/
Автор: Poskitt K. Reeve P.
Теги: fizik fiziksel araştırma çocuk edebiyatı
ISBN: 975-263-047-2
Год: 2004
Текст
Bilgj t
N e wton
VE EiMAS/
Kjartan Poskitt (Г ) Resimleyen: Philip Reeve
isaac newton
veelmasi .........
Ceviri: A L i UZAN
isaac newton
ve elmasi
KJARTAN POSKITT
Bh kitap
Emine Eroglu ’nun editodiigiinde
yayina haziriandi. <
Kapak tasanmi Kenan Ozcan, >~
kapak illiistrasyonu Philip Reeve tarafindan yapildi.
Baski ve alt iflemleri
Sistem Matbaaalik'ta gerpkleftirildi. <
2004 Temmuz ayinda yaytmlandi. z:
Kitabin Uluslararasi Seri Numarasi
(ISBN): 975-263-047-2 i-
Irtibat : Alaykdfkii Cad. No: 11
Cagalqglu / Istanbul
Telefon : (0212) 513 84 15
Faks : (0212) 512 40 00
www.timas.com. tr
timas(atimas. com. tr
TtMA$ YAYINLARI/1129
ESLENCELt BiLGt DtZlSt/33
©Kjartan Poskitt, 1999 (metin) & Philip Reevez 1999 (iIlustrasyon)
©”I saac Newton and His Apple" orjinal adiyla Scholastic Ltd. (Londra)
tarafindan yayinlanan bu dizinin Turkiye'deki tiim yayin haklari Ak^ali
Telif Haklari Ajansi aracili^iyla Tima? Yayinlari'na aittir. Tanitim
amaciyla yapilacak alintilar di$inda, hiqbir ?ekilde kopya edilemez,
cogaltilamaz, yayinlanamaz.
isaac newton
ve elmasi
KJARTAN POSKITT
T 1 N A J YAYINLARI
Istanbul г о о 4
i^NDEKILER
Giri§....................................5
Isaac Newton ue Elmasi...................7
Kotii Bir Ba§langiQ.....................11
Peki Isaac GerQekte Ne /§ Yaparsin Sen?.26
Aristo ve Digerleri.....................30
Isaac’in Arkada§i.......................36
Super Bir Ba§langiQ.....................38
Veba Sa I gm i..........................48
Kalkulus: Matematik Mucizesi............54
G Kuvveti...............................67
... Ve Isaac i§e Koyuluyor..............78
Renk Cumbu§ii...........................82
Londra’da Sicak Geli§meler..............88
Gizemli Bilgin..........................93
Cambridge"e Geri Ddnu§..................95
Isaac Qok Unlu Oluyor..................102
Isaac Yine I§ Ba§mda...................112
Uq Adam Kahve fayor....................116
Isaac’m Yeni Arkada§lari...............119
Вйуйк Bilim Kitabi.....................122
En Sonunda Yeni Arkada§lar.............142
Kalpazanlarin Kabusu...................147
Isaac Son Yolculuguna Qikiyor..........153
Isaac"tan Sonra........................155
5
ISAAC NEWTON VE ELMASI
Kral veya hukiimdar olmamasina ve yakla§ik 300 yil
once ya§amasina ragmen, herkes Isaac Newton ismini
duymu§tur. Ustelik bu isim her zaman hatirlanacaktir.
Peki neden oldugunu biliyor musunuz?
Bir giin, Isaac bahtjesinde bir elma agacimn altinda
oturuyormu§. Sonra...
7
Eger bu sizin ba§imza gelseydi, siz ne derdiniz?
Isaac gibi du§iindugiinuzii ve “Elma neden distil aca-
ba?” dediginizi farz edelim. Peki cevabimz ne olurdu?
KU$UN
TEKl DU$UR{ DU$URMU$-
MU$TUR! j| TUR!
RUZGAR
TUR!
V
A6AQ SALLANM1$
OLMALII
ELMA, $U ANA DEK KlMSENlN
DUYMADIGI BlR 6UC TARAFINDAN
A?A6l DOSRU ?EKlLMl$TlR.
TONLARCA HESAP YAPTIKTAN VE AYIN
VE GEZEGENLERlN HAREKETLERlNl
UZUN BlR SURE iNCELEDlKTEN
SONRA, INSANO&LUNA KAlNATTAKl
HER$EYiN NASH BlRBlRlNl
’ ?EKTlGINI ISPATLAYACA61M
ELMA"
^0^1 sadece
СД DU$TU
Isaac bu elma olayini du^iinmeye ba^layinca, gerisi de
geldi. En sonunda yercjekimi kavramini buldu.
i§te bu nedenle Isaac <?ok iinludur.
Kisaca, bu kitabi okudugunuz i<;in te§ekkiir ederiz.
Umanz fazla vaktinizi almami§tir.
8
Tabi eger bu konuyla daha yakindan ilgileniyorsaniz,
a§agidakiler ilginiz <;ekebilir.
• Neden gozbebeklerinin etrafina
bir §eyler yapi§tirdigiro ve kendi-
ni nasil neredeyse kor edecegini
• I§igi nasil ayirdigini
• Nasil yeni bir matematik sistemi
buldugunu
• Parlak bulu§lanm neden hep
kendine saklamak istedigini
• Annesini neden yakmak istedigini
• Kalpazanlann neden ondan nef-
ret ettigini
• Ashnda herkesin neden ondan
nefret ettigini
• Qok fazla Newton’un neden sizi
oldilrecegini
• Neden neredeyse idam edilecegini
• Kimin burnunu kilise duvanna
siirttugunii
• Neden surekli zeki olmasi gerek-
tigini
Biitun bunlann hepsini bu kitapta
bulabilirsiniz.
Devam et, Anlatmaya
Bajlamadan once ufak bir ipucu
Isaac’in gercjekten <;ok etkileyici bir hayat hikayesi var-
dir. Siz de bu kitabi okudugunuzda, bircjok insanin ne-
9
den Newton gok biiyiik bir bilim adami olarak dii§iin-
diigiinii anlayacaksimz. Ba§tan soyleyelim, bu kitapta
bazi bilimsel bilgiler ve matematik denklemleri bulacak-
simz. Dolayisiyla iki se<?eneginiz var.
1 Kitabi kolayca okumak i$in, teknik kisimlan ge^mek-
ten <;ekinmeyin. Sonra, bu boliimlere geri donebilirsi-
niz.
2 AMA, eger Isaac Newton’un hikayesine tamamen
dalmak istiyorsaniz, liitfen kitabin her satinni dikkatle
okuyun. Isaac’in ne kadar zeki oldugunu anlamamn
yam sira, kendinizin de ne kadar zeki oldugunu anlaya-
bilirsiniz.
Hazir misiniz?
Kemerlerinizi baglaym, kalkiyoruz!
10
коти Bin вдщнбк
DO6UM BELGESi *
I
ADI: ISAAC NEWTON
DO6llM TARlHl: 25 ARALIK1642
DOSUM YERl: THE MANOR HOUSE WOOLSTHORPE, NR GRANTHAM LlNCALNSHlRE
BABA ADI: ISAAC NEWTON (EKiM 1642 TARlHlNDE OLMU$TUR)
BABA MESLEdi: ' ANNE ADI: (iFTfl HANNAH NEWTON (EYLENMEDEN ONCE AYSCOUGH)
ANNE MESLEdl: flFTLlK YONETlClSl
DOCTOR NOTO: COCUGUN YA^AMASI BEKLENMlYOR^
11
Isaac 1642 yihnda, babasi oldiikten birka? hafta son-
ra, gece yansindan 20 dakika sonra dogmu§tu. Isaac о
kadar erken dogmu$tu ki dogdugunda kii?iiciik vilcudu
bir yomlegin i?ine sigabiliyordu. Hi? kimse bebegin ya-
§ayacagini beklemiyordu.
Ancak, daha ya§amimn ilk saatlerinden itibaren
Isaac insanlan §a§irtmaya ba§lami§ti. Sadece о
gun degil, tarn 84 yil boyunca hayatta kalmayi ba-
§ardi.
Isaac yakla§ik bir ya§indayken, Ingiltere’de hayat
birden degi§ti...
HERKES BENI DlNLESlN! BlR DUYURUM VAR!
PARLE MENTO EN SONUNDA KRALDAN KURTULMA KARARI
ALDI! KRAHN ISTEDldlNi YAPABlLMEYE HAKKI
0LDU6UNU lODlA ETMESi YUZUNDEN, OLIVER CROMWELL
ADU BlR ASKER KRALA KARSI BlR ORDU KURDU!
12
Lincolnshire’da bazi gati§malar oldu ve birka<; ev yakil-
di. Neyse ki Newtonlar I<; Sava§’tan kurtulmayi ba§ar-
dilar. Ashnda Newton’un asii sorunlan, annesinin Bar-
nabas Smith admda 63 ya§indaki bir papazla evienme-
siyle ba§ladi. Annesi, evlendikten sonra North Witham
semtinde ya§amaya ba§ladi ancak oturdugu yer, Wo-
olsthorpe’a gok yakm olmasma ragmen kiitjilk Isaac’i
(jagirmadi. Isaac artik bUyilkannesi Bayan Ayscough
ile ya^ayacakti.
Zavalh Isaac. Zamaninm btiyuk bdlilmiinU dii§iinerek
ge<;iriyordu.
6ER£EK BABAM OLDU. ANNEM
DE BENI YANINDA ISTEMlYOR
VE BUYUKANNEM DE BENlM
APTAL OLDU6UMU DUJUNUYOR.
BENlM BOYLE DAL6IN HUYSUZ
BlR GOCUK OLDUdUMA
§A$MAMALI.
Ancak sik sik du§iincelerini ba§kalanyla da payla§i-
yordu...
Mutsuzluguna ragmen, Isaac kiigtik bir (jocukken bile
farkh konularla ilgilenmeye ba§ladi. Ozellikle de giine§
13
saatiyle. Giine§in hareketiyle olu§an golgeleri ve bu
golgelerin giiniin farkli saatlerinde giine§in hareketine
bagli olarak yer degi§tirmesine bayiliyordu. Giine§in
hareketine olan bu ilgisini hayati bo-
yunca koruyacakti. BiiyUdilgunde
bile koi saati kullanmak yerine, saati
golgelere bakarak soyleyecekti.
Papaz efendi Barnabas, Isaac on
ya§indayken oldii ve annesi de Wo-
olsthorpe’e geri dondii. Yaninda Qok miktarda para ve
yeni (jocuklanm da getirmi§ti. Marie alti, Benjamin il$
ya§indaydi ve Hannah da yeni dogmu§tu. iki yil bo-
yunca birlikte ya§adilar ve gent; Isaac diger <;ocuklara
ozellikle de kii<;iik Hannah’a bir baba gibiydi. О giln-
lerde, kasabada ya§ayan ^ocuklar (jiftlikte <?ali§malan
igin gerekli bilgileri ogrenmek zorundaydilar ve eger
babasi olmeseydi, Isaac de biiyiik ihtimalle okuma
yazma yerine bunlan ogrenecekti. Ancak annesinin
Qok parasi oldugundan ve huysuz ogluyla ne yapaca-
gini bir tiirlii bilemediginden, 12 ya§ina geldiginde Isa-
ac’i Grantham’daki King Edward Gramer okuluna
gonderdi.
14
Neden gramer okulunun adi gramer okuludur?
Qiinkii bu okulda, size gramer ogretilir. Ba§ka bir
degi§le, zamaninizm ?ogunu Latin grameri ogrenerek
geqrirsiniz, diger zamanlarda ise, degi§iklik olsun diye
Yunanca grameri ogretirler.
Peki ya matematik, sanat, tahta oymaciligi, insanhk
dersleri, bilim, beden egitimi vs?
Hi? §ansiniz yok. Qiinkii gramer ogrenmekten di-
ger §eylere рек vakit kalmaz.
Ashnda gramer, gdrundilgii gibi faydasiz bir §ey de-
gildir. Latin eski Romahlar tarafindan kullanilan dildir
ve 1654 yihnda, hi? kimsenin bu dili giinliik i§leri i?in
kullanmamasma ragmen, Avrupa’da butiin zeki insan-
lann kullandigi tek ortak dildir. Yani Ingilizler, Alman-
lar, Portekizliler, Ispanyollar, Fransizlar ve Italyanlar
birbirlerinin dillerini bilmeseler dahi, bu dili kullanarak
anla§abiliyordu.
Latince §6yle bir §eydi.
DIE DULCE FRUERE
_________—_______
15
Eger bu size anla§ilmaz geldiyse, bir de eski Yunan-
ca ’yi deneyin.
------------v----X
Av%l£VT ГрЕЕК
'< _______________i
Biraz Yunanca bilmek de <;ok i§e yanyordu. Qiinkii
Isaac’tan onceki birtjok bilgin, eserlerini Yunanca yaz-
mi§ti. Eger Yunanca da biliyorsaniz, aradiginiz bilgiye,
bir ^evirmene ihtiya? duymadan dogrudan ula§abiliyor-
dunuz. (ve yanh§ anlamadan)
Ancak §unu da belirtmek zorundayiz ki Isaac ilk ba§-
ta bu 61(1 dilleri ogrenme fikrini рек benimsememi§ti
ve dolayisiyla sinifm sonuncusu oldu.
Ashnda bu onun tembel oldugu anlamina gelmiyor. As-
linda kaldigi yer, Bay Clark’m yeri, giine? i§igi da ah-
yordu ve g(ine§in hareketlerini rahatcja takip etmek
miimkiindu. Bu arada, Bay Clark ve ailesiyle tani§ma-
nin tam sirasi <?(ink(i birazdan hepsini daha yakindan
taniyacagiz...
16
17
Bay Clark’in iivey oglu Arthur sayesinde, Isaac’in Ьй-
tiln davrani§lan degi§ti.
SEN ANLAMADIN
18
НА! НА! APTAL NEWTON! SENl
BOYLE 60RMEK {OK UZUCU!
cm
19
Evet, Isaac birden bir karar almi§ti. llgilendigi her alan-
da herkesten ustun olacakti.
Isaac viikseliyor
Isaac sadece Latince’ye saldirmakla kalmadi. Artik La-
tince’yi anadili kadar rahathkla yazip okuyabiliyordu.
Ayni zamanda, Pazar gunleri de ^ah^arak model yel
degirmenleri, su saatleri ve diger mekanik ara<;lar da
yapiyordu ve herkesi §a§irtiyordu. Hatta, eglence olsun
diye u^urtmalar yapiyor, ucjurtmanin kenarlanna havai
fi§ekler yerle§tirdikten sonra geceleri UQurup herkesi
korkutuyordu. Bu arada, duvarlara resim Qizmekten
kendini alamiyordu. icatlanm, geometrik §ekilleri hatta
insan portreleri Qiziyordu. Bir keresinde Kral I Char-
les’in resmini 0zmi§ti. Tabi bu biraz tehlikeliydi!
Bu esnada, illkeyi Oliver Cromwell yonetiyordu. Al-
ti yil mucadele ettikten sonra, Kral Charles’i yenmeyi
ba§armi§ ve biraz ileri giderek onu idam ettirmi§ti.
(Krahn kafasinin utjurulmasina ragmen, tabuta konma-
dan once tekrar dikilmi§ti. Dii§Onceli bir davrani§, de-
gil mi?) Cromwell, tarn bir PUritendi. Yani kilise hiz-
20
metlerinin olabildigince sade olmasini, boylece insanla-
nn kulluk diyinda ba§ka bir §eyle ugra§mamalanni isti-
yordu. Ozellikle de siislii pusiu elbiseler giyen Romah
Katolik duymanlanndan nefret ediyordu. insanlar kilise-
de olmadiklan zaman yoyle davranmalanni istiyordu.
INSANLAR DANS ETMEMELlLER,
KARNAVALLARDA VE YILBA$INDA
EOLENMEMELiLER!
ZATEN
LINCOLNSHIRE'DA
HAYAT HEP BOYLE!
Soylemeye рек gerek yok, Oliver Cromwell eski krahn
resminin duvarlara yizilmesinden рек mutlu olmazdi!
Ancak, gelecek yillarda Isaac’in hayatmdaki bu aynnti
dnem kazanacakti.
Okulda Latince ve Yunanca ogrenmenin yani sira,
Isaac kimya, matematik, mekanik ve astronomi de ya-
liyiyordu. Qahyirken Bay Clark’in zeki agabeyi Dr
Clark’in evde biraktigi kitaplardan yararlamyordu. Qa-
hymalan sirasmda bir peniye aldigi ufak bir not defte-
rine notlar aliyordu. Bu kitap, gunumiizde New
York’taki Pierpont Morgan Kutiiphanesi’nde sergilen-
mektedir.
21
17 ya§indayken Isaac herkesi §a§irtiyordu. Bu sira-
da annesi dedi ki...
0 KlTAPLARI UNUT
ARTIK! SANA QlFTLlKTE
IHTIYACIM VARI
Bunu siz de fark etmi^sinizdir, Isaac bir <;ift<;i olmak i$in
uygun bir insan degildi. i§lerden kaytarmak ve yah§ma-
lanni siirdurmek itjin <;abucak bazi yontemler geli§tirdi
ama i§ler her zaman planladigi gibi gitmiyordu. Ko-
yunlan kayip etrafa zarar verdigi, kom^usunun misir
tarlasina girdigi ve yitleri yeterince saglam olmadigi ge-
rek<;esiyle mahkemeye yikanldi. Dort §ilin ve dort pens
ceza verildi. GiiniimQzde yakla§ik 100 pound ediyor.
Daha da kotusii sabika kaydi aldi.
Annesi ve biiyiikannesi Isaac’in i§e yaramaz oldugu-
nu du^iinuyordu ama tarn bu sirada §ansi dondil. Am-
casi Bill Trinity College Cambridge’de okumu§tu ve
Isaac, oraya gidebilirse, zekasinin bo§a gitmeyecegini
du§Uniiyordu. Isaac’in ogretmeni Bay Stokes, ile birlik-
te okula doniip iiniversiteye hazirlanmasma izin ver-
mesi igin Isaac’in annesini ikna etmeyi ba§ardilar.
22
1660 yihnda, Isaac, tekrar Bay Clark’m yanina ta-
§indi. Bu Isaac’i $ok mutlu etmi§ olmah Qiinkii Bay
Clark’m, kendisinin tarn aradigi tiirden bir<?ok kitabi
vardi.
Ertesi sene, Isaac Trinity College’a girmeyi ba§ar-
di. 18 ya§indaydi ve yeni giren ogrencilerden iki ya§
daha biiyuktu. Ancak daha da dnemlisi <;ok daha fa-
kirdi...
^•ISAACIN KE$FEDilMEMj$ GUNLUGU
Annem parasi olmasina ragmen bana yeterince
para giindermiyor. Ben de para kazanmak igin
gali^mak zorundayim. Zengin gocuklarin odalarini
ve e§yalarini toplamak zorundayken $ali§mak igin
nasil zaman bulabilirim ki? Aslinda durumum о
kadar da kotii degil. Bayan Clark'in
agabeyi Humprey
Babington igin
qalt^iyorum. Trinity
College'da gok onemli birisi. Belki
gelecekte i$ime yarar.
Bu notlan diger ogrenciler yemek
yerken yaziyorum.
23
Ancak yemeklerini bitirdikleri zaman yardimci bijrenciler I
tabaklari temizleyebiliyorlar ve artik bir $eyler kaldiysa -4cI
yiyebiliyorlar. - I
En azindan iyi haberler de var: H.B bu sene sadeee bej hafta
boyunca okulda kalacak ve yakinda kendime zaman
ayirabilecejim^y*
PEKi YA OLIVER’lN CESEDlNl WESTMINSTER MANASTIRI ND AN ALIP,
KAFASININ KESlLECESlNl VE BlR fUBUK UZERlNDE HERKESE
Cambridge’de olmamn tarn sirasiydi (jiinkii artik Ingil-
tere’nin yeni bir krah vardi: II Charles, I Charles’in og-
lu. Cromwell zamanmda Cambridge’deki butun egitim
gorevlerini Pilritanlar kapmi§ti ancak artik bu durum
degi§iyordu ve yeni insanlar gorev ahyordu. Isaac de
bu konuda §ansliydi. Diger ogrencilerin $ogu hayatlan-
ni eglenerek gecjiriyordu ve Qok azi mezun olmak icjin
ugra§iyordu. l?te bu yiizden hicjbiri giiniimiizde hatir-
lanmiyor. Ama Isaac farkliydi. Dort yil boyunca ilgile-
nebildigi her konuda gah§malar yapmi§ti ve giin bati-
24
mindan sabaha kadar yah§iyordu. Qah$madigi zaman-
larda da uzun giinah listeleri yikariyordu. !§te size yillar
oncesinden bir liste.
Isaac'in giinah listesi 6 (1068. cilt)
Kiz karde^imi yumrukladim.
Hizmet^ilere bagirdim.
Bir mum kirdim.
Anneme yazilan bir mektubu
almayi reddettim.
_____________ ---------------
Isaac, en sonunda Ocak 1665 tarihinde mezun oldu.
Artik Isaac’in beyni modifiye edilmi§, yakitini almi§
ve dilnyaya ayilmak i<jin hazir hale gelmi§ti.
25
PEKI ISAAC GER(EKTE NE 1$
YAPARSIN SEN?
Isaac’in neler ke§fettigini ve icat ettigini gormeden on-
ce, bilinmesi gereken onemli bir §ey var. Isaac kendisi-
ni matematikcji veya bilim adami olarak gormtiyordu.
Her zaman kendisinin bir doga filozofu oldugunu soy-
lerdi. Kendisinden onceki binjok biiyuk dii§un(jrler gi-
bi, Isaac gercjekten onemli sorulara cevap bulmak i<;in
matematikten ve bilimden yararlaniyordu.
26
Matematik ve diger bilimler di§inda, Isaac’in iki ilgi ala-
m daha vardi.
Simya
Simya ger<?ekten son derece ilgi Qekici bir konuydu.
Kimya ve sihir arasi bir §eydi. Simyacilar, su ve yag gi-
bi bazi maddelerin neden kan§madigi ve miknatislann
neden birbirini <?ektigi gibi konularla ilgileniyorlardi.
Antik Yunan filozofu Aristo bu konuda Qok bilgili sayi-
lirdi ve her §eyin mukemmellige uygun bir §ekilde olu§-
tugunu soyliiyordu. Aslinda bu fikir, nesnelerin neden
dii§tilgunu veya <;i<;eklerin neden giine§e dogru biiyii-
diigiinu aqklamak igin garip bir yoldu. Yine de akilhca
bir dii§ilnce oldugundan simyanin temel prensiplerin-
den bir tanesi haline geldi.
Simyacilar, kendilerinden gelen garip bir giice gereksi-
nim duyan deneyler yapiyorlardi ve bu tiir deneyler ya-
pabilmek i<?in miimkiin oldugunda saf ve miikemmel
olmalan gerekivordu.
27
Bu deneyler aym zamanda, gokyiiziinde yildizlann ve
gezegenlerin pozisyonlanna da bagliydi. Dolayisiyla, Isa-
ac’in ilgi alanina girecek bir konu daha vardi.
Simyacilann ozellikle ke§fetmek istedikleri iki $ey var-
di: Bunlardan bir tanesi Hayat iksiri idi ve hayab uzatma-
ya yanyordu. Digeri de felsefe ta§iydi ve о kadar mii-
kemmel bir §eydi ki siradan metalleri albna <?eviriyordu.
Aristo sayesinde, simyaciiar her maddenin dort te-
mel elementin bir araya gelmesiyle olu§tuguna inani-
yorlardi: hava, ate§, su ve toprak. Dort bin yil boyun-
ca, deneylerini buna dayandirdilar. Ancak Isaac’in za-
maninda, bazilan ba§ka elementlerin de olabilecegini
dii§unmeye ba§ladi. Aristo bir madde icjindeki element
miktanni degi§tirirseniz, ba§ka bir madde elde edebile-
ceginizi soylemi§ti. I§te kismi olarak bu yiizden, simya-
28
cilar her metal i<;erisinde di§an cjikmayi bekleyen bir
miktar altin olduguna inamyordu.
Ancak §unu da kabul etmek gerekiyor ki simya sa-
yesinde bazen ger<;ekten yararh sonu^lara ve ke§iflere
ula§ilabiliyordu. Ancak bunun di§inda simya sacjmahk-
tan ibaretti. Yine de kendinden onceki zeki insanlar gi-
bi, Isaac de simyayi son derece ciddiye aliyordu.
Diger filozoflar
Isaac du§iince sistemini geli§tirmek igin, eski filozoflar
iizerinde de $ah§mi§ti. Cambridge’de ozellikle Aristo
Uzerinde incelemeler yapiliyordu. Bu yiizden Aristo ve
digerleri hakkinda daha fazla bilgiye ihtiyacimiz var.
Bir sonraki bdliim de bu filozoflar hakkinda zaten.
29
ARISTO VE DiGERLERi
Aristo MO 384-322 yillan arasinda ya§ayan Yunan fi-
lozofu ve bilim adamiydi. Astronomi, doga, etik, man-
tik ve biraz once de gordiigumiiz gibi simya hakkinda
<?ah§malar yapmi§ti. Eide ettigi sonutjlardan bir tanesi
de §uydu:
Dunya evrenin merkezidir. Giine§ ue diger her
§ey diinyanin etrafinda doner.
Aristo’nun aksini iddia edenlere kar§i, gok inandin-
ci bir argUmam vardi.
30
Aristarchus
Ne kadar zeki olursamz olun, size inanmayan bazi in-
sanlar her zaman olacaktir. Aristarchus adinda bir Yu-
nan, Aristo’dan yakla§ik 100 yil
sonra ya§ami§ti ve kendisi bir he-
liocentric’ti. Yani giine§in evrenin
merkezinde olduguna ve diinya
da dahil olmak uzere diger geze-
genlerin giine§in etrafinda dondii-
giine inaniyordu. Ancak anlattigi
§eylere kimseyi inandiramami§ti.
(Helio, Yunanca giine§, centric de
merkez anlamina gelmektedir.)
Her §eyden de ote, diinyamn ev-
renin merkezinde oldugu fikri bazi
insanlar tarafmdan destek buluyordu. Bu insanlar giicj-
luydiiler ve aksini du$ilnen insanlar sessiz kalarak bela-
dan uzak durmayi tercih ediyorlardi.
Isaac’in zamaninda, yakla§ik 2000 yil sonra, Camb-
ridge hala eski kafah insanlann elindeydi ve Aristo’nun
prensiplerine siki sikiya bagliydi. Ancak Avrupa’nm di-
ger yerlerinde insanlar bu fikirlere daha §upheci yakla§-
maya ba§lami§lardi. Neden boyle oldugunu bulmak i$in,
Eski Yunanlilann zamanina geri dbnmemiz gerekiyor...
31
Eski insanlar, gezegenlerin hareketlerini gok yakindan iz-
liyorlardi. Ashnda bu <?ok dogal. О giinlerde televizyon ol-
madigindan boyle §eylerle kendilerini me§gul ediyorlardi.
Diinyayi evrenin merkezinde gosteren haritalar yapiyorlar-
di. Giine§in ve gezegenlerin hareketlerini gosteren yorunge-
ler (jiziyorlaidi. Fakat bu yorilngeler рек de ger<;ek<;i degildi.
Copernicus
16. yiizyilda insanlar artik gezegenlerin neden boylesine
garip bir §ekilde hareket ettigini merak etme-
ye ba$lami§ti. Ashnda gezegenlerin daha basit
bir yoriinge izledigi fikri akla daha yatkin geli-
yordu. 1510 yilinda Polonyali Coper nik Aris-
tarchus’un heliocentric fikirlerini konusunda
ara§tirma yapmi§ti ve giine§in ortada oldugu
ve gezegenlerin yoriingelerini gosteren bir
taslak hazirlami§ti. Tam olarak dogru olmasa
da, digerlerinden daha ger<;ek<;iydi.
Zavalli Copernik yeni yaptigi bu taslakla insanlan о ka-
dar hayal kinkligina ugratmi§ti ki 30 yil boyunca hapis
yapti. Kitabi en sonunda 1543 yilinda basildigi zaman,
birgok kan§ikliga yol agti. Ama en azindan Copernik bii-
tiin bu sorunlardan uzak kaldi. Qiinkii kitabinin ilk niis-
hasini gordiikten kisa bir silre sonra hayatini kaybetti.
32
Johannes Kepler ve Tycho Brahe
16. yiizyilin sonlannda, Isaac dogmadan yakla§ik 50 yil
once Copernik’in kitabi Alman
gokbilimci Johannes Kepler’in eli-
ne ge<;mi§ti. Kepler (1571-1630),
ki§isel sorunlan olmasina ragmen
zeki bir insandi. (Gozleri <;ok bo-
zuktu, bagirsaklannda kurt vardi,
ilk kansi ve ^ocuklan olmii§tii. Ha-
yatmin geri kalanini annesinin bir
cadi olarak yakilmasini engellemek
i<?in harcadi.)
Kepler’e Danimarkah zengin gok-
bilimci Tycho Brahe ile Qali§masi teklif edildi. Brahe’nin
yildizlan gozlemlemek i<;in son
derece uygun ara<?larla dolu bir
adasi vardi. (Tycho’nun adasm-
da bir de hapishanesi vardi ve
bir ciiceyi i§e almi§ti. Altindan
ve balmumundan yapilmi§ bir
burnu vardi <;iinkii ger<;ek burnu
bir kavga sirasinda kopmu?tu.)
Kepler bircjok alanda Qali§-
malar yiiriitiiyordu. Mesela:
• Gozlerin qali^ma sistemini bulmu§tu. Uzakliklan algilamak
фп neden iki goze birden ihtiyacimiz oldugunu aQiklami§ti.
• GiiijlU teleskoplann ve merceklerin nasil yapilacagini
bulmu§tu.
• Yildizlann uzakliklanni hesaplama yontemlerini ke§-
fetmi§ti.
33
Ancak Isaac’e gore, Kepler’in en onemli ke§fi, geze-
genlerin hareketleri konusundaki (19 kanunudur. Bun-
Ian daha sonra aynntih olarak gorecegiz.
Galileo
Isaac’e geri donmeden once tanimamiz gereken iki ki-
§i daha var. Bunlardan bir tanesi italyan Galileo Galilei
(1564-1642). Kisaca Galileo ola-
rak da bilinir. Peki onun hakkinda
ne biliyoruz?
Kaba, dii§iincesiz, kibirli, siirekli
bagmp <;agiran, dikkatsiz ve kav-
gaci bir insandi. Ustelik diger in-
sanlann fikirleriyle dalga ge^erdi.
Ancak her §eyden de ote son de-
rece zeki birisiydi. Galileo hak-
kinda bir kitap gercjekten giizel
olabilirdi ancak hatirlarsaniz, bu
kitabin Isaac Newton hakkinda olmasi gerekiyor. Do-
layisiyla Galileo’nun yaptigi birkag §eyi not etmekle
yetinecegiz.
• Galileo, yiiksek binalann tepesinden bir §eyler atarak
dii§en nesnelerin ivmelenmesinin sabit oldugunu ispat-
ladi. (Bunun ne anlama geldigini sonra gorecegiz.)
• Galileo Aristo’nun diinyanm sabit oldugu konusunda-
ki fikrinin yanh§ oldugunu herkese sdyliiyordu. (Bu ko-
nuda hakliydi ancak ne yazik ki Papa ile taki^ti ve fik-
rini degi§tirmek zorunda kaldi.) Diinyanm hareket etti-
gini gelgitlere bakarak ispat edilebilecegini sdylemi§ti
(Bu konuda yanihyordu ve Papa bunu duyunca mutlu
olmu§tu.)
34
Dekart
Tanimamiz gereken son insan Rene Dekart’tir. 1596-
1650 yillan arasinda ya§ami$ti ve Aristo’nun fikirlerini
ele§tirmi§ti. Arsito’nun teorilerinin
gogu her §eyin sudan, topraktan,
ate§ten ve havadan olu§tugu, her §e-
yin mUkemmele yakla§maya egimli
oldugu ve kendi yerini aradigi gibi
bazi havah fikirlere dayaniyordu.
Dekart’m fikirleri ise biraz daha giln-
celdi ve doganin bir makineye ben-
zedigini soyliiyordu. Her §eyin 61<;ii-
lebilecegini ve ger^ekle§en her olay
arasinda mekanik somut bir baglan-
ti oldugunu soyliiyordu. Ashnda bu konuda hakliydi.
Tebrikler Dekart!
(Dekart sonralan, gezegenlerin hareketleri arasin-
daki somut mekanik baglantilan kurmaya gah§mi§ti
ancak ula§tigi sonucjlar рек dogru sayilmaz. Uzgiiniiz
Dekart!)
Isaac Dekart’m dii§iincelerini tarn olarak benimse-
memi§ti ancak Aristo’nun fikirlerinden daha iyi olduk-
lanni dii§iiniiyordu. Bir<;ok a<;idan, Isaac’in matemati-
gi felsefik <;ali§malara uygulamasini saglayan insan
Dekart’tir.
Tamam, Aristo ve digerleri hakkinda bu kadar bilgi ye-
ter. $imdi Isaac’e geri donelim.
35
ISAACIN ARKADAjl
i$inde рек kafa kari§tirici bilgi olmayan bir boliim
Isaac, Cambridge’de getjirdigi siire boyunca Ari; to ve
digerleri hakkinda gah§malar yilriitmenin yam si 'a, iyi
bir de arkada§ edinmi§ti.
John Wickins, Isaac’le aym sirada ogrenci olmak
i<;in Manchester’den Cambridge’e gelmi§ti. Ilk geldi-
ginde nefret ettigi geveze birisiyle odasini payla§mak
zorunda kalmi?ti ve bu durumdan sikildigi ign sik sik
uzun yiirijyu^lere gikiyordu. Bir giln yine уйгйуй§е gik-
mi§ken aym nedenden dolayi cam sikkin olan Isaac ile
tam§ti ve aym odayi payla§maya karar verdiler.
Wickins teoloji §ah§iyordu. Ancak odada etrafmda
sUrekli Isaac’in not defterleri, §i§eleri ve diger aletleri
oluyordu. Isaac’in §ansina Wickins gok iyi bir insandi.
Etrafi toparlamasina, deneyleri yapmasina hatta deney
notlanm temize gekmesine yardim ediyordu. Wickins
aym zamanda Isaac’in yemeklerini diizenli yemesini ve
diizenli uyumasim saglamaya gah§iyordu ancak bu i§-
te рек ba§anli oldugu soylenemez.
36
Wickins’in рек ho§lanmadigi §eylerden bir tanesi oda-
lanni dekore etmeye ba§ladiklan zaman ger?ekle§ti.
Isaac, odanin rengi konusunda biraz takintihydi. Odayi
kirmiziya boyamak istiyordu. Sandalyeler, yataklar, ya-
tak ortiileri ve perdeler hepsi kirmiziydi. Hatta Isaac’in
koyun kanmdan kirmizi renk boya elde etmek iyin bir
tarifi bile vardi. Biraz sinir bozucu degil mi?
Birlikte 20 sene geyirmelerine ragmen, Wickins
Isaac ile birlikte ge<?irdigi zaman hakkinda рек fazla ko-
nu§mami§tir. Bu biraz garip Qiinkii ashnda bu konuda
soyleyecek bir<?ok §eyi olmah.
37
l$ARETlMLE BA$LAYACAK$IN!
HAZIR
SiiPER Bia BAjLAN6l(
Isaac Cambridge’den Ocak 1665 tarihinde mezun ol-
du. Sonra da рек oyalanmadi.
к
yER?EK|
38
MAYIS 1666
wIECRAL KALKUlliS
OCAK 1666
RENKLER
ISAAC NEWTON INANILMAZ
I PERFORMANS SEROllEDl VE
tlLlNEN BUTUN REKORLARI
altOst ETTl...
MS IM 1665
kalkulus
...VE $U ANA KADAR
YERYUZUNE 6ELEN EN ZEKl
BlLlM ADAMLARINDAN BlRl
OLDUGUNU ISPATLADI!
Universiteyi bitirir bitirmez geli§tirdigi bunca §ey de
ne? Isterseniz bunlara teker teker bakahm ve bircjogu-
muz Isaac kadar zeki olmadigindan bu konulan miim-
kiin oldugunca basit ele alalim.
Binomiyal feoremden once
Isaac’in zamanina kadar bazi i§e yarar hesap yontem-
leri geli$tirilmi§ti. Bu hesap sistemleri ozellikle astrono-
mi igin gereken hesaplamalarda kullaniliyordu. Isaac’in
muhte§em ve gilzel Binomiyal teoreminden once, da-
ha once ke§fedilen diger yontemlere bir goz atahm is-
terseniz. (Eger <;ok korktuysaniz, gozlerinizi kapatin ve
46. sayfaya atlayin)
39
Ondahk sayilar
1585 yihnda Stevin admda bir matematikcji ondahk sa-
yilan kullanmayi onerdi.
I I 4
2-0'5
4-=0.333335 1
12*- O.
Jo = 0.1
I , .4
Elbette, §u anda ondahk sayilan biliyoruz (junku hesap
makinelerinde kullanilan sistem bu. Ornegin l-e-5 ya-
zarsaniz, 0,2 elde edersiniz. 1/5’in ondahk olarak ifa-
desi 0,2’dir.
Logar itma
Diger bir parlak ke§if Napier admda Isko<;yah bir ba-
rondan geldi. Napier Logaritmayi bulmu§tu. Bu sistem
karma§ik sayilan <;arpmak ve
bolmek i^in kullanilan kisa bir
yoldur. Logaritma aym za-
manda ozellikle astronomik
hesaplarda sik sik kar§ila§ilan
kuwetleri hesaplamak igin ko-
lay bir yontemdir. x3 ve 'Vy’gi-
bi sevimsiz bazi §eyler logarit-
madan once hesaplanmasi ne-
redeyse imkansiz §eylerdi. О
kadar i§e yarar bir sistemdi ki ancak 25 yil once hesap
makineleri yayginla?mca kullanilmaktan vazgetjildi.
40
Yine Dekart
Aristo’yu ele§tirmenin yarn sira Dekart, nesnelerin ne-
rede oldugunu hesaplamak i<?in “kartezyen koordinat”
sistemini geli$tirmi§ti. Boylece grafiklerden algebra
e§itlikleri cjizilebilyordu. Fark ettiniz mi? Dekart (Des-
cartes kartezyen sistemini bulmu§tu.) isimlerini kullan-
mayi seviyorlar degil mi? Neyse denklem/grafik §eysi
§6yle i§liyordu.
ilk yapmaniz gereken §ey, grafik kagidiniza iki ek-
sen <;izmek.
Hayir, bunlardan degil. ilk once yukan dogru bir ^izgi
<;iziyorsunuz. Buna eksen denir. Sonra da onun yanina
dik bir <jizgi <;ekiyorsaniz. Bu da bir eksendir. Elinizde
artik iki tane eksen var.
Yukan dogru <?ikan “y” eksenidir ve yana dogru giden
eksen de “x” eksenidir. Birle^tikleri nokta sifir noktasi-
dir ve (jizgiler boyunca rakamlar ilerler.
41
Eger negatif sayilan da kullanacaksaniz, eksenleri-
niz biraz daha uzun olmahdir.
Bu i§lemi tamamladiktan sonra kendi e§itliginizi cjizebilir-
siniz. Ilk olarak basit bir e§itlik ile ba§layalim, y=x olsun.
x i<?in bir sayi seyelim. Diyelim ki x=l olsun. Eger e§itli-
gimiz y=x ise, у de 1 olacakbr! Sonra x ekseninde 1 iize-
rine ve у ekseninde de yine 1’in yanina bir nokta koyun.
Sonra x i$in ba§ka bir sayi se^elim. Bu kez 2 olsun.
y’yi de hesaplarsak у de 2 olur. Yine ayni §ekilde dog-
ru yerlere nokta koyun. Eger isterseniz, x ve y’nin di-
ger degerleri iyin de gereken yerlere noktalar koyun.
Yeterince nokta koyduktan sonra, bir §eklin olu§tu-
gunu goreceksiniz. Eger noktalan birle§tirirseniz, bir
yizgi elde edersiniz.
42
y=x basit bir e§itlik oldugundan, ho§ diiz bir <;izgi elde
edersiniz.
Peki ya egik tjizgiler? Bir de §u e§itligi deneyelim.
y=x2 (yani y=x kere x. Bu kiigilk 2, iki tane x’i birbi-
riyle Qarpmaniz gerektigi anlamina gelmektedir. Eger
ii? olsaydi, ii<? tane x’i birbiriyle (jarpacaktiniz.)
Yukandaki §ekilde Qizginin grafikteki y’nin x2 ile e§it-
lendigi turn noktalan birle§tirdigini goriiyorsunuz. Or-
negin, x=l oldugu yerde, у de l2’dir. x=2 oldugu yer-
de y= 22 yani 4’tiir. Bu qzgi aym zamanda tilm ara de-
gerleri de gostermektedir. Mesela x=l,5 iken у de
1.52 yani 2.25’tir.
Bu ozel qzginin adi paraboldur ve ters <;evirecek
olursaniz, bir topun havaya atildigi zaman yere dii§er-
ken izledigi yoiu gosterir.
43
Peki biitiin bunlar ne i§e yanyor?
Ashnda рек <?ok faydalan var ama Isaac фп en
onemli tarafi §udur. Matematiksel denklemler nesnele-
rin nasil hareket ettigini atjiklamakta kullanilmaktadir.
Ve $imdi, kaac'in binomiyal feoremi
Ba§kalannin ke§fettigi §eyler bu kadar yeter. $imdi
Isaac’in binomiyal teoremine bir goz atacagiz. I§te
ba§liyoruz.
n(n-l)d'^:b2 п(п-1)(п-2)в?лЬ' п(п-1)(п-2)(п-3)<Г“4Ь'*
(a ♦ b)" » a" +----♦------------♦----------------♦----------------------
I 1x2 1x2x3 Ix2x3x4
Bu denklem boyle devam edip gidiyor ve her sayi git-
tikcje daha da karma§ikla§iyor ve degerlerini buldugu-
nuz zaman sizin de fark edeceginiz gibi her sayi daha
da кСфЯйуог, k(i<;Uluyor, kuQuIiiyor, kiitjOluyor.
Giizel degil mi?
$imdi biiyiik ihtimalle bu teoremin ne i§e yaradigini
merak ediyorsunuzdur. Ama ne yazik ki bunun фп
рек yerimiz yok. Тек soyleyebilecegimiz, binomiyal te-
orem ile logaritma hesaplanni tarn olarak yapabilirsi-
niz ve <;ok karma§ik rakamlar uzerinde gah§abilirsiniz.
Isaac, 55 ondahk haneye kadar hesaplar yapmi§ti.
n ППИЕД 77П\\
44
Tanjant
Mayis 1665’te Isaac tanjant diye bir §eyle ^ikageldi.
Tanjant, bir egriye bir noktada dokunan dUz bir ?izgi-
dir. I§te size birkag ornek.
Peki bu tanjantlar ne i§e yarar?
Herkes ayi ve gezegenleri, yorUngelerini inceliyor-
du ve neden boyle hareket ettiklerini bilmek istiyordu.
Ya§li Aristo’nun “her §ey kendi yerini arar” dU§Uncesi
artik insanlara yetmiyordu.
Astronomlar gezegenlerin egik yorUngelerini kagit
Uzerine (jizmek i<?in ?ok zaman harcami$ti ve gordUkle-
rini tarif etmek igin korkunt; hesaplarla mUcadele edi-
yorlardi. Eger gezegenlerin hareketlerini matematik
denklemleri ile tarif edebilirlerse, bu harekete neyin ne-
den oldugunu da a<;iklayabileceklerini umut ediyorlardi.
Isaac bir gezegene bakinca, gezegenin egri boyun-
ca bir tanjant hareket ettigini fark etti. Bir de §dyle dU-
§unelim...
Gezegen ko§eyi yava§ yava§ donmek yerine, §unlar
gibi dUz gzizgileri izliyordu.
DUZ ClZGlLER BOYUNCA
HAREKET EDEN GEZEGEN
45
Gezegen diiz gizgiler boyunca ilerlediginden, gezegeni-
nin yonii diizdiir. Boylece hesaplamalar daha kolayla-
§ir. Gezegenin yoriingesini egri yapmak yerine daha
kisa <;izgiler kullanabilirsiniz.
Qizgilerin boyunu kisalttikga, yoriinge miikemmel bir
egriye donii§ecektir. Ancak gizgilerinizin boyu gok kisa
olsa da hala diizdiir.
Eger herhangi bir anda gezegenin hangi yone dog-
ru ilerledigini bulmak isterseniz, gezegenin iizerinde
bulundugu kii<;iik gizgiyi uzatmaniz yeterli olacaktir.
te....elinizde artik bir tanjant var.
Bu bilgi sayesinde <;ok onemli bir ke§if yapildi. Isaac ilk
ba§ta fluxion dese de diinya bunu ba§ka bir isimle ta-
nidi ve de 90k korktu...
46
Kalkuliis
i§te KALKULUS hakkinda bilmeniz gereken bazi §eyler:
• Okulda Qok zeki oldugunu
one suren bazi insanlar
Kalkiiliis’ten 90k korkmak-
tadirlar.
• Ogrenciler bu isim telaffuz
edilince korkudan saklana-
cak yer aramaktadirlar.
• Рек gok masum insan
Kalkiiliis’u anlamaya Qah-
§irken zavalh yaratiklara
donii§mil§lerdir.
• Tersten okundugunda bu
kelime SULUKLAK olur
ve 20 kez ardi ardina soy-
lendiginde diliniz §i§er.
• Matematik ogretmenlerinin
kalkuliis ogretmeye ba§la-
yacaklan hafta, hasta olup
kagacak delik ararlar veya
Fransizca ogretmeni olma-
ya karar verirler.
• Ashnda о kadar da kotii de-
gil. Ger^ekten...
Tamam, tamam, binomiyal teoremi daha yeni bitirmi§-
ken size kalkuliis gostermek biraz acimasiz olacak. Ney-
se ki tarih bize biraz ara vermemiz ipn bir firsat sunuyor.
47
VEBA SALGINI
Kafanizi kalkiilQsten biraz uzakla§tirmak iqin kiiqii-
ciik bir boliim
Insanlar bir yandan §a§irtici ke$ifler yaparken ve geze-
genlerin hareketlerini hesaplamaya Qah$irken, Lond-
ra’da insanlar pislik kjerisinde hayat miicadelesi veriyor-
lardi. Sokaklar pislikten ve kokudan gegilmiyordu. Sicak
bir yaz giiniinde bocekler ve sinekier kocaman kUmeler
olu^turuyordu. Cilt hastahklan son derece yaygmdi. Her
§eyden de onemlisi fareler ortalikta cirit atiyordu.
Londra limanlan о giinlerde <;ok yogundu. Herhan-
gi birisi tekneden kiyiya dogru atlayan birka<; fare gor-
mil§ olsa bile, farelerinin sirtlanndaki bitlerin Lond-
ra’da 80000 ki§inin gizemli oliimunden sorumlu oldu-
gunu tahmin edemezlerdi.
48
The Stuart Sun
Arahk 1664
DENIZCILER OLU BULUNDU
Diin ak§am iizeri Drury La-
ne Tiyatrosu yakinlannda
iki Fransiz denizci olu bulun-
du. Cesetleri bulan Bayan
Annie Clackett “Kanayan
yaralanyla ve boyunlannda-
ki morluklarla korkunq: gd-
riiniiyorlardi.” dedi.
37 ya§indaki bayan cesetleri
buldugundan beri kendisini
hasta hissediyor. “Umanm о
Fransizlardan bir §ey kapma-
rm§imdir.” dedi.
SIRADAN 6ORUNMEKTEN
BIKTINIZ Ml?
SERT BlR
ADAM 6lBl
6ORUNMEK l$lN
PUDDY'NiN
PUDRALI PERUGU
ilk iki kurbanin cesetleri Arahk 1664 tarihinde bulun-
du. Digerlerinin onlara katilmasi рек zaman almadi.
49
The Stuart Sun
Aralik 1664: Son baski
GIZEMLI HASTALIK
GERI DONDU!
ba^latildi. Veba soylentileri
Diin caddede bir kadin olii
bulundu. Yapilan ara§tirmaya
gore kadinin gizemli bir has-
taliktan dldUgil saniliyor. Ce-
heniiz dogrulanmadi.
Cesedi inceleyen bir
hukiimet gorevlisi “insan-
lar liitfen panik yapmasin-
lar. Erninim ki zararsiz bir
§eydir.” dedi.
PUDDY'NlN
PASTALARINDAN YlYlN!
sedin geqen hafta Fransiz ge-
micileri bulan Bayan Annie
Clackett’e ait oldugu sanih-
yor. Bu konuyu daha aynntih
incelemek i<;in bir ara$tirma
icjinde neredeyse hi<; •-
solucan ve kurt yok^
Bu arada Londra’mn yer alti su §ebekelerinde suglular
(jogaliyordu. Ba§ka kitadan gelen bitler beraberlerinde
babun vebasi da getirmi§lerdi. Diger farelere de yayi-
lan bu bitler, hastahgi hizla §ehre yaymaya ba§lami§ti.
Hastalik sadece bir isinkla yayilabiliyordu.
50
The Stuart Sun
Осак 1665
HUKUMET GOREVLISI OLDU
Annie Clackett’i yakla-
§ik bir hafta once ince-
leyen hiikiimet gorevli-
si ayni belirtilerle olii
olarak bulundu.
Diger bir hiikiimet go-j
revlisi “Goriinen о ki
bir salgmla kar§i kar§i-
yayiz. Halkimiz artik
panik yapabilir.”
Hastahgin ba§ka kur-
banlan da var.
Lambeth, Southwark,
Westminster ve §ehrin
diger kesimlerinde ba§-
ka cesetler de bulundu.
VEBANIN KURBANI
Ml OLDUNUZ?
PUDDY'NlN BOYASINI
DENEYlN
KAPINIZI i$ARETLEMEK
iQlN {OK UYOUN
SON YAPMANIZ
6EREKEN $EY
OLSA DA BlRAZ
BOYA ALIN!
Evet, 1665 yilindaki biiyiik veba salgini gittikge yayih-
yordu. Kimse bu saiginin nasil yayildigini bilmiyordu.
Ashnda bilselerdi de рек bir §ey yapamazlardi.
51
Bazi onemli bilgiler:
• Hastaliga yakalanan insanlar koltuk altlannda, kasik-
lannda veya boyunlannda §i§likler yikiyordu.
• Belirtiler arasinda yiiksek ate§, terleme, ba§ agnlan,
ba§ka agnlar ve kusma vardi.
• $ansh kurbanlann hastaliga yakalandiktan sonra bir
hafta iyinde %25 iyile§me ihtimali vardi.
• $anssiz kurbanlann %75 olme ihtimali vardi.
• En iyi ila<; mi? Ilk once hastaliga hi<; yakalanmamaya
yah§in. Eger yakalanirsaniz, “Lacatellus Balsam”
adli §eyi deneyebilirsiniz. Isaac bunu yapmayi Bay
Clark’in dilkkaninda 6grenmi§ti. iyinde tiirpentin,
balmumu, zeytinyagi vardi. Bu siviyi itjebiliyor ya da
kopek isinklanna siirebiliyordunuz.
The Stuart Sun
Haziran 1665
SAL6IN YAYILIYOR!
§imdiye kadar binlerce
Londrali hayatini kaybetti.
Artik kasabalarda da
oliimler artmaya ba^ladi.
Biryok §ehir bo§altiliyor ve
yerle$im yerleri kapatih-
yor. Hatta Cambridge’deki
universite bile kapatildi.
ISKOCYA DAHA GUVENLll
PUDDY'HlN ARABASINPA HAIA
80? YERLER VARI VARIN KUZEYE
DOfiRUYOLA fIKIYORUZI (VUCU-
DUNDA $l$LlK OlANLAR lilTFEN
BA$VURMA$INLAR)
52
Dolayisiyla Isaac, Cambridge’! terk ederek ailesinin
ya§adigi Lincolnshire’a geri dondii. Universiteyi birak-
mak zorunda kalmanin dinlenmek ve eglenmek i<?in iyi
bir bahane oldugunu dii§iinebilirsiniz. Ancak Isaac
boyle dii§unmiiyordu. Cambridge’deyken bile Isaac <;o-
gu bilgisini kitaplardan edinmi§ti. Ashnda yalniz ba§ina
daha iyi <;ah§iyordu. Dolayisiyla eve gitmek tek ba§ina
kalabilecegi ve ciddi i§lerle ugra§abilecegi anlamina ge-
liyordu. Isaac evde kaldigi 16 ay boyunca ?ok parlak
geli§meler kaydetti.
Bu arada kitabin 63. sayfasma ula§tiginizda, en zor
kisimlan bitirmi§ olacaksiniz. Unutmayin bir burada bir
dahinin <;ali§malanni anlamaya <;ah§iyoruz. Anlamasa-
niz bile bunu рек dert etmeyin.
Nerde kalmi§tik!
53
KALKiiuiS: МЛТЕМЛТЖ MUCIZESI
Kalkiiliis, <;ok basit bir fikir-
den hareket ederek ortaya
konulan bir tiir matematiktir.
Ortalan biraz kan$ik, sonu
ise biraz daha basit sayilabilir.
Isaac ke§federken, kafasini
<;ah§tinp bu orta kisim iizerinde biraz ugra§mi§ti. Ama
size iyi bir haberimiz var: isterseniz zor olan orta kismi
ge<;ip basit olan son kisma atlayabilirsiniz. Kalkiiliis ke§-
fedildigi zaman, korkun? hesaplamalarla ugra§mak фп
matematik^ilerin elinde iyi bir silah olmu§tu. Kalkiiliis
otobiis §ofdriiniin elindeki direksiyona benzer.
Kalktiliistin temel noktasi §udur: SonuQ elde edene ka-
dar hesaplan daha ktkjiik partjalara ayirarak cevabi el-
de edersiniz. Ashnda antik Yunanlilar ozellikle <;ember-
leri incelerken kalkiiliise giri$ yapmi§lardi.
Bir раца pi
Antiphon MO 400 civannda Yunanistan’da ya$ami§ti
ve i?ini iiggenlerle doldurarak dairenin alanini hesapla-
54
maya ?ali§mi§ti (jiinkii ii^genin alarum bulmak ve son-
ra bunlan toplamak daha kolaydi. Ilk once biiyiik bir
iicjgen yerle§tirdi...
Sonra bo§luklan daha kii<?iik ii<?genlerle doldurdu. Da-
ha kii<?iik ii<?genler ve sonra daha da kii<jiik ii^genler...
Ancak ne kadar <;ok iitjgen koyarsa koysun, dairenin
i?ini tam olarak dolduramadi ve tarn alam bulamadi!
Antiphon ile aym donemde, Bryson admda ba§ka
bir Yunan daireyi iki (jok kenarli §ekil icjerisine almayi
akil etti. Qiinkii dairenin alam i<;erideki §eklin alanin-
dan biraz daha biiyiik di§andaki §eklin alanindan biraz
daha kiicjiik olacakti.
55
Ama ayni sorun onun kar§isina da <;ikti. ilk once 12 ke-
narli §ekille sonra da 24 kenarli bir §ekille denedi... kul-
landigi §eklin ne kadar <jok kenan varsa ula§tigi sonu<; о
kadar yakindi. Ama alani asla tarn olarak bulamiyordu.
Yakla§ik 200 yil sonra bilytik Ar§imet’in ke§ifleri
geldi. (MO 287-212). Ar§imet alan yerine dairenin
Gevresi iizerinde yogunla§maya karar vermi§ti.
DAlRENlN
QEVRESlNlN
DAlRENlN
/ 14ERKEZINDEKI
UZAKLldlN OZEL
BlRSAYlYtA
GARPILARAK
BUL(JNABlLECE6lN
Bu ozel sayiya yunanca pi denildi ve 71 olarak gosteri-
lir. Ancak en onemli sorun bu sayimn tarn degerini bul-
makti. Ar^imet Bryson’unkine benzer bir yontemle da-
irenin alanini bulmaya <;ali§ti. Hesaplamalarda daha iyi
oldugundan 96 kenarli §ekiller kullaniyordu. Pi sayisi-
na ^ок yakin degerler buldu (Pi sayisinin 3 10/7i ve 3
arasinda oldugunu hesaplami§ti.) ama sayimn de-
gerini tarn olarak hesaplayamadi.
Diger bilim adamlan Ar^imet’in yontemini geli§tir-
meye <;ali§tilar ve Isaac’ten kisa bir sure once Alman
Rudolf Van Ceulen pi sayisinin degerini bulmak фп
32 milyardan daha fazla kenarli §ekiller kullanarak 20
yil boyunca Gah§malar yapmi§ti.
А?1к$а bu <;ok sa<;ma bir ugra§a donii§meye ba§lami§-
ti. Neyse ki Isaac en sonunda ba§ka bir yontem buldu.
Kalkuliis bu diger insanlann yaptigi §eyin matematiksel
56
yoludur. Yani tam sonuca ula§mak i<;in kil^iik driller
kullanmak. Sorun §uydu ki tam sonuca ula§mak i$in
son derece kii<?iik ol^iilere ihtiya? vardi. Isaac bunun
bir yolunu bulmu§tu.
Isaac pi sayisini bulmak i<?in kalkiiliisten faydalan-
mi§ti ama bunun i$in <?ok ugra§masina gerek yoktu.
Qiinkii о dogmadan kisa bir sure once diger insanlar
bunu yapmanin ba§ka yollanni da bulmu§lardi. Isaac
gtizel bir noktadan ba§ladi. I§te size onun hesaplama-
lanndan bir tanesi...
n 1 л. 1 ( 1 \ ж lx3/ 1 L lx3x5/ 1
6 2 2 \3 x 27 2 x 4 V5 x 27 2x4x6 \ 7 x 27
Isaac’in kalkUliisu geli$tirmesinin temel nedeni bir egri
boyunca ilerlerken tanjantlann nasil yon degi^tirdigiy-
di. Bu sorunu daha once de gormii§tuk.
$imdi ihtiyacimiz olan §ey bir egri. A§agida daha
once de gordiigiimilz ho§ bir parabol var.
BUNU
$U KUQUK DUZ
QtzelYLE
DE6l$TlRELlM
Haydi §imdi §eklimizi biraz inceleyelim. Ilk once egri-
nin bir pargasini diiz bir Qizgiyle degi^tirdik. Isaac’in
ara§tirdigi §ey ^izginin ne kadar dik olduguydu. Ba§ka
bir deyi§le bu kii^iik ^izginin egimi nedir?
57
E?im
Dik bir yoku§u tirmandigimzi varsayahm. Egimi §6yle
olgersiniz.
lOm
5m
e6Im «i
Ne kadar yiiksege cpktiysaniz bunu ilerlediginiz me-
safeye bolersiniz. Ornekte 5 m yukan 10 m ileri gidil-
mi§. Sonu<;ta 5:10= 1/2 yani egim i^’dir.
(Bazen yol i§aretleri de egimi gostermektedir ve ge-
nellikle egim yiizde olarak gosterilir. Eger egim %20
olarak gosteriliyorsa egim 1/5’tir. Yani yatay olara iler-
lediginiz her be§ metreye kar§ihk dikey olarak 1 metre
yukan <;ikiyorsunuz demektir.)
Isaac’in kii^iik (jizgilerinden bir tanesinin egimini
ol<;mek i<jin, у dogrultusunda ilerleyen kiiyiik bir <jizgi
ve x dogrultusunda ilerleyen ba§ka bir kii^iik <?izgi da-
ha ekliyoruz.
KUGUK DUZ
?IzgImIz
83
E61M • Sy
<5x
8y dogrultusunda ilerleyen yizgiye yiikseklik ve 8x dog-
rultusunda ilerleyen yatay <;izgiye de uzaklik diyoruz.
(Bu komik i§aret yani 5, Yunan alfabesindeki delta
58
isimli bir harftir. Matematikte kiicjuk bir parga anlami-
na gelmektedir.)
Dolayisiyla bir tepeyi tirmandigimz gibi, egri iizerin-
deki kiicjiik bir gizginin egimi dy/ dx olarak hesaplanir.
Isaac hedefine bir adim daha yakla§mi$ti. Kiicjiik
(jizgilerinin daha fazla kiicjiiltiilemeyen bir nokta haline
gelene kadar gittik^e kii^iildiigiinii fark etti. Bu en kii-
<;iik cjizgilerin egimine dy/dx denmektedir. Farki gore-
bildiniz mi? d harfine dikkatle bakin. Qok kii^iik bir
fark var ama zaten kii<;iik §eyler hakkinda konu§uyo-
ruz. Garip bir §ekilde mantikh geliyor insana.
i§te size sonuc;...
Isaac’in iizerinde <;ah§tigi egrilerde, egim gittik^e
farklila§iyor.
Isaac’in bulmak istedi §ey, egim iizerindeki degi§iklik
oranini gosteren e§itliklerdi.
TONLARCA AMA TONLARCA KAFA PATLATAN
HESAPLAMALARDAN SONRA...
...sonucu buldu e§itligiyle tanimlanan bir egri oldugu-
nu varsayahm.
Qizgi iizerindeki herhangi bir noktadaki egimi bulmak
iqn dy/dx’in degerini bulmaniz gerekiyor. Bu i§leme
59
DIFERANSlYEL adi veriliyor ve herhangi birisini ma-
tematikten sogutmak фп yeterli. Ama ashnda <;ok ko-
lay. Тек yapmaniz gereken iki ku§iiciik §ey:
• Kuchuk 6’yi arkadan one getirin.
• Kii^iik alhdan bir Qikann ve sonucu ayni yukan yazin.
Sonu$ olarak elimizde var.
Ayni §ekilde eger egrimiz olsaydi, sonu<? olacakti.
i§te tek yapmamiz gereken bu. Biraz once DIFERAN-
SIYEL KALKULUS ogrendiniz. Gergekten Qok zekisi-
niz. Tebrik ederiz.
Isaac’in biitiin bunlan neden buldugunu hatirlaya-
hm. Eger degerini bulabilirse egri iizerinde herhangi
bir noktanin egimini hesaplayabilecekti. Daha da
onemlisi egri iizerinde egimin nasil degi§tigini analiz
edebilecekti. Bu kalkuliise farkh bir kullanim alani da-
ha saglami§ti. Bir eksene zamani diger eksene de
uzakligi koyarak nesnelerin ne kadar hizli gittigini gos-
teren grafikler <?izebilirsiniz. A§agidaki grafik hizlanan
bir arabayi gosteriyor.
Ilk saatte arabamn sadece 10 mil gittigini goriiyorsu-
nuz. Ancak ikinci saatte araba 20 mil daha gitmi§ ya-
ni hizlanmi§. Hizdaki bu arti§ (buna ivmelenme denir)
60
dikle§en ^izgiyle gosteriliyor ve Isaac biitiin bunlann
arasmda diferansiyel kullanarak bir baglanti kurabilece-
gini dii§iiniiyordu. Bingo, Isaac biiyiik matematik odii-
liinii kazanmi§ti.
Isaac <;ok getjmeden ivmelenme problemlerini qoz-
menin gezegenlerin hareketlerini anlamasina yardim
edecegini ve gezegenlerin hareketleriyle de yergekimi
kuwetini bulacagim anlayacakti.
Aslinda buttin bunlar ona <?ok yardimci oldu.
(ok fiili!
Isaac hakkinda bilmeniz gereken <;ok ilgint; bir ?ey da-
ha var ve bunu ogrenmenin tam vakti.
Isaac’in okulda Arthur tarafindan saldmya ugradigi
zaman <;ok kizdigini gormii§tiik. Ashnda Isaac <;ok <;a-
buk ofkeleniyordu. Тек ba§ina <?ah§mayi sevmesine ve
sadece bir yakin arkada§i olmasina рек §a§mamah. Pe-
ki sizce <jagm en biiyiik matematik ke§fini yaptiginda
tepkisi ne oldu? Di§an ko$up bunu herkese anlatti mi?
Bunu satmaya mi <jah§ti? Formiilii koluna ddvme mi
yaptirdi?
Hayir.
(Aslinda dovme konusunda о kadar da emin degiliz...)
61
Isaac Newton, buldugu veya ke§fettigi hemen he-
men her §eyi not defterine yaziyordu ve kimseye bun-
dan bahsetmiyordu.
ISAAC’IN KESFEDlLMEMIS NQT PEFTERj
.'Diinyadaki en yararh matematik sistemini ke$fettim
Г ama bundan KlMSEYE bahsetmeyecejjimj.. ..
Bu biraz garip gelebilir ama ger^ekten mutlu olacagi-
niz bir §ey yaptiginiz zaman, her zaman etrafinizda si-
ze “Bak, §unu gormemi§sin; §oyle yapsaydin daha iyi
olurdu.” diyecek birileri vardir. Bu tUr insanlar hataniz
olmasa bile hata yapmi§sin demekten zevk alirlar. Ken-
dinizi toparlamak ve tekrar i§inize yogunla$mamz i0n
olduk<;a fazla zaman harcamamz gerekecektir.
Isaac asla ele§tiriye tahammiil edemiyordu. Dolayisiyla
asla kimseye ne iizerinde <;ali§tigini soylemiyordu. Us-
telik iinlii olma fikrinden nefret ediyordu. Sadece tek
ba§ma ilgilendikleriyle ugra§mak istiyordu. Ne yazik ki
bu durum sik sik tarti§malara, bagin§ ve <;agin§lara ne-
den oluyordu.
62
Profetor
Ashnda Isaac’in yahymalanni baykalanna anlatmadigi-
ni soylemek yalan olur. Cambridge Universitesinde gii-
vendigi bir insan vardi. Bu insan eski hocasi Isaac Bar-
row’du. Barrow ilk Lucasian Matematik profesdriiydii.
• Lucasian Profesor ismini Cambridge Universitesinde
bir donem gorev yapan Henry Lucas’tan almiyh.
Kendisinden sonra gelenler iyin de bir fon birakmiyh.
• 1663 yilindan beri, diinyadaki en saygin gorevlerden
bir tanesiydi.
• Bu uygulama bayladigindan beri yaklayik 350 yil gey-
mesine ragmen, sadece 17 Lucasian Profesdru var-
di. Hepsi de tarihte onem tayiyan yahsiyetlerdi.
• $u andaki Lucasian Profesoril tekerlekli sandalyeye
mahkum olan ve kainatin nasil oluytugunu matema-
tiksel olarak ayiklamaya yaliyan ve daha yimdiden
bir efsane olan Stephen Hawking’tir.
Isaac Cambridge Universitesi’nde yahymalanna bayladi-
ginda, Barrow onun iye yaramaz ve gicik birisi oldugunu
duyunmiiytii. Okudugu kitaplarla hiy ilgilenmemiyti. An-
cak aradan birkay yil geytikten sonra Barrow Isaac’in yok
zeki birisi olduguna karar vermiyti. Diger ogrenciler gibi
boy iylerle ugraymak yerine Isaac vaktini daha dnemli yey-
lerle geyiriyordu. Ashnda Isaac tarn akademik bir elmasti.
Barrow yok farkli birisiydi. Qok enerjik ve neyeli bir
insandi. Qok farkli ve ilginy yeylerle ugrayiyordu. Hat-
ta bir keresinde Tiirkiye’de bir bilek giireyi miisabaka-
sma girmiy ve kazanmiyti. Farkli yapilarda olmalanna
ragmen, Isaac sadece Barrow’la matematikte iyi oldu-
63
gu i?in degil ayni zamanda simya ve dinle ilgilendigi
фп de iyi anla§iyordu. Barrow uzun saatler boyunca
<jah§iyordu, Isaac’e dogum giinii hediyeleri ahyordu ve
en onemlisi de <?ok hirsh bir insandi. Barrow her za-
man merdivenin bir basamak daha yukansina tirman-
mayi istiyordu ve Isaac onun yanindan aynlmamanin
iyi olacagmi dii$iindii. Hatta bir keresinde Isaac yanli§
oldugunu bilmesine ragmen Barrow’un optik ara§tir-
malanna yardim etmi§ti tjiinkii bu onemli insanla bag-
lanni kaybetmek istemiyordu.
Isaac ve Barrow’un ortak bir noktalan daha vardi.
(alman Yonfem
Isaac Barrow’a kalkiiliis hakkindaki bazi <;ah§malanni
gdstermi§ti ve yillar sonra Barrow bu <;ah§malan yaym-
ci John Collins’e gostermi§ti. Collins biitiin diinyanin
bunlan gormesi gerektigini one siirerek bunlan yayin-
lamak istemi§ti. Ancak Isaac bunu §iddetle reddetti.
Sonra biiyiik bir tarti§ma qkti...
64
The Stuart Sun
Ekim 1684
ALMANYA HARIKA
MATEMATIGI KE§FETTI
Gottfried Leibniz hareketi
ve hizi analiz edebilecegi bir
matematik sistemi geli§tirdi.
“Ben buna kalkuliis adim ve-
riyorum” dedi. “ Bu sistemi
tek ba§ima geli§tirdim. Ben
gercjekten bir dahiyim.”
Evet, sanki Leibniz kalkUlUs tek ba§ina ke§fetmi§ gibi
gorUnUyordu ama Isaac’in tersine Leibniz kalkUlus ki-
tabini 1684 yilinda yayinladi. Isaac’i en <;ok iizen §ey,
Leibniz’in kendi metoduna sahip qkmasiydi. Isaac
kendi yontemini 1704 yihna kadar acjiklamadi ve zaten
esas sorunlar da bundan sonra ba§ladi.
BAY LElBNlZ, Slz
BAY NEWTON'UN
FlKlRLERlNlZl
QALOlSlNI
SOYLUYOR!
0 ZAMAN BAY
LElBNlZ BlR
YALANCI
DEdlL Ml?
65
Bu tarti§malar Leibniz oliinceye kadar 12 yil boyunca
siirdii ancak sonra Isaac §iiphelerinin hakli oldugunu
fark etti. Collins yillar once Isaac’in bazi hesaplamala-
nni gizlice Leibniz’e gostermi§ti. Tabi normal olarak
Isaac bu durumdan рек ho§nut olmami§ti.
Neyse biz §imdi 1665 yilina geri donelim. Isaac ve-
ba salginindan korunmak igin hala evinde kaliyordu ve
<;ah§malan cjalinmasm diye insanlardan uzak duruyor-
du.
66
G KUWETi
Biiyiik “G” hikayesi uzun bir sii-
redir ortalikta dola§iyordu ancak
Isaac gizlilik konusunda son de-
rece hassas oldugundan bu ke§fi
tam olarak ne zaman yaptigim
bilemiyoruz. Emin oldugumuz
tek §ey, bu ke§fin temellerinin 1665 yihnda atildigidir.
Isaac о sirada Woolsthorpe’de bir bah<;ede oturuyordu.
О zamana kadar, okunmaya deger hemen hemen her
§eyi okumu§tu ve katildigi veya katilmadigi her konuda
bir liste £ikarmi§ti.
67
Ancak, gali§malanni takdir ettigi ve iizerinde <;ali§tigi
iki insan vardi.
Johannes Kepler’i hatirhyor musunuz? Yirmi yil siiren
gokyiizii gozlemlerinden ve hesaplanndan sonra, 1609
yilinda gezegenlerin hareketleri hakkinda kanunlanni y,a-
yinladi. Elbette, Isaac son derece zeki oldugundan, bu ka-
nunlan hemen kavradi ama bizim anlamamiz biraz uzun
siirebilir. En iyisi biraz basit versiyonlanni inceleyelim:
Kepler'in Kanunlari- basif versiyoniar
1 Bir gezegen giine§in etrafinda donerken, ilk once
yakla§ir sonra uzakla§ir. (Bazilan Qok az hareket eder,
bazilanysa <;ok hareket eder ama bu §u an i<?in <?ok
onemli degil.)
2 Bir gezegen giine§e yakinken, daha hizh hareket eder.
3 Giine§ten uzak olan gezegenlerin yoriingelerini ta-
mamlamalan gilne§e yakin olan gezegenlerden daha
uzun zaman alir. Bu gezegenlerin yoriingeleri hem da-
ha uzundur, hem de daha yava§ ilerlerler.
68
Peki ama bu nasil oluyor? $imdi eger keyfiniz yerindeyse,
Kepler’in kanunlanna bir goz atalim ve ne anlama geldik-
lerini anlamaya <^li§alim. (Tabi eger keyfiniz yerinde degil-
se, ne§eniz yerine geldigi zaman ve yapacak daha iyi bir i§i-
niz olmadigi zaman bu sayfalara tekrar geri donebilirsiniz.)
Kepler’in kanunlan- kendisinin anlaHi?i ;ekilde
1: Gezegenler giine§ etrafinda elips $eklindeki
yoriingeleri takip ederler.
Kepler gezegenlerin giine§in etrafinda tarn daire §ek-
lindeki yoriingeler izlemek yerine elips §eklinde yoriin-
geler izledigini buldu. Elipsler iki merkezi olan biraz
ezilmi§ dairelere benzer.
l§te bir elips gizmenin yollan:
Bir kagidin iizerine iki tane igne yerle§tirirsiniz ve etra-
fina gev§ek bir ip sararsiniz. Bir kalem kullanarak ve
ipten faydalanarak iki ignenin gevresinden bir §ekil ?i-
zersiniz. Eide ettiginiz §ekil bir elipstir.
Igneleri koydugunuz yerler elipsin merkezleridir ve
eger havah bir §eyler soylemek isterseniz, elipsin iki
“merkez”i oldugunu soyleyebilirsiniz. Bu arada eger ig-
nelerin yeri birbiriyle ayni olsaydi, bu durumda elde ede-
ceginiz §eklin sadece bir merkezi olacakti yani bir elips
yerine daire (jizecektiniz.
Kepler’in ilk kanununun anlami §udur...
Giinef, elipsin merkezlerinden bir tanesinin
iizerindedir.
69
о
о
Gordtigunuz gibi, bazen bir gezegen gune§e digerlerin-
den daha yakin oluyordu. Bu arada Qizdigimiz §ekiller-
de eiipsi biraz abarttik <;йпкй birtjok gezegenin yorun-
gesi neredeyse dairedir. Ama bunlan £izmek biraz siki-
ci olacakti.
2: Gezegenden giine§e dogru dz>lecek bir <?izgi
e?it zamanda e$it bir alan tarayacaktir.
Bu kanun gergekten §a§irticidir.
Kepler, bir gezegenin giine§ten uzakken, yava§; gU-
ne§e yakmken hizh hareket ettigini fark etmi§ti. Parlak
zekasiyla hizin ne kadar degi^tigini hesaplamanin bir
yolunu bulmu§tu.
Gilne§in ve bir gezegenin bir kagidin iizerinde oldu-
gunu ve aralannda miirekkebe batinlmi? elastik bir ip
oldugunu farz edelim. Bir ay sonra ne olacaktir?
BlR AYLIK
HAREKET
70
Kagit iizerinde miirekkeple kaplanmi§ bir alan
olu§acaktir.
Sonra, gezegenin bir siire daha hareket ettigini, ar-
dindan miirekkepli ipi tekrar taktiginizi ve gezegenin
bir ay daha hareket ettigini varsayahm.
BlR AYL IК
HAREKET
Kepler gezegenin her iki alani da bir ayda kat ettigi i^in bu
iki alanin e§it olmasi gerektigini soyliiyordu. Elbette bunlar-
dan bir tanesi uzun ve inceydi (jiinkii gezegen giine§ten
uzakla§iyordu ve hizi azaliyordu. Digeri ise daha kisa ve ka-
hndi giinkii gezegen giine§e yakin oldugu i<;in hizi artmi§ti.
Ashnda bu durum tamamen gezegenin hizma bagh
kabaca bir oltjiim degildi. Tam olarak yapilmi§ bir 61-
(jiimdii. Peki Kepler bunu nasil akil etmi§ti?
Qok kolay, degil mi? Bir de §6yle bakahm...
Bir gezegenin gilne§ etrafindaki yoriingesini ta-
mamlamasi igin ge<;en siirenin karesi, gezegenin gii-
ne§ten ortalama uzakliginm kiipiiyle orantihdir.
Kulaga <;ok ho§ geliyor, degil mi?
Bu denklemi anlamak i?in biraz matematik bilmek
gerekiyor ama buraya kadar geldiyseniz bundan sonra-
si <;ocuk oyuncagi.
71
Kepler’in ti<?iincil kanunu anlamak iijin en iyi yol,
hayali bir giine§in etrafinda dbnen iki hayali gezegen-
den faydalanmak.
I§te size bu kanuna dayanarak ortaya koyabilecegimiz
bir denklem
Baz gezegeninin giine; etrafinda
donmesi igin gereken sere
Zog gezegeninin gone; etrafinda
donmesi igin gereken sure
Baz gezegeninin giineje
elan uzakhji
Zog gezegeninin giinege olan uzakligi
Baz gezegeninin gune§ etrafinda donmesi i?in gere-
ken siirenin karesini ahyoruz ve altina baz gezegeninin
giine§e olan uzakliginin kilpilnii ekliyoruz. Ayni §eyi
Zog gezegeni i^in de yapiyoruz. Eger bizim hayali gii-
ne§imizin daha fazla gezegeni olsaydi ayni i§lemleri
onlar iijin de yapabilirdik. О zaman denklemimiz daha
da firkin goriiniirdii. Neyse §imdi rakamlan yerlerine
yazahm ve daha giizel olup olmadigina bakalim.
$6yle diyelim:
Baz gezegeni giine§ten 1 milyar km, Zog gezegeni
de 2 milyar km uzakta olsun.
Baz gezegeninin giine§ etrafinda donmesi 10 yil
siirsun. Kepler sayesinde Zog gezegeninin giine§in
etrafinda donmesi i<?in gereken siireyi bulabiliriz.
72
Тек yapmamiz gereken, yukandaki korkun? goriinen
§ey iizerine rakamlan koymak. Zamani yil olarak,
uzakligi da milyar km olarak koyahm. $imdi bakahm:
Zog gezegeninin giine; etrafinda
102 donmesi igin gereken sure
SonuQ olarak...
(Zog gezegeninin giine§e olan uzakligi)= 800
Dolayisiyla Zog’un yorungesini tamamlamak igin gere-
ken siire (tek bulmamiz gereken §ey hangi sayiyla ken-
disini (jarparsak 800 ettigi). Sonu? 28,28.
Kepler’in urjuncu kanunu i?in bu kadar §ey yeter. Ug-
ra^mamiz gereken ba§ka Kepler kanunu olmadigi
i?in sevinmeniz gerekiyor. Aslinda ya§li Kepler’e ve-
da etme vakti geldi. Omriinun son anlannda Kepler
vaktini §ehir §ehir dola§arak alacaklanni toplamakla
gerjirdi.
Galileo
Isaac’in <;ah§malanyla ilgilendigi diger bilim adami Ga-
lileo’ydu. Tesadilfen Isaac’in dogdugu sene hayatini
kaybetmi§ti.
Diinyamn giine§ etrafinda dondiigiinii soyleme ce-
sareti gosteren ilk ki§ilerden bir tanesi olmasimn ya-
rn sira, Galileo dii§en bir nesnenin sabit oranda hiz-
landigini ke§fetmi§ti.
73
“Hayir, olamaz!” diye dii^Unuyor olabilirsiniz.
“Yine mi matematikle ugra§acagiz.” biie diyebilir-
siniz.
Ama sakin olun, neyse ki gizerimiz sizin igin bazi kare-
ler hazirladi...
74
ТАИ DU$UNDU6UM 6lBll FARKLI
A6IRLIKLARA SAHlP OLMALARI
BlR?EY DE6l$TlRMlYORI AYNI
ANDA YERE DU$UYORLAR!
Gaiileo’nun ke§fi temel olarak boyleydi. Insanlar Gali-
leo’nun bu deneyi Pisa kulesinde yaptigina inaniyorlar.
Belki de oyle olmu§tur ama boyle olmadi. Yine de iyi
bir fikir.
Galileo, farkli nesnelerin ayni mesafeden yere ayni an-
da du§tugunii fark ettikten sonra bir adim daha ileri git-
ti ve bir nesnenin dil§erken hizlandigini ke§fetti.
75
Bunu ispatlamak i?in, bir deney yapabilirsiniz. An-
cak gen? okuyucular bu deneyi yapmak i?in bir yeti§-
kine ihtiya? duyabilirler. ihtiyacimz olanlar:
• Uzerinde bir hizolger olan
birfil
• Kocaman kapih bir u?ak
• Bir kronometre
• Dilrbiinler
• Biiyiik bir kova ve bir fir?a
Yapmamz gereken §ey, fille birlikte havalanmak. Son-
ra birka? bin metreden, fili a§agi atin. Kronometreyi
ba§latin ve diirbiinle filin iizerindeki hizdl?eri kontrol
edin.
i$te sonu?lar:
• Bir saniye sonra fil sani-
yede 10 m hizla dii§meye
ba§layacaktir.
• iki saniye sonra bu hiz
20 metre/saniyeye ?ika-
caktir.
• 0? saniye sonra hiz 30
metre/saniye olacaktir.
• Dort saniye sonra hiz
40 metre/saniye olacaktir
ve bu boyle devam eder.
76
Sonupta filin hizi du?tiigu her saniye bapina 10 met-
re/saniye artacaktir. Filin d(i?meye yeni baplayip ba?la-
madigi veya hangi yiikseklikten birakildigi fark etmez.
Hiz saniye ba?ma 10 metre artacaktir. Buna sabit iv-
melenme adi verilir.
(Ashnda i§leri biraz basitle?tirdik. Bu ivmelenme sa-
niye ba?ina 10 metre degildir tarn rakam 9,80665
metredir. Boyle ho? bir kitap okurken buna benzer bir
rakamdan рек ho?lanmayacaginizi dii?iindiigiimiiz ipin
yuvarladik.)
Sabit ivmelenmeyi etkileyecek iki onemli nokta var-
dir. Eger fil <?ok hizli gidiyorsa, hava direnci fili yava?-
latacaktir. (Ozellikle fil kulaklanni aparsa) ama bunun
ipin upaginizin gerpekten pok yiiksekte olmasi gereki-
yor. Sabit ivmelenmeyi etkileyecek diger bir noirta
da... filin yere ne zaman parpacagidir. I?te о zaman bir
kovayla firpaya ihtiyaciniz olacak.
77
...VE ISAAC l$E KOYULUYOR
Ve en sonunda elma diipi.
78
Peki ama Isaac neden bahsediyor? Bir de §oyle bakahm:
Elinizde ipin ucuna bagli bir topunuz oldugunu ve
Topun elinizden kaymaya yahytiginizi hissedebilirsiniz
ve eger ipi birakirsaniz, top kayip gidecektir.
Bu, ayni diinyanm yevresindeki yoriingesinde dolayan
ayin durumuna benzer. Ayni top gibi ay da kaymak iste-
mekte ancak bir yeyler onu yerinde tutmaktadir. Elbette
topu yerinde tutan iptir ancak ayi yerinde ne tutmakta-
dir? Biraz once bahsettigimiz goriinmeyen guy olmali.
jyte bulduk. Bu giice giiniimiizde yeryekimi diyoruz.
Hatta Aristo’nun zamanindan beri bizi yerimizde tutan
bu giice yeryekimi denmektedir. Ancak binlerce yildir
ayni isimle anilsa bile, bu giiciin tarn olarak ne oldugu-
nu anlayan ilk ki§i Isaac olmuytur.
79
Yer<;ekimi ilk olarak eski sorulardan bir tanesini he-
mencecik yanitlami§tir. Aristo eger diinya hareket et-
seydi, hepimizin uzaya u<?acagimizi soylemi§ti. Ashnda
eger yergekimi olmasaydi, hakli sayilirdi giinku о za-
man hepimiz uzaya ugacaktik. Ancak diinyada yerge-
kimi bizi yerimizde tutacak kadar gQ^ludiir. Guzel degil
mi?
Isaac’in buldugu §eylerden bir tanesi de yeryiiziin-
den uzakla§tik<ja yergekiminin kuwetinin azaldigidir.
(Elbette bu, durumun basit bir izahi. Isaac bunu
agiklamak фп hig §(jphesiz sizin de hemen hatirlaya-
caginiz Kepler’in ugiincQ kanununu kullanmi§ti. Yani
yoriingenin tamamlanma zamanimn karesi uzakligin
kiipuyle dogru orantihdir. Isaac bu kanundan basit bir
qkanm yapti ve yenjekiminin giiciinun “ters kare” ka-
nununa uydugunu hesapladi. Ornegin gergek aydan
diinyaya iki kat uzaklikta bulunan ikinci bir ay daha ol-
saydi, ikinci ayi yerinde tutan yergekimi kuweti gergek
ayi yerinde tutan kuwetin ^/2’sinin karesi yani V4
olacakti. Eger ikinci ay 10 kat daha uzak olsaydi, bu
sefer de 1/10’nun karesi yani 1/100 olacakti. Unut-
maym biitiin bunlar sadece basit bir gikanm. Kulaga
ho§ geliyor degil mi?)
t' gp ISAAC1H KE$FEDlLME Ml$ GUNLU60
' Ayin hareket ettigi yolu bulmak igin yergekimi hakkindaki
fikirlerimden yararlandim. Bulduklarimi ayin gergek
ybriingesiyle karjilagtirmca iki sonucun birbirine gok yakin
oldugunu fark etfim.
80
Ama gok yakin yeterinee yakin oldugu anlamina gelmiyor.
Neden sonuglar tam olarak aym degil? &
Soru-yergekiminin kaynagi ne? Diinyamn yiizeyi mi
yoksa ayin yiizeyi mi? Yoksa diinyamn merkezi mi ayin
merkezi mi? Yapmam gereken matematiksel hesaplar
beni deli ediyor!
Bu sayfada Isaac’in bu hesaplamalannin olmadigim
fark etmi§sinizdir. Uzgiiniiz umanm hayal kinkhgina
ugramami§sinizdir. Ancak sizin de dii§iindiigiiniiz gibi
bu hesaplamalar Isaac gibi birisinin bile ba§ini agntabi-
lir. Ne yazik ki Isaac’in elinde iizerinde <;ah?abilecegi
bazi olfjiiler yoktu. Mesela diinyamn gapinin tam 61<;ii-
sii gibi. En sonunda cam о kadar sikildi ki bu <;ali§ma-
lanm birkaQ yil erteledi.
Yer<;ekimi fikri Isaac’in aklma ilk olarak 1665 yihn-
da Woolsthorpe’de gelmesine ragmen, Isaac kendisine
yaki§ir bir §ekilde bunu gizli tuttu. Ilk once bu fikirden
ve tiim aynntilardan emin olmasi gerekiyordu <;iinkii
birilerinin bir hatasim bulabilecegi fikri onu deli ediyor-
du. En sonunda biitiin eksiklikleri tamamlayip biitiin
hesaplamalanm ve bulgulanm §imdiye kadarki en iinlii
bilimsel kitaplardan birisi olan Principia’da yayinlama-
si tam 20 yilim aldi.
Bu arada biz de 1666 yilimn ocak ayma geri donii-
''oruz. Isaac yer<;ekimi ?ali§malanna biraz ara verdi ve
farkii §ey!erle ugra§maya basladi...
81
renk сймвщй
Isaac veba salginindan korun-
mak i0n hala Woolsthorpe’de
olsa da, bir ara guneye gitmi§
olmah <?iinku Cambridge’in
hemen di^inda nehir kenann-
da kurulan Stourbridge fuarin-
dan giizelce parlatilmi§ ve cilalanmi§ cam bir prizma
almi^ti.
О zamana kadar, farkli renklerin karanhkla aydmli-
gin kan§masindan olu§tugu dii§unuliiyordu.
— - •
RENKLER iQiN ESKi BIR TARIF
K„„,n .1^ '«'• b”“'
„ikt.r k Blkl„a, k.'»hkl>
Mavi yapmak i?in t>ira
karistinn.
82
Guzel bir fikir gibi goriinse de Qok mantikli gelmiyor
insana. Okudugunuz bu sayfa karanlikla aydinhgin ka-
n§imidir. Bu eski tarife gore eger bu sayfayi kendiniz-
den uzakla§tinrsamz, golgelerin kaybolmasi ve bir ren-
gin ortaya (jikmasi gerekmektedir.
Herhangi bir renk goren oldu mu?
Isaac de boyle dii§immu§tu.
Zaten Descartes giine§in i§inlanni inceleyerek iki
renk elde etmeyi ba§armi§ti. Kirmizi ve mavi.
Aman Allah’im! Bu da kirn?
ROBERT HOOKE.
ZEKl FiZlKQl VE YAYLAR
HAKKINDAKI HOOKE
KANUNLARINI BULAN KlS
Bu kitap Newton hakkinda oldugu i?in sizinle рек
ilgilenemeyecegiz. Kusura bakmayin.
83
Her neyse Isaac i§ik hakkinda bazi deneyler yapma-
ya ba§ladi...
SlZ ONA ALDIRMAYIN. BEN
MICROGRAPHIA ADINDAKl
BU MUHTE$EM KiTABI
YAZDIM. KlTABIM
MlKROSKOPLAR HAKKINDAKl
HER$EYl ICERlYOR.
Evet, ama Isaac buttin bunlann sa<;ma oldugunu dii§ii-
niiyordu.
AMA KULLANDldlM ]
MERCEKLERiN HEPSlNl
BEN YAPTIM. BUNLAR
DUNYADAKi EN lYl
MERCEKLERDl.
Evet, ama siz de Descartes gibi biitiin renklerin karan-
lik ve aydinhgin kan§masiyla ortaya cjiktigini dii§iinii-
yordunuz. Descartes aym zamanda i$igin gozlerin ar-
kasini etkileyen bir tiir basing oldugunu da soylemi§tir.
Descartes yaniliyordu ve dolayisiyla siz de.
Korkun; deneyler
Isaac 151k hakkindaki ilk deneylerinde sadece gozlerini
kullanmi§ti.
Bu kisimlar biraz korkun<; gelebilir. Siki durun...
84
Isaac biitiin renklerin nereden geidigini merak
etmi§tir. Bunun iyin bir<;ok ara§tirma yapmi§tir. (Ama
bunlann nereden geidigini merak etmesine hi<; gerek
yoktu.)
Renkleri gormek i?in saatler boyunca giine§e ba-
kip durmu§tur. Bu deneyin en biiyiik etkisi, gozleri
neredeyse kbr olmu§ ve yeniden gorebilmek iyin
giinler boyunca karanhk bir odada kalmi§ti. О giin-
lerde giine§in ne kadar tehlikeli olabilecegini kimse
fark etmemi§ti. Gemiciler geminin konumunu bula-
bilmek iQin bir alet kullanarak dogrudan g(lne§e ba-
karlardi ve sonu? olarak о giinlerde kaptanlann bir-
<;ogu tek gozlerini kaybetmi§lerdi. Giiniimuzde he-
men hemen herkes giine? gozliiguyle bile olsa dog-
rudan giine§e bakmanin ne kadar zararh oldugunu
biliyor.
lyile^ir iyile^mez, Isaac akilh bir §ekilde giine§ i§inla-
nm prizmasindan geyirmeye $ah§ti.
NE OLMU$ Kl! BEN DE
l$!NLARI SU DOLU BlR TUPTEN
GE^lREREK BlR KASlDIN
UZERiNE YANSITMIJTIM!
Mutlaka yapmi§sindir ama Isaac daha iyisini yapti.
85
Isaac perde iizerindeki bir delikten g(lne§ i§igimn ge<;-
mesini saglayarak bunu prizmaya dogru yonlendirdi. Priz-
ma i§im kirarak yedi metre uzakliktaki duvar iizerine yan-
sitb. En onemlisi de Isaac gokku§aginin buttin renklerini
gosteren bir spektrumun duvar iizerine yansidigim gordii.
(Bu kitabin giizel goriinmesini istiyorsaniz, boya ka-
lemlerinizle bu renkleri boyayabilirsiniz.)
Isaac’in gordiikleri hakkinda dii§iinmesi gerekiyor-
du. Herkes beyaz i$igin saf oldugunu yani hi<;bir §eyin
kan§imiyla olu§madigini dii§tiniiyordu. Eger bu dog-
ruysa biitiin bu renkler nereden gelmi§ti?
86
Biraz qabayla Isaac beyaz isigin big de saf olmadigini, gok-
ku§agindaki biitiin renklerin kan§imiyla olu?tugunu fark etti.
SAF OLAN DI6ER RENKLERDlR VE BEYAZ 'PM
HEPSlNlN KARI$IMIDIR. 'll
Isaac’in emin olana kadar i§ik hakkmda biryok de-
ney yapmasi gerekti ama biitiin bunlann Cambridge’e
donene kadar beklemesi gerekiyordu.
Bu arada akli hala yeryekimindeydi ve yok yakmda
onemli sonuylara ula§acakti.
87
NELL eWYNE'NlN
$lMDlYE KADAR
GlZLl KALMI?
BlR RESMi
LONDRA'DA SICAK GEl'^MELER
Ashnda bu boliim Nell Gwyne hakkinda degil ?iin-
kii о zamanlar daha iinlii olmami§ti. Bahsettigimiz yil-
larda yani 1666 civannda Isaac daha farkli konularla
ugra§iyordu ve 16 ya§indaki Nell oyunculuk kariyerine
daha yeni ba$lami§ti. Uq yil icjinde Kral II Charles’in
gozdesi olacakti. Ama bu siralarda Londra gazeteleri-
nin ilgilendigi daha farkli konular vardi.
88
I
't
EYLUL1666
DIKKATSiZ Л1Ц1 $EHRi Pi$IRDi
Krahn ah<?isi Thomas
Farrinor Londra §ehrinin
Qogu kismimn yanmasin-
dan sorumlu tutuluyor.
2 Eyliil ak§ami, Pudding
Lane’deki diikkanini kapat-
mi§ti ama yukan Qikarken
finnin tarn olarak sondiigil-
nii kontrol etmeyi unutmu§-
tu. Gece yansi civannda fi-
nndan cjikan kivilcimlann
odun yigimni tutu§turdu-
gundan ve evin boylece
yandigindan §iipheleniliyor.
Kansi yaptigi a<jiklama-
da “Gercjekten <;ok duman-
hydi ve sicakti.” dedi.
Ah<;i, kansi, kizi ve hiz-
met^ilerden bir tanesi list
kattaki pencerelerden ka<;-
mayi ba§ardilar ancak ne
yazik ki diger hizmet<?i
alevlere yenik dii^tii.
Kral Londra’nin yeni-
den in§asmdan dogacak
masraflan ah<;inin maa§in-
dan kesmekle tehdit etti.
Londra neden bu kadar kolay yanip kill oldu?
О zamanlar biryok ev tahtadan yapihyordu ve zift
denilen kahn bir yag katmamyla kaplaniyordu. Do-
layisiyla о ak§am biitiin evlerin tutu§masi iyin giiylii
bir riizgar ve bir kivilcim yetti. $ehrin orta kismmda-
ki depolann iyerisinde son derece yanici gaz ve yag
varilleri vardi. Bu yanginm yayilmasini kolayla§tirdi.
Birakilip gidilen finndan ilk kivilcimlann <;ikmasini
takip eden birkay saat iyerisinde biiyiik Londra yan-
gini ba§lami§ti.
О giinlerde yangmla sava§manin tek yolu ate§e
kova kova su atmakti ancak bu рек i§e yaramiyor-
du. Yanginin yayilmasini onlemek i?in tek yol yangi-
nin yolundaki binalan yikmak gibi goriiniiyordu an-
cak belediye ba§kani yapim masraflarmdan yekine-
rek bu emri vermedi. Kral bunu duyunca binalann
yikilmasini emretti ancak gecikme yiiziinden ate§
kontrol di§ma gikmi§ti. Erimi§ kur§un kaldinmlardan
a§agi dogru akiyordu ve kaldinm ta§lan bile ate$te
parliyorlardi.
90
Yangmi izleyenler arasmda giinliikleriyle taninan
Samuel Pepsy de vardi. Qok Uzucil bir aynnti not et-
mi§ti...
Zavalh giivercinler evlerini terk
etmeye рек istekli goriinmiiyorlar-
di. Kanatlan yanip yere dii§iinceye
kadar balkonlann ve evlerin iizerin-
|de donmeye devam ettiler.
Qok korkunQ degil mi?
I§te size bu korkunt; yangm hak-
kinda bazi bilgiler:
• Buyiik yangin dort giin boyun-
ca devam etti.
• 13200 ev yanip kill oldu.
• 89 kilise yandi.
• Binlerce evsiz insan ki§ boyunca di§anda kalmak
zorunda kaldi.
• 10 milyon poundluk zarar meydana geldi. (Giinii-
miiz parasiyla yakla§ik 6 milyar pound)
91
ve bazi §a§irtici bilgiler:
• Bu yangmda sadece 16 ki§i hayatini kaybetti.
• Garip gorunse de bu yangin ?ok i?e yaradi:
Yangin biiyuk ihtimalle binlerce insanin hayatini
kurtardi ^iinkii veba ta§iyan farelerin Qogu 61mii§tu.
92
GiZEMLi BILGiN
Isaac’in matematik <;ah§malanna ve deneylerine
dalmadan, onun hakkinda bilmemiz gereken bir §ey
daha var.
isaacInTesfeNimemIs euNiijgiL^
Bir doga filozofu olarak kafamdaki her soruya bir ce-
vap bulmahyim. Matematik ve bilim konusundaki ?a-
' lijmalarim gayet iyi gidiyor ancak Incil konusunda ba-
zi jiiphelerim var. Incil iizerinde galijtikga fiiphele-
rim artiyor. Ben de eski Ibranice yazilmij bazi Incil-
z ler buldum ve kendim igin terciime ettim. Tam da $iip-
helendigim gibi! Baba, Ogul ve Kutsal Ruh iiglemesi
tarih boyunca uydurulmuj bir yalandan ibaret. /
------------ ------ __ -i- .
93
--------------------------------.----------,-----------— --------эг-
Birgok sonradan uydurulmu; Hiristiyanlik inanci gibi
iigleme de yalan. Insanlar sadece doijrudan gergek
Tanri'ya inanmali, ama bu sonucu agiklamaktan
korkuyorum. , •
- 1 n (it - ' -* -** ^SS
Bunun gibi du§unceler §imdilerde zararsiz gibi gelebi-
lir ancak о zamanlar bunlan soylemek <;ok tehlikeliydi.
• Bu Isaac’in kariyerini etkileyebilirdi (jiinkii Camb-
ridge Universitesindeki herkesin Hiristiyan inan<;lanna
bagli olmasi gerekiyordu. Zaten kendi $ali§tigi bolii-
miin adi bile Kutsal Ugleme nedeniyle Trinity1 College
olarak aniliyordu.
• Ulke farkli inancjlara sahip olduklan icjin yakilan
insanlann oldugu bir i<? sava§tan daha yeni <;ikmi§ti. Bu
anilar daha <;ok tazeydi.
• Isaac’in i§ini kaybetmekten hatta olmekten daha
fazla korktugu bir §ey daha vardi. Isaac ruhu i?in daha
fazla endi§eleniyordu.
Isaac her zamanki gibi bu bulgulanni farkli bir §ekilde kay-
detmeye karar verdi. Biitun bunlan gizli bir not defterin-
de sakliyordu ve kimseye soylemeye cesaret edemiyordu.
1 Trinity: U<;leme (?.n.)
94
CAMBRIDGE! GERI DONUj
Isaac 1667 yilinda Cambridge’e geri dondiigunde
ke§fettigi diger §eyler hakkinda agzini siki tutmasina rag-
men prizmasini ve spektrumlan gostermeden edemedi.
Prizma deneyini ba§armasi ashnda oldukcja iyi oldu. Bu
arada 1667 yihnin ekim ayinda Trinity College’in iiyesi
oldu. Boyle bir kurulu§a iiye olmak buyiik bir onurdu.
Artik insanlar onu daha ciddiye alacaklardi. Ayni za-
manda kendisine para da odenecekti. Qok fazla bir pa-
ra degil ama hiQ yoktan daha iyiydi.
Daha renkli deneyler
Isaac kendi renk deneylerinin sorunsuz i§lemesini isti-
yordu ve elde ettigi sonucjlann prizmanin icjerisindeki
camdan kaynaklanmadigindan emin olmasi gerekiyor-
du. О da Stourbridge fuanna giderek birka? prizma da-
ha aldi ve daha Qok test yapti.
95
• Uzerinde ku^iik delikler olan bazi kartonlar kullana-
rak, tek renkleri ayirdi ve sonra bunlan daha farkli
renklerin olu§up olu§mayacagim gormek igin priz-
malann iizerine yansitti. Olmadi. Yani kirmizi bir
i§ik ne yaparsa yapsin kirmizi olarak kaliyordu. Do-
layisiyla prizmanin i^indeki aynalar renkleri degi§ti-
remiyordu ve yeni renkler ortaya «pkaramiyordu.
KARTON
Iki prizma ve bir mercek kullanarak, beyaz i§igi ilk
once renklere ayinp sonra renkleri bir araya getirip be-
yaz i§ik olu§turabilecegini buldu.
MERCEK
Isaac aym zamanda prizmanin renkleri nasil ayirdigini
ke§fetti. Prizmanin i^inden ge<?erken turn i§ik kmlmasi-
na ragmen, farkli renkler farkli oranlarda kinhyordu. En
fazla mavi i§ik, en az kirmizi i§ik kinlmaya ugruyordu.
Isaac sabun kopiikleri iizerindeki renklerin nasil olu§-
tugunu dii§iinmeye ba§ladi. Sonunda cam bir mercegi
bir cam katmani iizerine getjirerek bir deney yapti.
96
DESTEK
DESIEК
IAM
Deneyin sonucunda NEWTON’UN HALKALARI di-
ye bilinen bir etki ortaya (jikti. Newton ortaya cjikan
bu renklerin mercek ve cam arasindaki kiicjuk bo§luk-
ta i§igm yansimasiyla olu§tugunu fark etti. (Sabun ko-
piigiinde renkler i§iginin ince sabun kopiigii duvarin-
da yansimasiyla olu§ur.) Bo§luk azaldik^a, i§igin rengi
degi§ir.
Uff, yine mi sen! Bu hit; de sa<;ma degil ve sizin de
siraniz gelecek merak etmeyin!
Isaac'in teleslcopu
Isaac’in i§igm kmlmasiyla ilgili butiin bu <;ah§malannin
sonucunda ortaya <?ok yararh bir §ey Qikacakti.
Birka$ yil once Galileo ilk teleskopu icat etmesiyle
tin kazanmi§ti (ashnda bu fikri birilerinden <;almi§ti) ve
sonra Kepler daha iyi bir teleskop icat etti. 1660’larda
insanlar gokyuztine bakmak i<?in gittikcje daha biiyiik
97
teleskoplar kullanmaya ba§ladilar. Bunlardan bazilan
mercek siralanndan olu§an 60 metre uzunluktaki ko-
caman teleskoplardi.
Ancak uzaktaki yildizlar ozellikle ko§edekiler net go-
runmiiyordu ve kutjuk nesneler soluk noktalar olarak
beliriyordu. Qiinkii mercekler kinlma ilkesiyle ?ali§iyor-
du yani i§ik merceklerin kjinden gecjerken kinhyordu.
KIRMIZI
)------>
ВЕШ l$IK
*----------->—
MENEK$E
REN6I ODAK
ODAK
DiSER ARA
ISAAC'lN
♦ ULA$Tl6l
SONU$
RENKLERlN ODAKLARI
...ancak Isaac’in prizmalannin gosterdigi gibi, be-
yaz i§ik kmldigi zaman beyaz i§igin icjindeki renkler de
farkli oranlarda kinhyordu. Kirmizi en az ve mavi renk-
ler de en <;ok kinlmaya ugruyordu.
98
Isaac daha iyi teleskoplar yapmaya karar verdi ve
belirtmekte yarar var, biitiin i§leri kendisi yapti. Eski-
den yaptigi modeller ve makineler sayesinde bu konu-
da yetenekli bir insan haline gelmi§ti. Bu <;ok i§ine ya-
radi (jiinkii etrafta bu i§leri onun yerine yapabilecek
ba§ka birisi yoktu. Kendi aletlerini, merceklerini yapti,
kahplar gikardi. Kisaca her §eyi kendisi yapti.
ilk once renk sorunlan ortaya Qikarmayacak ozel
merceklerle bir teleskop yapmayi dii§iinmii§tii ancak
sonunda bunun i§e yaramayacagini fark etti. Isaac ge-
nellikle geceleri yeni icadi hakkmda dii§iiniiyordu ve
giindiizleriyse elde ettigi sonutjlar iizerinde <;ali§iyordu.
Eide ettigi sonu<;lar teleskoplan ebediyen degi§tirdi.
Sorunlar ortaya gikiyordu Qtinkii beyaz i§igin mer-
ceklerin itjerisinden gecjmesi gerekiyordu. Peki ya i§ik
merceklerde yansirsa ne olurdu? Ba§ka bir deyi$le
mercek yerine <;ukur aynalar kullanilabilirdi.
}--------V—
BEYAZ l$IK —*
4------------>--------->
BUTUN RENKLER
BURADA ODAKLANIYOR
Boylece renkler aynlmadan biitiin i§ik aynada geri
yansiyordu. Aynanin gosterdigi yeri gormek i$in biitiin
i§igin topiandigi yere bakmak gerekiyordu. l§te burada
ba§ka bir sorun daha ortaya Qikiyordu. Kafaniz...
99
Isaac’in teleskopunda ekstradan kUyilk bir ayna da-
ha vardi. Boylece gdrU§ ayinizin oniinde herhanci bir
engel kalmiyordu.
Bu kiiyilk aynanin baktiginiz §eyin tam ortasinda koca-
man bir leke olarak goriinebilecegini du§iinebilirsiniz
ama oyle olmuyordu. Qiinkii bUyuk ayna i§igi topluyor
ve odakliyordu. Ancak bu konunun detaylanni anla-
mak Kepler’in kanunlanni anlamaktan daha zor. Bu
yiizden biraz korkaklik edip bu konuyu geyecegiz.
Isaac’in zamanindan beri aynanin ba§ka bir avan-
taji daha oldugu ortaya yikti. lyik camin iyerisinden
geyerken bir kismi emilir ve ortaya yikan goriintii bi-
raz karanhklayir. Eger giinduz vaktiyse bunun рек bir
dnemi yoktur ancak geceleyin gokyiiziindeki рек net
olmayan nesnelere bakmaya yali§iyorsamz, i§iniz bi-
raz daha zorlayacaktir. Isaac’in giimuy aynalan ona
sorun olu§tursa da giiniimiiz aynalan yok az lyik em-
dikleri iyin yildizlann gozlemlenmesini oldukya kolay-
laytinrlar.
100
Isaac ilk yansimali teleskopunu 1668 yilinda bitir-
mi§tir. 15 cm boyunda 3 cm eninde olmasina ragmen
nesneleri 30 kat daha biiyuk gosterebiliyordu. Kendi-
sinden yakla§ik 10 kat daha biiyiik olan eski “kinlma-
li” teleskoplardan <;ok daha gii<;luydu.
BEKLE BlRAZI BEN BU YANSIMALI
TELESKOPU IlK OLARAK 1664
YILINDA YAPTIM VE KENDlSlYLE
AYNI BOYUTTA OLAN ESKi
TELESKOPLARDAN 500 KAT DAHA
6U?LUYD(j. AMA KlMSEYE
SOYLEMEK ISTEMEDlM.
Evet, evet kesinlikle yapmi§sindir.
Merak etme sormayacagiz. §imdi uzakla§ buradan.
“Newton Yansiticisi” (jok gegmeden Isaac’in hayatini
degi?tirecekti. Diger <^ili§malanni herkese gosterseydi
bile Qogu kagit iizerindeki sayilar olacagindan ne yapti-
gini anlamak i?in ?ok zeki olmaniz gerekiyordu. Ustelik
insanlar ele§tirmeyi <;ok sevdiginden Newton bunlarla
ba§a Qikamayacakti ve kendisini kaybedecekti. Ote yan-
dan bu kii<;iik gti^lii teleskop herkesin kullanabilecegi bir
aletti ve bu aletin i§e yarar oldugunu anlamak i?in de da-
hi olmaya gerek yoktu. Isaac bu aleti insanlara goster-
mekten (jekinmedi ve insanlar bu alete hayran kaldi.
101
ISAAC (OK UNLU OLUYOR
1668 YILINDA Isaac iiniversitede kidemli iiyelige
terfi etti. Yani artik daha fazla para alacakti. Hayatm-
da ilk defa arkada§i Wickins ile bir kutlama yapmaya
karar verdi. Birka<; defa eglenmek i<?in di§an <?ikmi§ti,
birlikte bir yerlere gitmi§lerdi. Hatta Isaac giizel kiya-
fetler giyerek о giine kadarki imajini degi§tirmi§ti. Ama
bu рек uzun stirmedi ve <?ok ge<;meden yine eskisinden
daha siki <;ah§maya ba$ladi.
TAM D(j$ijNDUdUM 6lBl. 6ERl
DONDUfiUNUE HABERlM OISUN
BEN VINE
DURMADAN2$
YIL $ALI$MAYA£2
KARAR VERDiM
ONA GORE.
1669 yiii itibariyle insanlar Isaac’in ozel bir insan
oldugunu fark etmeye ba§lami§lardi. Bunun dnemli ne-
denlerinden bir tanesi de Isaac’e i§ bile saglayan ve
onun i^in elinden geleni yapan Dr. Barrow’du.
102
Bildigimiz gibi Dr. Barrow Lucasian matematik
profesdrii olmu§tu ancak 1669 yihnin sonbahann-
da bu i§ten aynlmi§ ve dini $ali§malar iizerine yo-
gunla§maya karar vermi§ti. Isaac’in bu i§i almasi ko-
nusunda israr etti. Qok comert<;e bir davrani§ gos-
termi§ti.
I§te nedeni: Isaac ogrenciyken dini inantjlanm sak-
lamayi ba§armi§ olsa bile Lucasian Profesorliigil gibi
biiyuk i§lere gelince tam bir klasik Hiristiyan olmak ge-
rekiyordu. Dr Barrow’un kendisi <?ok inancjhydi ancak
Isaac’i yakindan tanidigi i^in onun §iipheleri oldugun
farkindaydi. Onun yerindeki bir<;ok insan Isaac’i uni-
versiteden atabilirdi ancak Barrow bunun tam tersini
yapti ve yerine Isaac’i tavsiye etti.
Elbette Barrow Isaac’in kendi inancjlarini payla§-
masini tercih ederdi ancak kendi dii§uncelerini ayn
tutacak kadar olgun bir insan oldugu i?in bu parlak
gene; bilim adaminin yolunu a$mi§ti. Ne iyi bir insan
degil mi?
ISAAC’IN KE$FEDlLMEMl$ CUNLUAti .
Barrow'la takilmamn bir ije yarayacagmi
biliyordum. Bu i?i $ok sevdim. Iyi bir maa?
ve kendi galijma lari mi devam eftirebilecek kadar
bo$ zaman. Sadece senede on fane ders vermem
gerekiyor.
—-——---------------------------------
103
BakiImaktan ve kalabaliktan nefret ediyorum. Sadece
ailelerini memnun efmek igin Cambridge'de bulunan
zengin moronlara neden galijmalanmi agiklamak
zorundayim ki?
Isaac’in derslerinin рек ba§anh oldugu soylenemez-
di. Gercjekten de <?ok az sayida ogrenci bir §eyler og-
renmek istiyordu. Bazilanysa ilk ba§ta sadece prizma-
larla oynamak kjin derse katihyordu. Ama sonra Isaac
biitiin bunlann nasil i^ledigini uzun uzun anlatmaya
ba§laymca bu derslerden sikilmaya ba§lami§lardi. in-
sanlar genellikle yava§<;a dersten kacpyorlardi ve onu
tek ba§ina birakmayi tercih ediyorlardi. Qok ge^meden
derslere kimse gelmemeye ba§ladi ve Isaac kendi ken-
dine ders anlatmaya devam etti. Dersleri kisaldikcja ki-
saldi ama i§inin bir partjasi oldugu i<?in tarn 20 yil bo-
yunca bu derslere devam etti.
104
Sikici derslerine ve yaptigi <;ali§malar hakkmda kimse-
ye bir §ey anlatmamasina ragmen ragmen Isaac artik
<?ok tanmiyordu. Ozellikle teleskopu ve diger ?ah§ma-
lan hakkmdaki haberler Qok gecjmeden Londra’ya
ula§ti.
Kraliyet Topluluyu
Bu topluluk Londra’da 1660 yilinda kurulmu§tur ve gU-
niimiizde hala Qah^malanni surdiirmektedir. Tam olarak
ismi “ Bilginin giiglendirilmesi igin Kraliyet Toplulugu”dur.
Topluluk Isaac’in <;ali§malanni yakindan tammayi
<;ok istiyordu ve bu yiizden 1671 yilinda Isaac toplulu-
gun yeni teleskopunu gormesine izin verdi. Bu teles-
kop 20 cm uzunlugunda ve 5 cm <;apindaydi ve ilk
yaptigi teleskoptan yakla§ik 5 kat daha gikjliiydii. Kral
II Charles de dahil olmak iizere herkes §a§kina don-
mii§tii ve teleskopu kullanmayi istemi§ti.
Bir ay itjinde Isaac Kraliyet Topluluguna katilmak
iizere se^ildi. Haftada yakla?ik 20 dolara mal olmasina
ragmen bu haber Isaac’i <?ok sevindirmi§ti.
Qok vakit gecjmeden toplulugun sekreteri Henry Ol-
denburg Isaac’ten i§ik ve renkler konusundaki <;ali§ma-
lan hakkinda bir yazi yazmasini istedi. Bu yazi toplulu-
gun haftalik toplantilannin birinde iiyelere sunuldu.
Herkes bir kez daha §a§kina ddnmii§tii...
105
Aman Allah’im. Robert Hooke’u tamamen unut-
mu§uz. Kendisi Kraliyet Akademisinin deney denet<;i-
siydi ve Salisbury Piskoposu ile birlikte Isaac’in bulduk-
lanni kontrol etmekle yukumluydii. Boyle Isaac’le ar-
kada§ olmak iizereydi ve onun bilimsel ve simya konu-
lu <?ah§malan geli§tirmede oldukga etkiliydi. Ne о ne de
Piskopos Isaac’in <;ali§malannda herhangi bir hataya
rastlamadi ancak bir sonraki toplantida Hooke tepkile-
rini dile getirdi.
---------------------------------------------------\
NEWTON'UN $ALI$MALARI TAMAMEN SA£MA! SPEKTURUMLAR
OLU$TURMAK KONUSUNDA YAPTI6IM DENEYLERl ZATEN SIZE
ANLATMI$TIM. DESCARTES HAKLIYDI. SADECE iKl TANE SAP
RENK VARDIR, MAVl VE KIRMIZI. DlCER BUTUN RENKLER BU
IKl RENClN KARI$IMINDAN OLU$MAKTADIR. BA$KA BiRQOK
Elbette vardir bay Hooke ama sorun §u ki deneyle-
riniz dogru olsa da bu deneylerin size ne anlatmak is-
tedigini bir turlil anlayamami§siniz.
106
Hooke’un ele§tirileri Isaac’i tamamen Qilgina «jevir-
di. Haziran ayinda Isaac bir mektup yazarak biitun bu
ele§tirilere cevap verdi. Eger biraz diizeltirsek Isaac ki-
saca §oyle demi§ti.
BAY HOOKE GlBI ZEKl BlRlNlN TEORlLERiMlN VANLI$INI
BULMADI6INA SEVlNDlM. ANCAK BAZI SA?MALIKLAR EKLEYlP
BUNLARIN BENlM OLDUCUNU, BENlM BAZI FlKlRLERlMlN
KENDISlN E AlT OLDUfiUNU SO YLEM 1$ VE BAZI DENEYLERlN
SONUCUNU TAMAMEN GOZ ARDI ETMl$TlR.
I ___________________________________________________
Topluluk Hooke’un agzinin payini verince о da bir
siire susmu§tu ancak Isaac’in i§ik hakkindaki teorileri
yurtdi§indaki bazi bilim adamlan tarafindan da ele§ti-
rilmi§ti. Belgika’da ya§ayan bir grup bilim adami Isa-
ac’in deneylerin tekrar etmeye <?ali§mi§ ama aym so-
nuglan alamami§ti. Bu durum deney ayarlannin farkh
olmasinda kaynaklanmasina ragmen Isaac’in teorile-
rin yanh§ oldugunu iddia etmi§lerdir. Isaac bu durumu
kaldiramami§ti.
1674 yilinda Isaac Henry Oldenburg’a bir mektup
yazarak demi§ti ki “Artik felsefenin geli§mesiyle ilgili
<;ah§ma yapmak istemiyorum.” Bu duruma Uziilen QI-
107
denbrug Isaac’in en biiyiik yildizlannda bir tanesi oldu-
gunu dii§unerek onun topluluktan aynlmamasini sagla-
mak i$in elinden geleni yapmi§ti.
BURASI CMBRlDGE DEN
(OK UZAK VE BEN DE
BU MASRAFLARI KAR-
(ILAYAMIYORUM
Isaac’in kendisini fakir hissettigi dogruydu. Dini
inancjlan nedeniyle iiniversitedeki i§ini kaybedecegini
dii§iin(iyordu. Cambridge belli kistaslara uymayan in-
sanlara iiyelik vermiyordu velsaac’in i§ine devam et-
mesi biraz adaletsiz goriiniiyordu. Neyse ki arkada§i
Isaac Barrow о zamanlarda yiiksek bir mevkiye yiiksel-
mi§ti ve Isaac’a yardim i$in krala gitmesi gerektigini
soyledi.
Isaac <;ok §ansliydi
TRNiTY COLLEGE KURALLARI
• KILI(LARINIZI BANYODAN UZAK TUTUN,
PENCEREDEN TEMlZLlK KAPLARINI
DOKMEYlN
TRNiTY COLLEGE UYESl OLMAK 1(1 N
RAHlP OMANIZ GEREKMEKTEDlR.
UST MEVKlLERRE ULA(MAK l(lNSE uye
OLMANIZ GEREKMEKTEDlR.
KUGULARI SAKIN ISIRMAYIN
108
Kralla tek konu§abilen Barrow degildi...
YUKSEK MEVKlDEKl 1
SOREVLlLERlN
6ERCEKTEN UYE
OLMALARI
_ SEREKlYOR MU? J
...ama Isaac’in iyi baglanblan vardi. Humphrey Ba-
bington’u hatirhyor musunuz? Isaac’in eski ev sahibi Bayan
Clark’in agabeyi. Isaac Cambridge Onversitesine ogrenci
olarak ba§ladiginda Humphrey’in yardimcisiydi. Humph-
rey §oyle diyebilecek kadar onemli bir mevki sahibiydi.
109
Isaac yumu§uyor
Isaac kendisine verilen destekle cesaretlenmi§ti ve
Newton un halkalan da dahil olmak uzere i§ik ve renk-
ler hakkindaki deneylerine devam etti. Bir siireligine
Robert Hooke ile iyi gegindi ve Henry Oldenbrug’dan
yazdigi mektuptaki Robert Hooke’u palya<;oya benze-
ten ifadelerin kaldinlmasim istedi. Hatta Hooke’a bile
mektup yazmi§ti.
Descartes'in yaptigi iyi bir baylangigti. Siz de ozellikle ince
levhalann renkleri konusundaki galiymalannizla bu teoriye
katkida bulundunuz. Ben de bu
kadar ileri jidebildiysem,
devlerin omzuna ;iktigim igindir.
Qok <;omert<;e ve iyi niyetli ifadeler degil mi? Ama
bizim huysuz, sir dolu ve gabuk sinirlenen Isaac’imiz
фп biraz garip degil mi?
Eger bu konuda §iipheleriniz varsa haklisiniz.
Bu sozlerdeki dev kelimesi bilerek se<;ilmi§ti ve biraz
alayci bir anlam ta$iyordu.
Belki de bizim zeki Isaac’imiz bunlan biraz da vakit
kazanmak i<?in yapmi§ olabilir. Zaten <;ok da ge<?meden
Hooke ve Isaac tekrar taki§mi§lardi.
Bu arada Isaac yurtdi$indan gittik<;e daha fazla
ele§tiri ahyordu. Agir sozler dolu mektuplar gidip
geliyordu ve Isaac bazi bilim adamlan gruplannin bi-
110
lerek <;ali§malanni baltalamak istediginden §iiphe-
lenmeye ba§ladi. Isaac’in cplgina donmesi рек fazla
vakit almadi.
BU KADAR YETERf
ARTIK MATEMATIK
YOK!
...Isaac artik optikle de ugra§mayi du§ilnmiiyordu.
Ill
ISAAC YiNE I? BA$INDA
Isaac 1679 yihnda Cambridge’e geri dondiigiinde
onu bir siirpriz bekliyordu: Robert Hooke’dan gelen
bir mektup.
KRAUYET TOPLULUOUNUN
SEKRETERi ARTIK BENlM
ONA CORE.
Hooke gezegenlerin hareketleri hakkinda <;ali$ma-
lar yapiyordu ve toplulukdaki diger insanlar Isaac’in de
bu konuda yardimci olabilecegi konusunda Hooke’u
ikna etmeye <;ah?tilar. Isaac’i te§vik etmek igin Hooke
ona bir mektup yazarak gonderecegi bilgilerin kamu-
oyuna a^iklanmayacagim bildirdi.
Isaac Hooke ile taki§mayi istemiyordu ama toplulu-
gu giicendirmemek i?in nesnelerin yiiksek binalardan
nasil du§tiikleri konusunda bazi bilgiler gonderdi. (Diin-
ya dondiigii igin nesneler dogrudan a§agi dii§mezler.
Isaac bunun yerine diizgiin bir spiral yol takip ettikleri-
ni sdylemi§ti.) ama Isaac bu konuda biraz yanihyordu.
112
$ansi yaver giden Hooke gergekten de Isaac’in teori-
sinde ufak bir hata bulmu§tu ve nesnelerin dil§erken elip-
tik bir yol izledigini gostermi§ti. О kadar heyecana kapil-
mi§ti ki sozunii tutmayarak bunu herkese anlatmi§ti.
HEVITCN X HookE
ilk ba§larda Isaac bu durumu gormezden geldi an-
cak Hooke bu konuda о kadar 90k <;aba gosteriyordu
ki en sonunda kabul etmek zorunda kaldi.
Isaac bir yil boyunca kimseyle gorii§medi. Neden
acaba?
• Qok iizgiindU.
• intikam planlan yapiyordu
• Gercjekten <;ok onemli bir §ey bulmu§tu.
113
Aslinda Uqu birden. Yer^ekimi ve diinyamn donme-
si yiiziinden Hooke hakliydi ve nesneler dii§erken elip-
tik bir yol izliyorlardi.
Elipsler mi? bunlan daha once nerede gdrmii§tiik
ki?
Topluluktaki diger insanlar Isaac’in katkilanm ozle-
meye ba§lami§lardi. Dolayisiyla onlar da Hooke’u ikna
ederek bazi mektuplar yazmasini ve bilimsel konularda
tarti§malanni istediler. 1680 yilinda bu mektuplardan
birisinde gezegenleri bir arada tutan merkez <;ekim
kuweti fikri ortaya <;ikti. Bu da bir §ekilde ters kare ka-
nunuyla dogrudan baglantiliydi.
TERS KARE KANUNU
MU? YER$EKiMl DE
BOYLE l$LlYOR
ZATENI KEPLER'lN
UQUNCU KANUNU
UZERlNDE £AU$IR-
KEN BULMU$TUM1
FAYDALI OLDUGUNA
SEViNDlM
114
Bu zamana kadar Isaac’in kafasinda olan tek <?ekim
yertjekimiydi. Gezegenlerin de birbirini <;ekebilecegi
hit; aklina gelmemi§ti. Peki ya giine§ de gezegenleri <;e-
kerek yoriingede tutuyorsa! Belki de bu <?ekim uzayda
da gezegenleri eliptik yorilngelerinde tutuyordu.
Vay canina!
Hooke de yeryekimi hakkinda kendi kendine bazi
sonucjlara ula§mi§ti. (Tipik Hooke teorileri. Herhangi
bir kanita dayanmayan varsayimsal teoriler.) ancak bii-
tiin bunlann sonucunu gdrememi§ti. Gorebilseydi bile
bu verileri ispatlayacak matematiksel i§lemleri yapa-
mayacagi kesindi. Bunu yapsa yapsa Isaac yapardi ve
yapti da...
115
Ц( ДРАМ KAHVE iqYOR
Giiniimiizde Londra’da i§ goril§mesi yapmak veya
arkada§lanmzla bir araya gelmek istiyorsaniz, bir lokan-
taya veya cafeye gidersiniz. Bir ofis veya konferans sa-
lonu yerine daha sicak bir atmosfer oiu§turabilirsiniz.
Boylece insanlar kendilerni daha rahat ifade edebilirler.
1680’lere insanlar aym nedenlerle bu yapmak
фп kahve diikkanlanni tercih ederlerdi. Kahve koku-
su ve sicak altinda insanlar her turlii goru§melerini ya-
parlardi.
1684 yilinda bunun gibi diikkanlann bir tanesinde
adam arasinda bir gorii§me ger-
<;ekle§ti.
Bir tanesi <;ok yetenekli olan ve ay-
ni zamanda St. Paul Katedralini in$a
eden Cristopher Wren’di. El attigi
turn i§lerde ba§anli olmu§tu.
Digeri Robert Hooke’du. Saninm onun hakkinda
yeterince §ey biliyoruz, degil mi?
116
Sonuncusu da Halley kuyruklu
yildizinin her 76 senede bir geri do-
necegini tahmin eden ki§i Edmund
Halley’di. Sadece bir kez bu kuy-
ruklu yildizi goren birisi i<;in giizel
bir tahmin!
Konu§ma dondii dola§ti yenjekimi konusuna geldi.
BAKSANAI SENCE CUNEJlN ETRA-
FINDA DOLA$AN 6EZE6ENLERI YO-
RUN6ELERINDE TUTAN 6U( TERS
KARE KANUNUNA Ml DAYANIYOR?
TABl Kll BUNU HERKES BlLlRI
AMA ISPAT EDEMlYORUZ!
BEN YAPABlllRlMI YILLAR
ONCE BUNU KANITLADIML
~COCUK OYUNCA(>I. L
V
<3
№r'
AttaiLr'
117
Halley Hooke’un soylediklerinden рек etkilenmemi§ti.
Bu nedenle Isaac’i ziyarete gitti ve ondan yardim iste-
di. Isaac ona daha onceden ters kare kanunu konusun-
da yaptigi hesaplamalan gosterdi ve bunlann gezegen-
lerin nasil hareket ettigini a<?ikladigini soyiedi. Halley
dzellikle Isaac’in notlanni gosterme teklifini i§itince se-
vincinden havalara u<?tu.
Ne yazik ki Isaac sonra Halley’in istediklerini bula-
madigim ama bunlan tekrar yazabilecegini soyiedi.
Halley Isaac’in bu bilgileri saklamak isteyip istemedigi-
ni merak etti. Acaba Isaac yine gizemli birisi mi olmu§-
tu. Ancak tek yapabilecegi oturup beklemek ve iyi bir
sonucun ortaya gikacagini ummakti. Neyse ki birka?
ay sonra evine dokuz sayfalik notlar geldi. Ba§ligi La-
tince “De Motu Corporum In Gyrum” yani “Yorunge-
de dola§an nesnelerin hareketleri hakkinda” idi.
Halley sabirh olmasimn miikafatini almi§ti.
118
ISAACIN YEKi ARKADAjLARI
Isaac’in рек yakin arkada§i olmami§ti. 1683 yilinda
John Wilkins bile ondan aynldi. 20 yil boyunca ayni
odayi payla§malanna ragmen, bir daha <;ok az gdrii§-
tiiler. Belki de dinine bagli Wickins Isaac’in inancjlann-
dan sikilmi§ti veya belki de Isaac bozulmu? bir dine ina-
nan birisiyle artik goru§mek istemiyordu. Belki de Wic-
kins Isaac’in garip deneylerinden ve anti-sosyal tavirla-
nndan sikilmi§ti ve onu bir daha gormek istemiyordu.
Sebep ne olursa olsun, gitti.
119
Artik Isaac’in Wickins’in yillardir yaptigi sikici i§leri
yapmasina yardim edecek birilerine ihtiyaci vardi.
^5
ARANIYOR
Huysuz bir dahiyle gali$acak laboratuar asiatam. Uzun
gahjma aaatleri, az uyku, teh likeli maddeler ve az tatil.
Iyi bir el yazisi gerekmekfedir.
ie_____________________________________- jq)
Sonunda Isaac Lincolnshire’dan gelen Humprey
Newton admda birisini i§e aldi. sormadan soyleyeyim,
aralannda herhangi bir akrabalik yoktu.
Bu arada Isaac’in <;ali§malan artik dilnyaya ula§a-
cakti ve bunu insanlara sunacak ve pazarlayacak birisi-
ne ihtiyaQ vardi. Edmund Halley ta vaktinde gelmi§ti.
Halley ilk De Motu kagitlanni aldigi zaman, hemen
Cambridge ko§arak Isaac’e elinde kimsenin gormedigi
boyle ilging <;ali§malann olup olmadigini sordu. Elbet-
te, Isaac’in elinde bunlardan tonlarca vardi. Halley de
bunlann yaymlanmasi iqn gerekli parayl saglamayi
teklif etti.
120
Bu Qok comertcje bir teklifti ancak Isaac hemen ka-
bul etmek istemedi. De Motu kagitlanni hazirlarken
aklina Qok ilgin? bir §ey gelmi§ti...
Eger gilne§in de bir ^ekim kuweti varsa ve diin-
yanin da ayni §ekilde bir kuweti varsa, her §eyin bir
(jekim kuwetinin olmasi gerekmiyor muydu? Isa-
ac’in evrensel <;ekim teorisi §ekillenmek iizereydi ve-
ya ba§ka bir deyi§le biiyiik G kuwetini anlamaya
ba§hyordu.
Biz §aka olsun diye bu kuwete Biiyiik G desek de,
eger Isaac boyle bir ad vermi§ olsaydi, bununla ba§ka
bir §ey kastedecekti. Bu goriilmez gti<; evrendeki her
§ey iQin ge^erliydi. Acaba bu Tann’nin bir i§areti olabi-
lir miydi? Tann da ayni yeryekimi gibi goriilmezdi, her
yerde vardi ve giigluydii. Her §eyden de onemlisi yercje-
kiminin etkisini uzayin her yerinde gormek miimkiindii
ama neden boyle oldugunu a<;iklamak imkansizdi.
Isaac heyecana kapilmi§ti ve buldugu biitiin bilgileri
bir araya getirmeye karar verdi. Eger tiim bunlar basi-
lacaksa sonu<; <?ok giizel olmaliydi. Ve oldu da...
121
buyuk bilim khabi
Isaac bir buguk yil boyunca durmadan Jdtabi iizerin-
de gah§ti. Zamaninin gogunu odasinda gegirdi ve ya-
ninda sadece kitabi kelimesi kelimesine yazan yardim-
cisi Humprey vardi.
Kitabi yazmaya ba§ladiktan sonra ilk aylar boyunca
Kraliyet Astronumu John Flamsteed’e mektuplar yaz-
mayi siirdiirdii ve ondan gezegenlerin tarn konumlan
hakkinda sUrekli bilgi istedi. Flamsteed Isaac’in neden
bu kadar israrci oldugunu anlamasa da ona elinden
geldigince yardim etti. Herkes gibi о da gezegenlerin
yerinin giine§in gekim giicii tarafindan kontrol edildigi-
ni diigiiniiyordu. Isaac’in neden bu kadar israrci oldu-
guna bir anlam verememigti. Her gezegenin ayn bir
gekim giicii oldugu ve digerlerinin yoriingeleri iizerin-
de etkili olduklan aklmdan bile gegmiyordu.
En sonunda 1686 yilinda Philosophiae Naturalis
Principle Mathematica artik hazirdi. Isaac bu kitabin
tarn olarak bir korku kitabi olacagindan emindi ve oy-
le goriinmesi igin elinden geleni yapti.
122
17. Icorku klasigi yazmanin yollan
• Kitabi Latince у azin. Boylece akademi diinya-
sindaki herkes kitabi okuyabilecektir ve diger ikinci si-
nif insanlar kitabi okuduklannda tek bir kelime bile
anlamayacaklan iyin size aptalca sorular soramazlar.
• Kalkulus kullanmayin. Zaten hala yeni mate-
matik sisteminizi gizli tutmaya yahyiyorsunuz. Bu-
nun yerine biitiin ispatlannimz ve akil yiiriitmeleriniz
eski Yunan matematigine dayanmalidir. Bu i§inizi bi-
raz zorlaytiracaktir ama olsun insanlar binlerce yildir
bu matematigi kullanmaya ah§kinlar.
• Una benzer bir isim verin: “Doga Felsefesinin
Matematiksel ilkeleri”
• Obert Hooke’un kitabi gormesine izin vermeyin.
__________________________________—------——
Isaac bu onerilerin ilk kismini tam olarak yerine ge-
tirmiyti ama birazdan gorecegimiz gibi son kisimda ba-
zi sorunlar ya§ami§ti.
Isaac kitabi yani genel olarak anildigi ismiyle Princi-
pia’yi yazmayi bitirdigi zaman, kitap tek cilt yerine iiy
cilt olmuytu. Ilk kitap temel olarak iizerinde yeniden
yahyilan De Motu notlanni iyeriyordu ve 1686 yilinda
el yazmasi bir metin Kraliyet Toplulugu’na sunulmu§tu.
Bu konudan Edmund Halley sorumluydu ve onun so-
rumlu olmasi gayet iyi oldu yiinkii о olmadan kitap as-
la yayinlanmazdi. Halley tiim vaktini Isaac’i cesaretlen-
dirmek ve yazdiklanni kontrol etmekle geyiriyordu.
Biitiin masraflan о odiiyordu. Ustelik canini sikan iki
sorun daha vardi.
123
Halley'in yayinlama sorunu
Ilk sorun kitap yayinlamanin ?ok paraya mal olmasiy-
di ve kitabin bu parayi geri getirip getirmeyecegi bii-
yiik bir riskti. (Bu arada bu kitabi kendi paranizla almi§-
saniz, size bu vesileyle te§ekkiir etmek istiyoruz. Te§ek-
kiirler.) Topluluk $ok kisa bir siire once De Historia
Piscium admda yeni bir kitap yayinlami§ti ve neredey-
se hit; satilmami§ti. Ashnda Latince’den <;evirirsek kita-
bin isminin gercjekten <;ok <;arpici oldugunu goriirsii-
niiz: Bahklann Hikayesi. Sanki insana best-seller olur-
mu§ gibi bir izlenim birakiyor ama рек oyle olmadi.
Neyse Topluluk Uyeleri kalan paralanni Isaac’in
§iipheli kitabma yatinp yatirmamakta tereddiit ediyor-
lardi. Halley’in onlan ikna etmesi i;in <;ok Qaba sarf et-
mesi ve <;ok para harcamasi gerekti. $unu da belirtme-
miz gerekiyor ki kitap ilk yayinlandiginda рек satmadi
ancak 90k getjmeden bilim diinyasinda okunmasi gere-
ken bir kitap haline geldi.
124
Halley’in diger sorunu <;ok kizgin bir insandi.
tab! kI (ok kizginimi
NEWTON YER(EKlMl KONUSUNDAKl
FlKlRLERlMl (ALDI!
Tamam, tamam bay Hookes. Bu konuda biraz adil
olmaya $ali§ahm. Birkac; yil once Yildizlann Dogasi
Hakkinda isimli bir kitap yazdiniz. Giine§in ve geze-
genlerin <;ekim kuwetleri oldugundan bahsettiniz.
Bunlan ters kare kanununa dayandirdiniz AMA biitiin
bu teorileriniz varolmayan bir maddeye yani ethere da-
yaniyordu ve tamamen eksikti. Ashnda Isaac sizden yil-
lar once ters kare kanununu ortaya koymu§tu. Bu es-
nada siz sadece tahminlerde bulunuyordunuz ve higbir
§ey ispatlayamiyordunuz.
ISPATLAMAK ISTESEYD1M
ISPATLARDIM. AMA Hl(
Tabi tabi...
'MK ISAAC BELKI DE
ROBERT HOOKE'UN SANA
BiRAZ YARDIM ETTlSlNl
SOYLEYEBlLlRSlN. ZAVALLI
ADAM (OK FENALA$TI,
< BlllYQRSUN,
BUNU HAKETMl$Tl
VE ONUN ISMlNlN
TOM IZLERlNl DE
SlLlYORUM.
125
1686 yihnda Isaac ikinci kitabim da bitirdi ancak tam
Council kitabi bitirecekti ki Robert Hooke’un hala arka-
sindan ileri geri konu§tugunu duydu. Halley’in tiim §a§-
kinhgina ragmen Isaac u<?iincu kitabi yayinlamayi red-
detti.
En sonunda Halley Christopher Wren’i de araya so-
karak Isaac’i Hooke’un biitiin bu yaphklanyla sadece
kendisini rezil ettigi ve aptal konuma d(i§urdiigu konu-
sunda ikna etti. Isaac fikrini degi$tirdi ama kitabi yayin-
lamadan once yeniden yazdi. Ashnda kitabin ilk versiyo-
nunu anlamasi olduk^a kolaydi ama degi§tirdikten son-
ra kitabi anlamak iqn ilk iki kitabin okunmasi gerekiyor-
du. Ayni zamanda Hooke’un kitabi anlamamasi hatta
kitabin kendine ait oldugunu iddia etmemesi i<?in mate-
matik bdliimlerini olabildigince karma§ikla§tirmi§ti.
Peki Principia ne hakkindaydi?
Gii<?
Qok basit degil mi?
126
Aslinda kitap 550 sayfaydi ve bundan daha fazlasi
vardi. Bu kitabi okurken kiivette oldugunuzu ve suyun
gittik^e daha da sogudugunu farz edersek, kitap hak-
kinda soylenebilecek iki §ey var.
• Bir nesneyi ne kadar hizli iterseniz, о kadar
<;abuk hizlanir.
• Her nesne ba§ka bir nesneyi cjeker, nesneler
ne kadar biiytikse, yakinsa ve katiysa <?ekim о ka-
dar biiyiik olur.
Eger §imdi kurulanmak istiyorsaniz, gidin hemen
kurulanin tjiinkii birazdan yerinizde duramayacaksimz,
bizden uyarmasi...
127
Teknik kijimlar-kolavlajfinimif ve ?iizelle$tirilmi(
Kuwet, yeryekimi ve agirhk gibi konular guniimiizde
yeterince basit olsa da Isaac bunlan diinyaya anlatma-
dan once insanlar sadece ether ve yerini arayan nes-
neler gibi yeylere ali§kindi. Isaac sadece bu yeni fikirle-
ri ortaya atmakla kalmadi ayni zamanda her §eyin he-
saplanabilecegini ve olyiilebilecegini de gosterdi.
Principia’nin en onemli bolilmleri her giin miihen-
disler ve fizikyiler tarafindan kullamlmaktadir. I§te...
NEWTON'UN HAREKET KANUNLARI
Newton'un ilk kanunu: Ba?ka bir gii; de^ijtirene kadar her
jey ya sabit kalir ya da diiz bir $izgi halinde hareket etmeye
devam eder.
Neyse ki ilk parya yeterince basit. Bir yeyler el atinca-
ya kadar sabit olan her yey sabit kalmaya devam eder.
Ikinci kisim biraz daha ilginy. Ba§ka bir giiy devre-
ye girinceye kadar hareket eden her §ey ayni hizla ay-
ni diiz yizgi boyunca hareket etmeye devam eder. Diiz
bir yolda sabit hizla bir arabada gittiginizi farz edelim.
Eger gozlerinizi kapatip kulaklannizi tikarsaniz ne ka-
dar hizh gittiginizi sbyleyemezsiniz, hatta durup dur-
madiginizi bile bilemezsiniz. Qilnkii iizerinizde hiybir
kuwet yoktur ve koltugunuzda rahat bir yekilde otur-
maktasinizdir.
Eger araba aniden hizlanirsa, bunu anlarsmiz yiinkil
iizerinizdeki kuwet yiiziinden koltuga itildiginizi hisse-
128
dersiniz. Elbette araba en yiiksek hiza ula§tiginda ve
hizlanmayi biraktiginda artik bu kuweti hissetmezsiniz.
Eger araba aniden fren yaparsa, hiz Qabucak azahr
ve siz de ileri dogru atildiginizi hissedersiniz. l§te bu
yilzden hizinizi azaltmasi igin bir emniyet kemerine ih-
tiyacimz vardir.
HIZLANIYOR
FREN YAPIYOR
Eger araba viraja girerse devreye giren diger kuv-
vetlerin sizi yan taraflara dogru itmesinden bunu hisse-
dersiniz.
Eger eglence parklanndaki hiz trenlerine binerse-
niz, farkli kuwetler sizi a§agi yukan saga sola dogru
itecektir. Yani iizerinizde etkili olan <jok sayida kuv-
vet olacaktir. Zaten bu yilzden bu kadar heyecanh
degil mi?
129
Dolayisiyla hizlanmak, yava§lamak ve donmek igin
her zaman gerekli bir kuwet vardir. I§te bu Newton’un
ilk kanunudur.
Bu konu hakkinda soylenmesi gereken bir §ey daha var.
Eger bir topu oniiniize dogru atarsaniz, sizden uzak-
la§irken topun iizerinde etkili olan bir kuwet olacaktir.
Hava direnci yava§ yava§ topun hizini azaltacaktir. Bu
arada yeryekimi yer <;ekimi topu yere dogru <;ekecektir.
Eger bu giicjler olmasaydi top diiz bir <;izgi iizerinde
kainatin sonuna kadar ilerleyecekti.
Giizel degil mi?
130
Newton'un Ikinci Kanunu: Hareketteki degijim giiciin
kuwetine baglidir.
Hi<j bir arabayi kendi ba§iniza itmeye gali^timz mi?
ilk ba§ta arabayi hareket ettirmek igin gergekten gok
gaba sarf etmeniz gerekmektedir. Qiinkii araba hizlan-
makta yani ba§ka bir deyi§le ivmelenmektedir. Bunun
igin de giig gerekmektedir. Araba istediginiz hiza gelin-
ce bu hareketi sUrdurmek igin eskisi kadar itmenize ge-
rek kalmaz. (Araba yeterince hizlanmca tek gereken
hava direncini kirmak ve tekerleklerin siirtUnmesini
yenmek igin kullanacaginiz gugtiir.)
Eger size yardim edebilecek ba§ka birisi varsa о za-
man araba iki kat giig alacaktir ve iki kat daha gabuk
hizlanacaktir. Ote yandan eger itilmesi gereken iki ara-
ba varsa bu durumda arabanm hizlanmasi yan yanya
azalacaktir.
10 SANlYE sonra arabalarin konumu
131
Bu kanun igin fizikte gergekte gok onemli sayilan
bir formiil vardir.
Kuwet=kiitle x ivmelenme
veya F=MA
Elbette boyle direk kuwet e§ittir kiltie garpi ivme-
lenme demek biraz acimasizca olur. Dolayisiyla Isaac
Principia’mn ilk bdliimiinde her kelimenin ne anlama
geldigini agiklamak igin biiyiik ozen gdstermi§ti. Baka-
hm da gorelim Isaac ne demi§:
IVMELENME
Bunu zaten Galileo’nun hayatini incelerken gor-
miigtiik. Siz boguna zahmet edip geri donmeyin diye
agiklayahm. ivmelenme hizin ne kadar gabuk degi§tigi-
dir. Ilk ba§ta saniyede bir saniye hizla yola giktigimzi
diigiinelim sonra hiziniz artarak saniyede 2 metre ol-
sun ve bir saniye sonra hizinin saniyede 3 metre olsun.
gordiigiiniiz gibi hiziniz saniyede 1 metre artiyor. Bu-
na biraz kafa kan§tiran bir §ekilde saniyede 1 met-
re/saniye diyoruz.
KUTLE (ve kilo kaybetmenin kolay yollan)
Giiniimiizde kiitle kilogram ile olgiilmektedir ve bir
cismin hacmine ve yogunluguna baghdir. Biraz basit-
legtirirsek bir cisim ne kadar biiyiikse ve katiysa kiitle-
si de о kadar artar.
Elinizde ayni biiyiikliikte bir siinger ve bir tugla ol-
dugunu varsayahm. Tugla daha yogun oldugundan kiit-
132
lesi de daha fazla olacaktir. Elbette eger siingeriniz bin
kat daha biiyiik olsaydi daha agir olacakti (jiinkii igin-
deki madde miktan daha fazla olacakti.
Kiitlenin garip yonlerinden bir tanesi de agirlik ile ayni
olmamasidir. Bunu kendiniz de test edebilirsiniz. Тек ihti-
yaciniz olan bir tarti ve uzay mekigi. I§te yapacaklanmz.
1 Tartinin ilzerine gikin
ve kilonuzu ogrenin. Mesela
50 kg olsun.
2 Sonra tartinizi alm, uzay mekigine binin ve aya
gidin.
3 Aya indiginiz zaman tekrar
tartinin ilzerine gikin. Kilonuzun
8 kg oldugunu goreceksiniz. Vay
canma!
4 Sonra mekige atlayin. Uzayda yol alirken tekrar
tartiya <;ikin. Tarti ve siz ugtugunuz itjin bu biraz zor
olacaktir. Bu durumda kilonuz O’dir.
133
Neden bdyle oldu acaba? Agirliniz neden bu kadar azal-
di? Biriniz icjinizdeki her §eyi bir ka§ikla oyup (jikardi mi?
Elbette hayir. Anlamasi biraz giip ama agirligin ken-
disi de bir kuwettir. Tartinm iizerine piktiginizda tarti
sizin kutlenizi degil ayaginizin yere uyguladigi kuweti
61?er. Bu kuwet kutlenizi yere dogru peken diinyanm
yerpekiminden gelir. Ayda kutlenizi a§agi <;eken kuwet
daha azdir, dolayisiyla tarti daha az kuwet gosterir.
Uzayda ise $ekim kuweti olmadigindan tarti hit; kuwet
gostermez. Ba§ka bir degi§le hit; agirliginiz yoktur. An-
cak kiitleniz aynidir, hala 50 kg’sinizdir.
Tartilar kiitleden 90k kuwet 61<jtilkleri фп, ashnda
kg olarak i§aretlenmemeleri gerekir. Bunun yerine
kuwet birimleri kullanilmasi gereklidir. Peki ama kuv-
vet neyle ol^uliir. Gorelim bakahm.
KUWET
Isaac kuwetin ne oldugunu apiklamadan once kim-
se ne oldugunu tarn olarak bilmiyordu ama giiniimuz-
de biliyoruz.
Uzayda 1 kg’lik kiitleye sahip demir bir metal cisim
oldugunu varsayahm. Sonra bu cismi ittirdiginizi ve cis-
min de saniyede 1 metre/saniye ivmelendigini dii§iine-
lim. Ne kadar kuwet uygulananiz gerektigini tahmin
edebilir misiniz?
Cevap... 1 Newton.
Evet, oIqu birimleri icat edildiginde Isaac’in pah§ma-
lannin onuruna kuwet birimlerine onun adini verdiler.
Dolayisiyla tartinizm tarn dogru olmasi фп, Newton
kullanarak i§aretlenmesi gerekiyor. Peki 1 Newton 1
kg’nin agirligina e§it mi? Ne yazik ki hayir...
134
$imdi Kuwet=Kiitle x ivmelenme formUlune
geri donelim.
Galileo dii^en bir nesnenin sabit bir ivmelenmesi ol-
dugunu gdstermi§ti ve bu diinyada saniyede 10 met-
re/saniye olarak 61<jiilmii§tiir. Eger ivmelenmeyi for-
miil iizerinde 10 olarak gosterirsek diinyaya dii§en bir
cismi etkileyen kuweti hesaplayabiliriz.
Kuwet=Kiitle x 10
Eger kiitleniz 50 kg ise ve bir binadan dii§ecek olur-
saniz sizi diinyaya <;ekecek kuwet:
Kuwet: 50 x 10 yani 500 Newton olacaktir.
ivmelenme sabit oldugu i?in bu kuwet hiziniz ne
olursa olsun aynidir. Hizinin 0 olsa bile yani dii§mese-
niz sadece tartinin iizerinde dikiliyor olsaniz bile sizi ye-
re dogru geken kuwet 500 Newton olacaktir.
I§te bu yiizden tartilarda kg yerine Newton kullanil-
malidir. Ancak tartilan yapan insanlar sadece diinyada
kullamlacaklanni dii§iindiikleri i?in tartilan kg olarak
i§aretlemi§lerdir.
Bu kitabm ba§inda neden gok fazla Newton’un sizi
oldiirecegini soy!emi§tik. iki tane filin iizerinize oturdu-
gunu varsayarsak, 20,000 Newtonluk bir kuwet sizi
yere dogru itecektir. Ilginc; degil mi?
135
Newton'un Ujiincii Kanunu: Her hareket iizerinde e$it ve ters
yonde bir tepki vardir.
Bu ?ok ho§ ve giizel bir kanun. Yani bir §eyi iterse-
niz, о da sizi iter, (veya Qekerseniz о da <;eker). Eger
hizlanan bir arabamn i<;erisindeyseniz, oturdugunuz
koltuk sizi ileri dogru iterken bedeniniz de sizi koltuga
geri itecektir. Ba§ka bir ornek verelim. Iki grubun bir
ipi (jektigini dii§iinelim.
Eger ayni gUcjie cjekerlerse, hi^bir yere hareket ede-
meyeceklerdir.
Eger bir grup biraz daha kuwetli <;ekerierse, ekstra
kuwet yuziinden diger tarafa dogru ivmelenir.
Ancak diger takim ipin ucunu birakirlarsa ikinci ta-
kimin (jekecegi bir §eyi olamaz ve yere dii$erler.
136
Bu durumu incelemenin diger bir yolu zipladiginiz
zaman olanlan dii§iinmek. Eger topraga baski yapar-
saniz, toprak da sizi iter ve yukan dogru hareket eder-
siniz. Yakla§ik 1 m hareket ettiginizi dii§iinelim. Ancak
ters yone hareket eden ayagimz ayni zamanda diinya-
nin da ters yonde hareket etmesine neden olacaktir.
Ancak diinya sizden Qok daha biiyiik ve agir oldugun-
dan pok az kipirdar. Ashnda yok qok az yakla^ik
0,000000000000000000000001 metre.
Diinyayi yoriingesinden oynattiginizi dii§iinebilirsi-
niz ama sakin iiziilmeyin. Siz yere dii§tiigiiniizde bu-
nun tarn tersi olur. Diinya sizi <;ekmesine ragmen siz
de onu yekersiniz. Zipladiktan sonra diinya tekrar es-
ki yerinde olacaktir. Elbette <?ok yiiksege ziplarsaniz,
о zaman diinyayi biraz oynatmi§ olursunuz. Ama uza-
ya yiktiginizdan ve yaniniza biiyiik ihtimalle yiyecek
bir §eyler almadiginizdan bu sorunlannizin en kiicjiigu
olacaktir.
137
Biiyiik formiil
Biitiin bu kanunlar ve tanimlar en sonunda biiyiik bir
sonuca ula§iyordu. Isaac, en ktiQiik partikiilden en bii-
yiik yildiza kadar her §eyin kendi cjekiminin oldugunu
ve her §eyin birbirini gektigini sdylemi§ti. Peki ama bu
<;ekim ne kadar kuwetliydi? Isaac iki cismin arasindaki
<?ekimi veren formiilii bulmu§tu.
G de <;ekim sabiti olarak adlandinlan degi§mez sayidir.
Isaac bu formiiliin kainattaki her boyuttaki her nes-
neye uygulanabilecegini sdylemi§ti ve buna Evrensel
Qekim Kanunu demi§ti.
Aslinda о zamanlar biraz biiyiik bir tahminde bulunu-
yordu ama zaman onu hakli Qikardi. Bu formiil Kepler’in
Kanunlanna, Flamsteed’in gozlemlerine uyuyordu ve her
tiirlii sorunun oniindeki engelleri ortadan kaldirmi^ti.
138
• Giine§in etrafinda dola§an bir gezegen i?in, giine-
§in ve gezegenin kiitlelerini yerine koyuyorsunuz,
uzakligi hesaphyorsunuz ve ikisini bir arada tutan giicii
hesaphyorsunuz.
• Eger diinyadan yola <;ikan bir uzay mekiginin iize-
rindeki yer^ekimini hesaplamak istiyorsaniz, diinyanm
ve mekigin kiitlelerini yerine koyuyorsunuz ve mekik
diinyadan uzakla§irken degi§en uzakligi buluyorsunuz.
Bunun igin Isaac’in kalkiiliisiinii de kullanabilirsiniz.
• Bu formiilii kullanarak ayda kullanmak iizere yeni
bir tarti tasarlayabilirsiniz.
139
• Bu, sarkatjh saatlerin Ekvator’da Kuzey Kutbuna
oranla neden daha yava§<;a <jali§tigmi da atjikliyor.
Diinya dondiigii i<;in kenarlan biraz §i§kindir. Dolayisiy-
la Ekvatordaki bir saat kutuplara gore diinyanm mer-
kezinden biraz daha uzaktir. Sonutjta Ekvatordaki yer-
(jekimi daha zayiftir.
Isaac yeni formiiliiyle qgir a<;mi§ti. Omriiniin yetip
de goremedigi tek §ey G sayisinin tam degeriydi. Bu
sayi 1798 yilinda Henry Cavendish tarafindan bulun-
mu§tu. Ashnda sayimn tam degeri kullandigimz diger
birimlere baglidir. Eger uzakhgi metre, kiitleleri kilog-
ram ve kuweti de Newton olarak alirsaniz
G=0,0000000000667 olacaktir.
Bir arkada§inizdan 3 metre uzakta oturuyorsunuz
diye dii§iinelim. Aranizda birbirinizi ?eken kuwet nedir
acaba?
Ikinizin de kilosunun 50 kg oldugunu dii§iinelim.
Formiilii kullanirsak...
140
Mi x M2 x G
F= ------------
d2
Sayilan yerine koyahm...
50 x 50 x 0,0000000000667
F= -------------------------
3x3
...ve sizi <;eken kuwet 0.0000000185 Newtondur.
141
EN SONUNDA YENi ARKADAjLAR
Isaac sadece bir sene milletvekili olmasina ragmen
Londra’da gecjirdigi bu siire boyunca bircjok faydali
arkada§ edindi kendisine. I§te bunlardan bazilan:
142
John Locke*filozof
Locke etraf yatiyana kadar yurt diyinda kalmi§ti ve Prin-
cipia’yi okumu§tu. Ama matematikten hiy anlamadigini
ayikya kabul etmi§ti. Locke Isaac’in eserinin reklamini
yapmak iyin elinden geleni yapmi§ti. Hatta Isaac’i yerye-
kimi hakkindaki teorilerini basitleytirmesi konusunda ik-
na bile etmiyti. Bu ikili о kadar yakin arkaday oldular ki
Isaac dini inanylanni ona soylemekte sakinca gormemiy-
ti. Locke bunlan Hollanda’da yayinlama konusunda bazi
giriyimlerde bile bulunmu§tu ancak bu proje Isaac yiiziin-
den son anda iptal oldu.
Christopher Wren- yok yonlii zeki insan
Wren ile daha once de kar§ila§mi§tik. Biiyiik mimar,
matematikyi ve muhabbet etmek iyin gayet ho§ bir in-
sandi. О siralar Wren Londra’yi yeniden in§a etmekle
meyguldii ve yok siki yahyiyordu.
143
Samuel Pepys- giinliik tutan adam
Evet, Samuel ile de daha once kar§ila§mi§tik. Pepys
Londra’daki hayata dair tuttugu detayh giinliiklerle ta-
ninmaktadir. Ayni zamanda aralannda Kraliyet Toplu-
lugu ba§kanhgi da olmak iizere bazi onemli mevkilerde
de bulunmu§tur.
Charles Montague- yararh bir arkada$
Montague, ilk once Halifax lordu sonra da Maliye Ba-
kani olan ne§eli bir insandi. Isaac’in gali§malanyla gok
yakindan ilgilenmese de, iyi bir arkada§ti ve ileri de ol-
dukga faydah olacakti.
Kral III William-kral
Kral oldugu igin kendisini yakindan tanimak oldukga
iyi olacaktir.
Nicholas Fatio de Duillier-Isvigreli Matematikgi
Genellikle gagnldigi ismiyle “Fatio” Isaac’tan 20 ya§ ka-
dar kiigiiktii ve grubun en ilging iiyelerinden bir tanesiy-
di. 20 ya§lanndayken etrafmda gok zeki bir insan ola-
rak taninmaya ba§lami§ti ve aralannda Alman Leibniz
de olmak iizere hemen hemen turn zeki insanlarla bir
araya gelmeyi ba§armi§ti. 1689 yilinda bir gorev igin
Ingiltere’yi dola§maya ba§lami§ti ve bu vesileyle Kraliyet
Toplulugu’nda Isaac ile tani§mi§ti.
Fatio ba§anh akademisyenleri gok seviyordu ve
ozellikle Isaac’in biiyiik bir insan oldugunu dii§iiniiyor-
du. Isaac de bu geng ve zeki adami tutmu§tu. Bu ikisi
gok gegmeden yakin arkada§ oldular. Belki de Isaac
144
Fatio’yu kendi oglu yerine koymu§tur veya kendi <;ali§-
malannm gene; nesilden birilerinin iizerinde biraktigi
etkiden dolayi memnun olmu§tu. Nedeni ne olursa ol-
sun, iki arkada§ firsat bulduk^a bir araya geliyordu ve
uzakta olduklannda da birbirlerine samimi mektuplar
yaziyorlardi. Hooke bu iki arkada§i oldukcja kiskanmi?
olmah.
Evet, biz de boyle dii§iinmii§tiik zaten.
Karanlik ve fehliketi (ahgmalar
Fatio’nun bazi garip fikirleri vardi ve Isaac’i bu fikirle-
ri konusunda ?ali§malar yapmasi igin te§vik ediyordu.
Principia’nin ba§arismdan sonra, Isaac din ve simyayi
birle§tirebilecek bir §eyler iizerinde <;ah§iyordu. О dd-
nemki Hiristiyan inancinin yanh§ oldugunu belirtecek
bir kitap yayinlamayi ve biitiin bunlan da matematik
ve bilimle ispatlamayi Qok istiyordu. Elbette saglam bir
kanit buluncaya kadar biitiin <;ali§malar gizli kalmahy-
di. Bu <;ali§malar aym zamanda olduktja tehlikeliydi.
Isaac’in kopegi Diamond bir mumu devirince laboratu-
annda biiyiik bir yangin Qikmi^ti.
145
Isaac’in Fatio ile arkada§ligi рек uzun stirmedi. 1692
yilinda yazdigi bir mektupta Fatio olmek iizere oldugu-
nu soylemi§ti ama 60 yil daha ya§adi. Belki de Fatio,
diger bilim adamlannin Isaac’in <;ah§malannin sagma
oldugunu dti§iinmeye ba§ladiklan i?in bu arkada§hgi
devam ettirmemi§tir.
Yillarca siiren ziyaretlerden ve mektupla§malardan
sonra iki arkada§ temasi kaybetmi$lerdi. Fatio ortadan
kaybolmu? ve Fransa’da ya§amaya ba§lami§ti.
146
Bu esnada Montague Maliye Bakani olmu§tu ve Isaac’e
ilgint; bir teklifte bulundu: Darphane Miidiirliigii. Isa-
ac’in diger arkada§lan gibi о da Isaac’in fakirlik i<jeri-
sinde (jiiriiyiip gitmesini istemiyordu ve bilimin ona ne
kadar borcjlu oldugunu biliyordu. Tabi etrafta dola§an
bir dedikoduya gore Montague Isaac’in yegeni giizel
Catherine’e vurulmu§tu. Nedeni ne olursa olsun Mon-
tague’in bu teklifi oldukcja cazipti. Miidiiriin tek yap-
masi gereken toplantilara katilmak ve §imdiki degeri
yakla§ik 1000000 pound olan yilhk maa§i cebe indir-
mekti.
Isaac oturdugu yerden para kazanacak bir insan
degildi ve ustelik Darphane biiyiik bir sorunla kar§i
kar§iyaydi.
Ingiliz parasi kriz i<;erisindeydi...
147
• Her be§ madeni paradan bir tanesi sahteydi.
• Ger<;ek paralann yansmdan fazlasi “kirpilmi§ti” ya-
ni iizerindeki altin veya gumii§ten bir kismi qkanl-
Bu kisimlar eritilip satiliyordu.
• Yabanci ulkeler Ingiliz parasini kabul etmemeye ba§-
hyorlardi.
Eger bu sorunlar goziilmezse Ingiltere iflas edecekti ve
Monar§i’nin yerine tekrar Katolikler gelecekti.
ISAAC’IN KE$FEDiLMEMj$ GUNLUGU
Katolikler! Onlarin dii$iincelerinden nefret
ediyorum! Eger Katolikler tekrar baja
ge$erlerse Ingiltere de yine sava; gikacak!
Iyi konumda olan arkadajlarimin yerine
akilsiz adamlar gegecek! Bu olmamah!
Hemen ige koyulmaliyim!
Darphane Londra kulesinde kurulmu§tu ve Isaac oraya
vardiginda patronu, Thomas Neale’nin i§e yaramaz ve
tembel birisi oldugunu fark etti. Neale farkina bile var-
madan yandaki odaya ta§indi ve Darphanenin kontro-
lunii ele aldi.
148
Sorunu (jozmek i^in Darphane kopyalanmasi zor olan
bir dizi yeni para yapimina ba§lami§ti. Paranin on ve
arka kisminda daha detayh resimler vardi ve ko§eler
tirtiklanmi§ti. Yani bugiln oldugu gibi kenar kisimlarda
kiitjiik bo^luklar vardi. Boylece eger para kirpihrsa he-
men fark etmek milmkundii. Ancak bu paralar yeterin-
ce hizli Oretilmiyordu. Isaac’in ilk i§i iiretimi hizlandir-
mak oldu.
The Stuart Sun
Agustos 1696
DARPHANEDE BUYUK
DEGiSiKLiK
Darphane mildiirii yeni
makineleri kullanima
geQirerek madeni para
iiretimini sekiz kat art-
tirdi. Sabah 4’ten gece
yansina kadar 300 in-
san ve 50 at durmadan
gah§iyor. Haftada yakla-
§ik 100000 poundluk
yeni para iiretiliyor.
Yorgun bir “10 sa-
at Qali^iyorum. Burama
kadar geldi. Bay Isaac
bazen 20 saat boyunca
<?ali§iyor.” dedi.
Bay Isaac (53) <?ali§ti-
gi i<jin bu konuda yorum
yapamadi.
149
Sisteme giri§ yapan bu para kalpazanlann hayatini
oldukga zorla§tirmi§ti ancak ortaya gikan sahte para
sorununu tamamen ortadan kaldirmami§ti. Sahte para
basmanm cezasi oliim olsa da insanlar о kadar fakirdi
ki kolay para kazanma istegi daha agir basiyordu. Ta
ki Isaac ortaya gikana kadar...
Isaac darphanenin gabalannin kalpazanlara §aka gi-
bi geidigini ve kendisine giileceklerini dii§uniiyordu.
Kalpazanlann yiiziindeki giiliimsemeyi yok etmek iste-
yen Isaac, di§an gikip suglulan toplamaya karar verdi.
Pe§inde silahh korumalanyla birlikte, sahte parayla
ilgisi olabilecek veya bu konuda bilgi verebilecek her-
kesle konu§maya ba§ladi. Ashnda insanlan korkutan
Isaac’in pe^indeki korumalar degildi. Isaac’in asik ve
ciddi surati en azili suglulan bile iirkiitiiyordu. Isaac tiim
(ilkede bilgi topluyordu. Ona yardimci olabilecek bazi
ozel kanunlar bile vardi.
• Bir kalpazam ihbar eden birisi odullendiriyordu.
• Tutuklanan bir kalpazan, iki kalpazan ismi verirse
serbest birakihyordu.
Insanlann dili artik gdziilmii§tii. Isaac firsat buldukga
kalpazanlann mahkemelerine katihyordu. Sonug olarak
yiizlerce kalpazan hapse atildi ve onlarcasi da idam edil-
di. Idam edilenlerin dliim belgesini Isaac imzahyordu.
Isaac biiyiik patronla u?rapyor
Neredeyse tiim sahteciler ve kalpazanlar arka sokaklar-
dandi ancak Kensington’da ya^ayan biiyiik bir patron
vardi. William Chaloner ytiksek sosyetede ya§asa da in-
sanlar bunca parayi nereden kazandigini bilmiyordu.
Kendisinin mucit oldugunu iddia ediyordu. Hatta darp-
hanede kendi makinelerinin kullanilmasi gerektigini
150
soylemi§ti. Elbette Isaac bu teklifi reddetti ve Chalo-
ner’i darphanenin yakinlanna bile yakla§tirmadi. Cha-
loner i§leri biraz kizi§tirmaya karar verdi ve Isaac’i sah-
te para yapmakla su^ladi.
ISAAC’IN KE$FEDiLMEMi$ 6UNLU6U
Kalpazanhkla suglaniyorum! Ben asla bdyle bir $ey
yapmam! Benim yapfiklarim arajtinlmij ve iyiee
diijiiniilmiij jeylerdi. Bunlan kimse elejtirilemez. Peki
ya insanlar Chaloner'e inamrsa? Ya ;ali;malanm
soruyturmaya agihrsa? Din hakkimda gizli diijiincelerimi
bulabilirler ve simya hakkinda yuriittugiim arajtirmalan
ogrenebilirler. Biitiin bunlar benim sonum olurl
Chaloner'i susturmahyim! Onu kesinlikle susturmahyim!
4
Eger Chaloner, hakkinda acjilacagi bir soru§turma-
nin komik olacagini dii§iindiiyse bu konuda yanihyor-
du. Isaac bulabildigi her tiirlii aynntiyi ara§tirarak ve
turn delilleri bir araya getirerek Chaloner’in biiyiik bir
kalpazan oldugunu ortaya Qikardi. Isaac derhal onu
i^eri aldi ancak Chaloner’in yiiksek mevkilerde tanidik-
lan vardi. Isaac’in korktugu ba§ina geldi ve Chaloner
elini kolunu sallayarak serbest kaldi.
Ancak Chaloner uzun sure ozgiir kalamayacakti
«jiinkii Isaac bir §eye ba§ladiginda о i§i bitirmeden bi-
rakmazdi. Oliim tehditleri almasina ragmen Isaac elin-
den geleni yaparak Chaloner’in i§ini bitirmeye ?ali§ti.
151
On sekiz ay boyunca kanundan katjsa da ve kendisini
ele veren insanlarda birka<;ini ortadan kaldirsa da bu
onun рек i§ine yaramayacakti. Isaac davayi mahkeme-
ye sundugunda elinde son derece gecjerli deliller vardi.
Eger Chaloner’in yiiksek mevkideki arkada^lan onu
kurtarmayi deneyecek olurlarsa kendilerini de atacak-
lardi. Kendini kurtarmak фп Chaloner son bir <;abay-
la Isaac’e bir mektup yazdi.
1699 yilinda Chaloner asildi ve cesedi Tyburn’de te§-
hir edildi.
152
ISAAC SON Y0LCULU6UNA (IKIYOR
Isaac §ansli bir insandi. Zamanindaki birgok insanin
tersine seksenli ya§lara kadar sagligini korudu. Sagligi
bozulmaya ba§layinca ona kuzeni Catherine ve onun
kocasi John Conduit bakmaya ba§ladi. Ashnda Isaac’in
hayatim ve eserlerini ara§tirmaya karar veren Conduit
olmu§tur ve onun sayesinde Isaac hakkinda bu kadar
90k §ey biliyoruz.
Isaac omriiniin son anlanna kadar ne§esini koru-
mayi ba§ardi. Biitiin bunlar 20 Mart 1727 tarihinde
sona erdi.
153
Bu <?ok ilging bir soruydu. Aslinda bu sorunun cevabi-
ni hayati boyunca merak etmi§ti. Olmek! Biitiin bu so-
rulann cevabini artik ogrenebilecekti.
154
ISAAC TAN SONRA
Isaac’in bedeni 4 Nisan 1727 tarihinde topraga verildi.
Her §eyi anladimz mi?
Cevap EVET.
Belki de her §eyi degil ama Isaac tiim bilimi nasil degi§-
tirdigini du§Undiigiimuzde bunun рек bir onemi yok.
Ashnda 300 yil sonra bile dilzeltilen ancak birkaq: aynn-
ti var. Bunlardan bir tanesi de Isaac’in i§igin 90k kii<;iik
partikiillerden olu§tugu konusunda yaptigi oneridir.
Evet, ama bu sadece bir dneriydi. Siz de bu konuda
рек emin olmadigimz фп §imdi mezanniza donseniz
iyi olur.
155
Giiniimiizde i§igin ayni radyo dalgalan gibi elektro-
manyetik radyasyon oldugunu biliyoruz. Acaba bu kez
Hooke geryege Isaac’ten daha fazla mi yakla§mi§ti. Bi-
lim adamlan uzun bir siire boyle oldugunu dii§iindiiler
ancak kisa bir siire once bu i§imanin iyerisinde garip
paryaciklann da olabilecegi dii$iiniilmeye ba§landi. As-
hnda bu konuyu daha derinlemesine inceleyebilirdik
ama Isaac hakkindaki bir kitaptan sonra kuantum te-
orisine dalmak biraz abes olur. Isaac’in tam olarak or-
taya koyamadigi diger §ey de F=MA idi ancak bu for-
mulu Isaac’tan 200 yil sonra ba§ka bir dahi tarafmdan
agikliga kavu§turuldu. Albert Einstein nesnelerin i§ik
hizinda gitmeleri durumunda ne oldugunu ara§tinyor-
du ve bu denklemin biraz makyaja ihtiyaci oldugunu
fark etti. F=MA yerine a§agidaki for multi ortaya atti.
(tabi ki v sizin hiziniz c de i§ik hizidir.)
...saniye de birkat? bin kilometre hizla gitmediginiz sti-
rece Albert’in formiilii de рек i§e yaramayacaktir.
нийГмюП
156
i№
о
Buyuk ihtimalle Isaac Newton’u duymu§sunuzdur...
• Yer^ekimini ke§fetmi§,
• etrafta zeki bir insan olarak un salmi§,
• kafasma elma du§mu§tur.
Peki ama bunlan duydunuz mu?
• Okuldayken gok ba§ansiz bir ogrenciydi.
• Renkleri anlayabilmek i$in dakikalarca gune§e bakti.
-—
ISBN 975-263-047-2
MAJ
9
799752
630474
7
I
Evet, dlmu§ olmasina ragmen Isaac hala surprizlerle
doludur. §imdi Isaac’in ke§fedilmemi§ gunluguyle gizli
kalmi§ ger$ekleri ogrenebilir, The Stuart Sun gazetesinin
sayfalannda dola§abilir ve bir elmamn tiim dunyayi nasil
altust ettigini ogrenebilirsiniz.
Qok komik- 90k sarsici ve 50k giizel