Автор: Pisowicz A.
Теги: języki świata językoznawstwo język osetyjski
ISBN: 978-83-8138-266-3
Год: 2020
Текст
GRAMATYKA OSETYJSKA
(dialekt iroński)
Pracę tę dedykuję studentom orientalistyki
A. P.
Andrzej Pisowicz
GRAMATYKA OSETYJSKA
(dialekt iroński)
[t]
AKADEMICKA
Kraków
Andrzej Pisowicz ©, Uniwersytet Jagielloński
© Copyright by Andrzej Pisowicz, 2020
Recenzent
prof. dr hab. Leszek Bednarczuk
Korekta tekstów osetyjskich pisanych cyrylicą
Andżela Kudzojewa
Projekt okładki
Paweł Sepielak
ISBN 978-83-8138-266-3 (druk)
ISBN 978-83-8138-267-0 (on-line, pdf)
https://doi.org/10.12797/9788381382670
Ilustracja na przedniej okładce przedstawia złoty wyrób starożytnej sztuki scytyjskiej
(zob. też tylna okładka)
Publikacja dofinansowana przez Instytut Orientalistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego
WYDAWNICTWO KSIĘGARNIA AKADEMICKA
ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków
tek: 12 421-13-87; 12 431-27-43
e-mail: akademicka@akademicka.pl
Księgarnia internetowa: https://akademicka.pl
Spis treści
I. Wprowadzenie 7
LI Wiadomości wstępne 9
II. Fonetyka. Pismo 15
III. Morfologia 43
111.1 Rzeczownik 43
111.2 Przymiotnik 75
111.3 Przysłówek 79
111.4 Liczebnik 80
111.5 Zaimek 89
111.6 Czasownik 127
111.7 Prepozycje i postpozycje 215
111.8 Spójniki 223
111.9 Partykuły 230
111.10 Wykrzykniki 233
IV. Zarys słowotwórstwa 235
IV.2 Kompozycja 235
IV. 3 Afiksacja 238
V. Wybrane zagadnienia składniowe 245
V. 2 Zdanie pojedyncze 245
V.3 Zdanie złożone 251
VI. Pochodzenie słownictwa osetyjskiego 265
Wyrazy osetyjskie czytane przez panią Andżelę Kudzojewą 273
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r. nagrane
we wrześniu 2010 r. we Władykaukazie przez panią Andżelę Kudzojewą 277
5
Spis treści
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów użytych w przykładach (rozdziały: I-VI)
oraz w materiałach z płyty 295
Bibliografia 327
Publikacje wydane cyrylicą 327
Publikacj e wydane pismem łacińskim 329
Wykaz skrótów bibliograficznych 331
Wykaz pozostałych skrótów 332
An Ossetic grammar. The Iron Dialect 333
I.
Wprowadzenie
Osetyjczycy sami siebie nazywają Ir, co kojarzy się oczywiście z Iranem (a ich
język jest rzeczywiście jednym z języków irańskich), ale - jak wykazały badania
językoznawców - nazwa ta nie ma jednak nic wspólnego z krainą Ariów (bo
etymologicznie to właśnie znaczy nazwa Iran). Ir jest lokalną nazwą kaukaską,
która przylgnęła do Osetyjczyków w ciągu długich wieków przebywania tego
ludu na Kaukazie.
Więcej wiadomości o ich języku czytelnik znajdzie w Wiadomościach
wstępnych (p. niżej, 1.1), a jeszcze więcej - w całej książce, którą ma przed sobą.
Tu chciałem jedynie podkreślić okoliczność mało znaną nawet studentom orien-
talistyki, którym dedykuję niniejszą gramatykę. Otóż język osetyjski, którym
mówi (jeszcze!) około pół miliona mieszkańców środkowego Kaukazu, jest języ¬
kiem zagrożonym. Można się obawiać jego zaniku. W stolicy Osetii Północnej -
Alanii, Władykaukazie, coraz więcej rdzennych mieszkańców tego zbudowane¬
go przez Rosjan miasta (wokół wsi o nazwie rodzimej Dzaudžykau) przechodzi,
w codziennym porozumiewaniu się, na język rosyjski cieszący się, co zrozumia¬
łe, ogromnym prestiżem.
Owszem, na murach wielu urzędowych instytucji, takich jak poczty czy
posterunki milicji, umieszczane są dwujęzyczne napisy: po rosyjsku i po osetyj-
sku, ale nie zapomnę przykrego wrażenia, jakie na mnie wywarły we wrześniu
2010 roku, gdy przybyłem do Władykaukazu, by zbierać materiały do niniejszej
gramatyki, nieoficjalne białe napisy umieszczane niziutko nad ziemią, blisko
piwnic, o treści: „jeśli jesteś Osetyjczykiem, znaj swój język!” (w oryginale pi¬
sanym cyrylicą: кæд дæ ирон, уæд де’взаг зон!, co się wymawia mniej więcej:
käd dä iron, łäd djewžag žon!). Brzmiało to jak rozpaczliwe wołanie patriotów
7
I. Wproiuadzenie
apelujących do swych rodaków, by nie tracili ważnego elementu tożsamości na¬
rodowej, jakim jest język ojczysty.
I nie jest to bynajmniej wynikiem jakiegokolwiek przymusu ze strony
władz Federacji Rosyjskiej, do której należy Republika Osetii Północnej - Ala-
nii. Tym bardziej dotyczy to formalnie niepodległej Osetii Południowej, „wykro¬
jonej” przez Rosję z terytorium Gruzji po wojnie 2008 roku. Nikt Osetyjczykom
nie zabrania mówienia po osetyjsku. Byłem na lekcji tego języka w jednej ze
szkół średnich Władykaukazu. Ten język jest tam wykładany oficjalnie. Ale na
ulicach miast rzadko się go słyszy. Mieszkańcy stolicy zdają się traktować język
osetyjski jako coś w rodzaju prowincjonalnego dialektu, którym nie wypada roz¬
mawiać głośno w europejskim mieście (Władykaukaz leży niewątpliwie w Eu¬
ropie). Lepiej jest we wsiach Osetii. Tam się jeszcze mówi po osetyjsku. I miejmy
nadzieję, że ten język nie zaginie.
By zrozumieć ten problem, warto sobie zdać sprawę ze szczególnej sy¬
tuacji geopolitycznej Osetii. Dla jej mieszkańców historycznymi wrogami,
a przynajmniej rywalami, są Gruzini (którzy patrzą na to, oczywiście, zupełnie
inaczej), por. s. 330 encyklopedii osetyjskiej Kazbeka Czelechsatego (p. biblio¬
grafia pod: Челехсаты). Toteż jedyną ostoją, do której można i trzeba wyciągnąć
rękę o pomoc, pozostaje dla nich Rosja. Przypomina to sytuację innego narodu
„tamtych stron”: Ormian. Dla nich historycznymi wrogami są Turcy i Azerowie,
a Rosjanie pozostają jedynym bratnim narodem, do którego można się zwrócić.
Tak to się dziwnie złożyło, że w regionie Kaukazu dwoma narodami o tra¬
dycyjnych sympatiach prorosyjskich są narody mówiące językami indoeuropej-
skimi: Ormianie i Osetyjczycy, których dawniej nazywano w Polsce Osetyńca-
mi. Oczywiście to tylko przypadek. Mówiący swoimi językami przedstawiciele
tych narodów nie czują przecież pokrewieństwa swej ojczystej mowy ze słowiań¬
skim językiem rosyjskim. Bo to pokrewieństwo jest odległe, równie dalekie jak
to, które łączy np. język polski z... perskim.
Na zakończenie tych słów chciałbym podziękować osobom, które oka¬
zały mi wiele życzliwości podczas mego pobytu w Osetii Północnej - Alanii.
Dużo czasu poświęcił mi we wrześniu 2010 roku pan dr Elbrus Satcajew, iranista
z tamtejszej Akademii Nauk, dobrze znający nie tylko osetyjski, ale także inne
języki irańskie, bardzo różne od jego ojczystej mowy: perski oraz paszto.
Dziękuję także pani Andżeli Kudzojewej, pracującej naukowo w zakresie
językoznawstwa osetyjskiego na Uniwersytecie Władykaukaskim. Dokonała ona
nagrań językowych, które są dołączone do niniejszej książki w postaci płyty.
8
I. Wprotuadzenie
I wreszcie dziękuję pani Marinie Kalojewej za pomoc w postaci książek, które
mi podarowała.
Za pomoc w przygotowaniu technicznym nagrań osetyjskich do sporzą¬
dzenia płyty dziękuję panu mgr Oskarowi Podlasińskiemu, iraniście z Uniwer¬
sytetu Jagiellońskiego.
LI WIADOMOŚCI WSTĘPNE
1.1.1 Język osetyjski (nazwa własna: ирон æвзаг, wymowa [iron äwžag] z akcen¬
tem, w obu wyrazach, na ostatniej sylabie) należy do języków wschodnioirańskich,
które, wraz z zachodnioirańskimi, są częścią językowej grupy indoirańskiej,
jednej z wielu grup i języków izolowanych (takich jak m.in. bałtosłowiańskie,
germańskie, romańskie, greka, ormiański) tworzących wielką rodzinę języków
indoeuropejskich.
Do współczesnych języków wschodnioirańskich należą, oprócz osetyj-
skiego, język paszto (używany w Afganistanie), języki pamirskie i „szczątkowy”
jaghnobi na terenie Tadżykistanu. Do zachodnioirańskich należą: perski (wraz
z tadżyckim), kurdyjski, beludżyjski i parę innych, w tym „luźne” dialekty środ¬
kowego Iranu, nie związane genetycznie z jakimkolwiek wyraźnie wyodrębnio¬
nym językiem irańskim.
Uwaga! Należy rozróżniać dwa pojęcia określane terminem „irański”. Tu¬
taj przymiotnik ten odnosi się do grupy języków (a nie do państwa) wywodzą¬
cych się ze wspólnego dialektu prairańskiego, niezależnie od tego, czy dany ję¬
zyk jest obecnie używany na terenie Islamskiej Republiki Iranu czy na zewnątrz
tego państwa. Co innego oznacza przymiotnik „irański” odnoszący się do pań¬
stwa Iranu (republiki islamskiej), w którym są używane nie tylko języki irańskie
(w pierwszym, lingwistycznym, sensie), ale także nieindoeuropejskie turkijskie
(głównie dialekty azerbejdžańskie).
Warto sobie zdać sprawę, że Osetyjczyków można by nazwać Irańczykami
(w szerokim sensie lingwistycznym), którzy... nigdy nie byli w Iranie. Bowiem
praojczyzna ludów irańskich mieściła się w starożytności poza państwem zwa¬
nym Iranem, na terenach rozciągających się od dolnego Dunaju poprzez dorzecza
Dniestru, Dniepru i Donu aż po Azję Środkową (!). Wymienione tu nazwy rzek
zawierają irański pierwiastek oznaczający „wielką wodę” (awestyjskie dänu-).
Do dziś Osetyjczycy na „wodę” mówią don [don].
9
I. Wprowadzenie
Dopiero po tej zamierzchłej epoce, po roku 1000 przed nar. Chr. część
Irańczyków, określających siebie w starożytności terminem Arya- (od którego
pochodzi nazwa: Iran), zamieszkała tereny zwane obecnie Iranem.
1.1.2 Przodkami Osetyjczyków były plemiona zamieszkujące w starożytności te¬
reny dzisiejszej Ukrainy (z Krymem włącznie) i południowej Rosji. Źródła gre¬
ckie podają informacje o Scytach i Sarmatach. Do tych ostatnich odnosiła swe
pochodzenie polska szlachta. Imiona osobowe Scytów i Sarmatów wskazują bez
żadnych wątpliwości na ich irańskie pochodzenie. Dają się objaśnić na bazie ma¬
teriału starożytnych języków irańskich, które mają długą tradycję pisaną. Chodzi
o języki: staroperski i awestyjski, spokrewnione „na zewnątrz” z językiem staro-
indyjskim (sanskrytem) w ramach wspólnoty indoirańskiej.
Potomkami Scytów i Sarmatów (czy też bliskich im innych plemion irań¬
skich) byli Alanowie, których nazwa zawiera w sobie pierwiastek Arya- dobrze
znany od starożytności aż po współczesny Iran. Koczowniczy Alanowie na po¬
czątku ery chrześcijańskiej zbliżyli się do Kaukazu. To od nich pochodzą Ose-
tyjczycy, których różni sąsiedzi zaczęli nazywać Osami, Asami itp. Nazwa ta,
podobnie jak termin Ir, o którym była mowa na początku Wprowadzenia, nie jest
etymologicznie irańska. Występuje także w historii... Węgier w postaci Jasów,
Jazygów i innych plemion irańskich, które zamieszkiwały tereny między Duna¬
jem a Cisą przed przybyciem na te ziemie ugrofińskich Madziarów.
Nazwa krainy (Osetia) prócz tajemniczego pierwiastka Os/As zawiera gru¬
ziński sufiks -et-i (z przydechowym -/-) tworzący nazwy terytoriów. Sami Ose-
tyjczycy swą ojczyznę określają terminem Ирыстон [Iryšton] (z akcentem na
środkowej sylabie), zawierającym bardzo rozpowszechniony sufiks perski -stan,
znany z takich nazw jak m.in. Afganistan, Pakistan.
W IV wieku ery chrześcijańskiej na tereny zamieszkałe przez Alanów,
którzy „nie zdążyli” schronić się w dolinach rzek spływających z gór Kaukazu,
najechali od wschodu groźni Hunowie. Uciekająca przed nimi na zachód część
Alanów zatrzymała się bardzo daleko od swej pierwotnej ojczyzny, bo aż we...
Francji, gdzie śladem po nich stało się imię męskie Alain.
1.1.3 Na Kaukazie Alanowie-Osetyjczycy (ta druga nazwa występuje od XVI
wieku) pozostawali długo w kontakcie z miejscową ludnością mówiącą nie-
indoeuropejskimi językami kaukaskimi (są trzy odrębne grupy tych języków).
Odegrały one rolę substratu dla języka osetyjskiego. Szczegóły nie są tu jednak
znane. Rolę adstratu pełnią wobec osetyjskiego sąsiadujące języki kaukaskie:
10
I. Wprowadzenie
od zachodu - kabardyński (z grupy płn. zachodniej), od wschodu - inguszecki
(z grupy płn. wschodniej) i, w ostatnich wiekach (gdy Osetyjczycy zaczęli się
osiedlać na południe od grzbietu gór Kaukazu), także gruziński (z grupy połu¬
dniowej języków kaukaskich). Ponadto od zachodu pewien wpływ na słowni¬
ctwo osetyjskie wywarł turkijski język bałkarski.
Wpływem kaukaskim tłumaczy się przejście systemu deklinacyjnego ję¬
zyka osetyjskiego z typu syntetycznego (inne końcówki w 1. poj. i w 1. mn.) na
aglutynacyjny, z jednakowymi końcówkami w obu liczbach, które różni od siebie
tylko obecność (lub brak) sufiksu pluralu -t-.
Ponadto pod wpływem sąsiednich języków kaukaskich (głównie gruziń¬
skiego) ukształtował się system dwudziestkowy osetyjskiego liczebnika.
1.1.4 Język osetyjski jest dość zróżnicowany dialektalnie, co jest typowe dla ję¬
zyków używanych w górach, gdzie kontakty między poszczególnymi terenami
są w sposób naturalny utrudnione. Co ciekawe, to nie grzbiet Kaukazu stanowi
granicę między dialektami języka osetyjskiego (bowiem dopiero niedawno część
Osetyjczyków przeniosła się do Gruzji). Główna granica dzieli obszar dialektów
osetyjskich na zachodni, gdzie wytworzył się dialekt zwany digorskim (bardziej
archaiczny), oraz wschodni: obszar dialektu irońskiego (od wspomnianego wyżej
etnonimu ирон [iron], który jest zarówno rzeczownikiem o znaczeniu „Osetyj-
czyk,” jak i przymiotnikiem - „osetyjski”).
1.1.5 Ważnym wydarzeniem w dziejach narodu osetyjskiego było włączenie (w 1774
roku) części zajmowanych przezeń ziem do Rosji. Przyczyniło się to do rozwoju
kultury osetyjskiej dzięki wprowadzeniu do notowania języka osetyjskiego (przed¬
tem nieznającego pisma) liter alfabetu rosyjskiego. Większość Osetyjczyków wy¬
znawała prawosławie (często dość powierzchownie znane), mniejszość - islam,
przy czym silne były (i nadal są na początku XXI wieku) wpływy archaicznych
pogańskich kultów. We Władykaukazie prócz cerkwi i meczetów widać tu i ówdzie
plakaty przedstawiające w postaci rycerza bóstwo Uastyrdżi (opiekun mężczyzn,
kojarzony ze św. Jerzym). Ciekawy jest też ślad tradycji chrześcijańskiej w pogań¬
skim bóstwie podwodnym, którego imię Don-bjettyr składa się ze wspomnianego
wyżej wyrazu don [don] „woda” i zniekształconego imienia św. Piotra.
Pojedyncze wyrazy osetyjskie zostały zapisane w X wieku greckimi lite¬
rami w napisie nagrobkowym spod miejscowości Zielenczuk na południu Rosji,
ale pierwszym obszernym tekstem spisanym po osetyjsku, już cyrylicą, był do¬
piero katechizm z 1798 roku.
11
I. Wprowadzenie
W XIX wieku przetłumaczono na osetyjski cztery Ewangelie (rok 1864),
a język literacki ukształtował się na bazie twórczości wybitnego poety, Kosty
Chetagurowa (1859-1906), który pisał wiersze zarówno po osetyjsku, jak i po
rosyjsku. Podstawą tego języka jest wspomniany wyżej dialekt iroński. Orto¬
grafię, którą stosował K. Chetagurow, wypracował rosyjski uczony pochodzenia
szwedzkiego A. Sjógren (Шёгрен), autor obszernej gramatyki osetyjskiej wyda¬
nej po rosyjsku w 1844 r. Pismo to jest do dzisiaj stosowane zarówno w należącej
do Federacji Rosyjskiej Republice Osetii Północnej - Alanii, jak i w formalnie
niepodległej Południowej Osetii (na terenie Gruzji). W latach 1923-38 do noto¬
wania języka osetyjskiego było także używane w ZSRS pismo łacińskie. W la¬
tach 1938-54 na terenach Gruzińskiej SRS język osetyjski był notowany przy
pomocy zmodyfikowanego pisma gruzińskiego.
Mimo długiego okresu braku piśmiennictwa w języku ojczystym twór¬
czość literacka narodu osetyjskiego jest bardzo bogata. Przez ludowych opowia-
daczy od wieków były przekazywane ustnie opowieści o legendarnych poprzed¬
nikach Osetyjczyków określanych terminem Nartowie. Wybór tych tekstów
przetłumaczył z oryginału osetyjskiego na język francuski znawca starożytnych
religii Georges Dumezil (Le Livre des Heros: legendes sur les Nartes, Paris 1965).
O wydaniach oryginalnych informują pozycje 10 i 11 bibliografii zamieszczonej
na końcu tej książki.
***
Niniejsza gramatyka ma charakter opisowy, zawiera jednak tu i ówdzie elementy
historyczne, które mają ułatwić orientację lingwistyczną osobom znającym język
perski.
Podstawowymi opracowaniami, z których korzystałem przy nauce języka
osetyjskiego (prócz własnych lektur różnych tekstów osetyjskich), były: szkic
gramatyczny W. I. Abajewa opublikowany na końcu słownika osetyjsko-rosyj-
skiego z roku 1959 oraz gramatyka języka osetyjskiego wydana po rosyjsku we
Władykaukazie (noszącym wówczas nazwę Ordżonikidze) w 1963 roku pod re¬
dakcją G. S. Achwledianiego (p. bibliografia).
W 1987 roku w jednym z wydanych w Moskwie po rosyjsku tomów pra¬
cy zbiorowej pt. Основы иранского языкознания ukazał się obszerny rozdział
poświęcony językowi osetyjskiemu autorstwa M. I. Isajewa. Tej publikacji rów¬
nież zawdzięczam wiele istotnych wiadomości. Polscy czytelnicy mieli do dys¬
12
I. Wproiuadzenie
pozycji ponadto cenny artykuł Wojciecha Skalmowskiego o języku osetyjskim
opublikowany w pierwszym tomie dzieła zbiorowego pt. Języki indoeuropejskie
wydanym w 1986 r. pod redakcją Leszka Bednarczuka (p. bibliografia). Arty¬
kuł ten zawiera ważne dane historyczno-porównawcze: przedstawia mianowicie
materiał osetyjski na tle starożytnych języków irańskich (staroperskiego i awe-
styjskiego) oraz sanskrytu. Tematyki tej nie naświetla niniejsza monografia na¬
stawiona na opis tylko współczesnego języka osetyjskiego w wersji irońskiej.
Niejednokrotnie powołuję się także na zwięzły szkic gramatyki osetyjskiej
norweskiego językoznawcy Fridrika Thordarsona, zredagowany po angielsku
w międzynarodowym dziele zbiorowym pt. Compendium linguarum iranicarum
(pod red. R. Schmitta, Wiesbaden 1989).
W ostatnich latach pewne trudne zagadnienia morfologii czasownika ose¬
tyjskiego przeanalizował i przekonująco zinterpretował rosyjski osetolog Arsenij
Wydrin (p. bibliografia). Obecnie przygotowuje on do druku w Holandii (w języ¬
ku angielskim) obszerną gramatykę osetyjską.
II.
Fonetyka. Pismo
ILI Według Abajewa (szkic, s. 494) bazujący na dialektach irońskich litera¬
cki język osetyjski dysponuje 35 fonemami, tj. głoskami mogącymi służyć do
tworzenia różniących się znaczeniem wyrazów. Spośród nich 7 to samogłoski,
26 - spółgłoski, a dwie pozostałe - półsamogłoski. Por. jednak niżej paragraf
II.3.3.11, gdzie liczba fonemów spółgłoskowych zostaje określona jako 39.
II.2.1 Samogłoski osetyjskie dzielą się na dwie grupy. Jedne są stałe, stabilne,
określane przez tradycję gramatyków osetyjskich jako silne (Ab., szkic, s. 496).
Są kontynuacją staroirańskich samogłosek długich. W polskiej transkrypcji po¬
pularnej (dalej w skrócie: PTP) można je zanotować następująco (w nawiasach < >
oryginalna pisownia osetyjska oparta na literach alfabetu rosyjskiego wzbogaco¬
nego o literę „mieszaną” ae, wariant kursywny: ce):
i <u>, e <e*>, a <ä>, o <o>, u <y>.
Gwiazdką (*) zaznaczono tę okoliczność, że rosyjska litera <e> w języku
osetyjskim wyraża na piśmie (prócz pozycji po <y> [/]) dwie głoski: półsamo-
głoskę Ijl (w innych pozycjach notowaną przez rosyjskie <w>) plus lei. W odróż¬
nieniu od zastosowania dla języka rosyjskiego litera ta nie oznacza miękkości
poprzedzającej spółgłoski, lecz tylko obecność półsamogłoski Ijl, np. wyraz pisa¬
ny фенд „spojrzenie; wygląd” wymawia się [fjend], z twardym początkowym Ifl
i dźwięcznym końcowym Idl.
Uwaga! W nawiasach [] podajemy transkrypcję fonetyczną (PTP), w na¬
wiasach / / transkrybowane są fonemy, a pomiędzy < > występują znaki graficz¬
ne (litery).
Osetyjska samogłoska lei jest węższa niż polskie lei, tzn. odległość górnej
szczęki od dolnej jest mniejsza przy jej artykulacji, co ją upodabnia np. do fran¬
cuskiego e.
15
II. Fonetyka. Pismo
Węższe od polskiego jest również osetyjskie lol, np. w tak właśnie brzmią¬
cej partykule twierdzącej o znaczeniu „tak”. I tu się nasuwa porównanie do fran¬
cuskiego wąskiego ó pisanego także <au> lub <eau>.
Pozostałe samogłoski zwane silnymi: ///, la /, lul nie różnią się od polskich
odpowiedników. Przykłady: мит [mit] „śnieg” (mniej więcej jak polski mit),
ирон [iron] (z akcentem na ostatniej sylabie) „Osetyjczyk; osetyjski”, apm [art]
„ogień”, бур [bur] „żółty” (jak polski bór).
Dwie samogłoski pisane w oryginalnym piśmie osetyjskim przy pomocy
rosyjskiej litery ы oraz przejętej z łacińskich alfabetów takich jak np. duński
litery „mieszanej” (ligatury) <æ> (æ) są samogłoskami zredukowanymi, słaby¬
mi. Kontynuują one staroirańskie samogłoski krótkie. Są wymawiane krócej niż
samogłoski silne. Jako jądro sylaby mogą nosić akcent w mniejszym stopniu niż
samogłoski silne, o czym będzie mowa niżej.
Poza tym æ (kursy wne: æ), transkrybowane w tej książce (w PTP) przez ä,
różni się od innych samogłosek (w tym także od ы, PTP: y) większą liczbą wa¬
riantów zależnych od otoczenia fonetycznego. Sprawia to, że samogłoska æ (a)
ma charakter w pewnym stopniu „nieokreślony”. Jej opanowanie jest trudne dla
cudzoziemca i wymaga uważnego wsłuchiwania się w przykłady wymawiane
przez rdzennych użytkowników języka osetyjskiego (por. nagrania na załączonej
płycie).
Samogłoska æ jest szersza od drugiej samogłoski zredukowanej języka
osetyjskiego, pisanej przy pomocy rosyjskiego <ы>. W odróżnieniu od rosyjskiej
samogłoski /ы/ osetyjskie 1ы1 jest przednie i wymawia się mniej więcej tak jak
polskie lyl i tak też (tzn. przy pomocy litery <y>) będzie notowane w transkrypcji
łacińskiej PTP w niniejszej książce.
O różnicach w miejscu artykulacji samogłosek osetyjskich daje pojęcie
następująca tabela z artykułu M. I. Isajewa (Основы..., s. 551):
i u
У
e o
æ a
Należy tu jeszcze dodać, że samogłoski tylne (u, o) są labializowane, tzn.
wymawiane z zaokrągleniem warg (jak w języku polskim). Umieszczenie danej
samogłoski po lewej stronie tabeli odpowiada położeniu języka w przedniej czę¬
ści jamy ustnej; umieszczenie po prawej stronie oznacza tylne położenie języka.
U góry występują samogłoski wąskie (i, u). Przy ich artykulacji szczęki są mini¬
16
II. Fonetyka. Pismo
malnie od siebie oddalone. Na dole tabeli znajdujemy samogłoski szerokie: æ, a.
Przy ich artykulacji szczęka dolna maksymalnie oddala się od górnej.
Przykłady samogłosek słabych (zredukowanych) w wyrazach:
ды [dy] „ty” (zaimek osobowy)
> фырт [fyrt] „syn” (odpowiednik etymologiczny perskiego wyrazu pesar
o tym samym znaczeniu, por. st.ind. putra-)
мыд [myd] „miód” (odpowiednik etymologiczny perskiego mey „wino”
i polskiego miód\)
>■ цæхх [sächch] „sól”
> æртæ [ärtä] „trzy” (z akcentem na ostatniej sylabie)
>■ æртын [ärtyn] „trzydzieści” (z akcentem na ostatniej sylabie).
Uwaga! Zredukowana samogłoska ы [y] może niekiedy fakultatywnie wy¬
stępować przed grupą spółgłoskową rozpoczynającą się od sybilantu, np. стыр
[štyr] „duży, wielki” = ыстыр [yštyr] (z akcentem na ostatniej sylabie).
Przykłady tzw. ..par minimalnych” czyli wyrazów, które się różnią znacze¬
niem tylko dzięki obecności jednego lub drugiego fonemu:
> кад [kad] „godność, honor, cześć” - кæд [käd] „jeśli; gdy”
> мад [mad] „matka” - мыд [myd] „miód”
хæрх [chärch] „stos, kupa; mnóstwo” - хырх [chyrch] „piła”.
11.2.2 Samogłoski osetyjskie mogą niekiedy ulegać alternacjom. Będzie o tym
zjawisku mowa w rodziałach poświęconych morfologii. Tu wymieńmy najczęst¬
szą z nich, alternację silnej samogłoski a [a]: æ [ä]. Występuje ona na przykład
w formach liczby pojedynczej i mnogiej rzeczowników: бæлас [bälaš] (z ak¬
centem na ostatniej sylabie) „drzewo” - бæлæс-т-æ [bäläš-t-ä] (z akcentem na
środkowej sylabie) „drzewa”. Na styku wyrazów dwie samogłoski æ [ä] ulegają
elizji (zlaniu) w jedno e [je], np. мæ æмбал [mä ämbal] „mój kolega” > ме’мбал
[mje’mbal].
11.2.3 Obecność w sylabie samogłoski zredukowanej wpływa na akcent wyrazo¬
wy, o którym będzie mowa w paragrafie II.3.3.12. Tu wstępnie informujemy, że
akcent w języku osetyjskim w zasadzie pada na pierwszą sylabę wyrazu. Jeśli
jednak występuje w niej samogłoska zredukowana ce [ä], ы [y], to akcent przesu¬
wa się na drugą sylabę, np. марын [móryn] „zabijać”, ale мæлын [mälyn] „umie¬
rać” (gdzie akcent zaznaczono kreską nad <a> i <y). Podobnie: бадын [bädyn]
„siedzieć”, быдыр [bydyr] „równina”.
17
II. Fonetyka. Pismo
II.3 SPÓŁGŁOSKI
II.3.1 Półsamogłoski w [j],y [ł]
Jeśli zwęzić nieco szczelinę, przez którą powietrze wydostaje się z płuc
przez usta na zewnątrz przy artykulacji samogłosek wąskich i, u, to powstaną
odpowiednie półsamogłoski. Różnią się od samogłosek tym, że nie mogą pełnić
funkcji zgłoskotwórczych: nie mogą być jądrem sylaby. Por. polskie wyrazy kij,
wół, w których po samogłoskach i, u następują odpowiednie półsamogłoski.
W języku osetyjskim są one notowane odpowiednio przy pomocy liter al¬
fabetu rosyjskiego й,у. Ta druga litera służy także do notowania samogłoski /и/,
o czym już była mowa w paragrafie II.2.
Dla notowania półsamogłoski związanej artykulacyjnie z samogłoską łuł
stosujemy w niniejszej gramatyce polską literę </>, którą tak właśnie, jak nie-
zgłoskotwórcze u (notowane także przez <u> w wyrazach obcych takich jak np.
auto) wymawia przeważająca większość Polaków (pełna paralela do angielskie¬
go <w> w takich wyrazach jak water, we itp.). Proszę tu o wyrozumiałość tych
kresowych Polaków, którzy literę </> jeszcze wymawiają jak twarde /1/ analo¬
giczne do rosyjskiego л.
Przykłady osetyjskich półsamogłosek:
>- йæ [jä] „jego, jej” (zaimek osobowy w dopełniaczu)
найын [najyn] „kąpać”
дуне [dunje] „świat” (z arabskiego dunya)
мæй [mäj] „miesiąc; księżyc” (odpowiednik etymologiczny perskiego
mäh ts.)
>■ yam [łat] „pokój”
уидыг [łidyg] „łyżka”
уын [łyn] =уæвын [łäwyn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „być”
>• дзаума [załma] „rzeczy; narzędzia; odzież” (zapożyczenie z wczesnego
nowoperskiego džäma „odzież”, por. polskie zapożyczenie piżama)
>■ тауын [tałyn] „siać”
>- мæнæу [mänäł] (z akcentem na ostatniej sylabie) „pszenica”
>■ cay [šał] „czarny”.
Cechą charakterystyczną fonetyki osetyjskiej jest możliwość występo¬
wania półsamogłoski u [j] w funkcji epentetycznej w obrębie podstawy dery-
wacyjnej (pierwiastka, tematu), do której dodawany jest sufiks, np. derywat od
18
II. Fonetyka. Pismo
rzeczownika o treści zbiorowej адæм [adäm] „ludzkość, ludzie” (od imienia
pierwszego człowieka, Adama) o znaczeniu „człowiek” ma postać: адæйм-аг
[adäjm-ag], Sufiks -аг [-ag] wymaga tu epentezy („wtrącenia”) półsamogłos-
ki й [j] przed spółgłoską -m [-m] kończącą podstawę derywacyjną, rzeczownik
адæм [adäm]. Drugim przykładem tego typu może być przymiotnik дойн-аг
[dojn-ag] „wodny; rzeczny” utworzony przy pomocy tego samego sufiksu -аг
[-ag] od rzeczownika дон [don] „woda; rzeka”.
Wbrew temu, co pisze F. Thordarson (§ 4.2.5.2.2.2: „The semivowels [j, w]
are in both dialects most economically treated as allophones of Н иГ [„Najroz¬
sądniejszym ekonomicznie rozwiązaniem byłoby potraktowanie półsamogłosek
[j, w] w obu dialektach jako allofonów U иГ~\}, są podstawy, by półsamogłoski
j, ł traktować jako odrębne fonemy (tak jak to czyni M. I. Isajew 1987, s. 560).
Mianowicie następujące po sobie samogłoski a, u w czasowniku аудын [audyn]
„troszczyć się” nie przechodzą w dyftongoid typu *ał. Bezokolicznik ten jest wy¬
mawiany trójsylabowo: [a-u-dyn] w przeciwieństwie do dyftongicznej wymowy
końcówki aeąuatiwu -ay [-ałj.
II.3.2 Spółgłoski półotwarte
Podobnie jak półsamogłoski (p. II.3.1) spółgłoski półotwarte p [r], л [l],
м [m], н [n] są dźwięczne, tzn. wymawiane przy drganiach wiązadeł głosowych.
Osetyjskie p [r] jest wymawiane tak jak polskie Irl. Przy artykulacji tego
wibrantu (spółgłoska drżąca) aktywnym narządem mowy jest przednia część ję¬
zyka. Przykłady:
pactn [rašt] „prosty” (odpowiednik etymologiczny perskiego przymiotni¬
ka räst o tym samym znaczeniu)
> рон [ron] „pas, pasek”
>■ pyxc [ruchš] „światło” (odpowiednik etymologiczny łacińskiego wyrazu
lux o tym samym znaczeniu, spokrewniony także z polskim łuczywem',
por. nazwę sarmackiego plemienia Roksolanów, czyli „jasnych Alanów”)
>■ дарын [daryn] „trzymać” (odpowiednik perskiego czasownika däštan
„mieć”, temat teraźniejszy dar-}
xyp [chur] „słońce” (por. perskie xoršid ts.).
Osetyjska boczna spółgłoska półotwarta л [l] jest obecnie wymawia¬
na raczej twardo, prawie jak rosyjskie л. Jedynie przed u [i], e [je] wymowa
osetyjskiego л [l] jest taka jak w języku polskim, np. лидзын [lizyn] „uciekać”
(jak w polskim lizać}, ленк [Ijenk] „pływanie”. Dawniej jednak spółgłoska ta
19
II. Fonetyka. Pismo
prawdopodobnie w każdej pozycji wyrazu była wymawiana jak polskie średnie ///.
Świadczy o tym opis Abajewa (szkic, s. 500, § 19): „Осетинскийл в положении
перед и, е приближается к русскому мягкому л. В прочих положениях он
значительно мягче русского твердого л” (= „Osetyjskie л w pozycji przed w, e
przypomina wymową rosyjskie miękkie ль. W innych pozycjach jest znacznie
miększe od rosyjskiego twardego л”). W związku z tym w niniejszej książce
fonem ten jest transkrybowany przez łacińskie </>.
Oto dalsze przykłady użycia tego fonemu w języku osetyjskim:
>■ ласын [lašyn] „wozić, ciągnąć”
>■ лæг [läg] „mężczyzna; człowiek”
>■ лымæн [lymän] (z akcentem na ostatniej sylabie) „przyjaciel”
хæлар [chälar] (z akcentem na ostatniej sylabie) „przyjaciel”
>■ сылгоймаг [šylgojmag] (z akcentem na środkowej sylabie) „kobieta”
æмбал [ämbal] (z akcentem na ostatniej sylabie) „towarzysz”.
Prócz spółgłosek p [r], л [l], zwanych również płynnymi, do spółgłosek
półotwartych należą także nosowe м [m], н [n] wymawiane tak, jak ich polskie
odpowiedniki, z tą różnicą, że osetyjskie nosówki nie zmiękczają się przed u [i].
Przykłady:
майдан [majdan] „medal” (!). Wyraz ten nie pochodzi od arabskiego
maydän „plac”, lecz jest zniekształconym zapożyczeniem z rosyjskiego
медалъ (Abajew, słownik, t. II, s. 66).
>- мæгуыр [mägłyr] (z akcentem na ostatnią sylabę) „biedny”
mu [mi] „działanie”, por. czasownik złożony ми кæнын [mi känyn] „dzia¬
łać”, w którym człon werbalny кæнын [känyn] (z akcentem na ostatniej sy¬
labie) znaczy „robić” (odpowiednik etymologiczny perskiego czasownika
kardan „robić”, temat teraźniejszy kon-)
мыггаг [mykkag] (z akcentem na ostatniej sylabie) „ród; nazwisko”
>■ дымын [dymyn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „dąć, dmuchać”
гом [gom] „otwarty”
>■ нарт-хор [nart-chor] „kukurydza” (dosłownie: „zboże Nartów”; cho¬
dzi o legendarnych poprzedników Osetyjczyków, bohaterów osetyjskie-
go eposu ludowego Нарты кадджытæ [Narty kaczczytä] „Opowieści
o Nartach”)
ницы [nisy] „nic” (zaimek)
низ [niž] „choroba”
ныв [nyw] „obraz, rysunek”
20
II. Fonetyka. Pismo
> фындз [fyndz] „nos”
> чиныг [czinyg] „książka” (stare zapożyczenie z rosyjskiego книга)
> рынчын [rynczyn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „chory”.
II.3.3 Obstruenty
11.3.3.1 Termin ten obejmuje spółgłoski wymawiane przy najmniejszym stopniu
otwarcia narządów mowy (EJO, s. 364,505). Mniejszym niż w przypadku półsa-
mogłosek i spółgłosek półotwartych. Obstruenty dzielą się na spółgłoski szcze¬
linowe (typu polskich w, z), zwarto-szczelinowe (typu: dź) i zwarto-wybuchowe
(typu: b, d, g). Odpowiednie terminy łacińskie to: spiranty (np. w, z) i afrykaty
(np. džy Spółgłoski zwarto-wybuchowe w skrócie są nazywane po prostu zwar¬
tymi (b, d, g).
W odróżnieniu od półsamogłosek i spółgłosek półotwartych (por. paragra¬
fy: II.3.1 i II.3.2), które mogą być tylko dźwięczne, przy artykulacji obstruentów
struny (wiązadła) głosowe drgają (spółgłoski są wtedy dźwięczne), jak w przy¬
kładach z poprzedniego akapitu, lub nie (spółgłoski bezdźwięczne typu: f, s, ch,
c, p, t, k).
W zależności od miejsca w jamie ustnej, w którym pojawia się przeszkoda
na drodze wydychanego z płuc powietrza, mówimy (z grubsza) o spółgłoskach
wargowych (typu: f, p, b), przedniojęzykowo-dziąsłowych (typu: t, d) i tylnoję-
zykowo-podniebiennych (typu: ch, k, g). Językoznawcy używają także krótszych
terminów łacińskiego pochodzenia: spółgłoski typu p, b są labialne, typu t,d-
dentalne, a typu ch, k,g — welarne.
11.3.3.2 Otoczony przez języki kaukaskie i częściowo rozwinięty na substracie
kaukaskim, język osetyjski przejął wiele zapożyczeń z sąsiednich języków nie-
indoeuropejskich. Wraz z nimi weszły do osetyjskiego systemu fonologicznego
charakterystyczne dla języków kaukaskich tzw. spółgłoski glottalizowane ejek-
tywne (inna nazwa: abrupty wne, por. EJO, s. 507). Pojawiły się one także w wy¬
razach rodzimych, irańskich, co świadczy o pełnym włączeniu tych spółgłosek
(zwarte: пъ [p], тъ [t],ta> [k] i afrykaty: цъ [c], чъ [cz’]) do osetyjskiego sy¬
stemu zwartych i afrykat, który przybrał charakter „trójkowy”, typowy dla języ¬
ków kaukaskich (a także indoeuropejskiego izolowanego języka ormiańskiego).
W osetyjskim główną cechą fonologiczną rozdzielającą spółgłoski zwarte
i afrykaty na fonemy jest glottalizacja (ejektywna). Polega ona na wytwarza¬
niu „eksplozji” (zakończenia zwarcia) przy pomocy powietrza znajdującego się
21
II. Fonetyka. Pismo
w kanale głosowym nad zamkniętymi strunami (wiązadłami) głosowymi (glot-
tis = głośnia, czyli „otwór wewnątrz krtani utworzony przez rozsunięte wiązadła
głosowe”, p. EJO, s. 181). Eksplozja ta, co jest bardzo istotne, następuje jedno¬
cześnie w dwu (!) miejscach: niżej (w podnoszącej się ku górze krtani) rozwie¬
rają się nagle struny głosowe, a wyżej (ponad krtanią) oddalają się od siebie
następujące organy mowy blokujące przed zwarciem wydech: (1) tylna część ję¬
zyka i podniebienie miękkie (przy artykulacji къ [k]\ (2) przednia część języka
i zęby (przy artykulacji тъ [t’J) oraz (3) wargi (przy artykulacji пъ [p’J).
Ponadto w osetyjskim systemie fonologicznym występuje „asymetryczna”
spółgłoska zwarta uwularna (łac. uvula = języczek na końcu podniebienia mięk¬
kiego) хъ [q]. Przy jej artykulacji następuje tylko jedna „eksplozja”. Rozwierają
się mianowicie (nagle) połączone przedtem dwa organy mowy: tylna część języ¬
ka (na dole) i maleńka uwula (u góry).
Historycznie spółgłoska ta odpowiada (w dialekcie irońskim) digorskiemu
spirantowi dźwięcznemu гъ [γ] oraz perskiemu /g/. Przykłady (ze Wstępu Abaje-
wa do gramatyki pod red. Achwledianiego, s. 17):
>- irańskie (osetyjskie literackie) хъус [quš] „ucho” = digorskie (osetyjskie
dialektalne archaiczne) гъос [γos] = (nowo)perskie guš ts.
>• irańskie хъарм [qarm] „ciepły” = digorskie гъар [γar] = (nowo)perskie
garm ts.
Być może dialektalny rozwój irański wynika z wpływu adstratu turkij-
skiego, w którym zwarte bezdźwięczne q alternuje z dźwięcznym spirantem γ.
Artykulacja „glottalizowana” (ejektywna) daje efekt akustyczny przypo¬
minający nagły „trzask” będący pełną „odwrotnością” artykulacji zwartej przy-
dechowej (bezdźwięcznej), znanej np. z języka angielskiego czy niemieckiego
(spółgłoskip, t, k), a także (co ważne dla iranistów)... z nowoperskiego, w któ¬
rym spółgłoski p, t, k są również przydechowe (aspirowane).
Polskie (czy rosyjskie) spółgłoskip, t, k (n, m, k) na rodzimych użytkowni¬
kach języków kaukaskich (a także osetyjskiego i ormiańskiego) robią wrażenie
spółgłosek pośrednich między glottalizowanymi (w ormiańskim: intensywnymi)
a bezdźwięcznymi przydechowymi.
Spółgłoskom glottalizowanym (które mogą być tylko bezdźwięczne) prze¬
ciwstawiają się w języku osetyjskim negatywnie (brakiem zwarcia krtaniowego)
dwie trójki spółgłosek: bezdźwięczne aspirowane (przydechowe) n [p], m [t],
к [k] oraz dźwięczne 6 [b], d [d], г [g]. Prawdopodobnie cechą fonologiczną roz-
22
II. Fonetyka. Pismo
róžniającą dwa szeregi nieglottalizowane jest aspiracja (przydechowość) członu
nacechowanego opozycji. Schematycznie można by te wzajemne związki spół¬
głosek zwartych przedstawić przy pomocy następujących „trójkątów”:
p’ t’ k’
<ł
p b t d k g
(+) 0 (+) (-) (+) O
Przykłady (pary minimalne i inne); spółgłoski wargowe (labialne):
пъæр-пъæр [p’är-p’är] 1. czcza gadanina, 2. szmer rozrywanej tkaniny
> пæр-пæр [pär-pär] 1. fruwanie, machanie skrzydłami (o ptakach), 2. ko¬
łysanie się
> бæрæг [bäräg] (z akcentem na ostatniej sylabie) 1. znany, określony,
2. wyróżniający się, 3. wyraźny (w połączeniu z następującym rzeczowni¬
kiem бон [bon] „dzień” znaczy „święto”)
> пъол [p’ol] „podłoga” (stare zapożyczenie z rosyjskiego пол ts.)
> nopmu [porti] „piłka” (zapożyczenie z gruzińskiego burti ts., z przydecho-
wym t)
> пайда [pajda] „pożytek, korzyść” (zapożyczenie z arabskiego fä’ida,
por. perskie fäyede ts.)
паддзах [paccach] „król, władca” (zapożyczenie z perskiego pädšäh ts.)
> пец [pjes] „piec” (stare zapożyczenie z rosyjskiego rzeczownika печъ
„piec”)
> бар [bar] „wola; prawo”, бирæ [birä] „dużo”, бон [bon] „dzień; siła”
>■ бузныг [bužnyg] „wdzięczny” (także odpowiednik polskiego „dziękuję”)
> бын [byn] „korzeń, podstawa, fundament” (odpowiednik etymologiczny
perskiego bon ts.)
Uwaga! Rodzimych wyrazów zawierających w nagłosie p nie ma w języku
osetyjskim, bo staroirańskie p uległo tu spirantyzacji, np. perskiemu pedar „oj¬
ciec” (por. łacińskie pater) w osetyjskim odpowiada фыд [fyd] ts.
Spółgłoski dentalne:
тъаран [t’aran] „płotka kaspijska”
> таран кæнын [taran känyn] „taranować”
> тъсер [t’är] „miejsce składowania drewna”, дæр [dar] „także”
> тæрын [täryn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „gnać, pędzić”
23
II. Fonetyka. Pismo
AA AAAAA AAAA AA AAA AAA 6 A A
тъæпæн [t’äpän] (z akcentem na ostatniej sylabie) „płaski; niski”
тæрсын [täršyn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „bać się” (odpowiednik
etymologiczny perskiego czasownika tarsidan o tym samym znaczeniu)
стъол [(y)śt’ol] „stół” (stare zapożyczenie z rosyjskiego cmoji)
dapd [dard] „daleki”, óuc [dis] „zdziwienie”
dyp [dur] „kamień”, yd [ud] „dusza”
кадæг [kadäg] „opowieść, poemat, ballada”
тамада [tamada] - kaukaska nazwa „mistrza ceremonii”, który udzie¬
la uczestnikom uczty prawa wygłoszenia toastu, por. gruzińskie tamada
(z aspirowanym i). Według Abajewa (słownik, t. III, s. 227) wyraz po¬
chodzący od perskiego dämäd „zięć, pan młody”. Do języka osetyjskiego
przeniknął za pośrednictwem gruzińskim.
Spółgłoski tylnojęzykowe
къам [k’am] „karta (do gry); fotografia”
гам [gam] „brud; podskórny tłuszcz, sadło”
къалиу [k’alił] „gałązka”, галиу [galił] „lewy”
гаджидау [gadżidał] „toast” (prawdopodobnie zapożyczenie z języka
kabardyńskiego, por. Abajew, słownik etym., t. I, s. 505; obyczaje zwią¬
zane z ucztowaniem Osetyjczycy przejęli w dużym stopniu od narodów
kaukaskich)
къæдзæх [k ’äzäch] (z akcentem na ostatniej sylabie) „skała; grzbiet górski”
къæвда [k’äwda] (z akcentem na ostatniej sylabie) „deszcz; brzydka
pogoda”
къæй [k’äj] „piec kuchenny; łupek”
кæй [käj] „czyj?” (genetivus zaimka pytajnego чи [czi] „kto?”)
kom [kom] „usta; otwór; wąwóz”, гом [gom] „otwarty” (wyrazy o różnej
etymologii)
кæсаг [käšag] (z akcentem na ostatniej sylabie) „ryba”
аркъау [ark’ał] „kleszcze, obcęgi”, сагой [šagoj] „widły”
суг [šug] „drwa”, дзаг [zag] „pełny”.
Spółgłoska uwularnaxb [q] jest zwarta i bezdźwięczna (jak arabskie q). Nie
odpowiednika dźwięcznego i bezdźwięcznego przydechowego. Przykłady:
хъал [qal] „czuwający, nieśpiący”, хъуг [qug] „krowa”
хъæлæс [qäläš] (z akcentem na ostatniej sylabie) „głos”
24
II. Fonetyka. Pismo
> хъæр [qär] „krzyk”, хъусын [qušyn] „słuchać, słyszeć”
> хъæлдзæг [ąälzäg] (z akcentem na ostatniej sylabie) „wesoły, radosny;
czuwający”
> хъæздыг [qäždyg] (z akcentem na ostatniej sylabie) „bogaty”.
Uwaga! Jak już o tym była mowa w niniejszym paragrafie, spółgłoska ta
historycznie odpowiada dialektalnemu digorskiemu гъ [γ] oraz perskiemu g.
11.3.3.3 W wygłosie absolutnym (na końcu wyrazu) zwarte spółgłoski dźwięcz¬
ne tylko częściowo tracą dźwięczność i nie ulegają identyfikacji z odpowied¬
nimi spółgłoskami bezdźwięcznymi aspirowanymi. Jak pisze W. I. Abajew
(szkic, s. 500, § 20), wyrazy фад [fad] „noga, stopa” (odpowiednik etymolo¬
giczny perskiego pälpäy, łacińskiego pes, pedis itd.) i фат [fat] „strzała”:
„b произношении различаются четко” (= „wyraźnie różnią się w wymowie”).
11.3.3.4 Natomiast w przypadku geminacji (podwojenia), co zdarza się między
samogłoskami w środku wyrazu a także w wygłosie, opozycja różniąca spół¬
głoski dźwięczne od bezdźwięcznych przydechowych ulega neutralizacji. Bez
względu na ortografię, która bywa różna, dwie spółgłoski o tym samym miejscu
artykulacji są interwokalicznie (tj. między samogłoskami) wymawiane jedna¬
kowo: jako długa spółgłoska bezdźwięczna nieprzydechowa (!). Abajew (szkic,
s. 502, § 5) pisze: „При удвоении звонкие смычные частично или полностью
утрачивают звонкость, а придыхательные - придыхание” (= „Przy podwoje¬
niu dźwięczne spółgłoski zwarte częściowo albo całkowicie tracą swą dźwięcz¬
ność, a spółgłoski przydechowe - przydech”).
Oto przykłady podane przez M. I. Isajewa w gramatyce pod redakcją
G. S. Achwledianiego (rozdział poświęcony fonetyce, s. 60): „геминаты дд
(хъæддаг), mm (горæттаг) и дт (цыдтæн) звучат одинаково” = „geminaty
дд (хъæддаг), тт (горæттаг) i дт (цыдтæн) brzmią (są wymawiane) jedna¬
kowo”. tzn. w transkrypcji stosowanej w niniejszej książce: [qättag, gorättag,
syttän].
Komentarz. Pierwszy z tych wyrazów (o znaczeniu „leśny; dziki”) jest
derywatem od rzeczownika хъæд [qäd] „las”, utworzonym przy pomocy sufiksu
przymiotnikowego -аг [-ag] czasem wywołującego geminację poprzedzającej
spółgłoski (jak w tym właśnie wypadku). Bezdźwięczną wymowę geminaty -dd-
(jak -tt-) potwierdza, dla tego właśnie przykładu, Z. B. Dzodzikowa (podręcznik,
s. 22).
25
II. Fonetyka. Pismo
Drugi wyraz jest takiego samego typu derywatem od zapożyczenia rosyj¬
skiego горсет [gorät] < город „miasto”, które jest w języku osetyjskim używane
obok innych zapożyczeń: perskiego сахар [šachar] <šahr i gruzińskiego калак
[kalak] < kalaki (z aspirowanymi oboma k).
Trzeci wyraz цыдтæн [syttän] to 1. osoba l.poj. czasu przeszłego prostego
czasownika цæуын [säłyn] „iść, jechać”, którego perskim odpowiednikiem ety¬
mologicznym jest šodan „stawać się”.
Jeśli chodzi o geminację, to M. I. Isajew w rozdziale poświęconym ję¬
zykowi osetyjskiemu w pracy zbiorowej pt. Основы иранского языкознания
(p. bibliografia) na s. 579 stwierdza, że nie wszystkie przypadki tego zjawiska
fonetycznego zostały w materiale osetyjskim objaśnione („Некоторые случаи,
однако, до сих пор остаются темными”). Fr. Thordarson w sprawie geminat
wypowiada się następująco (s. 462, § 4.2.5.2.2.4): „There is some uncertainty as
to the phonemic status of the latter series, but it seems most reasonable to treat
them as allophones of the aspirated stops” („Status fonologiczny ostatniej serii
budzi pewne wątpliwości. Najrozsądniejsze wydaje się niepotraktowanie gemi¬
nat jako allofonów zwartych spółgłosek przydechowych”).
Niejasności związane z interpretacją fonologiczną pojawiają się także
w przypadku analizy wymowy spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych sty¬
kających się ze sobą na granicy morfemów. Oto na przykład odpowiedź, jakiej
mi udzieliła Andžela Kudzojewa z katedry języka osetyjskiego Uniwersytetu we
Władykaukazie na moje wątpliwości w sprawie wymowy wyrazów: кæрк-дон
(w transliteracji: kärk-dori) „kurnik” i фæс-дуар (w transliteracji: fäs-duar) „za
drzwiami”. Pierwszy z nich jest derywatem utworzonym od rzeczownika кæрк
[kark] „kura” przy pomocy sufiksu -don [-don], a drugi składa się z prefiksu
фæс- [fäš-] „za, z tyłu” i rzeczownika dyap [dłar] „drzwi”. W liście e-mailowym
z dnia 7 czerwca 2019 r. pani A. Kudzojewa pisze do mnie tak: „Ассимиляция
имеет место не всегда при встрече глухих и звонких. В данных словах ее
нет. Разве что в слове кæркдон К между звонкими слегка озвончается, но
никак не до Г. В слове фæсдуар ассимиляции тоже нет.” („Na styku spółgło¬
sek bezdźwięcznych i dźwięcznych nie zawsze dochodzi do asymilacji. W da¬
nych przykładach jej nie ma. Może, ewentualnie, w wyrazie кæркдон spółgłoska
K ulega lekkiemu udźwięcznieniu pomiędzy dźwięcznymi, ale bynajmnie nie
identyfikuje się z G. W wyrazie фæсдуар asymilacja również nie występuje”).
W tej sytuacji można by jeszcze zasugerować przeprowadzenie akustycz¬
nych badań eksperymentalnych, które by dokładnie wykazały brak drgań strun
26
II. Fonetyka. Pismo
głosowych w poszczególnych odcinkach artykulacyjnych lub ich ewentualne po¬
jawianie się z opóźnieniem.
11.3.3.5 Ważną cechą fonetyki języka osetyjskiego, różniącą go od innych ję¬
zyków irańskich, jest udźwiecznianie się nagłosowych (!) spółgłosek zwartych,
afrykat i spirantów w przypadku poprzedzenia danego wyrazu przez prefiks (lub
inny wyraz w przypadku złożeń) kończący się na samogłoskę lub spółgłoskę
dźwięczną. Zachodzi tu zatem stosunkowo rzadkie zjawisko asymilacji postę¬
powej (tj. skierowanej do przodu, jak np. w polskich grupach sw>[sf], tw> [tf],
kw> [kf]). Przykłady Abajewa (szkic, s. 501, § 22):
тых [tych] „siła” > æм-дых [äm-dych] „o tej samej sile, tak samo silny”
> mac [taš] „niebezpieczeństwo” > ce-dac [ä-daš] „bezpieczny”
> кад [kad] „godność, honor, cześć” > æ-гад [ä-gad] „niesławny, haniebny”
кæрон [käron] (z akcentem na ostatniej sylabie) „brzeg, skraj” (odpowied¬
nik etymologiczny perskiego rzeczownika kenär o tym samym znaczeniu)
> хъæд-гæрон [qäd-gäron] „skraj lasu” (gdzie хъæд [qäd] = „las”)
> цæрын [säryn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „żyć, mieszkać” > æм-
-дзæрин [äm-zärin] (z akcentem na środkowej sylabie) „współlokator,
współmieszkaniec”
> царм [sarm] „skóra” (odpowiednik etymologiczny perskiego ćarrn ts.) >
саг-дзарм [šag-zarm] „jelenia skóra” (gdzie саг [śag] = „jeleń”)
фæндаг [fändag] (z akcentem na ostatniej sylabie) „droga” (odpowiednik
etymologiczny greckiego itóvroę „morze (droga morska)” i staropolskiego
pqć, por. pątnik) > дæл-вæндаг [däl-wändag] (z akcentem na środkowej
sylabie) „poniżej drogi” (w górach)
фæлтæрд [fältärd] (z akcentem na ostatniej sylabie) „doświadczony” >
æ-вæлпгæрд [äwältärd] (z akcentem na środkowej sylabie) „niedoświad¬
czony”.
11.3.3.6 Od powyższej sytuacji należy odróżnić te przypadki ortografii osetyj-
skiej, które oddają na piśmie utratę przydechowej artykulacji bezdźwięcznych
zwartych w pozycji po bezdźwięcznych spirantach. Oto na przykład wyrazy no¬
towane w słowniku etymologicznym Abajewa (t. I, s. 218 i 303) w transkrypcji
łacińskiej: cexkced „zamknięty”, cceskom „twarz” (złożenie z coest „oko” i kom
„usta”) w słowniku osetyjsko-rosyjskim z 2004 r. (p. b-grafia) są notowane:
æхгæд, цæсгом.
27
II. Fonetyka. Pismo
Transkrypcja Abajewa bazuje na kryteriach historycznych: drugie człony
powyższych złożeń miały pierwotnie w nagłosie bezdźwięczne k. W pierwszym
przykładzie był to czasownikкæнын [känyn] „robić” (analogia do perskiego cza¬
sownika kardan, temat teraźniejszy kon-\ w drugim - rzeczownik kom [kom]
„usta; otwór; wąwóz” (odpowiednik etymologiczny perskiego kam „podniebie¬
nie; usta”).
Natomiast późniejsza pisownia z zaskakującą nas literą г <g> po bez¬
dźwięcznych x [ch], c [š] oddaje współczesną interpretację fonologiczną nie-
aspirowanych wariantów spółgłosek zwartych bezdźwięcznych jako wariantów
pozycyjnych spółgłosek dźwięcznych, których cechą dystynktywną nie jest w ję¬
zyku osetyjskim dźwięczność, lecz brak aspiracji (p. § II.3.3.2).
Jest to zjawisko poniekąd uniwersalne: poprzedzający spirant „zapobiega”
niejako pojawieniu się aspiracji po następującej spółgłosce zwartej (rodzaj dysy-
milacji progresywnej w zakresie elementu frykcji). Pewną analogię mamy w ję¬
zyku angielskim, w którym niekiedy wyrazy takie jak sky „niebo”, spy „szpieg”
są transkrybowane (przez samych Anglików!) jako *sgai, *sbai z tej racji, że
zwarte są tu pozbawione aspiracji pod wpływem poprzedzającego spirantu s.
Ze względu na prymat dźwięczności w systemie fonologicznym języka
polskiego stosujemy w niniejszej książce (w PTP) pisownię analogiczną do in¬
terpretacji Abajewa i piszemy [ächkäd], [säškom]. Chodzi o uniknięcie wątpli¬
wości, czy wyrazy te mają artykulację zgodną z osetyjską pisownią współczesną
czy nie. Dla Polaka „nie do wymówienia” są bowiem grupy niejednorodne pod
względem dźwięczności *chg, *szg. Przyjęta transkrypcja jasno wskazuje, że
spółgłoski zwarte są tu całkowicie bezdźwięczne (chk, šk). Zapobiegnie to ewen¬
tualnej błędnej wymowie z grupami *γg, *żg bazującej na polskim modelu: masz
gorączkę > mai gorączkę (z asymilacją wsteczną).
II.3.3.7 Rozpowszechnionym w wielu językach zjawiskiem fonetycznym jest
asymilacja wsteczna. Polega na pojawieniu się jakiejś cechy w głosce pod wpły¬
wem głoski po niej następującej. W języku osetyjskim taka sytuacja zachodzi
przed bezdźwięcznymi spółgłoskami. Pod ich skierowanym wstecz wpływem
poprzedzające spółgłoski etymologicznie dźwięczne ulegają ubezdźwięcznieniu.
Nie jest to jednak uwidoczniane na piśmie, np. аразын [aražyn] „budować”, ale
„zbudowany” to арæзт [aräšt], gdzie ž>š pod wpływem następującego -m [~t].
Podobnie: зæгъын [žäγyn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „powiedzieć”, ale
загъта „powiedział” wymawia się [žachta]. A więc obserwujemy ubezdźwięcz-
nienie: γ>ch przed -m [-t], W zapożyczeniach: автобус (z rosyjskiego) „autobus”
28
II. Fonetyka. Pismo
wymawia się [aftobus] itp. Por. w języku polskim: broda, ale bródka (z wymo¬
wą: [brutka]), z ubezdźwięcznieniem d>t pod wpływem następującej spółgłoski
bezdźwięcznej k.
II.3.3.8 Język osetyjski posiada szereg obstruentów labializowanych. Ich artyku¬
lacji tylnojęzykowej (welarnej) lub uwularnej towarzyszy jednoczesne zaokrą¬
glenie warg dające efekt podobny do niezgłoskotwórczego y [ł]. Należą tu spół¬
głoski zwarte pisane ку [kł], гу [gł], къу [k’ł], хъу [qł] oraz spiranty: xy [chł],
гъу [yU- Ponieważ labializacja trwa od samego początku artykulacji tych spół¬
głosek, istnieją podstawy, by traktować je jako odrębne fonemy, a nie sekwencje
typu spółgłoska plus niezgłoskotwórczey [ł] (półsamogłoska). Toteż M. I. Isajew
w rozdziale gramatyki pod red. Achwledianiego (s. 47, pkt 4) uważa wymienio¬
ne spółgłoski za fonemy. Podobne stanowisko zajmuje Fr. Thordarson (s. 461,
§ 4.2.5.2.2.1).
Z drugiej jednak strony pojawiają się wątpliwości: wymienione spółgłoski
występują tylko w położeniu przed samogłoską zredukowaną ы [y]. Wymieniony
lingwista, M. I. Isajew w późniejszej publikacji (z 1987 r., Основы..s. 564-571)
nie wymienia już spółgłoskowych fonemów labializowanych.
Autor niniejszej gramatyki jest skłonny uznać sześć obstruentów labia¬
lizowanych za odrębne fonemy z uwagi na istnienie wyrazów, w których г [g]
pozostaje czasem nielabializowane przed ы [yj, por. гуыбыр [gfybyr] „zgięty,
zgarbiony” ale гыццыл [gyccyl] „mały; mało, niewiele” (w obu wyrazach akcent
pada na ostatnią sylabę). Mamy także wyraźną parę minimalną: хуыз [chłyž]
„kolor; wygląd; obraz, portret” - хыз [chyž] „siatka, sieć” (Abajew, słownik,
t. IV, s. 273).
Przykłady:
> куы [kły] „gdy”, куыд [kłyd] „jak?”
> хъуыды [qłydy] (z akcentem na ostatniej sylabie) „myśl”
> куыст [kłyšt] „praca”
> куырд [kłyrd] „kowal”
> гуырд [głyrd] „urodzony”
> къуыри [k’łyri] (z akcentem na ostatniej sylabie) „tydzień”. Wyraz gre¬
ckiego pochodzenia związany z rzeczownikiem KÓpioę „pan”. „Niedziela”
nosiła nazwę oznaczającą „dzień pański”, por. łac. dies dominica. W gru¬
zińskim k’vira znaczy „tydzień” (podobnie jak w rosyjskim неделя = „ty¬
dzień”) i stąd wyraz ten przeszedł do języka osetyjskiego ze znaczeniem
przesuniętym na „tydzień”.
29
II. Fonetyka. Pismo
къуылых [k’łylych] (z akcentem na ostatniej sylabie) „kulawy”
>• хъуын [qfyn] „włos”, хъуыр [qłyr] „gardło”
Хъуыран [Qłyran] (z akcentem na ostatniej sylabie) „Koran” (z arabskiego
Quran „Lektura”)
Przykłady labializowanych spirantów:
хуым [chłym] „pole orne, rola”
хуыссын [chłyššyn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „spać”
ахуыр [achłyr] „nauka”
>■ æмгъуыд [ämγłyd] (z akcentem na ostatniej sylabie) „termin”
11.3.3.9 Podobnie jak samogłoski (por. § II.2.2), także osetyjskie spółgłoski pod¬
legają niekiedy alternacjom. I tak, pod wpływem następujących po spółgłosce
samogłosek przednich u [i], ы [y], e [je] spółgłoski tylnojęzykowe к [k], г [g],
къ [k] ulegają palatalizacji (zmiękczeniu) i przechodzą w tej pozycji odpowied¬
nio w afrykaty: ч [cz], дж [dż], чъ [cz’]. Jest to zjawisko uniwersalne, znane także
językowi polskiemu, por. ręka - ręce - ręczny itp.
Przykłady:
карк [kark] „kura”, карчы [karczy] „kury” (gen. sg.)
Терк [Tjerk] Terek (rzeka przepływająca przez Władykaukaz), Терчы
[Tjerczy] Tereku (gen.)
>■ урок [urok] „lekcja” (zapożyczenie z rosyjskiego), урочытæ [uroczytä]
„lekcje” (pl.)
11.3.3.10 Spiranty i afrykaty
II.3.3.10.1 Interpretacja tego fragmentu osetyjskiego systemu fonologicznego jest
szczególnie trudna, ponieważ właśnie tutaj pojawia się sytuacja, którą można
by nazwać „kryzysową” (por. problemy interpretacji polskich samogłosek noso¬
wych ę, q). Na odcinku pomiędzy afrykatami a spirantami dokonują się bowiem
istotne zmiany, które w opracowaniach gramatyki osetyjskiej z XX wieku nie
były jeszcze dostrzegane. M. I. Isajew w gramatyce wydanej w 1963 r. pod redak¬
cją G. S. Achwledianiego (t. I, s. 45) osetyjskie spółgłoski oznaczane rosyjskimi
literami <ц>, <дз> umieszcza jednoznacznie wśród afrykat. Podobnie je traktuje
w tabeli na s. 46. Także Fr. Thordarson (s. 463, § 4.2.5.2.3.1) uważa spółgłoski no¬
towane rosyjskimi literami <ц>, <дз> za afrykaty. Taka sama jest wiedza Davida
Testena (University of Chicago) przedstawiona w jego obszernym opracowaniu
30
II. Fonetyka. Pismo
fonologii osetyjskiej z 1997 r. w pracy zbiorowej pt. Phonologies of Asia and
Africa (p. b-grafia), s. 710.
Jeszcze Charum Alichanowicz Takazow w piątym wydaniu rozmówek
rosyjsko-osetyjskich (p. b-grafia) z 1999 r. w tabeli na s. 11 pisze, że litera <ц>
„читается как русское г/” (czyli: „jest czytana jak rosyjskie ц”, tzn. jak polskie c
w wyrazie cena = rosyjskie цена).
Tymczasem w XXI wieku Fiedar Magomietowicz Takazow w rosyjskoję-
zycznym podręczniku do nauki osetyjskiego (p. b-grafia) z roku 2004 (część I)
na s. 15 informuje, że wyrazy пец („piec”, z rosyjskiego печъ), цсесгом („twarz”)
i царв („masło topione”) są w języku osetyjskim wymawiane (w transkrypcji
literami rosyjskimi) jak: nec, сæшгом, cape. W stosowanej w niniejszej książce
polskiej transkrypcji popularnej (PTP) można by tę wymowę zapisać w postaci:
pjes, säškom, sarw.
Również Z. B. Dzodzikowa w swym podręczniku z 2009 r. (p. b-grafia)
na s. 12 pisze: „Согласный ц соответствует звуку с в русском” (= „Spółgłoska
ц odpowiada dźwiękowi с w języku rosyjskim”, tj. polskiemu twardemu s, jak
w wyrazie sto = ros. cmo). Zarówno Z. B. Dzodzikowa, jak i Fiedar Magomie¬
towicz Takazow informują przy okazji, że w niektórych gwarach języka osetyj¬
skiego spółgłoska, o której mowa (pisana: ц), jest wymawiana jak rosyjskie ц,
tzn. jak afrykata (polskie c).
Okoliczności te wskazują na zmiany w realnej wymowie osetyjskiej albo
(tylko) na przesunięcie normy literackiej z jednych gwar dialektu irońskiego na
inne (przesunięcie terytorialne). W każdym razie mogę potwierdzić, że podczas
pobytu we Władykaukazie w 2010 r. miałem okazję przekonać się, iż, istotnie,
mieszkający w stolicy Północnej Osetii - Alanii Osetyjczycy wymawiają ц jak
polskie s. Można się o tym przekonać, słuchając załączonej do niniejszej książki
płyty z nagraniami wykonanymi w 2010 r. we Władykaukazie przez panią A. Ku-
dzojewą, pracowniczkę katedry języka osetyjskiego tamtejszego uniwersytetu.
Analogicznie wygląda sprawa zmiany wymowy innych spółgłosek ose-
tyjskich.
I tak, dawna afrykata pisana nadal дз jest wymawiana spirantycznie, jak
polskie z, np. w bezokoliczniku дзурын „mówić”: [zuryn].
II.3.3.10.2 Omówiona w poprzednim paragrafie spirantyzacja typu c>s,
dz> z stała się możliwa, jak się zdaje, dzięki temu, że artykulacja pierwotnych
spirantów s, z (pisanych nadal przy pomocy rosyjskich liter c, s) przesuwała się
31
II. Fonetyka. Pismo
już od jakiegoś czasu w kierunku š, ž (por. polskie sz, ž). Świadczą o tym objaś¬
nienia Ch. A. Takazowa z jego XX-wiecznych rozmówek rosyjsko-osetyjskich
(p. b-grafia). W ich piątym wydaniu (z 1999 r.) w tabelach objaśniających wy¬
mowę osetyjskich liter przejętych z alfabetu rosyjskiego (s. 8, 10) autor pisze
(na temat rosyjskiej litery c): „читается как русское ш, но более свистяще”
(= „czyta się jak rosyjskie ш, ale w sposób bardziej świszczący”). Podobnie na te¬
mat litery (rosyjskiej) з: „читается как русское ж, но более свистяще” (= „czy¬
ta się jak rosyjskie ж, ale w sposób bardziej świszczący”).
W obu wypadkach chodzi o wymowę pośrednią między polskimi spół¬
głoskami syczącymi a szumiącymi s, sz (oraz odpowiednio: z i z), typu hiszpań¬
skiego albo fińskiego s (lub greckiej sigmy we współczesnej wymowie). W ję¬
zykach tych istnieje tylko jeden sybilant bezdźwięczny, toteż jest realizowany
właśnie jako „średnie” s (w kierunku sz).
Co ciekawe, Ch. A. Takazow w tej samej tabeli wymowę liter ц, дз objaśnia
jeszcze „na poziomie” afrykat. Na stronach 8 i 11, pisząc o literze ц, informuje
po prostu, że: „читается как русское ц” („czyta się jak po rosyjsku i/”), tzn. jak
afrykata równa polskiemu c. Objaśniając wymowę sekwencji liter дз, zrównuje
ją, m.in. z polskim (!) dz.
W XXI wieku wymowa tego typu została niejako „zepchnięta” do pozio¬
mu lokalnego, gwarowego. Fiedar Magomietowicz Takazow na s. 15 cytowanego
wyżej podręcznika z roku 2004 podaje następujące pary minimalne ilustrujące
już nowe rozmieszczenie cech dystynktywnych poszczególnych fonemów. Oto
jego tabelka:
дзул [зул] „хлеб” - зул [жул] „косо”
цъгрд [сырд] „быстро” - сырд [шырд] „зверь”
>■ цæр [сæр] „живи” - сæр [шæр] „голова”.
W polskiej wersji (PTP):
дзул [zul] „chleb” - зул [žul] „krzywo”
>■ цырд [syrd] „szybko” - сырд [šyrd] „zwierzę”
цæр [sär] „żyj!” - сæр [šär] „głowa”.
Znaki š, ž w polskiej transkrypcji popularnej oznaczają tu spółgłoski
pośrednie między polskimi s-sz oraz z - ż.
W zapożyczeniach rosyjskich występują także w języku osetyjskim litery
ш, ж, które są wymawiane, jako odrębne fonemy, dokładnie tak jak po rosyjsku
32
II. Fonetyka. Pismo
i po polsku. Te spółgłoski zaznaczamy w niniejszej książce przy pomocy liter sz,
ż (w odróżnieniu od: š, ž), np. шахмæттæ [szachmättä] „szachy”, машинæ [ma-
szinä] (z akcentem na środkowej sylabie) „samochód”, журналиспг [żurnalist]
(z akcentem na ostatniej sylabie, jak w języku rosyjskim) „dziennikarz”.
Osetyjskie spiranty syczące tworzą, podobnie jak w języku polskim, sy¬
stem trójkowy, ale człon środkowy tych trójek (pośredni) jest w języku polskim
wymawiany miękko (ś), podczas gdy jego osetyjski „odpowiednik” jest wyma¬
wiany inaczej: jak hiszpańskie s (por. wyżej). Schematycznie można by tę różni¬
cę (i podobieństwa) przedstawić następująco (gdzie: o. = osetyjskie, p. = polskie):
5(0.)
s (o., p.) sz (o., p.)
ś (p.)
Spółgłoski s, sz są w obu językach wymawiane jednakowo, š, ś - różnie.
Analogicznie:
f (o.)
z (o., p.)
ź(p.)
ż (o., p.)
Podsumowanie uwzględniające ortografię: spółgłoski zaznaczone w po¬
wyższych wykresach łacińskimi literami (w PTP) mają w osetyjskiej cyrylicy
(C) następujące odpowiedniki:
(PTP) 5 -(C) ц
(PTP)ś-(C)c
(PTP) 5Z — (C) Ш
Przykłady:
(PTP)z-(C)d3
(PTP)ź-(C)3
(РТР)г-(С)лс
>
>
>
>
>
>
>
>
цонг [song] „ręka” (wraz z ramieniem), цай [saj] „herbata”
цалх [salch] „koło” (odpowiednik etymologiczny perskiego ćarx ts.)
цар [sar] „sufit” - cap [šar] „biada!”
цау [sal] „wydarzenie” - cay [šał] „czarny”
бæрц [bärs] „miara, ilość”, бæрз [bärž] „brzoza”
судзын [šuzyn] „palić (się), płonąć” (odpowiednik etymologiczny perskie¬
go czasownika suxtan, temat teraźniejszy suz-)
суг [šug] „drewno” (od tego samego pierwiastka co czasownik судзын)
стыр [štyr] „duży, wielki”
шоколад [szokolad] (z akcentem na ostatniej sylabie) „czekolada”
(z rosyjskiego)
33
II. Fonetyka. Pismo
>■ дзаг [zag] „pełny”, дзидза [ziza] „mięso”
дзæбæх [zäbäch] „dobry” (z akcentem na ostatniej sylabie)
æмдзæвгæ [ätnzäwgä] (z akcentem na środkowej sylabie) „wiersz, utwór
poetycki”
>■ зæрдæ [žärdä] (z akcentem na ostatniej sylabie) „serce” (odpowiednik ety¬
mologiczny perskiego del\ oraz polskiego serca)
зымæг [žymäg] (z akcentem na ostatniej sylabie) „zima” (odpowiednik
etymologiczny perskiego zemestän oraz polskiej zimy)
>■ coh [šon] „wróg” - зон [žon] „wiedz!” (odpowiednik etymologiczny per¬
skiego be-dän! i polskiego znaj!)
жилет [żiljet] „kamizelka” (z rosyjskiego)
II.3.3.10.3 Problem zachowania afrykat
Skoro dawne afrykaty ц lei, дз Idzi przeszły w spiranty Isl, Izl, nasuwa się
pytanie, czy w takim razie w ogóle istnieją we współczesnym języku osetyjskim
XXI wieku afrykaty (inne niż stabilne glottalizowane цъ Ic’l, чъ Icz’l) jako fo¬
nemy. Owszem, ale z ograniczeniem ich występowania tylko do pozycji po Inl
w przypadku Id, Idzi oraz w pozycji interwokalicznej w przypadku geminacji
dla/c/.
Pozycja po nosowym sonancie zębowym Inl sprzyja zachowaniu artyku¬
lacji zwartej (w polskich dialektach pojawia się ona nieraz spontanicznie w tej
pozycji, jako tzw. spółgłoska epentetyczna, np. w imieniu Henryk, które bywa
wymawiane jak Hendryk). I tu rozróżnienie fonemów Id, Idzi zachowuje się, np.
wyrazy æнцой „spokój”, æнцон „łatwy” wymawiają się nadal tak jak dawniej:
[äncoj], [äncon] (z akcentem na ostatniej sylabie). Podobnie liczebnik фæндзай
„pięćdziesiąt” nadal wymawia się [fändzaj] (z akcentem na ostatniej sylabie)
z dźwięcznym Idzi po Inl. A więc można mówić o zachowaniu się afrykat w tej
pozycji.
Jeśli chodzi o lei, to występuje ono ponadto w pozycji interwokalicznej
w przypadku geminacji, np. w wyrazie гыццыл [gyccyl] (z akcentem na ostatniej
sylabie) „mały”, który zachowuje tu afrykatę c z wyraźnym zwarciem i prze¬
dłużoną plozją, analogiczną do podwójnego (długiego, nie serii dwóch afry¬
kat z dwoma zwarciami) c w polskim zapożyczeniu z włoskiego mezzosopran
[meccosopran].
Zachwiany status fonologiczny afrykaty c (które można by rozpatrywać
jako allofon fonemu Isl w pozycji po Inl) jest wzmacniany nowymi zapożyczenia-
34
II. Fonetyka. Pismo
mi z języka rosyjskiego typu централизаци [centralizaci] „centralizacja”. Sta¬
tus nowego fonemu dz (który występuje tylko w pozycji po Inl) jest trudniejszy
do zinterpretowania. Można by się tu bowiem dopatrywać wariantu pozycyjnego
(allofonu) fonemu z.
Długiej (podwójnej) afrykaty dz nie ma w języku osetyjskim. Grupy
liter ддз, дздз (a także цдз, тдз) są wymawiane jednakowo, jako długie c,
por. Dzodzikowa, Осетинский язык (p. b-grafia), s. 22. Tamże czytamy, że gru¬
py дждж, ддж, тдж są wymawiane bezdźwięcznie, jak чч (= czcz). Przykład:
адджын [aczczyn] „smaczny; słodki”. Uwaga! Podobnie jak w przykładzie z po¬
przedniego akapitu, także w tym wypadku chodzi o długą afrykatę (z wydłużoną
plozją, czyli środkową częścią tej spółgłoski), a nie o dwie pod rząd wymawiane
afrykaty jak np. w polskim wyrazie czczy.
II.3.3.10.4 Afrykaty ч Iczl, дж Idżl, чъ Icz’l w wyrazach rodzimych powstały sto¬
sunkowo niedawno w rezultacie palatalizacji zwartych spółgłosek welarnych
к Ikl, г Igi, къ Ik’l w pozycji przed samogłoskami przednimi (p. wyżej II.2.1).
Przykłady:
> чи [czi] „kto?” (z wcześniejszego *ki, odpowiednik archaicznej dialektal-
nej formy digorskiej genetiwu ke „kogo?” por. Abajew, słownik, 1.1, s. 595)
> чызг [czyžg] „dziewczyna”
> чындз [czyndz] „narzeczona, panna młoda”
> раджы [radży] „dawno; wcześnie”, por. рагæй [ragäj] „od dawna”.
Afrykaty tego szeregu występują także w zapożyczeniach, np.
> чиныг [czinyg] „książka” (stare zapożyczenie z rosyjskiego книга ts.)
> чъири [cz’iri] „placek z serem” (zapożyczenie z gruzińskiego k’veri „okrą¬
gły chlebek, placek”, por. Abajew, słownik, 1.1, s. 634)
> джауыр [dżalyr] „giaur”, wyraz ten powstał w następstwie kontaminacji,
na gruncie tureckim, dwóch wyrazów: arabskiego käfir „niewierny” i per¬
skiego gabr „wyznawca zaratusztrianizmu” (a więc również „niewierny”
z punktu widzenia islamu)
> джитъри [dżit ’ri] „ogórek” (z gruzińskiego k ’it ’ri ts.).
Podsumowując problem afrykat w języku osetyjskim, przedstawiamy
schematycznie wzajemne zależności istniejących fonemów tego typu, por. po¬
dobne związki spółgłosek zwartych (II.3.3.2). Także afrykaty dzielą się na glot-
talizowane i nieglottalizowane, a następnie na dźwięczne i bezdźwięczne:
35
II. Fonetyka. Pismo
Ic’l
Idzi Id
(+) (-)
Icz’l
Idżl Iczl
(+) (-)
Różnica między afrykatami a spółgłoskami zwartymi nie zawierający¬
mi elementu tarcia polega na tym, że afrykaty Id, Iczl pozbawione są elementu
przydechu, który byłby ich cechą pozytywną, różniącą je od dźwięcznych Idzi,
Idżl. Raczej można zatem tu mówić o opozycji dźwięczności, w której członami
nacechowanymi są Idzi, Idżl. A więc inaczej niż w przypadku zwartych, gdzie
członami nacechowanymi odpowiednich opozycji są spółgłoski (bezdźwięczne)
przydechowe.
Związki fonologii z ortografią w przypadku afrykat wyglądają następująco:
fonemy (w PTP) grafemy (cyrylica)
Ic’l цъ
Id ц(ц) i po н Inl
Idzi дз (po н Inl)
Icz’l чъ
Iczl ч, (дж - w grupach)
Idżl дж
Oto dodatkowe przykłady na osetyjską afrykatę glottalizowaną Ic’l wystę¬
pującą głównie w zapożyczeniach z języków kaukaskich:
>• цъити [c’iti] „lodowiec” (por. gruzińskie m-c’veti „kapiący”, Ab., słow¬
nik, 1.1, s. 336)
>■ цъупп [c’upp] „wierzchołek (góry), szczyt”
>■ цъæх [c’äch] „zielony; niebieski”
>• цъиу [c’ił] „ptak” (według Abajewa, słownik, t. I, s. 336, wyraz ono-
matopeiczny)
II.3.3.10.5 Prócz wymienionych wyżej spirantów język osetyjski posiada jesz¬
cze trące spółgłoski wargowe (ściślej: wargowo-zębowe) f <ф>, w <e> a także
uwularne artykułowane poprzez zbliżenie tylnej części języka do tzw. języczka
(uwuli), który jest zakończeniem podniebienia miękkiego (por. wyżej, II.3.3.2,
opis fonemu хъ lql): ch <x>, γ <гъ>, oraz uwularne labializowane: chi <xy>, γł
<гъу>, por. wyżej II.3.3.8. Przykłady:
spiranty labialne
фындз [fyndz] „nos”, фыс [fyš] „owca”
36
II. Fonetyka. Pismo
>■ сафын [šafyn] „gubić”
> сефсымæр [äfšymär] (z akcentem na środkowej sylabie) „brat”
> æрвад [ärwad] (z akcentem na ostatniej sylabie) „krewny, kuzyn”
> ape [arw] „niebo”
> æввахс [äwwachš] (z akcentem na ostatniej sylabie) „blisko”
> æвзæр [äwžär] (z akcentem na ostatniej sylabie) „zły, niedobry”
> вæййын [wäjjyn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „bywać, zdarzać się”
spiranty uwularne
>■ xox [choch] „góra”
> хуссар [chuššar] „południe” (strona świata)
> зæхх [žächch] „ziemia”
> гъ - na początku wyrazu nie występuje w znaczeniu dźwięcznego spirantu
uwularnego, p. niżej (następny paragraf)
> зæгъын [žäγyn] (z akcentem na ostatniej sylabie) „powiedzieć”
> æгъдау [äγdał] (z akcentem na ostatniej sylabie) „zwyczaj, tradycja”
> æгъгъæд [äγγäd] (z akcentem na ostatniej sylabie) „dosyć, wystarczy;
wystarczający”
> дыргъ [dyrγ] „owoc”
Przykłady uwularnych spirantów labializowanych były podane na końcu
§ II.3.3.8.
II.3.3.10.6 W nagłosie niektórych osetyjskich wykrzykników występuje także
bezdźwięczny spirant laryngalny (krtaniowy) h, analogiczny do angielskiego
i niemieckiego przydechowego h w wyrazach house, Haus. Ortografia osetyjska
stosuje tu ten sam digraf гъ, który w innych pozycjach wyrazu służy do noto¬
wania dźwięcznego spirantu uwularnego γ (p. koniec poprzedniego paragrafu).
Obie spółgłoski prócz różnych miejsc artykulacji mają także inną dystrybucję:
przydech Ihl występuje tylko w nagłosie, tj. w pozycji, w której tak samo pisany
dźwięczny spirant uwularny nie występuje.
Oto przykłady wykrzykników z nagłosowym przydechem:
> гъæй [häj] „hej!”
> гъæйтт [häjtt] „no! jazda!” (wyraża poganianie)
> гъа, уый ды дæ? [ha, lyj dy dä] „a, to ty (jesteś)?”
> гъопп [hopp] „hop!” (zachęta do podjęcia wysiłku fizycznego)
37
II. Fonetyka. Pismo
II.3.3.11 Fonemy spółgłoskowe języka osetyjskiego (w liczbie 39) można przed¬
stawić za pomocą następującej tabeli:
wargowe
zębowe
środko-
wojęzy-
kowe
tylno¬
językowe
uwu-
larne
laryn-
galne
glottalizowane
Р’
f
k’
zwarte
b,p
d,t
g,k
<1
spiranty bezdźw.
f
s
š, sz
ch
h
spiranty
dźwięczne
w
z
z, ź
У
afrykaty glott.
c
cz
afrykaty
c, dz
cz9 dż
labializowane
k’ł9gł, kł
qł, chi, γł
półotwarte
m
/7, /, r
półsamogłoski
ł
j
II.3.3.12 Akcent
II.3.3.12.1 Jak już o tym była mowa wyżej (§ II.2.3), akcent osetyjski ma cha¬
rakter inicjalny. Pada na pierwszą sylabę wyrazu (o akcencie frazowym będzie
mowa w następnym paragrafie), o ile jej jądrem nie jest samogłoska zredukowana
æ [ä], ы [y], np. адæм [ädäm] „ludzie”, бандон [bändon] „stołek, ławka”, дзидза
[ziza] „mięso”, рудзынг [ruzyng] „okno”.
Gdy jednak pierwsza sylaba zawiera samogłoskę zredukowaną (słabą, hi¬
storycznie krótką), to akcent przesuwa się na drugą sylabę bez względu na to,
czy ta z kolei zawiera samogłoskę silną (stabilną, historycznie długą) czy słabą
(zredukowaną).
Przykłady z samogłoską æ [ä] w pierwszej sylabie:
æвзаг [äwžag] „język”, лæппу [läppu] „chłopiec”
>■ хæдзар [chäzór] „dom”, хæдон [chädón] „koszula”
хæлаф [chälaf] „spodnie”, цæгат [sägdt] „północ” (strona świata)
>• бæрæг [bäräg] (z akcentem na drugiej tj. ostatniej sylabie) „znany, wy¬
różniający się”
>■ бæрæгбон [bärägbon] (z akcentem na drugiej tj. środkowej sylabie) „świę¬
to” (gdzie бон [bon] znaczy „dzień”)
38
II. Fonetyka. Pismo
> æмбæлын [ämbälyn] (z akcentem na środkowej sylabie) „spotykać się”
> æмбарын [ämbóryn] (z akcentem na środkowej sylabie) „rozumieć”.
Przykłady z samogłoską ы [y] w pierwszej sylabie:
> ныхас [nychaš] „rozmowa” (także miejsce rozmów: „forum”)
> бынат [bynat] „miejsce”, фыссын [fyššyn] „pisać”
> тырыса [tyryša] „sztandar”.
Zdarzają się tu jednak wyjątki mające przyczyny historyczne (zanik pierw¬
szej sylaby). Gramatyka pod redakcją G. S. Achwledianiego (s. 51, pkt 7) podaje
przykłady takich odstępstw (z akcentem na pierwszej sylabie):
> рæзын [räžyn] „rosnąć”, сыстын [šyštyn] „wstać”
> мысын [myšyn] „wymyślać” (w znaczeniu: mieć pomysły).
Inną grupę wyjątków stanowią imiona własne, gdzie regułą jest akcent na
drugiej sylabie (od początku wyrazu). Przykłady (Achwl., s. 51, pkt 8):
> (imiona męskie) Батырадз [Batyraz], Мæхæмæт [Mächämät], Созы-
рыхъо [Šožyryąo], Сослан [Šošlän]
> (imiona żeńskie) Сатана [Satóna], Тамарæ [Tamara],
Nowsze zapożyczenia rosyjskie są często akcentowane tak jak w języ¬
ku rosyjskim, np. тракторист [traktarist] (z akcentem na ostatniej sylabie),
республикæ [rjespublikä] (z akcentem na sylabie trzeciej od końca).
Pewne nieregularności akcentuacyjne są także związane z zanikającą w li¬
terackim języku osetyjskim (opartym na dialekcie irońskim) kategorią określo-
ności rzeczownika (p. III.1.2).
II.3.3.12.2 Cechą charakterystyczną osetyjskiego akcentu jest ta okoliczność, że
podane w poprzednim paragrafie reguły odnoszą się nie tylko do oderwanych od
kontekstu pojedynczych wyrazów, ale również do całych grup wyrazowych two¬
rzących kompleksy akcentuacyjne. Można powiedzieć, że akcentuacja osetyjska
ma charakter frazowy. Jej istotą jest przesuwanie się miejsca akcentu w wyrazie
(lub z jednego wyrazu na drugi) w zależności od jego otoczenia w obrębie frazy
(grupy składniowej większej niż jeden wyraz).
Przez grupę akcentuacyjną należy tu rozumieć sekwencję wyrazów po¬
łączonych wzajemnymi związkami znaczeniowo-składniowymi. Są nimi np.
39
II. Fonetyka. Pismo
(1) połączenia przydawki z wyrazem określanym (grupy nominalne) a także
(2) szeroko rozumiane grupy werbalne (w tym: czasowniki złożone). W jednym
i drugim przypadku akcent frazowy spoczywa na pierwszej sylabie grupy, je¬
śli jej jądrem jest samogłoska silna (historycznie długa), np. фондз барæджы
[fóndz barädży] „pięciu jeźdźców” (na sylabie 6a- [ba-] spoczywa tu tylko ak¬
cent drugostopniowy, słabszy).
Komentarz. Przydawką jest tu liczebnik główny фондз [fondz] „pięć”.
Zgodnie z regułami składniowymi wyraz określany (tu rzeczownik барæг
[baräg] „jeździec”) po liczebniku większym niż „jeden” stoi w dopełniaczu.
Końcówka tego przypadka -ы [-y] powoduje palatalizację (por. III. 1.7) końcowe¬
go -г [-g] > -дж [-dż].
Jeśli liczebnik zawiera samogłoskę zredukowaną, to główny akcent frazo¬
wy przesuwa się na drugą sylabę, np. дæс барæджы [däž barädży] „dziesięciu
jeźdźców” (por. Achwl., s. 52).
Przykład grupy nominalnej, w której przydawka przymiotna poprzedza
(co jest normą) wyraz określany: сырх тырыса [šyrch tyryša] „czerwony sztan¬
dar” (Ab., szkic, s. 504, § 30).
Komentarz. Sam rzeczownik, bez poprzedzającej go przydawki przymiot-
nej, miałby akcent, zgodnie z ogólną zasadą (p. poprzedni paragraf), na dru¬
giej (tj. środkowej w tym przykładzie) sylabie: тырыса [tyryša] „sztandar”.
W połączeniu z poprzedzającym go przymiotnikiem (pierwszy człon grupy
akcentuacyjnej) akcent przesuwa się na pierwszą sylabę rzeczownika: [tyryša],
bo pierwsza sylaba grupy zawiera samogłoskę zredukowaną: сырх [šyrch]
„czerwony”.
Przykłady z zakresu czasowników złożonych (por. III.6.6.1.2.9): pox
кæнын „zapominać” i цыргъ кæнын „ostrzyć” (gdzie кæнын [känyn] to bezoko¬
licznik w znaczeniu „robić”). W pierwszym akcent frazowy pada na pierwszej
sylabie: [róch känyn]. W drugim akcent frazowy pada na sylabę кæ- [kä-], po¬
nieważ poprzedzający ją przymiotnik цыргъ [syrγ] „ostry” zawiera samogłoskę
słabą (zredukowaną, historycznie krótką). Przykłady te występują w materiale
szkicu gramatycznego Abajewa (p. b-grafia). Jeden pochodzi ze s. 504 (§ 30),
drugi - ze s. 505 (§ 32).
W skład grup frazowych wchodzą również jednosylabowe formy zaimko¬
we a także partykuły. Przykład z gramatyki osetyjskiej pod red. Achwledianiego
(s. 55, pkt 4a):
>• дзырд дын радтам [zyrd dyn / róttam] „słowo ci daliśmy”.
40
II. Fonetyka. Pismo
Komentarz. Mamy w tym zdaniu dwie grupy akcentuacyjne (oddzielone
w transkrypcji kreską /). Pierwsza składa się z dwóch wyrazów: дзырд [zyrd]
„słowo” i дын [dyn] „tobie”. Akcent jest tu zaznaczony kreską nad drugą literą
„y” (dyń). Druga grupa pokrywa się z orzeczeniem: радтам [rättam] „daliśmy”.
Drugi przykład (Achwl., ibideniy.
> уый ma дын кæй ручкæ y? [łyj tä dyn / käj ruczkä u?] „a to czyj masz
długopis?”.
Pierwszym wyrazem jest tu zaimek osobowy уый [łyj] odpowiadający
polskiemu „to”. Drugim jest akcentowana (w tym wypadku ze względu na regu¬
ły akcentuacji frazowej) partykuła ma [tä] odpowiadająca polskiemu spójnikowi
„a”, który otwiera zdanie. Formy дын [dyn] „tobie” i końcowe y [u] „jest” to kon¬
strukcja znana w łacinie jako tzw. dativus possessoris odpowiadająca polskim
grupom werbalnym z czasownikiem „mieć”: „tobie... jest” w znaczeniu „(ty)...
masz”. Forma zaimkowa кæй [käj] to genetivus zaimka pytajnego чи [czi] „kto?”
w znaczeniu „czyj?”. Por. niżej paragraf III.6.6.1.2.12.
Podmiotem gramatycznym zdania osetyjskiego jest tu rzeczownik ручкæ
[ruczkä] „długopis”, zapożyczony z rosyjskiego ручка „rączka, obsadka (pióra),
długopis”. Zgodnie z regułami akcentuacyjnymi na jego pierwszej sylabie pada
akcent frazowy grupy trzech wyrazów: кæй ручкæ y [käj ruczkä u], W polskim
zdaniu o tej samej treści rzeczownik o znaczeniu „długopis” pełni funkcję dopeł¬
nienia bliższego, bo tego wymaga polska składnia (czasownik „mieć”).
Reguły osetyjskiej akcentuacji frazowej są skomplikowane (por. Achwl.,
s. 51-56) i trudne do dokładnego opisania. Przytrafiają się niekiedy niezgodności
między danymi różnych publikacji. Także dokonane przeze mnie we Władykau-
kazie w 2010 r. nagrania ujawniają czasem różnice między teoretycznymi opisa¬
mi a rzeczywistą wymową osetyjską, być może dopuszczającą niekiedy współ¬
istnienie różnych wariantów modeli akcentuacyjnych.
II.3.3.13 Alfabet
Kolejność liter rosyjskiego alfabetu osetyjskiego, stosowana w osetyjskich
słownikach, jest następująca (w nawiasach [] podana jest wymowa w transkryp¬
cji łacińskiej użytej w niniejszej książce):
> A a [a], Æ, æ [ä], Б 6 [b], B в [w], Г r [g], Гъ гъ [γ]*, Д д [d], Дж дж [dż], Дз
дз [z]*, Е е [je], Ё ё [jo]*, Ж ж [ż]*, 3 з [ž], И и Д/, Й й [j], К к [k], Къ къ
[k], Л л [1], М м [m], Н н [n], O o [o], П п [р], Пъ пъ [р’], Р р [r],Cc [š],
41
II. Fonetyka. Pismo
T т [t], Тъ тъ [t], У y [u], Ф ф [f], X x [eh], Хъ хъ [q], Ц ц [s]*, Цъ цъ [c],
Ч ч [cz], Чъ чъ [cz], Ш ш [sz]*, Щ щ [szcz]*, ъ*, Ы ы [у], ь*, Э э [е]*, Ю
ю [ju]*, Я я [ja]* (źródło: słownik Ирон-уырыссаг дзырдуат, słów, os.-
-ros., s. 9, p. b-grafia).
Objaśnienia do liter zaopatrzonych w gwiazdki *
Połączenie liter (digraf) гъ na początku wyrazu oznacza czysty przydech
(bezdźwięczny spirant laryngalny) i jest transkrybowany, zgodnie z wymową,
przez [h]-, natomiast w pozostałych pozycjach wyrazu oznacza dźwięczny spi¬
rant uwularny i jest transkrybowany przez [γj.
Digraf дз po « [n] jest transkrybowany zgodnie z wymową w tej pozycji
przez [dz]\ w pozostałych pozycjach - przez [z], bo tak jest wymawiany.
Litera ё występuje tylko w wyrazach pochodzących z języka rosyjskiego.
To samo dotyczy liter: ж, ш, щ, ь (tzw. znak zmiękczenia), э, ю, я. Litera ъ (tzw.
twardy znak) występuje w wyrazach pochodzenia rosyjskiego, np. адъютант
[adjutant] (z akcentem na ostatniej sylabie), ale także w rodzimych (kaukaskich)
jako część digrafów oznaczających spółgłoski glottalizowane: къ [k’J, пъ [p] itd.
Litera ц po н [n] jest transkrybowana zgodnie z wymową w tej pozycji
przez [c]', w pozostałych pozycjach - przez [s], bo tak jest wymawiana.
III.
Morfologia
ULI RZECZOWNIK
[Dla ułatwienia czytelnikowi orientacji w zakresie struktury morfologicznej wy¬
razu w wielu wypadkach poszczególne morfemy są w niniejszej książce roz¬
dzielone kreskami (-), których oczywiście Osetyjczycy nie stosują w zwykłej
ortografii.]
111.1.1. Rzeczownik osetyjski charakteryzuje się dwiema wyraźnie rozwiniętymi
kategoriami gramatycznymi: liczby i przypadka.
111.1.2. Można ponadto mówić o śladach kategorii określoności. Przejawia się
ona w sposób bardzo oryginalny, bo na poziomie akcentuacji. I tak np. rzeczow¬
nik бæлас [bälaš] „drzewo” jest akcentowany, zgodnie z regułą podaną wyżej
(§ II.3.3.12.1), na drugiej od początku wyrazu sylabie (czyli, w tym akurat przy¬
kładzie, na ostatniej: [bałaś]} w jego postaci neutralnej, „słownikowej”. W tek¬
ście ma on znaczenie nieokreślone, które po polsku można ewentualnie oddać
przy pomocy zaimka nieokreślonego: „(jakieś) drzewo” (po angielsku: a tree).
Natomiast ten sam wyraz akcentowany na pierwszej sylabie: [ba łaś]
oznacza rzeczownik określony, odpowiadający angielskiemu the tree „(to) drze¬
wo” (wiadomo które).
Przykład ten pochodzi ze szkicu gramatycznego Waso Abajewa (s. 505,
§ 31). Fridrik Thordarson (s. 466, § 4.2.5.2.4, por. także s. 468, § 4.2.5.3.2.1.5)
podaje, za Abajewem (szkic, s. 504, § 30), przykład odnoszący się do grupy wy¬
razowej: сырх тырыса [śyrch tyryśa] to „(jakiś) czerwony sztandar” (po angiel¬
sku: a red banner). Natomiast [śyrch tyryśa] (z jednym akcentem wspólnym dla
43
III. Morfologia
całej grupy wyrazowej, por. wyżej § II.3.3.12.2) oznacza konkretny „czerwony
sztandar” (po angielsku: the red banner), gdzie сырх [šyrch] znaczy „czerwony”,
a тырыса [tyryśa] = „sztandar”.
Przykłady W. Abajewa (szkic, s. 506-507): фæрæт [färä’t] (z akcentem
na drugiej sylabie) „topór (jakiś)” - фæрæт [fä’rät] (z akcentem na pierwszej
sylabie) „topór (określony)”. Ale w połączeniach wyrazowych jest inaczej: цыргъ
фæрæт [syrγfä’rät] to „(jakiś) ostry topór”, a цыргъ фæрæт [syrγ färät] (z ak¬
centem tylko na przymiotniku) to „(konkretny) ostry topór”.
Przykład z rozmówek Charuma A. Takazowa (s. 31): Æгас цæуæд
фыццæгæм май! [Ägdš säłä’dfyccägäm maj!] „Niech żyje pierwszy maja!”. Li¬
czebnik porządkowy фыццæгæм [fyccägäm] „pierwszy” powinien mieć akcent
na drugiej sylabie (por. wyżej, II.3.3.12.1). Jest jednak akcentowany na pierwszej
(co jest w rozmówkach zaznaczone), bo wyraża określoność: „pierwszy (a nie
inny) dzień (maja)”. Przymiotnik æгас [ägaš] znaczy „żywy, zdrowy”, a forma
czasownikowa optatiwu цæуæд [säłäd] (dosłownie: „niech idzie!”) będzie objaś¬
niona niżej w paragrafie Ш.6.6.7.7.
Oto przykład (p. Achwl., s. 50, § 6) opozycji rzeczownika określonego
wobec nieokreślonego w formach fleksyjnych przypadków zależnych: Бæх-ыл
а-бад æмæ цу! [Bäch-yl a-bad ämä su!] „Siądź na konia (бæх [bach]) i jedź!”.
Tu chodzi o konia jakiegokolwiek, bo akcent spoczywa na końcówce adessiwu
-ыл [-yl], por. niżej § 111.1.10.7. Natomiast w zdaniu z akcentem na sylabie бæ-
[bä] chodzi o konkretnego (określonego) konia: Бæх-ыл а-бад æмæ цу! [Bä’ch-yl
a-bad ämä su!].
Ta zagadkowa opozycja ma objaśnienie historyczne podane za W. Aba-
jewem (szkic, s. 507) przez Fr. Thordarsona w paragrafie 4.2.5.3.2.15 jego waż¬
nego artykułu (p. bibliografia). Mianowicie w dialekcie digorskim istnieje do
dziś wykładnik określoności (przedimek określony) w postaci morfemu i, któ¬
ry odpowiada angielskiemu the. W przeszłości występował on zapewne także
w dialekcie irońskim, którego opisem zajmujemy się w tej książce. I powodował
przesunięcie akcentu w grupie prozodycznej, która jest podstawową jednostką
w osetyjskiej akcentuacji (por. wyżej, II.3.3.12.2). Pisał na ten temat już w la¬
tach 1880. Wsiewołod Miller w swej monografii Die Sprache der Osseten (prze¬
kład rosyjski z 1962 r., s. 77), dopatrując się wykładnika określoności wyłącznie
w dialekcie digorskim (zachodnioosetyjskim).
Jeszcze jeden przykład (z rozmówek Ch. Takazowa, s. 36): Æфцæг ма
дард y? [Äfsäg ma dard u?] „(Czy) daleko jeszcze do przełęczy?”. Autor rozmó¬
44
III. Morfologia
wek zaznacza tu akcent na pierwszej sylabie rzeczownika æфисег [äfsäg] „prze¬
łęcz (przejście na drugą stronę łańcucha górskiego)”, bo w danym zdaniu chodzi
o określoną przełęcz, do której zmierza turysta.
W rzeczownikach, których pierwsze sylaby zawierają samogłoskę „moc¬
ną”, historycznie długą (wszystkie oprócz æ [ä], ы [y]\ dawna opozycja określo-
ności-nieokreśloności neutralizuje się.
Wskazywania na określoność rzeczownika można się ponadto dopatrywać
w stosowaniu genetiwu (dopełniacza) w funkcji dopełnienia bliższego (p. niżej,
ULI.10.2.4.2). Rzeczowniki nieokreślone dla tej funkcji używają nominatiwu
(p. niżej, III.1.10.1.3).
III.1.3. W porównaniu z językiem polskim zwraca uwagę brak w języku osetyj-
skim kategorii rodzaju: nie tylko w odniesieniu do rzeczownika (tak jak w języku
angielskim) ale również w zaimku. To z kolei różni język osetyjski od angielskie¬
go, a zbliża do takich języków irańskich jak np. perski.
III.1.4 Kategoria liczby
Kategoria liczby obejmuje dwie wartości: liczbę pojedynczą i mnogą. Licz¬
ba mnoga różni się od pojedynczej sufiksem -m- [~t~], po którym w nominatiwie
dochodzi sufiks -æ [-ä], nie występujący w liczbie pojedynczej. Sufiks 1. mn.
-m- [-t-] jest dodawany albo bezpośrednio do formy nominatiwu 1. poj. (który
pokrywa się z „tematem”), albo stoi po tzw. epentetycznej samogłosce -ы- f-y-J.
Ta druga sytuacja zachodzi m.in. wtedy, gdy rzeczownik w swej formie pod¬
stawowej („słownikowej”) kończy się na grupę spółgłoskową, np. цæст [säšt]
„oko” - цæст-ы-т-æ [säšt-y-t-ä] „oczy”, цыхт [sycht] „ser” - цыхт-ы-т-æ
[sycht-y-t-ä] „sery”, бындз [byndz] „mucha” - бындз-ы-т-æ [byndz-y-t-ä] „mu¬
chy” (Ab., szkic, s. 507, § 37, p. 1).
Ponadto zachodzą niekiedy altemacje samogłoskowe: formy 1. poj. różnią
się od form 1. mn. nie tylko obecnością sufiksu pluralu -m- [-t-], ale również ja¬
kością samogłosek, np. цалх [salch] „koło” - цæлх-ы-т-æ [sälch-y-t-ä] „koła”,
apc [arš] „niedźwiedź” - æрс-ы-т-æ [ärš-y-t-ä] „niedźwiedzie”.
Nieraz jednak występują wahania: kończący się na tę samą grupę spółgłos¬
kową, która występuje w nazwie „niedźwiedzia”, wyraz фарс [fars] „bok” oby¬
wa się w 1. mn. bez epentezy: фæрс-т-æ [färš-t-ä] „boki” (Ab., szkic, s. 508).
W ogóle formacje liczby mnogiej rzeczownika wykazują w języku ose-
tyjskim wiele nieregularności, toteż w nauce praktycznej należy każdorazowo
•45
III. Morfologia
sprawdzać, jak konkretnie wygląda forma 1. mn. danego rzeczownika. Oto
np. niektóre grupy spółgłoskowe (ich wykaz podaje W. Abajew w swym szki¬
cu gramatycznym dodanym do słownika osetyjsko-rosyjskiego z roku 1959, na
s. 508) nie wymagają po sobie pojawienia się samogłoski epentetycznej -ы- [-y-],
np. аргъ [arγ] „cena” - æргъ-т-æ [ärγ-t-ä] „ceny”. Mamy tu jedynie alternację
samogłosek a [a] -æ [ä].
Jeszcze innym zjawiskiem fonetycznym, które zachodzi pomiędzy for¬
mami 1. poj. i 1. mn., są alternacje spółgłoskowe. Końcowe spółgłoski tylnoję¬
zykowe -K [-k], -г [-g] ulegają palatalizacji (zmiękczeniu) przed epentetyczną
samogłoską -ы- [-y-J, przechodząc w 1. mn. odpowiednio w -ч- [-cz-f-дж- [-dż-],
np. карк [kark] „kura” - кæрч-ы-т-æ [kärcz-y-t-ä] „kury”, чызг [czyžg] „dziew¬
czyna” - чыздж-ы-т-æ [czyždż-y-t-ä] „dziewczęta” (Ab., szkic, s. 507-508).
Końcowe -d [-d] zlewa się fonetycznie z sufiksem 1. mn. -m- [-t-] w długą
spółgłoskę bezdźwięczną (geminata -tt-), np. сырд [šyrd] „zwierzę (dzikie)” -
сырд-т-æ [šyrtt-ä] „zwierzęta (dzikie)”. W rzeczownikach zakończonych na
spółgłoski półotwarte i półsamogłoski {-p [-r], -л [-1], -н [-n], -м [-m], -й [-j],
-y [-W) sufiks liczby mnogiej -m- [-t-J ulega podwojeniu, np. хæдзар [chäzar]
„dom” - хæдзæр-тт-æ [chäzär-tt-ä] „domy” (Ab., szkic, s. 511, § 39).
Samogłoski historycznie krótkie (ce [ä], ы [y]) w wyrazach zawierających
więcej niż jedną sylabę zanikają w 1. mn., np. барæг [baräg] „rycerz” - бардж-
ы-т-се [bardż-y-t-ä] „rycerze”, кадæг [kadäg] „opowieść (poetycka), pieśń, bal¬
lada” - Нар-т-ы каддж-ы-т-æ [Nar-t-y kaczcz-y-t-ä] „Opowieści o Nartach”
(osetyjskie teksty folklorystyczne, których bohaterami są legendarni poprzedni¬
cy Osetyjczyków, Nartowie).
Nieregularnie, z dodatkiem sufiksu -æл- [-äl-] tworzą formy 1. mn. nazwy
członków rodziny: мад [mad] „matka” - мад-æл-т-æ [mad-äl-t-ä] „matki”,
фыд [fyd] „ojciec” - фыд-æл-т-æ [fyd-äl-t-ä] „ojcowie, przodkowie”, æрвад
[ärwad] „krewny” - æрвад-æл-т-æ [ärwad-äl-t-ä] „krewni”. Uwaga! Ostatni
wyraz jest etymologicznym odpowiednikiem perskiego rzeczownika barädar
i polskiego brat, łacińskiego frater, angielskiego brother itd. W znaczeniu „brat”
w języku osetyjskim pojawił się wyraz æфсымæр [äfšymär], który dosłownie
znaczy: „(pochodzący z) tego samego łona” (<æв-сымæр [äw-śymär]). Pierwszy
element æв [äw] „współ” jest etymologicznym odpowiednikiem perskiego zaim¬
ka ham o tym samym znaczeniu (Abajew, słownik, 1.1, s. 205-206).
Oto jeszcze kilka przykładów nieregularnych form liczby mnogiej osetyj-
skich rzeczowników:
46
III. Morfologia
> дон [don] „woda; rzeka” - дæттæ [dättä] „wody; rzeki”. Od tego samego
leksemu, poświadczonego już w staroirańskim języku awestyjskim w po¬
staci dänu- „rzeka” (por. st.ind. dänu- „kropla; rosa”), pochodzą początko¬
we elementy nazw rzek płd. wschodniej Europy: Dunaj, Dniestr, Dniepr,
Don,
> kom [kom] „wąwóz” - ксемттæ [kämttä] „wąwozy”,
> hom [nom] „imię” — нæмттæ [nämttä] „imiona”,
> мой [moj] „mąż, małżonek” —мæйттæ [mäjttä] „mężowie”
>■ рудзынг [ruzyng] „okno” -рудзгуытæ [ruzgłytä] „okna”
>■ мæсыг [mäšyg] „wieża” - мæсгуытæ [mäškłytä] „wieże”
> хъуг [qug] „krowa” - хъуццытæ [ąuccytä] „krowy”,
> куыдз [kłyz] „pies” - куыйтæ [kłyjtä] „psy” (Ab., szkic, s. 511).
III.1.5. Kategoria przypadka
Wbrew ogólnej tendencji języków irańskich do pozbywania się kategorii
przypadka (język perski „przoduje” pod tym względem w całej rodzinie indoeu-
ropejskiej: już w III wieku rzeczownik perski się nie deklinował), język osetyjski
poszedł niejako „pod prąd”, zwiększając liczbę przypadków znanych starożyt¬
nym językom irańskim (awestyjski: osiem, staroperski: sześć) do dziewięciu (!).
Rozwój ten jest wynikiem działania substratu kaukaskiego. Alańscy przodkowie
Osetyjczyków weszli w kontakt z regionem Kaukazu już na początku ery chrześ¬
cijańskiej (Thordarson, s. 457, § 4.2.5.1.3, Achwl., s. 13). Języki kaukaskie mają
na ogół bogatą fleksję rzeczownika (deklinacje), zwłaszcza dotyczy to języków
płn. wschodniego Kaukazu, gdzie liczba przypadków „lokalnych” wyrażających
różne niuanse określania miejsca dochodzi do kilkunastu (np. w języku lezgiń-
skim jest ich czternaście).
Deklinacja osetyjska ma charakter aglutynacyjny (jak to ma miejsce np.
w południowokaukaskim języku gruzińskim), tzn. końcówki przypadków liczby
mnogiej pokrywają się (z grubsza) z końcówkami liczby pojedynczej i różnią się
od form singularis obecnością sufiksu 1. mn. -m- [-t-], który zajmuje miejsce mię¬
dzy tematem a końcówką, np. rzeczownik dyp [dur] „kamień” ma w dopełniaczu
(genetiwie) 1. poj. postać дур-ы [dur-y] „kamienia”, a w 1. mn. дур-т-ы [dur-t-y]
„kamieni” (por. wyżej, § III.1.4).
Różnice między końcówkami liczby pojedynczej i mnogiej zachodzą tylko
w nominatiwie (w sg. - brak końcówki, w pl. końcówka -æ [-ä]) oraz w allatiwie
(w sg. końcówka -мæ [-mä], w pl. końcówka -æм [-äm]).
47
III. Morfologia
O kierunku „aglutynacyjnym”, w którym zmierza rozwój deklinacji ose-
tyjskiej, świadczy także fakt, iż jedna końcówka może się odnosić do dwóch
następujących po sobie rzeczowników (stoi tylko po drugim), por. przykład koń¬
czący paragraf poświęcony comitatiwowi (III.1.10.9).
III.1.6 Deklinacyjną „dziewiątkę” tworzą formy następujących przypadków:
1. nominativus (mianownik), końcówka -æ [-ä] (tylko w pl.)
2. genetivus (dopełniacz), końcówka -ы [-y]
3. dativus (celownik), końcówka -æн [-än]
4. allativus (odpowiadający na pytanie „dokąd?” i inne), końcówka -мæ [-mä]
w sg., -æм [-äm] w pl.
5. ablativus (odpowiadający na pytanie „skąd?” i inne), końcówka -cej [-äj]
6. inessivus (miejscownik „wewnętrzny”, odpowiadający na pytanie „gdzie?”
i inne), końcówka -ы [-y] (jak w genetiwie)
7. adessivus (miejscownik „zewnętrzny”, odpowiadający na pytanie „na kim/ na
czym?”), końcówka -ыл [-yl]
8. aequativus (odpowiadający na pytanie „jak kto? jak co?”), końcówka -ay [-ał]
9. comitativus (odpowiadający na pytanie „z kim? z czym?”), końcówka -имæ
[-ima].
Inna nazwa comitatiwu: sociativus.
III. 1.7 Oto paradygmat odmiany rzeczownika dyp [dur] „kamień”:
liczba pojedyncza
liczba mnoga
1. nominativus dyp [dur] „kamień”
дур-т-æ [dur-t-ä] „kamienie”
2. genetivus дур-ы [dur-y] „kamienia”
дур-т-ы [dur-t-y] „kamieni”
3. dativus дур-æн [dur-än]
дур-т-æн [dur-t-än]
„kamieniowi”
„kamieniom”
4. allativus дур-мæ [dur-mä]
дур-т-æм [dur-t-äm]
„do kamienia”
„do kamieni”
5. ablativus дур-æй [dur-äj]
дур-т-æй [dur-t-äj]
„od kamienia”
„od kamieni”
6. inessivus дур-ы [dur-y]
дур-т-ы [dur-t-y]
„w kamieniu”
„w kamieniach”
7. adessivus дур-ыл [dur-yl]
дур-т-ыл [dur-t-yl]
„na kamieniu”
„na kamieniach”
8. aequativus dyp-ay [dur-ał]
dyp-m-ay [dur-t-ał]
„jak kamień”
„jak kamienie”
•48
III. Morfologia
9. comitativus дур-имæ [dur-imä]
„z kamieniem”
дур-т-имæ [dur-t-imä]
„z kamieniami”
Przykład użycia tego rzeczownika w zdaniu (słów, ros.-os., s. 204):
> Дур дур-ыл нал ны-у-уагът-ой [Dur dur-yl nal ny-ł-łacht-oj] „Nie zo¬
stawili kamienia na kamieniu”. Pierwszym wyrazem tego zdania jest rze¬
czownik dyp [dur] „kamień” w nominatiwie (tu w funkcji dopełnienia bliż¬
szego, p. niżej. § III.1.10.1.3). Na drugim miejscu stoi ten sam rzeczownik
w adessiwie („na kamieniu”). Podmiot tego zdania jest domyślny („oni”).
Niekiedy przytrafiają się drobne odstępstwa od podanego wyżej wzoru.
I tak np. rzeczowniki zakończone na samogłoskę mają w ablatiwie 1. poj. koń¬
cówkę -йæ [-jä]: лæппу [läppu] „chłopiec”, лæппу-йæ [läppu-jä] „od chłopca”.
Podobnie: цъай [c’aj] „studnia”, цъай-се [c’aj-ä] „od studni, ze studni”.
W wyrazach zakończonych na spółgłoski tylnojęzykowe -г [~g], -k [-k],
-къ [-k’] przed końcówką -ы [-y] (w genetiwie i inessiwie) spółgłoski te ule¬
gają palatalizacji: лæг [läg] „człowiek, mężczyzna” - лæдж-ы [lädż-y], карк
[kark] „kura” - карч-ы [karcz-y], тæскъ [täšk] „koszyk” - тæсчъ-ы [täšcz’-y],
p. Achwl., s. 88, por. wyżej paragraf II.3.3.9.
Nieregularności charakterystyczne dla nominatiwu liczby mnogiej (p. wy¬
żej, III.1.4) występują we wszystkich przypadkach tej liczby, np. kom [kom] „wą¬
wóz” - кæм-тт-æ [käm-tt-ä] „wąwozy”, кæм-тт-ы [käm-tt-y] „wąwozów,
w wąwozach”.
III.1.8 Tylko trzy z wymienionych przypadków osetyjskich mają odpowiedniki
w języku polskim: mianownik, dopełniacz, celownik. Dla pozostałych stosuje
się, wobec braku polskich odpowiedników, terminy międzynarodowe utworzone
na bazie łacińskiej.
W powyższym wykazie zwraca uwagę brak biernika (accusatiwu), którego
funkcje (tworzenie formy o znaczeniu dopełnienia bliższego odpowiadającego
na pytania „kogo? co”) pełnią w języku osetyjskim dwa przypadki: nominativus
(mianownik) i genetivus (dopełniacz). Bliższe objaśnienia zostaną podane niżej.
Nawet tak duża liczba przypadków, pełniących przy tym różne funkcje,
nie wystarcza dla wyrażenia wszelkich możliwych stosunków znaczeniowych
łączących wyrazy w zdaniu. Są one często oddawane przy pomocy różnych post-
pozycji, o których będzie mowa niżej, a także prepozycji (przyimków), p. para¬
graf III.7.
49
III. Morfologia
III.1.9 Trzy rzeczowniki mają odrębne formy wokatywne (z końcówką -ай [-aj])
odpowiadające polskiemu wołaczowi rzeczowników zdrobniałych. Są to wyrazy
z familiarnego języka zabarwionego emocjonalnie: ус-ай! [uš-ajl] „żonko!” (od
yc [uš] „kobieta; żona”), лæг-ай! [läg-ajl] „mężusiu!” (od лæг [läg] „mężczy¬
zna; mąż, małżonek; człowiek” , чызг-ай! [czyžg-aj!] „dzieweczko!” (od чызг
[czyžg] „dziewczyna; córka”), por. Achwl., s. 95, § 48, p. 3.
Abajew (szkic, s. 513, przypis 1) podaje następujący przykład zdania
wykrzyknikowego:
А-зар ма, чызг-ай! [A-žar ma, czyžg-aj!] „Zaśpiewaj-że, dzieweczko!”
(gdzie а-зар! [a-žar!] jest imperatiwem od а-зар-ын [a-žar-yn] „zaśpie¬
wać”, a ostatnia forma pochodzi od wymienionego przed chwilą rze¬
czownika чызг [czyžg], który jest starym zapożyczeniem turkijskim,
por. współczesne tureckie kiz [kyz] „dziewczyna”).
III.l.10. Znaczenie poszczególnych form przypadkowych
111.1.10.1 Nominativus
111.1.10.1.1 Przypadek ten można by było także nazywać nieokreślonym (Thor-
darson pisze: „indefinite case”, s. 470, § 4.2.5.3.2.4.1). Uzasadniony byłby również
termin przypadek podstawowy (Abajew. szkic, s. 513, § 43: основной). Albo: ca¬
sus rectus („przypadek prosty” w przeciwieństwie do „przypadków zależnych”).
Te wahania terminologiczne wynikają z faktu, iż przypadek ten (wystę¬
pujący w słownikach jako reprezentacyjna forma danego leksemu) może pełnić
dwie przeciwstawne funkcje: podmiotu (odpowiadającego na pytania: kto? co?)
i dopełnienia bliższego (odpowiadającego na pytania: kogo? co?). Przypomina to
nieco sytuację języka polskiego, w którym biernik nieżywotnych rzeczowników
rodzaju męskiego (a także nijakiego) pokrywa się formalnie z mianownikiem
(np. Las rośnie. Drwale wycinają las).
Użycie terminu nominativus (lub jego zamienników podanych wyżej) dla
form, które nie wiąžą się z funkcją podmiotu, ma paralelę w języku polskim
dopuszczającym użycie mianownika po przyimku jak (yp.jak człowiek, jak ja)
w funkcji dopełnienia dalszego (lub okolicznika).
111.1.10.1.2 Oto przykłady użycia osetyjskiego nominatiwu w funkcji podmiotu
odpowiadającego na pytanie kto? co? i stojącego, w poniższych zdaniach, przed
orzeczeniem:
50
III. Morfologia
> Хур судз-ы [Chur šuz-y] „Słońce pali”
> Mum тай-ы [Mit taj-y] „Śnieg taję”
>■ Къæвда уар-ы [K’äwda łar-y] „Deszcz pada”
> Уалдзæг æр-цæу-ы [Łalzäg är-säł-y] „Wiosna nadchodzi”
> Аз-т-æ цæу-ынц [Až-t-ä säł-ync] „Lata płyną (idą)”
> Mum ypc y [Mit urš u] „Śnieg jest biały”
> Мæ ныййарджытæ ахуыр-гæнджы-т-æ уыд-ысты [Mä nyiiardżytä
achłyr-gändży-t-ä łyd-yšty] „Moi rodzice byli nauczycielami”
> Cce фыд ахуыр-гонд (ы)с-с-и [Sä fyd achłyr-gondyš-š-i] „Ich ojciec zo¬
stał uczonym”
> Дзæудж-ы-хъæу y Ирыстон-ы сæйраг горæт [Zäłdż-y-qäl u Iryšton-y
šäjrag gorät] „Dzaudżykau (Władykaukaz) jest stolicą (dosłownie: głów¬
nym miastem) Osetii”.
Komentarz do ostatniego zdania. Pierwotną nazwą stolicy Osetii Pół¬
nocnej - Alanii (na południu europejskiej części Rosji), Władykaukazu, było
Dzaudżykau. Nazwa ta oznaczała „wieś” (хъæу [qälj) należącą do mężczyzny
o imieniu wymawianym obecnie (w uproszczonej transkrypcji) Załag. Forma
osetyjska pisana Дзæуджы jest genetiwem imienia Дзæуæг, które pochodzi od
formy participialnej (p. III.6.6.8.4) czasownika цæу-ын [säł-yn] „iść, chodzić”:
цæу-æг [säł-äg] „idący” (Ф. M. Таказов, Этимология осетинских имен и фа-
милий, s. 46).
Obecnie nazwa ta (w polskiej pisowni Dzaudżykau) jest oficjalną osetyj-
ską nazwą miasta. W wersji rosyjskojęzycznej używana jest forma Władykaukaz
(Владикавказ) od nazwy twierdzy założonej tam przez Rosjan w r. 1784. W la¬
tach 1954-90 miasto oficjalnie nazywało się Ordżonikidze (od nazwiska gruziń¬
skiego bolszewika).
Wyraz горæт [gorät] jest zapożyczeniem z rosyjskiego город „miasto”.
III.l.10.1.3 Przykłady użycia nominatiwu w funkcji dopełnienia bliższego, które
tu następuje po podmiocie (stojącym, oczywiście, także w nominatiwie):
> Гал дон а-наз-ы, уæныг их а-сдæр-ы [Gal don a-naž-y, łänyg ich a-ždär-
-y] „Byk wodę pije, byczek lód liże” (fragment baśni, Achwl., s. 94, § 48).
Rzeczownikami w nominatiwie są tu: гал [gal] „byk”, уæныг [länyg] „by¬
czek” (oba w funkcji podmiotu), óoh [don] „woda”, ux [ich] „lód” (oba
w funkcji dopełnienia bliższego).
51
III. Morfologia
Æз а-мард-тон бирæгъ [Äž a-martton biräy] „Ja zabiłem wilka” (dosłow¬
nie: „.. .wilk”).
111.1.10.1.4 Nominativus jest także przypadkiem, w którym stoi orzecznik (w tzw.
orzeczeniu nominalnym, imiennym, p. V.2.3). Po polsku odpowiada mu narzęd-
nik (instrumentalis). Przykład:
Абай-т-ы Baco ахуыр-гонд (ы)с-с-и [Abaj-t-y Wašo achłyr-gond yś-š-i]
„Waso Abajew został uczonym”.
Komentarz. Podmiotem jest w tym zdaniu imię własne Waso (odpowied¬
nik rosyjskiego imienia Wasilij), przed którym stoi nazwisko Abajty (genetivus
pluralis od Abaj), będące odpowiednikiem rosyjskiej formy Абаев (Abajew).
Orzecznikiem jest rzeczownik ахуыр-гонд [achłyr-gond] „uczony” (złożenie za¬
wierające rzeczownik ахуыр [achłyr] „nauka” i imiesłów przymiotnikowy czasu
przeszłego конд [kond] od nieregularnego czasownika кæн-ын [kän-yn] „robić”,
p. III.6.4). Funkcję łącznika (kopuli) pełni w tym zdaniu forma (ы)с-с-и [yś-š-i]
„stał się, został” (od bezokolicznika с-уын [ś-łyn] „stać się, zostać”).
111.1.10.1.5 Rzeczownik w nominatiwie może także pełnić w zdaniu funkcję
okolicznika czasu, np. сæрд [šärd] to zarówno „lato”, jak i „latem”, зымæг
[žymäg] - „zima” i „zimą”. Przykład z gramatyki Abajewa (s. 513, § 43, p. 6):
Сæрд дын ма’мбий-æд, зымæг дын ма сæл-æд! [Sard dyn ma’mbij-äd, žymäg
dyn ma šäl-ädl] „Oby ci latem (nic) nie gniło, a zimą - (nic) nie zamarzało!”
(porzekadło ludowe).
111.1.10.1.6 Nominativus może występować w funkcji przymiotnikowej. gdy stoi
przed innym rzeczownikiem (konstrukcja podobna do angielskiej May Day), np.
хур бон [chur bon] to ..słoneczny dzień” (gdzie xyp [chur] = „słońce”, por. an¬
gielskie sun day), a къæвда бон [k’äwda bon] to „dzień dżdżysty” (od къæвда
[k’äwda] „deszcz”), por. Achwl., s. 95, § 48, p. 6.
111.1.10.1.7 Nominativus występuje także w funkcji wołacza (vocatiwu), np.
хæлар [chälar] „przyjaciel”, хæлар! [chälarl] „przyjacielu!”, хселæр-тт-æ
[chälär-tt-ä] „przyjaciele”, хæлæр-тт-æ! [chälär-tt-ä] „(o!) przyjaciele!” Por.
jednak § III.1.9.
52
III. Morfologia
III.l.10.2 Genetivus
111.1.10.2.1 Końcówką tego przypadka jest -ы [-y], w liczbie pojedynczej i mno¬
giej. Jeśli rzeczownik kończy się na samogłoskę, to przed końcówką pojawia
się epentetyczne -й- [-j-J, np. лæппу [läppu] „chłopiec”, лæппу-й-ы [läppu-j-y]
„chłopca”.
111.1.10.2.2 Genetivus jest przypadkiem wielofunkcyjnym (por. A. Heinz, Gene-
tivus w indoeuropejskim systemie przypadkowym, Warszawa 1955). Może on bo¬
wiem uzupełniać zarówno treść innego rzeczownika (dopełniacz przyimienny),
jak i czasownika (dopełniacz przyczasownikowy), por. Achwl., s. 95, § 49.
111.1.10.2.3 Dopełniacz przyimienny
111.1.10.2.3.1 Typową treścią takiego dopełniacza jest wyrażanie należenia czegoś
do kogoś, np. w połączeniu wyrazów лæппуйы чиныг [läppujy czinyg] „książ¬
ka chłopca” (чиныг [czinyg] jest starym zapożyczeniem z rosyjskiego книга
„książka”) forma genetiwu лæппу-й-ы „chłopca” oznacza właściciela: chłopiec
ma książkę, tzn. może nią dysponować.
111.1.10.2.3.2 Taki typ związku znaczeniowego dwu rzeczowników jest jednak
rzadki. Związki genetiwu z podstawą określenia (wyrazem, do którego się dopeł¬
niacz odnosi) bywają różnorodne i trudne do scharakteryzowania. Oto przykła¬
dy: лæппу-й-ы мад [läppu-j-y mad] „matka chłopca”. Chłopiec bynajmniej nie
jest tu „właścicielem” matki (tak jak wyżej w przypadku książki). On ją owszem
ma (tak przynajmniej mówimy po polsku), ale „inaczej” niż książkę.
Inny przykład: ахуырад-ы министрад [achłyrad-y ministrad] „minister¬
stwo oświaty” (ахуыр-ад [achłyr-ad] „oświata, nauczanie”).
Trzeci przykład: ирон æвзаджы грамматикæ [iron äwžädży grammótikä]
(kreski nad „o” i „a” oznaczają tu akcent) „gramatyka języka osetyjskiego”. Ko¬
mentarz. Pierwszy wyraz ир-он [ir-on] „osetyjski” (utworzony od etnonimu up
[ir] „Osetyjczycy” przy pomocy sufiksu -oh [-on]) ma akcent nietypowy. Pada
na drugą sylabę od początku wyrazu (up-ÓH [ir-ón]), mimo iż pierwsza sylaba
zawiera samogłoskę u [i], która zgodnie z ogólną zasadą (por. § II.3.3.12.1) po¬
winna decydować o akcentowaniu pierwszej sylaby, por. także: Abajew, słownik,
1.1, s. 546.
53
III. Morfologia
Inaczej niż w języku polskim, przymiotnik w funkcji przydawki (tu właś¬
nie taką funkcję on pełni) jest w języku osetyjskim nieodmienny i stoi przed
rzeczownikiem określanym. W powyższej grupie wyrazowej rzeczownikiem
tym jest æвзаг [äwžag] „język”, który tu stoi w formie genetiwu wykazującej
palatalizację końcowej spółgłoski -г [-g] > -дж [-dż] przed ы [y], por. III.1.7
i polskie formy wróg - wraży. Wyraz æвзадж-ы [äwźadź-y] „języka” wiąże się
składniowo także z ostatnim wyrazem грамматикæ [grammatikä] („gramaty¬
ka” w formie zapożyczonej z języka rosyjskiego). Język, owszem, również mą
swoją gramatykę, ale oczywiście inaczej niż chłopiec „ma” matkę (czy książkę).
III.l.10.2.3.3 Czasem rzeczownik w genetiwie tak się odnosi znaczeniowo do
podstawy określenia, jak całość do części, np. стъол-ы къах fšt’ol-y k’ach]
„noga stołu”. Pierwszy wyraz (w dopełniaczu) jest tu zapożyczeniem z rosyjskie¬
go стол. W tej grupie, inaczej niż w poprzednich przykładach, treść podstawy
mieści się w znaczeniu określenia (przydawki dopełniaczowej, jaką tu jest forma
стъол-ы [št’ol-y] „stołu”). Noga jest częścią stołu. Nie ma tu dwóch odrębnych
bytów, jak to miało miejsce w przypadku grup typu „książka chłopca”, „matka
chłopca”, „gramatyka języka”.
ULI.10.2.3.4 Niekiedy przydawka dopełniaczowa ma charakter tak ogólny, że
zbliża się znaczeniem do przymiotnika (oznacza cechę), np. osetyjskiej kon¬
strukcji фæсивæд-ы зарæг [fäšiwäd-y žaräg] (dosłownie) „pieśń młodzieży”
(gdzie фсесивæд [fäšiwäd] to „młodzież”, a зарæг [žaräg] - „pieśń”) w języku
polskim odpowiada konstrukcja z użyciem przymiotnika: „pieśń młodzieżowa”
(por. Achwl., s. 96, § 49, p. A.5).
Przykłady Abajewa (szkic, s. 513, § 44, p. 1): хæдзар-ы дзаума [chäzar-
-y załma] „sprzęt domowy” (gdzie хæдзар [chäzar] to „dom”), мад-ы рæвдыд
[mad-y räwdyd] „pieszczota macierzyńska” (gdzie мад [mad] = „matka”).
III.l.10.2.3.5 Jak widać na materiale powyższych przykładów, genetivus zwykle
poprzedza w języku osetyjskim rzeczownik, do którego się odnosi (podobna jest
składnia przymiotnika stojącego na pierwszym miejscu, przed rzeczownikiem).
Inaczej jest w przypadku konstrukcji wyrażającej ilość. Liczebnik główny stoi
w nim na pierwszym miejscu, a rzeczownik - na drugim w dopełniaczu liczby
pojedynczej (!), np. (Achwl., s. 96, § 49, p. A.5): дыууæ лæппу-й-ы [dyłłä läppu-
-j-y] „dwóch chłopców” (dosłownie: „dwa chłopca”), цыппар фæткъуы-й-ы
[syppar fätk’ły-j-y] „cztery jabłka”, дæс чиныдж-ы [däš czinvdż-yl „dziesięć
54
III. Morfologia
książek”. Podobną składnię mają zaimki nieokreślone typu „kilka”, np. къорд
æмбал-ы [k’ordämbal-y] „kilku kolegów” (gdzie æмбал [ämbal] to „kolega”).
III.l.10.2.4 Dopełniacz przyczasownikowy
111.1.10.2.4.1 Chodzi tu o zastosowanie genetiwu w funkcji dopełnienia, które
uzupełnia treść orzeczenia (wyrażonego czasownikiem). Może to być zarówno
dopełnienie bliższe (odpowiadające na pytanie kogo? co?), jak i dalsze (odpowia¬
dające na inne pytania).
Sprawdzianem, o który typ dopełnienia chodzi, jest konstrukcja bierna.
Dopełnieniem bliższym jest ten wyraz, który w konstrukcji z użyciem strony
biernej czasownika staje się podmiotem zdania odpowiadającym na pytanie: kto?
co? Gdy taka możliwość nie wchodzi w grę, mamy do czynienia z dopełnieniem
dalszym.
Przypadek, w którym stoi (w języku osetyjskim) dopełnienie bliższe, za¬
leży od tego, czy chodzi o rzeczownik określony (dobrze znany mówiącym) czy
nieokreślony, mniej konkretny, albo nieposiadający cech osobowości, por. III.l.2.
Z grubsza rzecz biorąc, rzeczowniki oznaczające nie osoby, lecz zwierzęta, rze¬
czy lub inne byty w funkcji dopełnienia bliższego stoją w nominatiwie (por.
III.1.10.1.3).
W stosunku do osób lub innych bytów potraktowanych jako osoby albo
uważanych za znane (określone) dla oddania funkcji dopełnienia bliższego sto¬
suje się genetivus, p. następny paragraf.
111.1.10.2.4.2 Przykłady zdań z dopełnieniem bliższym w genetiwie (por. koniec
poprzedniego paragrafu):
> Сывæллон фæрс-ы йæ мад-ы [Sywällon färš-yjä mad-yl „Dziecko pyta
swoją matkę” (Dzodzikowa, s. 79)
Komentarz: сывселлон [sywällon] „dziecko”, фæрс-ы [färš-y] „pyta”, йæ
[jä] „jego, swój” (forma nieodmienna), мад-ы [mad-y] - genetivus od мад [mad]
„matka”.
Мефсымæр кæс-ы газепг-ы [Mje’fšymär käš-y gaziet-yl „Mój brat czyta
gazetę” (Dzodzikowa, s. 20)
55
III. Morfologia
Komentarz: æфсымсер [äfšymär] „brat” (o połączeniu z zaimkiem мæ
[mä] „mój” patrz koniec paragrafu III.5.2.3.1), кæс-ы [käš-y] „czyta” (także:
„patrzy”), газет-ы [gazjet-y] - genetivus od газет [gazjet] „gazeta” (z rosyj¬
skiego: газетар, tu chodzi o konkretną, określoną gazetę, znaną autorowi wypo¬
wiedzi i jego rozmówcy.
W przypadku przedmiotu nieokreślonego dopełnienie bliższe stałoby
w nominatiwie (por. III.l.10.1.3), np.
>■ Чызг кæс-ы чиныг [Czyžg käš-y czinygl „Dziewczyna czyta książkę”
(Dzodzikowa: s. 25), gdzie чызг [czyžg] to „dziewczyna”, a чиныг [czi-
nyg] - „książka”.
ULI.10.2.4.3 Niekiedy w genetiwie stoi tzw. agens (sprawca czynności). Zdarza
się to w zdaniach z orzeczeniem w stronie biernej, por. III.6.10, np.
Уæртæ уыцы бæлас дæр мæ фыд-ы сагъд у [Łärtä łysy bałaś där mä
fyd-y šaγd u] „Także i to drzewo (бæлас [bałaś]') zostało posadzone przez
mojego ojca” (Achwl., s. 96, § 49, p. B. 2).
Komentarz. Przedostatni wyraz сагъд [šaγd] „posadzony” jest imiesło¬
wem przeszłym czasownika садз-ын [šaz-yn] „sadzić”. Orzeczenie w stronie
biernej składa się tu z czterech elementów, które dosłownie znaczą: *mój ojca
posadzone jest (chodzi o drzewo). Genetivus rzeczownika фыд [fyd] pełni tu
funkcję składniową dopełnienia dalszego wyrażającego sprawcę czynności.
Można się tu dopatrywać wpływu konstrukcji ergatywnej otaczających
osetyjski języków kaukaskich posiadających specjalny przypadek (ergativus)
wyrażający wykonawcę czynności (agensa).
111.1.10.2.4.4 Genetivus pełni funkcję podmiotu logicznego w niektórych kon¬
strukcjach modalnych (p. paragraf III.6.13.1 i n.).
111.1.10.2.4.5 Genetivus jest wreszcie przypadkiem, w którym stoi rzeczownik
przed postpozycją (w funkcji okolicznika), por. paragraf III.7.3.3.
Przykład: бæлас-ы цур [bälaš-y sur] „koło (obok) drzewa”
III.l.10.3 Dativus
III.l.10.3.1 Końcówką datiwu jest -æн [-än]. W liczbie mnogiej stoi ona po su-
fiksie -m- [-t-J. Po samogłoskach przed końcówką pojawia się -w- [-j-], np. лæппу
[läppu] „chłopiec”, лæппу-й-æн [läppu-j-än] „chłopcu”.
56
III. Morfologia
ULI. 10.3.2 Dativus pełni w języku osetyjskim różnorodne funkcje, głównie do¬
pełnienia dalszego, ale również okolicznika. Thordarson (s. 470, § 4.2.5.3.2.4.3)
określa osetyjski dativus jako przypadek wyrażający ruch (!) ku komuś lub cze¬
muś („the abstract motion towards somebody or something”).
Osetyjski dativus tylko z grubsza przypomina polski celownik odpowia¬
dający na pytania: komu? czemu?, choć nie brakuje przykładów tego typu:
> Бæх-æн холлагpamm! [Bäch-än chollag ratt!] „Daj koniowi paszy!” (Ab.,
szkic, s. 514, § 45, p. 1)
Na początku zdania stoi tu dativus rzeczownika бæх [bach] „koń”, nada¬
jący temu rzeczownikowi funkcję dopełnienia dalszego w stosunku do orzecze¬
nia pamm! [ratt!] „daj!”. Dopełnieniem bliższym jest w tym zdaniu rzeczownik
холлаг [chollag] „pasza” (w nominatiwie).
Drugi przykład:
> Æрдæг - ирон-ау, æрдæг - гуырдзиаг-ау загъта Шакро Марине-й-æн
дыууæ-æртæ рæвдау-æн ныхас-ы [Ärdäg - iron-al, ärdäg - glyrziag-al
žachta Szakro Marinie-j-än dyllä-ärtä räwdal-än nychaš-y] „Pół po ose-
tyjsku, pół po gruzińsku Szakro powiedział Marinie (kobiecie o imieniu
Marinje) dwa-trzy słowa na pocieszenie” (Achwl., s. 96, § 50, p. A.l).
Komentarz: æрдæг [ärdäg] „połowa, pół”, ирон-ау to aequativus (jeden
z przypadków, p. Ш.1.6., p. 8) od przymiotnika ир-он [ir-on] oznaczającego
(język) osetyjski, гуырдзиаг [glyrziag] „Gruzin; (język) gruziński”, загът-а
[žacht-a] „powiedział”, Марине-й-æн [Marinje-j-än] - dativus imienia żeńskie¬
go Марине [Marinje], дыууæ [dyllä] „dwa”, æртæ [ärtä] „trzy”, рсевдау-æн
[räwdal-än] - rzeczownik odsłowny od czasownika рæвдау-ын [räwdal-yn]
„pocieszać” (por. III.6.6.8.3), ныхас-ы [nychaš-y] - genetivus (po liczebnikach)
rzeczownika ныхас [nychaš], który jest nie tylko synonimem rzeczownika дзырд
[zyrd] „słowo” (derywat od czasownika дзур-ын [zur-yn] „mówić”), ale oznacza
ważne pojęcie z zakresu kultury osetyjskiej: wiejski plac, na którym mężczyźni
spędzali wolny czas prowadząc rozmowy.
Czasowniki дзур-ын [zur-yn] „mówić” oraz зæгъ-ын [žägh-yn] „powie¬
dzieć” (od którego pochodzi użyta w powyższym zdaniu forma czasu przeszłego
загът-а [žacht-a]) wymagają dopełnienia dalszego w datiwie.
57
III. Morfologia
ULI.10.3.3 Dativus jest także przypadkiem dopełnienia dalszego w zdaniach
bezpodmiotowych wyrażających różne stany fizyczne. Polskim odpowiednikiem
jest wówczas również dativus, np.
Сывæллон-æн уазал y [Sywällon-än łažal u] „Dziecku jest zimno” (уазал
[łažal] „zimny, zimno”, y [u] „jest”, p. III.6.6.1.2.10), p. Dzodzikowa, s. 27
Куыдз-æн тæвд y [Klyz-än täwd u] „Psu jest gorąco”.
111.1.10.3.4 Dativus dość często odpowiada na pytania dla czego? po co? w jakim
celu? Przykłady:
Уый кус-ы адсем-æн [Łyj kuš-y adäm-än] ,,On(a) pracuje dla ludzkości”
Rzeczownik адæм [adäm], pochodzący od imienia pierwszego człowieka,
ma znaczenie zbiorowe, odnosi się do całej ludzkości.
>■ Садуллæ цард-ы фæрсвз-æн цуан кæн-ын æрымысыд [Sadullä sard-y
färäž-än słan kän-yn ärymyšyd] „Sadulla dla (zdobywania) środków (do)
życia postanowił polować” (Ab., szkic, s. 514, § 45, p. 3)
Komentarz: цард [sard] „życie” (tu w genetiwie), фæрæз [färäž] „środek,
sposób” (w datiwie wyrażającym cel, por. polski termin gramatyczny: „celow¬
nik” = dativus), цуан кæн-ын [słan kän-yn] „polować” (czasownik złożony, do¬
słownie: „robić polowanie”, por. III.6.6.1.2.9), æрымыс-ын [ärymyš-yn] „wymy¬
ślić” (tu: „postanowić”).
Przykład z orzeczeniem imiennym:
>■ Хæфс-æн йæ лæппын - хур-ы тын [Chäfš-än jä läppyn - chur-y tyn]
„Dla żabki (jej) dzieckiem jest promień słońca” (Dzodzikowa, s. 28)
Komentarz. Kopula „jest” (por. III.6.6.1.2.10) została w tym zdaniu opusz¬
czona. Dativus rzeczownika хæфс [chäfš] „żabka” pełni tu funkcję dopełnienia
dalszego. Pozostałe słówka: Hce [jä] - zaimek dzierżawczy „jego, jej”, лæппын
[läppyn] „dziecko” (obok: сывæллон [šywällon], por. лæппу [läppu] „chło¬
piec”) - tu w funkcji orzecznika, тын [tyn] „promień” - tu w funkcji podmiotu,
xyp [chur] „słońce” (tu w genetiwie jako przydawka odnosząca się do podmiotu).
111.1.10.3.5 Na uwagę zasługuje osetyjskie stosowanie datiwu w funkcji predyka¬
ty wnego dopełnienia dalszego typu „uczynić coś (dopełnienie bliższe) czymś” (do¬
pełnienie dalsze). Taka funkcja mocno odbiega od polskiego znaczenia celownika.
Po polsku mamy w takich wypadkach narzędnik (analogia do orzecznika), por.
58
III. Morfologia
> Æврæгъ-т-æ с-код-тай дæ-хи-ц-æн иалх-æн [Äwräγ-t-ä š-kot-taj dä-
-chi-s-än salch-än] „Chmury uczyniłeś sobie kołem” za: Thord., s. 470,
p. 4.2.5.3.2.4.3: „you madę the clouds finto) a wheel for yourself”.
Komentarz. Pierwszy wyraz jest nominatiwem pluralis w funkcji dopeł¬
nienia bliższego (liczba pojedyncza: æврагъ [äwraγ] „chmura”). Kolejne wyrazy
to: с-код-тай [š-kot-taj] „zrobiłeś, uczyniłeś” (od: с-кæн-ын [š-kän-yn] „zro¬
bić”), дæ-хи-ц-сен [dä-chi-s-än] - dativus (z końcówką -æн [-än] jak u rzeczow¬
ników) zaimka дæ-хæд-æг [dä-chäd-äg] „ty sam” w znaczeniu „sobie, dla siebie
(samego)”. Ostatni wyraz to dativus rzeczownika цалх [salch] „koło”.
III.l.10.3.6 Niekiedy osetyjskiemu datiwowi odpowiada w polskim tłumaczeniu
biernik, a więc przypadek dopełnienia bliższego. Jest to jednak pozorna odpo-
wiedniość związana z różnymi rekcjami synonimicznych polskich czasowników,
np. (jak w poniższym przykładzie) „zmusić kogoś (dopełnienie bliższe) do zro¬
bienia czegoś” to mniej więcej to samo, co „kazać komuś (dopełnienie dalsze)
coś zrobić”. Oto przykład:
> Партизан-пг-æ абырдж-ы-т-æн æр-æвæр-ын код-той сæ гæрз-т-се
[Partizan-t-ä abyrdż-y-t-än är-äwär-yn kot-toj šä gärž-t-ä] „Partyzanci
zmusili bandytów (po polsku: dopełnienie bliższe, po osetyjsku: dalsze)
do złożenia broni” (Achwl., s. 97, § 50, p. A.l)
Komentarz. Pierwszy wyraz jest nominatiwem 1. mn. rzeczownika nap-
тизан [partizan] (zapożyczenie z rosyjskiego партизан) w funkcji podmiotu.
Drugi wyraz jest datiwem 1. mn. rzeczownika абырæг [abyräg], który oznacza
kaukaskich rozbójników. Jest to stare zapożyczenie irańskie, które przeniknę¬
ło do różnych języków Kaukazu, a także do języka rosyjskiego (абрек). Dalej
mamy konstrukcję kauzatywną, której pierwszym elementem jest bezokolicznik
æр-æвæр-ын [är-äwär-yn] „złożyć, położyć”, a drugim czasownik posiłkowy
кæн-ын [kän-yn] „robić” w 3. osobie 1. mn. czasu przeszłego, a więc tyle co
„kazali złożyć (broń); sprawili, że (bandyci) złożyli (broń)”. Następnie: сæ [šä]
to zaimek „ich” (w znaczeniu „swoje”), гæрз-т-æ [gärž-t-ä] „broń” (nom. pl.)
w funkcji dopełnienia bliższego czasownika сер-æвæр-ын [är-äwär-yn].
ULI.10.3.7 Dativus służy także w języku osetyjskim do wyrażania posiadacza
(nieraz w sensie bardzo ogólnym). Zdania z takim datiwem i czasownikiem bycia
59
III. Morfologia
(yerbum essendi uc [iš] „jest, istnieje”, por. III.6.6.1.2.11.4) odpowiadają polskim
zdaniom z orzeczeniem wyrażonym czasownikiem ..mieć”, np.
Сослан-æн uc xo [Šošlan-än iš cho] ..Soslan ma siostrę” (dosłownie:
Soslanowi jest siostra).
Konstrukcja taka nosi tradycyjną nazwę łacińską dativus possessoris (ce¬
lownik posiadacza).
„Posiadanie” ma nieraz charakter bardzo ogólny, np.
>■ Хъæу-æн сегъдау æмæ хæдзар-æн фæтк uc [Oäł-än äγdał ämä chäzar-
-än fätk iš] „(Każda) wieś ma (swoją) tradycję, a (każdy) dom - (swoje)
obyczaje” (Achwl., s. 97, § 50, p. A.4).
Komentarz. Rzeczownik хъæу [qäł] „wieś” stoi tu w datiwie pełniącym
funkcję dopełnienia dalszego typu dativus possessoris, dosłownie: „wsi (na py¬
tanie: komu? czemu?) jest tradycja”. Analogiczną strukturę ma druga część tego
zdania współrzędnie złożonego ze spójnikiem kopulatywnym æмæ [ämä] „i, a”:
„domowi jest obyczaj” (w sensie zbiorowym: zespół obyczajów).
W tym samym znaczeniu (chodzi o „posiadanie”) bywa używany także
inny przypadek: allativus (z końcówką -мæ [-mä]\ p. niżej III.l.10.4, np.
Ирон адæм-мæ бирсе хорз æгъдæу-тт-æ uc [Iron adäm-mä birä chorź
äydäł-tt-ä iš] „Naród osetyjski ma dużo (бирæ [birä]) dobrych (хорз [chorž])
tradycji” (rozmówki, s. 32)
111.1.10.3.8 W specjalnej konstrukcji wzorowanej, być może, na turkijskich osetyj¬
ski dativus może także wyrażać posiadanie, zastępując genetivus, np. Уæрхæг-
-сен йсе фырт-т-æ [Łärchäg-än jä fyrt-t-ä] „synowie Uarchaga (Łarchaga)”,
dosłownie: Uarchagowi (Łarchagowi) jego synowie.
111.1.10.3.9 Ponadto odpowiednikami osetyjskiego datiwu bywają w języku pol¬
skim różne konstrukcje przyimkowe, np. z „jako” lub „na”:
>• Фыййау-æн нæ нсе хъæу-ыс [Fyjjał-än nä nä qäł-yš] „Jako pasterz nie
jesteś nam potrzebny” (lub: „Na pasterza nie potrzebujemy cię”), Abajew,
szkic, s. 514, § 45, p. 2, o czasowniku хъæу-ын [qäł-yn] p. pod III.6.13.2.
>■ Ды нæ бæзз-ыс æмбал-æн [Dy nä bäžž-yš ämbal-än] „Ty nie nadajesz się
na przyjaciela” (Achwl., s. 97. § 50, p. A.2)
Сæрдар-æн равзæрст-ой Хæмæт-ы [Särdar-än rawžäršt-oj Chämät-y]
„Na przewodniczącego wybrano (dosłownie: wybrali) Chamata” (ibidem).
60
III. Morfologia
III.1.10.3.10 Dativus miewa także znaczenie odpowiadające polskiemu narzęd-
nikowi lub zwrotowi ropoczynającemu się od wyrażenia przyimkowego „pod
względem”, np.
>■ Доссанæ-й-ы рæсугъд-æн чызг зын с-с-ар-æн уыд [Doššanä-j-y räšuγd-
än czyžg žyn š-š-ar-än łyd] „Trudno było znaleźć dziewczynę (dorównują¬
cą) urodą Dossanie” (Ab., szkic, s. 514, § 45, p. 6)
Komentarz. Przymiotnik рæсугъд [räšuγd] „ładny, piękny” może się
substantywizować i znaczy wtedy tyle co „uroda”. W datiwie (z końcówką -æн
[-än]) znaczy tu „pod względem urody, urodą”. Imię dziewczyny, z którą doko¬
nuje się porównania (Dossana), stoi w genetiwie. Wyraz зын [žyn] to przymiot¬
nik „trudny” lub przysłówek „trudno”. O konstrukcji с-с-ар-æн уыд [š-š-ar-än
łyd] (dosłownie: „było do znalezienia”) będzie mowa niżej (rzeczownik odsłow-
ny na -æн [-än], III.6.6.8.3).
ULI.10.3.11 Na koniec należy wspomnieć, że osetyjski dativus bywa także uży¬
wany w funkcji okolicznika miejsca lub czasu, np.
> Æфиæг-æн фæ-фале [Äfsäg-än fä-falje] „Przeszedł przez przełęcz” (Ab.,
szkic, s. 514, § 45, p. 5). Brakuje tu formy osobowej czasownika, ale cha¬
rakter zdania nadaje całości praeverbium фæ- [fä-] stojące przed zaim¬
kiem przysłownym фале [falje] „po tamtej stronie”.
> Фынг-æн йæ разы къæй авæрд-та [Fyng-än jä razy k’äj awärt-ta]
..Przed stołem, koło siebie, ustawił (kamienny) piecyk” (Ab., szkic, s. 514,
§45, p. 5).
Komentarz. W polskim przekładzie można by też powiedzieć: „Do stołu...
przystawił...” Słówka: фынг [fyng] to „mały okrągły stolik na trzech nóżkach”
(w odróżnieniu od „europejskiego” dużego stołu określanego zapożyczeniem
z języka rosyjskiego стъол [št’ol]'), йæ разы [jä razy] „koło siebie”, къæй [k’äj]
„(kamienny) piecyk”, авæрд-та [awärt-ta] „ustawił”.
> Бон-æн над мæ код-той [Bon-än nad mä kot-toj] „Codziennie bili
mnie” (AchwL, s. 97, § 50, p. A.3). Zdanie to pochodzi z legendy zawar¬
tej w „Opowieściach o Nartach” (Нарт-ы кадджытæ [Nart-y kaczcz-yt-
-äj), por. Осетинские нартские сказания (bibliografia). Pierwszy wyraz
to rzeczownik бон [bon] „dzień” w datiwie. Orzeczenie jest tu wyrażone
czasownikiem złożonym над кæн-ын [nad kän-yn] „bić”.
61
III. Morfologia
111.1.10.4 Allativus
III.l. 10.4.1 Allativus jest wyrażany końcówką -мæ [-mä], która w liczbie mnogiej
wyjątkowo przybiera postać „odwróconą”: -æм [-äm]. Przykłady: Ирыстон-мæ
[Iryšton-mä] „do Osetii”, хæдзæр-тт-æм [chäzär-tt-äm] „do domów” (1. poj.
хæдзар [chäzar] „dom”).
III.l.10.4.2 Przypadek ten wskazuje kierunek ruchu i odpowiada przede wszyst¬
kim na pytanie dokąd? Przykłady:
>- Цом парк-мæ! [Som park-mäl] „Chodźmy do parku!” (por. III.6.6.3.7)
>■ Райсом Мæскуы-мæ цæу-дзын-æн [Rajsom Mäškły-mä säł-zyn-än] „Ju¬
tro do Moskwy pojadę”
>■ Сæрибар-ы фæз-мæ ма мæ с-хæццæ кæн! [Säribar-y fäž-mä ma mä š-
-chäccä känl] „Zaprowadź (no) mnie na plac Wolności!” (rozmówki, s. 54).
Komentarz. Dwa końcowe wyrazy to orzeczenie (w trybie rozkazującym)
utworzone od czasownika złożonego с-хæцц-æ кæн-ын [š-chäccä kän-yn] (tu
w znaczeniu: „zaprowadzić”). Rzeczownik фæз [fäž] „plac” jest zaopatrzony
w końcówkę allatiwu -мæ [-mä]. Natomiast następne мæ [mä] (przed orzecze¬
niem) jest krótką formą zaimka osobowego 1. osoby 1. poj. w genetiwie (w funk¬
cji dopełnienia bliższego: „mnie”). Stojąca między tymi dwiema sylabami мæ
[mä] forma ма [ma] jest partykułą wzmacniającą imperativus orzeczenia (od¬
powiednik polskiego „no”). Pierwszy wyraz zdania to genetivus rzeczownika
сæрибар [šäribar] „wolność”.
Osetyjski bezokolicznik może występować w funkcji rzeczownika i od¬
mieniać się przez przypadki, por. III.6.6.8.1. Przybiera także końcówkę allatiwu,
np. w formule pożegnalnej: фенын-мæ [fjenyn-mä] „do widzenia” (rozmówki,
s. 16). Mamy tu bezokolicznik фен-ын [fjen-yn] „zobaczyć”.
W analogicznych konstrukcjach zdaniowych polskim odpowiednikiem
allatiwu osetyjskiego bezokolicznika jest również bezokolicznik wyrażający
cel, np.
>■ Абон цæу-дзы-стæм иад-мæ нсе-хи найын-мæ [Abon säł-zy-štäm sad-
-mä nä-chi naivn-mä] „Dzisiaj (абон [abon]) pójdziemy nad jezioro kapać
się” (rozmówki, s. 45).
W zdaniu tym mamy dwie formy allatiwu: pierwsza (od rzeczownika цад
[sad] „jezioro”) wyraża kierunek ruchu, a druga (od bezokolicznika czasowni¬
ka zwrotnego хи найын [chi najyn] „kąpać się”) - cel. Przed bezokolicznikiem
i jego elementem zwrotnym xu [chi] stoi morfem zaimkowy нæ- [nä-] wyra¬
62
III. Morfologia
żający związek tej formy z podmiotem zdania, którym jest (domyślny) zaimek
1. osoby 1. mn. мах [mach] „my”.
ULI.10.4.3 Allativus może mieć także znaczenie statyczne, wyrażać nie kierunek
(jak w przykładach z poprzedniego paragrafu), lecz miejsce: znajdowanie się
u kogoś, np.
Mce бæх Инал-мæ баззад-ис [Mä bäch Inal-mä bažžad-iš] „Mój koń
u Inala został” (Ab., s. 515, § 45, p. 4)
Батрадз уыд-и уыцы рæстæдж-ы Куырдалæгон-мæ [Batraz łyd-i łysy
räštädż-y Kłyrdalägon-mä] „Batraz był (przebywał) w tym czasie u Kur-
dalagona” (Achwl., s. 97, § 51, p. 1). Forma рæстæдж-ы [räštädż-y] jest
inessiwem (p. niżej III.l.10.6) rzeczownika рæстæг [räštäg] „czas”.
111.1.10.4.4 Prócz funkcji okolicznika miejsca (paragrafy poprzednie) allativus
może także nadawać rzeczownikowi znaczenie okolicznika czasu (w poniższym
przykładzie: „do soboty”), np.
Къуыри-сæр-æй сабат-мæ фæ-куыст-ам [K’łyri-šär-äj šabat-mä fä-
-kłyšt-am] „Pracowaliśmy od poniedziałku do soboty” (Achwl., s. 98, § 51,
p.3).
Komentarz. Pierwszy wyraz zdania jest złożeniem o znaczeniu „początek
tygodnia” (ccep [šär] „głowa”, por. perski wyraz sar o tym samym znaczeniu),
gdzie къуыри [k’łyri] „tydzień” jest zapożyczeniem greckim (które przeniknęło
do języka osetyjskiego za pośrednictwem gruzińskim, por. Ab., słownik, t. I,
s. 652). Nastąpiło tu przeniesienie znaczenia z greckiej nazwy niedzieli (кирю.кц
‘rjpśpa „dzień pański”) na... tydzień (podobnie jak w języku rosyjskim, gdzie
неделя znaczy „tydzień”). Wyraz къуыри-сæр [k’łyri-šär] „poniedziałek” stoi
tu w ablatiwie (p. niżej, § III.l.10.5).
111.1.10.4.5 Allativus pełni niekiedy funkcję okolicznika celu, np.
Чындз дон-мæ а-цыд [Czyndz don-mä a-syd] „Synowa po wodę poszła”
(Ab., szkic, s. 514, § 46, p. 3).
Słówka: чындз [czyndz] „narzeczona, panna młoda, synowa”, дон [don]
„rzeka, woda”, а-цæу-ын [a-säł-yn] „pójść”.
63
III. Morfologia
111.1.10.4.6 W allatiwie mogą także stać dopełnienia dalsze, jeśli tego wymaga
rekcja danego czasownika. Szczególnym przypadkiem jest tu czasownik złożo¬
ny æнхъæл-мæ кæс-ын [änqäl-mä käš-yn] „czekać”. Nie dość, że wymaga on
dopełnienia dalszego w allatiwie (któremu po polsku odpowiada rzeczownik po¬
przedzony przyimkiem „na”: czekać na kogoś), to jeszcze sam zawiera końców¬
kę allatiwu w swym członie nominalnym (por. koniec paragrafu III.6.6.1.2.9),
będącym derywatem rzeczownika æнхъæл [änqäl] „nadzieja”. Cała konstruk¬
cja æнхъæл-мæ кæс-ын кæмæ-дæр [änqäl-mä käš-yn kämä-där] znaczy zatem
mniej więcej tyle co: „z nadzieją (że przyjdzie) patrzeć na kogoś”, czyli „czekać
na kogoś”. Przykład z gramatyki pod red. Achwledianiego (s. 97, § 51, p. 2):
Æнхъæл-мæ каст-ис yc йæ лæг-мæ [Änqäl-mä kašt-iš uš jä läy-mä]
„Żona czekała na swego męża”.
Komentarz: каст [kast] to temat przeszły od кæс-ын [käš-yn] „patrzeć
(także: czytać)”. Czasownik ten pełni funkcję posiłkową (jako człon werbalny)
czasownika złożonego æнхъæл-мæ кæс-ын [änqäl-mä käš-yn] „czekać”. Posze¬
rzony o (fakultatywny) morfem -uc [-iš] („jest”) stanowi 3. osobę 1. poj. czasu
przeszłego, por. paragraf III.6.7.1.1.
Przykład, w którym widoczny jest allativus liczby mnogiej z końcówką
-æм [-äm] różną od formy -мæ [-mä] występującej w liczbie pojedynczej:
Мах æнхъæл-мæ кæс-æм уаздж-ы-т-æм [Mach änqäl-mä käš-äm łaždż-
-y-t-äml „My czekamy na gości” (rozmówki, s. 60).
Komentarz. Ostatni wyraz to allativus pl. rzeczownika уазсег [łažäg]
„gość”.
Jeszcze jeden przykład dopełnienia dalszego w allatiwie:
>■ Kapcm-a хос, зылд-ис фос-мæ [Karšt-a choš, źyld-iš foš-mä] „Kosił sia¬
no, spoglądał na bydło” (Achwl., s. 97, § 51, p. 2).
Bezokolicznikami użytych tu w czasie przeszłym (3. os. sg.) czasowni¬
ków są: кæрд-ын [kärd-yn] „kroić, ciąć, kosić” i зил-ын [žil-yn] „obracać się
(obserwując)”.
111.1.10.4.7 Allativus sing. rzeczownika зæрдæ [źärdä] „serce” występuje
w zwrocie idiomatycznym зæрдæ-мæ цæу-ын [žärdä-mä säł-yn] „podobać się”
(dosłownie: „iść do serca”). Dopełnienie dalsze oznaczające osobę, której (w ję¬
64
III. Morfologia
zyku polskim w celowniku) coś się podoba, stoi w datiwie. Przykład ze słownika
etymologicznego Abajewa (t. IV, s. 300):
Таймураз-æн йæ зæрдæ-мæ ни-чи цыд [Tajmuraž-än jä žärdä-mä ni-czi
syd] „Tajmurazowi nikt się nie podobał” (dosłownie: *Tajmurazowi do
jego serca nikt (nie) szedł).
Ostatni wyraz zdania jest 3. osobą 1. poj. czasu przeszłego (sam TP, bez
końcówki) czasownika цæу-ын [säł-yn] „iść”, por. III.6.7.1.1.
Przykład z rozmówek osetyjskó-rosyjskich Ch. A. Takazowa:
>■ Дæ ном мæ зæрдæ-мæ цæу-ы [Dä nom mä žärdä-mä säł-y] „Twoje imię
(hom [nom]) podoba mi się” (s. 60).
III.l.10.4.8 Niektóre czasowniki otwierają przy sobie miejsce dla dopełnienia
dalszego w postaci bezokolicznika w allatiwie, np.
>■ Феххуыс-ма мын кæн фаллаг фарс-мæ ба-хиз-ын-мæ! [Fjechchlyš-ma
myn kän fallag farš-mä ba-chiž-yn-mä!] „Pomóż (no) mi przedostać się na
drugą stronę!” (rozmówki, s. 52).
Komentarz. Orzeczeniem jest w tym zdaniu 2. osoba 1. poj. imperatiwu
czasownika złożonego феххуыс кæн-ын [fjechchłyš kän-yn] „pomóc”. Jednym
dopełnieniem dalszym jest tu zaimek 1. osoby 1. poj. w krótkiej formie datiwu,
мын [myn] (od æз [äž] „ja”), a drugim - allativus bezokolicznika ба-хиз-ын
[ba-chiž-yn] „przedostać się”. W allatiwie stoi tu także rzeczownik фарс [fars]
„strona; brzeg”. Poprzedzający go przymiotnik фаллаг [fallag] znaczy: „drugi,
przeciwległy”.
III.l.10.5 Ablativus
111.1.10.5.1 Końcówką tego przypadka jest -æй [-äj] po spółgłosce, np. арв-æй
[arw-äj] „z nieba”, a -йæ [-jä] po samogłosce, np. лæппу-йæ [läppu-jä] „od
chłopca”. Pierwsza forma stoi także w liczbie mnogiej (po sufiksie -m [-tf), np.
хæх-тп-æй [chäch-t-äj] „z gór” (w 1. poj. „góra” to xox [choch]).
111.1.10.5.2 Ablativus pełni różne funkcje. Przede wszystkim tworzy okoliczniki
miejsca i czasu odpowiadające na pytania skąd? od kiedy?, np.
арв-æй зæх-мсе [arw-äj žäch-mä] „z nieba na ziemię” (rzeczownik зæхх
[žächch] „ziemia” stoi tu w allatiwie, por. III.l.10.4)
65
III. Morfologia
изæр-æй райсом-мæ [ižär-äj rajšom-mä] ..od wieczora do rana” (райсом
[rajšom] w allatiwie).
Przykłady w zdaniach:
Æз с-сыд-тæн Польшæ-йæ [Äž yś-šyt-tän Pol’szä-jä] „Ja przyjechałem
z Polski”
Уыдон с-сыд-ы-сты Цæгат Ирыстон-сей [Łydon yš-šyd-y-šty Sägat
Iryšton-äj] „Oni przyjechali z Północnej Osetii”.
Niekiedy ablativus odpowiada na pytanie „z czego?” np.
Дур-æй мæсыг с-амад-та [Dur-äj mäšyg š-amatta] ,[L kamienia wie¬
żę (мæсыг [mäšyg]) zbudował” (dyp [dur] „kamień”, амай-ын [amaj-yn]
„budować; rąbać”)
>■ Мæ хæдон четæн-æй [Mä chädon czjetän-äj] „Moja koszula (jest zrobio¬
na) z (grubego) płótna”.
ULI.10.5.3 Co ciekawe, ablativus może także pełnić funkcję dopełnienia dal¬
szego odpowiadającego na pytanie czym” (=polski narzędnik!), np. фæрæт-æй
амай-ын [färät-äj amaj-yn] „rąbać (albo: rąbię) siekiera (dosłownie: od siekie¬
ry)”, кърандас-æй фыссын [k ’randaš-äj fyšš-vn] „pisać (albo: piszę) ołówkiem
(dosłownie: od ołówka)”. Przykład z wiersza Kosty Chetagurowa:
Ны-хс сапон-æй дæ-хи! [Ny-chš šapon-äi dä-chil] „Umyj się mydłem!”
(za słownikiem etym. Abajewa, t. IV, s. 239, pod hasłem xsyń). Słówka: xu
ны-хс-ын [chi ny-chš-yn] „umyć się”, сапон [šapon] „mydło”.
III.1.10.5.4 Niektóre czasowniki otwierają przy sobie miejsce dla dopełnienia
dalszego w ablatiwie w sytuacjach, które odpowiadają innym polskim konstruk¬
cjom, np.
Бирæгъ-æй фæ-тарст-и [Biräy-äj fä-taršt-i] „Przestraszył się wilka (do¬
słownie: od wilka)” (Ab., szkic, s. 515, § 47, p. 2)
Рæудж-ы-т-ы низ-æй а-мард-ис [Räłdż-y-t-y niž-äj a-mard-iš] „Umarł
na gruźlicę (dosłownie: od choroby płuc)”, gdzie рæуæг [räłäg] = „płuco”
(Achwl., s. 99, § 52, p. 5).
ULI.10.5.5 Także niektóre przymiotniki osetyjskie otwierają przy sobie miej¬
sce dla dopełnienia dalszego w ablatiwie (po polsku inaczej), np. ризæг-æй
рынчын [rižäg-äj rynczyn] „chory na malarie”, gdzie ризæг [rižäg] to „malaria”
a рынчын [rynczyn] - „chory”.
66
III. Morfologia
111.1.10.5.6 W ablatiwie stoją rzeczowniki, z którymi dokonywane jest porówna¬
nie wyrażone stopniem wyższym przymiotnika, np.
Худинаг-æй мæлæт хуыз-дсер [Chudinag-äi mälät chłyž-där] „Lepsza
(jest) śmierć od hańby” = ...niż hańba (przysłowie, Achwl., s. 99, § 52,
p. 7).
Komentarz. Pierwszy wyraz jest derywatem od czasownika худ-ын [chud-
-yn] „śmiać się” (por. III.6.6.8.4.3) i znaczy tyle co „pośmiewisko, hańba”. Stoi
w ablatiwie, bo z nim jest porównywana „śmierć” (мæлæт [mälät]), uważana za
„lepszą” (хуыз-дæр [chłyž-där], por. III.2.2.1).
Тега-йæ хуыз-дæр барæг нсе уыд Ир-ы дæр æмæ Кæсæдж-ы дæр [Tje-
ya-iä chłyž-där baräg nä łyd Ir-y där ämä Käšädż-y där] „Nie było lepsze¬
go jeźdźca od Tjegi ani w Osetii, ani w Kabardzie” (Achwl. s. 99, § 52, p. 7).
Komentarz. Pierwszy wyraz to ablativus od imienia własnego Тега [Tje-
ga], Natomiast Ир-ы [Ir-y] i Кæсæдж-ы [Käšädż-y] to formy inessiwu (p. niżej,
III.l.10.6) od tradycyjnych nazw geograficznych: Ир [Ir] „Osetia” (nowsza forma:
Ирыстон [Iryšton], por. Abajew, słownik, 1.1, s. 545-6), Кæсæг [Käšäg] „Ka-
barda” (historyczna kraina na płn. zachód od Osetii, także nazwa zamieszkałego
tam narodu mówiącego językiem z grupy płn. zach. kaukaskiej: Kabardyjczycy).
111.1.10.5.7 Ablativus może wyrażać pochodzenie, przynależność do rodu, np.
Лæппу-т-æй uy уыд Хетæг-ка-т-æй, иннæ ma Гаджи-т-æй [Läppu-t-
-äi ił łyd Chietäk-ka-t-äj inna ta Gadżi-t-äil „Jeden z chłopców był z (rodu)
Chetagurowów. a drugi - z (rodu) Gadżijewów” (Achwl., s. 99, § 52, p. 3).
Pierwszy wyraz jest tu przykładem ablatiwu liczby mnogiej w sensie:
„jeden (uy [ił]) z chłopców”. Nazwisko i imię najwybitniejszego poety osetyj-
skiego, Kosty Chetagurowa (1859-1906), w oryginale mają postać: Хетæг-ка-
т-ы Къоста [Chjetäk-ka-t-y K’ošta] (kreski nad literami „e” i „a” oznaczają
akcent, nietypowy w przypadku imienia), co dosłownie znaczy: Chjetagów (gen.
pl.) Kosta. Nazwisko jest formą dopełniacza liczby mnogiej i oznacza pocho¬
dzenie z rodu Ch(j)etagów. Rosyjska forma nazwiska Хетагуров powstała pod
wpływem gruzińskim (sufiks -uri), o czym nie wspomina F. M. Takazow w swej
publikacji Этимология осептинских имен u фамилий (c. 157). W języku ose-
tyjskim nazwiska stawia się przed imionami, ponieważ są one formami genetiwu
67
III. Morfologia
pluralis. A te, w funkcji przydawki, poprzedzają imię, do którego się odnoszą
(por. III.l.10.2.3.5).
Z racji akcentu na ostatnią sylabę imię Kosta w języku rosyjskim nie od¬
mienia się przez przypadki, na przykład nazwa głównej ulicy Władykaukazu
pisze się проспект Kocma („aleja Kosty”) i wymawia - z akcentami na ostatnich
sylabach obu wyrazów.
111.1.10.5.8 Ablativus może występować w funkcji predykatywnego dopełnienia
dalszego (odpowiadając na pytanie: jako kto?), np.
Авд аз-ы хъæдгæс-æй фæ-куыст-а [Awd až-y aädgäš-äi fä-kłyšt-a]
„(Przez) siedem lat pracował jako leśniczy” (Ab., szkic, s. 515, § 47, p. 3).
Słówka: aed [awd] „siedem”, аз [až] „rok” (tu w gen. sg.), хъæд-гæс [qäd-
-gäš] „leśniczy” (dosłownie: „doglądający lasu”, od хъæд [qäd] „las” i TT кæс
[käš] czasownika кæс-ын [käš-yn] „patrzeć; doglądać (także: czytać)”, куыст
[kłyšt] TP czasownika кус-ын [kuš-yn] „pracować”).
„Pracuję jako naukowiec” to: наук-он кус-æг-æй кус-ын [nauk-on kuš-
-äg-äj kuš-yn]. Pierwszy wyraz jest przymiotnikiem utworzonym od rosyjskiego
rzeczownika наука „nauka” (a więc: „naukowy”) przy pomocy sufiksu -oh [-on],
por. § IV.3.2.1. Drugi wyraz to imiesłów przymiotnikowy (por. III.6.6.8.4.2.1)
od czasownika кус-ын [kuš-yn] „pracować” (a więc: „pracownik”) w ablatiwie
(w znaczeniu: „jako pracownik”). A trzeci - pierwsza osoba 1. poj. czasu teraź¬
niejszego tegoż czasownika zbieżna z formą infinitiwu, por. III.6.6.1.1.
111.1.10.5.9 Ablativus bywa używany także w funkcji dopełnienia dalszego
wyrażającego sprawcę czynności w zdaniach z orzeczeniem w stronie biernej
(p. § III.6.10), np.
Хæдзар амад цæу-ы кусдж-ы-пг-ы къух-æй [Chäzar amad säł-y kušdż-
-y-t-y k’uch-äj] „Dom jest budowany (por. § III.6.10.1) przez robotników”
(Achwl., s. 267, p. 2). Dosłownie: „Dom jest budowany ręka (a dokładniej:
od ręki, z ręki) robotników”. O formie кус-æг [kuš-äg] „pracownik, ro¬
botnik” (tu w gen. pl. кусдж-ы-т-ы [kušdż-y-t-y]) była mowa w ostatnim
akapicie poprzedniego paragrafu.
Konstrukcja ta przypomina staropolską składnię znaną np. z kolędy: „.. .od
proroków ogłoszony, od narodu upragniony”.
68
III. Morfologia
ULI.10.5.10 Zdarzają się nietypowe sytuacje użycia ablatiwu w funkcji dopełnie¬
nia dalszego, gdzie polskie odpowiedniki stoją w zupełnie innej konstrukcji, np.
> Æз дзыллæ-йæ къад-дæр куы дар-ин... [Äž zyllä-iä k’at-tär kły dar-in
...] „Gdybym mniej zawdzięczał ludowi...” (z wiersza Kosty Chetaguro-
wa, za Achwledianim, s. 99., § 52, p. 7). Mamy tu rzeczownik дзыллæ
[zyllä] „tłum, lud” z nietypową końcówką ablatiwu -йæ [-jä] (po samogło¬
sce) w znaczeniu odpowiadającym polskiemu celownikowi (!). Przysłówek
къад-дæр [k’at-tär] znaczy „mniej”, a дар-ин [dar-in] to pierwsza osoba
1. poj. trybu życzącego (optatiwu, p. III.6.6.4) czasownika дар-ын [dar-yn]
„trzymać” (tu w znaczeniu „zawdzięczać”).
III.1.10.5.11 Na koniec trzeba wspomnieć, że końcówka ablatiwu może tworzyć
przysłówki z przymiotników, np. дзæбæх-æй [zäbäch-äj] (od дзæбæх [zäbäch]
„dobry”) znaczy „dobrze, pomyślnie”, por. zwrot: дзæбæх-æй фæ-цæр! [zäbäch-
-äj fä-särl] „żyj w zdrowiu (w pomyślności)”, gdzie drugi wyraz jest 2. osobą sg.
imperatiwu czasownika цæр-ын [sär-yn] „żyć” (z praeverbium фæ- [fä-], por.
§ III.6.8.9.1.1).
III.1.10.6 Inessivus (miejscownik „wewnętrzny”, por. wyżej, III.1.6.6)
ULI.10.6.1 Inessivus jest wyrażany końcówką -ы [-y], a więc formalnie wygląda
tak samo jak genetivus (por. III.1.6.2). Z tego powodu niektórzy badacze nie wy¬
odrębniają w ogóle tego przypadka w deklinacji osetyjskiej rozszerzając zakres
znaczeń genetiwu (F. M. Takazow, Самоучитель, 2004, s. 42). Istnieją jednak
ważkie argumenty za uznawaniem odrębności inessiwu w systemie deklinacyj-
nym języka osetyjskiego. Po pierwsze - historyczne (genetivus i inessivus pocho¬
dzą z różnych praform, p. Thordarson, s. 470). Po drugie - morfologiczne (zaimki
mają różne formy genetiwu i inessiwu, p. Thordarson, s. 470, § 4.2.5.3.2.4.2).
III.l.10.6.2 Inessivus jest, z grubsza rzecz biorąc, odpowiednikiem polskiego
miejscownika: odpowiada na pytanie gdzie? np.
>- Æз завод-ы кус-ын [Äž žawod-v kuš-yn] „Ja pracuję w fabryce” (завод
[žawod] - zapożyczenie z rosyjskiego завод „fabryka”)
»■ Алан цæр-ы Ирыстон-ы [Alan sär-y Irvšton-yl „Alan mieszka w Osetii”
Кæцы кълас-ы ахуыр кæн-ыс? [Kasy k’laš-y achłyr kän-yš?] „W której
klasie się uczysz?” (czasownik złożony: ахуыр кæн-ын [achłyr kän-yn]
„uczyć się”, dosłownie: *robić naukę)
69
III. Morfologia
A A
Цы фен-æн uc уæ горæт-ы? [Sy fjen-än iš łä gorät-v?l „Co jest do zoba¬
czenia w waszym mieście?” (rozmówki, s. 51). Drugi wyraz jest rzeczow¬
nikiem odsłownym utworzonym od bezokolicznika фен-ын [jjen-yn] „zo¬
baczyć”, por. III.6.6.8.3, a ostatni - inessiwem rzeczownika горæт [gorät]
zapożyczonego z rosyjskiego город „miasto”.
Кæцы уæлазыдж-ы исуæ фатер? [Kasy łälažydż-y iš łäfatjer?] „Na któ¬
rym piętrze jest wasze mieszkanie?” (rozmówki, s. 44). Komentarz. Dru¬
gi wyraz jest inessiwem rzeczownika уæладзыг [łälazyg] „piętro”. Przed
końcówką następuje tu palatalizacja г [g] > дж [dź], por. III. 1.7. Ostatni
wyraz jest starym zapożyczeniem z rosyjskiego квартира „mieszkanie”
(a to z kolei jest latynizmem przejętym za pośrednictwem języka polskie¬
go, por. kwatera).
Уый бад-ы хæдзар-ы [Łyj bad-y chäzar-y] ,,On(a) siedzi w domu”
Фарн ацы хæдзар-ы! [Fam asy chäzar-y!l „Pokój temu domowi!” (do¬
kładniej: Pokój w tym domu! - w domyśle: niech będzie!) - formuła
grzecznościowa wypowiadana przez gościa wkraczającego do czyjegoś
domu. Pierwszy wyraz (фарн [fam] „pokój, obfitość, szczęście”) jest ro¬
dzimym osetyjskim archaicznym odpowiednikiem awestyjskiego wyrazu
xvardnah- i nowoperskiego farr „blask (chwały królewskiej)”.
Przykład liczby mnogiej inessiwu:
Цавæр сырд-т-се uc yce хъæд-т-ы? [Sawär šyrt-t-ä iš łä qät-t-y?] „Jakie
zwierzęta są w waszych lasach?” (rozmówki, s. 40). Komentarz. Forma cza¬
sownikowa uc [iš] „jest, istnieje” (tzw. verbum essendi, p. III.6.6.1.2.11.4)
może odnosić się (zapewne pod wpływem języka rosyjskiego) do podmio¬
tu w liczbie mnogiej: „zwierzęta są” (w sensie: żyją, przebywają). Ostatni
wyraz jest inessiwem liczby mnogiej rzeczownika хъæд [qäd] „las”.
Niekiedy inessivus ma znaczenie zbliżone do allatiwu wyrażającego
ruch, np.
Дон-ы ны-х-хауд-и [Don-y ny-ch-chałd-i] „Do wody (w wodę) wpadł”
(słów, ros.-os. s. 51). Orzeczenie zostało tu utworzone od czasownika xay-
ын [chał-yn] „padać”.
Уæрдон-ы с-бадт-и [Łärdon-y ź-batt-i] „Na wóz wsiadł” (ibidem). Drugi
wyraz jest 3. osobą 1. poj. czasu przeszłego od бад-ын [bad-yn] „siedzieć,
siadać”.
70
III. Morfologia
Inessivus może się także odnosić do czasu, np. уыцы рæстæдж-ы [łysy
räštädż-y] owym czasie”, gdzie wyraz podkreślony jest inessiwem rzeczow¬
nika рæстæг [räštäg] „czas”, a уыцы [łysy] - nieodmiennym zaimkiem wska¬
zującym o znaczeniu „tamten, ów”.
Przykład w zdaniu:
Кæцы аз-ы уыд-и уый? [Kasy až-y łyd-i łyj?] ..W którym roku to było?”
(rozmówki, s. 47). Komentarz. Forma уыд-и to 3. osoba 1. poj. czasu prze¬
szłego czasownika уын [łyn] „być”, p. § III.6.7.1.1, ауый [łyj] = „on, ona,
ono; tamten, tamta, tamto” (p. § III.5.2.4.1).
Inessivus liczby mnogiej:
> Кæцы сахсет-т-ы фæ-кус-ы дохтыр? [Käsy šachät-t-y fä-kuš-v doch-
tyr?] ..W jakich godzinach pracuje (w sensie: przyjmuje) doktor?” (roz¬
mówki, s. 117). W orzeczeniu фæ-кус-ы [fä-kuš-y] „pracuje” praeverbium
фæ- [fä-J wyraża wielokrotność, powtarzanie się danej czynności, por.
III.6.8.9.1.6. Wyraz сахат [šachat] „godzina” pochodzi z arabskiego
sä‘a(t).
Zdarzają się także inne znaczenia inessiwu, np.
Арæх-иу цыд-ис Сослан цуан-ы Зилахар-ы быдыр-мæ [Aräch-ił syd-iš
Sošlan słan-y Zilachar-y bydyr-mä] „Często chadzał Sosłan na polowanie
na równinę Zilacharu” (Thordarson, s. 470, § 4.2.5.3.2.4.4). Wyraz podkre¬
ślony jest inessiwem rzeczownika цуан [słan] „polowanie”. Powtarzanie
się „chodzenia” wykonywanego przez Sosłana jest w tym zdaniu wyra¬
żone morfemem uy [ił] (etymologicznie znaczy on „jeden”) dodanym do
przysłówka арæх [arach] „często”, por. § III.6.8.9.1.8. Orzeczenie цыд-ис
[syd-iš] (tożsame z цыд [syd]) „szedł” jest 3. osobą 1. poj. czasu przeszłego
czasownika цæу-ын [säł-yn] „iść, chodzić, jechać” (etymologiczny odpo¬
wiednik perskiego šav-, tematu teraźniejszego czasownika šodan „sta¬
wać się”).
III.1.10.7 Adessivus (miejscownik „zewnętrzny”, por. wyżej III.1.6.7)
III.l.10.7.1 Końcówką tego przypadka jest -ыл [-yl] (po samogłosce: -йыл [-jyl]),
a podstawowym znaczeniem - wyrażanie znajdowania się na powierzchni cze¬
goś, np.
71
III. Morfologia
бæх-ыл бад-ын [bäch-vł bad-yn] „siedzieć (albo: siedzę) na koniu”.
>■ Чиныг стъол-ыл uc [Czinyg yšt’ol-yl iš] „Książka jest (we [iś]) na stole”.
Prócz tego znaczenia, statycznego, adessivus może mieć także znaczenie
dynamiczne, wiązać się z ruchem, np.
>■ Бæх-ыл а-бад-т-и [Bäch-vł a-batti] „Na konia usiadł”
>■ Сынтæг-ыл æр-хуыссыд-тæн [Syntäg-yl är-chłyššyttän] „Położyłem się
do łóżka” (сынтæг [šyntäg] „łóżko”; palatalizacji końcowego -г [-g] nie
ma w adessiwie, co objaśnia gramatyka pod red. Achwledianiego na s. 89
w uwadze 1).
III.l .10.7.2 Niektóre czasowniki wymagają dopełnienia dalszego w adessiwie, np.
Знаг-ыл уæ нымай-он æви лымæн-ыл? [Znag-ył łä nymaj-on äwi łymän-
-yl?l „Za wrogów mam was uważać, czy za przyjaciół?” (Achwl., s. 100,
§54, p. 1).
Komentarz. Podmiotem, wskazanym tu czasownikową końcówką orzecze¬
nia -oh [-on] (нымай-он [nymaj-on], pierwsza osoba sg. praesentis subiunctivi,
p. III.6.6.3.1), jest zaimek „ja” (domyślny). Czasownik нымай-ын [nymaj-yn] „li¬
czyć; (tu:) uważać kogoś za...” otwiera przy sobie miejsce dla dopełnienia bliż¬
szego (genetivusjγe [łä] „was”) i dalszego (orzekającego) - w adessiwie: знаг-ыл
[žnag-yl] „za wroga” (po polsku w powyższym zdaniu użyto liczby mnogiej ze
względów stylistycznych), лымæн-ыл [lymän-yl] „za przyjaciela”.
Inną rekcję, w porównaniu z polską, ma również osetyjski czasownik xyd-
ын [chud-yn] „śmiać się”. Polacy śmieją się „z czegoś”, a Osetyjczycy - „na
coś”, np.
>■ Цæу-ыл худ-ыс? [Säł-yl chud-yš?] „Z czego się śmiejesz?” (Ab., szkic,
s. 515, § 49, p. 2).
III.l.10.7.3 Niekiedy odpowiednikiem osetyjskiego adessiwu jest w języku pol¬
skim biernik (dopełnienie bliższe), np.
>• Куыдз фæ-хæцыд-и лæппу-й-ыл [Kłyz fä-chäsyd-i läppu-j-yl] „Pies
ugryzł chłopca” (Achwl., s. 100, § 54, p. 2).
Komentarz. W zdaniu osetyjskim rzeczownik лæппу [läppu] „chłopiec”,
stojący w adessiwie, jest dopełnieniem dalszym. Podmiotem jest tu куыдз [kłyz]
72
III. Morfologia
„pies”, a orzeczeniem 3. osoba 1. poj. czasu przeszłego od фæ-хæц-ын [fä-chäs-
-yn] „łajać; ukąsić”.
III.l.10.7.4 Rzeczownik w adessiwie może także pełnić funkcję przydawki. np.
Йæ къахкъух-т-ыл кафт мæ зсердæ-мæ тынг фæ-цыд-uc [Jä
k’achk’uch-t-yl kaft mä žärdä-mä tyng fä-syd-iš] „Jego/jej taniec na pal¬
cach bardzo mi się podobał” (Achwl., s. 100, § 54, p. 3).
Komentarz. W adessiwie liczby mnogiej stoi tu rzeczownik złożony къах-
къух [k’ach-k’uch] „palec u nogi”, składający się z rzeczowników къах [k’ach]
„noga” i къух [k’uch] „ręka; palec”. To compositum jest przydawką określają¬
cą rzeczownik кафт [kaft] „taniec” będący tu podmiotem zdania. Orzeczenie
(„spodobał mi się”) jest wyrażone zwrotem frazeologicznym o dosłownym zna¬
czeniu „poszedł do mojego serca” (зæрдæ [žärdä] „serce” stoi tu w allatiwie,
p. III.l.10.4.7).
III.l.10.8 Aequativus
111.1.10.8.1 Przypadek ten jest wyrażany końcówką -ay [-al] (po samogłosce: -u-
-ay [-j-ał]).
111.1.10.8.2 Podstawową funkcją tego przypadka jest porównanie, informacja
wskazująca na identyczność lub przynajmniej na podobieństwo dwu bytów.
Z grubsza odpowiada mu w języku polskim rzeczownik poprzedzony wyrazem
„jak”, np.
>■ Сывæллон-ау кæу-ы [Sywällon-ał käł-y] „Płacze jak dziecko”
>■ Фест райсом-æй лæг-ау! [Fješt rajšom-äj läg-all] „Wstań jutro wcześnie
jak mężczyzna!” (Achwl., s. 100, § 56). Wyraz райсом-æй [rajšom-äj] to
ablativus rzeczownika райсом [rajšom] „ranek”, a więc: „z rana”.
Фат-ау a-maxm-u [Fat-al a-tacht-i] „Poleciał jak strzała” (Ab., szkic,
s. 515, § 49)
>■ Чызг-æн йæ цæсгом хур-ау рухс уыди [Czyžg-än jä säškom chur-ał ruchš
łyd-i] „Twarz dziewczyny lśniła jak słońce” (jbidf Komentarz. Pierwszy
wyraz jest datiwem rzeczownika чызг [czyžg] „dziewczyna”, pyxc [ruchš]
„światło; jasny”. Całość znaczy zatem dosłownie: *dziewczynie jej twarz
jak słońce (xyp-ay [chur-ał]) jasna była.
73
III. Morfologia
ULI.10.8.3 Dodana do przymiotnika końcówka -ay [-ał] odpowiada polskiemu
przyimkowi „po”, np. ирон-ау дзур-ын [iron-ał zur-yn] „mówić (albo: mówię)
po osetyjsku”.
III.l.10.8.4 Prócz wyżej (III.l.10.8.2) przedstawionej funkcji okolicznika porów¬
nawczego aequativus może także rzeczownikowi nadawać znaczenie przydawki
wyrażającej wysoką jakość, np. гæпп-ау гæпп [gäpp-ał gäpp] „znakomity skok”
(dosłownie: „skok jak skok”, Achwl., s. 100, § 56). Mamy tu jednocześnie do
czynienia z reduplikacją leksemów, por. polską konstrukcję typu: „skandal nad
skandalami”.
Uwaga! W języku polskim jest przeciwnie. Konstrukcja analogiczna do
гæпп-ау гæпп [gäpp-ałgäpp] wyraża przeciętność, np. „koń jak koń” (nic szcze¬
gólnego), por. Słownik języka polskiego, 1.1, PWN, Warszawa 1978, s. 818.
III.l.10.9 Comitativus (sociativus)
111.1.10.9.1 Przypadek ten jest wyrażany dwusylabową końcówką -имæ [-imä].
111.1.10.9.2 Comitativus odpowiada na pytania: z kim? z czym? i wyraża towa¬
rzyszenie (dopełnienie dalsze czynnika towarzyszącego). Przykłady:
>■ Арс-имæ хъæбыс-æй хæц-ы [Arš-imä qäbyš-äj chäs-y] ..Z niedźwie¬
dziem walczy” (Ab., szkic, s. 515, § 51).
Komentarz. Pierwszy wyraz to rzeczownik apc [arš] „niedźwiedź” w co-
mitatiwie, drugi - хъæбыс [qäbyš] to „objęcie (złapanie kogoś w pół)”, tu w ab-
latiwie; хæц-ы [chäs-y] „chwyta”. Zdanie to można by także przetłumaczyć uży¬
wając frazeologizmów: „brać się za bary” (dawniej również: za pasy).
Мах с-сыд-ыст-æм, цæмæй ба-зон-гæ у-æм хсеххон адæм-ы иард æмæ
æгъдæу-пгт-имæ [Mach yš-šyd-yšt-äm, sämäj ba-žon-gä ł-äm chächchon
adäm-y sard ämä äghdäł-tt-imä] „My przyjechaliśmy, żeby się zapoznać
z życiem i obyczajami górali” (rozmówki, s. 37).
Komentarz. Pierwszy wyraz to zaimek osobowy мах [mach] „my” (pod¬
miot całego zdania złożonego). Orzeczeniem zdania nadrzędnego jest forma
1. osoby 1. mn. czasu przeszłego с-сыд-ыст-æм [(y)š-šyd-yšt-äm] czasownika
цæу-ын [säł-yn] „iść, jechać” z praeverbium c- [š-J, które powoduje asymilację
nagłosowego ц- [s-J > c- [š-J w temacie przeszłym tego czasownika (уыд- [syd-]
74
III. Morfologia
> сыд- [šyd-]~). Kolejny wyraz to spójnik цæмæй [sämäj] „żeby” wprowadzający
zdanie okolicznikowe celu, którego orzeczeniem jest forma złożona ба-зон-гæ
у-æм [ba-źon-gä ł-äm] subiunctiwu praesentis „żebyśmy się zapoznali” (por.
III.6.6.3.1). Składa się ona z gerundium na -гæ [-gä] (p. III.6.6.8.2.1) czasow¬
nika зон-ын [žon-yn] „wiedzieć, znać” poprzedzonego praeverbium 6a- [ba-]
oraz formy 1. osoby 1. mn. subiunctiwu praesentis czasownika уын [łyn] „być”
(p. III.6.6.3.1). Przymiotnik хæххон [chächchon] „górski” wraz z następującym
rzeczownikiem адæм [adäm] „lud” oznacza „górali” (lud górski). Rzeczownik
ten stoi w genetiwie sg., będąc przydawką następnego rzeczownika цард [sard]
„życie”, który mimo braku końcówki ma znaczenie comitatiwu wyrażonego
końcówką -имæ [-ima] stojącą dopiero po rzeczowniku æгъдæу-тт-æ [äghdäł-
-tt-ä] „obyczaje”. Jak widać, jedna końcówka może „obsługiwać” dwa stojące po
sobie rzeczowniki.
III.2 PRZYMIOTNIK
III.2.1 Podstawowy zasób leksykalny prostych rzeczowników osetyjskich nie
różni się formalnie od przymiotników i przysłówków. Tylko treść, którą możemy
sprawdzić w słownikach, wskazuje na to, o jaką część mowy chodzi w danym
wypadku, np. cay [šał] znaczy (przede wszystkim) „czarny”, a więc wyraz ten
jest przymiotnikiem.
Natomiast podobnie brzmiący wyraz цау [sal] znaczy tylko „wydarze¬
nie”, a więc jest rzeczownikiem. Wymieniony wyżej wyraz cay [šał] może
także oznaczać „(czarny) strój żałobny”. Staje się wówczas rzeczownikiem bez
jakiejkolwiek zmiany formalnej. I odwrotnie, niejeden pierwotny rzeczownik
występujący w pozycji przydawki przymiotnej (przed innym rzeczownikiem)
nabiera funkcji przydawkowej, stając się przymiotnikiem, np. rzeczownik бæх
[bach] „koń” użyty przed rzeczownikiem уæрдон [łärdon] staje się przymiot¬
nikiem: бæх уæрдон [bach łärdon] to „powóz konny” (ciągnięty przez konia
a nie np. przez wołu), por. Thordarson s. 467, §4.2.5.3.2.1.1 oraz przykłady Aba-
jewa (szkic, s. 517, § 54): лæппулæг [łäppu łäg] „młody mężczyzna” (dosłownie:
„chłopiec człowiek”) i чызг yc [czyžg uš] „młoda kobieta” (dosłownie: „dziew¬
czyna kobieta”).
Istnieją także przymiotniki derywowane od innych części mowy przy
pomocy przedrostków i przyrostków, a także przymiotniki złożone, patrz roz¬
75
III. Morfologia
dział IV (Zarys słowotwórstwa). Tu przytoczmy nazwę etniczną Osetyjczyków
utworzoną przy pomocy akcentowanego (w tym wypadku) sufiksu -oh [-on] do¬
danego do etnonimu -up [-ir], który, wbrew pozorom, nie jest kontynuacją pra-
nazwy Indoirańczyków Ary a, lecz pochodzi od jakiejś kaukaskiej nazwy *hir
(Abajew, słownik, 1.1, 545). Forma ир-он [ir-on] znaczy zarówno „Osetyjczyk”
(w 1. mn. ирæттæ [irättä]), jak i „osetyjski”, np. ир-он æвзаг [ir-on äwžag]
„język osetyjski”.
Przymiotnik osetyjski nie zna kategorii przypadka ani liczby. Chyba że
ulega substantywizacji, stając się rzeczownikiem, np. æвзæр [äwžär] to przy¬
miotnik o znaczeniu „zły” (w grupie wyrazowej æвзæр рæстæг [äwžär räštäg]
„zła pogoda”) albo rzeczownik: w czasowniku złożonym æвзæр-т-æ дзурын
[äwžär-t-ä zuryn] „kląć, przeklinać”, dosłownie: „wypowiadać (mówić) złe wy¬
razy”, gdzie pierwszy element jest liczbą mnogą substantywizowanego przy¬
miotnika æвзæр [äwžär].
Przymiotnikowi o odwrotnym znaczeniu хорз [chorž] „dobry” odpowiada
rzeczownikowa 1. mn. z alternacją samogłoskową: хæрз-т-æ [chärž-t-ä] to „do¬
bre rzeczy”.
Pozycja przymiotnika użytego w funkcji przydawki jest stała i obligatoryj¬
na: zawsze poprzedza on rzeczownik (i nie odmienia się), np.
>■ цъæх кæрдæг [c’äch kärdäg] „zielona trawa”, цъæх ксгрдæджы [c’äch
kärdädży] „zielonej trawy” (genetivus), цъæх кæрдæг-ыл [c’äch kärdäg-
-yl] „na zielonej trawie” (adessivus)
>■ хорз бон [chorž bon] „dobry dzień”, хорз бон-пг-æ [chorž bon-t-ä] „dobre
dni” (nominativus pl.), хорз бон-т-æн [chorž bon-t-än] „dobrym dniom”
(dativus pl.).
Drugą funkcją składniową, jaką może pełnić w zdaniu przymiotnik, jest
orzecznik. Informuje on o tym, jaki jest podmiot, np. мит ypc y [mit urš u]
„śnieg jest biały”, gdzie мит [mit] = „śnieg”, ypc [urš] = „biały”, y [u] = „jest”.
III.2.2 Jedyną kategorią gramatyczną, którą zna przymiotnik osetyjski, jest ka¬
tegoria stopnia. Występuje ona, oczywiście, tylko u takich przymiotników, które
wyrażają cechę mogącą występować w różnym stopniu natężenia. Coś może być
np. mniej lub bardziej „smaczne”, „szerokie”, „odległe” itp., ale nie *„bardziej
trójkątne”.
76
III. Morfologia
III.2.2.1 Stopień wyższy (comparativus) tworzy się w języku osetyjskim przy
pomocy przyrostka -дæр [-där] (por. perskie -tar), w niektórych grupach spół¬
głoskowych wymawianego [-tär], np. рог [rog] „lekki” - рог-дæр [rog-där]
„lżejszy”,
стыр [štyr] „duży” - стыр-дæр [štyr-där] „większy”,
>■ севзæр [äwžär] „zły” - æвзæр-дæр [äwžär-där] „gorszy”
фыд [fyd] „zło, zły” - фыд-дæр [fyt-tär] „gorszy”
рæсугъд [räšuγd] „ładny” -рæсугъд-дæр [räšucht-tär] „ładniejszy”
Zdarzają się także formy nieregularne, np.
>■ хорз [chorž] „dobry” - хуыз-дæр [chłyž-där] „lepszy” (forma ta etymolo¬
gicznie nie ma nic wspólnego z rzeczownikiem хуыз [chłyž] „kolor, bar¬
wa; wygląd” i pochodzi od хорз [chorž]).
Istnieje także forma regularna od synonimicznego leksemu:
> дзæбæх [zäbäch] „dobry” - дзæбæх-дæр [zäbäch-tär] „lepszy”.
Obiekt (osoba, rzecz itd.), z którym dokonywane jest porównanie, stoi
w ablatiwie, np.
Чысыл дзы нæ уыд-ис рæсугъд чыздж-ыт-æ, фæлæ дзы уазæг чызг-
æй рæсугъд-дæр нæ уыди [Czyšyl zy nä-łyd-iš räšuγd czyždż-yt-ä, fälä
zy łažäg czyžg-äi räšucht-tär nä łyd-i (Takazow, 2007, s. 78) „Ładnych
(рæсугъд [räšuγd]) dziewcząt (чыздж-ыт-æ [czyždż-yt-ä]) nie było tam
mało (чысыл [czyšyl]), ale (dziewczyny) ładniejszej od tej, która przyszła
jako gość, nie było”.
Komentarz. Zaimek дзы [zy] jest skróconą (enklityczną) formą ablati-
wu i inessiwu zaimka 3. osoby 1. poj. уый [łyj] ,,on(a)”, p. III.5.2.4.3. Występuje
także w znaczeniu „tam”. Rzeczownik уазæг [łažäg] „gość” ma przed drugim
rzeczownikiem (чызг [czyžg] „dziewczyna”) znaczenie przymiotnikowe, por.
III.2.1, w tym wypadku znaczy tyle co: „(dziewczyna) która przyszła jako gość
(w charakterze gościa)”.
Dwa przymiotniki osetyjskie „starszy” i „młodszy” nie mają form stopnia
równego. Występują tylko w formach stopnia wyższego. Tę ich odrębność sygna¬
lizuje pisownia sufiksu przy pomocy wariantu -mcep [-tär] (a nie: -дæр [-där]).
Oto przykład:
77
III. Morfologia
Хис-тæр чызг бсерзонд-дæр, нарæг-дæр уыд-и кæс-тæр чыздж-ыт-
æй [Chiš-tär czyžg bäržont-tär, naräk-tär łyd-i käš-tär czyždż-yt-äj] (Ta-
kazow 2004, s. 98) ..Starsza córka była wyższa i szczuplejsza od młod¬
szych”.
W funkcji orzecznikowej: Уый мæнæй кæс-тæр y /Łyj mänäj käš-tär u]
(słów, os.-ros., s. 257) ,,On(a) jest młodszy (młodsza) ode mnie”.
Nie ma również stopnia równego przymiotnik къад-дæр [k’at-tär] „mniej¬
szy”. Z tym, że sufiks -дæр [-där] jest tu pisany zgodnie z normą:
>■ Уый мæнæй къад-дсер y [Łyj mänäj k’at-tär u] (słów, ros.-os., s. 246)
,,On(a) jest mniejszy (mniejsza) ode mnie”.
Znaczenie stopnia równego „mały” mają przymiotniki: гыццыл [gyccyl],
чысыл [czyšyl] i къаннæг [k’annäg].
W znaczeniu „duży” używane są przymiotniki: стыр [štyr], егъау [jeγałj
i дынджыр [dyndżyr]. Pierwszy z nich w comparatiwie wykazuje drobną nie-
regularność: dysymilację p> л [r>l]\ стыл-дæр [štyl-där] „większy”. Istnieje
także forma regularna: стыр-дæр [štyr-där],
III.2.2.2 Stopień najwyższy (superlativus) tworzy się w języku osetyjskim opi¬
sowo na różne sposoby. Najprostszym jest postawienie przed przymiotnikiem
w stopniu wyższym wyrazu тæккæ [täkkä], którego podstawowe znaczenie
można by oddać przy pomocy polskiego przysłówka „dokładnie, akurat”. Przy¬
kład: тæккæ стыр-дæр [täkkä štyr-där] „największy”.
Można także w tym samym znaczeniu użyć zaimka określającego æппæт
[äppät] „wszystko, wszystkie, wszyscy” (por. § III.5.11.1) w genetiwie lub ab-
latiwie, np. æппæт-ы уог-дæп [äppät-y rog-där] „najlżejszy” (od рог [rog]
„lekki”).
Widać tu istotę kategorii stopnia najwyższego, która polega na wyróżnie¬
niu (z powodu nasilenia jakiejś cechy) jednego obiektu sposród wszystkich po¬
zostałych: „najlżejszy” to „lżejszy od wszystkich (pozostałych obiektów)”. Przy¬
kład superlatiwu w funkcji orzecznika:
Чыздж-ыт-æн се’ппæт-æй рæсугъд-дæр уыд-ис Асиат [Czyždž-yt-än
šje’ppät-äj räšucht-tär łyd-iš Ašiat] (Ab., słownik, 1.1, s. 170) „Najładniej¬
szą dziewczyną była Asiat” (dosłownie: *Dziewczętom od nich wszystkich
ładniejsza była Asiat).
78
III. Morfologia
„Najlepszy” to æппæт-æй хуыз-дæр [äppät-äj chłyž-där] lub иу-ыл
хуыз-дæр [ił-yl chłyž-där] (por. niżej), p. słów, ros.-os., s. 240.
Niekiedy sam comparativus może mieć znaczenie superlatiwu, np.
Нарт-ы лæг хуыз-дæр - Уырызмсег, ус хуыз-дæр - Сатана [Nart-y läg
chłyž-där — Łyryžmäg, uš chłyž-där — Satana] (Ab., słownik, t. IV, s. 253)
„Wśród Nartów najlepszym mężczyzną jest Uryzmag, najlepsza kobie¬
tą - Satana” (chodzi o legendarny lud znany z osetyjskiego eposu Нарты
кадджытæ [Narty kaczczytä] „Legendy o Nartach”', Satana znana była
także w starym folklorze ormiańskim jako księżniczka alańska Satenik).
Podobne do stopnia najwyższego znaczenie mają formy opisowe wskazują¬
ce na intensywność występowania danej cechy przymiotnika. Elementami takie¬
go opisu są np. przysłówki typu тынг [tyng] „bardzo” i иу-ыл [ił-ył] „całkiem”
(adessivus liczebnika uy [ił] „jeden”, a więc forma o pierwotnym znaczeniu „na
jednym”) stojące przed formą przymiotnika w stopniu równym. Przykład: иу-ыл
хорз [ił-ył chorž] „bardzo dobry, najlepszy, doskonały”.
Intensywność cechy można także wyrazić poprzez reduplikację typu:
przymiotnik w ablatiwie plus ten sam przymiotnik w stopniu wyższym, np.
> А-гуырд-та ног-æй ног-дæр фæрæз-т-æ [A-głyrtta nog-äi nog-där
färäž-t-ä] (Achwl., s. 130, § 109) „Szukał najnowszych (coraz to nowych)
metod”.
III.3 PRZYSŁÓWEK
III.3.1 O ile przymiotnik jest określeniem rzeczownika, o tyle przysłówek okre¬
śla czasownik. Jak już o tym była mowa na początku paragrafu III.2.1, przy¬
słówki nie różnią się formalnie ani od przymiotników, ani od rzeczowników.
A więc np. хорз [chorž] to zarówno „dobro”, jak i „dobry”, a także „dobrze”.
Znaczenie przymiotnikowe występuje np. w pozdrowieniu: Дæ бон хорз! [Dä
bon chorž!] „Twój dzień dobry!” (w domyśle: уæд! [łäd!] „niech będzie!”). Nato¬
miast w zdaniu Уый хорз ахуыр кæн-ы [Łyj chorž achłyr kän-y] ,,On(a) dobrze
(się) uczy” wyraz хорз [chorž] jest przysłówkiem („dobrze”). Druga para przy¬
kładów to: сабыр хъселæс [šabyr qäłäš] ..cichy głos” - сабыр дзур! [śabyr zur!]
..cicho mów!”.
79
III. Morfologia
111.3.2 Podobnie jak część przymiotników, tak samo część przysłówków zna ka¬
tegorię stopnia. Stopień wyższy tworzy się tak samo jak u przymiotników, przy
pomocy przyrostka -дæр [-där], np. тынг-дæр [tyng-där] „bardziej” (od тынг
[tyng] „bardzo”), тагъд-дæр [tacht-tär] „szybciej” (od тагъд [taγd] „szybki,
szybko”).
Od хорз [chorž] „dobry, dobrze” stopień wyższy ma nieregularną postać
(p. III.2.2.1) хуыз-дæр [chłyž-där] „lepszy, lepiej”.
Nieregularną formę stopnia wyższego wykazuje również przysłówek
бирæ [birä] „dużo” - фыл-дæр [fyl-där] „więcej”. Mamy tu do czynienia z su-
pletywizmem (odrębność tematów). Przykład: Хæх-бæст-ы мит фыл-дæр
уар-ы [Chäch-bäšt-y mit fyl-där łar-y] (Ab., słownik, 1.1, s. 495) „W górach pada
(уар-ы [łar-y]) więcej śniegu” (dosłownie: śnieg więcej pada).
111.3.3 Wiele przysłówków nie podlega stopniowaniu. Takie wyrazy pełnią
w zdaniu funkcje okoliczników: miejsca, czasu itp. Oto przykłady: æддæ [ättä]
„na zewnątrz”, ныр [nyr] „teraz”, а-бон [a-bon] „dzisiaj” (dosłownie: ten dzień),
знон [žnon] „wczoraj”, райсом [rajšom] „rano; jutro”, раджы [radży] „dawno;
wcześnie”, æваст [äwašt] „nagle”, æрмæст [ärmäšt] „tylko” itp.
Pod względem formalnym niektóre przysłówki pochodzą od rzeczow¬
ników (lub przymiotników) w formie różnych przypadków zależnych, np. (wg
Achwledianiego, s. 200):
мæнгард-æй рамбылд-та [mängard-äj rambyltta] „wygrał nieuczci¬
wie (oszukując)”, mamy tu ablativus rzeczownika мæнгард [mängard]
„oszust”,
>■ æнкъард-æй бад-ы [änk’ard-äj bad-y] „smutno siedzi” (abl. od æнкъард
[änk’ard] „smutek”),
ног-æй райдыд-та [nog-äj rajdytta] „na nowo (od nowa) zaczął”.
Por. także: дзæгъæл-ы дзур-ы [zäγäl-y zur-y] „na darmo mówi” (pierwszy
wyraz to inessivus od дзæгъæл [zäγäl] „daremny”).
III.4 LICZEBNIK
III.4.1 Liczebnik osetyjski zachował archaiczny system dwudziestkowy i ma
w związku z tym dość skomplikowaną strukturę. I tak, na przykład, liczbę „osiem¬
dziesiąt” (= osiem dziesiątek) Osetyjczycy wyrażają formą цыппарыссæдзы
80
III. Morfologia
[sypparyššäzy], zawierającą liczebniki цыппар [syppar] „cztery” i ссæдз [ššäz]
„dwadzieścia”, por. analogiczną formę francuską: quatre-vingt („osiemdziesiąt”),
dosł.: „cztery dwudziestki”.
Forma (ы)ссæдз [(y)ššäz] jest kontynuacją prairańskiej formy *ui(n)sati
(por. perskie bist „dwadzieścia”), której odpowiednikiem etymologicznym jest
łacińskie viginti (> francuskie vingt „dwadzieścia”), por. Ab., słownik, t. IV,
s. 277.
W formach złożonych liczebnik ссæдз [ššäz] zajmuje ostatnie miejsce, np.
„trzydzieści osiem” to: æстдæс æмæ ссседз [äšttäš ämä ššäz], dosł.: „osiemna¬
ście (osiem-dziesięć) i dwadzieścia” (ibidem, s. 276).
System dwudziestkowy dominuje w potocznym, mówionym języku ose-
tyjskim (Achwl., s. 145). W szkołach władze sowieckie wprowadziły w 1925 r.
system dziesiątkowy. Jest on używany w nauce i w języku oficjalnym, urzędo¬
wym (Ab., szkic, s. 518).
III.4.2 Liczebniki główne pierwszej dwudziestki mają następujące formy (Ab.,
szkic, s. 517):
1 uy [ił] „jeden”
> 2 дыууæ [dyłłä] „dwa”
> 3 cepmce [ärtä] „trzy”
> 4 цыппар [syppar] „cztery”
>■ 5 фондз [fondz] „pięć”
> 6 æхсæз [ächšäž] „sześć”
> 7 aed [awd] „siedem”
> 8 acm [ašt] „osiem”
> 9 фараст [farašt] „dziewięć”
> 10 dcec [däš] „dziesięć”
> 11 иуæндæс [iłändäš] „jedenaście”
>■ 12 дыууадæс [dyłładäš] „dwanaście”
> 13 æртындæс [ärtyndäš] „trzynaście”
> 14 цыппæрдæс [syppärdäš] „czternaście”
> 15 фынддæс [fynttäš] „piętnaście”
>■ 16 æхсæрдсес [ächšärdäš] „szesnaście”
> 17 æвддæс [äwttäš] „siedemnaście”
> 18 æстдæс [äšttäš] „osiemnaście”
> 19 нудæс [nudäš] „dziewiętnaście”
20 ссæдз [ššäz] „dwadzieścia”.
81
III. Morfologia
Zwraca uwagę zanik pierwotnego liczebnika „dziewięć” (por. perskie noh,
łac. novem). Został on zastąpiony formą opisową: фар-аст [far-ašt], która do¬
słownie znaczy: „za ósemką, po ośmiu” (Ab., słownik, 1.1, s. 419). Zachował się
jednak w liczebniku „dziewiętnaście”: ну-дæс [nu-däš].
W liczebnikach powyżej dziesięciu zachodzą pewne asymilacje i zmiany
samogłoskowe w porównaniu z formami z pierwszej dziesiątki.
Powyżej dwudziestu występują paralelnie formy bazujące na systemie
dziesiątkowym lub dwudziestkowym (por. następny paragraf), np. w systemie
dziesiątkowym „dwadzieścia jeden” to ссæдз uy [ššäz ił] lub uy æмæ ссæдз
[ił ämä ššäz]. Ta druga forma znaczy dosłownie: „jeden i dwadzieścia” (por. nie¬
mieckie ein und zwanzig).
III.4.3.1 Powyżej dwudziestki język osetyjski dysponuje dwoma systema¬
mi liczebników (por. koniec paragrafu III.4.1): pierwotnym dwudziestkowym
i nowym - dziesiątkowym. '
Oto archaiczne formy używane nadal w języku mówionym (system
dwudziestkowy):
>■ 20 ссæдз [ššäz] „dwadzieścia”
>■ 30 дæс-æмæ-ссæдз [däš-ämä-ššäz] „trzydzieści” (dosŁ: „dziesięć-i-dwa-
dzieścia”)
40 дыуу-и-ссæдз-ы [dyłłi-ššäz-y] „czterdzieści” (dosł.: „dwie dwudziest¬
ki”, por. Ab., szkic, s. 518), końcowe -ы [-y] to końcówka genetiwu, por.
niżej, § III.4.4.
50 дæс-æмæ-дыуу-и-ссæдз-ы [däš-ämä-dyłł-i-ššäz-y] „pięćdziesiąt”
(10+40)
>■ 60 æрт-и-ссæдз-ы [ärt-i-ššäz-y] „sześćdziesiąt” (dosł.: „trzy dwudziest¬
ki”, por. Ab., szkic, s. 518)
>■ 70 дæс-æмæ-æрт-и-ссæдз-ы [däš-ämä-ärt-i-ššäz-y] „siedemdziesiąt”
(10+60)
80 цыппар-ы-ссæдз-ы [syppar-y-ššäz-y] „osiemdziesiąt” (dosł.: „cztery
dwudziestki”, por. Ab., szkic, s. 518)
+* 90 дæс-æмæ-цыппар-ы-ссæдз-ы [däš-ämä-syppar-y-ššäz-y] „dziewięć¬
dziesiąt” (10+80, por. francuskie: quatre-vingt-dix = 4, 20, 10)
>■ 100 фондз-ы-ссæдз-ы [fondz-y-ššäz-y] „sto” (dosł.: „pięć dwudziestek”,
por. Ab., szkic, s. 518)
110 дæс-æмæ-фондз-ы-ссæдз-ы [däš-ämä-fondz-y-ššäz-y] „sto dziesięć”
(dosł.: „dziesięć i pięć dwudziestek”)
82
III. Morfologia
>■ 120 æхсæз-ы-ссæдз-ы [ächšäž-y-ššäz-y] „sto dwadzieścia” (dosł.: „sześć
dwudziestek”)
130 дсес-æмæ-æхсæз-ы-ссæдз-ы [däš-ämä-ächšäź-y-ššäz-y] „sto trzy¬
dzieści” (10+120)
140 авд-ы-ссæдз-ы [awd-y-ššäz-y] „sto czterdzieści” (dosł.: „siedem dwu¬
dziestek”)
150 дæс-æмæ-авд-ы-ссæдз-ы [däš-ämä-awd-y-ššäz-y] „sto pięćdziesiąt”
(10+140)
>■ 160 аст-ы-ссæдз-ы [ašt-y-ššäz-y] „sto sześćdziesiąt” (dosł.: „osiem dwu¬
dziestek”)
170 дæс-æмæ-аст-ы-ссæдз-ы [däš-ämä-ašt-y-ššäz-y] „sto siedemdzie¬
siąt” (10+160)
180 фараст-ы-ссæдз-ы [faraśt-y-ššäz-y] „sto osiemdziesiąt” (dosł.:
„dziewięć dwudziestek”)
>■ 190 дсес-æмæ-фараст-ы-ссæдз-ы [däš-ämä-farašt-y-ššäz-y] „sto dzie¬
więćdziesiąt” (10+180).
Dla wyrażenia pojęcia „dwustu” istnieją dwie formy. Pierwsza, prostsza, to:
>■ 200 дæс-ы-ссæдз-ы [däš-y-šśäz-y] (dosł.: „dziesięć dwudziestek”).
A druga, złożona (a mimo to częściej używana), to:
> 200 дыууæ фондз-ы-ссæдз-ы [dyłłäfondz-y-ššäz-y], dosł.: „dwa (razy po)
pięć dwudziestek” (Ab., szkic, s. 518).
Analogicznie w systemie dwudziestkowym tworzone są liczebniki, które
w zapisie cyfrowym mają na końcu cyfrę większą niż „zero”, np.
> 62 дыууæ-æмæ-æрт-и-ссседз-ы [dyłłä-ämä-ärt-i-ššäz-y], dosł.: „dwa
i trzy dwudziestki”, por. Achwl., s. 147
> 153 æрт-ын-дæс-æмæ-авд-ы-ссæдз-ы [ärt-yn-däš-ämä-awd-y-šśäz-y],
dosł.: „trzynaście i siedem dwudziestek”, por. ibidem.
Liczby większe od dwustu również mogą być tworzone na bazie systemu
dwudziestkowego, np. 900 фараст-фондз-ы-ссседз-ы [farašt-fondz-y-ššäz-y],
dosł.: „dziewięć, pięć dwudziestek”, por. ibidem.
83
III. Morfologia
IIL4.3.2 Formy liczebnikowe oparte na systemie dziesiątkowym (por. ko¬
niec § III.4.1):
20 дыууын [dyłłyn] „dwadzieścia”
30 æртын [ärtyn] „trzydzieści’
>■ 40 цыппор [syppor] „czterdzieści”
50 фæндзай [fändzaj] „pięćdziesiąt”
60 æхсай [ächšaj] „sześćdziesiąt”
>■ 70 æвдай [äwdaj] „siedemdziesiąt”
80 æстай [äštaj] „osiemdziesiąt”
90 нæуæдз [näłäz] „dziewięćdziesiąt”
100 сæдæ [śädä] „sto”
200 дыууæсæдæ [dyłłäšädä] „dwieście”
>■ 300 æртæсæдæ [ärtäšädä] „trzysta”
900 фарастсæдæ [faraštšädä] „dziewięćset”.
Dla „tysiąca” mają Osetyjczycy również dwie formy, ale żadna z nich nie
nawiązuje już do systemu dwudziestkowego. Pierwsza forma, rodzima, æрзæ
[äržä] odpowiada etymologicznie perskiej formie hazär „tysiąc”. Jest używa¬
na jeszcze niekiedy jako archaizm wypierany przez zapożyczenie turkijskie лшн
[min], por. azerbejdżańskie min i tureckie (osmańskie) bin „tysiąc”.
W liczebnikach z ostatnim elementem większym od „zera” w systemie
dziesiątkowym odpowiednia cyfra (np. w podanym niżej przykładzie „dwa”) stoi
na końcu i całość obywa się bez spójnika o znaczeniu „i” (= „plus”), np. дыууын
дыууæ [dyłłyn dyłłä] „dwadzieścia dwa”. Inaczej było w systemie dwudziestko¬
wym. Tam „dwadzieścia dwa” ma postać: дыууæ æмæ ссæдз [dyłłä ämä šśäz],
por. Ab., szkic, s. 518. Szyk jest tu odwrotny niż w języku polskim (i w osetyj-
skiej formie opartej na systemie dziesiątkowym): najpierw stoją jednostki a po
nich dziesiątki, przy czym łączy je spójnik æмæ [ämä] „i” (= plus).
Przykład dłuższego liczebnika złożonego w systemie dziesiątkowym:
>• 1957 мин фараст сæдæ фæндзай авд [min farašt śädä fändzaj awd],
dosł.: „tysiąc dziewięćset pięćdziesiąt siedem”.
Ten sam liczebnik w systemie dwudziestkowym ma postać znacznie bar¬
dziej skomplikowaną:
мин æмæ фараст-фондз-ы-ссæдз-ы æмæ æвддæс æмæ дыуу-и-
-ссæдз-ы [min ämä faraśt-fondz-y-śśäz-y ämä äwttäś ämä dyłł-i-śśäz-y],
84
III. Morfologia
czyli dosł.: „tysiąc i dziewięć (razy po) pięć dwudziestek i siedemnaście
i dwie dwudziestki” (oba przykłady za Achwl., s. 147).
111.4.4 Składnia liczebników głównych
Liczebniki główne w połączeniu z rzeczownikami stoją zwykle na pierw¬
szym miejscu. Natomiast rzeczownik, w przypadku liczb większych niż „jeden”,
przybiera postać dopełniacza 1. poj., np. дыууæ бон-ы [dyłłä bon-y] „dwa dni”,
дæс бон-ы [däš bon-y] „dziesięć dni”. W odmianie całej grupy przez przypadki
odpowiednią końcówkę przybiera tylko rzeczownik, np. дæс бон-сен [däš bon-
-än] „dziesięciu dniom” (dativus) itd. Bez rzeczownika liczebnik może się sam
odmieniać, np. дæс-æй [däš-äj] „od dziesięciu” (ablativus).
Po liczebniku uy [ił] „jeden” rzeczownik stoi, oczywiście, w liczbie poje¬
dynczej, np. uy бон [U bon] „jeden dzień”.
Gdy liczebniki występują w dłuższej „wyliczance”, stoją na drugim miej¬
scu, po rzeczowniku w mianowniku 1. mn., np. бæх-т-æ фондз, гал-т-æ дæс,
фыс-т-æ сæдæ [bäch-t-ä fondz, gal-t-ä däš, fyš-t-ä šädä] „koni - pięć, byków -
dziesięć, owiec - sto” (Ab., szkic, s. 520).
111.4.5 Liczebniki porządkowe
Podstawowym przyrostkiem tworzącym liczebniki porządkowe jest -æм
[-äm], por. perskie -om. Jednakże trzy pierwsze liczebniki są nieregularne: wy¬
kazują przyrostek -аг [-ag], przy czym liczebnik „pierwszy” tworzy się od in¬
nego niż uy [ił] „jeden” tematu. W formach pochodzących od liczebników 4, 5,
7, 8, 9 występuje „przegłos” (zmiany wokalizmu w porównaniu z odpowiednim
liczebnikiem głównym).
Oto formy liczebników porządkowych (Ab., szkic, s. 519)
1. „pierwszy” - фыццаг [fyccag]
2. „drugi” - дыккаг [dykkag] lub дыккæгæм [dykkägäm]
3. „trzeci” - æртыккаг [ärtykkag] lub æртыккæгæм [ärtykkägäm]
4. „czwarty” - цыппæрæм [syppäräm]
5. „piąty” - фæндзæм [fändzäm]
6. „szósty” - æхсæзæм [ächšäžäm]
7. „siódmy” - æвдæм [äwdäm]
8. „ósmy” - æстæм [šštäm]
9. „dziewiąty” - фарæстæм [faräštäm]
10. „dziesiąty” - дæсæм [däšäm]
11. „jedenasty” - иуæндæсæм [iłändäšäm] itd.
85
III. Morfologia
W literackim języku osetyjskim, bazującym na dialekcie irańskim, przy¬
trafiają się także formy liczebników porządkowych przejęte z dialektu digorskie-
go (zachodnioosetyjskiego). Charakteryzują się sufiksem -æймаг [-äjmag], np.
„czwarty” - цыппæрæймаг [syppäräjmag], „piąty” - фæндзæймаг [fändzäj-
mag], „szósty” - æхсæзæймаг [ächšäžäjmag] itd., Ab., szkic, s. 519.
Powyżej dwudziestu występują równolegle formy tworzone według zasad
systemu dziesiątkowego lub dwudziestkowego, por. III.4.1, np.
21. „dwudziesty pierwszy” - дыууын фыццæгæм [dyłlyn fyccägäm] lub
uy æмæ ссæдзæм [ił ämä ššäzäm]
40. „czterdziesty” - цыппорæм [sypporätn] lub дыууиссæдзæм
[dyłłiššäzäm]
>■ 60. „sześćdziesiąty” - æхсайæм [ächśajäm] lub æртиссæдзæм [är-
tiššäzäm].
Liczebnik porządkowy od „stu” tworzy się według systemu dwudziestko¬
wego. „Setny” to:
фондз-ы-ссæдз-æм [fondz-y-ššäz-äm] lub фондз-ы-ссæдз-æймаг
[fondz-y-ššäz-äjmag] (forma digorska).
„Tysięczny” to мин-æм [min-äm].
W liczebnikach złożonych formę porządkową przyjmuje tylko ostatni
człon, np. „sto siedemdziesiąty szósty” to: сæдæ æвдай æхсæз-æм [šädä äwdaj
ächšäž-äm], por. Achwl., s. 159.
W funkcji przydawki liczebnik porządkowy zajmuje miejsce przed wyra¬
zem określanym, np.
>- Мæ чызг ба-цыд фæндз-æм кълас-мæ [Mä czyžg ba-sydfändz-äm k ’laš-
-mä] „Moja córka przeszła do piątej klasy” (Achwl., s. 160).
III.4.6 Liczebniki rozdzielcze (distributiya) tworzy się przy pomocy sufiksu -гай
[-gaj], np.
иу-гай [ił-gaj] „po jednym”
ды-гай [dy-gaj] „po dwa”
>■ æрт-ы-гай [ärt-y-gaj] „po trzy”
цыппæр-гай [syppär-gaj] „po cztery”
фæндз-гай [fändz-gaj] „po pięć”
дæс-гай [däš-kaj] „po dziesięć”
>■ сæдæ-гай [šädä-gaj] „po sto” (Ab., szkic, s. 519).
86
III. Morfologia
W znaczeniu „po” używany bywa przyimek фæйнæ [fäjnä] wymagający
po sobie genetiwu, np. фæйнæ цыппар-ы [fäjnä syppar-y] „po cztery” (Achwl.,
s. 162). Sama forma фæйнæ [fäjnä] znaczy „po jednym”, np. Фæйнæ чиныдж-ы
нын радтой [Fäjnä czinydż-y nyn rattoj] „Po jednej książce nam dali (dano)”
(slow, os.-ros., s. 439).
111.4.7 Liczebniki ułamkowe tworzy się przez połączenie liczebnika porządkowe¬
go z rzeczownikiem хай [chaj] o znaczeniu „część”, np.
> фæндз-æм хай [fändz-äm chaj] „jedna piąta” (dosł.: „piąta część”)
дæс-сем хай [däš-äm chaj] „jedna dziesiąta” (dosł.: „dziesiąta część”)
> æртæ цыппæр-æм хай-ы [ärtäsyppär-äm chaj-y] „trzy czwarte (części)”.
W znaczeniu „jedna druga” używane są rzeczowniki æрдæг [ärdäg]
i æмбис [ämbiš] odpowiadające polskim formom: „pół, połowa”, np. гектар
æмæ æрдæг [gektar ämä ärdäg] „hektar i pół (półtora hektara)”.
Сахат-ы 'рдæг мæм банхъæлмæ кæс [Šachat-y ’rdäg mäm banąähnä
käš] „Pół godziny poczekaj na mnie!” (rozm., s. 49).
111.4.8 W znaczeniu zbiorowym występują liczebniki główne w mianowniku
lub w ablatiwie, np. Уат-ы дыууæ-йæ уыд-ыстæм [Łat-y dyłłä-jä łyd-yštäm]
„W pokoju byliśmy we dwoje” (słów, os.-ros., s. 123).
> „troje” - æртæ(йæ) [ärtä(jäj]
> „czworo” - цыппар(æй) [syppar(äj)]
>■ „pięcioro” - фондз(æй) [fondz(äj)]
>■ „sześcioro” - æхсæз(æй) [ächšäž(äj)]
>■ „siedmioro” - авд(æй) [awd(äj)].
111.4.9 Liczebniki wielokrotne (mnożne) powstają przy pomocy sufiksu -(ы)вæр
]-(y)wär].
Przykłady: ды-вæр цæф [dy-wär säf] „dwukrotne uderzenie” (od дыууæ
[dyłłä] „dwa”)
> æрт-ывæр [ärt-ywär] „potrójny, trzykrotny”.
111.4.10 Liczebniki abstrakcyjne
Kategoria ta nie wykształciła się w języku osetyjskim. W znaczeniu na¬
zwy liczby (polskie „trójka”, „czwórka” itd.) występują liczebniki główne.
87
III. Morfologia
111.4.11 Przykłady użycia liczebników w potocznych pytaniach i odpowiedziach.
>■ Pytanie: Цал сахат-ы y? [Sal šachat-y u?] „Która godzina?” (dosł.: „Ile
godzin jest?”).
Odpowiedź pełna: Ныртæккæу æртæ сахат-ы [Nyrtäkkä u ärtäšachat-
-y] „Teraz jest godzina trzecia” (dosł.: „Teraz jest trzy godziny”), rozm.,
s. 48.
Odpowiedź krótka: Æртæ [ärtä] „Trzecia” (dosł.: „Trzy”).
Pytanie: Сахæт-т-æй цал-ыл рай-дай-дзæн ye ’мбырд? [Šachät-t-äj
sal-yl raj-daj-zän łe’mbyrd?] „O której godzinie rozpocznie się wasze ze¬
branie?” („zebranie” - æмбырд [ambyrd]'), Achwl., s. 166
Odpowiedź: Дæс-ыл [Däš-yl] „O dziesiątej” (liczebnik główny w adessi-
wie, por. III.1.10.7).
>■ Pytanie: Цал аз-ы дыл цæу-ы? [Sal až-y dyl säl-y?] „Ile masz lat?” (dosł.:
„Ile lat na ciebie idzie?”), rozm., s. 40
Odpowiedź: Мæн-ыл цæу-ы дыууын аз-ы [Män-yl säl-y dyllyn až-y]
„Mam dwadzieścia lat” (dosł.: „Na mnie [adessivus] idzie dwadzieścia
lat”), ibidem.
111.4.12 Do liczebników nieokreślonych należy m.in. цал-дæр [sal-där] „kilka,
kilku”. Może być poprzedzony liczebnikiem uy [U] „jeden”. Przykłady:
Цал-дæр лæдж-ы сæ къух-т-æ с-дард-той [Sal-där lädż-y šä k’uch-t-ä
ž-dart-toj] ..Kilku ludzi podniosło ręce” (Ab., słownik, 1.1, s. 287)
Иу иал-дæр ир-он ном-ы-ма мын зæгъ! [II sal-där ir-on пот-у-та туп
žäγl] „Wymień (dosł.: powiedz) mi kilka osetyjskich imion!” (rozm., s. 18)
111.4.13 Formuły działań arytmetycznych
dodawanie
>■ Æртæ-мæ бафтау фараст - уыдзæнис дыууадæс [ärtä-mä baftal fa-
rašt - lyzäniš dylladäš] (3 + 9 = 12), dosł.: „Do trzech dodaj (бафтауын
[baftalyn] „dodać”) dziewięć - będzie dwanaście”. O formie уы-дзæн-ис
[lyzäniš] p. § III.6.6.5 (futurum).
odejmowanie
Ссæдз-æй pannap фынддæс-уыдзæнис фондз [ššäz-äj rapparfynttäš -
lyzäniš fondz] (20 - 15 = 5), dosł.: „Od dwudziestu odejmij (раппарын
[rapparyn] „odjąć”) piętnaście - będzie pięć”.
88
III. Morfologia
mnożenie
Фондз райс æхсæз хатт-ы - уыдзысты æртын [fondz rajš ächšäž
chatt-y — łyzyšty ärtyn] (5x6 = 30), dosł.: „Pięć weź (райсын [rajšyn]
„wziąć”) sześć razy - będzie (będą) trzydzieści”.
dzielenie
Æртын дыууæ байуар аст-ыл - уыдзæнис цыппар [ärtyn dyłłä baj-
łar ašt-yl - fyzäniš syppar] (32 : 8 = 4), dosł.: „Trzydzieści dwa podziel
(байуарын [bajłaryn] „podzielić”) na osiem - będzie cztery” (Achwl.,
s. 164-165).
III.5 ZAIMEK
111.5.1 Zaimki mogą zastępować: rzeczowniki (są to tzw. zaimki rzeczowne),
przymiotniki (z. przymiotne), przysłówki (z. przysłowne), liczebniki (z. liczebne).
Osetyjscy językoznawcy (W. I. Abajew - p. Ab., szkic, s. 520-532,
N. Ch. Kulajew - p. Achwl., s. 7, 170-172, M. I. Isajew — p. Основы иранского
языкознания, s. 593) dzielą zaimki osetyjskie na następujące grupy znaczenio¬
we: osobowe, zwrotne, dzierżawcze, wskazujące, względne, pytajno-względne,
nieokreślone, określone, negatywne, wzajemne.
III. 5.2 Zaimki osobowe
111.5.2.1 Właściwe zaimki osobowe odnoszą się tylko do pierwszej i drugiej oso¬
by, czyli do uczestników dialogu: pierwsza osoba to „mówiący” (po osetyjsku
æз [äž] „ja”), a druga to „słuchacz” (ды [dy] „ty”). Odpowiednie formy liczby
mnogiej: мах [mach] „my”, сымах [šymach] „wy”. W funkcji zaimka trzeciej
osoby (spoza dialogu) występują zaimki wskazujące, p. niżej, § III.5.2.4.1 i n.
111.5.2.2 Zaimki osobowe mają w języku osetyjskim dwa typy form: pełne (ak¬
centowane) i krótkie (nieakcentowane, enklityczne). Jedne i drugie odmieniają
się przez przypadki. Przybierają przy tym końcówki prawie takie same jak dekli-
nujące się rzeczowniki.
89
III. Morfologia
Uwaga! Formy krótkie comitatiwu: мемæ [mjemä] „ze mną”, демæ [djemä]
„7. tobą”; немæ [njemä] „z nami”,yejwte [łemä] „z wami” mogą być akcentowane,
a więc faktycznie nie są enklitykami, por. Ab., szkic, s. 522, przypis 2.
æз [äž] „ja”
мæн [män] „mnie”
мæн-сен [män-än] „mnie”
мæн-мæ [män-mä] „do mnie, u mnie'
III.5.2.2.1 W pierwszej osobie 1. poj. obserwujemy supletywizm, historycznie
spokrewniony z materiałem polskim (Ja - mnie itd.). Oto paradygmat form peł¬
nych (akcentowanych):
nominativus
genetivus
dativus
allativus
(forma oboczna z asymilacją: мæм-мæ [mäm-mä], Ab., szkic, s. 520, § 63)
ablativus
>■ adessivus
>■ aequativus
comitativus
мæн-æй [män-äj] „ode mnie” (także: „u mnie”)
мæн-ыл [män-yl] „na mnie, o mnie”
мæн-ау [män-ał] „jak ja, podobnie do mnie”
мæн-имæ [män-imä] „ze mną”.
Pełne formy zaimków osobowych nie posiadają formy inessiwu (locatiwu).
Ponieważ w wielu fragmentach niniejszej gramatyki występują liczne
przykłady użycia zaimków osobowych, tu ograniczymy się do dwóch, trzech
przykładów dla każdej osoby. I tak:
Æз нуазын амондджын Ирыстон-ы тыххæй [Äž nłažyn amonddżyn
Iryšton-y tychchäj] „Ja wznoszę toast (dosł.: piję) za szczęśliwą Osetię”
(rozm., s. 25).
Мæн-æн тынг æхсызгон y дæ фенд [Män-än tyng ächšyžgon u dä fjend]
„Mnie jest bardzo miło zobaczyć cię” (ibidem, s. 15).
Podmiotem drugiego zdania jest grupa wyrazowa дæ фенд [dä fjend]
(dosł.: „twoje zobaczenie”). Dopełnieniem dalszym: dativus zaimka 1. osoby
1. poj. мæн-æн [män-än] „mnie”. Tu jego pełna forma służy uwypukleniu pierw¬
szej osoby. Forma krótka (enklityczna) brzmiałabyмын [myn] (odpowiednik pol¬
skiego „mi”), por. przykład z końca paragrafu III.5.2.3.1.
90
III. Morfologia
III.5.2.2.2 Zaimek 2. osoby 1. poj. przypadki zależne tworzy od tematu дæу- [dał-].
Oto paradygmat form pełnych:
>>
nominativus
ды [dy] „ty”
>>
genetivus
dcey [däł] „ciebie”
dativus
дæу-æн [däł-än] „tobie”
>>
allativus
дæу-мæ [däł-mä] „do ciebie, u ciebie”
ablativus
дæу-сгй [däł-äj] „od ciebie, u ciebie”
adessivus
дсеу-ыл [däł-ył] „na tobie, o tobie”
aequativus
дæу-ау [däł-ał] „jak ty, podobnie do ciebie”
comitativus
дæу-имæ [däł-imä] „z tobą”.
Oto przykłady:
>■ Иы мæ зæрдæ-мæ тынг цсеу-ыс [Dy mä žärdä-mä tyng säł-yš] „Ty mi
się bardzo podobasz” (rozm., s. 27), dosł.: „Ty do mojego serca bardzo
idziesz”.
>■ Мæн фæнд-ы дæу ме ’мбал-имæ ба-зон-гæ кæн-ын [Män fänd-y däł
mje’mbal-imä ba-žon-gä kän-yn] „Chcę cię (=ciebie) poznać z moim kole¬
gą” (rozm., s. 17). Por. komentarz do zdania zawierającego formę ба-зон-
гæ [ba-žon-gä] w paragrafie III.5.2.3.1.
Genetivus 2. os. sg. dcey [däł] pełni tu funkcję biernika / accusatiwu (przy-
padka nieistniejącego w języku osetyjskim). Pierwszy wyraz zdaniaмæн [män]
jest pełną formą genetiwu zaimka æз [äž] „ja”, por. poprzedni paragraf. Pełni on
funkcję podmiotu logicznego w zdaniu z orzeczeniem wyrażonym czasowni¬
kiem modalnym фæндын [fändyn] „chcieć”, por. III.6.13.1. W grupie wyrazowej
ме ’мбал-имæ [mje’mbał-imä] ,,z moim kolegą” (dopełnienie dalsze) pierwszy
wyraz ме [mje] jest wariantem fonetycznym krótkiej formy genetiwu zaimka æз
[äž] „ja”, por. niżej III.5.2.3.1 (мæ [mä] > ме [mje]) występującym w przypad¬
ku elizji: мæ æмбал-имæ [mä ämbal-imä], gdzie æмбал [ämbał] to rzeczownik
„kolega, towarzysz”.
III.5.2.2.3 Formy liczby mnogiej charakteryzują się jednakowymi postaciami
nominatiwu i genetiwu. Te drugie mają także znaczenie dzierżawcze: mogą od¬
powiadać na pytanie „czyj?”
Paradygmat 1. osoby liczby mnogiej:
>■ nominativus мах [mach] „my”
91
III. Morfologia
>■ genetivus
мах [mach] „nas; nasz”
>>
dativus
мах-æн [mach-än] „nam”
allativus
мах-мæ [mach-mä] „do nas, u nas”
ablativus
мах-æй [mach-äj] „od nas; u nas”
adessivus
мах-ыл [mach-yl] „na nas, o nas”
aequativus
мах-ау [mach-ał] „jak my, podobnie do nas”
comitativus
мах-имæ [mach-imä] „z nami”.
Przykłady użycia w zdaniu:
>■ Мах æмгæрттæ стæм [Mach ämgärttä štäm] ..My jesteśmy rówieśnika¬
mi” (rozm., s. 41)
Уыдон мах федтой [Łydon mach fjettoj] „Oni nas widzieli” (słów, os.-
-ros., s. 291)
Мах хъæу-ы тæлмац-гæнæг [Mach qäł-y tälmas-känäg] „Potrzebny nam
jest tłumacz” (rozm., s. 29). Pierwszy wyraz jest tu formą genetiwu zaimka
1. os. 1. mn. w funkcji dopełnienia dalszego, bo taka jest składnia czasow¬
nika modalnego хъæу-ын [qäł-yn] „być potrzebnym”, por. III.6.13.2.2.
Мах дыргъдон-ы зай-ы фæткъуы-т-æ, кæрдо-т-æ, чылауи-т-æ, бал-
-т-æ [Mach dyrγdon-y žaj-y fätk’ły-t-ä, kärdo-t-ä, czylałi-t-ä, bal-t-ä]
„W naszym sadzie rosną (dosł.: rośnie) jabłka, gruszki, śliwki, wiśnie”
(rozm., s. 80)
>• Мах-мæ uc гиоколад [Mach-mä iš szokolad] „Mamy czekoladę” (dosł.
..U nas jest czekolada”), ibidem, s. 86.
Przez analogię do rzeczowników pojawiła się oboczna forma zaimka
o znaczeniu „my”: мах-т-æ [mach-t-ä], p. AchwL, s. 174, p. 3.
III.5.2.2.4 Paradygmat 2. osoby 1. mn.
nominativus
genetivus
dativus
allativus
ablativus
adessivus
aequativus
сымах [śymach] „wy”
сымах [šymach] „was; wasz”
сымах-æн [šymach-än] „wam”
сымах-мæ [šymach-mä] „do was, u was”
сымах-æй [šymach-äj] „od was, u was”
сымах-ыл [šymach-yl] „na was, o was”
сымах-ау [šymach-ał] „jak wy, podobnie do
was”
>■ comitativus
сымах-имæ [šymach-imä] „z wami”.
92
III. Morfologia
Uwaga! W przeciwieństwie do języka rosyjskiego, w którym zaimek вы
„wy” może się odnosić do jednej osoby (jako forma grzecznościowa, odpowied¬
nik polskich form „pan, pani, państwo”), w języku osetyjskim formy zaimkowe
2. osoby 1. mn. odnoszą się wyłącznie do większej liczby osób. Osetyjczycy mó¬
wią do siebie per „ty”.
Przykłady:
>■ Сымах ба-хорд-тат аходсен? [Šymach ba-chorttat achodän?] „(Czy)
wy zjedliście śniadanie?” (rozm., s. 64). Tu forma сымах [šymach] stoi
w nominatiwie i pełni funkcję podmiotu. W następnym zdaniu tak samo
wymawiana (i pisana) forma jest genetiwem, bo takiej formy wymaga cza¬
sownik modalny хъæуын [qäłyn] odpowiadający w tym zdaniu polskiemu
czasownikowi „musieć”.
>■ Сымахуым уæвын хъсеу-ы райсом-ы авд сахат-ыл [Šymach łym łäwyn
qäł-y rajšom-y awd šachat-yl] (rozm., s. 49) „Musicie tam być jutro rano
o godzinie siódmej”.
Komentarz. Forma сымах [šymach] jest tutaj genetiwem (!) zaimka 2. oso¬
by 1. mn. Pełni funkcję podmiotu logicznego przy czasowniku хъæу-ы [qäł-y]
(3. os. sg.: „jest potrzebne”), por. niżej, § III.6.13.2.2. A więc wyrazy podkreślone
w powyższym przykładzie odpowiadają polskiej formie „musicie”. Zaimek уым
[łym] znaczy „tam”, por. niżej, § III.5.2.4.1.
Należy pamiętać, że użycie zaimka osobowego w funkcji podmiotu nie
jest obowiązkowe, ponieważ orzeczenie osetyjskie jednoznacznie wskazuje ka¬
tegorię osoby. Użycie zaimka służy tylko uwypukleniu informacji, o którą osobę
w zdaniu chodzi.
Przez analogię do rzeczowników pojawiła się oboczna forma zaimka
o znaczeniu „wy”: сымах-т-æ [šymach-t-ä], p. Achwl., s. 174, p. 3.
III.5.2.3 Formy krótkie (nieakcentowane, enklityczne) zaimków osobowych nie
występują w nominatiwie. Innymi słowy funkcję podmiotu mogą w zdaniu ose¬
tyjskim pełnić tylko pełne formy zaimków osobowych, o ile w ogóle zaimek
wskazujący osobę podmiotu występuje w danym zdaniu, por. przedostatni akapit
poprzedniego paragrafu. Formy krótkie nie mają również przypadka zwanego
aeąuatiwem.
93
III. Morfologia
Drugą różnicą (jeśli chodzi o zasób form) dzielącą formy pełne od krót¬
kich jest istnienie inessiwu form krótkich, przy braku tego przypadka w formach
długich.
III.5.2.3.1 Oto paradygmaty form krótkich (nieakcentowanych) zaimków
osobowych.
1. osoba 1. poj.
>>
genetivus
мсе [mä] „mnie; mój”
dativus
мын [myn] „mi, mnie”
allativus
мæм [mäm] „do mnie, u mnie”
ablativus
мæ [mä] „ode mnie”
inessivus
мæ [mä] „we mnie”
adessivus
мыл [myl] „na mnie, o mnie”
comitativus
мемæ [mjemä] „ze mną”.
Warto tu zwrócić uwagę na paralelę osetyjsko-polską: w celowniku ose-
tyjskim formie pełnej (akcentowanej) мæн-æн [män-än] odpowiada polska ak¬
centowana forma mnie (jak w zdaniu z konstrukcją uwypuklającą: Mnie się to
nie podoba). Formie krótkiej мын [myn] odpowiada polskie mi, w literackiej pol-
szczyźnie nigdy nie akcentowane, np. To mi się nie podoba. We współczesnej
polszczyźnie potocznej coraz częściej słyszy się akcentowane mi, np. Mi się wy¬
doje, co poloniści uważają za błąd.
Język osetyjski aż w sześciu przypadkach posiada odrębne formy zaim¬
ków osobowych. Oto przykłady użycia form krótkich w zdaniu.
>■ Ба-зон-гæ-ма мæ кæн-ут ирон æвзадж-ы ахуыр-гæнæг-имсе [Ba-žon-
-gä-ma mä kän-ut iron äwžadż-y achłyr-gänäg-imä] ,,Poznajcie(ż) mnie
z nauczycielem języka osetyjskiego” (rozm., s. 106).
Komentarz. Krótka forma genetiwu мæ [mä] pełni w tym zdaniu funkcję
dopełnienia bliższego. Orzeczeniem jest 2. os. 1. mn. imperatiwu czasownika zło¬
żonego ба-зон-гæ ксен-ын [ba-žon-gä koen-yn] „poznać (kogoś z kimś)”, w któ¬
rym 6a- [ba-] to praeverbium (por. III.6.8.1), a -гæ [-gä] jest sufiksem gerundial-
nym (por. III.6.6.2). Dodana do formy ба-зон-гæ [ba-žon-gä] nieakcentowana
sylaba -ма [-ma] jest partykułą uwypuklającą o treści podobnej do polskiego -no,
-że w zwrotach typu powiedz-że! (i rosyjskiego -ка, por. słów, os.-ros., s. 287).
Ta sama krótka forma dopełniacza мсе [mä] może także występować
w znaczeniu dzierżawczym „mój”, np. мæ ном y ... [mä nom u ...] ..moje imię
94
III. Morfologia
jest...” (rozm., s. 18) w sensie: ..moim imieniem jest...” (odpowiednik polskiego
zdania mam na imię..].
Przykład na dativus:
>■ Ног газет-т-æ мын авæр [Nog gazjet-t-ä myn awär] „Daj mi nowe ga¬
zety” (rozm., s. 121).
III.5.2.3.2 Formy krótkie zaimka 2. osoby 1. poj.:
genetivus
dce [dä] „cię (ciebie); twój”
dativus
дын [dyn] „ci (tobie)”
allativus
дæм [däm] „do ciebie, u ciebie'
>>
ablativus
дæ [dä] „od ciebie”
inessivus
дæ [dä] „w tobie”
adessivus
дыл [dyl] „na tobie, o tobie”
comitativus
демæ [djemä] „z tobą”.
Przykłady na formy genetiwu:
>■ Æз дæ уарз-ын [Äž dä łarž-yn] „Ja cię kocham” (rozm., s. 27).
Tu forma дæ [dä] (genetivus) pełni funkcję dopełnienia bliższego. Może
także występować w znaczeniu dzierżawczym, np.
>■ Дæ бон хорз! [Dä bon choržl] „Dzień dobry!” dosł.: „Twój dzień dobry
(w domyśle: niech będzie!)”.
Przykład inessiwu (locatiwu):
>■ Цы дæ рисс-ы? [Sy dä rišš-y?] „Co cię boli?” (dosł.: Co w tobie boli?),
rozm., s. 115.
Przykład adessiwu:
Цал аз-ы дыл цæу-ы? [Sal až-y dyl säl-y?] „Ile masz lat?” (dosł.: Ile lat na
ciebie idzie?), ibidem, s. 124.
III.5.2.3.3 Formy krótkie zaimka osobowego 1. osoby 1. mn.:
genetivus
нæ [nä] „nas; nasz”
dativus
нын [nyn] „nam”
allativus
нæм [näm] „do nas, u nas”
ablativus
нæ [nä] „od nas”
inessivus
нæ [nä] „w nas”
95
III. Morfologia
adessivus
>■ comitativus
ныл [nyl] „na nas, o nas”
немæ [njemä] „z nami”.
Uwaga! Forma genetiwu нсе [nä] „nas; nasz” przypadkiem pokrywa się
z formą partykuły przeczącej нæ [nä] „nie”, np. нæ нæ фед-та [nä nä fjet-
ta] „nie widział(a) nas” (słów, os.-ros., s. 306), gdzie forma genetiwu wiąże się
z funkcją dopełnienia bliższego. Przypomina to dwuznaczność polskiej formy
nie w zdaniu ,,on(a) o nie nie dba”, w którym pierwsze nie to zaimek, a drugie -
partykuła przecząca.
Ta sama forma (zaimkowa) нæ [nä] może mieć także znaczenie dzierżaw¬
cze. np.
Hce мыггагy... [Nä mykkag u ...] „Nazywamy się...”, dosł.: Nasze nazwi¬
sko jest... (w sensie: Naszym nazwiskiem jest...), rozm., s. 19.
III.5.2.3.4 Formy krótkie zaimka osobowego 2. osoby 1. mn.:
genetivus
yce [łä] „was; wasz”
>>
dativus
уын [łyn] „wam”
>-
allativus
усем [łäm] „do was, u was”
ablativus
yce [łä] „od was”
inessivus
уæ [łä] „w was”
adessivus
уыл [łyl] „na was, o was”
comitativus
уемсе [łemä] „z wami”.
Przykłady:
>■ Мæ гуыр-æн бон-ы куывд-мæуæхон-ын [Mäglyr-än bon-y kływd-mä łä
chon-yn] „Zapraszam (dosł.: wołam) was na moje urodziny”
Komentarz: гуыр-æн бон [głyr-än bon] to dosłownie „dzień urodzenia”
(gdzie pierwszy wyraz jest rzeczownikiem odsłownym od czasownika гуыр-
-ын [głyr-yn] „rodzić się” w funkcji przydawkowej, por. III.6.6.8.3.3 i angielskie
birthday[, куывд [kływd] „uczta, przyjęcie; modlitwa” (temat przeszły czasow¬
nika кув-ын [kuw-yn] „modlić się, czcić”). W zdaniu tym forma yce [łä] jest
genetiwem krótkiej formy zaimka сымах [šymach] „wy”. Pełni tu funkcję do¬
pełnienia bliższego.
Jak o tym będzie mowa niżej (por. § III.6.6.1.2.12), polskiemu czasowniko¬
wi „mieć” odpowiada w języku osetyjskim połączenie czasownikowej formy uc
[iš] „jest” (w sensie: „istnieje”) z datiwem lub allatiwem posiadacza, np.
96
III. Morfologia
Цавæр хъазæн-т-æ уæм ис? [Sawär qažän-t-ä łäm iš?J „Jakie zabawki
macie?” (rozm., s. 81). Przypomina to rosyjską konstrukcję: „Какие y вас есть
игрушки?” {ibidem).
III.5.2.4.1 Jak już o tym wspomniano (III.5.2.1), w funkcji zaimka trzeciej osoby
(spoza dialogu) występują zaimki wskazujące, przede wszystkim уый [łyj], od¬
powiednik polskich form „on, ona, ono”. Forma ta odnosi się do „reszty świata”,
tj. do osób innych niż „ja” i „ty” (oraz „my” i „wy”), a także do zwierząt i innych
bytów (przedmiotów, pojęć itd.).
Pełna forma уый [łyj] dysponuje wszystkimi dziewięcioma przypadkami,
przy czym dwa pierwsze (nominativus i genetivus) są jednakowe, podobnie jak
odpowiednie formy zaimków мах [mach] „my, nas, nasz” i сымах [šymach]
„wy, was, wasz”. Oto pełny paradygmat odmiany zaimka уый [łyj] w liczbie
pojedynczej (pod polskim odpowiednikiem „on” należy rozumieć także formę
rodzaju żeńskiego „ona” i nijakiego „ono”, bowiem język osetyjski nie zna kate¬
gorii rodzaju gramatycznego):
nominativus
уый [łyj] „on”
genetivus
уый [łyj] „jego, go”
dativus
уымæн [łymän] „jemu, mu”
allativus
уымæ [łymä] „do niego, u niego”
ablativus
уымæй [łymäj] „od niego, u niego”
>-
inessivus
уым [łym] „w nim; tam”
adessivus
ууыл [ułył] „na nim, o nim”
aequativus
уыйау [łyjał] „jak on, podobnie do niego”
comitativus
уыимæ [łyimä] „z nim”.
Oprócz znaczenia rzeczownego (p. przykłady niżej) formy te mogą mieć
także znaczenie przymiotne, tj. występować w funkcji przydawki (odpowiednik
polskich form „tamten”, „tamta”, „tamto” lub „ten”, „ta”, „to”). A forma inessiwu
уым [łym] nabrała znaczenia przysłownego, znaczy tyle co „tam” (na pytanie
„gdzie?”). Przykład użycia - p. drugie zdanie w paragrafie III.5.2.2.4.
Warto zwrócić uwagę na podobieństwo niektórych pełnych form oma¬
wianego tu zaimka 3. osoby 1. poj. z krótkimi formami zaimka 2. osoby 1. mn.
(p. IIL5.2.3.4): уыл [łyl] „na was, o was” - ууыл [ułył] „na nim, o nim” oraz
уемæ [łemä] „z wami” -уыимæ [łyimä] „z nim”.
97
III. Morfologia
Przykłady użycia różnych form zaimka уый [łyj] w zdaniu:
>■ Уый æр-ба-цыд-ис скъола-мæ [Łyj är-ba-syd-iš šk’ola-mä] „Ontal przy¬
szedł (przyszła) do szkoły” (Achwl., s. 172, § 158). W zdaniu tym zaimek
уый [łyj] stoi w nominatiwie i pełni funkcję podmiotu.
>■ Ба-хатыр кæн, фæлæ уый афтæ нæу [Ba-chatyr kän fälä łyj aftä näł]
„Przepraszam (dosł.: wybacz), ale to nie jest tak” (rozm., s. 22). Podkreślo¬
ny zaimek уый [łyj] odnosi się tu nie do osób („on, ona”), lecz do pojęcia
(„ono”), które po polsku lepiej jest oddać zaimkiem wskazującym „to”.
Ай уый чиныг y [Aj łyj czinyg u] „To jest jego książka” (słów, ros.-os.,
s. 144). Forma уый [łyj] jest tu dopełniaczem w funkcji dzierżawczej:
„jego, jej”. Pierwszy wyraz tego zdania ай [aj] jest jedną z form zaimka
wskazującego odpowiadającego w tym zdaniu polskiemu „to”, por. niżej,
Ш.5.З.
Przykład trudniejszy:
>■ Кæй бон y, уый хорзæх дæ уæд! [Käj bon u, łyj choržäch dä łäd!] „Czyj
jest dzień, tego (jego) łaska twoją niech będzie!” (Takazow 2004, s. 134).
Komentarz. W tym zdaniu уый [łyj] jest formą genetiwu (identyczną z no-
minatiwem). Pełni funkcję przydawki wobec rzeczownika хорзæх [choržäch]
„łaska”. Chodzi tu o Boga (który jest panem „dnia”: бон [bon])', „niech Jego
łaska spocznie na tobie (dosł.: będzie twoja)!”
Forma кæй [käj] „czyj, kogo” jest genetiwem zaimka względno-pytajnego
чи [czi] „kto?” (p. niżej, § III.5.10).
Zdanie to należy do formuł powitalnych. Jest jedną z możliwych odpowie¬
dzi na zwrot: Дæ бон хорз [Dä bon chorž], odpowiednik polskiego „dzień do¬
bry”, dosł.: „Twój dzień dobry (w domyśle: niech będzie!)”. W zależności od pory
dnia rzeczownik бон [bon] dzień” może być zastąpiony inną nazwą: райсом
[rajšom] „poranek”, изæр [ižär] „wieczór”, æхсæв [ächšäw] „noc” (Takazow
2004, s. 134).
III.5.2.4.2 Oto odmiana pełnych form zaimka 3. osobyуый [łyj] w liczbie mnogiej:
nominativus
уыдон [łydon] „oni, one”
>>
genetivus
уыдон [łydon], уыдоны [łydony] „ich”
>>
dativus
уыдонæн [łydonän] „im”
allativus
уъгдонмæ [łydonmä] „do nich, u nich”
ablativus
уыдонæй [łydonäj] „od nich, o nich”
98
III. Morfologia
inessivus
уыдоны [łydony] „w nich”
>>
adessivus
уыдоныл [łydonył] „na nich, o nich”
>>
aequativus
уыдонау [łydonał] „jak oni, podobnie do nich”
comitativus
уыдонимæ [łydonimä] „z nimi”.
W nominatiwie prócz formy уыдон [łydon] przytrafia się także forma
wzorowana na liczbie mnogiej rzeczowników: уыдæттæ [łydättä] „oni, one”,
p. Achwl., s. 174, p. 3. Ma ona znaczenie poszerzone: „ci i inni (podobni do nich),
te i inne (podobne do nich”, p. Ab., szkic, s. 528, § 71.
Oto krótkie przykłady użycia różnych przypadków zaimka уыдон [łydon]
za podręcznikiem F. M. Takazowa (część I, 2004, s. 49):
> Уыдон дзурынц [Łydon zurync] „Oni (one) mówią” (podmiot w nomina¬
tiwie)
>■ Уыдон (= уыдоны) хонынц [Łydon (= łydony) chonync] „Ich (je) wołają /
zapraszają” (dopełnienie bliższe w genetiwie)
>■ уыдон чиныг [łydon czinyg] „ich książka” (przydawka w genetiwie, zna¬
czenie dzierżawcze)
Уыдонæн дзурынц [Łydonän zurync] „Im mówią” (dopełnienie dalsze
w datiwie)
>■ Уыдонмæ дзурынц [Łydonmä zurync] „Do nich mówią” (dopełnienie dal¬
sze w allatiwie)
>■ Уыдонæй дзурынц [Łydonäj zurync] „Na ich temat mówią” (dopełnienie
dalsze w ablatiwie)
>- Уыдоныл дзурынц [Łydonył zurync] „O nich mówią” (dopełnienie dalsze
w adessiwie)
Уыдонау дзурынц [Łydonał zurync] „Mówią jak oni / one (= podobnie do
nich)” (dopełnienie dalsze w aeąuatiwie)
Уыдонимæ дзурынц [łydonimä zurync] „Z nimi rozmawiają” (dopełnie¬
nie dalsze w comitatiwie).
III.5.2.4.3 Krótkie (nieakcentowane, enklityczne) formy zaimka wskazujące¬
go trzeciej osoby (podobnie jak w osobach 1. i 2., por. III.5.2.3) nie występują
w nominatiwie i w aeąuatiwie. Formy zaczynające się od ii- [j-] występują po
samogłosce poprzedniego wyrazu. Ich warianty: æй [äj], ын [yn], æм [äm], ыл
[yl] występują po wyrazach kończących się na spółgłoskę (Ab., szkic, s. 522,
przypis 1).
99
III. Morfologia
A A A A A A A
Oto paradygmat form enklitycznych 3. osoby 1. poj.:
genetivus æй [äj], йæ [jä] „jego, jej; go, ją”
dativus ын [yn], йын [jyn] „mu, jej”
allativus æм [äm], йæм [jäm] „do niego/niej, u niego/niej”
ablativus дзы [zy] „od niego/niej, u niego/niej”
inessivus дзы [zy] „w nim/niej; tam”
adessivus ыл [yl], йыл [jyl] „na nim/niej, o nim/niej”
comitativus йемæ [jemä] „z nim/nią”.
Przykłady:
>• Тагъд æй ра-фыс-дзы-стæм рынчын-дон-æй [Taγd äj ra-fyš-sy-štäm
rynczyn-don-äj] „Wnet go/ja wypiszemy ze szpitala” (rozm., s. 116). Po¬
stać æй [äj], używana po spółgłoskach, jest genetiwem krótkiej formy za¬
imka osobowego 3. osoby 1. poj. Tu pełni funkcję dopełnienia bliższego
(odpowiednik polskiego biernika, którego nie ma w języku osetyjskim).
Po samogłosce zamiast æй [äj] występuje postać „odwrócona”: йæ [jä], np.
>■ Ныр-.ма йæ рынчын-дон-æй ра-фысс-сен нæ-ма ис [Nyr-majä rynczyn-
-don-äj ra-fyšš-än nä-ma iś] „Jeszcze go/iei ze szpitala nie należy wypisy¬
wać” (jbideni). Partykuła ныр-ма wraz z нæ-ма odpowiada polskiej par¬
tykule przeczącej „jeszcze nie” i nadaje zdaniu sens: „jeszcze nie należy”.
Йæ аргъ цас y? [Jä arγ saš u?] „Ile to kosztuje?” (s. 131), dosł.: „Jego (=
tego towaru, przedmiotu) cena ile jest?”. W pytaniu tym forma йæ [jä] ma
znaczenie dzierżawcze (odpowiada na pytanie: „czyj?”). Podobnie w py¬
taniu: Чиу йæмой? [Czi ujä_moj?] „Kto jest jej mężem?” (ibidem, s. 42),
gdzie мой [moj] to rzeczownik „mąż”.
Uwaga! Powyższa forma może mieć także znaczenie dzierżawczozwrot-
ne: „swój”, np.
>■ Уый йæ ксерц ра-лас-та [Łyj jä kärs ra-laš-ta] „On zdjął swoja kurtkę”
(słów, os.-ros., s. 248). Dla znaczenia nie zwrotnego („jego” w odniesie¬
niu do innej osoby) używana jest forma pełna genetiwu zaimka уый [łyj],
identyczna z nominatiwem: Уыйуый кæрира-лас-та [Łyj łyj kärs ra-łaš-
-ta] „On zdjął jego (kogoś innego) kurtkę” (= .. .zdjął mu...).
100
III. Morfologia
Przykład na dativus:
Укол ын с-кæн-ын хъæу-ы [Ukoi yn š-kän-yn qäł-y] „Zastrzyk mu trzeba
zrobić” (rozm., s. 116). Pierwszy wyraz jest zapożyczeniem z rosyjskiego
укол „zastrzyk” (tu w funkcji dopełnienia bliższego). Forma ын [yn] pełni
funkcję dopełnienia dalszego. Podmiotu w tym zdaniu nie ma (konstruk¬
cja nieosobowa: с-кæн-ын хъæу-ы [š-kän-yn qäł-y] dosł.: „zrobić trzeba”).
Przykład na allativus:
Фæ-лæуу æм, ныртæккæ йсе ардæм хъæу-ы [Fä-läłł äm, nyrtäkkä jä
ardäm qäł-y] „Zaczekaj na niego, zaraz tu powinien być” (ibidem, s. 19).
Komentarz. Forma æм [äm] to allativus, bo takiego przypadka wymaga
czasownik фæ-лæуу-ын [fä-läłł-yn] „stać” w znaczeniu „czekać” (po polsku:
na kogo). Natomiast w drugiej części zdania йæ [jä] jest genetiwem w funkcji
podmiotu logicznego orzeczenia wyrażonego czasownikiem modalnym хъæу-
ын [qäl-yn], por. § III.6.13.2. Forma ардæм [ardäm] oznacza kierunek ruchu
w naszą stronę (zaimek przysłowny „tu, tutaj” odpowiadający na pytanie „do¬
kąd?”). Ostatnią część zdania można by także przetłumaczyć słowami: „powi¬
nien tu przyjść”.
Przykład z formą comitatiwu:
Мæн йемсе а-ныхас кæн-ын хъæу-ы [Män jemä a-nychaš kän-yn qäł-y]
„Muszę z nim/nią porozmawiać” (ibidem, s. 70).
Forma ablatiwu дзы [zy] ma charakter supletywny (tworzy się od innego
tematu niż pozostałe formy). Oto przykład:
Уый мсе ахуыр-гæн-инаг y. Æз дзы сæрыстыр дæн [Łyj mä achlyr-gän-
-inag u. Äž zy šäryštyr dän] „On jest moim uczniem. Jestem z niego dum¬
ny” (ibidem, s. 108).
Tak samo wymawiana forma inessiwu może mieć znaczenie zaimka przy¬
stawnego „tam”, np.
>■ Цал адæймадж-ы ныгæд дзы ис? [Sal adäjmadż-y nygäd zy iš?J „Ilu
ludzi jest tam (dosł.: w nim; chodzi o grobowiec) pochowanych?” (ibidem,
s. 53). Częściej jednak w tym znaczeniu jest używana pełna forma уым
[lym], p. wyżej, III.5.2.4.1.
101
III. Morfologia
IIL5.2.4.4 Oto krótkie (nieakcentowane, enklityczne) formy zaimka wskazujące¬
go trzeciej osoby 1. mn.:
genetivus
dativus
allativus
ablativus
inessivus
adessivus
comitativus
A A A A A A A
сæ [šä] „ich, je”
сын [syn] „im”
сæм [šäm] „do nich, u nich”
сæ [šä], дзы [zy] „od nich, u nich”
cce [šä], дзы [zy] „w nich”
сыл [šyl] „na nich, o nich”
семсе [šjemä] „z nimi”.
Przykład na genetivus w funkcji dopełnienia bliższego (odpowiednik pol¬
skiego biernika):
Ба-тух-он сæ? [Ba-tuch-on šä?] „Czy mam je (te produkty) zawinąć?”
(rozm., s. 84).
Pierwszy wyraz (orzeczenie) jest 1. osobą subiunctiwu, por. III.6.6.3.1, od
czasownika ба-тух-ын [ba-tuch-yn] „zawinąć”.
Przykład na genetivus w funkcji dzierżawczej (jako przydawka):
Ай сæ хæдзар y [Aj šä chäzar u] „To jest ich dom” (słów, ros.-os., s. 201).
Możliwe jest także użycie w tym samym znaczeniu pełnej formy zaimka
wskazującego уый [łyj] w funkcji zaimka osobowego: Ай уыдон хседзар y
[Aj łydon chäzar u], gdzie уыдон [łydon] jest wspólną formą nominatiwu
i genetiwu, por. wyżej III.5.2.4.2. O zaimku ай [aj] będzie mowa niżej
(III.5.3.1).
Przykłady innych form przypadkowych za podręcznikiem F. M. Takazowa
(2004, s. 55):
(dativus) Уый сын аргъау дзур-ы [Łyj šyn arγał zur-y] ,,On(a) im bajkę
opowiada”
>- (allativus) Уыдон ссем дзур-ынц [Łydon šäm dzur-ync] „Oni (one) do nich
mówią”
(ablativus) Уый сæ (дзы) дзуапп дом-ы [Łyj šä [zy] złapp dom-y] ,,On(a)
od nich odpowiedzi się domaga”
(adessivus) Уый сыл зардж-ы-т-се кæн-ы [Łyj šyl žardż-y-t-ä kän-
-y] ,,On(a) o nich piosenki komponuje” (w liczbie pojedynczej „pieśń” to
зарæг [žaräg])
102
III. Morfologia
>■ (comitativus) Уый семæ цæу-ы куыст-мæ [Łyj šjemä säł-y kłyšt-mä]
,,On(a) z nimi idzie do pracy”.
III.5.3 Pozostałe zaimki wskazujące
III.5.3.1 Prócz formy уый [łyj] (pl. уыдон [łydon]) funkcjonującej jako zaimek
wskazujący, a także osobowy („on, ona, ono”, p. III.5.2.4.1 i III.5.2.4.2), język
osetyjski dysponuje jeszcze jednym zaimkiem wskazującym posiadającym
w nominatiwie sg. dwa warianty: a [a] i ай [aj] „ten, ta, to”. Pierwszy jest archa¬
icznym zaimkiem przymiotnym. Występuje tylko w funkcji dzierżawczej, jako
przydawka przed rzeczownikiem, np.
>■ A лæппу йæ тынг куы уарз-ы [A läppu jä tyng kły łarž-y] „Przecież (куы
[kły]) ten młodzieniec ją (uce [jä]) bardzo kocha” (Achwl., s. 183).
W tej funkcji archaiczna forma a [a] jest nieodmienna i może się odnosić
także do liczby mnogiej, np. a хæх-т-æ [ą chäch-t-ä] „te góry” (nieregularna
1. mn. od xox [choch] „góra”)
Forma ta zlewa się niekiedy z wyrazem określanym i jest razem z nim
pisana, np. абон [abon] „dzisiaj”, dosł.: „ten dzień” (< а-бон [a-bon]).
Oto paradygmat odmiany wskazującego zaimka rzeczownego a [a],
ай [aj]:
nominativus
a [a], ай [aj] „ten (ta, to)”
genetivus
ай [aj] „tego”
dativus
амæн [amän] „temu”
allativus
амæ [amä] „do tego, u tego”
ablativus
амæй [amäj] „od tego, u tego”
inessivus
ам [am] „(w tym); tu, tutaj”
adessivus
ауыл [ałył] „na tym, o tym”
aequativus
айау [ajał] „jak to, podobnie do tego”
comitativus
аимæ [aimä] „z tym”.
Podobnie jak w przypadku rozwoju znaczeniowego formy уым [łym]
„w nim” > „tam” (por. III.5.2.4.1), także i w tym przypadku obserwujemy ana¬
logiczny rozwój: ам [am] „w tym” > „tu, tutaj”, np. Ам фæндаг кæм uc? [Am
fändagkäm iš?] „Gdzie {кæм [käm]) tu jest droga?” (rozm., s. 35).
Drugi przykład:
>■ Ай цы y? [Aj sy u?] „Co to jest?” {ibidem, s. 38), gdzie цы [sy] jest zaim¬
kiem pytajnym o znaczeniu „co?” (p. III.5.10.3).
103
III. Morfologia
Ta sama forma (aii [aj]), podobnie jak w przypadku уый [łyj], występuje
także w genetiwie, np.:
>■ Ай куыст хуыз-дсер y уый куыст-æй [Aj kłyšt chłyž-där u łyj kłyšt-äj]
„Praca tego (człowieka) jest lepsza od pracy tamtego (człowieka)” (Taka-
zow 2004, s. 104).
Forma хуыз-дæр [chłyž-där] „lepszy” jest nieregularną formą stopnia
wyższego przymiotnika хорз [chorž] „dobry”, p. III.2.2.1.
Przykład użycia tych samych form w funkcji nominatiwu:
Ай хуым кæн-дзæн, уый ma поцхи-й-æ лас-дзæн [Aj chłym kän-dzän,
łyj ta poschi-j-ä łaš-sän] ..Ten będzie orać, a tamten bronować” (Achwl.,
s. 184).
III.5.3.2 Paradygmat odmiany przez przypadki form liczby mnogiej zaimka
a [a], ай [aj] „ten, ta, to”:
nominativus
адон [adon] „ci, te”
genetivus
adon [adon] / адоны [adony] „tych”
dativus
адонæн [adonän] „tym”
allativus
адонмæ [adonmä] „do tych, u tych”
ablativus
адонæй [adonäj] „od tych, u tych”
inessivus
адоны [adony] „w tych”
adessivus
адоныл [adonyl] „na tych, o tych”
aequativus
адонау [adonał] „jak ci / te; podobnie do tych”
comitativus
адонимæ [adonimä] „z tymi”.
Przykład:
>■ Адон мæ чингуытæ сты [Adon mä czingłytä šty] „To są moje książki”
(słów, ros.-os., s. 575), dosł.: „Te - moje książki są”.
III.5.3.3 We współczesnym języku osetyjskim zaimki wskazujące a [a], уый [łyj]
są zwykle poszerzane o sufiks -цы [-sy], Forma а-цы [asy] odnosi się do obiek¬
tów bliższych i odpowiada polskim formom: „ten, ta, to”. Natomiast forma уьг-г/ы
[łysy] - do obiektów dalszych (= polskie formy: „tamten, tamta, tamto”). Obie
występują tylko w funkcji przydawkowej (przymiotnej). Są nieodmienne i mogą
się odnosić zarówno do liczby pojedynczej, jak i mnogiej („ci, te”). Przez przy¬
padki odmienia się tylko rzeczownik, do którego te formy się odnoszą, np. а-цы
бон-т-ы [asy bon-t-y] „w tych dniach” (inessivus pl.).
104
III. Morfologia
Oto przykłady użycia tych zaimków za podręcznikiem F. M. Takazowa
(2004, s. 105), o ile nie podano innego źródła:
>• А-иы хъуыддаг дæуæй араз-гæ нæу [A-sy ąłyttag däłäj araž-gä näł] „Ta
sprawa nie od ciebie zależy”.
Tu zaimek wskazujący а-цы [a-sy] stoi przed rzeczownikiem w nominati-
wie 1. poj. Rzeczownik ten jest w zdaniu podmiotem.
>■ Куыд хуыйн-ы а-иы хъазт? [Kłyd chłyjn-y a-sy qašt?] „Jak się nazywa
ta gra?” (rozm., s. 126).
А-иы бандон йæ бынат-ы с-æвæр! [A-sy bandon jä bynat-y š-äwär!] „To
krzesło na swoim (dosł.: jego) miejscu postaw!”
Tu rzeczownik określany przez а-цы [a-sy] stoi również w nominatiwie,
ale pełni funkcję składniową dopełnienia bliższego.
А-иы фæз-ы ном куыдy? [A-syfäž-y nom kłydu?] „Jaka jest nazwa (imię)
tego placu?” (rozm., s. 54).
Tu rzeczownik określany przez а-цы [a-sy] stoi w genetiwie i jest przy-
dawką w stosunku do podmiotu hom [nom] „imię, nazwa” (por. perskie nam ts.).
А-иы бон-æй фæстæ-мæ æз куыст-мæ нал цæу-ын [A-sy bon-äj fäśtä-
-mä äź kłyšt-mä nal säł-yn] „(Poczynając) od tego dnia ja do pracy już
(więcej) nie chodzę”.
Tu rzeczownik бон [bon] „dzień” stoi w ablatiwie.
Уы-иы адæймаг чиуыд? [Ły-sy adäjmag czi łyd?] „Tamten (ów) człowiek
kim (dosł.: kto) był?”
Tu rzeczownik адæймаг [adäjmag] „człowiek” stoi w nominatiwie i jest
podmiotem zdania.
Ды уы-иы изæр кæм уыд-тæ? [Dy ły-sy ižär käm łyttä?] „Ty owego wie¬
czoru gdzie byłeś?”
Tu rzeczownik изæр [ižär] „wieczór” również stoi w nominatiwie, ale peł¬
ni funkcję okolicznika czasu, a nie podmiotu.
105
III. Morfologia
Ш.5.3.4 Inne formy zaimków wskazujących: ахæм [acham] „taki”, афтæ [aftä]
„tak”, уал [lal] „tyle”.
Przykłady:
Мах пълан дæр ахæм y [Mach p’lan där acham u] „I nasz plan jest taki”
(rozm., s. 108)
Zaimek ten może być odpowiednikiem zaimka pytajno-względnego чи
[czi] „kto, który” w zdaniu nadrzędnym, np.
Скъола-мæ чи нæ цæу-ы, ахæм авдаздзыд сывæллсеттæ уæм ис?
[Śk’ola-mä czi nä säł-y, acham awd-až-zyd šywällättä łam iš?] „Czy są
u was takie siedmioletnie dzieci, które (dosł.: kto) nie chodzą do szkoły”
(ibidem, s. 109)
Афтæ с-лæуу, æз дын дæ хуыз с-ис-он [Aftä ś-läłł, äź dyn dä chłyž š-iš-
-on] „Tak stań, żebym ci zrobił (twoje) zdjęcie” (ibidem, s. 59).
Ostatni wyraz w tym zdaniu jest 1. osobą praesentis subiunctivi.
>■ Кæм уыд-тæ уал бон-ы ? [Käm łyt-tä łal bon-y?] „Gdzie byłeś (przez) tyle
dni?” (sł. os.-ros., s. 418)
Uwaga! уал [łal] miewa także inne znaczenia, np.
>■ Банхъæл-мæ уал сæм кæс-æм [Banqäl-mä łal šäm käš-äm] „Poczekajmy
na razie na nich” (ibidem).
III.5.4 Zaimki zwrotne
III.5.4.1 Zaimek zwrotny xu [chi] pełni w zdaniu funkcje dopełnienia lub przy-
dawki, które się pokrywają znaczeniowo z podmiotem. Chodzi o formy odpo¬
wiadające polskim zaimkom: „siebie, sobie, się; swój”.
Osetyjski zaimek xu [chi] nie ma, co oczywiste, nominatiwu, a ponadto -
aeąuatiwu. Jest neutralny, jeśli chodzi o kategorię liczby. Oto jak się odmienia
przez przypadki:
genetivus
xu [chi] „siebie, się; swój”
dativus
хицæн [chisän] „sobie”
allativus
химæ [chimä] „do siebie, u siebie”
ablativus
хицæй [chisäj] „od siebie”
inessivus
xu [chi] „w sobie”
adessivus
хиуыл [chiłyl] „nad sobą”
comitativus
хиимæ [chiimä] „ze sobą”.
106
III. Morfologia
Forma xu [chi] występuje w stronie zwrotnej czasownika (por. niżej,
III.6.11), np. хи æхсын [chi ächšyn] „myć się”, хи найын [chi najyn] „kąpać się”,
хи дасын [chi dašyn] „golić się”.
Przykłady w zdaniach:
>■ Хима-куы cmay! [Chi ma-kły stall] „Nigdy nie chwal się!” („chwalić się”
хи стауын [chi štałyn]), Achwl., s. 179.
Zaimek xu [chi] stoi tu w genetiwie, który jest przypadkiem dopełnienia
bliższego dla osób.
> Хи тыххсей бирæ дзурын нæ хъсеу-ы [Chi tychchäj birä zuryn nä qäl-y]
„O sobie (samym) nie należy dużo mówić” (Achwl., s. 179).
Tu również xu [chi] stoi w genetiwie, bo takiego przypadka wymaga post-
pozycja тыххæй [tychchäj] „o, na temat”.
Genetivus od xu [chi] może mieć także funkcję przymiotną: występuje
jako przydawka: „swój”, np.
>■ Хи уаргъ уæз нæ кæн-ы [Chi łarγ łäž nä kän-y] ..Swój (własny) ciężar nie
jest brzemieniem (wydaje się lekki)”, słów, os.-ros., s. 482.
Przykłady użycia innych (niż genetivus) form zaimka zwrotnego xu [chi]'.
(allativus) химæ ласын [chimä lašyn] „ciągnąć do siebie” (słów, os.-ros.,
s. 483)
>■ Хиуыл хæцын зыд-та Зауырбег [Chiłyl chäsyn źytta Załyrbjeg] „Zauyr-
bieg umiał panować nad sobą”. Achwl., s. 180
Хиимæ хъæбыс-æй хæцын зын у [Chiimä qäbyš-äj chäsyn žyn u] „Trudno
jest walczyć z sobą (samym)”, ibidem.
III.5.4.2 Zaimek xu [chi] często łączy się z krótkimi formami enklitycznymi za¬
imków osobowych, zarówno w funkcji dopełnienia bliższego (w stronie zwrotnej
czasowników), jak i w funkcji dzierżawczej (jako przydawka), np.
Уæ лæппу йæ-хи æвзæр дар-ы скъола-й-ы [Łä läpmi iä-chi äwžär dar-y
šk’ola-j-y] „Wasz syn źle się zachowuje w szkole” (rozm., s. 109).
Forma йæ-хи [jä-chi] nadaje tu czasownikowi zwrotnemu хи дар-ын
[chi dar-yn] „zachowywać się; trzymać się” (słów, os.-ros., s. 482) zabarwienie
wzmocnione: „się” > „siebie samego”.
107
III. Morfologia
>■ Йæ-хи хъæлæс æм æцæгæлон каст-u [Jä-chi qäläš äm äsägälon kašt-i]
..Jego własny głos wydał mu się obcym” (przekład cytatu z Turgieniewa),
słów, ros.-os., s. 491.
W tym zdaniu forma йæ-хи [jä-chi] ma znaczenie dzierżawcze: jest przy-
dawką (o wzmocnionym znaczeniu „jego własny”) odnoszącą się do rzeczowni¬
ka хъæлсес [qäläš] „głos”.
III.5.4.3 Formy typu мæ-хи [mä-chi], дæ-хи [dä-chi] itd., odpowiadające polskim
formom „się” lub „swój (własny)” są dopełniaczami tzw. zaimków osobowych
określających (por. EJO, s. 608-609) typu мсе-хæдæг [mä-chädäg] „ja sam”, дæ-
хæдæг [dä-chädäg] „ty sam” itd. Podkreślają one tożsamość danej osoby.
Oto paradygmat odmiany takich zaimków na przykładzie pierwszej osoby
1. poj.:
nominativus
мæ-хæдæг [mä-chädäg] „ja sam”
genetivus
мæ-хи [mä-chi] „mnie samego; mój własny”
dativus
мæ-хицæн [mä-chisän] „mnie samemu”
allativus
мæ-химæ [mä-chimä] „do mnie samego”
ablativus
мæ-хицæй [mä-chisäj] „ode mnie samego”
adessivus
мæ-хиуыл [mä-chiłyl] „na (o) mnie samym”
aequativus
мæ-хийау [mä-chijał] „tak samo jak ja”
comitativus
мæ-хиимæ [mä-chiimä] „ze mną samym”.
Tylko pierwszą spółgłoską różnią się analogiczne formy dla pozostałych
osób obu liczb:
дæ-хæдæг [dä-chädäg], дæ-хи [dä-chi] itd. (2. os. 1. poj.)
>■ йæ-хæдæг [jä-chädäg], йæ-хи [jä-chi] itd. (3. os. 1. poj.)
>■ нæ-хæдæг [nä-chädäg], нæ-хи [nä-chi] itd. (1. os. 1. mn.)
>■ уæ-хæдæг [łä-chädäg], yce-xu [łä-chi] itd. (2. os. 1. mn.)
>■ сæ-хæдæг [šä-chädäg], сæ-хи [šä-chi] itd. (3 os. 1. mn.).
Uwaga! Element хæдæг [chädäg] „sam” nie występuje samodzielnie (Ab.,
szkic, s. 524, § 68).
Zaimki te nie posiadają form przypadka zwanego inessiwem.
W liczbie mnogiej nominativus może także przybierać postaci oboczne:
нæ-хуыдтæг [nä-chłyttäg] „my sami”, уæ-хуыдтæг [łä-chfyttäg] „wy sami”,
сæ-хуыдтæг [šä-chfyttäg] „oni sami”.
108
III. Morfologia
Przed podanymi w powyższych paradygmatach formami może, dla
wzmocnienia, występować pełna forma odpowiedniego zaimka osobowego: æз
мæ-хæдæг [äž mä-chädäg] „ja sam”, ды дæ-хæдæг [dy dä-chädäg] „ty sam” itd.
(Ab., szkic, s. 524, § 68).
Przykłady:
>■ Мæ-хииæн æз хорз чиныг равзæрстон [Mä-chisän äž chorž czinyg
rawžäršton] ..Dla siebie samego (sobie) wybrałem dobrą książkę” (słów,
os.-ros., s. 295)
Йæ-хæдæг æр-ба-цæу-æд! [Jä-chädäg är-ba-säł-ädl] „Niech on sam
przyjdzie!” (ibidem, s. 248)
>■ Уæ-хæдæг ma кæд æр-ба-уай-дзы-стут? [Łä-chädäg ta käd är-ba-łaj-
-zy-štut] „A wy sami kiedy wpadnięcie?” (ibidem, s. 426).
Czasownik уай-ып [łaj-yn] znaczy „skakać; biegać, mknąć”. Tu zo¬
stał użyty, w stylu potocznym, w zastępstwie czasownika цæу-ын [säł-yn]
„przychodzić”.
III.5.5 Zaimki dzierżawcze
Gramatyki osetyjskie wyróżniają następujące grupy zaimków dzierżaw¬
czych (odpowiadających na pytanie „czyj?”).
III.5.5.1 Formy krótkie pokrywają się z dopełniaczem form enklitycznych (nie-
akcentowanych) zaimków osobowych, por. § III.5.2.3.1 i n. A więc:
мæ [mä] „mój”, дæ [dä] „twój”, йæ [jä] „jego, jej”
нæ [nä] „nasz”, yce [łä] „wasz”, сæ [šä] „ich”.
Formy te nie odmieniają się przez przypadki, np.
>■ Мæ чемодан ног y [Mä czjemadan nog u] ..Moja walizka jest nowa”
Мæ чемодан-ы дæгъæл фе-сæфтон [Mä czjemadany däγäl fje-šäfton]
„Zgubiłem klucz (do) mojej walizki” (rozm., s. 62).
Zapożyczony z języka rosyjskiego rzeczownik чемодан [czjemadan] „wa¬
lizka” w drugim zdaniu stoi w genetiwie.
109
III. Morfologia
III.5.5.2 Pełne formy zaimków dzierżawczych pokrywają się z dopełniaczem
pełnych form zaimków osobowych, por. § III.5.2.2.1 i n. A więc: мæн [män]
„mój”, дæу [däł] „twój”, уый [łyj] „jego / jej”, мах [mach] „nasz”, сымах [šy-
mach] „wasz”, уыдон [łydon] „ich”.
Jak informuje Abajew (szkic, s. 525) pełne formy zaimków dzierżaw¬
czych występują tylko w funkcji predykatywnej (jako orzecznik), np. А-цы
чиныг мæн y [A-sy czinyg män u] „Ta książka jest moja”. W funkcji atrybuty w-
nej (tj. jako przydawki) używa się tylko form krótkich: мæ чиныг [mä czinyg]
..moja książka”.
111.5.6 Formy zwrotno-dzierżawcze są dopełniaczami zaimków osobowych
określających, por. III.5.4.2, IIL5.4.3. Tu chodzi o ich funkcję dzierżawczą, która
polega na uwypuklaniu własności. A więc:
>■ мсе-хи [mä-chi] to „mój własny”
дæ-хи [dä-chi] to „twój własny”
йæ-хи [jä-chi] to „jego / jej własny”
нæ-хи [nä-chi] to „nasz własny”
>■ уæ-хи [łä-chi] to „wasz własny”
>■ сæ-хи [šä-chi] to „ich własny”.
Przykłady:
Æз ын мæ-хи чиныг радтон [Äž уп mä-chi czinyg ratton] „Ja mu swoja
(moją własną) książkę dałem” (słów, os.-ros., s. 295)
>• А-цы бсех нæ-хи y [A-sy bach nä-chi u] „Ten koń jest nasz (własny) =
należy do nas” (Ab., szkic, s. 525). Zdanie to podkreśla własność, w prze¬
ciwieństwie do konstrukcji neutralnej:
>■ А-цы бæх мах y [A-sy bach mach u] „Ten koń jest nasz”, por. III.5.5.2.
111.5.7 Formy rzeczowne zaimków dzierżawczych (występujące w funkcji rze¬
czownikowej) tworzone są przy pomocy sufiksu -oh [-on]\
>■ мæн-он [män-on] „mój” (= angielskie minę, francuskie le mień, niemie¬
ckie der meine)
>■ дæуу-он [däłł-on] „twój”, уый-он [łyj-on] „jego / jej”, хи(ц)-он [chi(s)-on]
„swój”,
мах-он [mach-on] „nasz”, сымах-он [šymach-on] „wasz”, уыдон-ы-он
[łydon-y-on] „ich” (Achwl., s. 181-182).
110
III. Morfologia
Formy te odmieniają się przez przypadki w obu liczbach, np.
Кърандæс-т-æй мæн-он уыд сырх, дæуу-он ma сау [K’randäš-t-äj män-
-оп łyd šyrch, däłł-on ta šał] „Z ołówków mój był czerwony, a twój - czar¬
ny” (Achwl., s. 181).
Pierwszy wyraz jest tu zapożyczeniem z rosyjskiego карандаги „ołówek”.
Zaimki dzierżawcze (formy podkreślone) stoją w nominatiwach w funkcji
podmiotów.
>■ Мах-он-т-ы дæр тагъд ардæм хъæу-ы [Mach-on-t-y där taγd ardäm
qäł-y] „Nasi (dosł.: naszych) też tu powinni zaraz być (przyjdą)” (ibidem).
Podkreślony zaimek dzierżawczy stoi w tym zdaniu w genetiwie pluralis
jako podmiot logiczny konstrukcji modalnej czasownika хъæуын [qäłyn], por.
III.6.13.2.
Formy rzeczowne zaimków dzierżawczych mogą być także tworzone od
form zwrotno-dzierżawczych: мæ-хи [mä-chi], дæ-хи [dä-chi] itd., por. III.5.6.
Podkreślają one „własność”:
> мæ-хи-он [mä-chi-on] „mój własny”
дæ-хи-он [dä-chi-on] „twój własny”
>• йæ-хи-он [jä-chi-on] „jego / jej własny”
нæ-хи-он [nä-chi-on] „nasz własny”
уæ-хи-он [łä-chi-on] „wasz własny”
сæ-хи-он [šä-chi-on] „ich własny”.
Przykład użycia takiej formy w dialogu:
Айс а-цы чиныг! [Ajš a-sy czinygl] „Weź tę książkę!”
>■ Уый мæ-хи-он нæу [Łyj mä-chi-on näł] „Ona nie jest moja” (słów, os.-ros.,
s. 295).
III.5.8 Kiedy użycie zaimka dzierżawczego jest obligatoryjne?
Abajew (szkic, s. 526) podkreśla obligatoryjność użycia zaimka dzierżaw¬
czego odpowiedniej osoby przed dwiema grupami znaczeniowymi rzeczowni¬
ków, mianowicie przed nazwami części ciała oraz przed rzeczownikami ozna¬
czającymi członków rodziny. Ilustruje to (ibideni) następującymi przykładami:
Мæ къух ныццавтон [Mä k’uch nyccawton] „Skaleczyłem sobie rękę”
(dosł.: moja rękę)
111
III. Morfologia
Йæ фыд æмæ йсе мад-имæ цæр-ы [Jäfyd ämäjä. mad-imä sär-y] „Miesz¬
ka ze swoim ojcem i swoją matką” (dosł.: z jego ojcem i jego matką).
Przypomina to sytuację znaną z gramatyki angielskiej: I hurt my hand. He
lives with his father and mother.
III.5.9 Zaimkiem wzajemnym jest w języku osetyjskim кæрседзи [käräzi] „wza¬
jemnie, nawzajem”, por. Achwl., s. 180. Posiada tylko przypadki zależne:
genetivus
>■ dativus
allativus
>• ablativus
inessivus
adessivus
кæрæдзи(йы) [käräzi(jy)]„(siebie) nawzajem, wzajemnie”
кæрæдзийæн [käräzijän] „sobie nawzajem”
кæрæдзимæ [käräzimä] „do siebie nawzajem”
кæрæдзийæ [käräzijä] „od siebie nawzajem”
кæрæдзийы [käräzijy] „w sobie nawzajem”
кæрæдзиуыл [käräziłyl] lub кæрæдзийыл [käräzijyl]
„na sobie nawzajem”
aequativus
>■ comitativus
кæрæдзийау [käräzijał] „podobnie do siebie nawzajem”
кæрæдзиимæ [käräziimä] „ze sobą nawzajem”.
Tak jak w innych zaimkach, także tu forma genetiwu może pełnić dwie
funkcje: dopełnienia bliższego lub przydawki, np.
Мах ксерæдзийы хорз зонæм [Mach käräzijy chorž žonäm] „My nawza¬
jem dobrze się znamy” (słów, os.-ros., s. 255).
Tu zaimek wzajemny pełni funkcję dopełnienia bliższego. Natomiast
w grupie wyrazowej ксерæдзийы æххуыс [käräzijy ächchłyš] „pomoc wzajem¬
na” jest przydawką przymiotną odnoszącą się do rzeczownika æххуыс [ächchłyš]
„pomoc”.
Formy pozostałych przypadków zaimka wzajemnego pełnią funkcje do¬
pełnień dalszych. Tak będzie na przykład w zdaniu, którego orzeczeniem jest
forma osobowa czasownika ардауын [ardałyn] „donosić, szczuć”. Wymaga on
dopełnienia (dalszego) stojącego w adessiwie. Dopełnienie takie może być wyra¬
żone rzeczownikiem lub zastępującym go zaimkiem, np.
Уыдон кæрæдзиуыл ардауынц [Łydon käräziłyl ardałync] „Oni / one do¬
noszą na siebie nawzajem” (słów, os.-ros., s. 255).
III.5.10 Zaimki pytajno-wzgledne odnoszą się do osób (чы [czi] „kto”) lub do
rzeczy (цы [sy] „co”). To są formy rzeczowne. Natomiast przymiotny charakter
112
III. Morfologia
mają zaimki кæцы [kasy] „który” i цавæр [sawär] „jaki”. A formy цал [sal], цас
[saš] „ile” mają charakter przysłowny.
Odmiana przez przypadki zaimka чи [czi] „kto” w 1. poj. (Achwl., s. 186):
nominativus чи [czi] „kto” (palatalizacja < *ki)
genetivus кæй [käj] „kogo; czyj”
dativus кæмæн [kämän] „komu”
allativus кæмæ [kämä] „do kogo, u kogo”
>>
ablativus кæмæй [kämäj] „od kogo, o kim”
inessivus ксем [käm] lub кæй [käj] „w kim; gdzie”
>-
adessivus кæуыл [käłyl] „na kim, o kim”
>>
aequativus кæйау [kajał] „jak kto”
comitativus кæимæ [käimä] „z kim”
(Abajew podaje także oboczną formę comitatiwu чемæ [czjemä], Ab.,
szkic, s. 528).
Co ciekawe, zaimek ten może się po osetyjsku odmieniać także w liczbie
mnogiej (w przeciwieństwie do języka polskiego). Forma чи-т-æ [czi-t-ä] „kto”
odnosi się do osób w liczbie większej niż „jeden”. Pełny paradygmat liczby mno¬
giej wygląda następująco (według Achwl., s. 186):
nominativus
читæ [czitä]
genetivus
кæйты [käjty]
dativus
кæмæнты [kämänty]
allativus
кæмæты [kämäty]
ablativus
кæмæйты [kämäjty]
inessivus
кæмыты [kämyty] lub кæйты [käjty]
adessivus
кæуылты [käłylty]
aequativus
кæйтау [käjtał]
comitativus
кæимæты [käimäty] lub кæйтимæ [käjtimä].
Forma inessiwu 1. poj. tego zaimka ewoluowała w kierunku przejęcia
funkcji przysłownej, podobnie jak w przypadku odpowiednich form zaimków
wskazujących a [a] i уый [łyj], gdzie ам [am] znaczy obecnie „tutaj” (pierwot¬
nie: „w tym”), ауым [łym] - „tam” (pierwotnie: „w tamtym”), np. кæм уыдтæ?
[käm łyttä?] ..gdzie byłeś?” (pierwotnie: „w kim byłeś?”).
113
III. Morfologia
III.5.10.1 Zaimek чи [czi] „kto” może mieć znaczenie pytajne albo względne
(tworząc tzw. pytanie zależne). Przykłady znaczeń pytajnych:
Чи нæ а-хон-дзæн? [Czi nä a-chon-dzän?] „Kto nas poprowadzi?” (rozm.,
s. 38).
Tu zaimek чи [czi] „kto?” pełni funkcję podmiotu zdania. Może być także
orzecznikiem w zdaniu z orzeczeniem złożonym, np.
Ды чи дæ? [Dy czi dä?] „Kto ty (ды [dy]) jesteś?” (= Kim jesteś?). Taka-
zow 2004, s. 85
Чи y дæ хæлар? [Czi u dä chälar?] „Kim jest twój przyjaciel?” (rozm.,
s. 26).
Zdanie to można by także przetłumaczyć, zachowując formę „kto?” („Twój
przyjaciel to kto?”).
Uwaga! Pod formą dce [dä] kryją się dwa morfemy. W pierwszym z dwu
powyższych zdań mamy do czynienia z drugą osobą 1. poj. kopuli „jesteś”, por.
§ III.6.6.1.2.10. Natomiast w drugim zdaniu identycznie wygląda (i brzmi) krót¬
ka forma drugiej osoby zaimka osobowego w funkcji dzierżawczej: „twój”, por.
§ III.5.2.3.2.
Przykład użycia genetiwu sg. od чи [czi] w funkcji dopełnienia bliższego:
Кæй æр-ба-хон-ынц Джеоргуыба-й-ы бæрæг-бон-ы? [Käj är-ba-chon-
-ync Dżjeorgłyba-j-y bäräg-bon-y?] „Kogo zapraszają (zaprasza się do
domu) w święto Dżeorguyba?” (Dzodzikowa, s. 97).
Forma кæй [käj] może mieć także znaczenie dzierżawcze: „czyj”, np.
>■ Кæй фырт дæ? [Käj fyrt tä?] „Czyim synem jesteś?” (rozm., s. 18)
Кæй чызг дæ? [Käj czyžg dä?] „Czyja córką jesteś?” (ibidem)
>■ Кæй чиныгу? [Käj czinyg u?] „Czyja (to) jest książka?” (Takazow 2004,
s. 92).
Przykład użycia zaimka чи [czi] w ablatiwie sg.:
>■ Кæмæй тæрс-ыс? [Kämäj tärš-yš?] „Kogo (dosł.: od kogo) się boisz?”.
Ablatiwem zaimka чи [czi] pytają Osetyjczycy także o odpowiednik na¬
szego nazwiska:
114
III. Morfologia
Дæ мыггаг ксемæй у? [Dä mykkag kämäj u?] „Jak się nazywasz?” (Ta-
kazow 2004, s. 85), w sensie zbliżonym do polskiego zdania: „od kogo
wywodzisz swój ród?”.
I odpowiadają na przykład tak:
>■ Мæмыггагy Цохъ-т-æй [Mä mykkag u Soq-t-äj] „Moje nazwisko (= mój
ród) pochodzi od Soków / Coków” (ibidem).
Przykład użycia przypadka zwanego comitatiwem (lub sociatiwem):
Кæимæ цæу-ыс? [Käimä säł-yš?] ..Z kim (po)jedziesz?” (rozm., s. 39).
W zdaniu tym czasownik цæу-ын [säł-yn] „iść, jechać” stoi w czasie
teraźniejszym. Jednakże ma znaczenie przyszłe, skoro autor rozmówek, Cha-
rum A. Takazow, zdanie to oddaje rosyjskim: C кем ты поедешъ? („Z kim
pojedziesz?”).
Co ciekawe, orzeczenie odnoszące się do formy liczby mnogiej (!) чи-т-æ
[czi-t-ä] „kto?” (w odniesieniu do większej liczby osób) może stać w liczbie po¬
jedynczej, np.
>■ Чи-т-æ уыд-ис [3. os. sg. „był”] æмбырд-ы? [Czi-t-ä łyd-iš ämbyrd-y?]
..Kto [w 1. mn.!] był na zebraniu?” (Achwl., s. 185).
Formy takie występują w sytuacji, gdy liczba mnoga osób, o które pytamy,
jest oczywistością.
III.5.10.2 Przykład użycia względnego zaimka чи [czi]:
>■ Чи æр-ба-цыд, уый y ме ‘мбал [Czi är-ba-syd, łyj u mje ’mbal] ..Kto przy¬
szedł, ten jest moim kolegą”, Dzodzikowa, s. 75.
W zdaniu podrzędnym zaimek чи [czi] pełni tu funkcję podmiotu, w sen¬
sie: „Człowiek, który przyszedł, jest moim kolegą (æмбал [ämbal]]\
Drugi przykład:
>■ худ-гæ чи кæн-ы, уы-цы адæймаг [chud-gä czi kän-y, ły-sy adäjmag]
„ten, kto się śmieje” albo „ten człowiek, który się śmieje” (słów, ros.-os.,
s. 222).
Komentarz. W zdaniu podrzędnym przydawkowym (pierwsze trzy wyra¬
zy powyższej grupy syntaktycznej) został użyty teraźniejszy czas złożony za¬
wierający participium na -гæ [-gä], por. § III.6.6.2.
115
III. Morfologia
W funkcji zaimka względnego чи [czi] „kto” może się niekiedy odnosić
nie tylko do osób, ale także do rzeczy, np.
Дæ зæрдæ-мæ чи цæу-а, ахæм зарджытæ дын кæн-дзын-æн [Dä
žärdä-mä czi säł-a, acham žardżytä dyn kän-dzyn-än] „Takie pieśni, które
(dosł.: kto) ci się spodobają, będę tobie śpiewał” (Achwl., s. 186).
Forma цæу-а [säł-a] jest 3. osobą czasu teraźniejszego subiunctiwu,
p. III.6.6.3.1.
III.5.10.3 Wyłącznie do rzeczy (i zwierząt), a nie do osób, odnosi się zaimek
pytajno-względny цы [sy]
„co”. Oto jego odmiana w liczbie pojedynczej:
nominativus
цы [sy] „co”
genetivus
цæй [säj] „czego”
dativus
цæмæн [sämän] „czemu”
allativus
цæмæ [sämä] „do czego”
ablativus
цæмæй [sämäj] „od czego, z czego”
inessivus
цæм [säm] „w czym”
adessivus
цæуыл [säłyl] „na czym, o czym”
aequativus
цæйау [säjał] „jak co, podobnie do czego”
comitativus
цæимæ [säimä] „z czym”
(Abajew podaje także oboczną formę comitatiwu чемæ [czjemä], Ab.,
szkic, s. 528).
W odróżnieniu od zaimka чи [czi] „kto” zaimek цы [sy] częściej pełni
w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego, np. иы загътай? [sy žachtaj?] „co po¬
wiedziałeś?” (rozm., s. 29).
Ale цы [sy] może być także podmiotem zdania, np.
Дæ зæрдæ-мæ иы фæ-цыд-ис фестивал-ы? [Dä žärdä-mä syfä-syd-iš
fjestiwal-y?] „Co ci się podobało na festiwalu?” (rozm., s. 34).
Mamy w tym zdaniu frazeologizm, który dosłownie znaczy: „do twojego
serca (зæрдæ [žärdä]) poszło” w sensie: „podobało się”.
Zaimek, o którym tu mowa (i/ы [sy]\ może być także w zdaniu orzecz¬
nikiem, np. ай цыу? [aj sy u?] „co to jest?”. W funkcji podmiotu występuje tu
zaimek wskazujący ай [aj] „to”.
116
III. Morfologia
III.5.10.4 Niektóre formy przypadkowe zaimka цы [sy] „co?” odeszły od swych
pierwotnych znaczeń i przeszły do innych kategorii gramatycznych (podobnie
jak polskie czemu? > dlaczego?), np.
Цæмæн афтæ æнхъæл-ыс? [Sämän aftä änqäl-yš?] ..Dlaczego tak my¬
ślisz?” (słów. ros.-os„ s. 396)
Pierwszym (podkreślonym) wyrazem jest w tym pytaniu dativus zaimka
z/ы [sy]. Po polsku również można by użyć analogicznej konstrukcji: ..Czemu tak
myślisz?”.
Także genetivus sg. zaimka цы [sy] w formie цæй [säj] może być pyta¬
niem o przyczynę, np.
>■ Цæй хъæр кæн-ы уый? [Säj qär kän-y łyj?] „Dlaczego on krzyczy?” (Ta-
kazow 2004, s. 58).
W potocznym języku polskim też jest możliwe użycie w tej sytuacji dopeł¬
niacza: „Czego on (tak) krzyczy?”.
Również forma ablatiwu sg. zaimka цы [sy] zmieniła częściowo swe zna¬
czenie i stała się spójnikiem o znaczeniu „żeby” wprowadzającym zdanie celowe
(okolicznikowe celu), np.
>- Куыдз-æн къæбæр annap, иæмæй ма-уалрæй-а! [Kłyz-än k’äbär appar,
sämäj ma-łal räj-al] „Rzuć psu kawałek chleba, żeby więcej nie szczekał!”
(Ab., szkic, s. 658, § 228).
Orzeczenie zdania podrzędnego (рæй-а [räj-a]) stoi w 3. osobie sg. su-
biunctiwu praesentis czasownika рæй-ын [räj-yn] „szczekać” (por. III.6.6.3.1).
Przed tą formą stoi partykuła przecząca ма-уал [ma-łal] składająca się z ele¬
mentu przeczącego ма [ma] (partykuła „nie” występująca przy trybach zależ¬
nych) oraz partykuły уал [lal] „jeszcze, więcej”, p. III.9. Rzeczownik къæбæр
[k’äbär] oznacza „kawałek chleba”.
Forma цæмæй [sämäj] może także zachowywać swe podstawowe zna¬
czenie ablatiwu jako przypadka odpowiadającego na pytania „skąd? od czego?”
itp., np.
Цæмæй рынчын дæ? [Sämäj rynczyn dä?J „Na co jesteś chory?” (słów,
os.-ros., s. 511).
Adessivus zaimka цы [sy] ma znaczenie nie tylko „na czym” ale także „za
ile?” Przykłady:
117
III. Morfologia
Цæуыл бад-ыс? [Säłyl bad-yš?] „Na czym siedzisz?” (słów, os.-ros., s. 514)
Цæуыл æй а-уæй кодтай? [Säłyl äj a-łäj kottaj?] „Za ile to (cej [äj])
sprzedałeś?” (ibideni).
Ta sama forma (adessivus sg.) z dodatkiem partykuły przeczącej нæ [nä]
ma znaczenie „dlaczego nie?”, np.
Цæуыл-нæ цæу-ыс театр-мæ? [Säłyl-nä säł-yš tjeatr-mä?] „Dlaczego
nie idziesz do teatru?” (ibidem).
W funkcji przydawki zaimek цы [sy], użyty przed rzeczownikiem, znaczy
„jaki?”, np.
Цы хабæр-тт-æ uc? [Sy chabär-tt-ä iš?] ..Jakie są (dosł.: jest) wiadomo¬
ści?” (w sensie zbliżonym do „co nowego? co słychać?”), rozm., s. 19.
W funkcji względnej zaimek цы [sy] może się odnosić nie tylko do rzeczy,
ale także do osób, np.
Изæр-ы дын иы лæдж-ы кой код-тон, уый у [Ižär-y dyn sy lädž-y koj
kotton, łyj u] „to jest człowiek, o którym ci (wczoraj) wieczorem wspo¬
mniałem” (dosł.: *Wieczorem tobie co/który człowieka wspomniałem, ten
jest), Achwl., s. 186, por. polskie potoczne: „ten, co go widziałem”.
III.5.10.5 Podobnie jak чи [czi] „kto?”, także zaimek цы [sy] „co?” ma formy
liczby mnogiej: цы-т-æ [sy-t-ä] jest pytaniem odnoszącym się do wielu przed¬
miotów. Oto odpowiedni paradygmat:
nominativus
цытæ [syta]
genetivus
цæйты [säjty]
dativus
цæмæнты [sämänty]
allativus
цæмæты [sämäty]
ablativus
цæмæйты [sämäjty]
inessivus
цæмыты [sämyty]
adessivus
цæуылты [säłylty]
comitativus
цæимæты [säimäty].
Gramatyka osetyjska napisana pod redakcją G. S. Achwledianiego (s. 187)
podaje formę aequatiwu 1. mn. zaimka цы [sy] w postaci цæй-тп-ау [säj-t-ał]
„jak co (w 1. mn.)?” F. M. Takazow w swym podręczniku z 2004 r. (s. 59) podaje
118
III. Morfologia
tu formę цæй-ау-т-ы [säj-ał-t-y], a W. Abajew w swym szkicu gramatyki osetyj-
skiej (s. 529) nie wymienia żadnej formy aeąuatiwu pl. od цы [sy].
Przykład użycia (w funkcji składniowej dopełnienia bliższego) nominati-
wu 1. mn. zaimka цы [sy] „co?”:
>■ Цы-т-æ æлхæн-дзын-æ дукани-й-ы? [Sy-t-ä älchän-dzyn-ä dukani-j-y?]
„Co (w sensie: jakie rzeczy) kupisz w sklepie?” (Takazow 2004, s. 58).
III.5.10.6 Do zaimków pytajno-względnych należą ponadto m.in.: кæцы [kasy]
„który”, цавæр [sawär] „jaki”, цахæм [sachäm] „jaki”, цас [saš] „ile”.
III.5.10.6.1 Zaimki o znaczeniach „który”, „jaki” są bliskie znaczeniowo i nie¬
kiedy mogą być używane zamiennie. W funkcji atrybutywnej (jako przydawka
stojąca przed rzeczownikiem) są nieodmienne. Użyte samodzielnie (jako zaimki
rzeczowne) odmieniają się przez przypadki i mogą przybierać formy liczby mno¬
giej. Oto przykłady.
>■ Дæ кæиы къах рисс-ы, рахиз æви галиу? [Dä kasy k’ach rišš-y, rachiž
äwi galił?] „Która noga cię boli: prawa czy lewa?” dosł.: „Twoja która noga
boli...” (AchwL, s. 188).
Podkreślony zaimek ma tu charakter pytajny (a nie względny) i jest przy-
dawką wobec rzeczownika къах [k’ach] „noga”, który w tym zdaniu pełni funk¬
cję podmiotu i stoi w mianowniku.
>■ Кæиы кълас-мæ цæу-ыс? [Kasy k’laš-mä säł-yš?] „Do której klasy cho¬
dzisz?” (Dzodzikowa, s. 21).
Osetyjska forma zaimkowa jest, jak widać, nieodmienna (po polsku mamy
dopełniacz).
W użyciu rzeczownym (samodzielnym) zaimek кæцы [kasy] odmienia się
przez przypadki w liczbie pojedynczej i mnogiej: кæцы-й-ы [käsy-j-y] (gen. sg.)
„którego/której” itd., AchwL, s. 188.
Uwaga! Oczywiście nie zawsze zaimek ten odpowiada polskim formom
„który, która, które” itd., np. po polsku pytamy: „która godzina?” a po osetyjsku:
цал сахат-ы y? [sal šachat-y u?], dosł. „ile godzin jest” (słów, ros.-os., s. 222;
por. niżej).
W funkcji zaimka względnego кæцы [kasy] w zasadzie nie występuje
w dialekcie irońskim (por. Ab., szkic, s. 658). Zastępują go w tej funkcji zaimki
119
III. Morfologia
чи [czi] „kto” oraz цы [sy] „co”, por. wyżej III.5.10.2 (początek, drugi przykład)
i koniec § III.5.10.4.
111.5.10.6.2 Podobne znaczenie ma zaimek цавæр [sawär] „jaki”, np.
Цавæр кино цæу-ы уы-цы кино-теапгр-ы? [Sawär kino säł-y ły-sy kino-
-tjeatr-y?] ..Jaki film (!) idzie w tym kinie?” (Dzodzikowa, s. 54).
Przykład na samodzielną (rzeczowną) formę allatiwu sg.:
Ды кино-театр-т-æй иавæр-мæ цæу-дзын-æ? [Dy kino-tjeatr-t-äj
sawär-mä säł-zyn-ä?] „Do którego (jakiego) kina pójdziesz?” dosł.: „Ty
z kin do jakiego pójdziesz?” (Dzodzikowa, s. 54).
Zaimek цавæр [sawär] „jaki (który)” jest wprawdzie określony w słowni¬
ku osetyjsko-rosyjskim z 2004 r. (p. b-grafia, Осетинско-русский словаръ) jako
zaimek pytajno-względny, ale trudno znaleźć przykłady użycia względnego. To
samo dotyczy omówionego wcześniej zaimka кæцы [kasy] „który (jaki)” oraz
цахæм [sachäm] „jaki”. Przykład użycia tej ostatniej formy:
> Цахæм чиныг дын раттон? [Sachäm czinyg dyn ratton?] ..Jaką książkę
mam ci dać?” (słów, os.-ros., s. 509).
111.5.10.6.3 Zaimki pytajno-względne цал [sal], цас [saš] „ile?” odnoszą się do
ilości. Od stojących po nich rzeczowników w funkcji podmiotu lub dopełnienia
bliższego wymagają formy dopełniacza liczby pojedynczej (po polsku - mno¬
giej). Przykłady:
Цал мæй-ы а-хæсс-ы зымæг? [Sal mäj-y a-chäšš-y žymäg?] ..Ile miesięcy
trwa zima?” (rozm., s. 46)
Цал чиныдж-ы дæм uc? [Sal czinydż-y däm iš?] „Hę masz książek?”
(słów, os.-ros., s. 507), „książka” w nominatiwie: чиныг [czinyg].
Rzeczowniki stojące po цал [sal] „ile?” przybierają końcówki przypadków
innych niż dopełniacz, jeśli pełnią inne funkcje składniowe niż podmiot i dopeł¬
nienie bliższe, np.
>- Цал аз-дзыд-æй ис-ынц сывæллæтт-ы цæхæрадон-мæ? [Sal až-zyd-äj
iš-ync šywällätt-y sächäradon-mä?] ..Od ilu lat przyjmują (przyjmuje się)
dzieci do przedszkola?” (rozm., s. 112).
Komentarz. Drugi wyraz jest derywatem utworzonym od rzeczownika
аз [až] „rok” przy pomocy sufiksu tworzącego abstracta i jest odpowiednikiem
polskiego rzeczownika „wiek” (w sensie: liczba przeżytych lat). Stoi w ablati-
120
III. Morfologia
wie. Ostatnie dwa wyrazy, znaczące dosłownie „ogród dzieci” („dziecko” to
сывæллон [šywällon]) są kalką rosyjskiego zestawienia детский cad „przed¬
szkole” (dosłownie: „dziecięcy ogród”). To ostatnie jest z kolei kalką niemieckie¬
go złożenia Kindergarten.
Synonimem zaimka цал [sal] „ile?” jest цас [saš], Według gramatyki zre¬
dagowanej przez Achwledianiego (s. 189) ta druga forma (pochodząca z цы ac
[sy aš] „jaka ilość? jakiej wielkości?”) ma bardziej ogólne znaczenie niż pierw¬
sza. Ilustruje to przykład:
> Цас рæстæг ба-улæфыд-тæ? [Saš räštäg ba-uläfyt-tä?] (Achwl., s. 190)
„Ile czasu odpoczywałeś?”.
W pytaniu tym chodzi o odpowiedź ogólną typu: „dużo, długo / mało,
krótko”. W sensie bardziej konkretnym, np. „ile dni?”, użyto by formy цал [sal]
z genetiwem:
> Цал бон-ы ба-улсефыд-тæ? [Sal bon-y ba-uläfyt-tä?] (ibidem) „Ile dni
odpoczywałeś?”.
Paradoksalnie, mimo że cena może być nie tylko „wysoka” lub „niska”,
ale także całkiem konkretnie wymierna, związane z pieniędzmi pytania często
zawierają formę цас [saš], np.
Uac æхца дæм uc? [Saš ächsa däm iš?] „Ile masz pieniędzy?” (słów, ros.-
-os., s. 480).
Tu chodzi, według redakcji słownika, o kategorię ogólną. Oczekiwaną od¬
powiedzią będzie „dużo” lub „mało”. Jednakże w poniższym przykładzie (rozm.,
s. 69) chodzi o podanie konkretnej kwoty w rachunku do zapłacenia:
»■ Uac дæ дар-ын? [Saš da dar-yn?] „Ile ci jestem winien?” (= Ile mam za¬
płacić?).
Podobnie należy rozumieć цас [saš] w następujących pytaniach:
Йæ аргъ uac y? [Jä arγ saš u?] = Цас-ы аргъ y? [Saš-y arγ u?] „Ile to
kosztuje?”
Rzeczownik аргъ [arγ] oznacza „cenę”. W znaczeniu „ile” może także
wystąpić połączenie tego rzeczownika z genetiwem zaimka цы [sy] „co, jaki”
w postaci цсей [säj] „czego, jakiego”, np.
Цæй аргъ y билет? [Säj arγ u biljet?] „Ile kosztuje bilet?” (rozm., s. 100).
121
III. Morfologia
Przykład użycia względnego zaimka yac [saš] „ile”:
Цас мын загът-ой, уыйас æр-ба-хаст-он чингуы-т-æ [Saš туп žaγt-oj,
fyj-aš är-ba-chašt-on czingły-t-ä] „Ile mi powiedzieli, tyle przyniosłem
książek”.
Zaimek wprowadzający zdanie nadrzędne уыйас [łyjaš] „tyle” zawiera
wspomniany wyżej rzeczownik ac [aš] „ilość, wielkość”.
W znaczeniu „który z kolei?” (pytanie o liczebnik porządkowy) używane
są formy: цалæм [saläm] i цалæймаг [saläjmag]. Przykłady:
Цалæм бынат æр-цахст-а Тимур? [Saläm bynat är-sachšt-a Timur?]
„Które (z kolei) miejsce zajął Timur?” (Achwl., s. 190, § 15)
Цалæй.маг кълас-ы ахуыр кæн-ыс? [Saläjmag k’laš-y achlyr kän-yš?]
,Д1 której klasie się uczysz?” (ibidem, s. 191, § 173)
III.5.10.6.4 Do zaimków pytajno-względnych należą ponadto: куыд [klyd] „jak”,
кæд [käd] „kiedy”, кæм [käm] „gdzie”, кæдæм [kädäm] „dokąd”, кæцæй [käsäj]
„skąd”. Przez gramatyki osetyjskie formy te są uważane za przysłówki, p. Ab.,
szkic, s. 533-534, Achwl., s. 198-199. Przykłady.
III.5.10.6.4.1
>■ Куыд дæ? [Kłyt tä?] „Jak się masz” (rozm., s. 15), dosł.: jak jesteś?
Дæ ном куыд y? [Dä nom klyd u?] „Jak masz na imię?” (ibidem, s. 18),
dosł.: *twoje imię jak jest?
>■ Куыд улæф-ыс? [Klyd uläf-yš?] „Jak odpoczywasz?” (ibidem, s. 123)
Куыд хуыйн-ы ацы хъазт? [Klyd chlyjn-y asy qašt?] „Jak się nazywa ta
gra?” (jbidem, s. 126)
Przykład użycia tego zaimka w znaczeniu względnym:
Куыд мын загът-ай, афтæ ба-код-тон [Klyd туп žacht-aj, aftä ba-kot-
-ton] „Jak mi powiedziałeś, tak zrobiłem” (słów, ros.-os., s. 203)
IIL5.10.6.4.2
>■ Кæд æр-ба-цæу-дзын-æ? [Käd är-ba-säł-zyn-ä?] „Kiedy przyjdziesz?”
(słów, ros.-os., s. 213)
>■ Дæ отпуск кæд y? [Dä otpusk käd u?] „Kiedy masz urlop?”, dosł.: *twój
urlop (z rosyjskiego omnyck) kiedy jest? (rozm., s. 123)
122
III. Morfologia
>■ Кæд уæм райдай-ынц хуым кæнын? [Käd łäm rajdaj-ync chłym känyn?]
„Kiedy u was zaczynają orać?” (rozm., s. 49)
Użycie względne:
>■ Нæ йæ хъуыды кæн-ын, кæд уыд-и. уый [Nä jä qłydy kän-yn, käd łyd-i,
łyj] „Nie pamiętam (tego), kiedy to (уый [łyj]) było” (sł. ros.-os„ s. 213).
III.5.10.6.4.3
Кæм уы-дзын-æ изæр-æй? [Käm ły-zyn-ä ižär-äj?] „Gdzie będziesz wie¬
czorem?” (rozm., s. 45)
Кæм u ам тагъд æххуыс? [Käm iam taγd ächchłyš?] „Gdzie tu jest (w [i])
pogotowie?” (ibidem, s. 118). Ostatnie dwa wyrazy stanowią kalkę rosyj¬
skiego zestawienia скорая помощь „pogotowie ratunkowe” (dosł..: szybka
pomoc).
Użycie względne:
>■ Уарзон-дзинад кæм uc, амонд дæр уым ис [Łaržon-dzinad käm iš,
amond där łym iš] „Gdzie jest (uc [iš]) miłość, tam (уым [łym]) jest też
(дæр [där]) szczęście” (ibidem, s. 27)
III.5.10.6.4.4
Кæдæм цæу-ыс? [Kädäm säł-yš?] „Dokąd idziesz (jedziesz)?” (ibidem,
s. 19)
Użycie względne:
Нæ зон-ын, кседæм а-цыд [Nä žon-yn, kädäm a-syd] „Nie wiem, dokąd
pojechał” (słów, ros.-os., s. 229)
III.5.10.6.4.5
>■ Кæиæй æр-цыд-и? [Käsäj är-syd-i?] „Skąd przyjechał?” (ibidem, s. 329)
III.5.11.1 Zaimki określające to „chyba (według EJO, s. 608) najbardziej hetero¬
geniczny zbiór spośród wszystkich wyróżnionych rodzajów zaimków”.
W języku osetyjskim należą tu m.in.: алы [aly] „każdy”, ал-чи [al-czi]
„każdy”, ал-чи-дæр [al-czi-där] „każdy”, ал-цы [al-sy] „wszelki, wszystko”,
æгас [ägaš] „cały, wszystek”, cenncem [äppät] „wszystko, wszyscy, wszystkie”,
иу(у)ыл(ЭÆд) [ił(ł)yl(därj] „całkiem, wszystko, wszyscy, wszystkie”, æндæр
123
III. Morfologia
[ändär] „inny”, иннæ [inna] „drugi, następny”, алы-ран [aly-ran] „wszędzie”,
алкæм [alkäm] „wszędzie”, алкæд [alkäd] „zawsze”, алкæддæр [alkättär] „za¬
wsze”, кæддæриддæр [kättärittär] „zawsze”, тæккæ ахæм [täkkä acham] „taki
sam”. Formy przeczące: ни-чи [ni-czi] „nikt”, ни-цы [ni-sy] „nic”, ни-куы [ni-
-kły] „nigdzie, nigdy”, ни-кæд [ni-käd] „nigdy”, ни-кæд-æм [ni-käd-äm] „do
nikąd”, ни-куыц-æй [ni-klys-äj] „znikąd”, ни-кæцы [ni-käsy] „żaden”.
Przykłady:
Алы хъæу-ы дæр uc скъола [Aly qäl-y dar iš yšk ’ola] „I w każdej wsi jest
szkoła” (sł. ros.-os., s. 202). Tutaj zaimek алы [aly] ma charakter przymiot-
ny, tzn. pełni funkcję przydawki.
>■ Ал-чи-дæр уалдзæг-ыл цин код-та [Al-czi-dcer łalzäg-yl sin kot-ta] „Każ¬
dy cieszył się z (powodu nadejścia) wiosny” (sł. ros.-os., s. 202). Tu z ko¬
lei podkreślony zaimek ma charakter rzeczowny. Pełni funkcję podmiotu
zdania w sensie „każdy człowiek”.
>■ Æгас цу! [Ägaš su!] „Chodź cały (wszystek, w sensie: cały i zdrowy)!”
Formuła powitalna wypowiadana przez osobę witającą przybysza (rozm.,
s. 14).
>■ Æппæтдæр балхæн-дзын-æн [Äppättär balchän-dzyn-än] „Wszystko
kupię” (sł. ros.-os., s. 85)
2> Салам-т-æpamm нсе зон-гæ-т-æн се’ппæт-æн дæр! [Salam-t-ä ratt nä
žon-gä-t-än šie’ppät-än där!] „I przekaż pozdrowienia naszym wszystkim
znajomym!” (rozm., s. 16)
W przedostatnim wyrazie nastąpiła elizja: < сæ æппæт-æн [šä äppät-
-än], gdzie сæ [šä] jest krótką formą zaimka wskazującego 3. osoby 1. mn., por.
Ш.5.2.4.4.
Уæ-хи-мæ иуу-ыл-дæр дзæбæх ысты? [Łä-chi-mä iłł-yl-där zäbäch
yšty?] „U was (w domu) wszyscy zdrowi?” (rozm., s. 19)
2* Мах программæ æндæр y [Mach pragrammä ändär u] „Nasz program
jest inny” (ibidem, s. 108)
>■ Иннæ кард мын pamm, ай къуымых у [Inna kard туп ratt, aj k ’łymych u]
„Tamten drugi nóż mi daj, ten jest tępy” (sł. ros.-os., s. 141)
... алкæм чи uc, уый никæм uc [... alkäm czi iš, lyj nikäm iš] „...kto jest
wszędzie, ten jest nigdzie” (T. Mamsurow, Дæмæсыг самай, s. 34)
2=- Уыдон алкæддæр иумсе вæйй-ынц [Łydon alkättär ilmä wäjj-ync] „Oni
(one) zawsze razem bywają” (T. Mamsurow, Дæ мæсыг самай, s. 42)
124
III. Morfologia
Æцæг адæймаг кæддæриддæр æххæст у фæзминаг миниуджытæй
[Äsäg adäjmag kättärittär ächchäšt u fäžminag miniłdżytäj] „Prawdziwy
człowiek jest zawsze pełen wzorowych cech (charakteru)” (ibidem, s. 46)
> Тæккæ ахæм чиныг федтон магазины [Täkkä acham czinyg fjetton ma-
gaziny] ..Taka sama książkę widziałem w sklepie” (słów. ros.-os„ s. 147).
III.5.11.2 W formach przeczących obowiązuje zasada jednego przeczenia. Oto
przykłady:
>■ Ни-чи мæ а-гуырд-та? [Ni-czi mä a-głyrt-ta?] „(Czy) nikt mnie nie szu¬
kał” (rozm., s. 61).
W powyższym zdaniu, inaczej niż w języku polskim, nie ma tu partykuły
przeczącej przed czasownikiem, skoro podmiot był wyrażony zaimkiem w for¬
mie przeczącej (ни-чи [ni-czi] „nikt”). Zdanie osetyjskie składa się wyłącznie
z elementów: *Nikt mnie szukał. Analogicznie:
>■ Дæу ни-чи фарст-а [Däł ni-czi faršt-a] „Ciebie nikt nie pytał” (Takazow
2004, s. 84), dosł.: *Ciebie nikt pytał.
W imperatiwie i w subiunctiwie partykuła przecząca ma postać ма [ma],
por. III.6.6.7.11 i III.6.6.3.9. W formie zaimkowej zastępuje ona partykułę «w- [ni-].
Przykład:
Мæн ма-чи фæрс-æд! [Män ma-czi färš-ädll ..Niech mnie nikt nie pyta!”
(Takazow 2004, s. 84), dosł.: *Mnie nikt niech pyta!
Zaimek ни-чи [ni-czi] „nikt” odmienia się na bazie paradygmatu zaimka
чи [czi] „kto”, np.
Æз уым ни-кæй фед-тон [Äž łym ni-käj fjet-ton] „Ja tam nikogo (geneti-
vus!) nie widziałem” (słów, ros.-os., s. 289).
Dalsze przykłady form przeczących zaimka określającego:
Ды ни-иы зон-ыс [Dy ni-sy žon-yš] „Ty nic nie wiesz” (Takazow 2004,
s. 84).
W niektórych zwrotach potocznych występują konstrukcje wzorowane
na rosyjskim użyciu zaimka ничего, np. na pytanie Куыд ысты дæ хъуыддæг-
-т-æ? [Kfydyšty dä qłyttäk-t-ä?] „Jak (są) twoje sprawy?” można odpowiedzieć:
125
III. Morfologia
>- Ни-иы сын y [Ni-sy syn u] ..Nic im nie jest” (dosł.: *Nic im jest), rozm.,
s. 19.
Inne przykłady form przeczących:
Ни-куы йæ с-сард-там [Ni-kły iä š-šart-tam] „Nigdzie go/jej nie znaleź¬
liśmy” (słów, os.-ros., s. 309).
Ta sama forma {ни-куы [ni-kły]) znaczy także „nigdy”, np.
Раздæр ни-куы сад-тæ тсефсæг-æй? [Raždär ni-kły šat-tä täfšäg-äj?]
„(Czy) wcześniej nigdy nie chorowałeś na malarię? (rozm., s. 116).
Odpowiednikiem polskiego „nigdzie” w odpowiedzi na pytanie „dokąd?”
jest osetyjska forma ни-кæд-æм [ni-käd-äm]'.
Ни-кæд-æм а-цæу-дзын-æн [Ni-käd-äm a-säł-zyn-än] „Nigdzie nie pój¬
dę”, dosł. *Do nikąd pójdę” (słów, ros.-os., s. 290).
>■ Ни-куыи-æй ни-цы хъуыс-ы [Ni-kłys-äj ni-sy qłyš-y] „Znikąd nic nie sły¬
chać” {ibidem, s. 309).
Zasada pojedynczego przeczenia (p. wyżej) uwidacznia się tu w braku
partykuły przeczącej, która by się odnosiła do formy czasownikowej хъуыс-ы
[qłyš-y], odpowiadającej polskiemu „słychać” (w sensie: „słyszy się, jest słyszal¬
ne”). Powyższe zdanie osetyjskie dosłownie znaczy: *Znikąd nic słychać. Pierw¬
szy wyraz jest tu okolicznikiem miejsca, drugi podmiotem, trzeci - orzeczeniem.
Ни-кæиы фарст-æн рат-дзын-æн дзуапп [Ni-käsy faršt-än rat-cyn-än
złapp] „Na żadne pytanie nie odpowiem” (Takazow 2004, s. 85), dosł. *(Na)
żadne pytanie [dativus] odpowiem.
III.5.12 Do zaimków nieokreślonych należą m.in. takie formy jak: чи-дæр [czi-
-där] „ktoś”, ис-чи [iš-czi] „ktoś, ktokolwiek”, цы-дæр [sy-där] „coś”, ис-ты
[iš-ty] „cokolwiek”, цавæр-дæр [sawär-där] „jakiś”, ксецы-дæр [käsy-där] „ja¬
kiś”, ис-кæцы [iš-käsy] „jakikolwiek”, кæм-дæр [käm-där] „gdzieś”, кæд-дæр
[kät-tär] „kiedyś”, ис-куы [iš-kły] „kiedykolwiek; gdziekolwiek”, ис-кæм [iš-
-käm] „gdziekolwiek”, ис-кæд [iš-käd] „kiedykolwiek”. Przykłady:
Чи-дæр нæм æр-ба-цыд [Czi-där näm är-ba-syd] „Ktoś do nas przy¬
szedł” (słów, ros.-os., s. 229)
126
III. Morfologia
Zaimek чи-дæр [czi-där] „ktoś” odmienia się na bazie paradygmatu zaim¬
ka чи [czi] „kto”, np.
>■ Йæ чингуытæ кæм-æн-дæр pad-ma [Jä czingłytä käm-än-där rat-ta]
„Swoje książki komuś dał(a)” (Takazow 2004, s. 86)
Co ciekawe, istnieje także forma liczby mnogiej tego zaimka. W przypad¬
ku, gdy przychodzi kilka osób, można powiedzieć: Чи-дæр-т-æ (nom. pl!) нæм
æр-ба-цыд (sg.!) [Czi-där-t-ä näm är-ba-syd] „Ktoś (w sensie: jakieś osoby) do
nas przyszedł” (ibidem, s. 86).
Ис-чи мæм фæ-кæс-æд! [Iš-czi mäm fä-käš-ädl] „Niech mi ktoś (ktokol¬
wiek) pomoże!” (jbidem, s. 87)
>■ Mce фыд мын иы-дæр ба-лæвар код-та [Mä fyd myn sy-där ba-läwar
kot-ta] „Mój ojciec coś mi dał w podarunku” (słów, ros.-os., s. 567)
>■ А-зар uc-ты! [A-žar iš-tyl] „Zaśpiewaj cokolwiek!” (ibideni)
Кæиы-дæр чиныг куырд-та Ацæмæз [Käsy-där czinyg kłyrt-ta Asämäž]
„O jakąś książkę prosił Acamaz” (Takazow 2004, s. 87)
Кæм-дæр фесæфт [Käm-där fješäft] „Gdzieś przepadł(a)” (Abajew,
słownik, 1.1, s. 578)
>■ Ксед-дæр сей фед-тон [Kät-tär äj fjet-ton] „Kiedyś go/ją widziałem” (sł.
os.-ros., s. 253).
III.6 CZASOWNIK
111.6.1 Czasownik osetyjski dysponuje kategoriami gramatycznymi osoby, licz¬
by, trybu, czasu, aspektu, strony oraz przechodniości-nieprzechodniości.
Do form nieosobowych należą: infinitivus (bezokolicznik), participia
(w liczbie trzech), gerundium oraz rzeczownik odsłowny (nomen verbale).
111.6.2 Wszystkie formy czasownika osetyjskiego bazują na dwóch tematach:
czasu teraźniejszego (w skrócie: TT < temat teraźniejszy) i przeszłego (w skrócie:
TP < temat przeszły).
Cechą charakterystyczną odróżniającą język osetyjski od języka perskiego
(najlepiej znanego spośród języków nowoirańskich) jest związek tematu teraź¬
niejszego (!) czasownika z bezokolicznikiem. W języku perskim z bezokoliczni¬
127
III. Morfologia
kiem jest związany temat przeszły. Innymi słowy: w języku osetyjskim bezoko¬
licznik tworzy się od TT, a w perskim - od TP.
Bezokolicznik (forma reprezentująca czasownik osetyjski w słownikach)
składa się z tematu teraźniejszego czasownika (TT) i sufiksu -ын [-yn], np. кæн-
-ын [kän-yn] „robić” (por. perski TT kon- od kard-ari), уын-ын [łyn-yn] „wi¬
dzieć” (por. perski TT bin- od did-ań).
O ile TT ma rozmaite zakończenia (przegląd niżej), o tyle TP kończy się
na spółgłoski zębowe: -m [-t] (po spółgłoskach bezdźwięcznych i po з- [ž-]) lub
-d [-d] (po samogłoskach, a także po spółgłoskach płynnych i innych niż 3- [ž-]
spółgłoskach dźwięcznych).
III.6.3 Z form słownikowych, jakimi są bezokoliczniki, nie da się wyprowadzić
form tematu przeszłego, które się od form tematu teraźniejszego różnią niekie¬
dy tylko końcową spółgłoską zębową (-m [-t], -d [-d]\ a niekiedy także innymi
cechami. W praktyce oznapza to, że uczący się języka osetyjskiego winien zapa¬
miętywać obie formy: TT (zawarty w bezokoliczniku) i TP. Oto przegląd różnych
typów par temat teraźniejszy (TT) - temat przeszły (TP):
>■ дарын [daryn] „trzymać”, TT dap- [dar-], TP dapd- [dard-]
марын [maryn] „zabijać”, TT мар- [mar-], TP мард- [mard-]
зайын [žajyn] „rosnąć”, TT зай- [žaj-], TP зад- [zad-]
тайын [tajyn] „tajać”, TT тай- [taj-], TP mad- [tad-]
>■ ласын [lašyn] „wozić, wieźć”, TT лас- [las-], TP ласт- [lašt-]
уарзын [łaržyn] „kochać, lubić”, TT уарз- [łarž-], TP уарзт- [łaršt]
>■ бадын [badyn] „siedzieć”, TT бад- [bad-], TP бадт- [batt-]
уадзын [łazyn] „zostawiać”, TT уадз- [łaz-], TP уагъд- [łaγd-]
>■ хауын [chałyn] „padać”, TT xay- [chał-], TP хауд- [chałd-]
>■ гуырын [głyryn] „rodzić się”, TT гуыр- [głyr-], TP гуырд- [głyrd-]
худын [chudyn] „śmiać się”, TT xyd- [chud-], TP худт- [chutt-]
улæфын [uläfyn] „oddychać; odpoczywać”, TT улæф- [uläf-], TP улæфт-
[uläft-]
фыссын [fyššyn] „pisać”, TT фысс- [fyšš-], TP фыст- [fyšt-]
W powyższych przykładach samogłoski w obu tematach pozostawały jed¬
nakowe. Często jednak zdarzają się różnego typu alternacje (zmiany) samogłos¬
kowe, np.:
>■ хæссын [chäššyn] „nosić, nieść”, TT хæсс- [chäšš-], TP xacm- [chašt-]
128
III. Morfologia
»■ кæсын [käšyn] „patrzeć; czytać”, TT кæс- [käś-], TP каст- [kast-]
тсерсын [täršyn] „bać się”, TT тæрс- [tärś-], TP mapcm- [tarśt-]
фæрсын [färšyn] „pytać”, TT фæрс- [färš-], TP фарст- [faršt-]
цæрын [säryn] „żyć; mieszkać”, TT цæр- [sär-], TP цард- [sard-]
>■ бæттын [bättyn] „wiązać”, TT бæтт- [bätt-], TP баст- [baśt-]
уафын [łafyn] „tkać”, TT уаф- [łaf-], TP уæфт- [łäft-]
сафын [šafyn] „gubić”, TT саф- [šaf-], TP сæфт- [šäft-]
аразын [aražyn] „czynić”, TT араз- [araž-], TP арæзт- [aräšt-]
>■ сембарын [ämbaryn] „rozumieć”, TT æмбар- [ämbar-], TP æмбæрст-
[ämbäršt-]
æрвитын [ärwityn] „posyłać”, TT æрвит- [ärwit-], TP æрвыст- [är-
wyšt-]
>■ фидын [fidyn] „płacić”, TT фид- [fid-], TP фыст- [fyšt-]
кусын [kušyn] „pracować”, TT кус- [kuś-], TP куыст- [kłyśt-]
хъусын [quśyn] „słyszeć”, TT хъус- [quš-], TP хъуыст- [qfyśt-]
судзын [śuzyn] „palić”, TT судз- [śuz-], TP сыгъд- [śyγd-]
агурын [aguryn] „szukać”, TT агур- [agur-], TP агуырд- [agłyrd-]
дзурын [zuryn] „mówić”, TT дзур- [zur-], TP дзырд- [zyrd-]
стауын [štałyn] „chwalić”, TT cmay- [stał-], TP стыд- [śtyd-]
цæуын [sälyn] „iść”, TT цæу- [säł-], TP цыд- [syd-]
кæуын [käłyn] „płakać”, TT кæу- [käł-], TP куыд- [kłyd-]
дуцын [dusyn] „doić”, TT дуц- [dus-], TP дыгъд- [dyγd-]
амонын [amonyn] „pokazywać”, TT амон- [amon-], TP амынд- [amynd-]
хонын [chonyn] „wołać”, TT хон- [chon-], TP хуынд- [chlynd]
Czasownik дæтптын [dättyn] „dawać” ma supletywny (nie związany ety¬
mologicznie z TT) temat przeszły: лæвæрд- [läwärd-]. O tematach czasowników
кæнын [känyn] „robić”, зонъгн [žonyn] „znać” '1уынын [łynyn] „widzieć” będzie
mowa w następnym paragrafie.
Wiele czasowników pod jedną formą (prócz czasu przeszłego) łączy dwa
znaczenia: przechodnie i nieprzechodnie, np. зилын [žilyn] to zarówno „kręcić,
obracać”, jak i „kręcić się, obracać się”, p. niżej, § III.6.7.1.3.
III.6.4 Temat przeszły służy nie tylko do tworzenia form osobowych różnych
czasów przeszłych (p. niżej, § III.6.7), ale występuje także samodzielnie w funk¬
cji participialnej, jako imiesłów przeszły, np. od czasownika ар-ын [ar-yn] „znaj¬
129
III. Morfologia
dywać; rodzić” forma apd [ard] bywa używana w znaczeniu „znaleziony; uro¬
dzony”. W nielicznych przypadkach wytworzyły się dwie różne formy: starsza,
z zachowaniem pierwotnej spółgłoski nosowej -h- [-n-], i nowsza - bez owego
-H- [-n-].
Pierwsza występuje wyłącznie w funkcji niezwiązanej z kategorią osoby:
jako imiesłów przymiotnikowy, np. конд [kond] „zrobiony” (od кæнын [känyn]
„robić”), a czasem jako rzeczownik, np. зынд [žynd] „wiedza” (od зонын [žonyn]
„znać, wiedzieć, umieć”), уынд [łynd] „wygląd” (od уынын [łynyn] „widzieć”).
Druga, nowsza forma (bez -h- [-n-], które zanikło w wyniku dysymilacji
wobec -H- [~n~] występującego w końcówkach osobowych) pojawia się w for¬
mach osobowych czasu przeszłego‘(por. § III.6.7), np. „robiłem” (od кæнын
[känyn] „robić”) to кодтон [kotton] a nie *кондтон [ko-n-d-t-on]. Podobnie:
зыдтон [žytton] „znałem, wiedziałem”, уыдтон [łytton] „widziałem” od зонын
[žonyn] i уынын [łynyn], por. Ab., szkic, s. 546, § 97.
Wyjątkowo w przypadku czasownika раттын [rattyn] „dać” pod wpły¬
wem nagłosowego p- [r-J participium przyjęło postać papd- [rard-] ,,(od)dany”.
Formy participialne (często w znaczeniu rzeczownikowym!) różnią się
niekiedy od tematu przeszłego w inny sposób, mianowicie brakiem samogłos¬
ki -ы- [-y-J występującej w formach czasu przeszłego, np. od bezokolicznika
хæцын [chäsyn] „trzymać (się); chwytać (się np. za bary), walczyć” mamy rze¬
czownik (pochodzący od imiesłowu) хæст [chäšt] „bój, bitwa, walka, wojna”
(np. Фыдыбæстæйы Стыр хæст [Fydybäštäjy Styr chäšt] „wielka wojna
ojczyźniana”, czyli „druga wojna światowa”), podczas gdy temat przeszły ma
postać хæцыд- [chäsyd-], np. Бæх-ы барц-ыл хæцыд-и [Bäch-y bars-yl chä-
syd-i] „Trzymał się za grzywę konia” (бæх [bach] „koń”, барц [bars] „grzywa”),
p. słów, ros.-os., s. 127.
111.6.5 W przeciwieństwie do fleksji rzeczownikowej, która ma w języku osetyj-
skim charakter aglutynacyjny (p. wyżej, § III.1.5), czasownik osetyjski odmie¬
nia się w sposób syntetyczny. Jedna końcówka wyraża tu dwie kategorie: osoby
i liczby (czasem także trybu), podobnie jak np. w języku polskim.
111.6.6 Od tematu teraźniejszego (TT) tworzone są formy następujących czasów
i trybów:
(6.6.1) czas teraźniejszy prosty trybu oznajmującego (praesens indicativi)
(6.6.2) czas teraźniejszy złożony (praesens compositum)
130
III. Morfologia
>■ (6.6.3) czas teraźniejszy trybu łączącego (praesens subiunctivi), por.
Achwl. s. 259
(6.6.4) czas teraźniejszy trybu życzącego (praesens optativi)
>■ (6.6.5) czas przyszły prosty (futurum)
>■ (6.6.6) czas przyszły złożony (futurum compositum)
>■ (6.6.7) tryb rozkazujący (imperativus)
>■ (6.6.8) formy nieosobowe (prócz imiesłowu przeszłego).
W formach tworzonych od TT wszystkie (prócz „być”) czasowniki osetyj-
skie odmieniają się jednakowo,4 według jednego wzoru. Nie ma tu zatem różnych
koniugacji, charakterystycznych dla takich języków jak np. polski czy łacina.
III.6.6.1.1 Czas teraźniejszy trybu oznajmującego (praesens indicativi) tworzy
się od TT przez dodanie następujących końcówek: liczba pojedyncza, osoby:
1. -ын [-yn], 2. -ыс [-yš], 3. -ы [-yj; liczba mnoga, osoby: 1. -æм [-äm], 2. -ym
[-ut], 3. -ынц [-ync].
Przykład odmiany czasownika дар-ын [dar-yn] „trzymać” (TT dap-
[dar-], por. analogiczną formę perską: TT dar- od däštan „mieć”):
>■ 1. poj. 1. os. дар-ын [dar-yn] 1. mn. 1. os. дар-æм [dar-äm]
„trzymam” „trzymamy”
2. os. дар-ыс [dar-yš] 2. os. dap-ym [dar-ut]
„trzymasz” „trzymacie”
>■ 3. os. дар-ы [dar-y] 3. os. дар-ынц [dar-ync]
„trzyma” „trzymają”
Należy pamiętać, że 1 os. 1. poj. pokrywa się formalnie z bezokoliczni¬
kiem. Dla odróżnienia obu form (gdy mówiący obawia się niejasności) przy for¬
mie osobowej może zostać użyty zaimek osobowy æз [äž] „ja” (por. przedostat¬
ni akapit paragrafu III.5.2.2.4). Wtedy дар-ын [dar-yn] znaczy „trzymać”, a æз
дар-ын [äž dar-yn] „ja trzymam”.
Gdy kontekst jest jasny, użycie zaimka nie jest konieczne, np. Уæллæй,
Тамар-ы фыл-дæр уарз-ын [Łälläj, Tamar-y fyl-där łarž-yn] „Przysięgam, Ta¬
marę bardziej kocham” (Ach., s. 224, § 201). Pierwszy wyraz jest tu zaczerpnięty
z muzułmańskiej tradycji (arabskie: wa-lläh „na Boga!”).
131
III. Morfologia
Znaczenie przeczące powstaje przy użyciu partykuły нæ [nä] „nie” sta¬
wianej przed formą osobową i pisanej oddzielnie: нæ дар-ын [nä dar-yn] „nie
trzymać; nie trzymam”. Patrz także niżej, § III.6.6.1.2.7.
III.6.6.1.2 Przykłady użycia czasu teraźniejszego
111.6.6.1.2.1 Ирон-ау кæс-ын uy гыццыл, дзур-ын ma нæ зон-ын [Iron-ał käš-
-yn ił gyccyl, zur-yn ta näžon-yn] „Po osetyjsku czytam (dosł. patrzę) trochę, ale
mówić (to) nie umiem”.
Komentarz. Jak widać z powyższego przykładu, osetyjski czasownik зон-
ын [žon-yn] „znać, wiedzieć” w znaczeniu „umieć” łączy się, tak jak po polsku,
z bezokolicznikiem innego czasownika („umieć coś robić”), tu z bezokoliczni¬
kiem дзурын [zuryn] „mówić”. Polskiemu przysłówkowi „trochę” odpowiada
wyrażenie uy гыццыл [ił gyccyl], w którym uy [ił] to liczebnik „jeden”. Spójnik
ma [ta] wyraża przeciwstawienie (polskie „a”).
111.6.6.1.2.2 Дæ къух-ы цы дар-ыс? [Dä k’uch-y sy dar-yš?] „Co trzymasz
w (twojej дæ [dä]) ręce?” (Ab., słownik, 1.1, s. 345)
>■ Кæм кус-ыс? [Käm kuš-yš?] „Gdzie pracujesz?” (кус-ын [kuš-yn] „praco¬
wać; pracuję”).
111.6.6.1.2.3 Уар-ы [Łar-y] „Pada (deszcz)” (уар-ын [łar-yn] „padać”)
>■ Mum уар-ы [Mit łar-y] „Śnieg pada”
>- Терк кæл-ы горæт Дзæуджыхъæу-ы астæу-т-ы [Tjerk käl-y gorät
Zäłdżyqäł-y aštäł-t-y] „(Rzeka) Terek płynie przez środek miasta
Dzaudżykau (Władykaukaz)”
Зымсег хур кæс-ы, фæлæ нæ тав-ы [Zymäg chur käš-y, fäłä nä taw-y]
„Zimą słońce świeci (dosł.: patrzy), ale nie grzeje”
>■ Лæппу æмдзæвгæ фысс-ы [Läppu ämzäwgä fyšš-y] „Chłopiec pisze
wiersz”.
111.6.6.1.2.4 Хъæд-мæ цæу-æм [Qäd-mä säł-äm] „Idziemy do lasu” (уæу-ын
[säł-yn] „iść; idę”)
Мах иу-мæ сихор хæр-сем [Mach ił-mä šichor chär-äm] „My razem jemy
obiad” (хæр-ын [chär-yn] „jeść; jem”).
132
III. Morfologia
Ш.6.6.1.2.5 Кæртп-ы хъаз-ут [Kärt-y qaž-ut] „Na podwórku się bawicie”
>■ Сы.мах хорз каф-ут [Symach chorž kaf-ut] „Wy dobrze tańczycie”.
111.6.6.1.2.6 Мах хъæу-ы цæр-ынц ирæттæ æмæ сомихсег-т-æ [Mach qäł-
-у sär-ync irättä ämä šomichäg-t-ä] „W naszej wsi mieszkają Osetyjczycy
i Ormianie”
Суг-т-æ пец-ы судз-ынц [Šug-t-äpjes-y šuz-ync] „Drwa w piecu płoną”
(wyraz nec [pjes] jest starym zapożyczeniem z rosyjskiego печь „piec”).
Zapewne pod wpływem języka rosyjskiego 3. osoba 1. mn. jest niekiedy
używana w znaczeniu ogólnym (nieosobowym), np.
Хъæбыс-хæст Ирыстон-ы тынг уарз-ынц [Qäbyš-chäšt Iryšton-y tyng
łarž-ync] „Zapasy w Osetii są bardzo popularne” (уарз-ынц [łarž-ync]
„lubią” znaczy tu tyle co „lubi się, ludzie lubią”), rozm., s. 125.
111.6.6.1.2.7 W formach przeczących czasowników zaczynających się na samo¬
głoskę æ [ä] partykuła przecząca przybiera postać не [nje], a samogłoska ce [ä]
ulega elizji (tj. zanika), np. Æз ирон-ау не’мбар-ын [Äž irón-ał nje’mbar-yn] „Ja
po osetyjsku nie rozumiem” (od æмбарын [ämbar-yn] „rozumieć; rozumiem”).
111.6.6.1.2.8 Formy bezokoliczników użytych tu czasowników, a także ich tematy
przeszłe, są podane w alfabetycznym słowniczku wyrazów osetyjskich na końcu
książki.
111.6.6.1.2.9 Podobnie jak w języku perskim (choć w mniejszym stopniu), liczne
pojęcia czasownikowe są po osetyjsku oddawane przy pomocy tzw. czasowni¬
ków złożonych. Składają się one z rzeczownika (lub przymiotnika) i któregoś
z często używanych czasowników służącego niemal wyłącznie do wyrażania
kategorii werbalnych: osoby, liczby, czasu, trybu. Konstrukcje te przypominają
polskie frazeologizmy (typu: „udzielić odpowiedzi” w sensie „odpowiedzieć”),
ale są bardziej zgramatykalizowane.
Najczęściej używanym w takich wypadkach czasownikiem, który można
nazwać pomocniczym, jest кæн-ын [kän-yn] „robić” (por. perskie kardan „ro¬
bić”, TT kon-).
W znaczeniu „pomagać” używa się czasownika złożonego æххуыс кæн-
ын [ächchłyš kän-yn], który dosłownie znaczy „pomoc robić”, por. polski zwrot
frazeologiczny „okazywać pomoc” różniący się tylko stylistycznie od zwykłego
133
III. Morfologia
czasownika prostego „pomagać”, który w języku osetyjskim nie ma prostego od¬
powiednika. Oto paradygmat odmiany czasownika złożonego æххуыс кæн-ын
[ächchłyš kän-yn] „pomagać” w czasie teraźniejszym:
1. poj. 1. os. æххуыс кæн-ын [ächchłyš kän-yn] „pomagam”
2. os. æххуыс кæн-ыс [ächchłyš kän-yš] „pomagasz”
3. os. æххуыс кæн-ы [ächchłyš kän-y] „pomaga”
1. mn. 1. os. æххуыс кæн-æм [ächchłyš kän-äm] „pomagamy”
2. os. æххуыс кæн-ym [ächchłyš kän-ut] „pomagacie”
3. os. æххуыс кæн-ынц [ächchłyš kän-ync] „pomagają”
Formy przeczące: æххуыс нæ кæн-ын [ächchłyš nä kän-yn] „nie poma¬
gam”, æххуыс нæ кæн-ыс [ächchłyš nä kän-yš] „nie pomagasz” itd.
Inne przykłady czasowników złożonych: „kroić, ciąć” to лыг кæн-ын [lyg
kän-yn] (samo лыг [łyg] znaczy „odcięty” albo „cięcie”), „przygotowywać” -
цæттæ кæн-ын [sättä kän-yn] (цсеттсе [sättä] znaczy „gotowy”), „pływać” -
ленк кæн-ын [łjenk kän-yn] (ленк [łjenk] = „pływanie”), „skakać” - гæпп кæн-
ын [gäpp kän-yn] (гæпп [gäpp] = „skok”).
W funkcji czasownika posiłkowego mogą występować także inne cza¬
sowniki, np. дзуапп дæтт-ын [złapp dätt-yn] „odpowiadać” (дзуапп [złapp]
„odpowiedź” - z arabskiego gawäb', дæтт-ын [dätt-yn] „dawać”), сенхъæлмæ
кæс-ын [änąäłmä käš-yn] „czekać, oczekiwać” (p. wyżej, nomen III.l.10.4.6), np.
дæу-мæ æнхъæлмсе кæс-ын [däł-mä änąäłmä käš-yn] „czekam na ciebie” (-мæ
[-mä] to końcówka allatiwu, którego wymaga po sobie wymieniony tu czasow¬
nik). W analogicznej funkcji może także występować czasownik уæвын [łäwyn]
„być”, p. III.6.6.1.2.15.
III.6.6.1.2.10 Czasowniki odpowiadające polskim „być, bywać”: уын [łyn],
усевын [łäwyn], вæййын [wäjjyn]
Forma bezokolicznika уын [łyn] odpowiada polskiemu „być”. W czasie te¬
raźniejszym odmienia się on nieregularnie:
1. poj. 1. os. дæн [dän] „jestem” 1. mn. 1. os. (ы)стæм [(y)štäm]
„jesteśmy”
2. os. dce [dä] „jesteś” 2. os. (ы)стут [(y)štut]
„jesteście”
3. os. y [u], uc [iš] u [i] „jest” 3. os. (ы)сты [(y)šty] „są”
Formy te mogą nosić na sobie akcent. Formy przeczące - p. § III.6.6.1.2.14.1
i dwa następne.
134
III. Morfologia
III.6.6.1.2.11.1 W języku osetyjskim orzecznik (wyraz odpowiadający na pyta¬
nie: kim/czym jest podmiot?) wyrażony rzeczownikiem stoi w mianowniku (po
polsku - w stylu oficjalnym - w narzędniku), np. Æз дæн директор [Äž dän
dirjektär] „Ja jestem dyrektorem”.
Drugi przykład: Æз дæн Æхсара-т-ы лæппу (чызг) [Äž dän Ächšar-a-t-y
läppu (czyžg)] „Ja jestem synem (córką) Achsarów” (Dzodzikowa, s. 27).
Komentarz. Powyższe zdanie jest formą przedstawiania się typową dla
Osetyjczyków. Oznacza przynależność do rodu, w tym wypadku wywodzącego
się od mężczyzny o imieniu Æхсар [Ächšar], w transkrypcji uproszczonej (popu¬
larnej) - Achsar. Forma Æхсар-а-т-ы [Ächšar-a-t-y] (Achsaraty) jest dopełnia¬
czem liczby mnogiej i występuje w funkcji nazwiska odpowiadającego rosyjskiej
formie: Ахсаров [Achsarów]. Po polsku: Achsarów (potomek). Po owym wspól¬
nym przodku rodu wszyscy jego członkowie są nazywani Achsarami.
W tym wypadku chodzi o imię nawiązujące do jednego z bliźniaków, le¬
gendarnych protoplastów narodu Nartów (p. bibliografia: Dumezil). Jeden miał
na imię Achsar (Æхсар [Achsar]), a drugi -Achsartag (Æхсæртæг [Ächšärtäg]).
Ich legendarnym ojcem był Uarchag (Уæрхæг [Łärchäg]), którego imię znaczy¬
ło „wilk” (por. legendę o założeniu Rzymu: bliźniacy Romulus i Remus zostali
wykarmieni przez wilczycę).
Por. także nazwisko wybitnego językoznawcy osetyjskiego Wasilija (Wa-
so) Abajewa. W wersji rodzimej, osetyjskiej brzmi ono: Абайты [Abajty],
Wyraz лæппу [läppu] znaczy „chłopiec” albo „syn”. W tym drugim zna¬
czeniu jest synonimem rzeczownika фырт [fyrt]. Wyraz чызг [czyžg] znaczy
„dziewczyna” i „córka”.
Osetyjczycy mówią do siebie wyłącznie per „ty”, nawet w rozmowie z oso¬
bami nieznajomymi i stojącymi wyżej w hierarchii społecznej. Oto przykłady
użycia czasownika „być” (уын [łyn]) w drugiej osobie 1. poj. czasu teraźniejszego:
Ды чи дæ? [Dy czi dä?J „Kim jesteś?” (dosł.: Ty kto jesteś?)
Ды кæй фырт дæ? [Dy käj fyrt dä?J „Czyim jesteś synem?” Uwaga!
W zdaniu tym następuje asymilacja postępowa: ubezdźwięcznienie spół¬
głoski d[d] na początku formy czasownikowej; sekwencja wyrazów pisa¬
nych фырт дæ <fyrt dä> wymawia się [fyrt-tä].
Ды кæй чызг дæ? [Dy käj czyžg dä?] „Czyją jesteś córką?”
W 3. osobie 1. poj. forma y [u] występuje w funkcji kopuli (w zdaniach
z konstrukcją: .. .jest kimś, czymś, jakiś), np.
135
III. Morfologia
Уыйy Цæгат Ирыстон-ы чемпион [Łyj u Sägat Iryšton-y czempion] „On
jest mistrzem Północnej Osetii” (rozm., s. 128). Uwaga, język osetyjski nie
zna kategorii rodzaju, toteż zdanie to może się także odnosić do kobiety
i znaczyć: „Ona jest mistrzynią...”.
Ten sam zaimek (уый [łyj]) może się odnosić także do rzeczy (por.
§ III.5.2.4.1), np. Уыйухæдзар [Łyj u chäzar] „To jest dom” (Dzodzikowa, s. 25).
111.6.6.1.2.11.2 Przykłady użycia czasownika „być” w liczbie mnogiej:
Мах разы стæм [Mach razy štäm] „Zgadzamy się” (dosł.: *My zgodny je¬
steśmy). Przymiotnik osetyjski nie ma kategorii liczby, formaразы [ražy]
(arabizm zapożyczony za pośrednictwem języka perskiego, gdzie mamy
razi) znaczy zarówno „zgodny”, jak i „zgodni”.
Сымах pacm ыстут [Šymach raštyštut] „Macie rację” (dosł.: *Wy wia¬
rygodny jesteście). Przymiotnik pacm [rašt] znaczy „prosty; prawdziwy;
mający rację; wiarygodny”. Kopula przyjmuje tu protetyczną samogłoskę
zredukowaną ы [y] dla ułatwienia wymowy dwóch grup spółgłoskowych
cm-cm [št-št], Po przymiotniku разы [ražy] (patrz poprzedni przykład)
proteza nie wystąpiłaby. Zdanie „Zgadzacie się” brzmi: Сымах разы
cmym [Šymach ražy štut].
Użycie protezy ы [y] jest niekiedy fakultatywne. Zdanie o znaczeniu „To
są drzewa” (dosł.: oni/one/te są...) w podręczniku Z. B. Dzodzikowej (s. 25) zo¬
stało zapisane: Уыдон сты бæлæс-т-æ [Łydon šty bäläš-t-ä]. Ostatni wyraz
jest tu liczbą mnogą rzeczownika бæлас [bälaš] „drzewo”. Kopula „są” mo¬
głaby także zostać zapisana w postaci ысты [yšty] i odpowiednio wymówiona
(dwusylabowo).
111.6.6.1.2.11.3 Miejsce form czasownika „być” w zdaniu osetyjskim nie jest ści¬
śle określone. Może on być samodzielnie wymawiany i akcentowany (jak w ję¬
zyku polskim), gdy stoi przed orzecznikiem, np.:
Дзæуджыхъæу y Ирыстон-ы сæйраг горæт [Zäłdžyqäł u Iryšton-y šäj-
rag gorät] „Dzaudżykau (rosyjska nazwa: Władykaukaz) jest stolicą (do¬
słownie: główne miasto) Osetii”.
Ostatni wyraz jest zapożyczeniem z rosyjskiego город.
Podobnie: Уыйу уырыссаг [Łyj u łyryššag] „On jest Rosjaninem”, Хъазу
маргъ [Qaž u marγ] „Gęś jest ptakiem”.
136
III. Morfologia
Po polsku orzecznik („ptakiem”) stoi tu w narzędniku. Natomiast po ose-
tyjsku tylko szyk (orzecznik po podmiocie) wskazuje na to, że orzecznikiem,
stojącym - jak podmiot - w mianowniku, jest wyraz маргъ [marγ] „ptak” (por.
perskie morγ).
Odpowiednikiem polskiego zdania „Nazywam się Kowalski” jest ose-
tyjskie Мæ мыггаг y Ковальски [Mä mykkag u Kowalski], dosłownie znaczą¬
ce: „Moje nazwisko jest Kowalski”. A zdania „Mam na imię Alan” - Мæ ном
хуыйн-ы Алан [Mä nom chłyjn-y Alan], co dosłownie znaczy: *Moje imię nazy¬
wa się Alan.
Kopula może także stać po orzeczniku. Nie jest wówczas akcentowana
i wymawia się łącznie z poprzedzającym wyrazem, np. Mwn ypc y [Mit urš
u] „Śnieg jest biały” (dosł.: Śnieg biały jest). Forma y [u] ma tu charakter tzw.
enklityki.
Orzecznikiem może być nie tylko rzeczownik i przymiotnik, lecz również
przysłówek, np. Уазал мын y [Łažal myn u] „Jest mi (мын [myn]) zimno”.
III.6.6.1.2.11.4 Forma uc [iš], znacząca również „jest”, nie występuje w funkcji
kopuli, lecz stanowi tzw. verbum essendi („czasownik bycia”) oznaczające ist¬
nienie (por. angielską konstrukcję there iš), np.
Уый ныртæкксе ам uc [Łyj nyrtäkkä am iš] ,,On(a) teraz tutaj (ам [am])
jest” (tzn. przebywa, znajduje się tutaj, a nie „jest kimś”). Dalsze przykła¬
dy:
Уæ хæдзар кæм uc? [Łä chäzar käm iš?] „Gdzie (кæм [käm]) jest wasz
dom?”
Нæ хæдзар uc Гагарин-ы уындж-ы [Nä chäzar iš Gagarin-y łyndż-y]
„Nasz dom jest przy ulicy Gagarina” („ulica” -уынг [lyng])
Ис ахсвм таурæгъ [Iš acham talräγ] „Jest taka legenda”.
Forma uc [iš] odnosi się także (być może pod wpływem języka rosyjskie¬
go) do liczby mnogiej i odpowiada wówczas polskiej formie „są”. Po prostu ozna¬
cza bardzo ogólnie istnienie, np.
Хъæд-ы uc алыхуызон сырд-т-æ [Qäd-y iš alychlyźon šyrttä] lesie są
różne (dzikie) zwierzęta”
Цы хабæрттæ uc? [Sy chabärttä iš?] „Jakie są nowiny?” (= Co nowe¬
go?). Mamy tu arabizm: хабар [chabar] „wiadomość”, który przeniknął do
języka osetyjskiego poprzez perski (xabar) <
137
III. Morfologia
111.6.6.1.2.12 W połączeniu z rzeczownikami w datiwie lub allatiwie forma uc
[iš] wyraża posiadanie, odpowiada polskiemu „mieć”, np. (za Dzodz., s. 28):
>■ Дæуæн æфсымæр uc? [Däłän äfšymär iš?] „Czy masz brata?”
>■ Хо дын uc? [Cho dyn iš?] „Czy masz siostrę?”.
Uwaga! дæуæн [däłän] i дын [dyn] to odpowiednio długa i krótka forma
datiwu zaimka 2. os. 1. poj. ды [dy] „ty” (por. polskie formy: „tobie” i „ci”). Kon¬
strukcja taka znana była także w łacinie (dativuspossessoriś), por. III. 1.10.3.7.
W tej samej funkcji może być także użyty allativus (w poniższych przy¬
kładach w formach krótkich), np.
Билет дæм uc? [Biljet däm iš?] „Czy masz bilet?”
>• Кæсагуæм uc? [Käšag łäm iš?] „Czy macie rybę?” (pytanie w restauracji).
111.6.6.1.2.13 Formy u [i], uc [iš] „jest” mogą wchodzić w skład konstrukcji
o znaczeniu czasu przeszłego (!). Zagadnienie to będzie omawiane w paragrafie
III.6.7.1.2.
111.6.6.1.2.14.1 Formy przeczące czasownika „być” powstają przy użyciu party¬
kuły нæ [nä] „nie”, np. Æз разы нæ дæн [4ž razy nä dän] „Nie zgadzam się”
(dosł.: Ja zgodny nie jestem).
Drugi przykład: (pytanie) ...ирон нæ дæ? [iron nä dä?] „Czy nie jesteś
Osetyjczykiem?” - (odpowiedź) O, ирон дæн [O, iron dän] „Tak (owszem), je¬
stem Osetyjczykiem” (Dzodzikowa, s. 107). Uwaga! Nazwa etniczna ирон [iron],
pisana - jak w języku rosyjskim — małą literą, jest akcentowana na drugiej syla¬
bie ([ron]).
W formach liczby mnogiej dochodzi do zwężenia samogłoski æ [ä] > e
[je] przed samogłoską zredukowaną ы [y], która w wolnej, starannej wymowie
poprzedza grupę spółgłoskową cm- [št-], np. Мах разы не стæм [Mach razy nje
štäm] „My nie zgadzamy się” (rozm., s. 23).
111.6.6.1.2.14.2 W 3. osobie 1. poj. forma przecząca kopuli y [u] „jest” ma postać
нæу [näł] „nie jest”, np. Уый директор нæу [Łyj dirjektär näł] ,,On(a) nie jest
dyrektorem”
Уазал мын нæу [Łažal myn näł] „Nie jest mi zimno”
>■ Æххормаг дын нæу? [Ächchormag dyn näł?] „Czy nie jesteś głodny?”
(dosł.: czy nie jest ci *głodno?), por. także następny przykład (oba z pod¬
ręcznika Dzodzikowej, s. 105).
138
III. Morfologia
Дойны уын нæу? [Dojny łyn näł?] „Czy nie chce się wam pić?”. Kon¬
strukcja tego zdania jest taka sama jak w poprzednim. Wyraz дойны
[dojny] „spragniony” pochodzi z formy, która kiedyś znaczyła „pozbawio¬
ny wody”, por. Abajew, słownik, t. I, str. 364-5. Oba wyrazy (æххормаг
i дойны) mogą mieć nie tylko znaczenie przymiotnikowe („głodny”,
„spragniony”), ale także rzeczownikowe („głód”, „pragnienie”), a nawet
przysłówkowe, obecne w powyższych trzech przykładach (także уазал
[łažał] „zimny, zimno”) w funkcji składniowej orzecznika w orzeczeniu
imiennym. W formach o znaczeniu pozytywnym mamy y [u], np. Тæвд
мын y [Täwd myn u] „Jest mi gorąco”, Дойны мыну [Dojny myn u] „Chce
mi się pić”. Zaimki osobowe (мын [myn], дын [dyn], уын [łyn]) stoją tu
w celowniku.
Na uwagę zasługuje konstrukcja modalna z użyciem rzeczownika бон
[bon] o znaczeniu „siła” (różnym od tak samo brzmiącego wyrazu znaczącego:
„dzień”). Mianowicie „mogę” to po osetyjsku мæ бон y [mä bon u]. W formie
przeczącej: мæ бон нæу [mä bon näł], p. rozmówki, s. 23. Przykład w zdaniu:
Уыцы дуар ба-кæнын мæ бон нæу [Łysy dłar ba-känyn mä bon näł] „Tych
drzwi otworzyć nie mogę” (= nie jestem w stanie, por. III.6.13.3).
Jeszcze jeden przykład zaprzeczonej formy kopuli w 3. osobie 1. poj.: Уый
афтæ нæу [Łyj aftä näł] „To nie jest tak” (dosł.: „to tak nie jest”), p. rozmówki,
s. 22.
III.6.6.1.2.14.3 W 3. osobie 1. poj. „być” jako czasownik istnienia (p. 6.6.1.2.11.4)
ma postać przeczącą нæй [näj] < нæ [nä] + u(c) [i(šj], np. Ам нæй [Am näj] „Nie
ma (go/jej) tu (ам[am])n, dosł.: *tutaj nie jest.
Inny przykład: Ба-цæу-æн нæй [Ba-säł-än näj] „Wejścia (tu) nie ma”,
p. rzeczownik odsłowny na -æн [-än]: III.6.6.8.3.
Dotyczy to także konstrukcji wyrażającej posiadanie, por. III.6.6.1.2.12,
np. Мæн-æн хо нæй [Mänän cho näj] ..Nie mam siostry”, Мæн-мæ æхца нæй
[Mänmä ächsa näj] ..Nie mam pieniędzy”, Рæстæг мын нæй [Räštäg myn näj]
..Nie mam czasu” (Dzodzikowa, s. 141).
Forma нæй [näj] może także występować samodzielnie jako partykuła
przecząca „nie”, np. w odpowiedzi na pytanie Зынг дæм uc? [Żyng däm iš?]
„(Czy) masz ogień?” (chodzi o zapałki lub zapalniczkę) można odpowiedzieć
samym: Нæй [Näj] „Nie” (dosł. „nie jest”), por. Abajew, słownik, t. II, s. 165.
139
III. Morfologia
111.6.6.1.2.15 Tożsamy z уын [łyn] „być” czasownik уæвын [łäwyn] nie jest we
współczesnym języku osetyjskim samodzielnie używany (poza formą bezoko¬
licznika). Często jednak występuje w postaci gerundialnej zakończonej na -гæ
[-gä] (p. III.6.6.2 i III.6.6.8.2.1), por. Abajew, słownik, t. IV, s. 100. Stanowi tak¬
że część werbalną czasowników złożonych, np. фæ-тъæпæн уæвын [fä-t’äpän
łäwyn] 1. „stać się płaskim”, 2. „usiąść” (słów, oset.-ros. s. 452).
111.6.6.1.2.16 Osetyjski czasownik уын [łyn] „być” ma także swój odpowiednik
wielokrotny вæййын [wäjjyn] „bywać”. Ten odmienia się regularnie, np. Алы-бон
дæр дзы вæйй-ын [Aly-bon där zy wäjjyn] „I codziennie tam bywam” (z wier¬
sza K. Chetagurowa, p. Abajew, słownik, t. IV, s. 25). Komentarz: enklityczny
spójnik kopulatywny дæр [där] znaczy „także, też, i”; дзы [zy] jest enklityczną
formą zaimkową 3. osoby 1. poj. o znaczeniu „w nim / w niej” a także „tam”, por.
§ III.5.2.4.3.
Przykład z rozmówek osetyjsko-rosyjskich (s. 45):
** Æхсæв хæх-пг-ы уазал вæйй-ы [Ächšäw chäch-t-y łažał wäjj-y] „Nocą
(w sensie: każdej nocy, co noc) w górach (inessivus pl. od xox [choch]
„góra”) bywa zimno”.
Formę przeczącą tworzy się przy pomocy partykuły нæ [nä]:
Æхсæв-æн нæм кæрон нсе вæйй-ы [Ächšäwän näm käron nä wäjj-y]
(Abajew, słownik, t. IV, s. 25, cytat z wiersza K. Chetagurowa) „Noce nie
mają u nas końca”, dosłownie: „Nocy (dat. sg.) nie bywa ku nam (adessivus
zaimka мах [mach] „my”) koniec (ксерон [käron])”. Użyta tu została kon¬
strukcja typu dativuspossessoris (por. § III.l.10.3.7).
Przykład z życia codziennego: Кæд байгом вæйй-ы хæрæндон? [Käd
bajgom wäjj-y chärändon?] „Kiedy bywa otwarta (бай-гом [bajgom]) stołówka
(хæр-æн-дон [chär-än-don])?”.
III.6.6.2 Czas teraźniejszy złożony (praesens compositum). Formy z gerundium
na -гæ [-gä]
Gramatyki języka osetyjskiego informują o nieosobowej formie partici-
pialnej (imiesłowowej), określanej łacińskim terminem gerundium. Tworzy się
ona od tematu teraźniejszego (TT) przy pomocy sufiksu -гсе [-gä]. Prócz funk¬
cji podstawowej, o której będzie mowa niżej (§ 6.6.8.2), formy te, w połącze¬
niu z czasownikiem кæнын [känyn] „robić”, tworzą konstrukcje złożone robią¬
140
III. Morfologia
ce wrażenie nowego czasu teraźniejszego. Gramatyka, której redaktorem był
G. S. Achwlediani (p. bibliografia), pisze o tych konstrukcjach (s. 274, § 2), że są
„bardzo częste”. Jest zatem podstawa, by dopatrywać się tu nowego czasu grama¬
tycznego. Oto przykłady, jakie cytuje ta praca:
Хуыс-гæ ма кæн-ын [Chłyš-kä ma kän-yn] „Śpię jeszcze” (z wiersza Che-
tagurowa). Komentarz: „spać” to хуыссын [chłyššyn] (ма [ma] - „jesz¬
cze”). Zatem tak samo wyglądająca forma znaczy również „śpię”. Tu mamy
formę złożoną (хуыс-гæ кæн-ын [chłyš-kä kän-yn]) przypominającą pod
względem formalnym angielską: I am sleeping (yet).
Drugi przykład z tej samej gramatyki (pod redakcją G.S. Achwledianiego):
Кæу-гæ ma цæуыл кæн-ыс, хорз чызг? [Käł-gä ta säłyl kän-yš, chorž
czyžg?] „Czemuż plączesz, dobra dziewczyno?” (z opowieści o Nartach).
Komentarz: кæуын [käłyn] „płakać”, ma [ta] - partykuła o różnych zna¬
czeniach (tu odpowiada jej -ż po „czemu”).
A oto przykłady ze szkicu gramatyki osetyjskiej W. Abajewa (s. 593):
Ma мæ хъыг-дар, фыс-гæ ксен-ын [Ma mä qyg-dar, fyš-kä kän-yn] „Nie
przeszkadzaj mi, piszę (teraz)!”. Komentarz: ма хъыгдар [ma ąygdar] jest
formą przeczącą trybu rozkazującego (§ III.6.6.7) od хъыг-дар-ын [qyg-
-dar-yn] „przeszkadzać”, фыссын [fyššyn] „pisać”.
Хъаз-гæ нæ кæн-ын [Qaž-gä nä kän-yn] „Nie żartuję” (хъазын [qažyn]
„bawić się, żartować”).
>■ Кæд бад-гæ кæн-ыс. уæд сыст! [Käd bad-gä kän-yš, łäd šyštl] „Jeśli
siedzisz, to wstań!” (сыстын [šyštyn] „wstać”).
Ксед лæу-гæ кæн-ыс, уæд ма бад-гæ мауал с-кæ æмæ тагъд ра-цу!
[Käd läl-gä kän-yš, łäd ma bad-gä małat š-kä ämä taγd ra-su!J „Jeśli sto¬
isz, to nie siadaj więcej (мауал [małal]) (już) i szybko wychodź!” (Uwaga!
W mowie potocznej imperativus кæн [kän] „rób” może tracić końcowe
-H [-n], o praeverbium c- [š-J patrz § III.6.8.9.2.1). Czasownik цæуын
[säłyn] „iść, jechać” (tu z praeverbiumpa- [ra-] w znaczeniu „wychodzić”)
ma w 2. osobie 1. poj. trybu rozkazującego nieregularną formę цу [su].
Być może gramatyki pisane przez Osetyjczyków nie traktują jeszcze tych
konstrukcji jako odrębny czas gramatyczny pod wpływem gramatyki rosyjskiej,
która rozróżnia tylko trzy czasy: teraźniejszy, przeszły, przyszły. Analogicznie
opisują swój czasownik rodzimi osetyjscy językoznawcy.
141
III. Morfologia
Również W. Abajew (szkic, s. 592, § 3) nie decyduje się na nazwanie kon¬
strukcji złożonych typu gerundium na -гæ [-gä] plus кæнын [känyn] odręb¬
nym czasem. Pisze jednak, że formy takie mogą być tworzone od dowolnego
czasownika (Om любого глагола может быть образована описателъная
форма из причастия-деепричастия на -гæ плюс „кæнын”). Podobnie wyraża
się F. M. Takazow (Самоучителъ осетинского языка, часть I, Владикавказ
2004, s. 138). A więc gramatykalizacja jest tu pełna. Możemy (!) zatem mó¬
wić o czasie teraźniejszym złożonym (praesens continuum), por. Pisowicz 2017
(p. bibliografia).
Z przykładów Achwledianiego podanych wyżej w tym paragrafie można
by mniemać, iż chodzi o czas typu angielskich form continuous podkreślających
związek czynności/stanu z chwilą mówienia (I am coming, you are sitting itp.).
Abajew (na s. 592 swego szkicu gramatycznego) pisze jednak, iż osetyjskie
formy, o których tu mowa, nie różnią się znaczeniem od form prostych czasu
teraźniejszego (По своему значению эти составные образования не отлича-
ются от простых глаголов: цæугæ кæнын означает „идти”, как и простое
цæуын). Klasyk rodzimego osetyjskiego językoznawstwa dopatruje się tendencji
do używania form złożonych (z gerundium na -гæ [-gä] i кæнын [känyn]) tylko
w celu położenia logicznego nacisku na daną czynność/stan.
Za takim traktowaniem sprawy (przy braku szczególnego związku z chwi¬
lą mówienia) przemawiałyby dwa równoległe przykłady zdań z podręcznika Ta-
kazowa (wydanie skrócone z 2007 r., s. 100): Райсом цæу-гæ кæнын [Rajsom
säł-gä känyn] „Wyjeżdżam jutro” (z podkreśleniem czasownika „wyjeżdżam”)
oraz Райсом цæу-ын æз [Rajsom säł-yn äž] „Ja wyjeżdżam jutro” (z podkre¬
śleniem zaimka „ja”). Rosyjskie odpowiedniki podane przez Takazowa są tu
następujące: Яуезжаю завтра (dla pierwszego zdania) i Язавтра уезжаю (dla
drugiego zdania).
Analogiczna konstrukcja może także występować w czasie przeszłym
i przyszłym (p. niżej) a także w trybach zależnych.
Uwaga! Należy zdawać sobie sprawę z różnicy między słowotwórczą ka¬
tegorią czasowników złożonych (p. wyżej, § III.6.6.1.2.9) a fleksyjną opozycją
przeciwstawiającą czas teraźniejszy prosty omówionemu w tym paragrafie cza¬
sowi teraźniejszemu złożonemu (gerundium na -гæ [-gä] plus кæнын [känyn]).
Czasowniki złożone nie tworzą, jak się zdaje, takiej konstrukcji.
142
III. Morfologia
IIL6.6.3 Czas teraźniejszy trybu łączącego (praesens subiunctivi)
III.6.6.3.1 Polskiemu trybowi przypuszczającemu (charakteryzującemu się uży¬
ciem partykuły by) w języku osetyjskim odpowiadają dwa tryby: subiunctivus
(tryb łączący) i optativus (tryb życzący).
Praesens subiunctivi tworzy się od tematu teraźniejszego czasownika
w połączeniu z końcówkami: -oh [-on], -ай [-aj], -a [-a] (w liczbie pojedynczej)
i -æм [-äm], -am [-at], -ой [-oj] (w liczbie mnogiej), np. od czasownika дар-ын
[dar-yn] „trzymać” paradygmat tego czasu wygląda następująco:
>■ 1. poj. 1. os. дар-он [dar-on] 1. mn. 1. os. дар-æм [dar-äm]
2. os. дар-ай [dar-aj] 2. os. dap-am [dar-at]
3. os. dap-a [dar-a] 3. os. дар-ой [dar-oj]
Użyte tu końcówki pokrywają się z końcówkami trybu oznajmującego
w czasie przeszłym czasowników przechodnich o temacie przeszłym zakończo¬
nym na -m [-t] (p. niżej, § III.6.7.1.1) prócz pierwszej osoby 1. mn.
Formy przeczące - p. niżej, § III.6.6.3.9
Czasownik уын [łyn] „być” w trybie łączącym (praesens subiunctivi) od¬
mienia się regularnie na bazie tematu y- [ł-]\
1- poj.
1. os. y-он [ł-on]
2. os. у-ай [ł-aj]
3. os. y-a [ł-a]
1. mn. 1. os. у-æм [ł-äm]
2. os. y-am [ł-at]
3. os. y-ou [ł-oj]
O znaczeniu tych form będzie mowa niżej (polskie odpowiedniki są różne)
w § III.6.6.3.2 i n.
Porównując powyższy paradygmat z formami czasu teraźniejszego trybu
oznajmującego (§ III.6.6.1.1), stwierdzamy, że tylko w 1. osobie 1. mn. forma jedne¬
go i drugiego trybu jest taka sama. Wszystkie inne wyraźnie się od siebie różnią.
III.6.6.3.2 Subiunctivus wyraża czynność lub stan uważany przez mówiącego
nie za rzeczywisty, lecz za pomyślany, dopiero planowany, związany z różnymi
stanami woli (chęć), a także konieczności, obawy itp. Tryb ten może występować
zarówno w zdaniach prostych, jak i w złożonych (w ich członie podrzędnym).
III.6.6.3.3.1 Oto przykłady użycia subiunctiwu praesentis w zdaniach prostych
twierdzących w pierwszej osobie (Ab., szkic, s. 573):
143
III. Morfologia
>• Ам уал бад, æз дон-ы был мæ къух-т-æ ахс-он [Am lal bad, äž don-y
byl mä k’uch-t-ä achš-on] „Ty tu (ам[am]) na razie (уал [lal]) siedź (tryb
rozkazujący: бад [bad]), (a) ja (æз [äž]) w wodzie (u brzegu rzeki) moje
ręce umyję”.
Komentarz. Formę subiunctiwu praesentis ахс-он [achš-on] (od ахс-ын
[achš-yn] „umyć”) po polsku trudno w tym wypadku oddać inaczej niż cza¬
sem przyszłym („umyję”), lecz faktycznie forma ta wyraża zamiar, chęć (umy¬
cia rąk), czy nawet konieczność. Można ją także rozumieć jako rodzaj postulatu
wysuniętego wobec samego siebie w pewnym związku z poleceniem wydanym
formą 2. osoby imperatiwu (бад [bad] „siedź”, od бад-ын [bad-yn] „siedzieć”)
w pierwszej części zdania współrzędnie złożonego. Coś w rodzaju: *niech umyję!
Drugi przykład użycia subiunctiwu (Ab., szkic, s. 573):
Æз иу-чысыл а-иуан ксен-он [Äž ił-czyšyl a-słan kän-on] „Ja trochę po-
poiuję”
O praeverbium a- [a-] będzie mowa w § Ш.6.8.9.З. Tu stoi ono przed rze¬
czownikiem цуан [słan] „polowanie”, który jest pierwszym elementem czasow¬
nika złożonego цуан кæн-ын [słan kän-yn] „polować”.
III.6.6.3.3.2 W zdaniach pytajnych subiunctivus w pierwszej osobie kojarzy
się z powinnością (polskie konstrukcje: czy mam...? czy powinienem...?). Oto
przykłady takich pytań z czasownikiem кæн-ын [kän-yn] „robić”. O przedrost¬
kach czasownikowych (praeverbiach) 6a- [ba-], c- [š-], a- [a-], фæ- [fä-], nada¬
jących czasownikowi m.in. znaczenie aspektu dokonanego, będzie mowa niżej
(§ 6.8 i n.).
Цы ба-кæн-он? [Sy ba-kän-on?] „Co mam zrobić?” (Ab., szkic, s. 571)
Apm с-кæн-он? [Art š-kän-on?] „Czy mam rozpalić (dosł. zrobić) ogni¬
sko?” (ibidem, s. 573)
Цы ба-кæн-а Будзи? [Sy ba-kän-a Buzi?] „Co ma zrobić Buzi?” (ibidem,
s. 573)
Przykłady pytań z subiunctiwem praesentis innych czasowników:
Раз-мæ иæу-он æви фæстæ-мæ здæх-он? [Raž-mä säł-on äwi fäštä-mä
ždäch-on?] „Czy mam iść naprzód czy cofać się do tyłu?” (ibidem, s. 573)
>• Рахизæрдæм а-иæу-он æви галиуæрдæм? [Rachižärdäm a-säł-on äwi
galiłärdäm?] prawo mam pójść czy w lewo?” (ibidem, s. 571)
144
III. Morfologia
Ирон фысджыт-æй кæй роман ба-кæс-он? [Iron fyšdżyt-äj käj róman
ba-käš-on?] „Powieść którego osetyjskiego pisarza powinienem przeczy¬
tać?” (rozm., s. 120).
Forma фысджыт-æй [fyšdżyt-äj] to abl. pl. rzeczownika фысс-æг [fyšš-
-äg] „pisarz” pochodzącego od czasownika фысс-ын [fyšš-yn] „pisać”. Litery
„ó” w transkrypcji wskazują akcent.
111.6.6.3.4 W drugiej osobie subiunctivus ma znaczenie zbliżone do imperatiwu
(p. niżej, § III.6.6.7), np. Байрæз-ай! [Bajräž-ajl] „Obyś podrósł!” (Ab., szkic,
s. 573) w sensie: „urośnij jeszcze (na razie jesteś za młody)!”. Bezokolicznik ma
tu postać байрæз-ын [bajräž-yn] „urosnąć, podrosnąć”.
Oto fragment wiersza K. Chetagurowa pt. Додой [Dodoj] „Smutek”
(Achwl., s. 253):
>■ Додой фæ-кæн-ат, мæ райгуырæн хæх-т-æ! [Dodoj fä-kän-at, mä raj-
głyrän chäch-t-ä! „Obyście się smuciły, me ojczyste góry!”.
Komentarz. Czasownik złożony додой кæн-ын [dodoj kän-yn] „smucić
się” stoi tutaj w formie 2. osoby 1. mn. z praeverbium фæ- [fä-], p. § III.6.8.9.1.1.
Ostatni wyraz, хæх-пг-æ [chäch-t-ä], to nieregularna liczba mnoga rzeczownika
xox [choch] „góra”.
111.6.6.3.5 W trzeciej osobie subiunctivus ma znaczenie zbliżone do imperatiwu
(p. § Ш.6.6.7) i optatiwu (p. § III.6.6.4), np.
Уæ лæг саг а-мар-а, уæ ус тырын ныййар-а! [Łä läg sag a-mar-a, łä uš
tyryn nyjjar-al] „Niech wasz mężczyzna zabije jelenia, niech wasza kobie¬
ta urodzi chłopca!” (Ab., szkic, s. 573).
Jest to rymowana formuła tradycyjnego życzenia, w której występują for¬
my subiunctiwu czasowników dokonanych (por. III.6.8.2) а-мар-ын [a-mar-yn]
„zabić” i ны-йй-арын „urodzić”.
Licznych przykładów użycia form subiunctiwu (a także optatiwu i impe¬
ratiwu) dostarczają formuły modlitewne (zarówno chrześcijańskie, jak i pogań¬
skie), których zbiór zawiera książka pt. Осетинские обычаи (tytuł osetyjski
p. bibliografia, w skrócie: Os. ob.). Formy 3. osoby 1. mn. znajdujemy tam np.
w następujących zdaniach o treści życzącej:
145
III. Morfologia
Нæ кæс-тæр-т-æ ... æмæ амондджын фæндæг-т-ыл куыд иæу-ой ...
[Nä käš-tär-t-ä ... ämä amonddżyn fändäg-t-ył kłydsäł-oj ...] „Nasi młod¬
si (p. § III.2.2.1) ... niechaj chodzą po szczęśliwych drogach!” (Os. ob„
s. 124).
Forma 3. osoby pl. subiunctivi (ostatni wyraz zdania) pochodzi od bez¬
okolicznika цæу-ын [säł-yn] „iść, chodzić”. Poprzedzają ją dwa spójniki æмæ ...
куыд [ämä ...kłyd] o znaczeniu „żeby, aby”, tu odpowiadające polskiemu „nie¬
chaj!”. Drugi przykład z tego samego źródła:
>■ Цард-ы хорз-дзинæд-т-æй рæвдыд куыд у-ой ... [Sard-y chorž-zinät-
-t-äj räwdyd kłyd ł-oj...] „Niech beda obdarowani radościami życia!”
(Os. ob., s. 122)
Ostatni wyraz jest tu formą 3. os. 1. mn. subiunctiwu czasownikaywH [łyn]
„być”, por. wyżej, § III.6.6.3.1. Poprzedza go spójnik куыд [kłyd],
111.6.6.3.6 W połączeniu z nieosobową formą хъуамæ [qłamä] „trzeba”, pocho¬
dzącą od czasownika хъæуын [qäłyn] „być potrzebnym” (p. niżej, III.6.13.2),
subiunctivus praesentis odpowiada polskiemu bezokolicznikowi w połączeniu
z czasownikami modalnymi „musieć, być powinnym”. A więc np. (od ацæуын
„pójść”):
хъуамæ а-цæу-он [qłamä a-säł-on] to „muszę pójść”
хъуамæ а-цæу-ай [qłamä a-säł-aj] „musisz pójść” itd.
Początkowe a- jest tu przedrostkiem słowotwórczym odpowiadającym
polskiemu „od-”, por. § III.6.8.9.3.
Przykłady w zdaniach:
Ныртæккæ хъуамæ а-цæу-æм [Nyrtäkkä qłamä a-säł-äm] „Teraz musi-
my pójść (odejść)”.
Хурдалынг рæхджы хъуамæ райдай-а [Churdałyng rächdży qłamä
rajdaj-a] (słów, ros.-os., s. 135) „Zaćmienie słońca (Хур-далынг [chur-
-dalyng]) powinno się zacząć (райдайын [rajdaj-yn]) wkrótce”.
111.6.6.3.7 Czasownik цæуын [säłyn] „iść” w 1. os. 1. mn. wykazuje nieregular-
ność. Obok formy regularnej цæу-æм [säł-äm] może wystąpić forma zreduko¬
wana цом [som] „chodźmy!” Przykład w zdaniu:
146
III. Morfologia
Цом чындзы фен-æм! [Som czyndzy fjen-äml] „Chodźmy, zobaczmy
pannę młodą!”.
Ostatni wyraz zdania jest tu regularną formą 1. os. 1. mn. subiunctiwu
praesentis od фенын [fjenyn] „zobaczyć” (aspekt dokonany od уынын [łynyn]
„widzieć”, por. § III.6.8.9.1.1).
Jak widać z powyższego przykładu, 1. osoba 1. mn. subiunctiwu praesentis
pełni funkcję analogiczną do imperatiwu (§ III.6.6.7). Formom takim może towa¬
rzyszyć partykuła wzmacniająca -ма [-ma], np.
Афæлвар-æм-ма, чи нæ дард-дæр фехс-дзæн дур [Afälwar-äm-ma, czi
nä dart-tärfjechš-sän dur] „Spróbujmy (sprawdźmy), kto z nas dalej rzuci
kamieniem” (rozmówki, s. 127).
III.6.6.3.8 Przykłady użycia subiunctiwu praesentis w zdaniach podrzędnych:
Бар дын uc мидæмæ ба-иæу-ай [Bar dyn iś midämä ba-säł-ai] „Masz
prawo (бар [bar]) wejść do środka” (Ab., szkic, s. 578). Polskim odpowied¬
nikiem zdania nadrzędnego mogłoby tu być także wyrażenie „wolno ci”.
Orzeczenie zdania podrzędnego ба-цæу-ай [ba-säł-aj] dosłownie znaczy:
„żebyś wszedł”.
>■ Бирæ сæдæ азты дæр фæ-кус-дзы-сты зондджын адæмтæ, цалынмæ
адæймаг ба-зон-а уый, кæцæй рацыд, цы у æмæ кæдæм цæуы [Birä
šädä ažty där fä-kuš-zy-šty žonddżyn adämtä, salynmä adäjmag ba-žon-
-a łyj, käsäj rasyd, sy u ämä kädäm säły] (Achwl., s. 255) „Jeszcze wiele
setek lat uczeni ludzie będą pracować (= prowadzić badania), zanim czło¬
wiek dowie się (tego), skąd przyszedł, czym jest i dokąd idzie.” Tu ose-
tyjskiemu subiunctiwowi czasownika ба-зон-ын [ba-žon-yn] „dowiedzieć
się” odpowiada polski czas przyszły trybu oznajmującego.
Куы мæм фæ-дзур-ай, уæд æр-ба-цæу-дзын-æн [Kły mäm fä-zur-aj,
łäd är-ba-säł-zyn-än] „Jeśli mnie zawołasz, (to) przyjdę” (słów, os.-ros.,
s. 267). Ostatni wyraz to czas przyszły od æр-ба-цæу-ын [är-ba-säł-yn]
„przyjść”, por. § III.6.6.5.
>■ Кæд ды дзырд мæ дзырд-мæ ар-ай, дсеу фæ-у-æд мæ фос [Käd dy zyrd
mä zyrd-mä ar-aj, däł fä-ł-äd mä fos] „Jeżeli będziesz znajdywał odpo¬
wiedź na każde moje pytanie (dosłownie: jeżeli będziesz znajdywał słowo
do mojego słowa), to niech moje bydło (stado) będzie twoje”. (Ab., szkic,
s. 658, § 229). Komentarz: ар-ай [ar-aj] to 2. os. sg. subiunctivi praesentis
147
III. Morfologia
od ар-ын [ar-yn] „znajdywać”. W zdaniu nadrzędnym фæ-у-æд [fä-ł-äd]
to 3. os. imperatiwu kopuli (§ III.6.6.7.7) „niech będzie”.
Ważny czasownik modalny фæнд-ын [fänd-yn] „chcieć” ma inną skład¬
nię niż jego odpowiednik w języku polskim (por. § III.6.13.1). Jeżeli podmiot
zdania podrzędnego nie pokrywa się z podmiotem zdania głównego, to w zdaniu
podrzędnym występuje subiunctivus, np. Мсен афтæ фæнд-ы, æмæ ды куыд
æр-ба-иæу-ай [Män aftä fänd-y, ämä dy kłyd är-ba-säł-ajl „Chcę, żebyś (właś¬
nie) ty przyszedł” (słów, os.-ros., s. 267).
Niekiedy formy subiunctiwu mogą być zastąpione formami optatiwu (Ab.,
szkic, s. 658, § 228), np.
>■ Куыдзæн къæбæр annap, цсемæй ма-уал рæй-а [Kłyzän k’äbär appar,
sämäj ma-łal räi-a] „Rzuć (annap [appar]) psu (куыдз-æн [kłyz-än]) ka¬
wałek chleba, żeby więcej nie szczekał”.
Zdanie podrzędne (okolicznikowe celu) może tu przybrać postać: кæд нал
рæй-ид [käd nal räj-id] odрæй-ын [räj-yn] „szczekać”, por. § Ш.6.6.4. Uwaga!
Znaczenie przeczące nadają tu partykuły ма-уал [ma-łal], por. następny para¬
graf, i нал [nal].
III.6.6.3.9 Partykułą przeczącą jest przy formach subiunctiwu ма [ma] albo нæ
[nä], por. Ab., szkic, s. 598, § 155, np.
Æз ма цæу-он! [Äž ma säł-onl] „(Lepiej) żebym nie szedł!”
Ды ма цæу-ай! [Dy ma säł-ajl] „(Lepiej) żebyś nie szedł!” (Takazow
2007, s. 55)
Ta druga forma wyraża zakaz w formie złagodzonej w stosunku do trybu
rozkazującego:
>■ Ды ма цу! [Dy ma su!] „Nie idź!” (Takazow 2007, s. 55), por. także
§ III.6.6.7.2.
III.6.6.4 Czas teraźniejszy trybu życzącego (praesens optativi)
Czas ten tworzy się od tematu teraźniejszego czasownika w połączeniu
z końcówkami:
-uh [-in], -uc [-iš], -ud [-id] (w liczbie pojedynczej) oraz -иккам [-ikkam],
-иккат [-ikkat],-uKKoii [-ikkoj] (w liczbie mnogiej). Od czasownika dap-
ын [dar-yn] „trzymać”:
148
III. Morfologia
>■ 1. poj. 1. os. дар-ин [dar-in] „obym trzymał; trzymałbym”
2. os. dap-uc [dar-iš] „obyś trzymał; trzymałbyś”
3. os. dap-ud [dar-id] „oby trzymał; trzymałby”
>- 1. mn. 1. os. дар-иккам [dar-ikkam] „obyśmy trzymali; trzymalibyśmy”
>• 2. os. дар-иккат [dar-ikkat] „obyście trzymali; trzymalibyście”
3. os. дар-иккой [dar-ikkoj] „oby trzymali; trzymaliby”
Formy przeczące tworzy się przy pomocy partykuły нæ [na] „nie” (przy¬
kład: Achwl., s. 316) lub ма [ma].
Od czasownika уын [łyn] „być” istnieją starsze i nowsze formy optatiwu
praesentis (ibidem, s. 251). Starsze:
1. poj. 1. os. у-ин [ł-in]
1. mn. 1. os. у-иккам [ł-ikkam]
2. os. y-uc [ł-iš]
2. os. у-иккат [ł-ikkat]
3. os. y-ид [ł-id]
3. os. у-иккой [ł-ikkoj]
Nowsze:
1. poj. 1. os. у-а-ин [ł-a-in]
1. mn. 1. os. у-а-иккам [ł-a-ikkam]
2. os. y-a-uc [ł-a-iś]
2. os. у-а-иккат [ł-a-ikkat]
3. os. y-a-ид [ł-a-id]
3. os. у-а-иккой [ł-a-ikkoj]
Pod względem znaczenia tryb życzący (optativus) niewiele się różni we
współczesnym języku od łączącego (subiunctiwu) i obie formy mogą niekie¬
dy występować wymiennie, por. wyżej ostatni przykład paragrafu III.6.6.3.8.
Bywa tak, że na przykład warunek jest w zdaniu podrzędnym wyrażony optati-
wem, a nie oczekiwanym subiunctiwem. I odwrotnie, zdania wyraźnie życzące
mają niekiedy orzeczenie w subiunctiwie (Achwl., s. 251). Terminy subiunctivus
i optativus mają zatem w opisach czasownika osetyjskiego charakter raczej hi¬
storyczny. Abajew (szkic, s. 560-561) dla form określanych w tej książce jako
subiunctivus praesentis używa terminu „stary coniunctivus'\ a dla optatiwu pra-
esentis: „stary optativus". Przykłady:
Тæхуды ныр уæ къæсæр-æй куы ба-зар-ин æз дæр! [Tächudy nyr łä
k ’äšär-äj kły ba-žar-in äž där!] „Obym mógł i ja teraz zaśpiewać z wasze¬
go progu!” (Ab., szkic, s. 572, cytat z Chetagurowa). Komentarz. Formą
1. os. sg. optatiwu jest tu: ба-зар-ин [ba-žar-in] (od ба-зар-ын [ba-žar-
-yn] „zaśpiewać”); къæсæр [k’äšär] „próg”.
Ис-куы дæ фыййау куы ра-зар-ид иу сау къæдзæхы ссгрæй! [Iš-kły
dä fyjjał kły ra-žar-id ił šał k’äzächy šär-äj!] „Oby kiedyś twój pasterz
149
III. Morfologia
(фыййау [fyjjał]) mógł zaśpiewać z wierzchołka czarnej skały!” (Ab.,
szkic, s. 572, cytat z Chetagurowa).
Komentarz. Forma 3. os. sg. optatiwu ра-зар-ид [ra-žar-id] została utwo¬
rzona od czasownikaра-зар-ын [ra-žar-yn] „zaśpiewać” o znaczeniu podobnym
do ба-зар-ын [ba-žar-yn] z poprzedniego przykładu. Oba czasowniki są dery¬
watami od зар-ын [žar-yn] „śpiewać” utworzonymi przy pomocy praeverbiów
6a- [ba-], pa- [ra-J, por. § III.6.8.9.4 i III.6.8.9.7.
Oto przykład pełnej wymienności obu trybów (subiunctiwu i optatiwu)
z gramatyki Abajewa (szkic, s. 578): Фæнд-ы мæ, куы нын фен-ис нæ цард
[Fänd-y mä, kły nvnfien-iš näsard] = Фæнд-ы мæ, фен-ай нын нæ цард [Fänd-
-у mä, fien-ai пуп nä sard] „Chcę, żebyś zobaczył nasze życie”.
Komentarz. Czasownik фæнд-ын [fänd-yn] „chcieć” tworzy konstrukcję
jednoosobową, stoi w 3. os. 1. poj., a osobę, która „chce” wskazuje zaimek oso¬
bowy w genetiwie, por. § III.6.13.1. Forma фен-ис [Jjen-iš] to 2. os. sg. optativi,
a фен-ай [fjen-aj] to ta sama osoba subiunctiwu od фен-ын [fjen-yn] „zoba¬
czyć”. Jak widać, subiunctivus obywa się bez spójnika podrzędnego куы [kły]
(tu w znaczeniu „żeby”).
Oto dalsze przykłady użycia obu porównywanych wyżej trybów zależnych.
Зæгъ-ин ын, æмæ куы с-мæсты у-а/ [Žäγ-in уп, ämä kły š-mäšty ł-a!]
„Powiedziałbym mu, ale jakże by się on zezłościł” (Ab., szkic, s. 572,
z wiersza Chetagurowa).
Forma зæгъ-ин [žäγ-in] jest 1. os. sg. optatiwu, a с-(мæсты) y-a
[š-(mäšty) ł-al-Ъ. osobą subiunctiwupraesentis od с-у-ын [š-ł-yn] „stać się” (por.
III.6.8.9.2.5). Obie formy odpowiadają polskiemu trybowi przypuszczającemu.
Przykład 2. osoby sg. optatiwu:
Ба-уæнд-ис æхсæвыгон хъæд-мæ а-цæу-ын? [Ba-łänd-iš ächšäwygon
qäd-mä a-säł-yn?] „Czy odważyłbyś się pójść do lasu (хъæд [qäd]) nocą?”
(Ab., szkic, s. 572, z wiersza Chetagurowa). Bezokolicznik: ба-уæнд-ын
[ba-łänd-yn] „odważyć się”.
Przykład użycia optatiwu w obu członach zdania warunkowego (w zdaniu
nadrzędnym i podrzędnym):
Сæ фос цы ран хиз-ынц, уый мын куы ба-и-амон-иккат, уæд сæ æр-
ба-тæр-ин [Sä fos sy ran chiž-ync, łyj myn kły ba-s-amon-ikkat, łädśä är-
150
III. Morfologia
-ba-tär-in] „Gdybyście mi pokazali, gdzie (oni) pasą swoje bydło, to bym
je przygnał” (Ab., szkic, s. 576).
Oto dosłowne znaczenie poszczególnych elementów tego zdania: „*Ich
(= swoje) bydło w jakim miejscu (jakie miejsce) pasą, to mnie gdybyście pokazali,
to je przygnałbym”. Bezokoliczniki: хиз-ын [chiž-yn] „paść” (czasownik ten ma
także inne znaczenia), ба-ц-амон-ын [ba-s-amon-yn] „pokazać”, æр-ба-тæр-
-ын [är-ba-tär-yn] „przygnać” (cep- [är-], 6a- [ba-] to praeverbia, p. § III.6.8.9.5
i III.6.8.9.4).
III.6.6.5 Czas przyszły prosty (futurum)
Czas przyszły tworzy się od tematu teraźniejszego (TT) przez dodanie su-
fiksu zawierającego spółgłoskę дз [z], do którego dołączane są końcówki osobowe
podobne do form czasownika „być” w czasie teraźniejszym (p. § III.6.6.1.2.10).
Sufiks ten w 1. i 2. os. sg. ma postać -дзын- [-zyn-], w 1. i 2. os. pl. -дзы- [-zy-],
a w 3. os. sg. -дзсен [-zän]. Przykład odmiany czasownika дар-ын [dar-yn]
„trzymać”:
1. poj. 1. os. дар-дзын-сен [dar-zyn-än] „będę trzymał/trzymać”
2. os. дар-дзын-æ [dar-zyn-ä] „będziesz trzymał/trzymać”
3. os. дар-дзсен [dar-zän] / дар-дзæн-и(-с) [dar-zän-i(-š)] „bę¬
dzie trzymał/trzymać”
1. mn. 1. os. дар-дзы-стсем [dar-zy-štäm] „będziemy trzymali/trzy-
mać”
>■ 2. os. дар-дзы-стут [dar-zy-štut] „będziecie trzymali/trzymać”
>■ 3. os. дар-дзы-сты [dar-zy-šty] „będą trzymali/trzymać”
Formy czasu przyszłego czasownika уын [łyn] „być” wyglądają na¬
stępująco:
>■ 1. poj. 1. os. уы-дзын-æн [ły-zyn-än] „będę”
2. os. уы-дзын-се [ły-zyn-ä] „będziesz”
>■ 3. os. уы-дзæн [fy-zän] /уы-дзæн-и(-с) [ły-zän-i(š)] „będzie”
1. mn. 1. os. уы-дзы-стсем [ły-zy-štäm] „będziemy”
2. os. уы-дзы-стут [ły-zy-štut] „będziecie”
3. os. уы-дзы-сты [ły-zy-šty] „będą”
Formy przeczące czasu przyszłego powstają przy użyciu partykuły нсе
[nä] „nie”.
151
III. Morfologia
Przykłady form czasu przyszłego z podręcznika F. M. Takazowa (2007,
s. 100):
Автобус-ыл æви поезд-ыл иæу-дзын-æ?[АЛоЬи5-у1 äwi pojezd-yl säł-
-zyn-ä?] ..Pojedziesz autobusem czy pociągiem?”
Автобус-æй иæу-дзын-æн [Aftobus-äj säł-zyn-än] „Autobusem pojadę”.
Jak widać z powyższych przykładów, odpowiednikiem polskich narzędni-
ków („autobusem”, „pociągiem”) w języku osetyjskim mogą być formy zarów¬
no adessiwu z końcówką -ыл [-yl] (dosłownie: „na autobusie”, „na pociągu”),
jak i ablatiwu z końcówką -æй [-äj] (pierwsze znaczenie: „od autobusu”, „od
pociągu”).
Przykład czasownika уын [łyn] „być”:
>■ Поезд-мæ билет зынаргъ уы-дзæн? [Pojezd-mä biljet žynarγ ły-zän?]
„Czy bilet na pociąg będzie drogi?” (Takazow 2007, s. 100).
Pod względem aspektu formy czasu przyszłego są w zasadzie neutralne,
p. III.6.8.2. O kategorii aspektu w języku osetyjskim p. § III.6.8.1 - III.6.8.3.
III.6.6.6 Czas przyszły złożony (futurum compositun)
Analogicznie do złożonego czasu teraźniejszego (III.6.6.2) powstają formy
typu хуыс-гæ кæн-дзын-æн [chłyš-kä kän-dzyn-än] „będę spał”, хуыс-гæ кæн-
дзын-æ [chłyš-kä kän-dzyn-ä] „będziesz spał” itd. (od bezokolicznika хуыссын
[chłyššyn] „spać”).
III. 6.6.7 Tryb rozkazujący (imperativus)
III.6.6.7.1 Formy proste trybu rozkazującego tworzy się od tematu teraźniejsze¬
go (TT). W drugiej osobie 1. poj. nie występuje żadna końcówka: sam TT pełni
funkcję imperatiwu, np. хæр! [char!] „jedz!” (od хæр-ын [chär-yn] „jeść”), кус!
[kušl] „pracuj!” (od кус-ын [kuš-yn] „pracować”), зар! [žar!] „śpiewaj!” (odsop-
ын [žar-yn] „śpiewać”).
Przykład zdania zawierającego formy 2. os. sg. imperatiwu z gramatyki
Abajewa (szkic, s. 579, § 138): Цæттæ дæ хызын дар, тагъд де скъола-мæ
уай, зонд-амон-æг-мæ хъус, цы зæгъ-а, уый-иу кæн, зæрдæ-хъæлдзæг-æй кус!
[Sättä dä chyžyn dar, taγd dje šk ’ola-mä łai, žond-amon-äg-mä quš, sy žäγ-a, łyj-
-ił kän, žärdä-qälzäg-äj kuš!] „Swą torbę (хызын [chyžyn]) trzymaj w pogotowiu
152
III. Morfologia
(gotową), szybko biegnij do (twojej) szkoły, słuchaj wychowawcy, co powie (co¬
kolwiek by powiedział), to rób, wesoło pracuj!”.
Komentarz. Forma зæгъ-а [žäγ-a] to 3. osoba 1. poj. subiunctiwu, por.
III.6.6.3.1. Forma зæрдæ-хъæлдзæг-æй [žärdä-qälzäg-äj] to ablativus przymiot¬
nika зæрдæ-хъæлдзæг [žärdä-qälzäg] „wesoły” (dosłownie: „serce-radosny”)
w znaczeniu przysłówkowym: „wesoło” (z radosnym sercem).
III.6.6.7.2 Czasowniki цæу-ын [säł-yn] „iść” i кæу-ын [käł-yn] „płakać” wyjąt¬
kowo wykazują w imperatiwie redukcję samogłoski æ [ä]: „idź!” to qy! [su!],
a „płacz!” - ку! [ku!].
Często używany czasownik кæн-ын [kän-yn] „robić” prócz zwykłej formy
imperatiwu кæн! [kän!] „rób!” zna także formę zredukowaną: кæ! [käl], np.
>■ Рудзыиг-ма ба-кæ, дæ хорзæх-æй! [Ruzyng-ma ba-kä, dä choržäch-äj!]
„Otwórz (no) okno, z łaski swojej!” (rozmówki, s. 61). Praeverbium 6a-
[ba-] zmienia w tym wypadku znaczenie czasownika кæн-ын [kän-yn] na
„otworzyć”, por. III.6.8.4 i III.6.8.9.4.
Końcowa formuła grzecznościowa, tłumaczona tu przez zwrot „z łaski
swojej”, składa się z rzeczownika хорзæх [choržäch] „nagroda, łaska” w abla-
tiwie i zaimka dce [dä] „twój”. Rzeczownik ten jest derywatem od хорз [chorž]
„dobro; dobry”. Po wyrazie рудзынг [ruzyng] „okno” stoi partykuła -ма [-ma],
zdaniem niektórych autorów (np. Achwl., s. 256) łagodząca znaczenie imperati¬
wu. Czasem jednak wzmacnia jego znaczenie i wtedy odpowiada polskim par¬
tykułom „no, -że”, np.
>■ Aeäp-ма мын дзул! [Awär-ma myn zul!] „Podaj-że mi (szybko) chleb!”
>■ Равдис-ма мæм уыцы чиныг! [Rawdiš-ma mäm łysy czinyg!] „Pokaż no
mi tamtą książkę!”
Dalsze przykłady na redukcję formy кæн! [kän!] > кæ! [kä!]'.
Дуар-ма с-æхгæ, дæ хорзæх-æй! [Dłar-ma š-ächkä, dä choržäch-äj!]
„Zamknij (no) drzwi, z łaski swojej!” Końcowa sylaba -гæ [-gä] w podkre¬
ślonym orzeczeniu etymologicznie odpowiada sylabie кæн [kän] z кæн-ын
[kän-yn], por. Abajew, słownik, 1.1, s. 218. Na początku tej formy występu¬
je praeverbium c- [š-J, por. III.6.8.9.2.1.
>■ Дохшыр-ы-ма æр-ба-кæ, дæ хорзæх-æй! [Dochtyr-y-ma är-ba-kä, dä
choržäch-äj!] „Sprowadź (no) doktora, z łaski swojej!” (rozm., s. 117) Zna¬
czenie czasownika кæн-ын [kän-yn] jest tu zmodyfikowane (na „sprowa¬
153
III. Morfologia
dzić, przyprowadzić”) dzięki dwóm praeverbiom: æр- [är-] i 6a- [ba-],
por. III.6.8.9.5 i III.6.8.9.4.
Czasownik дæтт-ын [dätt-yn] „dawać” ma supletywną (tj. utworzoną
od innego tematu) formę imperatiwu: æри! [äril] „daj!” Przykłady: Æри мын
чиныг! [Äri myn czinygl] ..(Po)daj mi książkę!”, Æри дæ къух! [Äri dä kuch!]
..(Poldaj mi rękę!”.
O połączeniu form imperatiwu z partykułą uy [ił] dla nadania im znacze¬
nia przyszłego (!) p. III.9 (pod: uy [ił]).
III.6.6.7.3 Imperativus może także wyrażać życzenie, a nie rozkaz. Ma to miejsce
np. w przypadku czasownika у-ын [ł-yn] „być”. Druga osoba 1. poj. imperati¬
wu tego czasownika brzmi: y! [u!] „bądź!”, np. Амондджын y! [Amonddżyn
ul] ..Bądź szczęśliwy!” (dobre życzenie), Хæрз-бон y! [Chärź-bon ul] „Żegnaj!”,
Арфæ-гонд y! [Arfä-gond u!J ..Bądź błogosławiony / szczęśliwy” - zwrot uży¬
wany w odpowiedzi na różne powitania, obok: Æгас цу! [Ägaš su!] (dosłownie:
Idź żywy / zdrowy), p. rozmówki, s. 15.
Trzecie zdanie wiersza K. Chetagurowa pt. Зон-ын [Žon-yn] „Wiem”, któ¬
rego dwa pierwsze będą cytowane w § III.6.8.2, brzmi:
„Рухсагy рухсаг!” — зæгъ-дзы-стут [„Ruchšag w, ruchšag!” - žäγ-zy-
štut] „Powiecie: bądź zbawiony, zbawiony!” (K. Ch., s. 24).
Komentarz. Formuła życzeń „pośmiertnych” (bądź zbawiony!) zawiera
przymiotnik рухсаг [ruchšag] utworzony od rzeczownika pyxc [ruchš] „świat¬
ło”, z którym spokrewniony jest etymologicznie początek polskiego wyrazu łu¬
czywo. Osetyjski derywat рухс-аг [ruchš-ag] znaczy dosłownie „świetlisty”, ale
odnosi się do życia pozagrobowego w sensie „zbawiony”.
Niektóre połączenia rzeczownika lub przymiotnika гуæвын [łäwyn] są trak¬
towane przez gramatyki osetyjskie jako czasowniki złożone (p. § III.6.6.1.2.15),
np.
Рай-хъал y, уæлæ-.мæ сыст! [Rai-gal u, łälä-mä šyšt!] ..Zbudź się, (po)
wstań (w górę)!” słów, ros.-os., s. 373.
Uwaga! Forma y [u] to także 3. osoba 1. poj. czasownika усевын [łäwyn]
„być”, a więc np. æнæнизу [änäniž u] w zależności od kontekstu i intonacji może
znaczyć zarówno „bądź zdrów!” (życzenie: obyś był zdrowy!), jak i stwierdzenie
„jest zdrów (zdrowy)”.
154
III. Morfologia
IIL6.6.7.4 Warto tu sobie przypomnieć (por. § III.6.6.1.2.11.1), iż druga osoba
1. poj. (zaimek ды [dy] „ty”) jest w języku osetyjskim używana zarówno w od¬
niesieniu do osoby, z którą pozostajemy w bliskich kontaktach (polskie „ty”), jak
i z osobą znaną tylko oficjalnie (polskie „pan, pani”). Drugiej osoby 1. mn. uży¬
wają Osetyjczycy tylko w odniesieniu do większej liczby osób niż jedna (polskie
„wy” albo, bardziej oficjalnie, „państwo...”, por. § III.5.2.2.4).
Zatem przedstawione wyżej formy bez końcówek (sam temat teraźniej¬
szy) są używane również w odniesieniu do osób mniej znanych. Dla zabarwie¬
nia tych form elementem grzecznościowym dodaje się zwrot óce хорзæх-æй [dä
choržäch-äj] odpowiadający polskiemu „z łaski swojej”, np.
Иу хатт-ма йæ зæгъ, дæ хорзæх-сей! [Ił chatt-ma jä žäγ, dä choržäch-
-äjlj „Proszę powtórzyć!” (dosłownie: Jeden raz jeszcze to powiedz, z ła¬
ski swojej!), rozmówki, s. 21
>■ Авæр-ма мын, дæ хорзæх-æй, сæр-низ-ы хос-т-æ! [Awär-ma туп, dä
choržäch-äj, šär-niž-y choš-t-ä] „Proszę mi dać (dosłownie: podaj-że mi),
z łaski swojej, lekarstwo (dosłownie: „zioła” xoc-m-ce [choš-t-ä]) na ból
głowy!” (ibidem, s. 114).
Por. także przykłady z § III.6.6.7.2.
Oto dalsze przykłady praktycznych zwrotów:
>■ Ра-хæсс-ма, дсе хорзæх-æй, uy порци физонаг! [Ra-chäšš-ma, dä
choržäch-äj, iłporsi fižonagl] „Proszę przynieść jedną porcję szaszłyków”
(dosłownie: Przynieś no, z łaski swojej ...)
Хыгъд-ма ра-хæсс, дæ хорзæх-сей! [Chyγd-ma ra-chäš, dä choržäch-äj!]
„Proszę o rachunek!” (dosłownie: Rachunek no przynieś, z łaski swojej!).
Do ekspedientki w sklepie papierniczym można się zwrócić następująco
(rozmówki, s. 82):
>■ Хорз чызг, зæгъ-ма, uc уæм алъбом къам-т-æ æвæрын-æн? [Chorž
czyžg, žäγ-ma, iš łäm ał’bom k’am-t-ä äwäryn-än?] „Dobra dziewczyno,
powiedz no, (czy) macie (dosłownie: jest u was) album do wkładania zdjęć
(къам [k’am] „zdjęcie, fotografia”).
III.6.6.7.5 Istnieją także formy złożone imperatiwu zawierające gerundium na
-гæ [-gä], por. wyżej § III.6.6.2, np. Лæу-гæ ма кæн, бад-гæ с-кæн! [Läł-gä ma
155
III. Morfologia
kän, bad-sä š-kän!] „Nie stój! Usiądź!” (Ab., szkic, s. 593) Podstawowymi bez¬
okolicznikami są tu: лæууын [läłłyn] „stać” i бадъгн [badyn] „siedzieć”.
111.6.6.7.6 Praeverbia (p. § III.6.8) nadają formom trybu rozkazującego znaczenie
dokonaności. Było to widoczne w przykładach z poprzednich paragrafów. Do¬
dajmy tu jeszcze informację, że praeverbium może stać niekiedy przed rzeczow¬
nikiem (lub przymiotnikiem) stanowiącym część nominalną czasownika złożo¬
nego, np. Ба-хатыр кæн! [Ba-chatyr kän!] „Wybacz!” (odpowiednik polskiego
zwrotu grzecznościowego „przepraszam!”). Można jednak również praeverbium
umieścić tuż przed częścią werbalną czasownika złożonego:
Хатыр ба-кæ, ирон-ау æмбар-ыс? [Chatyr ba-kä, iron-ał ämbar-yš?]
„Przepraszam, czy rozumie pan/pani (dosłownie: czy rozumiesz) po ose-
tyjsku?”. Forma imperatiwu wykazuje tu redukcję końcowej spółgłoski
-H [-n], por. § III.6.6.7.2. Część nominalna czasownika złożonego хатыр
кæн-ын [chatyr kän-yn] „przebaczać, wybaczać” pochodzi od arabskiego
wieloznacznego rzeczownika chätir (z emfatycznym „t”: _A^) „myśl; ro¬
zum; dusza; pragnienie, wola”.
111.6.6.7.7 W trzeciej osobie 1. poj. tryb rozkazujący ma końcówkę -æд [-äd] do¬
dawaną do TT, np. хæр-æд! [chär-äd!] „niech je!”, кус-æд! [kuš-äd!] „niech pra¬
cuje!”, цæу-æд! [säł-äd!] „niech idzie!”, у-æд! [ł-äd!] „niech będzie!”, Хуыцау
зæгъ-æд! [Chłysał žäγ-äd!] (w przybliżeniu) „daj Boże!” (dosłownie: niech Bóg
powie!), por. III. 6.6.7.1, III. 6.6.72, III.6.6.7.3.
Formy takie mogą wyrażać także życzenia, np.
Ног аз-ы хорзсех дсе у-æд! [Nog až-y choržäch dä ł-äd!] „Szczęśliwe¬
go Nowego Roku!” (dosłownie: *w nowym roku błogosławieństwo twoje
niech będzie!). Podobnie:
>■ Уселахиз у-æд xyp! [Łälachiž ł-äd chur!] „Niech żyje słońce!” (słów, ros.-
-os., s. 120), gdzie уæлахиз [łäłachiž] to „górowanie, panowanie, zwycię¬
stwo”.
>■ Дæ цсерæн-бон бирæу-æд! [Dä särän-bon birä ł-äd!] „Obyś długo żył!”
(dosłownie: oby siła twojego życia była wielka!). Wyraz złożony цæрæн-
бон [särän-bon] składa się z rzeczownika odsłownego na -cen [-än] (patrz:
III.6.6.8.3) czasownika цæр-ын [sär-yn] „żyć” oraz rzeczownika бон
[bon], który oznacza „dzień”, ale także „siłę, moc”.
156
III. Morfologia
Podobnie jak w drugiej osobie 1. poj., także i w trzeciej osobie możliwe
jest użycie gerundium na -гæ [~gä], przy czym wykładnikiem osoby jest w tej
sytuacji 3. os. sg. czasownikaуын [łyn] „być”, np. (pisane łącznie) хæр-гæ-уæд!
[chär-gä-łädl] „niech je!” (Achwl, s. 255).
111.6.6.7.8 Przed imperatiwem, zarówno w 2. jak i 3. osobie, może stać partykuła
ponaglająca ijceu [säj] „no”, np. цæй, банцай! [säj, bancaj!] „no, przestań!’, цæй,
хуысс-æд! [säj, chłyšš-ädl] „niech śpi!”. Bezokolicznikami są tu: банцайын
[bancajyn] „przestać”, хуыссын [chłyššyn] „spać”.
Partykuła ta może także stać przed formami subiunctiwu, np.
Цæй æмæ дон-ы был-мæ а-цæу-он [Säj ämä don-y byl-mä a-säł-on]
„No to pójdę sobie (teraz) nad brzeg rzeki” (słów, os.-ros., s. 510), por.
III.6.6.3.3.1.
111.6.6.7.9 Forma drugiej osoby 1. mn. trybu rozkazującego jest identyczna z for¬
mami trybu oznajmującego: składa się z tematu teraźniejszego i końcówki -ym
[-ut]. Przykłady: хæр-ут! [chär-ut!] „jedzcie!”, кус-ут [kuš-utl] „pracujcie!”,
цæ(у)-ут! [säł-ut] „idźcie!”, y-ym! [ł-utl] „bądźcie!”
Бар-ын кæмæн хъæу-ы, уымæн бар-ут! [Bar-yn kämän qäł-y, łymän
bar-utl] „Komu się należy (хъæу-ы [qäł-y]) wybaczenie (бар-ын [bar-
-yn]), temu wybaczcie!” (Ab., szkic, s. 579, § 138).
Istnieją także formy 2. os. pl. imperativi zawierające gerundium na -гæ
[-gä], np. хæр-гæ(-у-)ут! [chär-gä-ł-ut!] „jedzcie!”, por. III.6.6.7.5 i Achwl., s. 255.
111.6.6.7.10 W trzeciej osobie 1. mn. imperatiwu do tematu teraźniejszego doda¬
wana jest końcówka -æнт [-änt], np. хæр-æнт! [chär-änt!] „niech jedzą!”, кус-
æнт! [kuš-änt!] „niech pracują!”, цæу-æнт! [säł-änt!] „niech idą!”, у-æнт! [1-
-änt!] „niech będą!” Dłuższy przykład:
Дæ хъæбул-т-æ иæр-æнт дæ-хи фæндиаг! [Dä qäbul-t-ä sär-änt dä-chi
fändiag!] „Niech twoje dzieci żyją tak, jak ty sam (tego) chcesz!”.
Komentarz. Forma фæндиаг [fändiag] (por. III.6.13.1 i III.6.6.8.4.1) po¬
chodzi od czasownika фæнд-ын [fänd-yn] „chcieć” i znaczy tyle co „chciany”,
a także „życzenie (składane komuś)”. Forma zaimkowa дæ-хи [dä-chi] znaczy
„twój własny”.
157
III. Morfologia
111.6.6.7.11 Partykułą przeczącą jest w imperatiwie ма [ma], np.
>■ Ma мæ хъыг-дар! [Ma mä qyg-darl] ..Nie przeszkadzaj mi!” (Ab., szkic,
s. 593). Bezokolicznik: хъыг-дарын [qyg-dar-yn] „przeszkadzać”.
>■ Ma йæ а-мар-æнт! [Ma jä a-mar-änt!] „Niech go nie zabijają!” (Ab.,
szkic, s. 580, § 139). Bezokolicznik: а-мар-ын [a-mar-yn] „zabić!”.
111.6.6.7.12 Być może pod wpływem języka rosyjskiego wytworzyły się w języ¬
ku osetyjskim „mieszane” formy imperatiwu, zawierające końcówki dwóch (!)
osób: pierwszej i drugiej 1. mn., np. цомут [somut] < цæу-æм-ут [säł-äm-ut]
„chodźmy!” (od: цæу-ын [säl-yn] „iść”), por. rosyjskie пойдемте (Ab., szkic,
s. 580, § 139).
III.6.6.8 Czasownikowe formy nieosobowe tworzone od tematu teraźniejszego
III.6.6.8.1 Bezokolicznik (infinitivus) powstaje przez dodanie do tematu teraź¬
niejszego czasownika sufiksu -ын [-yn], patrz wyżej: III.6.2. Występuje niekiedy
w konstrukcjach podobnych do polskich, np. III.6.12 („kazać” plus bezokolicz¬
nik). Ta sama forma pełni jednak także, inaczej niż w języku polskim, funk¬
cje rzeczownika odsłownego, podobnie do formy TT plus -cen [-än], por. niżej
III.6.6.8.3, i odmienia się w związku z tym przez przypadki, np.
Дзур-ын-ы бæсты æнæ-дзур-ын хуыз-дæр [Zur-yn-y bäšty änä-zur-yn
chlyź-där] „Lepiej jest nie mówić niż mówić” (Achwl., s. 268).
Komentarz. Bezokolicznik дзур-ын [zur-yn] „mówić” stoi tu w genetiwie
przed postpozycją бæсты [bäšty] „zamiast”, wymagającą przed sobą właśnie
formy dopełniacza. Powyższe zdanie można by zatem przetłumaczyć także na¬
stępująco: „Zamiast mówienia lepsze (jest) niemówienie” (czyli: „Od mówienia
lepsze jest niemówienie”).
Uwaga! Należy tu sobie przypomnieć, że forma bezokolicznika pokrywa
się z formą pierwszej osoby czasu teraźniejszego (indicativi), por. III.6.6.1.1, np.
Бæлл-ын дæу фен-ын-мæ [Bäll-yn däł fjen-yn-mä] „Marzę o zobaczeniu
cię (.. .o tym, żeby cię zobaczyć)”. Komentarz. Forma бæлл-ын [bäll-yn]
może być zarówno bezokolicznikiem („marzyć”), jak i pierwszą osobą
1. poj. czasu teraźniejszego („marzę”). Czasownik ten łączy się w języku
osetyjskim z dopełnieniem dalszym w allatiwie. W powyższym zdaniu
dopełnieniem tym jest bezokolicznik фен-ын [jjen-yn] „zobaczyć”.
158
III. Morfologia
Хъуг дуц-ын-мæ ацыд [Qug dus-yn-mä a-syd] „Poszła doić krowę” (Ab.,
szkic, s. 558). Tu allativus bezokolicznika дуц-ын [dus-yn] „doić” wyraża
cel (okolicznik celu).
Фысс-ын-æй ба-фæллад-тæн [Fyšš-yn-äj ba-fällad-tän] „Zmęczyłem
się pisaniem” (dosłownie: ...od pisania). Bezokolicznik фысс-ын [fyšš-
-yn] „pisać” (tu użyty jako rzeczownik: „pisanie”) stoi w tym zdaniu
w ablatiwie.
Bezokolicznik może także przybierać postać rzeczownika w liczbie mno¬
giej. Niekiedy wyraża wtedy częstotliwość, np.
>■ Нуаз-ын-т-æ байдыд-той [Nłaž-yn-t-ä bajdyt-toj] „Zaczęli popijać”.
111.6.6.8.2.1 O gerundium na -гæ [-gä] była już mowa wyżej (Ш.6.6.2). W swym
podstawowym znaczeniu pełni ono funkcję orzeczenia równoważnika zdania
(por. У.3.3.7) a więc odpowiada polskiej formie imiesłowu przysłówkowego na
-ąc, np.
Лæппу кæу-гæ ба-цыд йæ хæдзар-мæ [Läppu käł-gä ba-syd jä chäzar-
-mä] „Chłopiec plącząc (od кæу-ын [käł-yn] „płakać”), poszedł do domu”
(Thord., s. 474, § 4.2.5.3.3.2).
111.6.6.8.2.2 Forma ta może jednak mieć także znaczenie odpowiadające polskie¬
mu bezokolicznikowi w konstrukcjach o zabarwieniu modalnym (z domyślnym:
„można, należy, trzeba”), np.
>■ Куыд иæу-гæ y? [Kłyd säł-gä u?] „Jak (tam) pojechać?” Jest to zdanie
z rozmówek zawartych w podręczniku F. M. Takazowa z 2007 r., s. 112,
przetłumaczone na język rosyjski przez: Как надо ехать?
Tamże (na tej samej stronie 112) znajdujemy drugi, podobny przykład,
w którym osetyjskiej formie na -гæ [-gä] odpowiada polski bezokolicznik:
Кæцы æр-лæуу-æн-ы мын хиз-гæ уы-дзæн? [Kasy är-läłł-än-y туп chiž-
-gä ły-zän?] „Na którym przystanku (æр-лæуу-æн [är-läłł-än]j powinie¬
nem wysiąść?” Ostatni wyraz jest trzecią osobą 1. poj. czasu przyszłego od
уын [fyn] „być”.
Komentarz. Bezokolicznikami, od których pochodzą użyte w obydwu
zdaniach formy gerundialne na -гæ [-gä], są: цæу-ын [säł-yn] „iść, jechać” i хиз-
-ын [chiž-yn] „wychodzić (także: w górę), wysiadać (z pojazdu)”. Nazwa „przy¬
159
III. Morfologia
Stanku” jest derywatem rzeczownikowym utworzonym przy pomocy sufiksu
-æн [-än] od TT czasownika æр-лæуу-ын [är-läłł-yn] „stanąć, zatrzymać się”.
Oznacza miejsce postoju, por. § III.6.6.8.3.
111.6.6.8.2.3 Gerundium na -гæ [-gä] może mieć także znaczenie imiesłowu przy¬
miotnikowego o znaczeniu czynnym (dla czasowników nieprzechodnich = pol¬
skie formy na -acy) lub biernym (dla czasowników przechodnich = polskie formy
na -ny, -ty). Oto przykłady ze szkicu gramatycznego (s. 555, § 112) W. Abajewa
zamykającego słownik osetyjsko-rosyjski z roku 1959 (p. bibliografia):
>■ судз-гæ цырагъ [šuz-gä syraγ] „płonąca świeca” (судз-ын [šuz-yn] „pło¬
nąć”)
цæу-гæ-дон (pisownia łączna!) [säł-gä-don] „rzeka” (dosłownie: „bieżąca
woda”, od цæу-ын [säł-yn] „iść, jechać, pędzić”)
уай-гæ бæх [łaj-gä bach] „skaczący koń” (уай-ын [łaj-yn] „skakać, bie¬
gać, mknąć”)
>• æхсид-гæ бæгæны [ächšid-gä bägäny] „gotujące się piwo” (æхсид-ын
[ächšid-yn] „gotować się”
>■ худ-гæ xyp [chud-gä chur] „śmiejące się słońce” (худ-ын [chud-yn] „śmiać
się”).
Od czasowników przechodnich znaczenie jest bierne:
кæрд-гæ dyp [kärd-gä dur] „ciosany kamień” (кæрд-ын [kärd-yn] „kroić,
ciąć, ciosać”)
>■ тæр-гæ бæх [tär-gä bach] „popędzany (poganiany) koń”.
Forma pochodna od czasownika дуц-ын [dus-yn] „doić” może mieć zna¬
czenie czysto przymiotnikowe: дуц-гæ хъуг [dus-kä qug] to „dojona krowa” albo
„dojna krowa”.
111.6.6.8.2.4 Ablatiyus omawianej tu formy gerundialnej ma znaczenie przysłów¬
kowe (Ab., szkic, s. 557): цæу-гæ-йæ [säł-gä-jä] „idąc”, тæр-гæ-йæ [tär-gä-
-jä] „goniąc”, худ-гæ-йæ [chud-gä-jä] „śmiejąc się”, Мæскуы-й-ы уæв-гæ-йæ
[Mäškły-j-y łäw-gä-jä] „będąc w Moskwie”. Przykłady w zdaniach:
Се’мдзæрæг чызджытæ дæр сæм кастысты, дис-гæн-гæ-йæ,
се’мбалыл цы’рцыди, уый не’мбар-гæ-йæ [Sjemzäräg czyždżytä där šäm
kaštyšty, diš-kän-gä-jä, šjembalyl syrsydi, łyj niembar-gä-iä] „Także (дæр
[där]) mieszkające z nimi dziewczęta patrzyły (кастысты [kaštyšty] od
160
III. Morfologia
кæсын [käšyn]) na nie, dziwiąc się, nie rozumiejąc tego (уый [łyj]), co
się stało (æр-цыд-и [är-syd-i] dosłownie „przyszło” od æр-цæу-ын [är-
-säł-yn] „przyjść”) z ich koleżanką” (Achwl., s. 275). Podkreślone formy
gerundialne pochodzą od bezokoliczników: дис кæнын [diś känyn] „dzi¬
wić się” i æмбарын [ämbaryn] „rozumieć”. Apostrofami (’) zostały za¬
znaczone miejsca elizji: се’мдзæрæг <сæ æм-дзæр-æг, се’мбалыл < сæ
æмбал-ыл, цы’рцъгди < цы æр-цыд-и, не’мбаргæйæ <нæ æмбар-гсе-йæ.
Dla czasowników przechodnich formy na -гæ-йæ [-gä-jä] wyrażają uprzed-
niość. W języku polskim odpowiadają im imiesłowy przysłówkowe uprzednie na
„-wszy, -łszy”, np.
Ацы уацхъуыд фе-хъус-гæ-йæ, Нартæ иннæ бон æрæмбырд сты
Уырызмæг-мæ [Asy łasqłyd fje-quš-kä-iä, Narta inna bon ärämbyrdyšty
Łyryźmäg-mä] „Usłyszawszy tę wieść, Nartowie następnego dnia spotkali
się u Uryzmaga” (Achwl., s. 275). Forma gerundialna pochodzi od czasow¬
nika фе-хъус-ын [fje-quš-yn] „usłyszeć”.
III.6.6.8.2.5 Gerundium na -гæ [-gä] czasownika зæгъ-ын [žäγ-yn] „powiedzieć”
zatraciło częściowo swoje pierwotne znaczenie („mówiąc, rzekłszy”) i czasem
tylko podkreśla cytat (por. rosyjskie мол), np.
Дæ кард ма мын фенын кæн, ахæм кард, зæгъ-гæ, никуы федтон [Dä
kard ma туп fjenyn kän, acham kard, žäγ-gä, nikły fjetton] „Pokaż no mi
swój nóż, takiego noża (mówię mu) nigdy nie widziałem” (Achwl., s. 274,
§5).
Komentarz. W znaczeniu „pokaż!” mamy tu konstrukcję kauzaty wną (por.
III.6.12) składającą się z bezokolicznika фенын [fjenyn] „zobaczyć” i czasowni¬
ka pomocniczego кæнын [känyn] „robić”. Po polsku można by ją w przybliżeniu
oddać słowami: „daj zobaczyć!” Ostatni wyraz zdania jest 1. osobą 1. poj. czasu
przeszłego prostego od wspomnianego bezokolicznika фенын [fjenyn],
III.6.6.8.3 Rzeczownik odsłowny na -æн [-än] (por, łacińskie gerundium)
III.6.6.8.3.1 Forma ta jest faktycznie celownikiem (końcówka: -æн [-än], por.
ULI.10.3.1) tematu teraźniejszego czasownika i przypomina strukturalnie an¬
gielski bezokolicznik poprzedzony przyimkiem to (to take „wziąć, brać” < „do
wzięcia, do zabrania”). Przykład:
161
III. Morfologia
Ахæм рсесугъд сылгоймаг зын ссар-æн уыд [Acham räšuγd šylgojmag
žyn ššar-än łyd] (Thord., s. 474, § 4.2.5.3.3.2) „Trudno (зын [žyn]) było
(уыд [łyd]) znaleźć (domyślne: drugą) tak ładną kobietę” lub „(Druga) tak
ładna kobieta była trudna do znalezienia”.
Mamy tu omawianą formę (rzeczownik odsłowny na -æн [-än]) czasow¬
nika сс-ар-ын [šš-ar-yn] „znaleźć” (aspekt dokonany od ар-ын [ar-yn] „znajdy¬
wać”, por. § III.6.8.9.2.1).
Przykład z książeczki Tajmuraza Mamsurowa Дæ мæсыг с-амай! [Dä
mäśyg š-amaj!] (= „Zbuduj swoją wieżę!”), s. 5:
Фæлæ уыдæттæ куыд цæу-дзы-сты, уый зын зæгъ-сен у [Fäłä łydättä
kłyd säł-zy-šty, łyj žyn žäγ-än u] „Ale jak te (sprawy) się potoczą (dosłow¬
nie: pójdą), (to) trudno powiedzieć” (od: зæгъ-ын [žäγ-yn] „powiedzieć”).
Zdanie z rozmówek rosyjsko-osetyjskich Ch. A. Takazowa (s. 51):
>- Цы фен-æн uc уæ горæт-ы? [Sy fien-än iš łä gorät-y?] „Co jest (we [iš])
do zobaczenia w waszym mieście?” Podkreślona forma pochodzi od cza¬
sownika фен-ын [fjen-yn] „zobaczyć”.
111.6.6.8.3.2 Od często używanego czasownika кæнын [känyn] „robić” wyodręb¬
niła się i utrwaliła forma гæн-æн [gän-än] „do zrobienia” z udźwięcznieniem na-
głosowej spółgłoski k- [k-J. Jest to wynik działania reguł fonetyki międzywyra-
zowej (p. § П.3.3.5), por. Ab., słownik, 1.1, s. 513, hasło: gcenoen „возможность,
средство”.
Przykład użycia tej formy w zdaniu:
Уый æнцон гæн-æн y [Łyj äncon gän-än u] „To jest łatwe (æнцон [äncon])
do zrobienia”.
Dalszym przejawem usamodzielniania się formy гæнæн [gänän] jest jej
substantywizacja. Słownik osetyjsko-rosyjski (z 2004 r.) notuje ten wyraz (na
s. 199) z odpowiednikami rosyjskimi: 1. возможность („możliwość”), 2. орудие
(„narzędzie”), средство („środek”).
Przypadków substantywizacji form na -æн [-än] jest bardzo wiele, p. niżej
§ III.6.6.8.3.5.
111.6.6.8.3.3 Forma, o której mowa, może być także przydawka określającą rze¬
czownik, np. фæллад-уадз-æн хæдзар [fäłład-łaz-än chäzar] „dom wypoczyn-
162
III. Morfologia
kowy”. Podstawą tego wyrażenia jest zwrot frazeologiczny (i czasownik zło¬
żony) фæллад уадз-ын [fällad łaz-yn] „odpoczywać”, dosłownie: „zostawiać
zmęczenie {фæллад [fällad])”.
IIŁ6.6.8.3.4 Niekiedy rzeczownik odsłowny na -æн [-än] ma znaczenie zbliżone
do bezokolicznika wyrażającego możliwość, co widać np. w pierwszej części
poniższego zdania:
>• Кæм балхæн-æн uc ам хуыз-ис-æн дзаума-т-се? [Käm balchän-än iš am
chłyž-iš-än załma-t-ä?] „Gdzie tu (ам [am]) można kupić artykuły foto¬
graficzne?” (rozm., s. 60)
Komentarz. W zdaniu tym mamy dwa przykłady użycia rzeczownika od-
słownego na -æн [-än]. Pierwszy (od czasownika балхæн-ын [balchän-yn] „ku¬
pić”) w połączeniu z czasownikiem „być” w 3. osobie sg. czasu teraźniejszego
(we [iš] „jest”) wyraża możliwość: „można kupić”. A więc wchodzi w skład kon¬
strukcji werbalnej. Druga forma (od wyrażenia хуыз ис-ын [chłyž iš-yn] „foto¬
grafować”, dosłownie: „brać wygląd”) pełni funkcję przydawki (por. poprzedni
paragraf) odnoszącej się do rzeczownika дзаума-т-æ [załma-t-ä] „materiały”
i znaczy „fotograficzny”, por. także: хуыз-ис-æн annapam [chłyž-iš-än apparat]
„aparat fotograficzny”.
W połączeniu z нæй [näj] „nie jest” (nce [nä] + u [i]) rzeczownik odsłowny
na -æн [-än] wyraża zakaz albo brak możliwości, np.
Ардæм иæу-æн нæй! [Ardäm säł-än näj!] (Wydrin, Глагол..., c. 71)
„Wstęp wzbroniony!” (dosłownie: „Tutaj iść nie wolno!”).
W odniesieniu do przeszłości:
Хсеи-æн дæр ын нал уыд, гæнах ба-сыгъд [Chäs-än där уп nal łyd,
gänach ba-šyγd] „I (дæр [där]) już (dłużej) walczyć nie mógł, twierdza
spłonęła (ба-сыгъд [ba-šyγd])” (Ab., szkic, s. 606, § 5). Komentarz. Bez¬
okolicznik хæц-ын [chäs-yn] znaczy „walczyć” (także: „trzymać; chwy¬
tać”, a jego derywat хæц-æн [chäs-än] oznacza „możliwość walczenia”;
ын [yn] to krótka forma datiwu zaimka 3. osoby 1. poj. odpowiadająca
polskim formom „mu, jej”; нал [nal] to „już nie”; уыд [łyd] „był” w kon¬
strukcji typu dativuspossessoris, por. § III.l.10.3.7.
Jeszcze jeden przykład tego typu z gramatyki Abajewa (szkic, s. 606, § 5):
163
III. Morfologia
Уынг-т-ы а-змæл-æн нæ уыд-ис адæм-æй [Łyng-t-y a-žmäl-än nä łyd-
-iš adäm-äj] „Na ulicach nie dało się poruszać z powodu (wielkiej liczby)
ludzi”.
Komentarz. Forma а-змæл-æн pochodzi od bezokolicznika змæл-ын
[žmäl-yn] „(po)ruszać się” (a to praeverbium, p. § III.6.8.9.3); уыд-ис [łyd-iš]
znaczy to samo co уыд [łyd] „był” (§ III.6); адæм-æй [adäm-äj] to ablativus od
адæм [adäm] „ludzie” (por. imię Adam). Możliwość, którą wyraża forma na -æн
[-än], została tu oddana przez konstrukcję „dało się”.
III. 6.6.8.3.5 Dość często derywaty odczasownikowe na -æн [-än] ulegają leksy-
kalizacji: stają się przymiotnikami lub rzeczownikami. Oto przykłady z grama¬
tyki W. Abajewa (szkic, s. 605-607). Przymiotniki:
тас-æн [taš-än] „giętki”, od тас-ын [taš-yn] „giąć (się)”
сседз-æн [šäz-än] „grząski”, od сæдз-ын [šäz-yn] „grzęznąć”
зæрдæ-хал-æн [žärdä-chal-än] „rozdzierający serce” (np. o lamencie),
хал-ын [chal-yn] „rozdzierać, rozrywać”.
Rzeczowniki oznaczające narzędzia i różne przedmioty:
>■ къах-æн [k’ach-än] „kilof’, od къах-ын [k’ach-yn] „kopać”
бар-æн [bar-än] „waga”, od бар-ын [bar-yn] „ważyć”
>■ нуаз-æн [nłaž-än] „kielich”, od нуаз-ын [nłaž-yn] „pić”
хъаз-æн [qaž-än] „zabawka”, od хъаз-ын [qaž-yn] „bawić się”.
Rzeczowniki oznaczające miejsce:
хиз-æн [chiž-än] „pastwisko”, od хиз-ын [chiž-yn] „paść (się)”
бад-æн [bad-än] „siedzenie (miejsce, na którym można usiąść)”, od бад-
ын [bad-yn] „siedzieć”
>■ хуысс-æн [chłyšš-än] „łoże”, od хуысс-ын [chłyšš-yn] „spać”.
Rzeczowniki oznaczające czas a także powtarzające się co roku dni świą¬
teczne (za publikacją pt. Осетинские обычаи, p. b-grafia):
хос-гæрд-æн [choš-kärd-än] „sianokosy”, od xoc [choš] „siano, trawa”
i кæрд-ын [kärd-yn] „kroić, ciąć, kosić” (p. § II.3.3.6 fonetyka: fonem [k]
jest przydechowy, po /s/jest identyfikowany z /g4 jak w perskim)
>■ хуым-гæрд-æн [chłym-gärd-än] „żniwa”, od хуым [chłym] „rola, ziemia
orna, pole” i кæрд-ын [kärd-yn] „kroić, ciąć, kosić”, por. II.3.3.5.
164
III. Morfologia
Ciekawym przykładem jest w tej grupie nazwa wiosennego święta. „Wiel¬
kanoc” nazywa się po osetyjsku Куадзæн [Kłazän]. Wyraz ten jest skróconą for¬
mą zwrotu ком-уадз-æн [kom-łaz-än] „otwarcie ust” (chodzi o przerwanie postu
poprzedzającego to najważniejsze święto chrześcijaństwa). Zawiera on rzeczow¬
nik odsłowny utworzony od czasownikaуадз-ын [łaz-yn] „zostawiać, puszczać”,
por. Abajew, słownik, 1.1, s. 604 oraz Os. ob., s. 23.
Podobny charakter ma nazwa postu poprzedzającego Wielkanoc. Wielki
post to ком-бæтт-æн [kom-bätt-än] od kom [kom] „usta” i бæтт-ын [bätt-yn]
„zawiązywać”, a więc dosłownie: „zawiązanie (zamknięcie) ust” (w domyśle: dla
przyjmowania obfitych i tłustych pokarmów), por. Os. ob., s. 15.
Inne nazwy świąt związanych z folklorem osetyjskim (źródło: Осетинские
обычаи):
лауыз-гæн-æн [lałyź-gän-än] „pieczenie blinów”, od лауыз кæн-ын [la-
łyž kän-yn] „robić bliny” (ibidem, s. 19).
заз-хæсс-æн [žaž-chäšš-än] „dzień noszenia choinki”, od хæсс-ын [chäšš-
-yn] „nieść” (ibidem, s. 21)
кæхц-гæн-æн [kächs-kän-än] „dzień robienia kielichów” (związane z cza¬
rami pogańskie święto obchodzone w lipcu na cześć nowo urodzonych
chłopców), por. ibidem, s. 38.
Niekiedy nazwy świąt zawierają formę liczby mnogiej rzeczownika od-
słownego na -æн [-än], np. æрт-гæн-æн-т-æ [ärt-kän-än-t-ä] „święto rozpa¬
lania ognisk”, gdzie pierwsza sylaba jest zredukowaną formą rzeczownika apm
[art] „ogień, ognisko”, por. ibidem, s. 7.
III. 6.6.8.4 Imiesłowy (participiä) przymiotnikowe powstają przy użyciu sufik-
sów -аг [-ag], -æг [-äg] i -инаг [-inag], Mają znaczenie przede wszystkim przy¬
miotnikowe, ale często ulegają substanty wizacji.
III.6.6.8.4.1 фысс-аг [fyšš-ag] „piszący”, od фысс-ын [fyšš-yn] „pisać”
Formy tego typu mogą stawać się rzeczownikami, np. нуаз-аг [nłaž-ag]
„pijący; pijak”, od нуаз-ын [nłaź-yn] „pić”.
Podobnie цæу-аг [säł-ag] (od цæу-ын [säł-yn] „iść, chodzić”) znaczy „by¬
walec” (ktoś często dokądś przychodzący) albo „piechur”.
Imiesłowy przymiotnikowe zachowują składnię czasownika, od którego
pochodzą, np. w połączeniu wyrazowym ныфс дæтт-аг [nyfš dätt-ag] „dający
nadzieję”, od дсетт-ын [dätt-yn] „dawać”, rzeczownik ныфс [nyfš] „nadzieja”
165
III. Morfologia
stoi w mianowniku, który jest przypadkiem dopełnienia bliższego rzeczowni¬
ków nieosobowych.
111.6.6.8.4.2.1 фысс-æг [fyšš-äg] „piszący; pisarz”, od фысс-ын [fyšš-yn] „pisać”
цæр-æг [sär-äg] „żyjący; mieszkaniec”, od цæр-ын [sär-yn] „żyć”
>■ кус-æг [kuš-äg] „pracujący; robotnik”, od кус-ын [kuš-yn] „pracować”
тæх-æг [täch-äg] „latający; lotnik”, хæд-тсех-сег [chäd-täch-äg] „samo¬
lot”, od тæх-ын [täch-yn] „latać”
худ-æг [chud-äg] „śmiejący się; śmiech”, od худ-ын [chud-yn] „śmiać się”
>■ фæллой-гæн-æг [fälloj-gän-äg] „pracujący; pracownik”, od фæллой
кæн-ын [fälloj kän-yn] „wykonywać (robić) pracę”. Nagłosowa spółgłos¬
ka czasownika кæн-ын [kän-yn] ulega tu udźwięcznieniu (к->г- [k->g-])
zgodnie z regułami fonetyki międzywyrazowej, por. § II.3.3.5)
ахуыр-гæн-æг [achłyr-gän-äg] „nauczyciel”, od ахуыр кæн-ын [achlyr
kän-yn] „uczyć (się)”.
111.6.6.8.4.2.2 Postawienie przed imiesłowem na -æг [-äg] jednego z praever-
biów, które nadają czasownikowi znaczenie aspektu dokonanego (por. § III.6.8.1),
przenosi znaczenie danej formy w przeszłość, np.
ны-ф-фыссæг [ny-f-fyšš-äg], od фысс-ын [fyšš-yn] „pisać”, to „ten, któ¬
ry napisał” (po rosyjsku: написавший), por. (co do podwojenia ф- [f-])
III.6.8.9.8.
Por. мæл-æг [mäl-äg] „umierający”, od мсгл-ын [mäl-yn] „umierać”, ale
а-мæл-æг [a-mäl-äg] to „ten, który umarł; umarły” (od а-мæл-ын [a-mäl-
-yn] „umrzeć”).
III.6.6.8.4.3 Formy na -инаг [-inagl mogą mieć znaczenie czynne lub bierne
i odnoszą się do przyszłości (por. łacińskie participium futuri activi oraz gerun-
divum). Przykłady z gramatyki Achwledianiego (s. 270-271):
кус-инаг [kuš-inag] (od кус-ын [kuš-yn] „pracować”) „to, co trzeba zro¬
bić” (por. łacińskie agendum, w 1. mn. agenda) ale także: „mający zamiar
zrobić” (łacińskie agenturuš).
Podobnie: хæр-инаг [chär-inag] „do zjedzenia” (także: „potrawa”) lub
„mający zamiar zjeść”, od хæр-ын [chär-yn] „jeść”
>■ дзур-инаг [zur-inag] „to, co winno zostać powiedziane”, od дзур-ын [zur-
-yn] „mówić”
166
III. Morfologia
Warto tu przytoczyć jeszcze jeden przykład: кувинаг [kuw-inag] (od кув-
ын [kuw-yn] „modlić się”) to ważne pojęcie z folkloru osetyjskiego. Oznacza
potrawy (placki, szaszłyk itp.) i napoje (np. piwo) spożywane w intencji zmarłego
przy jego grobie, p. słów, os.-ros., s. 265.
Przykłady użycia form na -инаг [-inag] w zdaniach:
Кърандæс-т-æ балхæн-инаг куы уыд-тæ [K’randäš-t-ä balchän-inag
kły łyttä] „Przecież (куы [kły]} miałeś kupić ołówki” (ibidem, s. 164, pod
hasłem балхæн-ын „kupić”). Nazwa „ołówka” została przez Osetyjczy-
ków przejęta z języka rosyjskiego, w którym wyraz карандаш jest zapo¬
życzeniem turkijskim (por. tureckie kara „czarny” i ta§ „kamień”). Orze¬
czenie złożone tego zdania można by dosłownie tak przetłumaczyć: „byłeś
(уыдтæ [łyttä]} tym, który miał kupić (балхæн-инаг [balchän-inag]}”.
Zdanie z rozmówek osetyjskich Takazowa (s. 62):
>■ Æр-цæу-инаг ма уыд-и [Är-säł-inag ma łyd-i] „Powinien jeszcze (ма
[ma]} przyjść”. Dosłownie: „był (уыд-и [łyd-i]} tym, który ma przyjść
(æр-цæу-инаг [är-säł-inag]}”.
Przykład z artykułu Wydrina o czasowniku osetyjskim (Глагол, s. 55,
nr 36):
>■ Ирон æвзаг ахуыр кæн-инаг у [Iron äwžag achłyr kän-inag u] „Trzeba się
uczyć języka osetyjskiego”. Mamy tu formę participialną na -инаг [-inag]
od czasownika złożonego ахуыр кæн-ын [achłyr kän-yn] „uczyć się”.
Na koniec warto zwrócić uwagę na fakt, że konstrukcje z formami na
-инаг [-inag] mogą być odpowiednikami polskich konstrukcji z czasownikiem
„zamierzać” lub zwrotem „mieć zamiar”, np.
>■ Æз стыр хæдзар-ы иæр-инаг нæ дæн [Äžyštyr chäzar-y sär-inag nä dän]
„Ja w wielkim domu nie zamierzam mieszkać” (dosłownie: „nie jestem
tym, który zamierza mieszkać...”), por. цæр-ын [sär-yn] „żyć; mieszkać”.
Participia na -инаг [-inag] mogą ulegać substantywizacji, np. ахуыр-гæн-
инаг [achłyr-gän-inag] to po prostu „uczeń”, od ахуыр кæн-ын [achłyr kän-yn]
„uczyć (się)”.
167
III. Morfologia
III.6.7 Od tematu przeszłego (TP, patrz § III.6.2) język osetyjski tworzy 1. czas
przeszły (prosty i złożony) trybu oznajmującego (praeteritum indicativi), 2. czas
przeszły trybu życzącego (praeteritum optativi) oraz imiesłów przeszły (parti-
cipium praeteriti), por. Thordarson, s. 474, § 4.2.5.3.3.3. O formach imiesłowu
przeszłego była już mowa w § III.6.4. Istnieją także konstrukcje nieosobowe two¬
rzone na bazie tematu przeszłego (p. niżej, III.6.14).
Uwaga! Czas przeszły bywa także w języku osetyjskim tworzony bez uży¬
cia tematu przeszłego czasownika, patrz niżej III.6.7.1.2.
III.6.7.1.1 Czas przeszły prosty trybu oznajmującego (praeteritum indicativi).
W odróżnieniu od czasu teraźniejszego, który posługuje się jednym tyl¬
ko kompletem końcówek osobowych (p. III.6.6.1.1), czas przeszły wykazu¬
je inne końcówki dla czasowników przechodnich i inne - dla czasowników
nieprzechodnich.
Czasowniki przechodnie, tj. takie, które mogą tworzyć formy strony bier¬
nej (np. араз-ы [araž-y] „buduje” w przeciwieństwie do арæзт цæу-ы [aräšt
säl-y] „jest budowany”), przybierają w czasie przeszłym następujące końcówki:
1. poj. 1 os. -(т)он [-(t)on], 2 os. -(т)ай [~(t)aj], 3 os. -(m)a [-(t)a]', 1. mn. 1 os. -(m)
ам [-(t)am], 2 os. -(m)am [-(t)at, 3 os. -(т)ой [-(t)ojj.
Czasowniki nieprzechodnie, tj. takie, które nie tworzą form strony biernej,
przybierają w czasie przeszłym końcówki analogiczne do form czasu teraźniej¬
szego czasownika уын / уæвын [łyn] / [łäwyn] „być” (por. III.6.6.1.2.10): 1. poj.
1 os. -(т)æн [~(t)än], 2 os. -(т)æ [~(t)ä], 3 os. -u(c) [-i(š)] lub „zero” (brak koń¬
cówki); 1. mn. 1 os. ~(ы)стæм [-(y)štäm], 2 os. -(ы)стут [~(y)štut], 3 os. -(ы)сты
[-(y)šty].
Litera -m- [-t-] występująca na początku końcówek obu zestawów znika po
tematach przeszłych zakończonych na tę samą literę -m [~t], co zaznaczono wyżej
przez ujęcie owego -m- [-t-J z końcówki w nawias.
Przykład odmiany w czasie przeszłym czasownika przechodniego фæрс-
ын [färš-yn] „pytać” (odpowiednik etymologiczny perskiego porsidan „pytać”),
temat przeszły фарст- [faršt-]'.
1. poj.
1. os. фарст-он [faršt-on]
„pytałem”
2. os. фарст-ай [faršt-aj]
3. os. фарст-а [faršt-a]
„pytałeś”
„pytał”
1. mn.
1. os. фарст-ам [faršt-am]
2. os. фарст-ат [faršt-at]
3. os. фарст-ой [faršt-oj]
„pytaliśmy”
„pytaliście”
„pytali”
168
III. Morfologia
Uwaga! Język osetyjski nie zna kategorii rodzaju gramatycznego, a więc
polskimi odpowiednikami powyższych form mogą być, oczywiście, także: „py¬
tałam, pytałaś, pytała, pytało” itd.
Czasownik nieprzechodni тæрс-ын [tärš-yn] „bać się” (= perskie tarsidan
ts.), temat przeszły mapcm- [taršt-]'.
1. poj.
1. os. тарст-æн [taršt-än]
2. os. тарст-æ [taršt-ä]
„bałem się”
„bałeś się”
3. os. mapcm [tarśt] / mapcm-u [taršt-i] / mapcm-uc [taršt-iš]
„bał się”
1. mn.
1. os. тарст-ыстæм [taršt-yštäm]
„baliśmy się”
2. os. тарст-ыстут [taršt-yštut]
„baliście się”
3. os. тарст-ысты [taršt-yšty]
„bali się”.
Formy przeczące tworzy się przy pomocy partykuły нæ[-nä]: нæ фарст-
он [nä faršt-on] „nie pytałem” itd., нæ тарст-æн [nä taršt-än] „nie bałem
się” itd.
Po tematach przeszłych zakończonych na -d [-d] końcówki zachowują po¬
czątkowe -m- [-t-J. Grupie literowej -d-m- odpowiada w wymowie nieprzydecho-
wa podwójna (długa) spółgłoska bezdźwięczna (geminatd), którą w transkrypcji
zaznaczamy przez [-tt-], por. fonetyka, II.3.3.4.
Czasownik przechodni кæн-ын [kän-yn] „robić” (odpowiednik etymolo¬
giczny perskiego kard-an, TT kon-\ temat przeszły ко(н)д-, por. Ш.6.4, w czasie
przeszłym odmienia się następująco:
1. poj. 1. os. код-тон [kotton] „robiłem”
2. os. код-тай [kottaj] „robiłeś”
3. os. код-та [kotta] „robił”
1. mn. 1. os. код-пгам [kottam] „robiliśmy”
2. os. код-тат [kottat] „robiliście”
>■ 3. os. код-той [kottoj] „robili”.
Czasownik nieprzechodni уай-ын [łaj-yn] „biegać”, TPyad- [ład-] w cza¬
sie przeszłym odmienia się następująco:
1. poj. 1. os. уад-тæн [łattän] „biegłem”
2. os. yad-mce [łattä] „biegłeś”
>■ 3. os. yad [ład] / yad-u [ład-i] / уад-uc [ład-iš] „biegł”
1. mn. 1. os. уад-ыстæм [ład-yštäm] „biegliśmy”
169
III. Morfologia
2. os. уад-ыстут [ład-yštut] „biegliście”
>■ 3. os. уад-ысты [ład-yšty] „biegli”.
Uwaga! Jeżeli czasownik pierwotnie nieprzechodni nabrał w swym roz¬
woju dodatkowego znaczenia przechodniego, to mimo obecności w zdaniu do¬
pełnienia bliższego (w nominatiwie lub genetiwie, por. III.l.10.1.3, III.l.10.2.4.1)
zachowuje pierwotną odmianę przy pomocy końcówek -тæн [-tän], -тæ [-ta]
itd., np. чиныг каст-сен [czinyg kašt-än] „czytałem książkę” (gdzie каст-
[kašt-] jest tematem przeszłym czasownika кæс-ын [käš-yn], pierwotnie nie-
przechodniego, o znaczeniu „patrzeć”).
Czasownik уын [łyn] / уæвын [łäw-yn] „być” ma temat przeszły уыд-
[łyd-] odpowiadający perskiemu bud-. Odmiana w czasie przeszłym:
1. poj.
1. os. уыд-тæн [łyttän] „byłem”
2. os. уыд-тпæ [łyttä] „byłeś”
3. os. уыд [łyd] /уыд-и [łyd-i] /уыд-ис [łyd-iš] „był'
1. mn.
1. os. уыд-ыстæм [łyd-yštäm] „byliśmy”
>-
2. os. уыд-ыстут [łyd-yštut] „byliście”
3. os. уыд-ысты [łyd-yšty] „byli”
Bez praeverbiów, o których będzie mowa w paragrafie III.6.8, czasowniki
w czasie przeszłym wyrażają czynności lub stany (zwykle długotrwałe) bez in¬
formacji na temat ich aspektu (tzn. tego, czy są dokonane czy nie), np.
>■ Цы ард-та, уый хорд-та [Sy artta, łyj chortta] (Ab., szkic, s. 569, § 127)
„(To) co znajdywała, to zjadała”.
Mamy tu formy 3. os. 1. poj. praeteriti od czasowników przechodnich ap-
ын [ar-yn] „znajdywać” (TP apd- [ard-]) i хæр-ын [chär-yn] „jeść” (TP хорд-
[chord-J). Jak już o tym była mowa, język osetyjski nie zna kategorii rodzaju,
toteż powyższe zdanie mogłoby się również odnosić do mężczyzny: „(To) co
znajdywał, to zjadał”. W powyższym przykładzie Abajew zacytował fragment
utworu Kosty Chetagurowa, w którym rodzaj (płeć) osoby wynika z kontekstu
(np. imienia). W funkcji dopełnienia bliższego w cytowanym zdaniu występują
zaimki: цы [sy] „co” i уый [łyj] „ten, ta, to; on(a), ono”.
Przykład czasu przeszłego czasownika nieprzechodniego:
Тæвд (upał) сындæггай (powoli) дæлæ-мæ (w dół) хауд-u [Täwd šyn-
däkkaj dälä-mä chałd-i] „Upał stopniowo się zmniejszał” (gdzie xayd-u
170
III. Morfologia
[chałd-i] to 3. os. 1. poj. czasu przeszłego od хау-ын [chał-yn] „padać”,
TP хауд- [chałd-]'). Inaczej zdanie to można by przetłumaczyć: „Wysoka
temperatura spadała”.
Przykłady użycia czasu przeszłego czasownika уын [łyn] / уæвын [łäwyn]
„być” (TP уыд- [fyd-]y.
Денджыз-ы был уыд-тæн [Djendżyž-y byl łyttän] „Byłem nad morzem”.
>■ Чиуыд-исХетæгкаты Къоста? [Czi łyd-iš ChjetäkkatyK’ošta?] (Dzodz.,
s. 46) „Kim (dosłownie: kto) był Kosta Chetagurow?” (p. III.l.10.5.7).
III.6.7.1.2 Nieprzechodnie czasowniki złożone z elementem werbalnym уæвын
[łäwyn] „być” odmieniają się w czasie przeszłym bez udziału tematu przeszłego,
wyłącznie przy pomocy praeverbiów (p. niżej, III.6.8) i form czasu teraźniejsze¬
go (!) czasownika уæвын [łäwyn] (p. III.6.6.1.2.10), które zresztą też niekiedy
mogą być opuszczane (w 3. osobie 1. poj., p. koniec niniejszego paragrafu). Przy¬
kład: фæ-рынчын дæн [fä-rynczyn dän] „zachorowałem” (dosłownie: *za-chory
jestem). Dzieje się to „na odległość”, w połączeniu z praeverbiami i rzeczowni¬
kami lub przymiotnikami. Konstrukcje takie o schemacie:
praeverbium + rzeczownik / przymiotnik + u(c) [i(š)] oznaczają stawa¬
nie się. Przykład: Даргъ æхсæв-ы фæстæ с-бон u [Dary ächśäw-y fäštä
ž-bon il „Po długiej nocy nastał (zrobił się) dzień” (Dzodz., s. 20).
Złożona forma podkreślona ma tu znaczenie przeszłe, mimo iż nie zawiera
tematu przeszłego. Wiąże się to z kategorią aspektu (p. § III.6.8.2) dokonanego,
który tu jest wyrażony przy pomocy praeverbium (przedrostka czasownikowe¬
go) c [š] (przed spółgłoską zwartą dźwięczną wymawianego dźwięcznie: [ž]).
Por. § IIL6.8.9.2.1.
W powyższym przykładzie rzeczownik бон [bon] „dzień” pełni funk¬
cję podmiotu zdania. Przymiotnik natomiast, w analogicznej konstrukcji, jest
orzecznikiem, np.:
Нæ бæстæ с-хъæздыг uc [Nä bäštä š-ąäždyg iš] „Nasz kraj stał się bo¬
gaty” (słów, ros.-os., s. 505). Podmiotem jest tu нæ бæстæ [nä bäštä] „nasz
kraj”, a orzecznikiem - przymiotnik хъæздыг [ąäždyg] „bogaty”. W tej cieka¬
wej konstrukcji rolę łącznika (kopuli) w orzeczeniu imiennym („stał się bogaty”)
pełni czasownikowa forma uc [iš] „jest”, której znaczenie przeszłe i jednocześ¬
nie inchóatywne (oznaczające stawanie się) nadaje na odległość praeverbium
c- [š-] poprzedzające orzecznik, por. III.6.8.9.2.1.
171
III. Morfologia
Konstrukcji powyższego typu niekiedy odpowiada w języku polskim stro¬
na bierna (passivum) w czasie przeszłym, np. Скъола бай-гом uc [Šk’ola baj-
-gom iš] „Szkoła została otwarta” (słów. ros.-os„ s. 329). Występuje tu praever-
bium 6a- [ba-] w wariancie бай- [baj-], por. niżej koniec paragrafu III.6.8.9.4.
Przykład z pierwszej strony dziennika władykaukaskiego Рæстдзинæд
[Räšt-zinäd] („Prawda”) z dnia 10 września 2010 roku (relacja z zamachu terro¬
rystycznego, który poprzedniego dnia wstrząsnął stolicą Osetii Północnej):
Фсе-мард сты 16 (сехсæр-дæс) адæймадж-ы, фсе-шеф-т-æ сты
90 (нæуæдз) адæймаг-æй фыл-дæр [Fä-mard Mšty 16 (ächšär-däš)
adäjmadź-y, fä-säf-t-ä šty 90 (näłäz) adäjmag-äjfyl-där] „Zabitych zosta¬
ło 16 (szesnaście) osób, rannych zostało ponad 90 (dziewięćdziesiąt) osób”.
Słówka: мард [mard] „martwy”, цæф [säf] „rana, ranny”, адæймаг [adäj-
mag] „człowiek, osoba”, фыл-дæр [fyl-där] „więcej, ponad”. Słownik osetyjsko-
-rosyjski (pod red. T. A. Gurijewa z 2004 r.) podaje leksemy czasownikowe (cza¬
sowniki złożone): фæ-мард уæвын [fä-mard łäwyn] (s. 443) „быть убитым”,
фæ-цæф уæвын [fä-säf łäwyn] (s. 456) „быть раненым”. Uwaga! Formy te nie
są stroną bierną, która powstaje w języku osetyjskim przy pomocy czasownika
posiłkowego цæу-ын [säł-yn] „iść” (TP цыд- [syd-J), spokrewnionego etymolo¬
gicznie z perskim šod-an „sta(wa)ć się” (pierwotnie także „iść”!), por. § III.6.10.
Oto dalsze przykłady:
Фæндаг-гæрон фсе-тъæпсен uc [Fändakkäron fä-t’äpän iš] (słów, os.-
-ros., s. 452) „U-siadł na skraju drogi” (przymiotnik тъæпæн [t’äpän]
znaczy „płaski, niski”).
>■ Мигъ фæ-пырх uc [Miγ fä-pyrch iš] (ibidem, s. 445) „Mgła rozproszyła
się” (przymiotnik пырх [pyrch] znaczy „rozbity, rozproszony”).
Дыргъ-т-æ с-рæгъæд сты [Dyrγ-t-äš-räγäd (y)štył (słów, ros.-os., s. 494)
„Owoce dojrzały” (przymiotnik рæгъæд [räγäd] znaczy „dojrzały”).
Jeśli chodzi o powyższe trzy przykłady, to słownik osetyjsko-rosyjski
z 2004 r. podaje jako czasowniki złożone następujące jednostki: фæ-тъæпæн
уæвын [fä-t’äpän łäwyn] „stać się płaskim; usiąść”, фæ-пырхусевын [fä-pyrch
łäwyn] „rozproszyć się”, с-рæгъæд уæвын [š-räγäd łäwyn] „dojrzeć”. Por. tak¬
że przykłady użycia w zdaniu czasowników złożonych фæ-рынчын уæвын [fä-
-rynczyn łäwyn] „zachorować” i фæ-сырхуæвын [fä-šyrch łäwyn] „zaczerwie¬
nić się”:
172
III. Morfologia
Лæппу фæ-рынчын uc [Läppu fa-rynczyn išj „Chłopiec zachorował”
(przymiotnik рынчын [rynczyn] znaczy „chory”).
Йæ цæсгом фæ-сырх uc [Jä säškom fä-šyrch išj (Achwl., s. 246) „Jego/
jej twarz zaczerwieniła się” (stała się czerwona, przymiotnik сырх [šyrch]
znaczy „czerwony”).
Jak wspomniano, niekiedy jedynym wykładnikiem werbalności w zdaniu
jest praeverbium. Zdarza się to w przypadku orzeczenia w 3. os. 1. poj., np.
Уæлдæф фæ-сатæг къæвда-й-ы фæстæ [Łäldäf fä-šatäg k’äwda-j-y
fäštä] (słów, os.-ros., s. 448) „Powietrze po deszczu zrobiło się (фæ- [fä-])
rześkie (сатæг [šatäg])”. Brakuje tu jakiejkolwiek formy osobowej cza¬
sownika, mimo że na poprzedniej stronie (447) słownik zamieszcza hasło:
фæ-сатæг уæвын [fä-šatäg łäwyn] „ochłodzić się”.
III.6.7.1.3 W języku osetyjskim istnieje spora grupa czasowników, które w więk¬
szości wypadków pod tą samą formą mogą mieć znaczenie zarówno przechod¬
nie, jak i nieprzechodnie, np. зил-ын [žil-yn] (TP зылд- [žyld-]) znaczy „kręcić,
obracać” lub „kręcić się, obracać się”. Tylko w czasie przeszłym formy przechod¬
nie różnią się od nieprzechodnich dzięki zastosowaniu odpowiednich końcówek:
зылд-тон [žyltton] to „kręciłem, obracałem”, a зылд-тæн [žylttän] - „kręciłem
się, obracałem się” (także w znaczeniu: zajmować się np. zwierzętami, chodzić
koło zwierząt domowych, dając im paszę itp.), por. Achwl., s. 263.
III.6.8 Praeverbia (przedrostki czasownikowe)
III.6.8.1 We współczesnym języku osetyjskim czasowniki mogą przybierać na¬
stępujące przedrostki: a- [a-], 6a- [ba-], æг- [är-], pa- [ra-], ны- [ny-], фæ- [fä-],
(ы)с- [(y)š-], цæ- [sä-]. Mogą niekiedy występować ich połączenia, np. æр-ба-
-цæуын [är-ba-säłyn] „wejść, przyjechać” (por. polskie: po-prze-wracać). Ich
funkcje są podobne do polskich przedrostków: (1) nadają formie czasownikowej
znaczenie aspektu dokonanego, jak w polskim: pisać > na-pisać, (2) modyfikują
znaczenie podstawowego czasownika, jak w polskich formach: chodzić, przy-
-chodzić, wy-chodzić itp.
Panuje tu daleko idąca paralela z językami słowiańskimi. Jednakże nie
należy jej kojarzyć z wpływem współczesnego języka rosyjskiego na osetyjski
w ciągu ostatnich dwóch wieków (tereny zamieszkałe przez Osetyjczyków zosta¬
ły włączone do Rosji pod koniec XVIII wieku). Chodzi o daleko starsze, prawdo¬
173
III. Morfologia
podobnie wspólne innowacje słowiańsko-irańskie z czasów, gdy niektóre z dia¬
lektów obu grup pozostawały w ścisłych kontaktach, por. Thordarson, s. 475.
I tak np. oprócz bezokolicznika хæр-ын [chär-yn] „jeść” (TP хорд-
[chord-], por. perski bezokolicznik xordan „jeść”) występuje jego odpowiednik
dokonany ба-хæр-ын [ba-chär-yn] „zjeść” (w języku perskim nie ma odpowied¬
nika). I w czasie przeszłym odpowiednie formy różnią się, tak jak w języku pol¬
skim (i rosyjskim), tylko aspektem, por. formy niedokonane:
>■ 1. poj. 1. os. хорд-тон [chortton] „jadłem”
2. os. хорд-тай [chorttaj] „jadłeś”
>■ 3. os. хорд-ma [chortta] „jadł”
>■ 1. mn. 1. os. хорд-там [chorttam] „jedliśmy”
2. os. хорд-mam [chorttat] „jedliście”
3. os. хорд-той [chorttoj] „jedli”
W aspekcie dokonanym:
>■ 1. poj. 1. os. ба-хорд-тон [ba-chortton] „zjadłem”
>■ 2. os. ба-хорд-тай [ba-chorttaj] „zjadłeś”
3. os. ба-хорд-та [ba-chortta] „zjadł”
>■ 1. mn. 1. os. ба-хорд-там [ba-chorttam] „zjedliśmy”
2. os. ба-хорд-тат [ba-chorttat] „zjedliście”
>• 3. os. ба-хорд-той [ba-chorttoj] „zjedli”
Formy przeczące: нæ ба-хорд-тон [nä ba-chortton] „nie zjadłem” itd.
III.6.8.2 Formy zawierające praeverbium oznaczają doprowadzenie danej czyn¬
ności do końca: аходæн ба-хорд-та [achodän ba-chortta] „(z)jadł śniadanie do
końca” (tak, że nic nie zostało; już nie jadł dalej, nasycił się). Abajew (szkic,
s. 596) formę tę tłumaczy na rosyjski przez съел (= polskie z-jadł).
Znaczenie aspektu dokonanego nadają praeverbia także formom czasu
przyszłego (p. III.6.6.5), które w zasadzie są neutralne, jeśli chodzi o aspekt), np.
w znanym wierszu K. Chetagurowa pt. Зонын [Żonyn] „Wiem”:
Зонын, æфсæрм-æй кæу-дзы-стут, Ба-вæр-дзы-стут мып мæ мард
[Żonyn, äfšärm-äj käł-zy-štut, Ba-wär-zy-štut myn mä mard] (Хетагкаты
Къоста, Ирон фæндыр = Kosta Chetagurow, Osetyjska lira, Władykau-
kaz 2002, s. 24)
„Wiem, będziecie płakać, bo tak wypada (z poczucia przyzwoitości), Po¬
chowacie (mi) moje zwłoki (= pogrzebiecie moje martwe ciało)”.
174
Лæппу а-цыд-ис [Läppu a-syd-iš\ „Chłopiec wyszedł (tam)”
Лæппу æр-ба-цыд-ис [Läppu är-ba-syd-iš] „Chłopiec wszedł tutaj (do wewnątrz)
Лæппу ба-цыд-ис [Läppu ba-syd-iš] „Chłopiec wszedł (tam)
Лæппу ра-цыд-ис [Läppu ra-syd-iš]
„Chłopiec wyszedł (na zewnątrz ku mnie / ku nam)”
Лæппу ны-ц-цыдис \Läppu ny-c-cyd-iš] „Chłopiec zszedł na dół”
Лæппу с-сыд-ис [Läppu š-śyd-iš] „Chłopiec wyszedł na górę”
III. Morfologia
Forma кæу-дзы-стут [käł-zy-štut] (od кæу-ын [käł-yn] „płakać”) jest
niedokonana („będziecie płakać”), a ба-вæр-дзы-стут [ba-wär-zy-śtut] (od 6a-
вæр-ын [ba-wär-yn] „pochować”) - dokonana („pochowacie”), dzięki przedrost¬
kowi 6a- [ba-].
Paralela osetyjsko-słowiańska nie jest jednak całkowita, jeśli chodzi
o aspekt. Dodanie praeverbium do form czasu teraźniejszego czasownika nie po¬
woduje „automatycznie” nadanie jej znaczenia przyszłego, jak w polskiej parze:
jem - zjem. Taka sytuacja zachodzi w języku osetyjskim rzadko, tylko w kontek¬
ście czasu przeszłego, dla „ożywienia” narracji.
Być może mamy tu do czynienia z wpływem języka rosyjskiego, por.
zdanie Прочтет, улыбнется, u снова прочтет, u снова без отдыху пишет
(„Przeczyta, uśmiechnie się, i znowu przeczyta, i znowu bez wytchnienia pi-
sze”) z opowiadania Aleksego Tołstoja pt. Шибанов (Szybanow), które Abajew
w swym szkicu gramatycznym języka osetyjskiego (s. 570, § 130) tłumaczy na¬
stępująco: Ба-кæс-ы, ба-худ-ы, ног-æй ma ба-ксес-ы, семæ ma æнæрынцойæ
фысс-ы [Ba-käš-y, ba-chud-y, nog-äj ta ba-käš-y, ämä ta änäryncojä fyšš-y].
Mamy tu formy z praeverbium 6a- [ba-] utworzone od кæс-ы [käš-y] „czyta”
(pierwotnie: „patrzy”), худ-ы [chud-y] „uśmiecha się”.
Zasadniczo jednak użycie praeverbium 6a- [ba-] przed formą czasu teraź¬
niejszego nie „przesuwa” go w przyszłość, lecz wyraża „ponadczasowość” da¬
nej czynności lub stanu. Achwlediani używa tu określenia „оттенок обычности
протекания действия” (s. 240). I przytacza fragment wiersza Kosty Chetaguro-
wa pt. Æхсин-ы лсег [Ächšin-y läg] („Mąż damy/księżnej”): Лæджы, дам, бас
куы ба-судз-ы, уæд фу кæн-ы йæ дон-ыл дæр [Lädży, dam, bas kły ba-šuz-y,
łäd fu kän-y jä don-yl där] (K. Хетæгкаты, Ирон фæндыр, s. 218) „Człowiek,
którego, jak powiadają (да.м [dam]), rosół sparzy (albo: sparzył!), (ten) dmucha
nawet na swoją wodę”.
Obszerniej o funkcjach praeverbiów będzie mowa, m.in., w paragrafie
Ш.6.8.7.
III.6.8.3 Niekiedy różnica aspektu zachodząca między czasownikiem dokona¬
nym a niedokonanym ma charakter supletywny, tj. wiąże się ze zmianą pier¬
wiastka czasownikowego, np. дæтт-ын [dätt-yn] „dawać” (temat przeszły
лæвæрд- [läwärd-]) -ратт-ын [ratt-yn] „dać” (temat przeszły papd- [rard-]).
Ten drugi czasownik nie występuje w formach czasu teraźniejszego, ma tylko
czas przeszły i przyszły (Ab., słownik, t. II, s. 339).
175
III. Morfologia
IIL6.8.4 Jak wspomniano wyżej, praeverbia mogą nie tylko wyrażać aspekt do¬
konany (w czasie przeszłym i przyszłym), ale także modyfikować znaczenie cza¬
sownika w sensie przestrzennym lub innym.
I tak omawiane dotąd praeverbium 6a- [ba-] wraz z aspektem może jedno¬
cześnie wyrażać ruch „z zewnątrz do środka”, np. цæу-ын [säł-yn] (odpowiednik
etymologiczny perskiego šodan „stawać się”, TT šav-) znaczy ogólnie „iść” (lub
„jechać”) bez wskazywania kierunku. Natomiast ба-цæу-ын [ba-säł-yn] znaczy
„wejść (do środka)” itp. Przykład literacki z gramatyki Achwledianiego (s. 240):
Сæго рудзгуы-т-æм хæстæг-дæр ба-иыд-и [Sago ruzgły-t-äm chäštäg-
-där ba-syd-i] „Sago podszedł bliżej do okien”.
Komentarz. Forma рудзгуы-т-æ [ruzgły-t-ä] „okna” (tu w allatiwie pl.) to
nieregularna liczba mnoga rzeczownika рудзынг [ruzyng] „okno”.
III.6.8.5 Niuanse znaczeniowe praeverbiów wskazujących kierunek są w języku
osetyjskim inne niż w językach słowiańskich. Raczej przypominają one praever-
bia niemieckie. Mamy tu do czynienia z wpływem języków kaukaskich (Thord.,
s. 475).
Chodzi o tzw. „bidimensional deixis” (Thord., s. 475), czyli wskazywanie
kierunku ruchu z uwzględnieniem zarówno pozycji zajmowanej przez „aktora”
ruchu (który się porusza), jak i jego obserwatora, tj. osoby mówiącej.
I tak na przykład cytowana pod koniec poprzedniego paragrafu forma 6a-
цыд-и [ba-syd-i] (możliwe są także jej formy synonimiczne: ба-цыд [ba-syd]
i ба-цыд-ис [ba-syd-iš]) znaczy zwykle „wszedł (do środka)”, ale z jednoczesną
informacją, że obserwator (informujący, że ktoś inny gdzieś wszedł) znajduje się
na zewnątrz owego pomieszczenia („wszedł tam”). Gdyby był wewnątrz (w środ¬
ku), powiedziałby: æр-ба-цыд(-и/-ис) [är-ba-syd(-i/-iš)], używając dwóch prae-
verbiów: æр- [är-] i 6a- [ba-]. Taka forma, z dwoma praeverbiami, znaczy:
„(ktoś) wszedł (do środka), gdzie i ja przebywam; wszedł tutaj”.
Podobnie: а-цыд [a-syd] znaczy „wyszedł (tam)” (obserwator pozostaje
wewnątrz pomieszczenia), ра-цыд [ra-syd] to „wyszedł (tu, ku mnie)” (obserwa¬
tor jest również na zewnątrz).
Forma æр-цыд [är-syd] znaczy „zszedł w/na dół” (obserwator jest na dole),
a ны-ц-цыд [nyccyd] (z podwojeniem spółgłoski ц [s] wymawianej wówczas jak
długa afrykata, w łacińskiej transkrypcji: [cc]y. „zszedł w/na dół” (z punktu wi¬
dzenia obserwatora, który został na górze, u góry).
Według Thordarsona (s. 475) praeverbium c- [š-J nie zawiera informacji
o miejscu przebywania obserwatora. Jego zdaniem forma с-цыд [š-syd] > с-сыд
176
III. Morfologia
[š-šyd] (z asymilacją цыд [syd] > сыд [šyd] pod wpływem praeverbium) znaczy
zarówno „he went up”, jak i „he came up”.
Inaczej tę formę interpretuje Dzodzikowa (Осетинский язык, s. 66). Jej
zdaniem Лæппу с-сыд-ис [Läppu š-šyd-iš] „Chłopiec wyszedł na górę” to for¬
ma, której użyje osoba pozostała na dole” (patrz: ilustracja).
111.6.8.6 Dla oddania niuansów kierunkowych (i innych) przy zachowaniu aspek¬
tu niedokonanego język osetyjski używa prefiksu -цæй- [-säj-], który „bloku¬
je” (neutralizuje) działanie praeverbiów polegające na nadawaniu czasownikowi
znaczenia dokonanego. Prefiks -цæй- [-säj-] stoi pomiędzy praeverbium a formą
osobową czasownika. Przykłady od цæуын [säłyn] „iść, jechać”, TP цыд- [syd-]
(Ab., szkic, s. 552, § 108): цыд-и [syd-i] „szedł” (bez wskazywania kierunku) -
ра-цыд-и [ra-syd-i] „wyszedł” (aspekt dokonany) - ра-иæй-иыд-и [ra-säj-syd-i]
„wychodził” (aspekt niedokonany). Oto przykład z Ewangelii według św. Mateu¬
sza (rozdz. XVII, wiersz 9): Æмæ уыдон хох-æй куы æр-иæй-иыд-ысты. усед
Иесо ба-фæ-дзæхст-а æмæ загът-а ... [Ämä łydon choch-äj kły är-säj-syd-
-yšty, łäd Jeso ba-fä-zächšt-a ämä žacht-a ...] „I gdy oni schodzili z góry, (to)
Jezus przykazał (im) i powiedział...”
111.6.8.7 Jak już o tym była mowa (pod koniec paragrafu III.6.8.2), dodanie prae-
verbium do form czasu teraźniejszego w zasadzie nie nadaje im znaczenia czasu
przyszłego (jak to ma miejsce w języku polskim czy rosyjskim). Taka forma wy¬
raża natomiast ciągłość, podkreśla trwanie (rodzaj czynności: durativum, per-
mansivum). Porównajmy, dla usystematyzowania materiału, następujące formy
osetyjskie (z wariantem фе- [fje-] praeverbium фæ- [fä-] lub bez tego praever-
bium) i polskie (Abajew, szkic, s. 550-551):
bezokolicznik
>• хъусын [ąušyn] „słuchać, słyszeć” (TP хъуыст- [qłyšt-]), czasownik ten
pochodzi od rzeczownika хъус [quš] „ucho” (odpowiednik etymologiczny
perskiego guš „ucho”)
фе-хъусын [fje-qušyn] „u-słyszeć,”, ale
фæ-хъусын [fä-qušyn] „posłuchać; długo słuchać” (słów, os.-ros., s. 435,
455: послушатъ, долго слушатъ)
czas przeszły
æз хъуыст-он [äž qlyšt-on] „ja słyszałem” (aspekt niedokonany)
æз фе-хъуыст-он [äžfje-qłyšt-on] „ja u-słyszałem” (aspekt dokonany)
177
III. Morfologia
czas teraźniejszy
æз хъус-ын [äž quš-yn] „ja słucham, słyszę”
æз фе-хъус-ын [äź fje-quš-yn] „ja często (nieraz) słyszę, zdarza mi się
słyszeć”
czas przyszły
æз хъус-дзын-æн [äž quš-zyn-än] „ja będę słyszał” (aspekt niedokonany)
æз фе-хъус-дзын-æн [äž fje-quš-zyn-än] „ja u-słyszę” (aspekt dokonany)
Oczywiście użycie zaimka (tu æз [äž]) nie jest obowiązkowe.
III.6.8.8 Jak widać z powyższych przykładów, praeverbia nadają czasownikowi
osetyjskiemu znaczenie dokonane, ale mogą je także modyfikować w inny spo¬
sób (wskazywanie kierunku lub rodzaju czynności), przy czym często niuanse
znaczeniowe nie dają się tu przewidzieć, a niekiedy bywają wręcz sprzeczne,
np. (wg Abajewa, szkic, s. 597) forma фæ-калд-и [fä-kald-i] (od фæ-кæлын)
może znaczyć, w zależności od kontekstu, zarówno „potknął się” (o człowieku
lub zwierzęciu, czynność momentalna), jak i (o czymś)... „długo lało się” (albo
„sypało się”).
Pozostaje każdorazowe sprawdzanie w słownikach, jakie znaczenia miewa¬
ją konkretne formy. Oto przegląd przedrostków czasownikowych (praeverbiów):
III.6.8.9.1.1
фæ- [fä-] / фе- [fje-] (Drugi wariant najczęściej powstaje w wyniku
wchłonięcia przez æ [ä] następującej po praeverbium samogłoski: -a [-a],
-æ [-ä], -ы [-y] lub -u [-i]}
Jest to najbardziej produktywne praeverbium i najbardziej wieloznaczne.
W czasie przeszłym przedrostek ten najczęściej nadaje czasownikowi
tylko znaczenie aspektu dokonanego, np. фед-тон [fjetton] „zobaczyłem” od
фенын [fjenyn] „zobaczyć” < фæ [fä] + уынын [łynyn] „widzieć” (TP уынд-
[łynd] / уыд- [łyd-]).
Dalsze przykłady:
>■ Йæ къух-т-ы йын лæдзæг фæ-тъыст-а [Jä k’uch-t-y jyn läzäg fä-t’yšt-
zq] (słów, os.-ros. s. 452) „Wsunął mu kij w ręce” (przechodni czasownik
тъысс-ын [t’yšš-yn], TP тъыст- [t’yšt-] znaczy „wsuwać, wkładać”).
>■ Поезд фе-змæлыд-и [Pojezd fie-žmälyd-i] {ibidem, s. 457) „Pociąg ru¬
szył”.
178
III. Morfologia
Komentarz. Pierwszy wyraz (podmiot) jest zapożyczeniem z języka rosyj¬
skiego. Drugi (orzeczenie) to nieprzechodni czasownik фе-змæлын [fje-žmälyn]
„ruszyć (się), drgnąć”. Powstał w rezultacie połączenia praeverbium фæ- [fä-]
z bezokolicznikiem а-змæлын [ažmälyn] o podobnym znaczeniu i zawierającym
praeverbium a- [a-]. Istnieje także pozbawiony praeverbiów czasownik podsta¬
wowy змселын [žmälyn] „poruszać się”.
111.6.8.9.1.2 Niekiedy praeverbium фæ- [fä-] nadaje formom czasu przeszłego
znaczenie nie dokonaności, lecz ciągłości, np.
Авд аз-ы хъæд-гæс-æй фæ-куыст-а [Awd aź-y qäd-gäš-äj fä-kłyšt-a]
„(Przez) siedem lat pracował jako leśniczy” (słownik osetyjsko-rosyjski
na s. 439 pod hasłem фæ-кусын [fä-kušyn] podaje znaczenie „долго
работать” = „długo pracować”).
Зæринæ фæ-иыд-и скъола-мæ [Žärinä fä-syd-i šk’ola-mä] (Takazow
2004, s. 68) „Zarina chodziła do szkoły”.
111.6.8.9.1.3 Niekiedy forma podstawowa praeverbium фæ- [fä-] alternuje z jego
wariantem фе- [fje-] wywodzącym się z kontrakcji końcowego ce- [ä-] z nastę¬
pującą samogłoską (niekiedy tylko historycznie poświadczoną). Na przykład od
фе-рох кæнын [fje-roch känyn] „zapomnieć” mogą występować obie formy
(z фсе- [fä-] lub фе- [fje-]) w zależności od kolejności poszczególnych elemen¬
tów wypowiedzi. Abajew (szkic, s. 583, § 143) podaje dwa przykłady:
Нæ дæ фе-рох код-тон [Nä dä fje-roch kotton] „Nie zapomniałem o to¬
bie” (dosłownie: cię)
>■ oraz Рох дæ нæ фæ-код-тон [Roch dä nä fä-kotton].
Drugie zdanie (z podstawową formą praeverbium фсе- [fä-]) znaczy to
samo co pierwsze, ale podkreśla nie zaimek (ciebie), lecz sam czasownik pox
кæнын [roch känyn] „zapominać” (od przymiotnika pox [roch] „zapomniany”).
111.6.8.9.1.4 Opozycja osetyjskich czasowników złożonych, których elementem
werbalnym jest bądź кæнын [känyn] „robić”, bądź уæвын [łäwyn] „być”, ma
niekiedy w języku polskim odpowiedniki różniące się na płaszczyźnie katego¬
rii strony. I tak np. фе-рох кæнын [fje-roch känyn] ma znaczenie czynne (фе-
рох код-тон [fje-roch kotton] to „zapomniałem”), a фе-рох уæвын [fje-roch
łäwyn] - bierne: „zostać zapomnianym”, np. фе-рох дæн [fje-roch dän] znaczy
„zostałem zapomniany” (dosłownie: „jestem zapomniany”, por. Abajew, szkic,
s. 584, § 146).
179
III. Morfologia
Język osetyjski zna jednakże kategorię strony biernej czasownika, por.
арæзт æр-цыд [aräšt är-syd] „został zbudowany”, p. § III.6.10.
III.6.8.9.1.5 Praeverbium фæ- [fä-] może się łączyć z czasownikiem уын [łyn],
dając w bezokoliczniku formę фæ-уын [fä-łyn]. Formy czasu teraźniejszego
tego czasownika (p. niżej) mają znaczenie przeszłe (!). W 3. osobie 1. poj. na
styku praeverbium i samogłoski u [i] będącej formą o znaczeniu „jest” (= uc
[iš]) pojawia się spółgłoska łącząca (epentetyczna) -ц- [-s-J. W liczbie mnogiej
praeverbium фæ- [fä-] przyjmuje formę фе- [jje-] pod wpływem następującej
samogłoski ы [y], która fakultatywnie może stać przed formami стæм [štäm]
„jesteśmy”, cmym [štut] „jesteście”, сты [šty] „są”, por. III.6.6.1.2.10. Oto pełny
paradygmat czasu teraźniejszego czasownika фæ-уын [fä-łyn] charakteryzują¬
cego się wieloma znaczeniami (nieprzechodnie: „przebywać, stać się, znaleźć
się”, przechodnie: „kończyć, robić” itd.):
1. poj. 1. os. фæ-дсен [fä-dän] 1. mn. 1. os. фе-стæм [fje-štäm]
2. os. фæ-дæ [fä-dä] 2. os. фе-стут [fje-štut]
>■ 3. os. фæ-ц-и [fä-s-i] 3. os. фе-сты [fje-šty]
Formy przeczące tworzy się przy pomocy partykuły нсе [nä] „nie” (przy¬
kład niżej).
Należy zwrócić uwagę na bliskość fonetyczną tych form z czasownikiem
фе-стын [fje-štyn], zwłaszcza że i ten czasownik (pochodzący od стын [štyn]
„wstawać”) ma, częściowo, podobne znaczenie (nie tylko „wstać”, ale również
„stać się”).
Oto podane w słowniku etymologicznym Abajewa (t. I, s. 465-6) przykła¬
dy zdań z czasownikiem фæ-уын [fä-łyn]. Jak wspomniano, mają one znaczenie
czasu przeszłego (!). Jako czasowniki nieprzechodnie:
>■ Æз дæр уым фæ-дæн [Äž där łym fä-dän] „I ja tam się znalazłem” (drugi
wyraz jest spójnikiem o znaczeniu „i, też, także”, a trzeci - zaimkiem
o znaczeniu „tam”.
>- Бирæ дзы фæ-дæ ? [Birä zy fä-dä ?] „(Czy) długo tam przebywałeś?”.
Komentarz do drugiego przykładu. Pierwszy wyraz to przysłówek o zna¬
czeniu „dużo” (tu: „długo”). Drugi - zaimek 3. osoby sg. w formie krótkiej (por.
§ III.5.2.4.3) o znaczeniu „tam” (dosłownie: „w nim, w tym”), synonim уым
[łym] z poprzedniego zdania.
180
III. Morfologia
Мард фæ-и-и [Mard fä-s-i] ..Został zabity” (dosłownie: ..Stał się mar¬
twy”).
>■ Хуыцау-æй арфæгонд нсе фе-стæм [Chłysał-äj arfägond nä-fje-štäm]
(z wiersza K. Chetagurowa) ..Nie zostaliśmy pobłogosławieni przez (od)
Boga”.
>■ Йæ æст-дæс аз-ы йæ-хи фе-сты [Jä äšttäš až-y jä-chi fie-šty] „Skończył
osiemnaście lat”.
Komentarz do ostatniego przykładu. Czasownik фæ-уын [fä-łyn] nie ma
tu znaczenia przechodniego, jak sugerowałby polski odpowiednik „skończył”.
Dosłownie zdanie powyższe znaczy: *„Jemu 18 lat jego własnymi stały się” (for¬
my zaimkowe zostały omówione w § III.5.2.4.3 i III.5.4.2).
Znaczenie przechodnie ma jednak omawiany tu czasownik w następują¬
cych zdaniach (ze słownika etym. Abajewa, 1.1, s. 465-466):
Нгщы хорз мын фæ-и-и [Nisy chorž myn fä-s-i] „Niczego dobrego mi nie
zrobił”. Komentarz. Dopełnieniem bliższym jest w tym zdaniu substan-
tywizowany przymiotnik хорз [chorž] „dobry; dobro”. Przeczenie jest tu
zawarte tylko w jednym miejscu: w zaimku ницы [nisy] „nic”.
>■ Рувас йæ ныхас нæ-ма фæ-и-и [Ruwaś jä nychaš nä-ma fä-s-i] (Abajew,
szkic, s. 597) „Lis jeszcze nie skończył swojego przemówienia”.
Komentarz. Dopełnieniem bliższym jest tu rzeczownik ныхас [nychaš]
„przemówienie”. Dawniej oznaczał on także ludowe „forum”, miejsce, w którym
mężczyźni spędzali wolny czas na dyskusjach. Przed orzeczeniem фæ-ц-и [fä-s-
-i] (tu w znaczeniu przechodnim: „skończył”) stoją dwie partykuły: pierwsza to
przeczenie нæ [nä] „nie”, a druga odpowiada polskiemu „jeszcze”.
Цы фæ-дæ? [Sy fä-dä?] „Co robiłeś?”
Znaczenie czasownika jest tu „na powierzchni” przechodnie (skoro łączy
się z dopełnieniem bliższym цы [sy] „co?”), ale „w głębi” - nieprzechodnie,
bo zawiera tylko ogólne pytanie typu polskiego: „gdzie się podziewałeś? co się
z tobą działo?” Abajew tłumaczy to zdanie (słownik etym., t. I, s. 465): „Куда
ты девался?”.
Oto dalsze przykłady przechodnich znaczeń czasownika фæ-уын [fä-łyn]:
Æз раджы фæ-дæн мæ куыст [Äž radży fä-dän tnä kłyšt] (Takazow
2004, s. 79) „Ja dawno skończyłem swoją pracę”.
181
III. Morfologia
>■ Уый кæцы институт фæ-и-и ? [Łyj kasy institut fä-s-i ?] (Takazow
2004, s. 79) „Jaki instytut (w sensie: jaką wyższą uczelnię) ukończyłfa)?”.
Znaczenie „ukończyć” w odniesieniu do szkoły (uczelni) oddaje także cza¬
sownik złożony каст фæ-уын [kastfä-łyn] (pierwsze znaczenie: „przeczytać”).
Jego część nominalna каст [kast] (tu w znaczeniu: „nauka, pobieranie nauki”)
pochodzi od tematu przeszłego czasownika кæсын [käšyn] „czytać” (znaczenie
podstawowe: „patrzeć”). Przykład: Скъола-й-ы каст фæ-дæн [Šk’ola-j-y kast
fä-dänl (słów, ros.-os., s. 219) „Ukończyłem szkołę”.
Czasownik фæ-уын [fä-łyn] może mieć także wtórnie odpowiednie zna¬
czenie nieprzechodnie: „kończyć się” (ibideni). Przykład:
>■ А-бон нæуроч-ыт-æ фе-сты фондз сахат-ыл [A-bon nä urocz-vt-ä fie¬
sty fondz šachat-yl] (Achwl., s. 237) „Dzisiaj nasze lekcje skończyły się
o godzinie piątej”.
Wyraz урок [urok] „lekcja” jest zapożyczeniem z języka rosyjskiego (licz¬
ba mnoga: уроч-ыт-æ [urocz-yt-ä]). Ostatni wyraz сахат [šachat] jest ara-
bizmem, który przeniknął do języka osetyjskiego zapewne za pośrednictwem
turkijsko-kaukaskim.
Uwaga! Występująca w ostatnim przykładzie forma фесты [fješty]
(o znaczeniu: „skończyły się”) przypadkiem pokrywa się fonetycznie z tak samo
brzmiącą formą 3. osoby liczby pojedynczej (!) od фестын [fještyn] (patrz: po¬
czątek tego paragrafu pod paradygmatem фæ-дæн [fä-dän], фæ-дæ [fä-dä] itd.).
Forma ta znaczy: „wstaje” albo „staje się”. Warto zwrócić uwagę, że także w ję¬
zyku polskim (i rosyjskim) czasownik oznaczający „stawanie się” jest etymolo¬
gicznie związany z czasownikiem oznaczającym „wstawanie”.
Zaskakuje znaczenie czasownika фæ-уын [fä-łyn] w zdaniu Лæппу
лидзын-т-ыл фсе-и-и [Läppu łizyn-t-ył fä-s-i], które Abajew (szkic, s. 597) tłu¬
maczy: „Юноша пустился бежать”. Po polsku pasowałoby: „Młodzieniec rzu¬
cił się do ucieczki”, a więc nie „skończył”, tylko „zaczął” uciekać. Wiąże się to
z nieprzechodnim (!) znaczeniem czasownika фæ-уын [fä-łyn] w tym zdaniu.
Rządzi on tu bowiem dopełnieniem nie bliższym lecz dalszym. Wskazuje na to
końcówka przypadka zależnego -ыл [-ył] (adessivus), w którym stoi dopełnie¬
nie dalsze wyrażone rzeczownikiem odsłownym лидзын-т-æ [łizyn-t-ä] (liczba
mnoga bezokolicznika лидзын [lizyn] „uciekać”).
182
III. Morfologia
III.6.8.9.1.6 Przed formami czasu teraźniejszego czasowników innych niż уын
[łyn] / уæвын [łäwyn] „być” praeverbium фæ- [fä-] wyraża, jak to formułuje
Abajew (szkic, s. 596, § 4), „обычность действия (пермансив)”, czyli „zwyczaj¬
ność (permansivum)”. Chodzi o paralelę do polskich konstrukcji z użyciem ar¬
chaicznego czasownika zwyknąć w czasie przeszłym (jak w znanym fragmencie
Pana Tadeusza'. „Latem lud petersburski zwykł mieszkać na daczy”).
Przykład z gramatyki napisanej pod redakcją Achwledianiego (s. 246,
fragment wiersza K. Chetagurowa pt. Фсати [Fšati], w którym tytuł jest imie¬
niem męskim):
>■ Бирсе-й-ы фæ-фæнды Райсом-æй хуыссын [Birä-i-y fä-fändy Rajšom-äj
chłyššyn] „Wielu (ludziom) chce się rano (po)spać”.
Komentarz. Czasownik фæндын [fändyn] znaczeniowo odpowiada pol¬
skiemu „chcieć”, ale tworzy konstrukcje jednosobowe typu мæн фсенды кусын
[män fändy kušyn] (dosłownie: chce mi się pracować) z orzeczeniem w 3. osobie
1. poj., por. IIL6.13.1.
Przykłady z książeczki Ирон æгъдæуттæ [Iron äγdäłttä] („Osetyjskie
obyczaje”). Jest w niej mowa o czynnościach, które Osetyjczycy „zwykli czynić”
o określonej porze roku albo z okazji jakiegoś święta:
Ног аз-ы ... фæ-каф-ыни, фæ-зар-ыни, фæ-худ-ыни [Nog až-y ... fä-
-kaf-ync. fä-žar-ync, fä-chud-ync] (Os. ob„ część osetyjskojęzyczna, s. 6)
„W Nowy Rok... tańcują, śpiewają, śmieją się” (albo: „zwykli tańcować”
itd.).
Цыппурс-ы мæй-ы фыццæг-æм-ы адæм фæ-бæрсег кæн-ыни Ног аз-ы
фыццаг бон [Syppurš-y mäj-y fyccäg-äm-y adäm fä-bäräg kän-ync Nog
až-y fyccag bon] (ibidem) „Pierwszego stycznia ludzie obchodzą (zwykli
obchodzić) pierwszy dzień Nowego Roku”.
Komentarz. Dawniej „styczeń” Osetyjczycy określali terminem Цыппурс-ы
мæй [Syppurš-y maj], czyli dosłownie „miesiąc Bożego Narodzenia”. Nazwa
tego święta zawiera w sobie liczebnik цыппур [syppur] „czterdzieści” związany
z liczbą dni zimowego postu poprzedzającego to święto (tradycja prawosławna).
Czasownik złożony фæ-бæрæг кæнын [fä-bäräg känyn] „świętować, obchodzić
(jako święto)” zawiera w sobie przymiotnik бæрæг [bäräg] „znany, wyróżnia¬
jący się”, który występuje w rzeczowniku złożonym бæрæг-бон [bäräg-bon]
„święto” (gdzie бон [bon] to „dzień”). Ног аз [Nog až] to „Nowy Rok”.
183
III. Morfologia
Ogólny (nie związany z daną chwilą) charakter form czasu teraźniejszego
zawierających praeverbium фæ- [fä-J widać wyraźnie w zdaniu:
Æз дæ зарын-мæ куы хъус-ын, уæд хъæлдзæг-дæр-æй фæ-кус-ын [Äž
dä žaryn-mä kły quš-yn, łäd qäłzäg-där-äj fä-kuś-yn] (Ab., szkic, s. 596-
597) „Ilekroć słucham twojego śpiewu, radośniej pracuje”.
Komentarz. W języku polskim ten ogólny, nie związany z chwilą mówie¬
nia, charakter opisywanych czynności można oddać przez użycie spójnika „ile¬
kroć” (na miejscu osetyjskiego куы [kły] „gdy”, które tego niuansu nie wyraża)
oraz konstrukcję nieosobową: „pracuje mi się” lub „chce mi się pracować (radoś¬
niej)” lepiej oddającą osetyjskie фæ-кус-ын [fä-kuš-yn] niż zwykłe „pracuję”.
111.6.8.9.1.7 Jak pisze Abajew na s. 551 swego szkicu gramatycznego praever-
bium фæ- [fä-] może nadawać znaczenie ciągłości nie tylko formom czasu te¬
raźniejszego, ale także: przeszłego i przyszłego. Tym różni się od pozostałych
praeverbiów. Przykłady Abajewa od бадын [badyn] „siedzieć” (s. 551): фæ-
-бад-тæн [fä-battän] „siedziałem (długo)”, фæ-бад-дзын-æн [fä-bad-zyn-än]
„posiedzę (długo)”.
111.6.8.9.1.8 Znaczenie wielokrotności (powtarzanie się czynności lub stanu)
w różnych czasach może być wyrażane przy pomocy partykuły uy [ił] pochodzą¬
cej od liczebnika uy [ił] „jeden” (por. polskie „raz”), por. Abajew, szkic, s. 551.
Przykład z Obyczajów osetyjskich (Ирон æгъдæуттæ [Iron äγdäłttä], s. 12):
... фæ-минас-иу код-той, фæ-зарыд-ысты, фæ-кафыд-ысты-иу
[...fä-minaš-iłkottoj,fä-žaryd-yšty, fä-kafyd-yšty-ił] „(W czasie święta...
ludzie) ucztowali, śpiewali, tańczyli” (bezokoliczniki: минас кæн-ын
[minaš kän-yn] „ucztować”, зар-ын [žar-yn] „śpiewać”, каф-ын [kaf-yn]
„tańczyć”).
111.6.8.9.1.9 Praeverbium фæ- [fä-] może także występować przed formami try¬
bów zależnych, np. w subiunctiwie (praesentis):
Куы мæм фæ-дзур-ай. уæд æр-ба-цæу-дзын-æн [Kły mäm fä-zur-aj łäd
är-ba-säł-zyn-än] „Jak (jeśli) mnie zawołasz, to przyjdę”.
184
III. Morfologia
III.6.8.9.2.1 Praeverbium c- [š-]
Podobnie jak inne praeverbia с(ы) [š(y)] nadaje formom czasu przeszłego
i przyszłego znaczenie aspektu dokonanego, np.
Дур-æй мсесыг с-амад-та [Dur-äj mäšyg š-amatta] „Z kamienia (dyp
[dur]) wieżę zbudował” (czasownik przechodni амай-ын [amaj-yn] „bu¬
dować”, TP амад- [amad-]).
Komentarz. Na Kaukazie wieże odgrywały ważną rolę. Miały charakter
obronny. Nieraz dawały pomieszczenie ludziom całej wioski. W razie zagrożenia
zapalano w nich ogniska, które były widoczne w następnej wieży. I tak wiado¬
mość o nadciąganiu wrogów szybko przenosiła się na dużej przestrzeni zwięk¬
szając bezpieczeństwo całego regionu. Były także wieże będące własnością jed¬
nej rodziny, co świadczyło o jej wysokim prestiżu.
>- Бандон-ыл с-бадт-и (Bandon-yl ž-batti) „Usiadł na stołku” (czasownik
nieprzechodni бад-ын [bad-yn] „siadać”, TP бадт- [batt-]).
>■ Йæ дзаум-сетт-се с-код-та [Jä załm-ätt-ä š-kotta] (słów, os.-ros., s. 378)
„Ubrał się, nałożył na siebie ubranie”.
Komentarz do drugiego przykładu. Czasownik кæн-ын [kän-yn] o podsta¬
wowym znaczeniu „robić” może także (przy rzeczownikach oznaczających ele¬
menty odzieży) znaczyć „nakładać”. W ostatnim zdaniu odnosi się do rzeczow¬
nika дзаума [załma] (tu w 1. mn.) „ubranie”. Rzeczownik ten pochodzi z języka
perskiego (współczesna wymowa: jäme). Jest znany polszczyźnie w orientalnym
zapożyczeniu pochodzącym z Indii: piżama (z archaicznego nowoperskiego: päy-
-jäma, dosłownie: „strój na nogę, nakrycie nóg”). W języku osetyjskim wyraz ten
znaczy nie tylko „ubranie, odzież, strój”, ale także „rzecz, przedmiot”.
W zdaniu их с-дон uc [ich ž-don-iš] „lód (wx [ich]) się stopił” mamy czas
przeszły (por. początek paragrafu III.6.7.1.2) czasownika złożonego с-донусевын
[ž-don łäwyn] „stopić się, zamienić się w wodę” (słów, os.-ros., s. 373, por. дон
[don] „woda, rzeka” i irańskie nazwy rzek: Don, Dunaj, Dniepr, Dniestr).
Podobny przykład stanowi zdanie с-бон u [ž-bon i] „zaświtało, zrobił się
dzień”, por. бон [bon] „dzień”.
Niekiedy dokonaność wiąże się ze znaczeniem inchoatywnym (wyraża
„rozpoczynanie się” jakiegoś stanu), np.
Mce ccep с-рыст-u [Mä šär š-ryśt-i] (słów, os.-ros., s. 384) „Głowa mnie
rozbolała” (od рисс-ын [rišš-yn] „boleć”), por. Mce ccep рисс-ы [Mä šär
185
III. Morfologia
rišš-y] „Głowa mnie boli”, a także zdanie z praeverbium фсе- [fä-], por.
III.6.8.9.1
>■ Дон фæ-ивыл-ы [Don fä-iwyl-y] (słów, os.-ros., s. 438) „Rzeka zaczyna
się rozlewać”.
Czasownik ар-ын [ar-yn] „znajdywać” w czasie przeszłym (TP apd- [ard-J)
łączy się z praeverbium c- [š-] wyjątkowo w postaci podwojonej cc- [šš-J
(Выдрин, Глагол..., s. 41, punkt 8), zapewne pod wpływem form typu c-c-u
[š-š-i] „stał się” (od с-уын [š-łyn], p. niżej, § III.6.8.9.2.5). Przykład:
>■ Ни-куы йæ с-с-ард-там [Ni-kły jä š-š-arttam] (słów, os.-ros., s. 309) „Ni¬
gdzie go nie znaleźliśmy”.
111.6.8.9.2.2 Praeverbium c- [ś-J wraz z aspektem dokonanym może jednocześnie
wyrażać kierunek w górę (por. III.6.8.5), np.
Йæ цсгнг-т-æ уæлиау c-ucm-a, а-каст-и ны-гуылæнырд-æм æмæ
загъ-та [Jä säng-t-ä łäliał ś-išt-a, a-kašt-i ny-głylänyrd-äm ämä žacht-a]
(Achwl., s. 243, § II) „Swe ręce uniósł wysoko (уæлиау [łäliał]), spojrzał
w kierunku zachodnim i rzekł”.
Komentarz. Forma цæнг-т-æ [säng-t-ä] to nieregularna liczba mnoga rze¬
czownika цонг [song] „ręka (wraz z ramieniem)”. Podkreślona forma z praever-
bium c-ucm-a [š-išt-a] „uniósł, podniósł (w górę)” pochodzi od czasownika uc-
ын [iš-yn] „brać” (TP ucm- [iśt-]). W zdaniu tym mamy także przykłady użycia
praeverbiów a- [a-], ны- [ny-], o których będzie mowa niżej.
111.6.8.9.2.3 Czasowi teraźniejszemu praeverbium c- [š-J nadaje znaczenie per-
mansiwu (por. wyżej, III.6.8.7). Jest ono widoczne w poniższym opisie zwy¬
czajów związanych z osetyjskim świętem rozpalania ogniska (æрт-гæн-æн-т-æ
[ärt-kän-än-t-ä]].
Ног аз-ы фæстæ фыццаг сабат-ы ног мæрдджынтæ райсом раджы
сæ кæрт-ы дуар-мæ арт с-кæн-ыни. Сыхæг-т-æй чи куыдраз-дæр сы-
-ст-ы, афтæ арт-ы цур-мæ ба-цæу-ы... [Nog až-y fäštä fyccag šabat-y
nog märtczyntä rajšom radży šä kärt-y dłar-mä art š-kän-ync. Sychäg-t-äj
czi kłydraź-där šv-št-y, aftä art-y sur-mä ba-säł-y...] (Ирон æгъдæуттæ,
Os. ob., część osetyjskojęzyczna, s. 7) „W pierwszą sobotę po Nowym
Roku krewni (ludzi) niedawno zmarłych wcześnie rano rozpalają (dosłow¬
186
III. Morfologia
nie: robią, zwykli robić) ognisko u wrót podwórza. Który z sąsiadów jako
pierwszy wstaje. ten podchodzi do ogniska...”
Komentarz. Rzeczownik мæрдджын [märtczyn] oznacza osobę w żałobie
po stracie bliskiego krewnego. Prócz formy 3. os. 1. mn. czasu teraźniejszego
od кæн-ын [kän-yn] „robić” (w odniesieniu do apm [art] „ognisko” - „rozpa¬
lać”) także forma сы-ст-ы [šy-št-y] zawiera omawiane tu praeverbium c- [š-].
Praeverbium na początku tej drugiej formy występuje w wariancie сы- [šy-J
przed tematem teraźniejszym czasownika ст-ын [št-yn] „wstawać”. Inne często
używane słówka z powyższego tekstu to: фæстæ [fäśtä] - postpozycja stojąca
po genetiwie o znaczeniu „po”, фыццаг [fyccag] „pierwszy”, райсом [rajšom]
„rano; jutro”, раджы [radży] „wcześnie”, dyap [dłar] „drzwi, brama, wrota”,
сыхаг [šychag] „sąsiad”, афтæ [aftä] „tak” (tu nie ma polskiego odpowiednika
w tłumaczeniu).
Inne przykłady czasowników z praeverbium c- [š-] (Takazow 2004, s. 68):
с-хызт-и [š-chyšt-i] „wyszedł na górę” (od хиз-ын [chiž-yn] „przemiesz¬
czać się” (w różnych kierunkach)
с-хæц-ы [š-chäs-y] „podnosi” (od хæц-ын [chäs-yn] „trzymać”, TP хæст-
[chäšt-])
с-рызт-ис [š-ryžt-iš] „zadrżał” (od риз-ын [riž-yn] „drżeć”; tu praever-
bium c- [š-] wyraża, według Takazowa, momentalność)
с-бад-ы [ž-bad-y] „siada” (od бад-ын [bad-yn] „siedzieć”, TP бадт-
[batt-], tu praeverbium c- [š-J wyraża, według Takazowa, inchoatywność:
rozpoczynanie czynności).
III.6.8.9.2.4 Podobnie jak w przypadku niektórych czasowników z praeverbium
фæ- [fä-J (por. koniec paragrafu III.6.7.1.2) także czasowniki złożone zawierają¬
ce przed członem nominalnym praeverbium c- [š-] mogą się w 3. os. sg. obywać
bez formy u(c) [i(š)] „jest”, np.
Иæ зæрдæ с-уынгæг [Jä žärdä š-łyngägl „Serce mu się ścisnęło” (słów,
os.-ros., s. 391), gdzie уынгæг [fyngäg] to przymiotnik o znaczeniu „cias¬
ny, wąski, ściśnięty”.
Inne przykłady tego typu:
Лæппу уым с-хъомыл [Läppu tym š-qomyll „Chłopiec tam wyrósł” (ibi¬
dem, s. 394), gdzie хъомыл [qomyl] to przymiotnik o znaczeniu „dorosły”.
187
III. Morfologia
>■ Зæринæ интернат-ы с-хъомыл [Żärinä intjernat-y š-qomyl] „Zarina
w internacie się wychowała (wyrosła)” (Takazow 2004, s. 68).
>■ Лæппу сы-хъал [Läppu śy-qal] „Chłopiec zbudził sie” (słów, os.-ros.,
s. 400), gdzie хъал [qal] to przymiotnik o znaczeniu „czuwający, nie
śpiący”.
III.6.8.9.2.5 Czasownik с-уын [š-łyn] pochodzi od уын [łyn] „być” i znaczy:
„stać się, zostać (kimś)”. W zdaniu pełni funkcje łącznika (kopuli) orzeczenia
imiennego (orzecznikiem jest rzeczownik lub przymiotnik).
W czasie przeszłym, bazującym na formach praesentis od уын [łyn], od¬
mienia się nieregularnie:
1. poj. 1. os. (ы)с-дæн [(y)š-tän] „stałem się”
>■ 2. os. (ы)с-дæ [(y)š-tä] „stałeś się”
3. os. (ы)с-с-и [(y)š-š-i] „stał się”
>• 1. mn. 1. os. сы-ст-æм [šy-št-äm] „staliśmy się”
2. os. сы-ст-ут [šy-št-ut] „staliście się”
>- 3. os. с-и-сты [š-i-šty] „stali się”.
W 3. os. sg. drugie -c- [-Š-] pojawiło się prawdopodobnie jako paralela do
spółgłoski -ц- [-S-] występującej w formie фæ-ц-и [fä-s-i] od фæ-уын [fä-łyn]
(por. wyżej, § III.6.8.9.1.5).
Przykłady:
Фиййау дæр с-дæн [Fijjał där yš-tän] „Zostałem także pasterzem” (Ab.,
szkic, s. 597).
Уый ноджы рæсугъд-дæр c-c-u [Łyj nodży räšucht-t-tär fy)š-š-i] „Ona
jeszcze piękniejsza sie stała”.
He скъолайы ахуыр-гæнинæг-т-æй бирæ-т-æ с-и-сты стыр ахуыр-
-гонд [Nje šk’olajy achłyr-gäninäg-t-äj birä-t-ä š-i-šty štyr achłyr-gond]
„Wielu (spośród) uczniów naszej szkoły zostało (zostali) wielkimi uczony¬
mi” (Takazow 2007, s. 32).
Omawiany tu czasownik с-уын [š-łyn] pozostaje w związku znaczenio¬
wym z czasownikami złożonymi, w których częścią nominalną jest rzeczow¬
nik lub przymiotnik z praeverbium c- [š-J, a częścią werbalną - czasownik уын
[łyn] „być”. W opracowaniach osetyjskich widać tu wahania. Oto np. w słow¬
niku rosyjsko-osetyjskim (s. 505) pod hasłem rosyjskim статъ (znaczenie 4:
188
III. Morfologia
сделатъся, czyli „stać się, zostać czymś / kimś”) jako odpowiednik osetyjski
podany jest bezokolicznik с-уын [š-łyn]. A przykładem użycia jest tam zdanie:
Нæ бæстæ с-хъæздыг uc [Nä bäštä š-qäždyg iš] jako tłumaczenie rosyjskiego
zdania Наша страна стала богатой „Nasz kraj stał się bogaty”. Z drugiej jed¬
nak strony słownik osetyjsko-rosyjski (p. b-grafia) na s. 393 podaje czasownik
złożony с-хъæздыг уæвын [š-qäždyg łäwyn], tłumaczony rosyjskimi formami
разбогатетъ, стать богатым („wzbogacić się, stać się bogatym”), od którego
forma 3. os. sg. czasu przeszłego brzmiałaby dokładnie tak samo: с-хъæздыг uc
[š-qäždyg iš].
Podobne wątpliwości może budzić forma: с-бон ксенын (уæвын) [ž-bon
känyn (łäwyn)] oddawana po rosyjsku przez: pacceecmu („zaświtać, rozwidnić
się”), 2. проясниться (o погоде) („rozjaśnić się (o pogodzie))”, por. słów, os.-ros.,
s. 374. Czy w krótkim zdaniu с-бон u [ž-bon i] rzeczownik бон [bon] „dzień”
jest podmiotem (co można by oddać polskim tłumaczeniem: „zrobił się dzień”),
czy też mamy tu zdanie bezpodmiotowe (odpowiednik polskiego: „zaświtało”)?
Ze względów fonetycznych warto przy okazji zwrócić uwagę na formy
стын [štyn] „stawać” (temat teraźniejszy: ыст [yšt], temat przeszły: cmad
[stad], por. Takazow 2004, s. 262) i сы-стын [šy-štyn] „stanąć” (gdzie сы- jest
wariantem praeverbium c- [š-]).
Formą o znaczeniu wielokrotnym w stosunku do с-уын [š-łyn] „stać się”
jest с-вæййын [š-wäjjyn] „stawać się”, np. с-вæйй-ы бæлас [š-wäjj-y bälaš]
„staje się drzewem” (w przekładzie Ewangelii wg św. Mateusza, r. XIII, w. 32,
por. Miller, s. 132).
III.6.8.9.3 Praeverbium a- [a-]
Przede wszystkim nadaje czasownikowi znaczenie aspektu dokonanego, np.
>■ Уырызмæг ын аргæвста бур нæл фыс [Łyryžmäg уп argäwšta bur näl
fyš] „Uryzmag zarżnął mu (dla niego) burego barana” (z opowieści o Nar¬
tach, za Achwl., s. 238, p. I).
W formie аргæвста [argäwšta] „zarżnął” praeverbium a- [a-] „wchłonę¬
ło” niejako samogłoskę inicjalną czasownika æргæвдын [ärgäwdyn] „zabijać,
zarzynać” (elizja a- [a-] + æргæвст- [ärgäwšt-], temat przeszły od æргæвдын
[ärgäwdyn]). Pozostałe słówka: бур [bur] „bury”, нæл [näl] „samiec”, фыс [fyš]
„owca”.
Niekiedy praeverbium a- [a-] wraz z aspektem dokonanym wyraża jedno¬
cześnie ruch na zewnątrz, oddalenie się, np.
189
III. Morfologia
... æмæ æртæ-йæ дæр ксерт-ы дуар-æй а-хызт-ысты [... ämä ärtä-jä
där kärt-y dłar-äj a-chyšt-yštyl „.. .i wszyscy troje (w trójkę) wyszli z bra¬
my podwórza (na ulicę)” (Achwl., s. 238, p. II).
Podstawową formą jest tu wieloznaczny czasownik хизын [chižyn] (TP
хызт- [chyst-]) „wspinać się; schodzić”.
Ponadto a- [a-] może podkreślać szybkość wykonania danej czynności, np.
Таймураз тагъд-тагъд а-хорд-та æмæ а-иыд скъола-мæ [Tajmuraž
tacht-tacht a-chortta ämä a-sydšk’ola-mä] „Tajmuraž szybko zjadł (śnia¬
danie) i poszedł do szkoły” (Achwl., s. 238).
Bezokolicznikami, od których utworzono podkreślone formy, są: хæрын
[chäryn] „jeść” (TP хорд- [chord-]), цæуын [säłyn] „iść” (TP цыд- [syd-]).
Dodane do innej niż czasownik części mowy, praeverbium czyni z niej
czasownik obywający się (w 3. os. 1. poj. czasu przeszłego) bez formy werbal¬
nej -u(c) [-i(š)], np. ... лæппу a-pacm айнæджы был-мæ [läppu a-rašt ajnädży
byl-mä] „.. .chłopiec ruszył w stronę skały” (K. Chetagurow, za Achwl., s. 239,
p. V). Podstawą jest tu przymiotnik pacm [rašt] „prosty” (etymologiczny odpo¬
wiednik perskiego räst „prosty; prawy”). W połączeniu z praeverbium a- [a-]
nabiera znaczenia czasownikowego 3. osoby sg. praeteriti: „ruszył, skierował się
(ku)”. Bezokolicznika *(а)растын język osetyjski nie zna.
Podobna sytuacja zachodzi w przypadku formy æр-фын-æй [är-fyn-äj],
która znaczy: „zasnął” (Takazow 2004, s. 67). Samo praeverbium cep- [är-J
(p. niżej) nadaje tu znaczenie werbalne rzeczownikowi фъгн [fyn] „sen” w abla-
tiwie (końcówka: -æй [-äj]).
Ponadto praeverbium a- [a-] może nadawać czasownikowi znaczenie
zmniejszonej, w porównaniu z normalną, intensywności danej czynności (lub
stanu), co w języku polskim ma odpowiedniki w postaci przysłówków typu „tro¬
chę”, np. а-куыст-а [a-kłyšt-a] „trochę popracował” (od кусын [kušyn] „pra¬
cować”), а-лæууыд [a-läłłyd] „trochę postał” (od лæууын [läłłyn] „stać”). Oba
przykłady pochodzą z pierwszego wydania podręcznika Takazowa z 2004 r.
(s. 65).
IIL6.8.9.4 Praeverbium 6a- [ba-]
Praeverbium to zostało już zilustrowane licznymi przykładami
w § III.6.8.2. Jego podstawową funkcją jest nadawanie czasownikowi znaczenia
aspektu dokonanego (w czasie przeszłym i przyszłym), np.
190
III. Morfologia
>■ Гыццыл сывæллон ба-хорд-та йсе фæткъуы [Gyccyl šywällon ba-chort-
tajä fätk’ły] „Małe dziecko zjadło swoje jabłko” (Takazow 2004, s. 66).
Ponadto praeverbium 6a- [ba-] użyte przed czasownikami ruchu precyzu¬
je jego kierunek: z zewnątrz do środka, z punktu widzenia osoby znajdującej się
na zewnątrz, np.
Зæринæ ба-иыд къласмсе [Żärinä ba-syd k’laš-mä] „Zarina weszła do
klasy” (ibidem). Tak powie osoba znajdująca się poza klasą.
Praeverbium 6a- [ba-] występuje niekiedy w wariancie бай- [baj-] po¬
wstałym w następstwie wchłonięcia następującej samogłoski u- [i-] należącej do
historycznej formy wyjściowej. Obecnie mamy np. czasowniki złożone бай-гом
кæнын [baj-gom känyn] „otwierać” i бай-гом уæвын [baj-gom łäwyn] „być ot¬
wieranym” (gdzie гом [gom] jest przymiotnikiem o znaczeniu „otwarty”). Przy¬
kład z gramatyki pod red. Achwledianiego (s. 240):
Залы дуæрттæ бай-гом сты [Żaly dlärttä baj-gom yšty] „Drzwi (1. mn.)
do salonu zostały otwarte”. Forma сты [šty] to 3. os. pl. czasu teraźniej¬
szego (!) od усевын / уын [łäwyn / łyn] „być”.
Niekiedy początkowe u- [i-] czasownika w jego formie wyjściowej zacho¬
wuje się. Mamy np. ба-й-сын [ba-j-šyn] „wziąć” i исын [išyn] „brać”.
III.6.8.9.5 Praeverbium cep- [är~]
Podobnie jak inne, także i ten przedrostek wyraża aspekt dokonany (w cza¬
sie przeszłym i przyszłym), np.
Æр-карст-ам, æр-ласт-ам нæ хор-т-æ, нæ хос [Är-karšt-am, är-lašt-
-ат nä chor-t-ä, nä choš] „Skosiliśmy, zwieźli nasze zboże, nasze sia¬
no” (z wiersza K. Chetagurowa pt. Фæззæг [Fäžžäg] „Jesień”, za Achwl.,
s. 241). Bezokolicznikami „wyjściowymi” są tu: кæрдын [kärdyn] „kroić,
ciąć; kosić” i ласын [lašyn] „wozić”.
Jeśli chodzi o kierunek, to praeverbium cep- [är-] wskazuje na ruch w dół
ku miejscu, w którym znajduje się mówiący lub (w dół) ku znanemu mu, okre¬
ślonemu, miejscu, np.
Иу бон хизын-æй сер-тард-т-а йе ’фсæст фос-ы дзуг [Ił bon chižyn-äj
är-tart-t-a je ’fšäšt foš-y zug] „Pewnego (jednego) dnia przygnał (w dół)
z pastwiska stado sytego bydła” (Chetagurow, za Achwl., s. 241, § 222, p. II).
191
III. Morfologia
Komentarz. Czasownikiem, od którego pochodzi orzeczenie æр-тард-
m-a [är-tartta], jest тæрын [täryn] „gnać, pędzić”. Wyraz хизын [chižyn] jest
czasownikiem o znaczeniach: „przemieszczać się, schodzić” (wyraża ruch),
a także: „paść; strzec, pilnować” (znaczenie przechodnie). W powyższym zdaniu
jest użyty w funkcji rzeczownikowej jako synonim wyrazów хиз [chiž] i хиз-æн
[chiž-än] o znaczeniu „pastwisko”. Pozostałe słówka: æфсæст [äfšäšt] „syty
(napasiony)”, фос [fos] „bydło”, дзуг [zug] „stado”.
W czasie teraźniejszym praeverbium æр- [är-] może być ozdobą styli¬
styczną podkreślającą niezwykłość sytuacji (Achwl., s. 241), np.
Æхсæв æй æр-фсенд-ы мæ-имæ хæтын [Ächšäw äi är-fänd-y mä-imä
chätyn] „Nocą chce mu się wędrować (хсетын [chätynf) z księżycem”
(Chetagurow, wiersz pt. Чи dce? [Czi dä?] „Kim jesteś?”), por. o czasow¬
niku фæндын [fändyn] § III.6.13.1.
IIL6.8.9.6 Połączenie przedrostków czasownikowych æр-ба- [är-ba-] (prócz
aspektu dokonanego) wyraża ruch z zewnątrz do środka pomieszczenia, w któ¬
rym przebywa mówiący, np.
Зæринæ сер-ба-иыд кълас-мсе [Zärinä är-ba-syd k’laš-mä] „Zarina we¬
szła do klasy” (Takazow 2004, s. 67). Tak powie osoba znajdująca się w tej
klasie.
Użycie samego cep- [är-] oznaczałoby ruch z góry (por. poprzedni para¬
graf), np.
>■ Зæринæ сер-иыд кълас-мæ [Zärinä är-syd k’laš-mä] „Zarina zeszła
(z góry, z wyższego piętra) do klasy” (ibidem).
Jeszcze jeden przykład:
>■ Ксед æр-ба-цæу-дзын-æ? [Käd är-ba-säł-zyn-ä?] „Kiedy przyjdziesz?”
(słów, ros.-os., s. 213). Chodzi tu o sens: kiedy przyjdziesz do mnie / do
nas / ku nam?
III.6.8.9.7 Praeverbium pa- [ra-J
Prócz aspektu dokonanego przedrostek ten wyraża ruch na zewnątrz, przy
czym podana jest informacja, że mówiący znajduje się na zewnątrz jakiegoś
obiektu, np.
>■ Зæринæ ра-иыд кълас-æй [Zärinä ra-syd k ’las-äj] „Zarina wyszła z kla¬
sy” (Takazow 2004, s. 65).
192
III. Morfologia
W zdaniu tym obserwator znajduje się na zewnątrz, poza klasą. Gdyby
pozostał w środku, tę samą czynność Zariny opisałby zdaniem: Зæринæ а-иыд
кълас-æй [Zärinä a-syd k’laš-äj].
W czasie teraźniejszym oczywiście nie chodzi o aspekt dokonany, tylko
o kierunek, np.
Уæртæ колхозон ра-хæсс-ы нарт-хор-ы чыргъæд [Łärtä kolchožon ra-
-chäšš-y nart-chor-y czyrγäd] „Oto kołchoźnik wynosi (na zewnątrz ja¬
kiegoś pomieszczenia) koszyk kukurydzy” (Achwl., s. 241, § 221, p. IV).
Komentarz. „Kukurydzę” Osetyjczycy nazywają „pokarmem Nartów”
(legendarnych poprzedników narodu osetyjskiego).
Pozostałością samogłoski u- [i-], od której w przeszłości rozpoczynał się
jakiś czasownik, jest obecnie (półsamogłoska) spółgłoska w [j] dodana do pa-
[ra-J (por. wyżej wariant бай- [baj-] przedrostka 6a- [ba-]), np.
Æз рай-гуырд-тæн хох-ы [Äž rąi-głyrttän choch-y] „Ja urodziłem się
w górach” (Achwl., s. 240, § 221, p. I).
We współczesnym języku bezokolicznik „rodzić się” ma postać гуырын
[gfyryn]. Natomiastрай-гуырын [raj-głyryn] pochodzi z dawnego *ра-игуырын
[ra-igłyryn],
IIL6.8.9.8 Praeverbium ны- [ny-]
Praeverbium to kojarzy się z ruchem w dół (z punktu widzenia osoby po¬
zostającej powyżej), np.
>■ Зæринæ ны-и-иыд-и кълас-мæ [Žärinä ny-c-cyd-i k’laš-mä] „Zarina ze¬
szła (w dół) do klasy” (Takazow 2004, s. 66). Tak powie osoba pozostająca
na wyższym piętrze.
Przedrostek ны- [ny-] pociąga za sobą geminację spółgłoski, od której roz¬
poczyna się czasownik. W powyższym przykładzie dotyczy to spółgłoski ц- [s-]
z tematu przeszłego цыд- [syd-] czasownika цæуын [säfyn] „iść”. W tym wy¬
padku podwojone -ц- (ны-цц-ыд) zachowuje swą pierwotną wymowę zwarto-
-trącą: [ny-cc-yd],
Praeverbium ны- [ny-] nadaje oczywiście także czasownikowi znaczenie
dokonaności, np.
Мæн фæнд-ы мсе-хи ны-н-найын [Män fänd-y mä-chi ny-n-najyn] „Chcę
się wykąpać” (rozm., s. 60). Bezokolicznik найын [najyn] znaczy „kąpać”.
193
III. Morfologia
Бæх-т-æ ны-л-лæууыд-ысты [Bäch-t-ä ny-l-läłłyd-yšty] (słów, ros.-os.,
s. 505) „Konie stanęły (zatrzymały się)”, por. лæууын [läłłyn] „stać”.
Niekiedy przedrostek ны- [ny-] podkreśla intensywność wykonania danej
czynności, np.
>■ Дзыцца-имæ кæрæдзи-у-ыл ны-т-тыхст-ысты [Zycca-imä käräzi-ł-yl
ny-t-tychšt-yšty] „(Dzieci) z mamą (mocno) się uściskały” (Achwl., s. 244).
Podstawowym czasownikiem jest tu тыхсын [tychšyn] „wić się (wokół
czegoś)”.
W czasowniku нымайын [nymajyn] „liczyć” pierwotne praeverbium ны-
[ny-] nie jest już wyczuwane jako odrębny morfem (Achwl., s. 244, p. V), podob¬
nie jak na przykład przedrostek roz- w polskim czasowniku rozumieć.
Ш.6.8.9.9 Praeverbium цæ- [sä-]
Jest to najrzadziej używane praeverbium. Wiąże się z ruchem z góry w dół.
Widać to np. w zdaniu:
>■ Cce чызг-æн хуын уæллаг хъæу-æй дæллаг хъæу-мæ иæрвыст-ой [Sä
czyžg-än chłyn łällag qäł-äj dällag qäł-mä särwyšt-oi] „Swej córce po¬
słali podarunek (хуын [chłyn]} z górnej wioski do dolnej” (Achwl., s. 245,
§ 226, p. II).
Podstawą czasownikową orzeczenia jest tu bezokolicznik æрвитын
[ärwityn] (TP æрвыст- [ärwyšt-]) „posyłać” (w którym pierwsza sylaba nie
jest przedrostkiem). W połączeniu z praeverbium yce- [sä-] następuje elizja: цæ
+ æрвитын > цæрвитын [sä + ärwityn > särwityn]. Pozostałe słówka: чызг
[czyžg] „dziewczyna, córka”, хъæу [qäł] ,yN\Q§\
Jak inne przedrostki czasownikowe, także цæ- [sä-] wyraża aspekt doko¬
nany, np.
Госка uy изæр исехсад-та Гаппо-й-ы хæррæгъ-т-æ [Goška ił ižär
sächšat-ta Gappo-j-y chärräch-t-ä] „Pewnego wieczoru (изæр [ižär]) Go¬
śka wyprała (nędzne) ubranko (chłopca o imieniu) Gappo” (Achwl., s. 244,
§226, p. I).
Tu również zaszła elizja: цæ + æхсын > цæхсын [sä + ächšyn > sächšyn]
od æхсын [ächšyn] „myć; prać” (TP æхсад- [ächšad-]).
194
III. Morfologia
Praeverbium цæ- [sä-] może także występować w czasie teraźniejszym, np.
>■ Колхоз-он йæ картоф зымæг иæвæр-ы уæрмы [Kolchož-on jä kartof
žymäg säwär-y łärm-y] „Kołchoźnik swoje ziemniaki zimą przechowuje
w piwnicy” (Achwl., s. 245, p. III).
Tu цæвæрын [säwäryn] powstało z połączenia цæ + æвæрын [sä +
äwäryn] „kłaść; stawiać; gromadzić” (z praeverbium: „przechowywać”).
Ш.6.9 Praeteritum optativi
O ile od tematu teraźniejszego (TT) tworzy się nadal dwa tryby zależne
(subiunctivus i optativus, por. paragrafy III.6.6.3 i III.6.6.4) - co jest archaizmem
osetyjskiego verbum - o tyle od tematu przeszłego (TP) tworzy się już tylko
formy jednego trybu: życzącego (optativus). Powstają one od tematu przeszłe¬
go przez dodanie do niego końcówek osobowych: -аин [-ain], -auc [-ais], -aud
[-aid] (w liczbie pojedynczej), -аиккам [-aikkam], -аиккат [-aikkat], -аиккой
[-aikkoj] (w liczbie mnogiej), niezależnie od tego, czy dany czasownik jest prze¬
chodni czy nieprzechodni. Przykłady odmiany (według gramatyki pod red.
Achwledianiego, s. 252) od czasowników цæуын [sälyn] „iść” (TP цыд- [syd-]}
i хæрын [chäryn] „jeść” (TP хорд- [chord-]).
1. os. цыд-аин [syd-ain] „szedłbym”
2. os. цыд-аис [syd-aiš] „szedłbyś”
3. os. цыд-аид [syd-aid] „szedłby”
1. os. цыд-аиккам [syd-aikkam] „szlibyśmy”
2. os. цыд-аиккат [syd-aikkat] „szlibyście”
3. os. цыд-аиккой [syd-aikkoj] „szliby”
Formy przeczące tworzy się przy użyciu partykuł нæ [nä] lub ма [ma].
Do tematu przeszłego zakończonego na -d [-d] po spółgłosce płynnej do-
daje się literę -m [-t], np. od czasownika хæрын [chäryn]'.
1. PQj.
1. mn.
1. poj.
1. os. хорд-т-аин [chort-t-ain] „jadłbym”
2. os. хорд-m-auc [chort-t-aiš] „jadłbyś”
>>
3. os. хорд-т-аид [chort-t-aid] „jadłby”
1. mn.
1. os. хорд-т-аиккам [chort-t-aikkam] „jedlibyśmy
2. os. хорд-т-аиккат [chort-t-aikkat] „jedlibyście”
3. os. хорд-т-аиккой [chort-t-aikkoj] „jedliby”
195
III. Morfologia
Praeteritum optativi wyraża czynności lub stany nie rzeczywiste, lecz
związane z czyimś pragnieniem, przypuszczeniem albo z powinnością, możli¬
wością, wreszcie - obawą itp. A więc znaczenie tych form jest analogiczne do
subiunctiwu praesentis i optatiwu praesentis (p. paragrafy III.6.6.3 i Ш.6.6.4).
Odnosi się jednak do przeszłości. Wydrin formy takie określa terminem contr-
factivum (patrz jego Глагол..., s. 27).
Oto kilka przykładów praeteriti optativi z utworów literackich cytowanych
w gramatyce napisanej pod red. Achwledianiego (s. 252-254).
Чызг-ыл иыд-аид авд азы [Czyžg-yl syd-aid awd až-y] „Dziewczynka
mogła mieć (jakieś) siedem lat”.
Dosłownie: * „Na dziewczynkę (чызг-ыл [czyžg-yl]} szłoby (цыд-аид
[syd-aid]) siedem (aed [awd]) lat (аз-ы [až-y], gen. sg. od аз [až] „rok”)”. Orze¬
czeniem jest tu 3. os. sg. praeteriti optativi od цæуын [säłyn] „iść”, bowiem wiek
(w latach) wyraża się w języku osetyjskim konstrukcją, która dosłownie znaczy
* „na mnie idzie (20) lat”: Мæн-ыл иæу-ы дыууын аз-ы [Män-yl säł-y dyłłyn
až-y] „Mam dwadzieścia lat” (rozmówki, s. 40).
>■ Уыцы сахат цъиу куы фестад-аид, дард-мæ куы а-тахт-аид æмсе
æдзæрæг ран куы иард-аид, уый дæр æй фæндыд [Łysy šachat c’ił
kły fještad-aid, dard-mä kły a-tacht-aid ämä äzäräg ran kły sard-aid,
łyj där äj fändyd] „W owej godzinie (уыцы сахат [łysy šachat]) chciał
(æй фæндыд [äj fändyd]) stać się ptaszkiem (цъиу [c’ił]), polecieć w dal
(дард-мæ [dard-mä]) i zamieszkać w bezludnym (æдзæрæг [äzäräg])
miejscu (ран [ran]), tego właśnie chciał”.
Komentarz. Formy praeteritum optativi czasowników фестын [fještyn]
„stać się” (TP фестад- [fještad-]), атæхын [atächyn] „polecieć” (TP атахт-
[atacht-]) i цæрын [säryn] „żyć; mieszkać” (TP цард- [sard-]) stoją w powyż¬
szym zdaniu w 3. osobie 1. poj., bo są uzupełnieniami treści końcowej frazy
werbalnej æй фæндыд [äj fändyd] „chciał” (dosłownie: „chciało mu się”, por.
§ III.6.13.1). Po polsku mamy tu bezokoliczniki, co w języku osetyjskim byłoby
również możliwe (§ III.6.13.1). Tu mamy konstrukcję podobną do perskiej: xäst
be-šav-ad „chciał zostać” (dosłownie: „chciał, żeby się stał...”).
Oto przykład zdania, w którym praeteritum optativi wyraża powinność
(odpowiednikiem polskim jest tu „musieć, być powinnym”:
... фос кæмæ уыд-и, уый æлдар-æн хъуамæ усерыкк ба-хаст-аид,
фос кæмæ нсе уыд, уый та - гогыз, йе карк æмæ афтæмæй æлдар-
æн куадзæн-ы арфæ-т-æ ра-код-т-аиккой [..fos kämä łyd-i, łyj
196
III. Morfologia
äldar-än ąłamä łärykk ba-chašt-aid, foš kämä nä łyd, łyj ta - gogyž,
je kark ämä aftämäj äldar-än kłazän-y arfä-t-ä ra-kot-t-aikkojł „Kto
miał bydło, ten musiał dziedzicowi przynieść baranka, a tacy, któ¬
rzy nie mieli (= a kto nie miał bydła), powinni byli złożyć dziedzico¬
wi jako podarunek wielkanocny indyka albo kurę” (Achwl., s. 253,
pkt 4).
Słówka: фос [foš] „bydło”, æлдар [äldar] „dziedzic, pan, właściciel ziem¬
ski”, хъуамæ [ąłamä] „trzeba” (p. § III.6.13.2.2, tu z czasem przeszłym opta-
tiwu), уæрыкк [łärykk] „baranek”, ба-хæссын [ba-chäššyn] „przynieść” (TP
xacm- [chašt-]), гогыз [gogyž] „indyk”, карк [kark] „kura”, æмæ афтæмæй
[ämä aftämäj] „i w ten sposób”, куадзæн [kłazän] „Wielkanoc”, арфæ [arfä]
„wdzięczność”, ра-кæнын [ra-känyn] „zrobić” (TP код- [kod-]). Ostatni wyraz
jest 3. osobą czasu przeszłego (praeteritum) optatiwu zależną od хъуамæ [ąłamä]
„trzeba” (żeby zrobili w przeszłości).
Przykład użycia trybu życzącego w zdaniu okolicznikowym celu:
Cce сывæллæ-тт-ы ...cce acmcey ба-код-т-ой семæ сын аргъæу-тт-се
код-т-ой, исемсей се стонг ферох код-т-аиккой [Sä šywällä-tt-y ... šä
aštäł ba-kot-t-oj ämä syn arγäł-tt-ä kot-t-oj, sämäj šje štong fjeroch kot-
-t-aikkojł „Swoje dzieci położyli między sobą (w środku) i opowiadali im
bajki, żeby zapomniały o głodzie” (Achwl., s. 254, pkt 8).
Słówka: сывæллон [šywällon] „dziecko”, acmcey [aštäł] „środek” (tu: post-
pozycja w znaczeniu „między”), ба-ксенын [ba-känyn] tu: „położyć”, аргъау
[arγał] „bajka”, ксенын [känyn] tu: „opowiadać”, цæмсей [sämäj] „żeby”, стонг
[štong] „głód”, ферох ксенын [fjeroch känyn] „zapomnieć” (TP код- [kod-]).
Czas przeszły trybu życzącego może także występować w pytajnych zda¬
niach pojedynczych, np. цы ба-код-т-аин? [sy ba-kot-t-ain]? „cóż miałem zro¬
bić?” (Abajew, szkic, s. 571).
IIL6.10 Strona bierna (passivum)
III.6.10.1 Temat przeszły czasownika osetyjskiego może występować jako sa¬
modzielny wyraz w funkcji imiesłowowej (participialnej). Była o tym mowa
w paragrafie III.6.4. Imiesłów przeszły (participium praeteriti) czasowników
nieprzechodnich ma znaczenie neutralne, jeśli chodzi o kategorię strony, co wi¬
dać w formach czasu przeszłego: цыд-тæн [syt-tän] (od цсгуын [säłyn] „iść”)
„szedłem” dosłownie znaczy: „jestem tym, który szedł”. Podobnie мард-тсен
197
III. Morfologia
[mart-tän] (od мæлын [mälyn] „umierać”) znaczy „umierałem” (por. przykład
w słowniku etymologicznym Abajewa, 1.1, s. 89). Znaczenie aspektu dokonane¬
go nadają czasownikowi osetyjskiemupraeverbia (por. § III.6.8), np. а-мард (uc)
[a-mard (iš)] „umarł”, por. Abajew, ibidem.
Imiesłów przeszły czasowników przechodnich ma znaczenie bierne, np.
амайын [amajyn] „budować” - TP i participium praeteriti амад [amad] „(z)bu-
dowany”. Z tej racji imiesłowy takie są używane w konstrukcjach passywnych.
III.6.10.2 Strona bierna (passivum) jest poniekąd odwróceniem konstrukcji czyn¬
nej (activum, strona czynna), w której czasownik przechodni zgadza się co do
osoby, liczby i (ewentualnie) rodzaju ze sprawcą czynności (agensem).
W stronie biernej dopełnienie bliższe z konstrukcji czynnej, czyli tzw. pa-
cjens, stojący w języku polskim w accusatiwie, a w osetyjskim w nominatiwie
lub genetiwie (przy braku accusatiwu!), staje się podmiotem. Agens natomiast
staje się dopełnieniem dalszym, nie zawsze wyrażanym w zdaniu, ponieważ
konstrukcja passywna występuje, przynajmniej w języku osetyjskim, głównie
wtedy, gdy autor zdania nie zna sprawcy albo nie uważa go za element istotny
w wypowiedzi.
Oto przykłady ilustrujące to zagadnienie podane przez Arsenija Wydrina
w jego artykule poświęconym czasownikowi osetyjskiemu (Глагол, s. 50):
Кусджытæ хæдзар араз-ыни [Kušczytä chäzar araž-ync] „Robotnicy
budują dom”.
Pierwszy wyraz jest tu liczbą mnogą rzeczownika кусæг [kušäg] „robot¬
nik” (forma pochodzenia imiesłowowego od czasownika кусын [kušyn] „praco¬
wać”, por. § III.6.6.8.4.2.1). Orzeczenie араз-ынц [araž-ync] „budują” zostało
utworzone od czasownika аразын [aražyn] (TP арсезт- [aräšt-]) o znaczeniu
zbliżonym do амайын [amajyn], por. wyżej (III.6.10.1). Forma араз-ынц [araž-
-ync] zgadza się co do osoby i liczby z podmiotem кусджытæ [kušczytä] (3. os.
pl.). Dopełnienie bliższe (pacjens) хæдзар [chäzar] „dom” stoi w nominatiwie
(por. § 111.1.10.1.3).
Tę samą treść wyraża zdanie z orzeczeniem w stronie biernej, którego pod¬
miotem jest rzeczownik хæдзар [chäzar] „dom”:
>■ Хæдзар арæзт v [Chäzar aräšt u] „Dom jest budowany”.
Jak widać, strona bierna ma charakter złożony (podobnie jak w języku pol¬
skim). Składa się, w powyższym zdaniu, z imiesłowu przeszłego czasownika
198
III. Morfologia
аразын [aražyn] „budować” w postaci арæзт [aräšt] „budowany”, pokrywają¬
cej się z tematem przeszłym tego czasownika, oraz z formy osobowej (3. os. sg.
czasu teraźniejszego) czasownika уын [łyn] / уæвын [łäwyn] „być”. Kategorie
werbalne (czas, liczbę i osobę) wyraża tu forma czasownika „być”. W postaci
y [u] „jest” zgadza się ona, jeśli chodzi o osobę i liczbę, z podmiotem zdania,
którym w konstrukcji biernej jest w powyższym przykładzie rzeczownik хæдзар
[chäzar] „dom” (dopełnienie bliższe w konstrukcji czynnej).
Zamiast czasownika уын [łyn] / уæвын [łäwyn] „być” mógłby tu zostać
użyty czasownik wielokrotny вæййын [wäjjyn] „bywać”, a także - co jest specy¬
fiką języka osetyjskiego - czasownik цæуын [säłyn] „iść” (por. podobny rozwój
znaczeniowy perskiego czasownika šodan „stawać się”, który jest etymologicz¬
nym odpowiednikiem osetyjskiego цæуын [säłyn], TP цыд- [syd-], i w języku
średnioperskim, w postaci šudan, znaczył „iść”).
A więc omawiane wyżej zdanie o znaczeniu „dom jest budowany” mogło¬
by także przyjąć postać: Хседзар арсвзт иæу-ы [Chäzar aräšt säł-ył (dosłownie:
*„Dom budowany idzie”!
Powyższe zdanie nie podaje informacji o tym, kto buduje dom (przez kogo
dom jest budowany), bo konstrukcja bierna spycha niejako ten problem na dalszy
plan, por. Abajew, szkic, s. 549, § 101. Gdyby jednak zaszła potrzeba podania
informacji o sprawcy (agensie), to można ją w języku osetyjskim wyrazić przy
pomocy konstrukcji, w której agens (sprawca) stoi w genetiwie przed ablatiwem
pomocniczego rzeczownika амал [amał] „środek, sposób, możliwość” (zapoży¬
czenie z arabskiego ‘amał „praca, czyn, działanie”).
A więc, wraz z dopełnieniem dalszym sprawcy, wyżej omawiane zdanie
mogłoby przyjąć następujący kształt:
Хæдзар арсезт y кусджыт-ы амал-æй [Chäzar aräšt u kušczyt-y amał-
-äj] „Dom jest budowany przez robotników” (Wydrin, Глагол, s. 50).
Zamiast y [u] „jest” mogłaby zostać użyta także forma цæу-ы [säł-y]
„idzie”.
Por. także przykład z paragrafu III.1.10.2.4.3.
III.6.10.3 Formy imiesłowu przeszłego mogą mieć znaczenie nie tylko aspektu
niedokonanego (jak w powyższym przykładzie), ale także dokonanego (арæзт
[aräšt] jako „zbudowany”. W związku z tym zdania o opisanej wyżej strukturze
mogą się odnosić do czasu uprzedniego w stosunku do form czasownika „być”, np.
199
III. Morfologia
>■ Мах хуынд ыстæм уазæг-уат-ы [Mach chłynd yštäm łažäg-łat-y] (roz¬
mówki, s. 61) znaczy dosłownie „My zaproszeni jesteśmy w gości” i od-
daje stan teraźniejszy, ale odnosi się do czynności przeszłej: „My zostali¬
śmy zaproszeni...” por. tłumaczenie rosyjskie: Hac пригласили в гости,
w którym mamy 3. osobę 1. mn. czasu przeszłego czasownika пригласитъ
„zaprosić”. Forma хуынд [chłynd] jest imiesłowem przeszłym czasownika
хонын [chonyn] „wołać, zapraszać” (etymologiczny odpowiednik perskie¬
go xändan „czytać; wołać; zapraszać”).
W sytuacjach tego rodzaju mamy do czynienia z kategorią perfektywno-
ści. w której wyrażany jest trwający w teraźniejszości skutek czynności prze¬
szłej, por. EJO, s. 391 (hasło: Perfectum).
Strona bierna tworzona przy pomocy czasownika цæуын [säłyn] „iść” lub
æр-цæуын [är-säłyn] „przyjść” dawniej dominowała w języku osetyjskim. Kon¬
strukcje z уын [łyn] / уæвын [łäwyn] „być” (p. wyżej, III.6.10.2) pojawiły się
zapewne pod wpływem języka rosyjskiego. Gramatyka pod red. Achwledianiego
(str. 264-265) cytuje zdania, w których polskim konstrukcjom „został zaproszo¬
ny” i „będą zapisane” odpowiadają osetyjskie połączenia wyrazowe хуынд æр-
цыд-ис [chłynd är-syd-iš] i фыст æр-цæу-дзы-сты [fyšt är-säł-zy-šty]. Formy
imiesłowowe (participia praeteriti) хуынд [chłynd] „zaproszony” i фыст [fyšt]
„zapisany” pochodzą od bezokoliczników: хонын [chonyn] „wołać; zapraszać”
i фыссын [fyššyn] „pisać”.
Oto przykład formy dokonanej czasu przeszłego strony biernej z użyciem
praeverbium фæ- [fä-] (por. § III.6.8.9.1.1):
Мард фæ-и-и уыцы бон Мулдар-т-ы Къæбутдзсгф [Mard fä-s-i łysy
bon Muldar-t-y K’äbuccäf] ..Został zabity owego dnia Kabutdzaf Mulda-
row” (Ab., szkic, s. 584, § 147).
Jako bezokolicznik Abąjew podąje tu formę фæ-мард уын [fä-mard łyn]
„zostać zabitym”, która dla oddania aspektu dokonanego w przeszłości posługu¬
je się formą osobową czasu teraźniejszego u [i] „jest”, por. III.6.6.1.2.10.
III.6.11 Strona zwrotna
Jeśli czynność wyrażana czasownikiem przechodnim ma za swoje dopeł¬
nienie bliższe podmiot zdania, mamy do czynienia z kategorią strony zwrot¬
nej czasownika. Por. polskie zdania: Matka myje dziecko (strona czynna: myje),
200
III. Morfologia
Dziecko jest myte przez matkę (strona bierna: jest myte), Matka myje się (strona
zwrotna: myje się).
W języku osetyjskim odpowiednie formy tworzy się przy pomocy zaimka
zwrotnego xu [chi] „się” (por. § III.5.4.1), np. найын [najyn] „kąpać” -хи найын
[chi najyn] „kąpać się” (Ab., szkic, s. 550, § 103).
W zdaniach z formami osobowymi czasownika zaimek zwrotny xu
[chi] łączy się z enklitycznymi formami genetiwu zaimków osobowych (por.
§ III.5.4.2). Oto przykład odmiany w czasie teraźniejszym czasownika zwrotne¬
go хи дасын [chi dašyn] „golić się” (Ab., szkic, s. 550, § 103):
>■ 1. poj. 1. os. æз мæ-хи дас-ын [äž mä-chi daš-yn] „ja się golę”
2. os. ды дæ-хи дас-ыс [dy dä-chi daš-yś] „ty się golisz”
>■ 3. os. уый йæ-хи дас-ы [łyj jä-chi daš-y] „on się goli”
>■ 1. mn. 1. os. мах нæ-хи дас-æм [mach nä-chi daš-äm] „my się golimy”
>• 2. os. сымахуæ-хи дас-ym [šymach łä-chi daš-ut] „wy się golicie”
>■ 3. os. уыдон сæ-хи дас-ынц [łydon šä-chi daš-ync] „oni się golą”
Podobnie odmieniają się czasowniki: хи æхсын [chi ächšyn] „myć się”, xu
дарын [chi daryn] „zachowywać się” itp.
Należy pamiętać, że bynajmniej nie zawsze formy strony biernej i zwrot¬
nej są w języku polskim i osetyjskim paralelne. Wiąże się to częściowo z wpły¬
wem języka rosyjskiego na osetyjski. A rosyjskie formy odpowiadające polskim
czasownikom zwrotnym często mają znaczenie bierne. W języku polskim też
zresztą to zjawisko występuje, np. urodziłem się (strona zwrotna) znaczy właś¬
ciwie „zostałem urodzony” (strona bierna). W języku osetyjskim mamy w tym
wypadku zróżnicowanie leksykalne: „rodzić” to арын [aryn] (homonim cza¬
sownika арын [aryn] „znajdywać”), a „rodzić się” - гуырын [głyryn]. W aspek¬
cie dokonanym: „urodzić” to ны-йй-арын [ny-jj-aryn], a „urodzić się” - рай-
гуырын [raj-głyryn]. Niektórym polskim czasownikom zwrotnym odpowiadają
osetyjskie czasowniki proste bez zaimka zwrotnego xu [chi] albo czasowniki
złożone (lub zwroty frazeologiczne), np. „mylić się” to рæдийын [rädijyn], „cie¬
szyć się” - цин канын [sin känyn] (dosłownie: *robić radość).
Niekiedy jeden czasownik osetyjski ma znaczenie zarówno czynne, jak
i zwrotne, np. ивын [iwyn] znaczy „zmieniać (coś)” albo „zmieniać się”. Por.
także koniec paragrafu III.6.3.
Oczywiście nie należy za stronę zwrotną uważać polskich form nieoso-
bowych tworzonych od czasowników nieprzechodnich przy pomocy zwrot¬
201
III. Morfologia
nego „się” typu: idzie się, wydaje się itp. Por. § III.6.14 o osetyjskich formach
nieosobowych.
III.6.12 Causativa
Niekiedy podmiot zdania nie wykonuje sam danej czynności, lecz tylko
sprawia (powoduje), że ową czynność wykonuje inna osoba. Takie czasowniki
są określane łacińskim terminem causativa (od: causa „przyczyna”). W języ¬
ku polskim są one różnie tworzone, natomiast w języku osetyjskim - w sposób
bardziej zgramatykalizowany: przez połączenie bezokolicznika z odpowiednią
formą czasownika кæнын [känyn] „robić”.
Oto przykłady podane przez Abajewa w jego szkicu gramatycznym (s. 549,
§ 102):
>■ бадын [badyn] „siedzieć” > бадын кæнын [badyn känyn] „sadzać” (spra¬
wiać, by ktoś siedział)
>• змæлын [žmälyn] „ruszać się” > змæлын кæнын [žmälyn känyn] „ruszać”
(sprawiać, by ktoś się ruszał)
>■ хæрын [chäryn] „jeść” > хæрын кæнын [chäryn känyn] „karmić” (spra¬
wiać, by ktoś jadł)
>■ кæуын [käłyn] „płakać” > кæуын кæнын [käłyn känyn] „sprawiać, by
ktoś płakał”.
W ostatnim przypadku w języku polskim istnieje tylko konstrukcja opi¬
sowa. Dla wyrażenia analogicznych treści w języku polskim może być niekiedy
użyty czasownik „kazać”, por. przykład z literatury osetyjskiej cytowany przez
Achwl., s. 265:
Цæргæс, ды ma с-судзын кæн бæрзæнд-т-ыл тох-ы ’рт-ы-т-æ [Särgäś,
dy ta š-šuzyn kän bäržänt-t-yl toch-y’rt-y-t-ä] „Cargasie, a ty każ zapalić
ogniska wojenne na pagórkach!”.
Słówka: судзын [šuzyn] „palić”, бсерзонд [bäržond] „wysoki; wierzcho¬
łek” (1. mn. бæрзæнд-т-æ [bäržänt-t-ä]\ mox [toch] „walka, wojna”, apm [art]
„ogień”.
W zdaniu tym podmiotem gramatycznym jest zaimek 2. osoby 1. poj. ды
[dy] „ty”. Odnosi się on do mężczyzny o imieniu Цæргæс [Särgäš], które znaczy
„orzeł”. Wykonawcy rozkazu (zapewne jego żołnierze) nie są tu wymienieni.
Dopełnieniem bliższym są „ogniska”.
202
III. Morfologia
Gdyby wykonawca czynności został wymieniony, stałby w powyższym
zdaniu w datiwie, bo czasownik судзын [šuzyn] „palić” jest przechodni. Gdyby
chodziło o czasownik nieprzechodni, to - jak celnie zauważa A. P. Wydrin (s. 49
artykułu Глагол..) — wykonawca stałby w genetiwie. Potwierdza to następujący
przykład z „Nartyjskich opowieści” cytowany przez gramatykę pod red. Achwl.
(s. 265):
... авд сефсымæр-ы æмæ сæ дыууæ хо-й-ы ... æр-бадын код-т-ой
Æхсæртæдж-ы [awdäfšymär-y ämä šä dyłłä cho-jy ... är-badyn kot-t-oj
Ächšärtädż-y] „.. .siedmiu braci i ich dwie siostry posadzili Achsartaga”
(tj. poprosili, by usiadł). Podmiotem zdania są tu bracia i siostry. Tym, któ¬
ry usiadł, na skutek ich prośby, jest bohater legend nartyjskich Achsartag,
brat-bliźniak Achsara, por. III.6.6.1.2.11.1. Jego imię stoi tu w genetiwie.
Istnieją także leksykalnie wyrażone pojęcia kauzatywne, bez użycia cza¬
sownika posiłkowego кæнын [känyn] „robić”, np. кæлын [kälyn] „lać się, ciec” >
калын [kalyn] „lać (sprawiać, by coś się lało, ciekło)”. Środkiem morfologicznym
jest tu alternacja samogłosek (por. polskie ciec - toczyć).
Gramatyki osetyjskie kategorię causatiwów uważają za stronę (obok czyn¬
nej, biernej i zwrotnej), por. Abajew (szkic, s. 549) i Achwl. (s. 265).
IIL6.13 Czasownikowe konstrukcje modalne
III.6.13.1 Wyrażanie pragnienia (czasownik фæндын [fändyn] „chcieć”)
Polskiemu czasownikowi modalnemu (a więc takiemu, który wymaga
przy sobie drugiego czasownika) ..chcieć” odpowiada w języku osetyjskim bez¬
okolicznik фæндын [fändyn]. W odróżnieniu jednak od polskich konstrukcji
typu „chcę spać, chcesz spać” itd. osetyjski czasownik фæндын [fändyn] łączy
się z uzupełniającym jego treść czasownikiem w konstrukcji jednoosobowej, po¬
dobnej do polskich zdań „chce mi się spać, chce ci się spać” itd., gdzie czasownik
modalny „chcieć” stoi niezmiennie w formie 3. osoby 1. poj.
I tak na przykład odpowiednikiem polskich zdań „chcę pracować, chcesz
pracować, chce pracować” itd. są zdania: мæн фæнд-ы кусын [män fänd-y
kuśyn], дæу фæнд-ы кусын [däłfänd-y kušyn], уый фæнд-ы кусын [łyj fänd-y
kušyn] itd. Podmiot logiczny (osoba, która chce coś zrobić) stoi tu w genetiwie
(por. § III.l.10.2.4.4).
Przykład na rzeczownik w genetiwie:
203
III. Morfologia
>■ Бирсе цыдæртæ мæгуыр-ы фæ-фæнд-ы [Birä sydärtä mägłyr-y fä-fänd-
-y] (Ab., słownik, 1.1, s. 447, cytat z wiersza Kosty Chetagurowa) „Wiele
rzeczy chce się biednemu”.
Przed czasownikiem stoi tu praeverbium фæ- [fä-], nadające danej for¬
mie w czasie teraźniejszym znaczenie „zwyczajności” (permansivum), por.
III.6.8.9.1.6.
Podobnie jak w języku polskim czasownik uzupełniający treść czasowni¬
ka modalnego фæндын [fändyn] „chcieć” stoi w bezokoliczniku (кусын [kušyn]
„pracować”), jeżeli podmiot jest ten sam dla obu czasowników, jak to ma miejsce
w powyższych przykładach. Gdy jednak podmioty są różne (jedna osoba chce,
by inna osoba coś zrobiła), to w obu językach występuje zdanie złożone z orze¬
czeniem zdania podrzędnego w trybie zależnym. W języku osetyjskim jest nim
optativus lub subiunctivus. Ilustrują to przykłady Abajewa z jego szkicu grama¬
tycznego (s. 578):
>■ Фæнд-ы мæ, куы нын фен-ис нæ цард [Fänd-y mä, kły пуп fien-iš nä
sard],
>■ Фæнд-ы мæ, фен-ай нын нæ цард [Fänd-y mä, fjen-aj пуп nä sard].
Oba zdania znaczą: „Chcę, żebyś zobaczył nasze życie”.
Komentarz. Forma zaimkowa мсе [mä] jest krótką postacią genetiwu (peł¬
na postać: мæн [män]) zaimka osobowego æз [äž] „ja” (p. § III.5.2.3.1). W pierw¬
szym przykładzie zdanie podrzędne (dopełnieniowe) z orzeczeniem w optati-
wie praesentis фен-ис [fjen-iš] (por. § III.6.6.4) od фенын [fjenyn] „zobaczyć”
(< фæ + уынын [fä] + [łynyn]") jest wprowadzone wielofunkcyjnym spójnikiem
podrzędnym куы [kły] (tu w znaczeniu „żeby”). W drugim przykładzie sama
forma subiunctiwu praesentis фен-ай [fjen-aj] (por. § III.6.6.3.1) bez spójnika
znaczy „żebyś zobaczył”. Mógłby tu jednak, jak informuje Abajew, wystąpić
spójnik цæмæй [sämäj] „żeby”:
>■ Фæнд-ы мæ, иæмæй нын нæ цард фен-ай [Fänd-y mä, sämäj пуп nä
sardfjen-aj].
Forma нын [nyn] to krótka forma zaimka osobowego мах [mach] „my”
w celowniku, wymagana tu ze względów stylistycznych. Chcąc oddać wszystkie
elementy powyższego przykładu w dosłownym tłumaczeniu, należałoby wyra¬
zić to następująco: *„chce mi się, żebyś nam zobaczył nasze życie”.
204
III. Morfologia
Czasownik фæндын [fändyn] „chcieć” ma temat przeszły фæндыд- [fän-
dyd-]. Przykład zdania w czasie przeszłym (por. § III.6.7.1.1):
>■ Фæндыд мæ, куы нæм баззад-аис [Fändyd mä, kły näm bažžad-aiš]
„Chciałem, żebyś u nas został” (Ab., szkic, s. 578).
Ostatni wyraz tego zdania jest 2. osobą praeteriti optativi (p. § III.6.9) cza¬
sownika баззайын [bažžajyn] ,,(po)zostać” (TP баззад- [bažžad-]).
Oczywiście nie zawsze konstrukcja osetyjska jest dokładnym odpowiedni¬
kiem polskiej. My mówimy np. „chce mi się spać”, a Osetyjczycy:
Хуыссаг мæ ахс-ы [Chłyššag mä achš-y] (dosłownie:) „Sen mnie bierze”
lub
Фын-сей мæм цæу-ы [Fyn-äj mäm säł-y] (w przybliżeniu:) „Sen (marze¬
nie senne) ku mnie idzie”.
Polskiemu zdaniu „chce mi się pić” odpowiada osetyjskie дойны мын
y [dojny myn u] „mam pragnienie” (dosłownie: *„jest mi pragnienie”).
„Chęć” może także wyrażać frazeologizm zawierający rzeczownik зæрдæ
[žärdä] „serce”, np. Цы дæ зæрд-ы uc? [Sy däžärd-y iš?] „Co chcesz (zrobić)?”
(dosłownie: „Co jest w twoim sercu?”).
III.6.13.2 Wyrażanie konieczności (czasownik хъæуын [ąäłyn] „być
potrzebnym”)
III.6.13.2.1 Osetyjskim odpowiednikiem czasownika „musieć” są m.in. kon¬
strukcje polegające na połączeniu formy nieosobowej хъуамæ [ąłamä] „trzeba”
(p. niżej, początek następnego paragrafu) z formami osobowymi subiunctiwu
(por. III.6.6.3.6), np. хъуамæ а-цæу-он [ąłamä a-säł-on] „muszę pójść” („trzeba,
żebym poszedł”), хъуамæ а-цæу-ай [ąłamä a-säł-aj] „musisz pójść” („trzeba,
żebyś poszedł”), od bezokolicznika а-цæу-ын [a-säł-yn] „pójść” (gdzie począt¬
kowe a- [a-] to praeverbium, p. § III.6.8.9.3) itd.
W odniesieniu do przeszłości stosuje się tu formy praeteritum optativi
(III.6.9), z braku czasu przeszłego subiunctiwu. A więc: „musiałem pójść” to
хъуамæ а-цыд-аин [ąłamä a-syd-ain] (gdzie цыд- [syd-] jest tematem prze¬
szłym od цæу-ын [säł-yn] „iść”). W drugiej osobie 1. poj. „musiałeś pójść” to
хъуамæ а-цыд-аис [ąłamä a-syd-aiš] itd., por. Ab., szkic, s. 578.
Przykład ze słownika rosyjsko-osetyjskiego (s. 291):
205
III. Morfologia
Хъуамæ с-разы у-ай [Qłamä š-ražy ł-aj] „Trzeba, żebyś się zgodził”
(= „Musisz się zgodzić”), od czasownika złożonego с-разы уын [š-ražy
łyn] „zgodzić się” (przymiotnik разы [razy] jest zapożyczeniem z arab¬
skiego radl „zadowolony, zgadzający się”, występującym także w języku
perskim w postaci c?^=b).
Powinność może być także wyrażana samymi formami subiunctiwu, np.
æз цæу-он [äž säł-on] „(ja) powinienem iść” (Takazow 2004, s. 57).
III.6.13.2.2 Wspomniana na początku poprzedniego paragrafu forma хъуамæ
[qłamä] „trzeba” pochodzi, według Abajewa (słownik, t. II, s. 319), od bezoko¬
licznika хъæуын [qäłyn] (TP хъуыд- [qfyd-]) „być potrzebnym, brakować”
(ibidem, s. 301). Dokładniej: forma хъуамæ [qłamä] powstała przez połączenie
3. osoby sg. subiunctiwu praesentis od хъæуын [qäłyn] z wielofunkcyjnym spój¬
nikiem æмæ [ämä]'. хъæу-а [qäł-a] + æмæ[ämä] > хъуамæ [qłamä].
Do wyrażania konieczności, przymusu służy także konstrukcja „jedno¬
osobowa” analogiczna do мæн фæнд-ы [män fänd-y] „chcę” (III.6.13.1) polega¬
jąca na połączeniu bezokolicznika z formą 3. osoby sg. czasu teraźniejszego od
хъæуын [qälyn]. Tu również agens (podmiot logiczny) stoi w genetiwie, np.
Мæ гæрз-т-æ мæ æхсын-мæ раттын хъæу-ы [Mä gärš-t-ä mä ächšyn-
-mä rattyn qäł-yl „Musze dać moją bieliznę do prania” (rozmówki, s. 62)
Komentarz. Podmiot logiczny (w tym wypadku „ja”) stoi tu w krótkiej
formie genetiwu мæ [mä] (forma podkreślona w środku zdania przed æхсын-
мæ [ächšyn-mä] „do prania”, gdzie -мæ [-mä] jest końcówką allatiwu). Pierw¬
szy wyraz tego zdania, również мæ [mä], jest także krótkim genetiwem zaim¬
ka osobowego æз [äž] „ja”, ale użytym tu w funkcji dzierżawczej („mój”, por.
§ III.5.2.3.1). Forma akcentowana (pełna, długa) genetiwu tego zaimka miałaby
postać мæн [män].
Przykład dla drugiej osoby 1. poj.:
>• Дæу уым уæвын хъæу-ы изæр-ы аст сахат-ыл [Däł tym łäwyn qäł-y
ižär-y ašt šachat-yl] „Ty musisz tam być o godzinie ósmej wieczorem”
(rozmówki, s. 49).
Pierwszy wyraz (дæу [däł])]Q$t pełną (długą) formą genetiwu zaimka oso¬
bowego 2. osoby 1. poj. ды [dy] „ty”. Formą krótką jest дæ [dä] Zaimek уым
[łym] znaczy „tam”.
Przykłady odpowiedników polskiego czasownika „musieć” w czasie przy¬
szłym (por. § III.6.6.5):
206
III. Morfologia
Райсом мæ раджы стын хъæу-дзæн [Rajsom mä radży štyn gäł-zän]
„Jutro będę musiał wstać wcześnie” (rozmówki, s. 44)
Иу-цалдсер бон-ы йсехуыссын ба-хъæу-дзæн [Ił-saldär bon-yjä chłyššyn
ba-qäł-zän] „Kilka dni będzie musiał leżeć” {ibidem, s. 116)
Komentarz. Wyraz йæ [jä] jest krótką formą genetiwu zaimka 3 osoby
1. poj. уый [fyj] ,,on(a)”, którego genetivus jest w formie długiej (akcentowanej)
równy nominatiwowi, por. § III.5.2.4.1. Forma 3. osoby sg. czasu przyszłego
od хъæуын [ąäfyn] jest tu poprzedzona przedrostkiem 6a- [ba-] wyrażającym
aspekt dokonany (por. § Ш.6.8.9.4).
111.6.13.2.3 Jak wspomniano na początku poprzedniego paragrafu, czasownik
хъæуын [ąäłyn] znaczy „być potrzebnym, brakować”. Oto przykłady jego użycia
w czasie teraźniejszym:
Цы дæ хъæу-ы ? [Sy dä gäł-y ?] „Co ci jest potrzebne?” (= „Czego potrze¬
bujesz?”)
Forma хъæу-ы [qäł-y] (3. os. 1. poj.) obsługuje także podmiot w liczbie
mnogiej, np.
Mceh кæс-æн-цæст-ы-т-æ хъæу-ы [Män käš-än-säšt-y-tä qäł-y] „Po¬
trzebne mi są okulary” (rozmówki, s. 118).
Jak widać z obu przykładów, odpowiednikiem polskiego celownika jest
w zdaniu osetyjskim genetivus (dopełnienie dalsze): дæ [dä] to forma krótka
(2 os. sg.), mceh [män] - długa (1. os. sg.).
111.6.13.2.4 Powinność może być też wyrażana przy pomocy następujących form
nieosobowych: gerundium na -гсг [-gä] (por. § III.6.6.2, III.6.6.8.2) oraz partici-
pium na -инаг [-inag] (por. § III.6.6.8.4.3), np.
>■ Куыд нуаз-гæ y ацы xoc? [Kłyd nłaź-gä u asy choš?] „Jak należy pić (za¬
żywać) ten lek?”.
Forma podkreślona pochodzi od czasownika нуазын [nłažyn] „pić”.
>- Кæс-инаг ма мын баззад иу чиныг [Käš-inag ma туп bažžad ił czinyg]
..Powinienem jeszcze (ма[ma]) przeczytać jedną książkę” (słów, os.-ros.,
s. 257), dosłownie: „Pozostała (ба-з-зад [ba-ž-žad], od ба-з-зайын [ba-ž-
-žajyn] „pozostawać”) mi jeszcze do przeczytania (кæс-инаг [käš-inag],
od ксесын [käšyn] „czytać”) jedna książka”.
207
III. Morfologia
III.6.13.3 Wyrażanie możliwości (frazeologizm бонуын [bon łyn] „móc” itp.)
111.6.13.3.1 Możliwość (polskie „móc, być w stanie coś zrobić” itp.) jest po ose-
tyjsku wyrażana przy pomocy frazeologizmu bazującego na rzeczowniku бон
[bon] „siła, moc, możliwość” (tożsamym etymologicznie z бон [bon] „dzień”).
Czasownik, do którego się odnosi zwrot мсе бону [mä bon u] „mogę” (dosłownie:
„moją mocą/siłą jest...”), stoi w bezokoliczniku, np. мæ бонy дзурын [mä bon
u zuryn] „mogę mówić”, дæ бон y дзурын [dä bon u zuryn] „możesz mówić” itd.
W formach przeczących (czasu teraźniejszego) kopula y [u] „jest” traci
w wymowie charakter samogłoski, stając się półsamogłoską [łj: мæ бон нæу [mä
bon nä-ł] „nie mogę” (plus bezokolicznik).
Przykład użycia frazeologizmu бон уын [bon łyn] „móc” w czasie
przeszłym:
Мæ бон нæ уыд мæ хæс ба-фидын [Mä bon nä łyd mä chäš ba-fidyn]
(Ab., szkic, s. 578): ..Nie mogłem spłacić swego długu (xcec [chäš])".
Możliwe byłoby tu także użycie czasownika уын [łyn] z praeverbium 6a-
[ba-], por. formę фæ-ц-и [fä-s-i] w paragrafie III.6.8.9.1.5.
>• Уыцы дуар ба-кæнын мæ бон нæ ба-и-и [Łysy dłar ba-känyn mä bon nä
ba-s-i] (słów, ros.-os., s. 255) ..Nie mogłem otworzyć tych drzwi”.
Przykład na czas przyszły:
>■ Мæ бон нæ ба-уы-дзæн [Mä bon nä ba-ły-zän] (rozm., s. 41) „Nie będę
mógł (nie dam rady)”.
111.6.13.3.2 Podobne do „móc” znaczenie ma czasownik фæ-разын [fä-ražyn]
„być w stanie; wytrzymywać”, np.
Йæ къæх-т-ыл лæууын нæ фæ-раз-ы [Jä k’äch-t-yl łäłłyn nä fä-raž-y]
(słów, ros.-os., s. 255) ..Nie może (nie jest w stanie) ustać (utrzymać się) na
(swych) nogach”.
111.6.13.3.3 Partykuła przecząca нæ [nä] może przybierać wzmocnioną postać
нал [nał] „już (więcej) nie”, np.
>■ Нал фæ-раз-ы цæуын Саломи дæр [Nał fä-raž-y säłyn Sałomi där]
(Achwl., s. 258) ..I iuż nie może Salomi (imię żeńskie) iść (dalej)”. Ostatni
wyraz (дæр [där]) jest enklitycznym spójnikiem o znaczeniu „i, jeszcze,
też”.
208
III. Morfologia
111.6.13.3.4 Pozwolenie, bliskie znaczeniowo czasownikowi „móc”, jest wyrażane
przy pomocy frazeologizmu zawierającego rzeczownik бар [bar] „prawo”, np.
Бар дын uc мидæмæ ба-цæу-ай [Bar dyn iš midämä ba-säł-aj] (Ab.,
szkic, s. 578) „Masz prawo (wolno ci, możesz) wejść do środka”.
Osoba, która w tym sensie „może” (tj. wolno jej) coś zrobić, stoi w dati-
wie (tu krótka forma 2. os. sg. дын [dyn]), por. konstrukcję dativus possessoris
(§ III.l. 10.3.7). Orzeczenie stoi w subiunctiwie: ба-цæу-ай [ba-säł-aj] „żebyś
wszedł”.
111.6.13.3.5 W tym samym znaczeniu (chodzi o pozwolenie) może być użyty cza¬
sownik æмбæлын [ämbälyn] 1. „spotykać się, natrafić na kogoś”, 2. „wypadać”
(w sensie: „wypada coś zrobić”) w 3. osobie 1. poj. jako „można”, np.
Æмбæл-ы ба-цæу-ын? [Ämbäl-y ba-säł-ып?] (słów, ros.-os., s. 252) „Czy
można wejść?”.
111.6.13.3.6 Odwrotnością przyzwolenia jest zakaz. Ten bywa wyrażany przy
pomocy rzeczownika odsłownego na -æн [-än], por. III.6.6.8.3, w połączeniu
z 3. osobą czasownika istnienia уын [łyn], уæвын [łäwyn] „być” w formie prze¬
czącej, np.
Ам тамако дым-æн нæй [Am tamako dym-än nąi] „Tutaj nie wolno palić
tytoniu” (słów, ros.-os. 281), gdzie forma дым-æн [dym-än] pochodzi od
дым-ын [dym-yn] „palić; dąć, dmuchać”. Czasownik ten jest spokrewnio¬
ny z polskim dąć, dmę, p. Ab., słownik, 1.1, s. 383.
W analogicznej funkcji (w połączeniu z bezokolicznikiem) bywa też uży¬
wany czasownik бæззын [bäžžyn] „pasować, wypadać, być odpowiednim”, np.
Дæуæн арахъхъ нуазын нæ бæзз-ы [Däłän araqq nłažyn nä-bäžž-y] (roz¬
mówki, s. 118) „Tobie nie wolno pić wódki”.
Znaczenie zakazu może być uwypuklone użyciem partykuły нæма [näma]
„jeszcze nie”, np.
Ныр-ма дæрынчын-дон-æй ра-фысс-æн нæ-ма uc [Nyr-ma dä rynczyn-
-don-äj ra- fyššän nä-ma iš] {ibidem, s. 116) „Na razie {ныр-ма [nyr-ma])
jeszcze {-ма [-ma]) nie można (nie wolno) cię wypisać ze szpitala”.
209
III. Morfologia
IIL6.14 Konstrukcje nieosobowe tworzone od tematu przeszłego
III.6.14.1 Czasownik osetyjski charakteryzuje się ciekawą konstrukcją nieoso-
bową nie znaną nie tylko innym językom irańskim, ale również obcą językom,
z którymi Osetyjczycy pozostawali w kontakcie w ciągu długich wieków. Chodzi
o języki kaukaskie (adygejskie, kartwelskie i nachskie) i turkijskie (karaczajski
i bałkarski). Formy te szczegółowo zbadał Arsenij Wydrin w artykule o „imper-
sonalu” (patrz b-grafia) opublikowanym w 3. numerze „Woprosów Jazykoznani-
ja” z 2014 r.
Baza przykładów, z których czerpał Wydrin, jest bardzo bogata i dostępna
online: http://ossetic-studies.org./ru/texts/iron (Wydrin, имперсонал, s. 23).
Dla polskiego czytelnika jest to szczególnie ciekawy problem, ponieważ
język polski, w odróżnieniu od rosyjskiego, posiada podobne do osetyjskich for¬
my nieosobowe typu: mówi się,jedzie się, zrobiono, zabito, widać (było), słychać
(było).
Osetyjskie formy, o których tu będzie mowa, powstają na bazie tema¬
tu przeszłego danego czasownika (w postaci participium praeteriti, p. wyżej,
§ III.6.4) poszerzonego o sufiks -æ- [-ä-] oraz różne formy czasownika уæвын
[łäwyn] „być” w 3. osobie 1. poj. czasu teraźniejszego -y [-u] „jest”. Do sekwencji
TP-ce-y (TP[-ä-u]) dochodzą jeszcze różne czasownikowe końcówki osobowe (!),
które jednak nie nadają danej formie kategorii osoby. Formy te pełnią w zdaniach
bezpodmiotowych funkcję orzeczenia.
Wątpliwości formalne budzi w nich szczególnie często używana sekwencja
у-ы [-ł-y] kończąca owe formy nieosobowe, np. загъд-æ-у-ы [žaγd-ä-ł-y] „mówi
się” (od зæгъын [žäγyn] „powiedzieć”), por. Wydrin, имперсонал, s. 24, pkt. 4.1.
Abajew (szkic, s. 581, § 141) zapisuje tę formę jako: загъдæ y [žaγdä u]
widząc zapewne w drugim członie tej konstrukcji (tu bez końcowego -ы [-y])
zwykłą formę kopuli 3. os. sg. y [u] „jest”. Drugi przykład Abajew (ibidem) notu¬
je z myślnikiem podkreślając silny stopień scalenia się obu elementów:
Нæ рæгъау нын фæ-тард-æ-у [Nä räγał nyn fä-tard-ä-łl „Wypędza się
(nam) nasze stada” (w sensie: „jacyś obcy, nierozpoznani ludzie wypędzają...”).
Końcowa forma nieosobowa tego zdania zawiera participium praeteriti mapd
[tard] czasownika тæрын [täryn] „pędzić, gnać” poprzedzone przez praever-
bium фæ- [fä-], por. § III.6.8.9.1.6, w czasie teraźniejszym podkreślające „zwy¬
czajność” powtarzania się danej akcji (permansivuni).
Wydrin również się tu dopatruje 3. osoby sg. kopuli poszerzonej jednak
o -ы [-y] (-у-ы [-ł-y]) ze względów fonetycznych. Widzi tu (op. cit., s. 26) ten¬
210
III. Morfologia
dencję do uniknięcia bezpośredniego sąsiedztwa samogłosek æ [ä] + y [u]. Nie
przekonuje mnie ta argumentacja, bo przecież sekwencja ta (z przejściem y [u]
w półsamogłoskę) występuje np. w formie przeczącej 3. os. sg. kopuli нæ y [nä
u] > нæу [näł] „nie jest”.
Autor niniejszej gramatyki inaczej interpretuje końcowe -ы [-y] z przykła¬
dów typu загъд-æ-у-ы [žaγd-ä-ł-y] „mówi się”, por. Wydrin, имперсонал, s. 24,
pkt. 4.1, przykład (8). Jest to, moim zdaniem, końcówka 3. os. 1. poj. czasu teraź¬
niejszego (indicatlvi). Przemawia za tym fakt, iż konstrukcja nieosobowa, jak
pisze Wydrin (pp. cit., s. 26), występuje we wszystkich czasach i trybach. Można
się zatem dopatrywać także i w formie składającej się z
participium praeteriti + æ [ä] + y [u] + ы [y] (copula)
dwóch wykładników 3. osoby sg. (ten drugi jako paralela do czasu teraź¬
niejszego indicatm).
Podobnie, choć niejednoznacznie, można rozumieć interpretację tej kon¬
strukcji podaną przez gramatykę osetyjską napisaną pod redakcją G. S. Achwle-
dianiego. Na stronach 228-229 w paragrafie 206 pierwszego tomu tej książki
(p. b-grafia) czytamy:
„Эти глагольные формы не имеют значения страдательного залога.
Исторически они образовались на основе древней страдательной
конструкции, состаявшей из причастия прошедшего времени стра-
дательного залога на „та” плюс глагол-связка „быть” в форме 3-го
лица ед. числа.” „Te formy czasownikowe nie mają znaczenia strony
biernej. Historycznie powstały na bazie dawnej konstrukcji pasywnej
składającej się z imiesłowu przeszłego strony biernej zakończonego na -ta
w połączeniu z kopulą (czasownik „być”) w 3. osobie liczby pojedynczej.”
Por. хæрдæ+уы (уыд), кафтæ+уы (уыд) и т.д.
Oto przykłady użycia omawianej tu konstrukcji nieosobowej w czasie
przeszłym.
Хуыцау-æй нын загъд-æ-уыд афтæ ... [Chłysał-äj пуп źaγd-ä-łyd
aftä ...] (Wydrin, имперсонал, s. 30, przykład 30) „Tak nam przez Boga
było powiedziane”.
W zdaniu tym agens (Bóg) wyjątkowo jest wymieniony, toteż po polsku
nie można by tu było użyć formy nieosobowej. Inaczej niż np. w zdaniu:
211
III. Morfologia
Фæ-хабар нæм чынд-æ-уыд-и [Fä-chabar näm czynd-ä-łyd-i] (Wydrin,
имперсонал, s. 26, tłumaczenie: нас известили, dosłownie: „nas powia¬
domili”).
Po polsku wystąpi tu forma nieosobowa czasu przeszłego: „powiadomio¬
no nas”.
Na uwagę zasługuje w tym przykładzie palatalizacja к [k] > ч [cz] w for¬
mie чынд-æ-уыд-и [czynd-ä-łyd-i], która pochodzi od кæнын [känyn] „robić”,
por. Wydrin, имперсонал, s. 24, przypis 3. Mamy tu do czynienia z czasowni¬
kiem złożonym хабар кæнын [chabar känyn] „powiadamiać” (gdzie pierwszy
wyraz jest zapożyczeniem z arabskiego chabar „wiadomość”).
Osetyjska konstrukcja nieosobowa utworzona od participium praeteriti
poszerzonego o sufiks -æ- [-ä-] występuje przede wszystkim w zdaniach, w któ¬
rych sprawca czynności (agenš) nie jest wymieniony, np. Куыст-т-æ радыгай
чынд-æ-у-ы [Kłyšt-t-ä radygaj czynd-ä-ł-y] (Wydrin, имперсонал, s. 29, przy¬
kład 25) „Prace wykonuje się po kolei”. W formie nieosobowej obserwujemy tu
palatalizację к [k] > ч [cz], o której była mowa w poprzednim akapicie.
Forma nieosobowa może stać także w czasie przyszłym i w trybach in¬
nych niż oznajmujący. Decyduje o tym forma, jaką przyjmuje czasownik уæвын
[łäwyn] „być” kończący daną konstrukcję.
I tak gramatyka pod redakcją Achwledianiego cytuje następujące przykła¬
dy z literatury osetyjskiej:
Цсей æмæ йæ с-нард кæн-он æмæ йæ стæй хорз аргъ-ыл а-уæй чынд-
æ-уыдзæн [Säj ämä jä š-nard kän-on ämä jä štäj chorž arγ-yl a-łäj czynd-
-ä-łyzän] (Achwl., s. 229, § 206) „Może tak bym ją utuczył, a potem (стæй
[štäj]} sprzeda się ia za dobrą cenę”.
Komentarz: с-нард кæн-он [š-nard kän-on] to 1. os. sg. subiunctivi od
с-нард кæнын [š-nard känyn] „utuczyć”; wyrazy podkreślone to forma nieoso¬
bowa czasu przyszłego (!) czasownika złożonego а-усей кæнын [a-łäj känyn]
„sprzedać”.
>■ Ахæм ныхæс-т-æ арæх фе-хъуыст-æ-уыдаид хъæу-бæст-ы [Acham
nychäš-t-ä arach fje-głyšt-oe-łydaid qäł-bäšt-y] (Achwl., s. 228) „Takie
rozmowy często można było usłyszeć we wsi”.
Mamy tu formę nieosobową w czasie przeszłym optatiwu (por. § III.6.9)
od фе-хъусын [fje-qušyn] „usłyszeć”. Wyraża tu ona możliwość w przeszłości:
„można było...”
212
III. Morfologia
Przykład formy nieosobowej w 3. os. imperatiwu (!):
Ды цы хæдзар-æй ра-цыд-тæ, уымæй ма-куы ма-цы загъд-æ-уæд!
[Dy sy chäzar-äj ra-syttä, łymäj ma-kły ma-sy žayd-ä-łädł] (Wydrin,
имперсонал, s. 26, przykład 13) „Oby nigdy nic nie zostało powiedziane
o tym, z jakiego domu pochodzisz (dosłownie: przyszedłeś)!”
W przekleństwie tym ostatni wyraz zawiera formę 3. os. sg. imperatiwu od
уæвын [łäwyn] „być”: уæд! [łädl] „niech będzie!”. Przeczenie jest tu wyrażone
przy pomocy partykuły ма [ma] „nie”: ма-куы [ma-kły] to „nigdy”, a ма-цы
[masy] — „nic”.
W zdaniach pytajnych osetyjskim formom nieosobowym, o których tu
mowa, lepiej odpowiadają polskie bezokoliczniki (a nie formy nieosobowe), np.
>■ Цы чынд-æ-у-а, цæмæй с-хъæздыг у-он, уымæн? [Sy czynd-ä-ł-a, sämäj
ś-qäždyg ł-on, łymän?] (Wydrin, имперсонал, s. 27, przykład 19) „Co ro-
bić, żebym się stał bogaty?”
W zdaniu podrzędnym orzeczeniem jest 1 os. sg. subiunctivi czasownika
złożonego с-хъæздыг уæвын [š-qäždyg łäwyn] „stać się bogatym, wzbogacić
się”. Końcowy zaimek уымæн [łymän] (dativus od уый [łyj] „on, tamten, ten”)
jest typowym wzmocnieniem stylistycznym, patrz: Wybrane zagadnienia skła¬
dniowe, konstrukcja uwypuklająca (V.3.3.1).
Jak to stwierdził Wydrin, niekiedy ukrytym podmiotem formy nieosobo¬
wej jest autor wypowiedzi, czyli pierwsza osoba gramatyczna, np.
Цы чынд-æ-у-а, кæм æй а-гуырд-æ-у-а? [Sy czynd-ä-ł-a, käm äj a-
-głyrd-ä-ł-a?] (Wydrin, имперсонал, s. 30, przykład 29) „Co robić, gdzie
go szukać?”.
Z kontekstu wynika, że to ja pytam. Forma nieosobowa zawiera tu koń¬
cówkę 3. osoby sg. subiunctivi -a [-a], por. § III.6.6.3.1.
A oto kilka praktycznych przykładów formy nieosobowej w subiunctiwie
z rozmówek rosyjsko-osetyjskich Ch. A. Takazowa (p. b-grafia):
>■ Куыд ба-дзырд-æ-у-а телефон-æй тагъд æххуыс-мæ? [Kłyd ba-zyrd-
-ä-ł-a tjełjefon-äj taγd ächchłyš-mä?] (rozm., s. 118) „Jak zadzwonić (tele¬
fonem) na pogotowie?”
Podkreślona forma nieosobowa pochodzi tu od czasownika ба-дзурын
[ba-zuryn] „zawołać” (дзурын [zuryn] „mówić”). Grupa wyrazowa тагъд
æххуыс [taγd ächchłyš] „pogotowie” znaczy dosłownie „szybka pomoc” i jest
kalką rosyjskiego zestawienia скорая помощъ „pogotowie ratunkowe”.
213
III. Morfologia
Дзаума сыгъдæг кæнын-мæ кæдæм рард-æ-у-а? [Załma šyγdäg känyn-
-mä kädäm rard-ä-ł-a?] (rozm., s. 63) „Gdzie można (by) dać odzież do
prania?”
Komentarz. Pierwszy wyraz jest zapożyczeniem z wczesnego nowoper-
skiego jama (współczesne jamę) „odzież”. W języku osetyjskim znaczy także
„rzecz, przedmiot, sprzęt”. Drugi wyraz to przymiotnik o znaczeniu „czysty”, tu
wchodzi w skład czasownika złożonego сыгъдæг кæнын [šyγdäg känyn] „czyś¬
cić, prać”. Ostatni wyraz jest formą nieosobową czasownika раттын [rattyn]
„dać”, TP papd- [rard-] w subiunctiwie. Czasownik ten jest dokonanym odpo¬
wiednikiem niedokonanego дæттын [dättyn] „dawać”, TP лæвæрд- [läwärd-j
>• Кæм (ы)с-с-ардæ-у-а ирон автор-т-ы ныв-т-ы репродукци-т-æ?
[Käm (y)š-š-ard-ä-ł-a iron aftor-t-y nyf-t-y rjeprodukci-t-ä?] (rozm., 96)
„Gdzie można (by) znaleźć reprodukcje obrazów osetyjskich twórców (au¬
torów)?”
Drugi wyraz (podkreślony) jest nieosobową formą subiunctiwu czasow¬
nika dokonanego с-сарын [š-š-aryn] „znaleźć”, który jest odpowiednikiem nie¬
dokonanego арын [aryn] „znajdować”. Środkowe [-Š-] , po praeverbium c- [š-]
(por. § III.6.8.9.2.1) pojawiło się przez analogię do innych czasowników.
III.6.14.2 Podobnie jak w języku rosyjskim (i rzadziej w polskim) może także w ję¬
zyku osetyjskim w sensie nieosobowym być użyta 3. osoba liczby mnogiej, np.
Мæскуы-йæ с-сыд-ысты, фед-т-ой алы рæтт-ы [Mäškły-jä š-šyd-
-yšty, fi et toj aly rätt-y] (Wydrin, имперсонал, s. 23, przykład 6) „Z Mos¬
kwy przyjechali, popatrzyli w różnych miejscach” (w sensie: ktoś przyje¬
chał, jacyś ludzie).
Komentarz. Pierwsze orzeczenie pochodzi od czasownika с-сæуын [š-
-šäłyn] (<с+цæуын [š+säłyn] tu w sensie „przyjechać”). Drugie - od фенын
[fjenyn] „zobaczyć” (<praeverbium фæ- [ja-] +уынын [łynyn] „widzieć”, odpo¬
wiednik etymologiczny perskiego tematu teraźniejszego bin- czasownika didan
„widzieć”). Ostatni wyraz jest inessiwem nieregularnej liczby mnogiej rzeczow¬
nika ран [ran] „miejsce” (nom. pl. рæттæ).
W podsumowaniu warto podkreślić, że formy nieosobowe kończące się na
-се-у-ы [-ä-ł-y] (typu: загъд-се-у-ы [žaγd-ä-ł-y] „mówi się”) są formami trybu
oznajmującego, a formy na -æ-у-а [-ä-ł-a] (typu: цы загъд-æ-у-а? [sy žaγd-ä-
ł-a?] „co należy / można powiedzieć?”) są formami trybu zależnego.
214
III. Morfologia
III.7 PREPOZYCJE I POSTPOZYCJE
111.7.1 Rzeczownik osetyjski ma bogatą fleksję, dysponuje bowiem formami aż
dziewięciu przypadków, p. III. 1.5. Większość związków syntaktycznych jest za¬
tem wyrażana przy pomocy odpowiednich przypadków rzeczownika (lub zaim¬
ka). Niektóre związki są jednak wyrażane przy pomocy pre- i postpozycji rzą¬
dzących różnymi przypadkami.
111.7.2 Prepozycji jest w języku osetyjskim niewiele (tylko dwie), bowiem pod
wpływem kaukaskiego otoczenia (języki: kabardyjski i inguszecki) i substratu
wykształciła się znaczna grupa postpozycji.
111.7.2.1 Archaiczna prepozycja ced [äd] odpowiada polskiemu przyimkowi „z”
stojącemu przed rzeczownikiem w narzędniku. Rządzi jednak mianownikiem, np.
>■ Гыццыл Габо хæдзар-мæ ба-цыд æд порти [Gyccyl Gabo chcezar-mä
ba-syd äd porti] „Mały Gabo do domu poszedł z piłką” (Takazow 2004,
s. 154).
Специалист-т-ы нымад-мæ гæсгæ, йæ-хи æд маишнæ с-рæмыгът-а
террорист-хи-мар [Spjecyalist-t-y nymad-mä gäškä, jä-chi äd maszinä
š-rämycht-a tjerrarist-chi-mar] „Według ustaleń (obliczeń) specjalistów,
terrorysta-samobójca wysadził się w powietrze (dosł.: wybuchnął) wraz ze
swoim samochodem” (władykaukaski dziennik „Рæстдзинад” = „Praw¬
da” z dnia 10 września 2010 r., artykuł wstępny).
111.7.2.2 Druga prepozycja æнæ [änä] „bez” stoi przed rzeczownikiem w nomi-
natiwie lub ablatiwie, np.
>■ Æнæ адæм цæр-æн нсей [Änä adäm sär-än näj] ..Bez ludzi nie da się żyć”
(przysłowie, Takazow 2004, s. 154). Forma цæр-æн [sär-än] to rzeczow¬
nik odsłowny od цæр-ын [sär-yn] „żyć”, p. III.6.6.8.3.
Æнæ базыр-т-æй мæргъ-т-имæ тæх-ы [Änä bažyr-t-äj märγ-t-imä
täch-y] ..Bez skrzydeł z ptakami lata” (zagadka dotycząca helikoptera, Ta¬
kazow 2004, s. 154).
Zaimki osobowe mogą stać w genetiwie po prepozycji æнæ [änä], np.
Æнæ мæн ма а-цæут! [Änä män ma a-säutl] ..Beze mnie nie wychodź¬
cie!” (ibidem, s. 155).
215
Ш. Morfologia
III.7.3 Postpozycje
111.7.3.1 Według gramatyki opublikowanej pod redakcją Achwledianiego (s. 281-
282) postpozycje osetyjskie w większości pochodzą od innych części mowy: od
rzeczowników (w skostniałych formach różnych przypadków), od przysłówków,
a także od czasowników. Istnieją także postpozycje pierwotne (właściwe), np.
цур [sur] „koło, wokół”, онг [ong] „aż do, w kierunku”.
Podobnie jak prepozycje, także postpozycje wymagają od rzeczowników,
do których się odnoszą, by stały one w odpowiedniej formie przypadkowej:
w nominatiwie (bardzo rzadko), w genetiwie, w allatiwie, w ablatiwie.
111.7.3.2 Postpozycje rządzące nominatiwem
Właściwie jest tylko jedna taka postpozycja, tyle że występuje w dwóch
wariantach: цух [such] i цух-æй [such-äj], Ta druga forma ma końcówkę abla-
tiwu. Postpozycja ta, o znaczeniach: „bez; co drugi”, pochodzi od rzeczownika
цух [such] oznaczającego „przerwę, oddzielenie, pozbawienie”. Przykłady:
>■ Kay мих иух-æй нсе быд-æ-у-ы [Kał mich such-äi nä byd-ä-ł-y] „Płotu
bez palików nie stawia się” (przysłowie, Achwl., s. 294)
Ostatni wyraz tego zdania jest formą nieosobową („impersonalem”) od
бий-ын [bij-yn] „pleść, wić” (TP быд- [byd-]\ por. IIL6.14.1.
Бон иух-æй цыд-тæн рынчын-дон-мæ [Bon such-äi syt-tän rynczyn-
-don-mä] „Co drugi dzień chodziłem do szpitala” (Achwl., s. 294).
111.7.3.3 Postpozycje rządzące genetiwem (tych jest najwięcej). Przykłady:
агъоммæ [aγommä] „przed”
Къоста-й-ы агъоммæ ир-он литературæ-й-ы нæ уыд-ис зынгæ
аивадон уацмыс-т-æ [K’ošta-j-y aγommä ir-on litjeraturä-j-y nä łyd-iš
žyngä aiwadon łasmyš-t-ä] „Przed Kosta w literaturze osetyjskiej nie było
wybitnych utworów artystycznych” (Achwl., s. 285).
Komentarz. Chodzi tu o Kostę Chetagurowa, por. 111.1.10.5.7.
216
III. Morfologia
тыххæй [tychchäj] „za, dla, z powodu”
>■ Бузныг дын дæ лæвар-ы тыххæй [Bužnyg dyn dä läwar-y tychchäj]
„Dziękuję ci (dosł.: wdzięczny tobie) za twój podarunek” (rozm., s. 21)
>■ Арфæ дын кæн-ын дæ райгуыр-æн бон-ы тыххæй [Arfä dyn kän-yn dä
rajgłyr-än bon-y tychchäj ] „Składam ci życzenia z okazji twych urodzin
(dosł.: dnia urodzenia)”, ibidem, s. 20
om [ong] „aż do”
>• Къасара-й-ы om фæ-цыд-ыст-æм иу-мæ [K’ašara-j-y ong fä-svd-všt-
-äm ił-mäj ..Aż do (przełęczy) Kasary szliśmy razem” (Achwl., s. 286)
руаджы [rładży] „dzięki”
>■ Дæруаджы фервæзт-ис нæ рынчын [Dä rładży fjerwäšt-iš nä rynczyn]
..Dzięki tobie uratował się nasz chory” (ibidem)
бæсты [bäšty] „zamiast”
Дæ бæсты æз а-цæу-дзын-æн [Dä bäšty äž a-säł-zyn-än] ..Zamiast cie¬
bie ja pójdę” (słów, os.-ros., s. 187)
цур [sur] „koło, wokół”
Бæлас-ы uyp лæууыд-ис цал-дæр адæймадж-ы [Bälaš-y sur läłłyd-iš
sal-där adäjmadż-y] ..Koło drzewa stało kilku ludzi” (Achwl., s. 286)
раз [raž], размæ [raž-mä] „przed” (od rzeczownika раз [raź] „przód”)
Хæдзар-ы разуыд-ис цъай [Chäzar-y raž łyd-iš c’aj] ..Przed domem była
studnia” (słów, ros.-os., s. 349)
>• Афседз-ы раз-мæ а-мард-ис сæ фыд [Afäz-y raž-mä a-mard-iš šä fyd]
..Przed rokiem zmarł ich ojciec” (Achwl., s. 287)
фæстæ [fäštä] „za (z tyłu); po”
>• Мæ фæстæ с-лæууыд [Mä fäštä š-läłłyd] ..Za mna stanął” (słów, os.-ros.,
s. 449)
>■ Æгас адæм-ы фæстæ æр-ба-цыд [Ägaš adäm-y fäštä är-ba-syd] ..Po
wszystkich ludziach przyszedł (na końcu)” (ibidem)
>■ Нæ-хи-мæ уы-дзын-æн æртæ бон-ы фæстæ [Nä-chi-mä ły-zyn-än ärtä
bon-y fäštä] JM domu (dosł.: do nas) będę za trzy dni” (rozm., s. 39)
217
III. Morfologia
æдде [ättje] „za (z drugiej strony)”
Бæх-т-æ хызт-ысты фсендадж-ы æдде [Bäch-t-ä chyšt-yšty fändadż-y
ättje] „Konie pasły się za drogą” (Achwl., s. 290, § 19)
фале [falje] „za (z drugiej strony)”
>■ Дон-ы фале æфсæд-дон-т-æ сæ-хи цæтпгсе код-той хæст-мæ [Роп-
-у falje äfšät-ton-t-ä šä-chi sättä kot-toj chäšt-mä] „Za rzeką wojownicy
przygotowywali się do walki” (ibidem, s. 291, § 26)
фæдыл [fädyl] „za (z tyłu za)”
>• Йæ фæдыл а-цыд [Jä fädyl a-syd] „Za nim (za niąl poszedł” (słów, ros.-
-os., s. 87)
Powyższa postpozycja jest formą adessiwu rzeczownika фæд [fäd] „ślad”.
ccep [šär], сæр-мæ [šär-mä] „na, nad”
Бон изæр-мæ бæлас-ы сæр бад-ы [Bon ižär-mä bälaś-y šär bad-y] „Od
rana do wieczora na drzewie siedzi” (Achwl., s. 290, § 18)
Мæргъ-т-æ нæ сæр-мæ зылд-ысты [Märγ-t-ä nä šär-mä žyld-yšty]
„Ptaki nad nami krążyły” (sł. ros.-os., s. 262)
Obie postpozycje pochodzą od rzeczownika ccep [šär] „głowa”.
уæле [lälje] „na, nad”
Фсендадж-ы уæле uy стыр dyp uc [Fändadż-y lälje il štyr dur iš] „Nad
drogą jest jeden wielki kamień” (Abajew, słownik, t. IV, s. 79)
бын [byn] „pod”
>■ Уаздж-ыт-æ бад-тысты æнгуз бæлас-ы бын [Łażdż-yt-ä bat-tyšty än-
guž bälaš-y byn] „Goście siedzieli pod drzewem orzechowym” (Achwl.,
s. 289).
Powyższa postpozycja pochodzi od rzeczownika бын [byn] „korzeń; dno;
dół (dolna część)”.
мидæг [midäg] „w, wewnątrz”
>■ Къус-ы мидæг ын дон а-вæрд-та [K’uš-y midäg уп don a-wärt-ta]
..W misce podał(a) mu/jej wody” (Abajew, słownik, t. II, s. 114)
218
III. Morfologia
астæуты [aštäłty] „w środku, przez (środek)”
Терк кæл-ы горæт Дзæуджыхъæу-ы астæуты [Tjerk käl-y gorät
Zäłdżyqäł-y aštäłty] „(Rzeka) Terek płynie przez miasto Władykaukaz”
(rozm., s. 51), por. III.1.10.1.2
фарсмсе [faršmä] „koło, przy”
>■ Мæ фарсмæ с-бад! [Mä faršmä ž-bad!] „Siądź przy (koło) mnie!” (słów.
ros.-os., s. 311)
Powyższa postpozycja jest formą allatiwu rzeczownika фарс [farš] „bok,
strona”.
комкоммæ [komkommä] „naprzeciwko”
Сæ дуар ма-хон-ы комкоммæ uc [Sä dłar ma-chon-y komkommä iš] „Ich
drzwi są naprzeciwko naszych” (ibidem, s. 268)
O formie мах-он [mach-on] była mowa w § III.5.7.
бсерц [bärs] „około”
Цæуын ма нæ хъæу-ы дыууæ километр-ы бæри [Säłyn ma nä qäł-y
dyłłä kilamjetr-y bärs] „Zostało nam jeszcze do przejścia (mamy jeszcze
przejść) około dwóch kilometrów” (rozm., s. 132)
Postpozycja ta pochodzi od rzeczownika бæрц [bärs] „miara, ilość”.
æхсæн [ächšän] „między”
Цæргсес Уырызмæдж-ы а-хаст-а æмæ йæ ‘ртæ денджыз-ы ‘хсæн иу
дур-ыл æр-æвсерд-та [Särgäš Łyryźmädż-y a-chašt-a ämä jä ‘rtä dien-
dżyž-y ’chšän ił dur-yl är-äwärt-ta] „Orzeł Uryzmaga uniósł (w powietrze)
i miedzy trzema morzami na jednym kamieniu postawił” (Abajew, słow¬
nik, t. IV, s. 227)
хуызæн [chłyžän] „podobnie do, jak”
Мах хуызæн мард-мæ нæ цæу-ынц æндæр рæтт-ы [Mach chłyžän
mard-mä nä säł-ync ändär rätt-y] JN innych miejscach (pan [ran] „miej¬
sce”, pl.рæттсе [rättä]) (ludzie) nie chodzą jak my na pogrzeb (dosł.: do
zmarłego)” (ibidem, s. 274)
Сырд-ы хуызсен ыс-с-и [Syrd-v chłyžän yš-š-i] „Stał się podobny do
zwierza (jak zwierz)” (ibidem)
219
III. Morfologia
ныхмæ [nychmä] „przeciwko”
Совет-он Æфсад хъæбатыр-æй тох код-та немыц-аг фашист-т-ы
ныхмæ [Sawjet-on Äfšad qäbatyr-äj toch kot-ta njemyc-ag faszist-t-y
nychmä] „Sowiecka Armia bohatersko walczyła przeciwko niemieckim
faszystom” (Achwl., s. 288, § 14).
Postpozycja ta jest formą allatiwu rzeczownika ных [nych] „czoło; ze¬
wnętrzna strona”.
III.7.3.4 Postpozycje rządzące allatiwem
æввахс [äwwachš] „około (zarówno w odniesieniu do czasu jak i przestrzeni),
w pobliżu”
>■ Æртын-дæс сахат-мæ æввахс сапер-т-æ с-с-ард-той æмæ с-æдас
код-той базар-мæ æввахс ноджы-дæр ма иу бомбæ [Ärtyn-däš šachat-
-mä äwwachš sapjer-t-ä š-š-art-toj ämä š-ädaš kot-toj bazar-mä äwwachš
nodży-där ma ił bomba] „Około godziny trzynastej saperzy znaleźli i za¬
bezpieczyli koło (w pobliżu) bazaru jeszcze jedna bombę” (władykaukaski
dziennik „Рæстдзинад” = „Prawda” z dnia 10 września 2010 r., artykuł
wstępny)
хæстæг [chäštäg] „koło, w pobliżu” (od przymiotnika/przysłówka хæстæг
[chäštäg] „bliski, blisko”)
Хьæу-мæ хæстæг cce æр-баййæфт-а uy лæппу [Oäł-mä chäštäg šä är-
-bajjäft-a ił läppu] „Koło wsi dogonił ich jeden chłopiec” (Achwl., s. 292,
§ 261, 2)
гæсгæ [gäškä] „według, zgodnie z, zdaniem”
Jest to gerundium na -гæ [-gä], p. III.6.6.8.2.1, od кæс-ын [käš-yn] „pa¬
trzeć”, a więc dosłownie: „patrząc”, por. Abajew, słownik, 1.1, s. 516; być może
kalka rosyjskiej formy смотря.
>• Æгъдау-мæ гæсгæ не’мбæл-ы уазæдж-ы бафхæрын [Äydał-mä gäškä
nje’mbäł-y łažädż-y bafchäryn] „Zgodnie z tradycją nie wolno obrażać
gościa” (= Tradycja zabrania obrażania gości), Achwl., s. 292, §. 261, 3.
Por. także wyżej, początek drugiego przykładu paragrafu III.7.2.1.
220
III. Morfologia
IIL7.3.5 Postpozycje rządzące ablatiwem
фæстæмæ [fäštämä] „oprócz, z wyjątkiem”
Батырадз-æй фæстæ.мæ, Hapm иууылдæр æрæмбырд сты Нарт-ы
ныхас-ы [Batyraz-äi fäštämä. Nart iłłyldär är-ämbyrd (y)šty Nart-y
nychaš-y] „Oprócz Batyradza wszyscy Nartowie zebrali się na nychasie
(tj. forum) Nartów” (AchwL, s. 292, § 262)
фалæмæ [falämä] „za, z tamtej strony”
Æфиæг-æй фалæмæмит нæ уыд-ис [Äfsäs-äifalämä mit nä łyd-iš] „Za
przełęczą śniegu nie było” (ibidem, s. 293, pkt 2)
уæлæмæ [łälämä] „nad, powyżej”
Мах-æй уæлæмæ цы хис-тæр-т-æ бадт, уыдон зарын байдыд-той
[Mach-äj łälämä sy chiš-tär-t-ä batt, łydon žaryn bajdyt-toj] „Staruszko¬
wie, którzy siedzieli nad nami, (ci) zaczęli śpiewać” (ibidem, pkt. 5)
дæлæмæ [dälämä] „pod, poniżej”
Уаздж-ыт-æй мæн-сей дæлæмæ чи бадт, уыдон-æй иу дæр нсе нозт-а
[Łaždż-yt-äj män-äj dälämä czi batt, łydon-äj ił där nä nošt-a] „Spośród
gości (1. poj. уазæг [łažägf), ani jeden z tych, którzy siedzieli pode mną.
nie pił” (ibidem, pkt. 6)
фылдæр [fyldär] „ponad, więcej niż”
Фæ-мард сты æхсæр-дæс адæймадж-ы, фæ-цæф-т-се сты нæуæдз
адсеймаг-æй фыл-дæр [Fä-mard yšty ächšär-däš adäjmadż-y, fä-säf-t-ä
šty näłäz adäimag-äj fył-där] „Zginęło szesnastu ludzi, rannych zostało
ponad dziewięćdziesiąt ludzi” (władykaukaski dziennik „Рæстдзинад” =
„Prawda” z dnia 10 września 2010 r., artykuł wstępny).
III.7.3.6 Postpozycje rządzące większą liczbą przypadków
æнхъсел [änqäł] „w nadziei; zamiast” (od rzeczownika æнхъæл [änqäł]
„nadzieja”)
Уæрæсе-мæ а-цыд хуыз-дæр цард с-сарын æнхъæл [Łäräšje-mä a-syd
chłyž-där sard š-šaryn änaäłl „Do Rosji pojechał w nadziei znalezienia
(tam) lepszego życia” (Achwl., s. 294, § 264, pkt 1)
221
III. Morfologia
Tu postpozycja æнхъæл [änqäl] stoi po bezokoliczniku с-сарын [š-šaryn]
„znaleźć” w mianowniku. W następnym przykładzie postpozycja ta rządzi do¬
pełniaczem zaimka osobowego ды [dy] „ty”:
Дæу æнхъæл кæй-дæр лæппу-й-ы бафхæрд-тон [Däł ängäl käj-där łäp-
pu-j-y bafchärt-ton] „Zamiast ciebie cudzego chłopca obraziłem” (Achwl.,
s. 294, § 264, pkt 1)
йеддæмæ [jettämä] „oprócz”
>• Дæу йеддæмæ ни-кæй зон-ын [Däł jettämä ni-käj žon-yn] „Oprócz ciebie
nikogo nie znam” (słów, os.-ros., s. 248)
W powyższym przykładzie postpozycja йеддæмæ [jettämä] stoi po for¬
mie genetiwu zaimka ды [dy] „ty”. W następnym - rządzi ablatiwem (tego same¬
go zaimka osobowego):
>- Дсеуæй йеддæмæ ни-кæм-æй æппæл-ы [Däłäj jettämä ni-käm-äj äppäl-
-y] „Oprócz ciebie nikogo nie chwali” (Achwl., s. 294, § 264, pkt. 3)
раздæр [raždär] „przed (wcześniej niż), temu, wcześniej”
>■ Цселыкк-сей раздсер ам ни-чи уыд-и [Sälykk-äj raždär ат ni-czi łyd-i]
„Przed Calykiem tutaj nikogo nie było” (ibidem, s. 295, pkt 2).
W powyższym przykładzie postpozycja раздæр [raždär] stoi po imieniu
własnym Цæлыкк [Sälykk] w ablatiwie. Może także rządzić nominatiwem, jak
w dwu następnych przykładach:
>• Къуырираздæр уыд-ыст-æм Садон-ы [K’łyri raždär łyd-yšt-äm Šadon-
-y] „Tydzień temu byliśmy w Sadonie” (ibidem)
Бон раздæр, бон фæстæ-дæр -уый уæлдай нæу [Bon raždär, bon fäštä-
-där - łyj łäldaj näł] „Dzień wcześniej (czy) dzień później - to nie ma
znaczenia” (dosł.: to nie jest ważne), ibidem.
Przedostatni wyraz powyższego zdania (уæлдай [łäldaj]) to przymiotnik
o podstawowym znaczeniu: „zbyteczny”. Wyraz ten może być także przysłów¬
kiem o znaczeniu „jak, podobnie do” i wreszcie - postpozycją rządzącą różnymi
przypadkami, np.
>• Дæуæй уæлдай æз цы код-тон? [Däłäj łäldaj äž sy kot-ton?] „W odróż¬
nieniu od ciebie cóż ja (takiego) zrobiłem?” (ibidem).
Przed postpozycją mamy w tym zdaniu ablativus zaimka ды [dy] „ty”.
222
III. Morfologia
IIL7.3.7 Na koniec przeglądu pre- i postpozycji należy przypomnieć, że polskim
konstrukcjom przyimkowym w języku osetyjskim często odpowiadają różne
syntetyczne formy przypadkowe, których jest aż dziewięć, por. deklinację rze¬
czownika: III.1.7.
III.8 SPÓJNIKI
111.8.1 Spójniki łączą wyrazy wewnątrz zdania pojedynczego, ale mogą także
łączyć całe zdania tworząc tzw. zdania złożone. Tradycja gramatyczna rozróż¬
nia spójniki współrzędne (parataktyczne) i podrzędne (hipotaktyczne), p. EJO,
s. 502-503.
Abajew w swym szkicu gramatyki osetyjskiej (s. 599) spójniki współ¬
rzędne dzieli na: łączne (kopulatywne), rozłączne (alternatywne, dysjunktywne),
przeciwstawne (adwersatywne) i inne.
111.8.2.1 Spójniki współrzędne łączne
Najczęściej używanym pojedynczym spójnikiem tej grupy jest æмæ [ämä]
„i”. Może łączyć zarówno elementy zdania pojedynczego, np. арв æмæ зæхх
[arw ämä žächch] „niebo i ziemia”, jak i zdania współrzędnie złożone, np.
Дымгæ денджыз-ы тезгъо кæн-ы æмæ нау йæ раз-æй тæр-ы [Dym-
gä djendżyž-y tježγo kän-y ämä nał jä raž-äj tär-y] „Wiatr po morzu wieje
i statek przed sobą pędzi” (z przekładu wiersza Puszkina, słów, ros.-os.,
s. 186).
Ponadto spójnik æмæ [ämä] pełni także inne funkcje, o czym będzie
mowa niżej.
Podobne do æмæ [ämä] funkcje pełni spójnik dcep [där] „i, też, także,
również”, z tym, że jest on enklityką: wymawia się wraz z poprzedzającym wy¬
razem i nie może być akcentowany. Przykład:
Ды дæр ам дæ? [Dy där am dä?J „I ty tu jesteś?” („Ty też tu jesteś?”),
słów, ros.-os., s. 186.
Spójnik ten może się powtarzać, np.
А-цу дукани-мсе æмæ балхæн дзул дсвр, ссекæр дæр, ссад дæр, макъарон-
т-æ дæр! [A-su dukani-mä ämä balchän zul där, šäkär där, ššad där,
mak’aron-t-ä där!] „Idź do sklepu i kup (i) chleb, i cukier, i mąkę, i maka¬
ron!” (Takazow 2004, s. 100-101).
223
III. Morfologia
Dotyczy to także formy przeczącej: нæ-дæр ... нæ-дæр [nä-där ... nä-
-där], np.
>• Ma мæм æр-ба-цу нæ-дæр сабат-ы, нæ-дæр хуыцау-бон-ы! [Ma mäm
är-ba-su nä-där šabat-y, nä-där chłysał-bon-yl] „Nie przychodź do mnie
ani w sobotę, ani w niedzielę!” (Takazow 2004, s. 101).
Do spójników łącznych należy również enklityka ma [ta] „a”, np.
>■ Æз ам уыд-тæн, ды ma горæт-ы [Äž ат łyt-tän, dy ta gorät-y] „Ja byłem
tutaj, ą ty w mieście” (słów, os.-ros., s. 400).
Лæг uy бон гуыр-гæ.ра-кæн-ы, иннæ бон ma мæл-гæ [Läg ił bon głyr-gä
ra-kän-y, inna bon ta mäl-gä] „Człowiek jednego dnia się rodzi, ą dru¬
giego - umiera” (powiedzenie cytowane w Achwl., s. 298, pkt 8). Formy
czasownikowe o znaczeniu „rodzi się” i „umiera” są tu wyrażone przy
pomocy czasu złożonego opisanego w paragrafie Ш.6.6.2.
Spójnikiem łącznym jest także стæй [štäj] „a potem”, np.
Ды уал а-кус, стæй дын æз дæр феххуыс кæн-дзын-æн [Dy lal a-kuš,
štäj dyn äž där fjechchłyš kän-dzyn-än] „Ty na razie popracuj, a potem
(i) ja ci pomogę” (Takazow 2004, s. 167).
Spójnikiem łącznym powtarzającym się jest ya [la] ... ya [ła] „i...,
i...”, np.
>■ Махмæ uc алыхуызон фос дæр - фыстæ уа, сæгътсе уа, хъуццытæ ya,
бæхтæ ya [Machmä iš alychłyžon foš där —fyštä ła, šächtä ła, quccytä
ła, bächtä la/ „Mamy też (дæр [där]) wszelkiego rodzaju bydło - i owce,
i kozy, i krowy, i konie” (Takazow 2004, s. 168).
Spójnik ten pochodzi od 3. osoby 1. poj. subiunctiwu czasownika уын,
уæвын [łyn], [łäwyn] „być” (III.6.6.3.1), por. polskie bądź... bądź.
III.8.2.2 Spójniki współrzędne rozłączne
Są to spójniki typu: albo, lub, bądź... bądź, czy, np.
кæнæ [känä] „albo”
>■ Кæнæ ды а-цæу-дзын-æ, кæнæ æз [Känä dy a-säł-zyn-ä, känä äž] ..Albo
ty pójdziesz, albo ja”.
224
III. Morfologia
фæнды [fändy] „albo”
Jest to derywat od czasownika фæндын [fändyn] „chcieć” (III.6.13.1).
Przykład:
фæнды абон, фæнды райсом [fändy abon, fändy rajšom] „albo dzisiaj,
albo jutro” (słów, os.-ros., s. 445).
W konstrukcjach pytajnych często występuje æви [äwi] „czy?” np. лæг
æви yc? [läg äwi uš? „mężczyzna czy kobieta?” (Achwl., s. 298, pkt. 2).
Drugi przykład:
>• Автобус-ы æви маишнæ-й-ы ’р-цыд-тæ? [Aftóbus-y äwi maszinä-j-y
’r-syt-tä?] „Przyjechałeś autobusem czy samochodem?” (Takazow 2004,
s. 165).
III.8.2.3 Spójniki współrzędne przeciwstawne
Są to spójniki typu: ale, lecz, jednak, natomiast, np.
фæлæ [fälä] „ale”
Дзырд рад-та, фæлæ йæ нæ с-æххæст код-та [Zyrd rat-ta, fälä jä nä
š-ächchäšt kot-ta] „Dał słowo, ale go nie dotrzymał” (słów, ros.-os., s. 308).
>■ Дзæбæх-т-ы нæ хъæу-ы лечъыр, фæлæ тæригъæдджын-т-ы [Zäbäch-
-t-y nä qäl-y liecz’yr, fälä täriγäczczyn-t-y] „Lekarz (лечъыр [Ijecz’yr] z ro¬
syjskiego лекарь) nie jest potrzebny dobrym, lecz grzesznikom” (Ewange¬
lia wg św. Łukasza r. 5, w. 31).
Spójnikiem przeciwstawnym powtarzającym się jest куы [kly] ... куы
[kły] „to..., to...”, np.
Зсеронд лæг йæ катай-ы куы седдæ-мæ ра-хиз-ы, куы мидсе-мæ ба-
цæу-ы [Zärond lägjä kataj-y kly ättä-mä ra-chiž-y, kly midä-mä ba-säl-y]
„Stary człowiek w rozpaczy to na dwór (na zewnątrz) wychodzi, to do
domu wraca” (Takazow 2004, s. 168).
225
III. Morfologia
Ш.8.2.4 Spójniki współrzędne włączne (synonimiczne)
Należą tu spójniki typu: czyli, to jest, mianowicie, np.
ома [oma] „to jest”
>• Мах а-цыд-ыстæм дæс километр-ы, ома фæндаг-æн йе ’мбис [Mach
a-syd-yštäm däš kilamjetr-y, oma fändag-än je ’mbiš] „My przeszliśmy
dziesięć kilometrów, to jest połowę drogi” (słów. ros.-os„ s. 521).
III.8.2.5 Spójniki współrzędne wynikowe (konsekutywne)
Należą tu spójniki typu: więc, zatem, to, toteż, np.
уæдæ [łädä] „zatem”
Хорз, уæдæ, а-цæут æмæ зæгъ-ут Нарт-æн [Chorž, łädä, a-säut ämä
žäγ-ut Nart-än] „Dobrze, zatem idźcie i powiedzcie Nartom” (Ab., słow¬
nik, t. IV, s. 64).
III.8.3 Spójniki podrzędne (hipotaktyczne)
III.8.3.1 Istnieją wprawdzie w języku osetyjskim spójniki jednoznacznie pod¬
rzędne, np. кæд [käd] (p. niżej), ale dość często pod tą samą formą może się kryć
zarówno spójnik współrzędny, jak i podrzędny. Na przykład spójnik æмæ [ämä]
„i” nabiera znaczenia podrzędnego „żeby”, jeśli po nim stoi czasownik w formie
trybu zależnego zwanego subiunctiwem, np.
Скъола-мæ цу, æмсе кæсын ба-зон-ай! [Sk’ola-mä su, ämä käšyn ba-žon-
-ajl] „Chodź do szkoły, żebyś się nauczył czytać” (Abajew, szkic, s. 600,
§ 160).
Zdania okolicznikowe celu (jak to powyższe) mogą być także wprowadza¬
ne przy pomocy spójnika złożonego цæмæй [sämäj] „żeby, aby” pochodzącego
od formy ablatiwu sg. zaimka pytajno-względnego цы [sy] „co” (p. III.5.10.3).
Przykład z Ewangelii wg św. Łukasza (r. 5, w 24):
>■ Фæлæ сымах исемæй зон-ат, адсеймадж-ы Фырт зæхх-ыл барджын
ксей у тæригъæд-т-æ ны-б-барын, уый (загът-а Уый уонг.мард-æн:)
дæусен зæгъ-ын: с-ыст, с-ис дæ хуыссæн, æмæ цæу-гæ дæ хæдзар-
мæ! [Fälä śymach sämäj žon-at, adäjmadż-y Fyrt žächch-yl bardżyn käj
u täriγät-t-ä ny-p-paryn, łyj (žacht-a Łyj łongmard-än:) däłän žäγ-yn: š-
-yśt, š-iš dä chłyššän ämä säł-gä dä chäzar-mäl] (dosł.:) „Lecz wy abyście
226
III. Morfologia
wiedzieli, że (кæй [käj]) Syn człowieczy na ziemi jest władny przebaczać
grzechy, to (rzekł On do paralityka:) tobie mówię: wstań, weź swoje łoże
i idź do swojego domu!”
Orzeczenie zdania celowego stoi tu w 2. osobie 1. mn. subiunctiwu: зон-ат
[žon-at] czasownika зон-ын [žon-yn] „wiedzieć, znać”.
Spójnikowi цæмæй [sämäj] „żeby, aby” często towarzyszy partykuła ма
[ma] „jeszcze”, np.
Тагъд кæн-ын, иæмæй ма ба-й-йаф-он поезд [Taγd kän-yn, sämäj ma
ba-j-jaf-on pojezd] „Spieszę się, żeby (jeszcze) zdążyć na pociąg” (słów,
os.-ros., s. 511).
Orzeczenie zdania celowego stoi tu w 1. osobie 1. poj. subiunctiwu: ба-й-
йаф-он [ba-j-jaf-on] „żebym zdążył, żebym złapał (pociąg)” czasownika ба-й-
йаф-ын [ba-j-jaf-yn] „dogonić, zdążyć (na pociąg)”.
III.8.3.2 Podobnie spójnik куы [kły] może mieć (w przypadku powtórzenia) zna¬
czenie współrzędne przeciwstawne (por. polskie „to..., to...”, p. wyżej III.8.2.3),
albo podrzędne, jeśli wprowadza zdanie podrzędne okolicznikowe czasu (odpo¬
wiednik polskiego „gdy”), np.
Куы ба-талынг y-a, уæд æр-ба-цу! [Kły ba-tałyng ł-a, łäd är-ba-suł]
„Przyjdź wtedy (уæд [łäd]), gdy (jak) się ściemni!” (słów, ros.-os., s. 213).
Komentarz. Forma y-a [ł-a] jest 3. osobą 1. poj. subiunctiwu od уын [łyn]
/ уæвын [łäwyn] „być”. Praeverbium 6a- [ba-] stojące przed wyrazem талынг
[tałyng] (rzeczownik „ciemność, mrok” lub przymiotnik / przysłówek „ciemny /
ciemno”) nadaje znaczenie aspektu dokonanego, por. III.6.8.1. Odpowiednikiem
spójnika куы [kły] wprowadzającego zdanie czasowe jest, w zdaniu nadrzęd¬
nym, zaimek/spójnik уæд [łäd] „wtedy / to”.
Por. drugi przykład zdania czasowego (fragment wiersza Kosty Che-
tagurowa):
Mum-uy куы уарыд, уæд-иу ны-з-зарыд къæдзæх лæгæт-ы [Mit-ił kły łaryd,
łäd-ił ny-ž-žaryd k ’äzäch łägät-y] „Gdy śnieg padał, to (on) śpiewał w jaskini pod
skałą” (Ab., słownik, 1.1, s. 604). O znaczeniach partykuły uy [ił] tu podkreśla¬
jącej ciągłość p. III.6.8.9.1.8 oraz III.9. Zdanie to ma charakter współczesny: obie
czynności odbywają się równocześnie.
227
III. Morfologia
Ten sam spójnik podrzędny куы [kły] może mieć także znaczenie warun¬
kowe: „jeśli” (gdy następujący po nim czasownik stoi w subiunctiwie), np.
Куы мæм фæ-дзур-ай, уæд æр-ба-цæу-дзын-æн [Kły mäm fä-zur-aj, łäd
är-ba-säł-zyn-än] „Jeśli (jak) mnie zawołasz, to przyjdę” (słów, os.-ros.,
s. 267).
Przed czasownikiem w optatiwie spójnik куы [kły] może mieć znaczenie
przyzwalające (= polskie „choćby”), np.
Куы дæ фед-таид, уæддæр дын ни-цы загът-аид [Kły dä fjet-taid,
łättär dyn ni-sy žacht-aid] „Choćby cię zobaczył, to (i tak) nic by ci nie
powiedział” (ibidem).
Uprzedniość zdania czasowego wyrażają spójniki: куыддæр .. афтæ
[kłyttär ... aftä] „skoro tylko... to”, np.
Куыддæр дæм ба-дзур-он, афтæ ра-уай! [Kłyttär däm ba-zur-on, aftä
ra-łaj!] „Skoro tylko do ciebie zadzwonię, to (od razu) wyjdź!” (Takazow
2004, s. 170).
Następczość zdania czasowego wyrażają spójniki: цалынмæ ... уалынмæ
[sałynmä ... łałynmä] „dopóki (nie)..., dopóty”, np.
Цалынмæ æр-ба-цæу-он, уалынмæ æнхъæлмæ кæс-ут! [Sałynmä är-
-ba-säł-on, łałynmä änąäłmä käš-ut!] „Dopóki nie przyjdę, dopóty czekaj¬
cie (na mnie)!” (ibidem).
III.8.3.3 Znaczenie przyzwalające pozbawione odcienia warunkowości (por. po¬
przedni przykład) ma spójnik кæд [käd] „chociaż” (także: „jeśli”), np.
Фæткъуы кæд ныр-ма цъæх у, уæддæр хæрзад у [Fätk’ły käd nyr-ma
c’äch u, łättär chäržad u] „Jabłko chociaż jeszcze jest zielone, to (jednak)
jest (już) smaczne” (słów, os.-ros., s. 252).
Podstawową funkcją tegoż spójnika (кæд [käd]) jest jednak wprowadzanie
zdań okolicznikowych warunku: „jeśli, jeżeli”, np.
Уарын кæд банцай-а, уæд хъсед-мæ а-цæу-дзы-ст-æм [Łaryn käd ban-
caj-a, łäd qäd-mä a-säł-zy-št-äm] „Jeśli (deszcz) przestanie padać, (to)
pójdziemy do lasu” (ibidem, s. 145).
Orzeczeniem zdania warunkowego jest tu forma 3. os. 1. poj. subiunctiwu
банцай-а [bancaj-a] czasownika банцай-ын [bancaj-yn] „przestać”.
228
III. Morfologia
2^ Кæд дæм æхца нæй, уæд дын сез авæр-дзын-æн [Käd däm ächsa näj, łäd
dyn äž awär-zyn-än] „Jeżeli nie masz pieniędzy, to ci (ja) dam” (Takazow
2004, s. 169).
111.8.3.4 Spójnikami (złożonymi) wprowadzającymi zdania okolicznikowe przy¬
czyny są: уымæн æмæ [łymän ämä] (dosł.: *temu i) orazyww тыххæй æмæ [łyj
tychchäj ämä] (dosł.: *dla tego i). Oba znaczą: „dlatego że, ponieważ”. Przykłady:
Æз фæ-тагъд код-тон, уымæн æ.мæ талынг кæн-ын байдыд-та [Äž
fä-tayd kot-ton, łymän ämä talyng kän-yn bajdyt-ta] „Przyśpieszyłem, po¬
nieważ zaczęło się ściemniać” (słów, ros.-os., s. 516)
Зелим-хан-ы сеппæт сыхæг-т-æ дæр бирæ уарз-ынц, уый тыххæй
æмæ уый тынг зæрдæ-хæлар адæймаг у [Zjelim-chan-y äppät šychäg-
-t-ä där birä łarž-ync, łyj tychchäj ämä łyj tyng žärdä-chäłar adäjmag u]
„Zelim-chana wszyscy sąsiedzi bardzo lubią, dlatego że jest człowiekiem
bardzo życzliwym” (Takazow 2004, s. 168).
111.8.3.5 Zdania podrzędne okolicznikowe skutku mogą być wprowadzane spój¬
nikiem złożonym: ахсем ... æмæ [acham ... ämä] „tak że”, np.
Дзабо ахæм гуыпп ны-к-код-та дуар, æмæ къул-т-æ дæр ба-змæлыд-
ысты [Żabo acham głypp ny-k-kot-ta dłar, ämä k’ul-t-ä där ba-žmälyd-
-yšty] „Dzabo tak (głośno) trzasnął drzwiami, że aż (дæр [där]) ściany
zadrżały” (Takazow 2004, s. 170).
111.8.3.6 Odpowiednikiem polskiego spójnika że, wprowadzającego zdania pod¬
rzędne podmiotowe i dopełnieniowe, jest w języku osetyjskim przede wszystkim
spójnik ксей [käj] „że” pochodzący od genetiwu zaimka pytajno-względnego чи
[czi] „kto” (p. III.5.10). Przykład zdania dopełnieniowego:
Бирæгъ зыд кæй кæн-ы, чидæрид зон-ы [Biräγ žyd käj kän-y, czidärid
žon-y] „Że wilk jest łakomy, każdy (to) wie” (słów, ros.-os., s. 567, z prze¬
kładu wiersza Kryłowa).
W podobnej funkcji występują spójniki цыма [syma] „że, jak gdyby” oraz
æмæ [ämä] „i”. Przykłady:
>■ Афтæ мæм каст-и, иыма хуысс-ын уымæл бын-ыл [Aftä mäm kašt-i,
syma chłyšš-yn łymäł byn-yl] „Tak mi się wydawało, że leżę na mokrym
dnie” (ibidem, z przekładu wiersza Lermontowa), zdanie podmiotowe;
229
III. Morfologia
>■ Ныфс мæ uc, æмæ æр-ба-цæу-дзын-се [Nyfš mä iš, ämä är-ba-säł-zyn-ä]
„Mam nadzieję, że przyjdziesz” (słów, ros.-os., s. 567), zdanie dopełnie¬
niowe o dosłownym znaczeniu: *Nadzieja we mnie jest, i (!) przyjdziesz”.
III.9 PARTYKUŁY
Do kategorii partykuł należą m.in.:
o [o]
Pod tą formą kryją się dwa morfemy:
1) partykuła twierdząca „tak”, np. w odpowiedzi na pytanie афтсе y? [aftä
u?] „tak jest?” (w sensie: „czy to tak jest?”) można odpowiedzieć krótko:
o [o] „tak” (czyli: „tak, to jest tak”), p. Abajew, słownik, t. II, s. 223. W ję¬
zyku osetyjskim widać tu dwa odpowiedniki polskiej formy tak, pod którą
się kryją dwa morfemy: (a) zaimek przysłowny tak (= „w ten sposób”, od¬
powiedź na pytanie jak?), odpowiadający osetyjskiemu афтæ [aftä] „tak”
z powyższego pytania афтæу? [aftä u?], (b) partykuła twierdząca równo¬
znaczna z osetyjskim o [o] „tak”.
2) wykrzyknik odpowiadający polskiej tak samo brzmiącej formie „o!” Przy¬
kład: o Хуыцау! [o Chłysałl] „o Boże!” (Abajew, słownik, t. II, s. 222).
нæ [nä] „nie”
Ta przecząca partykuła może się odnosić do całego zdania, np. ирон-ау
дзур-ыс? [iron-ał zur-yš?] „(Czy) mówisz po osetyjsku?” - нæ [nä] „nie”, albo
do jednego wyrazu, np. ирон-ау нæ дзур-ын [iron-ał nä zur-yn] „nie mówię po
osetyjsku”. O formach przeczących czasownikaуын [łyn] /уæвын [łäwyn] „być”
była mowa wyżej: III.6.6.1.2.14.1 i n.
ма \ma\
Również pod tą formą kryją się różne morfemy:
1) partykuła przecząca w trybach zależnych (imperativus, subiunctivus, op-
tativus), np. ма тæрс! [ma tärš!] „nie bój się!” (słów, os.-ros., s. 287),
2) partykuła o znaczeniu „jeszcze”, np. Фсатимахуысс-ы [Fśati ma chłyšš-
-y] „Fsati jeszcze śpi” (Ab., słownik, t. II, s. 61, cytat z wiersza Kosty
Chetagurowa).
230
III. Morfologia
Drugi przykład (w zdaniu pytajnym): Кæд ма нæм с-сæу-дзын-æ? [Käd
ma näm š-šäł-zyn-ä?] ..Kiedy jeszcze do nas przyjedziesz?” (rozm., s. 39). W cza¬
sowniku цæу-ын [säł-yn] „iść, jechać” zachodzi tu asymilacja nagłosowej spół¬
głoski ц [s] > c [š] pod wpływem praeverbium c- [š-], por. III.6.8.9.2.1.
W znaczeniu „do teraz” (= jeszcze) partykuła ta łączy się z przysłówkiem
ныр [nyr] „teraz”, np. Ныр-мауазал дымгæ ксен-ы [Nyr-ma łažal dymgä kän-y]
„Jeszcze wieje zimny wiatr” (słów, ros.-os., s. 146).
Partykuła ма [ma] może się łączyć z partykułą przeczącą нæ [nä] w нæ-
ма [nä-ma] „jeszcze nie”, np. Фæлæуый кæрон нæ-ма y [Fälä łyj käron nä-ma
u] „Ale to jeszcze nie jest koniec” (Ewangelia wg św. Mateusza, r. XXIV, w. 7, za
Abajewem, słownik, t. II, s. 168).
3) partykuła wyrażająca emfazę (nacisk) podobna do polskich form: no, -że.
Jest wprowadzana przy pomocy łącznika -, np.
Зæгъ-ма. ай цы y? [Žäy-rna. aj sy u?] „Powiedz-no. co to jest?” (rozm.,
s. 38), цу-ма! [su-mal] „idź-że!” (Ab., słownik, t. II, s. 61, za Kostą Cheta-
gurowem).
нырид [nyrid] „już”
Нырид æнафон уыд æмæ талынг [Nyrid änafon łyd ämä talyng] „Już
późno było i ciemno” (słów, ros.-os., s. 537).
нал [nal] „już (więcej) nie” (<нæ-уал)
Нал фæ-раз-ын [Nal fä-raž-yn] „Już (więcej) nie mogę (nie dam rady)”
(ibidem, s. 305)
уал [łal] „najpierw, na razie, tymczasem”
Mce куыст уал фæ-у-он, стæй дзур-дзын-æн демæ [Mä kłyšt łal fä-ł-
-on, štäj zur-zyn-än djemä] „(Niech) najpierw skończę swoją pracę, potem
z tobą porozmawiam”), Ab., słownik, t. IV, s. 46. Forma фæ-у-он [fä-ł-on]
jest 1. osobą subiunctiwu czasownika фæ-уын [fä-lyn] „skończyć”, por.
III.6.8.9.1.5.
W połączeniu z partykułami przeczącymi уал [łal] ma znaczenie „wię¬
cej”, np.
Уæд æм ни-иы-уал уыд хæринаг [Łäd äm ni-sy-łal łyd chärinag] JNtoAy
nie miał już (więcej) jedzenia” (Ab., słownik, t. IV, s. 46).
231
III. Morfologia
куы [kły] „przecież”
Partykuła ta pochodzi od wielofunkcyjnego spójnika куы [kły], p. III.8.3.2.
Przykład:
Сывæллон куы нæ дæн [Sywällon kły nä dän] „Dzieckiem przecież nie
jestem” (słów, ros.-os., s. 55).
суанг [šłang] „nawet, aż do”
>■ Суанг хъæд-рæбын-мæ бирæгъ нæ фæд-ыл фæ-цыд [Šłang qäd-räbyn-
-mä biräγ nä fäd-yl fä-syd] „Aż do samego skraju lasu wilk szedł za nami
(naszym śladem)”, słów, os.-ros., s. 388.
uy [z7]
Partykuła ta pochodzi od liczebnika uy [ił] „jeden” i występuje w dwu
funkcjach:
1) formom czasu przeszłego nadaj e znaczenie wielokrotności lub podkreśla
ciągłość, długotrwałość jakiegoś stanu lub czynności, np. иыд-тæн-иу
[syt-tän-ił] „chadzałem” (Ab., szkic, s. 601, § 161), od czasownika цæу-ын
[säł-yn] „iść, chodzić”,
2) formom trybu rozkazującego nadaje znaczenie przyszłe, np. ратт-иу ын
[ratt-iłyn] „daj mu (nie teraz, lecz później)!” (ibidem)
дам [dam] „podobno, jak mówią, powiadają”
>■ Йæ puxu-m-ce, дам, ын дас-дзы-сты [Jä richi-t-ä, dam, yn daš-sy-šty]
„Podobno (powiadają) wąsy mu zgolą” (Ab., słownik, 1.1, s. 343).
бæргæ [bärgä]
Wiele znaczeń ma ta partykuła: „być może; oczywiście; prawdopodobnie;
żeby tylko (wykrzyknikowo)”. Przykład:
Æз æр-ба-цыд-аин, бæргæ, куы мын загът-auc, уæд [Äž är-ba-syd-ain,
bärgä, kły myn žacht-aiš, łäd] „Ja bym przyszedł, oczywiście, gdybyś mi
był powiedział” (słów, os.-ros., s. 186). Czasowniki æр-ба-цæу-ын [är-ba-
-säł-yn] „przyjść” i зæгъ-ын [žäγ-yn] „powiedzieć” stoją tutaj w formach
optatiwu przeszłego, por. III.6.9. Co do końcowego уæд [łäd] por. V.3.3.1.
Za partykułę uważa A. T. Agnajew (p. Achwl., s. 7, 317) morfem цæй [säj]
(por. wyżej prefiks цæй- [säj-] blokujący działanie praeverbiów: III.6.8.6). Ra¬
czej jednak należy go uważać za wykrzyknik (za słownikiem ros.-os., s. 510),
p. niżej, III.10.
232
III. Morfologia
III.10 WYKRZYKNIKI
Ta część mowy obejmuje wyrazy, które w zasadzie nie wchodzą w związki syn-
taktyczne z innymi wyrazami. Jeden z nich (o [o]) był już przedstawiony wyżej
na początku paragrafu poświęconego partykułom (III.9), ponieważ formalnie po¬
krywa się z partykułą o [o] „tak”.
Abajew w swym szkicu gramatyki osetyjskiej (s. 601, § 162) wymienia
następujące wykrzykniki:
>■ уæу [łäł], оххай [ochchaj], æллæх [älläch], дæдæй [dädäj] (ta grupa służy
do wyrażania bólu, żalu, smutku, przerażenia)
>■ гъæйт-мардзæ [häjt-marzä], гъе-мардзæ [hje-marzä], гъсгй-джиди
[häj-dżidi] (te wykrzykniki wyrażają wezwanie do wysiłku, typu polskich
form hej!)
ay [ał], уанцон нæу [łancon näł] (zdziwienie, wzburzenie, por. polskie:
coś podobnego!)
>■ уæууа [łäłła] (współczucie)
додой [dodoj] (groźba, por. polskie biada!)
пуй [puj] „wstręt” (por. polskie fuj!)
>■ тæхуды [tächudy] (pragnienie, zazdrość, por. polskie wyrażenie: tobie to
dobrze!).
IV.
Zarys słowotwórstwa
IV.l Słowotwórstwo osetyjskie bazuje na rozwiniętej kompozycji (tworzenie wy¬
razów złożonych) oraz na bogatej afiksacji (tworzenie nowych wyrazów przez do¬
dawanie do podstawy przedrostków - prefiksów i/lub przyrostków - sufiksów).
Zdarza się ponadto, że wyrazy przechodzą z jednej części mowy do drugiej bez
jakichkolwiek zmian formalnych, np. forma фынк [fynk] może być zarówno rze¬
czownikiem o znaczeniu „piana”, jak i przymiotnikiem o znaczeniu „mydlany”.
IV.2 KOMPOZYCJA
IV.2.1 Różne elementy leksykalne, w tym także pierwiastki czasowników (tema¬
ty czasownikowe) i zaimki, mogą się w języku osetyjskim łączyć i tworzą nowe
wyrazy złożone (composita) w sposób bezpośredni, np. бон-рухс [bon-ruchš]
„światło dzienne” (gdzie бон [bon] to „dzień”, a pyxc [ruchš] - „światło”), albo
poprzez samogłoski łączące: u [i] lub a [a], np. сæр-и-бар [šär-i-bar] „wolny,
niepodległy; wolność, niepodległość” (ccep [šär] „głowa”, бар [bar] „prawo”),
хал-а-мæрзæн [chal-a-märžän] „grabie” (хал [chał] „trawka”, мæрз-сен [märž-
-än] to rzeczownik odsłowny, por. III.6.6.8.3, pochodzący od czasownika мæрз-
ын [märž-yn] „zamiatać”), por. Achwl., s. 122, § 101.
Zdarzają się też złożenia, w których pierwszy człon stoi w jakiejś for¬
mie deklinacyjnej, najczęściej w genetiwie, np. мыд-ы-бындз [myd-y-byndz]
„pszczoła” (gdzie мыд-ы [myd-y] to dopełniacz od мыд [myd] „miód”, a бындз
[byndz] - „mucha”), p. Ab., szkic, s. 628, pkt 13.
235
IV. Zarys słowoturorstwa
IV.2.2 W złożeniach często daje znać o sobie fonetyka międzysylabowa, por.
II.3.3.5. Charakterystyczną cechą języka osetyjskiego jest mianowicie udźwięcz-
nianie nagłosu (!) drugiego członu złożenia. Tak się dzieje na przykład wtedy,
gdy drugim członem złożenia jest pierwiastek czasownika кæс-ын [käš-yn] „pa¬
trzeć, doglądać”. Przykłady, w których кæс [käš] > гæс [gäš]:
дуар-гæс [dłar-gäš] „odźwierny” (dosł.: doglądający drzwi)
хуы-гæс [chły-gäš] „świniopas” (хуы [chły] „Świnia”).
Podobnie udźwięczniają się także inne nagłosowe spółgłoski bezdźwięcz¬
ne (przykłady poniżej). Zdarzają się jednak wyjątki od tej reguły.
Analogiczne udźwięcznienie obserwujemy niekiedy wraz ze zmianami
wokalizmu, np. pierwiastek czasownika цæу-ын [säł-yn] „iść, chodzić’ w postaci
цау [sal] (z historycznym długim *ó) udźwięcznia się w дзау [dzał] po spółgło¬
sce н [n] poprzedzającego członu złożenia, np. w wyrazie дон-дзау [don-dzał]
„nosiwoda” (dosł.: chodzący z wodą).
IV.2.3 Złożenia kopulatywne
Ich elementy są połączone na zasadzie stosunku współrzędności. W języ¬
ku osetyjskim są rzadkością. Przykład: сæр-фад [šär-fad] „porządek, ład” (Ab.,
szkic, s. 639, pkt 1), gdzie pierwszy element oznacza „głowę”, a drugi - „nogę”.
Co ciekawe, nie dochodzi tu do udźwięcznienia nagłosu wyrazu фад [fad], jak
gdyby oba człony zachowywały większą niezależność od siebie, por. ostatni
przykład paragrafu IV.2.4.1(b).
IV.2.4 Złożenia determinatywne
W tym typie złożeń jeden element określa (tj. determinuje) drugi, a więc
jest mu podporządkowany. Występują tu różne kombinacje części mowy.
IV.2.4.1 Pierwszym członem występującym w funkcji określenia (przydawki)
drugiego członu (nadrzędnego) może być:
(a) rzeczownik, np.
сæр-низ [šär-niž] „ból głowy” (сæр [šär] „głowa”, низ [niž] „choroba,
ból”)
дур-æвзалы [dur-äwžaly] „węgiel kamienny” (dyp [dur] „kamień”,
æвзалы [äwžaly] „węgiel”)
мæй-рухс [mäj-ruchš] „światło księżyca/księżycowe” (мæй [mäj] „księ¬
życ”, pyxc [ruchš] „światło”)
236
IV. Zarys słoujotujórstuja
(b) przymiotnik, np.
хæрз-ахуыр [chärž-achłyr] „dobrze wykształcony” (хæрз [chärž] — wa¬
riant przymiotnika хорз [chorž] „dobry”, ахуыр [achłyr] „nauka”)
фыд-аз [fyd-až] „rok nieurodzaju, zły rok” (фыд [fyd] „zło, zły”, аз [až]
„rok”)
сау-цæст [šał-säšt] „czarnooki” (bez udźwięcznienia nagłosowej spół¬
głoski ц- [s-] drugiego elementu o znaczeniu „oko”, pierwszym jest przy¬
miotnik cay [šał] „czarny”)
бæгъæм-вад [bäγäm-wad] „bosonogi” (Ab., szkic, s. 625). Pierwszy ele¬
ment jest przymiotnikiem o znaczeniu „bosy”. Drugi jest rzeczownikiem
фад [fad] o znaczeniu „noga” z udźwięcznieniem nagłosowego ф- [f-]
> e- [w-]. Słownik osetyjsko-rosyjski (s.183) podaje formę z asymilacją:
бæгъæв-вад [bäγäw-wad] ts.
(c) rzeczownik w funkcji analogicznej do dopełnienia (jeśli drugi człon pochodzi
od czasownika), np.
>■ лæг-хор [läg-chor] „ludożerca” (лæг [läg] „człowiek”, xop [chor] „jedze¬
nie, zboże” < хæрын [chäryn] „jeść”).
IV.2.4.2 Drugim członem złożenia (określanym, nadrzędnym) może być (Ab.,
szkic, s. 630-634):
(a) rzeczownik, np.
>■ рухс-зæрдæ [ruchš-žärdä] „radosny” (pyxc [ruchš] „światło; świetlisty,
jasny”, зæрдæ [žärdä] „serce”)
(b) rzeczownik z sufiksem, np.
>■ цыппæр-дигъ-он [syppär-diγ-on] „czworokątny (np. dziedziniec), o czte¬
rech kątach/rogach” (цыппар [syppar] „cztery”, тигъ [tiγ] „krawędź, róg
(np. pokoju), kąt”)
(c) temat czasownikowy, np.
кæсаг-лас [käšag-laš] „czapla”, dosł. „wyciągający rybę (sc. ptak)” <
кæсаг [käšag] „ryba”, лас- [las-] - temat teraźniejszy czasownika лас-ын
[laš-yn] „wozić; ciągnąć”
237
IV. Zarys słoiuotujórstuja
(d) imiesłów przymiotnikowy (p. III.6.6.8.4), np.
>■ ахуыр-гæн-æг [achłyr-gän-äg] „nauczyciel” <ахуыр кæн-ын [achłyr
kän-yn] „uczyć (się)”
>■ ахуыр-гæн-инаг [achłyr-gän-inag] „uczeń” (por. poprzedni przykład)
хæд-тæх-æг [chät-täch-äg] „samolot” (pierwszy element ma charakter
zaimkowy, drugi pochodzi od czasownika тæх-ын [täch-yn] „latać”)
(e) participium praeteriti (p. III.6.4), np.
>■ кæвдæс-ард [käwdäš-ard] „urodzony w żłobie” (dawne określenie czło¬
wieka z marginesu społecznego), Ab., szkic, s. 636 (кæвдæс [käwdäš]
„żłób”, apd [ard] imiesłów przeszły = temat przeszły czasownika ар-ын
[ar-yn] „znajdywać; rodzić)
(f) rzeczownik odsłowny na -æп [-än] (p. Ш.6.6.8.3), np.
>■ хи-сæрф-сен [chi-šärf-än] „ręcznik” (zaimek xu [chi] „się, siebie”,
p. III.5.4.1, сæрф-ын [śärf-yn] „czyścić, wycierać”).
IV.2.4.3 Złożenia determinatywne mogą być endocentryczne (gdy znaczenie
całości mieści się w obrębie jednego z członów złożenia) lub egzocentryczne
(gdy znaczenie całości leży na zewnątrz). Spośród przytoczonych wyżej przykła¬
dów ilustracją złożeń endocentrycznych są m.in. дуар-гæс [dłar-gäś] „odźwier¬
ny”, сæр-низ [šär-niž] „ból głowy”, мæй-рухс [mäj-ruchš] „światło księżyca/
księżycowe”. Egzocentryczny charakter mają natomiast złożenia: бæгъæм-вад
[bäγäm-wad] „bosonogi”, bo oznacza nie „nogę” (фад [fad]\ lecz (człowieka)
mającego bose nogi. Podobnie: рухс-зсердæ [ruchš-žärdä] „radosny”, bo ozna¬
cza nie „jasne serce”, lecz odnosi się do człowieka mającego „jasne (w sensie
przenośnym) serce”.
IV.3 AFIKSACJA
Afiksacja jest sposobem tworzenia nowych wyrazów poprzez dodawanie do
bazy przedrostków (prefiksów) lub przyrostków (sufiksów).
IV.3.1 Prefiksacja
Oto przegląd najczęściej używanych osetyjskich przedrostków (prefik¬
sów), za szkicem Abajewa (szkic, s. 620 i n).
238
IV. Zarys słoiuotujórstuja
æ- [ä-]
Prefiks ten ma znaczenie prywatywne, tzn. oznacza brak czegoś, np.
ce-dac [ä-daš] „bezpieczny”
Przymiotnik ten powstał z rzeczownika mac [taš] oznaczającego „niebez¬
pieczeństwo”. Podobnie jak w złożeniach (p. wyżej IV.2.2), także przy połącze¬
niu przedrostka z wyrazem podstawowym dochodzi do udźwięcznienia nagło-
sowych spółgłosek bezdźwięcznych, w tym wypadku m- [t-] > d- [d-J. Dalsze
przykłady:
>■ æ-гуыст [ä-głyšt] „bezrobotny” < куыст [kfyšt] „praca”. Istnieje także
wariant æнæ-куыст [änä-kłyśt] o tym samym znaczeniu, z rozszerzonym
prefiksem pry waty wnym сенæ- [änä-], p. niżej.
се-дзæхх [ä-zächch] „bez soli, nieposolony” < цæхх [sächch] „sól”
Ten sam prefiks prywatywny w pozycji przed samogłoską przybiera po¬
stać æн- [än-], np.
>■ æн-амонд [än-amond] „nieszczęśliwy” < амонд [amond] „szczęście”,
æн-æгъдау [än-äγdał] „nieskromny, nieprzyzwoity” < æгъдау [äγdał]
„(dobry) zwyczaj, tradycja”.
Istnieje także rozszerzony do dwóch sylab wariant powyższego prefiksu
w postaci æнæ- [änä-], np.
æнæ-къай [änä-k’aj] „nieparzysty” < къай [k’aj] „para”.
æд- [äd-]
Prefiks ten pochodzi od przyimka (prepozycji) æд [äd] „z, wraz z”
(p. III.7.2.1). Przykład:
>■ сед-гæрз-т-æ [äd-gärš-t-ä] „uzbrojony” < гæрз-т-æ [gärš-t-ä] „broń”.
æм- [äm-]
Prefiks ten pod względem znaczenia odpowiada polskiemu „współ-”
(a etymologicznie perskiemu ham]. Przykłady użycia:
æм-гар [äm-gar] „rówieśnik” < кар [kar] „wiek (liczba przeżytych lat)”
>■ æм-гæрон [äm-gäron] „blisko; (po)bliski” < кæрон [käron] „skraj, brzeg,
granica” (por. perskie kenär ts.).
239
IV. Zarys słoujotwórstwa
уæл- [łäl-]
Odpowiednik polskiego „nad-”, np.
>■ уæл-мæрд [łäl-märd] „cmentarz” (miejsce nad zmarłymi) < мард [mard]
„martwy, umarły”.
дæл- [däl-]
Odpowiednik polskiego „pod”, np.
дæл-вæндаг [däl-wändag] „miejsce (w górach) znajdujące się poniżej dro¬
gi (pod drogą)” < фæндаг [fändag] „droga”.
фæс- [faš-]
Odpowiednik polskiego „z tyłu, za, tylny; po”, np.
>■ фæс-дуар [fäš-dłar] „za drzwiami, na zewnątrz” < dyap [dłar] „drzwi”
>■ фсес-късевда [fäš-k’äwda] „po deszczu” < къæвда [k’äwda] „deszcz”.
мид- [mid-]
Odpowiednik polskiego „wewnątrz, w-”, np.
>- мид-æхсæв [mid-ächšäw] „środek nocy” < æхсæв [ächšäw] „noc” (słów,
os.-ros., s. 297).
IV.3.2 Sufiksacja
IV.3.2.1 Niektóre sufiksy dodawane do form czasownikowych były omawiane
w paragrafie III.6.6.8.4. Mogą one także tworzyć derywaty od rzeczowników.
I tak:
-ar [-ag]
>■ np. уырысс-аг [łyryšš-ag] „rosyjski, Rosjanin” (od etnonimu zbiorowego
уырыс [fyryš] „Rosjanie”)
гуырдзи-аг [głyrzi-ag] „gruziński, Gruzin” (od etnonimu zbiorowego
гуырдзы [głyrzy] „Gruzini”)
сæйр-аг [šäjr-ag] „główny” < ccep [šär] „głowa” (z epentetycznym w [j]
przedp [r], por. koniec paragrafu П.З.1.).
W liczbie mnogiej samogłoska -a- [-a-] sufiksu -аг [-ag] redukuje się do
-ce- [-ä-], np.
240
IV. Zarys słoiuotujórstuja
>■ адджин-æг-т-æ [aczczin-äg-t-ä] „słodycze” (1. poj. адджин-аг [acz-
czinag]) < адджын [aczczyn] „słodki; smaczny”, p. niżej sufiks -джын
[-dżyn]
ус-аг [uš-ag] „narzeczona” < yc [uš] „kobieta; żona”.
-æг [-äg]
Przykłady (za Ab., szkic, s. 605):
мæгуыр-æг [mägłyr-äg] „biedak” < мæгуыр [mägłyr] „biedny”
>■ æхсæр-æг [ächšär-äg] „wiewiórka” < æхсæр [ächšär] „orzech”.
IV.3.2.2 Abajew (szkic, s. 609) wymienia archaiczne sufiksy -ц [-s], -дз [-z] two¬
rzące derywaty odczasownikowe. W podstawie następują niekiedy przy tym
zmiany fonetyczne, np.
бæр-ц [bär-s] „miara” < бар-ын [bar-yn] „mierzyć”
хæл-ц [chäl-s] „żywność, jedzenie” < хæр-ын [chär-yn] „jeść”
>■ нымæ-ц [nymä-s] „liczba” < нымай-ын [nymaj-yn] „liczyć”
зæй-ц [žäj-s] „potomstwo” < зай-ын [žaj-yn] „rodzić” (głównie o zwie¬
rzętach)
æр-дз [är-z] „przyroda, natura” < ар-ын [ar-yn] „znajdywać; rodzić”
гуыр-дз [gfyr-z] „zarodek, embrion” < гуыр-ын [gfyr-yn] „rodzić się”.
IV.3.2.3 Oto przegląd pozostałych sufiksów słowotwórczych (za Ab., szkic, s. 610
in.):
-OH [-on]
Bardzo produktywny sufiks tworzący przymiotniki i rzeczowniki.
Przykłady:
ир-он [ir-on] (wyjątkowo akcent pada tu na sufiks) „osetyjski, Osetyjczyk”
Forma ta pochodzi od kaukaskiej nazwy terytorium Ир [Ir], na którym
osiedlili się Osetyjczycy. Dodany do nazw własnych rodów sufiks ten tworzy
tzw. nazwiska panieńskie. I tak na przykład forma Цырых-он [Syrych-on] ozna¬
cza kobietę zamężną (o innym nazwisku po mężu) dla podania informacji, że
pochodzi z rodu Cyrychów (= „z domu: Cyrych / Syrych”), p. Ab., szkic, s. 608,
§1).
Inne przykłady użycia sufiksu -oh [-on]\
хæдзар-он [chäzar-on] „domowy” < хæдзар [chäzar] „dom”
зымæг-он [žymäg-on] „zimowy” < зымæг [źymäg] „zima”
241
IV. Zarys słoujotujórstuja
>■ цуан-он [słan-on] „myśliwy, myśliwski” < цуан [słan] „polowanie”
>■ зонад-он [žonad-on] „naukowy” < зонад [žonad] „nauka, wiedza” (pod¬
stawa derywacyjna zawiera sufiks -ad [-ad], p. niżej, dodany do pierwiast¬
ka czasownika зон-ын [žon-yn] „wiedzieć, znać”)
>■ наук-он [nauk-on] „naukowy” < наукæ [nauka] z rosyjskiego наука, sy¬
nonim rodzimego wyrazu зонад [žonad] p. wyżej (ostatnie dwa przykłady
pochodzą ze slow, ros.-os., s. 273)
политпик-он [politik-on] „polityczny” < политикæ [pälitikä] z rosyjskie¬
go политика (slow, os.-ros., s. 333).
-ад [-ad]
Sufiks ten tworzy rzeczowniki o znaczeniu abstrakcyjnym. Przykłady:
æлдар-ад [äldar-ad] „władza, panowanie” (od nazwy feudalnych wład¬
ców na Kaukazie zwanych „aldarami”; termin ten, według Abajewa, słow¬
nik, 1.1, s. 126-127, hasło: celdar, jest rodzimy, osetyjski)
>■ хицау-ад [chisał-ad] „rząd, władza” < хицау [chisał] „gospodarz, pan,
zwierzchnik”
паддзах-ад [paccach-ad] „państwo; królestwo” < паддзах [paccach]
„król, pan, władca” (z perskiego päd-šäh ts.)
ахуыр-ад [achłyr-ad] „nauczanie, kształcenie, oświata” < ахуыр [achłyr]
„nauka; nauczony, przywykły”
министр-ад [ministr-ad] „ministerstwo” < министр [ministr] (zapoży¬
czenie rosyjskie), p. słów, ros.-os., s. 250.
-дзинад [-zinad]
Również ten sufiks tworzy rzeczowniki abstrakcyjne, np.
рæст-дзинад [räśt-sinad] „prawda” < pacm [rašt] „prawdziwy”
хорз-дзинад [chorž-zinad] „dobro” < хорз [chorž] „dobry”
æвзæр-дзинад [äwžär-zinad] „zło” < æвзæр [äwžär] „zły”
уарзон-дзинад [łaržon-dzinad] „miłość” < уарзон [łaržon] „ukochany,
zakochany” (derywat przymiotnikowy od czasownika уарз-ын [łarž-yn]
„kochać” utworzony przy pomocy przedstawionego wyżej sufiksu -oh
W).
-ЫН [-yn]
Sufiks ten tworzy przymiotniki typu: „zrobiony z...”, np.
хъæд-ын [qäd-yn] „drewniany” < хъæд [qäd] 1. „drzewo” (synonim rze¬
czownika бæлас [bälaš]), 2. „las”
242
IV. Zarys słoujotwórstwa
>■ dyp-ын [dur-yn] „kamienny” < dyp [dur] „kamień”
авдж-ын [awdż-yn] „szklany” < авг [awg] „szkło”.
-джын [-dżyn]
Tworzy przymiotniki i rzeczowniki, np.
ад-джын [acz-czyn] „słodki; smaczny” < ad [ad] „smak”
сой-джын [šoj-dżyn] „tłusty” < cou [šoj] „tłuszcz”
хъуын-джын [qłyn-dżyn] „włochaty, owłosiony” < хъуын [qłyn] „włos”
>■ фыд-джын [fycz-czyn] „pieróg z mięsem” < фыд [fyd] „mięso”
ус-джын [uš-czyn] „żonaty” < yc [uš] „kobieta; żona”
>■ мой-джын [moj-dżyn] „mężatka” < мой [moj] „mąż, małżonek”.
-ЫГ [-yg]
Tworzy przymiotniki, np.
>- бузн-ыг [buźn-yg] „wdzięczny; dziękuję (= jestem wdzięczny)” < бузн
[bužn] „wdzięczność”
ды-зæрд-ыг [dy-žärd-yg] „wątpiący (dosł. o dwóch sercach)” < дыууæ
[dyłłä] „dwa”, зæрдæ [žärdä] „serce”.
-ой [-oj]
Tworzy przymiotniki wskazujące na duże natężenie jakiejś cechy, np.
был-ой [byl-oj] „o grubych wargach” < был [byl] „warga”
>■ къæдз-ой [k’äz-oj] „mocno garbaty, bardzo krzywy” < къæдз [k’äz]
„krzywy, garbaty”.
Podobne znaczenie intensyfikujące ma sufiks -ud [-id] stosowany wraz
z reduplikacją podstawy, np.
>■ сырх-сырх-ud [šyrch-šyrch-id] „jaskrawo czerwony” < сырх [šyrch]
„czerwony”.
-гомау [gomał]
Ten sufiks, odwrotnie, tworzy przymiotniki i przysłówki wskazujące na
słabe natężenie jakiejś cechy, np.
æбылы-го.мау [ädyly-gomał] „głupkowaty” < æбылы [ädyly] „głupi”
tnazbd-zoMay [taγd-gomał] „szybciutko”.
243
IV. Zarys słoujotiuórstuja
-ДОН [-don]
Tworzy rzeczowniki oznaczające pomieszczenia i naczynia, np.
уазæг-дон [łažäg-don] „pokój gościnny” <уазæг [łažäg] „gość”
рынчын-дон [rynczyn-don] „szpital” < рынчын [rynczyn] „chory”
сæкæр-дон [šäkär-don] „cukiernica” < сæкæр [šäkär] „cukier”
кæрк-дон [kärg-don] „kurnik” < карк [kark] „kura”.
-(ы)стон [-(š)ton]
Sufiks pochodzący z języka perskiego. Tworzy nazwy krajów, naczyń
itp., np.
> Ир-ыстон [Ir-yšton] (z akcentem wyjątkowo na środkowej sylabie wy¬
razu) „Osetia” (od nazwy historycznej krainy kaukaskiej (H)ir. por. Ab.,
słownik, 1.1, s. 545-546
Гуырдзы-стон [Głyrzy-šton] „Gruzja” < Гуырдзы [Głyrzy] „Gruzini”,
por. Ab., słownik, 1.1, s. 532.
-æх [-äch]
Mało produktywny sufiks tworzący rzeczowniki abstrakcyjne, np.
хорз-æх [chorž-äch] „nagroda; życzliwość, względy”.
W ablatiwie wyraz ten występuje w często używanym zwrocie grzecznoś¬
ciowym: дæ (уæ) хорз-æх-æй [dä (łä) chorž-äch-äj] „z łaski swojej”.
-ay [-ał]
Sufiks ten pochodzi od końcówki przypadka zwanego aeąuatiwem
(p. III.1.6). Tworzy przymiotniki i przysłówki, a także rzeczowniki, np.
>■ уæзз-ау [łäźž-ał] „ciężki” < уæз [łäž] „ciężar”
хъуыр-ау [qłyr-ał] „dzban” < хъуыр [qłyr] „gardło”, dosł. „jak gardło”
(naczynie przypominające kształtem gardło)
уæли-ау [łäli-ał] „wysoko” < уæле [łälje] „u góry, w górze, górą”
дæли-ау [däli-ał] „nisko” < дæле [dälje] „na dole, dołem”.
(Powyższe przykłady użycia sufiksów zostały zaczerpnięte głównie ze
szkicu gramatyki osetyjskiej W. Abajewa, s. 603-616).
V.
Wybrane zagadnienia składniowe
V. l Ponieważ niejedno zagadnienie składniowe zostało już omówione w różnych
miejscach rozdziału III poświęconego morfologii (np. informacja o obligatoryj¬
nej pozycji genetiwu przed wyrazem określanym, p. § III.l.10.2.3.5), tu zosta¬
ną przedstawione tylko wybrane zagadnienia: tak, mniej więcej, jak je opisał
W. Abajew w swym szkicu gramatycznym języka osetyjskiego (p. bibliografia
pod: Абаев,Грамматический очерк...) na stronach 645-662.
Jeśli niżej nie zostało podane inne źródło cytatu, znaczy to, iż dany przy¬
kład został zaczerpnięty z wspomnianego szkicu W. Abajewa.
V.2 ZDANIE POJEDYNCZE
V.2.1 By dana grupa wyrazowa (lub niekiedy nawet pojedynczy wyraz) została
uznana za zdanie, musi w niej być obecne orzeczenie wyrażone osobową lub
nieosobową formą czasownika. Nie jest zatem zdaniem wypowiedzenie бузныг
[bužnyg] „wdzięczny”, jakkolwiek odpowiada ono znaczeniowo polskiemu zda¬
niu (!) „dziękuję”.
V.2.2 Obecność podmiotu nie jest przy tym konieczna: istnieją zdania bezpod-
miotowe. np.
Æмбæл-ы ам тамако дымын? [Ämbäl-y ат tamako dymyn?] „Czy moż¬
na tu palić tytoń (papierosy)?” (rozm., s. 20)
Æнæ хæлардзинад-æй зæхх-ыл цæр-сен нæ-й [Änä chälarzinad-äj
žächch-yl sär-än nä-j] „Bez przyjaźni na ziemi nie da się żyć” (ibidem,
s. 26), por. III.6.6.8.3.1.
245
V. Wybrane zagadnienia składniowe
Konstrukcje tego typu należy traktować odrębnie od zdań, w których pod¬
miot jest wprawdzie nieobecny, ale „domyślny”: można go wstawić. Przykładem
może być zdanie уар-ы [łar-y] „pada”, którego podmiotem (domyślnym) jest, jak
w języku polskim, rzeczownik късевда [k’äwda] „deszcz”. Albo: куыд дæ? [kłyt
tä?] „jak się masz?” (dosł.: *jak jesteś?), rozm., s. 15. Podmiotem jest tu zaimek
osobowy 2. osoby 1. poj. ды [dy] „ty”. Jego obecność w powyższym pytaniu nie
jest obligatoryjna, ponieważ (tak jak w polskim odpowiedniku) czasownik дæ
[dä] „jesteś” jednoznacznie informuje, kto jest podmiotem tego zdania.
Nie mają także podmiotu zdania, których orzeczeniem są formy 3. osoby
1. poj. czasowników modalnych фæнд-ын [fänd-yn] „chcieć” (p. III.6.13.1) oraz
хъæу-ын [qäł-yn] „być potrzebnym” (p. III.6.13.2), a także уырн-ын [łyrn-yn]
„wierzyć”. Ich podmiotem (zwanym „logicznym”) są formy dopełniacza (zaimka
osobowego lub rzeczownika), np. нæ мæ уырн-ы [nä mä łyrn-y] „nie wierzę
w to” (słów, os.-ros., s. 431).
Zdania bezpodmiotowe powstają także na bazie innych konstrukcji nie-
osobowych, p. III.6.14.
Podmiotem zdania mogą być nie tylko rzeczowniki i zaimki (w nominati-
wie) ale również czasowniki w infinitiwie, np.
>■ Тынг æхсызгон мын y демæ ба-зон-гæ уæв-ын [Tyng ächšyžgon myn
u djemä ba-žon-gä łäw-yn] „Bardzo mi jest miło poznać się z tobą” (rozm.,
s. 18).
Odpowiednikiem polskiego bezokolicznika w funkcji podmiotu „poznać
się” jest tutaj bezokolicznik czasownika złożonego ба-зон-гæ уæв-ын [ba-žon-
-gä łäw-yn].
V.2.3 Orzeczenie może mieć charakter prosty (jeśli nawet jest wyrażone cza¬
sownikiem złożonym, p. III.6.6.1.2.9, np. уазджы-т-æ фысым-æн ра-арфæ
код-той [łaždży-t-ä fyšym-än ra-arfä kottoił „goście gospodarzowi podzięko¬
wali”) lub złożony, jeśli służy do wyrażenia nie czynności, lecz stanu (informuje,
kim/czym lub jaki jest podmiot). W tym drugim wypadku orzeczenie składa się
z łącznika (kopuli - czasownik „być” w odpowiedniej formie, p. III.6.6.1.2.10)
i orzecznika, np. мит ypc y [mit urš u] „śnieg jest biały” (słów, os.-ros., s. 416),
gdzie podmiotem jest rzeczownik мит [mit] „śnieg”, orzecznikiem - przymiot¬
nik ypc [urš] „biały”, a łącznikiem (kopulą) -y [u] „jest” (forma 3. os. sg. cza¬
sownika уын [łyn] / уæв-ын [łäw-yn] „być”). Czasownik ten, warto o tym pa¬
246
V. Wybrane zagadnienia składniowe
miętać, może także tworzyć orzeczenie proste (werbalne), gdy oznacza istnienie,
np. w zdaniu кæм уыд-тæ? [käm łyttä?] „gdzie byłeś?” (słów, os.-ros., s. 420).
Kopula stoi po orzeczniku (p. wyżej odpowiednik polskiego zdania „śnieg
jest biały”, w którym „jest” stoi na końcu zdania). Szyk bywa jednak dość swo¬
bodny: orzeczenie złożone (imienne) może stać na początku zdania, np. w od¬
powiedniku polskiego zdania „mam na imię...” widzimy szyk: мæ ном y ...
[mä nom u ...] (rozm., s. 18) czyli, dosłownie, „moje imię jest...” Pierwsze dwa
wyrazy pełnią tu funkcję orzecznika, natomiast y [u] jest łącznikiem (kopulą).
Imię, które zostanie następnie wymienione na miejscu wielokropka, będzie pod¬
miotem zdania.
Podobną strukturę ma pytanie:
>■ Куыд y a-ifbi уындж-ы ном? [Kfyd u a-sy łyndż-y nom?] „Jak się nazywa
ta ulica?” (rozm., s. 55), dosł.: *Jak jest tej ulicy nazwa (imię)?
Zaimek pytajny куыд [kłyd] „jak” pełni tu funkcję orzecznika.
V.2.4 Podmiot i orzeczenie stoją zwykle w tej samej liczbie. Zdarzają się jed¬
nak odstępstwa od tej zasady. I tak, orzeczenie odnoszące się do rzeczowników
o znaczeniu zbiorowym (chodzi o tzw. collectiva) stoi w liczbie mnogiej, mimo
że ów rzeczownik nie ma cech formalnych pluralu (sufiksu -m- [-t-]), np.
Æфсад хъæу-мæ ба-бырст-ой [Äfšad qäł-mä ba-byršt-oj] „Wojsko wtar¬
gnęło do wsi” (dosł.: *wojsko do wsi wtargnęli)
Хъом хизæн-æй æр-цыд-ысты [Qom chižän-äj är-syd-yšty] „Bydło wró¬
ciło z pastwiska” (dosł.: *bydło z pastwiska wrócili/wróciły).
Zachodzi także czasem odwrotne zjawisko, związane - co ciekawe - z śla¬
dowe występującą w języku osetyjskim kategorią określoności/nieokreśloności
(por. III.1.2). Mianowicie orzeczenie odnoszące się do podmiotu wyrażonego
nieokreślonym rzeczownikiem w liczbie mnogiej może stać w liczbie pojedyn¬
czej (Ab., szkic, s. 647, § 211), np.
>■ Хох-æй дур-т-се тул-ы [Choch-äj dur-t-ä tul-y] ,]L góry toczą się kamie¬
nie” (dosł.: *z góry kamienie toczy się).
Podobne zjawisko występuje we współczesnym języku perskim. Trudno
tu jednak mówić o wpływie tegoż języka na osetyjski. Natomiast wpływu ję¬
zyka rosyjskiego można się dopatrywać w występowaniu formy 3. os. 1. poj. uc
[iš] „jest” czasownika уын [łyn] / уæв-ын [łäw-yn] „być” (por. III.6.6.1.2.10)
247
V. Wybrane zagadnienia składniowe
w odniesieniu do podmiotu w liczbie mnogiej, np. цы хабæр-тт-æ uc? [sy
chabär-tt-ä iś?] „<co nowego?” (rozm., s. 19),dosł. *jakie wiadomości jest? Wjęzy-
ku rosyjskim forma естъ znaczy zarówno „jest” (w sensie: „istnieje”), jak i „są”.
Łącznik bywa niekiedy opuszczany (w poniższym przykładzie: dla uwy¬
puklenia treści podmiotu), np.
>■ Зæд-т-æ æмæ дауджы-т-æ — дæ фыд Хæмыц-ы марæг [Zättä ämä
dałdżytä - dä fyd Chämyc-y maräg] „To duchy niebieskie zabiły twego
ojca, Chamyca” (Ab., szkic, s. 648).
Komentarz. Podmiotem zbiorowym są w tym fragmencie „Nartyjskich
opowieści” (zbiór osetyjskich tekstów folklorystycznych) tzw. „zedy” (1. poj.: зæд
[žäd] - odpowiednik awestyjskich „yazatów”) i „dauagi” (1. poj.: дауæг [dałäg]},
mitologiczne duchy. Orzecznikiem (tu w liczbie pojedynczej dla „poniżenia” du¬
chów, które prześladowały Nartów) jest tu ostatni wyraz zdania мар-æг [mar-äg]
„zabijający, zabójca”, imiesłów przymiotnikowy (p. III.6.6.8.4) czasownika мар-
ын [mar-yn] „zabijać”. Dosłownie całość znaczy: *zedy i dauagi - twego ojca
Chamyca zabójca. Łącznik сты [šty] „są” (p. III.6.6.1.2.10) został opuszczony.
V.2.5 Dopełnienia są rzeczownikowymi uzupełnieniami treści orzeczenia. Te,
które w konstrukcji passywnej (por. III.6.10.2) stają się podmiotami, nazywamy
dopełnieniami bliższymi. Inne są dopełnieniami dalszymi.
V.2.5.1 Dopełnienia bliższe stoją w nominatiwie (por. przykłady w III.l.10.1.3)
lub w genetiwie (w języku osetyjskim brakuje accusatiwu!). Ta druga sytuacja
wiąže się ze śladową kategorią określoności. Przykłady tzw. dopełniacza przy-
czasownikowego (w funkcji dopełnienia bliższego) - p. III.l.10.2.4.1 i 2.
V.2.5.2 Dopełnienia dalsze są wyrażane rzeczownikami (lub zastępującymi je
zaimkami) w innych przypadkach niż nominativus i genetivus. Najczęściej jest
to dativus, przykłady: III.l.10.3. Często mają także postać grup zawierających
prepozycje lub postpozycje, por. przykłady pod: III.7.
V.2.6 Okoliczniki pod względem formy nie różnią się zwykle od dopełnień dal¬
szych (por. poprzedni paragraf). Mogą jednak przyjmować postać rzeczowni¬
ka w nominatiwie, np. uy xamm [ił chatt] „pewnego razu” (dosł.: „jeden raz”).
W odróżnieniu od dopełnień dalszych mogą jednak być zastępowane przysłów¬
kami (lub zaimkami przysłownymi), np.
248
V. Wybrane zagadnienia składniowe
Ам чингуыт-ы дукани кæм uc? [Am czingłyt-y dukani käm iš?] „Gdzie tu
jest księgarnia?” (rozm., s. 120).
W zależności od wyrażanych treści okoliczniki dzielą się na następują¬
ce główne grupy (Ab., szkic, s. 651-652): okoliczniki czasu, miejsca, sposobu,
przyczyny.
N.2.7 O ile szyk elementów zdania wyrażanych rzeczownikami jest dość swo¬
bodny (p. niżej), o tyle w przypadku, gdy zamiast rzeczownika zostaje użyty
zaimek, jego pozycja jest ściśle określona: musi on stać tuż po pierwszym wyra¬
zie zdania. Ilustrują to następujące przykłady ze szkicu gramatycznego Abajewa
(s. 653, § 216):
Сырдон уайтагъд хъæлдзæг-æй ба-дзырд-та Хæмыи-мæ [Syrdon
łajtaγd qälzäg-äj ba-zyrt-ta Chämys-mä] „Syrdon natychmiast radośnie
przemówił do Chamyca”
Сырдон æм уайтагъд хъæлдзæг-æй ба-дзырд-та [Syrdon äm łajtaγd
qälzäg-äj ba-zyrt-ta] „Syrdon do niego natychmiast radośnie przemówił”.
Komentarz. Syrdon i Chamyc to bohaterowie osetyjskiego eposu o mito¬
logicznych Nartach. Wyrazy уайтагъд [łajtaγd] „natychmiast” i хъæлдзæг-æй
[qälzäg-äj] „radośnie” pełnią w tym zdaniu funkcję okoliczników: czasu i spo¬
sobu. Enklityczny zaimek æм [äm] to allativus krótkiej formy 3. osoby 1. poj.
(p. III.5.2.4.3). Jest nieakcentowanym elementem wymawianym łącznie z po¬
przedzającym wyrazem. Musi stać po pierwszym wyrazie zdania.
V.2.8 Charakterystyczną cechą składni osetyjskiej jest częsta antycypacja dopeł¬
nień i okoliczników w postaci odpowiednich zaimków enklitycznych. Występują
zatem swoiste powtórzenia (p. Ab., szkic, s. 653, § 217). Oto przykłady:
Батрадз æм рагæй мæсты уыд сохъхъыр уæйыг-мæ [Batraz äm ragäj
mäšty łyd šoaayr łäjyg-mäł „Batradz był od dawna zły na zezowate¬
go olbrzyma”, dosł.: *Batradz na niego od dawna zły był na zezowatego
olbrzyma.
Zdanie to pochodzi z osetyjskiego eposu o Nartach. „Zezowaty olbrzym”
jest postacią przypominającą cyklopa Polifema z mitologii greckiej.
>■ Бирæ дзы фсе-дæ Мæскуы-й-ы? [Birä zy fä-dä Mäškły-j-v?ł „(Czy) długo
byłeś w Moskwie” (dosł.: *długo tam byłeś w Moskwie?).
Podkreślona forma дзы [zy] to inessivus enklitycznej (krótkiej) formy za¬
imka wskazującego 3. osoby 1. poj. o znaczeniu: „w nim/niej”, a także „tam”
249
V. Wybrane zagadnienia składniorue
(p. III.5.2.4.3). Nazwa miasta Moskwy stoi w tym samym przypadku. Co do
formy werbalnej фæ-дæ [fä-dä] por. III.6.8.9.1.5.
V.2.9 Przydawki określają rzeczownik i stoją przed nim. Mogą być wyrażane
przymiotnikami, rzeczownikami, zaimkami, imiesłowami. Nie przyjmują sufik-
su liczby mnogiej (gdy określany rzeczownik stoi w formie tej liczby) ani końcó¬
wek przypadkowych, np. бæрзонд ypc хæх-т-æй [bäržond urš chäch-t-äj] „od
wysokich białych gór” (dosł.: *wysoki biały od gór).
Co ciekawe, rzeczowniki w funkcji przydawki mogą występować nie tylko
w genetiwie, ale również w nominatiwie, np. мад-ы рæвдыд [mad-y räwdyd]
„miłość macierzyńska” (dosł.: *matki miłość), хур бон [chur bon] „słoneczny
dzień” (dosł.: *słońce dzień). Zamiast genetiwu może być także użyta konstruk¬
cja opisowa: dativus plus zaimek w genetiwie, np. pojęcie „miłości macierzyń¬
skiej” można także wyrazić zwrotem: мад-æн йæ рæвдыд [mad-än jä räwdyd],
który znaczy to samo co мад-ы рæвдыд [mad-y räwdyd], choć zawiera elemen¬
ty: *matcejej miłość.
Rzeczownik w funkcji przydawki może także stać w ablatiwie, np. дур-сей
мæсыг [dur-äj mäšyg] „kamienna wieża” (dosł.: *z kamienia wieża).
V.2.10 Kolejność występowania po sobie (szyk) poszczególnych części zdania
(podmiot, orzeczenie, dopełnienia, okoliczniki, przydawki) jest w języku osetyj-
skim dość swobodna, choć można stwierdzić tendencję do występowania pod¬
miotu na początku zdania (Ab., szkic, s. 645), np. хур судз-ы [chur šuz-y] „słońce
grzeje (pali)”, мит тай-ы [mit taj-y] „śnieg taję”.
Odwrotne sytuacje, np. æр-цыд-и уалдзæг [är-syd-i łalzäg] „nastała
wiosna”, zdają się być następstwem wpływu języka rosyjskiego z ostatnich dwu
wieków.
Dopełnienia zajmują zwykle miejsca pomiędzy podmiotem a orzecze¬
niem, por. Thordarson, s. 477 (Subject-Object-Verb). Przykład Abajewa (szkic,
s. 646, § 209):
>■ Хистæр-т-æ лæппу-й-ыл ном с-æвæрд-той [Chištär-t-ä läppu-j-yl
nom š-äwärt-toj] „Starsi (na)dali chłopcu imię.”, dosł.: *Starsi na chłopca
imię dali.
Orzeczenie stoi tu na końcu, a dopełnienia stoją w środku: drugi wyraz jest
dopełnieniem dalszym, trzeci - bliższym.
Nie brakuje jednak przykładów na pozycję orzeczenia przed dopełnie¬
niem, np.:
250
V. Wybrane zagadnienia składnioire
Уæд Уый уы-цы цад-ы фед-та дыууæ бселæгъ-ы [Łäd Łyj ły-sy sad-y
fjet-ta dylłä bäläγ-y] „Wtedy On na tym jeziorze ujrzał dwie łodzie” (Ew.
wg św. Łukasza, r. V., w. 2).
Forma orzeczenia została tu podkreślona.
Oto przykłady swobody szyku części zdania osetyjskiego zaczerpnięte
z rozmówek rosyjsko-osetyjskich Ch. A. Takazowa (s. 26 i 96):
Чиу дæ хæлар? [Czi u dä chälar?] „Kto jest twoim przyjacielem?” (albo:
„Kim jest twój przyjaciel?”)
>■ А-цы ныв-ы автор чи y? [Asy nyw-y aftär czi u?] „Kto jest autorem tego
obrazu?” (w sensie: „Kto namalował ten obraz?”).
A oto podobne przykłady z osetyjskiego przekładu Nowego Testamentu:
>■ Сымах cmym зæхх-ы цæхх [Symach (yištut žächch-y sächch] „Wy jeste¬
ście solą ziemi” (Ew. wg św. Mateusza, r. V, w. 13)
Сымах дуне-й-ы рухс cmym [Symach dunje-j-y ruchš (yištutl ,[Ny jeste¬
ście światłością świata” (dosł.: *wy świata światłość jesteście), Ew. wg św.
Mateusza, r. V., w. 14.
W obu bardzo podobnych zdaniach (podkreślony) łącznik „jesteście” raz
stoi na drugim miejscu, a drugi raz - na końcu.
V.3 ZDANIE ZŁOŻONE
V.3.1 Zdania zawierające więcej niż jedno orzeczenie są zdaniami złożonymi.
W stosunku do siebie mogą one mieć charakter współrzędny (parataksa) lub
podrzędny (hipotaksa: jedno zdanie jest uzależnione składniowo od drugiego).
V.3.2.1 Zdania współrzędnie złożone mogą się ze sobą łączyć tylko intonacyjnie
lub przy pomocy spójników. Oto przykład zdania składającego się z serii zdań
pojedynczych nie połączonych spójnikami (pierwsza strofa popularnego wiersza
Kosty Chetagurowa pt. Зон-ын [Żon-yn] „Wiem”):
Зон-ын, æфсæрм-æй кæу-дзы-стут, [Žon-yn, äfšärm-äj käł-zy-štut,]
Ба-вæр-дзы-стут мын мæ мард, [Ba-wär-zy-štut туп mä mard,]
251
V. Wybrane zagadnienia składniowe
„Рухсаг y, рухсаг!” - зæгъ-дзы-стут - [„Ruchśag u, ruchšag!”-
žäγ-zy-štut -]
„Ницæмсгнуалуыд дæ цард.” [„Nisämän lal łyddä sard”.]
Wiem, będziecie płakać [gdy umrę], bo tak wypada [dosł.: ze wstydu],
Pochowacie (mi) moje zwłoki,
„Bądź świetlistym!” [w sensie: bądź szczęśliwy po śmierci] - powiecie -
„Już na nic się nie nadawało [dosł.: nie było] twe życie”.
У.3.2.2 W zależności od użytych spójników rozróżniamy pod względem
znaczenia:
(a) zdania łączne (kopulatywne) ze spójnikami typu polskiego „i, a, oraz”, np.
>■ Куырм-ы-т-æ уын-ынц æмæ къуылых-т-æ цæу-ынц ... [Kłyrm-y-t-ä
łyn-ync ämä k’łylych-t-ä säł-ync ...] „Ślepi widzą i kulawi chodzą..(Ew.
wg św. Mateusza, r. XI, w. 5)
Komentarz. W polskich przekładach Nowego Testamentu zdania te są łą¬
czone bezspójnikowo, ponieważ występuje ich dłuższa seria (opis licznych cu¬
dów dokonanych przez Jezusa). Jednakże w oryginale greckim mamy tu spójnik
Kai „i”. Przekład osetyjski idzie dokładnie za oryginałem i wstawia między zda¬
niami spójnik æмæ [ämä] „i”.
Por. także III.8.2.1.
(b) zdania rozłączne (dysjunktywne) ze spójnikami typu polskiego „albo, lub,
bądź... bądź”, które wskazują na to, że treści zdań składowych wyłączają się
wzajemnie, np.
Кæнæ ды уы-дзын-æ, кæнæ æз [Känä dy ły-zyn-ä, känä äž] „Albo ty
będziesz, albo ja” (słów, os.-ros., s. 254).
Por. także III.8.2.2.
(c) zdania przeciwstawne (adwersatywne) ze spójnikami typu polskich „jednak,
lecz, ale”, np.
Арв æмæ зæхх а-ивгъуый-дзы-сты, фæлæ Мæ дзырд-т-æ нæ
а-ивгъуый-дзы-сты [Arw ämäžächch a-iwyłyj-zy-šty, fälä Mä zyrt-t-ä nä
a-iwγłyj-zy-šty] „Niebo i ziemia przeminą, ale słowa Moje nie przeminą”
(Ew. wg św. Łukasza, r. XXI, w. 33).
Por. także III.8.2.3.
252
V. Wybrane zagadnienia składniowe
(d) zdania włączne (synonimiczne) ze spójnikami typu polskich „czyli, to jest,
mianowicie”, p. IIL8.2.4.
(e) zdania wynikowe (konsekutywne) ze spójnikami typu polskich „więc, zatem,
to, toteż”, p. III.8.2.5.
V.3.3 Zdania podrzędnie złożone
W zdaniach tego typu jedna część składowa zdania jest podporządkowana
składniowo drugiej. Owe zdania podrzędne pełnią, w stosunku do nadrzędne¬
go (które dominuje), funkcje analogiczne do części zdania pojedynczego. Roz¬
różniamy zatem zdania podrzędne: podmiotowe, orzecznikowe, dopełnieniowe,
okolicznikowe i przydawkowe.
Przykłady wielu takich zdań były już podane przy prezentacji spójników
(p. III.8.3), bowiem zdania nadrzędne łączą się z podrzędnymi przy pomocy spój¬
ników. Ale mogą się także łączyć przy pomocy zaimków pytajno-względnych
(por. III.5.10), a także - bezspójnikowo. W tym ostatnim przypadku zależność
znaczeniowa jednego zdania od drugiego wynika tylko z ich sensu. Przykład
Abajewa (szkic, s. 657, § 221):
Мигъ бад-ы цæгат-ы, нæ йæ тав-ы хур [Miγ bad-y sägat-y, nä jä taw-y
chur] „Mgła osiada po północnej stronie (góry), (bo) jej nie ogrzewa słoń¬
ce” (dosł.: *mgła osiada na północy, nie go [tj. północy] ogrzewa słońce).
Tylko ze znaczenia wynika, że drugie zdanie podaje przyczynę treści
pierwszego (nadrzędnego) zdania. Takie zdanie podrzędne (tu wprowadzone
bezspójnikowo) nazywamy zdaniem okolicznikowym przyczyny (albo krócej:
przyczynowym).
V.3.3.1 Wyjątkowo ciekawą cechą języka osetyjskiego jest postponowana kon¬
strukcja uwypuklająca (w skrócie: pku) związana z powtórzeniem na końcu zda¬
nia jego podkreślanej części w postaci zaimka wskazującego. Najczęściej jest
nim уый [łyj] „ten, ów”, por. Ab., szkic, s. 660:
>■ Зон-ын, кæй мæ уарз-ут, уый [Zon-yn, käj mä łarž-ut, łyj] (dosł.) „Wiem,
że mnie kochacie, to”
Jak Abajew precyzuje (ibidem), konstrukcja taka może (choć nie jest ob¬
ligatoryjna) wystąpić wtedy, gdy zdanie podrzędne stoi na drugim miejscu, po
253
V. Wybrane zagadnienia składniotue
nadrzędnym (jak w powyższym przykładzie). Częściej jednak zdanie podrzędne
(inaczej zwane pobocznym) stoi na początku, przed zdaniem nadrzędnym (głów¬
nym). Gdy łączącym elementem jest spójnik кæй [käj] „że” (III.8.3.6), to stoi on
wówczas na początku zdania głównego. Normalnym (częstszym) szykiem jest
zatem (jeśli nawiązać treścią do poprzedniego):
Кæй мæ уарз-ут, уый зон-ын [Käj mä łarž-ut, łyj žon-yn] (dosł.:) „Że
mnie kochacie, to wiem”.
Podmiotem zdania nadrzędnego jest tu domyślny zaimek osobowy „ja”
(æз [äž]). Orzeczeniem jest czasownik зон-ын [žon-yn] „wiem”. Dopełnienie
(bliższe) ma tu postać zdania podrzędnego Кæй мæ уарз-ут [Käj mä łarž-ut]
„Że mnie kochacie”. Jest ono połączone ze zdaniem nadrzędnym przy pomocy
spójnika кæй [käj] „że”, a w zdaniu podrzędnym dopełnieniowym jest reprezen¬
towane przez zaimek wskazujący уый [łyj] „to”.
Dalsze przykłady pku (postponowanej konstrukcji uwypuklającej) będą
podane w następnych paragrafach.
V. 3.3.2 Zdanie podrzędne podmiotowe w stosunku do zdania nadrzędnego pełni
funkcję podmiotu. Innymi słowy: podmiot jest w tym całym zdaniu złożonym
wyrażony nie rzeczownikiem (lub zastępującym go zaimkiem), lecz grupą wyra¬
zową zawierającą formę osobową czasownika, czyli zdaniem, np.
>■ Хъус-ын-æн хъус-т-æ кæм-æн uc, уый хъус-æд! [Quš-yn-än quš-t-ä
käm-än iš, łyj quš-äd!J „Kto ma uszy do słuchania, ten niechaj słucha!”
(Ew. wg św. Mateusza, r. XI, w. 15).
Podmiotem całego zdania złożonego jest tu grupa wyrazowa zakończona
formą 3. osoby sg. czasownika „być”: uc [iš] „jest”, która w połączeniu z dati-
wem zaimka pytajno-względnego чи [czi] „kto” ma znaczenie posiadania (pol¬
skie: „ma”). Forma uc [iš] jest orzeczeniem podrzędnego zdania podmiotowego.
Orzeczeniem zdania nadrzędnego jest forma хъус-æд [quš-äd]\ 3. osoba 1. poj.
imperatiwu czasownika хъус-ын [quš-yn] „słuchać” (por. perskie: gušidan,
guš dädan ts.). Zdanie podrzędne podmiotowe jest reprezentowane dodatkowo
w zdaniu nadrzędnym przy pomocy zaimka osobowego уый [łyj] „ten”.
V. 3.3.3 Zdanie podrzędne orzecznikowe w stosunku do zdania nadrzędnego peł¬
ni funkcję orzecznika w orzeczeniu złożonym, np.
254
V. Wybrane zagadnienia składniowe
>■ ... æр-цæу-инаг чиу, уыйДы дæ ...?[... är-säł-inag czi u, łyj Dy dä ...?]
„...(czy) tym, który ma przyjść, Ty jesteś...” (Ew. wg św. Mateusza,
r. XI, w. 3)
Orzecznik zdania nadrzędnego (ostatnie trzy wyrazy o dosłownym zna¬
czeniu: ten Ty jesteś) jest tu wyrażony zdaniem podrzędnym (orzecznikowym),
w którym podmiotem jest zaimek pytajno-względny чи [czi] „kto”, łącznikiem
forma y [u] „jest”, a orzecznikiem - imiesłów przymiotnikowy od czasownika
æр-цæу-ын [är-säł-yn] „przyjść”, por. III.6.6.8.4.3 o znaczeniu „mający przyjść”.
У.3.3.4 Zdanie podrzędne dopełnieniowe w stosunku do zdania nadrzędnego peł¬
ni funkcję dopełnienia: bliższego lub dalszego, co nie zawsze daje się wyraźnie
określić. Zdanie dopełnieniowe zastępujące dopełnienie bliższe zawierał przy¬
kład „ilustrujący” pku (V.3.3.1). W zdaniu nadrzędnym występował tam bowiem
przechodni czasownik зон-ын [žon-yn] „wiedzieć, znać” otwierający przy sobie
miejsce dla dopełnienia bliższego w nominatiwie lub genetiwie. Inny przykład
zdania dopełnieniowego:
>■ Самариæг-т-æ ... Дзы куырд-той, цæмæй ссем фсг-уа [Samariäg-t-ä
... Zy kłyrt-toj, sämäj šäm fä-ła] „Samarytanie... prosili Go, żeby u nich
pozostał” (Ew. wg św. Jana, r. IV, w. 40).
Forma дзы [zy] jest krótką formą ablatiwu i inessiwu zaimka wskazują¬
cego 3. osoby 1. poj. (III.5.2.4.3). Zdanie podrzędne jest tu wprowadzane spójni¬
kiem цæмæй [sämäj] „żeby, aby” (p. III.8.3.1). Jego orzeczenie stoi w 3. osobie
sg. subiunctiwu praesentis od фæ-уын [fä-łyn] „kończyć; znaleźć się, przeby¬
wać”, por. III.6.8.9.1.5.
V.3.3.5 Tak jak wiele jest typów okoliczników, równie wiele rozróżnia się zdań
okolicznikowych. Oto najbardziej typowe spośród tego typu zdań.
V.3.3.5.1 Zdania okolicznikowe czasu (inaczej: zdania czasowe) najczęściej odpo¬
wiadają na pytanie „kiedy?”. Przykład:
Фыццаг заман-ы, дам-иу, туджджын-т-ы размæ сылгоймаг йсе
кæлмæрзæн куы æры-тыд-та, уæд-иу сæ хæцæн-гæрз-т-æ æр-æвæрд-
той [Fyccag žaman-y, dam-ił, tuczczyn-t-y ražmä šylgojmagjä kälmäržän
kły äry-tyt-ta, łäd-ił šä chäsän-gärš-t-ä är-äwärt-toj] dawnych cza¬
sach (dosł.: w pierwszym czasie), jak opowiadano, gdy kobieta (сылгоймаг
255
V. Wybrane zagadnienia składnioiue
[šylgojmag]) przed (walczącymi ze sobą) mścicielami rozłożyła swą chu¬
stę, to (oni) opuszczali swą broń (tj. przestawali ze sobą walczyć)”, rozm.,
s. 32-33.
Komentarz. Chodzi tu o barbarzyński obyczaj krwawej zemsty, który
przez długie wieki dziesiątkował ludność Kaukazu. Osetyjska nazwa mściciela
туджджын [tuczczyn] pochodzi od rzeczownika туг [tug] „krew” (por. Ab.,
słownik, t. III, s. 312). Zdanie okolicznikowe czasu, odpowiadające na pytanie:
„kiedy mściciele opuszczali broń?” jest wprowadzane spójnikiem куы [kły]
„gdy” zajmującym przedostatnie miejsce w zdaniu podrzędnym. O partykułach
дам [dam], uy [ił] była mowa w paragrafie III.9.
V.3.3.5.2 Zdania okolicznikowe miejsca (inaczej: zdania miejscowe) najczęściej
odpowiadają na pytanie „gdzie?” Przykład:
>■ Уарзон-дзинад кæм uc, амонд дæруым uc [Łaržon-dzinad käm iš, amond
där łym iš] „Gdzie jest miłość, tam też jest (i) szczęście” (rozm., s. 27).
Zdanie miejscowe (stojące na pierwszym miejscu) odpowiada na pytanie
„gdzie jest szczęście?”: tam, gdzie jest miłość.
Zdanie nadrzędne (drugie) jest tu połączone z podrzędnym za pomocą za¬
imka кæм [käm] „gdzie” (p. III.5.10.6).
V.3.3.5.3 Zdania okolicznikowe przyczyny (inaczej: zdania przyczynowe) naj¬
częściej odpowiadają na pytanie „dlaczego? z jakiego powodu?”. Przykład:
... æмæ ни-кæм-æн ни-цы загът-ой, кæй тарст-ысты, уый тыххæй
[... ämä ni-käm-än ni-sy žacht-oj, käi taršt-yšty, łyi tychchäi] . .i nikomu
nic nie powiedziały, bo się bały” (Ew. wg św. Marka, r. XVI, w. 8).
Dosłownie zdanie podrzędne (stojące tu nietypowo, bo na drugim miej¬
scu) znaczy tu: *żę się bały, dlatego. Mamy tu tzw. postponowaną konstrukcję
uwypuklającą (pku) opisaną wyżej w § V.3.3.1. Elementem łączącym oba zdania
jest w powyższym przykładzie spójnik кæй [käj] „że” (por. III.8.3.6). W ana¬
logicznej funkcji może także wystąpić spójnik współrzędny (!) æмæ [ämä] „i”
następujący po zaimku уымæн [łymän], por. Ш.8.З.4., np.
>■ Уымæн нæ цæу-ын цуан-мæ, æмæ мæ къах рисс-ы [Łymän nä säł-yn
słan-mä, ämä mä k’ach riš-y] „Dlatego nie idę na polowanie, że (dosł.: i)
mnie noga boli” (Isajew, Osn. ir. jaz., s. 635).
256
V. Wybrane zagadnienia składnioiue
W przykładzie tym nie ma pku, ponieważ zdanie podrzędne stoi na pierw¬
szym miejscu, co jest normą.
V.3.3.5.4 Zdania okolicznikowe skutku (inaczej: zdania skutkowe) wyrażają sku¬
tek działania, o którym mówi zdanie nadrzędne. Są wprowadzane spójnikiem
współrzędnym æмæ [ämä] „i”, poprzedzonym jednak zaimkiem афтсе [aftä]
„tak”, np.
Арв афтæ ны-н-нæрыд, æмæ хседзар ны-р-рызт-и [Arw aftä пу-п-
-näryd, ämä chäzar ny-r-ryšt-i] „(Niebo) tak zagrzmiało, że dom zadrżał”
(Ab., szkic, s. 658, § 227).
Por. także III.8.3.5.
У3.3.5.5 Zdania okolicznikowe celu (inaczej: zdania celowe) wyrażają cel dzia¬
łania, o którym mówi zdanie nadrzędne. Mogą być wprowadzane różnymi spój¬
nikami, por. III.8.3.1. Przykład:
>■ Pamm мын уы-цы дон, дойны куыд нал ксен-он! [Ratt туп fy-sy don,
dojny kłyd nal kän-onl] „Daj mi tej wody, żebym więcej nie pragnęła (= że¬
bym nie odczuwała pragnienia)!” (Ew. wg św. Jana, r. IV, w. 15)
Orzeczenie zdania podrzędnego celu stoi tu w 1. osobie sg. subiunctiwu
praesentis (p. III.6.6.3.1) czasownika złożonego дойны кæн-ын [dojny kän-yn]
„pragnąć, odczuwać pragnienie”.
У.3.3.5.6 Zdania okolicznikowe sposobu należą do tzw. zdań okolicznikowych
porównawczych. Odpowiadają na pytania: „jak? w jaki sposób?”. Przykład:
Чи куыд арæхст, афтæ кафыд-ысты [Czi kłyd arächšt, aftä kafyd-yšty]
„Jak kto umiał, tak (każdy) tańczył” (Ab., szkic, s. 659, § 231).
Orzeczenie zdania nadrzędnego, zajmującego — zgodnie z normą - drugie
miejsce, stoi w liczbie mnogiej, dosł.: *kto jak umiał, tak tańczyli (por. V.2.4).
У.3.3.5.7 Przykład zdania porównawczego:
Цæмæй-дæрид-тæр Йона кит-кæф-ы гуыбын-ы æртæ бон-ы æмæ
æртæ æхсæв-ы куыд уыд-и, афтæ адæймадж-ы Фырт дæр æртæ
бон-ы æмæ сертæ æхсæв-ы уы-дзæн-и зæхх-ы мидæг [Sämäj-därit-tär
Jona kit-käf-y głybyn-y ärtä bon-y ämä ärtä ächśäw-y kłyd łyd-i, aftä adäj-
madż-y Fyrt där ärtä bon-y ämä ärtä ächšäw-y ły-zän-i žächch-y midäg]
257
V. Wybrane zagadnienia składniowe
(Ew. wg św. Mateusza, r. XII, w. 40) „Albowiem jak Jonasz był w brzuchu
wieloryba przez trzy dni i trzy noce, tak również Syn człowieczy przez
trzy dni i trzy noce będzie wewnątrz ziemi”.
Komentarz leksykalny. Osetyjscy tłumacze Nowego Testamentu oryginal¬
ny grecki termin idjwę „potwór morski” (od którego pochodzi rosyjska nazwa
„wieloryba”: Kuni) oddali złożeniem кит-кæф [kit-käf] składającym się z rosyj¬
skiego wyrazu кит i rodzimego, wschodnioirańskiego wyrazu кæф [käj] „wiel¬
ka ryba” (Ab., słownik, 1.1, s. 575).
V.3.3.5.8 Zdania okolicznikowe zwane przyzwalającymi (inaczej: zdania konce-
sywne) „oznaczają okoliczność, która nie sprzyja zdarzeniu reprezentowanemu
przez zdanie nadrzędne” (EJO, s. 627). Są wprowadzane spójnikami typu pol¬
skiego „chociaż”: кæд [käd], сен-иу [än-ił], фæнд-ы [fänd-y]. Przykład:
Кæд хур-бон уыд, уæд-дæр уазал уыд [Käd chur-bon łyd, łät-tär łažal
łyd] „Chociaż dzień był słoneczny, to jednak było zimno” (słów, ros.-os.,
s. 559).
V. 3.3.5.9 Zdania okolicznikowe warunku (inaczej: zdania warunkowe) są zwykle
wprowadzane spójnikami кæд [käd] (w znaczeniu „jeśli”, a nie „chociaż”, por.
poprzedni paragraf oraz III.8.3.3) i куы [kły] (w znaczeniu „gdyby”, a nie „gdy”,
por. III.8.3.2).
Zdania warunkowe tworzą tzw. okresy warunkowe, w których istotna
jest struktura nie tylko zdania podrzędnego, ale i nadrzędnego. Rozróżniamy,
z grubsza rzecz biorąc, następujące okresy:
У3.3.5.9.1 okres rzeczywisty (w polskich odpowiednikach występują spójniki
„jeśli, jeżeli”)
Orzeczenie zdania podrzędnego może tu stać w trybie oznajmującym (in-
dicatiyus) lub zależnym zwanym subiunctiwem. Rzadziej w indicatiwie futuri.
УЗ.3.5.9.1.1 Orzeczenie zdania podrzędnego w trybie oznajmującym. Przykłady:
Кæд дæ нæ уырн-ы, уæд æй дæ-хæд-æг ба-фæрс! [Käd dä nä łyrn-y, ład
äj dä-chäd-äg ba-färšł] „Jeśli nie wierzysz, to sam go zapytaj!” (Isajew,
Osn. ir. jaz., s. 635)
2=* Кæд Лы Хуыцау-ы Фырт дæ, уæд зæгъ, цæмæй а-цы дур-т-æ фест-ой
дзул-т-æ [Käd Dy Chłysał-y Fyrt dä, łäd žäγ, sämäj a-sy dur-t-äJješt-oj
258
V. Wybrane zagadnienia składniouje
zuł-t-ä] ..Jeśli jesteś Synem Bożym, to powiedz, żeby te kamienie stały się
chlebami” (Ew. wg św. Mateusza, r. IV, w. 3).
V.3.3.5.9.1.2 Orzeczenie zdania podrzędnego w subiunctiwie:
Знаг куы æр-ба-бырс-а, уæд негас-дæр ра-лæу-дзы-стæм нæ рай-
гуыр-æн бæстæ хъахъхъæн-æг [Žnag kły är-ba-byrš-a, łäd njegaš-tär
ra-läł-zy-štäm nä raj-głyr-än bäštä qaqqän-äg] ..Jeśli wróg napadnie, to
my wszyscy staniemy w obronie (jako obrońcy) naszego kraju ojczystego
(kraju urodzenia)” (slow, ros.-os., s. 145).
Orzeczenie zdania podrzędnego, zajmującego (zgodnie z normą) pierwsze
miejsce, stoi tu w czasie teraźniejszym trybu zależnego zwanego subiunctiwem
(p. III.6.6.3.1). Ostatni wyraz jest imiesłowem przymiotnikowym utworzonym
od czasownika хъахъхъæн-ын [qaqqän-yn] „bronić”, por. III.6.6.8.4.
Spójnik куы [kły] może stać na początku zdania podrzędnego, np.
>■ Куы мæм фæ-дзур-ай, уæд æр-ба-цæу-дзын-æн [Kły mäm fä-zur-aj, łäd
är-ba-säł-zyn-än] „Jeśli mnie zawołasz, to przyjdę” (słów, os.-ros., s. 267).
V.3.3.5.9.1.3 Zdania warunkowe tego typu (okres rzeczywisty) mogą się niekiedy
obywać bez spójników. Ale, jak pisze Abajew na s. 659 swego szkicu gramatycz¬
nego (§ 229), orzeczenie zdania podrzędnego stoi wówczas w czasie przyszłym,
a zdanie nadrzędne rozpoczyna się od spójnika æмæ [ämä], który przede wszyst¬
kim znaczy „i”. Oto przykład Abajewa (ibidemy.
Ды мæн ба-къуылымпы кæн-дзын-æ, æмæ дын æз а-цы хъама-йæ дæ
къабæз-т-æ æр-цæгъд-дзын-æн [Dy män ba-k’łyłympy kän-dzyn-ä, ämä
dyn äž asy qama-jä dä k’abäš-t-ä är-säγd-zyn-än] „Jeśli stawisz mi opór
(będziesz mi przeszkadzał), to ci tym kindżałem obetnę kończyny” (dosł.:
*ty mnie przeszkodzisz, i [!] tobie ja tym kindżałem twe kończyny obetnę).
V3.3.5.9.2 okres możliwy (w polskich odpowiednikach występuje spójnik
„gdyby”)
Orzeczenia obu zdań, zarówno podrzędnego jak i nadrzędnego, stoją w cza¬
sie teraźniejszym trybu życzącego zwanego optatiwem (p. III.6.6.4). Przykład:
>■ Хæдзар-ы хицау куы зон-ид, кæцы сахат-ыл æр-ба-цæу-дзæн-и
хуыснæг, уæд хъселдзæг у-аид æмæ йæ хæдзар-ы къах-ын нæ ба-уадз-
ид [Chäzar-y chisał kły žon-id, kasy šachat-yl är-basäł-zän-i chłyšnäg,
łädqälzäg ł-aidämäjä chäzar-y k’ach-yn nä ba-łaz-id] „Gdyby gospodarz
259
V. Wybrane zagadnienia składniowe
domu wiedział, o której godzinie przyjdzie złodziej, to by czuwał i nie
pozwolił mu włamać się (dosŁ: wkopać się) do swego domu” (Ew. wg św.
Łukasza, r. XII, w. 39).
W zdaniu tym formami 3. osoby 1. poj. optatiwu są: зон-ид [žon-id] обзон-
-ын [žon-yn] „wiedzieć”, y-аид [ł-aid] od уын [łyn] „być” (por. III.6.6.4) i 6a-
-уадз-ид [ba-łaz-id] od ба-уадз-ын [ba-łaz-yn] „puścić, pozwolić”.
Zdania tego typu mają charakter „pozaczasowy”.
У3.3.5.9.3 okres nierzeczywisty (w polskich odpowiednikach występuje spójnik
„gdyby”)
Orzeczenia tego typu zdań stoją w czasie przeszłym trybu życzącego
(praeteritum optativi. p. III.6.9). Oto przykłady:
>■ Уый куы зыд-таин, уæд не’р-ба-цыд-аин [Łyj kły žyt-tain, łäd nje’r-ba-
-syd-ain] ..Gdybym (był) wiedział, to bym nie przyszedł” (słów, ros.-os.,
s. 145).
Orzeczenia obu zdań stoją w 1. osobie praeteriti optativi od czasowników:
зон-ын [žon-yn] „wiedzieć” (TP зыд- [žyd-]) oraz æг-ба-цæу-ын [är-ba-säł-yn]
„przyjść” (TP цыд- [syd-]').
>■ Ды дæр, Капернаум, ... Содом-ы куы фæ-зынд-аиккой, дæ мидæг цы
тых-т-æ фæ-зынд-ысты, уыдон, уæд уый ба-з-зад-аид а-цы бон-ы
онг [Dy där, Kapjernaum, ... Šodom-y kły fä-žynd-aikkoj, dä midäg sy
tych-t-ä fä-žynd-yšty, łydon, łäd łyj ba-ž-žad-aid a-sy bon-y ong] „I ty,
Kafarnaum, ...gdyby w Sodomie działy się te cuda (dosł. moce), które
u ciebie (o, Kafarnaum!) się działy, to ona (Sodoma) istniałaby do dnia
dzisiejszego” (Ew. wg św. Mateusza, r. XI, w. 23).
V. 3.3.6 Zdanie podrzędne przydawkowe pełni funkcję przydawki w stosunku do
rzeczownika wchodzącego w skład zdania nadrzędnego (bez względu na jego
funkcję w tym zdaniu). Zdania tego typu mogą być wprowadzane zaimkami
pytajno-względnymi: чи [czi] „kto” (p. III.5.10), цы [sy] „co” (III.5.10.3), кæцы
[käsy] „który” (III.5.10.6) w różnych przypadkach, a także wieloznaczeniowym
spójnikiem hipotaktycznym куы [kły] (III.8.3.2).
260
V. Wybrane zagadnienia składnioiue
V.3.3.6.1 Charakterystyczna jest pozycja zaimka цы [sy] zajmującego miejsce
przed rzeczownikiem, do którego się odnosi, np. w poniższym przykładzie
mamy szyk „który wąwóz” w znaczeniu polskiego: „wąwóz, który..
>■ Цуанон, иы ком нæ басгар-ы, уый сырдджын хон-ы [Słanon, sy kom nä
baškar-y, łyi šyrczczyn chon-y] (Ab., szkic, 657, § 224).
Zdanie to w tłumaczeniu wolnym znaczy: „(Taki) wąwóz, którego myśli¬
wy nie zna (= w którym nigdy nie był), uważa (on) za pełen zwierza (wydaje mu
się...)”, dosł.: * myśliwy, co [w odniesieniu do następującego wyrazu] wąwóz nie
odwiedza, ten pełnym zwierza nazywa”.
Komentarz. Podmiotem zdania nadrzędnego jest rzeczownik цуанон [sła¬
non] „myśliwy” (derywat od цуан [słan] „polowanie”), orzeczeniem - czasow¬
nik хон-ы [chon-y] „nazywa”. Rzeczownik kom [kom] „wąwóz” (także: „usta”)
pełni funkcję dopełnienia bliższego zarówno w zdaniu podrzędnym, jak i nad¬
rzędnym. Zdaniem przydawkowym odnoszącym się do rzeczownika kom [kom]
jest: цы ... нæ басгар-ы [sy ... nä baškar-y], dosł. *co... nie odwiedza” (= które¬
go to wąwozu nie odwiedza).
Przykład analogicznego użycia tegoż zaimka цы [sy] w odniesieniu do
osób w liczbie mnogiej:
>• Махæй уæлæмæ иы хис-тæр-т-æ бадт, уыдон зарын байдыд-той
[Machaj łälämä sy chiš-tär-t-ä batt, łydon žaryn bajdyt-toj] „Staruszko¬
wie (хис-тæр-т-æ [chiš-tär-t-ä]), którzy siedzieli nad nami, (ci) zaczęli
śpiewać” (por. III.7.3.5).
V.3.3.6.2 Zaimek чи [czi] „kto” może się odnosić nie tylko do osób, ale i do rze¬
czy (!). W tym drugim wypadku odpowiada mu polski zaimek „co”. Przykład
zdania, w którym чи [czi] odnosi się do osoby:
>■ Уым уыд-и, æстдæс-æмæ-ссæдз аз-ы рынчын чи уыд-и, иу ахæм лæг
[Łym łyd-i, äšt-täš-ämä-ššäz až-y rynczyn czi łyd-i, ił acham läg] „Tam był
pewien człowiek, który był chory od trzydziestu ośmiu lat” (Ew. wg św.
Jana, r. V, w. 5).
Zaimek pytajno-względny чи [czi] „kto, który” zajmuje tu przedostatnie
miejsce w zdaniu podrzędnym. Dosłownie całe powyższe zdanie składa się z na¬
stępujących elementów:
>■ *tam był, osiemnaście i dwadzieścia (= 38) lat chory który był, jeden taki
człowiek.
261
V. Wybrane zagadnienia składniouie
Forma чи [czi] może się odnosić także do osób w liczbie mnogiej, p. przy¬
kład pod дæлæмæ [dälämä] III.7.3.5.
V.3.3.6.3 Przykład zdania, w którym чи [czi] odnosi się do rzeczy:
Æмæ куы æр-баввахс-и ... Зетийы дыргъ-ы хох чи хуынд-и, уымæ,
уæд арвыст-а Йæ ахуыр-гæн-инæг-т-æй дыууæй [Ämä kły är-baw-
wachš-i... Żjetijy dyrγ-y choch czi chłynd-i, łymä, łädarwyšt-a Jä achłyr-
-gän-inäg-t-äj dyłłäj] „I gdy się zbliżył... do góry zwanej Oliwną, wysłał
dwóch spośród swoich uczniów” (Ew. wg św. Łukasza, r. XIX, w. 29).
Komentarz. Zdanie nadrzędne („wysłał dwóch spośród swoich uczniów”)
jest tu wprowadzone spójnikiem уæд [łäd] „to” (por. III.8.3.3). Podlega mu zda¬
nie okolicznikowe czasu, które stoi na początku i odpowiada na pytanie „kie¬
dy?”. Obecnemu w tym zdaniu rzeczownikowi xox [choch] „góra” towarzyszy
przydawka w postaci zdania zaczynającego się od wyrazu Зети(йы) [Žjeti(jy)]
„oliwy”. Podmiotem tego zdania (zwanego przydawkowym) jest zaimek pytajno-
-względny чи [czi] „kto” (tu odnoszący się do „góry”, a więc w znaczeniu: „co”
lub „która”). Na końcu zdania przydawkowego stoi zaimek уымæ [łymä] (allati-
vus odyb/й [łyj], p. III.5.2.4.1) w ramach konstrukcji pku (p. V.3.3.1). Dosłownie
powyższe zdanie można by zatem przetłumaczyć następująco: *i gdy się zbliżył
.. .„oliwny owocu” góra kto/co jest nazwana, do niej [pku!], to wysłał dwóch
(spośród) swoich uczniów.
Polski przekład Nowego Testamentu obywa się w tym przykładzie bez
zdania przydawkowego, stosując (za greckim oryginałem) imiesłów „zwany”.
V.3.3.6.4 Jeżeli rzeczownik, któremu towarzyszy zdanie przydawkowe, peł¬
ni w nim funkcję inną niż podmiot, to zaimek pytajno-względny чи [czi] „kto
(co)” stoi w przypadku innym niż nominativus, np. (w poniższym przykładzie)
w adessiwie:
>■ Алы бæлас, хорз дыргъ кæуыл нæ зай-ы, уый а-кал-ынц семæ йæ арт-ы
æппар-ынц [Aly bäłaš, chorž dyrγ käłyl nä žaj-y, łyj a-kal-ync ämä jä art-
-y äppar-ync] „Każde drzewo, na którym nie rośnie dobry owoc, zostanie
wycięte i w ogień wrzucone” (Ew. wg św. Mateusza, r. VII, w. 19), dosł.:
*każde drzewo, dobry owoc na którym nie rośnie, to wycinają i je w ogień
wrzucają.
262
V. Wybrane zagadnienia składniowe
Komentarz. Zaimek wskazujący 3. osoby 1. poj. уый [łyj] stoi w tym zda¬
niu w genetiwie (forma jest identyczna z nominatiwem, p. III.5.2.4.1) w funkcji
dopełnienia bliższego w stosunku do orzeczenia а-кал-ынц [a-kal-ync] „wyci¬
nają (wyrywają)”. Jest to tzw. pełna forma. Natomiast йæ [jä] jest krótką (enkli-
tyczną) formą genetiwu tegoż zaimka wskazującego (p. III.5.2.4.3) tu występują¬
cego w funkcji dopełnienia bliższego wobec orzeczenia сеппар-ынц [äppar-ync]
„wrzucają”.
V.3.3.6.5 Przykład użycia w zdaniu przydawkowym zaimka кæцы [kasy] „któ¬
ry” (sytuacja stosunkowo rzadka, jak pisze Abajew na s. 658 swego szkicu gra¬
matycznego w paragrafie 224):
Мах Фыд, кæиы дæ серв-т-ы мидæг! [Mach Fyd, kasy dä ärw-t-y midägl]
„Ojcze nasz, który jesteś w niebie!” (Ew. wg św. Mateusza, r. VI, w. 9)
Zaimek względno-pytajny кæцы [kasy] był przedstawiony w paragrafie
III.5.10.6.1.
V.3.3.7 Imiesłowowe równoważniki zdań są konstrukcjami o znaczeniu różnych
podrzędnych zdań okolicznikowych, w których funkcję orzeczenia pełnią nieoso-
bowe formy czasownika, takie jak np. gerundium na -гæ [-gä], por. III.6.6.8.2.1
(кæу-гæ [käł-gä] „płacząc”) lub ablativus tejże formy, por. III.6.6.8.2.4 (фе-хъус-
гæ-йæ [fje-quš-kä-jä] „usłyszawszy”).
Jeszcze jedną formę tego typu opisuje Abajew (szkic, s. 661, § 235). Chodzi
o imiesłów przymiotnikowy na -æг [-äg], por. III.6.6.8.4.2.1, w formie przypad-
ka zwanego aeąuatiwem (z końcówką -ay [-ał]). Oto przykład Abajewa (ibidem)-.
Ницы фен-æг-ау йæ-хи а-код-та [Nisy fjen-äg-ał iä-chi a-kot-ta] „Za¬
chował się, jak gdyby niczego nie zauważył”
To samo znaczenie można by oddać także zdaniem podrzędnym z użyciem
osobowej formy czasownikowej (tu: фед-та [fjet-ta] „zobaczył, zauważył”):
Цы-ма ницы фед-та, йæ-хи афтæ а-код-та [Sy-ma nisy fjet-ta, jä-chi
aftä a-kot-ta] (ibidem)
Zdanie podrzędne (okolicznikowe sposobu) jest tu wprowadzane spójni¬
kiem цы-ма [sy-ma] „jak gdyby”. W zdaniu nadrzędnym zdanie podrzędne jest
reprezentowane przez zaimek wskazujący афтæ [aftä] „tak” (por. III.5.3.4).
263
V. Wgbrane zagadnienia składniowe
V.5.4 Mowa zależna i niezależna
Mowa zależna, polegająca na przekazywaniu treści czyjejś wypowiedzi
w postaci zdań podrzędnych dopełnieniowych, stosunkowo rzadko występuje
w języku osetyjskim (Ab., szkic, s. 661, § 236). Dominuje tzw. mowa niezależna
(inaczej: mowa wprost) polegająca na dosłownym przytoczeniu czyjejś wypo¬
wiedzi z dodatkiem formuł: зæгъ-гæ [žäγ-gä] (gerundium od зæгъ-ын [žäγ-yn]
„powiedzieć”) lub дам [dam], por. III.9 (Partykuły).
Oto przykład z rozmówek osetyjsko-rosyjskich Ch. A. Takazowa (s. 62):
Ис-чи мæ куы агур-а, уæд ын-иу зæгъ, тагъд уы-дзæн-и, зæгъ-гæ [Iš-
-czi mä kły agur-a, łäd yn-ił žäγ, taγd ły-zän-i, žäγ-gä] „Jeśli ktoś będzie
mnie szukał (= pytał o mnie), to mu powiedz, że wnet przyjdę”.
Polskiej mowie zależnej („że przyjdę”) odpowiada tu mowa niezależna,
dosł. *to mu powiedz: wnet przyjdzie [plus formuła зæгъ-гæ [žäγ-gä] informu¬
jąca, że chodzi o cytat]. Partykuła uy [ił] dodana do formy zaimkowej ын [yn]
„mu” podkreśla związek imperatiwu зæгъ! [žäγ!] „powiedz!” z przyszłością,
por. III.9 (pod: uy [ił]).
Mowę wprost wskazuje również partykuła дам [dam], która odpowiada,
mniej więcej, polskim wyrazom wtrąconym: „powiada, rzecze”, np.:
Æз, дам, нарт-ы Уырызмæг дæн [Äž, dam, nart-y Łyryžmäg dän] „Ja,
powiada, jestem nartyjskim Uryzmagiem” (Ab., szkic, s. 662).
Zdanie to pochodzi z tzw. „eposu nartyjskiego” (por. Nartyjskie opowieści
potomków Sarmatów z Osetii, w przygotowaniu). Uryzmag jest jednym z głów¬
nych bohaterów tego eposu. Nartowie to dawno wymarły legendarny lud znany
z mitologii osetyjskiej.
VI.
Pochodzenie słownictwa osetyjskiego
VL1 Zdecydowana większość słownictwa osetyjskiego jest rodzima, indoeuro-
pejska, ściślej: irańska. M. I. Isajew w swym artykule z 1966 r. (p. bibliografia)
podaje przykłady z takich grup znaczeniowych jak np. części ciała lub nazwy
pokrewieństwa: сæр [šär] „głowa”, цæст [säšt] „oko”, хъус [quš] „ucho”, kom
[kom] „usta”, дæндаг [dändag] „ząb” (por. łac. dens, dentis ts.), æвзаг [äwźag]
„język”, зæрдæ [žärdä] „serce” oraz мад [mad] „matka”, фыд [fyd] „ojciec”,
фырт [fyrt] „syn”, xo [cho] „siostra”.
Warto te przykłady zestawić, dla porównania, z odpowiednimi formami
współczesnego języka perskiego: sar „głowa”, ćašm „oko”, guš „ucho”, kam
„podniebienie, jama ustna”, dandän „ząb”, zabän „język”, del „serce” oraz mä-
dar „raati£2?\pedar „ojciec”, pesar „syn”, xähar „siostra”.
Można ten krótki przegląd wzbogacić o nazwy związane z otoczeniem
człowieka jak np. osetyjskie ape [arw] „niebo” i зæхх [žächch] „ziemia”, por.
perskie odpowiedniki abr „chmura”, zamin „ziemia”.
Jak widzimy, niektóre formy osetyjskie mocno się różnią od perskich,
jako że oba języki należą do dwóch odrębnych podgrup języków irańskich (per¬
ski należy do podgrupy zachodniej, a osetyjski - do wschodniej). Skrajnym przy¬
kładem wydaje się para: osetyjskie зæрдæ [žärdä] - perskie del „serce”. Oba wy¬
razy pochodzą z tego samego źródła, ale ich postać fonetyczna uległa znacznemu
zróżnicowaniu w ciągu prawie trzech tysięcy lat braku bezpośrednich kontaktów
sąsiedzkich między przodkami Osetyjczyków a przodkami Persów.
W związku z różnicami w rozwoju fonetycznym obu języków formy ose¬
tyjskie są często bardziej archaiczne niż ich perskie odpowiedniki. Jako przykład
może tu służyć osetyjski rzeczownik фарн [fam] i jego perski odpowiednik farr
(oba wyrazy oznaczają „blask, chwałę”, por. awest. xvaronah- ts.).
265
VI. Pochodzenie słownictwa osetyjskiego
Wyraźnie rodzime są także liczne czasowniki, np. osetyjskie кæн-ын
[kän-yn] „robić”, цæу-ын [säł-yn] „iść”, por. perskie odpowiedniki: kon- (temat
teraźniejszy od kard-an „robić), šav- (temat teraźniejszy od šod-an „stawać się”,
dawne znaczenie: „iść”). Isajew (ibidem, s. 253) przytacza także osetyjskie formy
zaimkowe i liczebniki, wyraźnie irańskie w formie.
Pewne formy wykazują jeszcze po długich wiekach odrębności języków
irańskich od języków słowiańskich (w ramach rodziny indoeuropejskiej) pewne
podobieństwo do polskich odpowiedników, np. айк [ajk] „jajko”. Albo wspo¬
mniana osetyjska nazwa „serca”: зæрдæ [žärdä] kojarząca się fonetycznie z pol¬
skim przymiotnikiem serdeczny czy też czasownik зон-ын [žon-yn] „wiedzieć”
przypominający polski czasownik zwać (tożsamy etymologicznie z perskim dan-
-estan „wiedzieć, znać”).
V1.2 W następstwie wtargnięcia na tereny, na których w starożytności
przebywali przodkowie Osetyjczyków zwani Sarmatami, Scytami, a później
także Alanami, różnych najeźdźców od wschodu (Hunowie w IV wieku, Mongo¬
łowie w XIII) ludność osetyjska schroniła się w górach Kaukazu. Tam zetknęła
się ona z miejscowymi ludami mówiącymi językami nieindoeuropejskiej grupy
kaukaskiej (płn. zachodniej, a także płn. wschodniej). I w słownictwie osetyj-
skim pojawiły się zapożyczenia z tych języków. Nieraz wkraczały one w sferę
słownictwa podstawowego. Oto np. tak ważne części ciała ludzkiego, jak „ręka”
i „noga” są w języku osetyjskim określane przy pomocy terminów wywodzących
się z kaukaskiego substratu: къах [k’ach] „noga” (por. inguszeckie i czeczeńskie
kog ts.), къух [k’uch] „ręka” (por. czeczeńskie kiig ts.).
Również na Kaukazie przodkowie Osetyjczyków przejęli pewne trady¬
cje od miejscowej ludności. I tak np. toasty (niemal co chwilę wznoszone pod¬
czas kaukaskich uczt) noszą nazwę гаджидау [gadżidał], którą Abajew (słow¬
nik, t. I, s. 505) wyprowadza z języka kabardyńskiego należącego do języków
płn. zachodnio-kaukaskich (inguszecki i czeczeński to języki płn. wschodnio-
-kaukaskie).
V1.3 W XV wieku Osetyjczycy zaczęli się osiedlać na terenach leżących
na południe od głównego grzbietu gór Kaukazu. Nasiliły się wówczas kontakty
z Gruzinami, których język należy do podgrupy płd. kaukaskiej (zwanej także
kartwelską). Sporo wyrazów języka gruzińskiego przeniknęło w ostatnich wie¬
kach do języka osetyjskiego. Chodzi zarówno o wyrazy rodzime gruzińskie, jak
i inne, które przedostały się do środowiska osetyjskiego za pośrednictwem gru¬
zińskim. Przypomnijmy tu, że w latach 1939-1954 w południowej Osetii teksty
266
VI. Pochodzenie słownictwa osetyjskiego
osetyjskie notowano przy pomocy pisma gruzińskiego, co sprzyjało przepływo¬
wi leksyki z jednego języka do drugiego.
Przykładem zapożyczenia gruzińskiego jest w języku osetyjskim rze¬
czownik дзуар [złar] „krzyż; anioł, święty” (a w religii rodzimej także „bóstwo”
i „świątynia”). Pochodzi on od gruzińskiej nazwy „krzyża”: dżwari.
Za pośrednictwem języka gruzińskiego pojawiły się w języku osetyjskim
także niektóre wyrazy arabskie, np. дукани [dukani] „sklep” (arabskie dukkän >
gruzińskie dukani), jak również, związane z chrześcijaństwem, wyrazy greckie,
np. къуыри [k’łyri] „tydzień”. Ten ostatni pochodzi z gruzińskiej nazwy „tygo¬
dnia” (k’vira), która powstała z przeniesienia greckiej nazwy „niedzieli” (zawie¬
rającej przymiotnik rodzaju żeńskiego киршкг/ „pańska”) na cały tydzień (por.
podobny rozwój w języku rosyjskim, gdzie неделя znaczy „tydzień”).
V1.4 Osetyjczyków można nazwać, jak już o tym była mowa w Wiado¬
mościach wstępnych (1.2.1), „Irańczykami..., którzy... nigdy nie byli w Iranie.”
W związku z tym słownictwo ich języka znacznie się różni od słownictwa takich
języków irańskich jak na przykład perski. Wiąże się to z ogromnym wpływem,
jaki na ten ostatni wywarło semickie słownictwo arabskie w związku z islamiza-
cją Iranu (Persji) w VII wieku.
Islam dotarł także na Kaukaz, ale Osetyjczycy są jedynym narodem pół¬
nocnego Kaukazu, w którym liczba muzułmanów jest stosunkowo niewielka.
W spisie ludności z 2012 r. tylko 4 procent mieszkańców Republiki Osetii Pół¬
nocnej - Alanii (na południu europejskiej części Federacji Rosyjskiej) podało
islam jako swoje wyznanie. Prawie połowa Osetyjczyków wyznaje prawosławie,
a aż 30 procent - różne formy pierwotnej religii narodowej zwanej oficjalnie uac-
-din (uats-din), w której czczeni są różni bogowie z „Bogiem bogów” na czele.
W związku ze względną słabością wpływów islamu wśród Osetyjczyków
słownictwo ich języka jest w większym stopniu rodzime (irańskie) niż słowni¬
ctwo języka perskiego, w którym wiele wyrazów rodzimych zostało wypartych
przez arabizmy. Oto na przykład w znaczeniu „śniadania” Persowie używają de¬
rywatu utworzonego przy pomocy sufiksu -ane od arabskiego zapożyczenia sobh
„poranek”. Natomiast Osetyjczycy na „śniadanie” mówią аходæн [achodän].
Wyraz ten ma rodzimą, irańską etymologię. Jest spokrewniony z perskim cza¬
sownikiem x(w)astan „chcieć” (Ab., słownik, 1.1, s. 90).
Oczywiście pewna liczba wyrazów arabskich, a wraz z nimi perskich
i tureckich (z trzech głównych bliskowschodnich języków islamu), przeniknę¬
ła jednak do języka osetyjskiego. Oto przykłady: дуне [dunje] „świat” (<arab.
267
VI. Pochodzenie słownictuja osetyjskiego
dunyä ts.), сахат [šachat] „godzina” (<arab. saat ts.), тæбæгъ [täbäγ] „talerz”
(<arab. tabaq ts.). Wyrazy te mogły wejść do języka osetyjskiego za pośredni¬
ctwem perskim lub tureckim, niekoniecznie wprost z języka arabskiego.
Przykładem wyrazu pochodzenia perskiego (zapożyczenia „wewnątrz-
-irańskie”) może być дзаума [załma] < pers. jamę (starsza forma: jama). Po per-
sku wyraz ten znaczy: „odzież”, a w języku osetyjskim znacznie rozszerzył swój
zakres znaczeniowy. Jest przez Osetyjczyków używany nie tylko w znaczeniu
„odzież, ubranie”, ale również jako „sprzęt, narzędzia, rzeczy”. Z języka perskie¬
go pochodzi także nazwa „ryżu”: пырындз [pyryndz], por. Ab., słownik, t. II,
s. 246.
Zapożyczeniem, które by można nazwać „podwójnie wewnątrzirańskim”,
jest rzeczownik oznaczający „papier”: гæххæт [gächchät], Słowo to (prawdo¬
podobnie chińskiego pochodzenia) przywędrowało na Kaukaz od wschodu. Do
języka perskiego, w którym jest wymawiane käγaz, dotarło prawdopodobnie za
pośrednictwem innego języka irańskiego: sogdyjskiego. Trudno jest określić
przy tym bezpośrednie źródło zapożyczenia tego wyrazu przez język osetyjski
(p. Ab., słownik, 1.1, s. 517).
Do zapożyczeń tureckich (czy szerzej: turkijskich) należą następujące wy¬
razy języka osetyjskiego: чызг [czyžg] „dziewczyna, córka” (por. tureckie: kiz
ts.), денджыз [djendżyz] „morze” (por. tureckie: deniz ts.), urny [itu] „żelazko”
(por. tureckie: utii ts.), p. Ab., słownik, 1.1, s. 614, 362, 553.
V1.5 W średniowieczu pewien wpływ na język osetyjski wywarł język
mongolski w związku z inwazją Mongołów na Bliski Wschód i wschodnią Eu¬
ropę w XIII wieku. Nawet nazwa legendarnego narodu Nartów, bohaterów mi¬
tologii osetyjskiej, jest prawdopodobnie zapożyczeniem z mongolskiej nazwy
„słońca” nara (por. Ab., słownik, t. II, s. 160). Mongolską etymologię mają także
inne imiona bohaterów nartyjskiego eposu: Хæмыц [Chämys], Батрадз [Ba-
traz] i Сайнæг-æлдар [Sajnäg-äldar], p. ibidem.
V1.6 Pod koniec XVIII wieku w związku z zajęciem terenów osetyjskich
przez Rosję (kluczowa data: rok 1774) zaczęły napływać do języka osetyjskiego
rusycyzmy. Co oczywiste, te starsze uległy większym zmianom fonetycznym,
bo znajomość języka rosyjskiego była wśród Osetyjczyków początkowo słaba.
Stąd takie rzeczowniki jak np. чиныг [czinyg] „książka” (<ros. книга), пец [pjes]
„piec” (<ros. печъ), фатер [fatjer] „mieszkanie” (<ros. квартира ts.). Ostatni
wyraz jest przykładem wyjątkowego słowa „wędrownego”: rosyjska квартира
pochodzi ze staropolskiego wyrazu kwartera (późniejsza kwatera), a ten - prze¬
268
VI. Pochodzenie słownictwa osetyjskiego
jęty za pośrednictwem języków zachodnioeuropejskich - wywodzi się etymolo¬
gicznie od łacińskiego liczebnika porządkowego ąuartus „czwarty”.
Poprzez język rosyjski napływały w region Kaukazu związane z kulturą
Zachodu wyrazy o etymologii bazującej na grece i łacinie, tzw. „internacjona-
lizmy”, typu „polityka”, „teatr”, „uniwersytet”, „katedra” itp. W języku osetyj-
skim przybrały one postać opartą na formach rosyjskich: полшпикæ [pälitikä],
meamp [tjeatr], университет [uniwjersitjet], кафедра [kafjedra]. Zwłaszcza ten
ostatni wyraz (pochodzenia greckiego) wskazuje na język rosyjski jako źródło
zapożyczenia (chodzi o spółgłoskę ф [f] kontynuującą w języku rosyjskim staro¬
żytne greckie przydechowe 0, w zachodnich językach zastąpione przez zwykłe,
nieprzydechowe i). Również akcent osetyjski jest w tego rodzaju zapożyczeniach
taki sam jak w języku rosyjskim: полйтика, meamp, университёт, кафедра.
Tę warstwę słownictwa międzynarodowego język osetyjski dzieli, przy¬
najmniej częściowo, z innymi językami dawniej używanymi na terenie ZSRS.
Mam tu na myśli, jako materiał porównawczy, takie języki Południowego Kau¬
kazu jak gruziński i ormiański. Oba jednak różnią się od osetyjskiego tym, że
mają pismo od V wieku i bogatą tradycję rodzimego literackiego słownictwa,
z którego czerpią dla tworzenia neologizmów. Toteż wyrazy rdzennie rosyjskie
(o etymologii słowiańskiej) z reguły są zastępowane w języku gruzińskim i or¬
miańskim własnymi wyrazami. Zwłaszcza dotyczy to języka ormiańskiego, któ¬
ry pozostaje pod pewnym wpływem wariantu tego języka (zwanego zachodnio-
ormiańskim) używanego przez diasporę pochodzącą z terenów Turcji. Wariant
ten ma tendencję do skrajnego puryzmu językowego. Tak że w języku ormiań¬
skim (również w jego wschodnim wariancie używanym na terenie posowieckiej
Republiki Armenii) gruzińskim wyrazom „międzynarodowym” resp’ublik’a,
universit’et’i przejętym z języka rosyjskiego (республика, университет) od¬
powiadają wyrazy rodzime: hanrapetutyun, hamalsaran. Rosyjskie wyrazy sło¬
wiańskie są z kolei przeważnie tłumaczone w tych językach wyrazami rodzimy¬
mi, np. „pociąg” (po rosyjsku поезд) po gruzińsku nazywa się mat’arebeli, a po
ormiańsku - gnaclć.
Natomiast wśród Osetyjczyków takiej tradycji długo nie było z powodu,
m.in., braku własnego pisanego języka starożytnego. I stąd liczne zapożyczenia
rdzennie rosyjskich wyrazów słowiańskich nie tylko w potocznym języku ose-
tyjskim (co przytrafia się także w Gruzji i Armenii), ale także w pisanym języku
osetyjskim (literackim). A więc na przykład na „pociąg” Osetyjczycy nie tylko
mówią, ale i piszą (bo innego wyrazu nie wprowadzili) поезд [pojezd], używając
269
VI. Pochodzenie słoumictuja osetyjskiego
„bez zahamowań” odpowiedniego wyrazu rosyjskiego. Podobnie: урок [urok]
to „lekcja” (<ros. урок), вилкæ [wilka] - „widelec” (<ros. вилка), насос [nasos]
„pompa” (<ros. насос), къаробкæ [k’aropkä] „pudełko” (<ros. коробка), булкæ
[bulka] „bułka” (<ros. булка), капли-т-æ [kapli-t-ä] „krople (lekarstwo)” (<ros.
капли), порошок [päraszok] „proszek (medyczny)” (<ros. nopouiok), открыткæ
[atkrytkä] „widokówka” (<ros. открытка) itp.
Zwracają uwagę także kalki (dosłowne tłumaczenia) dwuwyrazowych
wyrażeń rosyjskich. Przykładem może tu być nazwa „pogotowia ratunkowego”:
тагъд æххуыс [taγd ächchlyš] dosłownie znaczy „szybka pomoc” <ros. скорая
помощь ts. Zdarzają się także kalki „mieszane”, np. рæстæдж-ы сводка
[räštädż-y swotka] „prognoza pogody”. Pierwszy wyraz jest rodzimy (рæстæг
[räštäg] „czas; pogoda”), drugi został zapożyczony z języka rosyjskiego.
Kalkami są też niektóre jednowyrazowe derywaty utworzone przy pomocy
prefiksu i/lub sufiksu, np. „dom akademicki” to po osetyjsku æм-дзæр-æн [äm-
-zär-än]. Jest on wyrazem wzorowanym na rosyjskim rzeczowniku общежитие
o tym samym znaczeniu (kalka z greckiego Koivó[jioę „wspólne życie”, por. ła¬
cińskie coenobium „klasztor”). Tak jak wyraz rosyjski, bazuje na pierwiastku
czasownikowym цæр- [sär-] „żyć”. Końcowy element -æн [-än] jest sufiksem
rzeczownika odsłownego, p. III.6.6.8.3. Drugi przykład tego typu to фыспг-æг
[fyšt-äg] „list”, rzeczownik utworzony od tematu przeszłego czasownika фысс-
ын [fyšš-yn] „pisać”. Funkcjonuje on równolegle do zapożyczenia rosyjskiego
писмо [pismo] <ros. письмо „list”. Przytrafiają się także wyrazy złożone wzo¬
rowane na modelu rosyjskim, np. хæд-тæх-æг [chät-täch-äg] „samolot” (ros.
самолёт) na bazie czasownika тæх-ын [täch-yn] „latać” i morfemu zaimkowe¬
go хæд- [chäd-] (por. III.5.4.3).
V1.7 Ciekawym przykładem, który odzwierciedla różnorodne związki
kulturowe Osetii ze światem zewnętrznym, jest nazwa „miasta”. W wąskich do¬
linach górskich zamieszkiwanych przez Osetyjczyków nie było warunków do
budowania miast. Były tylko wsie określane do dziś wyrazem irańskim хъæу
[qäl], p. Ab., słownik, t. II, s. 300. Toteż nazwy „miasta” pojawiły się z zewnątrz
aż trzy: zapożyczona z języka gruzińskiego калак [kalak] (<kalaki), z azerbej-
dżańskiego - сахар [šachar] (<$ahar), a w najnowszych czasach — z rosyjskie¬
go: горæт [gorät] (<город). Nazwa gruzińska ma starożytne korzenie semickie
(akadyjskie), podobnie jak ormiański kf’aγak!' (staroormiański WalaU), a azerbej-
dżańska - perskie (<šahf).
Obok rusycyzmów powstają jednak w języku osetyjskim rodzime neolo¬
gizmy jak np. w terminologii gramatycznej: ном-дар [nom-dar] „rzeczownik”
270
VI. Pochodzenie słoumictuja osetyjskiego
(złożenie z hom [nom] „imię” i tematu teraźniejszego czasownika дар-ын [dar-
-yn] „trzymać, mieć, zawierać”), ми-вдис-æг [mi-wdiš-äg] „czasownik”. Ten
drugi wyraz składa się z rzeczownika mu [mi] o znaczeniu „czynność”, tematu
teraźniejszego czasownika æвдис-ын [äwdiš-yn] „pokazywać” oraz sufiksu -æг
[-äg] tworzącego imiesłowy przymiotnikowe (p. III.6.6.8.4).
VL8 W nawiązaniu do pierwszego akapitu niniejszego rozdziału (VI.l)
warto podkreślić, że język osetyjski, choć używany przez niewiele więcej niż pół
miliona ludzi, dostarcza cennego materiału do badań nad słownictwem wszyst¬
kich języków bardzo zróżnicowanej wewnętrznie grupy języków irańskich. Ose-
tyjczycy zachowali znaczną liczbę rodzimych wyrazów wypartych w języku
perskim przez arabizmy (przykład podany był wyżej w § V1.4).
Odzwierciedleniem wartości tych archaizmów (także fonetycznych typu
фарн [farn], p. VI.l) jest istnienie bogatego, bo aż cźterotomowego, słownika ety¬
mologicznego języka osetyjskiego Waso (Wasilija) Abajewa (p. bibliografia). Ten
wybitny językoznawca osetyjski w wielu wypadkach wykrył, m.in. dzięki głę¬
bokiej znajomości swego języka ojczystego, wiele etymologii wyrazów perskich,
nieznanych Paulowi Hornowi, autorowi pierwszego słownika etymologicznego
języka perskiego (Grundriss der neupersischen Etymologie, Strassburg 1893).
Wyrazy osetyjskie
czytane przez Andżelę Kudzojewą
(pary minimalne i inne wyrazy)
кад [kad] „honor, szacunek” - кæд [käd] „kiedy, gdy; jeśli”
cap [šar] „biada!” - сæр [šär] „głowa”
уад [ład] „1. wiatr, 2. bieg” - уæд [łäd] „wtedy; to”
аз [až] „rok” - æз [äž] „ja”
зымæг [žymäg] „zima”, сахат [šachat] „godzina; zegar”, æз [äž] „ja”, фос [foš]
„bydło”, зарын [žaryn] „śpiewać”, аразын [aražyn] „budować”, журнал
[żurnal] „czasopismo”, саби [šabi] „dziecko”, кæсын [käšyn] „patrzeć;
czytać”, машинæ [maszinä] „samochód; maszyna”, дзул [zul] „chleb”,
дзырд [zyrd] „słowo”, дзурын [zuryn] „mówić”
пец [pjes] „piec”, цæсгом [säškom] „twarz”, царв [sarw] „masło topione”
дзул [zul] „chleb” - зул [žul] „krzywo”
цырд [syrd] „szybko” - сырд [šyrd] „zwierzę”
цæр [sär] „żyj” - сæр [šär] „głowa”
зымæг [žymäg] „zima”, сахат [šachat] „godzina; zegar”, зонын [žonyn] „wie¬
dzieć, znać, umieć”, стъол [št’ol] „stół”, æвзарын [äwžaryn] „badać,
rozpoznawać; wybierać”, фос [foš] „bydło”, аразын [aražyn] „budować”,
нысан [nyšan] „znaczenie”, кæсын [käšyn] „patrzeć; czytać”, дзул [zul]
„chleb”, саби [šabi] „dziecko”, сынтæг [šyntäg] „łóżko”
цалх [salch] „koło”, сахат [šachat] „godzina; zegar”, хистæр [chištär] „starszy”,
кæстæр [käštär] „młodszy”, фыссын [fyššyn] „pisać”
æгъдау [äγdał] „zwyczaj; prawo; tradycja; ład”, сыгъдæг [šyγdäg] „czysty; świę¬
ty”, аргъ [arγ] „cena”, цырагъ [syraγ] „lampa; żarówka”, сызгъæрин
[šyžγärin] „złoto; złoty”, зынаргъ [žynarγ] „drogi”, гъа [ha] „a!” даргъ
[darγ] „długi”, гъæйдæ [häjdä] „no! no!” (wykrzyknik wyrażający
273
Wyrazy osetyjskie czytane przez Andżelę Kudzojetuą...
zdziwienie), гъæйт-мардзæ [häjt-marzä] (wykrzyknik typu „no, jazda!),
гъей [hjej], гъе-мардзæ [hje-marzä], гъеныр [hjenyr] (wykrzykniki;
ныр = „teraz”)
кус [kuš] „pracuj” - къус [k’uš] „filiżanka; miseczka”
xyc [chuš] „suchy” - хъус [quš] „ucho; słuchaj”
хæр [char] „jedz” - хъæр [qär] „krzyk”
хуыр [chłyr] „żwir” - хъуыр [qłyr] „gardło”
кæд [käd] „kiedy, gdy; jeśli” - хъæд [qäd] „las”
куыд [kłyd] „jak?” - хъуыд [qłyd] „powinien był”
кæм [käm] „gdzie?” - къæм [k’äm] „włosek”
kom [kom] „usta; dolina” - хъом [qom] „stado”
паддзахад [paccachad] „państwo”, пайда [pajda] „pożytek”, парахат [para-
chat] „obfity”, пъартфел [p’artfjel] „teczka”, пъагон [p’agon] „naramien¬
nik”, пъагонджын [p’agondžyn] „z naramiennikami”
тæр [tär] „goń, pędź” - тъæр [t’är] „miejsce przy piecu dla przechowywania
drewna”
тар [tar] „ciemny” - тъаран [t’aran] „tarań” Rutilus rutilus heckeli Nordm.
[zool.]
тыл [tyl] „ciemię” - тъыл [t’yl] „tylna część noża tkwiąca w rękojeści”
цай [saj] „herbata” - цъай [c’aj] „studnia”
цар [sar] „sufit” - цъар [c’ar] „kora, skórka (owocu), skorupka (orzecha), okładka”
цæл [säl] „przyjęcie, uczta” - цъæл [c’äl] „rozbity, złamany”
цил [sil] „paproć” - цъил [c’il] „bąk” (zabawka)
кус [kuš] „pracuj” - къус [k’uš] „filiżanka, miseczka” - xyc [chuš] „suchy”
- хъус [quš] „ucho; słuchaj”, кæс [käš] „patrz; czytaj” - къæс [k’äš]
„chata”, хæр [char] „jedz” - хъæр [qär] „krzyk”, хал [chał] „trawka; los”
- хъал [qal] „dumny, zarozumiały; czuwający, nieśpiący”, хъаст [qašt]
„skarga” - хаст [chašt] „jeniec”, хъауын [qałyn] „zmniejszać” - хауын
[chałyn] „padać”, къæбæр [k’äbär] „kawałek chleba” - хъæбæр [qäbär]
„mocny; twardy; czerstwy (suchy, o Chlebie)”, кау [kał] „zagroda, płot”
- xay [chał] „nić; włókno; włos”, къуым [k’łym] „kąt” - хъуым [qłym]
„wir (wodny)”, куыр [kłyr] „byk” - хъуыр [qłyr] „gardło”, хъару [qaru]
„zdolność, siła” - xapy [charu] „potrawa z kaszy”
цъиу [c’ił] „ptaszek” - чъиу [cz’ił] „żywica, smoła”, къуыдыр [k’łydyr] „pień,
kloc” - хуыдыр [chłydyr] „bezużyteczny”, къул [k’ul] „ściana” - кул
[kul] „bajoro, staw” - хъул [qul] „kręg” (anat), къона [k’ona] „ognisko
274
Wyrazy osetyjskie czytane przez Andżelę Kudzojeują...
(domowe); miły” - хона „żeby wołał”, чиныг [czinyg] „książka”, чъизи
[cz’iži] „brudny”, чи [czi] „kto?”, чъири [cz’iri] „placek”, чындз [czyndz]
„narzeczona, panna młoda”, чъыр [cz’yr] „wapno”
мад [mad] „matka”, амад [amad] „ociosany”, катай [kataj] „niepokój”, кафæг
[kafäg] „tancerz”, кафинаг [kafinag] „ten, który będzie tańczył”, кафын
[kafyn] „tańczyć”
кæд [käd] (p. wyżej), æрмæст [ärmäšt] „tylko”, кæсæг [käšäg] „czytelnik”,
кæсаг [käšag] „ryba”, æмбис [ämbiš] „połowa”, æмбырд [ämbyrd] „ze¬
branie”, мит [mit] „śnieg”, мидис [midiš] „treść”, ивар [iwar] „kara; za¬
kaz”, диссаг [diššag] „cud”, лидзæг [lizäg] „uciekinier”, лидзын [lizyn]
„uciekać”, фыд [fyd] „ojciec”, быдыр [bydyr] „step”, цырагъ [syraγ]
„lampa”, зымæг [žymäg] „zima”, гыцци [gycci] „mama”, быдираг [by-
dirag] „równinny”
къух [k’uch] „ręka”, хуыр [chłyr] „żwir”, курын [kuryn] „prosić”, куыд [kłyd]
(p. wyżej), уазал [łažal] „zimny”, уромын [uromyn] „zatrzymywać”, xyp
[chur] „słońce”, хуыр [chłyr] (p. wyżej), xyc [chuš] (p. wyżej), xyp [chur]
(p. wyżej), кау [kał] (p. wyżej), аудын [audyn] „troszczyć się”, уидыг
[łidyg] „łyżka”, уисой [łišoj] „miotła”, æууæнк [äłłänk] „zaufanie”, туаг
[tuag] „kwaśny”, уæле [łälje] „u góry”, дзурын [zuryn] (p. wyżej)
сахат [šachat] (p. wyżej), знон [yžnon] „wczoraj”, кæсын [käšyn] (p. wy¬
żej), фыссын [fyššyn] (p. wyżej), дзурын [zuryn] (p. wyżej), дзул
[zul] (p. wyżej), зул [żul] (p. wyżej), сызгъæрин [šyžγärin] (p. wyżej),
цæрын [säryn] (p. wyżej), гыццыл [gyccyl] „mały”, æмхæццæ [äm-
chäccä] „przesunięcie; poplątanie”, фыццаг [fyccag] „pierwszy”, фæззæг
[fažžäg] „jesień”, уалдзæг [łalzäg] „wiosna”, хорз [chorž] „dobry”
кус [kuš] (p. wyżej), къус [k’uš] (p. wyżej), xyc [chuš] (p. wyżej), хъус [quš] (p.
wyżej), кæс [käš] (p. wyżej), къæс [k’äš] (p. wyżej), хæр [char] (p. wy¬
żej), хъæр [qär] (p. wyżej)
кæм [käm] (p. wyżej), къæм [k’äm] (p. wyżej), къуым [k’łym] (p. wyżej),
хъуым [qłym] (p. wyżej), къæбæр [k’äbär] (p. wyżej), хъæбæр [qäbär]
(p. wyżej), къул [k’ul] (p. wyżej)
кул [kul] (p. wyżej), хъул [qul] (p. wyżej), куыр [kłyr] (p. wyżej), хъуыр [qłyr]
(p. wyżej), къона [k’ona] (p. wyżej), хона [chona] (p. wyżej), къуыдыр
[kłydyr] (p. wyżej), хуыдыр [chłydyr] (p. wyżej), гал [gal] „byk, wół”,
хъал [qal] (p. wyżej), кард [kard] „nóż”, хард [chard] „obraźliwy”, кау
[kał] (p. wyżej), xay [chał] (p. wyżej), хъан [qan] „wychowanek”, хан
275
Wyrazy osetyjskie czytane przez Andżelę Kudzojetuą...
[chan] „chan”, хъару [qaru] (p. wyżej), xapy [charu] (p. wyżej), хъаст
[qašt] (p. wyżej), хаст [chašt] (p. wyżej), хъауын [qałyn] (p. wyżej),
хауын [chałyn] (p. wyżej).
Teksty, zdania i ćwiczenia
z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r.
nagrane we wrześniu 2010 r. we Władykaukazie
przez panią Andżelę Kudzojewą
[Podobnie jak w całej książce, także w poniższych tekstach kreski oddzielające
poszczególne morfemy zostały wstawione przez autora dla ułatwienia czytel¬
nikowi orientacji w strukturze gramatycznej danego wyrazu. W oryginalnych
tekstach drukowanych dla Osetyjczyków kresek tych oczywiście nie ma.]
s. 20, pytania
Кæд æр-ба-цæу-дзын-æ? [Käd är-ba-säł-zyn-ä?] „Kiedy przyjedziesz?”
Чи с-ахуыр код-та йæ урок? [Czi š-achłyr kot-ta jä urok?] „Kto się nauczył
swojej lekcji?”
Цы лæвæрд уын уыд-и хæдзар-мæ? [Sy läwärd łyn łyd-i chäzar-mä?] „Co
mieliście zadane (do zrobienia) w domu?” (dosł.: Co wam było zadane do domu?)
Кæй лæппу дæ? [Käj läppu dä?] „Czyim jesteś synem?” (dosł.: .. .chłopcem)
Цæй тыххæй дзырд-там? [Säj tychchäj zyrt-tam?] „O czym mówiliśmy?”
Цавæр ручкæ дæм ис? [Sawär ruczkä däm iš?J „Jakie (= jakiego kształtu)
masz pióro?”
Цахæм ручкæ дæм ис? [Sachäm ruczkä däm iš?] „Jakie (tu w znaczeniu: ja¬
kiego koloru) masz pióro?”
s. 21, pytania i odpowiedzi
Дæ ном цы хуыйн-ы? [Dä nom sy chłyjn-y?] „Jak masz na imię?” (dosł.: Twoje
imię jak się nazywa?); orzeczenie tego zdania może mieć także formę: хуин-ы
[chłin-y].
277
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Мæ ном хуыйн-ы Алан. [Mä nom chłyjn-y Alan.] „Mam na imię Alan.” (por.
poprzednie zdanie).
Кæй лæппу дæ? [Käj läppu dä?] „Czyim jesteś synem?” (dosł.: ...chłopcem).
Санат-ы Ацæмæз-ы. [Šanat-y Asämäž-y.] „Acamaza Sanajewa.”
Кæм ахуыр кæн-ыс? [Käm achłyr kän-yš?] „Gdzie się uczysz?”
Дзæудж-ы-хъæу-ы фæндз-æм астæуккаг скъола-й-ы. [Zäłdż-y-qäł-y
fändz-äm aštäłkkag šk’ola-j-y] JN piątej szkole średniej Władykaukazu.”
Кæм кус-ыс? [Käm kuš-yš?] „Gdzie pracujesz?”
Æз кус-ын наук-он иртас-æн институт-ы. [Äž kuš-yn паик-оп irtaš-än in-
stitut-y] „Ja pracuję w instytucie naukowo-badawczym.”
Кæцы кълас-ы ахуыр кæн-ыс? [Kasy k’laš-y achłyr kän-yš?] JN której kla¬
sie się uczysz?”
Æз ахуыр кæн-ын фарæст-æм кълас-ы. [Äž achłyr kän-yn faräšt-äm k’laš-
-y.] „Ja uczę się w dziewiątej klasie.”
Кæцы кълас-мæ цæу-ыс? [Käsyk’laš-mäsäł-yš?]„Do której klasy chodzisz?”
Фарæст-æм кълас-мæ. [Faräšt-äm k’laš-mä.] „Do dziewiątej klasy.”
Цæмæй кус-ыс? [Sämäj kuš-yš?] ,[N jakim charakterze (jako kto) pracujesz?”
Наук-он кус-æг-æй. [Nauk-on kuš-äg-äj.] „Jako pracownik naukowy.”
Кæм цæр-ыс? [Käm sär-yš?] „Gdzie mieszkasz?”
Дзæудж-ы-хъæу-ы. [Zäłdż-y-qäł=y] ,]Nq Władykaukazie.”
Кæцы уынджы цæр-ыс? [Kasy łyndży sär-yš?] „Przy jakiej ulicy mieszkasz?”
Æз цæр-ын Гугкай-ы фырт-ы уынджы. [Äž sär-yn Gukkaj-y fyrt-y łyndży]
„Ja mieszkam przy ulicy Gugkajewa.”
Цал аз-ы дыл цæу-ы? [Sal až-y dyl säl-y?] „Ile masz lat?” (dosł.: Ile lat na
ciebie idzie?).
Æхсæрдæс аз-ы. [Ächšärdäš až-y] „Szesnaście.”
s. 27, zdania
Æз кино-мæ цæу-ын. [Äž kino-mä säł-yn] „Ja idę do kina.”
Ды кино-мæ цæу-ыс. [Dy kino-mä säł-yš.] „Ty idziesz do kina.”
Уый кино-мæ цæу-ы. [Łyj kino-mä säł-y] „On(a) idzie do kina.”
Мах кино-мæ цæу-æм. [Mach kino-mä säł-äm.] „My idziemy do kina.”
Сымах кино-мæ цæу-(у)т. [Šymach kino-mä säł-ut.] „Wy idziecie do kina.”
Уыдон кино-мæ цæу-ынц. [Łydon kino-mä säł-ync] „Oni / one idą do kina.”
Уый бад-ы хæдзар-ы. [Łyj bad-y chäzar-y] „On(a) siedzi w domu.”
Мах кæрт-ы хъаз-æм. [Mach kärt-y qaž-äm.] „My bawimy się na podwórku.”
278
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Уыдон скъола-мæ цæу-ынц. [Łydon šk’ola-mä säł-ync.] „Oni / one idą do
szkoły.”
Æз куыст-æй цæу-ын. [Äž kłyšt-äj säł-yn.] „Ja idę z pracy.”
Ды урок дзур-ыс. [Dy urok zur-yš.] „Mówisz na temat lekcji.” (dosł.: Ty mó¬
wisz lekcję.)
Сымах Алан-имæ каф-ут. [Šymach Alan-imä kaf-ut.] „Wy tańczycie
z Alanem.”
Æз Зæринæ-й-æн зар-ын. [Äž Żärinä-j-än žar-yn.] „Ja śpiewam dla Zariny
(Zarinie).”
Уый лæг-ау кус-ы. [Łyj läg-ał kuš-y.] ,,0n(a) pracuje jak mężczyzna.”
s. 32, tekst pt. „Szkoła”: СКЪОЛА [ŠK’OLA]
Æз ахуыр кæн-ын фарæст-æм кълас-ы Дзæудж-ы-хъæу-ы цыппор
дыккæг-æм скъола-й-ы. [Äž achłyr kän-yn faräšt-äm k’laš-y Zäłdż-y-qäł-y
syppor dykkäg-äm šk’ola-j-y.] „Ja się uczę w dziewiątej klasie czterdziestej dru¬
giej szkoły Władykaukazu.”
Мах скъола арæзт æр-цыд-и мин фараст-сæдæ æстай æхсæз-æм аз-ы.
[Mach (y)škola aräšt är-syd-i min farašt-šädä äštaj ächšäž-äm až-y.] „Nasza
szkoła została zbudowana w roku tysiąc dziewięćset osiemdziesiątym szóstym.”
He скъола-й-ы ис бирæ ахуыр-гæн-инæг-т-æ. [Nje šk ’ola-j-y iš birce achłyr-
-gän-inäg-t-ä.] „W naszej szkole jest wielu uczniów.”
Уыдон-ы ахуыр-ыл тынг ауд-ынц ахуыр-гæндж-ы-т-æ. [Łydon-y
achłyr-yl tyng aud-ync achlyr-gändż-y-t-ä.] „O ich naukę bardzo troszczą się
nauczyciele.”
Уымæ гæс-гæ сывæллæт-т-æм ахуыр-ад ахъаззаг бынат-ы æвæрд у.
[Łymä gäš-kä šywällät-t-äm achłyr-ad aąažžag bynat-y äwärd u.] JN związku
z tym nauczanie dzieci zajmuje tu szczególne miejsce.”
Скъола-й-ы алы предмет-æн дæр ис хицæн ахуыр-ад-он кълас. [Šk’ola-
-j-y afyprjedmjet-än där iš chisän achłyr-ad-on k’laš.] „I dla każdego przedmio¬
tu jest własna sala lekcyjna.”
He скъола-й-ы ахуыр-гæн-инæг-т-æй бирæ-т-æ с-и-сты стыр ахуыр-
-гонд. [Nje šk’ola-j-y achfyr-gän- inäg-t-äj birä-t-ä š-i-šty štyr achłyr-gond.j
„Wielu spośród uczniów naszej szkoły zostało wielkimi uczonymi.”
Уыдон ахуыр-дзинад ра-й-ст-ой Уæрæсе-й-ы уæл-дæр ахуыр-ад-он
скъола-т-ы.
279
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
[Łydon achłyr-zinadra-j-št-oj Łäräšje-j-y łäl-där achłyr-ad-on šk’ola-t-y.] „Oni
wykształcenie otrzymali w wyższych uczelniach Rosji.”
Нæ ахуыр-гæндж-ы-т-æй бирæ-т-æм ис ахуыр-ад-он къæпхæн. [Nä
achłyr-gändż-y-t-äj birä-t-äm iš achłyr-ad-on k’äpchän.] „Wielu spośród na¬
szych nauczycieli ma stopień naukowy.”
Æз бирæ уарз-ын не скъола. [Äž birä łarž-yn nje šk’ola.] „Ja bardzo lubię
naszą szkołę.”
s. 36, dialog
Дæ бон хорз, Алан! [Dä bon chorž, Alan!] „Dzień dobry, Alanie!”
Кæй бон y, уый хорзæх дæ у-æд, Ирбег! [Käj bon u, łyj choržäch dä ł-äd, Irb-
jeg!] „I tobie życzę dobrego dnia, Irbjegu!” (dosł.: *Czyj dzień jest [w domyśle:
Bóg], tego łaska niech będzie twoją)
Куыд дæ? [Kłyt tä?J „Jak się masz?” (dosł.: *Jak jesteś?)
Бузныг, ницы мын y. Дæ-хæд-æг куыд дæ? [Bužnyg, nisy myn u. Dä-chäd-
-äg kłyt tä?J
„Dziękuję (dosł.: wdzięczny), nieźle (dosł.: nic mi nie jest). (A) ty (sam) jak się
masz?”
Бузныг, мæнæн дæр ницы у. Дæ фæндаг кæдæм дар-ыс? [Bužnyg, mänän
där nisy u. Däfändag kädäm dar-yš?] „Dziękuję, ja też mam się nieźle (dosł.:
mnie też nic nie jest). Dokąd idziesz? (dosł.: *twoją drogę dokąd trzymasz?)”
Куыст-мæ цæу-ын. Ды та кæдæм цæу-ыс? [Kłyšt-mä säł-yn. Dy ta kädäm
säł-yš?] „Do pracy idę. A ty dokąd idziesz?”
Æз дæр куыст-мæ цæу-ын. [Äž där kłyšt-mä säł-yn.] „Ja też idę do pracy.”
Кæм кус-ыс ныр-тæккæ? [Käm kuš-yš nyr-täkkä?] „Gdzie teraz pracujesz?”
Скъола-й-ы кус-ын, ахуыр-гæн-æг-æй. [Sk’ola-j-y kuš-yn, achłyr-gän-äg-
-äj.J „W szkole pracuję, jako nauczyciel.”
Кæцы скъола-й-ы кус-ыс? [Kasy šk’ola-j-y kuš-yš?] ,]N której szkole
pracujesz?”
Горæт-ы цыппор фæндз-æм скъола-й-ы. [Gorät-y sypporfändz-äm šk’oła-
-j-y.] JN czterdziestej piątej szkole miejskiej.”
Уæдæ цом иу-мæ, æз та завод „Бином”-ы кус-ын. [Łädä som ił-mä, äž
ta žawod „Binom”-y kuš-yn.] „No to chodźmy razem, bo ja pracuję w fabryce
„Binom.”
Рагæй кус-ыс уым? [Ragäj kuš-yš łym?] „Od dawna tam pracujesz?”
O, ныр иу фондз аз-ы. [O, nyr iłfondz až-y.] „Tak, teraz (będzie) jakieś pięć lat.”
280
Teksty, zdania i ćiriczenia z podręcznika F. M. Takazotua z 2007 r...
Завод-ы та цæмæй кус-ыс, Алан? [Żäwod-y ta sämäj kuš-yš, Alan?] „A [та]
w jakim charakterze pracujesz w fabryce, Alanie?”
Ныр иу афæдз сæйраг инженер-æй кус-ын. [Nyr ił afäz šäjrag inżenjer-äj
kuš-yn] „Teraz (będzie) mniej więcej rok, (odkąd) pracuję jako główny inżynier.”
Цæй, Алан, æз æр-ба-хæццæ дæн. Фæнда-раст кæн! Дæ фенд мын
æхсызгон уыд-и! [Säj, Alan, äž är-ba-chäccä dän. Fända-rašt kä(n)l Dä fjend
myn ächšyžgon łyd-il] „No, Alanie, ja (już) doszedłem (do miejsca, które było
moim celem). Szczęśliwej drogi! Miło mi było cię zobaczyć!”
Цæй, Ирбег, ды дæр хорз-дзинæд-т-ыл æмбæл! Мæнæн дæр æхсызгон
уыд-и дæ фенд! [Säj, Irbjeg, dy där chorž-zinät-t-ył ämbäl! Mänän där
ächšyžgon łyd-i dä fjend!] „No, Irbjegu, niech i tobie dobrze się wiedzie! (dosł.:
ty również natrafiaj na dobre rzeczy!). Mnie także miło było cię zobaczyć!”
s. 52, dialog
Байрай, Бибо! [Bajraj, Bibo!] „Cześć, Bibo!” (dosł.: „Uciesz się!” formuła po¬
witalna wypowiadana przez osobę podchodzącą do kogoś, por. rozmówki osetyj-
sko-rosyjskie Ch. M. Takazowa, str. 14)
Хорзæй байрай, Къола! [Choržäj bajraj, K’ola!] „Cześć, Kolo!” (dosł.: „Do¬
brze się uciesz!”)
Кæм фе-сæфт-æ, куы ни-куы-цæй-уал зын-ыс? [Kämfje-šäft-ä, kły ni-kły-
-säj-łal žyn-yš?] „Gdzie się podziałeś, skoro (od dłuższego czasu) nigdzie się nie
pokazujesz?”
Ам нæ уыд-тæн, Къола, иу æртæ къуыри-й-ы. [Am nä łyt-tän, K’ola, iłärtä
k’lyri-j-y] „Nie było mnie tu, Kolo, (przez) jakieś trzy tygodnie.”
Æмæ кус-гæ нæ код-тай? [Ämä kuš-kä nä kot-taj?] „I nie pracowałeś?”
Нæ, æнцой-уагъд-ы уыд-тæн. [Nä, äncoj-łaγd-y łyt-tän.] „Nie, byłem na
urlopie.”
Дæ фæллад искуы уагът-ай? [Dä fäłlad iškły łacht-aj?] „Odpoczywałeś
gdzieś?”
O, денджыз-ы был уыд-тæн. [O, djendżyž-y był łyt-tän] „Tak, byłem nad
morzem.”
Æмæ дзы дæ зæрдæ-мæ фæ-цыд-и? [Ämä zy dä žärdä-mä fä-syd-i?] „I po¬
dobało ci się tam?”
O, тынг хорз дзы уыд-и, мæ зæрдæ-мæ дзы фæ-цыд-и. [O, tyng chorž zy
łyd-i, mä žärdä-mä zy fä-syd-i.] „Tak, bardzo dobrze tam było, podobało mi się
tam.”
281
Teksty, zdania i ćtuiczenia z podręcznika F. M. Takazotua z 2007 r...
Уæдæ уый æхсызгон хабар у, Бибо! [Łädä łyj ächšyžgon chabar u, Bibo!]
JN takim razie to jest miła wiadomość, Bibo!”
Бузныг, Къола! Æмæ дæ-хæд-æг та никуы уыд-тæ? [Bužnyg, K’ola! Ämä
dä-chäd-äg ta nikły lyt-tä?] „Dziękuję, Kolo! A ty sam nigdzie nie byłeś?”
Нæ, кус-гæ кæн-ын. Мæнæн ме’нцой-уагъд зымæдж-ы уы-дзæн. [Nä,
kuš-kä kän-yn. Mänän mje’ncoj-łaγdžymädż-y ły-zän.] „Nie, pracuję. Mój urlop
będzie w zimie.”
Зымæг дæр хорз рæстæг у фæллад с-уадзын-æн. Æмæ искуыдæм
цæу-дзын-æ?
[Zymäg dar chorž räštäg u fällad š-łazyn-än. Ämä iškłydäm säł-zyn-ä?] „Zima
również jest dobrą porą dla odpoczywania. I pojedziesz dokądś?”
O, æз та нæ-хи Цъæй-мæ цæу-дзын-æн. [O, äž ta nä-chi C’äj-mä säł-dzyn-
-än.J „Tak, ja (natomiast) pojadę do naszego Caju.”
O, уый хорз бынат y зымæдж-ы фæллад уадзын-æн. [O, łyj chorž bynat
u žymädż-yfäłład łazyn-än.] „Tak, to jest dobre miejsce na wypoczynek zimowy.”
Зон-ын æй, алы аз дæр уырдæм фæ-цæу-ын. [Žon-yn äj, ały až där łyrdäm
fä-säł-yn.]
„Wiem o tym, toteż każdego roku tam jeżdżę.”
Æз дæр, æвæццæгæн, иннæ аз уырдæм а-цæу-дзын-æн. [Äž där,
äwäccägän, inna až łyrdäm a-säł-zyn-än.] „Ja też, na pewno (albo: prawdopo¬
dobnie), w przyszłym roku tam pojadę.”
Цæй, Бибо, дзæбæх уал у ныр та! [Säj, Bibo, zäbäch lal u nyr ta!] „No to
cześć, Bibo, wszystkiego dobrego!” (tłumaczenie przybliżone)
Цæй, Къола, дæ салам бирæ! [Säj, K’oła, dä šałam birä!] „Cześć, Kolo, na¬
wzajem, wszystkiego dobrego!” (tłumaczenie przybliżone)
s. 60, tekst pt. „Sąsiedzi”: СЫХÆГ-Т-Æ
[Odtąd część tekstów osetyjskich podana jest tylko w pisowni oryginalnej, bez
transkrypcji.]
Ирон адæм-мæ афтæ фæ-зæгъ-ынц: „Osetyjczycy tak powiadają (do siebie):”
„Дард æрвад-æй хæстæг сыхаг хуыз-дæр у.” „Od dalekiego krewniaka lep¬
szy jest bliski sąsiad.”
Æмæ уый, æнæмæнг, тынг раст æмбисонд у. „I to jest, niewątpliwie, bardzo
słuszne powiedzenie.”
Ба-хъуадж-ы рæстæг фыццадж-ы-дæр сыхаг фæ-зын-ы. „W razie potrze¬
by jako pierwszy pojawia się sąsiad.”
282
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Уæв-гæ, дуне-й-ыл æрвад кæнæ иу хæстæг дæр кæмæн нæй, ахæм-т-æ
бирæ, фæлæ æнæ сыхаг адæймаг нæй. „Rzeczywiście, takich (ludzi), którzy
nie mają kuzynów ani rodzeństwa, jest na świecie wielu, ale człowieka, który by
nie miał sąsiada, nie ma.”
Уымæ гæс-гæ ир-он адæм-мæ фæ-зæгъ-ынц афтæ дæр: „I dlatego tak po¬
wiadają (do siebie) Osetyjczycy:”
„Хур-ыс-каст-æй лæг йæ сыхæг-т-ыл тагъд-дæр с-æмбæл-ы.” „Już przed
wschodem słońca człowiek może spotkać sąsiadów.”
Батыр-бег дæр йæ сыхæг-т-имæ тынг хорз цæр-ы. „Również Batyr-bjeg
bardzo dobrze żyje ze swoimi sąsiadami.”
Афтæ фæ-зæгъ-ы æппын-æ-дзух: „Tak stale (bez przerwy) mówi:”
„Хорз сыхаг-æй хорз хæстæг-æй уæлдай нæй.” „Nie ma różnicy między
dobrym sąsiadem a dobrym krewniakiem.”
Ахæм бон нæ уыд-и, Батыр-бег йæ сыхæг-т-ы кæд нæ а-бæрæг код-та.
„Nie było takiego dnia, żeby Batyr-bjeg nie odwiedził swoich sąsiadów.”
Абон дæр та сын сæ дуар ба-хост-а. „Także dzisiaj zastukał do ich drzwi.”
„Мид-æ-мæ!” „Do środka (wejdź)!”
Ра-й-хъуыст хæдзар-ы хицау-ы хъæлæс. „Dał się słyszeć (rozległ się) głos
gospodarza domu.”
Батыр-бег ба-хызт мид-æ-мæ. „Batyr-bjeg wszedł do środka (domu sąsiada).”
Сыхæг-т-ы бинон-т-æ бад-тысты фынг-ыл æмæ æхсæвæр хорд-той.
„Członkowie rodziny sąsiadów siedzieli za stołem i jedli kolację.”
„Уе ‘зæр-т-æ хорз, æмæ фарн уæ бадт-ы!” „Dobry wieczór wam wszyst¬
kim!” (dosł.: *Wasze wieczory dobre [niech będą] i błogosławieństwo [niech to¬
warzyszy] waszemu posiedzeniu!)
„Кæй изæр y, уый хорзæх дæ уæд, æмæ фæрн-æй-дзаг у!” „Kto jest Pa¬
nem wieczoru (czyli Bóg), tegoż błogosławieństwo niechaj twoim będzie! I bądź
szczęśliwym!” [oficjalna odpowiedź na formułę powitalną wypowiedzianą przez
gościa]
„Мид-æ-мæ, Батыр-бег, а-бад немæ!” „(Wejdź) do środka, Batyr-bjegu,
usiądź z nami!”
дзуапп ын рад-та хæдзар-ы хицау. „odpowiedział mu gospodarz domu.”
„Бузныг, Инал, чи а-бад-а, уымæн хæлар, фæлæ мæ бадын-мæ не
‘вдæл-ы. Фæлтау фæстæ-дæр æр-ба-уай-дзын-æн.” „Dziękuję, Inalu! Kto
by miał usiąść, temu na zdrowie! [formuła grzecznościowa] Aleja nie mam czasu
na siedzenie. Lepiej (będzie), jak później wpadnę (dosł.: dobiegnę)”.
283
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
s. 70 Zwroty konwersacyjne (należy przy tym pamiętać,
że Osetyjczycy, nawet nieznajomi, mówią do siebie per „ty”)
Бузныг! [Bužnygl] „Dziękuję!” (dosł.: „Wdzięczny”, w domyśle: jestem)
Стыр бузныг! [Yštyr bužnygl] „Bardzo dziękuję (Wielkie dzięki)”
Арфæ дын кæн-ын! [Arfä dyn kän-yn] „Gratuluję ci!” „Składam ci życzenia”
albo również:
„Dziękuję ci!”
Арфæ-гонд y! [Arfä-gond ul] jeszcze jedna formuła dziękczynna o dosłownym
znaczeniu: „Bądź szczęśliwy!”. Bywa także używana w odpowiedzi na czyjeś
podziękowanie w znaczeniu polskiego „proszę (nie ma za co, nic wielkiego)!”
Дæ цæр-æн-бон бирæ! [Dä sär-än-bon biräl] „Obyś długo żył!”
Зæрдиаг бузныг дын! [Žärdiag bužnyg dyn!] „Serdecznie ci dziękuję!”
Тынг арфæ-й-аг дæ дæн! [Tyng arfä-j-ag dä dani] „Bardzo ci jestem
wdzięczny”
Табуафси! [Tabuafšil] „Proszę!” (zwrot grzecznościowy przejęty z kaukaskie¬
go języka kabardyńskiego)
Арфæ-гонд y! [Arfä-gond ul] „Nie ma za co!” (w odpowiedzi na podziękowa¬
nie, p. wyżej)
Хатыр! [Chatyrl] „Przepraszam!”. Dosłownie: „przebaczenie”, w sensie: „pro¬
szę o przebaczenie!”. Wyraz pochodzący z języka arabskiego, w którym ma
wiele bardzo ogólnych znaczeń: „myśl, idea, pojęcie; rozum; dusza; pragnienie,
życzenie” ()
Ба-хатыр кæн! [Ba-chatyr kani] „Przepraszam, wybacz!”
Хатыр ба-кæ, дæ хорзæх-æй! [Chatyr ba-kä, dä choržäch-äjl] „Wybacz mi,
proszę (z łaski swojej)!”
Хуыцау-ы хатыр-æй! [Chłysał-y chatyr-äjl] „Ze względu na Boga!”
Хъыг дæм ма фæ-кæс-æд! [Qyg däm ma fä-käš-ädl] „Proszę mnie nie sądzić
zbyt surowo!” (tłumaczenie przybliżone)
Ma мæм фæ-хæрам y! [Ma mäm fä-chäram ul] „Proszę się na mnie nie
obrażać!”
Ma мæм хъыг кæн! [Ma mäm qyg kani] „Proszę się na mnie nie gniewać!”
Табуафси! [Tabuafšil] „Proszę!” (p. wyżej)
Ни-цы кæн-ы! [Ni-sy kän-yl] „Nic nie szkodzi!”
Хуыцау дын ба-хатыр кæн-æд! [Chłysal dyn ba-chatyr kän-ädl] „Niech ci
Bóg wybaczy!”
Ууыл ма тыхс! [Ufyl ma tychšl] „Nie przejmuj się tym!”
284
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
s. 72, tekst pt. „W gościnie”: УАЗÆГ-УАТ-Ы
Азæмæт с-фæнд код-та уазæг-уат-ы фæ-цæу-ын Фарн-ы хъæу-мæ.
„Azamat postanowił (zachciało mu się) pojechać w gościnę do wsi Farn.”
Йæ фыд-ы-фсымæр уым цæр-ы йæ бинон-т-имæ. „Jego stryj (dosł.: brat
ojca) tam mieszka ze swoją rodziną.”
Фæлæ йæ хæстæдж-ы-т-æм куыд цæу-гæ у, уый нæ зыд-та. „Ale (tam na
miejscu) jaką drogą iść do swoich krewnych, (tego) nie wiedział.”
Хъæу-ы амбæлд иу зæронд ус-ыл æмæ уый ба-фарст-а. „We wsi spotkał
(natrafił na) pewną starą kobietę i zapytał ją.”
„Хатыр ба-кæ, нæ мад-ы-хай, ба-фæрс-ын аипп ма у-æд, фæлæ Дзапар-
-т-æ кæм цæр-ынц, уый нæ зон-ыс?” „Przepraszam, droga matko, niech mi
będzie wolno zapytać (przekład przybliżony), czy nie wiesz, gdzie mieszka ro¬
dzina Dzaparowów?”
„Зон-ын, мæ хъæбул, зон-ын.” „Wiem, moje dziecko, wiem.”
„Кæд æмбæл-ы, уæд ма мын фæндаг ба-ц-амон, дæ хорзæх-æй!” „Jeśli
można, to pokaż mi, proszę, drogę (do nich), z łaski swojej!”
Зæронд yc ын фæпдаг ба-ц-амыд-та, æмæ Азæмæт тагъд рæстæдж-ы
йæ хæстæдж-ы-т-ы дуар ба-хост-а. „Stara kobieta pokazała mu drogę i Aza¬
mat w krótkim czasie (wnet) zastukał do drzwi swoich krewnych.”
„Мид-æ-мæ!” - рай-хъуыст йæ фыд-ы-фсымæр-ы хъæлæс. „(Wejdź) do
środka!” - rozległ się głos jego stryja.
Азæмæт ба-къах-дзæф код-та мид-æ-мæ æмæ с-дзырд-та: „Azamat wkro¬
czył do środka i odezwał się:”
„Æмбæл-ы уæм? Уе ‘зæр-т-æ хорз, æмæ фарн уæ хæдзар-ы!” „Można do
was (wejść)?
Dobry wieczór, pokój temu domowi!” (przekład przybliżony)
„Мид-æ-мæ, Азæмæт, уазæг - Хуыцау-ы уазæг у!” „(Wejdź) do środka,
Azamacie, gość w dom - Bóg w dom!” (przekład przybliżony)
Бинон-т-æ ба-цин код-той Азæмæт-ыл, „Domownicy ucieszyli się z przy¬
bycia Azamata,
ба-хуыд-той йæ мид-æ-мæ æмæ йæ с-бад-ын код-той уазæг-дон-ы кад-
джын бынат-ы. zaprosili go do środka i posadzili na honorowym miejscu po¬
koju gościnnego.”
Фæ-фæрст-ы-т-æ йæ код-той йæ бинон-т-æй, горæт-ы хабæр-тт-æй.
„Wypytywali go o rodzinę, o wiadomości z miasta.”
285
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
s. 76, zwroty konwersacyjne
Кæм цæр-ыс? [Käm sär-yš?] „Gdzie mieszkasz?”
Кæм цæр-ут? [Käm sär-ut?] „Gdzie mieszkacie?”
Кæцæй ра-цæу-гæ дæ? [Käsäj ra-säł-gä dä?] „Skąd pochodzisz?”
Ды та кæм цæр-ыс? [Dy ta käm sär-yš?] „A ty gdzie mieszkasz?”
Дæ-хæд-æг та кæцæй дæ? [Dä-chäd-äg ta käsäj dä?] „A ty sam skąd
pochodzisz?”
Кæцы хъæу-æй дæ? [Kasy qäł-äj dä?] „Z której wsi jesteś?”
Горæт-ы цæр-ыс? [Gorät-y sär-yš?] „Czy mieszkasz w mieście?”
Горæт-æй дæ? [Gorät-äj dä?] „Czy jesteś z miasta?”
Горæт-аг дæ? [Gorät-ag dä?] „Czy jesteś mieszczaninem (mieszkańcem
miasta)?”
Горæт-ы та кæм цæр-ыс? [Gorät-y ta käm sär-yš?] „A w mieście gdzie
mieszkasz?”
Кæцы уынджы цæр-ыс? [Kasy łyndży sär-yš?] „Przy której ulicy
mieszkasz?”
Дæ ныййардж-ы-т-имæ цæр-ыс? [Dä nyjjardż-y-t-imä sär-yš?] „Czy miesz¬
kasz z rodzicami?”
Нæ, хицæн-æй цæр-ын. [Nä, chisän-äj sär-yn] „Nie, sam (oddzielnie)
mieszkam.”
Фатер-ы цæр-ыс? [Fatjer-y sär-yš?] „Czy mieszkasz w mieszkaniu?
(w bloku?)”
Алы æнцой-уат-æй арæзт фатер дын у? [Aly äncoj-łat-äj aräštfatjer dyn u?]
„Czy masz mieszkanie z wszelkimi wygodami?”
Уæ хæдзар-ы цал уæлазыдж-ы ис? [Łä chäzar-y sal łälazydż-y iš?] „Ile jest
pięter w waszym domu?”
Цал уат-ы ис уæ фатер-ы? [Sal lat-y iš lä fatjer-y?] „Ile pokojów jest w wa¬
szym mieszkaniu?”
Алы æнцой-уат-æй арæзт æртæ-уат-он фатер нын у. [Aly äncoj-lat-äj
aräšt ärtä-lat-on fatjer nyn u.] „Mamy trzypokojowe mieszkanie z wszelkimi
wygodami.”
Хицæн хæдзар-ы цæр-æм. [Chisän chäzar-y sär-äm.] „Mieszkamy we włas¬
nym domu.”
Кæцæй æр-ба-лидз-гæ дæ? [Käsäj är-ba-liz-gä dä?] „Skąd przybyłeś?”
Рагæй цæр-ыс горæт-ы? [Ragäj sär-yš gorät-y?] „Czy od dawna mieszkasz
w mieście?”
O, иу ссæдз аз-ы. [O, U ššäz až-y.] „Tak, od około dwudziestu lat.”
286
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
s. 80, tekst pt. „Władykaukaz”: ДЗÆУДЖ-Ы-ХЪÆУ
Ирыстон-ы бирæ горæт-т-æ ис: Дзæудж-ы-хъæу, Алагир, Беслæн, Ди-
гора, Æрыдон, Мæздæг. „W Osetii jest wiele miast: Dzaudżykau (= Wła¬
dykaukaz), Ałagir, Biesłan, Digora, Arydon, Mozdok.”
Фæлæ сæ сæйраг-дæр y Дзæудж-ы-хъæу. „Ale najważniejszym z nich jest
Władykaukaz.”
Дзæудж-ы-хъæу y Ирыстон-ы сæйраг горæт. „Władykaukaz jest stolicą
Osetii.”
Дзæудж-ы-хъæу-ы цæр-ы цыппарсæдæ мин адæймаг-æй фыл-дæр. „We
Władykaukazie mieszka ponad czterysta tysięcy ludzi.”
Дзæудж-ы-хъæу-ы ис бирæ завод-т-æ æмæ алы-хуыз-он куыст-уæт-
т-æ, скъола-т-æ æмæ театр-т-æ, рынчын-дæт-т-æ æмæ парк-т-æ. „We
Władykaukazie jest wiele fabryk i wszelkiego rodzaju zakładów pracy, szkół i te¬
atrów, szpitali i parków.”
Горæт стыр кæй y, уый тыххæй адæм сæ куыст-мæ фæ-цæу-ынц
транспорт-æй, „Ponieważ miasto jest duże, ludzie do pracy jeżdżą środkami
komunikacji.”
Уынг-т-ы уай-ынц трамвай-т-æ æмæ троллейбус-т-æ, автобус-т-æ æмæ
такси-тæ.
„Ulicami mkną tramwaje i trolejbusy, autobusy i taksówki.”
Фæстаг рæстæдж-ы Дзæудж-ы-хъæу тынг рай-рæзт. „W ostatnim czasie
Władykaukaz bardzo się rozrósł.”
Арæзт дзы æр-цыд-и бирæ бæрзонд хæдзæр-тт-æ. „Zostało tu (w nim) zbu¬
dowanych wiele wysokich domów.”
Дзæудж-ы-хъæу-ы цæр-ы бирæ алы-хуыз-он адæм-ы-хæтт-ы-т-æ: „We
Władykaukazie mieszka wiele różnych narodowości:”
ир-æтт-æ, уырыссæг-т-æ, сомихæг-т-æ, грекъæг-т-æ, тæтæйрæг-т-æ
æмæ æндæр-т-æ. „Osetyjczycy, Rosjanie, Ormianie, Grecy, Azerowie i inne
(narodowości)”.
Уыдон ардæм æр-ба-лыгъд-ысты алы рæ-тт-æй. „Oni tutaj osiedli (przy¬
bywszy) ze wszystkich (z wielu) miejsc.”
Ир-æтт-æ хæх-т-æй быдыр-мæ раджы ра-лыгъд-ысты. „Osetyjczycy
z gór na równinę (już) dawno się przesiedlili.”
Быдыр-ы хъæу-т-æй та бирæ-т-æ æр-ба-лыгъд-ысты Дзæудж-ы-хьæу-
мæ. „A z wiosek równinnych (położonych na równinie) wielu przeniosło się
(przesiedliło) do Władykaukazu.”
287
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Горæт-ы цæрдж-ы-т-æн ce ‘ппæт-æн дæр Дзæудж-ы-хъæу с-с-и сæ уарз-
-он иумæйаг хæдзар. „I dla wszystkich mieszkańców miasta Władykaukaz
stał się ukochanym wspólnym domem.”
s. 84, tekst pt. „Jacy ludzie żyli przed Nartami?”:
ЦАВÆР АДÆМ ЦАРД-ЫСТЫ НАРТ-Ы АГЪОММÆ?
Хуыцау дуне-й-ы куы с-фæлдыст-а, уæд адæм с-кæн-ы-н-ы фæнд
с-код-та. „Gdy Bóg stworzył świat, (to) postanowił stworzyć (także) człowieka.”
Хуыцау-ы уынаффæ-мæ гæс-гæ зæхх-ыл ра-взæрд-ысты уадмир-ы-
-т-æ. „Z polecenia Boga na ziemi pojawili się uadmirowie.”
Уыдон уыд-ысты ставд æмæ тыхджын адæм, „Oni byli wielkimi (gruby¬
mi) i silnymi ludźmi (olbrzymami),”
кæм-тт-ы цæу-гæ нæ код-той, „nie mieścili się w wąwozach górskich (dosł.:
wąwozami nie chodzili),”
зæхх-æн та уæззау уыд-ысты. „dla ziemi byli (zbyt) ciężcy.”
Æртæсæдæ аз-ы куы ра-цыд, уæд уадмир-ы-т-ы фæстæ Хуыцау
с-фæлдыст-а кæмбæд-а-т-ы, „Gdy minęło trzysta lat, (to) po uadmirach Bóg
stworzył kambadów,”
зонд-æй дæр, тых-æй дæр уадмир-ы-т-ы хуыз-æн, фæлæ ас-æй та
къаннæг-дæр, раст ныр-ы дæс-аз-дзыд сывæллон-ы йас. „pod względem
rozumu i siły (kambadowie) przypominali uadmirów, ale wzrostem byli mniejsi,
tacy jak dzisiejsze dziesięcioletnie dzieci.”
Æгæр чысыл ра-зынд-ысты кæмбæд-а-т-æ зæхх-ыл цæр-ын-æн. „Zbyt
małymi się okazali kambadowie do życia na ziemi.”
Æртæсæдæ аз-ы куы ра-цыд, уæд та Хуыцау с-код-та гæмер-ы-т-ы,
„Gdy minęło trzysta lat, (to) Bóg stworzył z kolei gamerów,”
фæлæ та уыдон дæр æгæр стыр ра-зынд-ысты ас-æй дæр æмæ тых-æй
дæр. „ale oni również okazali się zbyt wielcy zarówno wzrostem, jak i siłą.”
Æртæсæдæ аз-ы та куы ра-цыд, уæд та гæмер-ы-т-ы фæстæ Хуыцау
с-код-та гуымир-ы-т-ы. „Gdy minęło kolejnych trzysta lat, (to) Bóg po game-
rach stworzył gumirów.”
Уыдон дæр зæхх-ы аккаг нæ фе-сты. „Ale i oni nie pasowali do życia na
ziemi.”
Æртæсæдæ аз-ы та куы ра-цыд, уæд та гуымир-ы-т-ы фæстæ Хуыцау
с-фæлдыст-а уæйг-уы-т-ы. „Gdy minęło kolejnych trzysta lat, (to) po gumi-
rach Bóg stworzył uaigów.”
288
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Уыдон дæр ын нæ фæрæст-мæ сты, æгæр стыр ра-зынд-ысты. „Oni rów¬
nież mu się nie udali, okazali się zbyt duzi.”
Æртæсæдæ аз-ы та куы ра-цыд, уæд та уæйг-уы-т-ы фæстæ Хуыцау
с-код-та ног адæм, нарт-ы, „Gdy minęło kolejnych trzysta lat, (to) po uaigach
Bóg stworzył nowych ludzi, nartów,”
æмæ йын уыдон фæрæст-мæ сты, ас-æй дæр æмæ тых-æй дæр зæхх-ы
аккаг уыд-ысты. „i oni mu się udali, zarówno pod względem wzrostu jak i siły
nadawali się do życia na ziemi.”
(Нарт-ы таурæгъ-т-æй „Z opowieści nartyjskich”. Przekład tego zbioru teks¬
tów folkloru osetyjskiego ma się ukazać wkrótce w polskim przekładzie, uwaga
redakcyjna.)
s. 92, zwroty konwersacyjne
Ир-он-ау зон-ыс? [Ir-on-ał žon-yš?] „Czy umiesz po osetyjsku (czy znasz
osetyjski)?”
Ир-он-ау дзур-ыс? [Ir-on-ał zur-yš?] „Czy mówisz po osetyjsku?”
Ир-он-ау æмбар-ыс? [Ir-on-ał ämbar-yš?] „Czy rozumiesz po osetyjsku?”
O, иу цъус æмбар-ын. [O, ił c’uš ämbar-yn.] „Tak, trochę rozumiem.”
Хорз мæ æмбар-ыс? [Chorž mä ämbar-yš?] „Czy dobrze mnie rozumiesz?”
O, ир-он-ау дæ хорз æмбар-ын. [O, ir-on-ał dä chorž ämbar-yn] „Tak, do¬
brze cię rozumiem (gdy mówisz) po osetyjsku.”
Ир-он-ау кæс-ын зон-ыс? [Ir-on-ał käš-yn žon-yš?] „Czy umiesz czytać po
osetyjsku?”
Ир-он-ау фысс-ын хорз зон-ыс? [Ir-on-ałfyšš-yn chorž žon-yš?] „Czy umiesz
dobrze pisać po osetyjsku?”
Ир-он-ау дзур-ын иу гыццыл, фæлæ кæс-ын æмæ фысс-ын нæ зон-ын.
[Ir-on-ał zur-yn ił gyccył, fäłä käš-yn ämä fyšš-yn näžon-yn.] „Mówię trochę po
osetyjsku, ale nie umiem czytać i pisać.”
Дзырд-уат-имæ тæлмац кæн-ын мæ бон у. [Zyrd-łat-imä tähnas kän-yn
mä bon u.] „Ze słownikiem (przy pomocy słownika) jestem w stanie (umiem)
tłumaczyć.”
Æнæ дзырд-уат-æй кæс-ын. [Änäzyrd-łat-äj käš-yn] „Bez słownika czytam.”
Хатыр ба-кæ, цы загът-ай? [Chatyr ba-kä, sy žacht-aj?] „Przepraszam, co
powiedziałeś?”
Нæ дæ бамбæрст-он. [Nä dä bambäršt-on] „Nie zrozumiałem cię.”
289
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Тæлмац-гæн-æг дæ хъæу-ы? [Tälmas-kän-äg dä qäł-y?] „Czy potrzebujesz
tłumacza?”
Ир-он æвзаг с-ахуыр кæн-ын мæ (тынг) фæнд-ы. [Ir-on äwžag š-achłyr
kän-yn mä (tyng) fänd-y.] „(Bardzo) chcę się nauczyć języka osetyjskiego.”
Иу хатт ма йæ зæгъ! [Ił chatt ma jä žäγ!] „Powtórz (dosł.: powiedz jeszcze
raz)!”
Хатыр ба-кæ, дзæбæх дæ нæ бамбæрст-он. [Chatyr Ъа-kä, zäbäch dä nä
bambäršt-on] „Przepraszam, nie zrozumiałem cię dobrze.”
s. 96, zwroty konwersacyjne
Хатыр ба-кæ, ир-он-ау æмбар-ыс? [Chatyr ba-kä, ir-on-ał ämbar-yš?]
„Przepraszam, czy rozumiesz po osetyjsku?”
O, иу гыццыл æмбар-ын. [O, ił gyccył ämbar-yn.] „Tak, trochę rozumiem.”
Ир-он-ау фысс-ын æмæ кæс-ын хорз зон-ыс? [Ir-on-ał fyšš-yn ämä käś-yn
chorž žon-yš?] „Czy umiesz dobrze pisać i czytać po osetyjsku?”
Нæ, фысс-ын нæ зон-ын, кæс-ын та зон-ын. [Nä, fyšš-yn nä žon-yn, käš-yn
ta žon-yn.] „Nie, pisać nie umiem, ale czytać umiem.”
Кæм с-ахуыр код-тай ир-он æвзаг? [Käm š-achłyr kot-taj ir-on äwžag?]
„Gdzie się nauczyłeś języka osetyjskiego?”
Мæ зон-гæ мæ с-ахуыр код-та. [Mä žon-gä mä š-achłyr kot-ta.] „Mój znajo¬
my mnie nauczył.”
Ир-он-ау хорз дзур-ыс. [Ir-on-ał choržzur-yš.] „Dobrze mówisz po osetyjsku.”
Бузныг! Дæ-хæд-æг та кæм ба-зыд-тай ир-он-ау? [Bužnyg! Dä-chäd-äg ta
käm ba-žyt-taj ir-on-ał?] „Dziękuję! A ty sam gdzie poznałeś język osetyjski?”
Æз скъола-й-ы с-ахуыр код-тон ир-он æвзаг. [Äžyšk’ola-j-y š-achłyr kot-
ton ir-on äwžag] „Ja w szkole się nauczyłem języka osetyjskiego.”
Æмæ ир-он-ау фысс-ын дæр зон-ыс? [Ämä ir-on-ał fyšš-yn där žon-yš?]
„I umiesz także pisać po osetyjsku?”
O, фысс-ын дæр æмæ кæс-ын дæр хорз зон-ын. [O, fyšš-yn där ämä käš-
-yn där chorž žon-yn] „Tak, zarówno pisać, jak i czytać (po osetyjsku) umiem
dobrze.”
Уæ къл ас-ы ce ‘ппæт дæр ир-он-ау дзур-ынц? [Łä к ’łaš-y šje ’ppät där ir-on-
-ał zur-ync?] „A czy w waszej klasie wszyscy (uczniowie) mówią po osetyjsku?”
Нæ, бирæ-т-æ нæ дзур-ынц. [Nä, birä-t-ä nä zur-ync.] „Nie, wielu nie mówi.”
Æмбар-гæ та кæн-ынц? [Ämbar-gä ta kän-ync?] „A rozumieją?”
290
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
O, æмбар-гæ алцы-дæр кæн-ынц. [O, ämbar-gä alcy-där kän-ync.] „Tak,
wszyscy rozumieją.”
Мах кълас-ы дæр бирæ-т-æ зон-ынц ир-он-ау. [Mach k’laš-y där birä-t-ä
źon-ync ir-on-ał.] „W naszej klasie również wielu (uczniów) zna język osetyjski.”
Мах ир-он æвзаг-ыл æмдзæвгæ-т-æ дæр ахуыр кæн-æм. [Mach ir-on
äwžag-yl ämzäwgä-t-ä där achłyr kän-äm.] „My uczymy się także wierszy
w języku osetyjskim.”
Мæнæн та мæ бон нæ-ма у æмдзæвгæ-т-æ ир-он-ау ахуыр кæн-ын.
[Mänän ta mä bon nä-ma u ämzäwgä-t-ä ir-on-ał achłyr kän-yn.] „Ja jeszcze nie
umiem (nie daję rady) uczyć się wierszy po osetyjsku.”
Æмбар-гæ та сæ кæн-ыс? [Ämbar-gä ta šä kän-yš?] „A rozumiesz je?”
O, æмбар-ын сæ. [O, ämbar-yn šä.] „Tak, rozumiem je.”
Хатыр ба-кæ, цы загът-ай? [Chatyr ba-kä, sy žacht-aj?] „Przepraszam, co
powiedziałeś?”
Æмбар-ын сæ, зæгъ-ын. [Ämbar-yn šä, žäγ-yn.] „Rozumiem je, powiadam.”
s. 100, zwroty konwersacyjne
Балц [Bałs] „Podróż”
Райсом цæу-гæ кæн-ын. [Rajšom säł-gä kän-yn.] „Jutro wyjeżdżam.”
Райсом цæу-ын æз. [Rajšom säł-yn äž.] „Ja (æз [äž]) jutro wyjeżdżam.”
Кæдæм цæу-ыс? [Kädäm säł-yš?] „Dokąd jedziesz (idziesz)?”
Хъæу-мæ цæу-ын. [Qäł-mä säł-yn] „Na wieś jadę.”
Мæскуы-мæ цæу-ын. [Mäškły-mä säł-yn.] „Do Moskwy jadę.”
Цæуыл цæу-дзын-æ? [Säłyl säł-zyn-ä?] „Jak (czym) pojedziesz?”
Автобус-æй цæут? [Aftobus-äj säł-ut?] „(Czy) autobusem pojedziesz?”
Автобус-ыл æви поезд-ыл цæу-дзын-æ? [Aftobus-yl äwi pojezd-ył säł-zyn-
-ä?] „Pojedziesz autobusem czy pociągiem?”
Автобус-æй цæу-дзын-æн. [Aftobus-äj säł-zyn-än.] „Autobusem pojadę.”
Билет дæм ис? [Biłjet däm iš?] „Czy masz bilet?”
Дæ дзаумæ-тт-æ с-рæвдз код-тай? [Dä załmä-tt-ä š-räwz kot-taj?] „Czy spa¬
kowałeś się?” (dosł.: Czy przygotowałeś swoje rzeczy?)
Цæй аргъ y билет поезд-мæ? [Säj arγ u biłjet pojezd-mä?] „Ile kosztuje bilet
na pociąg?”
Поезд-мæ билет зынаргъ уы-дзæн? [Pojezd-mä biłjet žynarγ ły-zän?] „Czy
bilet na pociąg będzie drogi?”
Дард дæ цæу-ын хъæу-ы? [Dard dä säł-yn qäł-y?] „Czy daleko masz jechać?”
291
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Дард цæу-ыс? [Dard säł-yš?] „Czy daleko jedziesz?”
Цал сахат-мæ ны-х-хæццæ уы-дзын-æн? [Sal šachat-mä ny-ch-chäccä ły-
-zyn-än?] „Za ile godzin dojadę?”
Фæстæ-мæ та кæд с-сæу-дзын-æ? [Fäštä-mä ta kädyš-šäł-zyn-ä?] „A kiedy
wrócisz?”
s. 128, tekst pt. „Uastyrdżi” (< św. Jerzy): УАСТЫРДЖИ
Ир-он адæм-ы уырнын-дзинад-ы Уастырджи ахс-ы зынгæ-дæр бынат.
„W wierzeniach narodu osetyjskiego Uastyrdżi zajmuje bardzo ważne miejsce.”
Уастырджи y, æппæт ир-он адæм-ы кæрæдзи-у-ыл чи бæтт-ы, ахæм
зæд. „Uastyrdżi jest tym bóstwem, które łączy ze sobą wzajemnie cały naród
osetyjski.”
Ир-æ-тт-æ дих кæн-ынц чырыстæ-тт-ыл æмæ пысылмæ-тт-ыл, фæлæ
се ‘ппæт дæр стыр аргъ кæн-ынц Уастырджи-й-æн. „Osetyjczycy dzie¬
lą się na chrześcijan i muzułmanów, ale wszyscy darzą Uastyrdżiego wielkim
szacunkiem.”
Уастырджи y ир-он адæм-ы пехуымпар. „Uastyrdżi jest prorokiem narodu
osetyjskiego.”
Хуыцау-мæ, дам, Уастырджи-й-æ хæстæг-дæр ни-чи у. „Powiadają (дам
[dam]}, że nikt nie jest bliższy Boga niż Uastyrdżi.”
Йæ цур-мæ дæр æрмæст Уастырджи-й-æн ис ба-цæу-æн. „I w pobliże
Boga może się dostać tylko Uastyrdżi.”
Уастырджи y Хуыцау-ы минæвар. „Uastyrdżi jest posłańcem Boga.”
Уый Хуыцау-ы фæнд-æй с-ахуыр код-та адæм-ы ал-цæу-ыл дæр. „Z woli
Boga nauczył ludzi wszystkiego.”
Раджы, дам, Хуыцау адæм, уæйг-уы-т-æ æмæ хæйрæдж-ы-т-æ куы
с-фæлдыст-а, уæд адæм-æй лæмæгъ-дæр ни-чи уыд. „Początkowo (daw¬
no), powiadają, gdy Bóg stworzył człowieka, olbrzymów i złe duchy, nikt nie był
słabszy od człowieka.”
Хæйрæдж-ы-т-æ налат кæй уыд-ысты, уый руаджы сæ-хи хаст-ой. „Złe
duchy (diabły) były przebiegłe i dzięki temu radziły sobie (jakoś).”
Уæйг-уы-т-æ та уыд-ысты тыхджын æмæ адæм-æн тыхми-т-æ код-
той. „Natomiast olbrzymi byli silni i gnębili ludzi.”
Адæм та сæ-хи хъахъхъæн-ын дæр нæ зыд-той. „A ludzie nie umieli się
nawet bronić.”
Уæд сæм фæ-зынд-и Уастырджи. „Wtedy pojawił się im Uastyrdżi.”
292
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Уый сæ с-ахуыр код-та уæйг-уы-т-имæ æмæ хæйрæдж-ы-т-имæ хæц-
-ын. „On ich nauczył walczyć z olbrzymami i ze złymi duchami.”
Афтæмæй сыл Уастырджи-й-ы æххуыс-æй адæйм-аг фæ-уæла-хиз.
„I w ten sposób, z pomocą Uastyrdżiego, człowiek zdobył nad nimi przewagę.”
Уæдæй фæстæ-мæ Уастырджи æххуыс кæн-ы адæм-æн ба-хъуадж-ы
рæстæдж-ы. „Od tego czasu Uastyrdżi wspiera ludzi (pomaga ludziom) w razie
potrzeby.”
Хуыцау-æй дæр Уастырджи ра-кур-ы адæм-æн сæ тæригъæд-т-æ ны-
-б-бар-ын. „Ponadto Uastyrdżi wyjednuje u Boga przebaczanie ludziom ich
grzechów.”
[Obszerne wiadomości o archaicznej religii osetyjskiej zwanej uats-din, którą we¬
dług danych spisu ludności Federacji Rosyjskiej z 2012 r. wyznaje około 30 pro¬
cent ludności republiki Osetii Północnej - Alanii, zawiera wydana w 2001 r. En¬
cyklopedia mitologii ludów indoeuropejskich prof. Andrzeja M. Kempińskiego.
Na stronie XXIX tej cennej publikacji zamieszczony został wykaz aż dziewięć¬
dziesięciu haseł poświęconych w tej książce mitologii osetyjskiej. Hasło Uastyr¬
dżi znajduje się na str. 441.]
s. 144, tekst pt. „W Osetii”: ИРЫСТОН-Ы
Æз цæр-ын Ирыстон-ы. „Ja mieszkam w Osetii.”
Ирыстон-ы сæйраг горæт y Дзæудж-ы-хъæу. „Stolicą (dosł.: głównym mia¬
stem) Osetii jest Władykaukaz.”
Дзæудж-ы-хъæу-ы цæр-ы цыппарсæдæ мин адæймаг-æй фыл-дæр. „We
Władykaukazie mieszka ponad czterysta tysięcy ludzi.”
Горæт-ы астæу уай-ы цæу-гæ-дон Терк. „Przez miasto płynie (biegnie) rze¬
ka Terek.”
Æз дæр цæр-ын Терч-ы цур. „Ja także mieszkam koło Tereku.”
Æхсæв мæм арæх фæ-хъуыс-ы дон-ы хъæр. „Nocą do mnie często dociera
(daje się słyszeć) szum rzeki.”
Горæт-мæ æввахс лæуу-ынц Кавказ-ы хæх-т-æ. „W pobliżu miasta wzno¬
szą się (dosł.: stoją) góry Kaukazu.”
Уыдон сты тынг рæсугъд. „One są bardzo piękne.”
Горæт-мæ æввахс ис бирæ хъæу-т-æ. „W pobliżu miasta jest wiele wsi.”
Æз дæр дзы арæх вæйй-ын. „I ja tam (w nich) często bywam.”
Дзæудж-ы-хъæу-ы ис бирæ скъола-т-æ, алы-хуыз-он институт-т-æ
æмæ университет-т-æ. „We Władykaukazie są liczne szkoły, rozmaite insty¬
tuty (uczelnie wyższe) i uniwersytety.”
293
Teksty, zdania i ćwiczenia z podręcznika F. M. Takazowa z 2007 r...
Мæнæн мæ-хи æфсымæр дæр ахуыр кæн-ы уы-цы университет-т-æй
иу-ы. „Także mój własny brat uczy się (studiuje) na jednym z tych uniwersytetów.”
Æз дæр куы фæ-у-он скъола, уæд ахуыр кæн-дзын-æн уы-цы
университет-ы. „Ja również, gdy ukończę szkołę, (to) będę się uczył (studio¬
wał) na tym uniwersytecie.”
Мæ фыд-ы-фыд æмæ фыд-ы-мад та цæр-ынц Хъæдгæрон-ы. „Mój dzia¬
dek (ze strony ojca) i babcia (ze strony ojca) mieszkają w Kadgaronie.”
Æз дæр уым арæх вæйй-ын. „Ja też tam często bywam.”
Уыдонæн сæ хæдзар-ы цур ис цæхæра-дон. „Oni mają koło swego domu
ogród (warzywny).”
Цæхæра-дон-ы та ны-с-садз-ынц картоф, хъæдур, джитъри-т-æ,
уырыдзы-т-æ æмæ алы-хуыз-он кæрдæдж-ы-тæ. „W ogrodzie sadzą ziem¬
niaki, fasolę, ogórki, marchew i rozmaite zioła (trawy).”
Ис сæм дыргъ-дон дæр. „Mają także sad (owocowy)”.
Зай-ы дзы алы-хуыз-он бæлæс-т-æ. „Rosną tam (w nim) rozmaite drzewa.”
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów
użytych w przykładach (rozdziały: I-VI)
oraz w materiałach z płyty
[Jako polskie odpowiedniki podane są głównie te znaczenia osetyjskich wyrazów,
które występują w materiale niniejszej książki. Kolejność alfabetyczna poszczegól¬
nych leksemów bazuje na kolejności liter alfabetu osetyjskiego opartego na cyrylicy
(p. niżej), przy czym grupy liter дз, дж itp. są tu traktowane jak pojedyncze litery (po¬
nieważ oddają na piśmie odrębne fonemy), zgodnie z tradycją osetyjskich słowników
(p. niżej). Skrót TP oznacza „temat przeszły”, a 1. mn. - „liczbę mnogą”.]
Kolejność liter alfabetu osetyjskiego (za słownikiem osetyjsko-rosyjskim Ирон-
уырыссаг дзырдуат. Осетинско-русский словаръ, pod redakcją Т. A. Gurijewa,
5. wydanie, Władykaukaz 2004): a, æ, б, в, г, гъ, д, дж, дз, е, ё, ж, з, и, й, к, къ, л, м,
н, о, п, пъ, р, с, т, тъ, у, ф, х, хъ, ц, цъ, ч, чъ, ш, щ, ъ, ы, ь, э, ю, я
a [a] „ten (ta, to)”, p. § III.5.3.1
абадт- [abatt-] TP czasownika абадын
абадын [abadyn] „usiąść”, TP абадт-
абæрæг кæнын [abäräg känyn] „odwie¬
dzić”
абон [abon] „dzisiaj”
абырæг [abyräg] „kaukaski rozbójnik”
авæрд- [awärd-] TP czasownika авæрын
авæрын [awäryn] ,,(po)dać”, TP авæрд-
авг [awg] „szkło”
авд [awd] „siedem”
авдаздзыд [awdažzyd] „siedmioletni
(o dziecku)”
авдыссæдзы [awdyššäzy] „sto czterdzie¬
ści”
авджын [awdżyn] „szklany”
автор [aftär] „autor”
агурын [aguryn] „szukać”, TP агуырд-
агуырд- [agłyrd-] TP czasownika ary-
рын
агъоммæ [aγommä] „przed”
ад [ad] „smak”
адæймаг [adäjmag] „człowiek”
адæм [adäm] „ludzkość, ludzie”
адæмыхатт [adämychatt] „narodowość,
grupa etniczna”
адджинæгтæ [aczczinäktä] „słodycze”
адджын [aczczyn] „smaczny; słodki”
адон [adon] „ci, te” (p. § III.5.3.2)
аз [až] „rok”
295
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
азард- [ažard-] TP czasownika азарын
азарын [ažaryn] „zaśpiewać”, TP азард-
азмæлд- [ažmäld-] TP czasownika
азмæлын
азмæлын [ažmälyn] „poruszyć się”, TP
азмæлд-
аивадон [aiwadon] „artystyczny”
аивгъуыд- [aiwγłyd-] TP czasownika
аивгъуыйын
аивгъуыйын [aiwγłyjyn] „przeminąć”,
TP аивгъуыд-
аимæ [aimä] p. a (§ IIL5.3.1)
аипп [aipp] „zło, brak, defekt”
ай [aj] „ten (ta, to)”
айау [ajał] p. a (§ III.5.3.1)
айк [ajk] „jajko”
айнæг [ajnäg] „skała”
айст- [ajšt-] TP czasownika айсын
айсын [ajšyn] „wziąć”, TP айст-
акалд- [akald-] TP czasownika акалын
акалын [akalyn] „wyciąć, wyrwać”, TP
акалд-
акаст- [akašt-] TP czasownika акæсын
акæнын [akänyn] „zrobić”, TP ако(н)д-
хи акæнын [chi akänyn] „zachować
się”
акæсын [akäšyn] „popatrzeć, spojrzeć”,
TP акаст-
аккаг [akkag] „godny, odpowiedni (pa-
sujący)”
ако(н)д- [ako(n)d-] TP czasownika
акæнын
акусын [akušyn] „(trochę) popracować”,
TP акуыст-
акуыст- [akłyšt-] TP czasownika акусын
алæуд- [aläłd-] TP czasownika алæууын
алæууын [aläłłyn] „(trochę) postać”, TP
алæуд-
алкæд [alkäd] „zawsze”
алкæддæр [alkättär] „zawsze”
алкæм [alkäm] „wszędzie”
алцы [alsy] „wszelki, wszystko”
алцыдæр [alsydär] „wszyscy, każdy”
алчи [alczi] „każdy”
алчидæр [alczidär] „każdy”
алы [aly] „każdy”
алыбон [alybon] „codziennie”
алыран [alyran] „wszędzie”
алыхуызон [alychłyžon] „różny, rozmai¬
ty, wszelkiego rodzaju”
ам [am] „tutaj”, p. a (§ IIL5.3.1)
амад- [amad-] TP czasownika амайын
амайын [amajyn] „budować”, TP амад-
амал [amal] „środek (na), sposób; moż¬
liwość”
амард- [amard-] TP czasowników ама-
рын i амæлын
амарын [amaryn] „zabić”, TP амард-
амæлын [amälyn] „umrzeć”, TP амард-
амæн [amän] p. a (§ IIL5.3.1)
амбæлд- [ambäld-] TP czasownika
амбæлын
амбæлын [ambälyn] „spotkać”, TP
амбæлд-
амонд [amond] „szczęście”
амондджын [amonczczyn] „szczęśliwy”
амонын [amonyn] „pokazywać”, TP
амынд-
амынд- [amynd-] TP czasownika амо-
НЫН
аназын [anažyn] „wypić”, TP анозт-
анозт- [anošt-] TP czasowników аназын
i ануазын
ануазын [anłažyn] „wypić”, TP анозт-
аныхас кæнын [anychaš känyn] „poroz¬
mawiać”
аппарын [apparyn] „rzucić”, TP an-
пæрст-
аппæрст- [appäršt-] TP czasownika an-
парын
аразын [aražyn] „czynić, budować”, TP
арæзт-
арахъхъ [araqq] „wódka”
арæзт- [aräšt-] TP czasownika аразын
296
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
арæх [arach] „często”
арæхст- [arächšt-] TP czasownika
арæхсын
арæхсын [arächšyn] „umieć”, TP арæхст-
арв [arw] „niebo”
арвитын [arwityn] „posłać, odesłać”, TP
арвыст-
арвыст- [arwyšt-] TP czasownika арви-
ТЫН
аргæвдын [argäwdyn] „zarżnąć”, TP
аргæвст-
аргæвст- [argäfšt-] TP czasownika
аргæвдын
аргъ [arγ] „cena”
аргъ кæнын [arγ känyn] „szanować”
аргъау [arγał] „bajka, baśń”
ард- [ard-] TP czasownika арын
ард [ard] „znaleziony; urodzony”
ардæм [ardäm] „tu, w tę stronę”
аркъау [ark’ał] „kleszcze, obcęgi”
apc [ars] „niedźwiedź”
арт [art] „ogień”
арфæ [arfä] „wdzięczność”
арфæ кæнын [arfä känyn] „gratulo¬
wać; składać życzenia; składać w po¬
darunku”
арфæгонд [arfägond] „błogosławiony,
szczęśliwy”
арфæйаг [arfcejag] „zasługujący na
wdzięczność; wdzięczny”
арын [aryn] „znajdywać; rodzić”, TP
ард-
ac [aš] „ilość, wielkość; wzrost”
асдæрд- [aždärd-] TP czasownika
асдæрын
асдæрын [aždäryn] „liznąć, polizać”, TP
асдæрд-
аст [ašt] „osiem”
астæу [aštäł] „w środku”
астæуккаг [aštäłkkag] „średni”
астæуты [aštäłty] „w środku, przez śro¬
dek”
астыссæдзы [aštyššäzy] „sto sześćdzie¬
siąt”
атахт- [atacht-] TP czasownika атæхын
атæхын [atächyn] „odlecieć, polecieć”,
TP атахт-
ay! [ał!] „ojej! coś podobnego!”
ауæй кæнын [ałäj känyn] „sprzedać”
аудын [audyn] „troszczyć się”
ауыл [ałyl] p. a (§ III.5.3.1)
афæдз [afäz] „rok”
афæлварын [afälwaryn] „spróbować,
sprawdzić”, TP афæлвæрд-
афæлвæрд- [afälwärd-] TP czasownika
афæлварын
афтæ [aftä] „tak”
афтæмæй [aftämäj] „w ten sposób”
ахаст- [achašt-] TP czasownika ахæссын
ахæм [acham] „taki (taka, takie)”
ахæрын [achäryn] „zjeść”, TP ахорд-
ахæссын [achäššyn] „wziąć, zabrać,
unieść (w górę)”, TP ахаст-
ахизын [achižyn] „wyjść, przejść”, TP
ахызт-
аходæн [achodän] „śniadanie”
ахорд- [achord-] TP czasownika ахæрын
ахст- [achšt-] TP czasownika ахсын
ахсын [achšyn] 1. „chwytać, brać, zajmo¬
wać”, TP ахст-
ахсын [achšyn] 2. „umyć”, TP ахст-
ахуыр [achłyr] „nauka; nauczony, przy¬
wykły”
ахуыр кæнын [achłyr känyn] „uczyć
(się)”
ахуырад [achłyrad] „nauczanie, kształ¬
cenie, oświata”
ахуырадон [achłyradon] „naukowy”
ахуыргæнæг [achłyrgänäg] „nauczy¬
ciel”
ахуыргæнинаг [achłyrgäninag] „uczeń”
ахуыргонд [achłyrgond] „uczony”
ахызт- [achyšt-] TP czasownika ахизын
297
Osetyjsko-polski słoumiczek wyrazów...
ахъаззаг [aqažžag] „potrzebny, ważny,
szczególny”
ацæуын [asäłyn] „pójść, pojechać”, TP
ацыд-
ацуан кæнын [asłan känyn] „polować”
ацы [asy] „ten (ta, to)”, p. § III.5.3.3
ацыд- [asyd-] TP czasownika ацæуын
æваст [äwašt] „natychmiast, nagle”
æвæлтæрд [äwältärd] „niedoświadczo¬
ny”
æвæрд- [äwärd-] TP czasownika
æвæрын
æвæрын [äwäryn] „kłaść, stawiać”, TP
æвæрд-
æвæццæгæн [äwäccägän] „na pewno;
prawdopodobnie”
æввахс [äwwachš] „bliski, blisko, w po¬
bliżu, około”
æвдай [äwdaj] „siedemdziesiąt”
æвдæлд- [äwdäld-] TP czasownika
æвдæлын
æвдæлын [äwdälyn] „mieć wolny czas”,
TP æвдæлд-
нæ мæ æвдæлы [nä mä äwdäly] „nie
mam czasu”
æвдæм [äwdäm] „siódmy”
æвддæс [äwttäš] „siedemnaście”
æвдисын [äwdišyn] „pokazywać”, TP
æвдыст-
æвдыст- [äwdyšt-] TP czasownika
æвдисын
æвзаг [äwžag] „język”
æвзалы [äwžaly] „węgiel”
æвзарын [äwžaryn] „wybierać; badać,
rozpoznawać”, TP æвзæрст-
æвзæр [äwžär] „zły, niedobry”
æвзæрдзинад [äwžärzinad] „zło”
æвзæрст- [äwžäršt-] TP czasownika
æвзарын
æви [äwi] „czy”
æврагъ [äwraγ] „chmura”
æгас [ägaš] „żywy, zdrowy; cały, wszy¬
stek”
æгæр [ägär] „zbyt, zanadto, za, nadmier¬
nie”
æгуыст [ägłyšt] „bezrobotny”
æгъгъæд [äγγäd] „dosyć, wystarczy; wy¬
starczający”
æгъдау [äγdał] „zwyczaj, tradycja”
æд [äd] „z (czymś)”
æдас [ädaš] „bezpieczny”
æдас кæнын [ädaš känyn] „zabezpie¬
czać”
æдгæрзтæ [ädgärštä] „uzbrojony, (z bro-
nią)”
æддæ(мæ) [ättä(mä)] „na zewnątrz”
æдде [ättje] „za (z drugiej strony)”
æдылыгомау [ädylygomał] „głupkowa¬
ty”
æдылы [ädyly] „głupi”
æдзæрæг [äzäräg] „bezludny”
æдзæхх [äzächch] „bez soli, nieposolo-
ny”
æз [äž] „ja”, p. § IIL5.2.2.1
æй [äj] „jego/jej, go/ją”, p. § IIL5.2.4.3
æлдар [äldar] „dziedzic, pan, właściciel
ziemski”
æлдарад [äldarad] „władza, panowanie”
æлхæд- [älchäd-] TP czasownika
æлхæнын
æлхæнын [älchänyn] „kupować”, TP
æлхæд-
æм [äm] p. § III.5.2.4.3
æмæ [ämä] „i”
æмбал [ämbal] „kolega, towarzysz”
æмбарын [ämbaryn] „rozumieć”, TP
æмбæрст-
æмбæлд- [ämbäld-] TP czasownika
æмбæлын
æмбæлы [ämbäly] „można, wolno, wy¬
pada”
æмбæлын [ämbälyn] „spotykać (się)”,
TP æмбæлд-
298
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
æмбæрст- [ämbäršt-] TP czasownika
æмбарын
æмбийын [ämbijyn] „gnić”, TP æмбыд-
æмбис [ämbiš] „pół, połowa”
æмбисонд [ämbišond] „przysłowie, po¬
wiedzenie, baśń”
æмбыд- [ämbyd-] TP czasownika
æмбийын
æмбырд [ämbyrd] „zebranie”
æмгар [ämgar] „rówieśnik”
æмгæрон [ämgäron] „blisko, (po)bliski”
æмгъуыд [ämγłyd] „termin”
æмдзæвгæ [ämzäwgä] „wiersz, utwór
poetycki”
æмдзæрæг [ämzäräg] „współmieszka¬
niec”
æмдзæрæн [ämzärän] „dom akademi¬
cki”
æмхæццæ [ämchäccä] „pomieszanie,
poplątanie”
æнамонд [änamond] „nieszczęśliwy”
æнафон [änafon] „późno, późny”
æнæ [änä] „bez”
æнæгъдау [änäγdał] „nieskromny, nie¬
przyzwoity”
æнæдзурын [änäzuryn] „niemówienie,
milczenie”
æнæкъай [änäk’aj] „nieparzysty”
æнæмæнг [änämäng] „niewątpliwie”
æнæрынцойæ [änäryncojä] „bez wy¬
tchnienia”
æнгуз [änguž] „orzech (włoski)”
æндæр [ändär] „inny”
æниу [änił] „chociaż, zresztą”
æнкъард [änk’ard] „smutek”
æнхъæл [änqäl] „nadzieja, w nadziei;
zamiast”
æнхъæлд- [änąäld-] TP czasownika
æнхъæлын
æнхъæлмæ кæсын [änąälmä käšyn]
„czekać”
æнхъæлын [änąälyn] „przypuszczać,
myśleć”, TP æнхъæлд-
æнцой [äncoj] „spokój, odpoczynek”
æнцойуагъд [äncojłaγd] „urlop”
æнцойуат [äncojłat] „wygody, udogod¬
nienia”
æнцон [äncon] „łatwy”
æппарын [äpparyn] „rzucać”, TP
æппæрст-
æппæлд- [äppäld-] TP czasownika
æппæлын
æппæлын [äppälyn] „chwalić”, TP
æппæлд-
æппæрст- [äppäršt-] TP czasownika
æппарын
æппæт [äppät] „wszystko, wszyscy,
wszystkie”
æппæтдæр [äppättär] „wszystko”
æппынæдзух [äppynäzuch] „bez prze¬
rwy, stale”
æрæвæрд- [äräwärd-] TP czasownika
æрæвæрын
æрæвæрын [äräwäryn] „położyć, posta¬
wić”, TP æрæвæрд-
æрæмбырд уæвын [ärämbyrd łäwyn]
„zebrać się”
æрбабырст- [ärbabyršt-] TP czasownika
æрбабырсын
æрбабырсын [ärbabyršyn] „wtargnąć,
napaść”, TP æрбабырст-
æрбаввахс уæвын [ärbawwachš łäwyn]
„zbliżyć się”
æрбадт- [ärbatt-] TP czasownika
æрбадын
æрбадын [ärbadyn] „usiąść”, TP
æрбадт-
æрбаййафын [ärbajjafyn] „dogonić”, TP
æрбаййæфт-
æрбаййæфт- [ärbajjäft-] TP czasownika
æрбаййафын
æрбакæнын [ärbakänyn] „sprowadzić,
przyprowadzić”, TP æрбако(н)д-
æрбако(н)д- [ärbako(n)d-] TP czasowni¬
ka æрбакæнын
299
Osetyjsko-polski słoumiczek ujyrazóir...
æрбалидзын [ärbalizyn] „przybyć w celu
zamieszkania”, TP æрбалыгъд-
æрбалыгъд- [ärbalyγd-] TP czasownika
æрбалидзын
æрбатард- [ärbatard-J TP czasownika
æрбатæрын
æрбатæрын [ärbatäryn] „przygnać (sta¬
do)”, TP æрбатард-
æрбахаст- [ärbachašt-] TP czasownika
æрбахæссын
æрбахæссын [ärbachäššyn] „przynieść”,
TP æрбахаст-
æрбахæццæ уæвын [ärbachäccä łäwyn]
„dojść (do celu)”
æрбахонын [ärbachonyn] „zawołać, za¬
prosić”, TP æрбахуы(н)д-
æрбахуы(н)д- [ärbachły(n)d-] TP cza¬
sownika æрбахонын
æрбацæуын [ärbasäłyn] „wejść, przyjść,
przyjechać”, TP æрбацыд-
æрбацыд- [ärbasyd-] TP czasownika
æрбацæуын
æрвад [ärwad] „krewny, kuzyn”
æрвитын [ärwityn] „posyłać”, TP
æрвыст-
æрвыст- [ärwyšt-] TP czasownika
æрвитын
æргæвдын [ärgäwdyn] „zabijać, zarzy¬
nać”, TP æргæвст-
æргæвст- [ärgäwšt-] TP czasownika
æргæвдын
æргътæ [ärchtä] 1. mn. rzeczownika аргъ
æрдæг [ärdäg] „pół, połowa”
æрдз [ärz] „przyroda, natura”
æрзæ [äržä] „tysiąc”
æри! [äri!] ,,(po)daj!”
æркарст- [ärkaršt-] TP czasownika
æркæрдын
æркæрдын [ärkärdyn] „skosić”, TP
æркарст-
æрласт- [ärlašt-] TP czasownika
æрласын
æрласын [ärlašyn] „przyciągnąć, przy¬
wieźć, zwieźć”, TP æрласт-
æрлæуд- [ärläłd-] TP czasownika
æрлæууын
æрлæууæн [ärläłłän] „przystanek”
æрлæууын [ärläłłyn] „stanąć, zatrzymać
się”, TP æрлæуд-
æрмæст [ärmäšt] „tylko”
æрсытæ [äršytä] 1. mn. rzeczownika
apc
æртард- [ärtard-] TP czasownika
æртæрын
æртæ [ärtä] „trzy”
æртæрын [ärtäryn] „przygnać (stado)”,
TP æртард-
æртæуатон [ärtäłaton] „trzypokojowy”
æртгæнæгтæ [ärtkänäktä] „święto roz¬
palania ognisk”
æртиссæдзæм [ärtiššäzäm] „sześćdzie¬
siąty”
æртиссæдзы [ärtiššäzy] „sześćdziesiąt”
æртывæр [ärtywär] „potrójny, trzykrot¬
ny”
æртыгай [ärtygaj] „po trzy”
æртыккаг [ärtykkag] „trzeci”
æртыккæгæм [ärtykkägäm] „trzeci”
æртын [ärtyn] „trzydzieści”
æртындæс [ärtyndäš] „trzynaście”
æрфынæй кæнын [ärfynäj känyn] „za¬
snąć”
æрхуыссын [ärchłyššynt] „położyć się”
æрхуыст- [ärchłyšt-] TP czasownika
æрхуыссын
æрцагъд- [ärsaγd-] TP czasownika
æрцæгъдын
æрцæгъдын [ärsäγdyn] „obciąć”, TP
æрцагъд-
æрцæуинаг [ärsäłinag] „mający przyjść”
æрцæуын [ärsäłyn] „przyjść, nadejść,
przyjechać”, TP æрцыд-
æрцыд- [ärsyd-] TP czasownika
æрцæуын
300
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
арæзт æрцыди [aräšt ärsydi] „został
zbudowany”, p. § IIL6.10.2
æрымыст- [ärymyšt-] TP czasownika
æрымысын
æрымысын [ärymyšyn] „wymyślić”, TP
æрымыст-
æрытауын [ärytałyn] „pościelić, rozło¬
żyć”, TP æрытыд-
æрытыд- [ärytyd-] TP czasownika
æрытауын
æстай [äštaj] „osiemdziesiąt”
æстæм [äštäm] „ósmy”
æстдæс [äšttäš] „osiemnaście”
æууæнк [äłłänk] „zaufanie”
æфсад [äfšad] „armia, wojsko”
æфсæддон [äfšätton] „wojownik”
æфсæрм [äfšärm] „wstyd(liwość),
skromność”
æфсæст [äfšäšt] „syty, nakarmiony”
æфсымæр [äfšymär] „brat”
æфцæг [äfsäg] „szyja; przełęcz”
æхгæд [ächkäd] „zamknięty”
æхсад- [ächšad-] TP czasownika æхсын
æхсай [ächšaj] „sześćdziesiąt”
æхсайæм [ächšajäm] „sześćdziesiąty”
æхсæв [ächšäw] „noc”
æхсæвæр [ächšäwär] „kolacja”
æхсæвыгон [ächšäwygon] „nocą”
æхсæз [ächšäž] „sześć”
æхсæзæймаг [ächšäžäjmag] „szósty”
æхсæзæм [ächšäžäm] „szósty”
æхсæзыссæдзы [ächšäžyššäzy] „sto
dwadzieścia”
æхсæн [ächšän] „między”
æхсæр [ächšär] „orzech (laskowy)”
æхсæрæг [ächšäräg] „wiewiórka”
æхсæрдæс [ächšärdäš] „szesnaście”
æхсидгæ [ächšidgä] „gotujący się”
æхсидын [ächšidyn] „gotować się,
wrzeć”, TP æхсыст-
æхсин [ächšin] „dama, księżniczka”
æхсызгон [ächšyžgon] „miły, miło”
æхсын [ächšyn] „myć, prać”, TP æхсад-
æхсыст- [ächšyšt-] TP czasownika
æхсидын
æххæст [ächchäšt] „pełny, cały”
æххæст кæнын [ächchäšt känyn] „re¬
alizować, dotrzymywać słowa”
æххормаг [ächchormag] „głodny”
æххуыс [ächchłyš] „pomoc”
æххуыс кæнын [ächchłyš känyn]
„pomagać”
тагъд æххуыс [taγd ächchłyš] „pogo¬
towie ratunkowe”
æхца [ächsa] „pieniądze”
æцæг [äsäg] „prawdziwy, rzeczywisty”
æцæгæлон [äsägäłon] „obcy”
бабырст- [babyršt-] TP czasownika 6a-
бырсын
бабырсын [babyršyn] „napaść, wtar¬
gnąć”, TP бабырст-
бавæрд- [baward-J TP czasownika
бавæрын
бавæрын [bawäryn] „włożyć, wstawić;
pochować (zmarłego)”, TP бавæрд-
бадæн [badan] „siedzenie (to, na czym
się siedzi)”
бадт- [batt-] TP czasownika бадын
бадын [badyn] „siedzieć”, TP бадт-
бадзурын [bazuryn] „przemówić;
zadzwonić, zatelefonować”, TP 6a-
дзырд-
бадзырд- [bazyrd-] TP czasownika 6a-
дзурын
базард- [bazard-] TP czasownika база-
рын
базарын [bažaryn] „zaśpiewać”, TP 6a-
зард-
баззад- [bažžad-] TP czasownika баз-
зайын
баззайын [bažžajyn] „(po)zostać, nadal
istnieć”, TP баззад-
301
Osetyjsko-polski słoumiczek wyrazów...
базмæлд- [bažmäld-] TP czasownika
базмæлын
базмæлын [bažmälyn] „zadrżeć”, TP
базмæлд-
базонгæ кæнын [bažongä känyn] „(za)
poznać”
базонгæ уæвын [bažongä łäwyn] „(za)
poznać się”
базонын [bažonyn] „dowiedzieć się, po¬
znać, nauczyć się”, TP базы(н)д-
базы(н)д- [bažy(n)d-] TP czasownika
базонын
базыр [bažyr] „skrzydło”
байгом [bajgom] „otwarty”
байгом кæнын [bajgom känyn] „ot¬
wierać”
байдайын [bajdajyn] „zacząć”, TP
байдыд-
байдыд- [bajdyd-] TP czasownika
байдайын
баййафын [bajjafyn] „dogonić, zdążyć
(na pociąg), złapać”, TP баййæфт-
баййæфт- [bajjäft-] TP czasownika
баййафын
байрад- [bajrad-] TP czasownika
байрайын
байрайын [bajrajyn] „ucieszyć się”, TP
байрад-
байрæзт- [bajräšt-] TP czasownika
байрæзын
байрæзын [bajräžyn] „podrosnąć, uros¬
nąć”, TP байрæзт-
байст- [bajšt-] TP czasownika байсын
байсын [bajšyn] „wziąć”, TP байст-
байуарын [bajłaryn] „podzielić”, TP
байуæрст-
байуæрст- [bajłäršt-] TP czasownika
байуарын
бакæнын [bakänyn] „zrobić; otworzyć;
położyć”, TP бако(н)д-
бако(н)д- [bako(n)d-] TP czasownika
бакæнын
бакъахдзæф кæнын [bakächcäf känyn]
„wkroczyć”
бакъуылымпы кæнын [bak’łylympy
känyn] „stawić opór”
бал [bal] „wiśnia”
балæвар кæнын [baläwar känyn] „dać
w podarunku”
балхæд- [balchäd-] TP czasownika
балхæнын
балхæнын [balchänyn] „kupić”, TP
балхæд-
балц [bals] „podróż”
бамбарын [bambaryn] „zrozumieć”, TP
бамбæрст-
бамбæрст- [bambäršt-] TP czasownika
бамбарын
бандон [bandon] „stołek, krzesło; ław¬
ka”
банхъæлмæ кæсын [banąälmä käšyn]
„poczekać”
банцад- [bancad-] TP czasownika бан-
цайын
банцайын [bancajyn] „przestać”, TP
банцад-
бар [bar] „wola; prawo”
барæг [baräg] „jeździec, rycerz”
барæн [barän] „waga”
барджын [bardżyn] „władny, mogący,
uprawniony”
барст- [baršt-] TP czasownika барын
барц [bars] „grzywa”
барын [baryn] 1. „mierzyć, ważyć”, 2.
„wybaczać”, TP барст-
бас [bas] „rosół”
басгарын [baškaryn] „odwiedzać”
баст- [bašt-] TP czasownika бæттын
басудзын [bašuzyn] „spalić (się), spło¬
nąć, sparzyć (się)”, TP басыгъд-
басыгъд- [bašyγd-] TP czasownika 6a-
судзын
батухын [batuchyn] „zawinąć”, TP 6a-
ТЫХТ-
302
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
батыхт- [batycht-] TP czasownika бату-
ХЫН
бауагъд- [bałaγd-] TP czasownika бау-
адзын
бауадзын [bałazyn] „pozwolić; puścić”,
TP бауагъд-
бауæндыд- [bałändyd-] TP czasownika
бауæндын
бауæндын [bałändyn] „odważyć się,
ośmielić się”, TP бауæндыд-
баулæфыд- [bauläfyd-] TP czasownika
баулæфын
баулæфын [bauläfyn] „odpocząć”, TP
баулæфыд-
бафарст- [bafaršt-] TP czasownika
бафæрсын
бафæдзæхст- [bafäzächšt-] TP czasow¬
nika бафæдзæхсын
бафæдзæхсын [bafäzächšyn] „przyka¬
zać”, TP бафæдзæхст-
бафæллад- [bafällad-] TP czasownika
бафæллайын
бафæллайын [bafällajyn] „zmęczyć
się”, TP бафæллад-
бафæрсын [bafäršyn] „zapytać”, TP 6a-
фарст-
бафтауын [baftałyn] „dodać”, TP баф-
тыд-
бафтыд- [baftyd-] TP czasownika баф-
тауын
бафхæрд- [bafchärd-] TP czasownika
бафхæрын
бафхæрын [bafchäryn] „obrazić”, TP
бафхæрд-
бахаст- [bachašt-] TP czasownika
бахæссын
бахатыр кæнын [bachatyr känyn] „wy¬
baczyć”
бахæрын [bachäryn] „zjeść”, TP бахорд-
бахæссын [bachäššyn] „wnieść, przy¬
nieść”, TP бахаст-
бахизын [bachižyn] „wejść, przedostać
się”, TP бахызт-
бахойын [bachojyn] „zastukać,
zapukać”, TP бахост-
бахонын [bachonyn] „zawołać;
zaprosić”, TP бахуынд-
бахорд- [bachord-] TP czasownika
бахæрын
бахост- [bachošt-] TP czasownika 6a-
хойын
бахуынд- [bachłynd-] TP czasownika
бахонын
бахызт- [bachyšt-] TP czasownika бахи-
ЗЫН
бахъуаджы рæстæджы [baąładźy
räštädży] „w razie potrzeby”
бацамонын [basamonyn] „pokazać”, TP
бацамынд-
бацамынд- [basamynd-] TP czasownika
бацамонын
бацæуæн [basäłän] „wejście, wjazd, do¬
stęp”
бацæуын [basäłyn] „wejść, podejść”, TP
бацыд-
бацин кæнын [basin känyn] „ucieszyć
się”
бацыд- [basyd-] TP czasownika
бацæуын
бæгæны [bägäny] „piwo”
бæгъæмвад [bäγämwad] „bosonogi”
бæззын [bäžžyn] „nadawać się, pasować,
być odpowiednim”
бæлас [bälaš] „drzewo”
бæлæгъ [bäläγ] „łódź”
бæллыд- [bällyd-] TP czasownika
бæллын
бæллын [bällyn] „marzyć, dążyć (do
czegoś)”, TP бæллыд-
бæрæг [bäräg] 1. „znany, określony”, 2.
„wyróżniający się,” 3. „wyraźny”
бæрæгбон [bärägbon] „święto, uroczy¬
stość”
бæргæ [bärgä] „być może; oczywiście;
prawdopodobnie; żeby tylko!”
303
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
бæрз [bärž] „brzoza”
бæрзæнд [bäržänd] „wysokość; pagórek”
бæрзонд [bäržond] „wysoki”
бæрц [bärs] „miara, ilość; około”
бæстæ [bäštä] „kraj, kraina”
бæсты [bäšty] „zamiast”
бæттын [bättyn] „wiązać, łączyć”, TP
баст-
бæх [bach] „koń”
бийын [bijyn] „pleść”, TP быд-
билет [biljet] „bilet”
бинонтæ [binontä] „rodzina”
бирæ [Ыгæ] „dużo, wiele”
бирæгъ [biräγ] „wilk”
бон [bon] 1. „dzień”, 2. „siła”
бон уæвын [bon läwyn] „móc, być
w stanie” (p. § III.6.13.3)
бонрухс [bonruchš] „światło dzienne”
бузныг [bužnyg] „wdzięczny; dziękuję”
булкæ [bulka] „bułka”
бур [bur] „żółty”
быд- [byd-] TP czasownika бийын
быдираг [bydirag] „równinny”
быдыр [bydyr] „równina, step”
был [byl] „brzeg; nad (brzegiem); warga”
былой [byloj] „o grubych wargach”
бын [byn] „korzeń, podstawa, funda¬
ment; dno; pod”
бынат [bynat] „miejsce”
бындз [byndz] „mucha”
вæййын [wäjjyn] „bywać; zdarzać się”,
p. уын, уæвын (§ IIL6.6.1.2.10)
вилкæ [wilka] „widelec”
гаджидау [gadżidal] „toast”
гал [gal] „byk, wół”
галиу [galił] „lewy”
галиуæрдæм [galilärdäm] „w (na)
lewo”
гам [gam] „brud; podskórny tłuszcz, sad¬
ło”
гæнах [gänach] „twierdza”
гæпп [gäpp] „skok”
гæпп кæнын [gäpp känyn] „skakać”
гæрзтæ [gärštä] 1. „bielizna, odzież”, 2.
„broń”
гæсгæ [gäškä] „według (dosł.: patrząc)”
гæххæт [gächchät] „papier”
гектар [gjektar] „hektar”
гогыз [gogyž] „indyk”
горæт [gorät] „miasto”
горæтаг [gorätag] „mieszkaniec miasta”
грекъ [grjek] „Grek”
гуыбын [glybyn] „brzuch”
гуыбыр [glybyr] „zgięty, zgarbiony”
гуыпп ныккæнын [głypp nykkänyn]
„trzasnąć (z hukiem)”
гуырæн [głyrän] „urodzenie, pochodze¬
nie”
гуырæн бон [glyrän bon] „urodziny”
гуырд- [glyrd-] TP czasownika гуырын
гуырд [glyrd] „urodzony”
гуырдз [glyrz] „zarodek, embrion”
гуырдзиаг [głyrziag] „gruziński, Gru-
zin
гуырдзы [glyrzy] „Gruzini”
Гуырдзыстон [Głyrzyšton] „Gruzja”
гуырын [glyryn] „rodzić się”, TP гуырд-
гыцци [gycci] „mama”
гыццыл [gyccyl] „mały; mało, niewiele”
иу гыццыл [U gyccyl] „trochę”
гъа [ha] wykrzyknik (p. § II.3.3.10.6)
гъæй [häj] „hej!”
гъæйтт [häjtt] „no! jazda!”
гъопп [hopp] „hop!”
дам [dam] „podobno, jak mówią, powia-
dają”
даргъ [dary] „długi”
дард- [dard-] TP czasownika дарын
дарын [daryn] „trzymać”, TP дард-
хи дарын [chi daryn] „zachowywać
się”
304
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
даст- [dašt-] TP czasownika дасын
дасын [dašyn] 1. „golić”, 2. „kosić”, TP
даст-
хи дасын [chi dašyn] „golić się”
дауæг [dałäg] „mitologiczny duch”
дæ [dä] 1. „cię (ciebie), twój...”
(p. § III.5.2.3.2), 2. „jesteś” (p.
§ III.6.6.1.2.10)
дæгъæл [däγäl] „klucz”
дæдæй [dädäj] „ojej!”
дæлæмæ [dälämä] „pod, poniżej, w dół”
дæлвæндаг [dälwändag] „miejsce (w gó¬
rach) znajdujące się poniżej drogi (pod
drogą)”
дæле [dälje] „na dole, dołem”
дæлиау [däliał] „nisko”
дæллаг [dällag] „dolny”
дæм [däm] p. § III.5.2.3.2
дæн [dän] „jestem” (p. § III.6.6.1.2.10)
дæндаг [dändag] „ząb”
дæс [däš] „dziesięć”
дæсаздзыд [däšažzyd] „dziesięcioletni”
дæсæм [däšäm] „dziesiąty”
дæттæ [dättä] 1. mn. rzeczownika дон
дæттын [dättyn] „dawać”, TP лæвæрд-
[läwärd-]
дæу [däł] p. § III.5.2.2.2
дæхæдæг [dächädäg] „ty sam”
дæхи(он) [dächi(on)] „twój własny”
демæ [djemä] p. § III.5.2.3.2
денджыз [djendżyž] „morze”
дис кæнын [dis känyn] „dziwić się”
диссаг [diššag] „cud, coś niezwykłego;
zdumiewający”
дих [dich] „część”
дих кæнын [dich känyn] „dzielić się
(na)”
додой [dodoj] „smutek; biada!”
дойны [dojny] „spragniony, pragnienie”
дойны кæнын [dojny känyn] „prag¬
nąć, odczuwać pragnienie”
дойны мын y [dojny myn u] „chce mi
się pić”
домд- [domd-] TP czasownika домын
дон [don] „woda; rzeka”
домын [domyn] „domagać się”, TP домд-
дондзау [dondzał] „nosiwoda”
дуар [dłar] „drzwi”
дуаргæс [dłargäš] „odźwierny”
дукани [dukani] „sklep”
дур [dur] „kamień”
дурæвзалы [duräwžaly] „węgiel kamien¬
ny”
дурын [duryn] „kamienny”
дуцын [dusyn] „doić”, TP дыгъд-
ды/ф7 „ty”, p. §111.5.2.2.2
дывæр [dywär] „dwukrotny”
дыгай [dygaj] „po dwa”
дыгъд- [dyγd-] TP czasownika дуцын
дызæрдыг [dyžärdyg] „wątpiący, waha¬
jący się”
дыккаг [dykkag] „drugi”
дыккæгæм [dykkägäm] „drugi”
дылД/у/Ур. §111.5.2.3.2
дымгæ [dymgä] „wiatr” (dosł.: dmący”)
дымд- [dymd-] TP czasownika дымын
дымын [dymyn] „dąć, dmuchać, palić
(papierosy)”, TP дымд-
дын [dyn] p. § III.5.2.3.2
дыргъ [dyrγ] „owoc”
дыргъдон [dyrγdon] „sad (owocowy)”
дыууадæс [dyłładäš] „dwanaście”
дыууæ [dylłä] „dwa”
джауыр [dżałyr] „giaur, niewierny”
джитъри [dżit’ri] „ogórek”
дзаг [zag] „pełny”
дзаума [załma] „odzież; rzeczy, narzę¬
dzia, sprzęt”
дзæбæх [zäbäch] „dobry, dobrze”
дзæгъæл [zäγäl] „daremny, na darmo,
daremnie”
дзидза [ziza] „mięso”
дзуапп [złapp] „odpowiedź”
305
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
дзуар [złar] „krzyż; anioł, święty”
дзуг [zug] „stado”
дзул [zul] „chleb”
дзуринаг [zurinag] „to, co winno zostać
powiedziane”
дзурын [zuryn] „mówić”, TP дзырд-
дзы [zy] „tam”, p. § III.5.2.4.3
дзыллæ [zyllä] „lud, tłum”
дзыпп [zypp] „kieszeń”
дзырд [zyrd] „słowo”, TP czasownika
дзурын
дзырдуат [zyrdłat] „słownik”
дзыцца [zycca] „mama”
жилет [żiljet] „kamizelka”
журнал [żurnal] „czasopismo”
журналист [żurnalist] „dziennikarz”
завод [zawód] „zakład, fabryka”
загъд- [žayd-] TP czasownika зæгъын
загъдæуы [žaγdäły] „mówi się” (p.
§ 111.6.14.1)
зад- [zad-] TP czasownika зайын
заз [žaž] „choinka”
зазхæссæн [žažchäššän] „dzień noszenia
choinki”
зайын [žajyn] „rosnąć, rodzić się”, TP
зад-
заман [žaman] „czas”
зарæг [žaräg] „śpiew, pieśń”
зард- [žard-] TP czasownika зарын
зарын [žaryn] „śpiewać”, TP зард-
зæгъын [žäγyn] „powiedzieć”, TP загъд-
зæд [žäd] „duch niebieski” (opowiednik
awestyjskiego yazata]
зæйц [žäjs] „potomstwo”
зæрдæ [žärdä] „serce”
зæрдæмæ цæуын [žärdämä säłyn]
„podobać się”
зæрдæхалæн [žärdächalän] „rozdziera¬
jący serce”
зæрдæхæлар [žärdächälar] „życzliwy,
nastawiony przyjaźnie (serdecznie)”
зæрдæхъæлдзæг [žärdäąälzäg] „wesoły,
wesoło (z radosnym sercem)”
зæрдиаг [žärdiag] „serdeczny, serdecz¬
nie”
зæронд [žärond] „stary”
зæхх [žächch] „ziemia”
здæхт- [ždächt-] TP czasownika здæхын
здæхын [ždächyn] „wracać”, TP здæхт-
зети [žjeti] „oliwa”
зилын [žilyn] „spoglądać; obracać się,
krążyć; kręcić”, TP зылд-
змæлд- [žmäld-] TP czasownika змæлын
змæлын [žmälyn] „poruszać się”, TP
змæлд-
знаг [žnag] „wróg, przeciwnik”
знон [žnon] „wczoraj”
зонадон [žonadon] „naukowy”
зонгæ [žongä] „znajomy”
зонд [žond] „rozum, wiedza”
зондамонæг [žondamonäg] „wycho¬
wawca”
зондджын адæм [žontczyn adäm] „ucze¬
ni (ludzie)”
зонын [žonyn] „wiedzieć, znać, umieć”,
TP зы(н)д-
зул [žul] „krzywy, krzywo”
зыд кæнын [žyd känyn] „być łakomym”
зылд- [žyld-] TP czasownika зилын
зымæг [žymäg] „zima”
зымæгон [žymägon] „zimowy”
зын [žyn] „trudny, trudno”
зынаргъ [žynarγ] „drogi, drogocenny”
зынг [žyng] „ogień; zapalniczka”
зынгæ [žyngä] „znany, wybitny, ważny”
зы(н)д- [žy(n)d-] TP czasownika зонын
зынд- [žynd-] TP czasownika зынын
зынын [žynyn] „pojawiać się”, TP зынд-
и [i] „jest”, p. § III.6.6.1.2.10
ивар [iwar] 1. „kara”, 2. „zakaz”
306
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
изæр [ižär] „wieczór”
иннæ [inna] „następny, drugi, inny”
ир Л<7 „naród osetyjski, Osetyjczycy”
ирæттæ [irättä] „Osetyjczycy”, p. ирон
ирон [iron] „osetyjski, Osetyjczyk”
иртасæн [irtašän] „badawczy”
Ирыстон [Iryšton] „Osetia”
ис [iš] „jest”, p. § III.6.6.1.2.10
искæд [iškäd] „kiedyś, kiedykolwiek”
искæм [iškäm] „gdzieś, gdziekolwiek”
искæцы [iškäsy] „jakikolwiek”
искуы [iškły] „kiedyś, kiedykolwiek,
gdzieś, gdziekolwiek”
искуыдæм [iškłydäm] „dokądś”
ист- [išt-] TP czasownika исын
исты [išty] „cokolwiek”
исчи [išczi] „ktoś, ktokolwiek”
исын [išyn] „brać; przyjmować”, TP ист-
иту [itu] „żelazko”
иу [ił] „jeden”
иуæндæс [iłändäš] „jedenaście”
иуæндæсæм [iłändäšäm] „jedenasty”
иугай [iłgaj] „po jednym, pojedynczo”
иумæ [iłmä] „razem”
иумæйаг [iłmäjag] „wspólny”
иу(у)ыл(дæр) [ił(ł)yl(där)] „całkiem,
wszystko, wszyscy”
их [ich] „lód”
йас [jaš] p. ac [as]
йæ [jä] „jego / jej”, p. § III.5.2.4.3
йæм [jäm] p. § III.5.2.4.3
йæхæдæг [jächädäg] ,,on(a) sam(a)”
йæхи(он) [jächi(on)] „jego / jej własny”
йеддæмæ [jettämä] „oprócz”
йемæ [jemä] p. § III.5.2.4.3
йыл/уу/Ур. §111.5.2.4.3
йын [jyn] p. § III.5.2.4.3
кад [kad] „godność, honor, cześć”
кадæг [kadäg] „opowieść, poemat epi¬
cki, pieśń, ballada”
кадджын [kaczczyn] „honorowy”
кадджытæ [kaczczytä] 1. mn. rzeczowni¬
ka кадæг
калак [kalak] „miasto”
калд- [kald-] TP czasowników калын
i кæлын
калын [kalyn] „lać; sypać; zrzucać”, TP
калд-
каплитæ [kaplitä] „krople”
кар [kar] „wiek” (liczba przeżytych lat)
кард [kard] „nóż”
карк [kark] „kura”
карст- [karšt-] TP czasownika кæрдын
картоф [kartof] „ziemniak”
каст- [kast-] TP czasownika кæсын
каст фæуын [kast fäłyn] „ukończyć
(szkołę)”, p. § III.6.8.9.1.5
катай [kataj] „niepokój; rozpacz”
кау [kał] „płot”
кафæг [kafäg] „tancerz”
кафт [kaft] „taniec”
кафыд- [kafyd-] TP czasownika кафын
кафын [kafyn] „tańczyć”, TP кафыд-
кæвдæс [käwdäš] „żłób”
кæвдæсард [käwdäšard] „urodzony
w żłobie”
кæд [käd] „jeśli, gdy, chociaż”
кæдæм [kädäm] „dokąd”
кæддæр [kättär] „kiedyś”
кæддæриддæр [kättärittär] „zawsze”
кæй [käj] „czyj”, p. § III.5.10 pod чи
кæйдæр [käjdär] „cudzy (kogoś innego)”
кæлмæрзæн [käłmäržän] „chusta”
кæлын [kälyn] „płynąć, cieknąć, lać się”,
TP калд-
кæм [kam] „gdzie”
кæмæн [kämän] p. чи (§ III.5.10)
кæмдæр [kämdär] „gdzieś”
кæмттæ [kämttä] 1. mn. rzeczownika
KOM
кæнæ ... кæнæ ... [känä ... känä ..]
„albo... albo...”
307
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
кæнын [känyn] „robić, czynić”, TP
ко(н)д-
кæрæдзи [käräzi] „nawzajem, wzajem-
me
кæрдæг [kärdäg] „trawa, zioła”
кæрдо [kärdo] „gruszka”
кæрдын [kärdyn] „kroić, ciąć, ciosać”,
TP карст-
кæркдон [kärgdon] „kurnik”
кæрон [käron] „brzeg, skraj; koniec”
кæрт [kart] „podwórko”
кæрц [kärs] „futro”
кæсаг [käšag] „ryba”
кæсаглас [käšaglaš] „czapla”
кæсæг [käšäg] „czytelnik”
кæсæг [käšäg] „Kabardyjczycy (kauka¬
scy sąsiedzi Osetyjczyków)”
кæсæнцæстытæ [käšänsäštytä] „okula¬
ry”
кæстæр [käštär] „młodszy”
кæсын [käšyn] 1. „patrzeć”, 2. „czytać”,
3. „wydawać się”, TP каст-
кæуын [käłyn] „płakać”, TP куыд-
кæф [käf] „wielka ryba”
кæхцгæнæн [kächskänän] „dzień robie¬
nia kielichów” (pogańskie święto)
кæцæй [käsäj] „skąd”
кæцы [käsy] „który”
кæцыдæр [käsydär] „jakiś”
кино [kino] „film, kino”
кинотеатр [kinotjeatr] „kino”
киткæф [kitkäf] „potwór morski”
кой кæнын [ko] känyn] „wspominać”
колхозон [kolchožon] „kołchoźnik”
kom [kom] 1. „usta, otwór”, 2. „wąwóz,
dolina”
KOMKOMM$ftomfa?tf7raą/„naprzeciw(ko)”
ко(н)д- [ko(n)d-] TP czasownika кæнын
Куадзæн [Kłazän] „Wielkanoc”
кувинаг [kuwinag] „potrawy i napoje
spożywane w intencji zmarłego przy
jego grobie”
кувын [kuwyn] „modlić się, czcić”, TP
куывд-
кул [kul] „kałuża, bajoro; staw; bagno”
курын [kuryn] „prosić”, TP куырд-
кусæг [kušäg] „pracownik, robotnik”
кусинаг [kušinag] „to, co trzeba zrobić”
кусын [kušyn] „pracować”, TP куыст-
куы [kły] „przecież, gdy(by), jeśli”
куывд- [kływd-] TP czasownika кувын
куывд [kływd] „modlitwa; uczta, przy¬
jęcie”
куыд [kłyd] „jak; niech(aj)”
куыд- [kłyd-] TP czasownika кæуын
куыддæр [kłyttär] „skoro tylko”
куыдз [kłyz] „pies”
куыр [kłyr] „byk”
куырд [kłyrd] „kowal”
куырд- [kłyrd-] TP czasownika курын
куырм [kłyrm] „ślepy”
куыст [kłyšt] „praca”, TP czasownika
кусын
куыстуат [kłyštłat] „zakład pracy”
къабæзтæ [k’abäštä] „kończyny”
къаддæр [k’attär] „mniej, mniejszy”
къай [k’aj] „para” (dwa, dwaj, dwie,
dwoje)
къалиу [k’alił] „gałąź, gałązka”
къам [k’am] „karta (do gry); fotografia”
къаннæг [k’annäg] „mały”
къаробкæ [käropkä] „pudełko”
къах [k’ach] „noga”
къахæн [k’achän] „kilof”
къахкъух [k’achk’uch] „palec u nogi”
къахт- [k’acht-] TP czasownika къахын
къахын [k’achyn] „kopać; włamać się”,
TP къахт-
къæбæр [k’äbär] „kawałek chleba”
къæвда [k’äwda] „deszcz; brzydka po¬
goda”
къæдзæх [k’äzäch] „skała; grzbiet gór¬
ski”
308
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
къæдзой [k’äzoj] „mocno garbaty, bar¬
dzo krzywy”
къæй [k’äj] „piec kuchenny; warstwa;
łupek”
къæм [k’äm] „włosek”
къæпхæн [k’äpchän] „stopień (nauko¬
wy)”
къæс [k’äš] „chata”
къæсæр [k’äšär] „próg”
кълас [k’laš] „klasa”
къона [k’ona] „ognisko (domowe); miły”
къорд [k’ord] „grupka; kilka, kilku”
кърандас [k’randaš] „ołówek”
къул [k’ul] „ściana; zbocze, skłon (góry)”
къус [k ’uš] „miseczka; filiżanka”
къух [k’uch] „ręka”
къуыдыр [k’łydyr] „pień, kloc”
къуылых [k’łylych] „kulawy”
къуым [k’łym] „kąt”
къуымых [k’łymych] „tępy”
къуыри [k’łyri] „tydzień”
къуырисæр [k’łyrišär] „poniedziałek”
ласт- [lašt-] TP czasownika ласын
ласын [lašyn] ciągnąć”, TP ласт-
лауыз [lałyž] „blin”
лауызгæнæн [lalyžgänän] „pieczenie
blinów”
лæвар [läwar] „podarunek”
лæвæрд- [läwärd-] TP czasownika
дæттын
лæвæрд [läwärd] „zadanie (domowe)”
лæг [läg] „mężczyzna, człowiek, mąż”
лæгæт [lägät] „jaskinia”
лæгхор [lägchor] „ludożerca”
лæдзæг [läzäg] „kij”
лæмæгъ [lämäy] „słaby”
лæппу [läppu] „chłopiec”
лæппын [läppyn] „dziecko”
лæууыд- [läłłyd-J TP czasownika
лæууын
лæууын [läłłyn] „stać”, TP лæууыд-
ленк [Ijenk] „pływanie”
ленк кæнын [Ijenk känyn] „pływać”
лечъыр [Ijecz’yr] „lekarz”
лидзæг [lizäg] „uciekinier, przesiedle¬
niec”
лидзын [lizyn] „uciekać, porzucać miej¬
sce zamieszkania”, TP лыгъд-
лыг [lyg] „odcięty, cięcie”
лыг кæнын [lyg känyn] „kroić, ciąć”
лыгъд- [lyyd-] TP czasownika лидзын
лымæн [lymän] „przyjaciel”
ма [ma] „no; jeszcze; nie”
мад [mad] „matka”
мадыхай [madychaj] „mamusia”
май [maj] „maj”
майдан [majdan] „medal” (!)
макуы [makly] „nigdy”
марæг [maräg] „zabójca”
маргъ [mary] „ptak”
мард [mard] „martwy, trup, zwłoki”
мард- [mard-] TP czasowników марын
i мæлын
марзт- [maršt-] TP czasownika мæрзын
марын [maryn] „zabijać”, TP мард-
мауал [malał] „(już) więcej nie”
мах [mach] „my” (p. § III.5.2.2.3)
мацы [masy] „nic”
мачи [maczi] „nikt”
машинæ [maszinä] „auto, samochód”
мæ [mä] „mnie, mój” (p. § III.5.2.3.1)
мæгуыр [mägłyr] „biedny, biedak”
мæгуырæг [mägłyräg] „biedak”
мæй [mäj] „księżyc; miesiąc”
мæйрухс [mäjruchš] „światło księżyca”
мæлæт [mälät] „śmierć”
мæлын [mälyn] „umierać”, TP мард-
мæм [mäm] p. § III.5.2.3.1
мæн [män] „mnie” (p. § III.5.2.2.1)
мæнæу [mänäł] „pszenica”
мæнгард [mängard] „oszust”
309
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
мæрдджын [märtczyn] „osoba w żałobie
po stracie bliskiego krewnego”
мæрзын [märžyn] „zamiatać; wycierać”,
TP марзт-
мæсты [mäšty] „zły, rozgniewany”
мæсыг [mäšyg] „wieża, baszta”
мæхæдæг [mächädäg] „ja sam”
мæхи(он) [mächi(on)] „mój własny”
мемæ [mjemä] p. § IIL5.2.3.1
ми [mi] „działanie”
ми кæнын [mi känyn] „działać, robić,
czynić, pracować”
мивдисæг [miwdišäg] „czasownik”
мигъ [miγ] „chmura, mgła”
мидæг [midäg] „w, wewnątrz”
мидæмæ [midämä] „do środka”
мидæхсæв [midächšäw] „środek nocy”
мидис [midiš] „treść, istota”
мин [min] „tysiąc”
минас кæнын [minaš känyn] „ucztować”
минæвар [minäwar] „posłaniec, pośred¬
nik”
министрад [ministrad] „ministerstwo”
миниуæг [miniłäg] „właściwość, cecha
(charakteru), jakość”
мит [mit] „śnieg”
мой [moj] „mąż, małżonek”
мойджын [mojdżyn] „mężatka”
мыггаг [mykkag] „ród; rodzina; nazwi¬
sko”
мыд [myd] „miód”
мыдыбындз [mydybyndz] „pszczoła”
мыл [myl] p. § III.5.2.3.1
мын [myn] p. § III.5.2.3.1
мысан [myšan] „cel”
мыст- [myšt-] TP czasownika мысын
мысын [myšyn] „wymyślać (mieć pomy¬
sły)”, TP мыст-
над кæнын [nad känyn] „bić”
над- [nad-] TP czasowników найын
i нæмын
найын [najyn] „kąpać”, TP над-
хи найын [chi najyn] „kąpać się”
нал [nal] „już (więcej) nie”
налат [nalat] „przebiegły”
нарæг [naräg] „wąski, ciasny, cienki;
szczupły”
нарт(æ) [nart(ä)] „Nartowie” (legendarni
poprzednicy Osetyjczyków, bohatero¬
wie ludowego
eposu osetyjskiego pt. Нарты
кадджытæ [Narty kaczczytä] „Opo¬
wieści nartyjskie”)
нартхор [nartchor] „kukurydza”
насос [nasos] „pompa”
нау [nal] „statek”
наукон [naukon] „naukowy”
нæ [nä] 1. „nas, nasz” (p. § III.5.2.3.3), 2.
„nie”
нæдæр ... нæдæр ... [nädär ... nädär ...]
„ani... ani...”
нæй [näj] „nie jest, nie ma (kogo, czego)”
нæм [näm] p. § III.5.2.3.3
нæма [näma] „jeszcze nie”
нæмын [nämyri] „bić”, TP над-)
нæу [näł] „nie jest”
нæуæдз [näłäz] „dziewięćdziesiąt”
нæхæдæг [nächädäg] „my sami / same”
нæхи(он) [nächi(on)] „nasz własny”
негасдæр [njegaštär] „my wszyscy”
немæ [njemä] p. § III.5.2.3.3
немыц [njemys] „Niemcy (naród)”
немыцаг [njemysag] „niemiecki, Nie¬
miec”
низ [niž] „choroba”
никæд [nikäd] „nigdy”
никæдæм [nikädäm] „donikąd”
никæм [nikäm] „nigdzie”
никæмæн [nikämän] „nikomu”
никæцы [nikäsy] „żaden”
никуы [nikły] „nigdzie, nigdy”
никуыцæй [nikłysäj] „znikąd”
ницæмæн [nisämän] „na nic”
310
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
ницуал [nisłal] „już (więcej) nie”
ницы [nisy] „nic”
ничи [niczi] „nikt”
hoγ [nog] „nowy”
ногæй [nogäj] „znów, znowu”
ноджы [nodży] „jeszcze ...” (przed com-
paratiwem)
ноджыдæр [nodźydär] „jeszcze”
НОЗТ- [nošt-] TP czasownika нуазын
ном [nom] „imię”
номдар [nomdar] „rzeczownik”
нуазаг [nłažag] „pijak”
нуазын [nłažyn] „pić”, TP нозт-
нудæс [nudäš] „dziewiętnaście”
ныббарст- [nypparšt-] TP czasownika
ныббарын
ныббарын [nypparyn] „wybaczyć”, TP
ныббарст-
ныв [nyw] „obraz, rysunek”
ныгæд [nygäd] „zakopany, pochowany,
pogrzebany”
ныгуылæн [nygłylän] „zachód (słońca,
także: strona świata)”
ныгуылæнырдæм [nygłylänyrdäm]
„w kierunku zachodnim”
ныззард- [nyžžard-] TP czasownika
ныззарын
ныззарын [nyžžaryn] „zaśpiewać”, TP
ныззард-
ныййард- [nyjjard-] TP czasownika
ныййарын
ныййарджытæ [nyjjardżytä] „rodzice”
ныййарын [nyjjaryn] „urodzić”, TP
ныййард-
ныккæнын [nykkänyn] „sprowadzić
w dół”, TP ныкко(н)д-
ныкко(н)д- [nykko(n)d] TP czasownika
ныккæнын
ныл [nyl] p. § III.5.2.3.3
ныллæууыд- [nyllättyd-] TP czasownika
ныллæууын
ныллæууын [nylläłłyn] „stanąć, zatrzy¬
mać się”, TP ныллæууыд-
нымад- [nymad-] TP czasownika
нымайын
нымад [nymad] „obliczenie, ustalenie”
нымайын [nymajyn] 1. „liczyć”, 2. „uwa¬
żać (za)”, 3. „szanować”, TP нымад-
нымæц [nymäs] „liczba”
нын [nyn] p. § III.5.2.3.3
ныннад- [nynnad-] TP czasownika
ныннайын
ныннайын [nynnajyn] „wykąpać”, TP
ныннад-
хи ныннайын [chi nynnajyn] „wyką¬
pać się”
ныннæрыд- [nynnäryd-] TP czasownika
ныннæрын
ныннæрын [nynnäryn] „zagrzmieć”, TP
ныннæрыд-
ныр [nyr] „teraz”
нырид [nyrid] „już”
нырма [nyrma] „jeszcze”
нырризын [nyrrižyn] „zadrżeć”, TP
ныррызт-
ныррызт- [nyrryšt-] TP czasownika
нырризын
ныртæккæ [nyrtäkkä] „teraz, zaraz”
нысан [nyšan] „znak; zastaw; cel”
ныссагъд- [nyššaγd-] TP czasownika
ныссадзын
ныссадзын [nyššazyn] „posadzić (rośli¬
ny)”, TP ныссагъд-
ныттыхст- [nyttychšt-] TP czasownika
НЫТТЫХСЫН
ныттыхсын [nyttychšyn] „uściskać się”,
TP ныттыхст-
ныууагът- [nyłłacht-] TP czasownika
ныууадзын
ныууадзын [nyłłazyn] „zostawić”, TP
ныууагът-
ныфс [nyfš] „nadzieja; wiara”
ныхас [nychaš] „rozmowa; miejsce roz¬
mów (wiejskie forum)”
311
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
ныхас кæнын [nychaš känyn] „roz¬
mawiać”
ныхмæ [nychmä] „przeciw(ko)”
ныхсад- [nychšad-] TP czasownika
НЫХСЫН
ныхсын [nychšyn] „umyć”, TP ныхсад-
хи ныхсын [chi nychšyn] „umyć się”
ныххауд- [nychchałd-] TP czasownika
ныххауын
ныххауын [nychchałyn] „upaść, prze¬
wrócić się”, TP ныххауд-
ныххæццæ уæвын [nychchäccä łäwyn]
„dojechać”
ныццавд- [nyccawd-] TP czasownika
ныццæвын
ныццæвын [nyccäwyn] „uderzyć”, TP
ныццавд-
ныццæуын [nyccäłyn] „zejść (na dół,
w dół)”, TP ныццыд-
ныццыд- [nyccyd-] TP czasownika
ныццæуын
o [o] 1. „tak (jest), 2. „o!”
ома [oma] „to jest”
ohγ [ong] „aż do, w kierunku”
открыткæ [atkrytkä] „widokówka”
отпуск [otpusk] „urlop”
оххай [ochchaj] „ojej!”
паддзах [paccach] „król, władca”
паддзахад [paccachad] „państwo, kró¬
lestwo”
пайда [pajda] „pożytek, korzyść”
парахат [parachat] „obfity”
пæр-пæр [pär-pär] 1. „fruwanie, macha¬
nie skrzydłami (o ptakach)”, 2. „koły¬
sanie się”
пехуымпар [pjechłympar] „prorok”
пец [pjes] „piec”
писмо [pismo] „list”
поезд [pojezd] „pociąg”
политикон [palitikon] „polityczny”
Полыпа [Pol’sza] „Polska”
порошок [päraszok] „proszek”
порти [porti] „piłka”
порци [porsi] „porcja”
пуй [puj] „fuj!”
пысылмон [pysylmon] „muzułmanin”
пъагон [p’agon] „naramiennik”
пъартвел [p’artwjel] „teczka”
пъæр-пъæр [p’är-p’är] 1. „czcza gada¬
nina”, 2. „szmer rozrywanej tkaniny”
пълан [p’lan] „plan”
пъол [p’ol] „podłoga”
раарфæ кæнын [raarfä känyn] „podzię¬
kować”
равдисын [rawdišyn] „pokazać”, TP
равдыст-
равдыст- [rawdyšt-] TP czasownika рав-
ДИСЫН
равзарын [rawžaryn] „wybrać”, TP
равзæрст-
равзæрд- [rawžärd-] TP czasownika
равзæрын
равзæрст- [rawžäršt-] TP czasownika
равзарын
равзæрын [rawžäryn] „powstać, pojawić
się”, TP равзæрд-
рагæй [ragäj] „od dawna”
радыгай [radygaj] „po kolei”
раджы [radży] „dawno; wcześnie”
раз [raz] „przód; przed”
разæй [ražäj] „przed, na przedzie; naj¬
pierw”
раздæр [raždär] „przedtem, wcześniej”
размæ [ražmä] „do przodu, naprzód”
разы [razy] „przed, na przedzie; koło,
obok”
разы уæвын [razy łäwyn] „zgadzać się,
wyrażać zgodę”
разынд- [ražynd-] TP czasownika разы-
НЫН
312
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
разынын [ražynyn] „okazać się”, TP pa-
зынд-
райгуырæн [rajgłyrän] „urodzenie”
райгуырæн бæстæ [rajgłyrän bäštä]
„kraj urodzenia, ojczyzna”
райгуырд- [rajgłyrd-] TP czasownika
райгуырын
райгуырын [rajgłyryn] „urodzić się”, TP
райгуырд-
райдайын [rajdajyn] „zacząć (się)”, TP
райдыд-
райдыд- [rajdyd-] TP czasownika рай-
дайын
райрæзт- [rajräšt-] TP czasownika
райрæзын
райрæзын [rajräžyn] „rozrosnąć się”, TP
райрæзт-
райсом [rajšom] „poranek, rano; jutro”
райст- [rajšt-] TP czasownika райсын
райсын [rajšyn] „zdjąć, wziąć, zabrać,
przyjąć, otrzymać”, TP райст-
райхъал уæвын [rająal łäwyn] „zbudzić
się”
ракурын [rakuryn] „wyjednać, wyprosić
(coś u kogoś)”, TP ракуырд-
ракуырд- [rakłyrd-] TP czasownika pa-
курын
раласт- [ralašt-] TP czasownika раласын
раласын [ralašyn] „wyciągnąć, wy¬
wieźć; zdjąć (ubranie)”, TP раласт-
ралæууыд- [raläłłyd-] TP czasownika
ралæууын
ралæууын [raläłłyn] „stanąć”, TP
ралæууыд-
рамбулын [rambulyn] „wygrać”, TP
рамбылд-
рамбылд- [rambyld-] TP czasownika
рамбулын
ран [ran] „miejsce”
раппарын [rapparyn] „wyrzucić; odjąć”,
TP раппæрст-
раппæрст- [rappäršt-] TP czasownika
раппарын
ра(р)д- [ra(r)d-] TP czasownika раттын
раст [rašt] „prosty, prosto; prawdziwy;
słuszny””
раттын [rattyn] „dać”, TP ра(р)д-
рафыссын [rafyššyn] „wypisać”, TP pa-
фыст-
рафыст- [rafyšt-] TP czasownika рафыс-
СЫН
рахаст- [rachašt-] TP czasownika
рахæссын
рахæссын [rachäššyn] 1. „wynieść, za¬
brać”, 2. „przynieść”, TP рахаст-
рахиз [rachiž] „prawy”
рахизæрдæм [rachižärdäm] „w pra¬
wo, na prawo”
рахизын [rachižyn] „wyjść, zejść
(w dół)”, TP рахызт-
рахызт- [rachyšt-] TP czasownika рахи-
ЗЫН
рацæуын [rasäłyn] „wyjść, pochodzić
(skądś); przeminąć”, TP рацыд-
рацыд- [rasyd-] TP czasownika
рацæуын
рæвдауын [räwdałyn] „pieścić, głaskać,
pielęgnować”, TP рæвдыд-
рæвдыд- [räwdyd-] TP czasownika
рæвдауын
рæвдыд [räwdyd] „pieszczota, serdecz¬
ność, miłość”
рæгъау [räγał] „stado”
рæдийын [rädijyn] „mylić się”, TP
рæдыд-
рæдыд- [rädyd-] TP czasownika
рæдийын
рæзт- [räšt-] TP czasownika рæзын
рæзын [räžyn] „rosnąć”, TP рæзт-
рæйд- [rajd-] TP czasownika рæйын
рæйын [räjyn] „szczekać”, TP рæйд-
рæстæг [räštäg] 1. „czas”, 2. „pogoda”
рæстдзинад [räštsinad] „prawda”
313
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
рæсугъд [räšuγd] „ładny, piękny”
рæттæ [rättä] 1. mn. rzeczownika рон
рæуæг [räłäg] „płuco”
рæхджы [rächczy] „wkrótce”
ризæг [rižäg] „malaria”
риссын [riššyn] „boleć”, TP рыст-
por [rog] „lekki”
æппæты рогдæр [äppäty rogdär]
„najlżejszy”
рон [ron] ,,pas(ek)”
рох кæнын [roch känyn] „zapominać”
руаджы [rładży] „dzięki”
рудзынг [ruzyng] „okno”
pyxc [ruchš] „światło”
рухсаг [ruchšag] „zbawiony (świetlisty)”
рухсзæрдæ [ruchšžärdä] „radosny, we¬
soły”
ручкæ [ruczkä] „rączka, obsadka (pióra),
długopis”
рынчын [rynczyn] „chory”
рынчындон [rynczyndon] „szpital”
рыст- [ryšt-] TP czasownika риссын
сабат [sabat] „sobota”
саби [šabi] „dziecko”
сабыр [šabyr] „cichy”
car [sag] „jeleń”
сагдзарм [šagzarm] „jelenia skóra”
сагой [šagoj] „widły”
сагъд- [šaγd-] TP czasowników садзын
i сæдзын
сад- [sad-] TP czasownika сæйын
садзын [šazyn] „sadzić”, TP сагъд-
салам [šalam] „pozdrowienie”
салд- [sald-] TP czasownika сæлын
сапон [šapon] „mydło”
cap [šar] „biada!”
cay [sal] „czarny”
сауцæст [šałsäšt] „czarnooki”
сафын [šafyn] „gubić”, TP сæфт-
сахар [šachar] „miasto”
сахат [šachat] „godzina”
сахуыр кæнын [šachłyr känyn] „na¬
uczyć (się)”
сæ [šä] „ich / je”, p. § III.5.2.4.4
сæвæрд- [šäwärd-] TP czasownika
сæвæрын
сæвæрын [šäwäryn] „położyć; posta¬
wić”, TP сæвæрд-
сæгъ [šäγ] „koza, kozioł”
сæдас кæнын [šädaš känyn] „zabezpie¬
czyć”
сæдæ [šädä] „sto”
сæдзæн [šäzän] „grząski”
сæдзын [šäzyn] „grzęznąć”, TP сагъд-
сæйраг [šäjrag] „główny”
сæйраг горæт [šäjrag gorät] „stolica”
сæйрагдæр [šäjragdär] „najważniejszy”
сæйын [šäjyn] „chorować, cierpieć”, TP
сад-
сæкæр [šäkär] „cukier”
сæкæрдон [šäkärdon] „cukiernica”
сæлын [šälyn] „zamarzać, zastygać”, TP
салд-
сæм [šäm] p. § III.5.2.4.4
сæмбæлд- [šämbäld-] TP czasownika
сæмбæлын
сæмбæлын [šämbälyn] „spotkać, natra¬
fić”, TP сæмбæлд-
сæр [šär] „głowa; szczyt, wierzchołek;
na(d)”
сæрд [šärd] „lato, latem”
сæрдар [šärdar] „przewodniczący”
сæрибар [šäribar] „wolny, wolność”
сæрмæ [šärmä] „w górę, na górze, nad”
сæрниз [šärniž] „ból głowy”
сæрфад [šärfad] „porządek, ład”
сæрфт- [šärft-] TP czasownika сæрфын
сæрфын [šärfyn] „czyścić, wycierać”, TP
сæрфт-
сæрыстыр [šäryštyr] „dumny”
сæфт- [šäft-] TP czasownika сафын
сæхæдæг [šächädäg] „oni sami / one
same”
314
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
сæхгæд- [šächkäd-] TP czasownika
сæхгæнын
сæхгæнын [šächkänyn] „zamknąć”, TP
сæхгæд-
сæхи(он) [šächi(on)] „ich własny”
сæххæст кæнын [šächchäšt känyn] „do¬
trzymać (słowa)”
сбадт- [žbatt-] TP czasownika сбадын
сбадын [žbadyn] „usiąść”, TP сбадт-
сбадын кæнын [žbadyn känyn] „po¬
sadzić”
сводка [swotka] „prognoza”
сдард- [ždard-] TP czasownika сдарын
сдарын [ždaryn] „podnieść (np. rękę)”,
TP сдард-
сдон уæвын [ždon łäwyn] „stopić się, za¬
mienić się w wodę”
сдзурын [šsuryn] „odezwać się, przemó¬
wić”, TP сдзырд-
сдзырд- [šsyrd-] TP czasownika
сдзурын
семæ [šjemä] p. § III.5.2.4.4
сист- [šišt-] TP czasownika сисын
сисын [šišyn] „wziąć, wyjąć”, TP сист-
сихор [šichor] „obiad”
скæнын [škänyn] „zrobić”, TP ско(н)д-
ско(н)д- [ško(n)d-] TP czasownika
скæнын
сконд [škond] „zrobiony”
слæууыд- [šläłłyd-] TP czasownika
слæууын
слæууын [šläłłyn] „stanąć”, TP
слæууыд-
смæсты уæвын [šmäšty łäwyn] „zezłoś¬
cić się, rozgniewać się”
снард кæнын [šnard känyn] „utuczyć”
сой [šoj] „tłuszcz”
сойджын [šojdźyn] „tłusty”
сомихаг [šomichag] „Ormianin”
coh [son] „wróg, przeciwnik”
сохъхъыр [šoqqyr] „zezowaty”
сразы уæвын [šražy łäwyn] „zgodzić
się”
срæвдз кæнын [šräwz känyn] „przygo¬
tować”
срæгъæд уæвын [šräγäd łäwyn] „dojrzeć
(stać się dojrzałym)”
срæмудзын [šrämuzyn] „wyrwać; wy¬
buchnąć”, TP срæмыгъд-
срæмыгъд- [šrämyγd-] TP czasownika
срæмудзын
ссад [śšad] „mąka”
ссард- [ššard-] TP czasownika ссарын
ссарын [ššaryn] „znaleźć”, TP ссард-
ссæдз [ššäz] „dwadzieścia”
ссæуын [ššäłyn] „wyjść (na górę), wspiąć
się”, TP ссыд-
сси [(y)šši] „stał się” (p. суын)
ссыд- [ššyd-] TP czasownika ссæуын
ставд [(y)štawd] „gruby, ociężały, wiel¬
ki”
стад- [(y)štad-] TP czasownika стын
стауын [(y)štałyn] „chwalić”, TP стыд-
хи стауын [chi štałyn] „chwalić
się”
стæй [(y)štäj] „potem, później”
стæм [(y)štäm] „jesteśmy”, p.
§ IIL6.6.1.2.10
ctohγ [(y)štong] „głód”
стут [(y)štut] „jesteście”, p. § III.6.6.1.2.10
сты [(y)šty] „są”, p. § III.6.6.1.2.10
стыд- [(y)štyd-] TP czasownika стауын
стылдæр [(y)štyłdär] „większy”
стын [(y)styn] „wstawać”, TP стад-
стыр [(y)štyr] „duży, wielki”
стырдæр [(y)štyrdär] „większy”
стъол [(y)štoł] „stół”
суанг [šłang] „nawet, aż do”
cyr [šug] „drewno, drwa”
судзын [šuzyn] „palić (się), płonąć”, TP
сыгъд-
суыд- [šłyd-] TP czasownika суын
суын [šłyn] „stać się”, p. § III.6.8.9.2.5
315
Osetyjsko-polski słoumiczek wyrazom...
сфæлдисын [šfäldišyn] „stworzyć”, TP
сфæлдыст-
сфæлдыст- [šfäldyšt-] TP czasownika
сфæлдисын
сфæнд кæнын [šfänd känyn] „postano¬
wić”
схæццæ кæнын [šchäccä känyn] „zapro¬
wadzić (w górę)”
схъæздыг уæвын [šąäždyg łäwyn]
„wzbogacić się”
сыгъд- [šyγd-] TP czasownika судзын
сыгъдæг [šyγdäg] „czysty; święty”
сыгъдæг кæнын [šyγdäg känyn]
„czyścić, prać”
сызгъæрин [šyžγärin] „złoto, złoty”
сылгоймаг [šylgojmag] „kobieta”
сымах [šymach] „wy”, p. § III.5.2.2.4
сын [syn] p. § IIL5.2.4.4
сындæггай [šyndäkkaj] „powoli”
сынтæг [šyntäg] „łóżko”
сырд [šyrd] „zwierzę”
сырдджын [šyrczczyn] „pełny zwierząt”
сырх [šyrch] „czerwony”
сырхсырхид [šyrchšyrchid] „jaskrawo-
czerwony”
сыстад- [šyštad-] TP czasownika сы-
СТЫН
сыстын [šyštyn] „wstać”, TP сыстад-
сыхаг [šychag] „sąsiad”
та [ta] „a, to”
табуафси [tabuafši] „proszę; z łaski swo¬
jej”
тавд- [tawd-] TP czasownika тавын
тавын [tawyn] „grzać, ogrzewać”, TP
тавд-
тагъд [taγd] „szybki, szybko”
тагъдгомау [taγdgomał] „szybciutko”
тад- [tad-] TP czasownika тайын
тайын [tajyn] „tajać”, TP тад-
талынг [talyng] „ciemny, ciemno”
тамада [tamada] kaukaska nazwa „mi¬
strza ceremonii”, który udziela uczest¬
nikom uczty
prawa wygłoszenia toastu
тамако [tamako] „tytoń”
тар [tar] „ciemny”
таран кæнын [taran känyn] „taranować”
тард- [tard-] TP czasownika тæрын
тарст- [taršt-] TP czasownika тæрсын
тас [taš] „niebezpieczeństwo”
тасæн [tašän] „giętki”
таст- [tašt-] TP czasownika тасын
тасын [tašyn] „giąć (się)”, TP таст-
таурæгъ [tałräγ] „legenda”
тауын [tałyn] „siać”, TP тыд-
тахт- [tacht-] TP czasownika тæхын
тæбæгъ [täbäγ] „talerz”
тæвд [täwd] „gorący, gorąco; upał”
тæккæ [täkkä] „dokładnie, akurat”
тæккæ ахæм [täkkä acham] „taki
sam”
тæккæ стырдæр [täkkä štyrdär] „naj¬
większy”
тæлмац кæнын [tälmas känyn] „tłuma¬
czyć”
тæлмацгæнæг [tälmaskänäg] „tłumacz”
тæригъæд [täriγäd] 1. „współczucie, li¬
tość”, 2. „grzech”
тæригъæдджын [täriγäczczyn] „grzesz¬
ny, grzesznik”
тæрсын [täršyn] „bać się”, TP тарст-
тæрын [täryn] „gnać, pędzić”, TP тард-
тæскъ [täšk] „koszyk”
тæтæйраг [tätäjrag] „Azerbejdżanin”
тæфсæг [täfšäg] „malaria”
тæхæг [tächäg] „latający; lotnik”
тæхуды [tächudy] „oby!; tobie to do¬
brze!”
тæхуды кæнын [tächudy känyn]
„mocno pragnąć; zazdrościć”
тæхын [tächyn] „latać”, TP тахт-
316
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
тезгъо кæнын [tježγo känyn] „wiać; spa¬
cerować, przechadzać się”
тигъ [tiγ] „krawędź, róg (np. pokoju),
kąt”
тох [toch] „walka”
тох кæнын [toch känyn] „walczyć”
транспорт [transpärt] „transport, środki
komunikacji”
туаг [tuag] „kwaśny”
туг [tug] „krew”
туджджын [tuczczyn] „walczący (w ra¬
mach zemsty rodowej) mściciel”
тулын [tulyn] „toczyć się”, TP тылд-
тыд- [tyd-] TP czasownika тауын
тыл [tyl] „ciemię”
тылд- [tyld-] TP czasownika тулын
тын [tyn] „promień”
тынг [tyng] „bardzo”
тынгдæр [tyngdär] „bardziej”
тырын [tyryn] „chłopiec”
тырыса [tyryša] „sztandar, flaga”
тых [tych] „siła, moc”, тыхтæ [tychtä]
„cuda”
тыхджын [tychczyn] „silny, mocny”
тыхми кæнын [tychmi känyn] „gnębić”
тыхст- [tychšt-] TP czasownika тыхсын
тыхсын [tychšyn] „wić się (wokół cze¬
goś); przejmować się”, TP тыхст-
тыххæй [tychchäj] „z powodu, o, na te¬
mat, za, dla”
тъаран [t’aran] „płotka kaspijska , Ruti-
lus rutilus heckeli Nordm. (tarań)”
тъæпæн [t’äpän] „płaski; niski”
тъæр [far] „miejsce składowania drew¬
na”
тъыл [tył] „tylna część noża tkwiąca
w rękojeści”
тъыссын [t’yššyn] „wsuwać, wkładać”,
TP тъыст-
тъыст- [fyšt-] TP czasownika тъыссын
y [u] „jest” (p. § III.6.6.1.2.10)
ya [la] „żeby był, niech będzie” (p.
§ III.6.6.3.1)
уагъд- [łaγd-] TP czasownika уадзын
уад- [ład-] TP czasownika уайын
уадзын [łazyn] „zostawiać; puszczać”,
TP уагъд-
уазал [łažal] „zimny, zimno”
уазæг [łažäg] „gość”
уазæгдон [łažägdon] „pokój gościnny”
уазæгуат [łažägłat] „gościna”
уайтагъд [łajtaγd] „natychmiast’
уайын [łajyn] „biegnąć”, TP уад-
уал [łal] „najpierw, na razie, tymczasem,
tyle”
уалдзæг [łalzäg] „wiosna”
уалынмæ [łalynmä] „dopóty”
уаргъ [łarγ] „ładunek; ciężar”
уард- [łard-] TP czasownika уарын
уарзон [łaržon] „ukochany; zakochany”
уарзондзинад [łaržondzinad] „miłość”
уарзт- [łaršt-] TP czasownika уарзын
уарзын [łaržyn] „kochać, lubić”, TP
уарзт-
уарын [łaryn] „padać” (o deszczu, śnie¬
gu), TP уард-
Уастырджи [Łaštyrdżi] św. Jerzy (Ua-
styrdżi), czczony jako bóstwo (patron
mężczyzn) w
osetyjskiej religii narodowej „uatsdin”
(p. niżej: уацдин)
уат [łat] „pokój, izba”
уафын [łafyn] „tkać”, TP уæфт
уацдин [łastin] „tradycyjna religia Ose-
tyjczyków”
уацмыс [łasmyš] „dzieło, utwór”
уацхъуыд [łasąłyd] „wieść, wiadomość”
уæ [łä] „was, wasz” (p. § III.5.2.3.4)
уæвгæ [łäwgä] „rzeczywiście”
уæвын [łäwyn] „być” (= уын), TP уыд-
уæд [łäd] „niech będzie” (p. § III.6.6.7.7),
„wtedy, zatem, to”
317
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
уæдæ [lädä] „zatem, no to”
уæдæй фæстæмæ [łädäj fäštämä] „od
tego czasu”
уæддæр [łättär] „to (i tak), to jednak”
уæз [läž] „ciężar, waga”
уæззау [läžžal] „ciężki”
уæй кæнын [łäj känyn] „sprzedawać”
уæйыг [łäjyg] „olbrzym”
уæладзыг [łälazyg] „piętro”
уæлахиз [łälachiž] „górowanie, panowa¬
nie, zwycięstwo”
уæлæмæ [łälämä] „nad, powyżej”
уæлдай [łäldaj] „zbyteczny; jak, podob¬
nie do”
уæлдæр [łäldär] „wyższy”
уæлдæф [łäldäf] „powietrze”
уæле [lälje] „u góry, w górze, górą”
уæлиау [łäliał] „wysoko, w górę”
уæллаг [łällag] „górny”
уæллæй [łälläj] „na Boga! (przysięgam)”
уæлмæрд [łälmärd] „grób”
уæлмæрдтæ [łälmärttä] „cmentarz”
уæм [łäm] p. § IIL5.2.3.4
уæныг [łänyg] „byczek”
Уæрæсе [Łäräšje] „Rosja”
уæрдон [łärdon] „wóz”
уæрм [łärm] „piwnica”
уæртæ [łärtä] „oto (tam)”
уæрыкк [łärykk] „baranek”
уæу [łäł] „ojej!”
уæууа ftóY/ą/ „o jej!”
уæфт- [läft-] TP czasownika уафын
уæхæдæг [łächädäg] „wy sami”
уæхи(он) [łächi(on)] „wasz własny”
уд [ud] „dusza”
уемæ [łemä] p. § III.5.2.3.4
уидыг [łidyg] „łyżka”
уисой [łišoj] „miotła”
укол [ukoi] „zastrzyk”
улæфт- [uläft-] TP czasownika улæфын
улæфын [uläfyn] „oddychać; odpoczy¬
wać”, TP улæфт-
урæд- [uräd-] TP czasownika уромын
урок [urok] „lekcja”
уромын [uromyn] „zatrzymywać”, TP
УРæД-
ypc [urš] „biały”
yc [uš] „kobieta; żona”
ycar [ušag] „narzeczona”
усджын [ušczyn] „żonaty”
ууыл [ułyl] p. § IIL5.2.4.1
уыд- [łyd-] TP czasowników уын
i уæвын
уыдон [łydon] „oni, one” (p. § IIL5.2.4.2)
уыдзæн [łyzän] „będzie” (p. § III.6.6.5)
уыимæ [łyimä] p. § III.5.2.4.1
уый [lyj] „ten, ta, to; on(a), ono” (p.
§ III.5.2.4.1)
уыйас [lyjaš] „tyle”
уыйау [łyjał] p. § IIL5.2.4.1
уыл [lyl] p. § III.5.2.3.4
уым [łym] „tam; w nim” (p. § III.5.2.4.1)
уымæл [łymäl] „mokry”
уымæн [lymän] p. § III.5.2.4.1
уымæн æмæ [lymän ämä] „ponie¬
waż”
уын [łyn] „być” (= уæвын), TP уыд-
уын [lyn] p. § IIL5.2.3.4
уынаффæ [lynaffä] „polecenie, rada, de¬
cyzja”
уынг [lyng] „ulica”
уынгæг [lyngäg] „ciasny, wąski, ściśnię¬
ty”
уы(н)д- [ly(n)d-] TP czasownika уынын
уынын [lynyn] „widzieć”, TP уы(н)д-
уырныд- [lyrnyd-] TP czasownika
уырнын
уырнын [lyrnyn] „wierzyć”, TP уырныд-
мæн уырны [män lyrny] „ja wierzę”
уырнындзинад [łyrnyndzinad] „wierze¬
nie”
уырыдзы [łyryzy] „marchew”
уырыс [lyryš] „Rosjanie”
318
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
уырыссаг [łyryššag] „rosyjski; Rosja¬
nin”
уыцы [łysy] „ten, ta, to” (p. § III.5.3.3)
фад [fad] „noga, stopa”
фалæмæ [falämä] „za, w tamtą stronę”
фаллаг [fallag] „drugi, przeciwległy (np.
o brzegu)”
фараст [farašt] „dziewięć”
фарæстæм [faräštäm] „dziewiąty”
фарн [farn] „pokój, obfitość, szczęście”
(awestyjskie xv ar znali-)
фарс [fars] „bok, strona”
фарсмæ [faršmä] „koło, przy”
фарст- [faršt-] TP czasownika фæрсын
фат [fat] „strzała”
фатер [fatjer] „mieszkanie”
фæбæрæг кæнын [fäbäräg känyn]
„świętować, obchodzić (jako święto)”
фæдæн [fädän] p. фæуын
фæдыл [fädyl] „za, z tyłu”
фæдзурын [fäzuryn] 1. „długo mówić”,
2. „zawołać”, TP фæдзырд-
фæдзырд- [fäzyrd-] TP czasownika
фæдзурын
фæз [fäž] „plac”
фæззæг [fäžžäg] „jesień”
фæзминаг [fäžminag] „przykład, wzór
(do naśladowania); wzorowy”
фæзынд- [fäžynd-] TP czasownika
фæзынын
фæзынын [fäžynyn] „nastąpić, zdarzyć
się, pojawić się”, TP фæзынд-
фæивылд- [fäiwyld-] TP czasownika
фæивылын
фæивылын [fäiwylyn] „zacząć się rozle¬
wać (o rzece podczas powodzi)”, TP
фæивылд-
фæйнæ [fäjnä] „po jednym”
фæкалд- [fäkald-] TP czasownika
фæкæлын
фæкаст- [fäkašt-] TP czasownika
фæкæсын
фæкæлын [fäkälyn] 1. „długo lać się”, 2.
„potknąć się”, TP фæкалд-
фæкæсын [fäkäšyn] 1. „popatrzyć”, 2.
„pomóc”, TP фæкаст-
фæкусын [fcekušyn] „długo pracować”,
TP фæкуыст-
фæкуыст- [fäkłyšt-] TP czasownika
фæкусын
фæлæ [fälä] „ale”
фæлæууыд- [fäläłłyd-] TP czasownika
фæлæууын
фæлæууын [fäläłłyn] „(po)stać (przez ja¬
kiś czas); poczekać”, TP фæлæууыд-
фæле [fälje] „po tamtej (drugiej) stronie”
фæллад [fällad] „zmęczony, zmęczenie”
фæллад уадзын [fällad łazyn] „odpo¬
czywać”
фæлладуадзæн хæдзар [fälladłazän
chäzar] „dom wypoczynkowy”
фæллой [fälloj] „praca”
фæллойгæнæг [fällojgänäg] „pracujący,
pracownik”
фæлтау [fältał] „raczej, lepiej”
фæлтæрд [fältärd] „doświadczony”
фæмард уæвын [fämard łäwyn] „zostać
zabitym”
фæнд [fänd] „wola”
фæндаг [fändag] „droga”
фæндаггæрон [fändakkäron] „na skraju
drogi”
фæндараст кæ(н)! [fändarašt kä(n)!]
„szczęśliwej drogi!”
фæндиаг [fändiag] „chciany; życzenie”
фæнды ... фæнды [fändy ... fändy ...]
„albo..., albo...”
фæндыд- [fändy d-J TP czasownika
фæндын
фæндын [fändyn] „chcieć”, TP фæндыд-
мæн фæнды кусын [män fändy
kušyn] „ja chcę pracować”
319
Osetyjsko-polski słoumiczek tuyrazóuj...
фæндзай [fändzaj] „pięćdziesiąt”
фæндзæм [fändzäm] „piąty”
фæпырх уæвын [fäpyrch łäwyn] „roz¬
proszyć się”
фæразын [färažyn] „móc, być w stanie”,
TP фæрæзт-
фæрæз [färäž] „metoda, sposób, środek
(na coś)”
фæрæзт- [färäšt-] TP czasownika
фæразын
фæрæстмæ уæвын [färäštmä łäwyn]
„udać się (stać się takim, jak należy)”
фæрæт [färät] „topór”
фæрнæйдзаг [färnäjzag] „obfity, po¬
myślny, szczęśliwy”
фæрсын [färšyn] „pytać”, TP фарст-
фæрынчын уæвын [färynczyn łäwyn]
„zachorować”
фæсатæг уæвын [fäšatäg łäwyn] „ochło¬
dzić się”
фæсдуар [fäšdłar] „za drzwiami, na ze¬
wnątrz”
фæсивæд [fäšiwäd] „młodzież”
фæскъæвда [fäšk’äwda] „po deszczu”
фæстаг рæстæджы [fäštag räštädży]
„w ostatnim czasie, ostatnio, niedaw¬
no”
фæстæ [fäštä] „za (z tyłu), po”
фæстæдæр [fäštädär] „później”
фæстæмæ [fäštämä] „do tyłu, wstecz;
z wyjątkiem, oprócz”
фæстæмæ ссæуын [fäštämä ššäłyn]
„wrócić”
фæсырх уæвын [fäšyrch łäwyn] „za¬
czerwienić się”
фæтагъд кæнын [fätaγd känyn] „przy¬
spieszyć”
фæтарст- [fätaršt-] TP czasownika
фæтæрсын
фæтæрсын [fätäršyn] „przestraszyć się”,
TP фæтарст-
фæтк [fätk] „zasada, obyczaj, tryb, po¬
rządek”
фæткъуы [fätk’ły] „jabłko”
фæтъæпæн уæвын [fät’äpän łäwyn]
1. „stać się płaskim”, 2. „usiąść”
фæтъыссын [fät’yššyn] „wsunąć, wło¬
żyć”, TP фæтъыст-
фæтъыст- [fät’yšt-] TP czasownika
фæтъыссын
фæуæд [fäłäd] „niech będzie!” p. фæуын
фæуæлахиз [fäłäłachiž] „przewaga,
zwycięstwo”
(куы) фæуон [(kły) fäłon] „(gdy) ukoń¬
czę” (p. фæуын, § III.6.6.3.1)
фæуын [fäłyn] 1. „przebywać, znaleźć
się; kończyć się; stać się”, 2. „kończyć,
robić” (p.
§ III.6.8.9.1.5) < фæ-уын
фæфæрстытæ кæнын [fäfärštytä känyn]
„wypytywać”
фæхæрам уæвын [fächäram łäwyn]
„obrazić się”
фæхæст- [fächäšt-] TP czasownika
фæхæцын
фæхæцыд- [fächäsyd-] TP czasownika
фæхæцын
фæхæцын [fächäsyn] „łajać, besztać;
ukąsić”, TP фæхæст-, фæхæцыд-
фæхъусын [fäąušyn] „posłuchać, długo
słuchać”, TP фæхъуыст-
фæхъуыст- [fäąłyšt-] TP czasowników
фæхъусын i фæхъуысын
фæхъуысын [fäąłyšyn] „być słyszalnym,
dać się słyszeć”, TP фæхъуыст-
фæцæуын [fäsäłyn] „pójść, odejść; poje¬
chać, odjechać”, TP фæцыд-
фæцæф уæвын [fäsäf łäwyn] „zostać
rannym”
фæци [fäsi] p. фæуын
фæцыд- [fäsyd-] TP czasownika
фæцæуын
320
Osetyjsko-polski słoumiczek ujyrazóuj...
фезмæлыд- [fježmäłyd-] TP czasownika
фезмæлын
фезмæлын [fježmälyn] „ruszyć się,
drgnąć”, TP фезмæлыд-
фенд [fjend] „spojrzenie, zobaczenie;
wygląd”
фе(н)д- [fje(n)d-] TP czasownika фенын
фенын [fjenyn] (<фæ-уынын [fä-ły-
nynf) „zobaczyć”, TP фе(н)д-
фервæзт- [fjerwäšt-] TP czasownika
фервæзын
фервæзын [fjerwäžyn] „uratować się”,
TP фервæзт-
ферох кæнын [fjeroch känyn] „zapo¬
mnieć”
ферох уæвын [fjeroch łäwyn] „zostać
zapomnianym”
фесафын [fješafyn] „zgubić, stracić”, TP
фесæфт-
фесæфт- [fješäft-] TP czasowników
фесафын i фесæфын
фесæфын [fješäfyn] „zginąć (zgubić się),
przepaść”, TP фесæфт-
фестад- [fještad-] TP czasownika
фестын
фестын [fještyn] (<фæ-стын [fce-štyn]}
„wstać (szybko); stać się”, TP фестад-
фехст- [fjechšt-] TP czasownika фехсын
фехсын [fjechšyn] „rzucić”, TP фехст-
феххуыс кæнын [fjechchłyš känyn] „po¬
móc”
фехъусын [fjeąušyn] „usłyszeć”, TP
фехъуыст-
фехъуыст- [fjeąłyšt-] TP czasownika
фехъусын
фидын [fidyn] „płacić”, TP фыст-
физонæг [fižonäg] „szaszłyk”
фиййау [fijjał] p. фыййау
фондз [fondz] „pięć”
фос [fos] „bydło”
фу кæнын [fu känyn] „dmuchać”
фыд [fyd] 1. „ojciec”, 2. „mięso”, 3. „zło,
zły (niedobry)”
фыдаз [fydaž] „rok nieurodzaju, zły rok”
фыдджын [fyczczyn] „pieróg z mięsem”
фыдыбæстæ [fydybäštä] „ojczyzna, kraj
ojczysty”
фыдыфсымæр [fydyfšymär] „stryj, brat
ojca”
фыдыфыд [fydyfyd] „dziadek ze strony
ojca”
фыййау [fyjjał] „pasterz”
фылдæр [fyldär] „więcej (niż), ponad,
bardziej”
фын [fyn] „sen”
фынг [fyng] „stolik”
фынддæс [fynttäš] „piętnaście”
фындз [fyndz] „nos”
фынк [fynk] „piana; mydlany”
фырт [fyrt] „syn”
фыс [fyš] „owca”
фыссæг [fyššäg] „pisarz”
фыссын [fyššyn] „pisać”, TP фыст-
фыст- [fyšt-] TP czasowników фидын
i фыссын
фысым [fyšym] „gospodarz”
фыццаг [fyccag] „pierwszy”
фыццаджыдæр [fyccadźydär] „przede
wszystkim”
фыццæгæм [fyccägäm] „pierwszy”
хабар [chabar] „wiadomość”
хай [chaj] „część”
хал [chał] 1. „trawka (źdźbło trawy)”,
2. „los” (na loterii)
халамæрзæн [chalamäržän] „grabie”
халын [chalyn] „rozdzierać, rozrywać”,
TP хæлд-
хан [chan] „chan”
xapy [charu] „potrawa z kaszy”
хаст- [chašt-] TP czasownika хæссын
хаст [chašt] „jeniec”
хатт- [chatt-] TP czasownika хæтын
хатт [chatt] „raz”
иу хатт [ił chatt] „jeszcze raz”
321
Osetyjsko-polski słoumiczek iryrazóuj...
хатыр [chatyr] „przebaczenie”
хатыр бакæ(н) [chatyr bakä(n)]
„przepraszam” (dosł.: wybacz!)
хатырæй [chatyräj] „ze względu na”
xay [chał] „nić, włókno, włos”
хауд- [chałd-] TP czasownika хауын
хауын [chałyn] „padać, przewracać się”,
TP хауд-
хæдон [chädon] „koszula”
хæдтæхæг [chättächäg] „samolot”
хæдзар [chäzar] „dom”
хæдзарон [chäzaron] „domowy”
хæйрæг [chäjräg] „zły duch”
хæлар [chälar] „kolega, przyjaciel”
хæлардзинад [chälarzinad] „przyjaźń”
хæлаф [chälaf] „spodnie”
хæлд- [chäld-] TP czasownika халын
хæлц [chäls] „żywność, jedzenie”
хæрæндон [chärändon] „stołówka, bu¬
fet”
хæрзад [chäržad] „smaczny”
хæрзахуыр [chäržachłyr] „dobrze wy¬
kształcony”
хæрзбон [chäržbon] „szczęśliwy”
(w zwrocie o znaczeniu: „żegnaj!”)
хæринаг [chärinag] „do jedzenia; potra¬
wa, jedzenie”
хæрх [chärch] „stos, kupa; mnóstwo”
хæрын [chäryn] „jeść”, TP хорд-
хæс [chäš] „obowiązek”
хæссын [chäššyn] „nosić, nieść”, TP
хаст-
хи хæссын [chi chäššyn] „radzić so¬
bie; żywić się”
хæст- [chäšt-] TP czasownika хæцын
хæст [chäšt] „walka, wojna”
хæстæг [chäštäg] 1. „bliski, blisko, w po¬
bliżu”, 2. „bliski (w rodzinie), krew¬
ny”
хæтын [chätyn] „wędrować, włóczyć
się”, TP хатт-
хæфс [chäfš] „żabka”
хæхбæсты [chächbäšty] „w górach”
хæхтæ [chächtä] 1. mn. rzeczownika xox
хæххон [chächchon] „górski”
хæцæнгæрзтæ [chäsängärštä] „broń”
хæцыд- [chäsyd-] TP czasownika хæцын
хæцын [chäsyn] 1. „trzymać (się), chwy¬
tać (się za bary)”, 2. „walczyć”; tematy
przeszłe:
хæст- i хæцыд-
хиуыл хæцын [chiłyl chäsyn] „pano¬
wać nad sobą”
хи [chi] „siebie, się; swój” (p. § III.5.4.1)
хизæн [chižän] „pastwisko”
хизын [chižyn] „przemieszczać się,
wchodzić, wychodzić, schodzić”, TP
ХЫЗТ-
хизын [chižyn] „paść (się)”, TP хызт-
химар [chimar] „samobójca”
хисæрфæн [chišärfän] „ręcznik”
хистæр [chištär] „starszy”
хицау [chisał] „gospodarz, pan,
zwierzchnik”
хицауад [chisaład] „rząd, władza”
хицæн [chisän] „własny”, p. хи
хицæнæй [chisänäj] „samodzielnie”
xo [cho] „siostra”
холлаг [chollag] „pasza, karma”
хонын [chonyn] „wołać; nazywać; zapra¬
szać”, TP хуы(н)д-
хорд- [chord-] TP czasownika хæрын
хорз [chorž] „dobry, dobrze”
хорзæх [choržäch] „łaska, nagroda,
życzliwość, względy”
(дæ) хорзæхæй [(dä) choržächäj] „z łaski
swojej”
хорздзинад [choržzinad] „dobro, radość”
хортæ [chortä] „zboże”
xoc [choš] 1. „siano, trawa, zioła”, 2. „le¬
karstwo”
хосгæрдæн [choškärdän] „sianokosy”
xox [choch] „góra”
322
Osetyjsko-polski słoumiczek tuyrazóuj...
худинаг [chudinag] „haniebny, hańba,
pośmiewisko”
худт- [chutt-] TP czasownika худын
худын [chudyn] „śmiać się”, TP худт-
хуинын [chłinyn] p. хуыйнын
xyp [chur] „słońce”
хурдалынг [churdalyng] „zaćmienie
słońca”
хурыскаст [churyškašt] „wschód słońca”
xyc [chuš] „suchy”
хуссар [chuššar] „południe (strona świa¬
ta)”
хуы [chły] „Świnia”
хуыгæс [chłygäš] „świniopas”
хуыдыр [chłydyr] „bezużyteczny”
хуыз [chłyž] „kolor; wygląd; obraz, por¬
tret, zdjęcie”
хуызæн [chłyžän] „podobnie do, jak; po¬
dobny do, przypominający coś/kogoś”
хуыздæр [chłyždär] „lepszy”
æппæтæй хуыздæр [äppätäj
chłyždär] „najlepszy”
иуыл хуыздæр [iłyl chłyždär] „naj¬
lepszy”
хуызисæн аппарат [chłyžišän apparat]
„aparat fotograficzny”
хуызисæн дзауматæ [chłyžišän załmatä]
„artykuły fotograficzne”
хуыйнын [chłyjnyn] „nazywać się”, TP
хуынд-
хуым [chłym] „orna ziemia, rola, pole”
хуым кæнын [chłym känyn] „orać”
хуымгæрдæн [chłymgärdän] „żniwa”
хуын [chłyn] „podarunek”
хуынд- [chłynd-] TP czasownika хуый-
НЫН
хуы(н)д- [chły(n)d-] TP czasownika xo-
НЫН
хуыр [chłyr] „żwir”
хуыснæг [chłyšnäg] „złodziej”
хуыссæг [chłyššäg] „śpiący, sen”
хуыссæн [chłyššän] „łoże”
хуыссын [chłyššyn] „spać; leżeć”, TP
хуыст-
хуыст- [chłyšt-]TP czasownika хуыссын
Хуыцау [Chłysał] „Bóg”
хуыцаубон [chłysałbon] „niedziela”
хыгъд [chyγd] „rachunek”
хыз [chyž] „siatka, sieć”
хызт- [chyšt-] TP czasownika хизын
хырх [chyrch] „piła”
хъаз [qaž] „gęś”
хъазæн [qažän] „zabawa; zabawka”
хъазт- [qašt-] TP czasownika хъазын
хъазт [qašt] „tańce, zabawa; żart; gra
(np. w szachy)”
хъазын [qažyn] „bawić się, cieszyć się,
żartować; tańczyć”, TP хъазт-
хъал [qał] „czuwający, nieśpiący; dum¬
ny”
хъама [qama] „kindżał”
хъан [qan] „wychowanek”
хъарм [qarm] „ciepły”
хъару [qaru] „zdolność; siła”
хъаст [qašt] „skarga”
хъауын [qałyn] „zmniejszać; wydatko¬
wać; konsumować ”, TP хъуыд-
хъахъхъæд- [qaqqäd-] TP czasownika
хъахъхъæнын
хъахъхъæнын [qaqqänyn] „bronić”, TP
хъахъхъæд-
хи хъахъхъæнын [chi qaqqänyn]
„bronić się”
хъæбатыр [qäbatyr] „odważny, dzielny,
bohaterski”
хъæбатырæй [qäbatyräj] „bohater¬
sko”
хъæбæр [qäbär] „mocny, twardy; czer¬
stwy (suchy, o chlebie)”
хъæбул [qäbuł] „dziecko”
хъæбыс [qäbyš] „objęcie (złapanie kogoś
w pół)”
323
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
хъæбысæй хæцын faäbyšäj chäsyn]
„walczyć (o zapaśnikach)”
хъæбысхæст faäbyšchäšt] „zapasy (wal¬
ka sportowa)”
хъæд [qäd] „las”
хъæдгæрон faädgäron] „skraj lasu”
хъæдгæс faädgäš] „leśniczy”
хъæддаг faättag] „leśny; dziki”
хъæдрæбын [qädräbyn] „skraj lasu”
хъæдур [qädur] „fasola”
хъæдын [qädyn] „drewniany”
хъæздыг [qäždyg] „bogaty”
хъæлæс [qäläš] „głos”
хъæлдзæг faälzäg] „wesoły, radosny;
czuwający”
хъæлдзæгæй [qälzägäj] „radośnie”
хъæр [qär] „dźwięk, krzyk, szum”
хъæу faäł] „wieś”
хъæубæсты [qäłbäšty] „we wsi”
хъæуын [qäłyn] „być potrzebnym”
(p. § III.6.13.2), TP хъуыд-
мæн хъæуы дон [män qäły don] „po¬
trzebna mi jest woda (= potrzebuję
wody)”
мæн хъæуы ацæуын [män qäły
asäłyn] „muszę pójść” (por. хъуамæ)
хъом [qom] „bydło”
хъомыл [qomyl] „dorosły”
хъуамæ fałamce] „trzeba”
хъуамæ ацæуон [qłamä asäłon]
„muszę pójść” (por. хъæуын), p.
§ III.6.6.3.6
хъуг [qug] „krowa”
хъул faul] „kręg” (anatomiczny)
хъусын faušyn] „słuchać, słyszeć”, TP
хъуыст-
хъуццытæ fauccytä] 1. mn. rzeczownika
хъуг
хъуыд- fałyd-] TP czasowników хъæуын
i хъауын
хъуыддаг fałyttag] „sprawa”
хъуыды fałydy] „myśl”
хъуыды кæнын fałydy känyn] „my¬
śleć; pamiętać, wspominać”
хъуым fałym] „wir (wodny)”
хъуын fałyn] „włos”
хъуынджын fałyndżyn] „włochaty,
owłosiony”
хъуыр fałyr] „gardło”
хъуырау fałyrał] „dzban”
хъуыст- fałyšt-] TP czasowników
хъусын i хъуысын
хъуысын fałysyn] „być słyszanym, do¬
chodzić (o głosie)”, TP хъуыст-
хъуысы fałyšy] „słychać”
хъыг fayg] „smutek, przykrość”
хъыг кæнын fayg känyn] „smucić się,
martwić się”
хъыг фæкæсын fayg fäkäšyn] „obra¬
zić (się)”
хъыгдард- faygdard-] TP czasownika
хъыгдарын
хъыгдарын faygdaryn] „przeszkadzać,
niepokoić”, TP хъыгдард-
цавæр [scrwär] „jaki”
цавæрдæр [sawärdär] „jakiś”
цад [sad] „jezioro, staw”
цай [saj] „herbata”
цал [sal] „ile”
цалæймаг [saläjmag] „który (z kolei)”
цалæм [saläm] „który (z kolei)”
цалх [salch] „koło” (rzeczownik)
цалынмæ [salynmä] „zanim, dopóki”
цар [sar] „sufit”
царв [sarw] „masło topione”
цард- [sard-] TP czasownika цæрын
цард [sard] „życie”
царм [sarm] „skóra”
цас [saš] „ile”
цау [sał] „wydarzenie”
цахæм [sachäm] „jaki”
цæвæрд- TP czasownika цæвæрын
324
Osetyjsko-polski słowniczek wyrazów...
цæвæрын [säwäryn] „położyć; pocho¬
wać (zmarłego)”
цæгат [sägat] „północ” (strona świata)
цæимæ [säimä] „z czym” (p. цы,
§ III.5.10.3)
цæй [säj] „czego” (p. цы, § IIL5.10.3),
„no!”
-цæй- [-säj-] p. § III.6.8.6
цæл [säl] „przyjęcie, uczta”
цæм [säm] „w czym” (p. цы, § III.5.10.3)
цæмæй [sämäj] „od czego” (p. цы,
§ III.5.10.3), ,,(a)żeby”
цæмæйдæриддæр [sämäjdärittär] „albo¬
wiem”
цæрæг [säräg] „żyjący; mieszkaniec”
цæрæнбон [säränbon] „życie, okres ży¬
cia”
цæрвитын [särwityn] „posłać (w dół)”,
TP цæрвыст-
цæрвыст- [särwyšt-] TP czasownika
цæрвитын
цæргæс [särgäš] „orzeł”
цæрын [säryn] „żyć, mieszkać”, TP
цард-
цæсгом [säškom] „twarz”
цæст [säšt] „oko”
цæттæ [sättä] „gotowy”
цæттæ кæнын [sättä känyn] „przygo¬
towywać”
цæф [säf] „rana, uderzenie; ranny”
цæхæра [sächära] „buraki; jarzyny, wa¬
rzywa”
цæхæрадон [sächäradon] „ogród (wa¬
rzywny)”
цæхсад- [sächšad-] TP czasownika
цæхсын
цæхсын [sächšyn] „wyprać”, TP цæхсад-
цæхх [sächch] „sól”
цæуаг [säłag] „piechur; bywalec”
цæугæдон [säłgädon] „rzeka”
цæуыл [säłyl] „na czym” (p. цы,
§ III.5.10.3)
цæуын [säłyn] „iść, jechać”, TP цыд-
цил [sil] „paproć”
цин [sin] „radość”
цин кæнын [sin känyn] „cieszyć się”
цом [som] „chodźmy!” (< цæуæм, od:
цæуын, p. § III.6.6.3.1)
цомут [somut] „chodźmy!” (p. цом)
цонг [song] „ręka (wraz z ramieniem)”
цу [su] „idź!”
цуан [słan] „polowanie”
цуан кæнын [słan känyn] „polować”
цуанон [słanon] „myśliwy; myśliwski”
цур [sur] „koło, obok”
цух [such] „przerwa, oddzielenie, pozba¬
wienie”
цы [sy] „co”, p. § III.5.10.3
цыд- [syd-] TP czasownika цæуын
цыдæр [sydär] „coś”
цыма [syma] „że, jak gdyby”
цыппар [syppar] „cztery”
цыппæрæм [syppäräm] „czwarty”
цыппæрдæс [syppärdäš] „czternaście”
цыппæрдигъон [syppärdiγon] „czworo¬
kątny”
цыппор [syppor] „czterdzieści”
Цыппурс [Syppurs] „Boże Narodzenie”
цырагъ [syraγ] „lampa, żarówka; świe-
ca
цыргъ [syrγ] „ostry”
цыргъ кæнын [syrγ känyn] „ostrzyć”
цырд [syrd] „szybki, szybko”
цыхт [sycht] „ser”
цъай [cäj] „studnia”
цъар [cär] „kora, skórka (owocu), sko¬
rupka (orzecha); okładka”
цъæл [c’äl] „wzbity, złamany”
цъæх [c’äch] „zielony; niebieski”
цъил [cli] „bąk” (zabawka)
цъити [c’iti] „lodowiec”
цъиу [c’ił] „ptak, ptaszek”
цъупп [c’upp] „wierzchołek (góry),
szczyt”
325
Osetyjsko-polski słoumiczek ujyrazóuj...
цъус [cuš] „mało”
иу цъус [ił cuš] „trochę”
чемодан [czjemadan] „walizka”
чемпион [czjempion] „mistrz”
четæн [czjetän] „(grube) płótno”
чи [czi] „kto”, p. § III.5.10
чидæр [czidär] „ktoś”
чидæрид [czidärid] „każdy”
чиныг [czinyg] „książka”
чызг [czyžg] „dziewczyna”
чылауи [czytali] „śliwka”
чындæуы [czyndäły] „wykonuje się” (od:
кæнын, p. § III.6.14.1)
чындз [czyndz] „narzeczona, panna mło¬
da”
чыргъæд [czyrγäd] „koszyk”
чырыстон [czyryšton] „chrześcijanin”
чысыл [czyšyl] „mały, mało”
чъизи [cz’iži] „brudny”
чъири [cz’iri] „placek z serem”
чъиу [cz’ił] „żywica; smoła”
чъыр [cz’yr] „wapno”
шахмæттæ [szachmättä] „szachy”
шоколад [szakalad] „czekolada”
ыл Zy/7 p. §111.5.2.4.3
ын/>7 p. §111.5.2.4.3
ысси [yšši] p. сси
ыстыр [yštyr] p. стыр
Bibliografia
PUBLIKACJE WYDANE CYRYLICĄ
1) Абаев, Василий Иванович, Грамматический очерк осетпинского языка
(= „Szkic gramatyczny języka osetyjskiego”), artykuł napisany w 1950 r., opub¬
likowany m.in. na stronach 489-662 słownika osetyjsko-rosyjskiego wydanego
w r. 1959 we Władykaukazie (wówczas: Ordżonikidze) pod redakcją A. M. Ka-
sajewa (Осетинско-русский словаръ, A. M. Касаев, Орджоникидзе 1959);
w skrócie: Ab(ajew), szkic
2) Абаев, Василий Иванович, Историко-этимологический словарь осетин-
ского языка (= „Słownik historyczno-etymologiczny języka osetyjskiego”),
t. I-IV, Moskwa-Leningrad 1958,1973,1979,1989; w skrócie: Ab(ajew), słownik
3) Выдрин, Арсений Павлович, Глагол в осетинском языке (= „Czasownik
w języku osetyjskim”), artykuł w czasopiśmie „Востоковедение. Историко-
филологические исследования. Межвузовский сборник статей. Выпуск
30”, Sankt-Peterburg 2014, s. 25-81; w skrócie: Wydrin, Глагол
4) Выдрин, Арсений Павлович, Специализированный имперсонал в осетин-
ском языке: к типологии имперсоналъности в иранских языках, artykuł
w czasopiśmie „Вопросы языкознания” (2014, nr 3, s. 20-33); w skrócie: Wy¬
drin, имперсонал
5) Грамматика осетинского язъгка (= „Gramatyka języka osetyjskiego”), tom I
pod redakcją G. S. Achwledianiego, Ordżonikidze (= Władykaukaz) 1963;
w skrócie: Achwl.
6) Дзодзикова, Заида Бахтынгереевна, Осетинский язык (= „Język osetyj-
ski”), Władykaukaz 2009: w skrócie: Dzodz(ikowa)
7) Исаев, Магомед Измайлович, Осетпинский язык (= „Język osetyjski”), arty¬
kuł w pracy zbiorowej pt. Основы иранского языкознания (= „Podstawy ję¬
zykoznawstwa irańskiego”), tom: Новоиранские языки: восточная группа (=
„Języki nowoirańskie: grupa wschodnia”), Moskwa 1987, s. 537-643; w skrócie:
Isajew, Osn. ir. jaz.
327
Bibliografia
8) Мамсыраты, Таймураз, Дæмæсьгг самай (= po osetyjsku: „Zbuduj swoją wie¬
żę”), wydanie dwujęzyczne, wersja rosyjska: Таймураз Мамсуров, Постпрой
свою башню, 4. wydanie, Władykaukaz 2010
9) Миллер, Всеволод, Язъгк осетин (= „Język Osetyjczyków”), Moskwa-Lenin-
grad 1962, przekład z oryginału niemieckiego wydanego w roku 1903 w Stras¬
burgu pt. Die Sprache der Osseten (autor: W. Miller)
10) Нарты кадджытæ. Ирон адæмы эпос (= po osetyjsku: „Opowieści nartyj-
skie. Epos narodu osetyjskiego”), 1.1, Władykaukaz 2003
11) Осетинские нартские сказания (= „Nartyjskie opowieści osetyjskie”), z do¬
słownego przekładu osetyjsko-rosyjskiego na język rosyjski przetłumaczył w r.
1948 Jurij Libiedinskij, Moskwa-Władykaukaz 2017. Książka ta ma się ukazać
drukiem w przekładzie polskim dra Stanisława Ulaszka.
12) Осетинские обычаи (= „Zwyczaje osetyjskie”), zredagował Гастан Агнаев
(Gastan Agnajew), Władykaukaz 1999, współoprawna wersja osetyjskojęzycz-
na nosi tytuł: Ирон Æгъдæуттæ; w skrócie: Os. ob.
13) Осетинско-русский словаръ (= „Słownik osetyjsko-rosyjski”, po osetyjsku:
Ирон-уырыссаг дзырдуат) pod redakcją T. A. Gurijewa, 5. wydanie, Wła¬
dykaukaz 2004; w skrócie: słów, os.-ros.
14) „Рæстдзинад” (= „Prawda”), dziennik wychodzący we Władykaukazie po
osetyjsku, nr 166 z dnia 10 września 2010 r., artykuł wstępny pt. Ногæй ma
Ирыстоны адæм - лæгмарты мысан (= „I znowu ludność Osetii na celowni¬
ku morderców”)
15) Русско-осетинский словаръ (= „Słownik rosyjsko-osetyjski”, po osetyjsku:
Уырыссаг-ирон дзырдуат) autorstwa W. I. Abajewa, pod redakcją M. I. Isaje-
wa, 2. wydanie, Moskwa 1970; w skrócie: słów, ros.-os.
16) Сыгъдæг Евангелие. Святое Евангелие на осетинском языке (= „Święta
Ewangelia w języku osetyjskim”), bez miejsca wydania, przedruk wydania
z 1902 r. dokonany w 1923 r.
17) Таказов, Федар Магометович, Самоучитель осетинского языка (= „Samo¬
uczek języka osetyjskiego”), część I, Władykaukaz 2004; w skrócie: Takazow
2004
18) Таказов, Федар Магометович, Учебник осетинского языка (= „Podręcznik
języka osetyjskiego”), Władykaukaz 2007; w skrócie: Takazow 2007
19) Таказов, Федар Магометович, Этимология осетпинских имен и фамилий
(= „Etymologia osetyjskich imion i nazwisk”), Władykaukaz 2009
20) Таказов, Харум Алиханович, Русско-осетпинский разговорник (= „Roz¬
mówki osetyjsko-rosyjskie”), 5. wydanie, Władykaukaz 1999; w skrócie: roz¬
mówki)
21) Хетæгкаты Къоста (= Kosta Chetagurow), Ирон фæндыр = (po osetyjsku)
„Osetyjska lira”, Dzaudżykau (= Władykaukaz) 2002
22) Челехсаты, Казбек, Осетия u осетины (= „Osetia i Osetyjczycy”), Wła¬
dykaukaz - Sankt-Peterburg 2009
328
Bibliografia
PUBLIKACJE WYDANE PISMEM ŁACIŃSKIM
23) Abaev, V. L, A grammatical sketch of Ossetic, przekład z oryginału rosyjskiego
z 1950 r., Bloomington / The Hague 1964 (p. wyżej, pozycja 1)
24) Dumezil, Georges, Le Livre des Heros. Legendes sur les Nartes (Caucase, Col-
lection UNESCO d’oeuvres representatives), Editions Gallimard 1965
25) Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, pod redakcją Kazimierza Polańskie¬
go, Wrocław-Warszawa-Kraków 1993
26) Heinz, Adam, Genetivus w indoeuropejskim systemie przypadkowym, Warsza¬
wa 1955
27) Horn, Paul, Grundriss der neupersischen Etymologie, Strassburg 1893
28) Pisowicz, Andrzej, Compound tenses in Ossetic. A preliminary report, artykuł
w pracy zbiorowej pt. Essays in the history of languages and linguistics dedi-
cated to Marek Stachowski on the occasion of his 60th birthday, Kraków 2017,
s. 507-510
29) Skalmowski, Wojciech, Język osetyński, artykuł w pracy zbiorowej pod redak¬
cją Leszka Bednarczuka pt. Języki indoeuropejskie, tom I, Warszawa 1986,
s. 198-206
30) Słownik języka polskiego, t. I-III, PWN, Warszawa 1978-81
31) Testen, David, Ossetic phonology, artykuł w pracy zbiorowej pt. Phonologies
of Asia and Africa (Editor: Alan S. Kaye), Winona Lakę, Indiana (USA) 1997,
s. 707-731
32) Thordarson, Fridrik, Ossetic, artykuł w pracy zbiorowej pod redakcją Riidigera
Schmittapt. Compendium linguarum iranicarum, Wiesbaden 1989, s. 456-479;
w skrócie: Thord.
Wykaz skrótów bibliograficznych
Ab(ąjew), słownik - p. bibliografia, punkt 2
Ab(ajew), szkic - p. bibliografia, punkt 1
Achwl. - p. bibliografia, punkt 5
Dzodz(ikowa) - p. bibliografia, punkt 6
EJO - p. bibliografia, punkt 25
Isajew, Osn. ir. jaz. - p. bibliografia, punkt 7
K. Ch. - p. bibliografia, punkt 21
Os. ob. - p. bibliografia, punkt 12
Osn. ir. jaz. - p. Isajew
rozm(ówki) - p. bibliografia, punkt 20
słów, os.-ros. - p. bibliografia, punkt 13
słów, ros.-os. - p. bibliografia, punkt 15
Takazow 2004 - p. bibliografia, punkt 17
Takazow 2007 - p. bibliografia, punkt 18
Thord. - p. bibliografia, punkt 32
Wydrin, Глагол - p. bibliografia, punkt 3
Wydrin, имперсонал - p. bibliografia, punkt 4
331
Wykaz pozostałych skrótów
C = cyrylica
pku = postponowana konstrukcja uwypuklająca (p. § V.3.3.1)
§ = paragraf
PTP = polska transkrypcja popularna
TP = temat przeszły czasownika (p. § IIL6.2)
ts. = to samo
s. = strona
TT = temat teraźniejszy czasownika (p. § IIL6.2)
332
An Ossetic grammar.
The Iron Dialect
The Ossetic language belongs to the group of Eastern Iranian Languages and is
as such a continuation of those dialects which were spoken by the ancient tribes
of Scythians, Sarmatians and Alans. These peoples inhabited the extensive ter-
ritories of Central Asia and Eastern Europę.
With regard to the significant distances that separated the various divisions
that constitute the Iranian group of languages (ones that belong in conjunction
with the Indo-Arian to the Indo-European family of languages) the differences
that may be observed amongst Iranian languages are significantly morę marked
and numerous than the internal divisions to be seen in the separation of individ-
ual Germanie, Romance, or Slavonic languages. And so, as an example, Persian
as a language, here the main representative of the Iranian linguistic group, had
already in late antiąuity lost its noun declination (and here as the first amongst
Indo-European languages as such!), while the Ossetic language makes use to this
day of nine different cases, ones that recall in their typology those of Sławnie
languages. This results from the extremely archaic naturę of Ossetic as a lan¬
guage, the users of which have not neighboured the ancestors of modern day
Persians for at least 2,500 years.
Employed in the Caucasus by around half a million native speakers, the
Ossetic language is nevertheless on the one hand an extremely interesting case
study for linguists specialising in Iranian languages, while on the other for Poles
as a whole and here as a result of the so-called Sarmatian cultural tradition pro-
moted by the Polish gentry in centuries past (chiefly the 17th century).
The present book constitutes a description of the grammatical structure of
the Ossetic language in its literary form as based on the so-called Iron dialect as
used in the Republic of North Ossetia-Alania with its Capital in Vladikavkaz, in
333
An Ossetic grammar. The Iron Dialect
the south of the Russian Federation (the northern slopes of the middle part of the
Caucasus Major Mountain rangę and surrounding lowlands).
The book has been written on the basis of materials assembled by the au-
thor himself, a retired professor of the Institute of Oriental Languages at the
Jagiellonian University in Cracow, during fieldwork conducted in Vladikavkaz in
2010. Besides a grammar, the book has an Ossetic-Polish vocabulary of around
1800 words written in the Cyrillic alphabet employed by Ossetians (Ossetes)
sińce the end of the 18th century.
The book also has included a CD with the recording of the pronunciation
of an Ossetic native speaker, Ms. Anjela Kudzoeva, an academic employee at the
Institute of Ossetic Philology at the University of Vladikavkaz. She holds a PhD,
and is a senior lecturer at the Department of Ossetic Language, as well as being
the dean at the Faculty of North Ossetic Philology at the K.L. Khetagurov State
University in Vladikavkaz.
1. Osetia Północna-Alania
2. Osetia Południowa
3. Kabardo-Bałkaria
4. Inguszetia
5. Czeczenia
6. Dagestan
7. Karaczajo-Czerkiesja
8. Adygeja
9. Kraj Stawropolski
10. Kraj Krasnodarski
11. Kałmucja
12. Abchazja