/
Автор: Есeнгараева 3.Б. Малдыбаева Н.М. Кешилева З.Б. Кубанова А.А.
Теги: медицина венерология аурулары практикалық медицина
ISBN: 5—7404—0199—2
Год: 1997
Текст
3. Б. Есенгараева, Н. М. Малдыбаева,
3. Б. Кешилева, А. А. Кубанова
Тері және
венерология
аурулары
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау минйстрлігі мё~
дицина институттары студенттөрінө арналған оқулық
рөтінде мақулдаған
ББК 55.83
Т 36
Т 36 Тері және венерология аурулары. Есенгараева 3.
Малдыбаева Я. М., Кешилева 3. Б., Кубанова А. А. РвЖ.
баскарған мед. ғыл. д~ры 3. Б. Кешилева — Алматы, “Бйгім*,
1997— 336 бет.
І8ВЫ 5—7404—0199—2
Оқулықта жалпы және жеке тері аурулары мен венерикалық ауруларяа осы
күнгі кезқараска сай сипаттама берілген. Терінің құрылымы және оның қйМЙ*,
тері ауруларының этиолопысы, патогенезі, клиникасы, емдеуі және сақтчацмру
жолдары туралы маліметгер келтіріліп, тері ауруларының казіргі кездегі ж^гмлуі
үсынылпн,
Жыныстық қатынас арқылы жұғатын аурулар, оларды емдеу, сақтандыф Шйм
күресу жолдары туралы малімет берілген. V
Оқулық Қазақсган Республикасы Денсаулық сақтау ммнистрлігі бекіткев жск
баға сай жазылып, медицина институттары студенттеріне, дәрігерлерге арналғам.
Е’
4108090000 — 033
412(®5) — 97
026 — 97
ББК «4
Т Э
КВИ 5—7404—0199—2
© Есенгараева 3. Б., Малдыбаева Н. М
Кешилева 3. Б., Кубанова А. А., 19*
АЛҒЫ СӨЗ
арнаулы дәрігерлік көмек көрсетудің дамуы маман-
білімін үнемі жетілдіріп отыруды талап етеді. Терінің
мен қызметін жаңа деректерге сай толықтырып, әр
түрий дйігейінде жүзеге асатын процестердің дамуын есептемей,
үуриш дәріс беру мүмкін емес.
Осы тұрғыдан келгенде оқулықта жиі кездесетін тері және ве-
жолдары осы күнгі жаңа көзқарасқа сай
құрылымы мен функциялық қасиеті езара қатынаста
ЦфІМРПМҚ Жалпы емдеу бөлімінде және аурулардың жеке түрлерін
тері ауруларының дамуында тұқым қуалауға
б|*ЙмгіМктің маңызына көңіл бөлінген. Аурулардың иммундық ди-
^^ТЙлМсы мен иммундық емдеу жолдары қарастырылған.
фцдоықтың бір бөлімі жұқпалы тері және венерикалық ауру-
күресу шараларын заңға сәйкес ұйымдастыру түрлеріне ар- ,
қ аурулармен сырқаттарға арааулы негізгі көмек
тері және венерология диспансерлерінің алатын орны
жылдары гонококктың биологиялық, морфологиялық
туралы маңызды мәліметтер бар. Осыған орай бұл ин-
әр түрлі жолмен дамуына жаңа көзқараспен қарап,
е өзгерістер енгізуге болатындығы айтылған. Трихомо-
хламидиялық инфекциялар қарастырылған бөлімде
Ш. қосымша жаңа деректер берілген. Мерездің диагнозында
Медицина ғылымыныц докторы,
Қаза^тан Республикасының бас
дерматовенерологы 3. Б. Кешилева
Біріниа бөлім.
ДЕРМАТОЛОГИЯ
ДЕРМАТОЛОГИЯНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Дерматология тарихы — ертеден келе жатқан тері ауруларын
зерттейтін ғылым. Біздің эрамызға дейін көп ғасырлар бүрын
Үндіде, Қытайда, Грецивда, Римде әдеби ескерткіштерде: проказа,
кышыма, ихтиоз, тағы басқа тері ауруларының белгілері жа-
зылған. Әртүрлі тері аурулары туралы, әсіресе көп жазғандар:
Греция мен Рим дәрігері Гиппократ (б. э. д. V ғасыр), Цельс (6.
э. д. I ғасыр) және Гален (ж. э. II ғасыры), оларға ерекше атау
берген, кейбіреулерін қазіргі күнге дейін қолданып келеміз.
ТерІ ауруларының себебін олар сыртқы және ішкі факторларға
байланыстырған, әсіресе организмнің “салі бұзылуынан” деп білді.
Тері аурулары туралы көп анықтамаларды Авиценна (б. э. X
ғасырдың аяғы мен ХГ ғасырдың басы) өзінің “Медицина каноньГ
деген әйгілі енбегінде берген. Ол алдыңғы жазған дәрігерлердің
анықтамаларын толықтыра отырып, өз тарапынан бірқатар тері
ауруларын суреттеп жазды: есекжем, пемфигус т. б.
Тері аурулары туралы бірінші кітаптар ХҮІ ғасырдың екінші
жартысында шықты. Ол кезде ең көп таралған итальяндық Иеро-
нима Меркуриалидің (1572) жинақтаған шығармасы еді. ХҮІП
ғасырда тері анатомиясы туралы бірқатар жұмыстар жарык көрді
(Мальпиги және баскалардың жүмыстары).
ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысына карай, даму сатысының
өсуіне байланысты дерматология өз алдына жеке медицшшлық
гылым болып шықты. Осы кезде, вена дәрігері Пленка (1772)03
оқулығыңца морфологиялық белгілеріне қарап тері ауруларын
жіктеуге тырысты. Француз дәрігері Лорри (1777) теріңін анатомИ?
ясы мен физиологиясын жаза келіп, тері ауруларының этиология-
сы мен патогенезін ашып көрсетуге тырысты. Уиллен (1798)—
англия дәрігері, бірінші мофрологиялык бөртпелерді колдана оты-
рып, тері ауруларын жіктеп берді. Кейін шыққан Бейтмен
оқушысының (1813) атласы мен оқулығы барлық елдерде оте
кеңінен таралды. Тері аурулары женінде сабақ бергенде және зерт-
тегеңде барлық елдерде қфцанылатын болды.
Тек ХІХ ғасырдың басында бірінші дерматологиялық мектептер
құрылды және дерматология медицина ғылымы түріңде өз алдына
жеке клиникалык мамандық болып бөлінш шықты.
1801 жылы Парижде Ж. Л. Алибер басқарған тері ауруларын
емдёйтін ескі Сен-Луи госпиталпгің базасыңца бірінші француз де-
рматологиялык мектебі. ашылды. Еуропа елдері дәрігерлерінің наза-
рын өзіне аударған және кейіннен бірқатар ірі дерматологтарды
тәрбиелеп шығарған француз дерматология мектебі тері ауруларын
гуморальды патология позициясынан, дискразия және диатез тео-
рияларымен түсіНдірді.
Өткен ғасырдың 40 жылдарында, Фердинанд Гебраның басшы-
лығымен Венада ірі дерматологиялық мектеп апіылды. Белгілі па-
тологтар Рокитанский мен Шкодтың оқушысы Гебра, тері
ауруларын зерттеп, терінің патологоанатомиялық тексеруімен
г: п
жіктеуін жазды. Ол тері ауруларының ятиологиясыңца ішкі фактор-
лардың рөлін жоққа шығарып, өзгерістер тек қана терінің өзіңде
болады деп есептеген.
Тері ауруларына байланысты бүндай қарама-қарсы пікір фран-
цуз және Вена мектептерінің окілдері арасында үзақ талас
туғызды.
Басқа мемлекеттерде дерматология дамуында ешқандай керемет
ерекше өзгеріс болған жоқ, өйткені олар француз немесе вена де-
рматологиялық мектептерінің ойларын қуаттап, солардың позиция-
сында тұрған. Россияда дерматология ілімі өткен ғасырдың
алпысыншы жылдарының аяғында, жетпісінші жылдардың басыңда
дами бастады. Бұл кезде 1869 ж. тері ауруларынын кафедралары
бірнеше жерде, атап айтқанда, хирургиялық академияда (Петер-
бургте) және Мәскеудегі, Варшавадағы университеттердің медици-
налык факультеттерінде ашылды. Кейіннен баска университеттерде
де (Киев, Харьков) ашылды. Бұған дейін тері аурулары жөнінде
терапия немесе хирургия клиникаларында дәріс берген еді. Біздің
елімізде дерматология мектебінің іргесін қалаушы хирургия акаде-
миясы тері аурулары кафедрасының меңгерупгісі профессор А. Г.
Полотебнов болды (1839—1907). Әйгілі терапевт профессор С. П.
Боткиннің шәкірті А. Г. Полотебнов Венада және Парижде дерма-
тологиялық білім алып, батыс еуропалық мектептерде тері аурула-
рын зерттеу идеалистік және метафизикалық жолда екендігін,
оның дүрыс еместігін сезіп, дерматологияда жаңа шешім, жол аш-
ты. С. П. Боткин ашқан функциональдық физиологиялық медици-
наның теориясына сүйеніп, А. Г. Полотебнов екі пікір айтты:
1/тері ауруларынңҢ дамуында түтас организмнің араласатындығы
және сыртқы-ішкі қарым-қатынаста жүйке жүйесінің * басшы рел
атқаратындығы; 2/ организмде тері өте маңызды физиологиялық
қызмет атқаратын мүше болғаңдықтан, оның патологиялық
жағдайын тек морфологиялық түрғыдан ғана емес, қызметінің
өзгеруін де зерттеу керек екендігін ұсынды.
А. Г. Полотебновтың ғылыми пікірлерінің дүрыстығы зерттеу-
лермен дәлелденіп, біздің елде дерматологияның дамуына үлкен
үлесін қосгы.
А. Г. Полотебновтан кейін, Әскери-медициналық академиясында
тері және венерологиялық ауруларының кафедрасын басқарған ота-
нымыздың атақты дерматолог-профессоры Т. П. Павлов та (1860—
1932) осы дәлелдерді негізге ала отырып, тері ауруларын зерттеуді
одан әрі жалғастырды, ірі ғылыми мектеп ашты, көптеген
шәкірттері медициналық институттардың кафедраларын басқарды.
Бұлардың ішінен профессор В. В. Йвановты (1873—1931) ерекше
атауға болады. 1917—1925 жылдары ол Мәскеу медициналық инс-
титутында тері және венерологиялық аурулар кафедрасын басқара
жүріп, дерматология жөніңде өзінің бірқатар ірі еңбектерін жазды
жане “Дерматология”, “Русский вестник дерматологии” деген екі
і'Ж
журналдың негізін қалады, өзі редакторы болды. Осы ретте орыс-
тын бірінші — тері гистопатологиясы нүсқауының авторы, Түркістан
медицина институтының профессор-дерматологы А. И. Лебедевтің
да еңбегі зор екенін, тері аурулары жөніяде бірінші нүсқаудың
және көптеген ғылыми жұмыстардың авторы, Мәскеу дерматологи-
ядык мектебінің басшысы, атақты дерматолог-профессор А. И. По-
спеловтың да (1846—1916) енбегін атап өту кажет.
А. Г. Полотебновтың дерматологиядағы нервизм туралы ойла-
рын әрі қарай дамытқан, дерматологиядағы бірқатар еңбектердің
авторы, алғашында Варшава универститетінде, содан соң Ростовта
қызмет еткен профессор П. В. Никольскийді (1858—1940), Харь-
ковте, кейін Мәскеуде кафедра басқарған профессор И. Ф. Зеле-
невті (1860—1918) ерекше атап өтуге болады.
XIX ғасырдың аяғында және XX ғасырдың басында медицина
ғыдымының физиология, микробиология, иммунология, биохимия,
эндокринология салалары мен жүйке зерттеулерінде үлкен табыс-
тарға жеткені — тері ауруларын түтас организмның позициясынан
және тері ауруларын бүкіл дененің жағдайымен немесе оның жеке
мүшелері жүйесімен байланысын зерттеудің дұрыс екенін көрсетті.
Отандық дерматологияның дамуының қазіргі кезіндегі негізгі
езгерістері, қоғамдық күрылыспен байланысты және денсаулық
сдқтаудың жаңа бағытында да бірқатар ерекшеліктер бар. Басты
ерекшеліктерінің бірі — дерматология саласының түйінді
мәселелерін жоспар бойышпа жүргізу. Сақтандыру жолдамасына
кдрай ең көп тараған тері ауруларының этиологиясын, патогенезін,
емделуін және алдын алу шараларын зерттеу, денсаулықты
сактаудағы басты міндет болып табылады. Осыған орай іріңді,
сдңыраукұлақты аурулар, кәсіптік тері аурулары, тері туберкулезі,
зкзема және бір топ басқа аурулар зерттелуде. Дерматологтар бұл
аурулардың көбеюіне жол бермеу үшін зор еңбек жасап келеді.
А. Г. Полотебнов көрсетіп кеткен дерматоздардың патогенезінде
неврогендік көзқарас, И. П. Павловтың жүйке жүйесінің физиоло-
гиялық қызметі туралы ілімі дерматологияның жаңа бір түрғыдан
дамуына зор ықпалын тигізді.
Тері аурулары ғылымының дамуына үлкен үлес қосқдндар:
Санкт-Петербург дерматологиялық ұйымның жетекшісі, сонымен
қатар кеңес үкіметі микологтар мектебін қүрушы және тері физи-
одогиясы мен патофизиологиясы, дерматоздардың жүйкелік патоге-
незі туралы көп еңбек жасаған профессор 0. Н. Подвысоцкая
(1884—1958); көптеген жылдар бойы Мәскеу дерматологиялық
мектебін басқарған, дерматологиялық зерттеулер бойынша көп
енбектердің авторы профессор Г. И. Мещерский (1874—1936); Са-
ратовта, Маскеуде тері ауруларының кафедрасын басқарған тері
және венерикалық аурулар туралы нұскаудың авторы профессор П.
С. Григорьев (1879—1940); профессор А. М. Кричевский (1896—
1956), әсіресе көп ірінді тері ауруларын емдеу және алдын алу
щаралары жөнінде ізін қалдырған, терінін созылмалы іріңді ауру-
дарының клиникасы және де терінің биохимиясы женіңде кеңінен
жазылған еңбектері бойынша әйгілі болған М. Г. Мгебров (1878—
1941, Санкт-Петербург медициналық академиясы); микология сала-
111
6
сында және терінің созылмалы ірівді аурулары жөніндегі еңбегімен
бізге белгілі болған профессор Н. А. Черногубов (1883—1942,
Мәскеу).
Дерматологияның табысты дамуы үшін, көптеген медициналық
институттардың тері және венерикалық ауруларының кафедралары-
нан тері және венерикалық аурулар ғылыми-зерттеу институттары
белінді.
Қазахставда тері және венерикалық ауруларды зерттейтін
ғылыми институт 1931 жылы үйымдасып, оны Утемисов Б. И.
басқарды. Осы инстійугітың әр жылдарда басшысы болып профес-
сорлар М. С. Брагин, С. А. Поплавский, У. Б. Бердібаев, К. А.
Калантаевская, М. 0. Омаров, Р. К. Мақашева қызмет етті. У. Б.
Бердібаевтың саңырауқүлақтық тері ауруларын зерттеудегі еткен
еңбегі зор. Ол көптеген ғылыми статьялар мен монографияның ав-
торы. Сол сияқты профессор Мақашева Р. К. “Себорейная экзема”
атты монография мен көптеген ғылыми еңбектерін қалцырды.
Қазіргі таңда бұл институт іргелі ғылыми үйымға айналды,
бірнеше ғылыми-зерттеу бөлімдерінен түрады; ғылым докт^рілары
менхылым__кдндидаттары қызмет етеді. Ғылыми-зерттеу жұмыста-
ры кең ауқымды — тері және венерикалық аурулардың этиология-
сы, патогенезі, клиникалық көріністері, емдеу және алдын алу
мәселерімён айналысады. Бактериологиялық, серолргиялық, клини-
калық, биофизикалық және иммунологиялық лабораториялары бар.
Ғылыми зерттеулердің нәтижесі әр жылдарда осы институт
қабырғасынан шыққан еңбектер жинақтарывда жарық көрген.
Соңғы жылдары осы кітаптың авторларының бірі, гылым докторы,
профессор Кешилева 3. Б. мен басқалар бірігіп жазған “Фармако-
терапия в дерматологии” және “Наследственные заболевания ко-
жи” атты монографиялар маман дәрігерлердің қолына тиді.
ТЕРІНІҢ АНАТОМИЯСЫ МЕН ГИСТОЛОГИЯСЫ
Тері — сыртқы жабын мүшесі, әр түрлі ең қажетті қызметтерді
атқарады және күрделі қүрылысымен ерекшеленеді. Ересек адам-
дарда терінің сыртқы көлемі орта есеппен 1,6—2 кв. м. тең, Де-
ненің табиғи трсіктері аймағында тері шырышты қабыққа ауысады.
Қоңыр пигмент — меланиннің және қанның теріастынан көрініп
тұру себебінен терінің өзівдік түсі бар. Терінің үстіңгі қабатында
сызықшалар арқылы белініп жатқан үшбұрыш, ромб тәрізді
алавдар бар. Бұл сызықтар алақавда, саусақтарда, табанда анық
байқалады және әрбір адамда ездеріне ,тән өзгеше.
Адам терісінің үстін (тек қана алақан м§н табаннан, сау-
сақтардың ішкі жағынан, қызыл еріннен, ’ ерлердің жыныс
мүшесінің кертігінен және әйелдердің жыныс мүшесінің кіші және
үлкен ернеуінен басқа) түк басқан. Түктер барлық жерде бірдей
емес. Түктерді үш түрге бөледі: 1) үзын түктер — шаш, мүрт,
сақал, қолтықасты және жыныс мүшелерінде; 2) қатты тік, қысқа
гуктер--кдс. кіппік. тянау жане кулэк ішівдері және 3) улпа
гүктер — терінің баска жерін жабады. '
" 7
Онтогенезде тері эктодермадан (сыртқы) және мезенхимадан
(ортаңғы) бастау алады. Тері үш белімнен түрады: ең жоғарғы
обат эпидермис (Еркіеппіз), ортасында — дәнекер тканъді дерма
(Оепиа, сиііз ргоргіа), ең астында — гиподерма (Ніробепиа,
здЬсіНі®) (теріасты шел-май қабаты) орналасқан. Олар белек-белек
эолғанмен өзара тығыз байланыста.
Эпңдермис пен дерманың шекарасы иректеліп келеді, эпидер-
мис есщділерінің арасына дерманың емізіктері (бүрлері) кірігіп
түрады. Осылай орналасудың арқасында терінің бетінде өзівдік су-
рет —ар түрлі квлемді ромбтар мен сызықшалар байқалады.
Эпидермис
Эпидермис — бес қатардан түратын, әр қатарда қүрылымы
жағыиан біріне-бірі ұқсамайтын эпителиалды клеткалар орналасқаң
тері белімі. Эпидермистің қалындығы барлық жерде бірдей емес,
алақаңда, табанда ете қалың болса, қабақта, ерлердің жыныс
мүшесінде әлдеқайда жүқа.
Дермамен шекаралас жаткдн ең тереңгі кабат — базальды
(негізгі) кабат деп аталады (Зігаіит Ьазаіе аеи вегтіһаиүйт). Бұл"
кабат клеткааралык жіңішке каналдар арқылы белінген, бірқатар
призмд тәрізді клеткалардан тұрады. Бұлардың өзара протоплазма-
лық өскіндері жалғасып жатады (д есмосомдар). Клеткалардың
төмеңгі полюсінен шыққан өзіндік маңызы бар протоплазмалық
өскіндер базальдық мембранаға барып кіреді. Жоғарғы қабаттың
ядроддрына қарағанда хроматинге бай базалвды қабаттың сопақ
ядролары негізгі бояулармен жақсы, канық боялады.
Бүл қабатта призмалық клеткалардан басқа, аз да болса
бүтақты девдрикалық клеткаларды керуге болады, денесі призма-
лық клеткалардың деңгейінде жатады, .ал көптеген өскіндері
жоғаірғы қабат клеткаларының арасынан өтіп, көрші призмалық
клеткаларды орап, дерманың дәнекер тканіне келіп орналасады.
Вүл клеткалардың қалай пайда болатыны аліь анықталмаған.
Біреулер (Мартенштейн, ЯдЭссон, Аллен т. б.Г^дендрикалық клет-
калар базальдық қабаттың әдеттегі клеткаларының қызмегінің бір
түрі десе; басқалары (Н. А. Торсуев, Потрие) бұларды мезенхима
элементтеріне жатқызады, әсіресе ретикуло-эндотелңйдің элемент-
теріңе, үпгіншілері (Массон, Е. Т. Юрьева) жүйке тканінің элемент-
тері деп са '
Вазалъдық қабатгың клеткалары митоз аркылы бөлініп көбей-
еді, жоғарыда орналасқан қабаттар клеткаларының бәрі осы негізгі
клеткалардан туындайды. Қалыпты жағдайда терінің түлеп отыруы
да осыған байланысты. Базалвдық клеткалардың тағы бір ерек-
шедігі — олардың протоплазмасында, ядроның жоғарғы жағында ор-
наласқан пигмент келесі тікенекті қабат клеткаларында да
кездеседі. Терінің кейбір жерлері, мысалы, артқы тесіктің айнала-
сында, емшектің үрпісінде, үмада, меланиннің көп мелшерде орна'
ласуына байланысты қою қоңыр түсті келеді.
Эпидермнур» — т і к ~ * у а й я т (8й"
зрігіозит), оазалвды қабаттЫң үсгінде жатады. Бүл да базальда
гл
ги;>;і
қабаттың клеткалары сияқты клеткааралық өзектермен белінеді
және өзара протоплазмалық өскіндер арқылы жалғасады. Ол
бірнеше (3-тен 8-ге дейін) қатар көпбұрышты клеткалар|ан түра-
ды. Бұлқдбаттын, домалақ келген ядросында хроматині ете аз, сон-
дықтан солғын боялады. Базальды қабатқа өте Жақын жатқан
клеткаларда, кейде митозды байқауга болады. Бұл қабаттың басты
ерекшелігі протоплазмасында клеткадан клеткаға өтпей десмосома-
ның қасында бітетін ерекше тонофибрилдердің болуы. ' Аса анық
көрінбейтін тонофибрилдер базальды қабаттың призмалық клетка-
ларының протоплазмасывда да байқалады. Соған қарағанда тоно-
фибрилдер клеткаларды механикалық қысымнан қорғайтын ерекше
арат құратын болу керек. >
Тікенекті қабаттың үстіне қарай клеткалар жалпақтана келіп,
а
111
бірте-бірте келесі рұйіпшікті немесе кератогиалинді
қабат (8іг. ^гапиіозит) деп аталатын қабатқа ауысады. Ол 1—2,
кей жерлерде (алақан, табан) 3—4 қатар клеткалардан түрады,
соңғы клеткалары жазық ромб тәрізді өзінің өсімен ұзына бойы
тері бетіне параллельді жатады. Бұлар бір-біріне өте жақын орна-
ласады, тікенекті қабаттың клеткаларына қарағанда ядролары
алдеқайда кіші және кроматины аз. Тонофибрилдің саны шамалы,
клеткалардың шет-шетінде ғана орналасады.
Бұл қабаттағы клеткалардың ерекшелігі — анилин бояуымен
жақсы боялатың^протоплазмадағы өзіне ғана тән кератогиалинді
дәндердің болуы. Дәндердің қалай пайда болатыны әлі тслық
анықталган жоқ. Бір оқымыстылар ядроның дегенерациясының,
басқалары тонофибрилдің фрагментациясының нәтижесі дейді. Ке-
ратогиалинді дәндер — эпителий мүйізденуінің бірінші сатысының
басталғанын көрсетеді. 7
Жылтырақ қабат (5>іг. Ьісісіит) түйіршікті қабатгых( тура
үстінде жатады және бұл қалың эпителий бар жерлерде ғанң анық
көрінеді, мысалы, алақан терісінде. Негізгі бояулармен солғын боя-
дады, сондықтан түссіз, жалтырап көрінеді. Ол жалпақтау, шеттері
анық көрінбейтін, • ядросыз клеткаларцан түрады және мүйізденген
клеткалар заттар қүрылуының келесі сатысы болып табылады. Хи-
ииялык құрамы әр түрлі, әрі күрделі. Ерекше гистохимиялық боя-
умен бояғанда жылтырақ қабатта гликоген, май заттары (олейин
қышқылы, липоидтар) және бұл қабаттың негізгі заты болып сан-
іиатын элеидин табылады. Элеидин жылтырақ клеткаларды толты-
рып, микроскоптан түскен сәулелерді шағылыстырады.
Сыртқы ортамен қатЫнасып жатқан ең үстіңгі қабат — м ү й і з-
ІІ і кабат (8іг. согпеит). Оның қалындығы терішң әр жерівде әр
(Гұрлі. Алақан мен өкшеде өте қалың болса, буын ішінде, кеуденің
ІЬкі жағывда, қабақ терілерінде және ерлердің жыныс мүшелерінде
Вте жұқа болып келеді.
Мүйізді қабат бір-бірімен тығыз байланасып жатқан ядросыз
ршастинкалардан түрады, тек қана ең сыртқы жағында (8іг.
ІізІипсіит) тығыз емес, бір-бірімен байланыссыз өлі пластинкалар
Катқандықтан олар түлеп отырады. Мүйізді пластинкалардың хиг
Ииялық құрамы алі толық • зерттелмеген, мүйізденген заттан — кеү
Кератин күкіртке бай, суы аз альбумин тәрізді
Эпитдлийдің өзі беліп шығаратын (мүмкін жылтырақ қабат)
майымен мүйізді затқа толық сіңеді, оны тиісті бояумен бояғанда
көруге болады.
Дерма (Веппа, согіит)
Терінің дәнекер тканьді бөлімі (беппа) айқынсыз екі қабатқа
бәлінеді. Эпителийдің астындағысы — емізікть деп аталған (8іг.
раріііаге) және ®оряы_ (5іг. геіісиіаге). Кейінгісі, айтарлықтай
айқынсыз өз астындағы тканьдермен жалғасып жатқан май-шел
қабатына өтеді. Дерма — талшықты субстанциялардан түрады,
оларға жататындар: коллаген, солқылдақ, аргирофилді талшықтар
және дәнекер ткань талшықтары аралығында жататын аморфтық
түлғасыз зат. Химиялық құрамы әлі толық анықталмаған. Аралық
заттардың құрамында физиологиялық маңызы зор мукополисаха-
ридтердің қышқылы (гиалуроңцы және хондроитинкүкіртті
қыщқылдар) бар. Емізікті қабат деп, аталуының себебі — теріщң
осы бөлігінде көптеп эпителийдің ішіне кірген дерманың шошақ
емізіктерінің болуы. Бұлардың биіктігі терінің әр жерінде әр тұрлі.
Қалың эпителий бар жерлерде жоғары және эпидермис пен дер-
маның шекарасында толқынды түрінде гана бай^алады. Бұл кабат
негізінен дәнекер тканьнің нәзік талшықтарынан қүрылады.
Жіңішке коллаген және көптеген жұқа эластикалы, аргирофилді
жіпшелерден түрады. Соңғысы эпителиймен жаЛғасқан жеріңде
жұмсақ тор тәріздес және аралық затпен бірге базальды мембрана-
ны құрады, эпителий мен дерма арасындағы зат алмасу проце-
стерін атқаруда маңызы өте зор. Емізікті қабаттың жіңішке
коллаген талшықтары торлы қабатта біртіндеп қалыңдап тұтасқан,
бір-бірімен бүралып айқасқан тор жүйесін құрады. Терінің беріктігі
негізінен торлы қабаттың қүрылымына байланысгы; бұл қабат
терінің ор жерінде әр түрлі, қалыңдығы әрқалай дамыган. Торлы,
әсіресе емізікті қабатта әр түрлі клеткалық өлементтер бар: фиб-
роциттер, түрлі адасқан клеткалық элембнгтер, протоплазмасы ба-
зофилді дәндермен толған мес клеткалар және Озгешелеу бояулы
клёткалар — меланофаггар. Дәнекер тканьдегі пигментті клеткалар-
дың үлгісі және келемі әр түрлі, көптеген өсінділері бар. Бұл
клеткалардың протоплазмасында үлкенді-кішілі қоңыр түсті пиг-
мент түйіршіктері бар. Ғалымдардың пікірінше, пигмент бүл клет-
калардың
клеткалар
озінде , түзілмейді, ол дәнекер тканьдегі адасқдн
элементтері — меланофагтар деп есептелінеді.
Теріасты шел-май қабаты
қабатгың коллаген талшықтарының жуаң будалары
Торлы
тікелей теріасты шел-май қабатына аүысады. Олар ілмектері май
белшектеріне толы қатқылдау кең ілмеҚті тор түзеді. Бұл--белшек-
тер — үлкен май тамшысына толы шар тәріздес май қлеткалары-
10
ның конгломераты. Клеткалардың сопактау, майысыңқы ядросы
протоплазманың жиегіне, шетіне жақын орналасқан.
Шел клетчаткасының қалыңдығы терінің әр жерлерінде әр
түрлі, кей жерлерде тіпті бірнеше сантиметрге дейін жетеді (қарын
терісі, жамбаста). Шел-май клетчаткасы борпылдақ, жұмсақ
болғандықтан тері астында шымыр, серпімді астар қүрайды, төмен-
дегі тканьдермен жылжымалы қатынаста, соңцықтан механикалық
зақымданудан, жараланудан қорғап түрады.
Тері бұлшықеттері
Әдетте бүл ет талшықтары шаш кабының сыртына оралып
жатқандықтан шаштың қозғалысына себепші болады (адамның
терісінің “қаз терісіне” ұқсап кету феномені). Бүл ет талшықтары
“шашты кәтеретін ет — т. агігесіогез рііопіт”—деп аталады. Шаш
қабымен байланысы жоқ ет; талшықтары бас шаш терісінд^, бетте,
маңдайда, аяқ пен қолдың сырында кездеседі. Өте жақсы дамыған
бірыңғай салалы ет, талшықтары ұман^ің, емшек үрпісінің, артқы
тесік пен қолтық терісіңің емізікоі қабатыңда кездеседі. Мимика-
лық еттер — көлденең-жолақты ет бет терісіңде орналасқан.
” г *
Терінің қан тамырлары мен лимфа жүйесі
^Қан тамырлары теріде бірнеше жүйе кұрады. Терінің артерия-
лары ёз бастауын фасцияның үстінде орналасқан артериялар торы-
нан алады. Кейбір артерия тамырлары дәнекер тканьнің будасымен
шел-май тканінің бөліктері арасынан өтіп, сол бэліктерді
коректендіру үпгін кішкентай тармақтарын қалдырады. Дерманың
төменгі шекарасына жеткеннен кейін, олар көптеген тармақтарға
бөлінеді, бір бөлігі көлденең кетіп, көрші тамырдан шығатын
осындай тармақтармен анастомоз жасай отырып, дерма мен
теріасты клетчаткасы және шекерасыңда терең тор қүрады, олар
өзінің тармақтарымен тер бездері мен теріасты шел-май клетчатка-
сының бетін қоректендіреді. Негізгі артериядан келденең кеткен
тармақтардан басқа, бірталай жіңішке артерия тамырлары жоғары
кетеріледі. Дермадан өтіп олардың келденең тармақтары шаш фол-
ликулын және май бездерін қоректендіреді, ал жоғарғы бөлігінде,
емізікті. қабат шекарасында тармақтар бір-бірімен жалғасып, үстіңгі
немесе емізікті қабат астыңда артериалды жүйке қүрады. Бүлардан
капиллярлар басталады, әр емізікте капиллярлы ілмек пайда бола-
ды. Вена тамырлары теріде үш түрлі тор қүрады. Біріншісі тура
емізікті қабаттың астыңда, екіншісі дерманың төменгі жартысында,
үшіншісі теріасты шел клетчаткасында орналасады. Терінің эпите-
лий қабытында қан тамырлары жоқ. Сараджевтің зерттеуіне
қарағанда терінің әр жерінде орналасқан қан тамырлары саны
жағынан да, үлгісі жағынан да бір-бірінен аса алшақ емес. Тек
мүрын мен беттің терісіндегі қан тамырларының орналасуында
өзіндік ерекшелік бар: дерма емізіктерінің дәл астында көлденең
едәуір ірі вена тамыры орналасқан. Ол аса үзын емес, диаметрі де
түрақты емес. Аздаған жіңішке вена тамырларынан бас алып,
11
біраз жер келденең жүріп, тік бұрьпп жасап төмен қарай түседі де *
терендегі (дермалық) вена жүйесіне құйылады.
Терінің лнмфа тамырлары. Д. А. Ждановтың қызметкер-
лерімен бірге зерттеуі лимфа капиллярлары терінің әр жерлерінде
әр түрлі дамығандығын көрсетті. Олар саусақ, алақан, табан және
үма терісіңде өте жақсы дамыған. Лимфа капиллярлары тек қана
дермада орналасып, екі жүйе қүрады — жоғарғы және төменгі.
Жоғарғы жүйе тура артериалдық жүйешң үстінде, емізікті
қабаттың астында орналасады және жуандығы әр түрлі езектерден
түрады, олардың үзына бойынца ампула тәрізді кеңейген жерлер —
лакуналар жиі кездеседі. Жоғарғы лимфа жүйесінен соқыр,
доғалаяып біткен, лимфа өскіндері немесе емізіктік синус тарап,
олар кейбір емізіктің жарты биігіне дейін көтеріледі. Жоғарғы
лимфа жүйесінде қақпашалар жоқ. Төмеягі лимфа жүйесі дерма-
ның терен қабатында жатады. Төменгі лимфа капилляларынан
қақпақшалармен жабдықталған лимфа тамырлары бас алып, олар
гиподермаға етіп, сол жерде бір-бірімен жалғасып — кең ілмешекті
пг,
Терінің жүйке жүйесі
Адамның , денесі мен сыргқы ортаның арасындағы байланыс
теріде орналасқан көптеген жүйке аппараттары арқылы іске асады.
Бүл жүйке аппараттары кәптеген жүйке талшықтары мен сыртқы
қдпталған кішкене денешік тәріздес ерекше соңғы жүйке қүрылым-
дарынан тұрады. Теріде ми, жүлыи жүйкелерінің талшықтарымен
бірге вегетативтік (симпатикалық) жүйке талшықтары да бар. Тері
жүйкелері шел-май қабатының ең тереңінде жатқан негізгі
леністен басталады, Дерманың бойымен көтеріліп, көптеген
бұтактарын май және тер бездеріне, шаш қабына, қан тамырлары-
на таратады. Дерманың емізікті кабатынын темен жағында олар
бір шиелешс құрады, содан бастау алған майда жүйке бұтақтары
әр емізікке және эпидермиске дейін көтеріледі. Жүйке элементтері
әсіресе қызыл еріңде, саусақтардың үшыңда және жыныс мүше-
лерінде көптеп орналасқан.
Эпидермистің иннервациясы жіңішке жүйке талшықтарымен
қамтамасыз етіледі, олар эпидермиске жақындағаңда миелиңцік
қабығын жоғалтып, цилиндр тәріздес болып, базальдық және
тікенекті клеткалар қабатындағы клеткааралық саңылауларға енеді.
Олар бүл жерде әр түрлі бніктікте жәй үшкірленіп немесе жуан-
дап, Түймелеяіп бітеді — Меркельдің “сезгіш дөңгелегі”.
Дәнекер тканвде бос жатқан жүйке үштары мен қапталган де-
непгіктер тәрізді ерекше жүйке қүрылымдарын көруге болады. Бұл
құрылымдар бүтақтарының соңын дәнекер тканьді талшықтар орап,
қаптап түрады.
Адамиың терісінде сезіну-түисік денешіктері — Мейснер, Фатер-
Пачини, Руффини және Краузе колбасы орнзласқан.
Мейснер денешіктері дерманың әр емізігінде орналасқан.
Олар сопақша, өте жүқа дәнекер тканьді қаппен қапталған, оның
ішінде, өсіне келденең ерекше клеткалар орналасқан. Ол
12
г
қапшықтың төменгі жағына жұмсақ талшық келіп тіреледі, сөйтіп,
өзінің қабықтарынан арылып, таза, жалақ цилиндр кейпінде
қапшықтың ішіне енеді де қапшықгың ішіндегі клеткаларға жақын
жататын жуан дөңес (мениск) құрады.
Фатер — Пачнни денешіктері теріасты шел-май қабатында
орналасқан. Олардың үлкендігі соншалық, кейде оларды жәй
көзбен көруге де болады. Олардың әрқайсысы дәнекер тканьді
жұқа, араларында ткань сұйықтығы бар пластинкалардан құрылған
жуан қапшықтан түрады. Қапшықтың ортасында цилиңдр сияқты
қуыс бар (ішкі колба). Осы денешікке жакыңдап келген жұмсақ
жүйке талшығы өзіяің қабығынан арылып, жалаң цилиңдр
кейпінде ішкі колбаға еніп, сол қуыс арқылы тартылып, жан-
жағына бұтақшалар жайып, соңында шоқпар тәрізденіп бітеді (Ти-
мофеев аппараты).
Р у ф ф и н и денешіктері дерманың тереңгі бөлігінде және
теріасты шел-май клетчаткасының жоғарғы бөлігінде орналасады.
Олар жұқа дәнекер тканьді қапшықтан тұрады. Бұл қашпықка
жүйке талшығы келіп, жалаң цилиндр түрінде ішіне еніп, көптеген
үсақ тармақтарға бөлінеді.
К р а у з е колбалары емізікті қабатының астында орналасқан,
сопақша келеді, жүқа дәнекер тканъді қашпықтан түрады. Осы
қашпыкка өзінің қабықтарынан айрылған жүйке талшықтары еніп,
олар сол ^апшықтың ішінде қалың, тығыз шумақ құрайды.
Тер бездері
Тері май және тер бездері көптеп дамыған бездер аппараты-
ның иесі.
Май бездерІ (Оіапгіиіа зеһасеае)— алақан мен табаннан басқа,
терінің барлық жерлерінде бар. Олар, әдетте, шаш қабымен байла-
нысты. Тек қызыл ерінде, кертікте, күпектің ішкі жапырағында,
емшектің үрпісінде, кіпгі жыныс ернеуінде және қабақтың жиегінде
орналасқан бездердің өзегі тікелей тері бетіне ашылады. Әр бір
да бір немесе бірнеше май бездері орналаса-
і г і: һ
Май бездерінің көлемі әр түрлі. Әсіресе ірі бездерді бет
терісінде (мұрын, ұрт), кеудеде (төс аймағы), арқада — жауырын-
ның үсті мен арасында табуға болады. Қүрылымы бойынша май
бездері жәй альвеоларлық бездерге, ал сөл шығару жағынан— га-
локрин бездерге жатады (Сел шығарған соң* клетка бұзылып,
салдің қүрамына қосылады). Бездің денесі жүқа дәнекер тканьді
қабықпен қагггалған бірнеше альвеоладан тұрады. Без эпителийінің
ең сыртқы қабаты бір қатар кішкене призма тәрізді кдеткалардан
тұрады. Бұл қатардың клеткалары митоз арқылы көбейіп, клетка-
лық элементтері альвеолалардың
дөңгелек немесе көпбұрышты болып келеді, протоплазмасы
тамшыларына толы. Бірте-бірте олардың ядролары семіп,
қалады. Осындай қайта өзгерген клеткалар ыдырайды да,
ыдыраудан шыққан заттар май бездерінің сөлі — тері майы.
орналасады. Бүлар
май
өліп
осы
Май бездерінің езегі өте қысқа, қеп қабатгы эпителиймег
төселген, шаш қабының сыртқы эпителиальдық қынабына тікеле?
жалғасып кетеді.
бездер.
Оларды
сырткы
Тер бездері (Оіалбиіа БибогіТегае)— қарапайым өзекті
Адам денесінде олардың саны ете көп <3,5 млн-ға дейін).
(кертіктің, күпектің ішкі бетінен, кіші жыныстық ераеудін
жағынан баска) терінің барлык жерінде кездестіруге болады. Тер
бездерішң көшпілігі — сөл беліп шығарған клетка алмейтін экк-
риндік бездерге жатады. Қолтықта, артқы тесіктің төңірегінде,
үрпішң айналасында, әйелдердің жыныс мүшесінің үлкен ернеуінде
орналасқан бездер — апокриндік бездер деп аталады; сал белетін
клеткалардың бөлііі өледі де сол сөлдің қүрамына қосылады.
Апокриндік бездердің эккриндік бездерден келемі үлкендеу және
олардың өзегі май беэдері сияқты шаш қабына ашылады.
Тер бездерінің сөл балетін қүбыр тәріздес белігі — денесі дер-
маның терең қабатында, теріасты шел-май қабатына жақын жата-
ды және үзын түтікті өзегі бар.
Бездің секреторлық бөлігінің қабырғасы оның эпителийінен, ба-
залвдық мембранадан және дәнекер тканьді қабықтан түрады. Эпи-
елий мен базальды мембрананың арасында миоэпителиальды
гканьнен жаралған, үзынынан жатқан тағы бір кабат бүлшыкет
галшықтарын ажыратуға болады (миоэпителиальды клеткалар).
Зездік эпителий бір катар призмалы клеткалардан тұрады, олар-
іың биіктігі сөл белу фазасына байланысты әр деңгейде. Бұл
клеткалардың протоплазмасында сөлдік түйіршіктер мен май там-
тылары бар.
Эккриндік тер бездерінің өзегі бүкіл дерма аркылы тік түтік
секілді көтеріледі. Түтіктің қабырғасы базальдық мембранаға орна-
ласқан және сыртында дәнекер тканъді кабығы бар 2 немесе 3
қатар эпителийден түрады. Эпидермиске дерманың емізіктері ара-
сынан бүранда сияқты болып көтеріледі (Пинкус, К. А. Калантаев-
ская, Такаги). Тер бездері көптеген капиллярмен шырмалған.
Олардың иннервациясы симпатикалық жүйке тармақтарымен
камтамасыз етіледі.
Түк, шаш (Рііі)
Әр шашта тері үстіне шығып тұрған шаш талшығын және де-
рмада жатқан шаш түбірін ажыратуға болады. ІПаштың әсуіне
жағдай жасайтыи шаш түбірі, ең тереңдёгі шаштың түбірінің
кенейген жері шаш буылтығы деп аталадк, шаш түбірі мен буыл-
тығы дермадағы эпителиалъды қалтамен қоршалған ерекше дәнекер
тканьді дорбада жатады, ол шаш қапшығы (Ыіісиііз рііі) деп ата-
лады. Шаш қашпығының түбінде шаш буылтығын қоректендіретін
қүрамында қан тамырлары бар шаш бүртігі жатады.
Шаш қапшығы цилиндр тәріздес, тері бетінде озгеше кеңейіп
барып ашылады, оны — шаш талшығының шүңқыры деп атайды.
Осы шаш қапшығы шүңқырының ортасынан шаш талшығы шығып
түрады. Шаш қапшығыяың орта шенінде май бездерінің өэегі
ашылады. Шаш қашпығының эпителиальдық бөлімі ана қүрсағьпйуа
II
14
Г111
НйТ
даму кезеңінің 2—3 айында, жабын эпителийдің өскіндерінің
дәнекер тканьге өтуі арқасында пайда болады, бірақ өзішң барлық
қабатын эпителий тек қана шүңқырдын айналасында сақтап
қалады. Шұңқырдан төмен, қапшық эпителийі базалвды және
тікенекті қабаттың клеткаларынан ғана тұрады. Қашпықтың эпите-
лиальды қдбатының белігі шаш түбірінің сыртқы қынабы
деп аталады. Тереңдеп және шаш буылтығына жақындай бергенде
сыргқы түбір қынабы жұқаланып, ең тереңінде шаш буылтығының
'клеткаларымен қосылып кетеді.
Шаш буылтығы көптеген пигменттері бар және ылғи да
көбейіп отыратын көпбұрышты клеткалардан тұрады. Бұл клетка-
лардың арасында дендрикалық элементтер де кездеседі. Буыл-
тықтың клеткалары шаш талшықтарымен катар, түбірдің сыртқы
қынабы мен шаш түбірі арасында бірнеше қатар клеткалар қүрып,
түбірдің ішкі қынабын түзеді. Түбірдің ішкі қынабы ша-
мамен алғанда май бездерінің шыгару түтігінің кіретін ' жеріне
дейін созылады және үш қабатган тұрады: кутикула, Гексли және
Генле қабаты. Олар қашпықтын жоғарғы бөлігшде толығымен
мүйізденген элементтерден, ал щаш буылтығында әр түрлі
мүйіздеңу сатысындағы клеткалардан түрады.
Шаш талшығы мен түбірінің ұш қабатын көруте болады: 1) ми
заты деп аталған ортаңғы қабат, тек кане ұзын шаштарда кезде-
седі, коп иемесе аз мөлшерде пигментін және адроның
қалдықтарын сақтаған кепбүрышты, мүйізденген клеткалардЗн
тұрады, 2) қабықты зат, пигменті көп иректелген мүйізді элемент-
терден құрылған түктің негізгі массасы және 3) шаштың кутику-
ласы — пигменті жоқ черепица тәрізді орналасқан мүйізденген
пластинкалардан тұратын қабат. Шаш түбірішң кутикуласы,
түбірдің ішкі қынабы кутикуласымен жалғасып, шаш қапшығының
қабырғасымен шашты берік байланыстырады.
Шаш қапшығының дәнекер тканьді дорбасы көптеген солқылдақ
және аргирофилді талшықтары бар жүқа дәнекер тканьнен түрады.
Осы талшықтар сыртқы қынабының шекарасында базалвды мембра-
наны құрады, шаш қапшығы көптеген жүйке талшықтарымен ора-
лып жатады. Кейбір беліктер фолликулдың дәнекер тканьді
дорбасында тармақталады, осы жерден таралған жұмсақ жүйке
талщықтары сыртқы түбір қынабына келіп кіреді. ИІаш
қапшығының сыртын көптеген жүйке талшықтары шырмап жатады.
Шашты қоректендіру жүмысы жүйке жүйесімен-ғана емес, со-
нымен қатар кейбір
(гипофиз, қалқанша,
ішкі секрециялық бездерімен де атқарылады
жыныс бездері).
НІ
Тырнақ (Ип$ш$)
Тырнақ — саусақ ұштарының сыртын жауып жататын қатты
мүйізденген пластинка. Тырнақ пластинкасының астында жатқан
тері бөлігі тері қыртысымен жабылып жатады, оны тырнақ тесегі
деи атайды. Артқы тырнақ белдігі тыряақтың артын доға тәрізді
жауып келіп, эпидермистің жұқа мүйізді пластинкасын — тырнақ
терісін құрады (еропусһіиш). Тырнақтың алдыңғы үшы (шаг^о
15
I
ІіЬег) еркін алға шығып түрады. Ең артқы бөлігі тырнак түбірі
(гадіх ші&шз) деп аталады. Ты{
к түбірі артқы тырнақ көбесінің
астына тереңінен кіріп жатады. Тырнақ түбірі жатқан эпителийдің
белігі матрица (таігіх ил£іііз) деп аталады және тырнақтың өсуін
қамтамасыз етеді. Матрицаиың алдыңгы белігі, әсіресе бас бар-
стинкасы тығыз түтас мүйіэді массадан тұрады. Тырнақтың беті
тегіс болғанмен асты бұдырлы,
құндағымен тығыз берік байланыста. К. Г. Аядриасянның көрсет-
кеніндей, тырнақтың жасырын бөлігі — тырнақтың түбіріндегі және
құңдағындағы эпителийде өте үлкен, цитоплазмасы гомогенді,
ақшыл ерекше клеткалар — онихобласттар бар. Бұл клеткалар
мүйізді затты түзуге қатысады.
Тырнақтың өсуін түбіріндегі онихобласттар қамтамасыз етсе,
құндағындағы онихобласттар тырнақтың қалыңдауына ықпал етеді.
Емізікті қабатта орналасқан қан тамырлары тырнаққа қызғылт түс
береді.
ТЕРШІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ
Тері бүкіл дененің анатомо-физиологиялық бөлімі ретінде
бірқатар маңызды физиологиялық қызмет агкаратын мүшесі.
4 Терініи клрғанцс^иляметІ. Тері адам денесінің сыртқы жабыны
болғандықтан, біріншіден, ' сыртқы ортаның әр түрлі зиянды
әсерлерінен организмді сақтайды. Мысалы, қатты сокқы әсерлері
көбінесе терінің созылғыштығы арқасында зиянсыз өтеді. Терінің
қысымға, соққыға, созылуына қарсы түруға жағдай жасайтын
солқылдақ талшықтарының көптігі, эпидермистің біраз созылма-
лығы және теріасты щел қабатының созылмалы төсешшішң болуы,
сонымен қатар тері астындағы мүшелерді және тканьдерді де
закымданудан қорғайды.
Терінің қалыпты мүйізді кабаты заттардың зиянды
әсеріне қарсы тетеп бере алады. Тек мүйізденген қабатты ерітіп
жіберерлік қасиеті бар химиялық заттар ғана терінің тереңгі
қабаттарына жетеді, осы жерден лимфа және кая тамырлары
арқылы бүкіл организмге тарайды.
Тері бірқатар Физикалык агекттердің әсеріне де қарсы тұра
алады. Мысалы, тері жылылықты нашар өткізетін болғаңдыктан,
оның мүйізді қабаты тереңгі қабаттарын кебуден сақтайды. Ульт-
ракүлгш сәулелерін меланин жұтып қоятын бслғандықтан, тері күн
сәулесінің зақымдағыш әсерінен организмді қорғайды. Терісінде
пигменті қед адамдао меланиншң мөлшері аз адамдардан гөрі күн
сәулесіне теэімдірек келеді.
Тері злекто тогына да қарсы тұра алады; бүл көбінесе терінін
мүйізденген қабатыңың калындығына байланысты және 50000 мен
1000000—омның аралығында байкалады. Терінің сулануы электр
тогына оның қарсылығын шұғыл кемітеді.
Терішң қорғаныштық қасиетінің, әсіресе әр түрлі микробТарға
қарсылық көрсетудегі маңызы ерекше. Әсіресе, мүйізді қабаты
16
микробтан өте жақсы қорғайды. Бұзылмаған, қалыпты мүйізденген
қабат инфекцияны өткізбейді.
Тері механиқалық тосқауыл ғана емес; майжәне тер_бездерін
шығарады^ олар көптеген микробтарға жайсыз қышқыл орта қүра-
ды (рН 5—6). Сонымен, көптеген зерттеулермен дәлелденген
терінің стерилдік чқабілетінің аркасында, тері бетіне келіп түскен
микробтар тез өледі. Стерилдік қабілеті тері бетіне шығатын май-
дың хймиялық қүрамына байланысты деген ой бар. Бактерицидтік
қасиеті терінің тазалық дәрежесіне байланысты. Терінің мұздауы,
спиртпен, эфирмен майсыздандыру терінің бактерицидтік қабілетін
темендетеді, ал жылыту, оның бүл қасиеттерін
түскен микробтардан тазалануына мүйізденген
түл$уі белгілі қызмет етеді.
_Х^Терінің жылу реттеу қызметі. Организмнің
цесше Кдтысу —тёрінің физиологиялық өте
қызметі. Жылу берудің 82% тері арқылы іске
және ол үш бағытта жүреді: 1) жылу шығару яғни жылудын
сәулелі энергия түрінде шығуы (инфрақызыл сәулелер), 2) жылу
өткізу яғни сыртқы ортамен қатыста дене мен сыртқы ортаның
температура айырмасымен анықталады, 3) тері бетінен судың бу-
лануы.
Жылу беру тері қан тамырларыңдағы қан айналымының өзге-
руі арқылы реттеліп отырады. Сыртқы ортаның температурасы
кетерілген кезде тері тамырлары кеңейіп, ағатын
көбейеді және жылу беруі де артады. Төменгі температурада
керісінше, тамырлар кішірейеді, қанның көп
арттырады. Теріге
қабаттың түрақты
жылу реттеу про-
маңызды екінші
асатындығы белгілі
қднның көлемі
0
_________________, А _______, массасы ішкі
ағзаларда айналып жүреді және жылу беруі шүғыл төмендейді.
Жылулықты булану арқылы беру негізінен тер беліну процесіне
байланысты. Егер қалыпты жагдайда күңцік тердің мелшері 600—
мл болса, жогарғы температурада бұл бірнеше литрге дейін
жетеді. Тердің булануы денені біраз салқындатады.
Дененің қызуын реттеу терінің температура қабылдағыпгтарын
немесе гипоталамикалық аймақта орналасқан жылуды реттеу орта-
лықтарын тітіркендіру арқылы іске асады. Жылу берудің барлық
процестерін реттеуге симпатикалық жүйке жүйесі қатысады (қан
тамырлар нәтижесі, тер беліну).
^ІТерінің секрециялық қызметі онда орналасқан тер және май
бездері арқылы жүзеге асады.
Тері майы — май бездерінің секрегі — химиялық қүрамы өте
күрделі, шамалы сұйық консистенциялы майлы зат. Май мен тер
қосылып терінің бетін түрақты майлап-сулап, қалыпты жағдайда
түруына септігін тигізеді^ Тері майы негізінен бос төмен және
жоғары май қышқылдарынан, холестерин эфирлері түріндегі май^
қышқылдары мен басқа стериндерден, жоғары молекулярлық али-
фатикалық алксйЪльдер мен глицериннен, аздаған мөлшерде
көмірсутегінен, бос холестериннен, азоттың және фосфордың
іздерінен, тері майының негізгі компоненттерінен түрады. Тері
майының бактериоцидтік қасиеті негізінен оның қүрамындағы бос
май қышқылдарымен (С-1 ден С-13) бяйлянысты деп глттіт(Міііігі|£~
Май бездерінің қызметі жүйке жүйесімена және эндокриндг
дердің гормондарымен реттелінеді (жыныстық, гипофиздың, бүйрек
безі қабығының). Май бездері секрециялық қызметтен басқа шама-
лы экскреторлық қызмет те атқарады. Тері майы мен бірге орга-
низмге енген кейбір емдік заттар: йод, бром, антипирин, салицил
қышқылы т. б. және организмде, әсіресе ішекте пайда болатын
кейбір улы заттар да шығуы мүмкін. Тері майларының сыртқа
шығуына оның бүлшықеттері (ш. аггесіогез рііогит) де көмекте-
седі.
•ш
Эккрин- тер бездерінің секреті — алсіз қышқыл реакциялы
сұйықтық, тығыздығы 1,004—1,008-ге тең, негізінен судан (98—
99%), аздаған (1—2%) органикалық емес (хлорлы натрий, хлорлы
калий, сульфаттар, фосфатгар) және органикалық (мочевина, зәр
қышқылы, аммиак, амин қышқылдары, креатин т. 6.) заттардан
түрады. Тердің бөлінген мелшеріне қарай және организмнің жалпы
жағдайына байланысты, оның химиялық қүрамы өзгеріп түрады.
Кейбір зат алмасу процестері бүзылғанда термен дпығатын заттар-
дың мөлшері көбеюі мүмкін және де қалыпты жағдайда кездес-
пейтін заттар да кездеседі (мысалы, диабет ауруында қант
бөлінуі). Сонымен қатар, термен әр түрлі емдік заттар да: йод,
бром, мышьяқ, сынап, хинин т. б. белінуі мүмкін.
Қалыпты жағдайда эккриндік бездер терді оқтын-оқтын,
ырғақты бөліп шығарып отырады, сондықтан терінің бетінен ол
адамға белгісіз біркелкі буланып отырады (регзрігаііо іпзепзіЫІіз).
Жылу беру жоғары дәрежеде болатын сәттерде тер көзге
көрінерліктей көп түзіледі және бүл процесс түрақты, үздіксіз
жүріп отырады.
Тердің бөлінуін симпатикалық, холинэргикалық жүйкелер рет-
теп отырады (қозу кезіңде симпатин емес ацетилхолиігөндіріп
шығарады). Парасимпатикалық улар (пилокарпин, мускарин) тер
бөлінуді күшейтетінін осымен түсіндіреді. Тер бөлу орталықтары
жүлында, ал жоғары орталықтары — сопақша және аралық мида
орналасқан. Сыртқы ортаның әсерінен (ашулану, қорқу,
қорқыныш) тер бөлінудің артуы ми қыртысының тер белуді реттеп
отыратынын керсетеді. Алақан мен табанның тер бездері жылу рет-
теуіне қатыспайды, олар тек эмоционалдық жағдайларда бөлінеді.
Тердің кэп, әсіресе көзге көрінетіңдей белінуі тері қан тамырлары-
ның нәтижесімен тікелей байланысты.
Апокрин тер бездерінің қызметі әлі толық анықталмаган. *Бұл
эңдокрин бездерінің, анықтап-—айтқанда, жыныстық бездердің
қызметімен байланысты екені созсіз, өйткені бүлардың қызметі
адамның жыныстық жетілү кезінде басталса, климактерийлік
мезгілде бүлардың қызметі біртіндеп жоғарылайды. Бүлар жылу
реттеуінде аса маңызды болмаса да, алақан мен табанда орна-
ласкан апокриндік бездер эмоционалдық жағдайда эккриңдік тер
бездері сияқты реакция береді. Бүлардың секреті бейтарап немесе
әлсіз сілтілік реакциялы болады және терцің қалыпты қүрамын-
дағы заттардан басқа холестерин және оның эфирлері, гликоген
мен темір бар.
Терінің рецепторлық қызметі. Тері — тері анализаторының
шеткі бөлімі болғандықтан, бірқатар сезімдерді сырттан қабылдап,
18
орталық жүйке жүйесіне беретін үлкен рецепторлық алаң болып
табылады.
Тері сезімталдығының мынадай түрлері болады: 1) дене арқылы
сезіну (сезім түйсіну және қысымды сезу), 2) ауруды және 3)
температуралық (жылылықты және суықтықты) сезіну.
Жан-жақтағы заттардың теріге тигенін, жанасқанын сезінеді
(тиіп кету), сол арқылы ол затгар туралы түсінік туады, сыртқы
ортаға беймделе алады. Ол Мейснер денесі арқылы қабылданады,
терінің түрлі балімінде көлемі әр түрлі болады. Сезіну өткірлігі,
барлық жерде бірдей емес, әсіресе саусақ үштарының ішкі
жагында жақсы жетілген. Шаш қдпшығын орап жатқан жүйке
талшықтары сезінудің қосымша рецепторы болып табылады. Ал те-
рең қысым сезімі Фатер-Пачини денелері арқылы қабылданады.
Ауыру эпидермис пен дермада жатқан, бос жүйке арқылы
қабылданады. Бүлардың мөлшері теріде өте көп: терінің 1 шаршы
см-де 100-ден асады.
Температураны сезіну жылу және суықты қабылдау, дене
қызуын реттеп отыратын рефлекторлық процестер үшін өте
маңызды. Жылылықты сезіну Руффини денешіктерін тітіркендіру
арқылы, ал суықтық — Краузенің шеткі сауыттары арқылы
қабыдданады деп есептелінеді. Теріде жылылықты қабылдайтын
нүктелерден суықтықты қабылдайтынының саны әлдеқайда коп.
Тері «ггкізгішткй Мүйізденген қабдт пен_терь-бетіндегі сулы-
майлы жүқа қабық — терініңөткізгіштік қабілетін кемітеді. *
Майларда және липоидтерде еритін, химиядық заттар
мүйізденген қабаттан өтіп тері арқылы сіңеді. Газ тәрізді (күкіртті
сутек) және кейбір үшқыш заттар да (эфир, хлороформ, йод, гва-
якол, метил салицилы) теріге оңай сіңеді, “ұшқыш заттарды”
колдануы сондықтан.
Терінің дем алу процесіне, яғни оттегін сіңіріп, көмір қышқыл
газын шығаруға қатысуы тіпті болар-болмас қана, соңцықтан есеп-
ке алынбайды.
(Терһгің, зат алмасу қызметі. Тек теріге тән өте күрделі, әлі
де түбегейлі зерттеліп бітпеген мүйізді зат — кератиннің, тері пиг-
менті — меланиннің және витамин “Д”-ның түзілуімен байланысты
биохимиялық процестерден басқа, тері организмде жалпы зат ал-
масуды реттеуде аса белсенділік көрсетеді. Әсіресе4 оның су мен
минералдар (калий, натрий, кальций) және көмірсу алмасуда ала-
тын орны бвлек.
Теріде жалпы зат алмасудың нәтижесінде пайда болатын
өнімдер жиналып қалғанымен, оның қадағалауы, реттеуінің
арқасында организмшң , жалпы жағдайы бірқалыптылықта
сақталады. Бүл терінің организмде зат алмасудағы атқаратын ең
негізгі, маңызды қызметі болса керек.
Теріде өтетін зат алмасу негізінен нейроэндокриндік жүйесімен
реттеледі. Биохимиялық процестерде витаминдердің де үлкен
маңызы бар. Витамин А мүйізді затты қүруға қатысса, витамин С
тері пигментін құруға қатысады.
ТЕРІ АУРУЛАРЫНЫҢ ЭТИОЛОГИЯСЫ МЕН ПАТОГЕНЕЗІ
ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР
Тері ауруларының пайда болу себебі әр түрлі.
Тері адам денесінің сыртқы жабыны болғандықтан, әрдайым
түрліше сыртқы ортаның әсеріне ұшырайды. Олардың көбі белгілі
бір жағдайда теріде патологиялық өзгерістерді туғызады, сондықтан
тері ауруларының сыртқы экзогенді себебі дейміз. Екіншіден,
терідегі патологиялық құбылыстар бүкіл организмнің немесе жеке
ағзалар мен жүйелер ауруының нәтижесінде яғни эндогендік фак-
торлардың әсерінен дамуы мүмкін.
Тері ауруларының этиологиялық факторларын экзогендік, эндо-
геңдік деп екіге белу — шартты жағдай. “Тері физиологиясы” де-
ген тарауда көрсетілгендей, оның негізгі бір физиологиялық
кызметі сыртқы ортаның зиянды әсерлеріне қарсы түратын
қорғаныс кабілеті. Осы қорғаныс қызметі қандай да бір себептер-
мен бұзылғанда ғана сыртқы орта факторлары тері ауруын
туғызуы мүмкін. Шынында да, тек бір ғана сыртқы фактордың
әсерінен болатын тері аурулары өте сирек кездеседі (мысалы, тер-
, микалық әлде химиялық күю).
Мысалы, сау адам терісінің үстінен көптеген түрлі микробтарды
табуға болады, атап айтканда стафилококктар, кебінесе олардың
арасында патогендік штаммдар да кездеседі. Бірақ, әдетте стафи-
лококктар тері ауруын дамытпайды. Бүлар кейбір ішкі факторлар-
дың себебінен кейін ғана, мысалы, дүрыс тамақтанбау
(гиповитаминоз) немесе зат алмасудың бүзылуынан (мысалы диа-
бет), инфекцияға терінің қарсы тұру қабілеті төмендегендіктен не-
месе терінің үсақ жарақаттары мүйізденген қабаттың бүтіндігін
бұзып, микробтардың терінің терең қабаттарына өтіп кетуіне жол
ашылғандықтан дамиды (микротравма).
Тері ауруларының сыртқы этиологиялық факторлары әр түрлі.
Оларға жататындар:
Механикалық агенттер — әр түрлі қабыну процестерін
тудырады. Соғып алу, ұзаққа созылған қысым, ысқылау, қ^н
күйылу, кейде терінің гиперпласгикалық өзгерістеріне (сүйелдер,
күс) әкеліп соғады.
Ф и з и к алық агенттер — электр тогы, жоғары және
төменгі температура, әсіресе актиникалық факторлар, мысалы: күн
сәулесінің әсері, анықтап айтқанда оның ультракүлгін радиациясы,
рентген және радий сәулелері. Осылардың әсерінен тек қабыну
процестері ғана емес, сонымен қатар терінің өте ауыр дистрофика-
лық өзгерістері де пайда болуы мүмкін.
Химиялық агенттер — кәсіби жүмыс барысында, түрмы-
ста немесе емге қолданатын неше түрлі химиялық заттар терінің
патологиялық өзгерістерге ұшырауына себепші болуы ықтимал.
Теріге сырттан келіп түскен бактериялар, вирустар,
қарапайымдар инфекциялық агенттер ретінде үлкен әсер
етеді. Өсімдік микроорганизмдері — патогенді саңырауқұлақтар
және мал паразиттері әсерінен (кенелер, бөгелектің личинкалары
т. 6.) пайда болатын тері аурулары дерматологияның жеке тарау-
20
ларывда қаралады. Тері патологиясывда қан сорғыш шыбын-
шіркейлер тері ауруларының яегізгі этиологиялық факторы бола
алады немесе басқа инфекциялық агенттердің тасушылары (вирус-
тар, қарапдйымцар) болуы мүмкін, теріні шаққан кезде вирустар-
ды, паразитерді енгізіп жібереді.
Дерматоздың і ш к і (эндогенді) этиологиялық факторлары өте
көп, түрліше.
Бәрінен бүрын әр түрлі жалпы инфекциялық жедел (қызылша,
қызамық, шешек) және созылмалы аурулар (туберкулез) даму
кезівде өзінше өзгерістерге әкеп соқтыратынын атап айту керек.
Бірқатар тері ауруларының пайда болуына ошақты инфекциялар
(фокальды) көп әсерін тигізеді (созылмалы тонзнллит, тіс грануле-
масы). Бүлар күрделі патогенетикалық механизмдер арқылы теріде
әр түрлі патологиялық процестер — жедел вазомоторлық реакция-
дан бастап (есекжем) өте ауыр қабынулық — дегенеративтік
өзгерістерге дейін (қызыл жегі) туғызады.
Кейбір ішкі ағзалардың, соның ішівде бауыр, бүйрек, ішек-
қарын қызметінің бүзылуы нәтижесівде болатын улануларға
бірқатар тері ауруларының этиологиялық факторлары ретівде
қарауға болады. Сонымен бірге қайсы бір тағамдар, дәрі-
дәрмектермен улану да маңызды мәселе, өйткені көбінесе осы зат-
тарға аса жоғары сезімталдық байқалады (идиосинкразия,
аллергия).
Зат алмасу процесінің бүзылуы (көмірсу, су, минерал, липвд,
белок алмасу) көбінесе тері ауруыный дамуына бейімдейтін фак-
торлар болғанымен (мысалы, қант диабетіндегі сыздауык), сирек те
болса негізгі себеп (холестерин алмасудың бұзылуынан дамитын
ксантомаларды мысалға келтіруге болады) болуы мүмкін. Көптеген
витаминдердің жетіспеуі (А, С, Р, РР, В комплексі және т. б.)
басқа этиологиялы тері аурулардың дамуын қалыптастыруы
мүмкін, өзгеше патологиялық өзгерістерінің негізгі себебі болуы да
мүмкін. Мысалы —"А" витаминінің жетіспеушілігінен теріде
мүйіздену процесі бүзылып “АишмммяГ ауруы, “С”—жеткіліксіз
болса — қаи құюлулар, никотин қышқылы аз болса — пеллагра да-
миды.
Орталық және перифериялық жүйке жүйесінің органикалық
және функционалдық бүзылуы да тері ауруларының этиологиялық
факторлары релін атқаруы мүмкін.
Психикалық, эмоциоңальдық факторлардың әсерінен орталық
жүйке жүйесінің қызметі бүзылуы нәтижесіңде экзема, есекжем,
қышыма, нейродермит сияқты тері аурулары даму мүмківдігіи кли-
ницистер ертс^^н ақ байқаған. Мысалы, иттерде эксперименталь-
дық невроз (М. К. Петрова) туғызғавда олардың әр түрлі
ағзаларында және терісінде тек функционалдык қана емес, соны-
мен бірге органикалық, дистрофиялық өзгерістер де пайда болған.
Сондықтан, жүйке жүйесінің функционалдық өзгерістері терінің
физиологиялық қызметін бүзуы, тері ауруларының дамуына
“бейімділік” туғызуы немесе тіпті басты себепші болуы мүмкін
екендігі түсінікті.
ТТі?
21
Эндокриндік бездер қызметінің бүзылуы дерматоздардың дамуы
на себепші болуы ықтимал. Мысалы, қалқанша без қызметініі
жеткіліксіздігі нәтижесінде дамитын терінің әзгеше ісігі — микседе
ма, бүйрек бездері қыртысының қызметі үзақ уақыт жеткіліксі.
болғанда дамитын Адиссоң ауруы және екіқабат әйелдерде болатьп
терінің кейбір зақымдарын айтуға болады. Мүндай жағдайда негізг
этиологиялық факторлар болса, басқа тері ауруларында эндокринд
өзгерістер басқа этиологиялы тері ауруларының дамуына тек қан
бейім болады. Мысалы, әйелдерде етеккір кезінде ұшықтыі
қайталана шығуы (вирустық инфекция).
Тамырлардың функционалдық қызметінің және органикалы
өзгеруі нәтижесінде қан айналымының бүзылуы тері ауруларыны
себебі болуы мүмкін. Мысалы, аяқ веналары кеңейгенде қанны
түрып қдлуынан тканьде оттегі жетіспейді, содан зат алмасу прс
цестерінің бүзылуы әр түрлі тері ауруларының дамуына бейімділі
туғызады. Гипертонияның ауыр түрімен науқас адам тамырларь
ның өзгеруіне байланысты аяғының терісінде жаралар пайда болу
мүмкін. Сол сияқты тамырлармен мүлдем қан жүрмей қалғанд
(облитерациялық эңдоартериит) гангрена дамуы ықтимал.
Жүйелік аурулардың дамуы кезінде патологиялык процеспе
тёрі де зақымдануы мүмкін (қан түзетін мүшелердің ауруы, реп
кулездер, коллагеноздар т. б.). Жоғарыда айтқандарда
байқайтынымыз, тері аурулары тек қана бір жерде нёмесе терц
болатын патологиялық процестер емес, сонымен қатар бүкіл орг<
низмнің, жеке агзалар мен тканьдердің зақымдануымен байлань
сты. Бірінші пайда болатын терінің зақымдануы да бүкі
организмге немесе оның жеке мүшелеріне әсерін тигізеді. Мысалі
терінің термикалық күюі әдетте организмде бірқатар жалпы ауь
өзгерісгер тудырады, тіпті бүл жарақат адамның аліміне де әкел
соқтыруы мүмкін.
Ішкі мүшелердің теріге патологиялық әсері әр түрлі жолмі
жүзеге асады кәбінесе, рефлекторлық процестер арқылы, өйтке
зақымданған мүшенің интерорецепторларының қозуы патологияль
импульстар тудырып, ол ми қыртысына жетіп, оның динамикась
бүзады, әсіресе қыртыс астындағы орталықты реттейтін жүмысі
темендетеді (вегетативті). Мысалы, И. П. Павловтың белгілі эк
перименттік мәліметтерін айтуға болады. Ол иттің қүра
аймагына күрделі операция жасаған соң, теріде және кілегей
қабатта көпіршіктер мен іріңді бөртпелер түрінде өте ауі
өзгерістердің пайда болатынын байқаған.
Басқа жағдайларда тері ауруларының дамуы гуморальдық м
ханизмдер арқылы жүреді (гормоңдардың әсері, зат алмасу проце
терінің бұзылуы т. б.). Бірқатар тері ауруларында патологиялі
ағза-тері байланыстары күрделі, көбіне нейро-гуморальдық (нейр
гормональдық) механизмдер арқылы жүзеге асады.
Қан немесе лимфа арқылы басқа жерлерден тірі ткань элемеі
тері теріге ағып келу нәтижесінде (қатерлі ісіктегі — метастг
және патологиялық процерің теріге жақын орналасқан ағзалард
тікелей тарауы — рег сопііпшіаіет — арқылы тері аурулары дам;
22
ЧЖІ
мүмкін, мысалы туберкулез процесінің лимфа түйіндершен тікелей
теріге ауысуы.
Дерматоздардың патогенезінде ең басты орын аллергияға ти- '
есілі, әсіресе атопия — кейбір аллергендердің әсеріне туа біткен
бейімділіктің (идиосинкразия) нәтижесінде дамитын реакция. Ал-
лергиялық дерматоздардың дамуына себепші кептеген химиялық
заттар (аллергендер) жартылай антигендер (гаптендер) болып ке-
леді, сондықтан олар тек организмнің белогына қосылғаннан кейін
ғана аллергиялық реакция туғызады.
Аллергиялық реакциялардың дамуында басты рел атқаратын
лимфоциттер болып табылады. Мұндай реакциялардың жылдам
және баяу дамитын түрлері болады. Жылдам аллергиялық реакция
аллерген әсер еткеннен кейін 15—20 минуттан соң дамиды. Бүл
реакция антиденелердің түзілуімен және В — лимфоциттердің
қызметімен байланысты. Классикалық мысал ретінде — есекжемді
айтуға болады.
Баяу аллергиялық реакциялар аллергеннің әсерінен 6—12 сағат
өткен соң дами бастайды да, 1—2 тәуліктің соңына қарай жоғары
дәрежеге жетеді. Бұл реакция Т — лимфоциттердің сенсибилизация-
сымен байланысты. Бүған мысал — аллергиялық дерматиттер.
Терінің жоғары сезімталдығы (сенсибилизация) сыртқы орта
аллергендерінің тікелей қайта-қайта әсерінен немесе алдын ала ор-
ганизмге енгеннен кейін дамиды. Организмнің өзінде — ішек-қарын,
бауыр, бүйректің қызметінің бүзылуы салдарынан зат алмасудан
әдеттегіден тыс, эндоаллергендік қасиеті бар заттар туыңдауы
мүмкін.
Бірқатар дерматоздардың патогенезінде кейбір жағдайда аллер-
гендік қасиет көрсететін организмнің өзінің белоктары — аутоаллер-
геннің алатын орны бар. Аутоаллергендер организм тканьдеріне
қарсы антиденелер (аутоантиденелер) түзетіндіктен аутоиммундық
реакция дамиды. Барлйқ аутоиммуңдық белгілерді 3 топқа бөлуге
болады: 1) сау адамдарда аз мөлшерде түзілетін аутоантиденелер,
2) уақытша аутоиммунизация — тканьдердің жарақаттан кейін
қүрылымы өзгеріп, слар организм үшін бетендік көрсетеді, 3)
организмнің компоненттеріне қарсы созылмалы иммунизациямен
байланысты аутоиммундық (аутоагрессиялық) аурулар. Бүның
негізіңде иммунокомпонентті жүйе жүмысының бүзылуы жатыр.
Аутоиммундық аурудың мысалы ретінде жүйелік қызыл жегіні
айтуға болады.
Бірқатар этиологиялық факторлар теріде тек өздеріне тән кли-
никалық белгілер тудырады, сбндықтан клиникалық диагнозбен
қатар этиологиялық диагнозын бірден анықтауға мүмкіңцік береді.
Әр түрлі этиологиялық фактордан пайда болатын тері аурулары-
ның тобынан ажыратып, бүл тері ауруларын, француз дерматологы
Броктың терминологиясы бойынша, нағыз тері аурулары дегеніміз
дүрыстау.
Кейбір жагдайда бір этиологиялық фактор теріге әр түрлі әсер
етуіне байланысты әрқалай өзгерістер дамуы мүмкін: мысалы, ішкі
ағзалардың қатерлі ісігі — теріде метаСтаз, пигментті-папиллярлы
23
мтн
дистрофия беруі, ыдырау кезінде — бүкіл терінің кышымасы, улану
эритемасы дамуы ықтимал.
Кейбір тері аурулары тұқым қуалауы мүмкін, бірде оя доми-
нанттық (ата-анасынан балаларына), бірде — рецессивтік (бір-екі
буын аралып өту) түрде кездеседі. Түқым қуалайтын тері аурула-
рын туа біткен аурулардан айыру қажет. Туа біткен тері ауруы
жатырдағы үрықтың патологиясынан — улану, инфекция жүғу, қан
айналымының бүзылуы ж. б. нәтижесінде дамиды. Мұндай аурулар
түқым қуаламайды.
ТЕРІ АУРУЛАРЫНЫҢ ДИАГНОЗЫН АНЫҚТАУ
Тері ауруларының диагнозын анықтау үшін ең алдымен теріні
мүқият қарап, зерттеу қажет. Сонымен бірге патологиялық
өзгерістерін ғана емес, бұзылмаған, сау теріні де қарау керек. Бүл
осы аурудың дамуына бейімділік тудырған кейбір функционалдық
езгерістер туралы ой түюге мүмкіңдік береді (мысалы терінің аса
майлылығы, тершеңдігі немесе қүрғақтығы). Бірқатар тері аурула-
рында шырышты қабық та зақымданатын болғандықтан оны да на-
зардан тыс қалдырмау керек (жалқықты эритема, қызыл жазық
теміреткі т. 6.). Көптеген тері аурулары орғаиизмнің жалпы
жағдайымен, кейбір жеке ағзалары мен жүйелерінің патологиялық
өзгерістерімен байланысты болғандықтан, науқасты клиникалық
және лабораторлық тәсілдермен жалпы тексеруден өткізу керек.
Өте мүқият жинақталған анамнездің үлкен маңызы бар.
Әдетте, алдымен теріні кдрап алып, ойға оралған диагноз
төңірегінде, соны айғақтайтындай маліметтерді сүрастырған жен.
Апашпезіз ұііае жинағанда, негізінен тұрмыс жағдайына, жүмы-
сының қандай екеніне назар аудару керек, өйткені аурудың даму-
ына сыртқы, әсіресе кәсіби, факторлардың әсері болуы мүмкін.
Бүған дейін қандай аурулармен ауырғандығы, тағамдарға, дәрі-
дәрмектерге сезімталдығы, үй-ішшде тері ауруларымен және
бірқатар жалпы аурулармен сырқаттардың бар-жоқтығы туралы да
сұрастыру керек. Бүл кейбір. жұқпалы (қбтыр, саңырауқүлақтық
аурулар, туберкулез ж. б.) тері ауруларының, түқым қуалайтын,
туа біткен аурулардың диагнозын анықгауға көмектеседі.
Науқас адамнан осы тері ауруы туралы (Апашпезіз тогЬі)
сүрастырғанда қашаннан бері ауыратындығына, даму ерек-
шеліктеріне, езі не нәрсемен байланыстыратыңдығына кеңіл белу
қажет. Кейбір жағдайларда ауру жыл маусымымен, адамның
түрған аЙмақтарымен байланысты болуы мүмкін (мысалы, тері
лейшманйоэывда — Боровский ауруы).
Анамнезді жинай отырып, аурудың жоғары жүике жүйесі
қызметінің типтік өзгешелігін, соның ішівде негізгі жүйке процес-
терінің күшін, қимылын ерекіпелігін, салмақтығын және тежелу
пронестерін анықтау керек. Қозу дәрежесінің күшін бағдарлайтын
керсеткіштер мыналар болуы мүмкін: жігерлілік сапасы, жүйке
жүйеспгің кысым көрсететін факторлардың әсері кезівде жәие
қалыпты жағдайдағы жұмысының қаркыны. Тежелу процестері
үшін — өз эмоциясын басу қабілеттілігі, үйқының қаттылығы және
24
үзақтығы. Жүйке процестерінің ширақтығы — жаңа жағдайды
бағдарлау тездігі, қызметтен тыныштық күйге, тыныштық күйден
қызметке көшкенде (стереотип ауысқанда, жүріс-түрысы), үйқтау
мен ояну тездігі. Кейбір тері аурулйрына (экзема, нейродермит)
өзін-өзі үсгай алмайтын және әлсіз адамдар жиі шалдығады деп
айтуға негіз бар.
Кейбір тері ауруларында науқас адам қышынады, зақымданған
тері күйіп, ауырып, шашпып тұруы мүмкін. Бірақ, бүл сезінудің
қарқыны жүйке жүйесінің қозу дәрежесіне сай әр науқаста әр
түрлі. Терінің сыдырылуы және тырнақ пластинкаларының жылты-
рап түруы, саусақ тырнақтары үштарының егеліп қалуы
қышыманың объективті белгісі болады.
Тері ауруымен науқастарды жылы және жарық бөлмеде, ша-
шыраңқы жарықта жақсылап қарау керек. Зақымданған жермен
ғана шектелмей, аурудың бүкіл терісін қарауға тырысу керек. Кей
жағдайда ауруды мазаламайтын, бірақ бүрынғы зақымданудан
қалған тыртық, дақтар т. б. осы аурудың диагнозын анықтауға
үлкен көмёк етеді.
Теріде патологиялық процестер дамуының клиникалық көрінісі
болып табылатын тері ауруларының объективті белгілері — терідегі
әр түрлі морфологиялық элементтер. МорфологияЛық белгілерді
зерттей отырып, көбінесе оның негізіңде жаткан патологоанатомия-
лық өзгерістерге сүйене клиникалық диагнозын қоюға болады.
Тері бөртпелерін бірінші дәрежелі (бүзылмаған, сау теріде пай-
у да болатын) және екінші дәрежелі, яғни бірінші дәрежелі бөртпе-
лердің даму барысында орнында қалатын бөртпелер деп белеміз.
Мұңцай бөлу кейде шартты түрде ғана, өйткені біркатар тері
\іуруларыңца екінші дәрежелі бөртпелер өздігінше бірден пайца бо-
луы (ихтиоз) және керісінше болуы мүмкін (екіншілік пигментті
дак).
і дәрежелі тері бөртпелеріне жататындар: 1) дақ, 2)
күлйрру> Көпірііпк, 4) үлкен, ірі көпіршік, 5) іріңдік, 6)
түйіншек, 7) төмпешік, 8) түйін. ^Еқйшц^элементтерге: 1)
қабыршақ, кератоз, 2) эрозия, 3) сыдырылуГ 4) жа^ылу, 5)
қабық, 6) жара, 7) тыртық, 8) вегетация, 9) лихенификация (ли-
хенизация)./
Г 'і
Бірінші дәрежелі бөртпелер 4
©Дақ (тасиіа). Теріяің консистенциясы және үсті өзгеріссіз,
үлкен не кіші көлемді, шектеулі жердің терісінің түсі өзгеруін дақ
деп атайды. Себепке байлаивмсты дақтардың түсі әр түрлі болады.
Көбіне қан тамырларының озгеруінен әр түрлі қызыл бояулы
• дақтарды аңғаруға болады (ақшыл-қызғылттан қызыл-қошқыЭіНі
дейін). Егер дақтың қызыл түсі тамырлардың уақытша кеңеюінің'
салдарынан терінің бір ошағына көп қан ағып келуіне байланысты
болса, онда сиперемиялық немесе эритематоздык дақ деп атайды.
Мүндай дақсщІБЕМ^ВСн^ Ойнекпен баскавда жбғалады да, басуды
* и болады. Артериялық тамырлардын
ІьеңейвеййеіР боанэан дақд қызғылт немесв қып-қызыл, ал вена
25
1111
қанының тоқЫрауы нәтижесінде қою-қызыл, көгілдір түсті дақтар
пайда болады. Көптеген ұсақ гиперемиялық дақтарды (үш тиын-
дық) розеола (гозеоіа), одан үлқендерін эритема (егуіеша) деп
атайдыГТигіёремиялық дақтардың пайда болуына көбінесе қабыну
процесі, кейде қан тамырларының рефлекторлық кеңеюі себепші
болады. Мүндай дақтар өздерінің тұрақсыздығымен ерекшеленеді.
Олар он шақты минуттан кейін өзінен өзі жоғалып кетеді. Мыса-
лы, эмоционалдық факторлардың әсерінен көбінесе әйелдердің бет
терісінде, мойнында, кеудесінің жоғарғы жағында пайда болатын
дақтар (ұялғаннан қызарып кету — үят эритемасы).
Кейде тері тамырларының түрақтыСЯЛдыққа үшырауынан
(іеіёап^іесіазіае) пайда болған дақтар немесе туа біткен қал —
қөкшіл-қызыл түсті болып келеді. Әйнекпен басқанда, әсіресе
үлкейткіш шынымен қарағанда өзара шиеленісіп, бұтақтанып кет-
кен, қою-қызылт түсті, кеңейген қан тамырларының жіпше тәрізді
сызықтанып орналасқандығын анық көруге болады.
Тамырлық , дақтар — қан тамырының жыртылуынан қанның
сыртқа шығып, жан-жағындағы дәнекер тканьге сіңіп кеткенде (рег
гехіп) немесе кан тамырлары қабырғасының өткізгіштік қабілеті
(рег Шаредезіп) күшейгенде пайда болуы ықтимал. Мұндай дақтар •
геморрагиялық деп аталады. Бұл дақтар алғашында ашық-қызыл
түсгі, содан кейін гемоглобин гемосидеринге ауысуына байланысты
бірте-бірте түсі өзгеріп отырады: көгереді, сонан соң жасыл,
сарғыш, ең соңында қоңыр түске боялады. Геморрагиялық
дақтардың ерекшелігі басқан кезде жоғалып кетпейтіндігі. Нүкте
тәрізді геморрагияны — петехия (реіесһіае), көптеген, кішкентай
көлемдегі геморрагияны — пурпура (ригрига), жол-жол тәрізді қан
құйылуы — ұіЬісез, ірі көлемді қан құйылуы — экхимоз
(ехсһ]шозе5) деп атайды.
Теріде дақтың пайда болуы, тері пигментінің өзгеруіне байла-
нысты болуы да мүмкін. Терідегі пигменттер көбейген кезде әр
түрлі қоңыр түсті дақ пайда болады. Мүндай дақтар туа біткен
(пигментті тамырлы дак), не жүре келе пайда бслуы мүмкін
(секпіл, хлоазма). Бұлардың кейбіреулері, әсіресе қабыну процесі
жазылғаннан кейін жиі шығады. Егер пигменті аз болса, не
түгелімен дерлік жоғалып кетсе, оңда теріде ақ дақ пайда болады.
Пигмент түгелімен жоғалу кезінде пайда болған ақ дақтарды — ви-
тилиго (гііііі£о^ ал азайған кезінде — лейкодерма (Іеисогіеппа) деп
атайды. Лейкодермалық дақ, әдетте кейбір дерматоздар жа-
зылғаннан кейін қалады (теміреткі т. б.). Сонымен қатар заттар-
дың жиналуы нәтижесінде (қызғылт-сары — каротин) терінің бояуы '
өзгеруі мүмкін немесе бояуларды теріге егү арқылы (денеш
әшекейлеу) жасанды дақтар пайда болады. у?
"Яүлдіреуік (иггіса) терінің қалыпты деңгейшен көтеріңкі, шек-
теулі, дөңгелек, сопақша немесе дұрыс нұсқалы емес, қызғылт не
ақ түсті бөртпе. Калемі жасымықтың дәні мен алақан аралығыида,
тіпті одан да үлкён болуы мүмкін. Беті теп-тегіс, әдетте қышитын
бөртпе. Күлдіреуік — теріге тән қасиет — ол тез пайда болып,
бірнеше минуттан бірнеше сағатқа дейін сақталып еш із
қалдырмай тез. жоғалып кетеді.
26
Күлдіреуіктердің негізінде капиллярлардың кеңейіп,
қабырғаларының өткізгіштігі жоғарылап кетуінің нәтижесінде дами-
тын терінің емізікті қабатының шектеулі жедел ісінуі жатыр. Ісік
өте жоғары дәрежеДе дамыса тамырларды қысып қалатындықтан
ақ түсті күлдіреу пайда болады (форфор тәрізді күлдіреуік).
Күлдіреуіктер экзогенді (шыбын-шіркейдің, қалақайдың шағуы)
және эңдогенді факторлардың әсерінен (есекжем) дамиды, ал
кейбіреулерде сәл механикалық тітіркендірудің салдарынан болуы
мүмкін (аүтографизм).
№ 4^й2Й4г*көпіршік (Ьиііа)—эпидермисте сүйықтық жиналу
^нәтижесінде көшршіктің көлемі бұршақтан тауықтың
жүмыртқасына дейін және одан да үлкен көлемде болуы мүмкін.
Олар дөңгелек немесе сопақша, беті жартылай деңгелек не жал-
пақ болады. Үлкен көпіршіктің қақпағы, түбі және қуысы болады.
Қуысы мүйізденген қабаттың астында (субкорнеальдық), тікенекті
қабаттың арасында (интраэпидермалық) не одан да теренде — эпи-
телий мен дерманың арасында (субэпидермалық) орналаСуы
мүмкін. Үлкен көпіршіктің ішіңдегі сұйықтық көбіне мөлдір,
сарғыштау, кейде лайланған ^емесе қан аралас болады. Оның
сұйықтығында негізінен азды-көіггі клеткалық элементтер бар (лей-
коцитер, эозинофилдер, эпителиальды клеткалар). Кейбір тері
ауруларында бүл сүйықтықтардың қүрамының өзіндік ерекшеліктері
болады. Осының негізінде цитологиялық зерттеулер (Тцанк тәсілі)
арқылы тері ауруының диагнозын анықтауға мүмкіңдік туады.
Үлкен көпіршік пайда болардың алдында көбіне эритематоздық
дақ көрінеді, бірақ кейбір тері ауруларында олар еш өзгеріссіз
теріге және шырышты қабыққа да шығады. Біраз уақыт еткен соң
олар құрғап, қабық пайда болады немесе жарылып, орныңда эро-
зия көрінеді.
Үлкен көпіршік ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен пай-
да болуы мүмкін. Үлкен көпіршіктер пайда болуы үшін алдын ала
эпителиалдық клёткалардың зақымдануы, сөйтіп олардың өзара
қатынасы бүзылуы немесе эпидермис пен дерманың өзара байланы-
сы бүзылуы шарт. Сыртқы зақымдағыш агенттердің (термикалық
күю) әсерінен пайда болатын үлкен көпіршіктердің алдыңда эпи-
дермистің белгілі бір қабаты некрозға ұшырайды. Эпидермиске
ететін үйыма жалқық зақымданған эпителий қабатын жоғары көте-
реді де қуыс пайда болады. Теріге сырттан микробтар еніп ке-
туінен туындайтын (мысалы, стрептококктар) көпіршікті ауруларда
эпителийге инфекциялық агенттің өзі зақымдық әсер етеді.
Үлкен көпіршіктердің шығуы зндогенді (ішкі) факторлармен
байланысты болса, эпидермистің зақымдануы әр түрлі дистрофия-
лық процестердің нәтижесі. Мысалы, интраэпидермалды
көпіршіктердің алдында эпидермис клеткаларының дегенерациясы —
клеткааралық байланыстың үзілуі (акантолиз) байқалады. Жи-
налган сүйықтық бір*-бірінен алшақтаған эпидермис қабаттарының
арасында қуыс қүрайды. Субэпидермалдық көпіршіктердің алдыңца
базальдық мембрананың қүрылымы бұзылады: жалқық немесе та-
мырлардан шыққан Ісік сүйықтығы эпидермисті түгел аршиды
(эпидермолиз).
27
Үлкен кепіршіктерден кейін теріде із қалмайды. Тек субэпи-
дермалдық көпірпгіктер шыққанда дерманың емізікті қабаты аздап
зақымданатындықтан үстірт тыртық қалуы мүмкін.
\4\^Көпірщік (үезісиіа) — кішкентай қуысы бар, тері үстінен аздап
кетеріліп тұратын, жарты шар тәріаді дөңгелек, бал-сары немесе
сәл лайлы түсті бөртпе. Көпіршіктің ішіндегі жиынтығы негізінен
ұйыма, кейде қан аралас, ал көпіршіктің калемі — тары дәнінен
кішкентай бүршаққа дейін болып келеді. Бүлар негізінен көптеп
шығатын болғандықтаң бір-бірімен қосылып, үлкен келемді бөртпе-
лер түзеді. Олардың үлкен көпіршіктерден айырм^ф^й^й
көпкамералы болады. Бірте-бірте көпірпгік кеуіп, қабықтанып ке-
теді немесе жарылып үстірт орналасқан кішкене эрозия қалады.
Терінің ұйымалық қабынуының бір көрінісі болғандықтан, олар
әдетте эритематозды дақтың үстіне шығады. Көшршіктің қуысы
мүйіэденген қабаттың астыңда немесе эпителнйдің тікенекті
қабатының арасында орналасады. г
Кепіршіктердік пайда болуыңыңх алдыңда міндетті түрде
тікенекті қабаттың клеткалары өзгёріске ұшырайды. Әсіресе бұл
өзгеріс вирустық ауруларца (үшық, қарамық т. б.) кездесетін
“баллондық дегенерация” (Ьаііопіегепсіе гіееегагіоп) негізінде
түзілетін көпіршіктерде анық байқдлады. Мұндай жағдайда
көпіршіктерден бұрын тікепекті қабатта взгерген ошақ пайда бола-
ды, ол ошақ бірте-бірте дөңгеленіп, көлемі ұлғаяды, сонан соң
шар тәрізді түрге еніп бір-бірінен алшақтайды. Сонымен катар,
амитоздық бөлінудің нәтижесінде көпядролы клеткалар пайда бола-
ды.. Эпидермиске бірте-бірте сіңген ұйыма жалқық езгерген эпи-
дермистің клеткаларын ажыратады да, іші езгеріске ұшыраған
клеткалар аралас сұйыққа толы қуыс пайда болады.
Эпидермальды клеткалардың осыншд өзгеру себебі әлі толық
анықталған жоқ. Бұл клеткаға вирустың енуі нәтижесщде болады
деген болжамның шын болуы да мүмкін (кейбір ауруда клеткалар-
дың қосылатындары көрінеді). Бұнымен қатар, тікенекті қабат
клеткаларының өзгеруі ңейротрофикалық процесс деген пікір де
бар (белдемше үшық).
Кейбір ауруларда, мысалы экземада, көпірщіктердің пайда бо-
луы споети^з арқылы жүреді (клеткааралық ісік). Бұл жағдайда
олардың пайда болуынан бұрын эпидермистің шектелген
бөліктерінде клеткааралық саңылаулар шүғыл кеңейеді. Әрі қарай
клеткалар ажырап кішкентай қуыстар құрады, олар бір-бірімен
қосылып кейде кепбелімді болып қалады. Клеткааралық
саңылауларға үйыма жалқық ұюынан эпидермис жай механикалық
түрде жыртылып кеткеңдей керінеді. Бірақ, көшрпгіктің пайда бо-
луы үшін жеке клеткалар некрозға үшырайды (Сиватт) немесе
олардың вакуольдық дегенерацнясы, дистрофикалық өзгерістері ал-
дын ала болатынын зерттеулер көрсетті. Тікенекті қабаттағы клет-
калардың протоплазмасында, ядроның айналасында, вакусльдар
қүрылады және олар бірте-бірте үлкейе келіп клетканы толык
шарға айналдырады (Лелуардың аііегаііоп саұйаіге).
Ъ Іріңдік (рпзіиіа). Бұл да қуысты бөртпе, бірақ іші көптеген
лейкоциттер және альбумин мен глобулинге бай іріңді жалқыққа
ЮчҒһ
28
! 11»I
толы. Микробты тіршілік әрекетінен туындайтын заттар эпители-
альды клеткалардың некрозын тудырады. Осының нәтижесінде
іріңдіктің қуысы эпителийде орналасады, мысалы, көбіне іріңдіктің
пайда болуына стафилококктар себеппгі. Кейде некрозға эпители-
альдық клеткалармен қатар/дерманың емізікше қабаты үшырайды
да, эпидермо-дермалық іріңдіктер түзіледі, жазыла келе үстірг
тыртықтар қалдырады. Сырт қарағанда іріңдік шектеулі, сәл
көтеріңкі, жарты шар тәрізді, айналасы қызғылт жиекпен
қоршалған жасылдау немесе ақ түсті бөртпе. Үлкендігі түйрегіш
басынан ноқат дәніне дейін. Тескен кезде оның қуысынан бір там-
шы қою ірің агады. Көбінесе бүлар шаш қа
айналасында орналасады. Бүндай жағдайда шаш талшығы іріңдіктің
тура ортасынан өтеді. Кейде көпіршіктер мен ірі кепіршіктер
іріңдікке айналады. Олардың мөлдір сұйықтығы лайланып жасыл
түске көшеді. Бүндай ауысулар көбіне қосалқы пиококктардың
әсерінен болады.
Дерманың және гиподерманың терең бөлімінде әр
көлемді, шектеулі қуысқа іріңді жалқық жиналуын —
(ірінді ісік) деп атайды.
^і^Түйіншек (рариіа). Түйіншек дегеніміз кішкентай, тері үстінен
сәл көтеріліп түратын каттылау, қуыссыз бөртпе. Түйіншектердің
дамуы дерманың жоғаргы кабаттарында клеткалық сіңбенің
түэілуімен немесе тері тканьдерінің (эпидермистің, дәнекер
тканьнің, тері еттерінің) не оның қосалқы мүшелерінің, мысалы,
бездерінің, қалыптан тыс өсіп кетуімен байланысты. Сонымен
қатар арнайы олар теріде алмасу процестерінің нәтижесіңде
түзілетін кейбір заттардың, мысалы холестерин жиналуынан болуы
да мүмкін. Түйіншектер терідегі арнайы емес қабыну процесінін
нәтижесінде пайда болғанда олардан кейія түрақты тыртық немесе
терінің семуі сияқты ешқандай із қалмайды, бүл оларды
төмпешіктерден ажыратуға мүмкішшлік береді. Түйіншектердің
келемі тары дәніндей, диаметрі 1 мм-ге дейін болса —олар мили-
арлық, жасымық дәніндей, диаметрі 3—5 мм болса — олар ленти-
кулярлық, тиынның көлеміндей болса — нумулярлық түйінш
деп аталады. Түйіншектер дөңгелек не көпбүрышты (пол
дық) болып келеді. Олардың нұсқасы жарты шар тәріздёсГ^КЯЗІпақ
не үшкір болуы мүмкін. Патологиялық процесс эпидермисті
қамтымай тек дерманың жоғарғы қабаттарыңда орналасқан
жагдайда жарты шар тәріздес түйіншектер пайда болады; онда
түйіншектердің түсындағы эпидермистің қалындығы қалыптағыдай
не жұқарады (дермалық түйіншек). Жалпақ түйіншектердің шығуы
— процеске эпидермистің қатысы бар екендігін көрсетеді: тікенекті
қабаттың қалыптан тыс өсуінің салдарынан эпидермис қалыңдайды
және кейде дерма
үзарады (акантоз).
нәтижесінде пайда
(жалпақ сүйел), ал
дермалдык түйіншектер (нейродермит т. б.) деп аталады. Патоло-
гиялық процесс шаш капшығы сағасының айналасында орналасса
үшкір түйіншектер пайда болады (фолликулярлық түйіншектер).
емізіктерінің арасындағы эпителий өсінділері
Тек эпидермистің қалыптан тыс өсуінің
болатын жалпақ түйіншекте — эпидермалдық
процесс дерманы да қамтыса, онда дермо-эпи-
29
Бұл түйіншектердің ортасында шаш немесе мүйіздік тығын көрініп
түрады. - ,
Түйіншектердің түсі әр түрлі болуы мүмкін: көбіне қызыл
түстің әр түрлері кездеседі (қабыну түйіншектері), кейде сарғыш-
сүр ^эпителиалъдық түйіншектер) немесе қалыпты терінің түсіндей.
Холестериннің жиналуынан болған түйіншек (ксантома) лимон-сары
түстес.
Бірқатар ауруларда түйіншектер шетіне қарай өсуге немесе бір-
бірімен қосылып кетуге бейім тұрады. Осының нәтижесінен тері
үстінен сәл көтеріңкі, үлкен кәлемді табақшалар (бляшка) не
дискілер пайда болады. Үсті тегіс, тері өрнегі “өтектелген” болуы
мүмкін, ал кей жағдайда, керісінше, тері өрнегі өте анық көрініп
уруы мүмкін, онда тері шегрен түрін алады. Терінің бүндай
кагдайын лихенификация деп атайды. Жекелеген жағдайларда
гүйіншектер шетке қарай өсе беріп, ортасы жазыла бастайды, осы-
іан сақина тәрізді түйіншектер пайда болады (қызыл жазық
геміреткі, мерез).
**^Төмпешік (іиЬегсиІшп). Инфекциялық гранулема түрінде дер-
иада шектеулі продуктивтік қабыну ошақтарының даму
зәтижесінде төмпешіктер шығады. Бүлар тері үстінен сәл көтеріліп
гүратын немесе тері бетімен бірдей жататын, үлкендігі шамамен
гарыдан ноқаттың үлкендігіне дейін жететін кішкене бөртпелер.
Консистенциясы тыгыз, жұмсақтау және жүмсақ болуы мүмкін,
гүсі қызыл-қоңырдан қара-қошқылға дейін. Әрі қарай төмпешік
ыдырап жараға айналады немесе бірте-бірте жүқарып барып жазы-
лады. Орнында тыртық немесе тыртықты атрофия қалады. Төм-
пешіктерден кейін терінің осылай өзгеруі оларды түйіншектерден
ажыратуға мүмкіндік береді, ^йткені ең басында олар бір-біріне
өте үқсас. Төмпешіктер, әдетте, терінің шектеулі ошағында ғана
азды-көпті мелшерде, топтасып, біріне-бірі өте жақын орналасады
немесе бірте-бірте бір-бірімен қосылып, қалыпты теріден анық
шектеулі бірынғай сіңбе ошағын қүрайды. Төмпешіктерді терінің
кейбір созылмалы инфекциялық ауруларында: мысалы, туберкулез-
до^^Мерезде көруге болады.
Мг^Гүйін. (посһіз). Түйін дегеніміз, теріасты-шел қабатыңда жөне
дерманың терең қабатында жатқан қатты немесе қаттылау бөртпе.
Көлемі орман жаңғағы мен тауық жүмыртқасына дейін, тіпті одаң
да үлкен, домалақ не сопақша келген. Түйіндер кейде тері үстінен
көтеріліп жатса, кейде оларцы сипап қарау арқылы терінің
қалыңдығында байқауға болады. Бүлар түрлі патологиялық процес-
тердің әсерінен пайда болуы мүмкін. Көбінесе олар терідегі қабыну
процестерінің дамуы нәтижесіңде пайда болады. Қабыну түйіңдері
түрліше қызыл түске боялады. Жалқықты қабынудың әсерінен
болған түйіндердің пішіні анық емес, сықпа тәрізді жұмсақ және
басқалармен салыстырғанда тез жазылып кетуге бейім (мысалы,
түйінді эритема). Пролиферативтік қабыну әсерінен шығатын түйін,
керісінше қатты, басқа тканьдерден анық шектеулі және үзаққа
созылады. Арнайы қабыну әсерінен қүрылатын түйіңдер (инфекция-
лық гранулема, колликвативті туберкулез, мерездік гумма) өте
тығыз, басқа тканьдерден анық шектеулі болумен қатар ыдырап,
30
жараға айналуға бейім келеді. Кейде түйіндер дәнекер тканьмен
алмастырылып, жараға айналмай-ақ, тыртык болып бітеді.
Екішііі дәрежелі морфологиялык, злементгер
Қабыршақ ($£ііата). Көзге көрінбегенімен қалыпты жағдайда
терінің бетінен мүйізденген клеткалар тұрақты түлеп отырады.
Көптеген тері ауруларында мүйізденген клеткалардан тұратын
қабықшақтар көбейіп кетеді. Бұл процесс — қабыршықтану деп
аталады. Кейде қабыршақтар өте ұсақ болып келеді, Осындай
нәзік, ұн тәрізді қабыршақтарды ұрпақты түлеу (дез£иатаііо
рііріазйогтіз) деп атайды. Кейде олар пластинка тәрізді болады —
пластинкалы түлеу (дезеиашабо іатеііоза). Кейбір дерматоздарда
мүйізденген қабат өте келемді түрде түлеуі мүмкін. Көбінесе
қабыршақтар алдын ала дамыған патологиялық процестің нэтижесі.
Кейбір жағдайда түлеу өздігінше дамуы мүмкін, мысалы ихтиозда
(балық қабыршағы сияқты).
Қабыршақтану қалыпты мүйізденген қабаттың көптеп түзілуінен
(гиперкератоз) немесе патологиялық мүйізденген қабат түзілуінен
болуы мүмкін. Соңғысы паракератоз деп аталады. Мұндайда гисто-
логиялық зерттеулер эпидермисте дәнді қабаттың жоқтығын және
мүйізденген пластинкаларда ядроның қалдықтары сақталып
калғандығын көрсетеді. М үйізденген қабат клеткаларының то-
лыққанды дамымауынан пашкератоз пайда болады деп есептеледі.
Паракератоз тек терідегі қаоыйу процесінің нэтижесі.
Кератоз (кегаіозіз). Бірқатафжағдайларда қабыршақтар
мүйізденген қабат клеткаларының қалыіпфі тыс көбеюімен байла-
нысты және олар терінің бетінен қиыңдықпен түлейді (гиперкера-
тоз). Тері бетінде топтасып қалған құрғақ, сарғыштау-сұр түсті,
тығыз мүйізденген массаны кератоз деп атайды (күс). Бүлар
терінің кейбір шектелген жерлерінде, көбіне табанда, алақанда
өздігінен пайда болады немесе қабыну процесінен кейін шығады.
Кейбір ауруларда тығыз мүйізді заттар мүйізді тығын немесе
тікенекті қақпақшалар түріңце (фолликулярлық кератоз) шаш
қапшығының сағасына орналасады.
Я* Эпозия. (егозіа)— тері бүтіндігінің үстірт бұзылуы. Эрозиялар
әдетте, қуысты бөртпелер (көпіршіктер, іріңдіктер, ірі көпіршіқтер)
жарылғаннан кейін немесе дермада түзілген сіңбе (инфильДж1
дәнекер тканьнің жоғарғы бөлігінде орналасқан қан және лимфж
тамырларының жарақаттануынан эпидермисгің қорегінің нашагрлауы
нэтижесінде пайда болады. Эрозиялар қызғылт не қызыл түсті бо-
лады, беті ылғалданып, суланып1 тұрады.
Эрозиялардың көлемі мен нүскасы алдында болған терідегі
өзгерістерге байланысты. Ірі көпіршіктерден кейін — эрозиялар аса
калемді және дұрыс шеңбер тәрізді немесе сопақша нүсқалы болып
келеді. Олардың шетінде — ірі көпіршіктер қақпағының
қалдықтарын байқауға болады. Үсақ көпіршіктерден кейін майда,
нүкте тәрізді эрозиялар (микроэрозиялар) қалады, ал кейде олар-
ды тек бетіңде көрінген үйыма жалқық арқылы анықтауға бблады.
31
л
Майдалары бір-бірімен қосылып кеткенде шеттері иректелген,
көлемі үлкен эрозияларға айналады. Түйіншектердің үстінде пайда
болған эрозиялар қалыпты терінің деңгейінен сал көтеріңкі жатады
(мерездік түйіншектерде). Терініц үстірг жарақаты болғандықтан
м । ? і :<
эрозиялар із қалдырмай жазылады.
Экскориация (ехсогіагіо)- механикалық жарақзттанудың
нәтижесі, кебінесе — қышыма ауруда қасудан пайда болатын
терһгің бұзылуы. Эпидермистің тұтастығы және дерманың емізікше
қабатының капиллярлары бүзылады. Көбіне бүлар сызық, тәрізді
болады. Кейбір морфологиялық бөртпелер қатгы қышиды
(түйіншек, көпіршік, іріңдік) сондықтан қасудың салдарынан осы
элементтердің калеміндей шеңбер тәрізді экскориация пайда бола-
ды. Экскориацияның үсті негізінен қара-қоңыр, қдңцы қабықпен
жабылған. Өте қатты қышымада аурулар теріні қасып отырып дер-
маны терең бүзуы мүмкін, мұндайдан жазыла келе тыртық қалады
(биопсиялық қасу).
Жарылу (Гіззига, гһа£аііе5). Бүл тек қана эпидермистің, кейде
дерманың да жоғарғы қабаттарының, сызықша жарылуы. Үзақ
уақытқа созылған қабыну процесінің нәтижесінде терінің со-
зылғыштық қасиеті жоғалғанда және мүйізденген қабат
қүрғақтықтан тартылғанда жарылып кетеді. Көбінесе терінің бүкпе-
лерінде (қүлақсырты, саусақтардың арасы, шапта т. б.) пайда бо-
лады. Терең жарылулар өте ауырғыш және тез қанағыш келеді.
Жарылулар мен тырналулар (экскориация) екінші дәрежелі емес,
бірінші дәрежелі бөртпелер ретінде де кездесуі мүмкін.
К,абық (спі$іа) тері бетіңде үйыма жалқықтың, іріңнің және
қанның кебуінен пайда болады. Бірінің үстіне бірі қабаттаса келіп,
қалыпты терінің деңгейінен азды-көпті жоғары жатуы мүмкін.
Жаңадан қатқан қабықтар бос және оңай алынса, ескілері қатты
болады. Үйыма жалқық кепкенде қабық сары мыс түсті, іріңнен —
жасыл-сұр, ал қан қаткднда қара-қоңыр түсті қабық пайда болады.
Үйыма қан, ірің аралас қабықтЭр да болады. Түсіне, көлеміне
және нүсқасына қарап бірінші морфологиялық бөртпелер қандай
болғанын анықтауға болады. Сары-мыс түсті қабықтар үлкен
қөпіршіктер мен олардың кебуінен пайда болса, жасыл-сур
кабықтар іріңдіктерден кейін пайда болады. Үйыма жалкық эЯЙ
дермистің үстіне өтіп сіңіп, қабыршақтанады (спізіа Іашеііозае).
іЛІІГжапа (пісияі. Патологиялық процестің нәтижесінде пайда бо-
Чатын сіңбенің ыдырап, тері түтастығының терең деңгейде бүзы-
луы. Жараның пайда болуына теріяің іріңді қдбынуы (сыздауық,
эпидермо-дермалық іріңдіктер, абсцестер), пролиферативтік және
көбінесе өзіндік, арнайы қабыну (инфекциялық гранулема —
төмпешіктер, гуммалар), қатерлі ісіктер (рак, саркома) себеп бо-
лады. Аурудың диагнозын анықтағаида алдымен жараның жиегіне
назар аударған жөн, үйткені көбінесе осы жерце негізгі патология-
лық процестің калдықтары сақталып қалады; сонымен қатар ткань-
дердің ыдырауына әкеліп соққан процестерді — іріңді қабынуды
немесе некрозды көрсететін жараның түбіне, бөлінетін сүйықтықтың
түр-түсіне де көңіл белу керек. Мысалы, жараның жиегі жүмсақ,
32
ісіңкі болса, айналасындағы тері қызарып тұрса, ірің шығып тұрса
— бүл іріңді қабыну процесін көрсетеді. Инфекциялық гранулема-
лардың (мерездік гумма) ыдырауының нәтижесінде пайда болған
жаралар анық шектеулі, тығыз сіңбелі, жан-жағындағы тері
көкшіл-қызыл түске боялады (қан тоқырау). Жаралардың шётіңдегі
қабыну белгілерінсіз тығыз сіңбе қатерлі ісік туралы ойлауға
мәжбүр етеді. Жара тыртықпен бітеді. Бірқатар тері ауруларында
пайда болған жаралардан қалған тыртықтар соғ
II*
алықты
өзіндік
сипат алып, осылардың негізінде аурудың диагнозын анықтау да
мүмкін. Жаралардың клиникалық көрініс ерекшеліктері жеке-жеке
ауруларды қарастырған тарауларда баяңдалады.
Тыртық (сісаігіх). Тыртық дегеніміз — тканьнің ыдырауынан
немесе бүзылуынан кейін пайда болатын терідегі жаңа ткань.
Көлемі және нүсқасы алдында болған терідегі бөртпелерге сәйкес
келеді. Басында тыртық қызғылт түсті болғанымен, соңынан ақ
түске ауысады және кәбінесе шетінде пигментті белдеуі болады.
Түгелдей пигментті тыртық өте сирек кездеседі. Тыртықтың беті
әдетте теп-тегіс, тері ернегі сақталмайды, кейде тегіс емес, сал-
пыншақтары, кішкентай қалталары немесе көпіршелері болады.
Тыртық айналасындағы терінің деңгейіңде немесе сәл төмендеу жа-
тады. Қалыпты терімен салыстырғаңда тыртықтың консистенциясы
тығыздау болуы мүмкін. Мүндай тыртықтар көбінесе қалыпты
терінің деңгейінен жоғары жатады — олар гипертрофиялық немесе
келоидтық тыртыктар деп аталады. Кейбірде тыртық өте жүқа, сау-
сақпен қысқанда темекі қағазы тәрізді үсақ қыртыстанып түрады —
мүндай тыртықтар — семген (атрофиялық) тыртықтар деп аталады.
Алдымен жара болмай-ақ гистологиялық және клиникалық көрінісі
атрофиялық тыртықтарға үқсас терінің өзгеруІ — тыртықты сему
(атрофия) деп аталады.
Вегетация (үе^еіагіопез)— зақымданган теріні кедір-бұдыр
көрсететін, әтештің айдарына үқсайтын, қылшық тәрізді өсінділер.
Вегетациялардың беті әдетте қалың мүйізденген қабатпен жа-
былған, кейде керісінше, қызылшақаланып түрады (эрозия).
Бірінші жағдайда вегетациялар құрғақ, қатты, күлгін-сүр түсті бо-
лып келеді. Эрозияланған вегетациялар жүмсақ, қызыл түсті, тез
қанағыш келеді, бетіңде үйыма немесе ірің аралас сүйықтық
белініп түрады. Вегетация — тері емізіктерінің қалыптан тыс өсіп
кетуі, кейде ағаш бүтақтарына үқсап кетеді, әдетте бүл жағдайда
эпидермистің тікенекті қабаты қалыңдайды, әсіресе емізікаралық
өсіңділері үзарады (папилломатоз). Вегетациялар бірден өздігінше
(сүйел) немесе түйіншектердің, эрозиялардың, қабынулық
сіңбелердің бетінде пайда болуы мүмкін.
Лихенификация (ІісһепіТісаііо). Лихенификация немесе лихени-
зация дегеніміз — тері өрнегінің қалыптан тыс анық көрінуі
арқылы оған шегрен түрін беретін өзгерісі. Зақымдаған ошақтарда
тері қалың, қүрғак, көбіне үсақ кебекті қабыршақтармен жа-
былған. Терінің түсі қызғылт, не көгілдір-қызыл немесе шүбар бо-
лып келеді. Лихенизация терпгі үзак уақыт қасып тітіркеңцірудің
(нейродермит) нәтижесінде өздігінше дамиды, немесе әр түрлі
қабынулык сіңбелердің фонында шығуы мүмкін (экзема, псориаз).
2—31
33
т
Лихенизацияның негізінде акантоз жатыр, яғни эпидермистің
емізікаралық өсінділері дермаға өте терең еніп түруының, дерма
емізіктерінің үзаруының және дерманың жоғарғы қабаттарындағы
созылмалы қабынулық сіңбелердің нәтижесі.
Науқасты қарағанда морфологиялық бөртпелердің таралуына,
орналасуына, аралық қарым-қатынасына
кейбір ауруларда бөртпелердің кл
тән болып келеді (таралған бөртпелер,
қосылуға бейімді).
Әр бөртпені қолмен сипап (пальпация)
бар. Қоршап жатқан сау терімен салыстырғанда олардың консис-
гі:г
ікалық
назар аудару керек,
түрлері тек осы ауруға
топталған, бір-бірімен
көрудің үлкен маңызы
тенциясын (кейде жұмсақ, кейде қатты) және тереңдігін байқауға
болады.
Морфологиялык бөртпелердің табиғатын анықтауға көбінесе
“витропрессия",— зақымданған тері үстін әйнекпен басу — кәмекте-
седі. Витропрессия эритематоздық дақты геморрагиялықтан ажыра-
туға, тамырдың түрақты кеңейгенін (телеангиэктазия) табуға,
қабынулық қызғылт фонды жойып, ерекше қоңыр түсін анықтауға
(алманың тоспа белгісі) мүмкіндік береді. Ол жегінің
төмпешіктеріне және терінің кейбір басқа зақымдарына тән (сарко-
идоз).
Т ерінің қабыршақты өзгерістерінің диагнозын анықтау үшін
қабаттап тырнау тәсілі қолданылады (кандауырмен). Осы тәсіл
арқылы қабыршақтардың тез түсетіндігін (паракератозда) немесе
оларды зорлап түсіруге эпидермистегі кезге көрінбейтін өзгерістерді
(эпидермистің ішіңде орналаскан жасырын көпіршіктерді) байқауға
болады.
Зақымданған ощақтағы терінің емізікті қабатының капиллярла-
ры тез үзілгіш екендігін, соның нәтижесінде нүктелі немесе жай-
ылмалы қан үюлардың пайда болатыңдығын осы тырнау тәсілі
арқылы көруге болады.
Аурудың инфекциялық Табиғатын анықтау үшіи терінің
зақымданған ошақтарынан қабыршактарды, түктерді, қөпіршіктің
қакпағын немесе сүйықтығын, эрозиялар мен жараның бетіндегі
сірнені алып, бактериоскопиялық және бактериологиялық жолмен
зерттеу қажет болады. Әсіресе бүл тәсілдің терінің
саңырауқүлақтық ауруларының диагнозын анықтауда үлкен мәні
бар: шаш пен қабыршақтарды микроскоппен тексеру және оларды
жасанды қорек орталарына себу арқылы аурудың этиологиялық
диагнозын тез анықтауға болады. Сол сияқты венерикалық ауру-
ларда (мерез, жүмсақ шанкр) эрозиялар мен жаралардың бетіндегі
сірнеден аурудың қоздырғышын тауып, диагнозы дәлелденеді.
Клиникалық белгілердің арқасында аурудыи диагнозы анық
койылмаган жағдайда, зақымданған теріден кесіп алып (биопсия)
гистопатологиялық зерттеу жасалады.
Сонымен, кейбір тері ауруларының диагнозын анықтағанда мор-
фологиялық өзгерістерді зерттей отырып, тері жабынының функци-
оналдық жайын қосымша тексеру керек. Керекті арнайы
аппаратура және тек жеке жағдайда орыңдалатын функционалдық
диагностиканың күрделі әдістерін алмағанда, дәрігер күнделікті
34
жүмысында қолданатын жеңіл әдістерге тоқтаймыз. Мысалы, леп-
раның диагнозын қою үшін терінін сезімталдығын анықтау тіптен
керек нәрсе (температуралық, ауыру, түйсіну).
Кейбір тері ауруларының диагностикасында терінің тамыр-
жүйке аппаратының функционалдық жағдайын анықтаудың маңызы
бар. Ол жергілікті тамырдың тітіркендіргіш қасиеті туралы айта-
тын дермографизмді тексеру жолымен жүзеге асырылады. Бір
ауруларра* ақ (почесуха, нейродермит), басқаларға — кызғылт (эк-
зема т. б.) дермографизм тән. Дермографизмді саусақпен немесе
“дермограф” деген қүралмен мөлшерлі қысым түсіру арқылы
анықтайды.
Терінің аллергиялық (мысалы, кәсіби дерматит ж. б.) және
кейбір инфекциялық ауруларының (туберкулез, лепра т. б.) диаг-
нозын дәлелдеу үшін тері сынақтары кеңінен қолданылады. Мұңдай
сынақтар терінің кейбір химиялық заттарға, тағамдарға, бактерия-
лық аллергендерге сезімталдығы жоғары екендігін анықтауға
мүмкіндік береді.
Ең көп қолданылатын тері сынағы — аппликациялық — комп-
рестік тәсіл: тексерілетін аллергеннің төмен концентрациялысы аз
мөлшерде теріге (кәбінесе білек не шынтық терісіне) Блох-Егер
тәсілімен, көлемі 2х 2см бірнеше қабат дәке аллерген ерітіндісіне
малынып теріге қояды да, үстінен жүқа клеенка салыд таңып тас-
тайды. 24 сағаттан, кейде 48 сағаттан кейін нәтижесін бағалайды.
Иванов В. В. және Ведров Н. С. үсынган тамшы тәсілін қолдануға
да болады: әр түрлі концентрациялы тексерілетін аллергеннің спир-
ттегі ерітіндісінің бір тамшысын қарынның терісіне тамызады.
Спирт үшып кетеді де химиялық зат (аллерген) теріде қалады.
Реакция 24—48 сағаттан кейін бағаланады. Егер реакция оң
нәтиже көрсетсе әр түрлі дәрежеде терінің қызаруы (эритема) не-
месе қызарып ісінуі не ірілі-ұсақты көпіршіктер пайда болуы
мүмкін.
Жоғары дәрежелі оң нәтиже көбінесе скарификациялық (эпи-
дермалдық) тәсілмен анықталады (Пиркет сынағы). Оның нәтижесі
ете тез (кейде бірнеше минуттан кейін) күлдіреуік шығуымен
көрінеді (кейбір тағамдық, дәрі-дәрмекті аллергендер) немесе 24—
48 с. кейін әр түрлі көлемде қызғылт түиіншектер пайда болады.
Өте жоғарғы сезімталдықта түйіншектің ортасы некрозға айналып
қатты қабық (струп) түзілуі мүмкін.
Негізінде жұқпалы аурудың диагностикасына тері ішіне (интра-
дермалық) тиісті аллергенді аз мелшерде (0,05—0,1 мл) және
жоғары концентрациялы ерітіңдісін жіңішке инемен, ерекше
шприцпен дерманың үстіңгі бөлігіне егеді. Оның нәтижесі тері сы-
нағы сияқты қаралады. Жергілікті ғана емес жалпы нәтижесі бо-
луы мүмкіндігін есте үстау керек.
Біркатар арнайы диагностикалық әдістер (пемфигуста Николь-
ский белгісі, Дюринг ауруында калий йодты сынағы т. б.) тиісті
тарауларда баяндалады.
35
ТЕРІ АУРУЛАРЫН ЕМДЕУ НЕГІЗДЕРІ
Тері ауруларымен ауыратын науқастарды емдегевде кез келген
тері ауруларының тек қана жергілікті патологиялық қүбылыс
еместігін, оның бүкіл организмдегі үлкен немесе кіші дәрежедегі
жалпы, сонымен бірге, жеке мүшелеріндегі немесе жүйесіндегі
өзгерістермен байланысты екендігін ескеру керек.
Сондықтан, көп тері ауруларын емдегенде тек сыртқы терінің
зақымданған ошақтарын жергілікті емдеумен ғана шектелмей, со-
нымен қатар жалпы емді қолдаиу қажет. Жалпы ем ауру
қоздыратын себептерді немесе патогенетикалық және ауруға әкеп
соғатын факторларды жоюға бағытталған. Тері ауруларында
сыртқы дәрілік ем, көбіне тек жергілікті ем ретінде ғана санал-
майды, ол жалпы науқастың организміне, әсіресе рефлекторлық
әрекеті арқылы әсерін жеткізеді. Мысалы, шектелген ошақтарды
қара маймен жаққанда, 0,5—1 с. кейін қанның қүрамы өзгереді
де, лейкопения пайда болады (лейкопениялық қүлдырау). Ф. Те-
кутьевтың зерттеулеріне қарағанда терінің үлкен келемін индиффе-
рентік маймен жаққанда, адам бойын әлсіздік шалып, ұйқы басуы,
майланған немесе майланбаған ошақтарда терінің электр әсері
және ауыру сезімталдығының төмендеуі байқалады, басқаша
айтқанда — орталық жүйке жүйесіне дәрінің сөзсіз рефлекторлық
әрекетін көрсетеді.
Жалпы емдеу -
Ішкі ағзалар және жүйке ауруларына қолданылатын дәрілердің
бәрі өз ерекшеліктерімен тері ауруларын жалпы емдеуге кеңінен
қолданылады. Бүл тарауда біз емдеудің жалпы әдістері мен
қолданылатын дәрі-дәрмектердің түрлеріне тоқтаймыз.
Жүйке жүйесіне әсер ететін дәрілер. Жүйке жүйесі қызметінің
бүзылуы терінің патологиялық қүбылысында өте үлкен, кейде
негізгі себеп болып табылады, сондықтан тері ауруларын емдеуде
жүйке жүйесіне әсер ететін дәрілер кеңінен қолданылады. Осы се-
бептен әр түрлі седативті препараттарды қолданады: бром препа-
раттары (натрий бромвді, кальций бромиді), вадериана т. б.,
сонымен қатар ңейроплегиялық дәрілер, транквилизаторлар (амина-
зин 0,025 күніне 2-3 рет, триоксазин 0,3-иген және мепробомат 0,2
күніне 2-3 рет). Бүл дәрілерді тағайындау қажеттігін науқастардың
жоғары дәрежеде қозғыштық қабілеті мен қатты қышынуы көрсе-
теді. Аурудың жогары жүйке жүмысының түріне қарад, бром пре-
паратының мөлшерін дүрыс беру керек, себебі олар тежеуіш
процесін күшейтеді. Жүйке жүйесінің алсіз түрівде дәрілердің аз
мелшері ұсынылады. И. П. Павлов пен М. К. Петрованың айтуы-
на қарағаңда тежеуіш пен өршу процестерін дүрыс байланыска
әкелу үшін, көбінесе бромды кофеинмен бірге қолдану керек.
Кейбір жагдайда үйқымен емдеу тиімді, ол физиологиялық
үйқыны қалпына келтіру және үзарту, үйқы келтіретін дррілерці
қолдану (люминал 0,05—0,1 -ден, мединал 0,3-тен, амитал-натр 0,2
т. б.), тиісті жағдай жасау (толық тыныпгтық, жылытқыш көк
36
сәулесі т. 6.) арқылы жеткізіледі. Осы мақсатта гшшозбен, электр-
мен үйқтатуды үсынуға болады.
Кальций түзы да вегетативтік (симпатикалық) жүйке жүйесіне
әсер етеді (кальций хлорид, кальций глюконаты, кальций сүтті
қышқыл). Кальций препараттарының ерекшелігі жүйке жүйесі
арқылы, қан және лимфа тамырларының қабырғасын тығыздап,
өткізгіштігін қалпына келтіреді, сондықтан олар терінің жедел
қабыну ауруларыңда симптоматикалық ем түріңде ерекше қажет.
Кальций және бром препараттарын рег оз және венаға егу арқылы
қолданады (10% хлорид ерітіндісін немесе кальций глюконатын,
немесе натр бромидін). Венаға егілгенде бүл препараттың фармако-
логиялық әсерінен басқа, ангиорецепторларды қоздыру арқылы ор-
талық жүйке жүйесіне рефлекторлық жандандыру әсері бар, сөйтіп
организмнің езгеріске ауруға қарсы тұру қабілетін орнына
келтіреді. Осыған байланысты терінің ар түрлі аллергиялық ауру-
ларын емдеуге қолданылады (арнайы емес десенсибилизациялык
ем). Осындай және улануға қарсы әсеріне сүйене отырып натрий
гипосульфитгің 10—30% судағы ерітіңдісін венаға егуге болады.
Сонғы жылдарда көп дерматологтар седативтік дәрілер есебінде
тамырға немесе бүлшықетке бір реттік егу меліпері 2-ден 10—15
мл дейін немесе тамақтың алдында 1 сағат бүрын 12—25 мл
күніне 2—3 рет ішуге 0,25—0,5% новокаин ерітіндісін қолданады.
Бас ауруы және бас айналуы, ішке кабылдағанда — асқазан ауруы
сияқты бүл дәріні пайдаланғанда керексіз жағдайлар болуы мүмкін.
Новокаинге жоғары сезімталдық болу мүмкіндігін еске сақтау ке-
рек.
Жандандыру (стимулдық) әсерлі ем. Бірқатар тері ауруларын-
да елсіз кабыну процесін жою үшін арнайы емес стимулдық емді
қолданады. Бүл емнін негізінде ағзалар мен жүйелердің физиологи-
ялық қызметін күшейтетін, организмнің қорғаныштық қасиетін
жандаңдыратын дәрілер жатыр (иммундық денелердің титрін, фаго-
цитарлық индексін көтеру).
Арнайы емес стимулдық әдістердің өте кең колданылатын түрі
— аутогемотерапия. Науқастың шынтак венасынан стерилді шприц-
пен алынған қанды бүлшықетке егеді. Аурудың қанынан басқа,
консервациядан өткен цитратты қанды не плацентарлық қанды
қолдануға болады. Осы мақсатпен қан қүюға болады (100—250
мл-ден). Кейде, бүлшықетке жаңа қайнатқан сүтгі егеді (лакто-
емі); әдетте егулер дене қызуын көтереді, жалпы әлсіздік сезімін
тудырады, басын ауыртады, еккен жер ауырады, кейбір кезде ана-
филактикалық есенгіреу дамиды. Алдыңғы егуден жалпы нетиже
байланысты, сүт (2—3 мл-ден 5—10 мл дейін) 3—5 күн үзіліспен
егіледі. Стимулдық емге безгектік (пирогендік) әсері бар дәрілерді
қолдану да жатады (пирогенал, продигиозан — микробты липополи-
сахарид. Пирогеналды бүлшықетке (сирек тамырдың ішіне) 5-тен
50 мкг дейін мөлшермен 1—3 күн аралатып салады және 2—3
сағатта дененің қызуы 1—2° көтеріледі.
Арнайы емес жандандыру еміне академик В. И. Филатов
ұсынған биогенді стимуляторлар (алоэ экстракты, плацента экс-
тракты) және гаммаглобулин де жатады.
37
Витаминдер. Тері ауруының емінде витаминдер қолданудың
маңызы зор. Тиісті витамин жетіспеупгіліктен пайда болатын тері
аурулары емінде аса қажет (авитаминоздар, гиповитаминоздар),
тіпті фармакологиялық әсеріне байланысты, олардың көбісі вита-
миндердің балансы қалыпты жағдайда да жаксы нәтиже береді.
Витамин С. Аскорбин қышқылының терапиялық маңызы —
организмнің инфекцияға қарсылығын кәтереді, тотықтыру-жөндеу
процесін реттейді, уландыруды және сенсибилизацияны төмендетеді.
Сонымен қатар,
қанның ұюын
қалыптастырады,
келтіреді. Осы көрсеткіштеріне қарай витамин С жұқпалы, улану,
аллергиялық, геморрагиялық белгілері бар және пигмент қалыптан
тыс көп түзілетін тері ауруларыңда қолданылады. Аскорбин
қышқылын 0,1—0,3 күніне 3 реттен немесе концентрат түрінде
итмүрын жемісінің түнбасын немесе қылкан инелерін және осы ви-
таминдерге бай тағамды қолданады (жаңа піскен жемістер, овощ-
тар, дәндер); бүлшықетке және венаға 5% аскорбин қышқылының
ерітіңдісін күніге немесе күн ара 1—2 мл егіледі.
Витамин Р — цитрин (рутин). Бүл витаминнің ең негізгі
әсері — қан тамырлары қабырғасынын үзілуін және өткізгіштігін
қалпына келтіруінде. Осыған қарай, патогенетикалық дамуында та-
мырлардың үзілуі және жоғары өткізгіштігі пайда болатын тері
ВІТП
витамин С қан түзілу жүмысын жаксартады,
көтереді, дөнекер заттардың арақатынасын
тері пигменті — меланиннің түзілуіне кедергі
ауруларында қолданады (геморрагия синдромы, капилляротоксикоз
т. б.). Күніне ішке 0,02-ден 3 рет кабылдайды.
В тобы витаминдері. Тері ауруларын емдеуде өте кең
колданатын витаминдер Ві мен РР.
Витамин Ві — тиамин — жүйке ауруына карсы витамин —
су, белок, әсіресе көмірсу алмасуларын реттеуде аса маңызды,
асказанның селін көтереді, ауыру және қышу сезімін төмеңдететін
қасиеттері бар. Сондықтан көп тері ауруларында, әсіресе зат алма-
суы бүзылуымен байланыстыларында пайдаланылады. Терінің
кабыну нәтижесіи төмендету әсері бар. Бұлшықетке немесе та-
мырға 0,5—1 мл 5% ерітіндісін егеді немесе ішуге 0,01—0,03
мелшері күніне 2—3 ретген беріледі.
Витамин РР — никотин қышқылы — РР авитаминозды неме-
се гиповитаминозды клиникалық көрінісі болатын пеллагроидты
жағдайда арнайы, этиотроптық емдік әсерінен басқа, әр түрлі фар-
макологиялық қасиеті бар. Дерматологияда қолдану оның кан та-
мырларын кеңейтетін және қышынуды азайтатын қабілетіне
негізделген. Соңдықтан артериялық тамырлардың қысылу
нәтижесінде дамитын (акроцианоз, Рейно ауруы, калтырағанда)
және қышымалы тері ауруларында қолданылады. Тамақтан кейін
(аш қарынға ішкенде жалпы тамырдың кеңеюі өте күшті болады)
күніне 2—3 рет 0,05—0,1 ішеді немесе тамырға 1% ерітіңдісін 2—
5—10 мл егеді.
і:к
В тобы витаминдерінен, әсіресе витамин Ві— рибофлавин, Вб—
пиридоксин, Ві2— анемияға қарсы фактор, пантотенді — В5, фолий
қышқылы — Вц және парааминобензой қышқылы, кальций панга-
, маты — Ві5 дерматологияда тиісті орныңда қолданылады.
38
Витамин А (ретинол)— эпидермисті қалпына келтіреді,
әсіресе мүйізденген клеткалардың түзілуін реттеп отырады. Сон-
ТТ?і
дықтан терінің гиперкератоздық өзгерістерінде қолданылады. Вита-
мин А концентрат түрінде 100000—200000 бірлік есеппен
күнделікті іпгіледі. Күнделікті мөлшері тең белініп 2 рет беріледі.
Ем 2—3 ай бойы жасалады. Әсіресе балаларға балық майын
қолданған дүрыс.
В и т а м и н Ді— кальциферол. Витамин Дг негізгі жұмысы —
кальций және фосфор алмасуын реттеу. Кейбір тері туберкулезінде '
табысты қолданылады.
М ы ш ь я к. Кейбір тері ауруларында мышьякты органикалық
емес қоспасы түрінде қолданады. Мышьяк кішкене терапиялық
мөлшерде жана қан жасанудагы әсері белгілі, әсіресе эритропоэз-
ды. Мышьяктың үлкен мөлшері ақ қан денелерін туғызуын
тоқтатады, ол өте жоғарғы лейкопоэзде көрінеді. Тотығу про-
цесінің күштілігін тәмендетіп, ол мүйізді қабат пайда болуын тез-
детеді. Одан басқа, мышьяк тамырларды кеңейтеді де олардың
өткізгіштігін көтереді.
Айтқанды есепке алып, мышьяк негізінде терінің созылмалы
қабыну инфильтрациясы бар ауруда, әсіресе паракератоз түрінде
мүйізді қабат пайда болуы бүзылғаңда қабылдануы көрсетілген.
Жедел ағымды қабыну процесінде, әсіресе экссудативті
қабынуда, мышьякты қолдануға болмайды. Кейбір шаш ауруыңда
мышьяк емі өте пайдалы, бұл мүйізді қабат пайда болуына және
шаштың трофикасына жағымды әсерімен түсіндіріледі. Үлкен
мөлшермен де мышьяк, жаңа қан жасау ағзаларының бұзылуынан
тері зақымданған кезде (лейкоз, ретикулездар) қолдануға болатын-
дығы көрсетілген.
Мышьякты рег о$ немесе тері астына иньекция түрінде
белгілейді:
К.р: Ьі£иог агзепісаііз Ғошіегі 6,0
А&иае тепіһае 30,0
МО8. 5-тен 25 тамшыға дейін күніне 2 рет тамақтан кейін,
және күніне бір тамшыдан қосу керек. Ең үлкен мөлшерде (20—
25 тамшы) дәріні 10 күн бойы қабылдайды, содан соң бір тамшы-
дан күніне мөлшерін бастапқыға дейін төмендетеді (5 там
III
я).
Мышьяк препаратын ішкенде диспепсиялық бұзылу кездесуі
мүмкін (аппетит жоғалту, лоқсу), сонымен бірге іште ауру сезімі
болуын есте үстау керек.
Тері астына:
В.р: 8о1. Ыаігіі агзепісі 1%—1,0
1. д. 20 іп ашриИіз
8. 0,2—1,0 мл. тері асгына, күніге қолданылады.
Гормондармен емдеу. Тері ауруларының дамуы ішкі
секреция бездері жұмысының кемшілігімен тікелей байланысты
болған жағдайда (мысалы, тиреоидин микседемада немесе инсулин
диабетің фурункулезінде) немесе слардың фармакодинамикалық
қасиеттеріне негізделе қолданылады. Осы мақсатпен қолданылатын
бүйрек безі ми затының гормоны — адреналин симпатикалық
жүйке жүйесінің күшін көтереді және тамырларды қысатын қасиеті
39
бар; тиреоидин — қалқанша бездің гормоны — кальций алмасуын
реттейді және кейбір аллергиялық ауруда сенсибилизацияны төмен-
детеді; ерлер мен әйелдердің жыныс бездерінің гормондары — орта-
лық жүйке жүйесінің жандандыру жүмысын арттырады. Кейінгі
жылдарда кейбір аса ауыр тері ауруларын (пемфигус, жүйелік
қызыл жегіде т. б.) емдеуде адренокортикотропты гормон
(АКТП—бүйрек бездерінің қыртысты бөлігінің гормоны, гидрокор-
тизон, коргизон және олардың жасанды түрлері: преднизолон,
преднизон, триамцинолон, дексаметазон, кеналог, дексазон, сибазон
ж. б. өте кең қолданылып жүр.
Глюкокортикоидтарга жататын гидрокортизон, кортизон және
олардың жасанды түрлерінің әр түрлі қасиеттері болады, жеке
алғанда өте зор тәжірибелік мағынасы бар, осыған байланысты
қабынуға және аллергияға қарсы әсерін есептей отыркш, тері
ауруларын емдеуде жиі қолданылады. Симптоматикалық емдеуде
қолданатын осы дәрілер, кейбір ауыр науқастың ауруын жалпы
тез жақсартады және аз уақытта тікелей қатерлі жағдайдан
құтқарады. Бірақ көбінесе терапевтикалық әсері уақытша дәрілерді
беруді тоқтатқан соң аурудың жағдайы кайтадан нашарлайды. Сон-
дықтан, ауру процесі түрақталған соң ұзақ уақыт бойы бұл
дәрілерді аз, “сүйемелдеуші” мөлшерде қабылдап отыру керек.
Глюкокортикоидтар көмірсудың, белоктың, майдың алмасуына ете
жақсы әсерін тигізеді, аздап (минералокортикоидтар болғанмен) су
және тұз алмасуына көмек береді. Қанда қанттың мөлшерін,
зәрмен бірге азоттың шығуын көбейтеді, сонымен бірге, лимфоид-
ты тканьңің дамуын және коллаген, эластикалық талшықтардың
түзілуін тежейді. Олардың әсерінен ақ қан қүрамы өзгереді: эози-
нопения, лимфопения және нейтрофилез пайда болады. Өте ұзақ
уақыт колданғанда қанның үюы және протромбин индексі
көтеріледі. Жүйке жүйесіне әсерінен кейде эйфория (аса кетеріңкі,
шалқыма көңіл-күй) дамуы мүмкін.
Үзақ уақыт бойы және көп мөлшерде колданғанда жақсы
нәтижемен бірге жағымсыз әсерін де байқауға болады. Осы
жағымсыз әсердің ең жиі кездесетіні: 1) зат алмасу процесінің
оұзылуы: судың және натрий мен хлор иондарының аз бөлінуі
нәтижесінде ісіктің пайда болуы, калийдің көп бөлінуі. Сондықтан
осы дәрілермен емдеу кезінде түзы аз тамақ ішу керек, калий
тұздарын беру қажет (калий оротаты, панангин, ЬІ£. Каііі асеіісі
104, ас қасықпен күніне 2—3 рет ж. б.); 2) канда қант мөлшері
көтерілш және несепте пайда болуы (диабетогенді әсері); 3) Ицен-
ко-Кушинг сиңдромының дамуы, салмағының өсуі, бетіне және
бүғананың үстіңГі жағына май көп жиналуы; 4) гипертензия; 5)
п^хүгромбиң индексі көтеріледі, соның салдарынан қан тамырлары,
әсіресе ми тзмырлары кептеліп (тромбоз) қалуы мүмкін; 6)
асқазанда және үлтабарда пептикалық жаралар пайда болуы, олар-
дың тесілуі және тоқтамай қан кетуі, кейде өліммен аяқталуы
мүмкін. Осы айтылғандардың бәрі науқасты өте ұқыптылықпен
тиісп тексерулерден өткізудің және кортикостероидтарды аса
сақтықпен қолдану керектігін көрсетеді.
40
Кортикостероидтар қарсыденелердің түзілуіне кедергі жасайды,
(қысуынан олардың аллергияға карсы әсері), глобулиндердің
түзілуін, лейкоциттің фагоцитарлық белсенділігін азайтады, сөйтіп
организмнің инфекцияға карсы тұру қабілетін кемітеді; соңдықтан
үзақ уақыт бойы қолданғанда жасырын инфекцияның жаңғыруы
немесе жаңа инфекцияның дамуы мүмкін, кейде клиникалық
белгілері аз кәрінетін жаңа аурулар пайда болатынын есте сақтау
керек. Әсіресе туберкулездік инфекциядан ете сақ болу керек.
Сонымен бірге, үзақ уақыт кортикостероидтармен емдегеңде
бүйрек бездерінің қыртысты бөлігінің қызметі нашарлап қалу қаупі
барын есте сақтау керек. Бұл уақытша және қайта орнына келетін
жағдай, бірақ қалпына келу өте жәй жүреді. Сондықтан кортико-
стероидтармен емдеуді, әсіресе көп мелшерде қабылдау кезінде,
тез доғаруға болмайды, оның мөлшерін бірте-бірте азайту қажет.
Пред
ізон мен преднизолонның тәуліктік орташа мөлшері 20—
ІЦІ
30 мг. Бірақ кейбір ауыр тері ауруларыңда (пемфигус, жүйелік
қызыл жегі т. б.) емді жоғары, “екпінді” мөлшерден—100-150 мг-
нан және одан да көбірек бастайды. Ауру бәсеңдегеннен кейін дәрі
мөлшері біртіндеп азайтылып әркімнің өз ерекшелігіне сәйкес (5—
10 мг) демеуші мөлшерде ғана қалдырады.
Кортикостероидты тағайыңцағанда және керекті мөлшерін есеп-
тегенде олардың фармакологиялық белсенділігін, салыстырмалы
көрсеткіштерін ескеру керек — кортизонның (25 мг) белсенділігі
бір түйір преднизонға немесе преднизолонға (5 мг), бір түйір три-
амцинолонға (4 мг) және бір түйір дексаметазонға (0,75 мг) пара-
пар.
Кортикостероидтарды колдануға болмайтын жағдайлар: гиперто-
никалық ауру, диабет, асқазан және үлтабардың жарасы, Иценко-
Кушинг ауруы, жүйке-психикалық жүйесінің органикалық және
функционалдық аурулары, тромбоэмболиялық ауру.
Жалпы ықпалымен қатар кортикостероидтар, әсіресе гидрокор-
тизон мен преднизолон, жергілікті ем ретінде қолданғанда
кышымаға, қабынуға қарсы әсер етеді. Сондықтан терінің бірқатар
қабынулық ауруларыңда олар (әсіресе қүрамында фгор барлары)
май және крем ретіңде (1—2,5—5% гидрокортизон, 0,1—0,5%
преднизолон майы экземада, нейродермитте) жергілікті ем үшін
пайдаланылады.
Гистаминге қарсы эсері бар дэрілер. Кейбір
тері ауруларының, көбінесе аллергиялық (есекжем, т. б.) патоге-
незінде гистамин және гистаминге үқсас заттардың алатын орны
ерекше. ГисгамиңцІк реакцияның белгісі тамырлардың кеңіп, олар-
дың өткізгіштік қасиетінің жоғарылауы нәтижесінде пайда болатын
эритеманы, ісікті, кейде пурпураяы және өте қатты қышу сезімін
айтуға болады. Бүл белгілерді азайту үшін гистаминге қарсы пре-
параттар қатарына жататын димедрол Оішесігоіиш), диазолин
(Оіазоііпшп), пипольфен (Ріроірһепиш) ж. б. (ішуге 0,025—0,05
күніне 2—3 реттен) беруге болады. Димедролдың ауыру сезімін
азайтатын қасиетін ескере отырып оны қышымаға қарсы жергілікті
дәрі ретінде (майға, кремге қосып) пайдалануға болады.
41
Диетикалык, ем. Терінін бір қатар ауруларының дамуы
зат алмасудың бүзылуымен, асқорыту ағзаларының ауруларымен,
тамақтан улануымен, кейде кейбір тағамдарға өте жоғары
сезімталдықтың әсерімен тікелей байланысты болуы мүмкіи. Осын-
дай жағдайларда диетаға көп көңіл бөлінеді. Мүндай ем (тандап
тамактану) әркімнің өз ерекшелігін, ас қорыту ағзаларының ауру-
ын, зат алмасу процесінің бүзылуын есептей отырып
тағайындалады. Мысалы, терінің аллергиялық ауруларында сенси-
билизацияны төмендету үшін көмірсуды пайдалануды азайту қажет
(М. И. Певзнер). Жедел ағымды қабыну, әсіресе жалқықтық про-
цестеріңде, тұзсыз тамак пайдалы. Терісі қышитын науқастарға
түздалған, ысталған тағамдарды, қуырылған ет жеуге, қою сорпа,
қою шәй, кофе, ішімдіктер ішуге болмайды. Толық, семіздікке
бейім, созылмалы аурулармен (экзема, псориаз ж. б.) ауыратын-
дар аптасына 1—2 рет, аз мөлшерде жеңіл тамақ қана ішуі ке-
рек. Қандай да бір тағамға аллергиядан дамыған тері ауруында
біртіңдеп, ішетін тамақтың түрлерін тыю керек, сонда қаңдай
тамақтың аллерген екендігін анықтауға болады, сейтіп аурудың
жазылуына септігін тигізеді. Кейде ішекте жиналып қалған
асқорыту өнімдерімен улануға байланысты тері ауруларын емдеу
үшін ішек-қарынды тазалайтын дәрі-дәрмектер қоса тағайыңдалады
(күніне 0,5-нан 3 рет тазаланған күкірт не салол немесе бензонаф-
тол ж. б.).
Антибиотиктер. Этиологиясы инфекциялық тері аурула-
рын емдеуде антибиотиктер кеңінен қолданылады, әсіресе пеницил-
лин тобы. Оның физиологиялық ерітівдісін 50000—100000 бірліктен
әр 3 сағатта, дюранттық препараттарды — экмоновоциллинді
(күніне 150—300 000 бірліктен 2 рет), бициллиңді (1-3-5) 1 200
000 бірліктен аптасына 1 рет бүлшықетке егеді. Пенициллинді
науқастың өзінен алынған қанымен бірге мынандай тәсілмен егуге
болады: пенициллиннің 150—200 000 бірлігін 1 мл физиологиялық
ерітівдіде ерітеді, аурудың шынтақ венасынан алынған 2—3 мл
қанға араластырады да әр 10—12 сағат сайын бүлшықетке егеді.
Хлортетрациклин, тетрациклин бір рет қабылдауға 200 000
бірліктен, тәулігіне —600 000-нан —1 000 000 бірлікке дейін, эрит-
ромицин бір рет кабылдауға 100 000—250 000 бірлік, тәулігіне 1
000 000—1 500 000 бірлікке дейін беріледі. Өсімдіктік микроорга-
низмдер — саңырауқүлықтық ауруларда этиологиясына қарай ниста-
тин немесе гризеофульвин, низорал, ламизил сияқты
антибиотиктер қолданылады.
Цефалоспориңдерден цепорин және цефалексин жиі пайдаланы-
лады. Цепорин ауыр іріңді тері аруларында бүлшықетке не венаға
күніне 40—60 мг/кг мөлшерде, оте ауыр кезде 60—100 мг/кг
күніне 3 рет салынады. Цефалексинді 0,25—0,5 г күніне 4 рет
ішеді.
і; і: м
Макролидтерден метициллин, оксациллин, ампициллин т. б.
қолданылады. Метициллинді әр 4—6 сағатта бұлшықетке 0,5—1 г
6—12 күн бойы салады. Оксацилинді ішуге де болады, әр 4—6
сағат сайын 0,5 г тамақтың алдында 1-2 сағат бұрын береді. Ем
нәтижесіне байланысты, 5—10 күнге созылады. Ампицилинді ішуге
42
0,25—0,5 г күніне 6 рет, 10—20 күн
бойы береді. Линкомиці
желатинді қабықпен тамақтан 1 —2 сағат бүрын не 2—3 сағат
кейін ішуге береді, тәулігіне мөлпіері 1,5 г, оны әр 8 сағат сайын
0,5 г қабылдайды.
Сульфаниламидтер (бактрим, сульфадиметоксин т. б.) микроб-
тарға қарсы әсер етеді, ал антибиотиктермен қоса пайдаланғанда
осы әсері күшейе түседі. Әдетте сульфаниламидтерді 5—7 күн
бойы қабылдайды.
ш*
Жергілікті ем
Тері ауруларын емдеуде жергілікті ем қолдану әр түрлі мақсатты
көздейді. Бірде ол аурудың тікелей себептерін жоюға, мысалы,
теригің жүқпалы және паразитарлық ауруында дезинфекциялық әсер
ету үшін, ал басқа бір жағдайларда зақымданған жерді сыртқы
тітіркендіргші факторлар ықпалынан қорғау үшін қолданылады.
Көбінесе жергілікті ем — симптоматикалық ем, терідегі патологиялық
өзгерістерді және субъективті сезімді жоюға бағытталған. Жергілікті
ем тағайындағанда қалыпты терімен қатар патологиялық өзгеріске
ұшыраған терінің де сіңіру қасиеті ете төмен екенін есге үстаған
жөн. Кейбір тері ауруларын емдегенде дәріні онын терең
қабаттарына енгізу үіиін жағдай жасау керек. Осы мақсатта, фарма-
кологиялық препараттарды әр түрлі концентрацияда пайдалануға
мүмкіндік тудыратын, екінпііден олардың терінің терең қабаттарына
сіңуін реттейтін ерекше дәрілер қолданылады.
Сонымен, жергілікті ем нәтижелі болуы үшін дәрінің мөлшерін,
қолданатын түрін дүрыс таңдай білу керек. ЖергіліктІ ем үшін
пайдаланатын дәрі-дәрмектерге мыналар жатады: ерітіңділер (суда,
спиртте), опа, паста, май, бүласыр, лак, қоймажыңдар.
Ерітінділер. Дәрілік заттардың көбінесе, әсіресе қабынуға
қарсы, түтқырландыратын, дезинфекциялық әсері бар, судағы және
спирттегі ерітіндісі қолданылады. Олар әдетте, сулап-таңу,
ылғалды-кебетін таңғыш және қыздырғыш компресс ретінде пайда-
ланылады. Сулап-таңу үіпін 4—5 қабат дәкені салқыңдатылған
ерітіндіге малып алып, терінің зақымданған жеріне басады. Әр 3—
5—10 минут сайын (дәкенің жылуына қарай) қайтадан сулап оты-
рады. Осылай 1—1,5 сағат жасап, 1—2 сағат үзіліс береді. Судың
булануы нәтижесінде сулап-таңу теріні салқыңдатып, қан тамырла-
рын тарылтады. Осыны есептей отырып, бүл әдісті терінің жедел
ағымды қабыну процестерінде — тері қызарып, ісініп, ылғалданып
кеткенде қолданады. Ылғалды-кебетін таңғышты таңу әдісі: 4—5
қабат дәкені ерітіндіге батырып закымданған жерге жапсырып,
мақтамен жауып, бинтпен таңады. 3—4 сағат сайын жаңартып
түру керек. Су буға айналып ақырындап үшып кетеді де тері
салқыңдап жедел ағымды қабынуды басады. Су қүрғататын
таңғышты жеделдеу қабынуда, тері суланып түрғанда қолданады.
Қцздырғыш компресс созылмалы қабынуда дымқыл жылуымен әсер
етеді. Олар қаңды кернетіп, зақымданған жерде зат алмасуын
жақсартады және қабынулық сіңбенің ыдырауына септігін тигізеді.
43
Көбінесе дезинфекциялық (анилин бояуы) және қышуға қарсы
әсер ететін дәрілердің спирттегі ерітіндісі жағу немесе сүрту
ретіңце қолданылады. Ерітінділер 70° спиртте дайындалады.
Спирттің өзі де теріге дезинфекциялық, қышынуға қарсы әсер
ететіндігімен бірге, теріні құрғатып, майсыздандыратындығын есте
сақтаған жен.
О п а л а р. Опа ретінде химиялық қасиеті жағынан бейтарап,
минерал немесе өсімдіктерден жасалған үнтақтарды пайдаланады.
Минералдардан опаның қүрамыңда тальк — магнийдің кремний
қышқылды түзы (Таісшп), мырыш тотығы (2іпсі охуді), ақ топы-
рақ (Воіиз аІЪа), ал әсімдіктерден — крахмал, көбінесе бидай крах-
малы (Ашуіиш ігііісиш) болады. Опалар теріш құрғатады,
майсыздандырады, жылу беруді күшейтеді, теріні суытады, қан та-
мырларын тарылтады. Сондықтан оны терінің жедел агымды
қабынуында, қан кернегенде, ісінгенде, қызғанда, қышығанда
қолданады. Жедел ағымды суланған қабынуда қолдануға болмайды,
өйткені опалар жалқықпен қосылып қабық қатып қалады, ол
қабық теріні тітіркендіріп қабыну процесін одан бетер
асқындырады. Қатты терлегенде, майланғанда теріні кептіру үшінде
опаларды қолданады. Терлегенде тері қатпарларына крахмал
қосылған опа жағуға болмайды, үйткені ол ашып-ірігенде одан жа-
быскақ зат пайда болады да терінің зақымдануын одан әрі күшей-
теді. Кейбір дәрілерді индиферентік опалар негізінде пайдаланады,
мысалы дезинфекциялық (бор қышқылы, сульфаниламидтер т. б.),
қышымаға карсы (салицил қышқылы, ментол т. б.) дәрілер.
Қоймалжыңдар. Опаны қолданудың ыңғайсыз бір жағы
бар — олар тері үстінен тез түсіп қалады. Ең ыңғайлысы
қоймалжыңдар (көже) қолдану; ол су, глицерин және үнтақ зат-
тардан түрады. Су буланып үшып кеткен соң үнтақ зат
бірқалыпты жүқа қабат түзеді және глицериннің аркасында
бірнеше сағат бойы теріде сақталынады.
Кр: Хіпсі охусіі
Таісі уепеіі
Оіусегіпі аа 20,0
МЁ)8. терінің бетіне жағудың алдында
рек.
П а с т а— индиферентік үнтақтармен
шайқап, араластыру ке-
май немесе май сияқты
заттардың арақатынасы тепе-тең қоспасы (мырыш тотығы, маг-
нийдің кремний қышқылды түзы, крахмал). Дайын мырыш паста-
сының (Разіа 2іпсі) қүрамы: 2іпсі охуіі, Атуіі ігііісі аа 10,0;
Уазеііпі 20,0. МВ8. жергілікті ем үшін.
Үнтақтын мелшерін азайта отырып, жұмсақ паста дайындауға
болады. Қүрамыңцағы ұнтактар, ылғалды сорып алатындықтан пас-
та теріні қүрғатады, температурасын төмендетеді, қан тамырларын
тарылтады, ал қүрамындағы май мүйізденген қабатты жүмсартып,
тері арқылы дәрілердің сіңуін жеңілдетеді, бірақ пастаның бұл
қасиеті майға қарағанда төмендеу. Пастаны терінің жеделдеу
қабынуында жағады. Оның консистенциясы қою болғандықтан
теріде жақсы сақталады, әсіресе пастаның үстіне опаны сепкенде,
сыртқы тігіркеңціргіштердің әсерінен теріні қорғайды. Пастаның
44
үстіне кейде таңғыш байлайды, ал терінің ұлпа қылшыгы көп
жерлеріне қолдануға болмайды. Теріге жағылған пасганы өсімдік
майына батырылған мақтамен сүртіп тастайды.
М а й— дәрілік затпен майдың қоспасы. Көбінесе майдың негізі
ретінде мал майы, май сияқты заттар, тығыз май заттарының
күрделі қоспасы (балауыз, спермацет) және өсімдік майы
қолданылады. Теріні тітіркендірмеу үшін, дене температурасының
ықпалынан өзгермейтіндей май және май тәрізді заттар, химиялық
бейтарап жүмсақ консистенциялы болуы керек. Сонда ғана май
бірқалыпты тегіс жагылып, жүқа қорғаныс қабығын қүрайды.
Көбінесе қой жүнінен алынатын майлы зат ланолин (Ьапоііпиш)
пайдаланылады. Ланолин — қою болғандықтан майдың негізі
ретінде вазелинмен, өсімдік майымен қоспа түріңде қолданады. Ол
ұзақ уақыт бойы өзгеріссіз сақталынады. Сумен қосылып эмульсия
түзеді, оны салқындатқыш май дайыңдағаңда пайдаланады (кольдк-
рем).
Мұнай айырудан алынатын, май тәрізді (көмірсутек) зат — ва-
(Үазеііпшп) май жасауға көп қолданады. Медицинада тек
зелғ
мұнайдан тазартылған, өңделген вазелиннің түрлері пайдаланылады.
Жағылған майлар терінің бетінен ылғалдың буланып кетуіне ке-
дергі жасап, жылу беруді азайтады, теріні қыздырып, қан тамыр-
ларын кенейтеді. Майдың астыңда жиналған ылғал эпидермистің
мүйізденген қабатын көпсітіп, майдың қүрамындағы дәрілердің
сінуін арттырады. Сонымен бірге май қабық пен қабыршақтарды
жүмсаргып, олардың зақымданған тері ошақтарынан өздігінше
түсіп қалуына септігін тигізеді.
Осындай физикалық қасиеттерін ескере отырып, негізінде май-
ларды созылмалы қабыну процестерінде көп қолданады. Майды
жедел, ағымды жалқықты қабыну кезіңде жағуға болмайды.
Терінің кейбір жүқпалы ауруларында өте аз мезгілге, қабықтарды
жұмсартып түсіру немесе дезинфекциялық әсер ету үшін қолдануға
болады.
Қазіргі уақытта жасанды препараттардың негізінде жасалған
майлар көп қолданылады, өйткені олар теріге тез сіңеді және
құрамындағы фармакологиялық заттардан тез арылады. Оларға
этилен-оксидтердің полимер целлюлоза туындылары, сорбитан, эс-
терлері және жоғары май қышқылдары жатады. Бұл жасанды
негізінде тотықпайды және ірімейді, теріден оңай сүртіледі. Май-
ларды таңып қоюға, жағуға, кейде ысқылап жағуға болады.
Бүласыр — мырыш тотығын, шайырды, балауызды, қарағай
шайырын, каучукты ерітіп, балқыту арқылы алатын жабыскақ
масса. Бұласыр жақсы жабысады. Бұласырға емдік дәрілерді
қосып емдік бұласырлар дайындайды, мысалы, салицилдік, эпи-
линдік т. б.
Л а к— теріге тез қатып, жұқа қабықша қүрайтын сұйық зат.
Лак регіңде коллодий (спирт пен эфирдегі пироксилиннің
ерітіндісі) және травматицин (хлороформда гутаперч ерітіндісі)
қолданылады. Лактың физикалық қасиеті бүласырмен бірдей.
45
Фярмакологиялык, дэрі-дәрмектер
Теріге жағатын дәрілерді ететін әсеріне карай мынадай топқа
бөлуге болады: 1) қабынуға қарсы; 2) ауру белгісін жоятын; 3)
кератолитикалық; 4) қышуға қарсы; 5) күйдіретін; 6) дезинфекци-
ялық; 7) паразиттерге қарсы және 8) фунгицидтік. Бүлай балу
кейде шартты түрде ғана, үйткені кейбір дәрілердің әсері әр түрлі,
сондықтан оларды бірден бірнеше топқа жатқызуға болады,
дәрілердің әртүрлі концентрациядағы әсері бірдей емес. Мысалы,
қара май — әдетте сіңбені ыдырататын дәрі және сонымен бірге
фунгицидтік, паразитке қарсы, кейде қышуға да қарсы әсері бар;
резорциянің 1 —2 % ерітіндісі қабынуға қарсы, түтқырландыратын
дәрілерге жатады, ал, одан күштісі (5—10% және одан жоғарысы)
кератолитикалық әсер етеді.
Қабынуға қарсы д ә р і л е р. Жедел ағымды және же-
делдеу қабыну процестерінде пайдаланылатын дәрі-дәрмектерге ең
алдымен түтқырлаңдыратын қасиеті бзр заттар жатады. Олар бе-
локтармен байланысқанда, оларды тығыз альбуминаттарға айланды-
рып түндырады. Қабынған теріге жакканда жалқықтын белогын
үйытып, сыртқы тітіркендіргіштен қорғайтын мысалы жүйке тал-
шықтарын жұқа кабықша түзеді. Осының нәтижесінде терінің
сезімталдығы төмендейді, жергілікті рефлекстің алсіреуінен тамыр-
лар тарылады. Тұтқырландыратын заттар органикалық және орга-
никалық емес топқа белінеді: корғасын ацетаты, 2 % судағы
ерітінді түрінде (А^. рІшпЫ); Буров сұйықтығы Шпсиш
зиНигісиш)—8% алюминий ацетатының ерітіндісі; резорциннің (8о1.
К.е5огсіпиш) 1—2% ерітіндісі; Алибур сұйықтыгы Шпсшп
зиіһігісшп, 4,0; Сиргшп зиіһігісит 1,0; Д£. Оезііііаіа 1000,0); күміс
нитратының 0,25% ерітіндісі (Аг^епіиш піігісшп); таннинның (Ас.
іаппісиш) 1% ерітіндісі ж. б. қолданылыды. Бұл ерітінділерді су-
лап-таңу ылғалды-кебетін таңғыш әдісімен қолданады. Соңғы жыл-
дары 30—50—90% димексид ерітіндісі (диметилсульфоксид, ДМСО)
көп қолданылып жүр.
Қабынуға қарсы қолданылатын, дезинфекциялық қасиеті бар
дәрілерге нафталан, ихтиол жатады. Нафталан (Ыарһіһаіапшп)
Әзірбайжанда мұвай өңдеудея алынатын өнім, иіссіз, қоңыр түсті,
май тәрізді зат. Теріні тітіркендірмейді, эпителийдің қалпына ке-
луін тездетеді, оны май немесе паста түрівде әр түрлі концентра-
циясында қолданады. Май, паста дайындауға негіз ретівде де
пайдаланады.
Ихтиол (Ісһ(һ|‘о1ит)— катып қалған балықтың қалдықтарына
бай битумдық тақта тасынан алынады; құрамына күкірттің органи-
калық, органикалық емес қосылысгары кіреді, суда жақсы ериді.
Әлсіз концентрациясы (1—5%) кабынуға қарсы әсер ететівдіктен
жеделдеу қабыну процесінде пасга, қоймалжың қоспа түрінде
қслданылады.
Кортикостероидтарды да осывдай мақсатпен май немесе крем
түрінде қолдануға болады: гидрокортизсн майы, оксизон, фторо-
корт, лоринден, флуцинар, синафлан, целестодерм т. б.
46
Кератолитикалық препараттар. Терінің
мүйізденген кабатын түсіруге көмектесетін заттарды кератолитика-
лық деп атайды, олар гиперкератоз бен қабыршақтану байқалатын
ауруларды емдеуде көп қолданылады. Бұларға салицил қышқылы
мен резорцин (5—10%) және сілтілер: сабын, жасыл сабын жата-
ды, тигізетін әсерлері де өр түрлі. Салицил қышқылы мен сілті
мүйізденген қабатты көпсітіп, жұмсартады, ең соңында ол ағарып,
өздігінен сыдырылып түсіп қалады. Осы қасиетіне байланысты
басқа дәрілерді тері кабатына тереңдеп сіңдіру үшін, салицил
қышқылын басқа майлардың қүрамына қосады. Ал резорцин
мүйізденген қабатты кептіріп, пергамент қағаэына ұқсас жұқа
қабықтандырып түсіреді. Кератолитикалық дәрілер көбінесе май
түрінде, ал лак не бүласыр ретінде сирек қолданылады.
К, ы ш у ғ а
жүйке жүйесіне
2%), ментол
қарсы дөрілер. Бұл дәрілер афференттік
әсерін тигізеді: сал
гл
дл қышқылы (Ас. заіісііісшп
сагЬоІісит 1—3 %), тимол (Тһутоіит 1 —2%), лимон қышқылы
(Ас. сйгісшп 1%), анестезин (АпезіһезІтіт 5—10%) қосылған пас-
та немесе май түрінде т. б. Кортикостероидтарды да пастаға неме-
се майға қосып қышуға қарсы пайдалануға болады.
Ауру белгісін жоятын дәрі-дәрмектер. Сінбені
ыдырататын дәрілер тоқыраулы гиперемия, сіңбе, сол сияқты акан-
тоз, гиперкератоз немесе паракератозбен байланысты дамитын со-
зылмалы кабыну процестерін (арнайы процестерден басқалары)
емдеуге қолданылады. Қан тамырларын рефлекторлы түрде
кеңейтіп, қан айналуын жаксартады, зақымданған тканьдегі зат
алмасуды қалпына келтіріп, ең соңында қабыну сіңбесін ыдырата-
ды. Бүл препараттарға жататындар: күкірт, қара май, ихтиол,
хризаробин т. б.
Әсіресе ағаштан алынатын қарамай кеңінен қолданылады: ақ
қайың (01. Кизсі), қарағай (Ріх. Еі&шда), шамшат (01. Ға&і), ар-
ша (01. Садіпі) майлары. Күкірт препараттарының ішінен түнды-
рылған күкірт (8и1һіг ргаесірйаіит) пайдаланылады. Бүл дәрілердің
бәрі май мен паста түрінде қолданылады.
Күйдіргіш дэрілер. Кейінгі кезде физикалық
тәсілдермен (электролиз, диатермокоагуляция, криотерапия ж. б.)
емдеу кеңінен қолданылатындықтан күйдіретін қасиеті бар дәрілер
сирек пайдалынады. Бүл топқа 5—10% және концентрациясы одан
да жоғары рег зе дейін (Аг#. піігісит) 50% күміс нитраты, сүт
қышқылының ерітіндісі (Ас. Іасіісшп) ж. б. жатады. Бүлар вегета-
цияларды, үшкір кондиломаларды, сүйелдерді, кейбір арнайы
қабыну сіңбелерін жою үшін қолданады.
Дезинфекциялық дөрілер көбіне терінің жұқпалы
ауруын (әсіресе пиококктық) емдеуге қолданылады. Көбінесе осы
мақсатта бояулар (жасыл бриллиант — Уігіде пііепз, метилен көгі,
этакридин лактаты — риванол), күкірт препараттары, салицнл, бор
қышқылы, фурациллин, антибиотиктер қолданылады. Қабынуға
қарсы қолданатын резорциннің, күміс нитратының, мыс сульфаты-
ның ерітіңділері, нафталан мен ақ қайыңның қара майы да аздап
болса да дезинфекциялық әсер етеді.
47
Паразиттерге қарсы дәрілер. Мал паразитін құрта-
тын негізінен күкірт пен қара май, қотырға қарсы — бензилбензо-
ат.
Фунгицидтік дәрілер. Өсімдік микроорганизмінен —
саңырауқүлақтан пайда болған тері ауруларын фунгицидтік
дәрілермен емдейді: 2—5% спирттегі йод ерітіндісімен, күкірт және
қара маймен, ундецилен қышқылымен (цинкундан, ундецин, мико-
септин, микозолон) және ламизил, пиварил, толмицен, канестен,
амфотерицин Б, микогептин т. б. май түрінде. Ашытқылык
(Сапгіісіа) саңырауқұлақтар тудырған тері ауруларын емдеу үшін
нистатин, леворин, декамин, канестен, пиварил ж. б. май түріңде,
1 — 2% судағы және спирттегі генциан көгілдір ерітіндісі
колданылады. Фунгицидтік жаксы нәтиже беретін Кастеллани
сүйықтығын да жиі пайдаланады:
Кр: Ғисзіпі Ьазісі зрігііиозі сопсепігаіі 10,0
8о1. ас. сагЬоІісі 5%—95,0
Ас. Ьогісі 1,0
Асеіопі ригі 5,0
Кезогсіпі 10,0
МВ8. Сыртқа жергілікті пайдалануга.
Физикалык, әдіспен емдеу
Тері ауруларын емдеуде физикалық тәсілдер кең қолданылады.
Жылумен емдеу. Терінің шектеулі ошағына қолданылған жылу
теріні қызартып, тканьдегі зат алмасу процесін күшейту арқылы
аурудың жазылуына көмектеседі. Сонымен бірге, жылу ауыру
сезімін басады. Қыздыратын компресс, жергілікті ыстық ванналар,
соллюкс, Минин шамымен кыздыру, парафин, озокерит аппликаци-
ялары баяу қабыну процесінде қолданылады. Денені терең
қыздыруга — УВЧ мен диатермияны пайдалануга болады.
Криотерапия. Көмір қышқыл газы (СОг) 60 атмосфералық
қысымда сүйық затқа айналады. Бөлмеде — баллоннан шығарған
кезде — тез үшып қар сияқты 70’ массаға айналады. Терідегі пай-
да болған әр түрлі бөртпелерді кетіруге көмір қышқылының буын,
ал кейде созылмалы қабыну ауруларын (нейродермит, қызыл жегі)
емдегенде сұйық азот қолданылады.
Жарықпен емдеу. Бұл үшін күннің жарығын (гелиотерапия)
және қолдан жасалган жарық көзі сәулесін (Бах сынап-кварц ша-
мы) пайдаланады. Теріге түскен ультракүлгін сәулелер жүйке-ре-
аратын тітіркендіреді де рефлекторлық жалпы және
цепторлык а
III
жергілікті реакция тудырады. Осы кезде тері әр мөлшерде қыза-
рып, біраз күннен соң орнында пигментік дак қалдырады. Жалпы
реакция зат алмасу процестерін жаксартады, Д витаминін көбей-
теді, иммунды-биологиялық белсенділігін қалпына келтіреді. Жа-
рықпен тек терінің жекелеген ошақтарын ғана емес, түгелдей
барлық теріге түсіріп емдеуге болады. Терінің бірқатар ауруларын-
да эпидермис клеткаларының митотикалық белсенділігі жоғары бо-
лады. Мұндайда фотосенсибилизаторлармен қоса (бероксан, пувален
48
ж. б.) ұзын толқынды ультракүлгін сәулесін де қолданады. Бүл
әдісті фотохимиотерапия деп атайды (ПУВА).
Электрмен емдеу. Дерматология практикасыңца түрақты токпен
(гальваникалық, диадинамикалық) қатар, өзгермелі (диатермиялық,
УВЧ) ток қолданылады. Шашты, сүйелді, үсақ қан тамырларының
жаңа қүрылымдарын электролиз (тканьдерді қатты қыздырылған
тәсілі арқылы емдейді, сол сияқты
платина таяқшамен күйдіру)
электрофорез (дәрілерді тері арқылы жіберу) жасағанда гальвани-
калық ток пайдаланылады.
тыю, қышынуға қарсы денені
рауы арқасында зарарсыз
тгпч
Диадинамикалық ток ауыру сезіңгін
терең қыздыру және белоктың
_ , , . _ _ ісікті, сүйелді ж. б. жою
қолданылады. Сонымен қатар, терең қыздыратын әсері бар, эле$г-
ромагниттік өріс тудыратын ультражоғары жиілікті (УВЧ) ток пай-
даланылады.
Ультрадыбыс. Қабыну сіңбесін ыдыратуға, қышуды азайтуға
және кейбір терінің трофикалық зақымдарында қолданылады.
Дерматологияда соңғы жылдары оптикалық квантты генератор-
лар (лазер) кеңінен қолданылуда. Оның сәулелендіру диапазоны
ультракүлпннен инфрақызылға дейін. Сондықтан, әлсіз энергиялы
лазер сәулесін импульстік немесе үздіксіз жүмыс режимінде
қолданады.
Рефлекторлық емдеу. Қаэіргі кезде кейбір тері ауруларын ем-
деуге көптеген физикалық тәсілдер (УФО, диатермия, УВЧ, диа-
динамикалық ток, ультрадыбыс) қосалқы, жанама ем ретінде
пайдаланылады. Бүлар зақымданған тері ошақтарына сәйкес орна-
ласқан симпатикалық түйіндерге (рефлекторлы-сегментарлық) әсер
етеді.
Тері ауруларын емдеуде курорттық емнің зор маңызы бар.
Балаларды емдеуге қолданылатын дәрілер
Дәрінің мөлшерін балаларға бейімдеуде қателеспес үшін дозис-
факторды пайдаланған жөн. Балаға берілетін дәрінің мөлшерін
анықтау үшін, ересек адамдарға бір рет берілетін дәрінің малшері
әр кг салмағына шақталып алынады, сонан соң осы мәлшерді ба-
ланың салмағы мен жасына сай дозис-факторға көбейтеді:
Жасы Дозис-фактор
0—1 1,8
1—6 1,6
6—10 1,4
10-12 1,2
Ересек 1,0
Аминоглюкозидтер қүлаққа, бүйрекке улы әсер ететіндіктен
жас балаларды емдеу үшін қолдануға болмайды. Тетрациклин мен
левомицетинді де тағайындауға аса сақтық керек, улылығына бай-
ланысты жергілікті ем үшін бор қышқылын да пайдалануға бол-
майды.
49
КАБЫРШАҚТЫ ТЕМІРЕТКІ (Р8ОКІА8І8 УПЬОАЙІ8)
Псориаз — созылмалы, қайталанып тұратын тері ауруы. Ауру
16 мен 25 жас аралығында көбірек кездеседі, бірақ тіпті бала
кезінде басталуы да мүмкін.
ігТ
Псориаз жедел басталады, терпгің устіңде тарының дәніңцей не-
месе кішірек бүріпак тәріздес үсақ__баріпе — түщцшектёр шығады,
алғашында олар ашық ігүсті болады, тез арада олардың үстін күміс
түсті қабыршақтар жауып кетеді. Түйіншектер бірте-бірте
үлкейіп, әр түрлі көлемді табақшаларға (бляшка) айналады. Бүлар
кейде бір-бірімен қосылып кетш терінің бірталай келемін алып
жатады және олардың шеті ирек-ирек болып келеді. Кейде та-
бақшалар шетіне қарай өсе бергенімен орталығыңда жүқаланып
жазыла бастайды, соңдықтан олар дөңгелек тәріздес қалыпқа енеді.
Кейбірде түйі
і і: і н
версал әлде толық).
ектер барлық терінің үстіне қаптап шығады (уни-
Псориаздың табақшалары шектеулі болады, ашық-қызғылт не-
месе қызыл түсті “Іаяқтарда қызыл түске көгілдір түс қосылып,
олар каракошқылданып түруы мүмкін), бетінде көптегён
қабырпщкгдр боладыьТүйіншектердің бетін тырнау арқылы псори-
азға тән "псориаздық үштік" атты феномендерді көруге болады, бұл
феномендердің болуы — гистопатологиялық өзгерістер-ге байланы-
сты. Түйіншектердің бетін тырнағанда алдымен “стеарин дағы”
белгісін көруге болады, ол қабыршақтардың майдаланып, қаптап
түлей түсуі. Әрі қарай тырнағанда түйіншектердің бетінен ірі фор-
малы жұқа қабық тәрізді болып мүйізденген қабаттың соңғы клет-
калары алынады, бұл —"термиңалды қабьпСбелгісі. Осы қабықты
алып тастаған соң жеке-жеке қан тамшылары пайда болады, “қан
шығы” белгісі терінің емізікше қабатыңдағы капиллярлардың
тесілуі нәтижесінде болады.
Псооиаз табақшалары әр адамда әр түрлі көлемде өсіп келеді
де, ем қолданбаған жағдайда арі қарай-хдкеймей токтап қалады.
Осы ^үйіндҒ Бірнёшё^^айгагтГёидетіпті жылдарға дейін өзгеріссіз
түра беруі мүмкін. Егер ем қолданса (кейде онсыз да) та-
бақшалардың бетіндегі қабыршактар азайып, бірте-бірте жүқарып
мүлдем жоқ болып кетеді, кейде олардың орнында ақшылнемесе
қоңыркай дақтар қалуы мүмкін.
Сонымен псориаздың өрістеуін үш мерзімге бөлуге болады: 1)
үдемелі (жедел ағымды), 2) түракды және 3) аяқталу.
Ем дүрыс қолданылуы үшін осы мерзімдерді анықтаудың
манызы зор. Үдемелі мерзімнің ерекшелігі болып бөртпелердің
(үсақ) көптеп шығуы, түлеу ерекшеліктері есептеледі; түрақты
мерзімде қабыршақтар псориаздық табақшалардың бетін түгел жа-
уып түрады. Үдемелі мерзімде табақшалардың шетіңце
қабыршақтар болмайды, жіңішке қызғылт белдеу қалады. Бұл
мерзімде закымданған теріде жаңадан нсориаздың бөртпелері пайда
болады, оны Кебнер белгісі деп атайды.
Псориазда терінің қышуы болмайды, кейде үдемелі мерзімде
кездесуі мүмкін. Псориаздық табақшалар дененің барлық жеріне
шыгуы мүмкін және әркашан симметриялы болады. Көбінесе
50
бөртпелер қолдын шынтак жағында. шынтакта. тізеде. аяқтың ал-
дыңғы бетіңде, баста піығады. Шынтақта, тізеде және баста псори-
аз табақшалары өте ұзақ уақыт ("кезекші табақша") кетпейді.
Бет, алақан мен табан терісінде псориаз өте сирек кездеседі. Кей-
де псориазға тән бөртпелер терінің азғантай ғана аумағын алып
жатады, әсіресе баста, ерлердің жыныс мүшелерінде. Тек табан-
нын, алақанның терісі ғана зақымдануы мүмкін. Кейбір адамдарда.
әдетте шыкпайтын жерлерге, қолтыққа, шап терісіне^әиелдерде —
емшектің астына шығады. Терінің басқа жеріне шыққандаодшан
айырмашылығыГ түйіншектердің, табақшалардың бетінде ^айда
қабыршақтар болмайды, осы бүкпелер, тер бездерінің көп одйала-
суына байланысты тершең болады, сондықтан псориазғяг тән
бөртпелер стрептококкты дерматитке немесе кандидоздық байдануға
ұқсап кетеді. Бастың терісіне шыкканымен щащ ешбір өзгермейді
және түспейді.
Тырнақтын зақымдануы жиі болады, көбінесе тырнақтың үсті
кішкене кішкене шүңқырларға толып, оймаққа үқсап түрады. Кей-
де тырнақтың түсі сарғыштанып, көбінесе кепсіңкіреп, бара-бара
тырнақ үшынан үгіле бастайды, қалыңдап, кедір-бұдыр қалыпқа
түсіп, саңырауқүлақты ауруларға ұқсап кетуі мүмкін, бірақ тырнақ
астынан жіңішке қызғылт белдеу көрініп оның закымданған бөлігін
шектеп түрады және бүл белгі тек псориазға тән. Ауыздың шы-
рышты қабатында псориаз өте сирек кездеседі, тіпті кейбір дерма-
тологтардың пікірінше, ол болмайды.
Егер псориаз әдеттегідей түрінде дамыса адамның жалпы халі
ауырламайды. Жоғарыда көрсетілгендей, псориаз созылмалы,
қайталанып тұратын ауру. Көбінесе ол күзде, қыста (қыстық түрі)
немесе жазда қайталанады (жаздық түрі) да, бірнеше айға созыла-
ды, егер ем жасамаса бірқалыпты жағдайда бірнеше жылға дейін
кетпей тұра беруі мүмкін. Екі қайталанудың арасы бірнеше айдан
бірнеше жылға дейін созылуы мүмкін.
Псориаздың бірнеше түрлері болады:
Жалқықтық псориаз. ҚейбІр ауруларда псориаз жедел
мерзімінде жалқықтык түрде кездеседі, табақшалардың бетіадегі
қабыршақтарға ұйыма сүйықтық сіңіп, олар бір-біріне жабысып,
қатпарлы сарғыштау қабықтарға айналады, оларды алып тастамаса
асты ылғалданып түрады және тез қанағыш келеді. Кейде бұл
кабықтар қалыңдап, кебе келе устрицаның қабығына (моллюск)
үқсап кетеді. Табақшалардың (бляшка) үстін қабықтар түгел жау-
ып түрмайды, шетінде қызғылт жіңішке жолақ қалады.
Артропатиялық псориаз. Кейбір жағдайда псориазда буын
зақымдануы да мүмкін, әдетте аяқ-қолдың кішкене, кейде ірІ бу-
ындары ауырады. Басыңда тек буындар ауырады. Кейінірек олар
ісінеді, жан-жағындағы тканьдердің сіңбесіне байланысты қимылы
(козғалуы) қиындайды, келе-келе буын тіпті қозғалуға келмей
қақайып қалуы мүмкін. Басында, рентгенмен қарағанда, сүйектерде
көрініп түрған өзгеріс жоқ. Кейінірек екі буынның арасындағы
саңылау тартылып, остеопороз дами бастайды. Аурудың әр
қайталануында буындардың зақымдануы арта түседі, терісіңдегі
белгілері азая бергенде буындары да аздап жақсарады, бірақ бара-
• , » 51
бара буындардың ақауы үдей түсіп, сырқат адам мүлдем қозғала
алмай қалуы мүмкін (толық мүгедектік).
Екінші дәрежелі эритродермия. Бүкіл денені жауып кететін
бұл псориаздың түрі жедел басталады. Бүрыннан бар
түйіншектердің, табақшалардың арасыңдағы тері қызарып, бөртпе-
лер бір-біріне қосылып кетеді. Осы эритеманың үстінде кішкентай,
жеңіл және жұқа қабыршақтар қаптап кетеді, тез-тез түлеп түсе
береді. Бұрынғы бөртпелер көрінбей, терінің бәрі түгелдей қызарып
кетеді. Шаш түсіп қалуы да мүмкін. Тырнақтар қалындап, көпсіп,
ұясынан шығып, түсіп қалады. Осы белгілердің бәрі дене ыс-
тығының көтерілуімен қосалқы жүріп отырады. Терінің бұл әзгерісі
бірнеше апта, айға созылып, сосын эритродермия жазылып, псори-
аздың өзіндік белгілері ғана қалады (бұрынғы бөртпелер). Эритро-
дермияның дамуына кебінесе, псориаздың жедел мерзімінде өте
күшті ем қолдану себеп болады (терпгі тітіркендіретін май жағу
сияқты).
Гистопатологиясы. Эпидермисіе^ акантоз байқалады. сондықтан дерманың
емізікше кабатына кіріггсекі емізіктің ортасында) тұратын эпидермистін
өсінділері ұзарьпі кетеді және паракератоз тән. Дәнді қабат мүлдем жоғалып
кетеді. Аурудың жедел ағымды мерзімінде эпидермистіц тікенекті қабатында
жиі таралған клеткааралық ісік, лейкоциттер эпидермиске өтіп, Мунро микро-
абсцестері түрінде жиналады. Дермдда_______ісік—жәде емпіктррі узярып. мүйізді
кабатқа дейін көтеріледі. Кдн тамырлары кеңейіп. айналасында көбіне лимсЬо-
циттерден тұратын сіңбе пайда болады, псориаздың бірқалыпты мерзіміне
қарай Оұл сіңбе арта түседі. '
Этиологиясы мен патогенезі. Осы күнге дейін бүл
сұраққа түбегейлі жауап жоқ. Псориаздың дамуы әсіресе стрестен
кейін басталады, кейде ішқі сеқреция бездер жүмысынын бүаылуы-
£і£н2байланысты. Бүған дәлел ретінде екі қабат кезінде әйелдерде
псориаздың жазылып/кетуін келтіруге болады. Зат алмасу_шюце-
стерінің бұзылуымен, 'әсіресе хопегт^ринмен де байланысты болуы
мүмкін. Бірақ бүлардың бәрі этиологаясынан ^гөрГ^ патогенезін
жақсы түсіндіреді. Кейбір адамдарда тұқым қуалайды. А. Ф. Ухин,
А. М. Кричевский инфекциялық этиологиясын қуаттайды, бірақ
кептеген зерттеулер нәтижесінде бүл теория дәлелденбеген. Инфек-
ция ошақтарының болуы да псориаздың дамуына әсерін тигізеді
деп есептелінеді (тонзиллит).
Диагнозы. Бөртпелердің бетінде аппақ күмістей
қабыршақтар басқа ауруларда да кездесуі мүмкін. Мерездің екінші
кезеңінде болатын түйіншектердің, экзематидтердің т. б. бетінде
болуы мүмкін. Бірақ, бөртпелер псориазға тән болса, оңда псори-
аздың үш феноменді екендігін де көруге болады: “стеаринді дақ,”
“терминалды қабық,” “қан шығы,” ал басқа ауруларда болатын
түйіншектердің бетіңде тек “стеариңді дақ” белгісін көреміз. Кейде
псориаздың түйіншектері терінің бүкпелерінде орналасса, олардың
бетінде қабыршақтар болмауына байланысты диагноз қою қиындай
түседі. Дегенмен, терінің қалыңдап кетуі, ошақтардың шетінде сы-
дырылып жырымдалып кеткен мүйізді қабаттың болмауы, бетін
тырнаған кезде “терминалды қабық” пен “қан шықтары”
52
белгілерінің көрінуі псориазды инфекциялық базданудан ажыратуға
мүмкіңдік береді. Тырнақтардың өзгеруі саңырауқұлақты ауруларға
үқсас, бірақ псориазда тек тырнақтың ғана зақымдануы сирек кез-
деседі, көбінесе адамның терісінде де бөртпелер болады және бір
ғана саусақтың тырнағы емес, барлық тырнақ бірден ауырады.
Е м і. Этиологиялық себептері белгісіз болғаңдықтан симптома-
тикадық ем қолдаиылады. Аурудың дамуына, басталуына әсер ет-
'кен факторларды есептей отырып қажетті ем белгілеу керек.
Аурудың жедел кезеңінде бөртпелердің бетіңдегі қабыршақтардың
түлеп түсуіне көмектесетін майлар жағу қажет, мысалы: 1—2%
салицил кышқыл майы, 2% салицид..қышқылы мен сынап (ақ)
қосылған май. Әр 2—3 күнде жылы суға тусіп турған жаксы.
Кальций хлоридін 10% немесе кальций глюконатын 10%—10,0 егу
тиімдқ Витаминдер Ві және Ві2——4(Ю мкг күн ара 1—1,5
айға дейін егу жақсы нәтиже береді, осы кезде фолий қышқылы
мен аскорбин қышқылын күніне үш реттен ішу керек (Ас. Іоіісі
0,02, Ас. азсогЬіпісі 0,1 СІисозае 0,3). Псориаздың эритродермия-
лық асқынған түрін емдеу үшін кортикосгероидты дәрілер қолдану
аса қажет, тәулігіне 15—20 мг (преднизолон т. б.).
ПУВА-терапия және фотохимиотерапия цитостатикалык әсер
етеді: пувален немесе псорален ж. б. сияқты фотосенбилизациялық
әсері бар дәрілерді алдын. ала ішіп, соңынан үзын толқынды
жоғары энергиялы ультракүлыін сәулемен емдейді.
Біркалыпты (стационарлық) және жазылу кезеңдерінде
қабырпіақтардың көп түлеуіне әсер ететін май жағу қажет (3—5%
салицил қышқыл майы). Хризаробин, цигнолин сияқты майларды
да қолдануға болады, бірақ 2—5% аспауы керек.
Псориаздың қыста қайталанатын түріңде майлармен бірге УФО
(субэритемды мөлшерімен) қолданған жақсы. Мацеста, Пятигорск,
Серноводск сияқты курорттарға баруға болады, бірақ аурудың
асқынып түрған кезінде курортқа баруға болмайды, ауру одан бе-
тер қозып кетуі мүмкін. Аурудың жедел кезеңіңде бөртпелердің
шыға беруін тоқтату үшін пирогенал қолдану керек. Әдетте: ем
жүрмесе, аса сақтықпен аминоптерин беруге болады: тәулігіне
0,0005 г 5—6 күн, содан соң 5—6 күн үзіліс (осылай 2—3—4
цикл). Препарат өте улы, соңдықтан ауыздың уылуы, лейкопения,
диарея сияқты асқынулар болуы мүмкін, фолий кышқылы бүл
жағдайдан айырылуга көмектеседі.
Аптасына 1—2 күн аш жүру, майсыз тамақ ішу керек. Осы
айтылғанның бәрі псориаздың дәл қазіргі көрінісін кетіруге көмек-
теседі, бірақ қүлан таза жазылып кетпейді, қайталануынан
сақтамайды. Атропатиялық түрін емдеуде салицил қышқылының
препараттары, бутадион—0,15 күніне 3 реттен қолданылады, кор-
тикостероидтар қолдануға болады. Сонымен қатар, аурудың бүл
түрінде кортикостероидтармен, анаболикалық препараттармен коса
метотрексат, индометацин (бруфен) тағайындаған жөн. Сол сияқты
парафинмен массаж, ЛФК және балшықпен емдеу де жақсы
нәтиже береді.
Псориаздың кайталануынан сақтандыру үшін ремиссия ке-
зеңінде бүкіл теріге ультракүлгін сәулесін түсіру өте тшмді.
53
Иммундық өзгерістер байқалғанда тактивин, тималин және диу-
цифон сияқты препараттарды қолдануға болады. Тактивин 100
мкг-ден тері астына салынады. Алғашқы екі егу күнара, кейіннен
аптасына бір реттен, барлығы 8—10 егу. Тималинді 1 мл натрий
хлоридтің изотоникалық ерітіңдісіңде ерітіп, 10 мг 10—15 күн
бойы бұлшықетке салады.
Диуцифонді ересек адамға тәулігіне 0,1 —0,2 г-нан 5 күндік
циклмен арасында бір күн үзіліспен береді.
Препаратқа сезімталдығы анықталған соң, жасалған ем көмек-
теспеген жағдайда декаристі ересек ауруға 150 мг ұйықтардың ал-
дында 3 күндік циклмен 4 күн аралатып қолданады.
Биогеңді жандандыру әсері үшін алоэ, фитин және кальций
пангаматпен бірге берген де нәтижелі. Бүл комплексті ем 4 күн
бойы 3 күндік үзіліспен өткізіледі.
ҚЬІЗЫЛ ЖАЗЫҚ ТЕМІРЕТКІ (ЫСНЕИ КСВЕК РЬАНС8>Р
Бұл ауруда терінің бетінен сәл көтеріңкі, жалпақтау, көп
бұрышты түйіншектер шығады. Алғашында түйіншектердің көлемі
кішкене, тарының дәнінен кішірек, терінін түсінен азырақ қана
айырмасы бар, ашық-қызғылт болады. Келе-келе түйіншектердің
калемі үлкейіп, түсі қызғылт-күлгін түске ене бастайды.
Т үйіншектер, әсіресе жанынан қарағанда, жылтыр келеді.
Кейбіреулердің ортасы кіндік тәріздес ішке қарай кіріп тұрады.
Бір-бірімен қосылып, бетінде аздаған қабыршақтары бар кішірек
табақшалар түзеді. Кейбір түйіншектердің, көбінесе табақшалардың
бетіндегі ақшыл-сұр торлы сурет, әсіресе сүйық маймен майлаған
соң анық көрінеді. Бүл Уикхем белгісі деп аталады; эпидермисте
дәнді қабаттың біркелкі қалыңдамауына байланысты белгі.
Бұл аурудың бөртпелері әдетте қолдың бүкпелі бетінде (ішкі
жағында), құйымшақ терісінде, сирақта, жыныс мүшелерінде орна-
ласады, кейде бүкіл денеге жайылып кетуі мүмкін, тек бетгің
терісі ғана сау қалады. Аяқ-қслдың терісінде кейде бөртпелер түзу
сызық тәріздес болып орналасады. Бөртпелер қатгы қышиды.
Терінің зақымдануымен катар ^уыздың шырышты қабығына да
шығуы мүмкін. Адамның екі үртында кішкене ақ түсті .
түйіншектер пайда болады, олар бір-бірімен қосылып, тор тәріздес
қалыпқа түседі. Тілдің үстіне де ақ түйіншектер шығады, ерінде
де осы сияқты өзгерістер болуы мүмкін, бірак табақшалар күлгін
түсті болып келеді.
Ауру үзақ уақытқа, бірнеше айға созылуы мүмкін. Жедел бас-
талып, алғашында үсақ-ұсақ түйіншектер шыға бастайды. Содан
кейін бірқалыпты кезеңі басталады, ол кезде жаңадан түйіншектер
шықпайды, осы қалыпта бірнеше айға дейін өзгеріссіз тұруы
мүмкін. Бірнеше айдан кейін бірге-бірте ауру жазыла бастайды,
түйіншектердің орныңда қоңырқай дақтар қалады. Қайталануы өте
сирек кездеседі.
Қызыл жазық теміреткінің бірнеше клиникалық түрі бар:
54
нүкте тәріздес
Сақина тәріздес түрі (Ьісһеп піЬег аппиіагіх). Түйінпіектер
мен табақшалар өсе келе ортасынан жазыла бастайды да, кішірек
сақина сияқты болып, ортасы қоңыр түске енеді. Кейде майда
түйіншектердің бір-бірімен қосылып кетуінен де сақина тәріздес
болып келеді. Аурудың бүл түрі әсіресе ер адамның жыныс мүше-
лерінің терісінде кездеседі.
Пемфигоидты түрі (Ілсһеп піЬег решрһі§оі(1е$). Кейде, ең
алғаш жедел басталған кезде түйіншектермен қатар үлкен
көпіршектер де шығуы мүмкін, олардың қуысы сероздық немесе
қан қосылған серозды (ұйыма) сүйықтыққа толы үлкен
көпіршектер еш өзгеріссіз терінің немесе түйіншектер мен та-
бақшалардың бетіне шығады.
Гипертрофиялық, сүйелді түрі (Ілсһеп піЬег үегпісозиз 5. 1. г.
һірегігорһісих). Әдетте сирақтың алдыңғы бетінде, кейде терінің
басқа жерлерідде, едәуір көтеріңкі, күлгін немесе қарақошқыл
түсті, кедір-бұдыр табақшалар пайда болады, олардың беті калың
мүйізденген қабыршақтармен жабылады. Ол қабыршақтарды алып
тастағанда инемен тесіп тастағандай үсақ
шүңқыршақтар көрінеді. Сол табақшалардың төңірегінде осы
ауруға тән жеке түйіншектерді кездестіруге болады. Әдетте
қолданылатын емге тұрақты болғандықтан, бұл табақшалар үзақ
уақыт сақталады және склерозды қатайып кетуі мүмкін.
Атрофиялық және склероздық түрлері: өте сирек болса да,
кейде түйіншектер жазыла келе, олардың орнына атрофиялық
өзгерістер (Ь. г. аігорһісиз) немесе керісінше, склерозды қатаю,
келоид тәріздес өзгерістер дамиды (Ьісһеп ріапиз Бсіегойсих, 5.
Кеіоійі Гоппіз).
Үшкір, перифолликулярлы түрі (Ьісһеп піЬег аситіпаШз, 5. 1.
г. ріапорііагіз). Кейбір науқастарда кәдімгідей жалпақша
түйіншектермен қатар үшкір түйіншектер де шығуы мүмкін және
олар фолликулдардың төңірегінде орналасады. Мүндай
түйіншектердің ортасында мүйізді тікенек сияқты қабыршақ бола-
ды. Бас терісінде орналасқан процесс атрофиялық тыртық
қалдырумен бітуі мүмкін.
Кейбір кездерде алдымен қызыл дақтар қызғылт теміреткіге
үқсас болады, оның үстіне қызыл жазық теміреткіге тән
түйіншектер шығады. Аурудың жедел кезінде ұсақ жарақаттанған
жердің терісіне жаңадан майда түйіншектер шығады (Кебнер фено-
мені).
Гистопатологиясы. Эпидермисте акантоа, аздаған гиперкератоз байқалады және
дәнді қабаты қалыңдайды, бірақ біркелкі емес. Дермада — лимфоциттердеи
тұратын сіңбе емізікті қабатта орналасады, тіпті эпидермистің төменгі
қабатына жақын болғаңдықтан, негізгі қабаттың клеткалары анық көрінбейді
және осы қабат пен тікенекті қабаттың кейбір клеткалары вакуольды немесе
коллоидты — дегенерация калыпта кездеседі. Кейде эпителий мен қалыңдаған
(сіңбеленген) дерманың арасында саңылау калуы мүмкін.
Диагнозы: клиникалық белгілері анық болса, киын емес.
Мерездің екінші кезеңінде кездесетін үсақ түйіншектерден (сифи-
лидтерден) ажырату үшін олардың жылтыр болмайтындығын,
'55
түсінің қоңырлау екенін, бетінде Уикхем торының жоқтығын, бір-
бірімен үласып үлкен табақіпалар түзбейтіндігін есте үстау керек.
Қызыл жазық теміреткінің сақина тәріздес түрі жыныс мүшелерде
кезеңінде кездесетін түйіншектерден
орналасқанда мерездін екіғ
ни
ажырату қиынға түседі, бірақ мерезде түйіншектердің сақина құра-
тын белдеуі көлемділеу (кең), түсі мыс тәріздес қызыл және беті
көбінесе эрозияланады. Бүл екі ауру да тілге шығатындықтан
оларды ажырату қиын, бірақ қызыл жазық теміреткі әдетте теріге
бірмезгілде шығады және серологиялық реакциялардың нәтижесі
көмектеседі (К5¥ — теріс нәтиже береді).
Этиологиясы мен патогенезі әлі шешілмеген. Кейбір
авторлардың пікірі бойышпа, клетканың ішінде қосымшалары та-
былуы (Кирле, И. М. Желтаков), отбасылық ауру кездесуі және
антибиотиктермен емнің нәтижелі болуы аурудың инфекциялық,
вирустық табиғатын дәлелдейді. Аурудың дамуыңда жүйке
жүйесінің рөлі ерекше: бөртпелер жүйке талшықтарының бойымен
орналасуы (Захарьин — Гед аймағы), жүйке жүйесінің қызметі
бұзылуы, гипноз немесе рентген емі нәтижелі болуы оған дәлел.
Сальварсан және алтын препараттардан қызыл жалпақ теміреткінің
бөртпелері пайда болуын вегетативті жүйке жүйесіне улану
әсерімен немесе жасырын вирустық инфекцияның өршуімен
түсіндіруге болады.
Е м д е у. Жедел кезеңінде тетрациклин, биомицин сияқты ан-
тибиотик беру керек: тәуілігіне 600 000—800 000 ЕД, барлығы
8—10 млн бірлікке дейін. Кальций хлоридін, натр бромидін венаға
егу, никотин қышқылы, витамин Ві, седативті препараттарды
(бром, валериана қолдану жаксы нәтиже береді. Кейде безгекке
қарсы қолданылатын дәрі-дәрмектер жақсы көмектеседі (резохин,
делагил, плаквенил т. б.). Гипнотерапия және электрмен үйқтату
жақсы нәтижесін береді. Гипертрофиялық (сүйел тәріздес) түрін
емдеу өте қиынға түседі, кейде новокаинмен блокада жасау немесе
азотпен күйдіру (массаж), диатермокоагуляция жақсы нәтиже бе-
руі мүмкін. Рентген сәулесімен емдеу көп жылдан кейін терінің
қатерлі ісігінің дамуына әкелуі мүмкін./
ИНФЕКІШЯЛЫҚ ЖӘНЕ ПАРАЗИТАРЛЫҚ АУРУЛАР
л/ Іріндік аурулар (ріойегшііез)
Стафилококктар мен стрептококктар (пиококктар) қоздыратын
бірқатар тері аурулары — пиодермиттер (іріңді аурулар) деп атала-
ды.
Іріңді аурулар өте көп тараған. Тері ауруларының ішінде
бірінші орын алатындықтан олар жиі уақытша жүмысқа жарамсыз-
дықтың себебі болып табылады. Іріңді аурулардың жиі кездесуі —
ауру қоздырғыштарының табиғи көптігімен, сондықтан адам
терісіне ену мүмкіндігінің жоғарылығымен және олардың биология-
лық өзгеріске үшырауға бейімділігімен, кейбір жагдайларда пато-
56
гендік емес түрінен патогендік түріне тез ауыса алатыңдығымен
тікелей байланысты.
Стафилококктар барлық уақытта адам терісінде кездесетіндігі
көптеген зерттеулермен дәлелденген. Бірақ, көп жағдайда қауіпсіз
түрлері басым келеді, ал қауіпті түрлері сау адамдарда тек 8—
10% кездеседі. Стафилококкты пиодермитпен ауырған немесе
ауырып жүрген науқастарда қауіпті сгафилококктар көбірек (90%)
кездеседі. Стрептококк сау теріде аздау болады да (6—10%),
көбінесе тек терінің қатпарларыцда кездеседі.
Пиококктардан басқа, әр түрлі зндогендік, экзогендік, ауруға
бейімділік тудыратын факторлардың әсерінен сау терінің физиоло-
гиялық қызметі өзгереді және олардың инфекцияга қарсы
қорғаныс қызметі де төмендейді. Осының бәрі әр түрлі пиодермит-
тердің дамуына себеп болады.
Пиодермиттердің дамуына бейімдейтін, ең көп кездесетін зкзо-
гендік факторларға жататындар: 1) терінің өте кірленуі, әсіресе
жүмыс уақытында кәсіби түрлі жанармаймен, солидолмен (бензин,
керосин) немесе шаң-тозаңмен (цемент, көмір, әк т. б.), 2) мик-
ротравматизм (кесіп алу, тырналуы, қүрт-қүмырсқа шағып алуы,
күйіп қалуы т. б.), 3) терінің ыдырауы, дымқылдыгы, 4)терінің
қалыптан тыс мұздауы немесе ысуы. Эндогенлік факторлардың
ішінде арықтауды, әсіресе гиповитаминоз (А, С, т. б.), жедел
және созылмалы ауруларды, ішек улануын, зат алмасуының бүзы-
луын (әсіресе қант алмасуы), жалпы және жүйке жүйесінің
' қажуын, вегетативті невроз, жергілікті қан айналымының бүзылу-
ын айтуға болады.
Пиококкты инфекцияға қарсы табиғи (шын) иммунитет бол-
майды. Стафилококк және стрептококк теріні зақымдағанда, им-
мундык препараттарды қабылдағанда, микробқа, улануға қарсы
клеткалық және гуморальдық иммунитет пайда болады. Бірақ бүл
иммунитет онша күппі емес және көпке созылмайды. Пиодермит-
тер дамығаңда иммунитетпен бірге аллергиялық реакциялардың
кездесетіндігі теріге тиісті вакцина ёккенде оң нәтиже
көрсетілуімен дәлелденеді.
Этиологиялық факторларына қарай, іріңді аурулар стафилокок-
ктық, стрептококктық деп бөлінеді және созылмалы немесе “ати-
пиялық” пиодермит те кездеседі. Олардын этиологиясы мен
патогенезі анықталмаған.
Стафилококктық пиодермиттер немесе стафилодермиялар
Стафилококктық пиодермиттердің ерекшелігі — қабыну процесі
терінің қосалқы қүрылымдарында: шаш капшығыңда, май, тер без-
дерінде және іріңді немесе ^рінді-шірікті қабыну түрінде болатын-
дығы. Кейде, ете сирек, стафилококк терінің қосалқы
қүрылымдарымен байланыссыз үстірт балімдерін зақымдағаңца
үлкен көпіршіктер пайда болады.
Стафилодермиттердің мына түрлері кездеседі: ^остиофолликулит,
сикоз, фолликулит, сыздауық, шиқан, итемшек көршиқан, бала-
лардың көптеген абсцестері, жаңа туған балалардың пемфигусі.
51
^Остиофолликулит (О$гіоГСо11іси1ііі$) шаш капшығының
саҒасында майда, тары дәніндей, ортасында шаштың талы бар,
айналасы жіңіпіке қызыл сіңбемен қоршалған іріңдік. Олар кейде
жекеленіп, кейде жайыла бөртеді. Іріңдіктер көбіне бет терісінде,
сонан соң мойын, кол, аяқ терілерінде байқалады, қышынады. 4—5
күннен соң іріңдіктер күрғап, қабық түзіп, із-түзсіз жазылады.
Көбінесе теріні механикалық, химиялық тітіркеңдірудің нәтижесінде
(соғылу, қырыну, май жағу, жырылу, терлеу) қышыну, остиофол-
ликулиттер дамиды.
Гистопатологиясы. Шаш қапшығын сағасының эпителийінде, мүйізді кабаттың
астында кішкене қуыс түзіледі. Куыс нейтрофилдің қою массаларымен толған,
оның ішінде көптеп стафилококктарды табуға болады. Дерманың емізікше
қабатында капиллярдың кеңейген айналасында аздап полинуклеарлардың жи-
налғанын байқауға болады.
Е м і. Әрбір іріңдіктерді тесіп, зақымданған теріге анилин боя-
уларының 1—2% спирттегі ерітінділерін жағу, 2% салицил
спиртімен сүрткен соң 5—10% бор немесе стрептоцид опасын себу
керек. Остиофолликулиттің пайда болуына жағдай жасайтын се-
бептерді жою кажет.
Сикоз_ (5усо$і$ үи1§агі$). Бүл терінің стафилококктық созылма-
лы ауруы тек ер адамда кездеседі. Ол көбінесе бет терісінде, мүрт
және сакал оскен жерлерде, мұрынның Ішкі жағында және қабак,
қолтық астында орналасады. Терінің шектеулі жерінде қайталап
іріңдіктер шығады. Зақымданған жердің терісі қабыну сінбесінің
әсерінен қатаяды және көкшіл түске боялады. Шеттерінен жана
шаш қапшықтары зақымданып, ошақ үлкейе береді. Іріңдіктер
тесіліп іріңді қабық қатады. Ауру бірде өршіп, бірде басылып ба-
рып көп уақытқа дейін созылады.
Гистопатологиясы. Шаш капшығы эпителийінің сағасында остиофолликулитгің
іріңдігіне ұксас нейтрофилмен толған қуыс түзіледі, бірақ одан айырмашы-
лығы, сикозда біріншілік іріңдіктің астында, жаңа іріндік түзетін микроасбце-
стер пайда болады. Фолликулалардың айналасында және араларында,
дермада, лимфоциттен, плазматикалық және бірер аса ірі клеткалардагК тұра-
тын қою қабыну сіңбесі байқалады. \
Этиологиясы мен патогенезі. Сикоздың басты себебі
— стафилококктық инфекция. Проф
•53 €
ессор А. И. Поспеловтің ойын-
ша, сикоз дамуының негізінде жүйке және эндокрин жүиесінің
функционалдық өзгерістерінен шаш-май аппаратының қалыпты
қызметінің бұзылуы жатыр. Ал басқа оқымыстылар, сикоз аллер-
гиялық жағдаймен немесе дрганизмнің иммунобиодогиялық реакция-
сының төмендеуімен байланысты деп есептейді. Кейбір жағдайда,
сикоз экзогенді факторларға да байланысты болады. Мысалы,
үстірт еріннің сикозы созылмалы ринитпен ауыратын адамдарда
пайда болады. Үзақ уақыт шаң-тозаң қалдықтарымен терінің
кірленуі (көмір, металл), әсіресе ыстық цехта, жоғары температу-
рада жұмыс істеу аурудың дамуына мүмкіндік туғызады.
Е м і. Жедел ағымды қабыну . кезінде антибиотиктер
қолданылады: оксациллин, метациклин, эритромицин, олеандоми-
58
цин; антибактериальдық және глюкокортикостероид қосылған май-
лар. Арнайы емес стимулдық ем ретінде аутогемотерапияны немесе
арнайы ем (анатоксин, аутовакцина т. б.) қолданады. Айқын
сіңбеде эритемалық мөлшерде УФО-мен бірге, эпиляция жасау ке-
рек (қапшығынан шашты жұлу). Жүйке жүйесінде функционалдық
өзгерістер байқалса, седативті препараттар беріледі, жыныс қызметі
төмендесе —2 апта метилтестостеронды 0,005-тен күніне 3 рет
қолданған жөн. Егер экзогенді себеппен байланысы анықталса,
олармен күресу қажет (ринитті емдеу). Жергілікті ем: 2% борлы
спирт ерітіңдісімен немесе анилин бояуларын жағу және 1 % син-
томицинді эмульсияны, 5% биомицин майын, неомицин майларын
таңу керек.
Фолликулит (Ғо11іси1йі&)— қызыл түсті, шие дәніндей, ортасы-
нан шаш өтетін түйіншектердін шыгуымен, кейде оның үстіне
іріңдеуі арқылы ерекшеленеді. Бірнеше күн өткен соң түйіншектер
жазылады немесе іріңдеп кішірек абсцеске айналып жарылады.
Жазылған соң ұсақ нүктелі тыртық қалады.
Гистопатологиясы: шаш қапшығының
ли мфоциттен тұратын қабы ну сіңбесі
қабьгрғаларына өтіщ олар іріңдеп, еріп,
айналасында негізінде нейтрофилден,
түзіледі. Біртіндеп сіңбе капшықтың
жойылып кетедь
Е м і. Зақымданған ошақтарды ,2% салицил немесе камфорлы
спирт ерітіндісімен сүрту керек. Кейбір бөртпелерді таза ихтиолмен
майлауға болады.
_ Сыздауык_^ (Ғигипсиііх)—шаш қапшығына сырттан қауіпті ста-
филококк енуінен, оны қоршаған дәнекер ткань жедел іріңді-
шірікті қабынуға ұшырайды.
Сыздауықтың бастамасы остиофолликулит немесе шаш
қапшығында орналасқан қабынған түйіншек болып табылады. Кей-
де^сыздауық шаш қапшығының терең бөлімдерінде басталады, ол
кезде түйіншектің көлемі 0,5—0,7 см дейін болады, тері түсі
өзгермейді. 1—2 күннен соң теріде түйін тәрізді сіңбе сезіледі,
көлемі тез үлкейеді, қалыпты терінің үстінен конус тәріздес
көрініп тұрады. Сіңбенің үстіндегі терінің түсі қара қызылға бо-
ялғандай болады. Сіңбе үлкейгенде қатты ауырады. Оның айнала-
сында ісік байқалады, терінің кейбір жерлеріне орналасқанда,
мысалы бетте, әсіресе, ерінде, кабақта, ұмада ол анық көрінеді,
3—4 тәулікте сіңбенің ортасы былқылдай бастайды. Бұл уақытта
бастапқы іріңдік қүрғайды да, орнына жаңа іріңдік шығады. Сыз-
т?т
дауық жүмсарған соң аздап ірің шығып жарылады. Ірің қайтқан
сон, сол жерде жасыл түсті некрозды ткань пайда болады, оны
шірікті өзегі деп атайды. Кейінгі күңдерде шығатын іріңнің
мөлшері көбейеді және 2—3 күн өткен соң ірің мен қан аралас
шірікті өзегі де бірге шығады. Оның орнына терең жара пайда бо-
лады. Ауру бәсеңдеп, қабыну сіңбесі мен ісік қайтады, жараның
түбі грануляциямен толады да, 2—3 күннен кейін орнында кішкене
тартылып тұратын тыртық қалады.
Сыздауық дамуының циклі 8—10 күнге, кейде одан да үзаққа
созылады. Оның орташа үлкендігі орман жаңғағындай болып ке-
леді. Сыздауықты жәй фолликулиттен шірікті өзегі арқылы айыра-
мыз. Сыздауықтың үлкеюі іріңнің көп жиналуына байланысты. Бұл
кезде шірікті өзегі толық еріп, сыздауық бітеу жараға (абсцеске)
айналады — ол бітеу жаралы сыздауық деп аталады (абсцесті сыз-
дауық). Кей жағдайда сыздауықта ірің аз болады — қүрғақ сыз-
дауық.
Сыздауықтар жалғыз шығуы мүмкін, көбінесе қайталанбайды,
бірақ кейін үзақ мерзімнен соң қайта шығуы ықтимал. Олардың
қайта қозуы мен көп болып шығуын « с|)урунқулдя— леп атайды.
Жергілікті (локалвды) сыздауықтар белплі бір жерде шығады.
Жалпы сыздауықтар жедел және бір мезгілде байқалса, жедел
жергілікті немесе жалпы жедел фурункулез деп атайды, ал егер
көп айға созылып, үзіліспен байқалатын болса созылмалы
жергілікті немесе созылмалы жалпы фурункулез деп атайды.
Сыздауықтар терінің әр жерлерінде шығуы мүмкін, тек кана
алақан мен табанда болмайды. Жеке сыздауықтар қол, бет, мой-
ын, арка, қарын, жамбас, сан терілерінде көбірек кездеседі.
Терінің осы бөлімдері жеке жедел ағымды немесе созылмалы фу-
рункулездің шығатын жерлері болып табылады. Жалпы фурунку-
лезде сыздауықтардың орналасуы әр алуан болуы мүмкін.
Жеке сыздауықтар көбінесе жалпы белгілерсіз дамиды. Тек
қана кейбір ауруларда сыздауық піскенде, дене қызуы көтерілуі
және жалпы әлсіздік байқалуы мүмкін. Жалпы белгілері көбінесе
жалпы фурункулезде, әсіресе жедел дамығанда байқалады.
А с қ ы н у ы. Кейбір жағдайларда сыздауықтар лимфангоит
(лимфа тамырының қабынуы) және лимфаденитпен (лимфа без-
дерінің қабынуы) асқынады. Өте ауыр асқынуы бет, әсіресе ерін,
мұрын терісінде кездеседі. Олар беттегі тамырдың іріңді тромбоф-
лебиті дамуымен, кейіннен менингит, сепсис, септикопиемия даму-
ымен әр түрлі мүшелерде және тканвдерде көптеген бітеу жаралар
түзілуімен сипатталады, егер дер кезінде емдемесе аурулар еліп
кетуі мүмкін.
Қауіпті сыздауық дамуына себептердің ішіңде сыздауықты
сығу, бастапқы бөртпелерін кесіп алу және орынсыз жергілікті ем
қолдануды айтуға болады.
Қауіпті сыздауықтың клиникалық көрінісі қабыну сіңбесінің
үлкеюімен және ісік өсуімен сипатталады. Кейде ісіктің айналасын-
да тромбофлебитпен зақымданған веналар қатты түйін ретінде
сезіледі. Ауыру сезімі күшейіп, дене қызуы 40° дейін кетеріледі
де, басы ауырып, есеңгіреу байқалады.
Патогистологиясы. Бастапқы кезінде эпителийде, шаш фолликуласының
сағасында нейтрофилдермен және көптеген стафилококктармен толған қуыстар
пайда болады. Біртіндеп стафилококктар фолликулдыц тереціне еніп, оны
және дәнекер тканьді шірітеді. Некроздыц айналасыңда нейтрофилдер мен
макрофагтан құрылған шеңбері бар, олар некрозға сіңеді де стафилококктарды
жұгады (жояды). Айналасындағы дәнекер ткані ісініп, тамырлары кеңейіп, та-
мырдыц айналасында нейтрофилден және лимфоциттен тұратын сіңбе
байқалады.
60
Этиологиясы мен патогенезі. Жеке сыздауық және
жергілікті фурункулез: терінің кірленуінен, әсіресе шаш фоллику-
ласының сағасы, дененің гигиенасын сақтамаудан пайда болады.
Көбінесе терінің кәсіби химиялық заттармен (майлайтын майлар,
жанармай, мүздататын қоспалар) кірленуінің маңызы үлкен.
Кірленуімен бірге тері көп уақыт киіммен ысқыланып түруы ауру-
дың дамуыва жақсы жагдай жасайды. Терінің секреторлық
қызметінің бұзылу, әсіресе қатты терлеу, кейде үсақ жарақттар
(кесіп алу, қүрт-қүмырсқа шагуы немесе тістеуі) маңызды орын
алады. Жеке сыздауыкдардың қайталап шығуы стафилококктарға
терінің сезімталдығын арттыруымен байланысты.
Жалпы фурункулездің дамуына бейімдейтін эндогендік себеп-
терге, мысалы, адамды әлсіздендіретін жалпы аурулар, азу, А, С
витаминдерінің жетіспеушілігі, қанның азаюы, ішектің созылмалы
улануы, қатты шаршау, зат алмасуының бүзылуы (әсіресе қант
алмасуы), сонымен қатар жүйке жүйесінің зақымдануы, стафило-
кокктарга организмнің сезімталдығының артуы сияқты факторлар
жатады. Жедел фурункулез, жергілікті және жалпы фурункулез,
кейде дененің қатты мүздауынан немесе қатты қызуынан пайда бо-
луы ықтимал.
Е м і. Сыздауықтың жерілікті емі үшін, негізінен ауру
белгілеріне әсер ететін дезинфекциялық заттар қолданылады. Жа-
рылмаған сыздауыктардың үстіне таза ихтиол жағып, мақтамен
таңып қою керек. Күніне 1—2 реттен жағады. Бүрын салған ихти-
олды жылы сумен жуады да жарылған сыздауықтардың ортасына
гипертониялық ерітіндіге малынған бүктелген дәкені немесе дезин-
фекциялық майды (2% ақ сынап майы, 5% синтомицин майы)
жапсырады. Оның бетіне таза дәкені клеолмен бекітеді.
Сонымен бірге, қүрғақ жылылықты (грелка түріңде), соллюкс,
Минин рефлекторын және УВЧ қолдануға болады. Инфекцияның
нпт
таралуы және сау терінің ақжемделіп кетпеуі үшін дымқыл жылы-
лықтан, әсіресе қыздыратын компрестен аулақ болу керек.
Қолданған емнің әдісіне қарамай, сыздауықтың айналасыңдағы
теріні 2% салицилді немесе камфорлы спиртпен немесе 0,5% мо-
нохлорамин су ерітіңдісімен немесе мүсәтір спиртімен мүқият та-
зартып отырады. Сау теріден бастап зақымданған жерге қарай
сүрту керек. Моншада шомылуға, ванна, душ алуға болмайды.
Сыздауықтың айналасындағы шашты қысқарту керек, бірақ қыруға
болмайды. Диссеминациядан сақтану үшін үлкен айналма
таңғыштардан аулақ болу керек. Абсцеске айналған сыздауықтарға
хирургиялық ем жасалады (кесу).
Сыздауықты емдеуде антибиотиктерді кең қолданады. Олар
қайталанудан сақтамайды, бірақ тез жазылуға септігін тигізеді
және асқынуды азайтады. Пенициллиннің физиологиялық ерітіндісін
100 000 бірліктен әр 3 сағат сайын, дюрантты препараттарды (эк-
моновоциллин) күніне 600 000 бірлік немесе өзінің қанымен жалпы
мөлшері 1,5—2 млн бірлікке дейін бүлшықетке салады. Жекелеген
аскынбаған сыздауықта пенициллинді беру шарт емес. Тек бетінде
орндласқан асқынбаған сыздауықта, лимфангоит және лимфаденит-
пен асқынуында пенициллин препаратгарын қолдану қажет. Суль-
61
фаниламидтерді (стрептоцид, норсульфазол т. б.) күніне 2,0—3,0-
тен, антибиотиктер жоқ кезде қолданады.
Одан басқа организмнің ауруға қарсы тұру қабілетін көтеру
және рецидивінен сақтану үшін арнайы емес емді (аутогемотера-
пия, лактотерапия) және арнайы иммунотерапияны қосу керек: а)
стафилококктық вакцина (поливаленттік немесе аутовакцина
түрінде) тері астына немесе тері ішіне 0,1—0,2 мл-ден 1 мл дейін,
2—3 күн аралатып, барлығы 8—10 егу; б) стафилококктық ана-
токсин (формалин қосылған, улану қасиетін жоғалтқан, бірақ ан-
тигенді қасиетін сақтаған стафилококктық токсин) немесе Аг
препаратын, тері астына 0,5 мл-ден бастап, кейін 1,0—2,0 мл-ден
2—3 күн аралатып, барлығы 6—8 егу; в) стафилококктық антифа-
гин — тері астына күнде 0,2 мл бастап, әр салған сайын 0,1 мл-
ден көбейтіп 1 мл дейін жеткізеді, барлығы 10 егу; г)
стафилофильтрат (вирусқа қарсы)—терінің ішіне, вакцина сияқты
қолданады. Тұрақты ауру қайтпайтын жағдайда гаммаглобулин
жіберу қажет.
Созылмалы фурункулезде ауруға бейімділігінің себебін табу
үшін және ерекше емді белгілеу үшін ауруды мұқият тексеру ке-
рек.
Шиқан (СагЬипсиІиз) — шаш қапшығына стафилококк сырттан
еніп, терінің қалыңдығында кішкентай ауырғыш түйіншек, кейде
үстінде іріңдік шығудан басталады. Біртіндеп инфекция дерманың
және гиподерманын терең бөлімдерінің лимфа тамырларына өтіп,
іріңді-шірікті қабыну туғызады. Аурудың дамуына қышыма, ұзақ
уақыт киген тар киім (жаға) әсер етеді. Шиқанның дамуына
бейімділік тудыратын эндогенді факторлардың ішінде, әсіресе
тамақтанудың нашарлануы немесе жалпы қатты ауырумен бай-
ланысты азып кетуді алдымен айтуға болады.
Инфекция тереңдегенде, қатты ауырып, тез әсетін сіңбе құра-
ды, ол біртіндеп өсіп, көлемі баланың алақанына дейін жетеді.
Инфильтраттың үсті қызыл-күңгірттеніп, ортасы көгеріңкіреген
ісікке айналады. Бірнеше күн өткен соң тесіктер пайда болады да,
одан қан аралас кою ірің ағып түрады. Терең жатқан жасыл түсті
некрозды массалар көрінеді, олар іріңмен бірге жайлап шыға бас-
тайды. Некрозды ткань бөлініп шыққан соң терең жара пайда бо-
лады, ол фасция мен етке дейін баруы мүмкін. Біртіңдеп жара
бүршікті тканьмен толып, тығызданады, жазылған соң астында
жатқан тканьдермен байланысқан тыртық қалады.
Науқастың жалпы халі бұзылады: қызуы көтеріліп, дене
түршігеді, басы ауырады. Әлсіреген науқаста сепсис болуы мүмкін.
Шиқан ауру адамның көбінесе желкесінде, арқасында, белінде
кездеседі. Бетке шыққан шиқан қатерлі сыздауық сияқты өте
қауіпті, асқынуы да мүмкін.
Гистопатологиясы — дерманың темен бөліміңде және гиподермада, біртіндеп
шеттеріне жайылатын терең некроз дамиды. Некрозды ошактың айналасында
иейтрофилден тұратын қою инфильтрат түзіледі, некроз ошағын коршап
жаткан тканьдерде іріңді ыдырау байкалады.
62
Е м і. Бірінші орында антибиотиктерді береді, әсіресе пеницил-
лин (бүлшықетке 50 000—100 000 бірлік әр 3 с. сайын), баяу
ағымында арнайы емес емдеу жолдарын (аутогемотерапия) қосады.
Сульфаниламидтерді де күніне 2,0—3,0 г қолдануға болады. Ауыр
жағдайда антибиотикті сульфаниламидпен бірге қолдануға болады.
Жергілікті ем — жылылық, УВЧ. Жарылған шиқанға — гипертония-
лық ерітіндімен (натрий хлориді) суланған дәкеден сорғыш таңғыш
жапсырылады. Некрозды массалардың тез ыдырауы үшін салицил
қышқылын немесе натрий салицилатын шиқанның үстіне 0,5 см
қалыңдықпен жапсырады. Өте кең көлемді некроз дамығанда, ісік
үдегенде, улану белгілері көбейгенде, қан, полиглюкин, гемодез
қүю керек. Шиқанды емдегенде айнала жатқан сау теріні мүқият
заладсыздандырады.________
ІИтемшер '(ТНуЙгоаДепіік))— апокринді тер безінің іріңді
қаоынуЯТ^өбінесе қолтықтың астыңда (әдетте бір жагынан) кезде-
седі, сиректеу — әйелдердің үлкен жыныс ерненуінде, артқы тесік
айналасында. Алгашкыда тері қалыңдығында бүршақ тәрізді,
ауыратын түйін түзіледі де, көлемі орман жаңғағы немесе торғай
жүмыртқасына дейін тез өсіп, тері бетінде көрініп тұрады. Тері
қызыл-күнгірт түске боялады. Алғашқыда тығыз түйіндер тез
жүмсарып тесік болып жарылады, одан біраз ірің ағып шығады.
Ақырындап абсцесс түбі бүршікті тканьмен толады да, тартылған
тыртыкпен аяқталады. Кей кезде итемшек жарылмай, тыртықсыз
жазылады. Түйіңдер біреуден бірнешеуге дейін болады. Көптеген
түйіндерге түзілген бөлек абсцестер қосылып бір үлкен қуыска
айналуы мүмкін. Науқастың әдетте жалпы халі өзгеріссіз, тек
қана біртіндеп көп түйіндер шықканда дене қызуы көтерілуі
мүмкін. Итемшек екінші дәрежелі жыныс белгілерінің жетілуінен
кейін ғана байкалады, әйелдер мен еркектерде бірдей кездеседі.
Гистопатологиясы: апокрин тер бездерінін өзегі мен денесінің айналасында,
көбінесе нейтрофилден тұратын қабыну сіңбесі пайда болады, без кейіннен
іріңнің ыдырауы салдарынан жоғалады.
Этиология мен патогенезі. Шаш қапшығының сағасы
арқылы апокринді тер безіне стафилококк енуінен ауру басталады.
Оған себеп болатын жағдайлар: көп терлеу, тазалықты үстамау,
қолтық астын өтпейтін үстарамен қыру арқылы жарақаттау, жы-
ныс бездері жүмысының бүзылуы.
Диагнозы қиынға түспейді, сыздауықтан ойың айырмасы —
некроз жоқ.
Е м і. Сыздауықтың еміне үқсас. Ультрадыбыс жақсы нәтиже
береді. Қосылып кеткен абсцестер түзілгенде хирургиялық тәсілді
қолданады (кесіп алу, тілу).
Емшектегі балалардын, көптеген абсцестері (Рхешіоһі-
піпсй1о$і$ Ғіп£егі)—эКкрин тер безі өзек жолының стафилококкпен
зақымдануы. Ауру, балалар туғаннан кейінгі бірінші жүмада неме-
се айда басталады. Терінің ішіне бүршақ дәніндей, көп, қатты
түйіңцер шығады, кейіннен шиенің көлеміне дейін өсіп, түгел
жүмсарып абсцеске айналады. Абсцестің терісі көкшіл-қызғылт
63
түсті. Абцестер ұзаққа дейін жарылмаиды. Тесіп жібергенде біраз
ірің птыгяпы. Кеудеде, әсіресе жотада, желкесінде, аяқ-қолда кез-
деседі. Түйіндермен катар эккривдік тер безінің өзегінде тарыныц
көлеміндей үсгірт ірівдіктер байкалады (уезісоризШІозіз зеи
о5іеорогііі$). Ауру баяу, созылмалы дамиды, жазылып кеткен-
дерінің орнына тағы басқа абцестер пайда болады. Сепсис, пиемия
дамуы мүмкін.
Гистопатологиясы: дермада және типодермада абцесгер түзіледі, олар негізінен
тер беэдерінің өзегінде орналасады.
Баланы таза үсгамау, катты орап қою, терлеуі, сонымен катар
тамақтың нашарлығы, әлсірететін жалпы аурулар (рахит, энтерит
т. б.), осы аурудың дамуына мүмкіншілік туғызады.
Емі. Теріні дезинфекциялық заттармен, мысалы арақпен та-
зарту, абцестерді тесіп, анилин бояуын жағу. Жалпы ем үшін ан-
тибиотиктер беру, организмді күшейту, дүрыс тамақтавдыру
сияқты шаралар колданылады.
Нәрестелердін, пемфигусі (Ретрһі^из пеопаіогит).
Нәрестелердің жедел дамитын аса жүқпалы ауруы. Жаңа туған
бала, алғашқы 7—10 күн өмірівде ауырады. Үлкен көпіршіктер
эритематозды дақтың үстіне немесе сау теріге шығады, тез тарала-
ды және көпіршіктер ерекше жіңішке ақшыл-қызыл жолақпен
коршалады. Алғашкы үлкен копіршіктердің көлемі ірі бұршақтай,
жарты шар тәріздес, тері бетінен көтеріліп, ұйыма сұйықтықпен
толады. Шетке қарай өсіп бірнеше сантиметрге дейін тез үлкейеді.
Бұл кезде олар жалпақтау және өсіп бірнеше сантиметрге дейін
тез үлкейеді. Бүл кезде олар жалпақтау және бостау болады,
кақпағы қатпарланған, ішівдегі ұйыма лайланып тұрады. Іш-
киімдердің үйкелеуінен бөртпелер жарылады, ашық ақшыл-қызыл
сыдырылған тері айналасында қақпағының шеткі беліктері салбы-
рап тұрады. Пинцетпен тартып көргенде, эпителий сау теріге
дейін сыдырылады. Үлкен көпіріпіктер көбінесе қолда, қарын
терілерівде кездеседі, сосын олар бүкіл денеге жайылады. Аурудың
жеңіл түрівде науқастың жалпы жағдайы өзгермейді, ал ауыр
жағдайларда дене кызуы 38° дейін және одан да жоғары
көтеріледі, әлсірейді. Септикопиемия дамып баланың еліп кетуі де
мүмкін.
Өте ауыр түрін Риттердін эксфолиативті дерматиті деп атай-
ды. Ауру, көлемі тез үлкейетін үлкен көпіршіктерден басталады
да, жарылған соң өте үлкен эрозияға айналады. Сау терінін
мүйізденген қабаты аздап үйкелегенде қыртыстанып тез эрозияғг
айналады. Бірнеше күвде процесс дененің барлық жерлеріне та-
ралып, көбінесе өліммен бітетін сепсистің дамуына әкеліг
соғады.
птт
Гисгопатологиясы: үлкен көпіршік мүйізденген қабаттың астында жатады жәні
қуысы нейтрофилдермен толғаи. Тікенекті қабаттыц клеткалары солғын бояла
ды, олардың арасыңда бірнеше лейкоциттер кездеседі. Дермада — емізікші
қабаттыц тамырлары кеңейеді жәяе айналасында шамалы нейтрофилдеі
шоғырланады.
64
Салыстырмалы диагнозда, жаңа туған балаларда болатын ме-
рездік пемфигустан және туа біткен эпидермолизден ажырату ке-
рек. Бүл ауруда Вассерман реакциясы теріс нәтиже көрсетеді,
жарақаттанған теріде бөртпелер туған кезде-ақ пайда болады және
РИТ, РИФ, түнба реакциялары теріс нәтиже көрсетеді,
көпіршіктің сүйығында бозғылт трепонема табылмайды.
Этиологиясы. Ауру, өте уытты алтын түсті стафилококк-
тың әсерінен дамиды. Терішң стафилококктық ауруымен ауырған
немесе аурып жүрген (сыздауық, гидраденит т. б.) перзентхана
қызметкерлері немесе босанған аналар көбінесе инфекцияның көзі
болып табылады. Инфекция туылған балаларцың бірінен-біріне мё-
дицина қызметкерлерінің қолымен не киім арқылы таралып, пер-
зентханада аурудың эпидемиялық таралуына мүмкіншілік
туғызады.
Е м і. Бөртпелерді жарып, қақпақшаларын алып тастайды, эро-
зияларга дезинфекциялық (5% борлы-нафталанды, 2% генциан не-
месе метилвиолет) дәрілер жагады. Калий перманганатымен жылы
ванналар жасауға болады. Жалпы ' ем: антибиотиктер, сульфанила-
мидтер, витаминдер.
Алдын алу. Жаңа туған сау балаларды ^урулардан тез
бөлу, ауырған қызметкерлерді уақытша жүмыстан босату. Киім-ке-
шекті, төсек-орынды, бөлмені мүқият тазарту қажет (дезинфекция
жасау).
Стрептококктық пиодермиттер немесе
стрептодермиялар
Стрептококктар терінің қосалқы мүшелерін закымдамайды, ауру
терінің үстіңгі бөлімінде орналасады, алғашқы бөртпе бос үстірт
көпіршік (фликтена), шетке қарай өсуге бейім.
Импетиго (Ітреб^о аігерОДепеа). Бірнеше түрін байқауға бола-
ды:
Кәдімгі импетиго (Ітреіі£о упі^агіз 5. сопса£іо$а). Қызарған
терінің үстінде кішкентай, үстірт жатқан үлкен көпіршіктер —
шығады. Фликтена,
тез бірнеше сағат ішінде жарылып,
қуысындағы сүйықтық қызғылт-сары түсті, • қатпарлы, бүдырлы
қабық болып қатады, біртіндеп шетке қарай өсіп, бір-бірімен
қосылып, үлкейеді. Стафилококк инфекциясының қосылу әсерінен,
қабық жасыл-сары түске езгереді, тырнаған кезде кднның түсіндей
қоңырлау түс пайда болады. Қабықты алғаннан соң ылғалды
қызғылт түсті эрозия көрінеді. Субьективтік белгі — жеңіл
қышыну, кейде аймақтық лимфа бездері үлкейіп, ауырады. Импе-
тиго кебінесе бет терісінде орналасады, ер адамдарда — сақал,
мүрт аймақтарында, әйел адамдарда — шүйдеде жиі кеадеседі.
* Әсіресе балалар көп аурады. Кәдімгі импетиго: есекжемде, прури-
года, қотырда, биттегенде, асқынған тері ауруларыңДа, қышынудан
терінің жарақаттануынан болатынын ескеру керек. Кейде беттің
терісі зақымдануымен қатар, әсіресе балаларда, ауыз мүрын
3—31
65
қуыстары, коньюнктиваның шырышты қабығы зақымданады, бүл
жерде де тез жарылып, эрозияға айналатын фликтеналар шығады.
Сақина тәрізді импетиго (Ітрегі§о сігсіпаіа)—лайлы сары су-
мен толған жалпақ үлкен көпірпгіктердің жедел шығуымен баста-
лады. Шеттерінің өсу әсерінен тез үлкейеді, ортасы қоңыр-сары
пластинкамен қабықтанып қүрғайды, ал айналасына сақина түрінде
фликтена орналасады.
Көпіршікті импетиғо (Ітрегі^о ЬиІІоза). Үлкен көпіршіктер
біртіндеп өсіп, келемі орман жаңғағына немесе торғай
жұмыртқасына дейін жетеді. Олар лайланган сары сулы жалқықпен
толады да, жарылып эрозияға айналады шеттері өсіп үлкейеді
және қабықтың қалдықтары салбырап түрады. Буллездық жәнб
сақина тәріздес импетиго көбінесе алақанның сыртында, кейде —
табанда, сирақта орналасады. Кейде тырнақ бөлігінде басталады
және өсіп, тырнақты таға тәрізді қоршайды (үстірт күбіртке — тур-
ниоль).
Жанүяда немесе бала мекемелерінде байқалған тері ауруының
жаппай көппгілікке таралуы аурудың жүқпалылығын дәлелдейді.
Инфекцияны таратушы — жиі ангинамен ауырған ересек адамдар.
Балалардың импетигоға бейім болу себебі, көбінесе сілекеймен бет
терісінің сулануы, ересектерде — үсақ жарақаттар (бетін
кырынғанда қолды кесіп алу, күю т. б.) Кейде импетиго қасыған
немесе тістеген жерде (бит) шығады. Тырнақтың көтерілетш
үстіңгі еті панарийциға себеп болады.
Гистопатологиясы: импетигоныц әр түріңде, мүйізді қабаттың астыңда серозды
экссудатпен толған, аз, кейде кеп санды нейтрофилмен, бөлектенген эпите-
лийдің клеткаларымен қуыс түзіледі. Тікенекті қабаттың үстіңгі бөлімінде
спонгиоз. Дермада кеңейген тамырлар. оның айналасыңда көоінесе нейтрофил
мен лимфоциттер шоғырланады.
Езу импетигосы (Ітрегі^о Ғіззига). Езуде (сыңар немесе
екіжакты) фликтена қақпақшасының қалдықтарынан түратын
мүйізді жолақпен қоршалған кішкене эрозия пайда болады. Езудің
терісінде бал-сары қабықшалар байкалады. Езуін жалай беретін
жаман әдеті бар балалар жиі ауырады, сол сияқты жасанды
тістері бар қарт адамдарда ұйықтап жатқанда сілекейі ағып, тері
ақжемделіп кеткендіктен пайда болады.
Аурудың дамуына стрептококктардан басқа ашытқы тәрізді
саңырауқүлактар да себеп болуы мүмкін. Стрептококқтар туғызған
езу импетигосының каадидоздан ерекшелігі эрозиялар қанық қызыл
түсті және қабықшалар болады. Мерездік түШшйекГёрДЕй айДрма-
шылығы инфйЛвтрягТың^болмауы (екінпгілік мерезді қара).
Мерез тәрізді эрозиядан кейінгі түйіншекті импетиго (Ітрегі^о
рарикюа розіегозіүа зурһііоігіез). Көбінесе балалардың жамбасында,
санның артқы бетінде орналасқан фликтеналар жарылып эрозия
қалдырады. Эрозияның түбінде түйіншекті-эрозиялы сифилидке
үқсас түйіншекті сіңбе орналасады. Лабораторлық жолмен бозғылт
трепонеманы іздестіру керек. Аурудың дамуына бейімдейтін себеп-
тер: балалар терісінің сілекейл^нуі, мұрыннан ағатын кілегейлі
сұйықтықпен жаралануы, ересектерде— үсақ жарақаттар, бет
66
і:һі
терісін кесіп алуы, сонымен бірге тырнау, қансорғыш жәндіктердің
тістеуі т. б.
Беттің жәй теміреткісі (Рііугіазіз зітріех Тасіеі з. Р. аІЬа)-—
импетигоның ерекше жеңіл түрі. Балаларда және далада жұмыс
істейтіндерде жиі кездеседі. Бет терісінде қызғылт дақтар көптеген
ұсақ қабыршақтармен жабылып тұрғандықтан ақ болып көрінеді,
әсіресе ол пигментті теріде (син. рііугіазіз аІЬа) анық көрінеді.
Жазда күн сәулелерінің әсерінен жазылып кетуі мүмкін, бірақ ол
жердегі тері сау терімен салыстырғанда күнге нашар күйеді, сон-
дықтан тері ала-қүла болып көрінеді.
Е м і. Дезинфекциялық заттарды тағайындайды, қабықтарды —
2% ақ сынапты, 2% бор-нафталанды, 5% стрептоцидті, лоринден-
С, 1% эритромицинді, неомицинді майларымен жағу,- бөртпелерді
жарып, олардың қабықтарын алу, сау теріні 2% салицил
спиртімен мұқият сүртіп туру керек.
Стрептококктық баздану (Ітреіізо хегеріовепез)—тері
қатпарларында кездеседі: шап-ұма бүкпесінде, жамбас араларында,
қолтық, емшек астында, қүлақ артында, қарын қатпарларында.
Ылғалды ақшыл-қызыл түстес, сау терілермен шекарасы анық,
үлкен эрозиядан басталады. Қатпарлардың түбінде қанталаған жа-
рықтар көрінеді. Күйдірген, қышыған сияқты сезімдер байқалады,
ауырады. Тершеңдік, терінің майлануы, семіздік, кейде диабеттің
дамуына бейімділік туғызады.
Е м і. Ылғалданған теріге дезинфекциялық ерітінділерді
қолданады. Генцианвиолет май және паста түрінде жаксы нэтиже
береді. Созылмалы түрінде кұкірт майы, “Лоринден С” қолдануға
болады. Қайталаудан сақтау үшін зақымданған жерлерін 2% сали-
цил спиртімен сүртіп, 5% бор опасын сеуіп тұру керек,
Эктима (Есіһута үи1§аге). Ауру қабынулық сіңбенің үстінде ірі
бүршақтың квлеміндей, үлкен көпіршік және эпидермо-дёрмалық
іріңдік пайда болудан басталады. 2—3 күңде кан-ірің аралас қабық
түзіледі, оны алғанда шеттері кесілгендей, сүрланып кір тәрізді,
түбі қанталап түратын дөңгелек немесе сопақтау жара көрінеді.
2—3 аптадан кейін жара жазыла бастайды, орныңда пигментті
дақпен қоршаулы тыртық қалады. Кёйбір кезде эктималар созыл-
малы жараға айналады. V
Эктима әдетте балтырдың, іжамбастың, бөксенің, белдің
терісінде шоғырланып қаптап шығады; аяқтардың жоғарғы жағында
— эте сирек кездеседі. Эктималар қышыма ауруларда жоғарғы
қосалқы инфекция ретінде (қотыр, есекжем т. б.) және құрт-
құмырсқа шағуынан дамиды. Тазалық сақтамау, қатты терлеу,
ұзақ уақыт аяқта тік тұру, жалпы тамақтанудың бүзылуы ауру-
дың дамуына бейімдік туғызады. Соғыс уақытыңда эктима аурула-
ры көбейіп кетеді.
і * ||
Гистопатологиясы: нейтрофилден және лимфоциттен тұратын тығыз инфильт-
ратты белдеумен айнала коршаулы эпидермистің жоне дерманын орталық не-
крозы; инфильтраттық айналасынд* біраз ісік және кеңейген тамырлар
байкалады.
67
Диагнозы. Мерездік эктима және Боровский ауруынан
ажырату (тиісті тарауды қараңыз).
Е м і. Дезинфекциялық майларды (2—5% ақ сынапты, 5%
стрептоцидті, 1% синтомицинді, неомицинді т. б.) қолданады. Сау
теріні 2% салицил спиртімен сүрту керек. Жалпы ем: аутогемоте-
рапия, қан құю, пирогендік препараттарды аурудыц баяу
і: і
ағымында қолданады.
Созылмалы диффузды стрептодермия (Бігеріобеппіа ШКиза
сһгопіса). Бұл стрептококктық немесе стафилококктық созылмалы
ауру болуы мүмкін. Терінің үлкен келемінің диффузды
зақымдануы, көбінесе сирактың терісінде орналасады. Зақымдаған
ошақтың шеті ирек-ирек және сау теріден мүйізденген қабаттан
түратын жиек арқылы анық бөлініп түрады. Бүл аймақтың терісі
қатты қызарады, кейде көкпгіл-қоңыр түсті, аздап сіңбе байқалады
және жасыл немесе қоңыр-сары түстес көптеген ірі пластинкалық
қабықпен жабылған. Қабықты алған соң, қою үйыма немесе ірің
аралас сүйықтық көрінеді. Ең басты ошақтың айналасында жаңа
фликтена немесе остиофслликулиттер кездеседі. Қабыну процестері
басылған кезде, сулануы, қабық түзілуі тоқтайды, терінің бетін ірі
пластинкалық қабыршықтар жабады. Үзақ уақыт жазылмай түрған
ошақтардың бетінде біртіндеп үсақ үйыма тамшылары бар майда
эрозиялар пайда болып, процесс экземаға айналуы мүмкін.
Созылмалы диффузды стрептодермиядағы қабыну процеспгің
ерекшелігі үзақ уақыт жергілікті қан айналымының бүзылуымен,
тканьдер гипоксиясының дамуымен және алмасу процестерінің
езгерісімен байланысты. Бұл ауру көбінесе көп уақыт жазылмай
тұрған жараның айналасыңда дамиды ("паратравматикалық стреп-
тодермия").
Гистологиясы: эпидермисгіқ мүйізденген және дәнді қабаты көп жерде
байкдлмайды. Мүйізденген кдбат бар жерінде паракератоз байкалады, тікенекгі
кабатта — спонгиоз, шамалы акантоз. Дермада біраз тамырлар кенейген және
көбінесе лимфоциттен тұратын қабыну сіңбесі бар.
Е м і. Терідегі ылғалды ошақтардың бетін дезинфекциялық
және түтқырландыру әсері бар ерітінділермен таңу тәсілі
қодцанылады (0,25% күміс нитраты, Алибур сүйықтығымен екі
еселеген 1% резорцин). Көптеген қабықтарды түсіру үпгін 5% бор-
нафгалаңды немесе 2% генцианкөгілдір қосылған май жағылады.
Асқывбаған жағдайда, аурудың баяу ағымында, қүрамында қара-
май бар майларға бірте-бірте көшуге болады (қарамай мен нафта-
ланның, тең мөлшерлі қоспасы немесе таза күйінде не цинк
пастасы қосылған Вилькинсон майы).
Пнодермиянын, созылмалы (атипиялық) түрлері
Созылмалы (атипиялық) пиодермиялардың этиологиясы мен па-
тогенезі алі түбегейлі анықталмаған. Бұл аурулардың дамуына се-
беп макроорганизмнің әр түрлі себептермен қоздырғыш микроб-
тарға қарсы түру қабілетінің өзгеруі болса керек.
68 г
Созылмалы пиогенді жара. Тек сирақ терісіне көбінесе
біреуден немесе кейде бірнеше жаралар жедел шығады, бірақ
кейіннен ұзаққа созылып, баяу дамиды. Әдетте, бүл жара тез,
бірнеше күннің ішінде қабынулық сіңбеден немесе кәдімгі эктима-
дан, сыздауықтан кейін дамиды. Жара терең, әр түрлі пішіғді бо-
лады. Алғашқыда жараның түбі некроз тканімен, кейіннен әлсіз
бүршікті тканьмен жабылады. Жараның жағалары көтеріңкі,
алғашында ісіңкі, кейіннен сәл сіңбе пайда болады, қызыл-көкшіл
түсті және басқан кезде ауырады.
Қоздырғышы белгісіз. Көбінесе гемолитикалық стрептококк не-
месе көптеген микробтық флора табылады.
Қан айналымы бүзылуымен (салқын жерде көп түру, аяқ-кол-
дың көп сулануы) бірге гиповитаминоз немесе инфекция әсерінен
тамырлардың қалыпты өткізгіштігінің бүзылуы аурудың дамуына
себеп болады.
Д и а г н о з ы. Варикоздық, трофикалық, мерездік жаралардан
ажырату керек. Жарадан бөлінген іріңді, қаңцы т. б., бозғылт тре-
понемаға тексеруге жібереді. Түбегейлі диагнозды қою упгін Вас-
серман реакциясының нәтижесія қарайды.
£ мі. Бастапқы кезде жараны сутегі пероксидімен немесе пер-
манганат калий ерітіндісімен жуып, сульфаниламидтерді себеді.
Бүршік ткані тез пайда болу үшін, Микулич майын таңып бай-
лайды да, солармен бірге витаминдерді (рутин, витамин В, С),
жалпы жагдайды жаксартатын ем қолданады.
Созылмалы вегетациялы пиодермия. Аурудың жақсы дамыған
кезіңде шектеулі, сіңбелі, көкшіл-қызыл түсгі, беті бүртікті (па-
пилломатоз), кейбір жёрлері іріңді қабықпен көмкерілген
қабынулық табақшалар (бляшка) көрінеді. Оларды басқан кеаде
бүртіктердің арасынан, терең жыртықтардан және кішкентай
тесіктерден жасыл түсті қою ірің тамшылары байқалады. Та-
бақшалар әр түрлі келемді және ақырындап шетіне қарай өсіп,
үлкейеді. Негізгі ошақтың айналасында терең іріңдіктер болуы
мүмкін. Түймелі зондпен зерттегенде сіңбенің ішінде бір-бірімен
байланысып жатқан іріңдіктердің қуысын байқауга болады. Ауру
өте үзаққа, бірнеше айдан бірнеше жылга дейін созылады. Жа-
зылған кезде, сау терінің кішірек ошақтарын қалдырып, өзіне тән
ерекше тыртықпен бітеді. Көбінесе алақан мен табанның сыртқы
жағы зақымданады, кеуденің терісінде сиректеу болса да кездеседі.
Алақан мен табанда орналасқан патологиялық процесс тереи
қабаттарға таралып, буыңдар іріңді қабынуы мүмкін. ,
Көбінесе аурудың қоздырғышы стафилококк деп есептеледі,
стрептококкпен де байланысты дамуы мүмкін. Патогенезі
анықталмаған. Д. А. Трутневтың мәліметтері бойынша, көптеген
ауру адамдарда терінің ішіне салған стафиловакцина гиперергия-
лық нәтиже көрсетеді. Көбінесе процесс жарақаттың үстінде дами-
ды.
Д и а г н о з ы. Туберкулездің және туберкулез жегісінің верру-
коздық түрінен жаралы-вегетациялық пиодермияның айырмашы-
лығы — патслогиялық процестің іріңді-қабыну түрінде дамитын-
дығы.
69
і;іТТ
Е м і. Ірің көп бөлінгенде 1:1000 риванол, 2% резорцнн
ерітіндісімен жылытқыш компресс жасау керек. Басылған кезде —
2% метилен көк және генцианвиолет қосылған майды таңу қажет.
Антибиотиктер онша жақсы әсер етпейді, оларды арнайы емес ем-
мен қосып беруге болады (аутогемотерапия, қан құю).
Зақымданған ошаққа пенициллин ерітіндісін (пенициллиннің 100
000 бірлігі 20—25 мл 0,25% новокаин ерітіндісінде) еккенде
нәтижелі болады. Жоғарыда көрсеткен ем қонбаған жағдайда
ошақтарды 5—10% пирогалл майымен жою керек немесе өткір
қасықпен қырып, 10% сульфадимезин немесе 5% синтомицин май-
ын таңып, стрептоцид себу керек (А. И. Картамышев).
ТгіГ
Пиококкты гранулема (Огапиіоша руосіепісит). Ботриомикома
(Воігуотусота)— терінің аздап жарақаттанған жерінде болатын
көлемі бұршақ пен жаңғақтың аралығында, дөңгелек, бүлдіргенге
үқсас қызыл-күлгін түсті ісік. Ісік тез канағыш, бетінде қою
қызыл қабығы бар жараға айналуы мүмкін. Гранулема теріге
жіңішке немесе жуан “аяқпен” байланып тұрады. Көбінесе қолдың
саусақтарына, қызыл ерінғе, мұрынға, құлаққа шығады. Емдеме-
генде олар өздігінше жазылмай үзақ уақытқа созылады.
Гистопатологиясы: пиококкты гранулемада тамырлар шүғыл кеңейіп, жаңа ка-
пиллярлар түзіледі. Тамырдың эндотелиі ісінген. Дәнекер ткзньдегі тамырлар-
дың айналасында лимфоциттен, дәнекер тканьнің клеткаларынан, кейде біраз
плазматикалык. және мес клеткалардан тұратын қабыну сіңбесі байқалады.
Кеңейген капиллярдың қасында, әсіресе гранулеманың үстіңгі белігінде — кан
құйылуы көрінеді. Ісіктің эпителиі қатты жұқарған, кейбір жерлерінде тіпті
көрінбейді.
Этиологиясы. Жаракаттанған жердегі теріге алтын стафи-
локогінің енуі деген болжам бар.
Емі. Гранулеманы электрокоагуляциямен немесе хирургиялық
жолмен кесіп алу немесе ферезолмен күйдіру керек.
Созылмалы абсцесті пиодермия. Терінің ішінде түйіндер
түзіледі, үстівдегі тері қоңырлау-көгілдір түске боялады. Түйіндер
жайлап қалта тәріздес қуыс қүрып жүмсарады, жарылған соң
тесігінен сұйық ірің ағып түрады. Көбінесе мойын артында, бет,
жамбас терілерінде орналасады. Абсцестер біреу, кейде бірнешеу
болады, бір-бірімен қосылуы мүмкін және көп айға, жылға созыла-
ды. Жазылған соң колликвативті туберкулезге ұқсас тегіс емес
тыртық қалдырады. Аурудың қоздырғышы стафилококк сияқты, ал
даму себебі белгісіз.
Емі. Түйінді кесіп алу немесе кең тіліп, өткір қасықпен еп-
теп бүршік тканьді қыру. Арнайы емес және жалпы жағдайды
жақсартатын емді бірге қолданады.
анкр тәрізді пиодермия. Өте сирек кездесетін ауру. Көбінесе
н
жыныс мүшелерінде, қызыл ерінде орналасады. Анық шектеулі, та-
бақшаға үқсас, дөңгелек немесе сопақтау, 10—15 тиынның
көлемівдей жара. Түбі ашық-қызыл түсгі, іріңмен, кейде гангре-
ноздық қабықпен жабылады. Жараның түбівде қатты сіңбе сезіледі.
Сипалап қол тигізгенде аса ауырмайды. Аймақтық лимфа түйівдері
шие дәні немесе орман жаңғағына дейін үлкейеді, қаттылау, сәл
70
III
ауырады. Клиникалық көрінісі қатты шанкрге үқсас (мерезді
қараңыз) болғандықтан, диагнозын қою үшін жараның жалқығын
бозғылт трепонемаға қайталап тексеру мен серологиялық зерттеу
(қаннын Вас^ерман реакциясы) нәтижесіне сүйену керек.
Пиоаллергидтер. Терінің созылмалы пиококктық аурулзрыяда
болатын өзгеше екінші дәрежелі бертпелер — пиоаллергидтер.
Көбіңде олар созылмалы стрептодермияларда байқалады, ал стафи-
лодермияларда, әсіресе пиодермияның атипиялық түрлеріңце сирек-
теу кездеседі.
Пиоаллергидтер кенеттен, симметриялық түрде кеуде мен аяқ-
қолға шығады. Олар әр түрлі келемді қабықшамен жабылған
қызғылт дақ не үсақ фолликулярлық түйіншектер немесе
түйіншек-көпіршік түрінде болады. Алақан мен табанда орналасқан
қаттылау майда және ірі көпіршіктерді көруге болады. Олар сәл
қышиды, дене қызуы кейде 38° дейін көтеріледі. Бұл кезде
науқастын жалпы жағдайы өзгереді (басы ауырады, әлсірейді т.
б.). Бірнеше күнде көбейіп, бөртпелер денеге таралуы мүмкін, 7—
10 күн өткен соң, ауру қайталанады.
Пиоаллергидтердің даму себебі анықталмаған. Басқа аурулар-
дың екіншілік дәрежелі бөртпелерінің үқсастығына қарап (туберку-
лидтер, микидтер), пиоаллергидтер микробтардың негізгі ошақ
аймағынан қан арқылы баска жерлерге таралуының немесе олар-
дын тіршілік енімдеріне жоғары аллергиялық сезімталдықтың
нәтижесівде дамиды деп жорамалдауға болады. Аурудың нейрореф-
лекторлық патогенезі деген болжаудың мүмкіншілігі аздау.
Екіншілік бөртпелердің шығуына теріні тітіркендіретін жергілікті
ем қолдану, иммуңцық препараттарды егу және қосарлана басқа
аурулардың дамуы (тұмау ж. б.) себеп болуы мүмкін.
Е м і. Жоғары температурада және организмнің жалпы жағдайы
нашарлағанда — пенициллинмен емдейді (50 000 бірлік әр 3 с.
сайын, жалпы мелшері 1,5—2 млн. бірлікке дейін). Өзгермеген
жағдайда қалыщй хлоридін немесе кальцнй глюконатын венаға са-
лады. Жергілікті емі — индиференттік қоспалар және опалар.
Бактериялык инфекцияның қазіргі химиялық емінде ең басты
орынды этиотроптық дәрілер алады — антибиотиктер, олардың син-
тетикалық және жартылай синтетикалық туындылары, сульфанила-
мидтер және нитрофуранды препараттар. Пенициллин тобынан
басқа цефалоспориндер, макролидтер, фузидин, линкомицин, ристо-
мицин т. б. қолдаяылады, метициллин түрақты стафилококк
түрлерінің таралуына жақсы кедергі жасайды.
Ірінді аурулардан сақтану. Халық арасында пиодермитпен көп
ауыру және соның салдарынан жүмыстан көп қалу
байқалатындықтан, сақтаңдыру шараларын кеңінен жүргізу керек
екеңдігі өзінен-өзі белгілі. Іріңді аурулар қоздырғыштың
ерекшілігімен ғана емес, сонымен бірге жағымсыз сыртқы себеп-
тердің әсер етуімен және организмнің жалпы жағдайыиың өзге-
руімен байланысты болғандықтан, олардан сақтану әр түрлі
шаралардан тұрады. Ең бастысы: 1) шын себебін анықтауға
мүмкіншілік беретін ауруларды талдап және оны нақты есепке
алу; 2) санитарлық-гигиеналық шаралар, үйде, жүмыс орынында
71
терішң тазалығын сақтау; 3) санитарлық-техникалық жағдайын
жөндеу және жетілдіру арқылы пиздермитке себеп болатын қауіпті
факторларды жою; 4) денсаулықты нығайту, инфекцияға қарсы
кабілетін көтеру; 5) санитарлык-ағарту жүмысы.
Жоғарыда кврсетілген шараларцы жүзеге асыру мүмківдігі ха-
лықтың үйымдаскан ұжымдарывда, зауыт-фабрикаларда, әскери
мекемелерде ж. б. мол. Әркімнің жеке басының санитарлық-гигие-
налық қағидаларды үстануының маңызы ерекше. Ол үшін жүмыс-
шыларды жүмыс үзілісівде жоне жұмыс аяғында терпгі кірден
тазарту үпгін ыстық және суық сумен, қол жуғышпен, сабынмен,
қол орамалмен камтамасыз ету керек. Кейбір ғалымдар теріні
кәсіби кірден (майлардан, эмульсиядан, керосиннен ж. б.) жаксы
тазартатын, сабыннан басқа, ерекше тазартқыш паста ұсынған.
Мысалы, В. А. Рахманов және Д. Т. Осипов мына пастаны үсына-
ды: көк немесе шаруашылық сабын 0,5 л., нағыз балшық 1,5 л.,
судың күмы 0,25 л., керосин 0,25 л., су 1 л., техникалық күкірт
қышқылы 65—66%—75 мл. Қосымша солидол пастасын пайдала-
нуға болады.
Жұмыс уақытывда терінін химиялық заттармен кірлеуінен
сақтау үшін жүмысшыларды арнайы киіммен қамтамасыз ету жен.
Оларды уақытывда жуып тұру керек (комбинезон, қолғап, аяқ
киім т. б,). Пәтер-үйді (жатақхана, қазарма), жүмыс (цех, ұстаха-
на) орнын жалпы санитарлық байқаудан еткізу жане температура-
лық режимді сақтау керек. Мүмкінпгілік болмаған кезде (ыстық
цех, жаз уақытта ашық жерде жүмыс істеу) жұмыстан кейін душ
алуға жағдай жасау керек.
Денені салқын үстау пиодермиттік аурумен
дауықпен, фурункулезбен т. б.) кеп себеп болады,
кезде ашық ауада (далада) істейтін кісілерге
маңыэы үлкен. ч
Санитарлык-техникалық шараларға жататыны:
рын дүрыс ұстау, жүмыс орнын жұмыстың қалдықтарь
г
теріні химиялық затпен кірлеуден сақтау;
ауыруға (сыз-
сондықтан суық
жылы киінудің
жүмыс аспапта-
н тазарту
(үгівділерден, металл жоңкасынан), үсақ жарақдттардан сақтану,
ұсак жарақатта—
алғашқы жәрдемді дүрыс көрсету. Жүмыс орнында міндетті түрде
дәрі-дәрмек жиынтығы 'І болуы қажет (1—2% анилин бояуының
спирт ерітівдісі, 2% йод ерітівдісі, стерилді дәкелер). Қазіргі
уақытта ұсақ жарақаттарды БФ-6 желімімен қорғаныс кабықпеи
жабады және Новиков суын: Ас. іаппісі 1,0; ВгіІІіапі^гііп 0,2; 8р
уші 0,2; 01 Кісші 0,5; СоШхШ 20,0 кең қолданады. Жұмысшы
ларға және басқа кісілерге алғашқы жәрдем беруді, арнайы нұсқач
арқылы үйрету керек.
Алдын алу жүмысының тағы бір тармағы — халықтың жалш
денсаулығының қамын ойлау. Жүмыспшларды диспансеризациадаі
аткізу, үй жайын жөвдету, қоғамдық тамақтануды байқду т. (
өте маңызды. Деие шынықтыру, оның түрлерімен айналысу, күвд
салқын сумеи денені сүрту, жаз кезінде күн және ауа ванналары
қабылдау, шомылу т. б. физикалық әдістер аркылы денсаулықт
күшейтуге үгіттеу керек. Халыққа аурудың себебін, қала
сақтануды айтып түсіндіру санитарлық-ағарту жұмысына жатады.
«:гд5
1.Ш
72
Іріңдікті жаңа басталып келе жатқанда, дер кезінде анықтап,
емдеу — жүмыстан қалуды азайтады, бүл да аурудан сақтанудың
бір жолы.
Өнеркәсіптің, цехтің, совхоз жүмысының ерекшелігіне жэне
қызметтің, үйдіц жағдайына кдрай, ауа-райына байланысты нақты
сақтану шараларын белгілеу шарт.
Қотыр (ЗсаЬіеа)^/
Бүл жұқпалы паразиттік ауру. Қотыр кенесі теріге енген кезде
(Асапіз зсаЬіеі Багсоріех һотіпіз) табуға болады. Аналығының
ұзындығы 0,40—0,45 мм, ені 0,25—0,35 мм. Аталығының үзын-
дығы 0,2 мм, ені 0,14—0,19 мм. Үрықтанған аналық теріге
түскенде мүйізденген қабаттың ішіне еніп жұмыртқалайды да, 3—4
күннен кейін оның қуыршақтары пайда болады. Сонан соң нимфа
кезеңінен өтіп, жетіледі. Оның өсіп дамуының үзақтығы 2 ^птаға
созылады. Аналығы ұрықтанғаннан кейін аталығы еледі.
Ауру адаммен бір төсекте жатқанда, киімінен, моншада, ал ба-
лаларға ойыншық арқылы жұғады. Инкубациялық кезеңі _ 7—10
күнге тең. Аурудың белгілері көбінесе алақан терісіңде, әсіресе
жыныс мүшелерінде, әйелдің емшегінің үстінде көрінеді, ал қарын
және жамбаста керісінше сирек кездеседі. Нәрестелердің табанын-
да, саусақтар арасында түйір-түйір немесе жол-жол, үзыидығы
0,5—0,75 см сңзық не доға тәріздес сүрғылт түсті қотыр көрінеді.
Ауру жедел басталып (яғни қышу), әсіресе түнде қатты қышып,
түйіншек-кепіршікті бертпелер пайда __бодады. Көп қасынудың
нәтижесінде теріде ^үсақ қанды^қабықтар түзіледі. Бөртпелердің
өзпгіц орналасатын бейімді жерлері болады. Өздерін таза үстайтын
кейбір ауруларда қотыр жолдары мүлде болмауы мүмкін. Кейбір
адамдарда (жүргізуші, слесарь, токарь т. б.) ыстық майлы заттар
әсерінен алақанда қотырдыц белгілері көрінбеуі мүмкін. Қотырдың
түрлері жас балаларда жиі кездеседі. Оныц жолы арқылы қосалқы
пиококктық инфекция енеді де іріндіктер, фолликулиттер, тіпті
сыздауықтар, эктцма, лимфадениттер пайда болады. Кейбір ауру-
ларцың қаныңда альбуминурия, эозинофилия байқалады.
Егер диагноз қою қиынға түссе, мүйізденген қабаттағы қотыр
жолын кесіп алып лабораторнялық тексеру жүргізіп анықтайды.
20—30% сілті ерітіндісіне салып, микроскоппен қарағанда кененің
өзін немесе оның жүмыртқаларының экскременттерін байқауға бо-
лады. Асқынбаған қотырдың диагнозы қышыманың түнге карай
өршуімен, бөртпелердің тәндік орналасуымен, қотыр жолдарының
байқалуымен дәлелденеді.
Е м і. Әр түрлі паразиттерге қарсы дәрілерді тағайындайды,
өйткені олар қстыр жолына сіңіп кенелерді жояды. Осы
дәрілермен бүкіл теріні, әсіресе қотыр жолдарын ысқалайды.
Терінің бетінде орналасқан кенелер мен микробтан тазарту үішн,
ысқылау алдында ауруды жуыңдыру керек. Емдеу кезінде жуынул
болмайды. Қолды 4 жуған ^айын паразиттерге қарсы дарілврНІМІ
ысқылау •* керек. Қотыр іріңдіктермен немесе экземЖТСЙ^Ж-'
ІГіІНІ
ЕПП
белгілермен асқынган жағдайда майды ысқыламай тек жағумен
ауыстырады.
Бензилбензоатты 20% су-сабынды эмульсия түрінде пайдалана-
ды (балаларға 10%). Эмульсия дайындау үшін 20 г жасыл яе
басқа ұсақ үгітілген сабынды 780 мл қайнатқан жылы сумен ара-
ластырып, 200 мл бензилбензоатты косып жақсылап шайқайды.
Теріні бензилбензоатпен әр 10 минут сайын 10 минуттан 2 рет
ысқылайды. Осыдан кейін ауруға таза ки*м кигізіп, төсек орнын
ауыстырады. Осылай 'З күн емдегеннен кейін моншада шомылып,
төсек орнын, киімін ауыстырады.
Демьяновичтің әдісі: 60% натрий тиосульфат ерітіндісімен және
6% тұз қышқылы ерітіндісімен емдеу- Нр: Маігіі һурозиіһігозі
120,0; А& безШІаіае 80,0; МО8. 1 ерітіңді; Кр: Ас. шигіаіісі ригі
12,0 А£. (ІезіШаіае ад 200,0 МО8. 2 ерітівді. Ыдыска 1 ерітіндіш
құйып теріні колмен 10 мин бойы ыскылайды (2 мин әрбір қол-
аяқты және денені), 5 мин үзілістен кейін ысқылауды қайталайды.
Тері кепкеннен кейін ысқылауды сол тәртіп бойышпа 20 мин бой-
ында тұз қыпхқылы ерітіндісімен ауыстырады (2 ерітіңді). Емдеу
аяғыңда киімді, төсекті ауыстырады. Емдеуді келесі күні тағы
қайталайды, жуынуға 3—4 күннен кейін рүксат беріледі. Ем біткен
соң щомылып киімді, төсекті жаңадан ауыстырады.
33% күкірт майымен теріні күніяе 1—2 реттен 3—4 күн бойы
ысқылау керек. Бұл кезде киімдерді ауыстырмайды. Ем біткеннен
соң моншада жуынып, іщкі киімді және төсек орынын ауыстыра-
ды. Балаларға 10—15% күкірт майын колданады.
Егер емдеу үйде жүргізілген болса, онда дәрігер соңғы дезин-
фекцияны ұйымдастырады. Қотыр өте кең таралған кезде емдік
жане дезинфекциялық шараларды арнау-™ мекемелерде — скабио-
зорийда жүргізген дұрыс. Балалар мекемелерінде қотыр тез та-
ралған күнде медицина қызметкерлерінің міндеттері: 1)1
ауырғандарды сол жерде оңашалау, 2) аурудың барысында және
соңғы дезинфекцияны жасау, 3) орта медицина қызметкерлері мен
тэрбиешілердің күшімен 1,5 ай бойы аптасына бір рет тексеріп
отыру, 4) айналасында гүрған халыкпен осы ұжымның қарым-
қатынасын қысқарту.
Сақтаидыру. Қотыр ауруы педикулез сияқты санитарлық-
гигиеналык талаптардың орыңдалмайтыңдығының далелі. Аурулар-
ды дер кезіңде анықтау, оны оңашалау және емдеу аурудың тез
таралып кетуінен сактайды. Соғыс кезінде қотыр тез таралуы
мүмкін.
Аттан, құстан және басқа жануарлаРДан кенелер адамға жұғуы
мүмкін. Мұңдай жағдайда көптеген адам ауруы ықтимал (семьяда,
мекемелерде, жатақханада). Жануарлардан жұққан кенелер
мүйіздеягея қабатта орналаспайды, кстыр жолдары жоқ, тек қана
тістейді. Тістеген орнында түйіншек немесе күлдіреуік шығып, ете
катты қышынады. Кенелерді төсектен, киімнен, үйден табуға бола-
ды. Емдеу кезінде дезинфекция адістерін пайдалану керек, тесек
орыңдарын, іш кшмдерін ұзақ қайнату, 10% лизол немесе нафто-
лизол ерітіндісіне бір' Сағатқа салып қою керек. £ырг кшмді,
көрпені, тәсекті дезинфекциядан откізу керек.
74
Е м і. Қышыманы азайтатын дәрі-дәрмектермен, спирт
ерітіндісімен сүрту (1% ментол 2% салицил т. б.) қолданылады.
Сонымен бірге дезинфекция жасау. Осы максатпен инсектицидтерді
(гексохлоран, флицид т. 6.) пайдалануға болады. Жануарлардан
жұққан жағдайда ауру жануарларды анықтап, олардың түрағын
дезинфекциялау қажет.
Кенелер дәннен, астықтан да жүғуы мүмкін, ауру көп адамды
қамтуы ықтимал (Редісиіоісіез уепігісозиз). Зақымданған теріде
қатты қышитын ұсақ түйіншектер және күлдіреуік шығады. Емдік
және сақтандырү шаралары котырдың басқа түрлеріне үқсас
жүргізіледі.
Биттеу (Ресіісіі1о$и$)
Адамның денесінде биттің үш түрі кездеседі: бастың, киім-ке-
шектің және қасаға биті.
Бастың биті (РеШсиІі саріііз) сүр түсті, атасы 2—3 мм, анасы
—2,4—4 мм. Бастың шашына түскенде үзындығы 0,75—0,8 мм
акшыл-сүр түсті сірке қалдырады, олар хитин затымең щашта
мықты үсталады. Бит шаққанда қышыма басталады. Қасығаннан
болатын экскориациялар жиі пиококктық инфекциямен, көбінесе
кәдімгі импетигомен асқынады.
Е м і. Асқынусыз биттеуде шашқа керосинді өсімдік майымен
араластырып жағады да, қағаз салып байлап қояды. 8—10 сағат
өткен соң шашты сабын қосып ыстық сумен жуады. Сіркені алу
үшін бірнеше күн шашты мүсәтірмен сулап, содан кейін мақта са-
лып ірі тарақпен тарайды. Импетигомен асқынғанда 2—5% ақ сы-
нап майын жагады.
Киім-кешектік бит (РеШсиІі уезіішепіі) бастың битіне
қарағанда ірілеу: атасы 2,1—3,75 мм, анасы 2,2—4,75 мм ақшыл-
сүр түсті. Киім-кешектен, көйлектен бит денеге өтеді. Көбінесе
қиімнің теріге тиіп түратын жерінде орналасуы мүмкін (бел, жау-
ырын, балтыр, мойын) және қатты шаққаннан қышиды.
Қасығаннан сызықша экскориациялар түзіледі. Олар жиі пиогендік
инфекциямен вульгарлы эктима немесе сыздауықпен асқынады. Со-
зылмалы биттегенде тері өзгеріп, пигменттер және лихенификация
пайда болады.
Жалпы гигиеналық шаралар жүргізіледі: киімді дезинфекциялау
(кайнату, үтіктеу), көйлектерді камерада дезинфекциялау, моңшада
ІГЛ
шомылу.
Қасаға биті (Ребісиіі риЬіз)— оның көлемі өте кішкене — ата-
сы 1 мм, анасы—1,5 мм шамасындай. Үмада, бүтаралықта, шап-
та, артқы тесіктің айналасында, сиректеу — кірпікте, сақалда
орналасады. Жүн басқан кісілерде денесінін барлық жерінде болуы
мүмкін. Биттер теріде өзіне тән қысқаш тәріздес қүрылыммен
жақсы үсталынады. Шашта майда сіркелер табылады. Қарынның,
кеуденің екі бүйірінің терісіңде қасыған ізі, көкшіл дақ пайда бо-
лады және қышыма сезімі болуы биттің бар екенін көрсетеді. Жы-
ныстық қатынаста, бір төсекте жатқанда және киім арқылы жұғуы
мүмкін.
75
Е м і. Шашты қырып, 5—10%-тік ақ сынап майымен немесе
сынаппен күкірт қоспасын жағу, теріні алмас - спиртінің
ерітіңдісімен сүрту керек: кр: Нудгаг&ігі Ысһіогаіі соггозіүі 1,0;
Асеіі үіпі 70°—300,0 МВ8. Жергілікті ем.
С а к т а н у. Биттеу — әр кезде қандай да бір ұжымның не кей
бір топ адамдардың санитарлық-гигиеналық шараларды орыңдамау-
дың айгағы (тар жерде адамның түруы, моншалардың жоқтығы т.
6.). Ел тыныш кезінде биттеу мүлдем дерлік болмайды, ал соғыс
кезінде, не бір сүрапыл уақыттарда ол өте белең кетуі мүмкін.
Сондықтан: 1) биттеудің жайылып кетпеуі үшін солдаттар, әскерге
шақырылғандар, жүмысшылар, оқушылар алдын ала тексеруден
өткізіледі, 2) бит табылған кезде — санитарлық-тазалық еткізетін
жерде (моншада, дипта) шомылу, киімдерді дезинсекциядан өткізу
сияқты шаралар колданылады. Ск-9 препаратымен немесе К — са-
бынымен өңделген киімді кию керек. Санитарлық-ағарту жүмысы-
ның маңызы зор. Киім-кешектік және бастың биті қайталама
сүзектің немесе бөртпенің жүқтырушысы екенін есте сақтау керек.
Грибокты аурулар (таз, сацырауқұлақтык,
аурулар)
Саңыраукүлақтық аурулар, деоматофиттер — өсімдіктік микро-
организмдердің — саңырауқүлақтардың әсерінен пайда болады. Па-
тогенді саңырауқүлактар хлороФилі жок. кеьйо тщппқылын
Патогенді саңырауқүлақтың ен негізгі тобы жіп тәрізді
саныраукулактар --гиФом^ет^рден турады Ілерматомицеттер не-
месе дерматофиттер), олар мицелий жіпшелерін жане үрық спора-
адамнан немесе ауру маддан жүғуы мүмкін, болмаса ауру адам
түтынган, ауру малға қатысты заттар арқылы жұғады.
Санырауқулақтар адамның, _ малдың организмінен баска / жерде
тіршілік еткенде үрық тастау арқылы оадеріі^ һуру
қоздырғытптык кабілеин көп жылдарға дейін сақтайды, заттар
аркылы жұғу осыған баиланысты.
Патогеяді саңыраукұлактың екінші тобына кавдида текті
пи н
Кавдида текті саңырауқүлақ анаскоспора (спор түзбёйді)
ашытқышқа жатады. Ашытқы клеткалар үрық арқылы емес.
бүршіктйшп кббейеді; қүратын жіптео бүтакура. спнлыктан жалган
ьшцелий^^епатайлці^псевдомицелий). Теріні жане ішкі ағзалаодй
здқымдайтын ашытқыштың патогенді түрі СапШдае АІЫсапз. Кан-
Дццанын/ түрлері табигатта № _ кеп таралган. Олар~ жемісте,
көкөністерде, сүтте габылады, тұвакты сапр^ит ретівде адамвдщ,
жаиуарлардың терісінде, кілегейлі қабатта тіршілікетеді, текқана
76 ..—
иісті жағдайда өзіне тән кандидоз деп аталатын ауруға душар
теді.
Грибокты аурулардын түрлері өте кеп. А. М. Ариевич пен Н.
Шеклаков үсынған ТМД елдерінде танылған жіктеу_бойынша
арлык саныраукүлактык аурудар 4 топқа балшедіҒ" “
1. и-Кератомикоздар (кебекті немесе лүрлі түсті теміреткі).
чоздырғыш — қабынусыз және субьективті сезім тудырмай, эпидер-
шстің мүйізденген клеткалар қабатыңда орналасады. Олар аса
күқпалы емес, терінің қосалқы мүшелерін зақымдайды.
Дерматомикоздар (эпидермофития, рубромикоз, трихофития,
ликроспория және фавус). Қоздырғыіптары эпидермисте орналаса-
іы, тері мен оның қосалқы мүшелерінің қабыну реакциясын
гуғызады.
шырышты қабаттың және ішкі
III
іғзалардың зақымдануы).
4. Терен (жүйяшу) (актиномикоз, хромомикоз, бла-
стомикоз, споротрихоз т.б.). Бүл ауруларда тері, шырышты қабат,
бүлшықеттер, сүйектер, ішкі ағзалар және; жүйке жүйесі
зақымданады.
Кератомикоздар
—-к
Кебекті теміреткі немесе түрлі-түсті теміреткі (рііугіазіз
уегзісоіог). Қоздырғышы — Рііугозоогшп огЬісиІяге немесе
^іаіаззехіа һігһіг. Негізінде денеде, көбінесе кеуде мея арқада,
кёйде мойыидаГ иықтың үстінде, бастың шашты бөлігшде орналаса-
ды. Аурудың дамуына басты себеп — таптпяиіук.
іешде кы^ғылу-қдң^р тусп, оеті капыпптягтянган үсақ дақтар
пайда болады. Үлкейе келе, бір-бірімен косылып, шеттері иректел-
ірі калемді~~дақтар түзеді. Бүлардың үстіиде үсақ қүргақ
қабыршақтар пайда болады. Ауру бірнеше айға, жылға созыЛады.
Кдае кү&ед адамдарда ауруға шалдыққан жердің терісі сау
теріден езгеше ағарып көрінеді (псевдолейкодерма).
£ У
лығы; кебекті теміреткі
дақтар .қызғылт-сары немесе курен туске боялады. ~ . >
Е м'і. Зақымданған жерге 2%-тік спирттегі йод ертіндісін, швй
рофунгин, басқа фунгицидті заттар жагады. Жайылған теміреткіде»
натрий тиосульфатының 60% ерітіңдісі мен түз қышқылынын 6%
ерітіндісін жағу керек (Демьянович әдісі — "котырды" қара). Ау
қайталамау үшін бірнеше апта бойы зақымданған ошактариы
салицил қышқылының спирттегі ерітіндісімен немесе
һусігосһіогісі дііиіі ерітіндісімен күніне 1 реттен сүрту кереқ#
20% күкірт майын, УКС, 20%-бензилбензоатты пайдалануға бола-
Дерматомикоздар
Эпидермофитияның-^қоздырғышы бүрын эпидермофитон деп
аталып келген, трихофигондар (Тгісһорһуіоп тепіазгорһуіез) тобы-
на жатады. Терінің жоғарғы қабаттары мен тырнақтың жүқпалы
ауруы. Шаштар зақымданбайды. 2 клиникалық түрі бар: терінің
ірі қатпарларының немесе шап эпидермофитиясы және аяқ басы-
ның эпидермофитиясы.
Ірі қатпарлардың эпидермофитиясы (шап эпидермофитиясы).
Қоздырғышы — ер, іп^иіпаіе, көбінесе шап терісінде, кейде қолтық
астында, әйелдердің емшек безінің астында, сау теріден анық шек-
теулі қызғылт түсті, бетінде аздаған қабықшақтары бар, шетіне
қарай өсіп, бір-бірімен қосылып кететін дақтар пайда болады.
Шеттері өсіп үлкейеді де, сонымен бірге ортасынан жазылып ке- .
теді. Кейде киіммен не басқадай тітіркендірудің салдарынан
дақтардың үстіне көпіршіктер, іріңдіктер шығып, қабық қатуы
мүмкін. Аздап қышыну сезімі пайда болады. Жедел басталып,
ауру бірнеше күннен ^мрнеше айға, жылға созылады. Моншада —
ортақ ваннаны, жөкені қолданғанда және киім, дәрет ыдысы
арқылы жұғады. Қатты терлеу, компресс, үзақ байланып жатқан
таңғыштар теріні ылғалдандырып аурудың жұғуына мүмкіндік
туғызады. Шап эпидермофитиясы эпидемиялық таралуы мүмкін
(мысалы, емханаларда).
Ем і. Терінің зақымданған жерін үш күн фунгицидтік дәрілер
ерітіндісімен ысқылайды, сонан соң үш ‘ қүн фунгицидтік
жағады. Қайталаудан сақтану үшіи терінің қатпарларын
уақыт 2%-тік салицил спиртімен сүргіп және 5—10%
қышкнлын сеуіп түру керек.
С а қ т а н у. Оргақ ваннаны, термометрді, дәрет ыдысы
клеенканы, жекені дезинфекциялап, теріні таза үстау керек.
Аяқ басы эпидермофитиясы. Қоздырғышы — Тгісһорһуіоп
іпіегс1і£ііа1е немесе Ерідеппорһуіоп. Бірнеше түрі болады: жасырын,
қабыршақты, саусақаралық және дисгидротикалық.
1. Жасырын эпидермофитңя —3—4-ші башпайлар арасында,
табанның күмбезінде, башпайлар қыр
башпайлар арасындагы бүкпелерінің түбінде және башпайлардың
екі жағы аздап қабыршақтанып, түлеп түрады. Кейде бүкпенің
' қыртыстарында кішірек жырық көрінеді, кумбезінде және табанның
1 екі жағында қабынусыз, шектеулі, қабыршақтанган ошақтар
байқалады, кейде мүйізденген қабатты клеткалардан түратын жаға
сияқты. Жасырын эпидермофития білінбей, көп айға, жылға созы-
лады. Жырықтар арқылы пиококктардың еиуі қайталама тілме мен
тромбофлебиттің дамуына себеп болуы ықтимал.
2. Қабыршақты түрі. Табан терісінде шектелген зақым ошағы
түзіледі. Терінің беті ақшыл-қызғылт түсті, шет-шетінде аршылған
мүйізденген қабаттың қалдықтары көрінеді. Аздап қышиды, баяу,
7«
май
үзақ
бор
мен
ұзак дамиды. Қабыршақты түрі мен дисгидротикалық түрі бір-
біріне ауысып кетуІ мүмкін.
3. Башпайаралық эпидермофития саусақ арасындағы тері
бүкпесінде, әсіресе үшінші және тертінші башпайлардың арасында
жасыоын турінін асқынуынан басталады. Тері қызарып, дымқыл
тартып, эрозия пайда болады. Жан-жағыңда аршылған мүйізденген
қабаттың қалдықтары байқалады. Біртіндеп үдемелеп қабынудан
башпайдың астына және әкшеге қарай тарайды. Жүргенде қатты
ауырады.
Ба
1111
айаралық эпидермофития пиодермиямен асқынғанда
ошақтын айналасы қызарып, ісіп, кейіннен лимфангоит пен лим-
фаденит дамуы мүмкін.
4. Дисгидротикалық эпидермофития табанның сыртқы және
ішкі жағыңда, көбінесе күмбезінде түйреуіш басынан бұршақтың
калеміне дейін бір-біріне жақын шоғырланып орналаскан
көпіршіктер шығады. Кейбір көпіршіктер қосылып көпқалталы ірі
көпіршікке айналады. Олардың қуысы таза немесе лайланған
сүйықпен толы, қаттылау келеді. Қабық кеуіп қатады немесе жа-
рылып эрозняға айналады. Зақымдаяған ошақтардың шетгеріңде
жаңа көпіршіктёр шығып үлкейеді де, біртіндеп негізгі ошақпен
қосылып кетеді. Аурудың беті қайта бастағанда көшрпгіктер
түзілуі тоқтайды, сыдырылу мен эрозиялар жазылып, үстінде үсак
пластинкалық қабықша пайда болады. Зақымданған ошақ
қабыршақты түріне ауысады. Жаңа көпіршіктер кайта шығып, тері
қызарып, суланып, эрозиялар көбейіп, жедел процеске айналуы
мүмкін. Ауру адам қыппянады. Кейбір кезде пиогенді инфекциямен
асқынып, іріңдіктерге ауысады, қабыну белгілері көбейеді, лимфан-
гоит пен лимфаденит жиі дамиды.
Дисгидротикалық эпидермофития ұзақ уақытқа созылады,
әсіресе көктемде, жазда кайталауға бейім. Саңырауқұлақ инфек-
циясынан толық арылғанмен, ауру дисгндротикалық экзема түрікде
кайта дамуы мүмкін.
Гистопатологиясы. Дисгидротикалық эпидермофитиада тікенекті қабат клетка-
ларында вакуольдық өзгерістер мен спонгиоз ошақтары клеткаларды ажыратъш
майда қуыстар түзеді. Қуыетар қосылып, әр турлі мвспперде лейкоциттермен,
ұйыма-фибринді жалқықпен толған, кейде көп бвлімді үлкен қуыскд айнала-
ды. Мүйізді қабаттың астында орналнсқан қуыста сапырауқұлақтын элемент-
тері табылады. Емізікше қабатта — тамырлар шамалы кенейіл, айналасында
нейтрофилден, лимфоциттерден тұратын қабыну инфильтраты пайда болады.
Дисгидротикалық және қабыршакты эпидермофития инфекция-
мен асқынғанда алакднда екіншілік бөртпелер шығуы мүмкін. Олар
негізгі зақымданған ошақтан саңырауқүлактың элементтері өсуімен
немрсе қан тамырлары арқылы таралуымен байланысты емес.'
Көбінесе алақанда, саусақтарда орналасқан шектеулі ошақтар ТЯ-
бандағы зақым белгілеріне үқсас, бірақ олар топталып орналаспай-
ды, бөртпелер бір-бірімен қосылмайды және қоздьфнлй
элементтері табылмайды.
Дисгидротикалық эпидермофитияның патогенезі анықтал-маған,
Дисгидротикалық экземамен клиникалық ұқсастығын, зақымдашда
птттактпп^ан қоздырғыш элементтер табылмаған күнде де ауруДО^в
қайталап тұруын, сонымен бірге дисгидротикалық экземадағыдай
екіншілік пайда болатын бөртпелерді есептегенде, терінің бүл
ауруы өзінің даму механизмімен экзематоздық процеске өтеді.
Эпидермофития инфекциямен асқынғанда пиоаллергидтерге
үқсас көптүрлі жедел бөртпелер (түйіншекті-көпіршікті, дақты-
қабыршақты т. б.) көптеп кездеседі, жалиы организмдегі өзгеріс
белгілері жиі байқалады.
5. Тырнақтың эпидермофитиясы тек башпайларда байқалады,
әсіресе көбінесе 1-ші, 5-ші башпай тырнақтары зақымданады. Тыр-
нақта сары дақ, сызықтар көрінеді, біртіңдеп қосылып, тырнақтың
бәріне тарайды. Кейіннен тырнақтың астында гиперкератоз дамиды,
тырнақ қалыңдап, борпылдақ қалыпқа түсіп, үгітіледі.
Диагнозы.
Эпидермофитияға ұқсас дисгидроз,
ба
ПІІ
айлар
арасының қабыршақтануы сияқтьі басқа себептерінен де пайда бо-
луы мүмкін. Сондықтан тырнақ эпидермофитиясының диагнозы ла-
бораториялық зерттеу нәтижесімен дәлелденеді.
Микроскопиялық диагностика. Қабыршақтарда,
ақжемделген мүйізді қабатта және көпіршіктердің қақпағында
дөңгелек немесе төртбүрышты үрықтарға (артроспоралар) бөлінетін,
бір-бірінен пунктир сызық тәрізді аздап алшақ, бүтақталған мице-
лий жіптері табылады. Табанда және башпайлар араСында орна-
ласқан зақымданған ошақтардан қабыршақтарды зерттегенде
саңырауқүлақтың мицелиіне ұқсас, бірақ тор және ілмек тәрізді,
көптүрлі қүрылымдар табуға болады. Бүл “мозаикалық
саңырауқүлақ” холестерин ыдырауынан пайда болған зат болса ке-
1111
рек.
Эпидермофитиянын. жұғу жолдары мен шарттары. Табанның
эпидермофИтиясын моншада, душта жұқтыру мүмкін, ағаш
төсеніштерде, отырғыштарда, дүрыс жуылмаған легенде науқастан
түскен қабыршақтар қалып қалады да, кейін сау адамның табаны-
ның терісін зақымдайды. Емханада, спорт орталықтарында иесі
белгісіз аяқ-киім арқылы және кір жауатын үйде, жақсы үтектел-
меген шүлғау, нашар жуылған немесе қүрғақ затта
саңырауқұлақтар елмей қалады да жүғуы мүмкін. Бір төсекте
үйқтағанда да жұғуы ықтимал.
Вегетоневрозға байланысты терінің кдтты п-ерлеп, ақжемделуі,
мүйізденген қабаттың қалыптан тыс қүрғақтығынан терінің жары-
лып кетуі, әсіресе башпайлардың арасында, аяқтың кірлеуі,
аяқтың үзақ' уақыт салқындауынан немесе қызып жүргеннен қан
айналысы мен тер безінің секреторлық жүмысының бұзылуы, ауру-
дың жұғуына себепші болады.
Е м і. Жасырын эпидермофитияда терінің зақымданған
ошақтарына 2% йсд тұнбасын немесе Вилькинсон майын жағады.
Қатты қабыршақтаған кезде алдымен кератолитикалық майлар
қолданады (Ас. заіісуіісі 12.0, Ас ІасНсі 6.0, Уазеііһі немесе 1}
Оіасһііопі а<1 100.0)—Ариевич майы иемесе лак (Ас ^аіісуіісі, Ас
Іасіісі аа 1.0, СоІІодіі 10.0). Ем біткен соң бірнеше аптадай
қайталанудан сақтану үпгін башпайлар арасын 2% салицил немесе
1% тимолдың спирттегі ерітіндісімен сүртіп, 10% бор опасын сеуіп
тұру керек.
80
Эпидермофитияның башпайаралық түрінде — алдымен, жедел
қабынуды тежеу мақсатымен каляй перманганаты қосылған жылы
сумен бұлау және 1—2% резорцнн, 0,1% риванол ерітіңдісімен т.
б. қүрғататын таңғыш салу керек. Зақымданған тері ошағы кепкен
соң бояулардың спирттегі ерітіндісін, Кастеллани сұйықтығын
жағады: Кр.: Ғисзіпі зрігііиозі сопсепігагі 10,0; $о1. ас. сагһоіісі
5%—95,0; Ас Ьогісі 1,0; Асеіопі рші 5,0; Кезогсіпі 10,0 МВ5.
Сыртқа.
Емді күкіртті-қарамайды пайдалануымен бітіреді. Жергілікті ем-
мен бірге, жалпы емге кальций хлоридін тамырға, Ві витаминін /
бүлшықетке егеді, акроцианозда никотин қышқылын 0,05-тен
күніне 2—3 рет тамақтан кейін береді.
Дисгидротикалық эпидермофитияның емі экземаның еміне -
үіггяг г^дятпвтік поепараттары колцряыдады: тамырға натрий
бромидін, кальций хловилін. булшыкетке капьпийүтгсюконатьцьви-
таминдер (В. С. ййт пптацмн т. б > йгад» Уолдтг прлнестр
сыртка— су күрғататын таңғышты (1% резорцинді Алибур суына
2—3 есе ерітіп) қолданады. Көпіршіктің қабықтарынан, мүйізденген
қабаттың қалдықтарынан тазарту керек. Қабыну белгілері азайған
кезде, қабынуға қарсы пасталарға ауысады: 5% борнафталан, 2%
ихтиол қосылған пасталар, кейіннен — анилин бояуларын және
жоғары проценттік күкіртті карамай жағады. Эпидермофитияда
гризеофульвиннің әсері шамалы.
Башпайаралык және дисгидротикалық эпидермофития инфекци-
ямен асқынғанда, лимфангоит және лимфаденит дамығанда, пени-
циллин немесе сульфаниламидтерді қосады. Екіншілік аллергиялық
бөртпелердің жергілікті емі клиникалық түріне байланысты болады.
Дисгидроз түрінде зақымдднган теріге табанның дисгидротикалық
қабынуындағыдай ем жасайды. Көптеп таралған аллергиялық
екпйшлік бөртпелердің полиморфтық түрінде (түйіншекті-көпіршік,
эритемосквамозды т. б.) индифференттік опалар, қоймалжыңдар
қоддавылады. Арнайы емес десенсибилизациялық емге кальций
хлоридін, натрий бромидін тамырға егеді және гистаминге қарсы
препараттарды қосып береді.
л басқа онихомикоз-
пі
дардың еміне үқсас.
С а к т а н д ы р у. Эпидермофитиядан сақтаңдыру шаралары 3
басты бағыттан тұрады.
1. Инфекцияны тарату жолын жою. Жоғарыда айтылғандай,
эпидермофития көбінде моншада, душта, бассейнде, спортзалда
және иесі
мүмкіңдігін
белгісіз аяқ-киімнен
жою мақсатымен, айтылған жердегі еденді,
жүғады. Инфекция таралу
ағаш
отырғышын, легеңдерін жұмыс аяғында қайнап түрған суға сілті
қосып (2% тазаланбаған сода), 3% түндырылған хлорлы әк
ерітіндісімен немесе 1% хлорамин ерітіндісімен дезинфекциялайды.
Кейбір ғалымдар моншадан шыға бергенде табанды тазалау үпгін
ерекше орындар жасауды үсынады. Дәрігерлік мекемелерде,
көбінесе шап эпидермофитиясынан сақтану үшін ванналар, душтар,
легендер, несеп жинайтын және дәрет ыдысы жүйелік тазартудан
өткізіледі.
81
Иесі белгісіз аяқ-киімді параформалин бөлмесінде дезинфекци
іайды немесе 30% формалиннің судағы ерітіндісімен жақсылі
:үртіп, қатты қағазға орап, целлофан қалтаға немесе тығыз жабі
гаатын ағаш қоропқа 1—2 күнге салып қояды. Содансоң 12 сағ
5ойы желдетіп, күрғатады.
2. Эпидермофитиямен, соның ішінде жасырын түрімен ауыр
гындарды да белсенділікпен анықтап, уақытында емдеп, (әске
бөлім, оқу орны т. б.) аурудың таралуын талдап отырады. Монів
да, бассейінде істейтіндер ерекше тексеріліп тұруы қажет. Ауыру
бейімдейтін факторлармен күресу (тершеңдік, кірлеу, ұсак ж
рақаттар т. б.) керек.
3. Санитарлық-ағарту жұмысын кеңінен жүргізіп ауруға себ
болатын жағдайларды және оны жоятын шараларды түсіндіру >
рек.
РуброфитиялЙгиЬгорһуііа) аса көп тараған саңырауқұлақ
аурулардың бірі. Негізінде алақан, табан, сонымен қатар тырғ
жиі зақымданады. Қоздырғышы Тг. гиЬгиш Сазіеііапі. Алақан ж<
табан терісі жайымалы гиперкератоя ^яятижекіңла қалыңдайды ж<
үстінде көптеген кебекке ұқсас майда кабықшалары бар, әсір*
терінің қыргыстарында, сондықтан теріде өзгеше, ақ түсті тор
сурет көрінеді. Табан терісіндегі өзгерістер қабыршақты немі
дисгидротикалық эпидермофитияның белгілеріне үқсас келеді. Бд
пайаралық қыртыстары. түгелдей құрғақ қдбықшақтарі
көмкерілген/ Қол тырнағыңан бос, алдыңғы жағывда немесе ті
нақтың шетінен ак-сүр немесе сарғыштау дақтар, жолақг
көрінеді. Тырнақ пластинкалары үзақ уақыт взгермейді, т«
күйінде, өзінің түсін сақтайды. Кейде. тырнақ өзінің құвдағыі
аршылып кетеді, сонда ғана тырнақтың ажыраған белігі кір-
түске боялады. Аяқ тырнақтарының өзгерістері эпидермофитияді
өзгерістерге ұқсас.|
Терінің 'ірі қатпарларындағы руброфитияда анық шектеулі,
көтеріңкі, дөңгелек кызғылт дақ пайда болады. Шетіне ка
кеңіп орта жағы жазыла бастайды, олар біртівдеп сақинаға үқс
ортасы пигменттік дакка айналады. Дақтың беті аздап түле
және қызыл түсті қанды қабықпен жабылған ұсақ түйіңшек
пайда болып, катты қышынады. Бірнеше сақина тәрізді бөртпе
қосылып, қатпардың аймағынан әрі шығатын ірі, шеті иректел
ошақ түзіледі. Ауру ұзақ дамиды, жиі уақытша жазылады
әсіресе жылдың жылы кезінде жаңадан асқынады.
Жазық теріде руброфития ^щлбасха*-. тіэеде, сиректе;
қарында, арқада орналасады. Клиникалық белгілері жазык тер
созЫлмалы трихофитиясына ұқсас болады. Кейінгісінен айырмаі
лығы: зақымданған ошақтарцың анық шектеулігі, шеттерінің и|
телуі, сонымен бірге қабыршақты ^^ц£ылх=квкшід дақтардың үс
шаш қашпығымея байланысты үсақ, туйреуіш басыван нс
келеміндей, шоғырланып, кейде доға, жарты гаГқина тәрізді 0]
ласқан түйіяшектердің шығуы, кейде ірілеу түйіндердің пайда
луы да мүмкін. Кейбір кезде үлпа туктео де зақымдаш
саңырауқүлактың элементтері Тг. -епЛоігіх сңяқты шаштың іш
орңаласады.
82
Руброфитияның эпидемиологиясы толық анықталмаған.
Жүғу жолдары мен шарттары эпидермофитияға ұқсас сияқты.
Дәрігерлік' мекемелерде ванна, дәрет ыдысы, клеенка арқылы
жұғуы мүмкін екендігі белгілі.
Е м і. Алакан мен табан зақымданған кезде мүйізденген
қабатын қератпдитика пык, маймен сылу керек (Ариевич майы,
10—20% салицил майы), кейіннен фунгицидтік препараттарға
көшеді (күкіртті-қарамай). Жасалынған емге қарамай, ауру тез
жазыла қоймайтындығын ескере отырып, бүл емді бірнеше рет
қайталауға тура келеді. Терінің басқа ошақтары, әсіресе ірі
қатпарлардың терісі закымданғанда, үзақ уақыт 2% йод түнбасын,
Кастеллани сүйықтығын және фунгицидтік майларды жағып түру
керек. Рубррфитияның әр түрінде жергілікті еммен бірге гоизео-
фульвин берген жөн. Гризеофульвин фунгистатикалық әсер етеді.
Гризеофульвин ішектен эпидермиске өтіп, мүйізденген қабатта,
терінің қосалқы мүшелерінде (тырнақ, шаш) жиналып қалады, сон-
дықтан саңырауқүлақтарцың енуіне кедергі жасайды. Ем бас-
талғаннан орташа есеппен 2—3 апта өткен соң шаштың не
тырнақтың зақымданған бөлігін түбінен өсіп келе жатқан бөліктері
бірте-бірте “итеріп” тастайды. Сондықтан гризеофульвинмен емде-
генде, әр 7—10 күнде өскен шашты қырып тастап отырады. Гри-
зеофульвинді науқас адамның әр кг' салмағына 15 мг есептеп
береді. 15—20 күн дәрінің осы мәлшерін (лабораториялық тексеру-
,де саңырауқүлақтар табылмағанға дейін) күнде, содан кейін күнара
тағы бір ай, үшінші айда әр 3 күнде бір рет береді. Ем бас-
талғаннан соң бірінші рет лабораториялык зерттеуде
саныраукүлактар табылмағаннан кейін емді тағы бір айға созады.
Антимикотиктерден кейінгі жылдарда низорал кеңінені
қолданылады. Низоралдың химиотерапиялық белсенділігі отеі
жоғары және уландыру қасиеті аз. Тәулігінде 200 мг, жайылмалыі
процесте 400 мг-нан ішуге береді. Сыртқа ламизил кремін, кане-І
стен, клотримазолды крем не ерітінді түрінде қолдануға болады.І
Зақымданған тырнақтар онихомикоздың басқа түрлері сияқты еь<д&-1
і тек адамдарда болатын антропо^
немесе адамда да, малда да (ірі қара
мал, ат, мысык, ит, тышқан т. б.) паразиттік өмір сүретін — зоо-
фильдік саңырауқүлақтардың әсерінен дамитын жүқпалы ауру.
Қоздырғышы антропофильдік трихофитондар болса (ігісһорһуіоп
епдоігіх), онда саңырақүлақтар негізінен шаштың ішіңде орналаса-
ды, теріде қабыну процесі аса дамымайды. Ошақтары үстірт орна-
ласып, жеделдеу немесе созылмалы дамитын түрін үсгірт
трихоФития деп атайды. Зоофильдік трихофитондар (ІгісһорһуЮО
есіоігіх) негізінен шаштың айналасында және шаштың ІДО&
л
%ихофития^>Трихофитй
фйльдік саңыраукүлақтардың
қынабының эпителиінде орналасады, олардың әсерінен терен, 'П**”
хофития деп аталатын шаш қапшығының айналасында қабынудмк
Йңое пайда болып, кейіннен шаш қапшығы мен жан-жағыңдаң*
дәнекер ткань іріп-езіліп кетеді. Бүл процесс (терең)
трихофития леп аталады.
Трихофитияның клиникалық түрлері^/ Жазық терінің үстірт
трихофитиясы (ігісһорһуба зирегйсіаііз сйііз £іаЬгае). Терінің
аіпық жерлеріңде, бір немесе бірнеше анық шектелген, сәл ісіңкі,
терінің үстінен көтеріңкі, айналасына қарай біртіндеп үлкейетін
қызғылт дақтар шығады. Үстінде кебекті қабыршақтар және қабық
болып құрғайтын жекелеген майда көпіршіктер түзіледі. Кейбір
кезде көпіршіктің саны өте көп болуы мүмкін (көпіршікті түрі).
Шеттеріне қарай өскенімен дақтың ортасы жазыла бастайды, олар
сақина тәрізді өзгереді де, келемі үлкейеді. Аутоинокуляцияның
салдарынан кейде оның ортасында жаңа ошақ пайда болады да,
сақинаның ішіндегі сақина сияқты көрінеді. Бірнеше ошақтар өсіп,
бір-бірімен қосылып, шеттері иректелген әр түрлі ірі фигуралар
түзеді. Жазық терінің үстірт трихофитиясымен көбінесе балалар
ауырады. Әдетте субьективті сезімі болмайды.
Гистологиясы: эпидермисте шамалы акаіпоз бен мүйізденген кабаттық көпсуі
байқалады, онда мицелий орналасқан, тікенекті қабатта ішкі және клеткаара-
лык (спонгиоз) ісік, кейоір жерлерінде усақ қуыс түзіледі. ДермадМ —
емізікше қабаттың аздагая ісігі, тамырдың кішкене кеңейгені және айналасын-
да лимфоциттен және нейтрофилдерден тұратын шамалы сіңбенің шоғырлануы
байқалады.
Диагнозы. Жазық терінің үстірт трихофитиясының диагно-
зын қою қиын емес. Себорейлі дерматиттен оның айырмашылығы
— бетіңде, мойында пайда болған зақым ошактары жақсы шек-
теліп көрінеді, дақтары оте тез өсе отырып сақина түзеді,
қабыршақтары өте қүрғақ болады, әрі қышымайды.
Емі. 2—3 апта сыртқа, зақымданған тері ошақтарына фунги-
цидті препараттар (2—5% йодтың тұнбасы немесе 10% күкіртті
қарамай) жағады.
Бастың шашты белігінің үстірт трихофитиясы (Тгісһорһугіа
зирегіасіаіы сарШз). Бастыңшашты оөлпінде бір немесе бірнеше
дөңгелек зақым ошағы пайда болады. Закымданган ошақтың терісі
ақшыл-қызғылт түсті және ақшыл-сұр кебекті қабықшамен жабы-
лады. Ауруға ерекше тән белгі — саңырауқүлақтардың әсерінеи
шаштың сынып, сиреуі. Терінің үстінен 2—^ мм биіктікте,
қабыршақтардың арасыңца сышан шаш ақшылчүр ұсақ тікс$ярк
сияқты байқалады. Егер шаш қапшығынан шыға бере сынса, қара
нүкте тәрізді болып көрінеді. Біртіңдеп, ақырын, шеттеріне қарай
өсіп закымдашан ошақтар үлкейіп, бір-бірімея қосылып кетуі
мүмкін. Емделмесе ауру біраз жылға созылады. Емделген соң ғана
шаштар толық қалпына келеді.
Бүл клиникалық түрі көбінесе мектеп жасына дейінгі жже
мектеп жасындағы балаларда кездеседі; жыныс мүшелері пісіп
жетілуі кезінде ауру өздігінен жазылып кетуі мүмкін және
көбінесе қыздарға қарағанда ер балаларда жиі байқалады. Үйткені
бүл кезде май бездерінің қызметі күшейеді және тер майының хи-
миялық қүрамының өзгеруіне байланысты фунгицидтік қасиеті
кетеріледі. Ауру өздігінен жазылмаса, үстірт трихофития, көбінесе
әйелдерде, созылмалы қара нүктелі трихофития түріне айналады.
Үсгірт трихофития ер адамдардың сақалыңда, мүртында дамуы
84
мүмкін, онда ол бастың шапггы бөлігішң үстірт трихофитиясь
сияқты дамиды.
Д и а г н о з қою әдетге қиын емес. Псориазды және себорея-
лық дерматиттің қатты қабынуын шаштың өзгерісі болмайтын-
дығымен трихофитиядан айырады. Микроскопиялық зертте}
арқылы шашта санырауқүлақтың түрлерін табу трихофитияның ди-
агнозын анықтайды. Трихофития импетигомен асқынғанда диагног
қою қиынға түседі. Бүл кезде трихофитияда шаштың сиректейтініь
есте ұстау керек. Бастың шашты белігінің үстірт трихофитиясы
мен микроспорияны айыру, зақымданған шашты микроскопиялык
зерттеу арқылы шешіледі.
Е м і. Шаштың үстірт трихофитиясын (және басқа трихофития-
ны) емдеуде соңғы уақытқа дейін Рентген сәулесі мен шапггы
жүлып тастау, содан кейін фунгицидтік препараттар пайдалану ең
тиімді ем деп саналған. Бірақ Рентген сәулесінің жақсы нетижелік
қасиетімен бірге көптеген жағымсыз әсері болатын. Кейінгі кезде
саңырауқұлақтарға бактериостатикалық, бактериоцидтік әсер ететін
16—17кг—4,0; 18кг—
•35кг—6.0: 36—40кг-“
ірі ошаққа
жапсырады.
м;п
Шашты жұлып алудың орнына, оны жеңіл, таза түсіретін (па-
рафенилфенетилкетонның лимонқышқыл түзы) 4% эпилин бүласы-
рын қолдану тиімдірек. Эпилин бұласырын 1955 жылы ВНИХФ
ғылыми-зерттеу институтыныи қызметкерлері В. А. Засонов пен Е.
И. Метельникова ойлап тапкан. Қолданылатын бүласырдың қүра-
мына: 4,0 эпилин; 15,0 тазартылған (дестилляциланған) су; 22,0
сусыз ланолин; 5,0 ара балауызы; 54,0 қорғасын бүласыры кіреді.
Эіиццш бүласырын науқас адамның садмағына қарай темендегі
схема' бойынша тағайындайды: Юкг—2,0; Пкг—2,5; 12кг—3,0;
ІЗкг—3,0^-3,5; 14кг—3,5; 15кг—3,5—4,0
4,0—4,5; 19—25кг—5,0; 26—ЗОкг—5,5; 3 _______
7,0—-8,0; 41—50кг—9,0—10,0; 50қг көп болса —12,0.
Бүласыр салатын жердің шашын к.ырады да
дағыларды қысқартады. Бүласырды жүқа етіп ең
жагдды және черепица сияқты жабысқак бұласыр
Ош&қтарда жоғары дәрежелі қабыну процесі байқалған кезде бүла-
сырды бас терісінің сау жеріне жапсырады. 6 жасқа дейінгі бала-
ларға бір рет, орта есеппен 20 күнге жапсырса, ал үлкенірек
балаларға және ересектерге — екі рет, әр 10 күнде ауыстырып
түрады. Егер 20—22 күнщце эпиляция басталмаса немесе әсері
кем болса, сол мөлшерде қайтадан хапсырады. Эпиляциялық әсері
жаксы болса, адетте бүласырды тек 4—6 күн ғана үстайды.
Бүласырды жапсырған соң, әдетте 12—14 күннен кейін шаштың
түсуі басталады да біртіңдеп түсуі көбейіп, 20—25 күңде бітеді.
Шаштар атрофиялық буылтығымен бірге шығады. Бүласырды және
бүласырлық массаны алған соң, шашты қолмен мұқяят жүлып тас-
тайды. 30—45 күн өткен соң шаш қайта өсе бастайды. Осы
уақытта фунгицидтік ем жасалады.
Жанама, жағымсыз әсері де болып түрады: көбінесе бүласыр
жаққан жерде фолликулярлық кератоз (үртта, маңдайда, ицқтаҚ
жедедцеу коньюнктивит және блефароконьюнктивит, қызыл ерінйвд
қүрғақтығы кездеседі. Ересектердің, үлкен балалардың басы
ауыруы, жалпы жағдайы нашарлауы, құсуы мүмкін. Бұласыр
алынған соң бұл құбылыстар тез тыйылады, кейін (5—7 күннен
кейін) бұласырды тағы да жапсырып қоюға болады. Кішкене бала-
лар 4—5 күн арасыңда түнде қорқуы (кезге әр нәрсенің елестеуі)
мүмкін. Мүндай жағдайда бұласырды тез алу керек. Бұл қүбылы-
стар 2—3 күнде кетеді. Аурулар көп су ішуі қажет, аскорбин
қышқылын, глюкоза, димедрол, люминал беру керек.
Қолдануға болмайтын жағдайлар: Бүйрек, бауыр, буыны ауру
және 1 жасқа дейінгі балаларға, дене қызуы көтерілгенде,
асқорыту жүйесі бұзылғанда, тұрақты бас ауруы барларға, спазмо-
жүйке жүйесі ауыратындарға эпилин
бұласырын қолдануға болмайды. Емнің алдыңда және ем алгаңда
әр ІО күнде қан мен несепті тексеріп тұру керек. Эпилин шаш
капшығының жүйке аппаратына зиян келтіреді және шаш буыл-
тығы клеткаларын дистрофикалық өзгерістерге ұшыратады деген
болжам бар.
Гризеофульвинмен емдеу. Антимикотик гризеофуль-
вин (гризовин, фульцин) ішуге таблетка түріяде 0,25-тен беріледі;
балаларға тәулігіне —0,5—0,75, ересектерге—10. Терапиялық
әсері түбегейлі аныкталмаған. Оның фунгицидтік емес, тек қана
фунгистатикалық әсері бар деп есептеледі. Гризеофульвин ішектен
қанға өтіп, эпидермис клеткаларымен үсталып, терінің және оның
қосымшаларының (шаш, тырнақ) мүйізденген қабатында жиналады.
Сондықтаң одан саңырауқұлақ өте алмайды. Шамамен 2—3 апта
ем алған соң шаштың (тырнақтың) проксимальды бөлігінде сау,
саңырауқұлақтан таза аймақ пайда болады, ал дистальдық
балігінде саңырауқүлақ элементтері қалады. Гризеофульвинді бер-
генде зақымданған шаштың (тырнақтың) ошақтарын түбінен өсетін
шаш бөліктері біртіндеп итеріп “шығарады”. Сондықтан, әр 7—10
күцде өскен шашты қырып отыру керек. Бмнің ұзақтығы шаштың
саңырауқұлақтан тазарту уакытына байланысты. Саңырауқұлак
жоғалғанша гризеофульвинді күнде, содан соң 2 аптадай күн ара
ішу қажет (А. М. Ариевич). ІИаштың үстірт трихофитиясында ем
30—35 күнге созылады.
Гризеофульвинмен емдегенде ауыр асқынулар болмайды. Кейбір
науқастардың басының, іштің төменгі жағының ауыруы, кұсуы, іші
отуі, шамалы эозинофилия, өте сирек кездесетін қызылша немесе
қызамыққа үқсас бөртпе, есекжем пайда болуы мүмкін.
Жазық терінің терен, трихофитиясы (Тгісһорһуііа ргоішніа
сий$ £1аЬгае). Сау теріден анық шектелген, дөңгелек, сіңбелі,
көтеріңкі ақшыл-қызыл түстес табақшалар түзіледі. Беті шамалы
кебекті кабыршықтармен жабылады немесе фолликулярлық
ріңдіктер, іріңді қабықтар қаптайды. Шеттері өскендіктен келемі
І—6 см дейін және одан да көбірек үлкейеді. Терең трихофития-
тың ошақтары бірнеше апта өткен соң пигменттік, кейде нүктелі
үсақ фолликулярлық тыртык қалдырып, өздігінен емдеусіз-ақ жа-
зылады.
Алақан мен табанда Тг. есіоігіх дисгидроз сияқты көпіршікті
жедел зақым қоздыруы мүмкін.
86
Бастың шашты бөлігінін, терен, трихофитиясы (Кегіоп Сеізі).
Бастың шашты бөлігінде қөкшіл-қызыл түсті, сау терінің үстінен
квтеріңкі, ісік тәрізді, шектелген қабыну сіңбесі пайда болады. Ол
дөңгелек және жарты шар тәрізді немесе үсті бүдырлы болып ке-
леді. Біртіндеп көлемі үлкейіп, сіңбенің диаметрі 6—8 см-ге дейін
жетеді. Алғашында сіңбенің тығыздығы қатты, бетінде 2—4 мм
биіктікте жеке сынған шаштар және фолликулярлық іріңдіктер
байқалады. Кейін сіңбе жұмсарады да былқылдай бастайды. Беті
бостау іріңді-қанды кабықпен жабылады; қабық алынған соң майда
фолликулярлық тесіктер көрінеді, қысқан кезде елгезерден өткен
сияқты, тамшылац ірің шығады. Іріңмен, қабықпен бірге бұзылған
шаштар түседі. Инфильтратты басқанда қатты ауырады. Кейде
аймақтық лимфа түйіндері үлкейеді, ауырады, дене қызуы
көтеріледі, науқас адамның жалпы жагдайы нашарлайды. Терең
трихофитияның ошақтары емдеусіз-ақ 2—3 айдан кейін біртіндеп
жазылады да, орнында шүбар тыртық қалады.
Сақалдағы тереқ трихофития (Бісозіз рагазіСагіа). Сақал мен
мүрттың ~—терең—ірнхофнтиясы бастың шашты бөлігіндегі
өзгерістермен бірдей. Әдетте зақымданған ошақтардың көлемі
үлкен болмайды, бірак көптігімен ерекшеленеді.
Терең трихофитияның диагнозын қою өзіндік клиникалық
көрінісін есептегенде қиын емес. Паразиттік сикоздың кәдімгі си-
коздан айырмашылығы — инфильтрациясы өте үлкен болғандықтан,
закымданған ошақтары сау терінің үстіяде әжептеуір көтеріліп
түрады, тіндер терең, іріңді ыдырауға ұшырайды, қайта шықпайды.
Гистологиясы: Дермадан өтіп, гиподермаға дейін жететін және нейтрофил мен
лимфоцитгерден тұратын қою кабыну инфильтраты байкдлады. Шаш
қапшығы қабаттарынан өтіп, нейтрофилдер фолликулдың жоғарғы белімінде
массивті жиналып, фолликулды және май бездерін толык, жояды. Соңғы ке*
зецінде инфильтрат көбінесе лимфоциттерден, плазматикалық клеткалардан,
көптеген эозинофилдерден, кейде эпителиоидтық, алып клеткалардан тұрады.
Аллепгия және иммунитет. Т ри хофи.т и л те_р.
Ауру кезіңде аллергиялық реактивтіктің ықпалымен иммунитет да-
муы терең трихофитияға тан нәрсе. Трихофитидтердің пайда бо-
луы. Әдетте сіңбелі-іріңде трихофития ошақтарын дүрыс
емдемеудің (тітіркендіргіш майлар пайдалану) нәтижесінде
саңырауқұлақтар немесё олардың ыдырауынан түзілген өнімдердің
қанға өтуімен байланысты. Теріге енген саңырауқұлақтар
қабынулық процесс тудырып, екіншілік аллергиялық құбылыс жой-
ылады.
Трихофитидтердің көп кездесетін түрлерінің бірі — лихеноидты
трихофитид, кеуде терісінде көптеген қызғылт түсті майда фолли-
кулярлық түйіншектер шығады, үстінде қабыршақ байқалады. Кей-
де трихофитидтер беттің, кеуденің, аяқ-қолдың терісінде
қырқүлақтағы эритемаға үқсас жайылмалы эритема ретінде
шығады.
Сиректеу трихофитидтің түйінді түрі кездеседі, ол адетте
түйінді эритемаға үқсас (егуіһеша побозит). Трихофитидтың
бөртпелері пайда болғанда дене қызуы көтеріледі, жалпы хал-
1
87
жағдайы нашарлайды, буындары ауырады, шамалы лейкоцитоз
байқалады. Бірнеше күннен (эритематозды түрі) 1 —2 аптаға
(түйінді және лихеноидты түрі) созылып бөртпелер жазылады. Бүл
бөртпелерде саңырауқұлақтар болмайды.
Тетенше жағдайда трихофитнямен дененің басқа мүшелері де
зақымдануы мүмкін. Мысалы, Н. А. Черногубов және А. Я. Пеле-
вина лимфа түйіндері мен ішкі ағзаларының трихофитиямен
зақымдануы өліммен біткенін хабарлаған. А. Н. Аравийский табан
сүйектерінің, ми және кіші ми зақымданғанын байқаған.
Көрсетілген барлық жағдайда қоздырғышы Тг. епбоігіх саңырау-
қүлағы екендігі анықталған.
Е м і. Терең трихофитияның өздігінен
соң инфильтрат толық
10—15%-тік күкіртті-
емес стимулдық емді
кездесуі мүмкін, кейде
жазылу мүмкіндігін,
қабыну процесі жедел іріңді жүретіндігін, зақымданған шаштар
іріңмен бірге шығатындығын ескеріп, трихофитияның бүл түрін
эпиляциясыз емдейді. Инфильтрат жүмсарып, ірің шыққанда
зақымданған ошаққа Буров немесе Алибур суы, 1:1000 риванол,
1 % резорцин ерітінділерімен т. б. жылытқыш компресс таңады.
Жедел көріністері мен ірің шығуы азайған
сорылғанша және тыртық пайда болғанша
карамай таңады. Баяу дамуыңда арнайы
(аутогемотерапия) пайдалану керек.
і/Тырнак трихофитиясы. Ол жеке түрде
трихофитияның басқа, әсіресе созылмалы түрлерімен бірге (жазық
терінің созылмалы трихофитиясында, алақан трмхофитиясында, бас-
тың шашты белігінің қара нүктелі трихофитиясында) дамуы
мүмкін. Кобінесе саусақтардың тырнағы зақымданады. Закым тыр-
нактың бос жағынан басталады. Тырнақта ақіпыл-сұр дақтар, сы-
зықтар пайда болады. Кейін тырнақ қалындайды, борпылдақтанып
тез сынады да үгітіледі. Тырнақтың беті тегіс емес бұдырлы бо-
лып, біртіндеп тырнақтың бәрі зақымданады. Оның көбесінде
қабыну көріністері байқалмайды.
Е м і. Саңырауқұлақпен закымдаған тырнақты емдеу өте қиын.
Ең жақсы нәтижелісі: гризеофульвинді жергілікті еммен бірге беру.
Ересек науқастарға гризеофульвинді күніне 1,0 <0,25 тен 4 рет)
3—4 апта бойы күнде және тағы 3—4 апта күн ара, орташа есеп-
пен 35—45 г мөлшерінде 6—8 апта бойы береді. Башпайлардың
зақымданған тырнақтары үзақ уақыт емделеді. Тырнақты түсіру
. жане тырнақтың қүндағын фунгицидтік препараттармен тазарту
жергілікті емге жатады. Алғашқыда, тырнақ өзгермеген кезде,
жергілікті жансыздандырып, хирургиялық әдіспен тырнақты алуға
болады. Тырнақтың кеп жері өзгергенде кератолитикалық
дәрілермен алып тастау орынды. Ол үшін қолданатын ем:
1. Оннхолизин (Г. К. Аңдриасян)—15% күкіртті барий мен
техникалық тальктің қосындысы. Үнтақты сумен араластырып, сау
теріні мырыш пастасымея немесе жабысқық бүласырмен қорғап,
жасалған ботқаны тырнаққа қалыадығы 0,5 см етіп жағады. Орта-
сына кішірек шұңқыр жасап, оған әр 2—3 мин сайын су тамызып
түру керек, 30—40 мин өткен соң ботқаны сумен жуады да
коймалжың массаны тырнақтан тез қандауырмен қырады. Мұндай
процедураны тырнақ түгел алынғанша 2—3 рет қайталайды.
88
2. Уреапласт— бүласырға 20% мочевина қосылған (А. М. Ари-
евич). Бүласырды дайындау үпгін, алдымен су моншасыңда ерітіп
алған фарфор кеседегі 45 г қорғасын, 20 г ланолин және 5 г ара
балауызынан түратын массаға 10 мл ыстық суда еріткен 20 г мо-
чевинаны шайқап түрып қүю керек. Алдымен сабын-сода салған
ыстық суға булағаннан кейін тырнаққа уреапласты қалың етіп
жағып, 4—5 күнге дейін жабысқақ бұласырмен байлап қояды.
Тырнақ толық жұмсарғанша процедураларды 2—3 ретке дейін
қайталайды, біртіндеп оны қандауырмен немесе тістеуікпен алып
тастап отырады.
3. Калий йодатты май (калий йодты және ланолинді тең
мөлшерде қосады; А. Н. Аравийский). Майды қалың етіп тыр-
наққа жағады, парафинді қағазын және мақта салып байлайды.
Тырнак жұмсарғанға дейін әр 4—5 күнде таңғышты ауыстырып
түрады, ол қысқышпен не болмаса қаңдауырмен жеңіл, ауырмай
алынады.
Тырнақ алынған соң, оның қүндағын ұзақ уақыт фунгицидтік
препараттармен —5—10% йод тұнбасымен, Люголь ерітіндісімен
компресс түрінде, күкіртті-қара маймен т. б. емдеу керек. Мүйізді
заттар жиналған кезде 2—3 күнге кератолитикалық май (5—10%
салицил, Ариевич майын т. б.) таңып қою керек. Тканьнің
қорегін жақсарту үшін сегменттік жанама УВЧ емін немесе диа-
термияны қолдануға болады: акроцианозда никотин қышқылын
0,05-тен күніне 2 рет беруге болады.
Созылмалы трихофитияның атипиялық түрлері. Ересектердегі
жазық тершігі, созылмалы—ірихофигиясы (ТгІСйорһуііа сішГ
ЗІаЪгае сИПИІІСШіі айиііоіит). Бұл-"ТекГ"қанагресектерде, көбінесе
әйелдерде кездеседі. Кейде қара нүктелі трихофитиямен және тыр-
нақ трихофитиясымен бірге қабаттасып дамиды. Көбінесе сирақтың
терісінде, жамбаста, білекте, шынтақтың және тізенің буынында,
симметриялы орналасады. Зақымданған ошақ сау теріден шамалы
шектелген үлкен адамның алақанындай, кейде сдан да үлкенірек,
қызғылт-күңгүрт дақтар түрінде болады, беті біраз, кейде көптеген
қабыршақтармен жабылады. Қабыршақтар майда пластинка немесе
кебекті түрде, дақ бетін түгел немесе кішірек жеке-жеке
ошактарын жабады. Қабыршақтармен бірге топталып немесе сақина
тәрізді орналасатын майда қызыл түсті түйіншектер түзілФенін
байқауға болады. Аэдап қышиды. Емделмеген жағдайда көп жылға
созылады, емделгеннен кейін де жиі қайталануы мүмкін.
Жазық терінің созылмалы трихофитиясының дамуына эндок-
риндік өзгерістердің (жыныс бездері қызметінің жеткідіксіздігі,
Иценко-Кушинг ауруы), гиповитаминоздың (А, С) және аяқ-қол
тамырларында кан айналымының нашарлауы (акроцианоз) салдары-
нан терідегі саңырауқүлақтарға организм “етінің еліп” үйреншікті
қалыппен қарауы себеп болса керек. Емнің қонбауы мен жиі
қайталап түруын үлпа түктерінің саңырауқұлақтармен
зақымдануымен байланыстыруға болады. ..
Диагнозы. Клиникалық диагнозын қою кейде қиынға түседі,
бірақ қабыршақты тек микроскопиялық зерттеу арқылы катесіз
қоюга болады. Жоғары дәрежелі қабынудың және теріде сіңбешң
89
жоқтығы, үзак уақыт жазылмай көп жылдар дамуы, созылмалы
трихофитияны терінің басқа эритемосквамоздық зақымдануынан
(псориаздан, парапсориаздан, экзематидтен) клиникалық байқау
жолдарымен айыруға мүмкіншілік береді.
Емі. Фунгицидті препараттарын —5% йод түнбасын, 10—15%
күкіртті-қарамайын немесе Вилькинсон, 5%-тік хризаробин майын,
йодуксун, калий, натрий йодидтері — ұзақ уақыт, түрақты пайда-
ланылады. Сонымен бірге, үлпа түгі саңырауқүлақтан толық
арылғанша (орташа есеппен 30—40 күн) гризеофульвин немесе ни-
эорал беріп тұру керек.
Жоғарғыда көрсетілгендей, жалпы ем де тағайындайды: ішкі
бездер қызметінің өзгеруінде тиісті гормональдық препараттар
(әйелдерде жыныс бездерінің гипофункциясында фолликулин, синэ-
строл), акроцианозда — никотин кышқылын қосып пайдаланады. А
және С витаминдері беріледі.
Алақан мен табанның созылмалы трихофитиясы терішң
қалыптан тыс қалыңдауымен және көбінесе сақина тәрізденіп
кабыршақтануымен, “ауа көпіршіктері” деп аталған үсак нүкте-
лерімен білінеді. Көбінесе тырнақпен бірге зақымданады, сондықтан
диагнозын анықтау жеңілдейді.
Е м і. Алғашқыда кератолитикалық маймен (Ас. заіісуіісі 3,0;
Ас. Іасіісі 1.5; II п§. діасһііопі 30,0) мүйізденген қабаттың
катпарларын сылып тастайды, кейін фунгицидтік препараттармен,
көбінесе күкіртті-қарамаймен, әсіресе Вилькинсон майымен, амика-
золмен т. б. емдейді. Сонымен бірге гризеофульвиңді немесе низо-
ралды қосып береді. ЕмдІ микроскопиялық зерттеулермен бақылап
отырады.
Бастың шашты бөліміндегі созылмалы (қара нүктелі) трихо-
фитиясы тек әйелдерде болады. Қабынусыз өтеді және кішкене
кебекті қабыршақтанған ошақтарымен ерекшеленеді. Оның бетінде
шаш қашпығы шыққан жерде сынған шаштар қара нүкте
болып көрінеді. Кейде тек қана сынған шаш нүктесі
мүмкін. Закымданған ошақтар көбінесе желкеде және
КОЙ
сияқты
көрінуі
самай
аймағында орналасады. Кейде кептеген майда атрофиялық тыр-
тықтарды көруге болады. Қаранүктелі трихофития көзге түспестен
біраз жылға созылады. Кейде жазық тері және тырнак трихофити-
ясының созылмалы түрімен бірге дамиды, әдетте осы ауруларда
оны тексергенде анықталады. Жеке тек өзі ғана болса кездейсоқ
табылады, көбінесе балаларға трихофития жүқтырған адамды табу
мақсатымен диспансерлік тексеруден өткізгенде анықталады.
Е м і. Бастың шашты бөлігіндегі үстірт трихофития еміне үқсас.
Созылмалы трихофитияяың атипиялық түрлерінің қоздырғышы
Тг. епдоігіх (көбінесе күлгін) атты санырауқүлақ.
к а с ы. Қабыршақта, закымданған тырнақтың үгітіндісінде ұзын-
дығы және жуаңдығы әр түрлі мицелийдің жіптері табылады, олар
кейде үзік-үзік және бүтақты болып келеді. Кейде мицелийдің
жіптері дөңгелек, төртбүрыш, сопакша немесе дүрыс формалы емес
споралардан түрады (артроспоралар). Кейде жеке споралар да кез-
деседі. Тг. епсіоігіх-пен зақымданған шаштарды зертгегенде, тығыз
90
қосарлы шынжыр тәрізді тізбектелген дөңгелек немесе төртбұрыш-
ты споралармен шаіптың іші түгел тслғаны байқалады. Тг. есіоігіх
— атты саңырауқүлақпен зақымданғанда тізбектелген дөңгелек спо-
ралар шашты сыртынан орап алады, олар кейде майда (Тг
есіоігіх шісгоісіез — вурзеиш), кейде ірілеу (Тг. есіоігіх ше^азрогог
— іаүйоппіз) болып келеді. Шаштың ішінде тек қана шамалы бір
топ немесе тізбектелген споралар, анда-санда мицелийдің жіптері
кездеседі.
ІЖМикроспория. Місгозрогит тобына жататын жішш
саңырауқұлақтар қоздыратын ауру. Ауру адамнан немесе жануар-
лардан (көбінесе мысықтардан, иттерден) жүғады
Саңырауқұлақтың белгілі көптеген түрлерінен (шамамен 30) теі
адамға патогенді, ең көп кездесетіні Міс. Геггі^іпешп мен (тхг
баскан) Міс. Аидоиіпі және адамға да жануарларға да патогенд
Міс. Іапозшп (мамық). Жылқыда паразиттік тіршілік ететін Міс
евиіпшп өте сирек кездеседі.
Микроспория, трихофития сияқты жазық теріні, бастың шашть
бөлігін; кейде — тырнақты зақымдайды. Ауру үстірт түрде дамиды
терең түрлері сирек кездеседі.
Микроспориямен көбінесе мектепке баратын балалар ауырады
кәмелетке толған кезеңде ауру, әдетте, өздігінше жазылады. Ере
сек адамда микроспория тек жазық теріні закымдайды.
Жазык терінін микооспориясы (тісгозрогіа сиііз ^Іаһгае)
Клиникалық көрінісі үстірт трихофитияға өте ұқсас. Кейінгісіндег
сияқты, анық шектеулі, сәл кәтеріңкі, дөңгелек, беті шамалі
қабыршақтанған қызғылт дақтар, жеке көпіршіктер және үсаі
қабықтар пайда болады. Шеттеріне карай өсіп, дақтың ортасы жа
зыла келіп, сақина тәрізді бейнелер түзеді. Олар кейде біра
көлемге жетеді, сақинаның ортасында аутоинокуляцияның себебінеі
жаңа ошақ түзілуі мүмкін. Көпсақиналы, көбінесе тот босқан мик
роспорум зақымдаған кезде ғана байқалады.' Бірнеше ошақта
қосылып, аса ірі иректі өрнек түзеді. Басқа жағдайда микроспори
шамалы көлемді, үсақ кебекті қабыршақпен жабылған акшыл
қызғылт дақтар түзілуімен сипатталады. Жазық терінің микроспо
«рнясында ұлпа түктердің өзгерісі жиі байқалады.
Бастық шашты бөлігінің микроспориясы ^нісгозрогіа саріШШ)
Мамық микроспорум тудырған микроспорияда дөңгелек анық шек
теулі бір немесе бірнеше ірі ошақтар пайда болады. Зақымданға
ошақтардың терісі қызғылт түске боялады және тығыз үсақ ү
тәрізді қабыршақтармен жабылады. Зақымданған ошақтарца те|
бетінен 4—6 мм биіктікте шаштың барлығы сынғандықтан қысқ
қырқылған сияқты боп көрінеді. Әр шашта саңырауқүлақ спорала
рынан түратын қап болғандықтан, сыкган шаштар ақ түсті боладі
және пинцетпен жеңіл жүлып алынады. Тот басқан микроспорум
нан (Міс. Геггі&іпеит) дамыған микроспория өзіне тән белгілеі
бар, көбінесе көптеген зақымданған ошақтар негізінен шаш өсі
11; і: 11
түрған жер мен жазық терінін шекарасында орналасады, жааы
теріге жиі таралады. Ошақтарцың шеті айқын емес, жиі қосылы
кетеді. Закымданған ошақтардың терісі қалыпты бір түстес, кейд
қызғылт түсті немесе шамалы үсақ қабыршақпен жабыладъ
Қабыршақтар негізінен шаш қапшығының сағасында жиналады.
Зақымданған ошақтарда шаштар теріден 6—8 мм жоғары сынады,
әрі спорадан тұратын ақ тыспен қапталып тұрады. Бірақ микро-
спорияның бүл түрінде ошақтардағы шаштың бәрі сынбайды,
біразы қалыпты түріңде сақталады, сондықтан трихофитияға үқсас
болып көрінеді.
Микроспорияның диагнозын қою қиынға түспейді. Зақымданған
шашты микроскопиялық зерттеу және жасанды қоректік оргаға се-
бу, трихофитиядан ажырату салыстыру диагнозы арқасында
анықталады.
Көзге түспейтін ультракүлгін сәулесін саңырауқүлақтың
Місгозрогшп түрімен зақымданған шашқа түсіргенде шаш жасылдау
жарық береді, осы люминесцент тәсілін диагностикада қолданудың
маңызы зор. Ол үшін сынапты-кварц шамының сәулесі Вуд
сүзгісінен өткізіледі (никель түзымен өңделген әйнек). Зерттеу
қараңғы бөлмеде өткізіледі.
Люминесценттік әдіспен жеке дара зақымданған шашты да та-
буға болады. Микроспория бар ортада, балалар мекемелерінде,
семьяда және ауру жануарларды іздегенде бүл әдіспен массалық
тексеру еткізу өте ыңғайлы және тиімді.
' Микроспорияның микроскопиялық диагнос-
тикасы. Зақымданған шашты тексергенде олар мозаика сияқты
орналасқан, өте майда дөңгелек споралардан түратын тыспен
қапталып түрғаны көрінеді. Шынымен басканда тысындағы кап
спорадан түратын жеке-жеке үймелерге бөлініп кетеді. Шаштың
ішінде үзыңдығы бойымен орналасқан аздаған спораларды және
үзіктелген, бұтақталған мицелийдің жіптерін байқауға болады.
Қабыршақта кейде беліктерге балінген иректелген мицелийдің
жіптері табылады.
Е м і. Микроспори
ч:і
ян емі трихофитияға үқсас. Мамық микро-
спорумның қоздыруынан дамыған микроспорияда гризеофульвиңді
ұзақ уақыт қолдану қажет және фунгицидтік майларды жергілікті
ем үшін бірге пайдалану керек. Емнің әсерін, тиімділігін люминес-
цеттік тәсілмен және микроскопиялық зерттеулермен бақылап оты-
ру қажет.
І^Фавус ГҒауиякуАЬавустын қоздырғышы ахорион тобына жата-
тын саңырауқүлақ, көбінесе Асһогіоп ЗсһопТеіпі, тек адамға ғана
жұғады. Ауру адаммен тікелей қатынаста немесе көбінесе
саңырауқүлақпен зақымдалған заттар арқылы жүғады. Өте сирек
болса да жануарларцан (Асһогіоп рііпскеапит — мысық, тышқан т.
б.) жүғуы мүмкін. Ауру жас кезінде басталады да, өз бетінше жа-
зылмаған соң, ересек кезге де ауысады. Фавустың жұқпалылығы
микроспория мен трихофитиядан төмен. Көбінесе фавуспен бастың
шашты болігі зақымданады, аздап, 20%-тей тырнақтар, ете сирек
— терінің жазық жері де зақымдануы мүмкін.
Бастың шашты бөлігінің терісіне түскен соң ғана,
ахорион шаш қапшыгының сағасына енеді, мүйізденген қабатта
кебейіп, скутулалық — қалқан қүрады, бүл фавоздық
саңырауқүлақтың таза культурасы. Скутулалар қүрғақ қабыққа
үқсас, ашық-сары түстес, ішке қарай кіріп түрған ортасынан шаш
92
шығып тұрады. Алғашында майда, калемі түйреуіштің басындай
болса, біртіндеп үлкейіп, табақша тәрізді қалып алады. Саны,
көлемі көбейіп, бір-бірімен қосылып, үлкен массивтік қабыққа
үқсас қатпарланады. Бүл кезде қалқандар біртіндеп ақ-сүр түске
айналады. Саңырауқұлақ шашқа өтіп, оның түбірін және негізгі
бөлігін зақымдайды, зақымданған пгаш күңгірттеніп, түсі күл
тәріздес болып өзгереді, сынбайды, бірақ оңай жүлынып алынады.
Кейде тышқан иісі сезіледі. Скутулаларды алған соң қабыиған
ашық-қызғылт, тегіс, кейде аздап суланған терінің беті көрінеді.
Біртіндеп, баяу, шет-шетінде жаңа скутулалардың ошақтары
түзіліп, зақымданған жердің көлемі үлкейіп, сонымен бірге ортасы
жазыла бастайды, одан кейін атрофиялық тыртық қдлады, ол жер-
ге қайтып шаш шықпайды. Емдемесе фавус көп жылға созылып,
шаштың бәрін зақымдауы мүмкін. Саңырауқұлақ шаш
қапшығының қабаттары арқылы дерманың тканіне еніп қабыну
процесі дамиды, сондықтан атрофиялық тыртық қалады (Е. Т.
Фридман).
Негізгі, скутулалық түрінен басқа, фавустың импетигиноздық
және қабыршақты түрлері бар, бірақ олар сиректеу кездеседі. Им-
петигинозды түрінде шаш қапшығының сағасында скутула емес
импетигоға үқсас іріңдік пайда болады. Фавустың диагнозын шаш-
тағы ерекше өзгерістердің, созылмалы кейін қалатын атрофиялык
тыртықтардың негізінде қоюға болады.
Қабыршақты фавустың клиникалық көрінісінде көптеген
ақшыл-сұр кабыршақтар байқалады, олардың ішінде жақсылап
карағанда жекелеген майда скутулалар көрінеді. Фавусқа тән шаш
өзгерістері дүрыс диагноз қоюға мүмкіндік береді. Қабыршақтарды -
алған соң теріңін беті ақшыл-кызыл, жылтыр болып көрінеді. Про-
цесс атрофиялық тыртықпен аяқталады.
Жазык. терінін, фавусы*^ адетте бастың шашты белігі
зақымданған науқастарда дамиды. Өздігінше белек ауру *ретінде
өте сирек кездеседі. Қызғылт дақтың үстіңде фавусқа тән скутула-
лар көрінеді, ол^р өсіп, көлемі үлкейіп, бір-бірімен қосылады.
Терінің жеке ошақтары ғана зақымданады, бірак жайылмалы, уни-
версалдық таралу мүмкіндігі белгілі. Бастың шашты бөлімінің
зақымдануынан айырмашылығы — ауырған ошақтарда атрофиялық
тыргық калмайды. Кейде жазық терінің фавусы созылмалы
қызғылт дақтар түрінде дамиды, көбінесе ұлпа түктер қапшығының
сағасында қабыршақтар орналасқандықтан терінің беті түлеп түра-
ды. Фавустың бүл түрі беттің терісінде, мойында, аяқ-қолда, ер-
кектерде — үманың және жыныс мүшелерінің терісінде жиі болады.
Фавус ауруында екіншілік фавидтер — әдетте лихеноидты түрде
сирек те болса кездесуі мүмкін. Олар оргасыңда шыгып түрған
мүйізді тікенегі (спинулозизм) бар үсақ түйішпектер ретінде
көрінеді. Трихофитидтер сияқты, лихеноидтық және эритемо-
қабыршақты түрлері болады, бірақ ерекшелігі — өте ұзак уақытқа
созылады.
Өкпенің, ішек-карынның, сүйектің, ми заты мен қабықтарының
(менинго-энцефалит) фавуспен ауыратындығы туралы бірер
93
мәліметтер бар. Құрт ауруымен ауырып әлсіреген науқастарда
лимфа түйіндерінің фавусы дамуы мүмкін.
Тыонактын фявусы. Тырнақта сары түсті дақтар, сызықтар
түзілуден басталады. Кейіннен тырнақ пластинкасы қалыңдайды да
беті бүдырланьш, жеңіл үгітіледі. Тырнақ көбесінщ қабынуы
байқалмайды. Көбінесе саусақтардың тырнағы зақымданады.
Диагнозы. Фавоздық қалқандардың болуын, піаштың
өзгеріс ерекшелігін, аурудың ұзаққа созылуын, одан қалган атро-
фиялық тыртықтарды есептегенде, әдетте, диагнозын қою қиынға
түспейді. Ауруды қызыл жегіден (Егуіһетаіосіез) айыра білу керек
— онда да ошақтың ортасы атрофиялық тыртықпен аяқталады.
Бірақ қызыл жегіде тыртыктың айналасында тығыз, киын алына-
тын мүйізденген қабыршақтар немесе ірі фолликулярлық
мүйізденген гиперкератозбен жабылған гиперемиялық белдеу мен
жүка сіңбе байкалады. Ал шашта ешбір өзгеріс болмайды.
М и кроскопиял ық диагностика. Зақымданған шаш-
та санырауқұлақ элементі шаштың ішінде орналасады, бірақ бүкіл
көлемін толтырмайды. Олар жуандығы және үзындығы әр түрлі
мицелийдің жіптерінен, тоң-тоң немесе тізбектеліп орналасқан
дөңгелек не көпбүрышты спорадан түрады. Шаштың ішінде
саңыраукүлак элементінен баска әр түрлі көлемді ауа көпіршіктері
кездеседі — ол ерекше белгі. Микросқопиялық зерттеуде калқандар
(скутула) фавустың таза культурасы екенін көрсетеді: салмағы,
көлемі әр қалай, споралардан және қысқа иректелген мицелийдің
жіптерінен тұрады. Қабыршықтарда және тырнақтың үгітіндісінде
иректелген, бүтақтанған мицелийдің жіптері және әр түрлі спора-
лардың үймелері табылады.
Гистопатологиясы: скутулалардың айнрласыңдағы эпңдермисте — аздап акантоз
және паракератоз аныкталады. ДеріЛвда — кеңейген тамырлар жане айнала-
сында кебінісе лимфоциттерден, плазмагикалық клеткадардан, аздап нейтро-
филден тұратъш қабыну инфилътраты байкалады. Созьшмалы зақымдануда
инфильтрат гранулема түрінде байқалуы мүмкін. Онда лимфоцитпен, плазма-
гикалық клеткалармен бірге, эпителиоңдты және алып клеткалар кездеседі,
олардың арасында кейде шамалы нейтрофилдердің жиналуы байқалады. Атро-
фиялык кезеңінде эпидермистің жұқаланғанын, ал дермада емізікшелердің
жоғалғанын, коллаген талшықтарының сирегенін, эластикалық талшыктардын
жоғалғанын және шаш қапшығының, май, тер бездерініц түгел семгенін
байкауға болады.
Е м і. Фавустың әр түрлерін емдеу трихофития түрлерінш
еміне үқсас.
Эпидемиологиясы жане трихомикоздардан сақтандыру
Жоғарыда айтылғаңдай, ауру адамдармен немесе жануарлармеі
тікелей қатынас арқылы немесе аурудан түскен қабыршақтармеі
және сыиған шаштармен, аурудың қоздырғышымен кірленген ә]
түрлі заттар арқылы жұғады. Бүл кезде аурудың киімдері, әсірес
бас киімі, аң терісінен жасалған жағалары т. б. және тарақтар
тазалағыштар, баланың ойыншықтары өте қауіпті. Шаштаразд;
тырнақ тазалауда, шаш алдыруда жұғуы мүмкін. Трихомикоздыі
созылмалы, жасырын және атипиялық түрлерімен ауырған кісілер
өте қауіпті, жұқтырушы инфекцияның көзі.
Трихомикоздардың арасында ең жұқпалысы микроспория, бала-
лар мекемелерінде, мектепте, интернатта э
демиялық өріс алуы
мүмкін, екінші орында трихофития, ең аз жұқпалысы фавус.
Трихомикоздардың кнп немесе аз таралуы әлеуметтік-экономи-
калық, түрмыс жағдайларымен, халыққа емдік-сақтандыру жәрдем
көрсетумен және санитарлық қадағалаумен байланысты. Халықтың
жаппай көшіп-қонуында, әсіресе соғыс уақытында көп таралғанын
байқауға болады. Ондай кезде оған дейін бұл аймақта көрінбеген
саңырауқұлақтық жаңа аурулардың түрлері дамуы мүмкін.
Трихомикоздардан сақтЗндыру үшін жасалатын шаралар: 1)
ұжымда, әсіресе балалар мекемелерінде (бала бақшасында, мектеп-
те) ауруларды анықтау үшін арнайы медициналық байқау өткізу;
2) үй-іпгін тексеріп, жұқтырған адамды анықтау; 3) ауруларды
оңаіпалау және емдеу; 4) бас киімдерді (немесе оларды жою),
сыртқы киімдерді, аурулардың төсек жабдықтарын (көрпелер) және
түрақты үсталған заттарды (тарақ, щетка, баланың ойыншықтары)
параформалиндік дезинфекциядан өткізу; 5) шаштаразда қызмет
етушілерді мүқият жүйелі түрде тексеруден өткізу және санитар-
лық шараларды орындауын бақылау; 3% формалин ерітіндісімен
жұмыс қүралдарын тарақ, қайшы дезинфекциялау және оттың жа-
лынымен күйдіру (шаш алатын машинкасын), кірді ыстық үтікпен
үтіктеу; 6) ауру жануарларды уақытында табу және оларды
оңашалау, ветеринарлық кадағалау; 7) санитарлық-ағарту жүмысын
жүргізу.
Кандидоздар&^
Бүл аурулардың қоздырғышы — Сапгіісіа, анаскоспоралық
ашытқы саңырауқүлақтар. Ашытқы саңырауқүлақпен — терінің шы-
рышты қабығы, тырнақ, тырнақтың көбесі, еріннің қызыл жиегі,
ауыз қуысы, терінің жазық жері, әсіресе ірі қатпарлары
зақымданады.
Кандидозбен шырышты қабықтың зақымдануы. Бүл ауру ете
кең таралған, көбінде ауыз қуысының шырышты қдбығында сгома-
тит, глоссит, ангина түрінде кездеседі. Жаңа туған нәресте
өмірінің . алғашқы апталарында көп кездеседі, ересектерде —
өздерінде бар жалпы аурудың асқынуынан шығады. Тілде, жүмсак
тандайда, үртта ісінген, қызарған ақшыл жұқа қабық пайда бола-
ды. Олар біртіндеп қосылып, түтас қабық түзіледі. Алғашында
қабығы жеңіл алынады, бірақ созылмалы кезінде ол жабысып,
кірленгеңдей болып қалады, алынған соң қанағыш сыдырылу
байқалады. Ересек әйелдерде және кішкентай қыздарда қынаптың
шырышты қабаты зақымдануы (вульвовагинит) мүмкін. Ісінген,
қызарыц, тұрған қынаптың кіреберісінің шырышты қабатында, жа-
тырдың мойныңда ақшыл-сұр, қиқымды немесе тұтас қабық пайда
болады және ерекше сұйықтық ағады. Қдтты қышиды, қайталауға
бейімділік көрсетеді.
95
Сирек болса да қуық пен уретраның шырышты кабаты
ашытқы саңырауқұлақпен зақымдануы мүмкін. Цистоскоп арқылы
қуықтың шырышты қдбатында ақ жұқа қабықты байқауға болады.
Жаңа шығарған несепте (циститте және уретритте) лейкоциттер-
мен, эпителийдің клеткаларымен бірге көптеп бүршіктенген
ашытқы клеткалар мен мицелийдің жіптері табылады.
Шырышты қабаттың ашытқымен зақымдануының диагнозың
қою қиын емес. Қызыл жазық теміреткіден, лейкоплакиядан, ме-
резден (тиісті бөлімдерді қара), ерекшелігі — ашытқы қабынудан
пайда болатын жұқа қабық жеңіл алынады.
Езу кандидозында (заеда) эрозия және ауыратын жырық пай-
да болады. Айналасында ақжемделген мүйізденген кабаттан түра-
тын ақшылдау жиегі көрінеді (стрептококктан қабынуда көбінесе
бал-сары қабық болады). Ауру ұзаққа созылса тері сал
қалыңдайды,
Еоін қызыл жиегінш, кандидозбен зя^у^у^ү^ (дп*ц,*,,гу хей-
лит) өте сирек кездеседі. Удетте аЗһязкуысымен бірге еріннің
қызыл жиегі ісінеді, қызарады және ортасында қатты жабысқан,
щеттерінде — бостау жүқа пластинкалық қабықшамен
кабыршықтанады. Диагнозды микроскопиялық немесе культуралык
(өсіру) зерттеумен анықтайды.
Ірі қатпарлардын, кандидозы (ашытқы баздану) көбінесе шал-
ұма аймагында, жамбастың аралығында (көбінесе емшектегі бала-
ла рда), әйелдердің сүт бездерінің астында, сирегірек қолтык
астында және толық адам қарынывың қатпарларында байқалады
Ауру шетке қарай тез өсетін және бір-бірімен қосылып ірі эро-
зияға айналатын, үстірт үсак көпіршіктер, іріндіктер түзілуінен ба
сталады. Ауру толық дамыған кезде терінің беттесіп түрғаі
жағыида, сау теріден * анык шектелген және ақжемделіп
мүйізденген қабаттан тұратын жиекпен қоршалған, 'үлкен квлемд
эрозивті ошақ көрінеді. Эрозияның беті қызыл-пше түсті, сәл су
ланған. Қатп^рдың терей түбі майда-майда жарылып кетеді жән
сол жерде акшыл түсті қоймалжың масса живалады. Негізі
ошақтың айналасында жаңа көшршіктер мен іріңдіктер пайда бо
лады.
Д и а г н о з ы. Ашытқылық баздануга тән ерекшелік — қоңыр
қызыл түс, эрозиялардың сал ғана сулануы және негізгі ошақты
нозын анықтау оңай емес. Лабораторлық зерттеулермея ғана диаі
нозын дәлелдеуге бслады.
Саусақ арасындағы эрозиялар. Мамандығына байланысты те
әйелдерде кездеседі (тәтті тағамдар дайындайтын мамандар, ксн
серві ендірісінде т. б.). Саусақтың арасындз, кебінесе 3—4 са)
сақтың аралығында қатпардың және қабыргаларының тері
ағарып, сәл қатаяды. Кейіннен қоңнр-қызыл суланған эрозх
қалдырып мүйізденген қабаты түседі. Айналасында ақжемделп
мүйізді жиек керінеді. Эрозияның жан-жак шеттерінде жаі
көпіршіктер шығуы мүмкін. Бөртпелер шыққан тері қышып, сы
дап түрады. Ауру үзақ созылуға, кеп қайталауға бейім.
96
4
Башпайлар арасындагы эрозиялар. Бірнеше баптайлар арасын-
да орналасады және көбінесе еркектерде кездеседі. Бастапқы кезеңі
кысқа. Бүл кезде мүйіздеиген қабат ақжемделіп түрады да, адам
оны байқамай қалуы мүмкін. Кейіннен қатпардың түбінен башпай-
дын қабырғасына және табанға тез таралатын, қоңыр-қызыл
ИІІ
кекшіл түсті және ақжемделіп мүйізденген қабатымен қоршаулы
эрозиялар пайда болады. Жүргенде ауырып, қатты қышиды. Пио-
кокктық инфекциямен асқынған лимфангоит немесе лимфаденит
дамуы мүмкін.
^Тырнақтың көбесі мен тырнақ кандидозы негізінде әйелдерде
кездеседі. Көбінесе саусақ арасындағы эрозиялармен бірге
байқалып, қолдың 3—4 саусақтары зақымданады кейде емшектегі
балалардың аузы уылады. Ауру тырнақтың артқы көбесінен баста-
лып, кейін түгел қызарады, ауырады. Тырнақтың терісі жойылады
(еропісһіиш); көбесін басқанда кішкене ірің шығады. Кейінірек
оның беті қабыршақтанады, кейде сәл ауыратын жырықтар пайда
болады. Одан кейін тырнақтың езі өзгереді. Оның шүңқырынан
және жан-жағынан басталып күңгірттенеді, қоңыр-сүр түске ауыса-
ды. Тырнактың екі жағы қүңдағынан көтеріледі, осы кезде тырнақ
жүқарады және үгітіледі. Паронихия қайталануының нәтижесінде
тырнақта жиі келденең сызықтар түзіледі. Кейде оның шүңқЫры
аршылып қалады. Біртіңцеп таралып, тырнақ түгел закымдануы
мүмкін. Ауру созылмалы.
Кандидоздық баланопостит сирек кездеседі, көбінесе диабетпен
ауыратындарда болады. Апштқылық вульвовагинитпен ауырған
әйелдерден жүгу мүмківдігі де белгілі. Кертіктің терісінде және
тән шетінің ішкі бетінде қызарған, шектеулі ошақтар шығады,
бүнда мүйізденген қабат көптеп, ағарып көрінеді. Ол алынған соң
майда сыдырулар немесе жылтыр, бірақ суланбаған қызарған
терінің беті корінеді. Ауру қатты қышыну арқылы білінеді.
Кандидоэбең зақымданудын, себептері. Экзогендік факторлар
саңырауқүлақтардың патогендік қасиетін қоздыруына байланысты
тері мен шырышты қабаттың кандидоздық ауруының дамуына
бейімділік туады.
Бүл себептер әр түрлі. Мысалы, емшектегі балаларцың ауыз
қуысы шырышты қабатының зақымдануы диспепсиямен, сары
аурумен т. б. ауы^п әлсіреген балаларда байқалады. Ересектерде
жалпы ауыр аурулардың ағымыңца немесе созылмалы асқазан-ішек
ауруында ауыз қуысы шырышты қабатының зақымдануы
байқалады. Осы жагдайда витаминдердің, әсіресе В витаминнің
комплексі, рибофлавин (Вг) балансы бүзылуының маңызы бар бо-
луы ықтимал. Ірі қатпарларда кандидоз пайда болуына қатты тер-
леу, содан терінің ақжемделуі, термен бірге зат алмасуы
өшмдерінің шығуы себеп болатындығын, әсіресе қант диабеті ауру-
ларында зақымдану жиі байқалатынын көруге болады. Тершеңдікке
немесе жүмысына байланысты қоддың көп ылғалдануы, үй жүмы-
сымен не өндірістік жүмысқа байланысты қолды жиі сулау, соны-
мен қатар көкөніс тазарту кезінде, жеміс-жидектен, тәтті тағамдар
дайыңцайтын өндірістерде теріге ашытқылық саңырауқүлақтардың
еңуі — саусақаралықтың, тырнақтың және оның көбесінің Кандидо-
4—31
97
зының дамуына бейімділік тудыратын себептер болып табылады.
Бүл аурудың дамуына акроцианоз, ұсақ жарақаттар да жақсы
жағдай жасайды.
Сонымен бірге ете ауыр жалпы ауруы бар науқастарцы анти-
биотиктермен, кортикостероидтермен емдеудің жағымсыз нәтижесі
ретіңде тек тері мен шырышты қабат емес, ішкі ағзалардың да
каңдидозы дамуы мүмқін екеңцігін ескерген жөн. Зат алмасудың
бұзылуымен, ви^аминдердің және организмнің және микрофлора-
ның қалыпты биологиялық тепе-теңдіктерінің бүзылуымен (дисбак-
териоз) байланысты дамиды деген ой бар, антибиотиктің әсерінен
кандида саңырауқүлағы сапрофит қалпының патогенді түріне
ауысуы мүмкін.
Бмі. Ауыз қуысының шырышты қабатына — 5—10% бордың
глицериндегі ерітіндісін, кемектеспеген жағдайда — генцианвио-
леттің немесе Люголь ерітіндісін жағады. Ірі қыртыстарға,
қыргыстың айналасына, саусақ арасыңдағы эрозияларға анилин бо-
яуын (метил немесе генцианвиолет) қолданады, жедел кезіңде 1—
2% су ерітіндісін, кейінгі уақытта — спирт ерітіндісін немесе май
түрінде, Кастеллани бояуын және күкіртті-қарамайды пайдаланады.
Тырнақтарды және тырнақтың көбесін емдеу өте қиын. Тыр-
нақтарға және көбесіне үзақ уақыт генцианвйолеттің 2% спирт-
тегі, 70° спирттегі 1—5% резорциннің және 1% тимол ерітіндісін,
леворин не нистатин қосылған майды жағу, сол сияқты мырыш
сульфатымен электрофорез жасау қанағаттанарлық нәтиже береді.
Эндогендік себептің үлкен маңызын ескере отырып жал
III
я емді
де қолдану керек (диабетті, асқазан-ішек ауруларын емдеу т. б.).
Әлсіреген ауруларға аурумен күресу қабілетін көтеретін дәрілер
береді.Өте түрақты созылмалы кезде йод препараттарын ішугебе-
реді. Нистатин, леворин, декамин, дифлюкан, ламизил, амфотери-
цин Б сияқты антибиотиктер колданылады және поливалентгік
вакцина егуге болады. Кейінгі жылдарда жергілікті ем ретіңде осы
антибиотиктер қосылған майларцы немесе канестен, ламизил, ми-
козолон, микогептин т. б. сияқты крем, май, ерітінділер кеңінев
қолданылатын болды және нәтижесі де жаман емес.
/[ Терінің терен, микоздары^»
Актиномикоз. (Асііпотусозіз). Табиғатта кеңінен таралған жәңе
ауыэдың шырышты қабаты мен ішек-қарыңца сапрофит ретінда
тіршілік ететін актиномицеттер (Асішошусез) қоздыратын созылма-
лы ауру. Іріңді микроскоппен және зақымданған теріні гистология-
лық жолмен зерттегенде актиномицеттер жан-жағына сәуле шашып
түрған және шоқпарланып бітетін (друзы) жіңішке мицелийдің жіі’
шумақтары сияқты көрінеді. Тереңде жатқан тканьдерден, мүше-
лерцен рег сопііпиііаіеп немесе метастаз жолымён патологиялш
процесс таралып, тері көбінесе екінші қатарда зақымданады* СИ’
ректеу болса да экзогендік жолмен жүғып ауру теріде бірінда
қатарца дамуы мүмкін. Көбінесе гуммозды-түйінді түріңце дамвды!
тері астында бір немесе бірнеше қатты түйін пайда болады, терни®
98
беті өзгермейді. Біртіндеп мөлшері үлкейіп, бір-бірімен қосылып,
кедір-бүдырлы, ағаштың қаттылығындай сіңбе түзеді. Сіңбенің
үстіндегі тері көкшіл-қызыл түстес. Кейіннен кейбір жерлерінде ин-
филътрат жұмсарып, қүрт жеген ұсақ тесік сияқты ашылады, одан
сүйық ірің ағады; іріңнен сарғыштау дәндерді — саңырауқұлақ дру-
заларын табуға болады. Ірі түйіндер ыдырап жара пайда болатын
түрі сирек кездеседі. Жараның шеті салбыраған жүмсақ, қазылған
тәрізді, көкшіл түсті болып керінеді; түбі некрозды массалармен
және алсіз грануляциялармен жабылады. Көбінесе актиномикоз
бет, мойын аймағында, бөкседе (актиномикоздық парапроктит), ке- -
удеде (өкпеге бірінші жүққанда) және қарында (бірінші ішек
зақымдағанда) орналасады. Созылып өрістейді, үдеуге де бейімді.
Гистопатологиясы: терідегі сацырауқүлақ элементтерінің айналасында (друза-
лар) қалың қабыну инфильтраты байқалады, оның ортасы ыдыраған клетка-
лык элементгер мен лейкоциттерден тұрады, ал шеті эпителиоидті, алып және
плазматикалық клеткалардан түзіледі, оның айналасына дәнекер ткань өседі.
Эпителиоидты және альш клеткаларда майдың ұсзқ тамшылары (холестерин)
анықталады.
Актиномикоздың диагнозы кедір-бұдырлы инфил.үграттың
аса қаттылығымен және құрт жеген тесігін анықтау арқылы
қойылады. Түбегейлі диагноз іріңнен немесе гистологиялық препа-
раттарда қоздырғышын (саңырауқұлақ друзалары) табумен
дәлелденеді.
Е м і. Ең тиімдісі актинолизатты терінің ішіне егу (иммуноте-
рапия әдісі). Актинолизатты аптасына 2 рет, 0,5-тен 2 мл дейінгі
мөлшерде; барлығы 20—25 егу тағайындалады. Көп мөлшерде ан-
тибиотиктер (пенициллин, стрептомицин, биомицин) және сульфа-
ниламидтер, суллфадимезин кеңінен қолданылады; көп зерттеулер
емнің тиімді нәтижесі — дәрі-дәрмектердің қосалқы инфекцияны
жоюымен байланысты екенін керсетеді. Фтивазидпен емдеу жақсы
нәтиже береді. Кейде көп мөлшерде йод препараттарын (калий
йодатын күніне 10,0 дейін) қолданып, рентген әдісін пайдалану да
жақсы нәтиже береді.
ІН
Хромомикоз (Сһгопютусозіз) тропикалық және субтропикалық
елдерде байқалатын сирек кездесетін тері ауруы. Еуропалық хро-
момикоздың қоздырғышы Ноппобепдгоп гоззісиш Мегііпі атты
саңырауқүлақ. Патологиялық материалды зерттегенде қоэдырғыш
сфералық дене екі контурлық қабығымен және жіңішке мицелий
жіптерімен қоңыр түсті ашытқыш клеткаларға ұқсайды. Қоректік
ортаға еккенде саңырауқүлақ колониялары түбітпен жабылған жа-
сыл-сүр массалар кейпінде өседі.
Зақымдану тек аяқтардың артқы (балтыр, сан, бөксе) бетінде
орналасады: анық шектелген дөңгелек, сопақтау немесе көнбұрыш-
ты табақшалар пайда болады. Оның бетінде ақшыл-сүр немесе
қызыл түсті, борпылдақ қабықпен жабылған жүмсақ папилломатоз-
дық өскіңдер дамиды. Тек табақшаның шеті гана өскіндерден бос
және беті тегіс күлгін-қызыл жиек түрінде көрінеді. Папилломатоз-
дық өскіндердің қабықтары алынғаннан кейін, ұйымалы-іріңді
жалқық шығарып түратын жырықты жаралар көрінеді. Инфзклът-
Ш
99
раттың ете тығыздығына көңіл аудару керек, кейде бұл тығыздық
сау теріге де таралады. Ошақтың келемі — бірнеше сантиметрден
ересек адамның алақанына дейін, кейде одан да улкен болып ^ке-
леді. Аса көлемділері бірнеше ошақ қосылуынан пайда болады.
Хромомикоздың папилломатозды-жаралы түрінен басқа,
төмпешікті түрі де кездеседі; тығыз, көлемі жасымықтай, қоңыр-
қызыл, дөңгелек төмпешіктер шығады. Көлемі біртіндеп үлкейіп,
қосылады да, әр келемді тығыз табақшалар құрады, оның үсті аз-
даған қабыршақтармен және ұсақ қанды қабықпен жабылады.
Кейбір ауруларда хромомикоздың екі түрін бірдей байқауға бола-
ды. Ауру бірнеше жылға созылады, өздігінен жазылмайды. Лимфо-
генді және гематогенді таралу мүмкіндігі бір.
Гистопатологиясы: дерманың емізікше және торлы кабатында жеке ошактан
тұратын қою клеткалық инфильтрат байқалады, ортасында қоңыр түсті өзіне
тан сфералык деяе — саңырауқұлақ элементтерінен тұратын микроабсцестер
орналасады. Инфильтрат лимфоциттен, эпителиоидты, плазматикалық және
алып клеткалардан тұрады, кейіигісінде де сфералық қоңыр денелер табыла-
ды.
Диагнозы. Тері туберкулезінің сүйелді түрінен папиллома-
тозды-жаралы хромомикоздың айырмасы — гиперкератоздың бол-
мауы және
кедір-бүдырлы
тығыздығымен
инфильтраттың тығыздығы. Хромомикоздыі
төмпе
түрі
кәдімгі жегіден сіңбеніі
және ортасынан кері дамыган бейімсіздігімен ажыра
тылады.
Клиникалық диагнозы микроскопиялық зереттеуде қоздырғышь
табылуымен дәлелденеді. Қоздырғыш қабықта, қабыршақта, папил
ломатоздық өскіндерде және жырық тәрізді жараның қырындысын
да, сонымен бірге гистологиялық зерттеуде анықталады.
Эпидемиологиясы. Хромомикоз көбінесе шірігеі
ағаштан, тот басқан металлдан болған жарақаттың үстіңде дамидн
Сонымен, саңырауқүлақ сыртқы ортада тіршілік етіп, адам терісін
түскен соң тек тиісті жағдайда патогенді қасиетін білдіреді де
ойлауға болады. Бірақ, ауру адамнан жұғатыны анықталмаған.
Е м і. Кішкене ошақтарды хирургиялық жолмен кесіп аладі
немесе электрокоагуляция жасайды. Ірі ошақтарды өткір касықпе
сылып тастайды. Витамин Дг (150-200 000 бірліктен тәулігшс
үзақ уақыт емдеу, ошақтың ішіне амфотерицин Б антибиотигі
егуге болады.
Саңырауқұлақтар қоздырған аурулардың микроскопиялық да
агностикасы. Қабыршақ, шаш, тырнақ беліктері, көпіршікті
ермофития), зақымданган ошақты
ақжемделіп мүйізденген қабаттың жүлмалар
шеттеріндегі
(ашытқышпен зақымдануы), кейде — ірің, ұйыма-іріңді жалқық ні
месе олардан қатқан қабықтар (актиномикоз, хромомикоз) микрі
скопиялық зерттеуге алынатын материал болып табыладі
Трихофития және микроспорияға тексергенде — зақымданп
ошақтың шетінен қыска, сынған қабыршакты, фавуста — үзы
қүрғақ, жылтырын жоғалтқан шашты алу керек.
100
;:к
Әдетге, саңырауқүлақты боялмаған препараттарда зерттейді,
оның алдында шаштың, тырнақтың, қабықтың мүйізді затын (30%
КОН) күйдіргіш сілтіде ерітеді. Алған материалды кандауырмен
немесе инемен майдалап, шынының ортасына салады да күйдіргіш
сілтінің бір тамшысын тамызады. Содан кейін кристалдары шет-
терінде жиек боп түзілгенге дейін сілтіні жылытады. Қайнағанға
дейін қыздырудың қажеті жоқ. Содан соң тамшыны шынымен жа-
уып микроскоппен қарайды. Сәулені екі есе сыңдыратын
қабығының арқасыңда, саңырауқүлақтың элементтері, ағартылған
мүйізді массалардың арасыңда мицелийдің жішпелері және спора-
лары анық көрінеді.
Ірінді немесе үйыма-ірінді жалқықты зерттегенде оны глицерин
тамшысымен ерітеді. Бұл кезде лейкоциттер ериді де
саңыраукұлақтың элементі жеңіл табылады.
Патологиялық материалды жасаңцы қорек ортасына сеуіп, өсіп
шыққан саңырауқүлақтардың қай топқа жататындығын анықтау
аурудың диагнозын анық дәлелдейді.
Дерматофиттердің таза культурасын алу үшін тығыз, қышқыл
(рһ-6,5) қоректік ортаны пайдаланады. Көбінесе қолданатыны: 1)
Сабуро ортасы (мальтоза 4,0; пептон 1,0; агар-агар 1,8; тазар-
тылған су 100 мл); 2) сусло-агар (сыра ашытқысы 1 л, агар-агар
18,0); 3) көкөніс қоректік орталары (сәбіз). Саңыраукүлақтың
өсуіне термостаттың ең қолайлы температурасы 25-—28°. Үй
ішіндегі 16—18" температу е жай өседі.,
Тері тубеРкулезГ)
Клиникасы және морфологиясы әр түрлі бір топ терінің тубер-
кулездік аурулары туберкулез микобактериясының теріге енуі сал-
дарынан дамиды. Әдетте, туберкулезбен ауырған немесе ауырып
жүрген кісілерде екіншілік ауру ретінде дамиды, біріншіден теріге
жұғуы арқылы дамуы өте сирек кездеседі.
Туберкулездік инфекцияның басқа түрлеріне, әсіресе өкпенің
қүрт ауруына қарағанда, терінің зақымдануы аз кездеседі. Тері ту-
беркулезбен зақымдануы үпгін туберкулез микобактериясына
қолайлы орта, терінің қалыпты физиологиялық қүрамын бүзатын
ерекше жағдай керек деген болжам бар. у
Бүл өзгерістер әлі күнге түбегейлі зерттелмеген. Теріде зат алма-
су, су, минерал. алмасу бұзылуының, витамин' тепе-^теңдігінің әзге-
руінің маңызы бар екендігін көрсететін мәліметтер бар. Тері
туберкулезінің кейбір түріңце тамырлар өзгерістері — тоқырауы,
кабырғаларының өткізгшггік және қарсылық көрсету қабілетінің
езгерісі белгілі орын алады. Нашар санитарлық-гигиеналық, түрмыс
және өндірістік жаідайлар, толық емес, сапасы нашар тамақтану,
қолайсыз климаттық жағдай, әсіресе ультракүлгін сәулеонің аздығы,
жұқпалы аурумен ауыру сияқты факторлар (қызылша, көкжотел,
қызамық т. 6.) тері туберкулезінің дамуына мүмкіндік береді.
Тері туберкулезішң патогенезіңде, әр түрлі клиникалық
түрлерінің болуына терінің иммунобиологиялық реакциясынын
101
III
дәрежесі әсер етеді. Тері туберкулезімен ауыратындардың көбіңде
туберкулинге арнайы аллергиялық реакция анық байқалады. Мыса-
лы, тері туберкулезімен ауыратындарда 1-5-10% туберкулин
ерітіндісімен койылған Пирке реакциясы оң нәтиже көрсетеді.
Тері туберкулезінің дамуы адамның жасына байланысты екені
белгілі. Біразы сәбилік және жасөспірім кезде (жегі, скрофулодер-
ма) басталады;ал басқа түрлері (индуративті эритема, сүйелді ту-
беркулез) көбінесе ересек адамда ғана пайда болады.
Теріге енген туберкулез микобактериясының саны мен сапасына
байланысты әр түрлі тері туберкулезінің даму мүмкіндігі аз зерт-
телген мәселе. Тері туберкулезі ошақтарында орташа есеппен 75—
80%-де адамға тән микобактерия (іуриз һишапиз),
20—25% -м үйізді малдың (іуриз Ьоүіпиз) және тек ерекше
жағдайда — қүстық типі (іуриз ваіііпасеиз) табылатыны белгілі.
Бірақ микобактерияның типтері тері туберкулезінің белгілі бір
клиникалық түріне тән емес. Біраз авторлардың пікірінше тері ту-
беркулезі ошағында табылатын микобактериялардың вируленттік
қасиеті төмен, бірақ, үзақ уақыт олар қолайсыз ортада, теріде
тіршілік еткендіктен вируленттігі әлсіреген деген болжам дүрыстау
(Н. Л. Россиянский, Н. С. Смелов) сияқты.
Микобактериялар кебінесе ішкі ағзалардың туберкулезді
ошақтарынан немесе рег сопіілиііаіеш зақымданған лимфа без-
дерінен, сүйек туберкулезінен қан немесе лимфа жолымен теріге
өтеді. Жарақаттанған теріден микобактериялардың түсуі әсерінен
экзогеңдік жүғу сирек кездеседі. Туберкулезбен ауыратын аурулар-
дың зәрімен, нәжісімен қақырығымен шығатын туберкулездік ми-
кобактериялар экзогендік аутоинокуляция ретімен де
мүмкін.
Тері туберкулезінің екі түрі болады:
Ошақты-локальды түрі, шектеулі зақымдануымен және
малы дамуымен, баяу өрбуімен ерекшеленеді. Оларға: 1)
жұғуы
созыл-
кәдімгі
жегі (Іириз ұиі^агіз); 2) сүйелді тері туберкулезі (ІиЬегсиІозіз
үегпісоза сиііз); 3) колликвативті тері туберкулезі немесе скрофу-
лодерма (шЬегсиІозіз соіііриаііұа, з. зсгорһиіодегта); 4) жаралы
тері туберкулезі (іиЬегсиІозіз иісегоза) және 5) туберкулездік
шанкр жатады.
Диссеминациялық (жайылмалы) , түрінде (туберкулидтер)
теріде зақымдану ошақтары әдетте симметриялық, көп жерлерге
таралған, бөртпелер өздігінше кері дамуымен және жиі
қайталанумен сипатталады. Оларға: 1) лихениодты тері туберкулезі
(Іісһеп зсгорһиіозоппп); 2) түйіншекті-некрозды тері туберкулезі
«иЬегсиІозіз сиііз рариіопесгоііса); 3) тығызданған тері туберкулезі,
иңдуративті эритема (егуіһета іпдигаіит Вахіп); 4) милиарлы
жайылмалы жегі (Іириз) тіііагіз діззітіпаіиз) жатады.
Локальды түрлері. Кәдімгі жегі (Іириз үи1&агі£)— ең көп кез-
десетін туберкулездің бір түрі. Ауру әдетте бала немесе жасөспірім
кезінде, өте сирек — ересектерде басталады да, зақымданған
ошақтардың шетке қарай өсуі өте баяу және ұзақ уақыт дамуы-
мен ерекшеленеді.
102
Терінің ішінде өзіндік төмпешіктер (люпомалар), келемі
түйреуіш басынан жасымық дәніндей, кетеріңкі не жалпақтау,
кішкене дақ пайда болады. Тәмпешіктер қоңырқай-қызғылт түсті,
жұмсақ консистенциялы болады. Әйнекпен басқднда (диаскопия)
төмпешіктің орнында сарғыш-қоңырқай дақ пайда болады (алма
тоспасы белгісі) немесе зондпен басқанда ол жеңіл кіреді де қан
кетеді. Алғашында тығыз шоғырланып орналасады, кейіннен бір-
бірімен қосылып тегіс сіңбеге айналады, шетіне қарай баяу өсіп,
жаңа төмпешіктер шыға беретіндіктен калемі үлкейе береді.
Жоғарыда көрсетілгендей жегінің негізгі жалпақ (Ь. ұ. ріапиз)
түрінен басқа, оның бірнеше түрін айыруға бслады:
Ь. V. рзогіазіГогтіз — жегі сіңбесінің үстінде күмістей аппақ
қабыршақ жиналуымен ерекшеленеді, содан қабыршықты
темірткінің (псориаз) табақшаларымен үқсас болып көрінеді.
Ь. ү. ішпібиз — ісікті түрі, жегі сіңбесі аса қалыңдайды (өсіп
ұлғаяды) әрі тез, ісік тәрізді көтеріңкі жатады, сонымен бірге
жегпгің төмпешіктеріне тән белгілері сақталған (жұмсақтығы,
қоңырқай-күлгін түсі, диаскопияда — алманың тоспасы белгісі).
Ь. V. иісегозиз — жаралы түрі, жегі ошағы жарақаттанудан
және пиогенді инфекцияның әсерінен шығады. Жегі, жарасы үстірт
орналасады, шеті иректелген, шектеулі, түбі үсақ дәнді, жеңіл
қанағыш, аздап іріңді сүйықтықпен жабылған. Терінің ашық жер-
лерінде орналасатындықтан, олар кедір-бүдырлы, іріңді-қанды
қабықпен жабылады.
Ь. V. уеггисозиз ~ көбінесе аяқ-қолда орналасады: сіңбенің
бетінде массивті мүйізді қабаттары мен сүйелді өсінділері пайда
болады.
Ауру басталғаннан бірнеше ай өткен соң жегі ошақтарының
ортасында баяу жазылу белгілері көрінеді. Төмпепгіктер сорылып,
ақ түсті жүқа атрофиялық тыртыққа ауысады, ол темекінің қағазы
тәріздес қыртыстанып түрады. Жегінің ерекшелігі — тыртықтың
бетіңде қайтадан жаңа люпомалар шығу мүмкіндігі. Жегі әр жерде
орналасады, көбінесе бет терісінде, әсіресе мұрында, жақта, мойын-
да, қүлақ жарғағында. Оның ошақтары бөксенің, аяқ-қолдың
терісінде де болады.
Мұрында, әсіресе онымен бірге шырышты қабат зақымданғанда,
жегі процесі созылыңқырап дамуы салдарынан мүрын шеміршегін
бұзуы мүмкін, содан мүрын қысқарады да сүйірленіп, қүстың
түмсығына ұқсап кетеді. Қараусыз қалған жағдайда жегі коздің
қабағын айналдырып, ауыз қуысын тарылтып, науқастың көркін
айтарлықтай кетіреді. Қүлақ жарғағында ісік сияқты болуы
мүмкін.
Саусақтардың терісі зақымданған кезде ауру сүйектің
қабығына, сүйекке таралады және оларды күйзелтеді (жегпгің му-
тилді, күйзеліс түрі Ь. V. шиіііапз). Табанда болса сирақтың лим-
фа тамырлары біртіндеп өзгеруі салдарынан шораяқ дамиды,
негізгі ауру қайталап өрбіген тілмемен асқынғанда ол жиі
байқалады.
Теріден басқа, жегі кейде жеке ауыз қуысының және мүрын-
ның шырышты қабатын зақымдауы мүмкін. Мүрынның шырышты
103
пі
қабаты зақымдағанда жұмсақ, кедір-бүдырлы, көкшіл, жеңіл
қанағыш және ыдырап жараға айналатын сіңбе пайда болады.
Мүрын қалқанының шырышты қабатында орналасқан ауру оның
шеміршек белігін бүзып, тесіп тастайды. Мүрынның шырыпггы
қабығының зақымдануы, жегпгің бет терісіне таралуына негіз бола-
тынын есте үстау керек. Ауыз қуысында жегі процесі көбінесе
тістің қызыл етінде және қатты тавдайдың шырышты қабатында
орналасып, алғашқыда майда, тары дәніндей, көкшіл-қызыл түсті
төмпешіктер шығуымен сипатталады. Тығыз топталып, олар зақым
ошақтарына өзіндік түйіршікті түр береді. Кейін үздіксіз жа-
рақаттан жара пайда болады. Жара майда иректі болады: түбі
түйіршік, сарғыш жүқа қабықпен жабылады да жеңіл қанайды.
Айналасында жекелеген төмпешіктер көрінеді. Тістің қызыл еті
бүзылған кезде альвеоланың сүйек бөлігі сорылып, тіс жа-
лаңаштанып, босап түсуі мүмкін.
Жегіде ауру адамның жалпы халі онша өзгермейді. Өкпе және
баска ағзалардың зақымдануы 25% кездеседі және олар зарарсыз
түрде дамиды. Ауыр түрлері ете сирек байқалады. Туберкулезді
аденит әсіресе балаларда жиі кездеседі. Пирке реакциясы оң
нәтиже көрсетеді.
Асқынуы. Жегі әсіресе беттің (мүрын, ауыз куысы), табан-
ның терісінде орналаскаңда, тілме екенін есте сақтау керек.
Жегінің ең ауыр асқынуы — атрофиялық тыргықтың үстінде
тері рагінің (Ьириз сагсшоша) дамуы. Ол, бірнеше жыл жегімен
ауырған ересектердің бет терісіңде байқалады. Көбінесе мүйізденуге
бейімді жалпақ қлеткалық ісік байқалады. Аурудың алдын болжау
қиын. Жегіні рентген сәулесімен емдеу, қатерлі ісік дамуына
ықпал етуі мүмкін.
Гистопатологиясы. Әдетте дермада лимфоцитпен қоршалған, эпителиоидтық,
алып клеткалардан тұратын төмпешіктер түзіледі. Төмпешіктердің казеозды
ыдырауы өте сирек байқалады. Кейде тек лимфоидтік клеткалардан тұратын
инфильтрат; диффузды инфильтратта аздал эпителиоидтық клеткадар және
бірлі-жарым гигант клеткалар өте сирек кездеседі. Бұл жегі процесінің жедел
дамуын көрсетеді. Тамырлардын айналасында кейде қабаттарынан да етіп ке-
тетін, лимфоциттен және плазматикалық клеткалардай тұратын сіңбе
байқалады. Арнайы сіцбеніц аймағындағы коллаген жане эластикалық тал-
шықтар өзгерген. Сіңбенің бетінде жатқан эпителий қабаты жұқарған, ал
муйізденген қабатта — паракератоз пайда болады. Жеке жағдайда (сүйелді
түрі) эпителиальды осінділерінін ұлғаюымен бірге акантозды байқауга болады.
Гистологиялық препаратгарда туберкулездің микобактерияларын
табу қиын, ете аз мөлшерде кездеседі. Теңіз шошқасына
зақымданған тканъді егуі оң нетиже көрсетеді.
Диагнозы. Жегі төмпешіктерінің өзіне тән сипатын, бір-
бірімен қосылуға бейімділігін, сорылғанда тегіс, ақ түсті атрофия-
лық тыртық қалдыруын, оның үстінде жаңа төмпешіктер шығу
мүмкіндігін есепке алғанда диагнозын қою қиынға түспейді.
Ажырату диагнозы: 1) төмпешікті сифилид; төмпешіктер тығыз
консистенциялы, фокусты орналасады, қосылуға бейімділігі жоқ,
бір-бірімен қосылмайтын мозаикалық үсақ тыртық қалдырады; 2)
лепраның туберкулоидты түрінде, зақымданған тері ошақтарында
104
ауыру және қызу сезімі болмайды; 3) хромомикоздың туберкуло-
идты түрі — көп жылға созылады, ете тығыз консистенциялы сіңбе
түзеді, жазылу ортасынан басталмайды, қайтпайды және атрофия-
лық тыртық қалдырмайды. Жегінің жалпақ түрін тері лейшманио-
зының туберкулоидты түрінен ажырату өте қиынға түседі. Анамнез
және лейиіманиома жазылған соң қалған тыртық айналасында
шығатын төмпешіктер диагнозын анықтауға көмектеседі.
Жегінің дамуы әр түрлі, бірақ көп жылға созылады. Емделме-
ген зақым ошақты үлкеюге бейімділік көрсетпей, көп жыл бойы
бір қалыпты түруы мүмкін. Кейде патологиялық процесс біртіндеп,
баяу, теріге жайылып үлкен калемді ошақтар пайда болады.
Өмірдің қолайсыз жағдайлары, интеркуренттік аурулар, әсіресе же-
дел инфекциялар, жегінің дамуын өршітіп, оның үдеуіне мүмкіндік
туғызады.
Сүйелді тері туберкулезі (ШЬегсиІоБІз ұеггисоаа сийз) көбінесе
ересектер ауырады, жегіден сиректеу кездеседі. Туберкулезбен
ауырған адамнан және өлі малдан патологоанатомдарға,
қасапшыларға әдетге экзогенді жолмен, кейде аутоинокуляция
арқылы жүғады. Көбінесе қолдың, саусақтардың сыртқы жағында
орналасады, табан терісінде сиректеу кездеседі.
Ауру теріде көкшіл-қызыл түсгі, көлемі үлкен бүршактай,
тығыз түйіншектер түзілуімен (өлік төмпешігі) басталады.
Түйіншек баяу өсіп, тығыз тегіс табақшдға айналады, үстінде, ор-
тасынан бастап сүйелді өсіңділер және сұр түсті массивті мүйізді
катпарлану байқалады. Сондықтан табақшаныц үсті тегіс емес,
бүдырмақты болады. Тек шеттерінде ғана мүйізді қатпарланусыз
күлгін-қызыл жиек қалады. Кейде негізгі ошақтардың айналасыяда
кейіннен бір-бірімен баяу үласып кететін жаңа түйіншектер және
табақшалар түзіледі.
Өте баяу, жыддар бойы процесс үдемелеп дамиды. Ақырындап
табақшаның ортасында жазылу белгілері көрінеді:. мүйізді массала-
ры түседі, сіңбе сорылып кетеді, оның орнында үстірт, кейде әрен
байқалатын, пигменттелген тыртықты атрофия қалады. Жегіден
айырмашылығы — атрофиялық тыртықты жеріңде жаңа бөртпелер
шықпайды. Сүйелді туберкулезі жекелеген жағдайда туберкулезді
лимфангоитпен асқынуы мүмкін.
Аурудың жалпы халі әдетте қанағаттанарлық, бірақ жегімен
салыстырғанда, көбінесе терідегі процесс белсенді, өкпе туберку-
лезінің жеңіл түрімен бірге қабаттасып дамиды. Кейде терінің
сүйелді туберкулезі өкпенің, ішектің жүқпалы туберкулезінде
(ашық түрі) аутоинокуляцияның нәтижесінде дамуы ықтимал.
Сүйелді туберкулезде туберкулиндік реакциялар жегідегіге
қарағанда төмендеу.
Гисгопатологиясы — айқын акантоз, эпителий өсінділерінің ұзаруы, папиллома-
тоз, гиперкератоз. Эпителийдің тікенекті қабатында — клеткалардың арасында
және ішінде ісік, кей жерлерде — микроабсцестер көрінеді. Дермада — лимфо-
циттерден, плязматикалық клеткалардан, нейтрофилдерден, әр түрлі мөлшерде
эпителиоидтық және алып клеткалардың кішкене топтарынан тұратын диф-
фузды қабыну сіңбесі кездеседі. Кейде казеозды ыдырау байқалады. Инфильт-
рат аймарындағы коллаген және эластикалық таліпықтары түгел дерлік
105
жоғалған. Жегіге кд
таяқшаларын табуға б
препараттарда көптеген және жиі туберкулез
Диагнозы. Жай сүйелден сүйелді тері туберкулезін гипер-
трофиялық өсінділердің айналасында қызыл-күлгін жиектің болуы,
вегетациялық пиодермиядан — табақшаларды шеттерінен қысқанда
көп ірің шықпауы ажыратады.
Колликвативтік туберкулез, скрофулодерма (ШЬегсиІозіз
соІГщиабұа, з. зсгорһиіодегша). Скрофулодерма — тері туберку-
лезінің ең көп кездесетін түрі, тек балалар мен жасөспірімдер
ауырады. Туберкулездік инфекция теріге қан арқылы (біріншілік
скрофулодерма), көп кездесетін туберкулезбен зақымданган лимфа
түйіндерінен рег сопііпиіШет арқылы жүғады.
Ауру теріасты клетчаткасында бір немесе бірнеше тығыз, шек- '
теулі, ірі бұршақтай немесе орман жаңғағындай түйіндер шығудан
басталады. Баяу үлкейіп кептердің жүмыртқасына дейін жетеді де,
терімен жабысып, оның бетінен көтеріңкі көрінеді. Үстіндегі тері
көкшіл-қызыл түсті болады, кейіннен түйіңдер жүмсарып суық абс-
цеске айналады; тері жұқарып бірнеше тесікпен жарылады, олар-
дан некрозды тканьнің үзіңділері мен сүйық қоқымды ірің шығады.
Т^сіктер үлкейіп, шеттері көкшіл түсті, жүмсақ, салбырап түрған,
терең жараға айналады. Жараның түбі әлсіз, сарғыш түсті тез
қанағыш грануляциямен жабылады. Біраз уақыттан кейін жаралар
орнында тегіс емес, түтік сияқты, көпір тәрізді тыртық қалдырып
жазылады. Лимфа түйіндерінің зақымымен байланысты екіншілік
скрофулодермада, лимфа тұйіңдерінің тканіне жалғасып кететін те-
реңдеу жаралар шығады. Жазылған соң тартылған, тығыз, тегіс
емес тыртық қалады. Кейбір жағдайда скрофулодерманың жарала-
рының шеттері өсуге бейім болады және өте ірі көлемге жетуі
мүмкін.
Скрофулодерма көбінесе мойынның терісінде, әсіресе астыңғы
жақтың бұрышында жакын жерде, құлақтың жаныңда, бүғананың
үстінде, астында, кейде аяқ-қсл терісінде орналасады. Скрофуло-
дерманың сүйектің, буындарцың, көздің, сол сияқты өкпенің бел-
сенді, бірақ адамға аса ауыр емес, туберкулезімен қатар дамуы
жиі кездеседі. Әдетте, туберкулиндік реакциялар оң нәтиже көрсе-
теді.
і г і; п
Гистопатологиясы — түйіннің ортасында лейкоциттермен аралас, лимфоциттен,
плазматикалық, біраз эпителиоодгық және альш клеткалардан тұратын
сіңбемен қоршалған.
Скрофулодерманың дамуы әр түрлі: кейде ауру бір түйіннің
пайда болуымен, тез жазылуымен шектеледі, ал кейде қайталап
жаңа түйіндер шығуының салдарынан көп жылға созылуы мүмкін.
Д и а г н о з ы. Мерездің гуммасымен салыстырғанда, гуммалар-
дың тек ортасынан ыдырайтындығын және айналасыңда қатты ин-
фильтратты белдікпен қоршалып тұратын кратер тәріздес жараны
ескеру қажет. Көбінесе мойын аймағында актиномикоз орналасады,
ол диффузды, ағаш тәрізді қатты инфильтрат пайда болуымен,
қалыңдығында жатқан жол-жол тесіктерінен шығатын сүйык
106
іріңінде саңырауқұлақтың элементтері (друзалар) табылуымен ерек-
шеленеді.
Тері және шырышты қабаттын, жаралы туберкулезі
(іиЬегси1о5І5 иісегоза сиііз еі тисо$ае). Туберкулездің ауыр, ашық
түрімен ауырғандардың қақырығымея (ауыз қуысы, ерін), несеппен
(жыныс мүшелері), нәжіспен (тік ішектің аймағы) шығатын тубер-
кулездің таяқшалары аутоинокуляция арқылы жұғып, теріде, шы-
рышты қабатта, табиғи тесіктердің аймағында, туберкулездің
жаралы түрі дамиды.
Аурудың шырышты қабатында (теріде алғашқы кезеңі әдетте
байқалмай өтеді) майда, түйреуіш басындай, тез іріңдіктерге айна-
латын қызыл түйіншектер шығудан басталады. Кейін іріңдіктер
жарылып кішкентай жаралар пайда болады, калемі үлкейіп бір-
бірімен қосылып кетеді. Соңында, әр түрлі көлемді жара пайда
болады, түбі іріңді жұқа қабықпен жабылады және жеңіл қанайды,
шеттері иректі, сәл опырылғандай болып көрінеді. Жараның
түбіңде немесе айналасыңда жаңа сарғыш түйіншектер байқалады
(Тгеіаі-Трелдің дәні). Жаралар қатты ауырады. Шырышты
қабатында орналасқанда тамақ ішу қиындайды. Жараның іріңіяде
туберкулез таяқшалары табылады. Туберкулиндік реакция әдетте
теріс нәтиже көрсетеді.
Гистопатологиясы — дермада лейкоциттен, лимфоциттен, шамалы мелшерде
плазматикалық юіеткалардак тұратын кабыну, инфильтрат, оныц ортасында — ~
некроз ошақтары тұзіледі. Созылмалы жаралы зақымда негізгі инфильтраттың
айналасында эпителиоидты және алып клеткалардан (туберкулоидты құрылыс)
тұратын жеке ошақтар көрінуі мүмкін.
Аурудың ағымы жэне қалай бітетіні негізгі туберкулездік про-
цестің дамуына байлаиысты.
Тері туберкулезінін, диссеминациялық түрлері. Наукас адам-
ның аллергиялық реактивтігі жоғары дәрежеде болғанда және шар-
тты иммунитетте қаңдай да бір туберкулездік инфекция ошағының
аса асқынып өрістеуі нәтижесінде туберкулез микобактерияларының
қанмен таралуы — тері туберкулезінің жайылмалы-диссеминациялық
түрлерінің дамуына себеп болады. Зақымданған терінің
ошақтарыңца туберкулездің таяқшалары сирек және аз мөлшерде
табылады, сондықтан зарарсыз ағымымен, өздігінен жазылу ға
бейімділігімен ерекшеленеді.
Диссеминациялық түрлерінің даму себебі әр түрлі. Көбінесе ол
интеркуренттік, әсіресе жұқпалы (аңгина, грипп т. б.) аурулардан,
салқындаудан, аз немесе жеткіліксіз тамақтану салдарынан пайда
болады. Үзаққа созылған туберкулезбен уланғаннан, әлде басқа се-
бептен (гиповитаминоз, эндокринді өзгерістер) болатын тамырлар
кабырғасының өткізгіштік қасиетінің бұзылуының, қарсы
қабілетінің өзгеруінің диссеминациялық түрлердің патогенезівде
алатын орны ерекше. Тері туберкулезінің диссеминациялық түрлері
бір-бірімен және тері туберкулезінің локальды түрлерімен жиі
қабаттаса қосарлана дамиды.
Лихеноидті тері туберкулезі (Іісһеп 5сгорһи1о5огшп) көбінесе
кеуденің, аркднның, қарынның, дененің екі бүйірінің терісінде
107
түйреуіш басывдай, майда, бірде жалпақтау, бірде шошақ төбелі
түйіншектер шыгуымен білінеді. Түйіншектердің қалыпты терінің
түсіне жақын, бозғыл-қызғылт түстен күлгін-қызыл түске дейін бо-
лады. Түйіншектер топталып, жеке ошақпен шығады, бірақ бір-
бірімен қосылмайды. Үстінде шамалы қабыршақтану көрінеді.
Ошақтардың саны түрліше, кейде өте көп болғандықтан универсал-
ды процеске ауысады. Жекелеген жағдайда түйіншектердің орта-
сында майда кепіршіктер не іріңдіктер көруге болады. Түйіншектер
жазылған соң пигменттік дақ, кейде — үсақ нүктелі тыртық
қалады. Олар оргасынан басталған кезде сақина. тәрізді сурет
түзеді. Бөртпелер сезімсіз, бояусыз болған кезде байқалмай қалуы
мүмкін.
Бірнеше апта не ай өткеннен кейін, бөртпелер жоғалады, бірақ
күзде немесе кектем кезіңде қайталануы мүмкін. Лихеноидті тері
туберкулезі көбінесе балалар мен жасөспірімдерде болады, ересек-
терге де шығуы мүмкін. Пирке реакциясы, әдетте, оң нәтиже
көрсетеді.
Гистслогиясы. Дерманнын жоғарғы бөлігінде перифолликулярлы орналасқан
инфильтрат байқалады. Эпителиоидтық, алып клеткалардан тұратын инфильт-
рат лимфоциттермен коршалған. Некроз жоқ.
Д й а г н о з ы. Аурудың бүл түрін милиарлы түйіншекті сифи-
лидпен (мерезді қара) салыстыру керек.
Түйіншекті-некроздыі туберкулез (ШЬегсиІозіз сиііз
рариіопесгоііса). Бүл туберкулездің бөртпелері көбінесе білектің,
сирақтың, санның, бөксенің; кейде — дененің, беттің, сырға-лықтың
терісінде симметриялы орналасады. Үсақ бүршақтың көлемівдей,
алғашқыда ақшыл-қызғылт, кейіннен қоңырқай-көкшіл түсті
түйіншектер шығады. Біраз уақыт өткен соң түйіншектердің орта-
сында сарғыш түсті, іріңдікке үқсас, некроздық ошақ пайда бола-
ды, ол ақырын құрғап, қоңырқай, қиын алынатын қабықпен
жабылып түрады. Бірнеше апта еткен соң, түйіншектер сорыла ба-
сгайды да, шешекке ұқсас, ішіне қарай тартылған, штампталған
тыртық қалдырады, айналасыңда пигментті жиек байқалады.
Түйіншектер оқтын-оқтын шығатындықтан, бөртпелер әр түрлі да-
му сатысыңда бслады. Ауру күз және қыс мезгілінде қайталауға
бейім, бірнеше айға созылады. Түйшшекті-некрозды туберкулез
диссеминациялық тері туберкулезімен, әсіресе индуративті эритема-
мен жиі бірге қабаттасып дамиды. Көбінесе лимфа түйіндері ту-
беркулезімен қосарлана дамиды, белсевді өкпе туберкулезімен де
бірге дамуы мүмкін. Жүдеу, анемия, субфебрилитет, тез шаршау
сияқты жалпы өзгерістер жиі байқалады. Әдетге Пирқе реакциясы
оң нәтижелі.
Гистопатологиясы — дермада ортасында некрозды ошағы бар кабыну инфильт-
раты байкалады. Инфильтрат лимфоциттерден, көбінесе эпителиоидтық және
алып клеткалардан тұрады. Тамырлардың эндортерииті мен эндофлебиті және
қябырғаларының қабынуы көріявді. Кейде тромб байқалады.
108
сағасында өзіне тән қара түсгі нүкте-
ІІИІ
туберкулезі — индуративті эритема
Диагнозы. Түйіншектердің орталық некрозды езгешелігін
және өзіне тән штампталған тыртығына сүйене отырып диагнозын
қою қиынға түспейді. Ажырату диагнозында майлы фолликулитті
есте сақтау керек: фолликулитте түйіншек ортасында мүйізді кера-
тоз және шаш қа
лер — комедондар болады.
Тығыз түйінді тері
(егуіһеша ігкһігаішп Вахіп). Индуративті эритемамен тек 16 жас-
тан 40 жасқа дейінгі әйелдер ауырады, көбінесе сирақта, симмет-
риялық түрце орналасады, ал басқа жерде өте сирек кездеседі.
Теріасты клетчаткасыңда және дерманың терең белігінде келемі ірі
бүршақтан орман жаңғағындай тығыз түйівдер пайда болады.
Түйіндер үлкейе келе терінін түсі қызыл не көкшіл түске өзгереді.
Аздап ауырады. Бірнеше апта немесе айдан кейін, орнында пиг-
менттік дақ, кейде терінің жүқа атрофиясын қалдыра біртіндеп
жазылады, кейбір жағдайда жеке түйіңцер жүмсарып жарага айна-
лады. Түзілген жаралар дөңгелек, шеттері шамалы опырылған,
түбі қызыл-сарғыш балып көрінеді. Түйіндер толық ыдыра-
мағандықтан жараның айналасында, түбінде тығыз сіңбе байқалады.
Жаралар әлсіз дамиды, үсгірт атрофиялық тыртык түзіп, баяу жа-
зылады. Түйіндердің саны 3—4-тен 10-ға дейін жетеді. Әдетте әр
жерге таралып орналасады, кейде топталып не жіп (бау) тәрізді
болып көрінеді. Ауру күзде және қыста қайталануы мүмкін.
Ауруға кобінесе аяқты салқын үстау, үзақ уақыт тік түрып еңбек
ету себеп болатынын есте сақтау керек.
Жоғарыда көрсетілгендей, индуративті эритема түйіншекті-не-
крозды туберкулеэбен бірге жиі қабаттасып дамиды. Индуративті
эритема мен лимфа түйівдерінің туберкулезының қоса дамуы жиі
кездеседі, сиректеу активті, бірақ зарарсыз өкпе туберкулезімен де
байқалады. Әдетте Пирке реакциясы оң йәтиже көрсетеді.
Гистопятологиясы — иңдуративті эритема тері асты клетчаткасында және дер-
маның тйменгі белімінде лимфоциттерден, плазматикдлық, эпителиоидтық,
адып клеткалардаи тұратын массивті қабыну инфильтраты пайда болуымен
сипатталады. Инфильтраттың ортасывда казэдзды некроз кврінеді. Тамырлар-
дың қабыргалары. әсіресе хүре тамырлардын зақымдануы ерекше болады.
Олар қатты қалыңдатан және сіцбелі. Интима өсуінен тамырлар бітелген, же-
ке тамырда тромб корінеді. Кязеозды некроздын ортасыңда ерекше бояғанда,
тамырдың зластикалық мембранасыныд қалдықтарин көруге болады. Негізгі
ошақтан инфильтрат тәжі сияқты таралып, тжмырлардың айналасында орнала-
сып торлы сурет түзеді. Инфильтрат айналасындағы майлы клетчатка семген.
Д и а г и о з ы. Ивдуративті эритема мен түйівді эритеманың
созылмалы түрін ажырату ете қиын. Ауруды жалпы тексерудің
мәліметтеріне қарап (туберкулезді инфекция бар ма әлде жоқ па,
Пирке реакциясы оң әлде теріс нәтижелі) диагнозды анықтауға
болады. Түйіңці. эритеманың ыдырап, жараға айналуға жәяе
қайталауга бейімділігі жоқ екенін есте сақтау керек.
Милиарды диссеминациялық жегі (1ири$ тШагіз Ш$5іпііпаш$).
Милиарлы диссеминациялық жегіде беттің терісіне орналасқан же-
ке-жеке, бір-бірімен қосылмайтын, калемі түйреуіш басынан жасы-
мыққа дейін, өзівдік төмпешіктер шығады. Төмпешіктер
109
қоңырқай-қызғылт түстес, жарты шар тәріздес көтеріңкі жатады,
кішкене даққа ұқсас болып көрінеді. Жұмсақ консистенциялы,
доғал басгы зондпен басқанда кәдімгі жегі төмпешігіне ұксас,
жеңіл тесіліп кетеді. Жеке бөртпелердің ортасында ақ түсті,
іріңдікке үқсас, некроз ошағы көрініп түрады. Диаскопияда
төмпепгік қоңырқай-сарғыш дақ болып көрінеді. Төмпешіктер
оқтын-оқтын шығып, бет терісін ақырындап түгел қамтуы мүмкін.
Бірнеше айдан кейін, олар жұқа пигменттік дақ немесе үстірт ат-
рофиялык тыртық қалдырып жазылады. Кейбір ауруларда
төмпешіктердің шығуы тамырлар серпімділігінің бүзылуына байла-
нысты және телеангиэктазиялар пайда болуынан қызғылт безеуге
үқсас (розацеа) болады. Телеангиэктазияның салдарынан бет терісі
диффузды кызарғандыктан бүл ауруды розацеа тәрізді туберкулид
деп атаған. 20-дан 40 жасқа дейінгі ересектер, көбінесе әйелдер
ауырады. Аурулардың жалпы халі канағаттанарлық, туберкулездің
активті белгілері болмайды. Пирке реакциясы әдетте оң нэтиже
береді.
Гистопатологиясы — дермада лимфоцитарлы зонамек коршаулы, эпитеДиоидтық
клетка ошақтарынан тұратын инфильтрат түзіледі. Алып 'клеткалар сирек кез-
деседі. Жеке төмпешіктердің ортасында казеозды некроз байқалады.
Тері туберкулезін емдеу. Соңғы жылдарда туберкулеэді емдеу-
де үлкен жегісгіктерге жеткенмен тері туберкулезін емдеу қазірге
қиын жағдайда болып отыр.
Тері туберкулезін емдегенде жалпы емнің негізгі маңызы бар
екенін есте сақтау керек. Организмдегі туберкулез инфекциясын
жоюға, патогенездік факторларды аластауға және аурудың жалпы
халін түзетумен организмнің ауруға қарсы түру қабілетін кэтеруге
баса назар аударады.
Емнің жоспарын жасағанда және терапиялық дәрілерді
таңдағанда терідегі ауру белгілеріне, сонымен бірге туберкулездік
инфекцияның дамуына және ерекшелігіне, ауруды жалпы тексе-
рудің мәліметтеріне баса көңіл аудару керек.
Қазіргі уақытта бактерияға қарсы көптеген дәрі-дәрмектер бар.
Олар туберкулез қоздырғышына ғана емес жалпы туберкулездік
инфекцияға, әсіресе оның тері белгілеріне қолайлы терапиялық
әсер етеді. Олар:
Фтивазид (Рһііүазігіи ш)— изоникотин қышқылының
гидразкді. Тері туберкулезінің әр түрінде қолданылады. Ішуге
тәулігіне 1,0-1,5 г-нан (0,25-0,5-тен бір ретте), бір курсқа 120-200 т.
беріледі. Кейбір ауруларца бас ауыруы және айналуы, жүрек
ауыруы, лоқсуы, қүсуы, жиі кіпгі дәретке отыру, тері қышымасы,
пурпура, мұрыннан қан кетуі сияқты жағымсыз белгілері болуы да
мүмкін: мүндай кезде уақытша фтивазид беруді тоқтату қажет.
Әсері фтивазидке үқсас тубазидті (Шһазігіиш) 0,1-ден күніне
3 рет береді.
П А С Қ — пара-аминсалицил қышқылы, туберкулезге қарсы
басқа дәрілерге қарағанда тері туберкулезінде нәтижесі азырақ бо-
лады. Көбінесе скрофулодерма еміне үсынылады. Балаларға
110
тәулігіне 2—6 г мелшерімен, ересектерге 10—12 г (тамақтан кейін
3—4 рет) 2—3 ай бойы қолданылады.
Айтылған дәрі-дәрмектерді қосып беруге де болады.
Кәдімгі жегіні, әсіресе оның жаралы түрі мен шырышты
қабаттың зақымдануында, витамин Дг емдеу, аз дозада — скрофу-
лодерманы, емдеу де нәтижелі болады. Спирттегі ерітіндісін жасы-
на қарай береді: ересектерге тәуліктік мөлшері 50 000-100 000
бірлік, балаларға— 25 000-50 000 бірлік. Тәуліктік мөлшері 2-ге
бөлініп тамақ ішкенде беріледі. Жағымсыз әсері және қолдануға
болмайтын жағдайлар болмаса 2—6 ай бойы емдейді. Витамин Вг
теріде алмасу процесін қалыпқа келтіреді және регенеративтік
қабілетін күшейтеді.
ШРПЕ
. Витамин Дг 1,5 г кальций глюконатымен немесе күніне 1—2 л
сүтпен бірге береді. Витамин Дг үзақ уақыт қоданғанда лоқсу, бас
ауыру, әлсіреу, дене қызуының көтерілуі, зерде гиалинді ци/ .х
лер, белок, лейкоцит пайда болу сияқты (сирек жағдайда
бүиректің кальцинозы) жағымсыз белгілер дамуы мүмкін. Емнің
үзілісіңце және мелшері төмендегеңде көбінесе бүл белгілер тез
қайтады. Ем кезінде несепті әр уақытта жүйелі тексеріп түру ке-
рек, ал онда патологиялық элементтер пайда болған жағдайда емді
тез тоқтатады.
Өкпенің белсенді туберкулезі, ішек-қарын жолының аурулары,
әсіресе асқазанның, ұлтабардың жарасы, бауырдың, бүйректің же-
дел және созылмалы аурулары, декомпенсацияға бейімді жүректің
органикалық зақымдануы, атеросклероздың белгілері бар карт
адамдарға Д2 витаминін беруге болмайды.
Жоғарыда көрсетілгея дәрілермен емдеу жақсы нәтиже берме-
ген. Микобактерияға түрақты жағдайда, туберкулезге қарсы ре-
зервті препараттар қолданылады — циклосерин, этионамид,
флоримицин (биомицин), канамицин, тиоацетазон (т
зон, этамбутол, рифампицин, пиразинамид т. б.
салюти-
Тері туберкулезіне қосымша ем ретінде витаминдер, әсіресе ас-
корбин қышқылын, тиаминді, рибофлавиңці, пиридок
[й; >; һі
пантотенатын колдану тиімді.
Ем нәтижесін бекіту үшін, қайталануға қарсы 2—3 фтивазид-
пен емдеу курсын (курске 100 г) 3—6 ай бойы, курс арасында
үзіліспен еткізу керек. Сонымен бірге үзіліссіз емді де үсынуға бо-
лады, ол орташа есеппен 2 жылға созылады және 3 мерзімнен
түрады: 1) туберкулезге қарсы 3—4 дәріні 4—6 ай (жазылғанша);
2) екі дәріні 6 ай; 3) бір дәріні бір жыл бойы қолданады.
Тері туберкулезішң әр түрінде гелиотерапия әдісін қолдану
(Крым) нәтижелі болады. Күнмен емдеу азаңғы уақытта өткізіледі:
бірінші сеанс 5—10 мин, күніне 5—10 минуттан көбейтіп, сеанстың
уақытын 1—2 сағатқа жеткізеді. Көлеңкеде ауа ванналарын
қабылдау пайдалы. Ультракүлгін сәулесінің де жасанды көзін
қолдануға болады. Өкпе туберкулезінің активті түріңде ауруларды
күн сәулесімен емдеуге болмайды.
Тері туберкулезімен науқастарға патогенетикалық емдеу ретіңце
антиоксидаттарды (натрий тиосульфаты, һибунол, -токоферол), им-
муномодуляторларды, анаболиктарды т. б. әр уақытта |рсуға бола-
ш
ды. Кейбір емді қонбаған жағдайларда немесе дәріге аллергия ту-
ындағанда глюкокортикостероидтар беріледі, ал олардың иммуно-
супрессивті әсерін төмендету үпгін тималин, тактивин, тимактин,
гиста-глобулин т. б. сияқты иммуностимуляторларды қосады.
Негізгі емнен кейін көктемде, күзде 2 ай аурудың қайталауына
қарсы ем жасайды, тері туберкулезінің локальды түрінде 3 жыл,
диссеминациялық — 5 жыл бойы. 5 жыл өткен соң әр жылда 2
рет байқаудан өткізіл, клиникалық және гистологиялық белгілері
болмаса ауру адамды диспансерлік есептен шығаруға болады.
Көп мөлшерде витамивдермен толыққан жарамды тамақтанудың
* үлкен маңызы бар. Қүрамын маймен, көкеніспен, жеміспен то-
лықтырған диета үсынылады. Тері туберкулезпгің кейбір
түрлерінде, әсіресе жегінің жаралы түрінде және скрофулодермада
түзсыз диета тағайындалады.
Тері туберкулезімен ауыратындарды емдеуге түрмыс
жағдайының жақсы болуы, таза ауада үзақ уақыт серуевдеуі
жүмыс жағдайын жеңілдету т. б. үлкен рел аткарады.
Зақымданған тері ошақтарын тез жою үшін жергілікті ем
қолдану қажет. Жегіде кортикостероидты маймен (флюцинар, ло-
ринден, фторокорт, целестодерм, тридерм, неризон т. б.) окклюзи-
онды таңғыш үсынылады, зақым ошақтарына бірнеше рет қайталап
эритемалық және көпіршік тудыратын мөлшерде ультракүлгін
сәулесін түсіреді. Жегінің кішірек ошақтарын, скрофулодерманың
ыдырамаған түйіңдерін хирургиялық тәсілмен алып тастауға бола-
ды. Жараның салбырап тұрған шетін кесіп, әлсіз грануляцияны
қырады. Адамның сиқын бүзатын тыртықтарға аУру жазылған соң
2 жыл өткеннен кейін ғана пластикалық операция жасауға болады.
С а қ т а н д ы р у. Халықтың санитарлық-гигиеналық тұрғыдағы
жағдайын және үй түрмысын жақсарту, туберкулездің бастапқы
түрлерін жете білу және оларды уақытында емдеу сақтандыру ша-
раларына жатады. Балаларда тері және шырышты қабат туберку-
лезінің алғашқы түрлерін анықтап, әрі уақытывда тиімді түрде
емдеу ерекше маңызды. Туберкулезден сақтандырудың негізгі
жүмысы туберкулез диспансерінде өткізіледі.
Саркоидтер (Бенье-Бек-Шауманн ауруы)
Теріде езівдік белгілері бар жүйелік ауруды (саркоидоз, Бенье-
Бек-Шауманн ауруы) саркоид деп атайды. Саркоидтың үш клини-
калық түрі белтілі.
Үсақ түйіншекті саркоид. Теріде көлемі, түйреуіш басынан
бүршаққа дейін, біресе жарты шар тэріздес, біресе жалпақтау, он-
ша көтерілмейтін тығыздау түйіншектер пайда болады. Алғашында
түсі сарғыш-қызғылт, кейіннен біртівдеп қоңырқай-қызылға ауыса-
ды. Диаскопияда үсақ қоңыр-сарғыш дақты не тегіс қоңырқай бо-
лып көрінеді. Қебінесе беттің, иықтың, қолдың бүктелген жағыңда,
сиректеу — дененің терісівде орналасады. Жеке бөртпелер ёсіп,
бетте табақша тәрізді бөртпелер түзеді, олар ортасынан жазылып
сақина сияқты болып көрйіеді. Түйіншектердің үсті кейде шамалы
кабыршақтанады. Субъективті сезімі болмайды. Бірнеше ай не
112
жылдарға созылып, түйіншектер сорылып, орнында шамалы пиг-
менттік дақ немесе жиі телеангиэктазиямен бірге үстірт атрофия-
лық тыртық қалдырады.
Ірі түйіншекті саркоид көбінесе бет терісінде орналасады, бір
не бірнеше тығыз консистенциялы, көлемі ірі бұршақтан орман
жаңғағына дейін және одан да үлкен, қоңырқай немесе қоңырқай-
көкшіл түсті дермалық түйіндер түзіледі. Диаскопияда сарғыш-
қоңыр дақ көрінеді. Әдетте түйіннің беті тегіс қабыршақпен
жабылуы мүмкін. Жеке түйіндер үлкейіп, орнында сақина сіңбе
белдігімен қоршалған пигментті дақ не ақ түсті тыртықты атрофия
қалдырады. Бірнеше ай, жылдар өткен соң түйіндер біртіндеп то-
лық жойылады.
Диффузды-инфильтративті сар^рңд, леріде терен орналасады,
түсі қоңырқай не қоңырқай-көкшіл, 'сәл көтеріңкі, шектелген,
тығыздау консистенциялы сіңбеден түрады. Диаскопияда сарғыш-
қоңыр түсті. Кәбінесе сіңбе жақтың, мүрынның аймағында, қолдың
сыртқы бетіңде орналасады; бірнеше ай не жылдарға созылады.
Саркоидтің инфильтративті түрінің өзіндік бір түрі Ьириз
регпіо. Бүл ауру диффузды-инфильтративты түріндегідей орналаса-
ды және консистенциясы тығыздау, көкшіл түстес, шектелген ин-
фильтраттың пайда болуымен сипатталады және жаз мерзімінде де
кайтпайды. Диаскопияда тері зақымданған жерде қоңыр-сарғыш
түсгі және телеангиэктазия көрінеді. Сиректеу сіңбенің үсті жара-
ланады.
Жеке ауруларда саркоидтің бірнеше түрлері қатар болуы жэне
бір-біріне ауысып түруы мүмкін.
Саркоидозда теріден басқа мүшелер және тканьдер, көбінесе
сүйектер, әкпе зақымдануы мүмкін. Н. В. Морозов сүйектердің
зақымдануын бірінші рет көрсеткен, ренттенограммада анық шек-
телген дөңгелек күңгірт ошақтар көрінеді (озііііз пшіііріех
сузіоідез). Қатты зақымданғанда сүйек қалыңдайды, түрі өзгереді.
Өкпенің зақымы тек рентгенограмма әдісімен ғана анықталады —
өзіңдік таралуымен, үсақ ошақты немесе торлы түрпатымен, без-
дердің, өкпенің түбірі мен оның аймағы көлеңкесінің біраз
қоюлануымен ерекшеленеді.
Сонымен бірге, лимфа бездерінің үлкейгені жөне тығызданғаны,
бауыр, көкбауырдың үлкейгені; кейбір жағдайда — көздің (ирит,
иридоциклит), сілекей бездерінің, жүйке жүйесінің т. б.
зақымдануы байқалады. Саркоидтің әр түрлерінде туберкулиңдік
реакция\ теріс нәтиже береді.
Гмстопатологиясы. Дермада көптеген тығыз жатқан эпителиоидтық клеткалар-
дың ошақтары, лимфоцитгің жиегімен бөлінгені керінеді. Эпителиоидтык клет-
калардыц арасында кейбір алып клеткалар кездесуі мүмкін. Казеозды ыдырау
болмайды. Кейде ошақтың айналасында коллаген талшықтарынан тұратын
капсула көрінеді.
Этиологиясы осы уакытқа дейін толық анықталмаған.
Авторлардың көбісі саркоид — тері туберкулезінің өзгеше түрі де-
генге бүлтартпайтын дәлелді келтірмеген. Саркоид түрлі себептен,
из
сонымен бірге туберкулездік инфекциядан болатын, ретикуло-эндо-
телийдің ерекше әзгерісі деген дұрыс сияқты.
Диагнозы. Үсақ түйіншекті саркоид диссеминациялық ми-
лиарлы жегіден түйіншектерінің біраз тығыздануымен, некроздың
болмауымен, Пиркенің теріс нәтижесімен ажыратылады. £ң қиыны
— лепраның туберкулоидты түрінен ажырату. Лепрада зақымданған
ошақта температуралық және ауыру сезімі төмендейді немесе то-
лық жоғалады, сонымен бірге лепроминмен жасаған реакция оң
нәтиже көрсетеді.
Е м д е у. Кейінгі жылдарда кортикостероидтық препараттарды
(преднизолон күнделік 30—40 мг-нан т. б.) кеңінен қслданады.
Жеке жағдайда фтивазид, Дг витаминін береді.
Тері лейшманиозы — (1еі$һтаіііо5І$ сиіі$)
Тері лейшманиозы —(БоровскиУ ду^ы) (синонимдер — пендин
карасы, ашхабадтық, кокандық)^— эндемиялық жүқпалы ауру,
қарапайым қоздырғышын, Ееізһтапіса ігоріса 1898 ж. П. Ф. Бо-
ровский бірінші рет анықтаған. Адамның денесіне лейшманиялар
шіркей (инфекция тасымалдаушы) шаққанда өтеді, инкубациялық
кезеңінен кейін тістеген жерде қабыну инфильтраты (гранулема)
гүзіледі, ол жарамен жайылады. Біздің елде көбінесе Сыр-Дария
аймағында кездеседі.
П. В. Кожевниковтың пікірі бойынша, тері лейшманиозының
екі түрін бір-бірінен клиникалық белгілері, қоздырғыштың биология-
лық және аурудың таралуының эпидемиологиялық ерекшеліктері
арқылы айыруға болады.
1. Қалалық антропонозды немесе тері лейшманиозынық кеш
жараланатын түрі, бұның қоздырғышы Ьеізһшапіа ігоріса шіпог
қалалық жерлерде, әрі ірі поселкелерде кездеседі. Инкубациялық
кезеңі 3—9 айдан 2—3, кейде 5 жылға дейін созылады, сонымен
бірге аурудың даму ағымы оргаша есеппен 1 жылға дейін үзарады.
Инкубациялық кезеңі өткен соң, шіркей тістеген жерінде сәл
көтеріңкі, ұсақ бұршақтай, қоңыр түсті түйіншек пайда болады.
Біргіндеп, шеттеріне қарай ақырын өсіп үлкейеді де, диаметрі
1,5—2 см дейін жеткенде қалыпты терінің деңгейінен біраз
көтеріліп тұрады. Консистенциясы шамалы тығыздау.
3—4 айдан кейін тері зақымының ортасында кішірек, қиын
алынатын қабык-қабыршак түзіледі, астында эрозия көрінеді.
Бірте-бірте эрозия дөңгелек, сопақтау, иректі, түбінде әлсіз грану-
ляция түйіршектері бар үстірт жараға айналады. Жара қан аралас
ірің сүйықтығын шығарады, жеңіл құрғап қабық түзеді. Сіңбеде
орналасқан жара көтеріңкі, қоңыр-қызыл түсті белдеумен
қоршаулы болып көрінеді. Жараның түбі ақырындап тазаланып,
анық грануляциямен жабылады және тыртықтанады. Инфильтрат
біртіндеп ыдырайды.
Жалпак диффузды инфильтрат түзілуі сирек кездеседі, ол
терінің үлкен көлеміне таралуы мүмкін (мысалы, мүрын, жақта
114
НІ
орналасқан кезде). Ерекше бір жағдайда ғана бұл сіңбе жараға
айналады.
^Селолық немесе тері лейшманиозынын, жедел некрозданған
түрі. Бұнын қоздырғышы Ьеізһшапіа ігоріса тарг, инкубациялық
кезеңі қысқа (бір аптадан екі аптаға дейін) және ауру онша
үзаққа созылмайды. Инкубациялық кезеңі өткен соң шіркей
шаққан жерде сыздауыкқа үқсас, ашық-кызыл сіңбе пайда болады,
1—2 апта өткен соң ыдырап, терең жара түзіледі, оның шеттері
кесілгендей, түбі тегіс емес, біраз іріңі бар, сарғыш-сұр некрозды
массамен жабылады. Инфильтраттың шеттері есіп үлкейеді. Осы-
мен бірге жара да үлкейіп, диаметрі 4—5 см және одан да үлкен
болуы мүмкін. Жара шеті иректедген. 2—3 ай өткен соң инфильт-
раттың осуі және жараның үлкеюі тоқталады. Жараның түбі
біртіндеп некрозды массалардан тазаланып, түйіршектенген грану-
ляциямен жабылады ("балықтың үрығы” деген белгі). Кейде жара-
ның ортасында вегетациялар және де сүйел тәрізді өсіңцілер пайда
болады. Ортасынан басталып, шеттерінде жаралы ор қалдыра бір
сызықты тыртық түзіледі. Процесс терең тыртықпен бітеді.
Орналасуы. Аурудың дамуы шіркейдің шағуына байланы-
сты болғандықтан, лейшманиомалар кебінесе дененің ашық жер-
лерінде: бетте, қол-аяқта, бірак ыстық кдиматта, жеңіл киім
киетін халықтарда және ештеңе жабынбай ұйықтағанда, терінің
басқа жерлерінде де жиі шығады. Бірінші түрінде лейшманиома-
лардың саны біреуден 20—30 дейін жетеді. Екінші түріңде лейш-
маниомалар әдетте көбірек: кейбір ауруларда 100-—200 дейін
болуы мүмкін.
Асқынуы. А. А. Шахованың пікірі бойыиша, лейшманиялар
лимфа жолымен таралуы мүмкін, осыдан лимфангоит және лимфа-
денит дамиды. Олар көбінесе ауырлау, екінші түрінде кездеседі.
Лимфа тамырлары жуан тәж сияқты байқалады. Тамырдың жо-
лыңда жиі тығыз түйіңдер пайда болып, олар жайылып екішпілік
жара түзеді.
Кейде, лейшманиялар терінің лимфа тамырлары арқылы тара-
луының салдарынан, лейшманиомалардың айналасында (екінші
түрінде көбірек) кішірек түйіншектер пайда болады, кейіннен олар
не сорылады не ыдырап ұсақ жара түзеді ("түқымдандыру
төмпешіктері" — П. В. Кожевников).
Лейшманиомалардың жиі байкалатын, әсіресе екінші түрінде,
пиогенді инфекциямен асқынуында тілме, флегмона, абсцестің да-
муы, тері зақымдануының клиникалық бедгілерін біраз өзгертуі
мүмкін.
И. И. Гйтельзон 1932 ж. бірінші “туберкулоидтік тері
лейшманиозы" деп аталған лейшманиоздың өзіндік түрін
анықтап жазған. Бүл түрінде лейшманиоманың орнында калған
тыртықтың айналасында, кейде үстінде жалпақ, сәл котерінкІ,
қоңыр түсті үсақ төмпешіктер пайда болады. Олар жүмсақ к
стенциялы, диаскопияда анық, қоңыр түсі көріведі ("алманың тос-
пасы" белгісі) және кәдімгі жегінің төмпеппктеріне үқсас. Олардын
саны біртіндеп көбейеді, көп жылға созылып, аса қиын емделеді.
Туберкулоидті лейшманиоз көбінесе беттің терісінде орналвсады^
Шін
балалар мен жасәспірімдерде де кездеседі. Бүл түрі теріде қалған
лейшманияларға (негізгі ошақ жазылғасын) ерекше аллергиялық
реакцияның нәтижесі деген болжам бар.
Гистопатологиясы. Дермада макрофагтардан, плазматикалық клеткалардан,
лимфоциттерден және біраз нейтрофилден иифильтрат пайда болады. Тамыр-
дың эндотелийі ісіп, пролиферациясы байқалады, қабырғасы сіибеленіп содан
тесігі тарылады. Клеткалардыц ішінде және сыртында, көбінесе макрофаггарда
көптеген лейшманиялар табылады. Эндотелийде — жаксы айқын акантоз
байқалады. Кейіннен сіңбе ыдырайды. Соцында инфильтратта эпителиоидтык
. және алып клеткалар пайда бслады. Туберкулоидтық түрінде төмпешіктердін.
гистологиясы жегі төмпешіктерініц құрылысына ұқсас болады.
Этиологиясы. Эпидемиологиясы. Тері лейшманио-
зынын қоздырғышы кдрапайым Ьеізһтапіа ігоріса — препараттарда
деңгелек не сопақша үлкен-кіші денелер көрінеді, олардың протоп-
лазмасьшда екі ядро — трофикалық және қозғалтқыш (кннетоп-
ласт) байқалады. Романовский-Гимза бояуымен бояғанда
протоплазмасы ашық-көк түске, трофикалық ядросы — қызыл не
қызыл-күңгірт, қозғалтқыш ядросы — қара-күңгірт түске боялады.
Культурада және шіркейдің денесіңде қарапайым бүрау сияқты бо-
лады (лептомонадтар).
Жоғарыда көрсетілгендей, лейшманиоз ауруы адамға шіркей
арқылы жүғады. Шіркей арқылы таралатын инфекциянын көзі,
тері лейшманиозының қалалық түрімен ауыратын адам болуы
мүмкін (мүмкін иттер де), ал селолық түрінде тері лейшманиозы-
мен ауыратын жабайы кеміргіштерден (қүмтышкан, саршүнақ)
жүғады. Тері лейшманиозымен ауырып жүрген адамға, ауру
жаңадан үзақ уақытқа дейін жүқпайды, бірақ иммунитет түрақты
емес, инфекциялық түрде — аурудан айыққан соң кайта жұқтыруы
мүмкін.
Диагнозы. Тері лейшманиозымен көп ауыратын наукаста
кездесетін эндемиялық ошақтарында диагноз кою қиынға түспейді.
Қателеспеу үтпін диагнозды бактериоскопиялық әдіспен зерттеп
дәлелдеу керек. Эндемиялық аймақтан басқа жерде тері лейшма-
ниозының диагнозын қою қиын. Аяқта орналасқан кезде кадімгі
эктимадан ажырату керек: кейінгісінен айырмасы — жаралы лейш-
маниоманың шетінде белдеу тәріздес сіңбе болуы. Жаралы лейш-
маииоманың тығыздығы мерездің гуммасынан азырақ және
инфильтраттың шектелуі де анық емес; туберкулезден (скрофуло-
дермадан) айырмасы—салбырап тұрған шеттерінің болмауы және
қанық грануляциясы бар; жаралы-вегетациялық пиодермияда — те-
рең ірівді қалта және жолдары болады. Әдетте лейшманиома
анамнездік мәліметтерімен дәлелденеді, ал түбегейлі диагнозы бак-
териоскопия зерттеуімен анықталады.
Емі. Лейшманиоздың селолық түрін емдёуде ёң нәтижелісі
мономицин. Оны бүлшықетке 250 000 бірліктен тәулігіне 3 рет,
12—15 күн бойы салады, лейшманиялар 5-10 күнде жоғалады. Бо-
ровский ауруының қоздырғыпіына арнайы әсер ететін және
қосалқы микробтар флорасына қарсы метациклин қолданылады.
Оны 10—12 күн бойы ішуге береді. Ересектерге бір^реттік
116
мөлшері 0,3 г, тәулігіне — 0,6 г береді. Жараға 5% сульфанила-
мид не 3% метациклин қосылған май, коллаген кеуегіне антибио-
тик қосып таңып тастайды.
Сақтандыру. Сақтандыру шаралары инфекция тасымал-
даушылары — шіркейлерді құртуға немесе олардан қорғауға, ин-
фекцияның көзін жоюға бағытталған.
Шіркейлермен күресу үшін санитарлық-гигиеналық шараларды
өткізу керек, әсіресе, қоқым-соқым жиналмауын қадағалау (шы-
бын-шіркейдің төлдеу орнын) немесе оны хлорлы әкпен өңдеу;
адам түратын және шаруашылық белмелерді инсектицидтермен
(гексахлоран) өңдеу арқылы шіркейлерді өлтіру; шыбын-шіркей
кірмеу үшін терезеге тор іліп қою керек. Селода масаны,
шіркейді, сонымен бірге инфекция көзін жою — селоның шетінен
15 км ұзақтыққа дейін (масаның алысқа үшуы), кеміргіштердің,
тышқандардың інін хлорпикринмен өңдеу арқылы жүргізіледі.
Жеке басты сақтандыру шаралары төсектің үстіне бензинмен
өңделген дәкеден, тордан шымылдық қүру; кешке және түнде
ашық ауада істейтін жұмысшыларға — бас киімге қарамай не ли-
зол сіңген тор байлап, қолғап кию; шыбын-пгіркейді шошытатын
(диметилфталат т. б.) заттарды терішң ашық жерлеріне жағу ке-
рек. Сонымен бірге тері лейшманиозын егуге болады. Тері лейш-
маниозының екі түрінде де — зооноздық және антропоноздық —
топталған (айқасқан) иммунитет дамиды. Зооноздық тері лейшма-
ниозымен ауырғандарда тез, күшті, түрақты иммунитет пайда бо-
лады. Сондықтан, қазіргі уақытта сақтандыру екпесі үшін тек
зооноздық түрінің культурасы қолданылады. Теріде (иық, сан) жа-
салған екпенің орнында лейшманиома түзіледі, белгілері аздап да-
миды, дегенмен иммунитетгің дамуын қамтамасыз етеді. >
Лепра (Ьерга)
Лепра (проказа)— жалпы созылмалы инфекциялық ауру,
көбінесе терпгі, шырышты қабатты және шеткі жүйке жүйесін
зақымдайды.
Лепра — біздің дәуірге дейін де халық білетін, ерте заманнан
келе жатқан тері ауруларының бірі. Қазіргі уақытта статистика
(нақты емес) мәліметтеріне қараганда, барлық елде лепрамей
ауырғандар саны 5-тен 10 млн дейін (Н. А. Торсуев) жетеді. Ең
көп тараған елдер —Азия (Үнді, Қытай, Жапония, Бирма), Афри-
ка, Орта және Онтүстік Америка (Бразилия, Гвиана). Еуропа ел-
дері Португалияда, Испанияда, Грецияда, Италияда, Фрашщяда
көбірек тіркелген. СНГ де лепраның кішкене ошақтары Прибалти-
када, Кавказда, Орта Азия мемлекеттерінде, Қиыр Шығыста, Вол-
ганың, Донның, Дунайдың құйылыстарында сақталған. Лепраның
эпидемиологиясында әлеуметтік-экономикалық факторлар негізгі
роль атқарады, сондықтан отарлық мемлекеттерде халық арасында
ауру өте коп таралған.
Г. А. Ханзен (Норвегня) 1871 ж. лепраның МісоЬасіегішп
Іергае қоздырғыпгын ашқан. Бүл спиртке және қышқылға түрақты
бацилла, тік не сәл иілген таяқшалар, ұзындығы 1,5-нан 6 мк
' 117
және еш 0,2-ден 0,4 мк дейін, көбінесе бояу сіңбейтін мөлдір
кабатпен қоршалған, тығыз буда сиякты (темекі будасы). Кейде
бацилланың денесінде үсақ дәндер көрінеді. Олар Циль карболфук-
синімен және басқа негізгі бояулармен Грамм-оңға боялады. Жа-
санды қорек орталарына себу арқылы лепра қоздырғышының таза
культурасын өсіру мүмкін емес, малға жүқтыру тәжірибесі де
нәтижесіз әрекет.
Лепра адамға ауру адаммен үзак уақыт қатынаста болған кез-
де, қайталама инокуляция салдарынан дамитын сенсибилизацияға
байланысгы жүғатын бслса керек. Лепра микобактериялары науқас
адамның организмінен терісі, тыныс мүшелерінің шырышты қабаты
(ыдыраған лепромалар) аркылы бөлініп шығады. Тыныс мүше-
лерінің шырышты қабығы және тері жаракаты арқылы жүғу —
күмәнсіз болса керек. Қан сорғыш шыбын-шіркей арқылы инфек-
цияның жүғуы мен нәрестеге анасының қүрсағында жатқанда
жүғуы әлі далелденбеген. Лепрамен ауыратын ата-аналардан туған
балаларды, бірден бөлек үстау, аурудан аман-сау қалуға мүмкіндік
туғызады.
Лепроздық инфекцияға табиғи айтарлықтай қарсылығы болуы
керек. Сондықтан, лепрозды наукаспен үзақ қатысқан адамдардың
жасырын инфекция
лепрозды наукаспен
түйіндерінен немесе
болмаған кезде де,
Бір жағынан, орга-
III
және жүйке ауруы, парастезия-
бәрі ауырмауы және кейбір адамда лепра
түрінде дамуы мүмкін. Кейінгі фактілерді,
үзақ қатынаста болған кісілердің лимфа
мүрынның шырышты қабатынан, ауру белгісі
Ханзен бациллаларының табылуы дәлелдейді.
низмнің ауруға қарсылығын төмендететін әр түрлі себептер, мыса-
лы толық емес, сапасы кем тамак, маскүнемдік, салқындау,
шаршау, әр түрлі жалпы аурулар лепраның жүғуына жағдай ту-
дырып қана қоймай аурудың ауыр дамуына, жасырын түрінен бел-
сенді түріне ауысуына мүмкіндік туғызады. Лепроздык
инфекцияның инкубациялық кезеңі ете үзақ, орташа есеппен
алғанда 3—5 жыл, кейде инкубациялық кезеңі 10 жылға және
одан да үзақха созылуы мүмкін. Инкубацияның соңында продрома-
лық белгілер байқалады: безгек,
тәбетінің шаппауы, ревматоидтык
лар.
1973 ж. X Халықаралык
қаулысына сай қазір ауруды
(қарама-қарсы) және шектес (шекаралық) түріне жіктейді.
Лепроматоздық түрі — лепраның ең ауыр және жүкпалы түрі.
Организмнің инфекцияға қарсылығы өте қатты төмендегенде дами-
ды, оны терінің ішше салатын лепроминді сынаудың түрақты теріс
нәтиже керсетуі, патологиялық езгерістерінің тұрақтылығы және
баяу даму теңденциясы дәлелдейді. Патологиялық процесс таралу-
ымен (тері, шырышты қабат, көз, шеткі жүйкелер, лимфз
түйіңдері, кейбір ішкі ағзалар зақымданады) және лепраның мико-
бактериялары көптеп табылатын, өзіндік гранулема түзілуімеғ
ерекшеленеді.
Тері закымы кебінесе бетте, қолдың сырт жағында, білекте.
сирақта, саңда, бөкседе орналасады. Шектелген дермалық немесі
лепра такырыбына арналған
лепроматоздык туберкулоидтық
118
иподермалық лепромалар және жайылған лепроматоздық сіңбелер
іайда болады. Дермалық лепромалардың көлемі бүршақ дәнінен
эрман жаңғағына дейін, жарты шар тәріздес, қалыпты терінің
іеңгейінен көтеріңкі жатады. Олардың түсі алғашқыда қызғылт,
эіртіндеп көкшіл-қызыл түске ауысады, жиі телеангиэктазиялар
көрінеді. Лепроманың беті тегіс, тері майының әсерінен жылтырақ,
кейде үсақ кебекті қабыршықпен жабылады, консистенциясы
гығыздау-созылғыш. Гиподермалық лепромалар тығыз түйін түрінде
және сәл көтеріңкі байқалады. Оның үстіндегі тері көкшіл-
қоңырқай түске боялады. Әдетте дермалық және гиподермалық
лепромалар бірге шығады. Бір-бірімен жақын жатқандықтан, олар
жиі түтасқан кедір-бұдырлы конгломерат түзеді. Бетте, қабақ үсті
сүйектерінде, мұрында, жақта, иекте орналасып, олар бет сиқын
қатты бұзады, ол “арыстанның беті” деген атпен белгілі (іасіез
Іеопіпа). Жайылған инфильтраттар көбінесе білектің,, сирақтың
терісінде әр түрлі тереңдікте орналасады. Оның қалыңдығында же-
ке гиподермалық лепромалар байқалады. Инфильтраттың үстіндегі
тері көкшіл-қоңыр түске боялады. Тері майлануы көбеюінен басқа,
шеткі рецепторлы аппаратының лепрага байланысты арнайы бүзы-
луы саддарынан, лепромада және лепроздық инфильтратта шаштың
түсуі байқалады, әсіресе қаста, иекте, мүртта, сонымен бірге
біртіңдеп алғашқыда температуралық, кейіннен ауыру, соңынан
түйсіну сезімін жоғалту тән нәрсе. Лепроманың және лепроздық
сіңбенің пунктатыңда аурудың қоздырғышы көптеп кездеседі.
Лепромалар бірте-бірте не тілмеге үқсас, эритеманың фонында
дененің қыэуы көтерШп^жеделТіайдаболады. Олардың саны әр
түрлі. Бірнеше айға немесе жылдарға созылады. Соңыңда: 1) пиғ-
ментті дақ, тыртықталган атрофия қалдырады; 2) ыдырап түбі сүр
түсті, кратер тәрізді жара түзіледі, оның желімді сұйықтығынан
лепраның микобактериясы табылады; 3) кішірейген тығызданған
түйіндердің фиброзды өзгеруі байқалады.
Лепромадан басқа, лепроматоздық түрінде эритемалық дак,
кейде үсақ розеолалар не ірі, сақина тәріздес, өзіндік тотық түсті
эритематозды-пигменттелген дақ қөрінеді. Зақымданған ошақтардың
сезімі бүзылады. Дақты бөртпелер жиі лепромаға айналады.
Тері зақымдануымен бірге еріннің, жүмсақ және
таңдайдың, көмейдің шырышты кабығы зақымданады.
қатты
Ринит
түрінде және продрома кезінде мұрыннан жиі қан кетуі мүмкін.
Көмейдің шырышты қабығы зақымдануы дауыстың қырылдауына,
афонияға және көмейдің мүлде тарылуына әкеп соғуы мүмкін.
Көзді зақымдағанда кірпіктің шырышты қабатында лепрома пайда
болады, эписклерит, ирит, иридоциклит, лейкомамен бітетін кера-
Продрома кезеңінде лимфа түйіндерінің үлкейгенін жиі
байқауға болады. Олар созылғыш консистенциялы, қоршаған ткань-
мен жабыспайды, ауырмайды әрі қозғалғыш. Сорылған
сүйықтығында Ханзен бацилласы тез табылады.
Ересектерде, әдетте екі жақты орхоэпидидимит жиі дамиды. Ен
мен оның қосалқылары тығыз, кедір-бүдырлы. Процесс склерозбен
және атрофиямен бітеді. Қуықасты безі (простата) және үрпі си-
11$
рек зақымданады. Кейбір ауруларда бауыр мен көкбауырдың
үлкейгендігін байқауға болады.
Кейбір жагдайда жүйке діңгегінің закымдануын (діңгек невриті)
ауырып тұрған түйінді тәж түрінде байқаға болады. Осы зақымның
салдары — жүйке ауруы, анестазия, амиотрофия т. б.
Әдетте, баяу, созылмалы дамитын лепроматоздық түрі кейбір
ауру адамдарда лепроматоздық реакцияның арқасында оқтын-оқтын
өршіп немесе жаңадан бөртпелердің шығуы мүмкін. КөбІнесе үде-
мелі дамуының аддыңца дене қызуы көтеріледі, әлсіздік пайда бо-
лады, лимфа түйіндері шошып ауырады. Жедел өршу (бүрыннан
келе жатқан ауру) кезеңіңде көбінесе жаңадан қанық-қызыл түсті
дақтар немесе ауыратын, айқын дермалық не гиподермалық лепро-
малар шығады. Бүрын шыққан лепромалар не жазылып кетеді де,
не ыдырап жараға айналады. Қаннан Ханзен таяқшаларын табуға
болады. Операция, жүктілік, қолайсыз ем (калий йодиді), климат
ауыстыру сияқты факторлар ауруды өршітіп жіберуі мүмкін.
Патогистологиясы — лепроматоздық проказада лимфоциттерден, плазматикалық,
эпителиоидтық және көптеген вакуолизденген, ірі лепроздық клеткалардан
тұратын гранулема құрылады, лепроздық клеткалардың ч протоплазмасында
майлы қышқылдар мен жеке жатқан немесе будаға жиналған сансыз көп
лепранын қоздырғышы табылады. Одан басқ$, капилляр қуысында және лим-
фа саңылауларында лепраның микобактериясы табылады.
Туберкулоидтық түрі — лепраның ең жеңіл түрі; организмнің
ауруға жоғары қарсы түру қабілеті және тұрактылық көрсеткенде
дамиды. Әдетте, лепроминдік сынау оң нэтижелі, Ханзен
таяқшалары сирек және азырақ табылады. Негізінен тек тері ғана
зақымданады, жүйке, басқа агзалар сирек қамтылады. Тері
зақымы үстірт, алғашында эритемалық дақ не тығыз жатқан,
түйреуіш басындай түйіншекті табақшалар пайда боладьі. Шеткі
зонасы сәл сіңбелі жиектен немесе қызыл, қызыл-қоңыр түсті үсак
түйіншектерден түратын белдеу сияқты көрінеді. Ортасы сәл түсіп
кеткендей, гипо-немесе ахромиялық болып көрінеді, үсақ кебекті
қабыршақтарымен жабылады, кейіннен атрофия қалады. Диагноз
қою үшін зақым ошағы аймағыңда температуралық, ауыру, түйсіну
сезімінің жоғалуы және терлемейтіндігі дәлелді белгілер. Ошақтың
саны әр түрлі, көлемі майда тиыннан алақан көлеміне дейін және
одан да үлкен болуы мүмкін. Сирақтың, санның, беттің терісінде
көбірек орналасады.
Кейде люпомаға үқсас көлемі түйреуіш басынан бұршаққа
дейін, сарғыш-қызғылт түсті төмпешіктер шығады. Олар не жеке-
жеке, не топталып, тығыз жиылып орналасқан, беті дәнді, тегіс
емес табақшалар түзеді. Сезімдердің өзгеруі диагноз қоюға жәрдем
береді.
Терімен бірге кейбірде жүйкелер зақымдануы мүмкін. Лимфа
түйіндері мен еннің зақымдануы да ықтимал.
Гистопатологиясы — дермада лимфоциттік зонамен немесе тек эпителиоидтык,
клеткалармен (саркоид тұрде) қоршалған эпителиоидтық және алып клетка-
лардан тұратын қабынулық сіңбе ошақтары. Лепраның микобактериясы кез-
деспейді.
<
120
Шекаралық (аралық) топта аурудың екі түрінің де белгілері
байқалады. ІПекаралық лепроматоздық топ түйіншектер, та-
бақшалар және диффузды сіңбе түзілуімен ерекшеленеді, бірақ көп
емес, жиі сыңаржақ орналасады. Олардың кейбірінде сезімталдңқ
төмеңдейді, тері бездерінің жүмысы өзгермейді, әдетте шетКі
жүйкелер жуандайды. Көз зақымданбайды, мұрынның сиқы бүзы^-
майды, шырышты қабатта жара болмайды. Лепроминге теріс реак-
ция болады. Тері зақымында лепраның микобактериялары
табылады.
Шекаралық туберкулоидты түрінде дақтар, кішірек көлемді,
шеттері анық емес табақшалар түзіледі. Шеткі жүйкелер жуандай-
ды, тер шығаруы және сезім жиі бұзылады. Лепроминге оң немесе
әлсіз оң реакция береді.
Шекаралық лепра негізгі түрлеріне үқсастығынан басқа,
бірнеше өзіндік белгілерімен ерекшеленеді; эритематоздық
дактармен немесе табақшалармен бірге бөртпелердің ортасында
процестің жазылуына байланысты тесілген дақ және табақша
("ірімшік тесіктері") пайда болады. Аурудың алғашқы кезеңінде-ақ
сансыз көп шеткі жүйкелердің асимметриялық өзгерісі байқалады.
Тері бөртпелеріңде тер шығуы қалыптағыдай, лепроминге реакция
теріс нәтижелі.
Диагнозы. Лепраның лепроматоздық түрінің диагнозын
анықтау үшін лепроманың және лепроматоздық сіңбенің өзіндік
түріне, оның майлы жылтырлығына, шаштың түсуіне (кірпік) және
температуралық, ауыру сезімдерпгің жоғалуына назар аудару ке-
рек. Басқа тері зақымымен үқсас болғандықтан лепроздық дақтың
және лепраның туберкулоидтық түрінің диагнозы қиынға түседі.
Ауруды жалпы үқыпты қарау, әсіресе неврологиялық тексеру (жу-
андаған нерв діңін табу, зақымданған тері ошақтарындағы анесте-
зия; жеке жағдайда тер шығару қызметін тексеру) арқылы
III
диагноз анықталады.
Лепраның диагнозын бактериоскопиялық зерттеумен дәлелдеу
керёк. Лепраның микобакУерйЯСЫНмүршіныңшырышты қабатының
қырындысынан (науқасқа зерттеудің алдында калий йодид
ерітіндісін үлкен қасықпен ішуге береді), лимфа түйіңдерінен, леп-
романың сүйықтығынан және гистологиялық препараттардан (биоп-
сия) .табуға болады.
Мүқият жиналған анамнезден: лепрамен ауырған адаммен
қатынаста болғаңдығы, эндемиялық аймақта түрғаны т. б. туралы
маліметтердің маңызы зор.
Е м і. Қазіргі уақытта сульфон тобының, әсіресе диаминодифе-
нилсульфон, солюсульфон) дәрілерін үзақ уақыт курстік қолдану
нәтижелі болып саналады. Солармен бірге рнфампицинді, проиона-
мидті және этионамидті пайдаланады. Ем жеке басына сай жане
комплексті болу керек, лепраға қарсы 2—3 дәріні стимулдық және
жалпы жағдайын жақсартатын дәрілермен (гаммаглобулин, гемот-
рансфузия, пирогенал) бірге қосып береді. Жарамды, витамиңдерге
бай тамақ ішу, жалпы жағдайын жақсартатын ем, жақсы санитар-
лык-гигиеналық жағдай аурудан айыруға септігін тигізеді. Емді ар-
найы мекемелерде — лепрозорийда жасайды. 4
121
Сақтандыру. Негізгі шаралар — ауруларды ерте анықтау
және оларды бөлектеп лепрозорийда ұстау. Ауру отбасы мүше-
лерімен кдтынаста болған адамдар да байқауға алынады; егер ол
лепраның жұқпалы түрімен ауырған болса, онда қатынаста болған
адамдарға алдын алу емін (превентивті) жасайды. Ауру анадан ба-
лаларды бөліп, қолдан тамақтандырады. Клиникалық жолмен жа-
зылған науқастарды лепрозорийдан шығарады, бірақ бұл адамдар
лепролог-дәрігердің бақылауында болу керек. Лепрамен ауырған
адамды анықтаган соң денсаулық мекемелеріне тез хабарлап, әрі
белгілі ережені сақтап, жақын лепрозорийға науқасты көшіреді.
Лепра көп кездесетін ауданның адамдарына, туберкулезге қарсы
вакцина БЦЖ егіп, оларды үнемі бақылап түру қажет. 1
Терішн, вирустық аурулары
Вирустық этиологиясы анықталған ауруларға жататындар:
1) ұшықтар, 2) сүйелдер, 3) жүқпалы моллюск.
Үшыкдар
Үшықтар екі түрге бөлінеді: 1> қарапайым ұшық (Негрез
зітріех) және 2) белдеулі (Негрез гоііег).
дақтардың үстінде, көлемі майда, мөлдф, қейіннен сәл лайланатын
сұйықтықты жиі-жиі орнэдасқан көпіршГқтер бір мезгілде пайда
болады. 3—4 күн еткен соң көпіршіктер кеуіп, жүмсақ сары бал
тәрізді қабыршақтар немесе жарылып бірқатар жиі-жиі топталған
ұсақ эрозиялар түзіледі. Қабыршақтар бірте-бірте түсіп, эрозиялар
кілегейленіп, 6—8 күнде түрақты өзгерістер қалдырмЭй жазылады.
Үшықтың бөртпесі қышиды, шаншиды, кейде ауырады. Бір
мезгілде немесе 1—Т~күн аралығында, бір-біріне жақын орналасқан
2—3 жаңа ошақтар жиі түзіледі. ¥шық жыныс мүшелерінде,
бөкседа^тән шетінің ішкі бетінде. арткы тесіктш айналЭсізБШЕ
11 һ
БСШІДІІЗ). ~дамуы мүмкіш Терідён баскң, ұшық ауыз қуысының,
үрпінің, жатыо мойнының шырышты қабығын зақымдайды.
үшықтық кератит те болуы мүмкін (герпетикалық ұшык). ,
Кейбір жагдайда қарапайым ұшық атипиялық түрде дамиды.
- нан
тік
пв
Кейде көпіриііктерде экссудат жиналмайды және
қарағавда түйіншектерге ұқсас болады — бұл ұшықтың _
түрі. Кдтты ісіну салдарынан, әсіресе кішкене жыныс ёрнеуінде,
кезге көрінбейтін көпіршіктерді жасырып қалады — ол ұшықтың
ісінген түрі.
Қарацңйым үшық өзінен-өзі немесе басқа инфекциялық ауру-
^армең ФргеГ.дамуы.мүмкін (крупоздыпневмония, "безгёк, грйпгі,
менингит және т. б.). Бұл жағдайда үшықтың дамуына себеп бо-
латындар: жарақат (тістің экстракциясы), организйнің улануы,
мүлдем салқывдап кетуі, психикалық өзгерістер.
Вмшжкді. хемаиегаі кейбір адамдарда қарапайым ұшықтың
қайталануы мүмкін — ол рецидивті түріГ Әсіресе кәп генетикалық
122
ұшықтың қайталануы жиі байқалады: әйелдерде етеккірі келгенде,
ал еркектерде — жыныстык қатынастан кейін.
Тағы да бір көңіл бөлетін жағдай — ұшықтың безгегі (ГеЬгіз
һегреііса) * Бұл түрі кенет, дене қызуы 39—40“ дейін көтеріліп^
қалтыратып басталады, басы катты ауырып, менингиттің белгілері
байқалады, жүрегі айнып, кұсуы, саңдырақтауы, уақытша есінен
айырылуы мүмкін. Кей жағдайларда бұлшықеттің ауыруын, көздіД
қызаруын, лимфа түйіндерінің ауыруын, ісіп кетуін байқауға бола-
ды. 2—3 күннен кейін ауру адамның, қызуы өте тез төмендейді,
көңіл күйі жақсарады және бұл жағдайда бір немесе бірнеше
ұшык ошақтары, кебінесе ауыз, мұрын айналасында түзіледі.
Үшықта менингоэнцефалитгік белгілер де пайда болуы мүмкін.
Гистопатологиясы: ұгцықтың көпіршіктері эпителийдің баллонирлык, дегенера-
циясынан пайда болады, ол тікенекті қабаттың клеткаларында ошақты
взгерістері.мен ерекшеленеді Клеткалар үлкейіп, деңгелектеніп шар сйякты
взгереді. Онымен бірге амитотнкалык бөлінуден көпядролы, аса ірі клеткалар
түзіледі. Эпителийде езгерген “асылған" эпителиальды қпен
толы қуыс __ _
қосымшалар байқалады. Дермада — емізікше қабаттың ісігі, қан ж "лимфа
тамырларыйың, біраз кеңейгені жәяе көбінесе лимфоциттерден, нейтрофиддер-
деи гұратын сіңбе байқалады. НейтрофиДйердің оіразы көпіршіктің ішіне~де
өтеді.
Этиологиясы. Үшықтын қоздырушысы — эпидемияльд^н=^
пеФалиттін вирүсіне жақын фильтрденген вирус, тауық ұрығының
хорион-аллантоис қабығында өсе^)ВйрубвТр^тар жануарларға да
көздің қабыгы мүйізденген (кератит), терісі немесе ми ткаж (эя-
цАфалит) арқылы-жүғады. Эксперименталдық жолмен .және табиғи
жұққанда ми мен эпителиальдық клеткалардың ядроларыңда а
канының сары суында ұшықтың вирусын бейтараптайтын
қарсыденелер және комплементті байланыстыратын заттар бай^
калады, бірақ, адамда ұшықтың қоздырғышына тек инфекциялық
і1: і
^Бала кезде ұшықпен ауырып, бүкіл өмір бойына вирус
сақтаушы боп, тұрақсыз, инфекциялық иммуннтет қалуы мүмкін,
Вирустердің жасырын сақталатын жерлері — жүйке түйіңдері
көрінеді. Инфекциялық иммунитетті арандатушы сеоептер теменде-
теді: жедел тұмау, грипп, пневмония, безгек, меяингит, асқазан-
ішек аурулары, етеккір, фокальдық инфекция, дәрі-дәрмек ішу,
психикалық жарақдт. Қарапайым үшық сүйіскен кезде, жыныстык
қатынас кезіңде де жүғып, дамуы мүмкін. Ал мұндайда инкубация-
лық кезең бір аптаға тең.
Қазіргі уакытта карапайым ұшықты қоздырушы вирустың
бірнеше түрі бар екені анықталған: біреуі жыныс катынасы аркылы
жұғады (һегрез рго еешіаііз), екіншілері жаңа туған балалардагң
инфекциялық ауруын (һегрез зерзіз), кейде генералнзациялмқ
түрінде (өліммен бітетін) және жатыр мойнының қатерлі ісігііг ту?,
дыруы мүмкін деп есептелінеді.
123
Диагнозы. Үшықтың диагнозын қою көп қиындық көрсет-
пейді. Тек жыныс мүшелерінде орналасқан кезде жұмсақ және
қатты шанкрден ажырату диагностикасын жүргізу керек. ҮшықТъің
Эрозиясының қатты шанкрден айырмашылығы — ұсақ, шеттері
иректі, кепіршіктердің астьпша. датта_.гін6^жои
ренттік сыртқы емнің әсерінен тез жаэылып кетеді. Ал жүмсақ
шЗіжрден жыныс мүшелері үшығының ерВКшелігі, ол теріні үстірт
зақымдайды (жара емес, эрозия болады), онша кеп ауырмайды
және ешқандай із қалмайды. Ең басты ерекшелігі бактериоскопия-
лық зерттеу арқылы жұмсақ және қатгы шанкрцің
қоздырғыштарын анықтауға болады.
Е м і. Жаңа басталып келе жатқан бөртпенің әрі қарай жай-
ылмауы және оны тоқтату үшін бірқатар шаралар қолдануға бола-
ды. Этил спиртіне батырылган тампон кояды немесе біраз уақыт
бойы, әр 5—10 сек сайын закымданған ошаққа төмен (мұз) және
жоғары температурамен (қайнап тұрған су) алма-кезек әеер ету,
не хлорэтилмен мұздату керек. Ал, аурудың көпіршікті кезеңінде
2% оріпттеп амичин бояуларының ерітіндісін не йо&_жағу керек,
эрозиялы және қабыршақты кезеңінде — 2% оксрлиң, 3% тебро-
фец, немесе 50% -интйпгһером (Іпіегіегопі 15,0; Бреппасеіі 5,0; 01.
Регзісогі, А&. дезШ. аа 5,0), 0,5% флоренал майларын қолдану
керек. Жалпы белгілер дамығанда (Негрез ІеЬгіІі) кең ауқымды
.дщи&іотиктер қолданылады.
> Қайталап түратын үшықта әр 2 апта (6 рет) сайын, оң
нәтиже алғаша дейін шешек егуге болады. Сол сияқты герпетика-
лык поли^як^^на немесе цутавакцизд» ^гілпт > лезоксирибонүклеаза.
боппфтон, метнтон, оппиракғ, гамма-глобулин, лева-
МИЗОЛ Т. б> қгУтпануға -
Делдеулі ушык (һегрег^гогіег, 2опа). Үшықтың бұл түрівде,
зсеке жүйке жолдарының бойывда айқын шекгелмеген, әр түрлі
келемпі кыэгылт дақтар жедёя~тпытыпг^ іпгі мөлдір
~сүт£ықтыққа толы, аралары жиі-жиі орналасқан бір топ
қөшршіктер _ пайда Волады Захьйаданғаношақтардың саны әр
түрлі.Кейбір жағдайда~~ошактар бір жерге жиналып, қосылып
біртүтас сызық құрайды. Шыққан бөртпелер қышиды. шяңтпипы.
әсіресе жиі-жиі жүйкесі ауырады. Кейде қызуы көтеріледі, денесі
ауырлайды, қатты шаршау байқалады. Бірнеше күниен кейін
көшрпгіктердің қүрамы өзгере бастайды. 6—8 күвде көпіршіктер
кеуіп, қабыршақтар түзіледі, олар 3-ші аптаның соңывда орнында
жеңіл пигмент қалдырып түседі.
Әдеттегі белгілерінен басқа ауытқулар да байқалуы мүмкін: 1)
қызғылт дақтйрдың үстівде бір қарағанда түйіншектерге үқсас,
кішірек, шоғырланып орналасқан көпіршіктер пайда болады,
кейіннен олар қабыршақтармен жабылып жоғалады (абортивтік
түрі — һегрез хохіег аЬогііүиз); 2) тығыз орналасқан көпіршіктердің
тобы қосылып, шетгері қиғаш, ирек үлкен көпірішктерге айналады
(буллездік түрі — һегрез іогіег Ьиііозиз); 3) көпірпгіктердің іші қан
аралас жалқыкпен толады, жазылған соң үстірт тыртық қалуы
. мүмкін (геморрагиялық түрі — һегрез хохіег һаетопһарсиз); 4) өте
ауыр түрі һегрез хогіег допзгепоЭиз — гангреналық түрде дамиды.
124
Алғашқы түзілген көпіршіктердің немесе қызғылт дақтың үстінде
майда тығыз топталған қабықтар (струп) не шеттері иректелген
жалпақ қара қабық түзіледі. Қабық түскен соң тыртықпен жазы-
латын үстірт жара пайда болады. Гангреналық белдеулі үшық ө^е
ауыр, созылмалы дамиды, өте қатты ауыру сезімімен ерекшеле-
неді; 5) кейде жүйке жолында орналасқан белдеулі ұшықтыр
бөртпелерінен басқа, лерінің әр жерлерінде (аберрациялық)
қызылша, шешекке үқсас өзгеше көшрпгіктер шығады (генерализа-
циялық түрі — һегрез . хохіег ^епегаіізаіиз). Белдеулі үшықтың
бөртпелермен қоса аймақтық лимфа түйіндері шошынып, ауырады.
Белдеулі үшық сезім жүйкелері тараған аймақтарда, біржақты,
кейде екіжақты болып орналасады. Ең көп тараған жерлері
қабырғааралық жүйке жолы. Денеден кейін екінші орыңда — үшкіл
жүйке жолдарының бойы. Адамда ете ауыр өтетін һёгрез гоііег
орһіһаітісиз, үшкіл жүйкенің 1 бүтағының бойында (п,
зиргаогһііаііз, п. зиргаігосһіеагіз) дамиды. Алдымен қатты неврал-
гиялық ауыру басталып, кейін маңдайдың, мүрынның терісі, көздің
конъюнктивасы қызарып, ісіп кетеді, көздері жасаурап, жарықтан
қорқу байқалады. Кейіннен эритеманың үстіңде топталған қаңды
көпіршіктер түзіледі, кейде гангрена дамуы мүмкін. Көздің алмасы
жиі зақымданады, қосымша ирит, жаралы кератит, торлы қабат
аршылып, көздің алдына қан жинала бастайды. Аяқ-қол
теріяерінде, ауыз қуысының шырышты қабығында, қынапта белде-
улі ұшық сирек кездеседі. Қуықтың шырышты кабатында орна-
ласқан белдеулі ұшықтың бөртпелері рефлекторлы зәр шығуына
кедергі жасайды.
Ауру әдетте қайталамайды. Көзі зақымданған кезде көру біраз
төмендеуі мүмкін. Жекелеген жағдайда, әсіресе жастары ұлғайған
адамдарда невралгия көпке дейін сақталып қалуы мүмкін.
Патогистологиясы: қарапайым ұшыққа ұқсас тікенекті қабаттың клеткаларында
баллондық дегенерация. Дерманың емізікше қабатында ісік және лимфоцит-
терден, нейтрофилден тұратын қабыну сіңбесі байқалады. Жүйке жүйесінде
көбінесе лимфоциттен және плазматикалық клеткалардан тұратын қабыну
сіңбесімен жүйке түйіндерінде қан құйылу, кейін түйін клеткалары және
жүйке талшықтарының дегенерациясы байқалады.
патогенезі. Белдеулі үшықтың
вирус, қызылша, шешек вирусына
№ЙЯУ1 .ЯЯШСМийң. Белдеулі үшықпен
қоздырғышы филь'
^ұқсастығын _ ________________ . . , , ___
ауырып“жйрген ересек адамдардан кішкене балаларға инкубация-
лық кезеңнің 7—18 күнінде қызылша шешегінің жұғуы мүмкі&^
Белдеулі үшықтың вирусы жануарларға қауіпті емес. Белдеулі
ұшық көбінесе өзінен-өзі пайда болатын ауру, бірак ол басқа
аурулардың асқынуынан дамуы да мүмкін. Мысалы пневмониада,
плевритте, ми-жүлынның менингитінде, лимфолейкозда, лимфогра-
нуломатозда, қатерлі ісіктің метастазында және улануда, сол
сияқты: морфинмен, висмутпен, сынаппен, мышьякпен (арсенобен-
золдар) уланудан шығады. Белдеулі үшыктың дамуына жарақат,
салқындау т. б. әсерін тигізеді. Осы айтылған факторлар арнайы
вирустық инфекцияның дамуына жақсы жағдай жасайды.
іиГТ
125
ұшықтың негізгі түрінде диагноз қою
Үзынша орналасып асимметриялық
кепіршікті бөртпе мономорфты түрде
және ауыр түрде басталуы, белдеулі
көпіршікті ауруларынан айыруға
Диагнозы. Белдеулі
түспейді.
ошақта
жедел
басқа
Қиындық туғызатыны жеке жатқан гангрена-
оны түйнемеден (сібір жарасы) ажыратады.
ұсақ иректі шеттері, айналасында жаңа
онша қиынға
закымдануы, әрбір
щығуы, сырқаттың
үшықты терінің
мүмкіншілік береді.
лық түрі, көбінесе
Қара қабықтың
іріңдіктердің болмауы және маңайдагы тканьдердің қатты ісініп
кетуі белдеулі ұшықтың диагнозын қоюға көмектеседі. Негрез
гогіег орһіаітісиз басгапқы даму кезенде, көбінесе тілме ауруына
үқсас, бірақ продромалық невралгия, бастапқы дененің қызуы
тілмеге қарағанда аса жоғары емес және эритеманың үстінде
көпіршіктердің тез пайда болуы, һегрез хогіег екенін дәлелдейді.
Ем і. Сыртқы тітіркендіргіштерден және қосалқы инфекциядан
сақтану үшін индифференттік опалармен, мырышты маймен не па-
стамен және анилин бояуларының спирттегі ерітіндісімен
зақымданған ошақтарцы сүрту үсынылады. Эметин (20 мг күніне 2
рет), гамма-глобулин, интерферон, дезоксирибонукЛеаза, анальгин,
амидопирин, Ві витамині; диадинамикалық ток, ультрадыбыс
қолданылады. Бөртпелер жазылған соң, невралгия сақталып қалған
күнде ультракүлгін сәулесін эритемалық мөлшерде және тиісті
жүйкесіне новокаин блокадасын қолдану тиімді. Сыртқа 2% ани-
лин бояуының спирттегі ерітіндісін немесе йод (көпіршікті ке-
зеңінде); 2% оксолин, 3% теброфен, 50% интерферон, 0,5%
флоренал майларын эрозиялық және қабықты кезеңінде қолданады.
Димексидті таңғыш қолдануға болады. Пенициллин (50 000 бірлік
әр 3 с. жалпы мөлшері 2—3 млн. бірлікке дейін) және биомицин
(күніне 600 000 бірліктен 10—12 күи бойы) жақсы нәтиже береді.
Невралгияда кейде пантопон, промедол беріледі. Бонафтон, зови-
ракс май не ерітінді, немесе таблетка түрінде пайдаланылады. Ал-
пизарин, адималь, риодоксол,
дәрілерді де пайдалануға болады.
хеле
деген вируске
қарсы
Сүйелдер (үеггисае)
Сүйелдер 4 түрге бөлінеді: 1) жәй немесе қарапайым (үеггисае
үцівагіз); 2) жалпақ немесе жасөспірімдік (үеггисае ріапае,
з.рүепіііз); 3) табандық (үеггисае ріапіаез); 4) үшкір (ұегпісае
асшпіпаіа, з. сопдііотаіа аситіпаіа). Сүйелдердің алғашқы екі түрі
(жәй және жасөспірімдік) көбінесе балаларда кездеседі.
Жай сүйеллео (үегпісае үи1£агіз) көбінесе саусақтардың
сыріқы жағында, кейде алақанда, табанның сыртқы жағында,
бетіңде, бастың шаш бөлігіңде, еріннің қызыл жиегінде, ауыз
қуысынын шырышты қабатында орналасады. Бүл тегіс емес,
мүйізденген қабатпен жабылған, көлемі тары дәнінен ірі бұршаққа
дейін сары-сұр түсті эпидермалық түйіншектер.
Сүйелдер бір жерде шоғырланып немесе бір-бірімен қосылып,
кедір-бүдырлы табақша түзеді. Әдетте субъективтік сезім болмай-
ды; тек тырнақ көбесіңде және тырнақтың бос жерінде орналасқан
126
сүйелдер жиі қатты ауырады. Олардың ағымы үзақ, созылмалы,
кейде кездейсоқ өздігінен жазылады.
Жасеспірімдік сүйелдер (уегисае іиүепііез) жалпақ, тегіс,
көтеріңкі, дөңгелек немесе көпбұрышты, көлемі түйреуіш басынан
жасымыққа дейінгі эпидермалық түйіншектер, аз уақыттың ішінде
көптеп шығып түзеліп саусақтардың, білезіктің сыртқы жағынд?,
бетте (маңдай, иек) орналасады. Түсі қалыпты терінің түсіндей,
бірақ сары-қоңырлау, ал білезіктің сыртқы жағында — көгілдір бо-
луы мүмкін. Сүйелдердің дамуы үзаққа созылады, кейде тез
қайтуы да мүмкін. Субьективтік сезімі жоқ.
Табан с үйелдері көп қысылатын тері ошақтарында пайда бола-
ды. ^Ълар афЭ^түсй^^көтеріңкі, көлемі орташа есеппен 10 тиынға
сәйкес келетін тығыз мүйізденген қүрылымдар. Сүйелдің оргасын-
дағы мүйізденген масса жүмсақ, жеңіл боялады, қырып алғаңда
гипергрофиялық, тез қанағыш емізіктер ашылады. Басқа
жағдайларда олар шүңқыр тәрізді болуы мүмкін, оның түбіңде
тығыз жиналған жіп тәріздес емізіктер жатады, ал айналасы орал-
ма мүйізденген қабаттардан түрады. Табан. сүйелінің басқаларынан
айырмашылығы — жүрген кезде немесе аяқ киім киген кезде
ауырады. Бүлардың саны, әдетте, үшеуден аспайды.
Үшкіо суйеллер (уегшсае асшпіпаіа, & сотШотаіа аситіпаіа).
Бүл сүйелдер жіңішкелеу, емізікшелер үзарып, түсті капуста
тәрізді немесе әтеш айдарына үқсас болады. Сүйелдің беткі қабаты
ақжемделген ақ түсті, не болмаса ашық қызыл түстес және сәл
қанталаган эрозиялы. Ең көп тараған және орналасқаи жерлері
жыныс мүшелері: еркектерде күпеқгің ішкі бетінде, әйелдерде сүт
бездердің астыңда, қынаптың кіреберісінде, артқы тесіктің
аймағыңца байқауға бслады. Өсе келе бүл сүйелдердің көлемі өте
үлкейіп, ісік тәрізді бөлектенеді. Баліктердің арасында жиналған
үйыма-іріңді жалқық шіріп, жаман иіс шығарады. Қдтты ауырады.
Ажырату диагнозында мерездің вегетациялық түйіншектерін <жал-
пақ кондиломалар) есте үстау керек. Үшкір сүйелдер
шоғырланбайды, • бірнеше бөлімдерден түрады, жүмсақ консистенци-
ялы.
Гистопатологиясы: сүйелдің барлық түрінде негізінен айқын акантоз
байқалады. Тікенекті қабаттың клеткаларында — вакуолизация, негізгі қабатта
— көптеген китоздар. Жәй сүйелде — емізікше аралығындағы эпителиальды
өсінділер бірталай үлкейген, сонымен бірге бірталай үлкейген емізікшелер де
(папилломатоз) дермаға терең кіреді. Эпителийде, акантоздан басқа гипергра-
нулез және гиперкератоз, кейбір ошақтарда — паракератоздың белгілері. Дер-
маныц емізікше қабатында — сал кенейген тамырлар, ал жасөспірі^ідік сүйелде
тек шамалы акантоз бен гиперкератоз байқалады. :
Үшкір сүйелде дермаға терең енген емізікше аралығындағы ұлғайған эпители-
алъдық өсінділер бір-бірінен бұтақтанған емізікшелермен бөлінеді және айқын
папилломатоз көрінеді. Тамырлары пгұғыл кеңейеді, айналасында — шамалы
қабыну сіңбе мен дәнекер тканьнің ісігі байқалады. Эпителийдің тікенекті
қабатында — клеткалардың арасы шамалы кеңейген (спонгиоз), мүйізденген
қабатта паракератоздың белгілері. Тікенекті қабат клеткаларында, сүйелдің
барлық түрлеріндегі жаңа бөртпелерді Романовский-Гимза әдісімен бояғанда
ядролардың ішінде қосымшалар байқалады.
I*
127
Этиологиясы және патогеязі. Адамның фильтрлеуші
вирусының кейбір түрлерінен сүйелдер дамиды. Тікелей қатынастан
немесе әр түрлі заттар арқылы жүғады. Сүйелдердің инкубациялық
кезеңі 3 аптадан 9 айға дейін созылады. Бүлардың дамуына
бірқатар себептер әсер етеді: мысалы, терінің жарақаты, жалаңаяқ
жүру (табан сүйелі), көшпілікке арналған ванна мен бассейінде
шомылу. Үшкір сүйелдер қайта-қайта терінің бір аймағын
тітіркендіру салдарынан дамиды. Жыныстық қатынастан жүғуы
мүмкін, сондықтан ол жыныстық инфекциялар тобына жатады.
Жәй және жасөспірімдік сүйелді гипнозбен емдеу нәтижелі бола-
тындықтан патогенезінде орталық жүйке жүйесінің зор маңызы бар
деуге болады.
Е м д е у. Сүйелдердің барлық түрін де сүйық азотпен
күйдіруге болады, 5% фторурацил майы сыртқы емге ұсынылады.
1—2 сүйелді кетірсе, басқалары да өздігінше қайтып кетуі мүмкін.
Бүдан басқа диатермокоагуляция, гальванокаустика қолданылады.
Жәй және жалпақ сүйелдердің саны көп бслса магний тотығын
0,5—1,0 г күніне 3 реттен 2—3 ай бойы берген тиімді. Гипноз бен
сендіру жақсы терапиялық нәтиже береді.
Табан сүйелдеріңде алдымен кератолитикалық дәрілермен
мүйізденген қабаттан босатып, кейін криотерапия немесе новокаин
блокадасын пайдалануға, еткір Фолькман қасығымен тері
емізікшелерін қырып алуға болады. Ем қонбаған жағдайда, хирур-
гиялық әдіске ауысады. Үшкір , сүйелдерді өткір Фолькман
қасығымен қырады, гальванокаустика, диатермокоагуляция жасала-
ды, сыртқа 70% спирт пен ацетон араласқан подофилиннің 20%
ерітіңдісін жағады. Бұдан басқа формалин ерітінділерін (8оІ.
Ғоппаідеһуді 18,0; 8р. аеіһиіісі 95° 12,0; А^. дезііі. 70,0); резор-
цин опаларын, резорцин-сүтті-салицил лагын (Кезогсіпі 1,0; Ас.
заіісуіісі, Ас. Іасіісі аа 2,0; Соііодіі еіазіісі ад 20,0) қолдануға бо-
лады.
Жүқпалы моллюск (Моііизсиш сопСа^озшп)
Бүл ауру тығыз, сәл жылтыр, жарты шар тәрізді, қалыпты
терінің түсіндей не сәл қызғылт, түйреуіш басынан бұршақтың
дәніне дейін түйіншектердің түзілуімен ерекшеленеді. Түйіншек-
тердің ортасында, әсіресе ірілерінде, кіңдік тәрізді шүңқыр
байқалады.
жі
деттен қысқанда түйіншектен, эпителийдің мүйізденген
клеткаларынан осы ауруға тән, сопақтау денелерден (моллюскінің
денелері деп аталған) түрдтын, ақ түсті ботқа тәрізді қоспа
шығады.
Түйіншектер бір-бірден немесе көптен түзілуі мүмкін және слар
сезімсіз бслады. Көбінесе балалардың бетінде, қабағында, мойнын-
да, қолдың сыртқы жағында, ересек адамдардың жыныс мүше-
лерінде, шапта, қарында (жыныс қатынастан жүғуы?) орналасуы
байқалады. Емсіз 2—3 айға дейін созылып, езінен-езі қайтады.
128
Гистопатологиясы: эпителийдід тікенекті қабаты шектеулі қалыңдайды (аканто-
ма) және жіңішке дәнекер тканьмен жеке-жеке белінуі байқалады. Айқын
көрінетін негізгі қабаттың үстінде қалыпты тікенекті қабаттың 2—3 қатары
орналасады. Оның үстінде жатқан клеткалары сәл мүйізденіп, өзгерген. Олар-
дык келемі үлкейіп, дөцгелекке айналады, қүрамын жоғалтады, гомогендіи
түрте ауысады, ішінде баэофилді дәндер мен эозинофилді денелер көрінеді, ад-
ролары төменгі полюсіне тықсырылып, жалпақтанады. Осы азғындаған клетка-
лар моллюскі денелерін құрады. *
Этиологиясы. Аурудың қоздырғышы фильтрлеуші вирус,
ол эксперименталдық жолмен сау адамдарға жұқпалы моллюскінің
түйіншектерінен алынған стерилді сүйықтықты егумен анықталған.
Инкубациялық кезеңі 15 күннен бірнеше айға дейін созылады. Ба-
лалар бақшасында аурудың эпидемиялық таралуы мүмкін.
Е м і. Түйіншектердің ішіндегісін қысып алған соң, йодтың
тұнбасын жағады. Электрокаустика. Түйіншектердің саны көп бол-
са, онда антибиотиктер (биомицин, террамицин), метисазон, гам-
ма-глобулин, дезоксирибонуклеаза, бонафтон т. б. үсынылады.
Балалар бакшасынан ауру балаларды оңашалайды. -
көбінесе жедел
қырқұлақ, сүзек
осы аурулардың
белгілері басым
Жұқпалы эритемалар
Өзгеше эритема түрінде терінің бүзылуы,
жүқпалы аурулардың: қызылша, қызамық, шешек,
т. б. сияқтылардың дамуында байқалады. Бірақ
бәріцде организмнің жалпы өзгерісінің клиникалық
болғандықтан, терініц өзгерістері екінші ор&нға шығады. Бүл ауру-
лар өте жүқпалы, сондықтан емдеуден баска, кец ауқымды эпиде-
миологиялық шараларды еткізуді талап етеді. Сондықтан бүл
аурулар инфекциялық ауруларға арналған оқулықтарда
қарастырылады.
Бірақ, одан басқа да бірнеше жалпы жүқпалы ауруларда
терінің зақымдануы кездеседі, оларда организмнің жалпы өзгерісі
шамалы болғандықтан, клиникалық белгілерінде терінің бөртпелері
бастаушы орын алады және бүл аурулар аса жүқпалы емес, тіпті
жүқпалы да болмауы мүмкін. Оларға жататындары: көптүрлі
жалқықты эритема, түйінді эритема, қызғылт теміреткі, созылмалы
көшпелі эритема, тілме (эризепелоид).
4-үКөптүрлі халқықты эритема (Егуіһеша
Ехзибаііұит шиһііоппе НеЬга)
Көптүрлі жалқықты эритема —- жедел дамитын жүқпалы ауру.
Көбінесе көктемде және күзде байқалады, кейде жатақханада, ка-
зармада, жанүяларца байқалуы мүмкін. . ұ
Денеге қызғылт түсті көтеріңкі дақ не түйіншектер қаптап
түзіледі, 2—3 тиынның көлеміне дейін тез үлкейеді. Кейіигі
күңдерде бөртпелердің саны көбейе береді. 1—2 күн өткен соц
дақтың ортасы сәл төмендеп көгере бастайды, ал жан-жағы
ақшыл-қызғылт түсті боп қала береді. Кейбір бөртпелердің ортасы
жансызданып (некроз) ақшыл түске өзгереді немесе көгергея жердв
5-31 4
іші қан немесе үйыма сүйықтықпен толған ірі көпіршіктер пайдь
болады. 8—10 күннен кейін, бөртпелер жазыла бастайды. Iрі
көпіршіктер кепкеннен кейін пластинкалык кабық құрылады.
Кекшіл түсгің бетінде шамалы пластинкалық кабыршақтану
байқалады, біртіндеп дак ағарады да, әр дәрежедегі пигментгілікті
«алдырып 10—12 күнде жазылады.
Әдетте терінің зақымы аяқ-қолдын сыртқы жағыңда, білектің^
балтырдың, пмнтақтың, тізенің бүгісшде, сиректеу — алаканның,
табанның, дененің, бет,' жыныс мүшелерінің терісінде орналасуы
мүмкін. Бөртпелерге симметриялық орналасу тән.
Кейде ауыз қуысының шырышты қабаты мен еріннің қызыл
жиегі зақымданады, эритематозды түсті ірі көпіршіктер түзіледі,
тез жарылып жеңіл қанайтын, ауыратын эрозияға айналады, беті
қоңырлау түсті кіршең қабыкпен, ал еріннің қызыл жиегі — қоңыр
қанды қабықпен жабылады. Эрозияның айналасында бөртпенің жа-
рылуынан қалған эпителийдің үзінділерін көруге болады.
Терінің зақымдануы дене қызуының көтерілуімен, бас ауыруы-
мен, бұлшықеттер және буындардың ауыруымен, әлсіздікпен, кеідё
ангина белгілерімен жиі серіктесіп әтеді. Тері күйген сияқты бсш-
ды, сиректеу қыщиды. Ауру 3—4 аптаға созылады. КеЙбф
науқастарда маусымдық қайталануға әдеттену (күзде не көктемже)
байқалады.
Кейде жалқықтық эритеманың өте ауыр түрі көрінеді, деяе
қызуының көтерілуі, буынның сырқырауы, жыныс мүшелеріңде,
көзде, ауыз куысының, мүрынның шырышты қабатында ауыр ірі
көпіршіктер пайда болуы мүмкін. Көздің бұзылуынан кейдо тйр-
тық қалады немесе мелдір қабығы кыртыстанып түседі, жаралвиу
салдарынан соқырлыққд тап болады. Кейбір кеэде процесс Іиокі
ағзаларды, ми қабаттарын да қамтиды. Бұны Сгивенс-Джоіюда
синдромы деп атайды. - -
Гистопатологиясы: емЫкше жөне оныя астындағы қабатта ісік және нейтрсь
филден. лимфоциттен, гистоциттен, аздаған эозинофилден тұратын кабмву
сікбесі, кебінесе тамырлардын айналасында орналасқан. Кейде ортасьІЧЯВ"
кднқұйылу байқалады. Капиллярдыц эндотедийі қатты ісінген. Дақты тұрінде
эпидермисте аздаған спонгиоз, кепшелі нейтрофилдер, сирек — эозинофилдер
байкалады. Буллеадьік түрінде — ұйыма сұйыктыққа аралас нейтрофилдермен,
эритроциттермен толы, субэпидермалық қуыс құрылады. Дәнекер тканінен
күшпен алынған эпителий некрозданады. Тікенекті қабаттың клеткалары гоьш^
генді, солғын боолады (ахромия). Дақты бөртпелерін зерттегеңде, ортжы
акшыл түсті, эпителийдің езгерістеріне ұқсас, бірақ алар дәнекер тканІИм
күшпен алынбайды, қуыс құрмайды (Сиватт).
Этиологиясы. Аурудың қоэдырғышы анықталмаған. Орга-
ниэмге вирустың (аденовирус?) енуінен деп есептеу дүрыстйу
сидоты. Дерматологтардың кебісі бұл ауруды көп себепті сиңфйм
деп есептейді (мысалы, стрептококкты инфекция, фокалъды хріяи-
осепсис, туберкулез т. б.).
Диагнозы. Кейбір токсидермиялар, әсіресе лмрі-
дәрмектерден (сулъфаниламидтер, антипирин т. б.) болған жмм
кейбір жалпы инфекциялар (сепсис) бірге дамығанда, морфолоічиғ
лық элемейттері көптүрлі жалқықты эритеманың бөртпелеріпе мм
^3°
үқсас болады. Диагноз белгілі морфологиялық өзгерістерден басқа
симметриялы орналасуына, белгілі жерлерді зақымдауына, көбінесе
терінің шырышты қабатпен бірге зақымдануына, шамалы
қышынуына және аурудың маусымға байланыстылығына сүйене
отырып қойылады.
Е м і. Қайталаудан сактану үпгін кең ауқымды антибиотиктерді
хингаминмен. ал ауыр кеаінде — кортикостероидтық гормоңдармен
шрге пайдалану керек. Егер антибиотиктерді нашар қабылдайтын
болса, салицил препараттарын (ацетилсалицил қышқылын), каль-
ций хлбрйдІн немесе кальций глюконатын қоса тағайындайды.
Ал кяйта-кяйта өршіген жағдайда гемотрансфүзия. (100—200 мл
4—5 күн үзіліспен, 5—6 оет) нёмесе аутогемотерапия ұсынылады.
ди ерентпкрпалар. кпспаляр, пасталар қолданылады. Буллездық
түрінде ІрІ көпіршіктерді жарып’ анилин бояуларының спирттегі
ерітіндісін жағады. Ауыз қуысының шырышты қабаты
зақымданғавда—сұйық, шырышты қабатты тітіркевдірмейтін тамаҚ
аувд£ы әр түрлі шөптермен, дезинфекциялық ерітінділермен шай-
ыи отыру, кейбір эрозияларға 1—2% нитратты күміс сүйықтығын
қягіш түру керек.
ІЦГІІК
Түйінді эритема (Егуіһета погіозшп)
Түйінді эритема ауруы тек әйел адамдарда ғана кездеседі.
Зақымдану ошақтары көбінесе тізе терісінің алдыңғы бетінде сим-
метриялы түрде орналасады, кейде процесс сан, бөксе, білек
терісін де қамтиды. Кейбір жағдайда білектің алдыңғы бетінде
көптүрлі жалқықты эритеманың бөртпелері пайда болуы мүмкін.
Түйінді эритемада көлемі шие дәнінен кептердің тұқымына дейін,
дерманың және гиподерманың қалыңдығында қабынған түйівдер
жедел пайда болады. Оның терісі алғашында ашық-қызыл,
қейіннен көгілдір түске ауысады. Тері зақымдануы 39—40° дейіін
м^ене қызуының көтерілуімен, бас ауыруымен, алсіздікпен, кейде
буындар ауыруымен, жалпы жағдайы нашарлауымен қабаттаса да-
миды. 10—12 күнде түйіндер жазыла бастайды да, терінің түсі
өзгереді: көкшіл-қызылдан көкшілге, сарыға, кейіннен қоңырға.
Түрақты езгерістер қалдырмайды.
Түйіндердің диаметрі 2—3 см, шеттеріне қарай өсіп 5 см-ге
дейін барады, кейде одан да асуы мүмкін. Бұл ауруды жедел
түйінді эритема дейді.
Гистопатологиясы. Көбінде нейтрофилдерден, аздаған лимфоциттерден және
гистоциттсрден тұратын қабыңу сіңбесі дерманыц тереңгі белігінде жане гипо-
дерманыц майда тамырларының айналасында орналасады. Инфильтраттыц врв-
сында каннын иұйылуы байқалады.
Этиологиясы мен патогенезі. Жедел түйінді эрите^
ма — көп этиологиялық ауру. Әр түрлі инфекциялық. агенттер қЗ^^
арқылы таралып аллергиялық реакцияның нәтижесі ретінде
ды. Олардың арасынаи ең көп көңіл белетіні стрептококк,
стар, ішектегі псевдотуберкулездық инфекция т. б. Мерез, лепра,
инфильтративті-іріңді трихофИтия сияқты инфекциялармен байла-
нысы сиректеу. Бүл эритемамен көбінесе жас әйелдер ауырады
вкәне олардың алдын ала тізе буыиына суық тигізіп алуы себеп
болады. Балаларда жедел нәтижесінің белгісі болуы мүмкін.
‘ Диагнозы. Жедел түйінді эритеманы токсидермиядан ажы-
рата білу керек.
Е м і. Науқас қатаң, төсек режимін үстауы керек, кең
ауқымды антибиотиктермен емделеді, кальций хлориді немесе глю-
конаты егіледі, гистаминге қарсы дәрілер, Р және С витаминдер
қолданылады. 10% ихтиол ерітіндісімен қыздырғыш компресс
қоюға болады және балтырын жылы үстау үшін мақтамен орап та-
стайды.
Созылмалы түйінді эритема (егііһета побозит сһгопісит) —
тек жасы 20—40 жас аралығында әйелдер ауырады. Эритеманыц
жедел түрінің басталуы жылдың суық мерзіміне сәйкес келеді.
Түйіндер тығыз, айнала жатқан тканьдерден айқын шектеліп түра-
ды. Түсі көгілдір-коңыр болып келеді. Бүл жедел түрдегідей ауыр-
майды, тек адам көп түрып қалғанда немесе жүрген кезде тіз<
аймағында ауырлық сезеді. Мүндай түйіндер 2—3 ай бойы
сақталады, ал аурудың өзі бірнеше айға немесе жылдарға созыла-
ды.
Түйінді эритема кейде сыңар жақ орналасып бір түйінмен шек-
теледі. Кейде біртіндеп шеттері өсіп, ортасы жазылып, сақина
тәрізденіп, көпшелі түрде дамиды. Осындай терең жатқан сақина
тәрізді инфильтраттардың диаметрі 10 см жәие одан да үлкен бо-
луы мүмкін. Кейбір жағдайларда созылмалы түйінді эритема скле-
родермалық бөртпелерге үқсап кетеді. Бүл көіппелі эритеманың
үстірт-сіңбелі түрі.
Патогистологиясы. Түйін дамуыныц алғашқы кезеціндегі өзгерістері жедел
түйінді эритемаға ұқсас. Ескірген түйіндерде қабыну инфильтраты көбінесе
макрофагтан, гистиоциттен, плазматикалық клеткалардан, лимфоциттерден
тұрады. Эпителиоидтық және жеке альш клеткалар кездеседі. Тамырлардыц
қабырғалары қатгы қалықдап, эндотелийде пролиферация байқалады.
Этиологиясы мен патогенезі. Аурудың дамуында
фокальдык инфекция ошақтарының алатын орны бөлек, бірақ
басқа инфекциялардың да, әсіресе вирустық, стрептококктық т. б.,
қан арқылы таралуы мүмкін. Қан тамырларында гидростатикалық
қысымның көтерілуі, қанның тоқырауы, созылмалы уланулардың,
үзақ уақыт суықтың әсері, гиповитаминоздардың (С, Р, РР) және
эндокриндік өзгерістердің салдарынан дамитын сирақ тамырлары-
ның жарақаты созылмалы түйівді эритеманың туындауына
бейімдейтін факторларға жатады.
Диагнозы. Созылмалы түйівді эритеманы әдетте индура-
тивті эритемадан (индуративтік тері туберкулезінен) айыру қиынға
түседі, өйткені, олардың клиникалық белгілері бір-біріне өте үқсас.
Бірақ созылмалы түйівді эритемада: туберкулездық инфекция бол-
майды, туберкуливдік реакцияның нәтижесі теріс (Пирке), кейбф
жеке түйівдерцің ыдырап немесе жараға айналуға икемі жок,
132
қайталануы ете сирек және кең ауқымды антибиотикпен емдегенде
тез жазылып кетеді.
Е м і. Емді эритеманың жедел түріндегідей жүргізеді. Егер
жеткіліксіз болса 2% натрий йодидінің ерітіндісін, ауто-және гемо-
терапия, әлсіз эритемалық мөлшерде УФО (УКС) қолданылады.
Фокальдық инфекцияға да қарсы күрес жүргізіледі.
Қызғылт теміреткі (Рііугіахіз го$еа ОіЬегі)
Бүл ауру дене терісінде жедел симметриялы орналасқан,
біртіндеп 2—3 мыс тиынның көлеміне дейін өсетін, үсақ қызгылт
дактар түзілуімен ерекшеленеді. Кәбінесе бөртпелер кеуде терісінде
орналасады. Аздап аяқ-қол терісінде де пайда болады. Ал бастың
шашты бөлігінде немесе бет терісінде өте сирек кездеседі.
Дақтардың түрі дөңгелек не сопақша болып келеді. Бірнеше
күииея кейін орта жағы өзгере бастайды: терінің түсі.
қоңырланады, ал мүйізденген қабаттары жиырыла келе, уақ ке-
бекті қабыршақтармен жабылады. Қабыршақтар түскен соң
жіңішке жаға тәрізді мүйізденген қабаты, дақтың ортасындағы
қоңырлау бөлімін қоршап тұрады. Дактың айналасыңда қызғылт
медальонға үқсас теміреткіге тән бөртпелер болады.
Әдетте “аналық” деп аталатын бір ғана дақ, бөртпелер таралу-
ына дейін 5—12 күн (кейде 3 апта) болып, шамамен 50% ауруда
кездеседі. Және оның көлемі ірі болып келеді.
Жаңа бөртпелер пайда болған кезеңінде дененің қызуы
көтеріліп, әлсіздік байқалады. Кейбір ауруларда мойын және
жақасты лимфа түйіндері үлкейіп кетеді. Ауру 4-тен 8 аптаға
дейін созылады. Кей жағдайларда бөртпелер жазылып кеткеңде
уақытша лейкодерма (ақтаңдақтар) қалады. Қызғылт теміреткі
әдетте қайталанбайды.
Су процедуралары (монша, душ, ванна) ауруды қатты
асқындырып жіберуі мүмкіндігін есте үстау керек: бөртпелер ісініп,
таралып, кейде сіңбеленеді, бір-біреуімен қосыЛа, қабыршақтанып,
өте ауыр кезде эритродермия дамып, ауру біраз уақытқа созыла-
ды. Бүндай ауруды аскындыруга себеп: термен тітіркендіру, тығыз,
қатты киім кию, күн сәулесінің әсері, сыртқа қолданатын дәрі-
дәрмектер (күкірт, қарамайдан түратын пасталар, майлар).
Гыстопатологиясы — тамырлардың айналасында, дерманың емізікше қабатында
ммалы ісік және кабыну, көбінесе лимфоцитарлық сіцбе. Эпидермисте —
үсақ қуыс түзіледі, ошақты спонгиоз, паракерагоздың белгілері байкалады-
Броктың пікірі бойынша, қызғылт теміреткі вирустық инфек-
ци. “Аналық дақ” инфекция таратушы жәңдіктердің шағып алған
жерінде шығады, деген ігікір бар (бүрге, кене, биттер). Қызғылт
теміреткінің жүқпалылығы шамалы; сонымен бірге өте сирек болса
д* бүл аурумен жанүядағы барлық адамның ауыратыны белгілі.
Диагнозы. Әсіресе тітіркену әсерінен асқынған қызғылт
теміреткіні, токсидермияның тиісті түрінен айыра білу керек. Экзе-
матидте дақтары ірілеу, шеттері дүрыс емес, бүкіл үсті
133
қабыршақтанады. Мерездің розеолалары қабыршактанбайды, айна-
ласына қарай өспейді, тек көлемдері бірдей болады.
Е м і. Қызгылт теміреткінің асқынбаған түрін емдеудің қажеті
&ок. Дене бөртіп кеткен кезде суға шомылуға болмайды және
күннің ыстық кезінде ауыр жүмыстан босатылады. Аурудың
қышыма немесе тітіркенуден асқынған түрінде левомицетин (0,05 г
күніне 4 рет, 1—2 апта бойы), этакридин лактатын (0,05 г күніне
2 рет, 10 күн бойы), кальций яантотенатын, сыртына — қышымаға
карсы немесе индифференттік қоспаларын қолданады.
Созылмалы көшпелі эритема (Егуіһета сһгопісшп ліі&гап£
Аіге1іи$-Ілр$сһи12)
Ауру кішкене кегілдір-кызыл дақтың шығуынан басталады.
Біртіндеп ол щетіне қарай өскенімен ортасынан жазыла бастайды,
сейтіп ені 3 мм-ден 2 см дейін; қалыпты терінің деңгейінен сәл
кетеріңкі, қызғылт түсті, сақина тәрізді эритемаға айналады.
Сақина камтып жатқан жердің терісінің түсі сәл көкшіл және аз-
дап пигментті келеді. Кейде сақинаның ортасыңца кішкентай ге-
моррагиялық түйіншекті немесе қабықшаны (кене шаққан орын)
көруге болады. Қабыршақтану болмайды, субъективтік сезім ту-
дырмайды. Шетіне карай әсе беріп сақиналар көлемі бірнеше сан-
тиметрге жетуі мүмкін. Көпшелі эритема көбінесе кеуденің,
санның және бексенің терісіне шығады. Кейбір ауруларда
аймақтық лимфа түйіндері үлкейіп кетеді. Кейде созылмалы
көшпелі эритема менингит немесе менингополирадикулит ауруымеи
қоса дамуы мүмкін. Ауру 6 айдан 18 айға дейін созылады.
Этиологиясы. Созылмалы көшпелі эритема дамуы ке-
ненің (әсіресе тоғай кенесі) шағып алуынан болады, осы аркылы
инфекция (вирустар, рикетсиялар, спирохеталар) теріге енеді. Кей-
де масадан немесе баска жәндіктерден жұғады, эритеманың дамуы
иттің тістеп алуынан немесе сүліктің соруынан да болады.
Е м і. Антибиотиктерді, сульфаниламид препараттарын, бромды
қодданады. Сыртыва — индиффереғғгтік опалар не қоспаларг-
қышымада олардың қүрамына қышымаға қарсы дәрілерді қосады.
Эризипелоид (Егу$іре1оіф
Эризипелоидтың қоздырғышы Грам+ таяқша Егузіреіоіһгіх
гһизіо раіһіае шошқада, тышқанда, қойда, егеуқүйрықта өзгеше
септикалық ауру туғызады. Эризипелоидтын қоздырғышы балықта,
шаянда да табылған. Қоймада тышқаннан, егеуқұйрықтан, малдың
етіяе жұққан ауру қоздырғышы етті ондегенде, терінің жарақаты
арқылы адамға жүғады. Ауру адамнан сау адамға тікелей жүкқаны
байқалмаған. Көбінесе (ет комбинаты, колбаса заводы, қасапхана),
і:н
балық аулайтын жүмысшылар ауырады, солармен бірге мал шаруа-
шылығы, аспазшылар, үй шаруасындағы әйелдер де ауыруы
мүмкін. 3—5 күндік инкубациялық кезең еткен соң инфекция ен-
ген жерде өте шектелген, сал ісшген, кетеріңкі қызыл дақ пайда
болады, оның ортасында, инфекция енген жердің бұзылуын
134
сөрсетіп қабық тузіледі. Кейін шеттеріне қарай өсіп, қабынған
>шақ үлкейіп, ортасы төмендей береді де көгілдір түске ауысады,
іл шеттері қанық-қызыл белдік түрде көтеріліп түрады. Ошақтың
эсуі 4—6 күнде бітеді, содан кейін шеттері біртіндеп төмендеп
сабыну процесі қайтады. Кейде алғашқы ошақтан алысырақ жерде
каңа ошақтар пайда болады. Ауырған жер күйген сияқты сезім
гудырады, кейде ыдырайды. Кейде эритеманың үстінде ұйыма
калқық толы ірі көпіршіктер түзіледі. Зақымдану әдетте бір
кақты, тек қолдың саусақтарыңда орналасады. Көбінесе сау-
сақтардың сыртқы жағынан басталып, эритематоздық ошақ үлкейіп
алақанға жайылады; кейде білезік пен білекке дейін таралады,
злақан сүйегі және саусақтың буындары зақымданады (артриттік
гүрі). Буындар іседі, қозғалысы қиындайды және ауырады. Буын-
ның тек жүмсақ тканьдері зақымданады. Шамамен 1/4—1/5
жағдайында аймақтық лимфа түйіңдері үлкейіп, ауырады: көбінесе
аксиллярлық, кейде кубиталдық, сирек те болса лимфангоит да-
муы мүмкін. Көбінесе жалпы өзгерістер байқалмайды не дененің ;
қызуы сәл көтеріледі де жеңіл дімкәстік байқалады. Аурудың
үзақтығы 15—20 күн, ал артриттік түрі 1—2 айға созылуы
мүмкін.
Септикалық түрі өте сирек кездеседі, дененің қызуы өте
жоғары көтеріліп, аурудың жалпы жагдайы ауырлап, ірі дақты
бөртпелер бет, дене, аяқ-қол терісіне қаптап шығады, кейде эндо-
кардит дамып, бүйрек зақымдануы мүмкін. Мүңцай жағдайда ауру
адамның өліп кетуі де ықтимал.
Гистопатологиясы — көбінесе лимфоциттен тұратын қабыну сіңбесі қан және
лимфа тамырларының айналасында муфта тәрізді орналасады және дермада
ісік. эпителийде — акантоз пайда болады.
' Диагнозы. Стрептококкты тілмеден эризипелоидтың айыр-
машылығы дененің қызуы болмайды және жалпы өзгерістер шама-
лы байқалады, сонымен бірге тері процесі тез және кең
лералмайды; көптүрлі жалқықты эритемадан — тері зақымының
шектеулігі және біржақты орналасауы; күберткеден — эритеманың
анық шектелуіне, іріңнің жоқтығына сүйеніп айырады.
Е м і. Пенициллин егу өте жақсы нәтиже (50 000 бірлік әр 3
сағатта 3—5 млн. бірлікке дейін) береді. Сыртқа —10% ихтиол
майымен жылы таңу тиімді, УКС қолданылады.
Сақтандыру. Сақтандыратын шаралар тиісті ауру^
смркаулықты және хайуандардың ішінде бацилланы сақтаушыларды
Ж0Ю жолына бағытталған, еттің үшасына және ет өнімдеріне
мүадатқышта, қоймада жүғу мүмкіңцігінен қорғау үшін, йнфекция
тарйтушы кеміргіштерді (тышқан, егеуқүйрық) жою керек. Ет
жме балық өнеркәсібі жүмысшыларыңда микротравматизммен дер
кезінде күресу ерекше маңызды, тиімді және сапалы арнайы
киіммен (қолғап, алжапқыш) қамтамасыз ету, сонымен бірге
•адірістік процесті кенінен механикаландыру — аурудың алдын алу
иараларының бір тармағы.
135
Дерматиттер (£>еппагігі$)
Сыртқы ортадан табиғаты физикалық, химиялық агенттердің
теріні тікелей тітіркендіруі нәтижесінде дамитын қабыну процесін
дерматит деп атайды.
Дерматитгі қоздыратын себептердің арасында, кез келген адам-
да белгілі дәрежеде және әсер ету ұзақтығына байланысты (мыса-
лы, күшті қышқылдар, сілтілер, жоғары температура т. б.)
дерматитті тудіыратын _ тітірқевдіргіштер багады — бұл жасанды, ар-
тифициальдық дерматиттер; баскалары т^^ЙЯртты, факультативтік
тітіркендіргіаптер. оларға сезімталдығы жоғары адамда ғана^сёнс?-
билизациялық немесе аллергиялық дерматиттер дамиды.
Дерматиттер жедел және созылмалы болып белінеді. Жедел де-
рматит тітіркеңдіргіштің күшінен (концентрация), қасиетінен,
үзақтығынан үш клиникалық түрге белінедіі—1І_ эритемалық —
терінің әр түрлі дәрежеде қызаруымен, ісінуімен сипатталады; 2)
буллездық немесе везикулездық — қызарған терішң бетіңде
көпіршіктер, үлкен көпіршіктер түзіледі, қабық құрғайды немесе
сыдырылып ашылады; 3) некроздық — шіріген кабық немесе жара
түзіліп, тыртықпен жазылады.
Бүған қосылатыны: I) дерматит тек кана агент тиген жерде
дамиды және шеттерше қарай есуі немесе таралуы байқалмайды;
2) тітіркендіргішгің әсері біткен соң, жедел дерматит,
кайтады. Жедел дерматитте кебінесе күю срдімі. кыау. шянтпу.
кейде ауыруы, кййде қышыма сезіледі. Әлсіз тігіркендіргіштердіж
—үзак ^сер етутнен созылмалы дерматитгер дамиды. Ол енжарлиж .
қызарумен, сіңбеленумен, лихенифнкациямен және гиперкератоэбви
ерекшеленеді, кейбір жағдайда — терінің атрофиялық өзгерістерімш
де сипатталады. \
Көбінесе дерматиттер кәсіби жұмыстың әсерінен (мысалы, май-
лы дерматиттер, ультракүлгін, рентген сәулесінен күю т. б.), кейм*
кездейсоқ жағдайда, ауа райының, табиғат ерекшелігінен (кұвдйі
дерматиті, өсімдік дерматиті т. 6.) пайда болады.
Біз дерматология практикасыңца жиі кездесетін
кейбір түрлерімен таныстырамыз.
тез
дерматиттШ
Механикалық себептерден болатын дерматиттер
(Оегта(ігі$ ігаитабса)
Дерматиг туғызатын механикалық факторлардың іпгінде уцяк
уақыт қысылудың, қажалудың маңызы зор. Осыңцай әсердйк
нәтижесіңде дамитын дерматит— көнетоз деп аталады (гіегтагігів
ігаитагіса). Көнетоз көбінесе табавда, әсіресе екі жақ бетінде жән*
өкшеде, аяғына тура емес аяқ-киім киюдің, дүрыс оралмағаи
шұлғаудың әсерінен дамиды. Терінің ақжемделуіне әкеп соғатын
және мүйізденгең^кабаттың ауруға кдрсы тұру кдбілетін төменде-
тетін аса тершеңдік — көнетоздың дамуына бейімділік тудырады.
Табаннан басқа, көнетоз алақан терісінде (мысалы ескек
қажауынан, құралдардың қысуынан) және жамбастын, санның ішкі
136
бетінің, сирақтың терісівде (атқа мівіп жүргенде ер тоқымның
кажауынан) дамуы мүмкін.
Жедел көнетоздың клиникалық белгілері: шектелген қыэыл дақ
және ісік, қызу, шаяшу ауру сезімімен қатар байқалады, үйыма
немесе геморрагиялық сүйықпен толған үлкен көпіршіктер пайда
болады. Кейін әрі қарай жаракаттаудан көпіршіктің беті аршылып,
ауырады, сыдырылады. Көпіршіктер мен сыдырулар жиі пиогенді
инфекциямен асқынады, кейіннен лимфангоит немесе лимфаденит
дамуы мүмкін.
Созылмалы көнетозда тері сіңбеленіп, эпидермис қалыңдайды
жаие гиперкератозбен сипатталады. Теріяің зақымданган ошақтары
қатаяды және тері өрнегі ете жақсы көрінеді. Созылмалы көнетоз
шүлгауды дүрыс орамағавдықтан өкше-табан буынының алдыңғы
жагында (көбінесе әскери қызметтегі адамда) жиі кездеседі.
Е м і. Закымданған ошақтарда қабынулық гиперемия
байқалғаңда анилин бояуларының спирттегі ерітіндісін немесе 5%-
тік таннин спиртін жағу; катты ауырғавда бүдан кейін ивдиффе-'
рентік маймен (мырышты, диахилды) жеңіл таңғыш байлау керек;
көпіршіктер бар кезде алдымен теріві спиртпен тазалап, оларды
тесіп, анилин бояуының спирттегі ерітіндісін жагу керек. Одан
кейін стерилді таңғыш салынады. Сыдырылған теріні марганец
қышқылды калиймен жылылап булайды.
Алибур суымен, 1: 1000 риванол ерітіндісімен ылғалды-кебетін
иемесе майлы танғыш (5% борлы-нафталаңды, 10% дерматол май-
ш) қолданады. Пиогезді инфекциямен асқынса көпіршіктің
кабығын алып, сыдырылган теріні жоғарыда көрсеткевдей емдеу
гсрек.
Сақтандыру. Табан көнетозынан сақтану үшін аяғына тура
аяқ-киім кию, шұлғауды епті орауға үйрету, тершеңдікпён күресу,
аяқ-қолды жиі-жиі жуу қажет.
Физикалық себептен болатын дерматиттер
Дәрігерлік практикада ең жиі қездесетін факторлар: төмен
жше жоғары температура әсері (күю, үсітіп алу), актнникалық
сиуле (күннің ультракүлгш, Рентген және радий сәулесі), электр
тогының әсері. /
Жоғары температура әсерінен дамитын дерматнттер — күйік
(сотЬикНо) теріге сұйық, қатты немесе газ тәрізді жоғары темпе-
ратура әсер еткенде пайда болады. Күйік 4 дәрежеге белінеді:
I дәрежеде — тері қызарып, ісіп және күйіп, ауыру сезімі
байқалады. Күн сәулесінен шектеліп күйген орындарында шамалы
гментті дақ қалып, қабыну көріністері 2—5 күнде жойылады.
II дәрежеде — гиперемияның үстінде геморрагиялық немесе
ұйыма сүйықтығымен толған көпіршіктер пайда болады. Олар
рылып немесе қабықпен құрғайды. 1—2 аптаның ішінде пигмеятгі
дақ калдырып, қабыну цроцесі өздігінен-ак жазылады.
III дәрежеде — дерманың жоғарғы қабаттары жансызданады (не-
кроз).
төмендейді, тамыр соғуы жиіленеді, капиллярлардың
бұзылып, плазманың зақымданған тканъге шығу
гемолиз жәие қоюлану пайда болады, осының салда-
әрі қая айналысы, бүйректің қызметі бұзылады, диурез
толық анурияға дейін несепте белок, қан анықталады.
тканңдегі заттардың ыдырауынан және қосалқы инфек-
IV дәрежеде — дерманың барлык қабаттары жансызданады.
Жоғары температура әсер еткен жерде струп пайда болады. Струп
біртіндеп түскен соң жара көрінеді де, кобінесе гипертрофиялық,
келоидтық тыртық қалдырып жазылады.
Науқастың жалпы жағдайы күйіп зақымдану дәрежесіне,
әсіресе тері ошағынын колеміне байланысты, Күйік ІП — IV
дәрежесінде, терінің 1 /3 көлемін қамтыған жағдайда өліммен
аяқталады. Күйіктің ауырлыгы жарақат нәтижесінен шоктың даму-
ына байланысты, алғашқы 2—3 күн ішіяде еліп кету қауіпі төнеді.
Ол кезде алғашында ауру түзелген сияқты болады, содан соң
жоғары жүйке жүйесінің қызметі мен қан тамырының қысымы
шұғыл
өткізгіштігі
нәтижесінде
рынан одан
төмендейді,
3—4 күвде
циялық әсерінен улану көріністері байқалады. Кейде септикалық
безгек дамвды. Инфекцияға және улануға байланысты асқынудын
салдарынан 3—4 күнде өліммен аяқталады.
Е м і. Шектелген күйіктің I дәрежесінде күйік бетіне ауыру
сезімін жою үшін спиртпен сулғанған мақтаны не дәкені таңады.
Кейіннен индифференттік майларды немесе пасталарды қолдануға
болады (мырыш, висмут майын, мырыш пастасын).
Шектелген күиіктің П—Ш дәрежесінде күйік бетінің айналасын
спиотпен сүртіп, бетін жәйлап физиологиялық ерітіндімен немесе
сутік асқын тотығымен жуып, көпіршіктің қабығын алып, май
таңады. Әр түрлі, үсынылған майлардан осы мақсатпен 5% синто-
мицин, 1% гексахлорофен, 5% борлы-нафталан майлары қолдану
жақсы нәтиже береді. Асқынусыз түрівде таңғыпггы әрбір 3—4
күвде ауыстырып отырады. Терең күйген кезде (IV дәрежесівде)
8^10 күн өткен соң хирургиялық ем қолданылады—некроздалған
тканвдерді кесіп алу және терінің кемістік жерін қүрақпен жамау —
(аутодермопластика). Толық жансыздырғаннан сон (рауш-наркоз
немесе 1% морфий ерітівдісі, пантопон т. б.), науқасты есіяе
келтірген соң ғана, күйген теріні өндейді. Инфекциялық асқынудан
сақтандыру үшін пеиициллин қатарывдағы антибиотиктерді
қолданады. Көлемді күйікте кан не плазма, 5% глюкозаның
ерітіидісін құяды. Бірінші 48 сағатта наукасқа күніне 3—4 л
малшерінде сүйық зат қүйылып тұруы керек.
Үсік (соп§е!а(іо) — суықтан зақымдану. Сыртқы ортадағы темен
температураның әсерінен терінің жылыту қызметін реттейтін ткань-
дердің температурасын төмендетіп және терінің тіршілік әрекетін
бүзатын әр түрлі себептерден пайда болады. Егер тканьнің темпе-
ратурасы томендегеніне аз уақыт болса, овда патологиялық
өзгерістер қайтып кетеді, ал ұзақ уақыт салқындаудың сақталуы —
терінің өлуіне әкеп соғады, кейде астында жатқан тканьдерді де
(етті, фасцияны, шеміршекті, сүйектерді, сіңірді) қамтнды.
Үсітіп алуға мүмкіңдік туғызатын факторлар: жоғары ылғалдық
және ауаның жиі, тез өзгерісі (жел); су өту, ылғалды суық
13»
белмеде, орда, окопта отыру, аяқ-киімнің, шұлғаудың, киімнің
дымқылдығы, тар аяқ-киім және киім, амалсыз ұзақ уақыт
қозғалмай түратын жай. Сонымен бірге, бүкіл организмнің және
тканъдердің ауруға қарсы түру қабілетінің төмендеуініңде маңызы
бар. Жергілікті факторларға жататындар — жарақат, бүрын үсікпен
ауыру, тершендік, аяқ-қол венасының кеңеюі, ж. б.; ал бүкіл ор-
ганизмге байланыстылары — қан кету, бүрын жедел инфекциялық
аурумен ауыру, авитаминоз, әбден шаршау, тамақтанудың
жеткіліксіздігінен азу, жүйке-психикалық күйзеліс. Бұндан
жағдайларда үсік тіпті температура 0° жоғары болғанда да дамуы
мүмкін (6—8’).
Клиникалық белгілеріне қарап үсік 4 дәрежеге бөлінеді. Үсіктің
дамуы алдында жергілікті мұздау, бозару және терінін түк сез-
бейтіндігі сияқты белгілері көрінетін жасырын кезең болады.
Үсіктің I дәрежесінде — терінің зақымданған ошақтары ісіп
іркілген-көкшіл түсті келеді, шаишиды, қышиды.
II дәрежеде — теріде іркілген-көкшіл түстес ұйыма немесе,
үйыма-геморрагиялық сүйықтықпен толған үлкен көпіршіктер
түзіледі. Көпіршіктер жарылады немесе қабықпен құрғайды. Субъ-
ективтік сезімі үсіктің 1-ші дәрежесіндегідей.
III дәрежеде — тері ткані жансызданып, струп пайда болады.
Струптың алдында жиі геморрагиялық үлкен көпірпгіктер дамып,
дерманың жаны кеткен ткаиі көкшіл-сүр түске боялады. Субьек-
тивтік — қатты иррадиалдык ауыруы. Ақырындап жазыла келе
нәзік тыртыкпен бітеді.
Үсіктің IV дәрежесінің ПІ-яен айырмашылығы — тканьдердің
некрозы темен жаткан тіндерді де қамтып сүиекке дейін те-
реңдейді.
Көбінесе үсікке башпайлар, сиректеу саусақтар, қүлақтың
жарғағы, мүрын және жақ терілері ұшырайды.
Е м і. Жасырын кезеңіңде ең басты міңдет — біртіндеп жылыту
арқылы тканьнің температурасын көтеру. Бүл үшін науқасты жылы
белмеге жатқызып, үсіткен аяқ-қолды температурасы 18° төмен
емес ваннада жылыту, қан айналысын күшейту үшін укдлау керек.
Үсіктің I дәрежесінде зақымданған теріні 5% таннин не борлы
спиртпен уқалау үсынылады, кейіннен жылы таңғыш байлау керек.
Үсіктің II дәрежесінде алдымен зақымданған ошақтың терісін спирт-
пен сүртіп, көпіршіктің қабығын кесіп алып, таза құрғақ немесе
майлы (5% стрептоцидті, 5% бор-нафталанды) таңғыш байлау ке-
рек, ол тек қажетті кезде ғана алынады (ауырған кезде, танғыш
кірленгенде). Үсіктің III және IV дәрежелерін хирургиялық жолмен
емдейді.
Сақтакдыру. Бң басты үсуге қарсы қолданылатын шара-
ларға жататыны: жылы, қүрғақ киім, жақсы, дәл аяқ-киім және
уақытында оны құрғату, аяқ-киімге жылы үлтарақ салып кою
(шүлғау, киіз), терлеумен күресу, уақытында және толық үтымды
тамақтану (ыстық ас, витаминдер).
Қалтыратқыш (регпіопех). Бүл созылмалы, қайталауга
бейімді, бүзылған теріні, әсіресе осы ауруға бейім адамдарда (кан
аздық, нашар тамақ, С, А гиповитаминоз көріністерімен), юэбівесе
жас, балалық шақта, сызды жерде, суықтың әсерінен пайда бола-
ды. Қалтыратқыш дамуы үшін температураның 0° төмен болуы
міндетті емес. Көбінесе ауру куздйімб—10° температурада бастала-
ды, қыс бойы түрады да жазда қайтып кетеді. Дымқыл, суық
бөлмеде өмір сүру және жүмыс істеу ауруға себеп болады.
Қалтыратқыш жиі саусақтардың сыртқы жагында, ал аяқта,
өкшеде, қүлактың жарғағында, мүрында, жақта (балаларда) сирек-
теу болады. Теріде онша шектелмеген, қаттылау немесе жүмсак
консистенциялы қызыл, көкшіл, ісінген дүмпек пайда болады.
Оларды үстағанда салқын не ыстық, қышыма және күйдіру сезімін
тудырады, әсіресе қыздырғанда, басқанда ауырады. Кейбір кезде
олардың үстінде үлкен көпіршіктер пайда болады, қабықтарын
алған соң терінің сыдырылуы байқалады. Пиогеңді инфекциямен
асқынғанда баяу дамитын ауыратын жаралар пайда болады.
Е м і. Бастапқы кезеңінде жылы ванночкалар, кейіннен массаж
және камфарлы-диахил майын жагу (01. Сашрһогае 20%—10,0;
ІІП£. Иіасһуіопі 20,0) керек. Ультракүлгін сәулесімея емдеу жақсы
нәтиже береді (субэритемдық мөлшерін күніге не күн ара). Сыды-
рылған теріге немесе жараға айналғанда — марганец қы
ііі?
;ыдды
ка-
лиймен ванночкалар жасайды және 10% дерматол немесе 5%
ихтиол майын таңады. Ішуге темір, кальций препараттары, балық
майы, С витамины, никотин кышкылы, қолданылады.
Тиісті өндірістік және түрмыс жагдайын жасаудың үлкен мәні
бар: құрғақ, жылы бөлме, ылғалды, суық күнде үзақ уақыт бол-
мау. Суық күнде міндетті түрде жылы шүлық, колғап киіп,
уақытында жақсы тамақтану керек.
Актиникалық себептерден болатын дерматиттер
Күннің дерматиті (Оегтагігіз зоіагіз, егііһеша зоіаге) — үзақ
уақыт күн сәулесі түсуінен, негізінен көк, күлгін, ультракүлгін
кысқа толқынды сәулелер әсерінен пайда болады. Жоғары
бйіктікте, қар жатқан таудың басында (глетчерлық күю) пайда бо-
латын дерматитгер қардың бетінен шағылған күннің қысқа
толқынды сәулесі түсуі әсерінен дамиды. Осығаң үқсас дерматиттер
жасаңды сәуле көзінен алатын ультракүлгін сәулесінен (емдегенде
Бах шамымен жарық түсіру — "кварц шамы"), кәсіби жағдайда
электрмен металды бір-біріне жабыстыру жүмысыңда пайда болуы
мүмкін.
Күннің дерматигтері жедел және созылмалы дамиды:
Ж е д е л д е р м а т и т. Сәуле түскеннен 2—4 с. өткен соң
пайда болады. Инсоляцияға үшыраған терінің балігі қызарады, сәл
ісінеді, күйген және ауыру сезімі туады. Бүдан жоғары дәрежеде
күйгеңде . эритематоздың үстіңде үйыма сүйығымен толған
кепіршіктер мен үлкен көшршіктер түзіледі. Көбінесе
көпіршіктердің біразы жарылып, тері сыдырылады. 2—3 күңде про-
пл
цесс ең үлкен қдрқынды өрісгеу сатысына жетеді, кейіннен
біртіндеп азаяды, шпыеиттік дақпен жане қабыршақтануымен
бітеді. Терінің ете үлкен келемін қамтыған кезде безгек үстауы,
бас ауыруы, қүсуы мүмкін.
140
Күннің жедел дерматиті үзақ уақыт күн астында жүруге үйрен-
беген, әсіресе нәзік, аз пигментті теріде тез дамиды; ал
қараторыларға қарағанда, ақсарыларда жиірек кездеседі.
Созылмалы күннің дерматиті терінің ашық жері
қайта-қайта және кәсіби жағдайда үзақ инсоляцияға үшыраган
(теңізші, балықшы, ауыл шаруашылық қызметкерлері) кісілерде
кездеседі. Олардың терісінде қатқыл, қалың, қабыршақтанған, пиг-
ментті, тіпті атрофиялық-тыртықты өзгерістер байқалады және жа-
рылып кетеді. Ауыр жағдайда сүйел өсінділері және эпителиома
дамиды.
Е м і. Жедел дерматитте — зақымданған ошақтарға
салқындататын май немесе крем (А&. Саісіз, 01. Регәісопіш,
Ьапоііпі аа), қоймалжың қоспа жағады немесе индифферентік опа-
ны сеуіп, ірі көпіршіктерді жару керек. Созылмалы дерматитте
2% салицил қышқылы қосылған, корФикостероидты майлар
қолданылады.
Сақтандыру. Күн сәулесіне терісі ерекше сезімтал адам-,
дар сәуле мелшерін бірте-бірте көбейтіп шынықтыруы керек, сол
сияқты сәуле әсерінен қорғайтын 5—10% ПАСК, хинин, салол,
таннин, метилурацил ж. б. қосылған майларды пайдалануға бола-
ды. Жасанды ультракүлгін сәулемен жүмыс істегенде (мысалы
электрмен металды бір-біріне жабысгыру — пісіру) теріні қорғайтын
ерекше маска пайдаланылады. 1
Фотосенсибилизациялық дерматит > (күнге жоғары
сезімталдықпен болатын дерматит). Инсоляцияға байланысты
күннің дерматитінен баскд, күн сәулесіне сезімталдығын күіпейтетін
фотосенсибнлизаторлардың әсерінен дамитын терінің ауруы кезде-
седі. Фотосенсибилизаторлар организмнің өзінде (порфириңдер)
түзіледі немесе тыныс алу, ас қорыту жолдары арқылы сырттан
енеді, теріге тікелей түсуі де мүмкін.
Көбінесе фотосенсибилизациялық әсері бар заттар организмге
кәсіби жүмыс жагдайында өтеді; бүларға жататын фотодинамика-
лық заттар: антрацен, акридин, фенантрен т. 6. түратын кейбір
тас көмірдің және мүнай өндеуден алынатын өнімдер (асфальт,
гудрон, шайыр).
Кейбір дәрі-дәрмектер, әсіресе барбитураттар (сульфонал, веро-
нал, люминал), сульфаниламидтер фотосенсибилизациялық әсер
етеді. Олар өз бетімен фотодинамикалық қасиетке ие бола ал-
мағанымеи порфирин алмасуын бүзып, организмде порфириннің
мелшерін көбейтеді. Әсіресе этирленген бензиншң қүрамына кіретін
тетраэтилқорғасын (қорғасын), мышьяк, алтын препараттары т. 6.
дәл осындай әсер етеді.
Кейбір бояулар — эозин, трипафлавин т. б., эфирлік майлар
(бергамоттың, лавендуланың т. б., осыдан дамитын атір дерма-
титі), тағамдық өсімдіктер (қымыздық, алабота т. б.) де фотосен-
сибилизациялық әсер етуге бейім.
Фотосенсибилизацияның әсерінен терінің қабынуында, кебюЁсе
эритематоздық дақтар және күлдіреуіктер пайда болады. Кейбір
жағдайда, шамасы, патогенезінің күрделілігіне байланысты езгеше,
өз алдына бөлек ауру дамиды. Олар:
Күн сәулесінің шешегі (һусігоа уассіпіГоппе). Сирек кездесетін, кейде
жанүялы, түқым қуалайтын ауру, өмірінің бірінші жылдарында шығады. Ауру
көктемде басталып, жаз бойы болып, күзде кетеді, бірақ жыл сайын қайталап
тұруы мүмкін. Көбінесе бет терісінде, құлақ жарғағында, қолдың және
білектің сыртқы жағында, сиректеу — балтырдың терісінде, күн сәулесімен
байланысты болғандықтан терінің ашық жерлерінде орналасады. Қызғылт
дақтың немесе түйіншектің үстінде квлемі ірі бұршаққа немесе шиенің дәніне
дейін үлкейіп, мелдір немесе лайлы, геморрагиялық сұйықтықпен толған
үлкен көпіршіктер шығуымен сипатталады. Бірнеше күн өткен соң көпіршіктің
ортасы төмендейді де қоңыр түске боялады. Кейіннен көпіршіктер қатпарлы,
қоңыр түсгі қабықпен құрғайды, олар түскеннен кейін, зақымданган терінің
орынында шешек тәрізді тыртық қалады. Көпіршік шыққанда күю сезімі бірге
жүреді. Ауру тұрақты қайталанып науқастың көркін біраз бұзуы мүмкін.
Жылдар өткен сайын, тері жарақаты әдетте азаяды да есейгенде өздігінен жа-
зылуы мүмкін.
Күн сәулесінің шешегі жалпы туа біткен аурудың бір көрінісі болып та-
былады. Мысалы, порфирия деп аталатын аурудың негізінде порфирин алма-
суының өзгеруінен »гемоглобин синтезі бұзылады. Аурудың зәрінде
порфириннің біраз мөлшері табылады, түсі жиі қызғылт немесе қызыл болады.
Кейде тістің қоңырқай қызыл түске боялғанын да байқауға болады.
Е м І. Негізгі емдеу және сақтандыру шараларына күн сәулесінен теріні
қорғау жатады. Жалпы емнің әсері шамалы. Бауыр препараттарын (кампоо-
лон) және никотин қышқылын (күніне 0,05—0,1 екі рет), витамин Вц
қолдану ұсынылады.
Терінің кеш порфириясы немесе актиникалық-трамватнкалық порфнрин-
ды дерматох Ересек адамдарда кездесетін (әйелдерде өте сирек) терінің өзге-
ше зақымы, ол терінің ашық жерлерінде (бет, қолдың сыртқы жағы) мөлдір
ұйыма, кейде лайлы немесе ұйыма-геморрагиялық сұйықтықпен толған ірі
көпіршіктер түзілуімен ерекшеленеді. Бірнеше күн тұрып, көпіршіктер
қоңырлау қатпарлы қабықпен құрғайды да, ол түскен соң тек үстірт атрофи-
ялық тыртықтар ғана қалады. Көпіршіктер пайда болуына әсер ететін инсоля-
ция, көбінесе көктем, жаз кезінде байқалады, Тері жарақаттану салдарынан
(қысу, жеңіл үрылу) да көпіршіктер шығуы мүмкін, осыдан тері зақымы
қыста, әсіресе қолдың терісінде кездеседі, бірақ зақым дәрежесі төменірек.
Сонымен терінің кеш порфириясы, бір жағынан күн шешектері ауруынын
белгілерін, екінші жағынан — травматикалық пемфигустың (туа біткен эпидер-
молиз — ерідеппоіузіа Ьиііоаа, ретрһіұиз ігаитабсиз) белгілерін қайталайды.
Науқастың зәрінде уро- және копропорфириннің біраз мелшері табылады (жиі
қызғылт немесе қызыл түсгі, кейбір ауруларда тіс қоңырқай-қызыл түске боя-
лады).
Бауыр қызметінің бұзылуынан (арақ) порфирин алмасуы өзгереді, бұл
аурудың пайда болу себептерінің бірі. Кейбір жағдайда созылмалы уланудан
(тетраэтилқорғасыннан) және созылмалы ішек ауруының әсерінен болуы
мүмкін.
Ірі көпіршіктер пайда болуын тек инсоляцияның әсерімен ғана емес,
жүйке жүйесінде (әсіресе вегетативтік, симпатикалық), және ішкі бездеріне
(Үаппоиі) порфириннің уландырғыш әсерінен жарақаттану мен трофикалық
өзгерістерге байланысты, түсіндіруге болады.
Е м і. Науқасты жалпы үқыпты түрде тексеруден өткізу керек, әсіресе
бауыр, асқазан, ішектер қызметінің өзгерістері табылған кезде — тиісті емдеу
шараларын іске қосу керек. Ішуге никотин қі ніқылын, резорцин, бауыр пре-
, параттарын (камполон, гепатолиф, эссенциале, карсил), темір, С, Ві, Вц т. б.
витаминдері, кальций препараттарын қолдену ұсынылады. Жараға —
көпіршіктерді жарып, қабықтарына 5% спирттегі таннин немесе дезинфекция-
лық май, мысалы 5% борлы-нафталан жағады.
Пигментгік ксеродермя (Хепхіелпа рі^шеһіоашп). Сирек кездесетін ауру,
көбінесе өмірдің алғашқы жылдарында, жыныстық жетілген кезде және
кейінірек басталу өте сирек кездеседі. Терінің ашық жерлерінде (бетте, мой-
ында, қолда, білекте, сиректеу — балтырда, табанда) көктемде және жазда,
күн сәулесінің әсерінен дақтар, жайылған эритема, кейде ірі көпіршіктермен
бірге секпілге ұқсас майда пигменттік дақ пайда болады. Кейінгі жылдарда
142
пигменттік дақтың саны квбейеді де, ал эритематоедық дақтың орнында
ақшыл атрофикалық ошақтар және телеангиэктазиялар түзіледі. Ақырында,
зақымданған бет терісі толық семеді, онымен бірге көздің қабағы айналып,
ауыз қуысы тарылуы мүмкін. Коңырқай дақтар, ақшыл атрофиялық ошақтар
және телеангиэктазиялар аралас болғандықтан, тері шұбар болып көрінеді.
Осының үстінде сүйелді және папилломатозды құрылым пайда болады, одан
базо- және спиноцеллюларлық эпителиомалар дамиды. Осымен бірге меланома
және ангиома пайда болуы мүмкін. Прогнозы қолайсыз; аурулардық көбісі 10
жас пен 20 жас шамасында-ақ дүниеден қайтады (көбінесе рактың метастазы-
нан), қарт жасқа дейін тек азы ғана өмір сүреді.
Ауру отбасындағы адамдарда, тұқым қуалайтын түрінде кездеседі (рецес-
сивті), ал ультракүлгін сәулесіне езіндік жоғары сезімталдығының себебі алі
белгісіз. Эндогендік фотосенсибилизациялық заттар (әсіресе порфириндер)
анықталмаған.
Е м І. Ең басты емдеу жөне сақтаңдыру шараларына жататыны күн
сәулесі әсерінен ауруларды қорғау. Осы мақсатпен кең етекті қалпақ, қызыл
тор кию ұсынылады, фотоқорғау майын теріге жағады. Сүйелді және папил-
ломатозды құрылымды (қатерлі ісіктің алды!) уақытывда электрокоагуляция
арқылы немесе көмір қышқыл қарымен жояды. Эпителиоманы рентген
сәулесімен (қысқа фокустік рентген емі) немесе радиймен емдейді.
Жаздық пруриго (рпігіко аезііұаііз). Ауру көбінесе жас әйелдерде, ерте
көктемде басталып, жаз бойына созылып, күзде қайтады, бірақ көп жыддар
бойы, әрі жыл сайын қайталайды. Терінің ашық жерлерінде, әсіресе бетінде
күлдіреуікке ұқсас, ісінген түйіншектер пайда болады, олар қатты қышиды.
Катты қышынудан және үздіксіз қасығаннан тері біртіндеп лихенизациялана-
ды, нейродермитке айңалады. Көптеген терінің зақымы пиодермитпен
асқынады (фолликулиттер, импетиго). Күзде, қышыма жоғалғаңда, терінің
өзгерістері азаяды да - қыс мезгілінде толық кетеді, бірақ көктемде, күннің көзі
шыққанда, қайтадан қайгалайды. Аурулардың, әдетте “сіркесі су көтермейді",
ұйқысы нашарлайды, ақ дермографизм байқалады, кейде іші қатуға бейімділік
дамиды.
Ауру көбінесе күн сәулесіне сезімталдығының күшеюіне байланысты, бірақ
оның себебі алі белгісіз. Фотосенсибилизаторды әдетте табу өте қиын, кейбір
кезде ғана шамалы порфиринурия байқалады. Аурудың дамуы негізінен, ішкі
бездер қызметінің бүзылуымен, мүмкін, вегетативтік жүйкенің қозуымен бай-
ланысты деген ой бар (әйелдерде — жыныстық).
Е м І. Венаға кальций хлоридінің немесе бұлшықетке кальций глюкона-
тын егу, никотин қышқылы, седативтік препараттар (бром, валериана) ұсыны-
лады. Кейбір ғалымдар (Л. Н. Машкиллейсон) безгекке қарсы препараттарды
(акрихин, резохин) ұсынады. Дамыған өзгерістерге сәйкес эндокриндік без-
дердің гормондарымен емдейді. Сыртқа, қабынуға (нафталан, ихтиол) және
қышымаға қарсы дәрі-дәрмектері (ментол, димедрол т. б.) май немесе паста
түріеде қолданады. Кейбір жағдайда зақымданған ошақтарға, қыстың аяғында
алсіз эритемалық малшермен ультракүлгін сәулесін түсіру арқылы теріні шы-
нықтыру жақсы әсерін тигізеді.
Ионизациялық радиация әсерінен болатын дерматиттер. Әр
түрлі ионизациялық сәуле әсерінің салдарынан дамитын (сонымен
бірге Рентген сәулесінен де) тері зақымдарының клиникалык
белгілері үқсас. Оның дәрежесі сәуленің терең ену қабілеттілігіне
(оның “каттылығынан”), тері жүтқан сәуле энергиясыныи
мөлшеріне, оның күштілігіне, сол мөлшерпгің қанша уақыт әеер
143
еткешне, сәуле түскен ошақтың көлеміне, организмнің ерекшелігіне
және терішң әр түрлі ошактарының сезіматалдығына байланысты.
Балалар және әйелдер терісіғгің ересектерге және ер адамдарға
карағанда, ионизациялық радиацияға сезімталдығы жоғарылау. Бет
пен кеуде терісі, мойьппа, әсіресе қолтықасты және шаптың
катпарларына қарағанда, азырақ зақымданады. Терінің сәулемен
зақымдануы жедел және созылмалы түрде дамиды.
Ионизациялық радиация көп мөлшерде бір рет әсер етуден
және сиректеу болса да көп рет, бірақ жиі қайталап теріге
“қатгы” және сүзілген сәуле түсіруден (мысалы қатерлі ісікті ем-
деу) жедел дерматиттер пайда болады.
Созылмалы дерматиттер жедел дерматиттің салда-
ры, немесе терінің бір ошағында аз мөлшермен бірнеше рет сәуле
түсіруден пайда болады.
Жедел дерматиттің 4 дәрежесін айырады, барлығына тән жал-
пы ерекшелік — оларда жасырын кезеңнің болуы.
Дерматиттің I дәрежесі (деппаііііз зиЬегуіһе-таіоза)
сәуле түскен соң орташа есеппен үппнші аптада шығады да шама-
лы қабыршақтанумен, ал шаштың арасында — шаш түсуімен си-
патталады. Түрақты өзгерістер болмайды, шаштар өсіп шығады.
Уақытша терінің пигменттілігі жиі байқалады.
Дерматиттің II дәрежесі (дегтаійіз еруіһетаіоза)
8—12 күндік жасырын кезеңінен кейін пайда болады. Сәуле түскен
ІИІ
терінің ошақтарында өзгеше күлгін немесе көкшіл түсті эритема,
ісік болады, сонымен бірге шаш түседі. Субъективтік — күйдіру,
Кышыма және ауыру сезімі. Қабыну процесі пигменттік дақ
қалдырып, орташа есеппен 2—3 аптадан кейін жазылады. Шаштар
біртіндеп өседі.
Дерматиттің Ш дәрежесі (гіеппагігіз ЬіШоза) сәуле
түсіргеннен кейін 5—8 күн эткен соң ғана пайда болады. Тері
ісіп, өте қатты қызарып, көкшіл түске боялады да, оның бетінде
үйыма немесе үйыма-қднды жалқықпен толған ірі көпірпгіктер
шығады. Жиі аймактык аденит байқалады, кейде дене қызуы
көтеріледі. Көпірпгіктер жарылып, өзінің орнында эрозия немесе
үстірт жара қалдырады, не қабықтанып қүрғайды. Субъективті —
қатты ауыру және күйдіру сезімі. Өте баяу жазылады (бірнеше
айда) және терінін атрофиясы, пигменттік дақтар түріндегі (шүбар-
ланған тері, телеангиэктазиялар, ал шаш бөлігінде — тұрақты ало-
пеция) түрақты езгерістермен бітеді.
Дерматиттің IV дэрежесі (гіеппаіһіз иісегоза) 3—5
күннен кейін (кейде бірнеше сағаттан чейін) шығады. Алғашқы
өзгерістері жиі, дерматиттің III дәрежесіне ұқсас, бірак жарылған
ірі көпірпгіктердея басталып не бірден катты ауыратын, күңгірт,
түбі май басқан, жазылмайтын, көп айга, жылға созылатын жара-
лар пайда болады. Терідегі зақым аса көлемді болғанда науқастың
жалпы жағдайы ауыр: әлсіздік, хоғары температура, қалтырау,
ұйқысыздық байқдлады. Жазылган кезде дерматитгің III
дәрежесіне ұқсас, бірақ одан да айқындау белгілер қалады. III
және IV дәрежелі дерматиттен қалған түрақты өзгерісгердің
үстінде кейде біраз жыл өткея соң жарақат, инфекция эсерінен
144
трофикалық жаралар түзіледі. Көбінесе ем қонбайтын, олар
кейіннен қатерлі іске айналады.
Созылмалы дерматит. Рентген немесе басқа иониза-
циялық сәуленің шамалы мөлшерімен, көп рег сәуле түсірудің
нәтижесінде (көбінесе кәсіби), көп жыл өткен соң ғана дамиды.
Зақымданған ошақтардың терісі жұқаланады, қүрғайды, серпім-
ділігі жоғалады, ауыратын жырық пайда болады, пигментгі және
пигменті аз дақтар мен телеангиэктазиялар аралас орна-
ласкандықтан тері шүбарланады. Сыртқы тітіркендіргішке сәуле
түскен ошактардың сеэімталдығы күшейеді, қышыма, шаншу сезімі
пайда болады. Кейінірек бүл жерде сүйелді өсінділер, папиллома-
лар, гиперкератоз пайда болады. Олар қатерлі ісіктің дамуына се-
беп болады. Кейде тырнақтың өзгеруі де байқалады. Олар
жылтырын жоғалтып, сынады, түрін өзгертеді, кейде лейконихия
және тырнақтың астында гиперкератоз байқалады.
Ионизациялық радиация әсерінен тері зақымынан баска, кейбір
жағдайда сәуле ауруының лейкопения, лимфопения сияқты <
көріністері де пайда болады.
Емі. Дерматиттердің I дәрежесінде емдеудің қажеті болмайды.
Дерматитгің П—Ш дәрежесінде кабынуға қарсы әр түрлі дәрі-
дәрмектерді қолдану жеткілікті: танғыш, пасталар, кортикостероид-
ты майлар, кремдер т. б. Ірі көпіршіктерден әркез шприцпен
сүйығын сорып алып, қысып байлап тастайды. Жалкык іріңдеген
жағдайда антибиотиктерді пайдаланып, бөртпенің қабығын алып,
дезинфекциялық май жағып қысып байлау керек. Тері зақымының
IV дәрежесінде емдеу қиынға түседі. ПІектеулі ошақтарын сау
теріні қамтып, кесіп алу ең жақсы ем болады. Көлемді
закымдануда, олардың негізінде терінің және қан тамырларынын
терең трофикалық өзгерістері жататыиын есепке алып, бірінші
орында жандандыру емі қолданылады: мысалы, АЦС егу, биости-
муляторлар (алоэ тұндырмасын), аутогемотерапия, гемотрансфузия.
Осымен бірге витаминдерге, белокқа бай тағаммен жақсы та-
мақтану керек. Новокаинмея жергілікті блокада жасау немесе но-
вокаинді артерияның ішіне жиі жіберу жақсы нәтиже көрсетеді.
Қатты ауырғанда анальгин, наркотиктер, үйықтататын үнтақтар;
беріледі. Сыртқы емге кортикостероидтардан және антибиотиктер-
ден түратын май немесе крем және линол, сарысу, қанның плаз-
масы үсынылады.
Созылмалы дерматитте жұмсартатын иемесе әлсіз әсерлі кера-
толитикалық май не крем қолданылады. Сүйел немесе папиллома.
түзілгевде, оларды алу үшіи электрокоагуляцияны немесе криоте-
рапияны қолданады.
Электр тогының әсеріңен терінің озгеруі
Электр тогының әсерінен тері зақымданғанда, электр тогы ти-
ген және токтың шыққан жерлерін “токтың белгісі” деп атайды
(Еллинек). “Токтың белгісі” қалыпты терінің бетінен кетеріліп
түрған сүр түсті қатгы қабық ("сгруп"). Струп қою қара түсгі бо-
лып, дәл ортасында токтың тікелей тиген жері сау теріден темен
145
түсіп түрады. Зақымданған жері ауырмайды және сезімі толық
жойылады.
Струптың айналасында алғашқы тәуліктерде тез қайтатын ісік
немесе тері эмфиземасы дамуы мүмкін. Қабыну реакциясы, әсіресе
эритема, струптың айналасында ешқашан байқалмайды. Алғашқы
3—4 күнде струптың көлемі үлкеюі мүмкін. Науқастың ток өткен
жеріндегі “ток белгісінің" үлкендігі мен түрі өткізгіштің түріне сай
келеді. Электрмен жарақатта шаш бүзылмайды, термикалық күюде
шаштар күйіп кетеді. Жекелеген жағдайда струптың айналасында
эішдермис сыдырылуы мүмкін (эпидермолиз), Егер оны эпидермис-
пен қатынасқан жерде ток радиалды тарайды деп түсіндіреді.
Струптың түсуі мен оның жазылуы баяу, 3—4 аптаға, кейде одан
да көп және зақым кәлеміне байланысты үзакка созылуы мүмкін.
Соңында жүмсак, жұқа тыртық қалады. Терінің электрожарақат
езіндік дамуы, қабыну реакциясының болмауы (А. Д. Троицкая)
тері жүйкесінде және қан тамырларында терең дегенеративтік
өзгерістердің дамуымен байланысты. Бұл өзгерістер “ток
белгісінен" едәуір алыс жерге созылады да “қорғаныс реакциясы-
ның салдануын" (параличін) тудырады. Бүған себеп — ток жолы-
ның айналасыңда электр өрісінің (поле) дамуы. Біртіндеп, жүйке,
тамырлардың және тері тканьдерінің реактивтігі орнына келеді де
жазыла бастайды.
Е м і. Тканьшң ыдырау процесін күшейтетін сыртқы
тітіркендіргіштерден терінің зақымданған ошағын корғау үшін
жеңіл стерилді таңғыш салынады. Айналасындағы сау теріні 2%-
тік салицил немесе камфорлы спиртпен сүрту керек.
Химиялық заттардың, әсерінен болатын дерматиттер
Дерматитті тудыратын органикалық және органикалық емес хи-
миялық заттардың саны өте көп және енеркәсіптің өсуімен олар
үздіксіз көбейеді. Біреулері барлық адамдарда дерматитті тудыра-
тын облигаттық тітіркендіргіштер болса, басқалары — факульта-
тивтік, тек қана кейбір кісілерде терінің сезімталдығы нәтижесінде
дерматит тудырады.
Облигаттық тітіркендіргіштерге күшті минералды қышқылдар
(күкірттік, азоттық, плавикалдық т. б.), күшті сілтілер, сілтілік
металлдардың түздары және минералды қышқылдар (ащы натрий,
ащы калий, ойып түсетін еткір сода т. б.) жатады. Осы заттардың
бәрі өте немесе аздап терең некрозды дерматит тудырады. Терінің
бұзылған ошағында струп (қабықтың түрі) пайда болады, алыяған
соң жара көрінеді, жазылғаңда орныңда тыртық қалдырады. Дер-
матитті бәсеңдету, кейде тіпті дамуынан да сақтау үшін,
тітіркендіргіш түскен зақымданған жерді тездетіп көп сумен жуады
(Т. Н. Гринчар, В. А. Рахманов).
Әлсіз концентрациялы осы заттар терінің кішкёнтай жа-
рақаттарына түссе (ине салған жер, жарылу, сыдырылу) үсақ жа-
сымық көлеміндей, бірақ дөңгелек немесе сопақ терең жаралар
түзеді, сіңбелік белдеумен 'қоршалған, қара, катты және сәл
төмендеу жатқан қабықпен жабылады, оларды “қүстың көзі” деп
146
атайды. Осы заттардың әлсіз концентрациясының өзі, көбінесе
ерітінді түрінде ұзақ уақыт әсер етсе созылмалы дерматит тудыра-
ды, ол терінің қүргақтығымен, қабыршақтану ымен, алақаныңда
ауырғыш жарылуларымен, кейде қатты терлеуімен сипатталады.
Сенсибилизациялық, аллергиялық дерматитті тудыратын химия-
лық заттардың саны ете көп. Өнеркәсіп өңдіру жағдайында скипи-
дардан, никель түзынан, формалиннен, динитрохлорбензолдан, хром
қосындыларынан (хромпикалийдың бихроматы), лактарға, политур,
пласгмас қоспасына кіретін жасанды фенол-формальдегидінін шайы-
рынан (бакелит, идитол т. б.) дерматиттер ете көп дамиды. Әр
түрлі бояулар, әсіресе аң терісін бояуға қолданатын урсол да (па-
рафенилендиамин) сенсибилизатор болуы мүмкін. Урсолдың дерма-
титі аң терісін бояйтын жұмысшыларда және боялган аң терісін
киген адамдарда (бас киім, жағалар) пайда болуы мүмкін. Шаш-
таразда урсолмен шашты, қасты, кірпікті бояуға рүқсат болмаса
да, кейбір әйелдерде анда-санда урсол дерматитін байкауға болады.
Медицина қызметкерлерінде және ауруларда дерматитгі тудыра-
тын, кейбір фармакологиялық заттар факультативтік
тітіркендіргіштер болуы мүмкін. Ең көп кездесетін дерматиттер но-
вокаин, сынап қосындылары (алмас ерітіндісі, сүрша сынаптын
майы, ақ сынап түнба майы), сиректеу йодоформ, күкірт, резор-
цин, салол (тіс пасталары) т. б. қолданудан пайда болады. Кейінгі
жылдарда антибиотиктерден де (пенициллиннен, стрептомициннен)
өндірістегі жұмысшыларда және медицина қызметкерлерінде (мед-
бикелерде), солармен бірге пенициллин майын немесе таңғыш (ба-
су, тарту) қолданған ауруларда дерматит дамиды.
ІДллергиялық дерматиттердің ерекшелігі — олар тек қана кеп
немесе аз уақыт тиісті химиялық заттармен алдын ала қатынаста
болып, біртіндеп оларға арнайы сезімталдық кетерілгеннен туады.
Сенсибилизатордың терінің шектеулі жеріне ғана әсері болғанына
қарамай мұндайда бүкіл терінің жоғары сезімталдығы дамиды.
Әлсіз концентрациялы керекті химиялық заттармен тері сынағын
жасау — аурудын диагнозын анықтауға мүмкіндік береді. Бір пайда
болған сенсибилизация кейде көп жылдарға созылады. Сенсибили-
зациялық дерматиттер клиникасы әр түрлі болуы мүмкін, бір
тітіркендіргіш әркімде әрқилы дерматит тудыруы ықтимал. Өте
кәп кездесетін дерматиттер: айқын ісікпен (жасанды шайырдан, пе-
ницилиннен т. б.), ететін эритематоздық, буллездық (урсолдан,
скипцдардан т. б.) және микровезикулездық, зкземамен біртектес
болмаса да, морфологиялық ете ұқсас (экземаға үқсас дерматит-
тер), контактық немесе кәсіби дерматитгер деп аталады. Нағыз
экземадан микровезикулездық дерматитгің айырмашылығы —: ол
тек тиісті тітіркендіргішпен қатынасқан жерде дамңды және
қатынас тоқталғанда тез қайтады.
Сенсибилизацияны тудыратын механизм. әлі түбегейлі
анықталған жоқ. Сенсибилизацияның пайда болуы эпңдермис клет-
каларыңда “ антигенан-антидене” комплексін тудыруға ’ мүмкіндік
беретін баяу дамитын аллергиялық реакцияға байланысты болса
керек. Сенсибилизацияның тек кейбір адамдарда ғана дамуы оның
жалпы организмнің халімен Н. С. Ведров пен А. П. Долговтың
И7
пікірінше,
жүйке-эндокрғ
ЦҺ
жүйенің
қызметімен байланысты
екенін көрсетеді.
Е м і. Химиялық заттардан пайда болған дерматиттің
жергілікті емі жоғарыда көрсетілген дерматиттердің емімен сәйкес,
Облигаттық химиялық тітіркендіргіштерден пайда болған жаралы-
некротикалық дерматитте, 1—10% синтомицин эмульсиясын
таңады, егер жара баяу жазылса, онда Микулич майын таңу ұсы-
нылады. Бір немесе бірнеше химиялык заттарға сенсибилизация
байкалған аллергиялық дерматитте — эритематоздык, эритемо-бул-
лездық немесе микровезикулездық (экземаға ұқсас) түрлерінің же-
дел кезінде салкындататын ерітіндімен ылғалды-кебетін таңғыш
колдану керек (Ац. РІишЬі, еріткен Буров суы т. б.), ал кабыну
процесі азайғанда—пасталарға ауысу жөн (5% нафталан, 2% их-
тиол). Дерматит тудырған сенсибилизатордың әсерін тыйғанда,
қабыну процесі өздігінен тез кайтады. Аллергиялык дерматиттің
барлық түрлерінде әзіндік емес десенсибилизациялық ем
қолданылады: венаға, 10% кальций хлоридіиің, натрий бромидінің,
30% натрий гипосульфитінің ерітіндісін егеді, седативті препарат-
тарды ішу ұсынылады. Тиісті химиялық затгың әлсіз концентрация-
сымен теріге қайта-қайта әсер ету арқылы арнайы
десенсибилизация жүргізу, әдетте, нэтиже бермейді,
Мұнайдың көмірсутектерінін, және тас көмірдін, әсерінен да-
митын тері зақымы әзінпіе бір топ қүрады. Фотодинамикалык
әсері бар және құрамына терінің күнге сенсибилизациясын тудыра-
тын біраз заттар кіретін катты көмірсутектер (пекктер, гудрон-ас-
фальт) болады. Сұйық көмірсутектер де (бензин, бензол, лигроин,
керосин, мұнайдың және тас көмірдің майлары) әр түрлі тері
закымын тудыруы мүмкін. Ен жеңіл фракциялар — бензил, бензол,
лигроин — теріні құрғатады және майсыздаңдырады теріге осы зат-
тар үзак уақыт әсер еткенде, әсіресе қажалу қабаттасқанда,
қызарып, қабыршақтанып, кейде жарылып қабыну процесі дамуына
әкеп соғады. Шоферларда, танкистерде, авиатехника
қызметкерлерінде көбінесе майлы фолликулиттердің дамуына себеп
бслатың — керосин және Минералдық майлар.
Майлы фолликулиттер көбінесе білектің және санның сыртқы
жағыңда, қарын терісінде және сиректеу бөкседе орналасады. Шаш
капшығының сағасыңда мүйізді қабыршақтардан, шаңнан, майдан
түратын қара нүктелер түзілуінен басталады. Кейіннен кейбір шаш
қапшығы аймағыңда жасымық көлеміндей қабынгаи түйіншектер
дамиды, алғашқыда қызғылт, кейін күңгірт-қызыл түсті, ортасында
шаш капшығының сағасынан шығып түрған мүйізді тығын
байқалады. Бірнеше аптадан кейін, орнына кішкене пигментті тыр-
тық қалдырып түйіншектер жазылады немесе стафилококк жүғып,
фолликулит ңе сыздауык түзілуіне негіз болады.
Майлы фолликулиттердің түйіншекті-некротикалық туберкулез-
бен үқсастығын диагноз қойғанда есте үстау керек. Бірақ
түйіншектермен бірге, қара нүкте (түйіншектің ортасыңда некроз
емес, мүйізді тығын) болуы, бүл аурудан ажыратуга мүмківдік бе-
реді.
148
Е м і. Эритематоздық түрінде ивдифференттік майларды
қолданады. Майлы фолликулиттерде — зақымданған теріні сабывдап
ыстық сумен жуып, 5% күкірт майын не күкірт қосылған
қоймалжың жағады; ем қонбаған жағдайда А витаминін тәулігіне
100—150000 бірліктен ішуге береді.
Са қтандыру. Майлармен жүмыс істейтін кісілерге арнайы
киімін уақытывда ауыстырып және жуып (май сіңген арнайы киім
фолликулит дамуына әсер етеді) кию керек, жүмыстан кейін
терінің кірді ошақтарын үқыптылықпен ыстық сумен сабындап жу-
уына жағдай жасау керек.
Тас көмірден және мұнайдан ажыратқан ауыр заттар (шайыр,
пек, ауыр көміртастың майлары, гудрон) ете үзақ уақыт теріге
әсер еткенде сүйелді, папилломатозды өзгеріс болып, кейін олар
рактің дамуына негіз болуы мүмкін. Сүйелді бөртпелер көбінесе
үманың, бет, қол терісінде орналасады. Емі дер кезівде электроко-
агуляция әдісімен алып тастау немесе көмір қышқылының
қарымен үсіту.
Кәсіби дерматиттерден сақтандырудың жалпы жолдары
Жоғарыда айтылғандай өндіріс, жүмыс орындарында (кәсіби)
дерматиттер көп кездеседі. Осыған орай өвдірісте сақтавдыру ша-
раларын жүргізудің үлкен маңызы бар. Олардың арасывда ең бас-
тысы жұмысшылардың химиялық заттармеи қатысын азайту немесе
жою мақсатындағы техникалық шаралар: жұмыс процесін механи-
зациялау және герметизациялау, зиянды химиялық заттарды зиян-
дылығы аз не зиянсыз заттармен ауыстыру т. б. Жүмысшыларды
жалпы зиявды әсерін тигізетін себептерден қорғау санитарлық-ги-
гиеналық шаралардың да маңызы аз емес: жүмыс орывдарын таза
сақтау, тиімді желдеткіштер орнату, жұмыстың жағдайына байла-
нысты жүмысшыларды арнайы киімдермен және қорғаныс құралда-
рымен (қалқан, маска алжапқыш, қолғап) қамтамасыз ету, жүмыс
уақытывда жане одан кейін теріні зиявды химиялық агенттерден
арылту үшін ыстық сумен душ, монша пайдалану. Өндірістік
кірлеуден теріні жақсы тазалау үшін сүйық жане құрғақ сабыннан
басқа, ерекше жуғыш заттар үсынылады^ Біраз авторлардың
кеңесімен пайдалануға ұсынылған, теріні зиявды химиялық әсерден
қорғайтын майлар мен пасгалар үміт ақтамады. Қолдың терісіне
жұмыстан кейін майын кетіретін заттар, жұмсартатын май не крем
(борлы вазелин, глицерин т. б.) жағу тиімді. Жоғары
сезімталдығы бар жұмысшыларды, ауру туғызатын химиялық зат-
тармен қатынаспайтын басқа жұмыска ауыстыру керек немесе ең
дүрысы— терінің сенсибилизациясын тудыруға бейім химиялық зат-
пен айналыспайтын жұмысқа, өйткені бір химиялық затқа сенсиби-
лизациясы бар адамда басқа агенттерге де жоғары сезімталдық
жеңіл дамңды.
ІЧІ
149
Өсімдіктердін, әсерінен пайда болатын дерматиттер
Қазіргі уақытта өсімдіктің 100-ден аса түрі кездеседі, олармен
қатынастан дерматит дамуы мүмкін. Олардың бірі облигаттық
тітіркендіргіштер (мысалы, сарғалдақ, сүтгіген, кавказдық ясенец т.
б.), басқалары — факультативтік (мысалы наурыз-шешек), дерма-
тит тек қана терінің сенсибилизациясы бар кезде дамиды. Әдетте,
эритемо-буллездық дерматиттің клиникасы дамиды.
Практикалық ең маңыздысы шабындық (жағалық) өсімдіктен
болатын дерматит (Оппенгейм). Әсіресе әскери бөлімдерде, санато-
рияларда демалып жүрген адамдарда, пионер лагерінде т. б.,
көптеп таралуы мүмкін. Тоғанда, өзенде шомылғаннан кейін
жағадағы шөпте жатса, 24—48 сағатта-ақ терінің зақымдануы пай-
да болады. Шөппен жанасқан жеріңце, негізінде жамбаста,
қарынның терісіңде, санның сыртқы және бүйір жағыңда, тізенің
буынында жолақтанып дақ эритемасы пайда болады, оның үстінде
мөлдір сүйыққа толы ірі көпіршіктер түзіледі. Көп уақыт сақталып
пигментті дақ қалдыра 7—8 күнде дерматит кайтады. Фотосенсиби-
лизациялық әсер ететін, өсімдіктің эфир майларымен не хлорофил-
дерімен теріні уқалаудан тікелей дерматит дамуы мүмкін.
Е м і. Көпіршіктерді тесіп, олардың қабықтарына анилин бфзу-
ларының спирттегі ерітіндісін жағады.
ТОКСИДЕРМИЯЛАР
*
байланысты, химия-
астыва бұлшықетке
енгенде организмге
аурулары токсидер-
Науқас организмінің ерекше төзімсіздігіне
лық заттар ішкеңде (рег оз), венаға тері
жібергенде, бу түрінде немесе тері арқылы
жалпы. әсерін тигізгеннен пайда болатын тері
миялар тобына жатады. Әр түрлі дәрі-дәрмектерден пайда болатын
тоскидермиялардың үлкен практикалық маңызы бар. Бром және
йод түзынын, сульфаниламид препараттарының, хининнің, антипи-
риннің, мышьяктың, әсіресе органикалық, сальварсан препаратта-
рының, сынаптың (парентеральдық енгізгеннен немесе тері арқылы
сіңгеннен), йодоформның (тері арқылы сіңу), салицил препаратта-
рының (салицилді натрий, аспирин т. б.), атофанның әсерінен да-
митын токсидермиялар жиі байқалады. Кейінгі жылдарда
антибиотиктерден — пенициллиннен, стрептомициннен, биомициннен
және басқалардан токсидермиялар жиі дамитын болды. Дәрілік
токсидермиялардың клиникалық белгілері әр түрлі: олар дақты не-
месе жайылған (кейде универсалдық) эритема түрінде, эритемо-
буллездық, везикулездық және пустулездық зақым ретінде,
түйіншекті бөртпелердей көрінуі, пурпуранын, пигментті дақтың т.
б. шығуы мүмкін. Әр адамда бір дәрі токсидермияның әр түрін
тудыруы мүмкін. Төменде біз көбірек кездесетін токсидермияның
бірнеше түрлерінің типтік клиникалық белгілерін келтіреміз.
Сульфаниламидтік токсидермия. Бүл әр түрлі клиникалық си-
патта көрінуі мүмкін. Ёрекше көп кездесетін қозғалмайтын
түрақты эритема: сульфаниламид препаратын ішкен соң бірнеше
сағаттан кейін бір, бірнеше немесе көптеген қызғылт әр түрлі
150
көлемді дақтар шығады. Дақтардың ортасы біртіндеп күлгін түске
айналады, ал қайтканда (5—7 күннен кейін) орнында тұрақты
қара-қоңыр түсті пигментті дақ калады. Кейбір науқастарда
дақтың бетінде көпіршіктер түзіледі, жарылған соң сыдырылады.
Көбінесе қолдың буындары түсында, жыныс мүшелерінің терісінде,
еріннің қызыл жиегінде және ауыз қуысының шырышты қабатында
байқалады. Сульфаниламидті қайта ішкенде зақымданып, әлденеше
рет қайталанғанда бөртпелердің пигменттілігі артады. Жаңа дактар
да бірге шығуы мүмкін. Субьективті — жеңіл күйдіру және
қышыма сезімі. Жалпы белгілері әр түрлі, көбінесе сульфанила-
мидпен емдеген ауруға байланысты. Бірақ эритема өзі де кейде
дене қызуын көтеруі мүмкін.
Диагнозы. Көптүрлі жалқыкты эритемадан айырмасы —
сульфаниламидтік эритемада тұрақты пигментгі дақтар болуымен
қатар, бөртпелердің орналасу заңдылығыиың жоқтығы. Белгісіз
жағдайда, диагнозды анықтау үшін, тыныштық кезеңінде өршіту
әдісін қолдануға болады: науқас адамға өзі бүрын қабылданған
сульфаниламидті аз мөлшерде (0,15—0,3), аурудың тыныш кезінде
береді. Кейбір науқастарда барлык сульфаниламидтерге бірдей
емес, тек белгілі біреуіне ғана жоғары сезімталдық болады. Кейде
антипирин, барбитураттар қабылдағанда да түрақты эритемаға
ұксас тері ауруының дамуы мүмкін екендігін ұмытпаған жөн.
Бромидтер (бромидті токсидермиялар) бром тұзын ішкенде ту-
бероздық бромодерма (Ьгошодегта іиЬегозит) дамиды немесе
бромдық безеулер — бұршақтың келеміндей, ашық-қызыл түсті,
түйіншекті-іріндік бетте, кеудеде, арқада, иықтың сыртқы жағында
ориаласады, балалык безеуден айырмашылығы келемі үлкен және
себорея белгісі жоқ. Тубероздық бромодермада жүмсақ, қою-қызыл
түсті, кетеріңкі, іріңді қабыкпен жабылған,табакшалар пайда бола-
ды. Қабықты алған соң дымқыл, іріңді вегетация көрінеді. Келемі
тез үлкейіп, қосылып, терінің бірталай жерія қамтиды. Кебінесе
беттін, бөксенің, балтырдың терісінде орналасады. Аурудың ағымы
— үзак (апталар, айлар), бромды ішпей қойған күнде де біраз
уақытқа дейін созылады. Вегетациялық пиодермиядан бромодерма
инфильтраттың тетенше жүмсақтығымен ажыратылады.
Йодидтер (йодтің токсидермиясы) йодтың түзын немесе түнба-
сын ішкенде пайда болады. Клиникасы үш түрге белінеді: 1) йод-
тық безеу бромдыққа үксас, бірақ айырмашылыгы — бөртпелер ете
кеп жайылады, 2) тубероздық йододерма, көбінесе беттің терісінде
жарты шар немесе тегіс, жалпақ көкшіл-қызыл түсті қаоықпен
жабылған кабынулық сіңбе пайда болады, оның астынан көп ірің
бөлінеді. Қабық алынған соң инфильтраттың беті бүртікті
өскіңдермен жабылғаны көрінеді, көбінесе ауыр түрлері жүрек-кан
тамыр ауруы бар және бүйрек қызметі темендеген науқастарца
байқалады; 3) йодтық пемфигус, тері қатпарларында, дененің,
мойынның терісінде көптеген ұйыма сүйықтықпен толған ірі
кәпірпгіктер пайда болады.
Сынаптық тоқсңдермиялар. Сынаптың кішкене мелшерін ннъ-
екция арқылы немесе сынаптың, әсіресе сұр сынаптын майын
сіңірудің нәтижесінде (Йпд. Нугігаг^угі сіпегеі) пайда болады. Кей-
ПмТПі
ш
151
қатты ісінеді. Жекелеген
көпіршіктер шығады және
көптеп ірі пластинкалы
де сынап жарым-жартылай бу түрінде өкпе арқылы организмге
енеді. Токсидермия жеңіл немесе ауыр түрлерімен дамуы мүмкін.
Жеңіл түрінде терінің қатпарларында (шап-санның, қолтық астын-
да) катты қышынатын эритема шығады. Кейде эритеманың үстінде
ірі кепіршіктер шығады. Аурудың жалпы жағдайы өзгермейді.
Ауыр түрінде эритема қатпарлардан басталып терінің барлық
жеріне тез таралады. Бетішң терісі
ошақтарда, әсіресе қатпарларда, ірі
ылғалданады, ал қалған теріде
қабыршақтану байқалады. Ерекше ауыр жағдайда эритеманың
үстінде пурпура пайда болуы мүмкін. Науқастың жалпы жағдайы
ауыр —дене қызуы көтеріледі, басы ауырады, жиі бүйрек
зақымдануы мүмкін (сынаптың нефрозы) — мүнын бәрі аурудын
клиникалық белгілерін толықтырады. Пиогенді инфекциямен
асқынғанда сыздауық, абсцесс, гидроаденит жиі дамиды. Ауру
өліммен аяқталуы мүмкін (уремия, сепсис).
Токсикалық меданодермия—токсидермияның өзгеше бір түрі (А. П. Долгов).
Соғыс уақытындағы меланоз деп атап бірінші суреттеген Риль (КіеІ). Мұнай
көмірсутектерінің және тас көмірдің уландыратын әсері организмге екпе
арқылы өтіп, ауруды тудырады. Терінің өзгерісі сәл көрінетін эритемадан бас-
талады, кобінесе беттің терісінде, маңдайда, бет сүйегінде, самайда, мойында,
аяқ-қолдың сыртқы жағында, кейде—денеде, балтырда кездеседі. Эритема
жеціл кебектеніп, қабыршақтанады. Кейіннен эритеманың үстінде өзгеше тор-
лы пигментгік және фолликулярлық кератоз байқалады. Кездейсоқ жағдайда
осы тұста телеанінэктазиялар және атрофия болуы мүмкін. Тері ауруы жалпы
өзгерістермен: брадикардиямен, бас ауыруымен, тамаққа тәбетінің шашіауы-
мен, арықтауымен, әлсіздікпен бірге дамуы мүмкін. Токсикалық меланодермия
даму үшін көмірсутекпен уланудан баска, организмнің жалпы өзгерістері *
болуы керек. Меланодермия гиповитаминозда, әсіресе С витамині жетіспетевде
шығады деген,— К. Г- Патканьянның ойы дұрыс сияқты. Токсикалық мсламо-
дёрмиялар бейбітшілік кезде өте сирек кездессе, ал соғыс және соғъкмм
кейінгі кезеңдерде көбеюін осымен түсіндіруге болады.
Патогенезі. Токсидермияның даму механизмі әлі толық
шешілмеген: барлығында бірдей болмауы да мүмкін. Бір жағдаЙда
олар туа біткен төзімсіздіктен — идиосинкразиядан (хинин, сынак)
пайда болса, екіншіден — сенсибилизацияның нәтижесінде (сульфа-
ниламидтер, антибиотиктер) болуы мүмкін. Организмде жиналып
калған (кумуляция) сульфаниламидтердің немесе басқа дәрі-
дәрмектердің шынымен уландырғыш әсерінен дамуы мүмкін
(мышьяктың алақан-табан эритемасы мен кератодёрмия).
Токсидермияны ем деу. Себебі анықталған соң,
белгілі химиялық затты, әсіресе дәрі-дәрмекте беруді тоқтатып,
олардың қалдықтарын организмнен толық шығару шараларын жа-
сау керек. Бүл мақсатпен ішті айдайтын түз ерітіндісін және кіпн'
дәретке жиі отырғызатын дәрі береді. Көп жағдайда арнайы емес
десенсибилизациялық ем: (10% кальций хлориді немесе 30% на-
трий гипосульфит ерітіндісін венаға егеді) тағайындалады. Жалпы
белгілері бар кезде қажетті симптоматикалық ем қолданылады.
Қабыну процесінің түріне карай жергілікті ем жүргізіледі.
152
Токсидермиянык. тобына, бұзылған тамақ іпгуге (консерві, сүрленген т. б.)
немесе асқдзан-ішек жолы ауыруына байланысты уланудың әсерінен терінің
ауруы да жатады. Эритемалар — дақтық, фигуралық, сақина тәріздес бслады,
жиі кеп түрлі жалкықты эритемаға ұқсас келеді, кейде жайылып — көбінесе
дененің терісінде шығуымен ерекшеленеді. Жедел дамиды, кейде созылмалы
түрде және кайталанып түруы мүмкін. Жалпы белгілері арқылы диагноз
қойылады. Емдеу еи басты себепті кетіруге бағытталады. Бұзылған тамақты
пайдалануына байланысты дамыған жедел эритемада іш жүргізетін тұзбен
ішекті тазалау қажет. Ішек-қарын ауруларына байланысты созылмалы,
қайталану жағдайында ішек-қарын жолының сөл бөлу кызметін тексеру ке-
рек, копрограмманы зерттеп, нәтижесіне қарай ем белгілейді. Симптоматика-
лық емде венаға 30% натрий гипосулъфитінің ерітіндісін егу тиімді.
Дәрілік токсидермияның өзгеше түрі “Лайелдың токсикалық эпидермаль-
дық некролизі”. Ауру күтпеген жерден жедел басталып, теріде, шырышты
кабатта қызғылт немесе қоңыр-қызыл, әр түрлі көлемді, дактар түзілуімен
ерекшеленеді. Оның үстінде бос ірі көпіршіктер шығады немесе эпителий
түгелдей аршылып, пайда болған үлксн эрозия ошақтары күйіктің II
дәрежесіне ұқсап кетеді. Аурулардың жалпы жағдайы тез нашарлайды, дене
қызуы 39—4О'-қа дейін кәтеріледі, әлсірейді, коматоадық жағдай дамып,
көбінесе 3—4 күн ішінде влім қауіпі туады. Дер кезінде стероидтық гормон-
дармен бірге реттеу мақсатында симптоматикалық ем белгілегенде, жазылып
кетуі мүмкін. Бұл токсидермияның ауыр түрі, көп жағдайда дәрілік препарат-
тар қабылдауға байланысты (антибиотиктер, сульфаниламидтер, пирамидон,
антипирин т. б.) дамиды және әзгеше токсико-аллергиялық реакцня ретінде
каралады.
Экзема (Есгета)
Екзема — өзгеше кабынған эритемо-везикулездық, терінің
қышитын зақымдануы, жедел басталып, кейіннен созылмалы түрде
дамиды, қайталауға жиі бейім. Аурудың аты гректің “есгео” —
"қайнау" деген . сөзінен шыкқан. Экземада шығатын үсақ
көпіршік,тер қайнап жатқан судағы ауа көпіршіктерінің тез жары-
луын еске түсіреді.
Этиологиясы мен патогенезі. Экзема туралы
ілімнің даму барысывда әр кезде аурудың этиологиясы мен пато-
генезінде басты орынды жүйке жүйесі, эндокриндік өзгерістер, ин-
фекциялык-аллергиялық факторлар, генетикалык ауырлықтар және
иммунды тапшылықтдр. алып келді. Бірақ осы факторлардын
әркайсысының шешуші маңызы дәлелденбегевдіктен экзема көп
этиологиялык ауру деп саналады. Қазіргі кезде аллергиялық про-
цестёр организмнің тканьдерін қабындыратын патологиялық иммун-
дық реакция деп есептеліп, экземаның патогенезівде әр түрлі
иммувдық өзгерістерге баса көніл аударылады.
Экземамен ауыратын науқастарда дисгаммаглобулинемия
І&Е — көд, М — жеткіліксіз), белсеңді Т лимфоциттердің сан-
ының азаюы, Т — клеткалардың жалпы санының азаюы, хелперлік
және супрессорлық субпопуляциялардың арақатынасының озгеруі
саддарынан В — лимфоциттердің көбеюі байкалады. Сонымен
қатар, экзема жылдар бойы нейрогендік ауру деп есептеледі.
Бүған аурудың шеткі жүйкелердің зақымынан кейін дамитывдығы
дәлел бола алады. Мысалы, жарақаттан кейін оның айналасында
дамитын посттравматикалық экземаны айтуга болады.
Хромосомаларда иммундық ліауаптың ^екінің болуымен байла-
нысты өтуіне мүмкіндік жасалады. Мұндай жағдайда полигендік
мультифакториалдық түқым қуалаушылық байқалады.
Клиникалық және патогенетикалық ерекшеліктеріне қарай экзе-
манын бірнеше түрі болады: нағыз, себореялық, дисгидротикалық,
микробтық, кәсіби және тилотикалық экземалар (мүйізденген,
күстенген).
Клиңикалық көрінісі. Нағыз немесе идиопатикалық экземада
алдымен жедел қабынулық, домбыққан эритема шығады, содан
кейін топтанып өте ұсақ көпіршіктер (микровезикулалар) пайда
болады, түгел дамып бітпей жатып олар тез жарылады. Орнында
майда нүкте тәрізді ұйымалы қүдықшалар деп аталатын эрозиялар
ашылады, үйыма жалқық бөлініп шыққандықтан, эрозиялардың
беті суланып тұрады (жедел суланушы экзема). Бірте-бірте ұйыма
жалқық кеуіп, сарғыш-сұр қабықтар түзіледі, оларДың астындағы
эрозия жазыла бастайды. Сонымен, экземаның ағымында бірнеше
сатыларды байқауға болады — эритематоздық, түйіншекті-
көпіршікті, сулану және кабык түзілу. Толкынды дамуының салда-
рынан барлық бірінші дәрежелік бөртпелер — дақ, түйішпектер,
көпіршіктер — бір мезгілде көрінеді, бұл белгі — эволюциялық пол-
иморфизм деп аталады және экземага оте тән. Акырындап сіңбе
дамиды, зақымданған тері қалыңдай бастайды, тері өрнегі аса
, айкын көрінеді (лизй^низация), сөйтіп ауру бірте-бірте жедел
ағымынан созылмалы түріне ауысады. ЛГерінің түсі — қаннын
тоқырағаңдағы түсіне жақындайды, ошақтың бетінде қабықтардан
басқа кдбыршақтар пайда болып, түлей бастайды. Сонымен қатар,
жанадан түйіншектер, көпіршіктер шығуы толастамай, “ұйымалы
кұдықшалар” мен эрозиялық ошақтар түзіле береді. Мүнда жедел
қабынудын белгілері мен сінбеленудің көрінісі алма-кезек ауысып
отыруы нагыз экземаға тән белгі, терінің қышуы қатар жүріп
отырады, ауру өршігенде қышыну сезімі де арта түседі. Экзема
ошақтары анық шектеулі, иректі болады. Зақым ошағының біреу
ғана болуы өте сирек. Көбінесе терінің бірнеше аймақтары
зақымданады, бір-бірінен қалыпты тері . арқылы бөлініп
тұрғандықтан теніздегі аралдар архипелагына үқсап кетеді. Процесс
көбінесе беттің, қол ұшының терісінде басталып бүкіл теріге жай-
ылып кетуі мүмкін. Жедел басталған ауру біртіндеп созылмалы
түріне ауысып, кейде жылдар бойы сақталады.
Микробтық экзема. Созылмалы іріңдікті аурулардың орнында
— инфекциялық жарақаттардың, трофикалык жаралардың, ірің
ағып түрған тесіктердің, сыдырылулардың айналасыңда дамиды.
Жедел қабынулық, калыпты теріден анық шектелген, шеттері
иректелген ірі ошақтар пайда болады. Ошақтың шеттерінде ар-
шылған мүйізденген қабаттың жұрнақтары көрінеді — бұл стрепто-
кокктық фликтенаның қалдығы. Түйіншектер мен үсақ
көпіршіктерден басқа, суланған эрозиялардың бетіие қалың іріңді
қабық қатады. Бөртпелер арасында қалыпты тері киртбей бір-
бірімен тығыз, орналасады. Ошақтар шетіне қарай есуге бейімді.
Жан-жағындағы сау теріде кебінесе шашырап, жегелеген үсақ
іріңдіктер және құрғақ, аздап қабыршақты, Рйугіазіз зішріех-не
154
үқсас ошақтар көрінеді. Мұндай “кәшірмелеріцң” саны әр түрщ
болуы мүмкін. Көбінесе науқастың зақымданған терісі кышиды.
Микробтық экзема ошағы алғашында сыңаржақ (асимметриялы),
кебінесе аяқта орналасады.
Микробтық экземаның бір түрі — табақша экзема (тиынға
үқсас). 3—5 тиынның көлеміндей, анық шектеулі, дөңгелек
ошақтар пайда болады. Домбығып-кызарған беті аса суланып,
үйыма-іріңді қабықтар қатпарымен жабылып түрады. Көбінесе бүл
экзема ошақтары колдың терісіңце орналасады, кейде жайылмалы
болуы да мүмкін. Микробгық экзема ошақтарын жарақаттау неме-
се қолайсыз ем қолдану нәтижесінде екіншілік аллергиялық
бертпелердің шығуына себепші болады, олар микробидтер
иемесе аллергидтер деп аталады. Олар көптүрлі — дом- '
быққан-қызыл дақтар, түйіншектер, (көбінесе түйіншектердің
үшывда өте үсақ көпіршік болады — серопапула), көпіршіктер,
ірівдіктер болады. Аурудың ағымы үдемелі болған кезде екіншілік
бөргпелер бір-бірімен қосылып кетіп, бірталай жердің терісін
камтып, сулы эрозиялар ошақтарына аиналады. Мүндай жағдайда
миқробтық экзема нағыз экземаға ауысып кетеді.
\ Паддтравматикалық (жарақат жакындағы) және варикоздық
жмңйііар да микробтық экземаның клиникалық түрлеріне жатады.
Себореялык, экзема — әдетте себореямен ауыратын кісілерде
және себореялық деп аталатын тері ошақтарында дамиды. Зақым
ошақтары май бездері кептеп кездесетін жерлерде — бастың шаш-
ты белігінде, қүлақ жарғағында, тесте, жауырындар арасында,
мүрын-ерін-бет бүкпелерінде — орналасады. Зақым ошақтары
қызыл, түлеп түратын, дақтар мен ете үсақ, бір-бірімен қосылып
кеткен, күрең-сары түсті милиарлық түйіншектерден түрады. Бүл
ошақтар бір-бірімен/ қосылып, сақина тәрізді болады. Қатты
қышиды. ч
Кәсіби экзема. Кейбір өндіріс жүмысшыларында кәсіби
қолайсыз заттардың жаман әсерінен пайда болады. Клиникалық
керінісі, көбінесе нағыз экземаға үқсайды.
Дисгцдротнкалық экзема. Алақан мен табанда орналасады,
мүйізденген кабаттың ете калыңдығына байланысты эритематоздық
сдойсы аса байқалмайды, бірақ “саго дәндері” анық көрінеді.
МП^ршіктер жарылып эрозияға айналады немесе үйыма-іріңді
қатпарлы қабық қатады, кейде көпіршіктер қосылып көпкамералық
көпіршіктер түзіледі. Біртіндеп процесс алақан мен табанның
с*фтына, аяқ-қолдың басқа ошақтарына ауысуы ықтимал. Мұндай
жағдайда үсақ кепірпгіктер, сулану, “үйыма қүдықшалар” пайда
'болып, процесс ңдиопатикалық нағыэ экземага айналады.
Науқастардың көпшілігінде дисгидротикалық экземада тыр-
иақтардың трофикалық өзгерістері байқалады.
Тилотикалық (мүйізденген, күсті) экзема, дисгидротикалык эк-
эема сияқты алакан мен табан терісінің зақымдануымен шектеледі.
Эритематоздық сатысы аса байқалмайды^ мүйізденген қабат аса
қалыңдап, көпіршіктердің опнында гипеокератоз ошактаоы (күстен-
геи сияқты) пайда болады. Экзематоздық процестің кай турі де,
^детте, жүйелік ауру болғандықтан, бұл түріңде де қызыл ерінңіи
экземасы мен экзематоздық жалақ дамуы мүмкін. Ауру астыңғы
қызыл еріннің домбығып, ісуімен, жекелеген нүктелі эрозиялармен,
дәл ортасынан жарылып кетуімен ерекшеленеді. Көбінесе процесс
жеделдеу дамып, кішкентай жүқа қабықшалар, қабыршақтар
түзіледі, көптеген жарылулар мен қанды қабықтар пайда болуы
мүмкін. Қызыл ерінніц Клейн зонасына жақын жолағы ғана
зақымданбай, таза қалады.
Балалар экземасы — жалқықты компонентінің аса жоғары
дәрежеде дамуымен ерекшеленеді. Көбінесе әке-шешесінде аллерги-
ясы бар балалар ауырады. Жаңа туган, емшектегі балаларда “эк-
зема” дегеннен “жалқықты диатез” термині жиірек қолданылады.
Жалқықты диатез ауру емес, терінің конституциялық өзгеше да-
муының салдарынан ауруға бейімділік қана (М. С. Маслова, 1960).
Бүл балаларда инфекцияға қарсы түру қабілеті төмен, терісі мен
шырышты қабығының тітіркену сезімі жоғары, ке^. келген
ағзаларда кабынулық патологиялық процестің дамуына оейімділік
жоғары. С
• :һ
;ықтан жалқықты диатез тері зақымынсыз-ақ, кез-кел-
ген патологиялық түрде кездесуі мүмкін. Сонымен бірге, кейбір
дерматоздар (пиодермиттер, аллергиялық дерматит, строфулюс)
жалқықтық диатезі жоқ балаларда да дамуы ықтимал. Сондықтан
жалқыкты диатез бен экзема әрқайсысы өзінше жағдай, дегенмен
бір-бірімен . тәуелді арақатынаста болуы әбден мүмкін. Қазір
жалқықтық диатездің фонында көптеген қабыну процестерінің —
экзема, қабыршақты теміреткі, атопиялық дерматит — дамуы
мүмкін деп есептеледі. Экзема емшектегі және кішкентай балалар-
да ең көп кездесетін ауру. Экземаның дамуына анасының аяғы
ауыр кездегі жағдайы, нефропатия, қантты диабет, созылмалы ге-
патит, созылмалы инфекция ошақтары сияқты ауруларының бар-
жоғы маңызды рөл атқарады. Балалар экземасы дамуында,
сонымен бірге, баланы жасаңды қоректендіру, әртүрлі тағамдарға
жоғары сезімталдықтың да алатын ррны бар. Балаларда экземаның
жиі кездесетін түрлері — нағыз, микробтық және себореялық экзе-
малар. Шығатын бөртпелер ересектердегі экземада болахъш бөртпе-
лермен сәйкес. Тек жалқықтык белгілердің, аллергиялық
реакцияның жиі байқалатындығын бөртпелердің аса көп шығуын
жөне олардың қосылып кетуге, Дріңденугё бейім ’түратындығын
айтпасқа болмайды. Балалар экземасының ерекшелігі х ретінде
зақым ошақтарының орналасуын, вирустық инфекцияның қосарлана
дамуын және нәрестелердің кенет “экземадан” өліп кетуі
мүмкіндігін айтуға болады.
Гистопатологиясы: экземаның жедел кезеңінде эпвдермисте паракератоз,
ошакты спонгиоз және дерманыц емізікше қабатында ісіну, қантамырларының
кеңеюі, ж&н-жағывда көбінесе лимфоциттерден тұратын сінбе байқалдды.
Кейінірек эпидермисте акантоз, паракератоз, спонгиоз дамиды, клеткааралық
' ісіктердің арасывда лимфоципер едәуір мөлшерде шоғырланып орналасады.
Дермада — емізікшелердің лимфоциттермен, гистиоцитгермен сінбеленуі
байқалады.
Диагнозы. Экземаға аса тән белгілер — жедел қабынулық
ісіну, ұшында үсақ көпіршігі бар түйіншектер (серопапула), ұсак
•' 156
көпіршіктер, “ұйыма құдықшалар”, сулану. Экземамен атопиялық
дерматит (диффуздық нейродермит) бір-біріне өте үқсас. Бірақ
нейродермитте ақ дермографизм, жоғары шаш көтерілу рефлексі,
терінің аса қалындап, лихенизацияның дамуы, жазда өздігінен жа-
зылып кету мүмкіндігі оны экземадан айыруға мүмкіндік береді.
Сол сияқты, нейродермитте сулану болмайды, тек аздап қасыған
жерде байқалуы мүмкін. Клиникалық белгілеріне сүйеніп дұрыс
диагноз қою қиын болған кезде гистологиялық зерттеудің
мәліметтері -көмектеседі. Созылмалы диффузды стрептодермиядан,
жайылмалы үзақ өтетін импетигодан (әсіресе балаларда) экзема-
ның айырмашылығы бүл ауруларда эрозияның беті тегіс суланып
түрады.
Е м і. Жалпы және жергілікті ем тағайындағанда аурудың да-
муына себепші болған эндогендік және экзогендік факторлар ес-
керілуі қажет. Арнайы емес патогенетикалык емнің әр түрлері
болады. Ең алдымен гистаминге қарсы қолданылатын дәрілер — ди-
азолин, супрастин, фенкарол, диметон, дипразин (пипольфен), та-
вегил, перитол, задитен,' бикарфен, кларитин,. гисталонг — кальций
глюконатымен, кальций пантотенатымен қоса беріледі. Тері дса
ісінген жағдайдазәр қуатын дәрілер берген жөн. Қабынуға қарсы
және гипосенсибилияяциялык әсері бар — гемодез, полибиолин
сияқты препараттар қолдану да тиімді. Иммундық процестерді рет- .
тейтін (левамизол), метилурациЛ, тактивцн, тималин, натрий нук-
леаты, пирогенал немесе продигиозайн, сплеңин, диуцифон сияқты
дәрілерді де қолдануға болады.
Микробтық экземаны және іріндіктермен асқынған экземаларда
антибиотиктер пайдаланылады. Әсіресе оларды иммуномодулятор-
лармен бірге берген өте жақсы нәтиже береді. Мысалы, 5% диу-
цифон ерітіндісін 4 мл-ден күнара бүлшықетке егу, барлығы 12
рет. Іріңдікті тері ауруларын емдеуде пайдаланылатын антистафи-
лококктық гамма-глобулин, стафилококктық вакцина да микробтық
экземаны емдеуге қолданылады. Микробтық экземада трофикалық
жараларды емдеу үшін ксантинол никотинатын, пармидин, трентал,
дипрофен қолдану тиімді. Аллергиялықч реакциялардың алдын алу
үшін антибиотиктерді, иммуномодуляторларды гистаминге қарсы
және десенсибилизацияльіқ әсері бар ж препараттармен бірге
тагайындау қажет. '
Жасалған ем көйектеспеген жағдайда және ауру бүкіл теріге
жайылып кетуге бейім болса 2—3 апта преднизолонды (басқа глю-
кокортикоидтар да болады) тәулігіне 15—25 мг беріп, бірте-бірте
мөлшерін азайтады. Калий оротатын, кальций глюконатын немесе
кальций пантотенатын бірге берген жөн.^ Гипофиздің жүмыСын
жандандыру мақсатымен кортикостероидтармен қоса глицирам (0,05
г 3 рет, тамақтан 30 мин. үбүрын, барлығы 2 апта бойы) беріледі.
Себореялық экземада акгигистаминдік, гипосенсибилизациялық
емге қоса витаминдер — риЦрфлавин, биотин, пиридоксалфосфат,
кальций пангаматы, аевит, аскорбин қышқылы, сол сияқты фосфа-
ден, дипромоний қолданыладыА
Балалардың экземасыңда, түріне сай, жоғарыда көрсетілгеи м<-
нен басқа, оларда дисбактериоздың, асказан-ішек жолдарынын фвр*-
іенттік өзгерістері жиі байқалатынын ескере отырып, бифидумбак-
ерин, бификол, бактисубтил, лактобактерин, колибактерин пайда-
[анылады.
“суға-су” және “түршіккенді-түршіктірме” прин-
Жергілікті ем кабыну процесінің ерекшелігіне сай тағайында-
іады. Жедел қабыну процесінде қабынуды тыюға көмектесетін,
ликробтарға әсер ететін, түтқырландыратын дәрілердің төмен кон-
іентрациялык ерітінділері сулы таңба немесе ылғалды-кебетін
гаңба әдісін,
дипімен қолданады. Сулы таңба үшін Буров сүйыктығын (1 стақан
:уға 1 ас қасық), Ац. РІишЬі, 1% 8о1. Кезогсіпі, бор
<ышқылының 2% ерітіндісін, 0,25% таннин, 3% натрий тетробо-
рат, 0,25% мырыш сульфатының, 1—2% амидопирин ерітінділерін
лайдалануға болады.Емшектегі балаларға сулы таңба әдісімен бор
кышқылы, резорцин қосылған ерітінділерді пайдалануға болмайдь^
эйткені эрозиялар арқылы сіңіп, уландыруы мүмкін. Микробтык
процестерде ең алдымен микробқа қарсы әсері бар ерітінділер
қолданылады: 2—5 % резорцин, 0,05—0,5 % экторидин лактаты,
0,02% фурациллин, 0,01—0,1% калий перманганаты, 10—15% ди-
мексид ерітінділері. Сулы таңбалар пайдаланудың арасыңца зақым
ошақтарына 0,5—2% күміс нитратының, фукорцин ерітіңдісін
жағуға болады. Сулы таңба әдісін ошақтағы сулану тоқтағанша
қолданады. Жедел қабыну белгілері тоқтаған соң пасталар мен
майлар қолданылады. Пасталарды шаш өсіп түрған жерлерге, өте
қүрғақ теріге жағуға, сонымен қатар, әбден дамыған сіңбеде және
компрестің астына колдануға болмайды. Экземаны емдеуге көбінесе
мына төмендегі пасталар пайдаланылады: 2—5% бор-нафталан, 3%
— ихтиол, 5—10% нафталан, 2—5% — висмут-ихтиол, 5—10% —
қарамай-нафталин, 3-5—10% АСД — ихтиол-нафталан. Бұл паста-
лардың күрамында 2—5% анестезин, 1% димедрол қосуға болады.
Экземаның созылмалы сатысында майлар қолданылады. Майлар
қабыршақ-қабықтарды жібітіп алып тастауды жеңілдетеді, сонымен
бірге микроорганизмдерді жояды.
Терісі өте сезімтал науқастарға индиферентік — мырыш, глице-
рин, нафталан қосылған майлар жағылады: ал басқаларға күкірт,
ихтиол (2,5-10%), қарамай, АСД (5-10%), 2-5-10% бор-нафталан,
5% карофилен қосылған майлар қолдануға болады. Қышымаға
қарсы дәрілерді қосып жағуға болады — 0,5-1% ментол, 2—5%
анестазин, 1—2% димедрол. Тері дте қүрғақ болса майга өсімдік
майын (күнбағыс, шабдалы майы) қосып жағады. Преднизолон
(0,05%), гидрокортизон (1-2,5%), синафлан, деперзолон қосылған
майлар қабынуға, қышынуға қарсы жақсы әсер етеді.
Микробтық экземада және іріңдіктермен асқынғанда қүрамында
антибиотиқтер бар глюкокортикоидтық май, крем қолданылады
(синалар Н, локакортен Н, лоринден С, оксикорт, геоксизон, гео-
кортон ж. б.). Аэрозоль түріндегі глюкокортикоидтар қолдануға өте
ыңғайлы.
Қабыну процесі бәсеңдеген соң, экземаның созылмалы сатысын-
да УФО (УКС субэритемалық, кейін эритемалық мелшерде 1—2
күн аралатып, барлығы 10-15 рет) пайдалануға болады. Аса
жоғары дәрежеде дамыған лихенизацияда озокерит, парафин, емдік
158
балшық қолдануға болады (10—20 процедура). Кейде физиотерапи-
ялық тәсілдер де (инемен емдеу, лазер сәулесі) жаксы нәтижейк-
руі мүмкін. Ересектерге де, балаларға да тиімді, гипоЖ-
сибилизациялық диета ұстанудың маңызы зор.
Аурудық алдын болжау. Өмірге қауіпсіз, алдын алу шарала-
рын дұрыс пайдалану аурудың жеңіл дамуын қамтамасыз етеді.
Алдын алу шаралары: балалар экземасының алдын алуда екіқабат
әйелдердің тиімді тамақтануының, режим сақтауының маңызы зор.
Ересектерде — тамақтану режимі, шынығу маңызды. Экземамен
ауыратын балаларға вирус жүқтыру қауіпті (ата-анасынан, медици-
на кызметкерлерінен ж. б.), мүндай жагдайда Капоши экземасы
дамуы мүмкін. Ол өте ауыр' және өліммен аяқталуы мүмкін ауру.
Тамақтану, демалу ж. б. режимінен басқа, экземамен ауыраТын
адамдар түрақты диспансерлік бақылауда болғаны жөн, сонымен
қатар санаторлық-курортгық ем қабылдаған тиімді (аурудың жа-
зылған кезінде, Сочи, Мацеста, Пятигорск, Кемери, Белокуриха,
Краинка, Миргород, Мерке, Алмаарасан, Арасан-Қапал, Рахман
бүлағы — ШҚО).
ЭКЗЕМАТИД (ЕСХЕМАТШЕ)
Экзематид — терінің өзгеше эритемо-сквамоздық зақымдануы,
дөңгелек немесе сопақша, әр түрлі кәлемді қызғылт дақтар сау
терінің кебекті немесе майда пластинкалы қабыршактарымен жабы-
лады. Кейде шет-щетінде сыдырылып тұрған мүйізді қабаттан
жіңішке жиек байқалады. Кейде кабыршақтардың арасында үсақ
нүктелі үйыма қабықтар көрінеді. Дактың бетін кырғанда (тыр-
нақпен немесе скальпельмен) экземадағыға ете үксас, ұйыма
сүйығы тамшыларын бөлетін жеке нүктелі сыдырылуы көрінеді.
Экзематидтің дақтары сиректеу пластинкалық қабық-
қабыршақтармен жабылады, алынған соң сал суланған эрозивті
беті көрінеді. Дақтың саны әр түрлі, әдетте * ете көп. Дененің,
аяқ-қолдың терісіне таралған, сиректеу мойыннын және бастың
шаш белімдегі терісінде, олар жиі бір-бірімен қосылып, бірталай
жерін жабады (диффуздық түрі). Экзематидтің бөртпелері қышып
шығады. Қышыма үзаққа созылса дақтың лих енизациясына,
шоғырлануына әкеліп соғуы мүмкін. Ауру әдетте жедел басталып,
кейін соэылмалы түріне өтеді де, апта, кейде айларға созылып ке-
туі мүмкін. Бірнеше рет қайталану бейімділігі бар.
. Экзематид тері ауруының екіншілік түрде көбінесе аурулардын
созылмалы, үзақ болатын пиодермияның үстіңгі түрінің ошағында
(мысалы, созылмалы диффузды немесе интертригинозды стрепто-
дермияда), микробты экземада, эпидермофитияның дисгидротика-
лық түріңде, сир^к тері қатпарларыяың ашытқылы зақымдануында
кездеседі. Бірінші ошақ теріде болмаған кезде, жасырын инфекцня-
лық ошақпен (созылмалы тонзиллит, созылмалы аппендицит, холе-
цистит, тістің гранулемасы т. б.) аурудың байланысты екенін ^яі
бёлгілеуге болады. Экзематидтің дамуына жедел инфекциялық
аурулар (гриші, ангина) себепші болуы мүмкін. Жекелік жағдайда
экзематидтің ошағы микровезикулаларды, микроэрозияларды Ж9ве
• ш
гамшылап сулануымен біртіндеп әдеттегі табақшалық экземаға
Гистопатологиясы — эпидермисте шамалы акантоз және паракератоз, тікенекті
қабатта — шамалы жайылған спонгиоз, олардың аралығыода кей жерлерінде
кішірек қуыс құратын, айқын спонгмоздың белек ошақтары байқалады. Эпи-
телиальды клеткалардың арасында — лейкоциттің және лимфоциттің саны
бірталай, олар жеке спонгиоздың ошақтарында жиналған түрінде микроабсце-
стерді құрады. Дерманың емізікше қабатында — шамалы ісік және периваску-
лярлық шоғырлануы, көбінесе лимфоциттен тұрады.
Укзематидтін этиологиясы мен патогенезі
әлі де анықталмаған. Бір жағынан гистопатологиялық өзгерістерінің
экземадағы езгерістерімен ұқсастығын, екінші жағынан — созылма-
лы диффузды стрептодермияда байқалатынын және қабыршақтарды
сепкенде, әдетте стрептококк табылатынын есептеп, экзематид
микробты экземаның өзінше абортивтік түрі дёген ой бар (М. Г.
Мгебров, М. Ф. Синани). Бұл экзематид әдеттегі табақшалық эк-
земаға ауысатын мүмкіншілігімен далелденеді.
Диагнозы. Ажырату диагнозында есте үстау керегі: 1) псо-
риазда табақшалары шоғырланған және оң псориатикалық триада
— стеаринді дактың белгісі, терминалды қабық және нүктелі
қансыраумен ерекшеленеді; 2) қызғылт теміреткіде дақтың
қабыршақтануы шетіне жетпей, тек ортасында байқалады; 3) пара-
псориаздың табақшалық түрінде дақтарының түсі әр түрлі , шет-
тері анық емес және шамалы санымен қатты отырған
қабыршақтармен жабылады, і&рғанда нүктелі сыдырылуы
көрінбейді, бірақ жиі пурпура түзілуі мүмкін; 4) себорейлы дерма-
титте, езгеше майлы сарғыштау түсті қабыршақтармен, біріншілік
бөртпелер ұсақ фолликулярлы түйіншектермен және жиі ортасынан
жазыла сақина күруға бейімділігімен ажыратылады.
Е м і. Алғашқы кезеңінде индифференттік не ихтиолдың 1—2%
қоспасымен немесе дақтарды анилин бояуларының су не болмаса
спирт ерітіндісімен жағады. Кейіннен 2% ихтиол немесе 5%-тік
борлы-нафгалан, соңғысывда — 2—5% қарамай пасгасын жағады.
Негізгі (біріншілік) терінің зақымданған ошағын бірге емдейді.
Жалпы емнен венаға кальций хлоридінің немесе бромидінің, на-
трий бромидінің, иатрий гипосульфитінің ерітіндісін жібереді. Ин-
фекцияның жасырын ошағымен терінің бұзылуына байланысты
табылса оны емдеу керек.
Экзематидты аурулар, әсіресе алғашқы кезеңінде, булау және
душты нашар көтеретіңдіктен, оларды байқап қабылдауды қажет
етеді.
ТТГі
ҚЫШЫМА ДЕРМАТОЗДАР-^
Қышыма — өзгеше сезім, қасуға шақыратын рефлекс — аурула-
рыңда қоса жүреді (экзема, қызыл жазық теміреткі, псориаз т.
б.). Бірақ бір қатар тері ауруларында қышыма негізі, басты, кейде
аурудың жалғыз белгісі болып келеді. Осы аурулар қышыма дер-
матоздар тобын құрайды.
160
Қышыманың физиологиясы әлі толық зерттелмеген. Өзгеше сезім ретіңце
қышыма, тиісті тітіркендіргіштер жүйке аппаратына әсер еткенде пайда бода-
тын негізгі процесс. Жүйке аппараты үш бөлімнен тұрады: 1) шеткі — терКе
орналасады; 2) орталық — орталық жүйке жүйесінің жоғары бөлімінде жатады
және 3) өткізгіш — осы екі белімді қосады. Сондықтан қышыма шеткі және
орталық жүйкеге байланысты болуы мүмкін. Көптеген зерттеулердің пікірінше
кышыма жеке езіндік сезім емес, әлсіз, бірақ алма-кезек ауыру рецепторла-
рын тітіркендіру арқылы импульстарды С тобы талшықтарымен өткізудің
нәтижесінде дамитын өзгеріске үшыраған ауыру сезімі. Кейбір авторлар (И. Я.
Раздольский) қышыма түйсіну сезімімен байланысты деп, ал біреулері (А. С.
Дышко т. б.) қышыма өзіндік жеке сезім деп есептейді. Эпителиі жоқ тері
аймақтарында қышыманың болмауы, сезімді эпидермисте жатқан жүйке ре-
цепторлары қабылдайды деи ойлауға мүмкіндік береді.^ Кышы.ма сезімінің
шығуына байланысты вегетативтік жүйке жүйесінің және гистаминнің, адрена-
линнің рөлі осы уақытқа дейін даулы мәселе. Тиісті вегетативтік орталықка
қозуды жеткізу арқылы. қышыма шығуына вегетативтік жүйке жүйесі
екіншілік ретте катысады деген болжам дүрыс болуы мүмкін. Кейбір қышыма
ауруларын сипаттайтын, қышымадан кейін дамитын теріпің ерекше реакциясы
(лихенизация, күлдіреуік пайда бслуы т. б.) шығуына себеп болуы мүмкін.
Қышыма сезімі тек дәріге ғана емес, кейбір шырышты қабатқа да (ауыз
қуысы, үрпі, қынап) тән нәрсе.
Қышыма дерматоздардын тобына жататын аурулар:
^хГері қышымасы (Рпігііив сиіапеив) у.
Аурудың жалғыз белгісі кышыма сеэімі. азапты үстама түріңде
амуы мүмкін. Жалпы, универсяпдык және жеогілікті. локальдық
;ышыма болады. Теріде тек касудың белгісі "болады. кейдА-пиддвр-
«иямен асқынады. Аурудың барысы әр түрлі, жедел үстамалы
үрден басталып, айлар, жылдар бойы созылады.
Тері қышымасын туғызатын себептер әр түрлі. Жедел ұстама-
іы түрі көбінесе тамак жэне дә^Ьдармекіермен (опий препараты,
іелладонна, кокаин т. б.) байланысты.
Жалпы тері қышымасының созылмалы түрі бүйрек аурулары-
іың салдарынан, ішяіг-уярыя (ахилия, созылмалы гастрит, колит т.
елердің (лейкоз) зақымдануынан осы аурулардың
ігісі ретінде ғана болуы мүмкін. Сонымен катар,
ксңкоз, климакс) және жүйке
психоз) жалпы
с^н түзетш м
злғашқы оір 1
эндокрин жүйесішн бүзылуы (тңрео
і/аТГ аупупяр (табес, психоз) жалпы қышыманын
бірден-бір себебі болуы мүмкін. Бұл себептер кейбір адамдарда
гана кышыманы тудыратынын ескере отырып, ол адамдарда негізгі
әзгеріс орталық жүйке жүйесінде болады деген пікір бар. Таза
психикалық, эмоционалдық қышыма болатынын білу керек.
Универсалдық қышыманың езгеше турлері болады: 1) кәрілік
қышымасы (ргцгііиз зепіііз) — көбінесе ,60—70, жастағы ^ер адамдар-
да кездеседі, ол әсіресе түнде, жедел үстям»п» дүрд* болуы
мүмкін. Бүған тән қасиет — касыну белгілері мен іріңді аскынуы
жоқ. Пайда болу себептері де әр түрлі (мысалы, қуықасты безпгің
үлғаюы, бүйрек склерозы, атеросклероз т. б.); 2)
қышыма (ргигішз һіешаііз еі аезііұаііз)—жыл мезгілішң ауысуы
кеэіңде және вегетативтік дистониясы бар адамдарда байкалады; 3)
биіктік қышымасы — кейбір адамдарда 8000-10000 м. биіктікқе,
6—31 Иі
одан да биікке көтерілгенде және пайда болуы барометрлік
қысымның төмендёуімен түсіндіріледі. Осы кезде қатты кышығзн
ошақтарда рритема пайда болады. Төмен түскенде қышыма кетеді,
бірақ оның себебі анықталмаған.
Диагнозы. Алдымен қотыр және биттеудің бар-жоғын
анықтау керек. Анемнезді мұқият жинау, клиникалық және лабо-
раториялық тексеру нәтижесінде этиологиялық диагнозы қойылады.
Локальды кыптымяныи ігпіште ең жиі кездесетіні жыныс мүтпр-
лері терісіндегі (ргигііиз ^епііаіішп) және артқы тесік аймағындағы
(ргиппі^^апі) қышымасы. Р г и г і і и 5 3 ігі- — азап шектіретін
қышыма, тек ер адамдарда кездеседі. Көбінесе гидраденит, стреп-
тококктық не кандидоздық баздану, шиқан сияқты аурулармен
асқынуы мүмкін. Жиі себептерінің бірі: геморрой, ішек қүрты. Іш
йату. ^езикулит, простатит, проктит. Ргигііиз еепИаіТТ
көбінесе әйёлдердің сыртқы жыныс мүшелерівде кездеседі, ал
қынапта сирек болады. ТІаида болуынаәкеп соғатын себептер —
трИХбконадалар, эвдокрин жүйесінің бүзылуы (қлимакс), жыныс
мүше<иерінің кабынуы, диабетте, подаграда зәрімен тітіркевдірудің
әсері, к$йде (көбійесе кыздарда) ішек қүрты.
/Емі. Жайылмалы қышыманы емдеуде аурудың негізгі себебін
жоюға назар аудару керек. Симптоматикалық емдеу бойынша
ішуге седативті препаратгар тағайындайды, бром, кальций, хлорал-
гидрат, валериана және венаға 10% кальций хлоридін, натрий
бромидін немесе натрйй гипосульфитін егу. Таблетка түрівде нико-
тин қышқылы, В витамині, гистаминге қарсы препараттар (димед-
рол, диазолин, тавегил т. б.) үсынылады. Сумен емдеу де жақсы
нәтиже береді: жылы ванна, душ, курорттық ем, теңізге түсу,
күкіртті және родон ванналарын алу. Кейбір жағдайларда — сугге-
стивтік емдеу әдісі де қолданылады. Тері қышымасымен
ауырғандарға шарап, қою шәй, кофе, тітіркендіретін тамақтар
Ішуге болмайды. Кәрілік қышымада жыныстық гормовдар (метил-
тестостерон т. б.), кардиозол беріледі.
Теріге жағатын, қышуды тоқтататын дәрілерден: ментолдың
0,5-1%, „салицил қышқылының
қышқылының 2-5% т. б. спирттегі не судағы ерітівділерія,
қоспалар, салқывдататын май қолдануға болады. Локальды
қышымада, әсіресе рг. апі және рг. £епі1а1і5-те негізгі себепті ем-
деумен қатар, күн сайын жуынып, жылы ванналар қабылдап, де-
нені май немесе пастамен сүртіп түру керек және қосымша түрде
подофиллин 0,1%, димедрол 1—2%, анестазин 5%, сонымен бірге
кортикостероидтар қосылған май немесе крем қолданылады.
Сонымен қатар, асқынудан сақтану үшін патогенетикалық және
симптоматикалық ем қосылады. Асқынудың және қайталанудың
дәрежесі төмевдеу болу үшін әр түрлі стимулдйқ ем де керек.
Ауруларға гаммаглобулинмен емдеу курстарын қайталап түру, ана-
боликтерді, калий препараттарын үзақ уақыт беру қажет./
Сенир-Адіер сивдромы өзінше ауру ма, әлде 'пемфигустің бір
түрі ме, бүл сұраққа әлі күнге дәлелді жауап жоқ, совдықтан оны
жеке қарастырып отырмыз.
162
Сенир-Ашер синдромы, себореялық пемфигус, эритематдвды
пемфигус (Зупйготе Бепеаг Пхһег, ретрһі^их хеЬоггһоісих, р.
егу (етаіобех). Пемфигу стың бұл т үрі беттін (м үрын мен екі
бетінде), бастың терісінде көбелек тәріздес ошақ пайда болуынан
басталады. Бет ошағында тез алынатын сарғыштау түсті, жүмсақ
қабыршақтар немесе қоңырқай түсті қабық-қабыршақтар болады.
Олардың астыңғы бетінде жүмсақ ақ түсті тікенектері болады.
Қабықтарды алғанда ылғалды-эрозия кәрінеді. Кейінірек кеудеде,
арқада, аздап аяқ-қолда әр түрлі көлемде үлкен көпіршіктер шыға
бастайды. Олар тез жарылып, қара-қошқылдау қатпарлы қабықтар
түзеді. Үлкен көпіршіктер кейде көзге көрінбей шығады, ал
қабықтарды бірден байқауға болады, оларды аһғанда — эрозия
көрінеді. Никольский белгісі де өте тән. Кейде ауыздың шырышты
қабығында да болады. Ауру өте ұзақ уақытқа созылуы мүмкін,
бірақ көбінесе зарарсыд өтеді. Дегенмен, кейбір адамдарда — пем-
фигустың вульгарлы немесе жапырақ тәріздес түріне айналып ке-
туі мүмкін.
Гистопатологиясы — эпидермисте акантолиз анықталады. Үлкен көпіршіктің
куысы тікенекті қабаттыц жоғарғы қатарында, тікелей дәнді қабатының ас-
тында орналасады. Дермада шамалы қабыну сіңбе байқалады.
Кортикостероидтармен емдеудің, пемфигустың басқа түрлеріне
қарағаңда әсері аздау. Германинмен емдеу кейде жап-жақсы
нәтиже береді (немістің Вауеч — 205 препараты), оны әр 3—5 күн
сайын 0,5—1,0 г венага егу керек, жалпы мелшері 6—8 г дейін.
^ептикалық пеМфнгус (решрһіеиз асиСіз ТеһгіГіз £гаұІ5).
Көбінде қасапшыларда және өлген малмен жүмыс істейтін адамдар-
да кездеседі. Ауру жедел, дененің ыстығы 40° көтеріліп басталады.
24—48 с еткен соң үйыма немесе геморрагиялык сұйығымен толы
көптеген ірі көпіршіктер шығады, Кейінгі күндерде бөртпелердің
саны кобейеді. Жарылып эрозияға немесе үстірт жараларға ауыса-
ды. Үлкен көпіршіктер шырышты қабығыңца да кездеседі. Аурудың
қоздырғышы белгісіз. Антибиотиктерді (пенициллин, доксициклин,
метациклин т. б.) қабылдау ұсынылады.
Туа біткен пемФигұс— (решрһі£іі$ соп§епііа1і5, ерібеппо1у5І5
ЬиІІоза һегебііагіа)— өте сирек кездесетін, түқым қуалайтын тері
ауруы. Терінің аздап болса да жарақаттанған жерінде үлкен
көпіршіктер пайда болады, қуысы үиыма немесе қан аралас
сүйықтыққа толы. Аурудың екі түрі болады: 1) жәй түрі (доми-
нантық түқым қуалау)—тікенекті кабатта х орналасқан үлкен
көпіршіктер жазылғанда орнында пигментті дақ қалдырады және
2) дистрофиялық түрі (рецессивтік түқым қуалау)— үлкен
көпіршіктер эпидермистің астында орналасады, орныңца атрофия-
лық тыртық қалдырып жазылады. Сонымен бірге, тырнақтар да
дистрофиялық өзгеруі мүмкін./1 Әдетте, үлкен көпіршіктер сзу*
сақтың, аяқтың, шынтақ жәнег тізе терісінде шыгады. Өйткені бұл
жерлер жарақатқа өте бейімдеу. Ауру баланың терісінде туа салып
көрінеді де бүкіл өміріне созылып, өсе келе азаюы мүмкін.
16?
Бүл ауру жазылмайды. Теріні жарақаттан сақтау да аурудың
алдын алудың бір түрі.
Есекжем (ІІгіісагіа)
Бұл ауру терішң әр түрлі бөліктерінде күлдіреуік пайда болар
алдында қатты қышынып жедел басталады. Күлдіреуік көтеріңкі,
жасымықтан алақанға дейінгі, ашык-қызғылт түсті, тығыз
бөртпе^ Оның үстіңгі беті қагты, тығыздалған" домалақ, пішіш^эр
түрлі қейде шеті иректелген оолады. Ортасы қызғылт түстен фар-
фор түске ауысуы мүмкін. Ондаган минуттардан бірнеше сағатқа
дейін түрңд күлдіреуік. ізсіз жоғалып кетеді де қышуы^токтаиды.
Жедел үстамалы түрде болатын есекжемде күлдіреуік тек теріде
ғана емес, сонымен катар еріннің, тілдің, 'жұмсақ таңдайдың,
көмейдің шырышты қабаттарында пайдаг~бблуы мүмкін. Күлдіреуік
геморрагиялық түрде сйрёк кездеседі, егерДе қайталайтын болса
теріде із қалдырады. Есекжем жедел ұстамалы түрде бірнеше
сағаттан бірнешге күнге дейін немесе созылмалы түрде, күн сайын,
кейде сағат сайын, айлар, жылдар бойы қайталанып тұруы мүмкін.
Этиологиясы мен патогенезі. Есекжем экзо-және эн-
дргенді факторлардың әсерінен пайда болған терінін жедел аллер-
гиялық реакциясы болып саналады. Қазіргі зерт^улер' баойынша,
есекжемдеп күлдірёуік— қабыну реакциясының белгісі емес, ол әр
түрлі химиялык агенттердің теріге тигізген әсерінен, қан тамыры
қабырғасының өткізгіштігі артуынан пайда болган терінің ерекше
трофикалық ісігі. Химиялық белсенді зат қатарына гистамин және
белок алмасуынан пайда болған өнімдер жатады. Бұл заттар теріге
сырттан (шыбын-шіркейдІң, қалақайдың шығуынан), механикалық,
физикалык, химиялык факторлардың тікелей әсер етуінен енуі
мүмкін және организмдегі патологиялық.-процестің әсерінен де
шығуы мүмкін. ^Ёсекжем көбінесе тамақ (жұмыртка, балық,
ірімшік, ет т. б.) немесе дәрі-дәрмектің кейбір түрлеріне (хинин,
морфин, пенициллин т. б.) жоғары сезімталдықтың әсерінен жедел
түрде дамиды. Оның созылмалы түрі бүйрек, бауыр, ішек-қарын
ауруларымен, зат алмасудың бұзылуымен, жасырын инфекцияның
ошақтарымен (тонзиллит т. б.) тығыз байланысты. Есекжемнің бүл
түрі жүкті әйелде токсикоздың белгісі ретінде, ішкі ағзалардың
қатерлі ісігі салдарынан, қан түзетін мүшелердің ауруының
нәтижесіңде пайда болуы мүмкін.
Созылмалы есекжем суыққа, жылыға, күн сәулесіне өте
жоғары сезімталдықтың нәтижесінде пайда болад^і кейде есекжем
шартты рефлекс түрінде болуы да мүмкін. Яғни, күлдіреуік тек
қана тікелей белгілі бір фактордың әсерінен пайда болады, мысалы
қалақайдың, шыбын-шіркейдің (бүрге, маса, қандала, шыбын)
шығуы нәтижесінде. Есекжемнің бір түрі аса ірі есекжем немесе
жедел Квинке ісігі. Бұл ауру терінің және теріасты клетчаткала-
рыңда шектеулі ісіктің кенеттен пайда болуымен сипатталады,
әсіресе бетте (ерін, қабақ) және жыныс мүшелерінде кездеседі.
Зақымданған жер аппақ, кейде қызғылт түсті, тығыз консистенци-
ялы, терінің басқа жерлерімен салыстырғанда кетеріңкі болып
ь
164
тұрады. Ісіктің пайда болуымен бірге қышу да басталады. ісік
бірнеше сағаттан, кейде бірнеше күннен кейін ізсіз жоғалады.
Кейбір ауруларда үстамалы түрде, белгілі бір уақыттан кейін
қайталанып түрады. Квинке ісігі жай қарапайым есекжеммен қатар
да кездеседі. Есекжемнің тағы бір түрі жасанды (игіісагіа
Гасііііа)— қолдан істелген есекжем, яғни механикалық
тітіркевдіруден теріде жауап ретівде сызық тәріздес күлдіреуік
пайда болады, мысалы, дермографизмды анықтағанда ұшы үшкір
емес таяқшамен теріні сызғавда жоғары, кәтеріңкі күлдіреуік
шығады, бірақ әдеттегі есекжемге қарағавда қышыну сезімі бол-
майды.
Е м і. Тамақтан және дәрі-дәрмектен болатын үстамалы гүрінде
ең алдымен ішті айдайтын дәрімен ішек-қарынды тазалау керек
(күкіртқышқылды натр). Кейін гистаминге қарсы препараттарды,
мысалы димедрол 0.05 г-нан күніне 3 реттен ішуге беріп, венаға
10% кальцийхлоридінің ерітівдісін бірге егеді. Егер ауру шырыш-
"ты қабықты зақымдап, қызу түрде өтетін болса, тері астына 0,5—
1,0 мл 1: 1000 адреналин ерітіндісін егеді. Қазіргі уакытта
кларитин, терфена, 'гисталонг деген препараттар жақсы нәтиже бе-
реді. Оларды күніне бір реттен белгілейді, өйткені біртіндеп үзақ
уақыт әсер етеді. Есекжемнің созылмалы түрівде оның себебін та-
бу үшін ең алдымен мүқият тексеру керек. Десенсибилизациялық
ем ретінде венаға кальций препараттарын егу, гистаминге қарсы
дәрілер, никотин қышқылы, С, В витаминдер, гистоглобулин, пи-
рогенал, сонымен қатар гипнозбен емдеу, субаквальды ванналар да
қолданылады. Тері қатты қышыған кезде карбол немесе лимон
қышқылын қосқан спирттік ерітінділермен сүртіп түру керек.
Балалар есекжемі (Бігорһиіиз іпіап(ит) 5—6 айдан бастап, 2—
3 жасқа дейінгі балаларда кездеседі. Ол кеуде және аяқ-қол
терісівде күлдіреуіктің шығуынан басталады. Ортасывда түйреуіш
басывдай түйіншек-көпіршік қүрылады, кей жағдайда шешектің бір
түріне үқсас ірілеу көпіршік түзіледі, бөртпелер қатты қышиды,
қасынудан қоңырқай қабықшалар пайда болады. Бүл ауру кэдімгі
импетиго тәрізді аурулармен асқынуы мүмкін. Ауру созылмалы,
қайталанып тұрады, әдетте 3 жасқа келгенде өзінен-өзі кетеді. Ең
басты себебінің бірі — баланы дүрыс тамақтавдырмау және кейбір
тағамдарға сезімталдықтың жоғары болуы (сүтке, жүмыртқаға, ет-
ке, тәттіге, балыққа т. б.).
Е м і. Ең басты шара — баланы дұрыс тамақтандыру, аллерген
деп саналатын тамақ түрлерін рационынан толық шығару, сонымен
бірге кальций препараттарын (хлорид, лактат т. б.) қолдану
қажет. Терінің сыртына қышымаға қарсы спирт ерітівділерін
жағуға болады, марганец қосылған сумен жылы ванналар қабылдау
да дүрыс.
Ересектердің строфулюсі ($(горһи1и5 абиКогит). Бүл ауру со-
зылмалы қышыма түрівде кездеседі. Бөртпелер көбінесе аяқ*
қолдың бүгілетін жерлерінде (иық, сан), іштің, белдің, боксешч
терісівде орналасып, кейде топтанып, бөлек-бөлек шоғырла»ш
шығуы мүмкін. Совдықтан герпетиформдық Дюринг дерматозфМЯ
шатыстыруы мүмкін, одан ажыратқавда строфулюсте
шыккан бөртпелердің бәрі бір түрде екендігін және ірі көпіршіктер
болмайтындығын білу керек. Ересек строфулюсі көбінесе асқорыту
ағзалардың ауруынын, соның ішінде бауыр жүмысының бұзылуы-
ның, өт қабының, тоқ ішектің, қарынның қабыну салдарынан пай-
да болады. Кейде ішкі бездер қызметінің бүзылуымен де
байланысты.
Е м і. Мүқият тексергеннен кейін анықталган іш-қүрылысының
ауруы болса, алдымен соны емдеу кажет. Есекжемде қолданған
симптоматикалық емді мүнда да қолдануға болады.
Түйінді пруриго (РпіГІ£О)
Иосһііагік, һубе
Өте сирек кездесетін ауру. Көбінесе 30—50 жастағы әйелдерде
болып, аяқ-қол терісін түгелдей зақымдайды. Әдетге, тері үстінен
көрініп түратын жарты шеңбер тәріздес, көлемі бұршақтай, өсе ке-
ле орман жаңғағына дейін жететін, қатты, қоңыр-қызғылт түсті
түйін шығады. Ескі түйіннің беткі жағында қатты, оңайлықпен
алынбайтын сұрғылт түсті қабыршақ тобы және қоңырқай
қабықпен жабылған экскориациялар кездеседі. Түйінді пруригоға
тән қасиеттің бірі — үстамалы түрде пайда болатын қатты маза-
лайтын қышыма. Аурудың даму барысы әр түрлі: өте ұзак,
түйіндер жылдар бойы теріде сақталуы мүмкін, тек кейбіреуі ғана
өздігінен жоғалуы мүмкін, оның алдында қышу тоқтайды.
Гистологиясы: эпидермисте — акантоз және гиперкератоз, дермада лймфогисти-
оцитарлык инфильтрат, тамырлар эндотелийі ісінеді, жүйке талшықтарының
тым өсіп кетуі салдарынан неврома түзіледі.
Этиологиясы және патогенезі. Аурудың пайда болуы
жыныс бездері жүмысының бүзылуымен тығыз байланысты. Шіркей
шаққан жерде түйіндер шығуы мүмкін.
Е м і. Қышыма сезімін азайту үшін седативтік препараттар
үсынылады. сыртқа — кейбір түйіндерді диатермокоагуляциямен,
криотерапиямен, гальванокаустикамен күйдіреді. метилен көгі, кор-
тикостероид қосылған майлар жағады, кейде 8о1. аг&епіит піігісит
10 % 2 рег; 8о1. іаппіпі 10% 2 рет; фторокорт не флюцина р
жағып бүласыр мен 5—6 күнге жапсырып қою жақсы нәтиже бе-
реді. Әдетте ем нәтижелі болмайды.
^Гебраның пруригосы (Ргигі^о НеЬгае)
Бүл ауру тек балаларда ғана кездеседі. Бір жасқа толған бала-
ларда есекжем алде строфулюс шығудан басталады. Есекжемнің
күлдіреуігімен бірге пруригоға тән бөртпелер 2 жастың аяғында —
3 жастың басында шығады да, тері зақымы біртіңдеп өзіне тән
түріне көшеді.
Аяқ-қолдың бүкпе жағыңда шыққан тығыз түйіншектер өте
қатты қышиды, олардың көлемі түйреуіш басыңдай, тері қалыпты
166
түсін өзгертпейді. Қасынудан канды қабықтар пайда болады және
тез жоғалады да жаңа бөртпелер шығады. Ауру әсіресе жаз
кезінде біресе үдеп, біресе әлсіреп біраз жылға созылады. Жыныс-
тық жетілу кезінде әдетте, жазылып кетеді. Үздіксіз қасығаннан
зақымданған ошақтың терісі біртіндеп қалындайды, күрғақ, майда
кебек тәрізді қабыршақтанады да, қоңыр-сүр түске боялады. Биоп-
сиялық қасынудан түйіншектің орнында майда ақ түсті тыртықтар
қалады. Кейде пиококктык инфекциямен (импетиго түрінде)
асқынуы мүмкін. Лимфа бездерінің, әсіресе шап, сан, аздап
қолтық астындағы, шынтақтың гиперплазиясы пруригоға тән: лим-
фа түйіндері қабынусыз қатты үлкейеді, ауырмайды, іріндемейді,
консистенциясы жүмсақтау, айналасындағы тканьмен жабыспайды.
Пруригоға тән тағы бір белгі — табан рефлексінің болмауы (Т, П.
Павловтын белгісі). П. П. Абрамычев пен П. И. Флоровтың
пікіріише пруригомен ауыратын көптеген балаларда тістің дистро-
фиясы, бас сүйегі дүрыс қүрылмағаны, жыныс мүшелерінің даму-
ында аномалиялар байкалады. Дермографизм әдетте ақ болады.
Қанда эозинофилия, ал гемоглобиннің және эпитроциттің саны
күрт төмендейді. Пруригомен ауырған балалар қатты қышымадан
азаптанады, акыл есінің және денесіиің дамуы нашарлайды,
жүдейді, күигелек болады және де интеркуренттік аурулардан (ту-
беркулез?) еледі.
Гистологиясы: дермада ісік, қан, лимфа тамырлары ксңейеді, лимфоцитгерден
және эозинофнлдерден тұратын қабыну иифильтраты пайда бслады.
Этиологиясы және патогенезі анық шешілмеген.
Аурудың табиғаты аллергиялық, ішек арқылы улануымен, эндок-
риндік өзгерістермен байланысты деген болжам бар. Кейде ауру
жанүялық типте кездеседі және олар ауруханада тез жазылады, ал
үйіне келгеннен сон ауру қайталанады, осының бәрі аурудың үй
түрмысының (гиповитамииоз?) нашар жағдайымен байланысты
екендігін дәлелдейді. Жүйке жүйесіне, әсіресе вегетативтік жүйке
жүйесіне әсерін тигізеді.
Диагнозы. Аурудың үзақтығына, бөртпелердің белгілі
жеріне шығуына, лимфа түйіңдері өзгеше бүзылуына қарағаңда ди-
агнозды қою қиынға түспейді. Бүл ауруды қотырмен салы-
стырғанда, котырдың шығу жолын да еске алу керек.
Е м і. Ауруға жақсы үй-жұмыс жағдайыи жасау керек, таза
ауада үзақ уақыт жүргені дүрыс болады, жазда — гелиотерапия,
өзеңде шомылу, ересек ауруларга курортта күкірт ваннасын алу
тиімді. Сүт-өсімдік, витаминдерге бай диета қажет. Жағдайын
нығайтатын емді (фосфор препаратгары) седативтік дәрілермен
бірге қолданады. Ішек арқылы улануда — дезинфекциялық затгар:
салол, бензонафгол т. б. қолданылады. Сырткы қышымаға карсы
қарамай қосылған май, паста, жағады. Ауыр жағдайда қарамайдан
ванна үсынылады: кара маиды есімдік майымен бірдей мелшерде
қосып, зақымданған теріге жағады және 10—20 минут ваннада
(38°) жатады. Ваі
Ваннаны әр 2—3 күнде қайталап түрады.
167
Нейродермит (МеигодеппіНк)
Нейродермит — дененің бір жерінде немесе барлық жеріне та-
ралған өте күшті қышымадан басталатын тері ауруы. Қышыма
әдетте өте күшті және ұстамалы (ауық-ауык) болып келеді,
әсіресе түнде, сырқат адамды қатты қинайды. Қасығаннан терінің
түсі бүзылып — қоңыр-қызылға тартады, оның үстінде бірте-бірте
ұсақ, жалпақтау, ромб тәрізді, ашық қызғылт түсті, тіпті терінің
түсіндей жылтыраған түйіншектер пайда болады және олар терінің
өзіндік өрнегін өзгертіп жібереді. Бара-бара түйіншектердің саны
көбейе береді, бір-біріне өте жақын орналасады, араларын жіңішке
сызықшалар ғана айырып түрады. Зақымданған жердің терісі
қалыңдап, өрнегі аса айқындалып, шегрен былғарысына үқсап ке-
теді — бүллихенизаітия леп. аталынады. *
НейродерМиттің екі түрі бар: . шектеулі (пеигодеппіііз
сігсишсгіріа) және диффузды жайылмалы (пеигодеппіііз діНиза).
ШектеулІ нейродермит көбінесе желкеде, мойынның екі
жағында, шңнтак ойығында, тізенің астында, шапта, санның ішкі
бетінде, ер адамдарда — үмада, ал әйелдердің сыртқы жыныс
мүшесіңде орналасады. Зақымданған терінің аумағы алақандай,
шеті көмескілеу (бұлдырлау) болғанымен, осы ошактан үш зонаны
көруге болады. Ошақтың әжептәуір жерін алатын орталығында
тері аса қальщ, қатқыл болып, қара-қошқыл түске енедІГ^Тері
өрнегі бүл жерде тіпті айқын байқалады^ХГерінің бетін топталған
қабыршақтар және үйыған қаннан түратын қабықтар, жекелеген
экскориациялар жабадьф Одан әрі терінің_лусі қызыл-қоңыр болып
оның өрнегі алдыңғы зонаға қарағанда азырақ айқындалған және
үсак, жылтырақ, ромб тәріздес түйіншектер көрінедіиРОшақтың ен
шеткі, бірте-бірте қалыпты теріге үласып кететін зонасында,
тёрінің түсі сәл қызыл-қоңыр болып, аздап қана лихенизация да-
миды. Көбінесе бір, кейде екі-үш қана осыңдай зақымданған тері
ошактары болады. Үма мен әйелдің сыртқы жыныс мүшелері
терісінде шектеулі нейродермит, адетте, терінің аса қалыңдауымен,
қоңыр-көкшіл түсті болуымен, өзіндік өрнегінің айқындалуымен,
аздаған қабыршақтйр, бетінде үйыған қанды қабықтар болуымен,
терең экскориацияларымен ерекшеленеді.
Нейродермиттің жайылмалы (диффузды) түрі, әсіресе, қол-
аяқта, кейде карын, арка, бет терісінде кездеседі. Зақымданған
жердің терісі құрғақ, қалың, қызыл-көкшіл немесе қара-қошқыл
болып өзгереді, кейде піл сүйегінің түсіндей болуы да мүмкін.
терінің өзіндік өрнегі жақсы айқындалады. Бетінде қабыршақтар
топталып, экскориациялар болуы мүмкін, зақымданған жері бірте-
бірте кадімгідей, өзгермеген теріге үласып кетеді.
Нейродермиттің өте сирек кездесетін алып түрі (Потрие мен
Брок), тек шап, кейде қолтық астында, әйелдер мен ерлердің
сырт жыныс мүшесінің терісінде орналасады. Закымданған жердін
терісінің қалыңдауы соншалық, ол жан-жағына қарағанда едәуір
көтеріңкі, консистенциясы тығыз, қоңыр-қызғылт түсті болып ке-
леді. Бет терісін терең әжімдер жеке-жеке түйіншектерге беліп
168
түрған секілді. Диагнозын дұрыс анықтауға адамды кәп қинайтын
аса күшті кышыма белгісі көмектеседі.
Нейродермиттің ұзаққа созылған ошақтарывда пигменттің әр
түрлі таралуына байланысты, кей жерлері ақ, кей жерлері
қоңырқай болып, шұбарланып түрады. Кейбір сырқат адамдарда
нейродермитке қоса витилиго да кездесуі' мүмкін. Бівішпі еядігінт
шығатын нейродермиттен басқа, кейбір қышыма ауруларының
үстінде (экзема, қызыл жалпақ теміреткі т. б.) екіншілік нейро-
дермит дамуы мүмкін. Бүл адамдарда, әдетте дермбграфйЗм" ақ бо-
лып келеді және көбінесе шаштың көтерілу (пиломоторлық)
рефлексімен бірге байқалады. Аурудың ағымы созылмалы.
Гистопатологиясы — қай түрінде де дәнді, мүйізденген қабатымен бірге
қалыңдап акантоз дамиды. Дсрмада қан тамырларының айналасында лимфо-
циттер мен гистоциттерден түратын шамалы сіңбе байқалады.
Нейродермиттің этиологиясы мен патогенезі әлі
түбегейлі шешілмеген. Орталық жүйке жүйесі зиянды әсері болуы-
на байланысты невроз деп тұспалдаушылық та бар. Дегенмен,
аурудың тікелей себебі — улану, әсіресе ішек-қарынның қабынуы
(гастрит, колит), зат алмасудың бұзылуы (подагра), кейде эндок-
риндік бүзылулар (климакс) жатады, аллергияның нәтижесі же бо-
луы мұмкін, оған сол ауруларда кездесетін бронхиалды астма т. б.
дәлел бола алады. Нейродермитке тән лихенификация трофикалық
бұзылулардың нәтижесінен де болады және ол, симпатикалық
жүйке жүйесіндегі түршігу әсерімен байланысты болса керек. Бұған
дәлел ретінде ақ дермографизм, шаштың көтерілу рефлексінің
күшеюінен басқа, нейродермитпен ауырған адамның терісінен адре-
налин тәрізді заттарды табу (А. В. Логинов) және де О. К. Ша-
пошников анықтағаңдай қан тамырларының өткізгіштік қабілетінің
нашарлауы сияқты белгілерді келтіруге болады.
Е м і. Сырқат адамды мұқият тексеріп, қандай ауруларының
барын анықтап алған соң, тиісті ем қолдану керек. Седативтік
әсері бар дәрілерді қолдану, сол сияқты витаминдер (В, никотин
қышқылы), арнайы емес десенсибилизациялық нәтиже беретін
кальций хлориді,
натрий
гипосул
аутогемотерапия т. б.
дәрілерді пайдалану өте тиімді. Сумен емдейтін тәсілдер де (ванна,
душ), курортта емдеу (күкіртті сумен ванна алу) жақсы нәтиже
береді. Гипнозбен емдеудің де пайдасы бар.
Теріге қышуын азайтатын май, тұнба жағуға болады. Кортико-
стероид қосылған май өте пайдалы. Шектеулі нейродермитті рент-
ген сәулесімен емдеуге, сол сияқты эфир қосылған көмір
қышқылымен массаж жасауға да болады, аумағы аз нейродер-
митгің ошағын новокаинмен блокада жасап емдеу де өз нәтижесін
береді.
Атопиялық дерматит (Веппагігіз аіорісиз)— тектік бейімділігі
бар, созылмалы-қайталанып отыратын, клеткалардың мембраналық
белсенділігі, жүйке жүйесінің қызметі өзгерген, көптеген иммундық
және иммундық емес стимулдарға сезімталдығы жоғары, теріде
қышыма тудыратыи, нағыз полиморфтық бөртпелер шығатын, көп
іка
ретте иммунитеттің бүзылуы байқалатын, тыныс алу мүшелерінің
атопикалык ауруларымен қатар дамитын ауру, оны жиі диффузды
нейродермит деп атайды. Атопиялық дерматит балалардың есек-
жемі, суланып тұратын экзема немесе нейродермит сияқты болып
шығады. Клиникалық белгілері анық болмағандықтан оның аттары
да коп: конституциялық экзема, конституциялық нейродермит, ди-
атездік пруриго, астма-пруриго, атопиялық дерматит, жалқықты
невродермит, эңдогендік экзема т. б. Атопиялық дерматит қазіргі
мәнін көрсетеді, бірак “дерматит” деген термині үшін сыртқы
ауаның, физикалық, химиялық факторлардың тікелей тигізетін
әсерінен болатын терінің қабыну реакциясы деп қарау дүрыс емес.
Сондықтан осы ауруларды “атопиялық дерматоз” деп атау дүрыс
сияқты.
Атопиялық дерматоз баланың емізулі кезінде басталады да, эк-
зема немесе жалқықты диатез диагнозы қойылады. Кейіннен ней-
родермиттің белгі.;ері шығып, экземаның сүлану кезеңіне үқсауы
мүмкін. Кейде ауру лихенификациядан басталады да көп жылға
созылады. Күзде, қыста үдеп, ал көктемде, жазда жазылып кетеді.
Мектепке дейінгі балаларда бірнеше жылға дейін ауру
қайталанбауы мүмкін.
Тізенің асты, шынтақ ойығы, білезік беті, көбінесе ауыз айна-
ласы, мойын терілері зақымданады. Жайылып, таралган бөртпелер
де болуы мүмкін.
Е м і. Қүрғақ, жылы климатта (Орта Аэия, Крым) өздігінен
жазылады. Пирогенал, никотин қышқылымен бірге, гамма-глобу-
лин, гистаглобулин, левамизол, кортикостероид, УФО (УКС) үсы-
нылады. Экземаға үқсас қезінде сыртка — кортикостероид қосылгаи,
лихенификацияда — қарамай қосылған майлар жағылады. Жүннен
тоқыған киімді киюге болмайды.
Кейінгі жылдары дерматологияда психотроптық заттар нейро-
лептиктер, транквилизаторлар, антидепрессанттар, психостимулятор-
лар кеңінен қолданылады. Бүл дәрілердің тікелей әсерінен баска,,
қышымаға қарсы және жалпы халін жақсартатын қасиеті бар. Ато-І
пиялық дерматитте, экземада, есекжемде, токсидермияда пиррок-'
сан, пирилен, кетотифен (задитен), перитол, кларитин, терфена,
поларамин, целестамин, астемизан, альдецин т. б. жақсы нәтиже
береді.
•1
ПЕМФИГУС (РЕМРШСС8)
Көрер көзге еш өзгеріссіз теріде үлкен қуысты көпіршіктер
шығатын аурулардың бәрін біріктіріп — пемфигус деп атайды және
ол тері ауларының ішіндегі ете ауыр түрі (қауіпті ауруы). Пем-
фигустың төрт түрі бар: 1) кәдімгі (вульгарлы) — ретрһі^из
уиі^агіз, 2) жапырақты — ретрһі^из іоііасеиз, 3) вегетациялық —
решрһі^из уевеіапз, 4) себореялық — решрһі^из зеһоггһоісиз.
Реиірһідоз Үи1§агі$. Сырт карағанда еш өзгеріссіз теріде әр
түрлі калемді (бүршақ дәнінен орман жаңғағына дейін) ширақ,
қуысы мөлдір ұйыма суға толы үлкен көпіршіктер алдымен ауыз-
дың, жүтқыншақтың шырышты қабатында пайда болып, бірнеше
170
77777
г
айдан кейін барып теріге шығуы мүмкін. Шырышты қабатта
шыққан үлкен көпіршіктер тез жарылып, олардың орнында ашық-
қызыл, беті ақшылдау, қанмен түтасқан эрозиялар қалады,
шетінде жырымдалып көпіршіктер қабығының қалдықтары қалады.
Үлкен көшршіктер теріде бірте-бірте, алдымен кеуде мен арқада,
содан соң олардың саны кәбейе бастайды. Кәпіршіктердің келемі
өспейді, бірнеше күн өзгеріссіз сақталып, содан кейін кеу іп,
қабықтарға айналады немесе жарылып, орныңда ашық-қызыл эро-
зия пайда болады, Бастапқы кезеңде эрозиялар тез жазылып, ор-
нында әр түрлі түсті дақтар қалады. Кейде жалқық лайланып
777НІ
немесе іріңдеп кетеді. Көпіршіктердің шетінде қызғылттау жолақ
пайда болады. Дененің кез келген жерінде пайда болған
көпіршіктер, тіпті бетте де, баста да, табан мен алақанда да, да-
муының әр түрлі дәрежесінде көрінетіндіктен закымданған тері
ала-құла болып келеді. /Рсы ауруға тән қасиеттердің бірі — "Ни-
кольский белгісі". Екі кшіірщіқтІЕ^арасындағы терінің үстіңгі
қабаты түсіп қалады да э^йіяпа^щоблады^ Кейде көпіршіктің
жырымдалып қалған қабығын пинцетпен ұстап тартса, эпидермисті
бірталай жерге дейін сыдырып апаруға^ болады (АзЪое-еапзеп
белгісі). (Д
Науқасты алғашында тек эрозиялардың ауыруы қинайды.
Бірте-бірте науқастың жалпы халі нашарлай бастайды. Ауру адам
әлсізденіп, пиогенді инфекциямен асқынған жағдайда дененің ыс-
тығы көтеріледі, кейде тіпті жоғары цифрларға дейін көтерілуі
мүмкін (39—40°). Әдетте, науқастар төсек тартып жатып қалады.
Эрозиялар өте баяу жазылады, түсі ашық-қызылдан, сарғыш-
қызғылт түске ауысады. Егер диагнозы дұрыс анықталмаса, дұрыс
ем қолданылмаса, кахексия дамиды және аурудың аяғы
жаксылыққа әкелмейді, әсіресе тері ауруынан басқа да ауруы бол-
са (пневмония, сепсис сиякты), әдетте елімге әкеп соғады. Ауру-
дың ұзақтығы 6—8 айдан 1,5—2 жылға дейін созылуы мүмкін.
Кейде вульгарлы пемфигус жеделдеу (р. зиЬасиііз шаіі^пиз)
түрде дамуы мүмкін. Әдетте, шырышты қабата зақымдануынан ба-
сталады, әсіресе ангинадан немесе тісті жұлгаңда. Бірнеше айдан
кейін теріге көпіршіктер шығады да дененің барлық жеріне жайы-
лып кетуі мүмкін. Көпіршіктер өсе келе үлкейіп, бір-бірімен
қосылып кетеді, ондай кезде дененің ыстығы көтеріліп, жалпы
жағдайы нашарлайды. Тез дамыган кахексияның нәтижесінде
науқас 3—6 ай ішінде-ақ еліп кетуі мүмкін.
Осы аурумен ауырған адамның қағ
і г і: һ
да эозинофилдер саны
көбейеді, бірте-бірте анемия қосылады және шамалы лейкоцитоз
формуласы солға қарай жылжыйды (жас лейкоциттер кебірек
түзіледі). Ауру асқынганда гипопротеинемия және гиперглобулине-
мия өрістейді.
Тұзды затгардың және су алмасудың бұзыЛуы тән нәрсе. Не-
сеппен бірге хлорлы натрийдың балінетін тәуліктік мелшері қатты
азаяды. Бұл белгі (ЫаСІ) аурудың ең бастапқы мерзімінде, тцпі
шырышты қабаты ғана зақымданғанда да кездеседі (хлорды на-
трийдың организмде іркіліп қалуы).
^Капырақ тәріздес пемфигус — ретрһі£и$ (оііасеш — аурудың
бұл түріне тән белгілеріутерінің бетінде жалпақша, босаңдау үлкен
көпіршіктер тпығады, өте жұқа қабығы тез жыртылып эрозия
көрінеді, кейде кебу салдарынан жұқаланған қатпарлы қабық-
кабыршақтар пайда болддзд* олардың түрі қаттама қамырды еске
түсіреді. Закымданған терінін өзінде Никольский белгісі өте
жоғары дәрежеде байқалады. і Патологиялық процесс тез тарап,
бүкіл денені жайлап алуы мүмкін. Әдетте, шырышты қабық
закымданбайды. Шаш пен тырнақтар кейде түсіп қалады. Ауру
осы қалыпта, кейде уақытша тәуірлеу болып, 2—3—5 жылға со-
зылуы мүмкін. Науқас адамның халі бірнеше айға дейін
бірқалыпта қанағаттанарлық болуы мүмкін. Бірақ ақырындап
науқас әлсірей бастайды, салмағын жоғалтады, бара-бара кахексия-
дан немесе жолдан қосылған аурулардың әсерінен (пневмония, ту-
беркулез т. б.) қайтыс болады.
Қаныңда .анемия, эраинофидшң біршама лейкоцитоз байқалады.
Кәдімгі, вульгарлы пемфигустағыдай су және тұз алмасуы бұзыла-
ды, бірақ сәл төмендеу дәрежеде.
Вегетациялық пемфигус — ретрһі§и$ үе^еіапз — басында вуль-
гарлы~~пемфигус сйяқты бастэлады; көбінесе ауыздың шырышты
қабаттарында пайда болғанымен, көп ұзамай олар табиғи
тесіктердің төңірегівде, терінің бүкпелерінде, ківдіктің айналасывда
шоғырлана бастайды (колтық, шап, емшекасты сияқты).
Кейінірек, уопіршіктер жарылған соң, эрозиялардың устінде ве-
гетация (папилломатоз) пдйда Оолады. Олар~әсе 'кел^~бГргбГрімен
‘үлЗЕып, көлемдері ұлғайып кетедіГ^БүЛ кезде олар мерездің екінші
мерзіміне тән бертпелерге (енді кондилома)— ұқсап кетеді, бірақ
бүл вегетациялардың шетінде жырымдалган эпидермистің
калдықтары мен жаңадан шыққан үлкен көпіршіктер кездеседі.
Осы сияқты вегетациялық эрозиялар ауыадың шырышты
кабыгында да, ерівде де, жыныс мүшелерівде де кездеседі. Біраз
уакыттан кейін бұл вегетациялар қүрғап, жүқара бастайды, эрози-
ялар өзінен кейін қоңырқай дактар қалдырып жазылады. Николь-
ский белгісі болуы мүмкін. Зақымданған жері ауырады, ашиды
және қышиды. Кейіннен созылмалы не қатерлі түріне айналуы
мүмкін.
Гистологиясы. Пемфигустың барлык клиникалық түрлеріне тән — аканто-
лиз деп есептеу керек. Акантолиз дегеніміз — тікенекті кабаттың клеткалары-
ныц езара байланысының бүзылуы. Бұл протоплазмалық фибриллдардың
құрылысының жоғалуы нотижесінде болатын құбылыс және көпіршіктердің
пайда болуының негізі. Үлкен көпіршіктер эпидермистің тікенекті қабатында —
клеткалар арасыңда түзіледі. Акантолиз, әсіресе жапырак тәріздес пемфигуска
тән, тіпті зақымданбаған терінің өзінде де байқалады, сондықтан Никольский
белгісі тұрақты болып келеді. Пемфигустың баска түрлерінде акантолиз тек
үлкен кепіршіктер бар жерде ғана, аздап сол үлкен кәпіршіктердің айналасын-
дағы теріде болады. Үлкен көпіршіктерден алыстау жерінде немесе
зақымданбаған теріде ете сирек кездеседі. Үлкен көпіршіктердің қуысы аздаған
фибринге, нейтрофилдер мен эозинофилдерге толы, аздап лимфоциттер мен
гистиоциттер де кездесіп түрады. Үлкен көпіршіктердің ішінде тікенекті
қабаттыц оагерген клеткаларының болуы аса маңызды белгі (акантолиздік
клетка). Акантолиздік клеткалардың табылуы пемфигусты басқа көпіршікті
аурулардай ажырататын бірден-бір белгі (Тцанктің цитологиялық зерттеуі).
172
Акантолиздік клеткалар біреуден немесе 8—10 клеткадан пюғырланып кеадесуі
мүмкін. Бүл клеткалардыц, тікенекті қабаттың жай клеткаларынан айырмашы-
лығы — үлкеи адросы мен 2—3 кішкене ядрошықтары болады. Клеткалардың
цитоплазмасы базофил және бояуы бірыкғай емес: адро төнірегінде ашык-
көгілдір зона түрінде болыя, шет жағы көк түске бовдған. Көпадролы клетка-
лар да кездесуі мүмкін, кейбір клеткаларда митоз байқалады.
Вегетациялық пемфигуста, жоғармдағы белгілерден басқа, ежептәуір да-
мыған акантоз байқалады, осының нәтижесінде дерманьщ емізікше қабаты
өсіцкі келеді, емізіктері (папилломатоз) және олардың арасындағы эпидермис
өсінділері узарады.
Пемфигустын барлық түрлеріңде дермада қан тамырлары кенейіп, айнала-
сында лимфоциттерден, гистиопиттерден тұратын аздаған инфильтрат түзіледі,
эозинофилдер мен нейтрофилдер де болады, емізікшс кабатының ісінуі
байқалады.
Этиологиясы мен патогенезі. Пемфигустың этиологи-
ясы дәл анықталмаған. Вирустык кейбір түрінің әсерінен козатын
ауру деп есептейтін теория бар^ бірақ осы күнге дейін бактериоло-
гиялық, эксперименттік тәсілдермен де далелденбеген. /Жүйке
жүйесінін жұмысы бүзылуы нэтижесінде дамиды деген теория да
өз айғағын бермейді. Ықтимал теория ретінде Ньейроэндокриншк те-
орияны айтуға болады, оған дәлел — аутопсияда табылғанкейбір
ішкі секрецвя бездерінің атрофиялық өзгерістері, мысалы,
қалқанша бездің, бүйрекүсті безінің т. б. және наукастарда бола-
тын су, тұз, белок, минерал алмасуларының өзгеруі.
Пемфигуспен көбінесе ересектер, әдетте 40 жастан кейін
ауырады.
Диагнозы. Аурудың белгілері жақсы дамыган болса диагно-
зын қою қиынға түспейді. Үлкен копіршіктердін біркелкі болуы,
Никольский белгісінің дүрыс болуы, аурудың біртіндеп меңдеуі,
көбінесе ауыздың шырышты қабығында басталуы, науқас халінің
бірте-бірте нашарлауы — осылардың бәрі пемфигус диагнозын
анықтауга және басқа осыған үқсас ауруларцан мысалы Дюринг
дерматозынан, капіршікті токсидермиядан, жалқықты эритемадан
ажыратуга кемектесетін белгілер. Сондай-ақ, диагнозын анықтауға
цитологиялық зерттеу арқылы табылатын акантолиздік клетка, зат-
алмасу бүзылысы көп жәрдем етеді. Ауыэдың шырышты
қабығынын ғана закымдануында диагнозын анықтау алғашында
қиыңдау, бірақ аурудың ақырын дамуы, жағдайының көп өзгер-
меуі, эрозиялардың аса терең болмауы, жан-жагыңда үлкен
көпіршіктер қабығының қалдықтары сакталуы сияқты белгілер ди-
агнозды дүрыс қоюға көмек береді. Өте ауыр жағдайда цитология-
4
лық диагностиканын маңызы зор.
Е м і. Кейінгі жылдарға дейін пемфигусты емдеу ешкандай
нәтиже бермей келген, ем қонбайтын аурулар қатарына жатып,
көбінесе өлімге соқтыратын, Кортикостероидтармен емдеу жағдайды
біршама жақсартты. Алдымен сырқат адамды күтуді жақсы жолга
қою керек. Зақымданған теріні көлденең инфекциядан асқынбауын
қадағалау керек, сондықтан аңилин бпяудардың су ерітіндісін (м&-
тил ңе генцианвиолет),. дезинфекциялық әсер бар майлар (5%
борлы кыіпкылға косылғян наФталан, 1—5% синтомицин эмульаы-
сы) қолданады. Ауызды үнемі, мүқият, әр түрлі шөптердін тұғюа
V:
сымен шайып түрган абзал (мысалы, Фурациллин. бор қышқылы
су ерітівдісі сияктыГ Ең тәуір нәтиже беретін ем — глюкокортико-
идтарды қолдану. Преднизолон, преднизонды тәулігіне 40—60 мг-
нан беру керек, триам^цинолонды 12— 16 мг, дексаметазоңды 4 6
мг-нан. Аурудын °ёті бері қараған соң (жаңадан бөртпелер
шықпайды) қоргикостероидтардың тәуліктік мөлшерін бірте-бірте
азайту керек, кортизоңды 50~—25 мг, преднизолонды 5—10 мг,
триамцинолонды 2—4 мг, дексаметазонды 0,5 мг дейін. Емдеуді
догару аурудың тез қайталануына әкеліп соғады, сондықтан бүл
препараттарды аз мөлшерде тұрақты беріп отыру керек, тек
кейбір адамдар ғана бірнеше жылдан кейін емді мүлдем доғаруға
мүмкіңдік алады. Ауру инфекциямен асқынған жағдайда антибио-
тиктер қолдану кажет. Науқас адамның жалпы халін мүқият
қадағалап агыру керек. Анемия байқалса — венаға 150—200 мл
кан жіберуге болаДы (тамшылап), бауырдан жасалған препараттар,
антианемин (бүлшыкетке 2—4 мл күвде немесе күнара егуді
қолдану керек) немесе Ві2 витаминіні пайдалану жақсы нәтиже
береді. Гипопротеннемия байқалса, қан сарысуын (150—200 мл)
егу керек. ТамақтЫД белогі көп, түзы аз болғаны жақсы. С, В, Р
т. б. витаминдері Д® жақсы әсер етеді.
Кейінгі 10_12 жылда емнің жаңа тәсілдері шықты: плазмафе-
рез, гемосорбция, лазеротерапия т. б. Аурулардың айқындалған
иммундық өзгерістері болса, иммунодепрессанттарды қолдануға бо-
лады. Оларға жататывдар: метотрексат, азатиоприн, 6-меркаптопу-
рин, циклофосфамиД, проспвдин т. б. Иммунодепрессанттар ретівде
доксициклин, батриден “жұмсақ” әсер етеді, совдық бүл препарат-
тарды да қолданугз болады. Белоктың синтезін кетеру үшін гор-
докс, контрикал (трасилол), эпсилон-аминокапрон қышқылын
беруге болады. Гдицирам бүйрек үстіндегі қабығына стимулдық
әсер етеді, сонДыктан глюкортикоидтың тәуліктік мөлшерін
азайткан кезде оны қосқан дүрыс болады.
Жалпы ем үпгія берген препараттармен бірге бірінші күннен
бастап жергілікті ем қолданылады: эрозияларға 1—2% анилин боя-
уларының судағы ерітівдісін жағады. Көпіршіктерін жарып,
қалдықтардан, тазартып, күніне 2—3 реттен кортикостероидтар
қосылғзн мзі^лэрт крсм^ зэрозоль нсмесс винилин^ кзротолиН)
қызыл май жағып Т¥РУ керек.
ДЮРИНГ ДЕРМАТИТІ (ИЕКМАТГПЗ НЕКРЕТІҒОКМІ5
ОІЖІГЮ)
Дюринг дерматиті — созылмалы, қайталанып түратын ауру,
адаійныіГ^ай2~жз^®^болса да басталуы мүмкін, бірак көбінесе
20 мен 30 жас аралығыңда басталады. Қайталану кезеңівде адам
мүлдем жазылып кеткен сияқты болады, осывдай уақыттар
бірнеше апта, ай немесе жылдарға созылуы мүмкін. Клйникасына
тән мынадай * белгілері болады: ^ертпелері_кеп_^гұрлі^ бір мезгілде
^ритематоздық дяктар, ^лдіреуіктер,түиіншектер,_ең бастысы әр^
түрі көлемді үлкея квщршіктер шығады, әр жерде осы бөртпе-
лердінбәоішдгапйанып түрадіЛ бірақ жиі симметриялық орнала-
174
суымен сипатталады. Кейде топталған бөртпелер дөңгелек немесе
гүл тізбегі сияқты болып көрінеді. Қуысы тұнық немесе лай, кейде
қан аралас сұйықтыққа толы көпіршіктер қызыл дақтардың
түсіндей болып келеді, терінің кезге кяріябрйтің өзгепіссіз үстінде
шығады. Олар не жарылып -орозияға айналады не қеуіц, _ түрлі
түсті (ішіндегі сұйықтыққа байланысты) кабықтар құрайды, бірте-
бірте осы қабықтың астыңда эпидермис жазыла бастайды да, пиг-
ментті дақ қалдырады. - Науқасты өте қатты қышыма қинайды.
Бірнеше аптаға не айға созылған ауруға ауық-ауық жаңадан
бөртпелер шығып тұруы тән. Бірте-бірте зақымданған ошақтары
көбейеді. Локальды түрі ете сирек кездеседі, жиі симметриялы
терінін шектеулі ошағында, көбінесе _£ирак- пен білекте, .
қайталанып түрады. Үңемі қасудан бұл жердің терісі қалыңдап.
тұрпайыланып кетеді де нейродермитті еске түсіреді, осының
түсында әлсін-әлсін үлкен көпіршіктер шығуы мүмкін. Ауыздың,
жыныс мүшелерінін т. б. шырышты кабықтарында. _ әдетте, үлкен
көпіршіктеп- шықпайды.^ Науқастың жалпы халі канағаттанарлық,
“ ііп құрылысы өзгермейді. Балалар мен жасөсперімдерде, аурудың
бастапқы кезеңінде немесе қайталағанда дене қызуы 37,5—38“
дейін көтерілуі мүмкін (бөртпелер шығардың алдында). Қан құра-
мында шамалы лейкоцитоз байкалады және эозинофилдердің саны
әжептеуір артады (эозинофилия). Көпіршіктерден алынған
сұйыктықта да эозинофилдер мен нейтрофилдердің саны көбейеді.
Дюринг дерматитімен ауырған адамдардың калий йодидін сезіну
қабілеті көтеріледі: калий йодид ерітіңдісін ішсе, немесе 50% ка~
лий йодидін қосқан майды жаққан жерде 24 сағат өткен соң эри-
тема, кейде Ірі көпіршіктер бірге түзіледі және аурудың
қайталануы мүмкін. Кейбір адамдарда Дюринг дерматитінің клини-
касы еш күмән келтірмесе де, бұл сынақ теріс нәтиже беруі
мүмкін.
Гистопатологиялық өзгерістері дерманың емізікше қабат жанындағы
ісікпен, тамырлардың айналасында лимфоциттерден, гистиоциттерден, бірталай
нейтрофил мен эозинофилдерден тұратын қабыну инфильтрациясымен сипат-
талады. Үлкен көпіршіктердің куысы эпидермистің астында (субэпидермалық)
орналасады, ол эпидермистің емізікше қабатының дәнекер тканінен түгелдей
сщдырылып кетуіне байланысты пайда болады. Үлкен көпіршіктердің қабығын
құрайтын эпидермистің клеткалары ешқандай езгеріске ұшырамайды, аканто-
лиз да болмайды. Көпіршіктердің қуысы нейтрофилдер мен эозинофилдерге
толы. Пемфигуста кездесетін акантолиздік клеткалар бұл ауруда байқалмайды.
Этиологиясы мен патогенезі. Дюринг дерматитінін
даму себептері мен патогенезі белгісіз. Кейбір ғалымдар онылем-
фигустың зарярсрз түрі деп есептейді (А. И. Картамышев). Бірак
клиникалықГ^және лабораториялық мәліметтер ол ойға жеткілікті
дәлел бермейді. Калий йодидіне сезінгіштік қабілеті жоғары
екендігін есептей отырып, дерматологтардың көбісі бұл дерматозды
әр түрлі эндогенді аллергеңдердің ерекше аллергиялық нәтижесі
деп керсетеді.
Диагнозы. Дюринг дерматитін пемфигустан көп жағдайда,
әсіресе, үлкен көпіршіктердің еш өзгеріссіз теріге шыққанында'
УТПН
175
ажырату қиынға соғады. Дегенмен, Дюринг дерматитінде кездесетін
бөртпелердің полиморфизмі (бірінші дәрежелі бірнеше бөртпелердің
бір мезгілде шығуы) олардың топталып орналасуы, қатгы қышуы,
науқастың жалпы халінің қанағаттанарлық болуы бірден-бір диаг-
нозды дәлелдейтін белгілер. Бүған қоса ауыздың шырышты
қабығының өте сирек зақымдануы, Никольский белгісінің болмауы,
су және түз алмасудың өзгермеуі сияқты белгілер де, пемфигуспен
салыстырғанда, Дюринг дерматитіне тән касиеттер. Көпіршіктердің
ішіңдегі сүйықтықта эозинофилдің көптеп болуы, акантолиздік
клеткаларының болмауы осы аурудың диагнозын дәлелдейді. КЗ-
пен қойылған сынаудың да оң нәтиже кәрсетуі — осыған дәлел.
Тіпті болмаса биопсия мен гистопатологиялық зерттеудің
белгілеріне жүгіну керек (Дюринг ауруында субэпидермалдық ірі
көпіршік, акантолизі болмайды). Дюринг дерматозы мен көптүрлі
жалқықты эритеманы ажырату, керісінше онша қиынға түспейді.
Өйткені, соңғысы өте жедел басталады, бөртпелері барлық уақытта
симметриялы болып орналасады, көпіршіктерден гөрі ерекшелеу
дақтар мен түйіншектер көбірек шығады (ортасы көкшілдеу немесе
ағарған).
септол, гроссептол, бактрим т. б. тәулігше 2,0—3,0 г-нан). Венаға
жіберілген кальций хлориды (10% ерітіндісін), бүлшықетке каль-
ций глюконатын егу немесе өзінен алынғаи қанды өзіне қайта егу
сияқты емдер пайдалы. Пемфигусты емдегендей кортикостероидтар-
ды да қолдануға болады. АКТГ 40—60 мг-нан бастап бірте-бірте
мөлшерін төмендете беру керек (жақсы нэтиже бергеннен кейін ғана
төмевдетеді). Диаминодифенил-сульфон (ДДС) препараты жақсы
нәтиже береді, бірақ тұрақты болмайды. Ол дәріні 0,005-тен күніне 2
реттен 6 күн бойы циклмен беру қажет. Осы сияқты 3—4 цикл
қолданылады. Бірақ қолданылатын емнің, бәрі уақытша ғана әсер
етеді де, ауру қайталана береді, олар тек процестің күшін азайтады.
ҒГУҒ
пці;
бояула-
көлемді
тогенетикалық, симптоматикалық ем қолданылады іэтамид,
рацил, калий препаоаттары. метионин. анаболиктар,
кышқылы, иммунодепрессанттар, гамма-глобуливдер т. б).~
КөпТршіктерді тесіп, сүйығын ағызып жіберіп, анилин
рын жағады, дезинфекциялық әсерін тигізетін дәрілерді
эрозияларда колданады. Эрозиялар тез жазылу үшін $ызыд—май,
^^рощдивд винилин, дерматол қоскан опалар пайдаланылады, кор-
жақсы нәтиже
тикостероид қосқан майлар, кремдер, аэрозольдар
береді.
Негрез ^езіаііошз Дюринг дерматитінщ өзгеше
әйелдер ауырады (4—5 ай және кейін), босанган
Жүкті кезінде қайталанып түрады. Емдеу
түрі, екіқабат
соң жазылады.
түрі жоғары
қажет.
176
ШЫРЫШТЫ ҚАБЫҒЫНЫҢ ЗАРАРСЫЗ
ПЕМФИГОИДЫ (ЛЕВЕР АУРУЫ, ШЫРЫШТЫ- СИНЕХИАЛЬДЫ
АТРОФИЯЛЫҚ ДЕРМАТИТ, ЛОРТА-ЖАКОБ)
Кәбінесе тек шырышты қабықтың, кейде теріні камтитын со-
зылмалы көпіршікті ауру, тек 40 жастав асқан әйелдерде кезде-
седі. Соңғы жылдарға дейін бүл ауру Дюринг дерматитінің не
пемфигустың “ерекше зарарсыз түрі" деп есептелген, бірақ қазіргі
уакытта өзіндік өзгеше ауру деп саналады.
Көбінесе процесс көздін шырышты қабығынан (ескі авторларда
—"кәздің пемфигусы") немесе ауыздың шырышты қабатынан баста-
лады да біраз ауруларда осы ошақтар көп жылға дейін сақталып
калады. Кейде осыған сыртқы жыныс мүшелері, сиректеу — кемей,
өңеш, несеп жолдарының шырышты қабаты, артқы тесік аймағы
қосылады. Аурудың 50% дейін шырышты қабығымен бірге, тері де
зақымданады.
Көздің шырышты қабығы зақымы коньюнктивит белгілерінен
басталады, онда гиперемия, кеңейген тамырлары көрінеді және
үлкен көпіршіктер түзіледі. Көпіршікті зақымның қайта-қайта
кайталана беруінің салдарынан коньюнқтиваның қалтасы бітеліп
кетуі, күмбезінің қыскару, көздің саңылауының тарылу,
мүйізденген қасаң қабығының күңгірттенуі, сөйтіп біртіндеп көрмей
қалуы мүмкін.
Ауыз қуысыңда жүмсақ және қатты таңдайдың, үрттың, тілдің,
қызыл иектің шырышты қабаты зақымданғанда үйыма не үйыма-
қан аралас сүйықтыққа толы үлкен көпіршіктер шығады; қабығы
қалың болғандықтан олар бірнеше күн жарылмайды, Жарылған
кезде фибринді қабықпен жабылған сыдырылу пайда болады.
Ауырады, тамақ ішу киындайды. Көмей зақымданғаңда даусы
карлығады және жөтеледі. Жөтелгенде ақ түсті жұқа қабық түседі.
Бір жерде қдйталай, үлкен көпіршіктерден соң шырышты қабатта
кейде синехиальды бітеліп
үстірт
кетеді. Әйелдердің жыныс мүшелері зақымданғаңда пайда болған
үлкен көпіршіктер, кейіннен вульвада және вагинада эрозияға
айналады да, біртіндеп шырышты қабатының атрофиясымен, кейде
кіші ернеуілерінің бірігіп кетуімен бітеді. Еркектерде бұл бөртпе-
лер жабыскақ фимоздың дамуына әкеліп соғады.
Теріде бертпелер гиперемиялық фонда жеке-жеке немесе топта-
лып орналасқан бір жерде қайталануға бейімді, үлкен копіршіктер
шығады, кейіннен орныңда үстірт атрофия қалады. Шырышты
қабықтың және терінің закымдануына, аурудың ұзақ уақытқа со-
зылуына карамай, науқастың жалпы халі өзгермейді.
Гистологиясы — эпителийдің клеткаларының дегенеративті езгерісінсіз субэгіите-
лиалдық қуыс байқалады. Дермада — шамалы қабыну инфилыраты пайда бо-
лады. Үлкен көпіршіктің іигінде лимфоциттер, нейтрофилдер, эозинофилдер,
акантолиздік клеткалар болмайды.
Этиологиясы мен патогенезі әлі белгісіз. КөбІнесе
40-тан асқан әйелдердің шырышты қабығының зақымдануы, соны-
мен бірге көптеген науқастарда көпіршіктердің шығуы шырышты
177
қабықтың жарақаттануымен байланыстылығын ескере отырып, за-
рарсыз пемфигоидты туа біткен эпидермолизге жақын эндокриндік
дистрофиялық процесс деп санауға болады.
Диагнозы. Үзаққа созылған жағдайда қиын емес. Ауыз
қуысының шырышты қабатының басгапқы зақымдануын кәдімгі
пемфигустың алғашқы түрінен ажырату керек. Мұқият өткізген
цитодиагностиканың маңызы өте зор. Несепте хлорлы натрийдың
мөлшері төмеңдеуі кадімгі пемфигус екенін дәлелдейді.
Е м І. Кейбір ауруларда резохин шамалы нәтижесін көрсетеді.
Кортизон мен АКТГ тек қана уақытша жәрдем береді. Ауыз
қуысының шырышты қабатын дезинфекциялық және бырыстыратын
дәрілермен шаю керек. Көз зақымданған кезде 1% гидрокортизон
майы ұсынылады.
Тек ауыз куысының шырышты кабатының
зарарсыз акантолитизсіз п е м ф и г у с і. Ауыз
қуысының шырышты қабатының өзгеше зақымдануын Б. М. Паш-
ков пен Н. Д, Шеклаков ерекше езіндік ауру деп санаған. Бұл
созылмалы, үлкен кепіршіктер қайталап шығатын, тыртықсыз бітіп
кететін ауру. Бертпелер субэпителиалды түзіледі, акантолитикалық
клеткалары болмайды. Ауру зарарсыз дамиды, бірақ әр түрлі ем,
кортикостероидтар көмектеспейді, яғни ем конбайды.
ДӘНЕКЕР ТКАНЬНІН, ДИФФУЗДЫ АУРУЛАРЫ
' Қызыл жегі (Ьириз еіуіһетаіо4е$)
ҚызХГ^жегі немесе эритематоз — эритема, гиперкератоз жәие
атрофия — үш негізгі белгілермен бейнеленетін созылмалы тері
ауруы. Көбінесе беттің терісі, сиректеу бастың шашты, кеуденің
үстіңгі бөлімінің, арқаның және саусақтардың терісі зақы.мданады.
Қызыл жегінің екі түрін ажыратады: дискоидтық және диссеми-
нирлік. Екеуі де бір немесе бірнеше қызғылт не ашық-қызыл
дақтар түзілуінен басталады.
Дискоилтык түрінде дақтар біртіндеп үлғайып сіңбелі та-
бакшаға айналады. Олардың бетінде алғашында ортасынан бас-
талған, кішкентай тікенек тәрізді фолликулярлық гиперкератоз
қейін жайылып кетеді. Біртіндеп табақшаның беті тығыз жатқан,
к<иын алынатын қабықшалармен жабылады; тек шеттерінде ғана
мұйізденген қабыршақтан түратын кейде сал көтеріңкі болып
көрінетін, бос қызыл жиек
мүйізденген заттар қабатталып
Қабыршақты алғаңда ауырып,
тікенек көрінеді. Мұрын және бет терісінде
наласуы эритематоздың осы түріяе тән. Біртіндеп ұлғайып, эрите-
матоз ошақтары бет терісінің бәрін камтуы мүмкін.
Диссеминирліқ түрінде алғашыңда шыққан дақтардың біразы
шетке қарай өсуге, инфильтрат түзуге бейім болмайды. 20 тиын-
дық күмістің көлеміне дейін жеткен соң өсуі тоқтап, тұрақты бо-
лып қалады. Олардың бетінде ақ' қиын алынатын қабыршақты
178 Г
сәл көтеріңкі болып
Жекелеген жағдайда
сүйел түрія береді.
астыңғы бетінде жиі
“көбелек” тәріздес ор-
қалады.
ошаққа
олардың
ШПиі
гиперкератоз пайда болады, алған кезде ауырады. Ошақтың көлемі
әр түрлі, бетгің терісінде ретсіз таралады, сирегірек қүлақтын
жарғағында, кеуденің және арканың жоғарғы бөлімінде орналасады.
Біраз уақыт өткен сон, ошақтар ортасынан біртіндеп жазылып,
шеттеріне таралып, тыртықты атрофиямен бітеді. Диссеминирлік
түрінде ол үсгірт, кейде сал ғана көрінеді, ал дискоидтық түрінде
тері едәуір жұқаланып, ақ түсгі, темекінің қағазы сияқты
қыртыстанып түрады, кейде науқастың келбетін бүзатын, қатқыл,
пигменттелген, теріге сал батыңқы тыртық қалады.
Бастың шашты бөлімі зақымданғаңда әдетте, едәуір көлемді,
қызыл түсті сал сіңбелі дақты ошақтар, пайда бслады. Біртшдеп
олардың бетінде тегіс, дақтың бетін түтел жауып түратын сүр
түсті, қатпарланған қабыршақтар немесе шаш қапшығының
сағасында мүйізді тыгын сияқты фолликулярлық гиперкератоз пай-
да болады. Жазылған соң тыртықты атрофия калады және ол
жердегі түскен шаш қайтып шықпайды.
Эритематоз саусақтарда орналасқанда гиперкератоз және атро-
фиялық ошақтары бар күлгін түсті дақтар пайда болады. Еріннің
кызыл жиегіңде — зорға алынатын қабыршақтармен жабылған
қызыл-көк түсті, анық шектеулі, сәл инфильтратталған ошақтар
найда болады, шырышты кабыққа ауысатын жеріңде акшыл-сүр
жиек түзіледі. Кейін, ортасынан басталып атрофия пайда болады.
Еріннің және үрттың шырышты қабатында ауру шектеулі қызғылт-
қызыл дақтармен сипатталады, олардың ортасы біртіндеп ақшыл-
сүрға ауысады. Кейде ортасында эрозия немесе үстірт жара пайда
болады. Жазылғаннан кейін ак атрофиялык тыртық қалады.
Эритематоз жиі үдеп, қайталап тұруға бейім, үзаққа созылатын
ауру. Тыртыкты атрофияның үстінде немесе олардың айналасында,
бүрын зақымданған жерлерде жиі кездеседі. Науқастың жалпы
халі езгермейді. Эритематозбен көбінесе 20 жастан 40-қа дейінгі
әйелдер ауырады.
Гистопатологиясы — эпителийде жайылған гиперкератоз, шаш қапшығының
сағасыида массинті мүйізді тығын, тікенекті қабаты жұқарып (кейде акавтоз)
негізгі қабат клеткаларында вакуольды дегенерация табылады. Дермада — қан,
лимфа тамырлары кеңейген және тамырлардың, май бездерінің, шаш
қапшығыныц айналасында ошақты сіңбе орналасқаи. Сіңбе лимфоциттерден,
аз мөлшерде плазматикалық клеткалардан және гистиоциттерден тұрады.
Этиологиясы және патогенезі әлі толық шешілмеген.
Тері туберкулезінің бір түрі дегея болжамға далел жоқ. Туберку-
лиңцік сынау, әсіресе Пирке реакциясы, тек кейбір науқастарда
ғана оң нәтиже керсетеді. Эритематоз кейбір фокальдық инфекци-
ямен, туберкулездік не стрептококктық ошақпен байланысты деген
болжам дүрыстау сияқты. Бүған дәлел, туберкулезбен зақымданган
мойынның лимфа бездерін немесе созылмалы стрептококктық про-
цеспен зақымданган бадамшаларды не тіс гранулемаларын алып
тастағанда, эритематоз кейде жазылып кетеді. Эритематоздың па-
тогенезі де әлі шешілмеген. Оның созылмалы түрі жүйелік (же-
дел) аурумен күмәнсіз байланысты екендігін есеп^гегенде,
зертгеулердің көбі бүД аурута күрделі гізбекті аутоаллергиялық
Л7Я
реакция ретінде қарауға итермелейді. Бірақ осы теориямен эрите-
матоздын созылмалы, локальдық түрінің дамуын дәлелдейтін
мәліметтер қазіргі уақытқа дейін жоқ. ЭіЙематоз жиі әр түрлі
сыртқы себептердің, әсіресе ультракүлгін сәулелердің (күн), күйік,
үсік сияқты факторлардың әсерінен де дамитындығын есте үстаған
жөн.
Диагнозы. Эритематоздың үш белгісін — эритеманы, гипер-
кератозды және атрофияны, сонымен бірге өзіне тән орналасуын
еске алғанда диагнозды қою қиынға түспейді.
Е м і. Ең нәтижелі әсер ететін ем — безгекке қарсы синтетика-
лық дәрі-дәрмектер қолдану. Резохин, хлорохин, дифосфат, дела-
гил 0,25-тен күніне 3 мезгіл беріледі. Жекеленген жағдайда,
әсіресе жоғары дамыған гиперкератозда, висмут препараттары
жақсы нетижё көрсетеді, әсіресе бийохинолды 2,0 мл-ден
бүлшықетке 2—3 күн үзіліспен егу, бір курсқа 40 мл. Созылмалы
дискоидтық түріңде гемотрансфузия (Е. С. Залкиңд) жақсы нетиже
береді. Аурудың алғашқы және өршіген кезеңдерінде калыщй пре-
параттарын, никотин қышқылын венадан жібереді немесе ішуге бе-
реді, кортикостероидтарды қолдану да пайдалы. Эритематоз
науқастың рухани жағдайына ауыр әсер ететінін есептеп, үдемелі
кезеңінде седативтік препараттарын қолдану тиімді. Алғашқы ке-
зеңінде жергілікті ем үшін қабынуға қарсы дәрілерді, мысалы 2—
5% ихтиол қосқан паста, гиперкератозда — кератолитикалық
дәрілерді (2—5 % салицил майы) қолданады, флюцинар, фторо-
корт, целестодерм жағып, үстінен ауа кірмейтіңдей етіп таңады.
Жалпы ем қонбаған жағдайда табақшаларға, сұйық азотпен крио-
терапия жасалады не 5% делагил ерітіндісін зақым ошағының
терісіне егеді.
Емді тағайыңдаудың алдында фокальдық инфекция ошақтарын
табу үшін науқасты мүқият тексереді. Табылған ощақтардан (со-
зылмалы тонзиллит, тіс гранулемасы) мүмкіндігі болғанша арылту
керек.
Жүйелік (жедел) эритематоз. Өздігінен бірінші дамитын немесе
оған дейін, бүрын эритематоздың созылмалы түрімен ауырғандарда
сирек кездесетін аурудың ең ауыр түрі.
Аурудың клиникалық көрінісі тері және ішкі ағзалардың
зақымдануының жалпы белгілерінен түрады. Кейде ауру, бірден
жалпы жөне терінің, ішкі агзалардың зақымдану белгілермен бірге
жедел, өрщи басталады. Бүл ауру ете ауыр дамып, тез, бірнеше
айдың ішінде науқасқа өлім қаупін төңдіруі мүмкін.
Басқа жағдайда ауру белгісіз басталып, клиникалық белгілері
бірте-бірте дамиды, кейбір науқастарда тері зақымдануынан бүрын
жалпы симптомдар және ішкі ағзалардың зақымы дамиды, ал
басқаларда тері бөртпелері жалпы өзгерістерден және ішкі
ағзалардың зақымдануынан бүрын көрінеді. Кейінгі түріңде ауру
зарарсыз етеді, аз уақытта науқас тәуірленеді. Бірақ кейбір
науқаста ауру күтпеген жерден жедел өршіп, тез асқынып кетуі
де ықтимал.
Терінің зақымдануы эритема түзілуімен ерекшеленеді, әсіресе
бетінде, мүрынның және жақтың терісінде орналасып “көбелектің”
180
қанатына үқсайды. Алғашында тері қыэгылт-қызыл түске боялады,
жиі сәл ісінеді. Кейіннен күлгін-қызыл түске айналады және
терінің беті сал қабыршақтанады. Сонымен бірге, саусақтарда
қызыл не көкшіл-қызыл дақтар пайда болады. Денеде және аяқ-
қолда эритематоздық дақтың үстіңде үлкен көпіршіктер пайда бо-
луы мүмкін. Жекеленген жағдайда эритема геморрагиялық сипат
алады. Бірнеше күн өткен соң эритема қайтады, бірақ кейде қайта
шығады. Ол пигментті дақпен, сирегірек — аздаған тыртықты атро-
фиямен бітеді. Шырышты қабат өте сирек зақымданады.
Жалпы әлсіздік, депрессия, тәбетін жоғалту, ұйкысыздық,
сүйек және буын ауруы, безгек сияқты белгілері болады. Безгек
түракты, ремиттирлы болуы мүмкін, кейде қызуы 40° дейін
көтеріліп гектикалық безгек байқалады.
Жүректін эндокардит, перикардит және миокардит сияқты
аурулары, созылмалы бронхопневмония, қүрғақ немесе жалқықты
плеврит, лимфа түйіндерінің үлкеюі, әсіресе мойынның, жақ асты-
ның, қолтық астының, жедел ревматизмге ұқсас буындардың ісінуі
мен ауыруы жиі байқалады.
Ішкі ағзалардан, ең алдымен, бүйрек қызметінің бүзылуына
көңіл балу керек: несепте белок, цилиндрлер, эритроциттер
байқалады. Жеке жағдайда олар уремияның дамуына әкеліп
соғып, науқастың өлуіне де себеп болуы мүмкін.
Қанда үдемелі анемия, лейкопения (кейде лимфопения), жыл-
дам СОЭ, қан сарысуында — белоктың жалпы мөлшері төмендеуі,
альбумин мөлшерінің азаюы және гамма-глобулиннің көбеюі
анықталады. Сонымен бірге, қанда осы аурудың өзіне тән “эрите-
матоздық клеткалар” табылады.
“Кызыл жегінің клеткалары”— Романовский-Гимза тәсілімен бояғанда протоп-
лазмасында домалақ, гомогенді, күлгін-қызыл түсті құрылымдар орналасқан
қанның ақ түйіршіктері. Бүл құрылымдар — клетка жұтып қойған (фагоцитоз)
лейкоциттердің өзгеріске ұшыраған ядролары (нуклеолиз). Келемдері аса
үлкен болса олар клетканын ядросын шетке қарай ығыстырып жібереді.
Осындай құрылымдар клеткалардың арасында бос жатуы да мүмкін, онда
нейтрофилдердің аітлютинациялық орталығы болып табылады ("розетка" фено-
мені). Олардың пайда болуы қан сарысуының белок құрамының, әсіресе оның
гамма-глобулиндік бөлігінің өзгерісімен байланысты болса керек. Жүйелік
қызыл жегімен ауыратындардың гамма-глобулиндік фракциясында, Хэзерик
ашқан, “эритематоздық себебі" бар, ол, ғалымдардың пікірінше, лейкоцит-
тердіи ядроларына карсы антидене.
Бірақ, кейінгі кезде бұл “эритематоздық клеткалардың” тек
осы ауруға тән екендігі күмән туғызып жүр, өйткені мұндай клёт-
калар кейбір басқа ауруларда да табылады.
Жүйелік қызыл жегі көбінесе , 20—40 жас шамасындағы
әйелдерде кездеседі. Әдетте, ауру ете қолайсыз дамиды, алдын
болжау қиын. Жазылу өте сирек байқалады.
Гистопатологиясы — дерма тамырларында біраз өзгерістер продуктңрті-деструк-
циялы васкулит түрінде, тамырлардың және калиллярлардың кабырғалары
плазматикалық клеткалармен, лимфоциттермен және нейтрофилдермен ин-
фильтратталған, склероз ошактары, қабырғаларының гиалинизациясы салдары-
нан тарылған. Тамыр өзгерістерімен бірге, коллаген талшықтарында мукоидтық
ж
ісік, фибриноидтық дегенерация және фибриноидтық некроз ошақтары табы-
лады. Эпидермисте — шамалы акантоз, гиперкератоз және жекелеген
ошақтарда — негізгі клеткалардың вакулизациясы байқалады.
Жүйелік қызыл жегінің этиологиясы мен патогенезі
әлі анықталмаған. Ол коллагеноз тобына жататын жүйелік инфек-
циялы-аллергиялық ауру (фокальды инфекция, туберкулез) деген
болжам бар, организмдегі күрделі тізбекті аутоаллергияның салда-
рынан дамиды.
Коллагеноз диагнозын дәлелдеу үшін, әсіресе жүйелік эритема-
тоздың, толық емес немесе қозғалтпайтын қарсыденелерді
анықтайтын кейбір серологиялық реакциялардың маңызы зор.
Жүйелік эритематозбен ауыратын науқастарда осы мақсатпен жа-
саған глобулинге қарсы Кумбс тесті, әдетте, оң нәтиже көрсетеді.
Е м і. Ең жақсы нәтиже беретін кортикостероидтар (преднизо-
лон, преднизон, триамцинолон, депо-медрол т. б.). Ауыр
науқастарға емді үлкен молшерінен бастайды (гіреднизолонды
тәулігіне 40—60 мг, кейде одан да жоғары мелшерде), жақсарған
кезде оларды демеуші мөлшерге дейін ақырын азайтады (5—10
мг). Гормонмен бірге безгекке қарсы дәрілер, әсіресе резохин,
плаквенил беріледі. Оларды 10 күндік курспен қабылдайды немесе
үзіліссіз — бірінші рет екі апта бойы күніне 0,25 г, 2 реттен және
кейіннен ұзақ уақыт күніне 1 реттен береді. Буыңцар зақымданған
кезде гормонмен бірге салицилаттарды (аспиринді 2—4 г-нан) не-
месе пирозолон тобының дәрілерін (анальгин, пирамидон күніне 2
г-нан, бутадион 0,45 г-нан) қоса береді. Стрептостафилококктық
инфекцияның ошақтары болған кезде осы емге қоса антибиотик-
терді беру үсынылады, туберкулез инфекциясында — фтивазилті
қолданады. Осылармен бірге симптоматикалық емді кеңшен (вита-
миндер, жүрек дәрілері т. б.) пайдаланады.
Қайталаудан сақтандыру үшін көктем-жаз уақыттарында безгек-
ке қарсы дәрілермен алдын алу емін жасау керек. Теріні ульт-
ракүлгін сәулесінен қорғау үшін 5—10% парааминбензой
қышқылын, метиЛурацил т. б. пастаға және майга қосып
қолданады.
^ Склеродермия («сіегодеппіа)
Склеродермия — терінің дәнекер тканінің тығыздануымен (скле-
розымен) сипатталады. Склеродермияның екі клиникалық түрі бар:
1) генерализациялық (диффузды және акросклероз), жүйелік; 2)
шектеулі (табақша, ленталық, ақ дақтар ауруы).
Еенйрализациялық диффузды склеродермия. Жедел немесе же-
делдёу бүкіл терпгің тығыз ісінуінен басталады (Ісікті кезеңі). Тері
қатайып, қолмен қысқаңда қатпарланбайды, басқан кезде ойық
қалдырмайды. Терінің түсі сарғыш-сұр, кейде күлгін дақтар пайда
болып шүбар мәрмәрға үқсайды. Кейде ауырар алдында адам
әлсіреп, қышынады, жүйкесі және буыңдар ауырып, денесі
түршігеді.
Бірте-бірте тері ағаш сияқты болып қатаяды (индуративті ке-
зеңі), ондай тері жылжымайды, астында жатқан тканьдермен (фас-
ция, ет, сіңір) жабысып қалады. Терінің беті тегіс, жылтыр, түсі
балауыздай сұр, піл сүйегіне үқсас, кейде көкшілдеу болуы
мүмкін. Қозғалысы және дем алуы қиындайды. Беті маска сияқты
болып ауыз қуысы тарылады. Склероз және біртіндеп гиподерма
мен еттің атрофиясы даму салдарынан тері сүйектердің қаңқасына
керілген сияқты болып көрінеді.
Диффузды склеродермияда, сонымен бірге ішкі мүшелер де,
әсіресе өңеш, ішек, өкпе (пневмосклероз), бүйрек, жүрек
зақымданады.
«Акр^склероЗг- Ауру көбінесе саусақтардың терісінен баяу баста-
лады. Алғашқы белгілері Рейно ауруы белплеріне үқсайды. Сау-
сактары салқындайды, түршігеді, кейде ауырады, тері көкшіл түске
боялады. Тамырлардың тарылуы әсерінен саусақтар да ағарады,
сезімі жоғалады ("өлген саусақтар"). Бүл жағдай бірнеше айға со-
зылуы мүмкін. Кейін біртіндеп тығыз ісік және тері склерозы да-
миды. Ол ағашқа ұқсас қатты, тегіс, жылтыр астындағы
тканьдермен жабысып, қозғалыссыз жатады. Алғашында көкшіл
түсі балауыз, сарғыш-аққа ауысады. Саусақтар сәл бүгілген,
қозғалыссыз. Зақымданған терінің бетінде кейде кішірек трофика-
лық жаралар пайда болуы мүмкін. Біртіндеп процесс білекке,
алақан сүйегіне, иыққа таралады.
Әдетте саусақтардың терісі зақымданғаннан 2—3 жыл өткен
соң бетгің терісі зақымданады. Ол тығызданып, балауыз түсті, ма-
ска тәріздес болып көрінеді. Ауыз қуысы тарылады, кейде көз
кабағының терісі айналып кетеді. Өте баяу үдеп, даму кейіннен
тоқтайды да жазыла бастайды немесе, таралып диффузды склеро-
дермияға ауысады. Ішкі мүшелер де жиі зақымданады, бірақ диф-
фузды склеродермияға қарағанда, сиректеу. Ауру ересек кісілерде
кездеседі, дегенмен еркектерге қарағанда әйелдер көбірек ауырады.
Жекелеген жағдайда акросклерозда және диффузды склеродер-
мияда склерозға үшыраған теріде тығыз түйін немесе түйішпектер
сияқты болып кальций тұзы жиналуы мүмкін. Олар ісінуі мүмкін,
сөйтіп перфорациялық тесіктермен ашылып, ішінен ак ботқа
тәрізді масса шығады (Тибьерж-Вейссенбах синдромы).
Шектеулі табақша склеродермия. Алғашында бір немесе
бірйеіпе күлгін-қызғылт, әр көлемді (диаметрі 5—10 мл және одан
да үлкен), домалақ не сопақтау дақтар пайда болады. Кейін
дақтың ортасы склерозға ұшырайды: тығызданып, ақ немесе
сарғыш, балауыз түсіне келеді. Беті тегістеледі, жылтырайды,
шаштары түседі. Төңірегінде сақина тәріздес күлгін дак қалады.
Кейін күлгін сакина жоғалады да, терінің склерозды ошағы жүмса-
рады, атрофия түзіледі, ақ немесе күлгін, қоңыр, түсті дақтар
шығады, біртіңдеп бір-біріне үласып, ортасы қалыпты терішн
деңгейінен сәл төмендей түседі. Табақша склеродермияның
ошақтары көбінесе дене терісінде орналасады, сиректеу аяқ-колдың
терісінде, одан да сирегірек — бастың шашты бөлігінде. Жекелеген
жағдайда осындай ошақтарды ауыз қуысының шырышты қабатывда
183
да байкауға болады. Табақшаның бетінде көпірпгіктер және трофи-
калық жаралар ете сирек түзіледі.
Шектеулі склеродермия маңдайдың ортасында, аяқ-қолдың бой-
ын қуалап жол түрінде орналасуы мүмкін. Бүл лента тәрізді скле-
родермияның түрі.
Склеродермияның өзгеше тым үстірт жататын түрі у лак
ауруы деп аталады. Ауру әйелдердің, көбінесе арқасының, жауы-
рьінның, кеуденің, кейде жыныс мүшелерінің терісіңде байқалады.
Табақша склеродермиямен бірге дамуы мүмкін. Үсақ, келемі
бірнеше миллиметрдей, ак қар тәріздес, сәл қаттылау дөңгелек не-
месе көпбұрышты пластинка пайда болады. Ортасында жиі мүйізді
тығын көрінеді. Үсақ бөртпелер бір-біріне ұласуы мүмкін, онда
үлкен көлемді әртүрлі пішінді шеттері майда фестонды ошақ құры-
лады. Майда және ірі ошақтың дйналасында кейде жіңішке
қызғылт-күлгін жйекті байқауға болады. Бірнеше ай не жыл өткен
соң дақтың орнында терінің үстірт атрофиясы қалады.
Патогистологиясы — генерализациялық және склеродермияның шектеулі
түрлерінің бастапқы кезеңіңде, негізінде лимфоципен тұратын қабыну ин-
фильтраты, көбінесе дерманың және гиподерма тамырларының төңірегінде
орналасады. Тамырлардың қабырғадары ісінген және инфильтратгалған, эн-
дотелийде пролиферация байқалады. Коллаген талшықтары гомогенді және
ісшгендіктен бір-бірінен алшақтайды. Эластикалық талшықтардың біразы
сақтадады. Кейбір кезде тамыр қабатгарының және дәнекер тканінің фиб-
риноидтық езгерістері байқалады. Склерозды кезеңіңде дерма біраз
қалыңдайды, коллаген талшықтары тығыз орналасады. Қабыну инфильтраты
болмауы мүмкін. Тамыр қабатгары қалыңдайды, склерозға ұшыраңды, шаш
қапшығы және май бездері жоғалады, тер бездері сақталады, бірақ атрофи-
ялық. Жұқарған және атрофияланған гиподермаға склерозға ұшыраған
коллагеи талшықтарының будалары кіріп тұрады.
Этиологиясы мен патогенезі анықталмаган. Нейроэн-
докриндік бүзылудың әсерінен қан тамырлары қатты өзгереді және
аралык алмасуы біртіңдеп бұзылады, содан дәнекер ткані склерозға
ұшырап склеродермия пайда болады деген болжам дүрыс болуы
мүмкін.
Е м і. Генерализациялық склеродермияда қайталама курсімен
терінің астына^дидаяа^егу тиімді. Шектеулі склеродермияда гиалу-
ронидаза препараттары (лидаза, ронидаза т. б.) қолданылады.
Оларды электрофорез арқылы зақымданған ошақтардың өзіне
енгізуге болады. Ошақты склеродермияда диасклединді 150—300
мг-нан 45 күн бойы ішуге береді. 1,5—2 айүзілістен кейін кайта
қабылдауға болады. Склеродермияда, әсіресе акросклерозда арта-
мин де нәтижелі. Бірінші 4 апта 150 мг-нан 1 реттен, келесі 4
апта 250 мг-нан, үшінші 4 аптада 150 мг-нан 1 реттен қолданады.
Акросклерозда тері қорегін қалыпқа келтіру және шеткі тамыр-
ларда қан айналымын жақсарту үшін : ганглиоблокадалық препа-
раттар қолданылады (пахикарпин 0,05-тен тәулігіне 2—3 реттен
1—1,5 ай бойы); никотин қышқылын тамырға егу, АТФ, Е, Ві5.
витаминдері жақсы нәтиже береді. Терінің қатаю кезенінде
қыздыратын процедуралар қабылдайды: ванна, балшықпен емдеу,
парафин, диатермия, УФО (УКС), уқалау, ультрадыбыс, гидрокор-
184
тизонмен фонофорез. Теңізде шомылу және күкіртгі сумен (Сочи-
Мацеста, Пятигорск), родон ванналары (Цхалтубо, Мерке, Джеты-
Огуз), емдік гимнастика пайдалы.
Ересектердің склеродемасы (Зсіегобеппа абШогит, Вихсһке).
Ересектердін склеродемасы кейбір фезгекті жүқпалы аурулардан
(грипп, ангина, қызылша, пневмония т. б.) кейін~~пайда болады.
Терінің қатты ісігі әдетте беттен, мойыннан басталып, денеге, аяқ-
колға тез таралады. Тері тығыз, сарғыш немесе сәл көкшіл түсті.
Беті маска тәрізденіп, наукастар өзін тас қапшықтың ішіндегідей
сезінеді. Қозғалысы мен дем алуы қиындайды. Ауру генерализаци-
ялық склеродермиянын ісікті кезеңіне ете үқсас болады, бірақ
бірнеше айдан (сиректеу — жыл) кейін із қалдырмай жазылуы
мүмкін.
•і
Гистопатологиясы— коллаген талшықтарын бір-бірінен ажырататын, айқын ісік
дерманың торлы кабатында байқалады. Ісіктің заты крезилвиолетпен және то-
луидии көкшілмен метахроматикалық боялады, ал муцикарминмен боялмайды
(фрейнд, Браун-Фалько).
Этиологиясы мен патогенезі белгісіз. Аурудың
негізінде дәнекер тканькің аралық затыиың өзгерістерін тудыратын
инфекциялық эндокриноз (жыныс, қалқанша бездер) жатады деген
болжам дүрыс болуы мүмкін.
Е м і. Эңдокриндік тексеруді мүкият өткізгеннен кейін гормон-
дармен, антибиотиктермен, Е витаминімен емдейді. Жылы ванна-
лар және жалпы ультракүлгін сәулесі де пайдалы. Кейінгі
жылдарда пеницилламинді қолдану нәтижелі, әдетте тамақ алдында
150—600 мг-нан тәулігіне 3—4 реттен береді, ем 6 айдан аз бол-
мау керек, көбінесе 3—5 жылға созылады. у
Дерматомиозит (ОеттаіотуозііЬ)
Дерматомиозит — терінің ерекше өзгерістерімен бірге дамитын
полимиозит. Негізінде дене қаңқасының еті зақымданады, аз мио-
кард, одан азырақ — бірыңғай салалы еттер. Аурудың алғашқы
және типтік белгілері — мойынның және иықтын миозитінен баста-
лады. Дене бүкірейіп қалады. Еті қамыр тәрізді жүмсақ, кейін
қатаяды; біртіндеп фиброзды миозит түзіледі де, кейін атрофияға '
ауысады. Аурулардың қатты еті әлсізденеді, қолын көтере алмай-
ды, әдетті заттарды қолыңца үстай алмай мазасызданады. Гипоми-
мияның әсерінен беті жылаған кісінің алпетіне үқсап кетеді.
Висцеральдық белгілері — жүрек етінің, көмейдің,
жүтқыншактың, өңештің, диафрагманың, ішектің, сфинктердін
бірыңғай салалы бұлшықеттерінің бүзылуынан пайда болады. Ө«ле,
бауыр, көкбауыр, бүйрек ауруға сирек үшырайды, кейде — орта-
лық және шеткі жүйке жүйесі зақымданады, психикалык
өзгерістер болуы да мүмкін. Дерматомиозиттің жедел түрівде дене
қызуы кетеріледі (39—40°С дейін), антибиотиктер көмектеспейді.
Лабораториялық зерттеуде лейкоцитоз, формуласы солға жылжуы-
185
мен (кейінгі кезеңінде— лейкопения), эозинофилия, моноцитоз,
лимфоцитопения байқалады. СОЭ жылдамдығы артады.
Дерматомиозитте бірден тері өзгерістері байқалады. Нақты
шектелген қызыл түсті эритема және терінің әр ошақтарында ісік
пайда болады. Әдетте, ауру — беттің, бастың шашты бөлігінің,
мойынның артқы және екі жағының, қол және саусақтар сырты-
ның, тізенің терісінен басталады. Көбінесе икөз әйнек” сияқты
эритемамен бірге периорбитальды ісік байқалады. Бүл өте тән
белгілер. Баска полиморфты бөртпелер де кездеседі:. көпіршіктер,
геморрагиялық, некротикалық т. б. Кейде эритродермия дамиды.
Дерматомиозиттің созылмалы дамуыңда теріге шыққан розеола,
үсақ, сәл кетеріңкі түйіншектер, қабыршактар, телеангиэктазиялар,
пигменттелген дақтар және пигментін
ошақтар теріні шұбар етіп көрсетеді
жоғалтқан
атрофиялық
(пойкилодерматомиозит).
Кейбір жағдайда стоматит, хейлит, конъюнктивит дамиды.
Дерматомиозит жедел басталып, бірнеше апта немесе ай өткен
соң еліммен аяқталуы мүмкін. Басқа жағдайда созылмалы кезеңіне
ауысып, бірде тәуір, бірде ауырлап көп жылға созылады.
Диагнозы. Клиникалық белгілері мен несепте креатиннің
деңгейін анықтау арқылы диагноз қойылады. Креатин негізінде
бүлшықетте болады және ыдыратқан соң судың молекуласы креа-
тин болып шығарылады. Тәулігінде 1,5—2,0 г креатинин және 100
мг дейін креатин шығады. Дерматомиозитте бүлшықеттің ангид-
ридті құрастыратын қабілеті бұзылады, сондықтан несеппен креатин
көп мөлшерде шығады (0,2—1,2 г және одан да көп).
Электромиография әдісімен гистологиялық зерттеумен (ісік, қалыпты тері
өрнегінің бұзылуы, ет талшықтарының вакуолизациясы, гемогенизациясы және
гиалинизациясы, лимфоцитарлық инфильтрация мен кейінгі склероз) дермато-
миозиттің диагнозын дәледдеуге болады.
Этиологиясы мен патогенезі. Дерматомиозит, қызыл
жегі және склеродермия сияқты генезі аутоиммундық дәнекер
тканінің диффузды ауруларына жатады. Ол қатерлі ісікпен бірге
(паранеопластикалық әлде екіншілік дерматомиозит) жиі
байқалады. Көбінесе асқазан рагі және асказан-ішек жолының
баска бөлімдерінің, еңдердің, емшек бездерінің, жатырдың қатерлі
ісіктері байқалады.
Е м і. Глюкокортикостероидтық гормоңдарды, анаболик стероид-
ты препараттармен, антиметаболиттермен, АТФ-пен кокарбоксила-
замен, Е витаминімен бірге тағайыңдайды.
Себорея (ЗеЬоггһоеа)
Себорея — май бездерінің секреторлы қызметі бүзылу салдары-
нан тері майы кеп түзіліп, сапасының өзгеруі әсерінен дамитын
тері ауруы. Ауру жыныстық жетілу кезеңінде, ер балаларға
қарағаңда қыздарда ертерек басталады, беттің шашты бөлігінде,
арқаның, кеуденің терісінде орналасады.
Себореяның үш түрі болады: 1)сұйык; 2) қою және 3) аралас.
186
Сұйык, себореяда терінің бетіне май кептеп шығып жиналып
қалады. Тері майлы, жылтыр, жиі май бездерінің сағасы кеңейіп,
үңірейіп түрады.
Теріні қысқан кезде май
ерінің
өзегінен
жіңішке ақ май жіптері шығады. Спиртпен не эфирмен майын
кетірген соң 1—2 сағ. өткеннен кейін тері қайтадан майланып ке-
теді. Май шығаруды күшейтетін сыртқы жоғары температура, қара
жүмыс, ой әрекеті т. б. Тері майымен майланған бастың шашы
қатты жылтырайды және бір-біріне жабысып түрады. Шамамен 20
жастан кейін шаштың түсуі басталады да, 25—28 жасқа келген
еркектерде түрақты касқалық пайда болады, ал әйелдерде — шашы
көбінесе түйіншекті және іріңдікті, сирегірек — флегмонозды.
Әдетте, безеу жедел, кейде оқтын-оқтын үдемелеп шығады. 24—26
жаста май түзілу азайып, күштілігі сәл төмендейді де, безеу
бөртпелерінің шығуы тоқталады.
Әдетте, сүйық себореямен ауырғандарда вегетативтік жүйкеде
түрақсыздық белгілері байқалады: тершеңдігі жиілейді, асказанның
сөл бөлу қызметі бүзылады, колит (көбінесе спастикалық) дамиды,
қан қысымы гипотонияға бейімдірек, тамырдың түрақсыз соғуы,
жүйке қозғыштығы артуы, еркек адамдарда — кейде функционал-
дық импотенция байқалуы мүмкін.
Қою себорея жасөспірім балаларда май түзілудің артуынан ба-
сталады, бірақ сүйық себореяға қарағаңца аздау. Аз уақыт ішінде
беттің, кеуденің, арқаның терісінде, кейіннен қүлақтың
жарғағында, мойынның арткы бетінде, шаш қапшығының сагасыңда
комедондар (сошедо)—қара нүктелер пайда болады; оларды
і : тг
қысқанда қою тер майы мен мүйізденген клеткалардан түратын ақ
немесе қоңырқай масса күрт сияқты шығады. Біртіндеп тері
қалыңдайды және кірленген қоңырқай-сүр түске енеді. Дарьенің
айтуынша — кератоз. Осы түста әр түрлі безеу түзіледі, көбінесе
іуративтік, үласқан, конглобаттық ж. 6. Олар созылып, алсіз
дамиды да, науқастың көркін қатты бүзатын гипертрофиялық,
қатқыл тыртықпен бітеді. Сонымен бірге, май бездерінің кисталары
(қалта)—атеромалар пайда болады, терінің ішінде көлемі ірі
бүршақтан орман жаңғағындай, қамырдың консистенциясындай
түйіңдер орналасады, жарылған кезде атероманың ішінен қою,
майлы, ақ түсті масса шығады, ол тері майы мен мүйізденген
клеткалардан түрады, ашып кетқен майдың иісі сезіледі. Олардың
үстіңдегі тері қалыпты түсін жоғалтпайды.
Атеромалар жиі қабынады және іріңдейді, онда терінің беті
қызарады, консистенциясы жүмсарады, флюктуация солкылдақтық
байқалады. Жарылган соң атероманың ішіндегісімен аралас ірің
шығады. Кейде ақ безеу (шіііиш) байқалады, олар үсақ үлпа шаш
кашпығының кішкентай мүйізді калталары. Клиникасы — жарты
шар тәріздес, кішкентай, көлемі түйреуіш басындай, ақ
түйіншектер маңцайдың, жақтың, қабақтың, қүлақтың сырткы
қабаттарының терісінде орналасады.
Біртіндеп үдемелеп, қою себорея кеп жылға созылацы да, 26—
28 жаста аяқталады. Бұл түріңце әдетте шашы түспейді. Жүйке-
вегетативтік ауытқулар сирек болады.
187
Аралас себорея — сұйықтан қою себореяға ауысатын түрі, өте
жиі кездеседі. Процесс сүйық себореяның белгілерімен бетге, бас-
тың шашты бөлігінде басталып, кейіннен арқада, кеудеде қою се-
бореяның белгілері қосылады.
Безеу (Аспе)
Әр түрлі себептерден май бездерінің және шаш қашпығының
қабынуы безеу деп аталады. Қою және сұйық себорея өршуінен
пайда болатын безеуді, кәдімгі немесе жасөспірім безеуі (аспе
үиіеагіз, з. іиұепіііз) дейді. Олардың арасында бірнеше түрі бар.
Ең жеңіл, қарапайым және жиі кездесетін түрі түйіншекті (а.
рариіоза) безеу. Себорейлық теріде қызғылт, келемі тарының
дәнінен үсақ бұршаққа дейінгі, үшкірленген немесе жарты шар
тәріздес түйіншектер шығады. ТүйІншектің ортасыңца жиі комедон-
ның қара нүктесі болады — а. рипсіаіа. Сонан соң түйіншектердің
ортасында кішкене іріңдік түзіледі, қабықпен қүрғайды не жарыла-
ды — а. ризіиіоза. Бүл безеу әдетте жедел және көптеп шығады.
Бірнеше күн өткен соң, түйіншектер өзінің орнында кішкене пиг-
ментті дақ немесе ұсақ, сәл ғана көрінетін тыртық қалдырып жа-
зылады. Басқа жағдайда, әсіресе қою себореяда, безеудің
бөртпелері терең, қаттылау, ауыратын, ірі бұршақтың көлеміндей
және одан да үлкен сіңбеге айналады, үстіндегі тері көкшіл түске
боялады — а. іпбигаіа. Бірте-бірте сіңбелер не ыдырайды не
жүмсарып жарылады да қою желім сияқты майлы-ірің ағады. Жа-
зылған соң кісінің түрін бұзатын, терең жиі гипертрофиялық тыр-
тықтар қалдырады. Жекелеген индуративтік безеулер үлғайып,
бір-бірімен терең үласып белдеу тәрізді сіңбе құрады, ұласқан бе-
зеу — а. сопйиепз бірнеше тесікпен ашылуы мүмкін. Кейде осы
процесс үдемелі дамиды, инфильтраттың терісі ашық-қызыл түске
боялады, жарылған соң көп Ірің шығарады (флегмоноздық безеу —
а. рһіезпюпоза).
Безеудің ерекше түрі а. соп&1оЬаіа. Ол әдетте, қою себореямен
ауыратын жас еркектерде, тек арка терісіңде кездеседі, сирегірек
— кеудеде және бетте орналасады. Ауру ірі, жиі жұпталған коме-
доннан басталады, олардың төңірегінде біртіндеп өзгеше тыртық
пайда болады. Кейін қабыну инфильтраты дамиды да баяу абсцесс
түзіледі, жарылған соң қан аралас ұйыма-іріңді экссудат шығады.
Абсцестің қуысы әлсіз грануляциямен толады. Кейбір абсцестер
ыдырап жара түзіледі. Жазылған соң тегіс емес, қалталы тыр-
тықтар қалдырады.
"БаСтың шашты белігінің абсцесін және жарылатын фоллику-
литгі, перифолликулитті (Іоііісиііііз еі регіГоПісиІіііз аЬзсебепз еі
зиНоійепз саріііз Е. НоГйпапп) безеудің өзгеше түрі (авторлардың
көбісі а. соп£ІоЪаіа-мен сәйкестіреді) деп қарауға болатын сияқты.
Ауру бастың шашты бөлігінде, жеке шаштың қасында орналасқан,
фолликулярлы іріңдіктер мен кішкене түйіншектерден басталады.
Біртіндеп түйіишектердің көлемі үлкейіп, ірі шиенің келеміңдей
көтеріңкі, жарты шар тәріздес, түйіндерге немесе бір-бірімея ұла-
188
сып кеткен белдеуге айналады. Алдымен қатты, сонан соң жұмса-
рып флюктуация байқалады. Оның бетіңдегі терісі іркілген-көкшіл
немесе піл сүйегі түстес. Зақымданған ошақтарда шаш түгел
түседі. Кейбір ошақтарда жүмсарған инфильтрат кейін тесіліп,
кішкеятай фистулалардан қан аралас ірің ағады, құрылган қуыстар
әлсіз, сілікпе тәріздес грануляциямен толады. Бастың шашты
белігіндегі закымданбаған тері ошактарында әсіресе шүйденің және
шекенің ірі комедондар кездесуі бұл ауруға өте тән белгі. Ауру
баяу дамиды, созылып, біртіндеп бастың шаш бөлімінін бәріне та-
ралуы мүмкін. Жазылған соң жиі гипертрофиялық тыртық қалады.
Патогистологиясы — түйіншекті жане ірінді безеуде нейтрофилден және лим-
фоциттен тұратын қабыну инфильтраты май бездерінің жәнс шаш
қапшығынын. төцірегінде орналасады, ал индуративті безеуде (сонымен бірге
абсцесті және жарылатын фолликулитте)— көбінесе плазматикалық клеткалар-
дан және шаш қапшығының төңірегінде орналасады, ал индуративті безеуде
(сонымен бірге абсцесгі және жарылатын фолликулитте)— көбінесе плазмати-
калық клеткалардан және гистиоциттерден тұрады. Жұмсарған кезеңінде нейт-
рофилдің саны көбейеді. Үласкан безеуде, абсцесгі және жарылатын
фолликулитте, қабыну инфильтраты тамырдың айналасында орналасып дерма-
ның бүкіл қалыңдығына жайылады.
Себореяның, безеудің этиологиясы мен пато-
генезі және олардың асқынулары. Себорея және оның
асқынуларының дамуына негізгі себеп секреторлық қызметгі рет-
тейтін эндокрин және жүйке жүйесі жүмысының бұзылуы салдары-
нан май бездерінің калыпты физиологиялық қызметінің өзгеруі.
Оған дәлел: 1) ер адамдарда және әйелдерде де себорея алдымен
жыныстық жетілу кезінде дамуы; 2) кейбір ішкі секреция бездерде
жаңадан ісік пайда болған науқастарда, әсіресе ер адамдардың
жыныс бездерінде (семинома), бүйрек бездерінің қыртысында, гипо-
физдің алдыңғы белігінде (Иценко-Кушинг ауруы), сол сияқты ор-
талық жүйке жүйесінің кейбір ауруларымен, мысалы
паркинсонизммен ауыратындарда және энцефалиттен кейін себорея-
ның дамуы жиі байқалады.
Вегетативтік жүйке жүйесінің қызметінің өзгерістері сұйық се-
борея дамуыңда маңызды роль атқаратынын кейінгі жылдардың
зертгеулері көрсепі (Ю. Ф. Королев). Қою себореяда, керісінше,
ең бастысы эндокринді фактор болып саналады, әсіресе жыныс
бездер қызметінің бұзылуы. Себореяның бұл тұріңде май бездерінің
секреторлық қызметінің бүзылуы сапалық өзгеруінен гөрі негізінен
тері майының көп түзілуімен ерекшеленеді, дезинфекциялык
қасиеті бар бос, әсіресе төменгі май қышқылының мелшері азай-
ып, бос жоғары май қышқылдарының мөлшері көбейеді. Сонымен
бірге, қою себореяда тері майына көптеп жартылай мүйізденген
және майлы өзгерілген клеткалық элементтер кіреді, сондықтан
тері майы тығыз консистенциялы. Осы клеткалардың көзі, май
бездерінің өзі сияқты. Сонымен бірге қою себореяда, әдетте,
мүйізденген клеткалар саны артады — гиперкератоз байкалады,
әсіресе шаш қапшығынын сағасында, комедонның пайда болуына
осы жағдай әсер етеді.
189
Безеудің дамуына тері майының химиялық қүрамының
өзгерістері себепші болады. Ол бактерияны жоятын қасиетін төмен-
детуге және май бездерінде стафилококктар мен безеудің корине-
бактерияларының (пропинибактериялар) көбеюіне жақсы жағдай
жасайды. Өзегі мен бездің өзінде жиналған мүйізді массалармен
механикалық тітіркендіруден май бездерінде қабыну пайда болады.
Сонымен қатар, терінің шаңмен, маймен аса кірленуі, әсіресе
кәсіби жағдайда, тамақтанудың нашарлығы, қаны аздық, асқазан-
ішектің ауруларының салдарынан улану сияқты факторлар да без-
еудің дамуына бірден-бір себепші. Кей жағдайда бүзылған тері
майының (кетондар, альдегидтер) немесе ішектен өтіп тері майы-
мен бірге шығатын улы заттардың, мысалы индол, скатол немесе
кейбір авторлардың пікірінше, гормондардың тітіркендіруі безеудің
шығуына ықпал етеді.
Е м і. Сүйық себореяда емді вегетативтік жүйке жүйесінің
қызметін реттеуден бастау қажет. Кальций препараттары, бром-
камфора, беллоид, беласпон, сумен емдеу (ванна душ, теңізде шо-
мылу) үсынылады. Сыртқа шығарда азанда, кешке бактерияға
карсы спирттегі бор немесе салицил қышқылының ерітіндісін, ал
айқын май бөлінуінде эфирлі-спирт ерітіндісі (50%-тен); күндіз —
индифферентті опалар (тальк, мырыш тотығы) пайдаланылады.
Түйіншікті және іріңді безеу бөртпелерінде күкіртті және спиртті
қоймалжың түнбаны араластырып пайдаланады. Түрақты іріңдікті
безеуде антибиотиктер: рифампицин, метациклин, оксациллин, до-
ксициклин, мономицин, линкомицин т. б. қолданылады. Флегмо-
нозды және қосылған безеуді хирургиялық жолмен емдеу қажет.
Әйелдердің сүйық себореясы ауыр дамыған жағдайда әйелдің
жыныс гормондарын немесе олардың синтетикалық препараттарын
береді. Эстрогенмен бірге жалпы емді арнайы тексеруден өткізген
соң береді. Әдетте құрамыңда эстрогендер бар жергілікті
қолданылатын дәрілерді үсынуға болады (фолликулин, синэстрол,
диэтилстильбэстрол т. б.), эфирлі спирт ерітіндісін (8о1.
ЬіаеіһуІЬоезігоІі оіеозае 0,5%—5 мл; Аеіһегіз, 5р. аеіһуіісі 70% аа
50 мл) немесе қоймалжың (8о1. ҒоШсиІіпі оіеозае 0,1—5 мл; Ас.
заіісуіісі 2,0; Биіһіг ргаесірйаіі — 10,0; СИусегіпі 20 мл; Аеіһегіз,
5р. аеіһуіісі 70% аа 50 мл).
Себореялық қасқада, аптасына 2—3 реттен анаболик стероид
препараттарын жағу үсынылады (Меіһапбгозіепоіопі 0,3; Ьапоііпі
10,0; О1. регзісогі, Ая. Иезііі. аа 10 мл). Бір курсі 20—30 проце-
дура. 2—4 курсті 1 /2— 1 ай үзіліспен өткізеді. Ауыр жағдайда
жалпы емге анаболик стероид беруге болады.
Қою себореяны емдеу асқазан-ішек жолының қызметін реттеуге
бағытталады, соңцықтан диета сақтаған жөн: шошқа және сиыр
майы, майлы колбаса ветчина және басқа сүрленген тағамдар,
маргарин, теңіз балығы, томат, дәмдеуіш, спирт, ішімдіктер, шо-
колад, какао, цитрус жемістері, дүқым, таңқурай, қой бүлдірген,
банан, қант, кәмпит, бал, қайнатпа, ас түзын пайдалануды азайту
керек. Мүйіздену процесін реттеу үшін 2—3 ай бойы ішуге немесе
бүлшықетке күн ара А витаминін тәулігіне 100 000 МЕ белгілейді.
Сонымен бірге В, С, Д, Е витаминдері де пайдалы.
190
Алдымен айнала жатқан ткаиьге әсер етпеу үшін, ыстық сумен
сабывдап теріні абайлап жуып, спирт ерітіндісімен дезинфекция
жасайды да комедонды қысып алып тастайды. Ақ безеуді де алды-
мен инемен тесіп алуға болады, бірақ галъванокаустика не диатер-
мокоагуляция әдісімен емдеу тиімдірек.
Атеромаларды да алып тастау керек. Теріні йодтың спирт
ерітіндісімен дезинфекциялаған соң және хлорэтилмен анестезия
жасап атероманы жіңішке (көздің) қандауырмен тесіп, ішіндегісін
қысып алып тастайды. Қалтасын стерилді дәкемен (саусақпен) та-
зартып тастау қажет. Қуысты йодпен тазалап, бүласыр жапсыра-
ды. Қабынған атеромаларды, абсцесті, үласқан және конглобаттық
безеуді емдеуде тікелей хирург дәрігердің көмегі қажет.
Йвдуративтік безеуде антибиотиктер беріледі, соратын, бакте-
рияға қарсы және қабыршақты түсіретін майлар қолданылады: са-
лицил қышқылы, күкірт-резорцин, күкірт-қара май қосылған
майлар немесе қүрамында антибиотиктер бар кортикостероидты
майлар: оксизон, лоринден С, флюцинар Н, целестодермт. б. Па-
рафин мен эритема тудыратын мөлшерде ультракүльгін сәулесі де
пайдалы.
Қою себореяның ауыр ағымында әйелдерді де, еркектерді де
әйелдің жыныс гормонымен емдейді. Еркектерге жергілікті емге
эсгроген препараттарын 6—8 апта бойы тағайывдайды. Қою себо-
реяда, флегмоноздық безеуде стафилококктық вакцинамен иммуно-
терапия, жавдандыру үшін арнайы емес ем (гамма-глобулин,
иммуно-глобулин, пирогенал,аутогемотерапия) қолданылады. Мы-
рыштың сульфаты, бисмоверол (1 мл-ден 1—2 күн аралатып,
курсі 10 инъекция), сульфовдар жақсы нәтиже береді.
Себорея, әдетте тері майының бактерияға қарсы кабілеті
төмевдегевдіктен, терінің қышқылдығы азайғандықтан, әр түрлі ин-
фекциялық дерматозбен асқынады. Солардың арасывда ен жиі кез-
десетіні пиодермиттер: остиофолликулит, фолликулит, сыздауық,
сикоз, импетиго, бастың шашты белігінің созылмалы диффузды
стрептодермиясы. Жиі себореялық экзема және қайызгақ дамиды.
Қайызғак, (Рйугіазіз сарШ$)
Қайызғақ — бастың шашты бөлігівде қалыпты теріде үсақ
қабыршақтардың пайда болуы. Қайызғаққа қышыма қабаттаскан
кеаде қасудан тері қызарады. Қайызғақты себореяның негізгі
белгілері — гиперплазия мен май бездеріиің гиперсекрециясы бол-
мағавдықтан, қүрғак себорея деу дұрыс емес.
Бас
терісівде
түгел
немесе желке-төбе
аймағ
түлеу
байқалады. Қабыршақтар теріден жеңіл түседі және шашты
кірлетеді. Әдетте құрғақ, ақ-сүр түсті; тері жылтырсыз (қарапайым
қайызғақ). Май бөлінуі көбейгенде сарғыш түсті, майлы
қабыршақтар бір-бірімен жабысып, теріге (майлы, стеатоидты
қайызғак) жабысып жатады.
Диагнозы. Қайызғақты қүрғақ стрейтодермивдан (ақ
теміреткі, абортивтік импетиго), себореялық экземадан, псориаздан
ГІТһ
а
191
ажырату керек. Бұл ауруларда қабыну реакциясы және
ошақтардың шекарасы анық байқалады. Сонымен бірге, бастың
шашты бөлігінде кебектенген теміреткі де дамуы мүкін.
Этиологиясы. Қайызғақ туа біткен аномалия не трофика-
лық өзгерістердің нәтижесі деген пікір бар. Бірақ авторлардың
кебісі оған жүқпалы ауру деп қарайды. Шаштараздарды санитар-
лық-гигиеналық жолға қойған соң қайызғақпен аурулардың біраз
азайғаны осыны дәлелдейді. Инфекция шаш щеткасы, тарақ және
басқа шаш күту заттары арқылы берілуі мүмкін.
Қайызғақтың қоздырғышы сопақша питироспорум деп саналады.
Оның патогендігі дәлелденбеген, бірақ пиококктарға үқсастығына
қарай, бастың шашты бөлігівдегі сапрофит микроорганизмдер
терінің тиісті өзгерістерінде өзінің дамуына қолайлы жағдай жасап,
патогендік қасиет көрсете алады. Мүндай жағдай себореямен аура-
тындарда тері майының бактерицидтік қасиеті төмендеуінің
әсерінен және тері бетінің қышқылдығы азаюынан болады.
Бейімдейтін факторларға В витаминдері комплексінің
жетіспеушілігі, созылмалы аурулар, әсіресе асқазан-ішек жолының,
шаршау, жүйке-психикалық өзгерістер, шаш тарағанда су бүрку
жатады.
Е м і. Бактерияға қарсы дәрілер колданылады: 10% күкіртті
май, сульсен сабыны не пастасы, натрий тиосульфаты; сынап және
салицил кышқылы (2%-тен) қосылған май; бор қышқылының аса
жоғары ерітіндісін және ультракүлгін сәулесін пайдаланады.
Мүйізді қабаттың бірыңғай түзілуі үпгін А витамині үсынылады.
Сақтану үшін, емделген соң бас щеткаларын тарақты қүрту керек
те бас киімді (немесе оғ
і.*і
з. астарын) ауыстыру керек.
Гипергидроз (Нурегһу(іго8І8)
Тершеңдік көбінесе шектеулі түрінде кездеседі: алақанның
терісінде, әсіресе — табанның және саусақтар аралығы терісінде,
қолтық астында, шап-сан бүкпесінде және артқы тесік айналасын-
дағы тері қатпарларывда. Теріден жиі үнамсыз иіс сезіледі. Ауру-
дың тазалық сақгамаудан тершеңдіктен базданумен асқынуы
мүмкін, тері қызарып, мүйізді қабаты базданып, кейіннен сыды-
рылған эрозия пайда болады немесе тері қабатының инфекциямен
зақымдануына (стрептококктан, саңыраукүлактан) бейімдік туады.
Базданумен бірге күйдіру сезімі байқалады.
Жүйке жүйесі қызметпгің бүзылуы, әсіресе вегетативтік тер-
шеңдіктің дамуына себеп болады. Кейде табанның тершеңдігі
жергілікті себеппен байланысты, мысалы резеңке аяқ киім, синте-
тикалық шүлық кигеннен болады.
Е м і. Алдымен тершең ошақтарды таза үстаудың қамын ойлау
керек, теріні күвде салқын сумен жуып не суланған орамалмен
сүрткен соң мүқият құрғату керек. Теріні 2% салицилды немесе
1% танинді спиртпен сүртіп, сонан соң 10% борлы опаны себу
керек.
192
Табан тершендігінде теріні 5—10% формал
ерітіндісімен
сүртудің, 4—5 күндік үзіліспен, 5—6 күндік циклы үсынылады не-
месе кейін мына қүраммен: Кр: Аішпіпіз изіа, Ас. Ьогіз аа 4,5;
Таісі 1,0 МО8. Сыртқа опаны себуге болады. Опаның аз мелшерін
шүлыққа да себеді. Любиевтің тәсілі жақсы нәтиже береді: табан-
ды сабынмен жу ып, құрғатып сүртеді. Содан соң табанның,
бақайлар аралығындағы терісіне қүрамында: формалин 6 г, мырыщ
тотығы 5 г, тальк 10 г,
гл
ГІІ
;ерин 10 мл бар қоймалжың жағады.
3 күн бойы жағып, 7—10 күн үзілістен кейін қайталауға болады.
Базданумен асқынғанда аяққа жылы ванналар және 10% борлы
опаны себу үсынылады.
Жалпы ем жүйке жүйесінің тонусын күшейтуге бағытталады.
Кальций, бром препараттары, Ві витамині, сумен емдеу, спортпен,
гимнастикамен айналысу пайдалы. Шектеулі тершеңдікте жанама
диатермияны немесе УВЧ — емін қолдануға болады.
КІ
I
Розацеа (Ко$асеи$)
Розацеа — қызғылт безеу — көбінде 40—50 жастағы әйелдерде
кездесетін, бет терісінің өзіндік ауруы. Ауру эмоциялык фактор-
лардың, ыстық және ащы тамақ не кофе, шай, шоколад, арақ-ша-
рап ішу, сыртқы температураның катты езгеруі әсерінен беттің,
әсіресе мұрынның, жақтың, маңдайдың орта белігінің терісінің
уақытша қызаруынан басталады. Біртіндеп мүрында, жақта, беттің
басқа жерлеріяде көкшіл түсті тұрақты эритема пайда болады.
Осының үстінде телеангиэктазиялар, ашық-кызғылт түйіншектер,
іріндіктер, түйіншекті-іріңді бөртпелер — қызғылт безеу (аспе
гозасеа) шығады. Кейбір жағдайда түрақты түйіншекті бертпелерді
диаскопия тәсілімен қарағанда, туберкулез жегісінде кездесетін ал-
маның тоспасына үқсас, саргыш-қоңыр не қоңырқай түс байқалады
(гохасеа Іироібез). Кейде патологиялық процеспен көз де
зақымданады. Бүл конъюнктивитпен, кератитпен, көз қарығуымен
ерекшеленеді. Ауру созылмалы дамиды.
Кейбір ауруларда вена қан айналымы бүзылатындықтан мүрын-
ның үшы мен канатының теріасты клетчаткасының және май без-
дерінің гипертрофиясы дамиды, содан мүрын үлкейіп,
кедір-бүдырлы (томпақты мүрын — гһіпорһуша) болып өзгереді.
Тері көкшіл түсті, жиі ірі комедондар байқалады, кеңейген, үлкей-
ген май бездерінің взегі мен телеангиэктазиялар кәптеп кездеседі.
Патогистологиясы — капиллярлар және терінің емізікше кабатының үстіңгі
вена тамырларының біраз кеңейгені, лимфоцитгер мен гистиоциттерден тұра-
тын кабыну инфильтраты байқалады. Іріцді безеуде инфильтратта нолинукле-
арлар табылады, май бездерінің гипертрофиясы байқалады, шаш қапшықтары
семіл, жан-жағындағы дәнекер тіңнің қалыңдауынан өзегі тікелей тері бетіне
ашылады.
Этиологиясы мен патогенезі. Розацеаға үшкіл
жүйкенің тарайтын жеріндегі ангионевроэ деп карайды. Конститу-
циональдық ангиопатиялар, нейровегетативтік жане эңдокриндік
өзгерістер осы аурудың дамуына себеп болады. Климакс, дисмено-
7-31 193
рея,
бала бітуге карсы гормональдық препараттар қолданған
әйелдер де розацеамен ауыруы мүмкін. Гиповитаминоз, іштің
қатуы, ас қорыту жолы қызметінің бүзылуының маңызы зор.
Ашық ауада, әсіресе қыста немесе ыстық цехта жұмыс жасау
аурудың дамуына мүмкіндік тутызады.
Е м і. Этиологиялық және басқа да себебші болатын фактор-
лардың әсерін тыюға бағытталады. Жеңіл диета үсынылады. Комп-
ламин, кальций добезилатын беруге де болады; іріңді түрінде
антибиотиктермен (доксициклин, цепорин, метациклин, эритроми-
цин, метициллин т. б.), ал нәтижесіз болғанда (көбінесе гозасеа
Іироійез-те) фтивазидпен емдейді.
Сыртқы емді кольдкремнен бастайды: 1) Ас. Ьогісі 1,0;
ЫарЫһаІапі 1,5; Ьапоііиі 10,0; 01. Регсісопіш (ОІіүаппп), Ац.
дезііі. аа 10 мл; 2) Ашуіі ігііісі, 2іпсі охуді аа 2,5; Ац. сіезііі.,
01. Регсісогшп аа 7,5 мл; Ьапоііпі 10,0. Қабыну реакциясы ба-
сылған соң 5% ихтиолды, сонан соң күкірттің “қоспасын”
колданады. Кейін күкіртгі-қарамай паста не май түрінде,
(күкірттің және қарамайдың қоюлығын 5—15% дейін бірте-бірте
кетеріп) немесе “ЯМ” майымен емдеуге ауысады. “ЯМ” майының
күрамы: Рр; Ас. заіісуіісі 5,0, 8и1йг ргаесірііаіі 10,0; 01.
ТегеЬіпіһіпае гесіійсаіі 2 мл.; Рісіз Ііяиісіае ВеіиІІае, Ьузоіі аа 5
мл; Моүосаіпі 1,0; Яіпсі охуді 10,0; Ьапоііпі 25,0; Үазеііпі 35,0;
01. Ьауапсіиіае 2 мл. М. Еивд. О. 8. Сыртқа жағу үшін.
<$ЯМ” майы — катты тітіркендіретін май, қабыну процесін тез
өршітуі де мүмкін. Сондықтан онымен емдеу ережелерін қатаң
сақтау керек. Бірінпіі күні майды 15 минутке гана жағады да,
кейін өсімдік майымен сүртіп, теріге кольдкремді жағады. Май
алынған соң егер күю сезімі 5 мин ішінде байқалмаса, келесі күні
оның экспозициясын 30 мин дейін кетереді. Ал күю сезімі ұзак
уақытқа созылса, бүрынғы экспозицияны қалдырады. Бірте-бірте
маймен емдеу уақытын бірнеше сағатқа созады.
Тамырларға әсер ету үшін алма-кезек жылы, суық сумен жуу,
эфир не ацетон қосылған кемір қышқылының қарымен уқалау
үсынылады. Түрақты қалатын телеангиэктазияларды гальванока-
устика әдісімен күйдіреді.
1 (томпақты мүрын) дамуының бастапқы кезенінде
Ринофима»
І?І
көмір қышқылының қарымен мүздату, қыл электродпен диатермо-
коагуляция жасау, рентген емі жақсы нэтиже беруі мүмкін. Ауру
меңдеп кеткен жагдайда декортикация (гипертрофиялық тканьді
кесіп алу) жасауға болады.
Демодекоз. Құрт тәрізді кенелерден — демодекстен пайда бола-
тын тері ауруының клйникалық белгілері розацеаға ұқсас. Тері
майыңда (кәбінесе мұрынның үшынан), іріңдікте, қабыршақта де-
модексті табуға болады. Комедонды және іріңді сәл жылытқан
қальций хлоридінің изотоникалық ерітіндісінде немесе глицерин
мен спиртті қосып, микроскоп арқылы зерттейді; қабыршақты —
спирттегі глицерин ерітіндісін немесе күйдіретін сілтінің 20%
ерітіндісін пайдаланып зерттейді, сілтіде өлген кенелер табылады.
Демодекоз диагнозын қою үшін терінің зақымданған
ошағынан кенені табу дәлел болмайды, өйткені сау адамның тёрі
194
бездерінде және шаш қапшығыңда олар жиі кездеседі (сапрофит).
Сондықтан демодекоздың диагнозын мына белгілерге сүйеніп
қояды: зақымданған терінің қатты қышыуы, безеу бөртпелер мен
қабыршактанған эритемалардың мойынға, бастың шашты белігше
жайылуы, көптеп тірі, жақсы қозғалатын кенелер табылуы.
Б м і. Демьянович тәсілімен (қотырға қарасы) немесе иЯм”
майымен теріні сылайды. Сыртқа жағатын заттар кенелерге
әрқашан жетпейтіндіктен 1—10% қалий йодиді ерітіндісімен элект-
рофорез жасау ұсынады. Кейінгі жылдары Видаль “сүтіне” трихо-
полды қосып сыртқа жағуға және трихополдың өзін береді.
Розацеа тәрізді дерматит. Клиникалық белгілері розацеаға
ұқсас, терінің өзіндік дерматиті. Оның дамуына негізгі себеп: кір
жуатын ұнтак және косметикалық заттар, әсіресе, синтетикалық
маталар, тіс жуатын пасталар, фторы бар кортикостероид майды
үзақ уақыт қолданғанда болатын жанама әсер. Кейбір жағдайда
розацеа тәрізді дерматит ауыз қуысының төңірегінде — манго шы-
рынынан, тіс пастасынан, ерін бояуынан, тырнақ лагінен т. б.
беппаШіз регіопаііз пайда болады. Косметиканы көп пайдаланатын
қыздарда — стюардессаларда розацеа тәрізді дерматит жиі
байқалады.
Ауру эритема немесе түйіншекті бөртпелер шығудан басталады.
Дерматит дамуының үстіне бөртпелер, әдетте, эритеманың үстінде
диаметрі 1—3 мл дейін, жарты шар тәрізді қабынған түйіншектер
орналасады. Кейбіреулерінің ортасында іріңдіктер түзіледі. Қышыма
мен күю сезімі болуы мүмкін. Розацеа тәрізді дерматит ұзакка со-
зылады.
Шаш аурулары
Ерте қасқалану (Аіоресіа ргаетаіига). Сұйық себореямен,
әсіресе қайызғақпен бірге дамыған ауруларда жиі пайда болады.
Осы аурулардың шашы 20 жасқа дейін түсе бастайды. Алғашында
түскен шаштар жаңасымен ауысады, бірақ жаңа шыққан шаштар,
әр ауыскан сайын жіңішкереді, түбіт сияқты болып өзгереді,
кейіннен тіпті түсіп калады. 25—30 жаста-ақ қасқалық пайда бо-
лады. Ол тек еркектерде байқалады; сұйық себореямен ауыратын
әйелдерде шаштың сиреп, жіңішкеруі кейде айтарлықтай
байқалады. Себореялык қасқалық маңдай мен төбеден басталады.
Этиологиясы. Ерте қасқалану себореяның әсерінен деп
қарауға болмайды. Себореяның дамуына себепші факторлар шаш-
түсуіне де әкеліп соғатын болу керек (ңёйроэндокрі
тың
ТГгі
өзгерістері). Кейде ерте қасқалану бір жанұяның мүшелеріне тән
болып келеді.
Б м і. Шашқа ұқыпты карау үсынылады, оның мақсаты — бас
тың шашты бөлігінде кан айналымын жақсарту. Тітіркендіргііп зат-
тарды ысқылап жағу үсынылады (2% салицилді немесе резорцинді
спирт), массаж, эритемалық мөлшермен ультракүлгін сәулесімен
емдейді, В, А, Вб витаминдерін ішуге қоса береді.
. 195
Симптоматикалық таз (Аіоресіа $ушрСотагіса). Ауыр, жедел
күқпалы аурулардың нәгижесінде дамиды (қызылша, безгек, тұма-
/дың ауыр түрі, сүзек, тілме т. б.). Шаштың түсуі жедел бастала-
цы, әдетте, тәуір бола бастағанда, мүлдем сиреп қалуы мүмкін.
Жазылған соң шаш кайта шығады.
Е м і. Жалпы халін жақсартатын ем, А, В витаминдер, кало-
рияға бай тамақ тағайындалады. Тітіркеңдіргіш спирт ерітінділерін
жағуға болады.
Теңбіл таз (Аіоресіа агеаіа). Бастың шашты бөлігінде бір, не-
месе бірнеше кішірек, дөңгелек ошақтарда кенет шашы түсіп
қалады, көлемі ақырын үлкейіп, диаметрі 5—10 см дейін жетуі
мүмкін. Бірнеше таз ошақтары үлкейіп, бір-біріне қосылып шеттері
йректелген ірі таз ошагына айналады. Осы ошақтарда терінің түсі
қалыптағыдай, тек кейде, алғашында ғана сәл қызғылт және
ісінген болып көрінеді. Оның үсті тегіс, жылтыр,
қабырщақтанбайды. Таз ошағының шеттеріндегі шаштар жеңіл
жұлынады, кейде шаш қапшығы сағасынан 0,5—1,0 см жоғары сы-
нады. Бұндай сынған шашты жүлғанда түбі жіңішкеріп, леп
белгісін елестетеді. Субьективтік өзгерістер болмайды. Тиісті
көлеміне дейін жеткен соң, біраз уақыттан кейін (көбінесе бірнеше
айдан, кейде жылдан кейін), үлпа шаш, кейін кәдімгідей шаштар
шығады.
Кейде
III
яққан шаштар әдеттегі ағарған шаштар сияқты,
кейіннен қарая басгайды.
Бастың шашты бөлігінен басқа, теңбіл таз иекте, қаста, үмада
пайда болуы мүмкін. Кейбір кезде бүкіл шаштың бәрі түсіп қалуы
мүмкін, онда тақыр таз деп аталады (тоталды қасқа бас —
аіоресіа (оіаііз). Кейде ол әздігінен бірден жедел басгалады. Ол
көп жылға созылып, өте киын емделеді. Теңбіл таз да, тақыр таз
да емделген соң жиі қайталануы мүмкін. Ауру әр жастағы адам-
дарда басталуы мүмкін, бірақ жастарда жиірек кездеседі (15—30
жас).
Этиологиясы мен патогенезі анықталмаған. Қазіргі
мәліметтер бойынша теңбіл және тақыр таз жүйке жүйесірің
(әсіресе симпатикалық) және эндокрин бездерінің, негізінен гипо-
физарлы-бүйрек без жүйесінің езгерістёрі салдарынан трофикалық
бүзылудың нәтижесівде дамиды. Кейде шаштың түсуіне жасырын
токсоплазмоз себеп болады. Оны РСК арқылы, лейкоцитолиз
нәтижесімен және теріге токсоплазминмен сынақ жасау арқылы
аныктауға болады.
Мысық мойнының 2-ші нервін үзу арқылы эксперименттік
теңбіл тазды дамытуға болатындығын В. Тер-Григорианц байқаған.
Гистологиялық зерттеуде терінің жүйке-рецепторлық құралдарының
дистрофикалық өзгерістері табылады. Кейде теңбіл таз витилиго-
мен және тырнақтардың дистрофикалық өзгеруімен бірге дамиды.
Жеке науқастарда гипертиреоидизмнің, кейде микседеманын
белгілері байкалады.
Тенбіл таздың дамуына тікелей себеп — ауыр психикалык
касірет, бастың жарақаты, бұрын ауырған жедел жүқпалы ауру-
лгф, кейде фокальдық инфекция (тіс гранулемасы, тонзиллит).
196
Е м і. Тенбіл таздың дамуына тікелей себешпі факторларды
анықтап, оның әсерін тыюға тырысу керек. Осымен бірге седа-
тивтік препараттар және жалпы халін жаксартатын ем, әсіресе Ві,
Вб, А витаминдері, фитин, кальций глицерофосфаты, метионин
пайдалы. Созылған жағдайда бірнеше ай бойы мырыш препаратта-
ры, рефлекторлы диатермияны қолдану керек. Сонымен бірге фу-
рокумарин препараттары мен (амминофурин, бероксан т. б.) және
кортикостероидтармен, РОҮА-мен комплексті емдру үсынылады.
Кейбір кезде тақыр тазды гипофиздің артқы бөлігінің препараты —
питуитринмен емдегенде жақсы нәтиже байқалады (бір курске 30
инъекция, күніге егеді).
Жергілікті емі, бастың шашты бөлігінде қан айналымын
жақсартуға бағытталады: тітіркендіргіш дәрілермен, әсіресе резор-
циннің, салицил қышқылының спирт ерітінділерімен теріні сүрту;
“Псориазин”, “Антипсориатикум”, кортикостероидты майлармен
сылау; теріге гидрокортизон эмульсиясын, егу; хлорэтилмен мүзда-
ту, уқалау, ультракүлгін сәулесінің эритемдік мөлшерімен емдеу
өз нәтижесін бёреді^
Атрофиялық таз (Рзеисіо-реіа^е, аіоресіа а(горһісапх)— көбінесе
әйелдерде, бірақ сирек кездесетін ауру. Бастың шашты бөлігінде
кішірек көлемді, сопақша таз пайда болады, әдетте таз ошақтары
топталып орналасады. Ауру ошақтардың терісі жүқаланып, семеді.
Бірте-бірте, өте баяу, таз ошақтарының көлемі мен саны көбейеді.
Олар бірігіп үлкен көлемге жетеді. Таздың айналасындағы шаштар
өзгеріп пинцетпен жеңіл жұлынады, оның түбін шыны тәрізді
муфга орап түрады. Кейде ауру ошақтардың төңірегінде жіңішке
қызғылт жиек пайда болып, шаш қапшығының сағасында кішкене
мүйізді тығындар болады. Субъективтік сезімі болмайды. Ауру өте
баяу дамиды және көп жылға созылады.
Ауру әлі түбегейлі белгілі емес. Кейбір француз дерматологта-
рының пікірінше (Дегос т. б.), атрофиялық таз өзіндік ауру емес,
оған басқа тері ауруларының, әсіресе қызыл жегінің, қызыл жазық
теміреткінің, фолликулярлық кератоздың клиникалық белгілерінің
бірі ретінде қарауымыз керек. Осы болжамның дұрыс екенін кли-
никалық бақылаулар көрсетеді; кейбір жағдайда жоғарыда
айтылған аурулармен бірге, атрофиялық таздың болуы және оны
кейде гистологиялық зерттеумен де дәлелдеуге болады.
Е м і. Атрофиялық таздың себебін анықтаған соң, тиісті ауруды
емдеу керек, ол процестің ары
береді.
Монилетрикс (Мопііеіһгіх,
біткен ауру, әдетте бір жанүяда
шаштың дистрофиясы. Бастың
түйреуіш басындай, қызғылт немесе қалыпты түсте, ортасы мүйізді
затпен толы қаттылау түйіншектер пайда болады. Қолмен си-
пағанда үккішті сипағандай сезім байқалады.
Шаштың көбісі фолликулдың сағасынан 0,5—1 см жоғары
сынган. Сынған шашты қарағанда жарық және кдраңғы ошақтары
аралас орналасқанын байқауға болады. Лупа арқылы қарағаңца
қараңғы ошақтары біршама қалыңдаған (калыпты) және пигментгі
қарай дамуын тоқтатуға мүмкіндік
аріазіа рііогит іпіегтіПепз) туа
кездесетін шаш қапшығының және
шапггы бөлігщце көптеген үсак,
197
болып көрінеді, ал жарығы — жүқарған, пигменті жоқ. Ауру бүкіл
өміріне созылады, бірақ емделіп жазылғандар да бар. Оған үзақ
уақыт А витаминін ішу керек және бастың шашты бөлігіне 5%
күкіртті-салицил майын жағып, шаптгы үнемі алып тастап отыру
керек (эпилин). Қазіргі уақытта тигазонмен, неотигазонмен емдеу
нэтиже беріп жүр.
Витамин жетіспеушілігінен болатын тері аурулары
Витаминдер балансы бүзылуынан (гипо-және авитаминоздар),
теріде әр түрлі патологиялық аурулар пайда болады. Витаминдер
терінің қалыпты тіршілік әрекетінде зор манызы бар. Патология-
лық белгілер гипо — немесе авитаминоздың ең алғашқы белгілері
болып табылады.
А витамині жетіспеушілігінен теріде үш түрлі белгі байқалады.
Гиповитаминоз А-ның ең алғашқы белгілері терінің құрғақ-
тығы, созылғыштығының жоғалуы, май және тер балінуінің төмен-
деуі.
Қысымға түсетін тері ошақтарында (буындар) гиперпигментті
лликулярлық гиперкератоз көрінеді. Кейін
немесе көкшіл түсгі
осыңдай түйіншектер аяқ-қолдың сыртқы жағыңда, кейде арқада,
кеудеде пайда болады (қүрбақа терісі — фринодерма). Еріннің
қызыл жиегі құрғақ, көмескі болып,
рменпі дақ шығады. Кейде
пи
шашы сирейді. Гиповитаминоз А-ның екінші түрінде
түйіншектердің келемі үлкендеу, жасымықтың көлеміне дейін же-
теді және қоңырқай-көкшіл түсті болып келеді. Үшінші түрінде
түйіншектермен бірге 2—3 тиын келемінде, бүрыс пішінді,
коңырқай-күлгін түсті табакшалар пайда болып, бетінде ірі мүйізді
тығын байқалады. Пиогенді инфекциямен асқынғанда та-
бақшалардың үстінде іріңдіктер түзіледі, жазылған соң атрофиялық
тыртықтар қалады.
Гиповитаминоз А гиповитаминоз С мен бірге дамығанда
түйіншектер мен табакшаларцың түсі геморрагиялық болады.
Гиповитаминоз А-ның белгілері ретінде каротинодермияны және
терінің ксантозын да есептейді, негізінде алақан мен табан терісі
сарғыш-қызгылт-сары болады. Бүл жағдайда, бауыр жүмысының
бүзылуы әсерінен, тамақпен келетін провитамин А — каротин, А
витаминіне ауыспайды және көптеп жиналып теріде калады.
Гиповитаминоз А-ның тері белгілерін емдеу үшін 100000—
200000 бірліктен А витаминін тәулігіне 2—3 реттен беруге болады.
С витаминнің жетіспеушілігінде — скорбуттың клиникалық
белгілерІ дамиды. Скорбуттың алдында, көбінесе көп қысым
түсетін ошақтарда көкшіл дақтар пайда болады. Осы дақтар тізе
және шынтақ буындарында, жамбасга пайда болады. Кейінгісіңде
орналасқан дақтар сәл қабыршақтанады (бөксе белгісі). Кейіннен,
тамырлардың үзіле беруінен терінің әр ошақтарыңда геморрагия-
лық дақтар, жолақтар көрінеді. Сирақта және санның сыртқы
жағында тері астында терең және эте ірі, қатты ауыратын қан
198
III
қүйылулары түзіледі. Үзақ уақытқа кеткен ж ндайда жараға айна-
луы мүмкін.
Шырышты қабықта гингивит дамиды. Алғашқыда тістің
төңірегінде қызыл жиек шығады, кейін тістің еті ісініп, жеңіл
қанайды. Одан кейінгі кезеңінде тістің еті жаралануы мүмкін,
тістер босайды да түсіп қалады.
Емі. Аскорбин қышқылын тәулігіне 0,3—1,0 ішуге береді не-
месе 5% ерітіңдісш 10—20 мл венага егеді. Осымен бірге С вита-
миніне бай (көк шеп, көкөніс, жемістер) диетаны үсынады.
Пеллагра — жалпы ауыр ауру, созылмалы, қайталанып түруға
бейім. Пеллаграның дамуына себеп болатын РР факторы — нико-
тин қыщқылының жетіспеушілігі. Бірақ авторлардың пікірі бойын-
ша, осы ау рудың күрделі белгіл ері, басқа витаминдердің
жетіспеушілігіне де, әсіресе рвбофлавиннің, тиаминнің, А вита-
минінің және белок алмасуы бүзылуына байланысты.
Пеллаграның клиникалық белгілері тері, асқазан-ішек жолынын
және жүйке жүйесінің бүзылу белгілерінен түрады (үш “Д”— дер-
матит, деменция, диарея).
Әдетте ең ерте көрінетіні тері езгерістері, көбінесе терінің
ашық ошақтарында орналасады, әсіресе жиі қолдың сыртқы
бетіңде, бетте, сирегірек — мойын терісінде (жолак қарғыбауға
үқсас — Казаль жағасы), табанның сыртыңда. Алғашқыда эритема-
лық дақтар, кейін бір-бірімен үласып кетеді, шаншу және күю
сезімі қатар байқалады. Бастапқы кезеңінде ашық-қызыл түсті
терінің ісігі, кейін көкшіл түске ауысады. Эритема ошақтарында,
үйыма немесе геморрагиялық сүйықтықпен толы, үлкен
көпіршіктер жиі пайда болады, олар жарылып сыдырулар түзіледі
немесе қоңырқай түсті пластинкалық қабықпен қүрғайды, сынып
түсіп қалады. Осы уақытта тері біргіндеп коңырқайланып (қола),
кейде қарайып қүрғайды, кедір-бүдырлы болып өзгереді.
Әдетте эритема көктемде шығып, күзде қайтады. Бірақ, тиімді
ем болмағанда келесі көктемде жаңадан қайталап, жыл өткен сай-
ын ауырлай береді. Пеллагра эритемасының көктемде, жазда
шығуы және оның терінің ашық жерлерінде орналасуы ульт-
ракүлгін сәуленің әсерінен деп ойлауға болады. Пеллаграмен
ауыратын науқастардың зәріндегі порфириннің молшері жиі көп
болуы — фотосенсибилизациялық әсер етуі мүмкін.
Пеллаграның ерте білінетін белгілерінің бірі — ауыздың шы-
рышты қабатында орналасады. Бүл жерде шыққан қызыл дактар
бір-бірімен қосылып кетіп, шырышты қабатты түгел қамтитын эри-
тема пайда болады. Ерін ісінеді, сілекей шүбырады. Аузы күйіп,
сор татып түрады. Көбінесе тек тіл зақымданады (глоссит). Тіл
ісініп, ашық-қызғылт, теп-тегіс, жып-жылтыр көрінеді, тістердің
батқан ізі байқалады. Кейін тіл жарылып кетіп, ауырады.
Емі. Никотин қышқылын 0,05—0,1-ден, тәулігіне 2—3 рет, Ві
витаминін (тиамиңді 0,01-ден), В2 (рибофлавинді 0,008—0,01-ден),
С мен А-ны қосып беруге болады. Осымен бірге белокқа бай дие-
та үсынылады.
199
Ихтиоз (ІсҺіҺуО8І8)
Ихтиоз — "балық қабықшасы"— туа біткен, көбінесе бір
жанұяда кездесетін терінің дистрофиясы, теріде мүйіздену
жоғарылап, түлеуі төмендейді. Аурудың екі негізгі түрі болады:
қарапайым және туа біткен ихтиоз.
Қарапайым ихтиоз (ІсЫһуозіз ұиібагіз) 3 жасқа дейінгі бала
кезден басталып, омір бойы созылады. Ихтиоздың клиникалық
белгілері терінің қүрғақтығымен, қабыну процесінсіз оның бетінде
қабыршақ сияқты мүйізді заттар немесе массивті мүйізді пластин-
калар жиналуымен ерекшеленеді.
Ихтиоздың ең жеңіл түріңде (ксеродермия), терінің бетін тыр-
нағаңда анық көрінетін үсақ кебекті қабыршақтар пайда болады.
Сонымен бірге, аяқ-қолдың сыртқы бетінде және бөкседе сүр түсті,
үсақ ортасынан үлпа шаш шығып түрған фолликулярлық
түйіншектер байқалады.
Ихтиоздың айқын түрінде (ісһіһуозіз зішріех) терінін бетінде
тығыз жатқан ақ-сүр түсті, бір-бірінен жырық тәрізді жолмен
бөлінген, пластинкалық қабықшалар пайда болады. Терінің бетіңде
терең әжіммен бөлінген, сүр-қоңыр түсті қалың және тығыз
мүйізді қалқанша түзіліп жыланның (ісһіһозіз зегрепііпа) немесе
кесірткенің (ісһіһуозіз заигіаііз) терісіне үқсас болса ихтиоздың
тым айқындалған түрі (ісһіһуозіз зішріех) деп аталады. Кейде
мүйізді қалқаншалар үшкір немесе тікенек сияқты, терінің бетінен
бірнеше миллиметрге көтеріліп, кірпінің инесіне үқсас келеді
(ісһіһуозіз һузігіх).
Ихтиоздың барлық түрінде теріден тер шықпайды. Әдетте
терінің беті түгел өзгереді. Тек буын мен шап қатпарларында,
қолтық астында, жыныс мүшелерінде тері қалыпты түрде қалады.
Бетіңде және бастың шашты бөлігінде ихтиоз кебекті
қабыршақтанумен шектеледі. Алақан мен табанда (қалыпты түрге
қарағанда) тері әжімі көбірек байқалады.
Жас бала кезіңде басталып, жыныстық жетілу кезеңінде ихтиоз
аса дамып, сол қалпы науқастың өмір бойына созылады. Жазда,
әсіресе оңтүстікте, шығуы көбейген кезде тері жақсарады.
Ихтиозбен ауыратын науқастарда пиодермитпен, дерматитпен,
экземамен, атопиялық дерматитпен асқыну жиі байқалады.
Этиологиясы мен патогенезі. Ихтиоз — терінің
түқым қуалайтын дистрофиясы. Қарапайым ихтиоздың патоге-
незінде тер бездерінің жүмысы нашарлайды. Тердің мөлшері
азайғандықган тері бетіндегі майлы эмульсияның түзілуі бүзылады
да, тері майы мүйізді қабатқа сіңіп кетеді. Мүмкін осыған байла-
нысты қарапайым ихтиозға тән ретенциондық гиперкератоз дами-
ды, сондықтан мүйізді пластинкалардың түлеуі өте баяу.
Е м і. 2—3 ай бойы тәулігіне 100000—200000 мг-нан А, В мен
С витаминдерін; энтеросептол береді; ыстық құрғақ ауамен ванна
(55—60°) қабылдау пайдалы. Қазіргі уақытта тигазон мен неотига-
зон жақсы нәтиже береді. Жаз кезінде үзақ уақыт оңтүстікте болу
үсынылады.
200
Терінің бетінен мүйізді заттарды түсіру үшін, ыстық (38—39°)
сода қосқан (100 г) ванна қабылдап, кейін 2% салицилды вазелин
жағу керек; айқындалған түрінде алдымен 5—10% мпчевина не
салицил қышқылы қосылған май қолданылады. Мүйізл і қабаттың
кдбыршақтануын қалыпты жағдайға келтіру үшін жыль’ түзды ван-
на (1—3% ЫаСЬ) ұсынылады және 10% натрий хлсридын қосқан
кремді теріге сіңдіреді. Түздың жоғары концентрациллы ерітіндісін
қолданғанда терінің гидратациясы көтеріледі, де тері майының
эмульгирлігі жақсарады. Осының әсерінен мүйізді қабаттың май
сіңдіруі азаяды да, тез қабыршақтануға жағдай жасалады.
Туа біткен ихтиоз (ісһіһуозіз соп^епііа) туа салып білінеді.
Бүкіл терінің беті кызарып, қабат-қабат мүйізді қабыршақтар
байқалады. Науқас балалардың біразы өмірінің бірінші жылында
өледі. Туа біткен ихтиоздың жеңілдеу түрі үзақ уақыт
және көбінесе тері қатпарларын қамтиды. Ауыр
зақымданған тері баланың сиқын бүзатын, мүйізді сауыт
көрінеді; мұндай түрінде бала туа сала немесе бірнеше
ішінде өліп қалады.
Этиологиясы мен п а т о г е н е з і. Туа біткен
дамиды
түрінде
сияқты
күннің
ихтиоз .
тұқым қуалайтын эктодермалдық дисплазияның белгісі ретінде ана-
сының құрсағында дамиды.
Е м і. Туған сағаттан бастап-ак глюкокортикоидты препараттар-
мен (баланың 1 кг салмагына преднизолонның 165—365 мг) ем-
дейді. Барынша көп мөлшерімен емдеу 1—2 айға, емдеу уақыты
— 100 күнге дейін созылады.
Терінін, □игментациясынын, өзгеруі
Өздігінен, біріншіден тері пигментациясының патологиялық
өзгерістері меланиннің көп түзілуінен пайда болатын гиперпигмен-
тация (гиперхромия) немесе пигменттің шамалы түзілуі әсерінен
яң толық жоғалуынан депиг-
гипопигментация (гипохромия) не
ментация (ахромия) түрінде дамиды.
Гиперпигментациялар жайылмалы немесе шектеулі болуы
мүмкін. Жайылмалы пигментациялар кейбір жалпы ауруда кезде-
седі (Аддисон ауруы — бүйрек безінің бүзылуы) және созылмалы
улануда; шектеулілері — хлоазма (сһіоазта) немесе секпіл
(ерһеіідез) түрінде пайда болады.
Хлоаза. Бет терісінде, әсіресе жақта, маңдайда, симметриялы
орналасқан әр түсті қоңыр дақтар пайда болады. Олар әр түрлі
келемді, анық шектеулі, иректі келеді. Бір-бірімен үласып біраз
көлемге жетеді. Күн сәулесінің әсерінен шығып үзақ уақыт
сақталады, қыста кетпейді, тек сәл бозарады. Хлоазма тек
әйелдерде аяғы ауыр кезде шығады, бірінші етеккірге дейін немесе
үзақ. уақытқа дейін созылады. Әйелдердің жыныс мүшелерінің әр
түрлі аурулары әсерінен шығуы мүмкін. Кейде хлоазма бауыр
ауруында, сонымен бірге ішек құрты бар науқастарда шығады.
Е м і. Негізгі ауруын анықтап тиісті ем жасау керек. Аскорбин
қышқылын жоғары мөлшермен тәулігіне ,1 г-нан 3 рет үзақ уақыт
201
иа
тттг
ішуге берген өте нәтижелі болады. Пигментациялық дақтарға: ли-
мон сөлі, лимон қышқылы, сірке қышқылы, 30% пергидрол, 10%
ақ сынап, 5% гидрохинон майлары жағылады.
Секпіл. Үсақ, калемі тарының дәніндей, пигменттік дақтар
дөңгелек не әр түрлі, ақшыл — қоңыр (сүтпен кофенің түсі) түстен
қою қоңырға дейін. Бетте, қолда, білезікте бала және жасөспірім
кезде, көбінесе ақ құба, сары шашты кісілерде көптеп пайда бола-
ды. Әдетге түрақты болады, бірақ көктемде, жазда күннің әсерінен
түсі біраз қоюланады.
Б м і. “Хлоазмаға” қараңыз.
Альбинизм. Терінің пигменті мүлдем жоқ, туа біткен, көбінесе
түқым қуалайтын ауру. Бұл кісілердің терісі ақ-қызғылт түсті, ша-
шы ақ немесе ағарған, көзі қызыл. Альбинизм басқа аномалиялар-
мен кдтар байқалады (эпилепсия, нанизм, керең-мылкау).
Пигменті жоқтықтан ультракүлгін сәулеге альбиностардың сезімі
өте жоғары болады. Туа біткен депигментация шүбар түрінде бо-
луы мүмкін (шамалы альбинизм).
Витилиго (пес). Ауру көбінесе жас адамда пайда болады.
Теріде гиперпигменттік жиекпен қоршаулы ақ түсті ахроминді
дақтар, сау теріге біртіндеп үласып кетеді. Саны мен көлемі әр
түрлі. Біртіндеп үлкейіп, үласып, олар ете үлкен көлемді қамтуы
мүмкін. Әр жерде, көбінесе колда (сыргқы бетінде) және денеде
симметриялық орналасады. Кейде депигментацияның алдында эри-
тема шығады. Депигменттік ошақтардағы шаш түспейді, бірақ
әдетте олар да пигментсіз болады.
Әдетте, витилигоның шығуы да, дамуы да баяу, бірақ жа-
рақаттан немесе ауыр психикалық қайғыдан депигменттік
дақтардың тез пайда болатыны да белгілі. Дақтар орналасқан жер-
дегі терінің ультракүлгін сәулеге сезімі өте жоғары болады. Ауру
созылып өтеді (жылдар), өздігінше сирек жазылады. Дақтардың
шеттеріне қарай өсуге бейімділігі витилигоны альбинизмнен ажыра-
туға мүмкіндік береді.
Этиологиясы мен патогенезі. Жүйке-эндокринді
жүйешң бүзылуынан болады деген пікір бар. Кейбір науқастардың
қанының сарысуыңда меланоциттердің цитоплазмасының антигеніне
антиденелер табылады. Гистопатологиясы — эпидермистің негізгі
қабатының клеткаларында пигменттің мүлдем жоғалуы байқалады.
Меланиннің мөлшері керісінше, қатты көтерілгенін, негізгі клетка-
лардың шеткі гиперпигменттелген жерінде байқауға болады.
Д и а г н о з қою қиын емес. Лепрамен салыстырғанда витилиго-
да терінің сезімі езгермейді.
Б м і. Комплексті ем: қатар дамыған ауруларды емдеу, вита-
миндер (Ві, Вг, никотин қышқылы), кортикостероидтар, 1% мыс
сульфатының ерітіндісімен бірге (тәулігіне 5 тамшыдан 2 рет) фу-
рокумарин препараттарын (псорален, бероксан, аммифурин, мелаге-
нин, пеуцеданин, меладенин) курспен ішуге береді жэте сыртқа
ерітіңді түрінде ультракүлгін сәулемен бірге: РІІҮА — емін де
қолдануға болады. Уақытша нәтиже беретін ем ретінде теріні әр
түрлі тәсілмен бояу, мысалы витилиго ошақтарына 5—30% дегид-
202
роксиацетон ерітіндісін жағу, ол кератинмен байланысып, жуғанда
кетпейді немесе бетакаротин ішу, ол сәбіздің сөлінде бар.
Терініқ жаңадан пайда болған құрылымдары
Халықаралық гистологиялык жіктеу бойынша (ВОЗ, 1980 ж.),
ісіктер бірнеше топқа бөлінеді. Бң көп кездесетіні эпителиалдық
ісіктер. Қатерлі ісіктің алдындағы жағдайларға жататын кәрілік
(сенилді) кератозы, радиациялық дерматоз, пигменттік ксеродерма
және кейбір басқа сирек кездесетін тері бүзылуларының практика-
лық маңызы азырақ.
Клиникалық белгілері әр түрлі зарарсыз және қатерлі ісіктер
эпидермистен немесе терінің қосалқыларынан басгалатын эпители-
алдық, мезенхималық және нейроэктодермалық ісіктер деп
бөлінеді. Сонымен қатар кейде ісіктер теріге ішкі мүшелерден та-
ралады (метастаздар). Көбінесе емшектің, өкпенің қатерлі ісігінен
емделген адамдарда болмаса, теріде мүндай метастатикалық ісіктер
сирек кездеседі.
Терінін, зарарсыз ісіктері
Папилломалар. Бүл, өте көп кездесетін эпителиалдық зарарсыз
ісіктерге жататын эпидермистің бүртікті үлғаюлары. Себореялық
сүйелдер (кәрілік сүйелдер, сенилдік кератоз, базальды клеткалық
папиллома) мосқалдау және қарт кісілерде кездеседі, бірақ жас
адамдарда да болуы мүмкін. Бір немесе жиі көптеген себореялық
сүйелдер терінің жабық ошактарында орналасады, кейде бетте
және бастың шашты бөлігінде дөңгелек немесе сопақтау,
сарғыштау, қоңырқай не қара түсті жалпақ түйіншектер
байқалады. Беті аздап кедір-бүдырлы, кейде жарылып жеңіл
түсетін майлы сүр қабықпен жабылады. Ісіктің диаметрі 3—4 мм-
ден 3—4 см дейін, сау теріден 1—2 мм кетеріңкі жатады.
Гистологиясы — ауруға тән үш белгісі бар: акантоз, эпидермистің ішінде
мүйіздік киста мен ісіктің клеткаларында меланин болуы.
Е м і. Жеке себореялык сүйелді косметикалық қолайсыздығы
мен малигнизация қаупі туғанда сүйық азотпен криодеструкция
немесе басқа тәсілмен жояды.
Фибромалар (дерматофибромалар). Фиброма мезенхиманың за-
рарсыз ісігі. Дермадан бас алатын, шар тәрізді және тығыздау,
жасымықтың көлемінен орман жаңғағына дейін, кейде одан да
үлкен, сәл көтеріңкі қатты бөртпелер әр жерде орналасады. Олар-
дың саны әр түрлі — біреу немесе өте көп, қай жаста да дамуы
мүмкін, бірақ үдеуге бейімі жоқ.
Гистологиясы — дермада шектеулі, бірақ қапталмаған, фибробластардан және
коллаген талшықтарынан тұратын ошақтар табылады.
203
Липомалар. Бұл май тканінен түзілген ісік, әр түрлі' көлемді
шектеулі түйін гиподерманы басқанда байқалады. Олардың конси-
стенциясы жұмсақ және бөлшектеніп тұрады. Ірі липомалар
қалыпты терінің бетінен жоғары шығып түруы мүмкін. Басқанда
ауырмайды. Липомалардың саны әр түрлі, көбінесе ондап санала-
ды.
Гистологиясы: липома — фиброздық капшықтың ішіндегі қалыпты май ткані,
осы қапшықтан таралатын қалқаншалар ісікті бөлшектерге бөліп тұрады.
Е м і. Науқасты мазалайтын жеке фибромалар, липомаларды
хирургиялык тәсілмен алып тастайды.
Невустар (Каеүі). Гистогенетикалык жағынан бұл жаңадан
пайда болған құрылымдар меланоциттермен байланысты, яғни ней-
роэктодерманың туындысы. Бұрын терінің даму ақаулығынан пайда
болатын дақтар мен ісік тәрізді түйіндерді невустарға жатқызатын
(гемартромалар, хористиялар). Қазір бұл атау көбінесе тек мела-
ноциттен түратын пигменттік құрылымдарға қолданылады. Кейбір
ғалымдар невусты зарарсыз ісік деп есептейді. Бірақ көбісінін
пікірінше, дегенмен невустар — меланоциттерден тұратын даму
ақаулығының нәтижесі. Олар жана туған балаларда (туа біткен
невустар) және бірнеше жыл өткен соң, жыныстық жетілу кезінде
немесе одан да кейін шығуы мүмкін (жүре пайда болған невус).
Невустардың клиникалық маңызы — олардың жиі кезде-
сетіндігімен жәңе қатерлі ісік — меланомаға ауысатындығымен бай-
ланысты. Невустар көбінесе әр түрлі көлемді пигменттік дақтар
немесе сәл көтеріңкі тегіс түйіншектер ("жалпақ невустар")
сияқты, бірақ папилломатоэдық және фиброматоздық невустар да
болады. Қатерлі ісікке айналу мүмкіндігі өте жоғары, шекаралық
пигменттік невустар деп аталатындардың гистологиясында эпидер-
мис пен дерманың шекарасында меланоцитарлық белсенділігі
жоғары меланоциттер шоғырланғаны байқалады. Шекаралық пиг-
ментгік невус — қоңырқай немесе қара дақ, кейде беті тегіс,
қабыршақсыз, үлпа түксіз, жалпақ түйіншек регінде көрінеді.
Көлемі бірнеше мгіллиметрден 1 см-ге дейін барады. Терінің әр
керлерінде орналасады, бірақ жыныс мүшелерінде, алақан мен та-
бандағы пигменттік невустар әдетте шекаралық невустарға жатады
("меланомаға кауіпті").
Пигменттік невустардың қатерлі ісікке ауысу қаупін
далелдейтін белгілер: I) оның көлемінің үлғаюы, 2) инфильтрация
пайда болуы, 3) пигменттілігінің көбеюі немесе азаюы, 4) неву-
стың төңірегінде кішірек пигменттік дақтар немесе оның бетінде
тығыз түйіншектер — сателлиттердің пайда болуы, 5) невустың
төңірегінің қызаруы және қалыңдап-сіңбеленуі, 6) қышыма, ауыру
және басқа субъективтік өзгерістердің білінуі, 7) жергілікті лимфа
бездерінің үлгаюы.
Айтылған осы белгілердің біреуі ғана байқалғанда да
төңірегіндегі сау терімен және гиподермамен қоса невустың бәрін
хирургиялық тәсілмен кесіп алу керек. Кейінгі емі гистологиялық
зерттеудің нәтижесіне байланысты. Шекаралық пигменттік неву-
204
старда әр түрі радикалдық емес тәсілдер қолдану өте қауіпті,
өйткені ол өте тез қатерлі ісіктің және көптеген метастаздардың
дамуына әкеп соғуы мүмкін.
Ангиомалар. Бұл әр түрлі тамырлардан — қан және лимфа ка-
пиллярларынан, артериолдардан және венадан тұратын зарарсыз,
жаңадан пайда болған құрылымдар және гемартромалар. Кәбінесе
гемангиомалар кездеседі. Капиллярлық гемангиома
(п. үазсиіозиз ріапиз) қызғылттан қызыл-қошқыл түске дейінгі әр
түрлі көлемді, пішіні түрліше, диаскопияда бозарып көрінетін дақ.
Көбінесе жалпақ, кейде қалыпты теріден көтеріңкі жатады. Әдетте
бет терісінде, сиректеу — дененің басқа жерлеріңде орналасады. Ги-
стологиясында жаңадан пайда болған қан капиллярларының қуысы
кеңейгендігі, ісінгендігі, кейде кәп-қабатты эндотелиймен төсел-
гендігі байқалады.
Капиллярлық гемангиоманьш өзіне тән түрі жүлдыз тәріз-
ді ангиома (п. зіеііаіиз). Ұсақ, түйреуіш басындай, қызыл
түйіншек шығады, одан тамырдың бұтақшалары сәуле сияқты ша-
шырап кетеді. Әдетте, көбінесе беттің терісіңде (мұрын, жақ) ор-
наласады.
Ү ң г і р л і немесе қуысты гемангиома (п. сауегпозиз) дер-
маның ішіңде жататын (кейде гиподермада да) шектеулі түйінді
құрылым, көлемі бұршақтан тауықтың тұқымына дейін және одан
да үлкен, беті кедір-бұдырлы. Үстірт орналасқан кезде терінің түсі
көкшіл-қызыл, ал терең орналасқанда — сәл көгілдір түсті. Басқан
кезде төмен түсіп, жетелгенде, айқайлағанда — келемі үлкейеді.
Гистологиясында эндотелиймен төселген және бір-бірінен жіңішке
дәнекер тканьдік қабатпен белінген Ірі, қанмен толы қуыстар бола-
ды.
Е м і. Жүлдыз тәрізді гемангиомалар диатермокоагуляциямен не
гальванокаустикамен жеңіл жойылады. ҮңгірлІ ангиомаларды
көлеміне, тереңдігше және орналасуына қарай диатермокоагуляция-
мен, электролизбен, криотерапиямен емдейді. Кейде хирургиялық
тәсілмен кесіп алу, рентген мен радий емі қолданылады. Капил-
лярлы ангиомалардың емі қиын. Бірнеше кайтара криотерапия,
рентген мен радий емі жүргізіледі.
Келоидтар, дерматофибромалардың өзіне тән түрі, ішкі себеп-
терден пайда болады немесе екіншілік ретте — күйгеннен соң, хи-
рургиялық операцияның тыртықтарында т. б. Олар
сыздауықтардан, іріңдікті немесе индуративті безеуден кейін дамуы
мүмкін. Келоидтар тығыз, көтеріңкі, дөңгелек немесе сопақ белдеу
тәріздес қүрылым, беті жылтырап, тегіс болады. Келоидтың негізгі
массасынан белдеу тәрізді бұтақтар тарайды. Түсі қызғылт түстен
әдеттегі түске дейін. Олардың бетінде кейде телеангиэктазияларды
көруге болады. Келоидтар терінің әр жерлеріңде орналасуы
мүмкін; ішкі себептерден — көбінесе кеуденің және мойынның
терісінде байқалады. Алғашында көлемі үлкейеді де, кейіннен өсуі
тоқталады. Өздігінен өтё сирек жазылады. Гистологиялық фиброма-
ларға ұқсас болып келеді. Келоидтың даму себептері белгісіз.
Емі. Келоидты түбегейлі емдейтін тәсілдер жоқ. Әдетте, хи-
рургиялық жолмен кесіп тастау тез қайталануға әкеп соғады. 2%
205
калий йод ерітіндісімен, 2% магнезияның хлорлы ерітіндісімен
йонофорез ұсынылады. Бастапқы кезде Букки, рентген сәулесімен
(5 күн үзілісімен 150 р, 3—4 сеансы) емдеуге болады. Лидаза,
трипсин, химопсин жаксы нәтиже береді. Гидрокортизонның сус-
пензиясын егу де нәтижелі болады.
г **
Реклингаузен ауруы (нейрофиброматоз)
Туа біткен, кейде жанүяда кездесетін невустық жүйелік ауру.
Балалық немесе жасәсперім кезде, кейде одан да кейінгі жаста
пайда болады да, жай үдемелеп, жыл өткен сайын айқындала бе-
реді. Клиникалық төрт негізгі белгілері болады: 1) пигментті дақ;
2) терідегі және тері астындағы ісік; 3) жүйке дініндегі ісік; 4)
психикалық өзгерістер.
Пиг м ентті дақтар әр түрлі көлемді, дөңгелек немесе
сопақтау, сүт қоскан кофенің түсіндеи болады. Саны әр түрлі,
кейде тіпті көп. Кейде аддисон ауруына үқсас жайылмалы гипер-
пигментация байқалады.
Эпидермистің негізгі қабатындағы меланиннің мөлшері жоғары
болғандықтан пигментті дақтар пайда болады.
Ісіктердің келемі бұршақтан кептердің жұмырткасына
дейін, кейбіреулері үлкен көлемге дейін жетуі мүмкін. Олар
жұмсақ консистенциялы, тек қартайған сайын тығыздала береді.
Клетчаткада орналасқан ісіктер сәл көтеріңкі, оның бетіндегі терісі
көкшілдеу түске боялады. Басқан кезде жұмсақ консистенциясына
байланысты олар жарық тәрізді жеңіл батып кетеді. Терінің
ісіктері едәуір көтеріңкі және түбіне қарай жіңішкеріп, салбырап
сабағына байланып тұрған сияқты. БетіндегІ терісі қалыпты түсте,
кейде сәл күлгіндеу. Кейбір ісіктер өте үлкен көлемге дейін өсіп,
массивті қолпылдаған қап сияқты салбырап тұрады. Ісіктің саны
едетте өте көп, ондап және жүздеп саналады. Бөртпелердың саны
шамалы абортивтік түрі де байқалады (жеңіл түрі).
Жүйке ісіктері білектің, дененің бүйір жағында, маңдайда,
мойында, санында, тері астының жүйке жолында тығыз түйін
түрінде, уқалағанда байкалады.
Психикалық өзгерістер депрессиямен, көңілсіздікпен,
ақыл-есінің кемдігімен ерекшеленеді.
Кейбір ауруларда ісіктер сүйекте, ішкі мүшелерде, ми тканінде
табылады.
Гистологиясы — ісіктер кейбір жерде шумақ алып жол түрінде орналасқан
бұйра талшыктардан тұрады. Гематоксилин-эозинмен олар боз-көкшіл түске
боялады. Талшықтардың арасында ұршық тәрізді немесе сопақтау көптеген яд-
ролар табылады. Созылмалы талшықтары жоқ. Ісіктер жүйкенің шванн
қабығынан дамиды және ісік клеткалары кейінгінің жетілмеген клеткалары де-
ген пікір бар.
Ауруға ем қонбайды. Ауруды мазалайтын немесе қозғалысқа
кедергі келтіретін кейбір ісіктерді хирургиялық тәсілмен кесіп
алып тастайды.
206
Майлы аденома (Абепогпа хеЬасеиш)
Туа біткен, көбінесе бір жанүяда болатын терінің невустық
ауруы, балалық шақта басталып, жасөсперім кезінде оте анық
байқалады. Бетте, әсіресе мұрын-жақ бүкпесінде, иекте, мұры
іТйі
және маңдайдың терісінде орналасады. Бір-бірімен қосылмайтын,
көлемі түйреуіш басынан кішірек бүршақтай жарты шар тәрізді
түйіншектер шығады. Бірде олар қалыпты терінің түсіндей болады
(Бальцер-Менетрие түрі), басқа жағдайда — қызыл, кейде
қоңырқай түсті (Пренгля түрі). Ауруларда сонымен бірге сүйық се-
бореянын белгілері жиі көрінеді. Жеке түйіншектер жоғалуы
мүмкін, бірақ көбісі бірнеше жыл бойы сакталады. Аурулардың
көбінің ақыл-есі кем болады, кейде эпилепсия байқалады.
Кейбір ауруларда аденомалар тырнақтың төңірегіндегі Коэнен
фибромаларымен қатар дамиды, олар кейде тырнақты сәл жауып,
тығыз, ұзарған, қалыпты түсті қүрылыммен қоршайды. Кейбір
ауруларда көздің түбін тексергенде торлы қабатта үсақ
түйіншектер байқалады.
Гистологиясы — май бездерінің гиперплазиясы мен төңірегіндегі дәнекер
тканьнің фиброматоздық өзгерістері байкалады. Эластикалық талшықтары жоқ.
Е м і. Түйіншектерді электрокоагуляциямен, гальванокаустика-
мен, көмір қышқылының қарымен мұздатып алып тастайды.
Терпгің қатерлі ісігіне ауысуға мүмкіндігі бар аурулар.
Тері рагінің алдыңғы зақымы
Боуэн ауруы. Бір немесе бірнеше (көп емес) шектеулі,
қызғылт түсті, дөнгелек яе сопақша, үсті жеке қабыршақтармен
және қанды кабыктармен көмкерілген дақтар, табақшалар пайда
болады. Қабықтарды алғанда беті тегіс, дымқыл немесе сәл барқыт
тәрізді болып көрінеді. Алғашында зақым ошақтары кішкентай,
бірте-бірте диаметрі бірнеше см дейін (3—5) үлкейеді. БІрнеше
ошақ бір-бірімен ұласуы мүмкін. Зақым дене терісінде (арқа, бел
т. б.) орналасады. Әдетте субъективтік сезім болмайды, тек кейбір
ауру адамдарда шамалы қышыну болады.
Кейіннен, әдетге көп жыл өткен соң, табакшанын бетінде
саңырауқұлаққа үқсас өсіңділер шығуы мүмкін (Боуэн рагі) немесе
кейін метастаздар беретін нағыз жазық клеткалық рак дамиды.
Диагнозын ерте анықтап, дер кезінде емдесе ауру қауіпсіз.
Гистологиясы — тікенекті қабаттың акантозы, емізіктер аралығындағы эпители-
алды «сінділер дерманың ішіне терең кірген, клеткаларда бірталай өзгерістер
байқалады. Олар әр түрлі көлемді вакуолизация байқалады, ядролары кейде
ұсак, кейде ірі, қоңыр тусті болады. Жиі-жиі көпядролы клеткалар жане ор-
тасында қоңыр ядросы бар эозинмең ашық-қызғылт түске боялатый
тәріздес мүйізденген клеткалар көрінеді. Негізгі қабаттың клеткалары езгерме-
ген. Мүйізді қабат қалыңдаған, шамалы паракератоз. Дерманың емі^кпк
қабатында аздаған инфильтрация.
Д и а гно з ы. Ағымының созылмалығы, зақым ошақтарының
аздығы, шеттеріне қарай өте баяу өсуі, псориаздың, экзематидтің
өзіне тән белгілерінің жоқ болуы, айтылған аурулардан Боуэн
ауруын ажыратуға мүмкіндік береді. Түсініксіз кезде биопсия жа-
сау керек.
Емі. Хирургиялық кесіп алу, ерте кезеңінде криотерапиямен
ғана шектелуге болады.
Педжет ауруы. Әйелдер емшегі үрпісінің және оның айнала-
сындағы терісінде, тек бір жақта ғана, өте сирек — артқы тесікте,
жыныс мүшелерінде, кіңціктің және қолтықасты төңірегінде орнала-
сады. Ауру емшектің үрпісінде және ареолада үйыма-қанды
қабықтан басталады, оны алғанда шектелген эрозия байқалады.
Баяу үлкейіп, зақым ошағы біртіңдеп түгел сүт безінің терісін
камтиды. Айқын дамыған терінің зақымы, беті тегіс немесе баркыт
тәріздес, жеңіл қансырайтын ақшыл-қызыл түсті дымқыл эрозия.
Эрозияның кейбір жерлері қабықпен жабылады. Сау теріден олар-
дың шеттері анық шектеулі және дұрыс емес. Кейде шеттерінде
жіңішке тығыздау белдеу көрінеді, ал басқанда пластинкалы қатаю
байқалады. Емшектің үрпісі ішіне тартылып тұруы өте манызды
белгі. Кейін (орташа 2 жылдан 10 жылға дейін) ауруларда емшек
безінің типтік рагіне ауысып, аймақтық лимфа түйіндеріне мета-
стаз береді.
Гистологиясы — акантоз дамиды, тікенекті, әсіресе негізгі қабаттың клеткалары
арасында солғын боялған протоплазмасы мен ірі дөңгелек ядросы бар өзгеше
клеткалар табылады. Оларды қоршаған эпителий клеткалары байланысы жоқ
және кейде ашық ортада орналасады. Дермада едәуір қабыну инфильтраты
табылады.
Бұрын Педжет клеткалары эпидермистін өзгерген клеткалары
деп саналатын. Қазіргі кезде, олар сүт бездері жолының клеткала-
рынан пайда болып, біртіндеп эпидермиске өтеді және бездің те-
реңгі бөлімдеріне дейін таралады деп анықталған. Кейін олар сүт
бездерінің дәнекер тканьдерінде шоғырланады. Сондықтан зертте-
ушілердің көбісі Педжет ауруын нағыз рак деп санайды. Педжет
ауруы басқа жерде орналасқанда, ол апокриндік тер бездері
өзегінің клеткаларынан пайда болады.
Диагнозы. Салыстырмалы диагноз жүргізгенде емшек
үрпісінің экземасы, созылмалы стрептодермия, үсгірт ашытқы
зақымы (каңцидоз) есте болу керек. Педжет ауруы созылмалы,
ете баяу дамиды, ауру сыңаржақ орналасады, анық шектеулі,
емізік ішіне қарай тартылып тұрады, жергілікті ем мүлдем сәтсіз
аяқталады. - .
Е м і. Педжет ауруына казіргі көзбен қарағанда емнің бірақ
тәсілі қолданылады: зақымданған сүт безін, онымен бірге аймақтық
лимфа түйіндерін түгел сылып тастау.
Терінін, мүйізі (согпи сійапеит) терінің үстінен көтеріңкі жата-
тын тығыз, қалыңдығы әр түрлі, үзын, үшкір немесе цилиндр
тәріздес, сұр-сарғыш түсті мүйізді құрылым. Түбінде тығыз белде-
уді байқауға болады.
208
Терінің мүйізі, әсіресе қарт кісілерде, көбінесе жазық клеткалы
ракқа ауысуы мүмкін, сондықтан оны уақытында радикалды хирур-
гиялық немесе электрохирургиялық тәсілмен кесіп,
тастау
керек.
Кәрілер кератомасы (кегаіота зепііік) беттің, мойынның,
қолдың сыртқы терісінде орналасады. Мосқал жаста, шектеулі
ақшыл-қоңыр, беті тегіс немесе папилломатозды, сүр немесе сұр-
сарғыш түсті мүйізді массамен жабылған, ұстаған кезде көбінесе
майлы болып көрінетін дақтардың, шығуынан басталады. Оларды
алған кезде қан ағуы мүмкін.
Гистопатологиясы — гиперкератоз, акантоз және папилломатоз табылады.
Е м і. Криотерапия, электрокоагуляция үсынылады.
Терінің қатерлі ісіктерһ Тері рагһ
Базалиома. Қатерді ісіктердің ең көп кездесетін түрі. Еркек-
терде де әйелдерде де жиі кездеседі, көбінесе мосқал және орта
жастағы кісілерде байқалады. Базалиома метастаз бермейтін,
жергілікті деструкциялық әсері бар ісік, сондықтан тканьдердің
едәуір бүзылуы байқалады. Қазіргі кездегі пікір бойынша базалио-
ма эпителиалдық қабаттан бас алып, әр түрлі құрылымдар түзуге
бағытталуы мүмкін. Оның дамуына тектік факторлардың, иммун-
дық процестердің, сыртқы ортаның (канцерогендер, инсоляция ж.
б.) әсері де болуы мүмкін.
Базалиомалар ете баяу өседі, кейде көп айға, жылдарға созы-
лады, метастаз бермейді. Базалиомалардың клеткаларында рақтың
әдеттегі түріне қарағанда митозы сирек болады, қалыптан тыс ми-
тоздар — төтенше жағдай.
Базалиоманың бірнеше клиникалық түрі бар, оларды екі негізгі
топқа біріктіруге болады: үстіртті және инвазивтік. Екеуі де тегіс
Ш;
немесе жаргы шар тәріздес, диаметрі 3—5 мм, тығыз, түсі
қалыпты не сәл қызғылт бір түйіншектен басталады. Бүл кезеңінде
ауруда субъективтік озгерістер жоқ. Түйіншек баяу өседі, бірнеше
ай не жыл өткен соң 1—2 тиынның көлеміне дейін жетеді немесе
одан да үлкен болуы мүмкін. Ортасы ыдырап жұқа қанды қабық
түзіледі, оның астында үстірт тез қанайтын, ауырмайтын эрозия
немесе жара байқалады. Оның шет-шетінде қалыпты немесе
қызғылт түсті, түтас не бвлек жататын тығыз түйіншектерден
түратын ерекше жіңішке белдеу байқалады. Күңгірт-қызыл эрозия-
ның төңірегіндегі белдеу кейде жіңішке, “маржавдай жиекті” бо-
лып көрінеді. Басқа жағдайда оның кей жерлері тері пигменті
меланинмен қара немесе қоңырқай түске боялады.
Егер тканьнің бұзылуға бейімі әлсіз болса, біртіндеп алаканның
көлеміндей және одан да үлкен, беті қызғылт, қабыршақтанып,
жіңішке белдеумен қоршалған ("педжетоидтық базалиомз"), үсгірт
тегіс табақша пайда болады. Базалиоманың экзофитты-папилляр-
лық түрі өте баяу өседі, терінің үстінде жарты шар тәріздес түйін
209
немесе пішіні дұрыс емес саныраукұлақ тәрізді ісік түзеді, бірақ
ткань тереңінде шоғырланбайды.
Базалиоманың үстірт түрі жай үлқейеді, кейде үлкен көлемге
жетеді, бірақ жара үстірт калады, тканьнің ыдырауы дерманың те-
реңіне таралмайды. Бүл кезде жара қанды кабықпен жабылады
және түгел немесе бір бөлігі тыртықпен жазылады, ал басқа
ошақтарында Ісік біртіндіп ыдырай береді. ПаЙда болған жаралар-
дың өздігінен тыртықтануы мүмкіндігімен базалиома тері рагінен
ажыратылады.
Базалиоманың инвазивтік түрінде (иісиз годеаз, иісиз іегеЪгапз
— кемірілген, тесілетін жаралар) жаралар тек үстірт қана емес,
астыңда жатқаи тканьдерді жаралап сүйекке дейін жетеді, ол өте
қатты ауырады. Бірак көп жылға созылатын (кейде 10—20 жылға
дейін және одан да көп) базалиоманың инвазивтік түрлері мета-
стаз бермейді, аскынған жағдайда аурулар қансыраудан, қосалқы
инфекциадан және басқа кездейсоқ себептен өледі.
Клиникалық көптігіне қарамай, типтік клиникалық ерек-
шелігіне, көп жылдық дамуына және өзіне тән гистологиялық
белгісіяе сүйене отырып базалиоманың диагнозын қою женіл.
Күмәнді кезде биопсия жасау керек және ол мүлде қауіпсіз.
Гистопатологиясы — үстірт ісіктердің клеткалары эпидермиске байланғандай, ұя
тәріздес орналасады. Клеткалар көпбұрышты немесе сопақ және бір-біріне
тығыз орналасады, ядролары хроматинге бай және қоцыр түске боялып дома-
лақ немесе сопақша келеді. Өзінің түрі эпидермистін негізгі қабатының клет-
каларына ұқсас болғандықтан “базалиома” деп аталған. Ісік ұясынын
шеттерінде ұзарған клеткалар шарбақ түрінде орналасады. Базалиоманың ин-
вазивтік түрінде, негізгі ұсақ қоңырқай клеткалардан' басқа, ірі және ақшыл
меланин, гиалин, шырыш, өте сирек — мүйізді інжу шығаратын таяқша мен
ұршық тәріздес элементтер болады. Жұка-талшықты стромада клеткалық эле-
менттер аз.
Е м і. Үстірт бір немесе көп базалиомалар, әсіресе ісіктің диа-
метрі 2 см аспаса, диатермокоагуляция, сүйық азотпен криодест-
рукция жасалады; ісікке қарсы майларды (колхаминді,
проспидиңді) қолдануға болады. Экзофитті-папиллярлы түрлерін
хирургиялық немесе электрохирургиадық тәсілмен кесіп алуға бо-
лады. Базалиоманың терең түрлерінде сәулемен емдеуге болады
(радий, жақын фокусті рентген т. б.).
Жалпақ клеткалық рак (спиноцеллюлярлық рак). Базалиома-
дан 5—8 рет сирек кездеседі және де әйелдерге қарағанда еркек-
терде көп кездеседі, Айқындалған қатерлі ісіктің тез өсуімея,
жиі-жиі аймақтық лимфа түйіндеріне және алысқа метастаз бе-
руімен ерекшеленеді. Терінің әр жеріңде дамуы мүмкін, бірақ
көбісі табиғи тесіктердің терісі шырышты қабығына ауысатын
жерінде (ерін, жыныс мүшелер) және ауыз қуысының шырышты
қабатында (тіл) орналасады. Лейкоплакияда, созылмалы жараларда,
сәуле дерматитінде, күйгеннен қалған тыртықтарда жиі-жиі пайда
болады. Теріні үзақ уақыт канцерогенді химиялық заттармен (бен-
зипиреңдер, мышьяк т. б.) созылмалы тітіркендіру әсерінен де да-
муы мүмкін.
210
Ауру терінің қалың ішінде тығыз, шектелген түйін немесе тез
үлкейетін тегіс сіңбе пайда болудан басталады. Бастапқы кезеңіңде
оның беті қабықпен немесе мұйізді массалармен жабылады, кейде
тегіс емес, сүйел түрінде байқалады. Бүл кезеңінде ауыру сезімі
болмайды. Түйін тез, бірнеше айда терінің тереңгі белігіне және
гиподермаға өтеді де, түйе жаңғақтай және оданда үлкен, ірі ісік
қүрады, сәл ғана жарақаттанғанда жеңіл қанайды. Экзофитті-па-
пиллярлық түрінде ісік терінің бетінен біраз кетеріледі және бір
уақытта тканьнің тереңіне қарай өседі, содан қатаяды да
қозғалысы азаяды. Кейін ісік шіріп, жара басталады.
Басқа жағдайда ісік алдымен кетерілмей тканьнің терең
бөлігіне өседі де тез ыдырап, жара пайда болады. Осындай эндо-
фиттік (жаралы шоғырланған) жалпақ клеткалық рак метастазды
ерте береді. Пайда болған жараның түбі кратер тәріздес, шеті
иректі кәтеріңкі, айналған төңкерілген сияқты көрінеді. Әдетте
түбі кірленген-сұр қабықпен жабылады, жеңіл қанайтын
саңырауқүлақ тәріздес массалармен жабылады. Кейде “мүйізді
інжу” сияқты түйіншектер көрінеді. Жараның шеті мен түбі өте
тығыз болады (қатаяды). Жараның өздігінен тыртықтануға бейімі
жоқ, емсіз көлемі үлкейеді, терең оседі, етті, фасцияны,
шеміршекті, сүйекті зақымдайды. Бұл кезеңінде азапты ауыру бас-
талады, тиісті мүшелердің жұмысы бұзылады, қосалқы инфекция,
кахексия байқалады.
Гистологиясы — белгілері анық және анық емес негізгі клеткалардан тұратын
эптелиалдык қабаттардың дермаға кіріп өскені байқалады (осыдан “жалпақ
клеткалык рак” деп аталған). Белгілері анық емес, әр турлі келемді, ядрола-
ры Ірі және қоңыр атиптік клеткалар көзге түседі. Ісіктің клеткалары
мүйізденуге қабілеттіЛігін жиі сақтайды және “мүйізді Інжу” түзеді, бірақ
мүйізденбеген жалпақ клеткалық рак та болады, ол анық көп түрлі эпители-
алдық клеткалардан тұрады. Атиптік клеткалар оте көп болса, аурудың
қатерлілігі арта түседі. Эпителиаддық қабатгың төңірегінде едәуір клеткалық
сіңбе байқалады.
Е м і. Хирургиялық немесе электрохирургиялық тәсілмен
закымданған лимфа түйіндерімен бірге сылынып тасталады (жара
өте ірі болғанда, кейін пластика жасайды) және сәулемен емдеу
(радий, рентген, кобальтты “зенбірек”) қоса беріледі.
Меланома. Базалиомадан және терінің жалпақ клеткалық
рагінен анағүрлым кіші (қатерлі ісіктің бәрінен 0,5-тен 3% дейін
болып түрады), бірақ өсуінің екпінділігі мен метастаздарының
тездігі дер кезінде диагнозын қою аса маңызды екендігін корсетеді.
Пигменттік невустың орнында пайда болған мелономаның диагно-
зын анықтау әдетте қиын емес. Жарақаттан соң немесе басқа се-
бептен невустың кенет экзофиттік өсуі басталса, пигменттілігі
өзгерсе, ол меланомаға ауысады деп сенімді айтуға болады. Ал
меланома бүрын өзгермеген теріде шықса, диагнозын қою киындау.
Көбінесе меланома саңырауқұлақ тәріздес, көлемі б^ршақтан
түйе жаңғағына дейін, жеңіл қанайтын, тегіс немесе кедір-бұдырлы
түйін, қою қара түсті немесе меланиннің бір қалыпты орналас-
пағандығынан шұбар болып көрінеді. Тері қалыңдамауы мүмкін.
211
ЕСөп кешікпей лимфа арқылы метастаздар өткендіктен, ісіктің
қасында тығыз, қатайған жарты шар тәріздіс пигменттік
гүйіншектер шығады. Одан сон ауру терісінің барлық жерлеріне
ретсіз таралған, көптеген метастаздар — гиперпигменттік немесе
ахроматикалық түйіңдер пайда болады. Уакытында ем жасамаған
жағдайда қан арқылы тарап лимфа түйіндерінде және ішкі мүше-
лерде метастаздар түзіледі. Меланома ыдырап қанағыш фунгоздық
жараларға айналудан бүрын, көбінесе метастаздар дамиды.
Гистологиясы — пигментгік невустың клеткаларына қарағанда, меланоманың
клеткалары көп турлі, ірі және ақшылдау. Оларда патологиялық митоздар
көбірек. Эпидермистің қалың Ішінде, дермаға да ісік диффузды өседі. Эпи-
дермисге және оның астында меланин коптеп жиналады. Инфильтраг әдетге
лимфоидгық, плазматикалық клеткалардан тұрады.
Меланоманың диагностикасында жай биопсия аса дәлелді емес.
Сондықтан меланомаға сезікті ауруды онкодиспансерде тиісті зерт-
теу үшін (радий фосфорлы сынау, термография т. б.) және комп-
лексті емдеуге (хирургиялык, сәулемен, химиоиммундық емі) тез
жіберу керек.
ГЕМОДЕРМИЯЛАР МЕН ЛИМФОМАЛАР
Гемодермия. Патологиялық негізіңце жетілмеген гемопоэтика-
лық тканьнің қалыптан тыс өсуі жатқан қан аурулары теріні де
қамтуы мүмкін екендігі ежелден белгілі. Қанның осы ауруларын
лейкоз, ал оңда болатын терінің өзгерістерін — гемодермиялар
дейді.
Гемодермиялар арнайы және арнайы емес болып бөлінеді. А р -
найы емес гемодермиялардың қүрылысы әр түрлі болады және
қанның жетілмеген клеткалары ыдырауы салдарынан болатын ток-
сико-аллергиялық реакцияның негізінде дамиды. Ол қышымамен,
күддіреуік бөргпелерімен, эритемамең, диффузды жэне локальды
гиперпигменттілікпен, яғни кейбір белгілі дерматоздар тобына
ұксас өзгерістерімен ерекшеленеді. Гистологиясы: арнайы емес ге-
модермияларда жэй созылмалы қабыну процесі байқалады.
Арнайы емес гемодермиялар қан клеткаларының бір түрінің ба-
сымдығы салдарынан қанның жеткіліксіз түзілуіне байланысты да-
муы мүмкін. Мысалы, миелолейкозда жатілмеген лейкоциттердің
саны өте көп болғаңдықтан қан пластинкаларының түзілуі темен-
дейді, осы себептен геморрагиялық синдром дамиды.
' Лейкозбен ауыратын науқастарда дамыған арнайы емес гемо-
дермияларға терінің кейбір инфекциялық аурулары да жатады: пи-
одермиттер, саңырауқүлақтық (әр түрлі теміреткі, руброфития)
және вирустык (жәй мен қоршаулы герпес) аурулар. Жетілмеген
нейтрофилдердің фагоцитозға қабілетісіздігінен, иммундық реак-
тивтігі тәмендеу нәтижесінде оларда осыңдай аурулар шығады.
Қолданған емнің әсерінен болатын тері өзгерістерш және де
терінің қосалқы ауруларын кейбір авторлар арнайы емес гемодер-
миялардың тобына қосады.
212
Арнайы гемодермиялар патологиялық қан түзілудің
терідегі экстрамедуллярлық ошақтары болып есептеледі. Гистологи-
ясында лейкоздың түріне сәйкес кан клеткаларының пролифераци-
ясы байқалады. Арнайы гемодермиялардың клиникалық белгіЗіері
жиі түйіншектермен, түйінмен ерекшеленеді.
Арнайы гемодермиялардың даму мүмкіндігі ересек кісілердің
терісінде кездесетін, қан түзетін мүшелердің, ретикулярлық гистио-
цитарлық жүйенің және белгілері анықталмаған (жетілмеген) рети-
кулярлық клеткалардың негізін қалайтын ерекше клеткалармен
байланысты. Бүл клеткалар теріде капиллярлардың эндотелий
қабатының астында, капиллярларға дейінгі және кейінгі қан та-
мырларының төңірегінде орналасады. Кейбір патологиялық
жағдайларда бұл клеткалардың көбеюі және канның кез келген
клеткасына айналуы мүмкін.
Миелолейкоздағы гемодермиялар. Лейкоздың бүл әдетте жедел
дамитын түрінде патологиялық процесс теріні жиі қамтиды, арнайы
өзгерістер дамып үлгере алмайды, сондықтан арнайы емес
өзгерістер пайда болады. Теріде әр түрлі клиникалык белгілер
көрінеді: қан қүйылулар, шіріктер (некроз), геморрагиялыҚ
сүйықтыққа толы ірі көпіршіктер. Шырышты қабықтың
зақымдануы да жиі байқалады. Қан кету өте тән. Ауру өршіп,
жоғары безгекпен өтеді.
Созылмалы түрінде миелолейкоз сирегірек кездеседі және про-
ІН
цесс теріні камтыған жағдайда, оның өзгерістері арнайы және ар-
найы емес болуы мүмкін. Арнайы өзгерістер ретінде түйіншекті
бөртпелер, бір немесе көптеген түйіндер, жаралар пайда болады,
ал арнайы еместері — қышыну сезімі мен геморрагиялар.
Жетілудің әр кезеңшдегі дәнді нейтрофилдер арнайы өзгерістерге
тән инфильтраттың негізін қүрайды.
Лимфолейкоздағы гемодермиялар. Лейкоздың бүл түрінің же-
дел дамуы сирек кездеседі және процеске терінің қатысуы тән
емес. Көбінесе лимфолейкоз созылмалы ауру және тері белгілеріне
бай болады.
Л ейкоздың бүл түрінде лимфа түйіндері, кейін көкбауыр да
үлкейеді. Шеткі тамырлардағы қанның өзгерістері аса білінбеуі
мүмкін, сондықтан лимфа түйіндері биопсиясының диагноз коюда
маңызы зор.
Созылмалы лимфолейкозда терінің арнайы емес өзгерістері
ретіңде қышыну сезімі, көбінесе пруригоның түйіншектеріне үқсас
бөртпелермен байқалады. Көбінесе арнайы емес бөртпелер пемфи-
гоидтың немесе герпетиформдық Дюринг дерматитінің белгілеріне
үксас болады. Сонымен бірге гангреноздық белдеулі үшық немесе
осы аурудың аса жайылған түрі де дамиды. Арнайы емес эритро-
дермиялар да дамуы мүмкін.
Арнайы өзгерістер көбінесе эритродермиялық, түйіншекті немесе
ісік тәрізді сіңбе түрінде дамиды. Түйіншекті бөртпелер ересек-
тердің строфулюсіне .үқсас, бірақ олардан айырмасы бүкіл теріге
жайылып, таралып орналасады, қатты, түрақты қышыну сезімі
қабат байкалады.
213
Ісікті инфильтраттар жиі бетте (мандай, мүрын, қабақ үсті
үйектері) орналасады, кейде жыныс мүшелерінде де болуы
лүмкін. Ісіктін, шеттері көмескі, консистенциясы кейде тығыз, кей-
ге іркілдек, беті тегіс, терінің түсі қалыптағыдай. БетІ лепрадағы
асіез Іеопіпа-ға өте үқсас, бірақ инфильтрат аймағында сезім
гүрлерінің бәрі сақталады. Әдетте ісіктің жазылуы ортасынан бас-
галмайды. Гемодермияның арнайы түрлерінің әр ошақтарына гисто-
иорфологиялық зерттеуде лимфоциттерден және лимфобласттардан
гүратын инфильтрат табылады.
Эритродермияда тері қызыл-күрең түсті және терең сіңбелі бо-
тып өзгереді. Әр түрлі дәрежеде түлеу байқалады, қабыршақтар
эолмағанда тері жылтырап түрады. Кейбір авторлардың пікірінше,
бірден дамыған эритродермиялардың 60% созылмалы лимфолей-
козға тән белгі.
/ Терінің лимфомалары. Бұл клиникалық және морфологиялық
белгілері біркелкі емес аурулар тобы теріде лимфоидтық клетка-
лардың қатерлі пролиферациясының әсерінен пайда болады. Лим-
фоманың клиникалық негізгі түрлері: дақты-табақшалық,
пойкилодермиялық, эритродермиялық, дақты-инфильтративтік,
түйіншекті және түйінді.
Дақты-табақшалық түрі әдетте сәл кабыршақтанған солғын-
қызғылт эритемадан басталады, ол табақша парапсориаздың немесе
экзематидтің белгілеріне үқсас. Бірнеше жылдың ішінде процесс
теріге түгел таралады. Бірте-бірте зақым ошақтарында инфильтра-
ция қүрылады, ал кейін ісік дамңды.
Пойкилодермиялық түрі үйкеліс болатын жерлерінде (белде,
иықта), солғын-қызғылт, аздап қабыршақтанған, ірі, анық шекте-
усіз ошақтардан басталады. Ошақтың саны көп емес. Теріде про-
цестің таралуы және зақымданған ошақтардың үлкеюі өте баяу
жүреді.*> Негізінде иықтың ішкі жағында, жамбас аймағыңда, ал
әйелдерде емшек бездерінің терісінде біртіндеп пойкилодермияның
белгілері дамиды. Кейбір аурулардд терінің осы өзгерістері лихен
тәріздес бөртпелермен қабат көрінеді. Ауру басталғаннан 8—10
жыл өткен соң зақым ошақтарыңда немесе олардың сыртыңда
түйіншектер, ал одан бірталай кейін ыдырауға бейімді инфильтрат-
тар және түйіңдер пайда болады.
Эрйтродермиялық түрі терінің универсалды зақымымен ерекше-
ленеді. Бірде ол бірнеше аптада дамиды, жалпы халінің нашарлау-
ымен, безгекпен, қалтыраумен және қатгы кышынумен қабат
жүреді. Теріде ашық қызыл, ісінген, инфильтратталған, ірі пла-
стинкалық қабыршақтар пайда болады. Алақан мен табаңца айқыв
кератоз пайда болады. Тырнақтары қалындап, үгіледі. Лимфг
түйіндері үлкейеді. Кейде эритродермия баяу дамиды. Закымданғағ
тері қүрғақ, қызғылт-қызыл-көкіпіл түсті, шамалы инфильтрат-
талғаң, кебекті немесе үсақ пластинкалық қабыршақтар байқалады
Аурулардын жалпы халі ұзақ уақыт қанағаттанарлық болады, теғ
терінің қүрғақтығы және тырысуы мазалайды. Лимфа түйіндер
үзақ уақытқа дейін өзгермейді.
Дақты-инфильтратталған түрі қөбінесе денеде бір немес<
бірнеше көкшіл-күлгін немесе күміс түсті, сәл көтеріңкі эритема
214
лар ошағынан басталады, аймағында алдымен жұқа, кейін анық
тығыз-созылмалы консистенциялы сіңбе байқалады. Зақым
ошақтарының беті тегіс немесе лимонның қабығына ұқсас.
Түйіншекті түрінде көлемі бүршақтай, кейде топталып орна-
ласқан көкшіл-қызыл түйіншектер пайда болады. Аурудың бірінші
белгілері аяққа шығады, кейін дененің басқа жерлеріне таралады.
Аурудың бірінші жылдары түйіншектер өздігінен жазылып кетуі
ықтимал. Кейін қайталағанда бүрынғыдан ірі, ыдырауға бейімді
түйіншектер шығады. Кейбір ауруларда кейде көп жылдар өткен
соң эритемо-сквамоздық зақым ошақтары пайда болады.
Түйінді түрінде бір немесе бірнеше тығыздау-созылмалы конси-
стенциялы, көкшіл түсті түйін шығады, оның ортасынан бастап
жазылуға және ыдырауға беймділігі болмайды.
Гистологиясы — терінің лимфомасында, дақты-қабыршақтанған зақым
ошақтарынан және түйіншектердсн басталғанда, бірнеше жыл бойы тек лим-
фоидтық клеткалардың анықталуының өзгеруінің алгашқы белгілері ғана табы-
лады. Кейін лимфоидтық клеткалардың пролиферациясы пролимфоцит,
лимфобласт және атиптік клеткалар түрінде байқалады. Дақты-инфильтрат
түрінде терінің қосалқы мүшелерінің төңірегінде лимфоциттерден, пролимфо-
циттерден және лимфобласттардан тұратын пролиферация табылады. Түйінді
түрінде осы клеткалардан тұратын пролиферат гиподермада табылады.
Тері лимфомасының барлық түрлеріне тән нәрсе көп жылдық
ағымы мен қышыманың болмауы. Ал соңында процесс лимфа
түйіндеріне және ішкі мүшелерге метастаздар береді. Процесс бүкіл
теріні қамтығанда клиникалық анализдердің нәтижесі патологиялық
өгерістерді көрсетеді.
Тері лимфомасы баяу дамып, қатерлілігі төмен дәрежеде болу-
мен қатар, өте қауіпті, қатерлі түрі де дамуы мүмкін. Онда
көкшіл-коңырқай түсті, кейде геморрагиялық компонентпен, тез
ыдырауға бейімді түйіншектер, табақшалар және түйіндер пайда
болады. Генерализациялық процесс 1—2 жылда өліммен аяқталады.
Гистологиясында жетілмеген лимфоидтық клеткаларда атипизм
және аномалия белгілерімен пролиферация табылады.
Лимфосаркома теріде басталғанда, клиникалық белгісі ретінде
сыздауық тәрізді, көкшіл-қоңырқай түсті, геморрагиялық және не-
крозды компонентімен түйін байқалады. Бүл ісік лимфа түйіндері
мен ішкі мүшелерге тез тарайды, бірақ негізгі ошақ сақталып, ин-
фильтрациялық өсуі арқылы көлемі үлкейеді. Гистологиясында әр
түрлі келемді — үсақтан алыпқа дейін, жетілмеген лимфоидтық
клеткалардың полиморфизмі табылады.
Саңырауқұлақ тәріздес микоз қазіргі кезде Т-клеткалық лим-
фома деп аталады. Гистологиясында бұл лимфомада жетілмеген
лимфоидтық клеткалар пролиферациясымен қатар, арнайы емес
гранулема түріңде айқын реактивтік қабыну байқалады. Ауру
уақытша эритемадан, күлдіреуіктен, қатты қышитын экземаға және
парапсориаздың бөртпелеріне ұқсас, белгілерден басталады. Кейбір
жағдайда ауру қышымадан басталады. Осы күйінде процесс көпке
созылуы мүмкін, көбінесе бірнеше айға (премикотикалық кезеңі).
Одан кейін зақым ошақтары инфильтратталады, табақшаға ауыса-
215
ды, көкшіл түске боялады (табақиіалык, кезеңі). Бүл өзгерістер
алдымен тек жеке жатқан зақым ошақтарының аймағында дамиды.
Табақіпалардың ортасы жазылып, сақиналы болуы типтік нәрсе.
Бірте-бірте табақпіалардың бір белігі ісікке айналады. Бүлар өзгер-
меген теріде де шығуы мүмкін (ісікті, туйінді кезеці). Типтік
ісіктер саңырауқүлақтың қалпағына үқсас: үсті жалпайып, түбі
жіңішкере береді. Лимфа түйіндерінің үлкеюі әдетте үшінші ке-
зеңінде байқалады. Ісікті кезеңінде процесс ішкі мүшелерді де
, шеткі қан өгерістері болады. Бүл лимфоманың
қамтуы мүмкін, шеткі қан өгерістері болады. Бүл
премикотикалық кезеңінің клиникалық диагнозы өте қиын, гисто-
логиялық зерттеудің мәліметтері жәрдем бередІ.
Е м і. Биопсияның нәтижесіне қарай ем жасайды. Лимфоидтық
клеткалардын өзгеруінің бастапқы белгісі табылған кезде жалпы
нығайту ёмін ғана белгілейді: В витамин тобы, натрий арсенаты,
тиімді демалыс және жүмыс тәртібі. Лимфоциттердің жетілмеген
түрлері пролиферациясы байқалған кезде цитостатикалық препа-
раттар беру керек. Тері лимфомасының генерализациялық ке-
зенінде ауруларды онкологиялық стационарда емдеген дүрыс.
ЖЫНЫС МҮШЕСІ ТЕРІСІНІҢ ВЕНЕРИКАЛЫҚ
ЕМЕС АУРУЛАРЫ
Жыныс мүшесінің терісінде өздігінше немесе теріңің басқа жер-
лерінің әр түрлі ауруларына, мысалы экземаға, дерматитке, псори-
азға т. б. ісіктерге және венерикалық ауруларға, сай бөртпелердің
шығуы мүмкін. <Мысалы, баланит — жыныс мүпіесі кертік басының
қабынуы, баланопостит — кертік бас пен күпектің ішкі қабатының
қабынуы — венерикалық аурулардың соз, мерез, трихомониаз ж. б.
аскынуы нәтижесінде дамиды.
Жәй баланит (Ьаіапйіз зітріех) әдетте салақ адамда болады,
әсіресе үзын және тар күпекте жиналып, пгіріген смегманың және
қосалқы инфекцияның әсерінен дамиды.
күпектің ішкі беті қызарады, оның үстінде
Кертіктің терісі және
эпителийдің баэдануы
іТТТТ
салдарынан біртіндеп ірің шығаратын үстірт эрозия пайда болады.
Субъективті қышыма сияқты күю және сәл ауыру сезімі болады.
Күпек айқын ісінгенде фимоз дамуы мүмкін.
Эрозиялы баланопостит (ЬаІапороМйіз егозіүа) эпителийдің
. баэдану салдарынан және некроздан ашық-қызыл, шектеулі эрозия-
лар пайда болады. Үлкейіп, косылып, шеттері ақріыл-сүр ақжем
эпителиймен қоршалған, үлкен көлемді эрозиялар түзіледі. Қатты
ауырып, күю сезімі азаптайды. Процесс жиі фимозбен, лимфанго-
итпен, шаптың лимфа түйіңцерінің шошынып, ауыруымен
асқынады. Бүл инфекциялық жүқпалы ауру, көбінесе оның
қоздырғышы Венсан симбиозы сияқгы, бірақ басқа микробтар се-
бепші болуы мүмкін. Әсіресе, анаэробты бактериялар жараның
шығуына жағдай туғызады.
Гангреноздық баланит (Ьаіапйіз §ап§гапоза) шеткі тән ісініп,
қызарып, жедел қабынулық фимоз дамиды, күпектен жағымсыз
иісті сүйық ірің ағып түрады. Жалпы халі өзгереді: дененің қызуы
39—40’ дейін көтеріледі, басы ауырады, әлсіздік сезінеді.
216
Жергілікті өзгерістері тезөршиді. Күпектің терісі көкшіл-қоңыркай
түсті, онық үстінде өлі шектеулі ошақтар шығады. 2—3 күн өткен
соң некроз ошақтары аршылып, кертік жалаңаштанады, оның
бетінде ақсұр немесе қара қабықпен (струп) жабылған гангреноз-
дық жаралар байқалады. Жеке жағдайда гангреноздық процесс ка-
верналық денеге таралады, осы кезде аса көп қан кетуі мүмкін.
Қолайлы жағдайда зақымданған ошақтар қабықтан тазаланып, гра-
нуляциямен толады да тыртықпен жазылады.
Е м і. Жәй және эрозиялы баланопоститте жыныс мүшесін
күніне бірнеше рет калий перманганат ерітіндісімен жуып, мақтаны
0,25% күміс нитратының ерітіндісіне сулап, жұқалап жабады неме-
се қүрғататын және дезинфекциялайтын үнтакты (дерматол, стреп-
тоцид) себеді. Фимозбен аскынғанда — күпек қалтасының қуысын
күніне 2—3 реттен калий перманганат ерітіндісімен (1:10000) неме-
се күміс нитратымен (1:10000) жуу керек. Егер фимоз жазылмаса,
күпекті айнала тіліп, жоғар/ыда айтылған емді жасай беру керек.
Баланопоститтің гангреноздық түріңде бензилпенициллинді әр 3
сағат сайын (100000—200000 бірліктен 3—5 күн) егеді, кең
ауқымды антибиотиктер беріледі, 3% сутектің асқын тотығын
жергілікті қолданады. Өте ауыр жағдайда күпекті тіледі.
Екінші бөлім
ВЕНЕРОЛОГИЯЛЫҚ АУРУЛАР
ТАРИХИ МӘЛІМЕТТЕР
Жыныс қатынасы арқылы жұғатын, этиологиясы әр түрлі
бірнеше жүқпалы аурулар — венерологиялық аурулар тобын қүрай-
ды (Үепиз — латынша Шолпан, махаббат күдайы).
Оларға жататындар: мерез (Зурһіііз), соз (Оопоггһаеа), жүмсақ
шанкр (ІЛсиз то11е)және венерологиялық ауру немесе шап лим-
фогранулематозы (Николь және Фавр ауруы).
Венерологиялық аурулардың пайда болған уақыты және себеп-
тері әлі де белгісіз. Кейбіреулерінің (соз бен жүмсақ шанкрдың)
ерте заманнан белгілі екендігі күмәнсіз. Қытай, Үнді, Грек және
Рим көне әдеби мүраларында бұл аурулар туралы деректерді кез-
дестіруге болады. Мысалы, Библияда (Інжілде) “жыныс мүше-
лерінен ағатын ірің” деп көрсетілген. Гиппократ, Гален, Цельс
кіші дәретке отырғанда ауыру, жыныс мүшелерінен ағатын қаңды
ірің туралы жазған. Олар жыныс мүіделерінде болатын жараларды,
шаптағы бездердің шошынуын суреттеген. Авиценнаның жүмыста-
рында соз бен оның асқынган түрлерінің клиникалық белгілерін
кездестіруге болады. Осының бәрі соз бен жүмсақ шанкрдың ерте
заманнан белгілі екендігінің дәлелі.
Мерездің шығуы — түсініксіздеу. Кейбір зерттеушілер археоло-
гиялық жолмен табылған сүйектердегі мерездің белгілеріне сүйене
отырып, оны өте ерте заманнан бері
оның диагнозын дүрыс қоя алмаған деп
мерездің XV—XVI ғасырда Испаниядан
деріне тарағандығын ескере отырып,
келе жатқан ауру, бірақ
есептейді. Ал, кейбіреулері
бастап барлық Еуропа ел-
теңізшілері Америкадан алып келді деп есептейді.
XV ғасырдың аяғында, XVI ғасырдың басыңда мерездің Еуро-
пада кең тарауына үзіліссіз соғыстар ез септігін тигізгені күмәнсіз.
Осы кең жайылу — бүл ауруды жан-жақты зерттеуге түрткі болды.
Ол кезде дәрігерлер мерез бен создың айырмашылығын жақсы
білген. Бірақ, кейде бір адамда осы екі аурудың да клиникалық
белгілерінің кездесуі барлық венерологиялық аурулардың түбі бір,
негізінен мерез деп есептеуге әкеп соктырды^ Осылайша унита-
ристік ұғым паңда болды және кейбір дәрігерЛердің қарсы пікіріне
қарамастан, бүл ғылыми үғым XIX ғасырдың басына дейін
сақталып келді. Бұл пікірдің үзақ өмір сүруіне ағылшын
оқымыстысы Джон Гюнтердің (Нипіег) өзіне жасаған аутоэкспери-
менті де септігін тигізді: ол 1785 жылы өзіне ауру адамның несеп
жолынан алынған іріңді егіп, соның нәтижесінде мерездің клиника-
лық белгілері пайда болған. Оның ойынша ауру адамның несеп
жолыңда орналасқан шанкр мерез емес, создың белгісі деп есепте-
ген.
218
Тек XIX ғасырдың 30 жылдары француз оқымыстысы ф. Ри-
кордың адамдарға жасауға болмайтын тәжірибелерінің негізінде (ол
адамдарға соз бен мерезді әдейі жүқтырған) бұл екі аурудың екі
белек екендігін дәлелдеген. Кейпгірек, оның шәкірті Ваздегаи
жүмсақ шанкрдың белек ауру екендігін дәлелдеді және ол пікірді
лиоңдық Коііеі, Оібау адамның мерез бен жұмсақ шанкрды бір
кезде жүқтыруы мүмкін екендігі, сөйтіп аралас шанкр пайда бола-
тындығы арқылы қуаттады.
Венерологиялық аурулардың әрқайсысының дербес ауру екендігі
'—олардың этиологиялык факторының әр түрлі болуымен түбегейлі
шешілді,
Неміс ғалымы Кеіззег 1879 жылы созды тудыратын микроб —
гонококкты ашты, 1885 жылы Витт оны таза түрінде өсіріп
шығарды. Италия ғалымы Ғегтагі 1885 жылы жұмсақ шанкрдың
қоздырғышы — стрептобацилланы анықтады, осыдан екі жылдан
сон бүл пікірді орыс ғалымы 0. В. Петерсон эксперимент арқылы
дәлелдеді. 1905 жылы Шаудин мен Гоффман мерездің қоздырғышы
— ігеропета раііігіа (бозғылт трепонема) екеңдігін анықтады.
Россияда венерологиялық ауруларды зерттеу XIX ғасырдың
екінші жартысында басталды және оның негізін қалаушы профес-
сор В. М. Тарновский еді. Профессор Т. П. Павлов бұл салада
көп еңбек етті. Поспеловтың, Багровтың, Мещерскийдің т. б.
еңбектерін атап вту керек. Профессорлар И.
С. Григорьевтің қосқан үлесі де аса зор.
Қазақстанда мерез бен соз ауруын
жетілдіруде, жаңа антибиотиктер қолдануда,
аркылы жұғатын аурулардың эпидемиялогиясы
рын анықтауда Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау ми-
нистрлігінің тері және венерологиялық ауруларын зерттеу
институтының венерология бөлімін әр жылдарда басқарған М. М.
Вишн, М. 0. Омаров, К. X. Ахмедова, И. А. Жодзижский, А. М.
Малдыбаев сияқты ғалымдардың сіңірген еңбегі атап айтарлықтай.
Ф. Зеленев пен П.
емдеу тәсілдерін
жынысгық қатынас
мен күресу жолда-
1111
ІНІ
ЖҮМСАҚ ШАНКР (ЦЬСШ МОЬЪЕ)
Этио л оги ясы. Жүмсақ шанкрдың қоздырғышы, жоғарыда
көрсетілгеңдей Феррари және 0. В. Петерсон анықтаған — стрепто-
бацилланы Дюкрей және Унна (1889) жан-жақты зерттеген.
Қоздырғыштың таза культурасын бірінші рет С. С. Истаманов пен
А. М. Акопьянец (1897 ж.) өсіріп алған.
Стрептобацилла — ұштары дөңгелектеу, ортасынан бір тар-
тылған қысқа таяқша тәрізді, үзыңдығы 1,5—2 микрон, жуаңдығы
0,4—0,5 микррн. Жараның сөлін микроскоппен қарағанда олар
шынжыр тәріздес болып орналасқаи, сондықтан да стрептобацилла
деп аталынған. Ол негізгі бояулармен жақсы боялады, грамтеріс.
Эксперименттік жануарларға (мысалы, мысыққа, маймылға) егіп,
• жүқтыру өте қиын.
Жүмсақ шанкр, әдетге, жыныстық қдтынас арқылы жүғады, сон-
дықтан оңың клиникалык белгілері кебінесе жыныс мүшелеріне не-
месе олардың айналасыңда көрінеді. Өте сирек болса да жыныс
219
11111
мүшелерінен басқа жерге де, (әсіресе, медицина қызметкерлерінің
саусақтарына) шығуы мүмкін. Жұмсақ шанкрмен ауырған соң им-
мунитет сақталмайды. Жезөкше әйелдерде стрептобациллалар
аурудың клиникалық белгісінсіз-ақ сақтала беруі мүмкін, соған
қарамай жыныс қатынасы арқылы ауруды жүқтыра береді.
Клиникалық белгілері. Ауруды жүқтырған соң екінші
тәуліктің соңында қоздырғыш енген жердің терісі қызарып,
кішкене іріңдік пайда болады. Үш-төрт күннен кейін іріңдік жары-
лып, кішкене жара болады да, бірте-бірте үлкейіп, тереңдей бас-
тайды. Қалыптасқан түрде бүл жара дәңгелек немесе әр түрлі
пішінді келеді, шеттері иректі, түбі тегіс емес және іріңмен
қапталған. Жараның шетіндегі тері қызарып, ісіңкі келеді. Қолмен
ұстап көргеңде жараның негізі (түбі) жүмсақ, сондықтан жүмсақ
шанкр деп аталады. Жараның бетіндегі қан аралас іріңді микрос-
коппен зерттегенде көп мөлшерде стрептобацилла табуға болады.
Ірің жан-жаққа шашырап, ол жерлерде де кіші-гірім қосымша жа-
ралар пайда болуы мүмкін және олардың көлемі бірінші жарадан
кішірек, саны жағынан көп болуы мүмкін. Әбден толысқан жара-
ның көлемі — 10—15 тиынның көлемінен артық болмайды, ұстап
көргенде қатты ауырады.
3—4 аптадан кейін жүмсақ шанкрдың жарасы жазыла бастай-
ды, түбі іріңнен тазарып, бірте-бірте жараның орнын кішкене тыр-
тық басады.
Кейде жүмсақ шанкр әдеттегідей дамымайды, сондықтан оның
бірнеше түрі кездеседі. Мысалы:
ІЛсиз шоііе зегрі^іпозит (жайылмалы жүмсақ шанкр) — бұл өте
сирек кездесетін түрі. Жара тез өседі және әте үлкен келемді бо-
лып келеді.
ІЛсиз шоііе рһаеадепісиш (фагаденикалық жүмсак шанкр) —
жара тек көлемі ғана өсіп қоймай тереңдей түсіп, шеттері ісіңкі,
күлгін түсті, қазылған болып келеді және терең-терең сілемдер'
пайда болады (жолдар). Кейбір жағдайда, ерлердің жыныс мүше-
лерінің тканьдері іріңнің салдарынан ыдырап, қатты қан ағуы
мүмкін. Кейде, тіпті жыныс мүшесі түгел үзіліп (ампутация) түсуі
мүмкін.
ІЛсиз шоііе ІоПісиІогит (фолликулярлық жүмсақ шанкр) —бұл
түрі стрептобацилла шаштың қапшығына немесе май бездерінің
түтікшелеріне енгенде дамиды. Алдымен қызғылт түсті түйіншек
пайда болады, ортасында терең кішкене жарасы бар, көбінесе
әйелдерде кездеседі (аутоинокуляция).
Жүмсақ шанкрдың жарасы — артқы тесіктің төңірегінде орна-
ласса — жарылып кеткен тәрізді және өте катты ауыратын болады.
Жұмсақ шанкрдың мынадай асқынулары болады:
Фимоз (рһутозіз)’ — бұл асқыну егер жұмсақ шанкрдың жарасы
күпекте немесе оның шетінде орналасса және баланопостит дамыса
ғана пайда болады. Ёр адамның жыныс мүшесі қабынудың
нәтижесінде ісініп, үлкейіп, қызарып, ауырады. Күпектің тесігі та-
рылады, одан көп мөлшерде ірің ағады.
Парафимоз (рагарһушозіз) — ер адамның ісініп тұрған жыныс
мүшесінің терісін әдейі қайтарса, оның басындағы арықша тарты-
220
лып, қан айналымы нашарлайды. Сондықтан ол ісінеді, келемі
үлкейеді, қатты ауырады. Егер бұл жағдайды уақытында байқап,
тез әрекет етпесе жыныс мүшесінің кертік басы жансызданып
қалуы мүмкін.
Лимфангоит (1утрһап£оііі$) — жыныс мүшесінің артындағы лим-
фа тамырының ісініп, ауыруы. Терісі қызарып кетеді. Кейде лим-
фа тамыры бойында кішкене түйіншектер пайда болып, келе-келе
олар жүмсарып, жараға айналуы мүмкін.
, Бубон (ЬиЬоп) — стрептобациллалардың жараға жақын жердегі
бездерге енуінен болатын асқыну. Тез жүру, көп қимылдау, вело-
сипедпен жүру сияқты факторлар бубоиның дамуын тездетеді. Бір
немесе бірнеше лимфа безінің тез үлкеюінен басталып, келе-келе
бір-бірімен, жан-жағындағы тканьдермен бірігіп кетеді. Осы жер-
лердің терісі ашық қызыл түске боялады, сонымен бірге адамның
қызуы кетеріліп, дімкәстеніп қалады. Жара шыкқан жер мен лим-
фа бездері қатты ауырады. Бірте-бірте лимфабездері жүмсарып,
тесіледі де, қан аралас Ірің ағады. Содан сон бубон бірте-бірте
жазыла бастайды немесе ол жұмсақ шанкрлық жарага айналады
(шанкр тәріздес бубон).
Ауру әдеттегідей басталып дамыса, оның диагнозын
анықтау аса қиын емес және оны бактериоскопиялық зерттеумен
дәлелдеуге болады. Жүмсақ шанкр фимозбен аскынған кезде диаг-
ноз қою киындай түседі. Көбінесе күпектің жиегіне орналаскан,
аутоинокуляция салдарынан пайда болған жаралар диагнозды
дұрысанықтауға септігін тигізеді. Ал аутоинокуляциялық жаралар
жоқ болса, күпектен ағып тұрған іріңнен стрептобациллаларды та-
бу қажет.
Е м і. Жүмсақ шанкрды емдеуге сульфаниламид препараттары
қолданылады. Наукасқа ақ стрептоцид күніне 2,5—3,0 г беріледі.
Ауырган жерге (жара шыққан жерге) жылы ванночка (КМпСН)
жасап, жараға ақ стрептоцид үнтағын себу қажет. Фимозбен
асқынған жағдайда күпекті күніне бірнеше рет марганцовка
ерітіндісімен жуып, содан соң ақ стрептоцидтің сүйық маймен
10% қосындысын күпекке қүю керек. Егер парафимозбен асқынган
болса— жыныс мүшесінің басын күпектің ішіне кіргізіп жіберу
қажет, ал ол мүмкін болмаса — қысып тұрған жердің терісін аздап
тіліп жіберу керек.
Бубонды емдеуге де стрептоцид қолданылады. Наукас адам
төсектен түрмауы кажет. Алғашыңца, бубон жүмсарғанға дейін,
аутогемотерапия әдісін қолдануға болады. Ауырған жерге (бубонға)
жылы компресс, УВЧ қолдану керек. Бубон жұмсарған кезде іріңді
шприцпен сорып алып, 1—2 мл 10% стрептоцидтің сүйық маймен
қосылған қосыңдысын құю қажет.
Бубон аса үлкен болса, онда жұмсарғаннан кейін оны кішірёк
етін тіліп, іріңді шығарып, ішіне 10% стрептоцидтің сүйық май-
мен қосындысын қүю керек. Үстіне сорғыштық касиеті бар таңғыш
байлау керек.
Стрептоцид қосындысын ірің таусылғанша күңде құйып түрады.
Сіңбе бітіп, тыртық пайда болғанға дейін жылы компресс т. б.
қолданыла береді.
221
МЕРЕЗ (8ҮРНІЫ8, Е0Е8;
• ч
Мерез.— адамның барлық мүшелері мен ткаивдерін
заіымдайтын, емделмесе, бірнеше жылға созылатыщ балаларыжа
ететін (туа біткен мерез) созылмалы жүқпалы ауру.
Этиологиясы. Мерездің қоздырғышы
3
үзындығы 4—10 д, жуандығы 0,25 д 8—10 иірімдеммв түрапві
иірімді микроорганизм^ Электроңцы микроскоппен т ірМііща аіст
терінде кішкене талшықтар көрінеді және олар денесйие де'6ажв-
ды, Бозғылт трепонема (ігеропета раііігіа) өте тба қа9ПМииМ>
Қозғалыстың бірнеше түрлерін байқауға болады: 1) өіі есйгің брйы-
мен айналу; 2) алға және артқа қарай; 3) маятниг тмрҺиіІ 1®р-
бетілу; 4) контрактилді — толқынды қозғалады.
Н. М. Овчинниковтың пікірінше, трепонеманың глміішы тек
талшықтарға ғана емес, оның денесінің тартылуына дй &йкмимсгы.
Трепонемалар көлденең бөліну арқылы көбейеді.
Кейбір мағлүматтарға қарағанда трепйійвиі — мерез
қоздырғышының тек бір ғана даму сатысы деп түсіюйріжвй. Мвкі-
лы, оның дән тәрізді (Р. Р. Гельцер, Н. М. Овчйиииа» Т; б.),
көзге көрінбейтін түрлерінің болуы да ықтимал (А/ Д ІйДОДОук,
П. Г. Оганесян т. б.). Н. М. Овчинниковтың ЙВД
түрлерінің бәрі белгілі бір қолайлы жағдайда дамуы ^
барлық уақыгта кездесе беруі мүмкін емес. Мере
белгілерінің дамуына трепонеманың жоғарыда. 1
түрлерінің қаншалық әсері болатындығы әлі де анықци
Жасанды қоректік ортада трепонеманы өсіріп шыш
қоздырғыштық қасиетін жоғалтуы мүмкш.
Жрғары температура әсерінен трепонема тез (Ымк ммпамі.
40—42°С олар 3—6 сағ. шыдайды, ал 55°С —15
оларға ең қолайлы температура — 37°С. Керісінше, ЯИММ||Н' ШЯМ-
ратурада олар көпке дейін сақталуьГ мүмкін. м и"ТіТТі; -
!
мен қоянга ауру жұқтырған. Дымқыл жерде олар гМНМЮ ІИЙЙ
сақталады да, керісінше қүрғактық (кеуіп кету) <сш
өлуіне әсер етеді. П. С. Григорьев өлі туған нәрестцйі ЙЦИ
48 с кейін алынған бвлшектермен қоянға ауру ж|К
тындығын дәлелдеген.
К; С. Аствацатуров пен П. Д. Юшковтың амйЙЙМВ*****
қарағанда 40°С этил спиртінде трепонема өзінің^'МКИ^М*|НММЦ
қасиетін 10—12 мин дейін жоғалтпайды, а* Л-нЛ*С
қозғалғыштық қасиетін бірден жояды, 60°Сжәне фЯЙ Лі ЯйМІфЫ
градусты спиртте олар мүлдем жоғалып кетеді. 1: 4М' ММЙ
центрациясы трепонеманы бірден өлтіреді, ал 04% ‘ СІЯГІ
ерітіндісінде өзінің қозғалысын бірден жоғалтады жм* иүйцкы
өзгереді. Мүсәтір қышқылының ерітіндісінде трепонемв Іірмт мв-
нуттің ішінде өледі, ал түз қышқылының 0,3-04% ЯЙЙЙМ
олар қозғалысын бірдең жоғалтады. .
222
Трепонемалар анилин бояуларын аз кабылдайтындықтан
бозғылт трепонемалар деп аталған. Романовский-Гимза тәсілімен
бояғанда олар бозғылт-қызыл түске боялады, ал трепонеманың
басқа түрлері — кек немесе күлгін түске боялады.
Мерездің диагнозын дәлелдеу үшін бірден-бір қолайлы тәсіл
, тр^понеманы караңғылаған микроскоп аркылы іздеп табу. Бүл зерт-
тёудің тиімділігГ3— іек гірі треншігйаны табу ғана емес, олардың
әр түрлі қозғалысын көру және сол арқылы трепонемалардың
басқа түрлерінен ажыратуға мүмкіндік туады. Қараңғыланған мик-
роскоппен зерттеу Тинлаль фаыпмд^™^ негізделген: егер қаранғы
бөлмеге кішкене саңылаудан күн сәулесін түсірсе, онда сол сәуле
өткен жерде жарықта көрінбейтін көптеген майда тозандар
көрінеді. Өйткені ауадағы тозаңдар күн сәулесін әр жаққа тара-
тып, солардың бірі біздің көзімізге түседі. Қараңғыланған микро-
скоппен зерттегенде де сол объектіге конденсор арқылы тік емес,
іжаяынан күшті күн сәулесін түсіреді. Объектіге түскен сәуле
іпағылып, микроскоптың объективіне түседі де, зерттелетін объект
адамның көзіне корінеді.
Ппепапатты дайындау; эрозияның, жараның немесе
суланғзн гүйіишектің бетінен: алывдан жалқықты алдыи ала тазар-
тылған жұка шынының үстіне тамызады. Жанына бір тамшы фи-
зиологиялық ерітінді тамызып, екеуін тез араластырып, жапқыш
шынымен жабады. Содам сон бұл шыныны микроскоптың үстеліне
қойып, оған біртамшы бал қарағай майын тамызып, құрғақ не
иммерсиялық обьектнвпен қарайды.
Коз^лывунштн яортойу үшім алынатын мате-
риал> жәие оны дайындау. Мерезге тән клиникалық
белгілерді — терідегі немесе шырышты қабатқа орналасқан жара
немесе эрозиядан ізде^ді. Алдымен жараның, эрозияның бетін фи-
зиологиялық ерггіндімен суланған макта тампонымен сүртіп,
мақтамен не дәкемен құрғатады. Содан соң ақырындап платина
таякшамен сипайды, бір-екі мин кейін жараның бетіңде сарысу
пайда бслады, осы сарысуды- зерттеуге алады. Кейде бір дегеннен
'бозгылт трепонеманың табылмауы мүмкін, ол үшін 1—2 күн сол
жараны физиологиялық ерітіндімен сулап отыру керек, сөйтіп тағы
да іздей беру қажет.
Ажырату д иа гнозы. Жараның не эрозияның бетінен
алынған материалда бозғылт трепонеманы іздегенде, онда спирохе-
та рефрингенстің (зрігосһеіа герһгі&епх) бслуын да ескерген жөн.
Бірақ спирохета рефрингенс әдетте, бозғылт трепонемадан жуан-
дау, иірімдері оғаштау, біркелкі емес, жалпақтау және шеттері
үшкірлеу болып келеді. Зерттелінетін материал ауыздың шырышты
қабатынан алынса, мұнда кездесетін көптеген сапрофиттік трепоне-
маларды, әсіресе спирохета микродентиумды (зр. пгісгодеиііиш) ес-
керу қажет, кейде оны бозғылт трепонемалардан ажырату өте
қиынға түседі. Спирохета микродентиум бозғылт трепонемадая #
қысқалау, жуандау, қайырмалары үшкірлеу, бүрыштылау екендігну'
және өте жай қозғалатындығын есте сақтау керек.
Жүктыру тәсіляеоі мен шарттары. Әдетте, мерез тікелейтяьж
адамнан сау адамға тері немесе шырышты қабық арқылы ж
ГІІІ
кейде үй-іші түтыныс заттары арқылы да жұғуы мүмкін (егер
аурудың қоздырғыштары бар сүйықтықтар жағылып қалған^ бсдоа).
Әр түрлі заттар арқылы жүқтыру — бозғылт трепонеманъиг эдфыд
орталарда өзінің қоздырғыштық қасиетін үзақ уақыт сақта* >л»-
тындығына байланысты.
СДуруды жүқтырудың ең басты шарты — науқас адаммеи і
ныстық қатынаста болу, бүл лзкелей жүктыру деп| а
Керісінше, күнделікті өмірде түтынатын заттар арқылы ж
болғанымен, гигиеналық шараларды бүлжытпай ор
арқасында, қазіргі кезде жүқтыру мүмкіндігі өте аз. Мұндай
мен жұктыру көбінесе тек сүйіскенде, ауыздың шырышты қабатіы
арқылы — түкірікпен, кейде тіпті бірг төсекте жатқанда мүмкй.
^Науқас адамды қараған кезде медицина қызметкерлврі
жүқтырып алулары ықтимал, ондайда _кәсіби жүқтыру жолы
есептеледіД Жұқтыру мүмкіндігін еске ала отырып, тікелей
стық қатынастан кейін, әсіресе қасық, пиала т. б. тамақ
ыдыстардың қауіпті екендігін білу кажет, өйткені наукас адям
аузының шырышты қабығыңда орналасқан мерез белгілерінеж (жа-
ра, түйіншек) сілекей арқылы бозғылт трепонемалар жаңағм ЧЖЫ-
старға жағылып қалады. Тазартудан өтдеген қандай қцмм*
болмасын (медициналық аспаптар, үрлеуіш музыкалық аспаММр т.
б.) жүқпалы аурулардың көзі болып табылады. ітс
ЕДуруды жүқтыруда ең қауіптісі — мерездің бірінші жәнежкһмгі
кезеңімен ауырғандар, әсіресе олардың терісінде, тшфмті
қабықтарында, жыныс мүшелерінде, ауызда (үрты, тілі, ерк&беті
суланып, эрозияланып (қызыл щақаланып) түрған... түйідммктсф
іъТгТ
нан бөлінетін сүйықтықтардың (түкірік, тер, несеп, сүт, щкдгһег)
жүқпалылығың анықтау аса маңызды мәселе^
Егер адамның аузыңда мерез белгілері болса,«онда
арқылы сау адамға жүқтыру — басы ашық нәрсе. Тер меж лм
арқылы жүқтыру эксперименттік, клиникалық зерттеудкрыии
дәлелденбеген. Кейбір ғалымдардың пікірінше, жануарларгв жа-
салған тәжірибенің нәтижесінде, емшектің терісінде, үрайсімм
ешқандай клиникалық белгілер болмауына қарамай, амйкНк
әйелдердің сүті арқылы жүқтыру мүмкіндігі аныкталған.
Жыныс мүшелерінде мерез белгілері болмаған күңщ^де,
науқастың ауырғанына көп уақыт өтпесе ауру шәуһет
жүгуы мүмкін. Мерезді жүқтыру үшін бозғылт трепоаММКМК
теріге немесе шырышты қабыққа жағылуы ғана емес, «мге
көрінбейтін болса да, терінің мүйізді қабатының түтастмгмимң
бұзылуы шарт.
Кейде бір науқаспен қатынаста болған екі адамщм бірі
ауырып, екіншісінің сау қалуын сол терінің мүйізді қабммммң
қорғағыштық қасиетімен түсіндіруге болады. Бозғылт тракмма
шырышты қабық арқылы кедергісіз өтіп кете беруі мүмкін.
Дәрігерлік төжірибеде қан құю көп қолданылатындықтай МЦМК-
ауырған адам қанының жұқпалылығын анықтау ете ьМШММК*
"^^ерименттік (тәжірибелік, зерттеу) жұмыстары нәискесіне
* отырып, мерездің кезкелген кезеңінде науқас кямммм
222
боапілт трепонемалар болады. Бірақ олардың сан мөлшері ауру-
дащ «р кезеңінде әр түрлі болып келеді. Жаңадан дамйп келе
жатқан кезде қоздырғыштардың саны едәуір кеп. Жасырын ке-
мцЬдае аурудың қанында трепонеманың саны аз болғанымен
жүқтыру мүмкіндігі сақталады.
Мерездің қай кезеңінде болмасын, соның ішінде жасырын, ин-
иіііһ
(рецжпиентке) тікелей құю арқылы жүқтыру (трансфузиялі^қ меУ
ре») гылыми медициналық әдебиетте көп жазылған. Совдықтан до4
норларды жан-жақты зерттеуден өткізіп тұру қажет. Консерваііия
жасалпн қанда трепонемалар 5 күн ішівде өледі, содан к^иін
қаушті емес.
Руперименталдык меоез. Жануаплар өмірде өздігінен мере&бен
ауырмайды, бірақ кейбір жануарларға эксперименттік жолмен
жүкпфуға болады. Адам тәріздес маймылдарға жұқтырып, оларда
мереадің белгілері адамдардағыдай болатынын бірінші рет 1903
жмлы И. И. Мечников пен Ру дәлелдеді. Кейінірек бұл қағиданың
дұрысшғын Ьаззаг, Ыеіззег, Ғівдег т. б. қостады. 1905 жылы ме-
реаді* қоздырғышы — бозғылт трепонема анықталып, оны маймыл-
дарга піықкан жарадан тауып, олардада мерезді жүқтыратындығы
тууШ байланысты кең тарамаған.
зрр даргтеулердің бірі.
ІЙрездің даму
тыдахдадар мен
солардан імі
~У' үдаів тәжірибе ақ
ЙЙ. У»Рак олардын
“ өзгерістер бол-
даЫІдалап-бөлшектеп
іщпіСІкөрінеді^у
Осы екінші ерекшелікті ескере отырып, француз ғалымы КісопІ
мерездің дамып-өрістеуін бірнеше кезеңге беледі: 1) инкубациялық,
2) бірінші, 3) екінші, 4) үшінші кезеңдер.
Инкубациялық кезен немесе қоздырғыштың денеге енуінен
клиникалық белгілердің көріне бастауына дейінгі аралық орта
есеппен 21—24 күнге тең. Бұл кезеңнің 10—11 күнге дейін
қысқаруы немесе 60—75, кейде тіпті 92 күнге дейін созылуы
мүмкін, бірақ сирек кездеседі.
Кездейсоқ басқа ауруды емдеу үшін пенициллин немесе анти-
биотиктерді қолданғанда инкубациялық кезеңді үзартып алуға бо-
лады. В. А. Рахмановтың тәжірибесінде кездескен мына екі
жағдайды дәлел ретінде келтіруге болады: мерездің инкубациялық
кезеңінде екі адамга созға карсы 200 000 бірліктен пенициллин ек-
кен, олардың біреуінде инкубациялық кезең 107 күнге, екіншісінде
— 54 күнге созылғаи.
Инкубациялық кезеңде клиникалық белгілердің бірі бол-
маганымен, бозғылт трепонемалар алғаш өзі денеге енген жерден
бірте-бірте алыстап, көбейіп, жайыла бастайды. Мысалы, мерез
жұккан коянның трепонемалар енген жеріне жақын лимфа без-
дерінен 24—48 сағ. өткенде қоздырғыштарды табуға бслады.
Нейссердің айтуынша маймылдардың қаны мерезді
жүқтырғаннан 5 күннен кейін, ал ішкі дене мүшелері 11 күннен
кейін-ақ жұқпалы болады екен. Адам организмінде де трепонема-
лар осылай тез тарайтын болуы керек. Бұған мынадай жанама;
дәлел келтіруге болады: кездейсоқ жыныстық қатынаста болғаннан
кейін аурудың алдын алу шаралары алғашқы 2—6 сағ. ішінде жа-
салса ғана оң нәтиже береді.
Бозғылт трепонемалар негізінен лимфа тамырдарымен тарайды
және осы лимфада барынша көбейеді. Кднмен салыстырғанда лим-
фада оттегі аз, ал бозғылт трепонема факультативті анаэроб (от-
тегінің әсерінен біразы өліп қалады), сондықтан денеге жайылу
үшін лимфа тамырларын таңдап алады. Клиникалық жане экспе-
рименттік мәліметтерге қарағанда бозғылт трепонемалар лимфа
бездерінде үзағырақ сакталып, көпке дейін арнаулы емдеуге де
төтеп беретін көрінеді.^Адамға жұққаннан кейін бірінші күңдері-ақ
бозғылт трепонема лимфа тамырлары ғана емес, аз мөлшерде қан
тамырларына да еніп, бойға тарай бастайды. Инкубация кезеңінде
де қанның жұқпалы болуы анықталған. Бірақ инкубация кезінде
дене мүшелеріне енген бозғылт трепонемалар оларДа айтарлықтай
патологиялық өзгерістер тудырмайды. Инкубация кезінде және ме-
рездің' бірінші кезеңінде трепонемалар тек антигендік қасиетін
байқатып, сонымен организмнің осы жұқпалы ауруға деген
қарсыласу қабілетін өзгертуге септігін тигізеді, бүл процесс бара-
бара күшейе түседі. Аурудың бірінпгі күндерінен бастап бозғылт
трепонемаларды жүйке жүйесінің жан-жағындағы лимфа
кеңістіктерінен де табуға болады, соңдықтан олар жүйке тал-
шықтарының бойымен тарап, орталық жүйке жүйесін де
зақымдауы ықтимал.
Сонымен, инкубация кезеңінің соңына, бірін-
ші кезеңнің басына таман бозғылт трепоне-
226
малар алғаш енген жерден соншалықты алыс-,
тап, бүкіл денеге жайылыпкеткенімен к л и -
никалық, серологиялық белгілер әлі білінбей-
Д і-
Мерездін. біоінші кезеңі: 6—7 аптадан кейін трепонема енген
жерге қатты шанкрдың шығуынан және 5—7 күннен соң сол жер-
ге жақын лимфа бездерінің шошынуынан басталады, Қатты шанкр-
ды суреттеу сол белімде берілетіндіктен, бүл жерде тек оның
кейбір қасиеттерін ғана атап өтеміз. Ең басты ерекшелігі — ол
шанкрдың өте қатты (беріштей) сіңбеден тұруы, бетінде некроздың
нэтижесінде пайда болатын эрозия немесе жара болуы шарт. Үзақ
инкубациядан кейін пайда болатын бірінші сйфилома (қатты
шанкр) жергілікті анафилаксия феномені әсерінен өзгеретін терінің
кейпін еске түсіреді (Артюс феномені). Осыған байланысты қатты
шанкрдың даму механизмін инкубация кезінде бірте-бірте өрістей
беретін бозғылт трепонемаларға немесе соларцың ыдырауының
нэтижесінде пайда болатын заттарға деген тканьдердің жергілікті
сенсибилизациясымен түсіндіруге болады.
Жоғарыда айтқанымыздай, инкубация кезінде трепонемалар өзі
енген жерден алыстап, лимфа тамырлары арқылы организмге жай-
ылып кететіндігін хирургиялық жолмен қатты шанкрды сылып
тастағанда да аурудың әрі қарай дами беруінен көреміз. Ме-
рездің бірінші кезеңінде де бозғылт трепонемалар лимфа, тамыр-
ларымен тарап, ең алғашқы енген жерден алыстағы лимфа
бездерінде кәбейіп, кеуде өзегіне өтіп, содан бүғанаасты венасы
арқылы барлық ағзалар мен тканьдерге жетеді, бүл аурудың кең
тараған кезі — мерездік септицемия мерездің бірінші кезеңінің
соңына 10—15 күн қалғанда басталады (П. С. Григорьев, Воль-
ферц ж. б.).
Осы кезде кейбір науқастарда дененің қызуы кэтеріліп, басы
ауырып, буыңдары меи сүйектері қақсайды, бүл екінші кезеңнің
басталар алдындағы нышаны деп есептелінеді.
Инкубация және бірінші кезеңде аз малшерде қанга енген тре-
понемалар клиникалық, гистопатологиялық езгерістер тудыр-
мағанымен, олардың антигендік қасиетінің арқасыңда
иммунобиологиялык реакциялар — инфекциялық аллергия және ин-
фекциялық иммунитет пайда болады. Осының дәлелі — бірінші ке-
зеңнің екінші жартысында (шанкр шыққаннан 3—4 аптадан кейін)
канның сарысуында болатын ерекше өзгерістер. Оны Вассерман ре-
акциясымен. анықтауға болады.
Мерездің екінші кезеңі: бұл кезеңде көбінесе теріде және шы-
рышты қаоықта еЗГерістер һайда болады, ішкі ағзаларда — гепа-
тит, нефроз сияқты өзгерістер, сүйектердің зақымдануы
(периостит, артрит) және орталық шеткі жүйке жүйелерінің ауруы
(менингит, парез ж. б.) сирек болса да кездеседі. Әдетте, лимфа
бездерінің бардық тобы шошынады (полиаденит). Екщші кезенде
ішкі ағзалар мен орталық жүйке жүйесінің зақымдаңуы біршама
жиі кездеседі, бірақ олардың диагнозы көбінесе анықталмайды.
Бүған дәлел ретінде кездейсоқ бір себептен қайтыс болған адамда
мерездің клиникалық белгілерінің болмауына қарамай ішкі
227
ағзаларында мерезге тән гистопатологиялық езгерістердің табылуы
мен жүлын сұйықтығындағы өзгерістерді келтіруге болады (Т. П.
Павлов, А. Я. Виленчук).
0 с ы н ың бәрі мерездің екінші кезеңнің б а-
сында-ақ жалпылама жайылып кеткен, әртүрлі
ағзалар мен тканьдерді зақымдап, қабындыр-
ған жүқпалы ауру екендігін көрсетеді.
Клиникалық көзқараспен қарағанда мерездің екінші кезеңінде
болатын ішкі ағзалар мен тканьдердегі өзгерістердің клиникалық
ерекшелігі — олардың өз беттерінше тез қайтып кетуі және аса
күрделі (терең) деструктивті өзгерістердің болмайтындығы.
Мерездің екінші кезеңіне жалкықты-пролиферативті қабыну
тән, сіңбе көбінесе лимфоциттер мен плазматикалық клеткалардан
түрады (түзіледі).
Екінші кезеңдегі клиникалық белгілердің ерекшелігі бірте-бірте
организмде дамитын инфекциялық аллергия реакциясына байланы-
сты. Мерездің екінші кезеңіңдегі клиникалық көріністер бозгылт
трепонемалардың биологиялық қасиеттерінің өзгеруімен байланысты
емес, организмнің сергектігіне (реактиві) байланысты. Мысалы, ме-
рездің екінші кезеңімен ауыратын науқастан алынған трепоиема-
ларды қоянға ексе, сол жерге бірінші сифилома (қатты шанкр)
шығады, ал егер сол науқасқа басқа бір, мерездің бірінші кезеңі
анықталған кісіден трепонемалар алып жүқтырса, сифилома емес,
екінші кезеңге тән түйіншек шығады. Мерездің екінші кезеңінде
клиникалық белгілерінің көрінуі мен көрінбеуі алма-кезек ауысып
отырады (жасырын кезең).
Екінші кезеңнің басында бозғылт трепонемалардың қан арқылы
жалпылама тарауына байланысты клиникалық өзгерістер тез арада
қайтып кетеді. Аурудың белсенді (активті) кезеңі жасырын ке-
зеңімен алмасып отырады, одан кейін тағы да белсенді кезеңі туа-
ды. Осыңдай алмасулар бірнеше рет қайталануы мүмкін. Алғашқы
белсенді кезеңде көрінетін клиникалық көп белгілер бара-бара
қайталана бергенімен саны, мөлшері жағынан әлдеқайда азайып,
тек жергілікті қасиетке (кейбір жерлерде ғана, мысалы жыныс
мүшелеріңде, ауыздың шырышты қабығывда т. б.) ие бола бастай-
ды. Ең алғашқы жүқтырған уақыттан неғүрлым үзаған сайын жа-
сырын кезеңдер үлғайып, белсенді кезеңдердің саны азая түседі.
Мерезцің
екіғ
1111
кезеңі орта
есеппен 2—4 жылға созылады,
бірақ одан да үзақ уақыттан кейін клиникалық белгілерінің
қайталануы мүмкін. '
Мерездің бүлай дамуының себептері неде? Клиникалық
белгілерішң өздігінше жоғалып кетіп, уақытша жасырын халге
түсіп, содан соң қайта жаңғыруын қалай түсіндіруге болады?
Зерттеулерге қарағанда терідегі және басқа ағзалардағы кабыну
ошақтарының жоғалып кетуі (жазылып кетуі) трепонемалардың
көп малшерде өлуімен тікелей байланысты. Бірақ олар түгел
қырылып қалмайды, біразы өзінің патогендік қасиетін жоймай,
сакталып қалады (тірі қдлады). Мерездің екінші жасырын (ла-
тентгі) кезеңівде науқастың лимфа бездерін немесе бүрын мерездің
бөртпелері шыққан жердің терісін майдалап бөлшектеп қоянға ек-
223
кенде, сол егілген жерге қатты шанкр шығады. Мерездің жасырын
кезеңі анықталған донордың қанын реципиентке (басқа адамға)
құю арқылы ауруды жұқтыру мүмкіңдігі гылыми әдебиетте көптеп
кездеседі. Жасырын кезеңінде науқасқа қайтадан мерезді жұқтыру,
әдетте, мүмкін еместігін білу қажет. Осының бәрі мерездің бел-
сенді кезеңінің жасырын кезеңге алмасқанда организмшц ерекше
иммунобиологиялық халге түсетіндігін, трепонемалар түгел жойыл-
мағанымен оларга деген қарсыласу қабілетінің күшейе түсетіңдігін
көрсетеді.
Бұл ахуалды — инфекциялық иммунитет деп атайды (стерилді
' емес иммунитет). Инфекциялық иммунитет мерездің бірінші ке-
зеңінде-ақ байқалғанымен ол екінпгі кезеңде өте жоғары дамиды,
сөйтіп инфекцияның белсенді халінен жасырын түріне ауысуына
мүмкіндік туғызады. Инфекциялық иммунитеттің даму механизмі
әлі де дәл анықталмаған. Зерттеулердің арқасында науқастар
қанының сарысуында және тәжірибелік жануарлардыц қанында
пайда болатын арнайы қарсыденелер — агглютининдер, преципитин-
дер, спирохетолизиндер т. б. табылған, бірақ слар әрқашан
бірқалыпты емес және өзіне тән заңдылығы жоқ. Осының бәрі ин-
фекциялық иммунитеттің көбінесе тканьдік қана езгерісі және ол
алдымен организмнің клеткалық сергектігінің өзгеруіне байланысты
деген тұжырым жасауга негіз болады.
Инфекциялық иммунитет (жүқпалы ауруларға организмніц
қарсы түру кабілеті) түрақты емес, ол ішкі және сыртқы фактор-
лардың әсерінен бірталай өзгерістерге үшырауы мүмкін. Аурудың
қайталанып, жаңғырып түруын осымен түсіндіруге болады. Әр
түрлі себептермен инфекциялық иммунитет азайған кезде ауру
қайтадан жацгырып, бозғылт трепонемалар кебейе бастайды.
Осыған қарап, мерездің дамуы қоздырғыштың қасиетіне ғана емес,
әсіресе макроорганизмнің жалпы халіне байланысты екенін көреміз.
Сондықтан мерездің жасырын кезецінің қанша уақытқа созылатын-
дығында және аурудың қанша рет, қалай қайталанатындығыңда
қаңдай да бір завдылықтың жоқ екендігі түсінікті.
Ішкі ағзалардың, жүйке жүйесінің, терпгің, шырышты
қабықтың мерезбен қаншалықты дәрежеде зақымдануы әр түрлі
Ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне байланысты екенін клини-
калық байқаулар көрсетіп жүр. Мысалы, аурудың жасы (баланың
немесе қарт адамның), ауыр жұмыс, түрмыс, шаршау, әлсіз тамақ,
өр түрлі жедел немесе созылмалы аурулар, әсіресе жүқпалы ауру-
лар, маскүнемдік, жарақаттар — осыларцың бәрі мерездің дамуына
бірталай қолайсыздау әсерін тигізеді.
Мерездің алғашқы сатыларыңца әр адамда жасырын кезеңнің
қаншага созылатыңдыгы, қайталануының саны мен сапасы жағынан
әр түрлі болатындығына қарамай біршама тұрақтылық, кезеңдердің
бір-бірімен біртіңцеп алмасып отыруы байқалады, бірақ одан әрі
мерездің дамуы неше түрлі кезеңнен өтеді.
Кейбір науқдстарда мерездің екінші кезеңі бірнеше рет
вдйталанған соң үзақ уақыт жасырын түріңде созылып, тіпті ин-
фекциядан арылып кеткен сияқты болуы да мүмкін. Ал кейбір
науқастарда бірнеше рет қайталанған мерездің екінпгі кезеңінен
229
сон, клиникалық және патологоанатомиялық белгілері одан бетер
өркеңцей түседі, бүл аурудың үшінші гуммалық кезеңіне өтуінің
айғағы. Ең соңында, сирек болса да мерездік инфекция үшініпі
кезеңге өтпей-ақ, кейде үшінші кезеңі дамыса да, орталық жүйке
жүйесінің ауыр зақымдануына алып келуі мүмкін (үдемелі сал
ауруы, ІаЬез гіогзаііз).
Үшінніі кезенде екіңду—кезАттмян салыстырғанда, шектелген,
әбйен жетілген, ыдырауға жақын (гумма, төмпешіктер) кейде жай-
ылмалы, зақымданған ағзалар меи тканьдерді деструктивті
өзгерістерге әкелетін қабыну сіңбелері дамиды.
Патологоанатомиялық зерттеулер жергілікті немесе жайылмалы
инфекциялық гранулема тәріздес продуктивті қабынудың нәтижесін
көрсетеді. Мерездің үшінші кезеңінде тері, шырышты қабық, ішкі
ағзалар, сүйектер, буыңдар және орталық жүйке жүйесі
зақымданады. Әдетте, олар шектеулі, көбінесе біреу ғана (солитар-
лы гумма), ал көп мөлшерде, шашырап (диссеминация) шығуы
сирек кездеседі.
Көбінесе үшіиші кезең 3 жыл мен б жылдың арасында, кейде
ондаған жылдардан кейін тууы мүмкін. Үшінші кезеңдегі болатын
клиникалық белгілерді (тіпті емделмеген адамдарда да) кайталануы
сирек және екі қайталанудың ортасындағы жасырын кезең, әдетте,
ІТГҺ
Ш11
өте үзақ уақытқа созылады.
Екінші кезеңмен салыстырғанда, үшінші кезеңдегі бөртпелерде
бозғылт трепонемалар өте аз болады, сондықтан жүққыштық
қабілеті өте төмен, жұқпауы да мүмкін. Бірақ зақымданған жерден
алынған қоздырғыштар өзінің патогендік (жүққыштық) қдсиетін
сақтайды және оларды қоянға еккенде, сол жерге біріннгі кезеңге
тән қатты шанкр шығады. Осының бәрі екінпгі кезеңдегідей, ме-
рездің үшінпгі кезеңінің дамуы тек бозғылт трепонемалардың био-
логиялық өзгерістерімен емес, инфекциялық аллергиямен
байланысты екенін көрсетеді. Үпгінпгі кезеңде инфекциялық аллер-
гия өте дамыған, сондықтан қоздырғыштар санының аздығына
қарамай аса жоғары дәрежедегі қабыну процестерін көреміз.
Мерездің үпгінпгі кезеңінде көрінетін клиникалық белгілердің
дамуы негізінен организмнің сергектік қасиетінің өзгеруімен байла-
нысты екенін осы кезеңмен ауырған науқасқа мерезді қайта
жүқтыру тәжірибесі де дәлелдейді. Егер, үпгінпгі кезеңде науқасқа
тағы да мерезді жүқтыру оң нәтиже берсе, онда біз қоздырғыштар
енген жерде гуммалық немесе төмпеіпік сифилидтерді көреміз. Ги-
стопатологиясы инфекциядық гранулеманы көрсетеді.
Мереэдің үшінші кезеңінде организмнің сергектік қасиеттерпгің
өзгеруі тек қана арнайы емес реңк алады (гетероаллергия).
Жұқтырған мезеттен неғұрлым алыстаған сайын организмде
бозғылт трепонемалар мүлдем азайып кеткендіктен үпгінпгі ке-
зеңнің қайталануы да өте сирек кездеседі және клиникалық
белгілері шектеулі болып келеді. Осыған байланысты мерез
өздігінен жазылып кете ме деген сүрақ туады? Бірақ оған алі
күнге дейін ңе клиникалық не тәжірибелік дәлелді жауап жоқ.
Жоғарыда көрсетілгендей, үшінші кезең мерездің соңы емес,
кейбір науқастарда көбінесе емделмесе немесе жеткіліксіз емделсе,
230
әдетте ұзақ уақытқа созылған жасырын кезеңінен кейін іаЬез
догзаііз немесе үдемелі салдық сияқты орталық жүйке жүйесінің
ауыр зақымы дамуы мүмкін. Бүл жарақаттың патогенезі әлі де
белгісіз.
Бірақ, іаЬез догзаііз пен үдемелі салдық дамуы тек қана орта-
лық жүйке жүйесінің зақымдануынан деп қарауға болмайды. Кли-
никалық байқауларға қарағанда бүлар ішкі ағзалардың
зақымдануымен (әсіресе жүрек, қолқа, бауыр, өкпе) қатар дамиды.
Сондықтан кейбір ғалымдардың пікірінше, бұл екі ауруды мерездің
’ ерекше, тертінші кезеңі деп қарауға дәлел жеткіліксіз.
Шанкрсыз мерез (зурһііі$ д' етЫее). Әдетте, қоздырғыштың
тері немесе шырышты қабық арқылы енген жерінде қатты шанкр
пайда болады. Бозғылт трепонемалар организмге тері немесе шы-
рышты қабық арқылы енбей, қан арқылы (қан қүю кезінде), хи-
рургиялық операциялар кезінде тікелей қанға енсе (трансфузиялық
мерез) онда қатты шанкр болмайды. Бүл жағдайда бозғылт трепо-
немалар бірден организмге тарап, теріде, шырышты қабықта 2—
2,5 айдан кейін мерездің екінші кезеңіне тән бөртпелер шығады.
Әрі қарай мерездің дамуы әдеттегідей жүре береді.
Қатерлі мерез. Теріде, шырышты қабықта пайда болатын
бөртпелер өте ауыр, асқынған жағдайда дамиды. Мерездің бүл түрі
XV—XVI ғасырда Еуропада кең тараған, қазіргі заманда өте сирек
кездеседі.
Мерездің бірінші кезеңінде кейбір науқастарца шанкр өте
көлемді және терең ыдыраудың нәтижесінде үлкен жараға айнала-
ды. Бірінші кезең бар болғаны 3—4 аптаға ғана созылып, дененің
қызуы көтеріліп, адамның жалпы халі нашарлап, терісіне іріңді
сифилидтер (бөртпелер) шығады.
П. С. Григорьевтің көрсеткені
ей, кейде мерездің қатерлі түрі
ПТн
жүққаннан 5—6 айдан кейін қайталану кезеңі болуы мүмкін (ре-
цидив). Шырышты қабықта терең жаралар пайда болып, сонымен
бірге сүйектің, жүмыртқаның зақымдануы да кездесіп түрады. Ішкі
ағзалардың, орталық жүйке жүйесінің зақымдануы сирек кездеседі,
егер болса — ете ауыр болып келеді. Қатерлі мерездің бір ерек-
шелігі, ол лимфа бездерінің өзгеріссіз қалуы (жергілікті аденит,
полиаденит) және көбінесе серологиялық реакциялардың теріс
нәтиже беретіндігі.
Қатерлі мерез жасырын кезенге өтпей бірнеше айға дейін
қайталап отыруы мүмкін. Бірнеше айдан кейін ғана жасырын түрге
көшеді. Одан кейінгі қайталанулар кәдімгі мерездегідей жүре бе-
реді. Қатерлі мерезде тканьдерде жалқықты-іріңді қабынудың
әсерінен негізінен лейкоциттерден тұратын қомақты сіңбе түзіліп,
кейіннен іріңді ыдырау басталады. Қанның қүрамында нейтрофиль-
дер көбейеді (нейтрофилез).
Қатерлі мерездің патогенезі алі нақтылы анықталмаған. Сифи-
лидологтардың көпшілігі қатерлі мерездің дамуын организмнің
кейбір ауруларымен (безгек, сүзек) ауыруының, маскүнемдіктің не-
месе басқалай улануының әсерінен сергектігінің әлсіреуімен байла-
иыстырады. Профессор П. В. Никольскийдің пікірінше, орталық
231
ж^йке жүйесі жұмысының әлсіреуі қатерлі мерездің дамуына көп
әсер ететін көрінеді.
Белгісіз мерез (зурһіііз і§погаіа). Өмірінде ешқашан мерезбен
ауырмаған (анамнеэінде ол туралы ешқаңдай мәліметтер жоқ) деп
есептелетін адамдарда кейде мерездің соңғы үшінші кезеңінде бо-
латын клиникалык белгілері (теріге шығатын бөртпелер, ішкі
ағзалардың, жүріп-тұру құралдарының, орталық жүйке жүйесінің
зақымдануы секілді) арқылы ғана мереэдің диагнозын анықтауға
тура келеді. Клиникалық белгілер немесе анамдездік мәліметтердің
жоқтығына қарамай кейбір науқастардың мерезбен ауыратындығын
тек серологиялық реакциялардың оц нәтижесі негізінде анықтауға
болады. Осындай байқаулдарға сүйеніп, мерездің ең басынан бас-
тап осылай белгісіз, жасырын дамитын түрлері болуы мүмкін деген
ой келеді, бірақ осы күнге дейін бүған нақты дәлел жоқ. Мерездің
алғашқы кезде көрінетін клиникалық белгілері екінгші кезеңінің
қайталануындағыдай мардымсыз, науқас адам оны мүлде сезінбеуі
мүмкін. Дегенмеи, мерездің ешқандай белгісіэ даму мүмкіңдігі әлі
де болса түпкілікті дәлелденген деп айтуға болмайды.
Иммунитет (қорғаныш қабілеті). Реинфекция (қайтадан
жұқтыру). Суперинфекция (үстеме жұқтыру)
Адамның мерезге қарсы табиғи қорғаныш қабілеті жоқ. Бір рет
мерезбен ауырып, емделіп, жазылып кеткен адам екінші рет ауру-
ды жұқтыруы дәлелденген нәрсе (реинфекция). Екінші рет
жүқтырғанда бірінші реттегідей жаңадан қатты шанкр шығып (егер
науқас адам ем қолданбаса) әрі қарай мерездің барлық сатылары
(кезендері) дамиды. Мерезбен бірнеше рет ауыру мүмкін екендігі
ғылыми әдебиетте көп көрсетілген.
адамның организмінде бозғылт трепонемалар бар кезде ғана бүл
иммунитёт сақталады. Науқастан жазылысымен адам қайтадан
ауруды жүқтырып алуы. мүмкін. Өйткені оның организмівде трепо-
немалар жоқ болғандықтан қорғаныш қабілеті де жоғалады (ин-
фекциялық таза емес иммунитет). Сонымен бірге инфекциялық
аллергия да жоғалады. Сондықтан адам қайтадан ауырғанда (реин-
фекцияда) бозғылт трепонемалар енген жерге қатты шанкр
шығады. Тәжірибелік зерттеулердің көрсеткеніндей инфекциялық
иммунитет адамда қатты шанкр шыққан кезден 10—14 күн өткен-
де ғана дами бастайды.
Суперинфекция (үстеме жұқтыру) мынадай жағдайларда дамуы
мүмкін:
1) инкубациялық кезеңде жане бірінші кезеңнің басталғанынаи
10—14 күн өткенге дейін екінші рет жұқтыруы мүмкін, өйткеш
бүл уақытта инфекциялық иммунитет алі дамымаған. Бірінші шан-
крдан кейін, 10—15 күнге тең қысқа инкубациядан соң, тағы бір
кішірек шанкр шығады;
2) мерездің үшінші кезеңінде, тіпті гуммалар бар болса да
науқас суперинфекция алуы мүмкін. Өйткені бұл кеэде мерез
232
белгілері оте аз, трепонемалар және организмнің иммунобиология-
лық сергектігі қажетті дәрежеде болмағандығынан қорғаныш
қабілеті төмендейді;
3) емді түгел қабылдамаған адамда, әсіресе ауруг «ң бірінші
кезеңінде жеткіліксіз емнің әсерінен бозғылт трепонет >алар түгел
жойылмайды және олардың антигендік қасиеті төмсндейді, бүл
адам организмінде иммунобиологиялық реакциялардың дамуына
(инфекциялық иммунитет және аллергия) кедергі жасайды.
Кейде реинфекция ма немесе суперинфекция ма, оны анықтау
ете қиынға соғады. Сондықтан екінпгі рет (қайтадан ауырғанда)
жұқтырғанда мына төмендегідей мәліметтерге сүйенген дүрыс:
1) бірінпгі рет те, екінші ретте жұқтырғанда мерездің диагнозы
бозғылт трепонемаларды табу арқылы дәлелденуі қажет;
2) шанкр шығудың алдында жыныстық қатынастың болуы
шарт. Мүмкіндігінше, серігін табу қажет;
3) бұрынғы шыққан орнында емес, одан басқа жерге шанкр
шығуы шарт;
4) шанкрдан соң, соған жақын түрған лимфа бездері шошынуы
шарт (аймақтық аденит);
5) шанкр шыққаннан 2—3 апта өткенге дейін Вассерман реак-
циясы теріс нәтиже беруі
Мерездш. жіктелуі
Жоғарыда мағлүматтарға сүйене отырып мерездің мынадай
жіктелуі қабылданған:
1. Серонегативтік бірінші мерез — зурһіііз I зегопеваііүа. '
2. Серопозитивтік бірінші мерез — зурһіііз I зегорозіііуа.
3. Жасырын бірінші мерез — зурһіііз I Іаіепз.
Егер нЗуқастарда бірінпгі кезеңнің клиникалық белгілері
анықталмаса және әрі қарай ем ала бастағанда да олар дамымаса
мерездің жасырын бірінші кезеңіне жатқызады.
4. Мерездің алғашқы екінші кезеңі — зурһіііз II гесепз.
5. Мерездің қайталама екінші кезеңі — зурһіііз II гескііүа.
б. Екінші жасырын кезеңі — зурһіііз II Іаіепз.
Мерездің екінші кезеңівде ем ала бастаған науқастарды,
ешқандай клиникалық белгілері жоқ кезде — осы топқа
жатқызады.
7. Мерездің үшінші белсенді кезеңі — зурһіііз III асгіұа.
8. Мерездің үшінші жасырын кезеңі — зурһіііз III Іаіепз.
Бүл топқа қазір клиникалық белгілері жоқ, бірақ бұрын ме-
рездің ушінші белсенді кезеңімен ауырған науқастарды жатқызады.
9. Жасырын мерез — зурһШз Іаіепз.
Бүл топқа мерездің алдыңғы кезеңдері анықталмаған науқастар
жатады. Жасырын мерез тағы да екіге болінеді — ертерек
жасырын мерез және кешірек білінетін жасырын мерез.
10. Туа біткен мерез: а) ерте білінетін туа біткен
зурһіііз сопеепііа ргаесох; б) кеш білінетін туа біткен
біліиетін
мерез —
мерез —
233
зурһіііз соп^епііа іагда; в) туа біткен жасырын мерез — зурһіііз
соп^епііа Іаіепз.
11. Висцералдық мерез (зақымданған ағзаны көрсету керек).
12. Жүйке жүйесі мерезі.
13. ТаЬез догзаііз.
14. Үдемелі салдық — рагаіузіз ргоегеззіүа.
Мерездін, клиникалык, белгілері
Ц. Біоінші кезен, (8у рһіііз ргішагіа)
Катты ніанкр (иісиз Оигигп). Бозғылт трепонемалар тері неме-
се шырышты кабық арқылы енгеи жерінде бірінші сифилОма—
қатты шанкр пайда болады. Ол дөңгелек немесе сопақтау, шетінің
бәрі теп-тегіс, жан-жағындағы тканьдерден анық шектелген эрозия
немесе үстірт жара түрінде болады. Бүл шанкрды қолмен сипап
Көргенде оның түбінде (табанында) өте қатты жүқа пластинка
тәріздес, кейде жоғары дәрежеде дамыған шеміршектің
қаттылығындай сіңбе сезіледі (склероз). Шанкрдың жан-жағында
ешқандай қабыну белгілері байқалмайды. Жараның немесе эрозия-
ның беті теп-тегіс, таза, аздаған сұйықтықтың әсерінен жылтыр
көрінеді, түсі шикі еттің түсі сияқты болады. Кейде бетінде
сарғыш-сүр түсті жүқа қабыршақ түрып қалуы мүмкін, әсіресе ор-
тасында ал кейде ортасына таман майда геморрагиялық нүктелер
көріяеді. Шанкрды ұстағанда ауырғаны сезілмейді, егер ол жел ти-
етін жерде (ашық жерде) болса, онда оның бетін қоңыр түсті
кабық жауып түрады.
Қатты шанкрдың көлемі әдетте 10—15 тиындық күміс теңгедей
болады. Бірақ одан үлкен де, кіші де болуы мүмкін. Кейде қатты
шанкр тГпті кішкене дәннің көлеміндей ғана, ал кейде 5 тиындық
теңгенің көлеміндей де болуы мүмкін. Шанкрлар әдетте бір
шыққаннан кейін өспейді, сондықтан оның көлемі бірқдлыпта тұра-
ды. *
Қатты шанкр кебіяесе біреу ғана болады, кейде 2—3 болуы да
ықтимал. Бірнеше шанкрдың шығуына бозғылт трепонемалардың
әр жерден енуі (бір ошақта бірнеше жерден) немесе инкубация
кезіңде бірнеше рет жүқтыру себеп болады. Кейде бір-бірінен алыста
орналасқдн екі шанкрдың бір уақытта шығуы да мүмкін. Мысалы:
біреуі жыныс мүшелерінде, екіншісі қызыл ерінде орналасса, бипо-
^іярлык птянкр деп атялятты ,
Көбінесе жүқтыру жыныс қатынастары арқылы болатындықтан,
қатты шанкр жыныс мүшелеріне шығады. Ерлердің жыныс
мүшесіңде: тартпасында, кертік басыңда, шеткі тәннің іші-сыртын-
да, кейде ұма, қасаға терісіне орналасады. Қатты шанкрдың несеп
жолының шырыщты қабығында да орналасуы мүмкін. Бірақ оның
диагнозын айықтау біршама қиындыққа түседі. Бұлай орналасканда
несеп жолынан аздап қан араласқан сүйықтық ағып түрады,
қолмен сипағанда шектелген, каттылау жерді байқайсыз және ме-
резге тән, шаптағы лимфа бездерінің шошығаиын көреміз.
234
Сүйықтықтан (несеп жолынан — уретрадан ағып тұрған) немесе
лимфа бездерінен (пунктаттан) бозғылт трепонемалардыҢ табылуы
мерездің диагнозын толық анықтайды.
Әйелдерде қатты шанкр сыртқы жыныс мүшелерінде (үлкен
және кіші жыныс ернеуінде ж. б.) немесе жатыр мойнында, сирек
болса да қынап қабырғасында орналасады.
Апиз-тың төңірегіне орналасқан шанкрды да жыныс мүшелеріне
тән шанкр деп есептейміз. Бүл әдеттегіден басқаша, өйткені артқы
тесіктің қатпарларына орналасқавдықтан сызықша сияқты болып
' келеді, табанывда қатты сіңбе болғандықтан артқы тесіқ түгел жа-
былмай түрады, аса ауырмайды. Шанкр жыныс мүшелерінен де
басқа жерлерге шығуы мүмкін. Көбінесе — қызыл ерінге, бадамша
безіне шығады. Бадамшада шектелген эрозия ңемесе үстірт жара
шығады, бездің өзі катқылдау болады. Шанкрдың зкан-жағыңда
ешқавдай қабыну белгілері болмайды, ал екінші түрі к- бадамша-
ның тек өзі қатты болып, оның бетівде эрозия да, ждра да бол-
майды — бұл арнайы амигдалит деп аталады. ОсЫ жағдайдың
1
ауырады. Дұрыс диагнозын қоюға төмендегі белгілё
әдетте сыңаржақ бадамша зақымданады және ол
жақтың ғана мойын, жақасты лимфа бездері шошиды,
жалпы халі өзгермейді.
Шанкрдың екінші бір түрі — к ү б і р т к е-ш а н к р —
ІГКҺ
екеуівде де жүтынуға бірдеңе кедергі келтіріп тұрғандай болып
омектеседі:
ы; осы
амның
____________________________ інесе
медицина қызметкерлерінде кездеседі. Саусақта шанкр кадімгі эро-
зия немесе жара, кейде шанкр-күбіртке түрінде кездеседі. Шанкр-
күбіртке әдетте сұқ саусақтың тырнақ түбівде орналасады. Саусақ
ісініп, терісі көгеріп кетеді. Тырнақтың түбінде терең жара бола-
ды, шетгері бірқалыпты тегіс емес, кейде салбырап тұрады. Жара
ине сұққандай қатты шаншып ауырады. Шынтақтағы, қолтықтағы
лимфа бездері шошынып, ауырады. Шанкр-күбірткенің диагнозын
қою өте қиын, кейде адамда екінші кезеңнің белгілері пайда
болғанда ғана мерез екені анықталады. Қатты шанкрдың, осындай
түрге енуіне сол жерде кездесетін басқа да микробтардың әсері бо-
луы мүмкін.
Бұл келтірілген мысалдармен шанкрдың орналару жерлері шек-
телмейді. Әр түрлі жүқтыру жОлдары болуы мүмкін, соған қарай
шанкрлар да әр жерде орналасуы мүмкін. Сондықтан кейде
тәжірибелі дәрігерлердің өзі де диагнозын анықтауда қателфуі
ықтимал. Мысалы, шанкр қабақтың жиегінде (коньюнктива), көз
алмасывда, мүрынның ұшында, қүлақта, баста, желкеде, арқада,
сирақта, табанда да орналасқаңын суреттеген мәліметтер бар.
Тіпті, шанкрдың қай жерге орналасқанын таба алмайтын
жағдай да кездеседі. Мысалы, шанкр әйелдерде жатыр мойны
өзегінің, тік ішектің шырышты қабығывда орналасса — оны табу
(қүралсыз) іс жүзівде мүмкін емес. Овдай жағдайда науқаска . ме-
рездің диагнозын қоюға тек екінші кезеңнің клиникалық белгілері
шыққанда ғана мүмківдік туады.
А с к ы н у л а р^д^Ғ.н қөп кездесетін асқыну — ол мерезден
басқа инфекцияның қосылуы. Мұвдай кезде шанкрдың төңірегіВДе
жедел қабыну басталады да, жараның бетіңдегі сүйықтық іріңге
Й5
^нала бастайды. Дүрыс диагноз қоюға аскынган шанкрдан бозғылт
репонемалардың табылмауы кедергі жасайды. Физиологиялық
рітінділермен тез-тез дәке таңып отырудан қабыну қайтып, шанкр
адімгі өзіңцік қалпына кешеді. Егер шанкр тартпасында, күпектің
пкі кабатында орналасса, басқа инфекцияның қосылуы фимоз -
ы ң дамуына әкеліп соғады. Ол кезде жыныс мүшесі ісініп, терісі
ызарып, ауырады. Кертік бас жабылып қалады. Күпектің
есігінен ірің ағып түрады. Көбінесе мерездің диагнозы шаптағы
имфа бездерінің шошынуы және солардан ине арқылы алынған
пунктат) сүйықтықтан бозғылт трепонемалардың табылуы негізінде
;ойылады.
Фузоспирилез қосылғаңца өте күрделі асқыну —^ангрена
іамиды. Әдетте бүл асқыну әлсіз ауруларда, маскүнемдерде кезде-
еді. Бұл жағдайда шанкрдың бетіңде сүр немесе қап-қара (струп)
;абық пайда болып, ол шетіне карай жарадан тыс теріге те-
зеңдей, үңгілей жайылып (фагеденизм) кетуі мүмкін. Қабық
гүскеннен кейін орнында үлкен жара қалады. Науқас адамның ба-
:ы ауыруы,. дене қызуы кетерілуі мүмкін. Бүл — уланудың және
:ептикопиемияның әсері.
Дралас шанкр — егер адам мерез бен жүмсақ шаикрды бір ме-
зетте жүктырса, алдымен бірнеше күннен кейін кәдімгі жүмсақ
шанкр шығады, ал 3—4 аптадан кейін жүмсақ шанкрдың табаны
қатайып, бір қалыпқа түсе бастайды. Жүмсак шанкр пайда болған
кезде бубон болмаса, шаптың лимфа бездері шошынып, мерезге
тән қалыпқа түсе бастайды. Ал бубон болса, олар катая бастайды
да қабыну процесі созылмалы, баяу түрде жүреді. Көп уакытқа
дейін жазыла қоймайды. Қазір сульфаниламидті препараттардың
көмегімен аралас шанкрдың диагнозын анықтау аса қиын емес.
Науқасты сульфаниламидті препараттармен емдегенде жүмсақ
шанкрге тән белгілер және стрептобациллалар тез жоғалып қатты
шанкрдңң клиникалық белгілері анық көріне бастайды. Сульфани-
ламидтер бозгылт трепонемаға ешқаңдай әсер етпегендіктен оларды
жара бетінен тез табуға болады.
Гисгопатологиясы. Теріде өте жоғяры дәрежеде лимфоциттер мен плазматика-
лық клеткалардан тұратын қябыну сіцбесі түзіледі, көбінесе олар тамырлардын
твңірегінде болады. Сіңбенің ортасындағы қан тамырлары көп өзгерістерге
ұшырайды. Олардыц кабырғалары клеткалық сіңбелермен қалыңдаған. Эндоте-
лийде ұлғаю (пролиферация) байқалады. Кейбір кан тамырлары суалып.
ішінің бәрі қан ұйығыиа (тромбадарға) талып қалған, сіңбенің көп дамығағ
орплық шеніңде эпидермис жок, шр- жағында, керісінше, аздап қан»
қалыңдаған. Бояған кезде бозғылт трепонемалар кептеп табылады. Әсіресе ка-
пиллярлар кабырғасыныц жан-жағыцда және лимфа тамырларында кездеседі.
Д^а-м-у-ы. Емдеусіз қалдырған қатты шанкр кейде бірнеше ап-
та, кейде бірнеше айға дейін жазылмауы мүмкін. Шанкр табанын
дағы сіңбе өскей сайын үзаққа созылады. Мерездің екінш
кезеңіңце дәрігерге қаралған науқасгарда, әдетте, қатты шанкр д<
бола береді. Шанкр эрозия түрінде болса, жазылған соң орнынд;
уақытша дақ қалады, ал жара түрінде болса — тыртық қалады.
236
_ Лимфа бездері мен тамырларының зақымдануы. Жоғарыда
айтылғандай, мерездің бёлгісі — шанкр шықканнан 5=7 күннен
кейін оған жақын тұрған лимфа бездерінің шопщнуы (склероаде-
нит). Лимфа бездері алша сүйегінің келеміндей немесе кептердің
жұмыртқасындай болып үлкеюі мүмкін. Консистенциясы тығыз эла-
стикалық болып келеді. Әдетте, барлық лимфа бездердің көлемі
бірдей болмайды, кейбірі едәуір ірілеу болып келеді. Олар бір-
бірімен және жан-жағындағы тканьдермен жабыспайды. Сондықтан
, бос жатады (козғалып тұрады). Қолмен үстағанда ешқандай ауыру
сезімі байқалмайды. Жергілікті аденит ұзақ сақталады, тіпті арна-
улы ем жасағанның өзінде өте баяу жазылады.
Жергілікті аденит өте керекті белгілердің бірі, әсіресе шанкр-
дың кейбір түсініксіз түрлерінің диагнозын аныктауда аса маңызды.
Лимфа тамырларының закымдануы сирек кездеседі, көбінесе
ерлердің жыныс мүшесінің артқы бойындағы тамыр ғана
зақымданады. Зақымданған лимфа тамырлары білеуленіп түрады,
қатқылдау консистенциялы, ауырмайды. Әр жерінде кішкене
түйіншектері бар, жан-жағыңдағы тканьдермен жабыспайды, лимфа
тамырларының үстіндегі тері өзгеріссіз қалады.
Өте сирек кездесетін лимфа тамырларының зақымдануы — ме-
рездің бірінші кезеңінде болатын индуративтік ісіиу.
Қатты шанкр (ерлерде) күпегінің ішкі жағында, үма терісіңде,
әйелдердің жыныс мүшесінің үлкен және кіпгі ернеуінде орна-
ласқанда, оның жан-жағы ісуі мүмкін. Зақымдаяган тканыгің
көлемі үлкейіп, қатқылданып, көгеріп (кейде терінің түсі өзгер-
мейді) кетеді. Саусақпен басқанда із қалмайды <тері
шұңқырланбайды), ауырмайды.
Индуративті ісіну — майда лимфа тамырларының зақымдану-
ының нәтижесі. Бірнеше аптаға дейін ісігі қайтпайды, тіпті арвау-
лы емдеу де оның жазылуына әсерін тигізбейді. Кейде
индуративтік ісіну қатгы шанкрсыз, өздігінше мерездің өзіндік
белгісі ретінде де кездеседі. Біршпгі кезевдгің аягына таман тек
жергілікті ғана емес алыстағы лимфа бездері де үлкейе бастайды
— полиаденит дамиды. Келемдері орман жаңғағының көлеміне
дейін өсуі мүмкін. Дегенмен жергілікті лимфа безінің көлемінен
кіпгірек болады. Консистенциясы эластикалық болғ^нымен,
каттылау (шеміршектің қаттылығындай). Олар өзара және іедімен
жабыспайды, қозғальалы болып тұрады, жергілікті аденит си^қты
полиаденит те көп айға созылып, ете жай жазылады.
Дл-а~г н ц з ы. 'Кдтты шанкр ауытқусыз, кәдімгідей шектелген
эрозия нембсе жара түрінде болып келсе, табаны қатты сіңбелі,
жан-жағында қабыну белгілері жоқ жәңе оған қосымша шанкрға
ең жақын орналасқан лимфа бездері қатқылданып шошынса
(жергілікті аденит), мерездің бірішш кезеңінің диагнозын анықтау
аса киынга түспейді. .
Қатты шанкрцың кейбір өзгеше түрлері (шанкр-амигдалит,
шанкр-күбіртке, иңдуративтік ісіну) және оның асқынулары
жоғарыда суреттелді.
237
Қатты шанкрдың белгілері соншалықты айқын болғанымвм ме-
рездің бірінші кезенінің диагнозын қою үшін оның бстһщгі
сүйықтықтан міндетті түрде бозғылт трепонемаларды табу цажвт.
Мерездін бірінші кезеңінің диагнозын дәлелдеу үшін сералпим*
лық зерттеу жүргізуге болады. Бірақ, ол әр уақытта сенімді диаел
емес, өйткені қанның серологиялық реакциясы қатгы жмкр
шыққаннан бастап 3—4 аптадан кейія ғана оң нәтиже берйяһ
генмен серологиялық зерттеуді бірінші кезеңнің түрлерін мщіу
үшін міндетті түрде жүргізу керек (Ьиез I хегопе^аііуа* 1* I
зегорозіііұа), өйткені емдеу жоспары осыған байланысты.
Науқастың айтуынша жүқтыруы мүмкіи деген адамды клфвудыж
да диагнозды анықтауға көп септігі тиеді (конфронтация).
Төменгі мынадай аурулардан мереадің бірінші кезеңін ақнрі*
та білу қажет:
ІИІ
реңірек, жиектері қазылыңқы, іріңді табанында қатты сіі
жан-жағындағы тері қызарып, ісініп кереді/ Қолмен үстағ
ауырады, кобінесе бірнеше жара байқалады. Лимфа безді
шынуы міндетті емес, ол тек жүмсақ шанкр асқынғанда
дел ірінді қабынудың нәтижесінде болады (қдбыну
Жараның бетіндегі іріңді сұйықтықта стрептобациллалар дВ (1вбів-
лады.
2. Г е р п е с (үш ы қ, әсіресе Н е г р е з
Қызғылт дақтың үстіне топтанып көпіршіктер шығады, ола£1
лып майда-майда, топ-топ болып, бір-біріне өте жақын 4М
орналаскам эрозияларға айналады. Кейде ол эрозиялар бір*<4Р
қосылып, әжептәуір жерді алып жатады. Шеттері біркелйгшһй,
жан-жағында қабыну белгілері болады (қызарады, эрозийМЧВі '
табанында қатты сіңбе болмайды). Наухастар закымданған
ашып, қышып тұратындығын айтады, әдетте лим
езгеріссіз, шошымайды.
3. Қотыр. Қотырдан болған жара қосымша
әсерінен, әсіресе жыныс мүшелерінде орналасса, қатты і
үқсап кетуі мүмкін, бірақ шанкрге тән қатты сіңбенің бШ
іріңнің тез құрғап, қабыққа айналуы, науқастардың
терісішң қышуы сияқты клиникалық белгілер қотырдың диЦгМН
дүрыс анықтауға мүмкіндік береді.
4. Шаикр тәрізді пиодермйя. Бүл ауру мейЦйЙіі
шанкрды бір-бірінен ажырату оте киын. Шанкр сияқты пийіфйіциі
да көбінесе жыныс мүшелерінде, қызыл ерінде орналасып, тЦщММҺ
пайда болады. Жақын жердегі лимфа бездері де шошынып, ШММ-
дері үлкейіп, қатқылданып, өзара жабыспай бос жатқандықйв Ш
рездегі жергілікті аденитке өте ұксайды. Бүл екеуін біриЙрІЙМі
ажыратуға қатты шанкрден табылатын трепонемалар мен сермюпі-
ялық реакцияның оң нәтижесі ғана көмектеседі. Кейбір пііТОЩЩ
дың айтуы бойынша шанкр сияқты пиодермияда табадММпк
сіңбенің көлемі жараның көлемінен үлкен болады, ал қатты
рда ол сіңбе тек жара немесе эрозия келеміне тең. , .
238
5. Терінің қатерлі ісігі әсіресе жыныс мүше-
лерівде немесе қызыл ерінде, емшектід үрпісінде орналасса, со-
нммен бірге бүл ісікте жара табанындағы сіңбенің қаттылығы,
жвн-жағындағы қабыну белгілерінің жоқтығы кейде қатты шанк-
рмея шатастыруға жол береді. Бірақ, қатерлі ісік өте баяу да-
мвды, жара ете қанағыш, кәбінесе лимфа бездері өзгеріссіз,
оаар кейде бірнеше айдан кейін барып зақымданады. Сонымен
<ЙрГ« дибораториялық зерттеулердің нәтижесін ескеру қажет.
. Хіууромалык, қүбылыстар. Бірінші кезеңнің аяғына таман,
екыИЩ кезеңнің белгілёрі көрінерден 7—10 күн бұрын кейбір
«укжлврда, әдетте, әлсіз ауруларда, әйелдерде, бірқатар жалпы
бвдгйер білінеді. Адамның басы ауырып, сүйектері, буывдары
КВЖКвДды, бүлшықеттері ауырады, әсіресе түнге қарай әлі кетіп,
седшж» жүмыс ісгеу қабілеті нашарлайды. Осылармен қатар, дене
ХМДОИ қотеріліп, кейде 39—40° дейін барады. Кейде гемоглобин,
эиифояріттердің саны азайып, лейкоциттердің саны кебеюі мүмкін.
МЦВДЙЙ. жалпы клиникалық құбылыстар әр науқаста міндетті түрде
&ММВЙды. Көбінесе мерезбен ауырған адамдардың хал-жағдайы
ТІ
. ; Мерездің екінші кезеңі (Бурһііік ^есипбагіа)
'7 ЖяЛрыда көрсетілгендей мерездің екінпгі кезеңінде клиникалық
бсжіМВ тері мен шырышты қабықта көрінеді. Дегенмен аз да
ШмЖ шікі ағзалар мен тірек-қимыл аппараттары, жүйке жүйесі де
ШКЙМЬ|№ады. Теріге шыққан бөртпелер әр түрлі болады: дақтар
(|ЙяЙКМІ), түйішиектер (папула), сирек те болса іріңдіктер (пусту-
і кезең алғаш рет басталғанда шығатын бөртпелер өте
ІЙІіК жвне симметриялы орналасады. Олардың көп болуы бозғылт
ЙЙИИалардың қан арқылы бүкіл денеге таралуына байланысты
кезең қайталанған кезде. бөртпелердің саны азайып,
тщШв көп жеріне шықпай, шектеулі, топтанып немесе әр түрлі
фанйрыы, сақина, доға, гүл тізбегі тәріздес болып шығады.
ЗІЙййііі кезеңде шығатын бөртпелерге тән (алғаш немесе
іШМИМйып шыққанына қарамай) жалпы ерекшеліктер бар:
^^Іұугіфлардың түсі ерекше болуы. Жанадан шыққан екіншілік
Іф|ИЙ№Я*Р ғана ашық қызғылт түсті, келе-келе олар қоңыр-сүр
Ой* #шеді.
; Йі; Бөртпелердаң фокусты орналасуы, олар шетіне карай
бір-біріне қосылып кетпейді, араларында сау тер) қалып
^^кИ^ска тері ауруларындағыдай қышыма сияқты белгілері бол-
ЦНк Нағыз полиморфизм байқалады (бір мезетте әр түрлі мор-
қ бөртпелердің щығуы). Мысалы, дақтармен бірге
ЩКтер, түйіншектер мен іріңдіктер т. с. сияқты кездеседі, !»^
М бірге эволюциялық полиморфизм де бар. Түйіншектердаң
даму сатылары әр түрлі болып келуі мүмкін, өйткені сифилидтер
бір күнде емес, бірте-бірте шыгады.
Дақты сифилид (курһіііх тасиіом, годеоіа «урһіііііса)
Мерездік розеола— дақты сифилид екінші кезеңнің ең байянда
көрінетін терідегі бөртпе. Екінші кезеңнің біршші белгісі
ІІІ
болғаңдықтан, олар әдетте симметриялы түрде кеудеде, аяқ-қолда
көп мелшерде шығады, ал бетте, алаканда, табаңца өте сирек кез-
деседі. Шекарасы сау терімен салыстырғанда аса анық кәрінбейді,
қызғылт түсті, келемі кішкене бүршак дәнінен 10—15 тиынның
келеміне дейін, дөңгелек болып келеді. Алгаш
қызғылт түсті, бірте-бірте солғындаЙ бастайды. Саусақпен немесе
шынымен басканда жоғалып, саусақты алғаңда кайтадан кәрінеді.
Біраз уакыттан бері түрған розеоланы басқанда қызғылт тустің ор-
ны сарғыштау тартады, ейткені ол эритроцитгердің ыдырап, гемо-
сидериннің шығуына байланысты. Дақтар әдетте фокусты,
бөлек-белек орналасады, бір-бірімен косылып кетуі өте сирек кез-
деседі, бетіңдё кабыршақтары болмайды. Көзбея көрмесе адам
баскадай өзгеріс сезінбейді. 3—4 аптадан кейін теріде ешқаңцай із
калдырмай розеола жоғалып кетеді. Кейбір кездері розеола терінің
үстінде сәл көтеріңкі жатады — гозеоіа еіеүаіа, эте сирек болса да
кейде оның беті нүктелі болады, ал гояеоіа ^гапігіаіа шаш
қапшықтарымен байланысты.
Мерездің екінпгі кезеңі қайталанған кезде керінетін розеола,
алғашқымея салыстырғанда саны жағынан аздау, терінің кейбір
ошактарында ғана бір-бірімен қосылып, шоғырлана оряіласады,
кейде сақиналы түрде керінеді. Көлемі жағынан үлкеңдеу, түсі
көкшіл-қызылдау болып келеді.
Гистойогиялық зерттеу —- терініқ емізікше қ&батындагы тамырлардьзд жам-
жағында лимфоциттер мен шиэматихалық клетхалардан жөне гистиоциттерден
тұрагык аздаган хдбыяу сіңбесін көрсетеді. Тамырлары кеңейіп, эндогелийі
қалындапн (гмперплазия).
Мерездің екінші кезеңіңде, әсіресе басында розеоланы ааықтау
онша қмын емес. Дәрі-дәрмек ішкеннен немесе тамақтан уланудың
әсерінен шығатын трксвкалық розеола жедел пайда болып, түсі
өте ашық бояулы болады. Кейбір дақтар бір-бірімен қосылып ке-
теді, қосымша белгілері ретінде ашып, қышитынын айтуға болады.
Мерездік розеола мен токсикалық розеоланы ажырату үпгін Вассер-
ман реахциясын колдану қажет, ол біріншісіңде оң нэтиже береді.
Сүзекте кездесетін розеола да болады. Ол да мерездік розеолаға
өте үқсас, бірақ сүзек адамның жалпы халін нашарлататын ауру,
розеола ете майда (петехия түрде) және мерезбен салыстьфгаВДЯ
саны жағынан аз болып келеді. Бит т. с. сиякдылар шақканнан
кейін розеола пайда болады, ол бірақ саусақпен басканда жоғалыс
кетпей түра береді.
240
Түйіншекті снфилид (зурһіііі рарніом)
Дақгы сифилид сияқты түйіншекті сифилид те екінші кезенде
әрдайым кездесетін белгі. Бірақ розеола көбінесе екінші кезеңнің
алғашқы сатысында басымдау болса, түйіншекті сифилид екінші
кезеңнің қайталану сатысына тән. Бүл сифилидтің мынадай
түрлері бар:
8урһі1із рариіоза Іепбсиіагіз, жасымык тәріздес — түйіншектер
домалақ, бір-бірінен алшақ орналасқан, кішкене бүршақтың
калеміңдей, консистенциясы қаттылау. Алғашында түсі солғын-
қызғылттау, кейішрек мыстың түсіндей немесе көкшіл-қызыл түске
енеді. Жазыла бастағанда түйіншектің орта шенінде кішкене
кабыршақтар пайда болып, соңынан щетіне қарай ауысады (жаға
тәріздес)—"Биэтт жағасы" деп аталатын белгі. Әдетте, науқас адам
түйіншекті сезінбейді, бірақ оларды доғал зондпен басқанда, науқас
олардың қатты ауыратындығын айтады. Бүл “Ядассон белгісі” дег
аталады. Екінші кезеңнің алғашқы сатысында түйіншектер кеудеде
аяқ-қолда, бет терісінде, баста, алақан мен табанда симметрияль
түрде орналасады, ал қайталану сатысыңда керісінше, олардың са
ны аз, көбінесе шоғырланып, топтанып, сақина,
тәріздес болып орналасады. Кейбірде түйіншектердің бетівде псори-
аздағы сияқты күміс түстес ак қабыршақтар пайда болады. Бірақ
псориаздағыдай түйіншектер үлкен болып жайылып кетпейді, |
кабыршакты темірегкіге тән феномеңдер болмайды.
Бүл туйіншектер (рариіа Іепіісиіагіз) бірте-бірте шығып, 2-ші
аптаның аяғына қарай әбден жетіледі де, сонан соң бірнеше ап-
таға дейін кетпейді. Жазылғаннан кейін слардың орнывда бара-ба-
ра жоғалып кететін пигментті дак қалады,
Гистологиялық эерттеу теріде, әсіресе емізікше қабагта квбінесе плазматикалық 1
клеткалардан аздал лимфоциттер мен гистиоцитгерден тұратын кдбыиу
сінбегін көрсете^. Сіңбе қан тамырларынын, жан-жагына ошақты орналасады.
Сонымен бірге емізікше қабатта сіңбе клеткаларының шашырап орналасуы да
кездеседі. Тамырлардын ішкі қабаты қалыадаған (гиперплазиж).
гүл тізбегі
Түйіншекті сифилидті мына тері і ауруларынан а ж ы р а т у
кажет:
1. Т амшы тәріздес парапсориаз-рагарзогіазіз
циПаіа — бүл ауруда түйіншектер ашык қызғылт түсті, жүмсақ
консистенциялы, бетінде пленка тәрізді қабыршағы бар және ол
түйіншектің айналасындағы сау теріден де көрінеді. Ядассон белгісі
болмайды. Парапсориаз өте аз уақытқа созылатын ауру. Қудікті
жағдайда серологиялық реакциялардың нәтижесі диагнозды дүрыс
анықтауға көмектеседі. *
2. Ідсһеп піЬег ріапиз, қы зы л жазық теміреткі —
түйіншектер жалпактау, көпбұрышты болып келеді. Уикхем белгісі
— түйіншектердің бетівде болатын ерекше тор сурет бар. Бүл
түйіншектер қатты қышиды, мерезде бүл белгі жоқ. Псориазға
үқсайтын түйіншектерді нағыз псориаздан калай ажыратуды
жоғарыда айттық. Барлық жағдайда да серологиялық реакциялар-
дың нәтижесін еске алып отыру керек.
241
іңгТ
$урһі1і5 рариіоза тіііагіз, милиарлық — бұл түйіншектешң
көлемі өте кішкентай, күлгін қызыл немесе мыс түстес болыпГке-
леді, піпшгі конус тәрізді, бетінде аздаған майда қабыршақтары
бар. Көбінесе бүл түйіншектер екінші кеэеңшң қайталану сатыош-
да кврінеді. Топтанып-шоғырланып шығады, кейде лентикуляплық
түйіншектермен бірге шығуы мүмкін. '
Зурһіііз рариіоза шіПагіз үзақ уақыт сақталады және арнаулм
емнің өзі оларды тез жаза алмайды. Жазылғаннан кейін орныҚда
кішкене пигментті тыртықтар қалады. Көбінесе бүл түйіншектер
әбден әлсіреген науқастарда, әсіресе туберкулезбен ауырған аджм-
дарда кездеседі.
Гистологиялык зерттеу плазматикалық клеткалардан, лимфоциттерден тұрапм,
кебіяесе фолликулдардың айиаласында орналасқан қабыну сіцбесін көрсетвМ.
Кейде сіңбе эпителиалдык және алып клеткалардан түзілуі мұмкін.
. ^Диагнозы, Жоғарыда керсетілген мерездік түйіншектериің
, екСук бірге шықпай, рариіа тіііагіз бірыңғай өзі ғана болса, омщ
і Ысһеп зсгорһиіокопіш түйіншегімен шатастырып алуға болады. Де-
генмен Іісһеп зсгорһиіозогиш тек балаларда және жасеспірімдерж
болатындығын есте сақтау керек. Бірақ, түпкілікті диагноікм
днықтауға серологиялық реакциялардың нәтижесі, Пирке реакщин
ш сының нәтижесі, науқасты жалпы зерттеу арқылы көз жеткізугв
' болады.
8у рһіііз рариіоза питшиіагіз, тиындық — бүл түйіншектвр
үлкен көлемді болып келеді, кейде 15—20 тиынның квлеміне деЙІ№
өсуі мүмкін. Әдетте, дөңгелек, сәл жалпақтау болады, Түсі көкцгід
қызыл не қоңыр қызыл, кобінесе екінпн кезеңнің қайталану сатэ^
сында топтанып, аздап қана шығады. Кейде рариіоза Іепіісиіагһ»
і пен де бірге кездесуі мүмкін. Рариіа пипшшіагіз бір-бірімаи -
қосылып кетіп аса үлкен табакшалар түзуі ете сирек кездеседі.
'і $ірһіІІ5 рариіоза табігіапз зеи егозіұа — суланып,
і қызылшақаланған түйіншекті сифилид — терінің бүкпелерічі**
қолтықтың, емшектің асгыңда, шапта т. с. с. орналасқанда, (ЯМ
жерлердегі болатын дымқылдың, қызудың әсерінен түйішпектердіж
беті қызылшақаланып (эрозия) түрады, сол эрозиядвж
түйіншектердің бетіндегі сүйықтан көптеп бозғылт трепрнемаларцій
табуға болады. Сондықтан бүл түйішпектердің жүқтырғыш қабід^І
Васа жоғары. Жан-жағындағы сау теріден бүл түйіншектер ащяқ
/ шектелген, эрозия сәл көтеріңкі жатады, трепонемалардың тацй»
і луы диагнозын анықтауды жеңілдетеді.
Әйелдердің сыртқы жыныс мүшелерінде орналасқан жалған
рездік түйішпектерді мерездік түйіншектермен шатастырып алма^йі'
көңіл белу керек (рзеигіоіиез рариіоза). Бүл түйіншектер каттыліу,
келемі бидайдың дәніяен үлкендеу, теріден көтеріңкі, түсі терціі
түсімен бірдей не солғын қызғылт, тәспі тәрізді бірыңғай орналас***
\ ды. Бетіңде ешқашан зрозия болмайды, көбінесе қышиды.
/ Бурһіііз үеДОаік, хеи соп^іотаса Іаіа, цегетациялық түйіншш*
[ тер, жалпақ кондиломалар — терінің ірі-ірі бүкпелерінде орщы
і ласқан түйіншектер ұзақ уақыт әрдайым тітіркеніп түратындықтаі£
242
III
Шрг* біртг үлкейіп, бірімен-бірі қосылып кетіп, сау теріден анық
ммимшгем, шеттері иректі табақшаларға айналып кетуі мүмкін.
ЕагіжЫме қабаттың өсіп кетуіне байланысты беті біркелкі тегіс
«мвс, іжыпешіктенш, ақшыл түсті сүйықтыкпен жабылып түрады.
Осаймй өзгеріске енген түйіншектерді вегетациялық түйіншек не-
мвсе жадаақ кондилома деп атайды.
Ажирггу диагнозын жүргізгенде мыналарды есепке алу керек:
а) үмввір сүйел жіңішке жіпке байланып түрған секілді және таба-
ЧММ жзтты сіңбе болмайды; б) вегетациялық пемфигус —
ЛЙтйццй вегетациялары жұмсақ, сіңбе жоқ, жан-жагында жаңадан
«МООЫМ көпіршіктер болуы мүмкін; в) геморройлык бүдырлар —
жүмвақ* беті тегіс, тез қан ағып түруға бейім.
<К*ЙО*е кайталанғанда жалпақ коңдилома мерездің жалғыз
бедгісі болуы мүмкін екендігін және ол аурудың жыныстык
ІСМфМ* >ркылы жүққандығының дәлелі екендігін үмытпаган жөн.
1 > 4"М|н мрн тафнпягы- мррезлік туйіншек. Алаканда немесе
ІМЙІМ* •рналасқан түйіншектердің өзіндік ерекшеліктері бар, олар
' Жоғары жатпайды. Қан тоқтап қалғандай түсті дақ болып
НММШғ бірақ қолмен сипағанда олардың дақ емес, қатты екендігі
*ды. Содан соң олардың бетінде мығым орналасқан, алды-
шенінде, кейінірек шет жағында майда қабыршақтар
ады да және олар оңайлықпен түсе қоймайды. Кейде бүл
КЯЙГер қосылып кетіп, алакан мен табанда болатын псориазға
'-'Шетуі мүмкін. Бірак мерездік түйіншектердің шетінде
_ МЙсыз жіңішке белдеме қалады және мерезге асимметрия-
ЛЖК ЖМЖмдану тән. Сонымен бірге, псориаздың алаканда, табанда
ЙМ|М 4аве сирек, көбінесе адамның басқа жерінде, әсіресе шынтақ
ММһ^^ЙІМде, псориаздық түйіншектерді табуга болады. Тыр-
ММЯРМДОі да псориазбен закымдануы жиі болып түратынын ескер-
III
іді сифилндтер ($урһі!і$ риьіиіем)
і кезенінде теріге шығатын бөртпелердің ішінде
щздесетіні осы ірінді сифилидтер. Ірінді сифилидтер ме-
ісі ретінде, әсіресе, асқынган түрі ретінде жеке шығуы
'й.. басқа сифилидтермен, көбінесе түйіншектермен бірге
мүмкін. Іріңді сифилидтердің мынадай түрлері бар:
’'^/ШмВ?ДІк импетиго (ітреіі§о зурһііібса) — әдетте теріге
^ ММіММІ шығады, содан соң ортасында іріндік пайда болады,
іШЙМвй бастың терісінде және бетте, сақал-мүрт шығЛтын жерде
і ІВМІвЖ^^олады. Көбінесе лентикулярлық түйіншектермев бірге
ВМ**в**ЯДықтан диагнозын анықтау қиын емес, кейде, * әсіресе
ІМЙМЙМу сатысында, өзі ғана көрінеді. Бетіңдегі ірің тез кұрғяп,
<4ІМММ* айналады, кәдімгі импетигодан айырмашылығы — мерездік
үлкейіп өсуге, бір-бірімен қосылып кетуге бейім емес,
айналасында қара-қошқыл түсгі сіңбе белдеуі болады.
тәрізді сифилид (аспе зурһййіса) — мерездің екінпгі ке-
ЙІЙмаш басталғанда бірінші болып осы безеу тәріздес сифилид-
|Й қөптеп шығуы мүмк/н. Ондай жагдайда әдетте дененіғ
2«
НІІ
қызуы көтерілуі сияқты белгілері де қосарлана; жүреді. Бірінші
күндері бүл сифилид ашық қызыл түсті, конус тәріздес, үшында
кішкене іріңдігі бар бөртпе. Содан кейін ұшындағы ірің қүрғақ
қабыққа айналады, ал қабыну сіңбесі қара қошқылданып, анық
шектеулі қалыпқа түседі. Безеу тәрізді сифилидтер бірте-бірте
шығады, сондықтан олар әр түрлі даму сатыларында болуына бай-
ланысты тері ала-құла болып көрінеді.
Безеу тәрізді сифилидтерді кәдімгі жасөспірімдер безеуінен, йод
және бром препараттарын қабылдағанда бодатын безеулерден ажы-
ратып алу қажет. Кәдімгі безеу, әдетте, терінің себореялық
ошақтарыңда (бет, арқаның жоғары жағы, кеудеде) орналасса, ме-
рездік сифилидтер терінің кез келген жеріне шыға береді, коме-
дондар болмайды. Йод, бром қабылдағавда шығатын безеулер
анамдездік мәліметтер арқылы тез-ақ анықталады.
Үагісеііа зурһіійіса, шешекке ұқсас сифилид — сифилидтердің
басқа түріне қоса немесе тек өзі ғана шығуы мүмкін, соңғысында
ол көп мвлшерде шығады және дененің қызуы кетеріледі. Бүл си-
филид келемі кішхене ғана, үсак бүршақтай-ақ, жарты шар фор-
малы үстірт іріндік, айналасындағы тері ақшыл-қызыл түске
боялған. Бірте-бірге іріңдіктің ортасындағы ірің кеуіп қабыққа
ауысады, айналасындағы терінің түсі қара қошқылданыц қалЫкдап,
білеуленеді. Бертпелердің саны бірте-бірте көбейіп, 1,5—2 лійға
дейін созылуы мүмкін. Бұл сифилид шешекке ұқсас. Бірак шешек
ете жедел дамып, науқастың жалпы халін нашарлатады, тек
беттің терісінде ғана орналасады, іріңдіктің айналасында сіңбе
жже мерезге тән басқа белгілер болмайды.
Мерездік эктима, есііта зурһііігіса — іріңді сифилидтердің
ішіндегі ең ауыр түрі. Әдетте, эктиманың саны 6— 10-нан аспайды,
көбінесе сирақтың алдыңғы бетіне, кейде бет терісіне, кеудеге
шығады. Бүл сифилид шығарда науқастың дене қызуы көтеріліп,
дімкәс тартып түрады. Сондықтан бүл мерездің асқынған, қатерлі
түрішң белгісі деп есептеледі. Эктима, әдетте, жұқтырғаннан 5—6
айдан кейін, көбінесе әбден әлсіреген, қалжыраған адамдарға
шығады.
Екінші кезеңнің алғашқы сатысында өте сирек кездеседі. Теріде
алдымен шектеулі қоңыр-қызыл түсті дақ немесе әр түрлі
дәрежеде дамыған ортасында терен іріңдігі бар, көлемі үсақ
бүршақтай сіңбе пайда болады. Содан соң іріңдік құрғап, теріге
батыңқырап түратын сүрғылт, қаттылау қабыққа айналады да,
оның жан-жағыи мыс түсті, жіңішке қатты сіңбе қоршап түрады.
Эктима шетіне қарай өсуге бейім болғандыктан 5 тнынның
көлеміндей, кейде одан да үлкен болуы мүмкін. Бетіңдегі кабықты
алып тастаса астынан терең жара көрінеді, оның жиегі тік, түбІ
теп-тегіс, қан аралас ірің бар. Жараны сау теріден жіңішке, мыс
түсті сіңбе баліп тұрады. Жазылған соң жараның орнында
алғашында пигментті, бірте-бірте ак түсті жылтыраған тегіс тыр-
тық қалады. Кадімгі эктимадан айыру ұшін, мерездік эктима
тәңірегінде қабынудың әсерінен, терінің біраз жерге дейін кызарығ
тұруы болмайтындығын, керісіншё жіңішке сіңбе орап тұратын-
дығын есте сақтау керек.
244
Мерездік рупия, піріа зурһіІШса — бүл эктиманың бір түрі.
Мереадік рупияда жара тек шетіне қарай үлкеймей, тереңдей
түседі, сондықтан бетіндегі қабық қатпарланып конус тәрізді
қалыпқа енеді, ал жара өте тереңде жатады (үлуды еске түсіреді).
Гистологиялық зерттеулер дермада лейкоциттерден түратын сіңбені көрсетеді.
эпндермисте іигі нейтрофилдерге толы қуыстар пайда болады. Сіцбеніи шетіне
таман (тамырлардың айналасындагы) лимфоциттер мен плазматикалық клетха-
лар да кездеседі. Ескі сіңбелерде слардыц саны көбейіп, тамырлардыц
қабырғасы және эидотелийі қалыцдайды.
Мерездік алопецив (аіоресіа зурһіііііса)
Мерездің екінші кезеңінде шапггың зақымдануы екі түрлі бола-
ды. Солардың ішінде жиі кездесетіні — шаштың теңбіл-теңбіл бо-
лып түсуі. Баста, әсіресе желкеде 10— 15 тиынның квлеміндей,
дөңгелек емес, бір-біріне қосылмайтын, әрі қарай үлкеймейтін
көптеген майда таздар пайда болады (а 1 о р е с і а а г е о 1 аг і з).
Шашы түскен жерлердің терісі өзгермейді. Сақал, мүрт, кас,
кірпік сиректеу түседі.
Екішпі түрі — шаштың диффузды түсуі (аіоресіа зурһіі
іііса гі і Н и з а) терінің ешкандай өзгерісінсіз-ақ шаштың
селдіреп түсіп қалуы. Кейде осы екі түрі де бірдей кездеседі. Ме-
рездік таз әдетге, ауру жұққаннан кейінгі 1 жылдың ішіңде,
кебінесе екінші кезеңінде керінетін белгі. Екінші кезеңінде теріге
бертпелер шыққаннан соң — 2—3 аптадан кейін шаш түсе бастай-
ды да, 2—3 ай өткенде қайтадан өсіп шығады. Майда, үсақ таздар
бозғылт трепонемалар шаштың кабына тікелей әсер етіп, олардың
айналасында кабыну сіңбесі дамығандықтан, уакытша шаштың
қоректенуі бүзылуына байланысты пайда болады.
Ал шаштың селдіреп қалуы — мерездік инфекциядан уланудың
әсері немесе шаш қапшықтарының жұмысын кадағалап отыратын
жүйке жане эңдокриндік жүйелердің мерезбен зақымдануының
нәтижесі деп жорамалдайды.
ш
Мерездік үсак таздарды баска таздармен салыстырғанда,
олардың саны жағынан кеп екендігін, майдалығын, көлемінің
үлкеймейтіндігін, бір-бірімеи қосылып кетпейтіндігін есте сақтау
керек. Трихофития, микроспория сияқты ауруларда болатын таздар
өзгеше — онда зақымданған жердің терісі кабыршақтанып түрады,
шаш түгел түсіп қалмай, эр түрлі биіктікте сынып қалады. Мерез-
де шаштың селдіреп қалуы өзіндік ерекшелігі болмагандыктан
онымен коса оның басқа да клиникалық және серояогиялық
белгілерін табу ете қажет, онсыз диагнозын анықтау қиынырак.
Мерездік лейкодерма, пигментті сифилид
(Іенххіеппа аурһіІШса)
Мерезді жүқтырғаннан кейінгі 6 айдың ішінде, яғни екінпгі ке-
зеңнің басыңда байқалатын белгі. Көбінесе мерездік лейкодерма
тазбен қосарлана көрінеді. Еркектерге қарағанда әйелдерде жиірек
кездеседі. Мойынның екі жағына, желке түсыңда шығады, ал кеу-
де мен аяқ-қолда өте сирек кездеседі. Алдымен теріде гиперпиг-
ментация пайда болады да, соның фонында ақшылдау, гипопиг-
ментті дақ көрінеді. Дақтардың саны аса көп болмайды, бірақ
кейде олардың көптігі сонша, бір-бірінен жіңішке гиперпигментті
терімен ғана бөлінш тұрады, қосылып кетуі де мүмкін. Пигментті
сифилид көп айларға дейін сақталады. Осы күнге дейін мерездік
лейкодерманың патогенезі түсініксіз. Кейбір сифилидолгтар лейко-
дермасы бар науқастардын жүлын сүйықтығыңдағы озгерістерге
сүйене отырып, бүл нейродистрофиялык процесс деп есептейді. Ал,
екіншілері лейкодерманың шығуын ішкі секреция бездерінің жұмы-
сымен байланыстырады.
Мерездік лейкодерманы екінші дәрежедегі лейкодермалардан
айыру қажет (кейбір тері аурулары жазылған сон, орнында лейко-
дерма қалады). Көбінесе диагнозды анықтауға анамнездік
мәліметгер, сонымен қатар клиникалық, серологиялық зерттеулер
көмектеседі.
Шырышты қабықтардың зақымдануы
Мерездің екінші кезеңівде ауыздын, тамақтың, кемекейдің шы-
рышты қабығы жиі зақымданады. Терідегі сифилидтермен
қосарлана шығуы мүмкін, ал қайталану сатысывда өздігінше жеке
шығады. Мерездің екінші кезеңінің қайталану сатысында шырышты
қабықтың зақымдануын кере білудің маңызы зор, өйткені әдетте,
ауру адам өзі оны сезінбейді, соңдықтан тікелей, тікелей емес
жұқтырудың көзі болып табылады.
Шырышты қабықтың зақымдануының тәмендегідей түрлері кез-
деседі:
Шырышты қабықтың дақты сифилиді (зурһіііз тасиіоза
тисозае) — ауыздың шырышты қабығывда (тамақта, жұмсақ
таңдайда) анық шектелген қызыл-кек дақ пайда болады. Кейде
олар бір-бірімен қосылып кеткешмен сау шырышты қабықтан
бөлініп түрады. Науқас адам ол дақтардың шыққанын сезінбейді,
кейде аздап қана ауыз күрғап тұрған сияқты әсер береді.
Шырышты қабықтың түйіншекті сифилиді (5урһі1і5 рариіоза
шисояа) — өте жиі кездесетін мерездік белгі. Қатты, дөңгелек,
жалпақтау, шырышты қабықтан сәл көтеріңкі, бүршақтың
көлеміндей, анық шектелгея, қою қызыл түсгі түйіншектер пайда
болады. Бара-бара олардың келемі 15—20 тиынның көлеміне дейіи
үлкеюі мүмкін, кейде бір-біріне қосылып, шеттері иректелген
әжептәуір табақшаларға айналады. Кейінірек түйіишектің орта
шеніндегі эпителий ақжем болудың нәтижесінде ақшылдау түске
боялады да, шеттері бұрынғы түсін өзгертпейді.
Біраз уақыттан кейін түйіншектер жазыла бастайды немес*
бетіндегі ақжем (мацерация) болған эпителий түскеннен соң эро
зия пайда болады, кейде тіпті жарага айналуы мүмкін. Эрозия
ланган немесе жараға айналған түйіншектердің ерекшелігі -
айналасындағы қою-қызыл түсгі сіңбе, сол арқылы сау шырышп
қабықтан бөлініп, шектеліп түрады.
246
Түйіншектер кебінесе бадамшаның, еріннің, тістің қызыл етінің,
кейде тілдің шырышты қабығына шығады. Егер тілдің шырышты
қабығына шыкса (онда ол екі қырына шығады), тістін қайта-қайта
тие беруінен олар жараға немесе гипертрофиялық түйіншектерге
айналып, бетіндегі эпителий қалындап, ақ-сүр түске енеді. Бұл
жағдайда түйіншектер шырышты қабықтың бетінен бірталай
жоғары жатады, үстағанда қатты екені көрінеді, шетіндегі сіңбе
анық көрінбей қалады. Түйіншектер тілге жеке шыққан жағдайда
оның диагнозын анықтау қиын, сондықтан серологиялық зерттеу-
лердің маңызы зор.
Тамақта, бадамшаларда орналасқан түйіншектер адамға аса
білінбейді, ал олар эрозия немесе жараға айналғанда ғана,
жүтынғанда ауыру белгісі сезіледі.
Диагнозы: шырышты кабыққа шыққан түйіншектердің та-
биғатын анықтау аса қиын емес. Ангина, дифтерия сияқты ауру-
лар, әдетте жедел басталады және адамның жалпы халіне әсер
етеді. Афталар эрозиялы немесе жараға айналған түиіншектерге
қарағанда жедел басталады, сіңбесі жоқ, эрозиялардың айналасын-
дағы ткань қабынудың әсерінен қып-қызыл болып тұрады, әрі
қатты ауырады. Қызыл жазық теміреткі түйіншектері бұл ауруда,
әдетте екі ұрттың шырышты қабығына шығады, келемдері кішірек,
бетіңде ерекше ақ түсті тор сурет болады. Қызыл жазық теміреткі
түйіншектері тілге шыққаңца мерезден айыру қиын, бірақ сероло-
гиялық реакцияның нәтижесі, теріге шыққан басқа сифилидтердің
болуы, басқа да клиникалық белгілердің табылуы диагнозды
біршама жеңілдетеді.
Шырышты қабықтағы ірінді сифилид, . хурһіііх рикШІоза
тисоза — өте сирек кездесетін сифилид, әдетте теріге де шығады.
Шырышты қабықта (көбінесе тамақта) қамырдың жұмсақтығындай
қып-кызыл ісік шығып, сонан соң тез арада ортасында 20 тиын-
ның келеміндей, одан да кішірек жара пайда болады. Жара қатгы
ауырады. Дене қызуы көтерілуі де мүмкія. Диагнозын қоюға ме-
рездің басқа белгілері көмектеседі.
Мерездің екінші кезеңіне тән белгілердің бірі — дауыстың өзге-
руі. Сәл қырылдап, кейде тіпті дауыс бітіп қалады. Бұл көме-
кейдің зақымдануының белгісі.
Ішкі ағзалардың зақымдануы
Мерездің екінші кезеңінде ішкі ағзалардың кезкелгені
зақымдануы мүмкін және клиникалық белгілері белгісіз болады. Бң
басты зақымданатындары — бауыр мен бүйрек.
Бауыр екішпі кезеңнің басында-ақ зақымданады. Клиникалық
белгілері Боткин ауруын елестетеді (сары ауру). Тек мерездік
зақымдануда — тері аса көп сарғаймайды, сарғаюдың алдындағы
диспепсиялық белгілер болмайды. Бауырдың келемі үлкейіп,
ауырады, көкбауыр да _ үлкейеді. Қанда билирубин көбейеді,
канның ақ түйіршіктері азаюға бейім, моноциттердің саны көбейеді
(лейкопения, моноцитоз). Несепте от пигменттері мен уробилинщң
і:аны көбейеді. Бауырдың жүмысы бұзылады. Мерездік гепатит аса
247
эуыр емес, арнаулы емнің әсерінен 2—3 аптада қайтып кетеді.
Жедел сары атрофдеяға ауысып кетуі өте сирек кездеседі. Кейде
гепатит тек бауыр көлемінің үлкеюімен және жүмысының бүзылу-
ымен ғана шектелуі мүмкін (тері сарғаймайды).
Бүйрек те мереадін екінші кезеңінің басында зақымданады,
Оның бірнеше түрі бар:
тптя
бұл зақымданудың жалғыз белгісі — несепте 0,1-ден 0,3%о (проми-
ли> дейін белоктың болуы. Басқа патологиялық элементтер бол-
майды, бола калған күнде де өте аз мөлшерде (цилиңдрлер ж. б.),
ісінуі жоқ. Арнаулы емнің әсерінен тез қайтып кетеді (белок
жоғалДды).
2. Мерездік липоидтық нефроз — науқас адам
ісініп, қуқыл тартып кетеді. Несеп ете аз бөлінеді, молдір емес,
тығыздығы 1.040-ка дейін барады, одан да жоғары болуы мүмкін.
Белок 2—3%-ден де көбейіп кетеді. Түнбасында цилиндрлер, лей-
коциттер, майлы өзгерістерге енген эпителий, май таміпылары
көрінеді. Эритроциттер жоқ немесе өте аз болуы мүмкін. Қанның
сары суында холестерин көбейіп, белок азаяды. Қан қысымы
өзгермейді, созылмалы түріне ауысып кетуі өте сирек. Арнаулы ем
жаксы нәтиже береді.
3. Мерездік нефрит — өте сирек, липоидтық нефроэбен
қоса гломерулонефриттдің белгілері кездесетін ауру,
Басқа іш қүрылысы мүшелері сирек зақымданады. Миокардитті
ЭКГ ғана керсетеді. Гастрит болуы мүмкін, онда науқастың та-
маққа тәбеті шаппайды, кекіре береді, қүскысы келеді. Бүл
зақымданулардың диагнозы негізінен науқас адамдағы мерездің
баска белгілеріне сүйеніп анықталады.
ВШ7
Көбінесе ирит (нүрлы кабықтың кабынуы) түрінде мерездің
екінші кезенінде (алғашқЬ, қайталану сатысында да> дамиды.
Наукас адамнын көзі ауырады, көзінен жас ағып конвергенцияға
реакциясы темендейді. Кейде нүрлы қзбықта үсақ түйіншектерді
көруге болады. Хориоидит, ретинит, көру жүйкесінің қабынуы —
нефрит сияқты зақымданулар бұл кезеңде өте сирек кездеседі.
ті рек-қ имыл аппаратының зақымдануы
а
Сүйектердің зақымдануы — екінші кезеңнің басында, кейде
тіпті бірінпп кезеңнің соңыңда науқас адамда сүйектің қақсауы,
әсіресе түнге қарай ерекше мазалайды, бірақ объективті өзгерістер
көрінбейді. Әсіресе аяқ сүйектері (жіліктері) каксайды. Сирек бол-
са да периосгит, остеопериостит байқалуы мүмкін (әсіресе,
бассүйекте, сирақта).
Буындардың зақымдануы — негізінен тізе
ауырады — артралгия, бірақ көзге көрінетін
иық буындары
өзгерістер
байқалмайды, тек ауырып мазалайды. Арнаулы ем ауруды тез-ак
тоқтатады.
248
Үшінші кезеқ (зурһіііз (егііагіа хеи §иішпо$а)
Жоғарыда көрсетілгендей, тіпті емделмеген күнде де, үшінші
кезеңнің дамуы міндетті емес. П. С. Григорьевтің айтуынша,
үшінші кезең мерезбен ауырғандардың 50%-де ғана дамитын
көрінеді. Мерездің үшінші кезеңге өтуіне адамның үзақ уақыт не
интоксикациядан (маскүнемдік), не созылмалы басқа инфекциядан
(туберкулез, безгек) әбден қалжырауы, жарақат алуы сияқты се-
бептер әсерін тигізеді. Мерездің үшінші кезеңінде клиникалық
белгілер шектеулілігімен ерекшеленеді, екішпі кезеңге қарағанда
тері мен шырышты қабықтан да басқа мүшелердің, тірек-кимыл
аппараттарының жүйке жүйесінің зақымдануы басымырақ келеді.
Зақымданған ағзаларда инфекциялық гранулеманың нәтижесінде
деструктивті процестер жүріп, олар тыртықпен бітеді, сондықтан
ол ағзалардың жүмысы едәуір бүзылады. Үшінші кезеңге тән
теріге шығатын бөртпелер төмпешік сифилид және гуммозды си-
филид деп аталады.
Твмпешік сифилид (курһіііз іиЬегсиІоаа)
Терінің арасында, дөңгелек немесе жарты шенбер тәрізді,
қатты, теріден көтеріңкі жататын, қызыл-көк төмпешіктер шығады-—
Келемі сора дәнінен бұршақтың көлеміне дейінгі аралықта. Олар
терінің азғантай жерін алып жатады, бір-біріне жақын, топтана
орналасқан, бірақ қосылып кетпейді. Кейінгі дамуы екі турлі бо-
лып келеді: бірінші жағдайда төмпешіктің үстінде аздаған
қабыршақ пайда болса, түсі қара қошқылданып, осы күйінде
бірнеше айға дейін тұрады, содан кейін бірте-бірте көлемі
кішірейіп, жазықтанып барып, жазылып кетеді. Олардың орнында
пигментті белдеумен қоршалған үсгірт атрофиялық тыртық қалады.
Ал, дцнші жағдайда төмпешік сіңбесі ыдырап, кішкене жара пай-
да болады, айналасын жіңішке сіңбе қоршап тұрады, жараиың
бетіңде оңайлықпен алынбайтын қою-қоңыр қабық болады. Жара
онша терең емес, жиегі тік келеді, түбінде сарғыш-жасылдау тұсті
некроздық зат көрінеді. Жазылғаннан кейін орныңда сәл терінің
ішіне қарай тартыңқы, пигментті терімен көмкерілген тыртық
қалады. Төмпешіктердің орнында қалған тыртықтардың ерекшелігі
— олар фокусты, топтанып орналасады. Төмпешіктер орналасқан
тері ошағынын көлемі орта есеппен алғанда бала алақаны мен
ересек адам алақанының көлеміне дейінгі аралықта. КейбІр
науқастарда төмпешіктер ошақтың шетінең жаңалап шыға бер-
гендіктен, оның келемі едәуір өсуі мүмкін. Мүңдай жағдайда
ошақтың орта шеніндегі төмпешіктер жазылып, олардың орнында
тыртықтар қалып, ал ігіет жагында дамудың әр түрлі сатысындағы
томпешіктер көрінеді (эволюциялық полиморфизм) немес^ әр түрлі
фигуралар қүрады (серпигинизациялық, жайылмалы мерездік
төмпешік). Төмпешіктердің бір-бірімен қосылып, түгел бір сіңбеге
айналып кетуі сирек болса да кездеседі. Бүл сіңбе қызыл-көк
түсті, сау теріден анық шектеулі (мерездік алаңқайлы төмпешік,
төмпешікті сифилидтің түрі). Бұл сіңбе содан кейін жазылып ке-
249
геді не жараға айналады. Ең соңында тыртық немесе атрофиялық
гыртық қалады. Төмпешікті сифилид терінің кез келген жеріне
шығуы мүмкін, бірақ көбінесе кеудеге шығады, ауырмайды,
қышымайды.
Кәдімгі (Іириз ұиіеагіз) жегіден ажырату диагнозын жүргізу
қажет (туберкулез жегі). Бұл ауруда төмпешіктер жұмсақ, сон-
дықтан зондпен тесіп жіберуге болады, түсі қызғылт-көкшіл, ди-
аскопия тәсілімен зерттегенде олар өзіндік қоңыр түске боялады,
теріден аса жоғары (көтеріңкі) орналаспайды, олардың бір-бірімен
косылып кетуге бейімділігі, орнында түгелдей атрофиялық тыртық
қалатындығы және сол жерден жаңадан (қайтадан) төмпешіктер
шыға беретіндігі мерездің үшінші кезеңіндегі төмпешіктерінен ажы-
ратуға мүмкіндік береді.
Гумма (китта ыіЬсиіапеа)
Мерездік гумма — теріасгы май шелінде орналасқан, ауырмай-
тын, бос жатқан, келемі жаңғақтай немесе кептердің
жүмыртқасындай, қаттылау-эластикалық консистенциялы түйін.
Бірте-бірте ол түйіннің көлемі өсіп, тауық жұмыртқасындай бола-
ды, бұл кезде ол терінің үстіне кетеріліп түрады да бүл жердің
терісі қызыл-көк түске боялады. Содан кейін, көбінесе гумманың
орта шені некрозға ұшырап, жүмсара бастайды. Бара-бара оның
орта шеніндегі тері струпқа айналады (өлі тері), оның астынан аз-
даған желім тәрізді сүйықтық ағады, ол гуммиарабикке ұқсас
болғандықтан да бұл бөртпені гумма деп атаған. Содан қейін не-
кроздық массалар (гумманың діңгегі — желі) түсе бастайды да,
жара пайда болады. Жара дөңгелек терең, жиегі биік, анық шек-
телген, қатты сіңбе жонымен қоршалған, оның үстіндегі тері
көгеріп кеткен. Жараның түбінде некроздық массаның қалдығы
және аздаған ірің болады. Бірте-бірте жараның түбі тазарып, гра-
нуляциямен жабыла бастайды. Ең соңында — жараның орнында
қатты, терінің ішіне қарай
коршаған сіңбенің орныңда жұқа
тартылған тыртық, ал жараны
атрофиялық тыртық қалады.
Сирек болса да кейде гумма жарага айналмай жазылады. Фиб-
розды гуммалар да өте сирек кездеседі. Мұңдайда гуммалық сіңбе
бірте-бірте фиброзды тканьмен алмасады. Гумма түйіні кішірейіп,
қаттылығы шеміршектей болып қалады, ал үстіндегі терінің түсі
өзгермейді. Мұндай түйіндер тізе, шынтақ буындарының жаныңца
жиі орналасатындықтан буын маңындағы түйіңдер деп аталады.
Олар ұзақ уақыт жазылмай тұра береді, арнаулы ем көп нәтиже
бермейді.
Гуммалардың саны көп емес, көбінесе біреу ғана, ал кейде 2—
3 түйін бірден шығып, бір-біріне вте жақын орналасады, ондай
жағдайда жараның келемі үлкейіп, шеті ирек-ирек болып келеді.
Диагнозы. Егер адам бұрынырақ мерезбен ауырды деген
мәліметтер болмаса, гумманың бастапқы кезеңінде диагнозын
анықтау аса қиынға соқпайды, өйткені оның басқа жараларда кез-
деспейтін ерекшеліктері бар.
> 250
Скрофулодерма гуммаға үқсас болғандықтан оның ерек-
шеліктерін еске салып кетейік. Скрофулодермада сіңбе жүмсак,
жара тек ортасыңда ғана емес бүкіл бетін алып жатады, алдымен
бір немесе бірнеше тесіктер аіпылады. Жараяың жиегі жүмсақ,
салбыраңқы, күлгін түсті. Түбінде грануляция тез жүрмейді.
Индуративтік эритемада, әдетте түйіндердің саны көп, сиракта
жиегі тегіс емес үстірт жара симметриялы орналасады.
Қатерлі ісік жарасы, гуммамен салыстырғанда, жиегі терінің
бетінен әлдекайда көтеріңкі, консистенциясы өте қатты, қопарылып
түрады, жараның түбі тегіс емес, бүртік-бүртік, қанағыш келеді.
Сыздауык — жедел дамитын және тез жазылатын ауру, көп
болса 10—12 күнге созылуы мүмкін.
Мерездің үшінші кезеңіне тән гистологиялық өзгерістер — инфекцияльік, грану-
лема мен қан тамырларының едәуір закымдаиуынан тұрады. Темпешік сифи-
лид шыққанда, сіңбе тек дермада, ал гуммада — теріасты май шел қабатында
басталып, дермаға дейін жегеді. Сіңбе негізінен лимфоциттерден, плазматика-
лық клеткалардан, гистиоциттердең, біраз эпителиоидтық және алып клетка-
лардан тұрады. Сіңбенің ортасында, әсіресе, гуммада, некроз байқалады. Ірі
.тамырлардың кабырғасы калыңдап, облитерацияға ұшырайтыны айқындалады.
ҮшіншІ кезеңдегі шырышты қабықтыц зақымдануы
Мерездің үшінші кезеңінде жүмсақ және қатты таңдайдың,
мұрынның шырышты қабығы зақымданады, кейде жүтқы^шақтың
артқы қабырғасы мен тілдің зақымдануы мүмкін. Мұрынның сүйек
пен шеміршекті бөліктерінің шекарасыцдагы шырышты қабығы
зақымданады және процесс сол сүйек пен шеміршектен өтеді.
Мұрын пердесівде қатты, шектеулі, көк түсті сіңбе пайда болвыі,
танауды қысып түрады. Әрі қарай сіцбе ыдырап, іріц ағады да,
қүрғап қан аралас ірінді қабыққа айналады. Ал қабықтыц астында
ф айналасы сіңбемен қоршалған жара кездеседі. Жараныц түбін зонд-
. пен зерттегенде бүдырлы, некроздық өзгерістерге үшыраған сүйек
көрінеді. Одан әрі қарай секвестр бөлініп шығып, мұрын пердесінің
сүйекті жағын да, шеміршекті жағын да теседі, ал кәдімгі жегі
тек шеміршекті бөлігін ғана теседі. Танауды екіге бөліп түрған
қалқанның жоғары жағы зақымданғанда, мүрынның пішіні өзгеріп,
атқа салатын ерді еске түсіреді. Қатты таңдайдың шырышты
қабығына гумма сүйектен өтеді. Алдымен қызыл-кек қатты сіңбе
пайда болып, әрі қарай жараға айналады. Жара дөңгелек, айнала-
сыңца қатты сіңбе, түбінде некрозға ұшыраған сүйек байқалады.
Секвестр бөлініп шыққан соң (сүйектің сыныгы) перфорациялық
тесік пайда болып, ауыз бен мүрын қуыстарын жалгастырып түра-
ды. Адамның даусы өзгереді (маңқа), ішкен тамақ мүрын қуысына
кетіп қалады. Бгер пайда болған тесіктер кішкентай болса арнау-
лы емнің әсерінен жабылып қалады, ал үлкен болса — тек» пласти-
калық операция арқылы жабуға болады. Жұмсақ таңдай мен
таңдай пердесіне жеке-жеке төмпешіктер шығып, олар кішкене
жараларға айналып, соңыңда топтаі
жатқан тыртықтар қалады.
ІГП
Төмпешіктердің орнына тек жалпақ сіңбе шығып, оның соңында
251
тыртық немесе тыртықталған атрофия қалуы мүмкін. Осыныц
нәтижесінде таңдай пердесі қыскарады.
Жұмсақ таңдайға гуммалық түйін немесе жалпақ сіңбе шығуы
мүмкін. Жүмсақ таңдай мен таңдай пердесі қалыңдап, қимылы
азайып, жүтыну қиындайды, дауысы да өзгереді. Одан әрі қарай
сіңбенің орныңда бір немесе бірнеше жара пайда болып, соның
нәтижесінде таңдай пердесінде тесіктер а
III
ялады, жазылған кезде
ерекше, сәуле шашырағандай тыртықтар қалады, сл таңдай пер-
десі мея жұтқыншақты жабыстырып, тамақ тесігін (зев) тарылта-
ды. Осыншалық өзгерістерге қарамай аурулар көп мазаланбайды,
тек тамак ішкенде аздап ауырып, жұтыну қиындайды.
Жүтқыншақтың артқы қабырғасына орналасқан гумма өзіне тән
қасиеттерімен ерекшеленеді, жазылған соң тартылып (ішіне қарай
батыңқы) тұратын тығыз, қатты тыртық қалады.
Тілде екі түрлі процесс болуы мүмкін. Гуммозды-түйінді глос-
сит. Тілде шектеулі түйінді гумма — тығыз-эластикалық консистен-
циялы, ауырмайтын, орман жаңғағының келемінен кептер
жұмыртқасындай шырышты қабықтан көтеріңкі жататын бөртпе
одан әрі ыдырап, кәдімгі гуммалык жара пайда болады. Жа-
зылғаннан кейін қалған тыртық тілді қисайтып, қимылдауына ке-
дергі жасайды.
Қатерлі ісік жарасымен шатастырмас үшін оның консистенция-
сының гуммадан да тығыз, қатты екендігін, жиегінің қайырылмалы
болатындығын, қатты ауыратындығын, түбінің қанағыштығын есте
үстау керек. Кейде гуммозды жара қатерлі ісік жарасына айналып
кетуі мүмкін, мұндайда диагнозын анықтауға тек биопсия көмекте-
седі. Туберкулезден болатын жаралар үстірт жатады, қатты ауыра-
ды, жиегі тегіс емес, иректеліп келеді, түбіндегі грануляция жай
жүреді.
Склерозды глоссит — тілде сіңбенің жайылып кетуінің
арқасында дамиды, ол тілдің барлық қабатында, әсіресе тамырлар-
дың айналасыңца және ет талшықтарының арасыңда жатады.
Тілдің көлемі үлкейіп, катайып, қимылы азайып, дсимметриялық
қалыпқа енеді. Адамның тамақ ішуі, сөйлеуі қиыңдайды. Тіс тие
бергендіктен тілде терең жарылған жаралар пайда болуы мүмкін.
Арнаулы емнің неғүрлым ерте басталуы тілдегі процесті асқынып
кетуден сақтайды.
Іш құрылысы ағзаларынын. зақымдануы
Үшінші кезеңде ішкі ағзаларда шектеулі гуммалық түйіндердін
немесе гуммалық сіңбенің жайылмалы түрі шығуы мүмкін. Соны-
мен бірге, ерекше дистрофиялық процестер, зат алмасу жүмысы-
ның бүзылуы сияқты өзгерістер де болуы мүмкін. Көбінесе үшінші
кезеңде кан тамырлары мен жүрек, бауыр зақымданады.
Қан тамырлары мен жүректін, зақымдануы. Бүл топта ең жиі
кездесетін ауру — мерездік мезаортит. Ол әдетте өте кеш, ауру
басталғаннан 10—20 жылдан кейін, емделмеген яемесе толық ем
алмаған адамдарда гана дамиды. Ондай адамдарда көбінесе мезаор-
титпен бірге жүйке жүйесі де зақымданады. Қолқаның өрлеме
252
белігі жиі зақымданады. Мезаортитке мынадай патологоанатомия-
лық езгерістер тәи: қолқа қабырғасыныц орталық қабатында, ваза-
вазорумның айналасында жалпақ гуммоздық сіңбе дамиды.
Эластикалық және ет талшықтарының бүлінуінен қолқа
қабырғасының беріктігі төмендейді де, ол бірте-бірте кеңи бастай-
ды. Содан кейін сіңбе дәнекер тканьмен алмасады да атероматоз-
бен асқыңдайды. Аортиттің нәтижесінде аневризма дамиды, қолқа
қақпақшаларының жұмысы жеткіліксіз, тәждік артерияларының
кіреберісі тарылады.
Мезаортит алғашында байкалмайды, тек рентген арқылы кез-
дейсоқ анықталады. Ал, ол әбден дамыған кезінде аурулардың
жүрегі ауырады, демі тарылады, тез шаршайды. Жүректі
тыңдағанда колканың түсында систоликалық шу, екіиші тонның
акценті естіледі. Стенокардияға үқсас белгілері де болуы ықтимал.
Жүректің, мидың, бүйректің үсақ артериялары да жиі
зақымданады. Патологоанатомиялық зерттеулер периартериитті, со-
дан келіп айналасындағы тканьдердің склероздық өзгеріске, эңдоар-
терииттің әсерінен тамырлардың жарылып, облитерацияға
үшырағанын көрсетеді. Кейде осы екі процесс бірдей жүруі мүмкін.
Мерездін үшінші кезеңінде жүректің зақымдануы диффузды
гуммоздық миокардит түрінде кездеседі не шектеулі гумма
шығады. Бірақ бұл процестер өте сирек кездеседі, тіпті казуистика
деп атауға болады.
Бауырдың зақымдануы. А. А. Мясниковтың пікірінше, ме-
рездің үшішпі кезеңінде гепатиттің үш түрі болады:
Ошақты гуммоздық гепатит. Бауырда көптеген,
әр түрлі көлемді гуммалық түйін пайда болады. Көбінесе ол
түйіндер бауырдың шетіне таман орналасады. Клиникалық белгілері
түрліше болуы мүмкін, кебінесе еттегі тас, бауырдагы қатерлі ісік,
безгек сияқты аурулардың клиникасына үқсас келеді. Ең алдымен
білінетін белгілердің бірі — оң жақ қабырғаның астыңдағы ауық-
ауық ауыру сезімі. Дене қызуы 37—38°, кейде 39’ дейін көтерілуі
мүмкін. Бауырцың келемі үлғайып, бұдырланады, кейде тек бір
белігі ғана үлкейеді. Алғашында бауырдын консистенциясы аса
тығыз емес, тек гуммалар ғана тығыздау, кейінірек бауыр
кішірейеді, тығыздалады, ал гуммалардың консистенциясы
шеміршек тәрізді болады. Егер гумма ет жолдарын басып қалса —
сары аурудағыдай тері, көздің ағы т. б. сарғаяды. Көкбауыр
үлкеймейді. Гуммалық гепатит өте үзақ уақытка, жылдар бойына
созылады. Бір гумма жазылса, екіншісі шығады. Соңында гумма-
лардың орныңда тыртықтар қалады, бауыр бөлшектеніп қалыпқа
(һераг ІоЬаіцт) түседі. Арнаулы ем жақсы нәтиже береді.
ЖаЙылмалы инфильтративті гепатит неме-
се миллиарлы гуммалық — бауырда көптеген үсақ гум-
малық ошақтар немесе тамырлардың айналасында, бауыр бөлшек-
терінің арасында диффузді сіңбе пайда бслады. Ең акырыңда
бауыр фиброздық өзгеріске үшырайды.
Клиникалық белгілері: алдымен бауъф түгел
(бірқалыпты) үлкейеді, консистенциясы аса тығыз болмайды, аздап
ауырады жане дененің қызуы сал көтеріледі. Көкбауыр да үлкей-
253
еді. Кейін бауыр кішірейе, тығыздала бастайды, асцит дамиды, ба-
уырдың жұмысы бұзылады. Науқас адамның халі нашарлайды,
арықтайды, анемия дамиды. Диагнозын ертерек анықтаған
жағдайда арнаулы ем нетиже беруі мүмкін. Ал кешігіп басталған
ем нетижесіз, науқас адам циррозда болатын себептерден қайтыс
болуы мүмкін.
Созылмалыэпителиалды мерездік гепатит:
бүл гепатиттің негізінде бауыр клеткаларының дистрофикалдық-де-
генеративтік өзгерістердің әсерінен дәнекер тінмен ауысып, цирроз
дами бастайды. Эпителиалдық гепатит өздігінше кейде мерездік
жедел гепатиттің калдығы ретінде дамуы мүмкін. Алғашында
науқас адам дімкәс тартып, бауыры ауырып, ешнәрсеге тәбеті тар-
тпай, тез ашуланғыш келеді, терісі қышиды. Бауыры ісінген, бірақ
тығыз емес, теп-тегіс, қолмен ұстаса да ауырмайды. Науқастың
терісі, казі ерте сарғайып кетеді. Көкбауыр да ісінген. Бауырдың
жұмысы бүзылады. Лабораториялық зерттеулер анемияны, лейкопе-
нияны, моноцитозды көрсетеді. Кейінірек бауыр кішірейіп, қатая
түседі. Асцит тіпті кейінгі сатысында ғана дамиды. Ауру ете
ұзакқа, 2—5 жылға созылады. Науқас бауыр жұмысының әбден
нашарлауы нәтижесінен қайтыс болады. Аурудың мерезден
болғанын басқа клиникалық белгілер анамнездік мәліметтер
дәлелдейді. Арнаулы ем аса жақсы нәтиже бермейді.
Бүйректің зақымдануы: мерездің үшінші кезеңінде бүйрек си-
рек зақымданады, сонда да мынадай түрлері кездеседі: амилоидтық
нефроз, нефросклероз, гуммалық зақымдану (шектеулі гуммалык
түйін, жайылмалы гуммалық сіңбе түрінде). Алдыңғы екі түрінде
мерез басқа клиникалық белгілерімен бірге болса, оны анамнездік
мәліметтер мен серологиялық реакциялардың нәтижесінде ғана
дәлелдеуге болады өйткені қандай себептен болса да бұл екі ауру-
дың клиникалық белгілері ете ұқсас (бір-бірімен емес, басқа да
себептерден болган амилоидтық нефроздар, нефроскл ероздар). Шек-
теулі гуммалық түйіндер қатерлі ісіктерге ұқсайды, сондықтан ди-
агнозын анықтау өте қиынга түседі.
Өкпенің мерезбен зақымдануы ете сирек, өкпеде не шектеулі
гуммалық түйін пайда болады, онда қатерлі ісіктің қасиеттерін
көруге болады не жайылмалы сіңбе кездеседі.
Туа біткен мерез (зурһіііз соп§епі(і5)
Туа біткен мерез —іште жатқан балаға мерезбен ауру анасы-
нан жұғатын жүқпалы ауру. Аурудың клиникалық белгілері іштегі
балада да, емшектегі, жас нәрестеде де, жас өсшрім кезінде жәве
ер жеткенде де байқала беруі мүмкін. Маігепаиег (1903—1932)
ұзақ уақыт клиникалық бақылау жүргізіп, бозғылт трепонема
іштегі нәрестеге ауру анасының жатыры арқылы өтетіндігін
дәлелдеген. Анасы сау қалып, ауру әкесінен балаға өтуі мүмкін
еместігі осы күні әбден белгілі қағида. Мерезбен ауру әйел бала
туу қабілеті тоқталмағанға дейін ез балаларына сырқатты
жұқтырудың көзі болып табылады.
254
Туа біткен мерездің дамуы — анасының мерездің сатысымен,
оның қанша уақытқа созылғандығымен тікелей байланысты. Іштегі
балаға ең қауіптісі анасындағы мерездің екшпгі сатысы және ауру
жұққаннан кейінгі 3 жыл. МерездІң үпгінші кезеңі немесе кеш
білінетін туа біткен мерезбен ауыратын әйелден екінпгі, тіпті кейде
үпгінпіі буын ұрпаққд жұғылу мүмкіндігін көптеген клиникалық
бақылаулар дәлелдейді (Райц М. М., 1955 ж., Капкаев Р. А. ж.
б., 1985 ж.), бірақ сирек кездеседі.
Кеш білінетін жасырын мерезбен ауыратын анадан туған бала-
лардың 45%-де туа біткен мерездің белгілері болады
(ОишрезЬег^ег, 1965). Ал, Б. М. Пашковтың мағлұматы бойынша
(1955) емделмеген немесе толық ем алмаган мерезбен ауырған
әйелден туған балалардың 10—15%-ті сау қалады (мерездік кли-
никалық белгілері болмайды).
Мерезбен ауырған әйелдер екіқабат кезіңце, оның алдында ме-
резге қарсы толық канды арнаулы ем алса, әдетте балалар сау
туады (Райц М. М., 1959; Штейнлухт Л. А., 1971; ОитрегЬег^ег,
1965). Екіқабат әйелдерді эритромицинмен емдеу тиімсіз, анасы
жазылғанымен іштегі баланы мерезден қорғамайды, өйткені ол жа-
тырдан нашар өтеді (Зоиіһ еі аіі., 1964; Нагішапп еі аіі; 1984).
Іштегі балаға бозғылт трепонема жатыр арқылы үш түрлі жол-
мен өтуі мүмкін: а) кіндік венасы арқылы. эмбол тәрізді, б) кіңдік
тамырларының лимфатикалық саңылаулары арқылы, в) анасының
қан ағымымен трепонемалардың токсиндерімен зақымданған жатыр
арқылы (қалыпты жатыр арқылы бозғылт трепонемалар өте алмай-
ды).
Мерезде жатырдың көлемі үлкейіп кетеді, оның қдлыпты
жағдайда 1/5—1/6 массасы бала массасының 1/4—1/3 бөлігін
құрайды. Жатырдың тұқым мен аналық бөліктерінің гистологиялық
өзгешеліктері бар. Тұқым белігінде жатыр ісінеді, тканпгің қарсы
тұру қабілеті (резистентілігі) азайып, қылшықтаръшың орталығы
мен тамырлары пери-және эндоартериит түрінде зақымданады, со-
дан соң олар абсцеске айналады. Ал, аналық бөлігі мүндай
өзгерістерге үшырамайды. Өзівдік септицемия дамнды, іштегі бала-
ның (түқымның) әр түрлі ағзаларынан, кіндігінен де бозғылт тре-
понеманы табу ға болады (бауырда, көкбауырда, бүйрекүсті
бездерінде жиірек), қан мен жатырда сиректеу табылады.
' Мерезбен ауырған айелдер емделмесе, баласы түсіп қалады не-
месё 6—7 айлық баласын өлі туады. Клиникалық белгілеріне
аурудың даму ерекшеліктеріне және көріну уақытына байланыстн
туа біткен мерезді — түқым мерезі, ерте білінетін (туған күнінен А
жасқа дейінгі аралықта) және кеш білінетіи (4 жасган ары қарай)
кез келтен жастағы балаларда болатын жасырын туа біткен мерк
деп жіктейді.
Халықаралық аурулардың IX жіктеуі бойынша ерге білінетп
туа біткён мерез 2 жасқа дейін, 2 жастагы және одац үлкеа бала
ларға кеш білінетін туа біткен мерездің диагнозы қойылады.
Тұқым мерезі (жатырдағы баланық, ұрықтъпО
Жатырдың мерезбен зақымдануының арқасында тұқымның
қоректенуі бұзылады, зат алмасу процесі қиындайды, сөйтіп бала
өлі, терісінің бәрі ақжемделіп туады. Бүл 6 және 7 ай аралығында
дамиды. Кейде бозғылт трепонеманың тұқымға ететін улы әсерінен
бұл процесс 4 және 5 айларда дамуы мүмкін.
Мерезбен ауырған анадан бозғылт трепонемалар ететіндіктен, 5
айдан кейін тұқым мезенхимасында клеткалық реакция туғызады.
Тұқымның ішкі ағзаларында өзіңдік диффуздық қабыну өзгерістері
— майда сіңбе ошақтары пайда болады. Бұл сіңбелер лимфоцит-
терден, плазматикалық клеткалардан тұрады, сонан соң дәнекер
ткань өсіңкіреп, милиарлық немесе жеке гуммалар түзіледі.
1895 жылы Т. П. Павлов көрсеткендей, туа біткен мерездегі
ішкі ағзалардың зақымдану ерекшеліктеріне қан тамырларының
өзгерісі жатады. Майда қан тамырларында әр түрлі даму сатысын-
дағы эндоартериит тіпті бітеліп қалуға дейін барады, ірі тамыр-
ларда адвентицияның майда клеткаларынан түратын сіңбе және
дәнекер тканьнің жаңа құрылымдары байқалады. Казір қан тамыр-
ларының өзгеруі басқа инфекцияларда да болатындығы белгілі
(цитомегалия, токсоплазмоз, листериоз).
Висцералдық ағзалардың іпіінде әсіресе бауыр, көкбауыр, өкпе,
эндокриндік бездер, орталық жүйке жүйесі жиірек зақымданады.
Әсіресе бауыр көп зақымданады, ол әжептәуір үлкейіп, теп-тегіс
болады да, кескенде сарғыш-қоңыр түсін алады, ал өт жолдары
зақымданған болса гемосидероз байқалады. Кейінгі кездері кейбір
тұқымдарда (жатырдағы бала) склероздық өзгерістер -—бауырдың
диффуздық фиброзға ұшырауы, паренхимасының семуі мен бауыр-
дың тырысып қалуы байқалады (Зверькова Ф. А., Миршанрва Л.
К., 1977). Көкбауырдың көлемі мен массасының үлғаюы,
тығыэдалып қатқыл тартуы — бауырда болатын гистологиялық
өзгерістер сияқты оның тамырларының қабырғасыңдағы клеткалық
сіңбе мен дәнекер тканьнің мөлшерден тыс өсіп кетуімен байланы-
сты. Әсіресе екпеде ақ пневмония деп аталатын ауыр озгерістер
болады. Мұңдайда альвеолааралық қалқандардың өзіндік сіңбесі,
альвеолярлық эпителий қалыңдап (гиперплазия және аршылып
жоқ, кескенде ақсүр түсті болып келеді. “Ақ пневмония” баланың
іште еліп қалуына әкеліп соғады немесе туғаннан кейін 1—2 рет
дем алған соң еледі (кейде бірнеше күннен кейін).
Бүйрек кешеуілдеп дамиды. Микроскоппен қараганда тамырлар-
ды бойлай клеткалық сіңбе байқалады, шумақтары мен өэектері
дамымаған.
Ішек-қарыңца жалпақ сіңбе, әсіресе ащы ішекте байқалады,
кей жерлеріңце сіңбе жараға айналған.
Жүректің зақымдануы сирек кездеседі, ол кезде тамырлардың
айналасыңда сіңбе ошақтары мен некрозды көруге болады.
Эндокриндік бездердің ішіңце жиірек закымданатыңцар: бүйрек
бездері (надпочечники), гипофиз, жыныс бездері, ұйқы безі —
256
ошақтык немесе жайылмалы сінбе және некроз ошақтары
байқалады.
Орталық жүйке жүйесінің қабынуы нәтижесіңде лептоменингңт,
менингоэнцефалит, гландулярлық эпендиматит дамиды, кейде со-
пакша мида гумма дамиды (Зверькова Ф. А., Миршаиова Л. К.,
1977). Орталық жүйке жүйесі мен ішкі секрециялық бездердің
закымдануы нәтижесінде бала іште өліп қалмаса, кейін баланың
ақыл-есінің, дене қүрылысының дамуына кедергі келтіреді.
Іштегі түкымның мерезбен ауырғандығының бірден-бір белгісі —
V—VI айлык баланың сүйегіндегі остеохондроз, кейде остеопери-
остит процесін рентген арқылы керуге болады.
Іштегі баланың баска инфекциялардың әсерінен де (токсоплаз-
моз, цитомегалия, листериоз, қызамық т. б.) еліп қалуы мүмкін
болғандықтан, мереддің диагнозы клиникалық, серологиялық, пато-
логоанатомиялық сүйектерді рентгенографиялық зерттеулердің
негізінде анықталады. Зақымданған агзалардан бозғылт трепонема-
ны табу — шешуші фактор болып саналады.
Ерте білінетін туа біткен мсрез
Емшектегі балалардың мерезі. Ерте білінетін туа біткен ме-
рездің белгілері алғаш баланың емшектегі кезінде (12 айға дейін)
және 1-ден 4 жасқа дейінгі аралықта көрінуі мүмкін.
Емшектегі балада мерездің белгілері көбінесе алғашкы 3 айда
көрінеді. Мерездің екінші кезеңімен ауырып, емделмеген
әйелдерден туған балаларда туа біткен мерез түгел дердік ішкі
пи
ағзаларын, орталық жүйке жүйесін, сүйектерді зақымдайтын, терісі
мен шырышты қабығында өзіндік өзгерістер тудыратын аурудың
өте ауыр түрі.
Өзіндік өзгерістер неғүрлым ерте дамыса, солғүрлым аурудың
алдын болжау қиындай түседі және жиі елімге әкеледі. Туа біткен
нәрестеде мерездің клиникалық белгілері анық, ол әдетте, өмірге
бейімсіз туады, сондықтан олар туа салып бір-екі сагатган немесе
бір-екі күннен сон аліп калады.
7ГТТ
Туа біткен мерезде жаңа туған нәресте “қарт адам” сияқты
көрінеді. Терісі қыртыстанып, әжім-әжім болып, салбырап, сарғыш
тартып түрады. Бетінде кейде сһіоазшае сасһесйсогиш сияқты пиг-
ментті дақтарды керуге болады. Басы үлкен, терісі
қабыршақтанып, веиа беддеуленіп анық көрінеді. Нәресте арық,
теріасты май қабаты мүлдем дамымаған, соның нәтижесінде жам-
басы шіріп кетеді.
Нәресге салмагын аз қосады, кейде одан бетер арықтайды, на-
шар өседі, көбінесе емшек еме алмайды. Ол өте мазасыз, жаман
үйықтайды, шошиды, жылауық келеді, кейде түңде немесе б*р
ыңғайсыз қимылдағанда қатты жылайды (Систо белгісі). Бүрыв
мұндай нәрестелер туылғаннаи кейін бірінші күнде-ақ , вліп
қалатын. Тек уақытылы және диагнозды дүрыс қойып, шүғыл ар-
наулы ем колдану мен тиімді қарап, емшек сүтімен қоректеңдір)
нәрестенің жалпы жағдайын жақсартып, салмағының всуіне, жазы-
9—31
луына септігін тигізеді. Кейінгі жылдары мүндай аурулар өте си-
рек кездеседі.
Емшектегі балалардағы туа біткен мерездің клиникалық
белгілерінің кейін жүқтырған мерезде болмайтын баска, ерекше
түрлері бар.
Ең ерте білінетін терідегі өзгеріс — ретрһі^из зурһііііісиз, ме-
рездік пемфигус, ол нәресте туылған кезде немесе өмірінің бірінші
күндерінде пайда болады. Әр түрлі авторлардың мағлұматтарына
қарағанда мерездің бүл түрі — 2—2,3%-ке дейін кездеседі (Б. М.
Пашков ж. б., Оһете, 1963). Соңғы жылдары мерездік пемфигус
жиірек байқалып жүр.
Үлкен көпіршіктердің көлемі бүршақ пен жыластың сүйегіндей,
қуысы үйыма, ұйыма-іріңді, кейде қан аралас сүйықтыққа толы.
Олар көбінесе алақан мен табанға шығады, басқа жерлердің
терісіне өте сирек шығады. Көпіршіктердің айналасы көгеріп түра-
ды, сонан соң олар жарылып, орны қызылшақаланып (эрозия),
шетінде мүйізденген клеткалар қабатының үзіктері шашақталып
түрады. Пайда болу уақыты мен сыртқы көрінісі арқылы мерездік
пемфигус пиококктық пемфигусқа өте үқсас. Бірақ, стафилококк-
тық пемфигуста көпіршіктер кеуденің, іштің терісіңде шығып, ал
табан мен алақан терісінде өте сирек кездеседі. Пиококктық пем-
фигус әдетте нәресте туғаннан 3—5 күн еткен соң дамиды. Ме-
рездік пемфигустағы сияқты көпіршіктердің айналасында көкшіл
белдеу болмайды. Мерездік пемфигуста көпіршіктердің қуысыңдағы
сүйықтықта бозғылт трепонема, ал пиококктық пемфигуста— ста-
филококктар, кейде стрептококктар табылады. Туа біткен мерезге
тән басқа клиникалық белгілер мен серологиялық реакциялардың
нәтижесі диагнозды дұрыс анықтауға мүмкіндік береді.
Емшектегі нәрестенің туа біткен мерезінде жиі болатын бөртпе-
лерге терінің жайылмалы сіңбесі жатады. Бүл белгіні
бірінпіі рет (1898 ж.) Носһзшдог сипаттап жазған. Терінің жайыл-
малы сіңбесі 8—10 апталық нөрестеде дамиды. Кейінгі кездері бұл
белгі сиректеу кездесіп жүр.
Алдымен тері қызарады, содан соң қатайып, тығыздалады,
көбінесе алақан мен табан терісі, кейде беттің, бастың шашты
балігінің терісі де осындай өзгерістерге үшырайды. Санның артқы
жақ терісі, бөксенің, шынтақ және тізе терісі сирек зақымданады.
Закымданған жердің терісі созылу қасиетін жоғалтып, жарылғыш
келеді. Келе-келе табан терісі айнадай жалтырап, содан кейін
қабыршақтанады.
Егер беттің терісі (әсіресе иегінің, ерінінің) түгел тығыздалса,
бала жылағанда, емшек емгенде түкірігімен ылғи суланып түра-
тыңдыктан терең, қанағыш, бетіңде қоңыр-сарғыш қабықтары бар
эрозиялар, жарылулар пайда болады. Бұлардан бозғылт трепонема-
ны табуға болады. Эрозиялар мен жарылулар жазылған соң ор-
нында өмір бойы сақталып қалатын, шашыраган сәуле сияқты
ақшыл тыртықтар қалады (Робинсон-Фурнье белгісі). Көп жылдар-
дан соң осы тыртықтарға қарап, туа біткен мерездің диагнозын
анықтауға болады.
258
Бастың шашты бөлігінде, кастың жоғарғы жағында тері
қабыршақтанып, тығыздалып, сарғыш түсті қабықтар пайда бола-
ды, бүлар себореялық экземаға өте үқсас болып көрінеді. Бірақ,
зақымданған жерінің өзгеше жалтырлығы, құрғақтығы, туа біткен
мерездің басқа да белгілерімен бірге себореялық экземадан
айыруға негіз болады. Көбінесе шашы мен қасы түсіп қалады.
Бөксе мен жыныс мүшелерінің де жайылмалы сіңбесі болуы
мүмкін, ондайда зәр мен нәжістің әсерінен, әсіресе нәрестені таза
үстамаған жағдайда, көбінесе эрозиялар, жаралар мен эрозиялы
түйіншёктер пайда болады. Мүндайда стрептодермиямен салыстыр-
малы диагноз жүргізген жөн. Терінің айтарлықтай тығыздығы, же-
дел қабыну белгілерінің жоқтығы, зақымданған жерден бозғылт
трепонеманың табылуы, серологиялық реакциялардың оң нәтиже
көрсетуі және туа біткен мерездің басқа да белгілерінің болуы —
эрозиялы-түйіншекті стрептодермиядан ажыратуға мүмкіңдік береді.
Түйіншек бөртпелер — емшектегі нәресте туа біткен мерезінің
жиі көрінетін клиникалық белгісі; олар аяқ-қолына, бөксесіне,
бетіне, кейде бүкіл денесіне шығуы мүмкін. Түйіншектер нәресте
туғаннан 4—8 апта өткен соң пайда болып, көбінесе терінің жай-
ылмалы тығыздалуымен қосарлана дамиды. Кейде түйіншектер 3
айдан кейін де шығуы мүмкін. Терінің қатпарларында, бір-бірімен
жанасып жататын жерлерінде шығатын болғандықтан түйіншектер
суланып, жараға айналады. Ауыздың және аргқы тесіктің айнала-
сында орналасқан, суланған, жараға айналған түйіншектер ауырып,
нәрестенің емшек емуіне, үлкен дәретке отыруына кедергі
келтіреді. Әлсіз, арық нәрестелерде бетіне шыққан түйіншектер
қосалкы пиококктық инфекцияның әсерінен іріңдіктерге айналады.
Олар жарылып, бетінде қалың қабықты эрозиялар мен жаралар
пайда болады.
Емшектегі балалардың туа біткен мерезінде дакты бөртпелер
өте сирек кездеседі. Дақтар бетінде, кеудесінде, табанында орнала-
сады, қалыпты теріден анық шектелген, қоңыр түсгі болып келеді,
түйіншектер жазылған соң пигментті дақтар қалады (Райц М. М.,
1959).
Балалардың көшпілігінің шашы түсіп қалады, көбінесе бастың
шаш бөлігі терісінің димффуздық (жайылмалы) сіңбесімен қоса
байқалады. Шаш теңбілденіп түсуі мүмкін, қасы мен кірпігі де
түсіп, кейде шаш селдіреп калады.
Кейбір балаларда өзіндік паронихия мен онихия болуы мүмкін
(Ариевич А. М., Шецирули Л. Т., 1975). Тырнақтың көбесі ыды-
рап, іспгіп кетеді, эрозиялар, жарылуларға пиококктық инфекция
қосылса, тырнақтың құндағы да закымданады. Мүидай жағдайда
тырнақтардың бәрі түсіп қалады, Арнаулы ем жасалғаннан кейін
тырнақтар қайта өсіп шығады. Кейде тырнақтың көбесі
қабыршақтанып қана қояды. Тырнақтар жұқарып, сынғыш келеді,
көлденең жарықтар болуы мүмкін. Әдетте мерездік паронихиялар
мен онихиялар туа біткен мерездің басқа да белгілерімен коса
көрінеді.
Шырышты қабықтың зақымдануы бала туған кезде-ақ арнайы
түмау ретіңде білінеді. Авторлардың мәліметтеріне қарағанда ме-
259
лл
рездік тұмау 28%-тен 70%-ке дейін кездеседі (Райц М. М., 1927,
Милич М. В., Шапаренко М. В., Антоньев А. А., 1982 ж. б.).
Кейінгі жылдары бүл белгінің біршама кемігендігі байқалады.
Мүрынның шырышты қабығының гипертрофиялық қабынуы іште
басталады да, созылмалы түрде дамиды. Мерездік түмауды (ринит)
Носһ$іп£ег 3 сатыга жіктейді:
а) қүрғақ — бүл мұрынның шырышты қабығының ісінуінің
нәтижесінде өзгеше дем алуы, б) катаралдық — мүрыннан алдымен
кілегей, соңынан ірінді, қан аралас сүйықтық ағып түрады, в) жа-
ра — көп мөлшерде жаман иісті қан аралас ірің ағады, мұрынның
шырышты қабығы жарылып, эрозиялар, жаралар пайда болады,
осының зардабынан кейде кан тоқтамай ағады. Сырылдап дем ала-
ды, көбінесе аузымен дем алуга мәжбүр болады, емшек ему
қиындайды, сондықтан нәресте арықтайды. Мүрыннан аққан
сұйықтықтая бозғылт трепонема табылады. Мерездік түмау мен
пиококктық инфекция қосарлана дамуы мүмкін. Уақытында диаг-
нозы анықталып, дұрыс ем қолданбаған жағдайда эрозиялар мен
жаралар тереңдеп, шеміршек пен сүйекті де қамтуы мүмкін. Кей-
де бүл өзгерісгердің нәтижесінде мүрын қалқаны тесіліп, сүйектің
майда сынықтары (секвестр) шығады. Мүрын қалқаны тесіліп,
шеміршегі мен сүйектері бүлінгендіктен, мүрын ершік тәрізді бо-
лып өзгереді. Осындай патологиялық процестердің бәрі әдетте,
мүрынның алдыңгы бөлігін қамтиды. Бүл процесс таңдайға
ауысып, дөңгелек тесік пайда болуы мүмкін.
Көмейдің шырышты қабығы гипертрофиялық катарға үшырауы,
кейде бірлі-жарым түйіншектер, үстірт шіру (некроз) болуы
мұмкін. Баланың даусы қарлығып, кейде тіпті мүлдем шықпай
қалады. Кейде ұрттың, жұмсақ және қатты таңдайдың, тілдің,
жұтқыншақтың шырышты қабығында ақшыл түсті түйіншектер
көрінеді, олардың беті қызылшақаланып, жарага айналуға өте
бейім келеді; солардың бетінен бозғылт трепонеманы көптеп табуға
болады.
Емшектегі нәрестенің туа біткен мерезіңдегі ең негізгі,
маңыэды клиникалық белгілерішң бірі сүйектердің арнайы
зақымдануы болып табылады. Сүйектер зақымдануының жиі кезде-
суі іштегі баланың даму барысында,. 5-ші айда, үзын түтікті
сүйектердің эпифизі мен диафизі аралығындагы шемірщектің про-
лиферациялық зонасында. қан ағымы ұлғайып, бозғылт трепонема-
лардың өсіп-өнуіне жақсы жағдай тууымен байланысты. Туа біткея
мерезі бар іштегі балада және туылғаннан бірнеше күннен соң Ве-
генер остеохоңдриті байқалады. Остеохондрит — кабыну емес, тек
кальций түзілуінің нашарлауынан, остеобластар дамуының тежелуі.
Б. М. Пашковтың (1955) мәліметіне қарағанда алгашқы 3 ай
өмірінде остеохондрит 85% балаларда кездеседі, ал 4 айдан кейін
— 5%-ке дейін кемиді. Бір жастан асқан балада бүл белгі болмай-
ды. Остеохоңдриттердің диагнозын ертерек анықтаудың маңызы өте
зор, өйткені бұл кейде туа біткен мерездің жалғыз ғана белгісі
болуы лкүмкін.
Остеохондриттін 3 сатысын айырады. Бірінші сатысыңда
қатқылдану (обызвестление) алдындағы зонасында акдпыл-сары, аз-
ШВ.
260
дап кертілген, жалпақтығы 2 мм (қалыпты жағдайда 0,5 мм) жо-
лақ пайда болады. Бүл өзгеріс кейде сау балаларда' да болатын-
дықтан, туа біткен мерездің > басқа белгілері мен серологиялық
реакциялардың нәтижесінсіз аурудың белгісі ретінде есептелінбейді.
Остеохондриттің II сатысында шеттері кертілген ақшыл жолақ
эпифизге қарай үлғайып, 2—4 мм-ге жетеді. Қатқылдану зонасы
үлғаяды, шеттері кертіліп, астында селдірлік байқалады.
III сатысында — диафизге жақынырақ шеміршек қабаттың ас-
тында грануляциялық тін байқалады. Рентгенограммада эпифиз бен
диафиздің арасында 2—4 мм-ге тең селдір жолақ көрінеді. Бүл са-
тысында сүйектің көлденең салмалары (костная перекладина) аз
болғаңдықтан, азғантай жарақаттың өзі эпифиздің диафизден ажы-
рауына әкеліп соғады, эпифиздің ішінде сүйек сынып, жалған сал
тәрізді жагдай туады (Парро жалған салы). Бүл өзгерістер, әдетте
бала өмірінің алғашқы айларывда ғана байқалады. Парро жалған
салында зақымданған аяқ-қол қозғалмайды. Иық буыңдары
өзгеріске үшыраса, қолдары салданып қалады, білезік буындары
зақымданса, қолының басы жүмылып түрады, ал аяқтарында —
контрактура байқалады. Сал қимылдың өзі қатты ауыртады, сон-
дықтан бала шыңғырып жылайды. Сезімталдыгы сақталады,
бұлшықеттердің электроқозғыштық қасиеті қалыпты жағдайда бо-
лады. Осы клиникалық белгілер, рентген арқылы зерттеулер және
туа біткен мерездің басқа да белгілері Парро жалған салын жүйке
жүйесінің зақымдануынан болатын салдардан ажыратуға мүмкіңдік
береді.Арнаулы емнің нәтижесінде остеохондриттен тез айыгады.
Тіпті Парро жалған салында да пенициллинмен емдегенде 2—3
айдан кейін сүйектердегі бүрынғы өзгерістерден бір белгі
қалмайды. Остеохондриттермен бірге периоститтер де дамиды, 45—
55% — туған кезде не өмірінің алғашқы айларында үзын түтікті
сүйектердің, бас сүйегінің зақымдануы байқалады. Рентгенограмма-
да сүйектердің үзына бойына сүйектелген жолақтар көрінеді. Осте-
охондриттер мен периоститтер, әдетге бірнеше сүйектерде
симметриялы орналасады, сондықтан ажырату диагнозын жүргізуде
маңызы өте зор (Мідеоп еіаі. 1985). Кейде үзын түтікті сүйекті
остеосклероз байқалады, тіпті рентген арқылы қарағанда сүйек
түтас көлеңкелі көрінеді. Осгеосклерозбен қатар сүйектің
селдірленуі мүмкін; 2,7%-тен 20%-ке дейін сүйектің зақымдануы
гумма түрівде кездеседі. Гумма сүйектің метафизінде орналасады,
диафизінде сирек сүйектің, тез сынуына себепші болады. Қысқа
түтікті сүйектерде мерездік фалангит немесе дактилит сияқты
өзгерістер болуы мүмкін.
Ішкі ағзалардын, мерезбен зақымдануы, негізінен диффуздық
түрде, бала іште жатқавда-ақ басталады, кейде гумма пайда бола-
ды, онда туа біткен мерез өте ауыр түрде дамиды, сондықтан бала
өмірінің бірінші апталарында немесе айларында елім проценті
жоғары. Туа біткен мерезден елген балалардың бауырывда, көкба-
уырында микроскоппен зерттегенде 100%-ке дейін, 94%—тамыр-
ларында, 85% — бүйрек бездері мен жыныс бездерінде, 64% —
бүйрегівде, 20% — ұйқы безівде өзіядік (спецификалық) өзгерістер
табылғдн (Тихомиров Д. Д., 1926).
261
Нәресте туылғаннан-ақ және өмірінің алғашқы төрт айында ба-
уыры ісіп, тығыздалуы сияқты белгілерді көруге болады. Сирек те
болса, бауырдың атрофиялық циррозы нетижесівде сары ауру кез-
цеседі. Бауырдың зақымдануы, әдетте, тері мен
шырышты
қабықтың өзіңдік өзгеріске ұшырауымен қоса дамиды, мұвдавда
анемия, СОЭ жоғарылауы, енжарлық, терісі мен шырышты қабығы
бозаруы, тамаққа тәбетінің шаппауы, салмағын қоспау, тіпті кейде
кахексия сияқты белгілері болады. Көкбауырдың зақымдануы да
жиі кездеседі.
Өкпенің ақ пневмония сияқты өзіңдік зақымдануы сирек кезде-
седі, өйткені ұрықтың көпшілігі іште немесе өмірінің алғашқы
күндерінде-ақ аліп қалады. Өкпесі тұтас зақымданғавдықтан олар-
дың 3 айға дейін өмір сүруі де ете сирек.
Гломерулонефрит, нефрит, нефрозонефрит сияқты бүйректің
зақымдануы (13—14% науқастарда ғана) жиі кездеспейді. Мүндай-
да ісік, терісінің бозғылт тартуы байқалады, 12—20%-ке дейін
альбуминурия, эритроцитурия, лейкоцитурия, гиалиндік және дәвді
цилиңцрлер, несеп жолдарының инфекцияға бейімділігі байқалады,
қанывда гамма-глобулиндерінің мөлшері өседі. Өте ауыр жағдайда
уремия дамуы мүмкін. Сирек те болса жүрек-тамыр жүйесінің
зақымдануы ерте басталады және миокардит, эндокардит, перикар-
дит түрінде дамвды. /
Гистологиялық (аутопсия) зерпеулер майда артериялар мен веналардың
қабырғасындағы қабыну — сіңбелік өзгерістерді көрсетеді.
Туа біткен мерезде ішек-қарынның зақымдануы туралы дәлелді
мәліметтер жбқ.
70%-ке жақын наукастарда лимфа бездерінің, әсіресе шынтақ
бездерінің үлкеюіне қарамастан ажырату диагнозын жүргізуде ала-
тын орын мардымсыз,
Канывда гипохромдық анемия, лейкоцитоз байқалады, ЭТР
(эритроциттердін түну реакциясы) — жоғарылайды, тромбоциттердің
саны, қанның ұю жылдамдығы азаяды.
Жүйке жүиесінін, зақымдануы. Кейбір науқас нәрестелерде ба-
сының қысымы ұлғайғандықтан сіңірі тартылады. Баланың себепсіз
шыңғырып жылауы, Систо белгісі, жүйке жүйесінің
зақымдануымен байланысгы болуы мүмкін. Үстама ауруға ұқсас
белгілер де кездеседі. Кейбір 2—3 айлық нәрестелерде ми шемені
дамуы. мүмкін. Осымен байланысты бас сүйегінің көлемі, келбеті
өзгеріп, ол сопақіпа болып, маңдай сүйегі шодырайып тұрады.
Жүйке жүйесінің ең жиі кездесетін зақымдануы — арнайы ме-
нингит болып табылады, бұл аурудың белгілері ретінде — сіңір
тартылу, сал болып қалу, көз қарашығының біркелкі еместігі
сияқты белгілерді байқауға болады. Жүлын сүйықтығында жоғары
цитоз, белок мөлшерінің көбеюі және глобуливдік реакциялардың
оң нәтижесі байқалады.
Гистологиялык. зерттеулердің нәтижесінде ми тамырларының склероздык
өзгерістерін, ми қабығынъщ ісінуін, лимфоидтық, плазматикалық клеткалардан
түратын сіңбелерді көреміз.
262
Емшектегі нәрестенің сезім ағзаларынан ең жиі
зақымданатыны — көз, әсіресе көздін, түбі. Жаңа туған нәрестенің
езінде көз торы мен тамырлы қабықтың өзгерісі (хориоретинит)
және көру жүйкесі закымдануы мүмкін.
8іес11ег-Ну£иепі (1904) хориоретиниттің 4 түрін анықтаған.
Бірінші түрінде — көз түбінде экватор аймағында майда пигментті
ошақтар көрінеді, бірак көру қабілеті аса өзгермейді. Екінші
түрінде — шеттерінде сарғыш-қызыл және майда пигментсіз
ошақтар, ал көз түбінің шеттерінде ақ, сары түсгі ошақтар
көрінеді ("бүрыш пен тұз" белгісі). Хориоретиниттің үшінші түрінде
тамырлы қабық пен тор қабықтың тамырлары зақымданады, со-
ңдықтан көбінесе керу қабілеті нашарлайды. Төртінші түріңде —
тор қабықтың екінші дәрежелі пигменттік дегенерациясы
байқалады. Кейде хориоретинит туберкулез, бруцеллез, токсоплаз-
моз және т. б. инфекциялар да болады. Дегенмен, хориоретинитте
зақымдану ошақтары көбінесе кез түбінің шеттерінде орналасады
және бір-бірімен жиі қосылып кетеді, туберкулезбен салыстырғанда
ошақтардың пигменті көбірек. Емшектегі нәрестеде көбінесе конъ-
юнктивит, ирит, папилоретинит кездеседі, кератиттер ете сирек
болады. Көру қабілетін мүлдем жоғалтуға себеп болатын көру
жүйкесінің семуі емшектегі балада өте сирек кездеседі.
Ерте білінетін туа біткен мерездің диагнозын серологиялық ре-
акциялармен дәлелдеу қажет (Вассерман реакциясы, түнба реакци-
ялары, БТИР, ИФР). Серологиялық реакциялар аурудың анық
белгілері бар кезде әр уақытта оң нәтиже көрсетеді. Бірақ, кейбір
авторлардың мәліметіне қарағанда, бүл реакциялар теріс нәтиже
көрсетуі де мүмкін. Мерезбен ауырғандығына қарамастан, ңәресте
туғаннан кейінгі алғашқы күндері серологиялық реакциялар теріс
нәтиже көрсетуі мүмкін, ол нәресте организмінің реактивтік
қасиетінің төмендігімен байланысты (сарысудағы антиденелер сан-
ының аздығы, комплемент пен табиғи гемолизиннің жоқтығы ж.
б.). Сондықтан серологиялық реакция қою үшін туғаннан 10 күн
өткен соң ғана қанын алуға болады (Овчинников Н. М., 1969,
Фришман М. П., 1983 ж. б.).
Туа біткен мерездің диагнозын анықтауда анасының акушерлік
анамнезі, ауырған уақытының, екіқабат кезіңде алған ем сапасы-
ның маңызы зор. Сол сияқты, нәрестенің ішкі ағзаларын, жүйке
жүйесін, көзін, үзын түтікті сүйектерін мұқият рентген сәулесімен
зерттеу, БТИР және ИФР серологиялық реакцияларын қою қажет.
Кейінгі жылдары ерте білінетін туа біткен мерездің дамуында,
клиникалық белгілерінде өзіндік ерекшеліктер байқалады. әсіресе
бүл емшектегі балаларда жиі кездесіп жүр.
Ерте білінетін туа біткен мерезді даму ерекшеліктеріне байла-
нысты 3 топқа белуге болады.
I топқа туа біткен мерездің манифестік белгуіері бар балалар
жатады. Бүл ауру балалардың терісівде, шырышты қабығында,
ішкі ағзаларында, сүйектерінде, көзінде, жүйке жүйесінде мерезге
тән белгілері бар және серологиялық реакциялар оң нәтиже көрсе-
теді. Әдетте, мүндай балалардың анасында екіқабат кезінде ме-
263
рездің аса жұқпалы түрі болады немесе жүктіліктің екінші жарты-
сыада жасырын мерез анықгалады.
П топтағы балаларда — теріде, шырышты қабықта, ішкі
ағзаларда туа біткен мерезге тән өзгерістер болмайды, тек бір
ғаиа белгісі болады. Ерте білінетін туа біткен мерездің белгісі
ретінде бүл балаларда II дәрежелі остеохондрит, хориоретинит
байқалады және серологиялық реакциялар оң нәтиже көрсетеді.
Бүл балалардың аналары жасырын мерезбен ауырады және дер
кезівде емделмеген.
I және II топтағы балалардың қанында гипохромдық анемия
байқалады.
Бауырдың мерездік өзіндік өзгеруімен бірге (гепатит) көкбауыр
үлкейеді және кейбір биохимиялық зерттеулердің нәтижесі өзгереді
(тимол сынағы — 28—30 бірлік, трансаминаза — 80—120 бірлік,
диспротеинемия).
III топка тек БТИР (РИТ) және ИФР (РИФ) реакцияларының
он нәтижесі негізіңце туа біткен мерездің диагнозы қойылған бала-
лар жатады. Кейбір балаларда стандарттық серологиялық реакция-
лар теріс нэтиже көрсеткенімен БТИР және ИФР реакциялары
ете жоғары дәрежелі оң нәтиже көрсетеді.
Осы уакытта емшектегі нәрестеге туа біткен мерездің диагно-
зын қою біраз қиындықтар туғызып жүр, өйткеш клиникалық
белгілерінің мардымсыздығымен қоса мерездің жасырын түрінде да-
муы жиілеп кетті (әйелдер мен балалардың антибиотиктерді баска
ауруларға байланысты көп қолдануының әсері). Бүл қиындық кей-
де серологиялық реакциялардың теріс нәтиже көрсетуімен де бай-
ланысты (Капкаев Ф. А. ж. б., 1981). Соиымен бірге БТИР
реакциясының оң нэтижесі туа біткен мерездің абсолюттік белгісі
деп есептеуге болмайды, өйткені анасының иммобилизинцері бала-
сына жәй өтіп кету мүмкіндігі бар (АҮіедетап, 1965). Егер бала
сау болса 3—7 айдан кейін оның қанынан иммобилизиндер
жоғалып кетеді. Анасынан баласына реагиңдер өтуі мүмкін, олар
2—5 айдан кейін жоғалып кетеді де, Вассерман реакциясы теріс
нэтйже көрсетеді. Сондықтан кейбір авторлардың ткірінше, егер
балаларда мерездің клиникалық белгілері жоқ болса, анасы сапа-
лы, жеткілікті ем алған болса (екіқабат кездің алдыңца, сол кез-
де), тек серологиялық реакциялардың оң нәтижесін негізге алып,
ол балаларға арнайы ем жасаудың қажеті жоқ, бірак 6—7 ай
клиникалық-серологиялық бақылауда үстау қажет. Егер бала сау
болса, осы мерзім ішшде иммобилизиндер мен реагиңцер жоғалып
балаларды
ем жаксы
ТгТҒй
кетеді. Бірақ бүл пікірмен келісуге болмайды, өйткені
емдеуді алғашқы 1—2 ай вмірівде бастау ете тиімді,
нетиже береді (Штейнлухт Л. А., 1980).
Эмбрионалдық дамуының 13-агі аптасывда-ак арнайы
клеткалар иммуноглобулиңцер түзе алатындығы белгілі,
аптада үрықтың қанында аздап М иммуноглобулиңді табуға бола-
ды. Мүның біраз маңызы бар, өйткені кейбір инфекцияларда, со-
ның ішінде туа біткен мерезде М иммуноглобулмннің мелшері
көбейеді. Бала жолдасының қызметі бұзылған жағдайда ғана ана-
сынан М иммуноглобулині жай етуі мүмкін. Анасы бүрын емделіп,
*1ШИ
иммувдық
ал 20-ші
264
бірак серологиялық реакциялары оң нәтижесін сақтап қалған
жағдайда балада, туа біткен мерездің диагнозын анықтау қиындай
түседі.
1-ден 4 жасқа дейінгі балаларда болатын мерез
Тіпті емшектегі балада аурудың ауыр белгілсрі болғанның
өзінде бұл кезеңде мерездің клиникалық белгілері мардымсыз. Ме-
рез көбінесе жасырын түрде дамиды, мерездің екінші қайталану
кезеңіндегідей
кл
кі:гл ?
іалық белгілері аз. Терісінде ірі, шектеулі
түйіншекті бөртпелер болады, кейде олар суланып түрады, артқы
тесік аймағында, жыныс мүшелерінде, шабында, кейде қүлағының
артында, башпайлар арасында тіпті ірі (вегетациялық) түйіншектер
болуы мүмкін. Қосалқы аурудың әсерінен әлсізденген балалардың
бетінде, бастың шаш бөлігінде іріңдіктер, түйіншектер шығуы
мүмкін. Осы жастағы балалардын туа біткен мерезіне тән ерекше
белгі — ол дақтардың өте сирек кездесуі. Ауыздың шырышты
қабығында, көмейде ақшыл түсті, беті қызылшақаланған
түйіншектер көрінеді. Тіпті тілде, бадамшада, еріннің, тістің қызыл
етінің шырышты қабығында, езуде эрозиялық түйіншектер болуы
мүмкін, соңғысы пиококктар мен ашытқы тәрізді
саңырауқүлақтарцың әсерінен дамитын ауыздыққа үқсас келеді.
Бірақ мерезбен зақымданганда түйіншектердің төңірегінде (шетінде)
қою қызыл түсгі сіңбе жолағы көрінеді, олар әрі қарай жылжып,
ауыздың шырышты қабатына ауысады. Түйіншектердің шетінде
мүйізденген клеткалардан түратын шашақтары болмайды. Мерездік
түйіншектерден бозғылт трепонема тез табылады. Шаш селдіреп
немесе теңбілденіп түседі. Кейде дауысы қарлығып, тіпті мүлде
шықпай қалуы мүмкін. Барлық шеткі лимфа бездері аздап үлкей-
еді. 60%-ке дейін бүл балаларда сүйек жүйесі зақымданады.
Әдетте, тек рентген арқылы көрінетін, көбінесе үзын түтікті сүйек-
терде шектеулі периоститтер мен остеопериоститтер, остеосклероз
байқалады. Гуммалар өте сирек кездеседі.
Емшектегі баланың мерезімен салыстырғанда бүлардың ішк
ағзаларының өзгеруі азырақ. Бауыр мен көкбауырдың ісінуі
тығыздалуы да аса білінбейді. Нефрозонефрит өте сирек. Сыртқь
жыныс мүшесі жиі зақымдаі
олардың көлемі үлкейіп
тығыздалып, кейде бүдырланып тұрады, бірақ ауырмайды.
Жүйке жүйесінің зақымдануы ұстама ауруы, менингит (мі
кабығының қабынуы), ақыл-ес кемдігі, гидроцефалия, гемиплегш
түрінде білінеді. Бұл жаста өте сирек болса да табестің басталуь
мүмкін. Хориоретиниттер, көру жүйкесінің семуі байқалады, кера
титтер сирек кездеседі.
Туа біткен мерездің диагнозын анықтауда серологиялық реак
циялардың алатын орны зор. Балалардың көпшілігінде* Вассермаі
реакциясы, түнба реакциялары, БТИР және ИФР оң нәтижі
көрсетеді. Хориоретиниттер немесе тек сүйектердің өзіңдік өзгеріс
ғана болса стандарттық \ серологиялық реакциялар теріс нәтижі
көрсетуі мүмкін, бірақ әдетте БТИР және ИФР оң нәтиже көрсе
теді.
2&
Балаларға мерез түрмыстық қатынас арқылы жүгуы да мүмкін,
сондықтан міндетті түрде ажырату диагнозын жүргізу керек.
Түрмыстық қатынас арқылы жүққан мерезде — қатты шанкрдың
қалдығын, жергілікті лимфаденитті көруге болады. Көбінесе қатты
шанкр баланың ерніне шыгады. Мүндайда ішкі агзалар онша
зақымданбайды. Үзын түтікті сүиектердегі периоститтер сирек кез-
деседі.
Мерезбен ауырган қауіпті деген балалармен тығыз түрмыстық
қатынасга болған жанүя мүшелерін де мұқият тексерудің маңызы
зор.
Кеш білінетін туа біткен мерез (8урҺі1І5 соп^епііа (агсіа)
Мерездің бүл түрі 4-тен 17 жас аралығындағы балаларда кезде-
седі, туғаннан кейін 20—30 жылдан соң, кейде тіпті 50 жылдан
соң білінуі де мүмкін (Коляденко В. Т. ж. б., 1983). Көптеген ав-
торлардың клиникалық бақылауларына қараганда кейбір
науқастарда кеш білінетін туа біткен мерездің белгілерінен бүрын,
ерте білінетін туа біткен мерезге тән өзгерістердің болатындығы
анық. Ал, кеш білінетін туа біткен мерезбен ауыратын
науқастардың көпшілігінде ерте білінетін туа біткен мерез белгісіз
өтіп кетуі немесе олардың кейбіреулерінде тіпті ерте жасырын ме-
рездің болмауы да мүмкін.
ямен, мүндай балаларда кеш білінетін туа біткен мерездің
белгілері дамығанға дейін бүл инфекцияның не клиникалық, не се-
рологиялық көріністері болмаған (М. В. Миличтің 1968, 1972,
пікірінше — белгісіз даму).
Кейде кеш білінетін туа біткен мерез өте ауыр дамиды, тіпті
еңбекке жарамсыздық та тугызуы мүмкін. Мүның себептері мектеп
жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларды қарайтын
дәрігерлер (педиатр, хирург, көз дәрігері, ларинголог, дерматовене-
ролог т. б.) білімшің сапасыздыгынан, туа біткен мерездің клини-
калық белгілерін айыра алмай, аурудың диагнозын уақытыңда
анықтамагаңдықтан арнайы емді өте кеш қолданудан (Фришман М.
П., 1983) болып табылады.
Кеш білінетін туа біткен мерездің белгілері үшінші кезеңдегі
белгілерге өте үқсас болғандықтан кейде оларды ажырату қиын.
. Ерте білінетін туа біткен мерезбен салыстырғанда тері сирек
зақымданады, бірақ ондагы^~-£^ерістер ете ауыр болады,
Төмпешікті жаралы сифилидтер мен гумма пайда болады. Олар
терінің үлкен аумағын алып жатады, көбінесе кеуденің, аяқ-
қолдың, беттің терісіне шығады.
Төмпешіктер тез ыдырауға бейім, сөйтіп аса терең жараларға
айналуы мүмкін, соның салдарынан мұрынның, еріннің қалыпты
түрі бүзылады.
Мұрынның шырышты қабығының төмпешікті-жаралы және гум-
моэдық езгерістері шеміршек пен сүйегін де қамтып, мүрын
қалқаны тесіледі, соңдықтан мүрынның үсті ішіне қарай түсіп ке-
теді. Гумма жұмсақ таңдайға орналасса ткань, кейде бүкіл жүмсақ
266
таңдай зақымдануы мүмкін. Қатты таңдайда шыққан гумма
сүйекті зақымдап, тесіктер пайда болады.
Жүре келе жүқтырған мерезде ешқашан болмайтын, ауыздың
айналасындағы тыртықтар кеш білінетін туа біткен мерезге бірден-
бір тән белгі. Бүл тыртықтар — емшектегі баланың туа біткен ме-
резіндегі диффуздық сіңбеден кейін қалған із. Туа біткен мерездің
бүл белгісі қарт адамдарда пайда болған әжімдердің арқасында аса
білінбей кетеді.
Кейде көптеген лимфадениттер байқалады, олар кейін жүмса-
рып, жара және тесік пайда болуы мүмкін.
Кеш білінетін туа біткен мерезге тән белгілерді біріктіріп түра-
тын Гетчинсон үштігі (паренхиматоздык кератит, лаби-
ринттік кереңдік, тістердің дистрофиялық өзгерістері). Көбінесе па-
ренхиматоздық кератит кездеседі. Екі жақты процесс
жиірек болады. Кеш білінетін туа біткен мерезбен ауырғандардың
50% дерлігінде байқалады, ал 12—20% ауруларда осы аурудың
жалғыз белгісі болуы мүмкін. Науқастар жарықты көтере алмайды,
блефароспазм, тамырлары ісініп, көз қабығының түгел немесе шек-
теулі түрде түмаңданып кетуі байқалады, әрі көзден жас ағып
тұрады. Кейбір авторлардың пікірінше, паренхиматоздық кератит
аллергиялық реакция болып табылады. Мерездің диагнозын
анықтау және оны емдеу тәсіддерінің жетілуіңе байланысты кейінгі
кезде паренхиматоздық кератиттің әсерінен мүлде соқыр болып
қалу сияқты нәтижесі болмайды.
Лабиринттік саңыраулық 6 мен 15 жас ара-
лығыңда кеш білінетін туа біткен мерезбен ауыратыңдардың 3,5 %-
де кездеседі. Бұл лабиринт аймағындағы қабынуымен, қан
қүйылуымен, есту жүйесінің дегенерациялық өзгеруімен байланы-
сты дамитын белгі. Әдетте, екі қүлағының да естімеуі кенет пайда
болады да арнайы емге қарамай түрақты қалып қояды. Кейде,
қүлағы естімей қалудың алдыңда бірнеше күн бүрын адамның басы
айналып, құлағы шыңылдап, шулап тұрады. Егер бұл процесс ба-
ланың әлі сөйлемейтін кезінде басталса, онда бала мүлде меңіреу
болып қалады (естімейді де, сөйлемейді де).
Гетчинсон тістері ауру балалардың 15—20%-де кезде-
седі және туа біткен мерездің басқа да белгілері болады. Үстіңгі
екі кескіш тіс бөшке пішінді болып келеді (тістің мойын түсы
кескіш белігіне қарағанда әлдеқайда жалпақтау болады). Тістің бос
шеті жарты ай тәрізді болып келеді, жаңа шығып келе жатқан
тістің ортасында 3—4 үсақ тікенектері болады, кейінірек олар
ісініп, түсіп қалады.
Өсе келе тістердің шеті егеліп, 20—22 жаста қысқарып, шеті
жалпақтанып кетеді. Аурулардың көпшілігіңде серологиялық реак-
циялар оң нәтиже көрсетеді. Кеш білінетін туа біткен мерезде
тістердің басқа да дистрофиялық өзгерістері болады: ергежейлі
тістер, бір-бірінен едәуір алшақ орналасқан үстіңгі кескіш тістер,
қатты таңдайға шыққан тіс, макро- және микродентия т.б. Гетчин-
сон тістерінен басқа дистрофиялық өзгерістер оздігінше туа біткен
мерездің сәзсіз белгісі болып есептелінбейді.
267
Сүйектердің зақымдануы туа біткен мерездің ең жиі кезде-
сетін белгісі, кеш білінетін туа біткен мерезбен ауыратындардың
39—50%-де периоститтер, остеопериоститтер, гуммоздык остеомие-
лит, остеосклероз кездеседі. Көбінесе бірнеше ұзын түтікті сүйек-
тер зақымданады, дегенмен негізінен тоқпан жілік зақымданады.
Қол мен аяқтың басы өте сирек зақымданады. Кеш білінетін туа
біткен мерезде 15—20% аурулардың мұрын сүйегі мен қалқаны
бүлініп, соның нәтижесінде мүрын ертоқым тәрізді пішінге енеді.
Кеш білінетін туа біткен мерезде “қылыш тәрізді сирақ”
белгісі жиі кездеседі (сирақтың иіліп-қисаюы).
Кейде бас сүйегінің дистрофиялық өзгерістері: маңдайы шоды-
райып, бөксе тәрізді болып кетуі мүмкін, басқа сүйектердің дист-
рофиясы (төстің семсер тәрізді өсіндісі жоқ, шынашақ қып-қысқа)
байқалады. Бүл дистрофиялар туа біткен мерездің қосалқы
белгілері. Мүндай жағдайда клиникалық, серологиялық, рентген
арқылы зерттеулерді өте мүқият жүргізген жөн. Кейбір авторлар-
дың мәліметтеріне қарағанда 5—18% аурулардың буындары созыл-
малы гидроартроз түрінде екіжақты зақымданады, бірақ жалпы
жағдайы өзгермейді, тек шынтақ пен тізе буындары “жалған ісік”
деп аталатын өзгеріске үшырайды.
Емшектегі баланың туа біткен мерезімен салыстырғаңда кеш
білінетін туа біткен мерезде ішкі ағзалардын, езіндік зақымдануы
сиректеу кездеседі. Аурулардың 20—30%-де бауырдың түгел
тығыздалуы байқалады, ал гуммоздық түйіңдер сирек кездеседІ.
Көкбауыр зақымдануы мүмкін. Кейбір ауруларда нефроздар мен
нефрозонефриттер болады.
Жүрек-тамыр жүйесінде қақпақшалардың кемістігі, эндокардит,
миокардит сияқты өзгерістері болады. Кеш білінетін туа біткенме-
резде өкпенің, ішек-қарынның зақымдануы да мүмкін екендігі ту-
ралы мәліметгер бар.
Кеш білінетін туа біткен мерездің анық белгілеріне қоса,
әдетте, бүйрек, ұйқы, жыныс, қалқанша бездері зақымданады;
оның мерездік табиғаты арнайы емнің жақсы нәтижесімен
дәлелденеді. Бұл мерезбен ауырғандардың 27—43%-де мидың және
хкұлынның өзіндік зақымдануы байқалады. Гумманың немесе шек-
еулі менингиттің дамуы әсерінен Джексон ұстамасы дамиды (бір
іяқтың, қолдың, беттің бір жағының тартылып, жыбырлап түруы).
Гемипарез, гемиплегиялармен бірге тілі күрмелуі, ақыл-ес кемістігі
(жеңіл түрінен мүлде есалаңдыққа дейін) болуы мүмкін,
жасөспірімдік іаЬез (іогзаіез, көру жүйкесінің семуі байқалады.
Тіпті жасөспірімдік үдемелі салдықты да көргендер бар (Мамцева
В. М., Милич М. В., 1968).
Ерте білінетін туа біткен мерезбен салыстырғанда жүлын
сүйықтығында патологиялық өзгеріСтер әлдеқайда сирек кездеседі.
Жүйке жүйесінің жасырын мерезіңде жүлын сүйықтығы патология-
лық өзгеріске жиі ұшырайды.
Бірқатар авторлардың пікірінше, классикалық серологиялық ре-
акциялар кеш білінетін туа біткен мерезбен ауыратындардың 70—
92%-де оң нәтиже, ал БТИР мен ИФР реакциялары барлығында
тек оң нәтиже көрсетеді.
ши
Кеш білінетін туа біткен мерездің диагнозы міндетті түрде
кездесетін белгілердің, мүмкін белгілермен салыстырудың (қылыш
тәрізді сирақ, Робинсон-Фурнье белгісі, батыңқы ертоқым тәрізді
“ешкі” мұрын, бөксе тәрізді бассүйек, бөшке тәрізді гістер), дист-
рофиялардың (Австидийский белгісі, шеке мен маңдай 'сүйегінің
шодырайып түруы, “готикалық” тандай, аксифоидия, Гаше диасте-
масы — жоғарғы кескіш тістердің араларының алшақтығы, Милиан-
ның терең сызаты, шынашақтың кемтарлығы, қыли көз, құлақ
қалқандардың әр түрлілігі т.б.), клиникалық белгілерінің (ішкі
ағзалардың, жүйке жүйесінің, сүйектердің, терінің және шырышты
қабықтың зақымдануы), ауру тарихының, серологиялық реакция-
лардың оң нәтижесі негіздерінде қойылады. Осы белгілердің бәрі
бір-бірінсіз кеш білінетін туа біткен мерездің диагнозын дәлелдей
алмайды, әйткені жеке-жеке басқа ауруларда да кездесуі мүмкін
(маскүнемдік, токсоплазмоз, эндокриндік аурулар).
Жасырын кеш білінетін туа біткен мерездің диагнозын анықтау
үшін ауру тарихы мен серологиялық реакциялардың оң нәтиже
көрсетуінің маңызы зор, әсіресе БТИР мен ИФР реакцияларының
орны бөлек.
Туа біткен мерездің алдын болжау. Мерезді емдеуде пеницил-
лин қолданғанға дейін ерте білінетін туа біткен мерезбен ауырған
балалардың, әсіресе емшектегі балалардың, 50%-ті еліп қалатын.
Соңгы жылдары мүндай жағдайлар анда-санда ғана кездеседі. Ем-
шектегі балалардың туа біткен мерезінің қалай болатыны — анасы-
ның аяғы ауыр кезде алған арнайы емінің нәтижелілігімен,
аурудың ауырлығымен және баладағы қосалқы аурулармен тығыз
байланысты.
Анасындағы мерездің екінші белсенді кезеңі, бала бауырының,
көкбауырының, өкпесінің, жүйке жүйесінің аса зақымдануы туа
біткен мерездің қалай бітетіндігін болжауды қиындатады.
Дер кезінде пенициллин қолдану, емшек сүтімен асырау, әр
түрлі ем тәсілдерін пайдалану (витаминдер, гамма-глобулин егу,
қан қүю), жақсы күту баланың өмірін сақтап қана қоймай,
қолданылған емнің келешектегі нәтижесін де жақсартады.
Нәтижелі қолданған емде емшектегі ауру балалардың 90—
95%-де классикалық серологиялық реакциялар 5—6 айдан кейін,
ал бір жастың аяғына таман (екі жастың алдында) барлығында
дерлік (100%) теріс нәтиже көрсетеді. Пенициллиннің мөлшері
дүрыс (жеткіліксіз) тағайындалмаған жағдайда ерте білінетін туа
біткен мерездің қайталануы мүмкін.
Кеш білінетін туа біткен мерезде оң нәтижелі серологиялық
реакциялары теріс нәтижелікке ертерек ауысады, ал БТИР мен
ИФР үзақ уақыт түрақты оң нәтиже көрсете беруі мүмкін.
>4. _
Жасырын мерез
Күнделікгі өмірде кейде мерездің диагнозы тек оң нәтижелі се-
рологиялық реакциялардың негізінде қойылады, сл ауруларцың
терісінде, шырышты қабығында, ішкі ағзаларында, жүйке
жүйесінде, тірек-қимыл аппараттарында мерезге тән ешкандай
269
бёлгілер білінбейді. Кейде мерездің диагнозын анықтауға жанама
белгілер көмектеседі, мысалы, жыныстык қатынаста болған адам-
ның мерезбен ауыруы мен тағы басқа мәлімёттер.
Кбиійгржылдары жер жүзінде жасырын мерезбен ауыратындар-
дың саны бсіп келе жатқандығы айтылып*жүр. Бүған, бір жағынан
зерттеу тәсілдерінің жақсаруына байланысты болғанымен, шынында
да жасырын мерезбен ауыратындардың көбеюіне, қосалқы ауру-
ларға қарсы бейберекет антибиотиктер қабылдау себеп болып
отыр. Бұл мерездің клиникалық белгілерін мүлдем жойып жіберуге
немесе көмескіленуіне мүмкіндік туғызады. Кейде мерездің клини-
калық белгілерінен мәліметі “барлар инфекция көзін жасырү үшін
өздігінше ем қабылдайды, бүл да мерездің жасырын ламуьшя
әкеліп соғуы мүмкін. Сонымен қатар, мерездік инфекцияның
бірден-бір жасырын түрде даму мүмкіндігі анықталған (Милич М.
В., 1968, 1972; Скрипкин Ю. К„ Шарапова Г. Я„ 1972; КгезЬасһ,
1968).
Осыған байланысты И. И. Ильин мен т. б. авторлар (1977)
бірішпілік және екіншілік жасыоын мерез деп екі түрге бөледі.
Сонғы жағдайда аса мардымсыз манифестік белгілерден кейін ин-
фекцияның жасырын түрде дамуы туралы сөз етіледі. Жасырын
меоез: еоте білінетін. кеш білінетін. және белгісіз жасырын мерез
деп жіктеледі.
Ерте білінетін жасырын мерез. Бірінші кезеңнің серопозитивтік
сатысынан бастап, мерездің екінші қайталану кезеңі аралығында
дамитын, бірақ клиникалық көрінетІн белгілеоі жоқ_ мерез. Орта
есеппен алғанда, жүққан қеаіден бастап 2 жыл уақыт аралығына
созылады. '
Бүл мерезбен ауыратындарда кез келген уақытта аурудың
жүқпалы белсенді белгілері пайда болуы мүмкін. Мүның бәрі бүл
ауруларды эпйдемиологиялық жағынан қауіпті деп есептеуге
мүмкіндік береді, инФекітияны таратпау үшін оның ошағында ша-
ралар қолдану қажеттігін көрсетеді (ауруларды аур/ханада емдеу,
тек жыныстық қатынаста болғандарды ғана емес түрмыстық тығыз
байланыста болғандарды да тексеру, емдеуден - бас тартқан
жағдайда оны зорлап емдеу сияқты шаралар қолданылуы керек).
Меоездін бүл түрпгің диагнозын аңықтауға төменгі мәліметтер
көмектесуі мүмкін:
Лр Мұқият жиналған ауру тарихы. 1—2 жыл аралығында жы-
ныс мүшелеріне, ауызға шыққан эрозия-жараларға, теріге шыққан
бөртпелерге, кенеттен шаштың түсуіне, мойын терісінде көрінген
ақтаңдактарға, ангина, грипп, созға қарсы антибиотик
қабылдауына (инфекция көзін мүқият тексермеген жағдайда) т. б.
анти^иотиктеоге ерекше назар аударған жөн.
Жыныстық қатынаста болған серігін тексерудің нәтижесі.
Көбшесе жыныстық қатынас серігінің мерездің белсенді түрлерімен
(ерте білінетін) ауыратындығы анықталады, бүл жасырын мерездің
диагнозын қоюға мүмкіндік береді.
Дәрігерлік байқауда бірінші сифиломаның орнында қалған
үыртық немесе терінің_ семуі, кейде сол "Жёрде тығыздык көрінеді
270
немесе жергілікті склераденитке сәйкес ұлғайған лимфа бездерпгің
ығы, көбінесе іпап Оездері анықталады.
Серологиялық оң нәтижелі реакцияларда реагиндердің титр
ері өте жоғары болып келеді (1 :120, 1: 160, 1:320). Бірақ
созга қарсы немесе өздігінше ем алган ерте жасырын мерезбен
ауыратындарда серологиялық реакциялар он нәтиже көрсеткенімен
реагиндепдін титр мелшеоі төмен болуы мумкін. Сонымен бірге,
егер науқаста жасырын меоездін бастамасы болса, ол бірінші серо-
позитивтік кезеңнің басына сәйкес, сондықтан бұл жағдайда реа-
гиндер титрі төмен болуы мүмкш^ (Карагезян М. А., Цераиди Н.
Ф., 1980).
III
<а
реакіңш^
ШіТ
реакциясы) жиі кездеседі. Бұл реакция
_______________________ _ ____ ін бөлінуімен байланысты деп
ёсептеледі. Темпёратуралық реакциямен қатар науқастың терісінде,
тіпті өткінші болса да, розеолалар (дақтар) пайда болса, онда жа-
сырын мерездің орнына екінші кезеңнің алғашқы сатысы
анықталатыны _өзінеіьезі-ақ тусінікті. Асқыну реакциясы — ерте
білінегін «асырын мерездің диагнозына күдіқ^келтірмейді.
Реагиндер титрінің тез төмендеуі және стаңдарттық сероло-
ціялық реакциялардың теріс нәтижелікке тез аүысуы. Бұл ерЯЕ-
жасырын мерездің диагнозын дәлелдейді. Бұл ауруларда ИФР оң
нәтиже көрсетеді, ал бірқатар науқастарда БТИР әлі теріс
нәтижелі болады немесе бозғылт._трепонемалардың иммобилизация-
лық :
70%1. ‘ — -
проценті төмен болады Тқбзғалғыш қабілетін жоғалту — 4(Ғ-
) Аурулардың жасы. Көбінесе 40-ка .дейінгі адамдар ауырады.
) Жұлын сүйықтығы көбінесе қалыпты жағдайда, ал өзгеріс
қалғаңда да мерезге қарсы жүргізілген емнің әсерінен өз
яна тез ауысуы байқалады. Пикклрдағы патологиялық
бола
өзгерістер бедок пеи кдеткалар санының өсуінен түрады.
Ауру қаншалықты қысқа мерзімге созылса, соншалықты емнің
нәтижесі де жақсы болады.
Кеш білінетін жасырын мерез. Эпидемиологиялық жагынан
қарағанда (жүқгіалылығы) бұл науқастар аса ^ауіпті емес. Оның
үстіне, олар, әдетте, көп жылдардан бері ауырады. Бұл наукастар
көбінесе кездейсоқ басқа ауруханаларда, қан қую станцияларында
серологиялык тексерулер барысында ж.б. анықталады. Кеш
білінетін жасырын мер^здің диагнозын анықтау өте күрделі, жауап-
ты және БТИР мен' ИФР қатысуынсыз дәлелденбейді (кейде
мүндай тексерулерді бірнеше айдан кейін, сонымен бірге созылма-
лы инфекция ошақтарын сауықтырған соң немесе қосалқы ауру-
ларды емдегеннен кейін қайталап отырады).
£еш білінетін жасырын мерездің диапюзЫн анықтауға төмендегі
ммодеттер көмектесуі мүмкін. ~ "
С1> Ауру тарихы. Ауру адамның пікірінше, ол мерезді 2—3
жыл бұрын жүқтырған болу керек және сол кезге тән клиникалық
белгілерді байқаған. Бірак күнделікті жұмыста мұңдай жағдайлар
өте сирек кездеседі. Көбінесе бұларда мерез басынан-ақ не клини-
калық, не серологиялық белгілерсіз дамиды.
271
Конфронтация (беттестіру). Жыныстық серігінде мерездің
<еш білінетін түрлері табылады, ал көбінесе, оларда мерездік ин-
фекцияның қандайда бір белгісі болмайды, оларға сау адамдардай
қарап, аурудың алдын алу емін жасаудың қажеті жоқ.
(3? Реагиндердің титрі төмен (1:5, 1:10, 1:20) болғанымен
серологиялық реакциялар оң нәтиже, яғнн классикалық реакция-
лармен бірге БТИР және ИФР да оң нәтиже көрсетеді. Өте сирек
болса да, кеш білінетін жасырын мерезде реагиндердің титрі өте
жоғдры байқалатыны есте болу керек.
БТИР мен ИФР кеш жасырын мерезбен ауырғаңдардың бар-
лык^жағдайларында оң нәтиже береді.
(5/ Арнайы емдеудің нетижесінде серологиялық реакциялар теріс
нәтижелікке өте кеш ауысады, тіпті олардың оң нәтижелі болып
қала беруі, арнайы емге қоса баска ем қолданғанына қдрамай жиі
кездеседі.
.) Герксгеймер реакциясыяың болмауы. Дегенмен жергілікті
реакциясы болмау үшін емді пенициллиннен емес, йод,
ас
бийрхинолдан бастаған жен.
гК) Ерте білінетін жасырын мерезбен салыстыртаңда бүларда
ликвор патологиясы сирек болады және емдеуден кейін оның
сауығуы өте баяу жүреді. Дегенеративтік компоненті басым (Вас-
серман реакциясы оң нәтижелі және Ланге реакциясы өзгереді),
қабыну компоненті алсіз көріністе (белоктың, клеткалардың
мөдшері аз).
ГЮ Кеш білінетін жасырын мерезге күдік туғызған адамдар те-
рапёвтерде, невропатологтарда, офтальмологтарда, отоларинголог-
тарда және рентгенологтарда мүқият тексеруден өткені жөн.
Олардың ішкі ағзаларында немесе жүйке жуйесінде табылған
өзіндік зақымданулар диагнозды өзгертуді талап етедГ “ (кеш
білінетін жасырын мерездің орнына бүл ауруларға жүйке-ішкі
ағзадар мерезі диагнозы койылады).
@ Кеш білінетія жасырын мерезбен ауыртандарды арнайы ем~
деу, алдымен оларда мерездщ кеш дамитын түрлерінің алдын алу-
ды, ішкі ағзалар мен жүйке жүйесінін закымданбауын камтамасыз
етеді. — — --------- ’
Жасырын мерезді емдеу ң££ұрлым едтерек басталса, оның
нәтижесі соғурлым жақсы боладыДсерологиялык реакциялар оң
иәтижеліктен теріске ауысады).
Белгісіз жасыпын мерез. Егер дәрігер де, ауыртан адам да ме-
рездің кашан, қалай жүққанын анықтай алмағанда белгісіз жасы-
рын медсэдің диагнозы қойыладыГ " '
Жалпы жасырын^мерёзді ёрте жане кеш білінетін деп екіге
бөлуге байланысты кейінгі жылдары белгісіз жасырын мерез диаг-
нозы сирек қойылады. Кеш білінетін немесе белгісіз жасырын ме-
рездің диагнозын қойғанда олардың арасында серологиялық
реакциялары биологиялық оң нәтиже көрсететін, мерезге еш
катысы жоқ адамдардың болуын есте сақтау керек (Ғозіег,
Кегсһап, 1966). Сондықтан мұқият тексерген жөн. Өйткені кеш
білінетін немесе белгісіз мерездің диагнозы қойылған соң үзақ
уақыт арнайы ем жүргізіп, ем біткен соң — көпке дейін клиника-
272
лык-серологиялык бдкылауда тұруы керек, жанүя мүшелерінің
бәрін тёксеріп, әйел адамға аяғы ауыр кезде алдын алу емін жа-
сау керек, туған нәрестені ұзақ бакылауға алып, керек болса про-
филактикалық ем жасау қажет. Сондықтан бүл диагнозды
анықтап, биологиялык оң нәтижелі серологиялық реакциялардан
ажырату ете жауапты мәселе.
Жалған ои натижелі серологиялық реакциялар (биологиялық)
жедел және созылмалы болып келеді. Жедел жалган оң нәтижелі
серологиялык реакциялар жүктіяіктін соңгы айларында байқалады
және олар түрақты емес, ал созылмалы түрі аса тұрақты (кейде
1 көп жылға ^Дейін созылады), осы оң реакцияны тудырған себептен
арылғаннан кейін ғана жоғалады. Сонымен қатар, жедел жалған
оіцнәтижелі серологиялык реакциялар жас адамдар мен орта жас-
тағыларда, ал созылмалы түрі кебінесе 40—50 жастан әрі карай
болады, жасы ұлғайған сайын созылмалы жалған оң нәтижелі се-
рологиялық реакциялардың саны көбейе береді. Жедел жалған оң
нәтижелі серологиялық реакцияларда (КСР) р^ддщцер—титрі со-
зылмалы түріне қарағанда £о$арЕ* болады.
Серологиялық реакциялардың жалған оң нәтиже көрсетуінің
себептері көп. Мысалы, жедел жалған оң нәтижелі классикалық
серологиялық реакциялар аяғы ауыр әйелдерде, әсіресе соңғы ап-
таларында және босанғаннан кейінгі _Щ_лун- ішінде кездеседі. Сон-
дыктан босанардың алдындағы 2 апта, соңынаи 2 апта бойы
серологиялық зерттеулер жүргізілмейді және олардың нәтижесі ме-
рездің басқа белгілері болмаса есепке алынбайды. Жедел жалған
оң нәтижелі серодргиялык реакциялар өкпе қабынуында,
қызылшада, басқд да жүқпалы ауруларда, ми шайқалғанда, жа-
рақат алғанда, инфаркт және басқа көптеген ауруларда да кезде-
суі мүмкін (Васильев Т. В., Сазонова Л. В., 1972).
Созылмалы жалған оң нәтижелі серологиялық реакциялар без-
гекпен, алапеспен, құрт ауруымен, жүйелі қызыл жегімен, басқа
коллагендік аурулармен ауырғандарда, қатерлі ісігі бар
наукастарда, қан ауруларыңда, маскүнемдерде, нашакорларда болуы
мүмкін. Нашақорларда жалған оң нәтижелі серологиялық реакция-
лар өте жиі кездеседі Л2б%).
Кейбір тері ауруларында да серологиялық реакциялар жалған
оң нәтиже көрсетуі мүмкін (есекжем, дерматиттер, псориаз, невро-
дермит т.б.).
Биологиялық жалған оң нәтижелі серологиялық реакцияларда
реагиндердің титрі өте-жоғдры болуы мүмкін, бірак бүл өте сирек
болатын жағдаи (Архангельская Е. И. ж.б., 1980). С. А. Тимирга-
леевтің мәліметтеріне карағаңда, серологиялық реакциялардың
жалған оң нәтижесі ерлермен салыстырғанда, әйелдерде 3 есе жиі
кездеседі.
Н. М. рвчинниковтың (1958) пікірінше, классикалык ліерологи-
ялық реакциял^рцың жалУан оң нәтиже көрсетуі төмеңцегілерге
байланысты: (!}/ реакцийлзрды жүрітзуде жіберілген техникалык
қателіктер, үқсас қоздыргыштарға тән жалпы антигендер,С_3)
зат алмасу өзгерістері (әсіресе липидтік зат алмасу) және сарысу-
дағы глобулиндердің өзгеруі.
27:
Бірқатар жағдайларда КСР-дың жалған оң нәтижелілігінін се-
бебін анықтау мүмкін емес. Мерезге тән КСР оң нәтижесі БТИР-
мен дәлелденеді, бірак кейде ол да жалған оң нэтиже көрсетуі
мүмкін екендігін үмытпау керек.
Биологиялық оң нәтижелі серологиялық реакциялар мен мерез-
де болатын оң нэтижелі реакцияларды, әсіресе жасырын мерезден
ажырату эте қиын, сондықтан бұл мәселеге ете жоғары жауапты-
лықпен қарау қажет.
Мерезді емдеудін, негізгі принциптері
Науқасқа мерез диагнозы қойылған соң арнаулы ем
тағайындалады. Диагноз клиникалық бёлгілердің, серологиялык ре-
акциялар нәтижесінің (серологиялық реакциялар комплексі — КСР,
БТ И Р, ИФР) негізінде және бозғылт трепонемаларды тапқаннан
кейін қойылады.
Жоғарыда көрсетілгеннен басқа тағы екі арнаулы реакция бар:
пассивті гемагглютинация реакциясы (РПГА) және иммунофер-
менттік анализ (ИФА). Бұл екі реакция да мерездің диагнозын
дәлелдеу үшін қолданылуы мүмкін.
Мерездің алғашқы (ерге білінетін) сатыларымен ауыратын
науқастармен тығыз қатынаста (тұрмыстық және жыныстық)
болған адамдардың мерезбен ауырмауы үшін алдын ала превен-
. тивтік (ескертпе) ем жүргізіледі.
Мерезбен ауырған немесе ауырып жүрген екіқабат әйелдерге
және олардан туған балаларға алдын алу (профилактикалық) емі
жүргізіледі.
Мерезбен ішкі ағзалардың, жүйке жүйесінің, сезім мүшелерінің,
тірек-қимыл аипаратының зақымданғандығы туралы күдік туған
кезде және оның диагнозын лабораториялық зерттеулермен
далелдеу мүмкін болмаған жагдайда бақылау емі тағайыңдалуы
мүмкін.
Кімнен жүктырғаны анықталмаған және оларды дислэнсерлік
бақылауда ұстап отыру мүмқін болмаған жағдайда, созбея ауыра-
тын науқастарға мерезге қарсы ескертпе ем жасау кажет. Инфек-
ция көзі анықталмаған созбен ауыратын науқастарды есептен
яғарарда бір рет серологиялық зерттеулерден өткізу керек.
Жүйке жүйесінің зақымданғанын көрсететін клиникалық
III
белгілері бар науқастарда мерездің диагнозын дәлелдеу үшін
жүлын сүйықтығы зерттеледі, сонымен қатар бұл зерттеулер ме-
рездің жасырын және кеш білінетін түрлерінде де жүргізілуі аса
қажет.
Мерезбен ауырғаңдарды емдегенде және ескертпе ем алатыңдар-
дың қанын әр екі аптада бір рет КСР арқылы тексеріп отырады.
Мерездің бірінші кезеңінін серонегативті сатысының диагнозы КСР-
дың теріс нэтижесі негізінде (Колмер реакциясы мен ИФР — есеп-
ке алынбайды) койылады. Бірінші серонегативтік мерездің
түпкілікті диагнозы тек емдеу аяқталған соң қойылады.
274
КСР бір рет те болса әлсіз оң нәтиже көрсетсе, бірінші серо-
позитивтік мерез диагнозы қойылады.
Кардиолипиндік антигенмен қойыдған КРС жоғары дәрежелі оң
нәтиже көрсетсе — реагиндердің титрін анықтау керек.
Емді бастау алдында пенициллин препараттарын қалай көте-
ретіндігін анықтап, оны дәрігерлік қүжаттарға жазып қою керек.
Сонымен бірге пенициллин ерітіндісін бірінші рет, ал дюрантты
препараттарды әр бір рет (бензилпенициллиннің новокаиндық
түзын, бициллиндер—1, 3, 5) егудің алдында 30 мин. бүрын гис-
таминге қарсы дәрілердің бірін беру керек.
Ескертпе ем. Мерездің ерте сатыларымен ауыратындармен жы-
ныстық немесе түрмыстық жағдайда тығыз қатынаста болғандарға
немесе қатынаста болғанына 2 айдан аспаса ескертпе ем жасалы-
нады.
Емді амбулаторлық жағдайда бициллин—1,3 немесе 5-ті
қолдануға болады. Бициллин—1—1 200 000 бірліктен, бициллин —
3—1 800 000 бірліктен, бициллин—5—1 500 000 бірліктен аптасы-
на 2 рет, барлығы 4 рет егу керек.
Егер ауруханада жатып емделу мүмкіндігі болса ескертпе ем
үшін пенициллиннің натрий немесе калий түзын әр 3 сағ. сайын
400 000 бірліктен тәулігіне 8 рет, 14 күн бойы егуге болады. Пе-
нициллиннің новокаин түзын тәулігіне 2 рет 600 000 бірліктер 14
күн егуге де болады.
Мерезбен ауырған адаммен кдтынаста болғанына 2 айдан 4
айға дейін уақыт өтсе, онда ол арасына 2 ай салып 2 рет клини-
калық және серологиялық (КСР, БТИР, ИФР) тёксеруден өтуі
қажет. Егер қатынаста болғанынан 4 ай асып кетсе, онда ол бір
рет қлиникалық және серологиялық тексеруден өтуі керек. Егер
қан қүйылған уақыт 3 айға дейін созылса, мерезбен ауыратын
адамның қаны қүйылған кісіге ескертпе ем мерездің серопози-
тивтік немесе екінші кезеңінің алғашқы сатысында қолданылатын
тәсіддердің бірінің үлгісінде жүргізіледі.
Егер бүл уақыт 3 айдан 6 айға дейін созылса, онда реципиент
арасына 2 ай салып екі рет клиникалық және серологиялық тексе-
руден өтеді (КСР, БТИР, ИФР). Қан қүйылған уақыттан 6 ай
өтіп кеткен жағдайда клиникалық-серологиялық тексеру бір рет
жүргізіледі.
Мерездің бірінші серонегативтік, серопозитивтік және екінші
кезеңінің алғашқы сатысымен ауыратындарды емдеу.
№ 1. тәсіл. Емдеу пенициллиннің дюрантты препараттарының
бірімен жүргізіледі — бициллин—1, -3 немесе -5. Бициллин 1—1
200 000 бірліктен, бицилдин —5—1 500 000 бірліктен, бициллин —
3—1 800 000 бірліктен 7 рет егіледі. Біріщпі рет еккенде жарты-
лай мөлшерін ғана—300 000 бірлігін егеді, ал бір тәуліктен соң
екінші толық мөлшерін егеді, содан кейінгілерін аптасына 2 рет
егеді. Бүл тәсіл амбулаториялық емге арналған.
№ 2 тәсіл. Бензилпенициллиннің новокаин тұзын 600 000
бірліктен тәулігіне 2 рет, 14 күн бойы егеді.
№ 3 тәсіл. Пенициллиннің судағы ерітіндісін бүлшықетке 14
күн бойы әр 3 сағ. сайын 400 000 бірліктен егеді.
275
Кейінгі кезде әсері үзаққа созылатын пенициллин тобынан
ретарпен деген антибиотик мерезді емдеуге қолданылады.
Инъекцияға арнаулы суда 2 400 000 бірлік ерітіп, қатты шайқап
(шприц инесінің диаметрі 0,9 мм) бүлшықетке екікезеңдік әдіспен
(алдымен 3 с бұрын пенициллиннің судағы ерітіндісімен сынақ жа-
сап) егеді. Ретарпенді тек ескертпе емде және мерездің алғашқы
сатыларында белгілейді. Қатынас 3 айдан аспаса ескертпе ем үшін
бір рет 2 400 000 бірлік мелшерде егіледі. Бірінші серонегативті
мерезінде айтылғаңцай бір рет, ал біріяші серопозитивті және
екінші алғашқы кезеңде 2 400 000 бірлік мелшерде екі рет (1 ап-
та аралатып) егіледі.
Мерездің екінші кезеңінің қайталану сатысы мен ерте жасы-
рын қезеңімен ауыратындарды емдеу.
№ 1 тәсіл. Ем бициллиндердің (1, 3, 5) бірімен жүргізіледі. Ең
бірінші рет егу үшін 300 000 бірлік қолданылады, келесі егулер
үшін — бициллин -1—1 200 000, бициллин -3—1 800 000, бицил-
лин -5—1 500 000 бірліктен алынады.
Егулер аптасына 2 рет бүлшықетке, жалпы саны 14 рет болуы
керек. Қандай бициллин қолданылса да, егудің саны—14 рет. Бүл
тәсіл амбулаториялық емге арналған.
№ 1 тәсіл. Пенициллиннің новокаин түзы 28 күн бойы
тәулігіне 2 рет 600 000 бірліктен егіледі.
№ 2 тәсіл. Пенициллиннің судағы ерітіндісін 28 күн тәулігіне 8
рет 400 000 бірліктен егеді.
№ 3 тәсіл. Пенициллиннің судағы ерітіндісін бүлшыкетке 28
күн бойы тәулігіне 6 рет 1 000 000 бірліктен егеді.
Мерезді емдегеннен кейін серологиялык немесе клиникалық
белгілері қайта көрінген ауруларға осы тәсілдердің бірімен ем
жүргізіледі, қолайлысы 3-ші және 4-ші тәсіл.
Егер мерез қатерлі дамыса, қан қүю арқылы жүқса және
жүйке жүйесінің зақымдану белгілері ертерек білшсе 4-ші тәсілді
қолданған жөн. Сонымен бірге арнаулы емес және симптоматика-
лық ем қоса жүргізілуге тиіс.
Егер ерте білінетін жасырын мерезбен ауыратындардың мерезді
жүқтырған уақыты бірінші серопозитивтік немесе екіншілік
алгашқы кезеңге сәйкес екендігін конфронтация, анамнез жинақтау
және лабораториялық зерттеулер аркылы дәлелдей алған жағдайда,
оларға емді мерездің осы кезеңдерінде қолданылатын тәсілдерімен
жүргізуге болады.
Мерездің екіншілік қайталану және ерте білінетін жасырын ке-
зеңдерімен ауыратындарға арнаулы емге қоса арнаулы емес емді
де қатар жүргізген жөн.
Мерездің ерте білінетін түрлерін эндолимфатикалық жолмен
емдеу. Антибиотиктің тканьдердегі, әсіресе олар қиын жететін
жердегі, концентрациясы жоғары болуы керек жағдайда бензилпе-
нициллиннің натрий түзы ерітіндісін эндолимфатикалық жолмен
егіп, соцынан бүлшықетке бициллин -5 егу тәсілі колданылады
(жүйке мерезі, қатерлі мерез ж.б.).
276
Мерездің бірінші кезеңінде бүл тәсілмен емдеу 1 тәулікке,
алғашқы екінші кезеңінде —2 тәулікке, қайталану екінші кезеңі
мен ерге жасырын мерезде—7 тәулікке созылады.
Бірінші серонегативтік және серопозитивтік мерезді емдеу.
Бензилпенициллиннің натрий түзы ерітіндісін 1 000 000 бірлік
мөлшерде эндолимфатикалық жолмен әр 4 сағ. сайын бір тәулік
егеді (барлығы 7 рет). Ең соңғы егуден 3 сағ. өткен соң бір рет
бүлшықетке 4 500 000 бірлік мелшерце бициллин -5 егіледі (әр
бөксеге 2x250 000 бірліктен).
Алғашқы екіншілік мерезді емдеу. Бензилпенициллиннің
трий түзы ерітіндісін 1 000 000 бірлік мөлшерде әр 4 с сайын
долимфатикалық жолмен 2 тәулік бойы егеді (12 рет). Ең соңғы
. егуден 3 сағ. өткенде бір рет бүлшықетке 4 500 000 бірлік
мелшерде бициллин-5 егіледі (әр бөксеге 2 250 000 бірліктен
бөліп).
эн-
Екіншілік қайталану және ерте жасырын мерезді емдеу. Бен-
зилпенициллиннің натрий түзы ерітіндісін эндолимфатикалық жол-
мен 1 000 000 бірлік мелшерде әр 4 с сайын 2 тәулік бойы егеді
(12 рет) келесі 5 тәулікте осы препаратты әр 4 с сайын 1 000
000 бірлік мөлшерде бұлшықетке егеді. Бүлшықетке ең соңғы рет
еккеннен 3 сағ. өткен соң бір рет бициллин-5 4 500 000 бірлік
мөлшерівде егіледі (екі бөксеге 2 250 000 бірліктен бөлініп
егіледі).
Әлсіз ауруларды емдегенде эндолимфатикалық жолмен пени-
циллин егумен қатар, бүлшықет немесе лимфа арқылы 5 күн
бойы күніне 10 мг-нан тималин беріледі.
Жүрек-қан тамырлар жүйесінің органикалық аурулары бар
наукастарды эндолимфатикалык жолмен емдеуге болмайды.
Урогениталдық қосалқы аурулары бар мерезбен ауыратын
науқастарды емдеу принциптері. Мерезбен ауыратындарды міндетті
түрде СПИД-ке және басқа да жыныстық қатынас арқылы
жүғатын ауруларға тексеру қажет.
Мерезбен ауыратындарда соз табылған жағдайда бозғылт трепо-
нема мен гонококқа бірдей әсер ететін антибиотик қолданылады
(пенициллин препараттары, сумамед, доксициклин). Мерезбен
катар хламидиялық инфекция немесе соз және хламидиялық ин-
фекция бәрі бірге болса сумамедпен емдеу (азитромицин) керек.
Ем 10 күн бойы күніне 0,5 г бір рет тамақтан соң 2 сағ. кейін
немесе тамаққа дейін 1 сағ. бүрын қабылданады. Ем бастағанда
алғашқы мелшері 1 г, оны екіге бөліп ішуге болады (ертеңіне
және кешке жақын). Жалпы мелшері 5,5 г-ға тең. Егер трихомо-
ниаз ауруының белгісі болса мерезге қарсы еммен бірге мүны да
емдейді.
Науқаста ВИЧ-қарсыденелер табылған жағдайда, оларды емдеу
және түрақты бақылау үшін, мерезді қалай емдеу керек екевдігі
туралы кеңеспен аймақтық СПИД-ті емдеу орталығына жібереді.
Мүмківдігі болғанша мерезбен ауыратындарды жыныстық
қатынас арқылы жүғатын ауруларға (хламидиоз, уреплазмо/ ж.б.)
тексеріп, табылған жағдайда мерездің емі біткен соң, осы аурулар-
ды диагнозына сәйкес емдеу керек. Қосалқы инфекцияларды
тп
Й."'
бозғылт трепонемаға да жақсы әсер ететін препараттармен бір
емдеу” атты методикалық нүсқауларда көрсетілген М,,
білінетін жасырын мерезбен ауыратындарды емдеу.
тәсіл. Алдымен емдеуді бийохинолдан бастайды: 12—14 мл
дейін күн ара 2 мл-ден, сонан соң пенициллинді 28 күн
уақытта емдеу керек.
ШеткерІ лимфа тамырларына егу (катетер арқылы егу тәсілі)
“Мерездің жұкпалы түрлерін эндолимфатикалық жолмен пеницил-
линмен
1992 ж.
Кеш
№ 1
алғанға
бойы әр 3 сағ. сайын 400 000 бірліктен егеді. Бийохинолдың
мөлшерін 40—50 мл-ге жеткізеді. Бийохинолдың орнына бисмове-
рол егуге болады: 1 мл-ден күн ара немесе 1,5 мл-ден аптасына 2
рет, барлығы —18—20 мл.
Пенициллинмен емдеген кезде химотрипсин (бүлшықетке 5 мг
— тәулігіне 2 рет) берген жөн, өйткені ол агзалар мен тіндерге
антибиотиктің сіңуін жақсартады.
№ 2 тәсіл. Егер қандай да бір себептермен висмут препаратта-
рын қолдануға болмаса, онда емді пенициллинмен жүргізеді: 28
күн бойы әр 3 сағ. сайын 400 000 бірліктен егеді, осыңдай екі
курс жүргізіледі. Бірінші курстың алдында 10 күн эритромицин,
тетрациклин немесе олететринді күніне 0,5 г. 4 рет беру керек.
Екінші курста бицилиндерді қолдануға бслады. Бициллин-1—1 200
000 бірліктен, бициллин-3—1 800 000 бірліктен, бициллйн-5—• 1
500 000 бірліктен аптасына 2 рет егіледі; барлығы 7 рет егу бо-
',і;и
лып саналады.
Арнаулы еммен қатар, арнаулы емес емді де қоса жүргізген
тиімді.
Белгісіз жасырын мерезбен ауыратындарды емдеу — кеш не ер-
те білінетін жасырын мерезді емдеуге сәйкес.
Қарт кісілерге кеш білінетін не белгісіз жасырын мерездің ди-
агнозын қою дәлелді болғанда ғана арнаулы ем тағайындалады.
Өйткеңі жасына және қосалқы ауруларға байланысты қарттарда се-
рологиялық реакциялар мерезбен байланыссыз-ақ оң нәтиже көрсе-
туі мүмкін.
Висцералдық мерезбен және мерездін, үшінші кезендмен
ауыратындарды емдеу. Ішкі ағзалар мерезімен ауыратындарға ар-
наулы еммен қатар, арнаулы емес және симптоматикалық емді те-
рапевтердің бақылауымен жүргізеді.
Ішкі ағзалар мерезі мен үшінші кезеңде емдеу кеш білінетін
жасырын мерезді емдеу үлгісімен жүргізіледі, тек алдын ала бийо-
хинолды 20 мл-ге дейін егу қажет. Мерездік гепатиттер мен
бүйрек және зәр шығару жолдарының мерездік зақымын висмут
препараттарымен емдеуге болмайды. Басқа жағдайларда висмут
препараттарын қолдану жеке науқасқа байланысты шешіледі.
Қолқа1 аневризмасымен немесе қолқа қақпақшаларының
кемістігімен асқынған мерездік аортитті емдеу бийохинолды 1 мл-
ден (3 рет) содан кейін 1,5 мл-ден (3 рет), кейін 2 мл-ден егуден
басталады. Мөлшері 25—30 мл-ге жеткен соң пенициллинмен ем-
деу қосылады. Пенициллинді 50 000 бірліктен 3 сағ. сайын егеді,
278
сонан соң мөлшерін күнара өсіреді —50 000—100 000—200 000—
400 000 бірлік. Пенициллинмен емдеу 28 күнге созылады.
Висмут препараттарын қолдануға болмайтын жағдайда алдымен
эритромицин немесе олететрин — күніне 0,5 г 4 реттен 2 апта
бойы беріледі.
Висмут препараттарын қолдануға болмайтын жағдайда екі курс
пенициллин егеді: бір курс 28 күнге созылады (екінші курста пе-
нициллинді 400 000 бірліктен бастап еге береді).
Пенициллин-висмутпен емдеуден кейін аурудың клиникалық
белгілері сақталып қалған жағдайда қосымша тағы 2 курс висмут
препараттарымен: бір курс бийохинолмен (40—50 мл), ал екінші
курсты бисмоверолмен (16—20 мл) емдейді.
Ішкі ағзаларды мерездің арнаулы емімен емдеу кезіңде
закымданған ағзаның қызметің үнемі бақылап отыру қажет
(қанды, зәрді зерттеу, биохимиялық зерттеулер, қанның ұю
қасиетін тексеру, ЭКГ ж.б.).
Гуммоздық зақымдануды емдеу тәсілі гумманың орналасқан
жері мен науқастың жалпы халіне байланысты. Мерездің үшінші
кезеңінде гумма теріде орналасқан болса, оны емдеу кеш білінетін
і:і;і
жасырын мерезді емдеуге сәйкес жүргізіледі.
Жүйке мерезімен ауыратындарды емдеу. Жүйке мерезінің ерте
білінетін түрлерінде ем екіншілік қайталану мерезінде
қолданылатын 4 тәсіл бойынша жүргізіледі (ликвордағы пеницил-
линнің концентрациясын көтеру үшін антибиотиктердің организмнен
бөлініп шығуын тоқтататын препараттар қолданылады: пробенецид
—0,5 г 4 күніне рет немесе этамид 1,05—күніне 3 түйірден 4
рет, 10 күн бойы).
Керу жүйкесінің семуінен басқа, кеш білінетін жүйке мерезімен
ауыратындарды кеш білінетін жасырын мерезді емдеу үлгісімен ем-
дейді.
Арнаулы еммен қатар витаминдер (дәрумен), жалпы халін
жақсартатын препараттар да беріледі. Емді окулистер мен невропа-
тологтардың бакылауымен екі ку рсты ауруханада (ал көру
жүйкесінің семуіңде —3 курс) жүргізеді.
Көру жүикесінің біріншілік семуінде емді дәрумеңдерден бас-
тайды:
1) “А” дәруменін 33 000 МЕ тәулігіне 2 рет (ацетат ретинолы
түйір немесе майдағы ерітіндісі күйінде).
2) Бірнеше дәрумендердің қоспасын ұнтақ күйінде: аскорбин
қышқылы 0,15; никотин қышқылы 0,05; глютамин қышқылы 0,5;
рибофлавин 0,025.
3) Кальций препараттары: кальций глицерофосфатын 0,1 -ден
күніне 3 рет.
Бүлшықетке Ві
мл күн ара № 15,
1 мл немесе шыны
30 рет егу керек.
Сонымен қатар
бірте күн ара 50
бірлік) егеді. 200 (
5%-2,0—күніне 1 рет, 30 иньекция, Вб 5%—1
Вц 200 мкг — № 30, АТФ—1—2 мл-ден, алое
тәрізді дене 2 мл қосып күніне 1 рет, барлығы
пенициллиңді 50 000 бірліктен бастап, бірте-
000 бірліктен қосып (50- 100- 150- 200 000
(X) бірліктен бір апта еккеннен кейін бір реттік
279
мөлшерін 400 000 бірлікке көтереді. Пенициллинмен емдеу 28
күнге созылады.
Кейін тағы да 2 курс пенициллинмен: бір реттік мөлшері 400
000 біліктен әр 3 сағ. сайын 28 күн бойы емдейді. Курстардың
арасындағы үзіліс 1 айға тең.
Арнаулы емге қоса әр курста дәрумендермен, арнаулы емес
препараттармен емдейді. Үнемі окулистер бақылап отыруы қажет.
Мерезді емдеудІн, тэсілдері. Пенициллинді кәтермейтін ауру-
лардың мерезін емдеуге кең ауқымды әсері бар антибиотиктерді:
кезеңде —25
жасырын ме-
і ; и
эритромицин, тетрациклин, олететрин, сумамед немесе доксицик-
лин қолдануға болады.
Ескертпе ем үшін эритромицин, тетрациклин немесе олетет-
ринді күніне 4 рет 0,5 г, ал доксициклинді 0,1-ден күніне 3 рет
14 күн бойы береді. Мерездің алғашқы кезеңдерінде осы антибио-
тиктерді бірінші кезеңде —20 күн, алғашқы екінші
күн, ал қайталану екінші кезеңі мен ерте білінетін
резде —40 күн бойы жоғарыдағы мөлшерде береді.
Бензилепенициллин препараттарын көтере алмайтын жағдайда
жартылай жасанды п ен и ц и л л и нд е р — окса- цил-
линді қолдану мүмкін. Оксациллин бүлшықетке 1 000 000
бірліктен тәулігіне 4 рет (осы мөлшерді 5—6 мл тазартылған суда
ерітеді) 14 күн — мерездің алғашқы кезеңдерінде, 28 күн —
қайталану екінші кезеңі мен ерте білінетін жасырын мерезде
егіледі.
Пенициллин мен кең ауқымды антибиотиктерді көтере алмай-
тын жағдайда цефалоспорин қатарындағы дәрілерді қолдануға бола-
ды. Цефазолин (цефамезин) бүлшықетке 1,0 тәулігіне 6 рет,
14 күн бойы бірінші серонегативтік кезеңде, 16 күн бойы — бірінші
серопозитивтік кезең мен екінші кезеңнің алғашқы сатысында
егіледі.
Мерездің манифесттік түрлерінде с у м а м е д (азитромицин)
қолдануға бслады. Препаратты 0,5 г күніне 1 реттен 10 күн ішеді.
Жалпы мөлшері 5 г. Емдеу барысында сифилидтердің жазылуын
және серологиялық реакциялардың теріс нәтижеге ауысуын мүқият
қадағалап, бақылап отыру қажет.
Кеш білінетін жасырын мерезді емдеуде висмут препараттарын
ауқымды антибиотиктермен бірге (пенициллин препараттары-
бірге беретін принциппен) немесе тек осы антибиотиктердің
(2 курс) қолдануға болады. Антибиотикпен емдеу 28 күнге
курстардың арасында 2 апта үзіліс, ал антибиотиктерді вис-
препараттарымең қоса пайдаланғанда үзіліс 4 аптаға тең.
Қолданылатын дәрілердің химия — фармакологиялық ерек-
шеліктерін ескеріп отыру қажет. Мысалы, асқазан селіңдегі
қышқылдың әсерінен эритромицин ыдырап кетеді, сондықтан оны
тамақтанудан 1/2 сағ. бүрын немесе тамақтан кейін 1—1,5 сағ.
өткен соң беру керек.
Керісінше, тетрациклин тобындағы дәрілер ішек-қарынның шы-
рышты қабығын тітіркендіретіндіктен, әсіресе доксициклин, оларды
тамақпен бірге немесе тамақтан соң беру керек. Тетрациклинді
сүтпен немесе асқазан сөлінің қышқылын азайтатын дәрілермен
кең
мен
өзін
тең,
мут
280
бірге ішуге болмайды, өйткені ол кальций және магний түздары-
мен ерімейтін комплекстер түзеді. Тек доксициклиннің мүндай
қасиеті жоқ және ол ұзақ (пролонгированное) әсер ететіндіктен
түнгі үзілісті ұэартуға мүмкіндік береді. Доксициклин мен тетра-
циклин фотосенсибилизациялық әсер етуі мүмкін, сондықтан жазда
емделгенде науқас адамдар күнге көп шықпауы керек. Тетрацик-
лин тобына жататын дәрілермен 8 жасқа дейінгі балаларды емдеу-
ге болмайды (сүйек тінімен арақатынасы үшін).
Мерезбен ауырғандарға қолданылатын арнаулы емес ем
тәсілдері. Мерездің жасырын, кеш білінетін түрлерінде, жүйке-ағза
және туа біткен мерезде, қосалқы аурулары барларға, әсіресе
масқүнемдерге, мерездің қатерлі дамуында, серологиялық реакция-
лардың теріс нәтижеге ауысуының кешеуілдеуінде, серологиялық
қайталануда және серологиялық реакциялардың тұрақты оң нәтиже
көрсетуінде арнаулы емес ем қолдануға тура келеді. Екіншілік
қайталану кезеңінде және ерте білінетін жасырын мёрезде, тіпті
керек болса мерездің алғашқы сатыларында да арнаулы ^лес ем
тәсілдерін қолдану тиімді.
Арнаулы емес ем тәсілдеріне жататындар: пиротерапия,
дәрумендер, биогендік жаңғыртқыштар мен тіндегі зат алмасуға
әсер ететін дәрілер (алое, плацента, шыны тәрізді дене, спленин,
аспаркам ж.б.), иммуномодуляторлар (декарис, метилурацил, на-
трий нуклеинаты, пирроксан), ультракүлгін сәулемен сәулеленген
аутокаңды егу. Бүл дәрілерді тағайындамас бұрын науқастар жан-
жақты зерттеліп, дәрілерді қолдану-қслданбау көрсеткіштері
анықталуы керек.
Пирогеналды бү/
ПІІ
яқетке 5—10 мкг/мл-ден бастап, біртіндеп
20—30 мкг/мл дейін (кейде одан да жоғары) көбейтіп (бір реттік
мелшері), организмнің реакциясына байланысты 120—150 мкг/мл-
ге дейін егеді. Препаратгы 2—3 күнде 1 рет, барлығы 10—15 рет
егеді.
Продигиозан бүлшықетке аптасына 2 рет 25-тен—100 мкг
дейінгі мөлшерінде, барлығы 4—6 рет егеді.
Мерездің қатерлі дамуының белгілері көрінгенде, әрі косалкы
аурулары анықталса, әдетте, иммундық реттеу емі тағайыңдалады.
Мүндай ем мерезбен қоса созылмалы маскүнемдікпен ауыратын
науқастарға да тағайыңдалады. Бүл емде иммунограмманы үнемі
бақылап отыру қажет. Созылмалы маскүнемдікке шалдыққан
ауруға пирроксан қолданылады. Оны 0,015 күніне 3 рет 10 күңдік
циклмен береді, әр циклдің арасында 7—10 күн үзіліс жасалады
(10 күңдік 2 цикл).
Жүкті эйелдерге тағайындалатын арнаулы, алдын алу және
ескертпе емі. Мерездің ерте білінетін кезеңдері анықталған жүқті
әйелдерді емдеу осы нұсқаудағы тшсті бөлімдерде корсетілген
тәсілдермен жүргізіледі.
Пенициллинмен қатар күніне 3 рет тамақтан
мөлшерде теоникол беріледі. Теоникол іштегі баланың
кейін 0,15
қанында пе-
иллиннің концентрациясын көбейтуте көмектеседі.
281
Жүкті әйелдерде кеш білінетін немесе белгісіз жасырын ме-
рездің диагнозы анықталса, оған ем № 2 тәсіл бойынша
жүргізіледі.
Туа біткен мерездің алдын алу үшін жүкті әйелдер 2 рет серо-
логиялык зерттеуден өтеді: жүктіліктің бірінші жартысында
(бірінші рет акушер-гинекологқа келіп, есепке түрғанда) және
екінші жартысында (6—7 айлығында, бірақ декреттік демалыс
алғаннан кешікпеу керек). Эпидемиологиялық жағдай қажет етсе
денсаулық сақтау мекемелерінің шешімімін серологиялық зерттеу 3
рет жасалуы мүмкін. Бүл зерттеу тікелей босанардың алдында жа-
салады. КСР — оң нәтиже көрсеткен жағдайда БТИР, ИФР және
басқа да арнаулы реакциялар қойылады. Бүл реакциялар теріс
болса, онда жүкті әйел босанғанға дейін және босанғаннан кейін
әр 3 ай сайын клиникалық-серологиялық (КСР, БТИР, ИФР) тек-
серуден өтіп отыруы қажет. Классикалық серологиялық реакциялар
жоғары дәрежелі оң нәтиже кәрсеткен жүкті әйелдерді БТИР
және ИФР арқалы тексеру мүмкіндігі болмаган жағдайда, КСР
екінші рет қойылып, ол тағы да жоғары дәрежелі оң нэтиже
керсетсе, онда ол әйелге жасырын мерездің диагнозы қойылады.
Екі рет КСР әлсіз оң нәтиже көрсеткен жүкті әйелдерге мүқият
клиникалық-серологиялық тексеру жүргізіледі, өйткені жүкті кезде
КСР жалған оң нэтиже көрсетуі де мүмкін.
Толыққанды ем алған әйелдерде бір жыл бойы КСР түрақты
теріс нэтиже көрсетіп отырса (екіқабат болғанга дейінгі бір жыл),
онда оларға жүкті кезінде алдын алу емін жасаудың қажеті жоқ.
Тек БТИР және ИФР — оң нэтижесі тұрақты болып, оның титрі
төмендемей отырғанда ғана ол әйелдерге алдын алу емі
жүргізіледі. Екіқабат болғанға дейінгі бір жыл ішінде КСР бірде
оң, бірде теріс нэтиже немесе үнемі оң нэтиже көрсетіп отырса,
онда ол әйелдерге жүкті кезіңде алдын алу емі төменгі тәсілдердің
бірімен жүргізіледі.
№ 1 тәсіл. Пенициллиннің судағы ерітіндісі 400 000 бірлік
мелшерде 14 күн бойы тәулігіне 8 рет егіледі.
№ 2 тәсіл. Бензилпенициллиннің новокаин
тәулігіне 2 рет 600 000 бірліктен егіледі.
№ 3 тәсіл. Бициллин-1—1 200 000 бірлік,
000 бірлік, бициллин-5—1 500 000 бірліктең
барлығы 7 рет егіледі.
Ескертпе ем қабылдаған әйелдерге жүкті кезінде алдын алу емі
жасалмайды.
Егер арнаулы ем жүктіліктің алғашкы айларында жасалған
болса алдын алу емін VI—VII , айдан кешіктірмей тағайындау
қажет. Ал арнаулы ем жүктіліктің соңғы айларыңда жасалса, онда
алдын алу емін бірден үзіліссіз жасау керек. Жүкті әйелдерге ес-
кертпе ем осы нүсқаудың тиісті бөлімінде көрсетілгендей
жүргізіледі ("Ескертпе ем" бөлімін кара).
Жүкті әйелдер пенициллинді көтере алмайтын жағдайда эрит-
ромицин тағайындауға болмайды, өйткені ол анасына жақсы әсер
еткенімен, жатыр арқылы жеткіліксіз етеді, сөйтіп туа біткен ме-
рездің дамуына кедергі жасай алмайды. Тетрациклин тобындағы
282
түзы 14 күн бойы
бициллин-3—1 800
аптасына 2 реттен,
препараттар туа біткен мерездің дамуына жол бермегендігімен ба-
ланың сүйегіне, тістеріне тұнып қалады. Осыларды ескере отырып,
жүкті әйелдерді емдеуге оксациллин қолданған тиімді. Оны
бүлшықетке 1 000 000 бірліктен әр 6 сағ. сайын аурудың диагно-
зына сай 14 немесе 48 күн бойы тәулігіне 4 рет егеді.
Балалардын, мерезін емдеу және алдын алу. Балаларға ескерт-
пе ем, арнаулы ем, және алдын алу емі пенициллинмен
жүргізіледі. 2 жасқа дейінгі балаларға пенициллиннің новокаин
және натрий түзы, ал 2 жастан жоғары бициллиндер қолданылады.
б айға дейінгі балаларға пенициллиннің мөлшері тәулігіне әр кг
салмағына 100
ЙЭ2
бірлік есеппен, 6 айдан 1 жасқа дейін 75 000
бірлік/кг, 1 жастан әрі қарай 50 000 бірліктен егіледі. Тәуліктік
мөлшерін 6 ретке (пенициллиннің судағы ерітіндісін), ал новокаин
түзын 2-ге беліп салады.
Бициллин-1, -3 немесе -5 тәулігіне 1 рет 300 000 бірліктен
егіледі. Егер осы мөлшерді жақсы кетерсе, бірнеше реттен кейін
600 000 бірліктен 2 тәулікте 1 рет салуға болады (300 000
бірліктен екі бөксеге беліп егеді).
Ескертпе ем 2 аптага созылады, алдын алу емі 2 аптадан 4
аптаға (төмендегіге қара), ерте білінетін туа біткен мерезде арнау-
лы ем 4 аптага, кеш білінетін туа біткен мерезде пенициллинмен
қоса висмут препараттарымен емдеу 4 аптаға созылады.
Балалар мерезді жұқтырып ауырса (туа біткен емес), аурудың
алгашқы кезеңдерінде ем 2 аптаға, екінші қайталану кезеңі мен
жасырын мерезде 4 аптаға созылады.
Пенициллин жағымсыз болғанда емді оксациллин немесе ампи-
циллинмен жасайды. Оксациллин бүлшықетке тәулігіне мынадай
мелшерде: жаңа туған нәрестеге әр кг салмагына 20—40 мг есеп-
тен, 3 айға дейін 200 мг/кг, 3 айдан 2 жасқа дейінгі балалдрға
тәулігіне 1,0, 2 жастан әрі қарай тәулігіне 2,0 егіледі. Оксацил-
линді ішуге де болады: тамаққа дейін 1 сағ. бүрЫн немесе та-
мақтан соң 2—3 сағ. кейін тәулігіне төмендегі мөлшерде: жаңа
туған нәрестеге 90—150 мг/кг, 3 айға дейін 200 мг/кг, 3 айдан 2
жасқа дейін тәулігіне 1,0, 2 жастан әрі қарай тәулігіне 2,0
беріледі.
Ампициллин натрий түзын бүлшықетке төмендегідей мөлшерде:
жаңа туған нәрестеге—100 мг/кг, басқа балаларға 50 мг/кг, ең
жоғары мөлшері тәулігіне —2,0. Тәуліктік мелшерін 4—6 рет
бөліп егеді. Ампициллинді (түйір күйінде) сол мелшерде береді.
Тәуліктік мөлшерін 4—6 ретке бөліп береді.
Жартылай жасанды пенициллиндер жағымсыз болған жагдайда
эритромицинмен емдеуге болады: 1 жастан 3-ке дейін тәулігіне
0,4; 3—6 жаста —0,5, -0,75; 6—8 жастағыларға —0,75; 8—12 жас-
та тәулігіне 1,0. Тәуліктік мөлшерін 4—6 рет бірдей беліп беру
керек.
Аллергиялық реакциялардың алдын алу үшін емді бастамай
түрып және ем кезінде гистаминге қарсы препараттар, қальций
препараттарын берген жөн. Ем басталғаннан 2—3 күннен кейін
және емнің соңында қаңды КСР арқылы зерттеу қджет.
283
Балаларға тағайындалатын ескертпе ем. Мерездің жұқпалы са-
тылары мен ерте білінетін жасырын түрімен ауыратын адамдармен
тығыз тұрмыстық немесе жыныстық қатынаста болған балаларға
ескертпе ем жасалады. 3 жасқа дейінгі балаларға қарау ерек-
шеліктерін ескере отырып ескергпе, әдетте, міндетті түрде
тағайыңдалады. 3 жастан үлкен балаларға ем тағайындау үшін
қатынаста болған адамдағы мерездің түрі, бөртпелердің орналасуы,
қаншалықты тығыз байланыста болғандығы ескеріледі, әр кез же-
ке-жеке шешіледі.
Аурумен қатынаста болган уақыты 2 айдан асып кетпесе ес-
кертпе ем тағайындалады. Ал, уақыт көпке созылып кеткен
жағдайда ол баланы мүқият клиникалық-серологиялық тексеруден
өткізеді (КСР, БТИР, ИФР). Егер балада мерездің белгілері та-
былмаса ем тағайындалмайды, 4 айдан кейін қайта тексеріледі де
(мерезбен ауырмаса) бақылау доғарылады.
Егер ауру адамның қанын кұйған кезден 3 ай өтіп кетпесе ес-
кергпе ем тағайындалады.
Мерездің алдын алу емі. Мерезбен ауырып, толыққаңды арна-
улы ем алғаннан кейін КСР жүкті болғанға дейінгі бір жылда
түрақты теріс нәтиже көрсетіп жүрген әйелден туған балалар тері-
венерология диспансерінде тексеріліп, бақылауға алынбайды,
Мерезбен ауырып жүрген немесе ауырған әйелдерден туған ба-
лалар, туылғаннан кейінгі алғашқы айларда (2,5—3 айда) клини-
калық-серологиялық тексеруден өтулері қджет. Міңдетгі түрде
педиатр, дерматовенеролог, невропатолог, отоларинголог, окулисг
қарауы керек, қанын КСР, БТИР, ИФР арқылы зерттеп, аяқ-
қолын рентген сәулесімен тексеру керек. Жүйкесі закымдакудың
клиникалық белгілері болса жұлынына пункция жасау қажет.
Жүкті кезінде алдын алу емін қабылдаған әйелдерден туған
(соның ішінде серологиялық реакциялары түрақты оң нәтиже
көрсетіп жүрген әйелдер де бар) балаларда мерездің клиникалық,
серологиялық, рентгенологиялық белгілері болмаса алдын алу емі
жасалмайды, бірақ 1 жыл тері-венерология диспансерінде
бақылауда түрады.
Алдын алу емі қажет, бірақ оны қабылдамаған және арнаулы
емді толық қабылдамаған әйелдерден туған балалар 2 апта бойы (
алдын алу емін алуы керек.
Мерезбен ауыратын, емделмеген әйелдерден туған балаларды,
тпггі оларда мерездің клиникалық, серологиялық, рентгенологиялық
белгілері болмаған күнде де, ерте білінетін туа біткен мерезді ем-
деу тәсілімен 4 апта емдеу қажет.
Мерезбен ауырған әйелден туған баланың тексеру нәтижелері
күмән туғызған жағдайда, ем тағайындау жеке дара, анамнезін,
баланың жасын, анасының қабылдаған емінің жеткілікті-
жеткіліксіздігш ескере отырып шешіледі.
Егер бала бірінші" рет 1 жастан кейін ғана тексерілгенде ме-
рездің белгілері болмаса, оған ем тағайындалмайды. Ал күдікті
болса 2 апта бойы пенициллинмен емдейді.
Туа біткен мерезбен ауыратын балаларды емдеу. Ерте
білінетін туа біткен мерезбен ауыратын балаларға арнаулы ем
284
ауруханада бензилпенициллиннің натрий немесе новокаин тұзымен
(бірреттік және тәуліктік мөлшері жоғарыда көрсетілгендей)
жүргізіледі, ол 28 күнге созылады.
Кеш білінетін туа біткен мерезбен ауыратын балаларға пени-
циллинмен қоса висмут препараттары да тағайындалады. Ем ере-
сектердің кеш жасырын мерезін емдеу үлгісімен бийохинолды
бұлшықетке жасына сәйкес аптасына 2 рет егуден басталады. Егер
бийохинол жағымсыз болса, оны бисмоверолмен алмастыруға бола-
ды (1-кестені қдраңыз). /
Курстық мөлшерінің 1/4-ін алған соң бийохинолды тоқтатып,
, пенициллиншң судағы ерітіндісін немесе новокаин түзын бастайды.
Тәуліктік мелшері баланың салмағына сай есеппен алынады. Пе-
нициллинмен емдеу 28 күнге созылады. Антибиотикті біткен соң
висмут препараттарын курсгық мөлшерге дейін салады.
Пеяициллин препаратгары жағымсыз жағдайда оксациллинмен,
ампициллинмен немесе эритромицинмен емдеуге болады. Антибио-
тиктермен қатар нистатин мен гистаминге қарсы препараттар бе-
реді. 7
1-кесте
Кеш білінетін туа бпхен мерезбен ауыратын балаларцы емдеуде қодцаншипын
внсмут препараттарының бірретгік және курстық мелшері
Жасы
3-ке дейін
3-тен 5-ке
дейін
6-дан
10 дейін
11-ден
15-ке дейін
бийохинол
мөлшері
0.5—1,0
1,0-1,5
(мл) бірреттік курсы- бисмоверол
на (мл) медшері
12,0—15,0 0,2—0,4
15,5—20,0 0,4—0.6
20,0—25,0 0,4—0,8
1,0—2,0
25,0—30,0 0,6—0,8
бірретгік курсы-
на
4,0—4,8
6,0—8,0
6,0—8,0
10,0—12,0
Мерезді жұқтырған балаларды емдеу. Ересектердің мерезін
емдеу принциптері сияқты балаларды да пенициллинмен емдейді.
Пенициллиннің тәуліктік малшерін есептеу осы бөліміюң басында
көрсетілген.
Мерездің бірінші және екінші кезеңінің алғашқы сатысында ем
—14 күнге, екішпі қайталану және ерте жасырын мерезде —28
күнге созылады. Кеш білінетін жасырын мерез де кеш білінетін
туа біткен мерез сияқты емделеді.
Ем біткеннен кейінгі клиникалық-серологиялық бақылау. Ме-
резбен ауырғандармен тығыз түрмыстық және жыныстық қатынаста
болғанда ескертпе ем қабылдаған ересектер мен балалар, ем біткен
соң 3 айдан кейін 1 рет клиникалық-серологиялық тексеруден
өтеді. Мерезбен ауырган адамның қаны құйылғанда ескертпе ем
алған соң, 1 жыл бойы бакылауда болады.
Бірінші серонегативтік мерезбен ауырғандар, әр тоқсан сайын 6
ай бойы клиникалық-серологиялық тексеруден етеді.
Бірішпі серопозивтік мерез бен екінші алғашқы кезеңмен
ауырғандардың КСР ем қабылдап жүрген кезде немесе ем біткен
285
сон 3 айда теріс нәтижеге көшсе, олар клиникалық-серологиялық
бақылауда 1 жыл бойы тұрады. Егер КСР теріс нәтижеге көшуі 3
айдан 1 жылга созылса, онда бақылау уақыт та 2 жылға үзарады.
Мерездің екінші қайталану, үшінші, жасырын (ерте, кеш,
белгісіз) кезеңдерімен, ішкі ағзалар және жүйке мерезімен
ауырғандар диспансерлік бақылауда 3 жыл тұрады.
Клиникалық-серологиялық тексеру алғашқы 2 жылда әр
тоқсанда 1 рет, соңғы жылы әр 6 айда 1 рет өткізіледі.
Егер КСР, БТИР, ИФР (6 айдан кейін тағы да теріс
нэтижемен дәлелденген)— 3 жылдан бүрын теріс нәтижеге көшсе,
оңда пациент бақылау уақытынан бүрын (3 жылдан бүрын) дис-
пансерлік есептен шығарылуы мүмкін.
Серологиялық реакциялары түрақты оң нэтиже көрсететін
адамдар, мамандар ешқандай өзгерістер таппаса, клиникалық-серо-
логиялық бақылауда 5 жыл тұрады. Дәрігердің шешімімен бұл
уақыт үзаруы мүмкін.
Анасының ауруымен байланысты мерездің алдын ілу емін
қабылдаған балалар 1 жыл бақылауда болады.
Профилактиқалық ем қабылдамаған балалар да 1 жыл
бақылауда тұрады.
Ерте және кеш білінетін туа біткен мерезге қарсы арнаулы ем
қабылдаған балалар 3 жыл клиникалық-серологиялық бақылауда
тұрып, алғашқы 2 жылда КСР әр 3 ай сайын, 3-ші жылы әр 6
айда тексеріледі.
Мерезді жұқтырып, емделген балаларға клиникалық-серология-
лық бақылау ересектердікіндей жүргізіледі.
Клиникалық немесе серологиялық қайталану байқалған
науқастарды терапевт (кеуде қуысындағы ағзаларды рентгенмен
тексеру), невропатолог, окулист, отоларинголог қарауы қажет.
Жұлын сұйықтығын зерттеу де тиімді. Мерездің екінші қайталану
кезеңіне сәйкес тәсілдердің бірімен және арнаулы емес ем қатар
тағайындалады.
Мерездің алғашқы кезеңдерінде серологиялық тұрақтылық ем
біткеннен кейін бір жыл ішінде КБР (РСК) трепонемалдық және
кардиолипиндік антигендермен тұрақты оң нэтиже кәрсеткенде
және реагиндердің титрі төмендеуге бейімділік көрсетпегенде ғана
анықталады. Мұндай жағдайда қосымша ем тағайындалады.
Егер толыкқанды ем біткеннен кейін КБР теріс нэтижеге
көшпей, бірақ титрі төмендесе (аз дегенде 4 есе) немесе жоғары
дәрежелі оң нәтижеден алсіз оң нәтижеге ауысса, онда бүл серо-
логиялық реакциялардың баяу негативациялануы деп есептелініп,
қабылдау тағы да 6 айға созылады. Осы уакыттың іщіңде КБР
теріс нәтижеге көшпесе, онда қосымша ем тағайындалады.
Балаларда серологиялық түрақтылық туралы ем біткеннен кейін
6 айдан соң айтылуға тиіс. Бұл уақытқа дейін КБР оң нэтижесі
әлсіремесе — қосымша ем тағайындалады да, ал он нэтиже
әлсіздене бастаса баланы тағы да 6 ай бойы бақылауда ұстайды
(емсіз).
Қосымша емге ауруханада бір курс пенициллин және арнаулы
емес ем тағайыңдалады. Бензилпенициллинді 28 күн бойы тәулігіне
286
6 рет 1 000 000 бірліктен бүлшықетке егеді, сонымен қатар арна-
улы емес дәрі-дәрмектер беріледі. Егер олар бүрын қолданылмаса
және қарсы әсері болмаса 1—2 курс висмут препараттарын егу
өте тиімді.
Амбулаториялық жағдайда қосымша ем үшін бицилиндердің
бірін (-1, -3, -5) 1 200 000 бірлік, 1 800 000 бірлік, 1 500 000
бірлік мөлпіерінде аптасына 2 реттен, барлығы 10 рет егеді. Соны-
мен бірге арнаулы емес дәрілер, мысалы пирогенал қолданған
тиімді.
Балаларға қосымша емді ауруханада пенициллинмен 28 күн,
арнаулы емес дәрілермен бірге тағайындаған жөн. Пеницил-
линнің тәуліктік мөлшері осы нүсқауларда көрсетілгендей 1-кес-
теде көрсетілген мөлшерде висмут препараттарын да қолдануға
болады.
Егер пенициллинді көтере алмайтын болса қосымша емді ре-
зервтік антибиотиктердің бірімен жүргізу керек. Қосымша ем
нәтиже бермеген жағдайда тағы да ем тағайындалмайды. Клиника-
лық-серологиялық бақылау уақыты негізгі ем біткен күннен бастап
есептеледі.
Мерездің кеш түрлеріне қарсы қолданылған толыққанды емнен
кейін КСР-дың оң нәтижесі сақталып қалған жагдайда серология-
лық түрақтылық туралы сөз болмайды және қосымша ем
тағайындалмайды.
Мерездің барлық түрлерімен ауырғандар ем қабылдап біткен
соң 6 айдан кейін, содан кейін жыл сайын есептен шығарғанға
дейін БТИР, ИФР, (ИФП, РПГА) тексеруден өтеді.
Есептен шығару. Мерездің барлық түрлерімен ауырғандар кли-
никалық-серологиялық бақылау уақыты біткен соң жан-жақты кли-
никалық және рентгенологиялық (терапевт, невропатолог, окулист,
отоларинголог қарайды) тексеруден өтеді.
Ерте және кеш білінетш жүйке мерезімен ауырып, ем
қабылдағаңдарды есептен шығарарда жүлын сүйықтығын зерттеу
қажет.
Жүқтырған және туа біткен мерезге қарсы ем қабылдаған ба-
лаларды есептен шығарарда педиатр, невропатолог, окулист, отола-
ринголог қарап, керек түтікті сүйектерді рентгенге түсіру керек,
серологиялық реакциялар (КСР, БТИР, ИФР) зертгеледі.
Мерезден сауыққаңдықтың кепілдіктері ретінде есепке алынатын
мәселер: 1) қабылданған емнің сапасы мен іс жүзіңде қолданылып
жүрген әдістемелік нұсқауларға сәйкестігі; б) клиникалық (терісі,
шырышты қабығы, ішкі ағзалары, жүйке жүйесі, сезім мүшелері)
және рентгенологиялық тексерудің нәтижесі; в) лабораториялық
(серологиялық және қажет болса ликворологиялық) зерттеулердің
нәтижесі.
Мерезбен ауырған балалар және қоғамдық тамақтану мекеме-
лерінде, ауруханада емделіп шыққаннан кейін, ал амбулаториялық
жағдайда емделгендер — клиникалық белгілері жоғалғаннан кейін
жүмыска кірісуіне болады.
Мерезді жүқтырып ауырған балалар балалар мекемелеріне ем
біткен сон бара алады.
287
СОЗ (НОНОШШОЕЛ)
Жалпы мағлұматтар
Нейссер гонококкы қоздыратын жіңішке ауру соз деп аталады
(Ыеіззегіа йоһоггһоеа). Бүл қоздырғыш езінің эволюциялық даму
барысында цилиңдрлік эпителиймен жабылган шырышты қабагга
тіршілік етуге айрықша бейімделіп алған. Сондықтан мерез сжяқты
емес, создық процесс көбінесе ң^еп-жыныс мүшелерін ғана
қамтиды, тік ішектін зақымдануы да жиі кездеседі, кейде көздің
коньюнктңв^сы да шалдығады. Создың жайылмалы турі (гонбкокк-
тық сепсис — буындар мен басқа мүшелерге таралуы) ете сирек
кездесетін жағдай.
Ерлердің несеп жолдары, әйелдердің уретрасы мен жатыр мой-
нында дамитын жедел қабыну сыртқа ірің агуымен көрінешл
Осыган байланысты біздің эраға дейін П ғасырда Галеи “гонорея^
деген термин енгізген. Бул зтау ауруға дұрыс түсінік бермегенімен
осы күнге дейін сакталып қалған (грекше: еопе — семя, шауһет,
гһоіа — истечение — ағу деген сөздері). Ерлердің несеп жолдарынан
ТрпСағатын жүқпалы аурулар Галенге дейін көп бүрын белгілі бо-
латын. Мысалы, біздің эрамызға дейш V ғасырда Гйппократ
әйелдердің жыныс мүшелерінен ағатын ақ түсгі сүйықтық туралы
жазып қалдырған. Бірақ мүндай сүйықтық ағу тек жүқпалы ауру-
ларға гана тән белгі емес, ол бддсадгүі^яяы зде£.қабыну проце-
стерінде де көрінуі мүмкін. Тек^Г^О жылы Ңейссео уретритпен
ауырған науқастан аққан іріңнен ерекше микроорганизмдер
тапқаннан кейін ғана ғылыми түрғыда созды, өздігінше белек
жіңішке (венерологиялық) ауру деп есептеген. ГҚазіргі кезде соз
ең кеп тараған бақтериялық жүқпалы аурулардың катарына жата-
ды. Б
гевде^
Лкейінп
асқынбаған және асқынған создың әйелдерде ғана емес еркектерде
де жиі кездесуі байқалып жүр. Мүндай жағдай жыныстық
қатынасқа әсер етпейтіндіктен (белсенділігі төмендемейді) эпидеми-
ологиялық үлкен қауіп тудырады. гСоз ауруының алеуметгік
маңызы оның жиі кездескендігімен, емге жүмсалатын едәуір
каржымен ғана емес, создың бірқатар, әсіресе алд^мен бедеулікке
әкеліп соғатын, асқынуларымен де байланыстыи Дегенмен, созды
емдеуге сульфаниламидтерді, әсіресе антибиотиктерді қолдану оны-
мен ауыруды және асқынуларды азайтуға мүмкіндік тудырды және
клиникалық белгілерінде де әжептеуір озгерістер пайда болды (па-
ВОЗ) бағалауынша жер шарында жыл сай^н кем де-
аДам созбен ауыратын кврінеді.
жылдары баяу, субъективтік белгілерсіз дамитын
процесініц жеңілдеуі және басқаГбелгілер байқалады. Дегенмен, со-
здың ете жедел дамуы, ауыр аскынуларының болуы да жиі кез-
десіп түрады. Кейде создың нәтижесінде аса ем колдана алмайтьш
да, қонбайтын жағдайда венерологтар, урологтар. гинекологтар
ғана емес, басқа маман дәрігерлеп де шүғылдануға тура келеді
(невропатолог, психңатр, теоапевт. окудист т.б.)/ Соңгы жылдарғы
мағлүматтарға қарағанда жүйқе—жүйесінің созбен зақымдануынан
288
психоз, хорея, ишиас сияқты аурулар дамуы мүмкін, жамбас-жы-
иыс, кәру, есту, Оех және басқа жүйелерінің закымдануы ықтимал.
Ішкі ағзалардың мысалы, плеврит, пневмония, перигёпатит; тірек-
қимыл мүшелерінің (артрит, остеопериостит, остеомиелит, синовит,
бурсит, миозит) патологиясы байқалуы мумкін. Жана туған
нәреешіің де қөзінін зақымдануы қездеседі (Сгапзігош К еГаІ.,
1965; Іосііп А еі аі., 1965). Созбеи ауыратын ересек адамдарда
иридоциклит дамығандығы туралы мәлімет бар. Кейінгі жылдары
буындарда, теріде, ішкі ағзаларда білінетін роноқдкктық септици-
мия/байқалып жүр (Гаи&іеГТ., Огйзсо МГ, 1972)ІГҮиһ1ш (1973)
гонококктық септицимия қатерсіз, науқастың жалпы халін сал-пал
ғана нашарлататын, алдымен буындарға өзгеріс тудыратын ете
ауыр — жалпы ауыр аурудың белгілерін керсететін түрі болады
деп есептейді.
Создың коздыргышы — грамтеріс диплококк. Бүршақ тәрізді,
үзындығы 1,5 мкм, колденеңі ІІДІмкм, бір-біріне иілген жағымен
қарап, жүптасып орналасқан. Баплык анилин бояуларымен жаксы
боялады. Әр түрлі қолайсыз факторлардың әсерінеи морфологиялық
және тинкториаллык (белгілі бір бояуды қабылдағыш қасиеті)
касиеттерінің, тіпті Г-түріне ауысуына дейін өэгеруі мүмкін. Ь-түрі
тёк лабораториялық жағдайда емес, адам организмівде химиотера-
пиялық дәрілер қолданғаннан кейін немесе аурудың созылмалы да-
муында пайда болуы мүмкін.
Гонококктың және оның Ь-түрінің ете жүқа кесіндісін эдектра=_
*1|
микроскоппен қарағавда, микроорганизмнің ортасынла кдлканы
бар еқі үзышпа кокктардан түратывдығы анықталған. Ол түгел ал-
іы_ кабат иректелген сырткы қабырғамея жабылган, бүл гонококк-
тың шшінш сақтап турады. Сыртқы кабырганын астынля
цитоплазманы тыгыз қоршап түрған уш қабат щггоплазматикалық
мембрана орналаскан. Цитоплазмада көптеген рибосом туйіршіктері
жане ДН^ жіпшелері мен нуклеовд бар. Типтик гонококктар зпи-
телиалдық клеткалардың бетінен, нейтрофилдік лейкоциттердің
ішінен де, сыртынан да табылады. Ауру баяу дамығанда алып фа^
госомдар пайла болуы мүмкін. Гонококктардың іріп (лизис) кетуі
жиі байқалады; сонымен қатар неше қабат мембраналармен
капталған гонококктар да кеэдеседі. Мұндайда дәрілердің әсері
Іііхп]
қиывдай түседі де процестің баяу (торпидтік) дамуына себепші бо-
лады. Гонококктар адам белогы қосылған жасанды қорек орта-
лығыңда 37°С температурада жақсы өседі.
Кейбір гонококктар пенициллиназа брліп шығарады. соңдыктан
кейде пенициллиннің және оның дериваттарының оларға аса әсері
беишайды.
Ьасқа жіңішке аурулардың қоздырғышы сияқты дзнококктар да
тек адам деңесінде тіршілік ететін микроб. Сыртқы ортада олар
тезімсіз: 56 С-тан жоғары температураның, әр түрлі антисептика;
лық препараттарының, тікелей кун сәулесінін әсері оларды т^г
елтіреді. Ірінде гонококктардың өмірі және қоздырғыштық қасиет
30 мин-тан 3—4 сағ. дейін сақталады (ірің қеуіп калғанға дейія).
10—31
28‘
Табиғи жағдайда_^кануарлар„созбен ауырмайды. Экспериментал-
дық' жолмен пшмпанэел£шіе_ ғана сб^дық уретритгің дамуын
байқаған. ' ғ
Аурудың жұғу жолдары. Гонококктар сыртқы ортада твзімсіз
болғандықтан, әдетте ауру сау адам мен ауру адамның тікелей
жыныстык қатынасы аоқылы жүғады. Ересек ер адамдар барлық
уақытта дерлік жыныстық_ қатынас арқылы жүқтырады (табиғи
және табиғи емес жыныстық қатынас).
Табиғи емес жыныстық қатынас аркылы жұқтырғанда тік
ішекте, жүткыншақта соз ауруы дамуы мүмкін. Ересек адам
қ,одым£н сбзды қозщ£л жұқтыруы мүмкін, ал нарестелерге — ауру
анасының туу жолдарымен әткенде ' жүғады. Тұрмыста-
қолданылатый”^^цар арқылы кішкентай қыэддрға жұғуы сирек
бллгяля гяяцрсіп тұрады.
Щатогенезь) Гонококктарға қарсы туа біткен иммунитет болмай-
ды.Ауырғаннан кейін де нағыз / иммунитет пайда болмайды, сон-
дықтан созбен қайта-кайта ауыру мүмкіндігі бар. Ауырған адамның
канында тез арада-ақ әр түрлі қарсыденелер түзіледі (комплемент
байдаушы, агглютининдер ж.б.), бірақ олар асқынулардың дамуына
немесе қайта жұқтыруға ешқандай кедергі жасамайды.
Сонымен, бұл қарсыденелердің корғагьпптық қабілеті жоқ, олар
тек қазіргі бар немесе өтіп кеткен аурудың куәсі ғана болса ке-
рек. Созда фагоцитарлық иммунитет те жоқ. Жедел ағымды со-
эбен ауырған науқастардан алынған іріннен полинукдеарлық
нейтрофилдердің ішіңдё де, сыртында да топтасып орналасқан
көптеген гонококктарды табуға болады. Н. М. Овчинников пен В.
В. Делекторскийдің (1974) зерттеулеріне қарағанда фагоциттердің
беті өзгеріп, қатпарланып кетеді. Фагоциттерде іріп кеткен гоно-
кокктармен қатар өзінің қүрылЫмын сақтап қалғандары да кезде-
седі. Сонымен бірге, гонококкты жұтып қоятын кейбір
фагоциттердін нүклеардық, мембранасы закымлянған. Сондықтан соз
ауруындағы фагоцитоз тодщ^„емёс_ Фагопиттергтегі гонококктар
елмейді. керісінше. есіп-өніп. фагоңитарлық клеткаларды
зақымдайды. Мұндай фагоцитоз организмді аурудан сақтаудың ор-
нына қоздырғыштарды арнаулы иммунитеттің гуморальдық фактор-
ларының (қарсыденелер) әсерінен қорғдйды. Полинуклеардын іішне
еніп алған гонококктар олармен бірге жақын жердегі ағзалар мен
тканъдергр _ яуыгяды~ ~ “
Гонококктяплыя ену какпасы — еркектердің несеп _жолдары бо-
лып табылады. Уретранын шырышты қабыгында гонококктар тез
өсіпгоыеди оның бетімен және дәнекер тканьнің эпителий клетка-
ларының арасымен тарап, уретраның безДері мен лакуналарына
(шүңқыр, кеміс жерлері) енеді. Бара-бара қоздырғыштар артқы
(кейде тіпті тез арада) уретраға тарайды да, көптеген өзекшелері
арқылы өтіп қүыкасты безін, қабындырады. Кейде гонококктар
шәуһет шығаратын өзек арқылы өтіп, еннің қосалкы мүшесінде
қабыну процесін тудырады.
290
Қоздырғыштардың лимФа тамыолаоымен де тарауы мүмкіи.
Әйелдерде гонококктар алдымен уретраға, жатыр мойнына, сонан
соң жатырға, түтіктерге енеді. '
Еркектердің соз ауруы
Еркектердің соз ауруы көбінесе несеп жолдарының зақымдануы
түріяде дамиды (уретрит). Әдетте ауру 5—7 кунге созылған жасы-
рын кезеңнен кейін басталады. кейде 1-ден 2—3 аптаға және одан
да көпке созылады.
Аурудың үзақтығы 2 айдан аспаса “жаңа соз”. 2 айдан асып
кетсе—"созылмалы соз" деп аталады. '
Аурудың қашан басталғаны анықталмаса және клиникалық
белгілері мардымсыз болса созылмалы созға жатқызады. Жаца бас-
талған созда да, созылмалы түрінде де субъективтік белгілері бол-
мағанмен әрқашан обьективтік клиникалық белгілері бар. Дегенмен
еокектер кейінгі кезде жыныс-несеп мүшелерінде гонококктар
болғанымен аурудың ешқандай объективтік немесе субъективтік
белгілері жоқтығына жиі кездесіп жур. Мүндай жағдаида “жасы-~
рын соз^ немесе ^гонококк иегері” деп есёптеуіміз керек.
Сонымен. еркектердің нёсеп-жыныс мүшелерінде болатын соз
яның мынадай түрлері бар:
) Жаңа басталган соз: а) жедел соз,
торпидтік соз.
I Созылмалы соз.
1 Жасырын соз.
есед-жыныс мүшелерінің кез келген соз
алшактык (метастатикалық, септикалық)
Создык уретритте — несеп шығатын өзектен (уретрадан)қабыну
жалқығы ағып түрады. әр түрлі дәрежеде ауыру сезімі байқалады.
Жедел кабыну пооііесінде уретраның сыртқы теагінщ ернеулеоі
ісініп, қызарып кетеді. кейде олар шыны сияқты жылтырап, дом-
бығып, сәл айналып кетеді. Уретрадан ылғи кеп малшерле жасыл-
сарғыш немесе акшыл-сарғыштау ішн ағып түрады. Егер кабыну
процесі уретраның тек алдынғы белігін камтыса шыны ыдьйжа
күйылған зәрдің бірінші белшегі (2 ыдыстық сынақ) дайлы,
сжіншісі мөлдір таза болады. Мұңдайда кіпгі. дәретке отырардын
илдында^ кесіп алғандай ауырады. Ешкандай ем қолданбағаннын
•зінде 2—3 ^аптадан кейін қабыну процесі өздігінен саябырлап.
іріңнің мелшері азаяды. субъективтік сезімдер баяулайды, сейтп
үретрит жеделдеу сатысына, сонан соң созылмалы түріне ауысады
Егер гонококктар уретраның алдыңғы белігінен~артқы белігіне та
раса, онда жедел хаппай (тотальдық) уретрит дамиды. Алдыңғі
уретриттің белгілеріне қоса артқы уретритпң де клиникалыі
белгілері көрінеді (уретроцистит). Наукас адамның т^з-тез дңретк
отырғысы келеді, зәрі шыққаннан кейін катты ауырады, артқі
уретрадан ірің қуыққа ағып кеткендіктен, 2-ыдыстық сынакт
зәрдің екі болшегі де лайлы болады (тотальдық пиуряя). Кейд
аур
бая
месе
мүмкш.
ГЩІА
б) жеделдеу соз, в)
ауруы жеогілікті не-
асқынулар тудыруы
1111
зәр шығарудың соңында уретрадан бірнеше тамшы қан ағады (тер-
минальдык гематурия), сондықтан екінші ыдыстағы зәрдің түсі
шикі еттін жүындысына үқсайды.
Кейбірде ең басынан-ақ создық қабыну процесі мардымсыз да-
миды. Мүндай жаңа баяу создык, (торпидтік) алдыңғы уретритте
уретраның сыртқы тесіп ернеулерінің қызаруы, ісінуі тіпті аз,
кейде мүлдем болмайды. Уретрадан ағатын кілегейлі-іріңді
сұйықтық өте аз мөлшерде, кейде тіпті тек ертесіне дәретке оты-
рардың алдында ғана көрінеді (түнгі үзілістен кейін). Бірінщі ыды-
стағы зәр мөлдір, аздаған ауыр, түбіне түнып қалатын іріңді
жіпшелері мен жапалақтары бар немесе сал лайлы. ^Баяу жаңа
созда субъективтік белгілер мардымсыз: кіші дәретке отырудың
алдыңда аздап ауыруы немесе уретраның кыщуы мүмкін. Кейде
ешқандай субъективтік белгілер жоқ болғандықтан адам өзінің
ауырып жүргендігінен хабарсыз болуы мүмкін. Алдыңғы уретрадан
артқы уретраға аурудың таралуы да байқаусыз өтуі мүмкін.
Атркы упетпиттін диагнозы 2-ыдыстық сынақта зәрдің ^кінші
бөлшегінде көрінетін патологиялық қосындылардың негізінде (іріңді
жіпшелер, жапалақтар) қойылады. Көбінесе жедел және баяу
1111
түрлерінен гөрі жаңа жеделдеу создық уретрит кездеседі, оның
субъективтік және объективтік белгілері бірінші және екінші
түрлерінің аралығынан орын алады.
Созылмалы создық уретритте мардымсыз ағатын сүйықтық,
субъективтік белгілер бір қарағанда баяу жаңа уретритке үқсас.
Бірақ ол әр түрлі факторлардың әсерінен қайталап түруы мүмкін
(алкоголь ішу, жыныстық қатынас). Созылмалы создың
жаңғыруындағы клиникалық белгілері жедел және жеделдеу урет-
ритке үқсас. Диагнозын дүрыс анықтауға аурудың даму тарихы
Таурудың ^айдан аса созылуы), және несеп жолдарын уоетвоскоп
арқылы зерттеу көп көмектеседі. Созылмалы созда уретраның шы-
рышты қабығында катты және жүмсақ сіңбелер, кейде тыртықты
тарылулар керінеді (уретраның стриктурасы). Еркект^рдің созылма-
лы созыңда көбінесе әр түрлі асқынулар, әсіресе созылмалы про-
статит. дамиды.
Создық уоетриттін аскынулары. Жедел создық уретрит,
әсіресе шеткі тән үзын және тар болса, жыныс мүшесінің кертік
ба^ының, щеткі тәнаің ішкі жапырағынын__қабынуымен (баланопо- .
стит), қабынулық фимрзбен асқынуы мүмкін. Мүндай асқынулар
гонококктық емес уретриттерде де болуы мүмкін, екеуінде де кли-
никалық белгілері өте үқсас.
, Глрпкпугтяр уретрадағы Литтре бездері мен Морганьи лакуна-
ларын баОлык уакытта зақымдайды (литтреиттер мен морганит-
тер). Литтреиттердін бедгісі—ретінде зәрдің бірінші бөлшегінде
уретра бездері өзегінің көшірмесіндей, қайырма тарізпі ірінді
жіпшелер керінелі. Егер қабыну сіңбесі бездің өзегін тыгындап
қалса кішкене көлёмді жалған абсцестер пайда болады. Бүларды
буж арқылы немесе уретро£коппен__зерттегенде ғана көруге болады.
Кейде олардың көлемі аса үлкен болуы мүмкін. Дер кезінде және
дүрыс ем жүргізудің нәтижесінде бүл қабыну сіңбесі тез ыдырап
кетеді, ал кейде іріңдеп, периуретпалдык яйгпрғур______айңалуы
292
мүмкін. Мұндай абсцесс өзінше жарылса не жарса, одан әрқашан
гонококк табыла бермейді. Бұл асқынудың дамуына гонококктар-
мен бірге қосалқы кокктардың да әсері болуы мүмкін.
Гонококктардың Купер бездерінің өзегін зақымдауы —
қатаоаллык немесе фолликулярлық күперит — адамға белгісіз да-
муы мүмкін. Ал бездінөзінің зақымдануы, ем қолданбаған
жағдайда, абснестін пайда болуына әкеліп соғады, онда аралық
солқылдап ауырады, кейде улкен дәретке отырғанда да ауырады
және кіші дәпетке отыру жиілейді. Дененің қызуы 38аС дейін
(көтеріледі.
кездесетін. Гонококктар еннің косалқысына артқы уретрадан
шәуһет шығаратын өзекпен өтетін болуы керек, сонымен бірге
қан, лимфа "тамырлаоымен де келуі негізсіз емес. Кейде эпидиди-
митпен бірге §ңиін ^ябыктары да қабынады (гидроцеле, жедел пе-
риорхит). Создық эпидидимит әдетте жедел дамиды. Зақымданған
КОСПЛқы ауырады, терісі қызарады, денесінің қызуы көтеріледі
(38—39°). ""Әдетте процесс сыңаржақ болып келеді. Адам дімкәс
тартып, басыауьгруы мүмкін. Мұндай кезде жедел немесе жедел-
деу уретриттің клиникалық белгілері саябырлап қалады. 2^3 күн
бойы қабыну процесі өршіп келеді де, содан соң біртіндеп ІЬ—4
аптада азаяды. Сіңбе біржола ыдырап кетпеуі мүмкін. Көбшесе
сіңбе^орнында тыртық- дкань қалып, ен қосалқысынын аяегін басып
са азос-
қалады. Егёр қабыну процесі екі жақты—дакамті
пермия пайда болып, ол бедеулікке әкеліп соғады.
Пр&статит (қуықасты безінің қабығоді) еокектер созының
кездесетй^асіЬлнуы. Көбінесе дростатит пен везикүлңт (урык
көпіршігінің қабынуы) қосарлана дамиды. Қуықасты безінің көпте-
ген өзектерГ артқы уретрада ашылады, сондықтан инфекция осы
артқы уретрадан тарайды.
Егер кабыну процесі т£қ_бездің өзектерін ғана камтңса ауру
субъективтік сезімдер тудырмаиТклиникалық белгілерйз'дамидъі
(вдтаралдыі. поостатитІі. ИнФекция бездің өз бөлшектеріне та-
раған жагдайда оңда жалған абсиестер пайда болады (фолдиқүдя^-
просгатит;), ал дәнекер -тканін де зақымдаса
Хцаренхңмдтоздык. простатит), артқы уретритке тән клиникалы^
белгілер көрінеді. Тік ішек арқылы қарағанда (пальпация) ауыра^
тын тығыз сіңбе байқалады, зақымданған бөлшегінің немесе без
келемінің түгел
жағдайда простатада абсцесс пайда болады. Мұндайда патология-
лық құбылысгар өршігі, тіптен зәр жүрмей қалуына дейін барадьһ>'
Жаңа жедел созды дер кезінде емдесе мұндай асқынулар
майды. Керісінше, созылмалы простатит созылыңқы жаңа жЭй#
созылмалы созбен ауырғандарда жиі кездеседі. Ол жедел проста^
титтен басталуы немесе бірден созылмалы қабыну түрінде дамуы
мүмкін (біріншілік созылмалы простатит). Созылмалы простатиттай’
патогенезі өте күрделі, емделмеген күннің өзінде қуықасты безіңін
сөлінде гонококктар сирек табылады. Қодданылған антибио±икг.
тердің әсерінен органиямдегі гонококктар жогалғанымен цростазИі.
дағы қабыну процесі әдетте, тоқтамайды. Создан кейін қалатын
и -| 1 '
үлғайғанын сеземіз. Сіңбе іріңдеп ыдырагяй
қабыну процестері қосалқы инфекциямен. аутоагрессия құбылысы-
мен байланысты деп есептелінеді. Созылмалы простатит субъек-
тивті белгісіз дамуы мүмкін. Тек саусақпен тексергенде, сөлін
зерттегенде патологиялық өзгерістерді кәруге болады (сөлдегі лей-
коциттердің саны әр көру алаңында 10—15-тен асады, лейкоциттер
топ-топ болып орналасады, липидтік түйіршіктердің саны азаяды,
секреттің кристаллизациялануы бүзылады). Кейбірде созылмалы
простатитте артқы уретриттің белгілері байқалады: уретрадан мар-
дымсыз сүйықтық керінеді, парестезиялар байқалады, теэ-теа
дәоетке отырғысы келеді, зардепатологиялық қбспалар көрінеді.
Қейде простаторея дамиды: кіші немесе үлкен" дәреттен кейін
ағып тұрады. Созылмалы простатитпен ауыратын адамдарда,
әсіресе үзақ, нәтижесіз емделгендерде, әр түрлі невротикалық
белгілер болуы мүмкін, мысалы — олар жыныстық функцияның
әрқалай бұзылуына көңіл аударады.
Әйелдер созы
Әйелдер созының екі ерекшелігі бар. Біріншіден, әйеддердің
жыныс мүшелерінің айатомиялық ерекшеліктеріне байланысты, көп
жағдайда, тіпті ауру жёдйл—дЯмығанның озінде, оларда ауыру
сезімі мүлдем білінбеуі мүмкін. Созбен ауыратын әйелдердің 90 %-
ті ездігінен дәрігерге қаралуға келмейді. ’ ~
Екіншідён, әйелдерде соз кеп ошакты болып дамиды: адетте,
қабыну ошақтары бірден уретрада, жатыр мойнында, кіреберісте,
ірі бездерінде (бартолин бездері), тіпті тік_ ішекте де орналасады.
Сыртқы жыныс мүшелері және қынап жалпақ япителиймен
көмкерілгеңдіктен ересек әйелдердің бүл мүшелері гонококктармен
зақымданбайды. Уақытша немесе түрақты гормоналдық статусының,
табиғи иммунитет факторларының өзгеруімен байланысты тек
кішкентай қыздардың, жыныстық жетілмеген әйелдердің (иңфан-
тилдік), қарт немесе жүкті әйелдердің бүл мүшелері зақымдануы
мүмкін.
Еркектердегі сияқты, әйелдердің созы да жр<а -жедед, ^аңа
жеделдеу немесе жаңа_бдяу, созылмалы және жасырын түрінде да-
муы- мүмкін.
Еркектерге карағадда әйелдерде создың созылмдды және жасы-
рын түрі жиі^ек кездеседі.
Әйелдер созының басты екі түрі болады: несеп-жыныс
мүшелерінің төменгі белігінің созы (уретрит, бартолинит, эндоцер-
вицит, вестибулит, вульвит, вагинит)/^2^ өрлемелі соз немесе не-
сеп-жыныс мүшелерінің жоғарғы бөлігінің созы (эндометрит,
Сонымен қатар, еркектермен салыстырғанда әйелдерде ди
пиелонефрит жиірек кездеседі. Бүл аурулардың дамуына гонококк-
тармен бірге ішек таяқшалары жане стафилококктар әсер етеді.
Жядей гляй?н ауырған әйелдерде весгибулит пен вульвиттің
дамуына қосалқы инфекция себетпі. Қынаптан, жатыр мойнынан
294
және уретрадан ағатын ірің қынаптың өзінің, кіреберіспгің (пред-
дверие) эпителийін зақымдап, онда ұсақ эрозиялар пайда болады,
қызарып кетеді. Вульвит пен вестңбулит болғанда сыртқы жыныс
мүшелері ауырады, ршшды және куйіп тұрған сияқты болады. Го-
нококктар кіреберістің ірі бездеріне енсе көбінесе екі_жақты бар-
толинит дамиды. Клиникалық белгілері қабыну процесінің
тереңдігімен байланысты. Егер без ө§егінін лек^сагасы-зақымданса,
онда ол жан-жағындағы бозғылдау шырышты қабықтан бөлек —
ерекше қызыл нүкте секілді болып көрінеді ("создык нүкте")
^Бездін өзегі тугел зақымданғанда ол қолмен сипағанда ауыра-
тын, үзыңдау “шылбыр" тәрізді болып келеді, қаттырақ басқаңда
өзектің сағасынан ірің көрінеді (каналикулярлық бартолинит).
Өзегі сіңбемен тығыздальш қалса ~жалған абсцестің дамуына
әкеліп соғады. Жалған абсцесс наукастың жалпы халіне әсер ет-
пейді, көп үзамай ол өздігінен жарылады. Қосалқы бактериялар-
дың әсерінен жалган абсцестің жан-жағындағы тканьдер де
зақымдануы мүмкін. Мүндай нагыз абспессаламнын жалпыхалін
нашарлатып, дене қызуын кдтереді жане закымданған жер қатгы
ауырады.
Әйелдердегі создық уретриттің клиникасы еркектердің ауруына
өте ұксас, бірақ көбінесе тіпті жедел түрінде де субьективтік
өзгерістер тудырмайды. Қабыну процесі қуықтың мойнына дейін
таралгаңца уретроциститтің белгілері көрінеді: жиі-жиі түзге оты-
ру, дәрет алғаннан кейін ауыру т. б.
Созылмалы уретритте пальпация (қынап арқылы қолмен си-
пау) арқылы оның қабырғасындағы сіңбені анықтауға болады. Эн-
ІН
доцервицит (уретритпен бірге) — әйелдердің хозында ең жиі
кездесетін ауру. Жатыр мойнының көптеген бездері арқылы енген
гонококктар оның шырышты қабығын қызартып, ісіндіріп жібереді,
жатыр мойнынын өзегінен кілегейлі-іріңді сүйықтық қынаптың
артқы күмбезіне ағып тұрады. Жатыр мойны өзепшң айналасыңда
ашық-қызыл эрозиялар пайда болады. Одан ағып түрған көп
мөлшерлі ірің~~қынаптың эпителийін ақжем етіп, бактериялар
қүрамын, қынап секретінің кышкыллығын өзгертіп жіберетіндіктен,
кынаптың қабынуына әКеліп соғады (вагинит). Бірақ бүл вагинит
тікелей гонококктардың әсерінен дамымайды, спецификалык
қабыну емес. Жедел вагинитте қынаптан ағып түратын мол ірін
санның терісш қабындыруы мүмкін.
Жатырдың ішіне енген гонококктар оның шырышты қабығыи
(эндометрит), етті қабырғасын (метроэнлометоит) кабындырады.
Күл кезде адамның жаппы талі өзгереді, қызуы катеоіледі, іпгінія
темен жағы толғактағы сиякты-дуырады: етеккір циклі бүзылады,
жатырдың қуысынан кан немесе _ уйыма аралас ірін ағады. Өрле-
мелі соэдың клиникалық белгілері (эндометрит, апңексит. перимет-
рит, пельвеоперитонит) гинекология оқулығында толығырак
жазылғатГ~~
293
Қыздардын, созы
Гигиеналық ережелердің бүзылуы негізінде созбен ауырған ере-
сектермен тікелей түрмыстық қатынасга болғанда немесе тұрмыста
қолданылатын заттар арқылы кішкентай қыздарға соэ жүғуы
мүмкін. Қыздардың созы — жаңа, созылмалы, жасырын деп
жіктеледі. Жастарына сай анатомиялық-физиологиялық ерек-
шеліктеріне байланысты гонококктар кішкентай қыздардың сыртқы
жыныс мүпіелерін зақымдайды (кынап, уретра, кейде тік ішек).
Жасы үлкенірек қыздардағы соз ёресек әйелдердегі ауруға үксас
дамиды.
Жедел ^создық-воьвовагинит жұктырғаннан 5—7 күннен соң
пайда 'болады. Үлкен жыныс ерңеулерінің қынапқа кіреберістің.
аралақтың щырышты қабығы кызарып, ісініп кетеді. Вагиноскоппен
қарағанда қынап қабырғаларының қызарғанын, ісінгенін көреміз.
Қынаптан аққан іріңнің әсерінең жан-жағындағы тері қабынуы
мүмкін. Жыныс мүіпелері қуйіп түрғандай, қьшіиды, кіщйдәрехке
отырғанда ауырады (егер уретрйт бар болса) Лурудың ең басынан
клиникалық белгілері аз болуы мүмкін (баяу жанд соз немесе со-
зылмалы соз), субъективтік белгілер де жоқ, мұндайда тёк әке-
шешесі қыздардың іш киіміндегі сарғыш-іріңді дақтарды байқауы
мүмкін.
Создык, проктит және фарингит
Тік іщеққе гонококктар эйелдешгін жыныс санылауынан ағып
жетуі немесе табиғи емес жолмен жыныстық қатынаста болғанда
(гомосексуалистер) енуі мүмкін, Тік ішектің тек ен шеті (дисталь-
дық бөлігі) және артқы тесіктің сыртқы сфинктері гаш
зақымданады. Создық проктитгің жедел дамуы өте сирек. Көбінесс
бүл ауру созылмалы, белгілері мардымсыз түрде болады. Создыі
проктит көбінесе созбек ауыратын әйеддер мен қыздард;
байқалады, еркектерде сирек кездеседі.
Жедел созпык проктитте дефекания кезінде (үлкен дәретк
отыру) артқы тесік ауырады, кышиды, жарыдип кетсе, эрозияла
болса нәжіске қан араласуы мүмкін. Артқы тесіктін айналасі
қызарып, онын қатларларыңда ірін жиналып қалады. Созылмал;
және жана баяу пооктитте аурудың сыртқы көрінісі бш
маганымен ректоскоппен шырышты қабыктың қызарғаныі
ісінгенін. кілегейлі-ірін көрінеді. Кейде тік ішектің шырыпгг
қабыгында эрозия болып, Іріңді сүйықтықтан гонококктар табыл;
ды.
Кейінгі жылдары создық фарингит пен трнзоллит кездес
жүр. Аурудың бұл түрлері, әдетте, жыныстық қатынас табиғи жо.
мен емес, урогенитальдық жолмен болғанда дамиды. Әдетте, бас
бақтериялардың әсерінен дамитын қабынудан езгешелігі жоқ, суб
ективтік белгілері болмайды. Гонококктар тек бактериологиялі
зерттеулер арқылы табылады. Емделмеген бұл ауру ошақтары з
296
I
11111
фекцияның жайылып кетуіне себепші болуы мұмкін (создЫқ сеп-
сис).
Жайылмалы соз
Кеп жағдайда, созбен ауырғанда, гонококктар қангд.уретрадың
өзгеріске ұшыраған шырышты кабығынян ететін болуы керек.
Бірақ олар қандағы табиғи иммунитеттік факторлардың ықпалынан
бірден өліп қалады. Тек өте сирек кездесетін жағдайда олар қанда
есіп-өніп, бүкіл ағзаларға тарап, буындарды, ми қабықтарын, бау-
Ліірды, эндокардты, теріш зақымдайды. Гонококктардың таралуыяа
аурудың ұзақ уакыт аныкталмауы. дұрыс емделмеу, жүктілік, ин-
теркуреигтік аурулардың болуы т. б. сол сияқты организмнің
ауруға қарсы тұру қабілетін нашарлататын жағдайлар себепші бо-
лады. Кейінгі жылдары гднококкемия әйелдерде жиірек байқалуда.
Жайылмалы создық инфекция негідінен екі турде дамилы. Өте
ауыр, кейде тіпті жай түскендей тез дамитын сепсис сирек болса
да кездесіп тұрады. Бұл стафилоқокқтар немесе менингпкокктар
туғызған сепсистен айырмасы аз, клиникалық белгілері вте ұқсас
түрі. Адамның жалпы халі өте ауыр болады, дірілдеп-калшылдап,
жүрегі соғып (тахикардия) түрады, оұршақтап терлейді, терісіне әр
туплі беотпелео цщғады (көшршікгі-геморрагиялық, нёкроздық т.
б.). Сонымен бірге осы кезде полиартриттер пайда болады.
Көбінесе, создың жаиылмалы түрі аса эуыр дамымайды,
жоғарыда көрсетілген белгілердің бәрі аздап білінеді, негізінен бу-
де кейде эндокардитгің, м^щщп __________
да асқынулардың болуы мумкін. Басқа бактериялар туғызған арт-
риттерден создық артриттердің клнникалық айырмасы болмайды,
Закымданған буында ірівді сұйықтық жиналып қалады, Несеп-жы-
ныс мүшелерінен гонококк табу және теріге шыққан көшрцпкті-ге-
моррагиялық бөртпелердің арқасыпда артриттерлің гонококкпен
байланысты екендігін аныктау қиынға түспейді. Создық артриттерге
пенициллин жақсы әеер етеді., Дер кезінде басталған ем бірнеше
аптаның“іШінде~Туын қызметін қалпына келтіреді. Ем өте кешігіп
шекте анкилозга әкеліп соғуы мүмкін.
Созбен ауырып, емделмеген еркектерде создық артриттерден
патталатын жағдай жиірек кездеседі. Бұл синдром этиологиялык
жағынан гонококкпен байланысты емес.
Создын, диагнозы
Создың диагнозы бактериоскопиялық, бактериологиялық зертте-
улердін нәтижесі негізшде анықталады. Серологиялық зёрттеулеі
(Борде-Жангу мен гонококк антигенін аңықтау реакц^ялары) меі
теріге жасалатын аллергиялық сынақтардың диагнозды анықтауд
29
Әдетте, жедел жаңа созда аурудың қоздырғышы Грам тәсілі
мен метилен көк бояуымен боялған жағындыларда оңай табылады.
Бірак баяу және созылмалы созда қабыну процесін жаңғырту бак-
териоскопиялық жолмен гонококкты табу процентін жоғарылатады.
Жасанды қоректену орталарына себу созбен ауырғандарды
анықтауды, әсіресе созылмалы созда, бұрын емделгендерде, тік
ішек зақымданғанда т. б. 2 есе арттырады.
Микроскопиялық зерттеу және себу үшін патологиялық матери-
алды еркектердің уретрасынан. қуықасты безінен, ұрық
кепіршіктерінен, ал әйелдердің — уретрасынан. жатыр моңңынан,
тік ішегінен. кынап кіребеоіс бездерінен, қыздардың қынабынан.
уретрасынян. тік ішегінен алады. Патологиялық сүйықтықтан жа-
салған жағындылардан кейде гонококкпен бірге басқа да жыныстық
қатынас арқылы жұғатын аурулардың қоздырғышын табуға болады
(урогениталдық трихомонадтар, каңдида тобына жататын
саңырауқүлақтар, қынаптық гемофилдік таяқшалар т. б.), ал ара-
лас инфекция гонококктарды табуды қиындатады, создың клиника-
сын өзгертеді: инкубациялық кезең ұзарады, асқынулары жиіленеді.
Урогениталдық трихомонадтар жұтып қойған гонококктар өлмейді,
бірақ оларға қарсы қолданылатын препараттардың әсеріне кедергі
келтіреді. Созды емдеуде кейде кездесіп тұратын сәтсіздіктерді
осымен түсіндіруге болады.
Пенициллиннің әсері болмайтын трихомонадтар, гемофилдік
таяқшалар ж. б. гонококктар өлгеннен кейін де несеп-жыныс
мүшелеріндегі қабыну процесін қолдап отыруы мүмкін.
•і
Созды емдеу және алдын алу шаралары
Создың 2 түрі бар: 1. Жаңа (ауру 2 айға дейін созылғанда)
соз, ол тағы да былай бөлінеді: а) жедел, б) жеделдеу, в) тор-
пидтік (баяу). 2. Созылмалы соз.
Клиникалық белгілері мардымсыз, ауруы 2 айға дейін созылған
адамдарға жаңа баяу создың диагнозы қойылады. Созылмалы созда
ауру өте сылбыр, ұзақ, 2 айдан аса дамиды, кейде уақытын
анықтау мүмкін емес. Созылмалы процестің жаңғыруы мүмкін
екендігін үмытпау керек. Сонымен бірге созда қабыну процесі әр
түрлі мүшелерді қамтуы мүмкін (уретрит, эндоцервицит, эпидиди-
мит, аднексит ж. б.).
Әрбір жаңадан созбен ауырған адамдарға тері-венерология не-
месе басқа емдеу профилактикалық мекемелерінде арнаулы-хабар-
лама толтырылуы керек (№ 089/у-93 үлгісіңде). Бұл
арнаулы-хабарлама қазіргі ереже бойынша создың екі түріне ғана
толтырылады — жедел және созылмалы. Бірінші рет анықталған
жаңа создың түрлерін (жедел, жеделдеу, баяу), егер ауырған
уақыты 2 айдан аспаса, жедел соз деп тіркеу к е р е к.
Науқастардан лабораториял ық зерттеулер
а р қ ы л ы (бактериоскопиялық немесе бактериологиялық) гонокок-
ктың типтік түрлері табылғанда ғана арнаулы-хабарлама толтыры-
лады.
298
Тексергенде гонококктар табылмағанмен анамнездік және кли-
никалық мәліметтер соз ауруының мүмкін екендігін көрсеткен
жағдайда, оларды “созбен ауырады” деп күдіктенуге болады, бірақ
089/у-93 есеп-үлгісін толтырмайды.
Лабораториялык зерттеу арқылы гонококктав табылған адам-
дарды ғана инфекцияның көзі деп есептеуге болады.
ҒіТТ
Созды емдеудін, жалпы принциптері. Созды емдеудің табысты
аяқталуы микробтарға қарсы дәрілерді, иммунологиялық, жергілікті
және физиотерапиялық емді дүрыс пайдаланумен тікелей байланы-
сты.
Еркектердің асқынбаған жедел және жеделдеу созын және
әйелдердің несеп-жыныс жүйесінің төменгі белімінің созы мен ба-
лаларды емдеуді төменде келтірілген үлгіге сәйкес антибиотиктерді
қолданудан бастаған жөн. Антибиотиктерді қолдануға болмайтын
жағдайда ғана жергілікті ем тәсілдері тағайындалады. Басқа
уақытта жедел^созда жергілікті ем колданылмайлы.
Антибиотикпен емдеп біткеннен кейін 7—10^ күн еткен соң со-
здан сауыққандық кепілдіктерін анықтауға кіріседі.
Антибиотиктермен емдеу біткеннен кейін 10—12_ күн өт^кен соң,
арандату жолымен зерттегенде гонококктар табылмағанмен қабыну
процесі сақталыц қалса — оған создан кейінгі қдбыну процесі деп
қарау керек. Сырқат адамды тексеріп, этиологиялык және
жергілікті (топикалык) диагнозына сәйкес ем жасауға кірісу керек.
Антибиотикпен ем сәтсіз аяқталған жағдайда клиникалық
жақсару ұзаққа созылмайды, әдетте ауру көп ұзамай қайталанады.
Антибиотикпен емдегеннен кейін бір айдың ішіңце уретра мен жа_г
тыр мойнынан ағатын іріңді сүйықтықтың мөлшерҒ көбейіп, одан
гонококк табылуымүмкін.
Аурудың кешеуілдеп қайталануы сирек кездеседі, өте баяу да-
миды және клиникалық белгілері мардымсыз.
Создың асқынбай жедел дамитын қайталануында басқа антиби-
отик — тетрациклин тобынан, макролидтерден, аминогликозидтерден
ж. б. немесе олардың екеуін бірден қолдану керек.
Сылбыр, клиникалық белгілері мардымсыз қайталануда, әсіресе
бүл әйелдерде жиі кездеседі, антибиотикпен емдеуді жергілікті
және иммунологиялық емнен кейін бастау қажет.
Асқынған және өрлемелі созды ауруханада ғана емдейді. Ауру-
дың жедел сатысында антибиотикті аүтогемотерапия Фанынпя егу
керек. Жедел қабыну белгілері азайған соң ғана иммунотерапия-
лық, физиотерапиялық емге көшеді. Жергілікті емді антибиотикпен
емдеу курсы біткен соң жүргізеді.
Создың сылбыр дамитын және созылмалы түрлеріңце ем комп-
лексті болу керек, ең тиімдісі — ауруханада емдеу. Мүндай
смрқаттарға ауруханада антибиотиктерді егуден бүрын иммунотера-
пия мен жергілікті ем жаралғаны дүрыс. Амбулаториялық
жағдайда процесс өрлемелі түріне ауысып кетпес үшін антибио-
тикті иммунотерапиямен бір кезде жасайды, содан кейін жергілікті
см тағайындалады.
299
ІГП
Инфекцияның көзі болып есептелетін немесе жыныстық
қатынаста болған әйелдер мен еркектерді, оларда гонококктар та-
былмаған жағдайда, соэылмалы создың үлгісімен емдеу қажет.
Жедел созбен ауырғавдардың кімнен жұқтырганы белгірз болса
және үнемі диспансерлік бақылаумен қамтамасыз етіп' отыру
мүмкін болмаса (түрақты орны жоқ адамдар, жезекшелер ж. б.),
оларға мерезге қарсы ескертпе ем жасау керек. ""
Кімнеи жүқтырғаны (инфекция көзі белгісіз) белгісіз, бірақ
қайда түратыны, қайда істейтіні белгілі сырқаттарға мерезге қарсы
ескертпе ем жасалмайды, бірақ 3 ай клиникалық-серологиялық
(созды емдегеннен кейін) бақылауда түрады.
Препараттардын, жалпы сипаттамасы және созды емдеу
тәсілдері. Антибиотиктер. Аллергиялық реакциялардың алдын алу
үшін антибиотикті егуден 20—30 мин бүрын гнстаминге қарсы
препараттар (димедрол, пипольфен ж. б. 1 түйірден)
тагайындалады.
Пенициллин тобындағы препараттар. Созды
емдеуде қолданылатын негізгі антибиотик — пенициллин тобывдағы
препараттар, ал басқалары — резервтік антиёиогпшктер~болып есеп-
теледі.
1. Бензилпенициллин. Әдетте, емдік мақсатга бензил-
пенициллиннің натрий немесе калий түзы пайдаланылады. Еркек-
тердіи жедел және жеделдеу создық уретритівде және әйелдердің
несеп-жыныс жүйесі төменгі бөлімі мүшелерінің жедел және же-
делдеу созында бензилпенициллиннің бір курстык мөлшері — 3,4
млн. бірлікке тең.
'Создың асқынбаған жаңа баяу дамитын түрівде, еркектердің
асқынган жедел созывда, өрлемелі және созылмалы созда бензил-
пенициллиннің қурстық мөлшері — 4,2—6,8 млн. бірлік (аурудың
ауырлығымен байланысты) болуы керек.
Бірінші рет 600000 бірлік егіледі, сонан кейінгілерін физиоло-
гиялық ерітіндімен ерітіп, әр 3 сағ. сайын, түнгі үзіліссіз, 400 000
бірліктен егеді. Жедел және жеделдеу уретритпен ауыратын. еркек-
терге (қайта-қайта келуге мүмківдігі болмаса) бірден бензилпени-
циллиннің бүкіл курсгық мөлшерін (3 млн. бірлік) өзінен алынған
5 мл қанымен қосып егуге немесе пенициллиннің дюрантты препа-
раттарын қолдануға болады. 4 000 000 бірлік пенициллинді бірден
бұлшыкетке (әр бөксеге 2 000 000 бірліктен беліп) егуге болады,
онда егуден 30 мин бүрын және әр 6 сағ. сайын 0,7 г этамид бе-
ру керек, этамидтің барлық мөлшері — 2,8 г. ~
ггПі
кі:<
аймаққа егу өте тиімді. Осы мақсатпен жатыр мойнының етіне
препаратты бір рет 200 000 бірлік мөлшерінде егеді. Сонымен
қатар бүлшықетке бензилпенициллиннің созылмалы созда
қолданылатын бірреттік және курстық мөлшері егіледі.
Балаларды емдеуде бензилпенициллиннің курстық мөлшері ере-
сектердікімен бірдей. Балаларга — бірреттік мөлшері 50 000—200
000 бірлік аралыгывда (жасына байланысты) әр 4 сағ. сайын,
тәулік бойы егіледі.
300
мөлшерін 3—4-ке
2. Бициллин-1, бицилли н-3, б и ц и л л м н-5. Жедел
және жеделдеу уретритте еркектерге, әйелдердің несеп-жыныс
жүйесінің гөменгі бөлімі мүшелерінін жедел созыңца әр 24 сағ.
сайын 600 000 бірліктен 6 рет немесе 48 сағ. сайын 1200 000
бірліктен, бір курска .З^б—млн. бірлік антибиотик егіледі, создың
баска түрлерінде әр 24 сағ. сайын 600 000 бірліктен 7—10 рет са-
лады, курстық мелшері — 4,2—6 млн. бірлік.
Бициллиңді екісәттік тәсілмен салады — алдымен инені, одан
қан кврінбесе, антибиотикті.
Кейбір ерекше жагдайларда ғана еркектердің жаңа және же-
делдеу созыңца бициллин-3 2 400 000 бірлік бірреттік мөлшерде
егілуі мүмкін (әр бөксеге 1 200 000 бірліктен бөліп). Бүл жағдайда
антибиотик екпестен 30 мин. бұрын 1,05 г <3 түйір) этамид
беріледі. Содан кейін этамидтің осы мөлшерін әр 3, 6, 9 сағ. сай-
ын береді, бір курстык мөлшері — 4,2 г.
3. Ампициллин. Препарат жедел және жеделдеу созда —
3,0 г, созылмалы созда — 8,0 г. (әр 4 с сайын 0,5 г-нан) беріледі.
4. А м п и о к с. Жедел және жеделдеу созбен ауыратындарға
препаратты 4—5 күн әр 4 сағ. сайын 0,5 г береді, созылмалы со-
зда — 5—7 күн, ал 12 жасқа дейінгі балаларға әр 1 кг салмағына
0,1 г есеішен, ал 12 жастан әрі карай — ересек адамдарға
берілетін мөлшерде беріледі.
Егер препаратты бүлшықетке егу керек болса жаңа туған
нәрестелер мен 1 жасқа дейін — 1 кг салмағына 0,1—0,2 г, 1-ден
6-ға дейін — 0,1 г-ға дейін, 7 ден 14-ке дейін — 0,05 г есеппен,
ересектерге тәулігіне — 2,0 г-нан, ал тәуліктік
бөліп, 6—8 сағ. сайын егіледі.
5. Оксациллин. Аурудың жедел
түрлерінде күніне 0,5 г 5 рет береді, курстық
создың басқа түрлерінде— 14,0 г. Ампиокс пен
циллиназа түзетін микроорганизмге де белсенді әсер етеді.
" 6. Карфециллин. Жаңа асқынбаған созда күніне 0,5 г 3
рет, бір курсқа— 5,0, ал созылмалы және асқынған созда — 8,0 г
береді.
Анамнезінде пенициллин мен новокаиннің жағымсыз әсері тура-
лы мәліметтер болған жағдайда пенициллин препараттарын пайда-
лануға болмайды (пенициллинді новокаинмен еріткенде).
7. Ау гментин. Жаңа, асқынбаған созда әр 8 саг. сайын
375 мг, курсқа— 1, 875 береді. Асқынған және созылмалы созда:
алғашқы 3 күн әр 8 сағ. сайын 750 мг, ал қалған 2 күнде әр 8
сағ. сайын 375 мг береді.
8. Сулациллин. Препарат бұлшықетке әр 8 сағ. сайын
1,5, ал соэдың жаңа түрлерінде бір курска — 6,0, созылмалы және
асқынған түрлерінде — 9,0 егіледі.
Левомицетин. Жедел және жеделдеу уретриті бар еркектерге
және несеп-жыныс жүйесінің төменгі бөлімі мүшелерінің жедел со-
зымен ауыратын әйелдерге левомицетин бір курска 6,0 (3,0 бір
күнде), ал создың басқа түрлерівде — 10 г (алғашқы 2 күнде 3 г.
содан кейін — күніне 2 г), бір реттік мөлшері — 0,5 түнгі 7—8 сағ,
үзіліспен 6 рет, тамақтанудан 30 мин бүрын береді.
және жеделдеу
мөлшері—10,0 г,
оксациллин пени-
774
зо
Левомицетинді балаларға 0,2—0,25 г, күніне 4 реттен, ал кур-
стық мөлшері ересектердің жедел созындағыдай — 6,0 г.
Тетрациклин тобындағы антибиотиктер. 1. Тетрациклин.
2. Xлортетрациклин. 3. Окситетрациклин.
Жедел және жеделдеу уретритте еркектерге, әйелдердің несеп-
жыныс төменгі мүшелерінің жедел созында — тетрациклин, хлор-
тетрациклин және окистетрациклиннің бір курстык мөлшері 5 г (5
млн. бірлік).
Еркектердің асқынган жедел созында, әйелдердің — үдемелі со-
зында және созылмалы созда курстық мөлшерін 10 г дейін кәтеру
керек. Алғашқы екі күн 0,3 г, кейінгі күндері 0,2 г күніне 5 рет
береді. Түнгі үзіліс 7—8 сағ. аспауы керек. Каңдидоз дамымауы
үшін бір мезетте нистатин (500 000 бірліктен күніне 4 рет) немесе
леворин (250 000 бірліктен күніне 4 рет) беру қажет.
4. Метациклин, рондомицин. Жаңа жедел және
жеделдеу асқынбаған созда тамақтан кейін, бірінші рет. 0,6 г
мәлшерде, содан кейін 0,3 г әр 6 сағ. сайын береді, курстық
мөлшері — 2,4 г. Создың басқа түрлеріңде курсгық мөлшері —
4,8 г.
Еркектер мен әйелдердің жаңа, асқынбаған және асқыңған со-
зын метациклинмен (рондомицин) бір күн ғана емдеуге болады:
жаңа жедел созбен ауыратындарға 1,2 г-нан 2 рет тамақтан кейін
(8 сағ. үзіліспен), курска — 2,4 г берёді. Жаңа баяу созбен ауыра-
тындарға — 1,2 г-нан 3 рет тамақтан кейін, 8 сағ. үзіліспен, кур-
сына — 3,6 г береді, жаңа асқынған созда—1,2 г-нан 4 рет
тамақтан кейін, 8 сағ. үзіліспен, курсына — 4,8 г береді.
5. Доксициклин. Создың жаңа, асқынбаған жедел және
жеделдеу түрлерімен ауыратындарға препаратты әр 12 сағ. сайыи
0,1 г (бірінші рет 0,2 г), курсына — 1,0 г береді. Создың басқа
түрлерінде осы әдіспен береді, бірақ курстық мөлшері—1,5 г.
Макролид антибиотиктері. 1. Эритромицин. ЕркектердіК
жедел және жеделдеу созы мен әйелдердің несеп-жыныс жүйесі
төменгі белімінің жедел созында эритромициннің курстық мөлшері
— 8,8 млн бірлік (2 күн 400 000 бірліктен тәулігіне 6 рет, содан
кейін 400 000 бірліктен 5 рет) беріледі. Создың басқа түрлерінде —
осы тәсілмен курсына — 12,8 млн. бірлік тағайындалады.
2. Макропен. Жедел және жеделдеу созбен ауыратындарға
тәулігіне 400 мг-нан 3 рет, курстық мелшері — 3,6 г, создың
басқа түрлерінде — курстық мөлшері — 6,0 г.
3. О л е т е т р и н. Жедел және жеделдеу созбен ауыратын ер-
кектерге және несеп-жыныс мүщесінің төменгі белімі ауыратын
әйелдерге берілетін олететриннің курстық мөлшері — 4 млн. бірлік,
создын басқа түрлерінде — 7,5 млн. бірлік, одан да жоғары болуы
мүмкін. Бірінші күні 1.250 000 бірлпстен (бірінші рет 500 000
бірлік, кейінгі 3 ретінде — 250 000 бірлік), ал қалған күндерде 250
000 бірліктен тәулігіне 4 рет беріледі.
4. Эрициклин. Жедел және жеделдеу созбен ауыратын-
дарға күніне 5 рет тамақтан кейін 0,25 г беріледі, курстық
мөлшері — 3,0 г, создың басқа түрлерінде — 6,0 г (асқынған
түрлерінде — 7,0 г).
302
Азалидтер. 1. А з и т р о м и ц и н. Жаңа созды емдеуде 1,5—2
г бір рет қана немесе 1,0 г 2 рет тағайындайды.
2. Рокситромицин, медекамицин, джосамици
н — жаңа асқынбаған созда бір рет— 1,0 г беріледі.
Аминогликозид антибиотиктер. Канамицин— кең
ауқымды антибактериалдық әсері бар антибиотик. Суда жақсы
ериді, моно — немесе канамицин сульфаты күиінде пайдаланылады.
Еркектердің жедел және жеделдеу созында (уретритінде) және
әйелдердің несеп-жыныс жүйесі төменгі бөлімінің жедел созыңда
ханамицин бұлшықетке әр 12 сағ. 1 млн. бірліктен егіледі, кур-
стық мөлшері — 3 млн бірлік, создың басқа түрлеріңде — 6 млн.
бірлік.
Үзақ пайдаланғанда канамицин бүйрекке және қүлаққа жаман
әсер етуі мүмкін. Канамицинді нефро — және ототоксикалық әсері
бар басқа антибиотиктермен бірге салуга болмайды.
Цефалоспориндер. 1. Цефалексин. Алғащқы 2 күнде 0,5
г 4 рет, үшінші күннен бастап 0,25 г 4 рет береді. Жаңа жедел,
асқынбаған созда курстық мөлшері — 5,0 г, асқынбаған және со-
зылмалы түрлерінде — 7,0 г.
2. Цефобид — бүлшықетке күніне 1,0 егіледі, курстық
мөлшері— 3,0 (жаңа түрлерінде), создың басқа түрлеріңце — 5,0.
Үзақ уақыт әсер ететін сульфаниламидтік препараттар. 1.
Сульфамонометоксин және сульфадиметоксин
Антибиотиктерді кетере алмайтын адамдарға немесе пенициллинмен
емдеу нәтижесіз болғаңца осы дәрілерді тағайындайды. Алғашқы 2
күнде тәулігіне 3 рет 1,5 г, содан кейін— 1,0 3 рет береді. Же-
дел және жеделдеу асқынбаған созда курстық мелшері —15,0 г,
создың басқа түрлеріңде — 18,0 г. 7
2. Б и с е п т о_л. Жедел және жеделдеу созбен ауыратындарға
ер 6 сағ. сайын 4 түйірден, курстық мөлшері — 7,68 г (16 түйір),
соадың басқа түрлеріңде — 9,6 г (20 түйір) беріледі.
Аса қажет болса еркектерге бір күндік қана ем қолдануға бо-
лады. Ондай жағдайда создың жедел және жеделдеу түрлерінде
бнсептолдың 8 сағ. үзіліспен 2 рет 5 түйірін (2,4 г) береді, кур-
стық мелшері — 4,8 г, создың жаңа жедел, баяу және асқынған
түрлерінде — 8 сағ. үзіліспен 3 рет 5 түйірден тамақтан кейін бе-
реді, курстық мелшері — 7,2 г.
3. Сульфатон. Создың жаңа жедел және жеделдеу
түрлерімен ауыратындарға препаратты әр 8 сағ. сайын 4 түйірден
(1,4 г), курстық мөлшеріне — 4,2 г береді, ал создың басқа
түрлерінде — 5,6 г (асқынған түрлерінде — 7,0 г).
Фторланған хинолондар. Оксихинолонкарбон қышқылының
фторлануынан пайда болған кеңауқымды жасанды препараттардың
микробтарға қарсы әсерімен қатар тін мен сүйықтықтарға сіңу
қабілеті өте жоғары.
1. Ципробай (ципрофлоксацин), алғаш рет — 500 мг, со-
ңан соң 250 мг нан әр 12 сағ. сайын, курстық мөлшері — 1,25 г-
ға беріледі.
2. Таривид (офлоксацин), ең алғаш — 400 мг, содан кёйін
әр 12 сағ. сайын 200 мг, күніне 2 рет, курстық мөлшері — 1,6 г.
зоз
3. Абактал (пефлоксацин). Жаңа асқынбаған созда бір рет
600 мг, создың баска түрлерінде тәулігіне 600 мг бір реттен, курс-
тық мөлшері— 1,8 г.
4. Максаквин (ломефлоксацин) — жаңа жедел асқынбаған
созда — бір рет 600 мг, созылмалы созда — тәулігіне бір реттен —
600 мг, курстық мөлшері — 2,4 г.
Жүкті әйелдер мен 14 жасқа дейінгі балаларды фторланған хи-
нолондармен емдеуге болмайды.
Спектиномицин (тробицин). Химиялық жағынан тробицин бар-
лық антибиотиктерден ерекше. Антибактериалдық белсенділігі тек
N еіздегіа вопоггһоеае бағытталған. Тробицин жаңа жедел
асқынбаған, соның ішінде пенициллиназа бөліп шығаратын гоно-
кокктар қоздырған созбен ауыратын әйелдер мен еркектерді емдеу-
ге арналған.
Бүлшықетке екісәттік тәсілмен бір рет еркектерге 2,0 г және
әйелдерге — 4,0 г егеді. 4,0 г мөлшерді беліп екі бөксеге егеді.
Балаларды емдеу үшін бір рет 40 мг препаратты беру
жеткілікті.
Рифампицин. Жаңа жедел және жеделдеу, асқыибаған созбен
ауыратындарға әр 6 сағ. сайын, тамақтанудан 30—60 мин. бүрын
0,3 г-нан (ең алғаш рет 0,6 г), бір курсқа — 1,5 г береді. Создың
басқа түрлерінде — осы тәсілмен береді, курстық мөлшері — 6,0 г.
Жүкті әйелдерді рифампицинмен емдеуге болмайды.
2_Иммунотерапия. Организмнің сергектігін кетеру және инфек-
цияға қарсы күресін күшейту үшін созды емдеуде қолданылатын
әр түрлі ем тәсілдеріне қосымша иммундық ем тағайындау қажет.
Арнаулы иммундық ем. Вакцинамен емдеу. Баяу дамитын
қайталану процесінде, антибиотикпен емдеу нәтижесіз болғанда,
жаңа баяу және созылмалы созды, асқынған сбз&ен ауыратын ер-
кектер мен үдемелі созы бар әйелдерді (жедел қабыну белгідері
бәсеңдегеннен кейін) гонококктық вакцинамен емдеу керек. Дмбу=_
Тағайындалады; ауруханада болса антибиотиктердҒвакцинамен бірге
немесе соңына таман тағайындайды. Вакцинаны бүлшықетке немесе
тері ішіне егеді. Гоновакцинаны еккеннен кейін жалпы (басы
ауырады^ дёл-салдық, әлсіздік дамуы мүмкін), температуралКқ,
ошаҚтық (зақымданған мүшелердің ауруы, агатын сүйықтық
мөлшерінің көбеюі, несептің лайлануы) және жергілікті (йне
салған жердііСауруы) реакциялар болуы ықтимал.
Асқынған созда гоновакцинаны 200—250 млн. микробтық дене-
ден 'бастау кажет. Науқас денесінің қызуы көтеріліп, жалпы халін
нашарлататын, закымданған мүшені қатты ауыртатын асқынуларда
вакцинаны қолданбай түра тұру керек.
Создың баяу және созылмалы түрлерінде гоновакцинаныц бас-
тапқы мөлшері — 300—400 млн. микробтық дене.
Гоновакцинаны еккеннен кейінгі реакцияға байланысты оны
2_күн аралатып егеді, ал мөлшерін 150—300 млн микробтық дёне
ге көбейтіп отырады. Ең жоғарғы “біррёттГк мелшері 2 млрд
микробтық денеден аспауы керек, егу саны — 6—8 ретке дейін
Баяу және созылмалы созы бар әйелдерге ошақтық вакцинаци
304
жасауға болады: жатзд мойныиын шырышты кабатьтшГ
уретрасына егуге болады. Мұвдайда в&цинаның егілетін
50 млн микробтык денеден басталып, бірте-бірте ^50—
микробтық денеге дейін кетереді. Бұл тәсілмен
I-
30
дәрежеге жетуі мүмкін. Ошақтық вакпинапитам тек. аурУ*£й«ідя
жасау керёК және екіқабат әйелдерге, етеКкір кеяінп<5^іе жетел
қабыну процесінде жасауға болмайтындығын есте сақтап огыру ке-
рек.
Балаларға егілетін гоновакцинаның басгапқы мелшері, 50,—
100 млн микробтық дене. 3 жасқа дейінгі балаларды вакцияамен
емдеуге болмайды.
Бедсенді туберкулез ауруывда, жүрек-тамыр жүйесі органика-
лық өзгерістерівде, гипертонияда, бауырдың, бүйректің аса ауыр
ауруларында, жоғары дәрежелі анемияда, аллергиялық ауруларда,
әбден арықтап-әлсіреген ауруларға, етеккір кезівде вакцина
қолдануға болмайды.
Иммундық емдеуді антибиотиктерден бүрын тагайыңдау өте
тиімді. Амбулаториялық жағдайда процестің өрлеп кетуінің алдын
алу үшін вакцинаны антибиотиктермен бір кезде тағайындайды^Д
Организмның арнаулы емес сергектігіне әсер ететін препарат-
тар. Пирогенал жаңа баяу және созылмалы созда, несеп-
жыныс жүйесінің төменгі бөлімі мүшелеріндегі создық емес
қабыну процестерінде, сонымен бірге создың асқынған
түрлерівде қолданылады (простатит, эпидидимит, аднексит, гіе-
риаднексит ж. б.).
/Екіқабат әйелдерге, етеккір кезівде, дене кызуын көтеретш
ауруларда, белсенді туберкулезде, қан қысымы жоғарылағанда бүл
дәріні қолдануға болмайды. Қант диабетімен ауыратындарға және
жасы 60-тан асқавдарға пирогеналды аса. сақтықпен, байқап
тағайындау керек, аз мөлшерден бастап, реакциясына байланысты
бірте-бірте мөлшерін көбейтеді.
Әйелдерге 2,5—5,0 мкг-дан, ерлерге — 5,0—7,5 мкг-дан
бүлшыкетіне егеді, 1—2 күннен кейін қайталайды. Келесі жолы
мөлшері 2,5—5,0—10,0 мкг-ға (реакцияға байланысгы) көбейтіледі.
Бір реттік ең жоғары мөлшері — 100 мкг-дан аспауы керек. Бір
курсқа — 10—15 егу. Дененің қызуын 1° дейін кетеруге тырысу
керек, Егер денесінің қызуы аса кетерілсе, басы ауырса,
қалтыраса, қүсса, белі мен іші ауырса (бүл белгілер, эдетге, 6—8
сағ. созылады да емдеусіз-ақ кайтып кетеді) дәрінің мөлшерін
азайтпай-ак, арасывдағы үзілісті 1—2 күнге ұзартуға болады неме-
се соңгы мелшерін қайталап салады.
Пирогеналды гоновакцғ
мен бір кезде қолдануға да болады.
Онда пирогеналдың бастапқы мелшері 2,5—5 мкг, гонбвакцинаның
мелшері — 200—300 млн. микробтык дене. Содан кейін пирогенал-
дын бір реттік маяшерін 5,0—15,0 мкг-ға, гоновакцинаны—Д50—
300 млн. микробтык денеге көбейтеді. Пирогеналдың ең жоғарғы
бір ретгік мелшері—100 мкг, гоновакцина1,2 млрд. микробтық
дене. Еқі препаратты бір шприцпек алып егеді.
11—31
305
Продигиозан. Пирогеналды колданатын және қолдануға
болмайтын жағдайлардың бәрі продигиозанға тән. Препаратты
көтерумен байланысты мөлшері әркімге әр түрлі, 15 мкг-дан бас-
тап тағайындалады. Содан кейін организмнің реакциясына қарап
(жалпы, жергілікті және ошақтың) мөлшерін 10—15 мкг-ға
көбейтіп отырады. Бір курсқа 4—5 күн аралатып 4 рет егеді. Ең
жоғарғы бір реттік мөлшері — 75 мкг.
Ау тог е мотера п и я з —^ақымданған мүшелері қатты
ауыратын, денесінің қызуы жоғары және жалпы халі нашар, соз-
дың асқынған түрімен ауыратындарға қолданылады. Ауыру
тоқтаган соң, температурасы түскен соң, жалпы халі жақсарған
соң емді вакцинамен жүргізу қажет (белсенді иммундық ем).
Левамизолды тәулігіне 1 рет 150 мг-нан 3 күн бойы бе-
реді. 4 күн үзілістен кейін осындай емді тағы қайталайды. Сөйтіп
4 цикл ем тағайыңдалады. Левамизол созбен қайта ауырғанда,
баяу және созылмалы, асқынған түрлеріңде пайдаланылады.
Калий оротаты — 0,5-тен тәулігіне 4 рет, 20—30 күн
бойы беріледі.
Метилурацил — тамақтанудан соң, күніне 2 рет 0,5 г,
10—14 күн бойы беріледі.
Миелонид— сирақтың артқы жағының терісіне күнара 6 мг
егеді, бір курстық мөлшері—18 мг.
Г л и ц е р а м — 10 күн бойы күніне 0,05 г 3 рет береді.
Тактивин — 0,01 (ерітіңдісін 0,5 мл-ден тері астына егеді,
создың түріне қарай барлығы — 7—8 рет немесе 3,5—4,0 мл).
Тимактин — отаңдық иммунокорректор, создың асқынбаған
түрлерінде қолданылады. Әр 3 күнде бір рет 0,1 егіледі. (сублинг-
вально?), курстық мөлшері — 0,5 г. Л .
Науқас адамның өзінен алынған қанды ЛГ-75 л а з е р аппара-
тымен, толқын үзындығы 633 нм, күші 25 мвт, лазер саулесімеи
4—5 мин шағылыстырып, қайтадан өзіне егеді. Осы тәсілмен (а«-
тибиотикпен емдеудің үстіне), 3—4 күн аралатып, 2—3 рет егеді.
Уретрадағы, жыныс бездеріндегі қабыну сіңбесін тезірек ыдыра-
туға көмектесетін биогендік стимуляторлар мен фер-
менттер де қодданылады: фибс, алоэ экстракты, пелоидиндм-
стиллат, шыны тәрізді дене, трипсин, химотрипсин, кәдімгі тера-
пиялық мөлшерде.
Бүл дәрілерді кантамырлар мен жүрек ауруларында, гипертони-
яда, асказан-ішектің жедел қабынуларында, нефрозонефритте, бву-
ыр циррозыңда, 7 айлықтан көп жүктілікте қолдануға болмайды.
4 Жүкті әйелдердің созын емдеу. Созбен ауыратын әйелдврді,
егер олар жүктілігін сақтағысы келсе, ауруханада емдеу керек.
Жүктіліктің кезкелген мезгілінде бензилпенициллинмен емдеуге бо-
лады. Тек жүкті әйел кандай да бір себептермен бензилпеницил-
лиңді кетере алмайтын жағдайда эритромицинмен, левомицетинмен
немесе сульфаниламидтермен емдеуге болады. Жүктіліктің екіщпі
жартысында бензилпенициллиннің курстық мөлшері 1,5—2 есе
көбейтіледі.
Тетрациклин тобына жататын дәрілермен емдеуге болмайды.
306
• •Зй.
Иммунотерапиялық препараттардан (жүктіліктің екінші три-
лестрінен бастап) 100—150 млн. микробтық дене мөлшерінде гоио-
ввкцина создың қайталанған түрлерівде қолданылады.
Жүктіліктің кез келген айында уретраға, тік ішекке, вестибу-
лярлық ірі бездерге жергілікті ем жасауға болады. Жатыр мойнын
емдеу үшін тек қынаптык ванночкалар жасауға болады, бала түсіп
қалу қаупін туғызбас үшін дәрілерді тікелей жатыр мойны өзегіяе
енгізуге болмайды.
Босанғанға дейін және одан кейін оларға жақсылап қарау,
жана туған нәрестені мүқият бақылау үшін екікабат кезінде соэбен
ауырған әйелдер туралы әйелдер кеңесіне хабарлау қажет.
Созбен ауырған екіқабат әйелдерде пептидтік және стероңдтық
гормондардың биогенезі бүзылады, әсіресе бүл аурудың созылмалы
түрінде жаксы байқдлады. Фетоплацентарлық жүйенің гормоналдық
бөлігінің бүзылган жұмысын түзету үшін бүл науқастарға баскя
еммен қоса но-шпа, папаверин, димедрол сияқты дәрілерді бергея
жөн. Бүл баланың түсіп қалу қаупін азайтумен қатар, босанғаннан
кейінгі асқынуларды болдырмауға көмектеседі.
Созды босанғаннан кейін емдеу. Антибиотиктерді созылмалы;
іағыдай тағайындайды. Сүт түзілу кезінде (лактация) вакцин*-
мен емдеуге болмайды. Босанғаннан кейін бірден уретраға, тік'
ішекке жергілікті ем қолдану керек, жатыр мойнын жергілікті ем-
деуді 5—6 аптадан кейін бастайды.
Аборттан кейін 10 күн откен соң жатыр мойнына жергілікті ем
жасауға болады.
Балалардағы созды емдеу. Созбен ауырған балалар ауруханада
емделуге тиісті. Негізгі антибиотик — бензилпенициллин.
Бензилпенициллинмен емдеу нәтижесіз болсаі басқа антибиотик
тағайындалады (антибиотиктер бөлімін қара). Созылмалы созбем
ауырған 3 жастан асқан балаларға гоновакцина тағайындап (бас-
твпқы мелшері— 50—100 . млн. микробтық дене), содан кейін антй*
бмотик қолданылады.
3 жасқа дейінгі балаларға иммундық ем жасалмайды.
Егер гонококк жоғалғанына қарамай, процесті қоздырудаи
(арвндату тәсілі) кейін баяу қабыну байқалған жағдайда жергілікгі
ем қслданылады. Жасалған емге қарамай вагинит дами берсе —
вагиноскопия жасап, көрінген өзгерістерге сай жергілікті ем
тагайывдалады.
Экстрагенитальдық соз. Созлык проктит. Созбен ауырғаі
әйелдер мен қыздарда жыныс-несеп мүшелерінің зақымдаиуым»
бірге кездеседі. Әйелдің қызметін атқаратын гомосексуалист-еркеж^
тер де болуы мүмкін. Тік ішектің созывда көбінесе субьективгіІ
белгілер болмайды, бірақ, кейбір науқастарда қышу, күю, үлксі
доретке отырғанда ауыру сияқты белгілермен қатар артқы твсй№й
іріңді, қаң аралас немесе созылмалы сүйықтық ағып түруй
мүмкін. Кейде артқы тесіктің жан-жағындағы терісі кызарыи
ақжемделіп түруы, сфинктердің қатпарлары қалыңдауы мүмкін.
Создың созылмалы және асқынған түрлерівдегідей мөлшерп
антибиотик қолданудан соң міндетгі түрде жергілікті ем жасілади
тік ішеқке проторгол қосылған дәрі (әрқайсысына 0,02 г) енгівсв
күн аралатып проторголдың немесе колларголдың 2—5% ерітіндісін
40—50 мл құяды, барлығы 5—6 рет.
1. Бензилпенициллин— курстық мөлшері— 6 млн бірлік, содан
кейін 3 күн левомицетин (1-ші күні — 4 г, 2—3 күнде — тәулігіне
3 г-нан) барлығы 10 г береді
2. Бициллин-3, курстық мөлшері — 6 млн. бірлік, содан кейін
жоғарыда көрсетілген тәсілмен 3 күн левомицетин береді.
Орофарингеалдық соз. Көбінесе еркектер мен әйелдердің ба-
дамшалары және тамақтарынын шырышты қабығы зақымданады:
ісінуі және қызаруы, кейде бадамшаларында іріңді қабық,
жергілікті (аймақтық) аденит байқалады. КейбІр науқастарда гин-
гивиттер мен стоматиттер кездеседі.
Е м і. Антибиотиктердің курстық мөлшері асқынған және со-
зцлмалы создағыдай. Создың экстрагениталдық түрлерінің бәрінде
фторланған хинолон тобына жататын дәрілерді қолданган тиімді,
•йткені олардың клеткалар мен тканьдерде өту қабілеті жоғары.
К«з созы. Ересек адамдар гигиеналық ережелерді үстанбағанда
жүқтырады. Созбен ауырған адам өзінің былғаныш қолымен көзіне
жүқтыруы мүмкін.
Жаңа туған нәрестелерге ауру аналарының туу жолдарынан
жүғады. Бленореяны дермато-венеролог окулистпен бірігіп отырып
емдеуі қажет. Антибиотикті бүлшықетке егеді, көзге тамызған ан-
тнбмотиктің мелшері есепке алынбайды.
Е м д і окулист кеңесінен кейін басгайды. Бақылау есебінен
шыгарарда да окулистің кеңесі керек.
Гонобленореяның алдын алу мақсатымен туа салып нәрестенін
квзін таза мақтамен сүрткен соң натрий сульфацилінің 30%
ерітіндісін тамызады, 2 сағ. кейін тағы да қайталайды. Қыэдардын
жыныс мүшелерін де осы тәсілмен дәрілейді.
Создан айыққандықтың кепілдіктері (белгілері). Создың жа-
,-3£ілғандығын клиникалық, бактериоскопиялық, бактериологиялы»
Зерттеулер арқылы анықтайды. Дегенмен, сұйықтықтың ағыг
түрмауы мен шырышты қабықтан гонококктың табылмауы әрке:
создан айыққандықтың белгісі емес, өйткені қапталып қалғаі
ошақтарда гонококктар өзінің өмірге бейімділігі мен аур;
қоздырғыштық қабілетін жоймай сақтап қалуы мүмкін.
Агатын сүйықтықтан гонококктарда бактериоскопиялық жолмеі
табудың киындығы — әр түрлі арандатушылық тәсілдерін қолдануғ;
Мәжбүр етеді: арандатушы тәсілдер тканьдерді тітіркендіріп
кирінбеңтін ошақтардағы инфекцияны анықтауға негізделген.
'; Мынадай арандатушы тәсілдер қолданылады: химиялық (еркек
дің уретрасына күміс нитратының 0,5% ерітіндісін жіберу
;/ййелдердің уретрасына 1—2%, жатыр мойны өзегіне — 2—5°
(ерітіндісін жағу немесе глицеринге қосылған Люголь ерітіндісі)
механикалық (еркектердің уретрасына 10 мин тік буж енгізеді не
месе алдыңғы бөлігіне уретроскопия жасайды); биологиялы
(бүлшықетке 500 млн. микробтық дене малшерінде гоновакцин
немесе 200 мпд — пирогенал егеді; гоновакцина емге қолданылға
’ болса, оңда соңғы >жасалған мөлшерін екі есе, бірақ 2 млрд. мив
робтық денеден аспауы керек); физиотерапиялық (жыныс мүіш
►
лерін индуктотермиялық токпен қыздыру); физиологиялық (несеп-
жыңыс мүшелерінен зерттелетін материалды етеккір кезінде алу);
алиментарлық (түзды, қышқыл тағам ішу).
Ең тиімдісі — екі арандатушы тәсілді бірге пайдалану. Көбінесе хи-
миялық және алиментарлық тәсілді қолданып, гоновакцина егеді.
Үзақка созылған созылмалы процесте шырышты қабыкты (еркектерде)
тік буж немесе уретроскоп арқылы тітіркендіріп, гоновакцина егеді.
Еркектерге ауруды арандатушы тәсілді жасағаннан 24, 48, 72 сағ.
кейш уретрадан алынған материалды бактериоскопиялық зерттеуден
ізбді, ал уретрздан сүйықтық ақпаған жаздайда зәріндегі
шелерді, уретрасынан қырып алған материалды зерттеуге болады.
Әйелдерден барлық зақымданған мүшелерінен 24, 48, 72 сағ.
жвйін алынган материалды бактериоскопиялық жолмен зерттейді.
Иидуктотермияны 3 күн бойы, күніне 15-20-30 мин. жасайды.
Қыздырғаннан 1 сағ. кейін күнде материал алып, лабораториялық
эерттеуден өткізеді.
Бактериологиялық зерттеуді создың диагнозын алғаш анықтауда
да, жазылғандығын бақылау ретінде де кеңінен пайдалану қажет.
Арандатушы тәсілдің екі түрін бірге жасағаннан 48 несеме 72 сағ.
еткен соң, сонымен бірге етеккір кезінде алынған материалды жа-
санды қорек ортасына себеді.
Уретроскопия арқылы гонококктар жоғалған соң қалған
қабынулық өзгерістерді және создың жедел клиникалық белгілерін
мықтауға болады; соған сәйкес жергілікті ем тағайындауға
мүмкіндік береді. Бірақ бұл өзгерістердің табигаты гонококкпен
бвйланысты екенін уретроскоппен анықтау мүмкін емес, сондықтан
оны араңдатушы тәсіпдің бірі ретінде пайдаланган жөн.
Созды емдеуде қолданылатын антибиотиктердің азды-көпті тре-
понемацидтік әсері бар, сондықтан, ол адам бірден соз бен мерезді
жұқтырған болса, мерездің инкубациялық кезеңін ұзартып, клини-
калық белгілерін өзгертуі мүмкін. Мерездің диагнозын уақытында
анықтау мақсатымен, созбен ауырып емделгендерге, егер инфекция
көзі табылмаған жағдайда, бірақ оларды түрақты бақылауда 3 ай
бойы ұстауға болатын болса, осы уақыт ішінде серологиялық зерт-
теулерді қайталап отыру қажет. ,
Созбен ауырғандардың диспансерлік бақылау мерзімін азай-
туға болатын белгілер. Зертгеулердің жақсы нәтиже көрсе-
'тегівдігін болжауга болатын науқастардағы жалпы белгілерге
жататындар:
1. Инфекция көзі анықталған созбен ауырған науқдстар (ба^а-
лар мен екіқабат әйелдерден басқасы).
2. Жаңа создың жедел және жеделдеу түрлері.
3. Несеп-жыныс жолдарының қосалқы инфекциясының
жоқтығы.
4. Емнен кейін несеп-жыныс мүшелерінің қабыну процесінің
клиникалық-лабораториялық белгілерінің болмауы.
Созбен ауырып емделген еркектерге ем біткен соң 7—10
күкнен кейін жүргізілетін тексерулер.
1 -ші күні — науқасты қарап, уретра қырыңдысын немесе ағып
түрған сүйықтығын бактериоскопиялық зерттеуден өткізу, зәрін екі
309
ыдыстық тәсілмен карау, простатасын, үрықтык көпіршіктерш си-
пап көріп, олардың сөлін микроскоппен зерттеу, керек болса урет-
раның алдыңғы бөлігін уретроскоппен карау. Екі түрлі арандатушы
тәсіл қолдану (бүлшыкетке 500 млн микробтық дене мелшерінде
гоновакцина немесе 25 мкг пирогенал егу және инстилляция).
2-ші күні — уретрадан акқан сүйықтықты немесе шырышты
қабығының қырындысын бактериоскопиялык жолмен зерттеу, зәрін
карау.
3-ші күні — уретрадан алынған сүйықтыкты немесе қырындыны
бактериоскопиялық зерттеу.
4-ші күні — уретрадан алынған сүйықтықты немесе қырындыны
бактериоскопиялык және бактериологиялық зерттеу.
Әйелдердін, создан айыққандығын анықтау әдістері. Созбен
ауырып емделген әйелдерге бақылауды 3 тәсіл арқылы жасайды.
1-ші бақылау — ем біткеннен 7—10 күн өткен соң жасалады:
наукасты карау, уретрадан, жатыр мойнынан, тік ішектің төменгі
белігшен алынған материалды бактериоскопиялық зерттеу; екі
араңдатушы тәсіл (500 млн. микробтық дене мелтерінде гоновак-
цина немесе 25 мкг пирогеналды бұлшыкетке егу, уретрасына
күміс нитратының 1—2% ерітіңдісін (глицеринде) жағу; Осыдан
кейін 1-2-3 тәуліктен соң керсетілген ошақтардан алынған матери-
алдарды бактериоскопиялық жолмен тексеріп 2—3 теуліктен соң
бактериологиялық зертгеу жүргізіледі.
2-ші бақылау — етеккір кезінде (емделгеннен кейінгі бірінші
рет) уретрадан, жатыр мойнынан, тік ішектің төменгі бөлігінен әр
24 сағ. сайын 3 рет материал алып, бактериоскопиялық зерттеу
жасалады. .
3-ші бақылау етеккір біткен соң, екі арандатушы тәсіл
қолданып, 1—3 тәуліктен кейін бактериоскопиялық және 2—3
тәуліктен соң бактериологиялық зерттеу жасалады.
Клиникалық-лабораториялық зерттеулердің нәтижесі тиімді
(жақсы) болған жағдайда науқастар диспансерлік есептен
шығарылады.
Ескертулер:
1. Инфекция көзі болып есептелінетін немесе жыныстық
қатынаста болған, бірақ гонококктар табылмаған пациенттер ем
қабылдағанНан кейін жоғарыда көрсетілген әдіспен тексеруден өтуге
болады.
2. Мерездің диагнозын уақтылы анықтау мақсатында созбей
ауырып емделген, бірак инфекция көзі табылмаған наукастар 3 аі
діЛпансерлік бақылауда түрып, қайта-қайта серологиялық тексеру-
дей етуі қажет.
3. Бақылаулық тексерулерде патология табылған еркектер 1,5
ай, әйелдер — 2—3 менструалдық цикл бойы — клиникалық лабо-
раториялык бақылауда болулары шарт.
4. Балалармен тікелей қатынаста болатын, балалар мекеме
лерінде істейгін созбен ауырған адамдар, ем қабылдап біткенпп
жүмыстан аластатылады. Ауруханада жатып емдеу тек дәрігерліі
(асқынулар, үдемелі процесс, аурудың қайталануы) және социал
дық (амбулаториялық ем режимін бүзу) г-көрсеткіштермен байла
нысты.
310
қорек^ ортасында себіледі. Клиникалық
жағдайға көшкеннен соң, тексерулердің
Денсаулық сақтау мекемелері оларды жүмысқа орналастыоумен
айналыспайды.
Ауруханада жатып емделгендер сол жерде 3 рет бақылау
еткенше жатады және етеккір кезінде бактериоскопиялық зерттеу
жасалып, жасанды ---------- - •
езгерістер қалыпты _
нәтижесі жақсы болса сларды диспансерлік есептен шығарып,*ба-
лалар мекемелерінде жүмыс істеуге рұхсат беріледі.
Балалардың создан айыққандығын анықтау. Мектеп жасына
дейінгі қыздар, балалар бақшасына баратындар, создан емделгеннен
. кейін ауруханада тағы да 1 ай жатады, осы уақыт ішінде создың
жазылғандығын анықтау үшін 3 рет аравдатушы тәсіл қолданылып,
3 рет жасанды қорек ортасына себіледі (әр 10 күңде 1 рет), содан
кейін балалар мекемесіне баруға рүхсат етіледі. Жазылғандықтың
белгісі болып клиникалық өзгерістердің кдлыпқа келуі, 3 рет
арандатудан кейінгі лабораториялық зерттеулердің жақсы нәтижесі
есептеледі.
Екі арандатушы тәсіл бірге қолданылады: 1 гоновакцина егу
(150—200 млн. микробтық дене), қынап және кіреберісіне глице-
ринді Люголь ерітіндісін жағу, уретраға күміс нитратының
ерітіндіспгің 2—3 тамшысын тамызу, тік ішектің төменгі белігіне
Люголь ерітіңдісін жағу. .. .
Арандатудан кейін 24, 48, 72 сағаттан соң уретрадан,
кынаптан, тік ішектен жағыңды алынады, 72 сағаттан кейш жасаи-
ды қорек орталарына себеді.
Күдікті жағдайларда, ауру баяу дамып, үзаққа созылғаңда,
адйталануында — создан жазылғандықтың белгілерін анықтауға ете
уикен жауапкершілікпен қарау керек. Мүндайда бактериоскопия-
лық, бактериологиялық зерттеулер бірнеше рет жасалып, бақылау
уакыты 1,5 айға үзартылуы (4 рет арандату үшін) керек.
Балалардың созының алдын алу шаралары. Балаларды созбен
ауырудан сақтау үпгін жанүясында, балалар мекемелерінде, пер-
эситканаларда алдын алу шаралары жүзеге асырылып, созбен
аумрған жүкті әйелдерді әйелдер кеңесінде уақытында анықгау керек.
Түрмыста аурудың алдын алу шаралары: төсекте балалар ере-
сектерден бөлек жатуы қажет, дәретке отыратын жеке ыдысының,
жуыяуға қолданатын жекесі бөлек болуы керек.
Балалар мекемесіне жүмысқа түратындар алдын ала венеролог-
тарда тексеруден отуі және тағайындалған мерзімде (алда да) өтіп
түруы керек. Медицина кызметкері балалардың бірінпгі рет
біқшаға келген кезінде, сонан соң аптасына бір рет жыныс мүше-
лерін қарауы керек. Созбен ауырған немесе сондай күдік туған ба-
лаларды басқа балаларга қоспай тез венерологқа тексеруте жіберу
керек. Балалар бақшасында түнде дәретке отыратын ыдыс
еркайсысына жеке болуы шарт. Балалардың гениталий аймағын
сумен жуғанда бәріне ортақ жөке т. & пайдалануга болмайды.
Сүлгілері мен кішкене бет орамалдары да бөлек болуы керек, Ба-
лалар мекемелерінде істейтін жүмыскерлердің белек дәретханасы
болуы шарт.
Создың алдын алуда аналар мен балалар мекемелеріндегі
қызметкерлер арасында жүргізілетін санитарлық-профилактикалык
жүмыстардың маңызы зор.
зн
ТРИХОМОНИАЗ
Несеп-жыныс мүшелерінің трихомонадпен зақымдануы өте кең
тараған ауру.
Этиологиясы. Тгісһошопаз үа^іпаііз — қарапайымдылар
тобына жататын, бір клеткалы микроорганизм. Оның алмұрт
тәріздес денесінің үзындығы 13—18 мкм, кейде 30—40 мкм-ге тең.
Қыл аяқтары мен толқын тәрізді мембранасының арқасында олар
жақсы қозғалады, сөйтіп клеткааралық кеңістіктерге әтуге
мүмкіндік туады.
Урогенитальдық трихомонадтар тек адамның денесінде, әсіресе
оның несеп-жыныс мүшелерінде ғана тіршілік етуге бейімделген.
Басқа ағзаларда, сыртқы ортада тез ел^ді. Әсіресе оларға тікелей
түскен күн сәулесіне, жоғары темпераіурага (45°С-тан жоғары),
кептіруге өте төзімсіз. Сондықтан трихомонадтарды ашық су
қоймаларында, моншаларда табу мүмкін емес. Табиғи жағдайда
жануарларда бүл ауру кездеспейді, бірақ лабораториялық жолмен
трихомонадтарды егіп, теріасты абсцестерін, перитонит және ваги-
нит тудыруға болады.
Инфекциянын, тарау жолдары. Әдетте жыныстық қатынас
арқылы жұғады. Кішкентай қыздарға тұрмыстық заттар арқылы
жүғуы мүмкін. Гонококктармен салыстырғанда трихомонадтар
сыртқы ортада аса төзімсіз, сондықтан жыныстық қатынассыз
жүқтыру ете сирек. Жүқтыру жолдары бір болғандықтан, көбінесе
аралас инфекция, гонококктармен бірге трихомонадтарды да табуға
болады. '
Патогенезі. Трихомонадтарға туа біткен қарсы түру
қабілеті жоқ, бірақ кейбір адамдарда олар тек уақытша ғана
сакталып қдлады. Еркектерде трихомонадтар уретрада, параурет-
ральдық езектерде, жыныс мүшесінің шеткі тәнінде, еннің
қосалқысында, әйелдердің уретрасында, қынап кіреберісінің ірі без-
дерінде, қынапта, жатыр мойны өзегінде тіршілік етеді. Кішкентай
қыздарда трихомонадтар вульвовагиниттер туғызады, бірақ тік
ішегінде тіршілік ете алмайды, сондықтан, қыздарда проктит бол-
майды. Қан тамырлары арқылы жайылмайды, тек несеп-жыныс
мүшелерін зақымдаумен іпектеледі.
Қанның қүрамында әр түрлі қарсыденелер түзілгенімен олар
организмді айтарлықтай қорғай алмайды, сондықтан трихомониаз-
бен қайтара ауыру мүмкін (екінші рет).
Клиникасы: жана трихомониаз (жедел, жеделдеу, баяу)
және созылмалы (ұзақтығы 2 айдан асса) және трихомонад иегері
(носительство) деп жіктеледі. Инкубациялық кезеңі 7—10 күиге,
тек кейде 3 күннен бір айға дейін созылуы мүмкін.
Еркектердегі трихомонадтық уретриттің сдЗдағы уретриттеи
айырмасы аз, бірақ қабыну процесі төмендеу Чйрежеде жүреді.
Жедел дамыған уретритте трихомонадтар артКы уреграға өтсе, оо-
здағы сияқты белгілер мен асқынулар пайда\болады (уретроцистит
белгілері). Созылмалы трихомониаз да әркез^ ^аңғырып отырадая.
Уретраның шырышты қабығында создағыдай сіңбе ошақтары, тыр-
тықты стриктуралар дамиды.
Әйелдерде трихомониаздың белгілері көбірек болады. Негізінея
вагинит дамиды (қынаптың шырышты қабығы қызарып, тез
312
қанағыш келеді, іріңді, көбікті сұйықтық ағады). Сонымен бірге
уретрит, эндоцервицит, жатыр мойнының эрозиясы, бартолинит да-
муы мүмкін. Көп мөлшерлі ірің сыртқы жыныс мүшелерін
қышытып, күйдіріп түрған секілді сезім тудырады; баяу және со-
зылмалы трихомониазда субьективтік белгілердің болмауы мүмкін.
Кішкентай кыздарда жедел және клнникалық белгілері аз (шы-
рышты қабық қызарып, аздап сүйықтық ағып түрғаны болмаса)
вульвовагинит дамиды.
Диагнозын анықтау тікелей аурудың қоздырғышын микро-
скоппен немесе бактериологиялық зерттеулер арқылы табуға
негізделген. Епкектерден трихомонадты өздігінше ағып түрған
іріңнен емес, уретрадан алған қырындыдан, жыныстық бездердің
салінен, зәрдің түнбасынан, әйелдерде — жатыр мойны өзегінен
ағып тұрған сұйықтықтан, уретрадан, қынаптың артқы күмбезінея
іздеу қажет. Кішкентай қыздарда патологиялық материалды
қынабынан алады. Микроскоппен нативті (қазір алынған тамшы-
дан) немесе боялған препаратты зерттейді. Арнаулы қоректену рр-
таларына себу қажет. Көбінесе осы екі тәсіл бірге және бірнеше
рет қолдануды керек етеді. Иммунофлюоресценттік тәсілмен серо-
логиялық реакцияларда қолдануға болады (ИФР-40, В. Н. Бедно-
ва және С. Л. Зильман ұсынған, 1981 ж.)
Е м і. Жедел және асқынусыз трихомониазда арнаулы
дәрілермен ем жүргізіледі: тинидазол (фазижин) 1 сағ. ішінде 0,5
г 4 рет, метронидазол (трихопол, флагил) 5—7 күн бойы күніне 4
рет 0,25 г қабылдау керек. Қынаптағы флораны қалыпты жағдайға
келтіретін, қайталануына кедергі жасайтын препарат ретінде сол-
котриховак (Швейцария) қолдануға болады (бұлшықетке 0,5 мл-
ден 2—3 рет, 2—3 апта үзіліспен жасайды). Жергілікті ем үшін
клион (Венгрия) қолданылады (қынапқа салатын). Аурудың
асқынған және созылмалы түрлерінде комплексті ем қолданылады:
арнаулы емес иммунотерапия, жергілікті ем тәсілдері.
Бір уақытга дамыған жедел создық — трихомонадтық қабыну
процесінде созға және трихомонадтарға қарсы дәрілерді бірден
тағайындайды, ұзаққа созылған, созылмалы түрлерінде алдымен
иммунотерапия жүргізіледі (пирогенал, сүт, т. б.), сонымен бірге
метранидазол беріледі, содан кейін ғана созға қарсы қолданылатын
дәрілер беріледі.
Аурудың клиникалық белгілері, қоздырғышы мүлдем жоғалып
кеткенге дейін жыныстық қатынаста болуға тиым салынады және
ажар диспансерлік бақылауда түрады. Бұл науқастармен жыныстық
қвтынаста болғандарды іздестіріп, оларға да ем тағайындалады. Ер-
кектерге ем доғарылған соң 7—10 күннен кейін алиментарлық
жаие механикалық арандату жасап бірінші тексеру, содан 1—2
0дян соң тағы да тексеру жүргізіледі (жағындылар, қоректену ор-
тасына себу т. б.). Ал әйелдерді 3 рет етеккірі келгенде тексереді.
Қыздарды әр ай сайын 3 ай бойы тексереді. Жағындыларда трихо-
момадтар табылмай, несеп-жыныс мүшелеріңде қабынулық
ввгерістер болмаған жағдайда бүл науқастарды диспансерлік
тіэімвен шығарады.
Хламидиоз л— грамтеріс бактериялар — хламидиялардың
тігіі* ігасһотаііз) әсерінен дамитын сырқат. Хламндиялар
рикүлгін сәулесі мен жоғары температураға аса сезімтал.
(Сһіа-
ульт-
313
Зәр шығару мүшелері мен жыныс мүшелерінің гонококктық емес
кабыну процестерінің әйелдерде 60%, ерлерле 55%-і хламидиялармен
байланысты. Ал 50%-ке дейія басқа да жұқпалы аурулармен бірге
қосарлана дамиды. Инкубациялық кезең 5 күннен 30 күнге дейін со-
зылады, әр түрлі патологиялық процестер дамиды: уретрит, проста-
тит, везикулит, эпидидимит, цервицит, эндометрит, аднексит ж. б.
Сырқат жыныстық қатынас арқылы жүғады, көбінесе 20—40
жастағылар ауырады. Сырқаттың кл*
мүшелерінің қабыну процестерінің көрінісіне ұқсас, кейде беде-
уліктің дамуына әкеліп соғады.
Хламидиоздың диапюзын цилиндрлік клеткалардың цитоплаз-
масында диаметрі 0,5—1,2 мкм-ге тең көкшіл-күлгін немесе
қызғылт түсті, ядроға жақын орналасқан кішкене денешіктерді
(Романовский-Гнмза тәсілімен бояғанда) табу дәлелдейді.
Хламидиозды комплексті емдеу қажет; этиологиялық, патогене-
тикалық және симптоматикалық емнен түрады. Ең жақсы нәтиже
беретіні — тетрациклин қатарыңдағы дәрілер (күніне 2 г, 14—21
күн), әсіресе оларды сульфаниламидтермен бірге берген өте тиімді.
Эритромицин, рондомицин, вибрамицин (доксициклин), макролид-
тер сияқты антибиотиктерді де қолдануға болады.
Сырқаттың жазылғаны клиникалық белгілері, қоздырғышы
жоғалғаннан кейін белгілі болады.
Аурудың алдын алу шаралары: ауырған адамды уақытылы ем-
деу, аурудың клиникалық белгісі болмағанмен қоздырғышы та-
былгандарды емдеу, әркімнің өзін-озі ауру жұқтырудан
сақтандыруы, антисептикалық дәрі-дәрмектер — 2% хлорамин
ерітіндісін, 70% этанол ж. б. пайдалану. .
Гарднереллез (СапіпегеІІОБІх) — қынаптың шырышты кабығы-
ның ғрамтеріс таяқшалар — гарднерелла (^агсіпегеПа ұа^іпаііз зен
һаешорһііиз ұа^іпаііз) қоздыратын ауруы. Гарднерелланы боямаған
немесе Грам тәсілмен боялған жағындыларда көруге болады.
Несеп-жыныс мүшелерінің қабыну процестері бар әйёлдердің
59,6% және еркектердің 2,5—3,5%—де гарднереллезді анықтауға
болады. Инкубациялық кезең 7—10 күннен 3—5 аптаға дейін со-
зылуы мүмкін. Тек өзіне ғана тән клиникалық белгілері жоқ. Гар-
днерелланың әсерінен көбінесе әйелдерде вагинит, эндоцервицит,
еркектерде уретрит, простатит дамиды.
Емдеу ұшін тетрациклин, ампициллин макролидтердің қалыпты
мелшері қолданылады. Ём нәтижесіз болған жағдайда метронидазол
беріледі. Қынапқа сульфаниламид немесе тетерациклин қосылған
крем жагуға, клион Д түйірін пайдалануға болады. Емді жынысгық
қатынаста болған адамның екеуіне де бір мезгілде жасау кажет.
ВЕНЕРОЛОГИЯ АУРУЛАРЫН АН САҚТАНУ
Әр адам венерологиялық ауруларды жұқтыру қаупі туған кезде
өзін-өзі сақтандыруы қажет.
Аутопрофилактика хлоргексидин' биглюконат (гибитан), циди-
пол, мирамистин ж. б. арқылы жүргізіледі (қалтасына салыи
жүретіңдер, олардың өзіңдік қолдану нұсқаулары бойынша)
314
Тері және венерология диспансерлерівдегі жеке-дара профилак-
тикалық бөлімдерінде де өзін-өзі сақтандыру жұмыстары
жүргізіледі.
Ерлерге 2—3% протарголдың судағы ерітіңдісі, гибитан, циди-
пол ж. б. қолданылса, ал әйелдерге сулеманың 1: 1000 ерітіндісі,
калий перманганатының 1 :6000 ерітівдісі, 1—2% азотқыіпқылды
күміс ерітівдісі, гибитан, цидипол қолданылады.
Көп ретте — презерватив қолдану — венерологиялық ауруларды
жүқтырудан сақтайды.
Жыныстық қатынас арқылы жүғатын аурулардың алдын алу
үшін ең басты шара — нәпсіні тыю, сексуалдық әдепсіздіктен
аулақ болу. Жыныстық тәрбиені шама келгенше ертерек бастау
юёрек, балаларға, жасөспірімдерге бұл аурулардың жұғу жолдарын
мысал арқылы түсіндіріп, шешелері ыңғайсыз сұрақтардан қашпай
мүмкіндігінше түсінікті жауап беріц отыру керек.
Ертеңгі үрпақтың денінің саулығына немқүрайды қарамай, мек-
тептерде, әр түрлі үйымдарда, ұжымдарда лекциялар оқып, әңгімелер
жүргізу қажет. Аурулардың таралуына тосқаул — ауырған кісі дер
кезівде маман дәрігерге қаралып емделуі, инфекция көзін анықтау,
ауру кісінің қатынаста болған адамдарын тексеріп, диагнозын
анықтау, осыған сай шаралар қолдану. Мүның бәрі арнайы медицина
мекемелері маман дәрігерлерінің мойнындағы қызмет.
“Қазақстан Республикасында халықтың денсаулығын сақтау”
заңының 29 бабында венерологиялық аурулармен сырқат адамдар,
инфекцияның көзі және қатынаста болған кісілер міндетті түрде
маман дәрігерлердің шақыруымен арнайы медицина мекемелерівде
тексеріліп, емделуі қажет екендігі айтылған. Сол 29 баптың 4
бөлімінде азаматтардың денсаулықты сақтаудағы міндеттері мен
әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік туралы ескертулер
көрсетілген. Осы заңның негізівде ҚазДқстан Республикасы Денсау-
лық сақтау министрлігінің 1995 жылдың қараша айының 14
жүлдызында шыққан “Жыныстык қатынас арқылы жұғатын ауру-
лармен ауыратын сырқаттарға көрсетілетін дәрігерлік жәрдемді
жетілдіру” атты 478 бұйрығы бар. Емдеу тәртібін бұзғавдарға, ин-
фекция көзін жасырғандарға, қатынаста болған адамдарын жасы-
рып, оларға инфекцияны жұқтыру қаупін төндіргевдерге, емдеуден
бас тартқандарға осы жоғарыда көрсетілген заң мен бүйрықтың
/і:і
негізінде түрлі жазалар қолданылады.
АДАМНЫҢ ИММУНДЫТАП
II
ЫЛЫҚ ВИРУСЫ ҚОЗДЫРАТЫН
ИНФЕКЦИЯ
Адамның иммуңдытапшылық вирусы тудыратын ауру — көбінесе
жыныстық қатынас арқылы жұғатың жаңа ауру (АИВ — инфек-
ция). Бұл инфекцияға тән ерекшелік бәрінен бүрын клеткалық им-
мунитеттің үдемелі түрде басылуына байланысты аурудың өте
айшықты дамуы мен өзівдік клиникалық белгілерінің пайда болуы.
Клиникалық белгілері мен лабораториялық өзгерістері аурудын
соңғы сатысында толық дамиды, бұл жүре пайда болған иммувды-
тапшылық — ЖИТС (СПИД) деген атпен көпшілікке белгілі. АИВ
зн
адамның иммундытапшылық
АИВ — ретінде белгілі АИВ-1
науқастар мен тек жұқтырып
клеткалық
элементтерімең,
— инфекцияның диагнозын анықтауға көбінесе осы сатысында
мүмкіндік туады. АИВ — вибрвон қүрылымыңда кері транскриптаза
— вирустың РНҚ, матрицасында ДНҚ түзетін ферменті бар — ре-
тровирустар тобына жатады. Қазіргі кезде адамның иммундытап-
шылық қоздырғышының ең аз дегенде үш генотипі бар екендігі
анықталған: АИВ-1, АИВ-2 және НТЬУ-ІУ. Осылардың ішінде ең
көп тарағаны АИВ-1.
Сонымен, қазіргі кезде
қоздырғышы деп көпшілікке жай
есептейді.
АИВ — осы аурумен ауырғаи
алған адамдардың көптеген
сүйықтықтарыңда табылған. Осылардың ішінде ен бастысы — қан
мен шәуһет. АИВ — сілекейде, көз жасында, терде, әйелдердің
сүтіңде, жүлында болатындығы дәлелденген. Осылардың ішінде
ауруды сүт арқылы жүқтыру мүмкіндігі жоғары.
АИВ аса шыдамды микроорганизм емес. Ол 0,5% формальде-
гид ерітіндісінің, 0,5% лизол ерітіндісінің, 3% хлорамин
ерітіндісінің, эфирдің, ацетонның, 70° спирттің т. б. әсерінен бел-
сенділігін тез жоғалтады.
57°С жоғары температура материалдағы АИВ-тің белсенділігін
толық жояды.
Ауру адамның қанына АИВ-тің өтуі нәтижесінде дамиды. Қазіргі
иі
мен пшриң және басқд қүралдарды қолданғанда, қан мен оның пре-
параттарын құйғанда, ағзалар мен тканьдерді жамағаңда, сол сияқты
иифекциясы бар анасынан баласыва өтуі мүмкін.
Шамамен алғанда науқастың 3/4 бөлігі СПИД-ті жыныстық
қатынас арқылы жұқтырады, әсіресе гомосексуалдық қатынас
арқылы белсенді гомосексуалдар да жүқтыруы мүмкін, бірақ ауру-
лардың басым көпшілігі — пассивті гомосексуалдар болып келеді.
СПИД-пен ауыратын гомосексуалдардың 95% жасы 20—49 жас
аралығыңдағылар, сондықтан СПИД-пен ауырғандардың көпшілігі
жас еркектер.
СПИД-ті жүқтыру мүмкіндігі жоғары екінші топқа — на-
шақорлар жатады, олардың саны 11% тен 17%-ке дейін жетеді.
Үшінші орында — гемофилиямен ауыратын еркектер — 1 %-тен
4%-ке дейін.
Төртінші топқа — АИВ жүқтырған аналардан туған балалар жа-
тады. Балаларға инфекция трансплацентарлық жолмен немесе ТУУ
жолдары арқылы еткеңде жұғады. Күнделікті жұмыста пайдалану
үшін АИВ ннфекцияны шартты 5 сатыға балуге бслады: біріншілік
белгісіз, жайылмалы лимфаденопатия, СПИД-ассоцияланған комп-
лекс, СПИД. Бүлардың бәрінің болуы, бірінен кейін бірінің дамуы
және бір сатысының екінші сатысына ауысуы міндетгі емес. АИВ
инфекциясының инкубациялық кезеңі 2—4 аптадан 9—10 жылға
дейін созылуы мүмкін.
СПИД — АИВ инфекцияның соңы, ете ауыр, әдетте көптеген
ошюртунистік инфекциялар мен әр түрлі жаңа қүрылымдардың да-
муы нэтижесінде еліммен аяқталады.
316
СПИД-ті анықтағанда ең дәлелді клиникалық критерий ретінде,
сөзсіз, Капоши саркомасы АИВ инфекцияның осы сатысымен
ауыратындардың шамамен алғанда үштен бірінде кездеседі. Олар-
дың 40—50%-ті гомосексуалдар мен нашақорлар, қан құйылғандар,
ал балаларда ол сирек кездеседі.
Капоши саркомасының дермалық түрінде алдымен тері және
шырышты қабық зақымданады.
Классикалық Капоши саркомасымен салыстырғаңда СПИД-те
бөргпелер кеуденің жоғарғы жағына, баска, мойынға, сонымен катар
көрінетін шырышты кдбыққа шығады, дегенмен көбінесе бірінші рет
аяктың басы мен сираққа шығатыны белгілі. Келе-келе процесс аса
агрессивті дамып бүкіл терінің бетіне тйралады, бөртпелер ірі-ірі
түШндерге айналады және ішкі ағзаларды да қамтиды.
СПИД-тің белгісі ретінде дамыған Капоши саркомасына тән
қасиеттер: аурулар ете жас, бөртпелер қанық бояулы, олар басқа,
әсіресе бетке, мойынға, кеудеге, ауыз қуысына, жыныс мүшелеріне
шығады да тез жайылып, таралып кетеді, ете тез дамиды, лимфа
түйіндері мен ішкі ағзалар да зақымданады.
АИВ инфекцияның барлық манифесттік түрлерінде ең көп кез-
десетін клиникалық белгілері ретінде тері мен шырышты қабықтың
зақымдануын есептеу керек.
АИВ инфекцияның клиникалық белгілері әр түрлі тері аурула-
рының белгілерін қайталауы мүмкін. Соның ішіңде тәжірибелік
мәні барлары — руброфития, кандидоз, вирустық, іріңдікті аурулар,
қан тамырларының өзгерісі, ісікті процестер, себореялық дерматит,
түйіншекті бөртпелер шығатын тағы да басқа аурулар. Осы
аталған аурулардың клиникалық белгілері кітаптің тиісті
белімдерінде жазылған.
Диагнозы. АИВ инфекцияның диагнозын аныктау үш
бөлімнен түрады: а) анамнез — осы ауруды жұқтыру мүмкіндігі
жоғары топқа жататындығы, осы топтағылармен жыныстық қдтынаста
болғандығы туралы мәлімет,.._талғамсыз әркімдермен жыныстык
қатынзста болу мүмкіндігі есептелінеді, б) клиникалық белгілеріне
талдау жасау: АИВ инфекцияға тән көптүрлі жже мол клиникалык
белгілердің ерекшелігі — олардың бара-бара ауырмай түсуі, ем
қонбауы, түрлі патслогиялық өзгерістердің қосарлана көрінуі, в) ла-
бораториялық зерттеулер — вируске қарсыденелерді табу тәсілдері.
Е м д е у і және с а қ т а н у. АИВ инфекцияны емдеудің аса
тиімді тәсілдері осы күнге дейін табылған жоқ. Қазіргі кезде пай-
даланып жүрген дәрі-дәрмектердің әсерін этиологиялық, патоге-
нездік және симптоматикалық деп балуге болады.
АИВ инфекциямен күрестің ең басгы шарасы — оның таралуы-
на кедергі жасау. Санитарлық-ағарту жүмысына баса назар аудар>
қажет. АИВ инфекцияның таралуына қарсы күресте тест-жүйелерд
пайдаланудың маңызы зор. Мұндай зерттеулермен нашақорлар, до-
норлар, гомосексуалдар, жезекшелер, жіңішке аурулармен, әсірес*
мерезбен ауыратындар. АИВ инфекциямен ауыратындармен жәш
жұқтырғандармен жыныстық қатынаста болғандар қамтылуы керек
Нашарқорлықпен, жезөкшелікпен күреспей АИВ инфекцияның та
ралуын тоқтату мүмкін емес.
ІГГ5Т
Зг
1-сурет. Тері анатомиясы.
2-сурет. Жедел қабыну процесі. Эритема.
318
3-сурет. Жасанды пигменттік дақ.
4-сурет. Іріңдік.
319
5-сурет. Көпіршік.
6-сурет. Атрофиялық тыртық.
320
7-сурет. Қабыршақты теміреткі.
8-сурет. Имп
9-сурет. Пиогендік гранулема.
10-сурет. Стафилодермия.
322
П-сурет. Котыр.
12-сурет. Эпидермофития.
323
13-сурет. П&разитарлық сикоз.
324
14-сурет. Кандидоз
15-сурет. Онихомикоз.
16-сурет. Туберкулездық жегі.
325
17-сурет. Қарапайым ұшық.
18-сурет. Белдеулі ұшық.
326
19-сурет. Жалқықты эритема.
20-сурет. Буллездык, жедел дерматит.
I
327
21-сурет, Микробтык. экэема.
28
22-сурет. Қызыл жегі (Эритематоз).
23-сурет. Розацеа (Қызғылт безеу).
329
24-сурепі. Безеу.
25-сурет. Нейродермотит.
26-сурет. Пемфигус.
27-сурет. Үшкір кондилома.
28-сурет. Катты шанкр (мерездің I кезеңі).
29-сурет. Мерездік түйіншектер Ш кезең).