Текст
Жоғары оқу орындарының қауымдастығы
Қ. Дүйсембин, 3. Алиакбарова
Жасқа сай физиологйЦ £ және мектеп гигиенасы
Қ. Дүйссмбин, 3. Алиакбарова
Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы (Оқулық)
Алматы, 2003
ББК 74.200,54
Д 87
Дүйсембин Қ., Алиакбарова 3.
ДЯ7 Жасқа сай физиология және мектеп гигиеиасы/ Оқулық, 1 -ші басылым. Алматы, 2003. — 400 бет.
І8ВЯ 9965-465-36-3
Бүл кітапта балалардың осуі мен мүшелерінің калыптасу заңдылықтары жәпс бала организмінің қызметін реттсуші физислогиялық тетіктерг, баланың жас ерекшсліктерінс сай мсктеп гигиснасыпың талаптары баяпдалады, Сонымсн қатар, осы саладағы Қазақстан мен гпет ел ғалымдарының соңғы жылдарлағы ғылыми жетістіктері камтылған. Кітапта физиология, оқу-тәрбие және гигисна мәселелері баланың жасына сай организмінің ерекшеліктеріне байланысты түрғыдан қарастырылған.
Оқулықжоғары оқужәне арнаулы педагогикалық білім беретіп оқу орыңцарының ұстаздары мен студенттеріне, аспирапттарға арналған.
ББК 74.200.54
д 4306012200 00(05)—03
© ДүйСембин Қ., Алиакбарова 3., 2003
АЛҒЫ СӨЗ
Үсынып отырған оқулықтың негізгі мақсаты - болашақ оқытушылар мен төрбиешілерді балалар мен жас жеткіншектердің өсіп дамуының ерекшеліктерімен таныстырып, сол мағлұматтарды оқу-тәрбие жұмысында пайдаланудың қажетгілігін баяндау.
Балалардың өсіп дамуы тоқтаусыз жұріп жатқанымен, олардың қарқыны өсу кезеңдерінде біркелкі емес. Сондықтан баланың организмі ересек адамнан озгешеленгенмен, өзінің түрлі өсу кезеңдеріне сәйкес ерекшеліктері болады. Олар сан жағынан да, сапа жағынан да байқалады. Осыған орай балалардың мінез қүлықтары, ой өрісі мен дүниетанымы қалыптасады.
Өсу кезеңдерінде бала организмі күрделі озгеріске үшырайтындықтан, оқу-тәрбие жұмыстарын осы әзгерістерге үйлестіре үйымдастырмаса, оқытушы мен төрбиеші мақсаттарына жете алмаған болар еді.
Бүл кітапта балалардың өсу қарқыны, мүшелерінің қалыптасуы, олардың қызметін реттеуші жүйке мен эндокринді жүйелердің маңызы сипатталады. Сонымен қатар, жоғары жүйке өрекетінің, сезім мұшелерінің құрылысы мен қызметі, жас ерекшелікгері жөне сыртқы орта мен мектеп ғимаратына арналған гигиеналық талаптар қамтылған. Жасқа баиланысты физиологияның ерекшеліп мен мектеп гигиенасының бірлігінің қажеттілігі ешкімнің күмәнін тудыра қоймас. Бірақ осы пән жөнінде арнаулы оқулық орыс тілінде жеткіліксіз, толық емес, тек жеке мәселелері ғаиа жақсы жазылған, ал қазақ тілінде жоқтың қасы.
Жас балаларды дүрыс тәрбиелеп оқыту үшін осындай оқулық пен оку құралдары өте қажет. Жас жеткіншекті, өреңдерді дүрыс тәрбиелеп оқыту жанүяның, оқу-тәрбие орындарының тіптІ мемлекеттің парызы мен міндеті. Кезінде данышпан жазушы М. Әуезов “ел боламын десең, бесігіңді түзе” деген. Шынында, халқымызды, отанымызды
з
оркениетті ел қатарына жеткізетіндер - болапіақ ұрпақ екенін ойдан шығармаған жон.
Бүл оқулықта физиологияның жас ерекшелігі, оқу-торбис жүмысы және мектеп гигиенасы біріктіріліп жазылған. Баланың өсіп дамыған кезінде тез өзгеретін мүшелерге, әсіресе жүйке мен эндокринді жүйелерге көп көңіл болінді, өйткені баланың жыныстық жетілу кезеңіңде оның мінез-қүлқы, тәртібі күрт өзгереді. Мұғалімдер аитқандай, осы кезде торбиеге көнбейтін “қиын балалар” шығады.
Аитылып отырған ерекшеліктерді білу - оқу-тәрбие жүмысының күнделікті кестесін, мектеп гигиенасына қойылатын талаптарды дүрыс қалыптастыруға негіз болады. Мысалы, жасына сәйкес баланы дұрыс тамақтандырудың өзі оның дұрыс өсіп жетілуіне ғана емес, оның түрлі инфекцияларға төзімділігін қалыптастырады және арттырады. Мектеп бөлмелерінің ауасы мезгілімен желдендіріліп отырса, баланың партада отыруы дүрыс дағдылаиса, дсне шынықтыру жаттығулары ұдайы және уақытында жүргізіліп отырса, және т.с.с. гигиена талаптары дүрыс орындалса, оқытушы мен тәрбиешінің еңбектерінің нәтижелі болатынына еш күмән болмас еді.
Оқулықтың кейбір тарауларына байланысты жаңа ғылыми мәліметтер берілді. Қазақстан ғалымдарыныц ғылымға қосқан үлестері баяндалды. Осы кітаптың авторларының екеуі де ғылыми жұмыстармен ұзақ жылдар айналысқан жоне жоғары оқу орындарында, мектепте дәріс берген ұстаздар.
Үсынылып отырған оқулық жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларына қойылатын негізгІ талаптарға сәикес жазылды. Студенттерге, мұғалімдер мен тәрбиешілерге осы оқулықтың көмегІ тисе, авторлардың мақсаты орындалды деуге болады.
ҮҒА-ның мүше-корреспонденті, профессор К,. Дүйсембин
4
БІРІНШІ БӨЛІМ
Жасқа сай физиология және гигиена
1-тарау
Жасқа сай физиология мен мектеп гигиенасы туралы жалпы түсінік
1. Жасқа сай физиология және мектеп гигиепасы пәиі
Жаска сай физиология жөне гигиена пәні ғылымның екі саласын қайтидьі: адам организмінің, жеке мүшелердің жөне мүшелер жүйелерінің қызметтерінің жас ерекшеліктерінің заңдылыктарын, даму жолдарын қарастыратын жаска байланысты физиология және адамның денсаулығын сақтауға қажетгі жағдайларды қарастырып,# анықтап, түрлі үсыныстар жасайтын гигиена ғылымдарыі' Жасқа баиланысты физиология мен мектеп гигиенасы -жоғары оқу орындарында жеке оқылатын пөн, мұның оқытатыны балалар мен жас өспірімдердің физиологиялық ерекшеліктері, олардың жекеше дамуының қалыптасу зандылықтары жөне төрбие жұмысының әсерінен паңда болатын физиологиялық функциялардың ерекшеліктері. Бүл пәнде негізгі назар мұғалімдер мен төрбиепіілер еңбегіне іс жүзінде қажет болатын физиология мен гигиена ғылымдарының ілімдері мен қағидаларына аударылады. Мұндаи моселелерге ең алдымен осу мен даму, жоғары жүйке өрекетінің заңдылықтары жөне балалар мен жастардың жүйке жүиесінің жасына байланысты ерекшеліктері жатады.
Организмнің құрылысы мен қызметі біріне-бірі өзара өсер ететін болғандықтан, бұл оқулықта балалар мен жас өспірімдердің анатомиясының көптеген сұрақтары қамтылады.
5
Бүл поинің негіздері адам мен жануарлар анатомиясы және физиологиясы, жалпы гигиена мен медициналық гигиепа, биохимия, биофизика, психология, педагогика, гистология, цитология, геңстика т, б. биологиялық және табиғат тану ғылымдарының табыстарына сүйенеді.
Жасқа байланысты физиология мен^шдщна - жас ұрпақтарды тәрбиелеудің, оларға жасына лайық білім берудің, ақыл-ойын дамытудың. дені сау. сымбатты, сұлу етіп өсірудің негізі. Ол балалар мен жастардың денесінің дұрыс осіп дамуын, ақыл-ойының жетілуін қамтамасыз етіп, оған қажетті жағдайларды үсыну арқылы түрлі аурулардың алдын алады, еңбек қабілетін күшейтеді. дене шынықтыру жолдарын, күн кестесі мен түрлі еңбек кестелсрінің бала организміне тиімді түрлерін анықтайды| Бүл жолда ол жоғарыда аталған ғылымдардың зерттеу әдістерін мол пайдаланады.
Бүл пән мұғалімдерге психология меп педагогика пәндерінің негізін дұрыс түсіиуге арқау болады, медицинальр^жоне санитариялық салауаттық мәселелерін қамтидыГ"
Оқулықтың негізгі міндеттеріне келесі мәселелер жатады:
1. Педагогтар мен тәрбиешілерге аса қажетті балалар мен жас өспірімдердің апатомиялық жоне физиологиялық ерекшеліктерін беру.
2. Өсу мсн дамудың негізгі биологиялық заңдылықтары туралы дүрыс түсінік қалыптастыру.
3. Окыту жоне тәрбиелеу жүмысында маңызды орын алатын шартты рефлекстердің негізімен таныстыру.
4. Сезім, қабылдау, түйсік, ес, ойлану, сана-сезім, сөй-леу, көңіл-күй (эмопия) іспетті фуикииялардын физиоло-гиялық негіздерін түсіндіру.
5. Болашақ мамандарды балалар мен жастардың, жалпы адам организмінің жас рекшеліктерін іс жүзінде паидалана білуге үйрету.
Жасқа байланысты физиология мен мектеп гигиена-сының маңызы - еліміздің болашақ азаматтарын казак халқының мүддесін қорғай алатын білімді, өперлі, талаптты,
6
сұлу, еңбекқор, яғни жан-жақты дұрыс осіп дамыған балалар мен жастар етіл торбиелеу мен оқыту. Сондықтан да бүл мұғалімдер мен торбиешілер үшін ғана емес, болашақ ата-аналар үшін де маңызы үлкен оқулық.
2. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасының басқа ғылымдармеи байланысы
Жасқа сай физиология адам және жануарлар физиоло гиясының үлкен бір саласы.
Физиология ғылымы организмнің тіршілігін, оның барлық мүшелері мен торшаларының (клеткаларының) қызметін зерттейтін, сонымен қатар, олардың функция-ларын реттеу жолдарын аныктайтын ғылым. Ол өмір сүру, экология (яғни қоршаған орта), сыртқы және ішкі жағдай-ларға байлаяысты отіп жататын организмдегі қүбылыстарды бақылайды.гфизиология ғылымы организмнің жеке мүшелерін белгілі бір жүйеге келтіріп, олардың қызмет-терінің бір-бірімен қарым-қатынастарын сол түрғыдан қарастырадьиФизиологиялық қүбылыстар диалектиканың заңдылығымен өтеді.рЭлай болса, диалектикалық мате-риализм физиология ғылымының, әсіресе жоғары жұйке жүйесі қызметінің нактылы деректеріне сүйенеді, яғни бұл екі ғылымның арасында өзара өте тығыз байланыс бар.я
лЖасқа байланысты физиология мен мектеп гигиена-сыиың поні педагогика ғылымымен де байланысты, себебі педагогика жоғары жүйке әрекетінің заңдарына сүйене отырып, оқу-тәрбие жұмыстарын ғылыми негізде іске асырады
Жасқа баиланысты физиология мен гигиена балалар мен жас өспірімдердің өсу-даму заңдылықтарын олардың денесінің қүрылысына, яғни анатомиялық ерекшеліктеріне сай қарастырады. Барлык тірі организмдердің қүрылысы мен қызметі тығыз байланыста болады. Дененің, оның мүшелерінің, үлпаларының жеке клеткаларының құры-лысын білмей, олардың қызметін дұрыс анықтап, білу мүмкін емес. Сондықтан да жасқа сай физиология мен ги-
7
гиена адам апатомиясының, гистологиясы мен цитология-сыньтң ғылыми жетістіктерін кеңінең пайдаланады.
Жасқа сай физиология негізінде анатомия мсн физиология ғылымдарының дамуына байланысты пайда болған физиология ғылымының үлкен саласы. Адам организмінің жас ерекшеліктерін зертгеу осы екі ғылымның дамуының негізінде пайда болды. Алғаіпқы зерттеулер нәтижелері ауру адамдарды емдеуге байланысты алынған. Ал ауру балаларды дүрыс емдеу үшін оның организмінің қалыпты құрылысы мен қызметін білу керек, яғни жасына сай анатомиялық және физиологиялық байқауларды қажет етеді. Сондықтан коне Греция мсп Рим империясындағы тәуіптер мен дәрігерлер адам организмінің кұрылысына қоса оның қызметінде зерттей бастаған. Дегенмен тек кана 1628 жылы ағылшын ғалымы Уильям Гарвей организмнің непзгі қызметінің бірі - қан айналысын бақылап. сол аркылы жан жануарлардың функциясы туралы адам білімінің алғашқы жаңа негізін қалады. ХУІІ ғасырда француз философы Рене Декарт (1596-1650) организмнің
И. М. Сеченов (1829-1905)
И. П. Павлов (1849-1936)
8
рефлекторлы қызметін негіздеу арқылы физиологияның дамуына ат салысгы. ХІХ-ХХ ғасырларда орыс ғалымдары И. М. Сеченов, И. П. Павлов және олардың оріптестері мен шәкірттері өз үлестерін қосты. Көне замандағы адам организмінің құрылысын зерттеу, яғни анатомиялық зерттеу мәліметтері өте аз кездеседі. Мұның дамуы ХУІ ғасырда А. Везалийдің еңбектерінен басталады. Оның “Ддам денесінің фабрикасы” (1583) деп аталатын еңбегінде анатомия мен физиологиялық мәліметтер қатар берілген.
Біздің республикамызда тірі организмдердің анатомия-лық құрылысын зертгеуде Ф. М. Мұхаметқалиев, А. Р. Ра-қышев т. б. ғалымдар мен олардың шокірттерінің зертгеулерінің үлесі бар.
Қазақстанда физиология ғылымының қальштасуы 1938 жылдан басталады. Бүл жылы профессор А. П. Полосухин Алматыға келіп, 1944 жылы Кеңес Одағының Қ. И. Сатпаев ашқан Ғылым академиясыныц қазақ филиалында физиология секторын (болімшесі), 1945 жылы физиология ғылыми-зерттеу институтын ашуға ат салысты. Содан кейін Республикамыздың жогары оқу орындарындағы физиологиялық зерттеулер бірнеше бағытта жүргізіле бастады:
1. НегізІн А. П. Полосухия қалаған қан жоне лимфа айналысының реттелуі мен оларға байланысты вегетативтік қызметтер. Бұл бағытта А. М. Бекетаев, I. А. Бірімжанова, Л. Е. Бөлекбаева, Қ. Қ. Сәтбаева, т. б. галымдар мен олардың шәкірттері зерттеулер жүргізіп, кезеген нервтің қан тамырларына өсері, жүрек-қан тамырлар жүиесіне бірінші және екінші сигнал жүиелері арқылы шартты өсерлер, ауру организмдегі гемодинамикалық өзгерістер анықталды. Ғалымдар О. Ж. Жұмажанов, Ф. Ж. Жұмағалиева Қазақстанның жерінде есетін түрлі шипалы осімдіктердің құрамындағы белсенді биологиялық заттарды боліл алып, олардың жүрек-қан тамырлар жүйесіне әсерін, олардың емге пайдалану мөлшерін анықтауда көп еңбек етгі.
2. Академик Н. О. Базанованың шәкірттері профес-сорлар Қ. Д. Дүйсембин, Т. О. Измаилов, 3. Қ. Қожебеков,
9
А. П. Полосухип (1901-1965)
Н. О. Базапова (1911-1993)
Б. Н. Никитин, К. Т. Ташенов организмнің ас қорыту ерекшеліктсрін, оның реттелу механизмдерін, жас ерекшеліктерін, сүтгің лайда болуы мен реттелуін, босанған әйелдердіц сүтсіздігін (агалактия) жэне оиың бала организміпе тигізген әсерін зерттеп үлкек табыстарға жетуде.
3. Қазакстандағы физиология гылымының жаңа салалары - нейрофизиологияның және сыртқы ортаға бейімделу моселесінің дамуына профессорлар Қ. С. Рымжанов, С. Ж. Тілеулин, С. Т. Төлсуханов және олардың июкіргтері үлесін қосуда._
Мектеп гигиенасы ^жалпы гигиена (гигея - емдеуші, денсаулық әкелуші) ғыЛымымен тікелей байланысады. Гигиена адам денсаулығына қажетті сыртқы ортаның (экологиялық) жағдайларын және аурудың алдын алуға бағытталган шараларды зерттейтін ғылым^Адам денсаулығы табиғи жоне әлеуметтік-экономикалық өсерлерге байланысты қалыптасады, сондықтан гигиена ғылымы оған қажетті түрлі сауықтандыру жұмыстарын үйымдастырып, оларды жүзеге асырып, бақылайды. Халық денсаулығы, әсіресе халыктың болашағы - балалар мен жастардың денсаулығы әлеуметтік мақсат болғандықтан, табиғатты
Ю
қорғау және табиғи қорларды пайдалануды жонге келтіру. денсаулық сақтауға қажетті молшерлерді жасына сай анықтап, оны іске қосу мөселелерін гигиена ғылымы шешеді.
Гигиеналық құрылыстар ертеден бері салынып келеді. Мысалы, Ресейдің Новгород қаласында XI ғасырда салынған су ағатын қүбырлардың қалдығы табылған. Сондай құбырлардың қалдығы өзіміздің Отырар қаласының жөне еліміздің басқа археологиялық қазбаларынан да табылды. Ең алғашқы гигиеналық құрылыстарға моншалар, басқа жуыну орындары көпшілік елдерде ерте заманнан бері пайдаланылып келеді/Дененің тазалығын сақтауға байланысты нұсқаулар діни кітаптарға да енгізілген. ХУІІІ-ХІХ ғасырларда орыс гигиенистері дәрігерлер М. Я. Мудровтың, А. П. ДоброславиннІң, Ф. Ф. Эрисманның және т. б. қосқан үлестері ерекше. Олар халық арасына санитариялық білім таратуға, ғылыми зергтеулердің нәтижесін іске асыруға. дамуы кешеуілдеген халыққа мөдениет тарату үшін көп еңбек сіңірген.
Қазақстанда гигиена ғылымының негізін қалап, гигиеналық-санитариялық жүмысты жөнге келтіруге, қоршаған сыртқы ортаны залалды заттардың өсерінен сақтау моселелерін шешуде ҚР ҮҒА-ның мүше-корреспонденті, медицина ғылымының докторы, профессор Б. А. Атшабаров пен академик Т. Ш. Шарманов және олардың шәкірттері коп еңбек етті. Республикамыздағы денсаулық сақтау министрлігінің қарамағындағы өлкелік аурулар (патология), кейіннен гигиена жөне көсіби ауруларды зерттеу институты болып аталған Қарағандыдағы гигиена және еңбек физиологиясы институгыңда Т. А. Құлқыбаевтың басқаруымен және басқа ғылыми зерттеу институттарында тамақтанудың өлкелік мәселелері, обаға қарсы түру, еліміздегі экологиялық жағдайларға байланысты моселелер, олардың адам организміне (соның ішінде бала орнанизміне де) әсері толық жан-жақты зерттелуде. Қазақстандық ғалымдар Арал мен Балхаш, Семей экологиялық жағдайларына кеп көңіл бөліи, халықтың денсаулығын сақтау, үлкен қырғынға
1]
үшырататын ауруларды болдырмау жоддарын іздеуде көп еңбек сіңіріп жатыр.
Профессор Б. А. Атшабаров өзінің шәкірті Б. А. Әбеуов екеуінің ашқан мидың қан айналыс срекшелігін зерттеу тәсілінің жаңа түрін, ондіріс орындарындағы ауыр металдармен улану, оііың миға әсерін анықтау жолдарын үсынды. Қазірдс гигиснаның үлкен мәселелерінің бірі -үлкен өндірістер мен ірі қалаларда ауыр металдармен уланудың алдын алу мвселелерін шешу.
Академик Т. Ш. Шарманов пен профессор А. А. Алдашев Қазақстан жағдайында тамақтану ерекшеліктерін үзак зерттеп, адамға кажетті витаминдердің мөлшсрін анықтады және авитаминоз ауруларын емдеу тәсілдерін үсынды.
3. Жаска сай физиология мен мектеп гигиенасының дамуы.
Анатомия мен физиология ғылымдары ерте замапнан бастап дамығанымеи балалардың дене құрылысы мен мүшелерінің қызмет ерекшеліктерін зерттеу кейінірек басталған. Себебі, балалардың ор анизмін зерттеу жалпы адам мен жануарлар организмін зерттеуден басталады. Ондай зерттеулер тек қана ХУIII-XIX ғасырларда ғана белгілі бір жүйеге келтірілді.
Жасқа байланысты анатомия мен физиология және балалар гигиенасы жалпы алғанда медиңиналық кажетгіліктсрге байлапысты дамығап. Сопдыктап да негізгі зерттеулер балалар ауруы мен олардың алдын алу мәселелерімең тығыз байланысты. Бүл тұрғыдан алғанда Н. Ф. Филатов, П. Ф. Лесгафг сскілді дәрігерлердің ең-бектері аса маңызды орын алады. П. Ф. Лссгафт балалардың дене қүрылысының дене шынықтыру тәрбиесіне байланыстылығын анықтап, баланың психологиясын, ақыл-ойын, ішкі сезімдерін дамытумен байланысты-рады.
(XIX ғасырда еңбск еткен ғалымдар балалар анатомиясы мен физиологиясының педагоіика мен төрбие жұмыстарын
12
дамытудағы маңызын алғаш рет дәріптей бастады. К. Д. Ушинский балалардың дене құрылысы мен мүшелер қызметін білмей тәлім-тәрбие жұмыстарын, балалі рға білім беруді бағытталған дұрыс жолға қою мүмкін еместігін айтқан.
Атақгы ғалым физиолог И. П. Павлов "Балаларды тәрбиелеу мен оларды дамыту физиологияға негізделуі керек,” — дейді/Оның бұл ойын П. Ф. Лесгафт тіпті де тереңдете түскен: "...педагогика биология ғылымының бір бөлімі болуы керек”. Бұл ғалымдардың ойымен П. П. Блонскийдің пікірі үндескендей: ”...атақты тәрбиелсу жүйесінің реформаторы аталған педагогтардың өзі педагогиканы тек қана психологиямен ұштастырып, баланың денесі мен антропологиялық көз қарастарды ұмытады,” “деген.
Алғаш рет 1939 жылы А. Н. Северцев тұжырымдағаи, кейіннен П. К. Анохин дамытқан (1949) систсмогенез туралы ілімнің мүшелер мен мүшелер жүйелерінің гетерохронды (гетерос - вр түрлі, хронос - уақыт) түрде болу негізінің жасқа байланысты физиологияның дамуына ықпалы күшті болды. П. К. Анохиннін бұл пікірі бойынша, бала организмінің алғаш рет түрлі кезендерде дамуы оның құрылымдарының бір біріне уақытша байланысты өзгеруі арқылы жетілетіндігін баиқа ады. Функциялық жуйелердің әр уақытта пайда болуы мен ортүрлі дамуы ең алдымен дененің бейімделу қасиеттерін негіздейді. Бүлай бейімделу нәтижелері биологиялық жүйелердің қызметінің беріктігін, мықтылығын керсетеді. Ал мұның езі онтогенездің түрлі кезендерінде көптеген жағдайлардың әсер етуінен пайда болады. П. К. Анохиннің әріптесі А. А. Маркосян 1969 жылы биологиялық жүйелердің бірліктігі тірі организмдердің қасиеттеріне негізделген жекеленіп дамудын жалпы заңдылығы екенін тапқан. Биологиялық жүйелердщ бірінің қызметін екіншісі жартылай болса да орындай алуы, қайталауы, мүмкіңдігінің қажеттіліктен артық болуы, оның жеке бөлімдерінің түрақты калпына тез келуін қамтамасыз етеді.
13
Биологиялық жүйелердің берікгілігі онтогенездік даму барысында бірнеше кезеңдерден өтіп, бейімделу реакцияларын дамыта түседі. Осіп, дамып келе жатқан организмнің сыртқы ортамен байланысы күрделенген сайын бейімделуі де жоғары сатыға дами түседі.
Жеке басының дамуы кезіндегі мүшелер қызметінің қалыптасу зандылықтарына орыс ғалымдары И. П. Павлов, В. М. Бехтерев, И. А. Аршавский, А. Г. Хрипкова, т. б. ат салыскан. Олардың еңбектсрінің арқасында баланың жасына лайык шартты рефлекстердің қалыптасуы, бағдарлау реакциясының дамуы, сөйлсу қабілетінің калыптасып дамуы, түрлі эмоциялық жағдайлардың байланысы, өзгермелі сыртқы ортаның жағдайларына бейімделу заңдары анықталды, балалар мен жастарға арналған оқулықтар шыкты.
М. Громбахтың 1975 жылы тапқан мүшелер мен мүшелер жүйелерінің қызметі ор кезеңде белгілі бір саты жоғары артып, дамуға дайын түратындыгы бала организмін түсінуде маңызы зор. Бұған қоса, 1969 жылы А. А. Маркосян тапкдн физиологиялық жүйелердің беріктігі меи қалыпты тіршілікті сақтау қабілетінің жоғары дәрежеде болуы, 1975 жылы ұсынғаи П. К. Анохиннің бейімделу реакцияларыиың жүйслі ұйымдасуы туралы қағидасы бала организмінің даму заңдарын жете түсініп, дүрыс зерттеу, жендеп торбиелеу, бағытталған тәрбис және оқу жүмыстарын үйымдастыруда маңызы жоғары болып, коптеген жаналықтарды ашуға жол салцы. Қазіргі кезде балаиың онтогснездік дамуында жүйкелік және психофизиологиялық қызметгерінің жүйелі дамуын талдап, мидың қүрылыстық жоне функциялық жетілуі зерттелді. Орталық жүйке жүйесінің даму кезеңдері және әртүрлі жастағы балалардың миының қызмет кабілеті анықталды. Оған қоса эндокринді, ас қорыту, тыныс алу, зәр шығару жүйелерінің, заттар мен энергияның алмасуының жас ерекшеліктері анықталды. Әсіресе, 12 жасқа дейінгі балалардыңдене қүрылысы мен функциялық ерекшеліктері бірсыпыра шамада зерттелді.
I
► г
*
14
Балалар организмінің қалыпты физиологиясын білу олардың денсаулығын сақтауда маңызды деректер берді.
Жасқа байланысты адам денесінің құрылысы мен қызметін зерттеудің пөрменді дамыған мерзімі біздің заманымыздың 60-80-ші жылдары. Бұл кезде балалардың денесіндегі зат алмасу, энергия алмасуы, тыныс жүйесішң қызмет ерекшеліктері, газ алмасу ерекшеліктері, жүрек-қан тамырлары жүйесінің өсіп дамуы, балалардың ас қорытуы, олардың зор шығару жүйелерінің қалыптасып, өсіл жетілуі мен қызмет ерекшелікгері толығынан зерттелді деуге болады.
Жасқа байланысты адам денесінің құрылыс жоне қызмет ерекшеліктерін анықтауда бірсыпыра еңбектер спорт пен қара жұмысқа байланысты зерттеулердің негізінде жасалған. Организмге ауыртпалық түскенде мүшелер жүйслерпші құрылысы мен қызметіпің озгеруіп анықтау арқылы бала организміне молшерлі еңбек пен спорт ойындарымен шұғылданудын тиімді жолдары анықталды.
Мектеп гигиенасы ғылымының нағыз қалыптасуы мен доуірлеуі XIX ғасырдың ортасында бастауыш және орта мектептерде жүргізілген бақылаулар мен эксперименггік зерттеулердің материалдарын жинап жүйеге келтірумен байланысты. Осы кезден бастап мектеп гигиенасы төуелсіз ғылымдар саласының бірі ретінде медициналық гигиенадан бөлівді. XIX ғасырдың орта шамасыңда алғаш рет табиғат тану ғылымдарыньщ жетістіктерін мол пайдаланып қойған тәжірибелердің арқасында гигиенаның бұл жаңа саласы күшті дами бастады.
Балаларды тәрбиелеу жағдайларына байланысты олардың денесінің дамуы анықталды. Жақыннан көру қабілеті баланың сыныптан сыныпқа кәшкен сайын үдеп, кебейе түсетінІ корсетіліп, оны болдырмау шаралары ж зылды Бұл көздің өткірлігін төмендетпеу үшін сынып бөлмесіндегі жарықтың, мектеп жиһаздарының әсерін көрсетіп, партаның алғашқы құрылысьш жобалау, сабақ жүргізуге арналған талаптарды ұсынуға мүмкіндік бердІ.
15
Мектеп гигиенасының нағыз дамыған мерзіміне XX ғасырдың 70-90-шы жылдар жатады. Бұл кезде гылыми зерттеулер арқылы балалардың өсуі мен дамуы тікелей олардың денсаулығына байланысты екені анықталды. Нашар оскен балалар дәрігерге жиі барып, түрлі аурулармен көп ауыратыпы белгілі ботды. Кейбір созылмалы аурулар балалар бақшасының ересектер тобында жүргеңде пайда болып. олардың мектептеғі оқуына күшті осер етстіні табылды. Осыған орай балалар бақшасындағы аурудың алдын алу шаралары күшейтІлді.
Балалар мен жастардың осіп дамуына, денсаулығына, мүшслер жүйелерінің қызметіне окыту барысындағы сабак ксстесі, еңбек молшері, күн кестесі, тәрбис жүмыстары зор ықпал етеді.
Бала организміне әсер ететін жағдайларды зерттеп қана қоймай, сол осерлерге қарсы жүмыстар үйымдастырудың маңызы зор. Оның ішінде балалардыц түрлі жағымсыз жағдайларға бейімделу қабілетін анықтап, организмнің мүмкіншіліктсрін пайдалану жолдарын тауын, мектепке дейінгі балалар мекемелері мен мектептерде санитариялык жұмыстарды жонге келтіру қажет. Бұл жағынан гигиенистердің қосқан үлссі айтарлықтай деугс болады. Гигиеналық зерттеулердің негізінде 90-жылдардағы мектеп реформасыңда, оның койған мэселелері іскс асырылды.
Соңғы кезде толық зерттелген балалар меи жас оспірімдердің организмдерініц шынығуы, опың корсеткіш-тері және қажетті жағдайлары гигиена ғылымының, әсіресе мсктеп гигиенасының негізгі мәселелері болып отыр. Балапыц осуі мсн дамуы жоне оған кажетті жағдайларды А. А. Маркосяп, Б. Н. Никитюк, балалардың жүйке жұйелерінің жас ерекшеліктері мен жсте дамуына қажетті жағдайларды М. В. Антропова т. б. ғальгмдар зерттсді. Сол зерттеулердің негізінде бүрынғы Кенес Одағындағы елдердс және біздің елімізде де байқалғаи балалар мен жастардың осіп дамуының акселерациясы, оның белгілері мен себсптері аныкталды.
Өсу мегг дамудың акселерациясы ең алдымен Мәскеу облысының Глухово ауылындағы балалардың бойын,
16
салмағын жоне басқа дене корсеткіштерін салыстырғанда 1962 жылы 1880 жылдан 15 жастағы балалар 21 см ұзын екені анықталғаннан кейін белгілі болды. XX ғасырдың 70-ші жылдары сол кездегі Кеңес Одағының түкпір-түкпірінде өмір сүріп жатқан балалардың дене корсеткіштерін өлшеп, көпшілік жерде, әсіресе ірі қалаларда балалардың өсуі мсн дамуы жылдамданғаны 1970-1990 жылдары дөлелденді.
Мүндай зерттеулер Қазақстанда да жүргізілді. Аиталық, Алматы қаласы мен облысы бойынша 1950 жылмен салыстырғанда 1970-1980 жылдары 13, 15, 17 жастағы ер балалар мен 11-12, 15, 16 жастағы қыздардың дене көрсеткіштері анағүрлым артты. Яғни жыныстық жетілу қыздарда 9 жастан, ұлдарда 12-13 жастан, бұрынғыдан 1,5-2 жылдай ертерек басталды (Алиакбарова, Адеева,1980 Алиакбарова 1993 ).
4. Жасқа сай физиология мен мекгеп гигиеиасының зерттеу адістері
Басқа ғылымдар іспетті жасқа байланысты физиология мен мектеп гигиенасы бірнеше ғылыми зерттеу әдістерін пайдаланады: бақылау, табиғи және лабораториялық төжірибе (эксперимент), функциялық жүктеме, телемегрия, антропометрия т. б.
қ ы л а у од і с і - сырткы ортаны танудағы негізгі әдістеме. Бүл өдістеме барлық ғылым салаларында кеңінен пайдаланады. Бірақ оны лабораториялық және табиғи эксперименттен жеке бөліптастаса, ол бала организміндегі физиологиялык калыптар мен қүбылыстардың негізін аша алмайды. И. П. Павловтың айтуы бойынша бақылау әдісі “тек қана табиғаттың ұсынғанын жинайды”. Дегенмен, балалардың миының қызметін зерттеген кезде бүл одіс баска зерттеу одістерімен бірге организмнің жас ерекшеліктерін анықтауға көмектеседі.
Табиги тәжірибе- байқаумен лабораториялық эксперименттің аралық түрі. Мақсаты мен қойылған
402036 г. Усть-КамечогепскП ул. 30-/. Гва Рк. г-а ііг.чнН.4 34
БКГУ Ь««:ОТЕкл ,
2-481
міндеттеріне байланысты ғалым табиғи жағдайдағы тәжірибені адам баласы үшін қалыпты (табиғи) жағдайда қолданады. Айталық, баланын көру қабілетінін өзгеруін тексеру үшін, оның кору талдағышының қызмет ерекшеліктерін мектептегі оқуға дейін жоне оқуын аяқтаған кезде анықтайды, яғни оқу барысында табиғи жағдайда зерттейді.
Л д_б ораториялық т әжірибенің табиғи жағдайдағы тәжірибеден айырмашылығы бар. Мұнда зерттеуші тожірибені арнайы жасалған жағдайда жүргізеді. Жағдайды озгерту арқылы ғалым белгілі бір қызмет өзгерістерін тудырады да, оның сан мен сапалық сипатыв анықтайды.
Жасқа сай физиология ғылымында лабораториялық тәжірибе әдісінің бірі болып саналатын функциялык, жр:теме пемесе сынау өдісі кеңінен тарады. Бұл одіс бойынша, бала организмінің мүшелерінің қызметін, оған молшерлснген функциялық жүктеме беру арқылы, оның әсерінің үзақтығын нсмесе әсер ету қарқынын озгерте отырып, түрлі жағдайларда анықтаиды. Мүндайда физиологиялық көрсеткіш ретінде сол мүшенің қызметі алыпады. Бала организмін зерттейтін физиологиялық тәжірибсде тынысты кідірту, температуралық әсер ету, денснің кеңістіктегі орынын озгерту т. с. с. функциялық сынаулар қолданылады. Ең көп қолданылатындары мөлшерленген дене және ой еңбегі. Мысалы, зерттеуші баланың тыиыштықтағы қалыпты жағдайында жұрегінің соғу жиілігін анықтайды, содан кейін бала 100 м жер жүгіріп өткен соң оның жүрегінің соғу жиілігін тағы да тексереді. Сөйтіп балаға берілген осы жұктемеге бейімделу сипатын бағалайды. Дене қызметінде жүктемені дәлірек анықтау ретінде эргометрия, яғни эргометр аснабын қолдану арқылы, жүктеменің мөлшерін дәл анықтау әдісін пайдаланады. Ой сңбегінін сынағы ретінде шектелген уақыт ішінде арифметикалық есеиті шыгару одісі қолданылады. Бұл жағдайда зерттелушінің белгілі бір жұмыс қабілеті (айталық, жұрегінің соғу жиілігі) есеп
18
шығаруға дейін, шығарып жатқан кезде жоне есепті шығарып болғаннап кейін анықталады.
Жасқа байланысты физиологияның барлық зерттеу одістері мен амалдары балалар мен жас өспірімдердің организмінің қызметтерін жынысына, жасына сай топталған әр жастағы бірнеше топ балалардың функциялық ерекшеліктерін орта шамамсн зерттеуге бағытталған. (Мысалы, әртүрлі жастағы ер балалар мен қыз балалардың жүрегінің соғу жиілігін анықтау). Бүл одіс оркімнің жеке басының даму ерекшеліктерін орташа корсеткішпен салыстыру мүмкіндігін береді.
Жасқа байланысты физиологияның әдістемесінің бірі т.е д,е м е т р и я - радиотехникалық беріліс аспаптары арқылы бала организмін оның денесінен қашық жерде тұрып анықтау мүмкіндігі. Бұл әдісті қолдану балалар мен жас өспірімдердің организміндегі мүпіелердің қызметін табиғи жағдайда (ойын, оқу, еңбекпен шұғылданып жатқан кезде) зерттеуге мүмкіндік береді. Бүл өдіспен алынған маліметтер өсіп жатқан жастарды оқыту мен төрбиелеуде маңы ды орын алды.
Қазіргі кезде бала организмін зерттегенде күрделі оптикалық, радиотехникалық және электрондық аспаптарды кең қолданады. Бұл аспаптар бір сәтте ондаған түрлі қызметгерді қатарынан олшеуге мүмкіндік береді.
Балалар мен жастардың өсуін антропометрия (дененің физикалық көрсеткіштерін өлшеу одісі) арқылы анықтайды. Бұл әдісте баланың бойын, кеуде шеңберін үш жағдайда (дем алғанда, дем шығарғаңда және тыныштық кезінде) жөне баланың басының шеңберін сантиметрлік лентамен, дене салмағын таңертең, ұиқысынан түрған соң (бойын жеңілдеткеннен кейін), тамаққа дейін, арнайы медициналық таразымен олшейді.
Жасқа байланысты физиологияның өдістерінің нәтижелерін электрондық-есеп аспаптарымен жөне математикалық статистика әдістерімен есептеп шыға ады.
Физиологиялық жопе медициналық әдістерді пайдаланып, мектеп гигиенасы түрлі жағдайлардың (түрлі
19
ғимараттар, жиһаздар, т. б.) бала организміне әсерін анықтап. оған колайлы жағлай тудыруды көздейді.
Ө з і ң д і в з і ц тексер
1. Жасқа сай физиология мен мектеп гигиенасы нені және қалай зертгейді?
2. Қазақстан және шет ел ғалымдарының жасқа сай физиология мен мектеп гигиенасына қосқан үлестері қандай?
3. Жасқа сай физиология мен мектеп гигиенасының өзара және басқа пәндермен байланысы қандай?
4. Жасқа сай физиология мен мектеп гигиенасы қалай дамыды?
5. Жасқа сай физиология мен мектеп гигиенасы қандай зерттеу әдістерін пайдаланады?
20
П — т а р а у Балалардың өсуі мен дамуының негізгі заңдылықтары
1. Балалар мен жастардың осуі мен дамуы, олардың көрсеткіштері
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады. Организмдегі клеткалардың саны мен салмағының ұлғаюына байланысты дене корсеткіштершің артуын ө с у деп атайды. Организмнің негізгі үш дене көрсеткіші бар: б о й ы (адамның денесінің ұзындығы), с а л м а ғ ы және кеуде шеңбері.
Осумен қатар организмде даму жүріп жатады Д_а^ььу - сапалық корсеткіш. Организмнің дамуы деп сан көрсеткіштерінің сапалық көрсеткіштерге айналып, ұлпалардын жекешеленіп белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуін, организм мен оның жеке мүшелерінің қызметінің артуын, баланың ақыл-ой өрістерінің молаюын айтады. Организмнің дамуы екі түрлі болады: физикалық жөне функциялық дамуы.
Физикалық дамудың көрсеткіштері барлық мүшелерге бірдей: мүшенің ұзындығы, ені, тереңдігі, колемі, аумағы, салмағы, алып жатқан орыны т.с.с.
Функциялык дамудың көрсеткіштері мүшенің атқаратын қызметіне байланысты өртұрлі. Мысалы, жүректің функциялық дамуын анықтау үшін оның систолалық немесе минутгық көлемін өлшейді.
Адам оміріи негізінен үш қедеңге бөлуге болады: өсіп даму және жетілу, кемелдену, қартаю. Бұл үшеуіңің айырмашылығын дене көрсеткіштерін өлшеп, организмнің даму дәрежесіп анықтап және сыртқы ортамен байланысын тексеру арқылы білуге болады.
Кәмелетке келу немесе д ам ы п жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың жыныстық жетілуі және өзінің
21
үрпағын жалғастыру қабілетіиің пайда болуы, яғни тұкымын жалғастыруды қамтамасыз ету. Бұған қоса, әлеуметгік қызметтерді атқару, рухани жоне мәдениет қазыналарын жасау, еңбек ету қабілетгері жатады.
Ж ы н ы с т ы қ і л у қыздарда 11-12 жаста,
ұлдарда 13-14 жаста басталады да жынысына сай бойжеткендерде 16-18 және жігіттерде 18-20 жаста толык жетіледі. Осыған байланысты адам организмінің толық жетілуі, яғни комелетке келуі анықталып, кемелденуі басталады.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше зандылықтары бар:
1) осу мен даму гетерохронды болады, яғни унемі біркелкі болмайды;
2) мүшелер мен мүшелер жүйелерінің осу мсн даму қарқыны әртүрлі;
3) осу мен даму баланың жынысына байланысты;
4) функциялық мүшелер жуйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялык беріктігі немесе мыкты болуы;
5) осу мен дамудың түқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның жағдайларына тәуелділігі;
6) осу мен дамудың акселерациясы.
Өсу мсн даму адам өмірінде бірде жылдамданып, бірде баяуланады. Тіпті бір жылдың ішіндегі бойдың осуі бірдей емес: бала жазда тез өседі, ал қыста нашар немесе түнде бой кобірск өседі, күндіз аз өседі. Мұны осу мен дамудың гетерохрондылығы дейді (гетерос - әртүрлі, хронос - уақыт).
Осу қ а р қ ы н ы адам өмірінде үш рет күпіейеді: 1. Туғанпан 3 жасқа дейін. 2. 3-7 жас арасында, 3. Жыныстык жетілу кезеңінде. Сонымен катар, бала организміндегі жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің өсіп дамуы да гетерохронды түрде өтеді. Баланың алғашқы жылғы өмірінде миы тез оседі; бір жылдың ішінде салмағы 2-2,5 есе артады (жаңа туған бөбекте мйының салмағы 360-390 г). 7 жасқа жеткенше оның миы ересек адамның миының 80-90 % шамасында болады. Муның себебі — баланың
22
сыртқы ортамен байланысы негізінен ми арқылы іске асады, барлық мүшелердің қызметі асүйке жүйесінің, әсіресе, орталық жүйке жүйесінің қызметіне тікелей байланысты. Ал лимфа ұлпаларының осіп дамуы 10-12 жаста кұшейеді жыныс мүшелерінің өсіп жетілуі 12 жастан өрі қарай болады. Сол сияқты, бір мүшенің өсуі мен қызметінің дамуы да кезектесіп отырады: мүше өскенде қы меп онша дами қоймаиды, мүшенің қызметі дамығанда үзындыққа өсуі баяулайды.
Осыларға байланысты бала организмінің қажеттері үнемі озгеріп отырады. Мысалы, мидың өсуі күшейгенде организм белокты көбірек қажет етеді. Сөйлеу қабілеті дамитын кезде бала басқа адамдармен қарым-қатынасты көбірек талап етеді, қимыл-қозғалыстары дамитын кезде -мазасыз болады, көп қозғалады, көмірсутегісі көп тағамды талғайды, т. с. с.
Бала организмінің түрлі өрекеттерге бейімділігі, оның сыртқы ор аның жағдайларына қарсы тұру қабілеті дамыл жатқан функциялық жүйелерге байланысты. Айталық, бала миының оқуға бейімделуі 6-7 жастан басталады. Совдықтан бұл мезгілден ерте оқыту оның басқа мүшелер жүйесіне зиян келтіреді, олардың дамуын төмеңдетеді.
Организмнің үлпаларына қажетті оттегін тасу қабілеті де біртівдеп дамып, 16-17 жаста жетіледі. Совдықтан бала организміне өсер ететін ауыр жүмысты, дене еңбегін, спортпен шұғылдануды ұйымдастырғанда осьпіы ескерген жөн.
Қорытып айтсақ, бала организмінің еңбектің түрлеріне бейімділігі үнемі бірдей болмайды. Сондықтан оқу, еңбеқ, спорт жұмы ітарын сыртқы ортаның жағдайьша сойкес етіп, өсіп-даму мезгіліне байланысты мөлшерлеген жөн.
Былайша айтқанда, осу мен дамудың гетерохровдылығын сыртқы ртаның жағдайлары мен бала еңбегін дұрыс мөлшерлеудің ғылыми негізі деп есептеуге болады.
Бала организмінің жыныстық айырмашылықтары қыздар мен ер балалардың денесінің өсіп дамуында, олардың қарқынывда, жеке мүшелер жүйесінің жетілуінде
23
көзгс түседі. Аиталык, жыныстық жетілгенге дейін ер баланың антропометрлік көрсеткііитері, өсіресе денесінің үзындығы қыздардан жоғары болса, жыныстық жетілу басталған кезде, керісінше, қыздардың салмағы. бойы, кеуде шеңбері анағүрлым жоғары болады. 15 жастан әрі қарай ср балалар тез өсіп жетіледі де олардың көрсеткіштері қайтадан қыздардан жоғары келеді. Ересек адамдарда осындай жыныстық айырмашылық сақталады. Яғни барлық балаларға ортақ заңдылықтардан басқа өсу мен дамудың баланың жасына байланысты ерекшеліктері байқалады. Жыныстық айырмашылықты оқу-төрбие, спорт, қара жүмысты үйымдастырғанда еске алып, жынысына қарай мөлшерлейді. Ксйбір спорт түрлерімен қыздарга шүғылдануға болмаңды, айталық, ауыр атлетика г. б. Олардың болашақ ана екенін естен шығармау керек.
Қандай да болмасын мүшелср жүйесінің қызметі омірдегі қажетгіліктен анағүрлым артық молшерде болалы. Бұған қоса, көпшілік кызмсттердің бірнеше мүшелерде қосарланып орындалуы байқалады (мысалы, зәр шығару өкпе, бүйрек, тері, ас қорыту жолы арқылы қосарланады; баланың өсуіне қажетті жыныс гормопдары жыныс безі мен бүйрекүсті бездерінің кыртыс қабатында түзіледі, т.с.с.). Мүндай ұйымдасу организмге қауырт жағдайларда тірлігін сақтап калу үшін қажет. Дегенмен балалар мен жас оспірімдердің оқуып, дене еңбегін, спортпен шүғылдануын шектеп отырған жөн. Өйтпесе бала организмі жан-жақты дамымайды. Осыған байланысты ғалым гигиенистер оқу-тәрбие жүмыстарының өсіп келе жатқан бала организміне лайықтандырылуы туралы қағида ұсыңды. Бүл қағидаға сәйксс оқу, еңбек, спорт жүмыстарын баланың жынысына және жасына лайықтау мөлшерлері көрсетілген.
Баланың осуі мен дамуының сыртқы белгісіпе оның дене пропорциясының өзгеруі жатады. Дене пропор-ц и я с ы деп адамның бастың, тула бойы мен аяқтарының ұзындығына қатынасып айтады. Ересек адаммен салыстырғанда жаңа туған собидің аяқтары қысқа, тұла бойы мен бастары үлкен болады да, олардың дене
24
пропорциясы: басының ұзындығы 1:4. хұла^бойынъік ііршшрілгімсы. оасыгіЫҢ үЗЬІГІДЬІГЫ 1*4, тұла ООИЬПІЬГҢ үзындығы 2:4, аяқтарыньщ ұзындығы 1:4 болады. Мұндай пропорция 1 жасқа дейін сак алады, ал 1 жастан кейін омыртқа сүйектерініи осу қаркыны жіліктерінің өсу қарқынынан жылдамырақ болып, дене пропорциясы өзгере бас аиды. 2 жастағы баланың дене пропорциясы мынадай болады: 1:5, 2:5, 2:5. Екі жастан өрі қарай жілік сүйектері жылдамырақ өседі де 6 жаста дене пропорциясы 1:6, 2:6, 3:6, яғни баланың аяқтарының үзындығы түла бойынан артық бола бастайды. 5-6 жастағы баланың қол-аяқтары ұзарып жалпы үсқыны өзгереді. 6 жастан өрі қарай тағы да омыртқа сүйектерінің өсу қаркыны күшейеді, сондықтан 7 жастағы баланың басының үзындығы 1:7, түла бойы 3:7, аяқтары 3:7 қа ынасында болады, яғни 7-8 жасар баланың аяқтары мен тұла бойының ұзындығы теңеседі. Одан өрі қаитадан жілік сүйектсрінің осу қарқыны үдеп, 12 жаста баланың дене пропорциясы 1:8, 3:8, 4:8 қатынасындай болады. (1-сурет)
1-сурет Жасқа сай дене пропорциясының өзгеруі
25
Бұл пропорция дұрыс өсіп жетілген ересек адамның дене пропорциясы болып қала береді. Яғни ересек адамда аяқтарының ұзыңдығы жалпы бойының жартысына тең болғанда, оны сымбатты адам деуге болады. Дегенмен мұндай жақсы пропорния барлық адамда кездесе бермеиді, себебі оған сыртқы ортаның түрлі жағдайлары әсер етеді. Айталық, баланың бас сүйегі жылдам осіп келе жатқанда бала ауырып қалса немесе жілік сүиекгері тез есетін кезде баланың тамағының құрамында сүйектің өсуіне қажетгі кальций мен фосфор аз болса, оның дене пропорциясы жасына сай дұрыс болмайды.
Баланың өсуі мен дамуы оның организміңдегі туқым қуалау қасиеттеріне және сыртқы ортаның жагдайларына байланыстыи Организмнің осу жөне даму қарқыны, жыныстық деморфизм жөне жеке мүшелер мен мүшелер жүйесінің жетілуі т. с. с.,тұқым қуалау қасиеттеріне байланысты. Дегенмен олар сыртқы ортаның жагдайына байланысты ауытқуы да мұмкін. Бірақ егіздерді зерттеу әдісімен табылған мәліметтер бойынша (Никитюк, Мұсағали ва Савченко, І990)сыртқы іртаның жағдайлары негізгі тұқым қуалайтын заңдылықтардан оніпа асып кете алмайды, Сгғни балалар мен жастардың өсуі мен дамуы белгілі биологиялық заңдылықта сыртқы ортаның әсеріне баиланысты болады. Соңцықтан балалардың денсаулығын сақтау, жаи-жақты жетілдіруге қажетті жұмыстарды үиымда тырғанда ол заңдылықтарды міндетгі түрде ескеру керек.
1960-1990 жылдары байқалған еліміздегі(балалар мен жастардың өсуі мен дамуының олардың ата-аналарымен салыстырғанда жылдал^гақ болуынфсу мен дамудың а к с елерациясы деп атайдьуяғни қазіргі балалар мен жастардың белгілі бір жас мерзімінде олардың ата-аналарының сол жасьгндагы денесінен ірі болып, ерте жетілуін айтады. Өсу мен дамудьщ акселерациясын анықтау үшін баланың немесе жас өспірімнің нактылы бір жас мерзімін алйТГ^оның көрсеткіштерін баланың ата-анасының сол жастағы көрсеткіштерімен немесе сол жерде бұрын өмір сүргеи балалардың ортапга корсеткіштерімең
26
салыстырады. Мысалы, 1979 жылғы Ресейдегі Мәскеулік 12 жасар ер балалардың бойы 1930 жылдағыдан 11 см, салмағы 10 кг артық болған. XX ғасырда омір сүрген Германиядағы балалар мен жас өспірімдердін, белгілі бір жас кезіндегі көрсеткіштері XIX ғасырдағылардан анағұрлым артық болған.
Мүндай мөліметтер қазақ балаларының өсуінде де кездеседі. Айталық, 1976 жылғы Алматы қаласының 13 жастағы оқушыларының бойы орта шамамен 152 см, салмағы 44,17 кг, кеуде шеңбері 78,13 см болса (Алиакбарова, 1993,1995), 1950 жылдары ол көрсеткіпітер 146,6 см; 37,03 кг; 70,67 см (Шәкенов, 1960) болған, ал 1980 жыддары айтарлықтай айырмашылықтың бар екенін көруге болады.
Өсу мен дамудың акселерациясының бірнеше белгілері бар: —жаңа туған нәрестелердің ірі болуы (1970-80 жылдары
Алматыда туған норестелер 1950-1955 жылдары туған сәбилерден 3-4 см ұзын, 0,4-0,5 кг ауыр);
белгілі бір жас мерзімінде балалар мен жастардың денесінің ірі болуы (жоғарыда жазылған 1976 жылғы мәлімеггі қараңыз);
Ъ'"' ерте жыныстық жетілу (қазіргі жастарда жыныстық жетілу белгілері 1,5-2 жыл ерте басталып, ерте аяқталады; оның белгілері: мысалы, қыздардың етек кірінің 10-12 жаста басталып, сүт бездерінің ерге жетілуі, жамбас сүйекгерінің өсуі);
х- баланың сүйегі ерте қатады (сүйекгің қатуының белгісі: баланың сүт тістері 1 -2 жыл ерте шығып, тұрақты тістері ерте пайда болады, маңдай еңбегі ерте жабылады -қазіргі кезде нөрестенің мандай еңбегінің 9-10 айда жабылуы қалыпты жағдай деп есептеледІ);
жастардың бойының өсуі ерте тоқталады: қалыпты жағдайда жігіттерде 22-24 жаста, қыздарда 20-22 жаста бойының өсуі тоқталса, акселератгарда өсу 2 жылдай бұрын аяқталады (өсуі мен дамуының акселерациясы байқалатын жастарды акселерат деп атайды), яғни жігіттердің бойы 20-22 жаста, қыздардың бойы 18-20 жаста осуін тоқтатады.
27
Өсу мен дамудың акселерациясының себептері туралы бірнеше болжамдар бар (генетикалық, гетерозистік, гелиогендік, урбанизациялық өлеуметгік экономикалық, т.б.), бірақ олардың өрқайсысы жеке алғанда өсу мен дамудың акселерациясын толық дөлелдей алмайды. Сондықтан 80-90-шы жылдары ұсынылған өсу мен дамудың акселерациясы комплексті (бірнеше) себептерге байланысты пайда болады деген тұжырымдар шыядыққа көбірек үйлеседі.
2. Адам жасынын кезеңдері
Оқу-төрбие жүмыстарын ұйымдастырғанда балалардың жасын белгілі бір топқа бөлуге тура келеді, яғни әртүрлі жастағы балаларды бір топқа қосады. Ол топтардағы балалардың жасын белгілі бір молшермен шектеу қажет. Осыған байланысты ддам өмірін бірнеше жас кезендеріне бөлу қажеттілігі пайда болады
Ж а с кезеңдері деп осу мен дамуы ұқсас, физиологиялық ерекшеліктері бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде организмнің іаму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі деңгейге дайындалу мерзімі басталады. Осыны ескере отырып, 1965 ж. адам организмін зерттейтін түрлі ғылымдар өкілдерінің (физиологтар, гигиенистер, дөрігерлер, педагогтер, психологтар, философтар, генетикгер т.б.) қатысуымен Мөскеу қаласында болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің шагын жиналысында адамның барлык өмірін 12 кезеңге бөлген:
1. Жаңа туған сәби (алғашқы 10 күн өмірі);
2. Емшектегі сөби (10 күннен 1 жасқа дейін);
3. Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4. Бірінші балалык шақ (4-7 жас);
5. Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, үлдар 8-12 жас);
6. Жеткінпіек немесе жасөспірімдер (кыздар 12-15, ұлдар 13-16 жас);
28
7. Кәмелеттік немесе жігіттік/бойжеткендік (кыздар 16-20, жігіттер 17-21 жас);
8. Кемелге келу немесе ересектік мерзімнің 1-ші жартысы (өйелдер 21-35, ерлер 22-35 жас);
9. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысы (әйелдер 36-55, ерлер 36 60 жас);
10. Егде жас (өйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас);
11. Қариялар немесе көрілік (әйелдер мен ерлерде бірдей 74-90 жас);
12. ¥зақ өмір сүрушілер (90 жастан әрі қарай).
Бұған қоса, балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту жағдайларын ескеріп педагогтер келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынды:
1. Жаңа туған сәби (1 ай);
2. Емшектегі сәби (1 айдан 1 жасқа дейін);
3. Ясли жасы немесе балбөбектер тобы (1—4 жас);
4. Мектепке дейінгілер тобы (5-7жас);
5. Мектеп жасывдағылар:
а. Бастауыш сыныптағы оқушылар (7-11 жас);
ә. Ортаңғы сыныптағы оқушылар (11-14 жас);
б. Жоғарғы сыныптағы оқушылар (14-18 жас).
Жалпы алғанда адамның жасын кезеңдерге бөлу үсыныстары өте көп. Ғалымдар алға қойған мақсаггарына байланысты белгілі бір көрсеткіштерді негіз етіп, адамның көптеген жас кезеңдерін ұсынды. Олардың кейбіреуі ескіріл, қазіргі жағдайларға сай келмейді, кейбіреулері бір жақты болып, жан-жақты түсінік бермейді. Физиологиялық тұрғыдан алғанда ұсынылып отырған мөскеулік 1965 жылғы топтастыру ғылыми негізделген және организмнің ерекшеліктеріне сәйкес деуге болады.
Әрбір жас кезеңдерінің белгілі бір ерекшелікгері болады. Бір кезеңнен екінші кезеңге ауысу уакы' ын ө з г е р у м е згі л і немесе ауы су мерзімі деп атайды (кейбір зерттеушілер ауысу мерзімін мүшелі жас деп атап жүр, бірақ оның жас кезеңдері қазақтың мүшелі жасымен сөйкес келмейді, дегенмен белгілері ұқсайды). Өзгеру мезгілі әр кезеңде де ауыр, организм көп күш жұмсайтын кез, ол -денедегі біртіндеп жиналған өзгерістерге жаңадан бейімделу
29
уақыты. Сондықтан өзгеру мезгілінде адам организмі біршама әлсіреп, сыртқы ортаның жағдайларының өзгерістерін қиналып өткізеді. Бүл кезде жүрек-қан тамырлары мен жүйке жүйелеріне түсетін салмақ ауыр болады. Озгеру мезгілін басынан өткізу адамның жасы үлғайған сайын қиын болады. Жас кезеңдерінің уақыттары өртүрлі шектелген. Ол организмнің биологиялық көрсеткіштеріне негізделген. Дегенмен үсынылған жас кезеңдерінің өлі де жетіспейтін жерлері бар. Оларды анықтау адам организмі жайындағы зерттеулерді өлі де жалғастырып кеңейтуді талап етеді. Жас кезеңдерінің уақыт шектері (хронологиясы) болсын, оның жеке функциялық көрсеткіштері болсын өлеуметтік жағдайларға байланысты екенін ұмытпаған жон. Жас кезеңдерінің ортақ ерекшеліктеріне қоса, әрбір адамның өзінің жеке басының ерекшеліктері болады. Олар адамның денсаулығына, тұрмыс жағдайына жөне жүйке жүйесінің даму дөрежесіне, т. б. қарай өртүрлі болады.
Ө з іңді оз ің тексер
1. Осу мен дамудың корсеткіштері қандай?
2. Дамудың түрлері қаңцай?
3. Баланың өсу қарқьгны неше кезеңнен түрады және оның қандай себептері бар?
4. Осу мен дамудың акселерациясы деген не?
5. Осу мен дамудың акселераішясының белгілері қаңдай және оларды қалай анықтайды?
6. 1965 жылы Москеулік жиналыста адамның жасын қандай кезендерге жөне кандай белгілеріне сүйеніп болген?
7. Озгеру мезгілі деп нені айтады, оның ерекшеліктері қандай?
ӘДЕБИ ЕТ
Негізгі:
1. 3. М. Алиакбарова Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы жөне гигиенасының негіздері.
2. Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, 3. М. Алиакбарова,
30
А. М. Бекетаев Мекгепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы. Алматы,”Білім”, 1995.
3. А. Г. Хрипкова Возрастная физиология, М.”Просвещение”. 1978.
4. А. Г, Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фабер Возрастная физиология и школьная гигиена,
М. 1990.
Қосымша:
1. Ю. А. Ермолаев Возрастная физиология. М.”Высшая школа”, 1985.
2. А. А. Маркосян Вопросы возрастной физиологии. М„ 1975.
31
ЕКІНШІ БӨЛІМ
Ж ү й к е жүйесі
III' т а р ау
Жүйке жүйесінің қүрылысы, қызметі, дамуы
1. Қозу физиологиясы
Тірі организмдер екі түрлі қалыпты жағдайда боляды: физиологиялық тыныштық және физиологиялық белсенділік.
Физиологиялык тыныштық деп организмніц көзін жұмып, тыныш, ештеңені ойламай, тындамай, денесін босатып, демалып, ояу жатқан қалпын айтады. Бұл кезде организмнің өзінің тіршілігіне қажетті құрылымдары (жүрек-қан тамырлар, тыныс алу, зәр шығару т.с.с) белгілі шамада қызмет атқарады. Бүл кезде үлпалардың клеткаларында белгілі мөлшерде зат алмасуы жүріп жатады. Осындай қдлыпта жагқанда сыртқы ортаның қандай да болмасын бір жағдайлары осер етсе, организм физиологиялық тыныштықтан физиологиялық белсенділікке ауысады. Организмнің қаңдай да болмасын жеке мүшесі немесе мүшелер жүйесі, тіптІ бүкіл организмнің қызмет атқаратын жағдайын физиологиялык белсенділік лейді. Физиологиялык белсен-д і л і к кезінде зат алмасуы артады, бірнеше мүшелер, мүшелер жүйелері қызметін күшейтеді. Мысалы, тамақ ішкеннен кейін ас қорыту мүшелері қызмет атқаруына байланысты оларға коса жүрек-қан тамырлар, тыныс, зөр шыгару жүиелерінің қызметі күшейеді. Мүндай жагдайда сыртқы ортаның осері денедегі ұлпаларды, клеткаларды тітіркендіреді.
Адам денесіндегі копшілік тірі клеткалардың тітіркену қасиеті болады. Тітіркену деп сыртқы жоне ішкі
32
орталардың түрлі осерлеріне жауап беру қабілетін аитады. Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін т і т і р к е н д і р г і ш деп атайды. Олардың осерінен организм, оның жеке ұлпалары физиологиялық тыныштықтан белсенділікке ауысады. Тітіркендіргіштерді тегіне қарай тортке боледі: физикалық, химиялық, физико-химиялық және биологиялық тітіркендіргіштер.
Физикалық’ тітіркендіргіштер деп түрлі механикалық (соққы, шаншу, қысым т. б.) және электрлік осерлерді айтады.
Химиялық тітіркендіргіштерге тамақтың құрамындағы органикалық және бейорганикалық заттар, дәрілер, улы затгар, сілтілер, қышқылдар, тұздар және олардың ертінділері тәрізці коптеген химиялық затгардың өсері жатады.
Физико-химиялық тітіркендіргіштерге ертінділердегі заттардың парциалдық қысымы, осмостық қысымы, иондардың (аниондар мен катиондар) жоне түрлі заттардың концентрация айырмашылықтарының өсері (айталық, 5% жоне 1% тұз қышқылының ертінділерінің әсерінің айырмашылығы) жатады.
Биологиялық тітіркендіргіштерге түрлі макро-жоне микроорганизмдердің әсерін жатқызуға болады.
ТітІркендіргіштердің әсерінен тітіркене алатып үлпаларды тітіркенгіщ ұлпалар деп атайды. Оларға нерв, ет, без үлпалары жатады. Олар тітіркендіргіштің әсеріне қозумен жауап берсді. Қ о з у аталған ұлпалардың жұмыс қабілеті. Қозу кезінде бұл ұлпалардың электрлік және биохимиялық қасиетгері өзгереді, ұлпалар қызмет атқарады, олардьщ қызметі күшейеді.
Сыртқы ортаның кейбір тітіркендіргіштсрі )сер еткенде қозғыш ұлпалардың қозуы бәсевдейді немесе мүлде тоқтап қалады. Мұны т е ж е л у деп атайды. Тежелу де козу іспетті тірі ұлпалардың белсенді қызмет атқару күйі. Бірақ тежелу кезінде жеке мүшелерде немесе организмде бұрын басталған қызмет баяулайды, я болмаса мүлде тоқталады.
Тірі ұлпалардың электрлік қасиетін биоэлектр-л і к құбылыс дейді. Коп клеткалы организмдерде рі гртқы
3-481
33
жене ішкі орталардың мәліметтерін кабылдап, сақтап, талдап, бір жерден екініиі жерге жеткізу, қажетіне қарай қайтадан жаңғырту тарихи даму барысында калыптаскан электр сигналдары арқылы іске асады.
Электр күшін тудыратын қуат клетка мембранасының ішкі және сыртқы жағында орналасқан оң (+) зарядты натрий, калий, кальцийдің катиондары мен түрлі теріс зарядты (-) аниондарта байланыста. Олардың бір-біріяе градиентгік қатынасы (мембрананың иондық тартқышы) деп аталатын арнайы молекулалық құрылымның қызметіне негізделген. Энергия көзі саналатын иондық тартқыш -аденозинүшфосфор қышқылы (АТФ) ферменттердің өсерінен ыдырау кезінде пайда болатын энергияны (яғни зат алмасуынан пайда болатын энертияны) жұмсайды.
Тыньпптықтағы клетка мембранасының сырты мен ішіндегі потенциал айырмашылықтарын мембрана-ның потенциалы немесе т ы н ы ш т ы қ т о -ғ ы деп атайды.
Қызмет атқарған клетканың мембранасы мен тыныштыктағы клетка мембранасының потенциал аиырмашылығын әрекет потенциалы дейді. Тыныштык тоғы 50-90 мВ-қа дейін болады.
2. Нерв клеткасы — пейронныц қүрылысы мен қызмеіі
Жүйке жүйесінің қүрылысы мен функциялық негізі — нерв клеткасы немесе н е й р о н. Орталық жүйке жүйесінде нейрондарды қосымша клеткалар — гли ял ар қоршаған. Нейрондар мен глиялар нерв үлпасын қүрайды. Глиялар нерь клеткаларының тірегі болып, оны қорекгендіреді және электр изоляторы қызметін атқарады. Жаңа туған нөрестенің нейрондарының саны глиялардан анағұрлым көп болады. 20-30 жаста олардың саны бір-бірімен теңеседі де кейін адамның жасы ұ ғайған сайын нейрондардың үлесі азайып, глиялардың үлесі кобейеді.
Нерв клеткасының құрылысы күрделі (2 сурет).
34
2-сурет. Нерв клеткасының (А) жөне синапстың (Б, В, Г) қүрылысы:
1 - дендрит, 2 - нсйроннып денесі, 3 - аксо-сомалық сииапс, 4 -аксо-деңдриттік синапс, 5 - аксон, 6 - Швап қабығы, 7 - Ранвье белдеуі, 8 - деңдрипің бүршігі, 9,10 - аксбн көпіршігі, 11 - пресинапстық мембрана, 12 - симапстық бүршік, 13 - сипапстың төменгі мембранасы, 14 -постсинапстық мембрана, 15 - митохоңдрия.
Басқа тірі клеткалар тәрізді оның мембранасы ядросы, ядроіпығы мен органоидтары болады. Нейрониың басқа клеткалардан айырмашылығы - денесінің көптеген өсіңцілері болады жоне цитоплазмасында нейрофибриддері бар. Нейронның ала түсті заттарының қүрамында рибонуклеин кышқылы (РНК) бар. Оның мөлшері жыныстық жетілуге деиін көбейіп, кейіннен түрақталады. Қауіпті жағдайларда РНК ның молшері азаяды да ала түсті атгары ыдырап, жоғалып кетеді. Мұндайда неиронның тірлігі жойылады. Нейрофибрилдер ұзын модеқулалы белоктардан тұрады. Нейрон ұзақ жұмыс істегенде олар жойылып та кетуі мүмкін.
Нейронның денесін ұдцм-а деп атайды. Оның пішіні өртүрді: сопақша, ұршық терізді, дөңгелек, домалақ, ұш бүрышты, төрт бұрышты, жұлдыз төрізді т. б. Денесінен ұзынды-қысқалы өсінділері - нерв талшықтары шығады.
35
¥зын талшығын а к с о н (грекше аксон — тірек деген мағынада), қысқа галышқтарын д е_н д р и т деп атайды (деңдрон - ағаш). Аксонның сыр ын қоршаған м и е л и н қабығы бар. Миелин - ақ май төрізді (липид) заттан түзілген. Ол^әрбір 1,5-2 см сайын үзіліп, Ранвье белдеуіне айналадыРАксон арқылы нерв клеткасының денесінен басқа нейрондарға, жұмысшы мүшеге нерв импульстері тасылады. Мүшелерге келген аксондардың ұшы тармақталып нерв ұ ш т а р ы н а айналады. Нерв ұштары қызметіне байланысты екі түрлі болъш келеді: сезгіш ұштар — рецепторлар және қозғаушы ұштар - э ф ф е к т о р л а рлРеңепторлар сыртқы және ішкі ортаның қандай да болмасын тітіркендіргішінің осерін нерв импульстерінс - қ о з у ғ а айналдырады. Ал эффсктор орталық жүйке жүйесіпен келген қозуды жұмысшы мүшеге жеткізеді.
Дендриттер — тармақталған қысқа өсінділер. Олардың үштары сәл жуаңдал бүдырланады. Бұл - нейрондардың басқа клеткалармен ұштасу ауданык үлкейтеді. Нерв клеткаларының аксоны көбіне біреу-ақ болады. Бірен-саранында ғана екі аксон кездеседі. Олар үзын болады: бірнеше сантиметрден і-1,5 метрге дейін. Дендриттер көп болады. Олар - неиронның кірер есігі, ал аксондар - шығар есігі. Дендриттердің бүртіктері балатутаннан кейін көбейе түседі.
\'Нейрондардыңбір-біріменбайланысы синапс деп аталатын арнайы ерекше құрылым арқылы іске асады.
Синапстын курылысы мен кызметі. Синапс 2 бөлімнен тұрады: (2-сурет Б,В,Г, 3-сурет) пресңнапстық (синапстың алдындағы) жөне постсинапстык (синапстың соңындағы) бөлімдер. Пресинапстық бөлімнің пресинапстық мембраиасы бар. Пресинапстық мембрана нейронның аксоньпшңжуапдаған ұшы - сииапс түймешесініңқабығы. Синапс тұймешесінің Іші синапстық көбікке толы болады. Бұл кобік медиатор деп аталатын белсенді химиялық заттан үрады Глат. медиатор ~~ делдал, арада жүруші). Қабылдаушы нейронның пресинапстык болімімен жалғасатын жерінің қабығын постсинапстық мембрана деп атаиды. Пресинапстық жоне постсинапстық мембра-
36
налардың арасывда синапс а р а л ы ғ ы болады. Ол -клетка аралық сүііыққа толы кеністік.
Өрбір нейронның денесіндегі синапстардын саны 100, тіпті бірнеше мыңға дейін болуы мүмкіи. Ал өрбір нерв талшыгы 10 мынға дейін синапс түзей алады.
Қазіргі кезде жұлын мен мидын, түрлі бөлімдерінде 2 түрлі синапстар бар екені анықталды: қоздырушы және тежеуші синапстар. Орталық жүйке жүйесіңдегі тежеуші нейрондардың аксондарының үштарында тежеуіш медиатор болады да ол қабылдаушы нейронға тежеп ңсер етеді. Ми сыңарларының қыртысындаты нейрондарда ү-амин кышқылы (ГАМК) тежеуціі медиатор ролін атқарады деген болжам бар.
Әрбір нерв клеткаларында коптеген тежеуші жоне қоздырушы синапстар болады. Бүл нерв арекеттерінің бір-бірімен байланысты қызмет атқаруын қамтамасыз етеді.
3-сурет. Синапстың қүрылысы:
[ - аксоп, 2 - митохондриЙ, 3 - сипапс көпіршігі, 4 — пресинапстық мембрана, 5 - постсипапстық мембрана, 6 - медиатор қабыдцағышы, 7 -синапсшқ сацяау, 8 - деіщрит
37
Нерв талшығы зрқылы келген қозу синапстық көбіктегі медиатордын пресинапстық мембранасынан етіп синапс аралығына қүйылуьіщі түрткі болады. Ол медиатор синапс аралығындағы клетк8ралық сұйықта диффузды түрде тарап, постсинапстық мембрананы тітіркендіреді. Постсинапстык мембранада медиатордың есері кайтадан қозуға айналады.
Адамның миы нәтижелі еңбек еткен сайын оның синапстары көп болады. Сондықтан жаңа туған нәрестелерде синапстар аз болып, ер жеткен сайын көбейе тү^іп, ересек адамда өте көп болады.
Ь Нервтер мен нерв талшықтары. Сырты қабықпен қапталған нерв клеткасының осінділерін нерв т а л ш ы к т а р ы деп атайды. Нерв талшықтары 2 түрлі болады: миелинді және миелинсіз. Миелинді нерв талшығьпгың сыртын миелин қабығы қоршаған, ал миелинсіз талшықтың сыртын тек қана эндотелий қабығы қоршаған, миелині болмайды.
Егер нерв талшығының миелині болмаса, оның бойымен қозу үздіксіз жүреді. Бір жерде пайда болған өрекет потенциалы көрші жердің әрекет потенциалын тудырады. Әрекет потенциалының пайда болуы клеткалық мембрананың бойында натрий мен калий иондарының мөлшерінің өзгеруіне байланысты пайда болады. Бірақ клеткалық мембрананың бойымен ештеңе қозғалмайды. Тек қана оның бір жерінен екінші Жеріндеғі иондардың кезекпе-кезек озғеруінен болады. Сонда нерв талшығының бойымен өрекет потенциалы ғана тарайды. Әрекет потенциалы, нерв импульстері, қозу толқыны деген сөздердің мағынасы бірдей. Мысалы, нерв талшығының белгілі бір жерінен I секундта 100 өрекет потенциалы, немесе 100 нерв импульстері, немесе 100 қозу толқыны өтті деуге болады.
Миелинді нерв талшығы арқьілы нерв импульстері үздіксіз өте алмайды. Мұндай жағдайда бір Ранвье белдеуінен екінші белдеуге нерв импульстері секіріп өтіп, қозудьің қозғалысы жылдамданады. Нерв талшығы арқылы қозудың өтуі талшықтың диаметріне де байланысты; диаметрі жуандаған сайын қозудың өту жылдамдығы
38
тездейді. Нерв талшықтарын олардың диаметріне байланысты Э топқа бөледі: А, В, С талшықтары. А талшықтарының диаметрі 22 мк, оларда миелин қабығы болады. Бүл талшықтар арқылы қозудың өту жылдамдығы сскуңдына 120 м. В тобының нерв талшықтарының да миелин қабыгы болады. Олардың диаметрі 3 мк-ға дейін, қозуды өткізу жылдамдығы секувдына 5 м. С тобының талшықтарының диаметрі өте жіңішке; 1 мк~ға дейін. Олардың миелин қабығы болмайды, қозуды өткізу жылдамдығы секундына 2 м. Балалардың денесінде С тобының талшықтары кобірек болады. Бірақ бала өскен сайын нерв талшықтары жуандап, орталық жүйке жүйесінде де, шеткі жуике жүйесівде де қозуды өткізу жыддамдығы артады.
Нерв талшықтары организвде топтасып дәнекерұлпадан тұратын қабықпен қапталып нервтерге айналады. Бір нервтің құрамыңда қозуды орталық жүйке жүйесіне өткізетін және орталықтан жұмысшы мүшеге әкелетін талшықтар болады. Қозуды орталыққа откізетін нервтерді орталыққа тепкіш немесе афференттік нервтер~дёп атайды, ал қозуды орталыктан жұмысшы мүшеге таситын нервтерді орталықтан тепкіш немесе эфференттік нерв дейді. Нервтердің көгшгілігі аралас нервтер. Олардың құрамында афференттік және эфференттік нервтер болады.
ІЗ. Шегкі және орталык жүйке жүнелеріяің құрылысы, қызметі және дамуы
Жүйке жүйесінің маңызы. Адамның жүйке жүйесінің маңызын оиың қызметіне қарай былаи акықтауға бслады: мүшелерді бір-бірімен байланыстырып, организмнің бір тұтастығьш Іске асырады;
денедегі барлық мүшелердің және мүшелер жүйелерінің қызметгерін реттейді;
организмді сыртқы ортамен байланыстырэды;
39
сыртқы ортапың өзгермелі жағдайларыиа организмді бейімдейді;
денедегі барлық клеткалардың, ұлпалардың, мүшелердің, бүкіл организмнің тірлігін қамтамасыз етеді^
Жуйке жуйесінің қурылысы. Адамның жуйке жүйесі орталық және шеткі немесе перифериялық {лат.периферикус - шстгік) жүйке жүйесі болып бөлінеді (4-сурет).
Орт а л ы қ жүике жүйесі ми мен жулыннантурады. Орталык жуйке жүйесі ми мен жулыннан түрады.^Қ ұ л ы н омыртқа езеғінде орналаскдн, үзындығы ересек адамда жарты метрге жуык., салмағы 37-38 г. Жүлынның жоғарғы жағы сопақша мимен жалғасады да томенп үшы шашақтанып I жөне II бел омыртқа тұсында бітеді. Жұлын арасы қосылып кеткен симметриялы оң және сол жақ екі жарты бөлімдерден тұрады. (5-сурет).
Адамның жүлыны ЗД-ЗЗ сегменттен (лат. сегментум -бөлік, кесінді) тұрады: 8 мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкоз жәие 1-3 қуйымшақ бөлімдері. Әрбір болімнен қос-қостан шыққан нерв түйіндері екі жұлын нервтеріне айналады (орталықка тебетін немесе сезгіш жоне орталықтан тебетін немесе қозғауіпы нервтер). Жұлын омыртқа жотасынан қысқалау болғандықтан аталған бөлімдер омыртқаның аттарына сәйкес келмейді. Жүлын нервтері жұлын өзегінен шығып (І-жуптан басқасы) дененің терісін, аяқ-
4-сурет. Жуйке жүиесінің жалпы коршісі
1 — мл, 2 — жулын, 3 — шсткі жүикс жуйссі.
40
5-сурст. Жүлын:
I - орталықтан жоне орталыққа тсбстін нсрвтер; 2 - жұлъппгың оң жапе сол жақ жарггы болімлсрі; 3 - жылға.
қолдарын, дене тұлғасыньщ еттсрін нервпен қамтамасыз етеді. Әрбір бөлім дененің өзіне тән жерлерін нервтсндірсді.
Жүлын 10 жасқа келгенде екі есе үзарады. Оныц осуі алғашқы жылы өте күшті, ал 2-3 жасқа кслген баланың жүлыны 14 г болады (жаңа туған норестеде не бары 2,8 — 2,9 г), 4-6 жасқа келгенде жұлынның дамуы аяқталуғз жақын деуге болады. Дегенмен оның толық жетілуі 20 жасқа жуықтағанда аяқталады. Осы мерзімде жұлын 8 есе көбейеді.
Жұлын жүйке жүйесінің маңызды болімдерінің бірі. Түрлі нерв әрекеттерінің бағытталуы мен реттелуі жұлын арқылы іске асады. Себебі жүлын еткізгіштік қызмет атқарады да, оның боиымен дененің барлық жерінен миға нерв импулъстері тасылады, ал мидан бүкіл дененің стгерін қозғайтын нерв импульстері мүшелерге барып, олардьщ қызметіп реттейді. Бұларға қоса, жүлында адамның қарапайым рефлекстерікің орталықтары орналасқан (айталық, тізе рефлексі). Адам өмірі үшін маңызды зәр шығару, жыныс мүшесінің эрекциясы, эякуляция (шәуһет шығару) т. с. с. рефлекстер жұлынның катысуымен орындалады.
41
Дененің қаңқасының бұлпіық еттерінің тонусын сақтайтын организм үшін аса маңызды рефлекстер де осы жұлындағы ор алықтардың қатысуына байланысты. Жұлынның қозғаушы орталықтарынан ү немі келіп тұратын нерв импульстеріне байланысты адам кеңістікте белгілі орын алып қозғала алады.
Ішкі мүшелердің вегетативтік рефлекстері де жұлын арқылы орыңдалады (жүрек қан тамырлары, ас қорыту, зәр шығару т.б. рефлекстер).
Адамның миы орталық жүйке жүйесінің ең негізгі маңызды бөлігі. Одан 12 жүп нервтер шығып, миды коптеген ішкі мүшелермен, беттің, моиынның еттерімен, тілмен, козбен баиланыстырады және сезім мүшелерінен келетін мөліметтерді жеткізеді. Бүларға I иіс, II көру, III көз қимылдатқыш, ІУ шығыршық, У үшкіл, УІ бұру, УІІ бет, УПІ дыбыс, IX тіл-жүтқыншақ, X кезегең, XI қосымша, XII тіласты нервтері жатады.
Адамның миы ми сауытында орналасқан. Ми сопақша ми, копір, мишық ортаңғы ми, аралық ми жөне екі ми сыңарларынан тұрады (6-сурет).
6-сурет. Мидын бөлімдері:
1 - сопақш-дми, 2 - вароли көпірі 3 - ортащы ми, 4 - терттемпешік, 5 - аралык ми, 6 - гипофиз, 7 - ми қыртысы 8 - мишық
42
Жаңэ туған сөбидің миыньтң салмағы орта есеппен 360-390 г. Жаңа туған ер баланың миының салмағы қыздардың миынан салмақтылау болады. Алғашқы жылы мидың салмағы екі есе, 3 жаста үш есе үлғаяды. Бастауыш сынып оқушыларының миының салмағы 1250-1300 г, ересек адамда 1400-1450 г. Алғашқы 6-7 жылдың ішінде баланың миының салмағы ересек адамның миының салмағының 4/ 5 бөлігіндеи болады. Мидың толық жетілуі 17-20 жаста байқа ады. Адамның акыл-ойы оның миының салмағымен тікелей байланысты емес. Дегенмен мидың физиолопіялык қалыпты қызмет атқару қабілеті оның салмағы 900 грамнан төмеңдегенде жөіге 2(00 грамнан асқанда бүзылады.
Сопақша ми - жүлынның үстіңгі жағыңда орналасқан. Оның үзындығы 2,5 3 см, салмағы 7 г. Ол екі түрлі қызмет атқарады: рефлекторлық және өткізгіштік. Сопақша мида тыныс, қан айналыс, сору, шайнау, жүтыну, жөтел, түшкіру, сілекей шығару, қарын жоне қарьпгасты бездерінің сөлдерін шығаратын нерв орталықтары орналасқан және ІХ-ХІІ ми нервтерінің ядролары орналасқан*
-Вароли көпірі — сопакша мидың үстінде орналасқан. Оның үзындығы 2,5 см. Ол үстіңгі жағында ортаңғы мимен, бүйір жақтарында мишықпен іпектеседі. Сопақша ми мен вароли кепірін артқы ми деп те атайды. Мүның қызметі де сопақша ми төрізді: рефлекторлық және өткізтіштік қызметтерін атқарады. Кепірден ми нервтері шығады және көпір мен сопақша мидьің арасынан VII, VIII ми нервтері шығады. Жаңа туған норестенің сопақша миы мен көпірінің жалпы салмағы 8 г. 7 жасқа келгенде аргқы мидың дамуы аяқталуға жакындайды.
- Сопақша мидың ар' жағында м и ш ы қ орналасқан. Мишық 3 бөлімнен тұрады: мишыктың қүрты деп аталатын ортаңғы бөлім жоне мишықтың екі жарты шарлары. Мишықтың жарты шарларының үстіңгі сыртқы қабаты сұр затты мищықтың қыртысынан түрдды, оның қалыңдығы 1-2,5 мм. Мишықтың қыртысы 3 кабат болып орналасқан нейроңцардан (нерв клеткаларынан) құралған: I - сыртқы, молекулярлық; II - ортаңғы, ганлиялық; Ш - ішкі, түйірмпк
43
қабатгары. Мишықтың жарты шарларының қалған жері ақ заттан құралған. Ақ затында сұр затгың түйірлері -тісті, тығын пішінді және шар төрізді ядролар орналасқан. Мишықтың құртында сұр заттан құралған екі ядро бар.
Ересек адамның мишығының салмағы 150 г, оның негізгі қызметі - белгілі бір қозғалысқа қатысатын бұлшық еттердің жиырылуыпың жылдамдығын үйлестіру арқылы барлық қозғалыстарды ретгеу, яғни қозғалыстар кезінде бұлшық еттердің тонусын сақтау. Қорытып айтсақ, мишық - тонустық рефлекстердің жоғары дәрежелі реттеушісі болып есептеледі. Бұған қоса, мишық тыныс алуды, жүректің соғуын қимылдың түріне байланысты лайықтап отырады.
-Ортаңғы ми вароли копірінің үстіңгі жағында орналасқан. Мұндағы сұр заттар 4 тобешік түрінде шоғырланған:' козді қозғаушы жөне иіығыршық нервтерінің, қызыл және қара субстанцияның ядролары бар. 4 томпешіктің алдыңғыларында алғашқы көру орталығы, артқы төмпешіктеріңде - алғашқы дыбыс орталықтары орналасқан. Олардың қызметіне қарай бағдарлау реакциялары орындалады. Қара субстанция үйлестірілген жұтыну, шайнау, саусақтардың нөзік қимылдарын реттеуге қатысады. Қызыл ядрода еттің тонустары реттеледі.
- Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасыңда а р а л ы қ ми орналасқан. Ол 2 төмпешіктен жөне төмпешік асты аймағынантүрады.Томпешіктердіталамус,ал төмпешік асты аймағын гип оталамус деп атайды. Таламус арқылы мидың барлық сезгіш жолдары өтеді. Гипоталамус дененің жоғары дөрежелі вегетативтік орталығы болып саналады. Мүнда зат алмасуын, дененің температурасын, аштық жөне шөл сезімдерін, барлық ішкі мүшелердің қызметін ретгеу орталықтары бар. Мұнда неиросекреттер түзіліп, ол нейросекреттср гипофиз безінде белсендіріледі.
1 Сондықтан гипоталамус пен гипофиз зат алмасуын реттейтін біріккен оргалық болып есептеледі. Гипоталамуста барлық ішкі секрециялық бездердің қызметін реттеуге қатысатын орталық та бар. Бұларға қоса, ол адамның
44
ұиқысын және сергектігіи реттеуге қатысады.
Аралық мидын, дамуы 13-15 жаста аяқталады.
Ми бағанасының органғы болиін р ети кул ярл ы к формация (торлы құрылым) деп атайды. Ол ортүрлі пішінді және мөлшерлі бір-бірімен шырмалып жатқан нейрондардан түрады. Микроскоппен қарағанда торға ұқсас болғандықтан оны торлы қүрылым деп те атайды. Торлы құрылым негізінен орталық жуйке жуйесінің 3 бөліміне осер етеді: жұлын, мишық және үлкең ми сыңарлары. Ол жүлынның белсенділігін арттырып немесе тежеп отырады. Торлы құрылымның өсерінен жүлынның баиланыс жолдары жеңідденіп, өлсіз ттгіркендіргіштің озіне жұлын рефяекстері толығынан және жақсы паида болады. Ал тежел әсер еткеңде жұлын рефлексі әлсіреп, нашарлап тітіркендіргіштің күшті осерін қажет етеді. Ми сыңарларына белсенлендіріп әсер етуіне байланысты оның қозғыштығы томендеп, адам үйқыға кетеді. Торлы құрылымның осеріне байланысты рецепторлардан келгсн арнаиы мәліметтер ми сыңярларында талданып, дұрыс ұғым пайда болады. Ми сыңарлары мен торлы құрылым бір-бірімен байланысты қызмет атқарады. Тек қана торлы құрылым ми сыңарларын белсенлендіріп қоймай, керісінше, ми сьщарларының қыртыстары да торлы құрылымға белгілі іпамада өсер етеді.
Торлы кұрылымнын мишыққа осері оның ми сыңарларына ететін осерлеріне барабар. Оның жұлынға әсері 2-3 жаста өлі де болса толық қалыптаспағандықтан, жұлын рефлексінің пайда болуы жеңілденбейді де, керісінше, қиындалады, бірақ ми сыңарларына осері ересек адамға ұқсайды. Торлы бөлімнін қызметі бастауыш сьшып оқушыларында толық қалынтаспаған.
Қыртыс асты идролар. Мисыңарларыныңақ заттарының ііпінде қыртыс асты ядроларының сүр заттары болады. - Ол ядролардың ішінде ең маңыздысы — бозарған ядро, қауызды ядро жоне құйрықты ядролар.
Бозарған ядро қозғалу кезінде комекші қимылдарды қамтамасыз етеді жөне ортаңғы мидағы қызыл ядроны тежейді. Бұл ядроның кызметі кұшейгенде
45
қосымша кимылдар кобейіп, бұлшық еттің тонусы төмендеп кетеді. Мүндай жағдайда колдың қажетсіз еріксіз тырбаңдаған қимылдары пайда болады, беті тыржияды т. с. с. қимылдар туады. Ондай еріксіз қимылдар, мысалы, хорея ауруымен ауырған адамдарда баиқалады.
Бозарған ядроның кызметі нашарлағанда бүлшьгқ еттің тонусы күшейіп, комекші қимылдар мүлдем жоиылады. Ондай адамның беті маска тәрізді болып, қимылдары икемсіз, бір біріне сойкестелмейді.
Құйрықты я д р о мең қауызды я д р о бозарған ядроның қызметінтежейді. Сондықтан бұлардың қызметі күшейгенде боз рған ядронып қызметі төмендейді, ал қызыл ядронъгң қызметі күшейеді. Мүндайда паркинсон ауруындағы төрізді белгілер байқалады. Ал оның қызметі нашарлағанда хореяға ұқсас кемшіліктер пайда болады.
2-3 жаста қыртыс асты ядроларының молшері ересек адамның молшерінің 40%-ындай болады. Оның нейрондары бүл мерзімдс өлі де болса дифференцияланып (нейрондардың белгілі бір қызмет атқаруға бейімделуі) үлгермейді, аксоңдарының копшілігінде миелин қабығы жетілмеген, сондықтан балалардың қимылдары әлі де болса ыңғайсыздау, дүрыс бағытталмаған.
4-6 жаста қыр ыс асты ядролары ересек адамның 80%-ындай болады.
7-13 жаста оның аксондары толық миелинденіп, ересектердің ядроларына жуықтайды.
Ү л к е н ми сыңарлары (ми жарты шарлары). Үлкен ми сыңарлары мидың ең үлкен, ең маңызды болімі. Адам миының барлық салмағының 80%-ын ми сыңарлары альгп жатыр. Онда 17 миллиард нерв клеткалары бар, яғни орталық жүйке жүйесінің нейрондарының тең жаргысы осы ми сыңарларында орналасқан, Ми сыңарлары қызметін жоғары жүйке өрекетіне жатқызады. Ол өзінен томен орналаскан орталық жүйке жүйесінің барлық болімд зрінің қызметін ретгеп отырады. Бүған қоса, біздің санамыз, ойлау қабілетіміз осы ми сыңарларының қызм тіне негізделген.
Қүрылысы жағыңан ми сыңарлары бір-бірімен сүиелді дене арқылы жалғасқан екі жарты піардан тұрады. Әрбір
46
жарты шар 5 бөлімнен тұрады: мандай, орталық, тобе, шүйде және самай.
Ми сыңарларының үстіңгі беті қатпарланған сайлардан түрады. Олар бір-бірінен қатпарланып болінген. Алдыңғы жән< артқы саиларды орталық немесе Роланд қатпары бөліп тұрады. Алдыңғы орталық сай ортаңғы қатпардьщ артында, ал артқы орталық сай ортаңғы қатпардың алдында орна-ласқан. Ортаңғы сайдың алдыңғы жағында жоғары, ортаңғы және төменгі маңдай сайлары бар. Олар оздері аттас қатпарлармен бөлінген. Орталық сайдың артында төбе саилары орналасқан. Адамның желкесінде қатпарлармен бөлінген бірнеше сайлар болады. Самай бөлігінде 3 қатпар бар: жоіарғы, ортаңғы жөне төменгі. Адамның самаи белігін маңдай бөлігінен боліп тұратын терең қатпарцы Сильвий қатпары немесе мидың бүйір жақ саңлауы дейді. Бұл аталған негізгі қатпарлар мен сайлардан басқа бірнешеуі бар. Олардың әрқайсысының өз аты болады.
Ми сыңарларының сыртында нейрондардың денесінен тұратын қалыңдығы 2-4 мм сұр затты ми жарты шарларының қыртысы немесе м и қ ы р т ы с ы деп атайды. Ми жарты шарларының қалған аумағы миелин қабығымен қапталған нерв клеткадарының аксондарынан тұрады.
Ми жарты шарлары мөлшерлері мен пішіиі ортүрлі нейрондардан түрады. Ми қыртысының нейроңдары 14 түрлі және оның құрамьпща нейроглиялар да болады. Олар нейрондардың тірегі қызметін атқарады әрі оларды қоректендіреді. Нейроглиялардың саны нейрондардан 10 есе артық болады.
Ми жарты шарларының жалпы көлемі 1700-1800 смг, бірақ оның 2/3 болігі қатпарларында орналасқан, тек 1/3 бөлігі сайларының үстіңгі жағынан орын алады.
Ми жарты шарларының қыртысы 7 қабат неирондардан түрады:
1. Молекулярлық қабат ми қыртысының ең үстіңгі жағыңда орналасқан үсақ нейрондардан кұрылған.
2. Сыртқы түйіршікп қабат пішіні дән, пирамида жөне көп бұрышты нейрондардан тұрады.
47
3. Сыртқы гирамидалы кабат пирамида пішіңді молшері әртүрлі нейрондар.
4. Ішкі түиіршікті қабат тығыз орналасқан өртүрлі пішінді ұсақ нейрондар.
5. Терең орналасқан пирамида кабаты Беп клегкаларының жиынтығы.
6. Көп пішінді клеткалар қабаты үш бұрышты ұршық тәрізді, коп бұрыіпты және жұлдыз пішінді клеткалардан тұрады.
7. Бұл қабат жіп тәрізді оте үзьш нерв торшаларынан тұрады, кейбіреулерінің дендриттері 1-ші қабаттағы неирондарға өтіп кетеді.
Ми қыртысында белгілі бір кызмет атқаратын бөлімдер бар: сезім, қозғалыс, байланыс және лимбика.
Орталык жүйке жүйесінің жогары болімі ретіңде ми жарты шарлары бір-бірімен байланысты екі ұлкен қызмет атқарады:
1. Организмнің сыртқы ортамен байланысып қамтамасыз етеді, яғни адамның мінез-құлқы, ойлау қабілеті, санасы, ақыл-ойы — бұлардың борі жоғары жүйке өрекетгері;
2. Организмнің қызметтерін бір-бірімен байланыстыру, ішкі мұшелердің қызметтерін қажетті жағдайға қалыптастыру, келтіру, яғни үйлестіру. Бұлар томенті дорежелі жұйке өрекеттері.
Бүдан бір ғасырдай бүрын ми жарты шарларының бірдей еместігі, әсіресе олардың қызметінің арасындағы айырмашылығы анықталған болатын. Мидың сол жағындағы сөйлеу орталығы ақымдалса, адам сойлей алмай қалатынын Брок долелдеген. Осы аймақтың басқа бір нүктесіндегі нейрондар істен шықканнан кейін адамда сездің мағынасын түсіну қабілетінің бұэылғанын Вернике анықтады. Сол мәлімеггерге байланысты мидың сол жак жарты шарының ойлауға қатысы барлығы байқалды.
Мидың оң жақ жарты шарына немғұрайлы козқарас туып, ол қосымша болік деген ұғым пайдэ болды, бірақ кейіннен бүл пікірдің қате екеңдігі анықталды. Егер оң жақ жарты шар зақымдалса, көру кабілеті, кеңістікп аңғару 48
сияқты қызметтер кеміген. Мидьщ оң жағының психикаға да қатысы бар.
Мидың оң жақ жарты иіары кеңістікті қабылдау қызметін, ал сол жак, жарты шары сөйлеу, ойлау қызметгерін аткаратынын Р. Сперри ұсывды. Бұл қағида бойынша зерттеу жұмыстары жургізіліп, коптеген ғылыми деректер жикалды. Сөйтіп адамның миының жарты шарларына төн негізгі қызметтер аныкталды.
1985 жылы В. Л. Бианки ғылыми зерттеулер жүмысының жөне арнайы клиникалық бақылаулардың нәтижесінде оң жақ жарты шар дедукция (лат. дедукция — жалпылык,тт жекелікке іиығару), яғни жалпылықтан жекелікке қарай бағытталған тәртілпен талдауды басқарады. Ал сол жақ жарты шар индукция (лат. индукция — жекешеден жалпылыққа піығару) тортібімен, яғни жеке-жеке талдаудан жалпылауға көшеді, біріктіріп жинайдьг.
Бул заңдылықтар да екі жарты іиарлардың бірлескен қызметінің дүние танудағы маңызыи керсетеді. Адамзаттың тармхи дамуының нәтижесІнде осыядай үйлесімді дүние тану заңдылықтары калыптасып, адамның сана-сезімі жетілдірілді. Сонымеи бірге, мидың ойлау жөне сейлеу жүйелері жақсы дамыды.
І~ші кеете
Ми сыңарларыиың қызметі
Соа жақ жарты шар Оц жақ жарты шар
Сәйлеу, түсіну, ойлау, таиу, уақытты аңғару, үқсастықты байқау, көріністі бслтілеу, болжау, түсіну, қабылда-ғанды талдау, білу, бағдар-лау, оқиғалардың кезекті тартібін аңғару, түжырым-дау, жоспарлау, абстрактылы ойлау Есту, сөзсіз іс-қимыл, кеністікті кабыллау, затгарды тұтас түрінде қабылдау, заггардың айырмапгылығыи білу, олардың фуикциялық ұқсастығын байқау, нэрсе-лсрдің алыс-жақыидығын байқау. дәл ссы сатгсгі оқи ғаны сезу, т. б.
4-481
49
Ми қыртысындағы қозуды әрекет потенциалы ретінде жазып алуға болады. Оны жазып алатын аспапты э л е к -троэнцефалограф дейді, ал жазылып алынған биопотенциаддың қисық сызығын электроэнцефа-лограмма (ЭЭГ) деп атайды. ЭЭГ-ны жазып алу үшін бастын зерттелетін түрлі нүктелеріне электродтарды орналастырып, ми қыртысының анықталатын белгілі бір бөлігінің кескінін келтіреді (7-сурет). ЭЭГ ми қыртысындағы нейрондардың электр белсенділігінің қосындысы.
ЭЭГ-ның негізгі бес түрлі ырғағын бөледі: альфа, бета, гамма, дельта жөне тета ырғақтары.
Алъфа ыреагы - тыныштық ырғақ, жиілігі секуңдына 8-13 рет. Бұл ырғақ адам жатқавда, тыныш отырғанда (көзін жүмып) байқалады. Ол ми қыртысьптың желке және тобе тұстарынан жақсы жазылып алынады.
Бета ыргагы - өрекет ырғағы, жиілігі секувдына 14-30 рет. Бұл ырғақ адам ой ойлағанда (мысалы, есеп шығарғанда) ми қыртысының маңдай және төбе бөлімдерінен жақсы жазылады.
Гамма ыргагы қатты қозу кезінде (мысалы, қуаныш, реніш, қатгы ойланғанда) пайда болатыи ең жиі ырғак (орта есеппен 40 гЦ).
Дельта ыреаеы ең баяу, үйықтағанда пайда болады, жиілігі орта шамамен 25 гЦ.
7-сурет. Ми қыртысьшьгң бөлімдерінің ырғақтары: і - маңдай, 2 - орталық, 3 - төбс. 4 - жүйке, 5 - самай
50
Тета ыреагы - жиілігі секундына 4-8 рет шала үйқыда жатқанда жазылатын потенциал ырғағы (5 гЦ).
Аталған негізгі ырғақтардан басқа адамның түрлі еңбектері кезівде байқалатын басқа да ырғақтар болуы мүмкін,
Ми сыңарларының дамуы. Бір жастағы баланың ми сыңарларының маңдай бөлімі нашар дамыған, оның сайлары мея қатпарлары үсақ, таяз, қьгсқа болады. Олардың ми сыңарларының нейрондар саны ересектермен бірдей болғанымен, пііпіндері қалыптаспаған, 14 түрлі болып дифференцияланбаған. Тек қана І-ші жылдың аяғында 6—7 қабатгагы нейрондар қалыптаса бастайды. Ми қыртыстарының қызметі нашар, қыртыс асты бөлімія бақылауы томен дөрежеде, жұлынға ықпалы аз болғавдықтан баланың ретсіз қимылдары коп болады.
Ми қыртысының кызметінің тольгқ жетілуі оның ЭЭГ-сывда айқын көрінеді. Баланың сергек кезіндегі ЭЭГ-сын тек 2-3 айдан кейін ғана жазып алуға болады. Оның езі -баяу (2-5 гЦ), тұрақ^із ырғак. Тек 3 айдан кейін ырғақ түрақталады, бірақ жиілігі 5 гЦ-тен аспайдьг. Бұл болашақ альфа ырғағьгның қалыптаса бастаған кезі. Яғни 2 жасқа дейінгі баланың ЭЭГ-ның жиілігі үйқыда жатқан ересек адамның ырғағындай боладьь 2-3 жастың арасында ми жарты шарларының қүрылысы мен қызметі жетіле бастайдьг: ми қыртысы жұлынды 'тЪлығынан бақылауына аладьг. Сондықган бала кеңістікте қозғала алады: жүреді, секіреді, жүгіреді. Ми қыртысьгның нервтік байланыстары көбейеді, 2-ші сигнал жүйесі күшті дамып, 3 жастағы баланың мыңға жуық сөз қоры жиналады. Бүл кезде баланың көңіл күйі еркін реттелмеген. Айталык, ол ренжігенде эмоциясы күшейеді, қонақта жүргевде жылай береді. ЭЭГ -сында жмілігі 6-9 тЦ альфа ырғэғы қалыптасады.
4-6 жас арасывда баланьгң сезім және қимыл-қозғалыс аимақтары қалыптасады, ал байланыс және қозғалыс аймақтарының дамуы ересек адамның 80% шамасында. Функциялық жетілуі төмеңдеу болғандықтан жүйке орталықтарының тежелуі - нашар, қозуьг - тез, жайылады (иррадиацияланады): бала тез қозады, әсіресе, ойнағаңда;
51
жаман ұйьгқтайды; ұйықтап жатқанда мазасыздапады т. с. с., өзінің көңіл күйіне ие бола адмайды: оның ішкі сезімін көзінен көруге болады. Баланың ЭЭГ-сында жиілігі 8-10 гЦ ересек адамның альфа ырғағы байқалады. Бірак, бұл ыргақ тұрақты емес, арасында 4-7 гЦ жиіліктегі биоток кездеседі.
7-13 жаста ми қыртысының үшінші қабатындағы пирамида тәрізді клеткалары қалыптаспаған, байланыс бөлімінің нейрондары миелинденіп болмаған. Сондықтан ойлау қабілеті, санасы әлі толық жетілмейді. Ойлау қабілеті өлі де болса нақтылы тітіркендіргішке байланысты. Нақтылы жагдайда, нақтылы затқа сәйкес болып келеді. Осы жастардағы баланың сергек кезіндегі ЭЭГ-сында жиілігі 5 гЦ 25 %-дай тета ырғағы байқалады. Оньш қозу мен тежелуді жинақтау қабілеті төмен болады, қозуы тежелуден басымырақ болып, онай тез жайылады. Сондықтан бұл мезтілде баланың белсеңді зейіні 7-8 жаста 15-20 минөт, 8-10 жаста 20-25 минөттей ғана. Бастауыш сынып оқушылары тез қозады, үзіліс кезінде, түрлі ойындардан кейін тез козып, үзаққа дейін тыныштала алмайды. Қозу мен тежелуі әлсіз болғандыктан 45 минот бойы сабақта қозғалмай отыру балалар үшін жүйке жүйесініц көп қызметін қажет етеді. Сондықтан сабақ кезінде мезгіл-мезгіл балалардың еңбегініңтүрін ауыстырып, тежелуді болдырмауға тырысқан дұрыс.
Жалпы, 7-13 жас арасы баланьщ ми қыртыс қызметінің бірсыпыра жогарылаған мерзімі. Бүл кезде ол көңіл-күйін, қимыл-қозғалысын толық бақылауына алады. Сондықтан баланың көзіне қарап, көңіл-кұйін білу киындайды, баланың қимылдары жыддам, ақыл-ойы, ойлау қабілеттері болады. Ойлау қабілеті тікелей сөз осеріне байланысты дамиды.
13-18 жас арасында ми қыртысыньщ үшінші қабаты толық калыптасып үлгереді. Дегенмен байланыс болімінің миелиңденуі алі аяқталмайды, қыртыстағы нейрондардың серпімділігі әлі де болса темен, қозу тежелуден басымырақ келеді. Сергек кезіндегі ЭЭГ-сыңда 10%-дай тета ырғақтары болады. 13-16 жас арасында маңдай болімінің дамуы
52
аяқталыл, ЭЭГ-сы ересек адамдардікінлей. Баланың белсенді зейіні 30-40 минөттей. 17-18 жаста ми қыртысының қурылымдық дамуы аяқталады, бірақ қызметінің дамуы одан әрі қарай жалғасады. Көпшілік ғалымдардың мәліметіне қарағанда, ми қыртысының кызметінің дамуы 50-60 жасқа дейіп байқалады.
ТТІеткі жуйке жүйесі. Ш е т к і жүйке жүйесі ми мен жұлынкан шығып бүкіл мүшелерге, олардың ұлпаларына, клеткаларына тараған нерв клеткалары мен нерв талиіықтарынан тұрады. Шеткі жүйке жүйесі с о м а т и к а л ы қ (лат.солій — дене; анималдық деп те атайды) және вегетативтік (ішкі мушелердінервтеңдіретін)жүйке жүйелеріне бөлінеді.
Соматикалык жүйке жүйесі организмнің сыртқы мүпіелерін және сырт тұлғасын нервтендіреді. Вегетативтік жүйке жүйесі симпатика лық жоне п а р а с и м паткалық жүйке жүйелерінен тұрады. Бүл екеуінің қызметі бір-біріне қарама-қарсы: егер сипатикалық жүйке жүйесі мұшенің қызметін кушейтсе, парасимпатикалық жүйке жүйесі оның қызметіп, керісінше, томендетеді. Сөйтіп антагонистік әсер етуі арқылы мушелердің қызметін қалпына тез келтіріп, организмнің функциялық тұрақтылығын сақтайды.
Соматикалық жүйке жүйесі қозғаушы жөне сезгіш нерв талшықтарынан тұрады. Олар каңка еттерін нервтендіреді және букіл организмді сезгіш талшықтармен қамтамасыз етеді. Соматикалық жүйке жүйесінің нерв орталықтары жүлынның барлық сегменттерінде, мидың барлык белімдерінде орналасқан. Тек аралық мида ғана соматикалық нерв жуйесінің орталықтары болмайды. Жұлынның алдыңғы мүйіздерінің қозғалтқыш клеткаларының аксоңдары немесе ми нервтерінің козғаушы ядроларының клеткалары оның қозғаушы талшықтарын қүрайды. Бұлар орталық нерв жүйесінен шығып, қаңқа етгерін нервтеңдіреді.
Вегетативтік жуйке жуйесі қозғаушы және нейросекреторлық нерв талшықтарынан тұрады. Олар журектің етің, ішкі мүшелерді және қан тамырларын
53
нервтендіреді. Вегетативтік жүйке жүйесінің орталықтары ми бағаңасында, жұлынның көкірек бел және сепзкөз бөлімдерінде орналасады. Олардыңталшықгарыядролардан іпыққаннан кейін, нерв импульстерін шеткі вегетативтік түйіндерде орналасқан шеткі жүйке жүйесінің нейрондарына өткі еді. Нерв импульстерін қабылдаған екінші нейронның талшықтары жүмысшы мүіпелерге жетеді. Яғни веге агивтік жүйке жүйесінен өтетін нерв импульстері 2 бөлІмнен тұрады: біріншісі - орталық нерв жүйесінде орналасқан нейроннан шеткі нерв жүйесінің түйіндеріне дейінгі преганглионарлық бөлім; екіншісі - шеткі түиіннен жұмысшы мүіиеге деиін 2-ші нейрон арқылы нерв импульстерін еткізетін п о с т г а н-г л и о и а р л ы қ бөлім.
Вегетатив ік жуике жуиесі. Ол симпатикалық жәңе парасимпатикалық жүйке жүиелерінен түрады (8~сурет).
Симпатикалык жуйке жүйесі орталық және шеткі (перифериялық) бөлімдерден тұрадь$ Оның нерв орталықтары жүлынның І-көкірек омыртқасымен Ш-бел омыртқасының арасында орналасқан. Жүлындағы нерв клеткаларының аксондары алдыңғы түйіндердің орталықтары аркылы өтіп, жұлын нервтерімен ұш асады. Олардың преганглиялық талшықтары симпатикалық шекара бағанасына ауысадыл Симпатикалык жүйке жүйесінің перифериялық бөлімі симпатикалық шекара бағанасы мен түйіндерінен, нервтер мен нерв өрімдерінен тұрады. і
Снмпатикалық шекара бағанасы жұбымен орналасқаң түйіндер мен түйін аралық байланыстардан құрылады. Оның түйіндері симпатикалық жүйке жуйе шің екінші нейрондарының жиналған жері. Ол/ нейрондардың талшықтарын пос ганлиялық талшық деп атайды. Олар тегіс еттерді, бездерді нервтендіреді./
Симпатикалык шекара бағанасы мойын, көкірек, бел жөне сегізкөз бөліктеріне болінеді.
Мойын белігі 3 тұйіннен тұрады: жоғарғы, ортаңғы жөне төменгі. Оның ең ірі жоғарғы түйінінен ми сауытының Іпііне мидың қап тамырлары мен көздің қарашығын
54
8-сурет. Вегетативтік жүйке жүйссінің парасимпатикалық (А) және симпати-
калық (Б) бөлімдері:
I - көз, 2 - көз жасы безі, 3 - тыныс жолдары, 4 — жақ асты безі, 5 - тіл асты беэі, 6 - шық-шыт безі, 7 - жүрек, 8 -кеңірдск, 9- өдепі, қарын, 10 — бауыр, 11-қарын асты безі, 12 -ащы ііпек, 13 - тоқ ішек, 14 - бүйрск. 15 - қуық, 16 - жатыр
қозғайтын еттерді нервтендіретін күре тамыр нерві қетеді. Мойын бөлігінің түйіндерінің үшеуінен де жүрек нервтсрі тарайды (жоғарғы, томенгі, ортаңғы жүрек нервтері).
Көкірек бөлігі 10-12 түйіннен түрады. Бүл бөліктің нерв талшықтары көкірек қуысындағы барлық мүшелерге тарайды, мүнда үлкен және кіші қүрсак нервтері басталады. Олар диафрагмадан құрсақ қуысына өтеді.
Бел бөлігі 3-5 түйіннен түрады. Олардың нерв талшықтары қүрсақ қуысындағы мүшелер мен қан тамырларына тарайды.
Сегізкоз болігі 4-5 түйіннен тұрады. Соңғы, сыңар түйінде оң жөне сол жақ симпатикалық шекара бағаналары
55
қосылады. Бұл бөліктің талшықтары жамбас қуысының мүшелері мен қан тамырларына тарайды.
Симпатикалық жүйке жуйесінің 2-ші нейрондары симпатикалық шекара бағанасынан басқа қүрсақ бағанасы мен шажырқай артериясыныңжоғарғы жағындаорналасқан түйіндсрде орналасқан.
Парасимпатикалық белімнің де орталык және перифериялық (шеткі) бөліктері бар. Орталык бөлігінің ядролары ми бағанасы мен жұлында орналасқан. Ми баганасында 4 парасимпатикатық ядро бар: ортаңғы мидағы Якубович ядросы коздің қарашығын тарылтатын еттерді первтендіреді; көпірде орпаласқан жоғарғы сілекей пшғару ядросы тіл асты және жақ асты сілекей бездері мен коз жасының безін нервтендіреді; сопақша мида орналасқан томенгі сілекей шығару ядросы шықшыт сілекей безін нервтендіреді, ал дорсальды ядро мойынды, кекірек пен құрсақ куьтстарының мүшелерін нервтендіреді. Жұльшңың сегізкөз болігінде орналаі қан ядролар тоқ ішек пен жамбас қуысывдағы мүшелерді қамтамасыз етеді.
Вегетативтік жүйке жүиесінің барлық бөлімдері аралык мида орналасқан жоғарьт дәрежелі вегетативтік нерв орталығына бағынады. Мүнда торлы құрылымнан, мишықтан, қыртыс асты қүрылымдар мен үлкен ми сыңарларыкан нерв импульстері келеді.
Вегетативтік жүйке жүйесі тірлікке маңызды жуйе болғандықтан ерте дамиды. Деғенмен бала туғанда симпатикалык, жане парасимпатикалық болімдерінің қызметгері әлі тенеспеген орі симпатикалықжүйке жүйесі басымырақ болғандықтан баланың жүрегінің соғуы жиі болады. Даму барысында вегетативтік жуйке жүйесіне жоғары дәрежелі нерв орталықтарының әсері күшейіп, ішкі мүшелердің қызметі дұрыс реттеледі.
Ңерв жуйесіндегі ко.зу мен тежелу. Орталық тежелу-Жалпы алғанда, жүйке жүйесінін қызметі екі нерв қьгзметіне — иейрондағы қозу мен тежелуге - негізделген. Қозу мен тежелу екеуі де нейрондардың белсеңді қызмет қабілегі. Тек қозу кезінде ғана нейрондардың қызметі пайда болады, ал бұрын жасап жатқан қызметі күшейеді. Тежелу кезінде, керісінше, неиронныңқозуытөмендсп, сосын мүлде тоқтап
56
қалады да оның к,ызметі өідеді. Қозу мен тежелудің лайда болуы нейроңцарда жүріп жататын зат алмасуынын озгеруіне байланысты. Екеуінде де энергия жұмсалып, нейронның биоэдектрлік қасиеттері өзгереді. Қазіргі кезде қозу мен тежелудің барлық жағы жақсы зерттелгеп. Дегенмен балалардың жүйке жүиесінін ерекшеліктерін түсіну үшін, қозу мен тежелудің пайда болуына байланысты организмнің қызметі басталып немесе күшейіп және нашарлап, не тоқталатынын білсек жеткілікті.
1862 ж. И. М. Сеченов орталық жүйке жүйесіндегі тежелуді зерттей келе, оның 2 түрлі болатынын тапқан: пресинапстык және постсинапстық тежелу.
Пресинапстық тежелудің нетізі XIX ғасырдың 70-80 жылдары ашылды. Сондықтан оның механизмі олі де зерттелуде. Қозу импульстерін өткізетін аксоннын тармағына басқа нейронныц аксонының арнайы тежегіш синапстық ұшы келеді де, нере импульстерін жібермейтіи медиатор бөледі.
Постсииапстық тежелу орталық жүйке жүйесінде арнайы тежегіш нейропдардың болуына байланысты. Тежегіш нейрондардың сииапстык үіпындағы тежеуші медиатордың әсеріне байлапысты постсинапстық мембранада өрекет потенциалының пайда болуына кедергі жасйлады да, тежелу туады. Әрбір нерв клеткаларында көптеген қоздырушы және тежеуші синапстар болады. Олардың бір-бірімен байланысынан нейронда не қозу, не тежелу байқалады.
Бұларға қоса, тежелгіш құрылымның болуын талап етпейтін нейрондардың ерекше тежелуі де болады. Ондай тежелу қоздырушы синапсқа өте коп нерв импульстары келгеңде туады. Мұндай импульстар орғанизмге шектен тыс •гітіркендіргіштер әсер еткенде байқалады.
4. Рефлекс және оның түрлері
Нерв жүйесінің қызметіиің негізі - рефлекс. Р е ф л е к с деп сыртқы ортаның тітіркендіргіштерінш әсеріне нер&
57
жүйесінің қатысуымен организмнің берген жауабын айтады. Рефлексгің пайда болуына кажетгі уақытты р е ф л е к с у а қ ы т ы немесе рефлекстің латентті кезені деп атайды. Жүйке жүйесінің рефлексгік қызметіне байланысты организм сыртқы және ішкі ортаның әсерлеріне тез жауап береді. Барлық рефлекстер дененің бір жеріне — р е ф л екс аймағына - тітіркендіргіш өсер еткенде пайда болады. Рефлекс аймағыңда тІтіркендіргіштің әсерін сезетін сезгіш ренепторлар орналасады. Рефлекстің болмысына байланысты рефлекстер қорғаныс, ас қорыту, тамақтану, зәр шығару, жыныс, тыныс, жүрек-қан тамырлар рефлекстері т.б. болып бөлінеді.
Қозудың орталык жүйке жүйесі арқылы ететін жолына байланысты жүлын, қыртыс, мишық, сопақша ми, таламустық, гипоталамустық болып бөлінеді.
И. П. Павлов барлық рефлекстерді ш а р т т ы жоне ш а р т с ы з рефлекстер деп болген.
Рёфлеқторлы доға, онын бөлімдері. Рефлекс кезінде қозудыңжүретінжолынрефлекторлы доға деп атайды. Қатысатын нейрондардың санына қарай рефлекторлы доға қос нейронды, үш нейронды және кеп нейронды болып бөлінеді. Рефлекторлы доға бірнеше болімнен тұрады:
I. Сезгіш бөлім. Мұнда орналасқан сезгіш рецепторлар тітіркендіргіштің осерін қабылдауынан козу пайда болады.
2. Аффереюптік жол рецетггорларда пайда болған қозуды орталық жүйке жүйесіне тасиды.
3. Ңерв орталыгы. Орталық жүйке жүйесінде орналасқан, белгілі бір қызмет атқаруға бейімделген нейрондар тобы орталыққа келтен қозуды талдап орталық жүйке жүйесінің жауабын тудырады.
4. Эфференттік жол орталық жүйке жүйесінде пайда болған жауап қозуды эффекторға (жұмысшы мүшеге) океледі.
5. Эффектор орталықтан келген қозуға байланысты қызмет атқарады.
6. Эффектордың рецепторлык, қурылымы. Жұмысшы мүше қызмет атқарғанда ол мүшенің биохимиялық және
58
элекірлік өзгерістері павда бо ацы. Осы өзгерістерді мүшеде орналасқан сезгіш рецепторлар кабылдап, мүшенің жағдайьша баиланысты оларда қозу пайда болады.
7. Эффектордъің эфференттік жолы. Эффектордың рецепторында паида болған қозуды сол мүшенің афференттік нерв талшығы қаитадан орталық жүйке жүйесіне, оның нерв орталығына жеткізеді. Мұңдағы нерв орталығы келген қозуды талдап, жүмысшы мүшенің қызметін тоқтатып немесе қажетгігіне қарай жалғастыратын жауап қозу пайда боладЫ.
Рефлекс пайда болу үшін рефлекторлы юғаның барлық бөлімдері қызмет атқаруы тиіс, ятни рефлекторлы доға бүтін болуы керек. Егер оның болімдерінің бірі қызмет атқармаса, рефлекс пайда болмайды. Рефлекторлы доғанын козу жүретін жолдарын екіге белуге болады: тура және кері байланыс жоддары. Рефлекторлы доғадағы сезім мүшесіңде, ,яғни оның қабылдаушы аймағында паида болған қозу орталық жүйке жүиесіне барьш, одан жауап қозу жұмысшы мүшеге келетін жолды рефлекторлы доғаңың т у р а б а й-ланыс жолы дейді. Ал жұмысшы мушенің сезтіш рецеіггорларында пайд; болған қозудын қаитадан орталық жүйке жүйесіне баратын жолын кері байланыс ж о л ы деп а айды. Рефлекторлы доғаның тура байланысы арқылы орталық жүйке жүйесі эффектордыи қызметін басқарады, ал кері байланыс арқылы эффектордың жағдайы туралы мөлімет алып түрады. Рефлекторпы доғада бір нейроннан екінші нейронға қозу синапс арқылы ауысады. Орталық жүйке жұйесінде синапстар өте көп. Орталық жүйке жүйесіндегі синапстар ; рқылы қозудыңжүруі ерекше болады:
орталық жүике жүйесінде қозу бір бағытта ғана жүреді: пресиналстық болімнен текқана постсинапстық болімге қарай. Себебі пресинапстық бөлімнің мембранасы медиатордың өсерін қабылдамайды, сезбейді. Оны тек қана постсинапстық мембрана сезеді де қозу тудырады;
- қозудың ырғағы мен күші озгереді (трансфор-мацияланады). Себебі пресинапстық бөлімге келген қозудың ырғағы постсинапстағы пайда болған қозудың
59
ырғағынан озгеше және оның күші мен үзақтығы да баскаша. Ал клеткалық мембранада қозудың ырғағы үшінші түрлі болады;
медиатор синапс аралығына бірінен соң бірі қүиылғандықтан оның концентрациясы көбейіп, постсинапстық мембранапың бір ғана қозуын тудырады, яғни синапста қозу жинақталады;
синапстан қозу сәл кешігіп өтеді, себебі медиатор синапс аралығында диффузды жаиылып, постсинапстық мембранаға осер еткенше 0,5 секундтай уақыт қажет;
синапста қозу өрекет соңынан да туады. Себебі синапсқа әрекет погенциалының келуі тоқталғанымен клеткалық мембранада ол жинақталып қозуды күшейтеді;
синапс арқылы қозу кайта-қаита, бірінен соң бірі өткенде медиатор азайьш қалады да, шаршау пайда болады.
Орталык жүйке жуйесіндегі нерв орталықтарының қызметтері.'Ортал ык жүйке жүйесі синапстар арқылы бір-бірімен байланысқан нерв клеткаларының жинағынан қүралған' Дегенмен мүндай нейрондар жинағынан белгілі ^бір мүшелердің қызметін реттеуге бсйімделген нейрондар тобын байқауға болзды. Ондай нейрондар тобын н е р в о р т а л ы қ т а р ы' деп атайды, яғни белгілі бІр қызметті бірігіп орындауға қатысатын нейрондар тобын нерв орталықтары дейді.
Нерв орталықтары — функциялық ұғым. Әрбір нерв орталығында белгілі бір қызметті орындауға қатысатын негізгі нейрондарға қоса, соларға көмекші болатын нейрондар да бар. Сонымен қатар, Аіи сыңарларының қыртысында негізгі нейрондардыц қызметін бақылайтын, реттейтін әрбір нерв орталықтарыпың окілдері болады) Олар нерв орталығындағы негізгі нейрондардың қызметін қазіргі яғни тітіркендіргіш әсер етіп тұрған мезгілдегі жағдайға байланыстырып, кисьшын келпреді. Дегенмен нерв орталықтары туралы оңгіме болғанда сол орталықтардағы негізгі неирондар тобынын қызметі жаиында сөз болады. Мысалы, тыныс оргалығын айтқанда сопақша мида орналасқан тыныс алуды ретгейтін негізгі
60
нейрондар тобы жайында әңгімеленеді. Бірақ негізінде тыныс алу сопақиіа мидың қатысуымен ғана емес, вароли копіріндегі пненмотаксис орталығы, жұлынның козғаушы нейрондары жоне еркін тыныс алу қимылдарын реттейтін ми қыртысының қатысуымен іске асады.
Нерв орталықтарының бірнеше қасиеттері бар: нерв орталықтары өзінің қызметін жағдайға байланысты өзгерте алады. Қажет болғанда ол өзінің бұрынғы қызметін өзгертіп, жаңа қызметті атқаруға бейімделеді. Мұндай бейімделу ми қыртысының компенсаторлық тетігіне байланысты. Мұнымен қатар.Ьрталық жүйке жүйесінің синапстарына сәйкес нерв орталықтарында қозү,тек бір ырғақта ғана қозғаладң^ қозу тежеледі, нерв импульстері сублима-цияланады (лат. сублимация - кері ажырату), олардың қозғалу жыддамдығы төмендеп, ырғағы озгереді және өсер іздері байқалады, нерв орталығы шаршайды, мүшелердің қызметі ұйлесімдіріледі.
Орталңк жуйке жүйесіндегі оргаңизмнің қызметінің уйлестірілуі (координациялануы). Адам организміндегі қандай да болмасын әрекеттер жұйке жүйесінің қызметіне байланысты және соған қатысатын нерв орталықтарының, ондағы нейрондардың қызмет қабілетінің жағдайына байланысты. Барльгқ мұшелер мен мүшелер жүйелерінің қызметтері организмде бір-бірімен үйлестіріліп отырады, үйлесімді орындалып өзара кедергі жасамайды. Былайша айтқанда,4организм ішкі және сыртқы орталардын әсерлеріне біртұтас құрылым ретінде жауап береді. Кеп-теген мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы ортаның әсерлеріне бейімделуін орталық жүйке жүйесінде организмнің қызметін үйле-стіру немесе кординаниялауы (лат. координация - үйлесімділік, келісімділік) дейді. Орталык, жүйке жүйесінің рефлекторлы реакцияларды үйлестіруі козу мен тежелудің бір-бірімен баиланысына жоне олардың қасиеттеріне иегізделген иррадиация, индукция, доминанта, концеіпрациялау және конвергенциянъщ қатысуымен іске асады.
Орталық жүйке жүйесіндегі бір нерв орталығында пайда болған қозу мен тежелудің корші орталықтарына жайылуын, таралуын иррадиациялану (лат. иррадиация -
61
таралу, жайылу) дейді. Қозу мен тежелудің жайылуы нерв талшықтарының миелин кабығынъщ қалындығына төуелді. Жаңа іуған нәрестенің нерв талшықтарының миелині оте жуқа, кейбір нерв таліиықтарында мүлде болмайды. Сондықтан оларда қозу мен тежелу оте тез жөне оңай тарайды. Сонымен бірте, баланың рефлекторлы реакциясын реттеуге ми қыртысынан гөрі қыртысасты қүрылымдар көбірек қатысады жөне балалардың нерв үлпаларының қозғыштыты ересек адамға қарағаңца күіптірек әрі нерв орталығының мнелинденуі 5-10 жасқа дейін созылады. Нервтегі қозу мен тежелудің таралуы тітіркендіргіштің күшіне де байланысты. Неғұрлым тітіркендіргіпі үзақ өсер етсе жоне неғұрлым күшті болса, соғұрлым олардың нерв орталықтарында жайылуы көбірек. Қозу мен тежелудің жайылуы кіпікентай балаларда күштірек. Мысалы, қызық ойыншық көргснде баяаның ауызы ашылып қалады, қуанып секіре бастайды, мөз болып күледі, яғни бірнеше орталықтардың қызметі пайда болады.
Нерв орталықтарында қозу тежелуге жөне керісінше, тежелу қозуға жылдам ауысады. Сонымен қатар, бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв орталығының қозуы тежеледі және керісінше, бір нерв орталығьі тежелгенде екіншісінің қозуы күшейеді. Мұны қозу мен тежелудің индукциясы (лат. индукция — орназу, кіргізу) дейді. Егер нерв орталығыңда қозу тежелуге ауысса - теріс индукңия, ал тежелу қозуға ауысса - оң иңаукция.
Орталық жүйке жүйесіндегі қозу мен тежелудің индукциясы олардың жайылуы тәрізді нерв талшықтарының миелин қабығының қалындығына байлакысты болады. Сондықтан бала неғұрлым жас болса, қозу мен тежелудің индукциясы соғұрлым нашар болады. Мысалы: Кішкентай бала ауырғанда күвдіз-түні тынымсыз өбден шаршағанша жылай береді. Ересек адамда қозу мен тежелудің иңиукцнясы күшті болады.
Бірнеше нерв орталығындағы қозу мен тежелу бір оргалыққа жинақталады. Мүны қозу мен тежелудің ж и -нақталуы деңді. Жинақталу таралуға қарама-қарсы құбылыс. Балаларда ол нашар болады.
62
Нерв орталықтарыиың қызмет атқаруының негізгі қасиетгерінің біріне доминанта жатады. Оның негізін ең алғаш А. А. Ухтомский ұсынган. Оның қозу мен тежелудің доминантасы( лат. Доминанта - басым) туралы ілімі бойынша жүйке жүйесінің қызметінде бір нерв орталығының қозуы басқаларының қозуын озіне тарту арқылы белгілі бір сөтте басымырақ болады да, басқа орталықтарының қызметін озіне бағындырады. Мұндай жағдайда басқа нерв орталықтарын қоздыратын тітіркендіргіштер доминантты (басымды) орталықтың қозуын күшейте түседі. Мысалы, “2” алып, жылап отырган баланы жолдастары жұбатса, оның жылауы үдей түседі. Себебі бұл сәтте баланың орталық жүйке жүйесінде басым нерв орталыгы басқа орталыктардың қозуын өзіне тартың, қоза түседі. Бір мүшесі қатты ауырып отырған адамның ауырмайтын сау мүшесіне қол тиіп кетсе, опың ауру мүшесі одан сайын қатты ауырады. Бұл да басымдылыққа мысал бола алады. Балаларда басымдылық оңай жөне жеңіл пайда болады. Сондықтан да балалардың зейіні түрақсыз: жаңа тітіркендіргіштер оның миында басқа орталықтың басымдылығын тудырады. Педагогикада кездесетін балалардың белсенді зейінін ми сыңарларында басым орталық және шетте индукпиялы тежелудің пайда болуымен түсіңдіріледі. Балаларда белсеңді зейіннің үзақтылығы жасына қарай әртүрлі. Кішкентай балаларда белсенді зейін нашар қалыптасады: тек 7 жасқатаман ол ұзара бастайды, 7 жасар балада - 15 мин., 10 жаста — 20 мин., 12 жаста 25 минөтке созылады, 13-15 жас арасында жарты сағаттай, 16 жаста 40 минөттей, ересек адамда 1 сағатқа жуық. Еске алар жай: егер бала ұзақ уақыт жұмыстың бір ғапа түрімен шұғылданса, оның басым орталығы шаршап, белсенді зейіні төмендейді. Мұндай жағдайда басым нерв орталығы 3 кезевді өткізеді:
1) басымды оргалыктың маңайыпда мндукцмялык тежелу пайда болып, бала мазасызданады;
2) басым орталыктың қозуы төмендейді де, шартты нервтік байланыстардың пайда болуы баяулайды. Бала сабақты түсінбейді, есінде сақтамайды;
63
3) басым нерв орталығында іиектен тыс тежелу пайда болады, белсенді зейін жойылады, бала мүлде сабак тындамайды, тіпті мүғалімнің айтқанын естімейді.
Сондықтан муғалімдер балалардың сабаққа зейініне көңіл бөлуі шарт. Егер олар гыңдамай бара жатса, онда еңбектің түрін ауыстыра қою керек. Мысалы, сабақ түсіндіруді тоқтатып, методикалық картамен жұмыс істету сияқты одістерді пайдалануы керек.
Нервтік орталық байланыстың молдылығынан бір нерв клеткасына жүйке жүйесінің бірнеше жеріңен нерв импуль-стері келуі мүмкін. Әртүрлі талшықтар арқылы келген қозу-лардың ұшырасуын конвергснция (лат. канвергенс-түйісу) деп атайды. Айталық, дыбыс, кору, тері рецепторларынан келген козулар бір нейронда түйісуі мүмкін.
Жалпы алғанда балалардың жасына қарай үшырайтын үйлесімділіктің кейбір кемшіліктері жасы ұлғайған сайын босеңдеп, 18-20 жаста толық жойылады да, үйлестіру қабілеті толық қалылтасады.
Ө з іңд і ө з ің тексер
1. Жүйке жүйесінің басты қызметтері қандай?
2. ОрталықжүйкежүйесІніңқаңдай бөдімдері бар жөне олардың даму ереқшеліктері қандай?
3. Жүлыкньгң өткізгіш және рефлекстік қызметтері қаңдай?
4. Сопақша мидың қызметі мен жас ерекшеліктері қандай?
5. Ортанғы мидың қызметі мен жас ерекшеліктері қандай?
6. Мишықтың қызметі мен оның мидың басқа бөлімдерімеп арақатынасын айтыңыз жәңе оның жас ерекшеліктері қандай болады?
7. Аралық мидың қүрылысы мен қызметінің жас ерекшеліктерін талдаңыз.
8. Алдыңғы мидың негізгі кызметтерінің даму ерекшелікгері қандай?
64
9. Тітіркендіргіштер қандай болады?
10. Қозу, тежелу, синапс дегендер не? Синапстын қаңдай түрлері бар?
11. Нерв клеткасы - нейронның құрылысы кандай?
12. Рефлекторлы доғаның қүрылысы мен қызметін айтьщыз. Тура және кері байланыс жолдары дегеніміз не?
13. Соматикалық жоне вегетативтік жүйке жүйелерінің жас ерекшеліктері туралы не айта аласыз?
14. Жүйке жүйесіндегі қозу мен тежелудің өзара қатынасы және ипдукцияның түрлері.
15. Орталық жүйке жүйесіндегі қозу мен тежедудің иррадиациясының, жинақталуының, үйлесуінің, басымдылығының баланың жүйке жүйесіидегі ерекшеліктері қандай болады?
5—481
65
0 IV — тарау
* Жоғары жүйке орекеті және оның жасқа сай ерекшеліктері
/ 1. Жоғары жүйке әрекегі туралы тусініктің паңда болуы
Жоғары жүйке орекетіне ми сыңарлары мен оиың қыр ысының қьтзметі жатады. Жоғары жүйке өрекеті адам организмінің сыртқы ортамен қарым-қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дорежедегі қызметтер: ес, сана, ойлау, коңіл-күйі, уиқы, түс көру, гипноз т. с. с. ми сыңарлары мен олардың қыртысының негізгі қызметі болып есептеледі.
Мұғалімдер жоғары жүйке әрекетін жете түсіну арқылы балалардың мінез-құлықтарын біліп, оқыту, үйрету, тәрбиелеу жұмыстарын жөнге келтіріп, жан-жақты білімді, дұрыс дамыған жастарды тәрбиелей адады.
Адамның мінез-құлқы мен мидың арасындағы байланысты ең алгаш Платон, Гиппократ секілді алдыңғы қатарлы ғалымдар болжап айтқан болатын. Ал ғылыми ңегізде жазылған енбек, ол — орыстың ұлы ғалымы физиолог И. М. Сеченовтың “Ми рефлекстері” (1863) атты кітабы. Осы еңбегінде ол психикялық өрекетгердің рефлекторлы табиғатын алғаш рет дөледдеген. Еш орекет өзінен-өзі пайда болмайды, тітіркендіргіішің осерінен туады. Қобалжу, сезім, адамның оиы белгілі бір жауапты тудырады, мұның барлығы да бұлшық еттердің қызметімен аяқталады. Ғалым мидың қызметі рефлекторлы түрде іске асады, - деп түсіндіреді. И. М. Сеченовтың бүл енбегі заманында материалистік козқарастың қалыптасуына нақтылы дәлел болып, психикалық өрекеттер туралы алғашқы ғылыми пікірлерді тудырды. Ғалымның одан кейінгі шыққан еңбектері де (“Психикалық этюдтер”, “Психологияны кім қалай дамытады?”) жотары жүйке әрекетін осы түрғыдан түсіндіруге бағытталған. И. М. Сеченовтың бұл ілімін
66
И. П. Павлов шартш рефлекстер тұрғысьшан дәлелдеген және дамытқан. Ол жоғары жүйке өрекетін шартты рефлекстерді тудыру арқылы зерттеп, адам мен жануарлардын психологиясынын заңдылықтарын алғаш рет түсіндірген. Шартгы рефлекстердің пайда болуы ми қыртысының нервтік баиланыс іздерінің қальштасып, нығайып, күшеюіне негізделгендігі туралы ғалымньщ ілімі жоғары жүйке әрекеті туралы көзқарастын қалыптасуында маңызды орын алды. Уақытпен шындалған бүл Ілімнін маңызы осы кезге дейін төмендеген жоқ, қайта коптеген галымдардың зерттеуі арқылы кеңейіп, шыңдальш отыр. Жаңа зерттеу әдістерІ пайда болысымен-ақ исихикалық әрекеттердің шартты рефлекгорлы механизмдері одан да тереңірек зертгеліп жатыр. Ол зерттеулер мидың жоғары дорежедегі қызметіне жаңа көзқарастардың пайда болуына себеп болып отыр.
2. Балалардың шартты рефлекстері
Балалардың шартты рефлекстерінің маңызы жоне олардын шартсыз рефлекстердең айырмаінылығы. И. П. Павлов барлық рефлекстерді екі топқа шартты жене шартсыз рефлекстер деп бөлгені айтылған. Шартсыз рефлекстер алғашқы кезде организмнін тірлігін сақтау үшін қажет. Балалардың шартсыз рефлекстерін туысыменен тексеру арқылы олардың жүйке жүйесінін дамуын анықтайды. Шартсыз рефлекстер туа пайда болып, өздерінің орындалуы үшін ешқандай қосымша жағдайларды қажет етпейді: тітіркендіргіш әсер етісімен шартсыз жауап пайда болады. Олар тұқым қуалайды, сондықтан организмнің әр түріне төн өздерінің шартсыз рефлекстері болады, Бүл рефлекстердің рефлекторлы доғасы жүйке жүйесінің томенгі дәрежедегі жұлын, сопақша ми секілді бөлімдері арқылы қалыптасады да, ми сыңарларының қыртыстары қатыспай-ақ іске аса береді. Шартсыз рефлекстер негізінен үрықтық кезеңде де, бала туғаннан кейін де қалыптаса береді. Айталық, қорғаныс
67
рефлекстері туғаннан-ақ болады, ал жыныс рефлекстері жыныстық жетілу мерзімінде пайда болады. Олардын рефлекторлы доғасы өзгермейді.
Шартты рефлекстер тұқым қуаламайды, тек өмір тәжірибесінің негізінде, сыртқы ортамен байланыстың арқасьшда пайда болып отырады. Әркімнің өзінің тұрмыс жағдаиыпа қарай әртүрлі шартты рефлекстері болады. Олардың рефлекторлы доғасы ми сыңарларының қыртысында қалыптасады. Сондықтан ми сыңарларының қыртысы болмаса, шартты рефлекстердің кеибіреуі пайда болғанымен, олардың тіршілікке маңызы онша емес. Ал ми қыртыстары бар жануарлардың ми қыртыстары бұзылса немесе сылып алып тасталса (тожірибенің мақсатына қарай), шартты рефлекстер паида болмайды, бұрын паида болған шартты рефлекстері жойылады. Шартты рефлекстер пайда болған сыртқы ортаның жағдаиы өзгергенде ол рефлекстер жойылады да, жаңа жағдайда жаңа рефлекстер туады, яғпи олар тұрақты емес, өзгеріп отырады. Бүған қоса, қандай да болмасын шартты рефлекс пайда болуы үшін сыртқы ортаның қосымша бір тұрақты белгілі жағдайлары болуы қажет.
Шартты рефлекстер организмді сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына бейімдейді. Балалардың шартты рефлекстерін бақылау арқылы олардың миының даму дөрежесін, ақыл-ойының дамуын бақылауға болады. Барлық балаларда шамамен бір мезгілде пайда болатын шартты рефлекстерді (тұрақты шартты рефлекстерді) бақылай отырып, бала дәрігерлері оның жоғары жүйке өрекетінің дамуын біледі.
Шартты рефлекстердің пайда болуына қажетті жагдайлар. Барлық шартты рефлекстердің қалыптасуы үшін сырткы ортаның қосымша белгілі бір жағдайларын тудыру керек:
өсер етуші шартты және шартсыз тітіркендіргіпітердің болуы;
шартты тітіркендіргіштердің әсері шартсыз тітіркен-діргіштің әсерінен сәл бұрынырақ басталып (15 20 сек), олар біраз уақыт бірге әсер етуі тиіс;
68
тітіркендіргіштердің тұрақты ретпен өсер етуі; аталған жағдайлардың ұзақ уақыт көп қайталануы; шартты тітіркендіргіштің шартсыз тітіркендіргіштен әлсіздеу болуы;
жүйке жүйесінің маиызды бөлімі — ми қыртысының қызмет қабілетінің дұрыс қалыпта болуы.
Шартты рефлексті тудыру төжірибесінде сыртқы ортаның белгілі бір жағдайын шартты тітгркендіргііп ретінде пайдалана береді. Ал шартсыз тітіркендіргіш организм үшін маңызды әсер болуы керек. Ол шартты тітірқендіргіштің әсерін бекітетін болғандықтан көбінесе тамақты немесе ауру сезімін тудыратын өсерді пайдаланады.
Балаларда шартты рефлекстерді тудыру үшін 3 жасқа дейін шартты өсер ретінде баланың ұнататын тамағын немесе ойыншықты қолданады. Мысалы, баланьг жүргізіп үйреткенде шақырущьг кісі кәмпитті (егер бұрын компит жеп жүргеп бала болса) немесс жаңа оиыншықты көрсетіп шақырады да бала тәй-тәй басып келсе, көмпитті/ ойыншықты бере қояды. Кейіннен кәмпитті алуға үмтылған бала аяғын тезірек басуға мөжбүр болады (компит үстағаң адам бала алға басқан сайын шегініп, ара қашықтығын ұзартады), соитіп баланын жүруін тездетеді.
Бала өсе келе оның екінші сигнал жүйесі дамьғған сайын, шартты тітіркендіргіщ ретінде сөздің өсері пайдаланылады. Сөз өсеріне шартты рефлексті тудыру үшін_ 3 жасқа дейінгі балаларда негізгнен үш жағдайды алғаш кезде сақтау керек. Совда бала тез, уақъггында сойлеп үйренеді:
I. ҮйретілІп отырған создің мағьгнасына байлЗнысты бейненің болуы және алғаш кезде оның тұрақты болуы. Мысалы, “әке” деген сезді үйрету үшін “өке” деп айтып отырып, өкесін көрсету керек.
2. Сөзді айтушының болу керек жөне алғаш кезде ол да тұрақты бір кісі, айталық, шешесі болуы тиіс. Сөзді айтушы болмаса, бала сөйлеп үйренбейді. Мысалы, сақау адамдардың баласы сойлеу қабілеті бола тұра, сөйлеп үйренбеуі мұмкін.
69
3. Бала сөздің мағынасына байланысты затты дұрыс коріп тұруы керек, яғни баланың денесі кеңісгікте дұрыс орын алуы қажет.
Мүңдай үш жағдаидың маңызы алғашқы 3 жасқа деі ін ғана. Кейіннен баланың сөз қоры көбейе келе, олардың маңызы төмендеп, біртіндепжойылады. 3 жастан кейін созді айтушы бейненің тұрақты болуы шарт емес, мысалы, кішкентай баланы бөтен адам сейлетсе, ол түрып қалады, болмаса жылап жібереді. Өсе келе ол торбиешінің, теледидардың, магнитофопның, мұғалімдердің айтуымен, оқып үйрене келе, кітаптардағы түсіндірме сөздер арқылы да жаңа сөздерді үйрене алады.
ТПартты рефлекстердің турлері. Шартты рефлекстер рецепторлардың тітіркенуіне және пайда болатын қызметіне байланысты, қозу мен тежелуге жоне олардың кезендеріне, пайда болу механизміне байланысты коптеген турлерге болінеді.
Тітіркенетін рецепторларына сәйкес экстерорецепті, проприорецепті және интерорецепті шартты рефлекстер болады.
Экстерорецепті шартты рефлекстер шартты тітіркендіргіштер сыртқы сезім мүшелеріне өсер еткенде пайда болады: козге, құлаққа, иіс мүшесіне, дәм сезу мүшесіне, тері рецепторларына.
Проприорецепті шарттырефлекстерқаңқаның бұлшық еттерін тітіркендіргенде, яғни оның проприорецепторларына әсер еткенде пайда болады. Бұл топтағы рефлекстерге адамның басы қозғалғаңда теле-теңдік (вестибулярлық) аппаратты тітіркендіру арқылы пайда болған теңдік сақтау рефлекстері де кіреді.
Интерорецепті шартты рефлекстер ішкі мүшелерді тітіркендіргенде олардың рецепторларына өсер ету арқылы пайда болады. Бұл топқа қанға түрлі химиялық заттарды жібергенде туатын автоматты шартты рефлекстер де жатады. Ондай жағдайда химиялық заттар интерорецепторларды (ішкі рецепторларды) тітіркендіріп жүйке жүйесіне тікелей өсер етеді.
70
Туатын қызметтің түріне байланысты шартты рефлекстерді екіге боледі: қимыл-қозғалыс жоне вегетативтік шартты рефлекстер. Вегетативтік шартты рефлекстердің озін секреторлық, жүрек-қан тамырлық, тыныс алу, ас қорыту рефлекстері, ішкі секрециялық бездердің қызметін өзгертетін, зат алмасуын және иммунитетті өзгертетін рефлекстер деп боледі.
Рефл ксті тудыратын қозу мен тежелудің кезеңдеріне қарай шартты рефлекстерді оң және теріс немесе жағымды және жағымсыз рефлекстер деп атайды.
Шартгы тітіркендіргіштің әсерін күшейту үшін шартсыз тітіркендіргішті пайдаланғанда миды қоздыратын рефлекстерді шартты о ң немесе ж а ғ ы м д ы рефлекс дейді. Ал нығайтушы тітіркендіргіш, керісінше, мидың қозуын тежесе шартты т е р і с ңемесе жағымсыз рефлекс деп атайды. Шартты оң рефлекстер кезінде мүшелердің қызметі пайда болады немесе бүрынғы қызметі одан әрі күшейеді. Шартты теріс рефлекстерде мүшелердің қызметі нашарлайды, тіпті тоқтап та қалады.
Шартты рефлекстер шартгы тітіркендіргіш болмаған жағдайда да паида бола береді. Ондайда шартсыз тітіркендіргіш белгілі бір мерзім сайын әсер етеді. Мұны у а қ ы т қ а деген шартты рефлекс деп атайды. Бүл жағдайда уақыт шартты тітіркендіргіштің рөлін атқарады. Мысалы, мезгіл-мезгіл жүректік соғуының өзгеруі немесе тыныстың тарылуы, немесе тамақ қабылдау т. с. с., кей кезде гаңның атуы мен күннің батуы шартты тітіркеңдіргіш есебінде өсер етеді.
Шартты рефлекс шартсыз тітіркендіргііпсіз, бүрын шартты тітіркеңдіргіш ретінде паидаланып, үзақ мерзім шартсыз тітіркендіргішпен нығайтылған шартты әсерді пайдалану арқылы да пайда болады. Оны е к і н ш і д ә р е ж е л і шартты рефлекс дейдІ. Бұрын шартты тітіркендіргіш ретіңде пайдаланылған әсерлерді шартсыз тітіркендіргіштің орнына жүмсау арқылы үшінші, төртінші т. с. с. шартгы рефлекстерді тудыруға болады.
Шаргты рефлекс топты тітіркендіргіштерге де туады. Мұндайда бейтарапты тітіркеңдіргіштер бірінен соң бірі
71
әсер етіп, оның ең сонғысы шартсыз тітіркевдіргішпен бекітіледі. Овдай рефлекстерді комплексті шартты рефлекстер дейді. Бұлардың пайда болуы жеке тітіркендіргіштерге туған рефлекстер тәрізді.
Уакытша нервтік байланыс. Шартгыті' іркендіргіш өсер еткенде ми қыртысының тітіркендіргішке сәйкес орталыгьшда қозу ошагъі пайда болады (9-сурет). Мысалы, көзге осер етсе - кору орталығы, дыбыс әсер етсе - есту орталығы. Шартсыз тітіркевдіргіштің әсерінен оған сөйкес орталықта (мысалы, тамақ - шартсыз тітіркендіргіш, ал орталык - ас қорыту жүйесі) екінші бір қозу ошағы пайда болады. Организм үшін маңызды әсерді шартсыз тітіркендіргіш ретінде алғандықтан екінші орталықтағы қозу біріншіге қарағанда анағұрлым күштірек болады. Сондықтан бірінші қозу ошағындағы нерв импулъстері екінші орталыққа тартылады да, екеуінің арасында байланыс пайда болады. Шартсыз тітіркендіргіш неғүрлым күшті болса, соғүрлым екінші орталықтың қозуы күшті болып, шартгы рефлекс тез туады. Жағдай қайталанған сайын екі нерв орталығының арасындағы байланыс нығайып, кұшейеді де шартты тітіркендіргіштін. әсеріне шартты рефлекс пайда болады. Шартты рефлекс күшейген саиын ми қыртысында қозудын жаиылуы нашарлап, шоғырлануы күшейеді. Шартты рефлекстердің пайда болуының негізі — ми қыртысындағы нерв орталықтарының арасывда у а қ ытша нервтік байланыстың пайда болуы (9-сурет). Мысалы: Лимонды көргенде ми қыртысының көру аймағывда қозу пайда болады (а), лимонның домі ауыз қуысының рецепторларын тітіркевдіреді де, сопақша мидың сілекей шығару орталығында жөне ми қыртысының ас қорыту орталығында қозу пайда болады (б), ми қыртысывдағы екі қозу ошақтарының арасында уақьгппа первтік байланыс туады (в, узілген стрелкамен көрсетілген).
Қазіргі электрофизиологиялық зерттеулердің арқасында И. П. Павлов түсіндіргендей уақытша нервтік байланыс тек қана ми қыртысында түйықталып қоймайды, қыртыс асты құрылымдарда да пайда болады. Жарыққа, немесе дыбысқа деген шартты қорғаныс немесе ас қорыту
72
9-сурст. Шартты рсфлекстсрдің пайда болуыпың пейрофизиологиялық мехаиизмЁ
1 - ми қыртысыңдағы кору орталығы, 2 - ми кыртысындағы ас хорыту орталығы, 3 - сопақша мидағы сілекей шығару орталыты, 4 - сілекей бсзі, 5 - сілекей
реф екстер' гтайда болғанда ми қыртысының ЭЭГ-сығана өзгеріп қоимай, ми бағанасының торлы құрылымынан жазылып алынғын ЭЭГ да өзгереді. Жануарлардын. ми сыңарларыньтн. қыртысының жаңа (неокортекс) белімш сылып алыц тастаса, қарагіайым шартты рефлекстер пайда бола береді, бірақ оңдай рефлекстер өте тұрақсыз, тым тез жойылады. И. С. Беритащвилидің болжамы бойынша ми
73
қыртысы жок жануарларда шартгы рефлекстің пайда болуы ескі және көне ми жарты шарларьіның қыртысына байланысты. Жануардың сол бөлімдерін алып тастаса, ешқандай шартты рефлекс пайда болмайды. Бүл анықтаулардың арқасында П. К. Анохин уақытша байланыс тік бағытта (вертикальды кыртыс-кыртыс асты) түйықталады деген болжамды үсынды.
Сонымен нгартты рефлекстің пайда болуы тек қана ми кыртысында ғана емес қыртыс асты құрылымдарының да катысуымен болады. Дегенмен шешуші орын эволюциялық сатыдағы ең жас бөлім - ми кыртысының қызметіне байланыстьі.
Ми қьіртысындағы уакытша байланьтстын нейрондық тетігі.
І.Функциялық тетік. Шарттытітіркендіргіштің әсерінен туған қозу толқындары бір нейроннан екінпіі нейронға өтіп, ал сонғысынан бірнепіе нейрондарға дивергенция (қосарланып бәліну) тортібімен тарайды. Сонан соң қайта оралып алғашқы нейронға қайта соғады. Нерв импульсінің осылай шеңбер жасап айналып қайталануын ревербераци я (лат. реверберация — біртіндеп басылу, жанғырығу) дейді. Ол қайталаған сайын нерв импульсініңжүруі жылдамдайды, ойткені қозу синапс арқылы өткеи сотте электрон потенциалы туады, ал бүл импульс өткізгшггігін жеңілдетеді.
2 Биохимиялық тетік. Ми қыртысының нейронында қозу туған сәтге алдымен ферменттік үрдіс күшейеді. Белоктың синтезделуі тездейді. Холин қабылдағышы іспетті жаңа белок затгары пайда болады. ДНК мен РНК-ның құрамыңда біраз озгерістер туады, нейрондағы РНК-ның түзілуі жеделдейді, Нейрондар аралығындағы глиялық клеткалар кейбір ерекше заттарды түзеді де импульстің синапстан тез өтуіне мүмкіндік тудырады.
З.Морфопогиялық тетік. Уақытша байланыс жасауға қатысатын нейропдардың талшықтарының, кобінесе оның дендриттерінің аздап жуандауы байқалады деген мәлімет бар. Бірақ цитологиялық дәлелдеме
74
мөліметтер өзірше жок. Дендриттердің үштарында жана бүршіктер пайда болған дегсн дерек те бар, бірак, ол да толық дөяелдеуді қажет етеді.
Осы айтылғандарды тужырымдасақ, мидағы физиологиялык, биохимиялық және кейбір цитологиялық қүбылыстардың нәтижесінде нейрондардың арасында уақытша функциялық байланыс туады. Ол шартты рефлекстің мидағы физиологиялык тетігі, яғни оның материялық негізі.
Шартты рефлекстердің тежелуі жане жас ерекшеліктері. Мидағы қозу мен тежелу бір-бірімен байланысты өтеді. Табиғатга организмнің қызметін тудыратын мидағы нерв клеткаләрының қызметін ақырындатып немесе тоқтату қажеттілігі жиі кездеседі. Мүндайда мидағы тежелудің маңызы алға шығады Қалыпты жағдайда мидағы қозу мен тежелу дәл қажетгі сөтте организмнін кызметін не үдетіп, не баяулатып отырады. Тежелу 2 түрлі болады: сыртқъі немесе піартсыз жвне ішкі немесе шартгы тежелу.
С ы р т қ ы тежелу туа пайда болады. Ол шартты рефлекторлы түрде пайда болған кезде сыртқы ортаның күшті немесе үзақ өсер ететін басқа бір тітіркендіргішіне байланысты байқалады. Мүндай жағдайда ми қыртысында жаңа күшті қозу ошағы пайда болып, ивдуқциялы түрде бұрынғы шартгы жауапты тудырғаі і қозу ошағын тежевді де ол жауап тоқтап қалады. Мысалы, мүғалімшң айтқанын үқыпты тывдауға дағдыланған оқушы жаңа такырьшты тыңдап отырғанда кенеттен далада шыққан қатты шыңғырған дауысты естісімен мұғалімді тывдамай, орнынан көтеріліп, дереу терезеге қарайды. Я болмаса, қарны ашып жылаған баланы тамақтандырып жатып оған өдемі көз тартарлық ойыншықты корсете қойса, бала тамақ ішпей ойнап кетедІ. Бүл мысалдарда ми қыртысында пайда болған жана қозу ошактары шартгы рефлекторлы түрде паида болған қозу ошағын тежейлі. Мұндай тежелу балаларда жиі кездесетін жағдай. Шартсыз тежелудің бір түрі — ш е к т е н тыс тежелу немесеқорғаныс тежелу. Бүл организмді сырткы ортаның ұзақ әсерінен өлсіреуден сактайды.
75
Ш а р т т ы немесе і ш к і тежелу пайда болған шартты рефлексгің жағдайлары өзгергенде туадьг, яғни шартты тітіркендіргішті шартсыз тітіркендіргішпен бекітпегенде біртіндеп шарттьг жауап жойыла бастайдьг да, біраздан соң мүлде тоқтайды. Мысалы: Күнде сағат 1 кезінде тамақ ішіп жүрген баланың уақьгты жақындағанда қарньг ашьш, аузында сілекей кобірек бөліне бастайды. Егер түскі тамақты ішу уақытьгн сағат 2-ге ауьгстырса, алғаш кезде сағат 1-ге жақындағанда баланың қарны аша бастайды. Біраз күннен кейін бүл одет жойылып, баланьгң қарны сағат 2-ге жақындағанда ашатын болады.
Мүндайда алғашқы шартты рефлекс пайда болған орталықтың қозуы біртіңдеп әлсіреп, біраздан соң мүлде жойылады. Сондықтан бүрынгы шартгы рефлекстежеліп, жаңа жағдайда басқа шартты рефлекс пайда болады. Ішкі тежслу организмнің өзгермелі сырткы ортасының жағдайына бейімделуі үшін маңызы өте зор. Қажетсіз дәл сол уақьпта томендеген мәліметтер, ақпараттар осывдай ішкі тежелудің негізінде жойылып отырады. Дегенмен кейін ондай молімет қайта қажет болғанда, жағдай қайталанганда бүрынғы жойыльгтг кеткен шартгы рефлекс оп-оңай, тез пайда боладьг. Неғұрлым шартгы рефлекс кушті болса, коп мерзім отсе де, соғұрлым оңай тез кдлпына келеді. Ал әлсіз, нервтік байланыс іздері нашар болған шартты рефлекс мүлде үмытылады, жойыльш кетеді. Оны калпына келтіру үшін қдйтадан шартты рефлексті тудыру қажет болады.
Балалардың шартты рефлекстері ересек здаммен салыстырғанда анағұрлым күшті және берік болады. Сондықтан олардың жойьглуына ұзақ мерзім қажет (бала кезінде жатталған тақпақ қартайғанның өзінде есте жүреді). Адамның миы өте үқсас тітіркендіргшггердің әсерін ажырата алады. Адам баласы оте ұқсас дыбыстарды бір-бірінен ажьгратады. Ондай қабілет жануарларда да бар. Мысальг, итке 1000 гЦ жиілігімен шыққан дыбысты тамақ беріп бекітіп отырса, ал 950 гЦ жиілігімен шыққан дыбысты жағымсыз әсер, айталық, ауру сезімін тудыратын, тітіркендіргішпен бекітіп отырса, біраздан кейгн итте 1000 гЦ дыбысқа сілекей шьгғару шартты рефлексі қальгптасады,
76
ал 950 гЦ дыбысқа сілекей бөлшбейді. Мұндайда жағымсыз дыбыстыңосеріне ажырату шартты тежелуі пайда болады. Мұның маңызы адам баласы үшін оте күшті, себебі оқыту өдістемесі негізіиен осы ажырату шартты тежелуінс негізделеді (жиілігі ұқсас дыбыстарға байланысіы әріптерді үйренуді еске алыңыз).
Шартты тежелудің үшінші бір түрі — ол ш а р т т ы тежеу. Бұл негізінен ажырату шартты тежелуіне ұқсас. Шарггы тежелу адамның сыртқы ортасының биологияльгқ маңызды сигналдарын ажыратып, дүрыс жауап беруіне қажет. Ол табиғатга маңызды жөне маңызы төмендеу тітіркендіргіштер әсер еткенде маңыздысына шартты рефлекс пайда болып, маңызсызына шартты тежеуді тудырады.
Шарггы тежелудің тагы бір түрі — к е ш і к п е тежелу. Бұл организмді мезгілінен бұрын энергия жұмсаудан сақтайды. Мысалы, жыртқыш аңдардың сілекейі жейтін жануарды коргенде бөлінбейді, тек қана оны үстап алып, жей бастағанда сілекей шүбыра бастайды. Мұндай тежелу шартты тітіркендіргіштің әсері шартсыз тітіркендіргіштің өсерінен кешігіп бекітілгенде байқалады.
Оқыту, тәрбиелеу барысында мұғалімдер балаларда кешікпе шартты тежелуді тудыру үшін көп еңбек сіңіріп, жаттықтырады. Мұндай тежелу, әсіресе бастауыш сынып оқушыларьщда қиындықпен пайда болады, коп жвне үзақ жаттықтыруды талап етеді.
Оқыту, төрбиелеу барысында балалардың ішкі жөне сыртқы тежелуінің пайда болу ерекшелікгерін жақсы білгеп жен. Сыртқы тежелу 3-4 жаста жеңіл пайда болады. Сондықтан баланың ойынжағымды әсермен оп-оцай боліп жіберуге болады. Мысалы, жылап тұрған балаға қызық ойыншықты көрсете қойса, ол жылауын тоқтатады. Яғни сыртқы тежелу собилерді тәрбиелеуде өте маңызды орын алады.
6-7 жастың арасыпда ішкІ тежелудін маңызы арта түседі. Бұл кезде баланы үстамдылыққа, шыдамдылыққа үйрету үшін оның ішкі тежелуін пайдаланса, дұрыс тәрбиеленеді. Тәрбиенің бұл әдісін пайдаланып, балаларцы олеуметтік
77
жағдайларға жақсы бейімдеуге, тзртіпке үйреэуге болады. Баланы тек қана озінің тілегінің жетегінде болмай, басқалардың жағдайымен санасатындай етіп торбиелеген жөн.
Еске сактайтын жағдай: баланың ішкі тежелуі жүйке жүйесінің қозуы төмен болғанда ғапа орын алады. Сондықтан торбие жұмыстарын үрыспай, ақырын, аиқаиламай жүргізу керек.
Ми қыртысындағы тежелудің биологиялық маңызы адам баласы үшін өте зор. Соның арқасыңда адамның еңбегі, түрлі орекеттері бағытталып, жөнделіп отырады. Қажстсіз ақпараттар мен мәліметтер жойылып, қажеттілері есте сақталады.
Бір-бірімен байланысты отетін мидағы қозу мен тежелу ми қыртысында тітіркендіргіштердің өсерін талдау (анализ) және талқылау (синтез) қабілеттерінің негізі болып есептеледі.
Ми кътртысының талдау жане талқылау кызметтері. Динамикалы стереотип. Сыртқы жоне ішкі ортаның көптеген тітіркендіргіштерінің өсерінен биологиялық маңыздыларын тандап алу үшін мида олар талданады.
Т а л д а у арқылы организм өзіне қажетті, тиімді әсерлерді бөліп алып, ажыратады. Ми қыртысы әсер ететін тітіркендіргіштерді жіктеп талдайды. Таңдалған әсерлерге дұрыс жауап қайтару үшін ми қыртысында олар қайта жинақталып корытылады, талқыланады. Мұны ми қыртысындағы талқылау дейді. Талдау мен талқылаудың қарапайым түрлері қабылдағыштарда (рецепторларда) басталады. Бүл түрғыдан қарағанда көру талдағышының маңызы өте зор. Сондыктан да оны шеткі ми деп те атайды, яғни мидың шетке шығып тұрған бір бөлігі дейді. Талдау мен талқылау қабілеттері томенгі сатылы жүике жүйесінің бөлімдері — жұлында, ми бағанасында да жасалады. Дегенмен, ми қыртысы бұлардың ең басты, ең маңызды орталығы.
Өте күрделі талдау мен талқылаудың үлгісі ретінде динамикалы стереотипті алуға болады. Динамикалы стереотип (лат. динамика - қозғалыстьщ, әрекеттің
78
көптігі; грек. стерео-к&тты + типос- таңда, із) деп адам мен жануарлардың ми қыртысында үзақ мерзім тұрақты ретпен өсер еткен топты тітіркендіргіштердің біртұтас шартты рефлекторлы әрекетті тудыратын қабілетін, яғни белгілі бір жүйеге келтіруді аитады. Бірінен соң бірі өсер ететін тітіркендіргіпггер біртіңдеп бір жүйеге айналады да, оның адгашқы біреуі осер етсе болғаны, шартты жауап пайда болады. Балаларда белгілі қажетгі дағдыларды тудыру үшін динамикалы стереотиптін манызы зор. Мысалы, танертең түрғаннан кейін баланың өз тосегін жинау, жуыну, тамақтану дағдыларын динамикалы стереотипке айналдыру арқылы төртіпке үйретуге болады.
Табиғи жағдайда дииамикалы стереотип жиі кездеседі, алгашқы күндерінен бастап балаға сыртқы ортаның кептеген тітіркендіргіштері осер етіп, олардың әрқайсына жеке-жеке шартты рефлекстер пайда болады. Кейіннен жиі кездесетін шартты рефлекстер динамикалы стереотипке айналып, балада белгілі бір дағдылар қалыптасады. Кішкентай кезінде пайда болған дағдылар берік больш, баланың тәрбиесін дүрыс бағытгауга көмектеседі өрі организмнің қызметін жеңіддетеді.
Шартгы рефлекстердің паида болуы мен тежел уінің жас ерекшеліктері. Жаңа туған собидің біраз ғака шартсыз рефлекстері болады. Олардың көбі қорғаныс және тамақтану р флекстері. Баланың алғашқы апталық емірінен бастап оның шартгы рефлекстері пайда бола бастайды. Ғалымдардың зерттеуінше, 5-10-шы күкдері тамақтануға байланысты шарпы рефлекстері калытасады; ең алдымен тамақтанунегізінде баланың денесінің кеңістікте дүрыс орын алу шартты рефлекстері байқалады. Баланы емізерде оны қолға алып денесін икемдеуге байланысты баланыи шартты рефлекстері туындаиды (қолға алғанда басын бурып, анасының кеудесіне аузын жақындату, сору қимылдарыныи пайда болуы, басын анасына қарай бұрып, оның емшегін іздей бастауы т. б.).
Баланың бұл рефлекстері күрделі тері рецепторлары, проприорецепторлары (лат. проприус - өзіне меншікг + рецептор) мен вестибулярлық қүрылымдарын тітіркеңшруге
79
байланысты пайда болады. Алғашқы піартты рефлекстер өте баяу туады, олардың нервтік баиланыстары тұрақсыз, оңай жайылады.
3-4 айлық жасында, кейкездеодапда ертерек, баланың ажырату шартты рефлекстері туа бастайды (көп дыбыстардың ішінен анасыпың дауысын айыруы). 5 айлык балада шартты тежелу орын алады. Зерттеулерге қарағапда алдымен дыбысқа байланысты шартты рефлекстер тезірек пайда болады: 4 ші айда бала дыбыс шыққан жаққа басын бұрып, қолын созып гу-гулей бастайды. Содан кейін вестибулярлық ніартты рефлекстер, содан соң ғана жарыкқа деген шартты рефлекстер туады.
Баланың дамуында бағдарлау рефлекстерінің маңызы зор. Соның негізінде балада сыргқы орта жайыңда алғашқы танымдар пайда болады. 3-4 айда оның бағдарлау рефлекстері қалыптасып, өрі қарай жасы өскен сайын жеңілденеді.
3-5 жас арасында шартты оң рефлекстердің бекуі қиындау, себебі бүл мерзімде балалардың қорғану рефлекстері және шартты қорғаныс тежелуі жақсы болады. Қорғаныс тежелу ми қыртысында тез жойылады да, шартгы оң рефлекстердің пайда болуына кедергі жасайды. Мектепке дейінгі жастағы балалардың комплекстік шартты рефлекстерінің пайда болуы қиындай түседі: негізінен олар комплексті тітіркендіргіштің жеке әсеріне ғана туады. Сыртқы ортаның өсерлеріне байланысты пайда болған шартты рефлекстер балаларда тұраксыз, тез жайылады, шартты тежелуі байқалады. Бұл мектепке дейінгі жастағы балалардың қозуы меи тежелуінің әлсіз екенін көрсетеді.
5-7 жас арасында қозу мен тежелу күшейе түседі. Сондықтан бұл кезде, әсіресе 6 жаста, ішкі тежелуі жақсарады, ми қыртысының жүмысы артады. Бала 16-20 миноттей бір нәрсеге зейінін тоқтата алады. Сыртқы тежелудің маңызы тәмендейдІ. Сондықтан 15-20 минөттей баланы оқытуға мүмкіндік пайда болады.
Баланың шартты рефлекстері тек қана нақтылы тітіркендіргішке туып кана қоймайды. Біртіңдеп екінші сигнал жүйесінің іамуына қарай шартты осер ретінде
80
сөздің маңызы артады. 6 жасқа жақындағанда бала сыртқы оргаңың жағдайын сөзбен қорьгга бастайды. Баланың сөзге байланысты санасы 5-7 жаста жақсы дамиды.
Бастауыш сынып оқушыларында інартты рефлекстердің тууы жеңілденеді, ішкі тежелудің маңызы артады, сезге байланысты тортінші, бесінші дәрежелі шартгы рефлекстері пайда бола бастаиды. Бүл кездегі нервтік байланыстар анағурлым берікболады, баяу тежепеді. Созге байланысты шартты рефлекстерінің қасиеті өзгереді: ересек адамның создік шарггы рефлекстеріне ұқсас келеді. Шартты оң рефлекстердің пайда болуы жеңілденедІ. Баланың орталық жүйке жүйесіндегі қозуы мен тежелуі күшейіп, ми қыртысындағы қозуының маңызы артады.
3. Жоғары жүйке әрекетінің топтары
Шарггы рефлекстердің пайда болуы өр адамның жоғары жүйке орекетінің және жеке басының жүйке жүйелерінің қасиеттеріне байланысты. Әр адамның жүйке жүйесінің тұқым қуалаған жеке қасиеттері мен омірден алған тәжірибесін, сыргқы ортадан алған мағлүматын, міпез-қүлықтарын жоғары жүйке әрекетінің т о п т а р ы деп жинақтайды.
И. П. Павлов жоғары жүйке әрекетінің топтарын ми қыртысындағы қозу мен тежелудің негізгі 3 қасиетіне байланысты 4 топқа бөлед'. Ол қасиеттер: қозу мен тежелудің күші, теңдігі жоне алмасуы.
Қозу мен тежелудің к ү ш і деп ми қыртысындағы олардың өту дәрежесін айтады. Негізінен алғанда, ол ми қыртысындағы нерв клеткадарының қызмет қабілеті. Кейбір адамдардың миыңцағы нейрондарының жұмыс қабілеті жоғары болып, кейбіреулерде төмен жоне нашар болады. Соғаи байлаиыс ы қозу мен тежелудің күшін И. П. Павлов к ү ш т і жоне ә л с і з деп екіге бөлген.
Қозу мен тежелудің ми қыртысындағы т е ң д і г і деп олардың бір-біріне қатынасы мен даму дәрежесін айтады. Кей адамда олар бірдей дамыған, ал енді біреулерде не
6-481
81
қозуы, не тежелуі басымырақ болады. Сондықтан қозу мен тежелудің теңдігін т е н жоне т е ң е м е с деп екіге бөлген. Егер қозуы басым болса - қозғыш, тежелуі басымырақ болса — тежелгіш болуы мүмкін.
Қозу мен тежелудің а л м а с у ы деп олардың бір-біріне ауысу жылдамдьггын, яғни қозудың тежелуге жөне, керісінше, тежелудің қозуға ауысу жылдамдығын ай ады. Олардың алмасуы ж ы л д а м (ш и р а қ) немесе б а я у (и н е р т т і) болуы мумкін.
Қозу мен тежелудің ми қыртысындағы осы қасиетгеріне қараи И. П. Павлов жануарларда жоғары жүйке әрекетінің 4 түрлі топтарын атаған;
1. Күшті үстамсыз, қозуы тежелуден басым топ.
2. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, алмасуы ширақ топ.
3. Күшті, қозуы мен тежелуі тең, алмасуы баяу топ.
4. Әлсіз топ. Ми қыртысының нерв клеткаларының қызмет қабілеті төмен, қозуы нашар дамыған, тежелуі басым.
И. П. Павлов өзінің ашқан жоғары жүйке ерекетінің жануардағы топтары дәрігер грек ғалымы Гиппократгың айтқан 4 темпераментіне соикес деп есептеген. Гиппократ денедегі 4 түрлі сұйықтардың өзара қатынасына байланысты адамның мінез темпераментін 4 топқа болген. Олар холерик (грек. холе — сары өт), сангвиник (сангвине -қан), флегматик (флегма — кілегей шырын) және меланхолик (мелайне холе - қара от). Кушті, ұстамсыз топ Гиппократтьгң холерик темпераментіне, күшті тең жылдам — сангвиник, күшті тең баяу ч флегматик, өлсіз тежел іш топ — меланхолик темпераментіне сөйкес.
Аталған 4 топтың аралас түрлері жиі кездеседі. Әсіресе, өсіп дами келе, баланың жасы ұлғайған сайын ержеткевде аралас топтар көбірек орын алады.
1-ші және 2-ші сигнал жуйелері мен олардын дамуы. Адам баласының ми қыртысының жануарлардың ми кыр ысынан айырмашылығы бар. Дегенмен, жануарлар мен адамдар үшін нақтылы осерді және көз, қүлақ т.б. организмнің сезгіш рецепторлары арқылы келетін сыртқы ортаның көріністерін талдау (анализ) меп талқылау (синтез)
82
екеуінде де бар ортақ касиет. И. П. Павлов сыртқы ор аның табиғи өсерлерін “сигналдар” деп атады. Сол сигналдарды және оларды қабылдауға қатысатын мүшепер жүйесін 1-ші с и г н а л жүйесі деп, ал сол сигналдардын сөзбен белгісін “сигналдың сигналы” деп атады. Еңбектің жоне өлеуметгік дамудың нәтижесінде адамда сөз сигналдарына, сөйлеуге байланысты жай сигиалдарды сөзбен белгілеу және оны қабылдау қабілеті дамыған. И. П. Павлов “сигналдың сигналын” қабылдауға қатысатын мүшелер жуйесін және сөйлеу, сөзге байланысты ойлау қабілетгерш 2-ші сигнал жүйесі деп атады. Жануарларда тек 1-ші сигнал жүйесі бар. Кейбір құсгардың (тоты қүс, қараторғай) жеке создерді айту қабілеті және олардың мағынасын түсіну (иттерде) қабілеті сол 1-ші сигнал жүиесінің қызметіне жатады, өйткені олар сөзді қарапаиым дыбыс сигналы ретінде қабылдайды. Ал адамда екі сигнал жүйесі де бар.
Ми қыртыстарында 1-ші сигнал жүйесіне байланысты баланың уақытша нервтік байланыстары туғаннан кегіін бірнеше күннен бастап ак қалыптасқаны баиқалады. Сөбидің өмірінің 7-10 күндерінде алғашқы шартты рефлекстері қалыптаса баставды. Ал 2-іиі сигнал жүйесінің даму белгілері нәресте жарты жастан пайда болады. Сөздің мағынасын нөресте ерте түсіне бастаиды сондықтаң оны дамыту үшін нәрестемен сойлесу қажет. Жаңа іуган баланы емізгенде, киімін ауыстырғанда, қасына келгенде сүйіспеншілікті көрсетіп, алғашқы күндерінен бастап, сөйлесуге болады. Бұл - 2-цгі сигнал жүйесінің дамуына жақсы қозғаушы әсеррСоз сигналдарының пайда болуы ми қыртыстарының өрекетіне жаңа негіз болды. И. П. Павловтыңайтуынша, сез адамныңөзін қоршаған ортасына бейімделуінің жөне өзін-озі тануының қүралы болды. Олай болса, 2-ші сигнал жүйесінің дамуы адамның омірі, сыртқы ортамен байланысы, оларды мезгіліндё тануы үшін маңызы зор. Өиткені екінші сигнапдық жүйе адамиың өлеуметтік өмірімен тығыз байланысты және оның қоршағайзртамсн қарым-қатынасының күрделі нәтижесі. Қоғамсыз 2 ші сигнал жүйесі дамымайды. Ал адам тек қоғамда ғана, басқа адамдармен араласудың нәтижесінде ғана жеке тұлғаға
83
айналады. Жүртпен араласу арқылы бялалар өз мінез-құлықтарын, оздерінің іс-әрекеттерінің бағытын анық-тайды. Баланың өзі үшін істегендерінің бәрі (жеке басының қажеттерін орындағаннан басқасы) басқалар үшін де жасалады, тіпті оның озінің ойынша мулде басқаніа істеу керек болса да, ол ісін орындавды. Сейтіп ол оқиды, еңбек етеді, бірдеңелердің орындалуына көмектеседі немесе, кері-сінше, кедергі жасайды. Қазіргі психологтардың түжырымы бойынша өзікің “мені” жайлы қалыптасқан баға - басқа-ларды коріп, өз ісін бағалаудың нотижесі. Созді адам жеке дыбыс немесе топтасқан дыбыс ретінде, яғни дыбыс тітіркендіргіші ретінде емес, түсінік ретінде қабылдайды, яғни монді мағына ретінде түсінеді. Айтадық, балада “ыдыс” деген сөзге шартты рефлекс кесені көрсеткенде тудырса, ал кейіннен оны “тостағзн” деген сөзбен ауыс-тырса, онда синоним сез алғашқыдағыдаи шартты рефлек-торлы орекетті тудырады. Сол сияқты ұқсас дыбысты “әке” созі мен “әпке” сөздерін пайдаланғавда тек алғашқы 1-ші ретівде ғана бала оларды шатастырады да, кейіннен дүрыс аиыратын болады. Мүндаи ұксас дыбысты сөздерге балада ажырату шартты рефлексі оңай пайда болады.
Бірінші жөне екінші сигнал жүйелері бір-бірімен тығыз байланысты. Адам баласывда барлык түсініктер, көріністер, қүбылыстар мен сезімдер созбен белгіленеді. Бұл і-ші сигнал жұйесінің қозуы 2-ші сигнал жүйесіне ауысатынын білдіреді. Баланың оміріндегі оқыту мен үйретудің және оның өзінің творчестволық өрекеттері 2-ші сигнал жүйесінің дамуымен кемелденуіне байланысты. Олөзінің ең жоғары дәрежесіне табиғат пен қоғамды тану арқылы жетеді. Бала нақтылы сезім арқылы абстрактылы жалпылама ойлау дөрежесіие өседі.
Авдмдағы жоғары нерв әрекетінің арнайы топтары. 2-ші сигнал жүиесінің дамуына байланысты тек кана адамға төн, басқа ешбір организмнің түрівде болмайтын жоғары жүйке өрекетінің топтық ерекшеліктерін ескере отырып, И. П. Павлов адамның жоғары жүйке әрекетінің арнайы топтарын ұсынды: ойлы (саналы), көркем суретті және аралас (орташа) топтар.
84
И. П. Павловтьщ бұл қағидасы адам баласыңцағы екі сигнал жүйесінің даму дөрежесіне негізделген.
1. Коркем суретгі топқа жататын адамдарда 1-ші сигнад жүйесі 2-ші сигнал жүйесінен күшті ері басьшырак дамыған. Бұл топқа болмысты нақтылы түрде қабылдаитын. сезімді кең пайдаланатын, көрнекі ойлау қабілеті бар адямдар жатады. Олар болмысты бөлшектемей тұтас қабылдайды. Сырткы дүниенің көрінісіне әсерлене таңырқап қарайды. Заттардың ажарлы бояуларына назар аударып өсерленеді. Бұл топтың физиологиялық механиз-мінде 1 -ші сигналдық жүйенін моліметтері басымырақ.
2. Оилы немесе саналы топтағы адамдарда 2-ші сигнал жүйесі (сөйлеу, сөздің негізінде ойлау) 1-ші сигнал жүйесінеп күшті әрі басымырақ дамыған, бұған абстракгылы ойлауғабейім, саналы адамдар жатады. Ойшыл топ болмыстың 2 сигнаддық жүйе арқылы қабылданған мәліметтерінің негізінде қалыптасады. Бірак 2-ші сигналдық жүйе 1-шіден тым басым. Қолма-қол естіп, көрген моліметтен горі, бүрыннан есте сақталған мәліметтер негізінде абстрактылы ойлау қабілеті көп орын алады. Ақын, жазушылар мен сурегшілерде осы топтың окілдері жиірек кездеседі.
3. Орташа иемесе аралас топтағы адамдарда екі сигнал жүйесі де орташа дорежеде және бірдей шамада дамыған. Бұларда аддыңғы екі топтың қасиетгері бірдей болып, екі сигналдық жүйенің теңдесуімен сипатталады.
Адамның жекеленген топтар жүйесінің негізі етіп, И. П. Павлов екі сигналдық жүйенің күш катынасын алған. Мысалы, сигналдық мөліметтер болғандығын негізге алсақ, екі сигпал жүйесі арасындағы мәліметтің берілу тәртібіне байланысты адамның топтарын төртке бөлуге болады:
1. Бірінші топта 1-ші сигналдық жүйеден 2-шігежөне, керісінше, 2-шіден 1-шіге мөлімет жеңіл өтеді.
2. Екінші топтағы адамдарда молімет қиын отеді.
3. Үішнлгі топтағы адамдарда 1-ші сигналдық жүйеден 2-шіге мәлімет бөгеліп беріледі.
4. Төртінші топтағыларда, керісінше, 2-ші сигналдық жүйеден 1-шІге бөгеліп өтеді.
85
Егер ситналдык.жүйенің басқа қасметтерін есепке алса, айталық биоток ырғағын және т. б. ерекшеліктерін, онда жекеленген топтардың саны тағы бірнешеге кобейген болар еді. Расьшда, әлемдегі 6 миллиардтай адамдарды 4 топқа ғана сыйдыру ете қиын. Өйткені ор адамнъщ емір сүріп жаткан ортасына, тәрбиесіне, жоғары жүйке жүйесінің ерекшелікгеріне, жасына байланысты озіне тән ерекше тогггық қасиеті болады.
Жоғаоы жүйке әрекетіңің топтарының балаларда калыптасуы. Балалардың 1-ші сигнал жүйесі тусымен дами бастайды, ал 2-ші сигнал жүйесі кейінірек қалыптасады. Баланың мінез-қүлқының калыптасуына екі сигнал жүйесінің даму дөрежесі, жоғарыжүйке әрекетініңтоптары ықпал етеді. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде жогары жүйке әрекетінің топтары балалардың темпераменті мен мінез-құлмктаръіның физиологиялық негізі екені дәлелденді. Баланың темпераменті мен мінез-қүлықтарының қальштасуы екі түрлі әсерге байланысты: I. Ата-анасынан тұқым қуалап ауысатын қозу мен тежелудің ми қыртысындағы генотиптік қасиеттері. 2. Сыртқы ортаның осерінен (үйдегі төрбиесі, дос-жолдастарының ықпалы, өлеуметтік қоғам орындарының өсері — балалар бақшасындағы, мектептегі, көшедегі тәрбие, т. б.) болатын фенотиптік касиетгер. Бүл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты.
Жоғары жүйке әрекетінің және ми қыртысындағы қозу мен тежелудің қасиеттерінің қалыптасуы жалпы жүйке жүйесінің дамуыка сәйкес, яғни жалпы организмнің даму заңдылықтары жоғары жүйке орекетінің топтарының қалылтасуына да осер етеді. Баланың жоғары жүйке орекетінің топтары ересек адамның тоіттарына үқсастау болғанымен, жасьпіа лайық ерекшеліктері болады. Мысалы: Мекгепке дейінгі жастағы балалардың жүйке жүйесіңдегі қозу мен тежелу әлсіз келеді. Оған қоса қозуы басымырақ болады. Осытан байланысты жоғары жүйке әрекетінін күшті топтарында олар олсіз болады, бірақ өлсіз топпен салыстырғанда жоғарырақ. Нерв құбылыстарыньщ негізгі қасиеттері тек 20-22 жаста ғана толық жетіледі. Сондықтан
86
баланың жоғары жүйке әрекетінің топтары турақсыз, сыртқы ортаныңжағдайларына оте тәуелді болады. Баланын. есіп, дамуы барысында ми қыртыстары мен қыртысасты күрылымдарының бір-біріне арақатынасы өзгереді де, жоғары жүйке жүйесі оның мінезінің топтарының қалыптасуына әсер етеді.
Н. Н. Красногорский балалардың ми қыртысындағы қозуын жоне тежелуін зертгей келе, олардың жогәры жүйке өрекетінің 4 топтарын үсынды:
1. Күцггі тең жылдам топтың шартгы рефлекстері тез пайдд болып, оңай тежеледі, бірақ пайдаболған рефлекстері берік, әрі жақсы сақталады. Бұл топтағы балалардың тілі жатық, сөз қоры мол, мінезі үстамды,
2. Күшті тең баяу топтағы балалардың шартты рефлекстері бірнеіпе рет қайтадағанда ғана баяу туады. Оның тежелуі де ақырын, үзақ уақытты қажет етеді. Бүл топтағы балалар ерте, бірақ баяу сөйлейді. Мінезі - оте шыдамлы.
3. Күшті қозғыш ұстамсыз топтағы балалардың іпартгы рефлекстері өте жылдам пайда болғанымен, тез жоиылады, түрақсыз болады. Мінезі ұстамсыз, шьщамсыз, көніл - күйінің жетегіндегі бала. Сөйлегенде біресе жылдам-қатты, біресе баяу-ақырын дауыспен сылбыр сөйлейді.
4. Әлсіз толтағы балэлардың шартты рефлекстері ұзақ коп қайталағаннан кейін өте баяу туады, Нервтік байланысы атсіз, нашар, шартты рефлекстері тез тежеледі, тілі нашар дамығак, баяу сөйлейді, сөз қоры аз, сөйяетенде дауысы ақырын шығады. Ондай балалар жаңа жағдайға үзақ бейімделеді. Мінезі жасқаншзқтау. Жұмыс істегенде көшігілігі тез шаршайды.
Балалардың жоғары жүйке өрекетінің топтық ерекше ііктері олардың оқуға бейімділігінің бір көрсеткіші болып есептеледі. Сондықтан мүғалімдер оқу-тәрбие жұмыстарын өр баланың топтық ерекшелігін ескере отырып, ұйьшдастыруы қажет.
87
4. Бала тілшіц дамуы
Бала тілінің дамуы дыбыс аппаратының бүлшық еттерінің күрделі іпартты және шартсыз қозғалысына сәйкес қалыптасады. Тілдің дамуы үшін, басқа аламдармен болатып қарым-қатынастың маңызы зор. 12-16 жасқа дейін адамдармен араласпай ескен балалардың адамға лайықты соилеу қабілеті болмаиды. Олар тек жануарлар іспетті жеке сөздерді айтып, біраз сөздердің мағынасын түсінтенімен, ятни аздап сөйлел үйренгенімен^ол екінші сигналдық дәрежеде қалыптаспайды. Бұған дөлел маймылдар тәрбиелеген адамның балалары. Сәби кезінен бастап жануарлардың тәрбиесшде болып, адамдармен қарым-қатынасы кеіл басталған балалардың ересек адамдардай сөйлеу қабілеті болмайды, оларды адам кейпіне келтіріп төрбиелеу де, сөйлеп үйретуі де қиын, кейде мүлде мүмкін болмайды. Ал ертерек, кішкентай кезінде табылған балаларды адам кейпінде нашар болса да сойлетуге болады.
Жаңа туған бала дыбыс аппараттарының шартсыз қимыл рефлекстеріне байланысты магынасыз үн шығара алады. 2-ші айдан бастап дауыстай алады, ересек адамға еліктеп кейбір дауысты дыбыстарды қайталай бастайды, 3-пгі айға жеткенде гу-гулейді, былдырақтап сөйлегісі кследі, Гу-гулеу мен былдырақтау оның дыбыс аппаратын дамытып, сөйлеуп дайындайды. >
5-6 айдан кейін еліктеу арқылы жеке дыбыстарды, соз буындарын айта бастаиды. 6-7 айда ересектердің сөздерін қайталауға тырысады. Бірақ бұл кездс, өсіресе жярты жаска дейік, балаларда 1-ші сигнал жүйесі ғана дамығаадықтан создің мағынасы жеке дыбыс ретінде кабылданады бала сездің нақты мағынасын түсінбей-ақ айта береді. Ал жарты жастан аса создің мағынасын түсіну қабілеті дами бастайды.
Тілдің шығуында дыбысты есту кабілетінің маңызы зор. Есту қабілеті ерте жоиылған балалардың тілі шықпайды.
Жақсы еститін баланың 9 айында былдырақтап сөйлегені түсінікті жеке сөздерге айналады, 2 жасқа дейінті баланың сөйлеуі оның анатіліне байланысты емес. 2 жастан соң ғана ана тіліне байланысты артикуляция байқалады.
88
1,5 жаста сөз бен заттардың арасыңда байланыс туады, баланың тілі калыптаса бастайды. Баланын ми қыртысында дыбыс орталығы мен сойлеу орталығының арасында нервтік байланыс пайда бола бастайды. Кейіннен ол күіиейіп, сөздерді күрастыру, 2-3 сөздің басын кұрау кабілеттері пайда болдды. Дені сау, жақсы дамып келе жатқан баланың бір жасында 6-10, екі жасында 250-300, үіи жаста 1500, торт жаста 4000, бес-алты жаста 4-5 мыңдай сөз коры жиналады. Баланың торбиссіне, жоғары жүйке өрекетінің тобына, қозу мен тежелудің касиеттеріне байланысты балалардың сөз қорының молшері әртүрлі. Сез қоры баланың басқа адамдармен катынасына, табиғатына, яғни генетикалық тұқым қуалағая қасиетіне, болмысты білуге арналған ынтасына, торбиесіне, өмір сүріп жатқан ортасының модеииетіне баиланысты. Баланың алғаигкы сөздері оның көңіл-күйіие негізделген, омір кажеттілігінен піыққан сөздер болса, кейіннен сыртқы ортаны тануына, өзінің өмір тәжірибесіне байланысты.
Баланың тілінің дамуына 3 пен 4 жастьщ арасының маңызы еректпе. Бүл кезде тіл байлығын көбейтуге, сөздің магынасын дұрыс түсіндіруге кобірек көңіл бол гн жон. 4 жаста баланың тіл байлығы молайып. созге байланысты нақтылы сапасы аргады. Осы кезде баланың сездерді дурыс, анық айтуына кобірек назар аудару қажет, онымен көбірек сойлесіп, қателерін жөндеу маңызды. Бұл мерзім ата-анасынан піыдамдылықты тэлап етеді, ейткені баланың мәлімет алуға ынтасы күшті, сүрақты коп қояды. Бір сүраққа берілген жауап екініпі сұракты тудырады да ересек адам мезі болады. Дёгенмен балаиы дөрекі тоқтатып тастамай, сыпайы, кеңілін басқа нөрсеге аударып жіберғен жөн. Жалпы алғанда ауызша соз корының дамуы 5-7 жасқа дейін созылады.
Мектеп жасына дейінгі балалардын тіл байлығын дамытуда түрлі ойыншықтардың, әягімелердің, балалармен қыдырып жүрген кезде сыртқы ортамен танысуының маңызы үлкен.
7 жасқа дейінгі балалардың белгілі бір жағдайға, нақтылы осерге байланысты сөздері жақсы сақталады. Бұл
89
кездегі баланың санасы нақтылы тітіркендіргіштің әсерінен дамиды.
Бастауыні сынып окушыларында жазбаіпа тілді дамытуда ауызша тіл маңызды орын алады. Баланы жауап беруге үйретуден бастап, оның “іиішен” сөйлеу қабідеті дамиды. Ііикі ойын дәл жеткізу қабілеті баланың жеке басының санасының, акыл-оиының дамуыня байланысты. Мүнда бяланы дұрыс сөйлетіп, ойын дәл айтуға үйретуде мұғалімнің, тәрбиешіиің, орыны ерекше. Сондықтаи оқушы тек кітаптағы создерді жаттап айтуды ғана машықтамай оның ойлау қабілетін, дарынын дамыту керек. Жастардың оиы ішкі тіл байлығына баиланысты, сондықтан мұғалім талапшыл болса, оңда оқушылардың тілі дұрыс жаттығып, жақсы да іиды.
Баланың жасы үлғая келе абстрактылы оилау жаксы дами бастайды, сөйтіп баланың сана сезімінің артуы күшейтен сайын екінші смтнал жүйесінің маңызы арта түседі, бірінші сигнал жүйесінен басымырақ болады.
Баланы оқыту барысында гіл байлығы дамып, сөйлеу қабілеті, санасы арта тұседі. Оқу-төрбие жүмысын дұрыс ұйымдастыру арқылы оның жоғары жүйке әрекетін жақсы дамытуға болады. Бұл кезде тәрбие жұмысын мұғалімдер мен ята-аналардың бір-бірімен келісіп, жөнге қойғаны аса маңызды болады.
5. Ес, Бала есініц дамуы
Ес, еске сақтау кабілеті аз зерттелген қасиеттердің бірі. Ол физиологиялық тұрғыдан қарағакда 3 бөліктен тұрады: ацпаратты қабылдау, оны сақтау және мезгілінде қайтадан жаңеырту, яғни еске түсіру. Бұл - үшеуін еске сақтаудың 3 кезеңі. Олар бір-бірімен тығыз байланысты қызметтер. Естің физиологиялық негізіне келсек, ол өте күрделі қызметгің бірі. Сыртқы ор аның мәліметтері адам миына жан-жақтан келеді: кору есту, соз тері, иіс, дәм сезімдері жэне ішкі түисіктер арқылы. Олардың бәрі қабылданып, талданып, талқыланып, қажеггісі ғана еске сақталады, керек кезінде пайдаланылады.
90
Моліметтердің келу жолына байланысты акпаратты қабылдау белсевді қызметгің күрделі түрі. Моліметтерді қабыддап, талдасымен қажеттісін еске сақтау басталады. Бүлкезевдіғалывдар консолидация(лат.копсолидйция — бітелу, бекіту, нығайту, нықтау) кезеңі деп атайды. Онсыз ақпарат турақты сс іздеріне айналмавды. Ғалымдардын зерттеулерінің негізівде мәліметгін ізі ми қыртысында пайда болып сақталатыны, ал оларды қабылдап, консолвдациялауға торлы құрылым мен мвдьщ лимбика жүйесі қатысатыны белгілі болды. Маліметгердің іздерінің қалыптасуы нерв клеткаларындағы биохимиялық жоне биоэлектр ік озгерістерге пегізделеді. КдзіргІ түсініктер бойынша естің негізгі элементі нейроңдардың бір-бірімен байланысының орны ~ синапстар. БүғагГдөлел баланың өсіп дамуына қарай нерв клеткаларының денесі мен дендриттерІндегі синапстық байланыстардың көбеюі. Нейрондар арасындағы байлаиыс бала жетілген сайын күрделеніп, көбеиіп, дами береді. Қазіргі электрофизиоло-гиялық әдістерді қолдану аркылы нейронаралық байланыстар мен контактілеряе ете көп түрлер болатыны анықталып отыр. Бұған қоса көп жаттықтырылған неировдарда РНК-ның мөлшері көбейетівдігі табыяды.
Соңғы кезде мәліметтерді сақтауға мвдың глиялық клеткаларынын қатынасы бар екені апіылды. Америкальгқ ғалым Р. Галамбостың зерттеуі бойьгңща глия клеткалары тек тірек және қоректевдіру қызметтерін атқарып қана коймай, нейровдарда мәліметгерді сақтау ұшін олардың қызметін жөнге келтіріп, бағыттап отырады. Совдықтан да глия клеткалары көбейіп және белоктың синтезделуін арттырып турады. Бұл жаналық мидың глия клеткаларының қызметі жайывдагы түсінікті мүлде озгертгі
Жалпы алғанда, сақталған мәліметгі еске түсіру, яғни қайга жаңартып пайдаланудың физиологиялык негізі толық зерттелмеген. Дені сау адамның миының амуын зертгеуде пайдаланылатын әдістер өзірше қарапайым Ауруга шалдыққан адамның іс-өрекетін тек кана шартты рефлекстердің пайда болуына байланысты немесе сау адамдармен салыстыру арқылы ғана анықтайды. Сондыктан
91
алынған мәліметтерге көптеген себептер ықпал етіп, нақтылы зерттеу мүмкіндігі болмайды. Бірақ, ол мәліметті сақтау нөтижесіне байланысты болар деген болжамдар бар.
Еске сақтау қабілетінің физиологиялық негізі туралы академик М. Н. Ливанов пен оның шокірттері зерггеулерін қорыта келе, естің дамуы баланы оқыту, үйрету барысывда пайда болатын нейрондардың қозуды өткізуі ми қыртысындағы жағдайларды өзгертуіне байланысты, - деген іпешімге келді. Былайша амтқанда, ес функциялық жүйелердің дорежесінде қалыптасып, ал мәліметтерді таңбалау (кодтау), сақтау синапстық қүрылымдар дорежесінде етеді. Әр дорежеде жасалган биохимиялық зерттеулердің негізінде естің қалыптасуына, оның таңбалануына РНК, немесе белок, немесе белоктьь углеводты қиыстырулар қатысады деп тұжырымдалып отыр. Әсіресе, маліметті сақтауда олардын маңызы зор.
Еске сақтау одістеріие қарай, ес: механикалық және саналы, ерікті жоне еріксіз деп бөлінеді.
Моліметтің жииалуына байланъгсты, ес - жеке бастың, түқым қуалаган қасиеттердің нәтнжесі деп те айтуға болады.
Мәліметті сақтау мерзіміне байланысты, ес - қыска және үзақ мерзімдік боп болінеді (10-сурет).
^ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЕС ^ҮЗАҚ МЕРЗІМДІ ЕС
10-сурет. Еске сақтаудың 2 түрі.
92
Қ ы с қ а мерзімдік е с жуике импульетерінің нейрондар тізбегі бойымен өтіп, біраз уақытган кейін ұзақ мсрзімдік еске айналады, яғни мәлімет сақталып, нығаяды.
Үзақ мерзімдік ес нуклеотидтердесиитезделіп, нуклеин қышқылдарында (РНК мен ДНК) ярограммаланады.
Ал абстрактылы, түсініктеме ес тілдің дамуына негізделген.
Бастауыш сынып оқушыларында көрнекті бейнелі ес, яғни абстрактылы ойлау дамымаған, оларда сөздерді жаттап алуға байланысты ес бірінші орында болады. Баланъщ жасы үлғая келе, абстрактылы ес, яғни түсініктер мен үғымдардың пайда болуы орын алады.
Қысқа мерзімдік ес балада 3-4 айдан кеиін Іске қосылады. Баланың жасы ұлғайған сайын еске сақтау мерзімі артады: 2 жаста — бірнеиіе айға, 4 жаста — бір жылдан аса, 5 жаста - омір бойына еске сактай алады.
7 жасқа дейін еріксіз еске сақтау қабілеті, одан әрі қарай ерікті еске айналады. Оның дамуында жыныстық айырмашылық байқалады: ер балалардың есі 10 жастан бастап жақсы дами бастайды, ал қыз балаларда 11-14 жастар арасында жотары болады. 14 жастан әрі қарай еске сақтау қабілеті ер балалар мен қыз балаларда бірдей дорежеде қалыптасады.
Адамның есі 20-25 жасқа дейін қалыптасып, дамиды. Оі ьщдұрыс дамуы үшін жаттықтырудьщ маңызы зор. Бүл осы мезгілдегі естің дамуына байланысты аса маңызды жағдай: жаттықтырған сайьгн ес жаксарадь, қабілеті артып, одан әрі дами береді! Мидағы ес іздері немесе э н г р а м м а (гр. Эн ~~ ішкі + грамма - жазба таңба, сызық) пайдаланған сайын нығайып, күшейеді. Сондықтан неғұрлым кеп оқыи, естіп білуге ынталанган жастардың еске сакгау қабілеті соғурлым жоғары дәрежеде дамиды. Ал еріншектікке салынған жастардың ісіне лайық ақыл-ойыньгң цамуы да нашар болады.
Адам баласы жануарлардан өзінің сөйлеуге байланысты логңкалық абстрактылы есімен ерекгиеленеді деп айтқан болатынбыз. Естің мүндай түрі жануарларда болмайды.
93
Сөйлеуге байланысты логикалық абстрактылы ес бастауыіп сынып оқушыларында колемі жағынан үлтайғанымен, еске сақтау жылдамдығы төменірек болады. Баланың еске сақтау жылдамдығы жеткіншек мерзіміңде артады.
6. Эмоция және оның себептері
Эмоцңя, опың түрлері, физиологиялық негізі. Эмоция немесе көңіл- күй латын тілінде эмовере - қобалжу, қозу деген мағынада тараған термин. Бұл жоғары жүйкенің күрделі, киын зертгелетін қызметінің бір түрі. Сондықтан осы күнге дейін эмоция туралы нақтылы анықтама жоқ. Дегенмен көптеген ғалымдардың қағидаларын қорыта келе, адамның інікі сезімін білдіретін сыртқы ортадан алған сезімдерінің негізінде калыптасқан көңіл-күйінің көріністерін э м о ц и я деп атауға боладьг, Ол адамның сыртқы ортаның жағдайына деген сезімін білдіріп, белгілі бір тітіркендіргіштің әсеріне көрсететін организмнің жауабы. Эмоция адамның бетінің өлпетін, денесінің қалпын, мимикасын, соз интонациясын, дауыс ырғағын кан тамырларының жағдайын өзгертуі арқыды көрінеді. Олар адамнын ішкі сезімін аиық жеткізеді. Былайша айтқанда, эмоциялық реакциялар вегетативтік реакциялармен сипатталады. Неғұрлым вегетативтік озгеріс күшті болса, соғұрлым эмоцияның дәрежесі жоғары болады,
Өткен ғасырдың басында ағылшын физиологы У. Кеннон эмоцияны мүқият зерттеген. Эмоциялы ашу, қорқып үрку кезіңде қандағы адреналиннің мөлшері оқыс орасан көбейіп кетеді, сөйтіп организмді тозімділікке, жағымсыз өсерге қарсы тұруға дайындайды. Мақсатты жұмыс соггі орындалса, тагы да екінші рет эмоция туады.
Д. О. Хебб микроэлс ктродтарды егеукұйрықтың миына кондырғанда оның біреуі гипоталамустың орталығына бармай, ми қыртысына кадалыпты. Оны тоқпен тітіркендіргенде тәжірибедегі егеуқұйрықтың жаңа жауабы байқалған. Сойтіп, тожірибенің жаңылысы ми
94
қыртысывдағы эмоцияның ең жоғары орталығын табуға себеп болған.
Эмоциялық орталықтардың көбі гипоталамуста, таламуста жөне мвдың торлы қүрылымывда орналасқан, ал ең жоғары орталығы ми қыртысының мавдай аймағывда болады. Мақсат, қуаныш орталықтары ми қыртысының мавдай жөне маңдай алды аймақтарывда орналасқан. Бүл аймақтарда эмоция мен сана қабысады. Өйткені ол артқы және самай аймақтарымен байланысады (Лурия, 1966; Николаев 1979).
Кейбір зерттеушілер эмоцияның 3 құрамы бар екенін жазады:
1. Ішкі сезім.
2. Сыртқы көрінісі.
3. Соңғы нәтижесі.
Эмоция организмнің нервтік-психикалық қызметінің реттелу механизмінің бірі. Сондықтан адамның барлық еңбегі, жағдайы оның көңіл-күйіне байланысты болады. Тіпті, еске сақтау қабілетінің өзі көңіл-күйге тәуелді. Эмоцияны оң немесе жағымды жөне теріс немесе жағымсыз деп екіге бөледі. Денедегі барлық тірлікке қажетті қызметгерді жақсартатын, күшейтетін көңіл-күйді о ң немесе ж а ғ ы м д ы эмоция дейді. Жағымды эмоция (11-сурет) кезінде адамның беті шырайланып, өңі кіреді, тынысы кеңиді, пульсі қалыпты ырғаққа келеді, шаршауы басылады, организм белсенді қалпына кешеді. Мүндай эмоция адамның күлкісінен, жымиюынан, қызу еңбегінеп көрінеді. Оң эмоция адамның денсаулығын жақсартады, еңбек қабілетін күшейтеді. П. В. Симоповтыц тұжырымы бойьпшіа (1975), жағымды эмоциялар организмге пайдалы шартты-рефлекторлы реакциялардың бекітілуінің күшті амалы. Олай болса, жағымды эмоция — эволюцияның өте күшті қозғаушысы, тыныштық пен тұрақтылықты бұзушы. Мұнсыз олеуметтік алға басу да мүмкін болмас еді. Шынывда, адамның оң эмоциясын еңбектегі жетістіктер, ғылымда жасалған жаңалыктар, емтихавдағы жақсы баға, өндіріс орынындағы тапсырманы орыпдау, адамды жетістіктері үшін мақтау, марапаттау сияқтылар тудырады.
95
11-сурет. Жа-ғымды, жа-ғымсыз эмоция: қуалыш, шат-тану, жиіркеніш, тацғалу, аілу, коркыпыш
Т е р і с немесе жағымсыз эмоция организмнің барлық көрсет-кіштерін төмеңдетеді. Иығы салбырап, бет пішіні бүзылады (11-сурет), бетінен шырайы кетеді, күлкісітиылады, тынысы тарылып, жүрегінің соғуы жиіленеді, денсаулығы наіиарлайды. Қайгы-қасіреггің өсерінен жылайды. Теріс эмоция өз еңбегіне риза бонмағанда да байқалады немесе еңбегінін нетижесі күткен дөрежеде болып шықпағанда туады. Мысалы, оқушы сабаққа жақсы дайындалып, жауап бергендегі мүғаллімнің бағаны төмен қойған кезін еске ялыңыз.
Эмоциялар пайдалы нотижеге жету үшін организмнің барлық корын, мүмкіндігін жүмсауға жүмылдырады. Мұндай жүмылдыру қиындықтарды жеңу мүмкіндігін береді. Әсіресе бүл организмге тым күшті тітіркендіргіштер осср еткенде, яғни тіршілікке қауіп төнгенде немесе ауыр кара жұмыс, мимен қүшті жұмыс істеуге тура келген төтенше жагдайлар кезінде аса маңызды орын алады. Организмнің төтенше қиын жағдайлардағы қызметін зерттеулер оның өте күшті жасырын жатқан мүмкіндіктерінің бар екенін керсетеді. Мысалы, бір қарапайым өйел баласьгн қорғау үстінде, салмағы бірнеше жүз килограмм болатын автомобильді артқы доңгелектерінен котеріл тұрғаны мәлім.
Оң жоне теріс эмоциялар адамның сыртқы орта жағдайларына бейімділілігіне өсер етеді.
96
Организмдердің эволюциялық даму сатысында эмоцмяның қалыптасуына байланысты оны төменті және жоғары сатыдағы эмоция деп беледі. Т е м е н г і сатыдағы эмоцияға адам мен жануарлардың организмінің қажетгілігіне байланысты туындаған түрлерін жатқызады. Мысалы, жыныстық инстинкттер, өзін озі қорғауға бағытталған эмодиялар.
Ж о ғ а р ы сатыдағы эмоцияға адамға ғана төн интеллектуальдік, эстетикалық, адамгершілікт.б. әлеуметтік эмоцмялар жатады.
Эмоцияның жас ерекшеліқтері. Жаңа туған сәбидің эмоция жағдайы ыңғайсыз болғанда жылау, терісіиін қызаруы (бала жылар алдында зорланып, беті қызарады) арқылы білінеді. Кейіннен оның эмоциясының сипаты озгереді. Баланын өрекеттерінің бөрі оның көңіл күйінің белгілі бір қалпы арқылы корінеді. Алғашқы жылғы өмірінен бастап оң эмоциялары қалыптасады. 2-4 жас арасында жағымсыз эмоция белғілері туады. Мысалы, заттардың белгісін, түсін айыра бастап, эмоциялық өзгерістерімен оның жағымды-жағымсызын білдіре алады. Жағым ы эмоциялар 3 жаска дейінгі балаларда өздерін шексіз суйетін анасымен тікелей қарым-қатынастың негізінде қалыптасады. Сондықтан бұл кезде балаларда сүйіспенпіілікке сүйіспеншілікпен жауап беруге байланысты жағымды эмоцияларды қалыптзстыру аса маңызды,
Балалардың эмоциясы тұрақсыз келеді. Әсіресе, мектепке дейінгі жастағы балалар бір калыптан екінш' калыпқа тез ауысады.
7-11 жаетағы балалар психикалық эмоцияның бар.іық түрлерінің белгілерін корсете бастайды. Әсіресе қуаныш, ренжу, қарсыласу іспетгі эмоцияпың түрлері дамиды. Бастауыш сынып оқушыларын байсалдылыққа үйрету арқылы жағымсыз эмоцияларын азайтып, жағымды эмоцияларын дамыту мүмкіндігі мол. Сондықтан оқу-торбие жүмыстарында мұны ескеру қажет. Баланың еңбектегі жөне оқудағы жетіс іктерін жонімен пайдалана огырып, дұрыс тәрбиелеу арқылы болапіақ азаматты өзін-
7-481
97
өзі ұстай алуға үйрету, теріс эмоциясын тежеп, көңіл-күйінің жетегінде кетуден сақтауға болады.
12-16 жаста эмоцияның барлық түрлері толық Калыптасады. Бүл жастағы жеткінгиектердің ми қыртысындағы қозуының басым болуына байлаңысты теріс эмоциясы кобірек көзте түседі және себебі түсініксіз жағдайы - теріс эмоцияға бейім келеді. Бұл саладағы зерттеулерді жалғастыру аса маңызды. Әрине, өмірдің, тұрмыстың, мектептегі балалардың ықпалымен эмоцияның кейбір түрлері күшейіп, өзгеруі мүмкін.
Тәжірибелі мұғалім оқушының есте сақтау қабілетін дамыту үпіін жағымды эмоцияның әсерін пайдаланды. Оқушының берген жақсы жауабын мақтап, басқаларға үлгі етіп жариялайды. Сонда ол оқушы сабақты бүрынғысынан да жақсы оқуға талаптанады.
Эмоцияның есте сақтау және еске тусіру қабілеттерімен байланыстылығы. Эмоциялық көтеріңкі күй оқушының материалды берік есте сактауына күшті осер етеді. Сондықтан оқу-тәрбие жұмыстарын үйымдастырғанда эмоциялық әсерлердің маңызын есте сақтау керек. Мұғалім жаңа материалды жоғары көңіл-күймен, мәнерлеп айтып, түсіндірсе, ондай сабақ баланың есінде жақсы сақталады. Оқушының кеңіл күйі жақсы болғанда оқу да женілденеді. Баланың аурудан айығуы да онын көңіл-күйіне байланысты болады. Көңіл-күйі жақсы болса, бала тез айығады, ауруы да жеңілірек отеді. Соңдықтан ауырған балалардың эмоциялық жағдайына назар аударған жөн.
Эмоциялык жақсы өсерленіп шабыттанған кезде ақындар, композиторлар, жазушылар суретшілер көптеген жайттерді тез ойына түсіріп, жаңа шығармаларды қолма-қол тудырады. Мысалы, Иса Баизақовтың желдірмелері осындай жағдайда тутан шығармалар. Ол жақсы ақын ғана емес, сонымен қатар, өте дарынды әртіс больт, шығар-маның желісін эмоциялы қимылдармен тындаушыларға жақсы жеткізген. Сахнадағы оның өнерін қоддап халық ду қол шапалақгағанда, ол сценарийдегі мәгінге қосьшша жаңа сөздерді қосыл, тоқтамай жалғастыра берген.
98
Бул жағымды эмоцияның өсері, ал жағымсыз эмоция есте сақтауға, еске түсіруге, оларды қажетіне пайдалануға кері эсер етеді. Мысалы, студенттер емтихан тапсыру карсаңында жағымсыз эмоцияның ыкпалында болса, онда олар материалды біле тұра, дүрыс жауап бере алмайды.
Эмоция мен есте сақтау қабілеттерінің арасывдағы байланысты орыс психиаторы С. С. Корсаков зерттеп, мынавдай түжырымға келген: Кейбір адамның есте сақтау қабілеті жақсы болғанымен, етіп кеткен окиғаларды есіне түсіруі оңайға соқпайды. Ал басқа бір адамның есте сақтау және есіне түсіру қабілеттері эмоциялық маңызы бар оқиғалармен тығыз байланысты болады.
V 7. Үйқы, оның физиологиялык негіадері мен жас ерекиіелігі
Үйқы адам организмінің қальппы қызмет атқаруы мен тірлігін сақтауға қажетті жағдай. Сергек ояу адам сыртқы ортамен белсевді қарым-қатынаста болып, онын өсерлеріне лайықты жауаи береді. Ол сыртқы ортаның тітіркендіргіштерінін түріне байланысты күшті әсерге күшті, елсіз өсерге өлсіз жауап берсе, ұйқыдағы организмнің жауабы мүлде басқаша болады.
Үйқының жалпы сипатгамасы және маңызы. ¥йқы кезінде сыртқы ортамен байланыс нашарлайды немесе мүвде токталады, денедегі зат алмасуы, бүліпық етгердің тонусы, ас қорыту, жүрек-қан тамырлар мен тыныс мүшелерінің қызметі төмевдеп, дене түлғасынын бүлшык еттері босайды. Тыныс жмілігі, жүректің соғуы азаяды. Үйкыдағы адамның миындағы нерв клеткаларының өзара байланыстары жөнге келтіріліп, талданьш, талқыланады, қажетті меліметгер есте сақталады. Ол моліметгердің іздері нығайып, күшейеді, нейроңдардың энергия қоры қалпына келтіріледі, сондықтан үйқы қандай да болмасын организмге өте қажет.
¥зак уақыт үйқы кемігенде адамның еңбек қабілеті, есте сақтау, ойлау қабілетгері төмевдеп, нашарлап кетеді,
99
денсаулығы бүзылады. Тілті ұзақ мерзім үйқысы қанбаса адамның психикасында өзгерістер пайда болып, психоз, невроз ауруларының, шаршау, қалжырау белгілері орын алады. >
Үиқы — организмнің тыныштық қалпы, тольгқ демалуы. Тірі жандардың бәрі ұйықтауы тиіс. Адам да, жануар да, тіпті өсімдікгер де ұйықтайды. Айталық, көктеген ағаштар қыста демалады, жапырақтарын тастап, зат алмасуы томендеп, уақытша тынышталады. Қүрт құмырсқа, бақа-шаян, тіпті ұлу да қыс бойы ұйқыда болады да, жазғытұрым оянып, қайта тірілгендей болады. Адам да тоуліктің 1/3 болігін ұйқыда өткізеді. Вгер адам 70-80 жыл омір сүрсе, оның 25-28 жылы ұйқыда өтеді. Үйқысыз адам да, жануарлар да ұзақ өмір сүре алмайды.
Үйқыны азаитуға, әсіресе балаларда, болмайды, ейткені ол организмнін, барлық әрекетіне, соның ішіиде, ми қыртысындағы нейрондардьгң қызметіне әсер етеді. Мысалы, 7-8 жасар балада тоулігіне 2-3 сағаттаи ұйқыны азайту оның шартты рефлекстерінің мөлшерін айтарлықтай төмендетеді. Тілті, үиқысы қанбаса, жас өспірімдер де зардап шегеді. 12-13 жастағы балалар 1-2 сағат кем ұйықтаса, олардың жүмыс қабілетінің дорежесі томендейді.
Үйқынъш физиодогиялық непзі. И. П. Павлов пен оның шәкірттерінің зерттеулері негізінде үйқы мен гшкі тежелудің табиғаты бір екені анықталды. Ояу жүргенде ішкі тежелу нерв клеткаларының жеке топтарыңда ғана байқалады. Ал үйықтағаңда күллі ми қыртыстары мен қыртысасты құры-лымдарына тарайды. И. П. Павловтың айтуынша, ұйқы -мидыңжоғарғыбөлімдерінежаиылған қорғаныс те-ж е л у і .
Қазіргі мәліметтер бойынша ми бағанасында үиқы меи сергектіккі әсер етуші нерв клеткаларының шоғырланған топтары болады. Үйқының пайда болуына таламус, гипоталамус иен торлы қүрылымның маңызы бар екені анықтал, ы. Таламус пен гипоталамуста арнайы үйқы орталықтары бар, ал торлы қүрылымда сергектік орталық бар деп есептейді. Бүл оргалықтар жануарлардың миына
юо
электродтарды орналастырып, үйқы және сергектік орталықтарын тітіркендіру арқылы дәлелденді. Егер үйқы орталығын тітіркендірсе, жаңа ғана ұйқыдан оянған жануар қайтадан үйықтап қалады. Ал, керісінше, сергектік орталығын тітіркендірсе, ұйқыдағы жануар тез оянады.
Үйқьпіы зерттеу үшін мидың ЭЭГ-сын организмнің түрлі қалыптарында жазып алып талдағанда, үйқыда жатқан организмнің белсенді қызмст атқарып жатқан нейровдарының саны сергек кездегіден анағүрлым коп екенін байқаған, яғни үйқы организмнің белсенді жағдайы. Ұйкыдағы организмнің миының көпшілік бөлімдері белсенді қызмет атқарады.
Үйқы және сергектік қалыптарына ми қыртыстары ықпалын тигізеді. Ондай ықпал лимбика және торлы құрылымы бөлімдерінің қызметін реттеп, өзінің нейровдарының қызметін күшейту арқылы іске асады. Осыған байланысты П. К. Анохин ұйқының қыртыс-қыртыс асты механизмдері туралы болжамды ұсынды (13-сурет В). Ол бүл болжамында И. П. Павловтың ілімі мен одан кейінгі XX ғасырдың екінші жартысындағы жаңалықтарды біріктірді.
Үйқыдағы организмнің ЭЭГ-сын зертгегенде орбір 80-90 минөт сайын баяу ырғақтар ояу кездегіге уқсас жылдам ырғаққа ауысатынын бакылаған. Овдай кезде коз алмасы жылдам-жылдам қозғалып, пульс пен тыныс жиілігі артады. Бұл мезгілді ұйқының парадоксты кезеңі, яғни жылдам үйқы деп белгілеген. Бұл кезевде электр белсенділігі сергек кездегідей болғанымен организмнің сыртқы ортамен байланысы болмайды, оның сигналдарын қабылдау тежелген. Кезекті күнделікті үйқы кезіндегі ЭЭГ-ның белсевділік ырғақтары нейрохимиялық жуиенің белгілі бір жұмыстарына байланысты деп есептеледі. Үйқыдағы адам осы кезде түс көреді (12-сурет А). Жылдам ұйкы адам организміне аса қажетті. Егер ұйықтағанда ол пайда болмаса, бір түнкің ішівде адамның жүйке жүйесінің қозгыштығы күшейіп, күндіз ашуланшақ болады, ал ұзақ мерзімге созылса, адам науқастанады. Жылдам ұйқы кезіңде адам оянбайды.
101
Ұиқының баяу толқындары байқалатын кезеңдерін 6 а я у ұйқы немесе ортодоксты үйқы деп атайды. Кезекті түндегі бір үйқы бірнеше циклдан гүрады. Әр цикдда жылдам және баяу ұйқы кезендері бар. Таңға жақын оянар кезде жылдам үйқы баиқалады, соңдықтан оянтан адамда түс көру сезімі туады. Түс көру сезімі түс көріп жатқавда оянса ғана пайда болады, оянбаса ондай сезім тумайды.
соц
12-сурет. ¥йқы.
А - баяу жоііе жылдам үйқы, Б - үйқыпың ксзсңдсрі (1-ІУ); В -Үйкы мен сергек кездсгі ми орталықтарыньпі арақатыпасы (П. К. Анохшпнң қағңцасы бойьпіша)
102
Кезекті күңделікті ұйқы 5 кезеңнен (І2-сурет Б; 13-сурет) қүралады: бір белсенді жылдам уйқы кезеңі жоие 4 баяу кезендер. Олардың биологиядық ырғактары шамамен 1 са.ғат 30 минот сайын қайталанып отырады.
В
I I < I 1 I 1 I < < < < I < < < 1 < < I < I I I I < 1 I
13-сурет. Үйқы жөне сергек кездсгі адамның ЭЭГ сы:
I - сергек. 2 - бірінші кезен, 3 — екіннл кезең, 4- ушшші ксзен, 5 -төртіігші кезең, 6 - көз алмасыньпі жылдам козғальгс кезеці. (Коздің жылдам қвзғалысы ксзеңівдегі ЭЭГ сергек кезеңасгіге уксайлы)
Үнқыньщ жас срекшелікге і, узақтығы және гигиенасы. Баланың осіп дамуы барысыңда уйқы мен сергек жүру мерзімдерінің мөлшері өзгереді. Жаңа туған сәби алғашқы күндері тоулігіке 21 сағаттай үйықтайды. Біртіндеп оның ұйқысы азайып, сергек мерзімі ұзарады. I жасқа жақындаған баланың ұйқысының ұзақ ығы 14 сағат, 4 жаста — 12, 10 жаста — 10-11, ересек адамда 7-8 сяғат (2-кесте).
Үйқының барлық кезеңдері баланың алғашқы айлық өмірінде қаяыятасабас аиды Ересек адамның ұиқысының кезеңдері 10 жасқа дейін қалыптасып улгереді.
103
Үйқының пайда болуы тәулік мезгіліне байланысты. К.үндіз шаршағанда ұйқы ми қыртысының қозғыш аимақтарында пайда болған гежелудің жоОйылуьшан, ал кешке сезім мүпіелерініц қызметі тоқтап, сыртқы ортамен байланыстың нашарлауынан басталад і.
Баланың өмірінде 5-6 жастың маңызы ерекше: бүл кезде күндізгі ұйқы тоқталып, 1 тәулік екі кезеңте гана болінеді: ояу жүру немесе сергектік жоне үйықтау кезеңдері. Совдықтан баланың түнгі ұиқысы бұзылғавда оның организмі өлсіреп, тез шаріпау белгілері туады. Бала күн кестесіндегі еңбек уақыты мен ұйқы уақытын дұрыс сақтамаса, оның организмінде қалжырау пайда болады. Ондай баланың еңбегіиің нәтижесі төмендеп кетеді.
Бала мезгілівде дұрыс ұйықтау үшін жатар алдывда ауыр тамақ ішпеуі тиіс. Ауыр тамақты үйықтардан бұрын кемівде 2-3 сағат бұрын қабылдап, жатарда жеңіл-желпі аз мөлшерде ішу керек (айталық, 1 кесе айран не сүт, немесе жеміс шырыны). Баланың тосегі жайлы, болмесінің ауасы таза, температурасы 20-22" С болғанда үйқысы дұрыс болады. Сондықтан бала ұйықтағанда: жазда терезесінің сәл ашық болып, қыста жатар алдыңда жарты сағаттаЙ желдендіріп алу маңызды. Баланың ұйықтаитын бөлмесі сырттан айқай-шу келмейтівдей, пәтердің тыныш жағында орналасқаны дурыс. Баланы жатар алдында жылы сумен аяқ-қолдарын жуындырып, денесіне шақ, қыспайтын, жұмсақ, мақта-матадан тігілген жатын киімін киіндіру қажет. Үйықтардан 1-2 сағат бүрын баланың жуйке жүйесін қоздыратын ойывдарды, оңгімелер айтуды немесе оқуды тоқтатып, оның қозуын басатын, тыныштандыратын әңгімені ақырын баяу біркелкі ырғақты дауыспен айтқан жон.
104
2-кесте
Организмнің толық демалуына кажегіі бір тәуліктегі үйқының мөлшері
Баланың жасы Ұйықтау уақыты, сагат Баланын жасы Үйықтау уақьггы, сағат
Жаңа іуғал 21-22 5-6 10-11
сәби 18-20 8-10 9-10
1-3 ай 14-16 13-14 8-9
6 ай — 1 жас 13-14 16-17 7-8
2-3 жас 11-12 сресекадам 6-8
4-5 жас
8. Адамның саналы іс-әрекетінің фнзиологиялық негізі және оның жае ерекшелікгері
Шартты рефлекс жоғары жүйке әрекетінің маңызды тетігі. Дегенмен, адамның іс-әрекеті мен кылыгы рефлек-торлы реакңиялардың қосындысы емес. Адамның іс-әрекеті нақты міндет, мақсаттар мен күтетін нәтижені анық ойлаумен байланысты. Бүдан үш жүз жылдай бүрын ашылғал мидың қызметінін рефлекторлы қағидасы гірі организмніңқызметін анықта /ды қамтамасыз еткен еді. Бүл мидың қызметі жайлы ілімнің дамуына қажетгі кезең болып, сол кездегі іс-әрекеттің, мінез-қылықтың физиологиялық тетігі туралы үсініктің қалып асуына, созсіз, қажст болған еді. Ал физиологияның қазіргі замандағы дәуірлеу шағында дәлелдеудің орыны мен маңызы, нақтылы жағдайы ескеріледі, яғни қозғау салушы тетік (стимул) Іс-қылықтың қалыптасуының себебі ретінде қарастырылады.
П. К. Анохин (1968) саналы іс-қимыдды түсіндіру үшіп арнайы “функциялықжүиешң” сызбасын ұсынды. П. К. Ано-хин функциялық жүиені белгілі бір нақты бейімді пайдалы нотижеге қол жеткізуге бағытталған іс-әрекеттерді іске асыратын орталык жүйке жүйесінің тиісті бөлімдері мен атқарушы мүшелердің бірлестіп ретінде қарастырады (14-
105
сурет). Функциялық жүйе құруда ең негізпсі — ол әрекетгің нотижесі. Организм пайдалы нәтижеге жеткенде оның лайықты мақсаты орындалады, қанағаттандырылады. Бұл кезде фуикциялық жуйенің қызметі тоқтайды. Ал егер орындалган әрекеттің нотижесі органмзмді қанағат-тандырмаса, онда функциялык жүйе қайтадан басқаша қүрылып, мақсатты іс-өрекетгі орыңдауға кіріседі. Бүл жүйедегі негізгі кезең, ол - кері байланыс арқылы мәяіметтердің берілуі. Мұндай мәліметгер орталық жүйке жүйесіне тек қана эффектордың сезімтал құрылымдарынан ғана келіп қоймай, орекетгің негізіңде тітіркендірілген басқа мүшелерде орналасқан қабылдағыштардан да келеді. Организмнің тіршілік ортаға нақтылы сөйкестеліп икемделуінде кері байланыс тетігінің мәні оте зор.
Қазіргі замандағы ғылым мен техниканың, кибернетиканың жетістіктерін, радиоэлектрониканың жаңалықтарын, компьютерді кеңінең физиологиялык зертгеу жүмыстарында қолданып, нерв импульстерінің кері байланыс тегігІ жайлы қағида тереңірек зерттелуде.
Саналы іс-әрекет адамның жасына байланысты ерекшеленеді. Балаларда ол қимыл белсенділігімен көзге түседі, яғни олардың бүлшық еттерінің қызметі қатарласады. Организмдегі бұлшық еттердің қызметі жүйке жүйесінің қызметімен жоне оның қасиеттерімен тікелей байланысты, сондықтан жоғарыда айтылған орталық және шеткі жүйке жүйелерінің баланың жасына лайық ерекшеліктерінің заидылықтарына жөне мүмкіндіктеріне тоуелді болады. Оқу, тәрбие, тұрмыс жағдайларында баланын жасына лайық физиологиялық қажетгері толық қанағаттандырылмағанда оның қалыпты тіршілік әрекеттері, сыртқы және ішкі орталардың жағымсыз әсерлеріне төзімділігі, организмінің иммуңдық қасиеттері нашарлайды. Сонымен қатар, жүйке жүйесі мен оның болімдерінің арасыңдағы үйлесімділік бүзылады, жоғары жүке жүйесінің жоғары сатылы қызметіне жағымсыз әсер етіп, ес, эмоция, шартты рефлекстерінің пайда болуы мен тежелуі, баланың көңіл-күйі бұзылады.
106
Ксгрі аффсрсківдня (кіфі байяаннстар)
І4-сурет. Саналы іс-әрекст.
1, 2, 3..., п - әрекет кезеңдері
Алғашқы 3 жаста жоғары жүйке жүйесінің қаркынды дамуына байланысты сөби бірнеше сағат бойы сергек күйде бола алады. Дегенмен оның жүйке жүйесінің жоғары белсенділігі сергекгік кезде гежелуге жылдам ауысады. Бұл бала организмінің қорғаныс реакциясының біріне жатады яғни оның организмі шектен тыс қажудан, шаршаудан, қалжыраудан өзін-өзі сақтаиды.
5-7 жаста орталық жүике жүиесіндегі қозуы мең тежелуі түрақсыз болғандықтан, бүл кездегі оқу, үйрету жұмыстарын баланың бұлшық ет жүмыстарымеп үйлестірілген дұрыс. Айталық, сурет салу, пластилинмен жұмыс істеу, дене еңбегіне қатыстыру т.с.с.
Бастауыш сынып оқушыларының ой еңбегін жасына лаиық гигиеналық талаптармен ұштастыру аса маңызды. Өйткені бүл кезде жоғары жүике жүйесіндегі қозу меп тежелудің жинақталуы төмен болады.
Саналы еңбекті дұрыс ұйымдастырудың маңызы жыныстық жетілу мерзімінде (11-15 жас аралығында) артады. Өйткені бұл кезде бала организмі жыныс мүшелерінің өсіп дамуы мен жетілуіне көп күш жұмсайтындығынан жоғары жүйке жүйесіндегі қозуы мен
107
тежелуінің өзара қарым-қатынасы мен талдау және талқылау қасиеттері бүзылады да, іс-өрекетінің нотижесі қанағат-танбайтын жағдаида, жас өспірімнін жағымсыз мінез-қылықтары тез дамиды. Бұл кезде жас жеткіншек тез шаршайды, жалқаулық басым болады, әсіресе, ересектердің тапсырмасын, өтінішін орындауда қимыл қозғалыстары сылбыр, баяу болып, өзара түсінбеушілік күшейеді. Бүл кезде ми қыртыстарындағы еске сяқтау қабілеті де нашарлайды, бұрын жақсы оқып жүрген балалардың сабақ үлгерімі дс төмендейді. Сонымен қатар, басқа жынысқа деген құштарлық паида болып, жастар бір бірімен оңа-шалзиып, сырласуға бейім болады. Бұл, өз кезегінде, мүға-лімдер мен тәрбиешілердің, ата-аналары мен көрші-қолаң-дарының теріс ұғымын тудырып, жастар мен ересектер арасындағы түсініспеушілік шиеленісуі мүмкін. Жастар сырттан өзін түсікетін “жаны ашитын дос” адамды іздейді.
Осы айтылгандарға байланысты балаларға қойылатын талаптар да олардың жас ерекшеліктеріне сай болуы тиІс. Сонда ғана еңбегінің нәтижесі оларды қанағаттандыра алады.
Адам - қоғами жаратылыс, сондықтан баланың іс-әрекет-терінін нәтижесі қанағатганарлықтай болуы үшін өлеуметтік өсерлердің (үйдегі, мектептегі төрбие, достарьшың әсері, маңайындағылардың ықпалы т. с. с.) де маңызы зор.
Ө з і ңд і ө з і ң т е к с ер
1. Жотары жүйке жүйесінің манызы, кызметі жөне жас ерекшеліктері қандай?
2. Алғашқы 3 жылда пайда болатын балалардың шартты рефлекстеріне қажетті жағдайлар қандай?
3. Ми қыртысындағы шартты рефлекстің уакытша нервтік байланысының нейрондық тетігін түсіндіріңіз.
4. Балалардын, шартты рефлекстерінін, ерекшеліктері қаңдай?.
5. Ми қыртысының талдау жөне талқылау қызметгері 6. Шартты рефлекстің тежелуі жасқа байланысты ма?
108
7. Жоғары жүйке орекетінің негізгі топтары қозу мен тежелудің қандай қасиеттеріне негізделген?
8. 1 - жөне 2 - сигналдық жүйелері дегеніміз не жоне олардьщ дамуының балалардағы ерекшеліктері қандай?
9. Адамнын жекеленген топтарының негізі жоне ерекшеліктері қаңдаи?
10. Балалардың тілі қалай дамиды?
11. Ес, балалардың есінің дамуы.
12. Эмоция, оның түрлері мең жас ерекшеліктері қандай?
13. Үйқының түрлері жөне оның паида болуының физиологиялық негізі.
14. Үйықтаитын бөлмеге деген гигиеналық талаптар.
ӘДЕБИЕТ
Негізгі:
1. 3. М. Алиақбарова Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, фнзнологиясы және тигііенасынын. негіздері. Алматы, 1993
2. Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова. 3. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев. Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы. Алматы, ”Білім”, 1995.
3. А. Г. Хрипкова Возрастная физиология, М. "Просвещение”. 1978.
4. А. Г, Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фабер Возрастная физиология и школьная гигиена, М. 1990.
Қосымша:
1. Қ. Дүйсембин Орталық жүйке жүйесі және жоғары жүйке әрекетінің физиологиясы. Алматы, 2001
2. Ю. А. Ермолаев Возрас ная физиология. М.”Высіяая школа”, 1985.
3. А. А. Маркосян Вопросы возрастной физиологии. М., 1975.
4. И. М. Төленбеков Нерв жүйесінің физиологиясы. Алматы, “Ана тілі”, 1992.
5. X. Қ. Сәтпаева, Ж. Б. Нілдібаева, О. А. Отепбергенов. Адам физиологиясы, Алматы, “Білім”, 1995.
109
Ү Ш I Н Ш I БӨЛІМ
Талдағыштар
Таддағыштар турэлы жадпы тусіпік. Сыртқы жвне ішкі орталардың өсерлерін қабылдап, талдап, талқылайтык, олардың жағдайлары туралы сезім тудыратын мушелер жуйесін талдағнштар немесе анализаторлардейді.
Оргакизмде жеті түрлі талдағыштар бар: кору, есту, иіс, тері, қозғалыс, дөм жөне писцеральды (лат. висцералис - ішкі мушелерге қатысты), яғни ішкі мүшелерге байланысты жуйе.
Барлық талдағыштар 3 бөлімнен түрады: 1) сезгіш немесе перифериялык бөлім, шеткі немесе рецепторлық бөлім деп те атайды; 2) откізгіш болім, сезгіш нерв деп те аталады; 3) орталык, немесе қыртыс бөлімі, яғни ми қыртысындағы сезім орталықтары, сезім аймактары деп те аталады.
Рецепторлық болім сезім және ішкі мүшелерде орналасқан сезгіш рецепторлардан турады. Олар тітіркендіргіпітін әсерін қабылдап, қозуға айналдырады (рефлекторлы доғаның сезгіш немесе перифериялық болімін есіңізге түсіріңіз).
Ө т к і з г і ш болім рецепторларда пайда болған қозуды сезім мүшелерінен шығып, ми қыртыстарына таситын сезгіш жүйкелерден тұрады.
Таддағыштардьщ қ ы р т ы с бөлімін ми сыңарларының қыртысында орналасқан сезім орталықтары құрады. Мысалы: Кору талдағышының сезгіш рецепторларына көз алмасында орналасқан таяқша және сауытша пішіңді жарық қабылдағыш рецепторлар — фоторецепторлар жатады, ал откізгіш бөлімі көру нервтерінентұрады да, қыртыс бөліміне ми қыртыстарының желке тұсында орналасқан ми сыңарларының көру ортадыты, ягни Бродманның 17,18,19 аймақтары жатады. Көру орталығында жоғары дөрежедегі талдау мен талқылау жасалады жөне затіың бейнесі туралы сезім пайда болады.
Талдағыштардың рецепторлық бөдімінде ең алғашқы талдау — алғашқы саны мен сапалық қарапайым талдау жұргізіледі.
110
Тітіркендіргіштің әсерінен рецепторларда қозу толқындары (қозу импульстері) пайда болады. Олардың жиілігі тітіркендіргіштің күшіне байланысты келеді.
Өткізгііп болімде іпетге пайда болған қозуды өткізіп қана қоймай, аралық нервтерде алғаіпқы қарапайым талқылау жасалады. Айталык,, көру төмпешітінің ассоциативтік ядроларында талқылағаннан кейін рецепторлардан келген біраз қозу импульстері қосылады.
Талдағьшітардың орталық немесе қыртыс бөлімінде тітіркендіргіштердің саны мен сапасына ғана қарап талдау жасалып қоимай, жоғары дәрежелі биологиялық маңызына қарай талдау мен талкылау жасалады. Бұл үшін жеке басының өмірден алған төжірибесі қажет. Былайша айтқанда, шартты рефлекторлы талдау мен талқылауды кджет етеді.
Талдағыштардың ортак қасиеттері. Талдағыштардын әрқайсысының жеке-жеке қасиеттері мен қызметтері болады. Соиымен қатар, олардың ортақ, бәріне бірдей касиеттері де бар:
1. Талдатыштардың рецепторлары өзіне ғана тән тітіркендіргіштердің әсерін қабылдайды. Ондай ітіркеидіргіггггерді алекватгы (лат. адекватус - теңгерілген, лайықты, сай келетін) тітіркендіргіш деп атайды. Талдағыштарцың рецепторлары адекватгы тітіркеңшргіштерге өте сезімтал болады. Көру талцағышы үшін жарық сәулелері, есту талдағышына дыбыс толқьшдары, иіс талдағышына -жеңіл химиялық затгардың иісі сай келеді. Дәм талдағышы еритін химиялық заттар адекватты тггіркеңдіргіштер.
2. Талдағыштардың рецепторлары тітіркендіргіштердің күші өзгергенде тітіркендіргіштің жаңа күшіне тез бейімделеді. Мысалы, жарықжерден қараңғы бәлмеге кіріп келгенде, алғашқы кезде ештеңе корінбегенімен, біраздан кеиін заттар көріне бастайды. Немесе, тұзды тамақ алғаш кезде ащы больш сезідгенімсн, кейіннен ол сезім жойылады, астьгң тұзы дурыс секілді болады. Ал содан кейін түзы дүрыс асты жей бастаса, алғашыңца оның түзы аз сияқты болып, кейіннен сезім қайтадан қалпына келеді. Осы сияқты, бөлмеге кіріп келгенде әтірдің иісі сезілгенімен, біраздан соң сезілмей кетеді. Бұл мысалдардың бәрі талдағыштардың
11]
рсңенторлары тітіркендіргшггің күшіне тез бсйівделетінін дәлелдейді.
3. Талдағыштар бір-бірімен байланысты қызмет атқарады. Сондыктан бірінің қызмегі күшейгенде, екіншіеіиің қызметі томендевді және, керісінше, біреуінің қызмегі нашардаған ксзде екіншісінің қызмегі күшейеді. Мысалы, бар зейнімен сабаққа дайыңпалып, кітап оқьш стырған (айгалық козімен, ішінеп гана оқып отырган) оқушы маңайындағы колденең дыбыстарды естігенімен мағынасын түсінбейді.
4. БІр талдағыштың қызметі бұзылғанда қалғандары оның қызметін жартылай болса да озіне алады. Мысалы, соқыр адам жерге тиген таяқтың ұшының дыбысынан қаи жерде келе жатканын аңғарады немесе қолымен сипалап затгы, дауысынан адамды танвды т.б. Мұндаи жағдаида ауру талдағыш пен сау талдағыштарі ың ми қыртысындағы нерв орталықтарының арасында тұрақты нервтік байланыстар (шарггы рефлекстердің байланысы іспетті) пайда болады. Біздің мысалымызда соқыр кісінің көру орталығы мен дыбыс, иіс, тері сезімдері орталықтарының арасында жүйкелік байланыс пайда болады.
5. Талдағыпггардың рецепторларының сезімталдығын жаттықтыру арқылы не күшейгіп, не томендетуге болады. Мысалы, үшқыштар тепе-теңдік (вестибулярлык аппаратын) мүшесіп жаттықтыру арқылы оның сезімталдығын төмеңдеткендіктен үіпьш келе жатқан ұшақтың ішіңде еркін қозғалып ұзақ жүре алады. Ал жай жолаушы ұшып келе жатқан ұшақтың ішінде ұзақ уақыт түрегеліп жүрсе, жүрегі аинып, басы айналъш, құсуы мүмкін. Я болмаса ғарышкерлер зымыранда үзақ болған кезде оте күпггі жылдамдыққа тозу ушін, тепе-тендік сақтау мүшесін үзақ жаттықтырады. Сол сияқты, әткеншекгі көп тепкен бала көлікте ұзақ жол жүре алады, яғни оның вестибулярлық аппараты жаттығып, өзінің сезімталдығынтөмендеткендіктен шайқалысты қозғалуды сезу қабілеті төмендейді.
Талдағыштар әр түрлі қашықтықта орналасқап заттардың бейнесін қабылдауына байланысты оларды екі топқа бөледі: дистантты (лат. дистанция - қашықтық), яғни сезім мүшесінен белгілі бір қашықтықта орналасқан аттардың өсерін сезу жоне контакпы (лат. контактус —
112
түйіскен, жанасқан), яғни сезім мүшесіне жанасқан затты сезетін талдағыштар.
Дистантгы талдашштарға керу, есту, иіс талдағыштары жатады, ал дөм, тері, висцералвдық, қозғалыс контактты талдағыштарға жатады. Дистантты талдағыштар қысқа мерзімнің ішіңде өжептөуір қашықта орналасқан заттар туралы көп мәлімет бере алады. Бүл жағынан кору жөне есту талдағыштарының маңызы зор.
Нерв импульстері орталық жуйке жуйесінде белгілі бір тәртіппен бір бөлімнен еқінші бөлімге өтеді. Олардың аиырмашылығытехникадағы код жүйесі іспетті белгіленетін болғандықтан импульстер сол төртіппен беріледі деп айтуға болады. Код - акпаратты белгілі ережелер бойынша шартты түріне түрлендіріп аудару.
К,осақталған код арқылы, яғни орбір нейронда серпікіс дүркінінің болуы немесе жойылуы түрінде беріледі.
Тітіркенудің алғашқы коды әуелі қабылдағыш деңгейінде жүзеге асырылады. Оларға тән физикалық және химиядық энергиялар түрлі жуике серпінісіне айналады. Түрлендірілген хабарлар талдағыштар жүйесінің келесі деигейіне жетіп, кодыодан оріозгереді. Бүл бір еректелік, ал екінші ерекшелік — ол код түрлерінің жапсарластығы. Тағы бір ерекшелік - ол кептеген сезгіштік жуиелердің ақпаратьша шудың коп араласуы, ягни мәлімет тасушы серпіністерге бедерсіз серпіністердің қосылуы.
Әр талдағышқа тән үқсас се імділіктің жиынтығын б і р-р а й л ы (модальды) жиынтьгқ дейміз. Біррайлықтың өзінің ішінде бірнсше сапалық қасиеттер болады. Бұл қасиетті сапалар мыналар: арнайыдық, ықпалдылық, мерзімділік және ұзақтылық. Мысалы, дыбыс ақырын, қатгы, сарт етіп, у шу, жағымды, жағымсыз, алыс-жақын т. б. болады.
Тітіркендіргіштің бір түрінің өзінде көптеген физикалық, биологиялық сипаттары болады. Сол қасиеттерді қабылдайтын арнайы қабыдвдғыштар бар. Оларды 2 топқа бөлуге болады:
а) кезеңді қабылдағыш мембрананың алғашқы жоне соңғы туған қимыл-құбылысында оз ісін орындайды, қозады, бірақ біресе өшіп. біресе қозып тұрады;
б) ұдайылы қабылдағыш бұкіл тітіркену кезеңі кезінде қозып тұрады, мунда үздіксіз қозу орын алады.
8—481
ПЗ
V — т а р а у
Көру талдағышы
1. Керу талдағытының қүрылысы.
Керу талдагышы. Кору талдағьпиының сезгіиі белімі кез алмасында орналасқан. Оларға торлы қабықтаты таяқша жөне сауыппа пішівді фоторецепторлар жатады. Откізгіш бөліміне к ө р у жүйкесі жатады. Ол көз алмасын н шығып, сопақша миға барып бағытын өзгертеді, содан соң оң көзден шыкқан нерв сол жақ ми қыртысының желке тұсывдағы көру аймағына, ал сол көзден шыққан кору нерві оң жақ ми қыртысывдағы кору аймағына қозуды тасиды. Көру талдағышының кыртыс бөліміне ми қыртысынын. желке тұсында орналаскан оң жөне сол жақ керу орталықтары жатады-
Көз өте сезімтал, незік және маңызды сезім мүшесі. Оның дүние тануда, оқуда, сыртқы ортамен байланыс жасауда маңызы зор,
Құрылысы бойынша көру талдағыіпының сезгіш бөлімін 3 топтағы мүшелерге бөлуге болад і: көздің қосымша қүрылымдары, жарық өткізгіш жөне жарық сындырғыш қүрылымдары, жарық қабылдағыш қүрылымдар.
Қ о с ы м ш а қүрылымдарға қас, кірпік, кірпік еттері, көз жасының безі мен оның қапшығы, көз етгері жатады. Бұлардың өрқаисысы белгілі бір қызмет атқарады Қас, кірпік, кірпік еттері нәзік көз алмасын сыртқы ортаның жағымсыз осерлерінен (соққы, түрлі химиялық заттар, су, іиаң тозаң т.б.) қорғаиды. Кө: жасының безі мөлдір сұйық - көз жасын түзейді. Ол көз алмасын сулавдыру арқылы, коз алмасының қозғалысына байланысты туатын үйкелістен көзді гозудан сақтайды. Оны жуьш-шаиып, тазартып отырады жөне сыртқы ауадан келген микроорганизмдерді өлтіріп, олардың жағымсыз осерінен қорғап қалады, яғни дезинфекциялық (фран. дез- - құрту, 114
жою + инфекция — дат, жүқгыру) қызмет атқарады. Көз жасының артьіқ молшері жас қашяығьтада қорда сақталып, қажет мезтіліиде пайдаланылады. Тік және қиғаш орналаскан көз еттері көзалмасынқозғауға қатысады, солар арқылы көз бірнеше бағытта қозғала алады: жоғарыдан төмен жөне төменнен жоғары, жоғарыдан төмен ішіне қарай, жоғарыдан төмен сыртына қарай, алдынан артына қарай (оте аз шамада).
Көру талдағьгшының қалған екі топ қүрылымдары коз алмасында орналасқан. Көз алмасы — күрделі қүрылысты мүше. Ол бас сауытынын, көз шарасында орналасқан, пішіні шар тәрізді, тек алдыңғы жағы сәл дөңестеу келеді (15 -сурет).
15- сурст.Кез алмасының қүрылысы.
1 ~ қасад қабаты, 2 - алдыңғы суйык камерасы. 3 — нұрлы қабық, 4 - артқы суйық камерасы, 5 - цинн тарамыстары, 6 - гарпікті деис, 7 - коз буршағы, 8 - тәмырлы қабық, 9 - торлы қабық, 10 - сары дак, II - көру нерві, 12 - нгыны торіэді дене.
115
Көздің сыртын тығыз а к к а б ы қ корпіаған. Ол көз алмасының алдыңғы жағында мөлдір, дөнестеу қ а с а ң қабыққа айналады. Ақ қабықтаң соң көз алмасын қанмен қамтамасыз етіп тұратын т а м ы р л ы қдбат бар. Ол қаң тамыртарының торынан тұрады десек те болады. Тамырлы қабаттың ііикі бетінде жұқа бояу зат — пигмент болады. Көз алмасының алдыңғы жағыңда тамырлы қабат н ұ р -лы қаб ықка айналады. Нұрлы қабығтыңалдыңғы дәл ортасында тесік болады. Оны көздің қарашығы деп атайды. Қасан қабықгың артқы жағында кездің сүйық екі камерасы жәме көз бұршағы орналасқан. Көз алмасының ііпіңдегі қалған кеңістік қоймалжың, іркілдеген мацдір шыны тәрізді денеге толы болады. Көздің ақ қабығының артқы жағынан көзге көру нерві кіреді. Көздің нұрлы қабығының түсі ондағы бояуға байланысты болады. Оның түсі көгілдір түстен қою қара түске дейін болуы мүмкіи. Соған байланысты қара, көк, қоңыр т.б. көздерді кездестіруге болады. Кей адамдардың пигменті мүлде болмайды. Ондай адамның (алъбиностың) козі қызыл болады.
Көздің сүйық камералары мөлдір сұйыққа толы болады. Бұл арнайы сұйық коз бұршағын қоректендіруге (көз бүршағының қаң тамырлары болмаиды), шыны торізді денені толықтыруға пайдаланылады. Кез бүршағы екі жақты дөңес келген мөлдір қапшыктың ішіндегі өте мөлдір қоймалжың зат. Көз бүршағының орта тұсы шетіне қарағанда тьгғыздау. Оның капшығы тарамыс арқылы жоғары және төменгі жағынан бекітілген. Ол тарамыстарды Цинн тарамыстары дейді. Цинн тарамыстары көз бұршағының доңестелуін реттейді.
Ішкі горлы қабығьшың күрылысы ете күрделі (16-сурет). Негізінен алғанда, ол жарық сәулелеріне сезімтал фоторецептор деп аталатын таякша және сауытша төрізді клеткалардан түрады. Фоторецепторлар торлы қабықтың бойында орналасқан. Саны 137 миллион, оның 130 миллионы таяқша, ал 7 миллионы — сауытша клеткалар. Торлы қабықтың дәл ортасында с а р ы д а қ бар. Онда тек сауытша тәрізді фоторецепторлар болады, Сары дақ
116
пен оның дөл ортасында терең орналасқан сауытша клеткалары тусті жарық сәулелеріне сезімтал келеді. Торлы қабыктын шетінде таякша тәрізді рецепторлар көп болады. Сауытша киеткалар күндіз мол жарықта түсті сәулелерді сезеді де, таяқша клеткалар ымыртта жарық аз кезінде түссіз жарық толқывдарын қабылдайды. Осыған байланысты сауытша тәрізді клеткаларды күвдіз көру, таякша тәрізді клеткаларды түнгі көру рецепторлары деп санайды. Жарық соулелерінің өсерінен фоторецепторларда түрлі физикалық жөне химиялық өзгерістер туады.
16 - сурет. Көздің торлы қабығы:
I - пигмент клеткал р, 2 - таякшалар, 3 - сауытшалар, 4 - сыртқы жарғақ, 5 таяқшал рдьпі деігесі, 6 - аксонды иейрондар, 7 - биполярлы нейрондар, 8 - ганглий, 9 - эфференттік талшықтар, 10 - ганглий талшықтары.
117
Көзді қорғаушы курылымдар мен оптикалық жүйе. Қабақ пен кірпіктер қорғаныс қызметін атқарады. Көзге қауіп төнгеңде рефлекторлы түрде көз жұмылып, қабақ пен кірпік нәзік көз алмасын сыртқы ортаның жағымсыз әсерлерінен қорғайды. Көз жұмылғанда көз жасы көз алмасын суландырады да оны құрғап, кеуіп қалудан сақтайды. Көз жасы оте мөлдір арнайы сұйық. Ол көз жасы безіңде түзіледі. Оның 97,8 % су, 4,4% органикалық заттар, 0,8% түрлі түздар. Бұл сүйық коздің қасаң қабығын ылғалдаңдырып, оньщ мөлдірлігін сақтайды, зақымдайтын заттарды шайып тастап отырады. Бүған қоса, оның қүрамывдағы дезинфекциялық заттар микробтарды олтіріп, оларды жояды.
Көздің қасаң қабығы бұршағы және шыны төрізді денесі -негізгі жарық сындырушы оптикалық жүйе. Олар жарық сәулелерін жинақтап, жарық толқындарын сындыру қызметтерін атқарады. Жарық сындыру қабілеті диоптрия деп аталатын соулелердің ауытқу мөлшерін анықтайтын олшеммен есептеледі. I диоптрия фокустық нүктесі 1 м кашықтықта орналасқан линзанын жарық сәулелерін сындыру күшіне тең. Жарық сындыру күші артқан сайын фокустық қашықтық азаяды.
Әрбір жарық сындырғыш аппараттың қабілеті, құрылыс і әртүрг і екенін ескерсек, бұл жүиенің күрделілігін түсінуге болады. Көздің қарашығы арқылы жарық сәулелері коздің қасаң қабығы, бұршағы, шыны тәрізді денесі арқылы отіп фокустық нүктеде жинақталып затгың нақтылы, бірақ кішірейген бейнесін торлы қабыққа түсіреді.
ӘртүрлІ қашықтықта орналасқан заттың бейнесін торлы қабыққа түсіру үшін көз бұршағы аккомодация-л ы қ қызмет атқарады. Аккомодация деп көзден өртүрлі қашықтықта орналасқан заттардың беинесін қабылдау қабілетін айтады. Алыста немесе жақында орналаскан заттарды қарағаңда көз бұршағыньщ әлпеті өзгеріп, жарық сөу елерін торлы қабыққа фокустық нүктеде жинап, заттың бейнесін дұрыс көрсетеді. Жа: ындағы затты қарағанда көз бұршағы деңестеледі, ал алыста орналасқан затты қарағанда жалпақтанады. Бұл коз бұршағының Цинн
118
тарамыстарының аккомодациялық етгерін босатып немесе тартуы арқылы жүзеге асады.
Көздің шыны торізді денесі жарық сыңдырғыиі құрылымдарының ішіндегі ең күштісі. Мұнда жеткен жарық сөулелері сынып, торлы қабықтың үстінде фокустық нүкгеде жиналады. Егер шыны тәрізді дененің жарық сывдыру қабілеті тым күшейсе. сәулелер торлы қабыққа жетпей фокусталып, ал нашарласа - одан асып жиналады. Мұндай жағдайларда заттың бейнесі бұлдырланып, анық көрінбейді. Шыны тәрізді дене кебе бастаса да, көру қабілеті төмендейді. Оның 1/3 болігі жойылса, көздің көру қабілеті жойылады, ал одан аз мөлшері кемісе, көздің камераларының сұйығы арқылы толтырылады. Шыны торізді денеде соулелердің сынуына байлаңысты заттың бейнесі аударылып корінедһ Сондықтан да кішкентай бөбектер май шамның отына қызығьпі, қолын созып ұстағанда ол отты емес, май шамның өзін үстайды.
Көздін торлы қабығындағы таяқша және сауытша торізді клеткаларда (17-сурет) фокустық нүктелерде жинақталған сәулелердің өсерінен олардың ішівдегі ерекше арнайы заттар фотохимиялық реакцияларға түсіп, ыдырай бастайды. Таяқша клеткаларда родопсин, сауытша клеткаларда иодопсин деп аэалатын заттар болады.
2. Жарықты қабыддау.
Таякша кдеткалардағы родопсиннің түсі қошқыл, ал сауытша клеткалардағы иодопсиннің түсі күлгін. Жарык сәулелерінің осерінен родопсин ретинен мен опсинге ыдырап, пайда болған заттар жарық толқындарының ұзындығына лайық керу нервінің ұштарында қозу тудырады. Қараңғыда ретинен мен опсин қайта қосылып родопсинге айналады. Ретинен А витаминінің туындысы, қараңғыда Авитамині ретиненге айналады. Сондықтан бұл витамин ортанизмте жеткіліксіз мөлшерде болғанда оңдай адамның ымыртта, қараңғыда керу қабілеті томендеп жойылады. Мұндай кемшілікті ақдіам соқыр пемесе соқыр тауық, немесе гемералопия (лат. гемералопия —
119
тауық көз) дейді, Таяқша клеткалар өте өлсіз — 0,01 лкжстен кем жарық сәулелерін сезеді,
Л ю к с - жарық сеулелері 1 м қашықтықтан 1 м2 тегістікке тік түскенде пайда болатын жарықталуының дуинежузілік өлшемі. 30 люкстен астам жарықты сауытша клеткалар сезеді. Сауытшаларцағы иодопсин сөулелердің өсерінен иодинен мен опсинге ыдырайды. Фотохимиялық реакцияның негізінде пайда болған қозу таяқша жөне сауытша клеткаларымен байланысқан көру нервінің орталыққа тебетін афференттік ұштары арқылы ортаңғы мидағы кору томпешіктеріне жетіп, одан өрі ми сыңарларының қыртыстарынын, желке тұсыңда орналаскан көру орталығына барады. Оңда талқыланып, жинақталып, затгың бейнесі туралы сезім туады. Көру талшығының торлы қабығындағы рецепторлары афферентгік жүйке талшығы арқылы заттың бейнесінен келтен соуленің зсерінен пайда бодған қозу импульстерін бір-ақ рет орталыққа жібереді. Содан кейін орталыққа сол заттың озгерістері туралы ғана мөлімет тасылады, онда пайда болған өзгерістерді немесе заттың бейнесінің жойылуы жонінде т. б. акпаратгар жібе-ріледі. Сондықтан затгы көру сезімі ен алғаш көзді сол затка тігіп қарағанда, яғни көз түскенде ғана пайда болады. Көру талдағышының қозғыштыгы торлы қдбықтағы жарық сезгіш заттардың фотохимиялық реакциясына байланысты. Фотохимиялық реакцияның пайда болуына байланысты коздің қозғыштығы төмендейді. Мүны жарықкд бейімделу немесе жарық адаптациясы (лат. адаптация — бейімделу, уйрену) дейді. Мысалы, қараңғы жерден жарық болмеге кіргенде, алғашқы кезде ештеңе корінбейді де, сөл уақыттан соң бөлмедегі заттар мен отырған адамдар көріне бастайды. Жарық неғурлым көп болса, солғүрлым көздің қозғыштығы төмен болады. Ал қараңғыда көздің қозғыштығы күшейіп, қараңғыға бейімделеді. Қараңғыда сауытша келеткалардың сезімталдығы 20-50 есе, таяқша клеткалардың - 200-400 есе артады. Жарыкқа немесе қараңғыға бейімделу мен көру қабілетінің деңгейі түрлі жағдаиға байланысты. Жейтін тамақтың қүрамында А витамині аз болғанда, оттегі жетіспегенде, шаршағанда коздің өткірлігі нашарлайды.
120
Дегенмен жаттықтыру арк.ылы оны күшейтуге де, бейімделу қабілетін арттыруға да болады. Жалпы алғанда көз әрбір 25 мсек сайын сол қимылдап тұрады. Егер көз қозғалмаса, онда затгы аздан кейін көрмей қалар едік. Сондықтан қоз-ғалмайтын затты коруде коз еттерінің қызметінің маңызы зор.
Көздің заттың түсіне бейімделу қабілетінің де маңызы бар. Заттың түсі, бояуы туралы сезім кору талдағышына үзывдығы өртүрлі жарық толқындары әсер еткенде туады. Коздің жарық толқывдарын қабылдау қабілеті 390-760 нанометр (нм) шамасында. Олардың. әр толқыны үзындығына байланысгы бір түсті сезім тудырады. Мысалы, көк тусті сезім 450-480 нм, күлгін түсті 390-450 нм, қызыл түсті 620-760 нм т. с. с. жарық сөулелерінің толқывдарының ұ ындығына байланысты.
Түсті жарықты қабылдау ілімінің негізін алғаш рет М. В. Ломоносов [756 ж қалаған. Т. Юнг пен Г. Гельмгольц (1801) мүны әрмен қарай дамытқан. Олардың үш құрамды жарық қабылдау қағидасы бойынша торлы қабықта сауытша төрізді клеткалар 3 түрлі болады. Оның бірі қызыл түсті жарьтқ толқьшдарын, екіншісі — жасыл, үшіншісі — күлгін түсті жарық толқындарын сезеді. Бүған қоса, көру нервінің афференггікталшықтары 3 түрлі болады. Олардың өрқайсысы сол 3 түрлі жарық толкывдарының әсерінен пайда болған өзіне төн қозуды тасиды, яғни ол талшықтар сол түсті сауытша клеткаларыменбайланысты, Кдлыптыжағдайдакөзге оргүрлі ұзындықтағы сәулелер осер еткевде бір мезгілде 2 немесе 3 түрлі сауытша клеткаларда реакция пайда болады және оған қатысатын сауытшалардың саны да әртүрлі болады. Сондықтан осы үш түрлі клеткалар тобы арқылы ядам жарықтың көп түрлі түстерін айыра алады. Ал жарық өсер еткеңде заттың түсін нақтылы білу - жаттығуға байланысты.
Кейбір адамдар заттың 'үсін мүлде анықтаЙ алмайды. Мүндай кемшілікті осы аурумен ауырған ағылшын ғалымы химик Дальтонның атымен дальтонизм деп атайды. Дальтониктер барлық түсті затгарды сүр немесе қоңыр түсте қабыддайды. Бүл кемшілік орбір 100 азаматтардың 4-5 ер адамында байқалады. Әйелдерде бұл кемшілік әте аз кездеседі, не бары 0,5 % ғана.
121
3. Кору га.ідагьппынын жас ерекшелігі.
Жаңа туған нөрестенің көз алмасының салмағы 2-4 грамм-дай ғана. Бұл ересек адамның козінің салмағынан 2 есе кем. Ересек адамның козі 6-8 г. Алғашқы жылы коз алмасы көз шарасынан жылдамырақ оседі де баланың кезі үлкен болып корінеді. 3 жаста көз алмасы ересек адамның козінің 90% болады. 6 жаста ерссек адамның көзімен теңеседі. Дегенмен кез шарасының алдыңғы-арткы диаметрі ересек адамның көзінің 95% ғана болады, яғни сәл жалпақтау келеді. Ересек адамнын, көзі дөңгелек шар пішінді.
Көз жасының безі жаңатуған өрестеде солық жетілген, бірак оған келетін жүйке талшығы әлі жетілмегендіктен алғашқы 3-5 айға дейін жылағанда көз жасы шықпайды. Нәрестенің козінің қозғалысы екі көзівде бірдей емес, тіпті бір көзін жұмып. екіншІ көзін ашуы да мүмкін. Көзін жыпылықтату қабілеті өте нашар болады. 2 айға толганда ғапа екі козі бірдей қозғадады, яғни сөйкес қимылдай бастаңды. Козге затгы жақьшдатқанда баданың екі көзін бірдей жұмуы тек Іжасқа жақьгндағанда сәйкесгеледі. 2-3 жаста коздерінің қозғалысы толық үйлеседі.
Жаңа туған норестснің қарашығы ете жінішке — диаметрі 1,5 мм ғана. Екі көзінің қарашығы тек қана 1 айға толғанда сәикес еліп, қарашық рефлекстері пайда болады. 3-6 жаста көзінің қарашығының диаметрі ересек адамның қарашығымен теңеседі. Дегенмен қарашық рефлекстері мектеп жасына дейін нашар болады да, бастауыш сынып оқушыларында толық жетіледі. Баланың жарыққа деген рефлексі алғаш кеаде тек қана қорғаныс қызметімен шектеледі. Оларда жарықтан қорғану мен бағдарлау қабілеттері ғана байқалады. Жарықтың әсерінен қарашықтын кішірею диаметрі 1 айда 0,9 мм, 6-12 айда -1,2 мм, 2-6 жаста 1,5 мм, жоғарғы сынып оқушыларында ересектермен бірдей - 1,9 мм болады.
Баланың кезінің қозғалысы тек I айға толғаңда ғана дүрыс бағыттала бастайды. Затқа козін тігіп қарау қабілеті алғашқы 3-5 айға дейін қалыптасады. Бұл мезгілде затқд қарау ұ акгығы 1-1,5 минөт, 3 айда 7-10 минөт, тек 3-7 жастың арасывда толық жстіледі.
122 *
Баланың алғашқы жылғы өміріңде оның көз алмасының алдыңғы-артқы диаметрі ересек адамның көзінен 25-35% қысқа келеді, сондықтан заттың бейнесі торлы қабықтан асып фокусталады. Табиғи алыстан көру қабілеті 1 жасқа дейінгі балаларда байқалады.
Баланың көзшің қасаң қабығы ересек адамнан горі дөңестеу, көз бүршағы серпімділеу болады. Қасаң қабық пен көз бүршағының арасы ересек адамның козімен салыстырғанда жақындау орналасқан. Сондықтан жарық сындыру қабілеті күштірек. Бүған байланысты көздің айқын көру нүктесі 1 жасқа дейінгі балада не бары 4 см болып, көзі жетілген сайын алыстай береді. 10 жаста ол 7 см, 20 жаста - 8,3 см, 30 жаста 11 см, 40 жаста 17 см, 50 жаста — 50 см, 60 жаста 80 см болады. Яғни ересек адамның козінде жасы үлғайған сайын алыстан квру қабілеті дами бастайды. Айқын көру нүктесі деп заттың анық дәл көріну қашықтығын айтады.
Көзбұршағының аккомодация күші жасына лайық өзгереді: 1 жаста 25 диоптрия, 3 жаста — 20, 5-6 жаста - 15, 7-15 жаста - 12, ересек адамда 10 диоптрияға тең.
Сәбидің сауытша клеткалары жетілмеген. Сондықтан бала 1 жасқа деиін заттың түсін анық көре алмайды. Сауьггша клеткалары мен таяқша кдеткалардың диаметрі кішкентай болады жоне бгр-біріне жақын. 2 жастан орі қарай баланын фоторецепторлары жетіле бастаиды да, затгың түсіп анықтай алады. Ең алдымен сары, сосын жасыл қызыл, көк түсті заттардың бояуын, кейіннен басқаларын анықтайды. Сауытшалар 3 жаста толық қызмет атқара бастайды. Дегенмен 3 жасқа дейін олар нашар жетіледі, диаметрі кішкентай, бір-біріне жақын тығыз орналасады. 4-6 жаста балалар барлық түсті айырады, бірақ төжірибесі аз боілғандықтан, ересек адаммен салыстырғанда затгың түсін тану қабілеті нашарлау келеді. Бұл мезгілде бала затты қарағаңда ең алдымен оның пішінін, содан кейін мөлшерін, ең соңында түсін анықтаиды Затгың түсін аньгқтау қабілеті жыныстық жетілу мерзімінде ғана ересек адамның қабілетіне жақыңдайды.
123
Баланың алғашқы 1-2 апталык өмірінде көру талдағышының өткізгіш болімі жетілмегендіктен, заттың бейнесін анық кормейді. Ең алдымен көру жүйкесі мен сопакша мидағы оныңтүйіспесі қальштаса бастайды, содан соң мидағы төрт төмпешік жетіледі. Торт төмпешік ми қыртысындағы орталык болімге қарағаңда жылдам жетілсді. Алгашқы 1 жылдың өзінде өткізгіш болім қозу импульстерін орталық болімге таси бастағанымен, төмпешіктердегі неирондар толық жетілмегендіктен керу қабілеті нашар болады. Өткізгіш бө імнің қызметі тек кана 10-14 жаста толық жетіледі. Бірақ бүл кезде жүйке жолдары жіңішкелеу келедІ.
Көру талшығының қыртыс бөлімі сезгіш жөне өткізгіш бөлімдерінен кеиі з дамиды. Ең алдымен (17 аймақ), содан кейін ғана түйсік (18,19) аймақтары жетіледі. Көру орталығыиың нейрондары алғашқы жылы осуін аяқтамаған, дендриттері мен аксондары кішкентай, өрі жіңішке келеді, 2-3 жаста сезгіш аймақтар оте жыллам жетіле бастайды да, 5-6 жаста толық жетіледі. Ондағы нейрондар ересек адамның неирондарындай болады. Түйсік аймақтары алғашқы 3 жылғы өмірінде нашар дамиды: оның неирондары өте нәзік, қызмет атқаруға өлі беиімделмеген. 5-6 жаста бұд аймақтар тез дами бастайды да 10-14 жас арасында толык жетіледі. Көзбен шамалау қабілеті түисік аймақтарының дамуына лайық жақсара береді. Бұл қабілет тек жыныстық жетілу мерзімінде ғана ересек адамның қабілетіндей болады. 4-6 жастың ішінде балалардьщ сезгіш аймақтары мен түйсік аймақтарының арасында жүйкелік байланыс жолдары қалыптасады, бірақ байланыс жолдарының жүйке талшықтарының миелиндері болмайды, сондықтан көру талдағышының орталық бөлімінің талдау және жинақ ау қабілеттері әлі де болса кемеліне жетпеген. Ми қыртысындағы жүйкелік байланыс жолдарының толық миелинденуі жігіттік/бойжеткендік мерзіміңде ғана аяқталады. Дегенмен көру талдағышының салыстырмалы толық жетілуі жасөспірімдік мерзімде аяқталады деуге де болады.
124
Көз және көру талдағышы заттың пішінін, түсін, мөлшерін, орналасу кашықтығын және батытын анықтайды. Затты айқын көру үшін оның бөлшектерін жақсы көру керек. Заттьгң ұсақ бөлшектерін көру қабілетін көздің ө т к і р л і г і дейді. Затгың бейнесі сары даққа түскенде ол өте анық көрінеді, ал сары дақтан торлы қабықтың шетіне қарай жьглжыған сайын бүл қабілет азаяды. Коздің еткірлігі сауытша клеткаларының қызметіне байланысты. Кдраңғьща, түнде кездіңөткірлігі нашарлайды. Көздің откірлігін арнайы кесте арқылы анықтайды.
Ол адамның жасына, жағдайына байланысты, мысалы, нэрестенің көзінің өткірлігі - 0,004-0,02, 3 айда - 0,05-01, 1 жаста - 0,3-0,6, 4 5 жаста -0,7-1,0, 10-15 жаста -1,0 іиартты бірлік өлшеміне тең.
Адам қос көзбен көру, яғни бинокулярлық қабілеті бар организмге жатады. Қос көзбен көру арқылы қоршаған ортаның заттарын, оның тереңдігін, қашықтығын, пішінін дұрыс анықтай алады. Екі көзбен қарағанда заттың бейнесі әр көздің торлы қабығына түседі. Екі көздегі торлы қабықтардың сәйкес нүктелерінде бейнеленуіне байланысты біз оны бір зат ретінде қабылдаймыз. Бұл сезімнің дұрыс болуы көз еттергнің сәйкес қызметіне байланысты. Г. Гельмгольц пен И. М. Сеченовтын зертгеулері бойынша баланың дамуына екі көздің сәйкес қозғалуыныңмаңызы бар. Екі көздің еттерінің сәйкестелген қызметінің арқасыңца заттың беинесі тұтас біреу ғана болып анық көрінеді және оньгң тереңдігі, бөлшектерінің орналасу төртібі дұрыс анықталады, көру аймағында көзбен мелшерлеу қабілеттері иақтылы өрі жақсы болады. Көздің қимыяы арқылы заттың әр нүктесін коруге болады. Затқа көз тігіп қарағанда көз алмасы тез-тез қозғалып, тек кей кезде ғана оның маңызды нүктелеріне көз тіккенде ғана біраз тоқтайды, Соңцықтан да көздің қимылын арнайы аспаппеи жазып алуға болады, оның сызығы бір келкі болмайды. Оған қоса, коз бен заттың қашықтығын, мөлшерін, тереңдігін анықтағанда өр адамның тәжірибесінің де маңызы зор. Аталған қабілетгердің дұрыс болуы көзді жаттықтыруға байланысты. Мысалы, көлік
125
жүргізуілілердің, ушқыштардьгң көзбен мөлшерлеу қабілеті өте жақсы дамыған.
Затгың қозғалысы оның бейнесінің торлы қабықта қозғалуы арқылы анықталады. Мүндай жағдайда көз қозғалмайды, қозғалған заттарды, оның қозғалу жылдамдығын анықтау бір мезгілде көздің қозғалуы мен бастың қозғалуы жоне мойын еттерінің жиырылуына, кездің орталыққа тасылатын нерв импульстеріне байланысты. Дегенмен көздің мөлшерлеу қабілетін қанша жаттықтырсақ та біздің козіміз кей кезде дұрыс қабылдамайды. Мысалы, түзу сызық ың екі ұшындағы сүйір корсеткіштердің бағы ынақарайанық алғанмөлш рі де ортүрлі: сызықтардың ұзывдығы бірдеи болғанымен үшкір көрсеткіші бар сызық қысқа болып көрінеді. Мұнымен коса, үшкір бұрыштар үлкен, ал мұқал бұрыштар кішкентаи болып сезіледі. Осывдай мысалдарды көп келтіруге болады, бірақ бұлар көру кемшіліктеріне жатпаиды. Көз мүшелерініц қызметіне баиланысты бірнеше көру кеміпіліктері кездеседі: жақыннаіг және алыстан көру дальтонизм, астигматизм т. б.
Балалардың көз алмасының келденең диаметрі ұзарғанда немесе жарық сәулелерін сындыру қабілеті күшейгенде жақыннан көру кабілеті паида болады. Ондай адам тек жакын жердегі заттың бейнесін анық көріп, козден алыстау орналасқан затты бүлдыр кереді. Себебі, кезге кірген соулелер торлы қабықка жетпей фокусталады да, торлы кабықтын бетіне қайта шашыраған сәулелер туседі. Мұндай жағдайда затгың бейнесі дұрыс болмайды. Кез алмасының көлденең диаметрі кішірейгенде немесе көз аппаратының жарық сөулелерін сындыру қабілеті нашарлағанда алыстан көру қалыптасады. Ондай адам жақындағы затты бұлдыр коріп, көзден алыстау орналасқан затгы ғана дұрыс, анық көреді. Мұндай жағдайда жарық сәулелері торлы қабықтан асьгп, фокусталады да оның бетіне өлі жиналмаған сәулелер түседі.
Балалардың жақыннан көру қабілетін екі жағы оиыңқы алыстан көру қабілетін екі жағы дөңестеу ойнек арқылы жөндейді (17 - сурет бг, в7).
126
1
І7-сурет. Жарьгқ соулслерінің торлы қабыққа өтуі
а - дүрыс коретіп көз; б,, — жақыіпіан кору қабілеті, оны жөндеу; в, 3 — алыстан көру қабілсті, оны жоңдеу; г, 2 — астигматнзм, оиы жондеу, 1 - бейне анық; 2 ~ бейне бүлыңғыр; 3 — бейнені жендетін көзілдіріктің пішіні.
Алғашқы рет жақыннан және алыстан көру қабілеттерінің қалыптасуы туралы гигиенист ғалым Ф. Ф. Эрисман “Влияние школы на происхождение близорукости” деген еңбегінде көру гигиенасын дұрыс сақтамаута байланысты мектептегі оқушылардың жылдан жылға жақыннан көру дәрежесі артатындығын жазған болатын. Кейіниен бұл мәліметгер толық зерттеліп көру кемшіліктерін болдырмау шаралары анықталды. Осыған байланысты өрбір адам, ата-ана, мұғалімдер мен тәрбиешілер жөне оқушылар кору гигиенасын біліп, оны сақтауы қажет. Текганажақыннан көретін бала затгы козін сығырайтып қарайды немесе көзіне өте жақын ұстайды, еңкейіп кітап оқиды, теледидарға жақын отыруға тырысады, қылилық пайда болады. Коздің созылуына мешел, өкпенін құрт ауруы, ревматизм т. б. аурулар себеп болуы да мүмкін. Сол сияқты, жұмыс орнының жарығы нашар болғанда, оқып отырған қағаз орнықсыз, әріптер
127
тым ұсақ болғанда, дүрыс отырмағандықтан, коз бен жазуы бар қағаздың арасы тым жақын болғанда т. с. с. себептерден пайда болады. Көпшілік зерттеушілердің мөліметіне қарағанда жақыннан көретін балалардың көру гигиенасын сақтауын қадағалап отырған жен. Бұл жағдайда міндетті түрде козілдірік киіп жүру керек. Әсіресе кішкентай балалардың козінде кору кемшіліктері тез дамиды.
Астигматизм көз алмасының жазықтарына соулелер бірдей тарамағандықтан балаларда пайда болатын көру кемшілігі. Ол қасаң қабықтың беті біртегіс дөңес болмаған жағдайда байқалады. Мұны жондеу үшін тік немесе көлденең меридиана бойынша жонделген цилиндр әйнекті пайдаланады. Себебі бүл кемшілікте аталған меридиананың бірі жарық сәулелерін күштірек сындырады.
Коздің қүрылымдарының қызметіне байланысты рефлекстер де жасына сай әртүрлі: қас қағу рефлексі мезгілінен бұрын туған (шала туған) балаларда 2 аптаға дейін болмайды, ал мерзімінде туған балаларда бірінші күннен-ақ байқалады, бірақ өте баяу болады. Жаңа туған сәбилердің екі көзінің қас қағу рефлексі бірдей емес: бір козінде болып, екінші көзінде болмауы да мүмкін. Қас қағу қимылы 1 айлығында реттеле бастайды. 2 айлығында ол коздің қимылымен үласып, екеуінің арасында үйлесімділік туады.
Көздің ашылып-жүмылуы, жыпылықтауы сыртқы тітіркендіргіштің өсеріне сай болады. Мысалы, жарқ еткен жарық кірпік қағу рефлексін тудырады, бұл рефлекстің жасырын уақьггы 200-300 мсек. Егер жарық күшті болса, кірпік рефлексіне қоса, басты бүру - мойын рефлексі туады.
Көздің қарашық рефлекстері жаңа туған нәрестеде болғанымен, қарашық қимылы өте баяу және екі козінде бірдей емес, бүл ортаңғы мидың торт төмпешігінің алдьгңғы екеуінің толық жетілмеуінен болады. 1 айлық балада қарашықтың қозғалыс мөлшері 0,9 мм, 5 айлығында 1,1 мм, 1 жасында 1,4 мм, 2,5 — 6 жасында 1,5 мм, І2жасында 1,9 мм. Қарашық рефлексі кенетген болған қатты дыбыстың немесе қорқыныштьгң осерінен де байқалады.
128
4. Көру гигиенасы.
Балаларда ең жиі кездесетін көру кемшілігі жақыннан көру қабілеті. В. Ф. Уткин (1971) мен Э. С. Австисовтың (1975) зерттеулеріне қарағанда мектсп жасына дейінгі бала-лардың 1-2%, 7-10 жаста 4,5%, 11-14 жаста 10,5%, 15-18 жаста 21,5%, 19-25 жаста 28,7%-ңца жақыннан керу қабілегі байқалады. А. А. Сычевтың (1980) зерттеуі бойынша көзге күш көбірек түсетін мектепгерде, айталық матсматика, шет тілі мамандықтарына коп көңіл бөлетін мектептерде бұл көз кемшілігі оқушылардьщ 25%-нда байқалады. Әсіресе балаларды кору гигиенасымен, партада дұрыс отыру ережелерімен таныстырмаған жағдайда бұл кемшілік көбейіи кетеді. Осыған байланысты мүғалімдер өздері де, олардын оқушылары да көру гигиенасын жақсы біліп. бұл кемшіліктің алдын алғапы жон. Кору гигиенасының талаптары:
Кітапты оқығапда, қағазды жазғанда баланың көзі мен қағаз аралығы 35-40 см болуы тиіс. Ең тиімдісі 37 см; Баланың жүмыс орнынъпі жарығы д үрыс қосылуға тиіс. Ең тиімді жарық молшері 150-300 люкс шамасыпда. Жарық баланың сол жағынан немесе үстіиен жопе алдына қарай сол жақтан орналасуы қажет. Жарық сәулелерінің әсері баланың көзіне тура түспеуі керек. Жарық көздерінін сыртында жарық соулелерін шашатын соуле сейілдіргіштері, айталық, плафон, абажур, пластинка болуы тиіс.
- Үстелде, партада бала дұрыс отыруы ксрек.
Жүріп келе жатқап көлікте кітап окуға болмайды.
- Теледидар көрсетулерін қарағаида ең кемінде 2,5-3 м қашықта отырған жон (теледидардың экраны 62 см болағанда).
Баланың жасына лайық жазу, оқу еңбектерінің, теледидарды қарау ұзақтығын, осіресе козге күш түсіретін еңбектің түрлерін, олардың үзақтығын мүкият қадағалаған жөн.
Баланың жасына лайық кітап оқу үзақтығын сақтау:
9—4«1
129
6-1 жаста - 10 минөт,
7-10 жаста — 15 минет,
10-12 жаста -20 минөт,
12-15 жаста— 25 минөт,
/5-18 жаста — 30 минөт, яғни осы көрсетілген уақытган соң аз да болса, көзді демалдырып отыру қажет немесе коз талмайтын жүмыспен айналысқан жөн.
Көздің тазалығын сақтау керек: көзді таза қол орамалмен сү^у, ор адамның ез бет орамалының болуы, шаң-тозаңнан сақтау т.б.;
- Коз еттерін жаттыктыру, жалпы организмді шынықтыру, жұқпалы аурулардан сактау, оларды асқындырмай мезгілінде емдеу, дұрыс тамақтану т.б.гигиеналық талаптарды сақтау арқылы көздің откірлігін сақтап, жүмыс қабілетгн үзартып, организмді шаршатпауға тырысу керек.
Өз і ңд і ө з і ц т е к с е р
I. Талдағыштарға қандай мүшелер жатады және талдағыштардың бөлімдері мен ортақ қасиетгері қандай?
2. Көздің жаллы құрылысы мен маңызы.
3. Көздің торлы қабығы және ондағы таяқшалар мен сауытша клегкалардың қызметі, фотохимиялық реакция.
4. Түрлі түстІ бояуды кору қағидасы.
5. Көру талдағышының жас ерекшеліктері қаңдай?
6. Көз өткірлігі дегеніміз не? Ол қалай анықталады? Адамның жасына байланысты ол қалай өзгереді?
7. Коздің айқын керу нүктесі деген не?
8. Тек алыстан немесе тек жақыннан көруІ қабілетгері, астигматизм.
9. Көру гигиенасының талаптары.
130
VI — т а р а у
Дыбыс талдағышы
1. Дыбыс талдағышының қүрылысы мен қызметі
Дыбыс таддағышының қүрылысы. Дыбыс талдағышының шеткі бөліміне - ішкі қүлақта орналасқан К о р т и м ү-ш е с і, өткізгіш бөліміне - д ы б ы с н е р в і, қыртыс бөліміне самайтұсындаорналасқан дыбыс естуор-т а л ы ғ ы жатады. Дыбыс талдағышының ең шеткі бөлімі -құлақ үшке бө. інеді: сыртқы, ортаңғы жөне ішкі құлақ болып.
Дыбыс нервтері сопақша мида бір-бірімен түйісіп, бағытын ауыстырады: оң жақ құлақтан келген дыбыс жүикесі сол жақ самайға, ал сол жақ кұлақтан келген нерв қозуды оң жақ самайға өткізеді. Дыбыс талдағыигының қыртыс бөлімі ми қыртысының самай түсында жатқан сенсорлық (41 аймақ) жоне ассоциативтік (22,42 аймақтар) зоналардан тұрады. Сенсорлық зона бұзылғанда толық керең, ал ассоциативтік зонаның 22-аймағы бұзылғанда музыкалық керең, 42-аймақ бұзылғанда сөз керевдігі пайда болады.
Құлақ күрделі құрылысты мүше (20-сурет). С ы р т-қ ы қ ұ л а қ қүлақ қалқаны мен сыртқы қүлақ түтігінен тұрады.' Құлақ қалқаны дыбыс толқындарың жинап, сыртқы дыбыс түтігі арқылы дабыл жарғағына жібереді. Дыбыс толқындары екі қүлаққа әртүрлі мерзімде жетуіне байланысты құлақ қалқандары дыбыстың бағытын, шыққан орынын анықтаиды.
Дабыл жа, рғағы сыртқы құлақты ортаңғы құлақган бөліп тұрады. Ол ішіне қарай ойыңқы құрылыс. Оның калыңдығы ересек адамда 0,1 мм, кеңістікте 45 градусқа келбеу орналасқан.
Ортаңғы қүлақ самай сүйегінің қуысында орналасқан дабнл қуысынан түрады. Сол қуыста 3 дыбыс сүйектері бар: балғаша, тосше, үзеңгіше. Ортаңғы құлақтың куысын
131
мүрын-жұтқыншақ қуысымен байланыстыратын Эвстахи түтігі бар. Бул түтік ауыз-мұрын қуысынан келген ауаны ортаңғы құлақ қуысына өткізіп, дабыл жаргағының екі жағындағы ауаның қисымын теңестіріп тұрады. Балғашаның сабы дабыл жарғағымен ұштасқан. Балғаша төсшемен, ол үзеңгімен буьшдасқан. Үзеңгішенің тзбаны ішкі құлақтың сопақша тесігін жауып тұрады. Сопақша тесіктің беті жұқа жарғақпен жабылған.
Дабыл жарғағының ауданы 70 мм2, ал үзеңгішенің ауданы 3,2 мм2, яғни 22 есе кем, сондықтан табиғи физикалық зан бойынша дабыл жарғағьшан үзеңгішсге откенше тербеліс амплитудасының 2,5 есе темендеуі арқылы сопақша тесікке қысымды сонша есе кушейтеді. Осыған байланысты ортаңғы құлақтан өткенше тербеліс 50-60 есе күшейеді.
I ш к і қүлақта екі талдағыштыц шеткі болімдері орналасқан: біріншісі, вестибулярлық аппарат бір-біріне перпсндикуляр орналасқан жаргылай айналмалы 3 каналдар мен олардың табалдырығынан тұрады; екіншісі, ұлу сүйсгі — есту мүшесі.
18-сурет. Қүлақтың жалпы қүрылысы.
1 - қүлақ қалқаны, 2.7 — самай сүйектері. 3 - Ьалтаыа, 4 - төсше, 5 - үзсигіше. 6 - жартылай айпалмалы каналдзр, 8 - дыбыс нерві, 9 - үлу мен корти мүшесі, 10 - евстахл
түтігі, 11 - ішкі қүлақ кеністігі, 12 - дабыл
жарғағы. 13 - сыржы құлақ түтікшссі
132
Үлу сүйегі тәрізді күрылым екі жарым есе айналым жасайтын спиральды сүйек түтігі. Оның ішінде екі жарғақ бар: вестибулярлык және иегізгі. Бүл жарғақтар үлу сүйегінің каналын үшке боледі: жоғарғы, ортанғы жонс төменгі. Жоғарғы және томенгі куыстар псрилимфа сұйықтығына толы болып, үлу сүйегіпің үстіңгі жаі ында кішкентай тесік арқылы бір-бірімен жалғасады. Сол тесік арқылы перилимфа араласып түрады. Үзеңгіше сопақша тесіктіі жарғағын итсргеңце жоғарғы қуыстағы перилимфа теменгі қуысқа қүйылып, ішкі қүлақтын донғелектесігіиің мембрапасы ортаңғы қүлақка қараи ыгысады.
Вестибулярлық жоне негізті мембраналардың арасында оріаңғы немесе жаріақты канал болады. Оның ішкі куысы тұйық. Іші.эндолимфа сүйығына толы. Құрамы жағынан эндолимфаның перилимфадан айырмашылығы бар: эпдолимфадағы калий ионы перилимфадағыдан 30 есе артық, ал натрий ионы 20 есс кем.
Негізгі мембрана бір-біріне көлденең орналасқан, әлсіз байланысқан 24 мың дәнскер талшықтардан түрады. Үлу сүйегінін түп жағындағы талшықтар қысқа, ұзындығы 0,4 мм, ал жоғарғы жағында ұзындау - 0,5 мм бояады. Негізгі мембранада корти мүшесі орналасқан. Ол - дыбыс қабылдаупіы негізгі мүше.
Корти мүшесі түкгі клсткалардан тұрады. Әрбір түкті клетканың жоғарғы жағында үзындығы 4 микрон 60-70 түктері болады. Негізгі мембрана шайқалғанда оның түкгері жабық мембранаға тиіп, тітіркенеді. Рецепторлық клеткалармеп жалғасқан дыбыс нерві арқылы қозу қыртыс бөліміндегі дыбыс орталығына барады.
2. Дыбысты кабылдаудың жас ерекшелігі жәме гигиенасы
Дыбысты кабылдау. Дыбыс толқындары дабыл жаргағы мен дыбыс сүйектерінен отіп, сопакша тесіктің жарғағы арқылы п рилимфа сүйығын шайқайды. Перилимфаиың шаиқалу жиілігіне байланысты непзгі мембрананың белгілі бір донекер талшықтары козғалады. Жоғары дыбыстың әсерІнен ұлу сүйегіпің түбіыде орналасқан дөнекер
133
талшықтар, ал төмен дыбыстың осерінен ұлу сүйегінің жоғарьг жағындагы фиброздық талшықтар қозғалады. Дыбыс неғұрлым күшті болса, перилимфаның және фиброзды талшықтардың козғалысының амплитудасы соғүрлым биік болады, яғни жабын мембранаға тиген талшықтар көбірек иіледі. Дыбыс тембрі негізгі дыбысқа косылатын косъшша дыбыстардың осерінен қозғалатың фиброз талшықтарының мөлшеріне баиланысты. Сонымен, корти мүшесі дыбыс жиілігін, оның күшін жөне тембрін сезеді.
Ересек адамның құлағы 16 герцтен 20 мың герцке дейінгі дыбыс ырғақтарын қабылдайды, әсіресе 1000 герцтең — 3000 герц жиілігіңдегі дыбысты жақсы қабылдайды.
Қалыпты жағдайда ересек адам 5 м қашықтан сыбырлаған дауысты естісе, есту қабілетг қаңағаттанарлық депесептеледі. Естуқабілетін аудиометр деп аталатын аспаппен анықтайды.
Дыбыс талдағышының жас ерекшелігі. Жана туғаң сәбидің сыртқы құлақ түтігі тар, оньщ терісінде түктер коп болады. 1 жасқа деиін құлақ тутігі өсіп, ұзарып, кеңейеді. Дабыл жарғағы жаңа туган нәрестеде ересек адамға қарағанда анағұрлым көлбеу орналасқан (ересек кісіде 45 градус, балада 15 ғрадус). Жарғақтың екі жағындағы эпидермисі қальгң болғандықтан қозғалысы нашар. Собидің ортаңғы құлағы сүйыққа толы болады да, біртіндеп барып ауаға толады. 1 жастағы балада Евстахи тұтігі қысқа, кең, түзу болады. Ішкі қүлақ I жылдың ішінде ересек адамның қулағымен теңеседі.
2-3 жаста сыртқы құлақ тутігі сәл иіледі де, 4-6 жаста ересек адамның түтігіңдей болады. Дабыл жарғағы 2-3 жаста-ақ ересек адамньщ жарғағына жақындаиды, бірақ орналасуы 30-35 градус болып, тек 4-6 жаста 45 градусқа теңеледі. Ортаңғы қүлақтың келемі 2-3 жаста ересек адамның құлағынан кішірек келеді. Ол 4-6 жаста ересек кісінің ортаңғы құлағының көлеміне жетеді. Евстахи түтігі 2-3 жаста үзарып 6 жастан асқанда ғана ересек адамдай болады. Ііпкіқұлақ 2-3 жастың арасында-ақ ересек адамның құлағымен теңеседі.
134
Жаңа туған себидің дыбыс нерві әлі миелинденіп болмаған, торт томпешіктің жөне басқа аймақтарыны нейрондары дифференцияланбаған. 1 жаста дыбыс нерві жылдам дамып жетіледі де, 4-6 жаста ересек кісінің дыбыс нервімен бірдей болады. Есту талдағышының қыртыс белімінің сенсорлық (сезгіш) зонасы алдымен дамып, ассоциативтік зонасы кейінірек жетіледі. 1 жастан аса 41-ші сезгіш іймақ, 6 жаста 42-ші ассоциативтік, 7 жаста 22-ші ассоциативтік аймақтар жетіледі.
Баланың дыбыс есту қабілеті алғашқы жылдың ішінде тез жетіліп, қарапайым дыбыстарды есту қабілеті болады. Тіпті 1 жастан аса мүзыкалық қарапайым әуенді аздап ажырата алады. Дегенмен ми қыртысындағы дыбыс орталығы алғашқы жылы нашар жетіледі. 4 жастан аса 41-ші сенсорлық аймақтың дамуы, ал 6 жаста 42-ші ассоциативтік аймақтың дамуы, 7 жаста 22-ші аймақтың дамуы аяқталады. 6 жастан аса дыбыс орталығы ересек адамның дыбыс орталығындай болып, талдау жөне талқылау қабілеттері жоғарылайды. 6 жаста дыбыс есту шегі 22000 герц болады, яғни ересек адамнан анағұрлым жоғары. 7-13 жаста баланъщ дыбыс тадцағышының барлық бөлімдері ересек кісінің дыбыс талдағышындай, бірақ есту қабілеті анағұрлым жоғары болады. Ми қыргысының талдау және талқылау қасиеттері одан әрі дами түседі.
Есту гигиеиасы. Есту галдағышының қызметіне қажетті тиімді жағдайларды есту гигиенасы зерттейді. Адам организміне өсер етуші шудың ықпалын азайтып, есту қабілетін ұзақ мерзім жоғары дәрежеде сақтап қалу үшін бала кезден бастап есту гигиенасының талап арын дұрыс орындап отыру керек. Аиқай шу есту талдағышына 2 түрлі өсер етеді: құлақтың дыбыс өткізуші мүшелерінің қызметін бұзады жоне орталық жүйке жүйесіндегі есту орталықтарының қызметін нашарлатады. Қатты айқай, айталық 90 ецибел шамасындағы, есту қабілетіне ғана осер етіп қоймай, ас қорыту, жүрек-қан-тамыр іар жүиелсрінің ішкі секрециялық бездердің қызметін бұзады, жалпы жүйке жүйесін 'оздырады. 4-5 жыл бойы 120 децибел шуда еңбек еткен адамның жүйке жүйесіңде кемшіліктер пайда болады:
135
үйқысы бұзылады, басы ауырады, ішкі секреция бездерінің қызметі нашарлап, зат алмасуы өлсірейді, тез қозғыш, ашуланшақ болады, қанның қысымы артады, есту қабілеті төмсндеп, мамавдығына байлапысты керендік пайда болады. Мысалы, тракторшының басы ауырып, дыбыс нервтерінің қабынуы паида болады. Тіпті 6 сағат боиы 90 децибелдік шуда болғанның озінде есту қабілеті шұғыл томевдейді (90 децибелдік шу — колік ағыльш жатқан көшенің шуына барабар).
Мектепке дейінті балалар мекемедерівдегі амқай-шудың мөлшері - 40-100 децибел, ал мсктеп болмелеріндегі айқай-шу одан артығырақ болады. Ер баиалардың шеберханасывдағы шудың шамасы 60-110 децибел, сынып бөлмесінде - 40-90 децибел. 40 децибел шамасындағы шу балаларға зақым келтірмейді. 50 децибелден асқанда балалардың еңбек қабілсті төмеидейді. Әсіресе 60 децибелдегі шу оқушылардың зеиінін томендетіл, еңбек қабілетін нашарлатады. Осыған байланысты баланың еңбек шеберханасынла шулы жүмыспен көп шұғылданбағаны жен.
Есту кемшіліктерінің алдыи алу үшін дыбыс гигиенасының талаптарын орыңдау қажет. Әсіресе мектепте гигиеналық талаптарды сақтаудың маңызы зор. Мектептегі шуды азайту үшін оның ауласының көше жак бетіндегі жерді қорғаныс аймағына айналдырып, оған 5 қатар ағаштар мен бүталар отырғызады. Жапырақты биік ағаштар мсн бұталар сыныпқа кошеден келетін шудың молшерін 1,5-2 есе азайтады. Қауіпсіздік аймағының ені 6 метрден, мектеп үйінің көлік жолынан қашықтығы 25 метрден кем болмауы тиіс. Гигиеналық талапқа сай сынып кабинеттсрінін есігі тығыз жабылса, бөлмеге кіретін шудың молшері 5-7 дсцибелге азаяды.
Есту қабілеті төмең оқушыларды алдыңғы катардағы парталарға отырғызған жоп. Мектеп үйінің шулы бөлмелерін айталық спорт залы, шеберханалар негізгі оқу бөлмелерінен бөлск өрі алыс орналастырылады. Олардың қабырғасын қалың, есігін шу ніығармаить ндаи етіп орнату керек. Бзлалар жұмыс істеп жатқаң шеберханаларда, шулы
136
жертерде әр 30-50 минөт сайын 10-15 минөтке еозылатын үзіліс жасау керек.
6-7 жаста мекгепке барар алдында емханаларда баланың есту кабілетін тексереді, балалар бакшасына баратын балаларды мектеп алдындағы тексеру кезінде балалар бакшасының комиссиясы тексереді. Содан кейін 4~5-піі, 7-ші, 8-ші, 9-шы сыныптарда баланың дыбыс есту кабілетін бала дәрігері анықтаи отрығаны жон.
Баланын есту қабілетін сактауда мұғалімнің сойлеу ерекшеліктерінің осері күшті. Сондықтан мұғалім, әсіресе бастауыш сыныптарда асыкпай, ақырын, мәнерлеп сейлегені дұрыс. Мұғалімнің әр созі анық болуы керек. Бастауъпп сьпіыптарда мұғалімнің созі көрнекі құралдарды пайдалану арқылы окушылардыц есту қабілетін жеңілдетеді. ¥зақ уақыт ақырыи, біркелкі дауыспен сөйлегенде баланың есту ортадығы тез шаріиап, қызмет қабілеті томендейлі, қорғаныс тежелуі пайда болады.
Бастауыш сыныптағы окушылардып есту қабілетіие үзақуақытқагтыдауысты теледидар, музыка аслаптарының дыбыстары күшті осер етеді. Кішкснтай балаларға құлаққа киіп тыңдайтын аспапты пайдалапуға болмайды.
Дыбыс есту қабілеті жарықтың өсерінен күшейеді, сопдықтан музыкалык оуендердіц дыбыстарын күшсйте түсу үшін, оны жақсы қабылдау үшіп ойын-сауық орындарында, концерт залдарында түсті жарықты кеңінен қолданады. Мүнымен қатар қатты дауыстағы музыка адамның жүйке жұйесіне, әсіресе коңіл күйінің қалпына күшті әсер етеді. Сондықтан музыка аспаптарының дыбысын тым катты қойып, ұзақ тыңдауға болмайды. Музыканы қатты коиып тындаумен оуестенғен жастардың ппінде, әсіресе 1-15 жастағы кереңдер саны кобеюде. Қатты дауысты музыканы тыңдау молшері 7-10 жаста — жарты сағаттай, 11-16жаста 1-1,5 сағат, 17-20 жаста 1,5-2 сағаттан аспауы таіс. Музыка аслаптарының катты дауыстары кейбір мамандықтар ұшін аса зиянды. Аиталық, көлік жургізушілер ұйықтап қалмас үшін музыка оинатады, бірақ онын шуы 40-60 децибелден аспауы тиіс. Егер жүргізуші музыка шуын 90 децибелден асырып (бүл - жастарда жиі
137
баиқалатын жағдай), 1 -2 сағат тыңдаса, онда шаршау белгісі пайда бола бастайды және, ең қауіптісі, жол оқиғаларыка деген жауап реакциясы нашартайды да, жол апаттарьтна себеп болады. Сонымен қатар, көліктегі музыка дыбысы қала кошелеріндегі жалпы шудың мелшерін күшейтеді.
3. Вестибулярльгқ немесе дененін кеңістіктегі орнын анықтантын және тепе-тевдік сақтайтын талдағыштыд жас ерекшелігі
Вестибулярлық талдағыш. Адам кеңістіктегі өзінің орнык көз арқылы анықтайды. Бірақ шындығына келгенде бұл жұмыста коздің қызметі аз. Адамның кеңістіктегі орнын арнайы құрылым — вестибулярлык талдағыш анықтайды. Сондықтан көзі кормей қалған адам үйреніп алғаннан кейін кеңістіктегі ез орнын анықтап, дене тепе-теңдігіи сақтайды.
Вестибулярлық талдағыштың шеткі, яғни с е з г і ді бөліміне ішкі құлақтағы жартылай айналмалы 3 каналдар мен солардың табалдырығывдағы о т о л и т жатады. Жартылай айнадмалы каналдардың табалдырығының іші эядолимфа сұйығына толы. Бұл сұйықта отолит немесе статолит деп аталатын кальцийдің фосфор қышқылды тұздарынан тұратын құрылым бар. Табалдырықты лабиринт деп те атайды. Лабиринтгің бір-біріне перпендикуляр орналасқан 3 жарты ай тәрізді каналдарының бір ұштары кеңейіп ампулаға айналған. Олардың ішінде орақ іспетті сүйекті қүрылым бар. Бүл құрылымға жарғакты лабиринт жалғасады. Онда екі үштарыңда 10-15 шақты ұзын түктері бар ссзгіш және тірек клеткалары болады. Тірек клеткалары бір-біріне киіз тәрізді жабысқан талшықтарды түзеді. Бұл талшықтарға түкті клеткаларға жалғасқан отолит сүйекшелері байланысады.
Орақшаның түкті клеткалары мен отолит қапшықтары ішкі күлактыңтүкпірінде орналаскан вестибулярлық Скарп түй німен байпанысқан биполярпьг нейрондардың талшықтарымен жалғасады. Бұл нейрондардың аксовдары вестибулярлық нейровды құрап ұлу нервімен бгрге дыбыс нервіне айналады. Дыбыс нерві ішкІ құлақтан шьгғып,
138
сопақіпа миға барады. Сопақша мвда вестибулярлық нерв қайтадан ұлу және вестибулярлык нервтерге бөлінеді. Сопақша мида вестибулярлық нерв жоғарғы және томенгі талшықтарға жіктеледі. Бұл тадшьгқтар сопақша мидағы вестибулярлық ядроларда аяқталады. Вестибулярлық ядролар талшықтар арқылы мишықпен, сопақша ми мен ортаңғы мидың вегетатаивтік орталықтарымен, ортаңғы мидан шығатын III жоне ІУ қозғаушы нервтермен, жұлын және ми шарларының самай бөлігімен байланысады.
Дененің кеңістіктегі орнын анықтау бастың қимылына байланысты. Бас қозғалғанда эндолимфа сұйығы жылжиды. Онда қалқыған отолиттер қозғалады да, жартылай айналмалы каналдардың сезгіш түкті клеткаларыи тітір-кендіреді. Сондықтан ортадыққа тебетін жүйке импульстері пайда болып, вестибулярлық нерв арқылы сопақша миға, сосын мишық пен ортаңғы жэне аралық миға барады. Содан кейін ғана ми қыртысының самай болігіндегі вестибулярлық орталыққа жетеді. Жартылай айнадмалы канаадар қимылдың басында және соңында тітіркенеді, яғни олар негізінен қимылдың қозғалысын үйлестіреді. Бас қозғадғанда пайда болған жүйке импульстері рефлекторлы түрде бұрылыс жағыңдағы мойын еттерін ширықтырады. Отолитгердің қысымы рефлекгорлы түрде мойынның, аяқ-қолдың, тұлғаның бүгу еттерінің тонусын күшейтеді, жазылдырғыш еттердің тонусьгн, керісінше, босатады. Отолит капшықтарының ішіндегі отолиттері дененің еңкеюін, оңға және солға бұрылуын, шалқаюын реттейді. Олар тітірқенген жақтағы еттердің тонусын күшейтіп, кері жағының еттерінің тонусын томендетеді.
Сондықтан қаңқа еттерінің ширығьш, босауъш вестибулярл ық аппараттан ортадықка тепкіш жүйке арқылы келіп тұратын импульстер ретгейді.
Вестибулярлық аппарат өте сезімтал болған жағдайда ұзақ қозғалыс кезінде, өсіресе шайқалмалы қозғадыста (мысалы, үшақпен ұшқанда, кемеде жүзгенде, журіп келе жатқан машинада отырғаңда) “теңіз ауруыиың” белгілері пайда болады: бас ауырып, жүрек қобалжиды, пульс жиіленеді, қан тамырлары озгереді, қанның қысымы
139
артады, тер шығады, ішек-қарынның қозғалысы үдеп, адам күсады, яғни түрлі вегетативтік рефлекстер туады. Вестибулярлық аппаратқа өте күшті және ұзақ жүкгемелер - “теңіз ауруы”, ғарыштық дағдарыс т. б. - әсер еткен кездс қозғалыс үйлесімділігі томендейді. Арнаиы жаттығулар арқылы тепе-теңдік рефлекстерінің түрақтылығын ңығайтуға болады. Ғарышкерлерді дайындауда мұнлай жаттығулардың маңызы зор. Жаттығуды алдымен аз ціапшаңдыктан бастайды, содан соң жыддаівдықты үдетеді. ӘуелІ колденең тербеліс багытында, кеиіннен жоғары-томен тербеліс бағытында жаттық ырылады. Бастапқы кезде бас айналып, лоқсу, қүсу т. б. жағымсыз сезімдер пайда болады, бірақ бірнеше жаттығудан кейін организм бейімделіл, вестибулярлық аппараттың сезімталдыгы төмендеп, болашақ ғарышкер тербеліске үйренеді. Ғарыштық салмақсыздық отолиттік қабылдағыштың қасиетін озгертеді. Опың қызметі алғаіпқы 2-3 тәулікте тым төмендеп кетеді де, содан кейін жоғарылай бастайды. Бесінші тәулікте қабылдағыштъ ң қызметі бұрынғы, яғни жердегі қалпқа сойкестенеді.
Дененің кеңістіктегі орынын анықтау мен тепе-теңдік сақтауда, қимылды үйлестіруде бұлшық еттерден, буындар мен сіңірлерден, япін олардың проприорецепторларынан үнемі ксліп түратын кері байланыс импульстеріңің маңызы оте зор. Бұған терінің тактильді рецепторларьшан келіп түратын импульстері де қатысады.
Адамның проприорецепторлары құрылысының күрделілігі жағынан тортіңші орың алады. Қаңқа еттерінің жүйкелерінде проприорецепторлық импульсгерді өткізетін талшықтар барлық орталыкка тепкіш талшықтардың 30-50 %. Бұл рецепторлар жатгықтыруға көнбейді, олардың бейімделу касиеті де жоқ. Сондықтан етгер мен буыидардың сәл озгерістері оларда қозуды тудырады, яғни проприорецептролар оркашап да қозуға дайып түрады. Бұл қасиеттерғе байланысты адамның позасы сақталып, жердің тартылыс күшіне қарсы тұру мүмкіңцігі қамтамасыз етіледі. Бұған қоса, проприорецепторлардың тітіркенуі арқылы бұлшық еттердіц жиырылуының тонусы мен
140
дененің ксңістікте қозғзлуының рефлекторлы түрде өзін-озі реттеуі іске асады. Проприорецепторлардың тітіркенуі рефлекторлы түрде вегетативтік қызметтердІ тудыралы. Бұл фупкциялар қимылдың түріне, маңызына, сипатына байланысты.
Проприорецепторларға қоса теріден, оның тактильді рецепторларынан импульстер келіп түрады. Олардың бір бірі-менбайланысын кинесіезия депатаііды. Кинестезия қимылдың үйлесімділігін реттейді, кеңістікті бағдарпап, кору сезімдерімен қоса, затгын, кашықтыгын аңғартады.
Проприорецспгорлардын тітіркенуі жоғары жүйке өрекетіне әсср етеді: шартты қимыл рефлекстерінің жасырын уакыты өзгереді. Мысалы, денепің бір қалыптан екінші қалыпкд ауысуы, айталык, отырған адам тұрған кезде, қолдың шартты қимыл рефлексінІң уақытыи азайтады, ал оз сркімсн тынысты тоқтату аркылы қимыл рефлексінің уақытын қысқартуга болады, Сопымен, деңенің ксңістікте орын алуы мен қозғалуында вестибулярлық аппаратқа қоса проприорецепторлар мен тактильді рецспторлар маңызды орьш алады.
Вестибулярлык талдағыштың қызметіпіп жас ерекшеліктері. Адамның вестибулярлық аппараты туғапнан бастап қызмст атқарады. Жаңа туған нәрестенің жаріылап айналмалы каналдары, осіресе бүйір жақ шетіңдегі каналы жақсы қалыптасқан. Ол тікжәне еркін орналаскан жоғарғы каналмен үлкен бұрыш жасайды. Ересек адамда бүл капал тік күйінде қалғанымен, сол қиғаштау ориаласады. Опыц артқы жағына таман орналасқан лирамиданъщ бетіңдс терең шұңқыр корініп тұрады. Ол арқылы қан іамырлары отеді. 3-5 жастан кейін ол үзын озекше пішінді боладьг, 8-10 жаста тар жылгашата айналады. Жапа туған собидщ ұлу тәрізді сүйекшесінің кұмбезі жалпақтау жанс жоғарырақ орпаласқан. Оның жалпы квлемі баианың жасы ұлғая ксле кішірейіп, 3-5 жаста ересск адамдікіндей болады.
Жаңа туған собидік отолит сүйекшедсрі мен отолит жіпшелері нәзік шеміршектсн түрады. 1 мен 3 жастың арасында олардыц тығыздығы томен болады да, 5-7 жаста тығыздығы артады.
14)
Жаңа туған норесте тербелісті жақсы сезеді, тіпті I айдан кейін тербелістің бағытын да сезе алады, Тербеліс сезімталдығы өте жоғары болады. Бір жасқа дейінгі норестелерді орнынан қозғағапда, жастығын жөндегенде, оны оқыс котеріп және түсіргенде ол екі қолын екі жаққа созып, саусақтарып ербеңдетіп, тынысын ішіне тар ады.
Бесікке жатқызу, тербету сияқты орекеттерге байданысты “бесік” шартты рефлекстері 12-16 күнде-ақ пайда болады. Бұл рефлекстері осы әрекеттерге дайъшдық кезінде қолдарын екі жаққа созуы мен саусақтарын ербеңдету қимылдары, содан соң қолы мен саусақтарын бүрынғы қалпына келтіруі, тынысын ішіне тартуы арқылы баиқалады. Тепе-тендік рефлекстері баланы аспа бесікке салып, жоғары- томен тербеткенде жақсы баиқалады. Бұл рефлскс 2-3 айлығында айқындалады.
Балапың вестибу ярлық рефлскстері 6-7 жаста жылдам пайда болады. Олардың рефлексіпіп пайда болуына әсер ету ұзақтығы жасына байланысты: 6-7 жаста 7,3 м/сек, 10-15 жаста 11 м/сек, 15-20 жаста 16 м/сек.
Баланың жасы өсе келе, вестибулярлық аппараттың сезімталдығы төмендейді. Оған қоса, жаттықтыру арқылы оның сезгіштігін азаитуға болады.
Кеңістікте қозғалудың үйлесуі негізінен балалық шақта қалыптасады. Оның қалыптасуы көптеген мүшелер жүиелерінің дамуына байланысты, сондықтан кеңістіктегі орынын анықтау және тепе-теңдігін сақтау кабілеггері баланың омірден алған төжірибесіне, шаргты рефлекстерінің пайда болуына, жүйке жүйесіпің дамуына байланысты.
142
VII — т а р а у
Тері, дәм және иіс сезімдері
1. Тері сезімдері
Тері сезімдері туралы жалпы түсііііктеме. Дене сезімі бірнеше сезімнің жиынтығы, оның ішкі жөне сыртқы мүшелері қабылдаған мәліметтер өртүрлі сезім тудырады, бірақ дененің қалыпты жағдайын немесе оның өзгерісін білдіретін тікелей мәліметтер әуелі терідегі рецепторлар арқылы қабылданады. Бүлар сыртқы ортаның дснегс тікелей әсерін білдіреді. Тері рецепторларының жалпы аумағы өте үлкен: 1,5-2 м2. Мұнда жанасу, қысым, ыстык-суықты сезу және ауырсыну рецепторлары бар. Олар терінің өртүрлі қабатында және әр жерінде орналасқан. Көбі саусақтың үшында, алақанда, табаңда, ерінде, бетте, қол-аяқтарда, жыныс мүшелеріпің терісінде болады.
Қүрамы жағынан рецепторлар әртүрлі: үлкенді-қішілі, жалпақ, сауытша тәрізді, жіпше, түкті болып келеді. Негізгі түрлері - ұсақ жіңішке жүйке талшықтарының жалаңқай үшы. Бүл нерв үштары тері түктерінің осерімен жанасуы сәтінде қозады да, моліметті қабылдап, орталық жүике жүйесіне жіберіп түрады.
Терірецепторларының сан мөлшері де ортүрлі: жанасу рецепторлары 500000, жылуды сезу рецепторлары 30000, суықты сезу — 250 000 шамасында, ауырсыну (ауруду сезу) бәрінен де коп жоне денепің барлық жерінде болатын әртүрлі рецепторларда тітіркендіргіштш күшті әсерінен ауырсыну сезімі туа береді.
Тері рецеггторларыньщ тітіркену сәтінде қабылдағыш потенциалы өрекет потенциалына кәшіп, қозуды тудырады. Қозу толқыны жүйке тамырларЫ арқылы орталық жүике жүиесіне серпініс ретінде жеткізіледі.
Тері рецепторларынан қозу толқыны жұлын таламус жолына шығады. Жоғары орлеу жолы жіңішке Голь мен сыпа тәрізді Бурдах будаларымен сопақша миға барады.
143
Мүндағы нейрондардың аксоидары таламусгағы ішкі ілмектіц құрамына өтіп, олива тұсында қиылысады да, таламустыц арнамалы түйініне отеді. Ілмектік жолдар миелии кабықшасымен көмкерілген жуан жоне тсз откізгіш жүйке галшықтары арқылы тарайды. Терініңжанасу, қысым сезу рецспторларынан және буын қимылддрынан туатын серпіністер ми қыртысының соларды қабылдайтын арнайы аимақтарына жеткізіледі.
Еейімдслу тартібі бойынша тері рецепторлары екі топқа бөлінеді. Тез беііімделетіндер. яғпи жылдам рецепторлар жоие баяу беиімдеяениндер, япіи баяу рецепторлар.
Терінің түгінің түбіндегі снпап сезу рецепторлары мен қатпарлы денешіктер оте тез бейімделсді. Қатпарлы денешік 40-1000 гЦ аралығыидағы тербелісті қабылдай алады. Адамнын, терісінің бетіндегі қатар жатқан екі нүктеге жанасуды бөдек сезуі әркелкі болады. Мысалы, тілдің шырышты қабығындағы жанасуды бөлек сезуі 0,5 мм, ал арка терісіпде — 60 мм.
Бүл айырмашылық кобіпесе тері рецепторларыпың аймақтарының ортүрлі колемді болуынан және олардың біріи-бірі жапсарлау бөлшектерімен байланысты. Дсмек жылдам бсйімделсіи, баяу бейімделсін, өйтеуір, рецепторлар бейімделеді. Олардың бейімделу уақыты, бір жағынан, құрылымдық срекшелігіне, екіншіден, әсер ету уақыты мен күшіне байланысты. Мысалы, таңертең түрып киінгенде алғаш кезінде адамныңтерісі киімігіңжанаспа әсерік сезеді. бірақ біраздан соц оған үйреніп, ештеяені ссзбейді. Бүл үйреншікті киімді күнде киіп жүртенде осылай болады, ал жаца кнімді кигенде оның қатты-жумсактығыі-іа байланысты, ле ыңғайлы-ыцғайсыздығына байланысты дене сезімдері копке дейін басылмайды. Мысалы, жүннен тоқылған кшмді кигсвде денеігіңтітіркенуі күні бойы, тіпті бірнеше күн бойы сезіліп жүруі мүмкін.
Рецепторлардың жаңа тітіркендіргіштеріе, сырткы ортаныц жаңа осерііғс организмнің тынышгығын кадпыида устауы артық бсймазалықтан сақтайды, алаңда.май біркалыиты омір сүріп, стереогипті жағдайда қызмет атқарып, салауатты омір тіршілігінде болуды қамтамасыз етеді.
144
Жаңа тутан бала сыртқы ортаның тікелей тітіркендіргіштерінің осерін қабылдап, олардың тірлігіне қажетті гүрлерін талдап, талқылай алады. Бұл қызметке дененің барльгқ сезімдері, осіресе тері сезімдері көп қатысады. Себебі олардың сыртқы ортаның осерін қабылдауы тікелей денеге әсер еткен тітіркендіргіштер арқылы жүреді.
Баланың жасы ұлғайған сайын көру, есту талдагыштарының қызметі жетіліп, денеден қаиіық орналасқан тітіркендіргіштерді қабылдау қабілеті дамиды. Бірақ тері рецепторларының маңызы сонда да жоғары болады.
Терідегі ауруды сезгіш (ауырсыну) рецепторлар. Ауруды сезгіш реиепторлар адекватты, яғни өзіне тән тітіркендіргішті қажет етпейді. Күші шектен асқан қандай да болмасып тітіркендіргіш ауру сезімінтудырады. Ал басқа рецепторлардың адекватты тітіркепдіргііиі болады: тактильді реңеіггорлардың жанасуды жоне қысымды сезетін түрлері болады, ал температураяық рецепторлар суық пен жылудың әсерлерін қабылдайдьт.
Ауру сезімдерін бос жүйке үштары қабылдайды. Бұл сезім мүшелердің, үлпалардың қалпын бүзатын жауапты қажет ететін тітіркендіргіш өсер еткенде пайда болады. Ондай жүйке үштары бүкіл теріде, ауыз бен мүрын қуыстарының кілегейлі кабатында, яғни денепің барлық жеріне орналасқан. Ауруды сезгіпі рсцепторларды “қауіпсіздік күзетшісі” деп атаиды, олар топгсн қауіп туралы ақпаратты миға жеткізеді.
Ауруды сезіцу негізінен туғаннан кейін бір аптадан соң пайда болады. і жасқа толған бала аурудың пайда болған орынын анықтай алады. Жаца туған собидің ауру сезгіш рецепторларының сезімталдығы ересектердікінен төмсн, 5-6 жастан 6-7 жасқа дейін ауру сезгіш рецепторлардың сезімталдығы тез артады. П. К. Анохиннің айтуынша, организмнің нақтылы жоне деректік ауытқуларды тудыратын өсері күшті, зиянды тітіркендіргіштерге қарсы пайда болатын физио іогиялық күйі.
10-481
145
Ауыртатын әсерлер ортүрлі сезім тудырады. Қазіргі кезде ауырсыну сезімдерінің әр алуан ревдері анықталды. Олар ауырсыну сезішнін сапасына қарай әртүрлі болады. Ауырсыну кезівде қозғалыс, эмоциялык. жөне вегетативтік көріністер - үрей. қорқыныш, лоқсу, түшкіру, жүрек қобалжуы, тамыр ессрі, терлеу - байқалады.
Дененің ауырсынуын себептеріне қарай 3 топқа боледі: а) сыртқы әсерлерден туатын ауырсыну; ә) жуйкеде туатын ауырсыну; б) ішкі мушелерде гпуатын ауырсыну.
Ауырсынудың физиологиялық тетігін анықтаитын бірнеше кағвдалар ұсынылған. Ауырсынудың арнайы қағидасы бойынша оның озіндік рецепторлары, откізгіш жолдары, талдау жасайтын орталықтары болатындығы анықтаады. Бұл қағида ауырсыиуды озі щік сезім тетігі бар арнайы сезім деп есептейді. Оиткені ол ортүрлі өрекеті бар ауырсыну тітіркеңдіргіштері қозғанда туады.
Келесі кағадада әр райлы тітіркену қалыптан артық болғанда ауырсыну туады. Оте күшті жоғары катты дыбыс немесе қысым ауырсыну сезімін тудырады. Күшті тітіркендіргіштер рецепторлардын барлық түрін белсендіреді. Сойтіп жүлын мен ми бағанасында афферснттік тасқын импульстер жинақталады, Алайда бүл қағида мамаңданған қабылдағыштардың болатыньш ескермейді. Ауырсыну тітіркевдіргішіне жауап тудыратын рецептор тері мен басқа ұлпаларды шырмайтын жіңішке сезі італ талшықтардан, яғни нервгердің жалаң үштарынан түрады.
Орналасуына, тітіркену және сезу нейрондарының түрлеріне қарай: жергілікті, қатты ауырсынатын жөне сыздайтын, шашыраңқы ауырсыну рецепторларын ажыратуға болады.
Қозу толкыны рецепторлардан екі сезімтал алшықтар арқылы жайылады: А-д жөне С талшықтары. Бұл талшықтардың жуандығы 1-6 микрометр, өткізу жылдамдығы 5-50 микросекунд, миелинмен қапталған. Олардың кабыадау аумағы терінің 8 мм2 аумағын алып жататын 3-20 нұктеден тұрады. Бұл талшықтар бір райлы жөне көпрайлы рецепторларменбамланысты. Механикалық
146
қабыддағыш чрбір 1 мм2-ге40 грамнан аса қысым түскенде, температуралық рецептор — 45°С-ден жоғары, 15 °С-ден төмендеген жағдайда қозады.
С рецепторларының жуандыгы 2 микрометр, өткізу жылдамдығы 0,2 —2 м/сек, кабылдау аумағы 2-3 мм’, миелинсіз талшықтар, Олар салқындатканда және теріні өткір инемен түйрегенде тітіркенеді. Мүндай рецепторлар ішкі мүшелерде және бұлшық етгерде де болады. Көптеген рецепторларды ұзақ тітіркендіргенде олардың сезімталдығы төмендейді де, ал ауырсыну рецепторларының сезімталдығы, керісінше, күшейеді. Мүны әсіре сезімтаддық деп атайды, себебі рецептор тітіркендіргііптің әлсіз күшіне жауап береді. Кей адамдардың туа байқалған сезім жүйесінің кемшілігіне баиланысты ауырсыну сезімі болмайды, - деген де зерттеу тұжырымдарьг бар. Ауырсыңу әсерін қабылдайтын құрылымдар ор алық жүйке жүйесінің өртүрлі деңгейінде орналаскан. Ол алдымен жұлынның артқы мүйізшесіндегі жалпақ табақшалардың орталық нейрондарына барады және соңда өңделеді, содан соң миға өтеді.
Ауырсъшуды сезгііи талдағыштардың өткізгіш жолдарына жүлын-таламус, жұлын-торлы құрылым, жүлын-ортаңғьг ми жүйелерінің жолдары жа ады жөне проприорецепторлык жүйе кіреді. Бұл жолдар арқылы үдемелі ауырсыну мөліметтері мидың орталық қүрылымдары — жүлын, торльг қүрылым, орталық сұр зат, ортаңғы ми, таламус, гипоталамус, лимбика жүйесі және ми қыртысының әртүрлі аймактарына барып, сол қүрылымдарда өңделеді.
Аита кететін жағдай — ортаңғы мидың сүр заты мсн сопақша мидың тегіс ядролары тітіркендіргіш осер еткенде көруді жеңілдетеді де ауырсыпуды басады. Бүл құрылымдардың нейрондарында ауырсынуды басатын эндорфин мен серотонин, норадреналин деген химиялык заттар түзіледі.
Ауырсыну сезімі туралы ғалымдардың болжамдары бар: а) ауырсыну жалаңқай нерв үштарында пайда болады, өйткені олардың сезімталдығы оте жоғары; б) ауырсыну
147
сезімі тітіркендіргшпің әсері мөлшерден тыс артық жоне үзак болса, А және С нерв талшъгқтары өте жылдам қозып әсерленуді тым жоғары көтеріп жібереді.
Ауырсыну орталық жүйке жүйесінің бірнеше бөлімдеріндс сезіледі. Айталық, жүрек ауырғанда сол қолға, жауырынға беріледі, соқыр ішек қабынғанда - жұлынның 11-12 кеуде сегменттеріне беріледі. Өкпе кабынғанда 2-5 кеуде сегменттеріне беріледі (3-кесте).
3-кесте
Адам ауырғанда ішкі мүшелерден берілетін ауырсыну сезімінің аймақтары
Мүшелер Жүлык сегмевгггері
Өкпе Жүрек Жұгкышііақ Сут бозі Ас қазан Ішек Бауыр Отқдбы Бүйрек Нссеп жолы Қуық Жыныс мүшелері 1-7, өсіресе кеуде сегмеяггері 3-5 мойыв, көбіяесе 1-8 ксуде ссгмеңттгрі, сол жағы 5-8 сегмвнтгер, 4-5 сегментгер 7-8 ссгмеятгер, екі жағы да 9-12 сегментгер, екі жны да яемеее сол жнгы ғаяа 8-10 сегмснгтер, сол жагы Кобінесе 8-9, кейде 5-7 сегменттер Көбіиесе 10, ксйдс 11, 12 кеуде, 1 бел сегмснтгері 11, 12 ксудс, 1 беломыртзс,а ссгмскггсрі 11, 12 кеуде, 1 бсл, 3,4 ссгізкөэ сегментгері 10-12 кеудс, 1 бсл омыртка, 1-5 еегіакез ссгмснгтері
Ауырсыну рецепторларының жас ерекшеліктері. Ауруды сезіну, негізінен, туғаннан кейін бір аптадан соң пайда болады. 1 жасқа толған бала аурудың пайда болған орігын анықтай алады. Жаңа туған сәбидің ауру сезгіш рецепторларының сезімталдығы ересектердікінен төмен, 5-6 жастан 6-7 жасқа дейін ауру сезгіш реңепторлардың сезімталдығы тез артады. Ауырсыну рецепторларының қызметі бала ойнаған кезде төмендейді де, жоғары жүйке жүиесіндегі қозу мен тежелудің тарауының индукция заңы бойынша, тыныш, демалып отырған кезінде күшейеді. Ауырсыну рецепторларыңың сезімталдығы жүйке тамырларының миелинденуімен тығыз байланысты. Сондықтан кішкентаи бөбектердің ауру сезімталдығы алғашқы күннен бастап жоғары болады да нерв талшықтарының миелин қабаты қалыңдаған сайын
148
сезімталдығы біртінд&п төмендейді. Мүнымен қатар орталық жүйке жүйесіндегі қозудын. жинақталуына байланысты жас ерекшеліктері байқалады. Балаларда ауруды сезіну қабілетін жаттықтыру аркылы төмендетуге де болады. Мұндаида организмнің жалпы бейімделу заңы орың алады.
Адамның көптеген мінез-күлықтары ауру сезіміне байланысты туады. 1973 жылдан бастап ауруды басатын белсенді біраз химиялық заттардың бар екені анықталды. Олар опиум (морфин) іспетті ауырсыңуды басатын болған-дықтан опиаттар деп аталған. Опиапар химиялық қүрылысы бойынша пептидтерге жатады. Алдымен жүйке жүйесіңде орналасқан ауырсыңу импульстерін еткізетін опиаттық рецепторлар табылды. Ал 1975 ж. алғаш рет химиялықжолмен морфинге уқсас заттар - опиат пептидгер белініп алынды. Оларға а, Ь, & эндорфиндер мен энке-фалиндер тобына кіретін метэнкефалин, лейцинэнкефалин т. б. жатады. Энкефалиннің адам миында ең көп болатын жері қара қүрылым, құйрықты ядро, бозарған шар, ал эндорфиндер - гипоталамуста. Қазіргі кезде опиаттық пептидтер ауырсыну импульстерін синапстық өткізгішті тежеп, ондағы медиатордын бөлінуін төмендетеді деп есептеледі. Нәтижесінде ауырсыну тітіркендіргішінің әсері томендейді. Опиатгық пептидтер адамның көңіл күйін көтереді, қанағаттық сезім туғызады, адамды тыныштан-дырады және қимыл-қозғалыстарын төмендетеді.
Терідегі тактильді сезім жане оныц жас ерекшеліктері. Терідегі тактилъды сезім рецепторларының жанасуды және қысымды сезетін турлерінің онша айтарлықтай айырмашылыгы болмайды. Сезім тітіркендіргіштің күшіпе қарай бөлінеді: егер әлсіз ғана өсер болса - жэнасу сезімі, куштірк болса - қысым сезімі туады. Әсіресе түкті терінің беті жанасуды жақсы сезеді, себебі түктіңтүбірінде нервгік ерімдер болады да олар түкке сәл әсер етілсе, тітіркенеді. Нервтік орімдерге қоса, Мейснер денешігі деп аталатын жөне Меркелдің дискі дейтін сезгіш рецепторлар болады. Олар түксіз теріде орналасқан. Бүлар да жанасу сезімдерін тудырады. Қысым сезімдері Паччини денешіктері арқылы сезіледі. Қолдың, табанның, бетгің терілері сезімтал келеді.
149
Бала туарда оның тактильді рецепторлары дамып-жетілген қалыпта деуге болады, бірақ еткізгіш жолдары мен орталық жүйке неирондарының жетілмеуіне байланысты кызметі томен болады және нерв талшықтарыньщ миелин қабаты жүқа немесе мүлде болмауына байланысты қозудың жайылуы кеңінен орын алады. Мысалы, баланың бетіне қол тигізсе, яғни тактильді рецепторларға әсер етсе, сору мен аяқ-қолдарының қимылдары байқалады. Орталық және шеткі жүйке жүйелерінің миелин қдбаты қалындаған сайын мұндай реакциялары азайып, баланъщ әрекеті рецепторға жасалған әсерге сай болады.
Яғни тактильді рецепторларға етілген осерге бала өз қимылымен көптеген жауаптар береді.
Жаңа туған нөрестенің ауызынын, көзініи, мавдайы мен аяқ-қолдарының терісінің тактилъді сезімталдығы жақсы жетілген. Ал иығының, арқа терісінің сезімталдығы шамалы болады. Емшектегі балалар тактильді рецепторлардың тітіркенуіне қол-аяқтарын ербеңдетіп, ретсіз қимылмен жауап береді. 1-1,5 айдан кейін ондай жауап қимылдары ретгеле бастайды да бала не қолымен, не аяқ қозғалысымен жауап беруге тырысады. Айталық, бетін сипағанда бала басын бұрып, ауызын ашып, шалқаяды, яғни емуге дайындалады.
2,5 айдан кейін тактильді рецепторларын тітікендіргеңде пайда болатын дене қимылдарының біразы еріксіз түрден ерікті түрге ауысады. Бұл кезде озіне ұнамайтын жағымсыз затты қолымен итереді. 7-12 аилығында қимылды өз еркімен орындай алады (айталық, тітіркендіруге мүрынын шүйіріп жауап береді).
Терініц тактильді рецепторларыныц қабілеті бала оскен сайын, тіпті есейіп ержеткенде де жетіліп, дамиды. Орта есеппен алғанда 10-12 жаста жоғары дәрежеде болады. Олардың қозғыштығы да баланың жасына лайықты өзгеріп отырады: жаңа туған сәбидің тактильді рецепторларының қозғьшггығы гөмен болады, 1 айдан соң жоғарылайды. Осы деңгейі 18-25 жасқа дейін сақталады, ал 40-45 жастан аса олардың қозғыштығь гөмендейді.
150
Температуралық сезімдер және олардың жас ерекшеліктерг Организмнің дене қызуы бірқалыпты болғаны тіршіліктің ең қолайлы жағдайы болып саналады. Қорпіаған сыртқы ортаның температурасы бірде суық, бірде ыстық болатыны белгілі, бірак адампың денесінін қызуы бір қалыпта сақталады. Әрине, сыртқы ортаның температурасының ауытқуы оған өсер етпей түрмайды. Оны алдымен тері температуралық рецепторлары сезеді де, орталық жүйке жүйесіне хабарлайды. Ондағы нервтер арқылы реттеу тетігінің көмегімен дене қызуын жөнге келтіріп, белгілі бір қалыпта, яғни шамамен 36,5“ С үстайды. Бүған орталық жүйке жүйесінен басқа толып жатқан мүшелер мен оның жүйелері қатысады. Температуралық рецепторлар а р н а м а лы және бейарнамалы болып екі топқа бөлінеді. Біріншісі, температуралық тітіркеңдіргіштің әсерін ғана ссзеді, ал екіншісі, сонымен қатар, жанасу осерін де қабылдайды. Жылу рецепторлары плюс 20-50 °С арасындағы, ал суықты сезу минус 10-410 С арасындағы әсерді сезеді.
Терідсгі Руфини денешіктері жылылықты сезеді, олар тері қабатының 0,63 мм терсңдігінде орналасқап. Ал сауытша тәрізді Краузе рецепторлары суықты қабылдауға бейімделген, олар терініц 0,1 мм терендігінде жатыр. Демек, терінің үстіңгі қабаты жылыны, ал астыңғы қабаты суықты сезеді деуге болады.
Температуралық сезімдер бүкіл дененің бетіне тарап жатады, бірақ олардың мөлшері барлық жерде бірдей емес. Денедегі суықты сезгіпі рецепторлардың саны жылу сезгіш рецепторлардан 10 есе артық болады.
Ғылымның кейбір жаңа дерекгері бойынша, ыстық-суықты қабылдайтын рецепторлар қүрылысы жағынан бір-бірінен ешбір айырмашылығы жоқ, тек олардың теріде орналасу тереңдігі жағынан ғана айырмашылық бар. Бүл ақпарат олі де болса толық егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етеді.
Бала туғаннан бастап температураны, әсіресе салқыңды, жақсы сезеді. Олар сыртқы ортаның температурасының өзгеруіне тітіркеніп жауап береді. Егер бала температурасы
151
20"С бөлменің ішінде 15 минөт бойы ашық жатса, оның қолының, кеудесінің терісінің температурасы төмендей бастаііды. Бірак біраздан соң бұрынғы қалпына келеді, яғни бала организмі өз денесінің температурасын реттей алады. Ыстық-суыққа тітіркену қабілеті тек денесінің сыртында ғана емес, ауыз қуысында да байқалады. Бала ішкен тамағының ыстык-суығына тынысын тоқтату аркылы жауап береді.
Бірінші апталық омірінен бастап салқын температураға бейімделу шараларын кеңінен пайдаланып, баланың денесін суықтың осеріне жаттықтырудың манызы зор. Баланың денесін арнаиы жатгықтырмаса да, оның суыққа төзімділігі артады, бірақ кенетген болған температуралық өзгерістерге бала организмі жылдам бейімделе алмайды. Бұл -жагтықтыру шараларының нөтижесінде дамитын кабілет. Жаттықтыру арқылы суыққа төзімділікті күшейтіп, баланы түрлі суық тигеннен болатын аурулардан сақтауға болады. Суықка төзімділік, ягни суықтың осеріпе бейімделу алғашқы айлардан-ак басталады. Бірақ ең күшті бейімделу қабілеті 3-4 жастың шамасында жоғары деңгейге жетеді. Муның себептері әлі күнге дейін толық зерттеліп апықталған жоқ.
2. Дәм сезімі жәңе оның жас ерекшелігі
Дәмді сезу таддағышы. Жануарлар елемінің тіршілігі әуелі суда дамығаны белгілі. Сол су жондіктерінде сезім мүшелері, айталық, дәм сезу талдағышы аузында ғана емес, организмнің жоғарғы жағы - арқа түсында, бас терісінде, қүйрығының үстінде ориаласып, дамыған. Мысалы, копшілік балыкгардың дом сезу мүпіесі қүйрығының үстінде. Бүл жөнінде басқа жануарлардан оқшау түрғаны -киттер. Олардың арнайы дәм сезу мүшесі болмағандықтан болар, қоректенетін жәндіктерін үйірімен, шайнамай жұта салады.
Адамның дөм сезімі арнайы дөм сезгіш баданалардың қызметіне байланысты пайда болады. Дәм баданалары
152
ересек адамның тілінде, тандайында, жұтқыншақтың артқы қабырғасында, жүмсақ таңдапында орналасқан. Баданалардың дом сезгіш рецепторлары ауыз қуысының ішінде барлық жсрде, қатты және жұмсақ таңдайда, жүтқыншақ үстінде, артқы қабырңісында. еріннің ішкі жағында, ұртьпгьгң ішінде болады. Дәм сезу баданасы коп қабатты епителийден тұрады. Олар ауыз қуысының қабырғасында жапырақша және сауытша тәрізді. Көпшілігі тілде, оның жан-жағында, түбінде және үшында орналасқан. Біразы таңдайда. жұтқыншақтып басталатын жеріпде кездеседі. Осылардың жиынтығы дөм рецепторларын қүрайды. Олардың колемі мен пішіні ортүрлі болғанымен жалпы ұқсастығы да бар.
Дом рецепторларын жекелеп қарасақ, мынандай құрылымын байқауға болады. Үшында дәм сезгіш клетка, оның айналасын қоршаған донекер клеткалар, арасыпда саңлаушалар, эпителий клеткалар, нерв үштары болады (І9-сурет).
19-сурет. Тілдегі дәм сезу рсцспторяары:
1 - дәм бадапасы; II - жапыракша бүр; Ш - жылгалы бүр IV - дөцесті бүр. а - ләм клеткасы, б - тірек клеткасы, в - иерв ұшы.
153
20-сурет. Двм ссзімін кабыддау; і-қыртыс ортальіғы, 2-таламус орталығы, 3-сопақша мидағы орталык, 4-тіл.
Еріген заттар саңлау арқылы бадананың ішіне енеді де, нерв үштарыи тітіркендіреді, Тіл астын-дағы, тіл-жұтқыншақ жоне бет нервтері арқылы қозу толқыны кезеген нервте жинақталып, сопақша миға өткізіледі. Содан соң таламустың арнайы жол-дарымен ми қыртысына жетеді. Осында қозу тол-қындары іріктеліп, тал-данып, дәм сезімі туады (20-сурет).
Төтті заггың осері тіл-дің үшындағы және жан-жағындағы дәм бүршіктері арқылы сезіледі. Ащы -
тілдің түбіндегі бүршіктерімен, қышқыл — тілдің іиетімен жәнс көмеймен сезіледі (21-сурет). Тілдің алдыңғы бойына бет нерві, артқы бойына тіл-жүтқыншақ нерві, көмей
21-сурет. Дөм ссзгіш рецепторлардың тілде орналасуы.
і - кьпиқыл, 2 - түзлы, 3 - ащы, 4 - тотгі.
154
түсына кезеген нервтің ұштары келеді. Әртүрлі заттардың өсері осы нервтермен орталық жүйке жүйесіне жіберіледі.
Төттілік сезім - қант, немесе қүрамында қант бар тағамды жегенде туады. Түздалған тағамды жегенде ашылау сезім байқалады. Жемістер - дәмді, бірақ қышқылдау, оның ішінде грейпфрут - ащы, қышқыл, тотті сезімдерін тудырады (4-кесте).
Дәм рецепторларында козу тамақтың немесе басқа заттардың қүрамындағы химиялық затгардың осерінен туып, тіл-жұтқыншақ жүйкесінің талшықтары арқылы мидың төменгі сатылы орталықтарына, одан өрі карай ми қыртысына тасылады (21-сурет). Дәм сезімінің нағыз орталығы ми қыртысының қаи жерінде екені олі күнге дейіп толық дөлелденбеген. Дегенмен көпшілік зерттеушілер артқы орталық қатпардың томенгі жағында жөне ми қыртысының лимбика аймағында орналасады дейді.
4-кесте
Кейбір заттардын дәмдері
Зкгтар Моль/лигр Двм сезімі
Хииин, никотив 0,000008 ащы
Ас тұзывъщ ҚЬЩТКШТЫ 0,0009 КЫГТГКЫЛ
Лимон қьппқьиш 1,0023 қыппгыл
Глюкоза 0,08 тоіД
Сахароза 0,1 тетгі
Сахарин 0,000023 тәтті
Астүзы 0,01 тұзда
Хлорлы кальций 0,01 тұзды
Дом сезімі 4 түрлі: тәтті, тузды, ащы жоие қыщқыл. Басқа дәм сезімдері осылардың бір мезгілде тітіркену санына байланысты. Дәм сезімдері тактильді және иіс рецепторларының қатысуымен біртұтас сезіледі. Дәм сезімінің күші заттардың концентрациясына байланысты, бірақ тікелей тәуелді емес. Мысалы, ас түзы белгілі мөлшерде тағамға оте жағымды дөм береді, түзсыз пісірген астың дәмі кем болады. Ал оның мөлшері тым көп болса, піскен тамақ ащы болып кетеді. Тамақтың эмоциялық моні де бар. Тамакдың дөміне байланысты дастархан басында
155
адам көңілденіп, шаршағанын басып, жайбарақат отырады. Тамақ жеп отырғанда. көп гүрлі дәм сезімдерін қабылдауда астың түрін кору, оныц иісін сезу сияқгы әсерлсрдіц маңызы бар. Дом сезімі ас қорытуға күшті әсер етеді. Ол всгетативтік эфферснттік жолы ас қорыту сөлдерін шығаратын бездермен байланыста болады және сөл болінудіц қаркынына ғана осер етіп қоймай, ас қорыту сөлінің қүрамына да ықпал етеді. Астың дәміне сай - тәтті немесе түзды - солдіц қурамы ортүрлі болады .
Дәмді сезу талдағышыныц жас ерекшеліктері. Жаңа туған нәрестепің аузындағы дәм сезгіш рецепторлар бүкіл ауыз қуысына жаиылған, бала осе келе, і жастан асқан соң дөм рецепторлары тілдің әр жерінде шоғырлана бастайды. Олар біртіндсп азаяды да ең алдымен жоғарғы жоне төменгі сріндсрініц ішкі жағындағы, содан соң көмейдегі, үртындагы, ең соңында тілдің ортасындағы дәм сезгіш ренепторлар жоиылады. Мысалы, жыныстық жетілу мерзімі кезіцде тілдіц ортасында дом сезгіш рецепторлар болмайды.
Жаңа туған сәбидің дәм рецепторларының қызметі айтарлықтай жетілген. Тіпті уақытынан бүрын ерте туған нәрестеде де дәм рецепторлары қызмет атқарады. Олар мерзіміпде туған балалардай ащы-төттіні, қышқылды айыратындай ишара білдіреді: козіп жұмып, бетін тыржитып, ернін жымырып, т. с. с. орекеттер жасайды. Туғаннан кейін 9-10 күндерінде норестенің мұндай жауап беру қимылдары тітіркендірі ішке сәйкес түрде болады, бірақ жауап беру уақыты (рефлекс уақыты) мерзімінде туған балалармсн салыстырғанда үзағырақ: 2-3 секунд болады. Мерзімінде туған балаларда 1,5-2 секунд.
Баланың 2 айлығында дөмді тітіркендіргіштерге шартты рефлекстер тудыруға болатыны анықгадды, бірак бұл кезде олар олсіз және тұрақсыз болады. Осе келе, дәмдік шартты рефпекстер тез пайда болып, тұрақталады. 3-5 пен 8-9 жасар балалардың шартты рефлексі срінде ешбір айырмашы ықтар болмайды.
Жаңа туған собидің дәм сезімдері болады және ащы, түзды, қыпгқыл, тотті дәмдерді де айыра, бірак олар дәмнің түрін айыруды білмейді- Ондай қабілет дәм сезімдеріне
156
байланысты шартты рефлекстер пайда болғаннан кейін дамиды.
Бала 2 айлығында тәтті суды домсіз судан жақсы айыра алады. Ал 3 айлығында баска тағамдардың дәм айырмашылығын анғарады. Яғни алғашкы айдын озінде олар тәттіні, ащыны сезіп, дәміне қарай осерленеді. Соңдықтан алғашкы күндерден бастап, жаңа туған собиіе тәтті ана сүтінен басқа, тотті емсс қайнаған суды аздап ішкізудің торбиелік маңызы үлкен. 3 айда нәрестенің домді ажырату шартты рефлекстері туады, бірақ олардың пайда болуы үшін тітіркендіргіштердің өсерін 5-27 рет кайталауды қажет етеді, яғни баяу пайда болады. Дөм сезіміне байланысты ажырату рефлексінің толық жетілуі 8-9 айда қалыптасады.
Бала 2-6 жасында дәм ссзіміне қай затгың қалай әсер еткенін дүрыс айта алады. Бүл кезде домді ажырату шартты рефлекстерінің пайда болу жылдамдығы да артады.
Бастауьпп сынып оқушыларының жасында баланың дөм сезімі толық дамып үлгереді: олар барлық дәмнің түрлеріп анықтай алады. Бұл кезде балалардың дәм сезімдері ересек адамдардың сезімімен бірдей болады. ал дәмнің түрін анықтау қабілеті ержеткенге дейін дами береді. Дегенмен, мектеп жасыңдағы балалардың дом сезгіш қабілеті ересек адамдардікіндей толық және жан-жақты жетіліп дамыған деуге болады.
Адамның жасы ұлғая келе дәмді ажырату қабілсті нашарлайды. Дәрі-дәрмсктер, шәй мен кофедегі кофеин, шылым шегу - дәм сезімталдығып томендетеді.
3. Иіс сезімі және оныц жас ерекшеліктері
Иіс сезу талдағышы. Иіс сезу талдағышы ең ежелгі талдағыштардың бірі. Ол жануар әлемінің эволюциялық дамуында онша оэгеріске ұшырамай сақталған. Бірақ шеткі болімі күрделі түрде озгермегенімен, орталық болімінің -ми қыртысындағы иіс сезімінің сезімталдығы жоғары дәрежеде дамыған.
157
Адам баласы бірнеше мың дәмнің түрін ажырата алады. Бірақ домнің түрлерін жүйсге келтіру жұмысы әлі күнге дейін колға алынбаған деп саналады.
Иіс сезімінің рецепторлары мұрын куысының жоғарғы жағында орналасқан, оның жалпы аумағы 5 см2. Иіс — химиялык заттардың қасиеті, кеңістікке жайылып, мүрын қуысына жеткенде ондағы иісті қабыддайтын түкті бүрлерді тітіркендіреді. Олар сарғыш қоңыр түсті болып, мүрыннын кілегеил қабығынан ерекшеленіп тұрады. Иіс рецептор-ларының аксондары жіңішке талшықтар ретінде бір-бірімен косылып, ми сауытына кіріп, ондағы иіс бадандарымен байланысады. Екі иіс бадандарынаи нерв талшықтары шығып жуан будаға айналады да иіс жолын құрады. Ол жол ми қыртысының маңдай бөлігіндеғі иіс аймағына (11 аймак) барады.
Иіс сезімдері екі түрлі сенсорлық рецепторлар арқылы қабылданады: иіс нервімен байланыскан жөне үшкіл жүйкемен ұштасқан сенсорлық клеткалар. Тек қана иіс нервіне өсер ететін заттарды ольфактивті, ал үшкіл нервіне осер ететін заттарды тригеминальды химиялық затгар дейді.
Ольфактивті заттарға анис, лаванда, бензол, қалампыр т. б., ал тригеминальдыларға хлороформ, камфара сияқты химиялық заттар жатады. Иіс рецепторлары тек қана газ түріндегі жеңіл затгардың әсерін қабылдайды.
Иіс галдағышының сезімталдығы өте жоғары. Заттың 1 молскуласы бір рецеторды қоздырады. Ол ми қыртысына жетіл иіс орталығында қозу тудырады жоне ол тұрақты болуы мүмкіп. Оның түрақсыздануы рецептордың зақымдаиуына, не басқа күшті иістің өсер етуіне байланысты.
Иістің негізгі 5 турі бар: жупар, куйік, шірік, эфир жоне басқа ерекше иістер тобы. Мысалы, жемістің, шоптің, газдың иістері.
Иіс эпителінің бетінен тіркелген электр потенциалын электроольфактограмма дейді. Оның тербелісі 10 мВ, кобінесе теріс толкыннан түрады. Оның аз немесе көптігі және таралу жылдамдығы иіс шығаратын затгардың күші мен өсер ету уақытына байланысты.
158
Иіс рецепторының бейімделу қабілеті өте жоғары. Көптеген иісті заттарға тез арада толық бейімделеді. Ал бірқатар заттардың иісіне баяу жөне ішінара ғана бейімделеді. Кейбір жағдайда тек бір затқа емес, бірнеше ұқсас өрекетті иістерге де бейімделу байкалады. Бейімделу иістің қайталап ұзақ өсер етуіне де байланысты. Мысалы, зоопаркке барғанда ондағы аңдардың жаман иісі мұрынды “жарып” жібере жаздайды. Ал ондағы әбден үйреніп алған жұмысшылар сол жағымсыз иіске кеңіл аудармайды.
Бірнеше иіс қосылып, жаңа бір иіс сезімін тудырады, бұл парфюмерия өндірісінде пайдаланылады.
Стереохимиялық қағида боиынша заттын иісі оның қүрамындағы бөлшектердің мөлшері, пішіиі және көлемімен айқындалады. Рецептор мембранасының бетінде белгілі пішінді ойыс келген жері бар. Егер олардың пішіні затгың молекуласының белгілі пішініне сойкес келсе ғана иіс сезімі туады. Олардың нақтылы рецепторы мен өрекеті қабылда-ғыш қуатын тудырады.
Иіс сезу басқа мүшелер жүйесімен байланыста қызмет етеді. Иіс талдағышының лимбия жүйесімен тікелсй байланысы иісті сезуде эмоциялық эсерлер белгілі шамада орын алатынын білдіреді. Сонымен қатар бұл талдзғыш дәм сезу талдағышымен байланыста қызмет атқарады да, дәмді қабылдауға, ажыратуға тікелей әсер етсді. Иіс сезімдеріне жыныс гормондарының ықпалы да бар.
Иіс сезу талдагышының жас ерекшелігі. Балалардың иіс талдағьппы туғаннан кейінгі алғашқы күндерінде-ақ қызмет атқара бастайды. Олар хош иісті гүлдердің иісіне бет өлпетінің қимылымен немесе түшкіріп жауап береді. Кейде жағымсыз иіске қол-аяқтарыньгң қорғаныс кимылымен, бетін бұрып өкетіп, козін ашып-жұмып, не дауыстап қорғаныс әрекетгер жасайды. Жағымсыз иістер нәрестеге күшті әсер етеді, оның тынысы өзгеріп, жүрегінің соғуы жылдамдайды, мацдай еңбегінің пульсі қатты-қатты соғады. Мезгілінен бұрын туған баланың иіс сезімі болғанымен мезгілінде туған баладан нашар болады. Жаңа туған баланың иіс сезу қабілеті оте тұраксыз, тез өзгеріп, ксйде сезімталдығы төмендеп, кейде мүлде жойылып кетеді. Сәби
І59
осе келе иіс таллағышының сезімталдығы күшейеді де, 5-6 жаста толық жетіледі,
Иіске деген шартты рефлекстері балада 2 айлық омірінде пайда болады, бірақ оның қарқыны баяу жоне әлсіз, рефлекстері тез, оңай жойылады. Нәресте өскен сайын оның шартты иіс рефлекстері нығаяды, баланың өміріндегі маңызы артдды, Ажырату шартты рефлекстері пайда болып, өр түрлі заттардың иісін қателеспей ажыратуына қатысады. 3 айлық бала бірнеше заттардың иісін қателеспей ажыратады, ал 4 айлығында өте нәзік иістерді де сезе алады.
4-5 жастағы бэлада ажырату шартты рефтекстерінің дәрежесі 31%-ға тең, ал 6-6,5 жасында 100%, яғни ересек адамдардың иіс сезу дәрежесіне жетеді,
Қазіргі кезде иіс баланың дене шынығуы мен ақыл-ойының қабілетіне, оның коңіл-күйіне және организмінің жағдайына әсер ететіні анықталды. Әсіресе жыныстық жетілу кезеңінде жас жеткіншектерге турлі иістер күшті әсер етеді. Бүл кезде бойжеткен қыздардың иіс сезімталдыгы күілейеді. Жағымды иістер балалардың оқу жөне еңбек қабілстін арттырып, жағымсыз иістер - томендетеді. Адамның денсаулығы да иіс сезу қабілетіне әсер ететіні белғілі. Ауырған кезде иіс сезімталдығы күшейіп, кеибір жағымды иістердің өзі жағымсыз әсер етуі ықтимал.
Иістің жағымды я жағымсыз болып сезілуі өр адамда ортүрлі. Бір адамға жағымды иіс екінші бір кісіге жағымсыз әсер етуі де мүмкін. Қазіргі заманда адамдарда иіс аллергиясы (грек. аллос- басқа+ ергон- әрекет) жиі байқалады. Сондықтан мектептіп сынып болмелерінде, аллергиясы бар балалар түратын үйде хош иісті гүлдерді өсіруге болмайды. Белгілі бір игсті затқа аллергиясы кушті балалар сол заттың суретін коргеннің өзінде түшкіріп, басы айналып, козі қарауыта бастайды, яғни аллергияның белгілері пайда болады. Сонымен қатар, сыныпта көп пайда; анылатын бор үнтақтарын, шаң-тозаңды мезгілімсн және ылғал шүберекпен тазартып отыру кажет.
160
О з і ңд і оз і ң тексер
1. Таддағыштар деген не, оларға кандаи мүшслер жатады?
2. Барлық талдағыштарға ортақ қаңдай бө іімдер бар?
3. Талдағышгардың қандай ортақ қасисттері бар?
4. Кору талдағышының 3 боліміне не жатады?
5. Коздіи қосымша аппараттарына нелер жатады, олардың жас ерекшеліктері қандай?
6, Коздің жарық сындырғыш аппараттарына не жатады, олар баланың жасына сай қалай озгереді?
7. Көздің торлы қабығының құрылысы мен ондағы таяқша және сауьггша клеткалардың қызметі қандай?
8. Тусті жопе туссіз жарық қалай қабылданады?
9, Көру гигиенасының талаптары қандай?
10. Дыбыс есту алдағышының 3 болімін атап шығыңыз.
11. Құлақтың жалпы қурылысы мен оның баланың жасына байланысты өзгеруі.
12. Іпгкі құлакта қандай талдағыштардың қабылдағыш бөлімдері орналасқан?
13. Адам дыбысты қалай қабылдзйды және оның бағытын қалай апықтайды?
14. Есту талдағышыны і гигиеналық талаптары қапдаи?
15. Тепе-тендік (вестибулярлық) талдағышының 3 бөлімі және олардың кызметінің жас ерекшеліктері қаігдай?
16. Тері сезімдерінің қандай түрлері бар және жасқа байланысты олардың сезімталдығы қалай озгереді?
17. Дәм сезгіш рецепторлардыи орналасуы мен қызметінің жас ерекшеліқтері қандай?
18. Иіс сезгіш рецепторлардың орналасуы мен қызметінің жас ерекшеліктері қандай?
ӘДЕБИЕТ
Негізгі:
1. 3. М. Алиакбарова.Мектеп жасыпдағы балалардың анагомиясы, физиологиясы және гигиеиасының негіздері. Алматы,1993
11- 481
161
2. Ж Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, 3. М Алиакбарова, А. М. Бекетаев. Мектеике дейінгі балалардьщ анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы. Алматы,”Білім”, 1995.
3. А. Г. Хрипкова. Возрастная физиология, М. ”Просвещение”. 1978.
4. А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фабер, Возрастная физиология и школьная гигиена, М. 1990.
Қосымша:
1 Ю А. Ермолаев.Возрастная физиология. М.”Выспіая школа”, 1985.
2. А. А. Маркосян. Вопросы возрастной физиологии. М., 1975.
3. X. Қ. Сотпаева, Ж. Б. Нілдібаева, О. А. Өтепбергснов. Адам физиологиясы, Алматы, “Білім”, 1995.
4. Физиология человека. Дж.. Дудел, М. Циммерман и др. 2-том. Органы чувств.
162
УШ — тарау
Ішкі секрециялық бездер және олардың кызметінің жас ерекшеліктері
1. Бір секрециялы бездердіц гормоіілэрылыд мзнызы және олардың жасқа байланысты мөлшері
Ішкі секрециялық беадер және олардың мацызы гуралы жалпы түсініктеме. Организмде бездер коп, барлық бездерді ішкі және сыртқы секрециялық бездер деп екі топқа бөледі. Сыртқы секрециялық (лат. секреция — сол шығару) бездердің өзектері аркылы олардың онімдсрі, яғни секреттері (лат. секрет~без өнімдсрі) қуыс мүшелерге құиылады (мысалы, ауыз қуысына сілекей безінің онімі -сілекей ) немесе денекің сыртына шығады (мысалы, тер безінің өнімі - тер дененің сыртына шығады). Сондықтан оларды сыртқы секрециялық иемесе экзогендік (грек. экзо — сыртқы, сыртқа + геи-тек, болмыс) бездер деп атайды. Бұларға сілекей, қарын, май, тер, ішек жөне қарын асты бездері, бүйрек, бауыр т.б. жатады. Ал і ш к і секрепиялық немесе эндокриндік (грек. эндон - ішкі + крино -бөліп шығару) бездердің өнімі тікелей қанға қүйылатын ерекше мүшелер жүйесіне жатады. Олардың ез онімдерін сыртқа шығаратын өзектері болмайды. Олардың өнімі тікелей қан тамырлары арқылы қанға сіңеді де, қанмен бүкіл денеге тарап, мүшелердің кызметіне өсер етеді. Ішкі секрециялық бездер заталмасу процесіне қатысады, сөйтіп адам организміиің күллі тірлігіне оз ықпалын тигізеді.
Ішкісекрециялықбездердіңөнімдерін гормон (грек. гормо - іске қосамын, қозғаймын) деп атайды. Гормондар жүйке жұйесімен бірге организмнің осуін, дамуын, организмнің физиологиялық қызметгерін үйлестіруге, зат және энергияның алмасуына, мүшелердің қызметін ретгеуге қатысады. 1980-2000 жылдары гормондардың молекулалық тетіктерде түқым қуалау мәліметтеріп тасуға жөне организмнің биологиялық ырғағын анықтауға қатысатыны
163
далелденғен. Сонымен, гормондар жүйке жүйесімен бірге организмнің қызметтерін реттейді. Қазіргі кезде 40-тан астам гормондар бары белгілі. Олардың көбі жақсы зерттелген және адамдарды емдеуге қолданылады. Іпікі секрециялық бездерге гипофиз, эіпіфиз, қалқанша, қалқап серік, айырлы (тимус), бүйрек үсті, үйқы (қарын асты) безінің Лангерганс аралшықтары, жартылай жыныс бездері жатады (22-сурет). Қарын асты жөне жыныс бездері қос секрециялык бездерге жатады, себебі олар әрі сыртқы, өрі ішкі секрециялық қызмет атқарады. Соцғы кездсрде жартылай ішкі секрециялық безге бүйректерді де жатқызып жүр, өйткені оларда қанның кысымын арттыратын ренин жоне эритропоэтин деген заттар түзіледі. Бүлар бүйректің нефропдарының тамырлы полюстерінде орналасқан юкстагломерулалық аппаратында ондіріледі. Баланың эмбриондық дамуы кезінде кейбір ішкі секрециялық бездер қызмет атқара бастайды да жатырдағы баланың дамып, жетілуіне осер етеді. Бала туғаннан кейін ол бездердің қызметінің басталуы әр безде ортүрлі болады. Түрлі эндокриндік бездердің қызмет дәрежесі баланыц өсуі мен дамуы барысында оның жасына, жынысына, ауа райыиың жағдайына және басқа мүіпелері мен мүшелер жүйесінің кызмет қабілетіне байланысты болады.
Организмдегі гормондық тепе-теңдік баланың жоғары жүике әрекетіне әсер етеді. Себсбі денеде эндокриндік жүйснің ықпалынан тыс қалатын ешқандай қызмет жоқ. Дегенмеп шікі секрециялық бездер өзінің қызметін жүйке жүйесі арқылы реттейді. Олай болса, организмдегі барлық қызметтерді реттейтін біртүтас жүйкелік-гормондық реттелу бар дсп айтуға болады.
Соңғы зерттеулер бойынша гормондардың көбі жүйке жүйесіндегі күллі жүйке клеткаларының қызмет жағдайын өзгертетінІ мәлім болды. Мысалы, бүйрек үсті бездерінің гормондары қозу мен тсжелудің күшін өзгертеді. Егер жануарлардың бүйрек үсті бездерін, тәжірибе жасау үшін, сылыл алып тастаса, ішкі тежелу мен қозу нашарлайды да жоғары жүйке өрекетінің терең озгерістері пайда болады.
164
Г илоталамус
гипофизтроптык. гормондар (либеринлер, статиңцер)
22-сурет. Ішкі секрециялық бсздер жәнс олардың гормондары
Гипофиз безінің гормондары аз мөлшсрдің өзінде жоғары жүйке әрекеттерін күіиейтіп, ал коп молшерде оны тежейді. Ал қалқанша безінің гормоңдары аз молшерде жүйке жүйесшің қозуы мен тежелуін күшейтіп, көп
165
мөлшерде оны нашарлатады. Сонымен бірге, калқанша безінің гипо- жвне гиперсекрециялары адамның жоғары жүйке әрекетін талқан қытт бүзады. Жыныс бездерінің гормондары қозу мен тежелуге жөне жүйке клеткаларының қызметіне айтарлықтай осер етеді. Ересек адамнынжыныс бездерін сылыл алып тастағанда немесе ауруға байланысты олар дамымаған жағдаида оның мінез-құлығын өзгертеді. Бала кезден әтек болған жағдайда ақыл кемдігі байқалады. Қыздардың етеккірі келген кезде ішкі тежелуі төмендейді, шартты рефлекстерінің пайда болуы нашарлайды, жалпы жүмыс қабілеті мен сабақ үлгерімі томендейді.
Осылардың бәрі ішкі секрециялық бездердің гормондарынын адам өміріпде маңызы күшті екенін білдіреді.
Ішкі секрецилық бездердің дамуында гетерохроңдылық заңы айқын сезіледі. Ең ерте дифференциацияланып, қызмет атқара бастайтын бездер ~ эпифиз, Лангерганс аралшалары жоне бүйрек үстІ бездерінін кейбір жері. Ал балалық шакта жоне жыныстық жетілу кезеңіңде қалқанша безінің қызметі күшейеді. Паратиреоидин бірінші жөне екінші балалық шақта көп түзіледі, ал кальцитониннің ондірілуі жаңа туған сәби мен жыныстык жетілу кезіңдегі жас оспірімдерде күшейеді. Бүйрек үсті бездерінің қызметі екі рет күшейеді — біреуі үрықтық шақта, екііішісі жыныстық жетілу мерзіміңде. Гипофиздің соматотропин гормонының белсенділігі жыныстық жетілгенге деиін күшті. Ішкі секрециялық бездердің ішіңде ең кеш дамитыны — жыныс бездері. Олардың дамуы алдында гипофиздің гонадотроптық гормондарының қызметі артады.
Сонымен, нейрогормональдық реттеу алдымен осуді, бала денесінің дамуып жоне сыртқы ортаға бейімделуін қамтамасыз етеді де, кейінірек үрпак жалғастыру қызметіп дамытады. Осіп келе жатқан организмде эндокриндік бездердің қызметі озгермелі келеді, ал гормондарының қызмет қоры онша көп емес. Сондықтан түрлі аурулар, сол сияқты, тамақтын қүрамының дүрыс болмауы, шектен тыс дене еңбегі бала оргапизміпің эндокриндік қызметі мен жыныстық жетілуіне айтарлықтай әсер етеді.
166
Ішкі секрециялық бездердің гормоңцары, о.іардың қызметі. Ішкі секрециялық бездердің онімі г о р м о н - өте белсенді химиялық зат. Ол ішкі секрециялық безде түзіліп қанға немесе лимфаға сіңіи, мүшелер мен мүшелер жүйесіне, тіпті күллі оргаиизмге әсер етеді. Осыған байланысты ішкі секрециялық бездер қан гамырларына бай келеді.
Гормондардың қасиеттері: а) олар өте белсенді, тым азғантай мөлшерде (микрограмм, нанограмм, пикограмм) өсер ете алады; о) осері арнайы бағытталған, бір гормон жетіспегенде екінші бездің гормоны немесе басқа бір белсенді химиялық зат оның қызметін атқара алмайды; б) үлпаларға, мүшелерге өзінің пайда болатын жерінен дистантты, яғни қашық тұрып, алыстан өсер етсді.
Химиялық қүрамына қарай олар белок, полипептид, липидтер немесе стероидтарға жатады. Гормопдар ішкі секрециялық бездерде, ас қорыту жолының мүшелерінде, бүйректе, бауырда да түзіледі. Барлық гормондар денедегі зат алмасуына әсер етеді. Олар алдымен қанға сіңгенімен, тек қана клетканың мембранасымен қабысқанда ғана белсеңді болады.
Гормондардың биосинтезі адамның түқым қуалайтын аппараттарында жобаланған, сондықтан әрбір ішкі секрециялық бездер тек қана нақтылы гормондарды оидіреді.
Адам организміндегі гормондардың ішінде гипотадамус-гипофиз-бүйрек үсті бездері гормондарының маңызы оте зор. Олар өздері жеке жүйе ретінде қарастырылады. Бұл жүйе организмнің біртүтастығын сақтауға қатысатын физиолоіиялық қызметтердің негізгі, орі маңызды реггеушісі. Бүл жағдайда мидың гипоталамус болігі жоғары дөрежедегі қыртыс асгы ішкі секрецияның ретгеушісі болып есептеледі (25-сурет). Оның бұл қызметі гипофиз безінің жұмысына дем беруші химиялық онімдер - нейросек реттерді (грек. нейрон - нерв клеткасы + секрет) ондіру жоне шығару арқылы орындалады. Гипотадамуста паііда болған нейросекрет гипофизге құйылып, оның басқа бездерге әсерін тудырады. Аралық мида орналасқан гипоталамус барлық ішкі мүшелердің жөне ішкі
167
секрециялық бездердің қызметін реттейді. Сондықтан ол мидың барлық бөлімдерімен және гипофиз безінің арткы бөлімімен тікелей байланысып жатыр.
Мида коптеген гормондар бар екені табылды. Олар жүйке импульстерін синапстар арқылы откізуді озгертеді.
Гормондар үлпаларға ігемесе мүшелерге тікелей әсер етіп, олардың қызметін күшейтеді немесе тежейді, я болмаса жүйке жүйесі арқылы жанама әсер етеді. Кейбір гормондар (бүйрек үсті бездерінің стероидты гормондары, қалқанша безінің гормондары) клеткалық мембранадан отеді де, клетка ішіндегі ферменттер жүйелерімен әрекеттесіп, ондағы зат алмасуына ықпалын тигізеді. Ірі молекулалы пептидтік гормондар клеткалық мембранадан өте алмайды да, клеткадағы зат алмасуына клеткалық мембрананың сыртыңда орналасагын арнайы рецепторлар арқылы осер етеді. Мүндай гормондық-рецепторлық тізбектер клеткадағы адснозинмонофосфорлық қышқылды белсендіреді, ал ол, өз кезегінде, клеткалық ферменттерге өсер етіп, ондағы зат пеи энергияның алмасуын озгертеді. Бір сотте клеткаларға коптеген гормондар осер етеді, бірақ клеткадағы заттар мен энергияның алмасуына ең нәтижелісінің әсері ғана қабылданады. Олардың қайсысы нәтижелірек екені арнайы заттар — простогландиндердің катысуымен аныкталады. Былайша айтқанда, простогландиндер нақтылы сәтте гормондардың қажетсіздерін тежейтін реттеуші қызметін атқарады.
Гормондардың жанама әсерін тұжырымдай келіенде, ол да клеткадағы заг пен энергияның алмасуына өсер ететіні белгілі болды. Бірак бүл өсер жүйке жүйесінің қатысуымен орындалады. Соңғы жылдары гормондардың клетканың ішіндегі РНК мен белоктың синтезделуіне қатысатыны анықталып отыр.
Ішкі секрециялық бездердің қызметі өзара тығыз байланысты. Олар бір-бірінің қызметіне белсенді түрде тікелей де, жүйке жүйесі арқылы жанама да осер етеді. Мүпдай озара байланыстың ногижесінде олардың қызметі жүике жүйесі арқылы к е р і байланыс жолымен ретгеліп отырады да, денедегі гормондардың мөлшсрі түрақты
168
мөлшер қалпында сақталады. Егер бул байлаиыс бүзылса, организмде түрлі зат алмасуға байланысты аурулар пайда болады. Жүйке жүйесінің ішкі секрециялык қызметті реттеуі өткен ғасырдың 50-ші жылдары анықталды. Қазіргі түсініктеме бойынша, нейрондар өздерінің негізгі қызметіне қоса, физиологиялық белсенді заттар - нейросекреттерді -түзейді. Нейросекреттердін түзілуінде гипоталамустын, нейрондары маңызды орын алады, ол қүрылысы бойынша гипофиз безімен тікелей байланысты. Оның нейросекреттері гипофиз безінің, ал ол арқылы басқа да ішкі секрециялық бездердің қызметін өзгертеді. Гипоталамустың нейросекреттерін р и л и з и и г-г ормондар деп атайды. Оларға либериндер мен статиндер жатады. Либериндер гипофиздің троптық гормондарының өндірілуін, ал статиндер - тежелуін реттейді. Осылай гипоталамус бұрын айтылып кеткен қызметтерінен басқа, ішкі секрециялық бездердің де кызмстін реттейді
Ішкі секрециялық бездердің қызметі соншама жақсы реттелгенімен олардың қалпына жоне қызметіне түрлі аурулар осер етеді. Гормондардың өндірілуі нашарлағанда гипосекреция ( грек. Гипо - аз, төмен) және күшеигенде гиперсекреция (грек. гипер - артық, жоғары, шегіяентыс) байқалады. Демек, ішкі секрециялык бездердің қызметінің бұзылуы организмнің тіршілігіне осер етіп, қауіп тондіреді.
Гипофиз жәпе опың гормопдарынын бала организміне әсері. Гипофиз немесе төменгі ми қосалқысы бас сүйсгінің “тұрік ері” деп аталатын сүйегінде орналасқан. Ол орташы мимен көрші орналасады және онымеп екі жақты көптеген байланысы бар. Соңғы жылдардағы мәлімет бойынша гипофиз бен аралық мидың гипоталамус бөлігінің арасында 100 мыңға дейін байланыс жүйке талшықтары бар. Жаңа туған нәрестенің гипофизінің салмағы 10-15 мг, бірақ 10 жаска дейін 30 мг-ға дейін өседі де, жас оспірімдерде ересек адамның мөлшеріндей болады. Ол ересск адамда 50-65 мг, пішіні сопақшалау болады. Гипофиздің колемі баланың жасына лайық үлғаяды, өрі “түрік ері” сүйегінің өсуіне
169
байланысты өзгереді. Жаңа туған сәбидің бұл сүйегі 2,5 х 3 мм, 1 жасқа жеткенде 4x5 мм, ал (6 18 жасқа дейін 9 х 11 мм болады. 18 жастан кейін әр адамның организмінің ерскшеліктеріне сай өзгереді. Емханада гипофиздің мөлшерін “түрік ерінің” мөлшеріне қарап анықтайды. Қурылысы жагынан гипофиз 3 бөліктен турады: алдыңгы, ортаңгы жоне артңы боліктер. Алдыңғы жөне ортаңғы бөліктерін аденогипофиз деп, артқы бөлігін нейрогипофиз деп атаиды. Гипофиздің бар салмағының 75% алдыңғы, 1-2 % ортаңғы, 18-23 % артқы болікке жатады. Гипофиздің молшері жүкті әйелде біраз үлғаяды, ал босанғаннан кейін бұрынғы қалпына келеді. Гистологиялық құрылысы күрделі алдыңғы бөлімі негізінен хромофобты без клеткаларынан, ортаңғы бөлімі — базофильді клеткалардан, артқы болімі питуицидтер мен жүйкс талшықтарынан тұрады. Жалпы алғанда гипофиздің ортаңғы бөлімі адамда нашар дамыған және оның қызметі өлі күнге дейін толық айқындалған жоқ деуге болады.
Аденогипофизде 22 гормон түзіліп қанға құйылады. Бұлар химиялық құрылысы бойынша троптык гормондар, аса маңыздылары: соматотропиң немесе өсу гормоны (СТГ), тиреотропин (ТТГ), адренокортикотропин (АКТГ) жоне үш түрлі гонадотропиндер (ТТГ) - лютеиндеуші (ЛТГ), лютеотроптық (ЛСГ), фолликулстимулдеуші (ФСГ) және ортаңғы болімінде түзілетіп меланотропин (МТГ).
СТГ, яғни осу гормоны, белоктың алмасуын жоне ұлпалардың өсуін реттейді, май мен кәмірсутегінің алмасуына әсер етеді. Осу гормоны балалардың бойының өсуіне осер етіп, ересек адамдарда майдың алмасуына ықпал ету арқылы энергияның найда болуына мүмкіндік тудырады. Соңғы зерттеулерге қарағанда СТГ денедегі майды ыдыратып, организм оны энергия ретінде паидаланады да, глюкоза қантын жүйке жүйесінің қорегі ретінде сақтайды. Соматотропип гормопы әйелдіц сүт безіңде сүттің түзілуіне де өсер етеді деген мөліметтер бар.
Өсу гормоны ұлпаларға тікелей әсер етпей, делдал (келістіруші) заттар арқылы немесе медиаторлар арқылы өсер етеді. Бүл гормондардың медиаторының қызметін
170
соматомединдер - бауырда түзілетін полипептидтер атқарады.
Өсу гормонының мөлшері жаңа туған сәбиде оте коп (60 ммкг/ мл), 3 айда біраз томендеп (16 ммкг/мл), ересеи балаларда 10,8 ммкг/мл болады да, ержеткенде не бары 0,55 ммкг/мл ғана болады. Бұл гормоңды 1945 ж Еванс пен Ли және Симпсон тек қана малдың безінен тапқан, ал 1948 ж жануарлардың 1956 -1968 жылдары адамның безінен кристалл түрінде бөліп алынды. Қазіргі кезде ол организмдегі маңызы жақсы зерттелген гормопдардың біріне жатады. СТГ-ның гиперсекрецпясы адамның бойын тез осіріп жібсрсді, алыптық пайда болады (23-сурет). Бойы 2 метрден асқан адамды а л ы п деп атайды. Бойы нашар өскен балаларды бұл гормоимен емдесе, олардың бойы 6 айдың ішінде 5-6 см өседі. Организмде байқалатын СТГ ның гиттосекрециясында баланың бойы оспей е р г е -ж е й л і болып қалады (24-сурет). Мысалы египеттік
23-сурет. Гипофизарлық алып. Алыптың жапыпда орта бойлы өйелдер
24-сурет. Гипофизарлық сргсжсйлі. 14 жастагы ер бала
25-сурет. Акромегалия Жақ сүйегі қалыптаи үлкен
17]
ергежейлі өиел Агибенің бойы не бары 38 см. ал Рим императоры Максимилианның бойы 250 см орыс шаруасы Махнов 285 см, швейцарлық ойел Аманның бойы 235 см болған. Өсу гормоны көбейген жағдайда кобіне а к р о -м е гал и я (грск. акрон - соңғы, ақырғы, мегас - үлкен) байқалады (25-сурет), яғни адамның бет, қол-аяқ, жақ сүйектері күшті есіп, үзарады. Бүл гормон шеміршек клеткаларын осіріп, сүйектің осуіне өсер етеді, жаңа қан капиллярларының пайда болуына ықпалын тигізеді.
АКТГ бүйрек үсті бездерінің қыртыс қабатының гормондары глюкокортикоидтар мен андрогендердің өнуіне әсер етеді және комірсутегінің алмасуын реттейді. Жалпы алғанда АТКГ-ның бүйрек үсті бездеріне әсері жан-жақты. Мүның гиперсекрециясы бүйрек үсті бездерінің қызметін күшейтіп, заттың алмасуын бұзады, қанда қанттың мөлшерін кобейтеді, қаіпшң қысымьш артгырады, сүиектің құрамын озгертіп, борпылдақтандырады, сүйектез сынгыш болады, Иценко-Кушинг ауруы пайда болады, адамның денесі толады, беті дөңгелектеніп, шабыныц, қолтығының терілері жарылады.
ТТГ калканша безінің қызметіне әсер етеді: иод элементінің без клеткасында жиналуына, тотыгуьпіа өсер етіп, қалқанша безінің гормондарының түзілуін реттейді. Ол қалқанша безінің клеткаларының өсуіне, қызмет атқаруына ықпалын тигізеді. Бүған қоса, қалқансерік бездеріне де сондай әсер етіп, қанда кальций түзын көбейтеді.
Гоііадотроптық гормондар (ЛТГ, ЛСГ, ФСГ) балалық кезде оте аз молшерде түзіледі, сондықтан физиологиялық мәні онша бола қоймайды. Тек жыныстық жетілу басталган мерзімнен кейін оның организм үшін маңызы арта бастайды. Жалпы алғанда, бүл гормондар ерлерде сперматогенезді күшейтеді, ойелдің етеккірін мезгілінде келтіріп, жыпыс гормондарының түзілуін, бала емізетін өйслдің сүтінің пайда болуын реттейді, жыныс бездерінде гормондардың пайда болып, организмге әсер етуін бақылайды.
172
МСГ адам терісінің түсін жонге келтіреді. Оның мөлшері көбейсе, дене терісінде сүттей ақ, ал азайса -қоңыр дақтар пайда болады. Егер ол мүлде түзілмесе, адамның барлықденесініңтерісі сүттей аппақ болып, күн шалмайды (күнге күймейді). Бұғап қоса, меланотропиндер көздің жарық қабылдағыш аппараттарының қызметін күпіейтіп, қараңғылыққа бейімделуге жәнс естің қалыптасуына қатысады.
Нейрогипофизде вазопрессин мен окситоцин деп аталатын нейросекреттер белсенді қалыпқа келтіріледі. Химиялық құрамы жаіынан бұлар нанопептидтер, яғни аминқышқылдарының 9 қалдығынан құрылған. Бұлар супраоптикалық және паравентрикулярлық ядроларда түзіледі де, аксондар арқылы нейрогипофизге келеді. Нейрогипофиз бұл гормондарды қор етіп етіп сақтайтын орын. Бүл жерде олар белсенді қалыпка келіп, қанға кұйылады жоне қан арқылы бүкіл денеге тасылады. Вазопрессинді антидиурсздік гормон (АДГ) деп те атайды. Ол бүйрек каналшаларында судың қанға қайта сіңуіне әсер етеді. Нейрогипофиздегі бүл гормонныц гиперсекрециясында қантсыз диабет ауруы пайда болып, тәулігіне бірнеше литр несеп бөлінеді. Оның ықпһлынап тегіс мускулатураның жоне ішектің артерияларының қызметі күшейеді, қанның артериялық қысымы артады.
Окситоцин жатырдың жиырылуын камтамасыз етіп, әйел босанып жатқанда баланың сыртқа шығуына көмектеседі. Сонымен қатар, окситоцин сүт бездерінің альвеолаларының эпителий клеткаларын жиырып, сүттің сүт жолына, одан балаиы емізгенде емшектен сүттің шығуын реттейді. Окситоциннің қанға шығуына бала сорғанда емшекгің ұшын тітіркендіруі арнайы қоздырушы рөлін атқарады.
Гипофиз безінің аурулары басқа аурулармен салыстырғанда мектеп жасына дейінгі балалар омірінде онша маңызды орын ала қоймайды. Дегенмен, келесі ауруларды мысал ретінде келтіруге болады. Айталық, кішкентай балаларда кездесетін жартылай (парциалды) гигангизм немесе жартылай алыптық. Бұл ауруды көп
173
емдеген В. И. Молчанов оны туа пайда болған кемшілікке жатқызады. Жартылай алыптын бүкіл денесі емес, тек кана кейбір мүшелері (саусақтары, бір аяғы, бір қолы) тез өсіп, басқа денесінен ерекшеленсді. Қантсыз диабет ауруында бала шолдей береді суды өте көп 10-15 литрге дейін ішеді, жиі дәретке отырады, жүдейді.
Бастауыш сынып оқушыларында гипофиз безіпің қызметі ересек адамның безінің қызметіне жуық деуге болады.
Эпифиз безіиің жас ерекшелігі меи гормоидары. Эпифиз немесе домалақ бездің пішіні домалақ, бірақ жалпайған. Ол ортаңғы мидың жоғарғы бөліктерінің арасында орналасқан. Жаңа туған норестеде оның ұзыңдығы 3 мм, сні 2,5 мм, қалыңдығы 2 мм. 4 жасқа дейін эпифиз өсіп, оның колемі артады. 4 жаста үзындыгы 9 мм, еиі 6 мм, қальшдығы 3 мм болады. Ересек адамда осы көрсеткіштер онша озгере қоймайды, бірақ салмағы аздап қосылады. Эпифиз 4 жаска дейін гана дамығанымен, одан әрі қарай оның клеткалары кішірейіп, қарапайымдалады, ал одан әрі қарай донекер ткаңцері кобейеді. 8 жастан кейін без тығыздалады. Дегенмен, жас еспірімдер мен жігіттерде/ бойжеткендерде без клеткаларының қызметінің белсенді-лігінің барлық белгілері орын алып, протоплазмасындағы түйіршіктер дамиды жоне ядролары болінеді. Ересек адамдарда бүл бездің клеткаларының тіршілігі тұрақталады, цитоплазмадағы түиіршіктерінің саігы аздап кемиді. Кейбір ғалым-мамандар мұны без ұлпаларының белсенді секреторлық қызмет атқаруының белгісі санайды.
Эпифиздің ішкі қабаты жалпақ эпителий клеткаларымен көмкерілген.
Соңғы жылдардығы ғылыми моліметтер бойынша эпифизде 3 гормон — меланин, гломерулокортикотропин және контргипоталамус-гипофизарлық гормондар ондіріледі.
Гипофиздің меланоцитотропин гормоны терінің пигменттік қасистіп реттесе, меланин теріні түссіздендіреді, демек екеуінің арасында қарама-қайшылық бар.
174
Контргипоталамус-гипофиз гормоны гипофиздің қызметін тежейді, сойтіп гипофиздегі гонадоптропин гормонының өндірілуін азайтады.
Эпифиздің ертінді түнбасын денеге еккенде бүйрек үсті безінің аумағы кішірейіп, ондағы аскорбин қышқылы (витамин С) жоне майлы заттардың молшері азаяды, өйткені гломерулокортикотропин гормоны бүйрек үсті безінің қызметін тежейді. Ал бүйрек үсті безінің қызметі күшеигенде эпифизлің қызметі, керісінше, төмендейді. Олай болса, осы екі бездің арасында кері қарым-катынас бар.
Қалқанша безі мен онъш гормондарыпың бала организміне әсері. Адамның қалқанша безі сыцар мүше. Оның аты 1956 жылдан бастап ейгілі болғанымен, организмдегі ішкі секрециялык кызметі жайлы алғашқы болжамдар 1838 ж тожірибелер негізінде корсетілген. Бүл без көмейдің алдында орналасқан екі беліктен және оларды қосып түріан без сабынан түрады. Безді қоршаған дәнекер ұлпасы ішіне қарай өтіп, оны бірнеше бөлшекке боледі. Болшектер адамның жасы үлғайған сайын өсіп, көбейеді. Жаңа туған нәрестенің қалқанша безінің салмағы 1 г, 6 айда 2 г. Алғашқы жылғы баланың оміріңде без үлпасы айтарлықтай өсе қоимайды да, салмағы 1 жаста 3 г ғана болады. 3-4 жаста 7 г, 5-6 жаста 10 г болып, 12-15 жаста без клеткалары жылдам өсіп жетіліп, 16-20 жаста 25 г болады. Ал ересск адамда бездің салмағы 35-37 г. Жыныстык жетілу кезінде, негізінен, бойжеткендердің қалқанша безінің уақытша болады көлемі ұлғаяды, себебі қыздардың жыныс гормондары іске қосылады және аналық бездердің гормондарының циклды өзгерістері туады. Без клеткаларының қанға толуына байланысты молшері озгермелі келеді. Бұл без пішіні мен колемі жағынан әртүрлі түйық көпіршіктерден, яғни фолликулдан тұрады. Фолликулдар дөңгелек, сопақша немесе көп қырлы болуы мүмкін. Фолликулдар бір-бірінен дәнекер ұлпаларымен бөлінген, олар қан тамырлары мен нервтерге бай келеді. Бездің қызметі баланъгң ұрық кезінде басталэды. Қалқанша безіңде 3 гормон түзіледі: тироксин трииодтиронин жөне
175
кальцитонин. Бұл гормондар зат алмасуын үдетіп, биохимиялық реакнияларды тездетеді. Олар барлық мүшелерге, әсіресе орталық жүйке жүйесіне әсер етеді. Тироксин жүйке жүйесінің қалпын сақтауға күшті өсер еткендікген оның қандағы молшері өзгергенде ең алдымен жүике жүйесінің қызметі нашарлайды. Жекелеп алғанда тироксин судың алмасуын реттейді, бүйректе судың қанға қайта сіңуіне ықпалын тигізеді, белоктың, маидың, көмірсутегінің алмасуына, организмдегі негізгі зат алмасуына, қан клеткаларының пайда болуына әсер етеді. Тіпті жүректің қызметіне де күшті өсері бар. Бұл гормонның үрықтың дамуында маңызы тіпті зор. Онын ұлпаларының өсуі мен қызмет атқаруға бейімделуін күшейтеді. Қалқанша бездің гормондары организмдегі иммундық қасиеттерге әсер етіп, аллергиялық жағдайдың жәііе инфекцияның дамуына ықпалын тигізеді.
Қалқанша безінің тиреоидты гормондары ұрықтың өсіп дамуына күшті әсер етеді. Әсіресе оның маңызы ұрықтың жүке жүйесінің дамуына әсері аса маңызды. Бұл гормондардың жеткіліксіз болуы кретинизмге ұшыратады.
Жаңа туіан сәбидің тироксиндік белсенділігі күшті болады, яғни физиологиялық гипертиреоз байқалады. Мүндай қалып 2 аптаға дейін сақталып, содан соң біртіндеп азая бастайды да, 6 жастан соң ересек адамның қалқанша безінің белсенділігіндей болады. Бұл организмнің қажеттілігін жәис күшті осуін қамтамасыз етеді. Алғашқы жылдардағы стероидтық гормондардың секрециясы жоғары болғандықтан, балалардың қалқанша безінің мөлшері де үлкен болады. Қалқанша безінің гормондарының құрамында йод бар. Мысалы, тироксиннің 65% йод. Сондықтан организмге йод жетіспегепде бездің гипосекрециясы байқалады. Ал пайда болған ауруды э н -демиялы зоб деп атайды (грек. эндемос - жергілікті). Эндемия деп атау себебі ауру белтілі бір жердің маңайыңда, топырағында йод жеткіліксіз жсрлерде пайда болады. Мұндай жердегі тұрғындардың қалқанша безі үлкеиіп, оның қызметі төменлейді. Қазакстан топырағының кей жерлерінде йод жеткіліксіз. Сондықтан біздің ел де сол
176
елдсрдің қатарына қосылады. Бұл ауру топырақта йодтың жетіспеуіне байланысты болғанымен, оның пайда болуында басқа да себептер бар. Қуатты тағамдармен тамақтанатып балаларда бұл ауру кездеспейді. Йодтың жеткілікті болуына астың құрамындағы витаминдсрдің, тұрмыс жағдайларының, тазалықтың маңызы зор. Бұған қоса, сыртқы ортадағы фтор, кобальт микроэлемснттерінің маңызы да бар екені анықталды. Ғалымдардың зсрттеуі бойынша эндемиялық зоб ауруының алғапікы жеңіл түрлерінің өзінде бұл науқасқа байланысты жүрек-қап тамырлар кемшілігі, жүйке жүйесінің кемшілігі жөне зат алмасуының өзгеретіні анықталды. Бұл ауруды емдеудс маңызды орынды профилактикаға, яғни аурудың алдын алу жұмыстарына көп көңіл болінеді. Жалпылай профилактика арқылы балалардың зоб ауруын 20-30 есе азайтуға болады. Эндемиялық зобтын пайда болуына жүқпалы аурулар жиі себеп болады. Инфскция озініц тікелей осеріне қоса, қалқанша безіне орталық жүйке жүйесі арқылы осер етеді. Себебі барлық инфекция ең алдымен орталық жүйке жүйесін уландырады, оның кызметін өзгертеді, ал жұйке жүйесінің озгерісі тікелей қалқанша безінің ауруын тудырады. Сондықтан мектепке дейінгі балалармен, бастауыш сынып оқушыларымен төрбие жүмыстарында оларды жұқпалы аурудан сақтауға кобірек коңіл аудару керек.
Қалқанша безінің кальцитонин гормоны канның қүрамындағы кальцийдің мөлшерін азайтады. Оның бүл әсері сүйектің минерал заттары — оксиапатитті сүйек ұлпасына жинауына байланысты. Соцғы кездерде кальцитонин көптеген ас қорыту бездері мен ішкі секрециялық бездердің ондіру қызметіп тежейтіні анықталып отыр.
Қалқанша безінің гиперсекрециясында Базед немесе тиреотоксикоз ауруы байқалады. Наукастың көзі шарасынан шыға үлкейіп, бадырақ көз болады, қалқанша безі өседі, зат алмасуы күшейіп тез жүдейді, пульсы шапшаңдайды, тез шаршайды, ұйқысы бүзылады, бала жылауық, ашуланшақ болады.
12-481
177
Қалкаиша безінің гипосекрециясында микседема, яғни шырышты ісік пайда болады. Науқас баланың асқа төбеті болмай, температурасы төмендеп, немқұрайлы, сылбыр болады, психикасы бұзылады, еске сақтау кабілеті томендеп, ақылы кем болады. Егер бала аурута кішкентай кезінде ұшыраса кретинизмге айналалы: жыныс мүшелері жетілмейді, ақылы кем болып, дене пропорциясы бүзылады, жүрегіиіц кызметі күрт өзгереді (жүрек тахикардиясы).
Гипосекреция жағдайында байқалатын калқанша безінің кеміпіліктері — гипотиреоз екі түрлі болады: а) туа болеан, яғни қалқанша безі болмай, не нашар дамыған балалар; &) жүре болган, яғни гипофиз безінің тиреотропин гормопының түзілуі тоқтағандықтан өсе келе пайда болған. Қазіргі кезде жүре болған түрін ертерек емдей бастаса, ауруды асқындырмауға болады.
Қалқан серік бездері қалқанша безінің арткы қабырғасында орналасқан кішкентай түйме тәрізді 4 (2 жоғарғы жоие 2 төменгі), кеи адамда 6 без болады. Жалпы салмағы 0,1-0,3 г, ұзыңдығы 6-7 мм, ені 3-4 мм, қалындығы 1,5-2 мм. Жас өспірім балалардың қалқансерік безі сәл қызғылттау болады, кейіннен сарғыш тартады да, қартая келе қоңыр түсті болады. Олардың сыртын коршаған жақсы капсуласы бар және қалқанша безінен сол қапшығымен болектенеді. Бездің пішіні, саны мен қалқанша безінің үстіңде орналасуы тұрақсыз, ортүрлі болады. Олардыц пішіні дөңгелекше. сопақша, ұзынша, бүршақ іспеттес болады. Без үлпалары ортұрлі клеткалардан тұрады: гликогсиі бар негізгі клеткалар мен эозинофилдері бар оксифильді клеткалар. Балалардың қалқансерік бездері негізгі клеткалардан тұрады. Жасы ұлғая келе оксифильді клеткалар кобейіп, жыныстық жетілу кезінде олардың молшерІ негізгі клеткалардан басым болады. Қалқансерік безінде паратгормон немесе паратиреокрин деп аталатын гормон өнеді. Оның маңызы 1925 ж Коллиптің зерттеулері арқылы анықталған. Паратиреокрин кальңийдің алмасуына осер етіп, оның қандағы мелшерін реттейді. Кальцийдің негізгі қоры сүйск болғандықтан бүл гормон
178
организмдегі фосфордын алмасуына да өсерін тигізеді. Мұны қаннын құрамындағы калыіийдің мөлшері көбейгенде фосфордың мөлшерінің азаюы арқылы байқайды. Паратгормон сүйек үлпасының ыдырап, кальциидің қанға шығуына мүмкіндік жасайды. Бүл гормонның жеткіліксіз болуы қандағы кальцийдін мөлшері кемігендіктен, сіңірдің тартылуын тудырады. Қалқашпа безінің кальцитонин гормонымен жоне Д витаминімен бірге бала организмдегі кальцивдің алмасуының дұрыстығын қадағалайды. Паратиреоидтік гормонның гиперсек-рециясында сүйектің қүрамыидағы фосфаттар несеп арқылы сыртқа шығып, босаган кальций қанда көптсп жиналады да, гиперкальциемия байқалады. Паратиреокриннің гипосекрециясы кобінесе калқанша безіне операция жасағаңда оған қоса калқансерік бездерін байқамай алып тастағавда, кей кезде инфекцияға байланысты пайда болады. Балаларда туа пайда болған гипофункция без үлпаларының болмауынан немесе еркін дамығандықтан кездеседі. Кейбір жаңа туған сөбиде ұрықтық мезгілінде анасының паратгормонының гиперсекрециясына байланысты қалқансерік бездерінің қызметі нашарлайды. Мүндай гипосекреция туғаннан кейін де сақталады. Кдндай болма ын гипопаратиреоз жағдайында баланың қанындағы кальцийдің молшері азайып, организмдегі калий-натрий тепе-теңдігі бүзылады да, гипопаратиреоздың белгісі — бүлшық еттердің тетанусы (лат. тетанус- сіреспе) пайда болады, кейін тісі бүлінеді, шаштары мен тырнақтарында кемшіліктер пайда болады.
Қалқансерік бездерінің дамуы үрықта басталады. Оның осу барысында без клеткалары іамып, паратгормон түзіліп, қанға қүйыла бастайды. Бүл ұрықтың каңқасындағы кальций түздарының жиналуымен қатар жүреді. Бала туғаннан кейін осіп, жетіліп, кальцийдің алмасуына қатысады. Баланың сүйектерінің қатуы көбінесе осы бездердің қызметіне байланысты.
Бүйрек үсті бездері және оның гормондары. Бүйрек үсті бездері - қос мүше. Олар оң және сол жақ бүйректердің жоғарғы жағында орналасқан, салмақтары 6-12 г.,
179
әрқайсысы қыртысгы және милы қабаттан тұратын қос бездер. Қыртысты кабатының салмағы 4,5-10 г, милы қабаты 1,2-2,4 г шамасыңда болады (5-кесте), яғни кыртыс кдбаты 2/3 бөлікке тең.
5~кесте
Бүйрек үсті бездерінің салмағының жаска байланысты өзгеруі
Жасы Бүйрек үсті бездерінш жалпы салмагы, г
1 айга дейш 6,22
2-12 ай 3,35
1-5 жас 4,60
6-10 6,60
11-15 8,63
16-20 12,95
21-50 13,71-13,84
51- 70 13,36 — 13.20
Бұл - салмағы аз болғанымен ішкі секрециялық бездердің ішіндегі тіршілік ушін маңызы оте зор бездердің бірі. Егер жануарлардың екі безін де сылып алъш тастаса, ол бір аптаның ішінде оліп қалады: жануар тез әлсіреп, астан қалады, арықтап, салмағы азаяды, кейіннен сіңірі тартып, ішкея тамағын құсып, жұрек-қан тамырлар жүиесінің, тыныс мүшелерінің, ас қорыту мушелерінің, бүйректің несеп шығару қызметтері нашарлайды, қан тамырларының қабырғасының өткізгіштігі күшейеді, қаны қоюланады жоне басқа өзгерістер пайда болады.
Бездің милы қабатын қалдырып, қыртыс қабатын сылып алып тастаса, жануар тез оліп қалады. Милы қабатын алып тастап, қыртыс қабатын қалдырса, аитарлықтай өзгеріссіз үзақ уақыт өмір сүре алады. Мұның себебі милы қабатты құрайтын хромаффин клеткалар бүйрек үсті безінеи баскд кейбір ірі қан тамырларының бойында, шеткі гапглияларда кездеседі. Оған қоса, яервтердің ұштары норадреналин медиаторын боліп шығарады. Ол милы қабаттың гормондары тәрізді әсср етсді.
180
Буйрек үсті бездерінің кыртыс қабаты 10 астам кортикостероидтар тобына жататын гормондарды түзеді. Химиялық түрғыдан олардың бәрі холестериниің туындысына жатады.
Физиологиялык кызметіне қарай кортикостероидтар 3 топқа болінеді: а) глюкокортикоидтар; ә) минералкортикоидтар; б) адренокортикоидтар.
Глюкокортикоидтар бүйрек үсті безінің қыртысты қабатының іпашақты зонасывда түзіледі. Бүл топқа өте белсенді гормон — кортизол, гормондық белсенділіктері томеидеу кортизон мен кортикостерон жатады.
Коргизол мен кортизон молекуласынын С|7 болігінде окси тобы болғандықтан, оларды 17-оксикортикостсроидтар дейді. Глгококортикоидтар зат алмасуының барлық түріне ықпалын тигізеді. Тері, бауыр, ет, май, дәнекер және лимфа ұлналарында бүл гормонның әсерінсн бірқатар ферменттердің, яғни трансаминаза, оксидаза, гидролаза т. б. ферменттердің белсенділігі күшейеді.
Глюкокортикоидтардың ықпалынан барлық үлпаларда, осіресе ет үлпасында, белоктың ыдырауы күшейелі. Қандағы амин қышқылдарының және несептегі азоттың мөлшері көбейеді, бауырдың мочевина болу қызметі артады. Аталған әсерлерге байланысты бала организмінің салмағы азайып, өсуі нашарлайды.
Глюкокортикостероидтардың майдын алмасуына әсерінен үлпадағы май ыдырап, май қышқылдары бауыріа өтеді. Бүл гормовдар көмірсутегінің алмасуына әсер етеді. Олар бауырдағы гликонеогенезді (грек. гликос - төтті + нео - жаңа + генезис - тек, болмыс, пайда болу) күшейтеді. Сондықтан гипергликемия, тіпті глюкозурия (несепте қанттың болуы) пайда болуы мүмкін. Бүл топтагы гормондардың әсерінсн бауырдан басқа барлық мүшелердегі клеткалық мембраналардың глюкозаны өткізу қабілеті төмендейді. Ал бауырда, керісінше, глюкоза мен амин қыніқылдарын өткізу аздап артады.
Глюкокортикоидтардың қабынуға, аллергияға қарсы тұру қабілеттерін арттыруға, иммунодепрессивтік (лат.
181
иммунотатис - бірдеңеден босау, күтылу + декрессия - басу, тежеу) өсерлерпіің мацызы мүлде ерекше. Олардьгң мүндаи қабілеттері клеткалык. мембрананың өткізгіштігі төмендеуіне, клеткалардан және басқа құрылымдардан гистаминнің босауын азайтуға, антителолардың түзілуін томендетуге, антиген мен антителоның реакциясын тежеуіне, донекер үлпадағы коллаген мен мукополисахаридтердіңтүзілуін наіпарлатуьша байланысты.
Глюкокортикоидтардың әсерінен белоктың ыдырауьшан пайда болған заттардан көмірсутекті заттар түзіледі, бүл эсіресе лимфа ұлпаларында күшті болады. Аз мөлшерде глюкокортикоидтар басқа гормондардың әсерін күшейтеді. Глюкокортикоидтардың синтезі мен секрециясы гипофиздің кортикотропин гормонымен реттеледі.
Канадалық зсртгеуші ғалым Г. Селье алғаш рет бүйрек үсті бездерінің гормондары организмге түрлі қауырт жағдайларда өте қажет екенін көрсетгі. Адамның қатты күйзелісі кезіңдегі тітіркендіргіштерді ол стрессор (ағыл. стресс - катты күйзелу, абыржу, қауырт жағдай) деп атады. Бүйрек үсті бездерініц қыртыс қабатының гормондары айтарлықтай азайса, стресс жағдайында организм өліп кетуі мумкін.
Минералкортикоидтар бүйрек үсті безінің түйнекгі зонасында пайда болады. Бүл топқа альдостерон мен одан белсенділігі 20-30 есе томен 11-ші дезоксикор-тикостерон жатады. Минералкортикоидтар бүйрек үлпасында, тер жоне сілекей бездерінде, ас қорыту жо іының шырышты қабатындағы клеткаларға әсер ету арқылы су мен түздардыц алмасуын реттейді. Бүл топтың басты гормоны альдостеронның өсерінен натрийдің алғашқы несептен буйрекгің нефрондарына қайта сіңуін күшейтеді жәие калийдің қайта сіңуія азайтады. Натрийден кейін іле-шала су бүйрек каналшаларына қайта сіңеді, яғни альдостерон гормоны натрийдің қайта сіңуін күшейту арқылы судың алмасуына да әсерін тигізеді. Альдостерон жеткіліксіз болған жағдайда бүйрек арқылы организмнен натрий көптеп шайылады және дене сусызданады. Ал оныц көбеюі денедегі қабынуларды күшейтеді.
182
Адрснокортикоидтар - андростерон, эстрол және прогестерон гормондары бүйрек үсті бездеріпің ретикулярлы (торлы) зонасының клеткаларыпда түзіледі. Жыныс бездерінің гормондарына қарағанда бүлар апағүрлым әлсіздеу келеді. Дегенмен бүлардың өсері жыныс бездерінің гормондары торізді. Олар жас өспірімдерде қосымша жыныс белгілерінің қалыптасуыпа комектеседі. Олардың маңызы, әсіресе балалық және қарттйган шақта күшті болады. Адам қартайып, жыныс бсздерінің қызметІ тоқтаған кезде бүйрек үсті бездері негізгі жыныс гормондарын түзуші құрылым болып қалады.
Бүйрек үсті бездерінің м и л ы қабатының гормоңдары негізінен екеу: адреналин және норадреналин. Адреналин бүйрек үсті бездерінде ғана, ал норадреналип басқа мүшелерде де пайда болады. Бұлар дофамин гормонымен бірге биогендік катехоламиндерге жатады. Үшеуі дс тирозиннің туындысы болып есептеледі де, тирозиназа ферментінің өсерінен ыдырайды. Катехоламиндер организмдегі барлық ұлпалар мен клеткаларға әсер етіп, оларда күрделі биохимиялық өрекеттерді тудырады және көптеген физиологиялық қызметгердің ерекшеліктерш айқындайды.
Катехоламиңцердің өсер етуі түрлі биохимиялық реакциялармен байланысты. Бұлар химиялық ұқсастығына қарамастан организмге әртұрлі әсер етеді. Физиологиялық осерлері олардың таңдамалылығына, цитоплазмалық мембраналардың адренорецепторларымен карым-қатынасына, түрлі мүшелердің кұрылысына байланысты келеді.
Катехоламипдер адренорецепторларға қысқа мерзім әсер етеді жоне ол пайда болған өзгерісті қалпына келтіруге рефлекторлық жоне гуморальдық (лат. гумор - мүйық) механизмдер арқылы қатьгсады. Катехоламиндердің организмге әсері өте көп және жан-жақты.
Адреналинның жүрек-қан тамырлар жүиесіне ықпалы зор. Ол жүректің жүмысын күшейтіп, соғу ырғағын тездетеді, қозғыштығын ұлғайтып, импульстсрдің откізгіш жүйесі арқылы қозғалысын жақсартады. Қап тамырларын
183
тарылтып, ондағы қысымды өсіреді. Адреналиннің қан қысымыиа әсері көбінесе қысқа мерзімде басылады. Дененің ор жеріндегі қан тамырларынын адреналинге сезімталдығы ортүрлі. Мысалы, ішкі мүпіелерді қанмен қамтамасыз ететін артериола тамырларының қабырғасын босатады, ал оған байланысты қаңқа еттеріне келетін қанпың мөлшерін молайтады. Жүректің қан тамырлары алреналиппің осерінен кеңейеді де жүрек еттерін қанмең қамтамасыздандыру жақсарады.
Адреналин ішек еттерінің тонусын төмендетіп, қозғалысын басады, бронх еттерін босатады, көздің қарашығын кеңсйтеді, жүкті ойелдердің жатыр еттерін жиырады, тері түктерінің қаіштықтарының етін жиырады, сондықтап күшті эмоңия кезінде адамның тобе шашы “тік" түрады. комірсутегінің алмасуына осер етеді, бауыр еттеріндегі гликогенолизді күшейтіп, гипсргликемия мен глюкозурияны тудырады. Майдың алмасуына әсер етеді, оның тотығуын күпіейтеді. Мүнын бәрі күшті тітір-кендіргіштің өсері кезіпде организмнің энергиялық мүмкіндіктерін толық пайдалануға бағытгалған. Әсіресе қауырт қиын жағдайларда бүлшық еттердің жүмысын күшейтіп, рецепторлардың сезімталдығын, осіресе көру, есту, вестибулярлық сезімдерді күшейтеді. Бұл өзіерістер қиыи жағдайда оргапизмнің қызметін сыртқы ортаның озгерген жағдайларына бейімделуге бағьпталған. Сондықтан бүйрек үсті бездерінің милы және қыртысты қабатгарының гормондарын бейімдеуші гормондар дейді.
Бүйрек үсті бездсріпің гормондарының мөлшері піпофнздің АКТГ гормоны арқылы реттеледі. Оның үстіне канның молшері азайғанда ондағы натрийдің молшері кеміп, калий көбейгенде қыртысты қабаттың гормон-дарының түзілуі артады. Милы қабаттың гормондарының молшерін жүйке жүйссінің симпатикалық бөлімі реттейді. Бұл бездердің қызметін жоғары дәрежеде гипоталамус, торлы құрылым және ми қыртысыңцағы нерв орталықтары реттейді.
Бүйрек үсті бездеріиің жас ерекшеліктері. Бүйрек үсті бездерінің ұлпалары иптерренал жүйесіне жататын, ал милы
184
қабаты адреналдар жүйесіне жататын клеткалардан тұрады. Интерренал клеткалары адренал клеткаларынан бұрын дами бастайды. Үрық кезінде бұл бездерде аздап гормондар түзіле бастайтыны анықталған. ¥рық бездерінде түзілетін гормондар ересек адамдардың гормондары іспетті, біртқ жаңа туғаи сәбилер және 3 жасқа дейінгі балалар мен ересекгердің безінің айырмашылығы көп болады. Жаңа туған собидің без клеткаларында ұрықтық кезден қалған клеткалары 50-54%. Бала туғаннан кейін жаңа клеткалар пайда болады да, бұл клеткалар ығыстырылып. алғашқы 1 жасқа дейін жалпы салмағы томеңдейді, бірақ коп үзамай бездің жаңа клеткалары оскеіідіктен салмағы қайтадан арта бастайды. Без клеткалары күшті осіп, жетіліп жас оспірімдік мерзімде ересектің безінің салмағына жақындайды (5-кесте). Жалпы алғанда бүйрек үсті бездерінің салмағы, қызметі жоне қызмет белсеііділігі түрақсыз, тез өзгеріп тұратын бездер. Сонымеи катар бүл бездердің қызметі сыртқы ортаның әсеріне (температура, ауа райы), баланың жейтін тамағының кұрамына тікелей байланысты. Дене еңбегінің, қара жүмыстың әсерінен без үлпалары ұлғаяды да, оның қызметі арталы. Мұны зерттеушілер бұлшық етгердегі зат алмасуынан деп санайды. ¥зақ мерзім тұрақты спортпен шұғылдану гипофиз-гипоталамус-бүйрек үсті безінің жүйесіне жағымды әсер етеді дегси мөліметтер баршылық,
Жаца туған нәрестенін кыртысты қабаты милы қабатынан кобірек болады.
1 жастағы баланың безінін кыртысты қабаты милы қабатынан 2 есе қалың. Тек 10 жасқа жақындағанда милы қабаттың без ұлпасы тез өсе бастайды да, қыртысты қабаттан асып түседі.
Бүйрек үсті бездерінің қыртысты қабатыньщ өсуі 11-12 жасқа дейін аяқталады, ал милы қабатының осуі 6-20 жасқа дейін созыдады. Жалпы алғавда бала туғаннан ксйін оның безінің қыртысты кабатының ұрықтык кездс пайда болган ұлпаларының орнына жаңа клеткалар оніп, ескілері солып, жойылады. Бездің салмағы 2-3 аптаның ішінде 2 есе азаады. Милы қабаттың безі бүл кезде жетілмеген,
185
дифферснцияланбаған жеке-жеке клеткалар тобынан түрады. 6 айға толғанда ұрықтык қыртысты заттар 3 есе кеміп, жаңа клеткалары көбейеді де, 7 жасқа деиін жетіледі. Милы қабаттың хромаффиндік клеткалары 3-4 жаста дифференциацияланады да тез өсе бас айды. Осы мерзімнің ішінде милы қабаттың жалпы салмағының 28-29% қалыптасады. Содан соң 8 жасқа дейін оспейді де қалған молшері 8-10 жас арасында тез өсіп, одан өрі ақырындап, жалпы өсуі 16-20 жасқа дейін созылады.
Бір жастағы балалардың хромаффин ұлпалары адреналинді жақсы өндіреді. 6-7 жаста норадреналин мен дофаминнің қанғЕ шығуы күшейсді. Ал қыз балаларда 9 жаста, ер балаларда 10-11 жаста адреналиннің мөлшері екінші рет үстем болады.
Қыртысты қабатгың без клеткалары 9-11 жаста қайтадан кұшті осе бастайды да, 11-12 жаста толық осіп жетіледі.
Бүйрек үсті бездерінің қызметінен туындайтын аурулар, олардың қыртысты және милы қабаттарының гормондарына байланысты. Милы қабаттың гормондары жетіспегенде. көбінесе 10 жаска дейін кішкентай балалардың миындағы жүйке клеткаларына қанттың жетіспеуінен талма ауруы байқалады. Сабақты көп оқығанда, үзак уақыт жүгіріп, коп ойнағанда бала есінен танып қалады. Мұндай жағдайда балаға жиі-жиі, әсіресе сабақ окыр, ойнар алдыңда тәтгі тағамдарды молырақ немесе суға еріткен бал, қант беру керек. Ауру 10 жастан ксйін езінен-озі басылып кетеді.
Қыртысты қабаттың гипосекрециясында үзақ уақыт гормондар жетіспегенде Аддисон ауруы дамиды. Бүл ауру ересек адамдарда көбірек, ал балаларда өте сирек кездеседі. Ауру баланың денесінде қоңыр дақтар пайда болып (ең алдымен көп үйкелетін жерлерде: шынтақ, сан, мойын, бел), тез шаршайды, қимылдары азаяды, немқұрайлық байқалады, жүдейді, қаны қоюланып, оның қысымы азаяды. Аурудың денесінен натрий мен хлор шайылып, калий жиналғандықтан жүрек олсіздігі пайда болады. Көмір сутегінің алмасуы бұзылады. Баланың асқа зауқы төмендейді, оның бүлшық еттерінде сіреспе пайда
186
болып, кей кезде тыныс еттерінің сіресуінен шетінеп те кетуі мүмкін.
Кейбір балаларда туа пайда болған қыртыс қабатының гипертрофиясы байқалады. Бұл кемшілік түқым қуалайды деген бірен-саран мәліметтер де бар. Аурудың белгілері ерте 2-3 жаста байқалуы мүмкін. Алғаш кезде жылдам осе бастаганымен, кейіннен баланың оеу қаркыны баяулап, боиы аласа болып қалады, 2-3 жастан бастап ауру қыздардың қолтығында, шабында түктер оседі, бірақ емшектері оспейді, етек кірі келмейді. Ауру ер баланың сыртқы жыныс мүшесі тсз өседі, эрекция пайда болады, сақал-мұрты, кеудесінде, қолтығында, шабында түктері қалың болып, ересек ер адамдарға үқсай бастайды. Бүл ауру көбінесе бүирек-үсті бездерінің ұрықтық мезгілдегі кемшілігіне байланысты.
Бүйрек үсті безінің милы қабатының гипсртрофиясы ісікке байланысты байқалады. Қазіргі кезде оның ісікгері балаларда жиірек кездссетін боп жүр. Мүндай науқас бала тершең, козі бақырайған, беті шырайсыз келсді., тіпті кішкеңтай 2-3 жастағы баланың өзінде қанның қысымы жоғарылайды. Мұпдай балалар жиі-жиі басының ауыратынын, жүрегінің айныйтынын, қағатынын айтады. Ісікті алып тастағаннан кейін аурудың бслгілері жойылып, бала жазыльш кетеді.
Бүйрек үсті безін операция жасап сылып алып тастаса, жануарлар оліп қалады. Ондай жануардын (мысалы, иттің, қойдың) температурасы тез томеңдеп, арықтап, қимыл-қозғалысы азаяды, қанңың қысымы төмендейді, қаны қойылады, жүрегінің қызметі нашарлайды. Мүндай белгілер адамның бүйрек үсті безінің гормондарыңың гипосекрециясында да байқалады.
2. Қос секрециялы бездердің қызметі мен жас ерекшеліктері
Тимус (айырлы без). Тимус немесе айырлы безді кейде айырша без деп те атаиды Ол 2 беліктен тұратын (оң және
187
сол жақ боліктер) бірі-бірімен донекер үлпасы арқылы байланыскан ксуде қуысында орналасқан без. Жаңа туған баланың бездерінің салмағы 23 г, 15 жаста 37 г болады. Одан орі қарай без клеткалары солып азаяды: 45 жаста 35-16 г, 50-55 жаста 12-13 г, қартайғанда не бары 6 г болып қалады.
Бала туғанда айырлы без жақсы жетіліп түрады. Оның ұлпасы дифференцияланып, әр бөлігіндегі милы жөне қыргысты қабаттары айқын көрінеді. Бала туғанда бездердің 62-63% қыртыс кабатында, 37-38% милы қабатында орналасады. Аиырлы без екі қызмет атқарады: ішкі секрециялық без ретінде тимоидин (тимсекрецин) гормонын ондіреді және оргаиизмнің иммунитетіне маңызы күшті Т-лимфоциттер дамып жетіледі. Жаңа туған баланың тимусындағы лимфоциттердің мөліперІ кыртысты қабатта 62,6 %, милы қабатгга 42,4 %. Бала туғаннан кейін оның мөлшері азайып, 3 жаста қайта көбейсді де 3 жасқа толғанда 43,4 % болады.
Тимустағы эндокриндік без клеткаларының молшері 36-37% шамасында болады. 4 жастан бастап без клсткаларының арасында май клеткалары пайда бола бастаиды. 20 жастан орі қараи бездің орнын май жөне донекер ұлпалары басады. 12 жастағы балапың тимусының 35,4% ғана без болып. жас өспірімдік мерзімнен бастап біртіндеп азаяды.
Тимус безінің организмдегі маңызы олі де болса толық зерттелмсген. Дегенмен соңғы жылдардағы зерттеулер бойынша опың гормоны денедегі кальций түздарын сүйектің күрамында сактап, оның өсуіне осерін тигізу арқылы баланың бойыныи осуін реттейді және ерте жыныстық жетілуді тежейді. Бұған қоса, бүйрек үстІ бездерімен бірге С витаминінің қоры ретінде де қызмет атқарады. Бұл витаминнің мөлшері бойынпіа айырлы без екітшіі орынла, бірінші орында — бүйрек үсті бездері. Мұнда В, жоне Д витаминдері оте көп және біраз мөлшерде цинк болады. Тимус нуклеии қыпікылларының алмасуына қатысады деген болжамдар да аз емес. Тимустың қызметіне байланысты бездің гипертрофиясы кезінде байқалатын тимус-лимфатикалық статус деп аталатын ауру бар. Тимус
IЙЯ
безінің ісініп өскендігінен нәрестенің олгендігі туралы акпаратты XIX гасырға дейін ең алғаш Пиит есімді дәрігер ғана жазған. Ал 1830 ж Корр айырлы бездің гипертрофиясына байланысты балалардың өлімі, оның себсптері, белгілері туралы толық жазған. Тимус туралы нақтылы енбектер соңғы жылдары пайда бола бастады. Дарігерлердін бакылауына қарағаңда тимустың аурулары организмде қан айналысы бұзылғанда қабынудың ауыр асқынған түрлеріне, туа пайда болғаи даму кемшіліктеріне, ісікгерге байланысты пайда болады. Кей кезде бүл бездің ауруы басқа ішкі секрециялық бездердің ауруъіна (Аддисон, эндемиялық зоб) байланысты байқад ып жүр.
Тимус-лимфатикалық статус ретінде бала организмінің туа болған срекшелігі. Ондай баланың тимусы мен лимфа ұлпалары ұлғайып, жүрегі жетілмеген кішкентай, беті ісік, терісі жүқа, шашы өте жүмсак болады. Мұндай баланын туғаннан кейінгі тыныс алысы ауыр болады, кейде дем ала алмай шетінеп кетуі де мүмкін. Егер без онша үлкен болмаса, біраз емір сүруі мүмкін. Ауру баланың бұлшық етгері нашар, бостау, кеуде куысынын үстіңгі жағы жіңішкс болады, реакциясы баяу, сіңір рефлекстері нашар, тез шаршайды. Оңдай балада тыныс мүшелерінің ауруы жиі байқалады, қанында лимфоциттсрі кобейіп, нейтрофилдері азаяды. жиі ентігіп қалады, кей баланың сыртқы жыныс мүшелері нашар дамиды.
Жалпы алғаида тимустың аурулары өте аз кездессді. Бүл бездің ауруларының негізгі бслгілері: шектен тыс семіздік, әлсіздік, ауруға төзімсіздік, без үлпасының ұлғаюы, сүйектіңжұқаруы, сүйек сынығының нашар бітуі.
Ұйқы (қарын асты) безіиің гормондарыныц бала организміне әсері. Үйқы (қарын асты) безі немесе Лангсрганс аралшалары комірсутегініңалмасуынретгейтін гормоңдарды ондіреді. Аралшаларда торт түрлі клеткалар болады: альфа, бета, гамма және дельта. Соңғы жылдары мұнда Е және X деп белгілеген клеткалар табылды. Бұлардыі: соңғы тортеуІ (гамма, дельта, Е, X) альфа және бета клсткаларыиың дамуындағы түрлі кезеңдердс пайда болатын клеткалар деген болжамдар бар. Альфа және бета клеткалары и н с у л и н
189
және глюкагон гормондарын ондіреді. Қарьш асты безі өзінің атына сәйкес қарынның астыңғы жағында шарпы майымен аралас тоселіп жатыр. Аралшалардың пішіні кобінесе дөңгелектеу болады, саны мен мөліпері адамның жасына қарай жоне физиологиялық жағдайына қараи өзгеріп турады. Альфа клеткалары дөңгелектеу немесе бүрышты болып келеді де, бета клеткалары дөңгелек призма тәрізді болады. Альфа клеткалардың саны бета клеткалардан гөрі 4 еседей артык. Тек жаі а туған сәбилерде 2 есе аз. Олардың альфа клеткаларының саны ересек адамдардікіне қарагаңда 4 есе коп болады да, алғашқы 1 жылдың ішінде тсз азаяды. 4-5 жаста азаюы бәсендегенмен жалпы саны өлі де болса ересек адамдікінен көбірек болып, 12 жаста теңеседі. 25 жастан орі қарай аралшалардың саны біртіндеп кеми береді. Алъфа клеткаларда глюкагон гормоны, бета клеткаларда инсулин гормоны өнеді.
И н с у л и н организм үшін аса маңызды гормондар ың бірі. Онсыз тіршілік болмайды. Себебі инсулин жануарлар крахмалы гликогеннің синтезіне және гликолизге жағдай тудырып, комірсутегінің алмасуына қатысады. Энергиясы коп фосфаттардың пайда болуына әсер етеді, олардың ыдырауына және кетондардың (улы заттар) пайда болуына кедергі жасайды. Бүл гормон майдың алмасуына қатысады, амин қышқылдарының, белоктардың пайда болуына ықпалын тигізіп, май, көмірсутегі, белоктың алмасуына қатысады - олардың бір-бірімен байланысын қамтамасыз етедь Инсулин фосфордың алмасуын күшейтіп, калийдің клеткаға ауысуына, сөйтіп оның сарысудағы молшерін азайтып, организмдегі суды бір қалыпта ұстайды.
Глюкагон гормонын гипергликемиялық факгор деп те атайды. Ол қандағы қантгың мөлшерін көбейту үшін бауырдағы гликогенолизге қатысады. Сөитш ор анизмді тамақ арасында клеткаларға қажетті қантпен қамтамасыз етеді. Мұның қызметінің маңызы әсіресе орталықжүйке жүйесінің қызметі үшін күшті: нейрондарға қажетті глюкозамен қамтамасыз етеді.
Инсулин мен глюкагон бір-бірімен байланысты қызмет а' қарады: ас ішкеннен кейін организмдегі, әсіресе қандағы 190
қантгың молшері кобейіп кетеді. Бүл кезде инсулин артық қантгы гликогенге айналдырады, ал ас арасында қандағы қанттың мелшері азайғанда бауырдағы гликогенді глюкагон гормоны ыдыратып глюкозаға айналдырады. Пайда болғап глюкоза ет пен нерв клеткаларының қызметіне қажетгі энергия қоры ретінде пайдаланылады.
Үрық пен жана туған баланың ұйқы безіндегі гормон өндіруші клеткалар жақсы дамыған. Жаңа туған нәрестенің ұйқы безінің әрбір грамынан 10 Е (халықаралық елшем беэтгісі), ересек адамнан 2 Е ипсулин боліп алуға болады. 1 жастағы нөрестенің безінде 36 Е, 20 жаста 180 Е инсулин болады. Үрық пен емшектегі собидің аралшаларыпың жайылған боліктері қайтадан калпына келеді, яғни регенерациялық қабілеті байқалады. 4 жастан әрі қарай бұл қасиет жойылады.
Лангерганс аралшаларының қызмет кемшілігіне байланысты жиі кездесетін ауру - қантты диабет. Бұл аурумен ауырған науқастың шөлі қанбайды несебінің құрамында қант пайда болады, ал ауырмаған қалыпты жағдаида несептің кұрамында қант болмайды. Науқастың қанындағы қанттың мөлшері 200-500 мг/% дейін кобейіп, төулігіне несеп арқылы 100-150 г глюкоза денеден шайылады. Мұнымен қатар майдың алмасуы бұзылып, қанның құрамында холестерин мен кетондар кобейеді. Көп науқастардың шығарған демінде ацетоннның иісі сезіледі. Қан айналысының бұзылуына байланысты мұндай ңауқастарда тері аурулары, қызыл иек ауруы жиі кездеседі, гангрена оңай дамиды.
Баладағы қантгы диабет ауруының пайда болғанын ең алғаш 1696 жылы Мортон жариялаған. Жер жүзінде бүл аурумен ауыратын науқастардың саны оте коп, жылдан жылға ұлғаиып келе жатыр. Бұған тәтті тағамдарды көп пайдаланудың әсері бар деген моліметтер кездеседі. Бұл аурудан өлгендердің саны да көп. Көпшілік зертгеулердің нотижесіне қарағанда қантты диабет ауруы 6-8 жас жөне 11-13 жас арасында көбірек. Дегенмен бұл ауру жас мөлшерімен тұрақты шектелмейді. І жасар балалардың арасында да кездесетіні мәлім. Қазіргі кезде барлық аурудың
191
5%-дан артығы 10 жасқа дейінгі балалар. Оның 10-47 % түқым қуалайды. Дәрігерлік бақылауларға қарағанда қантты диабет ауруымен ауырған өйелдер дені сау бала туады. Тіпті 5-6 аилық жүкті кезінде денсаулығы жонделіп ксткені де мәлім. Мүндай анадан туған баланың инсулярлык аппараты ерте тозьш, кейіннен қантты диабет ауруына шалдығады. Бадаларда бүл ауру жедел бастадып, тез асқынады. Ал ерерсек адамда біртіндеп дамиды. Ауырған балалардың гигиеналық тәртіпті сақтауъгның маңызы үлкен. Мұндаи балалар дені сау баладармен бірдей еңбек еткепі жон. Оларға дене еңбегі тіпті қажет, сондықтан спортпен айналысу пайдады. Шамасына қарай спортпен шүғылданатын науқастың дәрілерін азайтуға мүмкіндік пайда болып, қатты аскынудан сақтайлы. Тек кана есінен танатын жағдайда ғана төсек тартып жатуына болады. Қазіргі кезде қант диабеті ауруының өзінен де, оның себсбінен дамыған басқа мушелердің ауруын емдеу қиынырақ болып отыр. Әсіресе жүрек, бүйрек, көз ауруларының кобеюі айтарлықтай орын алып, науқастың мезгілінен бұрын өлуіне себеп болып отыр. Дегенмен қантты диабет ауруымен ауырған адамдар ұзақ өмір сүре алады. Ол үшіи ас ішерде иисулин гормонып немесе аурудың жеңіл жаңа басталған түрінде сол іспегті кызмет атқаратын дөрі-дөрмектерді қабылдау қажст.
Қантты диабетпен ауырған баланың осуі көбінесе нашар болады.
Глюкагон гормонының жетіспеуіне байланысты 10 жасқа дейінгі балаларда талма ауруы байқадады. 10 жастан аса ауру өзінен өзі жоғалады, себебі глюкагонның орғіын бүйрек үсті безінің милы қабатындағы адреналин гормоны басады.
Жыныс бездері және жыныстық жетілу. Жыныс бездері қос секрециялы бездерге жатады. Сыртқы секрециялық без ретінде оларда жыныс клеткалары - әйелде аналық клетка және ерлерде аталық клеткадар - сперматозоидтар оніп дамиды. Ішкі сскрециялық без реппде ерлер мен ойелдсрдің жыныс гормондары түзіледі. Жыныс
192
гормондары қан арқылы денеге тарап, баданың осуіне, дамуына өсер етеді жоне жыныс мүшелерініц дамып жетілуін, жыныстық белгілердің пайда болуын қамтамасыз етеді. Жыныс гормондарының негізгі қызметгері - түқым өрбіту болғандықтан жыныстық жетілу кезінде олардың мөлшері жоғары болады. Осыған байланысты мектеп жасына дейінгі мезгілді асексуальды немесе жыныстық нейтральдық мерзім, яғни инфантильдік (исп. Инфант - бала) шақ деп есептейді. Негізінде, 8-10 жасқа дейін балаларда қосымша жыныс белгілері болмайды. Олардың өсуі мен дамуында жыныстық айырмашылық жоқ.
Ересек ер адамның жыныс безінің салмағы 20-30 г, 8-10 жасқа дейін 0,17 —0,18 г. Ересек өйелдің аналық безінің салмағы 5-8 г, жаңа туған қыз балада 0,2 г, 5- жаста 1 г, 8-10 жаста 1,5 г.
Е р л е р д і ң жыпыс бездері - қос мүіпе. Олардың сырты тығыз дәнекер үлпалардан түратын каисуламен қапталған, мүны белоктық қабық деп атайды. Ердердің жыныс безі немесе аталық безінің артқы жағындағы белоктық қабық қалыңдап г а й м о р денесіне айналады. Гаймор денесінең бездің інгкі жағына қараи радиальды түрде дәнекер үлпадан түратын қүрылым безді бірнеше болікке бөледі. Мүндай әрбір без бөліктерінде арасы дәнекер ұлпаға толған шоуһет каналшалары болады. Шоуһет каналшалары ұзын иірім жоне қысқа тік бөлшектерден тұрады. Иірім канадшада спарматогенез, яғни аталық жыныс клеткасыпың дамуы отеді. Сондықтан оның қабырғасында әртұрлі даму кезеңіндегі аталық үрық клеткалар — сперматозоидтар жоне оған қоса Сертоли клеткалары орналасқаи. Сертоли клеткалары ұрық клеткаларын корекгеңдіреді, аталық ұрық клеткадары дамыған сайын каналшаның саңлауына карай қозғала отырып, жетілген сперматозоидтар азғантай сұйықпен қоса каналшаның саңлауына жетеді. Үрық каналшаларының арасында нозік дәнекер үлпадан тұр ітын бөлшектеріңде Лейдингтің интерстициялық клеткаларының топтары бар. Осы клеткаларда аталық жыныс гормондары өнеді. Иірім шәуһет каналіпадары кішкентай нәрестелерде ұрықтық күйінде қалып, 7-8 жаста ғана қалыптасады.
13-481
193
9 жаста ірі сперматоцидті клеткалар каналшалардың ішінде екі қатар орналасады, ал каналшалардың арасында сперматидті клеткалар орын алады. Каналшалардың құрылысы 14 жаста ғана өзгереді де, каналшалардың арасыида алғаш рет пресперматидтер мен сперматидтер пайда бола бастайды. 16-17 жаста жігіттердің каналшаларының арасында сперматоидтар, ал сперматид клеткаларында алғашқы естостерондар өне бастаиды.
Ерлердін жыныс бездерінде қосымша қуық түбі безі (простата) мен шоуһет көпіршіктерінің маңызы үлкен. Ересек азаматтың қуық түбі безі жыныстық жетілу мерзімі жақындағанда дами бастайды да, шамамен 17 жаста толық жетіледі. Оның үзындығы ер азаматга 2,5-4 см, ені 2,5-5 см, қалыңдығы 1,7-2,3 см салмағы 17-28 г шамасында өзгсріп отырады.
Аталық жыныс бездерінде аталық гормондар тобына жататын тестостерон гормоны онеді. Тестостеронның алмасуы иегізінде андростерон және басқа жыныс гормопдары түзіледі. Жалпы алғанда аталық гормондар андрогендер тобына жатады. Олар озінің физиологиялық қызметін атқарғаннан кейін біразы ыдырап, ал қалғаны бауырдың ішінде глюкурон жөне күкірт қышқылдарымен қосылып өт пен несептің қүрамында организмнен сыртқа шығады.
Андрогендер тобындағы гормондар бауырда, бүиректе және бұлшық еттерде белоктын түзілуіне өсер етеді, жоғарғы жүйке орекетіне ықпалы зор, жоғары жүйке аркылы жыныс қылықтарының қалыптасуына жоне тежелудің тепе-теңдігіне әсер етеді.
Тестостероп гормоны ер адамның қосымша жыныс белгілерінің пайда болуына, ер балалардың сыртқы жыныс мүшелерінің өсіп жетілуіне, өр адамға лайық сақал-мүрттың, денедегі түктердің, көмейдің дыбыс жарғақтарының өсуіне осер етеді. Гипофиздің фоллукулстимулдаушы гормонымен бірге тестостерон жыныс бездерінің дамуына әсер етеді. Зат алмасуына қатысып, белоктың синтезделуін реттсйді. Сөйтіп денеде калий, фосфор және кальцийдің сақталуына өсер етеді. Осы
194
қызметіне байланысты бүйрек үсті бездерінің андрогендерімен бірге жыныстық жетілу кезінде ер балалардын, бүлшық еттерінің күшті дамып, жас оспірімдердің тез өсуіне өсер етеді. Ер балалардыц жыныс бездерінің гипер- жөне гипофункциясына байлапысты бірнеше аурулар кездеседі.
Аңдростеронның гормондық белсенділігі шамалы, тіпті болмайды деуге де болады Бірақ ол ыдырағанда аңдростерон - 3,17-дион тестостеронның қүрамына кірепн андрогендік гормондардың бір бөлігі болыл қалады.
Жыныс бездерінің гормонактивті ісіктері балаларда аз кездеседі. Дегенмен Мөскеу облысының урологиялық ғылыми зерттеу институтынң моліметіне қарағаңда бұл ауру 0,4-1,2 % шамасында байқалады. Оның ішіңде балалардың жыныс бездерінің ісіктері мүлдем аз болса да, кобінесе 6 жастағы ер балаларда ксздесіп түрады. Оңдай баланың аталық безі үлкейеді, ісік бір жақты болуы да мүмкін, бала тез өсе бастайды, көп мөлшердегі тестостерон эпифиз безінің гормоның тежеп, осу тоқталады, баланың денесінде қосымша жыныс белгілері пайда болады, оның бойында ересек ер адамның дене сымбаты қалыптасады. Балалардыңң интерстициялық ісіктері операция жасап сылып алып тастағаннан кейін жазылады. Олардың психикасы өзгереді, тез ашуланады, төбелесқор, айтқанынан қайтпайтын қайратты болатыны тестостеронның жүйке жүйесіне әсерін корсетеді.
Тестикулярлық гипофункцияның негізінде жас оспірімдер мен ересек ерлерде өтектік байқалады. Ондай жастар жыныстық жетілмейді немесе өте нашар жетіледі, косымшажыныс белгілері пайда болмайды, дауысы жіңішке болады, қатаймайды, сыртқы жыныс мүшесі өспейді, беті ісіктеу болып, денесін май қаптайды, ойелдер пішінді семіру (май клеткалары қоңына, қынына, кеудесіне жиналады) байқалады, дене пропорциясы дұрыс болмайды, яғни аяқ-қолдары үзын, түла бойы қысқа болады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда бұл ауруды көбінесе анықтау киын. Ол тек 10-12 жаста жыныстық жетілу кешіккенде ғана білінеді.
195
Әйелдердің жыныс бездері жатырдың оң жоие сол жағында орналасқан. Әдетте, оң жағындағы безден сол жағындағысы кішілеу келеді. Аналық без екі қабаттан тұрады: сыртқы қыртысты жөне ішкі милы кабат. Қыртысты қабатта аналық жыныс клеткалары еніп дамиды да, милы қабатта гормондар түзіледі. Аналык бездердің мөлшері, салмағы, гистологиялық құрылысы әйелдермен қыздардың жасына қарай әртүрлі. Қыртыс қабатында түрлі даму дөрежесіпдегі Грааф фолликулдері мен басқа көпіршік клеткалар, сары дене болады.
Грааф фолликулдері жасына карай 40 мыңнан 400 мыңга дейін болғанымен, олардың не бары 400-500 дейі ғана толық жетіледі. Аналық бездер 3 қызмет атқарады: генеративтік (әйелдің жыныс клеткасы - жүмыртқаны ондіру, фолликулдердің дамуы, сары дененің пайда болуы), вегстативтік және гормондық қызметтер.
Аналық бездерде эстрогендер мен п р о г е с-т е р о н гормондары ондіріледі. Эстрогендер (грек. эструс - күшті қүштарлық + генес - тудырушы) тобына эстрадиол, эстрон. эстриол гормондары жатады. Аналық безде аздаған мөлшерде ерлердің жыныс гормоны тестостерон да түзіледі.
Эстрогендер қынаптың тителиін катаитып, жатырдың еттеріне осер етеді, жатыр түтікшелерін өсіріп, олардың қозғалысын қамтамасыз етеді, өйелдердің жыныс мүшелерін осіріп, қосыміпа жыныс белгілерін тудырады, жыныс рефлекстерін қамтамасыз етеді, кыздардың бойын осіреді, клеткалық бөлінуді күшейтеді, орталық жүйке жүйесін қоздырады, зат алмасуына осер етеді.
Эстрогендердің мөліпері гипофиз безінің гонадотроптық гормондарының ықпалында болады. Ересек өйелдің эстрогенінің молшері менструациялық циклдің 13-15-і күндерінде және етеккір алдында көбеиеді. Жаңа туған кыздың қанындағы эстрогендердің мөлшері анасының эстрогендеріне байланысты коп болып, кейіннен азаяды да, етеккір келерде қайтадан кобейеді. Назар аударатын бір жағдай - эстрогендер бауырда белсендіріледі. Бауыр ауруларында бұл қабілет төмендегендіктеп қандағы эстрогеңдердің молшері көбейіп, етеккірлің келуі бұзылады.
196
Прогестерон - сары дененің гормоны. Ол жатырдың эндометриясына әсер етеді. Мұның түзілуі де гипофиздің гонадотроптық гормонының ықпалында болады. Прогестероңды гестагендер тобына жататын гор.мон деп есептейді. Гестагендер сары дененің лютеиндік клеткаларында ғана паида болып қоимайды, сонымен қатар, олар аз мөлшерде болса да, фолликулалардың ішіндегі қабатында овуляцияға дейін (аналық безден ұрық клетканың бөлініп шығуы) пайда болып, қанға ауысады. Ал екіқабат өйелде сары денсде пайда болып, содан соң қанға ауысады. Қанда прогестерон жылдам прегнандиолға және аллопрегнандиолға айналып, бауырда глюкурон қышқылымен қосылып, денеден несеппен жөне ұлкен дөретпен сыртқа шығады.
Прогестерон жұмыртқа клетканың ұрық жолынан отуіне және онъщ сыртқы қабығьгнын пайда болуьша әсер етеді. ¥рық жолынан өткенде жұмыртқаның сыртқы белок қабығымен қапталады. Жатырда прогестерон оның секреторлық без клеткаларына әсер етіп, үрықты қоректендіруге дайындаңды. Оның өсерінен жатырдың эндометриясы (жатырдың шырышты қаба ы) қалыңдап борпылдаққа айналады, механикалық жоне химиялық тітіркендіргіштерге жатыр жауап бере бастайды. Тітіркендіргіштің өсерінен жатырдың қабырғасы ісініп, гликогенге толы клеткалар паид болады. Мұндай осінділер ұрық жатырдың қабырғасына бекінгеннен соң үрық қабығына айналады. Бұған қоса прогестерон жатырдың окситоцинге сезімталдығын төмендетіп, оның жиырылуына кедергі жасайды. Сондықтан прогестерон үрьгқтьгң бар іык даму барысында қажетгі гормон. Егер ол қаңда болмаса, ұрықтың тірлігі жойылып, түсік түседі немесе бала мезгілінен бүрын туады. Прогестерон аз мөлшерде овуляцияға өсер етсе, көп мөлшерде оны тежейді, сондықтан жұкті ойелде овуляция оқталады. Бұған қоса, прогестерон эстрогендермен бірге өйелдің сүт безіне осер етеді, оның сұт өндіретін клеткаларын дамытады.
Прогестерон минерал заттары мен судың алмасуына қатысады, орталық жүйке жүиесінің қызметін сақтап, жүкті өйелдің жүике жүйесін қалыпқа келтіреді.
197
Жыныс бездерінің гормондары жыныстық жетілуге дейін бала организмі үшін манызды болғандықтан жыныс бездерінің гипофункциясының аурулары жыныстық жетілуге дейін белгісіз болады. Тек қана мезгілінен бүрын ғана пайда болған жыныстық жетілу, яғни гиперфункциясы ғана байқалады. Ондай гиперфункция тек қана ісікке байланысты туады.
3. Жыныстық жетілу, жыныстык тәрбие
Ер және кыз балалардын жыныстық жетілуі. Эмбрионның үшінші аптасында жыныстық жетілу басталады. Бүл кезде алғашқы жыныстық белгілер пайда болады. 4-5 айдағы ұрықта жыныстық белгілер айқынырақ. Бұл кезден бастап аталық жыныс безінің осу қарқыны і жасқа дейін біркелкі, 1 жастан бастап жыныстық жетілу басталғанша өте баяу дамиды, оның молшері де айтарлықтай ұлғаймайды. Ал аналық жыныс безінің осу қарқыны ұрықтық дамудың 7-9 айында жөне 1 жасқа деиін күшті болады, сонан соң 7-9 жасқа дейін өсуін күрт баяулатады. Осыған баиланысты балалық кезең ер балаларда 9-11, қыз балаларда 7-9 жасқа дейін созылады. Аталған мерзімдерге дейін ер балалар мен қыз балалардың өсуі мен дамуы бірдей болады. Олар бір-бірінен алғашқы жыныстық белгілер мен әр жынысқа гәи тұқым қуалайтын психикалық ерекшеліктер бойынша ғана ерекшеленеді.
Бұл кезеңде ер балаларда жыныс безінің ұрық жасайтын түтіктері жіңішке, әлсіз және оның өзі де олі жіктеле қоймаған эмбриондық эпителий клеткаларының бір қабатынан ғана тұрады. Қыз балаларда аналық жыныс безі эмбриондық кезеңде фолликулалардан тұрады. Олардың өсуі өте баяу. Қабықтанған фолликулалардың саны өте аз, ал Грааф көпіршігі мүлде болмайды. Бұл мезгілде ер жөне кыз балалардың несебінде андрогендік жөне эстрогендік гормондар біршамада және аз болады. Бұл гормоңцар жыныс безінде түзілмей, тек бүйрек үсті безіиің қыртыс қабатында өнеді.
Жыныстық жетілу ер балаларда 10-11 жаста, қыз балаларда 9-10 жаста басталады. Осы уақыттан бастап ер
198
балалардың жыныс мүшесі өсе бастайды. Жыныс бездері жетіледі. 12 жастан аса көмекгні жыныс белгілері: комекейі өсіп, дауысы қатаяды. 13-14 жаста ер адамға лайық қаңқа ерекіпеліктері пайда болады, сондықтан баланың сымбаты озгереді, ор адамға тон қасата түктері пайда болады. 15 жастаи аса қолтығында түктер оседі, сақал-мүрты шыға бастайды, сперматогенез басталады, үйықтап жатқанда шәуһет боліне бастайды.
18 жастан аса жігіттің жыныстық жстілуі аяқталады. Ер бала біртіндеп ержетіп, жігіт, одан әрі ересек адам болады (б-кесте).
6-кесте
Ер баланын жыпыстық жетілуі
Жясы Ер бялапыц депссіңдс пайда болапін озгерісгер
10-11 12 13 14 15 16-17 Жыныс мүшесі меи аталық безінщ үлкеюі. КемекеЙінің есуі. Жыныс мүшесі мен вталық безінің тез есе бастауы. Жыны мүшелерінің түктснуі Дауысы өзгереді, кеуде безі аддал ісіне баставды. ¥масы шциевтгелсді. Қолтық асты түктенеді. Сақад-муртіары шыта бастайды. Жыныс мүшесі айгарлыктай үчкейеді. Алгашкы пгауһег шытаруы басталады. Сакая мүрггары олтығвдың туктері көбсйедь Қасаға аймағвдда ер азамат ісиеггес ромбы піпгінігі тұкгері қалыптасдды.
Қыз балалардың жыныстық жетілуі ер балалардан ертерек басталып, 8 жастан-ақ әйел пішіндес қаңқа ерекшелікгері пайда бола бастайды. Жамбас сүйекгері өседі де, жамбас қуысы кеңейеді. 10 жасқа жақындағанда емшегі өседі. 13-15 жастан бастап бойы жылдам осіп, қолтығында, қасағасында ойелдерге тән түктері шығады, етеккір келеді. 16-18 жаста бойжеткеңдер толык жыныстық жетіледі. Бүл өзгерістер қыз баланың организміндегі жыныстық өзгерістердің пайда болуына байланысты (7-кесте).
Жыныстық жетілу мерзімі жалпы алғанда балалар мен жастардың түқым қуалайтын қасиеттеріне, жейтін тамагына, тұрмыс жағдайына, тәрбиесіне, түратын жерінін ауа райына. үлттық ерекшеліктеріне т.б. сыртқы ортаның жағдайларына байланысты.
199
7-кесте
Қыз баланың жыныстық жетілуі
Х«сы Қызлыв оргиняанаегі «этріеіер
8 9 9-11 12 В 14 15 16-17 Жамбас сүйепсрішң ені ертады, хаыбастың иүмсақ ұлиалары қалыптасады. Терісінің, есіресе бет тсрісіндегі май беадерінің кызметі күшейеді. Сут бездерінің түйнегі дами басгайда Жыныс мушеперінің маңайында тук пайда бола бастайда. Ішкі явне сыртқы хыныс мушеяері үлкейеді. Қыиаптын ішіндегі сілгіігік рсакция кенет кышқьш реакщжа ауысады. Адааш кезда турақсыз, кейіииен туракты түрце ай сайын етеккірі келеда. Қолтығында түктер өседі. Денесінщ тәыенгі хақ бөлігі вйелдер денесіяе үқсап езгерзді. Етеккірінін циклы тояык қалыптасады, аналық клеткасы аналық бездея бөлінш шыға басгайды.
Балаларды жыныстық тәрбиелеу. Ер және қыз балалардың жыныстық жетілуі бүл кезеңнің көптеген киындықтарына тағы да біреуін қосады — бұл жыныстық торбие мәселесі. Балалар мен жастарды жыныстық төрбиелеудің маңызы зор. Мұндай торбие ерте басталғаны жөн. Дұрыс жыныстық торбие алған жастардың дендері сау, еңбек қабілеті жоғары, жасына лайық, болашақта дүрыс жақсы отбасын құратын болады.
Жыныстық тәрбие бірнеше бағытта жүреді:
1. Ер бала мен қыз баланың арасындағы жыныс мүшелерінің айырмашылығын дұрыс, мезгілінде түсіндіру мектеп жасына дейін басталады. Шешеге, апа-қарындастарына, сіңлілері мен інілеріне деген көзқарасты қалыптастыру қажет. Оларға сыйлауды, құрметтеуді үйреіу отбасындағы өке-шешенің бір-бірімен дұрыс қарым-қатынаста болуынан басталады. Ер балаларға жүмыстың ауырын, қыз балаларға жеңілін жүкгеудің негізін кішкентай балаларға дүрыс түсіңдірсе ғана олардың аракатынастары дұрыс қалыптасады, үйлесімді бағытгалады. Ойтпесе теріс түсініп, олардың арасында қайшылық ар туып, жалпы жыныстық көзқарастар теріс қалыптасады. Мұнымен қатар, жыныс мүшелерін кұтуді, әсіресе кішкентай қыздарға
200
үйрсту қажет. Біртіндеп жынысгық жетілу басталғанға дейін жас өспірімдердің жыныстық жетілу белгілерін дұрыс түсіндіре бастағанжөн. Оларда жыныстық қарым-қатынас туралы алғашқы түсінік дурыс болғанда ғана болашақ отбасы да бақьпты, жақсы, үлгілі жанүя болады. Кішкентай балаларда жыныс мүшелерінің кір болуына байланысты қышыма пайда болып, бүл ксйінпен 14-15 жастан бастап онанизмге (жыныстык қатынассыз қолмен нәпсіні қандыру) айналуы мүмкін. Оиың аддын алыл, болдырмау үшін денесі таза, жыныс мүшесіне қол тигізбей, ішкиімдері кеңірек болып, жыныс мүшесін қыспайтыи киім киюін қадағалау керек. Балаларға жыныстық қызықтыру тудыратын фильмдерді, әңгіме кітаптарды көрсетпеу керек. Балалармен бағытталған жыныстық қарым қатынас туралы түсініктеме ертерек басталғаны жөн. Баланың бос уақытын текке кетірмей, пайдалы спортқа, еңбекке баулу керек. Торбиенің мұндай түрлері балалар бақшасыңда, отбасында, мектепте жүргізіледі.
2. Бастауыш сыныптарда қыздардың жыныстық жетілуі басталады. Осыған орай қыздардың ер балаларға деген ерекше ынтасы байқалады. Оның үстіне олардың денесінің өсуі күшейіп өздерімен қүрдас ер балалардан ерекшелене бастайды. Соңдықтан бастауыш мектептердегі жыныстық төрбиенің маңызы өте зор. Қыздарға болашақта көрінетін етеккірдің себептерін, оған байланысты дене тазалытының маңызын алдын ала түсіндіріп, олардың психикасын дайындап, гигиеналық дағдыларыи қалыптастыруға ат салысу керек. Бастауыпі сынып мүғалімдері қыздардың аналарымен байланыса отырып, жыныстық төрбиені ұйымдастыруы қажет. Осы бастан-ак ер балалар мен қыздарға жыныстық айырмашылықтар, жыныс мүшелерінің қүрылысы, жыныстық жетілу туралы алғашқы кажетгі үғымдар беріп, бағытты тәрбиені жүргізу керек. Балалардың “сырттан” алатын теріс бұзық үғымдарының алдын алуы қажет. Мұны жыныс ерекшеліктерінің және оның гигиенасының мацызын түсіндіру арқылы іске асыруға болады. Қыз балалардың етеккірі келгенде, бүл -ата-ана үшін, бойжеткеннің өзі үшін - қуанышты жағдай
201
деп қабылдап, етеккІрі келген қыз балаға оның маңызын, болашақ ана бола алатынын, соған байланысты ер балалармен жыныстық қарым-қатынастар туралы ашық сойлесіп, апасы дүрыс түсінік беруінің маңызы зор. Қыз бала озінің болашақ ана екеніп қорқынышты емес, болашақ отбасы үшіп, ел үшін, халық үшін маңызды қуанышты жағдай ретінде түсінуі тиіс. Етеккір қыз үшін ауыртпалық емес, мақтаныш ететін жағдайлардың бірі ретінде болуы маңызды.
3. Жалпы алғанда жас өспірімдерге ретсіз жыныстық қарым-қатынастың жағымсыз жактарын түсіндіру маңызды. Ерте және ретсіз жыныстық қарым-қатынас адамды ерте қартайтады, түрлі жыныстық аурулар жұқтыруы мүмкін. СПИД мерез, соз іспетті жүқпалы аурулардың тек жыныстық қарым-қатынастан туатынын, олардың зардабын түсіндірудің маңызы зор. Жоғары сынып оқушыларына жыныстық қарым-қатынас туралы арнайы оңгімелерді ер жоне қыз балалармен жеке-жеке топтастырып өткізу тәрбиеші-мүғалімнің міндеті. Мұндай оңгімелерді арнайы мамандармен кездестіру арқылы откізсе, жастардың үғымы дұрыс қалыптасады, ал маман емес адамдар өз огіын айту арқылы дүрыс түсінік бермеуі мүмкің. Сондықтан тәрбиеші мезгіл-мезгіл мамандарды сыныпқа шақырып, жастардың төрбиесіне қатыстыруы тиіс. Маман адамдар жастардың психикасын аурудың даму барысын, белгілерін, зардаптарын жақсы білгендіктен дүрыс түсіндіріп айта алады.
Сонымен, қорыта келгенде, балалар мен жастарға жыныстық төрбие беру ата-анасы мен мұғалімдердің ғана міндеті емес, бұл ел, халық үшін маңызды жалпы міндет.
Окінішке орай, мүғалімдер мсн ата-аналардың көбі жыныстық торбие мәселелерінен “аулақ жүруге” тырысады. Балалар мен жас өспірімдердің көпшілігі өзініц жыныстық дамуы жаиындағы “сыпайы” сауалдарына жауапты ересек жолдастары мен достарынан алады, 20% оке-шешесінен, ал 9% ғана мұғалімдер мен торбиешілерінен алады деген зерттеу нәтижелері бар. Олай болса, жыныстық тәрбиелеуде мектеп пен ата-аналардың енжарлығы, олардың бір-біріне
202
сілтеп, уақытында төрбие бермеуі жыныстық дамудыц физиологиясы жопе ер азамат пен өиелдің қарым-қатынасы жайында теріс түсініктер туып, жағымсыз одеттерге дағдылануына себеп болады. Кейіннен жас жубайлардың кобіиің отбасындағы өмірдің кемшіліктері олардың бала кезінен дүрыс бағытталған жыныстық төрбие алмауынан болуы мүмкін деген болжамдар да таңғаларлық жағдай емсс. Сонымен бірге, жыныстық төрбие мүғалімдер мен төрбиешілерден, ата-аналардаң сыпайылықты, пара-сатгылықты талап ететін қиын тақырып, оиткені арнайы білімді, педагогикалық жоне ата-аналық одептілікті қажет етеді.
4. Стресс және оныц жас ерекшелігі
Стресс, оның физиологиялық негіздері. Стресс ағылшын тілінде қатты күйзелу, абыржу, мөлшерден тыс ширақтылық деген сияқты бірнеше мағынаны қамтитын жалпылама сөзбен айтылған адамның ерекше күйі. Ғылымға ең алғаш осы үғымды кіргізген канадалық физиолог Ганс Селье. Оның анықтамасы бойынша, стресс - өте жағымсыз әсерге жауап ретінде туған организмнің қалыпсыз бейімделу әрекеттерінің жинағы. Адамның жеке ерекшелігіне, мінезіне жоғарғы жүйке әрекетініңтиптеріне орай стресстің біриеше түрлері байқалады. Стресс үш кезеңнен тұрады: а) үрейлену - жағымсыз тітіркендіргіш осер еткен сәтте туатыи жауаптың алғапіқы кезеңі. Таңырқау іспетті сезім пайда бог ады; ә) төзімділік — жағымсыз тітіркеңдіргіштің әсеріне беріліп кетпей, оган тозу реакциясы туады. Бүл кезде гипо аламус-гипофиз жүиесінің ықпалымен бүйрек үсті безінің гормондарының мөлшері қаңда тез кобейіп кетеді. Симпатикалық жүйке жүйесінің әсерімен жүректің соғу ырғағы жылдамданады, тыныс алу ырғағы да жиілене түседі. Бұлшық еттердің жиырылу қабілеті күшейеді; б) әлсіреу — бейімделу қорының мүмкіндігі азайып, таусылады, сондықтан психологияда дезадаптация (бейімделудің нашарлап жойылуы) пайда болады.
203
Стрестің копке созылған ауыр түрі адамды жүдетіп, қайғыға батырады, Бүл тұрғыдан алғанда, заманында Әбу Әлі Ибн Синаның қойларға қойған тәжірибесі ете қызық. Ол бір қойды қораға, басқа қойларды коретіндей етіп, жеке жалғыз өзін қамаған. Ал екінші қойды басқа қораға қасқырдың үйшігінің жанына орналастырған. Бірінші қой табынға қосылғысы келіп, маңырай берген, бірақ алдындағы жем-шопті жеп түрған. Ал екінші қой қасқырды коргеи сайын үркіп, қашпақ болған. Ол алдындағы жемді аузына да алмай, жүдеп-жадап әлсіреген. Адам да сол сияқты жақсыны көрсе жақыңдағысы келіп, жағымды стресс туады. Ал жамаңды кездестіргенде одан жаньгн аулақ салып, қүты қашады, жағымсыз стресс туады. Міне, осы екі мысал стрестің жағымды жөне жағымсыз түрлерін біршама сипаттайды.
Стресті тудыр; тын әсерлерге қарай физиологиялық және психологиялық стресс екіге бөледі. Психологиялық стресті мәліметтікжөне эмоциялық стресс деп те атайды. Тосыннан тосын жағымсыз хабар естігевде мәліметтік стресс пайда болады. Адам дүрыс жауап таба алмай, қатты қиналады, не істерін білмей, абыржып қалады. Ал эмопиялық сіресс қауіп туғавда немесе оқыс корыққанда, не біреуден қатты көңілі қалғанда байқалады. Мүндайда жоғары жүике әрекетівде тежелудің серпіі ісі қанат жаяды. Соның нәтижесінде іс-қимыл орекеті немесе сөйлеген сөзі бүзылады.
Стрестің физиологиялық тетігі гипоталамус-гипофиз-бүйрек үсті безі жүйсінің рефлекторлық қызметіне негізделеді. Стресс кезінде қанда глюкокортикоидтар мен катехоламиндердің, серотонипнің молшерлері оқыс кобейеді. Ғылымның жаңа деректері бойынша оған қосымша соматотропин жоне соматомедиңдер де стресіің, осіресе оның үрейлену кезеңінің орлеуіне себеп болады. Соматотропин иммуңдық жүйенің қызметін белсендіріп, организмнің стреске қарсы түру тозімділігін арттырады.
Глюкокортикоидтар мен соматотропиннің мөлшерлік қарым-қатынасы стресс барысын реттейді. Олардың ката-және анаболиттік осерлеріне байланысты организм не әлсірейді, не ширақтанады.
204
Л. А. Орбелидің ілімі бойынша стресстің тууына симпатикалық жүйке жүйесінің моні бар. Стресс тітіркевдіргіштің осерінен ондағы пайда болған жүйке импульстері бүйрек үсті безін белсевдіріп, оның адреналин мен норадреналин гормондарының молшерін күрт көбейтіп жібереді. Симпатикалык нерв үштарынан норадреналин шығып, катехоламиндерлің қанлағы концентраңиясын мөлшерден тыс асырады. Олар бауырға әсер етіп, гликогенолизді (лат. гликогенолиз — гликогеңнің ыдырауы) күшейтеді де, бұлшық ет глюкозаны сіңіріп, қуаты артады. Липолиз (лат. липолиз —майдың ыдырауы) үдеп, қанда май қышқылдары көбейеді, қан тасиды т. б. шұғыл озгерістер туады.
Стрестіц жас ерекшеліктері. Жас балаларда стресс тез пайда болады да, көпке созылмай өте шығады. Ал ересек, әсіресе қартайған адамдарда ол көпке созылып, жүике арқылы ішкі мүшелердің қызметін бұзады, көбінесе жүрек-қан тамырлар жүйесін өлсіретеді.
Нөрестелерде қозу қарқыны тежелуден жылдамырақ және күштірек болғавдықтан оларда стресс оңай тез туып, тез ошеді.
Мектеп жасындағылардың, осіресе бастауыш сынып оқушыларының стресс жағдайы жиі кездеседі, ойткені бұрынғы жүгіріп, ойнап жұрген балалар партада тапжылмай сабақ оқуы жұйке жұйесіне біршама салмақ түсіріп, қинайды.
Мектепте оқитып балалардың оқу белсенділігіне байланысты норалреналин мен адреналиннің қандағы мөлшері әртүрлі болатыны байқалған. Елгезек, жылдам қимылдайтын, жақсы оқитын оқушыларда симпа-тикалық нерв талшықтарының үштарынан болініп шы-ғатын норадреналиннің молшсрі оте коп 54 % , ал адрена-линнің мелшері аз - 21%. Нашар оқитын, қимылдары сылбыр балаларда бүл корсеткіштер керісінше, норадре-налин аз - 20%, ал адреналин - 50% болады. Өйткені мүвда шапшаң мінезді балалар көбірек қиналады. Бұған қосымша тағы бір нақтылы деректі келтірсек — ол серотониннің
205
мөлшері. Жақсы оқитып оқушыларда оның деңгейі оте жоғары - 160 %, ал нашар оқитындарда - 49 %, себебі ссротонмн адамның коңіл-күйін көтеретін, қиыншылықтан тез шығаратын жүйке ұлпасының гормоны.
Осы корсетілген стресс гормондарының өзара қатынасы балалардың емтихан, сынақ жүмыстары кезінде аикын корінеді.
13-14 жастағы жас өспірімдерде норадреналиннен адреналиннің мөлшері көбірек, себебі олардың жас ерекшелігіне байланысты буйрек үсті бездеріпің гормоны көп болініп шығады. Демек, стресс гормондарының азды-коптілігіне, олардың өзара қатынасына жоне гипоталамус-симпатикалық жүйенің белсенділігіне байланысты стресс не жағымды, не жағымсыз, не пайдалы, не пайдасыз болады. Ол стрестің күші мен уақытына байланысты. Егер ол откінші, адамның бойын селк еткізіп қана, коп қинамайтын болса, онда организм ішкі серпініс қорын тез жиып алып, стресс әсеріне тез бейімделіп, оған қарсы түра алады. Егер стресс осері өте күшті болып жөне созылмалы болса, адреналин, норадреналин, серотонин т, б. бейімдегіш гормондарының қоры азайып, организм тығырықтан шыға алмай қатгы қиналады. Нервтік абыржу, беймазалық, қынжылу өрістеп, артерия қан қысымы жоғарылап, зат алмасуы бәсеңдеп т. б. күрт озгерістер туып, денсаулық оте төмеңдеп кетеді. Егер балалар осьгңдай халге келсе, онда олардың өсуі мен дамуы тежеледі, сондықтан мүғалімдер мен торбиешілер балалардың коңіл-күйін котеретін жағдайларға көбірек көңіл болуі қажет. Бұл стресс мүлдем болмасын деген сөз емес, өйткені өмірде ондай жағдай мүмкін емес. Жағымды стресс көбірек, ал жағымсыз стресс азырақ болса екен деген тілек.
5. Бейімделу және онын жас ерекшеліктері
Сырткы ортаның әсерлеріне бейімделудің физиологиялық негіздері. Адаптация (лат. адаптацио - бейімделу), яғни бейІмдслу сыртқы және ішкі ортаның жағдайларының
206
өзгсруіне сәйкес организмніц үйренуі. Ол ер децгейде отсді: молекудалық, клеткалық, мүше немесе мүшелер жүнесі және организм деңгейінде боіады. Соның иотижесінде температураның, ылғалдың, атмосфсралық кысымның т. б. өзгерістерге организм төзімділігін арттырып, қарсы тұрады, нуклеин қышқылдарыныц түзілуі күшейеді, арнайы белоктар оидіріледі, зат алмасуы үдейді және организмнің жалпы қуаты артады.
Шөл және шөлейт далада, солтүстік суықта, не оңтүстіктегі ыстықта, таулы биік жерде немесе геңіз бен мүхитта жүмыс істеуге тура келгенде адам организмі озінің тіршілік үрдісін озгерііп, жаңа жағдайға сәикес бейімдеіеді. Мұның ңәтижесіңде тіршілік тұрақтанып, жұмыс онімді болады, мақсат орындалады. Бейімделу тетігінің дұрыс қалыптасуы теңізшілер мен үшқыштар, өсіресе ғарышкерлер үшін оте қажет.
Сыртқы қоршаған ортаның жағдайына коніп, бейімделу үшін адам өз еркімен алдын ала іс-қимыл жасап, айталық, денеге физикалық жүктеме беріп, ыстық суыққа бойын үйретіп, тыныс алу жаттығуларын жасап, денесін шынықтырғаны жен. Сонда қиын-қыстау жағдаида бейімделу қиналмай, жеңіл отеді.
Дене еңбегі мен ой еңбегі біріне-бірі сәйкестелсе. организмнің ішкі жасырын мүмкіндігі іске қосылып, бейімделу қабілеті артады. Бейімделу мерзіміне қараи қысқа мерзімді жоне ұзақ мерзімді деп екіге болінеді. Қысқа мерзімді бейімделу орталық жүйке жұйесініц белсенділенуінің нәтижесінде болады. Ал ұзақ мерзімді бейімделу жоғары жүике өрі кетінің реттеуімен болады.
Бейімделудің туа болатын, жүре болатын, арнамалы жоне бейарнамалы, ішкі және сыртқы, шартты және шартсыз, тотенше және қалыпты, физиологиялык және психологиялық түрлері болатынын ескерткен жон.
Бейімделудіц бірнеше кезеңін ажыратуға болады. Алғашқы кезеңі тітіркендіргіш өсер еткен сотте пайда болады. Си.мпатикалық жүйке жүйесі қозып, нерв импульстері организмді белсендіреді.
207
Бейімделудің екінші трофикалық кезеңінде мүшелердің коректік заттармен қамтамасыз етілуі күшейеді. Ал бейімделудін соңғы кезеңінде оған қатысты мүшелердің жаңа жағдайға икемделуі толық жөне жоғары дорежеде орындалады. Олардың бейімделуі үйлесімді болады.
Озгерістен кейіи бүрынғы қалыпты жағдайға кошкенде организмнің ерекше дезадаптаңия (фран. дез — керісінше + адаптация) күйі туады, яғни организм кері бейімделеді. Адаптацияға карағанда дезадаптация анағүрлым ауыр. қиын болады. Организм тығырықты күйге ұшырайды. Тығырықтан шығару үшін бейімделудің физиологиялық тетігін білу керек.
Іс-өрекеттің бейімделу тетігі - лимбия жүйесі, торлы қүрылым және ми қыртысының алдыңғы аймағында орналасқан. Оларға гипоталамус-гипофиз-адренокорти-калық жүйенің белсенділігі көмектеседі. Гипофиздің алдыңғы болігінен кортикотропинмен бірге гонадотропин жөне соматотропин гормондарының түзілуі жеделдейді. Бүл гипоталамустың пейросекрсттері арқылы жүзеге асады.
Организмнің бейімделуіне машықтанып икемделуіне қарай адамдарды екі топқа бөлуге болады. Біріншісі - мінез-қүлықтары шапшан адамдар. Олар қоршаған ортаның оқыс осерлеріпе тез жоне оңай жауап беріп, тез бейімделеді. Екіншісі - тозімді адамдар. Олар үзақ әсер ететін факгорларға тиянақты және түрақты түрде бейімделеді.
Бейімделуді сипаттау үшін оның белгілерін білу керек Олар мыналар:
1) температура, яғни қоршаған сыртқы ортаның ыстык,-суық озгерістеріне қарай организмнің әрекет жауабы; 2) мінез қүлық, яғни асып-сасып, абыржып, іс-қимылын жаңа жағдайға сәйкес өзгерту; 3) биологиялық, яғни түрлі биологиялық жүйелердің немесе кауымдастық мақсатты қасиеттерді сақтауға бағытталған орекет; 4) физиологиялық немесе гомеостатикалық жүйелердің врекетгік өзгеріске икемделіл, организмның саулығын. белсенділігін бір қалыпты деңгейде үстауға арпалғап үлпалардағы зат алмасу озгерістері мен қарқыны жеделдеп, бүлшық еттің қуаты артады.
208
Балалардьщ бейімделу ерекшелігі. Алғашқы балалық шақта сәбидің денесі жылылықтан гері салқынға тезірек бейімделеді. I жасқа дейінгі балаларда ересек адаммен салыстырғанда тердің шығуы жоғары температурада ғана байқалады, бірақ олардың организмінің жылу шығару қабілеті қалыпты түрде болады. Жоғары температураға бейімделу баланың тыныс алу ырғағы, жүрек соғуының жиі болуынан басталады. Ішкі мүшелерден қан сырткы мүшелерге ауысып, жылуды кебірек шығарады.
Жае балаларда дене температурасын бірқалыпта үстап ретгейтін тетігі онша жетілмеген. Сондықтан ата-анасы сыртқы ортаның температурасын ескеріп, дүрыс киіндіруі тиіс. Мысалы, ыстық болмеде баланы жылы киіндірсе, оның денесі қызып, мазасы кетеді. Ал салқын болмеде жеңіл киіңдірсе, ол тоңып өзін-өзі жылыта алмаиды. Бүл жағдайларды, өсіресе шала туған немесе жақсы осіп жетілмеген нәрестелерді күту кезінде есте сақтау керек.
Ауа райының өзгерістеріне қарай бала организмінің төзімділігін арпыру, саулығын сақтау, күш-қайратын жәнс көңіл-күйін қалыптастыру үшін төлім-тәрбие шараларын дүрыс жүргізуді қадағалау қажет. Ол үшін гигиеналық және дене шынықтыру шараларын қатар жүргізу керек. Табиғи жағдайларға, жыл маусымына, ауа раиына балалар тез және жақсы бейімделуі үшін жан-жақты шаралар қолданылады. Балалар мекемелерінде оларды таза ауада үйықтатуды, ойнатуды, таза салқын сумен аяқ-қолдарын жуындыруды, дене шынықтыру жаттығуларын үдайы және дер кезінде ұйымдастырып отырса, баланың денесінің бейімделу қабілеті жақсы дамып жетіледі. Балаларда тотығу үдемелі жүреді. Тыныс алу және қан өндіру мүшелерінің қызметі онша жақсы жетілмеген, соңдықтан таулы жерлерде оттегі жетіліңкіремейтін ауамен дем алғанда бейімделу қабілеті төмендейді. Осыған байланысты тауға саяхатты ұйымдастырғанда біртіндеп жоғары өрлеу жағын ойластырған жөн.
14—481
209
Ө зі цд і ө з і ң т е кс е р
1. Ішкі секрециялык бездерге каңдай бездер жатады, олардың сыртқы секрециядық бездерден айырмашыдығы неде?
2. Гормон деген не, оның қасиетгері бар ма?
3. Нейросекрет деп нені айтады, гормондардан айырмашылығы қандай?
4. Гипо- жөне гиперсекреция деген сөздердің мағынасы не?
5. Гипофиз безінің қүрыдысы, қызметі қандай?
6. Аденогипофизде қандай гормондар ондірідеді және одардың бала организміне өсері каңдай?
7, Гипофиздің осу гормонының гипер- жөне гипосекрециясына байланысты баланың осуінің кемшіліктері.
8. Эпифиз безі жөне оның қызметі.
9. Қалқанша безінің гипо- және гиперсекрециясы.
10. Эндемиялы зоб ауруы жөне оиың алдын алу шаралары.
11. Қалқансерік бездерінің бала организміне әсері қандай?
12. Балаңың айырлы безі, оның ішкі жоне сыртқы секрециялық қызметтерінің маңызы.
13. Баланың бүйрек үсті бездерінің қыртысты қабатының осіп дамуы. оның гормондары, балаға әсері.
14. Бүирек үсті бездерінің милы қабатының гормондары және олардың бала организміне өсері.
15. Бүйрек үсті бездерінің гипо- және гиперсекрециясындағы бала организмінің жағдайы.
16. Баланың ұйқы безінің гормондары. Балалардың қантты диабет ауруы, оның себептері.
17. Аталық бездін дамуы мен қызметі, гормондарының бала организміне өсері.
18. Аналық жыныс безінің дамуы мен қызметі, гормондарының әсері.
19. Ер балалар мен қыз балалардың жыныстық жетілу мерзімі және белгілері.
210
20. Балалар мен жас оспірімдерді жыныстық тарбиелеуде мұғалімдер, тәрбиешілер мен ата-аналардың ролі.
21. Стресс деген не, оның қандай кезеңдері бар?
22. Сыртқы ортаның әсерлерінің өзгерісіне организм қалай бейімделеді, беиімделу негіздері қандай?
23. Бала организмінің бейімделу ерекшелігі қандай?
ӘДЕБИЕТ
Негізгі:
1. 3. М. Алиакбарова Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері. Алматы,1993
2. Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, 3. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев. Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы. Алматы, ”Білім", 1995.
3. А. Г. Хрипкова Возрастная физиология, М.”Просвещение”. 1978.
4. А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фабер, Возрастная физиология и школьная гигиена, М. 1990.
Қосымша:
1. Ю. А. Ермолаев Возрастная физиология. М.”Высшая школа”, 1985.
2. А. А. Маркосян Вопросы возрастной физиологии. М., 1975.
3. X. Қ. Сәтпаева, Ж. Б. Нілдібаева, Ө. А. Отепбергснов. Адам физиологиясы, Алматы, “Білім”, 1995.
4. Физиология человека. Дж.. Дудел, М. Циммерман и др. 4-том.
5. В. Б. Розен Основы эңдокринологии. М. Высшая школа.1984.
6. И. А. Држевецкая Эндокринная система растущего организма. М. Высшая школа, 1987.
7. Ж. Н. Нүрғалиев, С. Т. Төлеуханов. Эндокринлік жүйелер физиологиясы. Алматы. “Қазак упиверситеті” , 2000.
2] 1
БЕСТІІШІ БОЛІМ
ІИ1ХІ ыүиіг.кр
/Л “ лт л р л >'
Іяла оргшіязиіііін Шггггаіинтік кыкчсттіңйііліі жэи і-рскіпс-іікГіТІ
П|ІТЛ«І II IМ КІ41ИСІ1ПІІ1 Ж0ТД4.ІІІ4 ОІһМК КҮЛ II >; 'глііі.чпгіінпМК жүіістгриіік жт-имсілц Гпаиіііисти- Аыч лрклн іиіы^ ОСП1 вКІІІІ |\-|ІЛІ 771фке:і1Ір[: ш-.іф жүЙ££ жүіігс. чсв ішокріііыи жүііиііщ кпінс^ығки мллігпгн мүкп^іер ыси уллаларлілі жүыысип т.іі«: жлі.піймп і>.иср7г.сі. ікірггг 5хіа прітлш гмі ііггшк жпіч.- мсркңійг К>.,:к,>і.1_ Ті»ііі альчііілі зпіггііге сигп-і мктінш
ІЗД-ыийгПЯ| Л-.ійСІШ ЭСі.р іаНІІІИһ НЛГІЛ у.іі •ИЦ
тпіркгл ІІ|1І1КПГПІХНІ ||*| Гіжлд <іри.ІІІ1У1ІШҒ ЫІ1?ПІЦЫКІЛ!1 ОЗГСрІПҮр I НІІДО 1-ІЫЫ. ?-] чішр у Мк<кер Г'.Кі_ііПЕ нціиц ||||| МІПГНГКІ імк жүіігясрііыц. үПЛССЬит килчгтііі 0| .-'-П, &].ігііі^1(.осуі Чг:ІІ СЛ>І>ЫК 7ЕЖГІМІ
ІКІЛЛНЛК ПСІЯКпіер чсн тәріінгліітйріл. .и:і->ІІЕг.юрлңі. іія.іи орпгіишіпні ысгетжтиіііік гм -легтгрі кіЛып.'* түбііівтгрі (ініпуы пііг- Онігпыц <ыі жчіш кід шііімлнс •ЛХЛғ.іКрІ, ТЫІІНС :і.іу, йг І ф жұІІСЛА-|ІІІІІІІ
С|іелІІІСЛіг. срІи д.і:нс СЛТ «іГіі К.УДҒГНІ и:іма:-7іэ ТП-.иШ б1.-.імй.-|.’-- Ііцгіуы кср:к. Мұііпій Гиіч АйПЛІІІ?«*П| йіарз і Сипя |М]І-ІЫі: ИПКТСПТГП Сіқу-1 ^рПйГ КүМЫСЫГІ, рі.ІСГІ пііҒспііі I ЛЧ.ІІСҒ1В1ІЛ .ЧСІІ |І*Л.Т.ЫІ1 лурис ЪЙІЛІЗМ.-гЫру ТІІІІІІ ПТІ! ыдиг
Вг*.№П1!Т|іі- і| гіі' ШІІ-ІМППІ Мн, ХҢХ;(!-ҚЦІІ7?іМНрЖ]р. +С қпріт, плпд: :і_ікг 7<ір п і/МСІІ Цнм-ірғ, ІДІ Ім*|| КМ.ТПЫп п*им:у кзишетсгрі зкісиш
±11
1. Бялзпьщ қан жүиесініц морфо-физіюлогня.іық ерекінеліктсрі
Қаижүйесііицмацызы іче» моліиері жагіе кал оціііру. Адам срганизмініңтіріііілігі денеге қуаү бсреіін қорсктік затгарды қабылдап, оларды корьгіү арқыяы сакталады. Тамақ кұрамыидағы корсктік заттар организмде қорытыдып, оттегінін катысуымен брдагыи тотыіу барысында знергня боледі. Қоректік затгардыңосы озгерістерінііі іютжесіңде аддмныгі дснесінде зат алмасудан пайда болган организмге қажеттізатгармеи қоса, қажетсіз, тіггті денені улаіідыратыіі зэттар да пайдя болады. Лйталық. зат алмэсуыныц иатижебінде денеде аммидк, мочевина, фсгюл, индол, кстогщар т. с. с. улы затгар пайда боладіл.
Сонымсн, адамның омір^4слеткаларға аса қажетті Қоректік заттар мен оттегіці; Жане организмдегі зат алмасудііп лайда болатьні қажетсіз улы злттардыд шыгуына байланысты. Мулың бәрін/п№ы.чіілдау қызмстін дснсдегі қ з ц атқарады, Қан күллі дсиспі арэлап, оныц үлшиіарындаіы клеткалэрдагы затгың аімасуынд кажсггі хнммялык заттарды океліп, қажстсіз злттарын окстсді. Мунымен қоса, қан депенің түрақты температурасын сақтауға қатысады, 'оргаинзмиіц иммундық қасиетгерін қамтамасыз етеді жоис мүшелердің қызметін гуморапыхык ретіеугс қэтысады^Ерте заманда адамдар қанды “тіршілік озсді” деп бекер атамаған. Яғңц қцн жане өмір бір-бірінеіс айырылмай, қосарлаңын жүреді: қан бар жсрде омір бар, кан болмаса тіршілік токталады^ Қанның маңызды қызметтеріпің іскс асып орындалуы, оның ерекше қурылысы мен қасиетгеріие байляпысты.
Адампың денесіндеп қап — оргднизмиің сүііық псгізгі ішкі оркісы, Қаппың жалпы молінері ересек адамда 4,5-6 л шамасында, ягни дененіц жалпы салматының 6-8 %. Жаңа тутап норестедс ол 10-20 1 жаста 9-13%, 5-7 жаста 7-8 %
болады. Организмдсгі барлык кашіың 50% қан иеполарында қор болып сақталады. Ондаіі мұіпеяерге бауыр, кок бауыр, &клс жәнс тері жатады. Бүл мүиіелердегі қан қоры ялам жяраланып, қпнсырағаңда қап аііналымьшд
2] 3
шығыи, тіршілікіі сақтап калады, ал денелегі каипыңзО-60% жоғалса, адам йліп кдлады,
Қ а. п о )] д і р у үрықгық кезеңде бясталдды. Бүл кезде қаті сары дснедс, Гшуіярдз. кокбііуырда жоне сүиекгіц кемігііғае ондіріледі. Үрықтың мүшслсрі кезсктссіп, япіи бірінің қзн ондіру қызмсті томендегенде екіншісінің қызметі басталады дд. қднныц үнсмі өндірілуін камтамасыз етсді. Кан үрықтың 2-3 апталық кезеңінде сяры депсде алғяш ондіріле бастдйды. Сары депе семін. азайыі], кішірсйе бііСгагаид.а, қан өндіру қызметі бауырғя ауысэды.
Б я У Ы р үрықтың 3-4 аптЯлық оміріпде пайдд бола бпстаііды. Жаңа туған свбидің бауыры ОнЫҢ қүрсақ куысының 2/3 болігін алып жатады. Туғаннзн кейіц алғашқы зйлзрдян бастап бауырдыңаумағы кішірейедіде, 3-4 жасга бауырдың аумағы ересек адамдікіндсіі болады. Жаңз туған свбидің бауырыныц салмлғы жилпы денесініц 4,33 %-ыпа тсц болса, сресск адамда ол 2.85 %-ғатсң, 8-10 аңдз бауырдың садмағы 2 ссе, 2-3 жаста 3 есе лртады.
Бйуырдьш атқаратын қызметі оте коп. Ол йарлық цш алмасугя қатысады, қорппіыс йсәне усыздандыру қызметгерін атқарады. Үрықтық ксздс Илуырлың қаи оңцірегііі мүшс ретііщегі маңызы күшті боляды. Үрьтқтың 5 апталық өмірінде ол қам опдірісінің орталығыня айпалады, ял балатуэрдабзуырдыцбұл қызметі тоқталады, Дегенмсн бяла туғаннан ксііін қан опдіру мүшслсрінің қызметі олсіз болғанда бауырпың қэн оидіру кызмсті ЖПЛҒЯСІҢІЫ.
Үрықтың 14 зпталық емірінңе к о к бауырда қан ондіру басталады. Үрықтың кок бауырында қан клеткяларының борі дс өндірілсді. Жаңа туган собидіц кок бауырынын салмагы баланың денесінің жалпы салмағы мен ұзыңдығынй байлалысгы болады, Баланыц денссі ссе келс, көк бауырының сялыағы да артдды. 5 айдя оның сшімті жяііа тупіп кезіндегі салмағыпан 2 есе, і жаста 3 есе, 10 жзста 10 еес артады.
С ү іі с К т і Ң қ ы з ы л к е м і г і үрықтық мерзімнің 4-ші айъшДа қызмст етс бясіаЙды да 6-шы иңдан бас іяп сл қап вцДірудіц орталығына айналады. Баяа туар кезде
214
барлық еүіісктердің ксмігі сүйск “майыікГ толы болады. Ол ігегізіғіеп қан клеткадярынзн түрады. Тск 3-4 жастан бастак қдн клеткаларһШың прасыііда маіі клеткялары папда бола бастаііды да. 7 жаста майлы сүйек кемігі жілік сүйектерінің бастарындя ганз қададьт. 15 жаста барлық ХІпіктер майга толады деуіе болады. Къпыл кеміктіц маймен ығыстырылуы сүйектерде біркслкі емсс. Аддымсң хорі жілтк пен асықіы жілікть кейіыгён тоқпан жілік пеп ортаи жіліктегі қызыл ксмік млймсц ыгыстырылады. Сүйектің қызыл кемц індсгі қ;ш вһугіру қызметі 3 жастя, 7. 10 жб?не 13 жаста маңызды орын алады.
Лпмфз туйіндЕрі үрыктық ксзсннің 2-піі аііында қан тамырларът жолыңың бойыцда пайда бола бастаііінл да, к.ейбіреуйері бала туғ.тнан ксйін тріавді. 4-8 зкас арасыцда лимфа гүйіндсрінің ретикуло-тңцоггептіалл.ык, жүйспері қүшті ддмыщ 8-П жас йралыгьиіяа лнмфа туйілі мүпіе ретіндс толық жетіледі, Лпмфа түйіндСрііііи күрычысы баланыцдспссініцбярлык жсріндс Оіркслкі смес, олардың күрылысы түрган орнмиа бййлалысты: терсң ордадаскан лнмфа түйіпдеріігеіі горг тсрі астыгщағы лпмфа туйіндеріиде трдбскуладар кобірек брладц Дененің тү.та бойЫНдағы жоДО адҚ-қолдардЯҒЫ түйіцдсрдің милы қдбаты күипірек-дамидъі, ал кеуде қуысы мен қүрсақпіғы түіііңдердің міыц заттары кобірек бплады.
Лнмфа түіітндерінің аумағы ба.чдгшң жаСы үлғая ксле сседі. Лимфа түіііндсрі тіке_ісй кан өнліру қы іметінсн байқа қррғаныс, сүзгіш, фаіриитдрлық және днмфа сұйықтығынын козгалысын реттсу қызмеггерін де яткдрады.
Қан оцдіру мүшелсрі кацды кан клсткалярымен Камламисъта сітелі іярінін қап ондіру к.ызметі Сүзъілс.а,
басқа мүшелер онын ернын бясады. Қян өндіру мүтисяерініңбәрі тс,үрамыніүлғія фагоцмтдрпык. қасііетібар ерСКше КлетғйЪтарДЫң КОмегіМсН ҚйНдЫ бакгериялардцн. Олі кдеткаларддң т. с. е, тазартады, Бүғаіі кдюЗ, кдп онціру мүше.тсрінде оздсрі арқылы отстіи сүйыкты жицау кабілсттері Болдды, кажет бодган ксзде сол сүйықты қан аііігалысьша қүяды.
Үрықтың алғашқі-і агіталарында сары денеде түзілген қан кдсткаларывда пигмснт болмаііды, кейшнеі: ғаңа гсмоілобині бар цритроциітвр түзіледі. Сары цснеде лейкоцнттер опдірідмсііді. Бауырда ядролы жвне ядросыз ргпроциттср, лсйкоциттер меп тромбоцитгер ондіріледі, Лимфа туйіндері мец кокбауырдя эритроциттер, доііді леіікоциттер, сүііек ксмігінде эрнтроциттср мсн тромбоциттер өндіріледі*
Қан «ігдіру м үцЕСЛСрінін, қызметі жуйкс жопе гуморальдық жолдар іен ретгеледі.
БйЛалардъіц қш оидіру вдбілсгі сырткы жоие ішкі орталардың жагдайларына баиланысты болады. Тамақ, ОНЫҢ қүрямындагы витамицдсрдін чолшері, ауру, дене шыпыіу қалпы, сыртқы ортаныц экслоі иялық жагдшілтрының қан ондіру кызмегіііе вссрі күшті.
2, Қяішьщ қур імы жвне оиыц физнкалық, чичиялық кдсиепері
Қйітың қүрады мси қаеиеттері. Қаниың күрамы оте күрделі. Қші пішінді э л е м с н тте р, яғни қап клсткаларынан және суйық н л а з м а д а н түрады. Қанныц пішіцці элсмеИггсріне кяннын қтл.чып-клеткаляры эритроцмтгер, ак. клеткалары леіікоцнітср жоне қызыл пласішікалары тромбоцитгер жаіады. ҚаңцЫц бүл клеткалары күллі қднныц 55-60%-ын, ал плазма 40-45%-ыгі к^рады. Қан ллазмасының қурнмы да күрдслі: оның 90%-ға жуығы су, 7-8 % бслоктар, 2 % турлі оргзникалі.іқ жюііе бейорганнкалықзатгар. Опыц күраыыңда белок 0,3-0,6%, маіі жвне лицидгер 0,1%, 120 ме/%. глюкоза қангы, хилірсутегі, ммиерад затгар - натрмй, кжжй, калъций, хлор түздііры, амин қышқыддары мей ііолипептңдтср 4-10 мг%± мочсинна 10-25 мг%, турлі ферменттер, гпрмондар, түрлі иитэмнндср, холестернгт т. б. заттар болііды. Плазманмн белокгарының пегізгілеріне қіц.бумшгдбр 4,5%, а, |3, ү тобулицдер 2-3 %, фибрнногендер 0,2-0,3 % жатэды.
216
Плазманың осмостық қысымы мен белсенді реакциясы қанның маңьтзды физикалык жөне химиялык қасиетгеріне жатады. Плазманың осмостық қысымы деп оның құрамындағы органикалық жоне бейорганикалық заттардың ерітінділерін тудыратын кысымын айтады. Плазманың осмостық қысымы ондағы минерал заттарының мөлшеріне байланысты: неғұрлым олардың плазмадағы коіщеитрациясы көп болса, соғұрлым осмостық қысым да көп болады. Қан клеткалары мен денедегі ұлпалардьщ тірлігі үшін, плазманың осмостық қысымының тұрақтыльіғьшың маңызы зор.
Қанның белсенді реақциясы оның құрамындағы сутегінің иондарының концентрациясыпа байланысты және оны рН реакциясы (сутегінің корсеткіші) деп белгілейді. Қанның белсенді реакциясының түрақтылығы денедегі күллі ферменттердің қатысуымен болатын реакииялар үшін маңызды. Қалыпты жағдайда қанның рН = 7,36 тең, бұл өлсіз сілтінің реакциясы.
Қанның белсенді реакпиясының тұрақтылығына қанңың буферлік жүиесінің үлкен маңызы бар. Кеибір бейорганикалық қосындылар, белок заттары қанта келетін зат алмасуының нәтижесінде қышқыл немесе сілтілік қасиетгері бар заттармен қосылыстар жасайды. Мысалы, дене еңбегімен шұғь лданғанда қапға зат алмасуынан пайда болған қышқыл заттар келеді. Қанның буферлік қасиеті гемоглобин, карбонаттар, плазманың белоктарының буферлік жүйелеріне байланысты. Бұлардың ішіндегі аса маңыздылары гемоглобиңдік және карбонагтық буферлік жүйелер.
Қанның меншікгі салмағы ересек адамда 1,055-1,063 кг/м3. Жаңа туған нәрестенің қанының меншікті салмағы аздап жоғарырақ 1,060-1,080 кг/м3. Сәбидің омірінің алғашқы айында ол 1,050 кг/м3 шамасына дейін томендейді де кейіннен қайта котеріліп ересек адамдікіндей болып, омір бойы сол мөлшерде сақталады.
217
Қанның тағы да бір физикалық қасиеті - оның т ұ т -қ ы р л ы ғ ы. Қанның тутқырлығып судың тутқырлығымен салыстырады. Судың түтқырлығы 1 -ге тең деп алынса, жаңа туған сәбидің қанының тұтқырлығы алғашқы күндері 10,0-14,8 болады. 1-ші аіідың соңывда ол 4,8 дейін төмевдеп шамамен түрақты болып, осы күйінде сақталады. Оның ауытқуы онша көп емес, алғашқы 1 жаста орта есеппен 4,6, 1-3 жасқа дейін 4,57, 3-15 жас арасында 4,61 шамасында болады. Дегенмен 8-11 жас арасында ғана қанның тұтқырлығы айтарлықтай 2,9-дан 5,5-ке дейін (орта шамамен 3,9) ауытқвды деген мәліметтер кездеседі. Қанның түтқырлық шамасы жынысқа байланысты емес, орта есеппен алғанда ер балаларда 4,6, ал қыз балаларда 4,58-ге тең болады.
Қан плазмасының түтқырлығы оның жалпы түтқырлығьша қарағанда аз, не бары 1,88.
Сонымен, қанның қүрамы, оның мөлшері, физикалық және химиялық қасиетгері шамамен алғанда түрақты болуы тиіс. Бүл турақтылықты жуйке жуйесі мен гуморальдық жүйелер реттейді.
Адамның қаныиың температурасы тұрақты болады. Бір т&уліктің ішінде баланың денесінің температурасы 36,6-37°С шамасында ғана озгереді. Температураның аз мөлшерде көбейгені - денедегі аурудың белгісі. Ал температура төмендесе адамның “әлі құриды”, яғни олсіздік байқалады. Қан бауырда жөне бұлшық еттерде жылытылып, теріде салқындатылады.
Қанның құрамы мен қасиетіндегі өзгерістер орталық жүйке жүйесіне әсер етеді (8-кесте).
218
8-кесте
Қавдағы сәл озгерістердіц жүйкс жүйесіне әсері
КөрсетгіпггерІ Жстііліісв болуы Кебеюі
1. Температура 2. Отгегі 3. Қанныд белсенді реахпиясы, рН 4. Глюкоза (қавт) 5. Су 6. Натрий 7. Кальпий Қозғалыс қиындайяы. Есінен танады. Бас ауырады Мазасыздааады. Әлі құрып, есінен танатывдай сезім пайда болады Қарыны ашады. Өлсіздк. Шеддеу. Қызба (безгек іспетті). Бұліпық етгері тартады (“сіцірі тартады”). Конвульсия. Есенгірейді. 3-4 атмосфералық қысымда окпс қабынып оліп кетеді. Есінен танады Артсрия кан кысым артады, мазасызданалы. Бас ауырады. Басы айналып хүрегі айнвды. Қимыодары дал смес. Әлсіздік. Аіпуланшақ, мазасыз. Өлсіздік. Селқостық, Ұйқы басады. Бүлшық етгерінің алсіздігі
Бұл кестеде ішкі орта, яғии қанның кұрамы, жүйке жүйесінің қызметінде қаншалықты маңызды орын алатынын корсетеді. Қанның құрамының сол ғана озгерісі орталық жүйке жүйесіндегі клеткалардың жұмысына және адамның көңіл-кұйіне, өсіресе балалардың мінез-құлықтарына үлкен әсер етеді. Бірақ қанның оте тамаша бір қасиеті бар: ол бір мезгілде өз құрамының түрақтылығын сақтай отырып, қүрамындағы барлық заттардың озгеруін қамтамасыз етеді. Үнемі озгере отырып, көптеген физиологиялық жүйелердің қызметіне байланысты өзіпің қүрамындағы маңызды затгардың борін сақтай алады.
Қанның молшері мен қүрамының жасқа байланысты езгерістері. Жаңа туған сөбидін канынның мөлшері дене салмағымен үйлестіре алғанда, жасы үлкеп балалар мен ересек адамдардан анағүрлым көп (9-кесте). Қапның мөлшері туралы айтылғанда денедегі қан айналымындағы молшерін айтады.
, Қанның жадпы түтқырлығы алғашқы күндері жоғары болып, 1-ші айдың соңында томендейді де, осы молшерде
219
шамамен тұрақталады, бірақ қан қүрамындағьг клеткалардың санына байланысты өзгермелі келеді. Ал қанның плазмасының тұтқырлығы 4 жасқа дейін төмендеп, содан кеиін ғана тұрақтанады (9-кесте). Қанның қүрамында кейбір заттардың мөлшерІнің бала денесіне жеткіліксіз екенін баланың тамак талғауынан білінеді. Мысалы, кальций жетіспеген жағдайда балалар бор, көмір, үйдің қабырғасындағьг әкті, балшықты жейді, ал глюкоза жетіспесе, тәтті тағамдарға зауқы тартады.
Сыртқы ауада оттегі жетіспегенде коптеген ба-лаларда "биіктік ауруы” пайда болады: әлсіздік байқа-лады, басы жиі ауырады, ұйқы “басады” (ұйқышыл болады). Ал егер оттегенін, жетіспеушілігі ұзаққа созылса, балада селқостық күшейіп, өміргс қызығудан айырылады, есінен танған адам сияқты жүреді, тіпті өліп кетуі дс мүмкің.
Жалпы алғанда қанның химиялық құрамы тұрақты болады. Оның құрамындағы белокгың мөлшері жаңа туған сөбиде шамамен 5,8%, ал мезгілінен ерте туған нөрестеде сөл аздау — шамамен 4,44-4,48 %. Есейе келе белоктың мөлшері көбейеді (9-кесте). Дегенмен алғашқы 3-4 жылда белоктың мөлшері біршама өзгеріп ауьггқып тұрады. Ол кездсгі ауытқу шамасы 7-8%. Жалпы алғанда адамның жасына байланысты қанның қүрамындағьг органикалық жөне бейорганикалық заттардың мөлшергн зерттеушілер әртүрлі етіп береді. Бірақ айырмашылық онша кеп бола қоймайды.
Қанның қүрамыңдағы белоктык түрлерінің бір-біріне қатынасының да жас айырмашылықтары бар. Айталық, жаңа туған сәбидің қанывдаты альбумин 57,71 - 56,78% Қанның қүрамындағы белоктың түрлеріпін мөлшерініңде жас айырмашылықтары бар: глобулиндері 42,29 - 43,22%. Альбуминдері 6 айға дейін біртіндеп көбейеді (59,25%), 3 жаста 58,97 %. Ал глобулиндері томевдейді де, 3 жастан ася тұрақталады. 7-15 жаста ересек адамның альбумині мен глобулинінің қатынасындай болады. Қандағы глобулиңдер
бала туған сәтте жоғары болады да 1 жастан өрі төмендейді. Глобулиндердің а, (3, ү түрлерінің мөлшері де осы зандылықта байқалады. а^ глобулиндер жарты жасқа дейін жоғары (4,23-5,43%) болып, 3 жаста 3,09% болады; а2 глобулиндердің мөлшері алғашқы жарты жылда жоғарырақ (10,73-11,45%), ал 7 жастан аса ересектердегідей (9,20-9,98%) болады. 0 глобулиндер де туған кезде жоғары болып, 7 жастан аса ересек адамдардағы мөлшерге жуықталады. ү глобулиндер туған кезде көп болады да, алғашқы 3 айда үрықтық глобулиңдер ыдырап 3 жаста ересектердей 17,39 % болады.
9-кесте
Қаннын кейбір көрсеткіштерінің жасқа байланысты өзгеруі
Қаниың ерсетипггері Жаңа тутаи бала 1 жас 2-3 жас 4-6 жас қыздар 7- И/ үлдар 7-13 Ересек
Қан мсн масса қатынасы, % 20 15 13 9 7,5/7 7
Плазманың түткырлығы 14,8 10-11 6 4-5 4-5 4-5
Плазма белогы, % 5,8 6 6,5 7 7-8 9-12
Глюкоза, мг% 60 60 70 70 80 120
Минерал тұздарының жалпы мөлшері ересек адамда 0,90-0,95%. Мұның ішінде калий, натрий, кальций, фосфор, мыс, кремний, титан, марганец, темір т. б. көптеген элементтер бар. 3 жасқа дейін калий, кальций, натрий тұздарының мөлшері аздап жоғары больш, 6 жастан кейін тұрақталады.
221
Қанның құрамында ферменттер көп болады. Амилаза, каталаза, липаза, трансаминаза сияқты қан ферментгерінің белсенділігі туғаннан кейін алғашқы күндері аздап артады. Бұған баланы тамақтандыру түрі, өмірінің жағдайы т. б. әсер етеді. Ферменттің мөлшерін 1 мл қандағы шартты санмен (шс/мл) өлшейді. Сүйектің пайда болуына осер ететін сілтілі фосфатаза ферменті жаңа туған нәрестеде 44,6 шс/мл, 1 жаста 70,3 шс/мл, 3 жаста 62,7 шс/мл, 13 жаста 48 шс/мл, 16 жаста 41,7 шс/мл, 18 жаста қан ферменттері ересек адамдағыдай 22 шс/мл болады,’яғни оның мөлшері баланың осуі күшті кезіңде жоғары болып, жас ұлғая келе, сүйектерінің өсуі аяқталғанда тұрақталады.
Балалардың қанындағы витаминдердің жас ерекшеліктері тым аз зертгелген. Олардың ішіндегі А және Е витаминдері жайлы аздаған ғана мәліметтер бар. А витаминінің мөлшері жаңа туған сөбиде 0,01-24,4 мг% шамасында өзгеріп тұрады. Оның мөлшері жыл мезгіліне тәуелді деген бірен-саран мәліметтер кездескенімен өлі нақты дөлелді зертгеулер жоқ. Е витаминінің мөлшері жаңа туған сәбиде шамамен 0,30 мг% болып, 3 жаста 0,80мг%, 8 жаста 0,83мг%, 16 жаста 0,94мг%, 20 жастан өрі 0,87 мг% шамасында болады, яғни бүл витаминнің мөлшері 3 жастан кейін онша көп әзгере қоймайды.
3. Қанның пішіңці элементтері ...
Эритроциттер. Қанның пішінді элементтеріне эритроциттер, лейкоциттпер және тромбоциттер жатады. Бұлардың ішіндегі ең көбі эритроциттер, яғни қанның қызыл клеткалары. Олардың саны адамның жынысына байланысты: ер адамда 1 мкл қанда 4,5-5 млн., әйелде 4-4,5 млн. Қанның қызыл клеткалары ядросыз, диаметрі 7-8 мкм, ал қалындығы 2 мкм. Эритроциттердің пішіні екі жағы ойыңқы келетін линза іспетті болады. Мұндай пішін клетканың бетінің ауданын үлкейтіп, тасымалдау қызметін атқаруын жеңілдетеді, өсіресе оттегін өкпеден дененің күллі клеткаларына жоне ұлпаларына
222
тасуға ыңғайпы етеді. Бұл қызметі эритроциттердін құрамындағы белок заты гемоглобиннің катысуымен орындалады. Гемоглобин кұрделі зат. Ол г е м деп аталатын, қүрамында екі валентті темірі бар бояулы заттан жәңе г л о б и н белогынан тұрады. Гемоглобин окпе қуысында оттегімен оңай қосылып, оксигемогло-б и н г е айналады. Оксигемоглобин организмнің ұлпаларына қанмен тасылады да, ұлпаларға келгенде оңай ыдырайды, нәтижесінде глобин мен О2 пайда болады. Босаган отгегі ұлпалардың клеткаларының тотығуына қатысады, ал глобин белогы үлпаларда зат алмасуынан пайдаболғанкөмірқышқылын қосыпалыл карбокси-гемоглобинге айналады. Бұл да жеңіл ыдырайтын қосынды, қанмен өкпеге барыл, көмірқышыл газын босатады, глобинге қайтадан оттегі қосылады£ Сөйтіп гемоглобин өкпеден ұлпаларға оттегін, ұлпалардан өкпе қуысына көмір қышқыл газын тасиды. Комір кьшіқыл тазы деммен бірге сыртқа шығады. Оттегі мен көмірсутегін қосып алу екі валентті темірдің қасиетіне байланысты. Кейбір жағдайда (жыланнын. уымен немесе “иіс газымең” уланғанда) гемоглобиннің құрамындағы екі валентті темір ұш валентгі темірге айналып, ол СО2 карбогло-б и н деп аталатъш берік қосылысқа айналады, содан барып уланған адамның денесіндегі тотығуға оттегі жетіспей, гемоглобиннің коп мөлшері карбоглобинге айналтанда бала еліп қалады. Мұндай жағдайда уланған адамды жылдам отгегі мол жерге шығару қажет, сонда гемоглобин екі валеитгі темірі бар дұрыс қалпына келіп, адам тірі қалады.
Эритроциттер қан плазмасының осмостық қысымының езгерісіне аса сезімтал болады. Осмостық қысымның темендеуі эритроциттерді бұзып, оның қүрамындағы гемоглобин кан плазмасына шығады. Соның нәтижесінде эритроциттер озінің басты міндегі — оттегін тасымалдау қабілетінен айырылады. Гемоглобһннің қан плазмасына шығуын г е м о л и з деп атайды. Гемолиздің әсерінен қанның тұтқырлығы айтарлықтай күпіеиаді де, қан жүрісін қиыңдатады. \
Егер қанды алып, пробирканың ішінк біраз уақыт қойса, оның құрамындағы эритроциттер түна үастаиды да,
223
бетіне қанның сары суы шығады. Эритроциттердің т ү н у ж ы л д а м д ы ғ ы ( ЭТЖ; емханяда орысша РОЭ немесе СОЭ дейді) қалыпты жағдайда ер адамда 3-9 мм/сағ, әйелде 7-12 мм/сағ шамасыңда болады. Эритроциттердің тұну жылдамдығы аурудың диагностикасында аса маңызды көрсеткіш.
Жаңа туған сәбидің қанында 2 түрлі эритроциттер бар: а) үрықтық эритроциттер; б) қалыпты эритроциттер. Бала туар алдында оның қанына көп молшерде қалыпты эритроциттер қосылады. Сондық ан жаңа туған собидің алғашқы сағатында I мм3 қанында 6,5- 7,2 млн эритроциттер болады. Өмірге жаңадан келген баланың қанына біраз шамада жаңа эритроциттер қосылады да алғашқы 5-6 сағатында 1 мм3 6,62-7,5 мли эритроциттер болады. Бірақ алғашкы кұннен бастап, үрықтық эритроциттер ыдырап, орнына жаңа эритроциттер қосылады, сондықтан олардың саны бірінші тоуліктен бастап азая бастайды. 24 сағаттан кейін 1 мм3қанда 6,11-7,06 эритроцитгер болса, 1 аптадан кейін 5,54-6,21 млн, 10 күннен соң 4,80-5,70 млн шамасына дейін азаяды. Бұл сәбидің ұрықтык эритроциттеріігің бауырда ыдырауына байланысты жағдай. Алғашқы 1-2 жаста эритроцитгердің саны баланың тұрмыс жағдайына, ауа райына т.б. сыртқы жоне ішкі әсерлерге байланысты өзгермелі келеді. Мұндай күшті өзгерістер 5 пен 7 жас, 12 мен 14 жас арасыида да байқалады. Жалпы алғанда балалардың қанындағы эритроцитгердің саны құбылмалы келеді. Оның мөлшерінс баланың ұйқысы, тамағының құрамы, күн кестесінің бүзылуы да өсер етеді. Мысалы, бала жасына лайық мөлшердеи аз ұйықтаса, сол күні оның қанындағы эритроциттердің саны 0,7-1,2 млн-ға дейін азаяды.
Эритроцитгердің құрамындағы гемоглобиннің мөлшері нәрестеде ересек адамнан жоғары болады. Егер ересек адамның эритроциттеріңдегі гемоглобинді 100 % деп алсақ, жаңа туған сәбидің қанындағы гемоглобин 140-145% болады яғни 100 мл қанында 17-25 г гемоглобин бар. Сонымен бірге сәбидің гемоглобиндерінің оттегін қосып алу қабілеті де аздап жоғары: ересек адамда 1 г гемоглобин
224
1,34 мл оттегін, ал сәбиде 1,40 мл оттегін қосып алады. Сондықтан жаңа туған сөбидің оттекгік сыйымдылығы 35 мл (ересек адамда 18-21 мл) болып, зат алмасуының қарқынды өтуіне мүмкіндік береді.
Екі-үш жастың арасында эритроциттердің саны 5-5,5 млн/імкл. Бұл кезде эритроциттердің диаметрі аздап кішірейеді, ал гемоглобиннің молшері 2 жаста 80-90 %, 3 жаста қайтадан 100 % дейін көбейеді, яғни ересек адамдардағыдай болады, ал оттектік сыйымдылығы ересектерден әлі де болса жоғары. Тек 4-6 жаста эритроциттердің саны, пішіні, молшері жөне гемоглобинінің қасиеті, оттектік сыиымдылығы ересек адамдардағыдай болады.
Эиртроциттердің тұну жылдамдығы жаңа туған нәрестеде 0,5 мм/сағ, туғаннан кейін біртіндеп ол артады: I жаста 2 мм/сағ, 2-3 жаста 3 мм/сағ, 5-6 жаста 4-5 мм/сағ, қыздарда 7-11 жаста, ер балаларда 7-13 жаста 3-9 мм/сағ болып, ересек адамдардың эритроциттерінің тұну жылдамдығына (7-12 мм/сағ) жақындайды.
Адам денесіндегі эритроциттердің омір ұзақтығы 90-120 күндей, бірақ олар үнемі жаңарып отырады: ескілері бауырда және басқа мүшелерде ыдырап, жаңа жас эритроциттер сүйек кемігінде өндіріліп, қан айналымына қосылады. Алғашқы аптадағы эритроциттер ыдырағанда босайтын темір иондары сәбидің терісінде қор ретіңде жиналады да, тотығып баланың терісі сарғыш тартады. Мұны сәбидіц “сары ауруы деп атайды, бірақ ол жұқпалы Боткиннің сары ауруына байланысты емес, қордағы темірдің тотығуынан болған. Кейіннеп терідегі темір иондары жаңа қан клеткаларын түзуге пайдаланылады да, терінің түсі дұрыс қалпына келеді.
Лейкоциттер. Лейкоцитгер - ядросы бар қан клеткалары. Ересек адамның 1 мкл қанында 6-8 мың лейкоциттер болады. Баланың иммуңдық қабілеті (ауруға қарсы түру, корғану қабілеті) лейкоциттерге байланысты. Лейкоциттер бала организмінің жұқпалы яғни инфекциялық ауруларға қарсы тұруын қамтамасыэ етеді. Қан клеткаларының бүл маңызды қызметін Нобель сыйлығының лауреаты орыс
15-481
225
ғалымы И. И. Мечников ашқан. Лейкоцитгердін бірнеше түрлері бар: а) дөнді леикоциттер немесе гранулоциттер; ө) дөнсіз лейкоциттер, яғни агранулоциттер; б) моноциттер.
Гранулоциттердің 3 түрібар: нейтрофилдер, эозинофилдер жоне базофилдер. Ал агранулоциттерге лимфоциттер жатады. Қанның құрамындағы лейкоциттердің түрлері адамның жасына лайықты мөлшерде шамамен тұрақты болады (ІО-кссте). Бүл түрақтылықты лейкоцитар-лық формула деп атайды.
Лейкоциттердің саны мен бір-біріне қатынасы, яғни лейкоцитарлық формула түрлі өсерлерге (ауру, ауыр дене жұмысы, ас қабылдау, үйқы т. с. с.) байланысты өзгеріп отырады. Лейкоциттерді соғысқа кірейін деп тұрған майданнан кейін неше адам қалары белгісіз оскерлер тобымен салыстыруға болады. Лейкоциттердің саны да сыртқы жөне ішкі өсерлердіц ықпалынан үнемі өзгеріп тұрады. Сондықтан оның саны меи лейкоцитарлық формуласы тек шамамен айтылып, жазылады. Мысалы, егер баланың бір түнгі үйқысы бұзылса, дереу лейкоциттердің жалпы саны мен лейкоцитарлық формуласы озгереді. ¥ йқысы жөнделгеннен кейін шамамен қалыпты молшеріне жетеді. Сондада болса лейкоцитарлық формуланың өзгерісі арқылы кейбір ауруларды анықтауға болады. Мысалы, баланың ас қорыту жүйесінде ішек құрттары пайда болса, эозинофилдердің пайыздық молшері күрт көбейеді. Соңдықтан дорігерлер баланың ауруын лейкоцитарлық формула арқылы шамамен анықтап алып, кейіп оны тереңірек зерттеп, емдейді.
Лейкоциттердің жалпы саны жаңа туған нәрестеде 10-20 мың шамасында болғанмен, өмірінің алғашқы сағаттарында оның саны күрт кебейеді. Айталық, туған сөтте 19500 болса, 6 сағатта 22000, 24 сағатта 28000 дейін кобейеді де екінші төулікте азая бастайды: 48 сағатта 19500 болады. Ал 5-ші тоулікте балапың лейкоциттері күрт томендейді де, 7-ші тәулікте 8000-11000 шегіие жетіп, шамамен ересек адамның жоғарьт деңгейіне шамалас болады.
226
10-кесте
Баланың ленкоцитарлық формуласы,%
Жасы Нейтрофнл Эозивофнл Бізофнл Моноцит Лямфоцнт
Жяңа іуган 65,5 3,0 0,75 8,0 22,5
Ітоупік 64,0 2Д 0,25 9,5 24,0
1 алта 35,5 3,5 0,50 11,0 44,0
1 жас 16-49,0 0,5-6,0 0-1,5 6-15,0 36-75,5
3-4 38,0 2.0 0,50 10,5 49,0
5-6 43,5 0,5 0,25 10,0 46,0
6-7 46,5 1,5 0,50 9,5 42,0
9-10 51,5 2,0 0,25 8,0 38,5
11-12 52,5 2,0 0,50 9,0 36,0
14-15 60,5 2,0 0,50 9,0 28,0
Ересек 50-75 2-4 0-1 2-10 20-40
Мезгілінен ерте тугаи сәбилердің лейкоциттерінің саны 3600-36000 шамасында өзгереді. Қыздардың қаныңдағы 10-12 жаста лейкоциттердің саны 6000-8000, яғни ересек адамдай болады.
Лейкоцитарлық формуланың өзгеріс шегі 10-шы кестеде көрсетілген. Дегенмен айта кетерлік жай: 1 жастан кейін нейтрофилдердің жалпы саны кобейіп, лимфоциггердің жөне лейкоциттердің жалпы саны азаяды. Нейтройилдердің саныньщ лимфоциттерден басым болуы әр зерттеушінің еңбегінде өртүрлі жазылған. Кейбіреулер 3 жастан, кейбіреулер 5 жастан деп жазыпты. Бұл айырмашылық әр баланың жеке басыныц даму ерекшеліктерінің нотижесіне байланысты болса керек.
Тромбоциттер. Қашгың құрамындағы үиіінші пішінді элементгер - тромбоциттер немесе қан пластинкалары. Олар сопақша немесе диаметрі 2-5 мкм дөңгелектеу пішінді келеді. Тромбоциттердің жалпы саны I мкл 300 мыңнан 400 мыңға дейін. Тромбоциттер сұйек кемігінде пайда болады. Олардың өсіп жетілу мерзімі 7-8 күн, ал кан айналымында 5-11 кұндей болады. Тромбоциттердің саны тамақ ішкеннен кейін, ауыр дене жүмысымеп шұғылданғанда, өйел екіқабат болғанда көбейеді. Оның мөлшерінің тәуліктік өзгерісі де бар: кұндіз кобірек, түнде азырақ болады.
227
Тромбоциттердің қызметі көп. Оларда ферментгер де өндіріледі, фагоцитарлық қабілеті де бар, ұсак қан тамырларының откізгіштік қасиетіне де әсер етеді. Жалпы адғанда тромбоцитгердің қызметтері оның арнаиы жан-жақты қасиетгеріне байланысты.
Тромбоцитгердің саны баланың жасына қарай өте көп ауытқиды: 1 мкл қанда 150 мыңнан 600 мыңға дейін. Жаңа туған сәбидің қанында орта ссеппен 150-350 мыңға жуық тромбоциттер болса, 1 жасқа дейінгі балаларда 15 мыннан 424 мыңға дейін (орта есеппен 250000) жетеді. Дегенмен жеке бір баланың озіндегі тромбоциттердің саны салыстырмалы түрде алганда турақты келеді. 1 жастан 16 жасқа дейін 1 мкл қандағы орта саны 300000, 20-40 жаста 311000, одан әрі қарай шамамен 114 мыңнан 335 мыңға дейін (орта саны 224000), ал 70 жастан аса тромбоцитгердің саны азаяды: орта есеппен 208000. Тромбоциттердің ең күшті өзгеретін тұрақсыз мезтілі 1 жасқа дейін. Бүл кезде оның жас, олі толық жетілмеген түрі канда көп болады. Бүл емшектегі балэларда тромбоциттер көп ондірілетінін білдіреді. Баланың жасы ұлтая келе тромбоциттердің ондірілуі төмендейді, ал қартая келе қан пластинкаларында кері даму күшейеді.
Қанның үюы. Тромбоцитгердің басты қызметі — қанның ұюына қатысуы. Қан тамырлары жарақаттанғанда әдетте жараның бетін т р о м б деп аталатын қойылған қан түиіршігі тез жабады. Біраздап соң ол тығыздалып, жараны бекітеді. Егер қанның мұндай қасиеті болмаса, кішкентай жарадан тоқтаусыз қан ағып, адам әлсіреп, тіпті өліп те кетер еді. Қанның ұюы күрделі ферментативгі құбылыс. Оны шамамен 3 кезеңге болуге болады: 1 - канда жөне ұлпада тромбопластиннің пайда болуы; 2 -тромбопластиннін тромбинге айналуы; 3-тромбиннің өсерінен плазмадағы фибриноген белогының ерімейтін ф и б р и н жіпшелеріне айналып, жараның бетінде тор құруы. Осы торға эритроциттер мен лейкоциттер түрып қалады да т р о м б пайда болады. Тромб сығылып, сарысудан арылады. Жараның беті қабыршақтанып қатып, жараланған тамыр бұтінделеді. Кейіннен қатқан қан
228
қабыршағы түсіп қалады. Қанның ұюына эритроциттердің қүрамындағы және қан плазмасындағы бірнеше ферменттер мен кальций иондары, бауырда түзілетің Қ витамині қатысадьг.
Жаңа туған сәбидің қанының ұюы өмірінің алғашқы күндері, өсіресе 2-ші күні, баяу болады, ал 3-ші куннен бастап 7-ші күнге дейін жылдамданып, ересек адамдардың қанының үю уақытына жақындайды. Дегенмен қанның үю уақытында баланың жеке басының қасиеттеріне байланысты аздаған айырмашылық болады. 5,5-6 жаста қанның үюы 1-2 миноттен кейін басталып, 3-4 минөтте аякдалады. Сонымен қатар, алғашқы күндері мөлшері аз тромбопластин 3 аптада ересектердегідей болады, ал қанының плазмасындағы фибриногені анасының қанындағы мөлшерден біршама аз болады. 1 жастан 12-14 жасқа дейін қанның ұюына қатысатын факторлар шамамен дүрыс қалыпта болады, бірақ өзгермелі келеді. Қанның ұю қасиетіне ықпалы бар эндокриндік жүйе мен жас өспірімдердің организміндегі функциялык басқа өзгерістер аяқталған соң, қаішың үюы 50-60 жасқа дейін тұрақталады
Организмдегі қан қорлары. Кокбауыр денедегі қанның қоры. Тыныш ық кезінде көкбауыр қанға толып, аумағы үлкейеді. Бұлшық еттер жүмыс істей бастағанда қан көкбауырдан жүмыс істеп жатқан бұлшық еттерге тасымалданады. Ағылшын физиологы Баркрофт тамаша тәжірибе жасап, көкбауырдың қан жиналатын орын екенін алғаш долелдеді. Ол иттің көкбауырын абайлап, кан тамырларын үзбей, құрсақ қуысынан шығарып алып, төжірибедегі иттің терісінің астына орналастырған. Көкбауыр көрінетіндсй етіп теріге өйнек ретінде молдір целлулоид пластинкасын тігіп, мүшенің жағдайын байкап отыратын терезе жасаған. Жануар операциядан айыққаннан кейін сол терезе арқылы кокбауырды түрлі жағдайларда байқаған. Ит қозғалыл жүрген кезде көкбауырдағы қан азаиып, ол тынышталып демалғанда қайтадан көбейген. Иттің қимылына сай көкбауырдағы қанның қоры азайып отырған. Баркрофт өзінің осы итін 1926 жылы физиолог-тардың съезінде корсеткен. Кейіннен кокбауырдың қанның
229
коры жиналатьш мүшс екені, сонымен қатар, қанның кейбір клеткалары осы көкбауырда дамып жетілетіні толық анықталды.
Эритроциттердің ыдырауы бірнеше мүшелерде болады, соның ішінде көкбауыр да бар. Мұнымен бірге, кокбауырда лейкоциттердің бүзылуын тежеитін факторлар да бар, дегенмен, мұнда да біраз лейкоциттер ыдырайды. Кокбауыр тимус безімен жене лимфа түйіндерімен бірге лимфацит-тердіц оніп, өсіп, дамуына қатысады. Мүнда лимфациттер кептеп жиналады. Олар кокбауырдан лимфа айнылымына құйылып, одан тағы да қаитып келеді. Көкбауырдың қыртысында Т-лимфоциттер, ішкі үлпасыңда В лимфо-цитгер орналасады деген де мәліметгер бар.
Бүған қоса, көкбауырда белгілі шамада антиденелер ондіріледі жоне токсиндер (улы заттар) усыздандырылады.
Кокбауырдан басқа қанның коп мелшері теріде, бұлшык еттерде және басқа мүшелерде жиналады. Организмге кан көп қажет болған жағдайда қордағы қан дереу қанайналыс жолына құйылып, жұмыс істеген мүше толық қамтамасыз етіледі.
Оқу меи дене ецбегініц канға әсері. Қанның құрамы шамамен тұрақты болғанымен, баланың еңбегіне мөлшерден тыс талап қойылғанда бұл тұрактылық өзгереді.
Мектеп жасындағы баланың жұмысы көбінесе - оқу, ми еңбегі. Оку, ми еңбегі ретінде, қан жүйесіне де өсер етеді. Окушы баланың оқу бағдарламасы жасына сөйкес болмағанда, 12 жаска дейінгі бапаларда лейкоцитоз, яғни лейкоциттердің көбеюі орын алады. Баланың қанъшда өсіресе нейтрофилдер мен лимфоциттер кобейеді.
Бастауыш сынып оқушыларында (7-11 жас) оқудың өсерінен эритроцитгердің тұну жылдамдығы (ЭТЖ) аздап озгереді, бірақ ол мұның сабакқа дейінгі қалпына байланысты болады. Айталық, сабаққа дейін ЭТЖжоғары болса, сабақтың соңына таман ол баяулайды.
Қанпың түтқырлығы да ЭТЖ іспетті сабақтың алдындағы деңгейіне байланысты. Сабаққа дейін ЭТЖ орга шамамен 3,7 болса, сабақтың сонында 5,0, ал сабак алдында 4,4 болған окушыларда сабақтың соңында 3,4 дейін төмендегені туралы мәліметтер бар.
230
Жалпы алғанда қанныц құрамына оқудың әсері олардың қалыпты жағдайындағы молшеріне тікелей байланысты,
Дене еңбегі организмнің физиологиялық жүйелерінің қызметін, әсіресе қанның құрамын өзгертеді. Депе еңбегінен кейін балалар мен жастарда ересек адамдардағыдай миогендік лейкоцитоз байқалады. Бала жүгіргенде, қозғалысты ойын сияқты жеңіл-жслпі дене еңбегінде лимфоциттері аздап кобейеді, ал велосипед тебу, сол сияқты қара күшті қажет ететін еңбекте нсйтрофилдер көбейеді, 16-18 жастағы бойжеткендер мен жігіттерде жүгіру, суда жүзу сияқты сгіорт түрлерімен шұғылдаіпанда лейкоңитгердің барлық түрлері кобейеді, Бірақ, сопда да лимфоциттердің көбеюі басым болады. Ал қыздар мен жігіттердің арасында жыныстық айырмашылықтар жоқ деп батыл айтуға болады. Жалпы алғанда миогендік лейкоцитоз бұлшық еттердІң жұмысыныц ұзақтығына байланысты болады, ал жасқа байланысты ерекшеліктер байқалмайды. Мұндай қысқа мерзімді дене еңбекгерініц эритроциттердің санына әсері онша күшті емес. Жүгіру, суда жүзу сияқты спорт ойындары кезіңде олардың саны орта есеппен жарты миллиондай ғана артады. Ал 1,5-2 сағат велосипед айдағанда эритроциттер айтарлыктай кобейіг, тек бір төуліктен кейін ғана қалпына келеді. Бүлшық еттердің кызметі тромбоциттерге күшті әсер етеді. Миогендік тромбоцитоз ецбсктің ұзақтығына байланысты. ¥зақ уақыт спорг ойындарымен шүғылданғапда қанның құрамында жас қан пластинкалары коп болады. 16-18 жастағы бойжеткендер мен жігіттерде ғана жас ерекшеліктері байқалады. Жас жігіт велосипедпен 50 шақырымды жүріп откенде миогендік тромбоцитоз ксзінде қанында қанда жас тромбоциттер көп болады, зл сондай қимыл жасағагг 23-27 жастағы сресек адамдарда миогендік тромбоцптоз болғанымен, жас пластинкалар болмайды деген моліметіер бар (А. А. Маркосян, 1960).
Осы еияқты 16-18 жастағы бойжетксндер мен жігітгерде ЭТЖ, қанның түтқырлығы, қанпың ұгоы сияқты қанның физикалық жоне химиялық көрсеткшгтерінде де баііқалады.
231
Осы мөліметтерді тұжырымдай келе, оқу мен дене еңбегі қанға белгілі шамада әсер етеді. Ол осерлер еңбектің ұзақтығына байланысты деп айтуға болады. Яғни гигиеналық талаптарға сай оқу мен дене шынықтыруды ұйымдастыру арқылы балалар мен жастардың организміне ауыртпалық түсірмей, денсаулығын сақтауға болады.
4. Қап қүю және иммунитет
Қаи қүюдың қажеттілігі және қан топтарының негізі. Адам жараланып, денесінен қаяньщ жартысына жуығы акканда олсіреп, тірлігінен айырылады. Мұндай жағдаида бір кісініц қанын екінші адамға құйып, жарақа ганған адамды аман алып қалуға болады. Бірақ адамдардың қанының қүрамы бір-біріне сәйкес келмесе, қан құйылған кісі оліп те кетуі мүмкін. Сондықтаң донордың (қан беруші адам) қанын репипиентке (қан құиылатын кісі) қүяр кезде алдымсн олардың каңдарының сәйкестігін тексереді.
Қанпың қүрамындағы эритроцитгерде екі тұрлі а г г л ю -тиноген депаталғанзатбар: АжонеВ агглютиногендер. Қанның плазмасывда бұлармен кездескенде қанды ұйытып тастайтын а және Р агглютининдер болады. Егер агглютииоген А агглютинин альфамен (а) немесе агглютиноген В агглютинин бетамен (Р) кездессе, қанішң эритроциттері бір-біріне жабысып, бұзылып, қан ұйып қалады да, отгегін денеге таситын эритроциттер қызметін атқара алмай, адам өліп кету қаупінде болады. Бұл заттардың бір-бірімен қосылыс жасау мұмкіндігі 4 түрлі, соған байланысты адамдардың қанын 4 топқа бөліп АВО жүйесі деп атаған:
I. Эритроциттерінде агглютиногендер жоқ, бірақ плазмасында скі агглютининдері (а,Р) де бар кісілер. Мүндай адамдар 40%, олар І-топқа жатады;
2. Қанының эритроциттерінде агглютиноген А, плазмасында агглютинин р бар адамдар 39%, олар II-топқа жатады;
3. Эритроциттерінде агглютиноген В, плазмасында агглютинин а бар кісілер 15%, олар ПІ-топқа жатады;
232
4. Эритроциттерінде агглютиноген А және В бар, плазмасында агглютиниңдер жоқ кісілер 6%, олар IV-тогтқа жатады.
Осы агглютиногендер мен агглютининдердің бір-бірімен кездеспеуін көздеп (11 кесте), донор мен реципиентгің кандарын тексереді.
11-ші кесте
Қан қүю кестесі
Плазмадағы агглютннивдер Эритроцит-тердегі агтлютяпогевдер Хялыка ралық топтастыру Топтар Қавды құю мүиківдігі
ажәне р Жоқ о I Барлық
р А А II топқа
а В В ПІ IV жэне П
Жоқ А және В АВ IV топқа IV және ПІ топқа IV топқа ғана
АВО жүйесінен басқа түрлі адамдар топтарында кездесетін қанның қорғапыс жүйелері бар екені анықталды. Сопың ішінде алғаш рет макака-резус маймылдарының қанынаи табылған резус-фактор деп аталған заттың маңызы күшті. Бүл зат адамдардың 85%-ында бар, ал 15%-ындажоқ. Резус-факторы бар адамдарлы оң-рсзусты (КҺ+), жоқ адамдарды сол-резусты (Кһ-) деп атайды. Егер Кһ- кісіге КҺ+ адамның канын қүйса, ол реципиентте сол факторға қарсы антидене пайда болады. Ал екінші рет сондай қан қүйылса, бұрын пайда болған арнайы агглютиногендер эритроциттерді бір-біріне жабыстырып, қызметін тоқтатады да, адамның оміріне қауіп төнеді. Осы резус-факторға байланысты Кһ- жүкті оиелдердің үрығына КҺ+ окесінің факторы түқым қуалап ауысқанда жүкті өйелдің қанында ұрықтың факторына қарсы антидепе пайда болып, түсік түседі. Сондықтан жүкті әйелдердің қанынла бұл фактор болмаса, оның күйеуініц қаиының факторын тексереді де, ол КҺ+ болса, түсік болмаудың қамын ойлап, арнайы емдейді.
233
Сонымен, қанды құю үшін реципиентщқанының АВО және Кһ-факторып міндетті түрде тексеру қажет.
Иммунитет жәие оның түрлері. Иммунитет (лат. иммунитас — бірдеңеден бос болу) адамның жүқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті. Бұл - адам организмінің өте күрделі, көптегеи морфологиялық жоне физиологиялық қасиеттерге байланысты қалпы. Ертеректе кейбір аурулармен ауырған адамға сол аурудың жұқпайтыны белгілі болған (мысалы, қызылша, шешек, сүзек т.б.). Бүл тұжырымды ғылыми тұрғыдан ХУПІ-ХІХ ғасырлардағы ғалымдар Э. Дженнер, Л. Пастер, И. М. Мечников, т. б. ашқан.
Әсіресе иммунитеттің фагоцитарлык қағидасыиың маңызы үлкен. И. И. Мечников 1886 ж. жануарлар организмінің кейбір клеткалары — фагоцитгер - денеге енген бөтен заттардың ботшектерін іліп ұстап алып, қорытьш, бойына сіңіретінін байқаған. Адам депесінде мүпдай фагоцитарлық қабілет лейкоциттерде, әсіресе нейтрофилдерде бар. Лейкоцигтер адам денесінің сақшысы іспетті, ботен зат деиегс снсімен қан тамырынан шығып, жалған аяктары арқылы бөтен заттьщ шоғырланған жеріне жылдам барады да оны қоршап алып, протоплазмасының ішіне тартып, арнайы ферменттер арқылы ыдыратып немесе бір-біріне жабыстырып ботен заттьщ залалының алдын алады. Мүндайда кейбір лейкоциттердің қозғалыс жылдамдығы шамамен сағатына 2 мм-ге тең. Бөтен затгың жипалған жеріи лейкоцитгер сол затпен бірге денеге енген микроорганизмдердің осіп, оніп улы заттарды шығарып, дене үлпасыи қабындыруынан анықтайды. Бүл күресте лейкоциттер оздері оліп, қажетсіз қалдықтармен бірге денеден шығады.
Қашгың қүрамында қорғану қызметін атқаратьш басқа да маңызды заттар бар. Бұларға антиденелер мен аптитоксиндер жатады. Антиденелер қанда болатын белок заттары - иммундық глобулиндер денеге кіргеи баска ботен заттардың осерінен пайда болады. Ол затгарға бактериялар, вирустар, басқа текті белокты заттар жатады. Оларды антигендср деп атайды (грек. анти-
234
қарсы + генос-тек). Антитоксиндер — уланған кезде организмде пайда болатын усыздандырушы заттар (грек. анти + лат. токсинум - у, улы зат). Антиденелер, антитоксиндер мен антигендер - оте өзгеше үйлесімді заттар, яғни әр антигеннің немесе токсиннің озіне ғана үйлесетін антиденелері мен антитоксиндері болады. Олар бір-біріне кілтгің қүлыпқа сай келетіні іспетті. Антиденелер ауру тудыратын микроорганизмдерді бір-біріне жабыстырып, енді біреулерін ерітіп жіберсді. Денеге бөтеп заттар, айталық шешек вирустары енісімен организм сол вирустарға қарсы антидене түзеді. Олар вирустармен күресіп, организмді қайталап аурудан сақтап қалады.
Иммунитет т а б и ғ и және ж а с а н д ы болып болінеді. Табиғи иммунитет адам ауырғанда пайда болады да, сол аурумен екіпші рет ауырмайды. Табиғи иммунитеттің үзақтығы әртүрлі. Ксй ауруларға (мысалы, шешек) иммунитет өмір бойы сақталады, ал кейбіреуінің иммунитеті қысқа мерзімдік болады (мысалы, грипп). Жасанды иммунитет ауырған адамның нсмссе жануардың қанынан алынған дайып антидснелерді немесе олсіздендірілген антигендерді егу аркылы жасалынады. Осылай кейбір аурулардың алдын алуга болады.
Иммуиитеттің т у а жоне ж ү р е пайда болған түрлері дс бар. Мысалы, кейбір жануарлардың аурулары адамға жүқпайды, себебі адам организмінде түқым қуалаған сол ауруларға қарсы тұру кабілеті болады. Иттің немесе шошқаның обасы адамға жүқпайды. Бүл - туа болатын иммунитет. Ал жүре болатын иммунитетке адам ауырғаннан кейін немесе түрлі екпеден кейін пайда болған жасаиды қабілет жатады.
Иммунитетті ж а л п ы және ж е р г і л і к т і деп те бөледі. Бүкіл организмнің ауруға қарсы түру қабілеті жалпы иммунитетке, ал жеке бір ұлпалардың немесе мүшелердің қабілеті жергілікті иммунитетке жатады.
Қорыта келгснде, иммунитет екі тетікке байланысты: денедегі кейбір клеткалардың фагоцитарлық қабілеті мен антиденелердің өндірілуі. Дегенмен, иммунитет оте күрделі, бүкіл организм жүйелері қатысатын және бір-бірімен байланысты болатын қабілет.
235
Иммунитеттің жас ерекшеліктері. Қазіргі кезде ана қүрсағытщағы үрықтың канында антигендер болмайтыны анықталды. Үрық плацентасының қорғаныс қабілетіне байланысты оның денесінде ешқандай антиденелер өндірілмейді, бірақ анасының қанындағы антигендерді плацента үрыққа еткізбейді. Ал бала туған сәттен бастап сыртқы ортадағы көптеген микроорганизмдерге карсы түру қабілеті дами бастайды. Бірақ алғашқы 3 айдың ішінде бала организмі анасьпіан алған антиденелердің осерінен ауруға төзімді болады. Алғашқы кезде сәбидің денесінде антиденелер аз ондіріледі, ойткені ондай антидеңелер ана сүтінің құрамында болады. Баланың иммундық қабілеттері күшті дамитын кез 1 жастан 10 жасқа дейін, онан әрі 20 жасқа дейін иммундық қорғанысы бірпіама томендейді де 20 жастан 40 жасқа дейін түракталады, ал 40 жастан аса біртіндеп нашарлай бастаиды. Әсіресе жыныс мүшелерінің қызметі олсіреген кезде иммундық қабілет те томен болады.
Балалар мен жас өспірімдердің ауруларының алдын алуда арпайы скпелердің мацызы зор:
1. Тубсркулезге (көксауға) қарсы бірінші екпе 5-7 кундері жасалады да, 7, 12, 17 жаста қайталанады.
2. Полиомиелитке қарсы бірінші екпе 2 айда жасадып, 1, 2, 3, 7, 15-16 жаста қайталанады.
3. Дифтерия (күл) мен көкжотелге (коклюш) қарсы бірінші екпе 5-6 айда, 2-3 жөне 6 жаста қайталаиады.
4. Шешекке қарсы бірінші екпе 1-1,5 жаста, 8 жоне 15 жаста қайталанады. Бірақ соңғы кездерде бүл аурудың толық жойылуына байланысты қазір мүндай екпені жасамайды.
5. Қызылшаға қарсы 10 айдан бастап 8 жасқа дейін бір рет кана егіледі.
Ө з і ц д і о з і ң тексер
1. Қандаи мүшелердің қызметі вегетативтік қызметке жатады?
2. Қан жүйесінің маңызы қандай?
3. Денедегі қанның мөлшері қаішіа?
236
4. Қан клеткалары қай жерде және қалай өндіріледі?
5. Бауырдың негізгі қызметтері.
6. Лимфа түйішіерінің қызметі қавдай?
7. Қанның қүрамы мен оның жас ерекшеліктері қандай?
8. Қаннын түтқырлығы баланың жасына байлапысты қалай өзгереді?
9. Эритроциттердің саиы және қызметі, жас ерекшеліктері.
10. Лейкоциттср жоне лейкоцитарлық формуланың жасқа байланысты өзгерістері.
11. Тромбоциттердің маңызы, саны, жас ерекшеліктері.
12. Қанның ұюының ферментативтік негіздері.
13. Қан топтары және қаң қүю тәртібі.
14. Иммунитет, оның түрлері, жас ерекшеліктері.
15. Кокбауырдың оргашізмдегі қызметтері.
16. Ой еңбегі мсн дене еңбегінің қанға өсері.
ӘДЕБИЕТ
Негізгі:
1. Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, 3. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев. Мекгепке дейінгі балалардыңаиатомиясы, физиологиясы, гигиенасы. Алматы, ”Білім”, 1995.
3. А. Г. Хрипкова Возрастная физиология, М.”Просвещение”. 1978.
4. А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фабер, Возрастная физиология и школьная гигиена, М. 1990.
Қосымша:
I. ІО. А. Ермолаев Возрастная физиология. М.”Высшая школа’, 1985.
2. А. А. Маркосян Вопросы возрастной физиологии. М., 1975.
3. X. Қ. Сәтпаева, Ж. Б. Нілдібаева, Ө. А. Огепбергенов. Адам физиологиясы, Алматы, “Білім”, 1995.
4. Физиология человека. Дж.. Дудел, М. Циммерман и др. 3 -том., 1986
5. Қ. С. Рымжанов, И. М. Төленбек. Адам мен жануарлар физмологиясы Алматы, 2000.
237
X — т а р а у
Балалардың қан айналу жүйесінің дамуы
1. Қан айналу жүйесіігіц жа.піы қүрылысы мен маңызы
Қан айналу жүйесінің манызы. Қ,ан айналу жүйесі тоқталмай, үнемі жүріп жататын зат алмасуын қамтамасыз етеді. Оның бұл қызметі қан тамырларында қанның қозғалып, барлық ірілі-ұсақты тамырларға заттарды тасуы арқылы іске асадылЯғни қан айналысы тасымалдау қыз-метін атқарады. Ол. а) ас қорыту мүшелерінде қорытудан пайда болған қоректік заггарды күллі үлпаларға, клетка-ларға тасиды; о) зат алмасуынан пайда болған пайдалы заттарды клеткаларға, ал қажетсіз заттарды зәр шығару мүщелеріне тасиды; б) затгардың тотығуына қажетгі оттегінІ өкпеден клеткаларға тасңды және клеткадағы пайда болған комірқышқыл газын окпеге алып келеді де оны сыртқа шығарады; в) химиялық белсенді заттар — гормондарды, ферменттерді, қорғау қызметін атқаратын антиденелерді -тасымалдайды; г) мүшелерді біркелкі температурада сақтауға қажетті жылуды тасиды жәие дененің тұрақты темпера-турасын сақтауға қатысады; ғ) клеткалар мен ұлпалардың қызмет етуіне қажетті түрақты жағдайларды сақтауға қатысады және оларды қоректендіреді.
Адам организміндегі қаннъгң аиналуы тұйық түтіктің, қан тамырларының, бойымен қозғалып, қанды жүрекке және күллі мүшелерге тасиды.
Жүрек, оның қүрылысы мен қасиеттері, дамуы. Жүрек -қан айпалу жүйесіндегі негізгі бөлім. Ол тоқтаусыз қызмет етіп, қан тамырларында қаішың қозғалысьпі қамтамасыз етеді. Бір тоуліктің ішінде жүрек 5-6 мың литр қанды айдайды. Қанның тамырларда қозғадуына түрткі болатын энергия жүректің бұлшық еттёрінің қызметіне байланысгы ондіріледі. Бүл 200 кг жүкті 100 м биіктікке котергенмен бірдей. Ал дене еңбегі бүл жұмысты 2 есе күшейтеді деуге болады. Айтадық, 1 сағатгай ауыр жұмыс кезіпде жүректен
238
өтетін қанның мөлшері 2000-2500 л. Мұндай жұмыс жүректі қанмеи күшті камтамасыз етуді тілейді. Адамның жүрегінің салмағы 250-360 г, яғни дене салмағьшың 1/200 бөлігіпе тең, бірақ ол қан айналымындағы бүкіл қанның 1/10 болігін пайдаланады. Жүректі қанмен қамтамасыз ететін қан тамырлары жеке жүрек-қан тамырлар жүйесін қүрады.
Сөби өмірге келгеннен кейін, оның жүрегі оседі жоне пішіні қалыптасады.
Адамның жүрегі бүлшық еттен түратын конус пішінді қуыс мүше (27, 28-суреттер). Ол салмағына, жыпысына қарай бөлектенеді: ерлердің жүрсгі (300 г) өйел жүрегіиен (220 г) салмақтырақ. Жалпы үзындығы - 12-14 см, ең жалпақ жері - 10-11 см. Жүрек оң және сол жақ бөлімдерден түрады. Олардың орқайсысында екі-екіден қуыстары бар: жүрекше жэне к,арынша деп аталатын қуыстар. Жүректің оңжақ бөлігін сол жақ болігінен калың ерекше құрылымды жүрек еттері боліп түрады. Қарынша мен жүрекшенің арасында сол жағында қос жаппалы және оң жағында үш жаппалы қақпақшалары (клапандары) болады. Сол жақ жүрекшеден денедегі ең үлкен қолқа тамыры, ал сол жақ жүрекшеден окпе артериясы басталады. Жүрекшелер мен қолқа жоне окпе артерияларының арасында жарты ай іспетті қақпақшалары (клапандары) бар. Жүрек қуыстарының қақпақшалары қанды тек бір бағытга ғана өткізеді: жүрекшеден қарынша қуысьша, одан артерия қан тамырларына қарай (28-сурет).
27-сурст. Жүрек қуыстары:
І.Дснесі шынықпаған адамнын жүрегі, 2.Денесі шыныққан адамның жүрсгі.
239
28-сурст.
Жүрек қуыстарьпідағы қысым.
А - жүректің оң жақ жартысы, Б - жүрсктің сол жақ жартысы
Жүректің қабырғасы 3 қабаттан тұрады: сыртқы — эпикард (грек. эпи - үстіңгі + кардиа - жүрек), ортаңғы — миокард (грек. миос — бүлшық ет + кардиа) және Ішкі — эндокард (грек. эндон — ішкі + кардиа). Жүректің еті -миокард - ерекше қүрылымды көлдеиең жолақты ет ұлпаларынан тұрады. Оның қалындығы жүректің әр жеріңде әртүрлі. Ең жұқа жері жүрскшенің қабырғасында 2-3 мм, ал ең қалың жері — сол жақ қарыншаның қабырғасының қалыңдығы бүдан 3-4 есе артық.
Миокард ырғақты жиырылып жоне босап, қанның үздіксіз ағуын қамтамасыз етеді. Бүл жүрек еттерінің қалыпты жиырылуы. Бұдан басқа жүрек етінде ерекше талшықтар болады. Бұл ет талшықтарының өзінен-өзі автоматты жиырылуына байланыстьг жүректе қозу пайда болып, ол қозу қарыншадан жүрекшеге өткізіледі. Мұндай ет талшықтары құрылысы бойынша да, физиологиялық қасиеттерімен де журек етінен ерекше болады. Олардьщ колденең жолағы онша айқын емес, оның есебіне қозу оңай пайда болады жөне залалды әсерге төзімді келеді. Бүл талшықтар қозуды жүректе өткізетін болғандықтан оны
240
жүрекгің откізгіш ж ү й е с і деп атайды. Жүректің ерекіие ет талшықтарыныңжалпы молшері онша көп емес. Овдай ет талшықтарының шоғырларын т ү й і н д е р дейдІ. Мұндай түйіннің бір шоғыры оң жақ жүрекшеге жоғарғьг қуыс венасы құиылатын жерде, яғни синуста ориаласқан, сондықтан синоатриалдық немесе синустық-жүрекшелік түйін деп атайды. Осы түйінде жүректің жиырылу ырғағына қозғау болатын қозу импульстері туады. Бүл жүрек автомагиясыньгң бірінші дарежелі болімі. Екінші түйін оң жақ жүрекше мен қарыншаның арасьшдағы миокардта орналасқаи. Жүректің бүл жерінде қозу жүрскшеден қарыншаға жайылады. Мүггы атриовентрикулярлык немесе Аілоф-Тавар, немесе жүрекше-қарынша түйіні деп атайды. Атриовентрикулярлық түйііг Гисс будасына жалғасады, ол екі талшық болып, біреуі оң, екіншісі сол жақ қарыншалардың қалқасын бойлап тармақталады. Қозу жүрекше-қарынша түйінінен Гисс будасының бойымең қарыншалардың етгеріне ауысады.
Жаңа туған сәбидің жүрегі көлденең орналасқап. 1 жасқа жақындағанда отыру меп төй-тәй басып тұруына байланысты диафрагма (көк ег) томен түседі де, қиғашталады және жүрек сәл бүрылып, кеуде қабырғасына жүректің оң жақ қарыншасының беті жакындайды. Сойтіп 2-Э жасқа жеткенде жүректің үшы У-ші қабырғаға дейін жетеді де, 10 жаста ересек адамдардағыдай болады.
< Жүректіц салмағы деиенің жалпы массасымеп салыстырғанда үлкен: 0,63-0,80 %, ал ересек адамда 0,48-0,52 %. Алғашқы жылда жүрек тез оседі: 8 айдың ішінде оның салмағы 2 есе артады, 3 жаста үш есе, 5 жаста торт есе, 16 жаста 11 есе ұлғаяды. Ер балалардың жүрегінің сапмағы бірінші жылда 110-127 г қыздардың жүрегінің салмагынан 108-120 г артық. Жыныстық жетілу басталған кезде қыздардын жүреғі гезірек өсіп, ер балалардыц жүрегінің салмағынан артық болады; ср балаларда - 130-134 г, қыздарда - 140-143 г, бірақ 15-16 жаста олардың жүректсрінің салмағы тецеседі де кейіннен жігіттердің жүрегі салмақтырақ болады: қыздарда - 190-200 г, жігітгерде
16-481
241
- 193-260 г. Кейіннен ер азамат пен әйелдердің жүрегінің салмағының бұл айырмашылығы сақталады.
Адам өмірінде жүректің дамуы баска ішкі мүшелерден, осіресе жүйке жүйесі мен қаңқаі-гың дамуынан екі рет артта қалады. Бірінші рет, 6-7 жаста жүрек пен қан тамырларының өсуі кешігеді, ал жүректің нервпен қамтамасыз етілуі бұлшық еттердің дамуынан озады. Сондықтан бұл мезгілде балалардың денс^еңбегін гигиеналық талаптарға сай мөлшерлеу аса маңызды. Екінші рет, жүрек күшінің қоры бүлшық еттер мен жүйке жүйесінің қызметімен 50 жастың молшерінде сәйкес келмейді. Соңдықтан 50 жастап аскаи адам спортпен оте белсенді шүғылданьш, коп күшті қажет ететін жарыстарға қатысқанда жүрегі шыдай алмай, инфаркт болып қалған жағдайлар спорт тарихында кездеседі. Жасына лайық мөлшсрленген спорт адам организміне пайлалы, бірақ өр нәрсенің шегі бар, сол шектен шықпаған жон. Кенеттен болған қатты қаиғы, үрей, күшті қуаныш адам жүрегінің қызметіне күшті асер етеді. Ондай жағдайда жүректің соғуы тоқтап қалуы да мүмкін.
2. Баланың қан айнапыс жолдары
Үлкен және кіші кан айналыс жолдары. Денедегі қан үлкен және кіші қан айналыс жолдары арқылы тасымалданады. Сол жақ қарыншаның қуысынан ү л -кен қан айналыс жолы басталады (33-сурет). Қан қарыншадан қолқаға, одан үлкенді-кііігілі артериялар мен артериолаларға, олардан артериялық капиллярларға айдалады. Артериялық капиллярлар ұлпалардың клеткаларына тарап, қанның құрамындағы қоректік заттар мен оттегін клеткааралық сұйықтарға қүяды да зат алмасуынан пайда болған көмірқышқыл газын қосып алып, веналық капиллярлар арқылы үлкенді-кішілі веналаларға, олардан жоғарғы және томенгі қуыс веналарына қосылып, қанды оң жақ жүрекшенің қуысына әкеледі. Оң жақ жүрекшеден оң жақ қарыншаға айдалады. Оң жақ
242
қарыншадан кіші қа н айналыс ж о л ы басталады. Муның басты қызметі канды оттсгіге қанықтыру. Сондықтан оң жақ қарыншадан өкпе артериясына айдалады. Өкпе артериясы екіге бөлініп, оң жәые сол жақ өкпеге барады. Өкпе қуысында қанның құрамындағы көміркышқыл газын шығарып, оттегімен байытылады да, артериялық қан окпе веналары арқыпы сол жақ жүрекшеге келіп қосылады.
Ескере кететін жағдай: үлкен қан айналыс жолының арнайы тармақтары жүректің озіне, ас корыту мүшелеріне, бүйрекке бүрылады; ас корыту мүшелерінсн шыққан қан
29-сурет.
Адамиың қан айпалыс жоддары.
1 - қолка, 2 - өкпе капиллярлары, 3-сол жақ журскше, 4 - өкпс вепасы, 5 - сол жақ қарынша, 6 - бүйрек артериясы, 7 - ішек капиллярлары, 8 - түла бойдың капиллярлары, 9 - томенгі қуыс вспа, 10 - бауыр всиасы, 11 - бауыр капиллярлары, 12 - оң жақ жүрекше, 13 - өкпе артериясы, 14 - оң жақ қарынша, 15 - жогаргы қуыс вена.
243
30-сурет. Үрықтың қан айиалыс жолдары.
1 - кііщік вепасы, 2 - бауыр вепасы, 3 - вена тамыры, 4 - бауырдың капиллярлары, 5 - темепгі қуыс вена, 6 - колқа, 7 - өкпе артериясы, 8 - қолқа догасы, 9 - жоғаргы қуыс всна, 10 - кіндік артериясы, 11 - плацента.
244
тамырлары алдымеи бауырға барады, ойткені астың қорытылуынан ггайда болған улы заттар бауырда усыздандырылады да содан кейін ғана қоректік заттар томенгі қуыс венасына қүйылып үлкен қан айналыс жолымен мүіиелерге қоректік заттарды тасымалдайды.
Үрықтып қан амналысыныц ерекшелігі. Үрықтың 2-айлық өмірінен бастап плацепталық қан айналыс жолы пайда болады да, ол бала туғанға дейін сақталады. Плацентадан ұрыкқа кіндік венасы келіп, ал үрыктан плацентаға екі кіндік артериялары барады (30-сурет). Бүл тамырлар кіндік бауы түрінде кіпдік тесігіпен отіп, плапентаға барады. Кіндік бауының ұзындығы бала туар аддында 50-60 см болады.
Плацентада үрықтың каны оттегімен баиытылып, комірқышқыл газынан босайды. Үрықтың үлпалары аралас қанмен қоректеледІ. Оның құрамында оттегімен байытылған және көмірқышқыл газы бар қан болады. Оттегімен баиытылған артериялық қан плацентадан кіндік венасы арқылы ұрықтыңденесінетасылады. Кіндіквенасы урықтың бауырына келгенде екіге бөлінеді. Біреуі төменгі қуыс венаға, екіншісі қақпа венасына қосылады. Мұнда көмірқышқыл газы бар веналық қанмен араласып, бауыр венасы арқылы төменгі қуыс венаға құйылады. Аралас қан төменгі қуыс венасы арқылы оң жақ жүрекшеге одан оң жақ қарыншаға қүйылады. Сонымен қатар қан оң жөне солжақжүрекшелердің арасыңдағы сопақша тесік арқылы сол жақ жүрекшеге де өтеді. Үрықтын өкпе веналары мен артерияларында қан болмайды, өкпе тыныс алуға қатыспайды. Тек қана аздаған қап өкпеге барып, онын ұлпаларын қанмен қамтамасыз етеді, Сонымен бірге, окпе артериясы мен колка тамырын жалғастырып түратьгн б о-т а л л тамыры болады. Оң жақ қарыншадан айдалған қанның көбі осы тамыр арқылы ұрықтың үлкен қан айналыс жолына құйылады.
Үрықтың кіші қан айналыс жолы қызмет атқармайды. Өкпе қуыстары созылмаған, себебі онда ауа кірмейді.
245
Бала туып, ківдігін кескеннен кейін оньщ алғашқы шырылдаған дауысымен бірге жүрекшелердің арасындағы сопақша тесік пен бсталл тамыры жабылып, қан үлкен және кіші қан айналыс жолдарымен айдалады. Баланың алған алғашқы демімен бірге өкпе қуыстары керіліп, сыргган кірген ауаға толады. Сөйтіп баланың анасымен тікелей байланысы тоқталады да норесте озін-озі отгегімен қамтамасыз етіп, денесінен көмірқьгшқыл газын сыртқа шығарады. Боталл тамыры біртіндеп дәнекер үлпаға аиналады, ал сопақша тесік 6-8 айда, кейбір балаларда 9-11 айда жабылады.
3. Бала жүрегі мен қан тамырларының қызметі
Жүректің қызметі мен оның жас ерекшеліктері. Жүрек еті ырғақты жиырылады: жүрек қуыстары кезекпен жиырылып, босайды, содан соң толық демалыста болады. Жүрек етінің жиырылуын с и с т о л а, босауын д и а с -т о л а, демалуын п а у з а дсп атайды. Жүректің бір рет жиырылып жоне босап, демалуын жүрек циклы деп атайды. Орта есеппен алғанда ересек адамнын жүрегі 1 минөтте 70-75 рет жиьрылады, яғни бүкіл цикл 0,8 с. Жүректің бір циклы 3 кезеңнен түрады: а) жүрекшенің систоласы 0,1 с; ә) қарыншаның систоласы 0,3 с; б) жалпы пауза 0,4 с. Ауыр дене еңбегі кезінде жүрек жиі соғады. Жаңа туған сәбидін жүрегінің соғу жиілпі жоғары: 1 минөгге 120-168 ретке дейін (12-кесте). Содан соң біртіндеп азаяды. 8 жасқа дейін жыныстық айырмашылық онша емес, ал 8 жастан бастап айтарлыктай айырмашылық бар. Жүректің соғу жи іігіне сыртқы ортаның әсерінің күшті ықпалы бар: дене еңбегі кезінде, эмоцияда, тауға кетерілгенде т.б. жағдаиларда жүрсктің соғу жиілігі артады, ұзақ уақыт спортпен шүғылданған адамның жүрегінің соғу жиілігі азаяды.
Жүректің жиырылуы кезіңде шамамен 60-80 мл қан жүректің сол жақ қарыншасынан қолқа тамырына аидалады. Мұны қанның систолалық көлемі дейді (12-кесте), ал әр қарыншаның 1 минөтте өзінен өткізетін қаппың молшерін қанның миноттік кө-246
л е м І деп атайды. Минөттік көлемді табу үшін систолалық көлемді журектің 1 минөтте жиырылу санына көбейтеді. Жүрек жиырылған кезде біраз мөлшердегі қан жүрек қуысында қалып қояды. Оны қаниың қор мөлшері деп атайды. Қанның систолалық, минөттік және қор мөлшерлері журек кызметінің көрсеткіштері. Олардың көлемі адамның жеке басының касиеттеріне, жасына және жынысына байланысты. Айталық спортпен үнемі шүғылданып жүрген адамның бүл көрсеткіштері жай адамнан гөрі көп, ал жүрегінің соғу жиілігі аз болады. Мысалы, үнсмі жүзумен шуғылданған спортшының журегінің соту жиілігі минотіне 50 рет болып, оның бүлшық еттеріне қажетті оттегі систолалық мөлшердің кобеюі арқылы қамтамасыз етілсе, жаттыкпаған адамда жүректің соғу жиілігінін кобеюі арқылы қамтамасыз етіледі.
І2~кесте
Баланыц жүрегіиің соғу жиілігі мен қаниыц систолалык көлемі
Жа с ы ЖүрегініясоО' жиілігі, рет/мии Қанның систолалык көлемі, мл
Жаңа туған 120-168 2,5
1-2 ай 132-171 -
бай 120-150 -
Іжас 103-150 10,0
2жас 96-135 10,2
5-6 жас 83-119 20,6
Ербалалар
Йжас 10-12 кас 15-16 жас Ересек 50-93 53-86 50-77 55-75 25,0 33,4 41,4 60 жоие одан көп
Қьіз балалар
Йжас 67-99 27.0
10-12 жас 60-89 31,6
15-16 жас Ересек 55-85 60-75 38,5 55-65
Жүрек еті тез жиырылады, оның жүрекшелері мен қарыншаларыньщ арасындағы және қолқа тамырьшың кіре
247
берісіндегі қақпақшалары да тез ашылып, жабылады. Соның нәтижесінде дөрігер жүректің жүмысын тексергенде тындайтын жүрек д ы б ы с т а р ы естіледі. Егер жүрек еттері әлсіз болса немесе қақпакшалардьгң серпімділігі томендесе, жүрек дыбыстары өзгереді.
Сол жақ қарыншадан қан колқа тамырына айдалған кезде ол кеңейеді, бірақ тамыр қабырғасыпың серпімділігіне байланысты қайтадан тез жиырылады. Сондықтан артерия тамырларының бойымен босау жоне жиырылу толқындары жайылады. Мүны п у л ь с дейді. Адамның денсаулығына, дене жағдайына, жасына сай оның пульсі өзгсреді (І2-кесте). Баланын қан тамырлары серпімді және жылтыр болады, ал адам қартая келе бұл қасиеггер нашарлайды.
Тамырлардағы қанның қысымы, оныц жас ерекшелігі. Тірі оргапизмде қан тамырларының бос куысы болмайды, олар қанға толы болады немесе жиырылып түрады. Қан капиллярларында қан болмауы мүмкін, бірақ онда куыс орын болмайды. Үлкен қан айналыс жолының тамырларында қаппьщ қозғалуы үшін үлкен қысым болуы тиіс. Ересек адамиың сол жақ қарыншасының қалың күшті еттері жиырылып қолқаға қанды күшпен айдайды. Қарыншадан кан қолқаға айдалған сотге қолқадағы қысым шамамен сьшал бағанасымен (с. б.) 150 мм-ге (немесе 2 м су биіктігіне) тең болады, ал иық артериясындағы ен жоғарғы қысым 120 мм болады. Жүректен айдалған қан алыстаған сайыи, қан тамырлары тарамдалып, қанның қысымы азаяды: капиллярларда с. б. 40 мм-ге тең. Сойтіп қан физикалық заң бойынша қысымы коп жерден аз жерге жылжиды. Ал үсақ вена тамырларында қанның қысымы не бары 10-4 мм. Сондыктан адам дем алғаңда вена тамырлары созылады да ондағы қысым с. б. 5 мм-дсн томсндейді, сөйтіп веналарда қан сорылады. Вена тамырларында қанның қайта қайтуына тамырлардың бойындағы қақпакшалар кедергі жасайды. Қан қысымы жүрек еті босаған кезде төмен болады, шамамен с. б. 70-80 мм. Қанның қысымы жүректің жағдайын білдіреді. Адамның қан қысымы с. б. 110-120/70-80 мм. Сьгнап
248
бағанасымен 110-120 мм қолқаға қан айдалғандағы иық артериясындағы қысым. Мүны систолалык, немесе жоғарғы, немссе максимальды қысым дейді. Ал 70-80 мм — сол жақ карыншалардан қан айдалып, оның еттері босаған кездегі иьгқ артериясындағы қысым. Муны диастолалық, немесе төменгі, немссе минимальлы қысым дейді, Қанның қысымы адамнын жасына (13-кесте), денсаулығына, жүрегінің қалпына баиланысты. Жыныстық жетілу кезінде қанның қысымы айтарлықтай артады.
13~кеете
Артериялық кысымның жасқа байланысты өзгеруі
Жасьі, жас Артернялық қысым, с.б. мм
Максимальды Минимальды
5 83
7 88 55
8 90 60
9 91 60
10 93 62
12 103 62
15 110 70
16 113 72
18 115 70
Ересек 120 80
60-70 130-140 80-90
Қанның систолалық қысымы негізінде жүректің, ал диастолалық кысымы кан тамырларының жағдайын біддіреді. Балалардың қанынын диастолалык қысымы ересек адамнан екі есеге жуық кем, ойткені бала денесінің тамырлары қысқа және ересектермен салыстырғанда кеңірек болады. Қартая келе тамырлардың ссрпімділігі томендейді, ал қанның қысымы жоғары болады.
Қанның қысымына сай қанның қозғалу жылдамдыты датүрлі тамырларда ортүрлі болады. Қолқа тамырыңда бұл жылдамдық қарыншаның систоласы кезінде секундына 1/ 2 м, ал диастоласы кезіңде ол секундына 1/3 м, капилляр
249
тамырларда секундына 0,55 мм ғана, яғни қолка тамырынан 1000 есе кем.
Жүректегі электр қубылыстары. Жүректіц қызметі кезінде қозғыш үлпа ретінде электрлік белсенділік байқалады. Жүректің қызметінің электрлік белсенділігін электрокардиограф (көне ірек. электрон — янтарь + кардиа - жүрек + графо -жазу) деген аспаппен жазып алады. Электрокардиограф қозу орісіне ете сезімтал аспап. Жүрек еттерінің жүмысы кезінде пайда болатын қозуьш жазып алған сызбаны электрокардио-р а м м а (ЭКГ) деп атайды.
Электр өрісінің күші потенциал айырмашылығы пайда болған жерінен барлық жаққа таралатыны мәлім. Кеуде қуысында журектің орналасуына сай оның электр өрісінің осі симмметриялы емес. Сондықтан қозып тұрған жүректің потенциял айырмашытығын жазып алу үшін аспаптың электродтарын адам денссіндегі екі электр осіпің нүктелеріне орналастыру керек. Сондықтан І-ші электродты оң жөне сол қолдарға, И-шісін оң қол мен сол аяққа немесе 1П-шісін сол қол мен сол аяққа бекітеді.
Жүректің қозуы кезіндегі потенциал айырма-шылығы азғантай ғана, сол себепті аспаптың кушейт-кіші болады.
Адам жүретінін. электрокардиограммасы ортүрлі биіктіктегі тісше жазба. Онда 5 тісшені анық көруге болады.
31-сурет. Элсктрокардиограмма.. Түсшіктемспі мәтіішен қараңыз.
250
Ол тісшелердің үшеуі РКТ жоғары қараған, ал екеуі 08 төмен қараған (31-сурет). Р тісшесі жүрекіиенің, ал 0Е5Т қарыншаның қозу потенциалдары. ЭКГ — жүрек қызметін анықтау үшін кең қолданылатын одіс, дәрігерлер үшін аса қажетті көрсеткіш. Айталық, жүрек етінің қанмен қамтамасыз етілуі бұзылғанда (миокард инфаркты) тісшелер озгеруі арқылы емдеуші дәрігер ауруды анықтайды.
4. Жүрек-қан тамырлар жүйесінің қызметініц реттелуі
Жүрек пен қап тамырларыныц қызметіиің жүйкелік реттелуі. Жүрек ің қызметі к е з е г е н жөне с и м п а -т и к а л ы қ қос жүйкемен реттеледі Кезеген жүйкесі сопақша мида басталып, жүрекке жетеді де, оның қызметін тежейді. Симпатикалық жүйке симпатикалық мойын түйінінен шығып, жүректің еттерін нервтендіреді, оның жиырылуын және соғуын тездетсді. Симпатикалық жүйкенің тамыр тарылтатын талшығының әсерінен қан тамырлары тарылады.
Бала туғаннан бастап кезеген және симпатикалық жүйкелердің тармақтары жақсы жетілген. 2-3 жасқа дейін симпатикалық жүйкелердің жүрек тонусына әсері анық білінеді. Ал кезеген жүйке орталығының тонусы бұл кезде төмен болады.
Нөресте өсе келе, кезеген жүикесінің жүрекке әсері күшейе түседі. Бұған бұлшық еттердің дамуыньпі маңызды ықпалы бар. 3-4 айда нәрестенің мойыны бекіген кезде бұл жүйкенің жүрек қызметіне өсері баиқала бастаиды. Мысалы, нәрестенің кез алмасын басып сәл итерсе, оның жүрегінің ырғағы баяулайды. 3-4 жаста баланың қозғалысы айтарлықтаи көп болады, бұл кезде кезеген жүйкесінің жүрекке ықпалы күшейеді. Баланың қозғалысының дамуы нашар болғанда кезеген жүикесінің жүрек қызметіне әсері кешігеді. 7-12 жаста бұл жүйкенің жүрекке әсері күшті болады, сонын нәтижесінде жүректің соғу жиілігі азаяды.
Жүректің жиырылуының ырғағы мен күші баланың көңіл-күйіне, істеген жүмысына байланысгы. Баланың
251
жағдайы оның қан тамырларына да әсер етеді. Қорықканда ашуланғанда, дене еңбегі күшейгенде қан тамырлары өзгеріп, бала не қызарады, не когеріп-бозарады.
Жүректің жұмысы және қан тамырларының қалпы дененің, оның мүшелерінің, ұлпаларының оттегімен жоне қоректік заттармен қамтамасыз етілуіне байланысты. Жүрск-қан тамырлар жүйесініц организмнің өмір сүретін ортасына бейімделуі бір-бірімен байпанысты қызмет атақаратын жүйкелік жоне гуморальдық жолмең реттеледі. Жүйкелік реттеу оларға орталық жүйке жүйесінен орталықтан тепкіш (афференттік) талшықтар арқылы келеді. Сезгіні талшықтардьщ ұіііын тітіркендіру арқылы жүректің жиырылуын рефлскторлы түрде азайтып немесе көбейтуге болады. Суық, жылу, шымшу т. б. тітіркендіргіштер орталыққа тепкіш жүикелердің ұштарын қоздырады да, ол қозу орталық жүйке жүйесіне тасымалданады, ал орталықтан кезеген немесе симпатикалық жүйкелер аркылы қозу жүрекке келедіг~^
Орталык жүйке жүйесінен жүрекке жүйке импульстері әрі сопақша мидан, әрі жұлыннан жоне қан тамырлар орталығынан бір сотте келеді. Сондықтан организмнІң сыртқы немесе ішкі ортасынан келген тітіркеңдіргіштің осеріне, әдетге рефлекторлы түрде жүрек те, қан тамырлары да жауап береді.
Қан тамырларындағы қысымның тұрақтылығын реттеуде олардың өздерінің рецепторларында пайда болатын қан тамырларының озіндік рефлекстерінің маңызы үлкен. Әсіресе қолқа тамырының доғасьшда және күре тамырдың ішкі және сыртқы екі салаға бөлінетін жеріндегі репепторлардың маңызы зор. Бүл жерлерде қан тамырларының рефлексогендік аймақтары бар. Олар жүрек-қан тамырлар жүиесінің өзін-өзі ретгеуіне қатысады.
Рефлексогеңдік тамырлар аймақтарының рецепторлары қаи кысымы кобейіп, тамырдыңқабырғасына әсер еткенде қозады. Сондықтан бұл аймақтардағы рецепторларды б а-рорецепторлар немесе прессорецептор-л а р деп атайды.
252
Қолқада қаи қысымы артқандатамырдың қабырғалары керіліп созылады. Мұның нотижесінде қолқаның рефлексогендік аймағындағы барореиепторлар тітіркеисді. Оларда пайда болған қозу қолқа нерві арқылы сопақша миға барады. Сонда рефлекторлы түрде кезсген первтің ядроларының тонусы күшейіп, жүректің қызметін басады. Нөтижесінде жүректің жиырылу күші мен жиілігі төмендейді, сондықтан ішкі мүшелердің қан тамырлары кеңейеді де, қолқадағы қан соларға тарайды.
Күре тамырдың ішкі және сыртқы артерияларға бөлінетін аймағында синокаротидтік (греқ. синодос — жиналу + каротис - күре тамыр) рефлексогендік аймақ бар. Мүнда күре гамырдағы қысым көбсйгепде тітіркснетін барорецепторлар орналасқан. Олар қолқа тамырының рецепторлары іспетгі қызмет етеді.
(^Жүрек пен қан тамырларының қызметііііц гуморальдық реттелуі. Жүрек пен қан тамырларының қызметіне қанның қүрамындағы химиялық заттардың концентрация айырмашылығы әсер етеді. Мысалы, қандағы а д р е н а -л и н жүректің жұмысын күшейтеді және жүрек соғуын жиілетеді, қан тамырларын тарылтадыГ/Ал а ц е т н л х о-л и н, керісінше, қан тамырларын кеңейтіп, жүректің соғуын баяулатып, қызметін төмендетеді.
Жүректің қызметіне гүздар да осер етеді: к а л и й иоңцарының кобеюі жүректің жүмысын басады, ал к а л ь-ц и й жүрек қызметін күшейтеді.
Химиялық заттардың ондірілуі мен қандағы молшерін орталық жүйке жүйесі реттейді, сондықтан жүрек-қан тамырларына осер стетін нервтік жоне гуморальдық рсттеу жолдары бір-бірімен тығыз байланысты қызмет атқарады.
Күллі қан айналыс жолының жұмысы: организмді оттепмеп және қоректік заттармен қамтамасыз ету; клеткалардағы зат алмасуынан пайда болған зиянды заттарды, соның ішінде комір қышқыл газы да бар, сыртқа іпығару; денедегі заттардың концентрациясын қалыпты молшерде сақтау; қанның қысымын тұрақты мөлшерде реттеу. Мұның борі организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
253
4. Лимфа жүйесі мен онын жас ерекшеліктері
Лимфа жүйесінің маңызы, кызметі және қүрамы. Лимфа жуйесі (лат. тімфа ~ таза су, ылғал) лимфа сүйығынан, лимфа тамырларынан және лимфа түйіндерінсн түрады. Лимфаңың жалпы молшері 2 л, ол құрамы жағынан қанга үқсас, бірақ эритроциттері болмайды, лейкоцитгері, әсіресе лимфоциттері көп (бір мл-де 2000 лейкоцит), белоктары не бары 3-4 % қана. Лимфаның қурамында кептеген гормондар, пептидтер мен зат алмасуынан пайда болған органикалықжәне бейорганикалық заттар болады, әсіресе дөрі заттары алдымен лимфаға етеді. Лимфаның түсі бозғылг, бірақ тамақ ішкениен кейін сарғьпптау болады, себебі ішек қабырғаларының капиллярларынан май мен липопротеидтер лимфаға отеді де, лимфаның күрамындаты лимфоциттер веналық капиллярларға ауысады.
Лимфанын түзілуі клеткааралық сүйыктықтыңлимфа капиллярларына өтуінен басталады. Су, еріген химиялық түрлі заттар, зат алмасуынан пайда болған метаболиттер т. б. лимфа капиллярларына өтеді. Жалпы алғапда лимфаның түзілуі тек қана сүзілу арқылы болатын сүйық емес, ол физикалық жоне химиялык. заңдылықтар бойынша атқарылатын күрделі физиологиялық функция. Толығырақ айтсақ, оның түзілуі кан мен лимфа капиллярларындагы, үлпааралық гидростатикалық қысым айырмашылығына, осмостық және онкоқысымға, қан мен лимфа капилляр-ларынын, эндотелиініц откізпш қасиетіне байланысты.
Лимфаның молщері тұрақты емес, денедегі мүшелердің жағдайына байланысты.
Лимфа айналысы бір жағы туйық өте ұсақ тамырлар -лимфа каггиллярларынан басталады. Олардың қабырғалары клеткааралығынан ұлпаның артық мөлшерлі сұйықтығын сорып алады. Лимфа капиллярлары ірілеу лимфа тамырларына айналады. Олардың ішкі қабырғаларында қақпақшалары бар. Қақпақшалар бір ғана бағытка ашылып, лимфаның жүрекке қарай ағуына мүмкіндік тудырады. Жұрекке жақьшдағавда кокірек немесе негізгі жоне жоғарғы лимфа өзектері арқылы жиналған лимфа
254
бұғаиа венасы арқылы жүрекке құйылады. Лимфа жүйесі зат алмасуына қатысудан басқа организмнің иммундық жүйесінің қызметіне қатысады. Оның ерекше биологиялық “сүзгіші” — лимфа түйіндері болады.
Лимфа түйіндерінен откенде лимфа сүйығындағы микробтар жоне басқа зиянды заттар тазартылады, содан соң оның тамыр өзекгері қайта бірігіп лимфаны иегізгі көкірек өзегіне құяды.
Лимфаның қозғалуына, тамырларының бойымен жұрекке қарай бағытталып ағуына, дененің бүлшық етгерінің жиырылуы жөне демді сыртқа шығарған ксздегі кеуде қуысындағы қысымның томендеуі себеп болады. Бүған қоса, лимфа тамырларының бойындағы лимфапгиондардың еттерінің олсін-өлсін жиырылып және босауы да себеп болады.
Лимфа түйіндеріиің дамуы, қызметі, жас ерекшеліктері. Лимфа түйіндері жақ астында, мойында, қолтықта, шапта, кеуде қуысында, ас корыту жолдарында орналасқан. Лимфа түйіңдерінің қалың сыртқы қабатында Т-лимфоциттер (75%) мен В-лимфоциттер (15 %) болады. Бұл қабат қызғылт-қоңыр тұсті. Ішкі қабатында артерия жәнс вена қан тамырлары бар. Қан тамырларының арасындағы клеткааралық сүйықтағы гидростатикалық қысым қаи тамырларындағы қысымнан 10-15 есе төмен болады. Сондықтан қанның сұйық заттары клеткааралық сұйық арқылы лимфаға оңай отеді. Бұған қоса, онкоқысымының (белокқа байланысты қысым) айырмашылығының да маңызы бар.
Лимфа түйіндері тамырлардың бойыңда орналасқан. Олар ұрықтың 2-айьшда алғаш қалыптаса бастайды, бірақ морфологиялық ерекшеленуі туғаннан кеиін байқалады. Жаңа туған сөбидің лимфа түйіндерінде коптеген пішінді лимфа элементтері мен лимфа тамырлары болады. 4-5 жасқа дейін лимфа түйіндерінде лимфоидты элементтер басым болады да біртіндеп жетілген элементгсрі көбейееді, ал лимфобласпары мен плазмалық клеткалар азаяды. 4-8 жас арасында ретикулярлық және эндотелиалдық жүйелер дамиды да түйіндерде сыртқы қыртыс қабаты мен ішкі
255
мильі кабаты срскшсленеді. 8-12 жас арасыңда түйіндердің мүше ретінде қалыптасуы аяқталады.
Денснің әр жеріндегі лимфа түйіндері біркелкі емес және орналасуына байланысты боп келеді. Тері астында орналасқан түйіндерде теренде орналасқан түі і ңдерден горі трабекулалар коп болады. Жоғарыда орналасқан түйіндерде дәнекер үлпаларының белокты талпіықтары, ал терең орналасқан түйіндерде серпімді талшықтар көп болады. Адамның түла бойындағы жоне аяқ-қолдарындағы түйіпдердің сыртқы кыртысты қабаты, ал кеуде мен қүрсақ қуыстарындағы түйіндерде ІшкІ милы қабаты жақсы жетілген.
Лимфа түйіндерінің колемі баланың дене салмағы мен жынысына, ал олардың пішіндері орналасқан орнына байланысты емес: шажырқай түйіндеріңің пішіні бұршақ, кейде үршық іспетті, мойын түйіндері екі жағынан сол қысылған шар төрізді, ал шаптағылары жуандау келеді.
Лимфа түйіңцері бірнеше қызмет атқарады: қан ондіру, сүзгіштік, қорғаныс фагоцитарлық және лимфа ағысына қатысады.
Ө з іңді о з і ң тексер
1. Қаң айналыс жүйесінің маңызы қандай?
2. Жүрек дыбыстарының пайда болуы пульс, оның жиілігінің жас ерекшелігі.
3. Жүрск циклы, қанның систолалық және минөттік мөлшері, оныц жас ерекіпелігі.
4. Үлкен жоне кіші қан айналыс жолдары, қан тамырлары.
5. Үрықтың қан айналыс жолының ерекшелігі қандай?
6. Қан тамырларындағы қысым, оның жасқа байланысты өзгеруі.
7. Жүректегі электр қүбылыстары, ЭКГ, оның маңызы.
8. Жүректің қызметінің жүйкслік жоне гуморалвдық реттелуі. і
9. Қан тамырларының қызмстін реттеу.
10. Рефлексогендік аймақтардың маңызы қандай?
256
11. Лимфа жүйесі неден тұрады?
12. Лимфа мен қанның қүрамындағы айырмашылық қандай және лимфа қалай түзіледі?
13. Лимфаньщ бір бағытта қозғалу себебі.
14. Лимфа түйіндерінің қүрылысы мен қызметі.
15. Лимфа жүйесінің жас ерекшеліктері.
ӘДЕБИЕТ
Негізгі:
1. А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фабер, Возрастная физиология и школьная гигиена, М., 1990.
2. Ю. А. Ермолаев. Возрастная физиология. М.,”Высшая школа”, 1985.
Қосымша:
1. X. Қ. Сәтпаева, Ж. Б. Нілдібаева, Ө. А. Огепбергенов. Адам физиологиясы, Алматы, “Білім”, 1995.
2. Дж.. Дудел, М. Циммерман Физиология человека. и др. 3-том, М., Изд. “Мир”, 1986.
3. Рымжаңов Қ. С., И. М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы, 2000.
17-481
257
XI — т а р а у
Тыныс алу мүшелері және олардың қызметінің жас ерекшеліктері
1. Баланың тыныс а.іу жүйесіиің маңызы, қүрылысы мен қызметінің ерекшеліктері
Тыныс алу жүйесініи маңызы. Адам организмі өзін қоршаған сыртқы ортамен қатгы, сұйық және газ түріндегі заттармен алмаспай омір сүре алмайды. Адам үнемі сыртқы ортадан қоректік заттарды, суды және оттегін алады. Адам организміңде қоректік затгардын қоры болады, сондықтан 25-30 тәулік аштықты өлместен котере алады. Сусыз адам бірнеше апта өмір сүре алады, ал оттегінсіз бірнеше мннөттің ішінде оліп қалады. Олай болса, оттегі адам өмірі үшін аса манызды. Оргаішзмде оттегінің қоры жоқтың қасы - не бары бірнеше минөтгік қана. Сондықтан тіршіліктің сақталуы үшің оттегі үпемі денеге жеткізілуі тиіс. Оттегі ұлпалардағы тотығуға қатысады. Тотығу кезінде заттардың ыдырауынан көмір қышқыл газы пайда болып, денеден сыртқа шығарылады. Дем алғанда организм мен сыртқы орта өздерінің қүрамыңдағы газдарымен алмасады. Бұл оттеі інің үнемі денеге кіріп және көмір қышқыл газының денеден сыртқа айдалып түруын қамтамасыз етеді. Бүл қызметгі кеуде қуысында орналасқан өкпе орындайды. Ал өкпеден үлпаларға оттегін, клеткалардан окпеге көмір қышқылын тасымалдайтын қан деп алдыңғы тарауларда жазғанбыз.
Оттегінің қысымынык ең кобі біз дем алғанда жұтатын сыртқы ауада, окпе альвеолаларында төмеңдейді, қан тамырларында мүлде азаяды. Соңдықтан ауадағы отгегі организмге қарай диффузды түрде қозғалады, бірақ бұл өте олсіз қозғалыс. Бүл қозғалысты тыныс мүшелері күшейтеді.
Тыныс алу мүшелері оттегі мен көмір қышқыл газын таситын негізгі міндеттерінен басқа да кызмет атқарады.
258
Дем алу мен дем шығарудың ырғақты түрде ауысуы біздің денеміздегі барлық ішкі мүшелерге әсер етеді. Кек еттің (диафрагманың) дем алып, дем шығарғанда көтеріліп және төмен түсуі ас қорыту мүшелеріне қысымдық өсер етіп, ішек-қарындарға уқалау (массаж) іспетті әсер етеді. Егер адам терең дем алса, бүл әсер күштірек болады. Кеуде қуысындағы өкпе сығылып және босау арқылы жүрекке, қолқа, окпе артериялары, жоғарғы жоне төменгі қуыс веналарына да, ас қорыту мүшелеріндегідеи эсер етеді де, жүрекқанды сорып алуына комектеседі.
Мүнымен қатар, дем алу ырғағы жүйке жүйесі арқылы да организмге өсер етеді. Нәрестелерде тыныс аритмиясы деген ерекшелік болады: дем алғанда пульс жиілеп, дем шығарғанда жөне пауза кезінде азаяды. Тыныс аритмиясы, эсіресе жыныстық жетілу кезіңде жақсы байқалады. Ересек адамдарда мұндай осер болғанымеи балалардағыдай айырмашылық онша коп емес.
Тьгныс ырғағының аз да болса, қанның қысымына, капиллярлық қан айналысына да ықпалы бар. Өз еркімен тажірибеіе қатысқан студенттерде дем шыгарғанда қолдың бұлшық етгерінің күші аздап көбейгені байқалған. Тыныс ырғағы көздің жарық сезімталдығына да аздап әсер етеді.
Тыныс ырғағы адамның миының қызметіне де, өсер ететінін білу педагогтер үшін аса маңызды. Кейбір күнделікті бақылауда орын алатын жағдайларды естеріңізге алыңыз: адам аса зор ықыласпен тың тыңдағанда дем алу сөл уақытқа кідіреді. Дем шығарғанда ынта күшейеді, ал дем алған сөтте төмендейді. Тыныс алу жиілігі жоғары бо ғанда, айталық, ашуланғанда адам көңіл қойып, бар ынтасымен ойлана алмай қалады. Мұндай жағдайда ол өзін-өзі басып, тыныштандыруы тиіс. Тыныш отырып, қальшты ырғақпен демалғанда адамның ойлау қабілеті жоғары болады. Сондықтан сабақ оқып жатқанда, оның алдында баланың коңілін озгертетін өсерлер болмауы тиіс. Осыған баиланысты гиги налық талаптар бойынша мектепте киын пәндердің алдына дене шынықтыру сабағын қоюға болмайды. Кей кезде баланың сабағының нашар болуы оның мүрын қуысында пайда болып осіп кеткен
259
аденоидтарға (мұрын қуысындағы бездердің өсуі) байланысты болады. Аденоидтарды алып тастағаннан кейін басының ауырғаны, кейбір балалардың түнде тосекке дөретке отыруы, т. б. басылады, ұйқысы жөңделеді, сөздері анық болып, сөйлеу қабілеті дұрыс дамиды.
Тыныс алу жүйесі мүшелерініц күрылысыныц жас ерекшелігі. Тыныс мұшелері мұрыннан басталады (32-сурет). Тыныс жолдары екіге болінеді: а) дем алғанда жөне дем шығарғанда ауаның жылжитын қуыстары; ә) ауа мен қанның арасында газдардың алмасатын орыны - өкпе альвеолалары (лат.ольвеолус — оймақуыс, науа).
Тыныс алуға қаггысатын мүшелер тыныс алу жүйесін құрады. Бұл жүйенің мүшелерін екіге бөледі: тыныс жолдары жөне басты тыныс алу мүшесі - өкпе.
Ауа сыртган өкпеге және өкпеден сыртқа қозғалатын қуыстар ~ тыныс жолдарына мұрын қуысы, комей, кеңірдек, жөне бронхылар жатады. Дегенмен, тыныс жолдарының кызметі ауаны өткізу ғана емес. Мұрын қуысында, комейде, кеңірдекте жоне бронхыларда дем алғапда ішке кіретін ауа шаңнан, микробтардан тазартылып, тыныс жоддары мен өкпе қуысының шырышты қабаты кеуіп қалмау үшін ылғалдандырылып, екпені суық ауаның әсерінен сактау үшін жылытылады.
Ауа т а н а у арқылы мұрын қуысына кіреді. М ү -р ы н қ у ы с ы кеңсірік шеміршегі арқылы оң және сол жақ бөліктерге бөлініп, жүптанау тесіктері арқылы сыртка ашыладыдаішкіжағы хоан тесігіарқылыжұтқьшшақпең қосылады. Мұрын қуысы шырышты қабатпен қапталған. Мүнда ауаның құрамындағы шаң-тозаңдарды, микроорганизмдерді ұстап, олтіріп, сыртқа шығарылуын қамтамасыз ететін эпителий клеткаларының түктері бар және ол өкпеге баратын ауаны жылытып, ылғалдайтын қан тамырларына бай. Мұрын қуысы арқылы дем алу ауызбен дем алғаннан гөрі организмге ауаны 25%-ға көбірек өткізетін көрінеді. Бүл оның қабырғасындағы өкпенің жұмысын қоздыратын жұйке талшықтарының болуына байланысты. Қазіргі кезде ауру тудыратын микро-организмдердің “қақпасы” - тыныс жолдары екені толық
260
дөлелденген. Совдықтан тыныс жолдарьгның дұрыс қызмет етуі организмге қажетті корғаныш қасиегтерін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, мұрын қуысында иіс ренепторлары орнзласқан, жұтқыншақ - ас қорыту жуйесінің мүшесі, ал көмей — сойлеу мүшесі.
Тыныс алу жүйесшің маңызды бөлігі - о к п е (32-сурет). Бұл бронхылардың ұсақ тармақтарының қуыстарынан жасалтан альвеолалар мен серпімді дөнекер үлпалардан тұратын жұп мүше. Альвеолалар немесе өкпе қуыстары өте ұсақ, шар тәрізді домалақ, оларды микроскоп арқылы ғана коруге болады. Олардың
32-сурст. Тыныс алу жүйесінің құрылысы.
I - ауьга қуысьг, 2 - жүтқышшқтьщ тыныс алуға қатысатын жагы, 3 - жүмсақ тавдай, 4 - тіл, 5 - жүтқьигшақ, 6 - қызыл тіл (бөбешіқ), 7 - жутқыншақтың кемсй белігі, 8 - көмей, 9 - өңеш, 10 - кеңірдсқ. Н - екпекің жогарғы жағы, 12 - сол жақ өкпе, 13 - сол жақ бронх, 14 жоне 15 - альвеолалар, 16 - оң жэқ бронх, 17- оң жақ вқпе, 18 - тілзсты суйегі, 19 - теменгі жак суйегі, 20 - ерін, 21 - ауыз қуысы, 22 - қатты тавдай, 23 - мұрын қуысы.
261
қабырғалары жұқа, көптеген қан тамырларының капиллярларымен қоршалған. Өкпе альвеолаларының жалпы ауданы 200 м2. Мүндай қурылыс альвеолалардаты ауакың және қанның қүрамындағы газдардың тез алмасуын қамтамасыз етеді.
Өкпенің донекер ұлпасы өте серпімді және окпенің жиырылу күшін қамтамасыз етеді. Іпікі күш деп аталатын өкпенің жиырылу күіпі дем алу мен дем піығаруда аса маңызды.
Тыныс алу жүйесінің қүрылысы мен қызметі адамның жасына, жынысына және жеке басының ерекшелігіне байланысты.
Жаңа туған сәбидің өкпесінің ұлпасы нашар дамыған, бірақ қан тамырларына оте бай болады. Алғашқы 3 айлық өмірінде жоне жыныстық жетілу шағында өкпе қарқьшды оседі. Омірінің алғашқы кезінде барлық нөрестелер іппіен дем алады (сркекке тән дем алу), бірақ жүре бастағанда баланың кеудесі төмен түседі де, диафрагмалық-кеуделік дем алу пайда болады. 3-7 жаста ғана кеудемен дем алу басьгм болады. Дем алудың минөттік мөлпіері депе салмағымен салыстырғанда бала өсе келе азаяды: жаңа туған сәбиде — 220 см3, 6 жаста 168 см3, 14 жаска таман 128 см3, ал ересек адамда 96 см-\
Дем алу көлемі жаңа туған сәбиде - 25 см3, 1 жаста - 80 см3-ге дейін артады, 2 жаста - 140 см3, ересек адамда - 400 см\ Окпесінің молшері жаңа туған сөбиде - 53 см\ 1 жаста -210 см3, 13 жаста - 707 см3, 20-25 жаста - 1680 см3, ал 30-40 жаста орта шамамен 1788 см3.
Окпе альвеөлаларының диаметрі сресек адамда 0,2 мм, ал жаңа туған собиде - 0,07 мм. Олай болса өкпенің жалпы көлсмі жаңа туған балада - 1,617 см3, ал ересек адамда -67,7 см3. Осы көрсеткіштерді пайдаланып ғалымдар өкпенің шар тәргэді альвеолаларының өрқайсының көлемі жаңа туған норестеде 4,І0к тең болатыныи есептеп шығарған, Олай болса, окпе қуыстарының жалпы ауданы жаңа туғаи сөбиде - 6 м2, ересек адамда - 50 м2, яғни 8 есе артық.
262
Кемейдің жалғасы кеңірдектің ұзындығы балаларда - 4 см, 10 жаста — 7 см, ересек эдамда - 10-12 см,
Кеуде қуысының пішіні ааамның жасына және жынысына байланысты өзтереді. Туған кезде баланың кеуде қуысы конус төрізді болады, себебі ұрық кезінде өкпе нашар дамыған, ал бауыры қарқынды өсіп, дамиды. Баланың кеуде қуысы көтеріңкі болып, қабырға сүйектері ересек адамдардағыдай төмен түспейді. Соңдықтан бала терең дем алъш, дем шығара алмайды да, қажетті мөлшердегі ауа мен оттегін тынысыкың жиілігі арқылы қамтамасыз етеді. Қабырға сүйектсрінің қиғашталуы күшейе бастағаннан кейін тсрең дем алатын мүмкіндік туғаннан соң дем алу жиілігі азаяды. Қартайғанда қабырға аралық еттердің алсіадігіне баиланысты қабіірғалардың киғашталуы артады. Әйел адамның кеуде қуысы ерлермен салыстырғанда қысқарақ келеді.
Өкпепід тіршілік сыиымдылығы (ӨТС). Өкпенің тіршілік сыйымдылығы, яғни өкпеге кіретін жэне шығатын ауаның мөлшері адамның жасына сай өзгереді. Адам қалыгпы жай дем алғанда өкпеге 300-500 мл ауа кіреді. Мұпы дем алу ауасы деп атайды. Қалыпты жағдайда жай ғана дем алғаннан соң, деміл шығармаи түрып, тағы да 1,5-2 литрдей ауяны сіміруге болады. Мұны қосымша ауа деп атайды. Қалыпты дем шығарудан кейін дем алмай тұрып, тағы да күшпен дем шығарып 1-1,5 литрдей ауаны сыртқа айдауға болады. Бұл -қордағы ауа . Егер дем алу, қосымша және қордағы ауаны қосса, өкпенің тіршілік сыйымдылығы шығады,
Окпенің тіршілік сыйымдылығы 6-7 және 15-16 жастарда дереу және айтарлықтай көбейеді. 16-17 жаста өкпенің тіршілік сыиымдылығы ересек адамдармен бірдей болэды (14-кесте). Балалардың окпе алвеоласындағы газ бен дем шығарғандағы газдың құрамында айырмашылық бар. Балалардың альвеолалық газының кұрамыңда оттегі кобірек болып, көмірқышқыл газы азырақ болэды. Бала пеғұрлым жас болса, согурлым бұл айырмашылық көп болады.
263
14-кесте
Ьалалар мен жас өспіріадердің өкпесінің тіршілік сыйымдылығы
Бяла Ж а ы
6 1 10 12 15 17
Ербала 1200 1400 іезо 1975 2600 3520
Қыз бала 1100 1200 1460 1905 2530 2760
Балаяың дем алуды реттеу кабілеті де нашар, бул баланың сөйлеу қабілетімен бірге жетіледі де, 11-12 жаста ересек адамдармен бірдей болады. Өкленің тіршілік сыйымдылығын слирометр деген арнайы аспаппен олшейді. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы менқалдық мөлшері окпенің жалпы сыйым ылығын қүрады.
Тыныс алу жиілігі де баланың жасына лайық өзгереді (15- кесте ).
15-кесте
Тыныс алу жиілігшін адамнын жасына сай өзгеруі
Ж а с ы 1 мянөттеіі тывыс алу жиілпі, рет
1 44
5 26
15-20 20
20-25 18
25-30 16
30-35 18
Газдыц алмасуы. Адам мен жануарлардың өшрі үшін ауадағы газдардың ішіндегі отгегінің маңызы зор. Адам дем алғаңда ішке кіретін ауаның қүрамы, дем шығарғаңдағы сыртқа айдалатын ауадан өзгеше (16-кесте)
264
16-кеапе
Тыныс ауасынын қүрамы
Газдардыц мелшері, %
Газдар Сыртқы ауада Дем шығарған ауада
Азот 78~ 78,8
Отгегі 20,92 16-17
Көмір қышқыяы 0 033 3-4,5
15-ші кестеде корсетілген газдардан басқа дем алғанда ішке кіретін ауаның қүрамыңда судың буы, аргон, криптон, ксенон, неон, гелий жоне сутегі болады. Дем шығарған ауаның температурасы сыртқы ауадан жоғары болады, сондықтан сыртқа айдалатын ауадағы азоттың пайыздық мөліпері сөл көбірек, бұл жылытылғаннян кейін азот молекулаларының кеңеюіне байланысты. Ауадағы азот пен басқа газдардың организм үшін маңызы әлі толық аныкталған жоқ. Олар пайдаланылмай сыртқа қайта айдалады. Бүрын бүл газдар адам организмі үшін маңызы жоқ дейтін еді. Ал қазір ұшақ, тік ұшақ, зымырандарды пайдаланып ғарыщ кеністігінің жоғарғы қабаттарына шыққавдар үшін қажет екендігі анықталды. Сондыктан ұшқыш пен ғарышкерлердің, суға сүңгушілердің дем алатын ауасының құрамында азот, гелий бар. 16-іпі кестедегі керсеткіштерден дем алатын ауаның құрамындағы оттегінің азайып, керісінше, көмір қышқыл газының кобейетіні анык корінеді.
Ересек адам 1 минөтте өкпесінен 6-7 л ауаны өткізеді. Алмасатын ауаның мөлшері адамның салмағына жөне бойына байланысты. Адамның бойы неғүрлым биік жөне салмақты болса, соғұрлым оның өкпесі арқылы ауа көп өтеді. Мысалы, үзын бойлы адамда бұл мөлшер 1 минөтте 8 л болса, аласа бойлы кісіде 4,5 л.
Бірақ бұл зандылықты балаға аударуға болмайды, ауа балаға ересек адамнан кобірек қажет. Тіпті 2-3 жастағы баланың өкпесі арқылы 5-6 л, кейде 7 л ауа өтеді. Мұндай
265
ұзақ мерзімді гипервентиляция (лат. гипер + вентшіяция -желдету) баланың дем алуының ерекшелігіне жатады. Осыған байланысты балалардың организмінен бу ретінде судың көптеп шығуы, бүирек, тері арқылы комір қышқылының сыртқа айдалуы байқалады.
Ересек кісіде тыныштық кезінде 3-4 % кемір қышқыл газы айдалатын болса, балаларда пайыздық мөлшері анағұрлым аз, мысалы, 5 жастағы балада - 1,7%. Дененің көрсеткіштері кеміген сайын сыртқа айдалатын көмір қышқыл газының молшері төмендейді. Бұл балалардағы гипервентиляцияға байланысты. Ал денеден айдалатыя комір қышқыл газының жалпы молшері, дененің 1 кг салмағына шаққанда, балаларда ересек адамға қарағаңда көп болады.
Тыныс алудың нервтік және іуморальдық ретгелуі. Тыныс алу мүшелерінің қызметінің реттелуі әр дөрежедегі ретгеу жолдарымен іске асадь
Томенгі д әрежелі тыныс орталығы сопақша мида орналасқан. Ол бір-бірімен тығыз байланыстағы дем алу мен дем шыгаруға жауапты екі бөлімнен тұрады.
Тыныс орталығының нейрондарының қозғыштығы комір қышқыл газының концентрациясына байланысты, яғни гуморальдық реттеу жолы. Оның қандағы концептрациясы артқанда тыныс орталығының нейрондарының қозғыштығы күшейеді де, тыныс мүшелерінің қызметіне қозғау салады. Көмір қышқыл газының тыныс орталығына өсері екі түрлі жолмен іске асады: а) нейрондарды қоректеңдіретін қанның қүрамының тікелей осері; б) рефлекторлы жолмен көмірқышқыл газының арнайы хсморецепторларға әсері.
Бұлардан басқа да рефлекторлы түрде болатын тыныс алу мұшелерінің қызметінің реттелуінің де маңызы үлкен. Айталық, дем алғанда окпе керіледі де, оның қабырғасындағы жоне қабырға аралық еттер мен диафрагмада орналасқан арнайы барорецепторлар тітіркенеді. Оларда пайда болған импулъстер орталыкка тепкіш жол арқылы сопақша миға барып, оның
266
неирондарының қызметін тежейді де, дем алу тоқтап, дем шығару басталады, Окпенің керіліп созылуы тоқтасымен тыныс алу орталығына баратын импульстер тоқталады, нейрондардың қозғыішығы артады да, қайтадан дем алу басталады. Тыныс орталығы бүзылса, дем алу тоқталып, тірлік те жойылады,
Дем алу мен дем ніығаруды ретгеуге ми жарты-шарларының қыртыстары да қатысады. Адам жаттыту арқылы өз еркімен дем алуды тоқтата алады. Бірақ бул организмнің жаттығу дәрежесіне байланысты. Мысалы, әдейі жаттыкқан индиялык иогтар ұзақ уақыт тынысын тоқтата алады.
Сяортпен шүғылданатын адамдардың тыяыс алуының минөтгік көлемі 200 литрге дейін болатыны мәлім, ал споргпен айналыспайтын адамда ол не бары 70-80 л ғана болады. Ми қыртыстарының тннысты реттеуге қатысуының дәлеліие спортшылардың жарыс алдында, студенттердің емтиханға кірерде тынысы жиіясиетіні мысал бола алады.
2, Тыныс алу мүшелерінің қызметіне сырткы ортаныц эсері жәпе іигиеналык талаптар
Оттегінің жетіспеуіне байланысты өзгерістер. Адам дем алатын ауадағы оттегі аз болғанда, организмде физиологиялық біраз өзгерістер пайда болады. Ал егер тым аз болса, онда ол өзгерістер ауруға айналады. Тауға шыққанда адам оттегісі аз ауамен дем алады. 2,5-3 км биіктікте кейбір кісілер өзін нашар сезінеді, бастары ауырып, ‘жүректері айныйды”, бұлшық еттерінің олсіздігі пайда болады. Денесі шыныққан спортпен шүғылданатын мықты кісілердің озінде 5-6 км биіктікте жоғарыда айтылған белгілер байқалады. Әлі қүрығаны сонша, тіпті қолын да қозғалта алмай қалады. Мүңдай озгерістің алдымен адамда оте күшті қозғыштық - “эйфория”, яғни жоғары дәрежеде көңіл шаттануы байқалады да, содан соң ол парықсыздық, немкұраилыққа айналады. Эйфория кезінде адам себепсіз
267
қатты күліп, шаттанып, айғайлап, өндетеді, бірақ өз қыльпындағы өзгерістерді аңғармайды. Мысалы, ересек адам өзінің фамилиясын жазудың орнына бірқатар таяқшаларды сызады, ұшқыш не істеп жатқанын түсінбей, бір кадрға бірнеше суретті түсіре береді. Отгегінің қысымы азайған кезде адам өз ісін бақылай алмайды. Сондықтан үшақтардың ішіндегі қысым жердегі ауа қысымына тең етіп жасалынған. Содаи барып жолаушылар арнайы жаттығуден өтпесе де үшақтарда ұзақ уақыт ұша алады.
Организмге оттегінің мөлшерінің әсерін байқау үшін ариайы барокамералар жасайды. Ішіндегі ауаны сору арқылы оттегінің мөлшерін қажетінше азайтады. Мұндай жағдайда деммен шыққан ауаның, қанның, несептің, тіпті жұлын сұйығының құрамын да өлшеп білуге болады. Айта кететін жағдай, белгілі шамадағы таза оттегі адамды тез дұрыс қалпына келтіреді.
Үрық анасының жатырында оттегімен плацента арқылы қаматамасыз етіледі, оның жүйке жүйесіндегі тыныс орталығы 7 айлығында толық жетілгенімен қызмет атқармайды. Бала туыларда оның анасымен байланысы тоқталады, сондықтан егер әйел ұзақ босанатын болса, үрықтың қанында көмір қышқыл газы көбейеді де, баланың дем алуы басының жатырдан шығуынан бұрын басталады. Мұндай жағдайда баланың тыныс жолдарына ұрық сүйықтығы кіреді де, бала тұншығады, шетінеп те кетуі мүмкін.
Тұншығу (асфиксия) бала туғаннан кейін де болатын жағдайлар байқалады. Бала тірі, жүрегі соғып тұрады, бірақ дем алып, дем шығаруы не өте әлсіз, не дұрыс емес. Туа болған асфиксия тыныс жолдарының бекітіліп қалуына немесе жүйке жүйесіндегі тыныс орталығы қызмет атқармағандықтан организмге оттегінің аз жеткізілуіне байланысты. Асфиксияның жеңіл түрлері туа болуы мүмкін жоне жүре келе жүйке жүйесінің, жүрек-қан тамырларының, тыныс жүйесінің ауруларына, далаға шықпай, үнемі үйде отыра беруіне байланысты болуы мүмкін.
268
Таза немесе 50 % оттегімен дем алу жүрек, туберкулез ауруларында жағымды әсер етеді. Дегенмен оттегінің мөлшері жеткіліксіз болса да, тым коп болса да адам өміріне қатер туғызады. Яғни адам өмірі “тіршйіік газының” мөлшеріне байланысты. 3 атмосферадан жоғары қысыммен таза стгегімен дем алғаңда ұстама, окпенің қабынуы сияқты аурулар пайда болып, тіпті өліп кетуі де мүмкін. Қалыпты жағдайда азот оттегін сүйылтатын заттың ролінде болады. Ал 4 атмосфералық қысым кезінде азот есірткі іспетті өсер етеді. Адамда мастану, орынсыз көп сөйлеу, күлкіпііл, ақылының нашарлауы, тіпті бұзылуы, бұлшық еттердің қызметінің дүрыс бағытталмауы, ұмытшақтық пайда болады. Сонымен атар, ауаның қүрамындағы аз кездесетін газдар (гелий, аргон ксенон, неон және криптон) да қысым кушеигенде есірткідей өсер етеді.
Адамның дем алатын оттегісі белсенді емес, ол белсенді болып, белок, көмірсутегі мен майлар мен қосылуы үшін химиялық жолмен озгеруі тиіс. Бұған белсенді химиялық органикалық заттар - ферменттер қатысады. Қоректік заттардың клеткаларда тез тотығуына оксидаза ферменті қатысады.
Оттегінің кдннан альвеола қуысына, ал көмірқышқыл газының альвеола қуысынан қанға өтуі газдардың парциалдық қысымына баиланысты. Парциалды қысым -газдардың қосындысындағы белгілі бір газдың үлесіне тиетін қысымның мөлшері, яғни ол газдардың жиынтығындағы өрбір жеке газдың пайыздық молшері. Өкпе қуысындағы оттегінің парциалды қысымы веналық қандағы оның қысымынан 2 есе көп болады, ал көмірқышқыл газы - біраз кемдеу. Осыған байланысты оттегі альвеолярлық қуыстан қанға, ал көмір қышқыл газы қаннан альвеолярлық қуыстарға диффузды жолмен ауысады. Мүның нәтижесінде оттегіиің мөлшері 16 %-ға дейін кемиді де, көмір қышқыл газы 4 %-ға дейін көбеиеді. Ал ұлпалардағы оттегі мен комірқышқыл газдары бұған керісінш; болады да, қанмен клеткааралық сұйықтарда газдар алмасады.
16-18 жастағы жігітгер оттегінің аздығына сезімтал болады.
269
Тыныс алудың дамуына дене енбегінің әсері және гигиеналык талаптар. Тыныс алу мүшелерінің бәрінің физиологиялық корсеткіштеріне дене еңбегі мен спорт әсер етеді, Мысалы; Окпенің тіршілік сыйымдылығы: штангистерде -4 л, футболистерде - 4,2 л, боксерлерде -4,8л, қайыкшыларда - 5,5 л. Тыныс алу жиілігі: спортсмендерде минөтіне - 6-8 рет, ал жа гтықпаған адамдарда -14-20 рет. Спортпен шуғылданатын адамдардың тынысы терең болады, бул оргағіизмнііі унемді қызмет етуінің белгісі. Мысалы, терең дем шығарғанда олардың сыртқа айдалған ауасының қурамындағы көмір қышқы газы 2 есе коп болады. Мундай терең дем алу журекке “массаж” жасайды да, оның қоректенуін және физиологиялық қалпын жақсартады. Тыныс алу мүшелерің жаттықтыру, шынықтыру балалар мен жастардың тыныс мүшелері арқылы пайда болатын ауруларға қарсы түру қабілетін арттырады. Олай болса, дене шынықтыру мен спорі денсаулықты сақтауға қажегп жағдайлардың бірі.
Баланың дұрыс отыра білуі де маңызды. БүкіреЙіп, кеудесш үстеддің немесе партаның шетіне тақап отырғанда кеудеге қысым жасалып, тыныс алу мүшелерінің қызметін төмецдетеді, жүрек қан тамырлардын әсуіне кедергі болу арқылы баланың бойының осуіне бөгет жасайды. Салқын тию, тыныс мүшелерінің аурулары бала организмінің барлық мүшелерінің өсіп дамуына, қызмет етуіне жағымсыз әсер ететінін естеи шығармаған жөн.
Оқу-тәрбие жұмысын үйымдастырғанда есте сақтайтын тағы да бір жағдай — дене еңбегі мен дене шынықтыру және ой еңбегІ кезінде балалар тынысын тарылтады, сондықтан онын дурыс болуын кддағалау қажет. Балаларға дұрыс демалуды жастаиынан үйрету керек. Сонымен кдтар, ой еңбегі мен дене еңбегін кезектестіру аса маңызды. Сондық ан мектеп жүмысында сабақ кестесін жасағанда бұл ерекшеліктерді есте сақтау керек. Сынып бөлмелерін, еңбек сабағының белмелерін жиі желдетіп отыру керек. Жоғарғы сынып оқушылары далада таза ауада тәулігіне 3 сағатган, ал бастауыш сынып оқушылары 4 сағаттан кем болмауы тиіс. Әсірссе ауасы таза бөлмеде ұйықтау аса 270
маңызды, сондықтан балаларды форточкалары ашық болмеде үйықтауға өдеттендіру керек. Баланың киімі де дұрыс дем алу мен дем шығаруға әсер етеді. Сондыбқан олардың киімі жеңіл, денесін қыспайтын, қимыл-қозғалысына бөгет етпейтін болғаиы жөн.
Осы жазылғандарды қорыта келе, балалардың сабақ оқитын, еңбек ететін үйдегі белмелері мен мектептегі сынып бәлмелерінің, балалар бақшасындағы тоггтардың бөлмелерінің ауасын жиі-жиі желпіндіріп, тазартып отыру аса маңызды екенін айта кеткіміз келеді. Сонымен қатар, баланың далада, таза ауада көбірек оинауы маңызды.
Ырғақты гыныс гимнастикасы баланың акылының артуына жағымды әсер етеді. Бастауыш сынып оқушыларына сабақ кезінде 1-2 минәттік демалыс беріп, тыныс гимна икасын үйымдастыру қажет: оқушы партада отырып, екі қолын бүйіріне таянып терең дем алып және дем шығарады. Мұндай гимнастика баланың сабаққа ынтасын артгырады.
Өзіңді озің тексер
1. Тыныс жүйесінің қүрылысы мен маңызы.
2. Баланын тыныс алу жүйесінің ерекшеліктері.
3. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы.
4. Өкпедегі газдың алмасуының негізі.
5. Тыныс алу мүшелерінің қызметінің реттелу жолдары кдндай?
6. Сыртқы ортаның жағдайларының тыныс алу жүиесінің қызметіне әсері қандай?
7. Деие еңбегінің тыныс алу мүшелерінің дамуына осері қандай?
8. Тыныс алу мүшелерінің қызметіне қоиылатын гигие алық талаптар.
271
ӘДЕБИЕТ
Негізгі:
1. Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, 3. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев. Мекгепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы. Алматы, ”Білім”, 1995.
2. Ю. А. Ермолаев Возрастная физиология. М.,”Высшая школа”, 1985.
3. А. Г. Хрипкова. Возрастная физиология, М.,”Просвешение”. 1978.
4. А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фабер, Возрастная физиология и школьная гигиена, М., 1990.
Қосымша:
1. X. Қ. Сөтпаева, Ж. Б. Нілдібаева, Ө. А. Өгепбергенов. Адам физиологиясы, Алматы, “Білім”, 1995.
2. Физиология человека. Дж.. Дудел, М. Циммерман и др. 3-том, М., “Мир”, 1986.
4. Қ. С. Рымжанов, И. М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы, Алматы, 2000.
272
XII — т а р а у
Баланың ас қорыту жүйесі
1. Ас қорыту мүшелері жәие олардың қызметін зерттеу әдістері
Ас қорытудың мацызы. Адам өз тіршілігіне қажетті қоректік заттарды тамақтану арқылы алады. Желінген тамақ сол күйінде бойға сіңбейді. Сондықтан ол ас қорыту мүшелерінде қорытылып, ыдырап, соның нотижесінде пайда болған заттардан организм өзіне төн беиімделген заттарды күрады.
Астың құрамывдагы затгар бірнеше сағатгың ішівде бөлшектеніп, қорытылып, ыдырауы тиіс. Тамақтыңқүрамы (нан, ет, ірімшік, кортоп, сүт, қияр, кызамық, жұмыртқа, алма, өрік т. б.) адам денесіндегі үлпалардың заттарына мүлде ұқсамайтындықтап, олар қорытылып, дененің ұлпаларын жасауға қажетті қарапайым заттарга бөлінеді. Мұндай бөліну адам денесінде ерекше жүйе құратын - ас корыту мүшелерінде болады. Асты қорыту “конвейер негізівде” жүреді: ас қорыту жолдарының әр бөлігінде жеген тамақтың біразы ғана қорытылады. Мысалы: Автомобиль зауытында үнемі жылжып тұратын конвейер лентасының әр жеріпде отырған жұмысшылар өзіне жүктелген бір ғана жұмысты істейді, айталық, жылжып келген рамаға автомобильдің кабинасын, кезектегі келесі жүмысшылар мөшиненің рулін қондырады т. с. с. Міндетгері өртүрлі қаз қатар отырған жұмысшылардың алдывда баяу ғана жылжып отырып конвейерден бір кезде толық автомобиль шығады.
Сол сияқты жеген тамақ та ауыз қуысынан тік ішекке дейін апарылады. Ас ауыз қуысында, одан соң асқазаңда, содан кеиін он екі елі ішекте, ащы іигекте біртіндеп қорытыла жоне сіңіп, ақырында қажстсіз қалдық заттары тік ішек арқылы сыртқа айдалады. Жеген тамақ белгілі бір жьглдамдықпен ас қорыту мүшелеріггіңқнбьгрғасьгндағы
18—481
273
еттердің жиырылуына байланысты бір бағытта жылжиды. Егер ас қорыту жолының қозғалысы жылдам болса, онда жеген ас толық қорытылып үлгермейді. Ал, керісінше, баяу қозғалатын болса, ас қоймалжыңы бір жерде тұрып қалып, ас қорыту бүзылады. Ас қорыту мүшелерінің қозғалысын жүйке жүйесі реттейді.
Бүл химиялық “конвейерде” асты қорыту ерекше заттар — фсрменттер - арқылы іске асады. Ас қорыту мүшелерінің бөрі дұрыс болғанымен, ферментсіз ас қорыту жүйесінде тамақ қорытылмайды, нотижесінде ас қоймалжыңы бірнеше сағат бір орында жатып қалады да шіріп, улы заттарды, газды боледі. Адамның іші “кеуіп” мазасы кетеді. Әрбір фермент тек өзіне тән жұмысты ғана орындайды, бір ферментті екіншісімен алмастыруға болмайды. Әрине, жоғарыда келтірілген зауыт конвейерінің мысалы тек сырт көрініске ғана ұқсас, шын монінде ас қорыту ете күрделі қызмет. Дегенмен ас қорыту жүйесін зауыттың конвейерімен бейнелеп сипаттау күллі ас қорыту мүшелерінің біртұтас, бір-біріне байланысты қызметін толық елестетуге мүмкіндік береді.
Тамақтың қүрамын (ет, нан, көкөніс, жеміс т. с.) химиялық тұрғыдан зертгесек, оңда қоректік заттар - белок, май және комірсу, витаминдер тұздар жоне су бар екенін білеміз.
Белок таза күйінде жұмыртқаның ақ уызында болады, май - өсімдік жөне жануарлар майы мен сары май, ал комірсу — крахмал мен қант түрінде кездеседі.
Егер бір кесек етті алып зерттесек, оның құрамыпда көп молшерде белок, аздаған май мен комірсу болады. Ал кортопті зерттесек, керісінше, онда комірсу көп болып, белок пен май аз болады. Қазіргі кезде барлық тамақтың құрамындағы белоктар, майлар мен көмірсу, витаминдері мен тұздары толық зерттелген. Тіпті дайын тағамдардың да мүндай корсеткіштері белгілі.
Тамақтың құрамындағы белоктар, майлар мен комірсу - өте күрделі затгар. Олар ас корыту жүйесінің мүшелерінде қорытылып, организмнің осуіне, жұмыс істеуіне қажетті материал ретінде пайдаланылады. Тамақтың құрамындағы
274
- қоректік заттар - организмге аса қажетті қуаттың (энергияның) козі. Тамақтың күрамывдағы витаминдер, тұздар мен су да организм үшін аса маңызды. Олар түрлі химиялық реакциялардың жүруіне, денедегі клеткалардың тірлігіне қажетті жағдайларды тудырады жөне өздері де гікелей сол реакцияларға қатысады.
Су, ммнерал түздары мен витаминдер организмде өзгермей, сол күйівде сіңеді. Ал тамақтың құрамындағы белокгар, майлар мен комірсу сол күйінде сіңбейді. Бүл қоректік заттар ас қорыту мүшелерінің қабырғасы арқылы сіңе алмайтын ірі молекулалардан тұрады. Ең бастысы -олар адам денесі үшін басқа текті заттарға жатады, сондықтан организмнің ііпкі ортасыиа бармай түрып, қорытылады.
Тамақтын қүрамындағы заттардың физикалық және химиялық қорытылуының нәтижесінде олар жай және еритін заттарға айналады да, ас қорыту мүшелерінің қабырғасы арқылы қанға сіңіп, қанмен күллі кдеткаларға тасылады. Организмде түрлі ас қорыту сөлдерінің қатысуымен белоктар амин қыіиқылдарына, майлар -глицерин мен май қышқылдарына, ал күрделі көмірсулер жай қанттарға (глюкоза және басқалар) ыдырайды. Мұвдай химиялық езгерістер ас қорыту сөлдерінің құрамьшдағы ферменттердің осерінен болады. Фермент-тер — адам организмнін өзінде түзілетін биологиялык катадизаторлар. Олар өте белсенді белоктардан тұратын ерекіпе заттар. Олардың өрқайсысы белгілі бір арнайы қасиетгі заттарта, заттар тобына, молекуладағы химиялық байланысқа ғана осер етеді. Ферменттердің өсерінен сіңбейтін, ерімейтін күрделі заттар еритін, оңай сіңетің жай затгарға айналады.
Ас қорыту жүйесінің мүшелеріне ауыз қуысы, үш жұп сілекей бездері, жүтқышпақ, өңеш, ас қазаны (қарын), ащы ішек пен тоқ ішек, бауыр мен ұйқы (қарын асты) бездері жатады (33-сурет).
275
33-сурст. А. Адамның ас қорыту мүшелері.
I- оңеш, 2 - қарып,
3 - бауыр, 4 - от қабы,
5 - өт жолы, 6 - он екі елі ішек, 7 - үиқы безі, 8 - ащы ішск, 9 - соқыр ішектіц үшы, 10 - соқыр ішек, 11 - тоқ ішск, 12 - тік ішек.
Ас қорыту мүшелерінің қызметін зерттеу әдістері. Ас қорыту мүшелерінің қызмет-терін орыс физиологы И. П. Павлов мұқият зерттеген. Ариайы фистулалық өдісті қолданып И П. Павлов ас қорыту мүшелерінің негізгі тетіқтерін анықтап, осы кезге дейін маңызын жоймаған қүнды моліметтер алды, ал ғалым 1904 жылы дүниежүзілік Нобель сыйлығымен марапат-талды. И. П. Павлов пен оның шөкірттері жануарлардың ас қорыту мүшелеріне фистула деп аталатын түтікше орпату арқылы ас жолындағы тамақ-тың барлық озгерістерін зерттеді. Бұл эдіс жануарлар-дың ғана ас қорыту тетіктеріп керсете алады, ал адамдарға ондай фистулаларды түрлі сырқаттарға байланысты уақытша ғана орнатады. Адамның ауыз қуысындағы сілекейдің қүрамын зерттеу үшін арнайы жабысқақ капсулаларды пайдаланады. Ең кең тарағаны Лешли-Красно-горскийдің капсуласы.
Қарын мен ішектерде астың қорытылуыи зерттеуде ең коп қолданылатын әдіс -зонд жутқызу. Арнайы жа-салған түтікше-зонд арқылы ас қорыту жолының мүшелерінің ішкі беткейін, ас қорыту сөл-
276
леріның химиялық қалпын (жағдайын) зерттеп, адамның ас қорыту жүйесіндегі сырқатгарды анықтайды. Сонымен бірге ас қорыту мүшесіи зерттеуде арнайы гастроскоп (грек. гастер, гастрос — қарын + скопия - қараймын) деген аспап арқылы қарынды зерттейтін гастроскопия және радио байланысы арқылы түрлі физикалық жағдайларын зерітейді. Сонымен қатар радиотелеметрия жөне ультра дыбыстармен зерттеу (УЗИ) әдістері де қолдакылады.
2. Ауыздағы ас қорыту және онын жас ерекшеліктері
Ауыз қуысыидағы ас қорыту, оның маңызы. Жеген тамақ ауыз қуысынан бастап қоры гылады, мүнда тамақтың домі, температурасы, басқа да қасиеттері анықталады. Сүйык тамақ бірден жүтылады, ал қою тамақ піайналып үсақталады, сілекеймен араласып ас қоймалжыңына аиналады. Асты шайнау ас қорытудың алғашқы кезені. Астың әрі қарай қорытыиуы оның шайналу дәрежесіне сай болады. Егер ас жеткіліксіз шайналса, онда онын құрамындағы қоректік затгар толық қорытылмайды сіңуі де нашар болады. Кейбір мәліметтерге қарағанда, шала шайналған астың 35-40% қорытылып үлгермей, организмнен сыртқа айдалады. Сондықтан тамақты мұқият ұзақ шайнайтын адамдарға азғантай тамақ жеткілікті болады да, шала шайнайтын кісіге ондай молшер жеткіліксіз болады. Тамақты шайнап, үсату - ауыз қуысының негізгі қызметі. Шайнауға қозғалмалы орналасқан томенгі жақ сүйегі мен қозғалмайтын үстіңгі жақ суйегінде орналасқан тістер тіл жөне үрт қатысады.
Тістер тамақты шайнап үсақтайды, тіл шайналған асты қозғалтып, сілекеймен араластырады да, жүтқыншаққа қарай жылжытады.
Нөрестеде тіс болмайды. 4-6 айда баланың алғашқы уакытша, яғни сүт тістері шыға бастайды да, 3 жаста 20 сүт тісі түгел шығады. Сүт тістер үсақ және борпылдақ кедеді. 5 жастан аса балакың сүт тістері біртіндеп түсіп, орнына тұрақты тістері шыға бастайды. Тұрақтылары 32
277
тіс, 28 тіс 15-16 жаста, ең соңғы 4 ақыл тісі 20-25 жаста шығады, кей адамдарда одан да кеш шығуы мүмкін.
Ауыз қуысына үш жұп сілекей бездерінің өзектері ашыладьг. шықшыт, жақасты жөне тіласты. Бүлардан басқа ауыз қуысының кілегей қабатында ұсақ бездер болады. Олар муцинге бай сілекей бөліп шығарады. Ересек адамда орта есеппен тоулігіне 1-1,5 л сілекей бөлінеді. Сілекейдің қүрамы мен молшері астың құрамындағы заттарға байланысты. Сүйық тамаққа сілексй бөлінбейді. Қою асқа, есіресе қүрғақ тамаққа шығатын сілекейдің қүрамында су коп болады. Құрғақ және қою тамақ шайналып, сілекеймен шыланып, жутуға ыңғайлы ас қоймалжыңына айналады да, тілдің және ұрт еттерінің қозғалысы арқылы жұтылады. (Ауыз қуысында механикалық осерден басқа сілекейдің құрамындағы ферменттердің қатысуымен қоректік затгар қорытыла бастайды. Сілексйдің қүрамында комірсуын қорытатын ферменттер бар. Соңғы жылдардағы мөліметтер бойынша, оның негізгі ферменті сілекей амилазасы крахмал мен гликогенді ыдыратады, бірақ ауыз қуысында ас өте аз уақыт болады, сондықтан химиялық әсер тамақты қорытуда онша маңызды емес. Дегенмен сілекейдің рН — реакциясы сілтілі реакция болғандықтан, ас қоймалжыңының қарында біртівдеп қорытылуына өсер етеді. Сілекейдің қүрамындағы м у ц и н н і ң маңызы күшті, өйткені оның шүбаланып созылып жатқан бедогы ас түйіршіктерін ауыз қуысынан өңешке, одан қарынға өтуіне ыңғайлы етеді.
Сілекейдің қорғаныш қызметі де маңызды. Оның қүрамындағы л и з о ц и м ферменті аспен бірге енген зиянды микроорганизмдерді (бактериялар, микробтар, вирустар) ерітеді немесе бірін-біріне жабыстырып тірлігін жояды..
Сәби туғаннан бастап сілекей бездері жұмыс істейді, бірақ олардың өндіретін сілекейінің мөлшері алғашқы айларда өте аз болады. 3 айдан аса сілекейдің мөлшері көбейеді, бірақ бүл кезде балаігың сілскейді жұту қабілеті нашар болғандықтан сілекейі шұбырып, оте коп өпдірілетін сияқты сезім тудырады. Шын мәнінде оның айтарлықтай
278
көбеиеэін мезгілі 9 бен 12 айда және 9-11 жаста. Мектепке дейінгі балалардың сілекейінің жалпы тәуліктік мөлшері 850-1000 мл шамасында болады,
Жаңа туған сәбидің шьіқіиьп безінің салмағы 1,5-2 г, жақ асты безі 0,72-] ,00 г, тіласты безі 0,2 0,6 г. Бұл бездер 3 айлық балада шамамен 2 есе, 6 айда 3 есе, I жаста 3-4 есе, 2 жаста 5 есе өседі. 5 жастағы балалардың сілекей бездерінің қурылысы ересектерге ұқсаидъі, бірақ олардың осуі 13-15 жасқа дейін жалғасады. Жаңа туған сәбидің сілекейіңдегі амилаза мен лизоцим ферменттері жоқтың касы, ойткені ана сүтінің құрамында бұл ферменттер бар. Амилаза ферментінің мөлшері 1 жаста ересек кісілердегідей болады. Сәбидің сілекеишде аз шамада муцин, ал суы көп болады. Олар ауыз қуысыныц, тілдің құрғап қалмауын қамтамасыз етеді.
Жаңа туған сөбидін, сілскейінің реакциясы айтарлықтай тұрақты: әлсіз-сілтілі реакциядан сәл ғана қышқыл реакцияға дсйін өзгереді, ал ересектерде күні бойы рН 5,6-дан рН 8,3-ке дейін, яғни қышқылды реакциядан сілтілі реакцияға дейіи өзгеріп тұрады.
Жануарлар мен акдарда сілекей тек тамақ ауызына барғанда ғана бөліне бастаса, адамда тоулік боиы 1 минотте 0,2 мл шамасында бөлініп, тіл мен ауыз қуысын суландырып тұрады. Тамақ жегенде тамақтың қүрамына, адамның жасына, шайнау узақтығына, төбетіне сай мөлшер мен құрамда сілекей бездерінен ауыз қуысына шығады.
4 жастан 12 жасқа дейін ауыз қуысының кілегейлі қабаты саны жағыпан да сапасы жағынан да өзгереді. Бұл балалардың осы кездегі зат алмасуыиың ерекшеліктеріне және қорғаныс тетіктерінің қалыптасуына байланысты болса керек деген болжамдар бар. Бүл кезде кілегсилі қабаттағы түрлі клеткалар үлкен өзгеріске ушыраиды
Соңғы кезде сілекейдің құрамында қанды үйытатын және қанньщ ұюына кедергі жасайтын түрлі ферменттердің бар екені анықталды. Бүл сілекейдің қорғапыш қызметін кушейтеді. Ауыз қуысындағы кілегейлі қабаттың жаралануы кунделікті жиі болып тұратын жағдай. Соңдықтан оньг тез арада қалпына келтіру, қанның ағуын токтату, жараны
279
асқындырмай мезгілінде қалпына келтіру оте маңызды. Ауыз қуысының жарасы терідегі жарадан анағүрлым тез жазылатыны мәлім.
Сонымен қатар, сілекей ауыздағы тістер үшін ішкі орта болады. Қалыпты жағдайда ол минерал түздарының тіс эмаліне отуіне жағдай тудырады. Сілекейдің қүрамының озгеруі тістің бетінде түрлі тұздардың шөгуіне мүмкіндік тудырады. Соиымен бірге сілекейдің қүрамы ауруға байланысты өзгереді. Мысалы, бүйрек ауруында, қарын жарасы кезінде сілекейдің қалдық азоты кобейеді.
Жалпы алғанда сілекей бездерінің қызметі нәрестенің сүт тістері пайда болған мерзімнен бастап (5-6 ай) белсенді болады. Алғашқы екі жылда сүт тістері қарқынды қалыптасады да, 2-2,5 жаста барлық 20 сүт тістері болатыны айтылды. Осы кезден бастап бала үзақ шайнауды қажет ететін қатты тамақты коп мөлшерде қабылдауына болады.
Жүту. Жүту кезінде арнайы тетіктер ас қоймалжыңының тыныс жолдарына (мүрын қуысы мен кеңірдекке) бармай, өңешке өтуін қамтамасыз етеді.
Ауыз қуысында шайналып жүмсарған, жылытылған, сілекеймен араластырылған ас қоймалжыңын тіл көтеріп таңдайға тақап қысады. Ал таңдай доғасы оны жүткыншаққа қарай ысырады. Бүл кезде жүмсақ таңдай мен тілшік жүтқыншаққа қарай көтеріліп, оның қуысының мүрын бөлімін ауыз бөлімінен боліп тастайды. Сонда жүтылған ас мүрын қуысына кетпей, оңешке бағытталады. Бұған көмекейдің көтерілуі де комектеседі. Тілдің тұбірі көмей қақпақшасын үстінен басып, көмейді жауып тастайды. Ас қоймалжыңы өңешке қарай қозғалады. Жұтқьгншақ көтеріліп, өңештің кіре берісіндегі сфинктер еті босап, оңеш жолы ашылады да, жұтқан ас өңешке кіреді. Өңештің қабырға еттері жиырылып асты қарынға ысырады. Бүл кезде қарынның кіре берісіндегі сфинктер ашылып, асты қарынға өткізеді.
Өңеш. Ауыз қуысында үсақталып, сілекеймен араласқан ас қоймалжыңы жұтқыншаққа, одан оңешке отеді. Өңеш ұзындығы 22-27 см шамасындағы ұзын түтік. Оның ішкі кілегей қабаты, қатпарланып ас қоймалжыңы өткен сәтте
280
кеңейіп, оны откізуге бейімделген. Мүнда ас қорытылмайды.
Нәрестелердің өңешінің кілегей кабаты нәзік болады, сондықтан ірі ас түйіршіктері оңай жаралайды. Жаңа туған сөбидің өңешінің ұзындығы 10 см, 5 жаста — 16 см, 15 жаста — 19 см.
3. Қарымда астың қорытылуы және онын жас ерекшеліктері
Өңештегі ас қоймалжыңы қарынға барып жеткеннен кейін қарындағы астың қорытылуы басталады. Бүл жерде ас қоймалжыңына қарын сөлі әсер етеді. Қарын сөл і н і ң қүрамында 0,35-0,5 %-дық түз қышқылы, органикалық заттар мен хлордың, фосфордың натрийдің және күкірттің тұздары болады. Қарын солінің 98,5-99 % -су, 0,2-0,3 % органикалық заттар, қалғандары — түздар. Қарын сөлінің белсенді рН реакциясы - қышқыл болады. Қарын солінің реакциясы тамақтың түріне баиланысты, мысалы, ет жегенде солдің қышқылы 0,56 %, сүт ішкенде 1,48-0,50 %, нанға 0,45-0,49 % болады.
Ор аникалық заттарға ферменттер, азотты қосылыстар жатады.
Сол құрамында белокгы ыдырататын п е п с и н, сүт казеинін ұйьггатын х и м о з и н (мәйек), майды қорытатын л и п а з а ферменттері болады.
Тұз қышқылы ас түйіршікгерін ұсақтап, майдалап, ферменттердің, әсіресе пепсин мен липазаның әсер етуіне дайывдайды.
Пепсин рН реакция 1,5-2,5, ятіги қышқыл ортада ғана белсенді қызмет атқарады. Пепсиннің әсерінен ірі молекулалы белок ыдырап, ұсақ молекулалы пептон мен альбумозаларға айналады. Қарында барлық белоктар қорытылады, соның ішінде тамақпен бірге енген бактериялар да қорытыла бастайды, яғни қарын сөлі қорғаныс қызметін де атқарады. Қарын сөлі ұзақ тұрғанда бүлінбещ 1, піірімей, ашық түра бередІ. Химозин сүтті
281
ұйытады, сондықтан жаңа туған балалардың асты қорытуыңда оның маңызы үлкен.
Қарын сөлінің құрамындағы липаза фермеиті ұсақ молекулалы, айталықжұмыртканың сары уызындағы, ана сүтінің қүрамындағы майды ғана қорытады. Ол майды глицерии мен май қышқылына дейін ыдыратады.
Бүл ферментгің әсер етуі үшін тұз қышқылы астың кұрамындағы майды ұсақ май тамшыларына айналдырады.
Қарын сөлінде амилаза ферменті болмаса да, ауыз қуысында қорытыла бастағаң көмірсу сілекей амилазасынъгң әсерінен ас қоймалжыңының ортасында орі қарай қорытылады.
Қарын сөлінің асты қорыту күші тамақтың қурамына байланысты. Оның қорытқыш күші өсімдіктен жасалған тағамдарды жегенде жоғары болады, ойткені өсімдік белоктарының корытылуы киып. Майлы тағамдар кдрында үзақ уақыт қорытылады. Жадпы алғанда қарын сөлінің мөлшері, қүрамы, асты қорыту күші адамның тамақ қабылдау кестесіне, тамақтың түрлеріне, жасына, жеке басыныц қасметтеріне байланысты. Қарында ас шамамен 3-4 сағаттан 10-11 сағатқа дейін болады.
Баланың қарнынын кілегей қабаты нөзік, қан тамырларына бан, бірак сөл шығаратын бе дері аз болады, сыйымдылығы да кішкентай: 6 айлық баланың қарынының аумағы не бары 250- 300 мл,
Қарын сөліндегі тұз қышқылы мен ферменттердің күші 1 жасқа дейінгі балалардың солінде төмен болады да, содан кейін күшейе бастайды- Оның есесіне химозин ферменті өте белсенді болады, ал ересек адамда оның белсенділігі томен. Емшектегі баланың солінің рН реакциясы жоғары. 1 айда - 5,84; 3-7 айда - 4 94; 7-9 айда - 4,48. 9 айдан аса-3,76-га тең болады. Сондықтаи сөлдің құрамындағы рН =2,0 болғяида белсенді болатын пепсин ферментінің қарындағы асты қорьпуда рөлі томен болады. Сондықтан емшектегі балаларға сиыр сүтін, немесе басқа жасанды сүттерді көп бергенде д и а т е з - бет терісінде қызғылт қышыма қабыршақтар пайда болады. Бұл баланың қарын сөлінің ферменттік белсенділігінің төмен екенін білдіреді.
282
Қарын сөлі қарыинъщ кілегей қабатындағы без клеткаларында өндіріледі. Қарынның 1 мм2 кілегейлі кабатывда жүз шақты бездер болады.
Кдрын қуысындағы ас қоймаяжыңы х и м у с деп аталады. Кдрын қабырғасындағы еттер жиырылып және босап, корытылған асты араластырады, химустың ортаңғы жағып шетіне шығарып, ферменттердің осер етуіне ыңғайлайды. Сонымен қатар, қорытылған химусты қарынның томенгі ішек жағына айдайды.
Жаңа туған собидің қарыны құрсақ қуысында көлденеңдеу орналасқан. Ересек адамда ол тік орналасқан. Қарыиның пішіні де жасына башіанысты әр түрлі: 1,5 жасқа дейін доңгелек, 2-3 жаста алмүрт іспетті, 7 жаста ересек адамның қарынындай болады. Баланың жасына сай оның сиымдылығы да озгереді: жаңа туған собиде 30-35 мл, 1 жаста он есе оседі, 10-12 жаста -1,5 л. Ересск адамда -1,5-2 л. Бала тутаннан кейін оның қарыиының ет қабаты мен кілегейлі қабаты күшті озгереді. Сәбилердің қарынының ет қабаты әлсіз, без клеткалары нашар дамыған жоне аз болады. Қарын соліндегі ферменттердің белсенділігі ересектерден анағүрлым төмен. 1,5-3 жаста, 5-6 жаста жөнс 12-14 жаста белокты ыдырататын ферменггер, 15-16 жаста түз қышқылының мөлшері көбейеді. Балалардың қарын сөліндегі түз қышқылының концетрациясы аз болғандықтан қарыи сөлінің бактерицидтік кабілеті 6-7 жаска дейін нашар болады да, ішек-қарын инфекцияларына қарсы күрес нашарлайды. Баланың өсіп. дамуына байланысты қарын сөлінің мөлшері кобейіп қана қоймай, ферменттердің белсенділігі артып, жоғарғы сынып оқушыларында ересектердегідей болады. Айта кететін жағдай, 10 жасқа дейін балалардыц қарын қабырғасында сіңу ересектерден қарқынды болады. Ал ересек адамдарда сіңу, негізіиен, ащы ішекте ғана болады дей аламыз.
4. Ішектегі ас қорыгу.
12 елі ішектегі астың қорытылуы. Лайықты молшерде корьпылған ас қоймалжыңы қарынның ет қабатыныңжене арнайы қарын сфинктерінің босап ашыиуымен қарын
283
қуысынан аш ішектің алғашқы бөлімі он екІ елі ішекке жылжытылады. Он екі елі ішек ас қорыту жолының аса маңызды бөлігі. Оның ұзындығы 25-30 см. Мұнда екі үлкен безаерден сол құйылып, асты қорытуға катысады. Олар бауырдың оті мен ұйқы безінің солі. Сонымен қатар, он екі елі ііпектің өз бездері де ішек сөлін өндіреді. Ішек сөлінде белоктарға, майға жөне көмірсуне осер етстін барлық ферменттер бар. Еауырдың өті ішектің ішінде майды эмулъсияға, яғни өте үсақ май таміныларына айналдырады. Бұл май бөлшектерінің ферменттермен жанасу ауданын көбейтеді де қорытылуын тездетеді/Өттің, ұйқы безі мен ішек бездерінің сөлдерінің өсерінен белок, май, утлеводтар организмге сіңетіндей түрге ыдырайдьу
¥йқы безі сөлінің құрамындағы трипсиноген ферменті, ішектебелсендітүрі, трипсинге айналады. Трипсинніц өсерінен белок қанға оңай сіңімді амин қышқыддарына айналады. Үйқы бсзінің соліндегі л и п а з а ферменті майды глицерин мен май қышқылдарына, ал амилаза ферменті крахмалдылисахаридтерте,мальтазаферменті дисахаридтерді моносахаридке, яғни глюкозаға айнаддырады. Осы сөлдің құрамындағы л а к т а з а ферменті сүттің қанты лактозаны моносахарид лактозаға ыдыратады.
Он екі елі ііпектегі сөлдің рН 7,5-8,5 тең. Бірақ қарыпнан келген ас қоймалжыңы оның белсенді реакциясын рН 4-6-ға дейін томедетеді.
Ащы ішектегі ас қорыту. Ащы ішектің ұзындығы ересек адамда шамамен 3 м, Асты қорытатын ферменттер ащы жөне мықын ішектердің кілегейлі қабатының либеркюн бездерінде де өндіріледі. Ішек солінде энтерокиназа, аминопептидаза, дипептидаза, белсеңділігі аз протеолит тобына жататын липаза, нуклеаза, фосфатаза, карбогидраза тобына жататын мальтаза, амилаза, лактаза және инвертаза ферменттері бар. Бұлар ашы ішектің қабырғасыида ғана өсер етеді де ішек қуысына құйылмайды.
Үйқы безі балаларда 1 жастан 5-6 жасқа дейін жақсы дамиды. Муның көрсеткіштері физикалық көрсеткіштері 11-13 жаста, ал қызметі 15-16 жаста ересектермен теңеседі. Осындай осу жөне даму қарқындары бауырда да байқалады.
284
Ішек бүрлерінде астың қорытылуы. Ішектің қабырғасының кілегейлі қабатында биіктігі 1-2 мкм цилиндр іспетгі ішек эпителиінің микробүрлері болады (34-сурет). Олардың саны өте көп — 1 мм1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 ішектің қабырғасында 50 мыңнан 200 миллионға дейін микробүрлері болады. Микробүрлердің арасындағы қуыстарда ішек солінің ферментгері көптеп шоғырланған, олардың концентрациясы ішек қуысывдағы сөлдегіден анағұрлым жоғары, совдықтан мүнда ас қорыту өте күшті жүреді. Сонымен қатар,\микробүрлердің беті астың қорытуынан пайда болған заттардың қанға және лимфаға сіңуін жеңілдетеді. Ас қорытудың осы ерекшелігін м е м -б р а н д ы қ ас қорыту дейді}
34-сурет. Ішек микробүрлсрінің қүрылысы.
1 - микробүрлер,
2 - ақ тамыр,
3 - сауытша торізді клетка,
4 - либеркюи безі,
5 - бсзді клстка,
6 - кілегейлі қабаттын еті.
7 - вена тамыры,
8 - лимфа тамыры,
9 - артерия тамыры.
10 - кілегсйлі қабат,
11 - кілегсйлі қабаттың астары.
285
Асты қорыту тоқ іпіекте аяқталады. Тоқ ішек кілегей піырыш өндіреді. Аш ішекгің сөлінің ферменттері аттас белсенділігі аз ферментгер тоқ ішектің ащы ішекпең шектес жерінде аздап ондіріледі. Тоқ ішекте бакгериялардың осе-рінен комірсу мен белоктар шіриді, Белоктардын шіруінен бірнеше улы заттар — индол, скатол, фенол т, б. пайда бола-ды да, қанға сіңеді. Ішектен шыққан қан тамырлары алды-мен бауырға барады да, онда улы затгар усыздандырылады, яғни бауыр кедергілік қызмет атқарады. Мүнда улы затгардан организмге қажетгі усыз заттар түзіледі.
Сіңу. Белсктар пептидтер, амин қышқылдары, иуклеозидтер мен нуклеотидтер түрінде қаиға сіңеді. Сіңген заттар қан арқылы клеткалар мен ұлпаларға тасылады. Май аз мөлшерде түйіршіктері мейлінше үсақ эмульсия ретіоде лимфа тамырына сіңеді, Май тамшыларының үлкеңдігі 0,5 мкм-ден аспауы тиіс. Ал майдың көбі липаза ферментімен ыдыратылғаннан кейін глицерин мен май қышқылдары ретінде сіңеді.
Майдың сіңуінде бауырдың отінің маңызы үлкен, Ол майды ұсақ май тамшыларына айналдырады да, ішек қабыр-ғасынан етуіне мүмкіодік жасайды. Және май қышкылдары мен глицерин өтгің құрамындағы заттармен қосылып ми-ц е л л а ғ а айналады, олар ішек эпителиінен оңай өте алады. Осы құбылыс кезінде босаған әткышқылдары қанға сіңеді де, қан тамыры арқылы бауырға барады. Сөйтіп май өнімдеріи тасуға көмекгескен ет қышқылдары қайтадан өз қызметін орындауға дайын болады. Мелшері аз болғаньшен (3,0-3,5 г) өт қышкылдары бір төулікте 70-100 г май қышқылдарын тасуды қамтамасыз етеді.
Ішектің бүрлерінде нейтральді майлар өндіріледі де, олар ішек қабырғасындағы лимфа жүйесіне х и л о м и к р о н түрінде өтеді. Хиломикрондардың қүрамында 84-87% үшглицеридтер, 4-7% фосфатидтер, 2-5% холестерин, 2% белок болады. Хиломикронның диаметрі 120-1100 нм. Кокірек лимфасынын өзегі аркылы хиломикрондар жалпы қан айналысына косылып, зат алмасуына қатысады.
Көмірсуларының ақырғы онімі моносахаридтер — глюкоза, фруктоза мен талактоза қантгары тікелей қанга 286
сіңеді де бауырға келеді. Мүнда көмірсу зат алмасуына қатысады.
5. Ас қорытудың реттелуі
Сілекей бездерінің қызметінің реттелуі. Ас ауызға түскеннен кейін бірнеше секундтен соң, сілекей шығару күшейе бастайды. Мұндай сілекейдің тез бөлінуі рефлекторлы түрде, жүйке жүйесінің қатысуымен реттелетінін білдіреді. Ауыз қуысындағы ас тілде, ұртта, еріннің ішкі жағында орналасқан дәм сезгіш, ауырсыну, жылу сезгіш терморецепторлар мен қысымды, механикалық жанасуды сезетін барорсцепторларды тітіркендіреді. Олардың ұштарында қозу пайда болады. Бүл қозу орталыққа тепкіш, яғни кезегеп, тіл-жүтқьпппақ жоне бет нервтерінің афференттік талшықтары арқылы сопақша мидағы сілекей шығару орталығына келеді. Бұл жерге келген қозу талданып, талқыланып жауап қозу туады. Ол симп тикалық және парасимпатикалық орталықтан тепкіш, яғни эфферештік нервтер арқылы сілекей бездеріне барады да, шартсыз сілекей шығару рефлексі іске асады.
Мүндай нәтижені сілекей бездерінің гормондары к а -л и к р е и н мен брадикииин де тудырады. Симпатикалық нервтендіру жүйесі қоректендіру (трофикалық) қызметін қоздырады, сілекей фермеиттерін өндіруді реттейді. Симпатикалық нерв талшығын тггіркендіргенде аздаған молшерде сілекей шығады, бірақ ол ферменттер мен муцинге мейліншс бай болады.
Сілекей тамақты коргенде, оның иісін сезгеңде, астың атын айтып әңгімелескенде де шығады. Бұл - И. П. Павлов шартгы рефлекс деп атаған сілекейдің шартгы түрде белінуі. Бүл рефлекс бүрын корген, жеген, иісін сезген, аты аталған тамақты қабылдағанда пайда болады. Мысалы, бұрын лимон жеп кормеген адамда лимоиның түрін коріп түрғанмеп немесе оны соз қылғаннан сілекей бөлінбейді..
Күшті тітіркендіргішке 1,5-2 секундте, ал әлсіз тітіркендіргішке 15-20 секундта сілекей боліне бастайды.
287
Ауыз куысындағы сезгіпі рецепторлардың тамақ түйіршігінің немесе сілекейдің эсерінен тітіркеңуі сопақша мидағы жүтыну орталығын коздырады. Жұтыну оралығындағы қозу импульстері үшкіл, тіласты, кезеген және тіл-жұтқыншак нервтерінің эфферентгік жолымен жүткыншақ пен көмейдің бүлшық еттеріне келеді. Олардың жиырылып, босауының нотижесінде ас қоималжыпы өңешке отеді.
Қарын бездерінің қызметіиің ретгелуі. Қарын селінің өндірілуінде 3 кезең байқалады; курделі рефлекторлы, карындық және ішектік. Бірінші кезең, яғни к ү р д е л і -рефлекторлы кезең ас қарынға түсер алдындағы шартты жоне шартсыз тітіркендіргіштердің нәтижесіңде пайда болады. Екінші қ а р ы н д ы к кезең ас қоймалжыңыпың түйірлері мен қорытылудан пайда болған заттардың қарын қабырғасын механикалык тітіркеңдіруіне байланысты туады.
Қарын бездерінің бірінші кезеңдегі күшті қарқынмен қызмет етуі асты қабылдау кезіңдегі тітіркеңдіргіштердің күшіне байланысты. Ол бетөн әсер пайда болтанда немесе тамақтың сасық иісінен, жаман түрінен, дәмінен тежеліп қалады. Екінші кезеңдегі қозуы механорецепторлардан кезсген нервтің орталыққа телкіш талшығының бойымен ас қорыту орталығына келген импульстердің әсеріиен туады. Бул кезеңде басты реттеуіпі тетік - қарыниың қабырғасында түзілетін г а с т р и н мен г а с т р о н гормондары. Гастрин қанга сіціл іуморальды жолмен қарын бездерін қоздырады. Гастрин пайда болғанда түз қыіпқы іының ондірілуі тежеледі. Ол қарын бездерімің қызметін тежейтін гастронның ондірілуін қамтамасыз етсді. Қарын бездерінің қызметін гистамин де күшейтеді. Гистамин етте, көкөністе көп болады жоне қарын бездерінде ондіріледі. Қанға сіңген гистамин гуморальдык жолмеп қарын солінің өңдірілуін күшейтеді.
Аіцы ішектің қабырғасында түзілетін секретин сияқты биологиялық белсенді затгар қанға сіңіп, қанмен тасылу аркылы қарын сөлінің өндірілуіне әсер етеді. Бүл ушіпші. яғни іпіектік кезең қанға қоздырғыш гормон э н-терогастриннін сіңуінеи басталады, ал э н т е -
288
рогастрон, керісінше, оны тежейді. Ішектік кезеңге ықпалы бойынша энтерогастринді гастринмен, ал эитерогастронды гастронмен теңеугс болады.
Ішек-қарынның қозғалысы (моторикасы). Ішектер мен қарынның қабырғалары қозғалып, ас қоймалжыңын олардың бір бөлігінен екінші бөлігіне жылжытып отырады, онсыз астың қорытылып, бойға сіңуі мүмкін болмас еді.
Ішек-қарынның қабырғаларындағы үзын жолақты және сақина тәрізді орналасқан тегіс еттер жиырылып, қысқарып түрлі қозғалыстар жасайды. Ондай қозғалыстың негізгі екі түрі бар: маятник торізді және перистальтикалық. Перистальтикалық жиырылу кезінде ішек-қарын толқын іспетгі бүлкілдейді де, ас қоймалжыңы бір бөлімнен екінші болімге ауысады. Маятник тәрізді ырғақты жиырылғанда ас қоймалжыңы ас қорыту сөлімен араласады. Қарынның төменгі жақ (пилорус) болімінің сфинктері ашылып-жабылуына қарай ас қоймалжьщы қарыннан он екі елі ішекке сығымдалып, бөлек-болек болып өтеді. Ас қоймалжыңы он екі елі ішекке өткенен кейін оның қабырғасындағы механорецепторлар, хеморецепторлар мен барорецепторлар тітіркеніп, олардан келген қозу импульстерінің өсерінен ас қорыту мүшелерінің қозғалысын регтейтін жүйке орталықтары қарынға жауап импульстер жібереді де, қарын сфинктері жабылады.
Ішектегі ас корытудың реттелуі. Ішектегі ас қорытудың, бірінші кезеңі, тамақтың осерінен ауыз қуысы мен жүгқыншақтағы рецепторлардың тітіркенуінен басталады. Бүл кезеңде ферменттерге бай аздаған молшерде үйқы безінің солі ішекке қүйылады. Екінші кезеңі, қарын соліиің бөлінуіне байланысты туады. Қарынның хемо-рецепторларының тітіркенуі ксзеген нерв арқылы ас қорыту орталығына баратын импульстерді тудырады. Ас қорыту орталығынан қозу ащы ішекке, үйқы безіне жоне бауырға келеді. Ас қоймалжыңының қарыннан ішекке өтуіне байланысты ұйқы безі көптеп сөл ондіре бастайды.
Үйқы безінің сөлөндіруқызметінтүзқышқылы, май жөне оның ыдырау өнімдері, тағамдарға қосылатын түздықтар (соус) қоздырады. Тұз қыпіқылы он екі елі
19-481
289
&
ішектің кілегейлі қабатына әсер етіп ұлпалық гормол просекретиннің болінуіне себеп болады. Просекретинніи белсенді түрі секретин гормоны қанға сіңіп, үйқы безінің қызметін күшейтеді.
Он екі елі ііиектің кабырғасында панкреози-м и н гормоиы өңдіріледі. Ол үйкы безінің фермент оңдіру қызметін күшейтеді. Үйкы безінің қызметіп осы бездің ішкі секрециялық Лангерганс аралшықтарында өндірілетің и н с у л и н де күпіейтеді, ал оның екініііі гормоны г л ю-к а г о н , керісінше, тежейді.
Оггің ендіріліп жоне шығуъш нервтік жоне гуморальдық реттеу жолдары бақылайды. Кезеген жүйкесі аркылы бауырға импульстер ксліп, өттің ондірілуін күіпейтеді, ал симпатикалық нервтер, керісініие, тежейді. Секретин және эпифиз бен гипофиз бездерінің гормондары оттің шығуын күшейтеді.
Оп екі слі ішектің х о л е ц и с т о к и н и н гормоны, май, еттің сорпасы, кейбір тұздықтар күшгі от айдаушы заттарға жатады. Бүл ішектің гормондары дуокринин меи энтерокринин ащы ішектің қабырғасындағы бруннср бездерінің кызметін күшеитеді. Ішектегі сіңуді ащы ішектің гормоны, вилликииин, күшейтеді.
Ішектегі астың қорытылуын реттейтін ең жоғарғы орталық - мидың гилоталамус балігі. Оның хеморецеп-торларын “аш” қан тітіркендіреді. Бүл орталықтын кызметінің бүлінуі тойымсыздықты (кобінесе көрі адам-дарда) тудырады.
Ас қорытудың ең жоғарғы реттеуші орыны - ми қыртысындағы ас қорыту оргалығы. Ас қорыту жолдарының бәрінен осы орталыққа қозу импульстсрі келіп отырады. Мүны дәлелдейтін жағдай - тамақтың иісіне, тағамнын. аттарына, тамақ жайында өңгімелескенде шартты рефлекстер пайда болзды.
Ас қорыту мүшелерікің гигиенасы. Соби баланың түрақгы тістері бірнеше жылдар бойы сүт тістерінің астында болатындықтан мектеп жасына дейінгі жоне мсктеп жасындағы балалардың ауыз қуысы мен тістеріне ерекше көңіл аударуы қажет. Дүниежүзілік денсаулық сақтау
290
мекемесінің моліметі бойынша қазіргі кезде балалардың 80-90 %пың тістері үнемі емдеп жүруді қажет ететін көрінеді. Балаларда, осіресе тіс к а р и е с і жиі байқалады. Мүның ссбебі кышқылдар тістің эмал қабығының жоне тіс ұлпасы дептиннің минерал тұздарын ерітеді. Әсіресе кемірсуының ашығанынан пайда болатын сүт қышкылы тіске коп зиян келтіреді. Одан әрі эмалі бүлінгеп тіске мнкробтар әсер ете бастайды. Сөйтіп тістің органикалық затгары ыдырайды. Кариестің пайда болуына тамактың құрамындағы В және Д топтарындағы витаминдердін, кальций, фосфор, фтордың жетіспеуінің де ықпалы бар. Мүның бәрі организмдегі минералдар мен белоктың алмасуына, соның ішінде тіске де өсер етеді. Кариестің панда болуына ауыз қуысындағы микроорганизмдердің әсері мол, сондықтан баланың күніне екі рет (таңертең тұрған соң жоне кешке жатарда) тістеріп арпаііы пасталармен тазартып отыруы жоне тамақтан соң ауызын шымшым температуралы сумен шайып отыруының маңызы зор. Кариесті болдырмау үшін тамақтың құрамъшдағы кальций, фосфор мен фтор жоне витаминдсрдің молшерін теңестіруге коңіл бөлу қажет. Қазіргі кезде ауыз суын фторлау, арнайы тіс пасталарын жасау сияқты аурудыя алдьш алу жүмыстары кең жолға қойылған. Сонымен қатар, балалардын тістерін мезгіл-мезгіл маман дәрігерге көрсетіп, тексеру қажет. Маман дорітерлер ауру тістерді емдеп, пайда бөлған тесіктерін бүтіндеуі тісті мүлде бұзылудан сақтайды. Балаларға тым ыстык немесе тым суық тамақ беруге болмайды. Әсірссе жылы тамақтан кейін өте суық тағамдарды жеу оте зиянды. Жаңғақ іспетті қатты жемістерді тіспен жаруга балаларға рұқсат етпеу керек.
Педагогтер ас қорыту мұшелерінің жүйке жүйссінін бақылауында екенін ұмыгпауы керек. Күндслікті өмір жағдайларына байланысты балаларда тамактануға, осіресв-мезгілінде тамақ ішіп-жеуге байлаиысты шартш рефлекстер кептеп пайда болады. Үйреншікті уақытта қарын сөлі бөліне бастайды. Сондықтан кунлелікгі тамақтану кестесін бұзуга болмайды. Бүл талапты орындау үішн тускі тамақты ішетін кезде оқу-тәрбие жұмысын тоқтатқан жөн. Астың
291
дүрыс қорытылуына дастарханды жаю тәртібі де маңызды: тамақтың жағымды иісі, түрі, ас ішетін орынның маңайының тазалығы т. б. көп осер етеді.
Ө з і ң д і о з і ң т е к с е р
1. Неліктен астағы қоректік заттар денеде қорытылып, ыдырауы тиіс?
2. Ас қорыту мүшелерінің кызметін зерттеудің негізгі әдістері қандай?
3. Ауызда ас қалай қорытылады жөне онын қандай жас ерекшеліктері бар? Баланың тұрақты тістері қашан шығады?
4. Қарын сөлінде қандай ферменттер бар және олар қандай заттарды ыдыратады?
5. 12 елі ішекте қандай солдердің және ферменттердің өсерімен қорекгік заттар ыдыраиды?
6. Ащы ііиекте және оның бүрлерінде ас қалай қорытылады, мембраналық ас қорыту неменеге негізделген?
7. Сілекей бездсрінің қызметінреггеудегі жұикенің және каликреин мен брадикининнің маңызы қаңдай?
8. Қарын бездерінің сөл өндіруінің неше кезеңі бар және олардың реттелуінің қандай тетіктері бар?
9. Ішектегі ас қорытудың реттелуінің қандай физиологиялық негізі бар?
10. Ас қорьггу мүшелерінің гигиенасы қаңдай?
ӘДЕБИЕТ
Негізгі
1. А. Г. Хрипкова Возрастная физиология. М. 1978.
2. Ю. А. Ермолаев Возрастная физиология. М., 1985.
3. Н. Н. Леонтьева, К. В. Маринова Анатомия и физиология детского организма (внугренние органы), М.,1976
Камекші;
1. Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, 3. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы жөне гигиенасы. Алматы, 1995.
2. Т. Ш. Шарманов Питание и здоровье. Алматы, 1974.
292
ХИІ — т а р а у
Заттың және қуатгың алмасуы мен жас ерекшеліктері
1. Зат алмасуы мен оныц жас ерекшелігі
Зат алмасуы туралы жалпы түсініктеме. Астың маңыздылығы мен сіңімділігі оның қүрамына байланысты. Нанның, ет пен сүттің сіңімділігі мен маңыздылығы олардағы белок, май, көмірсу жөне витаминдерге байланысты анықталады. Зат алмасуы тірі табиғаттын ерекше маңызды және организмпің негізгі қызметі. Зат алмасуы тоқталысымен тірлік жойылады. Оның барысында организмге түрлі куаты бар қоректік заттар, түздар мен су кіреді де, бул заттардың ыдырауынан пайда болған денеге қажетсіз улы заттар денеден шығарылады. Жаңадан қабылданған заттардан организмдегі ұлпалардың клеткаларының оздеріне бейімделген затгар жасалады. Бүл ассимиляция, яғни организмге енген заттарды өздеріне бейімдеп өзгерту. Мұнымен бірге организмде клеткалар мен олардың бөліпектері ескіреді, олар ыдырайды, яғни диссимиляция байкалады. Ассимиляция мен диссимиляцияның нәтижесінде организм ескіріп тозған қажетсіз заттарды сыртқа шығарады жәнс қызметіне қажетті қуат алады.
Зат алмасуы баланың өсіп, дамуы кезіңде күшті болады. Бұл адамның жас ерекшелігінің ауқымды бір көрсеткіші. Балаларда ассимиляция диссимиляциядан басым болады, олар тек ересек адамда ғана теңеседі. Бала кезінде ассимимляция басым болса, қартайғаңда, керісіпше диссимиляция басым болады. Бұл заңдылық түрлі ауруларға, сыргқы ортаның қауыртжағдайларының әсеріне байланысты бүзылады.
Адам организміңдегі клеткалардың қүрамында коптеген химиялық заттар бар. Олар органикалық және бейорганикалық болып екі топқа бөлінеді. Органикалық
293
заттарға: белок, май, көмірсу, гормондар мен ферменттер, ал бейорганикалық заттарға: су, түрлі мииерал түздары жатады. Дені саулығы бар ересек, 70 кг салмағы бар, адамның оргапизмінде шамамең 40-45 л су, 15-17 кг белок, 7-10 кг май, 2,5-3 кг түздар, 0,5-0,8 кг комірсу болады. Бірақ дененің химиялық қүрамы біркелкі түрақты болмайды. Организмдегі үнемі болып жататын синтездеу мен ыдырау қажетті заттармеп үдайы дүрыс жәпе жеткілікті піамада қамтамасыздандыруды талап етеді. Организмгс қажетті “қүрылыс материалдары” денеге тамақтану арқылы жеткізіледі. Әр адам өмір бойы өзінің салмағынан анағұрлым артық белоктар, майлар, көмірсу, тұздар мен суды қабылдайды. Мысалы, 65-70 жас омір сүрген кісі піамамен 50 т су ішетін көрінеді, ал жейтін белогы 2,5 т, майлары 2 т, көмірсулері 10 т, 200-300 кг ас түзын жейді екен. Бүл зат алмасуының организмде күшті екенін корсетеді. Егер денеде зат алмасуы болмаса, адам организмінде қанша заттар жиналып қалар еді!
2. Белоктыи алмасуы
Белоктың маңызы және қажетгі молшері. Азықтың ен қүнды бөлігі белок өйткені белокпен ғана тамақтанса, адам біраз уақыт емір сүре алады, ал белоксыз омір сүру мүмкін емес. Белок ыдырағаңда май мен көмірсу түзіледі. Егер белокты (айталық, сүттің белогын) тікелей қанға жіберсе, адам уланады. Кейбір адамдарға сиыр сүті, жүмыртқа жақпайды, себебі бұл тамақтардағы белок іпіск-қарыи арқылы ыдырамай, сол күйінде қанға отеді.
Белокгың құрамында азот, күкірт, амин қышқылдары бар, ал май мен көмірсуыңда олар жоқ.
Адамның тіршілігіне қажетті белок молшерін б е -локтік минимум дейді. Ол жасқа байланысты озгереді (17-кесте).
Қарапайым белоктың құрамында 4 зат қана бар: оттегі, сутегі, комірсу жөне азот, ал күрделі белоктарда (мысалы мидың белогында) бұлардан басқа күкірт, фосфор, темір
294
т. б. бар. Белоктар мономерлі а м и н қышк,ылда-р ы н а н тұрады, Белок молекуласында 100 ден 30000-ға дейін мономерлер болалы, Олардың молекулалық массасы 17000-нан 500000-ға дейін. Не бары 20-дан астам амин қьііпкылдары бар. Солардан інсксіз көп белоктар тузіледі, ор кісініц белоктары озіне ғапа тәп етіп бейімделгеп.
17-кесте
Белоктын қажет мөлшері
Баланыц жасы Белоктың тәуліктік мелшері, г/кг
2-3 айдан
1 жасқа дейін 4,0-5,0
2-3 жас 3,5-4,0
12-15 2,5-3,5
15-17 2,0-3,0
17-21 1,5-2,0
21-50 1,0 -1,3
Оргацизмдегі белоктар түрлі қызмет атқарады. Ферментгердін негізі болып зат алмасуындағы химиялық реакциялардын. қарқынын езгертеді, иғни биология-л ы к, катализатор қызметін агқарады. Кейбір белоктар транспорттық қызметатқарып, заттарды тасымалдауға қатысады. Бұдан бүрын айтып кеткен эритроцитгердін құрамындағы гемоглобин оттегі мен комір қыпікыя газын тасиды. Денедегі барлык қозгалыс арнаиы белоктар актиннің жоне миозиннің қатысуымен орындалады, ягни белок еттің ж и ы р ы л у қызметіне де қатысады. Денедегі клеткалардын қүрамының негізгісІ болып, белоктар - құрылыс материалы қызметін атқарады, Сонымен, біздің оміріміздің барлық салаларына белок қатысады.
Тамақтың құрамындағы күрделі белоктар ас қорыту сөддерінің әсерінен қарапайым түрлері пептмдтерге жоне амин қышқылдарына айналады. Мүны біз ас қорыту
295
жүйесінің қызметін жазғанда қарастырғанбыз. Ал сол қарапайым заттар қанмен күллі клеткаларға тасылып, олардан әр клетканың өзіне бейімделген белоктар ендіріледі.
Амин қышкылдарының 10% организмнін өзінде өндірілмейді, сондықтан оларды таптырмайтын қышқылдар дейді. Бұларға аргинин, трмптофан, лейцин, изолейцин, валин, треоиин, лизин, метионин мен фенилаланин жатады. Өсіп, дамып жатқан бала организміне бұларға қоса 10-қышқыл — гистидин аса қажет. Осы аталған ауыстырылмайтын амин қышқылдары жейтін астың құрамында жегкіліксіз болғаида адам денесінде, әсіресе балалар мен жас оспірімдердің организмінде айтарлықтай өзгерістер пайда болады. Денеде белоктың қоры онша коп емес, сондықтан ашығу баланың өсуін мүлде тоқтатады, кейде үзаққа созыдған жағдайда ақыл кемшілігі пайда болуьі мүмкін, баланың жұқпалы ауруларға қарсы тұру кабілеті нашарлайды. Мысалы, ауыстырылмайтын амин қышқалдарының көпшілігі қүрамында болмайтын өсімдік тағамдарымен ғана қоректенетін елдерде “квашиоркор” деген сырқат көп кездеседі.
Адам организміне тэулігше қанша белок қажет болады? Ауыр жүмыспен шұғылданбайтын адам үшін орта шамамен тәулігіне адамның өрбір кг салмағына 1.1 -1,3 г белок қажет (17-кесге).
Ересек адам ауыр жұмыс істегенде, оның бұлшык еттерінде белок жиналады, ал қалыпты жағдайда белок жиналмайды, артық молшері майға айналады немесе азот түрінде денеден шығарылады.
Өсімдік белокгарымен салыстырғанда, жұмыртқадан басқа, жануарлар белогы сіңімділеу болады. Пісірген тамактың белогының сіңімділігі артэды. Әр үлпаньщ белок қажетгілігі өртүрлі. Мысалы, мидың ақ заттарына белоктан гөрі май кобірек қажет, ал мидың сұр затына, бұлшьгқ еттерге, керісінше, белок кобірек қажет болады. Адамның есуі мен дамуына белрктың молшері ғана емес, сапасы толық болуы керек.
296
Белок алмасуыныц жас ерекшелігі. Өмірге жаңа келген нәресте тек қана ана сүтімен қоректенеді. Сүт табиғаттың нөресте үшін арнап жасаған дайын тағамы. Нөресте тоулітіне 600 мл сүтгі анасының емшегінен сорып алады. 3-6 айлығында оған 700-800 мл сүт керек. Ана сүтінің қүрамында белок, май, қант, минерал заттары, витаминдер т. б. бала тірлігіне қажетгі заттардың бәрі бар және олар сапалы болады (18-кссте). Әсіресе биологиялық оте құнды - альбумин, гамма-глобулин, т, б. - белоктың түрлері, ферменттер, гормондар, иммунды деңешіктер жеткілікті мелшерде болғаны баланың дүрыс осуіне өте қажет. 17-ші кестеде көрсетілгендей, 1 жасқа дейінгі балалардың дұрыс өсуіне дене салмағының өрбір кг-ы 5 грамға дейін белок қажет екен. Осы белокты бала ана сүтінен ғана ала алады. Ана сүтінің құрамы сиыр сүтінен басқаша. Қүрамындағы заттардың қасиеті жағынан ана сүтіне бие сүті ғана жақын. Сиыр сүтінде казеин көбірек те альбумин мен глобулин азырақ, ал ана сүті мен бие сүтінде олар керісінше. Сиыр сүтінің майының қүрамында қаныққан май қышқылдары көп, ал ана сүті мен бие сүтінде қанықпаған май қышқылдары кобірек. Адамның сүтіндегі белокгың жалпы мөлшері онша көп емес (18-кесте)
18-ші кесте
Ана сүтініц қүрамының басқа сүтген айырмашылығы
Қцамшдшпл затгар, % Қтргая. зитгарыадяги
Стті белои мій ктоз заты % фосфор % ідтун % кілнй %
Анииин 2,1 2.5 6,8 9,7 14,9 7,2 8,7 26,7
Биенің 2,0 2,0 6,7 9,8 21,0 13.6 5.0 20,7
Сиьфдык 3.3 3,7 4,5 12,5 17,1 14,5 7,2 21,4
Ешгійін 43 4,3 4,2 12,8 17,7 15,6 5,8 13,5
Түйенің зз 4,5 4,9 - - - - -
Қойдың 6,7 4,1 17,6 22,6 16,5 8Д 10,4
1-3 жасар баланъщ жейтін тамағының белоктың 75 % жаңуар текті, ал 25 % өсімдік текті болуы қажет. 5 жасар балалар үшін бүлар тең мөлшерде қажет болса, жас өспірімдер үшін өсімдік белогының молшерін көбейте түсу қажет.
297
3. Май меи көмірсуыныц алмасуы
Майдыц организвдегі маңызы және қажет мөлшері. Май мен комірсудьщ қүрамдары белоктан гөрі қарапайым, бұлар химиялық үш заттан түзіледі: көмірсутегі, оттегі және сугсгі. Бүд екеуінің қүрылысының бірдей болуы организмге бірі жсткіліксіз болғанда оның орынына екіншісін ііайдалануға мүмкіндік береді. Қажет болғанда майдан көмірсу, ал көмірсуден май оңай түзіледі. Орта есеппен алғаіща денедегі майдың мөлшері 10-20 %, ал көмірсудың молшері 1% піамасында. Майдың көбі май үлпасындағы организмнің қ у а т қ о р ы. Аздаған мөлшері жаңа клетканың мембранасының күрылысына жоне соларды ауыстыруға пайдаланылады. Дененің кейбір клеткалары ез қүрамында майды ете көп мелгперде жинайды да, организмнің жылу жәпе механикалық изоляторы ретінде пайдаланылады, яғпи ол қ о р ғ а н у қызметін атқарады. Май қорының мөлшері адамның тамақтану ерекшелігіне, тамақтың молшеріне, жынысына, дене құрылысының (конституциясының) ерекшелігіне байланысты. 1 г май денеде тотыққанда 39 кДж, ал 1 г көмірсу мен белоктар тотыққанда 17 қДж шамасында қуат болінеді. Сондықтан май денедегі қуат қоры ретінде жиналады. Майдың біраз болігі тері астындағы шелде доиекер үлпасында, қүрсақ қуысынын мүшелерін қорғап жауып тұратын шарпы май үлпасында қор ретінде жиналады. Әйелдерде май иығына, денесіпің төменгі жағына (бөксесіне жоне санына) да жиналады.
Майдың тотьпуы нотижесінде бетаоксимай қышқылы, ацетон, кетоң сияқты улы заттар пайда болып, денеден зәрмен бірге шығарылады. Ал фосфатидтер, стериндер іспетті тіршілікке қажетті заттары организмде пайдаланылады. Мысалы, жыныс безі гормондарының, Д витаминінің т. б. түзілуіне стериндер қажет.
Ас қорыту тақырыбында май ас қорыту мүшелерінде қорытылып, ыдырағанда гпицерин.мен май кышқылдарына айналатыны айтылған. Ал ол содан соң лимфа арқылы май ұлпасы мен клеткаларыиа жиналады. Дені сау ересек
298
адамның тамағында 30 %-дай май болуы тиіс. Олай болса, адам күніне 80-100 г май жейді. Тамақтың құрамында жануар майы да, өсімдік майы да болуы тиіс. Олардың ара қатынасы шамамен 2:1 қатынасындай болуы керек. Өсімдік майының линоль, линолен, арахилон іспстті кейбір маЙ қьшіқылдарының түрлері организмде өндірілмейді. Булардың жейтін тамақта жеткіліксіз болуы зат алмасуын бүзады жөне жүрек-қан тамырлар жүйесінде атеросклерозды дамытады (19-кесте).
19-кесте
Май мен комірсуының тоуліктік қажет молшері, г/күиіяе
Адямкыңжасы Май Клмірсу
барлыгы Оныңішінде осімдік майы
6 ай — 1 жас 25 - 113
1 —1,5 жас 48 - 160
1,5-2 53 5 192
3-4 63 8 233
5-6 72 11 252
7-10 80 15 324
11-13 96 18 382
(жшттер) 14-17 106 20 422
(қыздар) 93 20 367
Комірсуының организмдегі маңызы мен кажет мөлшері. Комірсулары адам организмінде глюкоза, фруктоза, галактоза, лактоза т. б. іспетті моносахаридтерге дейін ыдырайды. Глюкозаиың мелшері адам қанында шамамен тұрақты 0,1 %. Глюкозаның қандағы молшері 0,11-0,12 %-та дейін көбейгенде ол қаннан бауырға және бүлтық еттерге тасылады да, онда жануар крахмалы деп аталатын зат -гликогснге айналады. Егер 0,12 %-дан асып кетсе, артық қантгы денедсн шығаруға бүйрек кіріседі. Мүны г л ю к о з у р и я деп атайды. Бүл ауру ұйқы
299
безінің Лангерганс аралшаларының ішкі секрецийлық кызметі бұзылып инсулин тормоны жетіспегенде байқялады.
Көмірсуынын көбі денеде сол организмге төн бейімделІп қайтадан өндіріледі. Олар клетканың цитоплазмасы мен ядросының құрамына кіреді. Комірсуы нуклеин қышқылдарының күрделі тізбектерінің қүрамының негізгі боліктерінің бірі саналады.
Май меи көмірсуынын элмасуының жас ерекшеліктері. Балалардың майға мұқтаждылығы ересек адамдардан кобірек болады. Жарты жастағы нэрестелерге кажетті қуаттың 50 % майдың алмасуынаң алынады. Бұл кезде дененің массасының әрбір килограмына 6-7 т, 2-4жаста — 3,5 г, мектепке барар алдында 2,5 г май қажет.
6 айдан 4 жасқа дейінгі балаларға кджетгі қуатіъс 30-40 %, ал одан үлкенірек балаларға - 25-30 % майдан алынады.
Май қышқыддары баланың жұйке жүйесінің дамуына аса қажет, әсіресе нөрестелердің жүйке жүйесінің қалыптасуында, дамуында май қышқылдары маңызды орьш алады, сондықтан баланы емізетін аналардың азығында май жеткілікгі болуы тиіс.
Өсу барысында бадалардың көмірсу қажетгілігі жоғары, себебі ыдырау қарқыны бұл кезде үздіксіз жоғары деңгейде болады. Және жас өспірімдерде көмірсу белок пен майдан өте аз мелшерде түзіледі, сондықтан оның қоры көп болмағандықтан жылдам жұмсалады. Ал, жалпы алғанда, бала денесінде кемірсу тиімді турде сіңеді. Дене массасының 1 кг-ына шаққанда көмірсуынын молшері емшектегі нәрестеде 10-12 г, 1-3 жаста - 12-13 г, 4-7 жаста - 13-14 г, 8-13 жастағы балаларда - 10-11 г болады. Ересек адамдарда оиың мөлшері 3 г/кг-нан аспауы керек.
4. Түздар мен судың алмасуы
Түздардың организмдегі манызы мен молшері, жас ерекніеліктері. Тұздар адам тамағына кажетті. Бірақ олар қуат көзіне жатпайды, клеткалар мен организмнің сұйық
300
арақатынаста қаңқа дұрыс өсіп, жетіледі. Кальций мен фосфордың ара қатынасы сүттің қүрамында өте жақсы тенестірілген, сонлықтан балалардың тамақ мәзіріне сүтті міндетті түрде енгізу қажет.
Организмге қажетті тұ.здар көбінесс жеткілікті молшерде тамақтың қүрамында болады.
20-кесте
Балалар органнзміііе қажетті кейбір элемеіггтердіц молшері, (күніне, мг)
Баланың жасы кальций фосфор МЯГНИЙ
1 жасқа дейін юоо 1500 -
1-3 1000 1500 140
4-6 1000 1500 220
7-10 1200 2000 360
11-13 1500 2500 400
14-17 1400 2000 530
Ересек 4500 2000 -
Мүшелер меп үлпалар түздарды тапдамалы түрде жипайды. Айталық, йод қалканша безіпде, кальций — сүйекте, хром, марганец, бром — гипофизде, мыс — бауырда, цинк — жыныс бездерінде коп болады.
Минерал затгарының азықтың құрамындагы мөлшері сол азық өңдірілгеп жердің топырағының құрамыпа жөне судағы молшеріне байланысты болады.
Нәрестенің деие массасыныи 2,55 %, ал ересек адамньпі 5 % гұздар.
Денедегі судың маңызы, жясқа байланысты мөлшері. Организмнің тірлігі үшін аса маңызды заттардың бірі -су. Ол оргакизмнің ішкі ортасын құрады. Ересек адамның дсне салмағыньщ әрбір килограмм массасына 0,4 л су қажет. Ал нәрестелерде бұл мөлшер 5 есе артық. Егер баланың денесінде су жетіспесе, оның өсуі тежеледі. Жалпы ер адамның денесіпің 61 %, әйел адамның 50 % судан тұрады.
302
Физиологиялық түрғыдан судың екі түрін айыру керек: ішкі және сыртқы. Сыртқы суға адамның ішетін шайы, сұйық тағамдарының құрамындағы, түрлі сусындар жатады. Әрбір тағамньгң құрамында белгілі бір мөлшерде су болады. Ішкі суға дененің ұлпаларының күрамындағы су жатады. Мысалы, денедеғі 100 г май толық тотықканда 107 мл су шығады. Ішкі су организмнің тірлігін сақтауға жеткіліксіз, сондыктаи ересек адам тоулігіне 2,0-2,5 л сыртқы суды, яғни сұйық тамақтың, сусынның құрамындағы суды кабылдауы тиіс.
Адам су ішпесе шөлдеп, тіршілігі төмендейді, қаны қойылып, таңдайы кебеді. Адам толық ашығып, бірақ су ішсе 55-60 кун өмір сүреді, ал су ішпесе, 8-10 күн ғана өмір сүре алады. Су келесі қызметтерді атқарады: фермснттердің қоректік заттарды ыдыратуына қатысады, тағы да қан мен лимфаға қоректік заттардың сіңуіне, газ алмасуы, зат алмасу қалдықтарын тазалап, сыртқа шыгаруга, депе жылуының тұрақгылығьгн сақтауға қатысады.
Несеп арқылы тоулігіне 1,2-1,4 л , тер арқылы 0,5-0,8 л, үлкен дәрет арқылы 0,1-0,2 л, дем шыгару аркылы 0,4 л су денеден шығарылады.
Оргапизмдегі су қанда өте көп (92 %), екііппі орында ми (86 %), содан соң бүйрек (83 %), бүлшық еттер мен бауырда 70 %. Майдағы судың мөлшері 30%, ал сүйекте 22 %,
Судың организмдегі рөлі оның түріне байланысты. Сүиық ұлпалар мен клетка ішіндегі су жақсы еріткіш. Ал адам омірі қосындыларцың қүрамындағы сусыз мүмкін емес. Белоктардың, майлардың, көмірсулардың құрамында су болады. Олар тотыққан кезде су боліпІп шығады. 100 г белок тотыққанда 41 мл, май тотыкқанда 107 мл, крахмал тотыққанда 55 мл су бөлінеді.
Сыртқы ауаның температурасы жоғары болғаггда терлің шыгуы артады. Ыстық цехтарда жұмыс істсйгін адамдардың тоулігіне 6-8 л суы термеп шығады. Мұңдай сусыздандырылу су ішу арқылы қалпына келтіріледі. Ыстық температуралы жерде жұмыс істегенде 20-30 г ас тұзын қабылдауды қажет етеді, ойткені тер арқылы адам
303
денесіыен көп мөлигерде тұз шығады және ұлпалар сусыздандырылады. Үзақ уақыт жаяу саяхатга жүргенде, ыстық күндері алыс дистанцияға жүгіргенде ас тұзының ерітіндісін ішу қажет болады. Ас тұзы денедегі суды сақтап қалуға қатысады.
Норестенің дене салмағының 75 % - су. Оның ұлпаларының клеткасындағы судың мөлшері - 80 %. Мекгеп жасына дейінгі балаларда осу, даму қарқыны жоғары болғандықтан, денесіндегі судың мөлшері де көп. 1 жасқа дейінгі сәби төулігіне 800 мл, 2-4 жаста - 950 мл, 5-6 жаста - 1200 мл су ішуі керек. ¥л балалар қыздарға қарағанда суды көбірек ішеді, өйткені олардың дене қимылдары кезінде бұлшық етгеріне су кобірек қажет болады. Жалпы, бала организмінде зат алмасу күшті болғандыктан, суды көп қажет етеді.
5. Қуаттың алмасуы мен нетізіі зат алмасуы
Қуаттың алмасуы. Үлпадағы клеткаларда белок, май, комірсу оттегінің қатысуымен тотығып ыдырайды және осы заттар денеге бейімделіп қайтадан ондіріледі. Қоректік затгардың тотығу нотижесінде болініп шығатын қуатгың молшері бірдей емес. Белгілі бір қоректік заттың 1 г тотыкқанда шығаратын куаттын мөлшерін сол заттың калориялық коэффиниенті деп атайды. Бүл мөлшер калориямен (кал), килокалориямен (ккал) немесе джоульмен (Дж), килоджоульмен (қДж) өлшенеді. 1 кдж = 4,187 ккал. 1 г белок = 4,1 ккал (17,17 қЦж), 1 г май = 9,3 ккал (38,39кДж), 1 г. комірсу = 4,1 ккал (17,17 кДж).
Қоректік заттар денедегі ұлпалардың клеткаларында ферменттердің қатысуымен тотығады. Клеткада ядро мен протоплазманыц құрамындағы белок, май, көмірсу ыдырайды. Мұнымеп қатар қажетті заттар клеткада өндіріліп, ыдыраган заттардың орынын басады. Сөйтіп организм мен сыртқы ортаның арасында зат алмасуы ұнемі болып түрады да, клеткалар жаңарып отырады.
304
Организм бүйрек, тері, окпе жөне ас қорыту жолдары арқылы денеде жиналған кажетсіз затгарды ыдырағаи түрде сыргқа шығарады. Қорекгік затгардың ыдырауынан пайда болған сыртқа шығарылған мочевина, фосфор қьгшқылы, көмірқышқыл газы, азот, аммиакт.б заггарды сыртқы ортада осімдікгер пайдаланады да күн сәулесінің қуатьш пайдаланып олардан жасыл жапырақтарда белоктар, май, көмірсутүзіледі. Мысалы, ортанизмде белок түгел тотықпайды, оиың тотығуының нотижесіңде мочевина, креатин, креатинин, аммоний түздары сияқты заттар пайда болады.
Организмдегі тотығатын қоректік заттың түрі тамақтың қүрамьша байланысты.
Денеге сіңген 1 л оттегінің жылулық эквиваденті әртүрлі болады. Оттегініцкалориялық эквиваленті деп 1 л О2 сіңген кезде шығатын жылуды айтады.
Тыныс коэффициенті арқылы отгегінің калориялық эквивалентін тауып, оны белгілі бір мерзім ішінде сіңген оттегінің молшеріне көбейтіп, деңедсн шыққан энергияпың мөлшерін бідуғе болады.
Қуат шытыны екі түрлі одіспен аныкталады: а) денеден шыкқан жылу қуатын тікелей калориметр деген аспаппен олшеу - тікелей калориметрия әдісі; ө) газ алмасуын өлшеу арқылы, яғни жанама кадориметрия одісі.
Тікелей калориметрия өдісі бойынша жылу қуаты калориметрлік арнайы камерадағы температураның өзгеруі арқылы анықталады. Ал жанама калориметрия әдісі бойынша белгілі бір уақытга денеге сіңген оттегінің мөлшерін не денеден шықкан коміркышқьш газдың мөлшерін өлшеп, есептеп шығарады.
ТөулІктегі жұмсалатын қуат молшері адамның жасына, денсаулығына, азьиына ж-әне іс-қимылына байланысты. Жсңіл дене еңбегінде тәулігіне 2000-2300 ккал қуат жұмсалады, ал ауыр жұмыс кезінде бұл молшер істеген жұмысқа сай 2-3 есе артады. Атқарған жүмыстың ауыр-жеңілдігіне, күрделілігіне, денеге түсетін жүктеменің салмағына қарай қуат мөлшері ор деңгсйде езгеріп отырады (2І-кесте). Ми еңбегінде дене еңбегінсн гөрі қуат аз жұмсалады. Мамандығына сай адамдардың қуат жұмсау молшері әркелкі болады.
20-481
305
21-кесте
Түрлі жағдайда жүмсалатын қуаттьгң мөлшері
Жғмыстыпттрі Жумсалатыя қувт, кД ж
Үйқы Огырып орындайтын жеңіл жұмыс Жеңіл дене еңбегі Ауыр дене еңбегі 243-256 419-450 1470-2100 2100-3150
Аиамныц жасына сай тәуліктік қуат жұмсау мөлшері әртүрлі, жас ұлғайған сайын азаяды. Ер балалардыңтәулікгік қуат жұмсау молшері кыздардан жоғары (22-кесте).
Өсуге жұмсалатык қуат мөлшері нсғұрлым бала жас болса, солғұрлым жоғары болады. Мысалы, бұл мөлшер азық қуатының 3 айда - 36 %, 6 айда - 26%, 9 айда - 21 %-ына тең болады.
Өзінің қүрамында қуатты көп жииайтын денедегі тамаша зат ол - АҮФ (немесе АТФ). Бұл аэробты ортада болатын, яғни тотығу арқылы қуатты жинау жолы. АҮФ куатты жинап қана қоймай, сопымен бірге, жақсы ‘'тасымалдайтын” зат саналады. АҮФ клетканың митокондрия деп атала ын органеллаларында түзіледі. Қуаттың шығатын тағы да бір жолы - көмірсуының анаэробты ортада ыдырауы (гликолиз). Бірақ, бул жол -шамалы нөтиже беретін жол.
22-кесте
Дененіц 1 кг массасыпа жүмсалатыи тәуліктік қуаттың мөпшері
Ж а с ы Жүмсалатаын кудітың тауліктік мөлшері, кДж/кг
1-3 ай 462-504
3-6 ай 420-462
6-12 ай 378-420
2-6 жас 294-315
7-11 жас 252-294
11-15 жас 189-281
Ересек адам 147-168
306
Соңғы зертгеулер бойыішіа кейбір үлпаларда (ет, без, ми т. б.) фосфорлы қосылыстарда қуат тек АҮФ түрінде ғана емес, креатинфосфат (КФ) түрінде де жиналады. КФ-та “кордағы” қуат сақталады да, АҮФ өндірілгенде ондағы қуат қайтадан босап, пайдаланылады.
Денедегі қоректік заттардың тотығуынан пайда болған қуаттың 40 %-дайы АҮФ та жаңа химиялық байланыс қажеттігі үшін организмде сақталып қалады да, ал 60 % жылу ретінде букіл денсге тарқайды. Дененің артық жылуы сыртқы ортаға тарайды.
Гликолиз және аэробты тотығуы кезінде, яғни қуатқа бай фосфорлы заттар түзілген кезде сутегінің атомдары және қүрамында азоты бар заттар да босайды. Олар амин қышқыддарының синтезінде лайдаланылады, сондықтан балалардың қуат алмасуы ересек кісілерден анағұрлым жоғары болады.
Негізгі зат алмасуы. Адам толық тыныштықта болғанның өзінде белгілі мөлшерде қуат жұмсайды. Денедегі физиологиялык кызметтерге тынымсыз үнемі қуат жұмсалып жатады. Қалыпты жағдайда эдам организміндегі ең төменгі деңгейлі зат алмасуы мен қуаттың жұмсалуын негізгі заталмасуы дейді. Негізгі зат алмасуы кезіндегі қуат тыныштық жағдаидағы тіршілікті сақтайтын жүрек-қан тамырлар, бүйрек, бауыр сияқты мушелердің үздіксіз қызметі үшін, клеткалардаты зат алмасуын қамтамасыз етуі үшін жүмсалады.
Негізгі зат алмасу деңгейін сыртқы ортаның температурасы 18-20 °С, адамның бұлшык еттерінің тыныштығында, яғни тамақ ішкеннен кейін 12 сататтан соң, аш қарында, ешбір қимылсыз жатқан кезде анықтайды. Әр адамның негізгі зат алмасу мөишері өзіне төн тұрақты болады. Бұл адамның салмағына, бойына, жасына, жынысына, деңсаулығына байланысты. Мысалы, орта бойлы (170 см), 25-40 жастағы кісі 1 сағатта салмағының орбір килограмына 1 ккал немесе кДжоуль қуат жүмсайды. Салмағы 70 кг ер адам тоулігіне 1700 ккал немесе 7117 кДж жылу қуатын бөліп шығарады.
Ересек адамдарға қарағанда балалардың негізгі зат алмасуы өлдеқайда жоғары, өйелдерде ерлерге қарағанда
307
10 % төмен боляды. Қыз балалардың негізгі зат алмасуы ер балалардан анағұрлым төмен. Бұл айырмашылық 6 айдан басталады да өмір бойы сақталады.
Негізгі зат алмасуының молшері 1 кг салмакқа шаққанда жаңа туған нәрестелерде онша көп емес 38-42 ккал, туганнзн кейін ол көбейе бастайды: 2-4 аптада 44-46 ккал, 5-8 аптада 49 ккал, 8-12 аптада 54 ккал, 1-1,5 жаста 55-60 ккал больгп ең жоғарғы деңгейіне жетедІ. Ересек адамда 23 ккал.
Алғашқы жылдағы қуат алмасуыныңжоғары болуы бұл кездегі баланык өсу каркынының өте жоғары болуына байланысты дсген болжамдар бар.
Балалардың негізгі зат алмасуының мөлшері жыл маусымына байланысты да өзгереді. Көктем мен жазда негізгі зат аламасуы кұз бен кысқы мерзіммен салыстырғандэ жоғары болады.
Тағы да айта кететін жағдай: биік тау тұрғындарьшың негізгі зат алмасу денгейі жазықта өмір сүретін балалардан 22-28 % төмен. Бұл биік тау жағдайына бейімделіп, биологиялық тұрғыдан қуат қорларын организмнің унемді жұмсауының дәлелі.
Дене температурасын реттеу. Зат алмасуының нәтижесінде денеде жылу пайда болады. Жылудың пайда болуымен қатар сыртқы ортаға оны шығару жұмысы да, жасалады. Зат алмасуының қарқыны жылу пайда болу мен жылу шығару қызметтерін қамтамасыз етіп, дене температурасын бір қалыпта сақтайды. Дене температурасының тұрақтылығы клеткалардағы және ұлпалардағы ферметтердің қатысуымен орындалатын организм қызметтерінің дұрыс болуын қамтамасыз етеді. Дене температурасының тұрақтылығы жылу пайда болуымен қатар жылу шығару қызметгерінің бейімді тепе-теңдігіне бзйланысты. Ондай тепе-тендік организмнің температураны реттеуші тетгктері арқылы іске асады. МұндаЙ тетікгі химиялык жөне физикалық ретгеу жолдары деп бөледі. 1. Химиялық регтеу жолы ұлпалық және клеткалық зат алмасуын күшейту немесе төмеңдету арқылы жылудың паида болуын көбейтіп, не нашарлатып реттеиді.
308
Денедегі коптеген ұлпалар мен мүшелер жылу пайда болу көзі саналады, бірак олардын үлесі әртүрлі, Бүліпық еттерде жылу көп жиылады: сыртқы ортаның температурасы төмендегенде мұндағы жылудың пайда болуы артады да, шығаруы азаяды және, керісінше, сыртқы ортаның температурасы жоғары болғанда жылу шығару күшейіп, пайда болуы төмендейді. Мүндай реттелу адам жүмыс істемей, қо ғалмай тыныіп отырған жағдайда да байқалады. 2. Физикалық температураны реттеу жолы жылу шығару арқылы орындалады: а) жылу сейілдіру адам денесінен инфрақызыл сәулелерді шашу арқылы жылудьщ 60-65% сыртка шығарады; о) жылуды өткізу, яғни конвекцші жақын орналасқан мүшелерге жылуды өткізу, ятки мүшелерді жылыту үіпін 15 — 20 %-ы азаяды; б) суды булаңдыру, яғни терлеу мен дем шығару арқылы 19 — 22 % жылу сыртқа ніығады,
Дене температурасының түрақтылығын сақтау организмнің өзіндік реттелу жолымен іске асады, Тұрақты температураны сақтауға қатысатын мүшелер мен мүшелер жұйелері оны ретгейтін физиологиялық жүйені құрады. Бұған жылу мен суықты қабылдайтын терідегі жөне мүшелердегі терморецепторлар, гипоталамуста орналасқан температураны реттеу орталығы жолақты дене мен торлы құрылым жөне кеибір гормондар (қалқанша безінің тироксин гормоны, бүйрек үсті бездерінің адреналині) жатады.
6. Витамиидер
Витаминдер туралы жалпы түсініктеме. (лат. вита - өмір + аминдер - құрамында азоты бар химиялық заттар). Витаминдер - аз мөлшерде кездесетін органикалық заттар. Олар тіршілікке оте қажетті. Қазіргі кезде клеткадағы жоне организвдегі зат алмасуының түрлі жақтарына өсер ететін 30 иіақты витаминдер бар. Бұл өсер витаминдер ферментердің қүрамына кіретіңдігі белгілі. Егер организаде витаминдер жеткіліксіз болса, онда ферменттер түзілуін
309
тоқтатады, яғни зат алмасу процесі бүлінеді. Егер тамақта витаминдердің біреуі немесе бірнешеуі жеткілік з болса немесе мүлде болмаса, тіршілікке қауіп төнеді, заталмасуы бүзылады т. б. күрделі өзгерістер туады. ВитаминдердІ латын әрпімен А, В, С, Д, Е, К, Р, РР деп белгілейді жөне химиялық қурамдарына сай атайды (Мысалы, аскорбин қышқылы немесе С витамині). Барлық витаминдердІ екі топқа боледі: майда еритіндер және суда еритіндер. Майда еритіидер тобына А, Д, Е витаммндері, ал суда еритіңдер тобына басқа қалған витаминдер (В1П, С, Р т. б.) жатады. Витаминдердің біразы гормондардың, ферменттердің т. б. биологиялық белсенді заттардың құрамына кіреді. Ал біразы (Е, С, Р витаминдері) клетка мембранасының қүрамына кіріп қорғаныс, яғни антиоксиданттық қызмет атқарады.
Көптеген витаминдер адам дснесінде ендірілмейді. Олар ішкен, жеген тамақтың қурамында провитамин (витамин алды) түрінде болады. Провитаминдер витаминдердің белсенді түрі емес, бүлар адам организміиде тана белсенді түрге ауысады. Кейбір витамиңдер организмде химиялық жолмеп түзіледі. Инозит пангам қышқылы, убихинон, холин т.б. витамин тәрізді органикалық қосындылар да витаминдердін ролін аткарады.
¥зақ мерзім бойы жеген тамақтың қүрамында витаминдер мүлде болмаса, онда авитаминоз, ал жеткіліксіз болса гиповитаминоз, мөлшерден артық болса гипервитаминоз деп аталатын сырқатгар пайда болады. Гипервитаминоз көбінесе майда еритін витаминдердің денеде көп болуына байланысты туады. Витаминдердің молшеріне байланысты сырқаттар көяке созылса, адам өліп те кетуі мүмкін. Ал жетіспеген витаминдерді тағамдарға қосып немесе жеке өзін қабылдаган жағдайда адам ауруынан сауығады.
Өсіп келе жатқан бала организміпе витаминдер оте қажет, сондықтан баланың жасына лайық витаминдердің мөлшері шііп-жейтін тамақтың қүрамында болуы тиіс. Қазіргі кезде баланың жасына лайық витаминдердің қажепі мөлшері толық анықталған (23-кесте).
310
А нитамині (аксерофтоя) майда ериді, қыздырғанда ыдырамайды, тек оттегі мен күинің күлгін сәулесінің әсерінен ыдырайды. Сырт көрінісі сары май түсті зат. Сәбіздіңқүрамында карот и н туріндеболады. Каротин 2 молекулаға бөлінгенде А^ витамині болады. Балықтың майында, етінде А^ витамині түрінде кездеседі. А, және А^ - А Битаминінің түрлері.
А витамині жетіспесе, онда баланың өсуі тежеледі жөне козінің откірлігі нашарлайды халық арасындя “соқыр тауық” деп аталатын, яғни іңірде кормеушілік паида болады. Оған қоса куықтың жатырдың ішектің, окпенің кілегей қабығы бүзылады. Балалардын жұқпалы ауруларға төзімділігі төмендейді. Бұлар қүрамында А витамипдері бар балық майын, жүмыртқаны, сәбізді жесе біртіндеп жойылады.
23-кеапе
Витаминдердің кажетті молшері
л т к м и п д * р , жг
БдлшыВ жася А.МЕ* В, В1 В. р с Л. МЕ
0-1 1650(0,5 мг) 0,5 1,0 0,5 5 30 500
1-3 3300 (І,0) 1>0 1,5 1,0 10 40 500
3-7 3300 (1.0) 14 2,5 1,5 10 50 500
1-11 5000 (1,5) 1,5 4,0 1,5 15 60 500
П-14 5000 (1.5) 2,0 3,0 2,0 20 70 500
Ерссск ядам 5000 (1,5) 2,0 - 2,0 15 50 500
МЕ 1 — дүниежүзілік бірлік олшем
вятамиііі (тиамин). Ас қорыту, жүрек, жүйке жүйесінің қызметіне өте қажет. Ол белок, май, көмірсу алмасуына қатысатын ферментгердің құрамына кіреді, өсу мен даму, жүрек, қан тамырларының т. б. ішкі мүшелердің кызметінің нервтік реттелуіне қатысады. Бұл витамин ішкен тамақта болмаса, не жеткіліксіз болса адам “бери-бери” (аяғын сүйретіп басу) немесе полинефрит деген сырқатқа ұшырайды. Ең алғаш Индокитайда, Филиппин аралдарында жоне Жапонияда осындай науқастар байқалған. Бұл күрішті қабығынан тазартып тағамға пайдаланғанның нәтижесі екені анықталған. Кейін күрішті қабығымен пісірген тағамды жегенде оның болмайтыны
31!
белгілі болды. В, витамиііі бидайдың қабығында, бурыштарда, бауыр, бүйрек, жүрек етінде коп болады.
Тиамин денеде ондірілмейді жөне қорға жиналып, сақталмайды. Тағаммен келген тиаминнің артық мөлшерінің біразы сыртқа шығарылады, ал біразы тиаминаза ферментінің осерінен ыдырап пирамин, пирамидин жөне тиазол деп аталатын заттарға айналады.
Ішек қабырғасынан тиамин қанға өтіп, үлпаларда фосфоферилаза ферменпнің көмегімен фосфорландыру жолымен өзгеріп, декарбоксилаза коферментіне аиналып, катализаторлық қызмет атқарады.
В2 витамині (рибофлавин) - сары түсті крисгал зат. Суда жақсы ериді. Күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен оңай тез ыдырайды да, люмифлавин жөне люмихромға айнялып, витаминдік қасиеттерінен айрылады.
Ас пісіргенде оның ішіндегі рибофлавин бұзылмайды.
Рибофлавин авитаминозы кезінде адамның көзі ауырып катаракта, анемия, яғни қан аздылық, өкпе сырқаты жоне олсіздік пайда болады.
Рибофлавин жануарлар текті тамақта коп болады. Әсіресе бауьгр, бүйрек, ми және бұлшық еттерде көбірек. Онъщ адамға қажетті тәулік мөлшері 2-3 мг.
В^ (пиридоксип) витамині табиғатга пиридоксаль жоне пиридоксамин тұрінде болады. Олар тотықтырғыш ферменттердің кұрамыңда болады жөне зат алмасуына қатысады.
Пиридоксин жануар текті және өсімдік текті азықтың құрамында жиі кездеседі: бауырда, бұлшык етте, балықта, бидайда, картопта, капустада, куріште, сөбізде жөне ашытқыда мол болады.
Бұл витаминнің қажетті молшері төулігіне 1,5 мг.
В]2 витамині (цианкобаламин). Бұл витаминді антианемиялық витамин деп те атайды, себебі оның организмде жетіспеуінен анемия яғни қан аздылық пайда болады.
Бұл витаминді тағаммен бірге өдетгегідей қабылдағанда оның витаминдік қасиеті азаяды, ейткені ішек-қарындағы микроорганизмдер оны боиына сіңіріп, адамға пайдасы
312
болмайды, сондықтан оны таза қарын :олімен бірге ііикізу керек, сонда қарын сөліндегі апоеритеинмен қосылып. оны микробтардан сақтайды да қанға өтіп, қан өндіру мүшелеріне барып, өз қызметіп атқарады. Адамның бүл витаминге тәулікгік қажеттілігі 10-20 мкг. Мелшері аз болғанымен, оның тіршіліктегі маңызы зор.
С витамипін (аскорбин қышқылын) антицингалық фактор деп те атайды Бұл организмде жетіспесе, қүрқүлақ (цинга) ауруы паида болады және қан тамырларының, әсіресе капилляр тамырларының серпімділігі томендейді. Сондықтан құрқүлақпен ауырған кісі қансырайды, алдымен қызыл иектері қанағыіп болады. Мүның нәтижесінде тіс босап, түсіп қалады және терінің қан тамырларының серпімділігі бұзылып, бетінде қоңыр дақтар паида болады. Ең қиыны сүйек үлпасының белок коллагені бүзылып, сүйек сынғыш болады. С гиповитаминоз қыста, көкгемде азық-түліктің қүнарлығы азайғанда паида болуы мүмкін, соңдықтан оның алдын алу үшін жылдың бүл мезгілінде қосымша аскорбин қыіпқылын ішу кажет.
Аскорбин қышқылы тирозип және фенилаланин сияқты амин қышқылдарының қүрамында болып, белоктың алмасуына қатысады. Жағымсыз жағдайда ол организмнің төзімділігін арттырады, әсіресе сыртқы ор га жағдайының озгеруіпе бейімделу қабілетін арттырады. С витаминінің бұл қасиеті балапың бір мектептен екінші мектепке, не сыныптан сыныпқа ауысқанда тұрақты бейімделуіне көмегі көп болады.
С витамині көконістер мен жемістерде коп болады, өсіресе капустада, картопта, пиязда, бүрышта, жеміс-жидекге жеткілікті мөлшерде болады.
С витаминіне тоулік кажетгілігі 50 мг шамасында. Бұл мөлшер көктем айларында көбірек ботуы тиіс.
Д витамиііі (кадьциферол) организмде жетіспеуінен мешел немесе рахит (грек. рахис - омыртқа) ауруы пайда болады. Ол Англияда жиі тараған ауру, сондықтан оны ағылшын ауруы деп те атайды. Күн соулесі аз болатын аимақта, қыс кезінде туған балаларда мешел жиі байқалады.
313
Мешелмен ауырған балада кадышдің және фосфордын алмасуы бұзылады, сондықтан олардың сүйектері дурыс есіп жетілмейді. Сүйектері жұмсарып, борпылдақ болады, дене салмағының ауырлығынан аяқ сүйектері қисаады, бас сүйегі мөлшерден тыс үлкен болып, тістері кешігіп өссді.
Д витаминінің жетіспеуінен әйелдің, кей кезде ер адамиың да жыкыстық қабілеттері бұзылуы мүмкін.
Дені сау дүрыс өскен балалардың қанында фосфор 5 мг% болады, ад мешелмен ауырғанда 2-3 мг%-ға дейін азаады. Дорігерлер қанның фосфор көрсеткіші бойынша мешелдің пайда бола бастағанын анықтай алады. Науқастың алдын алу үщін Д витаминін немссе осы витаминге бай сары май, жүмыртканын сары уызы және бауырды күпделікті тағам мөзіріне енгізіп керек және баланы далаға кун сәулесі түсетін жерде көп жүргізу керек. Өйткені Д витамині күннің улыракүлгін сөулесінің әсерінен провитамиіінен теріде ондіріледі. Күннің үльтракүлгін сәулесі терезенің шынысынан өтяейді, бірак киімнен өтеді. сондықтан кыста суық болса да баланы қалың киіндіріп далаға шығару қажет.
Бұл витаминнің тоуліктік қажетгі мөлшері 25 мкг,
Е витамині (токоферол). Токоферолдың а, р. ү түрлері бар, бірақ а-токоферол ғана белсенді. Бүл витаммн өте түрақты, қайнатқавда ыдырамайды, 170 ВС температурада бүзылмайды.
Токоферол жыныс мүшелерінін өсіп, дамуы үшіи кажет. Ер азаматтарда оның молшері азайғанда сітерматогенез, яғни ерлердің үрық клеткасының ондірілуі тежеледі, сперматозоидтардын жіпшелері жоғалып, қозғалу қабілеті жойылады. Жыныс гормондары өнбейді, ересек ер адамдардың сыртқы жыныс белгілері (сақал, мұрт) пайда болмайды. Егер ойелде Е авитаминоз болса, ол бала көтеру қабілетінен айрылады. Ондай ойелде үрықтану болғанымен, ұрыктың өсу карқь ны томендеиді де тіршілігін жоғалтып. түсік түседі. Жүкгі әйелдің Е авитаминозы паида болса, дүрыс бада табуы мүмкін, бірақ сүті болмайды жэне аналық мейірімі дамымайды.
Е авитаминозы болған кісілердің жолақ еттерінде гликоген аз жиналады, натрий түзы кобейеді, ал кадий, 314
магііий, фосфор түздары азаяды. Ондағы мнозиіі мөлшерінің пішіні өзгсріп, кішірсйеді, ст дистрофшісы бэйқадады.
Е віітамшішің антиоксидЕпптық қасиегі бар, ол қлеткэ мембрянясыныңберіктігін қамтамасыз етеді. Токоферол А витачнЕіімсЕі, кяротинмен яракатынястл болъіп олардыц қъ[[і[қыддардЕ.Ең оссріне іоцмдънгін арттырадъі.
Токоферол жшіуар жоііс ск тмд к текіі дзықтарда болады. Ол етге, жүмыртқада. сүттс, сары майда, кнкеЕіісте, шшда, мақта маііында коп боладъі.
Е вггтамині денеде қор болытт жиыадады. Ол піппфнздс, цііацентада (бдда жолдасында), бауырда, бүлпіык, сттс кобіреқ жиналяды, соңдыктлн оның қоры жыл мерзімінс баіілшіысы жоқ. Е яівіітвминозы сирск кеадеседі.
Тоуліктік қажет молшері 1-1,5 МГ
К внтямииііті. филлохнпоп (Кк) жоне фарнохинон (Кг) дсгсн екі түрі бар. Екеуі де қатгныц үюьшн қатыъады. Бүл Віітамиң денеде аз болғанда протромбннніц оііДІрілуі тежсЛСді, қанның үю қабілеті мен белОКТЫЦ Тузілуі ііЗшарлайлы, адам қаисырайды. Бүл витамин табиғатга К, және К,шітамині түрпще ксзяесцді.
К віітамииі шіск қуысында, бакгериялэрдың орекетімеп түзіледі. Жеитш тамақ,тыи қүрамындя да болады. Онып іцгек кабыргасына. қаіг тамырыпа отуіне бэуътр өті жол щцады,
Жана іуған баланың ішегіпде мпкрофлора олі болмагйпдықтан, К ятаминінің молшері жсгкіпіксіз, бірак пәресте опы апа сүтімен толықтырады. Етср ана сүті жарытпаса, бадада і сморрагня сырқатын тудъірады.
К витімиш азъіқ-түлікгің Гюрінде дерлік бар, осіресс шпинатга каиустада кол боадлы.
Р внтамнні (флявшц ігнтрші) С внтзмині іспеіті қан тамъірларыныңберіктігін сақтайды. Р авнгампнозы ксзйідс кан тамырларыпың серлімділігі томенлсл. кан айналысы бүзыладъі.
Бүл витаминпің молскулалық қүрамы флавопга негіздсдгсн, соңдықтаи оның флавои және полпфенол түрлсрі дс бар. Бү ізр эвкалипт агаіиының, қышаның, іпайдъгң жяпырақгарында. т. б. осімдікгсрде кон болады.
Антнвитамніідср — внтамннге қарсы загтар. Әр витаминніц озіне бейімделгеп қарсы заггары болады. Мысалы, тиаминге қарсы ппритамип. С аитаминіце кдрсы глкікаскорбин кышқылы, пирилоксинге - лсзоксиіпірйдиті к.арсы юрекет жасайлы.
Антнвитамцндер витамипдердіц белсенділігін томендетеді, фсрменгпгрмсн баііланысын үзеді де. олардың үлпаға есерін темсндетеді. Хнмиялык күрамы жағывян бүл заттар витаминдерге оте жақың болғаіідықтан кейде "жалтап" нитамин ретіпде псер егеді. Олардыц бүл орскеті витамипдердің бслсснділігі бдсым болтанда жойылады.
7. Тзмағтану
Тамактаиу мсділері. Тамақтану мелпісрі астың қуаттылығына негізделеді. Бірақ тіршілік үшін бүл жсткіліксіз, Оргапязмніц қажетт ш тодық қамгамасыз етуге белок, маіі, комірсу, су, витамнңдер жсіне минерал түздары мііщетгі түрдс жеткілікті молшсрде болу керек. Олардың катынас моліцері де есте болуы кереқ, пеіресе бүл балалардың тоулік мозірінде ескеріледі, Бастауыш сынып окушыларъі үыін ортаникадык заттардыц кдтынас малтері мынадай: белок - 1, маіі - I, көмірсу - 6 есе. Ал мектеике деііінгі бдчаларда бүл корееткііптср 1{24-кесте).
24-ксете
Органикалык заттардың тәулік мөлшері, г
ЖйСЫ Беишк М*й Камірсу
2-3 ай 5-10 25-30 55-55
5-6 ай 12-15 30-40 60-75
1-1,5 жас 34-38 40-50 90-120
3-4 жас 42-46 60-70 180-230
5-7 жас 45-48 75-80 250-300
8-11жас 55-57 ВО-95 350-380
12-14жпс 61-63 50-110 380-400
15-16 жас 66-70 90-110 420-450
316
Бэдпларлыд тэулік аэығынди витлмшідср мея амнн к.ъішқьілларм мсгп Бояғаііъі юқсъі. Тоулікпк ъзықтъга барлык медшгері жжына қаряй 2000-2600 г шахшсыңцх болуы шарт. Піскен ас буы шыгып, місі аңқып, домді жвне кервр қозіе жағымды болса, сілекей ніүбырып, қарһія солі кобіреқ болінія, тағам жяғьімды бсілып, боига жақсы сіңеді,
ТЪудіктік іиықүй, ммнераіі түздлры, усіресе кальцнй. мсй фосфор түдцарынын мнлшері жегкілікті болуы тиіс, ссбебі бадалардың сүйепнін осіп жсіілуінс бүл мниерадаар аса қажетті. Егср кялыіий, фосфор ж&не Д внтамшл жсполіксіэ болса, сүііек улпасының есіп, жстілуі Нгппарлайды да, бшіанын боііы еркін аспейдц порестелер аурута лкілд^іғады. Кальций мен фосфордыц оэара кЯтынасы мектеп жзсыня деііінгі балалирда 111,5, ЕИстзуыпі сыныптағыларғі І:[,7 жогары сътнып оқушыларідна 1:1.4 болуы керск.
Балалардың пімағында сүт. айрап. кокөніс. жсміс жеткіліқті молшерде болса, одардың органиэмінс қііжетгі мИнерал затгары мен іштішпіщер толык молшердеболып, Жгістардыцжзқсы осін, денсаулықі*іры дұрЫс калыптясдііы.
Там^қтаму тартібі. Аджның за>іак.тануы &йлгілі бір уақыттз болады. М үнъгң себебі күі-і мсн тун, сері ектік псн уііқы, жүмыс жағдаііыныіі тәуліқ ішінДс озгерін түрады. Осығ.щ Бяйдяііысты ас қОрыту МушйісріііЩ Қызметі, пггарлі.ің сөя ондіруі твулік ішіндсіі қалыішісқян Ыргяқпс]і этсді қе, ас қоръіту ф^РмсыттеР‘д*і111 бслсенқілігі жоғарылайды. Ксзскті мсрзіміндс тампқтану яс қорыіу натижссіл аргтырадъі-
Төрт мерзімді тамақіану тәртібі адям омірінде орын іілып, қялынтіісты. уКүмые жағдэйъііід қараіі 3 мезгіл тамақтанса да жеткілікті, ал одаіі аз болса, пімактяцу тнімсіз жонс ас қорыту мүшс.ісршің қызмсті табиғіі ырғағына сай болмайДМ.
Тамактапу ттэртій сақталмай, қйлышы жағдайдам бүзьідса, гастрнт. қарын мвп ішектің жаралы науқасы, атеросклероз, денсігің міілшердсгі тыс тәлуы жоис т. б. сырқаттар пайда болуы мүмкін. Мұндай свтсіздік ерссектсрдс де, балаларда да баііқаладі»!, осіресс жүмыс іетемей. крзғаі чіііі бір жердо отыратын ададітарда сырқат өрпііи кетеді.
И7
Күнді і тамақ ішу арасы 4-5 сағат болуы тиіс. Түнде таыақ ішпей, ас қорытү мүшслсрінің демялуы 8-10 сагатқа созылады. Әрііпе, бүл торгіп, жүмыс істеу уақыты меп жагдаііға байланыстыозгсруі мүмкітг. Тамақтанудың сртедсн қалыптасқан т&ртібі бойынша таңертеңті ас тамақтың теулікпк молшсрініц 20-25 Я5, 2 сағаттан ксйінгі жеціл тамақ 10-15 ^5, түскі тамяқтану 40-45 %, ал кешкі 20-25 % болу керек, Ал 3 мезгіл тамяқтангяила танертені ас 25-30 түскі - 45-50, зл кеиікі 20-25 % бг>лэды.
Тәудіктік ззықтың күрэмыңлағы қорсктік заггардың арасыңдя тепс-теццік қеітынисы сақтаяуы тніс, Академик Т. Ш. Шарманоыгһщ қзғидасы бомыішіа. белок, мяіі, комірсу, іштаминдер, минерал тұздары мен судың тауліктік аэыктағы үлсс қатынасы оргапизм тіршілігі ушііі қажстгі молшерде болу керск. Оның ішіндс валин, лсйшін т. б. маңызды амин қьппқы.тдары жане қанықпаған млй қышкылдары мен витаминдер жсі кілікіі мо шіердс болуы тиіс.
Ауыл шаруашылыгы жопе баеқа опдіріс срыіщарыііың жумыс ерекшелігіпе сойкес тамақпну тартібінін баскадай турлсрі де ботуы мүмкің.,
Іінііт-жегеп еістың сіцімділігі оның дүрыс иісіи жоне ортүрлі тагамның жсу кеэегінс дс байланысты. Түскі тамакты салат жсуден бастап, сощан соц сұйық ыстық ас (кеспе, сорпалар) іімкең оргашізміе тиімді. Алғашқы тағамдараы қабьыідагандақдрын с&лі уақыгыңца ондіріліп, астың қорытыдуына жол ашылдды. Осыдаи соң нсгізгі гаі амдьі, аііталықетгітағавды жсгеңдс ас қорыгу мүшелері толық дврсжедс қызмст істсуге дайын болады, Түскі тамақтануды сусыггмен аяқтайды.
Таңертсң тамақ ішлсн жүмысқа барғанда, енбек нвтижеді төмен болады,
0сін> ламуыпа баііланысты балалардың тамактану тәртібі срекше. Олардың тамағынын тоуліктік мөлшерінің қүрамында белоктыц үлесі жасына лайық болуы тюе: I -3 жаста- 55 г, 4-6 жасга - 72 г, 7-9 жаста - 89 г, 10-15 жаста -100 Юбг.
31»
Балаляр бақшасыпда ташқтану өрбір 3-3,5 сағаттан кейін, ал меіегаіі жясындағыдэіОЛ.а 3,5'4 сағатти, жас есгіірімдсрде тәулгтіие 4 рст болады. Тэулік тартібі мен тамақтйну үлесі балалярдын жэсьпіа баіілаііысты (25~кссте).
Балардыц азыШНда кӨКоніс. сүт, аііран үнемі болуЫ керек, ойтксні оларда витамюідср мец мннерад түздары жсткілікгі шамада болады, Белокгы тагам^иірды баладарға түске дейіп берген жон. себебі ол жүйкс жүйесшш қызмстіпс ет< кджст. Ал кешкіліісте оп оге яз молшсрле болуы тиіс, ойтксні баланың ұйыктауъша богст жасайды. Үйықтар аддыңда 1.5-2 сагаттаіі бүрын сұт, жеміс силқты жсңіл тамйқты ғаня бергеи дурыс.
25-кесте
Балэдоыц жясыпа лыйық тзмақ модшсрі (%)
Тямақтану КІшкентя балялар Ерссек бзлалзр
Таңгыг Ьпц тамақ 15 20
Танррггсигі П-иіі таыак, 10 -
Түскі ас 35 40
Түс ауа тамақтану 15 15
Кеінкі ас 25 25
Т амақ ар гүрлі, дзмді дайындалса, асхана таза болса. бвлакмц зауқы ащылыи, жакскі тамақтануыиа себсп болацы. Қазақстап Республикаеы тағлмдану акадсмиясының қызметкЕрдері бадалар үшін Смдікяаңызы бар ғытычи зертгелін. лсгізДСЛГСи тағам түрлерін ұсылды. Олэрдың біразы свБидерге арнадғап сүттец аіпытылі.ш жасалатын "Балбобек”, ,сБалдырған,” ^Жігер" сияқты қүрамы иммундыққдснетке баіі жоне аиа сү ісетс жақһтп поресте тағамдары.
319
О » і ң Л і в з і н пі е к с е р
|, Зат адмасуы дегсціміз ие, оиыц .манмзы қандаіі?
2* Ьслок, маіі, кнмірсуының алмасу ерекиіслікздрі қанңгш?
3. Тұаадр мец судың органщмдсгі мздызы қьняай?
4. Қуатжоне нсгізгі зат алмасуы дьгеніміз не?
5, Дене тсмпсратурасының реггелуі.
6. Вмтаминдер, сяардьтңоргаішэм үпйн макызы қандай?
7. Тоуліктік язықтыіі қүрамыіщағы қандай қоректік заттар болуы тиіс?
Я. Тауліктік ^зыктьтң қүрамындагы белок, май. комірсуыныіі озяря қатыііасы қацдаіі?
9. БздаяЭДңың дұрьгс ееіи жсуілуінж белтоың. мэіідыц, коміреуынын. минсрал гүздарынып мацызы каітдай?
10 Тамактану төргібі мсн оган қойылатыц талаптар клндай?
11, Еалацың жясъіпа лнііыіс бір твулікгегі тамііқтэңу тәртібі клпляй?
ӘД ЕБ И£Т
Ңегһгі
І.Д . Г. Хрипкова Возрастная физиодопія, М. 1978,
2. Ю. А. Прмолйсв Возристная физшілоітід. М., 1985.
3. Н Ң. Леонтьева, К. В. Маршюиа Анатомші и физи.олш.ття детсқого органкзма (ішутрегашс М.,1976.
Кошқші.'
]. Ж-Д. Демсуон, Б. Я. байнаэаройа, 3. М. Алиакбарова, А. М. Ьекетаеіі Мектспке дейінгі біЕчаларлыңавагомиясы, фнзиояоптясы жоне гигиенасьт. Атматы. 1995.
2. М. Б. Антроіюіш Школыіая гягисна , М., Изд. '‘Медщіииа", 1970.
3. Т- Ш. Шарманон Пшание л здороізье. Алматы. 1974.
320
XIV — т а р а у
Зйт алмасуъпплң калдыктарыЕі дснедси шьи яру жпне оның жасқа саіі ерскшел кгері
1. Ыдырау оііімдсріп шыгару мүшедершіц күрылысы М4!Н КЫТМСТІ.
Зат алмасуыиың қалдықтярып денелеіг шыгарудын мацызьк Зат алмасуы нотижесһщс тіімаклен Оргаі измге келген күрделі оргаігикапық жонс мИНсрал КОсЫНЛЫ іар ыдырағшы. Олардыңтіршіліккс қажстті загтары ішск-карьш мен бауырдан қанга от і, бойға сіңеді, ал зат алмасуығган пайда болган қажетсіз қалдық заттары клеткадзн, үлпалардан, асіісдеп ніығсзрылзды. Комірсуыяың қос тотығы мең су буы оютс арқылы тыііыс алу мүшелеріпің жплдэрымен сыріқа шыпиіы- Органикалық, минералдық күрделі қосынды іардыц ыдырауыпын сопгы болшектері, зралық онімдері, қорытылмай, бойға с нбей кдлган ксроксіз заттар, мысалы, крахмал, мочевина, фос(| ор қышкылы, къйбір іүддар, зияидъі микр&ортантймд^рдің токсиндері (улы заттяры) ішск нен бүйрекарқылы шығарылііды. Су мсн онда ерігсн түздар. сүт қышқылы. хлорлы қосындылар терлегенде термең шыіарылады. Лемск зат элмасуыпыіі ытырау 0НІМІНІҢ соңғы калдықтарын, зияпды, улы загіар денеден сыртқа окпе, ішек, бүйрек, кан тамыртары, тері арқылы шыіарып, дене тааартылып, организмнің ішкі ортась ның қдлыпты түртқтылыгы сақталады. Тіршілік үшін, денсаулық үшін сыртқа шығару мүшелерінің қызметінің маңызы оте зор.
Еүйреқтіц қүрылыеы жаіае кьізметі, Сыртқа шығару мүшелерінің іиііндебүйрек срскціе орын длады. Адамның бүйрегі жүп мүшс. Ол бсл омыргқаларының екі бүйірінде қабырғалардан т&мен орндласқан. Оң бүйректің орналасуы сол жак бүйректен сәл жоғарырақ. Екеуінің қүрылысы бірдей. Бір бүйректің массасы 120-150 г. Сырғы дәнекер үлпасымен қоргпалгап. Бүнректі калың бүіірек маііы қаптап түрады.
321
Бүйрск сыртқы қызғылт коныргүеті қы ртысқабаты жоме ішкі оргаңіы ақшыл м н л ы қабаты болцды. Бүйректің сыртқы жнегі дөңсстеу, ішкі жнсгі ойыстау келеді. Қан тамырлары, иервтері жоне несстт ағар тутікшелері бүйрсккс ойыс жағынвн кіреді (35-сурег). Бүйректіц ойыс жағында бүіірек т ү б е г і болады, ол бүйрск тос іа га ц ш аіі а р м и а жзлғасады. Бүііректін тостаганшзға жалғасқан ұшында бүртіктсрі болдды.
2
35- сурст.Б үйрск.
і - шік кдбаты, 2 - ігесеп түтікшслсра, 3 - нссс і тпстапшшасы, 4-сыртқы қабат.
Бүйректің қыртыс кдбнты нефрондардан, ңгни бүіірек дсііеішктсрінен қүралғаи. Бірбүирсктегі нефроңдар сапы 1-1,2 млн. Олардыц орқаіісының сырты Боу Мсп капсуласымЕН Қур налган (40-сурет). Нефрокнъің ішіңде Мздьпигн шумақтары ден аталатын түйнектелін шоіырланған қал тамырлары бэр. КапсулапыңозІ скі куыс кдбатіші түрады. Ішкіқабаты Малыіигн шумағын қоршаіі жаідды, ал сыртқы қабаты капсула о з е г і и е айпалады. Қыртыс кабатының бонындзіы озскгер алғашқы ң і р і м қаналдарына айналады. Олар бүйрсктің ішкі мн 322
қябіітыііа еніп, иірімдері жазыдып, Г с Н л е н і н І ц е айналады Да қаіігадаіі қыртыс кдбатыиа оралыл, с к і п -Ш і д е ц г е й лі и і р і м капаяғД аііналып нссец ж и н д-г ы ш түтіккс жалглсзды. Жшіағыіл түтіктің үзыіКіЫгы 22 мм. Екініпі денгейдегі нсфрон мтрімдері артерия таіиырлар шучагамед жанасып, екйуі күраілынд.аты ззттармЁН элмасады Мүііы ю кстаг л о м е рул а л ы к комплекс дсл атайды.
Нефронпьтңаяғашкы иірім клналыныіі узыядыгы 12-24 мм, ал екінщі децгейлі иірім каналдардың узыйдыгы 5-8 ММ.
Бүйректіц қызметі қэн плазмисын зііяііды, кажетсіз заі' ардан тазартудан басталады.
Зб-сурст.Нефроішың қүрыпысы.
1 - каншыяр шумагы, 2 - клпсула, 3 - алғашқы нірім КЯііііп, 4,? - ГенЛС іпііі, 6 - 1СКНИИІ дйУіііяі и'1»м канаЯ, лсиНИТЪШі тутік.
323
Натрңй, калий, калъций иопдары сицқты тіршілікке қажетті затгар коп молшсрде болса. гомсостаз қалыпты лсигейінен етгсре бастайды. Сопдықтан олардың концентраігнясыіі бір қалъптга үстэптұру үшінде бүйректің мацызы зор.
Дсмек бүйрск длсктролиттік жоне қышқыл-сілтътік тсцс-тецдікті үйлестіріп, рстгеп отырады. Оның бүл К.ЫЗМЕГІ ысфром мембраііасының заттзрды сүрыптап өткізу қасис мсн байланысіы срмітдалады.
Бүйпск үлп.зсында р с н и н жинс эрнтропо-э т и н фсрментгсрі оцдіріледі. Ренин яртсрня қысымып жинс қап тамырларьшдагы қанпың молшерін реттеугс кдтысады. Ап эритроноэтіін эритропиттсрлш өпдірілуіне өсер етеді*
Нссептіц түзілуі жвне күрамы. Нессп нефрондэ түзілслі. Ол скі кезеңнеп түрады. Бірінші кезсңде алғашқы иесеп, ал екіиші кезецде соцгы несен түзілсді. Нефрон капсулаеыңадғы гамырлар шу.мағьгнда қая кысымы жоғары, СОИаықтан қэнның сүііық бо.пгі капсула ішінс сүзілсді, Мүиың потижесіндс а л ғ а ш қ ы нсссп пайда болады. Алғашқы ңесстттің қүрамы қан плазмасымен бірдей. бірак. оігыц қүрамыпда бедок лсн қзн клсгкалары бо.імайлы
Екінші кезсңде алгіішқы несептің қүрамыігдагы су, ідюкоза, амин қышқыддары, натрий, калнй ноңднры т. б. организһц^ қажет і заттар қайтадан қзнга кері сіңеді, ал мочевина, нсссп қышқъілы, сульфаттар сияқіъі зияііды жоне тіршілікке қажетсіз затгар Генлс иінінен кейінгі екінілі дсңісйлі иірім канаддарда калыіД иағыз несептіц қүрамына кіреді. Соңгы иесеп пефроиның жинагыііі жолдзрымсн агып, бүйрсктің бүрТІКТСріпс, одан тостағаншасынэ одан бүйрск түбегіне, содан соң ұзынпьЕпя 30 см-дей несеп ағар арқылы қуықка бнрады.
Қорытып айтқйндл, нссептің түзілуі күрлслі үш қыэмстгіц нспижесі'. 1, Нефронның каішлляр шумш ындагы сүзніу (филыраңия). 2. Иіріаді каналдардяғы ксрі сүзілу (реабсорбция). 3. Екінпіі дснгейлі нірім каналдардың эпителий клсгкаларылыц белсенді секрешіялық қызмсті. Мұнда аммиак, сутсгі мондары, крсатіімип т. 6. заттар соңғы
324
несепкс косылады жонс кейбір улы заттар залал-сыздамдырыдады.
Тоулік бойы бүйректен 2000 л қан айдапады, одип 150-1X0 л алғашкы несел ондіріледі. бірэқ соңғы нсеетггің мелшсрі 1,5 л ғана. Мүндай қарқыпды сүзілу бүйрек канадшадзрыныц оге ұзын болуыиа байланысты. Олардың жалпы үздііщыгы 120 км, ал сүзілуте қэтысатыи бетінің ауданы 40-50 мг.
Қуықка яйдалатыи с о ң ғ ы песеп саргыін түсті сүйықтық. Оныіі менпіікгісаіімагы 1,010-1,025, рсякішксы сал қыіпқыл. Құрэмыііың исі ізі — су (98-99 %), қалші 1-2 %-ы коптегеп (130-140) кнмиялықзатгзр, олардың кебі мочеіпіші, несеп қышкылы. креатинин. Дені сау апампын нессбікің қүрамында белок пен глюкозэ қгпггы болмауы тцід. Нссептің таудіктік молшері 1300-1500 мл.
Бүйрек қызметіміц рсттелуі. Бүйрек үлпаллрыньгң рецсптлрларынан яфферепттік жүйқе пмпульстері мен ондагы қап қүрамыидяғы озгерістер орталык жүике жүйссіне, гипоталамус жэие ми қыртысы пртадықтарына беріледі. Ал зфференттік нсрп импульсгері нейроппюфизге берідіп, ондағы несептщ түзілуіп реггейтіц ыізопрессин гормонын қанга шығарзды. Ьүл гормон қан айналыс жолымеп бүйрек үсті безіис барып. альдостероіт гормоиыкың оиімін артгырады.
Адьдостсрон адрсналинмен бірге бүйрсктегі рсабсорбцияны (кері сіцу) реттейді. Внзопресснн гнаяуронндаза фермснтіиің белсендіпііін жоғарылатып. нссеп жннағыштүтікпііілердіңклеткаарадыкзагы гналурои қышк.ььтын ыдыратацЫ. Мүның нвтижесінде жппагыш гүтікшелердің кабыріасы суды жақсы откізеді.
Адреиалин аргсрмя каи тамырларын тарылтыл, нсфроидарда сузілу қьісымын осіріп, нессіітің тузілуіи жсделдегеді және түздардідц шыгуын техчетеді.
Жыішс гормондэры бүйрек ішіндегі сүзу, кері сіңу қүбылыстарыиа осср ету арқьыы судың жөне патрий түзыныц молшерден тыс сыртқа тпығыгі кетпеуіп қадағалаіідьт.
Бүйректің қызметіи рстгсуге соматотропин, тнроксин, Шісулин, серотонин,. 1'ИСТамин сңігқты гормсңдардың
325
катысы бар деген Солжамдар да баршылык, бірақ опардьтң әсср ету тстіктсрі олі тапық зсртгслмсгеи.
2. Бүйректіц курылысы меи кызмеіінщ жэс срекшеліктері
Бала бұйрегііііц күрылмс ерекіііелігі. Нпрестешң бүнрсгінің массасы і 1-12 г. I жаста 36-37 г, 5 жастн - 55-56 г.
Бүіірек үлпаларъшыіі осу карқыны алғашкы 3 жыл ішілде, жыныстық жеіілу ксзсціндс жоне 20-30 жас аралығындті жогары болып, дсігі жетіледі.
НорССТСІНҢ БүЙрСГІНІН сырткы бсті бөліктснш гұрады. Ол бпліктер 2 жасқті қараіі тепстеде бастайды да, 5 жаста жонылші, түгсл тсгіс болады. Бүйректің қырзыс қабагыныц қалындыгы ііпреетсдсрде 2 мм, ал оның ішкі мн қабиты 8 мм бо.іады.
Норестелердің пефрондарының иірілуі аздау. I жастэ нірімді еэектердің өсу қарқыны кұшті, ал 3-4 жаста олардың сацл аул арыныц диаметрі кеңеиелі. кабырғасындағы клеткалардың күрылысы мсн кызчеіі жақсы жетіледі.
Еэла бүіірегініц кызмст ерекшслйі, Нәрестсніц алғашкы 3-4 күнідде иссеп огс ал шыгші, ал бір аптаЛан ксііііі несеп кобейелі. б айда баланыңнесебтніц мцлшері скі ссс лртады. 9 айда иесептіц қүрамы турақтала бастайды. Мысалы, ііесеггтіп қүрамьтндағъі хлоріц.ін моліпсрі ересск адамдардағыдап болады, бірақ мочсдина молшсрі аздау, ойткеиі бүл кезде баланьщ негізгі эамагы олі дс болса, сүт болады да, басқа жапуар тскті такіактардың медшері аз болады.
і жастағы бадалар бүйрегінін гяимсрулалық сүзілу деңгеііі оте баяу журсді, кері сүзілу мен нсфроп түтікдіелеріңде заттардың концснтраңнясынъіңартуы, яғни коюлаиуы жсткіл ксіз. Нсссптің молшері 700 мл ғана болады. 4-5 жаста оцыңмйлшері 1000 мл-ге деііін кебеііцііі, ал 10 жаста төуліғіне 1500 мл пссец сыртка шыгады
326
3. Қуыктыи қүрылысы меи қызінсп
Қуық. Қуық - қуыс мүпіе. Опыц сырть донскер жпне булшык ст үлпаларыпан түрады. Сиымцылыгы ЗОО-ЕОО мл. Куыктың нссеп шыгатын жсрінде сақина тэрізді бүлшық еттері күшті сфянктср (грск. сфакктер - қысып устайтып) бар. Бұл еггср жиырылып, қуыкты аштырмай, несеітті үсттп түрады.
Сфинктердгң антылуы еріксіз рефлскторлы түрдс балады. 1 Іэрестепіц қуыгының іпііпе песеп жиналып, оның қысымы су баганымсн 12-15 см-ге леіііи котерілгенде қуықтың қабыргасындағы рсңспторяар тітіркснсдт, Пайда болган қозу импульсгері орталыкка тедкіш нервтермен жүлыңдагъі жопе мидағы орталыктарға барады. Орталық жүйке жүйесінеіг орталыктан тспкіш нсрвгері арқылы қозу қуыккіі келеді де, қуык,тыц кабырғасьтндаі і.т еттері жиырылады, сфиііктер еті босайды, соднн соц хуық аіпыладЫ-
Ересек бапаларда. несеітц сыртқд шығуы срікті рефлекс тәртібімсп жүреді. Ойткеңі несеп шыгяру рсфлскеінщ орталығы ми қыріысііінда да бар.
НЕтрестеіііц куық еті, әсірссе оііың сфиктер еті жстьтмеген соңдықтаи несепжиі жоііееріксіз рефчскгорлы түрде шыцзды. Олардың бүйрск түтікшелерінің эпитетіий кл* каларының зат откізгіпг касиеті жоіары болгінщыктпп нссеп қүрамыңда лзқгйзл, аздагам (із меліиерінле) молшердс белок, мочевинэ, фосфатгы жоне хлорлы ҚОсындылар болятыны бийқалгзн. Кейін 1 жасқа жақыіщаіДЕшд лактоза меп белок мүлдс болмаііды. ал қіілгандсірының мелшері азаяды.
I жаста балалардың организмііілт осмостық қысым мен исндар алмасуынын тстіктері толық жетілеяі.
2 жасқа жақындағаңда нсфрондардыц сүзілу жопе иірім каналдардэгы қері еүзілу мен <екрсция дсңгсйлсрі срссск адпмиың корссткіштсрінс жақын бодады,
Баланың алғашқы жылдарыііда бүйрекіің қыамсгіп ретгейтіи ітогірессиіі мен адрсналин гормондарыііың молшер деңгені аддау Скніғандықтан, бүйректің эпитс.іиіі
327
клеткаларыньщ жоне қал тамырдарының Кіібырғасынтағы рсцепторлардші сезімталдығы томен болады. Ал альқостерон гормсны жанінде. мүндай малімхттер счй белгісһ.
Энурех НеьсііГІҢ деңеден рефяскторлы еріксіз түрде шығарылуы емшекпат бадаларда бодатан 'лаідаіі, ад ерыхк бзддлар ш еркімед нессп піыгаруды юқтата алады. Екі жасгйн аса баланың несеіі шыгаруды реттеу тетіктері тодық жсііледі де рефдеііпорлы еріксіз нмхп ціығару тоқттлуы тніс. Бірақ собилер.тііі, 5-Ш %-ыңда ІЗ-14 жасқа дсиін тунде рефтектсрлы еріксіз нсссп шығару, яғнн анурез байқяліщы. Нессішіғ токіамауы иеыесе 'знурез (грск. кв —тпығэмъш + ур - нессп) бяланын ерекшс иуруларының бір түрі. Ол ерте балшіыҚ шақти жні қйздеседі және ү'іақ, ксй кездс ем қонбэктын, кеңдс огкінші, жыпыстық жетілу кезіндс озііесн-озі гоқтадатын сырқат, Бүл сыркдггыц себелтсрі ортүрлі болуы иүмкіп. Энурез кейде қуықтағы қлбыну ауруларына, ксйде бүйректін немссе нсіірог&ндік себетсрдің оссрінеп Ьолуы ықтимші. Соңғысы психиһдлъіқ ламудың кемшіліііне, ңсмесе ікихіікаі ық тракмага, немесе ауруга оацлсінысты бодуы мүмкін, Ондай балалар сүйіспеншілік корссіуді, ерессктердіц псыссс достарының мазағынац қорғауды қажет стсді. Ад баланы қорқыту арқылы қойшзамыл дел іырысу мүлде жардмсыз әдіс,
Энурезі бар баааларды 4 топка болуге боляіы; 1. Емлелмсйтіи, тәрбнесі дүрыс болмуған ақылы кем балапар. Оларлыц несебйіін токтамяу себебі, көбінссе балапың ұйқысынын жөнсіз катты болуыиан болэды, 2. Үзак сыркэттылар, бірак лүрыс торбиедеп, тимақтандырып (сусынды хпз шікіэііО емщесе, басылатын сырқэг, бұпарда ЗнурСЗ жынЫСтъгқ гкетілу ҚСзінде ГОрмоН Түзоіу ҚЫзмеТІ рстгедғеңнен соц үикының терсңдігі ЖОіціеліл, гүнде несел тоқта.мауы жиі басьріып кетйді. 3. Үнемі емсс, кеіідс мезгіл-мезгіл эңурез баііқэлатын балалар. 4. Оге аз, аңда-сапда ганв эпурез байқдлэіын б&галар тобы. Энурез қыздардал горі ер балаларда жиірек байкдлады. Бул ауру кейде басқд аурудпрдың (мысады, тері ііуруыңыц. ішек қүрггарының болуына бэіілаііі.ісгы) салдарынан да боладьқ Сол сияқты, 328
бүл иуру кейде жыніііс- мүтпС іеріціңжзғдайыі а башіаііыстЫ туады, сонаықтаіі бдлдларлыжыпыс Мүшелср н таза ұспіуға эдсттендіру керек. тЗсіресе қійз бйлайардың жыл-тіі-мүшслерін жыдЫ сумСн жіті жуыіі, тазЛртыП Огырган ябздл.
Түғщс иесеитің, ерікеіз жатар алдыіЩа
СүйықТы «Оіі іщу де себеп бОлаДЫ.
Ауруды смдеу арняйы дңстапы үстанупі нсгіздедеді, Энурез жиі байкдяатын балаларга түске дсіші кдиыпты тамақжеп-Ілііп, түсген кейііі түзы аз тамақ (ст, хүмыртха, май) усьшыпады тіемссе. керісінпл?, ұйықтар алдывда түздллғэн тамақ беріл^ді, ксііде жатарда түзды су берутс болады.
3. Тсрі лшііе герлеу фнзнологнясы
Тершің күрылысы меи мацызы. Адам -герісі 3 кабіітган зүрады. Сыргкді кдбагы э п и л е р м н с. ортаңллсы д е р -м а жөне ішкісі гц л о д е р м <і лсіі аталады. Ең кдлың сырікы қабагылың калыидыгьі 1-2.5 мм. Бүл кабатта мелааин щңгменглі ондіріледі. Сондықтаи тсрінің түсі сндіретін нигмснтіне баііланысты, егер о.т аз еңдірілсе тсрі ақшыл, кобірск болса - коңырлау. ал іьім кеп болса, қара қоңыр болдды.
Дерма қабатыггһің клеткадары тығыз дэнекер ү лпадаң түрады. Овдз қан тамырлзрының кяпи.ьтярлары және ңерн үттары бар. Дерманың бүрппкгі ыХ), гыңда тер онд ададі ал торлы қабаты ідағы доиекер қлеткйлар терігс берік ік қдеиет береді. Теріиік гілподсума кабаты корганыс қызметін агкарады.
Тері асты клетчаткаяа тсрі бсздері орпаласқан. Олардыи взріі терінің сыріъша жіцііикс саңлау түріпде ашыяады. Тср беадсрі алакан. маңлзй, қолтык, мойын, арқа жоне шан терісівде кобірск болады.
Терідс май овдіретін м а й бездері болады. Олар алакжн табан терісінен басқа жсрдің барінде бар. Май беадеріігің озеісгері тсрі түгінің қапшыгына аіиылады. Оларлың енімдері терініц түгііілданс этпцдермнс қэба ътн маіілап, қүрғап вдлудан сақтаВДьі. Май бсздері тәулігіне 26 т тері мМнлн шытар^лды, Майлвнғап теріден су, микроБтар огпейлі жане микробтарды адггіретііт затгары 'геріні тазарғып отыраціЛ.
329
Тер жане терлеу тетігі. отіыц жпс ідокшелні Тср бездері арқыды депеден сыртка тпығарылатың судың мөлшсрі 50 %, ягии 500-900 мл болады. Термеп бірге мпчсшнііі, иессгг қы пкылы, крегптппш, ппіііур кышкылы, хлорлы натрин. кадий жспіе фосфаг ар мен с^льфаттэр іпығэрылады. Тердің сыбағалы салмлғы 1.012-1,010. 'Ісрлсу тоулік бойы үпемі үзліксһ жүрслі. бірак сыртқы сртапыц тсмітсраіураСҺт жоғарылэгзнда жоие ауыр ецбекпеп шүіылдангандэ, шынықтыру жаттығулары ксзінде тср бззінш озектері кецсйаді дс. іер үздіксіз коп шыпщн. Бүл кездс дснснің жылуды өндіруі теже ісді, бүйрск капиялярларыіідагы қысым томсндейді де, гтесетт ендіру азаяды.
Тср беадеріпіц ретгелуі снмтттнкалық жүйке жүйесімен қамтамасыз егідеді. Симпатнкалық нернталпіықтарының теріпе кепетін холинергиялық үіптэрыі іаи скі түрлі медиатср болінедк ацсти іходин және идрепалин. Егср аиетилхолнп болінсе, жылы тер шыгдды, ая эдрсналин бвлінсе салқын тершыггиш Салқып (ср эдйм қаттъі абыржып кипштпіца, жағычтсьп эмоцияныц әсері кс інде біінқшіады,
Ересек адампыц терісінен бала терісіігін аііырмаишлығы бар. Бала терісініц сырткді эпидермис Кіібаты оте жүқа, терінің кан тамырлары кснжене көрініп түрады. Тһрісі Тегіс, қі.фіыссыз болады.
Жаца гуған сәбидіңтерісі өтс жүқа, кдгіыңпыгы 1,1 мм. 1 жіісқа деііін тер бездсрі жы-ідам дамиды Осе кбле коллагснді галшықтар кобсйеді, ал созьппъші талиіықпіры 6 жастан кейін пайда болт бастайды.
Балн тсрісіііде м.ай кобірскбоіпады. Әсіресе алғаіпкм 9 аііда а;і тез кабейеді. Содан кеиін 5 жасқа дсйі н олардың кобеюі бәсЕцденді. Ерсіхк іьчаммен салыстырғанда майлы кле і калар жэңа туған сөбиде 5 % кобірек болады.
Терінің температурасы ццрсстедерде жсғарырақ жоне тұрзқсыз келеді. Ьістық пен суықтыц пссріпе еоііксс тері темперятурасының бейіңделу озісрісі 3-5 жастан басгап қалыіттаса бастайды.
Бала 4 жасқа дсйін аз терлейді, оііткеі і тер сездерп ің қызмеіін ретгеуші жүйке орталығы влі жетілметсн- Оның толық жетйтуі 5-6 жаста болдды
ззо
О з Iцді в з і ң т е кс е р
1. Зат алмасудың калдықтарын депедеп шығарудын кажетгілігі ічен мэңызһт қандай?
2. Бүйрскиң қ^рылысы мен қызметі.
3. Алгашқы нессл інш соцғы нссслгің қүрамындағы айырмашылықтар қаидай жннс олар неліктен боязды?
4. Бүйрекгің қьізметінің нерглік жоне гуморалыік реттелуі,
5. Била бүйрегіпіц қүрылысы мсп қызметінің жяв ерскшсліктері клндаіі?
6. Бала қуыгыпың қүрылысы мші қызметінің. жас ерскшел іктері қандай?
7. Энүрез, оның түрлері мец себсптері .
8. Терііші күрыдысы мсн қызметінің жас ерекшеліктері қандай?
9. Терлеу жонеоиыц сырткд шьітару кыімстінің маңызы қацдай?
ӘДЕБИЕТ
Негізгі:
1. Ж Д. Демеуов, Б.Я, Байпазарова, 3. М, Аднакбаровэ, А. М. Бекеідеь. Йектспке дейінгі балаларді щ анатпмшссы. фиэіюлопіясы, піпіенасы. Алматы, "Бігпм”, 1995.
3. А. Г, Хрнпкова. Возріістная фнзиология. М,'’ПрсснещЕііііс'’. 1978.
4. А. Г. Хрипкова, М. В. Антропова, Д. А. Фабср Возрастиая физиология и школьная гигиена, М. 199(1.
5. Ю. А. Ермолаен Возраетнйя фи иолопш. М."Высшая шкояэ’\ 1985.
Қосыміда:
(. А. А. Мэркосян. Вонросы іюзрйспіоіі фнзислотин. М., 1975.
2. X. Қ. Сзггпаева, Ж. Б. Нідяібаева, Ә А. &гепбергенов. Адам физиолоі иясы, Алматы, “Білім”, ] 995.
3. ©изиология человека, Дж„ Дудел, М. Циммермал и др. 4-том. Функшія Ііочек
ззі
БЕСІНШІ БӨЛІМ
Тірек-қимыл жүйесі
ЛТ ~ т а р а у
Тірек - кимыл жүііесіпің күрылысы меп қызметі
I. Балавдщ тідек-кюшл жүйесцшқ маццзы, қүрыіысы, лйызметі
Бялаиьщ тірек-кңмыд жүмесЬ Кендсгіктс к.эдттып. жүру., денені тік қальшта усіау, теадікті сақтау қабілеттері адамның сүйек-ет жүйесінің қаснетгері мен қызмеііне байланысты. Сүйск-ет жүйесінс, яғніі тірек-кимыл ініпаратына вдзмның қцңқасы мен бұлшық епсрі жатады.
Қанк.т (скелст) екі жүзден аспім сүйектердсл тұратын аддыңын, нсгпгі катсы түлгасы. Олардын. ксбі бір-бірімсц буын арқьсты жалғасып, қозгалмалы келсді- Қацқлга бүаиіық сттер бекітілгеіі. Ет псн сүйек адамньщ негізгі тірегі және оныц қадгалуы, енбек етуі осы сүііек-ет жуйссінің ҚызмеТІНе баҢланыстЫ. Ол ^үлынньщ. мидЫц Ж<?не коптеген ііпкі Мүшелсрдің сауыты БолТандықтяң, корғану қыаыетін де атқарадьқ япіи жүмсақ мүпіслерді (йсүрек, бауыр, окпе, ішек-Қіірын, бүіірек т.б) соққьщан жоііе басқ^і да турлі жағымсыз өсіірлердеи қорғанды. Соңғы кеаде бұл жүйе зат алмасуыңа, всіресе минерал заітарының молшерін бір дснгсйде сактауға юітысатыны анықталдиі.
Бүдшык. еттердің үштары сүйекке бекггілген- Олардьщ кебі екі сүйеккс бекігеңдіктен олардың қозғалысын іске асырнды. Әрбір сүйекке скі, тіпгі одан да көп сшердің үштасуы мүмкін.
Етгердің негіэгі қызметі — еүпектерді қозғау. См гіркылы адамігын сңбек етуін, күрделі жүмыстарды орьЕіідауьңі қамтамасыз етсді.
332
Адамиыіі қимыл-қозгэл ысы организіидердін эдолюциялык дамуында калыггтасқан, оған тан морфплогнллық жвнс функциялық денсні тік үстаугл, қимыл-қорганысқа ет пем сүйсктен басқа тірск-мімыл жүйссі че кірстін буыңцар, сіңірлер, тарамыстир қатысады.
Соніямен, суйек-ет жүііесі негізінен тірек, қнмыд-қозгалыс, корғаныс, түадардын алмасуына қагысу арқылы адам органмзмііще өтс маңызды орын ял<шы.
Сүйекіің курылысһі меи қүрямы Адам каі [қасыпыц негізі — сүйек, Сүйек кан т&мырлары мен нсрвтер отетін суііек каиалдарыііыи аКналасыңпд орналасқан остеоц деіі аталатын жүка плястинкаліірдзн түрады. Сүйсктін сь ртһінда сүііек қз бы бар. Тск канэ буындарда сүйек қтбуиың срнына іцСміршек боладЫ. Остсогтдардыи оріішіасуыцз карай сүйск скі түрлі зэттзрдзн тұрада: гығыз және кемік заітар.*,
Тыгыз.заттар ксмік сүйектің сыргын. ала орнацаскан. Олардыі і қалыңлыгы вр с үйскте врг үрлі. Тірск-қимыл қгаіагіыс қызметгерін атқаріітын сүйектерлщ тыіыз затізры кеп болады, мысалһі. үзын суйЕКтің ортаңіы бодімі — диафизінде (грек. йи^измс-жіліксүйеқгіцортасы}. Кеыік сүйектс оегеондар айқыш үиқыш орналасдды да. арасындз саңлаулары корінедһ Олар кыска, жазык сүйектер іс, үзыи сұйелсгің екі жақ ушыила к«п Бопады,. Жілік еүиекгернпи майы және қуыстзры Болады. Жілік млйынын каналдзрында сары түсті. ал кемігіңде кызыл түсті маі' бзр. Себебі кемік суйектерде қеііі түйір.і|Срі эритрапиттер, лейкоііиттер ^коіге тррмбоцнтгср оніп дамнды. ЕрессК адамныңжілікқуъістарьгндағы майсары гүсп киіслі. Олар квбінс май клеткэларынаіг түрады.
Сүйск қабы с&п қыағылттлу екі қи&ықтан түрады; сыргқы жоне іпікі кабықтар. Сыргкы қабығы тыгыз, іиікі қабығы жумсақ, борпылдзқ донскср үлпасынаи гуриды Ішкі қабығыіща сүйекісрдін осуін қамгамзсыз етсгін клеткалдр остеобластар болады,
Сүйек қзбыііһіц қан тамырляры мен нерптері бар. Сүйектің 1/3 боліғі органикалық жопс 2/3 болігі бейоргаймкалык -йгггардац тұрады.
ззз
Сүйекті күйдіргсігде о е с с н н жннады да, Еейіфіаііикалыкзіпггарыадлі^аы, Опдаіі күйдіргсн сүйекгі йі *оңяй сыңдыруға немссе үгуте болэды. Сүііскгі түз исмесе язот кыіиқылына салсгц бейорганикалық заттары еріі), іек ортвтіхааық даттартл қаладіл. Оіідйй еүйекті оңаіі зінйыстыруга болады. Демек, сүйектің жылтырлыгы, ссрпімділігі оңың оріаиикдцлқ зятына, ал мықтьдіығы «йцрганмкалътк запшэ баиланысты.
Сүйектің күрамы атқаратын қызметнге, адамның жасына Қарай ортүрлі келСДІ. СаЛМақ кОп түсСтін сүйекіерде, тлысалы, отлъіртқа, жакі^ас, а^қ сүііектерінде миізерал заттары кобірек болады.
Жас балалардың сүіісынде оргяиикалық аатгар ересеқ ацлмда мииерад іатгаръі ке^ірцк балады.
Қацқаиык күрылысы. Адам қаңқасы бас, іү.иа, яякл қол сүйсктерілен түрады (37 еурет).
37-суреТ- Ацам Кйііікдоииъіп алдынгііі жйгте артқы корінісі
1 * блс суйегі,
2 - адглрпл кақ сүіИйгі, 3 - омғартқи Хптасы, 4 - кдбырғялар, з - «ілк. йщіжуі.
6 - ҚОЛ иүлсктсрі,
7 - жамбас,
& - акқ сүнектсрі.
334
Т у л г д сұіісктерінс омыртщй жатвсы. /2 кос цабыргаліір мен кеуде суиегі жятадһі.
О м ы р т к. ь ж о т а с ы - бүкіл дснекің тірсгі. Оя бір-біргмен буын ярқыішжалысқаіі 33-34 омыртқадад түрады. Омыргкн жогясыц бескс Ғ1ОЛСДІ' 7 іңііим, 12 к&кірек немесе кеуде, 5б&і, 5сегізкоз, 4-5күйыміицк, омырткмары. Мүның иітінде құнымшақжәие сегізкіэзомыргкдлзры бір-рірімеп бірігш кстеен. кдлғандары ікеке-идакс бпляды..
Әрбір омыртқнның д е іі е с і, п о г а л а р ы жөнс о с і п д і л с р 'і болады. Омыртқаныц тығыз жері - денесі. Омыргқалардың доізалары ЖүЛын орңпласатын омыртқа жогасының қанмын іозеіін) қурады. Омыртқаныц 7 ссііущіері бар: ойырт^иың ортачғы түсынзді бастздып артқа қарай оскея I арқа осіндісі, доғаның шетінен бастальщ жоіары жоне төмсн бағытгэ орнялаекаң жүп 2 буын осіңділсрқ екі жшшнда орналасқгін Жүп бүйір осіңділері болады. Омыртқадардың жалпы қурылысы үқслс ^лтаиымгк, ^іадік урекшезнктері дч бйлади.
Ічиі мойын оліыртқвсьі - атлащ немесс яуыз пмыргка тікелеіі бас сүйеіімен жалғасады. Оігың денесі жонс арка өсікдісі болмайды, бір-бірімен бүііір ленесі аркылы қссылып жатқан алдьгңғы жоне артқы догалармсіг шектескең сақина тәрізд.і, Ауъп омыртқә шупқъірлау үстіші буыпымсніігүвде сүйскпен, астынгы тсғісбуынымен екінші мойын омі. рткамен жалгасады. МүіҒың пмыртқа тесігі блсқа омыртқХтардап кеңіреқ оодады,
11-щі лкіііын оліыртқйсының денесінеп жогары қарай бигнтталгаң тіотіесі болады. Ол тісшедсгі алдьтты жәъс артқы буыи беті арқылм яуыз омыртқамец, астыңгы жағһ ндагы буың беті орқылы ПІ-іііі гюйі.ш омыргқасымеп жалгасады.
Сощ’«г УЦ-іпі моііын омыртқ ісын.ьщ арқа осіңдісі үзын &ШЙІДЫ. ^окірііқ сіАъіргқаларының Ерекішгліті — депесіиің алдыцғы бүті р бсіііцц.’ жпне колделең осіңііілерінде қабыріл ойыстары дец аіалатын буын бсттері- Екі кокгреқ омыртқ;іларьіні,ін жартылай буын ойыстары омыртқд жотясынын буын ойысіарына еійннлйды. Ол жерге клбырғшаді басы кіреді. і-ші к&кірек г.мыртқэсының
115
үсгіңде толық буыи ойысы, астынпа - жартылэіі буын Оііысы бар. Ал Х-піы омыріқаш.щ үстіцгі жагында да жартылам буын ойысы болады. ХІ-ХІІ-іпі лмыртқэларда бір-бірден ғана буын ойыстары бар.
Луыртпалық кобірек түсеі інлікген бел омыртқаларыцын денест жақсы жетілген және ірі кэдеді, өсіресс. одцгьт Ү-ш] омыртқа кокірск омыртқнларыиаи анагүрлым ірі бэлиды. Эволюциялық даму ксзіндс қабырпілар келденең есіялілсрімсп біртгіп бітуіне байланысты осіндЬері үаын болады.
Ересекаііамиың сегізкоз омыргқаларыиың арасы бірігіп сегізкоз сүйегінс айналады. Оиың сыртқы ортасында бірігін кеткстт ирқа осіңділсрінсн пайдэ бслгаіі ортаңғы сегізкөз қыры, оныіі скі жагынан бірігіп кеткен буыті бстгерінен пайда болған бүйір қі.тры, колденең бүйір осіңділерінен пайда болған бүйір кыры болады. Біріккен омыртка тесіктсрінец иаііла болган сегізкоз каяапы омыріқз жотжы канальп іың жяягасы болыі і ссспіеледі. Оііыц алдыңғы және ярТҚЫ бстіпдс нервтер мен тзмырлар өтетін ТССІгі болады. Сегізкпддің бунір жақтарыида қүлақша тарізді жамбас сүііегімеи жалғасатын буын бсті болады. Оныц артқы жағының бүдырлы жеріне тарамыстар бекиді. Ер адямның сегіткоз сүйегі пйелдер сүйеіінсн жіңннкс жоне үзындау болады. Адамныи іҮ-У-ші күйымшак омыргқаларыныи денесі бірігіп қуйыміпақ сүйегінс анпалгап. Мүпы жаііуарлардың күйрық омыртқаларының рулимснті (қалдығы) деп сссптсйді. Олардып өсінділері жойылын, депесі гана қалтац. Тек І-ші құйыміпақ омыргқасымдэ гана қаяған өте кыска ко ідепсц есінділйрі бар.
Омыртқа жотасының осуі балэпың алгашқы I жасында жсдел жүреді. Жаііа іугап норестелсрдің омьтртқаларыцда длтьт сүйеқтену нүкіслсрін коруге болады. Олар 1 жасқд тяман бірігв бастайды. Омыртқалардың энифизі алгашқы жылы шсмірщск күйіндс сақталады. Омыртка аралығындағы буыпдардың шеміршекгері қалыц жоне серпімді келеді. Сондықтан олардың омыртка жотасы срссектсрмен салыстырғанда жеңіл қимылдайды. Жана туған сәбидіцомыргқй жттісылди физиологнялық иілімдсрі .116
болмавды. 2-3 аііда балаиыц мойыны бекігеннен ксйін мойын л о р д о з ы ( лат. мрдоз - алга қисаю, иілу), 6 авдан кейін отыра бйстағаңда кеудс жонс ссгізкөз к и фоз-д а р ы (лат. кифоз — артқа қараіі нілу, қисаю). I жасқа жақындап, бала зкүре басгагзнда бсл лордозы пайда болалы (38-сурет).
в
ЗЯ-сурст. Баланыц омыртқи жотасы: 2 лордоз (моіеыіі жонс бел), 2 кпфоз (ксуде жәнс ссгізкөэ).
Дегенмен бір жястағы бвдтіьщ омыртқа жотасыпык иілуі нашар орі түрақсыздау боладьг. таңертен үйқыдан түрғанда нашар, кешкс гаман күшейе бастайды. 2-3 жаста омыртқа одан өрі қарай сүйектенс береді. Бүл мезгідде омыргқаның дспесі сүнсктсн, ал эпифиздері шеміріиекген түрады. Омыртқааралык буын шеміртектері олі де бо.іси қалывдду болып, омыртқа жотасы жақсы қимылдліільі. Бұл кезде сегізкоз, қүйымшакомыртқалары бірігс бастаганымен арзлары толық бітпейді. Омыртқа жотасының физиолоінялык кзлыпты ііілістері күшейе гүскенімен, олі дс болса түрақсыз болсандықтап, баляныц бойы таңертсц олшеіеңде 5-6 см үзын (ересек адамда 2-3 см гана), кешке олшсгеңде соншалықты яласа болыц түрады. 4-5 жасқа деііін омыртқалар тез есіп, иілістері юлық қалыптасдды. Бұл кезден бастап балалар мец ерссек адамлардыц омыртка жогасында фнзиологиядық қалыпты 2 лордозы (мойып жоне бел омыртқа), 2 кпфозы (ксуде жоне сегізкоз)
22—481
337
иілктері түэіледі. Огыргаіща салмақбея ©мыріка иілісіне кебірек түсіп, ОЛ кисаяаы, ал жатқаңда мойын жоне бел омыртқгіларыньщ иілістері түзеледі. Біыа оиырікасышщ сүйегіпің қатаюы жылдам болганымен; слардың днафнздсрінде шеміршек қшіъің болады жот; омыртқа аралық шеміршсктсрі бнік келсді, Сегізкоз бен қүйымшақ сүйектері бітс бастайды. Қыздарда 7-11, ср балаллрда 7-13 жас арасьтнда омыртҚЕіііыц депесі мен эпифиздерімің арасында жүқа болса дя, шсміршскті қ»6епы сақталады. Омыртқа аралық пгеміршектер қалың бодғзндыктаіі оміііртқалар олі де оееді, Омырікд шіифиздерінщ сүйсктенуі 18’20 жаста аяқталады,
Мектеи жеісыіШ деніпгі балалардың омыртқалары үзарып, жуяңдайды, 5-6 жастйгы балалардың омьтртқа ЖОГасы тсз қисаяды. Омыргқэаралық іігеміршвкТОрДегі заттыц алмасуы отс күппі болады. Сондықтан түрлі жағдайлардыц оссрінен омыртканын осуі тсз бұзылып. омыртқа жотасыпыц патсмютиялық сколиозы (бір жақ бүінріие қараіі қисаю), лордозы, кифозыт. б. озгсрістері пайда болэды, Мысалы, етежылдзм 8-12м/сек қозғалганда мойьиг және кокірек омыртқадары Зітқымдалады. Бала өтс аз козғэлғанда да үсақ зақъшдар пайда болын, олардып негізінде кейіннен смыртқд кеміпіліктері дамиды. Омыріқа жотясының осуі жігіттік псн бойжетксндік кезсңгс дейін байқалғаньтмен, ор түрлі болімдерінін омыргқалары бірдей оспейді. 1,5 жасқэ дейіи барлық омырткалар бірдей оседі, 1,5-3 жас арэсында мойын ж&не кеуденің жогарғы омыртқдлэры нашзр әседі.
Омыртқа аралығыидшы шеміршсктер жогэрылан ТОМСн карай қіілыіщай түседі. Ол шемірпіскгсрдіц ұзындығы бүкіл жотаның 1/4 Болігіпс теи. Бұлар омыртқажо' гясын ссриімді етіп. жаи-жаққа қимылдауға мүмкіидік тудырады.
1-ші қүйымиіақ омыртқасы тек қана жартыЛіій шеміршекпсн жшіғасқіш, сондықтаи арэсында аздағэн ксңісгік болады да, басқа омыртқалардың жалгасуынаи ерекшелеу жарты ай торізлі болалы.
Үзыішы-қысқалъі сіңірлср омыртқа жотасын бекітіп, қимылдау мүъиандігін томендетеді, оны үзіпуцен сақтдйды.
338
Екі үзып сіңір байламдары. бастыл. інүмдс сүііетіпеіі басталып, мойын. к&кірек жғяіе бсл омыртқэ болімдерінен отіп, сегізкоадің жоғарғы жағына дсйін жегеді, Лддыңғы ұзын сіцір байламъі омыртк.алэрдың деиесініи аггдыіқзн жайпзқ лента тәрһ; і созыдыд жатдды, ал эрғқы байламы омыртқа кпналыпың ішімсн жіңішке лснта іспегіі созылып. ояыртқа зралмғылдэ сәд жалпақтанады. Қысқа сіңір баіілдмдзры коршідес с-кі омырткя дигаларын, ирқа ж®не келдеяец ос ндідері ссгіз көзбеп қүнымншқ. сүйектеріи башіаныстырады. Буд біитаиыетар эди амырсқа нідістсрі соққы, сілкіну, оолқьілдау жағдайларында дснег і сериімді стш. зақыіднаіі одқтййды, түрлі қимыд қсзгалыстарып тудырады. Корші омырткалардын бір-бірімец қимылы шехтЕДғспіійсн. жнлны омъіртқа жотасыпыя кимыл мүмкіндігі мол. Ол 160 градусқя дейін сцкеийі 143 грцдусқд деййі іпдлқаяды. оңға-солга 165 грддусқа. ал озосіиде 120 грддуска дейін козғэдады. Буғал қоса, омыргкд жотасылыц иілістері депенін серпімді болып, жеңід қозғалуына мүмкшдік іудырад.1.
Көкірскқуысыігыц сүтіектері, Түлга сұйсктеріне омыртқа жотасынал басқа кекірск қ у ы с ы и қүратын к а -б Ы р і а жоне т ө е суиек-иері жатады-
Қ а б ы р і а. Ала.м денесітие 12 кис қабырғмар бар. Әрбір қябі.ірға жалпақгау үзын сүііектсіг дтпе шеміршеқгсн түрады. Олар бір бірдаен жам'аодп кеүқен. К.збмрғаиын. б а с ы, м о Й ы н ы. л е н с с і болдды. Опың пмыртқамен жалгасқав жеріц каоырғабасы дсп атаңды дд қа-іған жері мен басыігыюіраеыңлагы жіңііпкелеу жсрін моііын деіілі. Қабырға делесінің злдыкғьт жақ үшы тос суііспмен жадгасады. Жогаргы қос кабырганын мойыны мен деіысінің қосылатын жеріндсгі қабырға бүдыры омыртқалыц колденец осіндіеімсн жҚііғасады.
Эр қабырғаныц пішші мең қүрылысында өзіі е гоіі рекп елікгсрі бар. Жоғарғы VI1 қос қабырғалар шеміршек арқылы тіксЛей т®с сүйсгінс жа іғасиа, ҮІЦ-ІХ-Х-қдбьіргэлдр үзыи цгемірілек к,абы.рғалэр арқыды алдыңғыларымен ^алпісңщд, ал Хі-ХЛ-жұл қабырғалардың аадыцғы уіиы бос. қаяады. Алгашқ,ы І-УЦгжүп
339
қабыргпларды ш ы іі, олэрдан кейінгі ҮП-Х-жүп қабырғиларды ж а л ғ а н, ал соңғы ХІ-ХІ1-жүп қабырғадарды б о с қабыркалар дст[ аі^йды,
Қ< быргалардың сүйектсиуі баданың 2-анлығыңда VI-VII қабырғалзрла басталады, 3-4 жасқа келгенде қабыргапың ортасы мен бұрышында гана тығыз сүйсктері болады, яғнм қабыріяның 4(№-ындн ғана остеондық кұрылысы болады, 6-7 жаста қабырғпның аадынгы ж<ігы толык. еүйсккв айншіады
Тес срл?гі - жалттақ сыңар сүйск. Дснснің кокірек қуысыпың йллыңгы сызығыныц бонылда орналпсады.
Т е с сүйегінің дснесі, гүтқасы, ссмсершссі болалы. Тос түткасының жоғарғы жағынла м о й ы н д ы р ы қ екі жағында б ү ғ а н а, және жеті-жетіден қабырға ойындылары бар.
І-іпі кабырга ойыпдысы тос түтқасы мен денесііпц қосылган жеріңде бастадып, ҮП-қабырға ойыңдысы тес дспесі мсн семсершесіпіц қосылатьш жерінде болады.
Тос сүйсгінің болімдсрінін арасындағы шсміршск 30 жасқа дейін болады, Тестің таменті жағының іпеміршектері 15- і 6 Жіісга, жогарі ы жа™ііыц шсміршсктері 21-25 жаста сүйскке аіінялып, тес сүйегінің боліктері жалғасып, арасы бітіп кегаді, ал семсершенің сүйектенуі 30 жасқа дейін еозылады.
Омыртқа сүтіектері мен XII қос қабырғалар жвне тес сүйегі кокірек қуысын қүрайды Адамньщ кекірек қуысы жүиыртқа пішіндес болады, бірақжасына, снбсғіне, ауруга байяанысты озгеруі мүмкін.
1 жастағы баланың кокірск қуысы скі бүйірінсн қысылтан конус тәрізді, 12.- і 3 жаста ғтна ересек адамның кокірск қуысыңдай Ёолады. Кокірек қуысы жүрек, қслқа жәнс үлкен өкпс артериялары, өкпе, бауырды қорғайды. Соіеымсн қйтар, Т1.1НЫС мүтнелеріігің етгеріпіц жопе қол еттерініц бскіген жсрі. Осы сүііектерің қозғалмалы байланысга бо іуыаркасындя аиам гыныс агілтамүмкінгігыік алад.ы.
Ауыр жүмыстың асерінен дсне шынықтыруға бгійадпысты қокірек қуысының колемі кішірсйэді.
340
ІЪфтада отыру ережесін дұрыс орындамай, үстелдің шетіне үгкіқуақыт қеудссімсн тіреліп отырған балаиыңтос сүнспіішне қараіі маііысады жпне кокірск қуыеы тарььтады дач окпе мсн жүректің ддмуы нашарлайды.
Иық жіліе жамбяс белдеулеріпіи сүкекгері. Аяқ-қолдардыц сүйектері адам денесікің екі бслдсуін қүрады; Мықжэне жамбос беддеулері. Оіяырткз жотасыііыңжоғаргы жағыіша екі жауырын сүнектері орігаласкан. Олар бүгана және төс сүйектерімен жадғасадьі. Жауырыннын сыртқы Вүрыіитары иық басы сүйегі аркылы қол сүйекгерімеп жалғасады.
Жауырын- жіілпнқ қос суйек, ол омыртқа жпііе қабырга сүйсктерімен бүлшықет арқылы жалгасқал. Жяңа туган сәбидің жауырын сүйегінің иық, құс түмсық өсіндціерііще, буын бетінде. оыътргқажак шетінде, жоғаріы жоііс теменгі бурыштарында шеміршектср болады. Жауырьііі сүйектері жіпттердс 19-20, қыздарда 18 жзста катады.
Б ү г а н а латынііыіі 5 орві тіэрізді иілген сүйек. Бада туар аддыкдіі оныд төс жақ ұшынан басқа жері сүйекке айналып үлгсрсді. Ал төс жақ үшынық сұйсктскуі жігіттерде 24, қыодарда 23 жаста аяқталады.
Қо л жауырынмен қозғала біткен иін сүйектеріиеи, шынтак. пен шыбык суйектеріиен қүралған білек сүйектеріне, білезіктіц үсақ сүйектсрі, бес үзын алақан сүйектері мсн саусақ сүйектерінеіт түратын қолдың басынан түрақды. Колдыц баеы сүйскгері кеудеге карай багытімлгап алақан ойыіъіті түзсді. Алақан ойығы жаңа туғаң нөрсстедс Қалыптаса бастйп, 10-13 жлста тодық аяктдлЗДы- Осы мерзһмду саусак. сүйектерініц қатуы да аяқталады, Сондықтан мектспкс дсйінгі жвне басгауыіп сыныпоқуілыларыньш,суретсалуы, жтуыотс баяү баітады. Үзақ уйқит жатгықіъірса, саусаққа күш түсуівд байланысты оның сүйектері тсз қатады да, үзын болып оседі. Мысады, күйптйісрдің саусяктирыіі айтута болады.
Токпа н жілік вем.есе иһ|Қ сүйектері 20-25 жаста катаЙШі, скі басында тск шеміршектсрі қалады. Бүл жіліқтің үзарьш осуі опың басындағы есу нүктелеріне
341
баітлаітысты болгандықтаи, 22 жасқя дсііін жілік басын кесуге болмайды. Кессс, жілік сспей қысқа болып қялалы.
К ә р і зк і л і к т і ң. каіуы 20-25 жастн жігіттсрдс, 17-20 жасгп қыздарда аяқталады.
Ш ы н т а қ сүйегінің есуі жігіттерде 18-22 жасгп аяқтадады, бой жеткендерде сол ерте қатады.
Б і л е з і к суйектерінің қатуы 14-16 жаста аяктадуга жакын болады. Еңалдымеп ІП-ші, ең соцыпда 1-ші жоне У-ші сүйектсрі қзтады.
Саусак, сүйсктері ІЬ-18 жаста катып аяқталады.
ЖзмФаг беллеуімщ еүймлері. Жам&эс
ссгізкозден ясшіс онымен қимылсыз біргккен екі жамбас сүйскіерілеіі қүралған. Жамбяс сүйектерініңялдышы жагы бір-бірімен қимылсыз біріккен. Жамбас сүйсктерііііц сгііысыида ортан жіліктің басы брк ген. Жамбас псн ортаң жілік қо. ғалмаггы Буып зрқылы бірігсді Адамиыи жамбас суйектері кең тостақан торізді куыс жасаііды. Ссбсбі адамиын тік жүруінс байланысты іпіск қарыііныц салматы осы жамбнс сүйекгеріне түссді. Орган жіліктің скінші шеті іі с ы қт ы ж і л і к пен онык ш ы б ы г ы-на жалгасады. Ал олар толарса қ, бака й сүйскгері жопе б а қ а й ш ы қтд н қүралған таб а н суйектерінсп түрады.
Ортян жідік псп асықты жіліқ бір-бірімен тізе буъіны арқьглы қозіадмалы жадтасқдн. Іабан сүйектері бір бірімен буыңдасып жалгасқан сүйектер.
Ортан жілік адам денесіңдсгі ең ірі сүйек. Оның жілік басы, дсиесі болады. Жілік басы мен денесшіц арасында МОйыны бар. Мойыцы мен депесінің қосыДЯТЫп жерінде будырлау ррналасқан үршықтарЫ бодады. Бала тугапнші ксйін іиіғашқы 5 жыяда ортан жілік тез оседі де, 5-9 жас арасында қызлардың оргаі [ жілігі жылдан жылға баяулап, ер балвның жілігі бір қдлыпта баяу оссді. Жілік басы мсң мойыны 14-20 жнста бірігіп кетеді. Осы мсрзічде үршықтари, мойыиы, денсс бір-бірітп жадтасады, Орі.?ді жілік 18-20 жяста асуін тоқтатады. Асықты жілік пен оның шыбъгғю і.ің сүйекгері қыздарЛіі 16-18, жігітғсрде 19-20 жлсқа дейін зсііт, одаи әрі қарэй осуің токтатады. Олар
342
төмен қарай оседі, ягни үзіірадъз, Асықты жілікгіц шеміршектері баяа негүрлым тез жүріп кетсе, согүрлым тез оседі.
Табан суйектері окше, бақайшақ женс аяқ саусақтерының сүііектериіен қүралғэп. Өқше- сүйектсріне пағыз окше суиеп, тслкіш, кайық , сынэ, куб торізді сүйекпер жятқды. Ь^лардың осуі бойжсткенлерде 16-18, жіп терде 18-20 жасқа дейёп байқалады.
Б а қ а й ш э к т а р бес ұсақ жүмыр пішпід ор' 'үрлі сүйектсрдсп түрады. Қы здарда - 17. жіптгерде - 20 жасқа дсйін өссді.
Бес сауСЗҚ сүйектсріпің ‘ГОртсуі 3 сүііектсц, ал бас бармаіы 2 сүнсктеп кұрэлган, бір-бірімен буыпдаскан сүйсктсрден түрады. ЕңадцыМСіі Г-сэуслқтардЫН сүйектері <эсе бастайдЫ ца кейіНИСи СҮ-Ү СЗусақпір сұйскТСріжетсісдл Бардыгыпыіі осуі 15-20 жэстл аяқталііды.
Т а б а н сүйектсрі бір-бірімен буыгі арқылы күмбездсніп қосылган. Табан күмбезі баяакыц аяғын басу барысынла толық қады ттасады. Табан күмбсзі сүйеқтерді мыктап бекГгіп түратып тарэмыстардың шіму бярысышш пнйда болып, табаігга күш түсксндс оның күмбсзі теме тденді Табан күмбезиіің дұрыс қалыптасуыиа тар аяқ киім, ауыр жүк тасу, үзақ уақыт табщиа күш 'гүсіріп, кішкентай баланың түрегеліп түруы, сол снякгы меіпел ауруында да кері өсср етеді. Мүидайда жллпақ табан пзйда ботады. Жадпақ табанда баланыц сымбаты бұзылады, қап айн&тысы напгарлап аяқ тсз шаршайды. Ждлапаяқ жор басып жүру, бүлшық сперді күшсй гетін түр.ііжаггығудар, спөрт ойъінддаы жаппақ га&итаың алдмн ададн, яғкм оиіа Бо [дырмай іы, табан күмбезіи дүрыс қалыптастырады.
Табан күмбезі ІЗ-І7 жасқа дейіл қалышасады, Сондықтан бойжетксіщсріс 17-18 жэска дснін би к окшслі адқ киімді киюге бо.пмайды. Ссбебі ондан аяқ ки ,щер табав күмбезінщ дурыс калыптаспауыііа байланысты аякты тез іпаршатады. Бтпалар мсн жастдрдың. анқ киімдерінің өкшссі і ,5-2 см бопгайДйтаБап хүмЪезі жақст« болып. табап етгсрі мен сішрлері жақсы дэмнды.
Ёас сүнектерІ Бас сүйскгері екі нсгізгі бедіктен түра; ы ми сауыты ж^пе бет сүйектері. Ми свуыты адамның
У43
миы оршыодаіі үлксн қуьк. Ол маңдаіі, жүнтасқап тобс, шүйде жнңе скі сімзн, нсгіэгі жоне коз горы сүйектерінен туридьі. Ми сауыты саман сүіісгінің тесігі зрқылы ішкі қүлақпсн, шүйдс с-үйегіиіц үлкси тесігі аркы-іы омырікд озегімеп ( омыртқа капалы деп тс а ллады) жшиасқап.
Б е т с ү й е қ т е р і жрғарғы және томенгі жзқ. иіықшыт-бст, гаңцай сүйектері, кеңсірік жсдбсзсгі, ыүрын сүйсгі мен мұръшиыи. тәмсНіт кеуілжігі жіще коз қуысы сүйсктерінен түрады
Бүдардың ішіцде тйжіігт жак сүйсгі һшл қозғадмалы ориалзсқал. Қтлгэндары бір-бірімең қозғапмэйгышіаЙ тығыз бі кен. Бет сүйегінщ біразы жүц (үстіңгі жақ, мурын, көз қуысы, бег-таңдай, төмснті ксуілжік сүйектері), тек үліеуі гана жалгыз (кецсірік, томенгі жяқ, тіл астът сүйектері} сүйсктер.
Кінткентай ПалЕілардыц мм сауыты бет сүйскгерінен ерпсрек дамиды, 1?ет сүйектері алгішқы 1 жаста жене жылыстық жстіду мерзіміңдс, рсіресе 13-14 жяста күшті (іседі. Дегенмсн ересек адамлыи олндс ми сауытынын колемі бет сүнектерініц кедемінен артық болады: нәрестеніц ми сауыты бетсүйекгерінен 8 есе, ересек адамда 2-2,5 есс Еіртық.
Жзна туғап сабңдіи ми сауытыныңсүиектері бір-бірімел жүмсақ донекер ұлдадан түргтын қабықшамсн жалгасады, Бүл кдбықша бірнешс сүйектсрдіц қосылагыл жеріндв үлксн болады. СцдаЙ жерін баиаііыц е ң б е г і леп атаііды.
М.н сауытының онддіі жцрдері екі-екідсн самаида (жэлиы саны 4), мяңдаішд жәнс шүйдеде бір бірлеи болады. Барлыгы 6. Маңдяй еңбегі I жасқа жакындағанда, калғандары 2-3 аііда бітеді дс қатты кабықпеіі жабылаіш, ми сауыіы сүйектерініц арасындағы жіктері 4 жасқа жд.к,ъі(іддгАңда бфкіи кетеді де оінфдиң осуі тоқуалады. Бет сүйектері жыныстық жетшугс дсйін өсіп, содаи кеіііи оеуі токталады.
ІТпристепің жақ еүйсктсрінің 7 і С т е р і бшімййды. Баланың гісі ең алғаш 5-6 аііда осг басіайды (сүт тістері шығадыЛ, 6 жпеқа жакллндаүйіідасүт тктері түйп, орныиа
144
түрақіы істсрі иіыіады- Еи сошът түракты гістері — ақыл тістері ткыішетық. жегілулен кейін намда Ьолады. Жыиіы алғанда тістерлің шьтгуы, осуі, түракты тіске ауысуы баланың лсне шынығуына, жетілуіпе байланысты, Сондыктан жастарлын тісінен олардын бпологнялық жетіяуін анықтауна бопады.
Бетсүііектері оеіп жетілгеннен ксйііі балаітың тү]Хіқты бет олпсті Калыптаеццы.. яғни оныңтурі түриқты болады.
Ба іяныц сүйектерігіщ срекшелігБ Жалпы алганда балалар мен жас оспірім ісрщн сүйсктері ссрпіаді, жүмсақ, оңяй озіхргпн келедг Соіщықтаң гнгиеналық талэіітарды дүрыс орындамағаңда сүйектері тез бүзылып, ден саулығынэ зиян болцды. Әсіресе мектспке дейіпгі жөне бэстауһіш сынып окуілылярының сүйсктсрі ете серпімді болады. Олардың сүйектсрі срктн қаіиадаіідықүан үйде, балалар бякпіаеында мектеите дсне еңбегі мец спорг ойыңцарьгн үйымдастһіруға дегсп гнгиеіііілық талаптарды үстслдс дүрыс отыру ережедсрі баланын үйык.тайтын төсегпіе ярнэлгаиталаіітар сақтдчмаған жағдайдасүііектері тсз срекіпедспіп жетіледі
Сүиекіердің дүрі с өсіп жеіілуіне, мсзгілінде кдтаюына тамақтын қ.үрамЫпдағы мннерал заттарының, ічггаміпх ісрдщ &сері коп. ӘсЕрссе алғаіпк.іД жылы гамакгаігу жонедщіигн шығыи ауа жүтута ағпары бүзылғаііда мепгел ауруы іуып, жілік с-үнектсрі, кокірек қуысы мен амыріка сүйекпсрі дурыс қадыптэсікігіды Бүл түрғыдЕігт длғанда кішкснтай балапы далаға піығарып, кунпің удыракүлгіп соулелері осер етуіне мүмкіндік тудырудың мацызы зор. Себебі ол соулелердің оссрінен балаііың дснссінде Д виіамшіі түзілсді де, миііерад уагщрынык адмлсуы дұриіс реғгеледь Әсі ксс суйскгің қүрамытідшы ка.ч£Цнй, фосфор түадарыныц алмасуы жонделсді, ал күнійц ультрлкүтгін сиулелері іерезенің іііыііысынзп отпеііді, сог тьгқтап үвден шықпаған баланың сүйегі лүрыс жетілмеііді. Ауа райыяа қарамай баланы далага шығарын отырса, тіпті оте қалың кнімнен де соуле еггіп, бала дұрыс өседі.
3«
2. Бялалың белтіді ксзтялыс жүііесі
Бү шіық егтердіц қурылысы мсн кызметі. Жгщэ туган со&ндің бүлшык сітері толык қалыіггаспягянымен. дснс садмағынын. 20-22 93-нд.ай гаиа (ересак ңдаыда 45-4(1 %) боляды. Адеім дснесіндс 6()0-ден астпқі бүлшық етгер бар. Олар бір-бірімен тарамЫс үштары зркылы жақын орвд ізскац к.йНҚ'Л сүйектеріпе {ю&йздй. Қиңқй еттсрі нсгізіпеі г көлденең салэды етгсрдсн түрады К,аңқа сггерін келденен салалы ет үлпаларыиан түратын, қүрамыңда донсқср үлпасэд нврв ср зкадс тздиырлзры бар муіпслер дсп ессіггейді. Сырт қүрылысьша қардсак, бүлшық еттср сідір басынай басталыл, стгің депесі немссс айы-чы ещі імен аяқталдды. Бүліцық етгердіи лішіні і ртүрді Болып, озщің аткдратын қызмстціе баіі шаысты кдчьтлтасады. Одар үзын садады, кыска, жалпііқ, ромба, хвэдрат, трапсщи т.б. тэрізді бппып ксдеді. Бүлпіық. ел ің екі басы брлса, оны .ж а й к а р <1 л а й ы м с т деті, үиг- иемвсй мдічі да *эдп бастары болеа, күрдслі етдепатаиды Қрзғалтатын буыддзрдыі сяпыліі байлпнысты еттср □ бір буынды, қос буынды жоне коц буьтды дсіг Бодуге Бодады. Қызмстіпе к.ар’аЙ бүгілдіргііи, жазылдыргыиі, амналдырғыш т.б, болып бвлінвді, Бүлшық еттврлін орнадасүъша қарай, яғпн топографишіық орітыіта қаріій оас, моііын, арқа, ксуде, қүрсақ, кол-аяк сггеріне жіқтеледі. Жадпы аіггзнда деяеде 327 хүп стгер мен 2 сыңар ет бяр.
Бүтшык еттердің қызметі олардыц і-теіізгі клсиеті — ікиыршуга байяанысіы арглндялады. Жиьтрьгпу ирқъьты ет қысқарьіп, опың лсиырылу қабътстШ керсеіеді. Етгің жлвірылуы нерв импутьстеріңің орідлык жүйке жүйесінің вр ікерінен қеліп бүялнық втті қьадырады. Нсри имиульстсріңс козумсн жауап беру қябілетін егтің қ о з -ғ ы ш т ы г ы немесс қозғыш қасиеті дсйді. Еггің К03ҒЫПП1.1ҒЫ аньтң қъізійет дорежссін, иғпн жүмыс атқару қабідецн көрсе сді, Кғзған еттіц клсткаларыньгң тат адмасуы, биоэлсктрлік қаснеітері озгереді. Бүлшық стцң қозуды откізу х.ылдамдьігы онша коп емес, 5 м/сеқ иідмасындд.
Еттііі қызмСті оның л а б и д ь д і л і г і ц е дс байланысты. Үлшіііыңлабилъд іігідсл онынқсзуцы огкізу жьшдамдыгы мен қозу уақытын аііталы.
Етгіц Қозғыіитығы мсн лабнлъдЪііл түрақсыз, түрлі жагдайларға башіанысты озгерін түрады. ЙнСйлм, дене еі бегі сттің қозгыштыгы мсн лаби нлілігіц күшсйтсді.
Бүлідық етіер жиырылғянда кші қуат жүмсалады. Жиырылғаи етгін. кыскаруы шарт емсс, ксііде, керісінніс, үзаруы да мумкін. Жиырылу күші еттің таліііьіқтярьіпъщ Ссінына жөне қалыңдыгына баиланысты. Еттің к ү ш і дая «ныцширау қабілетін *йтадн. Етгіңитирау қабілеті &т талшықі^рыныііжиырылута қатысу сіиіы мен жуаидыгыни бвйланысты. Жііырылу күпгі кей кезде бірнеіпе килоірямга жетеді, Совдықтан негүрлым ет "жуан болса, согұрлым күнгтібодады Бүлшық вттің кұіиі оның сүнеккс бекітідуіпе де баілаііысты, Рычагты түрде бскітілгснде етгш күгні жлгары болып, жүмыс кабілсті арталы. Аяамнык жеке еттсрінія ец жоғарғы күші оныи қозғыіптыгына, лабильділігіне. қоректенуіне байлаиыстЫ- Дегсі-гмсн денсдсгі баріық булпіық еттер бір мсзетте жиырылса, олардың күші 25-27 тоннзгя дсйін барады, бірақ табнгн жагдайдз бір мезгілде жііырылятьтн еттер саны анаі үрлым аа болады. Бүлшық сттің күші оііын қүрыдысыпа да бяйланысты. Булшыкеттср коііядролыжуандығы 0,1 мм, үзъіндыгы 2 мм. - 12 см ет 'Сіиц.іықтарынаң түряды. Олардьщ. сыртын ф а с ц и я лсп атадягын бүлщық ет к.абыгы ждбады. Ет талшықтары саркпгглазмяДан, жиырылу қасиеті бар миофибрнлдердеи, ыитохонлряялар мсп басқя іүрлі органпндтарліш түрдды. Бүлшық етгсрдіц қан тамырляры коп болдды. Қан тамырлары арқылы етке түрлі қорсктік затгар, оттегі тасылыл, зат алмасүъшан паііда болган қажетсіз заттар мен қомірсу қышқылы ніығжрылады. Бү, ішық еттсрдін лймфалары да коп болады.
Бүлшық етіщрде коптеген пери ұипгары - рецспторііар орцаласқан. Олар еггің козуына байданысты жньушлу жөне созылу дарежелсрін сезеді.
Булшык спердін осіп жстілуі аргүрлі. Алмшқы жылы ец алдымсн қүреақ еітері дамидп ла, кейіннсн шдйнау
347
етгері жетіледі. Еңбсктеу мен жүругс байлшіысіы жыл аяғында шіқ-қсл жэпе арқ<) еггері өсіц дамиды. Балапың ссу барысыңдэ жалиы мускулатураның салмаіы 35 ссе үлраядъі- Жъшыегық жетіиу кеаіңдс. ткэс слтпрікіасрдщ дсіпік сүиектершіц ^суіне қзрай ллардың сіңірлсрі де вседі, Бұл ксзще бү-Чшық еттер үдарып, зкіп-жіңііике блдып корінсді, Сондықтац жяс өспірімдердің аяқ-қолдары сорлйыл коршеді. 15-16 жаста стгер толын жуаңдай баствйды. Бүлшык сттердің плмуы ііегізійдс 25 30 жасқа дейің байқалады.
Нәрсстен м етінһі жиырылу кабілсті ересек адамның шарпшгая етінің қабілетіидей ғама болады. Жиырылу қабілстід хрояаксия (лат.хдойог-уакыт)депапыэтын еггщ тъгныштык. қдлітынан козуға ауысуына қажетті уақьт.т арқылы аныктайды. Оны арнаііы хрснаксрметр дел агалатын зспашіен с и г м ат яппі секунятың 1/1000 Бзиігі мслиіеріндс влшййді. Ъаллниң хасы ұяғая кеяе хрпііаксия уақмты аыіяды. Мъгсалы. жана тугзн сабіідің екі басты бүлпіық еинің хронаксиясы 0,6-019 иігма 1-2 ж;іста 0,2-0,22 Сигмат 4-6 ждста 0.11 снгма, сресек адамда 0,1 сигмзғз тең-
3- Балаііъщ ки.мыл-козгалыстпрынмп дамуы
Бя-іяпыц қимыл-қозга іысы. Жаца туған нзрестелің денесіиін, аяқ-к.оддарыиың қнмылдары сгге кал, бірақ олвр дүрыс үйлесиеген, еріксіз піым-шитырық қіімы ідар түрінде орындалпды. Алғашқы дүрыс бэгыіталғвн клмылвдры баданын. 2-3 зйлықомірііціе «оріне бастаіідьс ең алдымен жарық кңзіне цемесе дыбыс іныкқян жаққа біісын бүрадьі. 3 айда ПіалқасыіЕші ЖЭтқан бала ауііап түсе алады, 7 .ійда отырады- КііҒшінеН здттарды ұстап үйренуге зквнс сңбектеуге байланнсты қолдарыныи сргкті қнмылдары иайда бодады. Соның нопіжсеінде нәресте кө: іне түскен затты үстай алады. Бүл қимылдар кору арқылы кеңістіктсң баланың алган мелімсттерінс байпадіысі.ы тушщайлм. Балаііың к^ру жсис к&зтаздіс
348
жүйелсрі жеке-жскс қызмет атқарса, 3-6 эйда бір-бірімеіі ұнлссімді кору-қозкшыс жүйесіпе айншіады. Бүл күрцелі деүйеніц пайда больш дамуы ұэақ уақытқа ссзылдлм. Алғаш кезде керу арқылы тск қана сыртқы оргатуралы мшймеггер }КііналяД[-Ег Кейінпен қозіалысғары кору жүйесінің бақылауыігда бодыи, біртіндеп орътндалагъін кұрделі -қммюЦіДОГа айналады. Екііши илпсад жүііксіінң дамуы қозғалысты реттеуші жүйснің пайдя болып, дамуына ыкпалын тигізеді. Иарестсдс үлквішердің аіітуы бойыишп орыңдала-гыи қимыддары қалыптасады. ал соныц нсгізіңде саналы козғалыс қимыддары жетілсді.
Кеңістіктс бслсенді қозғалуға байлаиысгы иайда болатып дененіц еркіп қпмылыл л п ко м оц и я дсп атаійіы. I жаста жалған локомоцил немесе локочотлрлы архаизм (тармхи даму жолыи қлнталлу) деп аталатын ецб е к т е у қабілетіне байланысты дамыған іпыи локомоцня ііайда болады. Қозғалыстың даму тірек-қнмыл жүііесі мен жүйке жүйесіиің дпмып жетілуіпе байлішысты. Жүру, жүгіру, секіру. шапкылау т.б күрлелі қимылдар және оларды дүрыс бағыттау қабілеті 3-5 жастз жстіледі, Дегенмеп мектепке дсйінгі жаспнтч жопе 1-2-ші сынып оқушыларынын қозгалысын дүрыс үйлестірумсханнзмцері еркін жетіле қоймайды. Бірақ ол»ір күнделікті тірішлікке қажепі қимылдарды, жазу. сызу, сурст салу т.б. қозғалыс әрекетгерін игеріп үлгерслі. Түракты жаттыту арқылы балэларда үйлесімді қозгдту дамиды.
Қозгалудын дамуы біркслкі смсс, гетерохронды түрде болады. Қозғалудың сң күшті дпмуы 3-6 жаста байқалядід. Мысалы. жүмыс істеу үзақтыгы 3 жаста -80 сок, 5 жаста- 120 сек, ал Юікаста- 200 сск болады. Жұмыеқа тозімділіктщ артуы жоне мүптелердің бүлшық етгерінің жүмыс мсрзімі кобейіп, демалыс мерэімінің азаюынан бОЛаДЫ. 6-7 ЖДсТа синхронды (грек. синхринос - бірнешв кұбыпысгың уақыг жа>ың*ң еойкестігі) еңбек рстгмдш.
Кознілыстыц қалыптасуының негізі — ми сыңарлары кыртыстарында нервтік баіілаіплстардың паііда болып, ксііішісіі сол блйлаііысгардьщ ііегпиіде күрдслі д и н а -м и к а л ы кыртнстнқ с т с р с о т и п т і ң пайда
349
бонуыіізң. Бі:ідін исәңс шет слдердің гишым ірыныд айтуьшша үіілесімлі қозіальістыцдамуы қозғадыс ксзіндегі хоррекцнвлйу (лат. коррекцаіі -тұзеіу, ж&ндеу) қабілетрііц дгімуыіпз блйланысгы Мұцдай жоіідеу шетгегі жағдайга байчанысгы кимыл жосцарый салыстыру арқылы жасалады. Кнмыл корреқциясы ст псн сінір рентторлары -ироцриореи.ситорлар гірқылы жасаійды. Бүіщрға қаса орталык жүйкс жүйесіне басқа реценторінірдан (кору, вестибулярлық, тактидңдік дыбыс) келген нмпульсгердіц маңызы эор.
СоҢымсп, қозғалысты регтсуші мезіанИЗмдсрге Ми қыргысындагы қүрылымдар, эфферснтіік жоне афферсіптік кері біійланыс жолдары жзт.іды.
Бзланың дямуыііа іиімьіл-козгатыстардіігң асер стуі. Адам ігтіің дснесі мсн қіімыл-ойыпың дамуына қозғальтс күшті ссср сгеді. Иерсстенгц қол алыс белсенділігінс боісг жясағанлл оныц жалпы дамуы наішірлайды жәнс кешігеді. Күнледікті тіруіілікіе орынаадатын кимылйардын қосындысыи адамның қ о з г а л ы с б е л с е ц д і л і -г І дец атаііды. Козі-алыс бспсендідігі үйымдастырылғ&н жоне үйымдастырылмағзті қйлгылдардаң түрады. Ұйымдасгырылгаи КОЗгаЛ-Ыс белсСііділігһи; депе щыпықтыру жаттыгудары, с-порт, сабақ кезі ще, белгілі ецбсқ врекеііпе баііланмсіы пдйда бцдгаң қозғалысгар жатады Ад ұйымдасіырылмаған крзгалыска түрлі ойындар кезһідегі, өзін-озі күгуғе байланысты, қыдырған кедцегі қозғалыстар жпдды. Адам денссі үіиін үйьтмластырьыідн қрзгалыстарцың мшіызы зор. Соидыктан мектсп жасьтня дейінгі меқемелердег оалалардың мүнцші қозгадыстарып дүрыс жоспарлап іске асыру аркылы балалардыц қимыл-дагдъіларын ’қалъіні;астырут&, сдтгалъі к.озііілъістарі,ін кебейтуғе болзды. Үііымдастырылган қозғалыстар аз бслуына баиланисЛъі ссцлл жылдары баяйдарда і и н о -д и п а м ия ң ы ң (карацыз: лат. еи/ю А-дішамик^ -қозгалыс) белгілері пайда бщта БастяйдЬі. Гиігодцкіъыңя деи еттердіц козеіыъгс {гелсенд^гггітц т&мендеуін аитада. Бүл көбіпссе бала аз қңмылдлғшіда паііда болалы. Қозғалыс бсзгсеңділігі піімді молшерден зсып к& кендс, мысалы, ауыр
жумыс, мөлшериз еңбеқпен шуғылданғаида, гиподппа-мия пайда бояады. Гигіодішаміія орглппзянін кызметіц, кадыпгы жағдаЙьш бузятш. Себебі исрн-ет, жүрек-қан гамырішры, тыныс т. 6. жүиелердің кызметі осы шектсн тьте қозтэльіе біірыс-ындэ қэлпьп а ксліп үлгермсйді де, нлардын зорыіу белгілері байқЕілады. Сондық-ган бадаларды і қозғзлыс белсеНДілігін тйгиеналық іалацқа сәііқес жасг.імц лайыкгап үйыміиістыргая жоп. Бүгуіе қагысатын бүлшык. сгтсрі олсіэ бслғцндықтац ж.оне оиардъщ қозғалыс неИрондарынъіп еңбек қабілеті техтен Ботғапдықтаіі мсктспкс деиінгі жастағг.і баладтр сурег сабагыпаа немесе басқа саЕжқта 4-5 шінеттел ксііін-ақ жиырылатыи булілық стгері босаііды да, мазасыадіна бастнйдьі: дурыс отырмайды. согідықтан омыртқалары кисайып кетуі мү такің Әсіриж үзяқ ту регеліп түра 'алмайиы. Осыған баі іланысты балэ-іарлы 2-3 мііноттеп артьтқ іік түрғызуіті болмайды.
Тірек-қимыл жүйссшіц бузылуьпгын влдын алу пігкеняеы якиіе іэіыіімаңызы, Баланын жйҒгГгын тосегі. тамак ііпкецде, сурет салғанда аидраіын үстслі м.сн прындыгы; сцбек мғдіиіері, кпімі пігненіілык тидэп боііыішш жасыма сәйкес болуы керек. БаДйпЫ дүрыс отыруғэ (пйртада Отыру срежесін қараңыз), тосскте дүрыс жизуға дагдыландыру кажет. Үстелде дүрыс отыруға дағдыланся, арка сттері күіііейігк омырткэ жогаеьгныи дұрыс осуіне мүмкінлік туады. Физцологиялық және гнгпеналык турғыдап қаратанда балд үсгетде гік дұрыс стырип дағдылаптапда омырггқа сүйектері қисаймай, дүрыс еседі, бүлгпық стгсрі шыиығадьі- Ірі қан тамырлары мен жүрегінііі кызметг жёіқсы жетілсді. Ал дурыс отырмаел. сүйектері кисяйыіі. қйн тамырлары қысьілыіі. булшық еттері иіыне.іһ;іі:ііі б%гга тез шартайды- буыпы қатпағац билащлц омыртқя жотасыидя сколиоз, кифоз бен гордоздыц патологиялык гурлері қадыгггаеады. Ондай баланын жалпы децсаулығы нашар боляды.
331
О з і цд і а з і ң іяексер
1. Тірск-қимыд жүйесінің маңызы жане қурьілысы қаняай?
2. Бала суйск-гсріңің осш-жетілу срскшсліктері каңцай?
3. Бслсепді ксзғалыс жүйесіне не жатады?
4. Балаңың к.ңмын-қозпілыстарының даму ерекше-лікгері юнідай?
5. Бяланыңдамуыиа қнмыл козылыс қялай псер етеді?
6. Тірек-қимыд жұйесшің кемшьііктсрінің аядын ялу гигиеннсы қапдаіі?
ӘДЕБИЕТ
Негізгі;
һ 3. М. Алнакбарова. Мскгсп жасыпдағы балалардьгң анатомшісы. фпзмологшісм жонс пігисішсының исііздсрһ Окү' жон.с олістемелік вдеБнсттср жөнігщсгі Республикалық баспа кабинеті. Алматы.1993
2. Л. Г. Хрипкпяа. М. В. Ліггроітла, Д. Л. Фабер Возрастная физиология и іпкольнше гнтпсна, М., 1990.
Қосымшя:
Оспоны морфологии и физиологни организма детей и подросткон, Под рсд. Л, А. Маркосяиа. М.г 1969.
352
АЛТЫНШЫ БӨЛІМ
Мектеп пігиенасы
ХУІ — т а р а у
Сыртқы орта мен мектеп кеиіенівс арпялғян гигиеналық талаптар
Сыртқы ортаиьщ ОргЯлиЛмг^ осері. Орг яизмніц дүрЫС ддмып еңбек стуінс қажетгі сыртқы оріаііыц қодяйлы жағдайлары - оқушылардып денсаудығын сақтаута, күшейтугс арікиіган шараларды і, Сірі.
Адам организміне сырткы органың коптегел жагдаилары осер стеді. Олардың қалыпты шамада өзгеруі дснсаулықты бүабайды. ссбсбі врбір оргашізм сол озгерістерге иеріпік жоне туморадьдық тсткгср арқылы бейімдсліп отырады. Сыртқы оръшың осерлерін дүрыс пандалана отырыи, адамның денсаулыіъінжақеаріъіп, опың қорітіііыс жопе еңбек қабілсттерін күшейтуге болады. Мыеалы, суықгыц оссрін дүрыс паіідаланып, организмл шынықтітрып, оның салқынға тозімднеіпн зртыруіа болады. Шынықпаған жагдаііда сыртқьі ортаның жағымсыз ОССрлері адамның сырқаттануына себеіі болуы мүмкіи.
Сыртқы ортаның исерлеріп хнмиплык;, физикшіық, био.чориялһіқ, психогендік, оясуметтік іхерлер деп бірнеше топтарга боледі. -
X и м и я л ы қ осерге ауаның, судыц, тотгырақтыц, азықтың қүрамындағы затгар зкаТсіііы. Олардың копшілігі адам ортанизмінің қалт.пггы тірпіілігіне, дснсаулыгына қажет. Бірақ ол заттар қажетгі мелптердсн асса не азпііса. сырқаттың пзйда болуыпа ссбсп болады. Мысалы, таыақтыц қүрамьтиднғы йсд жсткіліксіз болганда ЭНДСМІ1ШП.ГҚ зоб ауруъшын найдя болуы немесе тауяы жердсгі ауапың қүра.мы нда отгегі аз болнждықтал биікгік
23—481
553
ауруының, гіемесе ауада комірқышқыл газы, хлор т 6. затгар көбейтемде гідамнъгң уланмы ъіүмкіік
Ф п з п ка л ы к оссрлсргс температуралык, ыпгал, ауа к.озталш.ы,, апдосфераяык. қысым, күиралиаңинсы, йй.қаіі-іпу, элсктромагііпттік аріс т. 6- жатады. Бүлардың да копшілігі аргаедешшң, омір сүруіке кажет. Ая қажйтті молшердец аргык. болтан жағдайда, мысалы, ыстық иуада күнпіи отуі, айқам-шудэп ксрсң болу, нс қүлдқдың мүкіст^ііуі Т, с. с., жщымсыз сісер етсді,
Б и о л о г и я л ы қ асерлер - ауру тудыратын міікрооріпшізмдер. пирустар, қүргтяр т. б. олар денегс әсср етсе, түрлі ннфскциялық, царазиттік ауру гарды тудырады
Г1 с и х а г е н д і к осерлсрге соз. ужымдық қарым-кагынас тпрізді алам когамынлағы түрлі оаеумегтік жагдаіілар жэтады. Одар аднмға жағымды нс жагымсыз көңьт-күй тулмрын, организміп өзгсрістсрге ушьграіуы мүыкіи.
Әлеуметтік осеряер - ең{іек, үй түрмысы жше садсч илсуяеиік-ікоіниликаяық зқатяаіілгр. Бүяар физикалық., химішіык. биодогнялық жннс психоіендік Осе[Ь1срті£н баійіаНЫса Отыріііп оларяыы, адам сіргашдаівд әсерін күпіентсді. Ғылыми зсртгеулер арқмлы кейбір аурулардың халықки коп тіірауы қоғамдык осердін ыкпалынан скені таныяъш отыр. Мысалы, қүрт эуруыпыц, неріітік психнкалық аурулардыц ауқатты адамдарга қарэғанда жағдцііы томсн кісілердің арасында коп ксхаесетіні мэлім. Дсгенмсн оргзнизмге тек сыртқы орта піна осер етін қоймандъі, адамні.тн өзіне де байлгінысты. Дсцсаулыкты сактау, <шы күінсйту жәнс уЯ түрмысып, тамііқтану, енбек жағдаіьідрың жақс,ірту үдіін адам ңзінс пайдалы жагымды еэгерісғсрді тудырады. Баска ОртЗНизМДерге КарДтанДа &дам сапалуі түрде фіпиолціиялык, олеуметтік қажеттерді озгсрту арқылы сыртқы. ортаның озісрістеріне бщісеіші бзйімдеиелі.
1. Мсктел пгнеиасы
Мсктеп ксшсііі меіг жеріие койылагын гіггнепэлых талндгар, Мекгептгң оргіалисқан жер оқитын балалар санына бгійлағгысты 0,8 і сктарга дсііін болады (26-кесте), 154
Мсктеи ксшенінің қүрылысы, жсрі қалалық ЖЗНС ауылдыҚ вкімшілік үкік імен беқітіледі дет мсктепке арнаіңди жерді бсидоу мерзімі пкшіхеді.
Мсктсп ксшсні оқушЫЛир түратың үйден қалада 1-2 КМ. ауылда 3 км-двц лспауы керсқ, Ауылдық жерде балалар алыс тұратын жағдайда окімшілік орыігдары оқушылдрды таситын көлікпсн қамтамдоыз етеді.
26 -кееліе
Мсктеп деершіц аудаігы
МеггШ тт>»4іі Окушылірсик Ңектео вері, п
Бәсиуыт 0,5-0.11
Орт меіггсп І92-320 1,2-1,7
392, 2,0
784 1176 2,2-8,0
1ШИ56Я 3.0
№0 4,0-6,0
Мспеп-интсраи' 280 2,0
370 2,2
560 25
440 3.2
КйсЦпік. п*У огыиы 400-деи лрПЛС. 4,0-6.0
Мектеп тсррмториясы түрғын үйлсрдкц, балалардың дігнсаулығына знян келтірегін өңдіріь, шуты, шаңды, іүі іні коп мекемелердем, ірі транспорт жолдарыпан, су қоймаларынан, ойын-сяуық ирыпдярынан аулақ, врі жарығы Мол, таза жердсн орын алады. Мскгсті жеріпің 15 % мсктеп ғимара ыіт, 50 осімдіктср еіү үіііііі, ал калған жсрін спорт, демалыс, шаруаишлық, тожірибе алаңдярына іідіідаланзды-
МсктСП Ғнмарэты аупаНЫЦтұкпірінде, мектсп жерінін, ліетіцдс 15 н кдшмқта салынады. Мектеп пен оныцауласы скііе агшдтармен қоріпалады.
Мектеп ау. іасы бірнеще айхмаққд боліксді? қорғаныс, демалыс. оку-тажір ібе, спортжонс шаруашылық зоналэры.
Қорғаныс аймағы (0.1-1,0 га) мектеп ксшснішң кешс жағытша орналасад ьт. Ол мектепті трхтнслорг шуыпап, газынап, кошс шаңынян қоргаііды, сондықтан турлі
і 355
үзынды-қъісіқалы ағаіитар, бүтшіар егілиі, гүдщірмеіі безсндіргледі. Кошенің к«лік жолы -Чеіг корғаныс аіімагынык арасы 25 м кем болмауы керек. Меқтеп тсрезелсрі мен бү.т жерлегі бніқ ағапітар.дың арасы 10 м, бүталар іын арасы 5 м, Ағаштар мен бүталар будан жакын сгілсс, осе келе тсрезедсрді колеңкслеп, сыиып бедм елері 11 і ц жарыл ын азййтад ы.
Д с м ал ы с аимағы (0,2-Ю га) мекгеп ауласыпыіі жазда коленке, қыста жслден сақтайтыіі бутакты ағаштар егіліең тегіс таза жағында ррналасады, Шаршаған. аурудан жяңл түртам олеіз ба.чалардын леъ^дуына қажетті орыіщықгар қойьитадьк Дсмэлыс аймагында балалардың деиесшс зиян кслтіретш өткір бүтак.тар, тсмір-тсрсекгер, ірі тэстартлл мезгіл-мезгіл тазартып отыру ксрек.
Оқу-тәжірибе аймағында (0,2-ОЛ га) мстсорология саіімлндары, биология, гсография пондсріне қажетгі тәжірибе аламдары орналасады Оқу-тәжірибс піімдгы мсктеп аулнсының шетінде нсмесе мектеп кешснесінің қабыргасына жакыіт жерде орлаласады. Бүл жерде ауа раііын апықтиугіі қажстгі аспаіпдр, яыш желдін багытыц анықтайтын флюгср, ыдғалдъілык, псн ауа Темііературасын оЛигейтііі аспаіітар бОл.іды, Кейбір мектсптерде гсография гюиіііе Қажегтг піүңқырлар, ботаннка поиіңің тәжлрибе адц-ңы, кйіібір мектепгерце (кебінссе ауьыды жсрдс) қожектер Осірстің бүрьтіп т. б. орндласады.
С и о р т аймаі ы (0,1 -1,07 га ) мү нда дене игыпыктыру пинінс жәие слорт ойындарына қажетті алаңдир орншіасады. Оның жсрі мектеп ксіпснінің терезесінен ең кем дегендс 10 м капіыкта болу керек. Копшілік мектсптерде спорг аймагідна 5^00-7900 м\ тек кейбір мекгептерде ғана 4900-10700 м2 жер белінсді, янпі мүның да жері оқушылардьщ санына лайық Берглсді. Барлық Мёйлс йрдщ жеңіл атлетңха (4900 м1) жоНС ттғмтіАСтмхл (600 м’), баскетбач мен волейбол (480 м2) идаңдары ал ірі мектсітгсрде (1176-1960 орьгңдық) футбол немссе басқа спорг ойындарына арпалган үлкен ялац, (2960 м?) болады. Көпиіілік ауыл мектептерілде үлкен спорт аландары (водсйбол, баскетбол, футбол) ауыл гпегінде жекс орналасдды, Бүл элаңдардыи тегіс, ідөптссін жерде шаңы аз жерде орнаяасып, транспорт жолдарыпан ялыс,
356
ііуылітіарушылық күры/іыстарынаи, мал корачарлаи аулақ болғаны дүрыс, Спорт аляндарып Тйсларлан, ағаш бүтақтарынан, шыны сынықтіірынантазартьгп. баладарльщ денесіне зияп кслтірмеу жэгыпа ксңіл бөяу керек.
Ш аруа ш ый ы к аймагы ( 500 м') мекгеа аупашиың алыс түкпіріпде балалардың жүретін жалынян, демалые орынларынзіг қаілык орналасады. Бүл аймақтың жсрі м.сккптін.басқа аул;іларынян.зласабүтакіы осімдіктермен қоршатдды. Оғаіі келетін жеке трапспорт жолы брдуы тиіс, Мүнда іүрлі қоймалар, цектсп г.іражы, қрсымша доретхана, съпіырынды жәішкгсрі, орт кауіпсіздік жабдықтарының б^рыіпы т. б. шэруаға қшкегп құрылысгар бодлы. Муңдягы доретхаші мен сьіііырынды жошіктері мсктсп кешенесшеп ксміңдс 25 м қашык орнйласады. Олардың манэйы егілген ағапітармен иемесе шағын қорцкіумен болінеді. Доретхана мсн сыпырынды жошігі түрған жсрге келсати тазалық фанспоріыньгң қатынасуына к,ажсггі жске жалы болуы керек. ІІІаруапшлык. айнагының таза, үқмтпы усіалуына шзруш-ылык. мсңттерунгісі мен мектел днректоры жауапты, Мсктептің медиііина кызмегкерлері оның тазллығын мезтіл-ме-згіл Тйксеріп. &акыіиіп отырдяы, себсбі дәретханалар, сыкырыңды жәшіктсрі, іраңсиорт жоддйры түрлі ңифекңііипы окушыллрг^ жүқтыруғэ себсп болуы М\МКІЕС
М е к т е п ғимаратын салгян/ш оның оқу болмелсрінің тфезелерін оцтүстік. не оңтүс гік батасқа, ал қссыліша болмелеріпің терезслсрін терістікхс қдратып салады. Мектсптің барлык болмелерін оқужәне қосымша болмелер деп екі топка боледі. Оку немссе негізгі бөлмелсрге сабақ жүретің кабинеттер, сынып бөлмелері, спорт згшы, шебсрхана, физика жопе химіія пәндеріпің лабораторияларһі жатпды, Қосымша бөлмшіерге оқімшілік жәнс балалардың деңсаулығын Сақтауі’3 қажетті дцрігср кабинеті мен з-Чғашқы жордем кәрсету боамссі, методикйлық болме, асхяна, буфст, кітапхапа, мектеп музсйі, оқушылар мен мүгалімдсрдің демалыс орыпдары т. б. жатады. Олардмк йпінес, осіресс сыиъш болмеяері мен оқу кдбйпетгерінің гигпеналык тшіадқа сай келуіне көбірек кнңйт боледі.
Мектен тнмяратһііідагы оқу бөлмыгері. С ы н ы п б о л мелсрі мең кабинсттер кспкорндор арқыды бір-
357
бірімеіі жоне пк.ущыл.ард.ың, демалыс балм.сяерім.сн жалғ ісады. Бастауыш сыныптар мекгсіггін жеке қаиптьшда, ондағы біріншгі екішііі сьиіыц беямелері тсменгі қаСнггта орйаласқдаад жон. Кабинетлк жүЙйте зуыеуға байлаиысты ор ләнге екі~үш кабнңст бо.ішіеді.
Сынып балмелері мец кабцңеттерініті ауданы 50-60 м1, «тіи ор пқушыга 1,25-1,3(1 м: еосбінсн анықтэлады. Бадменің үзыіідыіы 8-8,2 м, ені 5.6 6.2 м мо іешерінен аспзу керск. Егер үзындығы 8-2 метрден артық болса, соңғы қатярдағы окуціылар такпшын қасыіідя сойлсп түрған мүгйлімлі жоне окугпыны анық естн алмауы мүмкің жонс (Иідда жвғдлида баяада азысн№ кійідагі қальтғасзди. Ал еіз бодса, қажсггі моліпераегі партаігар снмаііды, Еиі 6,2 мстрдек кең бопса, есік жакіағы қатирдыц оқушыларыиа терсзе жарыты жсгкёігксіз бодадЫ, ущ қатар парталэр симяйды. Баяменің биіктіғі 3.5 м болғанда балялардың дснсаулығыла қажеггі ауа мелшсрі жсткглікті болады: жасыналайықауа модшері мен оныіі газальгш қамтамзеыз етіледі. Лпс ауа көбіне бшіменің үсгйші жагында бодлды да, окуліыларга жағымсыз оссрі азаиды. Егер одан эднса болса, бодмсиіц ауасы тар болады. Осыгал байланысты ссңғы кеддсгі гигяеналық талалтар бойьінша бөлменің биіқ іп 3,5 мезрдел кед боммдуы кдреқ. Мүшхаіі іқатдайда ар бдлакі кажетті 15 м3 ауа молшеріц камтямасыз етеді, ал СоңгЫ КезгСДейін пайдаданып Келіхчі 3,1 М биікіік ҚОСЫмша яуа желдсткішін кджст егеді немесс <»ідаіі Болмеде сагатъша 3 рет терезелсрді зшыл ауаны же.ідетіп тазаргу ксрек. Әрңңе, оқу барысындя оңцай мүмкіндік бо імайды да, баладарлың денсзулытына знян келеді.
Сыныптар мен кабинеггердін қабыргалэрын ақ бапшыклсЕҢ псмесс ілбеспеіі, «іемссе арнайы эмумьсшғмеи жылілна I ретоктеп стыру керек. Бнлменің жоғаргы жагын сырды бояумен бояуға болмапды. Себебі ол күрылыс матери-алдарьтаът іүсікиісл^ріц бітея, ауанып табмти Жолмеіі шімасуына қедергі болады. Қіібыріаньш томсңгі жагын биікгігі 1,1-1,$ меігрге дейи акшыл еырлы бояумсі-і сырлауға болады. Змульсинлармен окгегсңде бүкіл кдбырғаны ягартыи, паңелдді сырлайды.
Окуліылардыпденсчтулығыіі сақтау үшйі жолс кажеіті еңбек жагдаііларыіі тудыру үшін сыны п балмесінія маңызы зор. Ба-іме ауисыніднтемп тратурасы 17-21 "С. ылғаддылыіы
158
40-65 %, йуэ қозғплысьшын жылдамдыш 0,15-0,25 м/сек, әр бэлагэ шамаиеіт 15 м-’ нуа болгзны жон.
Сыныіітагы терезелср оқушылзрдың сол жлгында орналасуы тиіс. Терсзепер қең, күн еэулссі мол түсеі індсй аінъіқ &рі таза, шыңысы жүқа Зіртегте &оэуы керек. Тсрезелсрдія алдына үзын сябакты үіі осімдікторін коюга Ьалмййды. Олар ^арықты колеңғмісп, мөпшерііглзаіітады. Терезеіпц томенгі ждктауы едеігпеп 60-70 см, зл жоғаргы жэктауы мел тобеніц арасынпа [5- 30 см арапық болннда. бпЛмеге жарЫқ түсіру Мүмкіндігі толық гЕЭіідаллнылиды. Тсрезеден далэга қоз сэлганда әйңектің 2/3 болігіиеи яепан көріігіп турса, табмти жэрыкгыц моліиері дүрыс болзды. Сыныптігы герсэеігі болмеиің ауясын газарту уіімн дс пдадалаиады. Ол үшін тсрезеіііцжопарғьі жагышіи эіщіалы жпппаяы жсллеткіш жасайды. Олар бөлменщ бніктігі 3,5 метрдел аз болғивда үнемі эшық туру ксрек. гііггі кыс ішіцде бір жедаетміи сал апіык түртіы жен.
Сьиіышағы табиғи ждрық коз*М>иЦи<;нті 1,5'2 %, нғни 1:4 қатілгасы ідай болу ксрск; мүнда I - тсрезслердің ауд^інддрыньіІіқрсЬшд^ісы, Х'і 4 еДСпніН ауданы. Бплмедегі эшык түсті даіһаіідар жарық козффнпиен гіп К(Я5ейтслі. Мысалы, парта.т<трдың бегі акшыл кок, лқшыл жасыл. ақіиыл еары түске Ғюя.іғаіща жарық коэффипіісігп 2 есе артяды. /Карық ксоффмііиентш формула боііынша ессітгеп шыгаруга бочады. 1^^= 5.Д Е ;
5г
Муңдагы 5(~ терезснің аудаіғы, Е — тсрезеиііі саны, \ — епстгін ауданы. Сыныптағы табнғи жарык модшері әр партата 15гі лкксгбн ксм бвдмауы керск.
Күн Бүлгты бплганда, қыс күндері табигіі жарык. жсткітксті боМііы, еондықтаіі к.осымша аикгр
жарық ітіамдлры болуы тніс. Жарық гиамдарыгіың колсңкссіз біркелқі жарық Беруі ушін аіііірдьщ сырі ында жпрық сеііілдіргіипігрі болуы кджет. Жарық ссііілдіргшітср ақ түсті шыныдлн, немссе жүқа каңылтырдан, іісмссе пллстинкнлардан лсэсллшы. Оларлыц ціиііпдсрі эр түрлі: анналміілы деңгелектер, торт бүрыпиы таОақшалар немссе шыньт птафолдар т. В. Жасанды жарықгың мөлтлері пайдаланатыл электр шамына байлапысгы. Элскгр шамдаръгныті жирык һ плшері ор партаға 150 лкжсгеи қем бодмауытаіс.ііл люмішесцсіптік шамд;ірдъщ жариіы 300
359
люкс. Соған байданысты ліектр шамдйрын 2 нсмесс 3 қагар етін, куаттыдьгғы 300 нт 7-8 лампа іліңсді, Ал л оминеспентіік шамдарыиьің қуаітылығы 40 нт 12 пгам орнатылады.
Мекісп л а 6 о р а т п р ң я л а р ы п ы ң мояшері 66-7<} м1, яінч ер одпидоа 1,5-1,75 м1 ере&інсн анык.таіулдът, Лабораторилпар мектеіітің әр секциясыидэ бірінің үетінис бірі бодса, онда ец үсліңгі қябатта хпчия лабораторияеы орналасады. Мүкдай жағдайда болмелсрге су жсткізу, ауа сорғыш шкафтарды орналастыру жоңе басқя таборяторияларға қадалті жагда ыарды жасяу жсңілдснеді. Әрбір лабораюрияға шекгес 15-24 м1 кішірек препаратор бөлмесі болады.
ЛабираторияюрдігіҢ мнқроклимдтыпа дстсн гнпіепадық талаптаріл сынът бчлмслерімен бірздЙ Солуы тиіс.
Мактен пі е б е р х з н а л а р ы екі түрлі болады: бірінШісі ер балалардъщ, екіңшісі қыз бздалардътН еңб&к сябзқтзрына бснімдслген зрпайы бөлмелер. Шеберхаіін бодмелсрінің ауданы 50-60 м* (өр окуіныға ксміндс 3,3 м1 есебінен}, опъщ қоеымпіа, ауданы 15-16 м3 сңбсксабағының мүғаліміне арлалган бөлмесі болады. Мектспі ң арнаііы жобасындв ціеберхапа болчдған кездс көбіне мектегт ауласыиан ер балалар шеберханасына нрнап болск уй с&кады. Щсберканаяар кең, іші ткарілқ, тааартуға ыңгайды болуы тиіс. Қажетті курал жабдықтары (стапоктар, іс мэтинслері, компъилерлср, яерілакіар} терчда бокьпіа оріицідстырылып, олардың оқуніыларға кауііісіз болуыма кпл коңіл йудару кСрек, ІПсберХйна^Ііірд^ің микрОкпцматі і, жарыгьқ эуасы гитиеналық талаптэрі а сәйкес болуын кацагалап отыру керск. Денс еибегімен шүгылддшан жас бдланың денсаулығына зиян келтірмеуін ойлястырган жөн.
Ш^берханадакы станоктар цсн оқушынын кез дснрсііінің гірасы 45 смболуы тиіс. Онь мыналдй одіытсн анықтауга болаиы: оқушы станокка бүйірінси түрғанда оиың томеп қарай созыяған к,сііыймң алак.ан^ары. верстактьш үстінде орцаласса, бианып жумыс істеуіпс Колаіілы болдды. Аласа боііяы бадалар үтін верслак псн ствнокгыц жаныңда арн^ііы аяқ қоіісыштары болады. ШсберХанадагы аспЗГЕізр балаларДЫң ЖасЫНа ЖОне ЪоЙЫиа лайык орнітыдғаны жон. Ерсеек адамдарға ярналған аспаіітармен жүмыс істсгенде, балаларға ынғайлы
360
болмагандықтан, олар тсз шаршайды, Шеберханада сқушъіларға арнайиі киііл (халэт, алжаиқіда, қояғап,темір ұшқьпідарьпган қорғайіын козілдірік т. 5.) кигізіп. оларцыц Қиім жсне денс таздпыгына қажетті жағдлйларды тутызалы.
Бғыаларғя оте эуыр жүкті көтсруге бллмэйды. Тек кана балапыи жасыня ланықты мелшерле ғяна жук тасуға бодады- 5-8 ласча - 4 кс, 9-10 иаста - 6 кг, 10-12 ждега. - 10 КГ, 13-15 жастэ - 14 қг, Іб-17 жаста - 24 кгжүкті котсругс болады.
Тсз қозғалатын Болшектері бар стшісжтармен, элекір зспаптэрымен жұмыс іетсгеңдс жүмыс қауілсізщігін мұқият сақтаған жөн,
Бастауыш сынып оқушылары шеберхапада швршамау ұшін орбір 15 минөү сайыіі 2-3 гінноттей, ал жопірғы сыцьпт оқуіііылаүля 40-45 мннкгген соң 10-15 минея үзіліс жггсап огыруы керек. Енбек сабэғыцың мугалімі жүмыс кезіндс балалардыц, осіресе іс тіккен, токыма токыган кыз бялаларяың ленесін дұрыс үстэуыиа көціл бөлуі қажет.
Жастар ушінтаза ауада ауылішіруашылық сңбектерімен шұгылдану өте найдади, бірак баяадарға ыстыюта күң отпеіпін жағдзйды карастыру керск. Ашық ауэда еңйск ету үіііііі жщдыл ыстық айларында таңғы 7'11 сағат, кецікі 17-20 сағат аралығц қолайлы. Ауыл шаруащыдық жүмысында 3-6-сынып оқушылары - 2 сағат, 7-<5-піі суньшта.гылар - 4 с-ігат, 9-11 сыиынсікуціыпары - 6 садагган еибск етсе жсткіліқгі. Окушыларлыц ой өрісін кеңейтуге крмсктгспейтін, денсаульнъгна зштн келтіретін, мысялы, мад қоря тазалау, ауру малды кұту, бэғу, улы хммикдттэрмен жүмыс істеу сияқты жүмысқа салуға болмайды.
С п о р т з а л н н ы іі ауданы мектепТегі окушылар сянына сайкес өр окушыпі 4 м3 ессбінен болінеді: 192, 320, 624 орындық мсктептердс 162 хг (9x18), 784 жоне 1176 срындык ыектешерде 288 м1 (12x24), олан ірі мектептерде 2 зал; 1568 орыіідық мектептс 144 м’ (12x12) және 288 м: (12x14), ал 1960 орындык мекгепте 144 м2 жоне 450 мг (15x30) зэлдар болуы кереК. Спсрт залдарыііың биікгігі 5-6 м. Спорг залыныц қосымшя бірнсше болмелері болады: ер балалйр мея кыадарга арнак&и. жәнс киім щсшінстіи болмелср. Спорг залыиа шектес спорі жабдықтарымыд кішкентэй қойма-болмесі болады.
Спорт залы оқу болмеясрінен оі (ііша орналасқан мекгеп
361
кеціснініц жеке бір қаиатыгшң бірінші қабатында арнакалады. Оііың ссігі хеке дежіз арқылы ііемсчд киім ІГіеше ін белме «ірқылы өтеді. СпорТ жаодықтарыңъің болмесі мен сиорт зЯЛігнЫҢ арялығындэ ексуін байлаиыетыраидн гсігі болады.
Спорт залътиык жылылығы [5-17 °С. кйім иівшстіп болмесііще 19-22 “С. Сцорт зилдарі.ціа, жабдыктярыии арпнлтаиталаітіар Гюиынціа спортжябдықчары балалардыц жасына жоңе боиына лаііык боду ксрек,
Барлык мектсптсрдің улкен м ә ж і л I с з а л ы бспады. Ксйбір жана мектсптердв гана оғаи щектсс кино, радпо аспаптарыиа арналған қосымша шағып болме боладЫ- Оцыңаудпны шамамеп 12 м2.
Мс-ктеіггегі дсмалу орындары орбір оқушьтна 0,42-0,75 мг ссебілде бсрітеді. Дсмалыс орілідарыпа йрнайм бөдмедер, дртіідердің исң жсріирі, оқушылар бүрыпіы т. е, с пайлалнпылады.
Мектеп кітанханасы мец оқу жане ллйыңдалу залына ор пкуиияга 0Д5 м3 ссебінеи орын бсреді. Ол орындар зріКійы г нгиеиалық талаптарға сойкес боту керек.
Оқүшылардың тамактапу о р ы н д а р ы асхана. буфеі\ ас дайындау бшжесі, ас. кйймжы, ыпыс-й^атыіі орын бадаларды толық (10(1 тамактандыруга сойкес болу ксрек. АсханаііЫң зуданы ор орынға 0,65-0,70 м3 есебінсп (>£>іинеді. М^ндай ясхднэ торт кғзсклең Барлық охушылаірлы голық тамііқтдңдыруга зрналған. Оқуш ыл врды тамақтэндыру орындарына арналгзн оз гигиеналық талацтары болады. О/іирді.ггі орыіыалуын арнайы қурылған комисеиилар тексереді жоне меэгід-мезгіл сзнігЕарлық эпвдешіологиялық станшіялардын қыз.чегкерлері текееріп бэқылауына адады.
Киім ілгіш-гардеробтнр екі бнлмеден турадһі. шешінетін жср - фойе жоне кнім ілгіш-гардероб. Олардың жэлкы ауданы 0,20 0,25 яэ ссебіпен алынады. Гар іеробтаіы кғіім ідгіштсрді терезеге іісрпеіщнкутяр 'іурінде орпалаиъірады. Мүндлй жагдайдп киімніңтүсі жақсы коріпеді, Әрбір киім ілгіштің арасы 15 см болуы керек Кдзіргі кезде басгауыш сыяыл оқушыларыңыц жске гардерибы бплады немсее сьінып болмесіішегі цікііф-цііиіаларллі пэйдшіанады.
Жу ы н а ты н бо л м е жопе д о р ет ха ц а мекгеп қешсніігің ор кабатыпда орпнлзсады. Лүл болмелердііі
362
ауңйны врбір скуяпдта ФДІ м1 сх&бінен Ърлініи алыяаДО. Мектеп қыэметкерлерінің жуыну орыны 12 м3 боляды. Мсктеп кыімстксрлсріиің жуыиу орыны мен доретхаиасы окушылардам Бодсқ болуи тиіс. Жуынаодіг б&дме мен дәрстхэнаяярдыиедеіц су сіңірмеГпіл, аяқтанмапгыіг. оңай таэартылатын болады. Жэне күшті дсзіінфскинялау химикііпары мсн ыстіяк, суііыи асеріпс тозетіи күрылыс материішдарынан. кобінесе кыш немесе полнмерцемснт плитллярдан жасаляды. Бүл бсиімслердің қабыргасын го іык нсмесе тек қана панслін ақ гүсті немссс кйктггіл қыш шыны, полнстироль тэріэді су «ггкізбейтщ плитадармеп қаптайды-
Мектеп ксіисшнің бясқа <5олме.псрі 10-25 м1 есебіксл алынады. Оның ішіңде днректОрдыҢ каби іге-г і екі болі.мпен түрадыі қабыллау жоне кабинст. Мектеп днректорына келстін срссек аламдар түрлі жүкпалы ауруларды таратуға себснші болуы мүмкііі. сондықтан аныгі кабинетін мсктеп кеіпенесінің ееігіпе жяқыіт бірінші қлбаттгі немесе екіпші қабнтгың баспалдағына жақын орі гал астырады.
Оку болімііі мецгерупіісінің боимесі, мугалімдср болмееі сынылтАр мен пку кабшіетгергнс жақыіқ қрлайлы жердші орын алады. Я-10 м2 ціағың бөлмені барлық мсктвптерде дңрігерге береді, ял ірі мскіТгптсрдс огаи коса тіс Смдеу' болмесіпе 12 мг кабинет береді.
Мекгеп ксіисніңдегі 5 а с п а л д а кт я р ең кемінде екеу иемеге үяжу бсдади. Бас»аадак.тадң орбір сатілсынын ені 30 см, биіктЁгі 16 см. Баспэлдақтар харық, окугііылардың жүруіяе ыңғаіілы болу керек Баспалдактар бүрылысында қасщңціа жзріик козі арнаіізсгырыпады.
2. Мсктед мси қоімлдзгьш
штсиялык талаптар
Мектйиті ж-дбдықтзу. Сыіилптағы ікабдықтар окушыдардьщ бойы меи жасыня сәйкес еркін жүмыс жаеауга ыңғайлы болу керск, Олардың сырт керіиісі. тусі қозге үнамды, болиіекгері таза-тауға қолайпы, бгідліардың депесіпс знян кстгірмейтіндей бачъіп, сьшыпта дурыс орналасуы қажет. Жабдықтардың бояуынык тусі акушылтрцың КОҢІ.ПІН жадыртып, жнрықты аз сіңіріп.
363
болмедсгі жярық козфффициент н т&мендетпейтімдсй болуы тиіс.
Сыпыптағы жабдықгарға йарталар, үстелдер, орыидықтар, іпкаф-витриналяр, сынып тяқтасы, түрлі тсхшікалық оқыту саймаңдары жзтдды.
Паріаляр, Мектсп партддары - сыныптяғы либдықтың нсгізгі түрі. Еліміздегі қазіргі мектептсрде көптсген парідяіірлың түрлерілаігдаланъыады. Гіртеден келе жатқан Ф. Ф. Эрисмщі парлісы ісцетгі отыргышы біргс орнатьтлған еқі орынды пярталар көбінссе б.ісгауыш сынып арда колданылқды. Ол паргеллр “мекіеп паргалары'' дегсн мсмлскетгік сгаңдартқіі орта іпамамен алғян бала. ардың дене көрссткіпітеріне байланысты олшемдс жасалтды, Парталардын негі і ағапгпш немесе металдан ткасалады.
Парта екі бөлімнеи түрады: партаныц үстслі жапе отырл.ішы. Парта үстелінің бсті және отілріышы ашық аь.піыл түсгі бояулармсн бояяьщ, металл қацқасы обден тСГістедеді. Оііың Ъ&лиісктері оқутпы денесінің иропорпияеыиа негізделгсп. Ертсректе жиі қолданыдган қара кою қоиыр, кою жасыл түске партаиы бслу казіргі ти.гийнаяійқ тапййқа сдй &оямай шықгы. Ондай тусте.р ждрықты көтт сішрш. бо іменін жарык. мөлшерін аздіггады да балалардьсц көңіл-күйі жабыркау тартады.
Парта үсгелікің беті еденгс сәи кйлбеулсу жасяладаі-Бүл оқушылардын кітдп оқып, жазу йсазғапда к&зяерініп талмай дурыс жүмыс істеуінс қолайлы. Үстелдің үзыіідығы 1 [О-ІЗО см- сні 63-70 см., усісл бепніңсырткді [иетіедсннли 52-79 см биікге боздды, днфференіиіясы 20 5-32 см. ПарганыН д и ф фе р С 11 циЯ с ы Деи үстсілдщ сіқушы ждқжисітніңбіііктігі мсн парга отъфгышынынарасындапл аралыкіы айтяды. Партанын диффереидиясы оқушы отырғаіідэ лсиесін тік усіап, үстелге білектсрін қойып отыруға ыцгайды болуы тиіс, гиғііепадык талапта кйрсегілген молшсрдең аспау жоне аз болмау керек. Егер партаньщ дифференңннсы дұрыс сақплмаса, оқушынын омырі д сүйекгері қисаялы, днфференция бнік болі анда оц жақ сқолиоз, диффсрепция аласа болтаңда сол жақ сколмоз пайда болады.
Парт а отырғышынын тереңдігін баданың саныныи 2/3 бодігіне сейксс жасанды. Мүндай терецдіх ыңғайлы, Орігьтқты отыруга қо Іайлы. Отырғыштьтң сдеинец биіктіп
3(4
32-47 см, тереіідіп 29-38 см, арқалі.Егының биіктігі 18 см. Оқуцшның дүрыс отыруын қдмтамасыз еізтіи парта үстелі Мен отЫргыпіЫпыц баСгы-басТы 3 корсеткіціі бар. Ол жоғарыда жазылган царта дифференциясы мен арқадык жоие отырғыш дистанцішдііры.
Парш отырғышының л р қ ал ы қ д и ст^ 1! ци я -с ъі үсиелщң оқупіы жақ. шетінен отырғыштътң зрқалығынгі дейінгі арадык. Бүл оқупиының кокірек қуысыпыіі тсрсңдігіне бдй іанысты. Оқушы партада отыргандз оның кокірегі меп парта үстслінін шетінде 3-5 см арқалық болуы керек. Отыргыштыл аралық дистанцнясы аз болғанда оқушыііың кеудесі үстелцің шстіне тірсліп, ксуде сүйегі ішінс қисайып өседі де, кокірск куысындагы тіршіяіккс Маңадзы з<ір жүрек» Колі^ тамыры ЧГОГарғы жоде тездйігі Қуыс вешшііры іспетті үлкен қан амырлзрының, окпс, бауыр, брпнхыліірдың қызметійе, ОЛДрДЫҢ дүрыс ОС1Л жетілупіе знян келтірсді. Ал арқапық дистанцця арты.қ болғанда оқушы жазуды еңкейіп жаззды да, омыртқа сүйектері қисық оседі жоііс көздііі қыаметіне колайсыз болып, жақыннян кору лтмиды.
Пирта отырғыщының д и с т а н ц « й с ы псй парта үстслінің оқушы жақ шеті мен отырғышыйың алдьщгъ шетіні.н арасыидзғы аряліяқты аіітады. Ол 3 түрлі болады: нолдік, оц жәңс тперіс диапсіиция. Егср үхтслдің шсі і мец отырғыипзлң алдыңғы гпеті бір деңгейде болсз, отырғыш дисглццші Н В л д і К, арасыцді! аршіык болса -о ң, отыр+ ыштыц шеті үстслдің астыпа кірін түрса - т с -р і с д.истанціія болады. Кдзіргі гіггиешілық ташигтар бойынша оғсушылардың дүрыс отыруьша 4-5 ем теріс дистішцця қолаіілы.
Парта қақпағыныгі ішкі жағынн онмц олшемі қорсетіяеді. Ескі номснклатура Ъойыиішг орга мскгеіггердс лайдалзцатын парталарды оқушылардың бойыиа сәгіксс 7 топқа N6 —N12 боледі. Одардың орқаисысы бір-бірінсп 10 см аріъіқ. Мысады, N6 парта бойы 110-119 см оқуншіларға іірналса, N7 птртп 120-129 см бойлы балагл арпалган, т.с.с.
Кдзіргі жаңа ііоменклатура бонынігга оқушыяаріа арналған ^стелдер мсл ііарталяр 5 пліқа болінеді:
А тобы бойы 130 см-ге дейінл балалзр үшін, Б тобы бойы 110-145 см,
365
В тобы бойы 145-160 см, Г тобы боііі.т 160-175 см, Д тобы бойы 175-190 см балалэрға арналған.
Бүл олтпемдер парта қакпағының астына пемесс отыр ғышыньщ астыңғы бетіне жазылдлы. Мысалы, А/іЗО. Партаны топтастыруды жсі ілдету үшін прбір топтағы парталаряы зрнаііы түсті бояумсм кініксне дәнгелекі^) яг үзындау торт б үры ш Г |га8 1^Д аркылы белгілеп қоялы. Ол бслгіні партаньЕн алдыцғы қабырғасына түсіреді. Әр тогпярғз мыиадай түстср бекітілген; А - сары; Ь - қызыл: В — кокшід; Г — жэсыл; Д — ак түсті. Әр мүғалім езінің сынып болмесінс Нйртялар таңдағанда балалардың медшіншшық каргась ңдэгы боііының үзындығына сәігксс тлңдап алуы тніс.
Сыныптағы пярталарды орнэластыру, Бастауыш сыныптар Ш Ііарталарды 3 қагар Орніыасі Ырады. Әр қатарда 6-7 партадан боладЫ. Жоғаргы сыііыіітарДи кобінесе 2 қатэрдэн қояды. ПІеткі ііярталар мен қэбырғэ аралығът 50-65 см, кдтэр аралыгы 70-75 см, алдыңғы ттарталар мсн тақта аралыгы 2,4-3 м. соцгы партаітяр мсн тақта араль ғы 8 м. Терезсден сң алыс орналаск.зц парта 6 м қашықтан аспауы керек. Әр сыныпта кемінцс 3 тоіпагы ішртътар т-іемесе ақутпылар үстслі болу керек, ал 3-7-сыиынгар үпіін копіпілік жағдэііда 4 тоіігағы нарталар қажет болады. Кішірск парталар нлга қойьніады да, биіктері соңғът қзтарларға орнадастырылзды. Шзм;імеП адтанда әрбір орта мектсітте N6 шірталар 1%т N7 14%, N8 — 27%, N9 — ІК%Ғ N10 — 20%, N11 — 15%^ N12 - 5 % болу ксрек. Жана бсдгілсу боііынша А топтаіы парталар саны .15%, Б тобындағы - 45%, В тобьщдағы - 20%, Гтобыңдағы -15%. Д тобынтағы парталар 5% болуы керек. Сыпыпты 1 пръгңдык парталармен жабцыкіяғаңда бүл корсеткіпггср 2 ссслснсді.
Партада отыру срсжесі. Оқушыпың п а р г а д а от ы-р у ережесі бойынша оқу жылының басында сынътп жетекшісі оқуптылйрды лене срекшеліктсрінс сай отырғызады. Аласа бойлы бадалар мен ігэшар сстніін окупіЫЛар алдыңғы қатардіі, КОЗі няшар керетіидерді терезеге жакын, уяын бойлыларды соңгы қатарга отырғызады. Әрбір тоқсан сайын балалар/ың дене
366
СрСкшсл'ктерін сскере отырып, 1-ші қатар мен 2-ші катардағы, алдынғы гиіргалар мсн соңғы парталардағы балалардың орыиыи ауыстырып отырғызған жон. Бүл та.чаптар орындалған жағдайда окушылардыи денесі қисанмаіг дүрыс осіп, іек жиқыншін нсмесе алыстан кору жағдайының пайда болуыіга кедергі болады, нғни оқуіпыларлыл дүрыс псіп жетілуіне қолайлы жагдагі жасальтнады. Партада немесе үстелдеотьіргаііда оқупгыпьщ денесі тік орпаласып. орынлыққа терсң отыру керек (46-сурет). Кітап оқып, қағаз жазған ід балііпі.Ш басы сәл алға ецкеііеді. Оііьщ кпаі мсн қеіғііз араяыіъі 35-40 см шэмасында болу керск, Оқушыньщ кеудес мсн парта лршіығында 3-4 См немесс ОҚуШЫНЫҢ жұдырыгы ОГеіЦЦУЛІ чфЕІЛЫҚ болу керск. Оқутііының арқдсы орындық арқалыгына сүйеніп отьрғанда оның бел омыртқасы, сегізкоз сүйектері мен жауырығіыньщ төменгі бүрыпггары орындық аркдаьтғыиа тиіп түрады. Ұршық жңне тізе буытілары іік бүрыш жасап бүгілсді, аяқтары едснгс нсмссе партлның аяқ қойғышына тірелсді, білектсрі үстелдің үстінде еркін орналасады. Оқуип.іньш екі пыгы бір дсңгейде болғднын кдлЕіҒіілап отыру керек. Паргада дұрыс отырып уйрспгсп жағдаііда оқудгылар сабақ кезінде шаршамай еркіи саырады, коздсрі талмэидьт, бар зеііиіі Сіібакта болалы. Егер дүрыс отырмаса, арқа, аяқ қол егтері тез іпаршап, баланът еаСаққа зейіні томендейді. қозгалақтай Бсреді.
Сынып тақтасы меп басқя жмһаздарғд қоііы.іатыіі ГНГТ1С1ҒЯ.1ЫҚ глдантар. С ы н ы п г я қ т а с ы - оку бол.чесініц ец қажст гі жабдықтерыныц бірі, Тақта болменщ алдыцгы қдбыргасыііын дпл ортасы іда басгауыш сыпыптарда едеппен 75 см, 5-7 сыпыптарда - 95 см, жоғаргы сыныптарда - І00 см биікте ілінеді. Тақіаның үзындығы көбінесе 3 м, ені 1,2 м, бсп піртсііс, бірак, оте жылтыр смсс, гүсі - қоңыр псмесе кою жасыл болады Сызу-сурст сабағыныц болмесіндс гана қара бояумен сырлаута болады. Тдқтаныц негізі — лннолсум, рсліін, пластмасса, жүкд тақтай ісистг жеңйі, тсгіс, еу с нірмсйтін материалдардяи ж&салйды, ал пның жпқіауі-тн пгіінгпііі не жеңіл мегаддяп жзсайды. Тақтаныц жақтяуының таменгі пгстіис бор үі ггақтарын жинайтыя жіңішке астауша не жүқа тақтаіі орнатады да бір шетіне бор, су шұберек қояіыи кішкснтай қорі пшаньг бекітсді. Тақтаның түсына аршніы
367
жарық тиамыя іліп, қосъімша ЗОС вт тиаммен жарықтапдыралы. Сынып тақтасын мата перделермсн жабуіа болмайды, себебі оляр бор үнтақтары мен гланды жинап, баліУіарлын тыныс мүшслерішн ауруына ссбсл болады.
Сылыптағы шкафтар артық кернеқі қүрдлдар мен оқулықтарды сақтау үпііп к;іхст, Двпепмен шкафтар коп орын алмайтын, бодмсні тарііілтпайтыи і.гқшам болпіігы жон. Әр еыныпқа 2-3 шкЕіф жеткілікті. Олар со.т сыныпта оқитын балалардың боііына лайық, денесіне знян кслтірмейтін, көңілғс жағымды болу керск. Шюіфтарлы болмснщ артқы қабырғасына срігаластырады. Соңғы Жылдары салыгіған мектсгггерде қабырғадз жясдлған цгкаф-иишалар пайдалаі уга өте ыңгзйлы.
М ұ ғ а л і м н і ң ү с т е л і меи орыпдыіъіиыи моліпсрі сресек адимға арналган, отырып түруга қолаіілы болу керек. Ол терезе жақтагы парталар қатарының алдында немесе оргада орнялася. ы. Оқушы ііііртасы мел мүғалім үстеліпіц арасылда кеміпде 15-20 см аралық ка г іырад ь
Ксйііігі кездс оку-тәрбне жүмыстарында оқу-техннкя қүралдарын жиі пайдалзнуға байданысты оларды
39-сурет. Партэда лурыс оіыр> А - ялдыдғы жағынан, Б - бүііірінсн, Б - арт жагыпап.
36«
орналзстыру пігнснасы паііда боллы. О к у - т е х н и к а қүралдары япіи кипоашшраг, днапросктор, теледидар. магнн.гофюи. радиоашіораітар т. бм шамадші коп болып, Болмені тарылтпайтын, тпіЩ-тозаң жннамййТНН жағдайларды қарзстырған жхэн. Оларды пайдаланбаған ке.зде шкафтарда ііемесс ариайы болмелердс еақтау керек. Диафильмдерді 7-15 мииот, кинофидъмдсрді және телекорсегулерді 15-20 миноттсн артық көрсетую болмаіщы.
Сг.ңғы кщдо оку-гетма асікипары» жеке кабпяетке ориаластырьпі, мұғалімдер кезекиеи паЦдшіағптын жағдай тудыруда. Оіиіай кабинетгер үлкен, 15-20 оқушы сшггыидай болуы тніс. Бұл болмелердіцссік-терезелері мықталып. кілті Еірнайы лабораіптыц жауапкертпілігіңдс бодады. Соңғы кезде ипформатика пөнін отуге баЙлаңысты мекғеите 1 пемесе 2 кабиңетке компъюТСрлер прнаяастырады. Компьютбрлерді тсрезслен түсстіп жЦрық дисплейиіе тікслей түсіп, шагылыспайтындай етіп орналастыряды. Әрбір комньютердің арнайы 1 кісілік. орыіщықтары болуы тиіс. Бул болмегс информатикл мүпілімі жауапты болады.
[Мектеп л а б о р а т о р и л с ы н ы ң ж а б д ы қ т а р ы и а бір немесе скі кісілік лабораториилық үстелдср мвл орыгцыктар, шкафпір. тгакірибе кпрсету уеіелі жзтяды, Онда коп орыңды үстелдсрді қоюға болмаііды, ссбсбі олар орбір оқушынын еркін жүмыс жасауына колаітсыз бопғандықтаи. бздалардыңжарақатпінуына себеп болады. Тар жерде химпялЫк ыдыстар сыпып, опдяғы ертінділср оқуіпылярдың киіміне, денесіне зняи келтіреді. Тәдкірнбсдерді дұрыс орыігдау үіпін бір кісіге 65-70 см еңістік кажет, сондықтан лаборз гориялық. үстслдсрдіц үлышығы 130-І40см, сні 60 см, бінктгі 75-76 см болалы. Үстслдің кітап, дэптер салатын орыны ңемесс таргпасы болады. Үстслдерді 3 катар стіп орнадастырады. Қатар аралығы ксміндс 70 см. Ліібораторнялық үстсддерді орнықты бскітіп. оған су, эяектр сымы откізіледі/Элсктр сымы арнайы тақтайдыл бонымеп псмесе үстелдің алдьщғЫ сирағыпыц бірінің бйцымен еткізіліп, жасадады. Хнмиллық лабораториялардінһГ үстелдер ьщысі арды қоюіті ыңғаішы, орпыкты болуын квздеп арнайы соре жоле 3 жақ шетінде кедерғі тақтайша (биіктігі 7-15 см) орнатылады. Үстелдіц үсті қышқыл-сілтілсрге тозімді
заттардда ззсаяаяы жзде. ол үвжірибедердің натожссіі; жазуғэ коліійлы болуы тиіс.
Фнзиқа □іайорагориясындаіъ үсге;ідерлің беті тегіс, с*щіаусыз. тегілгйи загтЕрцың Фзяшектеріи жииауга Коліійлн, элекгр сымдяры кауіпсіз, аспаппр сыртыіш элсктр еткізбипчіц Еіозуы тиіс,
Пабораторшіларііағіл орындық.йір устеіідарқія биікйтіне сййкес дчынады? отырғыштары едсңгтең 44~46т5 см/
Д е м он сі р а ц іг я л ы к үстеддің үзындыт 3 м, спі 80 сщ биіктігі 80 см ҮстсЛ лаБорасорияПык, боімсиің алдынғы жағында с&л биікгелген арнайы орьцща туракты бекіплед'
Түр і яспаптарга, ерітіңдіяерге арналган шкафтарды лабораторияның қосымша лреігараторлык болмесіне орналастырады. Шкафтартың ішінс улы заттлр, күплі сідтілер мен қышкылдар сақгауға болммйлы. Оларды арнзііы орыпда, бадвдар ала алмай гын жерде үсттйды да, қажітгті Мйяііэерлс тана твхірибе алаын іа лйборторията аздап қана екелугс болады. Хнмиядық лаборатория дя улы, иіеті зіттгарды тарглың сорғыш шкафтар бодаиы. Олардың үшңдыш, «ці, биікіи бслтЛйшң кадеміне жвие болміздсгі »нһ,іздарғ.т сай болады. Соргыиг тпкафгар 2 болімнеп түрады: төменгі болімі зііггар қрятын сорелсрдеп, жогарғы бвцімі ауа ссрғылиы бар шкафтан турады* Жоғарғы болімііші асты, кдбырппкрьі сілті-кьшіқы^щарғя теэімді загтардаң жасалган магерналдармен каттгалады.
Мектеіігегі блрлық. лабораторіінларда қа у і п с і '1 -Л ік е ре д ел ер і, алэдшқы дРрігсріікжэрі&м срежелері мсі дәрі-дярмекпвр жннағы, орт қауінсіздігіне кажстті қүм, орт сонлірлш саіімапдар болуы керск.
3. Мектецтегі оқу- іңрбне жүмысгарьшн қойьыатьгн талаптпр
Мекзшггсп оқ} тәрбие жумьтсгарының шісгы міндеті -эКасТЯрдыц ой өрісін я.амыту, сйбак. үЛгеріыіне Кдқеггі жагдай тудыру, денсаулығът і сақтап, депссін тцынықтыру. Ол үшіп мактептсгі барлык жумысгар Бялалардынжасына лайық, оргянизмдерініц ерекшеліктсріііе саіг жамлалы. Оқу-тәрбие жүмыстарыньтң үзцқтығы. ауырлығы оқушъілярдііің жүмыс қабіяезіне, жътд маусымдарыцың
т?0
Оргш-імзмге осерще баиданысты жоепарлапады, Сондыктап бастауыиг сыг ьштардигы окү жы.чы жогарғы сынылтарга қарагдіща қысқа, жазгы дсмалысіирьг үзақ болмдц,
Оку баідарламасы балалэрдың жасынл қарпй йіылддн жылга күрделсніп огмрзды. Оку жылы ініінде орбір тоқсдн сайын оқупгыларіа дсмалыс періп тынықтыралы.
Жаіғы демалыстан соң Гңі іадар еңбскке бір’ інлеп үйрсие бастайды. Бірініпі тоқсанігың басында акүпіылардың. сабяққд зейіці іомеи болғандьгктаи ок.У жылының алгаіиқы апта.тзрьг рткіш тақырыцтарды қайталап, бскітугс арналады да, жзңп тжырыптарды оге бзстаңды- Оқу жылыііһгц барысында блрлық пәнлердегі мсктеп Гыгдарламясы біртйщеп қныңдап, жыл аягындд фшшар иіарщагаи ксзде кайта звдщідлеиеді.
Оқу жослары балалардың жыл бойындагы енбек қдбілстін де ескереді. Кьгркүиек айында жонс соуір мен мамыр айлары пда еңбеқ кабідеті томендепді. Ягни қыркүйек айынла откел оқу жылыидагы, свуір мен мамыр иііларіднда жыл Бойында сгқъітан мйтериалдарды қайталайды. Қазян-наурыз айларының арасынла еңбек қябілеті күшгі бочғаңдықтаң цсгізгі матсриалдардьг, жаңа тақырыптнрды отеді,
Меқтентегі сабақ кестееі. Сабак қ е с г е л е р і н е қойылатын галагітар окушьніарднң нптальтқ, аіілық, тоқсаңдық және оқу жылындагы еңбек қабІлетіне сай жасадады. Од аптаиын. дүйсеңбі-сорсепбі күнд.ері жогары болцды Вейсенбг күніпің аягывда нгаршау белгілері пайда бола бастайды. Жүма, сенбі күңдері апталық гііаршлу бедгілсрі айқындшіи түсцді, жүмыс қабідсі і төмсңдейді. Осыған бзнланыеты оқушы жексенбі күні жаксы демаду уиіік атгганың 'Акгында қиын таасырма берідмеңлі (Цсмалыстап соц, дүйсснбі күні оқуціының сабакқа зсйіііі томен болады. ОсЫНы есксрігт мектен гегі оқу болім нің менгерущісі бүл күпі ейбақ кестесінде қиын пондердің саньіп азяйтып, сейсенбі-бейсенбі күвдері оларды көбіреқ қойлы- Жүмз-еенбі күядері сабик саныи ж&не қиын пондердпг молшерін азайтқаи жон. Бұл күндері жеңіл іюндсрді кобірек қохды. Жеңіл і ждсрге вдеблет, тарих, ән'Күн, дене шыщяқтыру, сурет-сызу дандері жатады. Киып сабақтардьщ ялдъшда дсгіешыігықтыру пәнін қоюға болмайды. Себебі денешыііықтьіру сабағыңда балйлар спсрт
371
оітьпідарын оіінап, жуйкелсрі қоаады да кеяссі сабаққа зсйіні тшн боішды. Мсктеп егі қиын іюидорзд физііка, Матсматақа, грэмматіікз, химйя нәндері жатады. Дене енбеп цондеріне денешынықтыру, еңбск сабақгары жатады-Өдсбист тарйх іілізпкй, аетроіюмпл, ймсогоіші пдіщёріц зуызіщі цаңдсргс жатқьгаады. Мунтаіг болу шамаиен лаеяптан.
^рбір оқу күнііііііЗ-З-сабақтары балалар үіігш пәтижелі ксийій. 5-6-сататта шарпау белтілері үдгйтүсШ. Бастауыт сыныптардл шарппіу бслгілсрі 3-іці сабақтын. сщшнла бастялып, 4-тлі сабяқта йньіқ біліііеді. Жоглрғы сынып окушыдарьгцда іиаршау белгідері тертішііі сабақтың соңыңдй бвстаігдды.
Бірқс.лкі ецбек адямды тез қажытып, жы.-ідам шприлтяды, сондықган оқутцьъгардыц сңбегін жсңівдету үіпін ауызща ппцдср мец жазбаша, киын пандвр мен жеішідсрій, ой ецбсгі сабақтарын дсне еңбесімең қезеқтестгріп отыру керек. Еңбектің турлері эуысьігі отыргтнтда, бшгалардглі шяршауЕ,г азадды. Сабақ кестссін дүрыс уйымдастыру оқуіііылардг-ің шаритауын а.'мйтытгд қалхыратпаіі окыту ьцмкінлііһі тудыралы.
Балалардыц шариыуын есқере отыргдіі, І-4-ші сыпьпітарда күніце 4 сябактағі, 5-7-іиі сыныптарда 5-6. жс.ігаргы сһтаышарда 6 Сгібактан аспауы тиіс. Бағлвр:іамадаіі тыс, мамаңдаидыруға блйланыстьг факулһта цвтік сабактар апталық 36 сагат к^тыпқ^ сыимлси. мсктелтегі мүғалімлер кецесінің піешімі богіыцша арнайы күңдері (зптаеына 2 реттен асълрмай] гаиа жоғарғм сътамитарға 7 еабак, к.оюға бОладЫ- БЗқЫлау' жумЫСтЯрьгн сОңры с/аб;ік я қалдырмпй, қігын тяқырыгітврды балэііЫИ ІЫҢ кезіііде отсді, қосарлзцгзн слбэқты (қатзрыиагг 2 ОдеБиеТ немесі; матекіатикат.с сЛ кұвде коюға бошх-лйггы. Себебі балацыгі ми кыртыстарыяьің нерв кдетқалары біріекті узак жүмыстал соң гез іваргігаЯлы. Оқушы.чірд гң піаршауып аз.ійту үіпін он-куй, дене шыныктыру ііәндерінің манызы юр. Бүн пОЕіддр/цзн кййік балаңың мцы тыиыі-адід. 1'Нгі сынын (жуціылары адғііш мекіспісе ке псн кслдс үяақуакьгг сцбск етс адмайда. Олардың оріаннзыі тсз шярпііійды. Соңаьіқтан тплійқ йәбнк уақытына (4> миноткеУ бірпң, еп үйрету керек, Алгашқы І-2-іні аіггада слбақ үзақтыгы 20-25 мЦногтсм басталмп, біраздан соц 30-35 дцпңіт, содац
172
кейін 45 мтютке созуга болалы, Сябякты узарту үшін бйлалардың психикасып алдын ала даньшдап, сст р' іл қойған жон. Дегелмеп саблқ ішінле фиэкультүзілістер жасан, оқушылардът демалдырып отыру мүғалілнтің мііщсті.
Мектснгегг оқу қүраддарыіга қойылатығі гнпгеікілык тяляятар, М е к т с п о қ у л ы к т а р ы тез тоэбайтын. ак агемесе сәл саргыш түсті теііс қагаздан жасалады. Мемлекеттік стаңдарг бойынша 1-ші жонс 2-ші номерлі А және Б міфКалы қагатлы Етайдалануға б&иады. Кітатттын мүкабасы мықты. үаак пайдалануға болатын, салчағы жекіл. пңай ле іинфекдиядішатын Гюлуы тіііс, Кігалтың Ррһітсрі мен сурстгері аиық. біркелкі тегіс тиіюграфннлык қара бояумен басы.чііды, І-ші сынып оқүшыларыпа лріішіган оқулықтардыңоріптері меіі цифрлар дныңбңікгігі 2,8 мм, оліипсясрдс — 4,5-3,5 мм. 2-4-ші сытіыптар үшін 2,І-1,75мм, 5-11-шісытғыптарға 1,75-1,50 мм. Кітаігтардыц ііһіндегі суреттері едсмі. ор гүсті, коз тяртагыіідай боду қерек. Сочдсрдіп, арадыіы 2 мм, оріптер аридыіы. 0,5 мм-Оқулықтардагы өріптер тығыздыгы ппиеналық талап бойынша 1 см1 жерде 1,5 оріитен аспау керек. Әріптер жолының үзындығы 100-110 мм. Жолдың мүндай ұзындыгы сойлемдердің толық магынасың тсз түсінуіч: ыңғайлм.
Оқушылар дәптсрі 170 х 250 мм- Двпіердін }Иалдары коК, Ксзге аЯЫҚ көрінетіцден, тік сызықгар колдет-іең сызықтардан сел жалпак,тау болу кереқ. Себебі келденеп сызықтар котге оцай корінеді. Дипітсрдің қагазы етс тсгіё, жылтыр, ак. тусті тышз ічагадлйң зисаязды.
К.орнекі оқу қүралдары (сызоалар, кестелер, суретгер т.б.) ашьгқ яқ қағазіа хаеалалы. Эріптерінің биткгп і ксмйіде 3 см. Суретгер мсп сызбалар әдсмі, барлБік балшсктері ағіық. түрлі түсті, корнекі болу ксрск.
Тарихпен жшрапия карталары мен атластар орііггсріній биіктігі 1 мм, оріп аралары 2 мм< оцай таззртатым, тез тозбайтъш болу керек. Іозған, жыртылғаи оқуЛықтар меН корнскі оқу құралдарын мезгі ліен сүрыіггау керек
Оқутттылардың цялаи-қар ы й да штар ы -н ы ң жуакдьтгы 7-8 мм, ұзындыгы 140-170 мм, устауғ.і қолайл.ы, бір келкі тегіс, көп қыртіы нс жүмыр доцгелек бапады. Хіңішке қдляммен жаагзітда қол тсз пілады, ал жуап қілам жазуға колансыз келеді. Жазу жазуға көк
373
ласталарды, ал врііпср мең сездсрді ереқше бөду үшің ле іістһггг сыэу үпгің жасыдт қызыл, қара Ніістадарды паНдалануга боладЫ- Оқуілылярдын һзйдалануына N 2 шаматгы катгы қаря қарындаштар қолаіідғл. Мұкілімдср мен эіа-анадар бастауьшг сынып окушыларының поріфеді не.мссе рюкзагі жеңіл бслып, қджстсіз бөтен зэітарды сздмауьш қадагалаіі отыруы керек. Ауыр портфельдср балалардың нотік омыргқз лотасыцың қиеайъпт (сколжіз) осуінс себер боладыт депслулығыіш зияц кслтірсді, сопдықтан рюкэак оте ыңгайлы.
4. Окушыдардыц күп кестссі мен ктіімшс қойы.іэтыц гипншалык тдізтгтэр
Окушыларчыц куп кестссіпе койьыатып гтгеналык тллаіғгЯр. Балапярдың күп ксстесіне тизалык сақтду. ас қабылдяу. газа ауаяадс.м адып. ауазкүгу, дсне шынықтыру. үііықтву, мектспте жопе үйде сабйқ оқу. еңбск сту (үй игаруасына көмектесу, мектсп ауласында, ауыл шаруаиіыл ыгьд іда сцбек ет} ), қосыіппа сабйқтіір ысң үйір-ыслсрге Қһтысу сііяқты оқушъпіыд күғтделікті омірі жатады.
Куи кестеспіщ врбір беліктері Б-ыаның жэсыня, еңбеҚ қабілстіне, дёіісаулығына мінез ерекшсліктеріне кдрай қалыи глсқаң ткатадйііа оқуиіыяын яүрыс осіп, дймч^йіта. ер жетуінс, денесіпін шынығуына. ой орісіпің дурыс қялыггтасып, длыуына тнімці болады. Окушыпын үй кестссі мсктептін жүмыс кестесіне беііімдоліп жасаііады. Үйдеті күн ксстесі дұрыс ойластырылғаң болмаса, ол оқушының мектептегі ецбегіңе кері осер сгуі мүмкін. Әрбір ата-апа өз баласыньщ куи кесіесіи жақсы бідіп отдн мезгіплжіп. жане дурыс Орыңіігілуына йсағдаЙ тудырып жоне қадагақап ртыруЫ керек- Күн ксстесі лүрыс болмаса, балнның іпэршауы, қалжырауы үдшқ дснсаулыты тоМсңденді, сабақ үлгерім нашарлайды.
Үйдегі күн кестесіндс баланың ггпалық сақтау дағдыларынын қялһштасуыиа кел коңіл болу керек Оқушы үігқыдан түрғанңаіі қейін таза жуынып. тісін тазэргып, даладан келген сайынт ас іілердс жвне ас қабылдаі<іннан соіі қолып таз іртып жууга, аузын шаюға дағдылаидыру керск. Осыған орай күд ксстссіңдс тяисртск, ас аддыпда.
374
мектеитсн Жчіне ойыннан қайтқан соц, лсуыпуға уакыт болінеді. Балаиыи денссі шыпіяғу үшін тниғы гягненалық гм.чластикзға 10-15 мгшот уакыт боліиеді- М&ктептсц қаііткан соң оқушы киі.м зуыстырыщ жуымып, асыц йчсді Содан кейін міндетгі түрде таза ауада 1.5-2 сағат д&м алалы, ал 1-2 сыныц оқуіиыларыиың 1 сакаттай үйықтаіі алып. калган уакытта ауадя дем алғдны жоіт.
Бапапың ецбвк К а б і л е т і күніие2 рег (8-12саг„ 16-18 саг.) яхтгары боладгя. Сондықгші бүл мезгілдсрді мектепте еабақ оқуына және үііде үй таіісырма.іарып орындаугд пайдалапу керек, Таңертен икптын оқушылар 16-18 сагат, түстең кейін оқитыи окупіылар 8-12 сағат аралығында сабакқа дайындэлғаны жон. Гіігиеналық пшапкд сан үй тапсырмііларының молшсрі барлық понііен де балзның жасыиа лайық жоспарланалы. Сондықган I-ші сынып оқуіпыдары сіібііқ даиһіңлзулз 1 сагяг, ал 8-11 сыныи □қуіпылдры 3-4 сағат уакыт жүмсайды.
Сабақ дайындау барысында блстауыш сымын оқуіпылары орбір 25-30 минот сайын. жоғары еынт.тптағыгіар 45 минот сайын үэіліс жзСап, демалуы керек. Жоғар/ы сынып оқутыларьг 2 сагатган кеііін 20 мііғгот белсенді түрдедем аліаны дүрыс болады. Сол кезде бдтаның таңдауына. птбасыпын жатдайыіьч сай уй міііруасылз арадасуыпа ігемссе қозғхтысы мол оііын ойнауьша болады.
Окушының сабақкд ддйьгндалатыи ж ү м ы с с р ы -н ы газа, бөлмсеіііің ауасы желдетілгеп, отыратын срындығы ынғайлы. барлык жағынан гигиенальтк талапқа сагі болу керек. Болмснің шдн тозяңьпг су шүбсректген сүртіп. тсрезенщ шынысын меэгіл-мсзгіл жуып татартдты. Тимімсиінтаіартуы женіл боау уіііін каЖстсіз лртық здттар, жовсіз әіиекейяер болмауы Тиіс. Болмсцің жыдылыгы 18-20-22 *С, ылғалдығы 50-70 %, жэрығы мол болгянда гаиа окушыңың сңбсіі гигирцалык түрпдііііи кіірағанла дүрыс уйымдастырылады. Оның жүмыс орыны (үстслі мен орыңдмғы) жарык. кяь? баду үшйг передеге жакын түрып, Баданың дене корсеткіінтеріне сий болу керек. Үстелдің үстіішегі запарлы беліілі тертіипен орншіастырыік дурыс пайдалану дагдыларын қалыптйстыргап жағдаііда уқуиіының еңбегі цәтижеді болады. Сондык.іян қағалдар. қітаптар, к,адам-к,арыітЛйштардын түрііқты орыны белгіленіп, дср кезіііде жннап стыруды бадацың одетіпе «ЙЯДДДыру керРК
375
Бзла д с н е с і н і ң ш ы н ы г V ы упіін тзза ауада кебірек болып, дснс қимылдары ортүрлі ойъшдарды (ьолейбол, футбод, жасьтрынбақ, т.б.) ойнау керек. Соғал байланысты түргын үйдіц пуласыида балалар алаңын жасайды.
Оқушыиың күн КССтесінде ү й к ы ғ а болінген уақыпъщ маңызы ^ор. Шарпмпін балаиың еңбек кабілстін қдлпына келтіру, шаршауын басу, денсаулі4ғьпі сақтау үшін үйкының фиЗИСНіОГМЯЛЫК МӘНІ күшті бспған П.ІҚПШ, оны дүрыс үішмдастыруға коп коңіл бөту ксрвк. Дені сау баланың үйқысытіың үзақтъны 7 жзста 10,5-11 сағат, 10 жаста Ю-Ю.5 сағат, 11-13 жаста 9-9,5 сагат, 14-17 жастл 8-9 сагапан ксм болмау керек. Бүл уаюятгьщ 1 сағагын күңдіз үйықтаса. баланын организмһіе оте тпімді Еіолддь Үйқы кстііиде баланыц денесі дем алып, миындағы күндіз жиналған моді іетісрді ескс сақтау жолдары ретіежлі, нсрв клсткшырындағы қуат қорлары қяльпітасады, іщіршаіан органітЭмнің еңбек қабілеті қшінына келеді, Оқушы үлемі бір мезгідде жатып, тұруга диғдыланғаны жоті. Сонда ұйқы уакыты нәтижелі пайдздаиыляды, Бастауыіп сынып окуіпылары кешкі сагэт 9-да, ортангы сыныл оқушьілары Ю'Ла, жоғарғы сыиып окушыляры 10-11-ден бастап үиыктағаны жон.
Окупіһтып, күн кестссінде т а м а к,т а. н у м е р т і-м і іт е жвне тағамның корсктік қасмстһіс коңіл ау іарылады. “Ас -адамның арқауы” дечекш организміе қажетгі заттарды, қуат қорын дүрыс мезплімен тамақтану арқыды іллптмасы стугс болады. Ас қабыдпау үзақтылығы 15-20 мннөттец 20-30 ыииоткс дсйін созылады.
ЗКалпы «.ііғанда, окушмііың күн кестссін күрганда к.у'ИҚСДІКТІ к.айтацаиатын еңбеК түрлеріне ариапгьн уакыітан басқа 1-1,5 сағлтгай уақыті бос қалдырғдн жөн. Бүл уақыіты өр бала оз қалауьтнінп паіідалаі ішіы (спортпсн шұғытдапу, корксм әдсбиеиі оку, кино теағрға бару. кездейсоқ шаруаға қатысу, т.б.).
Оқуиіьпгың киіну пігнепасы. Киім денені сыртқы ортаның түрлі мекаиикалық, химиплық жағымсыз ғкхриерінен сяк.тайды. Соняикігаи баланың жнсаупыгілн қамгамасыз етіп, оның еңбсқ опімін арттыруда киімнің маііызы зор. I игиеналық т^ргьтдан қараҒЕіңца киім адамдьт сыртқы осерлердсн қорғап, деңегу ктжетті жагымды
376
жігдаііларды қім амасызстін канд қоймзй, жеціл, ецбектс, шаруада, қоэғалыста коданлы болу ксреқ. Сондыкдаы киімні х физикалық жонс химиялық касисггерін біяудіц (жы.іу сэқтау, ауа мен ыдіалды Откізу, суды СІНІру, т.б,) маңызы ерекшс. Кпімиіц эстетикалык маіынасы да корнекті орыц аліщЫ-
Киімнің физика_іық жвне кимияльік каснстгері хцім тігілісн матдлардың қаснсттеріпс байлаиысты жонс қдбатгаи кнген киімнін санына байлаііыиы- К_иім тн ілетін маталардыц хылу мен ауаны өткізпш, ылғал сіңіру мен өікізу, серпімділік қэсиспері мацыэды.
Матамыя ж ы л у е г х ізг і ш қасисті оның ідд ізі мсц түктеріпе бай.іанысты бо.ізды. Қтлың, жүмсақ түкті Маталэр жьглуды жаксы сақтайды, ссбебі түктсрдің арасында ауц жиналыц, жылуды сыртқа шыгармаііды. Мьтсалы, жүц, фланель матал, рдыц жылу сақгау қабілеті 92 5&, сукно 8р %, жүн керпс іе 88 %-ғй тең. Әсіресе жүнді терініц жылу сактау к,абілеті оте яоіары болады. Тығыз жүқа маталзрдың бүл кабніет томсн болады. Мысалы макга-матадйн жзсалган киімдердің жылу сактау қабідеті 37-44 Жасіціды (сшітетикялық} ма галардың кеЙбірі (кяцрон. неіілон т.б.) жылуды мүлде вткізбеііді жопе сақтэй да алмамдь, ал кейбірі жақсы спкіэеді (ліжезн. пнірон полипинилхлорлы жіптеи тоқылісц маталар), Ауи раііы отс сдлқыл болғамлгі киівді кабатгал киісн іиімді болдды, себебі кнім қабаті фі гның арасыңдағы дуа жылуды сь ртқа ШЪіғармаи оцы сақтауга комсКГСседі.
Маталардың ауа өткізгіш қаснеті киім ішіндсгі кджетпауа қозгалысһт мен ауа алмасуын кэмтамасыз іле і, яітці киім ішіндегі деіісгс ждқыи орналасқан ауаіш жслдету үідіп қэжет Ауа желдеіуі жеткіліксіз болғанда біьтиның еңбек қабілсгі томеіідмі, кеңіл-күйі иашарлайды. Ауа етқізгіш гік қжнет ЙОС тоқылған тақь р маіаліірдэ жоғйры боітдды. дя каррон, ігс:ң."юн, йжанды жіб№тер ауа откізбсйда не нантар огкізеді. Жауында киюіг арнаигап киімдертігетіл арнайы маітщар мүлдс ауа өті гэбейді, солдыктан ондай киімдерді суъіқ желдең, жауып-ідіііныннац қорғану үшіи гаиа киюге болады.
Кнімнін қажсі'1'і чодшердс ы л ғ я л с і и і р г і іп қаеиеті дснеаулык сақтауда мянызды орыц алалы. Ыліал сщіргіні қасисі деп маталардың ауддағы су.шц буын немссс
377
денеден піықкдн Терді сіиіру қдбілетін аіітзды. Бүл қдснет дрқылы киім ішіндсгіжылу дүрыс алмзсады. Жун. трикотаж (токыма), жібсктен гокылгаи маТіі іардың ылғал сіціргіш клснеті жоғары. ал жасанлъі жіб&қтв ете іташяр болады.
Эггетңлігшқ жонс п?пісналық туртздзн кзраніндя киіміпн с е р іі і м д і л ік (калпын сактау) қаснсгініц де мяңызы бар. Бүл касиет жүн. мақта маталардаталацқа сай, ал жасаііды жібсктердіц кенбіреуіңде нашар болады.
Сонымсн. киімнің қаснстгері матаныи қисиетгеріне байланысты, спндықтин барлық слдерде оидірілетін маталар арнайы сэнитарлык-гигисиалық сынақтіін отсді. Ссның шятзіңде маталарды тіайдалііңу жоддары меңторгібі анықталэды. Ғылым мснітехннканыцдіімуынабайлэнысі-ы қалір контеген жасапды жіптсрден тпкылэтыіі матаАйр ендіріледі, себебі олардың оэара қүны тябиғи жіитеп тоқыяідп мзттяардяи арэіпі жэне коптсгсв түрльтүрлі осер-іерге тозімділиіжоіары. жетй, мыкты келслі, осемлік, жеңілдік, қалпын сақтау қасиеттері жағынап жүинеи іоқылгаіт маталарлан кем туспей ц, бірақ олардыц ылтал сініру қасистітомен болады. Капрон. неіілоп. т. б. жасанды жіптерден тоқылпіп маталар күнніц улмра күлгін с&улелсрін жақсы откіэстін, ете мықты, осем болтйнымен, ^гүлде іср сіңірмсйді, сокдықтйн денедсп іср. іиай бсздсрініц қызметін наіца.роіатып түряі тсрі ауруларын Тудырады. Соған байланысгы мүндай матнлардан іш киім, дёиепг тиетін үстіңгі женьт киімлі тігуге болмайлы.
Кнімге дсгец іигиеналық талаптар оныц түрін, нийдалаңу жйғдаЙяарып. ауа райыц, қызмет бабып есксрелі-Хэлпы алғанда, барлык киімлің түрлерін 4 топқа бөлсді: аумр кні.^ жәнс бас к аілі, жеңі/і кыілі,
іщ киім, ахК' каім.
Оқ}інылардыц сы р т кы а у ы р ж ы л ы киімі (цальто, тпщ жылы курткалар, мадакай, т. б.) жсңіі, жылы, бісшпың дснесіне сай боду ксрск. Шектең тыс жылы кігіну балаііы ыстыктатыіі, тсрлеуінс, кеңіл-күйіпің. сңбептгін. пашарлауынй. Ссбсп болады, Тым Жылы киінгсн бадалардың сумк тиіп, қэбьшу эуру&арянэ үідырдуы жяі кездССйчҚ пларда тез 'Чер қатаяы”. Ауа ряйы салкыц жагдайла кыега жеңіі киінуге де бслмайды. бсіресе қәзіргі жастардьпі іпііндс кец етек жайіан далада жалаңбас жүрудіц наі ижесііідс бас тоңазып, мша кан таситыіі тамырлирдың
378
кызметі ііашарлан, мидың кдбынуы, бас-бет нервтсрініц қабынуы секіллі түрлі аурулар байқалдды.
Сыргқы ж е ң і л киім (костюм, кой.иек. ғ. б.) балаиътң дслесШе ықцкім, қозтадысына қоцийлы, жецкі, мықты, осем жөнстаза бслуы тиіс. Оныңтурлі физикамық жаие химняяык қзсиеттері гиүиенаяътк тэлаітқэ саіі, тігістері, туймелері, белбеулері дсігсге батпайтып. қан тамырлары меи кекірек қуысындагы мүшелердің кызметіне кедергі жасамайтын, ьпіғаіттгы бштғапы жен. Жіізгы ыстықта ауа раііына сай ете жеңіл, күн соулесім жақсы шашырататын, цуаны жақсы өткізетін киім киеді. Ошіай киімдер мақта жіігғсн, габиғи жібск жіптерінен тоқылған маталардал тігіледі.
ІШ киім т.тбпги жіптең ғоқылғанматалардан тігіледі. Ол орітср сіңіргіпт, орі жылуоткізгіш маталардан тігіледі. 1и! киімніи тазалығы оргашізм үшін өтс мацызды, сомдық,пш оны мезгілімен жуып, тазартып огырпш дүрыс. Жазда ші киімді жүмасына 2-3 рет, ал қыста 1-2 рст ауыстырып т»:іа киіну ксрсқ.
А я қ к и і м табанды тоңазудан, судаи, түрлі мсхяннкашк жзғымсһіі осердсн, кірден сақтайды. Опыц пішінІ, мөлшері аиқтыц табаныпа сонкссболіаныжон. Тар анқ киім табаніЕын қац гаыырлярыныц қызмстіп лашарлэтып қаііа қоймай, онда кеіігсгеп анатомиялық кемпшйктерді туиырады. Мысалы, сііусақтардың кисық есіп, жалпақтабзнның пайда болуы, тйрініңждрақагтгшуы т. с. с. Тар аяк киімнің кан тамырларыныц қызметін пашарлатуына байланысты аяқтың тершең бодуы, тсз тоңазуы іспетті функциялық өзгерістср де пайдэ болады. Гнгненалық түргыдап қарашцда аяқ киім жеңід, ықіпам болып, ауаны жақсы откізіп, аяқты дүрыс жсддетугс және қажстті жылудыкты сақтауыііа қодайлы, козғалысқа кедергі жасямантыидай бшіуы тніс. Аяқ кнімпін, осірссс жылуды сақтау жонл су еткізбеу кдснетгсрі куа. райына сай болғапы жоп. Ондай аяк кігім жзқсы оңделгел елтіріден тігілслі. Күн салкһиі кезде эяк киімігің һпінегт жылуды жақсы сагсгайтып, аііталық киіздсн үлтарақсялып, жүннен токылған жыды ціүлык. кнеді. Мүшіай өтежылы амқкиімді үйде киюіс болмайды. Қысқы аяқ киіміііц молшері 1-1,5 размер улкси бодып, ал жазғы аяқ кпім жеңіл, аяққд <ай болу керек.
379
Оқуіныларга анк киімді. ілібеі ніе, жүріс турысына саЙ алған жөп. Дсне шынықтыру сабақтарынй. снорт ойындтрыиа арнайы спорг аяқ киімдерін кисе, ал үзақжол жургеялежеңЬ, ыкнгам табаішкалы^иэқ-іықажімймтын яяқкнімдср қэжсг. Үзақ жолғя, саяхатка жаца ;іяқ киіммеи ші.іп га болмайды.
Оқушылардың зяқ кнімінің өкшесі 1.5-2 см болады. Мектеп жасыңдағыбалшщрға, әсірссе қъіздарға биік өкшелі аяқ киім кнюге бо.имайды. Биік окіпслі аяк кийаде дененіц салмағы аяқіың уіпыиа, саусақтарга түседі жоие бсл омыртка мен сегізкоз жшіе жамбас сүйектері дүрыс еспсііді Жшарі ы сыньгп оқушыпарына біркиер аяқклімиің өкшссі 4-6 см болуыиа рүқсат етугс болады, бірақ оііың □Зін күнде жсіне үзақ кітюгс болмайды,
Саніітарлық-пігиешніық талаптирға сай оқушылардың бірнеше гүрлі аяқ киімдері болу кереқ. Олтрауа раііыиың ыңғайыиа байлапысты ауыстырылалы, Күні бойы бір түрлі аяк. кмілшеч б&лмяііл^- Үйгг келгенде сырткля
йуыр киімдерлі шеіпіп, жепііі үіі киімдершс яуыстыру керек. Үйде кистін аяқ киім окщесіз пемесс окіпесі 1 см, табэны жумсаК, сял үлксітдсу бодгаііы гшііеиалык. 'ГДТапқа сай &ОЛЯДЫ,
?>ЙО
О з і цд і о зі ц тексер
I. Бэда организміне сырікы ортаньщ әсері қандай?
2. Мекісп ауласы қандаіг зоняларға болінедһ од зоналарла нсні орналастырэды?
3. Мектсп үпіне деғеп гигненалық тішштар қандай?
4. Сынып бөлмелсрінс, лабораторияларга, оллрдыц орнал ясу ы і ға арнан га п піі неі гал ық талаптар қандяй?
5. Сынып нсн лаборатория бялмелсріндегі жиһаддарды қалай орналастыруға болады?
6. Паріаліірга деген гңгцсңэдық талаггтар қандай? Ііартапыңдистаншшсы. лифференциясы дсіеп не? Қаіщай дистятщня тиімді?
7. П іртада дүрыс отЫрУ срежесі.
8, Мсктептегі оқу-торбие жүмысы меп сабақ ксстссі неменепе нсгіддслі сн, нспі ескеруі тиіс?
9. Оқуіпынын қүн кестесі немеиеге негіздедуі ие ескерілуі тніс?
10. Окушының кнімдсріііс дсген гпгиеналық тэдяптар қандай жәнс пвліктен?
ӘДЕБИ ЕТ
1. 3. М. АлііякбаронЗ Мсктсп жасыңдағы балалярдың анатомшгсы, фівнплогнясы жпне ітігисіеіісыпың пегһдері. Оку жоне одістемелік одсбистіср жопіі ідегі Рсспубликалық басла кабиңсп, Алматы,1993.
2, 3. М. Апиакбароіаі Мсктегі пігиешісының нстіэдсрі (Псліігипіка институгтарының сырттан оқитын студенттеріне арналған мстодпкалъік нүсқаулар) Алматы, 1985.
3. А. Г. Хрипкова. М. В. Аптропова. Д. А. Фабер, Возрастнац фнзиолсігітя и школьнам гиі исіііі, М., 1990.
4. М В. Антриііонд Школыіая гигисна, М., Изд. "Мсжщшіа", 1970.
Терминологиялык создік
Акииіминоз (лэт. а\'ііатиюііз - нсдостаток оргннических ізсіисств, пеобхіиимыс ВДя ғюрмалі.нои жпзнсдсяге іыюсги) - үзак уакьіт сріаішЗМіе қаЖСТгі пріТамицдСрдің бірсуі не бірисііісуі жсйтін гачакта мулдс болыай пемссс жсііспсіітін құнарсыз ас ііпксндіктсЕгпайддба ізгігьпі оргаіщзм ціі ауру акагааііы- Кей кемс оргаііизмлш вгттамнігдерді сіңіру қабілетг нэшар.чяғагіла пс жоііыдғапда байқалйды. Жеіітін гағамдарда бір гнітамин жеткіліксіз мояшердс болса, органіим г н л о в и т а м ң н о з (қажетгі мгмппсрдсн хогі жағдайля Болвдът Еірнеше віітамнңдер жегіспсгснпсц туіал іуру поЯ на іііта иин оз деп аталвдьг. Апнтэмл іовдыц алгашкы бслгіисрі: тобстгіц болмауы інз птніэр Бплуы жүдсуі, бядплар мсн аис &сті ірімдсрдс өсудщ іоқгапуы пемссе он ың молпц.чрдсн қсм болуы. Біраздан соц жоқ шггамипдсргс тспт бслгілср байқалалы
Аккимодпціія (лат. пссатоііаііо - цксыделу) - кйміті с»улс сыцдыру күшінін, ортүр-і кдиі Қ.ІЫК.-ПІГЫ заттарвдт аііқьш исірутхі иксітделуі
Акселераііяя (лат.д^ге/елг/Л? - үдеу. жылдамдау) - усиоренис роста и развитітя сонрсмснных дстей н гтодростков лл сравпсписм с иимсаіыіи.™ сипмя )зслмтиіей. в том же т.отрвчте іуін же пй сраппепгвд с нпколснисм людей прошлоі» вскз - казіргі балалар меп зқтсТардыгі есуі мсгі дамуыііың ата-апалэрыиыц соп жастар.і көрссгкіиітсрімсіі салыстырілнда нсмссе откен ііісцрдагы вдвмлармсц схтыстыргапла жытлам жопс сртсрек бплуы.
ЛдеКйЯтты (лат. ^агдааіих - р.шіцдй, прнр.тансішый одііпаковыйі - бірдеіі тсцгсрілгсн. аіітып огырғлн мутггеіе^ делсгс 'Гвн.
Азотгың тепс-тсңдік (азотистыіі балдііс) - оргэштзмнііітамик. гіркылы кабылдаіітын азпт молшері исіг одаіі нсссп псн тер іірқылъ гиыгарылатып азот моліпсріпін тсңдііі.
(ийт- пссогяоіҒогіо - пры€пъсоб.яенис) -талдиі ыгтгтар жүйесиіігі фнэиплогиясыцдЛ кору мүпіслеріпің с&улс оьгидыру күшініп ортүрлі қашы ;тыктагы эаітарды айқын корутс тткемдслііі бсйіцдслу қябһпетін айтады.
Аксетсрцция (лат. вссгІегоИа - ускорсігне - жылдямдапу) аКСелвраіши роста н рязвитпя дстскога оргапизміі - сыртқм ртіныц длмыгіііі Еюсрлеріпіц ықиапынан қазіргі зічмаігцағіі бвд ала р мсі і жас і :л і рімдсрдщ <>суі мси дамуыпыі (жылдямдапүы.
Алдергнл (гр. аЛгибясқа + е^т - іс, прекгт. Эғ*ср) - иэыеіісннэЯ рсактивностъ оргапнзми к повторным ііпздсйсгвиям разлнчшдх чужероді-тых разДражи і елсіі - басқа тскті гітіркендіргнлтсрдін қайтапаный асер отуіие оргаішгищв таійігл бопггң қ.арс.ы бе.тсендшігі БасКа тскті зэтіар (никробтар, еирустар, баска тскті бслок т.б) оргпігизмге алгішг рет спгеиде денсде ошп қарсы дднсшіктср ііанда болады, Сол гпіркстіргіштер еқініііі вдіітЯ ңсер сткендс қарсы лепсірік-тср олэрга іидбуідл жйсаііды, мысвды, вдлергияға баішанысты орпишзмдс турлі .ылср иялық гіурулар
383
(броіік дсмікііесі, кіаэба. ссеюкям т.и.) ітзЦдо піищды.
Аитнлг&тцщііт (гр. ая(1 - кдрсы ғ- л:пл?ху - Оттсгі) Еіещестна, дсйстяуюшие ггротип окцСлсния - тОтыгуГа КарСы &рексГстетіп хцмң.илііік. белсеііді заггар.
Лнтйтеп (гр. апЦ - -тсіс, түкъім > - рстр.ссгвд, я^йякыіиеся чупшш для оргаиитми ц гіызывлоціие и кроци и лр. гкашга ойрл оваіше аігтлтсл - қанші жене баска үлпэдар/мі &зінк қнрсьт дсггеиігктердг тудыратып оргпнизм үішн басқц тскті зат.
АЯТИДЫІЬ (Тр. ЙЛІІ + ЙҒЯС } - ЗИТКТЭДІ - &СЛХП груиии ІІММуіЮІДобулІЛіОВ рбразукшінсся В сріТИ-ШЭДС прп ЮГіадіадіИ ь пею 'іужсродных ізсшсстп — аргзнитімге кіргсн баскіі текті зэттарғв карсія ітаііля бататһщ иміиуноглобуляңдер тобыплагч белоқгар.
АнТріИіьмеіТйія (гр. йяЙітп.рйя - чСясдвд — адам + іпсл^и -ллмерчтһ - олшсу} - лзмерепдс дліпіы, объсма, всса іела, ркруяцгіости грудной цлсткн н др. показатепси оргайнэма чслопекц - адампың йойьіц, сздьіағыіі. кеуде иіецбсрін т. □ дстгс қер*гтхіійтерпі й.чіису.
Лнтр<ілометп.'Нк бзеты кпрсеткгілтер - основігыс йіітроіюмеірцтескііс показателн тсла - одйы дснссіпін гіНтр&пймстрлікбасгві корссгіап грріпедламңыи эклсэ.тніі, үігпдна. ж.умысыЕга йцйдаиысіад озгсрстін дсііеіііи жішс оііың, сспгентгсріпіи гсс(нетриялық келесі мо-тшерлсрі жатзды^ бастыц үзыццьггъіх түлц бойдың отыргацда ж?не туреіглін түрғи ідагы үэънідъіктарі,), колддрія ійсіі аякттрыніііц үзындак.таріл, бастьчх лззііе ксупйнін уінн/ісрлсрі. Б а с т ія ң у з ы ы л.^і г ы. (д.іипз гатоііы) дсп 2'ігй мойын омырткасыігап тоініпіц сң бмік нуктесйгс дс/іінпйрдлықтыаіітщы. Бастмн шсңбсрін (окружпость готові.1) маңдай сүяетінт үетиі, здсячс һітүвде) сұіістінің си гомпаііып інһИыіі тұргап лүктесіл басл зчпаддыра жлсапгйп влшсмі экятады. Т ү л а 6о йн іш ц ү з ы н д ы ғ ы • (длицв туловнщз) 2-ші мойыіг оммрткаСҺн іып шадырайып иіыгып гурғаті НүТлеСІҢйИ ЬйСТЙІІ. ҮрИіЫК ііү^йтесч е ЦСІІІНГІ үъындык «ІЦ№м( Ксуде шсңбері немсС‘С к ө к і р с к ш с ц б с' р і (скру^іюсть грудшяі кясткн) - аламігып ко.тгып.іыың астыи, сүт бсэдсріпін жогарғы нұктесііі басэ, айна ідыра лщсалтгін
Қ О К Й Ы Ц Ү З Ы Ч Д Ы Ғ Ч (ддицд руки) - ИЫКТЫЦ жоғаріы иұкҮыцнеп ортин саусақтың үілынз дейінгі үзыіідык ечшемі. Аяктъгц ү □ ы п д ы ғ ы (длнна ноіи) - түрегсліп тур/йп вдаміпяіі уртііық нүктіхііШі &астар, тпбашячып зкерге тчін түрған ждріиц лкйінгі ұзыттдық-оіппсм,
Дріерня ңаіітдмъірьі (гр. агіегів) - Кр&веІІоСНЫЙ с‘Осуи.г Несуший обосащсгпгый КНСЮрОДОМ КРСВҺ ОТ ССрДЦД К ОрГіПШМ и гкзпям -хүректіат «үагслерпі кить уталарға «гктіыыі Віиытыитан здңш таснтын кд гі таяырііі.
Аргсрііялмқ кан қысымы ( лат. іиР.чіо агіе^іаіһ артсрцішык кысым) - аргсриалһі-юс дшэдснИв - зртерня қдіі тимырларьпгдагы қанниң қдоіжы.
Артсрня қян кысымъіиың снстлдалі. қ мелшері - систпличесқое ар ердацьмое давлснщ: - жүреқ систоласіігцыц соңғы сотіңде БаИіқцлатын арівряя қысымы, с. 6. Б. - І2м мм
* Артерия кац қысымыиыи диіістялалык. мплінері -днастолнчсгксс иртсриаліііюс щшлсние - жүрск диастоласы ксзіпдсгі ирісрия қнсымы, с.б.һ &} мм.
> Ас корыту - ПЕгщсиарсние - тамактың қүрамыпдағы курдслі қіірдкзіл :к>тп>р,уыц зс қпрыту жуіі ср д лг ліс.ійнмкалмж, ХІЕМПЯЛЫК. ЖСИИІ бНОПОГИЯЛЫҚЖОДМСЕІ спщсліц. сіцірупс і. ігайлы іЕакгы бір органнзгіпс бсйімдслгси қарапайым түргс зйнахып, сіцуі.
Ьніюкулярлыіі кору (лпт Ьші — скі, қос + асиіиа — кез) — эренис днумя гпазаміі — скі (қсс) кезбен кору, Ми қыртысынмті кору сргалыгілща козге корінгстт бсйнсні қалыптастыруда скі каадсп дс ке.иг іі] корұ мәлімсті паіідаланылрдтз. Сыңар коібсп қарагапнаіі торі қос кезбетт пірдсй кярнгдЕіда ззттыц кецістіктеғі □рыііЕіі тояығырақ ссзілсді.
БиОЛОГКЯЛЫЦ СЁНІМНІ.ТІК (гр ІІС15 - омір, гіршілік + Іо^о^ -соз)- Надсжность біталопічсской СІТСТСМы- бяологнялык жүйенін (клсткаііың, мүіжпщ т.т.) биліілі бір уақыт шсгіндс аумтқымай, езгерлғей ктпмст стуі. Биологпялық ссніыціліктііі корссткіші - ток,таусыз қызмет егу мүмкітщігілің болуы Оргапизм өзіпщсеіпмділігі । біріісшежолмсп сақтаутатетрысадъі! а) оіген клетклларды бүрьщғықаппыіщаіі стіл. канта қүру; а) мүиіелерлііі к,ск-і'ОСЕЛіі бплуы ( Бүйрск, пкпс. кез, күлақ. қол, т.б.); 6) клеткітлардың біразы к. язмст атқарып, Сиразы қорда сақталалы да қызмст күтцсйген ксздс қордагы клеткалар жүмьтсқа кірістІрілсді; в) қорғапыс гсжслуіііін пайпа бшіуы; г) түрлі прскстгср, Қылықтпр дрқылы бір НОГНЖСГС зсяу.
• Бнологняліііқ білсспді заттэр - бнологичЕски актннньте рсЕііестпа - тіршілік жүітсге әсср стстін кнмшілық затглр. Бүларга осімдік пс жапуар денссіпдс ондірілетіи гормоті, фермснт, аЕПиҒшптик т.б. іспстті зэттар жнтшеы.
Бнпиюгмялық бслсЕіщі нүктелср - бнплопічески акпгоньтс точкн — адам терісііщсгі бір-Біріеесеі ерекіЕісайырм іиыльтк.тары бар арнайы нүгктслср. Бү.і цүктслсрдің элсктр ксдсргіеі төмсп, злектр іюеснііийлы, тершің тсмтіератураісы жәнс ауру имтавдыіы жопіры болтды. Қазіртт кеэдс жүііслснгсн осыцддй ^ОіҚцсй ііүкіг барекепі белгілі, олар 12 симмстрпяльқ В асмммстрия іы бві ып орца.часқап. Оцдай врбір жуйс еэінс тел мүшс. ермсн (іайлзпысады. Оларды тітірксцдіру аркьілы мүшс ауріПііры емделшц. Рсфлексотератттит □. ардың осы қасистіпс нсііітелгеіі. Нұктслерді арнаин нпелср (ьүыіс, сүйск, ВЦЦҢДИЙ Т. б.) ЕІ1ЛІІШЫ1 НСМССс қүіідіру, қыздыру, ыспалау аркы гы тітірксЕціірсді.
Биологнялык мембраиа (гр. і>юа + іо$О5 діанс лат. тспіһтпи -қайық) - биплоіическая мсмбраііа — клсткпііыц ііс иііыц қүрама боліктсрінін қабықіпэсы. Ол 4 кабапжн түрады: сыртқм жоне 6 іоктақ күрылым мсн рлардыц арисыпд. гы лттпндгік (майлы) скі тГзбскше, Биплогнялык мем&раиэттыц бір жакты өткізгішгік қасисті бар жрие; затпірды сүрыгтп откізсді, озіп-озі жаңдртап отырацы. Опіліі с ііргқы бсті оц заркдты. а ішкі бсті теріс, пряітгы. Мүі діііі здрядтық аііырмаиіыяык биолоітнійық тоқты (Биетпік) тудырады.
384
- Бікірнтлі I гр. &об+ ритм - ь рғақ) - псриодичііость прпцесьпц п жмдоіі ириродс - тпбипіт кұбылыетарытши рстті түрдс кеэсктсліп каііталапуы- 1 рі орпііііізмлсрдс физішлогия.тық к .гзмсітердіц ауэ раііы .мсц жііғрилиилмқ жағдаіі.тарта Байлапысты тоулік, аптй, ай, маусым, жі,ғл сшіып қайталануы, Мыеалы, үйқы мсіі сергскгік, күпде жү.мыс ісічу қасілдтінің лсцгей ніц. кдііталапуы т.с.с.
Вегетатинчін Иіүігкс жүйесі - Вегстатигінал исріигал еиспіма -һгікі мүшелсрліц {цегстлтііитік) қыэметіғт реттейтгн жүйке жүйсеішң бөлімі Вггетатшшк жүіікс жүііесініті талінықтари оргаіілзмиіц барлық, мүглспері меи үлікіларып первтснпіріп, трофпкалық (гр. ігорһс. - иитаппе - қорекп ггдіру) осср стсді. ВеісТатиитіқ жүііке жүйесі бір-біршс кпраыа-қяіішы қызмст аткарэтіі і г симкотикцяык лпмтс гшрасшииіниі алық шүйке жүйгісрі Болып скі боліігеді.
' Газ іі.тмасуі.і - газообмсн - қаи ыен клсткадрадьік сүнықтып ара плтгы оттсгі жиие комірқышқыл гпчааръиі алыасу каслсті.
1 см тггиамикд { лаг. Іиіеншя, гр һоіниі, Іюітаіаз - кди. қяпға қатысііГ бар) - а) ціфкуляцкя кроцц по соеудпм, кропоо&ращсішс - кй[ітамт.ірлларыііың &пітытітсы каіпплц крзгалуы, кһпцЦігалысъп ә) раздел лауки изучаіощиіі причииу, мскзгнпм и уелоипя д і жспид крови іиісосуд.истоіі систсмс - жүгрек нсп қап тамырлар жуйссінде қагпіыц қозітыысының ссбсгггсріц, тстікттрпі жппс жагкпіларын зсргтейтін ғы.іым спласы. Нсгізгі мосе.гелсрі: қаннъің фіпмкллық қасисттері қан тзмырлзрыігьШ есрпіцділігі. тлмырлдрдыц жазық СТГСрІНІН жнырылуі.г мсп босзуы, жүрск етініп жігырылуы, қан лйтталысыныц пр жсріндсгі қац қозгалысмігығі срекппіліктсрі. пулі.с, кан қы ымы, жүрек гіси қан іамырллрыі ыц к.ызметігі рстгеу ноттздері т.с.С.
’ Гигнена (гр- йуліялт - дсисаулык еактэу) - науқя, изучаюшал влияпнс окружанпнсй среяы пп здорпғіье чслоиска - аламттьгн ленсііулығыиа әгср стетігг сырткы ерпшыц ткғитіайларып тертғейтгп ҒҺҒЛЫм.
• Глтіноз [і р. !һ'р№хч - үйықтату. арСау, ііпапдыру ) - близкос ко сну состояпне чадовска, которпс может быть іп.гзнан внушсіпіср - санасы тспіык тсжс.чмегсіі, бірлк тнпноддарпы вдамныңсозіп қабыдяау қабіпсті сзқтгьтган, үііқы іспстті адамньнг ікихіікалық ерскшс жлглайы.
Гумлрильдык реггеу (лат./идягіл?, һитогаіі.ч - сүі(ЫҚТЫқ) -гуморалыіая рстуляцюі функцнн птделыгііі* органов и систсм орглппп прптіінзма — оргапизмнін сүйық орталіірыггла (қаіг. лимфа, клстка.іагы жптіс кистка аралықеүиықтық) срігел қісгыігпі бсстаті.тп бно іогнялһгқ бслсегщі Зіігтар арқьпы мүшслср мен мүияідер жүііелеріиін тірніілітін реітеу э слы.
' Діви ссэу - вкусовос отііуііііінне - ауыз қуысыіідаіъі днм ссзгііті баляпаларғя осср етстііі химиялық затгардыц касисттсрін қабмддлу
Днфферспцняііня (іат (іі^егечііа - зйыру) - позішклоиеіпіс н □ргаппзкіс плц □тделыіом сіо участке морфологичсскнх и функііпоііальцыл разліпгий - даму барысында органнзмдсгі 25—1&1 385
мупгсіердіп ітсмсьс жскс үлпалтцмыц қүрылысы >іел қцзмстіі іи срекцгеіісмуі:
Ікі смпса жүііесі - дцс пггладыіыссіістсмһідсЙствнтА іыіпстн пкруткаюіңсй срелы 1-1. Г|. ГІаплонтыіі гүжырымдлуылліа. арпиіиэдаі к&р|№Я« аземіііи қубңлыстаріі затгардни әссрггерін кабіа/ілал тадлау жсііе жинактап тужырымлаугл қгиһнзатыл мүшс.пер жүйелсрі. Оргаііиамді қаршагац ортяні.і сезт, бсйнелсутс эдодстъщ Мүиклср жүйесі, цғии аЛ*!Л «СН жацугфлэрдт.щ м іыііді сырткы прпіііі.ні тікелсіі цақтылы песрлерігі сезіп, бсіһіслсу - іІфһшН снгнал жүііссһісжаталы. Оглн кдру, ссту, іцс, цэм, қысъш. уіуру т.й се ‘мдерц.і кдбЪіЛДОЙПаи мүшслср жүйслері іген олардын қытмсті жзтад . Ьүл адамда ля Жй.ізуардарда Да бі Гацы. Енбек стуінс жәнс зт :уметтік ЛПМуьтЦЯ бт.йдаііъкты адамда ътміа б&латы і еқиіші сііінад одйод бт.р, Еүл - сстіпгсіі. аііттлльзл, жа^глға», оқмлпні срэдср іірқылі і дуіпЛ' таі-іу, сыртқы мапіметтсрді қабылдап білу, Йсінші спгнал жүііссі адачныц уик®и чти сыіуір ріжщ -жетізиц, арадаи дмдушіыИ. иотнжесіпле ішйдя бплғаіг,
• Ес - памятһ - карісн-білгсггді, сстігецді. ссзгснді. сгпи кетк.сп қубідлыстардм ивқты іы бір ткпіцшіла, к,акіилт<ірімс.н вірге жтімақтац жигіс тпжірибе рстіітлс тірі жуііслердіц ц.зіідалануьт.
Есте сактау - іапомнпаііЛс - адгімның омірдсп алглн тожірні&есііі оч'^ртцх.тси к,а.(іт?, жаңтрту.
і Жяіі-жодтһі исііі-ламу -1 лрмрігнчіюсть рпсш и раанитил лстсн и іюдрмікоц - сыртқьт ортюіын іплаптаръінз ба іалар мен миңі дап рі\иісрщ,д <!іргі 1П13ІАІИІП фуняниидш; ү Ътесімдіиігі.
Жүйки жҮііесі - іісриная система.
. Жүііксдік (іісрБТІқ) рсттсу ж»,іы- псрнная регуляцим функпиВ - Жүй»с жүйесініц қдцлеуъилсц лүпиіиердаң. үлнияардһщ, клг гка.іарш.ііі қызмс гіп реттсу жолт,т.
• ІІеіцюн (ір лен?™ - ар.к.ау, тарамыс ) - лерипай клстка - мн *леп зқүііып ү ттиарыііын кпегк.ілары.
ГІРіірофи накіпія ( гр, петчіл. — рһуя.ч - табнпіт) - ратдел фіізиологии, пзучвіоідіііі функттп нсрппой систсмы "іслонека и 'цщтлтіык - фи.іьйідогнк гіл іыилиныц аііамдар мад жзнуар іарлъщ леүйвд жүйесіи зсрттсйтін садасы.
Нсрв немссе жүйке та.мһіры -пгрв- пучкн нсрвньтх но.иокон. каждос ткмрнх обуазугтс'/ стржгкчул (икедним) ийитпка тсяй ИОТорой лсжтіт н сінінігом няи юловном ыплге. либо в особых скогілеіиіх нсііроиод - сшінплыіык и сИмпэт ічсскйХ ганлгнях -л.еііесі ы(4 ц ілесе жүпшуд,*, гангшища орнщмкқаи ішАрфіыыл скі нсмесс біргісшс үзын талшықтлрыпан (яксонншг) түраіын жүйкс тамыры. Исрттіср иплкі. лпін нсрифсрңялық жүйқс жүйесщ қүряиіы. Нйрвтср қоп: ммдан жүи. іът Л
жүп нсритер іпыілды. Еүліірлыгі кғіібірсулері не ссзгіш, не қозіадткьіит тллпініқтярдан, нл ксйБіреулсрі ирі сезгіиг. прі қсізғалтічЫШ твлшык.тардаи түрадм.
Нерв іімиулъстері (пеііп/п + /гяг ігприкщ; - тодток к чсдгу-лнбо, прігчина, вызілпііоіпая дсіістине - козғаупіы. прскст 'гуділра ъщ есбсн) - нерйцне иңііузілій - жүыхлшіы ыүаіепін
зде
ііеыссі' ү.тпаньщ қызмсііп, орскстін тулыріітын, бірінсн сон бірі жүріп тататып ко:іу то.гқыпдары.
Меднатор ( лат. теіііаіог- ікісреднпк - двпскер. делдал) - іісри үшпірыііан жүмысшы мүшегс (ст, без т. б.) немесе бір нсііроіітіап 2-іпі ііспроліа козуды огкізсгін бигпогиялык бслссцді зит.
ФліІІО.ПИІІЯ (гр. рЛухк + іо%ох) - оргігннзмдсрдіц нршілігі. мүшслер жүйелсрінің, жскс мүіпелсрдің, үлпалар мсн клсткалзрдыц қызмсті турплы гьглым, ол глндай ла бплмасыл кызмсті организмнін бір түтастық зацдылыгы жпие сыртқы рртамен қарым-қптынасы, оііып сыртқы ортпның озгсрмелі Жйгдайлирьпта бсйімдслуІ түргысышш зсрпсп, ішықтнііцы.
Фнзикалык кіэрееткіштср, еііекіііе.ііктер - фкіііческне Ііоказатсли, особснностн - саітасы жагыііаң кептеіен табипі запардыіі каснегтсріпс сай, бірақ сан гүргысынаіі нр.Заггыңоз рскшсліпне жагатын корссткіштср: колем, аумақ, сыйымдылық, ү іыпдық, спнік. бвікгік, тып.тздык. жарык сыіціыру каснсті, т, 6.
Функиин (лаг інпсііо - орыіщау, ыіндет, кызмст) - тірі оргализмдсрдгн, мүшслсрдің, үлігалардыц, клсгкалардыц аткаратын ирпаііы қызмсті.
Фуикциятык жүиегіср - фупкцпоимыіыс сңстемы иргашгзма - білтілі бір қызмст атқ.іруғп бсиімде.чгсп жинс сол қызмстеі йтқаруга каіысатын мүшелср жппагы. Алам дегкгсиііи мүіпслсрііі кслссідей чүпіс.чср жүйслсрінс іОЕітасгыралы: жүикс, жүрек-қпн гпмырлар (қпп аііііалыс жүйесі дсп тс атаады). нс корычу, тыпыс, гірск-қіімі.іл. нір шыгару. Ж ү іі к с жүйссінс мн меп жүлында іортаііык жүйкс жүйесі} прңаласкаіі жапе пксоң галшыктары олардал піыіып, күллі дснсге, оііын мүіиелеріпс, үлиаларниа, клеікаларыіііі іпрайтЫЕі неироид.тр, оньіп үзыппы-кыскалы талшықтары мсн таліігықгарыііыіі сезгіш жппс козілушы үнпары (інеікі жүпке жүйссі) жатады. Ж ү р с к - қ а п т п м ы р л а р жүііесі - төрт камсралы куыс мұіне — жүрск. дсіісдеіі аргерия, всна, юіпнлляр қан тдыырлары, А с қ о р ы і у жүйесіне озсктсрі ауы і қуі.ісыіш ашылатып 3 ж.үп сніекеіі бездсрі мен тіл. тістер. жүткыігшпқ, спіспг, ішск-кирын. бауъір. карын ясты бсмсрі ыен қарыііпын жоіге шіектсрліц қабідрғасындагы ас корыту бездері ждтады. Ты н ыс жүйссі - окпе а.іыіе<мардары, мүрын. ксңірдёк, брсніхылар мсн бранхиолалар, тері (жартьпай) 3 п р пі ы г <і р у жүйссінс бүйрек, қуьтқ, пссеп жолдары, жаріТіШііі іікпс мен тері жатады. Т ірек-қим ыл жүііссі -аламіп.ін қиңқасы (сқелсті), қозғалмады еүйектерліцарасыңдағы байланыс қыз.мстін аткарптын буындар меп қігмыл-қозпиіыс КШМстін іске йсыратьпі бү шшқ сттер.
ҮСЫІІЫЛАГЫН ЭДЕБИЕТ
Лбсуов Б. А., Нургожасн Һ. С., Тсніебаспя А. А. Классифіікакпя болечнсн нсрвпоіі спстсмы. Алматы. 2Ш)2.
387
Алиаьбарсва. ‘З. М. МсКтсп ж*і5ыплаі’Ы балялардың ішптомиясы, фіишілпгиясы жпнс піпсснасыіімц нсгіздсрі, Оку 'Лйне зяк-іігмсяік әде&исттер Хімііиаеті реепубл^калык. баеп каҒгнцеті. ЛлмйТЫ, 1995-
Аяиакбаропа 3. М. Мсктсп пігиеіінсыггын нсгізяері. Жогары ЖӘНС пқу іісдагогцкз білімі лсппііщсгі рсспуйпикалыК оқу-м.етедика кЛлуЛіе і. Ллдаил, 19^5.
Аііохмн П. К. Узлевыс вопросы фушшіюнальной систсмы. Медшіипа, М„ } *Я()
Лнгроіюва М. В. Піколыіая чгиснз. Медипшіл, М„ 1970.
А герсшзда М. В. Гігстсиа р,етсд и хіодрод.'И«.т МсЖципа, М.. 19К2.
Бабанскни 1О. К. Оитимимівін обученин. ОбшсЛицактичыгкиГі яспскт. М., 1977.
Батусв. А. С. Высіііліі Ийрмют цсаітсхһийспь. Высиіаи ішта М., 1991.
Еелсцкая 13. И., Грочсша Э. П._ Егорону Г". И Шқольная гнгнсіьз. ГІриснеіиеннс. М., 198Я
Гйетсрвиа Н.П. ІГей.ропсиқоііопічсскйг‘аспскСы ггсіткичеекоіі леягслыюсти чсловска. Л., 1974-
Бузнпь И. М. Эікрі^гичсскИй пбмсН н піггаНнс. М., 1978.
Власовз Т, А., Пспзпер М. С. О дйінх с отклонениямн н рпзвитйп, М.. 1973,
Пллстоискнй В. Г. Аксслсргіция ростя п развитим дстей. М_, 1976
Габпннч р.Д. Гигисна. Мел.ишіня. М. 1982.
Га.іг>періін С, Ц, Фнзіюлопнісскііс цсобсшіости дстсіі- М.. 1965.
Ги исна дстеіі н гюяростков- (псщ рсл К рдашснко В. II.). М.. 1980.
Демеуон Ж. Д., Баііііззярова Б. Я., Алнакбарова 3. М,т іекетаев А. М. Мсктепке лсйіцгі бапдлардьпі анлтомнясы, физію.тогпясы Хэнс гигнсгтасы. А. 1995.
Дуітсеіибиіі Қ. Орталык жүйке жүііссі жәнс жоіары жүйкс орскегініц физнг гогіысы. Алматы, 2ІЮІ.
Дүдел Дж.,, Циммерман М. и др. Фнзнология чсловска. т. 1-4. М.з 1985.
Нрмо-ігіев Ю. Л. Возрзстпая фіпіюлоі ил. М, 1985.
Кябапсш А. Н., Чгібоискзя А.Г1_, Мскісп жясыиа дсйінгі бзлялар аіілісмиясы, фнзипло иясы жйнс гшпеігасы. Алматы, 1983.
Колэ юиа 3. И л др. Фпзиодргмй ребвнкя раіцтсго нпзрпста.. София. 1970.
Корецсвская Е И., Рпгц>ісвск»ія Л. Г Гипісіііічсскііс попросы стрсіптс'іъстпа школьных злпнпй М.. 1974-
ЛспмТьші Н. 1І.Т Мярннова К. В. Аііатояіня и физиолсігня дстского оргапизма- М., 1976.
Маркосяп А. А- Вопросы возрастноп фіізиолопіп. "М. 1974.
Нігкипок Б. А. Фикторы росш и М0рс[>пфункциоиа.іп>'іюіо созрсваніія оргяішзмп (енідлнз наслсдсіьсіпіых п срсдовых
кліеяннй на иогтнзталыіын оптогспеОМ., І97Я
НүргялңсвЖ. Гіиіоксия жонс бсііімдс.туіпіліқ. Алматы. 1977.
Н үрГШШСЕ! Ж. Н_, Тплсухаііов С.Т. Эіціокрнгідік жүйслср фнтюлотиясм. АлмйіЪі, Жі.
Общіііі курс фіпнологии чыкиіека и жишлных (под рсд. А. Д. НотарвчсйЗ). В дпух кніггпх. М_. 1491.
ОсіТОЯЫ МОрфОЛОГИІГ іі физиолоі іш дстсй к подрітсткоп (под ред. А. А. Маркосяиа) М_. 1965.
Павлолкая Л. Ф.. Дудепко Н. В., Экде.тьыан М. М. Физиологим пкгаптгя. М.. ВысіШіЯ ШКОла. 1989,
Розеи В. Б Осігоиы зіідокріііюдогии. _М., Высшая іпксла. І9Я4.
Рымжаіюн К. С. Дыхите.іһііые оіцущеішя челоиска іг приропа одмпіктт, Алыаты. 1995.
Рымжаиов Қ, С., И. М. Талснбек. Адзм мсп фзцуарлпр фмзиологилсы. Ы, Алтіііігсариц атындагія қазақтыц акадгмнясыііың республикалык.басііа кабпнсті, АігмаТЫ, 200(1.
Саінасви X. Қ., Нілдібасиа Ж, Ғ.. Огеиберіснон Ә- А. Алзм фюпалппіясі.т. "Апл тілітт, Алматы, 1992-
Төлснбскон И. М. Нсрп жүйеенііц <|>ігзіимюітіисы. Атматы. "Аніі тгпі" 1992_
Хрнпкова А- Г. Возрастпая физіюлогпн. М_, 1978.
Хрнпк»!»! А. Г., Алтрогюва М. В., Фабср Л, А-. Ві>3[мстиая физип.іогии и □ікялі.пая гиінспа. М„ 1990.
ПІирмянппТ Ш Пигаігнс и зцпрпиіл. Алматы. “Казахстан". 1974.
Са77апі£а М. 5. Кіяігор5усЕіпіо£у Нагнііиюк иГ Всһаеіигаі МсіігоЬіоІоуу. Урі. 2, Кеи- ҮогК - Ьолсіоп. 1979.
Нопіпц/Қ ‘(еіі) Ьпсіспіапсі пд іһе 8ігеісһ НеПск, Рг»ег. Впііп Кся., 44, 1976.
Яііеагпіиіі К Р (сгі.) Нипіап Кергоііиеііүс РҺіяоІору. ОхГопІ-Ьолгіоп-ЕіІіііһіігеһ-МсІЬсііігті. ВІасктаіЦ 8сісл(іііс Р гЬІісаІіоім, [979.
Йигцспог Мас. N. Тһс Кесі ВІоосІ Сеіі, усі. I апгі II Меиг Үоік-Ьопсіоп, Асайешіс Ргскх, 1974.
ҚОСЫМШЛЛАР
І-косыміиа
Балаиы черггеу мартаеы
фцмилпясы. аты ____________________________________
Жыпысы______________ Туған айы, жылы
Зерттеу кезінде касы
Сынып (тоіг) мектсп N (униперситет)
Қаласы (ауылы) _ ____________ ___________
Салмағы Бойы
Кеуде іиеубсрі: а) дсм алғанда
б) дем піығарғацда
п) гыііыішыкта _ _____________
Түрмыс жағдай ы____________________________________
Мскел-жайы , Дсне шынъпу дорсжссі ____________________________
Жогары тоисіі. ортэша
Дсне іныньпу пішіні ________________________________
Жопіры жііксы. қалъптгап томеіі. паіиар
191)
2-косымпіл
Алмітл қэласы мсп облысы бойьишія бэлалардьщ ортіішя денс корссткіштсрі
<3. Һ1. Алнйкбароваиың мртпіеуі боаыяіиа}
5 -ортшііа саішап ксбсю псмссс эзак> ләрсжссігтщ ауыткуынытт квацраты
Жасы Е р Ваіілр !’ и і а * л и л л р
см і Кцда ИинСсрІ, си £ Сал- •ШҚн кг £ Бсйы, сы 8 шеңбгрі^ СМ 5 СяП; ми> кт I
7 124.3 5,1 60 0 22 23.9 2,6 123,4 5,8 53,9 2,9 23,1 23,4 3.1
8 125,1 5,3 62,0 2.9 24,7 3.0 124,3 5,7 58.9 3,2 3.2
4 127,3 5.6 62.3 М Іб, й 3. 1 126.9 М 61,8 2.2 25,9 3
ІЛ 132,4 6,1 64, Г 3,2 2Я.9 3.4 134.9 6.1 62,2 3.8 27,9 3.9
11 116,7 6.5 66.3 зл 341,9 4.2 137,9 б^ 66,1 3.9 3X1 4,5
12 14 ,6 6,7 67.1 3.7 34.3 4.7 146,3 6.6 66.4 4,5 36.1 5,5
11 145.9 7.9 69.9 4.4 38,2 5,5 149.4 7,7 63,6 4.9 41.2 6,3
Н 154,6 8,5 74.0 4.8 42,9 7.1 8.9 158,8 6,7 74,5 5,1 45.9 6,Ь
11 159.3 9.3 82,6 5.3 48.1 15В.9 7.1 85,4 5,5 49.3 6.4
16 169.5 9.3 89,5 5.9 63.4 8,9 161.5 6,9 87,9 6.4 5 6 6.7
17 173,4 7.3 92.6 5.8 69,4 9.1 163,9 7,0 88,4 6,3 56,5 6,4
ІЯ 173,59 6,9 92 8 7 0 69.4 9.1 163,9 7,1 92,7 6,5 58.3 6.4
19 174.0 7.1 94,1 2,3 693 9.3 164Д 7.4 92.Я 6.9 57,7 5,9
3-ҚОІГЫМШЭ
ОқушыЕіыіі іамакішіу ксстесі (ііеіхіімсіі)
ТіНврИҢ ОКЯНЛіЦЛр 711ГІІ Туч.-ге окиплце о упіік
Глмдқгану ІХЗСҢІ Ас қзГнеядау Тацпдтэіну кскні Ах ЬЛЙЬЕІЦТЗу
УіҚһГгІі &п±г Мсыоиирі. 1’ ипы, сиШ Мйшпері, «
Тлівітмі 7« 20-25 Таңеітті 7"-?" 20-25
Меғттіпт [Й30-]]" 15-М Түси ІІ*- Іі* 35
ТцСД 14“ 35 Мсіпетс 15" - 16“ 15-20
КЩЕІИ І8Ю - 19" 2(1 Кешкс 18* - 19* 20
Жатпрлй 21**-31“ 5 Жлгапм 21™ - 2181 5
.191
4-косымша
Азыктын қүрамынлаіъі кажстгі затғардыи таулік молиісрі
Таыякгыіі куршы, г Бдоаныа жасы
1-2 3-6 7-10 П-ІЭ 14- 17 _
Жігіт Қіп
Жакуар белогы 36 45 80 96 106 98
Өймдік бе.тогы 15 36 48 58 64 56
Ж лу»р ыайы 4Я « 80 96 106 93
Өесмдгкьийы - 15 м 18 20 20
Ксгыірсулир 190 250 324 382 422 367
Кдаьціій 1.0 1,0 1.2 1.5 1,< 1,4
Фосфор йпаыіодер, мг 1.5 1.5 10 2.5 2.0 2.0
А 1,0 1.0 1.5 1.5 (.5 1.5
В, 0,8 0.9 1.4 1.7 ІЛ 1.7
В| 1.1 1.4 1,9 2.3 2,5 2.2
РР 9.0 13 ,0 15,0 19.0 21,0 18,0
Ь, 0.9 1,3 1.7 2.0 2.2 1.9
35,0 45 50.0 60,0 80.0 70.0
Д, ИР. - дрзнс-жріп к алшш біряігі I тсуліхіе ки«т 500.0 500,0 500,0 500,0 300,0 500,0
1-100 1600 2400 3800 3150 ,2750
З-қнсымша
Азыктыц кзрамы мен куаггылыіы
Тпиақ. сның-тмсрі ТпыақгиіЕ хіпсгя.пык қүрамъі, % Куттылыш, ЖВД'1
1 Б е л о к М а(і Комірст 5
2 1 3 4
БурШйк 23.4 2.4 33,1 336
Фасоль 28,2 2,1 33,8 385
Жармаішр (крупа):
Межиі ид 0.8 73.8 354
Қарпқтмык 12.5 2,5 67.4 351
Суіы в.о 6.5 64,9 380
Бндай 12,0 2.5 69,6 558
Күрііп 7.6 1.0 75 8 351
Қвра бидай 9Л 1.5 72.0 348
Жугсрі үіггагы 14,9 1.3 72.3 359
Магарон 11,0 0.9 74.2 358
Няк
Қара біщай үігьиша 6.2 1.8 4Ь,3 228
Лк бидаЛ үмынаи 8.4 1 2 48 5 2«
БаТОН 90 1,3 51 4 260
592
Тамлқ, гтгың түрлсрі Тимдқгмң мишилЪІқ ИУІМ.ШЛ, % КуяТТЫЛіагы. ККІ1ГС
1 Бе л ок Май Квмірсу 5
2 3_ 4
КетпІргси нан 12,5 70,0 352
Қарбыз (1.5 - 92 40
Бл>спнікН 1.0 - 4Л 23
АехдСпқ 0.6 - 3.7 18
Кянуста 1.8 - 5,4 30
Кортап 3,0 - 21.0 У4
Пияз 2.0 9.3 52
Себһ 1.5 . 8,0 39
Қияр 0,8 - 3,0 16
Бүрпялп (тптті, Вүпгйр Бүркпцы) 1,3 - 4.7 25
Шдлгаы (рацгс)і 1,2 - 4,1 22
Гтрші (рслю) 1.9 - 7.0 36
Қызднақ (Тояігг) 0,6 - 4Д 22
діишвақ (тькпа} 0.5 6,2 27
іуэАммл кавНІСИіер'. з.з
Клиуста 1.2 25
Қняр 0,8 І\5 9
Қызаняң 1,0 - І.О 12
ЖІШІЯНф 10.5 52
Өрік 0.Р -
Апслъсгсн 0,9 - 48
Жү'гіи 0.4 - 16,5 73
Шпе (еипгпя) 0.8 - 1.3 58
Алчүрт ол - 10,7 47
Бүлдіргси 1,3 - 7,0 38
ЛиаіСкЯ 0.9 3.6 43
МаҢЦаріпі 0 «- 45
Аяма 0.4 - и,з 51
Кгпт!р(и&и жемістср. Жүіім 1,8 - 70,9 303
Агімүрг Амма 2.3 2,0 - 621 67.2 270 293
Гігтояі ша.ылАір: 81,3 ЗК5
Біл 0.4 -
Қпігг - 99.9 410
£кчспм 14.2 15.5 61.1 453
Пряліи (0.5 76.4 356
//идиоотЖ 53,8 356
Ё-НСКЛИТ 6,К 11.6
ПисчйМ 7.0 17.1 62,9 146
А.ТШ койырптапт (ИовИДЛП) 0,4 - 63,0 2і1
Сары май 0,5 83,5 0,5 I
КүиҒктір маЙЫ - 99.8 0,2 928
Мвқтіі МІіЛЫ - 99,8 Йһ2 928
МарпгрвШ 82,0 0,4 766
С^т 3,3 3.2 V 67
Кйеісй 2Е 20,(1 3,« 50Я
Кефпр 3.3 ЗД 3,6 67
Аиилтъшгіш ңиГімпи. 2,5 30.0 2^ 303
Ак ірічшк (майы илынСагап) 1} 2 20.11 2,4 253
Ак Іріншіс (ывйы шіілгтан) 16.1 90 2,6
Тймак. оныі түрл -рі Гамлктнң хнмиялпқ қүрамы, % Қуптпітиті *жп
1 Б с л о к I Май Комірсу 1. 5
І 1 з
Тнтті ак, іріиві к >3,0 7,0 15.6 185
Сы|і 21.2 26,9 2.0 345
Съгр (балкытылгзн) 19.4 17.9 1.9 254
Балмухіок: 1І_' омбир 4.0 15,(1 20,4 240
Слпьсіиос 4Д 10.5 19.4 189
Сныр сті 19,0 11.3 182
ҚоЙ сті 17,7 18.3 * 242
Қойн чгті 14,5 3.7 - 162
Шошгл еті 15.4 37 3 • 406
Бауыр 1Й.7 2,9 - 127
Бүйрок 13,6 2,5 > 92
Жүрсх 13,5 3,5 •г 102
Тіл 12,6 9.0 16.1 212
Ми 9.5 - 125
Лмбпсл: Пийрідген >3,7 27,9 316
Ысталгап 15.6 35.3 - 392
Сурлснген 20,2 39.8 > 407
Сосиска 12,4 19.4 0.4 233
Қуапыц еті: Қвп 14.0 39.2 - 422
Күрке тауык 20.6 15,3 - 227
Тауык 20,3 13.1 - 205
Баллняіг іітуык) 32,3 4,4 - 132
ҮЛрск 11,4 58.0 - 540
Ттік жүиырткрсы >2,5 12,0 0,5 165
Беыыфицг, Кекслркв 19,0 0,8 85
МсіЛиьіБақ. 21.1 8.2 - 163
Консервілгр: Қпнтпей қийытыдғап сүт 8.1 8,8 56.0 345
Бүктырымган ст 18.0 13,8 0,2 205
Батир пшпигп 17.0 28,0 0,7 384
ІПпрот 17.4 32.4 0,4 375
ІНырыпдар; Адс.и.спн 0,7 13,3 61
Жүлім 0.3 - 18.5 79
Қылацак. (томат) 0 — 3,1 19
Орік 0.3 0.4 16,1 73
04
6-қосымша
Паргэпып тнптері жміе оларды гацбаляу
Пяртаның типтері Парта тадба-сыньщ ткі Бзлаііың бойы, см
А Сары 130-ға дейін
Б Қызыл 130-145
В Кекшіл 145-160
Г Жасъгя 160-175
_Д_ Ак. 175-190
7-крсымша
Б;ыхіардын слныпа .іаііык мектеп жсріпіц молшсрі
Мектәп түрлсрі ыен окуппііар сзны Мектеп жсрі, га
Бястауыпі мекгеп, 40-80 оқушы Орта мектеп: 1) 192-320 оқуіпы 2) 392, 464, 624 оқуіпы 3) 784-П76 4) 1180-1568 5) 1960 Мектеп-нптерпат: 1) 280 2) 370 3) 560 0,5-0,8 1,21,7 2,0 2,2-2,8 3,0 4,0 2.0 2,2 2,5
395
8-қосымша
Мектеп гимараты мен ауласьпідагы жергс қснылагын гигнепа.тық талаптар
I. Меггея ауласыцдпш жердіи аумны 1 Қорганмс ЗІНІВСЫ 1. Оқу-тижірибе эонвсы 4. Спорт а-шнынын жадіъі яудаиы а) ойын іш іы 6) Хеніт етмтои адапы п) гямнастикд алалы г) басқа сігорт ойыцларьппвд алаңи 5. Меггеігтщ мвдоПы 6. Шаруашыяык эонасы 7. Меиеп үйіппі оряамсуа 8. Меггел уйіиін биікпп 3. Мызеп есігтерінгн. саны ІО.Меккппн ювпыхтыты- а) Шлпушілипқ бүрыиіьіизн; 6) дөрепин вд. сьиіырыиды жвапгпкн 1,7-3,0« Үзыипыпіі 15м, еиі 1Д - 6 1,7-2.8га 4900-10700 ы2 2950 н1 4900 Ьг 600 м1 480 мг Айхпй-шудаи Оіщнга, агашы мол, баклмлэр меи імржтерге хақыа, дажм-ііиібрикалзрдан хэно ірі традсшірт жодллрьшлн адыс, т.с.с. Мсекп үйіпгк 25 ы іілыс, жеюс трвдспорт хата, пмса бғіа-іармси қоршалгвя Каиииісп 25 м елыо, үэыи ишігтщиип ІОм. алэса апшт-бутадцуіиі 5 м кдшықгыт 1.2,3. қаб^т, ІСИН.ЧЫ ирдс 4 л^бзтпт асішуы тміс. Ең еемлщв 3-4 ссос, әр ілнаппідп 2 ееіктеа 20-25 И 25 м
9-КОСЫМНІЛ
Балн.іардыіі жасыпа еаіі жазу, темдяяар керу узактыгы
Бэляның 2КЯСЫ Қагаз жэзу үзцқтығы, міщөт Теледидар кору үзактығы, минет
6-7 н 5-10 8-10
7-10 10-15 10-15
10-12 15-20 15-20
12-15 20-25 20-25
15-18 25-30 25-45
396
МАЗМҮНЫ
Лі™ сеез.........................................—................- 3
Біріиші балім
ЖйСКЯ СЛЙ фИ иНі.ННИЯ ЖИК МСКТЫІ ГіІПіеіІЯСЫ
і-тярііу. ЖЛСҚЙ сай фиЗИУЛЯПЕЯ МСН МСКТСП ГИГИСЕІЙСЫ турилі.і ЖіЕЛіЕЫ гүсіпік
I. Жасқп сяй физйология жгліс г.іскіеіі іигііепасы гтані...5ь-'
2. Жпсқгі сай фи тнояигия жопс мсқтеіі лғгиспясыгіыи бішк.и гылымдарысіі Сайплпысы ....,........................... .. 7
3. Жаскп спй фнзполопіп жотіе Мектеіі пптіснастяныц дамуъг.....................-.........-............. -.... І2
<1. Ждскд слй фпзякюгня меіі мекіеп гнпісііігсыньщ ісргісу ссііетері.........................,................. 17
О-ііцді тексер.............................................. I9
ІЬтарау. Баля.лірдыц всуі мсн дяъіуыііыіі иегізп злңдылықіары
1. Кпліілир мен ждстардьпі осуі мсн дамутя олардһЩ көрсеткьштсрі..................................... 21
жасъшыц ксзсгшері.................-..-.............2Я
шм шекаүі,..........................-........... -- 30
КкІНШГ 'ІС.ІІІН
Жүйкс жүйесі
ІІІ-тарау. Жуйкв жүйееінің күры.'іысыг кызмсгі, длмуы
I. Қозу физиологинсы.................................. 32
2. Нсріі кяеткасы цийрпіпіыи күрылысы мсн ^кыа.меті..................................—-...............34
ЗЛПеткі жоііе пртллык жүйке жүяелсрініц к.үріллысы.
кызмегі жәпс ламуы—............— -.........-............39
_4^Рефяскс жтне олыц түрясрі.................... „.....57
ОзЛіЙ’ гайг глсетср...............-...-.................. 65
ІУ-тяриу. ЖоЕнры жүгікд әрексті хоис опьтң хаскд сііЛ срскшсліктері
1. Жсіізры жүйке орсксгі туралы түсіііікгіц паіша бпауы...... 66
2. Бллялнрдыц іилрітіл ри)пЕКстері.................. 67
3. Жогары жүнкс орскетііііц тотггары ........-........ Кі
Ч-і. Еіала гіліиіц дпмутл............................ Я8
45. Ес. Біыапын ссііі>ч дамуы............................ УИ
4 6- Эмошіл жонс опың ссбептсрі......................... — 94
1? ҮЙҚЫ., ОІГЫІІ фіГЛИЫОЛІЯІГЫҚ нсгіддсрі МСИ ЖПС
ерекшслігі................. -.........-............... 99
8. Лдамггыц свЕіалы к-трскіггіііііі филюлстиялЕчк. пстізі жшгг опың жае ерскшслікзсрі......................... НЪ
Озіцді езт тексер................................ -... Іл8
ӘйсЙИіЛ.................-................................ - 109
Үіиі ШІ ббЛІМ
Тлддағыштар.,,....................................................110
Ү-тарііу- Кору талігпгышы
397
1 Кору галлаті-ііііілп.іц күрылъздт......—...............,..... 1
1 Жарықты кдбюіау ......................................-..... I
3 Кору тллдіігыіиыііііік жас ерскшс.тіктері...........-.......... 1
4 . Кпру гигйенасы........................................ 1
ОлціІі тнс пиксер............................................ 1
'/]-тарау. Дыбыс гпллмыіиы
I Дыбыс таллагыілыпыц қүрылысы мен қызмегі....................... I
2 . Лыбысты кпбьіЛЦаулыіі ж;п. еректтеяігі жоігс Піпкнлсіа .. 1
3 . Бсспсбулярлі.ік. цсмеее ігс.псиіц ксіцсгікТсіі брльш [
йііиктайтыіі жгиіе тспс-таңди. епитаіітып тэлл.агыіиті.гп
.---ЖиС ЯУКМІІЛІГІ .. ................................. ,........... 1
Г\г[|-;;ірпү.(^2Рулм Ж4НІС ИІС ССЗІМДСрІ
,-І^Тбрі-гітімлсрі.............—.... .......................... И
2- Дом сі-.гімі жаис жис срекиіе.тігі.................,......... і
3. іііс свгімі жт»пе жас срскшеліктсрі........................ іі
Г2 гщгіі тексер....................................... ...., —. 16
Әд.сбтіст
ТпртіпшІ іішгіы
т-и.
Ішкі сенрсшін бе.глері
УіІІ-Гарду, ІШКІ сскрсппялық бсіцср жэік і>л;ірдмн ҚЫІМсТкшл ю ерекиісліктері
I. Бір сск]К!іияты Гісадерліц горыоЛдарыііың ыіШШЫ иіырлың жпсқа Баіһіаиысты мплпгсрі..................
2. Қос сскреііин.тгіі бездсрліп қыіыеті меіі жлс А
ерекіпслікіері...................................... I
3. Жыныстык жетілу. жыігыртық Пірбііс...........- (
4 Сірссс жоііс иігініі жпс ерекигеяігі.,........
5 Бейімдслу жшіе оігыц жас срскіисліктері.......
Оэдгй яплч текеср.............................
Әлгйіии-...........................................:
-ъ
Һссіііші плдім
Ігіікі мүшедер
іХ-тпрду. Бала оргиғііізьгіиін ікгетатиитік қыамсттсріиііі жпс •
ерскшсліктері *
1. |м.т;іііын кағі жуЛесіниі ыир<(ні-фігіііО-іоіпялық ерскшслікгсрі................ ............................ ]
2. Қингіыіі күрамы МСН ГІЛІЗІГКШІЫК, ЗКЛІІС «
химпллык, қасмстгсрі....,.......................... 1
3 Қііііһі.ің пішіцді элсмсгнтері ........................ і_ 2
4. Қап құм жіше иымуіитег....................................23
СҺіцііі гмгд лглмеау».......—................................ 2.
Өлсбнсг. ................................................ <1
Х-тпрау. Балалардың кдн айналу жуйссіпщ лануы
1. Қаи аііпму жуйссііііц жилпы қүрылысм МеІІ ыаныіы-----------. 2
2. Балдпык қ;ііі аііналыс жоллары........................... 2
3. Бапп. жүрсгі меп кагг тамъір.тарыныц к.ы:імлгі... .........д
4 Жүрек-кап іамырлар жуйсс.һііц қыамспнің репе;іуі...........
5. Лимф.-з жүііесі агсн оішл лсас іірекнішііктсрі ......—..........
(һіцЛі йзтп іпексер...,.................. .............. ' Ті
йдсбисг..............>...—.......... —........................
зоа
114',1-тарау, 1 нііһіс ішу мүіислсрі жопс отвглын кыамстіиін »;пс
- I І9рскше гіктерг
. 132 I Балаиыц іыиыс алу жүйссілің мһііыіы, күры.іысы 12" мен қызметиііц срскиіеліктсрі ................-.................
13 2. 'Ғыныс >ілу мүшедерінік кылмегіпе сыртк.ц органын
осері меп інгггсналык галлптар .................. ,..-?{у-
. 131 Озіцііі птіц гисксіу» .............. .............. 271
.133 Ядспист..........................................—............. 272
I11 -тарау. Баланың ,к карыіу лүііссі
I. Лс КгфЫТУ МүИІСЛСрі ЖеПС Н.ГІір.ТЫЦ К.ЫПІСПГІ 11 юрттсу ціігстсрі. .......................................- ----- 273
2. Ауыадагы ас корыту жоііе опып жпс ерскіисліктсрі.... 277
3 Қзрыіьъм ы ас кізрыту жопс еііыгг жас срскшшіктсрі-28 I
I 4. Ігпектсгі ас қпрыту................................ 2&3
15’ 5. Ас қортыудыц реггслуі.........—............................. 287
і Оііцді езін тексгр......................................... 292
Әдсбист
-|1і ,ірау. Заттык жотіе купттчц олмлсуы мсіг жас срскигсліктсрі
I Зат алмасуы мсп стіыи жас ереюлеііп ............... 293
2 . Ьелоктьш хімлсуы.................. -............. 294
* 3 Ман мсл коміікуыігыи алмасуы ..............................— 298
4 1 үвдлр мсл суцың алмасуы .—. —...........................300
КаҚуаггыц алмасуы мсіі нсгі-.іп мт алмпсуы ............. 3114
( ІЬ.тжмнігдср .............................. ,........ .. 309
1 'Ыііктапу.............................................316
№рһ'.гмй( мжс?і>..................................... 320
, , К*.тІлм.Я
ь "_^г- X .плмасуыінйц қаддыктіірһтп лснслеп ипағару жоис опг.ін 'тсрі
.рау опінлсрін ипагару мүпгслерііііц к,үрылысы *гн қыіметі—..............—.......................... 32]
Г.иректіи қүрылысы мсіі кылмстіпіц ждс срскшелікгері ..........................,,......... 326
Қуъіктыц курылыеы мен кьсіметі................... .327
4. Тері жанс гсрлсу физиштогшгсы................. 329
ОзіцгЦ тің текеер.................................... 3.31
• ӘдеПисг
Н
ір іиіі Оолім
2Ыж-ки.иы.г жүнссі
22-5прһу'Тірек қпмыл жүігссіігігі қүрыдысы мец қиімсті
23 і. (іалпныгі тірек-қнмыл жүнссіиін млпыіы, қүрыяысы.
23 қы.імсгі ............................................. ,332
23 2. Бплан№і бс.чігчтді козпілыс жүйесі........................- 346
3. Ііаллнығі к.имы.т кспгалыетлрыііын дамуы .............. 348
23 Озіцді йзщ тексер........................................... 352
24 Әдебист
24
2.имісшы бвлім ғ
З'і дыі птгспасі.г
[ -гириу. Сыргқы срта мен мсктсп кешспшс аряалгяп ліпіецхтьгқ Ц лтар
399
I. Мекгсп гиггіснлсі.і .................... .......................... З^і
2. Мсктсп жпһачддры мен жабдык.тарілгл қоііылагі.пі гипіснялнк гхчзптар...............—.......................... 363
3. Мсктаптіггі ізқу-тітрбис жүыыстарыш кайътллтыи тэлшігэр......................-................................. 37і >
4, Окуіиыллраіян күи ксстігсі мен киімпіс кпйы-чагыи
і пгпеіызіық талаптар.................................. —..... 374
Зііц шексер ................................................381
Әдсбист
'Гсрчиіііілііііін.іыя созлік....................................... 382
Үсышіілйіыіі ццс&ист........................................... 387
Қпеымнпылр....................................................... ЗЭД
Дніеембіін К. Д., Лліяк.баро&іі 3. М.
Возрастпая физиология и иіко.іыіля гигисна
(учгбник ІІЭ КЭЗНХСКОМ нзыке)
Гедзктпр С. А. Арішбсыт Діпаіін С. С. Арпабеков
Басьыпіі 21,114.03 ж. қпл коіікдіы. Қальібы 84x108/32. Офсетгік кигак Офсеттік басытыс. Бзсни гйбэіы 25,0. Таралымы 2700 цайа. Таисырысы Хе481.
Қэтакстал Респтбликисы Жоғііры оку орыцдярьпіЫіі катымлэсіыгыныя &ИСНЯ орталыгы
480072, Алмэты каляеы, АбяИ дянгылы, 42/44, офис 1009. Тел/факс 5045(0, 930502.
Е- іііяіі : Іі5япсіа(іоіі_тій@сотіп1ег.к2
я ЖІІІС ПІЬК ^Ідуір» 48ДН)9. Алмнты қялисы, Еіпірннлэшылы. 93. ,лрГ7г Тел: 42-36-31. 42-07-90. Е-інаіІ: грікіЫкііГігагіаі.Іи:
ТҮІЕТУЛЕР
ін^ргт. Ж|лил. (41 в«т)
1,4 — адцщігы хенс лртқы түбтрдср; 2 — жүлып цераі; 3 — теыпвшік; 5,9 — алдингц хане артқы жылғалар: 6 жвдыіі еэегі; 7 — лқ ит;»—сур алт.
15-гурег. Кех алийсыпыц жұрылысы. (115 бет)
I — пыырлы қяСик.; 2—козбұрюгытгыңтараХһістіры; 3,11 —иұрла кабык; 4 —кяз бұрпшгы; 5 — түйінді нүкте; 6—кнру сызыгы; 7 — каз егі; 8—ждсаді кйбат; 9, 10 — адцыңти х.эие артқы сұйық кшералар, 12 — кездіп лэнекер қлбигы (кошюитнва); 13, 14 — ах хоие тимырлы кабыктар; 15 — торлы кабшқ; 16—сдры дак; 17 — Керу №ДОі, 1Е — шыңы торізді деяе.
16-сурет. Кездінторлы кабыты. (117 бит}
1 — талқшшіяр; 2 — сауыттпкдар; 3 — фоторспсргорлар қабаты; 4, 8 — сиияпстық байлянысгвр қдбатта.ры; 5-Бнпоялрлы клеткаліір вдбйты; 6 — бнполярлы клстааляр; 7 — пмакрі еілі оадкп; 9—гаиглиялыклмваищр. 10— кору нсриінің тадшықтйры-
Ц-сурет. Құшқтыц зкшшы жтрнлысы. (132 &ег)
1 — қүлақ кадгқаңы, 2—сырткы ак тутігі; 3 — дайыл жарғагы; 4 — ортяніы қүлақ қуысы; 5 — Ипсгахи түстігі; £ — улу; 7 — жартшиЯ зйналмалы киЕіалцар; Й—тосівв; 9 — бадітэиэ; 10—ұзеңтЗпіе.
29-сурет. Лдаиныц мп яйнвлыс жодлярм. &3 Бегг)
1 — қалқа; 2 — бауыр іишидллрл ры; 3 — ішск яяпиллящіеры; 4 — Ү-дксн кдя ийцалыс ш цбврішц капиллярлары, 5 — бэуырдып қаклд вснасы; 6,7 — твмсн-Н қуыс ьеиа; £ — ишғаргықуыс вена; 9 — оцжақжурекше; 10 —оңжақ кнршіша; 11 — скпо арторнясы; 12 — вкпс кшінлдярларьі; 13 —йқце вснасы; 14 — сол жадс жүрекше; 15 —сол хақ қлриншл.