилось?
— О, Всевышний! — запричитала Олмесхан. — И он еще
спрашивает "Что случилось?". С помощью моей младшей
сестры — ты же знаешь, что она как завуч школы многое может
— наша единственная дочь получила аттестат. Теперь ее
надо устроить в университет.
— Кого, твою младшую сестру?
— Дурак! Нашу дочь надо устроить! О ней тебе и говорю.
— Ну и пусть сдает экзамены, хотя какой толк — с ее
знаниями она и для профтехучилища не подойдет.
Олмесхан со всей силой ткнула кулаком Асаха в бок:
— И ты, болван, этому радуешься?!
— Наоборот.
— Если так, то мы, родители, должны помочь нашей
Томочке поступить именно в университет.
— Каким образом? Сдать за нее вступительные
экзамены? От этого меня уволь. Я даже забыл, как выглядит
таблица Менделеева, да и таблицу умножения толком не помню.
— О, Боже! И наградил же ты меня мужем, который по
глупости своей ничем не отличается от осла. Томочку нужно
устроить в университет через нужного человека!
— Но я такого не знаю.
— Зато я знаю, — решительно сказала Олмесхан и
сбросила с мужа одеяло. — Одевайся!
— Зачем? Еще рано.
— Пойдешь к своему начальнику и отпросишься с рабо-
25

ты. На обратном пути завернешь в сберкассу и снимешь с
книжки всю оставшуюся сумму.
— А это еще для чего?
— О-о! Своей глупостью ты раньше времени сведешь
меня в могилу. Да разве нынче добрые дела без денег
делаются?
Асах сплюнул, ничего не ответил супруге и стал
одеваться.
— Вот так-то лучше, — улыбнулась Олмесхан. — Пока ты
будешь ходить, я завтрак приготовлю. У меня и курица со
вчерашнего дня готова, и графинчик араки припасен.
"Ничего мне от тебя не нужно, лишь бы оставила в
покое, — сказал про себя Асах. — Но ведь ты все равно не
отвяжешься". Он встал, побрился, надел новый костюм и
отправился выполнять поручение жены.
... В город ехали всей семьей. Асах, который за
завтраком опорожнил графинчик араки, был в приподнятом
настроении и болтал со своим соседом по автобусу о разных
пустяках, блаженно посмеиваясь. Томочка ловила на себе
взгляды молодых парней и кокетливо поджимала ярко
накрашенные губы. Она думала о том, что город признает ее первой
красавицей, и на танцах ее будут наперебой приглашать
прекрасно одетые и симпатичные молодые люди, а она будет
кружить им всем головы, вызывая то у одного, то у другого
жгучую ревность.
Только голова Олмесхан была занята мыслями об
устройстве единственной дочери в университет. Она с
волнением думала о том, как ее примет Азау — подруга детства, а
сейчас важная дама, жена доцента.
Но тревога Олмесхан улетучилась, как только она
переступила порог квартиры своей односельчанки. Азау приняла
ее с распростертыми объятиями. Не переставая говорить о
том, как быстро бегут годы, она на все лады расхваливала
Томочку. Воспользовавшись этим, Олмесхан рассказала
подруге о цели своего приезда.
— Понимаю тебя, моя дорогая. Очень хорошо понимаю.
Какой матери не хочется, чтобы ее единственная дочь была
образованной! Но сейчас очень трудно попасть в ВУЗ. Одних
знакомств мало, нужно еще кое-что, — многозначительно
улыбнулась Азау.
26

— И я тебя понимаю, — обрадовалась Олмесхан. — Для
счастья дочери ничего не пожалею. Ты только помоги,
пожалуйста.
Сердобольная мамаша вынула из сумки пачку денег и
положила их на стол:
— Здесь то, что надо.
При виде денег у Азау заблестели глаза. Она быстро
схватила пачку и поспешно сунула ее в ящик стола.
— Считай, что Томочка уже студентка, — торжественным
шепотом объявила Азау. — Сдавайте документы и
приезжайте через неделю. Только на всякий случай будьте готовы к
очередному взносу.
— Хорошо, хорошо, дорогая подруга. Я знала, что ты мне
поможешь, — повеселела Олмесхан.
Когда дочь с матерью вышли на улицу, Асах набросился
на них с упреками:
— И зачем вы меня с собой потащили, мне что, делать
больше нечего?!
На лице Олмесхан заиграла торжествующая улыбка:
— А чтобы ты хоть косвенно принимал участие в судьбе
дочери!
Потом Олмесхан еще несколько раз ездила к Азау и
каждый раз вручала ей очередную пачку денег. Наконец она
торжественно объявила дочери:
— Поезжай, Томочка, в университет и ни о чем не
беспокойся. Моя подруга сделала все, что нужно.
...В тот вечер Асах, придя с работы, стал просматривать
газеты, пока супруга собирала на стол и все расхваливала
свою подругу. Вдруг в одной из газет внимание Асаха
привлек заголовок "Обманщица". Он быстро пробежал глазами
небольшую заметку, обвел ее красным карандашом и отдал
газету жене:
— Читай!
Олмесхан прочла ее и остолбенела — в заметке
сообщалось о том, что Азау занималась мошенничеством. Под
видом устройства детей своих знакомых в ВУЗы она вымогала
у родителей деньги и присваивала их. Сейчас мошенница
привлекается к ответственности.
— Вот тебе и "нужный человек", — ехидно сказал Асах и
со злостью сплюнул.
27

хитрдя
вЕстия
От Эльхан ее муж
сбежал еще на заре туманной
юности, когда понял, что
благоверная считает его
просто "дойной коровой".
Чем больше он
зарабатывал, тем больше она требовала от него, ссылаясь на
трех малолетних детей.
Оставшись одна с двумя девочками и
мальчиком, Эльхан не растерялась. Развела свою мать с
отчимом и поселилась в ее доме. А потом сама
устроилась на работу в детский сад медицинской
сестрой, откуда тащила все, что попадалось под руку.
Мать — врач, из респектабельной женщины
превратилась в Золушку — являлась в поликлинику в
стоптанных туфлях и старом перелицованном пальто,
прикрывая халатом драную вязаную кофту.
Подрастающих детей Эльхан устраивала на работу,
приговаривая:
— Высшее образование — ни к чему. Ваша бабка —
врач, а что толку? Хуже домработницы одевается. В"
жизни самое главное — приспособиться и никогда не
упускать своего момента!
И она давала детям наглядные уроки. Как-то раз
один из родителей в детский сад за своим сыном
зашел с бидончиком меда.
— Откуда у Вас это чудо? — с притворным
восхищением спросила Эльхан.
— С собственной пасеки. Только что накачал.
Принесите посуду, я Вам отолью немного.
— Ой, большое спасибо! Сейчас принесу! —
воскликнула Эльхан и вмиг поставила перед пасечником
литровую банку. — Меньше не нашла посуду, Казбек
Батырбекович.
28

Тому ничего не оставалось делать, как
наполнить тару до краев.
Эльхан знала все о родителях питомцев детского
сада. Неплохо была информирована и о Казбеке Ба-
тырбековиче. Служил в армии. Летал на реактивных
самолетах. Уволен по болезни. Получает хорошую
пенсию и одновременно занимается пчеловодством,
приносящим ему немалый доход. Собственный
"Мерседес" о чем-то ведь говорит. Знала хитрая бестия — так
называли Эльхан в детском саду — и то, что жена
Казбека Батырбековича часто болеет. Поэтому на
следующий же день она с загадочным видом высказала ему
пожелание побывать на пасеке.
— Пожалуйста, — оглядывая ладную фигуру
"хитрой бестии", сказал Казбек. — В воскресенье я
заеду за Вами домой.
... С пасеки Эльхан возвратилась в приподнятом
настроении, с букетом полевых цветов и
трехлитровым баллоном меда. Два литра она тут же продала
соседям.
— Вот так, девочки, нужно пользоваться
моментом, — назидательно говорила мать своим дочерям.
Однажды Эльхан увидела еще одного родителя,
который шел мимо ее работы в свой сад-огород
собирать клубнику. Хитрая бестия не преминула
воспользоваться и этим моментом. Со своего
очередного вояжа она возвратилась не только с медом, но и с
лукошком, полным вкусных сочных ягод. Была у нее и
новость для старшей дочери. Казбек Батырбекович
познакомил ее на пасеке со своим двоюродным
братом Петром. Тот был мужчина деловой, с размахом.
И, несмотря на то, что платил алименты на двоих
детей, денег у него было немало. В этом Эльхан
убедилась, когда тот, изрядно выпив по случаю хорошей
сделки, показал ей купюры "зелененьких".
— Все у меня есть, -- хвастался Петр, — только
вот хозяйки нет в доме.
Сердце Эльхан радостно забилось. "Сосватаю я
ему свою Ладимхан, — пронеслось в голове. — Ни-
29

чего, что он старше ее чуть ли не вдвое. Зато жить
будет по-княжески, да и мне кое-что перепадет". И
Эльхан тут же воскликнула:
— Это не беда, дорогой Петр! Есть у меня
невеста — пальчики оближешь!
И Эльхан стала описывать достоинства своей
дочери, упустив, правда, такую "мелочь", что ее
двадцатилетняя Ладимхан успела трижды побывать
замужем, не регистрируя свой брак.
В тот же вечер между Эльхан и Ладимхан
состоялся деловой разговор, а через неделю
сыграли свадьбу. Взамен дочери мать получила золотые
серьги, каракулевое манто, туфли и несколько
отрезов на платье — зять не скупился на подарки и
платил по большому счету.
На свадьбе Петр был очень предупредителен с
Ладимхан. Но едва она переступила порог его
дома, как почувствовала, что жить ей будет здесь не
сладко. Новый муж приказал уволиться с работы —
в личном хозяйстве и так, мол, дел хватает.
Деньги выдавал только на питание, да еще и отчета
требовал. Дома почти не показывался, занимаясь
какими-то делами, а возвращался всегда пьяным. Не
изменил он свой образ жизни и когда родилась
дочь.
"Так я у него скоро голой ходить буду", —
думала Ладимхан и стала потихоньку воровать у своего
супруга деньги. Однажды он застал ее на месте
преступления и выгнал из дома.
— Ничего, доченька, — успокаивала Эльхан, —
кое-что нам от твоего муженька перепало. А
девочку мы как-нибудь воспитаем. Ты пойдешь работать,
а я займусь домашними делами. Твои сестра и
брат тоже трудятся.
А потом Эльхан рассказала все своей матери-
пенсионерке и вдруг, как бы между прочим,
предложила ей жить в сарае.
— Мы его утеплим, — успокаивала она старуху.
— И тебе там будет спокойно. Лежи и читай себе
на здоровье всякие газеты и журналы. По дому я
30

все буду делать сама... Да и пенсию твою я могу
получать — ты мне дай доверенность.
Старой женщине ничего не оставалось, как
согласиться на все условия дочери. В сарай вместе с
ней Эльхан выпроводила комнатную собачку и
кошку.
— С ними тебе будет веселее, — заверяла она
мать.
Хитрая бестия продолжала "ловить моменты".
Когда умерла мать ее подруги Лены, она оказалась
тут как тут. Объявила себя главной
распорядительницей похорон. Дала телеграмму Лене в Ростов, а
пока та добиралась оттуда, забрала у покойницы
всю наличность, прихватив кольца и другие ценные
вещи. После похорон Эльхан как бы ненароком
упомянула Лене о своих якобы крупных издержках,
и подруге пришлось раскошеливаться. Но, взяв
деньги, хитрая бестия тут же притворно
застеснялась:
— Не по-дружески получается, — потупила она
глаза. — У тебя горе, а я к тебе с расплатой лезу.
Лучше несколько раз, на эти же деньги, пришли
мне кое-какой, так называемый "товар".
А что за товар ей понадобился, Эльхан
шепнула Лене на ухо, и та тут же отрапортовала:
— Нет проблем!
Когда была получена первая партия "товара",
Эльхан сразу реализовала ее. А дальше
пошло-поехало, в ее доме стали частыми гостями юноши и
девушки. Потянулись за ними и подростки. Эльхан
ее клиенты заслуженно стали величать матерью
ловли "кайфа", набивая ей карман солидным
барышом...
Кто знает, сколько бы это продолжалось, но,
как у любого неправедного дела, и тут настал
конец — задержала ее с поличным милиция. И
наступил крах. Теперь хитрая бестия "отдыхает от
трудов праведных" в местах не столь отдаленных.
31

СТАРАЯ
ГАРМ0Н11КА
В холодной нетопленой
комнате лежит на кровати
Сослан. Следы прожитых
лет видны на всем его
облике. Печально смотрит он
на старую гармонику, что висит на стене. Теплые
слезы, словно гоняясь друг за другом, текут по его худым
щекам. Приподнялся. Дрожащими руками потянулся к
гармонике, хотел снять ее, но не хватило сил, и он
рухнул назад, на мягкую подушку. Внезапно в ушах
раздались звуки гармоники, которые вернули его в
юношеские годы...
Сослан рос сиротой. Его отец погиб на охоте, а
мать умерла, когда ему не было и года. Теплые
лучи солнца заменили ему нежное прикосновение
материнских рук. В серых скалах, увенчанных,
словно папахами, белоснежными куполами,
виделся ему образ отца. Рос парнишка в доме соседей.
Слово "сирота" как кинжал вонзалось в его
сердце...
Но вот как-то, вернувшись с работы, он сел у
раскрытого окна и предался своим невеселым
думам. Была весна. Цвела сирень. Все вокруг
благоухало. Но Сослан не замечал всего этого. И вдруг
услышал нежную мелодию — кто-то играл на
гармонике. Он вышел на улицу и увидел Залину,
соседскую девушку.Она сидела на скамеечке под
деревом у своих ворот и наигрывала на гармонике
какую-то странную, хотя и красивую мелодию.
Задумчиво перебирала она клавиши инструмента,
устремив большие черные глаза куда-то вдаль. Она
давно нравилась ему. Даже в скромном своем
одеянии, когда порой веселились на полянке, девушка
среди сверстниц выделялась — стройным станом,
32

тонкой талией и лучезарным взглядом глаз. А
сейчас, в наступающих сумерках, в белом платье она
выглядела сказочной принцессой. Вокруг нее
собрались несколько парней и девушек и, обступив,
внимательно слушали. Залина заиграла веселую
стремительную лезгинку, и все начали танцевать.
При этом юноши выделывали умопомрачительные
коленца, упоенно выкрикивая традиционное "Асса!"
Спрятавшись за кустом сирени, Сослан
смотрел только на Залину. Он, как бы забывшись,
долго стоял неподвижно, устремив взгляд в одну
точку, даже тогда, когда все разошлись. Сердце его
учащенно билось. Впервые ему стало ясно то, в
чем он боялся признаться самому себе: он любит
Залину. А она? Сослан стал вспоминать свои
мимолетные встречи с ней: как она разговаривала с
ним, как смотрела на него, как улыбалась. С
замиранием сердца убеждался: кажется, и девушка
тоже неравнодушна к нему.
Заснул Сослан в ту ночь под утро с твердым
намерением назавтра объясниться с Залиной. Но
подходящего случая, не то, что на следующий
день, но еще долго не было.
Однажды на свадьбе у соседей Сослан увидел
Залину среди гармонисток и с грустью в глазах
поздоровался с ней. Она ответила радостной
приветливой улыбкой. Кровь бросилась в голову
юноши, залила щеки, сердце его застучало так, что
готово было выскочить из груди. Весь вечер Сослан
танцевал, не зная усталости. Его награждали
аплодисментами, а он каждый раз ловил на себе
ласковый и одобряющийчвзгляд Залины. Когда все
стали расходиться, Сослан смело подошел к девушке
и предложил проводить ее домой.
— Пожалуйста, — улыбнулась она, передавая
ему гармонику.
В тот вечер он впервые поцеловал ее и
окончательно убедился — Залина любит его. Когда же
Сослан стал просить ее выйти за него замуж,
девушка неожиданно громко зарыдала.
2.3аказ №45
33

— Ты же знаешь моего отца, — говорила она
сквозь слезы, — без калыма он меня не отдаст.
— Успокойся, моя радость, калым будет. Через
два-три дня я уеду на заработки.
...На далекой чужбине юноша трудился не
покладая рук и копил деньги, отказывая себе даже в самом
необходимом. Он жил надеждой и письмами
любимой. Но тяжелый труд сказался на далеко не
завидном здоровье Сослана — он попал в больницу.
— Туберкулез легких, — констатировали врачи.
Весть о болезни Сослана обрушилась на Залину
как гром среди ясного неба. Она не находила себе
места. Ее душили рыдания, как только она
вспоминала о страданиях любимого.
— Выбрось этого голодранца из головы, —
твердил отец. — Даже если он и выйдет из больницы, то
полноценным человеком никогда не станет. Да и тебя
заразит, если ты выйдешь за него замуж. А я этого не
допущу никогда!
...Выдали Залину за другого парня, и увез он ее
далеко-далеко. А Сослан, больной, забытый всеми,
коротает свои деньки. Единственное его утешение —
подарок любимой — гармоника. Когда он смотрит на
нее, ему кажется, что он видит Залину, а когда
перебирает клавиши, будто разговаривает с ней...
|33399993993993|
I Мысли вслух I
I ^Язык — мост, соединяющий два берега глубо- I
I ководной реки. I
I ^Читает много, но становится все глупее. Зна- I
I чит, не так читает, или читает не то. I
I ^Порядочность — оружие, которому нет рав- I
I ных. Поэтому, где бы ты ни находился, с кем бы ни I
I общался — не забывай о порядочности, и всегда бу- I
I дешь на голову выше остальных. I
34

ПРОДАННАЯ
ЛЮБОВЬ
Отчаянно стучит сердце
Артура, словно хочет
выскочить из груди.
Посмотрел на часы и глубоко
вздохнул. "Нет, не обманет. Даже если не придет к
назначенному времени, все-равно буду ждать ее", —
сказал он про себя и тут заметил знакомый силуэт.
"Идет!", — от радости захватило дыхание.
— Давно меня ждешь? — весело спросила она.
Вместо ответа Артур влюбленными глазами
смотрел на девушку, двумя руками взял ее руки, как будто
они замерзли, и он согревал их. И ни о чем не
говорили. Только зеленые листья деревьев шушукались про
их счастье. На бездонном небе радостно мигали
приветливые звезды.
— Из-за занятий в университете сложнее будет, —
нарушила молчание Альма, — но я обязательно каждую
неделю буду приезжать к тебе.
— А я с нетерпением буду ждать, — счастливо
улыбнулся Артур.
На следующий день Альма уехала в город. Год
пролетел именно так, как они договорились. А когда
девушка перешла на второй курс, их встречи стали реже,
и Артур почувствовал, что Альма все больше и больше
отдаляется от него. "В чем дело?" — мучительно думал
он и не находил ответа. Вскоре все разъяснилось само
собой.
Однажды Артур приехал по делам в город.
Времени у него было в обрез, но все же решил проехать
мимо университета, где училась Альма. Артур медленно
вел свой самосвал мимо стайки бродящих по тротуару
веселых парней и девчат с дипломатами и вдруг
заметил ее. Она шла под руку с высоким, явно старше ее,
35

хотя еще и не старым мужчиной, и чему-то громко
смеялась. От неожиданности Артур резко затормозил
посреди дороги, и, высунувшись из кабины машины,
громко окликнул Альму. Она обернуласть на свое имя,
и, увидев Артура, от неожиданности осеклась,
перестала смеяться. Но это было как миг, и, что-то шепнув
своему спутнику, подошла к самосвалу. Взгляд ее был
серьезным.
— Прости меня, Артур, — сказала она, — но мы не
должны больше встречаться. Мы не пара друг другу.
Ты простой колхозный шофер, а я будущий специалист
с высшим образованием. Это несовместимо. Прощай,
меня ждет Тимур Елканович. Он доцент одной из наших
кафедр. На днях сделал мне предложение.
Альма резко повернулась и, больше не взглянув на
онемевшего Артура, застучала каблуками по асфальту.
Свет померк перед глазами юноши. Ему вдруг
показалось, что яркий солнечный день превратился в
темную ночь. Он склонился над баранкой и
почувствовал, как его душат слезы обиды. Сплошной, зудящей
как зубная боль, сиреной выли скопившиеся за его
самосвалом машины, требуя дороги. И этот вой звучал
похоронной испепеляющей музыкой в воспаленном
мозгу Артура...
I щ0 «а*■ т т т* *т *4 ш т т т т *т т\
Мысли вслух I
/ Посеяв мак, собрал шприцы. I
^Ростки нужных мыслей появляются на хорошо I
обработанной почве. I
^От длинных речей и докладов слушатели ум- I
нее не становятся. I
^У голодного в голове одна мысль: как бы побы- |
стрее желудок наполнить.
А.
36

ПРОСЧиТАЛАСЬ
Сали все чаще и чаще
приглядывалась к своему
единственному сыну Эв-
рику. "Да, хорошего парня
вырастила — спокойного,
работящего. Не пьет и не курит. Редко теперь таких
встретишь. Женить его надо, и побыстрей. Но на
ком?" —Так Сали разматывала клубок своих мыслей,
возвращаясь с работы. Неожиданно столкнулась с
подругой детства — Даухан.
— Ты что такая невеселая? — спросила та.
— Да вот одна забота не дает мне покоя, —
призналась подруге Сали и тут же рассказала ей о
своей задумке женить сына.
— Правильно! Пора ему. Эврик — парень видный,
положительный. И невеста для него есть у меня на
примете, — затараторила Даухан.
— Кто же?
— Дочь Исидора. Девушка скромная, красивая.
На нее многие парни заглядываются, да и твой,
похоже, к ней неравнодушен. Видела я, как он
разговаривал с этой горной козочкой. Покраснел, глаза
потупил...
— Да он вообще у меня скромный парень, —
перебила подругу Сали.
— В таких делах нужно быть не скромным, а
настойчивым. Не то уведут хорошую девушку из-под
носа. А ты, Сали, как мать, должна помочь сыну.
Засылай сватов к Исидору — не пожалеешь.
Сали последовала совету Даухан. От родителей
девушки вместе с согласием породниться с Сали
одновременно был передан список товаров, которые
запросили в качестве свадебных подарков себе и
многочисленной родне. Подсчитав свои возможно-
37

сти, Сали поняла, что без кредита у соседей ей не
выполнить условий, выдвинутых Исидором, и, заняв
нужную сумму, стала готовиться к свадьбе.
Свадьба прошла, как говорят, не хуже, чем у
других. Сали ничего не пожалела для своего
единственного сына. Истратила все деньги, которые она копила
долгие годы, в доме не осталось ни одной курицы,
были съедены на свадебном застолье и бычок с коровой.
Но не это больше всего опечалило старую Сали. Когда
она развернула подарок от родителей невесты, чуть не
упала в обморок: в свертке оказался кусок дешевого
ситца на платье.
— Вот знак уважения ко мне со стороны Исидора,
— с горечью сказала Сали Даухан и со злостью
швырнула сверток под кровать. — И во всем ты виновата!
Расхвалила моих теперешних родственников — больше
некуда. А они крохоборами оказались! Теперь и
невеста меня не радует. Просчиталась я, старая дура.
р0000930930Э99|
I Мысли вслух I
I ^Недействующие химикаты — отличная I
I подкормка для процветания сорняков. I
I ^Если редактор перестал вмешиваться в I
I твои творенья, то это еще не говорит о том, что I
I ты созрел как боец словесного фронта. К
I ^Почему, все-таки, слабый руководитель I
I всегда старается избавиться от сильного подчи- I
I ненного? I
I ^Говоря о достоинствах очаровательной да- I
I мы, не обязательно быть ее мужем. I
I ^Почему почерк врачей неразборчив? Пото- I
I му, видимо, чтобы скрыть свои неглубокие зна- I
I ния. I
38

кривдя
ДОРОЖКА
Ацамаз остался без отца,
когда еще не переступил
порога школы. Мать делала
все, чтобы вывести его в
люди: работала от зари до
зари, следила за тем, чтобы ее единственный сын был
всегда сыт, одет, обут по последней моде. Даже в свои
пятнадцать лет, когда другие сельские дети по силе
возможности помогают своим родителям, он не знал
никаких забот. Никто не видел, чтобы Ацамаз принес домой
булку хлеба или выгнал скот в стадо. Зато его часто
видели в компании бездельников, которые, убежав с
уроков, забирались в укромное место и там прохлаждались
в свое удовольствие: курили и играли в карты.
Прослышав о похождениях Ацамаза, мать говорила:
— По кривой дорожке ты идешь, сынок. Не доведет она
тебя до добра.
Но Ацамаз только отмахивался.
А однажды, когда компания совершила очередной
побег с уроков, он сказал:
— Скучно мы проводим время, друзья. Никакой
романтики и новизны — карты и курево, курево и карты. А у
меня есть план.
И Ацамаз предложил похитить у соседки баллон араки
и одновременно прихватить на закуску пару кур. Компания
с восторгом приняла^этот план.
Теперь почти каждый день кто-нибудь из односельчан
недосчитывался своих пернатых. Пропадали арака и пиво.
— Ничего не пойму, — говорила одна соседка другой,
— прошлой ночью у нас исчез из курятника петух.
— А у меня пропали две курицы.
— А у нас — индюк, — вступила в разговор третья
хозяйка. — Давно такого в селе не было. Не иначе, свои
воры завелись. Надо участковому заявить, пусть выяснит, кто
таким делом занимается.
39

Этот разговор хорошо слышал через раскрытое окно
Ацамаз. И как только женщины ушли, он побежал собирать
своих друзей.
— Ну вот что, мои милые соратники, — иронически
начал он, — на нас решили устроить облаву. Поэтому
предлагаю временно притихнуть. Это — во-первых, а во-вторых,
все же надо быть уже посерьезней. Ну что такое птица?!
Мелкота! А вот бараны или телята... Это уже что-то. Вот и
займемся, так сказать, обозначим иные объекты внимания,
а точнее — вожделения. И толку больше, и хабаров меньше.
— Ну у тебя, Ацамаз, не голова, а целый парламент, —
восхитился Аслан. — Здорово придумал!
С этим единодушно согласились и остальные члены
"чрезвычайного слета".
Недели три в селе не было слышно ни о каких
пропажах кур, гусей и индюков. Воры точно испарились. На
самом же деле они вели глубокую разведку, определяя, у
кого и что можно украсть.
Наконец друзья решили осуществить операцию
"Баран". Выбор пал на дом старого Бибо, который
откармливал крупного ставропольского мериноса для кувда в честь
того, что дочь Тамару зачислили в университет. Актом
кражи барана Ацамаз хотел одновременно отомстить девушке,
которая отказала ему в предложенной дружбе.
— Барана я уволоку сам, — сказал Ацамаз. — У меня
старые счеты с одной из его хозяек.
Зная, в чем дело, компания весело засмеялась.
— Вот мы и отметим посвящение Тамары в студенты,
— хитро прищурился Аслан, чем вызвал новый взрыв
хохота.
Ночью Ацамаз залез в сарай старого Бибо, веревкой
окрутил рога барана, уволок его в лес, а сам пошел спать,
радуясь тому, что все обошлось благополучно. Если бы так
было на самом деле. И если бы не сторож магазина,
который все видел и рассказал хозяину, кто похитил его
живность.
... Когда после суда Ацамаза сажали в милицейскую
машину, мать, утирая слезы, причитала:
— Сколько раз я тебе, сынок, повторяла: кривая
дорожка до добра не доведет!
40

НАТО
он и зять
Каждый раз, как только
Ханджери появлялся в
доме Дзамбота, тому
становилось не по себе.
— Ты мне зять или
нет? — стуча суковатой
палкой о пол, строго спрашивал старик.
— Ну, конечно, — миролюбиво отвечал Дзамбот.
— Ведь ваша дочь — моя жена.
— Нет, не зять, — начинал распаляться
Ханджери, — а чужой человек.
— Почему?
— А потому, что до сих пор не устроил меня на
работу, хотя в больших начальниках ходишь.
— Но ты ведь свое отработал. Государство
пенсию выплачивает.
— А я должность хочу, пусть все знают, что я
тесть большого начальника, который соблюдает
законы родства.
— Отжили эти законы.
— Отжили? А твоих племянников и братьев к
теплым местечкам кто пристроил? Я?
Припертый к стене, Дзамбот заерзал на стуле и,
не глядя на старика, коротко бросил:
— Ладно, и тебя устрою.
На другой день Дзамбот вызвал к себе
директора общепита, поговорив с ним о делах, как бы
мимоходом спросил, не4 найдется ли у него места для
тестя.
— Как это не найдется?! — услужливо воскликнул
глава общественного питания. — Пусть завтра же
приходит принимать дела у заведующего складом.
Мы этого прохвоста с работы снимаем.
— Да грамотенки у нашего старикана маловато,
— пытался возразить Дзамбот. — Справится ли?
41

— Склад — дело нехитрое, и большой
грамотности не требует. Справится. Да и мы поможем.
Теперь Ханджери каждое утро с гордым видом
отправлялся на работу, гремя связкой ключей,
которые он всегда держал в руке, на виду у всех.
... Прошел всего лишь месяц, и первая же
ревизия выяснила: из-за своей малограмотности он так
запутал учет, что бухгалтерии пришлось немало
времени попотеть, распутывая его. От Ханджери
пришлось срочно освобождаться.
Но это его нисколько не смутило. Он продолжал
ходить к Дзамботу, требуя новой должности.
При содействии зятя Ханджери стал заведовать
цехом в мехлесхозе. Не зная этой работы, он и не
старался вникнуть в нее, переложив свои прямые
обязанности на учетчика — молодого парня, который
заочно учился в институте лесного хозяйства.
— Действуй по своему усмотрению, — говорил
Ханджери каждый раз учетчику, когда тот приходил
посоветоваться по какому-нибудь вопросу. — Тебе
это нужно, а мне — ни к чему.
Первое время парень хоть и с неохотой, но
вроде бы безропотно тянул эту нежданно-негаданно
свалившуюся на него двойную нагрузку, за которую-
то получал одну, и притом куда меньшую, чем у
Ханджери, зарплату. Но потом, когда приблизилась
сессия, и нужно было готовиться к ней, он пошел к
Дзамботу и рассказал о работе своего "начальника",
который последнее время появлялся в мехлесхозе
лишь за тем, чтобы получить "вторую пенсию".
... Теперь Ханджери на новой работе. Каждый
вечер он одевает шубу, залезает в будку сторожа
универмага и спит до утра. Знает, что его объект никто
не обворует — ведь он находится как раз напротив
райотдела милиции, где целую ночь бодрствуют
дежурные. Ну, а если что и случится, Дзамбот опять
выручит — на то он и зять.
42

ГАДЮКА
Испокон веков люди в
этом селе жили в мире и
согласии. Женщины, подражая
мужчинам, никогда не
ссорились по пустякам,
помогая и по-доброму угождая
друг другу. Между
огородами здесь не было заборов, и сосед заходил к соседу,
даже не постучавшись в дверь. Так продолжалось до тех
пор, пока в селе не появились супруги Кето и Коте.
Как-то раз Кето сидела в комнате, пила чай и
смотрела в окно, любуясь своими зажиревшими курами, которые
грузно, но деловито расхаживали по двору и что-то
клевали. В это время перед ее глазами возник соседский
теленок. Глупое существо задрало хвост, заигрывая с
домашними пернатыми. Кето позеленела, кусок пирога, который
она только что откусила, застрял в горле. Слыханное ли
дело — чужая скотина бесшабашно вторглась в ее
собственный двор! Кето, будто подброшенная пружиной,
вскочила со стула и выбежала из комнаты. Под руки ей
попались вилы. Она схватила их и кинулась на теленка. А тот,
почуяв в этой несущейся на него женщине опасность для
себя, бросился наутек. Она — за ним. Но теленок
оказался проворнее рано растолстевшей Кето. Она еще и не
добежала до калитки, а тот успел ускакать вниз по улице аж
домов за пять. Кето уже раскрыла рот, чтобы разразиться
потоком брани в адрес хозяина глупого животного, без
спроса зашедшего в ее двор, но вокруг — ни души.
Слушатели отсутствовали, а Кето не любила, чтобы ее
красноречие повисало в воздухе. Тогда она подошла к дому
соседа и забарабанила черенком вил по воротам. Через
некоторое время в калитке появился мальчик лет шести.
— Никого нет дома, — сказал он.
— Никого, — передразнила Кето. — А теленок?
Почему он по чужим дворам шляется? У меня всех кур
всполошил, ведро с водой опрокинул, меня чуть с ног не сбил.
43

— Да он у нас смирный и на людей не бросается, —
пояснил мальчик.
— Не бросается?! — завизжала Кето. — Значит, я вру?!
— Врете.
— Вот тебе за "врете"! — зарычала Кето и дала
мальчику подзатыльник.
— Врете! — громко крикнул он и быстро захлопнул
калитку.
— Ах ты, паршивец! Я тебя научу, как со взрослыми
разговаривать. А твоего теленка, если он еще раз
забредет в мой двор, я убью и о шкуру буду вытирать ноги. Так
и передай своему отцу!
Потом, как только стемнело, Кето, как угорелая,
стала носиться по огородам своих соседей, топча всходы
лука, чеснока, капусты и картофеля. А утром она подходила
то к одной, то к другой женщине, в чьих огородах так
насвинячила, и говорила одно и то же:
— Посмотри, что у тебя теленок Камболата в огороде
натворил! Я его насилу выгнала!
Видя загубленные овощи, односельчанки подняли
крик и пошли с руганью в дом Камболата. Давно не
слышало село таких оскорблений и угроз... В тот вечер покою
и миру пришел конец: перепалка, в которую было
вовлечено большинство жителей, оказалась сильнее, чем
великое благо добрососедства.
...Соседи стали сторониться друг друга. На границах
огородов появились заборы, возведение которых также
стало причиной ссор и даже драк. Земельная комиссия не
знала покоя, обмеривая по нескольку раз приусадебные
участки спорщиков. А между враждующими соседями, как
юла, крутилась Кето, натравливая односельчан друг на
друга.
И вот уже неразлучные друзья Алмасхан и Таурбек, а
следом Тагарон и Котарон превратились в заклятых
врагов. Осыпая друг друга оскорблениями, перессорились и
многие женщины села.
— Гадюка ты! — встретив как-то на улице Кето,
сказала жена Камболата. — Ядом злости всех отравила.
— Ха-ха-ха! — нагло рассмеялась Кето, и, как жирная
змея, вползла в калитку своего дома.
44

(ЖШБКА
ЗУДЕ
У Зуле заболела Марта:
плохо ест, молока стала
давать совсем мало,
подолгу лежала на полу
коровника, лениво
пережевывая жвачку. Глаза ее потускнели. При виде хозяйки она
издавала жалобное мычание, как бы просила: "Помоги
мне. Разве ты не видишь, что я заболела?" Зуле
тяжело вздыхала, поглаживая свою любимицу по голове и
приговаривая: "Ничего, все будет хорошо. Ты скоро
поправишься".
Но Марта не поправлялась. И тогда соседки
посоветовали Зуле обратиться к Хангуассе. Она, мол,
все может, стоит ей только захотеть. Зуле, долго не
раздумывая, вскинула на плечи полмешка муки, и,
прихватив лучшего индюка, отправилась к
всемогущей знахарке.
Хангуасса сидела на диване и читала Коран. На
скрип двери и на "добрый день" Зуле она даже не
повернула головы, продолжала бормотать какие-то
непонятные слова.
— Посиди пока, — шепнула гостье мать Хангуассы,
забирая у Зуле муку и индюка. — Святая женщина
кончит творить молитву и выслушает тебя.
Ждать пришлось довольно долго. Наконец
Хангуасса захлопнула Коран, трижды поцеловала его и
отложила в сторону. Потом сложила на объемистом
животе руки и, полуприкрыв глаза, загробным голосом
произнесла:
— Вижу, что в твой дом пришла беда. Заболела
молочная кормилица. Все в руках Всевышнего. Но Аллах
милостив. Я помогу твоей беде усердной молитвой и
снадобьем.
Хангуасса с трудом оторвала с дивана свое жирное
45

тело, взяла из корзины пучок сена, сбрызнула его
какой-то пахучей жидкостью и продолжала:
— Как только придешь домой, дай этот дар Аллаха
своей буренке.
— Но она уже ничего не ест!
— Съест, глупая женщина, — сурово прикрикнула
знахарка и сунула своей клиентке треугольный пакетик,
обшитый красной тряпочкой. — А этот амулет
положишь у двери коровника. Теперь ступай домой с
именем Всевышнего в сердце и сделай все так, как я
велела. Да не обойдет тебя Аллах своей милостью.
Обрадованная Зуле с сияющим лицом открыла
калитку своего двора и увидела мужа, который лил воду
на руки ветеринарного врача.
— У коровы крупозное воспаление легких, —
услышала Зуле слова доктора. — Вы запустили болезнь.
Теперь животное даже не ест, и сейчас уже ничего не
поможет. Единственный выход — нож.
— Врешь! А ну идем со мной! — громко закричала
Зуле и, схватив ветеринарного врача за руку,
потащила его в коровник. Буренка медленно подняла на свою
хозяйку большие печальные глаза.
— Теперь ты поправишься, — глотая слезы,
заговорила Зуле. — На, миленькая, кушай.
И случилось чудо — корова стала с жадностью
поедать пучок сена, который принесла с собой ее
хозяйка. Зуле радостно засмеялась, а ее муж недоуменно
захлопал глазами, затем укоризненно посмотрел на
ветеринара. Тот быстро подошел к корове, взял
небольшой пучочек сена и стал внимательно обнюхивать
его.
— Так я и знал, — произнес он. — Сено смочено
валерианкой. А такой корм некоторые животные поедают
с жадностью даже при последнем вздохе. Возьмите
кошку. Она вообще не питается сеном, но будет грызть
грубые стебельки, стоит только сбрызнуть их
несколькими каплями этого лекарства.
— Опять врешь! — чуть не с кулаками набросилась
на ветеринара Зуле. — Моя Марта будет жить и давать
много молока! Так сказала сама Хангуасса. А ты... ты
46

убирайся с моего двора, и чтобы глаза мои тебя
больше не видели!
Ветеринар грустно усмехнулся, взял свой
чемоданчик и, не сказав больше ни слова, вышел за ворота.
— Может быть, не стоило тебе так обращаться с
человеком, который столько учился, университет
окончил? — робко начал хозяин дома.
— Учился... окончил, а ничего не знает и не
понимает! — замахала руками Зуле.
— А Хангуасса?
— А вот она, действительно, и знает, и понимает.
Хангуасса сразу догадалась, зачем я к ней пришла,
хотя на улице много лет и не показывается.
— Зато ее старшая сестра по двадцать раз в день
успевает все село обегать. А в последние дни она что-
то к нашим соседям зачастила. Это тебе ни о чем не
говорит? — не переводя дыхание, выпалил муж.
— Говорит, — взорвалась Зуле, — говорит, что ты —
ДУ-рак!
Зуле повернулась к мужу спиной, открыла дверь
коровника и положила у входа треугольный пакетик,
обшитый красной тряпочкой.
...А наутро Зуле застала свою Марту издохшей.
I т Ы т *т т т да т т т т т т т\
I Мысли вслух I
I ^До горбачевской перестройки народ наш жил I
I счастливо. Это мы осознали с приходом к власти де- I
I мократов. Иными словами: что имеем — не храним... I
I ^Иные высокие должностные лица могут тебе I
I нагадить хуже последнего негодяя. Спрашивается: I
I до каких пор? I
I ^От того, кто постоянно думает о своем по- I
I следнем часе, добра не жди. I
47

БОЛЬШЕ
НЕ БУДУ!
Марк Твен говорил: "Нет
ничего легче, чем бросить
курить. Я, например,
бросал сто раз". Великий
юморист шутил. А лично я такие шутки не люблю и
решил покончить с копчением своих легких сразу,
одним махом. Тем более, что на каждой сигаретной
пачке Минздрав предупреждает: "Курение опасно
для вашего здоровья". Ну как тут не решиться
навсегда отказаться от потребления никотина, если он
исподволь готовит тебе рак, туберкулез,
хроническое воспаление гортани и другие, не совсем
приятные сюрпризы, вплоть до отравления с летальным
исходом. А у тебя дети-школьники, жена молодая и
мать-старушка. Умрешь раньше времени, и
оставишь всех сиротами. Да и на работе на одного
хорошего специалиста станет меньше. А это уже дело
государственной важности.
Сказано — сделано. Я выкурил последнюю
сигарету. Прополоскал рот коньяком и лег спать. Утром
почистил зубы и продезинфицировал ротовую полость
одеколоном. Никотинового привкуса как не бывало.
— Молодец! — похвалил я сам себя, делая зарядку.
— Так держать!
На душе у меня было легко и радостно. В отдел я
пришел раньше всех и с упоением принялся за работу,
несмотря на знакомое сосание под языком. Вдруг
двери кабинета распахнулись, и на пороге появился
Георгий.
— Привет, старик! — весело крикнул он. — Одолжи
сигаретку. Сегодня очередь вашего отдела. Надеюсь,
ты не забыл, что я курю только одну марку — чужую?
48

— А я... не курю вообще.
— Что? Вообще не куришь? Уморил!.. Да ведь
наша техничка, тетя Даша, постоянно говорит, что
такую гору окурков, что остается после тебя, она
отродясь не видела.
— А теперь даже табачинки не увидит. Чуешь,
какой свежий воздух в кабинете? И духа
папиросного нет. Пепельницу, и ту я в окно вышвырнул.
— Вот это новость! — опять заорал Георгий. — С
ума можно сойти!
Он как-то подозрительно посмотрел на меня и
выбежал из кабинета. А вскоре ко мне стали
заходить и приставать с вопросами сотрудники не
только нашего, но и других отделов. Чем они только не
интересовались: и не болен ли я, и нет ли здесь
давления жены или тещи, а, может быть, просто
решил экономить деньги, чтобы купить иномарку или,
в крайнем случае, "Жигули"?..
— Нет, нет и нет, — отмахивался я от
назойливых интервьюеров и табачного дыма, так как каждый
из них обязательно входил ко мне с сигаретой или
папиросой в зубах.
Я давно распахнул форточку, но дыма в
кабинете не уменьшилось, а, наоборот, прибавилось, так
как любопытных стало больше.
Часам к одиннадцати табачное марево
напоминало лондонский смог, в котором люди не могут
разглядеть даже лица знакомых. Нечто подобное
творилось и в моем кабинете. Я различал
сослуживцев только по голосам. Голова моя стала тяжелой, в
висках застучало, а под языком засосало еще
сильнее.
— Больше не буду! — взмолился я.
— Что не будешь? — послышался рядом голос.
— Больше не буду... бросать курить! — выпалил
я единым духом и попросил сигарету.
49

КРУПНЫЕ
СЛЕЗЫ
У Уфтия скончался
близкий родственник, и ему
обязательно нужно было
идти на похороны. Но
заходить с плачем во двор
покойного одному было неудобно, и Уфтий решил взять
с собой соседа Муфтия. Тот выслушал друга и сказал,
поглаживая свой красный нос:
— Мой дорогой друг, ради тебя я готов сделать
все, что хочешь, но в совершенно трезвом виде не
могу выжать даже слезинки — хоть режь на мелкие
кусочки.
— А если опрокинуть сто граммов
"сорокоградусной"?
— Не знаю, надо проверить, — развел руками
Муфтий.
Для "проверки" соседи зашли в чайную и
остановились около буфета.
— Сто граммов и что-нибудь закусить, —
скомандовал Уфтий буфетчику.
Дрожащей рукой Муфтий взял стакан, тут же
опорожнил его и стал лениво закусывать сыром,
отламывая мелкие кусочки.
— Ну как? — спросил Уфтий. — Теперь сможешь
что-нибудь выжать?
— Не разобрал. Давай-ка лучше присядем за
столик.
Когда соседи сели, Муфтий сказал, что для
верности надо бы выпить еще. Потом заявил, что Бог
троицу любит.
— А теперь? — стал допытываться Уфтий.
— Возьми еще один, последний стаканчик, и будет
полный порядок.
"Чтобы он у тебя действительно последним в жиз-
50

ни стал!" — зло подумал про себя Уфтий и, стиснув
зубы, отправился к буфету.
После четвертой рюмки Муфтий встал из-за стола
и отчеканил:
— Теперь, мой друг, я смогу оплакивать всех твоих
умерших родственников. Поехали!
... До дома покойного было еще далеко, но
Муфтий, шагая нетвердой походкой, вдруг заревел.
— Позоримся, рано ты начал. Подожди еще
немного, — зашептал на ухо соседу Уфтий. Но Муфтий
заревел еще громче.
Друзья вошли во двор покойного и стали
посередине. Теперь они рыдали в два голоса. Только Уфтий
прикрывал носовым платком сухие глаза, а у Муфтия
по щекам катились крупные слезы. Около покойного
Муфтий остановился и, грустно вздыхая, долго
вытирал мокрое лицо. Потом он поднял правую руку и
произнес:
— Лю-ди доб-рые, царст-во вам не-бесное! А о ком
горю-ем, пусть будет здо-ро-вым и жизне-радост-ным!
— и снова залился крупными слезами.
Во дворе воцарилась мертвая тишина. Потом
распорядитель похорон что-то шепнул молодым парням.
Те подхватили Муфтия под руки и под презрительные
взгляды присутствующих выволокли на улицу.
|ЭЭ000000000000|
I Мысли вслух I
I ^Заядлый курильщик всегда планирует рас- I
I статься со своей дурной привычкой в ближай- I
I ший понедельник. Вот тебе и вся сила его воли. I
I ^Даже самый веселый клоун может ока- I
I заться в самом грустном положении. I
I ^Если ты не хочешь отстать от жизни, мой I
I тебе совет: глаголь всегда правду. I
51

ПОМОГЛА
ПОСУДНАЯ
ТРЯПКА
Уже давно пришла весна,
но природа как бы
вывернула свою шубу наизнанку.
Теплые солнечные дни
засунула глубоко за пазуху, а зимней стуже дала простор
разгуляться, лютовать. Давно должны были и зазвенеть
ручьи, но они все еще были скованы льдом,
источающим холод.
Стало холодно и в доме Батыра. Это он
почувствовал сразу, как только проснулся. "Не могла растопить
печку, — зло подумал он о Фатиме, — затемно убежала
на ферму к своим коровам... Чтоб они все подохли".
Батыр повернулся к печке и увидел кучу поленьев.
— А-а, дрова все-таки принесла, — вслух
проговорил он. — Сейчас разведу огонь и согреюсь.
Но едва Батыр приподнялся на постели, как снова
упал навзничь — голова оказалась тяжелой, словно
налитая чугуном, а во рту такой привкус, словно там
табун лошадей ночевал. "Похмелиться надо, иначе Богу
душу отдам, — мелькнула мысль. — Но куда пойдешь в
такую рань? Все еще спят. Только моя хозяйка, уходя
на работу, оставляет свет включенным. Знак мне
подает, мол, как проснешься, сразу топи печь. Придется, а
то замерзну, как бездомная собака".
С большим трудом Батыр слез с постели, сунул
голые ноги в чувяки, накинул на плечи полушубок, присел
на низенькую скамейку у печки, потянулся за щепками
и тут заметил бутылку. Он жадно схватил ее, зубами
вырвал пробку, поднес к носу и зло поморщился — это
был керосин. Тогда он насовал в печку полен и поджег
их. Не закрывая дверцы, Батыр сидел и смотрел на
огонь, который жадно лизал дрова. Скоро ему стало
теплее, но дрожь не проходила. "Пить надо меньше, —
52

подумал он, натягивая на ноги шерстяные носки, —
тогда бы не дрожал, да и голова бы так не трещала...
И все-таки надо сходить к Ханджери. Может быть,
после вчерашнего у него что-нибудь осталось".
Но едва он вышел за ворота своего дома, как нос
к носу столкнулся со своим другом.
— А я к тебе, — обрадовался Ханджери. — Голова...
сам понимаешь... А хозяйка даже рубль не дала.
Вчера, говорит, ты вместе со своими друзьями последнюю
араку выхлестал, теперь пусть они тебя и лечат.
— Постой, постой! — неожиданно закричал Батыр.
— Ты натолкнул меня на идею. Моя жена вот уже две
недели, как твердит мне, чтобы я отвел нашу Марту на
откормочник, — старая, мол, она уже, молока не дает,
а комбикорм жрет.
Друзья зашли в коровник и выгнали Марту на ули-
ЦУ- Тут, как из-под земли, перед ними вырос их третий
собутыльник Таймураз, который недоуменно уставился
на тощую буренку:
— Куда вы ее гоните?
— Это наша спасительница, — таинственно
зашептал Батыр. — Идем с нами.
На откормочном пункте друзей встретили с
распростертыми объятиями. Особенно был рад их
приходу заведующий. Он быстро взвесил Марту и выписал
квитанцию, не забыв занизить вес на двадцать
килограммов. Когда Батыр попытался было возмутиться
этим, заведующий заорал:
— Таков закон. Не согласен — гони свою
дохлятину обратно!
Но с этим-то никто не был согласен. Батыр схватил
квитанцию и вытолкал своих друзей из откормочника.
Повезло им — отсюда прямо до правления колхоза шла
машина, и друзья проворно забрались в кузов.
В кассе с Батыром рассчитались до копеечки.
— Ну вот и поправим свое головное сооружение, —
весело засмеялся Батыр, размахивая деньгами. — За
мной!
И друзья направились в чайную. Она была пуста,
только грузный буфетчик в замызганном халате не-
53

определенного цвета, наброшенном на шубу, лениво
перебрасывал костяшки счетов.
— А у вас здесь не Сочи, — потирая руки,
сказал Таймураз.
— Кухня не работает — вот и холодно, —
пояснил буфетчик.
— Чем же мы будем закусывать? — приуныл
Ханджери.
— Выбирайте сами, — кивнул на витрину
буфетчик.
Батыр пробежал глазами ассортимент и
скривил губы — кроме кильки в томатном соусе,
сморщенных яблок, печенья и конфет, здесь ничего не
было. Даже хлеб и тот обещали подвезти после
обеда.
— Тогда позавтракаем, чем Бог послал, —
пояснил Таймураз.
— Ладно, черт с ней, с ихней кухней, —
выругался Ханджери. — Бери, Батыр, сразу три пол-литра,
на нос по банке консервов и килограмм печенья.
Буфетчик вначале не хотел отпускать водку,
зная неугомонный нрав трех выпивох. Но потом
махнул рукой, дал три бутылки и даже отвел друзей
в подсобное помещение, куда затем принес
консервы и полбуханки хлеба неопределенной
давности.
— Вот спасибо! Уважил, друг. Дай Бог тебе
здоровья! — хором отблагодарила его "великолепная
тройка".
... Открыв глаза, Батыр огляделся и пришел к
выводу, что он у себя дома, да еще на своей
кровати. Правда, в полушубке и сапогах, но это не
беда. Нетвердой походкой он прошелся по комнате и
включил свет, так как на улице уже смеркалось.
Голова трещала так же, как и утром. Он подошел к
ведру и выпил залпом целую кружку воды и вдруг
увидел на столе бутылку с надписью "Водка",
которая была заткнута бумагой.
54

— Я спасен! — на весь дом закричал хозяин.
Он налил почти целый стакан и двумя глотками
опрокинул его. Захотелось есть. Батыр подошел к
кастрюле, заглянул в нее и встряхнул. "Кажется, и
мясо есть", — промелькнула мысль. Он схватил
ложку и стал хлебать какой-то безвкусный суп.
Потом прямо рукой достал "мясо" и стал резать
ножом. Но оно не поддавалось... В это время от
двери раздался громкий голос Фатимы:
— Что ты делаешь, паразит?! Что ты режешь?!
Фатима подошла к печке, заглянула в кастрюлю.
Кастрюля была пуста. Фатима подняла на Батыра
глаза. Из них струился свет, прыгали какие-то
озорные чертики, и Батыра оглушил, заполнив все
его водочное нутро, звонкий заливистый девичий
смех. Смех, которым его когда-то покорила
Фатима. "Ты как соловушка смеешься",— не раз говорил
Батыр своей возлюбленной. "Соловушка не
смеется, а поет,"— хохотала она. Когда это было? "Нет,
смеется",— прошелестело вдруг из обросшего
щетиной зева похмельщика.
Но жена не слышала его, она смеялась. Смех
заполнил комнату, бился о стекла, вырывался в
форточку. Батыр восхищенно смотрел на жену: "Век
бы слушал ее смех".
— Помои принял за суп! А грязную...—
заливалась Фатима,— а грязную тряпку — за мясо!
Батыр вздрогнул. Он едва выскочил за дверь,
как его начало тошнить. Сколько это продолжалось,
он не помнит, но смех, тот девичий смех, не
прекращался ни на минуту. "Я готов иногда и тряпки
жрать,— ухмыльнулся он в свой адрес,— ради
такого...". На душе потеплело.
После тс о случая Батыр, к великому
сожалению "друзей", стал трезвенником.
— Как ты докатился до такого?— возмущались
они.— От него еще и одеколоном пахнет!
— Посудная тряпка помогла,— невозмутимо
отвечал Батыр,— и смех, понимаете?..
55

ПО-РОДСТВЕННОМУ
Теплый солнечный день.
На небе — ни облачка.
Оно ясно, словно козьи
глаза. По проселочной
дороге, узкой стрелой прорезавшей густо зеленеющий
ковер посевов, мчится, оставляя за собой мутную
завесу пыли, легковая автомашина. Данел,
председатель колхоза, расположившись на заднем сиденье,
ушел в свои мысли. Вдруг, словно очнувшись от
своих раздумий, скомандовал водителю:
— Поворачивай в бригаду Георгия.
Водитель мягко притормаживает "Волгу" и
сворачивает направо. Здесь дорога в рытвинах и
ухабах, поэтому шофер ведет машину медленно и
осторожно, внимательно смотрит вперед. Данел же с не
меньшим вниманием осматривает посевы. И
выражение его лица становилось все более грустным. И
было от чего — на этом участке сорняки выше
кукурузы, потому и выглядит она чахлой, пожелтевшей.
"Да-а, — грустно заключил про себя
председатель. — Пожалуй, прав был агроном, когда
советовал не назначать Георгия бригадиром — не
справится, мол, он, только бригаду развалит".
Да и сам Данел чувствовал это. Но как он мог не
пойти навстречу двоюродному брату —
родственники ведь — тоже сила, еще, пожалуй, отвернулись бы
от него, здороваться перестали бы... А это — плохо.
Поэтому и ответил тогда председатель агроному:
— А мы на что? Будет отставать — поможем.
Но у каждого нынче своих забот, как говорят,
полон рот. Поэтому слова Данела так и повисли в
воздухе.
Председательская "Волга" подкатила к полевому
56

стану, где как раз несколько человек собрались на
обед. Георгий встал навстречу брату, поздоровался
и потянул его за руку, иди, мол, перекуси.
— Спасибо, некогда мне, — отмахнулся Данел. —
Да и не за этим я сюда приехал. Кукуруза на твоей
плантации пропадает, ее там и разглядишь-то с
трудом, утонула она у тебя в сорняках.
— А я причем? Половина механизаторов на
работу не выходит.
— Как это не выходит? А ты-то еще для чего?
Говорил ты с людьми?
Георгий отвел глаза.
— Говорить-то говорил, да толку мало. Каждый
тысячу причин находит — и лишь бы увильнуть от работы...
— Почему же в других бригадах стопроцентный
выход, да и кукуруза там в два раза выше ростом,
чем у тебя?
— Народ, наверное, другой.
Данел глубоко вздохнул:
— Люди в нашем селе все одинаковые, только с
ними общий язык находить надо. Пойди по домам,
поговори по-человечески. Может быть,
действительно, у человека нужда, от которой ему не до работы.
Выясни, в чем дело, а если надо — помоги...
— Сделаю... Сегодня же сделаю,— заверил
Георгий, а про себя подумал: "Этого мне еще не
хватало — за каждым ходить, уговаривать... Может, еще
и горшок подать... Они себе прохлаждаются, а я
должен... Да ничего я никому не должен. Вечер мой?
Мой! Для чего? Чтобы отдохнуть, душу отвести. Вот
я и буду отдыхать — в компании доброй..."
Осенью, когда подводили итоги работы, бригада
Георгия заняла самое последнее место — план
сбора урожая она не выполнила и наполовину.
Большинство членов правления решительно потребовало
освободить его от занимаемой должности. За это
предложение голосовал и сам Данел.
Красный, как рак, выскочил тогда из кабинета
председателя Георгий и всю дорогу до самого дома
ругал про себя двоюродного брата самыми отборными
57

словами. Но, оказывается, напрасно. Он уже хотел
ложиться спать, когда у ворот засигналила машина. "Это
его "Волга". Что ему еще нужно?" — зло подумал
Георгий, но тем не менее быстро выскочил на улицу.
— Не обижайся, брат, — будто извиняясь, сказал
Данел. —То, что от бригадирства отстранили, не беда.
Я тебе лучшую работу подыскал. Будешь кладовщиком.
Георгий чуть не запрыгал от радости. Он схватил
Данела за руки и потащил домой, приговаривая:
— Вот это по-родственному, вот это
по-родственному!..
Вручая Георгию ключи от колхозных амбаров, брат
назидательно напутствовал его:
— Вор не тот, кто ворует, а тот, кто попадается.
Уразумел?
— Понятно.
— Ну, действуй!
И Георгий стал действовать. Очень часто темной
ночью в его двор, тяжело урча, стали заворачивать
колхозные автомашины, груженные зерном,
картофелем, овощами, фруктами. При свете фар всей
семьей быстро разгружали их. Уже до отказа были
забиты и объемистый подвал, и чердак, и сарай, а
машины все продолжали заворачивать в дом
кладовщика.
— Зачем ты все тащишь и тащишь? Ведь уже
девать некуда, — ворчала жена.
— Не твоего ума дело, — отмахивался он. — Ты,
давай, разгружай и помалкивай. Я же не вечно в
кладовщиках ходить буду.
Георгий заметно растолстел. В его фигуре
появилась важная степенность и какое-то высокомерие в
общении с односельчанами. Проходя по улицам, он и
здоровался теперь без слов,— кивком головы. Одни
заискивали перед ним, другие завидовали ему, третьи
ненавидели и открыто возмущались его наглым
поведением.
Во дворе дома кладовщика появилась новенькая
иномарка. Усадив сына-десятиклассника за руль "Ау-
ди", он вместе со своими близкими дружками стал
58

часто совершать вояжи в город. А вернувшись оттуда,
едва держась на ногах, кричал на все село:
— Я — Ге-ор-гий! И мне наплевать, что обо мне
болтают мелкие сошки. Они были нищими и такими же
останутся. А я живу, как хочу, и буду жить!
... Но вот однажды из города приехали какие-то
люди — кто в милицейской форме, а кто — в штатской
одежде. Они опечатали колхозные амбары, взяли у
кладовщика подписку о невыезде и стали днями и
ночами рыться в бухгалтерских бумагах.
И сразу переменился Георгий. Вместо
самодовольства на его лице появилось жалкое и растерянное
выражение. Он сник. За какую-то неделю у него исчез
второй подбородок, глаза запали, и смотрел он теперь
на своих односельчан не гордым орлом, а мокрой
курицей.
Когда усаживали его в милицейский автомобиль,
около которого собралось много родственников,
Георгий повернулся в сторону Данела и жалобно, как
побитая собака, заскулил:
— Разве это по-братски, по-родственному?
|000000000000Э0|
I Мысли вслух I
I V Писать слабые произведения у нас имеют пра- I
I во лишь "признанные" мастера пера. I
I ^ Любую статью можно раскритиковать, как го- I
I ворится, от "а" до "я". Но если тебе понятен текст, I
I то куда еще лезешь? I
I ^Клад нужных мыслей — в глубине жизни. I
I ^Человек начинает шевелить мозгами либо от I
I радости, либо от горести. I
I ^У наших фронтовиков остается все меньше I
I боевых друзей: они уходят безвозвратно. I
59

выполнили
свой долг
Дзанхот сидел у окна и
бессмысленно смотрел на
улицу, где, обваливаясь
друг на друга, кружились
снежинки. Неожиданно раздался скрип двери, и в ее
проеме вначале показалось морковного цвета лицо Дах-
цико, а потом протиснулась и вся его грузная фигура.
— Что же ты сидишь дома, сосед? — начал с порога
гость. — Нам пора быть там — скоро покойного вынесут,
и надо же помянуть его...
— Да, ты прав, — спохватился Дзанхот, — иначе и
быть не может. К Нуриевым, говорят, люди даже из
дальних сел приехали... А мы живем рядом, и если не
покажемся, то позор нам до самой смерти.
Дзанхот оживился, быстро оделся, и соседи
отправились в дом умершего.
... Здесь действительно собралось много народу.
Мужчины, кучкуясь по всей улице мелкими группами,
вполголоса вели разговоры, а временами, видимо,
вспомнив, зачем все же оказались здесь, поминали
покойного — кто-то добрым словом, а кто-то эпизодами
воспоминаний, а иные даже подносили к глазам
носовые платки. А были и такие, кто украдкой поглядывал
на поминальные столы, предвкушая обильную трапезу.
Наконец, покойного понесли на кладбище, и тех, кому
не обязательно было сопровождать его до вечного
пристанища, позвали к столам.
— Двинулись, — шепнул своему другу на ухо Дах-
цико.
Вначале за столом все шло по заведенному порядку.
Присутствующие внимательно выслушивали каждый тост,
без особых словопрений опорожняли свои рюмки и
степенно закусывали. Но по мере увеличения количества вы-
60

питой водки стал нарастать и шум. И никто уже не
соблюдал правила приличия. Дахцико то и дело наполнял
рюмки себе и своему соседу, выбирая на закуску самые
аппетитные куски мяса и ловко разделывая их ножом, с
которым никогда не расставался.
— Сколько ты выложил на похороны? — подмигнув
своему другу» спросил Дзанхот.
— Целых тридцать рублей, — изобразив на лице
серьезное выражение, произнес Дахцико.
— Вот и сравни — в столовую с такими деньгами
нынче даже заходить стыдно, — ухмыльнулся Дзанхот, — а
здесь ешь и пей сколько угодно.
Поминальное застолье изрядно затянулось. Уже
начало смеркаться, когда друзья вместе со всеми поднялись
из-за стола. Ноги плохо слушались их. То Дзанхота, то
Дахцико заносило в сторону. Едва оказавшись за
воротами, они, не сговариваясь, затянули песню... Кто-то им
сделал замечание:
— Похороны! Стыдно!
— Мы свой долг выполнили. Покойному царство
небесное, а живым надо жить... — хмельно огрызнулись
друзья. — Ой уарайда, ай-й!..
эоэээоооээооээ
Мысли вслух
^ Она как луна: светит, но не греет.
^Взялся за благое дело — будь готов ко
всевозможным преградам.
^Демократия свободно развивается лишь
под сенью реально действующих законов.
^Мы живем в идеальном обществе для
идеальных мошенников.
^Единственное, чего он достиг в жизни —
стал большим специалистом по устраиванию
препятствий своим приятелям.
61

РУБАШКА
с длинными
РУКАВАМ11
Свадьба уже обрела то
состояние, когда и
застолье никого не влечет, и
любители
попеть-потанцевать угомонились, и на всякого рода
церемониальные условности никто не обращал внимания.
Даже невеста, которая всю свадьбу терпеливо
выстояла в углу в отведенной ей комнате, покинула свой
почетный пост, и как ни в чем не бывало сидит с
шафером и подружками, которые остались с ней, и
перебрасывается с ними шутками, заливисто
смеясь. Больше никто не заходит в невестину комнату,
не беспокоит своим безмерным вниманием и
любопытством. Все уже вдоволь насмотрелись на нее. Не
до нее стало теперь — приглашенные на свадьбу
женщины заняты более важным делом — изучением
присланных родителями невесты подарков, их
распределением тем, кому они предназначены. Мать
жениха возложила это деликатное мероприятие на
Даухан, которая разложила на столе чемоданы,
раскрыла их и с серьезной миной на лице приступила к
исполнению своих обязанностей.
— Значит так, вот этот сверток — родителям
невесты. Кто захочет, может потом посмотреть, что в
нем находится, — визгливым голосом объявила
Даухан. — А теперь подходите за своими подарками по
очереди.
Сгорая от любопытства, женщины суетливо
подбирались к столу, брали из рук посредницы
подарки и тут же разворачивали их, обсуждая ценность.
— Да такой отрез на платье у меня у самой где-
62

то в шифоньере без надобности валяется, —
презрительно процедила одна.
— Не могли оказать достойную честь старшей
сестре матери жениха, — зло прошипела другая. —
Всучили какую-то дешевую тряпку. Ею только носы
новорожденным телятам вытирать.
— Знала бы, что мне достанется, то не
выжидала бы столько времени, — судачила третья.
На лице каждой — неудовлетворенность,
разочарование, а то и просто брезгливость.
"А что, интересно, достанется моему мужу? —
думает Забитхан. — Наверное, что-нибудь ценное,
он ведь старший брат хозяина". Как раз в этот
момент Даухан выкрикивает имя ее благоверного.
Забитхан быстрее кошки бросается к столу, хватает
сверток и, отойдя к окну, разворачивает его.
— Вот это вещь! — восклицает она, подняв над
головой мужскую рубашку.
Взоры всех женщин устремляются на нее, и
тотчас же раздаются разочарованные возгласы: "Чему
ты радуешься, Забитхан?" "Простая рубашка". "И
расцветка тусклая".
Женщины на все лады хают подарок.
— Ничего вы не понимаете, — счастливо
улыбается Забитхан. — Эту рубашку я когда-то отнесла в
подарок в дом Урузмага. Мой хозяин тогда сам
долго ругался — уж очень она ему нравилась. Лишь сам
Бог ведает, в скольких домах она побывала в
качестве подарка, если через столько лет с совсем
неожиданной стороны явилась. Вот так, благодаря
нашим добрым обычаям, опять вернулась к своему
прежнему владельцу. Посмотрите, ее ни разу не
надевали! Даже мешочек целлофановый не помят!
Забитхан расстелила рубашку на столе и стала
аккуратно складывать ее, приговаривая:
— У кого ты только не побывала за столько лет,
кому тебя только не дарили... и в огне ты не
сгорела, и в воде не утонула. Идем домой! Отдохни!
63

МЫШОНОК —
ЯБЛОКО
РАЗДОРА
Мишурат готовилась к
приезду дочери.
Выпроводив мужа в сад, она
занялась генеральной уборкой. Подоткнув юбку, Мишурат
ползала на коленях по комнатам с мокрой тряпкой. "Ни
одной пылинки не должно быть в доме, идеальную
чистоту должна застать Заирочка, а то еще скажет, что
после ее отъезда я превратилась в неряху", — думала
мать, самоотверженно надраивая полы. Вдруг она
остолбенела: через всю комнату пробежал маленький
мышонок и забился в угол, лихорадочно ища хоть
какую-нибудь щель.
— Ах ты, дрянь! — закричала Мишурат, и со всей
силы хлестнула крошечного грызуна мокрой гряпкой.
Он свалился на бок, подрыгал несколько секунд
лапками и затих.
— Савкуй! — позвала Мишурат мужа.
— Что случилось? — спросил тот, остановившись в
проеме двери.
— Ты видишь эту пакость?
— Ну и что?
— Я его убила.
— Молодец, хвалю за храбрость. Надо бы тебя за это
к награде представить.
— Дурак! Мне противно его в руки взять, чтобы
выкинуть!
— Возьми вышвырни ногами, — посоветовал супруг и
ушел в сад.
Мишурат немного постояла около убитого мышонка,
потом совком поддела его и понесла на улицу, чтобы
выбросить в канаву. Но около дома старой Залихан
споткнулась, и мышонок выпал из совка. Мишурат не стала
64

подбирать его вновь, а быстро пошла назад. Но едва она
закрыла калитку, как во двор влетела Залихан.
— Ты зачем, ведьма, мне дохлятину подкладываешь?!
— закричала она так, как будто весь ее дом с
приусадебным участком завалили трупами павших животных.
Мишурат раскрыла было рот, чтобы рассказать
соседке о случае с мышонком, но та, исходя слюной и
стуча о калитку палкой, продолжала орать на все село:
— Думаешь, если я и мой Афако старые, так над
нами издеваться можно? Подожди, придет старик домой,
он тебе покажет, мерзавка!
Около дома Мишурат стали собираться соседи. Не
зная, в чем дело, они вслушивались в хриплый крик
Залихан и недоуменно пожимали плечами. Наконец, когда
старуха на несколько секунд умолкла, чтобы перевести
дыхание, Мишурат со слезами на глазах простонала:
— Перестаньте меня оскорблять, я сейчас заберу
мышонка.
— Нет, не заберешь! Пусть все люди видят, какая
ты подлая женщина! — потрясая палкой, снова
заголосила Залихан.
— А ну, вон отсюда, старая карга! — появившись во
дворе, крикнул Савкуй.
— Я тебе дам "вон"! — взвизгнула Залихан, с
необыкновенным проворством подбежав к Савкую,
стукнула его палкой по голове. На его лбу тут же вздулась
багровая полоса, и он, прикрыв ее рукой, вынужден
был ретироваться в дом. А Мишурат, увидив такую
картину, как тигрица, бросилась на Залихан и схватила ее
за волосы.
— А-а-а! Убивают! — что было сил завопила
старуха. И тут соседи, ставшие невольными
свидетелями этой потасовки, вынуждены были вмешаться.
Оттащив Мишурат, упросили ее уйти в дом, где она,
упав на диван, дала волю слезам. А старуха
продолжала буйствовать:
— Я тебе покажу, как седые волосы трогать!
Ведьма! Сжечь тебя надо живьем вместе с твоим Савкуем!
Залихан пытались урезонить, но это только
распаляло ее.
3.Заказ №45
65

— Что случилось? — раздался неожиданно хриплый
бас Афако.
— "Что случилось?" — передразнила его Залихан. —
У матери твоих детей чуть последние волосы не
вырвали, а ты, старый хрыч, черт знает где шляешься!
— А из-за чего сыр-бор разгорелся?
— Из-за дохлятины, которую нам Мишурат
подкинула!
— Какая дохлятина?
— Иди сюда, старый пень, — зло прошипела
Залихан, схватила Афако за руку, подвела к плетню и
ткнула пальцем в крошечного мышонка. — Видишь?!
Подслеповатый старик не сразу разглядел серый
комочек с хвостиком:
— Не вижу.
— Разуй глаза! — рявкнула старуха.
Афако стал наклоняться, чтобы разглядеть яблоко
раздора, но в это время его кот Васька, появившийся
здесь как из-под земли, схватил мышонка и
перемахнул через плетень. Залихан от удивления раскрыла
рот, а толпа односельчан разразилась хохотом.
— И стоило из-за какого-то дохлого мышонка
целую войну затевать? — вздохнул Афако и, тяжело
опираясь на свою суковатую палку, пошел в дом. Вслед
поплелась и его старуха, как-то вдруг поникшая...
00000000000200
Мысли вслух
^ Достижение намеченной цели любой ценой —
признак непорядочности.
^Человеческая жизнь коротка. Поэтому
стремись объять необъятное, но во избежание всяких
неприятностей мой тебе совет: поспешай медленно.
^Истина всегда торжествует.
66

ЕДЦНСТВЕННАЯ
ДОЧЬ
Единственная была дочь
у Катерины. — Бог не дал
мне больше детей, —
сокрушалась она, — и я
сделаю все, чтобы Венера не знала ни тревог, ни забот.
И растила Катерина дочку, как тепличное растение,
отказывая себе во всем. Мать не разрешала ей даже
посуду помыть.
— Еще наработаешься в замужестве, — говорила она,
— а пока я живу с тобой, не утруждай себя ничем.
И дочь не утруждала себя. Когда ей не хотелось учить
уроки, она забрасывала учебники и включала магнитофон
или проигрыватель. Не хотела идти в школу — сидела
дома. А мать никогда не упрекала ее за это.
— Нынче образование женщине ни к чему, —
твердила она. — Ей нужен хороший муж. А с твоей внешностью
всегда найдешь подходящего человека.
Кое-как дотянув до десятого класса, Венера
бросила школу, но работать не пошла, а целыми днями
сидела дома, просматривая журналы мод и примеряя то
одно платье, то другое. Меняла прически.
Репетировала перед зеркалом кокетливые выраженья лица... По
вечерам отправлялась на дискотеку, где на нее
засматривались молодые люди, наперебой приглашали
танцевать. Как-то познакомилась с Аликом. Парень он был
видный, красивый, но очень робкий и застенчивый.
При разговоре с Венерой часто краснел, и она поняла,
что он к ней неравнодушен. "Поморочу я ему голову на
зависть девчонкам, пока не найду себе более
подходящего ухажера", — решила кокетка.
Не прошло и месяца, как Алик заявил, что не может
жить без нее.
— Ну это ты брось, — грубо оборвала Венера влюб-
67

ленного парня, вспомнив, что последнее время на нее
все чаще поглядывает бездетный сосед-вдовец, который
заведовал водочным цехом.
Алик стал красный, как вареный рак.
— Почему? — еле выдавил он и до крови закусил
губу.
— Поймешь, когда подрастешь, — продолжала
Венера издеваться над парнем. — Ну какую жизнь ты, ка-
меньщик, мне можешь дать? Доить корову, чистить
навоз, стирать, нянчить сопливых детей? Все это не по
мне.
— Все будет так, как ты захочешь, — горячо зашептал
юноша, хватая Венеру за руки.
— На твою-то зарплату? — вырывая ладони из
крепких рук Алика, с иронией произнесла она.
— Я буду зарабатывать столько, сколько надо!..
— Вот когда у тебя будет столько, сколько надо,
тогда и посмотрим. А пока — прощай!..— холодно
произнесла Венера и, отвернувшись от молодого человека,
быстро пошла домой.
Было около двенадцати часов ночи, но Катерина
все еще сидела за столом у окна, с тревогой
вглядываясь в темень за стеклом. "Где она?.. Как бы чего не
случилось с моей единственной", — с тревогой
подумала мать. И тут появилась Венера. Вошла она шумно,
скинув с плеча сумку на длинном ремешке, бросила ее
на стол.
— Ты представляешь, этот мальчишка Алик сделал
мне предложение, — затараторила Венера. — Нахал!
Она подошла к полке с книгами, нашла в одной из
них фотографию Алика и, разорвав, бросила обрывки в
окно:
— На меня солидные люди виды имеют, а этот сопляк
лезет со своей любовью!
— И кто же это? — встрепенулась мать.
— Сосед наш, Казбек, "водочник", как ты его зовешь.
— Но ведь он чуть ли не в три раза старше тебя,
доченька. Да и характер — не дай Бог, как выпьет, так куро-
68

лесить начинает. Ни для кого не секрет, что он свою
жену Аминат побоями в гроб загнал.
— Ну я ему не Аминат, — расхохоталась Венера, —
он у меня шелковым будет!
— Смотри, тебе виднее, — вздохнула Катерина.
А через неделю Венера исчезла из села. Исчез и
Казбек. Мать поняла, что они уехали. И не знала, то ли
горевать, то ли... Однако обидно было: почему родная
дочь даже не простилась с ней? На этот вопрос
Катерина не находила ответа.
Спустя кокое-то время она узнала, что Венера и
Казбек живут в Самаре. Об этом ей поведал односельчанин,
вернувшийся оттуда, который и привез привет от дочери
и зятя. Но ни одной строчки не написала ее единственная.
... Шло время. Катерина регулярно посылала
письма Венере, но ответа не получала. И вот как-то,
вернувшись с работы, Катерина остолбенела: по комнате
ходила Венера, убаюкивая грудного младенца. Ее
трудно было узнать — лицо побледнело, мятое и
грязное платье висело на молодой женщине, как на
вешалке. К горлу матери подкатил комок.
— Что случилось? — еле слышно спросила она.
— Казбек выгнал меня! — зло крикнула Венера и
залилась слезами.
30Э0Э990999900
Мысли вслух
^ Есть у меня и такие читатели, которые в моих
строчках стараются лишь найти ошибки.
^ Каждая футбольная команда всегда
штурмует ворота соперника. А почему же тогда наши
демократы все чаще забивают голы несчастья в ворота
собственного народа?
69

О ЧЕМ
ПОВЕДАЛ
СТАРЫй ДУБ
В нашем селе есть
огромный дуб. Никто не
знает, сколько ему лет.
Сведущие люди, правда, говорят,
что он ровесник старого
Татартупа. Но тот хоть и не
помнит года своего рождения, зато сохранил в памяти
много интересных историй о жизни горцев, их нравах
и обычаях, и охотно рассказывает нам, мальчишкам, а
мы всегда, затаив дыхание, слушаем его
повествования.
Как-то раз мы возвращались с речки домой. День
был солнечный, жаркий. Все живое укрылось в тень.
Старый Татартуп сидел на скамейке под развесистой кроной
дуба и посасывал свою неизменную чинаровую трубку,
пуская густые клубы дыма. Мы почтительно
поздоровались с ним и попросили разрешения присесть под
деревом, так как порядком нагрелись на солнцепеке.
— Садитесь, садитесь, — приветливо сказал
Татартуп. — Здесь для целого эскадрона джигитов места
хватит.
Мы расположились на травке в тени спасительной
прохлады. В ветвях старого дуба гулял легкий ветерок,
листья тихо шелестели и, казалось, что они о чем-то
рассказывают.
— О чем шепчет старый дуб? — неожиданно
вырвалось у меня.
Татартуп вздохнул, сделал глубокую затяжку и
сказал глухим голосом:
— Дуб рассказывает об одной печальной истории,
свидетелем которой ему пришлось быть.
70

— Расскажите, дедушка! — хором попросили мы.
Татартуп некоторое время молчал, как бы
вслушиваясь в шепот листвы дерева, а потом тихо начал:
— Давно это было. В то время этот дуб только
набирал силу, расправлял свои могучие плечи, но уже не
гнулся под сильными порывами ветра. В селе
справляли свадьбу, на которую съехались гости со всей
округи. Весело играли гармонистки. Девушки белыми
лебедями плыли в танце. Вокруг них вихрем носились
парни и азартно выкрикивали: "Ас-с-а!"
Дуб с высоты своего роста с восхищением взирал
на веселящуюся молодежь. Но вдруг он увидел, как в
воздухе сверкнул булат-кинжал, и в круг танцующих,
обливаясь кровью, упал молодой красивый парень. В
ту же минуту раздался душераздирающий женский
крик и послышались возгласы: "Убили! Убили!" Все
смешалось в страшном хаосе.
Воспользовавшись суматохой, убийца вскочил на
коня и пустил его в галоп. Когда первое
замешательство прошло, родственники жертвы и односельчане
помчались в погоню. Убийца понял, что из села ему не
выбраться, решил где-нибудь укрыться, и тут увидел
развесистый дуб. Не долго думая, он на полном скаку
вскочил на круп лошади, а оттуда — на дерево, которое
надежно укрыло его от глаз преследователей — они
промчались мимо. Но долго находиться здесь молодой
человек не мог. Его могли заметить каждую минуту — ведь
теперь, когда поймали коня, преступника стали искать в
окрестностях. И тогда убийца вспомнил наш старый
обычай, по которому хозяин дома никогда не выдаст
врагам своего гостя. Тут же спрыгнул с дуба и,
крадучись, пошел в сторону ближайшего дома. Около него
сидел на низенькой табуретке старый Кубади.
— Меня кровно оскорбил на свадьбе один джигит,
— горячо зашептал незваный гость. — Я убил
обидчика, и сейчас моя жизнь в опасности, за мной
охотятся. Спрячь меня, иначе мне не сдобровать.
— Следуй за мной и ничего не бойся. Кубади еще
71

никогда в жизни не нарушал закона гор, — сказал
старик и повел парня в дом. Здесь у него был подпол,
туда он кинул бурку. А когда парень оказался в
надежном убежище, передал ему кусок сыра с чуреком.
— Сиди и жди, пока я не подам сигнал, — с
этими словами Кубади, захлопнув крышку, вышел во
двор. И тут старик увидел молчаливую толпу
мужчин, которые снимали с арбы бездыханное тело его
сына.
Кубади остолбенел и долго стоял, не двигаясь с
места, а потом опустился на землю, и слезы ручьями
потекли по его морщинистым щекам. А ночью он
открыл подполье и выпустил своего гостя, ни слова не
сказав ему...
Вот о чем шепчет старый дуб.
Мысли вслух
^Лучше один раз вдохнуть родной воздух, чем
вдоволь насладиться чужой атмосферой.
^Человек отличается от животного своим
разумом. Но почему-то об этом некоторые часто
забывают.
^Книга, говорят, лучший собеседник. Любая
ли?...
^Гордость покоряет того, кто до конца не
изучил себя.
^Тот, кто охаивает всех подряд, в первую
очередь бесчестит себя.
^Атлет на ковре рвется к сопернику лишь для
того, чтобы быстрее положить его на лопатки.
^Лучший компас в жизни — обычаи предков.
72

„Я ДАВНО ХОТЕЛА
СКАЗАТЬ..."
Меньше месяца прожила
Залина с Олегом. Вдруг
страшная авария навсегда
разлучила два
влюбленных сердца.
— Нельзя так убиваться. Пожалей будущего
ребенка,— глядя на мучения Залины, говорила ей соседка.
Никто не знает меру страданий одинокой женщины,
которая ждала маленькое живое существо. А когда
появился крошечный мальчик, всю любовь она дарила ему.
Но ребенок рос хилым и болезненным. Когда ему
исполнился год, врачи чудом спасли его — мальчик едва не
умер от воспаления легких. И вот тогда-то в доме
Залины появился старший брат мужа с женой. Они прожили
уже около десяти лет, но не имели детей.
— Ну, вот что, Залина, — сказал деверь, — тебе не
под силу одной воспитывать сына. Ты с утра до поздней
ночи на работе. Оставляешь ребенка у соседей. А с них
какой спрос? Никакого. Тут недолго и до беды. Лучше
будет, если ребенка отдашь нам, мы позаботимся о нем,
как о родном. А тебе нужно устраивать личную жизнь.
Женщина ты еще совсем молодая. Олега ты не вернешь,
а хоронить себя заживо не стоит.
Много раз еще наведывался деверь к Залине, пока не
добился своего. А потом она вышла замуж за скромного,
работящего и тихого -вдовца, — колхозного шофера, и у
них родилась дочь Альбина. Теперь она уже студентка
третьего курса того самого университета, где учится и ее
сводный брат Вадим, о существовании которого ничего
не знает.
... Дочь сегодня должна приехать на каникулы.
Залина убрала комнаты. Повсюду расставила цветы и стала
готовить обед.
Альбина заявилась неожиданно. Вошла с шумом, ве-
73

селая, радостная. Бросила на диван стопку учебников,
конспектов и, расцеловав мать, закружила ее по комнате.
Потом девушка, переменив платье и захватив полотенце,
побежала умываться к речке.
Убирая с дивана вещи Альбины, Залина увидела
фотографию красивого юноши. Вглядевшись в него, мать
узнала своего сына. Бессознательно она перевернула
фотографию и прочла: "Горячо любимой Альбине. Помни
обо мне всегда. Вадим".
Залина остолбенела. Потом она дрожащими руками
положила карточку на стол и стала ждать дочь. Та пришла
свежая и сияющая, громко напевая какой-то мотив.
— Дочка, — как можно спокойнее начала Залина, —
кто этот парень, изображенный на этой фотографии?
— А-а, — слегка покраснела Альбина, — это
замечательный молодой человек. В будущем году мы решили
пожениться.
Залина схватилась за сердце и опустилась на стул.
— Что с тобой, мама?! — испуганно вскрикнула
Альбина.
Слезы градом брызнули из глаз Залины, и она
запричитала:
— Я хотела сказать.... Я давно хотела тебе сказать...
Это твой брат, моя девочка...
рОООООООООЗООО!
I Мысли вслух I
I ^Можешь стать образованнее своих I
I родителей, но умнее — никогда. I
I ^ГЬобые изменения в обществе влекут за I
I собой неприятности. I
I УУ испытаний любви — своя прелесть. I
I ^Ненавижу тех, кто ради достижения своих I
I корыстных целей готов навредить окружающим. I
74

ÆРЦЫД УАЛДЗÆГ
Æрцыд, ралæууыд уалдзæг. Уæлдæф зæрдæ-
агайæн тæфæй байдзаг. Зæхх йæ цъæх-цъæхид га-
уыз йæ уæлæ баппæрста... Телефоны телыл абадты-
сты дыууæ зæрватыччы. Кæрæдзийыл цинтæ кæ-
нынц... Хæххон доны сæр-сæр комы азæлы... Мæр-
гъты зыланг зарджытæ æгæрон арвы хъæбысмæ
ивылынц... Дымгæ йе ’нæуынгæ базыртыл аскъæфта
ирон фæндыры зæлтæ.
Æрдз райхъал. Сиды мæм йæхимæ: "Рай, зæр-
дæ, рай æмæ рай!" Мæ къах мæ нал хæссы йæ фæр-
ныг хъæбысæй. Уалдзæджы тæфæй исын мæ хай.
Цыма мын цавæр хуын æрхаста мæ бæллицты ног
уалдзæг? Цæмæй мæ бабуц кæндзæн? Æви та мын
мæ сонт зæрдæйы дадзинтæ фæлварынмæ фæ-
зынд?..
УÆ ФÆРЦЫ
Кæйдæртау мæм козбау митæ нæй. Мæ уд —
адæмы нывонд... Сæ цин — мæ цин, сæ хъыг — мæ
хъыг. Дзыллæйы тугдадзинтæй кусы мае зæрдæ.
Зæрдæ... Тымбыл къухы асæй йеддæмæ нæу. Уæдæ
йæм уыйас тых кæцæй æрцыди? Ахæм домбай ныфс
ын чи радта? Ды, Уый, Сымах — Адæм! Мæ риуы уæ-
рыккау уæ фæрцы кафы. Сымахæн хорздзинад сара-
зыны охыл къултыл йæхи уымæн афтæ æнæрынцойæ
хойы...
БÆЛАС
Кæсын æм рудзынгæй. Уалдзæджы комулæфти-
мæ та йæ къалиутыл гæлæбутау абадтысты сыфтæр-
тæ. Сæрыстыр сæ у, йæ цот сты. Сабитау ма — фæл-
мæн, æнæмæт. Нырма ницы æмбарынц. Бæлас сын
йе ставд уидæгтæй сой дары. Мадау сæ цæттæ кæ-
ны дард балцмæ...
77

Хæддзу фæззæг дæр сæ йæ алыхуызон ахорæн-
тæй батавдзæн. Уый фæстæ сæ хистæргай йемæ
акæндзæн. Кæдæм? Уый бæлвырд нæма у Бæласæн.
Фæлæ йæ, æвæццæгæн, æмбары: алы сыфтæр дæр
йæ бынат ссардзæн. Цардæн, цæрынæн дзы алчи
дæр исты хорздзинад æрхæсдзæн, зæххыл йæ фæд
баззайдзæн...
ФЫН
/Евиппайды хæрхæмбæлд фестæм. Æнæхъæн
быдыры нæ дыууæйæ йеддæмæ ничи уыд. Æз æмæ
Ды. Дзæнæты ран. Дидинджын фæзы... Дæ сырх-
сырхид уадултæй хуртæ æмæ мæйтæ кастысты. Дæ
саулагъз дзыккутæ тæмæнтæ калдтой.
Дæ фæлмæн, уымæл былтæ, дæ урс-урсид дæл-
лагхъуыртæм кæсынæй нал æмæ нал æфсæстæн.
Дæ бæрзонд риутæ дæ улæфтимæ æхсызгон змæлд
кодтой... Сæхимæ мæ сайдтой. Дæ нарæг астæуыл
дын мæ къухтæ къæлæтæвæрд æрбакæнинаг уыд-
тæн, фæлæ мын се ’хсæнæй бæлонау атахтæ. Æз
фæцырд дæн. Дæ фæдыл азгъордтон. Ды — мæ ра-
зæй, æз — дæ фæстæ. Згъорын. Лидзыс...
0, фæлæ... Фехъал дæн. Ме ’рыгон бонтæ фæс-
хох кæй аззадысты, уый мæ бауырныдта, мæ гæмæх
сæрыл хиды æртæхтæ банкъаргæйæ...
УАРЫ
Арв та. фемæхсти. Зæхх уыцы тызмæгæй хойы.
Уары. Уадз æмæ уара! Уыцы ставд цæппузыртæ мæ-
рæн сой сты. Æнæ уарынæй цард нæй. Фæлæ ды
цæуыл нынкъард дæ? Дæ цæссыгтæ цыхцырæгау
цæмæн згъорынц? Ма кæ, нанайы цæст, ма ку...
Уары... Уый æвдадзы хос у. Фæлæ ды æрдзы хи-
вæнд митæ ма фæзм. Нæ дæ хъæуынц уыцы цæс-
сыгтæ, ныууадз сæ, ма ’фхæр дæхи. Кæйдæр буц-
хаст æнæрвæссон лæппуйыл ма риссын кæн дæ
зæрдæ. Фæсайдта дæ... Дæ судзгæ уарзтæн дын
дзуапп нæ радта? Ницы кæны, искуы йæ бамбар-
78

дзæн. Бауром дæ цæссыгтæ... Фæлтау æнæрын-
цойæ уарæд. Бауырнæд дæ,— къæвдайы фæстæ хур
бонæн æнæ ралæугæ нæй.
ФÆНДÆГТÆ
Бирæ сты. Тынг бирæ. Хæлуарæджы тынтау
фæйнæрдæм фæцыдысты. Цард уыдонæй арæзт у.
Æнæ уыдон адæймаг нæ гуыры. Нæ иу иннæйы уы-
доны руаджы ссары. Кæддæриддæр фæндаггон
стæм. Иу санчъех, дыууæ, æртæ... Адæймаг уæндо-
нæй бырсы размæ. Цæй домаг стут, фæндæгтæ!
Фæндæгтæ, фæндæгтæ... Куыд фæйнæхуызон сты!
Нæй сын сæмхæццæгæнæн... Алы адæймагæн дæр
йæхи фæндаг вæййы. Йæ зын æмæ йын йæ цин алчи
йæхæдæг банкъары. Иунæгæй... Фæлæуу, куыд иунæ-
гæй? Нæ, уый бынтон раст нæу. О, æз дæр мæхи рав-
зæрст фæндагыл кæддæр мæхæдæг иунæгæй цыд-
тæн. Иунæгæй, æнкъардæй, стæй мыл мае бæлон
сæмбæлд. Не ’ккой иу уаргъ сæвæрдтам. Уæхски-
уæхск цæуын райдыдтам. Дыууæйæ. Æмвæрстæ. Зар-
гæйæ. Худгæйæ. Иу бæлццон ма ныл бафтыд — лæп-
пу. Уый фæстæ — чызг. Æфсымæр æмæ хо. Сæ гуккы-
тæ ивазынц размæ. Хурау сæм æрттивы сæ амонды
стъалы. Цæй адджын стут, фæндæгтæ!..
Фæндæгтæ, фæндæгтæ... Бæлццонæн сымах
фæзæгъут "Æгасцуай". Бæлццонæн сымах фæзæ-
гъут "Фæндараст". Чи зоны, уе ’ппæты ад нæ базон-
дзынæн. Чи зоны, æрдæгфæндагыл банцайдзæн мæ
къахист. Цæй дурзæрдæ стут, фæндæгтæ...
ДЗЫРД
Æнæуынгæ. /Енæ базыртæй дæрдтыл тæхæг.
Æнæ æрдын адæймаджы зæрдæйы иннæрдæм хи-
зæг. Æнæ къæхтæй дун-дунетыл хæтæг. Æвæлмæц-
гæ, æнæрынцой... Дзырд... Стыр у дæ тых.
Никæй бон у дæ ныхмæ фæлæууын. Дæ бон —
79

æгæрон. Цы дæ бафæнда æмæ цы нæ сараздзы-
нæ!.. Дыууæ знаджы бафидауынц дæ фæрцы. Дыу-
уæ æвзонг уды кæрæдзийыл ныттыхсын кæныс.
Дзырд... Нæртон хотых дæ. Мæнæн. Уымæн. Ма-
хæн. Алы хъуыддагæн дæр йæ райдайæн ды дæ,
æнæ дæу адæм æмыр сты.
Дзырд... Мæ зæрдæ дæуыл дарын. Æнæ дæу,
æнæмæнг, фесæфин. Мæхи дæуæй хонын хъал...
Дзырд... Æдзух ме ’мдзугæнæг дæ. Фæлæ мæ
бæлоныл куы сæмбæлын, уæд мæ иунæгæй кæдæм
фæуадзыс? Кæм амбæхсыс дæхи? Цы ’рбавæййыс?
Æнæ дæу сидзæртау кæй аззайæм, уый нæ хатыс?
Нæ зæрдæты хъарм фæндтæ нын дæ дæлмыс кæ-
дæм ахæссыс?..
ЦАРДЫ СУАДОН
Дидинджытæ æрзайынц, нæ зæрдæтæ нын ба-
буц кæнынц, стæй та фæззæгимæ, къухтыл хæц-
гæйæ, кæдæмдæр афардæг вæййынц. Æнæ уыдон
дæр цард фæцæуы. Æнæ уыдон дæр адæймаг фæ-
цæры. Æрмæст æнæ сылгоймаг нæй цард. Уæвгæ
сылгоймаг йæхæдæг цард у. Æнæхъæн дуне... Ди-
динджыты тыхтон.
Сылгоймаг. Нæй дын а-зæххыл æмбал. Цы стæм
мах, нæлгоймæгтæ, дæ цуры? Нæхицæй разы куы
вæййæм, уæддæр — дæ фæрцы. Дæ уарзты тыхæй.
Цæй æлутон дæ, сылгоймаг! Мах дæр дæ руаджы
ссарæм амонд. Чи дæ йæ уæлныхты фæхæссы, чи
та дæ йæ къæхты бын акæны.
Уæддæр æнæ сылгоймаг цард нæй! Хур куыд
хъæуы, афтæ — сылгоймаг дæр. Царды гуырæн —
сылгоймаг. Царды суадон — сылгоймаг... Куыд
арæхдæр дзы нуазæм, зæрдæ йæ афтæ ноджы
фылдæр агуры.
Сылгоймаг... Цавæр тых дæ сфæлдыста а-зæх-
хыл? Зæрдæйы рыст, зæрдæйы цинæн дæ цавæр
Хуыцау радта махæн, нæлгоймæгтæн?
80

НЫББАРУТ МЫН
Лæууын зынгхуыст лæппуты ингæны уæлхъус.
Æвиппайды мæ хъустæ ацахстой цавæрдæр уынæр.
Фæлæуу, кæцæй у? Ингæнæй?.. Хъусын топпы гæ-
рæхтæ, ныййарджыты, сабиты кæуын...
Хæст... Дæлдзæх фæуа, дæу чи ныййардта! Йæ
сау нæмгуытæ гагадыргътау згъалынц ирон сагсур-
ты. Чи дзы размæ хауы, чи — куыд... Дæ сæрвæлтау,
мадæлон зæхх. Бауазæг сæ кæн. Дæ фæтæн риуыл
дын уыдонæй йæ дыууæ къахæй ничиуал слæудзæн.
Æнустæм дыл баззайдзысты фæлдæхтæй. Ныццин-
тæ сыл у... Æрбатух сæ дæ уазал хъæбысы.
Уынæр банцад... Лæууын æфсымæрон ингæны
уæлхъус. Чи загъта — сымах нал стут? Уымæн уæ-
вæн нæй! Уæ ном — нæ зæрдæты, къæдзæхæй-
къæдзæхмæ згъоры: Уæ-ла-хиз-дзау-тæ!..
Ирыстоны зынгхуыст хъæбултæ... Лæууын уæ
ингæны уæлхъус. Сæргуыбырæй. Ныббарут мын...
Æз абон уæ уæлхъус кæй лæууын, иу базыл кæй нæ
фынæй кæнæм, уый тыххæй мын ныббарут. Сымах
уæхицæн æнустæм скодтат ном! Мæ хъуыддæгтæ,
мæ къахист, мæ цард æнæхъæнæй дæр — уæ номи-
мæ баст. Арв мæ сæрмæ уæ фæрцы у сыгъдæг. Сæ-
рибары хур мæ уæ руаджы тавы...
Ныббарут мын, уæ уазал сынтæгмæ уын хъарм
ныхæстæ кæй кæнын... Сымах цардыстут. Æз цæ-
рын. Бузныг уын, нæ сахъгуырдтæ. Дунейы рухс
сымах фæрцы уынын. Фæлæ уæ курын, ма-иу мын
ныббарут, уæ уарзтæй куы нæ уарзон Ирыстон, лæ-
джы фæд куы нæ ныууадзон уæ тугæй æхсад зæх-
хыл...
МАТÆРС
Тæрсын хъæуы де ’мхуызоны зæрдæхудтæй. Хи
фæндаг не ссарынæй. Æгаддзинад æрхæссынæй.
Тæрсын хъæуы... Дæ бæлонæн. Уарзон цардæн.
Дард фæндагыл де ’мбæлццонæн.
Макуы-иу тæрс дæ зонд æмæ дæ хъаруйæн.
81

Адæмы ’хсæн фæцудынæй. Уарзты арты басудзы-
нæй. Царды мидæг фæлварæнтæй. Уарзон чызджы
фæлмæн пъатæй. Зындзинæдтæй, хиды ’ртæхтæй,
æз зæгъын дын, макуы-иу тæрс. Уæд уыдзынæ нæ
дзыллæйæн йæхи хъæбул, йæ тугдадзин...
ХУР
Цы у цард æнæ хур? Ахæм цард нæ вæййы. Æнæ-
хур — æнæуд. Хуры скастимæ райхъуысы фæллойы за-
рæг, уæд базмæлынц хъæдтæ, быдыртæ. Хуры тынтæм
райхъал вæййынц нæ урссæр хæхтæ. Кафын, зарын
нæм, хур нæ куы барæвдауы, уæд æрцæуы. Хуримæ
бает у цард. Йæ фæзынд — æвдадзы хос. Саби йæ гук-
кытæ хурмæ ивазгæйæ рæзы. Дыууæ уарзоны бахудт
кæддæриддæр хуримæ барæм... Диссаг, куыд æххæс-
сы алцæуыл, алкæуыл.
Хур... Дæуау мæ фæнды адæмæн лæггад кæнын,
мæ зæрдæйы хъармæй дзыллæ рæвдауын...
ДЫУУÆ РÆДЫДЫ
Æз æнхъæл уыдтæн — адæм мæ уарзынц. Алкæй
дæр мæхи уыдыхъæдыл барстон. Ме ’мдугонты
’хсæн гом зæрдæйæ цыдтæн. Мидбылхудгæйæ. Уы-
донæн цæргæйæ. Æз æнхъæл уыдтæн — адæм æм-
хуызон сты. Бакастæй нæ,—зондæй, зæрдæйы хат-
тæй. О, афтæ æнхъæл кæй уыдтæн, мæ рæдыд дæр
уый уыди...
Мæ базыртæ фæфидар сты. Уæлæрвтæм стæ-
хон, зæгъгæ, куы байрæзтæн, уæд мын сæ чидæр
ацъæл кодта. Æвиппайды. Æз та се ’хсæн гом зæр-
дæйæ цыдтæн. Чидæр та мын сусæгæй дзыхъхъ
къахта. Алкæй дæр мæхи хуызæн рæстзæрдæ æн-
хъæл уыдтæн. Фæрæдыдтæн. Фыццаг хатт.
Мæ рыст зæрдæ фæцæйтыдта. Æз æнхъæл уыд-
тæн — никæйуал хъæуын. Ауыгътон мæ къух. Цардыл.
Мæхиуыл.
Мæ фæндтæ мын ничи бамбæрста... Æз афтæ
82

æнхъæл уыдтæн, фæлæ фæрæдыдтæн. Адæм мæ
фидар цæджындз разындысты. Ногæй слæууыдтæн
мæ къæхтыл. Уаддымгæты тæхгæ-тæхын фидар кæ-
нынц мæ базыртæ.
Æз æнхъæл уыдтæн — адæм мæ нæ уарзынц, нæ
сæ хъæуын. Фæрæдыдтæн. Се ’хсæн гом зæрдæйæ
цæуын. О, домбай у адæмы тых. Æз та сыл кæддæр
мæ къух ауыгътон... Фæрæдыдтæн. Иу хъуыддаджы
— дыккаг хатт, дыккаг рæдыд...
ФЫДЫ УÆЗÆГ
Фыды уæзæг... Уым схъомыл дæн. Мæ сабибон-
тæ уым арвыстон. Фыццаг къахдзæфтæ уым акодтон.
Фыды уæзæг... Æппæт агъуыстытæн — сæ гал-
уан. Цыфæнды бирæуæладзыгонæй — зынаргъдæр.
Мæ зæрдæйæн...
Хи хæдон, дам, буармæ æввахсдæр у. О, раст у
уый. Фыды уæзæг кæддæриддæр хъармдæр у. Къо-
найы арт куы нæ судза, уæддæр мæм йæ ад дардмæ
’ххæссы. Тавы мæ, тавы, хоны мæ йæхимæ. Йæхимæ
— нæхимæ... Мæ авдæн мын ам ауызтой. Уарзон
зарджытæ мæ мадæй фыццаджыдæр ам фехъуыс-
тон.
Фыды уæзæг... Куыд мын цæрыс? Æнкъард ма
кæн. Дæ хъæбултæм ма ’хсайæд дæ зæрдæ. Зæрва-
тыччы лæппынтау сæ фæнды царды гуылфæнтæ бас-
гарын. Ды дæр сæ рох нæ дæ. Уымæн мæ зæрдæ —
æвдисæн. Æнкъарын мæ азым... Мæ мад мын дзы
хъарм уæливыхтæ нал акæндзæн. Мæ фыд мын мæ
хабæрттыл нал батыхсдзæн. Уыдон фæд-фæдыл
аивгъуыдтой. Дзæнæты бадут...
Фыды уæзæг... Цæмæн афтæ адджын дæ? Демæ
бает у мæ фидæн, æппынæдзух дæу мысын. Мае
уарзон хæлæрттимæ та дын бахойдзынæн дæ къæсæр.
Кæрæдзийыл ныттыхсдзыстæм. Æрмæст дзы ныййа-
рæг мады хъарм нал банкъардзынæн. Мæ фыды до-
маг цæстæнгас дзы нал ацахсдзынæн. Уыдон ме
’нкъард мысинæгты къуыбылой баисты...
83

ФЫД ÆМÆ ФЫРТ
Йæ хъуыддæгтæ хорз куы фæцæуынц, уæд йæ
фыдæй вæййы разы. Мæ фыд, дам, хорз лæг у. Ис-
куы йæ къах бакъуырдта, уый дæр — фыды аххос.
Мæ фыд, дам, мыл нал узæлы. О, фæлæ дзы ферох
вæййы, йæхæдæг дæр худ кæй хæссы. Искуы уый
дæр фыды бынат кæй бацахсдзæн, ууыл нæ мæт
кæны...
УАРЗ МÆ!
Æз дын зæгъын — уарз мæ. Ды сылгоймаг дæ
æмæ мæ уарз. Æз дæ уарзын. Ды дæр мæ уарз.
Уæд мæ тых дывæр уыдзæн, мæ зæрдæ тынгдæр
кусдзæн... Дæуæн. Нæ дыууæйы амондæн. Рох дæ
ма уæд — рæстæг згъоры. Искуы Барастыры дæл-
бар бауыдзыстæм. Фæлтау хæлоф кæн. Уарз мæ...
ФÆЛТАУ
Никуы уыдтæн хæлæггæнаг. Искæй фæзмын, ис-
кæй ме стъалы рахонын мæ фæсонæрхæджы дæр
нæ уыд. Фæлæ мын ды мæ сæрибар зæрдæ уацары
баппæрстай. Ныууадз æй, чызгай, йæхи бар. Ма йæ
хъыгдар. Уый дæу куы нæ хъыгдардта. Дæхæдæг æй
куы ’рцагуырдтай... Дæ ацыдимæ йæ раст æмбис
демæ афардæг. Иу зæрдæ — дыууæйæн...
Афтæ нæ вæййы? Ма дзур. Рæдийыс. Уæдæ ма
йын йæхи афæрс. Фæлæуу, ма йæм дзур. Ницы дын
зæгъдзæн. Фæлтау æй афтæмæй бамбар... Æнæ
хъыпп-сыппæй.
Бæргæ, зæрдæмæ ныккæсæнтæ куы уаид. Бæр-
гæ, зæрдæ дзурын куы зонид. Бæргæ... Уæд æй ба-
зонис, дæ номæй, дæ ныфсæй, дæ мæтæй кæй цæ-
ры. Йæхи æнæхъæнæй дæуæн кæй снывонд кодта.
0, дæуæн. Æнустæм...
84

Мае бон æй бауромын нал у. Нал маем хъусы.
Йæхи фæндон тæры. Цы йæ фæнды? Æмæ йæ нæ
зоныс? Цæй дурзæрдæ дæ, чызгай. Тæхуды, дæуау
æнæмæтæй ацæр. Нæ, фæлтау мæ ницы хъæуы.
Фæлтау дæумæ хæлæггæнгæйæ цæрдзынæн. Фæл-
тау зындзинæдтæн быхсдзынæн. Кæд мæ искуы
бамбарис. Кæд мæм искуы дæ мидбылты бахудис.
Уыцы бонмæ бæлгæйæ цæрдзынæн. Æнхъæлцауы
бæх, дам, нæ фæллайы...
ФЫЦЦАГ КЪАХДЗÆФТÆ
Мад сывæллоны къухтыл хæцы. Иукъах-дыкъа-
хæй йæ хоны. Арæхстгай. Тæрсгæйæ. Саби йæ гыц-
цыл дзых нал æхгæны. Йæ алыварс — дидинджытæ.
Уый — сæ сæйрагдæр. Царды дидинæг æрдзы ди-
динджытæм худы...
Сывæллон мады къухтæй феуæгъд. Йæ къæдз
гæккытæй æнæуæндон къахдзæф акодта. Дыккаг...
Æртыккаг... Фæцудыдта. Йæ фæлмæнтыл абадт.
Фæлвары ногæй сыстынмæ. Мад æм базгъордта.
Хъавы йæ сисынмæ... Уадз æй! Ма йæм æвнал!
Фыццаг хатт фæкалд дæ хъæбул... Фыццаг, фæлæ
йын фæстаг хатт цæмæй уа, уый тыххæй, хъусыс, ма
йæм æвнал! Йæхи бар æй уадз! Царды фæндæгтæ
гуыргъахъ сты. Уадз æмæ сыл йæхæдæг, æнæ ис-
кæй æххуысæй, размæ бырсыныл ахуыр кæна...
ЛÆВАР
Мæ зæрдæ ма уымæй буц уыд. Нæ кæддæры
хъал бонтæн æвдисæнæн иунæг уый баззад... Мае
базы бын æй дардтон. Алы хатт-иу уыимæ ныхас-
гæнгæйæ бафынæй дæн. Алы райсом-иу уымæй
райдыдта мæ бон. Стыр хæзнайау мын уыд. 0, хуы-
мæтæг кæлмæрзæн цæсты гагуыйау хъахъхъæд-
тон...
Ды ацыдтæ... Ныр та ма уый дæр æрдомдтай.
85

Мæ зæрдæйæн — дыккаг рæхуыст. Уæд та йæ уа-
дзис?.. Уæвгæ... Ахæсс æй! Донласт, дам, хуылы-
дзæй нал тæрсы...
МЕ ’МДУГОНМÆ
Фæлтæр фæлтæры ивы. Алкæмæн йæ фæстæ
йæхи æрмдзæф зайы. Махæн нæ дуг æндæр у. Рæ-
стæг цæугæ нæ, абухгæ, пиллон арт уадзы... Цæ-
мæй дæ иумæйаг гуылфæны ма фесафæм, уый тых-
хæй уал, мæ хæлар, фыццаджыдæр дæхæдæг дæхи
ссар...
ФÆЛЛАДУАДЗÆН
ПАРЧЫ
Лæппу бады бандоныл. Йæ сæрмæ кувæгау æр-
зæбул сты ставдсыф бæласы къалиутæ. Исдуг рог
дымгæ æрбасимы, цъæх-цъæхид сыфтæртæн фæл-
мæн хъæбыс акæны æмæ сæ сусу-бусугæнгæ фæ-
уадзы. Фæлæ лæппу уыдæттæ не ’нкъары, нæ йæм
хъарынц. Йæ сагъæстæ, мæнæ йæ комкоммæ цы
чызджыты къорд батымбыл, уыдонимæ сты. Кæл-
кæлæй куыд худынц!..
"Тæхуды, уыцы бандонæй фест. Мæ хъæбысæй
сæ нал суæгъд кæнин. Бынтондæр, уартæ астæуæй
чи бады, уый", — хъуыды кæны лæппу. Цы ’фсонæй
базонгæ уа семæ? Нымдзæст чызджыты рæсугъд-
дæр — йæ равзæрст бæлонмæ. Исдуг афтæ фен-
хъæлдта, цыма уый сындæггай сыстад æмæ йæ
уæлхъус алæууыд, фæрсы йæ: "Хорз лæппу, цæй иу-
нæгæй бадыс, æнкъард дын нæу? Уæд та иумæ
атезгъо кæниккам? Æви дæ не ’вдæлы? Кæннод хи
найынмæ, æнтæф бон у æмæ..."
Лæппу, цыма йын йæ синты исчи судзин ауагъ-
та, уыйау фесхъиудта. Йæ сæнтты къуыбылой æр-
дæгыл аскъуыд. Афтид бандонмæ фемдзаст... Уæз-
зау сулæфыд, сыстад, йæ къухтæ йæ дзыппыты арф
86

атъыста, йæ уæхсчытæ æрбамбырд кодта æмæ
парны адæмы ’хсæн аныгъуылд.
СÆРБÆРЗОНДÆЙ
Бæлас фæлдæхгæ никуы федтай? Уæдæ ма йæм
искуы лæмбынæгдæр бакæс, кæдцæра куыд фæдары
йæхи. Йе ставд зæнг къæс-къæс кæнын райдайы, бан-
къары йæ мæлæт, уæддæр уыцы ныфсхаст вæййы...
О, бæлас лæугæйæ кæлы. Æмæ мæн дæр искуы
цард фæлдахынвæнд куы скæна, уæд мæ фæнды бæ-
ласау сæрбæрзондæй мæ фæллад уæнгтæ æмраст ай-
вазын.
КУРДИАТ
Дæуæй мæ ницы хъæуы, ницы дæ домын... Мæ-
нæн æнæмбæрстгонд зæд дæ нырма. Дæ чызджы
бонтæ схъæлæй æрвитыс. Нæ зонын, фæлæ мæн
зæрдæ æндæр у. Йæ дуар æппынæдзух гом у. Чи
йæм бацæуы, уый дзы йæ хай æнæ ахæсгæ нæ фæ-
вæййы. Уый мын æхсызгон у.
...Фæндæгтæ алывæрсыг сты. Чи зоны, дæу дæр
мæ зæрдæмæ куы саразой, чи зоны, ды дæр дзы дæ
хæссинаг куы ахæссай. Бар дæхи, фæлæ дæ курын,
бынтон æй ма сафтид кæн, ма бакæн ахæм ми...
БОН
Хæлæг дæм кæнын. Ацæуыс æмæ та æрбацæ-
уыс. Æз та иунæг хатт рацыдтæн дæ рухсмæ æмæ
дзы иунæг хатт ацæудзынæн... Æнустæм.
мысын
Нæ, мæ хъæубæстæ ферох кодтон, зæгъгæ, ма-
куыуал зæгъ, мæ хæлар. О, стæм хатт ма фæзынын
хъæумæ. Фæлæ уый, ферох æй кодтон, уымæй нæу.
87

Раст дæ, уарзын горæт. Йæ райдзаст бирæуæла-
дзыгон хæдзæрттæ, æдзух кæдæмдæр тагъдгæнæг
адæм...
Фæлæ мæ, хъусыс, сымах рохуаты никуы стут.
Мысын, сæумæрайсом нæ хъазтæ, кæрчыты хъæлæ-
ба, хуымгæнæджы тракторы æндон уынæр, дондзаст
уынгты бæгъæввадæй мæ "уисын бæхыл" куыд згъор-
дтон, сыхæгты куыдзы мæстæй куыд мардтон... Мæ
зæрдыл ма хорз лæууы, цъиутæн ахстæттæ куыд
арæзтам, нæ мадæлтæ мах агурæг куыд згъордтой
донгæрæтты, хъæдрæбынты... Нæ мæ ферох сты нæ
сæрвæттæ, нæ дыргъдæттæ, нæ хорз адæм — мæ
хъæубæстæ... Зындзынæн та уæм. Ау, арс дæр ма
цуаны фæстæ йæ лæгæтмæ куы ’рыздæхы.
МУЛК
Цæрын нæ зоныс, зæгъгæ,
мын чи загьта, уымæ дзурын.
Хъусыс, уæд дын ницы дзуапп радтон, уымæн
æмæ мæ нæ бамбæрстаис, дæ худынæй мæ нæ
фехъуыстаис. Мæ хуымæтæг ныхæстыл дæ къух
ауыгътаис. Уый та мæнæн зын уыдаид, мæ сыгъдæг
зæрдæ фæрыстаид. Уæд мæхи баурæдтон, фæлæ
дын ныр æнæ зæгъгæ нæй...
0, æз бухъ цард нæ кæнын. Царв æмæ сойы не
’вдылын, ресторанты физонджытæ хæргæйæ, мæ рус-
тæ не ссырх сты. Уæдæ бынаты лæгтимæ дæр иу нуа-
зæн нæ нуазын. Ды дæхи уыдæттæй хъæздыг хоныс.
Æз ахæм митæй цух дæн. Куыд дын æй бамбарын кæ-
нон?.. Мæ армы не ’фтынц. Стæй сæм никуы бæллыд-
тæн. Фæйнæхуызон дæр, æвæццæгæн, уымæн стæм.
Фæлæ, хъусыс, æз дæуæй хъæздыгдæр дæн. Дæ
кад рæстæгмæ у. Дæ мулк дæр — афтæ. Мæнæн та
мæ къахист цардыл æнцой кæны. Адæмы уарзын, лæг-
гад сын кæнын. Мæн уымæй стырдæр мулк нæ хъæуы.
88

СЫСТ УÆЛÆМÆ!
Сыст, мæ хæлар! Цом иумæ. Дæ бон нæу? Схæц
дæхиуыл, гормон! Цы ныссуйтæ дæ?! Фыццаг зын-
дзинад дæ де уæнтыл цæмæн æрæвæрдта? Сыст
уæлæмæ, хæц мæныл. Дæ бон цæуын нал у? Æз дæ
ме ’ккой авд хохы сæрты дæр ахæсдзынæн, æр-
мæст, хъусыс, пъæззы ма у!
МÆ СУСÆГ ХÆЦÆНГАРЗ
Мæ къухы уæлахиз куыдæй æфты? Нæ зонын...
Нæй мæм уæларвон тых. Гуыппырсартæм дæр ницы
бар дарын. Нæртон лæгау цæй фæрцы сты мæ
хъуыддæгтæ? Нæ зонын... Фæйнæгфарс нæ дæн,
уымæй мæ амонд нæ фæци. Мæ фидæн рæсугъд
цæмæн хонын? Нæ зонын... Дæлимонты æххуыс
мæм нæ хæццæ кæны.
Æз — царды æфсæддон, дзыллæйы æххуырст.
Мæ хæцæнгарз цавæр у? О-о... Ныронг мæ уымæй
ничи бафарста, никæмæн ма йæ раргом кодтон.
Стыр хæзнайау æй хъахъхъæнын. Дæуæн æй зæ-
гъын: мæ сусæг хæцæнгарз — ме ’нæхин зонд...
АРТ СУДЗЫ
Сабитæ арты алыварс хъазынц. Иу ыл къæцæл
баппæрста, — йæ фæздæг фемæхст. Иннæтæ йыл,
кæмæн цы йæ бон у, уый калынц. Арт бынтон сæр-
ра, сырхзынг фестад. Сæ гуккытæ йæм дарынц. Арт
сæ тавы...
Мæ фæйнæ фарс — дуне адæм. Сæ къухтæ мæм
ивазынц. Мæ хъармæй сæ фæнды сæ хай райсын...
Цард, дæ хорзæхæй, ма мын бауадз æвиппайды мæ
зынг ахуыссын. Пиллон артæй мæ судз!..
89

ДÆ ЗÆРДЫЛ ДАР
Нæ фæстæ уадзæм нæхи фæд. Хатгай нæ ферох
вæййы, нæ разæй ма фæлтæртæ кæй уыд, уый. Ма-
хæн уыдон бабар кодтой сæ кæнинæгтæ. Дæ зæр-
дыл дар: царды фæндагыл цæугæйæ, фыццаг ды нæ
дæ, стæй фæстаг дæр...
ЧИ ДÆН?
Дæ дуар дын хойын... Æддæмæ ракæс! Ракæс
мæм, зæгьын! Чи дæн? Царды минæвар, мемæ дын
дзаджджын хуынтæ æрхастон: афæдзæн — йæ уал-
дзæг, быдырæн — йæ бæркæдтæ, хъæдæн — йæ сыф-
тæрты сусу-бусу, арвæн — йæ сыгъдæгдзинад, æхсæр-
дзæнæн — йæ зарæг, æрдузæн — йæ дидинджыты тых-
тон, нæ урссæр хæхтæн — сæ ныфс æмæ намыс...
Дæ дуар дын хойын... Æддæмæ ракæс! Чи дæн?
Нæма мæ базыдтай? Дæ фыццаг уарзондзинад!
Рæвдздæр дуар бакæн, кæннод æндæр искæй
амæттаг фæуыдзынæн. Фæстæмæ дæм нал раздæх-
дзынæн, дыккаг хатт дæм нал бахойдзынæн...
НАЛ АИРВÆЗДЗЫНÆ!
Дæ фæдыл згъорын. Мæ бон дæ æрцахсын нæу.
Бафæлладтæн. Уæддæр не ’нцайын. Фæлæ мæ ды
дардæй-дарддæр кæныс. Æрдз мæм йæ алыхуызон
ахорæнтæ ’ппары... Дæ ныв дын кæнын. Арæхстгай.
Æрцахстон дæ. Цæй рæсугъд дæ... Ныр мæ нал аир-
вæздзынæ! Уый та куыд, иунæгæй куы дæ? Нæ, æз
дæ афтæмæй нæ ныууадздзынæн. Æгайтма мæ ар-
мы бафтыдтæ... Дæ нывгонды фарсмæ мæхи ныв
скодтон. Диссæгтæ! Иумæ ноджы рæсугъддæр куы
стæм! Дуне наем йæ мидбылты худы...
90

ФÆЗЫН МÆМ!
Уæззау низæй фæрынчын дæн. Хосгæнæг мын
хос нал ары. Ныр ма куыд кæнон? Кæдæм фæцæ-
уон, мæ зæрдæйы рис кæмæн радзурон? Чи мæ
бамбардзæн? Бæргæ йæ зонын: дæу ’йеддæмæ —
ничи! Фæлæ кæм дæ, цы бæсты? Мæ низы хатт мын
куыннæ æнкъарыс?! Фæзын мæм рæвдздæр...
РАМБУЛ
Ницы мæ хъæуы, æрмæст мæм бахуд, уалдзæг
æрдзмæ куыд бахуды, афтæ. Дæ мидбылты, фæлæ
— æргомæй. Æнæхин, уарзон худт. Æмæ уæд рам-
булдзынæ,— дæ цагъайраг суыдзынæн. Хуым мыл
кæнай, дугъы ма уадзай — бар дæхи. Булæмæргъау
дын зардзынæн, нæртон лæгау дын кафдзынæн.
Æрмæст мæм дæ мидбылты бахуд...
ЦАРДЫ ЛÆППЫНТÆ
Æз æмæ ды — царды лæппынтæ. Дунесфæлди-
сæг нæ кæрæдзийæн радта. Мæнæн æнæ дæу цæ-
рæн нæй, дæуæн — æнæ мæн. Кæннод бæллæхты
бæллæх æрцæудзæн — дуг амæлдзæн. Фæлтау дæ
къух æри! Уæхски-уæхск атындзæм размæ. Фыдæлты
бафæзмæм. Нæ фæстæ æвдисæндар ныууадзæм...
ды — чиныг
Дæ царды чиныг мае бар бакодтай. Йæ сыфтæ
йын фæлдахын, мæ дойны дзы сæттын. Цæй адджын
у! Фæлæ, хъусыс, дæ цæст мæм дар: сонтæй дзы
куы ницыуал аззайа, уымæй тæрсын. Фæстаг сыф
мын кæронмæ кæсын ма бауадз. Уадз æмæ уымæ
бæлгæйæ цæрон... Фæлтау æй мин хатты дæр фыц-
цаг рæнхъæй райдайдзынæн. Æрмæст фæстаг сыф
бахъахъхъæн. Нæ дыууæйы амондæн...
91

БЫДЫР
Быдыр... Зонын, дæхиуыл æрвæссаг никуы дæ, алы
ныхасмæ дæр лæмбынæг фæхъусыс. Уымæн дæм ба-
уæндыдтæн. Цæимæ дын абарон дæ саубыл хæмпус
ауæдзтæ? Уыдонæн æмбал нæй. Уæдæ дæ фæтæн риу
та? Никуы фæллайы, хъæрзын нæ зоны. Цыфæнды йæ
куы сфæлдахой, уæддæр ды дæ мидбылты худыс, цин
кæныс.
Быдыр... Ды махæн нæ удылхæцæг дæ, дæ сойы
руаджы тæлфынц нæ зæрдæтæ. Хъусыс тракторты æн-
дон уынæр? Уыдон та дэем зæхкусæг цингæнгæ ра-
тылдта. Быдыр... Зæхкусæг... Фæйнæ ныхасы. Нæ, сы-
мах иу стут. Æнæ кæрæдзи нæ фидаут, иу уæ иннæйы
зæрдæхудт никуыма райста. Иумæйаг æвзаг раджы
ссардтат, уæ бонтæ хъæрмудæй æрвитут. Афæдзы алы
афонæн дæр уæм ис уæхи ныхæстæй фыст зарæг.
Фæллойы, бæркады зарæг.
Быдыр... Дæ урс-урсид пæлæз де уæхсчытæй куы
раппарыс, уæд дæм зæхкусæг сабийау фæтындзы. Дæ
фæлмæн мæры дын хоры нæмгуытæ уæнгрогæй бай-
тауы. Æвæццæгæн дыл æууæнды, æндæр сæ дæ бар
цæмæн бакæны? Уе ’хсæн арт дихгонд нæма ’рцыд,
уый та стыр хъуыддаг у. Де ’рдхордæн йæ иунæг æф-
сир афтæ ныннæрсын кæныс, æмæ йæ ахæссыныл ды-
вæр тыхтæ бафтауы. Уый тыххæй дын, хъусыс, быдыр,
бузныг... Мæнæй. Уымæй. Махæй.
НОГ ХОР
Гонтæ се ’мыдзаг баисты, уыцы дымстæй лæу-
уынц. Уæддæр ног хоры цыхцырæг, æвидигæ суадонау,
нæ мынæг кæны. Ивылы æмæ ивылы. Сыгъзæринау
æрттывтытæ калы. Нæ, уый сыгъзæринæй зынаргъдæр
у! Ницы хæзнаимæ йын ис абарæн.
Ног хор... Цал æмæ цал æнæхуыссæг æхсæвы ар-
выста дæ сæраппонд зæхкусæг? Ныр ды райгуырдтæ,
нæ хæзнатæн — сæ хæзнадæр. Кæм дын скæнон бы-
92

нат? Мæн фæнды, цæмæй дæ алы къонайы æфсин
дæр дара буц ран, цæмæй дæ тæфмæ гыццыл саби
кæна ас лæг. Стæй ма мæ цы фæнды, уый зоныс? Цæ-
мæй дæ алы хæдзары дæр кæной æртыгай чъиритæ.
Æртыгай чъиритæ — чызгæрвыстты, чындзæхсæвты...
Не ’знæгты фаг дæр куыд уай, уый мæ фæнды. Уадз
æмæ мах комдзæгтæ ма нымайой. Нæ хай байсынмæ
ма тырной.
ФÆЗЗÆГ
Æмæ та дæ алыхуызон ахорæнтимæ нæ уæлхъус
æрбалæууыдтæ. Чи дæм арвыста? Ацу, кæцæй æрцыд-
тæ, уырдæм! Цъæхдзаст уалдзæгимæ кæрæдзи бæс-
тон куы нæма бамбæрстам, кæрæдзийæ æххæст куы
нæма бафсæстыстæм, уæд ды кæцæй фæдæ? Нæ ас-
тæу дæхи цы атъыстай?
Хорз, кæн дæ кæнон. Æрдз — дæ бар. Мæнмæ ма
’внал! 0, уарзын дæ. Ды дæр рæсугьд дæ. Уæддæр дæ
тæрсын. Цæмæй? Мæ фæззæг мыл афонæй раздæр ра-
лæууа, уый мæ нæ фæнды...
МÆ ЗÆРДÆЙЫ УАГ
Сывæллонау худы, булæмæргъау зары, нæртон
лæгау кафы дзыллæимæ, фæлæ йæ æнкъард кæ-
нын, кæуын, дзыназын никуы никæимæ фæнды.
ТÆХУДЫ
0, уыцы дыууæ сау цæсты!.. Сау лæппуйы цъи-
лау ныззилут. Уæ фендимæ йæ дунейы рухсыл
бафты... Тæхудиаг нæу, сымах сусæг æвæрæнтæ чи
сгары, уе ’видигæ суадонæй йæ дойны чи сæтты...
ХÆЦÆНГАРЗ
Лæгæвзарæн тохты дæ къух-къухæй истой. Фы-
93

дæй-фыртмæ фæцыдтæ. Дæ нæрын-иу не ’нцади. Ныр
къулыл ауыгъдæй лæууыс... Афтæ лæуу! Мауал фез-
мæл! Дæ сæр нæ макуыуал бахъæуæд!
ÆВЗАГ
Бирæ уарзын æвзаг. Базарæй дзы æнæхъæн тых-
тон схæссын. Бинонтæ дзы сæхи бафсадынц. Мыдау
æй бахæрынц. Бахæрынц, æмæ та сын ногæй схæс-
сын. Адджын у æвзаг. О, фæлæ дзы мадæлон æвзагæн
аргъ нæй. Цæсты гагуыйау æй хъæуы хъахъхъæнын. Иу
хатт æй чи аныхъуыра, уый бынтон æнæ ’взагæй баз-
зайдзæн. Терк-турчы бæстæм куы ацæуа, уæдцæр æй
нал ссардзæн...
ДУГЪ
Рæстæг згъоры. Æз — йæ уылæнты барæг. Хатгай
йæ разæй фæвæййын. Цыдæр дзы афонæй раздæр
байсын. Рæстæг... Æз — йæ барæг. Цы мæ домы, уый
йын æнæвгъауæй дæттын. Фæлæ дзы уæддæр хæс-
джынæй баззайын...
ÆМБÆХСТ ЛÆВАР
Хæст раджы куы банцад... Нæ фыд дзы уæлахиз-
дзаутимæ куы сыздæхт. Махæн дунейы рухс куы фенын
кодта. Мæнæн, дæуæн... Уыцы-иу авдæн фараст хатты
куы ауызтэ. Фараст хатты... Уæдæ иу хъуаг цæмæ
стæм? Цы ныл æрцыд?
Хæст раджы банцад... Йæ фæстаг зæлтæй фондз
азы фæстæдæр та дæ кæуын райхъуыст. Фыды уæзæ-
гæн дæ йæ дыккаг цæджындз рахуыдтой. Иумæ фаз-
зæттау згъорттам. Нæ иуæн цы уыд, иннæйæн дæр —
уый. Хъулон уарзт нæ никæй кодтой. Фæлæ ма дæуæн
Цыколайы сæрмæ æмбæхст лæвар дæр уыд... Нæ фыд
лæгæвзарæн тохы цы хъылмайæ фервæзт, уый дын за-
лиаг калм дæ гыццыл къухты фæсагьта. Бирæ дзы
94

фæхъазыдтæ. Уый, æвæццæгæн, стæвд æмæ... Адзал-
хæссæг срæмыгъдимæ де ’взонг зæрдæ ныффæрчы-
тæ. Къах-къухай æмбырдгæнинаг фæдæ. Дæ худгæ хур
дыл æмбисбон батар...
Хæст раджы банцад... Адæм мысынц сæ мысинæг-
ты... Ничи у рох, ницы у рох! Ды дæр уыдоны хал
ахордтай... Ды дæр фыды хъарм къона уазал сыджытыл
баивтай... /Емæ сæргуыбырæй лæууын дæ ингæны
уæлхъус. Мæ дондзаст цæстæнгас нынныхст дæ ном-
фысты: Алик.
АФТИД БОНТÆ
Лæппулæг ма куы уыд, уæд æй фарстой: "Кæцы у
нæ чындзаг?" Уый фæстæ йæ нал æмæ нал уагьтой:
"Хъуыддаг кæд кæнæм?" Ныр æй чи фены, уый йæ
уазал фарст акæны: "Цæй, ницы ма?"
Ауыстæн, ницы. Мæ амонд, дам, нæма райгуырд.
Гъе, æмæ кæсы адæмы æмызмæлдмæ... Мæнæ чызг
æмæ лæппу хъæлдзæгæй фæцæуынц... Мад æмæ фыд,
сæ сывæллоны къухтыл хæцгæйæ, цæуылдæр ныхас
кæнынц... Йе ’взонг бонтæ мысы... Сагъæстæ — бирæ,
мысинаг — ницы. Афтид бонтæй кæмæ цы баззайы?
АУУОН
Нæ, ма зæгъ: хицæнтæй цæрæм. Хицæнтæй —
алчи йæхицæн. Уæд дæхиуыл комдзог цæуыс. Дæ
нарæг астæу, дæ саулагъз дзыккутæ, дæ фæлмæн
буарыл æдзух мæ къухтæ куы ленк кæнынц, уæд ды
афтæ куыд бауæндыдтæ?
Лæппуйы сæнттæ?.. Нæ, ма зæгъ афтæ. Ахæмæй
дæ нæ зонын. 0, дæ сагъæстæ æндæрыл сты, æм-
барын дæ. Уый фендмæ бæлгæйæ цæрыс. Æмæ цы?
Цæр, цардæй, уарзондзинадæй домбайдæр кæн.
Кæрæдзийæ макуы бафсæдут. Уæд мæнæн дæр æх-
цон уыдзæн. Мæ бонтæ хъæлдзæгдæрæй æрвитдзы-
нæн.
95

Дæумæ цы бар дарын? Ма кæ, ма зæгъ афтæ...
Уымæн нæ — мæнæн дæ мæ сусæг стъалы. Дæ
фæд-фæд æвæллайгæйæ æз цæуын. Иунæгæй дæ
никуы уадзын. Цыфæнды дард куы ацæуыс, уæддæр
иумæ вæййæм. Чи дæн? Никуы мæ федтай? Æз —
дæ аууон. Дæхи цыфæнды куы ’мбæхсай, авд хохы
сæрты куы ахизай, уæдцæр дæ ссардзынæн...
КÆМ ЦÆРЫН?
Раздæрау — нæ номдзыд урссæр хæхты дæлвæз-
ты. Сæрхъæн лæппу уæвгæйæ, зынгдзаст хуры тын-
тæ-иу æндахæн кæм ахстон æмæ дзы мæ уарзон
дзыллæйæн æгæрон арвы сыгъдæг гæбазæй иумæ-
йаг хæдон кæм хуыдтон, гъе ныр дæр ма уыцы ран
бæргæ тæлфы мæ уды гага. Кæддæр мæ уарзон
ныййарджытæн уæнгрогæй кæм лæггад кодтон, ныр
дæр ма гъе уыцы къонайы бæргæ ис мæ фæллад
рыст зæрдæ. Фæлтæртæ сæ хидвæллойæ цы мæр
рæвдыдтой, гъе уым ма бæргæ фæлварын мæ сæ-
рæндзинад равдисын...
Æнæхъуаджы хъарджытæ? Афтæ дæм кæсы?
Уæд ды дæр дæлимонтимæ æмдзугæнæг дæ. Нэе
суадæттæй нын хынджылæггаг чи сарæзта, нæ ирон
фæндыры тæнтыл сау писи æнауæрдонæй чи ауагъ-
та, уыдонæй ма уай? Топпы гæрæхтæ ихуарæгау чи
нывæнды, дзыллæйы хъæрзынæн æмдзæгъд чи
кæны, уыцы гуыбындзæлты хал ма аныхъуырай?
Гъе уæдæ æз та æрбынæттон дæн, кæстæр хис-
тæр кæм нал кæны, хистæр зæрамæ кæм нал цæры,
ахæм æлхъывд хуынчъы. Алкæмæй æмæ алцæмæй
æфхæрд удгоймагмæ боны рухс кæдæм нал хæццæ
кæны, хуры рæвдыдмæ æнхъæлцауæй мæ цæстытæ
кæм ныуурс сты, нæ «ног ирæттæ» та «ног уырыс-
сæгты» фæзмыныл кæм сбæндæн сты æмæ Къос-
тайы «Додой»-мæ ерысæй къахфындзтыл кæм ка-
фынц, гъе, ахæм ран, бауырнæд дæ, æрвитын мæ
фæззыгон бонтæ.
96

4. Заказ №45

„КÆМÆН МÆ
НЫУУАГЬТАО?"
Сасирæт уый æнхъæл ни-
куы уыд æмæ искуы
Исидор йæ разæй фæуыдаид.
Фæлæ цард, тæбæгъы до-
нау, чердæм фæкъул уы-
дзæн, уый марадз æмæ базон. Йæхи зæххыл хойæгау
кодта Сасирæт дæр, йæ дзыккутæм лæбурдта, уæд-
дæр æм кæддæры гуыппырсар Исидор нал дæр йæ
цæстытæ бакодта, нал дæр ын иу ныхас загъта, аф-
тæмæй йе ’нусон дунемæ афардæг.
Базæронд Сасирæт дæр. Æмæ кæд йæ уæнгтæ
æгоммæгæс систы, уæддæр сæ сæхи бар нэе уадзы.
Стæй иу афон йæ сынтæг куы ссары, æрмæст уæд
банкъары йæ буары дыз-дыз æмæ, йæ мойы къами-
мæ ныхæстæ кæнгæйæ, бафынæй вæййы.
Мæнæ та ныр дæр, кæд сыхæгты рухсытæ раджы
ахуыссыдысты æмæ дзы чидæртæ дыккаг фынтæ уы-
ны, уæддæр зæронд ус, цалдæр боны базартæ æмæ
дуканитыл зилгæйæ цы алы-алцытæ фелхæдта, уыдо-
нимæ уæзбынæй архайы. "Исидорæн, дзæнæты фæ-
бада, фылдæртæ æмæ хуыздæртæй бæргæ æмбæлы
йæ ном ссарын, фæлæ цы бакæнон..." — йæ сау кæл-
мæрзæн ныхыл æнгомдæр бæтгæйæ, тыхсы Саси-
рæт.
Тыхсы æмæ тæрсы, райсом æм йæ дыууæ лæп-
пуйы Ахмæт æмæ Марат, чызджытæ Зæлинæ æмæ
Этери æд бинонтæ куы ’рхæццæ уой æмæ йын куы
бауайдзæф кæной, у^ымæй. Стæй дзы æввахсдæр хæ-
стæджытæй дæр хъуамæ исчитæ уа. "Ау, фыццаг са-
батизæрмæ æнæ ’рцæугæ куыд уыдзысты? Æппын-
фæстаг сæ цыртдзæвæн сæвæрыныл дæр аныхас кæ-
нын нæ хъæуы?" — йæхицæн ныфсытæ æвæргаёйæ,
цалынмæ зæрдæхсайгæ хъуыддæгтæ кæронмæ са-
рæзта, уæдмæ йæ бумбули баз не ’рымысыд Саси-
рæт. Боныцъæхтыл та йæ хъарм сынтæг афтидæй
99

фæуагъта æмæ пецы уæлхъус алæууыд. Уæливыхтæ
фыцыныл схæцыд. Рæнхъгай сæ æвæры. Сасирæт,
сыхæгты дыууæ сылгоймаджы йæ уæлхъус куыд ба-
лæууыдысты, уый нæ бафиппайдта, цалынмæ йæ сæ
уайдзæфты бын нæ фæкодтой, уæдмæ:
— Ногæй нын куы счындз дæ. Махыл нал æрвæссыс,
æви? — загъта сæ иу.
— Зыбыты иунæг куы дæ. Æз та, дысон-бонмæ дæ
рухсытæ куы сыгьдысты, уæд æнхъæл уыдтæн, кæд
дæм, зæгьын, дæ чызджытæй исчи æххуысмæ фæзынд,
— йæ ныхас баппæрста иннæ.
Сасирæт, йæ фæллад цæстæнгас тебæйæ нæ ио
гæйæ, иу уысм ницы сдзырдта, стæй арф ныуулæфыд,
йе ’нцъылдтæ рустæ куатæйы фæдцжийæ асæрфта
æмæ, цыма сæ цуры стыр азым æруагъта, уыйау сын
къæмдзæстыгæй дзуапп радта:
— Уæ цæрæнбонтæ мын бирæ уой. Стыр бузныг,
кæй мыл тыхсут. Фæлæ мæнæн дæр нырма мæ хъару
бынтон нæ бахус. Афтæмæй искæй хъыгдарын та айв
нæу. Иунæгæй, зæгъут?.. Уым диссагæй ницы ис, æцæ-
гæлон мын, мыййаг, куы нæ уыд...
Мæнæ сыхы нæлгоймæгтæн дæр сæ ныхас рай-
хъуыст кæртæй. Кусæрттаг уал бæласы зæнгмæ мæнг
баст акодтой æмæ йæ кæм хъуамæ аргæвдой, уырдæм
Сасирæт арахъхъы графин цы цæхх-кæрдзынимæ арвы-
ста, уыдонæй рухс кæнынц.
Цас фыдæбойнаг у фыс? Уайтагъд æй уæнггай
артыл авæрдтой. Æфсинтæ ма дзидзайы рафыцынмæ
æнхъæлмæ кæсынц, æндæр сæ хойрæгтæ цæттæ
сты, æмæ бадынц тымбыл бадтæй. Сæ уарзон сыхаг
цы гуыргъахъ фæндæгтыл ацыд, уыдон мысгæйæ, иу
иннæйы дзыхæй ныхас скъæфы. Сасирæт сæ бæргæ
хъусы, æхсызгон дæр ма йын сты уыцы хабæрттæ,
фæлæ сылгоймæгтæм æввахс нæ цæуы. Машинæйы
уынæр куы айхъусы, уæд та рудзынгмæ фæвæййы.
...Исидоры номыл цæттæгонд хæлц хæларгонд
баййæфта, æмæ æрцæуæг адæм фынгты уæлхъус
æрбадтысты, уæддæр Сасирæты бæлццæттæ нæ зы-
нынц. Фынджы хистæр, рухсаггаджы фæстæ цы би-
нонтæ баззад, уыдоны тыххæй рæнхъуадзинаг куыд
100

уыд, афтæ кулдуармæ дзыхълæуд фæкодтой дыууæ
рог хæдтулгæйы. Сасирæт уый куы ауыдта, уæд æх-
сызгон сулæфыд. Базыртæ йыл базад. Кæд цыфæнды
фæллад у, уæддæр ныртæккæ сæ размæ бæргæ аз-
гъорид, хъарм хъæбыстæ сын бæргæ ныккæнид, фæ-
лæ уæд адæм цы зæгъдзысты? Нæй, уый нæ фæтчы.
Кæртмæ фыццаг æрбахызтысты сывæллæттæ.
Бадты лæгтæй сæм йæ хъус ничи æрдардта. Уæдмæ
Ахмæт æмæ Марат се сиæхстимæ, сæ къухтæ сæ
дзыппыты арф тъыст, афтæмæй æрбацæуынц. Уыдон-
мæ дæр уыйас йе ’ргом ничи аздæхта. Фæлæ æрæ-
джиау Зæлинæ æмæ Этери чындзытимæ кæрты куы
скуыси сты, уæд комдзаг кæнинаг чи уыд, уыдон хæ-
лиудзыхтæй аззадысты. Æрыгон сылгоймæгтæм ба-
кæсынæй диссагдæр ма цы уыд. Сæ сæрыфаст, —
цыма сыл халамæрзæн уыциу уагъд ачындæуыд, уый-
ау. Сæ зæнгтæ цыбыр къабаты бын цæугæ-цæуын
змæлæгау кæнынц, сæ былтæ — сырх-сырхид
ахуырст, сæ гом риутæй хуры тынтæм тæмæнтæ ка-
лынц сыгъзæрин цæгтæ, афтæмæй мидбылхудгæ уат-
мæ бараст сты.
Сасирæт сæ цуры цавддурау лæууы. Иу уысм дзы
нæдæр ныхас схаудта, нæдæр йæ мидбынатæй фен-
къуыст. Уæ мад ма удыгас у, зæгьгæ, сын цыма æмба-
рын кодта, — йæ мæллæг уадулты туг абадт.
— Мамуля, æрæгмæ кæй цыдыстæм, уый тыххæй
ха-а-тыр, — мады ныхъхъæбыс кодта Этери.
— Цы бакæнæм, фадат нын нæ уыд. Хъуыддæгтæ...
— йæ ныхас баппæрста Зæлинæ дæр æмæ иуварс
алæууыд.
Хистæр чындз сдзуринаг куыд уыд, афтæ Сасирæт
фæраздæр:
— Хорз, хорз... ЙЕмбарын уæ... Æхсæнады кусæг
стут æмæ... Уæхи ма ’фхæрут, æххуысхъуаг нæ дæн...
Фæлтау иннæ уатмæ ахизут æмæ уал уæ фæллад суа-
дзут, истытæ ахæрут, уæ сывæллæтты дæр æххорма-
гæй ма ныууадзут.
Сасирæт кæд йæ цот адæмы цæстæй иуварс айста,
уæддæр сусу-бусутæн бауромæн нал уыд. Сабатизæр-
мæ æрцæуæг сылгоймæгтæ сæ тæбæгьтæ агурæг фе-
101

сты æмæ радыгай цæуыны къахыл ныллæууыдысты.
Бадты адæм дæр, се ’гъдау кæронмæ ахæццæ кæн-
гæйæ, сæ хæдзæрттæм аивгъуыдтой...
Саударæг ус кæрты астæу иунæгæй аззад. /Ерæ-
джиау йæ хъустæ ацахстой Мараты тызмæг ныхас.
Тæригъæд сты, уæддæр сæ цуры абадон, зæгъгæ,
Сасирæт уатмæ бацыд.
— Кæм дæ, кæм, мамашæ, мах мæт бынтондæр
нал кæныс?! — йæ цæстытæй ма тыххæй каст, афтæ-
мæй йæ афарста Ахмæт.
— Ахметчик, нæ мады бызгъуырмæ тызмæгæй ма
дзур, — Зæлинæ цудтытæгæнгæ сыстад, йæ мады йæ
фарсмæ бадын кæны.
— Ныхъхъуытты ма йæ уадз! — фæхъæр кодта
Этери. — Фæлтау нын иу хъарм фыдджын рахæссæд!
— Мæ къона, ахæм бон фыдджынтæ нæ фæкæ-
нынц,— хатыргурæгау загъта Сасирæт. — Не ’гъдау-
мæ гæсгæ... Фæлæ уын ныртæккæ æндæр исты хæр-
зад чъиритæ авæрдзынæн, — хистæр чызгæй куы фе-
уæгъд, уæд азгъордта мад...
— Нæ мады зæронд, тынг нæ федтай æмæ дын
бузныг!— арфæтæм фæци Ахмæт.
— Ауыстæн, стыр хъаруйы хицау разындтæ, фæлæ
уæддæр нæ фынг цыдæрхъуаг уыдис, — йæ синтыл
хæцгæйæ, бахахх кодта Этери.
— Ницы кæны, иу рæдыдæн — барст, — йæ усы
мады сæрыл рахæцыд кæстæр сиахс.
...Сасирæт, йæ цот уыцы æнæмæтæй куы афæн-
дараст сты, уæд бацыд хæдзармæ, йæ мойы къамыл
дыууæ къухæй æрхæцыд, æмæ йæ цæссыгтæ цæппу-
зыртау фемæхстысты. Саударæг ус йæхи кæуынæй
бафсæста, стæй Исидоры къаммæ бирæ фæкаст
æмæ фæстагмæ райхъуыст йæ фæллад хъæлæсы
уаг:
— Кæмæн мæ ныууагътай, Исидор? Афтæ æвзæ-
рæй дын цы фæдæн?.. Демæ мæ цæуылнæ акодтай?
102

чик/Ей?
— Ныр та ма цæй æф-
сон кæндзынæ? Мæ мады-
стæн, арв æмæ зæхх кæ-
рæдзи куы хойой, уæддæр
мын баззайæн нал ис! Мæн
дæр цæрын фæнды! — рай-
дыдта та Дзерассæ. Таймураз ныхъхъус. Йæ бинойна-
джы ныхасы сæр цæуыл у, уый тынг хорз æмбары, фæ-
лæ йын цы дзуапп радта?
— Нæ мæ хъусыс? Гоби дæ? Уæдæ бар дэехи! —
бынтон смæсты Дзерассæ æмæ рæвдз æрбамбырд
кодта йæ дзаумæттæ, сывæллон авдæнæй фелвæста,
цæуынæввонг алæууыд.
— Æрра дæ, æви? — джихæй йæм аззад Таймураз.
— Мæ фыд йæ сыджыты хайыл нырма хæрзæрæджы
куы сæмбæлд, уæд цы митæ кæныс? Адæмы сæрмæ
уæддæр ракæс...
— Фаг сæм фæкастæн! Æгьгъæд дæ ныхæстæн
дæр! — Дзерассæ уыциу гуыпп ныккодта дуар æмæ
талф-тулфæй автобусы лæууæнмæ атындзыдта...
Таймураз цалдæр къуырийы иунæгæй ацард. Æн-
хъæлмæ каст хуыздæр хабармæ, фæлæ нал фæлæу-
уыд æмæ горæты балæууыд. Йæ рахиз къухы амонæн
æнгуылдзæй йæ каисты дуары дзæнгæрæгыл бахæ-
цыд, æмæ йын цыма йе ’рбацыды афон зыдта, уыйау
йæ усы мад Сафиат, арвæй æрхауæгау, йæ размæ
февзæрд.
— Гъе уый дын лæг. Мидæмæ, мидæмæ! — Тай-
муразы цонгыл ахæцыд Сафиат æмæ мидбылхуд-
гæйæ уатмæ хъæргомау дзуры: — Нæ дын дзырдтон,
Дзерассæйы рæсугъд, æнæ сымах нæ бафæраз-
дзæн? Стæй дын уый цавæр цард у, Таму? Бинонтæ,
уæлдайдæр та сымах кары, хъуамæ иумæ уой. Мæ-
нæн дæр мæ цардымбал, рухсаг æрбауа, йæ рæстæ-
джы хъæуæй горæтмæ куымтта? Мæнæн, дам, мæ
103

уидæгтæ сау мæры æрфыты сты. Ха-ха-ха! Се сто-
нын æм зын каст. Уæддæр йæ фыды уæзæг ныууагъ-
та æмæ... Кæмæй æвзæрдæр цæрын? Гауызтæ, хру-
сталтæй мæм йе ’дзаг, хъарм дон, уынгмæ дæ уæл-
дай санчъех нæ хъæуы... Цæуылты дзурын, цæ, дæ-
хæдæг мын мæ уавæртæ нæ уыныс?
Цалынмæ сиахс йæ цырыхъхъытæ ласта, уæдмæ
йын Сафиат дзабыртæ авæрдта æмæ та ногæй фæца-
гайдта:
— Раст мæ бамбар, фæлæ махмæ, горæты, цы-
рыхъхъытæн сæ кой рагæй нал ис. Ахæмтæ ам ничиуал
дары. Æппæт дæр импæртнæйы аныгъуылдысты. Æмæ
ма бакæс адæммæ — денджызы бабызтау ленк кæ-
нынц, хуры тынтау æрттивынц! Цавæр зæрдæйы хицау
дæ, сæ цардæй ацæрын дæ никуы бафæндыд?
Сафиат (бæрæг уыд йæ цæстæнгасæй) дзуапмæ
æнхъæлмæ каст, фæлæ Таймураз ницы сдзырдта. Уы-
цы уæзбынæй бараст, Дзерассæ сæ сывæллонимæ цы
диваныл бадт, уырдæм. Кæд лæг йæ усмæ хъæуæй го-
рæтмæ фæрæтæй донмæ лæбурæгау кодта, йæ зæ-
гъинæгты дзæкъул фæндагыл йе ’мыдзаг баци, уæд-
дæр йæ маст сывæллоны мидбылхудтимæ, фыццаг ми-
ты тъыфылау, атад:
— Цæй, куыдтæ стут?
Дзерассæ цыдæр сдзуринаг уыд, афтæмæй йæ
мадмæ фемдзаст. Уый, Таймуразы фæстæ лæугæйæ,
йæ амонæн æнгуылдз былтыл авæрдта, ома, æнцад
бад, мæхи бар æй уадз, зæгъгæ.
— Нæ дæ бауырндзæн, Таму, фæлæ мын мæхи
хъæбулы ад кæныс, — йæ мæлгъæвзаг раппæрста
Сафиат. — Фыццаг бонæй фæстæмæ дын мæ зæрдæ
хорздзинадæй йедцæмæ ницы зæгьы. Куыдтæ стут,
зæгьгæ, сæ фæрсыс? Тынг дзæбæх! Уартæ ма йын йæ
къухтæм бакæс — урс-урсид. Дыууæ боны сæ тæвд
доны фæдардта...
— Æмæ хъæуккæгтæ афтæ чъизи сты? — афарста
йæ сиахс.
Æвæццæгæн, уыцы ’рдыгæй нæ райдыдтон, зæгь-
гæ, куыд ахъуыды кодта Сафиат, афтæ Дзерассæ нал
фæлæууыд:
104

— Хъусыс, мамæ? Æппындæр мын нæ тæригьæд
кæны! Кæрчытæ æмæ йæм фосы ’хсæн рæсугьдцæр
кæсын.
— Уæдæ бæркæдтæ кæцæй цæуынц, диваныл бад-
гæйæ?! — рамæсты Таймураз.
— Таму, фæлæу-ма, дæхи æрæмбар, — сиахсмæ
йæхи æввахсдæр байста Сафиат. — Бæркæдтæ куы-
дæй æмæ кæцæй цæуынц, уыдæттæ мæнæн амонын
нæ хъæуы. Тынг хорз дæр ма йæ зонын. Æз ацы дыу-
уæ къухæй, хъæуы цыбыр ацарды цы фыдæбæттæ
бавзæрстон, уыдоныл чиныг ныффыссын æмбæлы...
Мах уæд æгуыдзæгдæр рæстæджы бахаудтам, нæ
фадæттæ хуыздæр нæ амыдтой, сымахæн та Хуыцау
цæрын æмæ хæрыны дуг радта, æмæ дзы пайда кæ-
нын зонут! Ахæм хъæздыг дуджы мæ иунæг чызг уа-
зал сыджыты йæ фæлмæн гуккытæ дара, кæйдæр
кæркдæттæ æмæ скъæтты æвзæр тæфмæ йе ’взонг
бонтæ æрвита, уый та нæ дæр йæхи фæнды, нæ дæр
мæн!
Æлвæст æмæ æмбæрст ныхæстæй йæ хъуыды
зæгъынмæ кæй сарæхст, уый æхсызгон уыд Сафиа-
тæн. Сиахсы фæндон базоныны фаг уæддæр сты. Мад
æмæ чызг Таймуразмæ æнхъæлцауы каст кæнынц, би-
нонты хицау дæ æмæ иу зондджын ныхас сæппар,
зæгъгæ. Уый та цæф арсау йæ сæр ратил-батилыл
схæцыд, йæ дæрзæг армытъæпæнтæ кæрæдзийыл
хойы. Фæстагмæ йæ сау рихиты бын мæсты худт ба-
кодта:
— Уæдæ, зæгьут, хъæуæй горæт хуыздæр у? Ди-
динджыты тæфæй уын асфальты тæф æхсызгондæр у?
Хи цæхæрадонæй алыхуызон дыргътæ, халсартæ æр-
баскъæфыны бæстьГсæм дæ комы дæттæ згъорæнт,
æппынæдзух кæдæмдæр тагъд кæн, кæрæдзи схой...
Уый хонут уæ дзæнæт? Нæ, æз мæ буц сыхбæстæ, мæ
уарзон хъæу горæтыл нæивын! Хъусут, нæ и-и-ивын!
Таймураз йæ фысымты лæугæйæ фæуагъта.
Сафиат йæ фæстæ хъæр кæны:
— Афтæ зæгъыс, уый дæ фæстаг ныхас у?! Æндæр
фæндон дæм нæй?! Уæд мæнмæ дæр дæуæн чызг нал
ис! Бам-бæрс-тай?!
105

Дзерассæ асинтæм куыд рахæццæ, афтæ йын мад
йæ къух ацахста:
— Æнцад-ма йæ уадз! Абон уа,— райсом, уæддæр
æй ардæм хъæуы. Мæнмæ хъус, æз æй мæхицæй зо-
нын. Уæдæ фарæстæм уæладзыгæй кæй фæрцы кæ-
сын? Ды нæ, фæлæ уый хъуамæ рацæуа дæ фæдыл.
Гу-у-кк!..
Хъæумæ ма цы фæстаг автобус цыд, уый йæ лæу-
уæнæй куыд фенкъуыст, афтæ йæм Таймураз йæ къух
бадардта. Цалдæр адæймагæй йедцæмæ дзы нæ уыд,
æмæ рудзынгмæ æввахс бандон равзæрста. "Чи кæй
æртасын кæна, уый фендзыстæм", — йæ хъуыдыты кæ-
ронбæттæны тыхыл кæд йæ зæрдæ бынтон нæ дардта,
уæдцæр Таймураз, цæмæдæр гæсгæ, ахæм хатдзæг-
мæ æрцыд.
30300003900390
Æргом хъуыдытæ
^ Мæнг цард чи нæ кæны, æргом хъуыдытæ дæр
уый луары.
^Сау фæндтæй тыхджын уарзт нæ гуыры.
^Фынæйгæнаг — уæлæуыл мард.
^Иутæ царды асинтыл савхи хъаруйæ фæхи-
зынц, иннæтæ та — кæйдæрты фæрцы.
^Тарст æмæ уарзондзинад иу арты бахсидынц.
^Сыгъдæгзæрдæ адæймагæн æппынæдзух сæр-
гуыбырæй куывтон, фæлæ мæ, хъыгагæн, уыцы ми-
ниуæгæй фенæхай кодтой нæ разагъды демократтæ.
^Зонды къуыбылой дæн æз, зæгъгæ, æппынæ-
дзух йæ риугуыдыр тымбыл къухæй хойы, фæлæ дзы
зæрдæмæхъаргæ ныхас та ныронг нæ фехъуыстон.
^Искæй хæдон йе уæрæх вæййы, йе та —
къуындæг.
106

НОГ ФÆТК
Нæ хицау йæ фæллад
Хъырымы уагъта. Цымæ
йæ ивгæ бачындæуыд,
уыйау нæм бынтон æн-
дæрхуызонæй схæццæ.
Цы йыл æрцыд, хæйрæг йæ зонæг, фæлæ уыцы бал-
цы фæстæ йе ’нæниздзинад цæсты гагуыйау хъахъ-
хъæнын райдыдта. Æмæ дзы тызмæг ныхас нал хъу-
сæм. Уæдæ йæ тамако дымын æмæ арахъхъ нуазын
дæр ныууагъта, йæ Хуыцауы хай йæ худыныл
бафты дта.
Афтæмæй та цæй бирæгъ уыд! Фæдзырдта нæм,
зæгъгæ, уæд кабинетмæ зыр-зыргæнгæ цыдыстæм,
фæстæмæ та, нæ хид калгæ, æзфæраздæронæй
гæппытæ кодтам. Йæ тамакойы фæздæг æмæ карз
нозты тæфмæ-иу нæ фындзы хуынчъытæ ныддым-
стысты. Зындонмæ цæуæгау нын уыд уыцы кабинет.
Абон та нын нæ рухс цæсгæмттæ фенынвæнд скод-
та — машинисткæ ныл кабинетгай азылд. Уæ куысты-
тæ, дам, цалынмæ нæ райдыдтат, уæдмæ рæвдздæр
— хицаумæ. Мæ буарыл дыз-дызæг бахæцыд. Иннæ-
тæ дæр хуыздæр уавæры кæй нæ уыдысты, уый бам-
бæрстон, къæлидоры, мæрддзыгой адæмау, уæн-
тæхъилæй куы рарæнхъ сты, уæд.
— Цæй æрæгмæ зынут, мæ сагсуртæ? Мидæмæ!
— райхъуыст хицауы хъæлдзæг ныхас.
Æмхуызонæй нæ сæртыл схæцыдыстæм, алчи
нæ сындæггай даргъ стъолы фæйнæфарс йæ бынат
ссардта.
— Мæнæ хорз адæм, — райдыдта нæ хицау, фæ-
лæ гыццыл раздæр рудзынгæй цы къогъо æрбатахт,
уый дыв-дывгæнгæ йæ къæдз фындзыл куы абадт,
уæд ыл йæ къухтæ сцагъта.
Ныронг ын йæ кабинеты ахæм мæллæг цæрæгой
никуы федтам, æмæ нæм диссаг фæкаст уыцы дыв-
107

дываджы ныфсхастдзинад. Фæлæ сыгъдæг уæлдæфæй
куы сулæфтытæ кодтам, уæд мах дæр аратæх-батæх
кæнын бафæндыд.
— Мæ уарзон хæлæрттæ, — къогъойæ куы ссæ-
рибар, уæд ногæй райдыдта нæ хицау. — Ныронг цы
уыдис, уый уыдис. Нæ дарддæры æмархайдæн та нæ
æнæмæнг хъæуы ног фæтк сæвæрын. Фæлæ уал
мын сымахæй чи зæгъдзæн, адæймаджы æнæниз-
дзинадæн фылдæр знаггад цы хæссы?
Ахæм фарстамæ цæттæ нæ уыдыстæм æмæ
джихæй аззадыстæм. Алы æмбырд дæр-иу хъæр-
хъæлæбайæ куы райдыдта, йæ къухтæ-иу стъолыл
хойгæйæ сырх-сырхид куы адардтой, пълантæ цæ-
уылнæ æххæст кæнут, зæгъгæ, алы хатт-иу не ’ккой
куы абадт, уæд æй марадз æмæ ныр бамбар. Уæд та
ныл гадзрахатæй цæуынвæнд скодта? Уыцы æнæ-
хайыры "æнæниздзинад" æй чердæм бахъуыд?
Цавддуртау бадæм. Йæ хъуыды зæгъын ничи
уæнды. Алчи фыццаг цæфæй йæхи хизы. Карды ком-
мæ бацæуын иуы дæр нæ фæнды. Хицауы сыгъдæг
æртхутæгдонмæ куы фемдзаст дæн, уæд мæ зæр-
дыл æрбалæууыд æмæ, цы уа, уый уæд, зæгъгæ,
æргъæвст хъæлæсы уагæй дзуапп радтон:
— Адæймаджы æнæниздзинадæн фылдæр знаггад
хæссынц тамако, арахъхъ...
— Иттæг раст! — кæдæй-уæдæй мæ раппæлыд мæ
хицау, стæй мæм йæ амонæн æнгуылдзæй бартхъирæгау
кодта: — Фæлæ дæ маст ферох. Мастгæнаг адæймаг би-
рæ кæй нæ цæры, уый уæ зæрдыл бадарут æмæ кæрæ-
дзи хъахъхъаенут. Уæдæ уын æз дæр исчи нæ дæн, мæн
нервытæ дæр хæтæлтæй арæзт не сты, æмæ... Иуныха-
сæй, мах бацархайын хъæуы, цæмæй нæ коллективы
уæнгтæ уой цардхъом. Æнæниз, цардхъом куы уæм, уæд
нæ пълантæн дæр додой сæ сæр кæны.
Хицауы амынддзинæдтæ нæ блокнотты куы ныф-
фыстам, уæд уый йæ къæлæтджынæй сыстад, иу
уысм алæууыд, стæй æвиппайды йæ хъæлæсыдзаг
ныххудт. Ахæмæй нæ куы ничи ницы загъта, уæд ыл
цы сæмбæлд, зæгъгæ, нæ бандæттæй фæгæппытæ
ластам æмæ йæм кæсгæйæ баззадыстæм.
108

— Уæ дзыхтæ мæм цы ныххæлиу кодтат?! — йæ ху-
дынæй фенцад. — Æз уын уе ’нæниздзинад фидар кæ-
нын, сымах та ам хъæдуры хъилтау слæууыдыстут! Худ-
гæ, уын зæгъын, худгæ! Ха-ха-ха!..
Фондз хайады кусджытæ æмхуызонæй хицауы куы
бафæзмыдтой, уæд кабинеты къултæ базмæлыдысты.
Худынæй нæхи бафсæстам, сулæфынхъом нал уыдыс-
тæм, уæддæр нæ, цалынмæ нæ цæстысыгтæй нæхи
хорз нæ ныхсадтам, уæдмæ нæ ауагъта. Сихорафон
нæ гуыбыны цъæрттыл хæцгæйæ радыгай, кæй тых
куыд амыдта, афтæ хызтыстæм хицауы кабинетæй.
— Хъæлдзæгдзинад, худын тугдадзинтæ уæрæх
кæнынц æмæ æнæниздзинадæн тынг æххуыс сты! —
нæ фæстæ ма радзырдта хицау, æмæ та йæ худын
райхъуыст.
Уыцы бон худгæйæ арвыстам. Изæрæй та нæм но-
гæй нæ хицау фæдзырдта.
— Кусгæ бон æнтыстджынæй кæй ахицæн, алчи-
дæр уæ фылдæр ахудыныл кæй архайдта, уый тыххæй
уын стыр бузныг! Худын уарзтой бирæ зындгонд адæй-
мæгтæ. Иу ахуыргонд куыд раиртæста, афтæмæй æр-
тæ минуты фæхудын гимнастикæйы фынддæс минуты
ивы. Бамбæрстат? — загъта нæ хицау æмæ та худæ-
джы хал аныхъуырдта.
Мах дæр та йæ, уæдæ цы уыдаид, бафæзмыдтам:
Ха-ха-ха! Ха-ха-ха!..
Худгæйæ ацыдыстæм нæ хæдзæрттæм. Хицау нын
радон æмбырды куыд радзырдта, афтæмæй, дам,
адæймаджы йеддæмæ, иунæг цæрæгойы дæр нæ ных-
худын кæндзынæ. Ныр махæй алчидæр зоны, æнæ
хæргæйæ, æнæ донæй нæ бон кæй у цасдæр рæстæг
фæцæрын, хæрзхуыз нæ чи у, уый, куыд æмбæлы, аф-
тæ кæй не змæлы, къаддæр ын кæй æнтысы. Худынмæ
чи арæхсы, фылдæр ахудоныл чи мæт кæны, уый та
канд йæхи æнæниздзинад нæ, фæлæ æнæхъæн
коллективы, æмтгæй райсгæйæ — æхсæнадон уæлахизы
сæрхъуызой кæй у.
Хицау цы ног фæтк ныффидар кодта, уый не ’фсна-
йæджы зæрдæмæ дæр фæцыд. Кæд йæ цыбыр царды
мидæг æнкъард бонтæ бирæ арвыста æмæ йæ кары
109

сылгоймæгтæй хистæрхуыз дары, уæд ныр та суанг хи-
цауы кусæн уатæй райдайы æмæ цалынмæ асинты онг
ахæццæ вæййы, уæдмæ æрмæстдæр кæны худгæ.
Шофыр дæр нæ "низæй" фæрынчын — йæ машинæ
цыфæнды дзыхъхъытыл куы скъæра, уæдцæр æй ху-
дæг ацахсы æмæ фыццагау йæ рихиты бын фæндага-
разджыты нал æлгъиты.
Худын кæй райдыдтам, уый хорзырдæм фæзынд нæ
иумæйаг бакастыл. Уæдæ! Æмвæндæй иу нысанмæ тыр-
нæг систæм! Суанг ма нæ мыстытæн дæр сæ арф хуын-
чъытæй сæ цъæхснаг худт нал æнцайы. Бауырнæд уæ,
мæнæ, куыд, зæгьæм, куыстмæ æрæджытæ, цухтæ
æмæ иннæ ахæм фæрсаг митыл æрдзурынæн нын рæс-
тæг нал ис. Уæдæ æнæхъæн мæйы мидæг пълантыл
дæр иу мæтгæнæг нæ разынд. Уыдæттæм ма кæй æв-
дæлы?! Сæйрагдæр — æнæниздзинад! Æнæниз
коллектив та, дам, хæхтæ дæр афæлдахдзæн. Æмæ ног фæтк
куыд домы, афтæ архайæм — кæл-кæлæй худæм. Нæ
мызд дæр худгæйæ исын райдыдтам. Ха-ха-ха!..
1000000000000001
I Æргом хъуыдытæ I
I ^Афтид бонтæй куыд тæрсын, афтæ — ницæ- I
I мæй. I
I ^Иу иннæмæн митын мæсгуытæ куы фæца- I
I майы, уæд мæнмае та кæуын æрцэеуы. I
I ^Уыцы къæлæтджыныл дæ размæ дæр чидæр- I
I тæ кæй бадтис, уый дæ рох ма уæд. [
I ^Йæ цæстытæм ын æргом кæсын никуы бауæн- I
I дыд, афтæмæй та йае куырм хуыдта. I
I ^Нæ фыдæлты æгъдæуттæ нын халынц, иу I
I уысм хистæртæн уырдыг чи нæ алæууыд, ахæмтæ. I
I ^Къостайы "Додой" æнæхъæн Уæрæсейыл чи I
I ныййазæлын кæна, ахæм хъæлæсы хшдау наем, цы- I
I мæ, кæд фæзындзæн?. I

БАБУЦАйЫ
НЫХÆСТÆ
Адæмы дам-думтæ ден-
джызы уылæнтæй уæлдай не
сты. Уæдæ Бабуцайы ха-
бæрттæ афтæ дардыл куы-
дæй айхъуыстысты? Сылгой-
мæгтæ сæ дзыхæй-дзыхмæ
истой, чи ма сыл къах-къух
афтыдта, афтæмæй сæ кæрæдзи хъусты цагътой. Æмæ
ныр мæнг ныхæстæ чи фæкæны, уымæн уайтагьд йæ
тæбæгъы авæрынц: "Уыдон Бабуцайы ныхæстæ сты".
Ома, дæ рæстæг ма саф, уæддæр дæ ныхæстæ никæй
бауырндзысты, зæгъгæ.
Афтæ æнхъæл сты, æмæ царциатæ чи фæдзуры,
уымæн æндæр куыст нал вæййы. Уæдæ Бабуцайы та
хъыпп-сыпп скæныны бар дæр нал ис. Ды та, дам, дæ
пъирийыл хæц, æмæ, дам, дзидза хæрай. Куы ницы
сдзура, уæд ын цыма къамбец аргæвдцзысты, раст
ахæм ныфсхаст вæййы сæ цæстæнгас. Æмæ сæ Бабу-
ца лæугæйæ фæуадзы. Иубон сын цы хабар ракодта,
уый дæр ын аргъауыл банымадтой æмæ йыл кæл-кæ-
лæй фæхудтысты.
— Райсомæй дын мæ хъуг дуцынмæ скъæты æд
бедра куы скуыси уаин, — дзырдта сын Бабуца. — Нæ
та уæ бауырндзæн, фæлæ цавддурау фæдæн, иу æр-
тæ метры йæ дæргь, ахæм калм мæ Хъулоны фæздо
ныл ауындзæгæй куы баййæфтон, уæд. Мæ мард ма-
дыстæн, дæйгæ йæ кодта! Хъуг нæ, фæлæ мын дæли-
мон разынд, нал дæр мæ йе ’хсыр хъæуы, нал дæр —
йæхæдæг!
Æмæ ныр, мæ хъуг гыццыл æхсыр дæттын райдыд-
та, зæгьгæ, сыхы сылгоймæгтæй чи батыхсы, уымæн
раздæрау хостæ нал амонынц, тæфæрфæсгæнæгау
йæ цуры нал балæууынц. "Кæд æй дæуæн дæр Бабу-
111

цайы хъугау сусæгæй калм дæйы", — вæййы сæ дзу-
апп. Кæсут, Бабуца йæхи дыууæ цæстæй кæй федта,
уый сын хынджылæггаг ссис.
Уæдæ йæ лæг фынæйæ кæрты цыдæртæ кæй ар-
хайдта, уый дæр сæ нæ бауырныдта. Бабуца та йæ йæ-
хи дыууæ цæстæй федта.
— Иу афон дын кæсын, æмæ нæ лæг сынтæгæй сы-
стад, йæ цæстытæ цъынд, афтæмæй хуыррытгæнгæ
кæртмæ ахызт, — дзырдта сылгоймæгтæн Бабуца. —
Фæтарстæн дзы. Мæхи хъæццулы бын амбæхстон.
Æрæгмæ куы зындис, уæд йæ фæстæ рудзынгæй ака-
стæн. Уый халамæрзæн йе ’ккой сæвæрдта æмæ йæ са-
рамæ ахаста. Мæ мард фенут, уæддæр ма фынæй код-
та, йæ хуыррыт ын хъуыстон! Райсомæй йын уыдæттæ
куы дзырдтон, уæд худæгæй бакъæцæл, æз, дам, мае
сынтæгæй змæлгæ дæр нæ фæкодтон! Афтæмæй та йæ
мæхи дыууæ цæстæй федтон. Мæ мард мадыстæн!
Уый дæр та йын худæг ныхасыл банымадтой. Мæ
лæппу, кæнæ мæ мой æнафæттæм хæдзармæ нал цæ-
уы, зæгъгæ, кæмæй фехъусынц, уымæн мидбылхуд-
гæйæ йæ хъусы бадзурынц: "Кæд дын Бабуцайы лæгау
уынгты фынæйгæнгæйæ адзæгьæл?". Уæдæ иу рæс-
тæг цавæрдæр бабызты кой куы стынг. Уыдон дæр,
кæй сæ хуыдтой, уый нæ, фæлæ Бабуцайы бабызтæ
уыдысты.
Хабар та, Бабуца йæхæдæг куыд дзуры, афтæ-
мæй æрцыд, фæстаг хатт ма арæхъхъытæ куы уагъ-
та, раст уыцы бон сихорафон. Ссæдз бабызы исчи
куы фæцæсты кæна, зæгъгæ, сæ уынгмæ дæр никуы
аскъæрдта, афтæмæй сæ тохъхъылтау фæхаста.
Уыцы бон дæр сын æххормаг бæргæ нæ уыд, фæлæ
Бабуца сыхæгтæм ауад, æмæ уазал æнтыдæй сæхи
хорз федтой. Бабуца ссæдз бабызы къуыдыртæй куы
баййæфта, уæд, мæнæ куыд бабын дæн, зæгъгæ, йæ
уæрджытæ æрхоста. Кæуынæй бафæллад, стæй сын,
йæ цæссыг калгæ, сæ бумбули тоныныл схæцыд.
Бабуца мард бабызтæ голджыты авæрдта æмæ
сæ, куыд ничи йæ федтаид, афтæ цæугæ доны бап-
пæрста. Дыккаг бон Бабуца дæлæсыхмæ бафтыд. Уы-
мы сылгоймæгтæй йын иу дзуры:
112

— Диссæгтæ куыд нæ федтон, Бабуца, диссæгтæ,
фæлæ дзы ацы райсом цы цирчытыл сæмбæлдтæн,
уымæн æмбал нæй!
— Цы ’рцыди? — афарста Бабуца.
— Бонырдæм нæ кауы сæрты кæсын, æмæ дын иу
фынддæс-ссæдз бабызы зыбыты бæгънæгæй Терчы
фæленк кæнынц. Кæд нæм, зæгъын, фæсарæйнаг
мæргътæ уазæгуаты æртахтысты, сæ размæ азгьорд-
тон. Бауырнæд дæ, Бабуца, нæхимæ бабызтæ уыды-
сты, хуымæтæг бабызтæ, мæнæ дæу куыд уынын, аф-
тæ æввахс сæм лæууыдтæн. Æмæ сын фæтæригьæд
кодтон... Удыгасæй уыдоны бумбули чи ныттыдта, уый,
зæгъыс, дурзæрдæ адæймаг нæу?
Бабуца сылгоймаджы лæугæйæ фæуагъта æмæ
дон-дон азгъордта, фæлæ дзы иу бабыз дæр йæ къу-
хы нал бафтыд. Уыцы боны мæстæй зæрдæниз райста,
афтæмæй та сæ Бабуцайы нæ, фæлæ æндæр кæйдæр
бабызтæ хонынц. Сæ бумбули сын базы цъары стыр
хæзнайау хъахъхъæны, адон та йын йæ хъынцъым мур-
мæ дæр нæ дарынц.
Æрæджы та Бабуца йæ лæгимæ горæты уыдысты.
Сæ хъуыддæгтæ афонæй раздæр сарæзтой æмæ сæм
киномæ цæуынвæнд фæзынд. Трамвай йæ сырх бы-
рынкъ фæзилæнæй куы радардта, уæд, релсытæй иу-
варс алæугæйæ, Бабуца йæ къух тилы, хъæр кæны:
— Фæлæу, бауром, дын зæгьын! Мах дæр уыцы
’рдæм хъæуы! Дыууæ зæронды стæм æмæ нæ алас!
Фæлæу!..
— Æнæхъæн горæт дæ сæрыл цы систай, банцай-
ма! Трамвайы дыууæ лæууæны астæу дæ гæндзæхтæ
цæуыл тилыс?! — рамæсты йæм йæ лæг.
Бабуцайæн иу цасдæр йæ къух уæлдæфы ауыгъ-
дæй аззад, стæй бирæ адæм кæм лæууыдысты, уым
трамвай куы баурæдта, уæд æм æртхъирæнтæ кæны:
— Æз мæ мадæн чызгæн нæ райгуырдтæн, дæуæн
цы хъæуы, уый куы нæ саразон! Ничи йæм кæсы?!.. —
стæй, цæуылдæр ахъуыды.кæнгæйæ, аивæй йæ лæ-
гмæ дзуры: — Уæвгæ, нæхи хъæуы дæр хуыздæр уавæ-
ры не стæм. Шофыр дæ хæстæг, дæ зонгæ куы нæ уа,
уæд дæ хъуыды дæр не ’ркæндзæн. Кæс-ма, ацы къул-
113

бадæг трамвайскъæрæг дæр мах нæ сæвæрдта, фæ-
лæ йæ зонгæтæн баурæдта.
Усы ныхæстæм хъусгæйæ, лæг кæл-кæлæй ных-
худт...
Бабуца йæ цард-цæрæнбонты фыццаг хатт кастис
киномæ. Зæрдæмæхъаргæ уыд. Автобусы бадгæйæ
дæр ма уыцы рæсугъд, фæлæ æнамонд чызгыл тых-
стис, афтæмæй ныххæццæ хæдзармæ...
Бабуца йæ сæр базыл куыд авæрдта, афтæ йæ
фæллад цæстытæ фæцъынд сты æмæ, горæты цы ки-
нонывмæ бакаст, уый фыццаг хай кæрæй-кæронмæ йæ
фыны федта. Райхъал, дон анызта, талынг уаты къуым-
ты æрзылдис, æмæ та йæ цæстыты фæцъындимæ ки-
нонывы дыккаг хаймæ кæсын райдыдта...
Йæ фыны индиаг дыууæсерион киномæ кæй
бакаст, уый дæр та никæй уырны, афтæмæй йæ Бабуца
йæхи дыууæ цæстæй, йæ тæккæ хæдзары фынæйгæн-
гæйæ федта. Йæ мард мадыстæн...
00000000000000
Æргом хъуыдытæ
^Сылгоймагæн йæ уарзондзинады суадон куы
бахус вæййы, уæд æм нæлгоймаг æввахс нал фæцæ-
уы.
^Сыгъдæгзæрдæ адæймаг дины минæвæртти-
мæ иу кæхцæй никуы нуазы.
^Кæд мын де ’ххуысы хай хæлæг кæныс, уæд
мæ, хъусыс, мæхи охыл ныууадз, æмæ дае разыйæ
баззайон.
^Дзьшлæимæ æмзонд уæвæг сидзæр никуы
вæййы.
^Æрвылбон кæйдæр тæвд къонайы цæрынæй
хи лæгæт — хъармдæр.
114

ФЫДКЪАХ
Сæнæхъызмæ уæлдай
митæ нæй. Йæ кары сыл-
& гоймæгтæ, сæ зæрдæмæ
исты куы нæ фæцæуы,
уæд куыд сбухъхъытæ кæ-
нынц, æрфыгæлхынцъæй
мадзуратæ куыд фестынц, ахæмæй йæм ницы ис.
Йæхи загъдау, Хуыцау æй куыдæй радта, уымæй
ацал-ауал азы нæ ивы. Бакастæй нæ, зæрдæйы аха-
стæй. Йæхи æмбарынхъом куы фæци, уæд куыддæ-
риддæр уыди, гъе афтæ ма у ныр дæр.
Сабыр, æнæмаст зæронд усæй йæ зыдтой йæ
раздæры сыхæгтæ. Æлыгæй сæрстбын хæдзары йæ
бонтæ ивгъуыдтой. Никæй змæста, ничи йæ хъыг-
дардта, фæлæ дын иу райсом цавæрдæр шляпæ-
джынтæ йæ къæсæрыл куы æрлæууиккой. Иу дзы
лæмбынæг кæстытæ кæны хæдзары самандур къул-
тæм, дыууæйæ та йын фыццаг йæ кæрт уæд иуыр-
дæм абарстой, уæд — иннæрдæм, стæй цæхæра-
донмæ баивгъуыдтой. Хионтау зылдысты, æмæ сæм
Сæнæхъыз уæлдай ницы сдзырдта. Сæ "джигул" куы
ахицæн, уæд зæронд усмæ бацыдысты:
— Дæ хъул сах абадт, нæ мады хай...
— Цы хабар у?
— Цы хабар куы зæгъай, уæд та афтæ: дæ лæ-
гæты бынаты дын сфæнд кодтой гæрзтæхсæн цех
саразын, дæуæн та, хъæуы бæрæгастæу бирæуæ-
ладзыгон агъуыст куыннæ зондзынæ, гъе уым зам-
манайы фатер цæттæйæ лæууы.
Æндæр сылгоймаг сæ йæ хъæры бын фæкодта-
ид, мæ ахуыр бынатæй мæ кæдæм æппарут, чи уæ
схицæуттæ, суынаффæгæнæг кодта мæ зæронд сæ-
рæн, зæгъгæ, сæ бæргæ фæсырдтаид, фæлæ сæм
Сæнæхъыз фæлмæн бахудт. Кæд, дам, ахæм уы-
наффæ рахастæуыд, уæд ма цы мæ бон у.
115

Æмæ Сæнæхъыз æртыккаг уæладзыгæй ракаст.
Æнцондæр та йын куыд нæу? Фосы, кæрчыты, суг сæт-
тыны мæт æй уæддæр нал ис. Бахæры æмæ диваныл
йæхи уæлгоммæ аппары. Ахæм фадæттæ йын, йæхи
загъдау, йæ рæстæджы куы уыдаид, уæд йæ ныртæк-
кæйы æнцъылдтæ цæсгом бирæ æвзонгдæрхуыз да-
рид.
Фыццаг бонты нал æмæ нал æфсæст йæ ног фате-
рæй. Стæм хатт ма-иу азгъордта дуканимæ, æндæр
æй кæрты ничи уыдта. Фæстагмæ иунæгæй сфæлмæ-
цыд, хуыссæг æй нал ахста æмæ уæд йæхи айста
кæртмæ. Йæ сыхæгтæй чи кæдæм цыд, уыдонæн
фыццаг æмбæлæг ссис. Кæрæдзийæн салам лæвæрдтой.
Ахæм уарзæгой цæстæй йæм кæй кастысты, уый æх-
сызгон уыд Сæнæхъызæн.
Фæлæ иу заман йæ сыхæгтæ, цыма сæ зыгъуым-
мæ фæфæлдæхтæуыд, афтæ бынтон æндæрхуызон
фесты. Сæнæхъыз сæм фыццагау гом зæрдæйæ рай-
сомраджы æгасцуай зæгьынмæ йæ хъарм сынтæгæй
сысты, уыдон та йæм хъыпп-сыпп нал кавнынц. Æнæс-
дзургæйæ, уæззау санчъехтæй йæ цурты аивгъуыйынц.
"Уагæры цы кодтаиккой?" — стыхстис зæронд ус.
Кæд Сæнæхъыз йæ сæрæн ницы зыдта, уæддæр
дзы йæ ног сыхæгтæ разы нал уыдысты. Йемæ фем-
бæлд сæм хъыг кæсын райдыдта, уæлдайдæр та —
райсомраджы.
— Ахæм ма дзы искуы фендæуыд? — дзуры иу сы-
хаг сылгоймаг иннæйæн. — Мæ мадыстæн, Сæнæхъыз
мыл райсомæй амбæлд, зæгьгæ, уæд æнæхъæн бон
мæ хъуыддæгтæ ныссуйтæ вæййынц.
— Æз дæр дзы, уæдæ, хуыздæр уавæры нæ дæн,
— сагъæсхуызæй райдыдта гуыбырфындз сылгоймаг.
— Базармæ, кæннод æндæр искуыдæм тагъд кæнгæйæ
мæ размæ фæци, уæд цыфæнды бирæ алцыты ’хсæ-
нæй дæр зыбыты афтидæй раздæхын.
— Уæдæ куыд æнхъæл стут? — сæ размæ бацыд
сыхæгты зæронд лæг. — Фыдкъахæй уæ Хуыцау бахи-
зæд, фæлæ къах бирæ зоны, мæ хуртæ, бирæ. Æз уын,
мæхиуыл кæй бавзæрстон, ахæм хабар радзурдзы-
нæн. Цæвиттон, уæд ма, сагсур кæй фæхонынц,
116

раст ахæм уыдтæн. Уарзтон цуаны цæуын. Гъе, æмæ
нæ сыхы та цардис мæнæ Сæнæхъызы хуызæн сыл-
гоймаг. Йæ ном мæ ферох. 0, æмæ уын уый куы дзыр-
дтон, иу райсом раджы цуаны араст дæн. Дуарæй
куыддæр асанчъех кодтон, афтæ мæ размæ февзæрд,
æппæт сых йæхи кæмæй хъахъхъæдта, уый. Ноджы ма
афтид бедратимæ. Мæ хабæрттæ хорз кæй нæ уыда-
иккой, уый бæргæ бамбæрстон, фæлæ уæддæр фæс-
тæмæ нал раздæхтæн.
— Æмæ цы бадæ? — афарста йæ къæдзфындз.
— Хъæдмæ бахæццæ дæн. Кæсын æмæ рувас бæ-
ласы бын бады. Мæ хъримаг æм фæцарæзтон. Гæрах!
Фæлæ нæмыг бæласы цонгыл сæмбæлд. Æз, хъæуы
рæстдзæвиндæр цуанон, кæд æмæ маргъ арвы риуæй
æппæрстон, уæд дыккаг æхстæн дæр нæ аргъæвтон
уыцы æнæрай рувасы. Бауырнæд уæ, афтид къухæй не
’фсинмæ никуы æрыздæхтæн. Ахæм цау мыл фыццаг
хатт æрцыд. Æмæ хъуыдцаг ууыл куы ахицæн уыдаид,
уæд ма черт ысним. Мæ мает рафыхт. Рувасы ’рдæм
тагъдгомау куыд фæцæйцыдтæн, афтæ уый уыциу
сæррæт фæкодта æмæ мæ фæрсты алыгъд. Æз фæ-
калдтæн. Рувас мæм фездæхт, мæ худ мын фелвæста
æмæ йемæ хъæды арфы æрбатар...
— Ха-ха-ха! — æмхуызонæй ныххудтысты сылгой-
мæгтæ.
— Сымахмæ худæгау кæсы, фæлæ æз та уыцы бон
базыдтон, фыдкъах цы у, уый, — зæронд цуанон йæ урс
рихиты бын бахуыфыд, стæй, йæ лæдзæгыл дыууæ
къухæй æрæнцой кæнгæйæ, загъта: — Мæ ныхмæ чи
цæры, уыдоны чызджы куыннæ зонут. Хорз ахуыр код-
та. Къуыри размæ та университетмæ фыццаг фæлва-
рæн лæвæрдта æмæ йæ "дыууæимæ" фездæхт. Кæй
аххосæй? Куыд дзурынц, афтæмæй йыл уыцы райсом
хæрхæмбæлд фæци Сæнæхъыз. Чызг, дам, бæргæ уыд
раздæхинаг, фæлæ йын фæлварæнмæ æнæ цæугæ нæ
уыд, æмæ... Гъе, афтæтæ.
— Цалынмæ нæ сыхыл стыр бæллæх не ’рцыд,
уæдмæ уыцы пъæззыйæн исты æрхъуыды кæнæм, —
сагъæсхуызæй йæ фæндон бахаста сылгоймæгтæй иу.
..Изæрæй зæронд цуаноны æртæуатон фатеры бай-
117

гом сыхы зылды иумæйаг æмбырд. Чи бадгæ кодта, чи —
лæугæ, афтæмæй радыгай загьтой сæ зæгьинæгтæ. Æм-
бырд фæстагмæ сбæлвырд кодта: Сæнæхъызæн канд
æвзæр къах нæй, фæлæ ма йæ цæст дæр нæ бæззы.
Мидбылхудгæйæ, дам, йæ цъæх цæстыты кастæй цы-
фæнды æнæниз саулох дæр æрфæлдахдзæн. Бирæ
фæндонтæ бахастой сæрдариуæггæнæг — зæронд цуа-
нонмæ. Уый сæ-иу гæххæтыл фæнысан кодта, æмæ æм-
бырды куыст хъæлæс кæныны онг куы ’рхæццæ, уæд дзы
чи президентмæ фыстæг арвитыныл йæ къух дардта, чи
хъуыдцаг тæрхондонмæ раттыныл разы уыд, чи... Се
’ппæт банымайын йæхæдæг хъаймæт у. Стæй хъæугæ
дæр нал кæнынц, уымæн æмæ æмбырды уæвджыты
фылдæр хай рахæцыд зæронд цуаноны фæндоны фарс:
Сæнæхъызæн, фыдкъах кæй у, уымæ гæсгæ кæртмæ ра-
цæуыны бар мауал уæд суанг изæрдалынгты онг.
Сыхæгты иумæйаг æмбырды уынаффæ æххæст
кæнгæйæ, Сæнæхъыз йæ фатерæй æддæмæ нал
цæуы, йæ уарзон бандоныл нал бады. Рудзынгæм-
бæрзæны аууонæй уынгмæ фæлгæсы...
рЭЭЭЭЭОЭЭВЭЭЭЭ!
I Æргом хъуыдытæ I
I ^ Хъæдæй æппæт сырдтæ куы фæлидзынц, æл- I
I дариуæг кæнын дзы уæд райдайы рувас. I
I ^Бонырухсмæ йæхи нæ уыдта, афтæмæй та æх- 1
I сæвыгон кæйдæр къахдзæфтæ агуырдта. I
I ^Калм битъынайæ тæрсæгау, мæ къæсæрæй I
I дæрдты куы лидзыс, уæд ма мæ цы домыс? I
I ^Сылгоймагæн йæ хъатара куы сафтид вæййы, I
I уæд фемæхсынц йе ’мбæхст хæцæнгарзы нæмгуытæ I
I — цæстысыгтæ. I
I ^Æрдзæй рæсугъд уæвæг сылгоймаджы ахо- I
I рæнтæ фыдуынд кæнынц. I
118

УЫХЕРЫ
Райсомæй раджы Хуыппи
йæ дзыппы къуымтæ уырзæй
асгæрста æмæ дзы куы ни-
цæуыл фæхæст, уæд йæ ус
Æрионмæ хъæр кæны:
— Ардæм-ма рацу! Къуы-
рма дæ, æви?! Цал хатты дын загьтон, мæ дзыпмæ ма
’внал?
— Куы ницы...
— Уæдæ мæ дысоны пеней зæххы скъуыды ныххаудта?
— Уымæй та, кæимæ уыдтæ, уыдоны бафæрс! — скал-
дта йыл Æрион æмæ тызмæгæй фæстæмæ фездæхт. Ду-
армæ куы бахæццæ, уæд Хуыппи йæ фæдыл лæгъстæ-
гæнгæйæ дзуры:
— Усай, фервæзын мæ кæч. Абон ма мын исты хос са-
раз, стæй — хуыпп дæр нал!
— Æппынæдзух дæ уыцы ныхæстæй нæма сфæлмæ-
цыдтæ?!
— Мæ мард фен, нал! Фæстаг хатт ма. Мæ сæр фæй-
нæрдæм тоны. Кæмдæр ма дæм куы уыдис...
Æрион йæ лæджы уавæр хорз æмбары. Иу æмæ йæ
дыууæ хатты не сдзæбæх кодта. Дысон æй хæр-хæрæй
куы ’рбаластой, уæд дæр ын хъыг куыд нæ уыд, йæ ма-
дæй дæр ма басомы кодта, дæуæн ма, дам, мæнырдыгæй
уыцы дæлимоны холлагæй чи радта, уый та, дам, дын,
мæрдты цъæх хæрæгæй фæхæтæд, зæгьгæ, фæлæ йын
ныр йæ дымст, æнæдаст цæсгоммæ куы фæкомкоммæ,
уæд йæ зæрдæ фæтæнæг:
— Иу сыкъайы фаг ма дзы уыдзæн... Æрмæст, хъу-
сыс, фæстаг хатт! *
Хуыппи йæ хай зыр-зыргæнгæйæ ауагьта. Цæххы
муртæ йе ’взагыл авæрдта æмæ Æрионмæ ногæй
бахатыд:
— Изгарды хос... Иу гыццыл ма...
— Æртах дæр дзы нал ис! — цæхгæр фæзылд ус
æмæ ацыд.
119

Хуыппи, йæ сæрыл дыууæ къухæй хæцгæйæ, уыцы
æнкъардæй бады. Фæснозт афтæ æвзæр йæхи никуы
ма хатыд. Ком ныххус, буар дыз-дыз кæны. "Ацы уыхе-
рыйæ фервæзын хъæуы, кæннод мæ зæрдæ исты кæн-
дзæн, æмæ..." — хъуыдытæгæнгæ бандоныл æрбадт.
Уæд та сыхæгтæй искæмæ ацæуид, æмæ уыдон дæр
цавæрдæр чъындытæ куы систы. Арахъхъ мын авæрут,
фæмæлын, зæгъгæ, дзы дæхи кæмæ бахатай, уый дæ
хъуыды дæр не ’ркæндзæн.
Уæдæ ныр, йæхи загьдау, кæдмæ тухæнтæ кæндзæн
Хуыппи? Исты æнхъæлцау дæр ма куы уаид, фæлæ йын
йæ "низ" йæхицæй йеддæмæ ничи æмбары. Цъысымы
бахаудта æмæ йыл катайниз бахæцыд. "Уæд та Цъызы
сыхмæ ацæуин... Уæддæр ма уым рæдаудæр адæм сты.
Фæлæ цы ’фсонæй бахойдзынæн искæй дуар?" — бын-
тон стыхст Хуыппи. Æрæджиау репродуктормæ фемдзаст
æмæ дзы йæ фæллад цæстытæ ныссагьта. Йæ ирвæзын-
гæнæгыл æй банымадта. Æхсызгон сулæфыд. Радиойы
тел хызæй куы фæхицæн, уæд дикторы ныхас æрдæгыл
аскъуыд. Хуыппи репродуктор газеты тыхтæй йæ дæлмыс
авæрдта æмæ мидбылхудгæйæ фæцæуы Цъызы сыхмæ.
— Цы хур, цы къæвда дæ æрбахаста махырдæм? Ми-
дæмæ, мидæмæ, Хуыппи, — йæ хойынмæ йын идæдз ус
Тутæхан æрæджиау дуар куы бакодта, уæд ыл ныццинтæ.
— Нæ репродукторыл цыдæр æрцыд æмæ йæ, зæ-
гьын, сымахмæ куы афæлварин, — тыхтонмæ ацамыдта
Хуыппи æмæ уатмæ бацыд.
— Махæн дæр уайсадæг чындзау фылдæр æгуыппæ-
гæй лæууы. Уый уал иуварс сæвæр. Абон Хуыцауы бон-
тæй иу у æмæ дын уæларвон тыхтæм æнæ бакувгæ
нæй,— загьта Тутæхан æмæ Хуыппийæн тымбыл фынгмæ
æввахс бандон авæрдта.
— Уымæй дæр цы мæнг зæгъыс. Æмбæлы, куыннæ...
— фысымы ныхæстæм уазæг йæ мидбылты бахудт.
— Дæ хуызæн адæймагæн ницы бахæлæг кæндзы-
нæн. Иунæг карк мæм ис, æмæ дын уый дæр, къуырт-
ты куы нæ бадид, уæд, мæ мадыстæн, аргæвдин. Ма-
хонимæ, дзæнæты фæбада, куыд æрдхæрдтæй царды-
стут, уый ма абон дæр мæ цæстытыл уайы, — уæлæн-
гай хæринæгтæ арахъхъы цайданимæ Хуыппийы раз
120

авæргæйæ, Тутæхан нымайы, йæ моимæ æфсымæртау
чи цард, уыдоны нæмттæ.
Хуыппийы уадултæ цалдæр сыкъайы фæстæ басырх
сты. Хъæрдæрæй кувын райдыдта:
— Ацы сыкъа та, Тутæхан, дæ тæккæ цæрæнбоны
тыххæй нуазын! Ды дæ æцæг ирон сылгоймаг, ныры гæв-
зыкк дуджы арæх кæуыл нæ сæмбæлдзынæ, раст ахæм,
æмæ домбай у! Цы тых дæм ис, уый дын макуы фесæ-
фæд!
Куыд фæстагмæ уазæг æрæнкьард. Арахъхъ — къу-
балмæ, хæрд — мæгуырау. Тутæхан цавæрдæр карчы кой
кодта, фæлæ та уыцы æнæхайыры цыхты муртæ хæссын-
мæ куы ацыд, зæгьгæ, сыстад Хуыппи æмæ кæртмæ цут-
тытæгæнгæ аивгьуыдта.
Цалынмæ Тутæхан уæрмæй цыхт иста, уæдмæ йын
Хуыппи йæ иунæг карк кæркдоны аргæвста æмæ йæ туг-
калгæ пецмæ æввахс æрæппæрста. Зæронд ус æм хæ-
лиудзыхæй аззад, фæлæ æрдæбоны зæрдæбын ныхæ-
сты фæстæ йæхиуыл фæхæцыд æмæ ницы сдзырдта.
— Уæлæуыл цы бахæрай, уый — дæ хай! Дæ сæры
хицау ма исты хæры? Уæдæ нуазгæ дæр афтæ... Ауыс-
тæн, уым хæрæнтæ æмæ нуазæнтæ куы уаид, уæд æм
æз раджы ацыдаин, — Тутæханы уæхскыл йæ рахиз къух
фæлмæн æруадзгæйæ, загьта Хуыппи.
Цас фыцинаг у карк? Уайтагьд йæ хæрзад тæф уазæ-
джы фынджы уæлхъусæй фемæхст. Хуыппи дзы рустæ
кæнынмæ февнæлдта. Карчы сой былтæй къухтæм тæ-
дзы. Хуыппийы цъæм-цъæммæ Тутæханы комы дæтгæ
уайынц.
Карк, йе стджыты кæри ма аззад, афтæмæй йæ
къуырттæй Хуыппийы гуыбыны æрбынæттон. Изæрыр-
дæм ма уазæг йæ фæндагæн акуывта æмæ куы фæцæй-
цыд, уæд Тутæхан Хуыппийы репродуктор райста, йæ тел
ын хызы атъыста æмæ, дикторы ныхас айхъусгæйæ, фæ-
хæрзæггурæггаг:
— Хуыппи, дæ репродуктор сдзырдта!
— Ахæм уыхерыйы фæстæ уый дзургæ нæ, фæлæ
хъуамæ заргæ, кафгæ кæна, — загьта Хуыппи æмæ,
бухъхъытæгæнгæ, афардæг.
121

ХÆПЪÆТ
Нæ хъæу ахуыргонд адæ-
мæй байдзаг. Æппæт дæр
пъисыртæ систы. Сæ къух-
фыстытæ цы ран нæ ба-
лæууыдысты, ахæм нал
баззад. Æмæ нæм иу уа-
зæг иннæйы фæдыл цæуы.
Ахæм æмæ, дам, ахæмы фыстæг райстам, æмæ нæ
фæнды йæ фенын. Фенынц æй, йемæ цæуылдæрты
фæныхæстæ кæнынц. Цы æнæлыггонд фарстаты тых-
хæй нæм фехъусын кодтай, уыдон мах раиртасдзы-
стæм, зæгъгæ, йын ныфсытæ бавæрынц. Нæ, канд
ныфсæвæрдыл хъуыддаг нæ ахицæн вæййы, — арæх
ныл се ’ххуыс дæр сæмбæлы. Бирæ фæныггуызты нын
райхъал кодтой сæ тарф фынæйæ.
Хъæуы фæлгонцадыл, алы ран дæр фидар æгъдау,
фидар фæтк сæвæрыныл йæ писмотæй чи тох кæны,
ахæмтæ нымады дæр никуы уыдысты Хæпъæтмæ.
Гъер, дам, сæ цы гуыбынниз тилы, алы рæттæм фыс-
сыныл цæуыл сцалх сты, æви сын æвдæлон рæстæг
афтæ бирæ ис?
— Уый зæрдæйæ зæгъыс? Нæ фæлæ ма сæм хæ-
лæг кæныс, хæлæг, Хæпъæтушкæ, — фæкъæпп-иу æм
кодта йæ къæбæргæнæг Тыбылон.
Æмæ-иу Хæпъæт смæсты:
— /Ез, æз уыдонмæ — хæлæг? Ссардта мын æмвæ-
зонтæ. Ауыстæн, куы мæ ’вдæлид, уæд сын æз, куыд
æмæ цы фысгæ у, уый бæргæ бацамонин! Мæнæ пен-
симæ ацæуон, стæй сын фенын кæндзынæн. Фыссын
литературой уацмыстæ хъæуы, бамбæрстай?!
— Ды? Литературой?.. Æмæ аст къласы тыххæй куы
фæдæ каст, уæд цытæ лæхурыс? — хин фарст та-иу æй
акодта Тыбылон.
— Бынтон талынг сылгоймагимæ куы базæронд
дæн æмæ йæ куы нæ зыдтон! Æдылы къоппа, мæнæн
122

мæ аст къласы ныры университетæй тыхджындæр кæй
сты, уый дæ рох ма уæд! Стæй зындгонд фысджытæй
бирæтæм уæлдæр ахуыргонддзинад нæ уыд, уæддæр
фыстой, сæ чингуытæ сын абон дæр ма кæсынц... Уæв-
гæ, уыдæттæ чи не ’мбары, уыимæ цы сбыцæу дæн? —
йæ къух-иу ыл ауыгъта Хæпъæт.
Æппынæдзух уыциу ныхæстæм хъусынæй сфæлмæ-
цыд Хæпъæт. Пенсимæ ма йын цы дыууæ мæйы баззад,
уыдон куыдæй арвита, уый йæ сæр нал ахсы, тыхсы. Ты-
былон та ма йын йæ мастыл цæхх айзæрды, æмæ уæд
йæ фæрстæ фæйнæрдæм бынтон фæцæйтонынц...
Хæпъæт сулæфыд. Алы райсом цы куыстуатмæ
цæугæйæ бакъахихсыд, уымæн "хæрзбон" загъта. Хорз
специалист дæ æмæ ма нæм иу афæдз уæдцæр бакус,
зæгъгæ, йын лæгъстæтæ кодта хицау, фæлæ йын дзы
ницы рауад. Ау, ацал-ауал азы Хæпъæт цы пълантæ
фæкодта, уыдон дзæгъæлы уыдысты? Фыссынмæ йæ
былы цъæрттæ куы хæры, уæд цы хуызы хъуамæ баз-
зайа кусгæйæ? Хæдзармæ фæндагыл дуканимæ фез-
дæхт æмæ хæрзифтонгæй балæууыд йæ усы уæлхъус.
— Мæ хæдзар, скъоламæ цæуынвæнд ма скæнай?
— Хæпъæты къухы хызыныдзаг тетрæдтæ ауынгæйæ,
фæджихау Тыбылон.
— Усай-хъусай... Скъоламæ нæ, фæлæ фыс-сын-
вæнд! — дзуапп радта Хæпъæт æмæ сæрбæрзондæй
уатмæ бахызт.
"Фæстиат нал, фысгæ, уæд — фысгæ!" — стъол
рудзынгмæ æввахс сæвæргæйæ, къæлæтджын бандо-
ныл æрбадт æмæ цæхгæр алыг кодта Хæпъæт. Хъуы-
дыты аныгьуылд. Йæ цæстытыл уайы, йæ фыстытæ
йын йæ зонгæтæ куыд кæсынц, къух-къухæй сæ куыд
скъæфынц... Хæпъæт, йæ ручкæйы æрхаудимæ, куыд-
дæр фестъæлфæгау, ногæй йæм фæлæбуртта. "Алцы
дæр хорз, фæлæ цæмæй райдайон? Цæй, æмдзæвгæ-
тæ æнцондæр фыссæн сты æмæ уал мæхи уыдоныл
цæвон", — загъта Хæпъæт æмæ стъолмæ æнгомдæр
бабадт.
Цалдæр боны йæ мондæгтæ исы Хæпъæт — куп-
летгай луары йæ хъуыдыты суадон. Уынгмæ нæ, фае-
лае йæ кэертмæ дæр нал æвдæлы. Хæдзарон хъуыд-
123

дæгтæ дæр йæ усы бар бакодта. Иу изæр æм Тыбы-
лон фæлладæй бацыд, йæ фарсмæ æрлæууыд æмæ
йын раздæрау йæ гæмæх сæр йæ хъæбысы æрба-
тыхта.
— Мæ хъуыдытæ мын ма сур! — фæтъæлланг код-
та Хæпъæт.— Цы кусын, уый нæ уыныс?!
— Омæ дæ куы нæ хъыгдарын. Æз æнæуи, афтæ...
— цыдæр зæгьинаг ма уыд Тыбылон, фæлæ йæ Хæ-
пъæт федцæдуар кодта.
— Цалдæр тетрады ныффыстай, фæлæ дын сæ мы-
хуыр та чи кæндзæн, кæй хъæуынц? — йæ усы уайдзæф
фехъусгæйæ, Хæпъæт иу уысм йæ мидбынатæй нал фен-
къуыст. "Бæгуыдæр, ныр дзы истытæ баппарын æмбæ-
лы", — Тыбылон ын йæ хъусы раст уынаффæ кæй бацагь-
та, уымæй дзы фæбузныг. Кæцы редакцимæ сæ ахаста-
ид, уый дæр сбæлвырд кодта — районы газет "Æхсидав"-
мæ. Йæхæдæг дæр уымæй йеддæмæ ницы кæсы.
Райсомæй "Æхсидав"-ы редакторы кусæн уаты ду-
ар Хæпъæт арæхстгай бахоста.
— Мидæмæ, — райхъуыст уатæй.
Хæпъæт йæ уæхсчытыл схæцыд. Тыбылон ын куыд
бацамыдта, афтæ Хуыцаумæ скуывта æмæ къæсæрыл
йæ рахиз къахæй бахызт.
— Раст мæ бамбар, фæлæ мæм, æмбал редактор,
нæхи "Æхсидав" иннæ газеттæй бирæ тыхджындæр
æмæ мидисджындæр кæсы. "Æхсидав" нæ, фæлæ арт
у, пиллон арт! — цæй тыххæй æрбацыд, уый фæнысан
кæныны фæстæ ма йæ ныхасыл бафтыдта Хæпъæт.
— Æмæ уæд фысгæ та цавæр темæтыл кæныс, дæ
зæрдæ дын тынгдæр цы агайы? — фæрсы йæ
редактор.
— Темæтæ, сузеттæ — къубалмæ, — фæцырд
Хæпъæт. — Фæлæ фысгæ та фылдæр уарзондзинадыл
кæнын.
Хæпъæт сыстад æмæ йын редактор цы хайадмæ
бацамыдта, уырдæм ацыд. Баййæфта дзы, йæ хæдза-
ры-иу арæх кæимæ къепи кодтой, уый хистæр лæппу
Апоны. Хайады хицауæй дзы кусы, уый куы базыдта,
уæд ын фенцондæр æмæ йыл йе ’мдзæвгæтæ бафæ-
дзæхста:
124

— Дæ рынтæ ахæрон, адон мын мæхи удæй зы-
наргъдæр сты, æркæс-ма сæм. Мыййаг, барастгæни-
нæгтæ дзы куы разына, уæддæр дыл æууæндын.
Апон ын зæрдæ бавæрдта, æмæ Хæпъæт уыцы
ныфсхастæй хæдзармæ атындзыдта. Æмдзæвгæтæ та
рæнхъгай сыгьдæг сыфмæ ихуарæгау кæнынц. Цал-
дæр боны фæстæ йæм Тыбылон, йæ къухы газет, аф-
тæмæй дуар йæ сæрыл бахаста:
— Хъусыс, нæ лæг, де ’мдзæвгæ мыхуыры рацыд!
Сыхы сылгоймæгтæ йæ кастысты æмæ... æвæццæгæн,
мæныл фыст у, и?
— Фæлæу-ма гыццыл, æри газет!
Хæпъæтыл, йæ ном "Литературой фарс"-ы фен-
гæйæ, базыртæ базад. Бакаст йæ фыст æмдзæвгæ
дæр. Апон ыл зæрдиагæй кæй бацархайдта, уый йæ
бауырныдта, йæхи дзырдтæй дзы куы ницыуал ссард-
та, уæд. /Емæ дзы уæддæр разыйæ баззад.
Зæронд лæг у, ноджы мæ фыды лымæн æмæ йын
йæ зæрдæ барухс кæнон, зæгъгæ, Апон лæмбынæг ку-
сын райдыдта Хæпъæты иннæ æмдзæвгæтыл дæр.
Æмæ газеткæсджытæ Хæпъæты рахуыдтой суинаг
поэт. Уыцы кары уæвгæйæ, дам, уарзондзинадыл фыс-
сынмæ тынг арæхсы, афтæ, дам, куы ахæсса, уæд
дард ацæудзæн.
Æппæлæн ныхæсты ад куы сахуыста, уæд Хæпъæт
стъолыл бынтон ныггуыбыр, фæлæ æнæхъæн мæй йæ
ном газеты куы нал фæзынд, уæд, кæд тынг æнæвдæ-
лон уыдис, уæддæр редакцийы бамидæг. Апоны бына-
ты баййæфта æнæзонгæ чызг.
— Хайады хицау та кæм хъуамæ уа? — афарста
Хæпъæт.
— Хъусын дæм.
— ???
— Апоны Ростовмæ ахуыр кæнынмæ арвыстой, йæ
бæсты æз кусын, — уазæг æм фæрсæгау куы ным-
дзаст, уæд ын уавæр бамбарын кодта чызг.
Хæпъæт йæхи бацамыдта, стæй афтæ:
— Æмæ мын мæ фыстытæ та уæд цæуылнæ уал
мыхуыр кæнут? Æмдзæвгæты æртæ тетрады ам куы
ныууагътон, уæд сæ чи аныхъуырдта?
125

— Хæпъæт, Хæпъæт... — йæ ном ын, цæуылдæр
хъуыдытæ кæнгæйæ, цалдæр хатты сдзырдта хайады
ног хицау, стæй лагьзæй систа æртæ тетрады æмæ
загъта:
— Ацы æмдзæвгæтæ бакастæн. О, æргом дзырд
дæн, æмæ мыл дæ зæрдæ ма фæхудæд, фæлæ дзы иу
дæр мыхуыры аккаг нæу. Растфыссынадыл нал дзур-
дзынæн, уымæн æмæ уæд нæ ныхас дæргъвæтин кæ-
ны, фæлæ мæ бамбар: дæ хъуыдытæ рæнхъгай, куп-
летгай сæвæрдтай, æмдзæвгæйæн та дзы мур дæр ни-
цы ис...
— Дæумæ гæсгæ, уæдæ, нæ бæззынц?! — нал æм
фæлæууыд Хæпъæт. — Раздæр куы бæззыдысты, уæд
ныр цы кодтой?
— Канд мæнмæ гæсгæ нæ, фæлæ сæ нæ литкъор-
ды уæнгтæ дæр ницæйагыл банымадтой. Раздæр та-иу
сыл Апон бакуыста æмæ газеты афтæмæй цыдысты.
— Æмæ сыл ды дæр бакус! Уæдæ ма ам йедæн ба-
дыс?! — нал æнцайы Хæпъæт.
— Махæн районы газет у, нæ хæстæ æндæр сты.
Кæйдæр литературой уацмыстыл кусынæн та нын иуæй
рæстæг нæй, иннæмæй та йæ автор (кæд æй афтæ
схонын æмбæлы, уæд) йæ сæрмæ куыд хъуамæ æр-
хæсса?
— Районы газет... Дæлæмæ дæр, уæлæмæ дæр —
"Æхсидав"! Æхсидав нæ, фæлæ æртхутæг! Чи йæ кæ-
сы, цыхт батухынæн дæр ма куы нæ бæззы, уæд?!
Ссардтой мын газет... Кæй мыхуыр кæнут, уыдон фыс-
сынмæ мæнæй рæвдздæр сты?! Адæм кæд кæсынц,
уæд ме ’мдзæвгæтæ! Æхсæв-бон куы нæ хатын, мæхи-
уыл куы нæ ауæрдын, мæ алы рæнхъ дæр хид калгæйæ
куы гуыры, уæд мын ды цытæ бафæрæзтай?! — йе
’мдзæвгæты хъысмæт бамбаргæйæ, загьд-замана са-
мадта Хæпъæт, йæ тетрæдтæ амбырд кодта æмæ ма
уынгæй æрбайхъуыст йе ’ртхъирæн ныхас:
— Хæпъæт чи у, уый уын æз фенын кæндзынæн,
кæддæра йын йе ’мдзæвгæтæ уæхæдæг нæ агурат!
Хæпъæт стырдæр газетты, журналты редакцитæм,
æппынфæстаг, фысджыты Цæдисмæ дæр фæндаг
ссардзæн!
126

СÆ ДЗЫРДÆН -
хицАУ
Сыхаг зынаргъ у. Ноджы
ма сæ цæхх, сæ кæрдзын
иумæ куы хæрой, уæд дзы
ахæмтæн та æмбал нæй.
Мæнæ Аслан æмæ Аланы
ныййарджытау. Рагæй цæрынц иу кæрты. Абон хуыцау-
бон у. Дыууæ фыды футболмæ ацыдысты, сæ нервы-
тæй хъазыны афон та ралæууыд. Уæдæ Асланы мад
дæр Аланы мады цонгыл фæхæцыд æмæ "Фæллой"-ы
базармæ атындзыдтой.
Дыууæ лæппуйы диваныл бадгæйæ аззадысты
æмæ телевизормæ цымыдисæй кæсынц. Ныронг
кæй нæ федтой, ахæм цæрæгойтæ дзы æвдисынц.
Лæппутæ æрдзы сусæгдзинæдтимæ бынтон æнæ-
зонгæ не сты. Дыууæйæ дæр фæндзæм къласмæ
цæуынц, иу скъоламæ. Мæнæ ныр куыд, афтæ æм-
вæрстæ бадынц иу партæйыл. Ахуыр дæр æмхуызон
кæнынц. Бынтон фаззæттау та сæ контролон куысты-
тæ вæййынц. Фæстаг хатт ма сын ахуыргæнæг куы
бауайдзæф кодта, уæд дæр сæм æмхуызон рæдыд-
тæ ссардта. Кæрæдзийæ, дам, ма давут. Ау, уый
давд у? Уæдæ адæймаг йæ хуыздæр хæларæн ма
’ххуыс кæна?
Уроктæм дæр сæхи иумæ фæцæттæ кæнынц. Куы
Аслан йæ чингуытæ æмæ тетрæдтимæ Алантæм баз-
гъоры, куы та Алан — Аслантæм. Фæлæ сæ хатгай уы-
донмæ нæ равдæлы. Сæ рæстæг æндæр цæуылдæрты
арвитынц. Ахуыргæнæг сæм фыссæн фæйнæгмæ куы
фæдзуры, уæд та радыгай сæ дзабырты фындзтæм
нымдзаст вæййынц, цыма сæ фыццаг хатт федтой,
уыйау. Алкæмæн дæр дзы йæ боныджы дынджыр "2"
сæвæры æмæ сын бафæдзæхсы:
— Уæ ныййарджытæн сæ фенын кæндзыстут.
Диссаг сты ацы ахуыргæнджытæ! Ныр ахæм бæ-
127

рæггæнæн фыд кæнæ мадмæ æнæ æвдисгæ нæй? Цы
дзы аразынц?
...Телевизоры экран цæрæгойты уацарæй ссæри-
бар. Алан, Асланы уæхскыл йæ къух ас лæгау æрæвæр-
гæйæ, загьта:
— Цæй-ма, исты бахæрæм.
— Мæнæн дæр æххормаг у... Цæй æрæгмæ цæ-
уынц, — йæ ныййарджытыл ахъуыды кæнгæйæ, загъта
Аслан æмæ уазалгæнæны дуар бакодта.
Аланмæ æхсыры авг, къалбас авæрдта. Сæхицæн
фынг ацарæзтой. Куы бахордтой, уæд æрымысыдысты,
райсом сæ скъоламæ цæуын кæй хъæуы, фæлæ ныронг
иунæг урок дæр кæй нæма сахуыр кодтой. Къуырисæр-
мæ сæ цы саразын хъæуы, уый та сæ иумæ дæр бæ-
рæггонд не ’рцыд.
— Нæ майрæмбоны "дыууæтæ" сраст кодтаиккам,
æмæ... — батыхст Аслан.
Алан дæр хъуыдыты аныгъуылд: "Ныр цы чындæуа?"
— Мы спасены! — æрæджиау райхъуыст Аланы зы-
ланг хъæр.
— Куыдæй? — фæрсы Аслан.
— Ти-ли-фон, — йæ хъусы йын уæнггай бадзырдта
Алан.
Аслан фырцинæй портийау фесхъиудта:
— Цæй зондджын дæ, Алан! Рæвдздæр!
Аслан тилифоныл, фыдуаг уасæгау, йæхи ныццавта,
фæлæ йын Алан йæ къух ацахста.
— Фæлæу, æмæ дзы дзургæ та куыд кæндзынæ?
— Худæг дæ, худæг. Ау, дæсы онг нымайын нал зо-
ныс? Хъус уæдæ. Сис хæтæл, дæ хъусмæ йæ схæсс
æмæ дзы гудок куы райхъуыса, уæд дæ амонæн æн-
гуылдзæй мæнæ уый æрзил.
— Уый фæстæ та?
— Уый фæстæ, уый фæстæ... æри-ма чиныг.
Аслан Славиччы тилифоны номыртæ ссардта.
— Славикмæ ма фæдзурут, — æрæджиау, хæтæл чи-
дæр куы систа, уæд фæцырд Аслан.
— Махмæ Славик нæй, — бæзджын хъæлæсы уагæй
йын дзуапп радта уыцы чидæр æмæ кæмдæр аныгъуылд.
— Нæ дын загътон, нæ зоныс тилифонæй дзурын?
128

Ардæм ма йæ æри,—Алан урс фæлмæн тел йæхирдæм
ивазы.
— Стæ-ма, кæд ахæм зондджын дæ, уæд мын ба-
цамон! —Аслан, хæтæлыл фидар ныххæцгæйæ, æнæр-
вæссон каст бакодта Аланмæ.
— Уæдæ хъус, — райдыдта Алан. — Фыццаджыдæр
уал дæм хъуамæ уа уæздандзинад. Уый тыххæй та, па-
пае мын куыд амыдта, афтæмæй хъæуы, хæтæл чи си-
са, уымæн салам радтын. Уый фæстæ йын дæхи баца-
мон. Гъе стæй уæд зæгь дæ зæгъинаг...
— Хорз, бамбæрстон...
Алан йæ ныхас нæма фæци, афтæмæй та Аслан
Хетæгмæ дзурыныл схæцыд. Телы фаллаг фарсæй
сылгоймаджы "уæм" райхъуыст.
— Уæ бон хорз, — салам ын радта Аслан æмæ
дардцæр йæ ныхас кæны. — Æз Аслан дæн... Хетæг
хæдзары нæй?
— Кæй Аслан? Кæй Хетæг? Кæс-ма йæм, кæс,
ссардта, кæимæ ахынджылæг кæна... Къулбадæг! —
сылгоймаджы фæстаг ныхасимæ Аслан йæ хъæлæсы-
дзаг ныххудт.
— Цæмæй афтæ ма уа, уый тыххæй та уал фыцца-
джыдæр бафæрс, чи стут, зæгъгæ, стæй уый фæстæ,
куыд дын бацамыдтон, афтæ, — йæ худынæй куы бан-
цад, уæд та йын бамбарын кодта Алан.
— Хорз, — загьта Аслан. Чиныджы сыфтæ фæлда-
хы. — Ныр та Руслантæм фæдзурæм.
— Хъусын дæм, — райхъуыст хæтæлæй.
— Чи стут? — фæрсы Аслан.
— Æмæ дæу чи хъæуы? — йæ фарстæн ын фарст
баппæрстæуыд.
— Мæн... Руслан... — ивазгæ хъæлæсæй загъта
Аслан.
— Уæдæ номыртæй фæрæдыдтæ, хорз лæппу. Ин-
нæ хатт лæмбынæгдæр кæс, — бауайдзæф ын кодта
æнæзонгæ хъæлæс.
— Цас дæ ахуыр кæнын?! — райхъуыст Аланы хъæр.
— Ахæм уавæры та хатыр курын хъæуы. Зæгь: "Уæдæ
бахатыр кæнут, кæй уæ бахъыгдардтон, уый тыххæй".
Бамбæрстай?
5. Заказ №45
129

— О, — мæстыйæ дзуапп радта Аслан æмæ та
чиныджы сыфтæ фæлдахы.
— Ало, уæ бон хорз. Æз Аслан дæн. Сымах та? Уэе-
дæ, кæд æмбæлы, уæд ма мын Эдикмæ фæдзурут...
Эдик! Нал мæ базыдтай? /Ез Аслан... О, цы кусыс? Мах
дæр мæнæ Аланимæ нæ уроктæ... — йæ зæгъинаг кæ-
ронмæ нæма ахæццæ, афтæмæй æрбацыд Аланы мад.
Аслан æй куы ауыдта, уæд йæ ныхас иннæрдæм аз-
дæхта: — Нæ уроктæ конд, зæгъын, фестæм æмæ...
Цæй, хорзæй уал баззай. Райсом фендзыстæм.
Райсом дыууæ æмкъласоны зивæггæнгæ араст сты
скъоламæ. Ахуыргæнæджы фарстатæн сæ иу дæр
дзуапп нæ радта. Раздæрау та сæргуыбырæй фæлæууы-
дысты. Иунæг ныхас дæр дзы никæмæй схаудта.
"Сæ бон иннæты хуызæн ахуыр кæнын у, фæлæ сæ
цы хъыгдары?" — хъуыды кæны ахуыргæнæг. Лæппу-
тæн сæ уæгьд рæстæг куыд хардзгонд цæуы æмæ
уроктæм сæхи куыд цæттæ кæнынц, уый бæстон куы
базыдта, уæд сын афтæ:
— Абон уын "дыууæтæ" нæ сæвæрдзынæн, фæлæ
бавдæлут, æмæ уроктæ ахуыр кæнут хицæнтæй. Алчи
йæ хæдзары, кæрæдзи куыд нæ хъыгдарат, афтæмæй.
Уыцы бонæй фæстæмæ Алан æмæ Асланы мадæл-
тæ кæрæдзи рафæрс-бафæрс сметой, нæ сывæллæт-
тæ хыл фесты, фæсуроктæ иумæ куыд нал вæййынц,
зæгьгæ. Фæлæ йæ уыдон цæмæй æмбарынц, лæппу-
тæ сæ ахуыргæнæгæн дзырд кæй радтой...
Æргом хъуыдытæ
^Куыдзæй цас рæвдздæр лидзай, уыйас дæ
тагъддæр баййафдзæн.
^Талынджы цæуыныл чи нæ сахуыр уа, уый рух-
сы дæр йæ къах къуыры.
130

ДЕНДЖЫЗЫ
УАРЗТ
Бирæ диссæгтæ, бирæ
царциатæ федтон. Мæ
цард, мыййаг, дыууæ боны
нæ хæссы. Æнусон дæн.
Кæйдæртау мæ рæстæг йæ
уæззау къæлæты бын нæ дары. Никуы уыдтæн æмæ
никуы никæмæн уыдзынæн цагъайраг. Незамантæй
фæстæмæ мæ уды конд афтæ у. Дæрдтыл айвылдтæн.
Æгæрон дæн. Мæ тых — мæ ахасты. Гуыры ме ’нæбын
дунейæ. Æвидигæ у. Мæ уылæнты æвæллайгæ тæл-
фынад — мæ монон монцтæ æвдисæг.
Дзыллæ мæ уарзынц. Æппынæдзух мæ фендмæ
бæллынц. Мæ ном мын зонынц стырæй-чысылæй.
Тырнычц мæ алыварс батымбыл уæвынмæ. Алкæд
нæ — афæдз иу хатт. Сæрдыгон. Æнæуи та иунæгæй
вæййын. Ис мын æфсымæртæ дæр, фæлæ уыдон
мæнæй дард лæууынц. Никуы сæ федтон. Æвæццæ-
гæн, ницы хъуаг, цардæфсæст сты, уый йеддæмæ
дзы ныронг куыд ничи зыны, иу хъуыдыгæнæг мæ
дзы куыд нæй? Се ’ххуысмæ нæ бæллын — сæ фенд-
мæ. Хорз æмæ мæ мæ хæлæрттæ, сæ цæрæнбонтæ
нытътъанг уой, æнкъард кæнын нæ уадзынц. Чи сты?
Ме ’мдугонтæ. Арвы цæхæрцæст цот — стъалытæ.
Сæ мад Мæйимæ кæрæдзи рагæй æмбарæм. Йæ
чызджыты хуыздæр мын дæдтинаг уыд — Бонвæрно-
ны. Чындздзон чызг мæм-иу йæхæдæг дæр разыйы
худт бакодта. Ницы йын загътон, ницы мын загъта.
Афтæмæй нæ дыууæ зæрдæйæ Иу рауад. Агургæйæ
’нæ аргæ амонд!
Чи нæ уыдта, уый нæм тæхудыйæ мардис. Бонвæр-
ноны фæзындмæ бæлгæйæ-иу мæхицæн бынат нал
ардтон. Абухынтæ-иу сагайдтон. Афтæмæй мын æн-
цондæр уыд: мæ зæрдæйы рисс-иу мæ ферох. Фæлæ-
иу куы никæцæй зындис, уæд та-иу бынтон нынкъард
131

дæн. Мæ масты уылæнтæ-иу ныддымстысты. Тарстæн.
Бонвæрнонæн тарстæн. Зæгъын, куы нал маем ракæса,
куы нал æй фенон. Æндæр искæй амæттаг мын куы ба-
уа, уымæй тарстæн...
Бонвæрнонæн дæр æнцон кæм уыдаид? Уый дæр
æнцад кæм бадтаид? Уæдæ-иу бинонтæй раздæр цæ-
мæн разгъордта æддæмæ? Ау, йæ мад сæ æппын-
æдзух хъахъхъæны, уый нæ зыдта? Иу хатт дзы куын-
нæ фефсæрмы? Æвæццæгæн дзы цыдæр тых уыд, цы-
дæр æй схуыста...
Мæй дæр йæ хъæбулы зæрдæхудты никуы бацыд.
Æмæ та нын сусæг ныхæстæ бацайдагь. Æз æм мæхи
ивазын. Мæ хид кæлы. Уый тæмæнтæ калгæ аивæй
лæууы. Разыйы цъынд фæкæны йæ цæст. Мæнæн уый
дæр фаг уыд. Æгъгъæд мæм каст. Уымæн æмæ зыд-
тон: мах ницавæр тых фæхицæн кæндзæн. Фæлæ ацы
хъысмæт, ацы!.. Цы йын загъдæуа?! Æгъатыр у...
Бонвæрнонимæ та нын зæрдæбын ныхæстæ ба-
цайдагъ. Кæрæдзи уындæй нал æмæ нал æфсæдæм.
Уæдмæ дын дзæгъæлдзу Мигь кæцæйдæр куы фæзы-
нид. Федтон æй, фæлæ йæм ме ’ргом нæ аздæхтон.
Уый мæт мæ нæ уыд. Ахæм сæрхъæн мæ чердæм
бахъуыд? Мигъ дæр нæ бафиппайдта. Лæууы. Цавдду-
рау лæууы æмæ нæм кæсы. Кæдæй-уæдæй цæуылдæр
хъуыды кодта. Бæрæг уыд йæ сау æрфгуыты æлхын-
цъæй. Иу уысмы фæстæ узгæ-узын бараст Мæйы
’рдæм. Йæ хъæбысы йæ амбæхста...
Мæй Мигьы аууонæй æрæгмæ куы зындис, уæд
мæ зæрдæ фехсайдта. Цавæрдæр тасдзинад мæ
бацыд. Баризæгау кодтон. Мæ цæстæнгас Бонвæрнонæй
нал æмæ нал исын. Цы уынаффæ рахастой, хæйрæг
йæ зонæг, фæлæ Мигъ Мæйы къæсæрæй уæнгрогæй
куы рацæйцыд, уæд мыл катайниз бынтон бахæцыд.
Мигъ йæ ных Бонвæрнонмæ сарæзта. Фæхæццæ
йæм кæны... Мæстæй скъуыйын. Мæ хуылфы цыдæрид-
дæр уыд, уыдоныл мæ тых, мае бонæй схæцыдтæн. Бæл-
лæх не ’руадзыныл архайын. Иу иннæйæ тызмæгдæр уы-
лæнтæ кæрæдзийыл хойын. Ницы феххуыс сты Бонвæр-
нонæн. Мигь дæр сæ ницæмæ æрдардта. Уæлейæ ма
мæм бынмæ иу æнæрвæссон каст фæкодта, стæй...
132

Фæлтау уыцы ныв куы нæ федтаин! Фæлтау фæс-
таг æртахы онг куы бахус уыдаин! Мæ Бонвæрнон —
хæддзуйы уацары... Йæхи феуæгьд кæныныл ацар-
хайдта. Цалдæр хатты ма мæм йæ рухс цæсгом дæр
фæзынд, стæй бынтон æрбайсæфт. Уæд мæ фæтæн
риумæ йæхи цæуылнæ аппæрста?! Æппынæдзух мын
зæрдæвæрæн ныхæстæ куы кодта, дæу йеддæмæ мæ
дун-дунетыл ничи хъæуы, зæгъгæ, мын, ныфсытæ куы
’вæрдта, уæд йæ сæрмæ ахæм ми куыд æрхаста?!
Мæ маст мæ мидæг нал цæуы. Абухын. Фынк ка-
лын. Ау, æз æм мæ цард-цæрæнбонты æввахс бацæ-
уын куы нæ уæндыдтæн, нæ рæсугъд æнкъарæнтæ
цæсты гагуыйау куы хъахъхъæдтон, уæд уыцы саузæр-
дæ цавæр тугæйгуырд разынд?..
Аххосджын канд Мигъ нæу. Бонвæрнонмæ дæр дзы
къаддæр нæ хауы. Фæлæ уый, цыма никуы ницы æр-
цыд, ныр йæхи афтæ дары. Раздæрау та мæм худы, йæ
цæст фæцъынд кæны. Уыдæттæ та ма кæй хъæуынц?
Мæн? Нæ!
О, хъыг мын уыд нæ фæхицæн, фæлæ æндæр ма-
дзал не ссардтон. Иу хатт мыл гадзрахатæй чи рацыд,
уыимæ мæнæн иумæйагæй мур дæр нал ис. Искæй
уæлдæйттыл нæ сахуыр дæн. Æз æрдзæн дæр йæ
суадон уарзын...
Хъусыс, курын дæ æмæ мын мæ мастыл цæхх ма-
уал кæн. Ды — уæларвон, æз — зæххон. Ам ахæм
хъуыддæгтæ афтæ талф-тулфæй нæ аразынц. Уый
дын-иу æппынæдзух бæргæ дзырдтон, фæлæ нал фæ-
лæууыдтæ. Æмæ иугæр нал фæлæууыдтæ, иугæр дæ
кæнон бакодтай, уæд мæ мæхи охыл ныууадз. Мæ
сагьæсты базыртæ мын ссæрибар кæн. Уадз æмæ мæ
хойой мæ мысинæгты къæдзæхтыл. Дохтырты хуыз-
дæр, дам, рæстæг у. Раст фæзæгъынц. Мæ зæрдæйы
хъæдгæмттæ дæр мын уый бадзæбæхтæ кодта. Ныр та
ногæй уарзын. Хъусыс, уа-р-зын!..
Фарон ыл сæмбæлдтæн. Раст ацафон. Бирæ,
тынг бирæ уыдысты мæ уазджытæ. Кæй зæгъын æй
хъæуы, се ’ппæты дæр барæвдыдтон. Мæ зæрдæйы
дуар мын дзы иу зæд бахоста. Ныр дæр мæ цæсты-
тыл уайы йæ сурæт. Ахæм гуырвидауц дзы, æвæдза,
133

мад нæма ныййардта. Тæвд змисыл лæууыд. Йæ цæ-
стæнгас нал иста мæнæй. Æз дæр мæ уæхсчытыл
схæцыдтæн. Йæ къæхтыл ын мæхи атухинаг уыдтæн,
фæлæ йæм нæ баххæссыдтæн. Æрмæст ыл цалдæр
æртахы баппарын бафæрæзтон. Уый куыддæр фес-
тъæлфæгау кодта. Йæ мидбылты бахудт. Æвæццæ-
гæн ын æхсызгон уыд мæ бамбæлд. Стæй, цыма
мын фæриссынæй тарст, уыйау мæм арæхсгай æр-
бахъуызыд. Фæлмæн уылæнæй йæ бабуц кæнинаг
бæргæ уыдтæн, фæлæ уый фæтарст æмæ та уыцы
æнæхайыры змисыл алæууыд. Уый фæстæ ма мæм
къорд хатты цæугæ дæр æрбакодта. Кæй мæм фæ-
уæндондæр, уый бæрæг уыд. Цалдæр боны иумæ
фæленк кодтам. Йæ саулагъз буары хæрзад ныр дæр
ма ме ’взагыл ис. Уый дæр мæ ахуыппытæ кодта...
Уæд мæ бæлццæттæ фæндарасты къахыл ныл-
лæууыдысты. Уый дæр — семæ. Хæрзбон ма мын
загъта фæстаг изæр. Мæ былгæрон æнæдзургæйæ
бирæ фæлæууыд. Уый фæстæ уæззау санчъехтæй
бараст цавæрдæр дынджыр хъæндилмæ. Йе ’мбæлт-
тимæ дзы сбадт æмæ афардæг. Нæ, иу хатт ма мæм
дардæй фæкаст. Чи зоны, йæ зæрдæмæ фæцыд-
тæн...
Æмæ уæд ныр цæй æрæгмæ зыны? Æнæхъæн
афæдз мæхицæн дзæгъæлы ныфсытæ æвæрдтон? Ау,
зæххон амондæй дæр мын хай нал ис? Нæ, нæ мæ фе-
рох кæндзæн. Уырны мæ... Мæнæ диссæгтæ! Уартæ и!
Æмæ, дам, зæрдæ не ’мбары. Æрбацæуы! "Дæ бон
хорз, Денджыз!" — хъæргæнгæйæ згьоры. "Æз та ам
дæн!" — хъуысы йæ зыланг хъæлæсы уаг...
Цы кодтай? Цы дыл фæхæцыд? Мæхи уæздан куы
дарын, уæд мæм цæуылнæ уæндыс? Цæуылнæ мæм
дæхи æрбаппарыс? Алы бон, мыййаг, кæрæдзи куы нæ
уынæм... Рацу мæхимæ. Мауал мæ мæстæй мар, рацу
мæхимæ... Уæлдай нæ фæдæн... Бамбæрста мæ. Йæ
къахы æнгуылдзтæй мæ асгæрста. Фыццагау ма дæн
æнæхъæнæй дæр. Ды бынтон срæсугъд дæ. Ма тæрс,
нæ дæ фæриссын кæндзынæн. Ма тæрс, мæ кæсæгты
Кæсаг, аныгъуыл мæ уылæнты! Æрбацæуы... Арæх-
стгай. Йæ зæнгтæм ын схæццæ дæн. Мæ цинæн кæ-
134

рон нал ис. Хъæбыстæ, пъатæ сын кæнын. Мæхи сыл
айвæзтон. Мæнæ та сты!.. Йæ нарæг астæуыл къæлæ-
тау æрбатыхстæн. Æхсызгон ын у. Худы. Йæ бæрзонд
риутæм фæхъуызын. Кæд сыл аууонгæнæнтæ бакодта,
уæддæр сæ ссардтон. Мæхи сыл хафын. Мае дойны
дзы сæттын... Нал дзы æфсæдын. Йæ урс дæллаг-
хъуырты та аныгьуылдтæн. Мæ кæсæгты Кæсагмæ
дæр цæрын æрцыд. Йæхи мыл уыциу æппæрст æрба-
кодта. Ацахстон æй. Йæ сау-сауид даргъ дзыккутæ йын
мæ цæхджын æвзагæй фасæгау кæнын. Йæ хъоппæг
цæстытæ тæмæнтæ калынц... Æвиппайды йын йæ
хæмпус былтæ ацахстон. Уый сæ иуварс исы, йæ къу-
хæй сæ æмбæхсы. Фæстагмæ сæ мæ бар ныууагьта.
Уыдон дæр мæхи баисты!..
0, мæ кæсæгты Кæсаг, ныронг кæм уыдтæ?! Æнæ
дæу нал фидауын, уый нæ зоныс? Афтæ ма мыл фи-
дардæр хæц. Дæ бон нал у? Нæ, ацы хатт дæ нал
ауадздзынæн. Цыфæнды кæн. Ныр ма куы фæхицæн
уæм, уæд мæ æрхæндæг бынтон баууилдзæн. Фæлтау
мемæ рацу. Дæуæн дæр æмæ мæнæн дæр хуыздæр
уыдзæн. Дæ къухтæ æнцад æруадз. Мæнмæ хъус...
Фæхæссын æй мæ уæлныхты. Мæ тыхджын уы-
лæнтæй йæ арфдæрæй-арфдæрмæ схойын. Йæ
улæфт мæм нал хъуысы. Æвæццæгæн, бафæллад.
Базмæл та фыццагау! Мæ зæрдæмæ йæ афтæ хæстæг
райсдзынæн, уый æнхъæл нæ уыд. Бирæ фæтох код-
та, фæлæ йын дзы ницы рауад. Мæ домбай уылæнтæй
йыл фидар æрхæцыдтæн. Æнæхъæнæй дæр мæ ад йæ
буары куыд ахиза, ууыл архайын. Йæ нарæг астæу ын
тынгдæр æрбалвæстон. Фæцæуы ме ’нкъарæнты ду-
немæ. Арæхстгай йæ æрæвæрдтон мæ Галуаны. Кæ-
сæгтæ ныл цин кæнынц. Чындзæхсæв нын ацарæзтой.
Кафынц. Дæ хъоппæг цæстытæй ма сæм ракæс! Фен,
цы цардмæ дæ æрсайдтон, уый! Уæвгæ мын ныр
æцæгæлон нал дæ. Ды — мæ мидæг, æз — дæ алы-
варс. Баиу стæм. Æнустæм мæ кæсæгты Кæсагæй
баззадтæ. Уымæ бæллыдтæн. Ууыл у мæ цины сæр.
Уым, змисыл, дын чи баззад, уыдон та цыфæнды дзу-
рæнт. Цы хорз у! Цард афтæ адджын уыд, уый ныр
базы дтон... Дæ руаджы!..
135

АДЗААÆО ГУЫРД
АМОНД
Ацы райдзаст бонмæ
бæлгæйæ бирæ æнæхуыс-
сæг æхсæвтæ арвыста
Тала...Фарон раст ацафон
базмæлыдысты йе уæнгтæ.
Уæд, а-зæххыл цæмæн æмæ кæмæн рантыст, уый йе
’дылы къоппа нæма ахста. Ницы æнкъардта, ницы æм-
бæрста... Иу райсом йе ’мцахъхъæнтæм фемдзаст.
Кæсы æмæ уыны — сæ дысоны лæгъз, нарæг гуыртæ
къуыбыртæ адардтой. Тала хъуыдыты аныгьуылд. Фар-
статæ — бирæ: "Цы сыл æрцыд? Чи сæ бафхæрдта?
Цæуыл хъæлдзæг сты?.." Бафæрсын сæ нæ бауæндыд.
Нæ йæм разынд ахæм ныфс.
Дуне æнæхъæнæй дидин фестад. Тала цæхæрадоны
къуымæй фæлгæсы æмæ йæхицæн бынат нал ары. Ца-
вæрдæр хæрзад тæф ын суанг йæ зæрдæйы уидæгтæ
агайы. Бæлæстæ чындздзон чызджытау фæлыстæй сæ
мидбылты худынц. Сæ фæлмæн цъæх сыфтæртæй кæ-
рæдзийæн сæ сусæг ныхæстæ луарынц. Ницæйаг къудзи
дæр ма йæ дарæс раивта æмæ кафыныл сбæндæн. Тала
сæм йæ гом къухтæ ивазы. Фæнды йæ семæ цин кæнын,
хьазын... Нæй, йе ’ргом æм ничи здахы.
Тала æрмæст уæд бамбæрста йæ рæдыд. Бæлццо-
нау алæууыд. Йе ’мбæлттæй фæсте нæ баззайыныл ар-
хайы. Къуыбыртæ калыныл фæцалх... Йæ мæт, йæ са-
гьæс уыдон систы. Зæххы риуæй сын сой дары. О, фæл-
тау бынтонтæмæхæй куы баззадаид!..
Йæ къуыбыртæ райхалынæввонг байрæзыдысты. Фе-
гуырой, зæгьгæ, афтæ йæ уæлхъус чидæр алæууыд. Йæ
судзин къухтæй йыл схæц-схæц кæны. Тала ныккæрзыд-
та. Уидæгтæй фæлмæн мæрмæ лæбуры, фервæзыныл
архайы, фæлæ йæ тъæпп зæххыл фæцыд... Тох банцад.
Уыцы æнæхайыр ын йæ хъæрзын дæр ницæмæ æрдард-
136

та — цалдæр хатты ма йыл йæ уæззау цырыхъхъытæй
дæр алæууыд. Кæд цæфæй нæ мæлыс, уæд та дын —
рæхуыст...
Йæ иу Хуыцау æй сæфта, иннæ та йаем æххуысмæ
фæзынд. Хорз æмæ Тала йæ сыджыты хайæ нæ фæхи-
цæн... Сырхуадул фæткъуытæн цинтæ æмæ хъæбысты
афон ралæууыд, Тала та ма уæддæр йæ хъæдгæмттæй
хъæрзыдта. Æппынфæстаг йæ къæхтыл слæууыд. Æгайт-
ма æгьатыры фæндиаг нæ фæци, æгайт-ма ногæй йæ
бынат ссардта!..
Æмæ та мæнæ æрцыд, ралæууыд уалдзæг. Æрдз
райхъал йæ тарф фынæйæ. Алчи тырны йæ лæвар рай-
сынмæ. Цымæ дзы Таламæ та цы ногдзинад кæсы? Ау,
йæ былыцъæрттæ йæм дзæгьæлы хордта?
Хуры фыццаг хъарм тынтæ Талайы æвзонг уæнгты
аленк кодтой. Рæвдз-рæвдз февнæлдта къуыбыр калын-
мæ. Хæлофæй исы йæ хай. Йæ уидæгты тæлфынад баиу
дымст къуыбырты дадзинты æмдзавдимæ. Ацы хатт ин-
нæтæй сæрæндæр кæй уыдзæн, фæзминаг цот кæй ра-
уадздзæн, уый йæ уырны. Уымæн афтæ уæндонæй улæ-
фы сыгьдæг уæлдæфæй.
...Уыцы дурзæрдæ та цæхæрадоны фæзынд. Тала дзы
нал тæрсы. Кæддæрау, мыййаг, æгуыст нæу. Фæлæ фес-
тъæлфæгау, йæ уæлхъус уæззау цырыхъхъыты хицауы куы
ауыдта, уæд. Йæ кьуыбыртæм ын нымдзаст. Цавддурау
лæууы. Сыхаг бæлæстыл йæ цæстæнгас ахаста, йæ мид-
былты бахудт æмæ та Талайы астæу дыууæ къухæй ацах-
ста. Йæ тых йæ бонæй йæ ивазы. Талайы уидæгтæ хъарм
сыджытæй феуæгьд сты. Фæхæссы йæ, гыццыл раздæр
хус къалиутыл арт кæм бафтыдта, уыцы ’рдæм. Йæ
къуыбырты кæуынмæ Талайы цæссыгтæ фемæхстысты, афтæ-
мæй бахаудта сау фæздæджы уацары. Бахъарм... Йæхи
мæт дзы æрбайрох. Йе ’ппæт тыхтæ сарæзта къуыбыртæ
бахъахьхъæнынмæ. Уыдоныл фыдбылыз не ’руадзыныл
архайы. Уæддæр ма сын дунейы рухс куы фенын кодтаин,
зæгьгæ, сæ уайтагьд райхæлдта. Сæ уындæй нал æфсæ-
ды. Цæмæ бæллыд, уый йæ къухы бафтыд... Амонды суа-
дон афтæ адцжын у, уый Тала ныр базыдта. Æмæ цъыо
цъысгæнгæ йæхи æмраст ауагьта. Бынæй та йæм сæхи
ивазынц адзалы сырхзынг æвзæгтæ...
137

ДОДОО ДÆ КЪОНА!
Маст исынмæ нæ дæн æмхиц. Фæлтау æй аныхъуыр-
дзынæн. Фæлтау æй мæ дадзинты ауадздзынæн. Искæй
зæрдæхудты бацæуынмæ никуы бабæллыдтæн. Фæлæ,
хъусыс, ды рæстуды куы ’фхæрай, уæд дæм мæ ингæнæй
дæр сыстдзынæн, æмæ уæд дæ къона — додойаг.
|Э000ЭЭЭЭ30ЭЭ00|
I Æргом хъуыдытæ I
I ^Нæ демократты рæстдзинадæн йæ кой кæй хъу-1
I сын, æндæр ын нæдæр йæ уидаг уынын, нæдæр — йæ I
I дыргъ. I
I /Мæ сыгъдæг зæрдæйы дуар парахатæй куы бай-1
I гом, мæ риуы дзаг уæд сулæфыддæн. I
I ^Цæмаей кæрæдзи бамбарæм, уый тыххæй, хъу-1
I сыс мæ, гобиау ма лæуу. I
I ^Кæд дæ мæ бафхæрын фæнды, уæд мын дæ ра-1
I конд хорздзинад мæ цæстмæ бадар. I
I ^Уæлдæр скъола дын æвдисæндар бæргæ радта, I
I фæлæ дын дæ сæры магъз афтæмæй ныууагъта. I
I ^Иуæй-иу аемкъæйттæм Уыцы миниуæгæй йед-|
I дæмæ иумæйагæй ницы вæййы. I
I ^Æз бирæ цыдæртæ кæй не ’мбарын, уый хорз!
I æмбарын, фæлæ ды бынтон кæй ницы æмбарыс, уый I
I цæуылнæ ’мбарыс? I
I ^Йæ фæндагæн йае кæрон чи нæ уыны, ахæмимæ I
I иу уæрдоны макуы сбад. I
I ^Æххормаг адæймаг йе ’взаг аныхъуыры. I
I ^Уарзты уацайраг кæй æвзонг бонтæ нæ уыдыс-|
I ты, уый царды ад нæ базыдта. I
I ^Æвзонг бонты æлгъаг митæ зæрамæ цæрынц. I
I ^Иугæр мын мæ уæздан хæрд цъæм-цъæмыл ны-1
I майын райдыдтай, уæд дын дæ фынг дæхи бар уадзын. I
А.

Æз уарзун... Еци цийнадæ, еци цардбæллон-
дзийнадæ æй Икъати Авдули æмдзæвгити
сæйраг æнкъарæн. Автор и зæрдиуагæй фæндуй
"цъæх нæуæбæл фæд уадзун..." Гъома, цæрунæн ин
ци рæстæг дехгонд æрцудæй, уой пайдайагæй ба-
харз кæнун, дзилли æхсæн нæ фæдздзæгъæл ун, æ
уарзон адæмæн ести ахсгиаг хунæ балæвар кæнун
нимайуй æ комкоммæ ихæсбæл. Æгасемæ еци уоди
хъаурæ нæ разиннуй. Æнккæтей бон уæхæн устур
уаргъ исæргъувун дæр нæ бауй. Æхцæуæн мин æй,
æгайти ма Авдул еци "цъæх нæуæбæл" æ фæд ниу-
уадзунмæ æ нифс бахаста.
Кæсæн идарддæр: "Æз цæрун, цæрдзæн нигги
дæр". Ами дæр бабæй автори цæрæццаг зунди рахаст
сахирд бонæй бæрæгдæр æй, автори кæдзос зæрдæ
ресуй, нæ царди ци æнæраст гьуддæгутæ цæуй, уонæ-
бæл. Адæми еумæйаг уавæри фицуй автор æхуæдæг.
Æрмæстдæр уотемæй райгуруй æцæг æмдзæвгæ.
Авдул царди фæззелæнтæ хуарз ке зонуй, е
’нкъарæнтæ кæддæридцæр Æрфæнифæдау ке фæу-
унцæ, уобæл дзорæг æнцæ, киунугæкæсæги тæр-
хонмæ, æхе загъдау, ци "æмдзавд рæнгьитæ" раха-
ста, етæ. Уомæ гæсгæ мæ бон федарæй зæгъун æй,
Авдули уодæй рантæсгæ æмдзæвгитæ урух фæндаг
ке иссердзæнæнцæ, поэзи æцæг уарзтæй ка уарзуй,
еци адæми зæрдитæмæ.
Уарзт æмæ цардæн кæрæдземæй фæххецæнгæ-
нæн куд нæййес, уотæ æнгом бид æнцæ Икъай-фур-
ти æмдзæвгитæ дæр. Уони кæсгæй адæймаг арф
гьудити ранигъулуй, берæ цæмæйдæрти си æ мон-
дæгтæ исесуй.
Хуæнхаг риндзитæ сæхемæ сайагæ ’нцæ. Еу
риндзæй иннæ бæрзонддæр цъонгмæ æвæллайгæй
куд цæуай, дæ уарзон адæмæн лæггадæ кæнунæй
куд нæ фæллайай, еци хуарздзийнадæ дин,
Авдул, мæ зæрдæ зæгъуй.
КОЛИТИ Витали,
Уæрæсей финсгути Цæдеси иуонг.

УÆД...
Рæстдзийнадæн æ фарсхуæцæг
Ме ’мдзæвгæ цæуæд.
Мæ медцуйне басгарунæн
Йе ’вдесæн фæууæд.
Æ базуртæ федæр уогæй
Бæрзæндти тæхæд.
Багьæуаги ме знæгтæбæл
Уæлахез кæнæд.
Мæ зæрдæй ин æ медæги
Байвардтон зæрдæ.
Цирагъдарæн есгæмæнти
Ку уидæ, бæргæ.
Хъæболау æй фиди уарзтæй
Æгæрон уарзун.
Йе ’уæнгти конд, æ сорæтмæ
Нæ ерун азум.
Борæмæлгъау куд низзара,
Уобæл ин ковун.
Куд ин фæууай тæрхони лæг, —
Дæуæй дæр корун.
Урух фæндаг ку не ссера
Дæ зæрдæмæ, уæд,
Къубуртæбæл ниппурх уогæй,
Ме ’нæйнон фæууæд!
* * 4
Мæн фæндуй, цæмæй кæстæртæн
Сæ размæцуд уа фæндон,
Еу рæдудæй æностæмæ
Куд неке уа дувудон.
141

ÆЗ УАРЗУН
Æз уарзун...
Сæумæраги бæгъæнвадæй
Цъæх нæуæбæл фæд уадзун,
Райгьал уогæй бонивайæн
Мæргъти хæццæ низзарун.
Æз уарзун...
Æнæрлæугæй, сауæдонау,
Куд фæккæнон рæсог цард.
Биццеу уогæй, устур лæгау,
Уобæл хуардтон зингæй ард.
Æз уарзун...
Ирон гъазти — ирон фæндур,
Киндздзон кизгæн — æ бахудт,
Деденгуги урух будур,
Лæхъуæнæн ба — æ рацуд.
Æз уарзун...
Дзиллитæмæ æргом цæстæй
Æностæмæ фæккæсун,
Сæ нистауæн кади хæццæ
Цард-дзаманти фæххæссун.
ЦÆРУН
Æз цæрун, цæрдзæн нигги дæр,
Нæ тæрсун æз, нæ, зинтæй.
Карз арахъхъ дæр багъæуаги
Баниуаздзæн æдбунтæй.
Зин сахатти мæ хæларæн
Фæххæтдзæнæн ихуæрстæй.
Мæ зæрди уаг еунæг уомæн
Ракæндзæнæн мæ тухстæй.
Фал ку ’нцæ мæнæн мæ бонтæ
Зин, унгæг ’ма додоййаг.
Мæ рохс зæрдæ и рохс цардмæ
Бонæй-бон кæнуй мондаг.
142

ДЕМОКРАТТÆ
Нæуæгигурд демократтæ
Бæрæг дарунцæ не ’хсæн.
Сæ сорæт син равдесунæн
Еу къуар номи æрхæсдзæн.
Налат, Геруз — сæ фæххуæцæн,
Соцъа дæр æй сæ лимæн,
Цæстнæуарзон — сæ рæвдауæг,
Гадзирахат — сæ гæнæн.
Есге зин син — уодихуасæ,
Есге кудт син — фæндурдзагъд.
Нæ уарзунцæ кæрæдзей дæр,
Сæ уодесæг — æргом загъд.
ГЪЕЗÆМАРÆЙ —
ХУÆРЗÆФСЕС
Гъæздуг, дан, æй нури догæ,
Алци дæр нин — парахат.
Мæгур æхе маке хонæд,
Седзæр, кенæ цагъайраг.
Нæ номдзудцæр демократтæн
Сæ февнæлдмæ фау нæййес.
Гъе уой фæрци нæ дзиллитæ
Гъезæмарæй — хуæрзæфсес.
Хеди бунти раевгьудæй
И гъæдæрмæг — тугуйраг.
Тæрегъæд ба уонæн кæнун,
Ке цард иссæй тухъуйраг.
Æ дзамани седзæрæн дæр
Лæвардтонцæ седзæйраг.
Нæ разагъди уæди лæгтæ
Нур иссæнцæ дзедзæйраг.
143

Фудгин æхе неке хонгæй,
Еу иннебæл æмбохуй,
Уæлдай хай ’ма уæлдай хъуæлтæ
Æдзæсхезæй æрдомуй.
Æзнаггадæ ракæнунæн
Берæ тухтæ нæ гъæуй.
Цифуддæйраг тогдзухæн дæр
Есгæд кæрон æрцæуй.
ЦАРДИ УЕДÆГТÆ
Ци ’й цард æнæ цийнæй,
Æнæ зинæй, æнæ мастæй?
Цæмæн гъæуй мæн бохъ цард
Æнæ уарзон уоди уарзтæй?
Ку нæ дарон æз хæлар,
Уæд мæбæл "яхх"-æй фæккотæ.
Кæд кæнун æз мæнгæ загьд, —
Мæ ингæнмæ мин фæццотæ.
Нæ ’й римæхсун — уарзун цард,
Фал цæрон æз æнæ знагæй?
Уæхæн цард мæн нæ гъæуй, —
Тох æй мæ цард æдæуагæй.
Царди цард æз уæд кæнун,
Еу бон инней ку фæссоруй,
Догьон бæхау и рæстæг
Мæнæй фулдæр ку фæддомуй.
Ци ’й цард æнæ фæсмон,
Æнæ цийнаг, æнæ уарзгæй?
Ци ’й цард æнæ гъæугæй,
Æнæ фæсте фæд ниууадзгæй?
144

УОБÆЛ ТУХСУН
Хебæраги
Мæ сагъæстæн сæ уацари ку бахауон,
Мæ лæгун сæр
Дæ исдзурдмæ исесунгъон ку нæбал уон,
Уæд ди ко рун:
Бамæ уадзæ æнæсдзоргæй мæхе барæ,
Ма ми сорæ
Мæ сагъæстæн сæ рæубонтæ — æз се ’нгарæ.
Ма дес кæнæ
Дæ меднимæр мæ уайдзæфбæл сувæллонау,
Мæ сагъæстæ
Рæсог æнцæ, æмбохунцæ Ирæф-донау.
Уони уолæн
Мæн бантъохуй нæ синхбæсти дзодзæнгъазтмæ,
Рамæ скъæфуй
Сæумæраги бæгъæнзæнгæй хорискастмæ.
Бор сигитæй
Мæнæй хуæздæр неке кодта къупгæнæнтæ.
Æрра думгау
Басгаринæ мæ мадæн дæр йе ’вæрæнтæ.
Гъист зумæги
Æнæ ’рлæугæй батæхинæ ехарæнги.
Ерисонæй
Æз гуринæ нæ къолæй дæр къахдзонæгътæй,
Гъæди къохæй
Сог ласинæ зумæгвагæ уæрдунуæргьтæй.
Фал абони
Уобæл тухсун, уобæл кæнун сонт сагъæстæ,
Мæ рæубонтæй
Ке райдард дæн, ке нæбал дæн сæ игъæстæ.
* * *
Уо гъæздуг æма тæтон,
Уо рæсугъд æма индгин,
Уо хæлар æма нæртон,
Уо сæрæн æма зундгин.
145

* * *
Алкæд кæми фæууй
Зæрдæн æ фæндон?
Зæрдæн мæ зунди хай —
Æдзох æ фæдон.
Алкæд зæрди фæндæн
Ма цо æ фæдбæл.
Раскъундзæй есгæми
Дæ над æрдæгбæл.
* * *
Махæн нæ кæстæртæ
Æд зунд, æд хъаурæ ’нцæ.
Сæ еугур гъуддæгтæ
Нурма нæ фæцæнцæ.
Еу бон син иннемæй
Фæууй хъазауатдæр.
Лæхъуæнтæй кизгуттæ
Нæ ’нцæ фæстезадцæр.
Еумæйаг исдади
Артау фæссодзунцæ.
Денгизи уолæнтау
Рæстæг æмпъохунцæ...
ХÆМПÆЛГÆРДÆГ
Æнæ рæдуйгæ зæнхæбæл
Еунæг дæр нæййес.
Фал си дæуæн æнæ рæдуд
Дæ царди циййес?
Райдайæнæй-байдауæнмæ
Зæран нин хæссис.
Сæрæй бунмæ — хъори хуасæ,
Золкъау ду лæсис.
146

Æнæгъæугæ хуали хуасæй
Ци ма уа фуддæр?
Æрдзæн йе знаг — хæмпæлгæрдæг
Уотæ нин — ду дæр.
АЛКЕ ФАГ/Е
Æзнаг ку нæ дарис
Мæнæн, ду, мæ зæрдæ,
Æдзох ку фæззарис,
Уарзагæ цæмæн дæ?
Æндон ду ку нæ дæ,
Буйнаг хонх кæмæн дæ?
Мæнæн ду, мæ зæрдæ,
Бухсагæ цæмæн дæ?
Уогæ кæми хæтис,
Миййаг, дзæгъæл фæддæ?
Нæтгæ цæбæл кæнис,
Тæрсагæ кæмæн дæ?
Тумбул къохи асæй
Уæлдай ду ку нæ дæ,
Куд дæ уæд сæ фагæ
Алкæмæн, мæ зæрдæ?
БУНАТИ ЛÆГ
Кедæр загьдау, дæс анземæ
Фондз къæласи каст фæддæ.
Дæ мæлгьæвзаг ниддаргъ уогæй
Бунати лæг ду исдæ.
Дæ ревæд сæр фæццæйхæссис
Уазай цъонгæй бæрзонддæр.
Ку нæ тухсис нæ федæнбæл
Цийфæнди ку уа, уæддæр.
147

Сойнæ æмæ муди ’вдулгæй
Бохъ цардæй нур ду цæрис.
Сæри нез ’ма зæрди рист ба
Не ’нккæтемæн ку хæссис.
МÆ ЗÆРДÆМÆ
Сæргъæн донау, гъенцъунгæнгæ
Мæ реуи ’мбохис.
Ниддæ уагътон æнидонæ —
Реугудур тонис.
Ку не суай мин царди фагæ,
Уомæй дин тæрсун.
Дæ гупп-гупмæ, о, мæ зæрдæ,
Хатгай истæфсун.
Царди æнцон неци фæууй, —
Арази уобæл.
Лæгдзийнадæ равдесунмæ
Ма кæнæ дзебæл.
Дæ хецауæн æ нури цард
Тохи бон иссаей.
Лæгæвзарæн зин фæндагбæл
Рахуæцæ, хонæ ’й!
НЕКÆД!
Зинтæ
æмпурсæнтæй
уадзун мæ фæсте.
Фæххуæст
ту н дз гæ -ту н дзу н
мæнбæл ку нæййе.
Цардæн
æ догъуадбæл
148

байвардтон мæ саргь.
Дзиллæн
æ сагьæстæ
иссæнцæ мæ уаргь.
Мæнæн
мæ базуртæ —
хуæнхон цæргæсау,
федар, урух æнцæ —
тæхун æнæ фау.
Тæхун
нæ будуртæн
сæ сæрмæ фæндон.
Бæркад,
амонди зар —
æнцæ мæ фæдон.
Хорæн,
æстъалутæн
ку дæн сæ лимæн.
Се ’хсæн —
мæ зæрди хатт,
цæрун æд тæмæн.
Арвæн
æ гæрæхтæ
еуварс æнтъохун.
Мегътæ
расорунбæл
æдзох ку тохун.
Нæртон
Батæразау
тохи исзинг ун.
Уæддæр
мæ хъазауат
минæг нæ кæнун.
149

Бундæр
сау нæмгутæй
ку ’рхауон есгæд,
Цардæн
æ саргъæй ба
не ’рхездзæн некæд!
МИЙЙАГ...
Догъон бæхау, хæлæфгæнгæ
Цард федæнмæ ку бурсуй.
Бæласæн дæр е ставд зæнгæ
Æнзти уæзæн нæ бухсуй.
Ку ссор унцæ æ къалеутæ,
Бахускъæ уй уæд бунтон.
Æ сæрмæ ма тæхгæ цъеутæ
Ферветунцæ сæ рохс бон.
Фемисунцæ, игъæлдзæгæй
Куд æрвистонцæ рæстæг.
Æрдзæ лæууй æгуппæгæй,
Игъосуй сæмæ листæг.
Мæргътæн се стуф цъæбар-цъубур
Байдзаг кодта и уæлдæф.
Алфамбулай урух будур
Ку уолæфуй хори тæф.
Имисунцæ сæ еугур дæр
И бæласи евгъуд цард.
Басаста ’йбæл и фудгол дæр
Æ циргьинсад æхсаргард.
Æз дæр нур ба тохи бонтæй
Ку нæ лæуун, ку, идард.
Архайун æз мæ рист уодæй
Аразунбæл нæуæг цард.
150

Цæмæй мæн дæр æримисгæй
Ма рахонай магоса.
Мæ фудæбон пайда уогæй
Амонди къах куд хæсса!
МАДÆМÆ
Фурттæн сæ фулдæртæ
Бæллунцæ, цæмæй
Маддæлтæ ’ностæмæ
Цæронцæ фæрнæй.
Уотæ мæн зæрдæ дæр
Æхе рæдовуй.
Мадæн хуарздзийнадæ
Æдзох фæккоруй.
Нæ дæн æз саигу.æй,
Дзурдзагъд, е нæртон.
Фурттæн сæ хуæздæртæй
Нæ дæн æз бунтон.
Уомæн хуæрзæвдесæн
Дæуæн дæхе загьд:
"Цæмæ ’й дæ размæцуд,
Биццеу, уотæ тагъд?
Хатгай иронхуати
Дæуæй цæмæн дæн?
Де слæг исунмæ дин
Æдзох ку бæлдтæн.
Цæмæ ’й дæ хораууон
Мæнæн мæ бæллец?
Еу хатт ма иссодзæ
Зæронд къала пец.
Бабадæ мæ фарсмæ
Æнгом, кæддæрау.
151

Неуй нæ гъунтъуз куй
Арвмæ берæгъау.
Лæууй дæ къозо дæр
Æнцад-æнцойнæй.
Еу хатт ма дзонæгъæй
Рагурæ къолæй.
Алкæд дæ фæззиндмæ
Кæсун цæмæдес..."
Мадæн æ хъæболæй
Бафсæдæн кæд ес?!
Нæ дæ, о, мæ мадæ,
Иронх ду мæнæй.
Сæртæг, цъæхснаг уесау,
Дæ фурт нæбал æй.
Фал кæд мæ размæцуд
Фæндон, тухгин æй,
Тухст бонти арази
Фæуун уæд дæуæй.
Ме ’уээнгтæн сæ хъаурæ
Фулдæр ку кæна,
Уомæн æ рахуæцæн
Ду ку дæ, æна.
Ду ку дæ ме стур хонх,
Уарзун нæ Хæрес.
Мадæй ма зинаргъдæр
Мæнæн кæми ес?
Мадæн æ фæллойнæ
Нæййес бафедæн.
Дæу фæрци идардмæ
Уинун мæ федæн.
Цæрун дæ тæфагæй,
Цæун дæ нифсæй,
152

Хæссун устур уаргь дæр
Æнæ истъифсгæй.
Нæ дæ, о, мае мадæ,
Мæнæй иронхуат.
Æндæр бæстихайи ’й
Мæнæн мæ бунат.
Рагæй и къозомæ
Æнхиц нæбал дæн.
Цардæн æ зиндæрти —
Мæнæн мæ бадæн.
Адæми æстуфбæл
Мæ къахист барун.
Дзилли хуарздзийнадæн
Мæ зæрдæ гъарун...
Бонтæ евгьудæнцæ
/Есхъел бæлццонау.
Мæнмæ æнгьæлдзауæй
Бадтæ седзæрау.
Уарзтай дæ хъæболи,
Адтæй дин зинаргъ.
Æдзох дæ дæндагæй
Дардтай ин цирагъ.
Е дæр дæ фæндонæй
Размæ æмпурста,
Йе ’взонг зæрди уагбæл
Некæд аурста.
Къона æнæбари
Æмбон ниууагьта
/Ема æ фæндурдзагъд
Фæндон исуагъта.
Æхсирæн æ сæртæ
Фæуунцæ адгин,
153

Уотæ дæ биццеу дæр
Дæ цæсти — кадгин.
Дæуæн дæ фæдзæхст е
Бæрзæндти хаста,
Уаргьæн æ тугултæ
Æ фæд-фæд ласта.
Дæуæн дæ зин бонтæ
Гъавта бафедун,
Хестæр дæ цæуæтæн
На ’дтæй æнæ рун.
Зудтай ин æ гъæнтæ,
Æ нифс, æ гъенцъун,
Рæсог сауæдонæн
Бæлдтæй æ бенцъ ун.
Некæд дæ нези хатт
Хастай æргомæй,
Уой хигъд дæ сунтæбæл
Хуæстæ мæ номæй.
Уайтагъд ку ’руатон дæ,
Къæдзæх никкæла.
Цифуддæр æзнагбæл
Дæ бон никкæна.
Адзали дзæмбутæн
Бадæ амæттаг,
Дæ уарзон дзиллитæн
Исдæ хъиамæттаг.
Нæ урух фадуæттæ —
Адæмæй идзаг,
Дæ фæстаг фæрзеуæй
Дæттис комидзаг.
Махæн, дæ цæуæтæн,
Нæ хай — хъурдохæн,
154

Цæстисуг æгьзæлуй,
Яххæй æмбохæн.
Идард æй дæ балци,
Нæййес си здæхæн.
Адзалæн — мадзайлаг...
Ка ссердзæй уæхæн?
Уотемæй маддæлтæ
Цæунцæ махæй,
И тъæпæн синхбæстæ
Байдзаг уй къахæй.
Æз дæр дæ уæлгъоси
Балæуун хатгай,
Æнæ еу исхъиппæй
Фæууй мæ катай.
Мæ уæздан фидæ дæр
Цæститæй фæрсуй,
И сау циртдзæвæнæй
Комкоммæ кæсуй.
Цалдæнгæ зингдзаст хор
Мæ сæрмæ зела,
Уæдмæ мæ дадзин дæ,
Мæ зингхуст æна.
Седзæр дæ циртдзæвæн
Берæ нæ лæудтæй,
Дæ размæ мæ фидæ
Уайтагьд æрхъæрттæй.
/Емвæрстæ хуссетæ
Æнцон-æнцадæй,
Уæ фæллад иуæнгтæн
Сæ зин æртадæй.
Игъосис, мæ мадæ,
Ду уо харакет,
155

Мæ фидæн, куд ами,
Дæттæ берекет.
Зинтæн сæ пурхæнти
Цудайтæ æнгон,
Нур дæр уæ нивæрзæн
Ма уагътæ игон.
Мæнмæ, о, мæ мадæ,
Ма ’здахæ де ’рух.
Биццеу нæбал уогæй
Мæ фæндтæ — урух.
Размæ, мæ фæззæгмæ,
Æдæрсгæ бурсун,
Æвуд гъезæмæрттæ
Баркъити тъунсун.
Арæх мæ гьудити
Баун уацайраг,
Ме ’взонг, æсхъæл догæн
Исун æ байраг.
Æдзох мæ цæстингас —
Хуæнхон цæргæсау,
Итигъд мæ базуртæ
Хæссун æнæ фау.
Уазай æмвæзадæ
Мæхе æнкъарун,
Дæуæн дæ фæдонтæн
Мæ уод ку гъарун.
Фал дæн хуæрзæфсесæй
Мадæй — æнæфсес,
Дæ фæсте байзадæй
Мæнæн финсæн сес.
Уой фæрци абони
Ку дæн гæрзефтонг
156

Рæнгъгай мæ гьудитæ
Æнцæ хуæрзефтонг.
Циргь æй æ биринкъæ,
Тасун нæ комуй,
Нигги хъазауатдæр
Мæнæй æрдомуй.
Райсун æй мæ къохмæ
Устур хæзнайау,
Фæуун си арази,
Содзуй цирагъау.
Цæфсуй æнæгьæнæй
Мæ уоди æмдех,
Сифæбæл æркафгæй
Исуй æнæкъех.
Мæ рæгъæд гъудитæ
Æндæдуар хæссуй,
Карз тохи бацæугæй
Æппун нæ тæрсуй.
Арвæн æ кæрæнтти
Цъелау низзелуй,
Уæдта æ цæгатмæ
Рæуæг æрхезуй.
Басгаруй тæрвæзтæ,
Уадзуй си амонд,
Уомæн и уорс галтæ
Фæууæнтæ нивонд.
Хъилматæн сæ нихмæ
Хуæцуй уæндонæй
/Ефхуæрд, дзедзæратæ
Ласуй зиндонæй.
Дæуæн е, мæ мадæ,
Имисуй дæ ном.
157

Хевæнд æй бустæги,
Ци ма ин кæнон?
Ду ин дæ æ дзæццæ,
Дæ комæй цæфсуй,
Дæ иссугьд артдзæстæн
Минæгæй тæрсуй.
Тъинггай æ дордонæ
Байдзаг æй уомæн,
Идзулд игуæрдæнтæ
Æсгаруй комæн.
Уоми деденгутæй
Бæститæ ’мпъохуй
Æмæ сæ уарзæнттæн
Гъæбесмæ ’нтъохуй.
Берæ кæмæндæрти
Хъибиллæн бæззуй,
Рæстуоди риститæй
Æ бауæр гъæрзуй.
Доги æнтхъерæнтæн
Сæ хурфи фицуй,
Нæртон Батæразау
Гъæбесæй хуæцуй.
Гъе, уотæ, мæ мадæ,
Дæ цардæй цæрун,
Биццеуæн æ.равгае
Нæма ес мæлун.
Дæ нæуæг бунатмæ,
Уо мин си рæвдуд,
Есгæд, еу бони сæр,
Зиндзæнæй дæ фурт.
158

РАДЗУРДТÆ
ÆМА НОВЕЛЛиТÆ
Уæд ма Ирæфи райони газети редакций кустон.
Еу уæхæни мæмæ бæрзонд къæлæтгини бадæг (æ
ном ин барæй нæ зæгьун) ку фæдздзоридæ. Цума
ми ци кæнуй, зæгьгæ, æ косæнуати балæудтæн.
— Уой зонис, æма мæ нæ райони цалдæр баер-
нон косæги дæ фудæй æнцад нæбал уадзунцæ? —
уайтагъд мæ æ уайдзæфи пæлæзи æрбатухта.
— ???
— Кæд финсис, уæд — æргомæй, номхундæй!
— Нерæнгæ мин уæхæн æрмæг мухури нæма
рацудæй, — адтæй мæ дзуапп.
— Мадта а ба ци ’й?! — мае фийи буни мин
фæссагъта газет.,.
Цæветтонгæ, хъаугъа ци æрмæги фалæмбулай
исцибæл æй, е разиНдтæй мæ сатирикон радзурд-
тæй еу. Кæмæндæрти си, æнæмæнгæ, æ гоморий
фæрстæ бахуастон. Кадæртæ си сæхе фэеууид-
тонцæ æма мæбæл уæлдæр хецауи ардаунвæндæ-
бæл иссæнцæ. Ке зæгъун æй гъæуй, сæ гъезæ-
мæрттæ дони къоси исæфт фæккодтонцæ, Уой
хигъд æз ба мæхе сос æхсилкъитæй бафсастон„.
Мæ киунуги аци хай мин уæхæн "нёзæн" ку исбæз-
за, есге си æ сорæтбæл ку искъобалæ уа, æ хуарз
зонгæ æ цæститæбæл ку рауайа,
уæд мæмæ сумах дæр фæдздзоре-
тæ. Цалинмæ ма уодæгас дæн, уæд-
мæ — уæ лæгтадæгæнæг.
&*

Йигорон æвзагбæл хуарз киунугæ ку
фæззинна, уæд е бæрæгбон æй. Бус-
тæги æхцæуæн — прозæй финст ку уа.
вдули аци радзурдтæ, æнæмæнгæ, бе-
рае киунугæкæсгути зæрдитæ барохс кæндзæ-
нæнцæ. Фиццагидæр бафеппайун гьæуй уой,
æма автор хегъæдон æй, ес имæ æхе дæсниа-
дæ радзурдтæ аразунмæ. Ци ’взагбæл æвдесуй
æма дзоруй адæмæн æ сæри сагъæстæ, æ
зæрди æнкъарæнтæ, æ уоди цийнитæ æма ри-
ститæ, е æй сæребарæ, "æнцон" дигорон æв-
заг, гъæздуг æма раст арæзт æнцæ æ гъудиæд-
тæ стилистикой æгъдауæй. Е, мæнмæ гæсгæ,
æй автори сфæлдистадон лæгигъæдтæй еу.
Авдул абстрактон финсæг нæй, царди æцæг-
дзийнадæмæ хæстæг лæууй. Æ уадзимистæй бе-
рети сюжеттæ есуй, царди ка ’рцудæй, уæхæн
цаутæй. Автор радзурдти сæйраг архайгути но-
мæй тох кæнуй рæстдзийнади сæрбæлтау, ходуй
нуриккон æхсæнадон цардарæзти гьæнтæ æма
рæдудтитæбæл, адæймаги "кæнгæ" аеппитæбæл.
Уæлдай тухгиндæр рауадæнцæ автори юмо-
ристон æма сатирикон радзурдтæ. Уоци
литературой жанри Авдул æхе дзæвгарæ хуæздæр
æнкъаруй. Махæн, дигорон æвзагуарзгутæн, е
æй бустæги æхцæуæн. Зæгъун æнгъезуй, æн-
дæр нæмæ неке финсуй ецихузи уадзимистæ.
Авдул хуарз арæхсуй адæймаги психологи æма
зæрдихатт равздрунмæ, царди раст æма мæнги
арæн исбæрæг кæнунмæ. Æ юмористон
радзурдти беретæ сæхе фæууиндзæнæнцæ айдæнæмæ
никкæсæгау, уотæ хеуон æма уодæн хæстæг æн-
цæ киунугæкæсæгæн сæ сæйраг архайгутæ.
СКЪОДТАТИ Эльбрус,
Уæрæсей финсгути Цæдеси иуонг.
160

лихъÆ кæрддутæ
Гудуни асæ мæйæ изæй-
рон арви гьæбеси æхе уæ-
лиаумæ исиста æма стъа-
лути денгизи паддзахеуæг
кæнуй. Æ зингхуз гурæ ний-
тинг æй, уæдцæр си гъари
цъита нæ тæдзуй. Фæззигон рæуæг думгæ Мухтар æма
Ацæмæзи цубурдус хæдæнтти сгарæгау фæммедæг уй.
Лидæ сæ цорæй раги рандæ ’й, айфонмæ цалдæрæй-
маг фун уинуй, аци дууæ ба, цума сæ дæргъæй-дæр-
гъæмæ къеламæ æндадзгæ никкиндæй, уоййау æгуп-
пæгæй бадунцæ. Сæ хабæртти дзæкъолæ исревæд æй
æма алке æ гъудити цади æхе æртайуй.
— Мæнæ куд ниффæстеуат ан, — райгъустæй Мухтари
бæзгин гьæлæси уаг. — Уотемæй ба мæ сæумæ раги ис-
тун гьæуй. Нартихуар æфснайд нæма фæцан. Мæ комбайн
кæд зæронд æй, уæдцæр ма размæ хуарз хуæцуй, фал
тæрсун, хусгæ ку райзайон.
— Цæун афонæ ’й, — исарази æй Ацæмæз дæр æма
сæхе ’рдæмæ фæуурдуг кодтонцæ.
... Мухтар æма Ацæмæзи фидцæлтæ хонхи дæр æнсу-
вæртау цардæнцæ. Ардæмæ, будури гъæумæ, дæр еумæ
ралигьдæнцæ. Еумæ си æмвæрстæ æрæвардтонцæ фа-
зон дууæ хæдзари. Еци-еу бонбæл си райгьустæй дууæ
нæуæгигурдей цъæхснаг кæун. Мухтар æма Ацæмæз хæ-
лар бийнонтæн иссæнцæ лимæндзийнадæ нигги федар-
дæргæнæн цæгтæ.
Сæ тæрсгæ-резгæ къахдзæфтаадæр Мухтар æма Ацæ-
мæз æмбойни ракодтонцæ. Скъолай къæсæрбæл дæр
къохтæбæлхуæцгæ еумæ бахизтæнцæ, æмвæрстæ бад-
гæй, ахури бонтæн сæ кæронбæл дæр еумæ исæмбал-
дæнцæ. Кæрæдземæй сæмæ римæхстаг некæд неци ра-
зиндтæй. Скъолайæн фандараст зæгьуни гьастизæри дæр
Лидæмæ еумæ бафецудтонцæ:
6. Заказ №45

— Кæд æмбæлуй, уæд еу кафт...
Се ’мкъласон кизгæ уæхæн æнæнгьæлти истаусмæ
фæкъкъех æй. Æ сау-сауид дзигготи бид æ куст искодта.
Еу усми фæсте си нидæнгомау райгъустæй:
— Табуафси, Мухтар...
Берæ фæккафтонцæ уæд. Мухтарбæл базуртæ база-
дæй.Тухгин къохæмдзæгьдмæ зелгæдумгæ фестадæй.
Лиди медбилхудт райахæсгæй, къозойау хæрдти фесхъе-
уидæ.
Ацæмæз син нæдæр æрдзæф кодта, нæдæр Мухтари
уидта. Е ’нкъард цæститæ Лиди амæттаг бацæнцæ. Ку ин
æ нарæг астæу сæхемæ æрбалхъевунцæ, ку ин æ бæркад-
гин билтæ нихъуæрунмæ æрцæунцæ. Лиди æмзилд, æм-
хæстуолæфтгæнæг иссæнцæ.
— Иннæ хатт ба мин дæ хæццæ æнæ ракафгæ нæййес,
— Лидæ нифс байвардта Ацæмæзæн, фæсизæр æй
Мухтари хæццæ раздæрау æ къæсбæл исæмбæлунгæнгæй.
Ацæмæзи содзгæ маст ледзунæрвонг рацæй. Буни-
сæфт ба ’й Л иди арми тъæпæни фæлмæн бамбæлд æр-
бакодта.
Ацæмæзæн дзиуарау хæссуйнаг ци алæмæти бамбæлд
иссæй, уобæл дууæ анземæ хæстæг цæуй... Уæддæр
лæхъуæни уадолæй нæ хезуй, æ хæццæ æмдзогæнæг ис-
сæй: "Тæходуйтæ, есгæд еци къохтæ дæ хъури буни дару-
нæй бафсæдæ".
Лидæ кæд сæйраг сахари дохтурбæл ахур кæнуй, уæд-
дæр гъæубæстæ — æ уоди гага. Алли сабати дæр æ мадæ
Хорчески æвæрæнтæбæл къæсибадæг тикисау æрзелуй.
— Ами бабæй дæ?! Горæт фæлладуадзæн, хеерхæф-
сæн бунæттæй æмидзаг уогæй дæ æппунæдзох ардæмæ
ци’йвазуй? — райгьусуй мади хинцфарст.
— Ду æма папæ!.. Сумах ивазæгæн нæ бæззетæ? —
фæууй Лиди еци-еу дзуапп.
Мади расайун — зинтæй. Æ зæрдæ зонагæ, рагацау
æнкъарагæ ’й. Алл и сабати сæмæ Мухтар æма Ацæмæз
дзæгьæли-хумæтæги фæззиннунцæ? Цидæр си ее... Ци, е
дæр бæлвурдбæрæг фæддаруй Лиди бакастбæл. Кæд
Хорчески кизгон бонтæ фæсхонх райзадæнцæ, уæдцæр
ма уойбæрцитæ æ зунд ахæссуй.
162

Фал Лидæ сæ дууебæл ци ниццæггаг æй? Кæдмæ си
хъуæлти гьаздзæнæй? Хорческæ си еуемæ дæр фау нæ
еруй. Ка ци зæгьуйнаг æй Ацæмæзæй? Тамаку нæ думуй,
арахъ нæ ниуазуй. Шофербæл райахур кодта. Косуй
тагьд æнхуси машинæбæл. Боз си ’нцæ адæм-. Е ’дард-
дæри ахур — фæсаууонмæ. Хуарз инджилер, дан, си æр-
сæлдзæнæй. Хуцауæн табу. Мухтари дæр æ фондз æн-
гулдзей хузæн зонуй Хорческæ. Уæхæн сæрæн механиза-
тортæ гъæути фулдæр ку уайдæ, уæд нæ колхозтæ сæ
къæхтæбæл ислæууиуонцæ. Косгæ æма ахур еумæ кæ-
нуй. Нур дæр берæ агрономтæн зунд байамондзæнæй.
Диплом ку райса, уæдта, дан, аспирантурæмæ цæуйнаг
æй. Фал сæмæ уæддæр сиахси къахдзæф ка æрбакæн-
дзæнæй? Неци ма ин лæдæруй Хорческæ. Лидæ дæр ин
нерæнгæ уæхæнæй неци ма истаус кодта...
— Ацæмæз, — сæхе уæнгæ ку нихъхъæрдтæнцæ, уæд
Мухтар нидæнгомау исдзурдта, — иннæ сабатмæ æфс-
найд ку нæ фæууæн, уобæл тухсун.
— Æдухст уо, ауæхæн ирд æхсæви фæсте хуарз бонтæ
фæууй.
— Уой бæргæ зонун.
— Мадта?
— Л иди иннæ æрцудмæ мæ ку нæ раевдæла...
— Е ба дæ ци гьигæ даруй?
— Мор дæр неци, фал нæ, хæдзарæмæ фæццæйцæу-
гæй, Лидæ куд фехсилкъæ кодта, уой балæдæрдтæ?
— Нæ, уæллæгьи, — æхе нецифегьосæг искодта Ацæ-
мæз.
— Уæ кæрдду бæласæ, дан, дессаги зад эей.
— Æз дæр имæ абони нæ тургъæй кастæн. Æ тиллæг
дзæбæх фæббор æй. Фал æ къалеутæ мæлæти бæрзонд
фæццудæнцæ. Телун сæ ма багьæуа... — фæннисан кодта
Ацæмæз.
— Тилд кæрддутæ нæ бæззунцæ... Мæхе ку евдæлидæ,
уæд... — æ фæсгьос ранихта Мухтар.
— А-а, нур мæмæ ку багьардта. Мæ бæрагæ уадзæ! —
фæццурд æй Ацæмæз.
...Æрфестæг æй сабат. Ацæмæзæн косгæ рауадæй.
Сæумæраги сæйгæдони балæудтæй. Фахъæрайау нил-
163

лигьстæ кодта æма ин æ кезу æндæр бонмæ раргъав-
тонцæ. Фæффæстæмæ ’й. Кæрдцу бæласи бунæй хæр-
дмæ кæсуй: "Ци хуарз æй, Мухтари ке нæ раевдалдæй...
Лидæ мæхе къохæвдулд кæрддутæ хуæрдзæнæй". Рага-
цау сæ ку ’ртонон, уæд изæрмæ сæ адæ фесæфдзæ-
нæй, зæгьгæ, ма æ гъудитæбæл ку бафтудæй, уæд
Ацæмæз æ мадæ Зæрини уæлгьосмæ фудаг байрагау
бауадæй.
— Цидæр тæлтæг дæ абони. Мæнæн дæр фæххай
кæнай дæ цийнæй, — дзоруй мадæ æ фуртмæ, фингæ-
бæл ин æ сехуари хай æвæргæй.
— Ци, ци... Цици-билæ! — фурти цæститæ фæййирд
æнцæ.
Ацæмæз сауæнгæ хорнигулдмæ тургъи къумти ци-
дæртæ фæммурхтæй. Фал æй Зæринæ, цæлгæнæнæй
аги хæццæ рахезгæй, нæбал æрæстæфтæй. Кæд син-
хонтæй есгæмæ бауадæй, зæгьгæ, изæйрон зилди ба-
цудæй. Æ кæркитæ сæ бунатмæ еугай-дугайæй здахуй.
Æртæцохæй сæбæл æхгæнæн æргæлста. "И къала-
къæхтæ бабæй дзæхæрайæй идарддæр некæми уо-
дзæнцæ", — Зæринæ сæ агорунбæл исхуæстæй. Думд-
дæлингæ фæцæнцæ. Талинги ма ци фæууидтайдæ?
Зæринæй æ кæркити мæтæ уайтагьд æрбайронх æй,
Мухтарети кæрдцу бæласи буни ратолæ-батолæгæнгæ
кедæр ку бафеппайдта, уæд.
— А-цæ-мæз!.. Мæнæ куд бабун дæн! — мади цъæ-
хахстмæ æзфæрраздæронæй æрбамбурд æнцæ хæс-
тæгдæр синхонтæ.
Ацæмæзи арæхсгай бахастонцæ æ хусеæнуатмæ. Æ
фæрскъити ристæй нæтуй. Æ цæсгом нийвадæй. До-
хтуртæ ин нифситæ æвæрунцæ. Ацæмæзи æ нивæрзæ-
нæй куд раргьувтонцæ, уотæ æ уæлгъос æмвæрстæ
февзурстæнцæ Мухтар æма Лидæ.
— Æз æй æнæуой дæр лæдæрдтæн. Фал, зæгъун, ци
нæ фæууй... Амондгин уотæ... Æз ба уин æнсувæреуæг
кæндзæнæн, — загъта Ацæмæз, æма син æ дондзаст
цæститæй райамудта лихъæ кæрддутæй е ’мидзаг къе-
рехæссæн тæбæгъмæ.
164

ХЪАХЪА
Бариси акционерон æх-
сæнадæ силгоймæгтæй —
хæрх-буройнæ. Сæ еу ин-
немæй — ахедгæдæр.
Терки бабузтау ку рафецаун-
цæ, уæд уонæмæ фенгас
ун — арви ферттивдау. Цæф галау дæ тъæпп уæлгом-
мæ фæццæудзæнæй. Барис ба уæддæр фæразуй. Æ
уаргъ æнæстъифсгæй хæссуй. Сæрбонсеуæг син кæ-
нуй. Кæми цæрай æма, дан, кæми косай, уоми... Нæ,
Бариси фудæй си неке дæллаггурæ ма базмалдæй.
Хебæлхуæцгæ ’й. Берети фæндитæ си райзадæнцæ
ауиндзæгæй...
Силгоймæгтæй ку неке ’рдæмæ æртастæй Барис,
уæд æй фудæнæн сонæтгонд рахудтонцæ. Уой дин
Сæррæти гъостæ райахæссонцæ!
— Цитæ лæхоретæ?! Барис?.. Сонæтгонд?! Æ дууæ
фурти ба уæд тугури зихъирæй æрхаудтæнцæ? Устур
тæрегъæд уæхемæ райстайтæ! — никкалдта сæбæл
Сæррæт.
Сæррæти нихмæ си еунæгей дзолхуæрæн дæр нæ
байгом æй. Уомæн æма си алке дæр айдæнæмæ кæ-
сæгау уинуй. Æнгъæл цæмæй нæ фæуунцæ, уой дæр
ма син сæ тæбæгъти фæррæсадзуй. Дæ фудгол уой
цъухмæ бахауа — зиндонæ хуæздæр. Тæрсгæ-резгæй
ибæл фæсномуг Халон ку рампъустонцæ, уæд дæр
тæрхъостау нимпулдæнцæ.
— Гъе, уæууæйтæ, гъе! Хуæздæр ном мин иссерун-
мæ ци хомухтæ разиндтайтæ! — Сæррæти уайдзæф-
тæмæ силгоймæгтæ се ’дзаг реутæй исуолæфтæнцæ.
— Дæ зæрдæмæ нæ цæуй? Уæд цæмæннæ, нæ
базургин Халон? — фæрсунцæ ’й.
— Æгирид нæййеси бæсти кæсалгæ дæр — фид,
— дзуапп равардта Сæррæт-Халон.
165

— Не ’вæрæн ревæд нæй, — райгъустæй еуемæй.
— Зæгьæ ’й! — æхе имæ фæззилдта Халон.
— Ку нæмæ фæххæран уай...
— Исрæдовæ ’й!
— Кæд уотæ искарз дæ, уæд... Хъа-хъа...
— Ха-ха-ха! — Халон ходæги дзæкъолæ фестадæй.
— Нурмæ ба кæми мæрдти адтайтæ? Хъа-хъа!.. Æ
зæлланг ин ахæссетæ?!
Уойадæбæл ном Сæррæт фæсномуг Халони хæц-
цæ æрбадумд-дæлингæ ’нцæ. Нæ фалæ-ма кæд аци
мæнгæ дуйнебæл силгоймæгтæн се ’мунаффæ ес-
гæд æ къанцци исбадтæй, уæд — нур. Топпи фæт-
къуæрæнау фæррæстмæ ’й:
— Хъахъа, æнæ мæн ма рандæ уо!
— Хъахъа, дæ билтæхуарæнæй неци зæгъис?
Æ нæуæг номæвæргутæй еуемæ дæр зулун цæс-
тингас нæ раздахуй. Æ цард-цæрæнбонти мæстгун,
райгурцæй ибæл Сæррæт, æнæбари хуаси лæвæрæ-
нау, ка багæлста, уонæмæ кодта. Уой æма дин —
Хъахъа! Кæрцæ е ’мпъозæн иссирдта...
— Нуртæггæ дæр ма æ дзорун ку цудæй, ци ’рба-
цайдæ? — фæрсунцæ силгоймæгтæ кæрæдзей.
— Хъахъай агоретæ? Бариси косæн уатæй æ
дзахъула игъустæй, — дзуапп син равардта, хуæрзæ-
рæги машинистки разæй æ гæгъæдитæ ка рахаста, е.
... Фарсбæл ауигъд тумбул сахати æмдзæвинтæ
æрбунæттон æнцæ косгæ рæстæги кæронбæл. Сил-
гоймæгтæ еугай-дугай æмпурсунцæ гъæунгмæ. Цал-
дæр ма си радзебæл æй. Уæддæр Хъахъа зиннæг
нæййес. Цæй, ци ма.’й’хезæн, зæгъгæ, етæ дæр
нæхстæйрони къахбæл ниллæудтæнцæ. Бариси ко-
сæн уатæй сæбæл Хъахъа æ зæлланг гъæлæси уа-
гæй "хъадаматæ багæлста". Дуари дунгдзæуæнтæ-
бæл сæ цæмæдес хæмпос гъостæ фæннихастонцæ.
Игъосунцæ.
— Сæррæт, хæдзарæмæ цæун афонæ ’й, — ис-
дзурдта Барис. — Дæ дув-дувæй ниддæнгæл дæн.
Фагæ фæууæд!
166

— Сæррæт нæ, фал Хъахъа! Феронх ди æй? Фагæ
ба уæд нæ уодзæнæй, мæ зæгъуйнаг мæхецæн ку
байзайа, — никъкъæндзаг æй Хъахъа. — Æцæгæ-
лæнттæй нæ кустуатмæ ке неке уадзис, уомæй раст
дæ. Фал еци сугъзæрийнæ фæткæ мæнæн ба æрæ-
ги ихалгæ рауадæй.
— Ка дин равардта уæхæн барæ?! — фæззуст код-
та Барис.
— Дæ нервитæбæл байауæрдæ, — нийнæфтæй
Хъахъа. — Сумах, нæлгоймæгтæ, мæкъурæй æвгæр-
дуйнаг айтæ.
— Цæфи фæсте — рæхуст.
— Нæ, ду уонæмæ нæ хауис. Æз уа-а-ртæ Губунай
кой кæнун.
— Уæхæн ку нæ зонун.
— Мæнæ лæвар цирк! — æ арми тъæпæнтæ кæ-
рæдзебæл æрцавта Хъахъа.
— Рамили раздæри лæг ди феронх æй?
— А-а... Раздæри?..
— Игъосæ, — фæййагайдта Хъахъа. — Губунай
лигъститæй мæ цъæхдæндаг расайунмæ берæ нæ-
бал гъудæй. Рамили, дан, кусти рæстæги мæхе цæ-
ститæй ку фæууининæ. Æ бицъинæг имæ тудта. Гæ-
нæн нæбал адтæй. /Е уосæмæ сосæгæй фæрсæй
цалдæр сахатти фæккæсуни фадуат ин исаразтон.
Уой фæсте Губунай сæр æ усхъити æхсæн ранигъул-
дæй, æ фий æруагъта.
— Уæд цæмæ? Рамилæ — игъæлдзæг силгоймаг...
— Ма рæдуйæ. Нæ фалæ ма, Барис, дæ косгуги æн-
хæст нæ зонис. Рамилæ æхе не ’хсæн дарунмæ ’й дæс-
ни. Хæдзари ба — силæ берæгь! И мæгур лæги нарти-
хуари хъозгъау æригьзалидæ. Губуна Рамилæн ку ба-
уайдзæф кодта, кусти, дан, куд игьæлдзæг фæууис, нæ-
хемæ дæр уотæ ку уайсæ, уæд æй фæццæйнихъуардта.
Нигги ма имæ шпъиони каст ке фæккодта, уой базон-
гæй, фуцъулуз лæгбæл къах-къохæй нæбал аурста. Гæ-
бæтхуайæ ’й фæккодта. Гъе, уой фæсте фесхъæтæг æй
Губуна. Кæмидæр, дан, фатер байхуæрста. Дууæ са-
167

бийи дæр æ хæццæ фæуунцæ. Сæ гъомбæйладæ уой
бæгьдауонд бацæй. Гъе, уотитæ! Ду ба, зæгьис, Рами-
лæ — игъæлдзæг силгоймаг.
— Уæддæр дæ нæ балæдæрдтæн, нæлгоймæгтæ
мæкъурæй æвгæрдуйнаг цæмæ ’нцæ? — фæрсуй Барис.
— Е ба ма дин еу ма! Губуна æндæкъæс ке фудæй фæ-
цæй? Æрмæстдæр æхе! Ходæ даруни уæлæмхасæн ма
си берæ цидæртæ фæууй. Æ сæр кæми адтæй, Рамилæ
си хуæруйнаггæнæг, хъæппæлæхснæг, сувæллонгæс ку
аразта, уæд? Пъолтæхснæн пъæсту си рауадæй! Уæ сил-
гоймæгтæ уин уæ бæрзæйтæ хулуййæй ке дарунцæ, уæ
бæлах дæр е æй! Гъенур мæ балæдæрдтæ? — Хъахъа
æхецæй ниббоз æй, Барис сагъæсти ранигьулдæй, уой
ку бафеппайдта, уæд. Е ’уæнгтæ халонау райвазта.
— Ку дин зæгьун, коллективи цардæй райдард дæ.
Еци гъæндзийнадæ фесафун мæхемæ есун! Хæдæгай,
Фиолетæ æма Назирæти царциатæ ба фегьустай? —
еци "фегъустай" Бариси хъандзалау æ къæлæтгинæй
фентъухта.
— Тингун нæ, — сабур æй кæнуй Хъахъа. — Иннæ
информацитæ раргъавтан исонмæ...
Хъахъа, æ гуривæрдæй сæндтадæгæнгæ, сæхе
уæнгæ æнхæст нæма бахъæрттæй, уотемæй ибæл
хæрхæмбæлд фæцæй æ синхон Китабæт:
— Неци фегъустай?
— Гъома? — фарстайæн ин фарстайæй дзуапп ра-
вардта Хъахъа.
— Нафисæтмæ айсоми сахарæй уосгор æрцудæй
циуавардæр "Джипбæл", æма, дан, нерæнгæ дæр уо-
нæмæ ’й. Аци хатт цидæр зин тасæн æй нæ сæппæр-
къе, — цума ин æ гъæлæси тæвдæ картоф есге багæл-
ста, уоййау къæркъæрагæ фестадæй Китабæт.
— Нæ, уæллæгъи! — фæббигьирт æй Хъахъа. — Еци
æнæхæлафмæ дæр ма неке кæсуй?! Цалæймаг ин уо-
дзæй нур?
— Майрæн æ къолæ ’ма æ къæс, — нийвазта Ки-
табæт. — Мæнмæ гæсгæ, еу къохи æнгулдзитæй ра-
хизтæй.
168

— Барæнай, барæнай, — фæццурд æй Хъахъа. — Æ
фиццаг — эстойнаг. Биццеу ин си кæмидæр ирæзуй.
Уой хуæдфæсте — хахойлаг. Дууæ кизги, дан, син рай-
гурдæй. Æртиггаг лæги хæццæ, гъуди ма ’й кæнис, На-
фисæт, Узбекистани уогæй, ку бацардæй. Кизгæ æма
си биццеу фæууагъта. Кæд нæ рæдуйун, уæд ин аннæ
ба Илюмжинови бæстæй адтæй. Фазон дууæ биццеуе-
мæн куддæр бони рохс фæууинун кодта, уотæ ледзæ-
ги фæцæй æма Мински бамедæг æй. Ами дæр берæ
нæ рафæстеуат æй. Авдæйнон кизгæмæ фæстæмæ
дæр нæбал фæккастæй, æ бийнонтæн хуæрзбон дæр
ма нæ загьта, уотемæй си æмбесæхсæви рафардæг
æй. Мæнæ нур ци кизгæ гъомбæл кæнуй, е ба ин, дзе-
нети фæббадуйнаг Иналæй рантæстæй. Æма, дан, нур
ба — нæуæг бисмилла...
— Нафисæтæн раст цума æмбæлццонæн фæххад-
тæ, уоййау ин æ къубусдзийнæдтæмæ мæлæти дæсни
дæ, — бадес кодта Китабæт.
— Мæ хор ракæнай, мæ ацъагъуæй ефстæгтæ ’нцæ
хайгин, — сæрустурæй загьта Хъахъа, æма Китабæти
цонгбæл рахуæстæй. — Исфецауæн нæ киндздзонмæ.
— Донласт каркау ци бадис? — Нафисæти æнгозæ
бæласи буни æнкъард бадт кæнгæй баййафгæй, ни-
дæнгомау рафарста Хъахъа.
— Мадта цæбæл кафон? — æ сæр еуварс разилдта
Нафисæт.
— Дæ иуазæг ци тагъд фæййаууон æй? — е ’хсил-
къæбæл нæ байаурста Китабæт.
— Иуазæг нæ, фал!.. — фæссæррæт ласта Нафисæт.
— Æмбойни мæ бундор куд ихалдтон! Хуцау хуарз, æма
æрæгиаути Дзандар мæ фарсмæ фæцæй, æндæра хæ-
рæг ехбæл лæууæгау райзадайнæ.
— Цидæр дæлгоммæ дзубандитæ кæнис. Уагæр ци
’рцудæй? — æхе нецизонæг искодта Хъахъа.
— Æрцудæй нæ, æрцудайдæ! — фемæхстæй Нафи-
сæт. — Берæ мин фæццæра Дзандар. Рæуæг хуæдтол-
гæ нæ размæ ку фæууидта, уæд имæ цидæр зонгæ
фæккастæй æма нæ уæлгъос балæудтæй. Уæдмæ мæ
169

уосгори хæццæ æмвæндæ иссан. Гъæуама мæ сахар-
мае æ къазармати цæрунмæ фæлластайдæ. Мæ хæ-
дзари уæйæбæл дæр ин исарази дæн, гье уотæ рæ-
сугъд лæхурдта.
— Гъæла фæддæ? Уæд дæ кизгæ ба? Æнæ къу-
мæй... — æ пъæртт æрдæгæууилдтитæй басхуста Ки-
табæт.
— Е дæр, дан, мæ фæрци горæтаг исуодзæнæй.
Æрмæст, дан, а-хæдзарæ тагъддæр æрбауæйæ кæ-
нæ, — нийнæфтæй Нафисæт. — Дзандар гьуддаг ку
æрæстæфтæй, уæд уосгорбæл æхе хъæрццигьайау
рауагъта. Ду ба, зæгъуй, седзæргæс силгоймаги сай-
унмæ дæ нифс куд бахастай? Нерæнгæ, дан, кæбæл
рагурдтæ æма ке бастъалдтай, етæ дин фагæ нæ
’нцæ?! Мæн дæр ку зонетæ. Мæ тог райрадæй.
Уосгори цæсгоммæ мæнæ аци дууæ къохемæй фæллæбурд-
тон. Ме ’нгулдзитæ туаситæ фестадæнцæ. Кæсайтæ,
мæ нихбунтæ нур дæр ма тогæйдзаг æнцæ. Мæ уосгор
дин ледзæги ку фæууидæ. Æз — æ фæсте. Ку фендæ-
дуар æй, уæд ма ин гъогтæрæн лæдзæгæй æ корто
цалдæр хæфти дæр æркодтон.
— Нæ дин зæгъинæ, — Хъахъа дзоруй Китабæтмæ,
— нæ гьæуи Нафисæтæй нифсхастдæр нæдæр нæл-
гоймæгти, нæдæр силгоймæгти æхсæн иссердзæнæ.
Ма-ла-дец!..
Иннæ бон Хъахъа, адæм сæ фоне æргъаумæ куд
æскъардтонцæ, раст еци афони бакъахдзæф кодта æ
уарзон кустуати тæрвазæбæл. Баййафта си æфснайæ-
ги цъилинæй фиййагмæ бугътæ æмбурдгæнгæ.
— Неке ма нæмæ ес? — цурд-цурдæй рафарста
Хъахъа.
— Барис æхемæ ’й, — адтæй æфснайæги цубур дзу-
апп.
— Дæ рагисом хуарз, нæ боц хецау! — Хъахъа Бари-
си косæн уати дæргъæй-дæргъæмæ стъоли кæрон
февзурдæй. — Æзинæ цæбæл æрлæудтæн? Гъо, Фио-
летæ æма Назирæт...
— Æнирай си исуо! — ниццæлхъ ласта Барис. — Дæ
170

еци гув-гувæй нур дæр ма мæ сæр тъæппитæ хауй.
Фудфунти амæттаг бадæн.
— Гъо, дæ бакаст цидæр некуцон æй. Ести ди ре-
суй?
— Æппундæр неци, саг-сирдау дæн! — гъæргомау
ин балæдæрун кодта Барис.
— Берæ дæ нæ багъигæ дардзæнæн, — Барис
имæ æ финсун ку нæ уагъта, уæд куддæр фæкъкъех
æй Хъахъа. — Фиолетæ æма Назирæти кой — фæс-
тæдæр. Фал дин, хуæрзцубурæй, æзинæ дууæ изæ-
рей æхсæн цитæ фегъустон æма мæхе дууæ цæсте-
мæй цитæ фæууидтон, уони æнæ радзоргæ нæййес.
Хъахъа фæййагайдта. Нафисæти хабæрттæ, æф-
тауæнтæгæнгæ, сæрæй бунмæ дзорунбæл исцалх
æй. Æфсæртæ кæрæдзебæл нæбал æнцайунцæ. Ку-
ройни фидтау лæхорунцæ... Силгоймæгтæй алке æ
косæн бунати архайуй. Хъахъай хед дæр мухцурау
фемæхстæй. Æ гъæр æма цæмæдес дзурдмæ уати
фæрстæ базмæлунцæ. Барис ма имæ æ фæллад
цæститæй ефстагмæ искæсуй. Æ сæр фæйнердæмæ
рæдовуй. Исистадæй. Дууердæмæ цоппай кæнуй. Æ
нæтун райгъусуй. Исдзорунгъон нæбал æй. Хъахъа
уæддæр не ’нцайуй. Нафисæти царди къубæрттæ
кæрæдзебæл хуайуй.
Æвеппайди Бариси зæнгтæ фæттастæнцæ. Пъол-
бæл æркурес æй. Хъахъа ницъцъæхахст кодта. Силгой-
мæгтæ æрбакалдæнцæ. Бариси уæлгъос еци тарстху-
зæй лæуунцæ. Фæрсæгау ку Хъахъамæ бакæсунцæ,
ку — сæ хецаумæ. Кадæр си тилифонæй сæйгæдонæ-
мæ æнхусагор фæцæй.
Уорсхалатгинтæ Бариси ку раскъафтонцæ, уæд
Хъахъа, æ хедæйдзаг цæсгомбæл дзиппидаргæ
къохмæрзæн æруадзгæй, фæлладхузæй дзоруй:
— Нафисæти цардвæндагбæл уотæ зæрддагонæй
батухсдзæнæй, зæгъгæ, уой æнгъæл некæд адтæн...
Уагæр ма мæмæ кæронмæ ку байгъустайдæ...
171

ГЬАЗАГÆ
— Артист? Иссирдтонцæ
мин дæсниадæ... Æз гъæ-
уама идæрдтæбæл æрзе-
лон, кæми ци ес, уой фæу-
уинон, къум-къæразгæ
басгарон. Мæ бæллецти
цъонг — Норильск! — ги-
ризгæнгæй дзурдта Славик.
— Мæ арти уазал... Дæхе исафис? — фарстонцæ ’й
еуетæ.
— Дæ рæугутæ си бастъалдзæнæ, — тæрсун æй
кодтонцæ иннетæ.
— Тикиси зæрдæ — фунтæй хъал... Еугæр загътон,
уæд ралух æй! Мæхе Норильск!.. — мæстæй сæ мард-
та Славик.
Е ’нæрцæф дзубандитæй сæ уотæ исæцæг кодта,
æма фæстагмæ æхуæдæг дæр æ мæнгæ фæндæбæл
исæууæндæг æй.
Гъазгæ-гъазун, дан, цæстæ исхауй. Кæд Славик-
мæ, бунæттон театри архайгæй, дæсни артисти фе-
дæн кастæй, уæддæр æнай-æнойти æ хъуæнц Но-
рильски фæццудæй. Некæмæй æруагæс кодта æ
рандæун, фал си идард бæстæй финстæг ку иссу-
дæй, уæд æ зонгитæ æмхузонæй нийнæфтæнцæ:
— Сценæ е суйнаг артистæй фенæхай æй...
Еци хабарбæл дзæвгарæ рæстæг раевгьудæй.
Славик "æхе Норильски" хеонау иссæй. Æ гъазæн миутæ
æма гириз ами дæр нæ уадзуй. Еу бон имæ æ нæуæг
лимæнтæ баурдуг æнцæ:
— Кæдмæ хæтдзæнæ дзедзæрайæй?
— Дæ хъоппæгь цæститæмæ неци лазæ ес? Гæр,
Настя дæ фæдбæл æрмахур къæбулайау ку зелуй, уæд
уой нæ уинис?!
172

— Нигги æновуддæр дæбæл — Люся. Кенæ ба Лю-
бæ, Катя... Кæмæй си ци зæгъдзæнæ?
— Уæууæй фæууо, кизгутти кæрæй æхецæн ацал-
ауал анзи равзарунгъон ка нæ ’й!
Славик сæмæ ракæс-бакæс кæнуй. Сæ нихмæ æ
бон неци зæгъун æй. Раст æнцæ. Æнæ бийнойнаг —
æнæ базур маргъ.
— Секери тегътæбæл ци муркъæ ’рзадæй!.. —
райгъустæй Славикки зарун.
— Æринцайай! Абони нæ дæ концерт некæци
’рдигæй æндавуй. Нæ фарстайæн — бæлвурд дзу-
апп!
— Дзуапп? Уобæл дæр уæ сæртæ дунсунцæ?
Настя, зæгъетæ? Хуарз кизгæ ’й, фал æ цæститæ
æгæр цъæх æнцæ. Люсяйæн ба æ фийи кæрон —
схъуммæ къæдзугау. Любæ... Æ хæмпос билти æгæр
берæ хуарæн гъæуй. Катямæ ку ’ркæсæн, уæд е ба
— цацатæй незгин, — е ’мбæлтти карз домæнæй æхе
фæлевуй Славик.
— Алци дæр афонæбæл федауй! — еци æмбесонд
райгьосгæй, Славик фæццурд æй:
— Кæрцæн е ’мпъозæн — æхецæй!
— Гъома?
— Гъома, зæгъун, кæд мин мæ гъæлгъæлагæбæл
æрхуæстайтæ, уæд а-лæппо æй æрмæстдæр е ’мбæ-
стаг силæстæги хай, — æ реугудур бахуаста Славик.
— Хуæнхбæсти есге ниууагътай?
— Мæ фæсте æдзинæг кæсгæ неке байзадæй, фал
мæмæ куд финсунцæ, уотемæй си æнæ нивæ нæ дæн,
— загъта Славик. — Иннæ авдисæри есун уолæфти
бонтæ. Цæун мæ райгурæн зæнхи гæбазæмæ. Уотид
нæ — уосгори цуд!
... Еци дзубандитæ имисгæй, хуæдтæхæги тумбул
къæразгæй мегътæмæ бунмæ фæлгæсуй Славик. /Е
зæрдæбæл æрбалæудтæй, фæндараст зæгъгæй ма
æ фæсте "Дæ закъæ ниддасун ди ма феронх уæд!"
куд гъæр кодтонцæ, е, æма æ бæзгин сау бецъоти
буни байдзулдæй.
173

— Гъунтъуз арси хузæнæй кæцæй цæуис? — æ ус-
хъæ ин басхуста æ фарсмæ бадæг рацæргæ силгой-
маг.
Славик дæр ин гъазгæй æ гьоси ку бадзоридæ:
— Ахæстдонæй.
Силгоймаг æ думæггæгтæ æрбамбурд кодта æма
уайтагьд фæццидæр æй. Славик фæлмæн бадæнбæл
æхе парахат рагæлста.
Хуæдтæхæги фæтæн цæлхитæ бетонгонд зæнхæ-
бæл æрæмбалдæнцæ. Бæлццæнттæ, се ’уæнгтæ иваз-
гæ æма бериндзгæй, кæрæдзей фæсте ниббæндæн
æнцæ. Славик дæр се ’хсæнæй асинæгондбæл цурдго-
мау æруадæй. Кæсуй — дууæ милиционери — æ фæй-
нæ фарсеми. Æхгæдсæр хуæдтолги ’й исбадун кодтон-
цæ. Аэропорти кæройнаг уати балæудтæнцæ.
— Дæ гæгъæдитæ! — Славикки гурусхиаг гуриконд
æ цæстингасæй сæрæй-бунмæ æрисгаргæй, тузмæ-
гæй домуй сæ еу.
— Табуафси, — æ медбилти ходгæй, загъта Славик.
— Цæбæл низзихъир дæ?! — æ цонги фæттасæн ин
фездухта иннæ пъагонтæгин.
Славик æ гæгъæдитæ кæмæ равардта, е имæ рæс-
тæгæй-рæстæгмæ нимдзаст уидæ. Уæдмæ финсæн
стъоли уæлгъосæй исистадæй, хæстæг æрлæудтæй
Славикмæ æма ин æ къох райста:
— Хатир, мæнгæ фæдес разиндтæй. Дæ гæгъæди-
тæмæ неци лазæ ес. Сæребарæ дæ.
Славик æ гъæлæсидзаг ниххудтæй. Милиционертæ
имæ æдзинæг никкастæнцæ, æма етæ дæр æнæбари
байдзулдæнцæ.
Æ цумæдæнттæ райсгæй, Славик æркастæй æ
дзиппидаргæ сахатмæ. "Аци афони гъæумæ автобус
нæ, фал хæрæгуæрдун дæр нæбал иссердзæнæн. Ниг-
ги ма сæмæ мæ закъи хæццæ ку не ’рфестæг уинæ, —
тæрхæнттæ хæссуй æхецæн. — Валодетæмæ изайгæ
мин æрцудæй." Æ реуи дзиппæ сгаруй. Æфхуæрд
гæгъæдий гæбазæ си исиста. Æ комкоммæ ци такси
лæудтæй, уой хецаумæ ’й балæвардта.
174

— Лæдæрд дæ, — Славик æ хæссуйнæгти хæццæ æ
бунат ку иссирдта, уæд имæ шофер аразий тилд ба-
кодта æ лæгун сæр.
Фæууайунцæ. Славикки хъоппæгъ цæститæ сахари
изæйрон нивти уиндæй нæбал æфсæдунцæ.
— Гъе дин гъе!.. Æхе куд раййивта!..
Славикки десмэе таксист къæрцгъосæй лæууй.
Æрæгиау ба ’й уæлæнгай фæрсуй:
— Хуарз лæг, цидæр уæззау уæргътæ ласис, фудгæ-
нæг ма уай?
— Тъочнæ, нæ фиди хай! — дзуапп равардта Славик
æма æ цийни къубулойнæ идарддæр æнæмæтæй ихалуй.
— Кæд "тъочнæ", уæд æрхъæрттан! — шофери зуст
исдзурдмæ фестъæлфтæй Славик.
— Мæгури бонтæ... Ци ’рцудæй? — фæрсуй Славик.
— Æндæмæ рабурæ, е дин "ци ’рцудæй?"
— Раст мæ нæ балæдæрдтæ...
— Мæ зунд ма уойбæрцитæ ахæссуй!
Славик, æ лигъститæй неци рауайдзæнæй, уой ку
банкъардта, уæд æддæгфæсте бацудæнцæ милици
хайадæмæ.
— Дæхе фудгæнæг цæмæ исхудтай, ци рæстæги
цæрæн, е ди феронх æй? Айфонгæ дæ фусунти ’хсæн
нæ уисæ? — фиццагау машини æмвæрстæ æрбадгæй,
шофер уайдзæфти буни фæккодта æ бæлццони.
— Æ-магъа, цæмæ... Гъазæгау, — æнæбари дзуапп
равардта Славик.
Цалдæр фæззелæней фæсте сæ цудæй æрлæуд-
тæнцæ. Таксист Славикки цумæдæнттæ фæснад æри-
вардта:
— Уæртæ дин е ба, Валоди кæми цæруй, еци хæдза-
рæ. Хуæрзæхсæвæ кæнæ!..
Славик æд хæссуйнæгтæ дуггаг уæладзугмæ лæф-
лæфгæнгæ исхизтæй. "Аци афони Валоди гьæуама сæ-
хемæ уа", — æхецæн нифситæ æвæруй. Дзæнгæрæги
æлхъевæнæй е ’нгулдзæ куд феуæгьдæ ’й, уотæ бафеп-
пайдта, æ фусунтæн сæ дуар кæронмæ æхгæд ке нæ ’й.
— Ка дæ? — еци фарстайæн дзуапп радтуни бæсти
175

Славик æнæсдзоргæй дуарбæл бахуæстæй æма æ
уаргь тæггæ бацæуæни æргæлста. Нидæн гупп фатери
къумти фæххæлеу æй.
— Ка... ка! Давæг! Стъегъæг! Еунæг сибиртт дæр —
нæбал! Пъолбæл фæддæлгоммæ уотæ!.. — Славик ма
цидæр исдзоруйнаг адтæй, фал æ сæрбæл фæстерди-
гæй агьазиау цæф ку исæмбалдæй, уæд æ цæститæ
цæхæртæ рацагътонцæ. Æ зæнгитæ фæддон æнцæ
æма сæмпæл каркау æрдæргъæмæ ’й.
— Уæлæмæ исистæ, нецæййаг! — еу уæхæни ин æ
фæрскъитæ кадæр къахæй æсхуайуй.
Славик райархайдта коммæ бакæсунбæл, фал æ
къохтæ фæстæрдæмæ федар баст разиндтæнцæ. Æ еу
цæстæй искастæй. Æ уæлгъос игон гьунгин зæнгитæ
рауидта. Уони фарсмæ — урух трусиггин æ майки ме-
дæг дзодздзæги бадуй.
— Æ бæндæн ин райхалетæ!
Славик тухамæлттæй æ къæхтæбæл ислæудтæй. Æ
цæститæ æууæрдуй.
— Æвдесæнтæ, ардæмæ рацæуайтæ, — милиционер
æ папкæй исиста æ финсæнгæрзтæ.
— Нæ бон си нæбал æй! Гæр, мах хæдзарæй æндæр
гъæздуг адæм некæми цæруй? Айдагь махбæл ци
багьомпал æнцæ? Къуæрей ’ндæргъци — цуппæрæй-
маг давд! — йе ’хсæвхуссæн хæлафи комбæл еу къо-
хæй хуæцгæй, иннемæй ба Славикки ’рдæмæ æвзед-
гæй, гъæрæй дзоруй туппуртæ нæлгоймаг. — Ауæ-
хæнттæ медбунати маруйнаг æнцæ!
— Дæ муггаг, дæ ном?— фæрсуй милиционер
Славикки.
— Æз дæн Цæруйнæгти Æнгъæлдзауи фурт Славик.
— Ци загъта?! — хæстæгдæр уатæй райгьустæй
нæлгоймаги фарст. — Уомæн уæн нæййес! Сайуй!
Славик идард рауæн хъæбæр бæрзонд бунати косæг æй!
Барæнайтæ, уæхæн кадгин лæги номæй ка уасуй, еци
хæлоргъосмæ мæхуæдæг лæмбунæгдæр æркæсон!
Славик æхсицгон исуолæфтæй, æ размæ Валоди
ку ’рбауадæй, уæд. /Елхъивд хъуритæ фемæхстæнцæ.
176

— Мæнæ ма ке уинун!
— Ва-ло-ди!
— Кæцæй фæддæ?
— Сауæнгæ Норильскæй.
— Куд æнæстуфæй?
— Уотæ рауадæй.
Æвдесæнтæ 'ма милиционер, гъуддаг балæдæргæй,
ходæзмолæгæнгæ æрбатар æнцæ.
— Нур ба дæ дæ "заложникти" хæццæ базонгæ кæ-
нон, — Валоди, Славикки бæрзæйбæл æ цонг æруадз-
гæй, бацудæнцæ хуæрæн уатмæ. Амонуй ин сæ: —
Уæртæ дин е — мæ бийнойнаг Хæдизæт, æ фарсмæ
бадуй æ хуæрзмадæ Фузæ. Аци дууæ ба — нæ цъæх-
цæстæ фазæнттæ Аленæ æма Светæ.
— Гиризгæнагæ ке дæ, уой дæ фæсаууонмæ зудтан,
— загъта Хæдизæт, — фал уотæ æгæрон... Ци ’й ри-
мæхсун, нæ уодтæ фæццæйхаудтæнцæ.
— Æз дæр си æнæхай нæ фæдцæн, — Славик æхе
банцойнæ кодта е ’мкъласонбæл æма æ сæрмæ
амонуй. — Уæлæндæргæйтти не ’мбалдæй?
— Мæ бийнонтæ пъолбæл дæлгоммитæй баййаф-
гæй?
— Гъома æз гъазгæ кодтон... — æ закъæ ранихта
Славик.
Æргом гъудитæ
^Мадзорай миутæ фæстæдæр рагъæр унцæ.
^Сайун ка нæ зонуй, е алкæбæл æууæндагæ’й.
^Дæ реугудур тумбул къохæй хуайуни бæсти си
ести уаргъбæл исхуæцæ.
177

МОРА
ПАПКÆ
Цалдæр мæйи Руслан
нæдæр адæмæй бал æй,
нæдæр — бийнонтæй. Æ
къæбæргæнæги уайдзæф-
тæй ба бунтон зæрдцъæх расайдта. Цийфæнди заводи
дæр райдайæ, дæу хузæнттæ, дан, си еу æма дууæ ко-
суй? Мæнæ цитæ лæхоруй! Мæнæ куд тæнæгсæр ра-
зиндтæй! Мæнæ æ цæсти куд исæгадæ ’й! Обкоми
къæлæтгинбæл ку бадтæй, уæд-еу си силгоймæгтæн
ку æппæлидæ, ести-еу, уæд сæмæ æ лæгæй ку æвзе-
дидæ, ку некæд нецæмæ гъæуагæ æййафта, абони
дæр ма æ тæфагæй берæ цидæртæ ку райаразуй, уæд
нур сансала бахуардта? Нæ, цард кæд фæуусхъуммæ
’й, кæд евгъуд бонтæ лæпъæдай исæвдулдтонцæ,
уæддæр уой ба æ сæрмæ некæддæр æрхæсдзæнæй
Руслан. Æнæсхъиппæй æ косæн уат дæргъæй-дæр-
гьæмæ стъоли хæццæ ке ниууагъта, е фагæ фæууæд.
Нур ба, дан, заводмæ... Æхуæдæг унаффæ кæмæн кæ-
нидæ, ци амалæй имæ бахауон, зæгьгæ, сæумæй
изæрмæ къæлидори лæугæ ка байзаидæ, уонæй есге
дæлбарæ исуа?
— Мархуа син æй! Уæдмæ сæ губуни цъæрттæбæл
фæххуæцæнтæ! — сæумæраги æ урух фатери къумти
æ сагьæси баркъи фæррæвдаугæй, Руслан æрæгиау
фенгас æй айдæнæмæ. /Е федар иуæнгти æвæрдмæ
берæ фæккастæй, уæдта тæрхæги сæрмæ фæкком-
коммæ ’й, кустмæ ци мора папкæ хæссидæ, уомæ. Æ
ругæ ин æрцагъта æма æ медбунати кинау æрзилдæй:
— Нур ма Руслан æ хай ратонунгъон исуодзæнæй!
Къæбæл арæзтæй, папкæ æ дæлмус, уотемæй авто-
буси лæууæни бамедæг æй. Æ архайд райдайæнæй
кæронмæ куд цæудзæнæй, уой искарста, фал район-
178

тæй кæцимæ æхе райса? Еци гъудий хæццæ такси æ
фийи буни февзурстæй.
— Ци ’рдæмæ, хуарз лæг?
— Сауæнгæ Бунигьæумæ, — бæзгин гъæлæси уагæй
загьта Руслан, æма шофери фарсмæ æ мора папкæ
багæлста, æхуæдæг ба, куд ахур адтæй, уотæ фæстаг
бадæнбæл æхе хæбæццæ рауагьта. —Макебал исæвæ-
рæ, фæндаггаги туххæй бафедаудзинан.
Горæтæй Бунигьæумæ рæуæг хуæдтолгæн цанæ-
бæрæги цуд æй, — уайтагъд раздæри райкоми тургъи
дзухълæуд фæккодта.
— Ардæмæ цудтæн, уой ба цæмæй базудтай? —
десгæнгæ рафарста Руслан.
— Дæ бакаст бунати косæги хузæн æй, уæдта... —
шофер, æ дзурд æрдæгбæл ранихъуæргæй, æ цæс-
тингас ниссагъта мора папки.
— Топпи фæткъуæрæнау æй дæ гьуди, — æ усхъи-
тæбæл æхсицгон исхуæстæй Руслан æма зекъæхъе-
лæй фæрраст æй ивадфæрстæ æртæуæладзугон аз-
гъунстмæ.
Цидæр æнахур уазал ибæл исæмбалдæй. Хеуонау
къæпхæнтæбæл исхезгæй дæр нецæмæй барохс æй æ
зæрдæ, фал райони хецауи дуар зихъирæй ку баййаф-
та, уæд байдзулдæй.
— Руслан Аврамович! Кæцæй фæддæ? Керенскийи
æхцай исæфт ку фæккодтай!
— Мæ зæрди æрæфтудайтæ, æма... — æ мора пап-
кæ сагьæсхузæй стъолмæ уæлиауæй æргæлста, —
æма, зæгъун, аци гæбæр рæстæги цæмæй уолæфетæ,
уой мæхе цæститæй ку фæууининæ.
— Ци нæ уинис? Ниггæлеритæ ан...
— Ма зæгьæ. Дæхуæдæг дæ бунати бадгæй байзад-
тæ? Мадта ма ци?
— Бæргæ уотæ ’й, Руслан Аврамович, фал мæмæ
игъосæг нæбал ес. Кæддæрау карз бафхуæрун мæ бон
нæбал æй. Гъуди ма ’й кæнис, бюрой æмбурдти син сæ
сор хед куд ракалинæ? Тæрсæг ди ку нæ уа, уæд дæ
бон ци ’й? Æма седзæргæси хъæдæрттау фицæн. Де-
179

мократи, многоуважаемый, мæ хъури тугул дорау ниб-
бадтæй. Уогæ ба ци адтæн æма цæмæ æрхаудтæн...
— Дæ равналæнтæ нур дæр унгæг ку нæ ’нцæ, уæд
цæбæл тъифсис, Петрович? — загъта Руслан — Нæкæ-
си, уæ кооперативтæ, дан, устур гæрæхтæ кæнунцæ.
— Гъо, нерæнгæ син неци ’й. Еумæйаг æвзаг ма уо-
ни хæццæ ку ерун. Сæ хæмбохъуламæ ма бахауай? —
мора папкæмæ райамонгæй, рафарста Петрович.
— Гæнæн нæййес, еститæ мурхун гъæуй. Æма мин,
зæгьун, кæд дæ машинæ...
— Къахæн дзубанди цъасæ къапегги аргь дæр нæ ’й,
Руслан Аврамович! Гæр, гæлæхха, устур бунати ку кус-
тай, уæд ци цард бакодтан, е ди феронх æй? Мæнæй
нæ! — æ фарстæн æхуæдæг дзуапп ратгæй, Петрович
фæдздзурдта æ шофермæ. — Мæнæ дин æнæгъæнæ
республики аргъ иуазæг æма дин кумæдæриддæр
зæгьа, уордæмæ ’й — ласгæ. Мæхецæн рæстæг ку уи-
дæ, уæд дæ, Руслан Аврамович, еунæгæй не ’рветинæ,
фал... Бахатир кæнæ.
"Иннетæй имæ нецибал тæдзуй æма кооперативтæ
доцун райдæдта. Нæ кæсис, уонæй уæлдай имæ игъо-
сæг дæр нæййес. Е хуарз, куд не ’мбæлуй, уотæ ху-
арз", — сау "Волги" исбадгæй, Руслани цийнæ, денги-
зи цæхъалтау, æмбохуй.
— Уæ тухгиндæр кооперативтæй мæ гъæуй еу цал-
дæреми фæуун, — Руслан, æ мора папкæбæл æ уæз-
зау къох æрæвæргæй, загъта шоферæн. Е дæр æнæс-
дзоргæй æ сæр аразий тилд бакодта.
— Табуафси, мæнæ бал дин "Цæстисуг", — цидæр
кæлæдздзаг хæдзари дуармæ бауорæдта машинæ.
Руслан сæндтадæгæнгæ фæццæуй медæмæ. "Цæс-
тисуг"-и сæрдар Петровичи "Волгæ"-й æнæзонгæ лæг
æд мора папкæ рахезгæ ку рауидта, уæд æ размæ ра-
уайуйнаг адтæй, фал тæрвазæбæл хæрхæмбæлд фæ-
цæнцæ.
— Машинæ дин зундгонд æй? — фæрсуй Руслан.
— Æ хуæздæри фæууинæд.
— Мадта, æ хецауæн ци ’мбæлуй, уой — тагъддæр.
180

— Евгьуд мæйи ихæс дæр ин нæма бафистон. Урус-
мæ цидæр гъуддаги фæдбæл ниууадтæн, æма... — æхе
рæститæ кæнуй кооперативи сæрдар. Стъоли ралас-
гæй исиста гæгьæдий тункъур тухт. — Æнæгъæнæй.
Гъа, ласæ ин сæ.
Æ мора папкæ телгæй, Руслан æрзилдæй "Æртъæпп",
"Къинсæ", Тузавæ", "Комидзаг" æма, нигги дессагдæр
нæмттæ ка хаста, уæхæн кооперативтæбæл. Алке дæр си
æ ихæс февæридæ цийнæгæнгæ. Æрмæст Турусхи"
разамонæг, маразæгьай, къæрттæй цъола нæ гæлста.
Мæ ихæс, дан, дууæ мини гьæуагæй куд рарветон?
— Нæ, уой бæсти ин сæ исон мæхуæдæг æнхæстæй
фæххæсдзæнæн, — æ къæхтæ ниссагъта. Руслан имæ
райрадæй:
— Косун дæ нæбал фæндуй?! Дæ хæццæ ардæмæ
тикис-мистити гъазунмæ не ’рбацудтæн, уой лæдæрæ!
Ци гæнæн ма ин адтæй? Къаппилæй равардта е
’хæс. Уобæл æ балций сæр рахецæн æй иуазæгæн.
Дуггаг бон Руслан æ мора папки хæццæ дæрддзæф-
дæр районмæ æнхæст нæма нихъхъæрттайдæ, уотæ
Турусхи" сæрдар æнæсдзоргæй дууæ мини ниггæлста
Петровичи дзиппи.
— Ци ’нцæ?
— Æзиниггæнттæн æнхæрсæггаг. Æфсæрми ди кæ-
нун, фал мæ балæдæрæ. Нури æгудзæгæн некæд ад-
тæй мæ кооператив. Хуцауистæн, уони дæр æфстау
райстон.
— Дæ неун ма цæуæд! Уæдта кæд æдули нæ дæ,
уæд æнхæрсæггаг естæмæн фæууй. Дæуæн ба аци
мæйæ дæ соми игъæстæ ку нæма фæддæн, уæд...
— Æзинæ дин ке ’рбарвистон, етæ ба?
— Ци ’рбарвистай?
— Æхца, дууæ мини цохæй.
— Кæмæй?
— Æ номæй æй нæ фарстон. Мæнæ.,. дæхе маши-
нæй ку адтæй... мора папкæ имæ...
— А-а, Руслан Аврамовичæй зæгъис? —æ тог æ
цæсгоми рабадтæй Петровичæн. — Мора папкæ...
181

СÆРÆН
кизг/Е
Дууæ зæронди, Мустъа-
фа æма Насупхан, тургъи
астæу, æнгозæ бæласи бу-
ни бадгæй, кæркитæн æгъ-
залунцæ нартихуар.
— И гоппоймæ мин хуæздæр фæккæсæ, — дзоруй
Насупхан.
— Къудуронау ку ниннæрстæй, уæд ма ин ци дæ
зæрди ес? Нæкæси, иди ба... — Мустъафа ма цæбæл-
дæр рафæрсуйнаг адтæй, фал сæ колдуармæ сау
"Волгæ" ку фæллæудтæй, уæд Насупхани æ усхъæй
басхуайæгау кодта.
— Дзæбæхтæ мин ку цæриайтæ, дорогие мои
старики! — æрбайгъустæй силгоймаги цъæхснаг гьæлæси
уаг.
— Хуцау дæ скодта, ка ’й? А-а, Алычкæ дæ? Мæ зæ-
ронд сæр дæ куд нæбал базудта? Кæцæй фæддæ? —
исистадæй Насупхан.
Алычкæ ибæл æ бæрзонд æрдæгæхгæд реутæ, хъу-
ригæнгæй, дууердæмæ радаудта, уæдта Мустъафамæ
урдугæй дзоруй:
— Нæ фиди хай, дæ царди ’мбал ди еу минкъий
ададзуй?
Бæласи бунæй къæпхæнти ’рдæмæ бацудæнцæ ду-
уæ силгоймаги.
— Æрæги мæмæ ци æхцатæ равардтай, етæ фагæ
нæ разиндтæнцæ. Нигги ма еу уой бæрцæ гъæуй, — æ
хъоппæгь цæститæ нæ фæнникъолгæй, загъта Алыч-
кæ. — Объекттæ бæрæггæнæг рацудтæн æма уотемæй
фездахтæн.
— Дæ рунтæ рахуæрон, æгайти-ма мин Рози сагъæс
кæнис. Нур цалдæр анзи, мæгурæг, кедæр къумти ра-
182

хау-бахауæй æ фæрстæ истæнæг æнцæ. Бонæ — кос-
гæ, æхсæвæ — ахур. Ци бегарай багæлста æхе...
— Еци хабæрттæ фегъустон. Куддæр мæ раевдæла,
уотæ ин æхе дæр ма рауиндзæнæн. Мацæбæл тухсæ.
Æз дин æгас уогæй æнæмæтæ уо, — Алычкæ нифситæ
æвæруй Насупханæн. — Еу хæдзарæ исцæттæ ’й æрæ-
ги, цæрунцæ си адæм...
— Кæбæл нин зилдтæ, е ма уа?
— Гъо, е æй... Æрмæст инней дæр берæ нæбал гьæ-
уй. Фæстаг уæладзуг ма амайунцæ... Цæбæл дæ фий
æруагьтай? Æ рауæн иннемæй берæ хуæздæр æй. Скъо-
ла — æ рази, тукан — æ бунмæ, трамвайи æрлæууæн —
æ фарсмæ. Дзенетæй ма ци кæнис? Дæ Рози уордæгæй
æ рохс цæсгом радарунмæ берæ нæбал гьæуй.
— Бæргæ, бæргæ, — байдзулдæй Насупхан. — Нур-
тæггæ дин карк æвгæрдун. Бахездзæнæ?
— Хъæбæр мæ нæ евдæлуй, — æ сахатмæ райамуд-
та Алычкæ. — Мабал мæ уорамæ. Кæд дæмæ ес, уæд
ма æнхæрсæггаг фæггурун кæнæ.
— Мæ мадистæн, нæ дæ лæдæрун.
— Э-э, деревня! Æхцай фæрæзнæ, — æ сæнтсурх
билтæ скъотгæнæгау размæ райвазта Алычкæ. —Гу-у-
кк! Фегъустай?
— Гъосæй ба ма рæвдзæ дæн. Балæууæ, нуртæггæ,
— Насупхан цийнæгæнгæ дзатмабæл равзурстæй. Уай-
тагьд фæффæстæмæ ’й æма Алычки сумки тьунсуй
уорс тухтон:
— Хуарз æма евгъуд хуцаубони нæ хъунадзин æрба-
уæйæ ’й, æндæр цитæ кодтайнæ?
— Уæллаг дæр нæ еумæйаг гъуддагбæл ке ауодуй,
уой балæдæрдтæ? — шофери фарсмæ æ бæгьнæг
уæргутæ æргæлдзгæй, загъта Алычкæ. — Пака!
— Гъе нур дæмæ багьардта, Алычкæ сахари устур
бунат ке ахæссуй, е? —бæласи бунмæ æрбаздæхгæй,
Насупхан фæрсуй Мустъафай.
— Цæмæй рабæрæг æй?
— Гъа мадта, нæ лæг, бахъæрæу дæ. Хумæтæг ко-
сæг уотæ арæзтæй есгæд фæууидтай?
183

— Мæ рæстæги нæ, нур ба дæ цæйбæрцæдæрид-
дæр гьæуæд.
— Арази дæ хæццæ: нури замани адæм æхцагин
æнцæ. Уæддæр сæрмагонд машинæ шофери хæццæ
ба ефстæгтæмæ хауй.
— Е æндæр гъуддаг æй, — æ уорс бецъотæ ранихта
Мустъафа.
— Æгайти-ма ’йбæл сæттис. Цидæр дзоруйнаг ад-
тæн... Гъо, сæри уорсагæй æнхæст ку нæ уай, уæд дæ-
бæл æцæгæлон рауæн сау "Волгæ" нæ, фал хæрæг-
уæрдун дæр не ’руайдзæнæй. Айдагь бакастæй, мæ
хор, неци рамолдзæнæ. Уоми ма берæ цидæртæ гьæ-
уй. Алычкæ ба...
— Куд дæ лæдæрун, уотемæй алцæмæй æнхæст,
сæрæн кизгæ ’й.
— Нæ рæдуис... Æмбаргæ. Ка нæ уарзуй, уой кæс-
тæртæ дæр уотæ ку байрæзиуонцæ. Мах Розæй æртæ
анзи раздæр рафтудæй сæйраг сахармæ. Ами ибæл,
гъуди ма ’й кæнис, неке æнвæрстæй. Уæлдзæн зунди
хецау сæмæ кастæй. Цæстнæуарзонтæ ’й Суффут дæр
ма ку рахудтонцæ. Нур ба æ дæллæйти семæнтæ.
Фегъустай, объекттæ бæрæггæнæг, дан, зелун. Цæргæ
мин кæнай, цæргæ.
— Ци косæг ба ’й?
— Ходæги адæймаг дæ, нæ лæг. Ардæгæй уордæ-
мæ ин ци зонун? Фал мин æхуæдæг куд дзурдта, уоте-
мæй цæрæн хæдзæртти арæзтади уæлдæр бунæттæй
еу ахæссуй. Æ фæрци, дан, беретæ фатергинтæ ис-
сæнцæ. Махæн дæр, игьосис, тагъд Алычки фæрци нæ
кизгæ æ гъезæмæрттæй фæййервæздзæнæй. Нур ин
хецæнæй æхе къум фæззиндтæй, уæд имæ цæрунмæ
нæ рандæ уисæ?
— Цæрунмæ, зæгьис? Нæ, уомæй дин неци зæрдæ
æвæрун, æнæуой ба...
— Баруагæс ди уæд, æз ба æ къæсæрæй къахдзæф
нæбал ракæнинæ. Мæхе къохæй ин гъар хуæруйнаг
даринæ, æ хъæппæлтæ туй æвæрдæй æййафидæ.
Горæттаг царди хабæрттæ кæнгæй, дууæ зæронде-
184

бæл æризæрдалингтæ ’й. Æрæгиаути ба, Рози æ Хуца-
уи хай æма Алычкæбæл бафæдзæхсгæй, сæ фæлмæн
нивæрзæнтæмæ бараст æнцæ...
Дуггаг бон Алычкæ Рози фатери бамедæг æй.
— Айфонмæ университетæй рацудæнцæ. Нуртæггæ
’й ардæмæ гъæуй. — Алычки фарстайæн хæдзари хе-
цау дзуапп ку равардта, уæд иуазæг тургьæ ’рдæмæ
фæззилдæй æма, даргъ къелабæл бадгæй ци лæхъуæ-
ни фæууагъта, уомæ дзоруй:
— Нæма ’й ами. Айдагъ æ бакастмæ дæр дæ коми
дæнттæ æруайдзæнцæ. Пъирипъуфи хузæн кизгæ.
— Дæуæй мудгиндæр æй?
— Уæлдай дзорæ нæ! Уæдта дин, Хæкъурц, фæ-
дзæхсун: мæн рази дæхе дарун базонæ. Мæ авторитет
мин ма фехалæ. Ку неци си уайа, уæд...
— Дæ зæрдæ ма дзорæд. Уæхæнттæ си, амонун дин
сæ нæ гъæуй, еу æма дууæ не ’рсастон. Мæ бæрагæ
’й уадзай.
— Дæхуæдæг æма дæ лæгигъæдæ. Фæцан, уæлæ
æрбацæуй, — Алычкæ цирагъи рохсмæ Рози ку рауид-
та, уæд сæ дзубанди æрдæгбæл фескъудæй.
—Дипломат ке къохи ’й, уой нæ уинис?
— Мæнæ ма Розæ! — Алычкæ ибæл æхе къæндзæ-
гау райауигъта. Билтæхуарæни фæд ин æ росбæл фе-
вардта æма е ’мбалмæ амонуй. — А ба хуæрзгæнгутæн
сæ сæйрагдæри фурт æй. Лæдæрис мæ?
Æнæзонгæ лæхъуæн Розæмæ æ рахес къох бадаргъ
кодта:
— Артур... Ме ’цæг ном. Мæ лимæнтæ ба мæ Хæ-
къурц дæр ма хонунцæ. Дзорæ мæмæ Хæкъурц. Æх-
цæуæн мин уодзæнæй.
— Хуарз, — æ медбилти бахудтæй Розæ. — Мæ ном
ба...
— Зонун æй. Розæ, Розæчкæ, — фæццурд æй Хæ-
къурц. — Деденгути хуæздæр. Æнæгъæнæ горæти аргъ
ном. Мæ цард-цæрæнбонти кæмæ бæлдтæн, æдзох
мæ фунти ке имисун, еци бæлæу мæ размæ æртах-
тæй. Æз дин уæхæн...
185

— Фагæ фæууæд, — Хæкъурцци мæлгьæвзаг рага-
цау ку искафта, уæд Алычкæ сæ дууей æхсæн февзур-
дæй. — Иуазгутæн медæмæ бацæун афонæ ’й. Раст нæ
дæн, Розæ?
— Бæргæ уотæ ’й, фал...
— Еунæг "фал" дæр нæ. Ардæмæ нæ кæсис? —
Хæкъурц æ усхъæбæл ауигьд думст спортивон сумкæ-
мæ амонуй. — Фингæбæл æрæвæруни фагæ си разин-
дзæнæй.
— Аци къуми ма дæ хæццæ дæр есге цæруй? —
дуарбæл бахезгæй, унгæг уати фæйнæ фарсемæ дууæ
нарæг хуссæни ку рауидта, уæд ниддес æй Алычкæ.
— Гæнæн нæййес, фæразун гъæуй, — загъта Розæ
æма хуссæнтæй еуебæл æрæвардта уæлдай хъæп-
пæлтæ. — Ме ’мбал кизгæн æ мадæ гузавæ ’й æма нур
цалдæр бони гъæуи фæууй.
Алычкæ æма Хæкъурц кæрæдземæ бакастæнцæ.
— Розæ, гæнæн ба ци гъуддагæн нæййес? Адзалæй
ци зæгъис, уой зæгъæ. Еци руймонæн мадзал иссерун
неке къохи æфтуйуй. Мæнæ ду цæбæл тухсис, уомæн
ба адтæй, ес æма уодзæнæй гæнæнтæ. Æццæйнæ,
мой юный друг? — Алычкæ æ цæстæ æрникъулдта
Хæкъурцмæ.
— Фатерæй æндæр лазæ дæ ма уа, Розæчкæ, — æ
усхъæбæл ин æ къох райвардта Хæкъурц. — Уобæл,
мæ уоди гага, дæ сæр ма ресæд. Пахан отвечает.
Стопроцентно!
Цæттæ хуæруйнæгтæй фингæ уайтагъд райдзаг æй.
Хæкъурц уруссаг арахъи æвгæ ку исиста, уæд Розæ æ
ревæд агувзæбæл еуварс рахуæстæй:
— Æз — сæребарæ...
— Нæ-æ, махæн дæр уоди хуасæ нæ ’й... Дæ сæр-
мæ нæ нæ хæссис, æви? Алычкæ, ести зæгъай де
’мгъæуггагæн, — Хæкъурц исистадæй. — Гъа, берæ
дин си не ’ркодтон. Нæ фембæлди нисанæн.
Розæ си æ билтæ рахулуй кодта. Алычкæ æма
Хæкъурц æмвæдти цалдæр цубур кувдебæл раниуаз-
тонцæ.
186

— Нур ба мæ фæндуй Розæчки æртæуатон фатери
туххæй сæрмагондæй зæгъун, — райдæдта Хæкъурц. —
Тагъд æй нигги идзагдæр фингæй ке æхснæндзинан, е
дузæрдуггаг нæ ’й. Æз корун хонхи æма будури изæд-
тæй, цæмæй си дзæбæх, æнæнезæй бацæрай, федар
бундор дин куд уа, дæ амонд си куд иссерай. /Ерæги
нæмæ ци уæларвон иуазæг рафестæг æй, тæхгæ-нæр-
гæ Уасгергийæй зæгъун, е дæр дæ æ рахес базури бу-
ни дарæд. Дæ фатери тæрвазæбæл ци фæндæй бахе-
зай, е дæ къохи куд бафтуйа, уæхæн нивæ дæ уæд!
Хæкъурц æма Алычки агувзити зæлланг райгъустæй.
Розæ æхе еуварс ласуй.
— Уæхæн кувдтити фæсте дæр ма дæхецæн лигъ-
стæ агорис? — баурдуг имæ ’й Алычкæ. — Æз дæр ма
’й дæу туххæй ку фæддæллæй кодтон. Хуæцай дæ
агувзæбæл. Вот так. Фæццæуй, фæццæуй... Гъе уотæ!
Хæкъурц, комидзаг ин февæрæ!
Розæ къахæй сæрмæ нирризтæй. Цæхгунти дон ин
радардтонцæ æма æхе ку æрлæдæрдтæй, уæд дзурди
барæ райста Алычкæ:
— Æз ба зæгъдзæнæн, абони ке фингæбæл бадæн,
уой ниййергути туххæй. Ду, Розæ, гъæуама уонæй сæ-
рустур уай. Зонис æй, нецæбæл дин ауæрдунцæ. Сæ
уод — сæ цæстæ дæуæн хуарз ракæнун. Нæкæси, æзи-
нæ сæмæ фездахтæн, æма дин устур саламтæ æрви-
стонцæ. Уогæ ба ци джигиттæ ’нцæ, сæ цæрæнбон
мин берæ æрбауа! Мах, кæд уæ зонун фæндуй, уæд
уæхæнтти фæрци нæ къæхтæбæл лæууæн. Етæ цалин-
мæ не ’хсæн уонцæ, уæдмæ нин фæккеунæй тæссаг
нæ ’й. Е уи иронх ма уæд! Ниуазæн сæ лæугæй. Тол-
дзæ бæлæстау не ’ндон хестæрти, комкоммæ ба — Му-
стъафа æма Насупхани цæрæнбони туххæй!
Хæкъурц дæр ма æ гъудитæ загъта Рози фидæ æма
мади, уæдта нæуæг фатери фæдбæл, æма гагидауæ-
бæл баниуазта. Розæн аци хатт берæ лигъстæ нæ
багъудæй. Дууæ зæрондей сорæттæ æ цæститæбæл
рауадæнцæ. Сæ хæдзарæ, æнгозæ бæласæ, фйетæн
гъæунги ледзæнгæтти куд гъазидæ, е æ зæрдæбæл
187

æрбалæудтæй, æма имæ Алычкæ ку бадзурдта, æз куд
кæнун, уотæ кæнæ, зæгъгæ, уæд æй бафæнзта.
— Ду ба тарстæ... Гъа, ести раууелæ, — къалбаси
карст Рози дæндæгути æхсæн февардта Алычкæ.
Хæкъурцци фарстатæбæл Розæ игьæлдзæгæй дзу-
апп дæдтун ку райдæдта, иуазæг лæхъуæнмæ ку фенди-
уддæр æй, уæд Алычкæ, Розæ ’й куд не ’рæстæфтайдæ,
уотæ æнæ еу исхъиппæй фендæдуар æй. Рæстæгæй-
рæстæгмæ имæ къæлидормæ сæ ходун райгьусидæ.
— Розæ, Розæчкæ, — æхе имæ хæстæгдæр баласта
Хæкъурц. — Абони кæд нæ, уæдцæр нин есгæд æнæ
фембæлгæ на ’дтайдæ.
— Æцæгæй? Цæмæ дæмæ уотæ кæсуй?
— Мæ мард фæууинæ! Уомæн æма аци зæнхæбæл
æз æма ду кæрæдземæн рантæстан. Фиццаг фембæл-
дæй мæ зæрди ниххизтæ! Е ’мбес ин ратудтай æма
дзиназуй!
— Æллæх-æллæх, ци тæссонд æрмæгæй конд зæр-
дæ ’й, — загъта Розæ æма къæл-къæлæй ниххудтæй.
— Ести ибæл ку ’рцæуа, уæд дзуаппдæттæг ду уо-
дзæнæ. Уой бæсти ба’й афонæбæл барæвдауæ, —
Хæкъурц Рози итинг реутæмæ æхе нилхъивта. — Дæ
цъухæй ци схауа, уой дин исараздзæнæн, æрмæст мин
аци изæр балæвар кæнæ.
Розæ Хæкъурцци сайæн, зæрдæвæрæн дзубандитæ
нецæмæ даруй. Алычки фæззиндмæ æнгьæлдзауæй
ин æ расуг миутæн бухсуй. Фæстагмæ си фæлмæцун
райдæдта. Хæкъурццæн Рози хъури бунтæй ку неци ра-
уадæй, дзидзибæттæнтæй ку фенæхай æй, уæд æ
маст æ медæги райрадæй, фал неци исдзурдта. /Е сæр
Рози фæлмæн зæнгитæбæл, цума æ кеми нæбал æй,
уоййау ку æрæвардта æма æ къох кизги гъар сагæхти
ку рауагъта, уæд æ тъæпп пъолбæл фæццудæй. Тæ-
бæгъти дзæгьал-мугъулмæ Алычкæ сæ размæ бауа-
дæй.
— Ци ’рцудæй? Розæ, цæбæл нийвадтæ? Дзæбæ-
хæй уæ ку фæууагътон, уæд ци кодтайтæ?
— Уой туххæй мæмæ æрбацудайтæ?! — Розæ æхе
188

фездахта Алычкæмæ. — Фæррæдудтæ! Кæд ций-
фæнди бунат ахæссис, уæддæр дин уомæ нæ фæк-
кæсдзæнæн! Æдзæсгон! Гириззаг! Нуртæггæ дæ дæ
богъай хæццæ ами куд нæбал рауинон, уотæ бакæ-
нæ! Хъахбайтæ!..
Алычкæн алли каколатæ ке никкалдта, хуæрзгæн-
гутæн сæ сæйрагдæри фурти ке фенсуста, е иннæ
бон Розæмæ хард æркастæй. "Нæ мæ гъудæй уотæ
зуст фæллæуун. Ци зæгъдзæнæнцæ нæхемæ? Нигги
ма фатерæй ку фенæхай уон... Хæкъурцци кæми
агордзæнæн, фал Алычки ба кæд иссеринæ. /Евæ-
стеуатæй мæ си гъæуй хатир ракорун. Нæ, æгæр
ратæвдæ дæн æдосæ", — еци гъудити хæццæ Розæ
дуггаг бон трамвайи лæууæнмæ ку бахъæрттæй,
уæд хæрæг ехбæл лæууæгау фæцæй: Алычкæмæ
некæд адтæй, кæми косуй, уæхæн рауæнтæ ба ами,
горæти, цалдæр æнцæ. Тæнæн нæййес, рæдудбæл
басæттун дæр лæгдзийнадæ ’й. Айдагъ мæхуæдæг
си ку стъæлинæ, уæд уони ба барæ уæд", — æхе
æфхуæргæй æрзилдæй горæти фулдæр хайбæл.
Æрæгиау искъобалæ ’й, къахфехсуд ци къанторæ
агоргæй бацæй, уобæл.
— Алычкæ? Махмæ косуй, махмæ, хуарз кизгæ, —
урух бацæуæни ци нæлгоймаги рафарста, е ма ин
Алычки косæн уати дуар дæр байамудта. — Æрмæст
дæ еу сахатти ’рдæг бахезун гъæудзæй. Аци афони
ами нæма фæууй.
Уой бæрцæ рæстæг къæхти буни цæмæн лæууон,
зæгъгæ, Розæ къуми еу æрдæгихæлд къелабæл æ
уæзæ æруагъта. Къæбинеттæй адæм еугай-дугайæй
сæ хæдзæрттæмæ цæун куд райдæдтонцæ, уотæ
Алычкæ кæрзхурст, французаг духий тæф æ фæсте
уадзгæй, фæззиндтæй. Фæсарæйнаг пъолци æма
бæрзонд къелти Розæмæ нигги рæсугъддæр, гурве-
дауцæдæр фæккастæй. Æ меднимæр имæ хицæ
дæр ма æркодта: Тъай-гъай, æз дæр уæхæн буна-
ти ку косинæ, уæд æнæбари дæр мæхе аразинæ.
Уинис, дæргъæй-дæргъæмæ къæлидори куд дзæ-
189

бæх федауй... Æз ба ’й мæ нецæййаг къумæй сор-
гæ ракодтон".
Розæ Алычкæмæ æхе нæ равдиста. Къæлидори
хатир корун берæ зиндæр æй, уой бæсти — æ къæ-
бинети. Уæлæ æ сумкæй дæгъæлтæ исиста. Медæ-
мæ бацудæй. Еу усми фæсте имæ Розæ дуар тæрс-
гæ-резгæй бахуаста.
— Фæццæун! — райгъустæй Алычки дзурд æма æ
уæле сау халат, æ къæхтæбæл циргъфий резинæ
къалостæ, æ еу къохи — къибила, иннеми — пъолтæ
æхснæн пъæсту, уотемæй гурæй-гурмæ фæййеу
æнцæ.
Дууемæй дæр сах кæсгæ райзадæнцæ. Уой æн-
гъæл си неке адтæй. Алычкæ, æ къохти цидæрид-
дæр рахаста, уони фæггæлста æма ледзæги фæ-
цæй. Розæ ’й басурдта, е ’фцъæкъуатæй æй райа-
хæста.
— Маруйнаг! Уал анзи нæ дæ аци бунатæй фæс-
сайдтай! Биццеути уосæ! Æз ба ма имæ хатир ко-
рунмæ æрбацудтæн! — Розæ ’й стонг хъæрццигъа-
йау æ буни рампурста, æ дзигготæмæ ин лæборуй.
Алычки цъæхахстмæ, къантори косгутæй ма ка
рафæстеуат æй, етæ къæлидормæ ракалдæнцæ
æма се ’фснайæги æрдæгтундтитæй Рози дзæмбу-
тæй тух-амæлттæй искъахтонцæ.
I Æргом гъудитæ I
I ^Паддзахадæ — паддзах адæ?. I
I ^Хебæлхуæцун ка зонуй, уæлахездзау е I
I фæууй. I
190

ÆНОМ-
Æ УÆАЕ
Есгæд гъæуи цардтæ?
Горæти ба? Æма куд
зæгъис, уони еу тæразæ-
бæл æрæвæрун æмбæ-
луй? Берети сæртæ ба
ибæл, мадта, незамантæй нурмæ дунсунцæ. Фарста-
ти фарста дæр ма ’й рахудтонцæ. Еу æма ин дууæ
уагæвæрди нивонд не ’рцудæй. Сæ нимæдзæ син,
мæ лимæн, нури компьютертæ еу æфсойни буни ку
байефтиндзай, уæддæр нæ базондзæнæ. Æной ба
дæ ци нæ уадзуй? Уотемæй дæр лæдæрд æй: гъæу
горæти сорунтæ ку исагайа, уæд æ хæлорæ Дайра-
нæй Мæздæгмæ нийвæздзæнæй.
Æрæги уæхæн хатдзæгмæ æрцудæнцæ Дзæуæги-
гъæуи дæргъæй-дæргъæмæ фарастуæладзугон хæ-
дзари цæргутæ дæр. Æрæги ба уомæн, æма кæрæ-
дзей мæнæ, сугьзæрийнæ феста е ’римисæг, нæ урух,
алцæмæй æфсес паддзахадæ къаппилгай бунихæлд ку
фæцæй, уæд бафæсмардтонцæ. Æргомдæр зæгьгæй
ба син фенхус æй сæ хæдзари бунмæ тукан. Нурмæ
дæр имæ хецæнтæй куд нæ уадæнцæ — уой тæрхæгу-
тæй сæмæ хаудтæй фæрзеу, фал си алке, е ’лхæнуй-
наг раскъæфгæй, æнсунттитæгæнгæ æрбайсæфидæ.
Абони ба, стонг сувæллон æ мади дзидзибæл куд
ниййауиндзæг уй, уоййау тукани дуарæй нæбал æр-
тæсунцæ. Фур дзорунæй се ’взæгутæ гæгъæдий си-
фи тæнæгæн иссæнцæ. Æма ци ’нгъæл дæ? Еуей
фатери.тугур иннемæн æ пъол разиндтæй. Кедæрти
дуæрттæ ба си, куд рагъæр æй, уотемæй цалдæр
анзи комкоммæ æдзинæг æвæрдæй лæуунцæ. Го-
рæтаг цард дæмæ гьама-гьома ма кæсæд. Берæ цæ-
мæйдæрти хецæн кæнуй гъæуи уавæртæй...
191

Раст фæххуннæ, кæци гьæуи фæууидтай уал бони
туканмæ рæнгъи лæугæ? Барæ ба син ка дæдтуй?
Уæдта сæ туххæй ку тæрай, уæддæр ди неци рауай-
дзæнæй. Уæхæн уæлдай миутæмæ сæ нæ евдæлуй
гьæуи. Ами адæмæн ба сæ бартæн куд, уотæ сæ до-
мæнтæн дæр рæстæги хæццæ еу сæпп ес. Уинис, фа-
растуæладзугон хæдзари цæргутæ кезуй куд рарæн-
гъæ ’нцæ... Цидæр æрбаласуйнаг, дан, æй тукангæс.
Æма æмхузонæй лæуунцæ. Еу æмбæрзти буни, æн-
гъæл дæ, сæ къæбæр æма цæнхæ нерæнгæ губунне-
зæн фæххуардтонцæ? Силос æма фагуси кой ауæхæн
рауæн не ’мбæлуй, е сæрмæ æрхæссуйнаг дæр нæй,
фал си æнæуой хеди уæлæнгай тæф дæр некæмæй
цæуй. Горæт, дугусси, горæт æй!..
00000000000000
Æргом гъудитæ
^Æ гъудитæ æргомæй зæгъун ка не ’ндеуй, уо-
мæ дзилли хæццæ еумæйагæй неци ее.
^Уæрæсей парламент куст мæмæ дидинбин-
дзити архайдау кæсуй: сæ муди къос сæхуæдтæ ба-
хуæрунцæ.
^Æгъдауихалæги сæрбæл дзорæг æхуæдæг
дæр хуæздæр нæ ’й.
^Хевæнд адæймаги нимайун хъæрæубæл.
^Хуарз гъуддаг исаразунбæл берæ тухтæ æмæ
зунд харз кæнун гъееуй.
^Æхе æгæрон берæ ка уарзуй, е неке уарзуй.
^Еу гъуддаги фæдбæл кæрæдзей гъунгъес ка
хуæруй, уонæй еу дæр нæ лæдæруй сæ дзубандий
сæр.
^Дæ урух фадуæтти мисти цъаси цæрæгау дæ-
I цæмæн хатис?
192

цид/ЕР
Гъæуи æвзурст лæг-
тæ, сæрдареуæггæнæги
стъоли комкоммæ, цума
сæ кæрæдземæ нихас-
гæ бакиндæй, уоййау
æнгом рабадтæнцæ сæ
радон æмбурди.
— Æзнæчит так, — æ
гъосгин ходæбæл арфдæр æрхуæстæй æма сагъæс-
хузæй загъта Заур. — Нæ бони фæтки ес дзихъиртт
еунæг фарста. Рахудтан æй уотæ: "Не ’хцатæ ци
фæккæнæн?"
Заур дзоргæ-дзорун къæразги салд авги æрхъе-
зæй æндæмæ фенгас æй мети хъæпæнти тæлтæг
пæр-пæрмæ æма арф нийнæфтæй.
— Фегъустайтæ?! — æ еци фарстамæ си къуæтти-
тау сибиртт дæр некæмæй иссудæй.
Æрæгиаути Ахбол, æ къохтæ е скъуддус кæрци
дзиппити арф тъунст, уотемæй уæзбунæй исиста-
дæй, е ’нæкъелæ цулухъи фийæй дуарбæл бахуæ-
стæй æма фæййаууон æй. Цума æгириддæр неци
æрцудæй, уоййау Заур е ’рух раздагъта иннетæмæ:
— Алке дæр уи зонуй, райарæзти фæрци махæн нæ
бартæ зингæ ке фæуурухдæр æнцæ. Нигги федардæр
ба финансон æгьдауæй иссан. Айдагъ фарæ нин ци
æхца дехгонд адтæй, уойбæрцитæ раздæри æнзти
æнæгъæнæ районæн нæ уидæ. Е ба, мæ хортæ, уобæл
дзорæг æй, æма уæлдæр хецауадæ ке ауодуй адæм-
бæл. Зæгъæн, нæ бон адтæй, фæстаг дууæ фондзан-
зони не ’взаргути цэеститæ ци æнæхаири абанамæ ни-
ууорс æнцæ, уой арæзтадæ кæронмæ фæуун. Уомæй
уæлдай дин фæггæнæнтæ — дони, æрдзон гази хæ-
тæлти фарста раскъунунæн. Иннæ уæхæн — нæ гъæун-
гти уавæр бахузæнон кæнун, сувæллæнтти рæвдауæн-
7. Заказ №45
193

донæ исаразун æма уотæ идарддæр. Дæлтæ-уæлтæ
нæ зелдзæнæн, фал не ’хцатæ иссайуонцæ къæ-
дзæхтæ рафæлдахуни фагæ дæр.
Уалдæнгæ игъæлдзæгæй фæззиндтæй Ахбол.
Стъоли кæронбæл æ баркъи æрæвардта.
— /Ез уин ку нæ уинæ, уæд бунисæфт фæууиай-
тæ. Неке сæмæ кæсуй, æнæхснад тæбæгътау еу ин-
небæл куд ниндæвдæй. Фæлтау мæ цæрæнбони
туххæй Хуцаумæ исковетæ, е ба уин фенцондæр уа,
— загъта Ахбол æма син гъар арахъæй фæйнитæ ра-
дардта. — Заур, ду дæр фæууорамай дæ даздани.
Дæ адæм карки цъеутау ку баргъæвстæнцæ, уæд ма
си ци агорис?
— Идарддæр кæнæн нæ куст, — æ комидзаг æн-
хæст нæ ранихъуæргæй, базмалдæнцæ Заури æф-
сæртæ. — Уойбæрцæ æхцай хæццæ, зæгъун уин,
къасаратæ басæттунæн берæ нæ гъудæй.
— Мадта нæбæл Елиай æхси цæф исæмбалдæй?
— Кæд нин, миййаг, есге берæгъи ком ниббаста?
— Уазал резæнги фæсте сæ ростæ ку басурх æнцæ,
уæд æмбурди иуæнгтæ фæйнæ дзурди гæлстонцæ
Заурмæ.
— Рæдуетæ. Зæфци фудæй нæбæл неци ’рцу-
дæй, — æ амонæн æнгулдзæ бæрзонд исиста Заур.
— Нæ республики къум-къæразгæ нæ байзадæй,
кæцæй нæ ракастæн. Фал уæхæн кæуйнаг уавæр
ацал-ауал анзи нæма фæууидтон. Ес æхцайæй дæ
бон балхæнун маци уæд! Сæ æргътæ адæймаги
цардæй — хъазардæр. Абони дæр уотæ гъунтугъдæй
нæ бадианæ не ’мбурди...
— Гъæуи сæйрагдæр хæдзарæ ба уæддæр ести-
хузти æмбалдæй бацалцæг кæнун, — æ уайдзæф
бантъухта Ахбол.
— Æмбалдæй, бæргæ, фал цæмæй? Æхцай уæ-
лæмхасæн ма си цидæр фæууй. Еци цидæр ба нин
нæ уолæфæнтæ æхгæнуй, — æнкъардæй загъта За-
УР-
— Уогæ ба ци рæстæгутæ рафецудта...
194

— Сæ усхъуммæ гъуддæгтæй нин нæ цард куд
исæнадæ кодтонцæ!
— Мæнæ паддзахадæ куд ниппапилæнттæ ’й...
— Бæнцайайтæ! — æ къæлæтгинæй исистадæй
Заур. — Уæ бохъ цард имисуни бæсти, ци фарстай
фæдбæл æрæмбурд ан, уой туххæй ести зæгъетæ.
Иронх уи ма уæд, фариггæнтти уæлæмхасæн ма нин
аци анзæн æхца дууæ хатти фулдæр дехгонд ке
’рцудæй, е дæр. Гъема си, зæгъун, куд хуæздæр
пайдагонд æрцæуа, уобæл æй абони нæ дзубандий
сæр!
— Кадæр, дан, хæрæг уасунæн дардта... Мах дæр
уой халæ рахуардтан, — дзурдибарæ райста Ахбол.
— Еуемæй — ес æхца, иннемæй — цæй фагæ ’нцæ?
Уæхæн æлхъивд уавæр некæд адтæй. Ци си балхæ-
нæн? Магъа, æнцæ ’ма нæ ’нцæ. Ци игъауги си ее?
Нæ кæддæри ваучерти хузæн. Адæмæн сæ байуа-
рæн æма си фæййервæзæн. Дæлæ, мæгур, Зæлдуз
цалдæр мæйи æ цай æнæ сæкæрæй ку цумуй...
— Ка ’й мæгур? Зæлдуз? Раздæр — гъо. Нур ба —
ма зæгъæ. Кæд ин æ уæле ци искæна, ци бахуæра,
е нæййес, уæддæр æхе æгудзæг нæбал хонуй. Иса-
хур æй, нихсистæй. Догæ ’й истъифсун нæбал уа-
дзуй.
— Лæмбунæг æркæсгæй берæ амалгин адæм цæ-
руй нæ гъæуи. Сæ дзиппитæ цъæпæратæй идзаг
æнцæ. Кæд адтæй уæхæн заман? Гъо, Хабоси куд
нæ зондзинайтæ? Маладец разиндтæй. Мусутæгæн-
гæ æхебæл исхуæстæй. Æрæги ба, дан, бæрцæй
дууæ мæйи кæмидæр фæцæй, ку иссудæй, уæдта
ибæл е ’хцатæ нимайгæй æрсæумæ ’й.
— Нæ еумæйаг æхцатæ ци фæккæнæн, уобæл нæ
тухсунцæ, фал адæми мæти бацудæнцæ! Цæй, фа-
гæ фæууæд! — рамæстгун æй Заур. — Ци унаффæ
рахæссæн? Куд бафинсæн нæ протоколи?!
Æмбурди уæвгути бабæй æгуппæг æ дæлбазур
æрбатухта...
195

КООПЕРАШ
.УАДЗА"
— Кæдмæ нæхе римæх-
сдзинан? Нæ къохи нин
замманай бартæ ку ба-
сагъдæ ’й, уæд ма ци бо-
ни хуарзмæ кæсæн? —
Нюрæ, зилди ихæлд силгоймæгти раздзæуæг, æ
сæмпæл реути къобæлттæ халати бунмæ ранихта. —
Афонæ ’й нæ циййес дзилли рæнгъæмæ парахатæй
рахæссунмæ.
— Хъæбæр раст! Кæмæй фуддæр ан?! — æ уорс дæ-
лахъуртæбæл дæндагдзæфтæмæ райамудта Любæ. —
Стонг берæгьтау нæ сæ буни кæдмæ æмпурсдзæнцæ?
Фагæ фæууæд уæхæн уавæрти архайунæн! Фæсарæн-
ти нин ци хуæртæ ес, етæ махæй хъиамæтгиндæр æн-
цæ?
— Æдта-ма ци, мæ еу гьуни саст кæбæл нæ баййев-
дзæнæн, уæхæнттæ дæр си — хæрх-буройнæ, — Аллæ,
хъандзалæй фесхъеуæгау, разæй ралæудтæй. Æхе ас-
тæуæй уæлæмæ рафест кодта. Æ фæсонтæ æвдесуй.
— Аци саутæ æзинæ пъадвали косгæй иссæнцæ. Фæн-
дон дæхе æмраст кæми рауадзай, е дæр ма дин ма
уæд...
— Æрбакæсайтæ мæ уæраги сæртæмæ, — нæбал
ниббухстæй сæ кæстæр. — Асфальтбун гаражи æ зæр-
дæ, мæ хортæ, губурæй æрзагъта. Мæ дунст зæнгитæ
ма аци хузæнттæй есге гъæунцæ? Цъæрæмухститæ-
бæл æхе хафунмæ еу гъæла иссæй?
— Нерæнгæ найæни ку нæма банадтæ, уæд ду ба
цæбæл тъифсис? — æ ресгитæбæл ин Нюрæ æ дууæ
къохи фæлмæн æруагьта. — Тæссагæй си неци уинун.
Дууæ боней фæсте, цæйбæрцæдæриддæр дæ фæн-
дæуа — гъæйтт кæнæ... Уæ гъенцъун уин мæнæй хуæз-
196

дæр неке лæдæруй. Гъæуй нæ, æнæмæнгæ, ести æри-
мисун. Фал ци?
Цалдæремæй сæ гъудитæ загътонцæ. Нæ, уонæй
неци пайда ес. Уавæр цæхгæр феййевунæн берæ нæ
дæттунцæ.
— Байгьосайтæ! — æ цъæрнатæ цубур дæлагтурæ-
бæл æ арми тъæпæнтæ æрсæрфта Аллæ. — Нæ сæр-
тæ цæбæл ресун кæнæн? Уотемæй ба ’й нæ уинетæ,
ци гъæуй, уой? Ка нæ нæ уадзуй нæхе кооператив иса-
разун?
— Гъе дин силæстæг! — райгъустæй Люби цъæхснаг
гъæлæс. — Дæ фæрæтдзæфæй дæ къудур цауддæр ке
нæ мурхуй, е ми баруагæс æй. Нæ ервæзунгæнæг —
кооператив!
— Арази дæ хæццæ!
— Æрмæстдæр кооператив!
— Зилди уадзатæ, байеу уотæ!
— Уобæл гъуддаг ралух уæд!
Кæстæрæй-хестæрæй сæ игон цæнгтæ телунцæ,
пъолбæл сæ бæрзонд къелтæ æрдзæфгæнæгау хуай-
унцæ.
— Кизгуттæ, æруазал уайтæ! —загъта Нюрæ. — Уæ
турнундзийнадæ мин æхсицгон æй. Фал уи ка зæгъ-
дзæнæй, ци хузи гьæуама æрцæуа нæ кооператив фе-
даргонд? Хецауадæ нихмæ ку рацæуа, уомæй нæ тæр-
сетæ?
— Гъе дин гье! — къуми бадгæй рæхцæг ке райа-
хæссидæ, е æ бунатæй исистадæй. — Кæддæри пад-
дзахи идард хæстæгутæн кæцæйдæрти æрбаздæхуни
барæ лæвæрд æрцудæй? Æгæр еуи хузæн! Цума уо-
нæй уæлдай некебал ес, уоййау сæ алли бон телеви-
зорæй ку ’вдесунцæ, газеттæ син даххæ-духхæй се
скъелтæ ку сдæрунцæ, уæд мах аци зæнхæбæл нæ
цæрæн? Циуавæр лæги фурт бандеудзæнæй нæ них-
мæ æрлæуун? Еци рæстæг раевгъудæй!
— Куд не ’мбæлуй, уотæ раст! — фæццурд æй Аллæ.
— Мах ци ацъагъуæбæл хуæст ан, е нæдæр мæн, нæ-
дæр сумахæй есге æргъудигонд æй. Кæд уæ зонун
197

фæндуй, уæд нæ дæсниадæ фæлтæргай фæллæвард-
тонцæ. Уæхæн зин заманти ’й исæскъунун ке нæ ба-
уагътан, уой туххæй ни гъæуама боз уонцæ. Уæлдай
некæмæй неци домæн. Ци нæбæл уайуй, уой нин раз-
дахæнтæ, æма фарста ралух æй!
— Цидæр гьæуагæ мæмæ кæсис, Нюрæ, — æ ал-
фамбулай бадгутæмæ райамудта Любæ. — Гæр, ай-
бæрцæ гъезæмарæгæнгути фæндонбæл ба "дууæ" ка
зæгъдзæнæй? Æви бабæй демократи дæр фæддæлби-
лæ ’й? Аллæ ма ’й ку загьта: неке уæлдай нæ гьæуй.
Не ’хсæн, уомæ ка бабæлла, уæхæн еу дæр нæййес.
Домæн нæ бартæмæ гæсгæ нæ кусти уавæртæ адæм-
гьæдон искæнун!
— Сумахæй уотæ уæ къуармæ кутемæй æрбахауд-
тæн? — исистадæй стъигьдзæнгæгин. — Кæд, зæгъун,
еу минкъий мæ гъун бацæгъдинæ, фæндон цард фæу-
уининæ, æнæ неци гьæуагæ мæ бонтæ æрветинæ. Еу-
гæр райдæдтон, уæд æй нæбал ниууадздзæнæн, фал
мæ, Нюрæ, уæдта иннетæ дæр, раст балæдæретæ: нæ
тухæбæл тухæ уæд æфтуйдзæнæй, нæ рæнгъитæ мæн
хузæн æвзонг бауæртæй уæд уодзæнцæ идзаг, еу æм-
бæрзти бунмæ ку бацæуæн. Цийфæнди зинæй дæр
гъæуй нæхе кооператив байгон кæнун. Мæнмæ гæсгæ,
кæстæртæй берети зæрдæмæ фæццæудзæнæй. Сор
видиктæмæ кæсунæй син нæ лæггадæ фулдæр пайда
ратдзæнæй! Æз уин зæгьун, фæсевæди гьомбæладæ-
мæ нæ кооператив устур байвæрд бахæссидæ. Уомæн
æма, мæхецæй зæгьдзæнæн, цийфæнди фудаг лæхъ-
уæн мæмæ ку æрбахауа, уæддæр ми уотемæй нæбал
райервæздзæнæй. Æ зæрди конд ин иннердæмæ
æрæздахдзæнæн. Дуггаг бон уомæн æ гъуди ниуæзтæ,
кенæ наркотикбæл нæ уодзæнæй, фал мæ гьар гъæ-
бесмæ ледздзæнæй. Баруагæс уи уæд, нæ кооператив
ку фæззинна, уæд милицæ е ’нгулдзитæ дæйгæ
баддзæнæй.
— Уæллæй бунтон цъасæ сæртæ нæ бадуй, — дзур-
дибарæ райста, æ нарæг астæу гъогдоцæн къибилай
асæ реутæ туххæй кæмæн уорамуй, е,— нæ товар ций-
198

фæнди дефицит цацатæй, хæрæг æма бæхи æхсæн ци
игьаугидзийнадæ ес, уомæй бæрæгдæр даруй. Ци
зæгьуйнаг дæн уомæй? Фиццагидæр уой, æма нæхе-
цæн уавæртæ искæнун ку базонæн, гьома, кооператив
исаразун, уæд айдагь нæхе нæ, фал æнæгьæнæ зилди
бийнонти муггагæй цидæриддæр ес, уони цард дæр ма
уæлдæр къæпхæнмæ исхезидæ. Зæгъæн, лæг æ уоси
хæццæ фæххилæ ’й. Сæ дзурд кæрæдзебæл нæбал
бадуй. Сæ нивæрзæн иуарунмæ æрцудæнцæ. Еци уа-
вæри еци лæг мæнмæ ку æрбафтуйа, æз ин æ зинтæ
ку исесон, уæд ма уой фæсте æ бийнойнагмæ, æ су-
вæллонмæ зуст исдзордзæнæй? Некæддæр! Уомæй
рахезгæй ба циуавæр хецауади нæ бафæнддзæнæй
бийнонти хæлар цард? Ихæлд амæндти, ес ниййергу-
тæй æнæфæккæсæг сабийти нимæдзæ нæ кооперати-
ви фæрци зингæ фæнниллæгдæр уидæ!
— Куд кæсун, уотемæй уæ еугур дæр агитатортæй
рагæпп ластайтæ, — байдзулдæй Нюрæ. — Кооператив
гъæугæ гъуддаг æй. Иннетæй цауддæр, фуцъулуздæр
нæ уодзинан. Уомæн æма, адæмæн мах ци лæггади
бацудан, е уæззаудæр тæразæ ласуй. Æдулийæй фæ-
стæмæ нæ хуйгутæ, кенæ хуæруйнаггæнгути æмрæн-
гъæ неке æрæвæрдзæнæй. Мах кооперативмæ æрба-
цæуæгæн куд æ бавналæнтæ, уотæ æ гæнæнтæ дæр
парахатдæр æма арфдæр уодзæнæнцæ. Цубурæй, нæ
кустуатæн ес егьау æхсæнадон ахедундзийнадæ. Уо-
мæ гæсгæ ба ин гьæуй аггаг ном равзарун. Еу уæхæн
дзурд иссерæн, æ бакæсгæй нæмæ томар куд кæнон-
цæ, иуазæгæй цох куд некæд æййафæн.
— Берæ агоруйнаг нæ ’й! Нæ рист бауæрти, нæ
ирайгæ тоги гъазуй еци дзурд: "Уадза"! — æ фæндон
багæлста Любæ.
— Куд рæсугьд ба федауй, куд!
— Уа-дза! — æмхузонæй загътонцæ кизгуттæ.
Кооперативи сæрдарæй равзурстонцæ, се ’хсæн
фæлтæрдгиндæр, алцæмæ арæхсгæ, лимæнгин Нюри.
Æхцай фæрæзнитæ, бунат иссерун, "Уадза"-й уагæ-
вæрд ниффедар кæнун, нигги иннæ гъуддæгтæ ин
199

фæннихастонцæ æ фæллад усхъитæбæл æма уобæл
се ’мбурд рахецæн æй.
... Æгæр дæр ма ниффæразта Нюрæ. Зилди раза-
мунд ихалунвæндæ ци дууæуæладзугонбæл кодта, еци
азгъунст æхемæ райста æма ’й къуар мæйемæ киндз-
дзон кизгау æрбайаразта. Тургъæ аллихузон деденгути
тæфи буни фæцæй, фæйнердæмæ — кæрдгæ дорæй
къахнæдтæ, рæстæгмæ фæлладуадзæнтæ — къозотау
фæйнæ-фæйнæ рауæнеми, ниуæзтæ, хуæрдæй дæ ци
багьæуа æма дин си ци нæ æрбайвæрдзæнæнцæ.
Бунтон дессагдæр — медæгæй. Адæймаги сæримагьз
си радзæгьæлтæ уй. Къæлидорти — тæмæнтæ калгæ
горцъетæ дæргьæй-дæргьæмæ итуд, фæрстæ бæгънæг
силгоймæгти хузтæй се ’дзаг, хецæн къумти — фæлмæн
дивантæ æвæрд. Алли уæладзугæн дæр — æхе
медициной пункт. Кооперативи иуæнгтæн — хецæн къæбинеттæ.
Кæдзос æфснайд, активон æмархайдæн си цидæрид-
дæр гьæуй, сауæнгæ французаг духий уæнгæ — къоба-
лæмæ. Уæлæбæл дзенет! Цийфæнди афони бахауæ аци
рауæнмæ, гьæстагæй си нæ раздæхдзæнæ, тæрвазæ-
мæ дин неке байамондзæнæй. Изæди хузæн кизгуттæ
дæ кьох-къохай скъæфдзæнæнцæ.
"Уадза"-й кой идæрдцæбæл нийвулдæй. Ци къумæй
имæ нæ лæсунцæ, уæхæн нæбал ес. Мæнæ нур дæр
Нюрæ, Любæ æма Алли цийнæ уобæл æй.
— Æхцатæ нæмæ мухцури цъухæй кæлæгау кæлун-
цæ. Кæд уæ фæндуй, уæд ма уин уæ улупабæл мæ бон
бафтаун æй, — фæрсæгау сæмæ бакастæй Нюрæ.
— Нæ-æ, цитæ дзорис? — загъта Любæ. — Алке дæр
ни кудуа-циуа президенти бæрцæ ку есуй. Хуæрдæ,
ниуæзтæ, дарæс — лæвар. Æрмæст ма... иди...
— Ци?
— Адæймагæн æ зæрдæ куд, æ бауæр дæр уотæ ку
нæ зæронд кæнидæ, уæд бæргæ. Фал еу боки сæри,
фæндæуа нæ, нæ, уæддæр нæ хъуæртт æрхаудзæнæй.
Уомæ гæсгæ ба дин дæ гъоси цæгьдун дæ кизгутти
фæндон: рагацау син иссерæ фæллойнадон киунугутæ.
— Дæумæ ку цудан, уæддæр нин уой фæдзахстон-
200

цæ. Еци хабар корæг, дан, си ан, — Люби дзубанди-
тæбæл ма бафтудта Аллæ. — Æндæр тухсти кой си
некæмæй фегъосдзæнæ. Естæмæ гъæуагæ æййа-
фæг коллективмæ, нæ мади хай, конкурс нæ фæууй.
Хори хузæн кизгуттæ махмæ æрбахаунмæ сæ тæ-
лæнтæ ке хæссунцæ, айдагъ е дæр берæ цæбæл-
дæрти дзорæг æй.
— Мæ бæлæутæн фегъосун кæнтæ, сæ курдиадæ
син мæхемæ ке райстон. Пенсий уæнгæ бал мин
дзæбæх, кустгъон уæнтæ, уæдта уомæй дæр æнæ-
хай нæ уодзæнцæ. Æз ма ами мæ карки цъеутæ ни-
майун? — федарæй загъта Нюрæ æма, æ дууæ хуæ-
дæййевæгемæ ци фарстай фæдбæл фæдздзурдта,
уомæ рахизтæй. — Догæ куд амонуй, уотемæй нæ
куройнæ ревæдзелæ некæд кæндзæнæй. Уомæн æв-
десæн — къæбæлдзуг арфитæй е ’мидзаг журнал.
Нæ къасси фæрстæ æндæмæ рæдовунцæ. Уой бæр-
цæ æхцатæ "салдæй" дарун уæмæ тæрегъæд нæ
кæсуй? Фæлтау ма си есгети барæвдауæн. Куд
зæгъетæ?
— Нæ бон æй, уæд цæмæннæ ба? — æ сæр бæр-
зонд исиста Аллæ. — Уадзæ æма нæ фæллойнæй
фегъæстæ уæнтæ мæгуртæ дæр.
— Ци гьуди мæмæ февзурстæй, уой зонетæ? —
фæрсуй Любæ. — Фæндуй мæ, цæмæй нæ кооперати-
ви ном историмæ бахауа. Цæй æма ести уæхæн æри-
мисæн, нæ кизгутти нин сæ зарти куд заронцæ.
— Ма зæгъæ, Любæ, — уайдзæфгæнæгау имæ æ
амонæн æнгулдзæ дууердæмæ батилдта Нюрæ. —
Нерæнгæ "Уадза" зилдæн ци хуæрзтæ фæцæй, уони
еугур кооперативтæ еумæ райсгæй дæр не скодтай-
уонцæ. Гъæунгтæ асфальтæй ка бамбарзта? "Уадза"!
Дони зæронд хæтæлтæ нэеугутæй ка баййивта? Уæ-
лæ дæс анзи ци скъола аразтонцæ, уомæн дæр мах
ку на ’дтайанæ, уæд ибæл абони дæр ма нæтиуон-
цæ. Дæлæ интернати сувæллæнттæн ба къахæй-
сæрмæ фæлуст ка балхæдта? Зилдсовети депутаттæ
нæмæ дзæгъæли сæ гæнкъунтæ хуæрунцæ? Махæн
201

нæ хъаурæ нæртон æй, уонæн ба се ’взаргути ра-
сай-басайæй æндæр сæ бон неци ’й. Нæ уæбæл æй
римæхсун, гъæуама, æ кæрон дæр уомæ цæуй, зил-
ди сæрбонс нæхемæ райсæн. Цæмæй "Уадза" офи-
циалон æгъдауæй уæхæн баргин исуа, уой туххæй ба
фиццагидæр гъæуй нæхе рауагъдадæ исаразун, ин-
диаг мухургæнæн техникæ балхæнун. Нæ газет нин
иннæ паддзахæдти ку есонцæ, нæ литературæ сæ-
мæ ку хъæрта, кæрæдзей фæлтæрддзийнадæ базо-
нунæн колдуæрттæ ку байгон уонцæ, уæд нин фæз-
зиндзæнæй уомити "Уадза"-й фæдонтæ, гъома, нæ
хайæдтæн бундор æрæвæруни гæнæнтæ. Не ’хцатæ
историй цалх ци ’рдæмæ æрзелдзæнцæ, е уæмæ
багьардта?
Любæ æмæ Аллæ сæ сæртæ аразий тилд бакод-
тонцæ. Уомæн æма еугæр Нюрæмæ уæхæн гъуди
райгурдæй, уæд си уод бауадзун дæр базондзæнæй.
— Кæд уæ уотæ æрфæндадтæй, уæд æй уæ цæсти-
тæй дæр фæууиндзинайтæ, — сейфи дæгьæлтæ æ
дзиппæй исесгæй, загъта Нюрæ. — Нур ба цæугитæ уæ
бунæттæмæ. Айфонмæ уæ лæхъуæнтæ хезунцæ...
|Э00009Э900ЭЭ00|
I Æргом гъудитæ I
I ^Некуцон æхе койæй не ’фсæдуй. I
I ^Соцъа зæрдинез сайуй. I
I ^Еуетæ, зæрамæ фæццæргæй, фæннимайунцæ I
I сæ æнзтæ, иннетæ — сæ мулк, æртиккæгтæ — сæ I
I хуæздæр къахдзæфтæ. I
I ^Рæстуоди нихмæлæугути нимæдзæбæл куд I
I аефтуйгæ цæуа, уоте æ тухæбæл тухæ æфтуйуй. I
202

СЛЕСТГÆНÆГМÆ
— Нерæнгæ бал ци фин-
суйнаг адтæн, уой прото-
колмæ бахастон. Нур ба
æнæ финсгæй, цæстæй-
цæстæмæ дæ бон æй
лæмбунæгдæрæй радзо-
рун? — фæрсуй слестгæ-
нæг Зæрини.
— Финсаи, нæ финсаи, уæддæр си мæнæн уæл-
дай нæййес. Уомæн æма æз сауæдонæй кæдзос-
дæр дæн. Нæ маргæ неке, нæ давгæ неци ракодтон,
уæд ми уæ нихтæ ци ниссагътайтæ, уой, мæ мади-
стæн, нæ лæдæрун, — æ гирццæ цæститæ æвзонг
лæхъуæни ’рдæмæ зуст фæззелгæй, федарæй загъ-
та Зæринæ.
— Мадта, зæгъис?..
— Хъæбæр раст! Бунтон дзæгъæли мæ гиззитт
кæнетæ. Уой бæсти мæ æнцад ниууагътæ æма ма
мæ адæмæн ести хуарз фæууон.
— Кæци адæмæн?
— Кæци, кæци... Мæ косгутæн! Сæхецæн мæ хе-
цауæй ку равзурстонцæ, уæд ку исуолæфтæнцæ сæ
реути ’дзаг.
— Уæдмæ ба сæ рæугутæ балций адтæнцæ?
— Нигги фуддæр. Мæ размæ ка куста, уой цори
стуф дзурд дæр не ’ндиудтонцæ. Афонæбæл нæ ра-
зиндтæ — æфхуæрд. Дæ хæдзари туххæй кумæдæр
фæййаууон дæ — æфхуæрд. Еумæйаг гъуддаги
фæдбæл есгумæ цæуис — сæрмагонд журнали ниф-
финсæ, цалебæл рандæ дæ, ку æрбаздæхай, уæд-
дæр бабæй — уотæ. Æфсади куд исахур æй, раст
уæхæн æгъдау æрæвардта махæн дæр. Кæмæн, кæ-
мæн, фал райпой силгоймæгтæн. У-ха-ха! Мæ до-
203

мæнтæ, дан, ке зæрдæмæ нæ цæунцæ, уомæн ба —
горцъе фæндæгтæ. Нуртæггæ ба, дæхуæдæг æй
хуæздæр зонис, æгустæй зин цæрæн æй. Ка дæ
даруй? Æма алке æ бунатæн тарстæй. Дажи ма къан-
тори косгутæбæл дæр сæ къелатæ гъæуайгæнгæй
æризæр уидæ.
— Æма е лæгъуз æй?— æ медбилти бахудтæй
слестгæнæг.
— Хуарзæй дæр си неци уинун. Раст зæгъгæй,
уæд нæ пълантæ фулдæртæй æнхæст кодтан, са-
уæнгæ ма нин премитæ дæр уидæ. Фал, рагъуди кæ-
най, сæумæй изæрмæ гæггугау фæббадгæй ма еци
билдауæн миутæй есге барæвдаудзæнæ? Нур ба ра-
фæрсай. Кæд сæ царди есгæмæй боз æнцæ, уæд —
мæнæй. Куддæр хецау исдæн, уотæ фиццагидæр и
æнæхаири журнал идардмæ фентъухтон. Райпо, мæ
уоди гага, ахæстдонæ нæ ’й. Æма, мæгурдæйрæгтæ,
исуолæфтæнцæ. Ке си ци афони бафæндуй, еци
афони æрбацæуй, рандæ уй. Мадта, силгоймæгти
лæдæрун гъæуй. Сæ гъуддæгтæ ба берæ ’нцæ: кæ-
ми зиан фæууй, кæми — киндзæхсæвæр, кæми —
кувд... Нæ, дорзæрдæ хецау скъуд цъиндай аргъ
дæр нæ ’й.
— Æгæр æй нæ фауис?
— Фаугæ нæ,фал уомæн æ дууæ дингæсæни исгæл-
дзун гъудæй, — е ’нгулдзитæ сагелæ райвæргæй, загъ-
та Зæринæ.
— Æ фагæ ин фæцайтæ.
— Бæргæ æ къæхтæ ниссагъта, дæс анзей æн-
дæргъци, дан, нæ райпойæн ци нæ бантæстæй, уой
анзмæ искодтан, раззагдæрти æмрæнгъæ æрлæуд-
тан, идарддæр ба, дан, нигги хуæздæр уодзæнæй,
зæгъгæ, зæрдитæ бæргæ æвардта æмбурди уæвгу-
тæн, фал... Æ халæ не схаудтæй. Нуртæггæ, уогæ
ба, коллективмæ берæ бартæ ес. Кæддæрау ин ка-
дæр кæцæйдæр хецау нæбал ласуй. Æлдареуæггæ-
нæн рæстæг дон хеди бунти фæлласта. Косгути аг-
гаг дæ — къæлæтгин дæ барæ, сæ тогдадзини куст
204

син не ’нкъарис — æнтъиргæ кумæдæриддæр дæ
фæндуй.
— Уæд уи фæлхасгæнгутæ, цума, боздæр адтæн-
цæ, уотæ фегъустон.
— Гъо, нæ тукæнтти, кæд æгудзæг рæстæгутæ ра-
лæудтæй, уæдцæр берæ цидæртæ æмбалдæй балхæ-
нун, уомæн æма скълади неци изадæй. /Ехе еуварс
райсуни бæсти самур куйау зилдайдæ бон-изæрмæ. Æ
уайдзæфтæ, æртхъерæнтæй ма ин ка фæразта. Бустæ-
ги æрра ба пæступлений бони исуидæ. Фæстаг хали
къæбæли уæнгæ дæр сæ тукангæстæбæл байуаридæ.
Адæми, дан, уæ къохи ци ес, уомæй уæддæр бафсаде-
тæ. Мара-зæгьай, галеумæ ести товар фæккодтайсæ.
Æнæсдзоргæй финсæ уæд курдиадæ. Е ба дин хецауи
рæвдзæ! Нур ба нæмæ ма бауайæ. Ци дæ гьæуа æма
дин ци нæ февæрдзинан. Нæхе косгутæ дæр сæ ди-
вилтæй ислæстæнцæ. Раздæр-еу скъладмæ бацæуни
барæ кæмæн нæ лæвардта, етæ си нур ба уæргътæ
хæссунæй нæбал æфсæдунцæ. Уадзæ æма син уа.
Æндæр æвзæгтæ ма мин ку зониуонцæ, уæд сæ фæ-
сарæйнаг силгоймæгтæ исхондзæнæ. Дони бабузтау
къæс-къæсгæнгæ гъæунги ку фæззиннунцæ, уæд си
дæ мондæгтæ исесунмæ æрцæудзæнæ. Мæхуæдæг
син загьтон: райпой косæг гъæуама иннети æхсæн бæ-
рæгдæр дара. Уомæн æма, мæ хори хай, махæн нæ
куст æлхæнгути хæццæ ’й. Се ’хсæн фече арæзтæй ун
нин не ’мбæлуй. Мæ мадистæн, ма ’фсæрми кæнæ,
кæд дæ махæй ести гъæуй, уæд æй зæгьæ. Æрæги
бæрзондцæр бадæг хецауи бийнонтæ къахæй-сæрмæ
ку исаразтон, уæд дæу фагæ нæбал исуодзинан?
— Арфæ кæнун. Неци гъæуагæ дæн, — фæццурд
æй слестгæнæг.
— Нури доги æнсувæр æнсувæрæй идæрдти ледзун
райдæдта, фал ма мах ба æгъдаубæл хуæцæн, — сæр-
бæрзондæй загъта Зæринæ. — Гормон нæ арæхстæй
еци фæззелæнти, æндæр æз ба... Гъо, еу хатт ба имæ
мæ хуæри кизгæн цидæр гæгьæдимæ бацудтæн. Уой
бæсти зæнхи скъуди ку ниххаудтайнæ! Мæхемæ цъифи
205

золкъæ æркастæн. Куйæй куйдæр мæ бакодта. Æз ба,
дан, нерæнгæ паддзахадæбæл гадзирахатæй ку некæд
рацудтæн, уæд мæмæ ци цæсгомæй æрбандиудтай?
Цæстфæлевæг, сайтан силæ дæр ма мæ рахудта. Мæ-
нæн уомæй неци адтæй, фал Хуцау ба, кæд бæрзонди
бадуй, уæддæр бунмæ хуарз уинуй. Куд ин æй нур? Æз
ба айдагъ еци кизгæн нæ, фал ма берæ кæмæндæрти
равардтон уæхæн гъæугæ гæгъæдитæ. Есгæд мин мæ
рохс ном уæддæр æримисдзæнæнцæ, — æ сахатмæ
æркастæй Зæринæ. Цурдгомау унгæг уати дуармæ ба-
лæудтæй, æ федауцæ гурæ мус-мусгæнæгау базмал-
дæй, æма ма тæрвазæй æрбадзурдта:
— Ме ’нхус дæ ку багъæуа, уæд ма бафсæрми
кæнæ. Махмæ дин кæддæриддæр хай уодзæнæй!
|Э0ЭЭ000Э000ЭЭ0|
I Æргом гъудитæ I
I ^ Æнæнгъæлти амондæй арс дæр æстъæлфуй. I
I ^Адæймаги цард уотæ цубур уогæй имæ уотæ I
I берæ цъаммардзийнадæ кæцæй æрæмбурд уй? I
I ^Æнамонд е æй, æнæ ести сахъат уогæй æхе I
I мæгур ка хонуй. I
I ^Ка къумухдæр æй, е иннети кæрдунмæ хуæз- I
I дæр арæхсуй. I
I ^Æ цубурзунд гъудити хæццæ ин ку нæ исарази I
I ун, уæд æ сæти амæттаг баун. I
I ^Ка дæ, е, цаехуæн киунугутæ æма кинотæ уар- I
I зис, уомæй бæрæг æй. Кæд сæ еуей æнгæрон дæр I
I нæ балæууис, удта дин æй зæгъун æргомæй: ду дæ I
I фæдæгъдæ бæласи саст къалеу. I
I ^Адæми тæфæй ахуадунмæ нæма арæхсуй, уо- I
I темæй ба мин зундамонæг исуй. I
206

ЗÆРОНД
САОТÆНТТÆ
>Ч>^-;
— Уогæ ба ци лæхъуæн-
тæ адтан... — æ къæлос
лæдзæги кæронæй зæнхæ
ранихæгау кодта Солтан.
— Гъо-о, нæ сæрти
маргъ ратæхун не ’ндиуд-
та, — Артем æ тæрнихæй
хеди æртæхтæ еуварсмæ æрæгъзалдта. — Гъуди ма
’й кæнис, автобусти шофертæн се ’хцатæ куд байси-
анæ?..
— Афанаси гали фиди адæ нур дæр ма ме ’взаг-
бæл æй. Ци фезонгутæ си искодтан!
— Ха-ха-ха! Афанас си æхуæдæг дæр дзæбæх ба-
кайдта. Хестæрæн нин ку бадтæй. Æ алли гагидауи
дæр мах нæмттæ æнæ фæтътъунсгæ нæ уидæ. Уой
ку зудтайдæ...
— Сибири амæттаг фæцайанæ.
— Кæддæрти-цидæртæ... — арф нийнæфтæй
Артем. — Уæддæр нин еци дæлæмæдзуд хуæнхаг куд
нæ тасуй?
— Хъазмæхæмæтæй зæгъис? Дæ Хуцауи хаймæ
искæсæ! Æ бунтæ ин ку бахуардтан. Ци ма дæ зæр-
ди ес?
— Æ кирæ ин раст мæ фуни дæр ма рауинун. Эх,
уомæ байервæзæ, уæд...
— Æз дæр си мæхе нæ раздахинæ.
— Ке кой кæнай — къæсæрмæ. Уæртæ æрбафеца-
уй.
— Уæллæгъи, нæ боц синхон, дæ къахистæн неци-
ма ’й — раппæлдтæй си Солтан, æ бакомкоммæ
фæйнердæмæ пакатæарæзт æфхуæрд къалостæ ра-
уингæй.
207

— Еци ’рдигæй ма джигит бæргæ дæн, — дзуапп
равардта Хъазмæхæмæт æма æ синхонти фарсмæ æ
уæзæ арæхсгай æруагъта ниллæггомау фæйнæгин
бадæнбæл.
— Ауæхæн æнтæф бони, гормон, дæ дивилдун
цохъа уæддæр феронх уо, — æ медбилти бахудтæй
Артем.
— Æ хæлафи рæвдзитæ ба ин нæ уинис? Кенæ æ
ходæ? — æ уайдзæфи хунæ фæтътъунста Солтан.
— Алли хатт еци-еу пъластинкæ зелунæй нæ фæл-
лайетæ? — æхе сæмæ фæззилдта Хъазмæхæмæт. —
Мæ уæле ци дарун, ци хуæрун, ци ниуазун? Мæ уоди
гага — мæхе барæ! Сумах дæр министр™ арæзтæй
нæма фæууидтон.
— Нæ хъæппæлтæ, æнæмæнгæ, махæн дæр дивил-
ти рæнгъæмæ бахъæрттæнцæ, фал нæ бон неци ’й.
Цæмæй сæ баййевæн? — низзулунтæ ’й Артем. — Дæ-
уау нæ равгитæ ку амониуонцæ, уæд æй фæууинисæ,
кæдцæра цæппо-лæппотау, къæс-къæсгæнгæ нæ цæ-
уианæ!
— Ниууадзайтæ! — Хъазмæхæмæти тумбул цæсти-
тæ, фæскъæвда зокъотау, гæппæрвонг рацæнцæ. —
Астæуггаг Азий дæр кæрæдзей уотæ фаунцæ?! Сæу-
мæй изæрмæ, еци гъунтугъдæй, хори тъангмæ тæвдæ
цай ка цумуй, уонæй ба ци зæгъуйнаг айтæ?!
— Гъо, гъо, дæхе æрлæдæрæ, — Солтан æ даргь
æнгулдзитæ Хъазмæхæмæти фудхуз уæрагбæл хеуо-
нау æрæвардта. — Арази дæ хæццæ. Алке — æхе ба-
рæ. Фал æзини биццеутæ нæбал ан, æнæфæууинд
миутæ нæбæл нæ федауй.
— Цитæ лæхорис? — Артем бунти искастæй Солтан-
мæ.
— Æ кари лæг æй, зæгъун, æма е ’нзтæ ма ходуй-
наг кæнæд. Мах ибæл исахур ан, фал æй æцæгæлон
ци гъæуама рахона?
— Мæн туххæй æнæмæтæ уотæ. Нерæнгæ бал не-
ке нецæмæй багьигæ дардтон. Ка мæбæл бахода, уо-
мæн ба къах æ тæггæ рони! — балхий кодта Хъазмæ-
208

хæмæт. — Неке сæмæ кæсуй? Алке æхе æнзтæ ни-
майæд!
— Æллæх-æллæх, пеллон арт. Мах дин тæрегьæд
кæнæн, ду ба... — æ бæзгин билтæ бостæгæнæгау
æруагъта Артем.
— Уæд иди ба... — еу усмæ æ гъуди æмбесбæл фе-
скъунгæй, Солтан багæлста æ сонтфарст, — гæнах ци
’й, уой зонис?
— Тæнтæй — будурмæ, — æнæбари загьта Хъазмæ-
хæмæт. — Нæ дзубандимæ гæнах ци барæ даруй?
— Гъома, зæгьун, хуæнхбæсти исгъомбæл дæ, уо-
ми хабæрттæй нин еститæ ку байамонисæ, — æ мæл-
гъæвзаг базмалдæй Солтанæн.
— Бæргæ, фал ка, мæрдтæ? — Хъазмæхæмæт æ
райгурæн бæсти туххæй куд цæмæдесæй фæдздзоруй,
уой лæдæргæй ин æ кауæбæл дор багæлста Артем.
— Мæнæ æнæфæууинд будуйрон кæркитæ! — рай-
гъустæй Хъазмæхæмæти арми тъæпæнти æмкъæрц. —
Гæнах алли коми нæ амадтонцæ. Е æй бæрзонд, æр-
тæуæладзугон агъуст. Уордæгæй-еу хуæстæнцæ нæ
фиддæлтæ коммæ бацæуæг знæгти нихмæ.
— Мадта уæмæ галауантæ дæр куд на ’дтайдæ? —
нигги фæлмæндæр гъæлæсиуагæй рафарста Солтан.
— Цæмæннæ ба? — æ каст хуæнхти ’рдæмæ исаразта
Хъазмæхæмæт. — Уоми нур дæр ма берæ æнæсгæрст
цидæртæ ес. Ахургонд адæм имæ, æнгьæлис, хумæтæ-
ги ниббæндæн унцæ? Дугусси, галауан ба æй урух, ду-
уæуæладзугон хæдзарæ. Фиццаг уæладзуги зумæги
мæйти дардтонцæ фоне, сæрггаги ба цардæнцæ бий-
нонтæ сæхуæдтæ. Уотемæй стортæ æма листвонси ко-
муолæфтæй сæ цæрæнуæттæ адтæнцæ гъар. Уæхæн уа-
вæртæ исаразун æфтудæй æрмæдт гьæздугути къохи.
— И мæсуги нисанеуæг дæр ма нин æнхæст ку
зæгьисæ, — Хъазмæхæмæти игъæлдзæг уолæнмæ е
’нхуси хай бафтудта Артем.
— Уой дæр ма кæд нæ зонетæ, уæд цæй хестæртæ
айтæ? Мæсуг Иристони кæмтти раги æрбунæттон æй.
Уой исаразунмæ дæр алке дзиппæ нæ арæхстæй. Мæ-
209

суг æй гæнахи æнгæс, æрмæст нилллæгдæр, дууæ-
уæладзугон. Æ сæйраг нисанеуæг — фудгæнæгæй хе
багъæуай кæнун. Балæдæрдтайтæ?
— Уæллæгъи, Хъазмæхæмæт, ду дæ æцæг цæугæ
энциклопеди! — Артем æ галеу цæстæ æрникъулдта
Солтанмæ.
— Æрмæст ма нæ дууей хæццæ лимæндæрæй ку
цæридæ, — цæсти æрникъулди нисанеуæгæн над
къæртгæнæг рацæй Солтан.
— Уæ къæдзилттæбæл уин кæми фæллæудтæн? —
æ медбилти бахудтæй Хъазмæхæмæт.
— Кæд дæхе бунтон раст лæгбæл нимайис, уæд аци
мамент де ’нгозæ бæласи буни цæмæннæ бадæн? —
фæрсуй Артем.
— Æ къалеутæ куд урух фæццудæнцæ! Ци дессаги
сатæг ба дæттуй, ци! — æппæлуй си Солтан.
— Мæнæ зæронд сайтæнттæ! — æ бунатæй фæггæп
кодта Хъазмæхæмæт. — Хуæнхбæстæй — мæ къæсмæ.
Еци ракъах-бакъах ба ма ци амудта? Цæуæн. Исхуæце-
тæ уæхебæл!
— Фарнæ а-бундори! — Хъазмæхæмæти тургъи бæ-
рæгастæу арвмæ искувта Солтан.
— Амменæ, Хуцау! — æ гъæлæсидзаг нигъгъæр
кодта Артем.
— Æз нуртæггæ... — Хъазмæхæмæт, æ ходæ æма
цохъа сарай къуми дивангондбæл фæууадзгæй, е ’вæ-
рæнтæмæ фæрраст æй.
— Æма, дан, хуæнхæгтæ цæлæнбуд æнцæ, — фусун
æ фингæмæ зелунбæл ку исцалх æй, уæд цæмæдæр-
гæсгæ исхаудтæй Солтанæй.
— Уæхæн незæй нæхеуон — сæребарæ! Æгæр тæ-
тон дæр ма ’й, æгæр! — Хъазмæхæмæти æлхий æрф-
гутæмæ фенгас уогæй, Артем Солтани къах басхуста.
— Мæ суйни сæрбæл Хъазмæхæмæтæй ку хуæцун,
уæд мин мæ гьудитæ усхъуммæ ци ’здахис? Мæ зæр-
дæбæл, мæ фидæ Дзæрæхмæтбæл ци цау æрцудæй, е
’рбалæудтæй. Уæд ма æз цъидих адтæн,— райдæдта
Солтан. — Мæ фидæн еу хуæнхаг зонгæ фæцæй. Æд уе-
210

сæнттæ е ’хсæвеуат æппунæдзох махмæ уидæ. Мæ ма-
дæ хуæздæр хуæруйнæгтæ уой фæззиндмæ баримæх-
сидæ. Хеуонау ибæл бауозæлидæ. Кæдмæ уотæ цæр-
дзинан, зæгъгæ, Дзæрæхмæт æ уавæр радзурдта гъæ-
уи хестæртæй еуемæн. Æма ин е куд загьта, уотæ ба-
кодта. Хуæнхаг бабæй нæмæ æ уесæнтти æнæгъæнæ
басти хæццæ ку рафестæг æй, уæд ин мæ фидæ, æх-
сæвæр хуæргæй, загъта: "Ацал-ауал анземæ нин бий-
нойнагау исдæ. Дæ зæрдæ — де ’вдесæн, некæд дæ-
бæл нæхе ратегь кодтан. Ци цихтитæй нин зæрдитæ
февардтай, етæ нæ нæбал гьæунцæ, фал, кæд гæнæн
ес, уæд нин есгæд дæ уесæнттæй номбæл дарунæн еу
уæддæр ниууадзæ". Хуæнхагæн, дан, æ комидзаг æ хъу-
ри фæццæйбадтæй. Аци хатт, дан, сæ нимадæй раха-
стон, иннæ цуди, дан, уин дууæ хуарз уесойни — мæн-
бæл. Уойадæбæл хуæнхаг лæг зæнхи скъуди ниххауд-
тæй, не ’мгæрон некæдбал æрæфсарстæй.
— Уæхæн некуцонти койи бæсти нæ фингæмæ æрæв-
налæн, — Солтани дзубандимæ кæронмæ байгьосгæй,
Хъазмæхæмæт æ фиццаг бакувди иссирдта Хуцауи ном.
— Муди хузæн арахъхъ, — æ билтæ расæрфта Артем.
— Хуæлцæй ба ци зæгьуйнаг дæ? — дууæ æфсæре-
мæй фæййагайдта Солтан.
— Нæ рази маргьи цихт нæййес, æндæр алцæмæй
дæр — æнхæст.
— Нæкæси, дæ кирæ нин еу бон игон кæнуйнаг бæр-
гæ адтæ, фал дæ цидæр багьигæ дардта, — карз арахъ-
æй фæйнæ цалдæри ку ранихъуардтонцæ, уæд Артем ба-
урдуг æй фусунмæ. — А-а-а, гьуди ма ’й кæнис, дæ дæ-
гьæл ку нæбал ирдтай?
— Хуæргæ æма бал ниуазгæ! — Хъазмæхæмæт кæд
барасуг æй, уæддæр си и хуæнхаг лæги цау не ’ронх кæ-
нуй. — Кири дæгьæл дæр некумæ раледздзæнæй!
— Цалинмæ ма нæхё лæдæрунгьон ан, уæдмæ еци
кири гъуддаг исаразæн! — ницъцъæх æй Артем.
— Æз сумахбæл ци баримæхсон, е мин фæлдист фæу-
уæд! — Хъазмæхæмæти цæститæ нихъхъоппæгь æнцæ.
— Рауæлæ уайтæ!
211

— Гъе дин кирæ, гье! /Енæгьæнæ гомори!
— Кунæг берæ алцитæ си нæййес?!
— Гъа, æнæфæууиндтитæ, уæ сункъæ фæкъкъæрт
уæд! — Хъазмæхæмæт кири сæр байгон кодта, æма инод
тæф уати фæппурх æй.
— Айбæрцæ мулк базари дæр нæ фæууй! Сæ еу инне-
мæй — æхсицгондæр! — аллихузон уæледарæси кæрæ-
бæл æхе уæлгоммæ рагæлста Артем.
— Мæнæ аци къуми ба — майкитæ, трусиктæ! — кири
иннæ фарсæй нимайуй Солтан. — Къахидарæс — хорхи
уæнгæ!
— Цæй æма мах дæр нæхе есгæд исаразæн, — кири
хурфæй æ сæр исдардта Артем.
— Иса-ра-зæн! — Хъазмæхæмæт æ цæппæртæ æфта-
унмæ фæцæй. Артем æма Солтан дæр сæ фусуни фæн-
зунцæ.
— Æвзаргæ — алке æхуæдæг! — æртемæй дæр уати
фæйнæ къуми байдагь-бæгьнæгæй лæугæй, кирæмæ
райамудта Хъазмæхæмæт.
— /Ецæг лæгти хузæн иссан! — къахæй сæрмæ сæ
фæлуст баййевгæй, кæрæдзей хъуритæ кæнунцæ.
— Э-э-э, не ’нæдаст цæсгæнттæ ни иронхуати иза-
дæнцæ! — айдæнæмæ фенгас уогæй, бафеппайдта
Солтан, æма къæразги къелæй райста мигæнæнтæ.
— Кезуй фиццаг барæ — фусуни! — кърантти фарсмæ
къела райвардта Солтан. — Кæми дæ? Æртъæпæн уай!
— Марис мæ! Уæздандæр æвналæ! — райгьустæй
Хъазмæхæмæти æгудзæг гьæр.
— Гæдзи буни — сойнæ, — дзоруй имæ Солтан. —
Цæттæ дæ. Иннæ!
— Тогведуд мæ фæккодтай! — æ цæсгоми лухтæбæл
уазал дон калуй Хъазмæхæмæт.
— Иннæ, загьтон! — Солтан Артеми цонг райахæста. —
Циуавæри зир-зир æй е, тæрхъос дæ? Атæ æрбадай!
— Уа-а-у!
— Еунæг æстуф дæр ма ди исхаудтæй, уæд дæ кæци-
дæр гьосæй ирайгæ уо! — бавзиста имæ Солтан.
— Дуггаг хатт дæ къохмæ бахаунæй Хуцау бахезæд! —
212

тогæмхæццæ финки фæстаг игьæндæнтæ æ хъури бу-
нæй сæрфуй Артем.
— Нур ба мин ду фæууо лæггадæгæнæг, — Солтан
байахæста æ бунат æма къелай кæрæнттæбæл æ дууæ
къохемæй низзæгæл æй.
— Исон дин фус æвгæрдун, æрмæст си мæ мæститæ
исесæ! — æ тогдзæуæн цъæрæмухститæбæл е ’нгулдзи-
тæ райуаргæй, Хъазмæхæмæт дзоруй Артеммæ.
— Цæбæл æй биттир кæнис, æнæуой дæр мæлæти
сæри хецау ку нæ ’й, — айки хъозгæй уасæгау, райгъу-
стæй Солтанæй.
— Гъе уотæ, гье уотæ! Гъе уотæ ин гьæуй! — хелдасæ-
ни циргь ком æ фæсте тоги æртæхтæ ласун ку райдæд-
та, уæд æ медбунат уæрццау æркафта Хъазмæхæмæт.
— Къохти бæсти дин æрдзæфгæнæнтæ ка балæвар
кодта, уомæн ци загьдæуа! — æ цæстисугтæ фæрдгути
стæвдæнтæй фемæхстæнцæ Солтанæн.
— Биццеутæ, — дзоруй сæмæ Хъазмæхæмæт, — мæ-
нæ уин фæйнæ газетти, æма уæ ростæ бампъузтитæ
кæнетæ!
— Ха-ха-ха! — гæгьæдий гæбæзтæ Хъазмæхæмæти
цæсгомбæл пæр-пæргæнгæй рауингæй, ниййазæлдæй
Артем æма Солтани æмхудт. Фæстагмæ уонæн дæр сæ
фусуни æримист миуæ фæнзгæ рауадæй.
— Нур ба мæ размæ ратеу-теу кæнайтæ, — Хъазмæ-
хæмæт сæ нæуæгæй фингæмæ хонуй. — Нæ фестракал-
дæн баковæн, уæдта ниффецауæн клубмæ. Изæрæрдæ-
мæ, дан, си цидæр æмбурд уодзæнæй.
— Фагæ бал фæууæд! — цалдæргай ниуазæнтæ фæд-
фæди раурдуг кæнгæй, загьта Артем, æма гьæунгмæ
фæннæхстæр æй.
— Гъо, ходуйнаг æй адæмæй, æхсæнадон гьуддагмæ
æрæгитæ нæ федауй, — æ нæуæг хæлафи комбæл ис-
хуæстæй Солтан.
— Размæ, фæсевæд! — æ фингæ æнгозæ бæласи бу-
ни æнæфснайдæй фæууадзгæй, Хъазмæхæмæт сæ фæ-
сте ниййарц æй...
213

ДЗАГУР
п Нæ гъæуæн æ бунæй
I , æ сæрмæ Тъиллиуи ка
~ нæ зонуй, уæхæн зин-
тæй иссердзæнæ. Кæд
ма æхуæдæг æ тургъæй
идарддæр ефстагмæ
рафтуйуй, уæддæр ин æ колдуар ба арæх бахуастæ-
уй. Æхецæй кæстæрти лæдæруй: нерæнгæ неци ма
исаразтонцæ, къумтæ-æвæрæнтæ искæнун сæ арми
нæма бафтудæй. Тъиллиуи загъдау, рæстæг син —
хопъалæмæ, æнирисхъæ нæ уодзæнцæ, есгæд сæ-
мæ еститæ фæззиндзæнæй.
Тъиллиуæн æ масти къубарæ уæд фехæлуй, æхе ка-
рæн, нигги фуддæр — цалдæргай æнзтæ хестæр имæ
ку æрурдуг уй. Цигайнæгтæй уæлдай нæ ’нцæ. Мæ
гъуддаг мин исаразæ, зæгъгæ, имæ смодæгау кæн-
дзæй, а-хуæздæр, е-хуæздæр хуæруйнаг æма даруй-
нагæй хъуæлти ка гъазуй, гъе уæхæн дæр ма. Гъæм-
гьæм æма цацатæй уæлдай а-дуйнебæл неци гьæуй?
Нæ фал æма сæ къоппатæ райгурцæй æнцæ гъигæ-
дард. Кæнгæ гулмузтау Тъиллиуи æ хъурмæ искæнун-
цæ. Цума ймæ аргьæутти æхсæ æ фидæй байзадæй,
уоййау æ рагьи рабадунцæ.
Раздæрти ма си ка — сæргубурæй, ка — басурх уо-
гæй æрбахуаидæ нидæнгомау. Нур ба, раст цума дзар-
мадзани фæттæ исæмбæлуй æфсæйнаг колдуарбæл,
уоййау сæ гæбар-губурмæ Тъиллиу къозойау фесхъе-
уй. Æфсæрмий дзилагæ сæ цæсгæнттæй фæддумд
æй. У-ха-ха, уой уæнгæ дæхе æруадзæ, дæ берае æн-
зти сæрти уотæ æнæмæтæй ратæррæст ласæ...
Уой æма дин Тъиллиу. Некæд си неке багьигæ дар-
дта. Цитæ дзорис? Уæхæн миуæ æ сæрмæ æрхæсса?
214

Цалдæнгæ Тъиллиу æ кадæ фæккеун бауадза, уæдмæ
сæ губуни цъæрттæбæл фæххуæцæнтæ!.. Абони ба
имæ бонивайæнти Фæрдæуз фæззиндтæй. Дæ къох-
уæрдун, дан, мæмæ ку февæрисæ.
— Уомæй æндæр лазæ дæ ма уа, — загъта ин
Тъиллиу, — æрмæст си бугътæ æндæкъæсмæ ласуй-
наг адтæн, æма...
— Мæ бæрагæ сæ уадзай! — уæрдуни хуæцæн æ гу-
бунæй рансудта Фæрдæуз æма ’й алли хахъоцилатæй
идзаг кæнунмæ фæййагайдта.
Уæдмæ æ бæхæй ку ’рфестæг уидæ Тотраз. Хуарз
лæхъуæн æй, кустарæхст. Уой ба биндзæпила æрæн-
давта.
— Табуафси, — загъта уомæн дæр Тъиллиу, — фал
абонмæ иснет кодтон, уа-а-ртæ æхсæнбæл ци кæрдду
бæласæ бахускъæ ’й, уой ракалун...
— Каст ма цæмæй ’й? — Тотраз æ усхъæмæ хирх ис-
гæлста æма дзæхæрамæ фæрраст æй. Тъиллиу Фæр-
дæузи размæ æнхæст нæма бахъæрттæй, уотæ ставд-
зæнгæ бæласи цъонг зæнхи амæттаг бацæй. Хирх æ
гув-гувæй не ’нцайуй.
— Мæ куст æрдæгбæл изайуй, — Тъиллиуи уæлгьос
балæудтæй Федар, — лæхудзæ ’змæнтæн рæуæг тæ-
гæна дæмæ хонунцæ...
— Ес, цæмæннæ ба? Æгæр дзæбæх дæр ма дæмæ
’й февæрдзæн... Æрмæст, уæлæ калд агоритæ уинис,
уонæй скъæти фарс гьæуама радастайнæ... — сагъæс-
хузæй ин балæдæрун кодта Тъиллиу.
— Ай момент! — Федар фæууайуй байамунд бунат-
мæ.
— Дон, лæхудзæ, бел, уедуг — къумрæбун! — дзоруй
имæ Тъиллиу.
— Иссирдтон сæ!
— Мадта гьæй кæнæ ду дæр, —Тъиллиуи бæзгин бил-
ти æхсæнæй фегон æнцæ æ бор-борид дæндæгутæ.
— Дæу ба ци изæд æрбахаста, дугусси? — дуари
хуæцæнбæл ниццæггаг æй еу биццеу, уотемæй имæ
фендзаст æй Тъиллиу.
215

— Папæ мæ зæгæлтæмæ æрбарвиста...
— Ке исуйнаг ба дæ?
— Хъамболати.
— А-а-а, мæ фæсте рауайай, — Тъиллиу ин цæлгæ-
нæни астæу æ размæ æркалдта баркъий ’дзаг къæдз-
тæ изгæ зæгæлтæ. — Мæнæ ба дин дзæбокæ æма сæ
аци тъæпæн дорбæл раст кæнунмæ февналæ.
Биццеуи цурд æма арæхсгæ æзмæлдмæ кæсгæй,
Тъиллиу æ уорс бецъоти буни байдзулидæ. Еци зæ-
гæлтæ раги адтæй калуйнаг, фал сæ тæрегъæди нæ
бацудæй. Æма нур нæ багьудæнцæ? Сауæнгæ сæ
Хæпсити синхæй не ’рагурдтонцæ?
— Сæ еугур дæр бараст æнцæ! — биццеу æ къохтæ
пъæстуйæй сæрфуй.
— Ма-ла-дец! — раппæлдтæй си Тъиллиу, æма сæ
тæрази фарсмæ æрæвæрун кодта. — Цæйбæрцæ дин
исбарон?
— Еу арми ’дзаг.
— Гъа, кили ’рдæг си хæссæ, — Тъиллиу æ реуи
дзиппæй ручкæ æма блокнот фæцъцъорт ласта. —
Игьосис, дæ фидæн ба зæгъæ, къуæре æмгьудмæ сæ
бæсти дзихъиртт нæуæг зæгæлтæ æнæ еу гъæуагæй
куд æрбарвета. Мæхемæ ’й финсун...
— Нæ лæг, зеу кæнуйнаг адтæ, уой туххæй ди ку не-
ци таус фегъустон? — Тъиллиу æ лолæмæ цæфсгæ
сирник куд исцæйхаста, уотæ æ фарсмæ æд карк ба-
лæудтæй Корион.
— Цæй зеуи мæтæ дæ ес?! — райрадæй Тъиллиу. —
Æнхæст ма син цуппæркъахуг æрфæлдахæн! Карк æхе
уагбæл ниууадзæ, дæу ба а-тургъи сæ рандæунмæ куд
нæбал æрæстæфон, уотæ бакæнæ! Иссирдта мин зеу-
уонтæ...
Ци гæнæн ма адтæй Корионæн? Уати къуми е ’лве-
суйнæгти æхсæн тъæпæн æрбадтæй æма æлхуйнæн
æ гæбæт дунсунбæл батумугъ æй.
Еу афони Фæрдæуз, Тотраз æма Федар, сæ хед лæ-
дæрсгæ, сæ коруйнæгтæбæл ниннодар уогæй, Тъилли-
уи комкоммæ салдæттау исхъел æнцæ.
216

— Хуарз, хуарз, — загьта Тъиллиу сæ арфитæмæ
фегьосгæй. — Алке дæр уи гъудцаги медæги фæууид-
та æма бавзурста, æз æнæгъæугæ дзаума ке нæ да-
рун. Гъе ’ма уæбæл сæ æууæндун. Æрмæст сæ кудцæ-
ридцæрæй хæссетæ, уотемæй сæ къæс афонæбæл не
ссирдтонцæ, уæд — додой уæ къонатæ.
Тъиллиу сæ фæдбæл гъæунгмæ рафецудта, æма си
дзæвгарæ ку райдард æнцæ, уæд райгъустæй æ асуст
гъæлæсиуаг:
— Рæфтад нæмæ уæддæр искодтаййайтæ...
Тъиллиу, е ’нхъирттæ шляпъæ æ дæлмус, уотемæй
æ уарзон тута бæласи буни фæлмæн къелабæл æ уæ-
зæ æруагъта. Бадуй æма æ блокноти финсуй, хирх,
уæрдун æма тæгæна ка ци ’мгъудæй фæххаста, уони.
Уæхæн блокнот Тъиллиуи некæд гьудæй. Пенсий ра-
цæугæй дæр ма цалдæр анзи æнæ уомæй арæхстæй.
Нур имæ, æхе загъдау, сикъилироз фæззиндтæй, æма
си æндæр фæххуæцæн нæбал ес. Адæмæн сæхе фуд
æй, кæмæй иронх бауй мигæнæн æрбахæссун, ка ба ’й
барæй ниууадзуй æхемæ, кæд мин байзаидæ, зæгьгæ.
Фагæ фæууæд. Берæ сæмæ бахъæрттæй. Тъиллиу уæ-
хæн сæйдтитæн æ блокнотæй сæ уедæгтæ исæскъуд-
та. Гъама-гъоматæй дæр си нецибал райсдзæнæ. Мад-
та, дзаума гъæуа^лз1 «"айда* лæхдгсг, м-æнæ цуг цуттар’етй’
фервиста, уони æрмдзæф бундорбæл куд райзадæй,
гъæуама уотæ уа. Кенæ ба гьуддаг, кадæр хæрæг уа-
сунæн куд дардта, уомæ цæуй... Тъиллиуи гъудитæ æр-
дæгбæл фескъудæнцæ, Тедо къулухтæгæнгæ æ ком-
коммэе ку ’рбацæйцудæй, уæд.
— Цидæртæ бабæй ’змæнтис, мæ синхон.
— Гæнæн нæййес, лæг гъезæмарæн райгуруй, — Те-
дой къох есгæй, дзуапп равардта Тъиллиу.
— Æз дæр мæ тургьи еу хъилма фæйнæги хæццæ
архайун, фал мæ дзагур зæнхи скъуди ниххаудтæй —
нæ ’й ерун!
— Дзагур дæ гьæуй? — æ цæститæ фæкъкъæразгæ
’нцæ Тъиллиуæн, æма сонт гьудити уацари бахауд-
тæй...
217

Тъиллиу æ хуæрзсинхонмæ дзагур куд нæ рат-
дзæнæй, фал ин æ хигъдмæ Тедойæй ци ратонун
æмбæлуй? Тотраз ци бæласæ нихъхъуæлтæ кодта,
уони согдонæмæ æрбахæссидæ? Нæ, æ къулух къа-
хи хæццæ си неци рауайдзæнæй... Уæдта тугурæй
нартихуар æркала? Миййаг, асинæй ку рахауа... Дæ-
лæ еци цæгиндзитæ игон арви бунмæ æмбуйунæн
æвгъайуаг бæргæ ’нцæ... Нæ, уæд ма ’й æмбал гъæ-
уй, еунæгæй сæ не сфæраздзæй... Тедой аггаг куст
æнæгъæнæ цæрæни нæ разиндтæй... Æрæгиаути
Тъиллиу, æ циргъ зекъæбæл хуæцгæй, еукъах-дукъа-
хæй æ къæбецмæ баевгъудæй æма си уорс гæбази
тухтон рахаста.
— Тедо, аци дзагур хумæтæги дзагур нæ ’й. Кæд-
дæр, гъуди ма ’й кæнис, Сахалини ку адтæн? Гъе
уордæгæй ласт æй, — райдæдта Тъиллиу. — Мæн
дзагури хузæн дзагур Иристони некæмæ ес! Æ кæ-
ронмæ ин кæсис? Уæхæн циргъ дзагур зинтæй ис-
сердзæнæ. Бунтон æндон — æ фæрстæ. Е ’рхуæцæ-
нæй ба ци зæгъуйнаг дæ? Æ тæлигæндтæ дæр, уи-
нис, æрттевагæ æфсæйнагæй æнцæ!.. Хæссæ ’й,
фал имæ уæздан æвналæ...
Тедой æд дзагур рандæуни хæццæ Тъиллиубæл
катайнез бацæфстæй. Æхсæни горенмæ губуртæ-
гæнгæ фæгъгъузуй, Тедой тургъæмæ ести амæлт-
тæй бакæсунбæл архайуй, фал фæйнæгутæ кæрæ-
дземæ цидæр æнгом худ æрцудæнцæ — неци имæ
зиннуй. Æнахур æндон гуппитæ райгъосгæй, Тъилли-
уи зæрдæ æрлæуунæрвонг фæцæй. Æ алфамбулай-
ти фæлгæсуй. Æ цæстингас зæронд тæскъæ райа-
хæста. Горенмæ æнгом æй дæлгоммæ фæррæсагъ-
та. Æ кæрæнттæбæл ин дууæ къахемæй хæбæццæ
æрлæудтæй. Æ еу цæсти фагæ зихъир иссирдта. Со-
сæггай ниндзаст æй...
Тедо даргъ бæзгин фæйнæгбæл сагелбадт æркодта.
Æ галеу къохи — Тъиллиуи дзагур. Мае арти уазал, ци
уæззау дзæбокæ ба имæ райста! Тедой зуст æрцæфи
хæццæ Тъиллиуи уолæфæнтæ фехгæнунцæ, æ бауæр
218

барезуй... Арæхсгай имæ æвналæ, зæгъгæ, дæр ма ин
ку нæ бафæдзахстайдæ... Мадзора Тедомæ неке кæ-
суй? Корæггаг нæ, фал цума æ тæггæ æхе дзагур æй,
уоййау ибæл æ гьунгун дзæмбуйæй ниффедар æй.
Хопъалæмæ ’й ниххуайуй е ’нæхаир фæйнæги, уæдта
’й райзазæ-байзазæ исагайуй... Кæд ибæл дæ хъаурæ
не ’взарис! /Е тæрегъæдтæ ин фæххæссæ! Цъаммар...
Нур еци дзагури фий кунæг тæвдæ не ссæй... Еу усмæ
’й уолæфун бауадзæ! Ци дæнг ба ин фæлласуй... Æ
замманай тæлитæ ку нæ ратониуонцæ... Уæхæн дор-
зæрдæ синхонмæ дзагур нæ, фал саст судзийнæ рад-
тун дæр гунах æй. Уой дин зудта Тъиллиу?.. Ести рæ-
уонæ æримистайдæ... Æ дзагур æхе къохтæй уацари
нæ багæлстайдæ. Æ гьезæмæрттæ ин æгуппæгæй нæ
уинидæ... Æллæх, уæлæ ин цитæ æвзарун кæнуй!
Тъиллиу рагъавта фæдесгьæр исесунбæл, фал тæскъæ
æ буни фæхъхъæбун æй, æма зæрдæрист лæг уæл-
гоммæ рахаудтæй...
— Мæ дзагур... Кæми ’й мæ дзагур?! — сæйгæдо-
ни æ кеми ’рцæугæй, райгъустæй Тъиллиуæй.
— Еугæр æ дзагур æрагурдта, уæд ин тæссаг нæ-
бал æй, — загъта дохтир, Тъиллиуæн е ’хсæрварс
бинтæй бæтгæй.
Æргом гъудитæ
^Дувзагон адæймагæн æ бауæр тасдзийнади
уацайраг æй.
^Цаелаембуд адæймагæн е ’нгулдзитæ айдагъ-
деер æхе ’рдаемæ тасунцæ.
^Æцæг лæги барæвдаунæн зин фæууй бæркад-
гин дзурдтæ иссерун.
219

тæггæ исож
— Еу, дууæ, æртæ, цуп-
пар!.. — гъæрæй нимайуй
Асæх.
— Дууæ мæйей фæсте —
фараст! — фæццурд æй Су-
ликъо.
— Уомæй ци зæгъуйнаг
айтæ? — фæрсуй Нох.
— Зæгьуйнаг ба уой, пъæзутæ ке ан! — нæбал фæл-
лæудтæй Сергей.
— Пъæзутæ нæ, фал нецæййæгтæ! — Сергейи фарс
рахуæстæй Таймураз.
— Гъæйдæ-гъа! Уæ Хуцауи хаймæ искæсетæ! Кæ-
рæдзей æфхуæрун тæрегъæд æй, — еумæйаг хæм-
бохъуламæ æ дони къос бакалдта Руслан.
— Тæрегьæд, махмæ æнгъæлдзау ка ’й, етæ ’нцæ,
— баханхæ кодта Тембот.
— Цума ке кой кæнис? — æ хинцфарст бантъухта
Муслим.
— Ке, ке?! — æ къохтæ æртилдта Хæлæмурзæ. —
Æдули дæ, æви? Нæхе, не ’гасей бийнонти кой!
— А-а-а, хуæрзимисæ уай, — æ гъоси фæлмæн раних-
та Муслим. — Уæхæн ахсгиаг гьуддагæй гаффетт тургъи
бæрæгастæу лæугæй писсит дæр нæ рауайдзæй.
— Раст æй Муслим! — нæлгоймæгти рæнгъæбæл,
ести агорæгау, æ цæстингас рахаста Нох. — Нурма нур
ку скастæй хор, сумахæн ба, егар куйтау, уæ хæстуо-
лæфт ку цæуй.
— Ци бакæнæн, нæ тургьæ бæласæй бæгьнæг æй,
— æ дунст бæрзæйи хед сæрфунмæ фæцæй Суликъо.
— Еу аууон рауæн си нæййес, бухсун гъæуй.
— Игьосайтæ, уой бæсти, нæ дзурд кæрæдзебæл
хуæздæр кæми фæббадуй, нæхе уордæмæ райсæн, —
220

æ хъæзин ходи бунти æ цъæх цæстити тæбар-тубурæй
берæуæладзугон хæдзари къæрæзгитæ нимайæгау
кæнуй Руслан. — Аци æнæфарс тургьи нæхе цæбæл
марæн?
— Хуæздæр вариант дзи нæййес, — нидæнæй дзо-
руй Муслим æма ин, рæнгъи райдайæнæй кæронмæ
хъæртгæй, алке æнæ уæлдай фарстайæй æ къохти
фæррæсагъта æ дæттуйнаг.
— Гъе уотæ æмвæндæ ун гъæуй! — раппæлдтæй
Тембот.
— Уой туххæй ба гяуртæ ан, нæ раз нин неке райс-
дзæнæй, — æрæгиау райгъустæй Асæхи бæзгин гъæ-
лæси уаг.
— Дæ систи æхсилкъитæй нæма бафæлладтæ? —
зæрдхæссæн листухъ тæвдæ асфальтбæл фæннихаста
Таймураз.
— Дæ раттæг дæ фæххæссæд! — Таймурази æ ус-
хъæй фесхуста Нох æма си идæрддзæфгомау æхе рай-
ста.
— Райдæдтайтæ бабæй?! — фæззуст кодта Хæлæ-
мурзæ. — Еугæр фæндон рахастан, уæд...
— ...уæд ма ами ци геуæн? — æ гъудий кæрон ин
раскъафта Муслим. — Уæ гури кæндтитæ — мæ марш-
руткæмæ!
— Иди ба?.. — матори инæфти хæццæ райгьустæй
гуфæй.
— Алци дæр — фæндаггæрон, — руль æ гъунтъуз
къохтæй æрзелгæй, æ усхъи сæрти радзурдта Муслим.
— Уа-а-ртæ уоми бауорамæ! — куддæр Дзæуæги-
гъæуæй фæххецæн æнцæ, уотæ æ гæндзæхтæ æр-
цагъта Руслан.
— Ду ци зæгъай, æма æз ци лæ бакæнон, — маши-
нæ фæууорæдта Муслим, æма æ бæлццæнттæ дуари
фегони хæццæ стонг хъæнделтау фæппурх æнцæ уæй-
гæнгути æхсæн.
— Неци ни феронх æй? — гуфи астæумæ кезугай ци
хуæлцæ фемпъухтонцæ, уомæ ракæсæ-бакæсæ кæн-
гæй, фæрсунцæ кæрæдзей.
221

— Уæрæсей салдæттæ уотæ ефтонггонд ку æййафи-
уонцæ, уæд ма сæ хуæздæр ци гьæуй, — æ цийни æр-
фуг ранихта Сергей.
— Уæдæ-уæ, æмбæлттæ, вперед на запах! —
Муслим машини скъæрдбæл зæрдиуагæй архайуй. Гизæли
уæнгæ ку бахъæрттæнцæ, уæд Асæх десгæнæгау æ
дууæ арми кæрæдзебæл æрцавта:
— Æцæг Сантæ-Барбарæ си рауадæй!.. Галеумæ
’здахæ! Нæхе рауæнæй æндæр — некумæ!
— Ясная полянæ! Зунди къубус дæ, дзидздзийистæн,
— Муслим хуæнхти ’рдæмæ исаразта æ машини къем-
бур. — Мæнæ уин — нæхе низзелæн! Федар хуæцетæ!
— Гъе дин уæлдæфи исконд! — цæугæ дони билæ-
бæл æргæппитæ кæнгæй, æ реугудур райвазта Хæлæ-
мурзæ.
— Уæлæбæл дзенет! — Суликъо цæф арсау радæр-
гьæмæ ’й дзалай астæу.
— Алке æхе бунати æртайæд! — Таймураз телуй æ
тумбул къох.
— Дæуæн дæр дæ фидæй нæ байзадæй! — фиццаг
ранихъулди фæсте имæ æ губун баузта Тембот.
— Еци фезонæгæн исцæтти мадзал нæййес?! — гъу-
на дорти æхсæнæй æ сæр исдардта Асæх.
— Афонæ ’й æридайунмæ! — донæй исхезун фæлва-
руй Нох.
— Мæ лимæни загъдау, мах чъæттæ стæм! — Мус-
лими гъæр дзурд хъуæци аууонæй райгъосгæй, сæ лæ-
дæрсгæ трусикти уайтагъд балæудтæнцæ фингæгонди
уæлгъос.
— Цæй, Терки бабузтæ, баковæн, — æ ахур бæласи
бунæй райдæдта Хæлæмурзæ. — Еугурæй дæр ан не
сфæлдесæги дæлбарæ. Уой ку нæ бафæндадтайдæ,
уæд бабæй ами дæр нæ уианæ. Гъема, Устур Хуцау,
табу дæхецæн! Аци рауæн дин нигги арæхдæр дæ ном
куд ерæн, уæхæн амонд нин исаггаг кæнæ! Нæ фæн-
дитæ — дæ бæгъдауон!
— Амменæ! — ниййазæлдæй æмгъæлæсæй æма
алке æ ниуазæн фæддæлæсуйнæ ласта.
222

— Муслим, ду дæхе фæууорамæ, дæ ласуйнаг ан
æма... — фæдзæхсуй ин Хæлæмурзæ.
— Æппундæр мин мацæбæл тухсай, — нифс ин бай-
вардта Муслим.
— Гъема хуарз, — Хæлæмурзæ, æ медбилти баход-
гæй, идзаг агувзæбæл æрхуæстæй. — Нæ Уасгергий
хайæй нерæнгæ неци гъæстаг ан. Абонæй фæстæмæ
дæр нин де ’нхуси тæфагæ нæ размæцуди хъибиллæн
куд бæзза, уобæл нин байархайæ! Нæ унаффити æм-
дзогæнæг фæууо!
— Амменæ!
— Хонхæй будурмæ ци берæ изæдтæ æма идаугутæ
ес, уони хуарззæнхæ дæр нæ уæд! Нæ горæти бунати
хецау, дæумæ дæр нæхе æздахæн, æма нæбæл дæхе
ма ратегъ кæнæ! Дæ дæлбазур нæ дарунгъон уо!
— Амменæ!
Сæ комидзæгтæ син кæронмæ ранихъуæрун нæ
уадзгæй, -еу гагидауæ иннемæй æййевуй Хæлæмурзæ.
— Нур ба ковун æрдзи гъæбесæн! — æ коммæгæс
къуар дзахъуламæ рахезгæй, исистадæй финги хес-
тæр. — Æгæрон æй нæ дарæг, нæ уорамæги тухæ,
æма ин макæд исфедуйæд!
— Амменæ!
— Нæ хъаурæ æма не ’ргъуди æмгæлдза куд уонцæ,
уæхæн ирисхъæ нæ уæд æрдзи гъæбесæй!
— Амменæ!
— Ко-о-рун дзурди барæ! — ухстæй фезонæги гæба-
зæ истонгæй, исфæразта Тембот. — Мæн фæндуй нæ
тæггæ нæхе цæрæнбони туххæй зæгьун. Ами ка бадуй,
имыннæ уонæй алке ном сæрмагондæй иссерун. Уой
аггаг ан?!
— Хъæбæр раст! Нæ хæдзари махæй сæрæндæр еу
дæр нæййес!
— Цæфсгæ дæр нæбæл уомæ гæсгæ нæ кæнунцæ!
— Сæ дзиппитæй сом исесуни бæсти топпи фæт-
къуæрæнмæ æрлæудзæнæнцæ!
— Кæрæдзей уоститæ рæвдаунæй æндæр нецæмæ
арæхсунцæ!
223

— Хузæнон унаффæ си некæмæй фегъосдзæнæ!
— Бауораметæ! — фæтътъæлланг кодта Тембот. —
Ниуазæн мæнмæ ’й! Æз ковун! Уæ цæрæнбонти нитъ-
тъангбæл! Сумах ба тæнтæй будурмæ рахуæстайтæ!
Нæ хæдзари цæргутæй ка ци тæразæ ласуй, уой ацал-
ауал анзи базудтан. Еумæйаг сарай исаразуни гъуди си
еуемæ дæр нæма æрцудæй. Махау есгæд батумбул
æнцæ æма ести фæндон рахастонцæ? Уæдмæ нæ гу-
бунтæбæл ку фæххуæцианæ... Гъема нæхуæдтæ дзæ-
бæх уæн, æ къахи них ни куд некæд некæмæн исреса,
гье уæхæн цард фæккæнæн!
— Амменæ!
— Рахезæн конкретон фарстамæ, — æ бартæ нæуæ-
гæй æхемæ райста Хæлæмурзæ, фал Муслим æ фæн-
дон багæлста:
— Куд уæ еугурей кæстæр, уотæ мæхемæ есун ном-
хигъд исаразун æма фатергай æрхæтун. Нæ хестæр
бæрæг æй — Хæлæмурзæ. Еумæйаг унаффæ нурмæ
дæр уомæ хаудтæй...
— Суликъо уæлдæр хецауадæмæ хæстæгдæр æй
æма ин ихæсгонд цæуй сарайи бунатæн гьæугæ
гæгьæдитæ фæстаг стъæлфи уæнгæ бацæттæ кæнун.
— Асæхи бон æй цемент æма агори аслан аргьæй
иссерун.
— Сергей æма Нохæн шифер, гьæдæрмæг, зæгæл-
тæ, иннæ уæхæнттæ æрбагæлдзун — æхсинæни
цъæрттæ рату кæнæгау.
— Таймураз дони æма гази хæтæлтæ нихасгæй ку
бафехсудæй, уæд ма æндадзæг фæсхонх агордзинан?
— Руслан æма Тембот ба фæрстæ айдагъ дасгæ нæ,
фал ма сæ сауæнгæ исæрдун æма си нивæфтудтæ
исаразунмæ дæр исарæхсдзæнцæ.
— Фæккæсайтæ, кæддæра нæмæ иннетæ соцъа нæ
кæнонцæ.
— Банцайайтæ! — еу инней ацъагъуæ нимайунмæ
ку фæцæй, уæд сæ тухамæлттæй бауорæдта Хæлæ-
мурзæ. — Сансала бахуардтайтæ? Зонун, нæ февна-
лæнтæ урух æма парахат æнцæ. Тæггæ исон фæййа-
224

гайдтан... Гъе уой фæдбæл — цийни гагидауæ! Фæр-
рæстмæ уæнтæ нæ нисантæ!
— Амменæ, Хуцау!
— Æртигай къеретæ нæ сарайи бафедауæд!
— Зарун æма си фæндурдзагъд игъусæд!
— Еу бийнонтау си нæ рæстæг ци ’рветæн!
— Абони бал фагæ фæууæд, — кæрæдземæн кади,
лæгдзийнади ниуазæнтæ дæттунбæл ку исбæндæн
æнцæ, уæд сæ Муслим еугай-дугайæй машини гуфæ-
мæ тугул кæнун райдæдта. Изæрмелти сæ тургъæмæ
нихъхъæрттæнцæ.
— Атæ бабæй нин сарай аразунæй фездахтæнцæ! —
кæмæн æ бæгьнæг усхъитæбæл æ хæлаф гæлст, кæ-
мæн æ хæдонæ — æ дæлмус, пихсилсæртæ æма сурх
робæстау тургъи астæумæ маршрутки гуфæй ку ратул-
дæнцæ, уæд, къæпхæнтæмæ бацæуæни ци силгоймæг-
ти къуар лæудтæй, уонæй еу гъæргомау исдзурдта.
— А къак же! Тæггæ исон æй фæууиндзинайтæ! —
балхий кодта Хæлæмурзæ.
Тургьи хестæр æ фатермæ киудтитæгæнгæ ку фæр-
раст æй, уæд силгоймæгтæ нийнæфтæнцæ:
— Еци æнæхаири "тæггæ исон"-æй фараст анзи ду-
уæ мæйи цох цъæхдæндаг расайдтан, æма бабæй
дзихъирт нæуæгæй нæ тæбæгьи — "тæггæ исон"... Уæ
балгьетæгбæл æндæр цийнаг ку не ’рцæуидæ...
00000000000000
Æргом гъудитæ
^Дæ синхонтæй гъаст кæнуни бæсти бал дæхе-
мæ лæмбунæгдæр ку ’ркæститæ кæнисæ...
^Нæ фиддæлтæ кæрæдзей хуæздæр базонунæн
æримистонцæ еумæйаг зеутæ.
8. Заказ №45
225

ДЕДЕНÆГ ÆМА
синдз/Е
Еу рауæн æмвæрстæ
фæснад ирæзтæнцæ де-
денæг æма синдзæ.
Хори тунтæмæ се ’уæнгтæ
тавгæй, фæццæйцудæн-
цæ цъæх арви реумæ.
Æвзонгдзийнадæ рæу-
думги хæццæ хъурæй-хъуртæмæ ранигъулидæ. Кæ-
рæдзей æной цæрун нæ зонгæй, сæ еу иннемæн
æнсувæр æма хуæрау ку тарстæй. Æппунæдзох дæр
уалдзигон горцъе аййев дардтонцæ се ’змæлд, сæ
цийнæй. Сæ лигъз уедæгтæй мæри сойнадæ фæн-
дон ниуазгæй, дех кæниуонцæ сæ исуолæфт ’ма се
’рæзти усмæ. Уотемæй дин си, киндздзон кизгау ’ма
уосгор лæхъуæнау, ку æрсæлидæ æцæг Деденæг,
æцæг Синдзи хатт... Еу уæхæни ба сæртæг Деденæг,
æ нарæг астæу нидæн бателгæй, билæскъелгæнгæ
Синдзæмæ дзоруй:
— Дæ даргъ синдзитæ раеуварс кæнæ!.. Уогæ мæ
фарсмæ мурхгæ ци кæнис?!
— Де ’хсицгон тæф мин ме ’уэенгти уадзуй æгæрон
тухæ. Дæ гурведауцæ — мæ сæнтти бæллец, дæ еунæг
фезмæлд — мæ уоди хуасæ. Цæмæн зæгъис уæд гуру-
мухъ дзурдтæ, мæ зæрди уаг мин ку нæма зонис?.. —
хъурмæгæнгæй уæд и Деденæгмæ Синдзæ батасуй.
— Уомæй ба ма уæд ци зæгъуйнаг дæ? Фесæфæ!
Ниммæлæ! Кæми мæ гъæуис?! Дæу хузæнттæн æз
изæдæн бæззун!
— О, мæ царди хор, мае еунæг бæлæу, ма кæсæ
мæмæ æлхинцъæрфугæй... Уарзун дæ, зонæ, мæхе-
цæй фулдæр, мæ хæццæ уогæй зин нæ уиндзæнæ...
Муди толгæй дин дзол хуæрун кæндзæн.
226

Синдзи гъар дзурдтæ нецæмæ ’рдаргæй, Деде-
нæг æ сæр уæлиау исиста, уосгортæмæ, дан, ку ра-
кæсинæ. Фæлгæсуй. Уинуй — е ’мгæрттæй алке е
’нкъайи хæццæ, къохтæбæл хуæцгæй, æнгомæй се-
муй. Деденæг дæр дин, æнæнвæрсонæй æхе разел-
гæй, Синдзæмæ дзоруй:
— Ами ма ку дæ?! Нæма фæддунд дæ?! Дæу тæс-
сæй мæмæ уосгор не ’ндеуй... Ма мин исафæ мæ
царди амонд! Рахъудти ми уо æнæдзебæлæй!
Синдзи бон имæ хъипп искæнун дæр нæбал исуо-
гæй, устур хъонцгинæй æ масти баркъи ку ратони-
дæ. Гъа, мадта, дан, нур, дæхе фæндонæй дæ цард
аразæ дæ хебар хъаурæй...
Зæрингурд æрдзæ уæхæн зин нивæ нæ ниууо-
дæнстæй. Цъæх арви реу дин сау-сауид мегътæй ку
райдзаг уидæ. Бæлæсти сæртæ, сæттун æрвонгæй,
æркъолæ æнцæ и уадæ-думгæй... И Деденæг дæр,
æнхус агоргæй, æ фæлмæн сифтæй и Синдзи реу-
бæл ниннодар уидæ:
— Мæ уодæнцойнæ!.. Фæммæбæл хуæцæ!.. Мæ
рæсугъд гурæ уади амæттаг ку бауодзæнæй мин-
къий фæстæдæр!.. Хæссуй мæ!.. Хæссуй!..
Æнæкæрон арв, сæгъи цæститау, медбилти ход-
гæй ку фегон уидæ. И дуйне бабæй хори гъар тун-
тæй нæуæгигурдау ку байдзулидæ. Къохтæбæл
хуæцгæй, деденгути бал уадæ-думги дæр ку нæ
фæккиудтæй æ нæртон симдæй. Фал и хеппæлой
’ма æнæнвæрсон ба æрдзи тугъдадæй бацарæфтуд
æй. Æхецæй хуæздæр неке æнгъалдта...
Синдзи цæстисуг, æставд фæрдгутау, фæсуаруни
дæр нæбал æнцадæй. Федар иуæнгтæ ниррезиуон-
цæ. Нур дæр ма, зæгъуй, æ циргъ судзинттæй, æ
маст есæгау, бæгъеттæй геуй.
Уарзондзийнадæ лимæн цард уарзуй. Уомæн дзу-
апп радтун — æносмæ дзенет. Уарзондзийнадæн æ
содзгæ ’хседарф уарзони зæрдæ гъæдгинæй уа-
дзуй...
227

ДЗЕЛКЪОРДЗАУÆН
Фæззæги тæргай бон-
тæй еу. Мети ефстаг тъæ-
филтæ мегъæйдзаг арви
гъæбесæй, мæлдзой гæ-
лæботау, еци уæзбунæй
тæхунцæ уазал уæлдæфи. Зæнхæн пъа кæнунбæл
райархайгæй си уайтагъд кæундзæг фегуруй... Фæз-
зæг æма зумæг кæрæдзей гъун-гъес хуæрунцæ. Ал-
ке си æ бартæбæл тохи бацудæй...
Еци нихмæвæрдмæ кæсгæй, Астани зæрдæ исун-
гæг æй. Æрвдзæфау лæууй. Уотæ ин исагайуй æ
меддуйне анзи аци афонæ. Æ хуæрзæвзонг бонти
бæгъдауонд бауй. Дзенети бадуйнаг ниййерæг мади
сорæт е ’мдзогæнæг исуй.
Мадæ... Астан ин цæсти гагуйау тарстæй. Æ
мади уæздандзийнадæ къæдзæхтæ фæлдахта. Зуст
дзурд си некæд исхаудтæй. Нур дæр ма ’й дæнцæн
æрхæссунцæ. Æ фæлмæн медбилхудт ибæл ци рæ-
сугъд федудта! Уотæ ходун неке зонуй. Уой къохти
гъарæн неке къохтæ ’нцæ. Бухсагæ æма лæдæрагæ
адтæй. Иуазæгуарзон, къæбæрдæттон... Абони дæр
ма уой нифс, уой тæвагæй тæлфуй Астани зæрдæ.
Фурт ин зин некæд искодта. Цомайæн æ фарсмæ
уидæ. Еу бон имæ, цæуæн, биццеу, мæ хæццæ
дзелкъордзауæн, зæгъгæ, ку бадзурдта, уæд дæр
Астан æ фæсте уайтагъд фæрраст æй.
— Нæ кæркити фагæ рамбурд кодтан, æма фæс-
тæмæ — нæхемæ, — нидæнгомау исдзурдта мадæ,
бунатмæ бахъæртгæй.
Уæд дæр нурау метæмхæццæ дон уардта. Итигъд
будури уазал думгæ стонг берæгъау ниудта. Астан е
’ргъæвст æнгулдзитæ рæстæгæй-рæстæгмæ æ коми
тулфæмæ батавидæ. Уæддæр æхебæл нæ, æ мадæ-
228

бæл тухстæй. Ку фæссæйгæ уа, уомæй ин тарстæй...
Изæрмелтæмæ дууæ баркъий тухамæлттæй байдзаг
æнцæ. Мадæ æма фурт цæуни къахбæл куд нил-
лæудтæнцæ, уотæ æнай-æнойти сæ уæлгъос фев-
зурстæй бæхгин. Туппуртæ лæг загъд-замана иса-
гайдта:
— Уæхæн барæ уин ка равардта?! Ахæстдонæмæ
уæ фæндуй?!
— Фоне имæ раги ку раскъардтайтæ... Ку неци
бал си байзадæй... Уæдта, зæгъун, иннетæ хæссун-
цæ æма си æз дæр мæ кæркити фагæ... — къæн-
— Иннети кой фæууадзæ! Нартихуæрттæ зæнхæ-
мæ æркалæ! — нигги æндахдæрæй райгъустæй
уæлбæхæй.
— Сæ фулдæр цъæлтæ ’нцæ... Туххæй сæ
æруигътан...
— Цъæлтæ нæ, кæд еугур пурхæнтæ ’нцæ, уæд-
дæр сæ ракалæ!
— Аци уазали... Нæ гъезæмарæ... Сувæллони тæ-
регъæди уæддæр ма бацо, — æ сигитæйдзаг них-
бунтæ æууæрдгæй, лигъстæ кæнуй мадæ.
— Мæн дæ сувæллон некæци ’рдигæй æндавуй!
— бæхгин æргæпп ласта, дзелкъортæ салд мæрæ-
мæ æркалдта æма сæбæл æ цулухътæй æрхаттæй.
— Исон сæ мæ ферми гъоцитæ ку бахуæронцæ, уæд
хаирдæр уодзæй!
Мадæ сæргубурæй ниргъæвстæй. Хъипп-сум си
нæ цæуй. Астан ин æ ивад цæсгоммæ ку фæкком-
коммæ ’й, уæд æ минкъий зæрди уедæгтæ куд нæ
фехалдæнцæ... Аци руймон æй уотæ æфхуæрун куд
бандиудта?! Знаггадæ ку не ’рхаста, уæд æй цъифи
золкъау ци æзмæнтуй?! Астан æхе еци-еу гæлст ба-
кодта бæхгинбæл æма ин æ дунст губун тумбул къох-
тæй хуайунмæ фæцæй.
— Ха-ха-ха! — райгъуста ма Астан, æма æ тъæпп
ехæмбæрзт лæпъæда нартихуари ефстаг сифтæр-
тæбæл исæмбалдæй.
229

Мадæ æ хъæболæмæ фæццурд æй. Æ гъæбеси ’й
ниттухта. Астан хæкъурццæй кæуй... Мади цæсти-
сугтæ дæр сæхе нæбал бауорæдтонцæ. Хæдзарæ-
мæ бакъахдзæф кæнуни уæнгæ гæр-гæрæй фегъ-
залдæнцæ.
— Уæддæр мин ани ке нæ бафеппайдта, — мадæ
æ ронбастæй еугай-дугайæй исиста æнæгъæнæ
нартихуæрттæ. Уазал авари сæ тулфæ искалдæй.
Гъе уой фæсте æруатон æй мадæ. Салд дзел-
къортæ, дан, ин æ бауæрæн сæ кæнон бакодтон-
цæ...
рЗООЭЭЗООЭОЭЭО!
I Æргом гъудитæ I
I У Дæ зунд куд арф æй, дæ финститæ дæр — уо- I
I тæ- I
I ^Цæлæнбуд адæймаг æй мæйи хузæн — æ гъар I
I æ хурфи даруй. I
I ^Хъæбæр дæ ку бафæндæуа, уæддæр фезонæги I
I æрмæгæн фезонæг рахонæн нæйес. I
I ^Цъифизолкъæй æппæлун ку райдæдтонцæ, I
I уæд е дæр æ мæлгъгурæ уæлиау исивазта. I
I ^Къудурон угелæрвтæмæ ку исесай, уæддæр I
I байзайдзæнæй къудуронæй. I
I ^Къегъорадæр миути ехе ка исæвдолуй, е ба I
I дини гъæбеси исмедæг уй. I
I ^Хæстæг хæстæгмæ хæстæг ку нæбал цæуа, I
I уæд исунцæ æцæгæлæнттæ. I
I ^Фунуки фунх уарзондзийнадæй пеллон арти I
I бунсугъд уарзондзийнадæ адгиндæр æй. I
I ^Е’ знагæй æхецæн лимæн ка искæна, фæнзун I
I уæхæнтти гъееуй. I

ЛИТЕРАТУРНЫЕ
ОЧЕРКИ
Материалы, включенные в данный раздел
книги,— не литературоведческие исследования и не
научные трактаты, а просто заметки, где,
принимая во внимание позиции знатоков печатного
слова, высказываю свои мысли о творчестве
отдельно взятых авторов.

Литературоведческие исследования, под каким бы
соусом они не подавались, всегда, или почти
всегда, есть выражение собственного восприятия
творчества мастеров художественного слова. Не являются
исключением и «заметки» (как их называет автор) Авдула
Икаева о выдающихся представителях русской и осетинской
литературы. Автор выбрал наиболее приемлемую, на мой
взгляд, форму подачи литературно-критического материала.
Казалось бы, ничего не объединяет собранные в один
раздел «литературные очерки» Авдула. Но это только на первый
взгляд. А если присмотреться повнимательнее, вдуматься
поглубже в сюжетную ткань критических произведений, то
мы, к собственному удовлетворению, обнаруживаем более
чем достаточное количество аргументов для такой
расстановки очерков. Лермонтова и Камбердиева «объединяет» не
только трагическая судьба, но и романтический дух, который
лился через край. Что же касается Блашка Гурджибекова, то
он, как и Лермонтов, был поручиком русской армии и также
трагически погиб на поле брани. Правда, не на дуэли, а в
русско-японской войне, но это сути вещей не меняет. Дабе
Мамсуров к армии отношения не имеет, но это не менее
трагическая фигура. Потеряв еще в раннем детстве левую
руку, он не сломался, не пал духом, а проявил невиданную
силу воли, что не в последнюю очередь позволило ему стать
классиком современной осетинской литературы. Впрочем,
название очерка о нем («Какие произведения сотворил он
одной рукой...») говорит сам за себя. О Шамиле Джигкаеве
— своем современнике и учителе — автору, конечно, писать
было легче. С одной стороны, на это работало и личное
знакомство, и хорошее знание предмета разговора, с другой —
университетские годы, проведенные под его руководством,
дали Авдулу ту необходимую пищу для размышлений,
которые вылились в прекрасный поэтический, я бы сказал,
портрет. В целом о литературных очерках Авдула Икаева
необходимо сказать, что они, бесспорно, удались. В них мы
явственно ощущаем, как мировоззрение автора развернуто и
вширь, и вглубь, и в высоту. Этим они привлекательны и
зовут нас к размышлению.
Борис ХОЗИЕВ, заслуженный
деятель культуры Российской Федерации.

МОЙ ЛЕРМОНТОВ
"...Свежесть благоухания,
художественная роскошь
форм, поэтическая
прелесть и благородная
простота образов, энергия,
могучесть языка, алмазная
крепость и металлическая
звучность стиха, полнота
чувства, глубокость и
разнообразие идей,
необъятность содержания — суть
родовые
характеристические приметы поэзии
Лермонтова и залог ее будущего великого развития..."
В. Г. БЕЛИНСКИЙ.
Это сегодняшних мальчишек и девчонок не удивить
путешествиями — кто-то запросто ездит во всякие там
Антапии — Кипры, кто-то предпочитает отечественные
курорты, кто-то... Впрочем, все зависит от запросов, а
скорее от возможностей родителей. У нас же,
школьников шестидесятых, возможности были настолько
ограничены, что съездить хотя бы в столицу республики и то
оказывалось весьма проблематичным. И потому так
незабываемы экскурсии в соседние республики, чаще в
города района Минеральных Вод, которые для нас
организовывал местный колхоз как поощрение за нашу
помощь в весенних полевых работах: Особенно памятны
поездки в Пятигорск: какая-то одухотворенность,
возвышенность чувств еще долго-долго царили в наших
воспоминаниях. Тогда я никак не мог объяснить такую впе-
233

чатлительность, да и вроде особо не напрягался
разобраться, отчего это происходит. И только потом стал
понимать: Лермонтов. Именно свято чтимая здесь память
о великом поэте пробуждала такое состояние души.
Наверное, подобное неземное ощущение всколыхнулось и
в нашем великом Коста, когда он на открытии
памятника Лермонтову у подножья горы Машук произнес свои
вдохновенные строки признательности:
Зачем, поэт, зачем, великий гений,
Явился ты так рано в этот мир,
Мир рабства, лжи, насилья и гонений,
Мир, где царил языческий кумир?..
Зачем судьба с таким ожесточеньем
Гнала тебя из-за пустых интриг
Трусливых бар, взлелеянных бездельем,
Когда клеймил их твой могучий стих?
Ты нужен был не царству бар и рабства,
А вот теперь, когда талантов нет,
Когда нас всех заело декадентство,
О, если бы ты жил теперь, поэт!
Твой мощный стих, могучие аккорды
Рассеяли остаток прежней тьмы.
Тогда бы по пути добра, любви, свободы
Пошли бы за тобой вперед со славой мы.
Не раз эти строки про себя произносил и я перед
застывшим изваянием, веря, что Гений внемлет им...
Делал это вначале скорее от избытка впечатлений, и
только потом пришло понимание, что, как, наверное, у
каждого, он есть и у меня — мой Лермонтов. Мой, потому
что вверял ему тайны моих переживаний и раздумий,
испрашивал совета по многим-многим вопросам,
которые, собственно, тревожили и его в моем возрасте и на
которые пламенным словом своей жизни пытался
ответить. Потому и по сей день, когда за плечами полвека
жизни, я с той же по-юношески взволнованной
признательностью произношу: «Мой Лермонтов...»
234

"... И С БУРЕЮ БРАТОМ
НАЗВАЛСЯ БЫ Я!"
«...Лермонтов же обладал, конечно,
громадным талантом и, умевши рано постичь
недостатки современного общества, умел
понять и то, что спасение от этого ложного
пути находится только в народе».
Н.А.ДОБРОЛЮБОВ.
...Мне посчастливилось побывать во дворе
известного в Москве деревянного дома с мезонином — на
Малой Молчановке — это единственное в столице
здание, которое помнит поэта. Сегодня здесь Дом-музей
М.Ю.Лермонтова. И в тиши музейного двора, средь
всего того, что окружало в младенчестве и юности
поэта, как-то особенно пронзительно осознаешь, какой
же многомерностью таланта должен был обладать
человек, гениальными творениями увековечивший себя!
И все время мысль твоя пульсирует одним вопросом: а
как же он все-таки жил, каким был в преддверии
своей гениальной судьбы?.. И в чем привораживающая
сила его, невольника чести духа —такая, что и через
столетия мы остаемся невольниками его слова.
Люди непохожи друг на друга. Иные склонны к
рассудительности, но что-то их толкает на опрометчивые
поступки. Другие рождаются с мятежом в крови, а
жизнь тем не менее склоняет их к осторожности.
Словно в насмешку, привалит мизантропу счастье, а
он и не знает, как с ним обращаться.
Лермонтову же выпала такая судьба, что лишь
пройдя малой толикой своей жизни через суровые
испытания и муки бытия, воссияла его «звезда
пленительного счастья».
235

При первом же соприкосновении с творчеством
М.Ю.Лермонтова читатель ощущает себя стоящим у
порога огромного и неповторимого поэтического
мира. Этот мир поражает и увлекает таинственной
глубиной и мощью чувств своим трагически
мужественным строем. Лермонтов в своих
произведениях утверждает идеи личности и свободы. Эти идеи
и до Лермонтова звучали в произведениях
классиков как русской, так и других национальных
литератур, но именно он обнаружил их истинный смысл, и
провозгласив их публицистической страстью своего
поэтического слова, во всем своеобразии и
полноте, он возвысил их до философской мудрости,
которая обнажает состояние национальной идеологии
как важной составляющей духовной, нравственной
и политической жизни. Идеологии, дефицит
которой во все времена ощущается достаточно остро.
Вот почему творчество поэта по идеологии своей,
если так можно сказать о поэзии, целиком
направлено против бесчеловечности, рабства и духовной
косности. Каждое сказанное Лермонтовым слово не
надумано, а пережито и выстрадано собственной
судьбой, обстоятельствами собственной жизни...
Свои размышления я неспроста начал с
деревянного домика на Малой Молчановке. Здесь, как
отмечают многие лермонтоведы, и
сформировалось его блестящее дарование, здесь он
почувствовал себя творцом. И хотя Лермонтов провел на
Малой Молчановке всего три юношеских года, для
него, не прожившего на свете и трех десятков лет,
это был значительный срок, середина жизни.
Лермонтову суждено было остаться вечно юным
— «об этом мы до сих пор скорбим, но в этом
находим и горькую утеху: как ни коротка
человеческая жизнь, а можно преуспеть и в самый короткий
срок» — с таким утверждением Л.Успенской
невозможно не согласиться.
Но тут следует отметить, что насколько была яр-
236

кой творческая судьба М.Ю.Лермонтова, столь
блистательной не сложилась его жизненная стезя в
просто человеческом смысле. И только соединив
эти два полярных обстоятельства в целостность
познания того душевного строя, который В.Белинский
назвал «лермонтовским элементом», можно
прочувствовать тот особенный магнетизм поэзии
Лермонтова, которым она очаровывает не одно поколение
почитателей. То могучий напор напряженного
«железного стиха», то нежные и трогательные звуки, то
неторопливое, размеренно текущее, собеседующее
повествование — как бы ни разнились между собой
по интонациям и стилю те или иные произведения
Лермонтова, они — отражение того душевного
состояния, которым и привлекательны образы самого
поэта и его лирического героя, и которое
неуловимыми или трудно уловимыми отзвуками и через
толщу веков необъяснимо созвучно чистым
порывам, заветным мечтам, духовной беспорочности и
нравственной силе души каждого, кто жаждет
полной, яркой и благородной жизни и кто опору своим
помыслам и надеждам находит в Лермонтове — как
поэте и гражданине.
Я неспроста употребил слово «необъяснимо».
Ведь кто из нас в юношеские годы не грезил и не
упивался лермонтовской поэзией, и это как-то
понятно — возраст такой, что максимализм
преобладает в чувствах и устремлениях, в юных сердцах
буйствует жажда спора с веком, уверенность, что
нас ждет необычный удел. И как раз в Лермонтове
мы находили опору своим помыслам и надеждам,
своей целеустремленности и бескомпромиссности:
...О, если б взойти удалось мне туда,
Как я бы молился и плакал тогда;
И после я сбросил бы цепь бытия
И с бурею братом назвался бы я.
237

И тем образ поэта притягателен, что ранние
мироощущения юной души открывались то могучим
напором напряжения мысли и чувств, то нежными и
трогательными звуками душевных переживаний... А
главное — душевным настроем,
свидетельствующим о чистоте морали, жизненных принципов. И
потому важно понять, каков же он был как личность,
как человек, наконец, как сын своего времени.
«Я ГРУДЬЮ ШЕЛ ВПЕРЕД,
Я ЖЕРТВОВАЛ СОБОЙ...»
В майский день 1841 года М.ЮЛермонтов вместе со
своим другом и родственником А .А .Столыпиным переступил
порог этого небольшого домика у подножия Машука. Даже
по местным пятигорским условиям, не говоря уже о
Петербурге, предложенная поэту квартира оказалась огромной. И
все же Лермонтову понравилось здесь. Особенно с той
минуты, когда он вышел на небольшую терраску, пристроенную к
домику со стороны палисадника.
Нравственный идеал Лермонтова, по определению
В.И.Коровина и других исследователей жизни и
творчества поэта, был обеспечен самой его личностью мя-
238

тежного романтика, воспылавшего «желанием
блаженства», которое предстало поэту в образе
гармоничного и совершенного мира, где земное слито с
небесным, духовное — с природным, пластическое — с
музыкальным, где все полно мира, отрады, красоты,
воли. Этот простой, цельный, не знающий
противоречий, конфликтов и контрастов мир населен
«чистейшими, лучшими существами». О нем поэту
напоминают песня матери, природа, ребенок, «сладкий голос»,
дружеская улыбка, нежное участие женщины.
М.Ю.Лермонтов жил и творил в одну из самых
реакционных эпох русской истории. В разоренной,
но быстро возрождающейся Москве в ночь с 14 на
15 октября 1814 года в семье капитана в отставке
Юрия Петровича Лермонтова родился мальчик —
Михаил.
Совместная жизнь родителей поэта сложилась
несчастливо. Семейные неурядицы окончательно
подорвали слабое здоровье матери Михаила — Марии
Михайловны, и в неполные 22 года она умерла.
Михаилу тогда шел третий год. Воспитание мальчика
полностью взяла на себя бабушка Елизавета
Александровна Арсеньева. Ранняя смерть матери, споры
между близкими, дрязги вокруг наследства — все эти
тягостные впечатления детства побудили Михаила еще
в юности задуматься над мучительными
противоречиями в отношениях между людьми. Эти впечатления
оставили глубокий след в душе ребенка и сказались
на формировании его характера. От природы
общительный и доверчивый, мальчик замкнулся в себе.
Но в детстве Лермонтова было и немало таких
впечатлений, которые благотворно, влияли на него и
способствовали раскрытию его поэтического дарования.
И ведь в этом мальчишке было чему раскрыться
необыкновенной красоты розой в чудесном саду
русской словесности. Лермонтов был фантастически
одарен: с детских лет он прекрасно лепит, рисует,
поет, играет на музыкальных инструментах, причем на
239

скрипке — виртуозно. В благородном пансионе и
университете увлекается математикой, астрономией,
философией. Свободно владея тремя иностранными
языками — французским, немецким, английским, — в
подлиннике читает великих поэтов и философов.
Обо всем этом я напоминаю не столько из-за
желания еще раз подчеркнуть исключительную
талантливость М.Ю.Лермонтова — это очевидность и вовсе не
требует каких-то еще доказательств, — сколько из-за
необходимости всякого рода ниспровергателям
классиков, утверждающим, мол, и не такие они великие
были, и нечего из них идолов делать, указать, что есть
истины, которые абсолютно неподвластны ржавчине
всякой злобствующей хулы, и время всегда будет
счищать с них грязь злобной зависти тех, кто обиду за
собственную несостоятельность жаждет
компенсировать уничтожением вечного, светлого, нениспроверга-
емого, неуничтожаемого.
И самое главное — пример самого Михаила
Юрьевича Лермонтова. Разве у него в жизни не было столько
нелицеприятного, из-за чего можно было и
ожесточиться, и исходить желчью в поэзии? Однако же при всем
при этом он — по собственному признанию — «хочет
жить ценою муки»! Вспомните удивительный «Парус»:
Белеет парус одинокой
В тумане моря голубом!..
Что ищет он в стране далекой?
Что кинул он в краю родном?..
Играют волны — ветер свищет,
И мачта гнется и скрипит...
Увы, — он счастия не ищет
И не от счастия бежит!
Под ним струя светлей лазури,
Над ним луч солнца золотой...
А он, мятежный, просит бури,
Как будто в бурях есть покой!
240

По-видимому, за этим столом было написано
Лермонтовым большинство произведений, созданных в
Петербурге: "Бородино", "Смерть поэта", "Дума",
"Мцыри", "Демон", "Герой нашего времени"...
Смею предположить, что, как для меня, так и для
многих — это первое выученное лермонтовское
стихотворение.
И вслед за Людмилой Успенской могу
посоветовать: «Прочитайте его про себя, и вы почувствуете
прилив энергии: это и есть воспитание великим».
Собственно, само понятие "воспитание великим"
абсолютно может быть отнесено и к самому Лермонтову.
Ведь его особому духовному становлению
способствовало образование, полученное имдома и в Московском
благородном пансионе, но при этом следует
подчеркнуть, что особенность и разносторонность этой
познавательной базы формировались вдумчивым интересом
юноши к творческому наследию Пушкина, Шиллера,
Шекспира и, в особенности, бунтарской и мятежной
поэзией Байрона — литературой, которая приобщила
поэта к передовой гуманистической идеологии.
241

Особенно заметна увлеченность Пушкиным. Да,
Лермонтов любил читать произведения Пушкина.
Конечно, можно поинтересоваться, почему именно
Пушкин оказался в центре интеллектуальных и
творческих вопрошаний молодого поэта.
Этот вопрос требует обстоятельного ответа, а
поскольку автор не ставит перед собой в данном эссе
такой задачи, то достаточно пояснить, что именно у
Пушкина Лермонтов нашел своеобразное объяснение
многих явлений жизни, которые будоражили, тревожили
его юные ум и воображение. Скорее всего, этим и
объясняется продолжение Лермонтовым пушкинской
традиции — бить тревогу за человеческое в человеке.
Впрочем, в этом смысле на Лермонтова
определенное влияние оказали и поэты первой половины
XIX века, что особенно заметно в его первых
поэмах. Но лирика Лермонтова отнюдь не отзвук —
пусть даже и талантливо воспроизведенный, —
того, что уже было произнесено.
Не вдаваясь в пространные доказательные
подробности, отмечу лишь одно обстоятельство: многие
исследователи художественного наследия Лермонтова в
качестве особенностей его творчества неизменно
подчеркивают его приверженность традициям реализма.
Как известно, Лермонтов оставался романтиком до
конца жизни. Мы также знаем, что и Пушкин сделал
многое, идя по этому пути. Но поэзия Пушкина не
удовлетворяла молодого Лермонтова. Наступило время
отказа от нежелания видеть в романтизме истину,
реальность. И это выпало на долю Лермонтова —
крупнейшего представителя русского и мирового романтизма.
Лермонтова отличает гордый вызов судьбе, борение с
ней, непокорство и противодействие ей. Он не хочет
признать и не признает неотвратимости человеческой
судьбы. В поэзии Лермонтова, которую называют
поэзией сопротивления, личность, стремясь вырваться из
цепких лап обстоятельств, раскрывает все свои
возможности и поднимается до новых высот...
Все это позволяет утверждать, что нетленность его
242

Этот преддиванный столик до сих пор стоит на том
же месте. Лермонтов любил работать за ним, вынося его
на террасу.
творческого наследия как раз и определяется своей
особой, лермонтовской самобытностью.
Раскрывая историческую характерность и
своеобразие поэзии Лермонтова, Белинский писал, что ее
«пафос заключается в нравственных вопросах о
судьбе и правах человеческой личности».
243

Любимым местом для работы и отдыха служила
Лермонтову эта небольшая терраса, на которую вела дверь из
гостиной.
Известный литературовед В.И.Коровин же
подчеркнул, что высвобождение личности из-под гнета
феодальной зависимости, патриархальных отношений, сословно-
кастовых и моральных пут нашло в Лермонтове горячего
защитника и активного проводника. Утверждение личной
свободы и самоценности личности — вот угол зрения,
под которым поэт рассматривал устройство всего
мироздания и его нравственные устои. Сама по себе идея
личности не была новой ни в западноевропейской, ни з
244

русской литературе. Однако в столь безграничном
масштабе, как Лермонтов, ее не выразили ни Жуковский, ни
декабристы, ни Пушкин. Права личности стали для
Лермонтова единственным критерием оценки
действительности, причем права абсолютные, не знающие никаких
преград, кроме тех, какие человек, будучи гуманным
существом, согласует со своей совестью.
Сомнение в законности правопорядка и его
отрицание с точки зрения нужд личности образуют
специфически лермонтовский круг тем и мотивов. Однако
своеобразие «лермонтовского элемента» заключалось в том,
что он обнаруживается не в прямом общественном
действии, а в надежде на гражданскую активность, и в
мечтах о героическом подвиге, и в напряжении
интеллектуальных сил.
Признание безусловной ценности личности
исповедует не просто по творческим соображениям, а
согласно только собственной душевной организации самого
поэта: как никто другой он жаждал торжества в
обществе таких святых понятий как честь и долг, жаждал света,
простоты и сердечности в отношениях между людьми
всех сословий, т.е. всего того, что во всем огромном
человеческом мире жизнь делает яркой и благородной,
дает расцвесть дарованиям каждого человека.
Потому смею утверждать, что творчество
Лермонтова тесно связано с жизнью, со всеми теми
перипетиями, которые сопровождали его собственную
судьбу — не только отрада не столь частых радостей, но и
обман, клевета, порок, которые подстерегали его
повсюду.
Естественно, юный романтик, столкнувшись лицом
к лицу с подобной очевидностью «превращений» и
утраты меры ценностей, не мог удержаться от того,
чтобы напряженные его думы не оглашались в его
лирических раздумьях, зачастую автобиографически
связанные с определенными событиями его жизни.
Духовный максимализм и нравственная
бескомпромиссность особенно четко озвучены — как на дуэ-
245

ли — в его раннем творчестве. За годы пребывания в
пансионе Лермонтов написал более 60
стихотворений, несколько поэм и начал поэму «Демон». И после,
когда он сформировался как поэт, к своим ранним
стихотворениям возвращался часто, дополнял их, а
иногда они становились толчком для новых замыслов.
Но даже при том, что в его ранней лирике чаще
слышатся ноты скорби, ярости, негодования, глубокого
скептицизма, неправильно было бы лермонтовское
творчество облекать в одежды трагизма. Душевное
состояние юного романтика, сколь бы ни страдало от
несправедливости окружающего мира, не могло не
переживать и радостные моменты от общения с теми, кого
любил и кем был любим... Обращает на себя внимание
то, что в лирике молодого Лермонтова заметное место
занимает тема дружбы, товарищеских отношений.
Читатель, хорошо знакомый с произведениями поэта, не
может не заметить любящую натуру Лермонтова. От
детских лет до последнего дня автор как маяк пронес свое
«хочу любить». Вспомним послание Лермонтова к
одному из воспитанников пансиона Д.Дурову. Жаждущий
найти дружбу молодой поэт пишет:
Я пробегал страны России,
Как бедный странник меж людей;
Везде шипят коварства змии;
Я думал: в свете нет друзей!
Лирический герой признается, что в постоянную,
настоящую дружбу он не верил, пока сам не обрел ее.
И потому, как прозрение, озарит его признание:
С тобою чувствами сливаюсь,
В речах веселых счастье пью;
Но дев коварных не терплю, —
И больше им не доверяюсь!
Читая эти строки, невольно вспоминаешь послание
молодого Пушкина «К Чаадаеву». Разумеется, стихотво-
246

рение Лермонтова во многом отличается от послания
Пушкина, но внешнее сходство неоспоримо. Это
говорит о том, что Лермонтов своим стихотворением
продолжает традицию дружеских посланий декабристской
поэзии. Декабристская поэзия, в которой Лермонтов
находил ответы на волнующие его вопросы, опору своим
помыслам и надеждам, отвечала его творческим
канонам, его пониманию ответственности как человека и
художника перед Отчизной, перед временем. Да и в
смысле поэтической техники он обращался к ее опыту.
Например, в декабристской поэзии широко применяли
прием иносказания. Лермонтов, имея в виду
крепостническую Россию, в 1829 году написал стихотворение
«Жалоба турка».
Там рано жизнь тяжка бывает для людей,
Там за утехами несется укоризна,
Там стонет человек ст рабства и цепей!..
Друг! Этот край... моя отчизна!
Вот так устами чужестранца Лермонтов
впечатляюще передает свои собственные переживания. Это
говорит не только о совершенстве его поэтической
техники, но и небывалых творческих возможностях.
В свое время В.Г.Белинский по этому поводу
писал: «Подобное рассмотрение небольшой книжки его
стихотворений покажет, что в ней кроются все стихии
поэзии, что она заключает в себе возможность в
будущем нескольких и больших книг... Мы увидим, что
свежесть благоухания, художественная роскошь
форм, поэтическая прелесть и благородная простота
образов, энергия, могучесть языка, алмазная
крепость и металлическая звучность стиха, полнота
чувства, глубокость и разнообразность идей,
необъятность содержания — суть родовые
характеристические примеры поэзии Лермонтова и залог ее
будущего великого развития...» Белинский уже тогда
пророчески точно предсказал великое будущее поэта.
Лермонтова сравнивали с борцами против реакции, в его
247

стихотворениях видели «избыток несокрушимой силы
духа и богатырской силы в выражении». И сам
Лермонтов скорее всего сознавал свою самобытность,
свою связь с русской действительностью:
Нет, я не Байрон, я другой,
Еще неведомый избранник,
Как он гонимый миром странник,
Но только с русскою душой.
Поэт «с русскою душой» душой болел за свой
народ. Его в первую очередь беспокоило бездействие
современников. Это ярко выражено в поэме
«Бородино». Она построена в форме диалога молодого
солдата с бывалым воином:
Скажи-ка, дядя, ведь не даром
Москва, спаленная пожаром,
Французу отдана.
Основную мысль поэта как, собственно, вообще
идею произведения, обнаруживаем во втором
куплете, в ответе старого солдата:
Да, были люди в наше время,
Не то, что нынешнее племя:
Богатыри — не вы!
Вот таков горький вывод Лермонтова, который в
устах этого персонажа звучит упреком «нынешнему»
поколению за его бездействие. Но в то же время
поэт горд за свой народ, одержавший победу на
Бородинском поле. В неторопливом и спокойном рассказе
солдата автору точно удалось полно передать
важнейшие события Бородинского сражения. Неспроста
основную идею произведения В.Г.Белинский
определил так: «Эта мысль — жалоба на настоящее
поколение, дремлющее в бездействии, зависть к великому
прошедшему, столь полному славы и великих дел».
При всех достоинствах поэмы в «Бородино» еще не
248

так полномасштабно раскрывается дарование
Лермонтова. Это стихотворение замечательно тем, что в
нем впервые историческому событию дает оценку
рядовой участник боя — артиллерист. То, что рассказчик
был именно артиллеристом, узнаем из его же
повествования:
Забил заряд я в пушку туго
И думал: угощу я друга!
Постой-ка, брат мусью!
Что тут хитрить, пожалуй к бою;
Уж мы пойдем ломить стеною,
Уж постоим мы головою
За родину свою.
Главным действующим лицом «Бородина»
Лермонтов не случайно избрал именно артиллериста.
Он хорошо знал, какую большую роль сыграла
русская артиллерия в этом бою. Самое главное
достижение произведения в том, что, написав его,
Лермонтов как бы обозначил свою приверженность
реализму. Правдивое изображение действительности
расширяло тематику русской литературы
критического реализма.
Лирический герой Лермонтова — обладатель
ярко выраженного индивидуального характера,
размышляющий о свободе, о жизни, о судьбе родины,
о любви. Иными словами, лермонтовский герой —
герой активного действия. Он имеет свое,
психологически точное мнение об окружающей его
действительности, о том, чем больно общество и какие
пороки пожирают его в общем-то могучий разум.
Поэт посредством размышлений персонажа
пытается заявить исходное содержание своей
нравственной позиции. Это важно, потому что, по
свидетельству современников, поэт рано научился
замыкаться в себе, так как все время вращался во
враждебной ему среде. Он не любил подпускать к себе
людей, всегда отгораживался от них. Это, разуме-
249

ется, объясняется тем, что Лермонтов рано познал
нелицеприятные, а точнее отталкивающие тонкости
окружающего его мира и не по годам рано созрел
нравственно.
Тревогу за свое поколение Лермонтов
высказывал в дружеских беседах и спорах. Естественно,
после таких встреч у Лермонтова возникали мысли.
Это отчетливо заметно по его зрелой лирике. В
1839 году в первом номере «Отечественных
записок» было опубликовано его стихотворение «Дума»:
Печально я гляжу на наше поколенье!
Его грядущее — иль пусто, иль темно,
Меж тем, под бременем познанья и сомненья,
В бездействии состарится оно.
Поэт укоряет молодых людей своего поколения,
обреченных на вынужденное бездействие, и продолжает:
Богаты мы, едва из колыбели,
Ошибками отцов и поздним их умом,
И жизнь уж нас томит, как ровный путь без цели,
Как пир на празднике чужом.
К добру и злу постыдно равнодушны,
В начале поприща мы вянем без борьбы;
Перед опасностью позорно-малодушны,
И перед властию — презренные рабы.
Как затем выяснилось, последние два стиха, по
требованию цензуры, были заменены двумя
строками точек. Но и в таком виде оно воспринималось
как горький приговор целому поколению русских
дворян и вызывало разноречивые суждения и
оживленные споры. В.Г.Белинский, восхищаясь
мастерством автора, писал: «Какая верная картина! Какая
точность и оригинальность в выражении!.. Эти
стихи написаны кровью, они вышли из глубины
оскорбленного духа: это вопль, это стон человека, для
которого отсутствие внутренней жизни есть зло, в
250

тысячу раз ужаснейшее физической смерти!.. И кто
же из людей нового поколения не найдет в нем
разгадки собственного уныния, душевной апатии,
пустоты внутренней и не откликнется на него своим
воплем, своим стоном?.. Если под «сатирою»
должно разуметь не невинное зубоскальство
веселеньких остроумцев, а громы негодования, грозу духа,
оскорбленного позором общества, — то «Дума»
Лермонтова есть сатира, и сатира есть законный
род поэзии...»
В стихотворении «Поэт» Лермонтов выразил
другую сторону того же вопроса. Создавая образ
современного поэта, Лермонтов лишал его того
высокого чувства, которым он был окружен в
романтической литературе:
Я или бог или никто.
Современный поэт в современных условиях,
согласно мысли Лермонтова, не может подняться до
идеала и переживает глубокий кризис... «Обделанный
в золото галантерейною игрушкою кинжал» наводит
поэта на мысль о роли, которую это орудие смерти и
мщения играло прежде:
Бывало, мерный звук твоих могучих слов
Воспламенял бойца для битвы;
Он нужен был толпе, как чаша для пиров,
Как фимиам в часы молитвы!
Обращаясь к поэту, Лермонтов говорит:
Твой стих, как божий дух, носился над толпой,
И отзыв мыслей благородных
Звучал, как колокол на башне вечевой
Во дни торжеств и бед народных.
Лирический герой Лермонтова является
трагической фигурой и тогда, когда выступает как поэт:
251

Но скучен нам простой и гордый твой язык,
Нас тешат блески и обманы;
Как ветхая краса, как ветхий мир привык
Морщины прятать под румяны...
Проснешься ль ты опять, осмеянный пророк?
Особо хочу выделить стихотворение «Смерть
поэта». Ибо, по словам художественного и
музыкального критика, историка искусства, археолога и
общественного деятеля В.А.Соллогуба, «Смерть Пушкина
возвестила России о появлении нового поэта —
Лермонтова». Литературоведы считают, что периодом
зрелости лирики Лермонтова и его самого как поэта
являются «Бородино» и «Смерть поэта». О первом я
сказал, теперь хочу остановиться на втором. В
стихотворном отклике на смерть Пушкина с поразительной
для того времени политической остротой
поднимается вопрос о трагической судьбе «дивного гения»
России. В «Смерти поэта» все названо по имени.
Лермонтов своим поэтическим словом бьет тех, по чьей злой
воле погублен был Пушкин.
Погиб поэт! — невольник чести —
Пал, оклеветанный молвой,
С свинцом в груди и жаждой мести,
Поникнув гордой головой!..
Автор, говоря о большой утрате, в конце
стихотворения делает вывод, что поэт неразрывно связан с
народом, и народ непременно отомстит за содеянное
палачами свободы.
Вы, жадною толпой стоящие у трона,
Свободы, Гения и Славы палачи! —
обращается Лермонтов к врагам народа. Народа,
потому что тема «поэт» в стихотворении переходит
в тему народной трагедии. Дав одной фразой пол-
252

ное представление о поэте, Лермонтов той же
фразой дает нам полное представление о битве и о
врагах поэта, об их испытанном, смертоносном для
гения оружии — клевете.
«НО ВЕРЬ, О,
ВЕРЬ МОЕЙ ЛЮБВИ!..»
«...пафос поэзии Лермонтова
заключается в нравственных вопросах о судьбе и
правах человеческой личности».
В.Г.БЕЛИНСКИЙ.
В поэзии Лермонтова большое место занимает
тема любви. Любовь превыше всего, любовь,
заключающая в себе весь смысл жизни человека.
Лермонтов готов нарушить «все клятвы, кроме
клятв любви». И автор не зря говорит о ней, как о
единственном, чему только и можно верить:
Зови надежду — сновиденьем,
Неправду истиной зови,
Не верь хвалам и увереньям,
Но верь, о, верь моей любви!
В одном из лучших своих юношеских
стихотворений он обращается к своей знакомой:
Я не достоин, может быть;
Твоей любви: не мне судить;
Но ты обманом наградила
Мои надежды и мечты,
И я всегда скажу, что ты
Несправедливо поступила.
253

Это стихотворение обращает на себя внимание
тем, что для лирического героя любовь становится
не просто абстрактным увлечением, а чувством,
определяющим его душевное состояние, его
уважительное осознание как своих чувств, так чувства
той, которая озаряет его сердце пленительной
страстью. И пусть порыв отвергнут, тем не менее
даже в его упреках чувствуется нравственное
взросление героя, осознание горькой истины: у
твоей прекрасной любви может быть и боль
отверженности. Потому тема находит продолжение в
ряде стихотворений, например «Ребенку»:
Бледнея, может быть, она произносила
Название, теперь забытое тобой...
Не вспоминай его... Что имя? — Звук пустой!
В этом стихотворении, как писал Белинский,
«...стоны исходящего кровью сердца, жестокие
проклятия, а потом, может быть, и благословение
смиренного испытанием сердца женщины... Как я
люблю тебя, прекрасное дитя! Говорят, ты похож на
нее, и хоть страдания изменили ее прежде
времени, но ее образ в моем сердце», что «...герой
пьесы спрашивает дитя, не учила ли она его молиться
еще за кого-то, не произносила ли, бледнея, теперь
забытого им имени?» И он просит ребенка не
проклинать этого имени, если узнает о нем.
Поэт очень рано ощутил безлюбовность. И в то
же время тема любви у Лермонтова сразу стала и
трагической, и героической и приняла
общественно-политическую форму выражения и
направленности. Его любовная лирика была зачастую
трагической лирикой, но это не мешало ей быть именно
любовной, в полном смысле этого слова, потому что
Лермонтов страстно влюблялся. Обида, нанесенная
непостоянством любимой девушки, конечно, ранила
впечатлительного юношу, и скорее всего потому
254

даже при своем возвышенном отношении к любви,
в его строках проскальзывает обида, а возможно и
желание за свою отвергнутую любовь кому-то
отомстить...
Начну обманывать безбожно,
Чтоб не любить, как я любил;
Иль женщин уважать возможно,
Коль мне ангел изменил?
Впрочем, поэт ясно осознает, что все это —
истина жизни, обретаемая дорогой ценой. Он горько
был обманут, чтобы не искать горькой правды.
Лермонтов, как реалист, мечтал о действительном
счастье.
Болезненная, грустная дума озвучена в
стихотворении «Благодарность»:
За все, за все тебя благодарю я:
За тайные мучения страстей,
За горечь слез, отраву поцелуя,
За месть врагов и клевету друзей;
За жар души, растраченный в пустыне, —
За все, чем я обманут в жизни был...
Устрой лишь так, чтобы тебя отныне
Недолго я еще благодарил...
Лермонтов был одним из первых, кто погиб «за
великое дело любви». Одним из его зрелых, лучших
стихотворений считается «Выхожу один я на
дорогу...» Сетуя на томительное одиночество и
усталость, поэт продолжает затронутую им
неоднократно тему:
В небесах торжественно и чудно!
Спит земля в сияньи голубом...
Что же мне так больно и так трудно?
Жду ль чего? Жалею ли о чем?
255

Крестовая гора. Картина М.ЮЛермонтова. Масло. 1837 г.
"Эта картина рисована поэтом
Лермонтовым и подарена им мне при последнем его
отъезде на Кавказ... Кн. В. Одоевский9'.
Надпись рукою В.Ф.Одоевского на оборотной
стороне картины "Крестовая гора".
Да, такая мысль в его исповеди зазвучала
неспроста :
Уж не жду от жизни ничего я,
И не жаль мне прошлого ничуть,
Я ищу свободы и покоя!
Я б хотел забыться и заснуть!
Лирический герой уже не надеется на лучшее.
Он устал, хочет «покоя», «забыться и заснуть». Но
256

тем не менее он не намерен просто так удалиться:
Но не тем холодным сном могилы...
Я б желал навеки так заснуть,
Чтоб в груди дремали жизни силы,
Чтоб дыша вздымалась тихо грудь...
Словом, он не уходит с поля битвы, а хочет,
чтобы и дальше «в груди дремали жизни силы».
Белинский особо выделяет проблему познавательной
и воспитательной ценности внутреннего,
субъективного элемента в поэзии Лермонтова. По
мнению Белинского, «великий поэт, говоря о себе
самом, о своем я, говорит об общем — о
человечестве, ибо в его натуре лежит все, чем живет
человечество. И потому в его грусти всякий узнает свою
и видит в нем не только поэта, но и человека,
брата своего по человечеству. Признавая его
существом несравненно высшим себя, всякий в то же
время сознает свое родство с ним».
Кстати, Лев Толстой как-то сказал: "Если бы жив
был Лермонтов, не нужно было бы ни меня, ни
Достоевского". Казалось бы, пококетничал классик.
Но вот начинаешь читать такие знакомые со
школьных лет и неразгаданные до сих пор
лермонтовские строчки... И чувствуешь, искренен Лев
Николаевич, и как заметили в одной газетной аннотации
к выходу собраний сочинений Лермонтова, белая
зависть терзала великого писателя...
Именно анализ «субъективной» лирики
Лермонтова привел Белинского к убеждению, что «мы
узнаем в нем поэта русского, народного, в высшем и
благороднейшем значении этого слова, — поэта, в
котором выразился исторический момент русского
общества». Прекрасной иллюстрацией такому
умозаключению великого критика следует
рассматривать и разработки Лермонтовым кавказской
тематики.
9. Заказ №45
257

«КАВКАЗ БЫЛ КОЛЫБЕЛЬЮ
ЕГО ПОЭЗИИ...»
сТ-н Лермонтов знаком с Кавказом не
по наслышке, любит его со всею страстью
поэта и смотрит на него не с экзальта-
циею, которая видит во всем одну
внешность и выражает восторг криком, но с тем
сосредоточенным чувством, которое
проникает в сущность и глубину предмета..."
В.Г.БЕЛИНСКИЙ.
Кавказский герой занимает исключительное место в
жизни и творчестве Лермонтова. «Как я любил твои бури,
Кавказ! — писал он восторженно, — те пустынные громкие
бури, которым пещеры, как стражи ночей, отвечают!.. На
гладком холме одинокое дерево, ветром, дождями
нагнутое, иль виноградник, шумящий в ущелье, и путь
неизвестный над пропастью, где, покрываясь пеной, бежит
безымянная речка, и выстрел нежданный, и страх после
выстрела: враг ли коварный иль просто охотник... все, все в
этом крае прекрасно».
Кавказ с давнего времени привлекал внимание
русских писателей. В поэзии XVIII века упоминаются «азий-
ские страны», «юг» как собирательные понятия.
Тема Кавказа в русской поэзии, как
дореволюционной, так и послереволюционной, занимает особое
место. Исторические судьбы Кавказа, его исторические
связи с русским народом, с русской культурой озарены
целой плеядой имен известных русских поэтов.
Первооткрывателем Кавказа в русской литературе стал
А.С.Пушкин. До появления его «Кавказского пленника»
читатели могли встретить беглые упоминания о Кавказе в
одах М.В.Ломоносова, в стихотворной повести «Бова»
А.Н.Радищева и его поэме «Песнь историческая». Кавказу
258

посвящены «Стихи на покорение Дербента» и ода «На
возвращение из Персии через Кавказские горы графа
В.А.Зубова» Г.Р.Державина. Несколько строк посвятил
кавказцам В.А.Жуковский в «Послании к Воейкову».
Но лишь с появлением «Кавказского пленника» темы
из кавказской жизни прочно входят в русскую
литературу, приобретая значение литературной традиции.
Разжалованный в солдаты и сосланный на Кавказ,
А.И.Полежаев создает на кавказском материале свои
поэмы и стихи. Л.Н.Толстой пишет исполненные
художественного реализма и жизненной правды
«кавказские» рассказы и повести.
М.Ю.Лермонтов делает Кавказ своей поэтической
родиной. «Синие горы Кавказа, приветствую вас! —
писал он восторженно, — вы взлелеяли детство мое; вы
носили меня на своих одичалых хребтах, облаками
меня одевали, вы к небу меня приучили, и я с той поры
все мечтаю об вас да о небе. Престолы природы, с
которых как дым улетают громовые тучи, кто раз лишь на
ваших вершинах творцу помолился, тот жизнь
презирает, хотя в то мгновенье гордился ею!..»
Судьба Лермонтова сложилась так, что именно
Кавказом были порождены наиболее яркие впечатления
детства. В лермонтовской энциклопедии подчеркивается, что с
пребыванием на Кавказе летом 1825 года связано первое
сильное детское увлечение Лермонтова. Пробуждение
первой любовной мечты («О! сия минута первого
беспокойства страстей до могилы будет терзать мой ум!»)
сливалось с поэтическим восприятием природы Кавказа,
которая гармонировала с романтической направленностью
раннего творчества поэта. В посвящении к поэме «Аул Ба-
стунджи» называет себя «сыном» Кавказа: «Я сердцем
твой, — всегда и всюду твой».
Эту исключительную привязанность к горному краю
не могли не заметить и исследователи его творчества.
«Юный поэт заплатил полную дань волшебной стране,
поразившей лучшими, благодатнейшими
впечатлениями его поэтическую душу, — писал В.Г.Белинский,
особенно подробно исследовавший эту тему. — Кавказ был
259

колыбелью его поэзии, так же как он был колыбелью
поэзии Пушкина, и после Пушкина никто так
поэтически не отблагодарил Кавказ за дивные впечатления его
девственно величавой природы, как Лермонтов».
Образ Кавказа сложился у Лермонтова под
влиянием вольнолюбивых мотивов русской поэзии двадцатых
годов XIX века. Причем, как отмечают исследователи,
«Синие горы», «Гордая сияющая вершина» в сознании
поэта становятся символом свободы. Природа горного
края — «жилище вольности простой» — противостоит
«неволе душных городов», «стране рабов, стране
господ» и «голубых мундиров». С Кавказом связаны его
крупнейшие произведения: «Измаил-Бей», «Мцыри»,
«Демон», «Валерик», «Герой нашего времени», «Дары
Терека», «Беглец», «Свиданье» и другие.
В кавказских произведениях Лермонтова
фантастически ярко проявляется его поэтическое мастерство, что
превосходно отметил Белинский: «Пластицизм и
реальность образов, выпуклость форм и яркий блеск
восточных красок — сливают в этой пьесе поэзию с
живописью». Речь идет о «Восточном сказании», где говорится:
...Звонков раздавались нестройные звуки,
Пестрели коврами покрытые вьюки,
И шел, полыхаясь, как в море челнок,
Верблюд за верблюдом, взрывая песок.
Мотаясь, висели меж твердых горбов
Узорные колы походных шатров;
Их смуглые ручки порой поднимали,
И черные очи оттуда сверкали...
И, стан худощавый к луне наклоня,
Араб горячил вороного коня.
И конь на дыбы поднимался порой
И прыгал, как барс, пораженный стрелой;
И белой одежды красивые складки
По плечам фариса вились в беспорядке;
И, с криком и свистом несясь по песку,
Бросал и ловил он копье на скаку.
260

Классик русской критики Белинский не зря сделал
такой вывод: «Нечего хвалить такие стихи — они говорят
сами за себя и выше всяких похвал». Лермонтов, описывая
природу, полностью погружается в нее. Немым,
разбросанным картинам поэт дает «образ и личность»:
Горные вершины
Спят во тьме ночной;
Тихие долины
Полны свежей мглой;
Не пылит дорога,
Не дрожат листы...
Подожди немного —
Отдохнешь и ты.
Следует подчеркнуть, что постепенно романтическая
традиция в восприятии и поэтическом изображении
Кавказа, господствовавшая в 20-30-х г.г. XIX в., в
последующие десятилетия уступает место
реалистической трактовке кавказской тематики. В связи с этим
обстоятельством хочу особо сказать о поэмах «Мцыри» и
«Демон».
Итак, после возвращения в столицу из первой
кавказской ссылки, Лермонтов наряду с реалистическими
произведениями продолжал создавать новые варианты
и редакции своих давних замыслов, характерных для
его юношеского мятежного романтизма. Таковы
вышеупомянутые поэмы. В августе 1839 года Лермонтов
написал поэму «Мцыри», первоначально озаглавленную
им в рукописи «Бэри» (по-грузински — монах). Это был
третий, окончательный вариант поэмы о мятежном
узнике. Местом действия Лермонтов избрал Кавказ
первой трети XIX века. Точнее, монастырь в окрестностях
Мцхети — древней столицы Грузии.
Немного лет тому назад,
Там, где сливаяся шумят
Обнявшись, будто две сестры,
Струи Арагвы и Куры,
261

Был монастырь. Из-за горы
И нынче видит пешеход
Столбы обрушенных ворот,
И башни, и церковный свод;
Но не курится уж под ним
Кадильниц благовонный дым,
Не слышно пенье в поздний час
Молящих иноков за нас.
Поэма «Мцыри», в которой рассказывается об
уединенных переживаниях кавказского юноши, не является
прямым отражением действительности 30-х годов.
Вместе с тем в качестве творческого дерзновения
следует отметить, что Лермонтов, реализовав все
возможности революционного романтизма, осваивает и
художественные просторы реализма. И что примечательно:
овладев реалистическим методом воспроизведения
жизни, Лермонтов остро ощутил и потребность в
реализме. Потому, создавая свою героическую поэму,
вернулся от реализма к романтизму. Сейчас
литературоведы считают, что поэт в отдельные моменты своего
творческого пути шел от реализма к романтизму, это,
мол, неопровержимый факт истории, от которого не
имеет права отмахиваться историк литературы. Да,
близость Мцыри к ведущим героям Лермонтова и
других романтиков, а, следовательно, к духовному складу
современников поэта, вполне очевидна и не требует
дальнейших доказательств, тем более, что об этом уже
неоднократно писалось после смерти поэта.
Как мы уже заметили, «Мцыри» построена в форме
исповеди умирающего героя. Пленный мальчик-черкес
воспитан был в грузинском монастыре. Затем, выросши,
должен был стать монахом. Но он хотел вольной жизни.
Сердце ему подсказывает уйти подальше от этих стен. И ушел:
Я убежал. О! Я, как брат,
Обняться с бурей был бы рад!
Глазами тучи я следил,
Рукою молнию ловил...
262

Как мы видим, в поэме автор выразил самые
сокровенные свои думы и чувства. "Обняться с бурей",
"глазами тучи следил", "рукою молнию ловил" — разве это не
сверхестественно! Вот почему Белинский с таким
восхищением восклицал: "... что за могучий дух, что за
исполинская натура у этого Мцыри! Это любимый идеал
нашего поэта, это отражение в поэзии тени его
собственной личности. Во всем, что говорит Мцыри, веет его
собственным духом, поражает его собственною мощью.
Это произведение субъективное".
Монастырский послушник, о котором рассказал
Лермонтов, не только молодой горец, томящийся в неволе,
он — человек 30-ых годов, обреченный на одиночество
среди чужих, лишенный подлинной свободы и страстно
о ней мечтающий.
Итак, юноша по дороге в родную сторону сбивается
с пути. Реальное, земное и даже "гражданское"
содержание, которое вложил поэт в мечты Мцыри о его ауле
и его близких, наталкивают на мысль "родина". По
дороге герой поэмы испытывает большие душевные и
физические переживания. Описывая бой Мцыри с барсом,
Лермонтов говорит:
Встал на дыбы, потом прилег,
И первый бешеный скачок
Мне страшной смертию грозил...
Но я его предупредил.
Удар мой верен был и скор
Надежный сук мой, как топор,
Широкий лоб его рассек...
Барс застонал после этого удара. На миг бой
прекратился. Но вновь "бой закипел, смертельный бой! В
этой схватке враг Мцыри уже ,"стал изнемогать,
мешаться, медленней дышать", и дальше юноша говорит:
Сдавил меня в последний раз...
Зрачки его недвижных глаз
Блеснули грозно — и потом
Закрылись тихо вечным сном.
263

Кульминационным эпизодом поэмы является вот это
единоборство с барсом. Здесь наблюдается близость со
сходными мотивами грузинского фольклора и поэмы
Шота Руставели "Витязь в тигровой шкуре".
После неудавшейся попытки побега, голодный и
умирающий, но не смирившийся юноша вдруг увидел,
что опять попал в свой монастырь. Да, много
трудностей испытал, блуждая в лесу, но он не жалеет об этом
и говорит старому монаху:
Я мало жил, и жил в плену,
Таких две жизни за одну,
Но только полную тревог,
Я променял бы, если б мог.
Белинский, несмотря на то, что в рассуждениях об
идее "Мцыри" обращал внимание на некоторую
незрелость и натянутость в содержании, тем не менее
отмечал: "Можно сказать без преувеличения, что поэт
брал цветы у радуги, лучи у солнца, блеск у молнии,
грохот у громов, гул у ветров, что вся природа сама
несла и подавала ему материалы, когда писал он эту
поэму..." Этими словами хочу закончить свой сказ о
поэме "Мцыри".
Теперь о "Демоне". Напомню, что эту поэму
Лермонтов писал, дополнял и переделывал много раз. Короче,
поэт посвятил ей большую часть своей творческой
жизни. Первые попытки создать поэму о Демоне Лермонтов
делал в пансионе. Тогда уже был намечен сюжет,
главное содержание которого — борьба Демона с ангелом,
влюбленным в смертную деву. Потом сюжет изменился,
приблизился к окончательному: Демон влюбляется в
монахиню и губит ее из ненависти к ангелу-хранителю.
Тесную связь с "Демоном" имеют ранние поэмы
Лермонтова "Азраил" и "Ангел смерти". В поэме явственно
сказалось знакомство поэта с кавказским, главным
образом, грузинским народным творчеством.
Пейзаж Грузии, созданный не только природою,
но и человеком, находит точное и правдивое
отражение в поэме.
264

Гостиная в доме Верзилиных, где произошла ссора
Лермонтова с Мартыновым.
И башни замков на скалах
Смотрели грозно сквозь туманы —
У врат Кавказа на часах
Сторожевые великаны!
Использованные Лермонтовым сравнения взяты
исключительно из царства животных и минералов.
Под ним Казбек, как грань алмаза
Снегами вечными сиял,
И, глубоко внизу чернея,
Как трещина, жилище змея,
Вился излучистый Дарьял,
И Терек, прыгая, как львица
С косматой гривой на хребте
Ревел...
265

Далее автор рисует великолепную земную природу,
потом преподносит свои эмоции:
И блеск, и жизнь, и шум листов,
Стозвучный говор голосов,
Дыханье тысячи растений!..
Здесь ритм (чередование) союза "и" дает нам
представление о бурном, радостном биении жизни. В
посвященных Демону строках настроение героя предстает
нам мрачным и безысходным, ибо к равнодушию и
презрению добавляются новые ощущения:
Но, кроме зависти холодной,
Природы блеск не возбудил
В груди изгнанника бесплодной
Ни новых чувств, ни новых сил;
И все, что пред собой он видел,
Он презирал и ненавидел.
Строки, посвященные описанию грузинских
свадебных обрядов, вводят, как кульминационный момент,
танец героини, описание которого завершается одним
из ключевых образов поэмы — улыбкой Тамары:
И улыбается она,
Веселья детского полна.
Но луч луны, во влаге зыбкой
Слегка играющий порой,
Едва ль сравнится с той улыбкой,
Как жизнь, как молодость, живой.
Описывая Тамару, автор связывает ее образ с
восточной легендой о прекрасном детстве человека.
Если внешний мир Тамары намечает один из
композиционных планов поэмы, который можно назвать и
реальным, то внешний мир Демона задает план
фантастическим. Презирая землю, ненавидя весь
"божий мир", Демон живет в "пустыне мира".
266

Упоминание о боге, глухой намек на вражду его
к герою вновь выдвигают на первый план
представление о Демоне как о герое библейской легенды.
Мы вспоминаем о том, что, изгнанный с небес на
"грешную" землю, Демон обречен на вражду не
только к небесам и богу, но и ко всякой святыне, ко
всему доброму и прекрасному. Однако герой поэмы
не просто "злой дух", но и бывший ангел. Поэтому он
не может не чувствовать и красоту, и гармонию.
Первая часть поэмы, которая вводит и образ
Тамары, посвящена прежде всего Демону. Поэт
глубоко раскрывает нам внутренний мир героя.
Лермонтов показывает нам, как изгнанный из Эдема,
утерявший мир небес, Демон открывает для себя
новый, еще более прекрасный мир земной красоты.
Действие, которое до сих пор разворачивалось в двух
различных сферах — надземной, фантастической
сфере Демона и земном мире Тамары, полностью
переносится на землю.
Вся поэма построена на постоянной перекличке
гостей. Как первая часть поэмы открывается описанием
внутреннего мира Демона, так ее вторая часть
начинается с описания новых переживаний и чувств Тамары.
Из монолога героини
Отец, отец, оставь угрозы,
Свою Тамару не брани;
Я плачу: видишь эти слезы,
Уже не первые они,
На свете нет уж мне веселья...
Святыни миром осеня,
Пусть примет сумрачная келья,
Как гроб, заранее меня
мы узнаем о том, что произошло в семье Гудала после
смерти ее жениха. Ее хотят вновь выдать замуж, но она
уже отказывается. Беззаконная мечта Тамары — это
мечта о сильной и глубокой страсти, разбуженная в
267

ней Демоном. И героиня приобретает новую красоту —
активности жизни, борьбы чувств и дум. Демон
мечтает о новой жизни, о любви, о добре. Но он уже теряет
надежды. После встречи с Ангелом Демон понимает,
что добро запрещено ему богом, что его любовь — это
соблазн, опасный для земной девы. Но он уже не
может остановиться. И на вопрос Тамары: "О! Кто ты?"
отвечает:
Я тот, которому внимала
Ты в полуночной тишине,
Чья мысль душе твоей шептала,
Чью грусть ты смутно отгадала,
Чей образ видела во сне...
Я тот, чей взор надежду губит;
Я тот, кого никто не любит;
Я бич рабов моих земных,
Я царь познанья и свободы,
Я враг небес, я зло природы,
И, видишь, — я у ног твоих!
Демон говорит Тамаре о своем одиночестве. Он
обещает Тамаре унести ее в "надзвездные края" и
сделать "царицей мира". Но ему не было доступно
земное счастье, поэтому порыв Демона
завершается трагически: любовь духа разрушает
"божественную гармонию" души Тамары и убивает ее земную
плоть. Лермонтов подробно описывает Тамару, ее
смертный убор и похоронный обряд. Поэт
раскрывает контраст между жизнью и смертью.
Финал поэмы построен в форме переклички со
сценой встречи Демона и Ангела перед кельей Тамары.
...При всем сходстве двух мятежных героев,
Мцыри и Демона, между ними мы наблюдаем и
существенное различие. Демон, отрицающий несовершенное
устройство мира и бросающий богу гордый вызов,
блуждает в "пустыне мира без приюта", у изгнанника рая
нет отчизны. Мцыри — это земной юноша, стремящий-
268

ся вырваться из монастырского плена в родные горы,
туда, "где люди вольны, как орлы".
"Мцыри" и "Демон" — мощные явления творчества
Лермонтова и вместе с тем последние классические
образцы русской романтической поэмы. Как нам
известно, русский романтизм, возникший на почве высокой
дворянской культуры, в начале 40-х годов потерял свое
прежнее значение. Здесь особое внимание следует
обратить на то, что романтическая поэма после смерти
Лермонтова пришла в состояние полного упадка.
Значит оба произведения были как бы завязкой
уходящего жанра. Иными словами, не дали толчок новому
течению в русской литературе.
Но следует помнить, что вышесказанное не имеет
отношения к оценке поэм. Ценность их неоспорима.
Лермонтова и в свое время читали с охотой. "На него
была мода, его буквально разрывали на части".
Возвратившись после первой ссылки в Петербург, поэт в
своем письме к М.А.Лопухиной писал: "Это по крайней
мере откровенно. Весь этот свет, который я оскорблял
в своих стихах, с наслаждением окружает меня лестью:
самые красивые женщины выпрашивают у меня стихи
и хвалятся ими как величайшей победой".
...Лермонтов был убит, когда ему еще не
исполнилось 27 лет. Он, как и Пушкин, не достиг своего
полного расцвета, но потомкам оставил живое
неповторимое наследие. Народ бережно хранит и
памятные лермонтовские места. В Тарханах, где
прошли детские годы поэта, создан мемориальный
музей-заповедник. В Пятигорске работает музей
"Домик Лермонтова".
Произведения Лермонтова давно перешагнули
границы нашей Родины. Одним словом, к
удивительному поэту будут обращаться все новые и новые
поколения читателей. Да и не только читателей, но и
поэтов. Начинающие поэты читают и перечитывают
Лермонтова, учатся у него, как у настоящего,
умеющего точно и ярко выразить думы мастера стиха.
269

КСТАТИ
ДУБ ЛЕРМОНТОВА
Два десятка лет назад в Ставрополе, в
одном из дворов по улице Дзержинского,
красовался 700-летний дуб. Под этим деревом в
свое время часто отдыхал М.Ю. Лермонтов.
Отсюда он любовался красотой окружающей
природы.
После смерти поэта этому дубу уделялось
пристальное внимание. Его так и называли:
дуб Лермонтова. Здесь частыми гостями были
многочисленные туристы со всех концов
бывшего СССР и зарубежья.
Из достоверных источников мне стало
известно, что еще примерно 25 лет назад
ставропольские власти собирались построить через
этот двор каскадную лестницу к
Комсомольскому пруду. Она проходила бы мимо дуба, а
саму лестницу, по задумкам проектировщиков,
должны были украшать деревянные
скульптуры героев лермонтовских произведений.
Однако судьба распорядилась по-другому, и
замечательные планы остались на бумаге...
Как утверждают очевидцы, дуб рухнул под
тяжестью собственного веса, причинив
минимальный ущерб соседним домам. С одной
стороны, говорят, ствол дерева был полым.
Зацементируй его вовремя, оно, видимо, стояло бы
и по сей день. А так как знаменитый дуб упал
по «собственной воле», люди растащили его
щепки и ветки на сувениры, а отдельный спил
нашел свое пристанище в местном
краеведческом музее.
271

ЙÆ ЦИНÆЙ РАЙДЗАСТ
КОДТА ЦАРД
"Мысост, цы уыди, уымæй
уæфт уыдис аивады хæрдгæ
хæлттæй. Аив — йæ ацыд, аив
— йе ’рбацыд, аив — йе
сныхас, аив — йе схудт, аив,
бынтон аив та — йæ зард..."
НИГЕР.
Цард æххæстæй æвдисæг ли-
тературæ хъуамæ дугимæ æмдзу
кæна. Ирон фысджыты сфæлды-
стадыл куы афæлгæсæм, уæд
фендзыстæм, не ’мзæххонтæ дæр, нæ бирæнацион ли-
тературæйы минæвæрттау, сæ зонындзинæдтæ æмæ
дæсныйад кæй не ’вгъау кодтой æмæ кæнынц сæ сæй-
рагдæр нысан — адæмы зæрдæтæм фæндаг ссарыны,
царды æцæгдзинад ирддæрæй равдисыны сæраппонд.
Алы фыссæгæн дæр, куыд бæлвырд фæлтæры
минæвар, ис йæхи хъæлæсы уаг, йæхи æрмдзæф.
Ома, фыссæг цавæр ахорæнтæ ссара йæ дуджы ах-
сджиагдæр цаутæ равдисынæн, фæллойгæнæг адæ-
мы цард, бæллицтæ æмæ æнкъарæнтæм цы зонда-
хаст дара, уымæй аразгæ у йе сфæлдыстады хъыс-
мæт. Алы фыссæг дæр йæ зæрдыл хъуамæ дара,
кæй ис ныхмæвæрдтæ, кæцытæ æнгом баст сты
царды фæзилæнтимæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, æх-
сæнады цаутæ раст чи æмбæрста, йæ адæмимæ
царды фæйнæрдæмты лидзæг фæндæгтæн сæ раст-
дæр æвæллайгæйæ чи агуырдта æмæ агуры, ахæм
фысджытæй хайджын у ирон литературæ. Уыдонæй
алчидæр йæ рæстæджы царды ахсджиагдæр цаутæ
272

æвдыста æмæ æвдисы, йæ дунеæмбарынад, йæ кур-
диат куыд амыдта æмæ амоны, афтæ.
Бирæ хорз бынтæ нын ныууагътой Къоста, Секъа,
Нигер, Гино, Малиты Геуæрги, Хъамбердиаты Мысост,
Мамсыраты Дæбе æмæ иннæ ирон фысджытæ. Уыдон
нæ литературæйæн сты йæ цæджындзтæ, уыдоны
æнæмæлгæ уацмыстæй дзаг у нæ хæзнадон, уыдоныл
ахуыр кæнынц æмæ кæндзысты фæлтæртæ, уымæн
æмæ сын бантыст царды чингуытæ ныффыссын. Фыс-
сæджы сфæлдыстад цас тых уадзы, уый тыххæй йæ
рæстæджы хорз загъта В.Г.Белинский: "Что такое
поэзия, в чем состоит она? — вот вопрос! Дюжинные
сочинители полагают ее в вымыслах воображения...
Поэзия есть творческие воспроизведения
действительности, как возможности. Поэтому чего не может быть в
действительности, то ложно и в поэзии". Нæ разагъды
хистæртыл сæ рæстæджы фыстой журналтæ æмæ га-
зетты, фæлæ сæ фылдæрыл нæй чингуытæ æмæ мо-
нографитæ фыст. Ардасенты Хадзбатыр йæ рæстæджы
раст бафиппайдта, ирон фысджыты сфæлдыстад або-
ны онг дæр фаг ахуыргонд æмæ иртæст нæма у, зæгъ-
гæ, куы загъта, уæд. Афтæ у уавæр ныртæккæ дæр.
Уый у срастгæнинаг рæдыд, уымæн æмæ нæ
фысджыты сфæлдыстад бæлвырд æвзæрст куы нæ цæуа, уæд
рæзæн нæй нæ литературæйæн, уæд нæ уыдзæн
æцæг ирон литературæ.
Æз нæ дзурдзынæн уыцы фарстайыл, уымæн æмæ
мæ арæнтæ æндæр сты. Мæ фæнд у Хъамбердиаты Мы-
состы поэзийыл афæлгæсын. Цæмæй уый къухы бафта,
уый тыххæй та фыццаджыдæр хъавын Мысосты цардвæн-
даг базонын, йе сфæлдыстадмæ лæмбынæг æркæсын.
Кæй зæгьын æй хъæуы, ныронг уыцы фарстайыл мыхуы-
ры цы уацтæ фæзынд, уыдоныл æнцой кæнгæйæ.
Хъамбердиаты Бимболаты фырт Мысост райгуырд
Кæрдзыныхъæуы 1909 азы зæрдæвæрæны мæйы
(майы) 27-æм бон (ног нымадæй хурхæтæны мæйы —
июны — 6-æм бон) зæхкусæджы хæдзары. Зæгъын
хъæуы уый, æмæ Мысостæн йæхицæн йæ царды фæтк
273

афтæ нысангонд æрцыд, æмæ комкоммæ ахæм куыс-
тыл хæст нæ уыд, фæлæ йын, æвæццæгæн, зынаргь
уыд йæ фыды дæсныйад.
Поэты фыд æмæ мад кæд фæллад нæ зонгæйæ
фæллой кодтой, уæддæр сæ цард сæ зæрдæйы
фæндиаг нæ уыд. Цоты фидæныл мæт кæнгæйæ,
æмбæрстой, ахуыры фæндагыл сæ сæвæрын кæй
хъæуы, уый. Фæлæ ныййарджыты куыд фæндыд,
ахæм ахуыргонддзинад раттын сæ сывæллæттæн сæ
бон нæ уыд.
Бимболатæн ма цалынмæ йæ тых йæ мидæг уы-
дис, уæдмæ архайдта бинонты цард истæмæй фæ-
хуыздæр кæныныл. Уый ныфсæй абалц кодта Уырыс-
мæ дæр. Ам хибарæй сахуыр кодта кæсын æмæ фыо
сын, уæгъд рæстæг-иу ын куы уыд, уæд йæ удæнцой
уыдысты чингуытæ. Æндæр нациты минæвæртты ’хсæн
бирæ рæстæг уæвгæйæ, базыдта уырыссаг, французаг
æмæ сомихаг æвзæгтæ. Уæдæ йæ мадæлон æвзагыл
та раздæр райдыдта фыссын дæр æмæ кæсын дæр.
Фыдмæ ахуырмæ, зонындзинæдтæм цы тырнындзинад
уыд, уый бауагъта йæ сывæллæтты зонды дæр.
Бинонты ’хсæн стыр аргъ уыд чиныгæн.
Мысосты фæндыдис ахуыры фæндагыл ацæуын,
фæлæ уый йæ къухы не ’фтыд, уымæн æмæ йе ’взонг
бонтæ æрхаудтой фыццаг дунеон æмæ граждайнаг
хæсты уæззау рæстæгмæ. Скъоламæ бацæуыны
агъоммæ йæ ныййарджытимæ афтыди Донбасмæ
æмæ дзы фесты къорд азы, сæ цæрæн бынат цалдæр
ранмæ аивгæйæ.
1915 азы Хъамбердиатæ фæстæмæ раздæхтысты
Цæгат Ирыстонмæ æмæ æрцардысты сæ райгуырæн
хъæу Кæрдзыны. Уым Мысост бацыд хъæууон райда-
йæн скъоламæ. Уый фæстæ ахуыр кодта Мæздæджы
реалон училищейы цæттæгæнæн къласы æмæ йæ каст
фæцис 1918 азы. 1920-1923 азты Мысост ахуыр кодта
Дзæуджыхъæуы æмæ /Ерыдоны, фæлæ фылдæр рæс-
тæг æрвыста йæ райгуырæн хъæуы. Ардасенты Хадз-
батыр куыд зæгъы, афтæмæй, æвæццæгæн, уæд ных-
274

Мысосты фыд.
Мысосты мад.
хызтысты йæ саби зæрдæмæ æрдзы нывтæ, фæстæ-
дæр афтæ рæсугъд кæй равдыста иу къорд æмдзæв-
гæйы, уыдон...
1923 азы, Мысостыл цыппæрдæс азы куы сæх-
хæст, уæд бацыд коммунистом фæсивæды цæдисы
рæнхъытæм. Уæдæй фæстæмæ йæ алы къахдзæф дæр
æмæ йæ алы фæзылд дæр баст уыдысты фæсивæди-
мæ, коммунистом партиимæ.
Мысосты чи зыдта, уыдонæй иу, поэт Хъайтыхъты
Геор, йæ уацхъуыд "Слово о друге и собрате", зæгъгæ,
уым фыссы: "Немало можно перечислить людей,
которые, прожив короткую жизнь, оставляют после себя
никогда не гаснущий свет. И, перечисляя эти имена,
называем мы одного из талантливейших писателей
республики, которого по праву называют комсомольским
поэтом..."
Бæп/ыдæр, Мысост йæхи æмбарынхъом куы ссис,
уæдæй фæстæмæ йæ куыст уыд фæсивæдимæ, ногдзау-
тимæ, скъоладзаутимæ. Уыдонмæ ’здæхта фылдæр йе
’взонг хъæлæс, уыдонæн лæвæрдта йæ "фæндыр — зæр-
дæйы райæн", уыдонæн аккаг кодта "цардæй дзæбæх-
дæр хай", уыдонимæ уарзта "цыбыр хæлафы хъазынмæ
уайын". Мысост æхсæнадон куыстмæ куы рацыд, уæд-
дæр йæ сæйрагдæр архайд уыд кæстæр фæлтæримæ.
275

Куыста йæ райгуырæн хъæу Кæрдзыны кæсæндоны хи-
цауæй, фæскомцæдисы чыры секретарæй. Дзæуджы-
хъæумæ куы рафтыд, уæд æй сæвзæрстой горæты
куыстуæтты ногдзауты раздзогæй. 1926 азы майы мæйæ
1927 азы июны мæйы онг та уыд фæскомцæдисы Цæгат
Ирыстоны обкомы сывæллæтты бюройы секретарь.
1927 азы Мысост ацыд Мæскуымæ ахуыр кæнын-
мæ æмæ ист æрцыд А.В.Луначарскийы номыл Аивадон
рабфачы литературой хайадмæ. Уым ахуыр кæнгæйæ
дæр (1930 азы зæрдæвæрæны мæйы онг) Мысост
куыста ногдзаутæ æмæ скъоладзаутæн разамонæгæй.
Мæскуымæ ацæуыны агъоммæ дæр Мысост æм-
дзæвгæтæ фыста æмæ йын мыхуыргонд цыдысты
"Ногдзауты газет" æмæ "Рæстдзинад"-ы, стæй хицæн
чингуыты. Мæскуыйы Мысостæн фæцис фадат йе
сфæлдыстадон гæнæнты тых фæхъомысджындæр кæ-
нынæн, йæ бæллицты ныфс фæдæрзæгдæрæн æмæ
поэтикон ныхасы фæндырæн зыланг хъæлæсы уаг сса-
рынæн. Ныхъуырæгау кодта литературæйы зонындзи-
нæдтæ, хибарæй ахуыр кодта уырыссаг æмæ фæса-
рæйнаг бæстæты зындгонддæр фысджыты цард æмæ
сфæлдыстад. Уыцы азты рабфачы уроктæ лæвæрдта
литературæйы куырыхон историк æмæ теоретик
Л.И.Тимофеев. Фæлтæрдджын ахуыргæнджыты лекци-
тæ, раззагдæр поэттимæ фембæлдтытæ, литературой
изæрты кæрæдзийæн æмдзæвгæтæ кæсын стыр æх-
хуыс фесты Мысосты дарддæры размæцыдæн. Поэт
æнæрынцойæ куыста, ахуыр кодта æмæ уæндонæй ар-
хайдта йæхи хъæлæсы уаг ссарыныл. Мысост цас фыл-
дæр зыдта, цас фылдæр ахуыр кодта, уыйас æй фыл-
дæр зонын фæндыди, уыйас æм æвзæрæй-æвзæрдæр
кастысты йæхи фыстытæ. "Ни к черту стихи, ни к
черту. Неужели все это напрасно?" — фыста лæппу йæ бо-
ныджы. Æмæ, æвæццæгæн, ацы дызæрдыджы хъуыды-
ты фæстæ Мысост рахызти прозæмæ. Йæ фыццаг ра-
дзырд "Шайтан" фæзынд журнал "Пионер"-ы. Стæй но-
джы арвыста дыууæ радзырды журналтæ "Молодая
гвардия" æмæ "Пионер"-мæ. Райдыдта фыссын уацау
276

Торный туман", фæлæ йæ кæронмæ ахæццæ кæнын
йæ бон нал баци. Куыд зæгъынц, афтæмæй йæ архивы
дæр ма баззад цалдæр радзырды æмæ хицæн проза-
икон скъуыддзæгтæ. Мысост бирæ чингуытæ бакаст
уыцы заман. Йæ уарзон фысджытæ, дам, уыдысты
Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Герцен, Шиллер, Гейне,
советон фысджытэе Горький æмæ Есенин. Ирон æвза-
гыл та Къостайы уацмыстæй фылдæр ницы уарзта.
Уæззау рæстæг ахуыр кодта Мысост. Кæд йæ
ныййарджытæ зæххы хай райстой, уæддæр Мысостæн
истæмæй феххуыс кæнын сæ армы не ’фтыд. Фæлæ
Мысосты ныфс нæ асаст. Мæскуыйы ныффыста иронау
æмæ уырыссагау бирæ æмдзæвгæтæ æмæ радзырд-
тæ. Иунæг уысм дæр дзæгьæлы нæ сæфта. Йæ тых
æнæхъæнæй дæр хардз кодта йæ бæллиццаг уацмыс-
тæ фыссыныл.
Афтæ удуæлдай фæллой кæй кодта, уый æвзæрыр-
дæм фæзынд йе ’нæниздзинадыл. Рæуджыты низæн
йæ ракъахæг уыдаид, сывæллоны бонты цы æххормаг
рæстæг арвыста, уый дæр. Уæдæ Мæскуыйы дæр,
куыд зонæм, афтæмæй бухъ цард нæ кодта. Уый хыгъд
ма Мысост æхсæз мæйы дæргьы иу уаты фæцард рæу-
джыты низæй тынг рынчын уæвæг студентимæ.
Мысост фæрынчын. Уый фыццаджыдæр банкъард-
та, низимæ тох куы фæзындæр æмæ фылдæр хæрдз-
тæ домын куы райдыдта, уæд. Ахæм æхцатæ æмæ гæ-
нæнтæ та Мысостæн нæ уыд. Дохтыртæ йын дзырдтой,
цæмæй æвæстиатæй ныууадза Мæскуы æмæ ацæуа
йæ райгуырæн Ирыстонмæ. Фæлæ Мысост семæ не
сразы. Уый сфæнд кодта афæдзы ’мбис ма Мæскуыйы
фæуын æмæ æмгьуыдæй раздæр фæлварæнтæ рат-
тын. Уыцы нысан йæ къухы æфтгæ дæр бакодта.
1930 азы зæрдæвæрæны мæйы 6-æм бон Мысо-
стæн лæвæрд æрцыд æвдисæндар æмæ ссыди Дзæу-
джыхъæумæ, ам кусын райдыдта газет "Власть труда"-
йы литературой хайады сæргьлæууæгæй. Низ æй иу
уысм куы суагъта, уæд ын фенцондæр æмæ йæхицæн
ныфсытæ æвæрдта йæ дарддæры литературой куысты
277

тыххæй. Фæлæ... Мысост хорз зыдта йæ низыхатт. Уы-
мæ гæсгæ дзы хъахъхъæдта иннæты, уæлдайдæр,
фылдæр кæй уарзта æмæ йæ зæрдæмæ æввахсдæр
чи уыд, уыдон. "Цас тых æмæ ныфсы хицау уæвын
хъуыд, цæмæй, Мæскуыйы ахуыр кæнгæйæ дæр йæ
фендмæ кæмæн бæллыд, уыцы чызг — Тося Осепьяны
— хæссыны рæстæг куы ’рцыд, уæд ахæм хъуыддагыл
къух сисынæн?! Кæд ын цыфæнды зын уыд, уæддæр
йæхи амондæн уарзон чызджы фенамонд кæныныл не
’сразы",— фыссы Плиты Гацыр "Йæ зарæг баззади
æрдæгыл", зæгьгæ, йæ уыцы уацы.
Мысосты хи сдзæбæх кæнынмæ арвыстой Налцыкк-
мæ, фæлæ зынаргьыл кæй лæууыд, уымæ гæсгæ йæ
кæронмæ нæ ахæццæ кодта. Уыцы рынчынæй дæр
Мысост нæ уагьта йæ фыссын. Йæхимæ-иу куы ’рцыд, уæд
та-иу бавдæлд йæ хъуыдытæ луарынмæ. Фæлæ йæ æб-
уалгь низ нал бауагьта йæ хъуыдытæ кæронмæ равди-
сын... 1931 азы 5-æм декабры банцад Мысосты цард-
мондаг зæрдæ йæ цæвынæй. "Зæгьæн ис, поэт йæ цы-
быр царды бонтæ арвыста судзгæйæ, иу минут дæр йæ
удыл нæ ауæрдгæйæ, йæ адæмæн хæларæй суæлдай
кодта йæ нæргæ курдиат, йæ зæрдæйы
цæхæр",—фыссы Хъодзаты Æхсар ("Рæстдзинад", 1984 азы 3 июнь).
"Чекмаревы æфсымæр", зæгъгæ, зынгæ советон
поэт Ярослав Смеляков Хъамбердиаты Мысосты но-
мыл цы уац ныффыста, уым афтæ зæгъы: "Камберди-
ев активно интересовался жизнью всей страны и всего
мира. У него есть стихотворение, громящее
ленинградскую оппозицию, есть стихотворение международного
характера о будущих битвах рабочего класса. И эта
широта его интересов ничуть не мешала ему любить
свою Осетию, рисовать ее людей и пейзажи,
вспоминать о ее прошлом и громкогласно радоваться всем
приметам новой действительности своего края".
Хъамбердиаты Мысост æмдзæвгæтæ фыссын куы
райдыдта, уаед ирон советон поэзи тыхджын нэема уы-
ди, ног царды улæфт дзы фаг нæма зынди. Æрмæст
хицæн авторты æмдзæвгæты зынд ног тематикэе, со-
278

ветон дуджы нывтæ, фæсивæды цардæй хицæн фæзи-
лæнтæ æмæ цаутæ, ног зарджытæ. Ардасенты Хадзба-
тыры хатдзæгмæ гæсгæ "уыцы рæстæджы Хъамберди-
аты Мысосты æмдзæвгæтæ ирон поэзийы фæзынды-
сты сатæг уддзæфау, сæууон ирд хуры тынау: уыдон
ног уыдысты сæ обрæзтæм, сæ нывтæм гæсгæ".
Хъæлдзæг зарын, советон цардыл цин кæнын сты
Мысосты поэзийы ахсджиагдæр рахæцæнтæ. Поэт
тындзы рухсмæ, бæллы, базыртæ йын куы уаид æмæ
дард куы атæхид. Мысост ирон поэзимæ бахаста ног
сурæттæ, йæ поэзи у ирд æмæ рухс, цины гуылфæн.
Йæ зæрдæйы æнкъарæнтæ, йæ ахсджиаг фæндиæгтæ
равдисынæн ардта аив мадзæлттæ.
Мысост арæхст йе ’мдзæвгæтæй адæймаджы зæр-
дæ агайын, йе ’нкъарæнтæ чиныгкæсæджы зæрдæмæ
бахæссынмæ. Дæсны уыд дзырдæй ныв кæнынмæ.
Кæй цæстытыл нæ ауайдзæн хъæды зымæгон ныв,
Мысосты чысыл æмдзæвгæ "Хъæды" бакæсгæйæ?
"Æхсæвæттæ", зæгьгæ, уыцы æмдзæвгæйы поэт афтэе
бæстон æвдисы æхсæвы нывтæ, æмæ адæймаджы
цæстытыл ауайынц, цыма сæ йæхæдæг уыны, афтæ.
Хъамбердиаты Мысост цардмæ лæмбынæг касти
æмæ уымæ гæсгæ æрдзы нывтæн сæ диссагдзинад
уæлдай лæмбынæгдæр уыдта, уæлдай къæрцхъусдæ-
рæй йæм хъуысыдысты дунейы чысыл уынæртæ дæр,
хорз æмбæрста ног царды улæфт, фæсивæды тырнын-
дзинад фидæнмæ. Литературæиртасджытæ куыд ны-
майынц, афтæмæй æмдзæвгæтæ фыссынмæ Мысосты
арæхстдзинад абон дæр ма нæ поэттæн у фæзминаг.
Фæзминаг у Мысостæн йæ зынг зæрдæйы æнæрын-
цойдзинад дæр, цардмæ — йæ алфамблай цаутæм цы
монц зæрдæйæ æмæ цæхæрцæстæй касти, уый.
Мысосты хуыдтой фæскомцæдисон джигит, рево-
люцийы джигит. Ацы ран та мын æнæспайдагæнгæ
нæй Смеляковы хъуыдытæй: "Его талант, его облик,
его судьба, его отношение к жизни и отношение к
нему в Осетии дают мне право назвать его братом
Сергея Чекмарева — русского комсомольца, талантливого
279

поэта — патриота,
погибшего в
двадцатитрехлетнем
возрасте. В Кам-
бердиеве жили та
же
целеустремленность, та же
храбрость, та же
естественная потребность
бороться со всеми
темными силами
мира, то же
настоящее
революционное новаторство".
О, Мысосты алы
æмдзæвгæйы хъай-
тар дæр у, йæхи
зондахаст, йæхи хæдбар хъуыдытæ кæмæ ис, ахæм
адæймаг. Ивгъуыд заман æмæ фидæны бонмæ уый ка-
сти фæскомцæдисы æнувыд цæстæнгасæй.
Мысосты æмдзæвгæтæ райгуырдысты цардæн йæ
цыренмæ тырныны, ног уагыл йæ рацаразыны бæллиц-
тæй. Кæд Мысосты фæзынд арвы ферттывдау уыд
ирон литературæйы, уæддæр нæртон адæмы хорз ми-
ниуджытæй, сфæлдыстадон фæндаджы хæрзиуджы-
тæй хайджын уыд йæ кадавар царды бонты. Ирыстон
Мысосты рахуыдта æдзард хъæбул, уымæн æмæ йæ
бæллицты фæндаг кæронмæ нæ фæхæццæ кодта, æв-
зонгæй ацыд йе ’нусон дунемæ. Фæлæ уæддæр Хъам-
бердийы-фырт йæ цыбыр царды бонты стыр куыст ба-
кодта, рæстæджы чи хъуыд, ахæм бынтæ ныууадзы-
ныл. Уый уыдис, ног дуджы, ног царды хæрзиуджытыл
зарынæй чи не ’фсæст, ахæм ногдзау. Плиты Гацыры
загьдау, кæд-иу йæ райгуырæн бæстæйæ балцы арæх
цыд æмæ дзы дзæвгар азтæ нæ ацард, уæдцæр ын
хорз зыдта йæ зæрдæйы уаг, йæ удыхъæд. Мысост фаг
æмбæрста, ног дуг зарæджы аккаг кæй у, фыдæбонгæ-
нæг лæг йæ царды бонты цы егъау хæрзиуджытæ
280

агуырдта, уыдонмæ кæй æрхæццæ. Йæ поэтикон фæн-
даг бæрæггæнгæйæ, Мысост йæхи бæтты фæллойгæ-
нæг адæмимæ, уымæн æмæ йын æнæуынон уыдысты
лæджы æдзæллаг æмæ æгуыдзæгдзинæдтæ. Ног цар-
ды уæлахиздзинад аслам кæй не слæууыд, дардцæр
дæр æй цæсты гагуыйау хъахъхъæнын кæй хъæуы, уый
дзы рох никуы уыд. Уымæн дзуры фæсивæдмæ дæр:
Æгас бæстæ нæ даринаг, —
Нæ фæддзу та — æхсар!
Нæ царды хæс — нæ аринаг, —
Гъей, раздзæуæг, ныззар!
Змæл, æгæр нæм ма кæса
Знаг.
Схой, схой,
Мæ тохы бон, куыд айхъуыса
Æгас рæттыл нæ кой.
("Фæдисы зарæг")
Мысост тырны, йæ уд хъары ног цардарæзт ныф-
фидар кæныныл. Æмбары, иунæг кæй нæу æмæ йæ
фæнды йе ’мдугонтимæ уæхски-уæхск æмдзу кæнын:
Цомут мемæ царды рохмæ,
Æмæ царды ад ыссарæм.
Цомут, бахизæм уæлхохмæ
Æмæ уадындзæй ныззарæм,
Цомут, уадындзы хъæлæсæй
Абон адæммæ æрсидæм.
("Сидт")
Поэтæн иууыл уарзондæр уыд хуры фæлгонц. Уый
у Октябры революцийы сыгьзæрин хур. Зæронд ца-
гъардзинады цард фæцисГ
Мæгуыр фæллойгæнæг адæм æмварсæй
Аппæрстой се ’ккойæ хъæздыджы ’фсондз.
Хъæздыг фæкодта йæ тугцъырд йæ фарсæй,
Хъæздыгæн акалд йæ туг ’мæ йæ рондз.
("Октябрæн")
281

Хъамбердиаты Мысост æмæ Тося Осепьян.
Ныр та адæм сæ бартæ сæхимæ райстой. Цард
сæм йæ мидбылты худы, фæцис сын æгæрон фадæт-
тæ иумæ цæуынæн сæ рæсугьд фидæнмæ, æмæ цæ-
мæй сæхи сæрæнæй равдисой, уымæ гæсгæ Мысост
йæ поэтикон разæнгардгæнæг ныхасæй сиды хурмæ:
Дæумæ бæллын,
Сыгъзæрин хур,
Дæумæ цæуын
Мæ амондагур.
Зæххыл æртав
Дæ хъæстытæ,
Дæ цин æрдав
Нæ бæстæмæ.
("Хурмæ курдиат")
Мысост ныхас кæны хуримæ, домы дзы царды
282

хæрзиуджытæ. Йæхи удæн нæ, фæлæ йæ адæмæн,
ног æхсæнадæн. "Ивгъуыд афонтæ зæрдæ нал
мысы", — зæгъы уый фæстæ зындгонд æмдзæвгæ "Хъа-
ма"-йы. Кæд ма исты æрымысинаг вæййы "ивгъуыд
афонты", уæд уый та — талынгдзинад:
Фыццаджы цард — саудалынг.
Мæйдары фыд — æзнон.
("Кæс-ма")
Зынгзæрдæ поэт йæ цард дæр ратдзæн райгуы-
рæн бæстæйы сæраппонд, уымæн æмæ уый бахъахъ-
хъæнын у Хъамбердиаты Мысосты сæйрагдæр нысан.
Чызгимæ ныхас кæнгæйæ, уый зæгъы:
Æз цæуын нæ тохы ’фсадмæ,
Циу, цы у фæсмон?
Бæхæй адзырдтон мæ мадмæ:
"Цæй, æна, хæрзбон".
Акса, хъæлдзæгæй мæм дзуры:
"Хæст амонд дæ уæд".
Хъус-ма, чызг, дæуæй та курын —
Ма мыл-иу кæн мæт...
Йе та арæвдз кæн дæ дарæс
Æмæ мемæ цом.
("Чызгимæ ныхас")
Хъамбердиаты Мысост уыцы хъуыдытæ дзуры йе
’мдугонты номæй. Ног дуджы фæсивæдæн та ахаем
хъару æмæ тохы ’хсар дæтты сæ рухс цард, сæ рай-
дзаст куыст. Амонды стьалы сæм мидбылты кæй худы
æмæ хъæлдзæг кæй æрттивы, уый сын сэе тыхыл тых
æфтауы, сæ зæрдæйы сын ныфс æвæры.
Райдзаст фæллой у Мысосты поэзийы суадон, йæ
ахсджиагдæр миниуæг. "Ныфс нæй райсомæй уæ
дзырдæй", — зæгьы Мысост, хуры аныгуылынмæ æн-
хъæлмæ чи кæсы, уыдонæн. Æрмæст йæхи царды бон-
тæй нæ бары уый дунейы цард:
283

Бирæ адæм ис
Нæ фæстæ.
Бонтæ къахдзæфтæй нæ барæм...
Мысост хаты, йæ райгуырæн бæстæйæн цы фæллой
радта, "бонты рухсдæрæн" йæ зæрдæйы цы поэтикой
суадон æвзæрд, уыдон рох кæй нæ уыдзысты:
Æз ныууадздзынæн мæ фысты,
Бонты рухсдæрæн мæ зард.
Хъæу ныгъуылдзысты сæ куысты,
Æмæ згъордзæн ногмæ цард.
("Зонын")
Уæлдæр ма йæ загьтон, Хъамбердиаты Мысост æм-
дзæвгæтæ фыссын куы райдыдта, уæд ирон советон по-
эзи тыхджын нæ уыдис, ног царды улæфт дзы фаг нæма
зынди, зæгьгæ. Æрмæст Багьæраты Созур æмæ Ба-
рахъты Гинойы æмдзæвгæты зынд ногдзинады уидæгтæ.
Ардасенты Хадзбатыр куыд фæнысан кодта, афтæмæй
уæд "нæ зынгæдæр поэттæй иуæй-иутæ ног цардыл сæ
хъæлæсы дзаг нæма зарыдысты, се ’мдзæвгæтæ фыл-
дæр хатт уыдысты кæнæ цардæй иппæрд, кæнæ æвды-
стой ивгьуыд царды нывтæ." Бæгуыдæр, уыцы рæстæ-
джы Мысосты æмдзæвгæтæ ирон поэзийы фæзындысты
хуры тынтау. Уыдонæй уал иу цалдæры тыххæй мæ хъуы-
дытæ загьтон, стæй, кæй зæгьын æй хъæуы, мæ дард-
дæры нысан дæр у уыдоныл бæлвырд æрныхас кæнын.
Фæлæ уал мæ иу хъуыдцагмæ æркæсын фæнды. Йе
сфæлдыстад иртасджытаей чидæртæ афтæ хъуыды кæ-
нынц, ома, Мысосты рæстæджы, ног царды зарæггæнæг
кæй фæзмыдтаид, йæхи кæуыл ахуыр кодтаид, ахæм
нæм нæма уыд. Уый бынтон раст ныхас нæу, æмæ мæ
афтæ чи бафæрса, уæдæ чи сты, æвзонг поэт дæнцæг
кæмæй иста, зæгъгæ, уымæн та мæ бон зæгьын у Хъай-
тыхъты Георы ныхæстæй: "Ууыл бæлвырд дзуапп раттын
æмбæлы Мысосты поэзийæ йæхицæй". Райсæм йæ уы-
рыссагау фыст æмдзæвгæтæй иу, Хетæгкаты Къостайы
номыл фыст чи уыд, —"Певцу":
284

Поэт и храбрый витязь,
Ты звал к борьбе людей,
И бравые джигиты
Седлали лошадей.
Горящая стихия
Поэта сбила с ног,
Но все ж несу стихи я
К могиле как венок.
В могильные покои
Прими ты дань мою.
Неспетое тобою,
Быть может, я спою.
Къостайау Мысост дæр йæхи хæсджыныл нымайы
адæмы раз: ног дуджы зарæггæнæджы уæззау уаргь
хæссыныл архайы æнæрынцойæ. Мысост ахуыр кодта
Къостайыл, фæлæ йын йæ темæтæ æмæ мотивтæ нæ
фæзмыдта. Мысост Къостайы поэтикой дæсныдзинад,
йе сфæлдыстады традицитæ хорз кæй сахуыр кодта, уый
бæрæг у, йæ поэзийы размæ цы хæстæ æвæрдта, уы-
мæй дæр. "Нæ хохмæ", зæгьгæ, йæ иу æмдзæвгæйы
Мысост эпиграфæн хуымæтæджы не ’рхаста Къостайы
ныхæстæ: "Æз дзыллæйæ къаддæр куы дарин, Куы ба-
фидин искуы мæ хæс..." Мысост дæр йæхи хæсджын
хуыдта адæмæй æмæ фыссы:
Дæ доминаг хъæбул —
Æз дæр дæ хæс дарæг,
Хæссын дын
Нывондæн мæ сæр.
Уæдæ Мысосты сфæлдыстадмæ уырыссаг фыс-
джытæй кæйдæрты тæваг кæй фæхæццæ, уый дæр
хуымæтæджы нæу. Уымæн хæрзæвдисæн — Мысос-
тæн йæхи ныхæстæ: "Уыдон æз кæсын стыр цымы-
дисæй. Нæй сын æнæ уарзæн, уыдоны ис стыр тых".
Фæлæ йæм æппæтæй хæстæгдæр лæуд та у Влади-
285

мир Маяковский. Зындгонд уырыссаг поэт канд Мысосты
сфæлдыстадыл нæ, фæлæ Ирыстоны иннæ поэттыл йæ
фæд кæй ныууагъта, уый абон гуырысхойаг нал у.
Ног царды сæрвæлтау цы поэзи тох кæны, уым алы
дзырдæн дæр хъуамæ уа раст идейон нысаниуæг, алы
ныхас дæр хъуамæ разæнгард кæна исты хъуыддагмæ,
исты архайдмæ. Уыцы фарста лыг кæнынæн тынг ахъаз
уыди, Маяковский кæмæй пайда кодта, уыцы ногдзинад,
ома, асинтæй æвæрд æмдзæвгæ: алы ныхас дæр цæ-
мæй ссара йæ бынат логикон æгьдауæй, цæмæй равди-
са йе ’ппæт тых æмæ йæ арфдæр хъуыды. Мысост дзы
пайда кодта йæ уырыссаг æмæ ирон æвзагыл фыст æм-
дзæвгæты ("Арест солнца", "Ныстуан Дзерассæмæ",
"Цæй-ма, размæ, цæй-ма!" æмæ æндæртæ.)
Мысост, рæуджыты низимæ тохгæнгæйæ дæр
хъæрзын кæй нæ уарзта, йæ цины зарджытæ луары-
нæй кæй нæ фæллад, ууыл дзурæг у йæ фыццаг чины-
джы сæргонд дæр — "Цин". Бæгуыдæр, цин, рухс тын-
тæ, уæлахизмæ тырнын, размæ бырсын хорз зынынц
"Поэтæн", "Ног æфсад", "Уайдзæф" æмæ бирæ æндæр
æмдзæвгæты. Йæ зæрдæ зынг кæмæн у, æрмдзæф
тугдадзинты фыцгæ тугæй кæмæн гуыры, æнусмæ
æрыгон чи у, æрмæст ахæм поэтæн бантыстаид ныф-
фыссын "Нæ бæстæм", "Уалдзæг", "Дымгæ", "Ногдзау-
тæ-скъоладзаутæ", "Цæй-ма, размæ, цæй-ма!" æмæ
бирæ æндæр ахæм æмдзæвгæтæ.
Мысосты поэзи у ирд æмæ рухс, цины гуылфæн,
ног сурæтты рахæцæн, хуры бæллицтæй гуырд. "Хур
йæ тынтæ зæхмæ луары, зæххыл хуры цин — зынг-
уард"; "Хур сывæллонау схуды æмæ ’рттивы хъæлдзæг
ардæм" ("Поэтæн"); "Æрбакаст дзагцæстæй хъæлдзæ-
гæй хур" ("Уалдзæг æрцыди"); "Хур сызгъæрин æх-
сыст" ("Бон ныл æрттивы"); "Хуры тынтæй сабийæн
худ" ("Мæнæн базыртæ куы уаид"). "Цæхæрджын
сахар", "Рухстау æфсад", "Тракторы зард", "Зынгбазыр-
джын уари", "Сызгъæрин хур" — адон сты ног эпитет-
тæ æмæ æмбарæнтæ, ирон поэзимæ Мысосты æм-
дзæвгæтимæ чи ’рбацыд, ахæмтæ. "Уалдзæг", зæгьгæ,
286

уыцы æмдзæвгæйы малусæг дæр у "Хуры фæдисон-
тæй". Мысосты зæрдæ цин кæны æмæ схæццæ вæййы
суанг хурмæ:
Цин адæм!
Цин бæстæ!
Арвыл схъæл лæппу —
Хур барæг — зынджы зыны.
Мысост, куыд поэт, хурæй домы, цæмæй уый адæ-
мæн уа лæггадгæнæг, йæ хъарм тынтæй сæ тава æмæ
сын æххуыс уа сæ размæцыды.
Райсæм ма Мысосты æмдзæвгæ "Дымгæ". Йæ
райдианы кæсæм:
Дымгæ йæхи рæдувы.
Дымгæ, фæкал дæ рондз!
Кувын дæм абон, кувын,
Раздах мæ азтæй
Фондз.
Лирикон хъайтары зæрдæйы цин бает у цæстæй
æнæуынгæ нывтимæ. Дымгæ йæхи рæдувы, коммæ
нæ кæсы, кафы, змæнты фæз... Зæрдæ дæр — ахст
цъиу — риуæй йæхи æддæмæ тоны æмæ
Абон æмбаргæ
чи у,
Уый дæр кæны
æрра.
Дымгæ
æнæнтыст
кафы
Дымгæ скъахта
фæз, —
дзуры лирикон хъайтар, цыбыр хæлафы хъазынмæ уай-
гæйæ. Цин æмæ рухсы тынтæй нывæзт у ацы æмдзæв-
гæ дæр. Уæдæ йæ архайд æмæ йæ ритмикон интона-
ци дæр сты ног. Куыд иннæ литературæ иртасджытæ,
287

афтæ Сабайты Сулейман дæр раст бафиппайдта Мы-
состы уыцы ногдзинæдтæ: "...нужно отметить, что Кам-
бердиеву одному из первых удается создать новую
ритмику осетинского стиха со смысловыми паузами".
Ахаем ног хуызы, цины æнкъарæнтимæ фыст сты "Нæ
бæстæм", "Цæй-ма, размæ, цæй-ма!", "Ногдзаутæ-
скъоладзаутæ" æмæ æндæртæ. Мысост пайда кодта
классикой тыхджын рифмæтæй: "цæлхдур-бындур",
"стонæм-зонæм" æмæ афтæ дарддæр, фæлæ ахæм
рифмæты æмрæнхъ Мысост ирон æмдзæвгæмæ баха-
ста ног рифмæтæ дæр, ассонансгонд рифмæтæ, куыд,
зæгъæм, "куы сива — фæсивæд", "æрмынæг — уырны
мæ", "æрсидæм — æхсиды", "комы — уромæг" æмæ
æндæртæ. Уый ууыл дзурæг у, æмæ Мысостæн ног
царды улæфтимæ кæй куыста йæ зæрдæ. Ахæм амон-
дæй та, кæй зæгьын æй хъæуы, фыццаджыдæр хай-
джын вæййы æцæг нывгæнæг.
Мысосты сфæлдыстадæн хицæн азты аргъгонд
æрцыд публицистон-литературон уацты. "Уыдоны ав-
тортæ сæ фылдæр Мысостмæ кастысты куыд æцæг,
поэзийы фæндагыл ныфсджын санчъехтæй чи цæуы,
ахæм сфæлдыстадон кусæгмæ",—зæгъы Джусойты
Нафи. "Мæ зæрдæ мæм афтæ дзуры, — фыста поэт
Нигер, — æмæ Ирыстоны хæхтæ советон дуджы
Мысосты зарæгæй аивдæр ирон зарæг нæма фехъуыстой
сæ рагон сæгæйдзаг хъустæй. Мысосты зарæгæй ад-
джындæр зарæг нæма бахызти сæ зæронд мастæв-
дæрзт риутæм". Ахæм хъуыдыйыл хæст сты уæды кри-
тиктæн сæ фылдæр. Зæгъæм, уæлдæр Нигерæй Хъам-
бердиаты Мысосты тыххæй цы ныхæстæ æрхастон, уы-
донæй тынг хорз спайда кодта Плиты Гацыр йæ уац
"Йæ зарæг баззади æрдæгыл", зæгъгæ, уым.
Мысосты тыххæй чидæриддæр фыста, уыдон æй
хонынц поэт — ног амалтыл архайæг. О, Мысостмæ ис,
æнусон зæрдылдаринаг ном ын чи раттын кодта, ахаем
уацмыстæ. Уыдоны тыххæй дзургæйæ, Ардасенты
Хадзбатыр дæр поэты чиныг "Цин"-ы разныхас бал-
хынцъ кодта Нигеры дзырдтæй. Уый ма нын ноджыдæр
иу хатт бæлвырд кæны уыцы рæстæджы адæмы тыр-
нындзинад ног цардарæзтмæ.
288

Куы ма йæ загьтон, æнкъард кæнын нæ уарзта Мы-
сост. Фæлæ йын, мæнмæ гæсгæ, уый бынтон раст нæ
уыд. Уымæн æмæ алы дугæн дæр вæййы йæхи æнæлыг-
гонд фарстатæ. Уæдæ Мысосты æмдугонтæ дæр бынтон
хъæлдзæг æмæ æнæмæт кæм уыдаиккой. Уыдоны дæр
сæхи хъæндзинæдтæ, сæхи цæлхдуртæ иуварс кæнын
хъуыд. /Емæ сæ Мысост æнкъард кæнын нæ уагьта, æп-
пынæдзух сæ разæнгардгæнæг сидтытæй размæ кæй
хуыдта, уымæн ын кæнынц ахæм стыр кад дæр, уымæн
баззад ног царды зарæггæнæгæй. Фæлæ цард куыд би-
рæвæрсыг у, уый та нæ равдыста поэт. Уыцы хъуыддаг
кæд йæ рæстæджы дæр бæлвырд уыд, уæддæр æй не
сæцæг кодтой ирон фысджытæ дæр, цæстмæ бадаринаг
сæм нæ каст. Кæй зæгъын æй хъæуы, рох дзы нæ уыдыс-
ты В.Г.Белинскийы ныхæстæ "...что от современной
критики требуют, чтобы она раскрыла и показала дух поэта в
его творениях, проследила в них преобладающую идею,
господствующую душу всей его жизни, всего его бытия,
обнаружила и сделала ясным его внутреннее
содержание, его пафос". Уымæ гæсгæ Мысостыл чи фыста, уы-
дон ын кастысты йæ сæйрагдæр миниуджытæм. Чи зоны,
æмæ нæ поэт цæрынхъуагæй куы нæ ацыдаид, уæд нын
ныууагьтаид, царды æцæгдзинад æххæстдæрæй чи æв-
дыстаид, ахаем бынтæ. Мысостæн та ма йæ фидæн ра-
зæй уыд, йæ зæгьинæгтæ æххæстæй нæма загьта, аф-
тæмæй йæ хонын райдыдтой æцæг поэт. Уыцы хъуыддаг
йæ рæстæджы раст бафиппайдта Косираты Сæрмæт.
Мысосты фыццаг æмæ фæстаг чиныджы къухфыст куы
бакаст, уæд Сæрмæт йæ аргьгæнды фыста, зæгьгæ, кæд
Хъамбердиаты Мысосты æмдзæвгæтæм хæццæ кæны
ирон поэзийы иумæйаг хъæндзинад (техникой æгьдауы
къуыхцытæ), уæдцæр дисы æфтауынц сæ сурæттæ, риф-
мæ æмæ ритмикæйæ. Хъамбердиаты Мысосты лирикон
зарджытæ, дам, сты фидæны курдиатджын поэты фыццаг
хъæлæсы уаг, кæцы бахаудта низы уацары.
Разы дæн Сæрмæтимæ, уымæн æмæ нын, Хадзба-
тыры загьдау, Мысост цы поэзи ныууагьта, уый у йæ
сæууон зарæг, йæ курдиат та ма уыд разæй, фæлæ йæм
нæ бахæццæ — уæззау низ йæ кæнон бакодта. Уый фæ-
стæ Мысосты тыххæй цы уацхъуыдтæ зынын райдыдтой,
10. Заказ №45
289

уыдоны дæр æппæлæн ныхæстæй йеддæмæ ницы
бакæсæн ис. Фæлæ поэты хъуыдытæ куыд хуыздæр æм-
баргæ сты, стæй ма йæм хъæндзинæдтæ дæр кæй уы-
ди, уый бæстон раиртæста Джусойты Нафи. Куыд критик,
афтæ Хъамбердиаты Мысосты сфæлдыстадмæ æркаст
домагдæр цæстæнгасæй, æмæ уымæ гæсгæ йæ хъуы-
дытæ сты арфдæр, хатдзæгтæ та — нывылдæр. Æмткæй
райсгæйæ æз дæр Джусойы-фырты фарс хæцын. Уый
тыххæй мæ ныхас фæстæдæр зæгьдзынæн, ныр та уал
мæ фæнды, ирон фысджытæ æмæ критиктæ Мысосты
уацмыстæн уæлæнгай, иувæрсыг аргь цæмæн кодтой,
уый фæдыл хæрзцыбырæй зæгъын.
Нигер Мысосты афтæ бæрзонд цæй тыххæй систа,
уый æнцон раиртасæн у Плиты Гацыры ныхæстæй:
"Хæларæй, æфсымæртау цардысты, кæд дзы Мысост
бирæ кæстæр уыд, уæддæр. Сæ миддуне, сæ хъуыды-
тæ иу уыдысты. Нигерæн куыд адæймаг æмæ поэт
стыр аргь кодта Мысост. Кæрæдзимæ сæ тынгдæр та
æлвæста, дыууæйæн дæр æрдз цы курдиат балæвар
кодта, уый. Кæй зæгъын æй хъæуы, Нигерæн йе
’рдхорды мæлæт уыд тынг хъыг. Мысосты мæлæты
фæстæ "сабыр Нигерæн" нал фаг кодта йæ лымæны
æвзонг тых æмæ æууæнкдзинад, уымæн æмæ Мысост
уыд ахæм адæймаг æмæ поэт, кæцы æнæмæнг хъуыд
Нигеры". Æмæ Джусойты Нафи дæр хуымæтæджы нæ
фыссы: "Поэтому, мне кажется, в своих отзывах о Кам-
бердиеве Нигер пытается прежде всего создать
портрет своего друга, стремится выделить в его личности
те черты, которых недоставало ему самому, за которые
он особенно ценил его. Портрет Камбердиева,
созданный Нигером, очень субъективен и односторонен. В
нем преимущественно даны специфические черты
личности поэта, но нет общей характеристики наследия
Камбердиева в его соотношении с действительностью
и с современным литературным процессом".
Йæ ныхæстæн бындур сæвæрыны тыххæй Нигер
чиныгкæсæджы ’ргом здахы æмдзæвгæтæ "Чызгимæ
ныхас", "Уарзын", "Æхсæвæттæ", "Хъæды", "Хъазты",
"Ныййарæг" æмæ поэмæ "Ард’’-мæ. Ацы уацмысты,
Нафи куыд зæгъы, афтæмæй зыны Хъамбердиаты Мы-
290

состы поэтикой къæрцхъусдзинад — йæ курдиат æвди-
сæг. Зыны дзы царды размæцыдмæ уарзондзинад, по-
этæн у æнæуынон, сабыр, иу бынаты цоппай, æрдзы
алы фæзылды дæр уыны гуылфгæнгæ цард. Уыцы ми-
ниуджытæй уæлдай, дам, Нигеримæ разы уый тыххæй
нæ дæн, æмæ иугæр адæймагæн, уæлдайдæр та поэ-
тæн, аргъ кæныс, уæд ын ссар йæхи аккаг, йе сфæл-
дыстад ын æнæ ракæ-бакæйæ чи æвдиса, гуырысхойаг
чи нæ уа, ахæм бæлвырд ныхæстæ.
Нæ, æз афтæ нæ зæгъын, æмæ Мысост буц ныхæ-
сты аккаг нæу, ныронг кæй фыстой, уыдон æнæбынат
уыдысты, зæгъгæ. Мысост ног царды зарæггæнæг кæй
уыд æмæ ахæм поэтæй кæй баззад, уый дызæрдыггаг
нæу. Фæлæ мæ сæйраг хъуыды у, критиктæ йæм цы
бæрцбарæнæй кастысты, ууыл.
"Критикæ æцæг, принципиалон куы уа, цæстуарзо-
нæй куы ’ргом кæна хъуагдзинæдтæ, куыд хуыздæр
æмæ растдæр архайын хъæуы, уый куы амона афоныл,
уæд цыфæнды литературæ дæр рæзгæ кæны",— Цы-
рыхаты Михалы ацы нысаниуæг та абон дæр ма у
сфæлдыстады тыхджын къабазы архайджытæн се
’рвылбоны бæллиц. Уымæн æмæ нæм куыд раздæр,
афтæ ныр дæр арæх фæзыны уæлæнгай, уацмысы
сæйрагдæр домæнтæ рохуаты кæмæй аззайынц, йæ
ныхас фæсвæдты чи ауадзы, ахæм аргьгæндтæ.
Уыцы низæй цух нæ уыд Нигер дæр. Хъамбердиа-
ты Мысосты ныв кæнгæйæ, уый зæгъы, зæгьгæ,
Мысост кæй каст революционеры цæстæй, хъуыста
революционеры хъустæй, йæ риуы куыста революционеры
зæрдæ, йæ зонд уыд революцион. О, "каст
революционеры цæстæй, хъуыста революционеры хъустæй",
фæлæ Нигер уымæй дардцæр цæуылты дзуры, уыдон
та Хъамбердиаты Мысосты поэзийæн сты æцæгæлон.
Уымæн æмæ æцæг поэзи у царды айдæн, дуджы сæй-
рагдæр ахадындзинæдты суадон. Уымæ гæсгæ
"Слабость поэзии Мысоста как раз в том, что он еще не
увидел реальных противоречий действительности, ему
свойственно юношеское, однолинейно восторженное
отношение к реальной жизни. Мысль его пока не со-
291

зрела для того, чтобы увидеть и изобразить
действительность во всей ее реальной сложности и
противоречивости", — фыссы Джусойты Нафи.
Нафи бындуронæй æркаст Мысосты цард æмæ
сфæлдыстадмæ. Уымæ гæсгæ йæ къухы (ирон
литературой критикæйы фыццаг) бафтыд кæмæйдæрты "ро-
хуаты" баззайæг иуæй-иу дæнцæгтæ равзарын.
Ацы ран мæ зæрдыл æрлæууыдысты А.В.Луначар-
скийы ныхæстæ: "Литературный критик не социолог
только, он даже не историк литературы, он прежде
всего сам художник слова, который, опираясь на
художество, вращающееся в сфере образов, дает ему
агитационно-горячие комментарии, парализующие или,
наоборот, обостряющие, направляющие действие того
художественного произведения, которое своеобразно
перерабатывается критиком". Гъе, афтæ. Уæдæ ма иу
хатт байхъусæм, Нигер Мысостæй куыд зэегъы: "...йэе
риуы куыста революцион зæрдæ, йæ зонд уыд револю-
цион". Ахæм миниуджыты хицау фыццаджы-фыццаг-
дæр хъуамæ уа æмбалуарзон, адæмуарзон. Мах та
Нафи Цæгат-Ирыстоны наукон-иртасæн институты
литературой архивы æрмæгæй зонгæ кæны, поэты цард
райдианæй кæронмæ бынтон афтæ кæй нæ уыд, уыи-
мæ: "Так, о людях, с которыми ему приходилось
встречаться в годы студенчества, он скажет, что среди них
на 600 человек приходится "пять порядочных и 595
баранов". Дарддæр: "В письме к Тосе Осепьян от 3
января 1929 года поэт будет ее предупреждать: "Жизнь
обманчива, люди лживы... Будьте осторожны в подборе
друзей или друга...".
Мысостмæ ахæм дызæрдыг хъуыдытæ фæзынд Мæ-
скуыйы уæвгæйæ. Уый фæстæ царды æцæгдзинадмæ
кæсын райдыдта уынагдæр цæстæнгасæй. Фæлæ уæд-
дæр йæ хъуыдыты ныхмæлæудæй кæронмæ не ссæри-
бар, цардæн каст æмæ йын æнкъардта йæ æрфытæ нæ,
йæ бирæвæрсыг фарстатыл нæ уыд йæ ныхас, фæлæ
фидарæй хæцыд йæ равзæрст фæндагыл — йæ бон цы
уыд, уымæй зарыд ног цардыл. Æнкъарддзинад-иу æм
куы ’рцыд, уæд та-иу йæ фыссæн сисмæ æввахс нал цыд.
Мысост йæ иу фыстæджы Сæрмæтæн хъусын кæны, ца-
292

вæрдæр æнкъарддзинад æм кæй бацыд æмæ уый тых-
хæй кæй нал фыссы. Æнæ хур, æнæ хъæлдзæг æмæ
æнæ сидтытæй та æз поэзи не мбарын, зæгьгæ.
Мысост царды фæзилæнтæ се ’ппæт хорз кæй нæ
зыдта, уымæ гæсгæ æххæст не ’мбары, дунейы æцæг-
дзинад цы у æмæ адæмы ’хсæн ахастдзинæдтæ куыд ва-
зыгджын сты, уый. Зæгьæм, стыр уайдзæфтæ кæны Æр-
нигон Иласæн дæр. Æрнигон дард Манчжурийæ цы æм-
дзæвгæ сæрвыста, уым рыстзæрдæйæ мысы йæ уарзон
бæстæ, кæцыйы уæлдæфæй нал сулæфыд дæс азæй
фылдæр. Кæй зæгьын æй хьæуы, Æрнигоны æнкъард
ныхæстæ Мысосты зæрдæмæ нæ фæцыдысты æмæ йæ
йæ уайдзæфты бын фæкодта. Æмдзæвгæ хуынгæ дæр
"Уайдзæф" кæны.
Уæ, дæ катай та нын циу, —
Хъусын æм кæй бон у?
Цыма абон та кæй риу
Дзаг улæфт нæ зоны?
Ды, дам, "магуса" дæ, "хъæлдзæг зарын дын —
хъæрзын, хуры тын — дæ марæг". Сиды йæм "кусджы-
ты æмбаладмæ", цæмæй æнкъард зарджытæ мауал
кæна. Фæстагмæ та йын афтæ зæгъы:
Цом-ма, атæрæм дæ мах,
Рувгæйæ, нæ разæй.
Цом-ма, немæ, кæд æндæр
Ног хъæлæс ссарис,
Æмæ махау кæд ды дæр
Хъæлдзæгæй ныззарис.
Гъе ахæм зондыл хæст уыдис Мысост. Уый тыххæй
Нафи афтæ зæгьы: "Это было подлинное непонимание
и неприятие, сдобренное ребяческими упреками".
Ардасенты Хадзбатыр куыд фыссы, афтæмæй
Мысост "...тох кодта, хур аныгуылдзæн æмæ цард фæуы-
дзæн, зæгьгæ, чи дзырдта, уыдоны ныхмæ. Мысосты
философи царды фæудыл нæ уыди, Мысост хъуыды
кодта царды фидæныл". Цæмæй йæ хъуыды бындурон
293

рауайа, уый тыххæй Хадзбатыр исы æмдзæвгæ "Поэ-
тæн". Поэт, дам, цардмæ иу боны зынты цæстæй нæ
касти, нæ уарзта бонтæ къахдзæфтæй барын. Уыцы
æмдзæвгæ, куыд зонæм, афтæмæй Мысост фысгæ та
ныккодта, Гæдиаты Цомахъы философон æмдзæвгæйы
рæнхъытæ
Фæлæ зонын æз бæлвырдæй,
Хур кæй аныгуылдзæн, уый,
Фæлæ зонын æз бæлвырдæй,
Цард кæй фæуыдзæни, уый, —
куы бакаст, уæд. Ацы ран Цомахъ æнцой кодта
Энгельсы хъуыдытыл, ома, æппынфæстаг хуры тых асæтдзæн,
хур ахуысдзæн, цард зæххыл аскъуындзæн, зæхх та уа-
зал хурыл æрхаудзæн ("Диалектика природы"). Ахæм
философон хъуыдытæй Мысост дард кæй лæууыд, уы-
мæ гæсгæ фæрсы:
Чи уæ базыдта
Бæлвырдæй,
Хур кæй нал уыдзæн
Цæхæр дæр?
Йе ’мдзæвгæ фæци ахæм ныхæстæй:
Ды нæ царды фæудæн зарыс!
Нæ, фæлæуу,
фæлæуу, ныууадз æй,
Æз мæхи æндæрыл хъарын:
Хурмæ
асинтæ
куырдадзæй!
Ардасенты Хадзбатыр куыд зæгъы, афтæмæй "ацы
æмдзæвгæйы хорз зынынц Мысосты политикой æмæ
поэтикон идеалтæ, бæллицтæ, уыдон сты иу, уыдонæн
хицæн кæнæн нæй... уыцы поэтæн ивгьуыд царды
бæллиццагæй ницы ис, уымæн — "фыццаджы цард" —
саудалынг, мæйдары фыд — знон."
294

Уыцы хъуыддаджы тыххæй Нафийы хъуыды ных-
мæвæрд у Хадзбатыры æппæлæн ныхæстæн. Нафи
фыссы: "Показательно, что в обоих стихотворениях
Мысост декларирует свое отношение к
действительности. Вероятно, он чувствовал, что Цомак Гадиев и
Илас Арнигон в стихах исходили из иной, более
сложной и диалектической концепции
действительности".
Нал у царды дон змæст дæр
Цæй, нæхи дзы ныр
Ныппарæм, —
сиды Мысост йе ’мдзæвгæ "Поэтæн"-ы,
Акса бæстæмæ, мæ хур,
Царды цин дзы ’хсиды, —
зæгьы йæ "Уайдзæф"-ы Æрнигонæн.
Разæнгардгæнæн-романтикон ахорæнтæй кæй
пайда кодта Мысост, уый йæ æппæрста царды
æцæгдзинадæй, нæ йын æнтыст царды ахсджиагдæр
фарстатыл ныхас кæнын. 0, цæмæй реалистон аргъ
скодтаид царды фæзындтытæн, адæмы ахастæн,
сфæлдыстад æхсæнадон царды цы бынат ахсы æмæ
бирæ æндæр цæмæндæрты, уый тыххæй та Мысо-
сты хъуыди фылдæр ацæрын. Хъысмæт ын цы цыбыр
рæстæг бахай кодта, уым та йæ бон нæ уыд ахæм
стыр уаргъ сисын æмæ ныххæцыд разæнгардгæнæг
ныхæстыл.
Мысостимæ цалдæр хатты фембæлд Цæгат Иры-
стоны адæмон поэт Хъайтыхъты Геор. Мысост ног
царды зарæггæнæг кæй уыдис, уый тыххæй Геор
зæгъы: "Да, недолгую жизнь прожил Камбердиев. Но
эта жизнь была полна энергии, борьбы, исканий,
активного вторжения в дела строительства новой
жизни, ради торжества которой поэт не жалел своей
жизни".
Мысосты тыххæй чидæриддæр фæфыссы, уыдон
295

æнæ зæгъгæ нæ вæййынц, нæ поэт йæ цыбыр цар-
ды бонты кæй уыдис ног дуджы булæмæргъ.
Нафийы хъуыдымæ гæсгæ "лучшая часть
наследия Камбердиева — это, конечно, его пейзажная
лирика и стихи, в которых изображены картины
земледельческого труда. В них природа и труд
изображены точно, конкретно, реалистично... Пафос их
оптимистичен, отмечен здоровым восприятием и
уверенным, хозяйским отношением к окружающей среде.
Природа — живое, многокрасочное явление, труд —
процесс жизнетворчества, человеческое деяние,
трудное, но необходимое, желанное, человечное".
Нафийы ацы хъуыды ис иннæ уацты автортæм дæр.
Фæлæ Мысост хъæууон цард, мæгуыр лæджы хъыс-
мæт æххæстæй равдыста, афтæ зæгъын нæ бон
нæу. Уымæн æмæ зæхкусæджы социалон уавæр
куыд уыд, уый Мысосты сфæлдыстады фæзынд æр-
мæст иу ран. Уыцы зæхкусæг дæр уыд поэт Багъæ-
раты Созур. Æмдзæвгæ "Æмдзæуины мардмæ"-йы
Мысост зæгъы: "Ныууагътай дæ сидзæрты ихыл",
ома, æгуыдзæг уавæры.Уымæй махæн æмбарын кæ-
ны зæхкусæджы сывæллæтты мæгуыр цард. "Однако
это единственная строка в поэзии Камбердиева, где
проглядывается мысль о социально-материальной
основе крестьянского бытия, да и человеческого
бытия вообще",— балхынцъ кодта Нафи.
Мысост у, йæхи зондахаст, йæхи хæдбар хъуы-
дытæ кæмæ ис, ахæм адæймаг. Хъыгагæн, царды
материалон бындур, йæ уидæгтæ кæцæй æмæ кæ-
дæм цæуынц, адæймаджы миддуне цавæр фæндæг-
тыл цæугæйæ фидар æмæ хъæздыг кæны, уыдæттæ
æвзонг поэт нæма зыдта, йæ романтикой зондахаст
æй хъыгдардта реалистон æцæгдзинад бамбары-
нæн. Цæвиттон, ахуыр кодта йæ хистæртыл, фæлæ
йæ хъæлæсы дзаг нæма ныззарыд, уыимæ Мысосты
сфæлдыстадыл фæзынд Къоста, Секъа æмæ йæ рæ-
стæджы иннæ поэтты тæваг. Джусойты Нафи куыд
бафиппайдта, афтæмæй поэмæ "Джызæлдон" фыст
296

у Къостайы "Хъуыбады"-йы фæзмгæйæ, æцæг уавæр
ныв кæнынæй та поэмæйыл зыны Секъайы кому-
лæфт. Мысосты уацмысы реалистон ахорæнтыл æм-
бæлæм, революцийы агъоммæйы цард куы февдисы,
уæд, фæлæ поэт советон дуджы æцæгдзинадыл цы
ран райдайы фыссын, уым та ногæй фегуырынц си-
дæн рæнхъытæ.
Хицæн ахуыргæндтæ куыд хъуыды кæнынц, афтæ-
мæй кадæг "Хурдзуан" æмæ кæронмæ кæй нæ ныф-
фыста, йæ уыцы иннæ уацмыстæ æххæстдæрæй рав-
дыстаиккой Мысосты сагьæстæ, царды ныхмæлæуд-
дзинад. Фæлæ...
Хосдзауыл тæвд бон кусгæ-кусын сатæг дымгæ
куы сæмбæлы, уæд йæ уæнгтæ фæрогдæр вæй-
йынц, йæ риуы дзаг сулæфы æмæ ноджы разæн-
гарддæрæй февналы кæрдынмæ. Ахæм æгæрон
ныфс æмæ хъаруйы хицау уыди Мысост дæр: цард-
цыбæл æй кодта ног дуджы улæфт, уый йыл ныс-
сагъта базыртæ, адæмы разæнгард кодта йæ сид-
тæй. Поэтæн зæххон фæндæгтæ фаг нал уыдысты,
йæхи ивæзта уæлвонг дунетæм, стъалытæм стæхы-
ныл архайдта:
Амонд хъуамæ уым ыссарин
Равдисид мын æй мæ хал.
Уæд, æвæццæгæн, ныззарин,
Уæд æз дæр ысуаин хъал.
Зæгъ мын, цард, мæ бон ысуыдзæн?
Афтæ дæу фыццаг фæрсын.
Хур мæ базыртæ куы ’рсудза,
Уымæй ма гыццыл тæрсын.
"Царды зиууæттæ", хур, ног заман — уыдон поэ-
тæн лæвæрдтой ныфс æмæ хъару, уыдон уыдысты
йæ зарæджы сæр, йæ поэзийы базыртæ. Размæцыд
æмæ Мысосты сфæлдыстад иу туг, иу стæг сты, сæ
къабæзты æхсиды æнахуыр ноггæнæг тых.
Мысосты сфæлдыстад иртасджытæй алчи дæр
297

бахахх кæны, зæгъгæ, поэты зарджытæ райгуырды-
сты ног дуджы тæлфынадæй, ног царды цины гуыл-
фæнтæй, йæ сæйрагдæр нысан уыд уыцы цардимæ
æмдзу кæнын. О, Мысосты сфæлдыстады уынæм
æнæкæрон уарзондзинад райгуырæн бæстæмæ.
Сæрибары хур кæй æртавта, уыцы фæллойгæнæг
адæмы тырнындзинад æмæ бæллицтæ, сæ цин уы-
дысты, Мысосты тугдадзинтæ чи кусын кодта, ахæм
тыхдæттæг хотых. Рæсугъд фидæнмæ йе ’ргом чи
аздæхта, "хуры цæхæрæхсыст" йæ сæрмæ кæмæн
хъазы, уыцы фæсивæд, ногдзаутæ æмæ скъоладза-
утæ уыдысты Мысосты æмдзæвгæты мидис, йæ
поэзийы æвидигæ суадон. Йе сфæлдыстады рай-
дианæй фæстæмæ Мысост йæ зарджытæ, йæ уа-
дындзы хъæлæс бæтты ног царды цин æмæ хуримæ.
Поэт сиды, зарынмæ уадындз чи райста, уыдонмæ:
Цомут мемæ царды рохмæ
Æмæ царды ад ссарæм!
Цомут, бахизæм уæлхохмæ
Æмæ уадындзæй ныззарæм!
("Сидт")
Уыцы æмдзæвгæйы кæронбæттæны Мысост
иуæй сиды кусæг адæммæ, иннæмæй та йæ хъæлæс
æнæскъуынгæ тæгтæй бает у царды цинимæ, нæ
бæстæ хъæлдзæг кæй базмæлыди, уыимæ, æмæ
зæгъы:
Цомут, уадындзты хъæлæстæй
Кусæг адæммае æрсидæм!
Хъæлдзæг базмæлыд нæ бæстæ,
Цард дзы ’нхъæвзы æмæ ’хсиды.
Фыссæг йæхи, йæ зарæг адæмæн нывондæн куы
фæхæссы, ахæм дæнцæгтæ ирон поэттæй бирæтæм
ис. Уыцы миниуæг уынæм Хъамбердиаты Мысостмæ
дæр. Уый йæ тых, йæ хъару дæтты ног цард араз-
джытæн.
298

Хур йæ тынты зæхмæ луары,
Зæххыл хуры цин — зынг уард.
Царды зиууæттæн хæларæй
Баст мæ цард æмæ мæ зард. —
зæгъы поэт йе ’мдзæвгæ "Уарзын", зæгъгæ, уым.
Рæсугъд фидæн чи аразы, хуры рухсмæ дзыл-
лæимæ уæхски-уæхск чи цæуы, уый поэтæн у зæд,
йæ уарзон хъайтар, æмæ уыцы адæймаг иунæг нæу,
уыдон бирæ сты æмæ æвдисынц Мысосты миддуне,
йæ поэзийы цæсгом. Куыд бирæ поэттæ, афтæ Мы-
сост дæр сæрибар æмæ рухс фидæны нысанæн,
амонд æмæ рухстауæгæн равзæрста хур.
Дæумæ бæллын,
Сызгъæрин хур,
Дæумæ цæуын
Мæ амондгур, —
афтæ зæгьы Мысост йе ’мдзæвгæ "Хурмæ курдиат"-ы.
Ног цард аразгæйæ карз тох кæнын хъуыди туг-
цъиртæ, моллотæ, сауджынтæ, дæснытæ æмæ иннæ
цардхалджыты ныхмæ.
Чи ис нæ фæндагыл,
Чи суæндыд махмæ?
Тугцъирæй,
Сауджынæй,
Моллойæ,
Рагæй дæр чи царди
Махæн нæ фæллойæ —
Нал тавы абон уæ хур,
Фехæлд уæ фидар бындур! —
фыссы Мысост "Нрг æфсад", зæгъгæ, уыцы æм-
дзæвгæйы.
Ацы æмдзæвгæйы хорз зыны ссæдзæм азты комулæфт,
тугцъирты дуг кæй фæци, кусæг лæджы дуг кæй ралæууыд,
уый. Сæ хъуыдымæ гæсгæ дæр æмæ сæ æвæрдмæ гæсгæ
дæр ног уыдысты ирон поэзийы Мысосты ныхæстæ:
299

Ралæуу-ма,
Кусæг лæг,
Бавдис дæ бæгуы лæг,
Абон
Дæуæн у дæ рад.
Мах стæм таугæрдæг,
Мах стæм
Цард-цæрдæг.
Мах стæм
Рухстау
Æфсад!
Цомут æнгомдæрæй!
Хъусут мæм:
Рахиз!
Рахиз!
Исут уæ къахдзæф цæрдæг.
Мачи ныл фæуа уæлахиз.
Иу!
Дыууæ!
Æртæ!
Ацы æмдзæвгæйы тыххæй Сабайты Сулейман
афтæ зæгъы: "Без преувеличения можно сказать,
что по своему идейно-эстетическому звучанию это
стихотворение Камбердиева стоит рядом со
знаменитым "Левым маршем" В.Маяковского, где так же
лирическое "я" поэта полностью сливается с
народом, с партией, с их устремлениями к лучшему
будущему".
Поэты лирикон хъайтар кæсы размæ, тох кæны
дзыллæйы знæгты ныхмæ, йæхи хоны рухстау æфса-
дæй. Уыцы рæстæджы æвæстиатæй аиуварс кæнын
хъуыд ног цардэен цæлхдуруæвæг æгъдæуттæ. Уый
хорз зыдта Мысост дæр æмæ йе ’мдзæвгæ "Хотæн",
зæгъгæ, уым фыссы:
Тырыса сфæйлыдта нæ сæрмæ
Дымгæ — фыдуаг.
Æмдыхæй баивæм хуыздæрмæ
Нæ царды уаг.
300

Нæ бынæй иумæ мах ыстонæм
Ыстыр цæлхдур.
Æгъдæуттæн саразæм, куыд зонæм,
Æндæр бындур.
"Æндæр бындур" Мысост хоны ног цард, ног
æгъдауæй фидар рæсугъд дуг. Цæмæй уый къухы
бафта, уый тыххæй та хъæуы æппæт тугцъирты ных-
мæ дæр тох кæнын, фæллойгæнæг дзыллæты къах-
ист сиу кæнын æмæ æмдых, æмзондæй амондджын
фидæн аразын. Уыцы фæндагыл та нырма уыд бирæ
æнæлыггонд фарстатæ. Уымæ гæсгæ цæлхдур-
æвæрджыты фæндтæ фæсыкк кæнынмæ, сæ ных
сын бакъуырынмæ хъуамæ фæллойгæнæг адæм
кæддæриддæр уой цæттæ. "Фæдисы зарæг", зæгъ-
гæ, уыцы æмдзæвгæйы поэт фыссы:
Мæ топп æргъæвд,
Мæ къухы кард,
Хъару — мæ цæсты каст...
Уый у ссæдзæм азты райдайæны фæскомцæдисо-
ны сурæт. Уыцы кæстæры тых æмæ ныфс Мысост æв-
дисы йе ’мдзæвгæйы, уый тæрсгæ нæ кæны, уымæн
æмæ:
Ацы заманты нæуæндаг
Не скæндзæн цæсгом.
("Чызгимæ ныхас")
Мысосты сфæлдыстады стыр бынат ахсынц
æдыхст фæллойы рахæцæнтæ, уыдонæй æххæстæй
пайда кæныны æууæлтæ. Адæймаг сæрибарæй куы
фæллой кæна, уæд ын цыфæнды куыст дæр зын
нæу. Мысосты бон бавæййы адæймаджы, ног дуг
аразæджы фыдæбон поэтикон ирд сурæтты æмæ
нывты равдисын.
Уæнгты туг æхсиды,
Хъæлдзæг у мæ бон,
301

Ныххуылыдзи хидæй
Цикъæйæ хæдон, —
зæгьы хосдзау — æмдзæвгæйы лирикон хъайтар. Уадз,
йæ хид кæлæд, уæддæр уый нæ тыхсы, йæ тыхмæ тых
æфты:
Цæй, мæ тых, ысхъаз-ма,
Фындзæй хид æртагъд.
Мæ цæвæджы размæ
Гоппон цъиу ыстахт.
Поэтæй, ног дугыл цин кæнгæйæ, рох не сты,
"топпыхосы фæздæгмæ" махмæ рæсугъд цард чи са-
рæзта, уыдон дæр. Уыцы зæрдылдаринаг, фæлæ зын
бонты "иу къухы топп уыд, иннæйы — кард", афтæмæй
Мæгуыр фæллойгæнæг адæм æмварсæй
Аппæрстой се ’ккойæ хъæздыджы ’фсондз, —
зæгъы поэт, æмæ зæхкусæг, кæддæры æфхæрд
адæймаг, уæззау уаргь йе ’ккойæ кæй аппæрста, йæ
фæллойы фылдæр хай йæ искæмæн дæттын кæй нал
хъæудзæн, уый ма иу хатт æмбарын кæнгæйæ, дзуры:
Гъæй, мæгуыр кусæг лæг, хæц ныр дæ бæхыл,
Хæц æмæ кусын дæ зæххыл фæраз!
Ног цард аразын æнцон нæу, фæлæ зындзинæд-
тæн быхсын кæй хъæуы æмæ цард рæсугьд фидæнмæ
кæй цæуы, уый дæр хорз æмбары поэт:
Абон дæ мæллæг бæх, райсомы трактор
Аивдзæн, кусæг, дæ куыст æмæ цард.
Нæмыджы ’хситт æмæ топпыты къæр-къæр
Аивта машинæ-тракторы зард.
("Октябрæн")
Ацы æмдзæвгæйы фæзындыл рацыд афæдз,
стæй Мысост ноджы хъæлдзæгдæрæй ныффыста
302

Кæс-ма!.." Поэт æвдисы, адæмы цард ноджы кæй
фæхъæздыгдæр, стæй ма
Æнæкæрон фæндонтæй —
Æнæкæрон нæ бар,
Бæркадджын хуыз — нæ бонтæ,
Бæрæчетдон — хæдзар.
Мысост хорз арæхсы поэтикон фæлгонцтæ ара-
зынмæ, адæймаджы зæрдæйы æнкъарæнтæ равди-
сынмæ:
Фæнды мæ рагуалдзæджы згъалын
Зæххы цæсгомыл хор æрмæй.
Æхсæв æнцад доны куыд калы
Æвзист уæларвы зæрдæ — мæй.
(Фæдисон")
Мьюост цин кæны ивддзинæдтыл, фæлæ адæйма-
джы дардцæры амонд та бæтты фæллоимæ:
Ма у æнкъард... æмæ амондмæ ма дзур,
Амонд йæхæдæг зындзæн.
Дардмæ йæм ма цу, дæ куысты йæ агур,
Æмæ дæ уый дæр уындзæн.
Мысосты сфæлдыстады сылгоймаг канд йæ фидæ-
ныл тохгæнæг нæу, æмæ дзы домы, цæмæй уарза йæ
бæстæ, уа разæнгард, сæрбахъуыды рæстæджы æм-
дзу кæна нæлгоймагимæ.
Ног цард рæзыны хъыгдарджытæй тынг тыхсы
Хъамбердиаты Мысост, уымæ гæсгæ сæ ныхмæ иу
æмæ дыууæ æмдзæвгæйы нæ ныффыста. Зæгъæм,
"Ныстуан Дзерассæмæ". Ацы æмдзæвгæйы хъайтар
у ног дуджы минæвар, йæ ног зондахастимæ, йæ ног
цæстæнгасимæ сылгоймаджы бынатмæ царды. Уы-
мæ зыны рæсугъд фидæн, саргъ, .ехс æмæ хъама
къулыл ауыгъдæй рохуаты куы аззайой, уый та йæ
куырд чызгимæ уынгты куы ’рцæйцæуа хъæлдзæ-
303

гæй, ахæм фидæн. Йæ сæнтты йæм зыны, йæ уар-
зон чызг æм сæрбæрзондæй куыд рауайы, йæ цæс-
тытæ æфсæрмыхуызæй не ’руадзы, кæлмæрзæнæй
не ’мбæрзы йæ сау æрфгуытæ. Уыцы æгъдæуттæ
поэт нымайы мæлинагыл. Сылгоймаг хъуамæ суа
нæлгоймаджы æмбар, хъуамæ уа ног цардаразджы-
ты æмрæнхъ. Ацы хъуыды аив сурæтты æвдисы Мы-
сост йæ иннæ æмдзæвгæты дæр. Фæлæ мæн фыл-
дæр æргом аздахын фæнды Мысосты поэмæтæм.
Уымæн æмæ йæ "Ард", "Джызæлдон", "Дыууæсæ-
рон", "Хурдзуан" æмæ "Æнхъæлц" ирон советон ли-
тературæйы зынгæ бынат бацахстой. Хъæугæ фар-
статæ æвæры автор ацы поэмæты. Уыдоны ’хсæн
иууыл вазыгджындæр æмæ ахсджиагдæр у поэмæ
"Ард". "Ирон советон литературæйы цы поэмæтæ ис,
— фыссы Плиты Гацыр, — уыдоны ’хсæн зынгæ
бынат ахсы ацы поэмæ, йæ аив фæлыстæй дæр æмæ
темæйæ дæр". Бафиппайын хъæуы уый, æмæ "Ард"
цы сюжетыл арæзт у, ахæм сюжет ис Къостайы "Чи
дæ"-йæн дæр, Секъайы "Азау"-æн дæр. Фæлæ поэ-
мæйы дыккаг хай у æндæрхуызон арæзт. Поэмæйы
арф æвдыст æрцыд зианхæссæг æгъдæутты ныхмæ
тохы æмæ ног дуджы адæймаджы зондахасты рæзты
темæ. Скъæфт æмæ æндæр хъæддаг миты социалон
æмæ этикон бындур дзы поэт кæны æгъатыр крити-
кæйы амæттаг. Поэмæ æргом кæны, ног дуджы
ахæм хъуыддæгтæн кæй нæй бынат, уымæн æмæ
сæфт у сæ социалон бындур. Бæлвырддæр дзы æв-
дыст цæуынц Ахмæт æмæ Хъасболаты сурæттæ.
Автор нын æмбарын кæны, сылгоймаг кæй у æмбар
æмæ йæ уæй кæнын, кæнæ йын йе ’нкъарæнтæ
къæхты бын ссæндын никæйы бон у.
Поэмæйы сюжет у хуымæтæг. Ахмæт уарзы йæ
хæлар Хъасболаты хæстæджы — рæсугъд Мæдийы.
Мæди дæр æй уарзы. Уæдæ Мæдийы мад дæр
хъуыддаг æмбары æмæ йæ ныхмæ нæу, фæлæ фыд-
мæ æндæр фæндтæ ис йæ чызджы хъысмæты тых-
хæй. Æмæ Ахмæт æртыккаг аз æнхъæлмæ кæсы
304

дзуаппмæ, фæлæ куыд рабæрæг, афтæмæй — бын-
тон дзæгъæлы. Хъасболат разы у йæ уарзоны рас-
къæфыныл. Уый йæм тыхдзинад нæ кæсы, уымæн
æмæ чызгæн йæхи дæр фæнды, Ахмæты хай куы фæ-
уид, уый. Фæлæ Ахмæты нæ хъæуы давæггаг амонд
æмæ зæгъы:
Нæ, уымæй нæй, мæ хур, æхсар!
Ныронг фæдардтой талынг адæм
Сылгоймагæн цыбыр йæ бар,
Ныр та нæхæдæг ног уаг садзæм,
Ыскъæфынтæ — зæгъæм — ныууадзæм.
Куыд мын ыскъæфын кæныс уæд?
Нæ, нæ, ныууадз, æгьгъæд, æгъгъæд!
Уæдмæ фыды фæндиаг усгур фæзынди. Ахмæт
скъæфынæн равзæрста талынг æхсæв, фæлæ уар-
зондзинад æмæ фыдми, амонд æмæ тых йæ зæр-
дæйы баиу кæнын нæ комынц. Æнцой йæ нал уадзы
йæ зæрдæйы катай. Уæддæр Хъасболаты ардыдæй
æхсæвыгон бирæгъау æнхъæлмæ кæсы йæ холымæ,
Мæдинæйы чи ракуырдта, уымæ. Æппынфæстаг фæ-
зынди дыууæ барæджы æмæ
Ахмæт йæ топпы гилдз æппары.
Лæджы цæст топпы хъавæн ары... —
фæлæ та нал сразы уыцы фæндыл дæр, арвы уæрæ-
хады ацыд адзалхæссæг нæмыг. Ахмæты зæрдæйы
быцæу кæнынц дыууæ тыхы — талынг царды зонда-
хаст æмæ ног сæрибар царды хъуыдытæ. Фæлæ
нæ, тыхми сылгоймаджы бартæ ссæнды, уый ног
æгъдау нæу. Æмæ ног тых, ног хъуыдытæ фæуæла-
хиз сты Ахмæты сæры: йæ амондыл йæ къух систа
æмæ дзы алыгъд горæтмæ.
Кæд Ахмæт йæхæдæг сразы йæ уавæримæ, йæ
риуы уарзондзинады арт бамынæг кæнгæйæ, уæд-
дæр Хъасболат нæма ферох кодта йæ ныхас Мæдийы
йе ’рдхордæн аскъæфыны тыххæй, æмæ чызджы куы
305

рахастой расыг чындзхæсджытæ, уæд хъæды мидæг
иу нарæг фæндагыл сæ астæу февзæрд, йæ сæр ба-
сылыхъхъы тыхт, афтæмæй. Чындзхæсджытæ зонгæ
дæр нæ бакодтой, сæ чындзы сын куыд аскъæфтой
æмæ тар хъæды куыд æрбайсæфт, уый.
Поэмæ райдайы æмæ фæвæййы æрдзы нывтæй.
Уыдон уыцы æнцадæй æвдисынц архайджыты æнкъа-
рæнтæ. Замманайы хур бон рухсæй æвдисы нæ хъай-
тарты зæрдæты рæсугъддзинад. Хур дæр сæм кæсы
худгæйæ. Куыд зонæм, афтæмæй хур æнæуи дæр Мы-
состæн йæ уарзон аивадон сурæт у, æмæ ацы ран но-
джы ныррухс кодта ног царды райдайæн. Фæлæ ин-
нæрдыгæй та ахæм рухс хур бон уæлдай бæрæг дары
нæ хъайтарты æнкъарддзинад. Уыдонæн сæ бон нæу
сæ уавæры исты мадзал ссарын. Хъасболаты фæнд
сын æмтъеры кæны сæ царды фæндаг, æмæ зæронд
фæтк æмæ ног æгьдау фæбыцæу сты.
Фыццагмæ нал ис ныр ыздæхæн,
Куыд нæй кæнæн "нырæй" "ызнон", —
зæгъы Ахмæт. Скъæфыны хъуыды йæм райдианæй
кæронмæ не ’рцыд. Хъасболат ын куы ской кодта,
уæд фæтарст:
Хъасболат! Уый йæхи фæнд хоныс,
Æз æй куы аскъæфон тыхæй?
Дыууæ зондахасты ахæм ныхмæлæуды райхæлы
поэмæйы архайд æмæ йæ нысаныл сæмбæлы,
Хъасболат Мæдийы куы раскъæфы, уæд. Хъасболат йе
’рдхорды сæраппонд йæ дзырд баххæст кодта. Фæн-
дыд æй дыууæ уарзон зæрдæйы баиу кæнын. Уый
тыххæй аскъæфта чызджы дæр. Фæдисонтæ йæ
асырдтой, фæцæфтæ ис, уæддæр йæ нысанмæ тыр-
ны. Фидар, романтикой удыхъæд разынд Хъасболат-
мæ. Фæдисонтимæ йæ хъæбысхæст дæр æвдыст
цæуы ахæм ахорæнтæй. Поэмæ кæсгæйæ, адæймаг
батыхсы, Хъасболат фæдисонтæй куы фæцæйлидзы,
306

уæд. Æмæ нæ ацы æнкъарæнтæ уæгъд не суадзынц,
цалынмæ хъайтартимæ нæ бахæццæ вæййæм Ахмæ-
ты дуармæ, уæдмæ.
Ахмæт... Ах~х-мæт, — хæрдмæ ысдзуры,
(Уыди йын уый фæстаджы хъæр).
Ныттасыд æмæ дуры цурмæ
Æрхаудта бæхæй зæхмæ дурау...
Æрхуыссыд бæх... Мæди йæ быны.
Ахмæт рауад фæдисхъæрмæ æмæ уыны:
Йæхи Хъасболат туджы найы,
Йæ бæх та сыгьд, фыдуадæй мард.
Мæдийæн та йæ ныхыл уайы
Фæдисонты нæмыджы фæд.
Хæлар дæр мард æмæ уарзон чызг дæр. Уæдæ Ах-
мæт цы уавæры бахаудта, уый дæр бæлвырд у:
Ахмæт кæсы йæ зианмæ мардæй,
Нæ йæм цæссыг, нæ йæм хъæрзын...
Æрдзы зæрдæ дæр ма сыл риссы, æмæ та Мысост
ам дæр хуры миниуджытæй пайда кæны:
Æрыппæрста йæ цæссыг дардæй
Фыццаг хъæргæнæг — хуры тын...
Ацы ныхæстæй фæвæййы поэмæ æмæ, ахæм
кæрон райдайæнимæ куы абарæм, уæд фендзыстæм
поэмæйы сæйраг хъуыдыйы æлхынцъ: уарзондзинад
æрцæуы фыдбылызмæ, райдианы худгæ хуры тын
ныр æппары йæ тæфæрфæсы цæссыг æмæ фæци
хъæргæнæг. Цæй тыххæй æрцыдысты ацы æппæт
бæллæхтæ? Адæймаджы зыддзинады тыххæй, Мæ-
дийы фыд, зæронд æгъдæуттыл хæцгæйæ, йæ чыз-
джы фæндон кæй ницæмæ æрдардта, ирæдыл æй
кæй уæй кодта, уыйадыл. Уыдон уыдысты ног царды
цæлхдуртæ, æмæ Мысост хæцыд сæ ныхмæ.
307

Поэмæйы архайджытæ ист сты ног дуджы фыц-
цаг азты цæрджытæй: ног цард, ног уавæртæ ирон
фæсивæды ног хъуыдытыл бафтыдтой, сæ рухс фи-
дæнæн æндæр фæзилæнтæ агурынц, фæлæ бынтон
сæфт нæма æрцыдысты зианхæссæг æгъдæуттæ.
Хъасболат фыццаг бакастæй у хъæлдзæг æмæ
хъæбатыр лæппу, хæцы уарзондзинады фарс. Æнæ-
кæрон уарзтæй уарзы йæ хæлар Ахмæты. Уыцы хæ-
лардзинады тыххæй Хъасболат цы нæ бакæндзæн,
уый нæй. Уыны чызг æмæ лæппуйы уарзондзинад,
фæлæ уарзон зæрдæтæ баиу кæныны ныхмæ цæлх-
дуртæ ис, æмæ уыдон аиуварс кæнынæн ницы хос
зоны, рагон фæлтæрд æгъдау — аскъæфынæй дард-
дæр.
Лæгæн нæ райгуырдтæн уæд æз,
Нæ фæдæн аккаг æз æрдхордæн,
Куы нæ дын саразон фæрæз:
Дæ зæрдыл дар, Ахмæт, æрдхорд дæн.
Куы сафон æз, уæддæр — мæхи сæр, —
афтæ хъуыды кæны Хъасболат, афтæ æвдыст у йæ
зондахаст, æмæ, йæ ныхас кæронмæ æххæстгæн-
гæйæ, йæ цард нывондæн æрхаста йæ хæларæн.
Бынтон æндæр у Ахмæты зондахаст. Уый у ног
адæймаг, фæлæ ма йæм ис бирæ ныхмæлæуддзи-
нæдтæ, æмæ поэт æвдисы, чысылгай, быцæугæн-
гæйæ куыд ивы йæ зондахаст. Скъæфт сылгоймаги-
мæ фæцæрын уый нæ нымайы амондыл. Адæйма-
джы уарзын æмæ йын кад кæнын арф æвæрд сты Ах-
мæты уарзæгой зæрдæйы. Уымæ ис ног цæстæнгас
сылгоймагмæ, уарзондзинадмæ, куырдмæ, чындзы
цæуынмæ æмæ бинонты цардарæзтмæ. Ахæм сты
Хъамбердиаты Мысосты дыууæ æрдхорды.
Поэмæйы къаддæр æргомгонд цæуы Мæдийы
зæрдæйыуаг. Ахмæты кæй уарзы, æмæ йæ чындз-
хæсджытæ йæ алыварс хъæлдзæг куы хъазынц, уæд
уый та æндæр сагъæстæ кæны, мысы йæ уарзоны:
308

Уæд та уд базырджын куы уаид.
Уæд ныр Мæди йæ разы уаид
Æмæ зæгъид: æрмæст — "дæу дæн".
Нæ бантысти Мæдийæн йæ зæрдæйы сусæг
фæндтæ раргом кæнын, хъæддых фæлæууын, уы-
мæн æмæ у зæронд æгъдауы уацайраг. Уымæ гæс-
гæ йæм нæдæр хъæбатырдзинад уынæм, нæдæр
тыхджын æнкъарæнтæ. Мæди у ахæм чызг, сæрибар
ду.цжы дæр йæ уæнгтæ йæхи фæндиаг чи нæма ай-
вæзта, йæ бартæ чи нæма бамбæрста фаг æмæ сыл
æргом чи нæма тох кæны. Ахмæт дзы афтæ зæгъы:
Нæ фæдæ ных æгъдауы уагмæ,
Уыди æвдисæнæй дæу тас,
Нæ фæрæзтай дæ хъал мыггагмæ
Æппарын хи тыххæй ныхас.
Ардасенты Хадзбатыр куыд зæгъы, афтæмæй
Мысостæн йæ поэмæ "Ард"-ыл æххæстæй бакусын
нæ бантыст. Ахæм хъуыдыйыл хæст у Джусойты На-
фи дæр. Поэмæ "Ард’’-ы аивадон мадзæлттыл дзур-
гæйæ, Хæдарцаты Азæ та нысан кæны: "Æппæты ра-
зæй зæгъын хъæуы йæ эмоционалон-романтикон
ахасты тыххæй. Цыбыр хъуыдыйæдтæ, хъуыды кæм
ис, ахæм паузæтæ... ахæм мадзæлттæй æвдисы йæ
геройты миддунейы ахаст". Æппæлæн ныхæстæ кæ-
ны поэты æвзагæй. Мысостæй та зæгъы: "Йе ’рыгон
цæстытæ сты уынаг". Ныр та байхъусæм Ардасенты
Хадзбатырмæ: "Хицæн бынæттæ æмæ хицæн рæн-
хъытæ фаг рæвдз не сты æвзагæй, фæзыны дзы
дæрзæг ныхæстæ, ирон синтаксисмæ гæсгæ раст
арæзт чи нæ у, ахæм хъуыдыйæдтæ". Фæлæ уæддæр
ацы поэмæйы уыны Мысосты стыр поэтикон курдиат.
Ахуыргæндтæ куыд нымайынц, афтæмæй
Мысосты кадæг "Дыууæсæрон" бæрæг кæны, фыссæг кæй
æрцахста æмæ иттæг хорз кæй равдыста æцæг ирон
кадæджы ахаст, миниуджытæ. Уым фæллойгæнæг
адæмы тугцъиртæ Хъуыбадтæ, Бадилатæ, Слонатæ,
309

Тæгиатæм æргомæй дзуры поэт, хоны сæ урс къух-
тæ, фæрсы сæ, цæмæй схъæздыг стут, зæгъгæ.
Æмæ сын дзуапп дæр дæтты йæхæдæг: адæмы туг-
вæллойæ.
Мысостæй никуы рох кодта, кæмæн æмæ цæй
тыххæй фыссы, уый. Фæлæ уый æппынæдзух йæ
къухы не ’фтыд. Афтæ, зæгъæм, фыста кæддæр йæ
хæлар æмæ йæ ахуыргæнæг Косираты Сæрмæтмæ
йе ’нæфæуд поэмæ "Хурдзуан"-ы тыххæй: "Мæ зæр-
дæйæ загътон, иу æртæ бонмæ йæ фæуыдзынæн,
зæгъгæ, фæлæ куыд уыныс, афтæмæй уыцы æртæ
боны диссаджы даргъ ныййисты, афтæмæй уацмыс
нæ фæци. Раздæр мæм ахæм хъуыды уыдис — рав-
дисын афтæ æнæуый дыууæ тыхы тох: рухс æмæ
тар, уымæй уыцы тыхтæ олицетворигонд цыдысты
адæймаджы хуызы, кæцы хæцыдаид хур æмæ рухсыл
æмæ уады хуызы, кæцы лæууыдаид адæймаджы
ныхмæ уыцы тохы. Ныр та æрцыдтæн æндæр хат-
дзæгмæ — ацы идейæ равдисын хъæуы царды бар-
тыл конкретон тохы хуызы..." Куыд уынæм, афтæмæй
Мысостæн бирæ цыдæртæ нæ бантыст саразын. Йæ
хуыздæр фæндтæ æрдæгфæндагыл баззадысты. Цы
бынтæ нын ныууагъта, уыдонæй та мае бон у ахæм
хатдзæг скæнын: Мысост у, фæллойгæнæг дзыллæ
йæ рæстæджы нæртон фидæнмæ уæндон санчъех-
тæй чи хуыдта, ахæм автор.
Мысосты æмдзæвгæтæ чи фæкæсы, уый, æвæц-
цæгæн, афтæ æнхъæл вæййы, æмæ уымæй хъæл-
дзæгдæр, зæрдæрайгæдæр автор зын ссарæн у. 0,
алцæмæй æххæст, аив адæймаг уыд Мысост, фæлæ
йæ цыбыр цард тухитæй йе ’дзаг уыд. Куы фæрын-
чын, уæддæр мæлæтыл никуы ахъуыды кодта. Алцы
дæр арæзта хъæлдзæгæй, заргæйæ.

"ÆДУЛИ" ÆМÆ
"ÆДЫЛЫ"
"Гурджибети Блашкай фин-
ститæ æнхус кæнунцæ йевгъуд
замани цард арфдæр базонун-
мæ æма исахур кæнунмæ".
ХЪАЗБЕГТИ Хъазбег.
Гурджибеты Блашкайы хуыздæр
уацмыстæй иу — дыууæархайдон ко-
меди "Æдули" — фыццаджыдæр
сценæйыл фæзынд 1905 азы.
Октябрь! ре? олюцийы фæстæ та йæ,
иронау тæлмацгондæй, æвдисын
райдыдта Æрыдоны хихъæппæриса-
дон къорд. Уый фæстæ иуактон пьесæтимæ "Æдылы"
æвæрд цыд Ирон Падцзахадон драмтеатры сценæйыл
дæр.
Куыд дыгуронау, афтæ иронау дæр комеди тынг фæ-
цыд театрдзауты зæрдæмæ, уымæн æмæ йæ мидис тых-
джын у, автор дзы бавæрдта царды фæзилæнтæм йæ
цæстæнгас, æргом дзы зынынц йæ дуджы æууæлтæ.
"Æдули" æмæ "Æдылы" фаззæттау сты. Уæддæр
фæстаг йæ бындурæй (дыгурон текстæй) кæмдæрты
лæмæгъдæр рауад. Кæйдæр загъдау, фæсхыл къухтæ
тилынæй пайда нал ис. Ома, дарддæр цæуыл дзурдзы-
нæн, уый ничердæмуал фæзындзæн йæ рæстæджы са-
рæзт хъуыддагыл, комкоммæ — "Æдули"-йы тæлма-
цыл. Мæ хъуыдытæ æмæ фиппаинæгтæй дæр никæй
пъагæттæ сисинаг дæн. Уый хыгъд — "Æдылы" фæстаг
рæстæг сценæмæ æввахс нал "цæуы", бирæтæ йæ
"зонгæ" дæр нал кæнынц, уæлдайдæр — кæстæр фæл-
тæры минæвæрттæ. Уæддæр мæм цæмæдæргæсгæ
311

Гурджибеты Блашка (рахизырдыгæй) æмæ Тускъаты Балодти.
афтæ кæсы, цыма мæ абоны ныхæстæ кæйдæрты
зæрдæмæ бахъардзысты, кæд дыгурон тексттæ ирон
æвзагмæ тæлмац кæныны бонтæ фæсхох аззадысты,
уæддæр.
Уæдæ æмвæрстæ сæвæрдтон "Æдули" æмæ "Æды-
лы". Кæнын дзы мæхи хатдзæгтæ, куыд хуымæтæг чи-
ныгкæсæг, афтæ...
Блашка йæ фыццаг чиныг "Дигорон уаджимистæ"-
йы ссардта йæ хуыздæр æмбал Тускъаты Балодтийы
ном. Уыцы æмдзæвгæ мыхуыргонд æрцыд йæ комеди
"Æдули"-йы райдианы дæр. Фæлæ авторæн 1966 азы
312

Орджоникидзейы сахары джиппы цы уацмысты æм-
бырдгонд фæзынд, уым та уыцы номарæн æрæвæрд-
той комедийы райдианы нæ, фæлæ хицæн сыфыл,
ома, æмдзæвгæты æмбырдгонд байтом уымæй. Уый,
æвæццæгæн, раст у, фæлæ мæнмæ куыд кæсы, афтæ-
мæй "Æдули"-йы тæлмацгæнæг хуыздæр бакодта, ба-
цамынд æмдзæвгæ комедийы райдианы кæй сæвæрд-
та, уымæй. Мæ хъуыдымæ гæсгæ ирон текст номарæ-
ны руаджы фæаивдæр.
Дыууæ мыггаджы номхуындæй нымад кæм цæуынц,
уым автор архайæгæн фыццаг фыссы йæ ном, стæй
йæ мыггаг — уырыссаг фыссынады домæнтæм гæсгæ.
Уыцы рæдыд ирон тексты нал ис. Фæлæ сценæйы (ар-
хайджыты фæзынды онг) ныв иронау у лæмæгъдæр.
Цæуыл дзурæг у, кæннод цавæр хъуыды февзæрдзæн
адæймагмæ хъуыдыйад "Хъæздыг Цæругты хæдзар"
бакæсгæйæ? Цæстытыл, бæгуыдæр, ауайдзæн (дæрд-
дзæфæй фæлгæсгæйæ) цавæрдæр "хъæздыг... хæ-
дзар". Блашкамæ та у афтæ: "Гъæздуг æфснайд
Цæругти хæдзарæ". Ирон текстмæ "æфснайд" нæ ба-
хаудта æмæ уымæй фæцудыдта. Уымæн æмæ хæдза-
ры æдде не стæм, фæлæ уаты (архайд дæр уым цæ-
уы), кæцы ран "... Дуар æма тъахтий æхсæн — уруссаг
фингæ..." Æвæццæгæн, цæмæй Цæругты хъæздыгдзи-
над цæсты фылдæр ахада, уый тыххæй сын автор "ба-
лæвар" кодта "уруссаг фингтæ" (стъол). Уымæн æмæ
уыцы заман мæгуыр лæджы дзыпп ахæм дзаума йæ
къæбицы сæвæрын нæ амыдта. Цы йæм уыдис, уыдон
дæр-иу фыдæй фыртмæ лæвæрдтой. Ам та, кæсыс —
"уруссаг фингæ". Уымæ гæсгæ авторы хъуыдис раст
бамбарын.
Архайджытæй фыццаджыдæр Тезадæ райдайы
йæ ныхас. Уыцы фæзынд Блашкамæ тыхджындæр у:
"Нур нæхуææдтæ ан, æма дин дзæгъун æндеун: Куд
дæмæ нæ кæсуй гъулæг нæ йеунæгæн æ геун?"
Кæс-ма, ацы ран хъуамæ Цæрай ахъуыды кодтаид
йæ иунæг лæппуйыл. "Геун" — иунæгæй æнкъард
кæнын. Дыгуронау æй æз афтæ æмбарын. Фæлæ
313

иронау та уыцы хъуыды ралæвæрдæуыд: "Нæхæдæг
стæм æмæ дын æй зæгъон: Æппын нæ кæныс
адæммæ хæлæг? Æркæс нæ иунæджы дзæгъæл
бадтмæ бæстон!" Адæммæ хæлæг... дзæгъæл бадт-
мæ. Нæ, автормæ ахæмæй ницы арын. Ус йæ лæг-
мæ дзуры, сæ иунæг лæппуйыл мæт кæнгæйæ,
уайдзæфы бынтон æндæр бындурыл. Чи зоны,
адæммæ хæлæг дæр кодтаиккой, фæлæ Тезадæ ды-
гуронау ахæмæй куы ницы зæгъы, мæгуыр йæ бон.
Дарддæр. "Нур нæхуæдтæ ан æма дин дзæгъун æн-
деун". Ома, ныр нæхæдæг (дыууæйæ) стæм æмæ
дæм уæндын. Куыд зонæм, афтæмæй Тезадæйы ду-
джы сылгоймаг искæй цуры канд уайдзæф нæ, фæ-
лæ уæлдай ныхас дæр нæ загътаид йæ лæгæн. Фы-
дæлтыккон æгъдæуттæ афтæ домдтой, сылыстæгæн
йæ бартæ къуындæг уыдысты. Хибарæй-иу куы аз-
задысты, уæд та, Тезадæйау, дæ фæндон зæгъ. Уы-
дæттæ цæмæн мысын? Уымæн æмæ ирон текстмæ
нæ бахаудта "нур" æмæ дзы рауад "Нæхæдæг стæм
æмæ дын æй зæгъон". Ау, ныронг сæхæдæг нæ
уыдысты? Гъе, ахæм хъуыды мæм февзæрын кæны,
"нур" оригиналæй тæлмацгонд текстмæ фæндагыл
кæй фæдæлдзæх, уый.
Тæлмацгæнæгæн йæ сæйрагдæр хæстæй иу, кæй
зæгъын æй хъæуы, у уацмысы хъуыды, йæ апп ын,
фыссæгмæ куыд у, уыцы хуызы раттын. Бирæ фыдæ-
бон дзы бахъæуы ныхасы уæнгты бæрц, сæ мидис
сын нæ фехалгæйæ, авторы æрмдзæф бындуронæй
дзыллæйы рæгъмæ рахæссыныл. Æз афтæ нæ зæ-
гъын, æмæ "Æдули"-йы алы дзырд, рæнхъ афтæмæй
баззадаиккой иронау дæр. Уымæн уæвæн нæй. Уæд
ма тæлмацы нысаниуæг цæй мидæг ис? Фæлæ Цæ-
райы ныхæсты мæнæ ацы рæнхъ кæй фегуырд.
"...Æдзух мæ дарыс азымы?" уый, мæ хъуыдымæ
гæсгæ, уæлдай у. Афтæмæй дыгурон фондз рæнхъы
иронау баисты æхсæз. Бынтон æнæхъуаджы.
Хъусæм Цæрайы дарддæры монологмæ: "Дæ
ныхас мын, нæ буц æфсин, Бæргæ мæ зæрдæмæ ныв-
314

налы...", автормæ та у: "Рагæй дæр æй, не ’фшинæ,
мæ зæрди дæ дзурд..." Ома, Цæрайы зæрдæйæ ра-
гæй дæр цух нæу Тезадæйы ныхас, нæ дзы рох кæ-
ны. Иронау уыцы хъуыды бынтон æндæрхуызон цæ-
уы.
Оригиналимæ æмдзугæнæг рæнхъытыл дæр сæм-
бæлæн ис ирон тексты: "Ничи, фæлæ дугмæ кæс...
Зондæн нал и, нал, хъæлæс, Чи мæлы, дæ хорзæ-
хæй, йæ мæтæй?" Фæлæ та ам дæр фæстаг хъуы-
дыйады хатын ныхмæлæуддзинад. Зæгъæм, автор-
мае у: "Ка йин мæлуй, Хуцауи туххæн, æ мæти?"
Тæлмацгондæй ма дзы "Чи"-йы фæстæ "йын" куы
уыдаид, уæд, æвæццæгæн, дыууæ тексты иумæйаг
къахист хуыздæр сфидыдтаид. Стæй "...хуцауи тух-
хæн" йæхи раивта "...дæ хорзæхæй"-йæ æмæ маем
уый дæр бынтон раст нæ кæсы.
Кæй зæгъын æй хъæуы, автор æмæ тæлмацгæ-
нæгæн иу уадындзæй зарæн нæй. Ома, фыццаг
фысгæ-фыссын куыд хъуыды кодта, цавæр фæнд
æм уыдис, уыдæттæ дыккагæн зын бахъахъхъæнæн
сты. Тæлмацгæнæг фенцой кæны йæхи авналæнтæ
æмæ гæнæнтыл. О, фæлæ дыгурон æмæ ирон æв-
зæгты ’хсæн та ивддзинæдтæ къаддæр сты, се
’хсæн ис фидар бастдзинæдтæ. Уыдон зонын хъæ-
уы, кæннод рауайы мæнæ афтæ. Блашка æхсæзæм
диалогы цы ныхæстæ æрхаста, уым лæг усы фæндо-
ныл нæма сразы, се ’хсæн ма тох цæуы. Уый тæл-
мацгæнæгæй "æрбайрох" æмæ зæгъы: "Хорз, афтæ
фод! Дæ дзырдтæн тасын". Ноджы ма фыццаг хъуы-
дыйадæй "фесхъиудта", автормæ сæрмагонд бынат
цы "дæр" ахста, уый, æмæ та архайд фæлæмæгъ-
дæр.
Комедийы актертæй сценæйыл йæхи чи куыд
дары, цавæр хъæлæсы уагæй дзуры, уыдæттæ тæл-
мацгондæй æвзæр нæ рауадысты, Фæлæ та ам дæр
æмбæлæм уæлæнгай цæстдардыл. Ахæм уавæртæ
уæлдай арæхдæр сты Тезадæйы диалогты. Кæд
æмæ иу ран автор Тезадæйы "мæстгунæй" ныхас
315

Гурджибеты Блашка (лæууы) йе ’фсæддон æмбалимæ. 1886 аз.
кæнын кодта, уæд дзы иронау та уый нысангонд не
’рцыд. "Ходгæй" ын дзургæ кæм уыд, уый дæр
иронау фæзынд оригиналæй раздæр. Чи зоны, комеди
кæсгæйæ ма афтæ бæрæг нæ дары, фæлæ театр-
дзаутæм æнæхъуаджы худгæйæ дзурын та, мæнмæ
гæсгæ, аив нæу.
316

Блашка бирæ уарзта Хетæгкаты Къостайы сфæл-
дыстад. Уымæн æвдисæн, — "Æдули"-йы хъайтартæ
Къостайы ныхæстæй кæй пайда кæнынц, уый дæр.
Фæлæ, хъыгагæн, уыцы уарзондзинады тæваг нæ
фæхæццæ ирон текстмæ.
Иннæ ахæм, Тезадæ. Æдылы куы фæзынд, уæд
адæмы ’рдæм дзуры: "...Мах алцæмæй — æххæст,
æппæтæй — уагджын..." Автормæ та у: "...Алцæмæй
— æнхæст, алцæмæй — уаггин..." Фыццаг æркастæй
дзы рæдыд нæ зыны. Фæлæ Блашкамæ куыд у, аф-
тæмæй ныхас цæуы комкоммæ Æдулийыл. Уый хоны
алцæмæй æххæст æмæ уагджын. Уыцы нысаниуæг
иронау æрбайсæфт, æнæбынаты дзы "мах" авæр-
гæйæ. Æмæ Тезадæйы ныхас рауад йæ фыртыл нæ,
фæлæ йæ бинонтыл æмткæй райсгæйæ.
Тæлмацгæнæг бавдæлд, æмæ Æдылыйы (Æхс-
нырфы) дзурын кæны: "Хангуассæйы нæ зоныс?
Куыд нæ мын æй æрхоныс?!.." Æрхонысы кой ацы
ран автормæ нæй. Стæй Æхснырф Хангуассæйы
тыххæй мæнæ куыд зæгъы: "...Мæлуй, мæгур, мæ
фудæй... Æррæстæ дин — уæрццæ..." Иронау та:
"...Мæлы, мæгуыр, мæн тыххæй... Уæрццау пæр-
рæст фæкæны..." Цæмæн дзы бахъуыдис "пæр-
рæст"? Хангуассæ ахæм æнæмбаргæ, сæрхъæн
чызг куы нæу, уæд чердæм "спæррæст"?
Æдули йæ дарддæры ныхасы балхынцъ кодта: Тъе-
уæд базондзæнæн беретæн! Гъеуæд ма мæ хонæнтæ
æдули..." Ацы ран, Æхснырф кæд цыфæнды цола уы-
дис, уæддæр кæмæдæрты кæй æртхъирæн кæны, уый
бæлвырд у. Хангуассæйы куы ’рхæссон, уæд, дам,
мæм-иу уый фæстæ æдылыйы номæй исчи сдзурын
бауæндæд. Оригиналмæ гæсгæ афтæ æмбаргæ у.
Фæлæ тæлмацгонды та, цыма, цавæр хъуыды ис? Кæ-
сæм: "Уæд бирæтæ базондзысты! Гъе уæд мæ хонæнт
æдылы!.." Фæстаг хъуыдыйад, æвæццæгæн, æмбæл-
дис ныффыссын: "Гъе уæд ма-иу мæ хонæнт æдылы!.."
Кæннод афтæ рауад, цыма чындзæхсæвы фæстæ разы
у, цæмæй йæм дарддæр дæр уыцы номæй дзурой.
317

Куы ма йæ загътон, "Æдули"-йы тæлмацгæнæг
ранæй-рæтты уæлæнгæйтты акæсы комедийы ми-
дис литературой æгъдауæй аивдæрæй равдисын-
мæ. Зæгъæм, автор Тезадæйæ зæгъы: "Бастуй йеу
мингий сосæй. Инæфгæй". Иронау та— "Басабыр иу
чысыл йæ хъæрæй, ныууынæргъгæйæ". Цавæр
"хъæрæй"? Тезадæ уый размæ хъæрæй дзырдта,
зæгъгæ, ахæмæй Блашкамæ куы ницы ис. Æвæццæ-
гæн, хуыздæр уыдаид: "Балæууы иу уысм æнæдзур-
гæйæ..."
Хатгай та тæлмацгонд тексты иуæй-иу дзырдтæ,
кæд сæ нысаниуæгмæ гæсгæ бынтон фæйнæхуызон
вæййынц, уæддæр афтæмæй баззайынц. Байхъусæм
ахæм ныхасмæ: "Ницы кæны ме ’стад, Сбад, уæртæ
дын бадæн". "Бадæн" ивд куы ’рцыдаид "бандон"-
æй, уæд цыма растдæр нæ уыдаид? "Нечи кæнуй мæ
йистад, Исбадæ, уæртæ дин бадæн..." — дыгуронау
"бадæн" (къела) иронау хуыйны бандон, кæннод æр-
бадын цæуыл æмбæлы, исты ахæм дзаума. Уæдæ
комедийы архайд Цæругты хæдзары кæй цæуы, уый
дæр гуырысхойаг нæу. Уыцы уаты уырыссаг стъол
æмæ иунæг бандонæй йеддæмæ кæй ницы ис, уый
дæр уынæм. Тезадæ дæр архайды райдианы тъахти-
ныл куы бады, Уолмесæн бандонмæ кæй амыдта,
уый дæр зын бамбарæн куы нæу, уæд "бандон"-æй
цæуылнæ уыдис спайдагæнæн? Уолмес Тезадæйæн
дзуапп кæм дæтты, уым дæр "Тæккæ дæр!" нæ хъуы-
дис хъæры нысанимæ фыссын.
Тезадæ, Уолмесимæ сæмбæлгæйæ, Æдулимæ
дзуры: "Цæугæ æрбадавæ саршенæ, Фал ма ниу-
уадзæ игон шенæ". "Шенæ" у хицæн къуым (къæ-
бицгонд), æмæ уый дуары кой кæны Тезадæ. Тæл-
мацгондæй та дзы кæсæм: "Цæугæ сасир æрбаскъ-
æф, Дуар дæ фæдыл æрбахгæн!" Ома, сасир цы ран
ис, уый (шени) нæ, фæлæ йæ цы уатæй æрвиты, уый
дуар. Авторы хъуыды та фехæлд.
Блашка йæ комедийы бирæ зæронд дзырдтæй
пайда кæны. Уыдонæн чиныджы кæрон ис сæрма-
318

гонд хай, æмбарынгæнæн дзырдуат. Тæлмацгæнæ-
джы, æвæццæгæн, уыдонмæ хъуыдис фылдæр æр-
гом аздахын, арæхстджындæрæй дзы спайда кæ-
нын.
Мæ бон æнæ бафиппайын нæу, Хангуассæ сæ
хæдзармæ цы ран бацæуы, уыцы нывы автормæ
"къухты" кой кæй нæй, иронау та — "Æрбацыди Хан-
гуассæ, йæ къухы — дурын, æрæвæрдта йæ худ-
гæйæ". Фæстаг дзырд "худгæйæ" Блашкамæ дæр
æмбæлы. Уымæ гæсгæ тæлмацгæнæг, æвæццæгæн,
фенхъæлдта Хангуассæйы Тæр-гæр-гæр-гæр-гæр!"
хъæлдзæгдзинады æнкъарæн. Афтæмæй та дыгуро-
нау Тæр-гæр..." сты уайдзæфы, чызг сæ цъайы цур
цы хабар фехъуыста, ууыл хъыг кæныны æнкъарæн-
тæ æвдисæг. Тæлмацгæнæг уый нæ бамбæрста
æмæ Хангуассæйы "Ха-ха-ха-ха-ха!"-йæ ныххудын
кодта. О, Хангуассæ хъæлдзæг чызг у, фæлæ уый
уацмысы райдианы нæ, фæстæдæр рахъæр вæййы.
Бацамынд фиппаинæгтæ куы нæ уыдаиккой, уæд
мæ ныхас, бæгуыдæр, рауадаид æндæр æмвæза-
дыл. Стæй, чи зоны, мæ хъуыдыты ныхмæ дæр исчи
фæлæууа. Цæттæ дæн ахæмтимæ сæмбæлынмæ,
фæлæ уый уыдзæнис рæстæгсафæн ми, уымæн
æмæ, цæуыл æрдзырдтон, уыцы уæрдон раджы
афардæг.
"Æдули" æмæ "Æдылы" дзыллæйы домæнты ак-
каг сты. Уымæй цы зæгъинаг дæн? Куыд оригинал,
афтæ тæлмацгонд текст дæр иу ранмæ хъавынц, иу
нысаныл æмбæлынц. Уый та уымæн, æмæ комедийы
автор кæй сарæхст фурдæн, ома, цардæн йæ æр-
фыты аленк кæнынмæ. Ахæм хатдзæгæн мæхи ног-
дзау нæ хонын. Нæдæр дзы, мæ уды хорздзинадыл
исчердæм фæзына, ууыл архайын. О, мае хъуыдыты
къуыбылой халыныл сбæндæн дæн, куыд хуымæтæг
чиныгкæсæг. Гъе афтæ æмбаргæ сты мæ фиппаи-
нæгтæ.
Комедийы темае ист у нæ фыдæлты цардæй.
Авторы дæсны дзырды руаджы нæ цæстыты раз сæв-
319

Блашкайы бинойнаг Гайттаты Надя.
зæрынц Блашкайы æмдугонты фæлгонцтæ, æууæн-
дæм уацмысы мидисы æцæгдзинадыл.
Куыд зонæм, афтæмæй комедийы фыццаг архайд
райдыдта Цæрукты хæдзары. Цæруктæ Борхатæй
бирæ хъæздыгдæр кæй цæрынц, уый æвдыст цæуы
цыбыр, фæлæ бæлвырд ныхæстæй. Цæрай зонд-
джын, хиуылхæцгæ лæг кæй у, уый зыны йæ сæрæн
320

дзуаппытæй. Æмбары йæ, сæ фырт Æхснырф зон-
дæй бынтон æххæст кæй нæу, æмæ йæ ус Теза-
дæйы хъуыдытæн фæндаг раттынмæ нæ тагъд кæ-
ны. Ус та — йæ мыггагæй æппæлаг, йæ исбонæй —
схъæл, нал æмæ нал уадзы Цæрайы, цæмæй сразы
уа сæ иунæг фырт Æхснырфæн царды ’мбал æрхæс-
сыныл.
Комедийы композици æнгом бает у уæды дуджы
æгъдæуттимæ. Куыд абон, афтæ уæд дæр мулк цы-
фæнды фæстæзадæн дæр уыд стыр ныфс. Уый æн-
цон раиртасæн у Тезадæйы ныхасæй: "...Уый мыкка-
гæй æмæ зондæй Ничи бафæрсдзæн æппын, Фæлæ
нын нæ ис, нæ бонмæ Алчи дæр кæсдзæн, Æмæ
хъуыддаг тагъддæр кæн!" Афтæмæй мад райдианæй
кæронмæ архайы, цæмæй Борхаты Бадзай æмæ
Гуыбадтæйы иунæг рæсугъд чызг Хангуассæ йæ
æдылы лæппуйы царды ’мбал суыдаид.
Афтæмæй та, /Едылы сценæмæ куы фæзыны, уæд
канд йæ ныхæстæй нæ, фæлæ йæ митæй дæр бæ-
рæг у, адæм ыл раст ном кæй сæвæрдтой. Уæддæр
æй мад уæлæрвтæм исы, бындз абадын ыл нæ
уадзы, аразы дзы Хангуассæйы аккаг усгур.
Комедийы архайджытæй алкæмæн дæр ис йæхи
бынат, алчи дæр дзы хæссы йæхи уаргъ, алкæй фæ-
зындæй дæр базонæм исты ногдзинад. Зæгъæм,
Уолмес уацмысмæ нæ бахаудта, уæд автор кæй
фæрцы рахæс-бахæс кодтаид хабæрттæ? Блашка та
уыцы сылгоймаджы сурæтæй сарæзта дæсны дзырд-
дав æмæ хабархæссæг. Тезадæ йæ хуымæтæджы
нæ арвитдзæн Хангуассæмæ сусминæвар. Чызгæн
уый фæрцы хъуамæ базона йæ зæрдæйы уаг. Теза-
дæйы ныфс ис, йæ лæппу кæй у Хангуассæйы аккаг,
æмæ йын йе ’дылы митæ уайтагъд амæрзы, ссары
сын алыхуызон æфсæнттæ. Æхснырф сценæмæ ны-
майгæйæ куы фæзынд æмæ Уолмесы сæрыл сасир
куы ’ркодта, уæд Тезадæ, йæ фырты æнæрцæфдзи-
над æмбæхсгæйæ, зæгъы: "Уый сауджыны усы фæз-
мыдта, худ, дам, афтæ фæдары..." Бынтон æндæр
11. Заказ №45
321

цæстæй кæсы йæ фыртмæ Цæрай. Æдылы кафгæ-
кафын цавæрдæр зарджытæ куы кодта, уæд æм фыд
ацамыдта æмæ залы бадджыты ’рдæм дзуры: Тъе,
амæн курæм ус!" Фыд æмæ мады зондахасты ных-
мæвæрддзинадæй дæр уынæм, Æхснырф Хангуас-
сæйы аккаг кæй нæу.
Комедийы дыккаг архайд цæуы Борхаты хæдзары.
0, мæгуыр сты, фæлæ ацы ран дæр æмбæлæм рæ-
стæджы домæнты æфсургъ æмæ сæрибарыл тохы
рæзгæ уидæгтыл. Хангуассæ йæ бонтæ Æдылыйæ
къуындæгдæр уавæрты кæй æрвиты, уый бæрæг у
канд хæдзары æгуыдзæг бакастæй нæ, фæлæ гла
актерты архайдæй, сæ ныхасæй. Борхатæ нын нæ
лæвæрттæ цингæнгæйæ райсдзысты, зæгъгæ, Теза-
дæйы уыцы æнæфæцудгæ хъуыды автор ноджы
бæлвырддæрæй æвдисы Хангуассæйы ныййарджы-
ты диалогы. Фæлæ чызг хабар куы базыдта, уæд
суанг мæлæтыл дæр сразы. Бæллы ма Уолмесы
фендмæ. /Ендæр ын йæ сæрыл чи рахæца, уый нæй.
Борхаты хæдзары дæр зыны хистæрты фæйнæ-
хуызон зондахаст. Кæд æмæ Æдылыйы фыд йæ
фыртмæ кæсы æцæгдзинад хынцгæйæ, уæд Хан-
гуассæйы фыд Бадзай та уымæн у йæ прототип. Уый
фиппайæм, Цæрукты минæвæрттæн разыйы дзуапп
кæй радта, уымæй. Фæлæ Гуыбадтæ (Бадзайы ус)
дæр Тезадæйæн у ныхмæцæуæг, æмæ зæгъы:
"Дзыкка, хуытæн калæгау, Æз мæ иунæг хъæбулы
Нæ ратдзынæн Цæруктæн".
Архайды мидисæй бæрæг у, Хангуассæйы мад,
кæд мæгуыр цæры, уæддæр йæ иунæг чызг Æхсныр-
фæн кæй нæ аккаг кæны, мулк æм нымады дæр кæй
нæу. Фæлæ иугæр фыд йæ ныхас загъта, уæд ма
мады бон цы у? Æмæ æппынфæстаг Гуыбадтæ Бадзайы
фæндыл сразы. Сæ ныхасæй автор арæхстджынæй
æвдисы, раздæр-иу чызг цы хæдзары байрæзт, уым-
иу æм æхцайы, мулкы цæстæй кæй кастысты. Хъу-
сут, Борхатæ Цæругтæй æрдомдзысты ирæд, æмæ
уæд райдайдзысты æцæг цард кæнын.
322

Композицион æгъдауæй комеди афтæ арæзт у,
æмæ авторы хъуыдытæ, фиппаинæгтимæ адæймаг
æнæгуырысхойæ сразы вæййы. Зæгъæм, Хангуас-
сæйы ныхæстæм хъусгæйæ æмбарæм, кæй бай-
рæзт, фæлæ йæ бон йæ сомбоныл тох кæнын кæй
нæу. Уымæн æмæ йæ дуг ахæм у, феххуысгæнæг та
йын нæй. Автор, чызджы тухæнтæ равдисыны тых-
хæй йæ фыццаг фембæлын кæны мадимæ, стæй —
фыдимæ.
Йæхи ныхмæ рацæуыны бæсты алцæуыл дæр
разы у Хангуассæ: "Мæ фыд, фæлтау мæ ды Мæгуы-
рззн ратт..." Уæддæр фыд архайы, цæмæй йæ чызг
сразы уа лыггонд фæндоныл. Уый тыххæй ын кæны
сæ мæгуыры хабæрттæ. Куыд чызгæн, афтæ йæхи-
цæн дæр амондыл нымайы, Цæругтæн разыйы дзу-
апп кæй радта, уый.
Йæ композицион арæзтмæ гæсгæ комедийы ар-
хайджыты ’хсæн æппынæдзух ныхмæлæуд кæй æв-
зæры, уый адæймаг æнцонæй иртасы. Уацмысæн
йæ сæйраг рахæцæн уым ис, æмæ дзы хъайтарты
’хсæн тох кæй цæуы, ныхмæлæуддзинад дзы ирдæй
кæй зыны. Автор царды æцæгдзинад равдисынмæ
кæй сарæхст, гъе уымæ гæсгæ цæуы "Æдылы" те-
атрдзауты зæрдæмæ. Уацмысы хъуыды æмæ тых
ноджы домбайдæр кæны фыссæг, йе ’рхъуыдыгонд
хъайтарты ныхæстæм адæмон æмбисæнттæ кæй
бахаста, уымæй дæр. Æмткæй райсгæйæ та
комедийы кæрæдзимæ фесты хъæздыг æмæ мæгуыр
цард. Мæнмæ афтæ кæсы, цыма Блашкайы хъайтар-
тæ абон дæр ма сты нæ алыварс. Иуныхасæй,
комеди ныртæккæ дæр у актуалон. Уымæ гæсгæ хорз уа-
ид, ногæй та сценæйыл йæ ^бынат куы ссарид дыу-
уæ æвзагыл дæр. Уый тыххæй нæм ис æппæт фа-
дæттæ дæр.
323

ЙÆ ИУНÆГ КЪУХÆЙ ЦЫ
УАЦМЫСТÆ СФÆЛДЫСТА...
"Мамсыраты Дæбе у ирон со-
ветон фысджытæн сæ тæккæ
хуыздæртæй иу".
АРДАСЕНТЫ Хадзбатыр.
Скъоладзау ма куы уыдтæн, уæд
бауарзтон Мамсыраты Дæбейы ра-
дзырдтæ. Кæй зæгъын æй хъæуы,
уыцы рæстæг се ’ппæт нæ бакаста-
ин, фæлæ мæ фадат куыд амыдта,
афтæ архайдтон авторы сфæлды-
стадимæ зонгæ кæныныл. Стыр æххуыс мын фæцис
мæ мад дæр. Хуымæтæг хæдзары æфсин кæд
æнæвдæлон уыд, æдзух сывæллæтты мæт кодта,
уæддæр-иу чиныг кæсынæн ардта рæстæг. Зымæгон
даргъ æхсæвты, кæстæртæ-иу куы бафынæй сты,
уæд мын-иу арæх каст, йæ зæрдæмæ арфдæр кæй
райста, Дæбейы уыцы уацмыстæ. Цы сылгоймæгтыл-
иу дзы цыдис ныхас, уыдоны хъысмæт ын йæ зæрдæ
агайдта...
Бæгуыдæр, раздæр, куыд нæ бæстæйы иннæ
рæтты, афтæ Ирыстоны дæр уæлдай æфхæрд æй-
йæфтой сылгоймæгтæ. Иуæй сын нæ фыдæлты карз
æгъдæуттæ сэе къæхтæ æмæ къухтæ сбастой, ин-
нæмæй та сæ сæ риуы дзаг сулæфын нæ уагътой
мæгуыр æмæ æфхæрд царды æууæлтæ.
Гъе æмæ мæ абон, мæ кары куы бацыдтæн, уæд
бафæндыд Мамсыраты Дæбейы уацмыстæм, мæ
зæрдæмæ дзы арфдæр кæй райстон, уыдонмæ хи
цæстæнгасæй æркæсын, уыдоны тыххæй мæ хъуы-
дытæ зæгъын. Дзуринæгтæ бирæ сты, фæлæ сын
324

бацархайдзынæн сæ сæйрагдæртыл хæрзцыбырæй
æрлæууын. Уæд та, чи зоны, ме ’нæрцæф фæзмы-
гой ныхæстæ кæйдæрты бахъуыдысты. Фæлæ уал
мæ æппæты фыццаг æрхæссын фæнды, цард-цæ-
рæнбонты мæ цы цау нæ ферох уыдзæн, уый.
Цæвиттон, Дæбейы уацмыстæм æмхиц уыдтæн,
уый бамбæрстат. Цавæр тых мæ сарæзта, хæйрæг
йæ зонæг, фæлæ æз дæр хъуыдыйæдтæ луарыныл
фæцалх дæн. Фарæстæм къласы ахуыр кодтон, аф-
тæмæй мæ радзырдтæй иу, — "Дзантейы рæдыд-
тæ", зæгъгæ, арвыстон "Мах дуг"-мæ. Дыууæ-æртæ
мæйы фæстæ республикæйы фысджыты Цæдисæй
хуынды гæххæт куы райстон, уæд мæ цинæн кæрон
нал уыд. Ирыстоны райдайгæ автортæн цы æмбырд
уыдис, æз дæр дын уым сæрыстырæй куы ’рбадин.
Президиумы лæгтæй мын цыма иу дæр æнæзон-
гæ нæ уыд, афтæ маем каст (фæсаууонмæ сæ хорз
зыдтон). Зын базонæн мын нæ уыд Мамсыраты Дæ-
бе дæр. Фæлæ йемæ никуы сæмбæлдтæн æмæ
мæм диссаг фæкаст, мæ уарзон фыссæгæн йæ га-
лиу дыс афтидæй куы федтон, уæд. Тынг ын фæтæ-
ригъæд кодтон...
Цæгæраты Максим, Бицъоты Гриш, æви йæ æн-
дæр искæмæй фехъуыстон, нал æй хъуыды кæнын,
фæлæ дзы мæ зæрдыл бадардтон мæнæ ахæм ныхас:
— Мамсыраты Дæбе ныронг йæ иунæг къухæй цы
уацмыстæ сфæлдыста, уыдон канд сæ нымæцæй
нæ, фæлæ сæ мидис, арф хъуыдытæй сты фæлтæр-
тæн фæзминаг.
0, Дæбе хуымæтæджы фыссæг нæу. Мæнæ дзы Мæр-
зойты Сергей куыд зæгьы: "Мамсыраты Дæбе нæ лите-
ратурæмæ бахаста ног ахорæнуæ, дзæвгар æй фæхъæз-
дыгдæр кодта йæ уацмыстæй. Æмæ кæд нæ аивады къæ-
биц нæ куынæг кæны, уæд уымæн афтæ у, æмæ дзы Дæ-
бе дæр рæбинаг у, хуынхæссынæй йæм нæ фæлмæцы".
0, ирон литературæ æцæг уарзтæй чи уарзы, уый
хъуамæ аккаг аргь кæна Мамсыраты Хазбийы фырт
Дæбейæн. Стыр æмæ ахсджиаг сты, Дæбе йæ национ
325

культурæйы рæзтæн цы хæзнатæ ныууагъта, уыдон.
Ахъаззаг у сæ ахадындзинад нæ дзыллæйы размæцы-
ды. Автор нын цы бирæ бынтæ балæвар кодта, уым
бæлвырдæй æвдыст цæуынц нæ адæмы удыхъæды
фæзминагдæр миниуджытæ, тох кæны аппаринаг, фæ-
стæзад æгъдæутты ныхмæ.
Æнцон кæсæн, æнцон æмбарæн у Дæбе. Уымæн
æмæ йæ уацмыстæ райгуырдысты æцæгдзинадæй,
æнгом, æнæфехæлгæ баст сты царды фæзилæнти-
мæ. Дæбейы уацмыстыл чиныгкæсæг ахуыр кæны
хъæбатырдзинад æмæ лæгдзинадыл, Фыдыбæстæмæ
уарзондзинад æмæ æнувыддзинадыл, адæймагæн
бахъуаджы сахат æфсымæрон æххуыс радтыныл
мæнгарддзинад æмæ фæлитойты ныхмæ тохыл.
Дæбе йæ зонд æмæ дæсныдзинад æнæхъæнæй
дæр радта йæ уарзон ирон адæмæн. Йæ курдиат нæ
бахæлæг кодта йе схъомылгæнæг адæмы тох æмæ ног
цардыл æмархайд ирдæй равдисынæн. Куыд зонæм,
афтæмæй æнцон æмæ уæлæнгай нæ уыд Мамсыраты
Дæбейы сфæлдыстадон фæндаг.
Мæ уарзон фыссæджы æрмдзæф никæимæ хæци,æ
кæны. Уымæн æмæ искæй фæзмыныл нæ архайы, уый
ныфсхастæй цæуы йæхи равзæрст сфæлдыстадон
фæндагыл.
Мамсыраты Дæбе райгуырд 1909 азы Цэегат Иры-
стоны Дæргъæвсы хъæуы. Хæдзары дзаг бинонтæ (аст
æнахъом сабийы æмæ мад) сидзæртæй аззадысты,
сывæллæтты фыд Хазби куы амарди, уæд. Уыцы тыхст
рæстæг мадæн æнцон кæм уыдаид. Йæхи иу уæззау
куыстæй иннæмæ æппæрста, афтæмæй архайдта йæ
цот æфсæст æмæ хъарм дарыныл. Фæлæ мæгуыр
сидзæргæс сылгоймагæн йæ къухы уыйбæрц ницы
æфтыди. Куыд йæ хотæ æмæ æфсымæртæ, афтæ Дæ-
бе дæр йе ’взонг бонты бавзæрста мæгуыр царды
æвирхъау уæз, бæгьнæг æмæ æххормагдзинад.
Фидæны зынгæ фыссæджы фæндыди кæсын æмæ
фыссын базонын, фæлæ йæ фадæттæ уыдысты къуын-
дæг, æмæ йыл дæс азы куы сæххæст, æрмæст уæд бэ-
326

Мамсыраты Дæбе, Гæлуаты Аким, Бæдоаты Хъазыбег, Ке-
саков А. (бадынц); Хъайтыхъты Геор, Плиты Грис æмæ Плиты
Хадо (лæууынц).
цыд Æрыдоны пансионатмæ. Дæбе йæхи æррæвдз
кодта ахуыргонддзинад райсынмæ, фæлæ йæ цин би-
рæ нæ ахаста: дыууæ азы фæстæ пансионат сæхгæд-
той, æмæ ацыд йæ бинонтæм. Стæй йын æртæ азы
фæстæ (1924 азы) фадат фæци ногæй йæ ахуыр
адарддæр кæнынæн. Ахуыр кодта фыццаг хъæууон
скъолайы, уый фæстæ та (1926-1930 азты) Цæгат Иры-
стоны педагогон техникумы.
Ахуыргæнæджы дæсныйад райсыны фæстæ кусын
райдыдта Заманхъулы скъолайы. Сывæллæттæ ахуыр
кæнгæйæ, Дæбе фæсаууонмæ бацыд Росговы
педагогон институтмæ. Фæстæдæрда ахуыр кодта Ле-
нинграды истори, философи æмæ литературæйы
институты. Фæлæ дзы каст фæци æрг/æстдæр æртæ
къурсы. фæрынчын æмæ йæ йæ ахуыр ныууадзын ба-
х-уыд. Æрыздæхт йæ райгуырæн Ирыстонмæ. Куь!ста
газэты, журналты редакциты, Цæгат Ирысгоны фысджы-
; ! Цæп,исы5 кодта стыр æхсæнадон-политикон куыст.
327

Мамсыраты Дæбе литературой куыст райдыдта, пе-
дагогон техникумы ма куы ахуыр кодта, уæд. Дæбе ра-
джы ссардта фæндаг адæмы зæрдæмæ. Йæ цæст уы-
наг у, йæ æрмдзæф кæддæриддæр бæрæг дары, уæ-
рæх сты йæ авналæнтæ. Йе ’мдзæвгæтæ фыццаджы-
дæр мыхуыры фæзындысты 1927 азы. Иумæйаг æм-
бырдгондæй сæ чиныгкæсæгæн балæвар кодта 1931
азы. Йæ дыккаг чиныг — радзырдтæ "Царды къæпхæн-
тыл" та мыхуыры фæзынд 1937 азы. Уый фæстæ чин-
гуыты тæрхæгыл арæгь сты романтæ "Уæззау опера-
ци" (1939 аз), "Æхсарбег" (1940 аз), сывæллæттæн
радзырдты æмбырдгонд "Джерихан" (1941 аз), æртæ
нывæй конд пьесæ "Хъæбатыр лæппу" (1941 аз), æм-
дзæвгæтæ æмæ поэмæты æмбырдгонд "Суадæттæ"
(1942 аз), радзырд "Адæмы маст" (1943 аз).
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты азты Мамсыраты Дæ-
бе ныффыста, æмæ театры сценæйыл æвæрд æрцы-
дысты йæ пьесæтæ "Фæтæг бæгъатыр", "Бæтæйы
фырттæ", "Æфхæрдты Хæсанæ", драмæ "Чермен".
Уыдонæн сæ хъайтартæ сты сыгъдæгзæрдæ, хъæба-
тыр адæймæгтæ. Уыдон тох кæнынц сæ намыс æмæ
фæллойгæнæг адæмы бартыл, сæрибардзинадыл,
рæстдзинадыл.
1947 азы мыхуыры рацыд Мамсыраты Дæбейы
æмдзæвгæты æмбырдгонд Тимн Октябрæн". Фæс-
тæдæр та — йæ роман-трилоги "Хъæбатырты кадæ-
джы" фыццаг чиныг (дыккаг чиныг фæзынд 1958
азы). Дæбе йæ фæстаг роман "Адæм адæм сты"
джиппы рауагъта 1960 азы. Уый фæстæ ирон чиныг-
кæсæг стыр цинимæ сæмбæлд Дæбейы уацмысты
æхсæзтомон æмбырдгондыл.
Алыхуызон у Мамсыраты Дæбейы уацмысты темати-
кæ. Йæ романтæ аивгонд сты, зæрдæмæ арф чи хъа-
ры, ахæм лиризмæй се ’дзаг. Ног историон уылæн
æмæ ивддзинæдтæ, адæймаджы царды хъысмæты
фæзилæнтæ сты Дæбейы сфæлдыстады сæйрагдæр
рахæцæнтæ.
Сæрибарыл тохы хъæбатыр, мæлæтæн йæ тæссаг
328

цæстытæм комкоммæ чи кæсы, ахæм фæлгонцтæ би-
рæ сты автормæ. Ирон аив литературæйы ахсджиаг
бынат ахсынц Дæбейы романтæ. "Уæззау операци" ду-
нейы рухс федта, 1932-1934 азты Ирыстоны хъæуты
колхозон арæзтад куы фæуæлахиз, уый хæдфæстæ.
Дæбе куыд курдиатджын фыссæг, афтæ арф бæлвырд
ахорæнтæй равдыста уæды царды сæйрагдæр фарста-
тæй иу — колхозон арæзтады ахсджиагдæр цаутæ,
адæмы дунеæмбарынад, сæ ахастдзинæдтæ, сæ зонд.
Æнцон нæ уыди, рагзамантæй нырмæ чи ныффидар
æмæ афтæ æнцонæй амæлын чи нæ куымдта, уыцы
æгьдæуттæ æмæ цæлхдуртимæ тох кæнын. Адæмы иу-
мæйаг хъуыддагæн сæ тых, сæ цард чи нæ хæлæг код-
та, ахæмтæй уынæм романы хъайтартæ Зауырбег, Те-
мырболат, Ханджери, Ханиффæ, Муссæ æмæ бирæ
æндæр архайджыты.
Роман "Фæлтæртæ"-йы ("Æхсарбег", 1940 аз)
Дæбе ныв кæны 1905 азы агъоммæ мæгуыр æфхæрд
хæххон адæмы æбардзинад, сæ тох. Уыимæ автор
æмбарын кæны, паддзахы æфхæрддзинадæй фер-
вæзын иугай лæгтæй дæ маст райсынæй кæй нæу,
нæдæр абырæгдзинадæй, фæлæ æппæт æфхæрд
дзыллæты æд хæцæнгæрзтæ сыстын кæй хъæуы,
паддзахы рохтæ æххæстæй къухмæ æнæ райсгæйæ
сæрибардзинадæн æрцæуæн кæй никуы ис. Ахæм у
романы сæйраг хъуыды.
Дæбейæн бирæ бантыст, царды вазыгджын цаутæ
ма бирæ æндæр хæрзаив уацмысты равдыста. Се
’ппæтыл нæ дзурдзынæн, фæлæ æнæзæгъгæ нæй
Дæбейы эпикон уацмысты сæйрагдæр — "Хъæбатыр-
ты кадæджы" тыххæй.
Автор æй кадæг хуымээтæджы нæ рахуыдта. Нæ фы-
дæлтæ-иу сгуыхт лæгтыл кодтой кадджытæ. Æмæ Дæ-
бе дæр уыцы зондыл хæст у. Цагъарады къæлæт чи
ныссаста, тохы быдыры чи бахсыст, уый бæгуыдæр у
кадæджы аккаг. Æмæ нын Дæбе йæ романты хуыздæ-
ры æвдисы ног дуджы уæлахиздзауты, адæмы иузæр-
дион хъæбулты.
329

Чехойты Сæрæби,Туаты Дауыт, Мамсыраты Дæбе, Балаты
Тембол, Хъайтыхъты Геор (бадынц).
Агънаты Æхсар, Богазты Умар, Æлхъацаты Дебола, Цæгæ-
раты Максим, Дарчиты Дауыт, Ардасенты Хадзбатыр (дыккаг
рæнхъ — (лæууынц),
Ефимцов Тимофей, Гаджиты Геор, Дойаты Саханджери,
Цырыхаты Михал, Цæрукъаты Алыксандр (æртыккаг рæнхъы)
Романы æвдыст цæуынц, 1905 азæй суанг Цæгат
Кавказы Советон хицауад куы фæуæлахиз, уыцы рæ-
стæгмæйы цаутæ. Автор йæ хъайтарты рахуыдта тох
æмæ царды гуыргъахъ фæндæгтыл, æргом кæны ис-
торион цауты мидис, нывæфтыд сурæтты фæлынды
рæстæджы вазыгджын фæзилæнтæ. Рæсугъд æмæ
хъæздыг сты йæ ахорæнтæ, рæстдзæвин у йæ ны-
хас, аивады фæрæзтæй пайда кæны фæлтæрдджын
къухæй. Йæ сæйраг хъайтартæ Киров, Борæты Гап-
по, Цæголты Георги, Бражин, Сослæнбег æмæ ин-
нæтæ тынг æууæндынц сæ фидæныл, хорз æмба-
рынц сæ рæстæджы царды уавæр.
Фæрсаг архайджыты фæлгонцтæ аразгæйæ, Дæбе
330

иттæг дæсны пайда кæны сатирæйы æгæрон фадает-
тæй, тынг дзæбæх равдисы, се ’цæг цæсгом сын чи
æргом кæны, ахæм нывтæ. Автор уæндонæй фыссы,
зæгьгæ, хъæздыг къласы минæвæрттæй фæллойгæ-
нæг адæмы хъуыддаджы ныхмæ чи тох кæны, уыдо-
нæн æвгъау у адæймаджы кадджын ном.
Афтæмæй нын Дæбейы стыр эпикон уацмыс "Хъæ-
батырты кадæг" тыхджын аивадон амæлттæй иуырды-
гæй æргом кæны фыдгулты сау цæсгом, иннæрдыгæй
та хуымæтæг раст адæммæ æвзæрын кæны
патриотом æнкъарæнтæ, ахуыр сæ кæны лæгдзинадыл, рай-
гуырæн бæстæ мадау уарзыныл.
Максим Горький фыста: "...аивад кæд намысджын
æмæ сæрибар у, уæд уый тыхми никуы вæййы, фае-
лае вæййы царды, адæймаджы... тыххæй æвæджиау
фыст". Уыцы ахсджиаг домæнтæн комкоммæ дзуапп
дæтты Мамсыраты Дæбейы хъæздыг сфæлдыстад.
Дæбе "Хъæбатырты кадæг" фысгæйæ йæ размæ
цы хæс сæвæрддта, уый йэе къухы бафтыд, мисхалы
бæрц дэер нэе фæцудыдта йæ фæндагæй.
Дæбейы уацмысты бафæзминаг хъайтартæн фæл-
лой у сæ сæйраг хæрзиуæг, уый сæ бæллиццаг кæ-
ны зæрдæйæ дæр æмæ эеппæт удыхъæдæй дæр.
Цардимæ эемдзу кæнын кæй нæ фæнды, ахæмтыл
дæр ма сæмбæлы нæ фыссæг. Зæгъæм, кадæджы
бонджыны фырт Уасил у æввонгхор, зынæрвæссон,
хъæуы иннæ лæппутæм кэесы былысчъилæй. Йæхи
æмæ æппæт хæдзарвæндаджы æнаккаг тырнындзи-
нæдты охыл цæттæ у цыфæнды фыдракæнд сара-
зынмæ дæр. Уасилы хуызæтты Дæбе афтæ равдисы,
афтæ сын раргом кæны сæ чъизи миддуне, æмæ
сæм чиныгкæсæг мæсты кæнын,райдайы.
Уæлдай цæстæнгас дары Дæбе мæгуыр, фæлæ
кадджын Борзæты бинонтæм. Сæ цард сын хорз
сныв кодта, æцæг куыд уыд, афтæ. Автор уыдоны
хуызы равдыста фæллойгæнæг, рæстзæрдæ ирон
лæджы бирæ бафæзминаг хъуыддæгтæ: куысты, то-
хы, бинонты царды, адаемы ’хсæн уæздан, æгъдау-
331

Мамсыраты Дæбе, Якуб Колас æмæ Беджызаты Чермен.
джын уæвыны, адæймагæй адæймаджы ’хсæн æу-
уæнчы æмæ бирæ æндæр бæллиццаг миниуджытæ.
Æппæт уыцы хæрзиуджытæ та фыссæджы къухы
бафтыдысты, канд стыр курдиаты хицау кæй уыд.
уый фæрцы нæ, фæлæ йæхæдæг мæгуыр адæмы
’хсæнæй кæй рацыд, сæ цардæй кæй цард æмæ
куысты фæллад кæй нæ зыдта. Дæбе лæмбынæг
каст æмæ æмбæрста царды бирæ фæзилæнтæ. Æд-
даг рæсугъддзинад æй йæхимæ никуы æлвæста,
æппынæдзух архайдта адæймаджы сагъæстæ, уды-
конд, бæллицтæ базоныныл æмæ сæ æххæстæй йе
сфæлдыстады пайда кæныныл.
"Хъæбатырты кадæг" ирдæй æвдисы Дæбейæн
йæхи миниуджытæ: адæмуарзондзинад, диссаджы
зондджын юмор, айв ирони, цыргъфат сатирæ, знæг-
тæм карз фыдзæрдæ дарын. Кадæджы цы адæм ар-
хайы, уыдонæй алкæмæн дæр автор арф ныккаст йæ
зæрдæмæ, равдыста йын йæ тых, хъæбатырдзинад.
рухс фидæнмæ йе стыр бæллицтæ æмæ, æппынфæ-
стаг, нæ царды рæсугъд поэзи.
Адæймаджы хъæбатырдзинад ирон адæммæ кæд-
дæриддæр æнгом баст уыд удыхъæды рæсугъддзи-
надимæ. Уацмысы хъайтар æдзух рæстзæрдæ, æна-
332

ипп, адæмуарзон, мæгуыр адæмы бартыл тохгæнæг,
тыхгæкæджы дæрæнгæнæг кæй вæййы, уымæн ис
фидар бындур. Уыцы хорздзинад ирон литературæ-
мæ æрбахызт адæмон сфæлдыстадæй. Дæбе дæр
уыцы æвидигæ суадонæй пайда кæныныл хæст кæй
уыд, уый ирдæй зыны кадæджы арæзт, композици
æмæ æвзагæй. Кадæджы эпикон нывты канд хицæн
адæймæгты фæлгонцтæ не скодта автор, фæлæ
æцæгæй куыд уыдысты, афтæ сæ арæхстджынæй
равдыста ирон адæмы ног цард аразыныл размæ-
бырсты.
Бафиппайын хъæуы уый, æмæ фыссæг чиныгкæ-
сæджы кæй нæ фæлмæцын кæны æнæмбæрст ны-
хæстæй, фæлæ æвæллайгæйæ архайы (æмæ йæ
къухы æфтгæ дæр кæны) йæ хъуыдыйæдтæ æмбар-
гæ, хуымæтæг адæмон дзырдтæй аразыныл.
Дæбе ирон литературæйы ссардта сæрмагонд
къæбиц. Уыцы къæбицы мидæг та бирæ сты, куыд
фæзæгъынц, иу иннæйæ тыхджындæр, æнæмæлгæ-
дæр уацмыстæ. Уыцы хæзнадоны, мæнмæ гæсгæ,
уæлдай бæрæгдæр дары йæ радзырд "Залдуз". Уы-
мæн æмæ хосдзау тæвд хурбон уазал дон куыд зы-
дæй фæнуазы, афтæ уыд "Залдуз"-ы фæзынд дæр
йæ рæстæджы. Кастысты йæ, ныхъуырæгау æй код-
той стырæй-чысылæй, сылгоймагæй-нæлгоймагæй.
Кæсын чи нæ зыдта, уый та, дам, æм хъусгæ кодта.
Цы дзы уыди, цы дзы ссардтой, цы дзы федтой
адæм, сæхи йæм афтæ цæмæ ивæзтой? Радзырды
царды æцæгдзинад нывгонд куы не ’рцыдаид, уæд
ын, кæй зæгъын æй хъæуы, ахæм æнтыст нæ уыда-
ид. Фæлæ автор æгъатыр цæф фæкодта йæ рæстæ-
джы талынг æгъдæуттæн, сылгоймаджы рухс цæсго-
мæй ракæсын чи нæ уагъта, уыцы хъæддаг митæн.
Радзырдмæ бæстондæр æркæсыны размæ уал мæ
зæгъын фæнды, Мамсыраты Дæбейæн Цæгат Иры-
стоны чингуыты рауагъдад 1965 азы цы радзырдты
æмбырдгонд ныммыхуыр кодта, уый дæр "Залдуз"-
æй кæй байтом. Уый ма иу хатт нысан кæны, ацы
333

радзырдмæ иннæтæй фылдæр тых æмæ уæз кæй ис,
уыцы хъуыды.
Радзырд у хицæн хæйттæй арæзт. Фæлæ Дæбе иу
хайæ иннæмæ ахæм дæсны хизы, æмæ йæ чиныгкæ-
сæг ныхъуырæгау кæны. Ацы ран сæмбæлдысты
район цард, сылгоймаг ма карз æфхæрд куы æййæфта.
уыцы талынг рæстæг, стæй ног дуг, сылгоймаг йæ
рухс фидæнмæ куы цæуы, уыцы сæрибар рæстæг.
Радзырд байтом вæййы ног дуджы ахорæнтæй, æв-
дисы сылгоймаджы амондджын цард, бынтон æндæр
уавæрты кæй æрвиты йæ бонтæ, уый нын автор æм-
барын кæны Дзабойы ныхæстæй. Цæвиттон, йæ чызг
Залдузы фæдыл æм минæвæрттæ куы ’рбацыдысты
æмæ йын сæ фæндон куы бамбарын кодтой, уæд
уый "дыууæ" нал загъта, фæлæ куы ацыдысты, уæд
хъуыдыты аныгъуылд. Æнкъардæй хæдзармæ бацыд,
сынтæджы бынæй раласта рагон чырын æмæ йæ
байтом кодта.
Æз Дзабойы куыд æмбарын, афтæмæй уый, йæ
чызг мой кæнынвæнд кæй скодта, уымæ тæсгæ æн-
къард нæу. Уый йæ раздæры цард æрымысыди æмæ
кæд кæсын нæ зоны, уæддæр цымыдисæй, стыр æх-
сызгонæй фæлдахы, йæ бирæ гæххæттыты æхсæ-
нæй цы тетрад систа, уый сыфтæ. Стæй Дзабо йæ
бинойнагмæ куыд дзуры, уымæй дæр бæрæг у,
сылгоймаг бынтон æндæр дунейы кæй цæры, уый: "Аф-
тæ тагъд цæуыл кæнынц ацы минæвæрттæ, уымæн
ницы æмбарын, — зæгъы Дзабо. — Чызг нырма ныр
фæцис каст институт, нæ хæдзармæ дæр нæма
схæццæ, афтæмæй минæвæрттæ æрбамидæг сты.
Дзабойы йæ чызгæй фæхицæн уæвын кæй нæ фæн-
ды, уый цæмæй зонынц?"
Сылгоймаг йе ’нкъарæнтæн йæхæдæг кæй сси хи-
цау, уый нын Дæбе иунæг уыцы ныхасæй дæр æмба-
рын кæны. Уæдæ ма-иу раздæр чызг йæ фыды уæ-
зæгмæ уарзон лæппуйæн хивæндæй фæндаг радта-
ид, кæддæра цы цъысымы бахаудтаид. Ныхас дæр
ыл нæй, ахæм фæлмæн дзырдтæ фыдæй ничи фе-
334

хъуыстаид. Сылгоймаг æхсæнадон царды дæр акти-
вон архайæг кæй у, уый дæр гуырысхойаг нæу, уы-
мæн æмæ йæ Дзабо йæхæдæг зæгъы, йæ чызг ныр-
ма ныр кæй фæци институт каст. Æмæ Дзабо уымæй
сæрыстыр у. Уый ма йæ зæрдыл хорз дары, йæ рæ-
стæджы сылгоймаджы фæндæгтæ куыд цыбыр уыды-
сты. Фæсивæдæн ахуырмæ фæндаг куы байтом,
уæддæр-иу ирон сылгоймаг уыцы ахсджиаг хъуыдда-
гæй райдианы цасдæр иуварс лæууыд, уымæн æмæ
рагон талынг æгъдæуттæ нырма бирæ хистæрты
зонд змæстой, сæ уацарæй бынтон нæма феуæгъд
сты. Æниу чызджытæй фыццаджыдæр чиныг йæ
къухмæ чи райста æмæ афтæмæй партæйыл чи
’рбадт, уыдонæй та цытæ нæ дзырдтой, цы фаутæ-
иу сыл не ’вæрдтой. Ныр уавæр бынтон æндæрхуы-
зон у. Байхъусæм ма, Дзабойæн йæ бинойнаг цы
дзуапп дæтты, уымæ: "Цы сын бакæнæм? Афтæ у
сылгоймаджы амонд, йæ ныййарджытæй йын æнæ-
фæхицæн нæй".
Амонд... Уыцы амондмæ, Дзабойы рæстæджы цы
чызджытæ уыдис, уыдон нæ бæллыдысты? Ау, сæ
цæстытæ йæм урсæй куы баззадысты. Нæ фæлæ
йæ чызг амондджын дуджы гуырд у. Æмæ Дзабо
дæр уыцы дугимæ æмдзу кæны. Раздæр ирон лæг-
мæ цы хъуыдытæ уыди, йæ чызгмæ ирæды цæстæй
куыд каст, уыдæттæй Дзабомæ ницы ис. Уый у сæ-
рибар цардимæ æмдзугæнæг. Уыцы сæрибар та
хъуамæ кæддæриддæр уа иумæйаг: нæлгоймаджы
куыд хъæуы, афтæ — сылгоймаджы дæр. Æмæ, уый
хынцгæйæ, Дзабо йæ чызджы фæндоны ныхмæ
ницы зæгъы. Æниу йе суинаг сиахсы тыххæй та йæм
цы хъуыды ис: "... лæппуйы ^дзæбæх хонынц, зонд-
джын, хæрзхъæд, стæй, дам, ахуыргонд у..."
Дзабойы уыцы ныхæстæй автор иттæг хорз сныв
кодта адæймагæн йæ абоны зоидахаст. Ома, зæ-
гьын, усгурæн кæд æмæ раздæр йæ исбонмæ касты-
сты, уæд æм ныр та агурынц бынтон æндæр миниу-
джытæ, каст æм цæуы бынтон æндæр цæстæнгасæй.
335

Уымæй нын фыссæг æмбарын кæны, сылгоймаджы
уарзондзинад кæй ссæрибар, йæхи фæндиаг кæй у.
Чызг æмæ, дам, лæппу сæхæдæг хуыздæр зонынц,
куыд кæнын хъæуы, уый. Дзабо минæвæрттæн дæр
ахæм дзуапп радта: "... Йæхæдæг куыд зæгъа, афтæ
алыг уыдзæн хъуыддаг".
Йæхæдæг, ома, Залдуз, цы зæгъа, уый уыдзæн.
Чызг йæ дарддæры цардæн йæхæдæг у уынаффæ-
гæнæг. Уыцы хъуыды Дæбе ноджы фæтыхджындæр
кодта Дзабойы дарддæры хъуыдытæй: "Дзæгъæл-
къах минæвæрттæ арæх нал сты... Афтæ сты ныры
фæсивæд. Кæрæдзи бауарзтой, зæгъгæ, уæд сæ
ныхмæ дзурæн нæй..."
Радзырды автор ацы ран фæлыг кодта лæг æмæ
усы ныхас. Чи зоны, дарддæр дæр ма сæ бауадзын
хъуыди сæ зæгъинæгтæ зæгъын, фæлæ уый, мæнмæ
гæсгæ, уыдаид уæлдай. Уымæн æмæ ныхас "кæрæ-
дзи бауарзтой, зæгъгæ, уæд сæ ныхмæ дзурæн
нæй..." сæмбæлд йæ нысаныл. Автор уыцы хъуы-
дыйæ балхынцъ кодта, сылгоймаг æндæр дуджы кæй
цæры, уый.
Чиныгкæсæг йæ зæрдæмæ арф нæ райстаид ацы
радзырд, Дæбе дзы ног дуджы уавæртæн сæ ныхмæ
ивгъуыд заманы ныв куы нæ сæвæрдтаид, уæд. Гъе,
уыцы ныв равдисын, мæнмæ гæсгæ, фыссæгæн уы-
ди йæ сæйрагдæр хъуыды. Уымæн æмæ дзы уый
æнæмæнг хъæугæ кодта. Æндæр ницы хуызы æм-
бæлд сылгоймаджы сырæзт, йæ миддуне куыд фен-
дæрхуызон, йæ рухс фидæнмæ цы егъау санчъех
акодта, уый æххæстæй равдисын.
Дæбейы размæ дæр сылгоймаджы тыххæй, кæй
зæгъын æй хъæуы, бирæ уацмыстæ фыст æрцыд.
Фæлæ уыдонæн сæ дуг æндæр уыди, æндæр социа-
лон уавæрты цардысты. Уыцы уавæртæ зындгонд
сты Дæбейæн дæр. Фæлæ автор амондджын уымæн
у, æмæ йæм æрхаудта, сылгоймаг ницæйаг цардæй
ног дугмæ куыд абалц кодта, уый сныв кæныны бар.
Дзабо ма лæппу-лæг куы уыди, уæд уарзта рæ-
336

сугъд, сылгоймаджы миниуджытæй хъæздыг чи уыд,
ахæм чызг, йæ ном хуынди Залдуз. Фæлæ сæ хъыс-
мæт афтæ рауад, æмæ уыцы уарзондзинад бынатмæ
нæ бахæццæ, йæ пиллон арт ын уæззау дуджы уад-
дымгæ ныппырх кодта. Дæбе сарæхст, цæмæй ног
дуджы чындздзон чызг раздæры чындздзон чызджы
фыдæбæттæ фехъуыстаид (кæннод базыдтаид) йæ
хистæртæй. Æмæ йын ахæм фадат радта, йæ фыд-
мæ цы тетрад баззад, чызг уый кæсын куы райдыд-
та, уæд.
Райдианы ныхас цæуы Залдузы бакастыл. Бынтон
æмбисонд та, дам, йæ гуырыконд уыдис. Фæлæ, мæ-
гуыр йæ бон, æнамонд рæстæджы гуырд уыдис, æн-
дæр дзы автор нæ зæгъид: "Зын ссарæн уыдис ахæм
хæххон куыст, Залдуз кæмæ нæ сарæхстаид: хос
карста, хуымтæм фаджыс ласта, хъæдмæ цыди. Уæдæ
йыл цалынмæ цыппæрдæс азы нæма сæххæст, уæд-
мæ фыййау дæр уыдис..."
Уыдон комкоммæ нæлгоймаджы куыстытæ сты.
Æмæ фыссæг кæд чызгæй æппæлгæ кæны, уæддæр
дзы мах та уынæм сылгоймаджы уæды рæстæджы
уæззау уавæр. О, уæд сылгоймаг цас фылдæр тухи
кодтаид, цас уæззаудæр уаргъ хастаид, уыйас ын код-
той фылдæр кад. Зæронд адæм дзы хуымæтæджы нæ
дзырдтой: "Залдуз кæй хай фæуа, уый афтæ ’нхъæл
ма уæд, æмæ йæ къухы зæххон адæймаг бафтыдис.
Залдуз зæд у, зæд".
Бирæ лæппуты цæстытæ рæвдыдтой Залдузы. Ус-
гурты æвзаргæтæ йæм сæ минæвæрттæ бæргæ æр-
выстой, "фæлæ никæмæн æнтыст уыцы сызгъæрины
къæртт атонын".
Залдуз раджы равзæрста йæ^мойаджы, йæ рæзгæ
зæрдæйы уидæгтæ Дзабойы зæрдæйы уидæгтимæ
раджы тыхсын байдыдтой. Фæлæ дыууæйæ дæр сæ
кары куы бацыдысты, уæд Дзабойы хъуыддæгтæ
зæрдæйы фæндон нал цыдысты. Сомæхсæв бами-
нæвар кæнон, зæгъгæ, афтæ йæ бæх хохæй рахауд-
та, уый фæстæ та йын иннæ бæх скъæтæй чидæр
337

адавта, стæй та йын йæ иунæг хъуджы бирæгъ ба-
хордта. Уыцы фыдбылызты фæстæ Дзабо, мæхиуыл
уал фæхæцон, зæгъгæ, хъуыддаг фæстиат кодта.
Бæргæ, ирæд фидын æй куы нæ хъуыдаид, уæд Зал-
дузы цæсты фæныкъуылдмæ йæ хæдзары балæууын
кодтаид.
Бонты цыдимæ Залдуз æмæ Дзабойы уарзондзи-
над дæр дæрддыл айхъуыст. Уæддæр минæвæрттæ
къаддæр нæ кодтой. Алчи дæр дзы архайдта Залду-
зы рæсугъды йæхи бакæныныл. Уый нын автор æв-
дисы алыхуызон фæрæзтæй. Уарзондзинад базон-
гæйæ йын кад кæй нæ кодтой, сылгоймаджы зæр-
дæйы æнкъарæнтæ кæй ницæмæ дардтой уыцы рæ-
стæджы адæм, уый бæрæггонд цæуы сæ дывзагон
митæй. Зæгъæм, Залдузы мад Госамæ сæ сыхæгты
ус Бадинæ кæмæндæр минæвар куы бацыд, уæд
архайдта мады зæрдæ балхæныныл: "Чызджы йæхи
бар уадзын нæ хъæуы, мæ бон, Госа. Чызг царды
гуылфæнты нæма аленчытæ кодта æмæ нæ зоны,
арфдæр æмæ тæнæгдæр кæм у, уый..." Фæлæ йæм
Госа йæ хъус уыйас куы нæ дардта, уæд ма фæстаг-
мæ алыг кодта: "Дзабомæ дын куы ацæуа, уæд цæ-
мæй цæрдзæн? Йæ фæлмæн фæрстæ дын ын фæо
мын бахæрдзæн. Йæ уæлæ дын лæгъз дзаума ни-
куыуал скæндзæн".
Нæ, Бадинæйы куыд фæндыд, афтæ йæм йæхи нæ
раздæхта Госа. /Емæ нын Залдузы ныййарджытæн
автор, иннæтæм чи нæ уыд, ахæм зондахаст хуымæ-
тæджы нæ балæвар кодта. Сæ чызг Дзабойы уарзы,
зæгъгæ, уый куы бамбæрстой, уæд дзы ныхмæ ничи
уыди. Дзæбæх, кусаг, æгъдауджын лæппуйæ зыдтой
Дзабойы, сæ чызгæн æй аккаг цардæмбалыл нымад-
той. Фæлæ сæ иу хъуыддаг сагъæсы бафтыдта: ирæд
фидын куы хъæудзæн лæппуйы æмæ уый та йэе бон
куы нæ бауыдзæн, уæд цы чындæуа? Сæ ныхасæй
бæрæг у, ахæм æгъдауы фарсхæцæг кæй не сты,
уый. Нæ сæ фæнды, нæ сæ хъæуы искæй мулк, сæ
чызг йæ амонд ссарæд, уый йеддæмæ. Фæлæ æп-
338

пæт адæм кæй кæнынц, уыцы æгъдау фехалын нæ
уæндынц, худинаг сæм кæсы сæ чызджы æнæ исты
мулк райсгæйæ радтын. Уæд та, дам, адæм афтæ нæ
зæгъдзысты, сæ номдзыд чызгæн куыдзы къæбылайы
аргъ дæр не скодтой, зæгъгæ? Кæд лæг разы уыд
фыдæлтыккон æгъдауы сæрты ахизыныл, уæддæр
Госамæ æгад кастис Залдузы æнæ ирæдæй арвитын,
æмæ æппынфæстаг æрцыдысты иу фæндонмæ: "Аф-
тæ бакæнæм, æмæ фыццаг ирæд райсдзыстæм,
уæддæр адæм куыд ницы дзурой, уый тыххæй, стæй
сын æй фæстæмæ ратдзыстæм".
Фæлæ Дзабойы уарзæгой зæрдæ уыцы уынаффæ
кæмæй базыдтаид, Залдузæн æй йæхицæн дæр куы
нæ схъæр кодтой, уæд? Гъе афтæмæй Дзабо йæхи
рæвдзытæ кодта, Залдуз та йæм æнхъæлмæ касти.
Æрмæст æнхъæлмæ нæ кастысты, Залдузы ракуры-
ныл йæ уд чи хъардта, уыцы усгуртæ. Курджытæй
иуы мад, Сæлимæт, йæ фыртæн Залдуз нæ баком-
дзæн, зæгъгæ, йæ бон куы базыдта, уæд маст исы-
ныл ныллæууыди. Мæгуыр Залдуз цæмæй зыдта,
адæм ын цавæр цæф цæттæ кæнынц, уый?
Сæлимæт фæхабар кодта, Залдузы, дам, чидæр
сæ сыхаг Хæмæтимæ баййæфта, рагæй дæр, дам,
уарзæттæ уыдысты æмæ, дам, фæрæдыдысты. Уыцы
хабар уайтагъд ахæлиу æппæтыл дæр. Усгуртæ,
Залдуз кæмæн нæ бакуымдта, уыдон, стæй йæм йæ
хæрзуынды тыххæй чызджытæй чи хæлæг кодта,
уыдон се ’ппæт дæр æмхуызонæй архайын райдыдтой
Залдузы ном фæчъизи кæныныл. Хабæрттæ Залдузы
ныййарджытæм дæр бахæццæ сты, фехъуыста сæ
Дзабо дæр. Фæлæ йæ æппæты фæстагдæр та
Залдуз базыдта йæ хорз æмгар Ледуханæй.
Æвзонг чызг æддæмæ цæуын нал уæндыд. Кæд-
дæры тæхудиаг Залдузæн йæ худинаджы кой тын-
гæй-тынгдæр ивылди. Йæ цард-цæрæнбонты цæ-
мæй тарсти, йæхи цæмæй хъахъхъæдта, уый йæ сæ-
рыл æртыхстис рæстæй. Ныр цы кæна, куыд кæна?
Нæ йæ æмбары, тыхсы. Дуне йæм цавæрдæр зындо-
339

ны хуызæн кæсын райдыдта. Фæндыди йæ, адæм
æмырæй куы цæриккой, æмæ сæ рохы куы баззаид,
уый. Фыдæвзаггæнджытæй гъе афтæ суынгæг йæ
зæрдæ. Стæй йæхи амарынвæнд скодта. Уый ны-
мадта æгаддзинадæй фервæзыны хуыздæр мадза-
лыл. Æндæр йæ бон ницы уыди æрхъуыды кæнын.
Кæимæ аныхас кодтаид, йæ фарсмæ чи балæууыда-
ид, ахæм дæр ын нал уыд.
Ацы ран мае иу хъуыддаг бафиппайын фæнды. Ра-
дзырд тыхджын у, литературой домæнтæн дæтты
бæлвырд дзуапп. Ууыл ныхас дæр нæй, фæлæ мæн
æндæр фарста бафтыдта дисы. Ау, Сæлимæт афтæ
куы рахабар кодта æмæ, дам, Залдуз йæ сыхаг Хæ-
мæтимæ фæрæдыдысты, зæгъгæ, уæд автор уыцы
Хæмæты чиныгкæсæгæн цæуылнæ базонын кодта?
Цавæр адæймаг уыди уый, кæцы, нæлгоймаг уæв-
гæйæ, нæ рахæцыд нæдæр йæхи, нæдæр сылгойма-
джы сæрыл? О, æгъдæуттæ тыхджын уыдысты, уæл-
дай ми кæныны бар нæ уыд, фæлæ Хæмæтыл цы
цъыфкалæн ныхæстæ кодтой, Залдузимæ сыл цы
хабар æрымысыдысты, уый дзыхæй-дзыхмæ исын куы
байдыдтой адæм, уæд æй Хæмæт никуы фехъуыста?
Кæд æй Залдузы сæрыл рахæцын нæ фæндыд, йе та
йæ хъару нæ уыд, уæддæр, гормон, йæхи дарддæры
кады мæт цæуылнæ бакодта?
Сылгоймаг йæхи удхарæй мары. Хæмæт та? Нæ
йæ æмбарын, автор уыцы ахсджиаг хъуыддагмæ йæ
цæст цæй тыххæй не ’рдардта, уый. Зонын, радзыр-
ды дарддæры нывæзтæн уый ницы æххуыс радтаид,
фæлæ мæ хъуыды куыд у, афтæмæй авторæн æнæ-
мæнг хъуыдис Хæмæты исты хуызы равдисын. Зæ-
гъæм, фыццаг ацархайдта дам-думты ныхмæ тох кæ-
ныныл, фæлæ йæм хъусæг нæ уыд, йе та йæм хъус-
гæ дæр ничиуал кодта, æмæ хъæуæй йæхи айста.
Афтæ бакæнгæйæ радзырдыл иу къорд хъуыдыйа-
дæй йеддæмæ нæ бафтыдаид, автор та дзы рам-
былдтаид тынг бирæ, уымæн æмæ чиныгкæсæгмæ
дывæр хъуыды нал æвзæрыдаид.
340

Залдуз æцæгдæр иунæг уыд, иунæгæй аззад йæ
масты сагъæстимæ. Иу райсом раджы, адæм ма фы-
нæй кодтой, афтæмæй Залдуз донмæ рацыд. Йæхи
Æрæфы абузгæ уылæнтæм хъуамæ баппара. Фæлæ
йæ цæмæй базондзысты? Æмæ уæд йæ кæлмæрзæн
бæласы къалиуыл абаста. Йæ зæрдæ суынгæг, йæ
хурхыуадындзтæ-иу фехгæнынц. Йæ алыварс цард
фыцы райдзастæй. Фæлæ дзы æгады бæсты хъуамæ
æнустæм ацæуа Залдуз. Йæхиуыл нал мæт кодта,
фæлæ йæ зæронд мад æмæ фыд, ноджы ма йæ иу-
нæг уарзон Дзабойыл куы ахъуыды кодта, уæд фæс-
тæмæ баздæхт хæрис бæласмæ, сыхæлдта йын йæ
къалиуæй кæлмæрзæн, йæ сæрыл æй æнгом æрба-
баста, йæ къæртатæ систа æмæ рараст.
Залдуз йæхи доны æппарынмæ куы хъавыд, уæд
æй афтæмæй бафиппайдта сыхæгты чызг Косер. Цы
федта, уыдоныл йæхицæй дæр бафтыдта, афтæмæй
Залдузы усбирæгъ рахуыдтой. Залдузы æвзонг зæр-
дæйæн та ноджыдæр — иу мæлæтдзаг цæф. Фыд йæ
чызгмæ бынтон смæсты æмæ йыл йæ пырх скалдта.
Залдуз йæ ныййарджытæм æххуысæнхъæл нал каст,
бамбæрста, уыдон дæр адæмы ныхæстыл кæй æу-
уæндынц, уый. Йæ фæстаг цæджындзыл ма нымадта
Дзабойы, фæлæ уый дæр цавæрдæр дызæрдыг
хъуыдыйыл хæст разынд. Æмæ уæд чызг фидарæй
алыг кодта: ацæуын хъæуы ацы дунейæ. Зын, тынг
зын ын уыди йæхимæ йæ къух сисын. Фæлæ йæм
уыцы зын адæмы æнаккаг ныхæстæй æнцондæр
каст. Йæ мастыл ма йын цæхх бакалдта, йæ рудзын-
джы бын цы лæппутæ фæцæйцыдысты, уыдоны за-
рæг. Æмæ уæд "...амбырд кодта йæ фæстаг тых
æмæ ныфс, раздæр ахгæдта йæ цæстытæ æмæ ба-
риуыгъта кард мидæмæ".
Гъе, ахæм дыууæ фæйнæхуызон дугмæ абалц
кæндзæн, радзырд "Залдуз" чи бакæса, уый. Раздæр
сылгоймаг афтид тухитæн æвзæрыд дунейы рухсмæ.
Мæнæ Залдузы хуызæттæм та æгад цардæй амæлын
хуыздæр каст. Уымæн æмæ уыцы талынг рæстæджы
341

сæхицæн æндæр хос нæ ардтой, иунæгæй сын зын
хæцæн уыд æвирхъау карз æгъдæутты ныхмæ.
Радзырды архайы дыууæ Залдузы. Иу — Дзабойы
уарзон, иннæ та, йæ уарзоны ном кæуыл сæвæрдта,
уый — йæ чызг. Сæ нæмттæ иухуызон сты, фæлæ сæ
амонд —бынтон æндæрхуызон. Йæ чызг ахаем рæс-
тæджы цæры, кæцы ран сылгоймагæн кæнынц кад
æмæ намыс, пайда кæны царды æппæт рæсугъд
фæрæзтæй дæр.
Стыр æнтыст уыд Дæбейы иннæ радзырд "Фыццаг
къахдзæф" дæр. Ам дæр ныхас цæуы сылгоймаджы
хъысмæтыл. Дасханы фæлгонц æвдисгæйæ нын
автор æргом кæны, зæронд æгъдæуттыл æххормаг сы-
стау хæст знаг куыд пайда кодта адæмы талынгдзи-
надæй, уый. Дыууæ радзырды дæр сæйраг бынат ах-
сы сылгоймаг. Кæд æмæ Залдуз иунæг уыд, тох кæ-
нынмæ йæм фаг ныфс нæ разынд, уæд Дасхан та у
фидардæр зæрдæйы хицау. Цы бирæ знæгтæ йын
уыд, уыдонæй йæхи не ’мбæхста, фæлæ семæ хъæ-
бысæй хæцæгау кодта, афтæмæй йæ равзæрст
фæндагæй иунæг санчъех дæр иуварс нæ ацыд. Ба-
фæзминаг уымæй у, æмæ, сидзæргæс уæвгæйæ, йæ
амондæн йæхæдæг кæй уыди хицау. Фæлæ Дасханы
æвидигæ тых æмæ хъару, йæ размæ тырнындзинад,
стæй йæ миддуне æххæстæй раргом кæныны тых-
хæй радзырдмæ хъæуы лæмбынæгдæр æркæсын.
Сылгоймаджы фæлгонц (йæ дугмæ гæсгæ) сара-
зынмæ Мамсыраты Дæбе дæсны уыд. Уымæн хæр-
зæвдисæн — "Фыццаг къахдзæф". "Залдуз"-ы тых-
хæй мæ ныхас загътон. Ныр цы уацмысыл дзуринаг
дæн, уымæн та йæ сæйраг хъайтары хъысмæт
бынтон æндæрхуызон рауад. Дасханæй зæгъын. Ацы
сидзæргæс сылгоймагæн Дæбе ахæм уæларвон тых,
ахæм фидар зонд, ахæм хъæздыг миддуне радта,
æмæ чиныгкæсæг дисы бацæуы: "Ау, сылгоймаг
уæвгæйæ йæ бирæ знæгтæй куыд ницæмæй тарст?"
Кæд адæм ног цардарæзтмæ сæхи раздæхтой,
уæддæр ма сæ авналæнтæ уыдысты къуындæг. Уæл-
342

дай фыдæбæттæ та æвзæрста сидзæргæс сылгой-
маг. Дасханæн йæ мой куы амард, уæд уыцы рæстæг
чызджыты кæстæр йæ гуыбыны уыд, хистæрыл цыд
æртæ азы, лæппуйыл та — аст азы. Йæ цард-цæ-
рæнбонты æххуырстæй чи фæхатт, уыцы мæгуыр
лæг цас бынтæ ныууагътаид йæ фæстæ? Æгæр-мæ-
гуыр ма сæ хæдзар дæр хæдзархуыз нæ уыд. Фæлæ
Дасхан нæ фæцудыдта. Кæд ын йе ’фсымæртæ æмæ
йæ тиутæ йæ цот уадзын кодтой, уæддæр сæм нæ
байхъуыста. "Æз мæ сывæллæтты нæ ныууадздзы-
нæн искæйы фæсдуæртты ниугæ, æппарæггаг къæ-
бæртыл, æмæ нæ ацæудзынæн мæхицæн æндæр
рæтты, кæйдæр хæдзæртты ног амонд агурæг", —
дзырдта Дасхан.
Ацы ран нын Дæбе кæд комкоммæ нæ зæгъы,
уæддæр дзы мах уынæм æцæг мады зæрдæ. Йæхи
мæт нæ, фæлæ йæ сабиты мæт кæны, уыдон хоны
йæ амонд, æнæ уыдон æй ницавæр мулк хъæуы. Цы
йæ æмбæхсæм, абоны цард бирæ хъæздыгдæр у,
фæлæ Дасханмæ уды кондæй æввахс чи нæ лæууы,
ахæм сылгоймæгтæ та нæм иу æмæ дыууæ нæ
разыны. Дасхан та, мæгуыр йæ бон, "...йæ риуæм-
бæрц, лæгау, размæ цæугæйæ, зындзинад, уæззау
куыстæй нæ тæрсгæйæ, алы мадзæлттæй ардта
кæрдзыны мур, æмæ хорз кæм уыди, фæлæ хуымæ-
тæджы дарæс йе ’нахъом сывæллæттæн". Царды
зын фадæттæн нæ бакуымдта сæттын, йæхи дардта
хъæлдзæг æмæ цардбæллонæй.
Гъе, ахæмæй нын равдыста автор йæ радзырды
сæйрагдæр хъайтары. Фæлæ нын æй дарддæр куыд
ныв кæны, афтæмæй Дасхан цæуылдæр нынкъард,
кæуындзастæй лæууы. Нæ, сылгоймаг йæ сидзæр-
гæсы бонтæ нæ мысы. Уый æндæр маст хæры. Ца-
вæр? Уыцы фарстайæн фыссæг æвиппайды дзуапп
нæ дæтты. Чиныгкæсæг æй базоны радзырды иннæ
архайджыты фæзындимæ.
Мæнæ Дасханы хæдзармæ æрбацыд йæ тиу. Кæд
æм йæ чындз уайсадгæ кæны, уæддæр йемæ схæ-
343

цыд, цавæрдæр дам-думты кой кæны, æгас мыгга-
джы номæй куры, цæмæй Дасхан мауал куса хъæуы-
хицауæй. Фæлæ сылгоймаг фидар зондыл хæст уы-
ди: "Кæдæй-уæдæй сылгоймагмæ дæр бар æрхауд-
та цардмæ бацæуынæн. Фыццаг къахдзæф æм ба-
кодтон а хъæуы æз æмæ нæй ахæм тых, мæн фæс-
тæмæ чи раздахын кæна мæ бынатæй. Фæлæ мын
уе ’нæуаг ныхæстæй мæ зæрдæ куы нæ рæхоиккат
æмæ мæ кусын куы нæ хъыгдариккат".
Æвæццæгæн, æндæр исчи Дасханы бынаты ба-
хаудта, зæгъгæ, уæд, чи зоны æмæ сразы уыдаид.
Фæлæ уый, йе знæгтæ йæ ныхмæ цы тох кæнынц, сæ
къæхты бын æй фæкæныны тыххæй кæй ницæуыл
ауæрдынц, уый хорз æмбæрста æмæ фидар лæууы-
ди. Нæ дзы тарст, кæд сылгоймаг уыд, уæддæр сæм
рассидти тохмæ.
Æниу Дасханы хъæусоветы уæнгæй куы æвзæр-
стой, уæд йæ ныхмæ цал æмæ цал адæймаджы хæ-
цыд! Куыд хъæуккæгтæ, афтæ йæ хæрзхæстæджытæ
дæр домдтой, цæмæй Дасханы фарста æвæрд ма
’рцæуа хъæлæсмæ. Бирæтæ дзы афтæ æнхъæл уы-
дысты, æмæ сылгоймагæн æхсæнады куыст куы ба-
хæс кæной, уæд сæ худинаджы кой райхъуысдзæн.
Æмбырды хъысмæт Дасханæн йæхицæй бирæ араз-
гæ уыд. Уый куы нæ бафæндыдаид, уæд æй тыххæй
ничи равзæрстаид. Фæлæ уыимæ сылгоймаджы бы-
нат ног цардарæзты нæ разындаид, йæ дарддæры
кад фылдæр нæ, фæлæ ныронг куыд уыди, афтæ та-
лынг ран баззадаид. Гъе, ахæм стыр социалон фар-
стайæн фæндаг саразыны бар æрхаудта Дасханмæ.
Æмæ уый дæр равдыста йæ цæстæнгас, цыфæнды
зын фæзилæнтæм дæр цæттæ кæй у, уый сын бам-
барын кодта: "Мæнæн мæ бартæн хицау мачи лæу-
уæд".
Уый ног дуджы цæрæг сылгоймаг бауæндыдаид
афтæ æргомæй йæ хъуыды зæгъын. Дæбейы иннæ
уацмыстæй (стæй иннæ автортæй) куыд зонæм, аф-
тæмæй уымæн уæвæн нæ уыд, цагъайраджы къæлæ-
344

ты бын уæвгæйæ, уымæн æмæ уæд сылгоймаджы
бартæ бынтон ницæйаг уыдысты. Ног цардарæзты та
йын байгом уæрæх фæндаг, йæ хъæлæсыуаг хъуы-
сын райдыдта æхсæнады царды.
Фæлæ фыццаг бонты адæм Дасханы хъæуыхица-
уæй куы уыдтой, уæд сæм худæгау каст. Хицауад,
дам, сылгоймагæн цæстмæ митæ кæны, æндæр,
дам, ын йе ’нæхъару зонынц. Хъæуыхицауæй сæм
сылгоймаг кусы, уый зæгъын дæр сæ сæрмæ нæ ха-
стой. Гъе, ахæм зын æмæ тæссаг уавæрты
райдыдта йæ ног бынаты кусын сидзæргæс Дасхан. Æм-
бæрста адæмы зондахаст: нæ сæ фæнды, сылгоймаг
сын куыд хицауиуæг кæна, уый. Фæлæ уæддæр
Дасхан зæрдиагæй архайдта мæгуыр адæмæн хорз фа-
дæттæ аразыныл, цы йæ бон уыд, уымæй йæхиуыл
нæ ауæрста. Цыбыр рæстæгмæ хъæуы мидæг фæ-
зынд бирæ ивддзинæдтæ. Уый тыххæй дзы сылгой-
мæгтæ уыдысты разы.
Уæззау сæры зонды хицау уыд Дасхан, кæд чысыл
ахуыргонд йеддæмæ нæ уыд, уæддæр "бирæ хъуы-
дытæ фыцын фæрæзта йæ сæр". Адæмимæ уынаф-
фæ кодта, кæм куыд хуыздæр саразын æмбæлы
хъуыддаг, уымæй сæ фарста. Фæлæ-иу арæхдæр та
йæ хъуыдытимæ бацыд парткомы секретармæ. Иу-
мæ арæх кæй баддысты, уый тыххæй дзы чидæртæ
гуырысхойы уацайрæгтæ арæзтой.
Уыцы хъуыддаг хорз зыдта Тезоты Даухан дæр.
Уый уыдис хъæздыг лæджы ус æмæ Дасханы сывæл-
лæттæн лæвæрдта йæхи сывæллæтты зæронд дзау-
мæттæ, дзабырты хæррæгътæ, стæй хаттæй-хатт
нартхоры ссады тæбæгъ дæр. Æмæ ныр йæ лæп-
пуйы къазнайы хардзæй цкъоламæ цæмæй райсой,
ахæм гæххæт курæг Дасханмæ куы бацыд, уæд æй
уырныдта, йæ бирæ хорздзинæдтæн ын разыйы дзу-
апп кæй ратдзæн. Æмæ, бæгуыдæр, Дасханы бон
уыди уымæн йæ хæстæ хъæугæ гæххæтæй бафидын,
фæлæ радзырды автор Дасханы æндæрхуызонæй
æвдисы. Фыссæг нын куыд æмбарын кæны, афтæ-
345

мæй Дасхан, куыд сидзæргæс сылгоймаг, æфсæрмы
кæны Дауханæй, фæлæ иумæйаг уавæрмæ та кæсы
бынаты, æхсæнады кусæг сылгоймаджы цæстæй.
Дауханæн йæхи хардзæй дæр йæ бон у йæ лæппуйы
ахуырмæ радтын (ис æм æхца), æмæ йын "нæ" куы
загъта, уæд ацыд æмæ адæмæн алы дам-думтæ дзу-
рын райдыдта Дасханæй. Уымæй размæ дæр дзы су-
су-бусуйæ дзырдтой хахуыртæ. Æрмæст фыдгултæ
æнхъæлмæ кастысты, Дасханы сæрмæ арв кæд нын-
нæрдзæн æмæ йæ кæд ныццæвдзæн, уымæ. Æмæ
сын ныр фадат фæци, зæй фенкъуыстæуыд йæ бы-
натæй. "Цы æрцыдис, уый нæма фехъуыстай? Нæ
хъæуыхицау æмæ партийы хицау цы бакодтой,
уый?.." "Нæ сылпаддзах цытæ кæны, уый нæма зо-
ныс?"— ахæм уацтимæ кæрæдзийыл æмбæлдысты
цымыдистæ. Зæронд лæгтæ тæрхæттæ сметой,
дарддæр ын цы чындæуа, ууыл. Уæлдай уæнгрогдæ-
рæй та февнæлдтой, Дасханы хъæуыхицауæй равза-
рыныл ныхмæ чи уыд æмæ уыцы уынаффæйыл ны-
ронг дæр разы чи нæма у, уыдон.
Дасханы тиу, дыууæ мыггаджы номæй æм курæг
чи бацыд, уый — Елбыздыхъо, алы мадзæлттæ
агуырдта, цæмæй йæ чындз карздæр æфхæрд бай-
йафа. Дасханы кæстæр æфсымæр Темыры йæ ныхæ-
стæй афтæ скодта (æнæуи дæр фыдуаг лæппу уыд),
æмæ уый Хъылцыхъойы марынмæ агурын райдыдта.
Сылгоймаджы алыварс, залиаг кæлмытау, æртым-
был сты йæ марджытæ. Дасхан йæ хистæр æфсы-
мæрæй хабар куы фехъуыста, уæд ын зын куыннæ
уыдаид. Дæ сæрæн мацы зон, афтæмæй дыл фæсау-
уонмæ чъизи ныхæстæ кæнæнт, уый æхсызгон кæ-
мæн уыдзæн? Ацы ран Дасханы уавæр Залдузы уа-
вæримæ æнгæс у. Сыгъдæг уæвгæйæ дыууæйыл
дæр æрымысыдысты, ирон сылгоймаг тынгдæр цæ-
мæй æгад кæны, ахæм ми. Сæ дарддæры хъуыддæг-
ты дæр æмбæлæм цавæрдæр иудзинадимæ. Залдуз
йæхи амарынвæнд скодта. Дасхан дæр афтæ. Нæ сæ
фæнды æгадæй цæрын. Уыцы уысм Залдуз ахъуыды
346

кодта йæ зæронд ныййарджытыл, йæ уарзоныл (йæ
зæрдæмæ æввахсдæр чи уыд, уыдоныл), Дасхан та
фæтарст, йæ сабитæ бынтон сидзæрæй куы баззай-
ой, уымæй. Кæс-ма, дыууæ сылгоймагæн дæр, сæ
къух сæхимæ сисгæйæ, сæ хъуыдытæ уыдысты æн-
дæртыл. Залдуз иунæг уыд, йæ фарс ничиуал рахæ-
цыдаид, уый куы бамбæрста, уæд йæхи амардта. Ху-
динаджы бæсты мæлæтыл кæй сразы, уый дæр тых-
джын сылгоймаджы бæрæггæнæн у. Фæлæ Дасхан
ноджы ныфсхастдæр разынд. Уый иу боны цардæй
нæ царди, фæлæ фидæнмæ каст, ууыл хъуыды
кодта æмæ йæ рæсугъддæр скæныныл йæ уд хъардта.
Йæ тохы фæндагæй нæ рахызт, фæлæ "Йæ куыст
дæлæмæ æруадзыны бæсты йæ фæкодта ноджы
хуыздæр, афтæ йæм кастис, цыма йæ фыдгулты цæ-
стытæ уымæй скъахдзæн".
Уыцы рæстæг зондахастыты тыхджын ныхмæ-
,,æуддзинадæн аккаг ныхкъуьрд радтыны кадджын
бынат æрхаудта Дасханмæ. Кæй зæгъын æй хъæуы,
ацы ран нæлгоймаг дæр зынтæй сарæхстаид ног ду-
джы æмдзугæнæг суæвынмæ. Дасханмæ йе ’фсы-
мæртæ æмæ йæ мойы мыггаг бынтон куы фæхæрам
сты, уæд сылгоймаг æрæнкъард, мæсты кодта. Фае-
лае йæм йæ куыст ныууадзыны зонд, йæ бынатæй
ацæуыны хъуыды никуы æрцыд. Йæ радзырды сæй-
рагдæр хъайтары Дæбе æвдисы æцæг тохгæнæгæй,
ног цардарæзты сæраппонд йæ цард дæр чи рат-
дзæн, ахæм æнæфæцудгæ, фидарзонд адæймагæй.
Дасхан зæххыл фидар кæй лæууыд, домбай сан-
чъехтæ кæй кодта, йе ’ргом æнæхъæнæй дæр рæсугъд
фидæнмæ арæзт кæй уыд æмæ, кæд цыфæнды зын-
дзинæдтæ æвзæрста, уæддаер æй дзыллæйы æхсæ-
нæй ацæуын кæй нæ фæндыд, уый нын автор тынг
арæхстджынæй дзуры, йе ’фсымæр Темыр æй топпæй
куы фехста, уыцы рæстæг. Дасханæн раздæр æрхауд-
той йæ къæртатæ. "Кæмæн цы кодтон?.. Чи мæ
амардта?" — ныхъхъæр ма ласта фæстаг хатт эемæ фæззы-
гон тау кæрдæгыл æрфæлдæхт, уæззау тулдз бæласау.
347

Фыссæгæн йæ бар уыд "æрфæлдæхт"-ы фæстæ
стъæлф сæвæрын. Афтæмæй дæр бæрæг уыдаид,
Дасхан цас тыхджын уыд æмæ йæ "ахауын" нæ, фæлæ
"æрфæлдахын" кæй бахъуыдаид. "Ахауын" алкæй тых-
хæй дæр зæгъын æмбæлы. Фæлæ иугæр адæймаг
"æрфæлдæхт", зæгъгæ, уæд уый та бирæ цæуылдæр-
ты дзурæг у. Дæбе нын уыцы дзырды руаджы ноджы-
дæр ма иу хатт æмбарын кæны Дасханы цардбæллон-
дзинад, йæ æвидигæ тых. Фæлæ дзы автор "уæззау
тулдз бæласау" куы загъта, уæд уый та сылгоймаджы
фæлгонцмæ бахаста ног ахорæн. Тулдз бæлас зын
фæлдахæн у цыфæнды фæлтæрд хъæддзауæн дæр.
Уымæн æмæ уыцы бæлас хъæды иннæ бæлæстæй би-
рæ фидардæр у. /Емæ Дасхан, сылгоймаг уæвгæйæ,
йæ рæстæджы "тулдз бæласау" кæй уыд адæмы æх-
сæн, уый мах æнкъарæм радзырдæн йæ райдианæй
йæ кæронмæ.
Дасханы амардтой. Уыцы фыдмийы онг нын Дæбе
æххæстæй бамбарын кодта сылгоймаджы уæды рæ-
стæджы уавæр. Фæлæ Дасханы амарды фæстæ
хъæуы иннæ сылгоймæгтæ раздæрау сæхи нæ бам-
бæхстой, раздæрау æмырæй нæ лæууыдысты. Фыс-
сæг раст бакодта, Дасханы марды уæлхъус сылгой-
мæгтæн ныхасы бар кæй радта, уымæй. Ацы ран мах
уынæм, сылгоймæгтæ кæй нæ фæтарстысты се
знæгтæй, фæлæ сæ кæй агурынц номхыгъдæй.
Дасханы зынгхуыстæй уынгæйæ, уыдонæн сæ каст у
размæ, сæ хъаруджындæртæй иу цы цардыл тох
кодта, уыцы цардмæ, Иуныхасæй, сылгоймаджы бартыл
дзурæг сты сылгоймæгтæ сæхæдæг. Мæнмæ гæсгæ,
радзырдæн йæ тыхджындæр бынæттæй иу у уый.
Дасхан нал ис, фæлæ йæ фыццаг къахдзæфæй би-
рæтæн равдыста, сылгоймаг дæр æхсæнады мидæг
йæ ныхас кæй зæгъдзæн æмæ йæхи дæлдæр кæй ни-
кæмæй æруадздзæн, уый.
Автор нын Дасханы амарды фæстæ æмбарын кæны,
йæ бынаты кæй балæудзысты бирæ æндæр сылгой-
мæгтæ, йæ хъуыдытæ йын кæронмæ кæй ахæсдзысты.
348

Радзырдæн йæ апп уым ис, æмæ цардимæ æнгом баст
кæй у, сылгоймаджы фæлгонц дзы айдæнмæ кæсæгау
кæй зыны. Дæбе дзыллæйы рæгъмæ рахаста,
сылгоймаджы дунеæмбарынады цы ивддзинæдтæ æрцыд,
сылгоймаджы миддуне куыд рæзыд æмæ алыхуызон
цæлхдуртæ кæй ницæмæ уал дары, уыдæттæ.
Æмæ канд Дасхан нæ, фæлæ авторæн йæ иннæ
уацмысты хъайтартæ дæр царды асинтыл æдæрсгæйæ
хызтысты. Æввонгхортæй сæ удхæссæг уыдтой, ног ду-
джы агуырдтой сæ амонды стъалытæ. Æз сæм бафип-
пайдтон иу хорз миниуæг — тохмондаг уыдысты, сом-
боны рухс-иу сæ цæсгæмттыл хъазыди, æмæ-иу уый
сæраппонд сæ удтæ дæр нæ бавгьау кодтой.
Дæбейы радзырдтæй зын ссарæн у ахæм, кæцыйы нæ
архайы сылгоймаг. Фыссæг йе сфæлдыстады сæрмагонд
бынат радта ирон адæмы царды ахъаззагдæр цаутæн.
Мидхæсты азты уавæримæ нæ зонгæ кæнынц "Пакет",
"Ирвæзынгæнæг", "Джерихан", колхозты арæзтадимæ —
"Мастисджытæ", "Афтид ингæнтæ", "Уый амард уацары",
Фыдыбæстæйы хæсты фæстаг азты бæстæйы экономи-
кæйы уавæр æмæ хæсты фæстиуджытæ иуварс кæныныл
удуæлдай фæллой уынæм "Сæлавыр", "Фæсмон",
"Дыргьъдонгæс Вано", "Зæронд Бадзи", "Рæдыд", "Йæ
ролы" æмæ æндæрты. Царды ног фæзындтытæ зæр-
дæмæхъаргæ ахорæнтæй сфæлдыста мæ уарзон фыс-
сæг "Тилифон", "Амырыкдзау" æмæ йæ бирæ æндæр
радзырдты. Кæм худгæйæ, кæм хъазгæйæ, кæм та тыз-
мæгæй дзуры Дæбе. Æмæ уым диссагæй ницы ис. Рæ-
диагæн зонд бацамон, къуылымпыйы хос чи у, ууыл ма
бацауæрд, тырысахæссæгыл кады зарæг скæн — ахæм
сты Мамсыраты Дæбейы миниуджытæ, ахæм цæстытæй
кæсынц цардмæ йæ уацмысты архайджытæ дæр.
Дæбе хъæлдзæг ныхасмæ хорз кæй арæхст, уый фæр-
цы йын сылгоймаджы хъæндзинæдтæ равдисын æнтыст
худгæ-худын. Чиныгкæсæгмæ цавæрдæр рогдзинад фæ-
зынын кæнынц йæ уыцы радзырдтæ. Сылгоймæгты æр-
вылбоны цардмæ Дæбе лæмбынæг цæстæнгасæй каст.
Зыдта сын сæ зондахаст, сæ уды конд. Уæлдай арæхст-
349

джындæрæй та йæхи равдыста хистæр кары сылгоймæг-
ты фæлгонц аразгæйæ. Уыдоны архайд æмæ хъуыддæг-
тæй автор худы аппаринаг æгьдæуттыл, архайы сылгой-
мæгты зондахаст уыдонæй ссæрибар кæныныл.
Кæд хъыгаг у, уæдцæр ма нæм фæзыны Гугулайы
хуызæн сылгоймæгтæ (Тугула"). Цы æвзæр, æп-
пæрццаг миниуджытæ йæм ис, уыдон йæхæдæг не
’нкъары. Афтæ йæм кæсы, цыма йæхицæй растдæр
адæймаг зæххы къорийыл нæй.
Гугула хæдзаруарзон у, фæлæ йæхи æвдисы бынтон
тонайæ. Æппынæдзух архайы йæ исбон, комкоммæ та
— æхцайы æвæрæнтæ фæфылдæр кæныныл. Арахъ
уадзы æмæ йæ зонгæтæм æвæры уæй кæнынмæ. Нæ,
мæгуыр нæ цæры Гугула. Уæдæ йæ царды ’мбал Хату
дæр кадджын лæг у адæмы ’хсæн. Йæ куысты йæ ны-
майынц, йæ ныхасмæ йын хъусынц. Гугула та? Уый та
уыдæттæ не ’ндавынц. Йæхи зондыл хæст у. Кæд йе
’нæниздзинад фæцудыдта, уæддæр йæ бирæ æхцатæй
путевкæйы аргъ Тамарæйæн æнæхъæнæй радтын йæ
зæрдæ нæ зæгьы, цæмæй йын асламдæрыл ныллæу-
уа, ууыл архайы. Чъынды Гугулайæн гæнæн куы нал
уыд, уæд путевкæйы аргъ бафыста æмæ ацыд Кисло-
водскмæ йæхи дзæбæх кæнынмæ.
Ваннæтæ йын тынг æххуыс уыдысты, фæлæ дзы кæ-
ронмæ нæ фæци. Дæбе йæ æвдисы тынг тыхстхуызæй,
æхцатæ ивдзысты, зæгъгæ, хабар куы фехъуыста, уæд
фæтарст, йæ дыууадæс æмæ æхсæзыссæдз мин сомы
доныкъусы сæфт куы фæкæной, уымæй. Уыдоны мæ-
тæй йæхицæн бынат нал ардта æмæ фæрынчын.
Радзырд фыст æрцыд 1953 азы. Йæ кæсгæйæ
æрцыдтæн ахæм хъуыдымæ. Зæгъæм, Гугула кæд
цыфæнды хорз цæры, уæддæр уый йæ кары сылгой-
маг у. Æнæмæнг, бавзæрстаид зын бонтæ. Гъе æмæ
йæ уыцы бонты цард цæуыл сахуыр кодта, уый ныр
дæр не ’ппары. Рох кæнын нæ хъæуы уый дæр, æмæ
ас адæймагмæ цы миниуджытæ ныффидар уой, уы-
донæй æнцон фервæзæн кæй нæ вæййы. Уый Дæбе
дæр хорз зоны æмæ нын Гугулайы митæй æмбарын
350

кæны, зæронд цардæй нын цы æвзæр æгъдæуттæ
баззад, уыдон абоны царды кæй нал бæззынц, æмæ
сыл æнæмæнг кæй хъæуы къух ауигъын.
Ног дуджы цинæй райгонд чи у, адæмы къахисти-
мæ йæ къахист чи бары, уыдонмæ та Дæбе кæсы æф-
сымæрон цæстæй. Абон дæр ма нæ литературæйы
фæзминаг хъайтарты æмрæнхъ чи лæууы, уыдонæй
иуыл нымайынц Разиаты ("Йæ ролы").
Радзырд "Йæ ролы" фыст æрцыд 1938 азы. Уыцы
рæстæг, кæй зæгъын æй хъæуы, сылгоймагæн æндæр
кад кæнын райдыдтой, йæ фадæттæ зынгæ æндæр-
хуызон фесты. Фæлæ та ацы ран дæр Дæбе нæ фæ-
лæууыд æмæ нын ныхмæ авæрдта дыууæ дуджы. Бæл-
вырддæр куы дзурæм, уæд та нын равдыста сылгойма-
джы раздæры æмæ ныры цард. Зæронд усы ролы хъа-
зы æрыгон чызг Разиат.
Театры режиссер Разиатæн Госæдайы роль куы
радта, уæд чызг сагъæс кæнын райдыдта, куыд хуыз-
дæр æй ахъазон, зæгъгæ. Йæ цæстыты раз лæууыдис
мæгуыр хæххон æвадат сидзæргæсы фæлгонц, фæлæ
йын йæ цæсгом нæма уыдта, нæма йын хатыдта йæ
зæрдæйы уаг, уымæн æмæ Разиат уыцы дугæй, уыцы
хъизæмар цардæй дард лæууы. Ахæм хъуыдыйыл нæ
æфтауы автор, Разиат уæды сылгоймаджы фæлгонц
сценæйыл куыд хуыздæр равдиса, ууыл мæт кæн-
гæйæ катайниз куыд æрцахста, уымæй.
Уæдмæ дын æрыгон артисткæ йæ фыны куы фестид
зæронд ус. Бахаудта сидзæргæсы зын фадаты. Тыхсы,
хъуырдухæнтæ йæ сæ уæлныхты систой, фæлмæцы,
йæхицæн бынат нал ары, буар ризы. Фехъал. Уæддæр
ма зæрдæ тарст, фæлæ фын уыд, уый куы базыдта,
уæд Разиат æхсызгон сулæфыд. Цы зæгъынмæ хъавы
уымæй фыссæг?
Уыцы нывыл лæмбынæгдæр куы ахъуыды кæнæм,
уæд æнцон бамбарæн у автор. Мæнмæ афтæ кæсы,
æмæ ног дуджы сылгоймаг суанг йæ фыны дæр тæрсы
раздæры уавæртæй. Бæгуыдæр, уыцы тыхст бонтæй
дард лæууы Разиат, фæлæ йæ хъæуы йæ ролы ахъазын.
351

/Евæлмæцгæйæ зылдис уынгты, базары, æдзынæг
кастис хъæутæй æрбацæуæг сылгоймæгтæм, фæлæ
йын уый ницы феххуыс. Дæбе куыд зæгъы, афтæ сыл
зын царды фæд бæрæг нал уыд. Канд горæты цæрæг
сылгоймæгтæй нæ зæгъы автор. Цæмæй хъæуккаг
сылгоймæгты уавæр чиныгкæсæгæн равдиса, уый тых-
хæй фыссæг йæ раздæры сæйраг архайæджы дыууæ
хатты арвыста хъæутæм зæронд устыты уынынмæ.
Кæд афтæ зæгъы, æмæ уый дæр бирæ пайда нæ фæ-
ци æрыгон актерæн, уæддæр дзы уынæм, абоны зæ-
ронд устытæн ног дуг сæ цæсгомы æнгас кæй аивта
æмæ сæ цæстыты цин кæй æрттивы. Ахæм фæзилæ-
ны руаджы фыссæджы къухы бафтыд йæ рæстæджы
сылгоймæгты хуыздæр сныв кæнын.
... Пьесæ æвæрынмæ бирæ рæстæг куы нал хъуы-
дис, уæд Разиатмæ уазæгуаты ссыд йæ мад. Стæй йæ
чызджы сценæйыл зæронд усы фыдæбæттæ æвдис-
гæйæ куы федта, уæд мады зæрдæ суынгæг, уымæн
æмæ уыцы цардæй йæ зæрдæ ныр дæр ма тыппыр у.
"...Уыцы цард дæ цæстæй дæр куы никуы федтай, уæд
æй афтæ хорз кæцæй фæзмыс?" — фæстагмæ бафар-
ста мад, æмæ ууыл радзырд фæци.
Автор уыцы фарстайæн комкоммæ дзуапп нæ дæт-
ты. Уый фæнды, цæмæй йыл чиныгкæсæг йæхæдæг
ахъуыды кæна. Æмæ кæд афтæ у, уæд æз дæр фæстæ
нæ фæлæудзынæн. О, Разиаты номæй Дæбе æвдисы
ног дуджы фæсивæды миддуне. Æз æй куыд бамбæр-
стон, афтæмæй Разиат æмæ уый хуызæттæй нæ рох
кæны сæ мадæлты уæззау цард, фæнды сæ, цæмæй
сын сæ ном макуы мачи рох кæна, фæлтæртæ, уыдоны
тухитæ сценæйыл уынгæйæ, аргъ кæной сæ абонæн
æмæ йæ хъахъхъæной цæсты гагуыйау.
Сылгоймаджы фидæн та, автор нын йæ иннæ
радзырд "Минæвæрттæ"-йы куыд зæгъы, афтæмæй бæл-
лиццаг у. Ацы радзырды æнцонæй раиртасдзыстæм,
адæм хъæздыгдæр цæрын кæй райдыдтой, Ирыстоны
хъæуты зынгæ ивддзинæдтæ кæй æрцыд хорзырдæм.
Сылгоймаджы размæцыд, зæронд дугæй йæм кæй ни-
352

цыуал хæццæ кæны, ног цард аразыныл уæнгрогæй кæй
архайы, йæ уарзæгой зæрдæйы фæндтæн йæхæдæг кæй
у фæндагдæттæг, уый Дæбе фыссы йæ иннæ радзырдтæ
"Налхъуытæ", "Принципиален хъуыддаг"-ы дæр.
Цæвиттон, Мамсыраты Дæбейы радзырдтæ кæс-
гæйæ адæймаг свæййы историон рæстады æмдзугæ-
нæг. Сылгоймаджы фæлгонц фыссæг æвдисы тыхджын
сурæтты руаджы. Йе ’сфæлдыстадыл ын райдианæй
кæронмæ куы афæлгæсæм, уæд дзы фендзыстæм,
сылгоймаг йæ амондмæ цы гуыргьахъ фæндæгтыл цыд
æмæ куыд уæлахиз кодта, уый.
Уыцы хъуыдыйæ, æвæццæгæн, балхынцъ кæндзы-
нæн мæ зæгъинæгты хордзен. Æрмæст ма йæ иу хатт
фæлхатын: куыд Дæбейы, афтæ Лермонтов æмæ Мы-
состы тыххæй фыст очеркты ранæй-рæтты кæм бæс-
тон, кæм уæлæнгай, дыкъæдзыгты сæ нæ райсгæйæ,
пайда кæнын зындгонд авторты хатдзæгтæй, æмæ
мæм мачи фæхæрам уæд. Наукон-иртасæн куыстыты
æмрæнхъ сæ мыййаг, не ’вæрын.
Галиуырдыгæй рахизырдæм: Токаты Асæх, Ардасенты Хадз-
батыр, Мамсыраты Дæбе, Цырыхаты Михал, Дзасохты Музафер,
Цæгæраты Максим, Плиты Грис, Дзадтиаты Тотырбег, Хъайтыхъ-
г'о1 Геоо.
12. Заказ ММ5
353

"ФАРН ÆМÆ
СÆРИБАРЫ ФÆДОН"
"...Шамилæн кæцыфæн-
ды предмет дæр у аивады
æрмæг, зыны йæм вазыг-
джын æмæ алывæрсыгæй,
сæрттивын æй кæны".
ЦÆРУКЪАТЫ Алыксандр.
Алы адæймагæн дæр вæй-
йы йæхи уарзон автор. Æдзух
ын фæбæллы йæ ног уацмы-
сты хъуыдыты аленк кæнын-
мæ, йемæ дард балцы æнæс-
гæрст фæндæгтыл ацæуын-
мæ. Ахæм фæндæгтыл цæу-
гæйæ та, æнæмæнг, хъæуы
лæгдзинад, адæймаджы хуыздæр миниуджытæй иф-
тонг уæвын. Уыцы стыр тых йæхимæ куы банкъары,
уæд разыйæ баззайы авторæй. "Мæ бæллицты мæ-
сыгмæ мæ схизын кодта", — фæзæгъы чиныгкæсæг.
Уый, кæй зæгъын æй хъæуы, фыццаджыдæр авторы
æнтыст вæййы.
Джыккайты Шамилы чиныг "Сагъадахъ" чи бакæ-
са, уый фыдæнхъæл нæ фæуыдзæн. Алчи дæр бам-
бардзæн поэты сыгъдæг зæрдæйы уаг, æнкъарæн-
тæ, æргом дзырд æмæ сагъæстæ. Йæ лирикон хъай-
тартæ кæд зындзинæдтæ æвзарынц, уæддæр сга-
рынц абухгæ фурды æрфытæ, сты царды рæстдзина-
дыл тохгæнджытæ. Ацы чиныг куы бакастæн, уæд мæ
зæрдыл æрлæууыдысты йæ иннæ чиныг "Амыраны
зæрдæ"-йы цыбыр разныхасы рæнхъытæ: "...Поэтæн
нæ фольклоры уацмыстæ дæттынц ахсджиаг æрмæг
ирон адæмы бæллицтæ зонынæн, нæ абоны цард
354

дарддæр æмæ рæсугъддæр равдисынæн. Автор йае
уацмыстæн адæмон сфæлдыстадæй исы карз кон-
фликттæ, цæмæй йæ геройты лæгдзинад, сæ зæр-
дæйы рæдау рæсугъддзинад бæлвырддæрæй разы-
на. Уыцы тохы кæддæриддæр фæуæлахиз вæййынц
царды рухс тынтæ"...
О, Шамилы сфæлдыстадмæ йæ хъус чи дары, уый
йын æнæ бафиппайгæ нæ фæуыдзæн йæ уыцы стыр
хотых. Йæхæдæг æнæсайд, æргомдзырд уæвгæйæ,
сæрыстырæй зары нæ номдзыд лæгтыл, тыхджын
ныхкъуырд дæтты ныры "уэездæттæн".
"Сагъадахъ". Джыккайы-фырт йæ чиныгæн ахæм
сæргонд цæмæн радта? Поэт у тохгæнæг, рæстдзи-
над бахъахъхъæныны тыххæй йæ цард дæр рат-
дзæн. Фæлæ цардæй куыдфæндыйæ ацæуын йæ
сæрмæ нæ хæссы, уый йæм æгад кæсы. Автор тохы
быдыры хæцæнгарзæн фыдæлтыккон сагъадахъ
хуымæтæджы нæ равзæрст^. Стæй йæхæдæг дæр у
уыцы хæцæнгарзы аккаг æфсæддон. Сагъадахъы йæ
судзаг фат бавæры æмæ йæ бынатыл сæмбæлын
кæны. Чиныг кæсгæйæ уыцы хъуыды æнцон бамба-
рæн у. Иу дзырд иннæйыл куыд æнгом бает у,
рæнхъгай йæ зæрдæйы зæгъинæгтæ куыд арæхсгæ
бийы, уымæй бæрæг у йæ профессионалом домбай-
дзинад. Мæсыгамайæг арф кæмтты иугай дуртæ
уидзгæйæ рындзыл галуан куыд амайа, афтæ Ша-
мил дæр хуымæтæг, æнцон æмбарæн дзырдтæй
фæлгонц кæны йæ поэтикон уацмыстæ. Алы æм-
дзæвгæйыл дæр бæстон, лæмбынæг кæй бакусы,
уымæ гæсгæ дзы парахатæй зыны йæ миддуне. Æм-
дзæвгæ, авторы тугдадзинтæй кусгæйæ, зæрдæ
агайы.
Джыккайты Шамил йæ "Сагъадахъ"-мæ бахаста
цыппарыссæдз æмдзæвгæйæ фылдæр. Фыццаджы-
дæр уал мæ иу ныхас зæгъын фæнды, чиныг йæ
тематикой æгъдаумæ гæсгæ куыд арæзт у, уый тых-
хæй. Автор цардимæ æмдзу кæны. Алы хъуыддагмæ
дæр кæсы йæхи цæстæнгасæй. Уымæ гæсгæ йæ те-
355

матикæ дæр (кæд дзы бастдзинад ис, уæддæр) у
алывæрсон. Раст бакодта, чиныг хицæн хæйттæй
кæй сарæзта, уымæй.
"Нæ цæугæ мæсгуытæ", зæгъгæ, уыцы сæргонды
бынмæ зæрдæмæдзæугæ рауадысты "Ирыстон", "Ма-
дæлон æвзаг", "Ирон сылгоймаг", "Шегрен" æмæ ин-
нæ æмдзæвгæтæ. Фæлæ сæрмагондæй æнæ зæгьгæ
нæй, Къостайы тыххæй дзы цы æмном æмдзæвгæ ис,
уый тыххæй. Йæ алы рæнхъ дæр у царды чысыл ныв,
цæстыты раз сыстынц Къостайы фыдæбæттæ, йæ уац-
мысты хъайтартæ.
Дæ зæрдæ сыгъд æрцыты бын
æхсонæй,
Уыдис йæ рухс нæ фæндагыл
зæлдаг...
Ис хъузгæй хурмæ сындзытыл
фæндаг,
Ды йыл цыдтæ нæ амондмæ
фæндонæй.
Чиныджы автор дарддæр дзуры, Къоста, уыцы
фæндагыл цæугæйæ, ирон фæндырæн æвзаг куыд
радта, стæй нæ хъомпал дзырдтæн уаг кæй скодта,
уыдæттыл. Къостайы ном æнустæм баззад. Чи зоны
æмæ ацы æмдзæвгæйыл мæ фыстæджы не ’рлæууы-
даин, мæнæ мæм ацы ныхæстæ —
Ды — Иры зæд, нæ ном æмæ
нæ кад,
Ды скодтай зарæг адæмæн
сæ хъыгтæй,
Ды ссыгътай артдзæст къонайыл
фæныктæй
(уæлдайдæр та фæстаг рæнхъ) цавæрдæр уæларвон
тых куы нæ февзæрын кодтаид, уæд. Æнæмæнг, æм-
дзæвгæйы кæронбæттæн авторæн бантыст æнæфæ-
цудгæ, уыимæ фидар ныхæстæй балхынцъ кæнын.
356

Горæтгæрон районы администраций^ бæрнон кусæг Къæ-
бысты Андрей, Джыккайты Шамил æмæ историон наукæты
доктор, ЦИПУ-йы профессор Дзидзойты Валери.
"Ды ссыгътай артдзæст къонайы фæныктæй" — уый
æмдзæвгæмæ бауагъта сæрмагонд хъуыды, чиныг-
кæсæгæн æххæстæй равдыста, уацмыс кæуыл фыст
у, уымæн йе стыр тых æмæ зонд.
Æфсарм хъуамæ алы адæймагмæ дæр уа. Фæлæ
поэзи йæ сæйрагдæр хъысмæтыл чи нымайы, уый та
иннæтæн вæййы дæнцæг. Ахæмæй зонын
Джыккайты Шамилы. Афтæ мæм кæсы, цыма рæстæвзарæн
тæразыл йæ цард тæрхондоны лæууы. Уымæ гæсгæ
"уаз æмæ бæрнонæй" йæ ныхас цадæггай кæны.
Поэт афтæ хорз æмбары цард, æмæ дзы ссардта
йæхи "цагъайрæгтæ". Мулк æмæ хæзнаты фæдыл
æхсæв дæр æмæ бон дæр фынæй чи нал кæны, зы-
дыка чи у, гъе ахаем адæймаджы хоны цагъайраг:
...Фæлæ ды исæн дæ цагьар,
Ныкъкъæдз дæ уый фæдыл
лæггадæй.
Тугæй чи балхæдта хæдбар, йæ катай сыгъдæг
удыл кæмæн у, уыдоны номæй "цагъайрагæн" æмба-
рын кæны, зæгъгæ, кæд йæ хæдзар-мæсыг хор æмæ
хæзнатæй йедзаг у, уæддæр фæстагмæ йæ хъузгæй
357

афтид рыг кæй баззайдзæни. Уымæн æмæ йæ митæ
сты лæмæгъ, æнæбындур. Æмæ поэт лæгæй-лæг-
мæ йæ ныхмæ æрлæууыд:
Мæнæн та у гæнах нæ бæстæ.
Æз дæн йæ конд хуымы нæмыг,
Æмæ æнусон у мæ хъæстæ.
Сомбоныл тох кæй хъæуы, цæттæйæ кæй ницы
вæййы, ахæм хъуыдыйыл мæ бафтауы æмдзæвгæ
"Мæ фыдæй мын нæ баззади бынтæ". Царды, дам,
цыфæнды зын куы бавзарон, уæддæр ныфсджын
æмæ сæрыстырæй хъæцдзынæн мæ рыстыл.
...Мæ тых кæны зындзинæдты
дывæр,
Цæуынц мæ разæй
Адæмы хуыздæртæ.
Нæ размæцыд нын чи хъыгдары, цæлхдур нын чи
æвæры, уыдоны та хæмпæлгæрдæгау рæдувы æмæ
сæ иуварс æппары йæ фæндагæй. Фæлæ цард цард
у, æнæмæлгæ дуне нæй, æмæ Шамил афтæ зæгъы:
Иугæр мæ фæззæг æрцыд,
Иугæр лæзæрын,
Бахъуыд мæ цардæй
æдзардмæ цæуын,
Уæд фæнды
Мæн бæласау фæцæрын,
Уæд фæнды
Мæн бæласау
Лæугæйæ мæлын...
Фæлæ поэт йæхи мæт нæ кæны, зын ын уыдзæн,
ууыл нæ тыхсы. Ахæм уавæры уæвгæйæ дæр ма адæ-
мæн исты хорздзинад раттыныл хъары йæ зæрдæ, уы-
донимæ уæвын æй фæнды уæддæр, æмæ Бæласы но-
мæй дзуры:
358

...Иугæр исчи
Куы сæтта мæ хихтæ, —
Уæд мыртгæйау
Мæ дыргъты тыххæй.
Стæй мæ къабузтæй
Саразæнт михтæ,
Æмæ уалдзæджы ногæй
Тау ысуадзон цъæхæй.
Шамилы къахист "сындæг, фæлæ уæндон" кæй у,
æцæг поэты цæстæй кæй кæсы дунемæ, уый ды-
зæрдыггаг нæу. Йæхи загъдау, æнæмæт бон ыл нæ-
ма ацыди, стæй æввонгæй мисхал дæр нæ райста
цардæй. Уый йе сфæлдыстады æрттивы стъалыйау.
Ахуыры асинтыл цæугæйæ Шамил бирæ кæй фæл-
лой кодта, æдзух размæ кæй тырныдта, уый фæрцы
иумæйаг гуылфæны ссардта йе ’цæг бынат. Ныр-
тæккæ у ЦИПУ-йы профессор. Ахуыргæнæг уæв-
гæйæ æмæ наукон-иртасæн куыст кæнгæйæ, æнæ-
мæнг, зын у тыхджын уацмыстæ фыссын, фæлæ кур-
диатджын поэт йæ хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ
Икъаты Авдул, Джыккайты Шамил, Дыгъуызты Тенгиз.
1982-æм азы ист къам.
359

Джыккайты Шамил æмæ Джусойты Нафи Горæтгæрон
районы бæрнон кусджытимæ.
зæгъынмæ дæр ссары рæстæг. Стæй сæ зæгъгæ та
куыд кæны! Йæхи сыгъдæг æвзаг, адæймаджы зæр-
дæмæ уæрæх фæндаг чи ссары, ахæм æвзаргæ ны-
хæстæй.
Махæй чи нæ зоны нæ хæхтæ? Фæлæ сын поэт
сæ хуыз, сæ тигъты бæрзонддзинад æмæ сæ урс-
сæр къæдзæхтæ ныв кæны йæхи ныхасы здæхт
æмæ аив ахорæнтæй (Æмдзæвгæ "Хæхты бæрзæнд-
тæ"). "Хъуынтъыз уой, ирд — уæддæр вæййынц
уынддаг".
Не ’рвылбоны царды, хъыгагæн, сæмбæлæм
æдзæстуарзонтыл, йе ’мхуызæтты æнтыст æмæ
хорздзинадыл цин кæныны бæсты сæм знаджы цæ-
стæй чи кæсы, ахæм саузæрдæ адæймæгтыл. Ша-
милæн дæр иу æмæ дыууæ хатты йæ размæ нæ фе-
сты "зæрдæйæ — марг, дзыхы дзырдæй — рæдау"-
тæ. Фæлæ уыдæттæй нæ фæтарст, нæ рахызт поэ-
зийы бæхæй. Уыдоны фыдæнæн нæ адæмы ’хсæн
уарзонæй цæры. Йæ фыссæн сис фидарæй-фидар-
дæр кæны.
...Æцæгæлон зæххыл цыфæнды парахат куы цæ-
рай, уæддæр зæрдæ Райгуырæн бæстæмæ æхсайы,
уымæн æмæ хи хæдзары цавæрдæр æнæуынгæ
ныфсæй домбайдæр, хъæлдзæгдæр вæййы адæй-
маг. Искæй зæхмæ чи бафтыд, йе ’взонг бонтæ уым
чи арвыста, ахæм зæронд лæджы сагъæстæ æргом-
360

гонд цæуынц æмдзæвгæ "Кафт"-ы чызджытæн"-ы.
Цæвиттон, ирон чызджытæ кафынц Мюнхены, æмæ
хуры тынтæ сæ цæсгæмттæй кæлынц. Къуымы иу
зæронд лæг бады, "бахус и йæ цъæх цæстыты
сындз", афтæмæй. Автор æй "сыкъафындз" кæй хо-
ны, уымæ гæсгæ æнцон бамбарæн у, кавказаг зæ-
ронд лæг йе ’мзæххонты кафтмæ кæй кæсы.
Уый йæ сæнтты балæууыд
Кавказы,
Уым уыны
Ирон хъæуы сыгьдон...
Кафы ныр сæрыстырæй йæ разы
Фарн æмæ сæрибары фæдон.
Æвæццæгæн, чызджыты кафтмæ кæсæг хуыздæр
цардагур бафтыд Мюнхенмæ æмæ ныр "уазал дунейы"
фæсмонæй ризы.
Чиныджы стыр бынат ахсынц "æнахуыр уарзт"-ыл
фыст æмдзæвгæтæ. Уыдоныл нал дзурдзынæн, фæ-
лæ ма мæ зæгъын фæнды, Джыккайты Шамил йæхи
кæй базонын кодта æцæг поэтæй, йæ хъуыдытæ
кæй сты æвидигæ суадонау сыгъдæг, æмæ дзы чи-
ныгкæсæг кæй басæтты йæ дойны. Сфæлдыстады
къæпхæнтыл хизгæйæ ма нын нæ зæрдæтæ бирæ
хæттыты кæй барухс кæндзæн, уый дæр мæ уырны.
Уымæн æвдисæн — йæхи ныхæстæ:
Нæ бæсты фарн — мæ амондæн
мæсыг,
Нæ адæмы зонд — базыртæ
мæ удæн,
Йæ зæрдæ мын — цыкурайы
фæрдыг,
Æмæ мын нæй мæ рухс
фæндагыл цудæн.

СОДЕРЖАНИЕ
Таланта высокое озаренье.... Об авторе 5
РАССКАЗЫ И НОВЕЛЛЫ От автора 11
Предисловие 12
Сон Сулеймана 13
Кошерхан терпит фиаско 15
Мысли вслух 17
Мне нужна корова 18
Конец предприятию Фатимат 20
Расхвалил 23
Мысли вслух 24
Нужный человек 25
Хитрая бестия 28
Старая гармоника 32
Мысли вслух 34
Проданная любовь 35
Мысли вслух 36
Просчиталась 37
Мысли вслух 38
Кривая дорожка 39
На то он и зять 41
Гадюка 43
Ошибка Зуле 45
Мысли вслух 47
Больше не буду! 48
Крупные слезы 50
Мысли вслух 51
Помогла посудная тряпка 52
По-родственному 56
Мысли вслух 59
Выполнили свой долг 60
Мысли вслух 61
Рубашка с длинными рукавами 62
Мышонок — яблоко раздора 64
Мысли вслух . 66
Единственная дочь 67
Мысли вслух 69
О чем поведал старый дуб 70
Мысли вслух 72
«Я давно хотела сказать...» 73
Мысли вслух 74
ЧЫСЫЛ НЫВТÆ Автораэй 75
362

Разныхас 76
РАДЗЫРДТÆ ÆМÆ НОВЕЛЛÆТÆ Авторæй 97
Разныхас 98
«Кæмæн мæ ныууагьтай?» 99
Чи кæй? 103
Æргом хъуыдытæ 106
Ног фæтк 107
Æргом хъуыдытæ 110
Бабуцайы ныхæстæ 111
Æргом хъуыдытæ 114
Фыдкъах 115
Æргом хъуыдытæ 118
Уыхеры 119
Хæпъæт 122
Сæ дзырдæн — хицау 127
Æргом хъуыдытæ 130
Денджызы уарзт 131
Адзалæй гуырд амонд 136
Æргом хъуыдытæ 138
ÆМДЗАВД РÆНГЪИТÆ Авторæй 139
Раздзурд 140
РАДЗУРДТÆ ÆМА НОВЕЛЛИТÆ.... Авторæй 159
Раздзурд 160
Лихъæ кæрддутæ 161
Хъахъа 165
Гъазагæ 172
Æргом гъудитæ 177
Мора папкæ 178
Сæрæн кизгæ 182
Æргом гъудитæ 190
/Е ном — æ уæле 191
Æргом гъудитæ 192
Цидæр : 193
Кооператив «Уадза» 196
Æргом гъудитæ 202
Слестгæнæгмæ . 203
Æргом гъудитæ 206
Зæронд сайтæнттæ 207
Дзагур 214
Æргом гъудитæ 219
Тæггæ исон! 220
Æргом гъудитæ 225
363

Деденæг æма Синдзæ 226
Дзелкъордзауæн 228
Æргом гъудитæ 230
ЛИТЕРАТУРНЫЕ ОЧЕРКИ От автора 231
Предисловие 232
Мой Лермонтов 233
Йæ цинæй райдзаст кодта цард 272
«Æдули» æмæ «Æдылы» 311
Йæ иунæг къухæй цы уацмыстæ сфæлдыста 324
Фарн æмæ сæрибары фæдон 354
Содержание 362
Литературно-художественное издание
ИКАЕВ АВДУЛ АДУЛГЕРИЕВИЧ
ОТ ЧИСТОГО СЕРДЦА
Сборник произведений
Редактор Э. САКИЕВ
Технический редактор Б. БЕСАЕВА
Корректор А. ГАПБАЕВА
Компьютерный набор И.БАГАЕВА, И.ТИБИЛОВА
Компьютерная верстка К.КОЧИЕВА Т.СОЗАЕВ
Рисунки Руслана СЛАНОВА.
Печать с готовых диапозитивов. ЛР №020762. Формат 84x108 1/32. Бум. офсетная №1.
Гарнитура шрифта АЕ НЕ1_\Ю1_. Печать офсетная. Усл. печ. л. 13.11. Уч. изд. л. 12,91.
Тираж 1000 экз. Заказ №45 С 02.
Республиканское издательско-полиграфическое предприятие им. В.А.Гассиева
Комитета РСО-Алания по печати и делам издательств. 362011, Владикавказ, ул.Тельмана,16.