/
Текст
Дзугаты-Мурасты Риммæ
УДЙПРНЫ
аъалФвнта
ПУБЛИЦИСТИКÆ
1-аг чиныг
Дзæуджыхъæу
2020
ББК 84 (2 Рос=Осе)
Дз76
Дз 76 Дзугаты-Мурасты Р.
Удварны стъæлфæнтæ [Текст]: Публицистикæ. 1-агчиныг
- Дзæуджыхъæу, 2020. - 308 ф.
Дзугаева-Мурашева Р. Ч.
Искры души [Текст]: Публицистика. Книга 1 / Р.Ч. Дзугаева-
Мурашева. - Владикавказ, 2020. - 308 с.
«Искры души», книга 1 - сборник публицистических статьей,
где автор повествует о людях, которые своим трудом внесли
неоценимый вклад в развитие осетинского языка и литературы, о
тружениках войны и тыла, людях, ставшие национальной гордостью
осетинского народа.
Книга адресуется широкому кругу читателей,
студентам-филологам, преподавателям осетинской литературы, библиотекарям.
ББК 84 (2 Рос=Осе]
© Дзугаты-Мурасты Р.Ч., 2020
Арын дзы мæ фыд - 290-æм танкты ныхмæ хæцæг
артиллерион полчъы
5-æм бригады командир - гвардийы хистæр сержант,
цыппар хæстон ордены
æмæ 10 майданæй хорзæхджын
Мурасты Крыстайы фырт Чермены
рухс ном.
Мæ удæн тасæй карз хæстæй нæ лыгъдтæн,
Мæ хæцæнгарз нæ аппæрстон кæмдæр.
Гадзрахатæй æз ме ’мбæлттыл нæ цыдтæн,
Тæппуд æфснайд нæ бакодтон мæ сæр.
Куыдзæгты Валодя
V- . Дзугаты-Мурасты Риммæ
&Ф
Авторæй
Зынаргъ чиныгкæсæг!
Ацы уацты æмбырдгонды дæ размæ хæссын,
цалдæр азы дæргъы газеттæ æмæ журналтæм цы
цæстуарзон æрмæджытæ фæфыстон, мыхуыры
чи рацыд, литературой портреттæ, очерктæ, уацты
æмæ рецензиты хуызы, уыдонæн сæ иу хай. Фыст
сты алы темæтыл. Чиныджы хъайтартæ сурæт
æмæ удыхъæдæй куыд алыхуызон сты, афтæ
хæдхуыз æмæ цымыдисаг у сæ алкæйы хъысмæт
дэер.
Æрмæджытæ дих цæуынц дыууæ хайыл:
1. «Сæ цард - сфæлдыстадон суадон», зæгьгæ,
ацы хаймæ бахастон дзырдаивады дæснытыл
арæзт литературой портреттæ;
2. «Хæсты æмæ фæллойы хъазуатонтæ». Ам
чиныгкæсæг базонгæ уыдзæн Фыдыбæстæйы
сæраппонд тохты æгæрон уарзондзинад чи
равдыста, мæлæтæй царды арæныл карды комыл
цæуæгау чи фæцыди, йæ хъазуатон фæллойæ
Ирыстонæн кад æмæ ном чи скодта, уыцы
намысджын лæгтæй цалдæры сурæтимæ.
Æрмæджытæ хæссынц хъомыладон ныса-
ниуæг, пайда сты алы кары минæвæрттæн -
ахуыргæнджытæн, библиотекæты кусджытæн,
ирон филологийы студенттæн сæ æрвылбоны
архайды æмæ ахуыры, - ирон дзырдыл æнувыд
чи у, уыдонæн иумæйагæй.
4
Литературой портреттог
«СÆ ЦАРД - СФÆЛДЫСТАДОН СУАДОН»
Цардмæ куыЬфæнЪыйы
цсестсей нее каст
^&с$э с|>#]
Прозаик, поэт æмæ публицист
Айларты Измаилы райгуырдыл сæххæстд^ азы
Измаилы 90-азы райгуырды бон
Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæ, 2014 аз
Курдиатджын адæймагæн йæ цардбæллон æнкъа-
рæнтæ суадонау æрдзæй гуырынц, уыдон æй ахæс-
сынц йæ бæллицты æмæ сагъæсты фæндæгтыл.
Ирон фарнхæссæг лæг Айларты Измаилы ном
Ирыстоны Хуссарæй Цæгатмæ алкæмæн у табуйаг.
Измаилы хуызæн лæгтæй фæзæгъынц «национальное
достояние республики». Йæ адæмы хъысмæтæй
никуы лыгъд иувæрсты. Цардимæ кодта æмдзу,
Ирыстоны рисæй рыст, йæ цинæй та йæ риу уыд дзаг.
7
} . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Æдзухдæр дзырдта Хуыцауы рæстад хъуыддæгтыл.
Фæсивæды абон æмæ амондджын райсом
уыдысты йæ царды нысан.
«Хъæдысæры хъæуы Айлартæ æнусты дæр-
гъы нымад уыдысты Мамысонгомы цæрджытыя
куыд тугæй, афтæ æгъдауы хæстæгады уидæг-
тæй туаллæгтыл... Сæ рагфыдæлтæ цардысты
Уæлладжыргомы Урсдоны хъæуы. Уым ныгæд сты
сæ рагфыдæл Айлар, йæ дыууæ æфсымæры Дзуга
æмæДзыгас. Уыдоны нæмттæ хæссынц æртæ мыг-
гаджы - Айлартæ, Дзугатæ æмæ Дзыгастæ. Уыцы
уагыя баззад Урсдоны Айларты номыя фыдæлты
иумæйаг галуаны хæлдтытæ æмæ зæппадз» (А.И.).
Измаил райгуырд зæхкусæг бинонты астæу 1924
азы 22 августы Хуссар Ирыстоны Дзауы районы
Хъæдысæры хъæуы...
Йæ фыд Дзахот (йæ аргъуыды ном - Харитон)
царди 1887-1945 азты Хъæдысæры, мад - Челдыты
Мелыкъо (амард 73 азыкконæй) кæсын, фыссын
нæ зыдтой, фæлæ ирон царды æнæфыст чиныджы
мидис зыдтой зæрдæргъæвдæй, æххæст уыдысты
зонд æмæ æрхъуыдыйæ, æфсарм æмæ æгъдауæй.
Сæ цоты дæр хъомыл кодтой царды хорздзинæдтыл,
ирон æгъдау, æфсарм æмæ куыстыл.
Хæххон уæззау царды Измаил йæ алыварс цæрæг
адæмимæ бавзæрста бæгънæджытæ æмæ æххор-
мæгтæ, тæрккъæвдатæ æмæ миттымыгътæ. Иу æмæ
йыл дыууæ хатты нæ рауарыд мит бæгъæмвадæй
рагъы сæр фос хизгæйæ. «Сывæллæттæ рæзтызты
куыстæгты цинтæ æмæ хъæзтыты хуызты монцæй,
æмæуыцыуагылдзырдтой нæ фыдæлты æмбисæнд-
тæ, зонды цыбыр ныхæстæ: «Фыды фарн мæрдтæм
нæ цæуы», «Гайлаг родæй бæрæг у», «Цы байтауай,
уый æркæрддзынæ», «Куырд куырдыл ахуыр кæны»,
8
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Щ&г(
«Сæгъæй сæныкк гуыры», «Хорзы хорзæй фæзмын
хъæуы»... Нæ гыццыл хъæубæстæ ахуыры уагыл
кæсын æмæ фыссын цас нæ зыдтой, уыйбæрц цар-
ды рæстаг хъæрмæ хъуыстой лæмбынæг æмæ нæ
алыварсы рæсугьд, хъæздыг æрдзы лæвæрдтæн
кодтой аккаг аргь фæстауæрцæй, хæдзардзинæй.
Ахæм алæмæты бæстывæрды ницы æфсон уыди
адæймагæн йæхи уæгъдибарæй, куыдфæндыйæ
дарынæн» (А.И.).
Хъæдысæры скъола нæ уыд. «Афæдзы бæрц
алы кары сывæллæттæ цыдысты кæйдæр зæхбын
къуыммæ. Уыди йын иунæг бахизæн фæхсдуар æмæ
рухсдзæуæн фæрссаг. Уым, фæхс даргъ фынджы
алыварс бадгæйæ, ахуыр кодтам дамгъæтæ
фыссын æмæ кæсынылДзауы районæй Дзутты Иуанейы
фырт Семёны амындæй, стæй Нартыхъты Никъа-
лайы фæрцы», - фыста Измаил.
1935 азы Хъæдысæры цæрджытæ сæхи хъаруйæ
сарæзтой дыууæуатон хъæдын бæстыхай скъолайæн.
Æртыккæгæм къласы ахуыргæнæгæй дзы куыста
Зассеты Стъепан.
Кæд цыбыр рæстæг акуыста Стъепан сывæллæт-
тимæ, уæддæр абон дæр Измаилы цæстытыл уайы
уыцы «хæрзкондæй, хæрзæфснайдæй, зæрдæбын
амындæй...».
1936 азы Измаил ацахуыр кодта чысыл рæстæг
Мамысоны комы Калачы хъæуы райдайæн скъолайы
4-æм къласы. Царды зын фадэетты аххосæй
æрыздæхт фæстæмæ...
1937 азы ахуыр кæнын райдыдта Цæгат Ирысто-
ны Æрыдоны районы Кировыхъæуы астæуккаг
скъолайы фæндзæм къласы æмæ 1941 азы каст фæци
аст къласы программæ. Фыдыбæсты Стыр хæст кæй
райдыдта, уый аххосæй та йын ам дæр дарддæр йæ
9
Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щь
ахуыр ахæццæ кæныны фадат нал уыди. «Райдай-
æн скъолайы æрмæгæй цух цас баййæфтон, уый æр-
тывæрæй сæххæст кодтон Кировыхъæуы скъолайы
ахуыргæнджыты æххуысæй, - хъæрмудæй мысы
Измаил. - Ахæм ахуыргæнджыты бæрны ахуырдзаутæн
ницы æфсон уыди лæмæгъ зонындзинæдтæн æмæ
æвзæр хидарынæн... Нæ хъæуæй ам ахуыр кодтам
авдæй æмæ нымад уыдыстæм раззагдæртимæ куыд
æгъдауæй, афтæ зонындзинæдтæй дæр. Иуæй
скъолайы агъуыст бæллиццаг уыди махæн уыцы уæрæх,
сыгъдæг æмæ райдзастæй, иннæмæй дзы куыста
диссаджы хорз ахуыргæнджытæ. Директорæй дзы
куыста Цуциты Владимир, завучæй - Бондарев Ла-
зар. Сæ разамындæй иннæ ахуыргæнджытæ - дис-
сагæн хæссинаг: Реуазты Маня, Гæцъойты Хари-
тон, Гæджиты Дианоз, Акъоты Лазар, Козаты Егор,
Хъантемыраты Никъала, Мурасты Виссарион æмæ
Сергей - æппæты æрыгондæр ахуыргæнджытæ...»
Измаил æмдзæвгæтæ фыссын райдыдта Киро-
выхъæуы скъолайы 1938 азы. Уыдис дзы
литературой къорд (разамынд ын лæвæрдта ирон æвзаджы
ахуыргæнæг Козаты Егор). Литкъордонты æмдзæв-
гæтæ мыхуыр кодтой къулыгазеты, стæй та - /Еры-
доны районы газеты фæрстыл.
Къорды уæнгтæй хуыздæр чи фыста йæ
хъуыдытæ, уыдоны астæу бæрæгдæр уыдысты
Айларты Алихан, Туаты Сергей, Боциты Хаджумар,
Хозиты Зауыр (Яковы кæстæр æфсымæр). Айларты
Алихан æмæ Боциты Хаджумар нывкæнынмæ дæр
тынг арæхстысты...» (А.И.)
1940 азы фыццаг хатт Æрыдоны районы газеты
мыхуыргонд æрцыдысты Измаилы дыууæ æмдзæв-
гæйы æмæ йын ныфсы хос фесты. Уæдæй фæстæмæ
разæнгарддæрæй архайдта уацмыстæ фыссыныл...
10
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
Йе ’мдзæвгæ «Амондджын» 1961 азы ныммыхуыр
кодтой «Мах дуджы», газет «Рæстдзинад»-ы та йын
рацыд æмдзæвгæ «Фыдуаг сæныкк».
Фыдыбæсты Стыр хæсты райдайæн бонтæ
Измаилы æрыййæфтой Хъæдысæры. Дыууæ азы
бакуыста Мамысоны æфцæгыл æфсæддон фæндаг
аразджытимæ - цалцæггæнджытимæ, уый фæстæ
уыд хыгъдхæссæг «Сталины номыл» колхозæн.
1945-1949 азты куыста йæ райгуырæн хъæуы
скъолайы ахуыргæнæгæй.
1949 азы бацыд Цæгат Ирыстоны педагогон
институты историон-филологон факультетмæ æмæ
йæ каст фæци 1953 азы сырх дипломимæ.
Уыцы азты скъолаты ирон æвзаджы сахæттæ
кæй фæкъаддæр кодтой, уымæ гæсгæ фæсаууонмæ
каст фæци уырыссаг хайад дæр. Бирæ азты дæргъы
фæкуыста Ирыстоны алы скъолаты хистæр кълæсты
ирон æвзаг æмæ литературæ, уырыссаг æвзаг æмæ
литературæйы ахуыргæнæгæй. Йæ зонындзинæд-
тæ не ’вгьау кодта рæзгæ фæсивæды удыхъæды
раст фæндагыл сæвæрынæн. Æрмæст æвзаг æмæ
литературæ зонынады уроктæ нæ лæвæрдта, фæлæ
ма йæ арæзт литературой къордты æмæ иугондты
архайдта ахуыр кæныныл йе скъоладзаутæй
курдиатджын лæппуты æмæ чызджыты сфæлдыста-
дон фæндагыл, поэзийы фæзилæнты сусæгдзинæд-
тыл.
Адæймаджы ахуыртæн кæрон нæй. Зæронды
бонмæ дæр зæрдæргъæвд адæймаг тырны ног
диссæгтæ базонынмæ, æнæ уыцы разæнгарды
бæллицтæй та царды нæй ад. Измаилæн дæр йæ
зæрды уыди дарддæр ахуыр кæнын ЦИНИ-йы
аспирантурæйы ирон æвзаг æмæ литерæтурæйыл
æмæ 1954 азы балæвæрдта йæ гæххæттытæ.
Фæлварæнтæ радта, ЦИНИ-йæ йæм гæххæт дæр
11
9 ш Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
бæргæ нырвыстой æрæгвæззæджы къæвда бонты,
сæмбæл афоныл æмæ ахуыр кæнын райдай, зæгъгæ.
Измаил уæд куыста Мæхъæлы хъæу Сурхахийы
ахуыргæнæгæй æмæ ма йæ куыст дæр ныууагъта.
Балæууыд институты. Фæлæ, хъыгагæн, уыцы аз
аспирантурæйы ирон хайад æхгæд æрцыд (иуы
бынатмæ цыдысты æхсæзæй) æмæ Измаилы
фæндтæ фæсыкк сты, дзæгъæлцыд фæци.
Измаил ахуыргæнæджы куыст бирæ уарзта.
Сывæллæтты дуне йæм каст «тархъæды хуызæн
æнæвнæлд, æнæхæлд, æнæхæрд» æмæ бирæ азты
дæргъы иузæрдионæй уымæн фæкуыста алы
скъолаты. Йæ ахуыргæнинæгтæй бирæтæ систы
бæрнон кусджытæ, ахуыргæнджытæ, дохтыртæ,
инженертæ. Абон нæ бæстæйы алы къуымты сты сæ
буц хистæры хуызæн уæздан, фæзминаг, æгъдау,
æфсармæй æххæст специалисттæ.
Измаил кæддæр афтæ загъта: «Бирæвæрсыг у
царды æцæгдзинад, йæ иу фæзындмæ дæр алы-
хуызон бахизæнтæ и, йæ равдисынæн - æнæкæрон
фæлгонцтæ æмæ ахорæнтæ».
Уый раст хъуыды у. Измаил у хъомысджын æмæ
курдиатджын нывгæнæг. Йæ уацмысты темæтæ сты
адæмы историйы æмæ æрвылбоны цард æвдисæг
цаутæ, сæ бæллицтæ, сæ цинтæ, сæ хъыгтæ. Цы
фыссы, уыдон сты хъæздыг куыд мидисæй, афтæ
аивадон æгьдауæй дæр. Йæ æрмдзæф бæрæгдæр
дары иннæты ’хсæн йæ индивидуализмæй. Ие
’мдзæвгæтæ хаст æрцыдысты поэтты цалдæр иу-
гонд æмбырдгондмæ: «Сæуæхсид», «Зæрватыкк»,
«Къаппа-къуппа», «Иу зæххы хъæбултæ»-м.
Измаил рæстытæ дзураг лæг, æцæг ирон лæг, цы
фæзæгъы, уый вæййы раст, кæд бирæты зæрдæтæм
нæ фæцæуы йæ æргом комкоммæ ныхас, уæддæр.
12
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Щ&г(
Йæхи загъдау: «Адæймаджы хъуыдытæ хуры тынтæй
уæлдай не сты - кæм нæ балæудзысты, бауромæн
та сын уæвæн нæй, æнæдымд сты рæстæгау, нæй
сын рохтæ. Уромын фæнд сæ цы бон скæнай, уыцы
бон тынгдæр схæцынц сæхиуыл, айтынг кæнынц сæ
базыртæ æмæ ныппæррæст ласынц бæлæттау».
Измаил каргай сывæллæттæн, стæй хистæр
кары адæмæн кæй ныффыста, уыдон ирон
литературæйы хæзнадоны бацахстой аккаг бынат:
«Гакк-гакк, куыдзы гакк...» (1965), «Фæцæйсырдтон
сæрджын саг» (1969), «Раджы бадæг - æвæсмон»
(1973), «Я погнался за оленем» (1970), «Дадаимæ
хæхты» (1974), «Фæскъæвда - хурбон» (1981),
«Мады зæрдæ» (1977), «Цомут хæхтæм» (1984).
Йæ роман «Мамысоны æфцæгыл» рацыд æртæ
чиныгæй (1987, 1990, 1996 азты), «Ирон фарн»
рауагъта дыууæ хатты (1996, 2012 азты), «Ирон
диссæгтæ æмæ æмбисæндтæ» (2006 ), «Хуыцауы
рæстад» (2011), «Нæ хурты хуртæн» (1990).
Бирæ мысинаг цаутæ æрцыди Измаилы
цардвæндаджы куыд æрдзон, афтæ æхсæнадон-
социалон уагæй дæр.
1984 азы сси Фысджыты цæдисы уæнг.
1992 азы та - Гæдиаты Цомахъы номыл премийы
лауреат.
Измаил йе ’ппæт уацмысты мидис амадта
æцæгдзинады бындурыл æмæ сæ ирдæй уымæн
зыны йæ граждайнаг цæсгом, йæ миддуне, йæ
цæстæнгас цардмæ, йæ удыхъæд та - йæ хъайтарты
архайдыл. Йæ лирикон герой йæ удæй арт цæгъды
адæмы хорз миниуджыты сæрыл тохы, тырны
раззагдæртимæ, куысты - æнæхин, фæллойуарзаг,
хæсты - хъæбатыр, æмбæлтты ’хсæн - цæстуарзон,
æнæхин, растзæрдæ.
13
ф . Дзугаты-Мурасты Риммæ
РЩР
«Стыр уацмыс ныффыссынæн стыр курдиат
хъæуы, стыр курдиатæн - сыгъдæг зæрдæ, адæмы
цин æмæ маст цæдджинагау кæм фыцой», - уыд йæ
хъуыды Айлары-фыртæн. Ахæм адæймаг кæй уыд,
æнтысгæ дæр ын уымæн бирæтæ бакодта.
Измаил ирон æвзаджы тыххæй цы цыбыр
хъуыды загъта, уый ныридæгæн ссис хрестоматион
æмæ дзы бахъуаджы сахат алчидæр пайда кæны
æрвылбоны царды: «Ирон æвзаг у æнæниз буары
нуæрттау - æлвæст, хæххон сыгъдæг арвау -
ирд æмæ æгæрон, ныййарæг мады зæрдæйау -
фæлмæн æмæ цæстуарзон, схæссæг фыды домаг
фæдзæхстау - кад æмæ радыл дзурæг, ног чындзау -
къуызгæ уайсæст æмæ æнкъарæнджын, чындздзон
чызджы зæрдæхсайгæ æнгæсау - цардбæллон,
усгур лæппуйы сагъæстæн та цæрынæй-хæрынмæ
басгуыхт æмбисонды хъисфæндыр».
Ирон чиныгкæсæг зæрдиагæй кæсы Измаилы
радзырдтæ, повесттæ, романтæ, таурæгътæ, фы-
дæлтыккон хъуыдытæ, фæлæ йын уæлдай зынаргъ
у йæ трилоги «Мамысоны æфцæгыл». Ирд æмæ дзы
бæлвырдæй равдыста уырыссаг æмæ ирон адæ-
мы тох ног царды сæраппонд, стæй историон цау-
ты рæстдзинады бындурыл æнцайгæйæ йæ хъай-
тартæй алкæйы фæлгонц дæр. Æвдыст дзы цæуынц
революци æмæ мидхæсты цаутæ Мамысоны æф-
цæджы рæбын хъæуты. Ацы æфцæг æнусты дæр-
гъы бирæ стыр цаутæн уыди æвдисæн: «æлвæст сар-
гъау хæхты астæу бандзыг Мамысоны æфцæг, цыма
уайгæ-уайын йæ быны тæргæбæх æнæ барæгæй
фæкалд... Цæгатæй-Хуссармæ йыл иу къорды дзыл-
лæтæ кæрæдзийы уарзгæйæ - нымайгæйæ амæнд-
тæ хастой, иннæ къорды æрдонгтæ та - фыдох æмæ
мæлæт» (А.И.).
14
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
Тедеты Ефим ацы уацмыс рахуыдта трилоги нæ,
фæлæ æнæхъæн энциклопеди: «Уымæн йæ иууыл
стырдæр миниуæг уый мидæг ис, æмæ граждайнаг
хæсты цаутæ историон æрфыстæй фæстæмæ
æвдыст æрцыдысты нывæфтыд уацмысты мидæг
æмæ канд историон æрмæг нæ, фæлæ фесты аивады
амæттаг дæр».
Йæ трилогийæн æрмæг æмбырд кæнгæйæ,
Измаил иу æмæ дыууæ хатты хурæй-къæвдайæ нæ
фæзылд партизанты æмæ 11-æм Æфсады хæтæн-
ты фæдтыл, фæфарста, 1917-1921 азты цауты ар-
хайджытимæ зонгæ чи уыди, уыцы лæгты.
Бицъоты Гриш загьта: «Измаил йæ райгуырæн
хъæуы хабæрттæй иу тæпп дæр, иу цæсты ахадгæ
цау дæр æнæ бафиппайгæ нæ фæци. Фæлтæрдджын
хохаг фистæг лæг йæ ныфс ацæуынмæ кæуылты нæ
хаста, зæлты мит-иу кæм ныууарыд, уыцы æфцæгыл
1921 азы февралы мæйы Сырхæфсæддонтæ
æмæ партизантæ цы æмбисондæн дзуринаг
балцы ацыдысты, уый бæлвырддзинæдтæ Измаил
фæдзырдта...»
Измаилы чиныг «Ирон диссæгтæ æмæ æмбисæнд-
ты» (2006) æрмæг у бирæвæрсыг. Æвæрд æрцыд
бæрæг тематикой уагыл. Æрфæныфæдау дзы
зынынц йæ аив хъæлæс æмæ цыбыр ныхасы стыр
хъуыдытæ...
Нæ фыдæлты ’гъдау, уæздандзинад, фарн, сæ
царды уаг Измаилы къухты бафтыд ирдæй сфæлын-
дын «Ирон фарн»-ы. Чиныгкæсджыты фæндæттæ
æмæ фиппаинæгтæ бахынцгæйæ, 2012 азы йæ но-
гæй бацæттæ кодта дыккаг рауагъдмæ.
«Ирон фарн»-ы Измаил æвдисы, ирон адæм
цæргæ-цæрæнбон сæ удыхъæдæй цы сыгъзæрин
мæсыг фæцамадтой, уый, æмæ сси, нæ аивады
15
^Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
РФ
хæзнадоны Цыкурайы фæрдыгау кæй бавæрдта,
ахæм æнусон хæзна. Стыр дисы æфтауы: автор
кæцæй зоны, æнусты дæргъы ирон æгъдæуттæ
кæцæй гуырдысты, уыцы æнæбын суадæттæ.
Уыдон æвæрд сты Айларты Измаилы зæрдæйы æмæ
ахадынц уæлейæ исгæ, бынæй ахадгæ суадонау...»,
- фыста Тедеты Ефим.
Æмткæй райсгæйæ, чиныджы æвзаг автор
фæхæстæгдæр кодта нырыккон æвзагмæ, æрдзмæ,
уымæн æмæ Измаилы загьдау «æрдзыл æууæндын
хъæуы».
Айлары-фыртæн йæ литературой нывæфтыд
уацмыстæй дæлдæр нæ лæууы йæ публицистикæ
дæр. «Ирон аивады музæмæ цыхордзентæ æрбахаста,
уымæн йæ иу цæсты йæ нывæфтыд уацмыстæ куы
сæвæрай, иннæйы та йæ публицистикæ, афтæмæй
сæ йæ сираг æфсургъæн йе рагъыл уаргьау куы
сæвæра, уæд иуæрдæм дæр нæ фæкъул уыдзысты.
Йæ уацхъуыдтæ, хуымæтæг цаутæм кæсгæйæ цы
уыны, хуымæтæг афыстыл нæ фæвæййынц, фæлæ
сæ сфæлдисы нывæфтыд-публицистикон уацмыс-
тæ, сæ фидæн вæййы нывæфтыд литературой
уацмыстау æнусон» (Тедеты Ефим).
Йæ уацты чиныг «Хуыцауы рæстад» эстетикой
æгъдауæй у айв фæлгонц цъарæй фæстаг сыфы
онг. Фыццаг рæнхъæй фæстаг дзырды онг дзы
лейтмотивæй цæуы рæстад зæрдæбын ныхас дуджы
ахсджиаг фарстатыл. Автор дзы æргом кæны йæ
зæрдæйы хъынцъым хæхбæсты æдзæрæг уæзæгты
уагыл, нæ мадæлон æвзаджы дудгæ боны ранмæ
нæхи къухтæй кæй тæрæм, нæ культурæ, нæ ирон
фарн, не ’гъдаумæ нæ бæстон æркæсын кæй хъæуы
ныхасæй нæ, фæлæ хъуыддагæй.
Цымыдисаг литературой æрмæджытæ бакæсæн
16
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#§3*5
ис Къоста æмæ Арсæгты Горгайы тыххæй дæр. Чи-
ныджы фæзынды фæдыл Цæгат Ирыстоны куль-
турæйы сгуыхт кусæг Хуытъиаты Зоя афтæ зæгъы:
«Книга написана богатым, образным, сочным и при
этом правдивым языком. И, несомненно, украсит не
только полки библиотек республики, но и каждый
осетинский дом, где живет любовь к родному слову».
Измаилы кадæг «Тæрхоны лæгтæ» мыхуыры ра-
цыд журнал «Мах дуджы». Ис дзы бирæ цымыди-
саг фыдæлтыккон таурæгътæ, цуаноны радзырд-
тæ, цины æмæ уырнынаДы бындуртæ райдайæнæй
кæронмæ Хуыцауы дины æгъдæуттыл кæй æнца-
йынц, уый бæрæггæнæнтæ.
Зындгонд уырыссаг фыссæг Н. Г. Чернышевский
кæддæр фыста: «Сущность чистой поэзии именно в
том, чтобы возбуждать читающих к соперничеству с
автором, - делать их самих авторами».
Измаилы поэзийыл куы афæлгæсæм, уæд
фыссы алы темæтыл, уыдон сты йæ зæрдæйы арф
къуымты зилдух чи кæны, æнцой цард ын чи нæ
дæтты, уыцы риссагдæр æмæ цины фарстатæ:
Ирыстон - йæ ивгъуыд æмæ райсом, ирон æвзаг
æмæ фæсивæды хъысмæт, нæ рагфыдæлты æгъдау
æмæ традицитæ, æрдзмæ, экологи æмæ хæхбæстæм
цæстæнгас... Уыцы æппæт темæтыл дзургæйæ
Измаил поэзиуарзджыты хоны æргом ныхасмæ
йе ’мдзæвгæты, кадджыты, поэмæты, зарджыты,
таурæгъты, басняты хуызы йæ æмбырдгæндты
«Цомут хæхтæм» æмæ «Царды хъæр»-ы.
Иæ хъайтары мидцуне æмæ фæлгонцтæ
ирддæрæй равдисыны охыл арæхстджынæй пайда
кæны поэзийы алыхуызон мадзæлттæй. Хъæздыг
сты барæнтæй, аивадон ахорæнтæй, афоризмтæй,
ритмикон æгъдауæй - нуарджын æмæ аив.
2
17
^ф^
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Бауадз мæ нæ зæхмæ хъусын, -
Уый мæ сахуыр кодта кусын.
Ме ’вналдмæ хъырныдтой кæмттæ.
Хур-иу мыл ыскасти рæгътыл,
Хурныгуылдмæ хаттæн хæхтыл,
Бадтæн æрдзимæ тæрхæтты.
«Курын!..»
Уарзондзинады монцтæ поэты хæссынц Парна-
сы рындзмæ. «Сыгъдæг уарзты æнкъарæнтæ цы
зæрдæйы ссудзы, уым райгуыры æнæмæлгæ
поэтикой рæнхъытæ дæр». Уыцы миниуджытæй
Измаил дæр у хайджын æмæ йе сфæлдыстады лейтмо-
тивæй æнкъарæм уарзондзинады тæваг Райгуырæн
бæстæмæ, Къостамæ, мадмæ, æрдзмæ, уарзон
чызгмæ... Йе ’мдзæвгæтæй хъуысы адæймаджы
зæрдæйы сулæфт дæр:
Уарзондзинад, базырджын, дæ базырджын...
Стахтæ, уæд цы бæрзæндтæм нæ фæлварыс!
Цард, мæ хуртæ, вазыгджын у вазыгджын:
Кæм - æнцой, кæм та - уæззау тыхæвзарæн.
Кæд дæ монцтæ райдыдтой фæлмæн байæ,
Уæд нæ зоныс удты хъынцъым - уарзты ад.
Даргъ уынгты дæу агуырдтон дæ къабайæ,
Тетрæдты ’хсæн федтаин дæ тетрад.
Дойныйæн дæ доны къусау райстаин,
Дидинæгæй зæрстаин дæ фæндæгтæ.
Афæдзыл дæ комы-комдзаг уæрстаин,
Мин хатты дзы уагьтаин мæ мондæгтæ.
«Сусæг уарзондзинад»
18
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*
Измаил йæ бавæрæн бахаста ирон драматургийы
къæбицмæ дæр. Йæ пьесæтæ «Сырдон æмæ йæ
хæлæрттæ», «Фæстаг уынаффæ», «Дыууæ сыхаджы»
æвæрд æрцыдысты сывæллæтты театр «Саби»-йы
сценæйы.
Бирæ мысинæгтæ йæм уыд йе ’мдугон фысджыты
тыххæй дæр. Зæгъæм, курдиатджын поэт Хозиты
Яковæй афтæ зæгъы: «Диссаг уый у æмæ уыцы
æрыгонæй Яков адæмы стыр уарзондзинад кæй
райста. Адæм æй тынгуарзтой. Йæ поэтикой курдиат
та разынд йе ’мдзæвгæтæ: «Октябры сидтон», «Ног
Ир», «Республикæ», «Терчы хъазт»... куы ныффыста,
уæд. Цымæ Яков цы фæцард, уымæй дыууæ хатты
фылдæр куы фæцардаид, уæд ын цытæ бантыстаид!..
Адæмы хуыздæртыл ауæрдын хъæуы!..»
Измаил æнæвгъауæй парахат кодта йæ
зонындзинæдтæ радиобакастыты, телеуынадон
равдыстыты, йæ бирæ фембæлдтыты фæсивæдимæ
æмæ ахуырдзаутимæ.
Къадзаты Станиславы радиобакастытæ «Уаца-
монгæ», «Нæ уазæг - уæ уазæг»-ы сфæлдыстадон
фембæлдтыты рæстæг Измаилæн йæ ныхас уыд фы-
дæлты рæсугъд ирон æгъдау, æфсарм æмæ фарны
цымыдисаг хабæрттыл, нæ хæхбæсты абоны царды
уавæртыл, нæ рагфыдæлты знæгтæй кæй бахъахъ-
хъæдтой алы рæстæджыты, зæдбадæнтæ æмæ нын
табуйаг кæй сты, не ’ппæты хæс абоны дуджы кæй
у сæ бахъахъхъæнын, æмæ сæ фидæны фæлтæртæм
фарнимæ раттын. «Хæхты цас фарн æмæ нын æнус-
ты дæргъы цы хæрзты бацыдысты, уый бирæ дзырд-
даг у, фæлæ цыбырæй - ирон дзыллæйы удхъомысы
хæрзтæн æнæ хæхты фарнæй уæвæн нæ уыди...»,
- арæх уыдис Измаилы цымыдисон ныхас газеттæ
æмæ журналты фæрстыл дæр.
19
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Измаил кæддæр загъта: «Фыссæгæн ис дыууæ
цæсгомы: иу - граждайнаг, иннæ - сфæлдыстадон,
æмæ йæ фыццаг цæсгом у сæйрагдæр». Уый раст
хъуыды кæй у, уый хынцгæйæ ис ахæм хатдзæг
скæнæн: Измаил фыццаджы дæр уыд Адæймаг.
Фæцард Иры дзыллæйы раз сыгъдæг цæсгомæй,
сæрбæрзондæй, адæймаджы æууæнк æмæ намыс
йæ удыхъæды кæмæн уыд, ахæм лæгæй. Схызт
йе сфæлдыстадон рындзмæ уæлахизæй. Йе
сфæлдыстадæн та ис йæхи сæрмагонд цæсгом,
сæрмагонд чиныгкæсæг. Йæ налхъуыт-налмас
дзырдбыдты Æрфæныфæдау чиныгкæсæг æнкъары
Къодоты Роберты загъдау, «йæ Хуыцау дæр æмæ
йæ хæйрæг дæр» ирон кæй сты. Уымæн æмæ нын,
хæзнайау, Нартæй цы ирон Фарн, ирон æгъдау
æмæ æвзаг баззадысты, уыдон нывæзта арæхстгай,
нымдæй йæ алы уацмысы æмæ публицистикой
æрмæджыты рæстадæй, бæрц æмæ фæткыл,
литературой æвзагыл æнувыд уæвгæйæ. Измаил
цы бæрнон хъуыддæгтыл дзырдта, цы ахсджиаг
фарстатæ æвæрдта йæ уацмысты, уыдонæн ис
æхсæнадон ахадындзинад, ис сын райсом.
Иæ уадмыстæ æмæ æмдзæвгæтæй бирæтæ хаст
æрцыдысты ахуыргæнæн чингуытæм. Кæстæрты
ахуыр кæнынц ирондзинадыл, фарн æмæ æгъдауыл.
Измаил цард Ирыстоны, ирон æвзаг, ирон
æгъдау æмæ ирон фарны цæрайæн. Хъыгагæн,
йæ 95-азы бонмæ афæдзы æрдæг нал фæцард.
Бирæ мысинæгтæ баззад йæ хæдзарон архивы,
æмæ йын рухс куыд феной тагьд рæстæджы, уыцы
амонд ирон чиныгкæсæджы уæд. Измаилы царды
мæсыг амад æрцыд йæ бирæ уацмыстæй æмæ йын
цыртдзæвæнæн лæудзæн ирон æвзаг æмæ ирон
Фарны цæрайæн.
20
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Цардмæ куыдфæндыйы цæстæй никуы каст.
Рæстæг æмæ дуджы домæнтæм уыд къæрцхъус.
Уымæн æвдисæн сты йæ боныгты æрмæджытæ. Фи-
дæны литературæиртасджытæн уыдзысты зæрæс-
тон, æмæ дзы ссардзысты бирæ цымыдисаг ха-
бæрттæ.
Измаилæн цардмæ уыд: «Йæ балцы сæр йæ
хохзæххæй
Рæстагурæг лæгмыггагæн», æмæ дзы рауад кад
æмæ намысы лæг æгас Ирыстонæн.
Мæ бæрзлæдзæг - хæхбæсты конд,
Хъæбæрхорæй - мæ фæндаггаг.
Мæ цардамонд - цыбæлы зонд, -
Рæстагдæртæн цыты аккаг.
«Мæ фæндаг»
г. «Рæстпдзинад». - 2019. - 28 август. - Ф. 3.
21
«Мее иубсестаг, мсе уарзон адсем,
Æдзух сымахсей исын зонд»
РФ Ф*1
Поэт, сывæллæтты фыссæг, журналист
АбайтыАмырханырайгуырдыл сæххæст 8о азы
Мæн фæнды, мæ Райгуырæн бæстæйæн
Æз куы раттин ме ’ппæт зонд, мæ цард.
Лæг æрмæстдæр амондджын уæд вæййы,
Адæмæн куы фæкæны лæггад.
Абайты Амырхан
«Рæстæг донимæ арæх аба-
рынц, уымæн æмæ сæ дыууæ дæр
æнæрынцойæ, фæллад нæ зонгæйæ
тæхынц размæ. Æмæ иугæр рæстæг
доны хуызæн у, уæд цавæр куырой
зилы уый та? Рæстæг та зилы рохуа-
ты куырой? О, азтимæ бирæ цаутæ,
бирæ хъуыддæгтæ, бирæ нæмттæ ай-
рох вæййынц. Хъыгагæн, рæстæджы
байбыны аныгъуылынц, адæмæн хорзы бацæуыныл
йæ удæй арт чи цагъта, уыдоны нæмттæ дæр.
Алы хъæуы дæр ис рохæн æвгъау адæймæгтæ,
йæ фæстæ фæрнæйдзаг фæд чи ныууагъта, фæлæ
рæстæджы цыдимæ рохуаты чи аззад, ахæмтæ»
(Къадзаты Станислав).
Станиславы хъуыды дызæрдыггаг нæу. Уымæн
æмæ Абайты Алыксандры фырт Амырханы кой
куы скæнай Кировыхъæуы, стæй Æрыдоны районы
дæр, уæд ма йæ абон дæр бирæтæ хъуыды кæнынц.
Хорзæй дарддæр дзы ницы зæгъдзысты.
22
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*з
Райгуырд 1936 азы 3 июны Æрыдоны районы
Кировыхъæуы. Йæ ныййарджытæ Алыксандр æмæ
Катя кæд мæгуыр зæхкусджытæ уыдысты, уæддæр
сæ уæздандзинадæй кадджын æмæ нымадæй
цардысты хъæубæсты мидæг. Сæ цот Зауыр,
Оля, Надя, Амырхан æмæ Светæйæн радтой раст
хъомылад, ахуыры фæндагыл сæ сарæзтой.
1954 азы Амырхан Кировыхъæуы астæуккаг
скъола каст фæци хорз бæрæггæнæнтимæ.
Йе ’мкъласонты номхыгьды уыдысты Дзоцъиты
Хазбийы фырт Махар (бирæ азты дæргъы фæкуыста
физикæйы ахуыргæнæгæй хъæуы скъолайы);
Гаджиты Барисы фырт Левæ - историон наукæты
кандидат; Козаты Сафонкайы фырт Маирбег (бирæ
азты дæргьы фæкуыста Хъæууон-хæдзарадон
министрады, стæй - Кировыхъæуы колхозы
сæрдарæй. Хъæумæ газ дæр уагъд æрцыд уый
хъæппæрисæй); Ногъайты Карум (сæйраг инженер);
Козаты Эльбрус (математикæйы ахуыргæнæг,
Кировыхъæуы астæуккаг скъолайы директор);
Челдыты Мисурæт Щæндæгтæ дзæбæхгæнæн
поликлиникæйы - хистæр медициной хо); Мæрзойты
Ирæ (биологийы ахуыргæнæг, Хетæгкаты Къостайы
номыл колхозы сæйраг зоотехник) æмæ иннæтæ.
Кировыхъæуы астæуккаг скъолайы зонын-
дзинæдты суадонæй сын сæ дойны суадзынæн
фадат радтой сæ фæрнджын хъомылгæнджытæ:
скъолайы директор Реуазты Маня, ахуырады хайады
сæргълæууæг Куыдзæгты Валодя, ахуыргæнджытæ:
Дзалаты Тасолтан, Добаты Сæрæби, Гогаты Фаризæт
æмæ Состык...
Советон Æфсады рæнхъыты Амырхан йе ’фсæд-
дон хæс куы сæххæст кодта, уэед уæлдæр ахуырад
райсынмæ бацыд Ростовы адæмон институты эко-
23
- . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф^
номикон факультетмæ. Уыд раззагдæр студентты
номхыгъды, йæ хорз ахуыры тыххæй сси Лениной
стипендиант.
1964 азы каст фæцис Ростовы адæмон институт
сырх дипломимæ. Куыста экономистæй Хетæгкаты
Къостайы номыл колхозы. Амырхан уыд бæрнон
адæймаг. Йæ куыстæн ын йе ’мкусджытæ æмæ
колхозы сæрдар Мæрзойты Хъазыбег кодтой стыр
аргъ. Хорзæхджынгонд æрцыд Кады гæххæттытæ
æмæ æхцайы премитæй.
Амырхан йæ уæздандзинад æмæ æгьдауæй
хъæубæсты кæстæртæн уыд фæзминаг.
Хетæгкаты Къостайы номыл колхозы хæдза-
радæн йæ алы къабæзты куысты, стæй хъæубæсты
цы ахсджиаг хабæрттæ цыд, уыдоны фæдыл арæх
фыста цымыдисаг æрмæджытæ районы газет «Ком-
мунизммæ фæндаг»-мæ. Газеткæсджытæн стыр æх-
сызгондзинад хастой йæ уацтæ æрмæст хæдзара-
ды райрæзты фæдыл нæ, фæлæ ма йæ мидисджын
очерктæ хицæн адæймæгты тыххæй дæр.
Амырхан кæд иузæрдион экономист, стæй
хуыздæр кусæгыл нымад уыд, уæддæр йæ зæрдæйы
æнкъарæнтæ баст уыдысты аив литературæимæ
сæйрагдæрæй. Уымæн æмæ скъолайы ахуыры
рæстæгæй фæстæмæ йе сфæлдыстадон курдиаты
къуыбылойы æндæхтæ хæлдысты сабыргай.
Йæ фыццаг æрмдзæфы тæваг ын литературæйы
банкъардтой йе ’мгæрттæ, скъолайы къулы газеты,
стæй районы газеты фæрстыл ын-иу цы æрмæджытæ
фæзынд, уыдон бакæсгæйæ. Бонæй-бон уæндондæр
кодтаæмæ ныфсджындæрæй архайдтайæхъуыдытæ
сыгъдæг сыфыл нывæндыныл. Йæ фыссæн сис,
цы æмдзæвгэетæ, радзырдтæ, аргъæуттæ, уыци-
уыцитæ, омонимтæ, тæлмацтæ нывæзта гæххæттыл,
24
УДВАРНЫ СТЬÆЛФÆНТÆ
ф<
уыдон сабыргай мыхуыргонд цыдысты фæстæдæр
республикой æмæ алы районты газетты, журналты
фæрстыл.
Амырханæн Æрыдоны районы газеты редакцийы
кусыны фадат куы фæзынд, уæд æвæстиатæй йæ
курдиат балæвæрдта «Коммунизммæ фæндаджы»
редакцийы редактор Воситы Ирбегмæ. Редакцийы
кусджытæн дæр йæ æрмдзæф æнæзонгæ нæ уыд
æмæ æхсызгонæй сæмбæлдысты йæ курдиатыл
арæхстджын æхсæнадон уацхæссæгæн.
Ацы куыстуаты 1968 азæй Амырхан йæхи
равдыста фæзминаг кусæгæй, районы æхсæнадон
царды та - активон архайæгæй. Цыбыр рæстæгмæ
дзы рауад хорз профессионалон журналист,
уымæн æмæ йæ куыст уарзта, уыд ыл иузæрдион.
Цавæрфæнды хæс ын ма бакæн, кæдфæнды дæр
афоныл лæвæрдта йæ æрмæг.
Гаджиты Илья куыста телеуынынады, æмæ-иу
арæх фембæлд Амырханимæ. Стыр аргь ын кодта,
куыд адæймаг æмæ сфæлдыстадон курдиаты
хицауæн: «Амырхан уыд курдиатджын лæппу,
хæццæ йæм кодта сфæлдыстадон тæваг æмæ йæ
бафæндыд йæхи бафæлварын Æрыдоны районы
газеты редакцийы. Алы колхоз, совхоз æмæ
куыстуатæн дæр арæзта экономикой анализ, йæ
æрмæджытæ уыдысты мидисджын. Тынг бирæ йын
æнтыст фыссын алы темæтыл. Йæ бон уыд æнæ
искæйы æххуысæй газеты номыр дæр рауадзын.
Уыцы иу рæстæг уацхъуыдтæ фыста республикой
газеттæм, журналтæм, радио æмæ телеуынынадмæ.
Иæ æмдзæвгæтæ мыхуыргонд цыдысты алы
районты газетты...».
Амырханы тыххæй æрмæгыл куы куыстон, уæд
мын Æрыдоны районы газет «Рухс»-ы редакторы
25
9 л Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
хæдивæг Биазырты Аллæ æхсызгонæй æрымысыд
йе ’рыгон бонты рæстæг, редакцийы ’мкусджыты.
Амырханы тыххæй та загьта: «Амырхан уыд
диссаджы адæймаг. Йæ удыхъæд - сыгьдæг, уæздан
æмæ æфсæрмдзаст. Хъæууонхæдзарадон фарстатыл
цы æрмæджытæ мыхуыр кодта газеты фæрстыл,
уыдон никуы хъуыд уæлдай бæрæг кæнын, уымæн
æмæ уыд сыгъдæгзæрдæ, раст адæймаг, сайын нæ
зыдта».
Газет «Коммунизммæ фæндаг»-ы редакцийы
кусджытæ: Цъебойты Сергей, Боситы Ирбег,
Габысаты Азæ, Дзускуаты Иная, Абайты Амырхан
Зындгонд журналист Цъебойты Сергей Амыр-
ханимæ бакуыста къорд азты дæргъы Æрыдоны æмæ
Дигорайы районты газетты редакциты. Хæларæй
фæцардысты уарзон æмгарæн йæ амæлæты бонмæ:
«Амырханмæ сæйрагдæр уыд уый, æмæ цы фыста
экономикой, æхсæнадон, æви партион темæтыл,
ууыл уыд æууæнк: фыста рæстадæй æцæгдзинад.
Иæ уацты æмæ уацхъуыдты газеткæсæджы размæ
хаста царды вазыгджын фарстатæ, районы алы
26
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«|Н
хæдзарæдты проблемæтæ. Йæ уацтæ хицæн кодтой
иннæ уацхæсджыты æрмæджытæй се ’взаджы хъæд,
сæ рацарæзтæй. Уыдысты хъæздыг, нуарджын
æвзагæй фыст. Не ’мкусджыты ’хсæн ын уыд аккаг
аргъ, куыд хорз кусæг æмæ æргомдзырд адæймагæн.
Амырхан æрмæст экономикæ, партион фарстатыл
нæ фыста, фæлæ йæм уыд сфæлдыстадон курдиат
æмдзæвгæтæ æмæ чысыл радзырдтæ фыссынмæ,
тынг хорз æнкъардта æмæ зыдта партион куыстытæ
æмæ закъæттæ дæр. Дыгуры районы цы хъæу,
цы къуым нæ басгæрста йæ куысты фæдыл, ахæм
бирæ нæ баззад. Йæ алы уацы æргомæй дзырдта
æхсæнадон царды актуалон фарстатыл. Хицауадæй-
кусæгмæ йæ уарзтой æрмæст куыд адæймаг нæ,
фæлæ йæ цыргъзонд æмæ нуарджын æрмæджыты
тыххæй. Поэзиуарзджытæ та уæлдай цымыдисæй
æнхъæлмæ кастысты газеты Литературой къуымы
Амырханæн цы поэтикой рæнхъытæ мыхуыр цыд,
уыдонмæ. Уæлдай æхсызгон уддзæф хастой йæ
лирикон æмдзæвгæтæ æмæ баснятæ. Æмдзæвгæтæ
фыста сывæллæттæн, ас адæмæн».
Абайы-фырт царды куыд зæрдæхæлар уыд, афтæ,
æнæмæнгæй, уыдис литературæйы дæр. Уымæн
æвдисæн сты йæ тæлмацтæ. «Рæсугъд уацмыс-иу
куы бакаст æмæ йæ зæрдæмæ куы фæцыд, уæд-иу
автор «чи» у, уымæ нæ каст, фæлæ-иу æй «сдзурын»
кодта нæхи ирон æвзагыл. Дæнцæгæн райсæм
уырыссагау фыст æмдзæвгæ «Двое на ослике».
Æмдзæвгæйæн æнæ бахудгæ кæсæн нæй, - ахæм
æвзагæй фыст у. Амырхан дæр æй афтæ рæсугъд
ратæлмац кодта:
Хистæр дын къæлæуыл скодта бæхбадт,
Кæстæр та иувæрсты фистæгæй уад...
27
&Ш-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Нæ сабидутæй рæсугьд æмæ хъæлдзæг ныв нæ
ауайы цæстытыл? Æнæмæнг. Дарддæр та:
Къæлæу фæуæцани, нал у цæрдæг,
Загъта: «Æцæгдæр, ссардтой хæрæг»...
Иуцалдæр хатты бакастæн уыцы тæлмац, ца-
лынмæ йæ нæ бахъуыды кодтон, уæдмæ. Уымæн
æмæ рæнхъытæ сты рæсугъд поэтикон мадзæлттæй
фæлыст æмæ адæймагæн сæхи уарзын кæнынц», -
йæ рæстæджы фыста поэт Дзугаты Хасан.
Амырханы сфæлдыстадыл куы афæлгæсæм, уæд
йæ радзырдты цæстыты раз слæууынц æрдзы рæсугъд
нывтæ, иртасæм йæ æвзонджы бонты, кæм сонт
хъæлдзæг митæ, кæм та сусаег уарзты æнкъарæнтæ.
Йæ аргъæуттæ та адæймаджы цадæггай хонынц
æцæгдæр аргъæутты æнæрымысгæ дунемæ.
Амырхан сывæллæттæн цы æмдзæвгæтæ, базон-
базонтæ, уыциу-уыцитæ æмæ аргъæуттæ ныффыста,
уыдоны адæймаг æнкъары йæ фæлмæндзинад æмæ
уарзондзинад чысыл хæлæрттæм.
Уый уыд фæлмæнзæрдæ адæймаг. Йæ цæст ал-
кæмæн дæр уарзта хорздзинад. Кæстæртæй сфæл-
дыстадон тæваг кæмæ хæццæ кодта, уыдоныл йæ
фæлмæн арм дардта, кодта сын æххуыс.
Къадзаты Станислав мысы: «Амырханы ныр дæр
нымайын мæ хæрзгæнæгыл. Фарæстæм къласы
куы ахуыр кодтон, уæд-иу цыдæртæ ахылы-мылы
кодтон. Мæ уацхъуыдтæ-иу рæстæгæй-рæстæгмæ
фæзындысты скъолайы къулы газеты. Абайты
Амырханæн чи загъта, нæ зонын, фæлæ мыл
иуахæмы куы амбæлд, уæд мæ æрурæдта æмæ мæ
бæстон фæфарста, стæй мын фæстагмæ афтæ:
- Ног уацхъуыд та куы ныффыссай уæ къулы
газетмæ, уæд-иу æй махмæ, районы газет «Комму-
низммæ фæндаг»-мæ дæр æрæрвит.
28
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*§^3
Цасдæры фæстæ газеты æрмæджы бын фыццаг
хатт мæ ном куы федтон, уæд мыл фырцинæй
базыртæ базад. Районы газеты Амырхан æмæ
Ирыстоны хъуыстгонд поэт, драматург Гаджиты
Георги сарæзтой арфæйаг хъуыддаг - байгом кодтой
литературой семинар. Ирон фысджытæ-иу уым
æвзæрстой райдайгæ авторты уацмыстæ.
Сыгъзæрин зæрдæйы хицау уыдис Амырхан.
Хъæрæй дзургæ дæр æй никуы федтон. Адæм
цыма иууылдæр йæ хотæ æмæ йе ’фсымæртæ
уыдысты, уыйау алкæуыл дæр æмбæлдис фæлмæн
мидбылхудтимæ, никæмæн æвгъау кодта йæ
зонындзинæдтæ, йæ зæрдæйы хъарм».
1984 азы Амырхан куыста Дыгуры районы газет
«Коммунист»-ы. Газеты Литературой къуымы арæх
бакæсæн уыд йæ лирикон æмæ сывæллæттæн фыст
æмдзæвгæтæ.
Йæ фыццаг къахдзæфтæй фæстæмæ сфæлдыста-
ды агуырдта йæхи фæндæгтæ зæрдиагæй, йæхи хъæ-
лæсы уаг, йæхи æнкъарæнты зæлланг. Йе ’мдзæв-
гæты-иу сæрттывтой нывты миддуне, ссардта-иу
ног фæзилæнтæ, ног сусæгдзинæдты гуырæн. Йæ
рæнхъытæ сты нывæфтыд, пайда кæны алыхуызон
поэтикон мадзæлттæй йæ хъайтарты фæлгонцтæ
аивдæрæй равдисыны охыл.
Йæ лирикон æмдзæвгæты та ирдæй зыны
æргомæй-сусæгæй уарзондзинады тæваг.
Уарз æй, бафид ын йæ хæс
Дз-тпы Е-йæн
Куы уаин райгонд æз дæуæй,
Æмгæртты арфæ мыл куы ’рцæуид!
Дунейыл уарзондзинад нæй, -
Цымæ уæд адæймаг куыд цæрид?
29
&Ш*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Мæ уды арт кæны цырен,
Мæ зæрдæ басыгъди дæ уарзтæй.
Куыд зынаргь мын вæййы дæ фенд,
Нæй уымæн равдисæн ныхасæй.
Куы у дæ зæрдæ дæр фæлмæн,
Дæ дзыхы схуыст ныхас нæ бады.
Дæ разæй ничи хъæуы мæн,
Куы дæ фенын, мæ тыхыл бафты.
Куы уаин райгонд æз дæуæй,
Æмгæртты арфæ мыл куы ’рцæуид!
Дунейыл уарзондзинад нæй, -
Цымæ уæд адæймаг куыд цæрид?
Дзерасссе у йæ ном
Сæ рудзгуыты бын арæх уайын,
Куы ’хгæд вæййынц, куы гом.
Мæ цæстытыл йæ сурæт уайы,
Дзерассæ у йæ ном.
Æмæ мæ алкæд хурау тавы
Йæ рæсугъд, рухс цæсгом.
Фæскуыст йæ уынд мæ фæллад сафы, -
Дзерассæ у йæ ном.
Цымæ йæхæдæг та цы зæгъы,
Нæ уæнды уый æргом, -
Мæ фенд йæ цæсгом сырх фæлдахы, -
Дзерассæ у йæ ном.
30
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Сæ рудзгуыты бын арæх уайын,
Куы ’хгæд вæййынц, куы гом.
Мæ цæстытыл йæ сурæт уайы,
Дзерассæ у йæ ном.
Амырханы сфæлдыстады бæлвырдæй раиртасæн
ис уый, æмæ цæуыл фыста, фæнды экономикæйы,
хъæууонхæдзарадон, партион фарстаты темæтыл,
кæнæ хицæн адæймæгтыл арæзт публицистикой
очеркты, радзырдты, лирикон æмæ сывæллæттæн
æмдзæвгæты, уыдон кæй фыста æнцонæмбарæн
æвзагæй. Иста сæ йæ зæрдæйы арф къуымтæй
æмæ-иу сæ бауагъта уд.
Балцы сабидугмæ
Хуыссæг мæ нæ ахста дысон, -
Кæд фæрсут - цæмæн?
Арæх сабибонтæ мысын,
Схæлæг та сæм дæн.
Иу рæстæджы афынæй дæн,
Æмæ федтон фын:
Дæн та саби, ме ’мбæлттимæ
Донбылмæ цæуын.
Уыцы ран куыд бирæ уыдис
Сæнк, мæнтæг, кæрог.
Мах дæр-ма хуыздæр цы хъуыдис, -
Уæнгтæ кодтой рог.
Цæугæдоны хи ныннадтам,
Эх, куыд хорз уыд, куы!
Стæй та ног нæ фæндаг дардтам
Цъæх фæзтæм, бæгуы.
31
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^1*
Уалынмæ куы фехъал уаин
Уый зын уыди, зын.
Донбылмæ-ма цас цыдаин,
Фæлæ рауад фын.
Сабидуджы рагдунемæ
Бафтæн нæй æппын.
Уырдæм ахоны мах йемæ
Иуæй-иу хатт фын.
Йæ публицистикой æрмæджыты архайджытæ уы-
дысты æхсæнады алы къабæзты хъайтар кусджытæ.
Районты газеткæсджытæ цымыдисæй æмбæлдысты
хæсты æмæ фæллойы ветеранты тыххæй цы очер-
ктæ сарæзта Нигкоты Б., Къадзаты Е., Баскаты А.,
Суханов В. æмæ иннæты тыххæй, уыдоныл. Цæсты-
ты раз-иу слæууын кодта сæ фæллойы æмæ хæстон
хъæбатырдзинæдтæ.
Фæллойы хъазуатонтæй Амырханы очеркты æмæ
уацтыхъайтартæ систы: кировыхъæуккагмедицинон
хо - йе ’рыгонæй, йæ зæронды бонмæ уæхскуæзæй
чи фæлæггад кодта, æхсæв-бон нæ иртасгæйæ
æххуысхъуаг æмхъæуккаг рынчынтæн уый, хæсты
æмæ фæллойы ветеран Туаты Рая. Уырыссаг чызг
уæвгæйæ, бауарзта ирон æвзаг, нæ традицитæ,
ирон адæмы æгьдау æмæ йæ рынчынтимæ дæр
ныхас кодта фæлмæнæй, сыгъдæг иронау.
Кировыхъæуы колхозы алы къабæзты раззагдæр
кусджытæй: механизатортæ Козаты А., Таугазты Т.,
хъугдуцæг Баситы У., колхозы сæрдар Мæрзой-
ты Хъ., бригадир - «Сырх тырыса»-йы орденæй
хорзæхдокынгонд, хæсты æмæ фæллойы ветеран
Мурасты Ч. æмæ бирæты тыххæй бакæсæн уыдис
Амырханы цымыдисаг очеркты. Йæ уацты хъай-
32
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
щ&ъ
тартæ æххæст уыдысты фæзминаг миниуджытæй,
æмæ сæ æвдыста кæстæр фæсивæдæн фæзминаг
дæнцæгтæн.
Амырхан йæ æрмдзæф бахаста Кировыхъæуы
истори ныффыссынмæ дæр. 1974 азы 14 сентябры
газет «Коммунизммæ фæндаг»-ы поэт Туаты Серге-
имæ рауагътой иумæйаг уац «Дуг, нее дуг куы ссис
советон».
Йæ басняты адæймаг æнкъары авторы
сæрмагонд æрмдзæф, никæимæ йæ хæццæ кæны.
Бавæры сæ егъау хъуыды, кæцы райхалы хуымæтæг
æмæ æнцонæмбарæн ныхасæй.
Дзугаты Хасан газет «Коммунизммæ фæндаг»-ы
цалдæр азы бакуыста Амырханимæ. Йæ уацхъуыд
«Журналист, фыссæг, хорз адæймаг»-ы уарзон
æмгары сурæт йæ зæрдæйы баззад ахæм хуызы:
«Æнцон у æмгарыл, æмбалыл ныфыссын ацы царды,
удæгас куы уа, уæд. Фæлæ ацы дунейæ чи фæхъуыд,
уыдоныл фыссын зын у...
Æрхæндæг хъуыдытæ фæллад зилдух кæнынц
сæры магъзы æмæ æнкъард, уазал, саумылазон
мигъ тауынц цæстыты раз. Кæуыл фыссыс,
уый сурæт уайы цæстытыл æмæ куы кæддæрау
фæлмæн бахуды, куы æнкъардæй нымдзаст вæййы
кæдæмдæр.
Мæнæ ныр дæр афтæ. Бадын, фыссын Абайты
Амырханыл, цыма ныртæккæ уæртæ иннæ уатмæ
дуар куы байгом кæнон, уæд æй ауындзынæн -
стьолы уæлхъус баддзæн æмæ фысдзæнис... Фæлæ
нæ, нæй царды ахæм дуар, кæцыйы байгом кæн
эемæ ногæй фен дæ уарзон, зæрдæйæн зынаргъ чи
уыд æмæ æнæбары кæимæ фæхицæн дæ, уыцы
адæймаджы.
Афтæ нæй, нал ис фенæн Амырханæн дæр. Фæлæ
йæ æдзухæй мысдзыстæм. Фынджы уæлхъус, кусæн
33
з
0 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
бынаты - кæмфæнды дæр цыдæр охыл йæ сурæт
æвзæрдзæн нæ цуры».
Поэзийы фæндагыл Амырхан цы стыр балцы
рацыд, уый йын Хуыцауы цæст нæ бауарзта
æххæстæй райхалын дарддæр. Нæ фæци йæ зарæг
кæронмæ, аскъуыд æрдæгыл. Йæ рæсугъд фæндтæ
йæ хъуыры фæбадтысты, баталынг ыл бæстæ,
аныгуылд йæ хур.
Амырханæн царды кæд йæ къухы нæ бафтыд
уарзты цæхæры басудзын æргомæй, кæд йæ фæстæ
цæрæццаг гуырдтæ нæ баззад, уæддæр йæ иу-
зæрдион, æнæзæрдæхудт фæллойæ, йе сфæлдыс-
тадæй йæхицæн æмæ Абайты мыггагæн скодта
кады ном. Йæ уæздандзинад та цæрдзæн фарн æмæ
кадимæ фæлтæртæм, кировыхъæуккæгты æмæ йæ
чи зыдта, уыдоны ’хсæн.
Мæ иубæстаг, мæ уарзон адæм,
Æдзух сымахæй исын зонд.
Куы цæрин æз уæ хорздзинадæн, -
Куы уаид алкæд уый мæ бон.
Сымах мæн сахуыр кодтат зарын,
Мæнæн сымах радтат хъæлæс.
Мæ фыстæджы уæ ном ыссарын
Вæййы, фыццаджыдæр, мæ хæс.
Мæ иубæстаг, мæ уарзон адæм,
Уæ фæрцы абон æз лæг дæн.
Куы цæрин æз уæ хорздзинадæн,
Хуыздæр уæд ницы хъæуид мæн.
«Хуыздæр уæд ницы хъæуы мæн»
г. «Рæстдзинад». - 2016. - 16 август.
34
Иæ фæрнджын къахдзсефтæ
БагатыЛадийыл сæххæст юо азы
Мæ Ир, дæ комулæфт мæ риуы хизы.
Фыр буцæй хъуысы сабийау мæ худт...
Фæлæ йæ зон, тыхджындæр дын кæм риссы, -
Кæддæриддæр гъе, уым вæййы мæ уд.
Багаты А.
Ацы бонты Багатпы фæрн-
джын мыггаг кадджын уавæры
стпыр цытимæ бæрæг КÆЗНЫ,
йæ царды уалдзæгæй абоны
онг фарн æмæ кадимæ фæз-
минагæй чи фæцард, йæ алы
къахдзæф дæр боны фарнæй,
рæстæджъжорзæхæйхайджын
кæмæн уыд, фæзминаг куы-
рыхон хистæр, Ирыстоны ин-
телдигенцийы хистæр кары
раззагдæр минæвæрттæй иу,
фыссæг, поэт, публицист, Уæ-
лахизы солдат, фæллойы ветеран, ахуыргæнæг -
Багаты Томайы (Захары) фырт Аадийы сæдæ азы бон.
Ладийы хуызæн уæздан адæймагæн æппæты
эевзаргæдæр эпитеттæй куы спайда кæнæм,
уæддæр нæ фæрæдийдзыстæм. Стыр Хуыцау æй
фæхайджын кодта æцæг ирон лæджы хуыздæр
миниуджытæй. Йæ царды фæндæгтæ кæд лæгъз нæ
уыдысты, хъысмæты цалх-иу æй кæд фыдæвзарæнты
35
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
е^$^———
баппæрста, уæддæр йæ ирон лæджы кад æмæ намыс
сæрыстырæй хаста æрмæст йæ бинонты, мыггаджы,
сыхбæсты ’хсæн нæ, фæлæ кæмдæриддæр цард
æмæ куыста, уым. Йæ удварн æххæст уыд ирон
фарн, ирон æгъдау, уæздандзинады æууæлтæй,
фæзминаг - алы хъуыддаджы.
Лади райгуырди Садоны районы Тибы хъæуы
1919 азы. 1922 азы йæ бинонтæ ралыгъдысты бы-
дырмæ æмæ æрцардысты Къостайыхъæуы Орджо-
никидзейы районы. 1930 азы бацыд авдазон скъо-
ламæ. Йæ фыццаг ахуыргæнæг Дзапарты Микъала
йын бауарзын кодта ахуыргæнæджы куыст. Уымæ
гæсгæ дзырд «ахуыргæнæг» æрыгон лæппуйæн ссис
зæды номау. 1937 азы скъола каст фæуыны фæстæ,
фæлварæнтæ нæ ратгæйæ, бацыд Дзæуджыхъæуы
Ирпедтехникуммæ. Уым йæ ахуыргæнджытæ уы-
дысты: Карсанаты Бимболат, Хосроты Надя, Гулуты
Андрей æмæ иннæтæ. Ахуыр та кодта Мыртазты
Варне, Хацырты Сергей, Кочысаты Мухарбегимæ...
1939 азы йæ ахуыр хъуамæ ахæццæ кодтаид
Цæгат Ирыстоны пединституты литературой
факультеты. Фæлæ йæм уыцы аз фæсидтысты Сырх
Æфсады рæнхъытæм (цыд Финты хæст). 1940 азы
бацыд ахуырмæ Ульяновскы æфсæддон-танкон
училищемæ, каст æй фæци лейтенанты цинимæ.
Райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр хæст. 1942 азы йе
’фсæддон хаимæ æрвыст æрцыд Дард Хурскæсæн-
мæ - Японы арæнтæм. 1945 азы, танкты ротæйы
командиры бынаты уæвгæйæ, Лади архайдта Японы
хæсты, Хайлары фронты. Знаджы ныхмæ хъазуа-
тонæй тох кодта хæсты фæстаг боны онг йæ дæл-
бар салдæттимæ æмæ 1947 азы Уæлахизы салдат
- афицер-Багайы-фырт йæ бирæ хæрзиуджытимæ
сыздæхт райгуырæн Ирыстонмæ.
36
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ахуыргæнæджы дæсныйад Ладийæн æрдзæй
лæвæрд кæй уыдис, уый йæ æнахуыр æлвæст
кодта йæхимæ æмæ 1947 азы райдыдта кусын
Кирæвыхъæуы астæуккаг скъолайы ирон æвзаг
æмæ литерæтурæйы ахуыргæнæгæй. Фæкуыста дзы
1950 азты онг - фæсаууонмæ та ахуыр кодта Цæгат
Ирыстоны педагогон институты.
1950-1955 азты иу аз бакуыста Къостайыхъæуы
астæуккагскъолайыахуырыхайадысæргьлæууæгæй,
директорæй та - цыппар азы. Ам ссыгъди æрыгон
лæппуйы зæрдæйы уарзондзинады пиллон арт,
райдиан кълæсты ахуыргæнæг Дзанайты Ирæйыл
куы фембæлд, уæд. 1950 азы дыууæ æрыгон
адæймаджы сæ цард баиу кодтой, хиуæттæ æмæ
хъæубæстæн скодтой нæртон чындзæхсæв.
Сæ уарзты ахстоны равзæрдысты дыууæ
лæппуйы Валери, Славик æмæ чызг Виолеттæ. Ный-
йарджытæ схъомыл кодтой сæ цоты дæр сæхи
хуызæн уæздан æмæ ирон æгъдауыл хæстæй. Валери
райста уæлдæр ахуырад Цæгат Кавказы Хæххон-
металлургон институты æмæ кусы инженерæй.
Славик æмæ Виолеттæ ацыдысты сæ ныййарджыты
фæндагыл æмæ кæнынц хъомыладон куыст рæзгæ
фæсивæдимæ: Виолеттæ кусы Санибайы скъолайы
хъомыладон хайады сæргълæууæгæй, у уырыссаг
æвзаг æмæ литерæтурæйы ахуыргæнæг. Йæ хорз
куысты фæдыл ын лæвæрд æрцыд Цæгат Ирыстоны
сгуыхт ахуыргæнæджы ном. Славик та кусы
фæсивæдимæ уæгъдибар хъæбысхæсты тренерæй.
Ссис педагогон наукæты кæндидат, Уæрæсейы
сгуыхт тренер, кусы ЦИПУ-йы ахуыргæнæгæй.
1955-1957 азты Лади куыста ахуыргæнæгæй
Горæтгæрон районы Сунжæйы астæуккаг скъолайы.
1957-1977 азты - ахуыры хайады сæргълæууæгæй
37
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
ФЩ*
Тарскæйы астæуккаг скъолайы. 1972-1977 азты
Багайы-фыртмæ фæдзырдтой Цæгат Ирыстоны
Ахуыргæнджыты дæсныйад уæлдæргæнæн
институты ирон литерæтурæйы методикæйы
кабинетмæ кусынмæ. Ам, Лади æмæ Гаппуаты
Хъасболат бацæттæ кодтой æмæ рауагътой райдайæн
кълæстæн ахуыргæнæн чингуытæ: «Ирон æвзаг æмæ
кæсыны чингуытæ 2-æм къласæн», «Кæсыны чиныг
3-æм къласæн» æмæ сын ныффыстой методикой
амынддзинæдтæ. Лади фыццаг хатт - иронау
рауагъта «Ирон диктантты æмбырдгонд 1-4-æм
кълæстæн», «Ирон изложениты æмбырдгонд 1-4-æм
кълæстæн». Абоны онг дæр скъолаты пайда кæнынц
уыцы ахуыргæнæн чингуытæй.
1977-1980-æм азты ногæй куыста Кировыхъæуы
астæуккагскъолайыахуъ1рыхайадысæргълæууæгæй.
Ахуыргæнæджы фæлмæн æмæ рухс зонды
æвзагæй йе скъоладзаутæн Лади бауарзын кодта
чиныг, арæзтасæцардырухсфæндагыл, сæзæрдæтæ,
сæ миддуне сын хъæздыг кодта зонындзинæдтæй,
амыдта сын дунейы сусæгдзинæдтæ, адæмимæ
цæрыны æгъдæуттæ.
1980 азы Лади пенсийы ацыд, фæлæ, æгуыстæй
бадын йæ бон кæй нæ уыд, уымæ гæсгæ бацыд
кусынмæ завод «Кристалл»-мæ.
Лади цы скъолаты куыста, уым-иу сарæзта
райдайгæ фыссджыты къорд. Уыцы къорды
архайджъ1тæйрацыдзындгондпоэттæ:ГаджитыГеор
(Кировыхъæуæй), Боциты Солтан (Къостайыхъæуæй),
Хæныкъаты Ростик (Тарскæйæ). Йе скъоладзаутæй
бирæтæ систы зындгонд адæймæгтæ: Балаты
Аслæнбег, Боциты Мурат, Æлбегаты Михал, Калоты
Къоста; Хуытиты Цæра æмæ Багаты-Хетæгкаты
Изабеллæ сты Цæгат Ирыстоны Сгуыхт дохтыртæ,
38
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
щ&ъ
Цæра ма райста медициной наукæты докторы
ном; Калоты Никъала ссис булкъон, Балаты Юри -
дæлбулкъон; Челдыты Зауырбег æмæ Гуыбаты
Къоста - инженертæ.
Кæд хъомыладон куыст кодта, уæддæр ын йе
’рдзон курдиат сфæлдыстадон куыстмæ æдзух
æнцойад нæ лæвæрдта æмæ йе ’рыгоны бонтæй
фæстæмæ цы æрмæджытæ фембырд кодта, газеттæ
æмæ журналты фæрстыл мыхуыргонд чи æрцыд,
уыдон сабыргай рухс уыдтой æмæ чиныгкæсæгмæ
хæццæ кæнын райдыдтой рауагъдад «Ир»-ы фæрцы
хицæн поэтикон чингуытæй алы кары адæмæн: «Хур
æмæ мæй» (1963), «Иу къухы æнгуылдзтæ» (1974),
«Æхсæртæг» (1978), «Дзул кæд у хæрзаддæр» (1986),
«Ирон зæрдæхудт» (1991), «Мæ фæззыгон най» (2008),
«Дзураба» (2012).
«Йæ фыстытæ сты зæрдæйы рæбын бауромæн
кæмæн нæй æмæ адæмæн кæй æргом кæны, ахæм
æнкъарæнтæ» (А. А.).
Йе сфæлдыстадон уаддзæджы хуымы цы хоры
нæмгуытæ аппæрста Багайы-фырт, уыдоны бæркад
фæззæджы хъæздыг тыллæгæй æрбамбырд кодта
æмæ сæ балæвар кодта Ирыстоны адæмæн. Йæ
алы чиныг дæр у хицæн ныхасы аккаг. Фæлæ мæн
фæнды зæгъын «Мæ фæззыгон най»-ы тыххæй.
Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы
кусджытæ стыр хæсыл банымадтой сæ уарзондæр
хистæр чиныгкæсæг Багаты Ладийыл бацин кæнын.
Йæ 90-азы юбилейы бонмæ йын арæзт æрцыд йæ ног
чиныджы рацыды фæдыл презентаци. Ирыстоны
интеллигенцийы минæвæрттæ, чиныгкæсджытæ
æхсызгонæй сæмбæлдысты Ладийы сфæлдыстадон
фæллойыл.
39
л
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Автор æм бахастафæстагазты фыстæмдзæвгæтæ,
æмбисæндтæ, радзырдтæ, таурæгътæ, баснятæ,
кæцытæй бирæтæ мыхуыргонд цыдысты газет
«Рæстдзинад»-ы æмæ журналтæ «Мах дуг», «Фидиуæг»
æмæ «Ногдзау»-ы.
Æвдыст сæ цæуы ирон адæмы рагон æмæ
нырыккон царды нывтæ, хъысмæты æвзарæнты
бахауæг адæймаджы сагъæстæ, фæразондзинад,
цæрыны ныфс, Райгуырæн бæстæ хъахъхъæнæг
хæстоны удыхъæд.
Цыфæнды ма фысса Лади - уый вæййы, авторы
царды фæлтæрддзинадæй хатдзæг, бæлвырдæй
дзы бæрæг вæййы, йæ алы сулæфт дæр бает кэей у
райгуырæн зæххы цинтæ æмæ хъыгтимæ.
40
удварны стъæлфæнтæ
Щ&Га
«Поэзийæн йæ райгуырæн зæрдæ у. Вылалгъ
ныхасæн та нæй райгуырæн бæстæ. Поэзи иу
зæрдæйы райгуыры, стæй бирæ зæрдæты æрцæры».
Ацы куырыхон ныхæстæ Чеджемты Геор цыма
Багаты Ладийы æмдзæвгæты тыххæй загъта, афтæ
мæм кæсы:
Сывæллоны куы схойа мад,
Уæддæр йæ хъарм хъæбысмæ лидзы;
Мæнæн сывæллонау - мæ цард:
Мæхи хъысмæты цæфтæй хизын.
Фæлæ, мæ ныййарæг - мæ зæхх,
Фæстаджы бон дæу дæн æрмæстдæр.
Кæдæм фæлидзинаг дæн, зæгъ
Дæуæй, мæ саукъæдзæхджын бæстæ?!
Поэт нæ рох кæны йæ хæстон æдзард æмбæлтты.
Райгуырæн бæстæмæ уарзондзинады æнкъарæнтæ
нывæнды бирæ поэтикон уацмысты:
41
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$ЩЬ
Ахæм фæтк нæ фыдæлтæ ныууагьтой:
Тохы-иу куы фæмарди хæстон,
Гъеуæд-иу ын хъæубæстæ ныссагътой
Цырт, цæмæй нæ ферох уа йæ ном.
Иннæмæн тæгæр бæлас - йæ номыл.
Фæндаджы был хицæнæй лæууы.
Цыма хъæумæ, мидæмæ нæ комы,
Йе ’намондыл сусæгæй кæуы.
«Цыртытæ»
Нæуæмбæрзт рындзыл, тар ададжы сæрмæ
Кæйдæр ингæныл дидинæг æрзад.
Кæддæр ам хæсты иу лæппу фæмард.
Ам арв нæрыд сæумæцъæхæй изæрмæ.
«Æнæном ингæн»
Бæлвырд у, ацы рæнхъыты былалгъ ныхæстæн
бынат кæй нæй, иууылдæр рацæугæ сты поэты
зæрдæбынæй...
Зæгъæн ис, æмæ Къостайы фæстæ, басняты
жанрмæ ничи æрывнæлдта Ладийы хуызæн уæхск-
уæзæй. Абоны фæлдурæджджын рæстæджы дæр
ирон зындгонд фысджытæ цæмæдæр гæсгæ
лæууынцхъусæй, цыма афтæ æмбæлы. Ныры дугтау
баснятæ фыссæн дуг. Ладийæн бантыст сфæлындын
басняты æртæ æмбырдгонды: «Хур æмæ мæй»,
«Ирон зæрдæхудт» æмæ «Иу къухы æнгуылдзтæ».
Уыдон уаз бавæрæн сты нæ ирон литературæйы
къæбицмæ. Уæлдай ногдзинад - йæ цыбыр баснятæ.
«Мæ фæззыгон най»-мæ дзы бахаста 65 бæрц.
Æдæппæтæй сты сæдæйæ фылдæр.
Фыссæг йæ æмбисæндты хоны баснятæ. Советон
дуджы ацы жанрмæ Ирыстоны фысджытæй
42
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*$^5
ничи бæрæг йæ хъус дардта, цыма уьщы дуджы
цæрджытæм, басняты цы хъæндзинæдтыл худынц,
уыдон нæ уыдысты, уыйау. Сты æнцон æмбарæн,
алыхуызон темæтыл фыст. Кæддæр уырыссаг
баснятæ фыссæг И. А. Крыловы куы фарстой,
æрмæст баснятæ цæмæн фыссыс, зæгьгæ, уæд
сын зындгонд фыссæг дзуаппæн загъта: «Васнятæ
æнцон æмбарæн сты, уыдон кæсынц æххуырстытæ
дæр æмæ сывæллæттæ дæр».
Ладийы уацмысты æргом зыны, кæмæн æмæ
кæуыл фыссы, уыцы адæмы цард хорз кæй зоны,
уый. Зоны сын сæ бæллицтæ æмæ риссаг фарстатæ
дæр. Советон дуджы адæммæ цы хъæндзинæдтæ
уыдис, стæй хицæуттæм дæр, мæгуыр кусæг адæмы
æнцад цæрын цы нæ уагъта, уыдæттæ поэт калдта
хурмæ, кæд æмæ йын бафхæрынæй тас уыдис
йæхицæн, уæддæр.
Йæ фыст бæстон басняты фырмæстæй бахуды
царды уагæвæрдыл («Иу къухы æнгуылдзтæ», «Дом-
бай цъысымы»). Цавæр хъæндзинæдтыл худы поэт
йæ æмбисæндты уыдон бирæ сты. Зæгьæм: æнæкъу-
дихъал хъалтæ («Гæды домбайы хуызы»), куыстæй
йæхи чи сайы («Цъылын æмæ уисой»), ног рацарæзт
чи не ’мбары («Зырнæйзилджытæ»), йæхи бинонтæн
чи ницы зоны, афтæмæй адæмæн уынаффæгæнæг
чи свæййы («Æхсæнадон уасæг»), искæй фæллойæ
хъал чи вæййы («Гæрæм уыры æмæ æхсæрæг»),
расыггæнаг («Хабос»), сылваздзинад («Рувас æмæ зы-
гъарæг»), хиппæлойдзинад («Зондамонæг»), нæ ирон
зæрдæхудты фæстиуæгтæ («Ирон зæрдæхудт»), хи-
цæутты ’схъæлдзинад («Домбай цъысымы») æмæ æн-
дæр риссаг темæтыл.
Йæ баснятæ бакæсгæйæ, чиныгкæсæг, æнæмæн-
гæй фæхуддзæн, стæй сæ райсдзæн мидбылхуд-
гæйæ, йæхицæн зондæн.
43
&ФЗ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Пъæззы
Царды тагъд кæнын нæ бæззы! -
Загъта ком ивазгæ Пъæззы.
Лалым
Ныттыппыр карз арахъхъæй Лалым,
Дзырдта: «Ирон æгьдау нæ халын».
Критик
Критик йе стыр тохы сарæхст -
Фехста фат, йæхæдæг бамбæхст.
Музейы æрчъи
Мæнæй диссагдæр чи у, чи?!
Хъæр кодта музейы æрчъи.
Гогыз æмæ Мæлхъ
Гогыз Мæлхъы федта кафгæ...
Загъта: Циу мæ цуры Мæлхъ!
Иуæрдæм дын базыр хафгæ,
Иннæрдæм дын ноджы афтæ -
Æмæ - уæлгоммæ цæлхъ.
«Мæ фæззыгон най» - мыхуыры куы рацыд, уæд
бафтыд Ладийы ’рдхорд, йæ иукурсон, Хъæдгæроны
скъолайы уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы
ахуыргæнæг Епхиты Мишайы къухмæ. Уый газет
«Рæстдзинад»-ы Ладийы уацмысты тыххæй афтæ
фыссы: «Мæнæн ацы чиныг балæвар кодта стыр
зæрдæйы рухс. Нæ ирон æвзагыл дзурджытæй
ма кæсгæ чи кæны иронау, уыдон зæрдиагæй
бакæсдзысты Ладийы чиныг «Мæ фæззыгон най».
44
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Æ*
Чиныг тематикой æгъдауæй у тынг хъæздыг,
хъæздыг - йæ лирикæ, хъæздыг - йæ прозæ. Æз
скæндзынæн æрмæстдæр иу темæйы кой: «Мад...
Ныййарæг... Авторæн ацы темæ у тынг ахсджиаг.
Бинонтæ кæм нæй, уым æмбæлгæ цард нæй. Æмæ
бинонтæн сæ астæуыхъæд, сæ бæттæг, сæ фарн, сæ
амонд мад у...»
Кæддæр-иу мæ авдæны хъæдыл кæугæйæ,
Ныддæлгом ис талынг æхсæвы Гыцци...
Фыд-заман, фыдрæстæг цырагъау лæугæйæ
Йæ бонтæ фыдбонтæй мæ уæлхъус фæци...
«Гыцци»
Ладийы радзырдтæй кæцы бакæсай, се ’ппæт
дæр сты ахæм ахсджиаг темæтыл фыст. Чиныджы
дзæвгар бынат ахсынц Фыдыбæсты Стыр хæсты
архайджытæ сæ патриотон хæс куыд æххæст
кодтой, куыд лæвæрдтой сæ тых, сæ цард, сæ хъару,
цæмæй тагьддæр æрцыдаид бæллиццаг Уæлахизы
бон, уыдæттæ.
Чиныгкæсæг æхсызгонæй бакæсдзæни радзырд
«Хъысмæт». Уæлдайдæр - æрыгон амондагур лæппу
чи у. Шофыр Хъасай кæд йæ царды бирæ цæлхдурты
сæрты ахызт, бавзæрста дызæрдыгдзинæдтæ
уарзондзинады «фронты», уæддæр йе ’цæг амондыл
сæмбæлы...
«Мæ фæззыгон най»-ы ма автор кæны нæ генион
фыссæг Хетæгкаты Къостайы царды хабæрттæ.
Уый радзырдта Къостайы куыд бирæ уарзтой, куыд
æй хуыдтой сæ ныфс, сæ цæугæ мæсыг, стæй куыд
пайда кодтой тыхст заман йæ номæй, уыдæттæ.
Чиныджы ис æрмæстдæр иу радзырд «Уæд Къостайы
Къоста ничиуал хондзæн». Фыст у поэты иууыл
45
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
*&$*
бæрзонд уæздандзинады тыххæй. Фыссæг куыд
баххуыс кодта Садоны цæрæг Битарты Битъырæн,
куыд ын сарæзта йæ тыхст, стæй йæ сæ хæдзармæ
куыд хуыдта Битъыр, цæмæй йæ хорз фена, кад ын
скæна.
«Гæртам? Нæ, - загъта йын Къоста, -уæд Къостайы
Къоста ничиуал хондзæн!»
Уæлдай дзаджджындæр Ладийы чиныг у фы-
дæлтыккон таурæгътæй. Мæнмæ гæсгæ, ацы жанр
фыссæг йæхæдæг дæр иннæтæй бирæ фылдæр уар-
зы. Дзæгъæлы нæ зæгъы йæ чиныджы раздзырды:
«Фыссын таурæгъты мæ хъуыдытæ, æмæ, æвæц-
цæгæн, мæ таурæгътæй иуæй-иутæ разындзысты,
адæмæй кæй никæй фехъуыстон, ахæмтæ дæр».
Соттиты Риммæйы загъдау: «Ладийы мусы
цъæмæлтæ нæй. Ис дзы æхсæры гагатау хоры
нæмгуытæ. «Мæ фæззыгон най» ссис æмбæрзæн
йæ чингуытæн. Ацы чиныджы тæвагæй бахъарм
уыдзысты Ирыстоны чиныгкæсджытæ».
Бирæ дзурæн ис Ладийы сфæлдыстадыл. Хъæд-
дыхæй зæгъæн ис уый, æмæ ирон чиныгкæсæгæн
Багаты Ладийы уацмыстимæ фембæлд æдзухдæр
кæй хæссы стыр æхсызгондзинад. «Ладийы цард
æмæ сфæлдыстад кæрæй-кæронмæ у ныртæккæйы
фæсивæдæн бафæзмыны аккаг. Адæймаг йæ царды
бонты йæ уд, йæ зæрдæйы хъарм, йæ зонд куы ра-
уæлдай кæна рæзгæ фæлтæры ахуыр кæнынæн, уæд
уымæй фæрнджындæр лæг никуы уыдзæн! Ахæм
лæгæй базæронд Багаты Лади» (Æлдаттаты В.).
Нæ уарзон фыссæгыл кувæг лæджы куывд
æрцыд æмæ йæ сæдæ азы сæрæй ахызт фарн
æмæ кадимæ. Йе сфæлдыстадæй сарæзта ирон
литературæйы йæхицæн æнусон цыртдзæвæн æмæ
йæ уацмыстæ азты сæрты фæлтæрæй-фæлтæрмæ
46
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
хизæнт. Дунескæнæг Хуыцау ахæм арфæ ракæнæд
æмæ ма къорд азы хуры фæлмæн тынтæй æфсæст
куыд уа нæ буц хистæр, фыссæг, фæллойы æмæ
хæсты ветеран, ирон дзырдаивадæн хæрзгæнæг -
Багаты Захары фырт Лади!
г. «Рæстпдзинад». - 2019. - 15маргпъи. - Ф. 2.
47
Поэзийы зселдаг тынты уаз
Поэт Бырнацты Бароныл сæххæст 8о азы
Мæ рыст дзыллæ, цæрынмæ уа, мæлынмæ,
Мæ хъысмæт æз уæ хъысмæтыл бæттын,
Æмæ уын кæд мæ уд бæззы хæрынмæ,
Уæддæр уын æй æнæвгьауæй дæттын.
«Поэты лæвар»
«Курдиат æмбæхст уæрц-
цæй уæлдай нæу, кæцæй
спæррæст кæндзæн, уый нæ
базондзынæ». Ацы æмбисонд
лæгъзæй бады хæдахуыр поэт
Бырнацты Бароны царды-
уагыл. Йе сфæлдыстадимæ
зонгæ сты газет «Рæстдзинад»,
журналтæ «Мах дуг», «Ног-
дзау»-ы кæсджытæ. У стыр
курдиаты хицау. Куыд йæ
цард, афтæ йе сфæлдыстад
мæм кæсы цымыдисаг.
Барон райгуырд 1939 азы 13 ноябры Кировы-
хъæуы . Æрыдоны районы. Йæ ныййарджытæ
Къоста æмæ Хаситы Сашæ цардысты Захъайы, стæй
ралыгъдысты быдырмæ.
Къоста æмæ Хасион (Сашæйы мад Косер
уыд Мурасты Иликъо æмæ Крыстайы фыдыхо)
Кировыхъæуы цæрджыты астæу уыдысты нымад
адæм. Сæ хъæбултæ (Измаил, Симæ, Израил, Барон,
Земфирæ) райстой ирон царды скъолайы хъомылад,
48
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
— *|Н
астæуккаг ахуырад та - Кировыхъæуы скъолайы.
Бæргæ цардысты æнгом æмæ уарзонæй, фæлæ
1941 азы фыдохы хæстæй Бырнацты бинонтæ дæр
æвыдæй нæ баззадысты.
Орджоникидзейы хуыйæн фабричы кусджытæ
иууылдæр рахызтызты хицауады уынаффæмæ
гæсгæ хæстон дарæс хуыйынмæ. Къоста, куыд
фабричы раззагдæр кусæг, урæд æрцыд резервон
къорды разамонæгæй хæстон дарæс хуыйджытæн.
Æхсæвæй-бонæй архайдтой æмæ сæ хъазуатон
фæллойæ уæлахизы бон æввахсдæр кодтой.
Бонæй-бонмæ хæсты быдырæй хъуысыдысты,
куыд уæлахизы, афтæ фыдохы хабæрттæ дæр.
Бырнацты хæдзары сæрмæ сау мигьтæ æртымбыл
сты: фыдохы гæххæтт райстой Къостайы кæстæр
æфсымæр Георгийы (Гоги) фæмарды фæдыл.
1942 аз. Къоста иу уысм дæр нал ахъуыды
кодта, нæдæр йæ фондз хъæбулы хъысмæтыл,
нæдæр йе ’рыгон бинойнаг цы фæуыдзæн йе
’нахъом сабитимæ æнæ нæлгоймаджы æххуысæй.
Комиссариатмæ балæвæрдта бархи курдиат
фронтмæ цæуынмæ, тохы быдыры йæ Райгуырæн
бæстæ бахъахъхъæнынмæ, йе ’дзард æфсымæр æмæ
уый цахъхъæнты удты маст исынмæ. Къоста хæстмæ
цыд Беслæныхъæуы вокзалæй. Сашæ уый куыддæр
фехъуыста, афтæ атагъд кодта йæ уарзон æмкъайæн
фæндараст зæгъынмæ. Фæлæ йæм Къоста поездæй
дæр нал рахызт (куы йæ бакъуылымпы кæна,
уымæй тæрсгæйæ). Æрмæст ма йын рудзынгæй
ралæвæрдта зæрдылдарынæн сæрвасæн, хæрынкъа,
ручкæ, загъта йын цыдæр фæдзæхстытæ. Цæмæй
зыдтой дыууæ æрыгон уды, сæ фæстаг фембæлд
æмæ фæндарасты ныстуантæ кæй уыдысты. Цæмæй
зыдта Къоста, æмæ лæгæвзарæн тохы Ростовы
4
49
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
бынмæ цалдæр азы фæстæ знаджы нæмыгæй
мæлæтдзаг цæф кæй фæуыдзæн, йæ сывæллæтты
мад сидзæргæсты æмрæнхъ кæй æрлæудзæн, йæ
хъæбултæ та сæ фыды уындмæ бæллгæйæ, кæй
баззайдзысты сидзæртæй.
Фæлæ цард цард у. Сашæ лæгты æмрæнхъ æр-
лæууыд. Воныцъæхтæй-изæрдалынгтæм дысфæл-
дæхтæй куыста Хетæгкаты Къостайы номыл
колхозы хæдзарады, æхсæв та сылгоймæгтимæ быдтой
хæстонтæн къуымбилæй цъындатæ, æрмкъухтæ,
цъындахудтæ... Кæд-иу тынг бафæллад, уæддæр
йæ хъæбултыл йæ фæлмæн узæлд æмæ уарзондзи-
над æнæвгъауæй уæрста. Æппæт мадзæлттæй дæр
архайдта, цæмæй иннæ сывæллæты раз сидзæр-
гъуыз æмæ æфхæрдгъуыз ма уой. Сывæллæттæ æм-
бæрстой сæ ныййарæджы уæззау уавæр æмæ йын
æнæзивæгæй æххуыс кодтой хæдзарон зылдтыты,
цыдысты йемæ быдырон куыстытæм. Сашæ радта
хорз хъомылад йæ кæстæртæн. Нæ бауагъта фæ-
цудын Бырнацты фæрнджын къонайы ирон фарн,
ирон æгъдау æмæ фыдæлты традицитæ.
1945 азы Барон бацыд скъоламæ. Æдзух
уыд раззагдæртимæ æрмæст ахуыры нæ, фæлæ
æхсæнадон архайды, спортивон ерысты. Йæ
ахуыргæнджытæ Гогаты Фаризæт æмæ Хозиты Федя
зæрдæргъæвд лæппуйæн бауарзын кодтой мадæлон
æвзаджы кæлæнгæнæг фæзилæнтæ. Уыдон æй
базонгæ кодтой ирон литературæйы нæрæмон
фысджыты сфæлдыстадимæ, сæ уацмысты
хъайтартимæ. Уæлдай разæнгарддæрæй цыдис сæ
уроктæм. Ацы ахуыргæнджыты зонындзинæдтæ
æмæ уарзондзинад литературæмæ, стæй йæ
литературой къорды разамонæг Козаты Егоры
(уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг)
фæрцы раргом Бароны сфæлдыстадон курдиат.
50
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
«|Н
Абон дæр йæ зæрдыл хорз дары, цыппæрæм къласы
йе ’мбæлттæй Ногъайты Виктор, Туаты Хъылыз,
Бирæгъты Толик æмæ иннæтимæ куыд разæнгардæй
архайдтой сæ къорды фембæлдтыты. Йæ зæрдæйы
арф баззадысты, Егор сын цы зонындзинæдтæ æмæ
амынддзинæдтæ лæвæрдта поэзийы фæзилæнты
тыххæй, уыдон: куыд фыссын хъæуы поэтикой
уацмыс, цы у ямб, хорей... Йæ ныхас ахæм уыд: «Уе
’ппæт поэттæ нæ уыдзыстут, фæлæ уæ иу куы суа,
уæддæр хорз. Поэт суæвынæн хъæуы бирæ кæсын
æмæ хиуыл кусын...».
Барон æмдзæвгæтæ фыссын райдыдта скъолайы
ахуыры рæстæг. Къулы газеты-иу литкъорды
архайджытимæ сæ уацмыстæ арæх фæзындысты.
8-æм къласы ахуыры рæстæг районы газет «Размæ»-
йы фæрстыл ын фыццаг хатт куы саккаг кодтой
ныммыхуыр кæнын йе ’мдзæвгæ «Уалдзæг» Гаджиты
Георгийы «Фæззæг»-ы фарсмæ, уæд ын уый стыр
ныфс радта ног поэтикой рæнхъытæ фыссынмæ.
1955 азы скъолайы фæстæ йæ ахуыр ахæццæ
кодта Хæххон-металлургон техникумы технологон
факультеты. Каст æй фæци 1959 азы.
Куыста Михайловскийы «Школа мастеров»-ы.
Дыууæ азмæ райста Граждайнаг арæзтады мастер-
техникы дæсныйад.
Йæ паддзахадон службæйы хæс дæр Советон
Армийы рæнхъыты æнтыстджынæй баххæст кодта.
1972-1976 азты фæсаууонмæ сахуыры фæстæ
Ростовы арæзтадон институты райста Граждайнаг
арæзтады инженеры диплом.
Барон куыста: Кабардайы «Тырнаузский
обогатительный комбинат»-ы - сменæйы хицауæй, Джез-
казганы (Казахстан) «Театзфский марганцевый
комбинат»-ы сменæйы хицауæй, Гуырдзыстоны -
сменæйы хицауæй.
51
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
1974 азæй куыста Орджоникидзейы «Межколхоз-
строй»-ы иугонды. Фæкуыста дзы кад æмæ радимæ
пеней цалынмæ райста, уæдмæ: мастерæй, прора-
бæй, хистæр прорабæй, сменæйы хицауæй æмæ ин-
женерæй. Йæ куыстæн аккаг аргь кодтой æрмæст
хицауад нæ, фæлæ йе ’мкусджытæ дæр. Æнæхин,
æууæнкджын адæймаг кæй уыд, уымæ гæсгæ йæ
равзæрстой СПМК-2-йы профсоюзты сæрдарæй.
Кæдфæндыдæр уыд раззагдæртимæ. Куысты
æмæ æгъдауæй - кæстæртæн фæзминаг. Йæ
куыстæн стыр кад кæй уыд, уымæн æвдисæн сты
йæ бирæ «Кады гæххæттытæ», майдан «Ветеран
труда», «Ударник коммунистического труда» æмæ
бирæ зæрдылдарæн лæвæрттæ.
1986 азы газет «Социалистическая Осетия»-йы
фæрстыл фыстой Бароны тыххæй. Йæ бригады
уæнгтимæ сарæзтой цыбыр рæстæгмæ Хуымæл-
лæджы фосдарджытæн æппæт фадæттимæ
«Животноводческий комплекс».
«Бирæвæрсыг у царды æцæгдзинад, йæ иу
фæзындмæ дæр алыхуызон бахизæнтæ и, йæ
равдисынæн - æнæкæрон фæлгонцтæ æмæ
ахорæнтæ». Уый тынг раст хъуыды у. Бароны царды
ахæм хабæрттæ иу æмæ дыууæ нæ уыд. Кабардайы
куы куыста, уæд улæфты рæстæг тезгъо кодта
цæугæдон Баксаны былгæрæтты. Дон тынг раивылд,
адæм тарстхуызæй кастысты доны гуылфæнтæм.
Уалынмæ цæст ацахста ивылд дон кæйдæр
дуртыл хойгæйæ куыд ласы, уый. Куыд рабæрæг,
афтæмæй разынд туристтæй-иу. Милицæйы
кусæг Цæрикъаты Никъала ацамыдта, туристы
ивылд дон кæдæм бахаста, уыцы ранмæ. Барон
æнæдзургæйæ фелвæста йæ дарæс, балхъайраг
лæппуимæ багæппытæ ластой доны. Куыддæртæй
ацахстой туристы æмæ йæ тыхтæ-амæлттæй былмæ
52
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#$N5
раластой. Фæстæдæр Баронæн радтой майдан «За
отвагу» æмæ йын йæ лæгдзинады фæдыл фыстой
Кабардайы периодикон мыхуыры.
Барон цардимæ кæны æмдзу, фыссы йæ
риссагдæр фарстатыл, Ирыстоны циныл цин кæны,
йæ рисыл - хъыг.
У стыр курдиаты хицау, йе сфæлдыстад у
бирæвæрсыг: хистæр кары адæмæн æмæ сывæл-
лæттæн фыссы æрмæст аив æмдзæвгæтæ, сонеттæ
нæ, фæлæ йæм ис цыбыр базырджын хъуыдытæ,
рубаитæ, тæлмац кæны классикты уацмыстæ,
фыссы аргъæуттæ, радзырдтæ, миниатюрæтæ, рецен-
зитæ Кировыхъæуы хистæр кары сфæлдыстадон
интеллигенцийы минæвæрттыл (Хозиты Я., Гаджи-
ты Г., Куыдзæгты В., Айларты И., Туаты С. æмæ ин-
нæтæн). Барон сын у аккаг кæстæр æмæ поэзийы
уæлтæмæнды архайы йæ бархъомыс ныхас зæ-
гъыныл. Мыхуыры йын рацыд сывæллæттæн æмæ
хистæр кары адæмæн æмдзæвгæты æмбырдгæндтæ.
Хистæр кары адæмæн: «Бонивайæн», сабитæн та -
«Хуры уазæг». Ныфс нæ ис, тагъд рæстæджы нын
Барон нæ зæрдæтæ кæй барухс кæндзæн йæ ног
тæлмацты чиныг «Алдымбыд рæнхъытæ»-й.
Абайты Эдуард сарæзта афæлгæст Бароны
æмдзæвгæты æмбырдгонд «Бонивайæн»-ыл æмæ
æрцыд ахæм хатцæгмæ: «Барон Парнасы рындзмæ
схиза, ууыл нæу йæ катай, йæ сагъæс, фæлæ йын
фыссын Хуыцауæй лæвæрд у, æмæ йын æндæр
гæнæн нæй, кæд ын æрмæст хъизæмары хос у,
уæддæр:
Дæлимон сагьуыд мыл æлгъин
Æмæ дзы нал дæн æз мæ сæрæн:
Æнус мын бантысти фæцæрын,
Уæддæр æмдзæвгæтæ фыссин.
53
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Фæлæ поэзийы хъизæмары ссары удæхцон:
Поэзийæн йæ хъæстæ ронг
Æз афтæ, барвæндонæй нуазын,
Йæ судзгæ рыстæй риссын уарзын,
Кæны мæ цардбæллон, æрвон.
Барон хорз æмбары поэзийы иууыл бæрзонддæр
нысан:
Мæ рыст дзыллæ, цæрынмæ уа, мæлынмæ,
Мæ хъысмæт æз уæ хъысмæтыл бæттын,
Æмæ уын кæд мæ уд бæззы хæрынмæ,
Уæддæр уын æй æнæвгъауæй дæттын.
«Поэты лæвар»
Ацы зæххыл лæгæй, адæймагæй фæцæрынæй
диссагдæр ницы ис. Бирæтæ рæстæджы фы-
дæвзарæнтæн нæ бафæразынц, хорздзинадæй
æвзæрдзинадмæ та къахдзæф йеддæмæ нæй. Уый
æнцон фæндаг у. Фæлæ æцæг адæймаджы ном чи
хæссы, уый фæлтау карды комыл ацæудзæн, сæр-
сæфæны сæрмæ æрду хидыл, фæлæ адæймаджы
лæджы сыгьдæг цæсгом фæчъизи кæнын йæ сæрмæ
не ’рхæсдзæн:
Фæцæрын бирæ нæу мæнмæ нымад,
Куы нæ дæ уа дæ дзыллæйы ’хсæн кад:
Мæн дуг батонын халонæй нæ фæнды,
Мæн а-зæххыл цæргæсæй хъæуы цард.
«Æцæг поэт дзургæ нæ кæны, фæлæ ныв кæны йæ
уацмысты. Барон дæр у нывгæнæг æмæ цæстытыл
54
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
«|Н
дæр уымæн уайынц, зæрдæмæ дæр уымæн хизынц
йæ фæлгонцтæ». (А.Э.)
Мæнæ цы зæгъы Сæнайы хохы тыххæй поэт:
Æмæ æфсæрмдзæстæй, æрхуымæй
Тызмæг зæронд каисы раз
Ирон æгъдаудæттæг сиахс
Куыд фæкæсы йæ худы бынæй,
У афтæ незаманæй раст,
Цъæх айнæг хох-рындзæй йæ каст.
Уый иу ныв у, фæлæ ахæмтæ бирæ ис Бырнацты
Бароны «Бонивайæн»-ы». Барон адæймагдзинады
хорз миниуджытыл, йæ уды фарныл кæй зары,
уымæн дæнцæгæн ис æрхæссæн ацы поэтикон
рæнхъытæ:
Рæдаудæр æмæ уарзондæр цæрæг
Поэтæй нæй æгас дунейы лæг
Йæ зæрдæйы цæхæркалгæ арт, хурау
Поэт нæ кæны иуæн дæр хæлæг.
Барон хæсты рæстæг цы дудгæ ристæ бавзæрста,
цы гакъон-макъон фæндæгтыл фæцыд царды,
уыдоныл сты йæ уацмысты темæтæ. Кæд хæрз чысыл
уыд, уæддæр фехъуыста нæмгуыты къуыззитт,
сармадзанты нæрд, фашисттæ Кировыхъæумæ куы
æрбабырстой æмæ скъолайыл немыцаг хæдтæхæг
сармадзантæ куы æрæппæрста æмæ акъоппыты
стырæй-чысылæй куыд æмбæхстысты, уыдон. Уый,
хæсты азарæй æрлæууыд сидзæрты æмрæнхъ,
бавзæрста уæззау æмæ æххормаг царды уазал
бонты уаз. Фæлæ нæ асаст йæ ныфс, йæ хъару. Арф
55
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
§щ%
фæд ныууагътой уыцы æбуалгъ хæстон нывтæ йæ
зæрдæйы æмæ дзы баззадысты уæззау мысинæгтæй.
Фæстæдæр куы рахъомыл, уæд йе ’рдзон курдиат
баиу йæ уды сыгъдæгдзинадимæ, æмæ цы уацмыстæ
фыста, уыдонæй бирæты райхæлдта хæсты
темæ. Ацы темæйыл фыст æмдзæвгæты циклы
поэзиуарзджытæ æнæмæнгæй банкъардзысты
уарзондзинад Фыдыбæстæмæ, уарзон къонамæ. Кæд
фыдæвзарæнты цыд йæ хъайтар, цардæй-мæлæты
арæнтыл хызт, уæддæр йæ ахастдзинад цардмæ у
оптимистон, уырны йæ, кæй æрцæудзæн сæрибары
цард.
Фыдыбæстæ, нæ уыдыстæм тæппудтæ,
Мæлæт ныл рахатт тугвæндаг ыстæры.
Цы нæм уыдис зынаргъдæрæй - нæ удтæ,
Æмæ сæ радтам иу лæгау дæ сæрыл.
Лæууæм гъе ныр мах дурцыртæй уæ разы,
Нæ цард æрцыд сæрибарадыл ивгæ,
Уынæм, уæ сæрмæ хуры тын куыд хъазы
Уæлахизы тырысайыл æрттивгæ.
«Цыртдзæвæны ныхас»
Æмдзæвгæ «Цæссыджы хай»-ы у хъизæмайраг
хъуыдытæй æххæст адæймаг. Йе ’мхæстонты цырты
раз йæхи æнкъары азыймагæй æмæ æфхæры йæхи
дызæрдыйаг хъуыдытæй:
Æвæццæгæн мыл кæд ыстут тæргай,
Æвирхъау æмæ карз тохы фæуынмæ
Сымахыл мæ кæй нæ равдæлд кæуынмæ,
'Мæ исут ныр мæ цæссыгæй уæ хай...
56
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
— ЩЩ
Æви уæ къухтæй фесхъиугæ зынг кард
Хæстмондагæй кæмдæр нызгæ дзæгъæлæй,
Æмæ знæгтæй удхæссæн цæхæрæй
Æртывæрæй уый нал байста уæ цард?
«Æруазал уæд уæ зынгхуыст риуы маст:
Æнусты фарн уæ цыбыр бонтæй растад,
Нывондæн ын цы сыгъдæг удтæ рхастат,
Сæрибары хур уыдонæй ыскаст.
Мыггагмæ йыл кæрдæг æрзайæн нæй
Нæ къахвæдыл уæ ингæнмæ сымахæн...
Уæ сабыр фын фæстаг туджы æртахмæ,
Цæсты гагуыйау хиздзыстæм фыдæй»...
Ныййарæг мады фæлгонц уарзонæй равдисынæн
уæлдай бынат ис Бароны поэзийы. Кæд æнæ фыдæй
хъомыл кодта, уæддæр ныййарæджы уарзтæй
рæзыд, йæ хъæбыс уыд йæ фидар:
Дæ фæлмæн къухты рæзыдтæн сæрибар.
Сывæллоны цавæрфæнды зынтæй
Дæ хъæбыс уыд мæнæн, Æна, мæ фидар.
Фыды ад дæр æз бавзæрстон дæуæй,
Мæ ныфсы хох - æппæтæй дæр ды уыдтæ.
Куыд дæм æсдзурон хъуамæ уæд хъæрæй?
Куыд дын зæгъон уæд истæмæй: рæдыд дæ.
Бароны сфæлдыстадон хордзены дзæвгар ис
кæстæр кары сабитæн дæр алыхуызон темæтыл
фыст уацмыстæ, æмдзæвгæтæ æмæ чысыл
радзырдтæ. Журнал «Ногдзау» сæ мыхуыр кодта
алы азты. Сабитæ сæ кастысты æмæ кæсынц æдзух
цымыдисæй.
57
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^6^
2014 азы рауагъдад «Ир»-ы рухс федта чиныг
«Хуры уазæг». Йæ нывгæнæг у Болататы Светæ.
Барон сывæллæттæн фыст æмдзæвгæтæй равзæрста
21, иу цъары бын сæ бабæстон кодта Светланæйы
аив фæлыст нывтимæ. Поэт сæ бавæрдта йæ уды
сыгъдæг æнкъарæнтæ. Алыхуызон поэтикон абар-
стыты фæрцы сабиты ахуыр кæны хъуыды æмæ хат-
дзæгтæ кæнын, сæ рæзгæ зæрдæты сын æвзæрын
кæны хæлардзинады, уарзондзинады æнкъарæнтæ
æрдзмæ, æрдзон фæзындтæм, цæрæгойтæм, зайæ-
гойтæм.
Зæхх æрæмбæрзта йæхиуыл
Митрæтыд хъæццул - хæмпус.
Бæлæстæ æмхуызон иууыл
Дидин рафтыдтой - хæнтурс.
Хауы миттъыфыл сындæггай,
Фестад урс гæлæбу арв.
Арс хъызт зымæгыл фæтæргай,
Хуыккомы ныббырыд арф.
«Митмитгæнаг»
Хур хуыздзыд, фæлурсдæр мæйæ,
Нал дзы тæрсы хъызт.
Ивы чырс æвзист хæрдгæйæ
Бæлæсты фæлыст.
Иухуызон сæнтурс дарæсы -
Хæхты, быдыр, хъæд.
Здухгæ миттымыгъ æмбæхсы
Тæрхъусæн йæ фæд.
58
«Зымæг»
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф$з
Баронма стыр курдиат ис тæлмац кæнынмæ
дæр. Уырыссаг æвзагæй иронмæ æнтыстджынæй
ратæлмац кодта Шекспиры сонеттæй 75-æй фылдæр,
Байронæй - иу сонет, Фирдоусийы афоризмтæ,
Пушкины, Лермонтовы æмæ иннæ классикты
уацмыстæ. Ис æм публицистикой æрмæджытæ
Хъодзаты Æхсары, Къадзаты Станиславы тыххэей...
Бырнацты Барон - Хозиты Яковыл ныффыста
цалдæр сонеты. Поэты уарзондæр æмдзæвгæ «Ок-
тябры сидтон»-ы тыххæй афтæ зæгъы: «Яков ацы
æмдзæвгæ куы ныффыста, уæд рабæрæг йе сфæл-
дыстадон поэтикой талант. Уый уыд йæ рæстæджы
поэт, рæстæг дзы цы темæтæ домдта, уыдоныл фы-
ста. Æз, Яковы фыд Ясоны - йæ рæстæджы Со-
ветон цардыуагыл тохгæнæджы фарстон, зæгъын,
Яковы тыххæй мын исты мысинæгтæ куы радзурид.
Уый мын афтæ: «Цы дын дзы радзурон, нæ зонын.
Яков стъалы куыд ферттивы, афтæ ферттывта æмæ
ахуыссыд. Ахуыры рæстæг - йæ ахуыры уыд, æз та
бон-изæрмæ æхсæнады куысты. Хæдзармæ-иу куы
’рцыд горæтæй, уæддæр æдзух архайдта фембæлдты-
ты. Адæм æй тынг уарзтой, йе ’рцыдмæ-иу сыхы
сывæллæттæ дæр æнхъæлмæ кастысты. Дзырд-
та-иу: «Сывæллон зæрдæ зоны æмæ уымæй пайда
кæнын хъæуы йæ хъомылады хъазты хуызы...».
Яковы фыд Ясон уыд зондджын, куырыхон
хистæр. Йæ фырты зианы фæстæ аххосджынтæ
нæ агуырдта. Уый-иу загъта: «Моцарттæ куы
фæгуырынц, уæд Сальеритæ дæр семæ райгуырынц
æмæ кæстæрты цæрайы охыл масты фæдыл цæуын
нæ хъæуы. Чи амард, уый нал райгас уыдзæн».
Махæн Яков у мыггагмæ мысинаг, у æнæферох-
гæнгæ, зынгзæрдæ поэт, уыд раст, рæдау уды хицау
адæймаг...».
59
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$*Ф
Барон уаз бавæрæн бахаста ирон дзырдаивады
къæбицмæ йæ бирæвæрсыг сфæлдыстадæй. Йæ
поэтикон рæнхъытæн нæй никæимæ схæццæ кæ-
нæн, уымæн æмæ йын ис йæхи æрмдзæф, йæхи
хъæздыг ныхасы уаг. Рæстаг фæндагыл фæцыд æф-
сарм, æгъдау æмæ фарнимæ. Йæ алы уацмысы дæр
æвдисы йæ сыгъдæг уды æнкъарæнтæ, йæхи над
фæндаг. Йæ зæрдæйы арф æвæрæнты цы æнкъа-
рæнтæ райгуыры, уыдон сыгьдæг сыфыл снывæн-
ды поэтикон рæнхъыты фæрцы, хорздзинадæн сæ
нывæфтыдæй тауы æмæ адæмы зæрдæмæ фæндаг
ссæндынц. Йæ нысан - ирон дзырдаивадæн зæрдиаг
лæггад бакæнын - æфты йæ къухы. Цæры Ирысто-
ны цин æмæ рисæй, уыдонæй нывæнды йæ
поэтикон рæнхъытæ æмæ ма йе сфæлдыстадон куыройы
фыдтæ сæ куыстæй къорд азы мидæг дарддæр дæр
лыстæгæй лæхурæд зæрдæмæдзæугæ уацмыстæ!
Ацы зæххыл хорздзинад æмæ æвзæрдзинад дæр
адæймаг тауы, фæлæ зæрдæмæ фæндаг æрмæст
хорздзинады фæрцы ссары Бырнацты Баронау:
Нæу ацы æмбисонд, о, баууæнд мыл, мæнг:
Цы байтауай, райсдзынæ уымæй тыллæг...
Сындз куы уа - йæ садзæг дæхæдæг уыдтæ,
Зæлдаг уа - йæ уафæг дæхæдæг уыдтæ.
г, «Рæстдзинад». - 2020.
60
Фыдыбсестæ, - мсе цард семсе мæ бон
1*Ф Ф*|
Поэт, критик, публицист, тæлмацгæнæг,
драматург Гаджиты Барисы фырт Георгийыл
сæххæст 8$ азы
Уадындз алы поэтмæ дæр вæййы, фæлæ дзы
цæгьдынмæ се ’ппæт æмхуызон нæ фæарæхсынц.
Иутæ равзарынц над, лæгъз фæндæгтæ æмæ искæй
фæсарц хъазгæ-худгæ фæцæйцæуынц Парнасмæ.
Иннæтæ сæхи баппарынц царды гуылфæнтæм,
поэзи сын хъазæнхъул нæ вæййы, фæлæ, Александр
Блокы загъдау, «хъизæмар æмæ зындон».
Гаджиты Георги
Кировы райдзаст хъæу -
сфæлдыстадон интеллигенцийы
авдæн!
Ацы фарны бынаты бирæ кур-
диатджын фæсивæд рахъомыл:
Хозиты Яков, Бирæгъты Сафар,
Туаты Сергей, Куыдзæгты Вало-
дя, Тедеты Геор, Айларты Измаил,
Абайты Амырхан, Къадзаты
Станислав, Балаты Альберт, Бырнад-
ты Барон, Ногъайты Хазби, Дарчиты Мурат,
Гаджиты Фатимæ...
Георгийæн æрыгонæй аскъуыд йæ цардбæллон
зæрдæйы уидаг, фæлæ, æрттивгæ стъалыйау, йæ
рухс ном цæры йæ уацмысты.
Адæймаг йæ райгуырдæй ацы Дунейы ныууадзы
фæд. Георгийы цард, азтæй нымайгæйæ, кæд
дæргъвæтин æмæ лæгъз нæ уыд, уæддæр йæ цыбыр
царды цы арфæйаг хъуыддæгтæ ныууагъта ирон
61
а . Дзугаты-Мурасты Риммæ
Щ?
литературæйы къæбицы, уыдонæй барст æрцыд йæ
трагикон царды рæстæг. «Фæлæ йæм иннæрдыгæй
та æнхъæлмæ каст, æнкъарæнтæ æмæ бæллицтæй
дзаг чи уыдис, ахæм цард». Георгийæн йæ алы
комулæфтдæр царды цæхæрæй гуыры. «Йæхъысмæт
æрдзон тæгтæй баст уыд литературæ, поэзи æмæ
фыдызæххимæ, æрдз уыд йæ дунеæмбарынады
суадон, йæ поэзийы ратæдзæн» (X. Б.).
Георги райгуырд 1932 азы Æрыдоны районы
Къардиуыхъæуы (абон - Кировыхъæу) хæрзæгъдау
бинонты ’хсæн. Фæрнæйдзаг фæндаг та цæуы
фæрныг хæдзарæй, фæрныг къæсæрæй. Уыдысты
æртæ лæппуйы æмæ дыууæ чызджы: Георги (Жорæ),
Фузæ, Лёвæ, Илья æмæ Казетæ. Сывæллонæн
йæ сæйраг хъомылгæнджытæ сты бинонтæ æмæ
ахуыргæнджытæ. Барис йæ цардæмбал Ксеняимæ
сæ хъæбулты раст фæндагыл сæвæрдтой, радтой
сын ирон царды скъолайы хæрзхъæд хъомылад.
Цыппарæй райстой уæлдæр ахуырад Цæгат
Ирыстоны педагогон институты, Георги та фæци
Мæскуыйы литературой институт.
1939 азы фыццаг къахдзæф бакодта скъолайы
къæсæрæй. Фыццаг ахуыргæнæг, фыццаг дамгъæтæ,
фыццаг къахдзæфтæ зонындзинæдты рындзмæ...
Йæ фыццаг ахуыргæнæг Тегкаты-Сихъоты
Катяйы фæрцы банкъардта ахуыр кæнын хорз
кæй у, чиныджы фæрцы бирæ зонындзинæдтæ
базонæн кæй ис æмæ чиныг æппæт хæзнаты
хæзна кæй у. Катя ахæм диссаджы ахуыргæнæг,
ахæм куырыхон адæймаг уыд, æмæ-иу алы
сывæллонмæ дæр психологон æгъдауæй ’ссардта
фæлмæн ныхæстæй сæрмагонд фæндаг. Уымæн
райгуырд чысыл Жорæйы зæрдæйы уарзондзинад
йæ фыццаг ахуыргæнæгмæ, уымæн цард йæ риуы
62
УДВАРНЫ СТЬÆЛФÆНТÆ
Ф^
«рæсугъд хуры тынау» йæ сурæт дæр. Йæ зæрдæйы
арф къуымты цы рæсугьд хъуыдытæ уыд уарзон
ахуыргæнджытæм, уыцы æнкъарæнтæ фæстæдæр
раргом кодта нывæфтыд ныхæстæй æмдзæвгæ «Мæ
ахуыргæнæгæн»-ы.
Ды дæ сæууон æртæхдзæст арвыл
Фыццаг зæрин хуры цæхæр,
Ды дæ мæ сæнтты монц - цъæхбазыр,
Мæ фыццаг хъуыдыты пæр-пæр.
1949 азы Кировыхъæуы скъолайы каст фæцис
иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ, уыд фыццаг
рауагъдон, сыгъзæрин майдан чи райста йæ хорз
ахуыры тыххæй.
Æвзонджы бонтæй фæстæмæ уарзта фæллой
кæнын. Ахуыры æмæ каникулты рæстæг йе
’ххуысы хай хаста, улæфт нæ зонгæйæ, быдырон
куыстыты, æхсæнадон царды. Скъолайы ахуыры
рæстæг банкъардта дзырды фарн, ам райхъал
йе сфæлдыстадон курдиат ирон поэзийы. Ацы
хъуыддаджы йын тынг феххуыс сты ирон
аив дзырдмæ стыр уарзондзинад раргомы йæ
ахуыргæнджытæ: Хозиты Федыр, Гогаты Фаризæт,
Багаты Лади... Фаризæт йæ мысинæгтæ райхæлта
афтæ: «37 азы бакуыстон ирон æвзаг æмæ
литературæйы ахуыргæнæгæй æмæ бамбæрстон,
сывæллæтты хъомылады сæйрагдæр ныййарджытæ
кæй сты, уый. Уыдон сын дæттынцфыццагразамынд,
фыццаг зонындзинæдтæ. Æмæ уыцы хъуыдцагæй
хайджын уыДЬ1СТЬ1 Гаджиты сывæллæттæ дæр.
Барис æмæ Ксеня уыдысты хъæуы фæзминаг,
удцырен æхсæнадон кусджытæ. Фондз сывæллоны
схъомыл кодтой. Алчи дæр мæм дзы ахуыр кодта,
63
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
*щ%
фæлæ уæлдай тынгдæр мæ зæрдæйы баззад Жорик.
Цæмæдæриддæр байхъуыстаид, уый-иу иннæтæй
хуыздæр бахъуыды кодта æмæ радзырдта.
Куыд æй рахатыдтам, афтæмæй йæхиуыл
тынг куыста. Арæх-иу йæ мад дзырдта: «Тынг ын
фæтæрсын, æхсæв бирæ чингуытæ фæкæсы æмæ
хатгай йæ хуыссæнмæ дæр нæ бахизы». Уыди
литературæмæ тынг зæрдæргъæвд, уæлдай йын нæ
уыд, ирон литературæ уа æви уырыссаг, зыдта сæ
æмхуызон хорз. Иннæтæ цы нæ зыдтой, уымæн-
иу уый уайтагьд дзуапп ссардта. Айдагъ скъолайы
программæ нæ ахуыр кодта, фæлæ йæхиуыл
зæрдиагæй куыста.
Æмгæртты ’хсæн уыдис нымад, иууылдæр
æй уарзтой хи æфсымæрау йе ’нæзивæг, йæ
цæрдæгдзинады тыххæй. Æппæт предметтæм
дæр уыд зæрдæргьæвд. Афтæ куы нæ уыдаид, уæд
Кировыхъæуы скъола сыгьзæрин майданимæ каст
нæ фæуыдаид.
Скъолайы драмкъорды фыццаг архайæг дæр
Жорик уыдис. Афтæ хорз арæхст æмæ диссаг.
Тынг кастис драмон уацмыстæ æмæ йын уый ахъаз
уыдис арæхстджынæй хъазынæн. Мæ зæрдыл
арæх æрлæууы, мæ цæстытыл ауайы Брытъиаты
Елбыздыхъойы комеди «Уæрæседзау»-ы Муссæйы
роль куыд хъазыдис, уый. Афтæ хорз ахъазыд
æмæ йæм адæм кæрæдзийы сæрты кастысты,
хъуыстой йæм зæрдиагæй. Канд скъоладзаутæ нæ,
фæлæ-иу колхозонтимæ дæр сæвæрдтам пьесæтæ.
Æвæццæгæн йæ фидæны куыстæн бындур уым
сæвæрдта».
Мурасты Махар - Ирыстоны сгуыхт дохтыр,
Георгийы æрдхорд: «Мах цардыстæм иу сыхы. Нæ
сабийы бонтæ арвыстам иумæ, æнæкæрæдзи нæ
64
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ФЗ
фæрæзтам. Уыцы уарзондзинад нын ахаста суанг
йæ мæлæты бонмæ. Йе ’мгæрттæй раздæр базыдта
кæсын, фыссын. Кастис бирæ чингуытæ, ахуырмæ
уыд разæнгард. Æппæт сывæллæттæй хицæн кодта
алы хъуыддаджы дæр. Уыд иууыл скъоладзауты
раздзог...
Георги - рæстдзинадыл тохгæнæг, нæ уарзта йæ-
хицæй æппæлын, цæстмæхъус æмæ гæды ныхæстæ
кæнын, уыд дардмæ уынаг. Жорæйы хуызæн
æмгæрттæ зæрдæйы ныууадзынц арф фæд. Ахæм
курдиатджын адæймæгтæн сæ цард вæййы цыбыр,
фæлæ нывджын».
Скъолайы къулы газет «Ахуырыл тохы»-иу арæх
фæзындысты йæ чысыл уацхъуыдтæ, æмдзæвгæтæ,
карикатурæтæ. Стыр разæнгард æй кодта, Бататы
Лади цы литературой къорд сарæзта, уымы архайд.
«Георги уыд стыр курдиаты хицау. 1948 азы
9-æм къласы ахуырдзау уыд, афтæ йæ равзæрстам
къулы газеты редакторæй. Иу изæрмæ-иу газет
ацæттæ кодта. Уыд фæскомцæдисонты секретарь
(пионервожатийæ уыцы рæстæг куыста Туаты
Шурæ), активонæй архайдта драмон къорды куысты
(ахъазыд Брытъиаты Е. «Дыууæ хойы», «Æз нæ
уыдтæн - гæды уыди», «Пæсæйы фæндон»-ы...)
Уыд диссаджы сæрæн ахуыргæнинаг, æмхуызон
хорз зыдта алы предметдæр, дыккаг ахæм скъоладзау
уыцы рæстæг нæ уыд. Скъола каст фæуыны фæстæ
йæмуыд дызæрдыгдзинад, ахуырмæ кæдæм бацæуа,
уый фæдыл. Æз ын бамбарын кодтон, Мæскуыйы
литерæтурон институтмæ бацыд ын раст кæй
уыдзæн, æмæ ма йын билеты аргь дæр радтон...», -
мысы Бататы Лади.
Георгийæн стыр ныфс фесты Нигеры ныхæстæ
дæр. Йæ хо Фузæ куыд зæгъы, уымæ гæсгæ, цып-
5
65
^ . Дзугаты-Мурасты Риммæ
ЬФ
пæрæм къласы куы ахуыр кодта, уæд фембæлд
Дзанайты Иванимæ (Нигер). Йæхи йын бацамыдта
æмæ йæм æфсæрмдзæстæй йе ’мдзæвгæтæй цалдæр
балæвæрдта. Нигер сæм æркаст æмæ йын афтæ:
«Ай нæхи нарон лæппу куы дæ. Фысгæ кæн. Ты
будущий талант, станешь завидным поэтом». Жорæ
тынг ныфсæрмы, фæлæ йыл ацы ныхæстæ базыртæ
базайын кодтой æмæ йæ сразæнгард кодтой ног
æмдзæвгæтæ фыссынмæ.
1948-1949 азты Георгийæн йæ фыццаг æмдзæв-
гæтæ æмæ критикой уацхъуыдтæ фæзындысты
мыхуыры. Стыр аргъ сын скодта Мамсыраты Дæбе
æмæ бацархайдта, цæмæй ацы æрыгон фыссæг
литературой институтмæ йæ гæххæттытæ бадæтта.
1949 азы Георги сси Мæскуыйы М. Горькийы
номыл литературой институты студент. Амы ахуыры
бонтæ систы йæ царды сыгъзæрин азтæ, ам æххæстæй
бамбæрста, уый размæйы зонындзинæдтæ æмæ
культурæйы хæзнатæй æрмæст аходгæ кæй скодта,
уый. Хъæуккаг лæппуйæн Стыр горæты уыдысты
иу библиотекæйæ иннæ - хъæздыгдæр, иу музейæ
иннæ - цымыдисагдæр, иу равдыстæй иннæ -
мидисджындæр.
Йе ’мдугон Кучиты Иван афтæ загъта нæ фембæл-
ды рæстæг: «Кæд мах Георгийæ кæстæр уыдыстæм,
уæддæр нæм хорз кастис йæ фарсмæ уæвын. Ин-
нæтæй хицæн кодта йæ зондахаст æмæ йе ’гъдауæй.
Хæларæй цард Челдыты Зауыримæ, Мурасты Маха-
римæ, мæ хистæр æфсымæр Кучиты Махаримæ, Го-
гаты Ладемыримæ, Дзалаты Юрикимæ. Се ’ппæты
нæ нымайдзынæн. Цардыстæмтынглымæнæй. Алы
фарстайы тыххæй дæр цыдыстæм Жорæйы фæр-
сынмæ: «Жорæ, ды та куыд зæгьыс, раст кæнæм
æви, нæ?» Уый-иу нын растдæр куыд уыдзæн, уый
66
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
бацамыдта. Кæд æмгæрттæ уыдыстæм, уæддæр
махæй зондцжындæр уыд. Уыдис нæ ныфсдæттæг,
сыгьдæг удыхъæды хицау. Алы предмет дæр иттæг
хорз зыдта. Æвдæм къласы куы ахуыр кодтам, уæд
скъоламæ æрбаластой Æрыдоны семинарийæ чин-
гуытæ. Уыцы чингуытæ Жорæ се ’ппæт дæр бакаст.
Скъола каст куы фæци, уæд Мæскуыйы Горькийы
номыл литературой институтмæ фæлварæнтæ
дæтгæйæ равдыста æппæт предметтæй дæр иттæг
хорз зонындзинæдтæ. Институты ректор уый фæдыл
Кировыхъæуы скъоламæ сæрвыста Арфæйы писмо,
Жорæ æппæт абитуриентты ’хсæн сочиненийæ «5»
кæй райста. Уыцы цины хабар нын æппæт скъолайы
æмбырды бакаст скъолайы директор Реуазты Маня.
Афæдзы фæстæ таног Арфæйы писмо. Иттæгхорз
бæрæггæнæнтимæ та фыццаг курс дæр каст фæци.
Æппæт скъолайæн та цины хабар фехъусын кодта
Реуазты Маня. Нæ цинæн ма кæм уыд кæрон æмæ
хъæрæй: «Ура! Ура! Ура!» - кодтам, Стыр горæты
æппæт уырыссæгты ’хсæн нæхи Жорæ хуыздæртæй-
хуыздæр кæй разынд, уымæй уыдыстæм уæлдай
сæрыстыр.
Мæскуыйæ-иу каникулты куы ссыд, уæд-иу ыл
æмбырдтæ кодтам. Йæхицæй никуы æппæлыд, уыд
хуымæтæг. Цымыдисæй йæ фарстам Мæскуыйы
цардæй. Уый нын дзырдта махæй рæсугьддæр ран
кæй нæй, куыд æнкъард фæкæны, куыд ын нæ фаг
кæны нæ сыгьдæг уæлдæф, нæ æхсæрдзæнты сыр-
сыр, нæ урссæр хæхты рæсугъддзинад, нæ Терчы
уылæнты хъазт, куыд фæбæллы уасджыты зард
æмæ куыйты рæйд фехъусын райсом раджы...
Иннæ хабар. Хæсты фæстæ хъæутæм ластой
кинонывтæ. Артисттæ дзургæ нæ кодтой (немое
кино), фæлæ бынæй титрты цыдис уырыссаг æвзагыл
67
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щь
текст. Мах, иуæй уырыссагаУ хорз нæ зыдтам,
иннæмæй тагъд кæсын нæ къухы не ’фтыд, афтæ
рæвдз ивтой фыстытæ кæрæдзи. Жорæ-иу экраны
цур иуварсырдыгæй алæууыд, амыдта нын сæйраг
хъайтарты æмæ текст хъæрæй тæлмац кодта, раст-
иу цыма фыццаг хатт нæ, фæлæ раздæр федта ацы
киноныв. Мах-иу дисы бацыдыстæм, куыд рæвдз
сарæхсы тæлмац кæнынмæ...»
Иу уысмау атахтысты Мæскуыйы ахуыры
сыгъзæрин азтæ, фæлæ кæимæ ахуыр кодта, уыдо-
ны ирд сурæттæ йæ зæрды арф бынат æрцахстой.
«Мæскуыйы Горькийы номыл литературой
институты ахуыр кæнгæйæ, Гаджийы-фырт базонгæ æмæ
хо æмæ æфсымæры зæрдæ фæдардта Майа
Танина, Иван Гоголев, Леонид Жуховицкий, Фазиль
Искандер, Евгений Карпов, Зоя Крахмальникова,
Борис Никольский, Сергей Орлов, Анатолий
Сальников, Михаил Шевченко, Дмитрий Хренков, Василий
Субботин æмæ иннæтæм. Георгийы, кæд а зæххыл
исты амонд уыдис, уæд уый уыд, фыццаджыдæр,
æмгæртты хорзæх йе сфæлдыстадон куысты. Ис-
кæй рис æнкъарын, искæй зынæй риссын, искæй
цинæй райын уыдис поэтæн йе сфæлдыстады сæй-
раг суадон. Уыцы суадоны сатæгæй-иу чи фæхъæ-
стæ, уыдон-иу æй бамбæрстой, бауарзтой, базыдтой
хæларæй, уарзонæй, рæстæй...» (ХозитыБарис).
1954 азы Георги сырх дипломимæ каст фæцис
Литературой институты критикой хайад.
Кæд ын дард Мæскуыйы баззайыны фадат уыд,
уæддæр тырныдта æгæрон уарзтæй кæй уарзта,
фынты кæй уыдта, уыцы райгуырæн Ирыстонмæ, йæ
цъитиджын урс хæхтæ, йæ алæмæтаг æхсæрдзæнты
æмæ «фыдуаг» Терчы гуылф-гуылфмæ. Уыдонæй
æлвæстой сæхимæ.
68
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#$И;
1954 азы æрыздæхт Ирыстонмæ æмæ райдыд-
та кусын журнал «Мах дуджы» редакцийы критикæ
æмæ библиографийы хайады сæргьлæууæгæй. Цы
арф æмæ бирæвæрсыг зонындзинæдтæ райста
Мæскуыйы ахуыры рæстæг, уыдон æй æхсызгон
бахъуыдысты йæ куысты, куыд «Мах дуджы», афтæ
Цæгат Ирыстоны Фысджыты цæдисы правленийы
кусгæйæ дæр. Уый фæстæ Георги лæууыд ирон
драмой театры литературой хайады сæргъы, уыд респу-
бликæйы Фысджыты цæдисы консультант, Цæгат
Ирыстоны Фысджыты цæдисы сæрдары хæдивæг.
Йæ царды фæстаг бонты онг разамынд лæвæрдта
газет «Молодой коммунист»-ы редакцийы литературой
иугонд «Суадон»-æн. Куыд критик æмæ поэт, афтæ
йæ курдиатæй хайджын кодта райдайгæ литератор-
ты, мыхуырмæ цæттæ кодта æрыгон авторты чин-
гуытæ æмæ дзы уый тыххæй абоны онг сты бузныг.
Чи зоны, æмæ Георгийы фæрцы уыдонæй бирæтæ
ацыдысты сфæлдыстадон куысты фæндагыл æмæ
фæрнæй архайынц нæ литературæйы рæзтæн.
Георгийæн йæ зæрдæргъæвд æмæ æнæзæрдæхудт
куысты æдде арфдæр кодта йе сфæлдыстадон
архайд дæр. Уый литературой царды гуылфæнты нæ
агуырдта æнцон цæуæн фæндæгтæ æмæ дзы арфæй-
арфдæр ленк кодта. Хистæр фæлтæры фысджытæ
цымыдисæй кастысты йæ курдиатджын архайдмæ.
Сæ цæстыл æрæвæрдтой, стыр аргъ ын кодтой. Дисы
сæ æфтыдтой йæ арф хъуыдыджын уацмыстæ æмæ
критикой статьятæ. Цæдисы правленийы разамынд
æй арвыста æрыгон фысджыты Æппæтцæдисон
æмбырдмæ (1955), фæстæдæр - æрыгон критикты
Æппæтцæдисон семинармæ. Ахæм фембæлдтытæ
разæнгарды хос уыдысты сфæлдыстадон кусæгæн.
Арæх æй æрвыстой фæсарæнтæм, нæ бæстæйы
69
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
§щь
алы горæттæ æмæ æфсымæрон республикæтæм
сфæлдыстадон командировкæты.
1954 азæй арæхæй-арæхдæр Цæгат æмæ Хуссар
Ирыстоны газеттæ æмæ журналты фæрстыл мы-
хуыры цыдысты Георгийы æрмæджытæ. Йæ иуæй-
иу æмдзæвгæтæ уырыссаг æвзагмæ тæлмацгондæй
дæр фæзындысты мыхуыры Мæскуыйы:
«Советская Россия», «Комсомольская правда»,
«Литературная газета», «Дружба народов», «Знамя», «Смена»,
«Молодая гвардия» æмæ æндæрты фæрстыл. Стыр
аргъ сын кодтой æрмæст ирон кæсæг нæ, фæлæ
уырыссаг поэзиуарджытæ дæр.
Йæ уацмыстæ фæзындысты алы рауагьдæтты
иумæйаг æмбырдгондты, стæй хицæн чингуытæй:
«Æхсæрдзæн» (1956), уырыссагау Мæскуыйы радыд
æмбырдгонд «На солнце и в тени» (1960), «Иуактон
пьесæтæ» (1962), «Лирикæ æмæ базырджын азтæ»
(1963), «Æмгары зæрдæ» (1965), «Подснежники
на Казбеке» (1966), «Гутон æмæ стьалытæ» (1982),
«Фыдыбæстæ» (1997), «Уацмыстæ» (2012).
1959 азы рауагъдад «Молодая гвардия»-йы ра-
цыд æрыгон поэтты æмдзæвгæты æмбырдгонд «Над
Тереком». Ацы чиныгмæ бацыдысты Георгийы æм-
дзæвгæтæ: «Водопад», «Родина», «Лучший стих».
Уырыссаг æвзагмæ сæ ратæлмац кодтой Л. Ломинадзе
æмæ А. Николаев.
1964 азы Цæгат Ирыстоны чингуыты рауагъдады
рацыд æрыгон поэтты æмбырдгонд «Родной
Иристон» («Уарзон Ирыстон»). Хает æм æрцыдысты
Георгийы æртæ æмдзæвгæйы: «Радуга», «Баллада о
хлебе», «Прощай, Франция!». Уырыссаг æвзагмæ сæ
ратæлмац кодтой А. Греков æмæ Ю. Чернов.
Георги æвдисы йæ алы уацмысы дæр рæстæджы
цард, бауадзы дзы дуджы комулæфт, æвдисы йын
йæ характерон миниуджытæ, бавæры дзы арф
70
УДВАРНЫ СТЬÆЛФÆНТÆ
«|Н
философон хъуыды, æргом кæны йæ уарзондзинад
Райгуырæн бæстæ æмæ партимæ, Къостамæ.
«Иæ сурæтты æнкъарæнтимæ тырныдта йæ
чиныгкæсæджы зæрдæйы рæбинагдæр тæгтæ
агайынмæ. Ахæм зæрдæйыуаг æм гуырыдис,
йæхицæй дæр æмæ искæмæй дæр сфæлдыстады
мидæг домаг кæй уыдис, уымæй. Стыр хъыгагæн,
бæрнондзинад æмæ домынæн та бирæ зонд æмæ
тых хъæуы. Ахæм уавæры та судзгæ куынæ кæнай,
уæд адæймаджы фыдæбæттæ хæрздзæгъæлы сты.
Фæлæ уæддæр дзырдаивады дæсны гадзрахатæй
никуы рацыдис йе сфæлдыстадон æрмдзæфыл,
никуы ахызтис, сабийы бонтæй фæстæмæ йæхицæн
кæй снывонд кодта, уьщы уазнысанты хаххæй.
Цард æмæ поэзийы карз æгъдæуттæ Георги куыд
æмбæрста, афтæмæй сæ алывæрсыгæй æмæ
уырнинагæй æвдыста» (Хозиты Б.).
Ирон литературой æвзаджы бындурæвæрæг, «нæ
дзыллæйы тырыса», «нæ дзыллæйы цæсгом» Къо-
стайыл фыст æмдзæвгæты циклмæ Георги алы азты
’здæхт, фыста йыл ног уацмыстæ æмæ-иу сæ бауагъ-
та йæ уды хъарм. Уымæн æмæ Къостайæн «йæ ном,
йæ цыты кад æмæ йæ зæххон намыс» нæ фесæфтыс-
ты, цæрынц алы ирон лæджы зæрдæйы дæр.
Къостайы цыт нæм стыр хъуыддæгтæм сиды,
Къостайы номæй дзыллæ ард хæры,
Къостайы туг нæ къабæзты æхсиды,
Къостайы зард нæ зæрдæты цæры.
Цæй размæ, уæдæ, фидæнмæ фæбырсæм,
Зæрдæрухсæй æфсымæртау æнгом.
Мæлæт дын ма уæд, дзыллæйы тырыса!
Мæлæт дын ма уæд, дзыллæйы цæсгом!
«Къоста»
71
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
гИ|*
Георги кæм райгуырд, фыццаг хатт йæ гыццийæ
алолайы зарджытæ кæм фехъуыста, фыццаг
къахдзæфтæ кæм акодта, царды комулæфт кæм
банкъардта, уыцы фыдыуæзæг ын сси æппæтæй
зынаргъдæр, адджындæр къуым, фынты дæр ардæм
здæхт дард Мæскуыйы ахуыры рæстæг, цæстытыл
уадысты рагбонты цæуæнтæ. Ам бавзæрста фыццаг
уарзты æхсидгæ æнкъарæнтæ, ам райхæлдысты
йæ курдиаты фыццаг фæлварæнтæ... Йæ уарзæгой
зæрдæ дæр афтæ тынгуымæн риссы Фыдыбæстæйы
Стыр хæстмæ цы сахъгуырд æмхъæуккаг фæсивæд
аивылд фыдызнагæй Райгуырæн бæстæйы бахъахъ-
хъæнынмæ, уыдоныл. «Кировыхъæуы хæстон фæ-
сивæды зарæджы» ирдæй равдыста сæ удыхъæд,
сæ мидцуне, сæ ахастдзинад Фыдыбæстæмæ.
1958 азы Гаджийы-фырт ист æрцыд ССР Цæдисы
фысджыты рæнхъытæм.
Фыссæг Хъуысаты Димитър (Хъасболат) Георги-
йæн цы рекомендаци радта, уым фыста: «Мæнæн,
куыд хистæр фæлтæры минæварæн, æхсызгон
вæййы, нæ фысджыты рæнхъытæм, йæ цахъ-
хъæнты æхсæнæй тынг бæрæг чи фæдары, ахæм
хъомысджын, курдиатджын æмæ ныфсæвæрæг, ног
тыхтæ куы ’рбацæуынц, уый. Ирон литературæйы
уыцы зæрдæргьæвдты æхсæн бæрæг дары Гаджи-
ты Георгийы æрмдзæф. Курдиатджын поэтæн йе
’мдзæвгæтæ сæ литературой формæйы хъæздыгдзи-
надæй æмæ бирæвæрсыг тематикæйæ ныридæгæн
балхæдтой ирон æмæ уырыссаг чиныгкæсæджы
зæрдæ».
Æрыгон поэтæн йæ къухы зынгæ æнтыст-
дзинæдтæ бонæй-бонмæ æфтыд куыд поэзийы,
афтæ критикæйы æмæ драматургийы дæр.
Алы адæймаджы царды мидæг цыдæр къуых-
цытæ рауайы. Георгийы фарсмæ дæр йæ зын саха-
72
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*
ты рæстæг æрбалæууыд æмæ йæм йе ’уæхск бадард-
та фæлтæрдджын адæмон поэт Хъайтыхъты Геор.
Уый йæ рекомендацийы бахахх кодта: «Гаджиты Ге-
оргийы сфæлдыстады ис ногдзинад, лирикон æмæ
оригиналон цыргъ уагæвæрдхæссæг æмдзæвгæтæ».
Цæгат Ирыстоны адæмон поэт Плиты Грис та
афтæ фыста: «Æрыгон курдиатджын фыссæг
Гаджиты Георги у, аивадон æмæ нын критикой
уацмыстæй ныфс чи æвæры, ахæм ирд æмæ
хæдбындур фæзынд ирон литературæйы мидæг.
Йæ цахъхъæнтимæ абаргæйæ, уый хицæн кæны
йе сфæлдыстадон бæллынады удæгасдзинад æмæ
хъæздыгдзинадæй, йе ’лвæст æмæ рæстдзæвин
хъуыдыкæнынадæй, поэтикой уынынад æмæ уæрæх
цæстæнгасæй. Гаджиты Георгийы ахæссæн ис, нæ
рæзгæ ирой лиТературæйы æууæнкæвæрæн кæмæй
ис, уыцы стæм æрыгон литераторты номхыгьдмæ».
Академион журнал «Литературæйы фарстатæ»-
йы сæйраг редактор А. Дементьев «Литературой
газет»-ы фæрстыл ивгъуыд æнусы фæндзайæм азты
ныммыхуыр кодта критикой уац æрыгон фысджыты
тыххæй. Уым фыста: «Æз мæ дзырды хай хæссын,
цæмæй Гаджиты Георги куыд поэт æмæ куыд критик
дæр Уæрæсейы Фысджыты цæдисмæ ист æрцæуа,
уый тыххæй» (Лит. газет.-1956.-16 январь).
Георги уарзта аивад, уыд ныфсджын, æргом
дзырдта йæ хъуыдытæ, кæд алкæйы зæрдæмæ нæ
цыдысты, уæддæр. «Цы дзырдта, уый зæрдæйæ,
цы кодта, уый, цæмæй ирон литературæ рæза, уый
тыххæй» (Абайты Э.).
«Георгийæн йæ литературон-критикон уацтæ
йе сфæлдыстадон цæугæдоны, Терчы сакъадахау,
бæрæг дарынц» (X. В.). «Лирикæ æмæ базырджын
азты» автор цæсуарзонæй дзуры Плиты Грисы,
Цæрукъаты Алыксандры, Плиты Харитоны, Калоты
73
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Хазбийы æмæ Джусойты Нафийы сфæлдыстадыл.
Дзуры се ’нтыстытæ æмæ уыцы-иу рæстæг сæ
аиппытыл дæр.
Хæстон поэт Плиты Грис чиныджы тыххæй
загъта: «Особо важное значение для осетинской
литературы имеет критическая деятельность
Гагиева Георгия. Внимательно следя за развитием
литературного процесса в Осетии, он оперативно
откликается по многим насущным вопросам этого
процесса, на новые и наиболее значительные явления
художественной литературы».
Фыссæг æмæ литературой критик Мæрзойты
Сергейы хъуыды та ахæм у: «Появление книги было
очень своевременно. Ведь Г. Плиев по существу был
реабилитирован после гнусной разносной критики
в печально знаменитые времена, а А. Царукаев
освобождался от пут забвения - творчество этого
замечательного поэта долго замалчивалось. И о
Хазби Калоеве, и о Нафи Джусойты первым доброе
слово сказал Георгий Гагиев» (Сев. Осетия. - 1992. -
1 июля).
Уды сыгъдæгдзинад æмæ рæдаудзинад Георги
нымадта адæймаджы хуыздæр миниуджытыл.
Уый алкæддæр цæттæ уыд адæймагæн баххуыс
кæнынмæ. Ирон литературæйы музейы раздæры
хистæр наукон кусæг Джыккайты Дунетхан афтæ
загъта: «Жорæимæ базонгæ дæн 1955 азы. Мæ
куысты фæдыл мæ кæддæридцæр цæуын хъуыди
Фысджыты цæдисмæ æмæ йæ уым федтон фыццаг
хатт. Тынг хъæлдзæг адæймаг уыди. Махмæ-иу арæх
цыди, уымæн æмæ фысджытæн юбилейтæ кодтой
куы Коцойты Арсенæн, куы Дзанайты Иванæн, куы
Малиты Георгийæн, æмæ-иу æй хъуыд исты æрмæг
райсын.
74
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
щ^
Бирæ йын уарзтам йæ зарджытæ. Зæгъæм, Мæр-
гъиты чызджытæ цы зарæг зарынц: «Хъæугæронæй
уарзон зарæг райхъуысти. Уый мæ уарзон ’ндæр
чызгимæ рацæуы»...
Музейы экспозици куы кодтам, уæд нын уыдис
зын, уымæн æмæ фысджытæй бирæты цард æмæ
сфæлдыстадылчингуытæфыстнæуыд.Экспозицийы
та бæлвырд бирæ цыдæртæ равдисын хъуыд. Æмæ-
иу уæд Георгимæ æххуысмæ бацыдтæн. Уый-иу
бæлвырдæй алкæй тыххæй дæр фæныхас кодта.
Суанг ма нын нæ тематикой пъланæн рецензитæ дæр
фыста, нæ рæдыдтытæ нын зæрдиагæй æмбарын
кодта, алкæимæ дæр уыд æргомзæрдæ.
1983 азы Мугуты Хадзымуратæн бæрæг кодтам
йæ нæуæдз азы юбилей. Фысджыты цæдисмæ
бацыдтæн, цæмæй дзы исчи радзура. Жорæ сразы,
Хадзымурат мæ зæрдæмæ тынг цæуы, стæй дзы
дипломон куыст фыстон, зæгъгæ. Цыбыр ныхасæй,
лæгьстæ кæнын ын нæ бахъуыд, æмæ мын тынг
æхсызгон уыд.
Адæм абон дæр зæрдиагæй байхъусынц йе
’мдзæвгæтыл фыст зарджытæм. Зæрдæ тынг ага-
йынц сæ сыгъдæг æнкъарæнтæй».
Георги цардмæ иуварсæй нæ кæсы, æдзухдæр
царды фæзилæнтæн ис сæ тæккæ астæу. Ирдæй
цæстыты раз ауайынц ирон адæмы царды историон
цаутæ, зианхæссæг æгъдæуттæ, банкъарæм поэты
арф уарзондзинад райгуырæн Ирмæ. Йе ’мдзæвгæтæ
райгуырдысты уарзондзинадæй: Рæстдзинадмæ.
Адæймагмæ». Йæ лирикон хъайтар рæстæгимæ
кæны æмдзу, дуджы фарстатæ дзы риссынц, йæ
адæмы циныл цин кæны, йæ хъыгыл - хъыг.
«Фæззыгон сыфтæр дисы кæй не ’фтауы йæ ирд
фæлгъуызтæй! Гаджиты Георгийы курдиат дæр
афтæ уыд бирæвæрсыг æмæ рæсугъд - «ирон адæмы
75
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щэ
цардæвдисæг айдæн». Йæ рæнхъыты зир-зир кæны
сатирæйы цæхæр» (Къадзаты Станислав).
Йе сфæлдыстады ахсджиаг бынат ахсынц юмо-
ристон æмæ сатирикон уацтæ. 1964 азы рауагъдад
«Ир» æрæмбырд кодта ирон эпиграммæтæ æмæ
пародитæ. Уый уыд «фыццаг зæрватыкк» ирон
фысджыты цыргь ныхæстæ æмбырд кæнынæн. Ге-
оргийы пароди «Гæлуаты Аким бадзуры» хаст æр-
цыд æмбырдгонд «Æргом ныхасы къæм нæй»-мæ.
Йæ уацмысты æдзух пайда кодта алыхуызон
поэтикой абарстытæй, эпитеттæй æмæ метафорæтæй.
Поэты лирикæйы стыр бынат бацахстой
интернационален мотивтæ: «Балладæ араббаг сабийыл»,
«Цавддур» (даниаг легендæ), «Индиаг зæхкусæг»,
«Ныхас Сальвадор Альендеимæ» æмæ иннæты.
Ирон драматургийы къæбицмæ дæр бахаста
дзаджджын хуынтæ. Йæхи равдыста курдиатджын
драматургæй. Йæ пьесæ «Нæ усгур алыгъд» æвæрд
æрцыд ирон театры сценæйыл, Абон дæр ацы пьесæ
у актуалон, тæлмацгонд æрцыд æндæр æвзæгтæм
æмæ йæ æвдыстой сыхаг республикæты æмæ бирæ
театралон сценæтыл дæр.
Комеди «Терк зары»-йæ 1972 азы нæ Музыка-
лон-драмон театр байгом кодта йæ ног сезон. Ацы
спектакль æвæргæйæ стыр сфæлдыстадон лымæн-
дзинад райгуырд композитор Плиты Христофор
æмæ æрыгон драматургы хсæн.
Георгийы сфæлдыстадæн уæлдай аргь кодтой
стыр уырыссаг поэттæ: Н. Тихонов, Я. Смеляков,
М. Светлов, М. Дудин æмæ æндæртæ. Йæ уацмыстæй
бирæтæ тæлмацгонд æрцыдысты куыд уырыссаг,
афтæ æндæр æвзæгтæм дæр.
«Георги бирæтау «кæстæртæ нæй-нæй» нæ кодта,
фæлæ агуырдта æрыгон курдиæттæ, лæвæрдта
76
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^З
сын ныфс, цæстуарзон æххуыс кодта æрыгон
фысджытæн» (Къадзатпы Станислав).
Уыд сæ ахуыргæнæг, сæ зондамонæг. Æмбарын
сын кодта, дун-дунетыл дзырдæй ахадгæ дæр
кæй ницы ис, дзыллæтæм рæстдзинад хæссын,
литературæ æппæт буарæй æнкъарын разæнгард
кæй кæны аивадон фæлгонцтæ аразынмæ. Йæ
хъæппæрисæй арæзт æрцыд литкъорд «Суадон».
Къорды уæнгтæ: Туаты Алинæ, Айларты Артур,
Любовь Бледных æмæ Хъаныхъуаты Валентинæ
30 азы фæстæ фембæлдысты æмæ сæ уарзон поэт
Гаджиты Георгийы æрымысыдысты газет «Осетия.
Свободный взгляд» 2007 азы 20 январы 5-эем
номыры: «Поэт Георгий Гагиев для всех литовцев
был помощником, поводырём, учителем. Он прожил
недолго - всего 53 года. Но остался в памяти
почитателей его таланта как создатель стихов и
новелл, стихотворений в прозе, автор критических
статей и рецензий. Более 30 стихотворений поэта
были переложены на музыку. Писал Георгий и
драматические произведения. Его комедия «Жених
сбежал» многие годы шла на сцене музыкально-
драматического театра».
«Георгий Борисович был удивительным человеком.
Он оставил глубокий след в душе каждого из нас, -
вспоминает Валентина Канукова. - Нянчился с нами,
как с собственными детьми. Без преувеличения
скажу: это были лучшие годы моей жизни. Я жила
своими друзьями по литобъединению. Мы были
одной большой семьёй».
«И такую атмосферу создавал он, Георгий Гагиев,
- вступает в разговор Артур Айларов.- У него был
редкий талант руководителя и организатора.
Подумать только: в ту пору ему было всего-то
45 лет. Но какой это был умудрённый опытом
77
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
человек, прекрасно знающий и жизнь, и мировую
литературу. Примечателен тот факт, что Гагиев
занимался не только с русскоязычными поэтами, но
и с теми, кто писал на осетинском языке. Он считал,
что равнозначимыми для осетинской литературы
являются и те, и другие.
Вдоль пустынной автострады,
Исчерпавши свой бюджет,
Мы идём с тобою рядом -
Ты поэт, и я поэт.
Я твои стихи читаю -
Ты мне Пушкина в ответ!
Ёлки-палки, мать честная,
Ты поэт - и я поэт
Я непризнанный салага,
Ты давно авторитет
Тем не менее, однако,
Ты поэт, и я поэт.
Нас сроднила общность судеб,
Кто осудит? Кто там судьи?!
- Ты поэт, и я поэт!
Не из тех, кто, как швейцары,
Гнут уродливо хребет.
Ох, недаром... Нет, не даром
Ты поэт, и я поэт...»
«Как важно, когда в начале пути, на взлёте кто-
то направляет тебя в нужное русло, - говорит Алина
Туаева. - Георгий Борисович наделил нас некой
силой, уверенностью в себе, с которой мы и идём по
жизни. И это несмотря на то, что он мог разгромить
наши стихи, камня на камне от них не оставить. Но
разгромить доброжелательно».
«Отличать рифмоплётство от настоящей поэзии
литовцев научил всё тот же Георгий Борисович
78
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф4<
Гагиев. Кстати, они до сих пор помнят стихи друг
друга и знают наизусть то, что нравилось.
В 70-80-е годы прошлого века при Союзе писателей
республики проводились большие литературные
семинары. Руководителем был Георгий Борисович
Гагиев-поэт, гражданин и, между прочим, секретарь
правления Союза писателей Северной Осетии».
«Суадон»-ы литкъорды уæнгтæ уыдысты: Хозиты
Барис, Владимир Попович (Рухсаг уæд!), Светлана
Мясникова, Илья Пенкнович, Николай Рендаков,
Владимир Симакин, Колыты Виталий, Бзыккаты
Земфирэе, Дыгъуызты Тенгиз, Мамыкъаты Хъазыбег,
Аслæмырзаты Олег, Черчесты Хъасболат, Абайты
Эдик, Къадзаты Станислав...
Георгий ма уыд дæсны тæлмацгæнæг. Ирон
æвзагмæ раивта уырыссагæмæсоветонфысджыты:
А. Пушкины, М. Лермонтовы, А. Островскийы,
А. Блокы, Н.Тихоновы, Р. Гамзатовы, К. Кулиевы,
Н. Думбадзейы, Ч. Айтматовы уацмыстæ.
Йе сфæлдыстад хъæздыг у æхсар æмæ
лæгдзинады зарджытæй. Абоны фæлтæрæн
Георгийы æмдзæвгæты ныхæстыл фыст зарджыты
ис нæ дард фыдæлты нæргæ кад, сæ зæрдæйы уаг,
сæ дзыхы фæрныг ныхас. Фыдæлты ныхас ахæм
уыд: «Хъæд æмæ дур дæр æнусон не сты». Ирон
адæмæн та рагæй-æрæгмæ дæр зарæг уыд сæ царды
æмдзугæнæг æмæ уымæн у æнусон. Йе ’мдзæвгæтæ
мелодикон кæй сты, уымæ гæсгæ сыл композитортæн
æнцон фыссæн уыд музыкæ. Хорз цард Бериты
Алыбег, Плиты Христофор, Кокойты Аслан, Суанты
Федыр, Хаханты Дудар, Гæздæнты Булат, Калоты
Георги, Цæрионти Резван æмæ иннæтимæ. Адæмы
размæ иумайагæй рахастой 50 аив лирикон æмæ
героикон зарæджы æмæ дыууæ опереттæйы.
79
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
«Поэзимæ фæндаг æнцон фæндаг нæу, уый у
сындзытыл æмæ карды комыл цæуæгау. Алкæй бон
нæу ахæм фæндагыл кæрæй-кæронмæ фæцæуын.
Гаджиты Георгий йыл дæллаг галау фæхуым кодта,
поэт æмæ адæймаджы сыгъдæг цæсгомыл къæм
абадын нæ бауагъта, афтæмæй:
Мæ хорз æмгар, фæцудынæй мын ма тæрс,
Поэзийы зынтæй фылдæр цы ис!
Куы ’рхауон æз, мæ зарæг мын-иу сис
Æмæ йæ дарддæр рухс фидæнмæ ахæсс.
Æрхауд поэт йæ тæккæ курдиаты тыхыл куы
уыд, уæд, фæлæ йæ сыгъдæг поэзи баззайдзæн
адæмы зæрдæты» (Абайты Эдик).
Искæд бон мæм удисæг фæзындзæн,
Дурзæрдæ мын ахæсдзæн мæ уд,
Фæлæ мын зæххыл мæлæт нæ уыдзæн, -
Искæмæн та райгуырдзæн лæппу.
Литературæйы Гаджиты Георгийы сгуыхт-
дзинæдтæ бæрæггонд æрцыдысты УСФСР-йы Сæй-
раг Советы Президиумы, Украинæйы, Фæскарпаты
облæххæсткомы Кады грамотæтæй.
Георгийы ’хсидгæ рæдау зæрдæйы тæгтæй цы
алæмæттаг зæлтæ райгуырд, уыдон арф хъарынц
адæмы зæрдæмæ. «Йæ уарзт, йе ’фсарм, йæ дуне-
мбарынад, æмæ йæ рæстдзинад сты йе ’мдзæвгæты.
Искæйы рис æнкъарын, искæй рисæй риссын, ис-
кæй цинæй райын - уыдис поэтæн йе сфæлдыста-
ды сæйраг суадон. Уыцы суадоны сатæгæй-иу чи
фæхъæстæ, уыдон-иу æй бамбæрстой, буарзтой,
базыдтой хæларæй, уарзонæй, рæстæй» (Х.Б.).
80
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф^
Георгийы ном рухсæй баззад ирон дзырдаивады
историйы, табуйаг ын цы литературæ уыд, уым.
Хъысмæт æгъатыр у. Адзалæн мадзал нæй.
1985 азы 3 февралы йæ царды 53-æм азыл
æнæнхъæлæджы йæ зынг ахуыссыд уарзон хъæбул,
Ирыстонæн кад æмæ рады лæг, йæ литературой
фæззæджы зад фæллойæ йæ чиныгкæсæджы зæрдæ
поэтикой, лирикон, критикой, публицистикой,
комедион уацмыстæй æмæ пьесæтæй чи рæвдыдта,
йæ царды зарæг, йæ бирæ рæсугъд фæндтæ æрдæгыл
кæмæн аскъуыдысты, йæ уалдзæджы хуымгæнд
æнæкондæй æмæ йæ царды мæсыг æрдæгамадæй
кæмæн баззадысты, хъæбулы адджын ад чи нæ
бавзæрста, поэт-коммунист, зæрдæхæлар адæймаг,
хиуæттæн - ныфсдæттæг æфсымæр, хъæубæстæн
æмæ æмгæрттæн - уарзон хæлар чи уыд, уыцы
Георгийы рухс ном æнустæм баззайдзæн йе ’мбæстаг
адæмы зæрдæты. «Георгийы поэзийы сыгъдæг
суадонæй ирон адæм сæ дойны сæтдзысты, æмæ дзы
кæндзысты æртхуыз æмæ цардхуыз» (Абайты Э.).
«Куы цæрон, уæд ирон лæгау цæрдзынæн»,-уыдис
поэтæн йе стырдæр фæдзæхст, йæ бæллиццагдæр
нысан æмæ сæ кад æмæ радимæ сæххæст кодта йæ
цыбыр царды. Алкæмæн дæр уыд æмгар, æфсымæр
æмæ зондамонæг. Ахæмæй баззад абон Георги
Ирыстоны, Кировы хъæубæсты, йæ поэзиуарзджыты
æмæ æмдугонты зæрдæты.
г. «Стыр Ныхас». - 2017.-11 июл. - Ф.3,4;
// Слово. -2017. 20 июл. - Ф. 6.
6
81
«Æз дсер фæзынЬзынæн
уæ цинтæм».. •
*ф с|>з<^
Хæдахуыр поэтДарчиты Муратыл
æххæст кæны до азы
Ирон дзырд, ирон
фарн, ирон æгъдау
царды хæзнатæ. Махæн
хъахъхъæнинаг сты цæсты
гагуыйау хистæрæй-
кæстæрмæ, æрмæстныхасæй
нæ, фæлæ хъуыддагæй.
Дзæуджыхъæуы центрон
библиотекæйы бæстæзонæн
хайады кусджытæ ууыл
архайынц иузæрдионæй
сæ æрвылбон куысты.
Аразт цæуынц алыхуызон
мадзæлттæ ирон дзырдаивады цæрайæн. Цып-
пæрæм аз кусы литературой иугонд «Суадон».
Къорды уæнгтæ сты алы кары адæм, сфæлдыстадон
курдиат кæмæ хæццæ кæны æмдзæвгæтæ,
радзырдтæ фыссынмæ, ахæмтæ. Алчидæр дзы
йæ фæлтæрддзинад поэзийы сусæгдзинæдты
æнæвгъауæй лæвар кæны æмæ иумæйагæй сæ
дойны сæттынц дзырдаивады суадонæй.
Бонæй-бонмæ фембæлдтытæ кæнынц цымы-
дисагдæр. Къорды уæнгтæ кæрæдзийæн æххуыс
кæнынц литературой æгъдауæй, кæрæдзийы æн-
тыстытыл цин æмæ ахуыр кæнынц. Æрмæст сæхи
ног уацмыстæ нæ фæкæсынц ам, фæлæ нæ клас-
82
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ «
#§Э^
сикты æмæ зынгæ поэттæн сæ хуыздæр æмдзæв-
гæтæ, цæмæй абарстыты фæрцы банкъарой алы
поэтикой рæнхъы ахадындзинад, сæ хицæндзинад.
Нæ фæлтæрдджын фысджытæ сын цы ахуыртæ
аразынц, уыдон къорды уæнгтæн сты пайда æмæ
сæ ног сфæлдыстадон æнтыстытæм разæнгард кæ-
нынц. Къорды хистæр Дарчиты Мураты сфæлды-
стад у бирæвæрсыгджын. Йæ фæзынд къордмæ æр-
бахаста ног уддзæф. Ис ын йæхи æрмдзæф. Йæ алы
поэтикой уацмыс хицæн кæны иннæты уацмыстæй
йæ арф хъуыдыйæ, хуымæтæгдзинадæй. Кæстæртæ
тынг лæмбынæг фæхъусынц нæ буц хистæры сфæл-
дыстадон æнтыстытæм. Ацы аз Муратыл æххæст
кæны 90 азы, æмæ йын зæрдиаг арфæтæ кæнæм.
Йæ царды фæндæгтæ лæгъз нæ уыдысты.
Райгуырд 1929 азы Кировыхъæуы мæгуыр зæх-
кусæджы бинонты æхсæн. Йæ ныййарджытæ
Ахмæт æмæ Козаты Сафиат сæ сывæллæтты раст
фæндагыл сæвæрдтой, æмбарын сын кодтой, куыст
царды ахсджиагдæр фæрæз кæй у, уый. Бахъомыл
сты фæллойуарзаг æмæ æгъдауджын кæстæртæй.
Мурат Кировыхъæуы астæуккаг скъолайы сахуыр
кодта æхсæзæм къласмæ. Йæ фыццаг ахуыргæнæг
Сихъоты Нинæ æмæ ирон æвзаг æмæ литературæйы
ахуыргæнæг Гогаты Фаризæт арф фæд ныууагътой
æрыгон лæппуйы зæрдæйы. Чи зоны, уыцы
рæстæг Муратыл бандзæвыд сфæлдыстадон
курдиаты уддзæф æмæ уæд райдыдта йæ фыццаг
къахдзæфтæ поэзийы дæр. Æфсæрмдзаст лæппу
никæмæ уæндыд æвдисын йæ фæлварæнтæ, фæлæ
йæ фæндыд йе ’мхъæуккаг поэт Хозиты Яковы
фæзмын. Уый йын ’ссыгъта цырагь йе сфæлдыстадон
курдиаты фæндагыл. Сусæг-æргомæй архайдта
сындæггай, арæхстгæ цæуын равзæрст фæндагыл.
Йæ райгуырæн хъæу дзы никуы уыд рох.
83
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^|#
Мæн нал базондзынæ, уый зонын,
Рæстæг йæ кæнонтæ кæны,
Уæддæр дæ ме ’схæссæг хъæу хонын,
Мæ зæрдæ не сивтон дæуыл.
Бæркадджын Къардиуы быдыртæ -
Сатанайы нæртон къæбиц.
Сæ хуымтæм базилынц дæ тыртæ,
Æфсæн бæх алкæмæ сæ ис.
Хæрамдзинад, фыдæхмæ не ’стут,
Кæрæдзийæн æгъдау дæттут.
Уæ хорыконд æмбырдгонд фестут,
Куывдтæ, чындзæхсæвтæ кæнут.
Æз дæр фæзындзынæн уæ цинтæм,
Хæдзармæ хонджытæ уыдис.
Мæ хъæу, о, бахæрон дæ рынтæ,
Æнæ дæуæй цæрæн куыд ис?!
«Мæ хъæу»
Царды уавæртæм гæсгæ 1946 азы Ахмæты
бинонтæ алыгъдысты Хетæгкаты Къостайы
районы хъæу Екажевомæ. Азтæ куы рацыдысты,
йæ лæппуйы кары куы бацыд, уæд Мурат æрцард
Дзæуджыхъæуы. Йæ цард баиу кодта Томайты
Ахмæты чызг Женяимæ. Рантыст сын æртæ
хъæбулы: Фатимæ, Ларисæ æмæ Алан. Куыстуарзаг
адæймаг фыдæбон кодта йæ хъæбулты хорзæх
æмæ амондæн. Йæ цардæмбалимæ сæ кæстæрты
раст фæндагыл сæвæрдтой. Пенсийы рацæуыны
онг фæкуыста алы рæтты, райгуырæн Ирыстоны
рæзтæн. Алы куыстуаты дæр социалистон ерысты
84
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф^
уыд раззагдæртимæ. Ууыл дзурынц йæ бирæ Кады
гæххæттытæ.
Муратмæ кæд сфæлдыстадон тæваг рагæй
хæццæ кодта, уæддæр йæ курдиаты къуыбылой
хæлын райдыдта æрæджиау, азтæ йыл сæ уæз
куы æруагътой, уæд. Цардимæ кæны æмдзу æмæ
йæ уацмысты дæр æргом кæны дуджы риссагдæр
фарстытæ. Фыст сты алыхуызон темæтыл. Æвдисы
йæ ахастдзинад, йæ алыварс чи цæры, уыдонмæ,
æрдзмæ, ирон æвзагмæ.
Ирон æвзаг
Ирон æвзаг нæ фесæфдзæнис, ма тæрс,
Куы йæ сафой фыдызнæгтæ, уæддæр.
Сыхаг паддзахад Сири, Туркмæ - бакæс,
Нæртон æвзаг, æнусбонтæм цæрдзæн.
Цæрдзæн, дызæрдыг ууыл не стæм,
Цæмæн æрцæуа а зæххыл уый сæфт.
Æви нæ уадзы, 'гас дзыллæтæн се ’хсæн,
Æрфæны фæдау алы ран йæ фæд.
Куы сæфа, уæд уæлмæрдтæй Нарон сыстдзæн,
Йæ сæфтимæ уый самайдзæни тох.
Æппæт бæстæтыл зарæг «Додой» хъуысдзæн,
Йæ зардмæ риздзæн, сау къæдзæхау, хох.
Ис æм сывæллæттæн фыст уацмыстæ æрмæст
æмдзæвгæты хуызы нæ, фæлæ радзырдтæ æмæ
аргъæутты хуызы дæр. Иры кад æмæ ном бæрзонд
чи хæссы, уыдонæн фыст номарæн æмдзæвгэетæ
сты бирæ: Къостайыл, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты
æмæ фæллойы, наукæ æмæ аивады архайджытыл,
спортсментыл...
85
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$ЩЭ
Нæ уырны мæн, зæххон адæм дæ радтой,
Æви дæ радтой стыр хуыцæуттæ дæу.
Кæд дæ уæлæрвтæй рухс дауджытæ ’рхастой,
Æмæ дæ схаста хохаг Нарыхъæу.
Ирыстонæн куы фембырд кодтай халгай,
Йæ дур-зæххыл - йæ хъизæмар, йæ хъыг.
Идæдз усау, æнæрынцой фæтагътай
Йæ рыстытыл дæ тугхæццæ цæссыг.
Дæ адæмæн цы бирæ хæрзтæ скодтай,
Ысбарæн сæ кæцы тæрæзтыл ис!
Дыууæ къухы джебогъы бæсты дардтай,
Ызнæгты ныхмæ - ’нæихсийгæ сис.
Сæууон ыстъалы фестадтæ æнустæм,
Æрттивыс ныр бæрзонд хæхты сæрмæ.
Куыд мæнæ, раст Цыкурайы фæрдгуытау,
Кæлы йæ рухс - нæ алкæйы сæрмæ.
Ыстыр хъуыддæгтæ сарæзтай дæ царды,
Ныууагътай дзы тæмæнтæ фæд, хъæлæкк.
Дæ ныстуантæй кæндзысты Иры адæм,
Æрфæныфæдау, фидæнмæ фæндаг.
Сæ къæбицмæ сын бахастай æвæрæн -
«Ирон фæндыр» дæ туджы ’ртæхтæй фыст.
Дæхицæн дæр - цы ма вæййы - цыртдзæвæн,
Дæ рæнхъыты - æнусы катай, рыст.
«Къостайæн»
Уарзондзинады лирикæ поэты сфæлдыстады рох-
уаты нæ баззад. Йæ зæрдæйы къуымты цы сусæг
æнкъарæнты къуыбылой уыд æмбæхст, уымæй, æн-
86
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*ы
***
Федтон диссæгтæ абон мæхæдæг,
Раст, хуымон галау, улæфыд зæхх.
Суанг фæсхъулмæ схæццæ ис кæрдæг,
Адаг иууылдæр адардта цъæх.
Æрдз ыскодта йæ хъулон хæдæттæ,
Фестад дидинæг бæстæ, дзæнæт.
Уадз, кæдфæнды йæ фæлгонц хъæбысы
Мæргътæ аив сæ зарæг кæнæнт.
Бур æзмæст доны былыл хæрисыл,
Уæнт сын ахстæттæ бирæ-дзæвгар.
Ма сæ бахъæуæд искæмæй лидзын,
Хъилтæй аразын ногæй хæдзар.
Узæд рог дымгæ зад хоры хуымтæ,
Фестæнт фæззæджы мусты бæркад.
Ривад ма кæнæнт къада куырæйттæ,
Фестæнт чъиритæн нуарджын ыссад.
Мурат йæ поэтикон уацмысты хъайтарты фæл-
гонцтæ халы хуымæтæг æвзагæй айв литературой
87
Р ш^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
ряЩ*
ахорæнтæ, поэтикон бæрцбарæнты фæрцы. Йæ фи-
лософон æмæ оптимистон æмдзæвгæты ’хсæн ис
æрхæндæг хъуыдытимæ фыст уацмыстæ дæр, кæ-
цытæ поэзиуарзджыты бафтауынц йæ миддунейы
сагъæстыл.
Ис ахæм хатдзæг скæнæн. Мураты поэзи у
бирæвæрсыг. Фыссы зæрдæмæдзæугæ уацмыстæ,
кæцыты ис арф хъуыды, фыст сты нуарджын
æвзагæй. Ныфс нæ ис, тагъд рæстæджы Ирыстоны
поэзиуарзджытæн йе ’мдзæвгæты æмбырдгондæй сæ
зæрдэетæ кæй барухс кæндзæн, ирон дзырдаивады
къæбиц та кæй фæхъæздыгдæр уыдзæн.
г. «Рæстдзинад». - 2019. - 29 октябр. - Ф. 4.
88
Уарзта Ир æнахуыр уарзтсей
Поэт, прозаик, публицист, драматург,
тæлмацгæнсег, Хетæгкаты Къостайы
æмæ бирсе литературой премиты лауреат
ДзугатыХасæхъойы фырт Георгийы
райгуырдыл сæххæст 105 азы.
Мæн Къостайы Ир æндавы,
Уый мæ скодта хъомыл.
Мæн æрмæст йæ кой дæр тавы,
Мады ад дзы зонын.
«Мæ Иры бæстæ»
Ирыстоны чи райгуырд,
йæ мады æхсырау ын йæ
суадæттæй чи фæхъæстæ,
йæ сыгъдæг уæлдæфæй йын
риуыдзагæй чи улæфыд, йæ
фыдæлты зæхх йæ авдæн чи
рахуыдта, афтæ чи загьта,
Ир, дæ хъæбул дæн, æнæ дæу
мын цард уæрæх дунейыл
адджын нæу, зæгъгæ, уы-
донæй иу уыд Дзугаты
Хасæхъойы фырт Георги.
Курдиатджын поэт - «Ног
дуджы зарæггæнæг» Дзугаты Георги - æнувыд
æмæ хъаруджынæй фæлæггад кодта Ирыстоны
литературæйы рæзты хъуыддагæн, йæ алы къабазмæ
йын бахаста бæркадджын æмæ цæстуарзон хуынтæ.
Йæ хæрзхъæд æмдзæвгæтæ, поэмæтæ, уацаутæ,
89
Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
ФЩ*
романтæ æмæ драмон уадмыстæ йын абон дæр
цымыдис æмæ зæрдиагæй кæсынц ирон, гуырдзиаг,
уырыссаг æмæ æндæр æфсымæрон адæмты мингай
чиныгкæсджытæ.
Георгийы ныййарджытæ Хасæхъо æмæ
Плиты Пъаулейы чызг ГЫгы цардысты Ирыстоны
рæсугъддæр, фæлæ зынвадат къуымтæй иуы -
Дзомагъгомы, Дзугаты хъæуы. Ацы аргъæутты
дзуринаг рæсугьд æрдзы хъæбысы райгуырдысты
Хасæхъойы авд хъæбулы: цыппар лæппуйы æмæ
æртæ чызджы.
Георги йæ сабидугуæззау, æххормагæмæуазалæй
арвыста ам. Райдыдта цæуын уæлыгæсæй, уый
фæстæ та - æххуырсты сыхаг хъæуты бонджынтæн
фыййауæй, цæмæй йæ ныййарджытæн сæ уæззау
цард фæрогдæр кæна.
1923 азы Дзомагъы байгом скъола. Георги бинонты
уавæртæм гæсгæ æрæджиау бацыд ахуырмæ.
Аххоссаг ын уый уыд æмæ ахуырмæ бацæуыны
рæстæг фыййауæй кæй уыд æххуырсты сыхаг
хъæуы. Сæрд - æххуырсты цыд, зымæг - скъоламæ.
Афтæмæй Ручъы сахуыр кодта дыууæ азы.
Цæмæй уырыссаг æвзаг хуыздæр базона, уый
тыххæй 1928 азы рацыд Цæгатмæ Ногиры хъæумæ
æмæ дзы сахуыр кодта цыппæрæм æмæ фæндзæм
кълæсты.
1930 азы æрыздæхт Дзомагъмæ æмæ фæци
ахуыр Сталиниры курсытæ, уый фæстæ 1935
азы иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ каст фæци
Сталиниры педтехникум æмæ кусын райдыдта газет
«Коммунист»-ы редакцийы хайады сæргълæууæгæй,
стæй - бæрнон секретарæй.
Уыцы аз фæсаууон ахуырмæ бацыд Сталиниры
пединституты æвзаг æмæ литературæйы хайадмæ.
90
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Литературæ æмæ дзырдаивады ад ын банкъарын
кодтой йæ ахуыргæнджытæ: Тыбылты Алыксандр,
Бекъойты Гиуæрги (Дзипкæ), Хъоцыты Бидзина
æмæ Харебаты Анисим. Институты сахуыр кодта
æртæ курсы. Областы кадртæ кæй нæ фаг кодта, уый
тыххæй æппæт студентты къордимæ сæ рауагътой
æмгьуыдæй раздæр æмæ сын радтой дипломтæ.
Дзугаты Георгимæ уыд æрдзон курдиат
æмдзæвгæтæ фыссынмæ. Йæ фыццаг фæлварæнтæ
поэзийы тыгъдады байдыдта Ногиры скъолайы
ма куы ахуыр кодта, уæд. Къоста æмæ Нигеры
æмдзæвгæтæ уыдысты йæ зæрдæмæ хæстæгдæр.
Уыцы рæстæг æнæкæсгæйæ зыдта «Ирон фæндыр»,
ахуыр кодта ирон адæмон сфæлдыстады хъайтарты
фæлгонцтыл, йæ фыд Хасæхъо-иу сын цы диссаджы
хабæрттæ кодта даргъ зымæгон æхсæвты, уыдоныл.
Сталиниры педтехникумы ахуыры рæстæджы
Георгийы фарсмæ уыдысты Гафез (Гаглойты Федыр),
Фецъа (Цъæритты Федыр) æмæ Цымырзæ (Плиты
Никъала). Ацы лæппутæ се ’ппæт дæр уарзтой
поэзи æмæ æмхуызонæй фæлварæнтæ кодтой
æмдзæвгæтæ фыссыныл. Арæх-иу фæзындысты
сæ куыстытæ журнал «Фидиуæг» æмæ газет
«Коммунист»-ы фæрстыл.
1939 азы Георги бацыд Коммунистон партийы
рæнхъытæм.
Уыцы аз æм фæсидтысты Советон Æфсады
рæнхъытæм.
Йæ службæйы рæстæджы йæ Фыдыбæстæйы
Стыр хæст æрæййæфта Украинæйы ныгуылæн хайы
Перемышлы горæты арæнмæ æввахс. Цыфыддæр
знаджы ныхмæ иннæ адæмты æмрæнхъ фистæг
æфсады æрлæууыд ирон хохаглæппу Дзугаты Георги
дæр. Уый йе ’мгæрттимæ удуæлдайæ хъазуатонæй
91
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
%щ%
тох кодтой Райгуырæн бæстæйы сæрибардзинады
сæраппонд. Уымæн æмæ уыцы стыр райгуырæн
бæстæйы иу къуым уыд Георгийы чысыл Дзомагъгом.
Хъыгагæн, 1944 азы хъазуатон æнæмсæр тохы
йæ сæр уæззау фæцæф æмæ уацары бахауд знаджы
къухмæ. Германы концлагерты цы зындон митæ
æмæ хъизæмæрттæ бавзæрста, уыдон дзурæг нæ
радзурдзæн, фæлæ сын Георги сæ кæцыдæр хай
равдыста йе ’мдзæвгæтæй: «Фыдгулы минæйы зынг
ысхъис...», «Акæс-ма ацы арийагмæ...», «Хæдтæхæг»,
«Гъей-джиди» æмæ æндæрты.
Фыдгулы минæйы зынг ысхъис,
Цæмæн нæ ахызтæ мæ риуы,
Цæмæй фæуыдаин æдзæм мард,
Цæмæн дæ ’рурæдта мæ сæргæхц?!
Ныр мын, хъæстæ калмау, æууилы
Æгады сау сагъæс мæ зæрдæ,
Мæ алыварс - бур, ызгæ сындзын уарт.
Георги уыцы «бур, ызгæ сындзын гæрæнтæй»
куы раирвæзт, уæд та ногæй æрлæууыд хæцæг
æфсады рæнхъыты. Хъазуатонæй тох кодта йе
’мбæлттимæ фашистонтыхгæнджытимæ. Уæлахизы
циндзинад Георгийы æрæййæфта Чехословакийы
зæххыл. Бирæ хæрзиуджытимæ сыздæхт цæфтæ
æмæ хæствæлладæй Уæлахизы Салдат райгуырæн
къонамæ...
Фæсхæсты рæстæг Георги бирæ азты дæргъы
куыста ног сфæлдыстадон хъаруимæ уæнгрог æмæ
цардбæллонæй журнал «Фидиуæг»-ы редакцийы
фыццаг бæрнон секретарæй, стæй та - литредак-
торæй.
Георгийы уды баиу сты æрдзон курдиат, адæмон
зондахаст æмæ бæстон зонынад. Уыд уæздан
92
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
æмæ удыхъæдæй рæсугъд адæймаг. Æдзухдæр
сыгьд ирон аив дзырды сфæлдыстадон куырдадзы
цæхæры. «Йæ зæрдæйы иудадзыгдæр цыренæй
сыгьд уæлтæмæны цæхæр, тырныдта æдзухдæр ног
стыр æнтыстытæм. Поэты цæст кæуылты æххæссы,
- алы ран дæр уыны амонд æмæ фæрнæйдзаг
фæллойы барджытæ».
«Фысгæ бирæ жанрты кæнын: поэзи, прозæ,
очерк, публицистика^, фæлæ - уæддæр æппæт мæ
зæрдæйы цинтæ æмæ хъыгтæ, сусæгдзинæдтæ
кæмæн схай кодтон, уый у поэзи. Поэзи у ме ’ппæт
сагъæсты æвæджиау æргьæу галуан. Поэзи у æдзух
цардæгас, адæймаджы зонды чырын æмæ зæрдæйы
фæндыр» (Дз. Г.).
Георги йæ царды фæстаг бонмæ куыста Хуссар
Ирыстоны Фысджыты цæдисы консультацигæнæгæй.
Уыд республикæйы нысаниуæджы пенсиисæг. Бирæ
хæрзты бацыд райдайгæ поэттæн, ныййарæг фыдау-
иу, фæлмæн ныхасæй алы рæнхъ дæр сын æмбарын
кодта, уырзæй æвзарæгау. Æрыгон уды-иу бауагъта
ныфс, басагъта-иу ыл базыртæ. Уыдис зондамонæг,
хорз уынаффæгæнæг: «Кусгæ æмæ агургæ, агургæ
æмæ кусгæ!» - уыди йæ фæдзæхст.
Георгийы уацмыстæ фыццаг хатт мыхуыры
фæзындысты 1935 азы, кæд фыссын раздæр
райдыдта, уæддæр. Йæ фыццаг поэтикой чиныг
«Хуры тын» латинаг алфавитыл мыхуыры рацыд
1938 азы. Раздзырд ын ныффыста Гæззаты Сослан.
Георги Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг
«джебогъ æмæ сис æмиукæнгæйæ», бирæ хæрзхъæд
поэтикон уацмыстæ сфæлдыста, мыхуыры-иу бæргæ
фæзындысты, фæлæ йæ поэтикон хъæлæс тынгдæр
зæлын райдыдта хæсты фæстæ азты. Кæрæдзийы
фæдыл Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны рауагъдадты
93
^ ш^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
ЭФ
мыхуыры фæзындысты йæ чингуытæ: «Радзырдтæ
æмæ аргьæуттæ» (1950), «Уадмыстæ» (1954), «Цины
зарджытæ» æмæ «Хæлæрттæ» (1956), «Кадджытæ»
(1957), «Зæрдæйы дæгъæл» æмæ «Дзего» (1959).
Иронаивдзырдарфчиæнкъары,уыдонзæрдиагæй
кæсынц Георгийы лир икон æмдзæвгæтæ, поэмæтæ
«Æхсæртæг», «Къостайы колхоз», «Уарзт», «Бындзыг»,
«Дзылаты рæсугьд», «Цæргæсы хæтæнтæ», уацаутæ
æмæ романтæ - «Карды комыл», «Сыгъзæрин суадон»,
«Комы нарæджы», «Мæйрухс æхсæв» æмæ æндæртæ.
50-æм азты кæрон - 60-æм азты фыст æрцыдысты
Георгийы егъау уацмыстæ: поэмæ «Бындзыг», роман
«Карды комыл» æмæ æндæртæ. Ацы уацмысты
бæлвырдæй разындысты адæймаджы зæрдæйы
мидсагъæс æмæ æнкъарæнты драматизм.
Георгийæн «ацы уавæр фæзынд йе ’стил æмæ
поэтикæйы хицæндзинæдтыл, бæлвырдæй дзы
уынæм фольклорон-романтикон æмæ реалистон
аивады фæрæзтæ баиу кæныны фæлтæрæнтæ.
Ахæм синтезы æнтыстджын фæстиуæг сси поэмæ
«Бындзыг», - зæгъы зындгонд ахуыргонд Мамиаты
Изетæ. - Поэмæйы идейæ бæлвырдгæнæн фæрæзтæ
сты хъæздыг æмæ алывæрсон (фольклорон
абарстытæ, метонимийы хуызтæ, градаци æмæ
афтæ дарддæр). Уацмысы æвзаг у цардхъом,
хуызджын, тасаг».
Джусойты Нафи фыссы: «Мæнмæ дзы иууыл
хуыздæр æмæ æнусондæр кæсынц йæ лирикæйы
хуыздæр уацмыстæ, йæ кадæг «Бындзыг» æмæ
йæ роман «Карды комыл». Фыццаджыдæр уымæн,
æмæ уыцы уацмысты иууыл ирддæрæй æмæ
хъæздыгдæрæй зынынц, æрттивæнтæ кæнынц
поэты курдиаты миниуджытæ, хохаг ирон лæджы
характер, уый удыхъæды бындурондæр æууæлтæ:
94
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*1Из
лæгдзинад, лæгуарзон, хæрзæгъдау, зындзинæдты
фæразон, ныхасы рæсугъддзинад æмæ хъуыдыйы
рæстдзинадыл дзурæг чи у, уыцы дзырдаив,
стæй ноджы æгъуыстаг æфсæрмдзæстыг. Ацы
миниуджытæй нывæзт у, мæ хъуыдыйæ Георгийы
лирикæйы мидæг авторы фæлгонц, кæнæ лирикон
хъайтар...»
Хæст æмæ сабыр фæллойы темæ сæйраг бынат
ахсынц Георгийы сфæлдыстады.
Ахсджиаг фæзынд у йæ интимон лирикæ дæр.
Уарзондзинадыл фыст æмдзæвгæтæ бæрæг дарынц
сæ фæлмæн, зæрдæмæхъаргæ лиризмæй, адæмон
æвзагмæ хæстæгдзинадæй. Уыцы миниуджыты
тыххæй дзы бирæтæ систы зарджытæ. «Георгийы
интимон лирикæ лæуд уыд фольклорон поэтикæйы
реализммæ рахизыны фæндагыл».
Бирæ алыхуызон темæтыл фыссы Георги
æмдзæвгæтæ. Йæ мæт йæ сагъæс сты йæ ирон
æвзаджы хъысмæт æмæ йын дыууæ хайы чи фæци,
уыцы Ирыстон. Кæд цыбыр æмдзæвгæтæ сты,
уæддæр сæ мидис, сæ хъуыды у арф («Ме ’взаг», «Мæ
Ир», «Ирыстон»...).
Ирон æвзаг æмæ литературæйы бындурæвæрæг
Къостайы темæ ахсджиаг бынат ахсы Дзугайы-
фырты сфæлдыстады.
Нæ карз сомыгæнæн
Мах дæ намысæй, дæ номæй
Иугæр бабастам нæ ардхæрд, -
Фехс нæ, басудз нæ зындоны,
Бауæм сау фæнык цъæх арты,
Гъе, уæддæр нæ карздæр сомы
Дзух дæуæй кæнæм, дæуыстæн,
95
0 • Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
О, нæхи Къоста, нæ зæрдæ!
Дард кæм фæцæуæм, кæм ыстæм,
Уым дæ зонд æмæ дæ цытæй
Буц, бæрзонд хæссæм нæ сæртæ.
Ды Ирыстоны уæзæгмæ
Не стыр амондæн æрцыдтæ.
Æмдзæвгæты уæлдай йæм ис цымыдисаг
радзырд «Нывæфтыд нуазæнтæ» йæхи ныййарæг
мады (Плиты Гыгы уыдис нарон чызг) мысинæгты
бындурыл фыстæй.
Стыр цымыдисаг сты чиныгкæсæгæн йæ
эпиграммæтæ. Уыдон хайджын сты юморæй æмæ
сыл кæсæг æмбæлы мидбылхудтимæ.
Георгийы æмдзæвгæтæ дзаг сты лиризмæй.
Йæ уацмыстæй бирæтыл ирон композитортæ
ныффыстой зæрдæмæхъаргæ зарджытæ æмæ
зæлынц Ирыстоны алы къуымты. Цалынмæ ирон
зарæг хъуыса, уæдмæ нæй ирон æвзагæн сæфæн,
афтæ Георгийы æмдзæвгæтæ дæр цæрдзысты
зарджыты.
Георги хæларæй цард Ирыстоны композитортимæ.
Æнгом сфæлдыстадон бастдзинад ын уыд Хаханты
Дудар, Æлборты Феликс æмæ иннæтимæ. Йе
сфæлдыстады ис ахæм æмдзæвгæтæ, кæцытæн
азарæн ис æнæ музыкæйæ дæр.
Хистæр фæлтæрæй чи нæ хъуыды кæны Ирыстоны
адæмон артисттæ Суанты Ким, Годжыцаты Исахъ
æмæ иннæ зарæггæнджытæ-иу сæ хъуытазмыр
хъæлæстæй сæ концертон программæты, Ирон
театры сценæйæ æмæ радиойы уылæнтæй Георгийы
ныхæстыл фыст «Чызгайæн», «О, уыцы дыууæ сау
цæсты», «Хæлардзинады зарæг», «Иссæйы зарæг»..,
куыд аив зарыдысты, уый.
96
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
*§^з
Дзугаты Георги йæ хъус дардта сывæллæтты
литературæмæ дæр. Йæ чысыл хæлæрттæн фыст
чингуытæ: «Дзабо», «Радзырдтæ», «Хæлæрттæ»,
«Аргъæуттæ æмæ радзырдтæ» бæрæгæй æвдисынц
авторы арæхстдзинад сабитæн аив уацмыстæ
нывæндыны хъуыддаджы. Йæ уацмыстæй цалдæр
хаст æрцыд «Сывæллæтты антологи»-мæ.
Рæзгæ фæлтæрæн рæдау æмæ ахадгæ хуынтæ сты
йæ пьесæ-аргъæуттæ: «Хуры хъæбул», «Арсы уазæг»...
Сабитæн ныффыста дзæвгар мидисджын уацмыстæ
- хъæлдзæг радзырдтæ, аив, æнцонæмбарæн
æвзагæй фыст æмдзæвгæтæ.
Рæвдауæндæтты кусджытæн сæ хъомыладон
куысты стыр ахадындзинад æмæ æххуыс сты Георги
хъазты хуызы чысыл сабитæн цы æмдзæвгæтæ
ныффыста аив поэтикой мадзæлттæй пайда
кæнгæйæ, уыдон дæр: «Уаддзæджы цин», «Карк æмæ
сабитæ»...
Георги стыр аргъ кодта йе ’мдугон рæстуд
адæймæгтæн, йæ Ирыстоны рæсугъд сомбоныл чи
тох кодта, йæ мадæлон æвзаг æмæ литературæйы
рæзты цæрайæ чи цард, уыдонæн æмæ сын сæ
рухс ном ардта йæ поэтикон рæнхъыты. Зæгьæм,
æмдзæвгæ «Саг» ныффыста Дзесты Куыдзæгыл:
Фæлгæсы дунема сæрджын саг.
Уæздан, сывæллонау æнæхин.
Бæрзонд - йæ удыгъæд, йæ сытæ.
Йæ фарн, йæ рухс намыс æвдисæг.
Йæ цин, йæ хъыгтæ ’мæ йæ зынтæ
Зынынц бæрæг фыстæй йæ ныхыл,
Йæ бирæ сагъæсты æвдисæн.
Цы уад, цы тымыгътæн ныффидар!
Йæ уæнгты ивылы сæрибар...
7
97
} . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Куыд зонæм, афтæмæй фыссæгæн цард у
сфæлдыстадон суадон. Уыцы суадонæй йæ дойны
суадзын цы фыссæгæн бантысы, уый чиныгкæсæджы
зæрдæмæ ссары аккаг фæндаг. Ирон чиныгкæсæг
Дзугаты Георгийы зоны, уæлдæр куыд загътон
афтæмæй, канд поэтæй нæ, фæлæ прозаикæй дæр.
1961 азы Хуссар Ирыстоны паддзахадон рауагъдад
хицæн чиныгæй рауагъта йæ «Равзæрст уацмыстæ».
Хаст æм æрцыдысты бирæ азты дæргъы æнувыдæй
кæуыл бакуыста, уыцы уацмыстæн сæ хуыздæртæ.
Радзырдтæ «Æнайы лæвар», «Хæлæрттæ»,
«Æхсæвиуаты», «Цыкурайы фæрдыг», «Æхсарджын
барæгæн», «Хъæбæрсæрст», «Фæскъæвда хурбон»,
«Зæххы сой» æмæ иннæты Георги ирдæй æвдисы
ирон адæмы царды фæтк, ирон æгъдæуттæ, ирон
адæмы миддуне, Фыдыбæстæмæ æнæкæрон
уарзондзинад дарын кадæй стырдæр кад æмæ
намыс рæстаг адæймагæн кæй у, уый. Георгийы
радзырдтæн сæ фылдæр сты æлвæст фыст, ис
сын хъомыладон нысаниуæг. «Уыдоны иттæг
дæсны зынынц рæстæджы барджытæ, æмдугонты
цардвæтк æмæ намысон цæсгом».
Георгийы поэтикой æмæ беллетристон уацмыстæ
хицæн чингуытæй мыхуыры цыдысты алы азты
Мæскуыйы æмæ Тбилисы уырыссаг æмæ гуырдзиаг
æвзæгтыл. Чиныгкæсæг æмæ сын критикæ скодта
аккаг аргь.
Йæ уацмыстæй бирæтæ тæлмац æрцыдысты
уырыссаг, гуырдзиаг, украинаг, белорусаг, абхазаг
æмæ æндæр адæмты æвзæгтæм. Георги йæхæдæг
дæр арæхстджынæй тæлмац кодта йæ мадæлон
æвзагмæ дзырдаивады хуыздæр уацмыстæ. Иттæг
хорз раивта А. Пушкины, М. Лермонтовы, М. Иса-
98
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
" ф*;
ковскийы, Т. Шевченкойы æмæ бирæ æндæр зынд-
гонд авторты поэтикон уацмыстæ.
Георгийы сфæлдыстадæн егъау нысаниуæг ис
ирон советон литературæйы рæзты хъуыддаджы.
Уый йæм бахаста уæзгæ æмæ цæстуарзон хуынтæ.
Уымæн ирд æвдисæн у, йæ равзаргэе уацмыстæ
рауагъдад «Ирыстон»-ы 1961-1966 азты æртæ томæй
мыхуыры кæй рацыдысты, уый.
Йæ уацмыстæ нывæст сты йæ рæстæджы
коммунистов идеалты бындурыл. Чиныгкæсæджы зæрдæ
агайынц сæ адæймагуарзон ахастæй, адæмондзинад
æмæ партиондзинадæй, цæстæвæрæн сты сæ аив
кондæй, сæ хъæздыг æвзаг æмæ рæсугьд стилæй.
Дзугайы-фырты прозаикон уацмыстæ сты
дзæвгар. Йæ автобиографион роман «Карды
комыл»-ы нывæфтыд цæуынц немыцаг концлагеры
карз æмæ æвирхъау æгъдæуттæ, уацары бахауæг
хæстонты ныфс æмæ удвидар, сæ патриотизм. Йæ
сæйраг персонаж-Дзæнæгаты Гаги у авторæн йæхи
прототип. Карды комыл цæуæгау уыд йæ фæндаг
мæлæт æмæ царды тæссонд арæныл, фæлæ зындоны
хъизæмæрттæ æвзаргæйæ дæр нæ фесæфта йæ
адæймагон æууæлтæ, нæ фæтасыд йæ удыхъæд.
Георгийы поэзийы адæймаг æнкъары, цыма
автор горæты нæй, фæлæ кæмдæр, дард хæххон
хъæуы, цæры æрмæстдæр иунæгæй, фыссы æмæ сæ
уырдыгæй æрвиты. «Хохагкомулæфт-ацы ахсджиаг
миниуæг йæ уацмысты, сæрдыгон дымгæйау,
дыууæрдæм расим-басим кæны. Уый уыд Георгийæн
йæ поэзийы ахсджиагдæр рахæцæн».
Поэты литературой æмæ æхсæнадон фæллойæн
Советон дуджы рæстæг аккаг аргъ скодтой парти
æмæ хицауад - хорзæхджын æрцыд «Кады нысан»-ы
орденæй, майдантæй, Кады грамотæйæ, 1976 азы
99
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
рЩ*
та сси Хетæгкаты Къостайы номыл литературой
премийы лауреат йæ роман «Сыгъзæрин суадон»-ы
тыххæй.
Георгийы уацмыстæ сæ идейон мидис, сæ аивадон
ахадындзинад æмæ поэтикон культурæйы руаджы
бацахстой зынгæ бынат ирон адæмы монон царды.
Йæ уацмыстæй бирæтæ хаст æрцыдысты
Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны ахуыргæнæн
чингуытæм. Поэмæ «Вындзыг» æмæ æмдзæвгæты
тексттæ: «Мæйрухс æхсæв», «Мæ чысыл малусæг»,
«Ма кæ», æмткæй ахъаз уыдзæн рæзгæ фæлтæры
удыхъæды рæзтæн; сæ аив фæлгонцты фæзминаг
миниуджытыл скъоладзауты ахуыр кæндзысты
царды раст фæндæгтæ æвзарыныл.
1970 азы Ирон поэзийы антологийы 2-агтомы са-
разджытæ Гаглойты Федыр æмæ Дзуццаты Хадзы-
Мурат Георгийы ’мдзæвгæтæй дзы ныммыхуыр код-
той фараст. 1974 азы та сывæллæтты литературæйы
антологи «Хурзæрин»-ы 2-аг томмæ Дзесты Куыдзæг
æмæ Цæрукъаты Валодя йын бахастой йæ радзырд-
тæй «Æрсой» æмæ «Рæстдзæвин».
1959 азы СталинирыХуссар Ирыстонырауагъдады
Къостайы райгуырдыл 100 азы юбилеймæ рацыд
чиныг «Ирыстоны кад». Ардæм хаст æрцыд Георгийы
радзырд «Нывæфтыд нуазæнтæ».
1985 азы апрелы мæйы йæ лæджы кары куы
бацыд Дзугаты Хасæхъойы фырт Георги, уæд йæ
зæрдæйы куыст банцад. Амард æцæг ирон, уæздан
лæг. Кæстæртæн буц хистæр, æмгæрттæн уарзон
æмæ фæзминаг.
Джусойты Нафи æмгары мысгæйæ фыста:
«...Цалынмæ нæ базæронд дæн, уæдмæ арæх
цыдтæн Цхинвалы уæлмæрдмæ, уым ме ’мгæрттæй
ныгæд чи ис, уыдон уынынмæ. Арæх-иу лæууыдтæн
100
УДВАРНЫСТЪÆЛФÆНТÆ .
Ǥ*$5
Джиуæры цырты уæлхъус. Уæлион дунейы нæ
фембæлд фылдæр хатт зарæгыл фæуд кодта. Ныр
мæ ныхасмæ хъуыста æдзух æгомыгæй æмæ иу хатт
уый фæдыл райгуырдысты
Æмыр уайдзæфтæ хастон æмæ диссаг, -
Дæлдзæхæй мыл йæ ил-лæ-лай фæцыд...
Æмæ уæд та æз багоймыг дæн:
Мæ цæсты сыг мæ уды рæбын сысы,
Мæ миднымæр йæ зарæгæн хъырнын...
Æмæ афтæ уыдзæн, мæ фæстаг балцы куы араст
уон, уæдмæ».
Дзугаты Георги уыд хæларзæрдæ, хæдæфсарм,
цæстуарзон адæймаг, æмгар æмæ хистæр. Йе
сфæлдыстад у вазыгджын æмæ бирæвæрсыг. Поэ-
зийы гуыргьахъхъ фæндæгтыл фæцыд сæрбæрзон-
дæй. «Цыты лæг уæвгæйæ, хуымæтæг адæймагæй
фæцард йæ царды бонты».
Хасæхъойы нæргæ хæдзары кадхæссæг æмæ
хæстарыд, куыствæллад, мыггаджы буц хистæрæн
йæ рухс фæлгонц æнусты цæрдзæн йæ хæлæрттæ
æмæ йæ чиныгкæсæджы зæрдæты фæлтæрæй-
фæлтæрмæ.
«Георги йæ цард, йæ тых æмæ тыхджын курдиат
радта ирон аив дзырды сæрвæлтау. Йе ’взонджы
бонтæй фæстæмæ, раст фæндзай азы дæргъы -
æнусы æмбис! -уырдыг фæлæууыд ирон айв дзырды
раз æмæ йын лæггад кодта, æгъдауджын, нымд
кæстæрау...
Æмæ никуы бафæллад, никуы сивта йæ зæрдæ
йæ лæггадыл, йе ’нусон фыдæбоныл, йæ иунæг
уарзон - поэзийыл» (Нафи).
Дзугаты Георги йе сфæлдыстадон бирæ фæл-
лæйттæй (мыхуыры йын рацыд цыппор чиныгæй
101
} ш Дзугаты-Мурасты Риммæ
*Щ*
фылдæр) алыхуызон литературой жанрты самадта
æнусты цыртдзæвæн æрмæст йæхицæн нæ, фæлæ
йæ рæсугъд кæстæртæн, Дзугаты фæрнджын мыг-
гагæн, уарзон хæлæрттæн, йæ удæй фылдæр кæй
уарзта, уыцы æфхæрд Ирыстонæн. «Йæ адæмы
хъæбул чи у, уый цыфæнды стыр лæг куы суа, уæд-
дæр фидар баст вæййы, чи йæ схъомыл кодта, уыцы
дзыллæимæ» (Дз. Г.).
Уарзын Иры ’нахуыр уарзтæй,
Ард хæрын - йæ номæй.
Бахъомыл дæн хосдзау азтæм
Й ’армыдзаг, йæ донæй.
Йе сфæлдыстад у «фламингойы базырау рæсугъд».
Фламингойы базыр та рæсугъдæй мин-мин хуызы
хъулонæй рарттивы тæхгæ-тæхын арвы риуыл, æмæ
йæм зæххæй фæкомкоммæ дæ - дæ цæст дзы нал
райсдзынæ.
Афтæ Георгийы сфæлдыстад - йæ бирæ ’мдзæ-
вгæтæй, радзырдтæй, уацаутæй, романтæй,
пьесæтæй - у цæстæвæрæн ирон чиныгкæсæгæн.
Георги уыд йæ дуджы хъæбул, æмдзу кодта йæ
дугимæ, рыст йæ рыстæй, цин кодта йæ циныл.
Уыдис ын йæхи хъысмæт, йæхи хъæлæс, кæцы
никæимæ хæццæ кодта æмæ кæны. «Национ
кулыурæ цæмæй бæрзонд къæпхæнмæ схиза, сбирæ
уой йæ зиууæттæ, рæзой кæстæр фæлтæр, æрыгон
фысджытæ - уый уыд йæ хъуыдыты сæйрагдæр
рахæцæн».
Дзугайы-фырт ирон литературæйы къæбицмæ
цы дзаджджын хуынтæ бахаста, уыдон æнæмæнгæй
лæмбынæгæй сты иртасæн куысты аккаг.
102
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
#*3
«Ирон поэзийы айсберг» - Дзугаты Хасæхъойы
фырт Георгийæн йæ ном æнусты цæрдзæн йæ
уацмысты, ис сын егъау ахадындзинад ирон поэзийы,
прозæйы рæзты. Уырны мæ, йæ кæстæртæн æмæ
фидæны фæлтæртæн кæй уыдзысты фарнхæссæг.
г. «Рæсгпдзинад». - 2016. -17 мартпъи. - Ф. 3.
103
Йсе урс кьæсæр - йсе Шрыстон,
йæ зарæг
Къадзаты Станиславыл сæххæст бо-азы
Æмбисæндтæ: «Зæрдæйæ-
зæрдæмæ ныккæсæн нæй»,
«Хорзæй хорз зæгъын хъæуы»
раст сты. Æмбарын сын сæ
арфхъуыды, æмæмæцыадæй-
маджы тыххæй фæнды ра-
дзурын, уый кæд сывæллоны
бонтæй абоны онг хорз зонын,
иу сыхбæсты схъомыл стæм,
уæддæр мæ фидарæй уырны,
кæй нæ бауыдзæн бынду-
ронæй райхалын йæ бирæвæрсыг сфæлдыстады
къуыбылой, йæ зæрдæйы арф къуымты атезгьо
кæнын, йæ царды сусæгдзинæдтæ адæмы размæ
рахæссын. Уый у Къадзаты Станислав - поэт,
журналист, Æмбалты Цоцкойы премийы лауреат,
сфæлдыстадон конкурсты лауреат, Цæгат Ирысто-
ны культурæйы сгуыхт кусæг. Станиславæн йæ
мады æхсыримæ йе уæнгты ахъардта ирон æвзагмæ
«уаз æнкъарæнтæ дарыны миниуæг». Иузæрдион
у йе ’мбæстæгтыл, сæрыстыр йæ ирон адæмæй, йæ
фарныл кусы æмæ рæсугьд, нуарджын ирон æвзагыл
сиды абоны æмæ фидæны фæлтæртæм. Йæ барджын
хъæлæс Ирыстоны нæры рæстæджы цыдимæ
тынгæй-тынгдæр. Фæлтæрты хоны йæ фæдыл,
уарзынсын кæны нæ ирон æвзаг, нæ фыдыбæстæ,
Ирыстон.
104
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*5
Станислав райгуырд 1955 азы хуымгæнæны
мæйы фыццæгæм боны зæхкусæджы хæдзары
Æрыдоны районы Кировыхъæуы.
Сайæн бон райгуырди,
Афтæмæй хины мур
Йе сдзырд, йæ хъуыдыйы нæй.
Касатпы Багпрадз
Станиславы ныййарджытæ Соброн æмæ Абайты
Баринæ сæ хъæбулы райдыдтой сывæллонæй ахуыр
кæнын кусыныл. Схайджын æй кодтой, рæзгæ уд
царды хуыздæрæн цы миниуджытæ райсдзæн,
ахæмтæй. Йæ сабийы бонтæй фæстæмæ хистæр-
ты æмрæнхъ архайдта кæнын хæдзары куыстытæ.
Уæлдай тынгдæр уарзта фыдимæ фосмæ зилын,
холлаг сын цæттæ кæнын. Хосгæрдæнты рæстæг-иу
æм афтæ каст, цыма йæ гыццыл цыргъ цæвæджы
зарæг фырриуыгъдæй æндæр зард кодта. Æвæц-
цæгæн, «йæ фыццаг поэтикон æнтыстдзинæдтæн
сæ райгуырæн дæр ацы рæстæг уыд».
Станислав рагацау райдыдта бæрнон цæстæй
кæсын цардмæ æмæ ахуырмæ. Раиртæста, амонд
фæллойы руаджы кæй равзæры, уый. Уыд раз-
загдæртимæ ахуыры, скъолайы æхсæнадон царды.
Бирæ уарзта поэтикон чингуытæ кæсын. Уæлдай
уарзон ын уыд Къостайы сфæлдыстад. Ууыл ахуыр
кодта æмдзæвгæтæ фыссын.
Йæ фыццаг фæлварæнтæ поэзийы райдыдта
фарæстæм къласы. Ирон æвзаг æмæ литературæйы
ахуыргæнæг Гогаты Майлыйы чызг Фаризæтæн
(Хуыцауæй æрвыст Ахуыргæнæг) йæ алы урок дæр
уыд æнæхъæн спектакль. Æвæццæгæн, Фаризæт
æмæ йæ иннæ ахуыргæнджыты фæрцы йын сси
ирон фæрнæйдзаг дзырд йæ царды нысан.
105
Р • Дзугаты-Мурасты Риммæ
$*Ф
Æрыдоны районы газет «Коммунизммæ фæн-
даджы» литхайады сæргълæууæг Абайты Амырхан
хъуыста æрыгон лæппуйы фæлварæнты кой æмæ
йыл йæ цæст æрæвæрдта. Йæ фыццаг поэтикон
рæнхъытæ йын рауагъта районы газеты поэт Га-
джиты Георы æмдзæвгæтимæ. Уый цыдæр ныфс
радта лæппуйæн ног поэтикон уацмыстæ фыссын-
мæ æмæ иу æмдзæвгæ иннæйы фæдыл гуырдысты.
Сабыргай æргом кодтой йæ поэтикон уынынад æмæ
хæдбындур æрмдзæф. Йæ бæллиц сси, йе ’мхъæук-
каг поэттæ: Хозиты Яков æмæ Гаджиты Георы хуы-
зæн суæвын.
1979 азы иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ каст
фæци Кировыхъæуы астæуккаг скъола. Уæлдæр
ахуырмæ бацыд ЦИПУ-йы филологон факультеты
ирон-уырыссаг хайадмæ. Иурæстæг йемæ ахуыр
кодтой Гусалты Витали, Малиты Хасан, Цуциты
Валодя, Касаты Батраз, Косты Лизæ æмæ иннæтæ.
Иууылдæр уыдысты зæрдæргъæвд, курдиатджын
фæсивæд. Сæ хъус тынг дардтой сфæлдыстадон
куыстмæ.
Станиславы зæрдæйы æхсызгон æнкъарæнтæ
ныууагъта уæлдæр курсы студент Черчесты
Хъасболат. Йæ уацмыстæ йын фыццаг хатт уый
ныммыхуыр кодта университеты къулы газеты.
Хаджеты Таймуразы хъæппæрисæй та йе
’мдзæвгæты цикл «Æрвыг Ирыстон» хаст æрцыдис
æмбырдгонд «Æмзæл зарæг»-мæ (йæ редактор
Уалыты Лаврент). Ацы чиныгмæ цы æрыгон поэтты
æмдзæвгæтæ бахауд, уыдон иууылдæр зарынц
Ирыстоныл, уый номæй цæрынц, сæхи йæ хурмæ
тавынц, уый рухсмæ цин кæнынц сæ абоныл, сæ
сомыл. Чиныграйдайы Станиславы 14 æмдзæвгæйæ.
106
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*;
Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ ацы æмбырдгонды поэтты
къордæй, кæд Станислав æппæты æрыгондæр уыд,
уæддæр сын цыма уый самыдта зарæг, иннæтæ та
йын бахъырныдтой, чи куыд сарæхсти, афтæ йыл
бафтыдта йæ зарæджы хъармæй, баиу сын æмæ дзы
рауад, Уалыты Лавренты загъдау, «æмзæл зарæг».
Чиныг дæр «Æмзæл зарæг», æвæццæгæн, уымæн
схуыдтой.
Станислав кæдфæнды дæр уыд уæздан, хæрз-
æгьдау, фæзминаг. Куыд раззагдæр студент,
афтæ йæ ЦИПУ-йы разамынд арвыста ахуырмæ
Мæскуыйы Паддзахадон университеты журнали-
стикæйы факультетмæ.
Ахуыры фæстæ æрыздæхт Ирыстонмæ æмæ ку-
сын райдыдта радиокомитеты редакторæй, хистæр
редакторæй, стæй та - сæйраг редакторæй.
«Станиславæн райгуырæн зæххы алы дойнаг
дурæй дæр хъармад цæуы, æвæццæгæн, йæ
зæрдæмæ, ихы сæр дзы куы цæра, уæддæр æй
ницавæр хæрзтыл баивдзæн. Йæ кæрдæджы халы
андзæвд дæр ын æхцондзинад хæссы» (Абайты
Эдуард).
Зынаргъ мын у æрдзы лæвæрттæй,
Æвзонгад зынаргъ кæм уыд, хъарм,
Уым хойау цъæх хæрис мæ фæдтыл
Куы хæссы йæ къæбæлдзыг арм...
Станислав царды сæйраг диныл нымайы фæллой
кæнын. «Чи зоны, уымæй гуыры мæ ахаст мæ
дæсныйадмæ, ома, радиойы куыстмæ. Хуыздæр
улæфтыл та нымайын хос кæрдын, уый тыххæй мæм
ис бирæ æмдзæвгæтæ фыст. Табу кæнын поэзийæн,
мæхи ныхас зæгъыныл мæ уд хъарын».
107
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Р
А куыстæй хуыздæр цы уа:
Цæвджытæ кæнынц æмулæфт,
Нуаз дæ нымæт худæй суар,
Нуаз æхцонæн хосы сур тæф!..
1979 азæй удуæлдай лæггæдтæ кæны ирон ра-
диойы. Йæ радиожурналтæ æмæ авторон програм-
мæтæ: «Хæзнадон», «Уацамонгæ», «Бонвæрнон»,
«Удæвдз», «Нæ уазæг - дæ уазæг», «Мыггагæй мæ
бафæрс», «Арвайдæн» - алы ирон хæдзармæ дæр сты
фидиуæг æмæ фарнхæссæг.
1979 азæй æрмæст чингуытæ нæ фыссы, фæлæ
абоны риссагдæр фарстатæ йын дудгæ рыстæй
риссын кæнынц йæ зæрдæйы уидæгты. Йæ монон
бæрзонд культурæ æмæ зондахаст ирдæй равдисы
уацхъуыдтæ æмæ очеркты хуызы нæ республикæйы
газеттæ æмæ журналты фæрстыл.
Йæ зондахаст абоны цардмæ æргом кæны ахæм
хуызы: «Мах æхцайы йæ хъæлæсы дзаг сдзурын
куы бауадзæм, уæд æфсарм, æгъдау æмæ нæртон
хорзæхтæ гобийæ баззайдзысты. Сау дурæй урс
мæсыг амайæн нæй. Сæрибарæн та нæй æнæ
бæрзонд культурæ. Адæймагæн æнæ уæлдæф æмæ
хойраг куыд нæй цæрæн, афтæ йын нæй цæрæн
æнæ аив дзырд, æнæ чиныг дæр».
1989-1993 азты Станислав куыста сывæллæтты
журнал «Ногдзау»-ы бæрнон нымæрдарæй.
Рауагъдæдты йын хицæн чингуытæй рацыдысты:
«Уидæгты рухс», «Урс къæсæр», «Ирдгæ», «Дыууæ
хуры астæу», «Зондабитæн - нæ алдымбыд». Ис
æм пьесæтæ: «Æртæх æмæ æртхутæг», «Зындоны
зæдтæ», «Сыгъзæрин дæгъæл».
Станислав йæ удæй арт цæгъды, цæмæй адæмæн
фехъусын кæна царды рæстдзинад, хъуыса сæм ирон
108
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
адæмы фарны ныхас æмæ сæхæдæг дæр уый фæрцы
кæной фæрнджындæр. «Адæймаг æгъдауджын æмæ
кадджын вæййы, йæ бинонты æмæ йæ адæмы куы
’мбара, куы цæра хи фæллойæ, Райгуырæн бæстæ
куы уарза, æрмæстдæр уæд. Бирæтæн ном лæвæрд
æрцæуы æрмæстдæр фæкæсынмæ, фæлæ а дунейы
ис сæ номæн авгау æрхауынæй чи тæрсы, фæцæры,
цæмæй йæ кадджынæй æмæ барджынæй хæссын
фæразой, ма йæ æруадзой æгадмæ». Ахæмæй
зонынц Къадзаты Станиславы ирон чиныгкæсæг
æмæ Ирыстоны цæрджытæ.
Хæмь1цатыЮрийæуацхъуъ1д<<Цардь13илдухæнты>>
ахæм арфæйы ныхæстæ загъта поэтæн: «Æрвыг
бæлццон басгуыхтæ æмæ дæ къухы бафтæд зæххон
хъизæмæрттæ куыд раивай æрвыг æхцондзинадæй.
Дæ урс мæсыг урс дуртæй фæуæд амад».
Станислав - дзырды дæсны, дзырды зæрингуырд,
никæимæ йæ ис фæхæццæ кæнæн, «дзуры
рæстæджы æрхæм риссæгтыл, æркæсын кодта
адæмы хъысмæтмæ чиныгкæсæджы», ис ын йæхи
сæрмагонд фæндаг поэзийы рындзмæ.
Уый йæхицæй фылдæр уарзы йæ чысыл
Ирыстоны, йæ зæрдæйæ æнкъары бæрнондзинад,
архайы йæ уарзон адæмæн куыд хуыздæр балæггад
кæна æрмæст ныхасæй нæ, фæлæ хъуыддагæй. Цас
æнцондæр уаид цæрын, адæм иууылдæр афтæ куы
хъуыды кæниккой, уæд:
Фыдыбæстæ - мыды бæстæ,
Фыдыбæстæ - фынты бæстæ,
Фыдыбæстæ - фыды хæрзтæ,
Фыдыбæстæ - фырты хæстæ.
Раст зæгъы Абайты Эдуард: «Къадзайы-фырт у
хурæй фидиуæг, хурæй фæдисон... Уый бавзæрста
109
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
Ф*ф>
сидзæры уæззау хъысмæт, йæ гом къæхтæй
банкъардта зæххы хъарм, цыдис ын йæ сындзытыл
бæмбæгыл цæуæгау, зæххæй йыл дзабыр уыд, хурæй
хæдон. Фæлæ уæддæр никуы фæхъæбæрзæрдæ.
Æфсæст æххормаджы рыст никуы бамбардзæн, хъал
- æрхæндæджы. Станислав йæхиуыл бавзæрста,
царды рæстдзинад туджы аргъ кæй кæны, уый.
Рæстдзинад сси йæ тырыса».
Нæ кастæн никуы хицæуттæн сæ дзыхмæ,
Дзырдтон хъæрæй сæрибарыл æдзух.
Хуыцау куы уа рæстдзинадæн йæ ныхмæ,
Хуыцауыл дæр уæд сисдзынæн мæ къух.
Станиславæн «йæ поэтикой диапазон уæрæх
æмæ цымыдисаг у». Уый цырддзастæй кæсы йæ
алфамбылай дунемæ, хаты йын йæ ивгæ хуызтæ,
арф æнкъары дзыллæ æмæ æрдзы ахадындзинæдтæ.
Поэтæн нæй фæхицæн фыдызæхх, фыдыуæзæ-
гæй, йæ зынаргъдæр хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ
баст сты уыимæ, йæ уидæгтæ царды тых уырды-
гæй исынц. Кæд горæты цæры, уæддæр æдзухæй
йæ зæрдæ райгуырæн хъæумæ ’хсайы, уымæн æмæ
хуры хъарм, царды ад ам бавзæрста. Ам ис йæ
поэтикой суадоны гуырæн дæр.
Зилын, зилын адджындæр бынæттыл,
Ам мæ удæн дуртæ дæр - цырагъ,
Агурын зæлдаг рæстæджы фæдтæ,
Агурын мæ рагбонты цъæх равг.
Мадæлон æвзаг у адæймаджы удыхъæды ди-
динæг, йæ хъаруйы цæджындз, фæлтæрты ’хсæн
фидар хид. Уыцы хидыл Станислав цæуы сæрбæр-
110
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
зондæй, архайы, цæмæй абоны фæсивæд йæ ра-
диожурналтæ æмæ йæ поэтикон сфæлдыстады æх-
хуысæй раст къахдзæфтæ кæной æвзагзонынады,
цæмæй аланты байзæттæгтæ ирон æвзагыл йæхи
хуызæн иузæрдион уой.
Ирон æвзаг - нæ Райгуырæн,
Ирон æвзаг - нæ уидаг,
Ирон æвзаг - нæ арвайдæн,
Ирон æвзаг - нæ фидæн.
«Къадзаты Станислав у, ныртæккæ иронау чи
фыссы, уыцы поэттæн сæ курдиатджындæртæй иу.
Цардмæ иуварсырдыгæй нæ кæсы, фæлæ æхсиды
йæ тæмæны æмæ йæ æвдисы æнæ рамбæхс-
бамбæхсгæнгæйæ, æдæрсгæйæ, ныфсхастæй. Йæ
алы ныхас дæр æмбæлы йæ мысаныл, æмæ дзы рухс
кæны чиныгкæсæджы зæрдæ» (Цомаргпагпы И. //
Рæстпдзинад. - 2011. - 2 авг.).
Поэтæн йæ уарзондæр дзырдтæ сты: Ирыстон,
арв, зæхх, æфсарм, лæгдзинад, фыд, мад, æвзаг,
сæрибар, поэзи, æмгар, кæстæр, фидæн, фæллой,
уарзондзинад, чиныг, Кировыхъæу, хосгæрст, бæр-
кад.
Иæ поэзийы зæрдиагдæр, сыгъдæгдæр, цæстуын-
гæдæр, зæрдæмæхъаргæдæр сты хъæуимæ, æр-
дзимæ баст æмдзæвгæтæ. Станислав арф æнкъа-
ры æрдзы ахастдзинæдтæ. Æрдзы райхъалæн йæ
зарæджы хъæлæс тæдзынæджы уынæрæй рай-
дайы, хурыскаст цъиуты цъыбар-цъыбурæй æмæ
сыфтæрты сыбар-сыбурæй. Автор æрдзон нывтæ
сфæлындынæн æмæ афæдзы алы афоныл цы æм-
дзæвгæтæ фыссы, уыдоны ахæм поэтикон барæнтæ
æмæ ахорæнтæй спайда кæны, æмæ сæ рауайы
диссаджы фæлгонц.
111
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
Ахсджиаг бынат ахсынц йæ поэзийы интимон
æнкъарæнтыл фыст æмдзæвгæтæ дæр, уымæн æмæ
цард уарзтæй барст цæуы. Поэты зæрдæйы уарзты
цæхæр куы нæ судза, уæд йæ поэзи мынæг кæны.
Станислав та уарзы æххæст зæрдæ æмæ æххæст
уæлтæмæнадæй йæ арф æфснайд зæгъинæгты
æргом кæны йæ лирикон хъайтары фæрцы.
Уарзондзинады дидинджытæй рæсугьд алдымбыд
снывæнды æмæ райдайы халын йæ уарзты
къуыбылой.
Æз уарзын дæу,
Куыд уарзы хурау хуртуан,
Æз уарзын дæу,
Куыд уарзынц хуыссæг дуртæ...
Станислав бирæ æмдзæвгæты райхæлдта поэт
æмæ поэзийы ахадындзинад, уымæн æмæ цалынмæ
адæм уарзын фæразой, уæдмæ цæрдзæн поэзи æмæ
поэты темæ.
Поэты ма фаут -
Йæ бонмæ иудадзыг
Йæ æхсæв бафтауы...
- Цы у поэзи та?
Цæмæн ын уыйас фиды?
- Поэзи - ногдзинад,
Æцæг поэзи - фидæн!
Станиславæн поэзи дæтты æрвон удæнцой. Йæ
поэзи «фæздæг нæ калы, фæлæ пиллон артау судзы».
Йе ’мдзæвгæтæ сты мидисджын, арф хъуыдыджын
æмæ сыл уымæн фыссынц Ирыстоны композитортæ
рæсугъд мелодитæ.
112
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
-»$*;
Мæнг уд дуг нæм,
Хæрам - арæх,
Хоргæнæг - рох.
Палиндромы жанр нымайы поэзийы «чысыл-
хуызы» вазыгджындæр æмдзæвгæ. Арæх фæзæ-
гъы: «Адæймаг уарзгæ куы кæна, уæд æппæт дуне-
йыл дæр æххæссы, йе ’нкъарæнтæ йæ зæгъын куы
бафæнды, уæд та райгуырынц æвæджиауы æм-
дзæвгæйы рæнхъытæ. Кæд алы адæймаджы бон
нæу фыссын, уæддæр дуне поэзийы тыххæй æнкъа-
рынц æнæхъæн дзыллæтæ. Уый у æнкъарынады
бæрæгбон.» (Хозигпы Б.).
Станиславæн йæ поэтикон куырдадзы æрмæст
йе ’мдзæвгæтæ зæрдæмæдзæугæ не 'сты, фæлæ
иуыл диссаг мæм йæ миниатюрæтæ кæсынц. Дзаг
сты философон хъуыдытæй. Йæ лирикон хъайтар
æмдзу кæны цардимæ, æргомæй уыны йæ дуджы
хъæндзинæдтæ, цæстыл сæ æфтауы цыбыр,
æлвæст æмæ нуарджын хъуыдыты фæрцы. Сты
зæрдæмæхъаргæ поэтикон уацмыстæ:
***
Кæнын ирон дзырдæн æз табу,
Мæ уд дæр уый фæрцы нæ бабын.
***
Удæй махæй алчидæр - хæрзиунæг,
Фервæзæн та ис æрмæстдæр иумæ.
8
113
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
Мурасты Эльбрус Станиславыл фыст эссейы
зæгъы: «Цыдæриддæр рацыд йæ пъеройы бынæй,
уыдон фидар тæгтæй баст сты йæ удысконды бæл-
лиццаг æууæлтимæ, кæрæдзийæ сæ атонæн нæй...
Йæхимæ ныллæгæй бæрзондмæ нæ кæсы, фæлæ
бæрзондæй ныллæгмæ. Ныронг ын цы бантыст, уый
фагыл нæ нымайы:
Нæма ис дзуапп мæ сæйраг фарстæн:
Дæн пиллон арт æви фæздæг?
Æз гъенырмæ мæхимæ кастæн
Хъысмæты цумайы лæдзæг.
Мæн зæрдæбынæй фæнды, цæмæй мæ хæлар иу
æнусы бæрц фæлæггад кæна ирон литерæтурæйæн
хъысмæты цумайы лæдзæгæй. Цæмæй ма иу æнусы
бæрц цæуа агурæн-рæзты фæндагыл - сæдæ азæй
раздæр ма бамбара, фæздæг у æви пиллон арт!»
Ацы ныхæстæм ма æфтауын: Станислав, дэе
бæрæгбоны хорзæх дæ уæд. Де сфæлдыстады дæ
бæлццоны хордзен дзагæй-дзагдæр кæнæд ног
аивадон хæзнатæй. Дæ зонды дыргътæ тонын æмæ
тонын та æвдадзы хос уæнт ирон поэзиуарзджытæн.
Æнусы бонмæ дæ дойны басæттын дæ бон бауæд
дæ райгуырæн зæххы суадонæй.
Фыдæлты кады æмæ намысы тырыса хæссыс
фæллойы, æгъдауы - алы хъуыддаджы дæр, æмæ де
сфæлдыстадон фæндагфидæны фæлтæртæм ахизæд
уæлахизы рындзмæ, дæ рæсугьд хъуыддæгтæй ирд
фæд уадзгæйæ!
г. «Рæстдзинад». -2015. -2 апрел. - Ф. 3.
114
Уæлахизы салЪат, фысссег,
ахуыргæнæг
М^ *%*$
Куыдзæгты Валодяйы райгуырдыл
сæххæст юо азы
Уарзон Ирыстон, мæ Райгуырæн бæстæ,
Уарзын дæ, уарзын, ныййарæгау раст.
Уарзын дæ цъититæ, æврæгътæ, фæзтæ,
Теркæн йæ хъал зарæг, уылæнты хъазт.
Куыдзæгты В.
Царды адджын æмæ цыбыр
фæндагыл чи фæцыд, йæ мыг-
гаджы цыт æмæ намыс сæр-
бæрзондæй чи фæхаста уарзон
Ирыстоны, ирон литературæйы
йæ хорз фæд чи ныууагъта,
Иры рæзгæ фæлтæры рæзтæн
йæ зонд æмæ хъару чи нæ
бавгъау кодта йæ удуæлдай
куыстæй, уый уыд Куыдзæгты
Валодя.
Валодя уыд Кировыхъæуæй
(1918-2006) цы курдиатджын сфæлдыста-
дон интеллигенци рацыд, æмæ
сæ æнæбары рохуаты чи аззад, уыдонæй иу.
Райгуырд Зæрæмæджы хъæуы Уæлладжыры
комы 15 июлы 1918 азы Куыдзæгты цæрæнбынаты,
Хъоргьайы ададжы былыл - Фаллаг бæсты. Йæ
115
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
ныййарджытæ: Куыдзæгты Хъапар æмæ Гогаты
Фатка уыдысты зæхкусджытæ, уыдис сын дыууæ
чызджы æмæ æртæлæппуйы: Маруся, Костя, Валодя,
Виктор æмæТамарæ. Хохагуавæрты зын цæрæн кæй
уыд, сывæллæтты ахуыры фæндагыл саразын кæй
хъуыд, уымæ гæсгæ 1924 азы ралыгьдысты быдырмæ
æмæ æрцардысты Кировыхъæуы (Къардиуы, стæй та
йæ хуыдтой Бухарины хъæу). Валодяйыл цыд æхсæз
азы. Йæ сывæллоны бонтæ арвыста ам. Кæд мæгуыр
рæстæг уыд, царды уавæртæ уæззау уыдысты,
уæддæр йæхи амондджын хуыдта, хохы уавæртимæ
абаргæйæ быдыры уыд дзæнæты бынат. Ахуырмæ
бацæуын æй тынг фæндыд, фæлæ хъæуы скъолайы
уыд æрмæст дыууæ самандурæй амад ахуыргæнæн
къласы. Бадæн бынæттæ ахуыргæнинæгтæн фаг
кæй нæ уыд, уымæ гæсгæ алы хæдзарæй уыд бар
ахуырмæ цæуынмæ æрмæст иу сывæллонæн.
Æмæ ахуырмæ фыццаг бацыдысты йæ хистæртæ.
Валодя йæ чысылæй фæстæмæ кусыныл ахуыр
уыд, æххуыс кодта йе ’фсымæртæ æмæ хотимæ
сæ ныййарджытæн хæдзары зилæнтæ кæнынмæ,
уæгъд рæстæг та æрвыста сыхы сывæллæттимæ
хъазгæйæ. Хъазгæ та-иу кодтой хъуджы фистæй
конд портийæ, хъæлæй, къорийæ, уисын бæхтæй,
хъулæй æмæ æндæр хъæзтытæй.
Валодя, кæд фыццаг къласмæ дæсазыкконæй
бацыд йæ хæдзары уавæртæм гæсгæ, уæддæр уыд
зæрдæргъæвд сывæллон æмæ ахуыр кодта хорз.
Скъолайы æхсæнадон царды уыд раззагдæртимæ.
Скъолайы рæзгæ фæлтæрæн йæ цард чи снывонд
кодта, царды раст фæндагмæ ахуыры бæрзæндтæм
цардбæллон чызджыты æмæлæппутты чи фæндараст
кодта, уыцы ахуыргæнджытæ Валодяйæн уыдысты
116
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*1Из
фæзминаг дæнцæгтæ. Бауарзта ахуыргæнæджы
дæсныйад.
Валодя æнкъардта, сабийы зæрдæмæ фæндаг
ссарын æрдзон курдиат кæй у, æмæ дзы пайда кæнын
дæр зонын кæй хъæуы. 1936 азы Кировыхъæуы
авдазон скъолайы фæстæ ахуырмæ бацыд Цæгат
Ирыстоны педагогон техникуммæ. Каст æй фæци
1939 азы. Валодяйы хъæздыг миддунейы рæсугъд
миниуджытæ рухс хуры тынау нывæзтой йæ
дарддæры цардвæндаг æмæ кусынмæ æрыздæхт
райдиан кълæсты ахуыргæнæгæй йæ уарзон хъæуы
скъоламæ.
Фыццаг скъоладзаутæ... Сæ цымыдисаг цæстæн-
гас. Æрыгон ахуыргæнæджы æфсармдзинад. Бæр-
гæ цымыдисаг уроктæ арæзта Валодя йæ зонд, йæ
рæсугъд ныхасы хъæдæй.
Фæлæ... 1941 аз... Райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр
хæст. Фыдызнаджы ныхмæ тохмæ аивылдысты
Ирыстоны хæстхъом фæсивæд. Уыдоны æмрæнхъ
5 июлы Куыдзæгты Валодя дæр ацыд Фыдыбæстæйы
Стыр хæстмæ (уыцы рæстæг куыста ахуыргæнæгæй
Фарныхъæуы скъолайы). Нысангонд æрцыд Орджо-
никидзейы Сырхтырысаджын фистæг æфсæддон
скъоламæ. Сахуыры фæстæ бахауд 15-æм хицæн
фистæг æфсады бригадмæ æмæ æрвыст æрцыд
станицæ Кавказскаямæ. Æрыгон лæппуйы хæстон
фæндаг райдыдта Мæскуыйы бынмæ рæнхъон сал-
датæй, стæй ссис отделенийы командир, фæстæдæр
та - взводы.
1942 азы январы кæрон Валодя æрвыст æрцыд
Цæгат-Ныгуылæн фронтмæ æмæ райдыдтой йæ хæ-
стон бонтæ адæмы цæстытæй туг куы калд, цард æмæ
мæлæт фæрсæй-фæрстæм кæм цыдысты, уыцы зын
117
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
намысы фæндæгтæ 15-æм хицæн бригады рæнхъы-
ты. Йе смхæстонтимæ æхсарджынæй дæрæн кодтой
немыцæгты. Ссæрибар кодтой Рамущевкæ, Черен-
чицы, Ануфрева, Кавилкина, Медведева, Кулакова
æмæ æндæр хъæутæ. Валодя фыццаг хатт фæцæф
Черенчицæйы хæсты, уый фæстæ - Ануфревы бын-
мæ, фæлæ госпиталмæ нæ акуымдта, цæмæй йе
’мбæстæгтæй ма фæхицæн уа, уый тыххæй (уыдон
уыдысты: Ногъайты Никъала, Магкæты Геор æмæ
Магка, Дзидаханты Дзибæ, Хæдарцаты Ханджери,
Сæлбиты Дзамырзæ æмæ Аркъауты Микъала). Ацы
хабары фæдыл йæ бригадой командир фыста: «Дыу-
уæ хатты тынг цæфтæ фæци, уæддæр хъæбатыр
ирон лæппу нæ ныууагъта хæсты быдыр. Йе ’мбæлт-
тимæ дарддæр тох кодта фашистты ныхмæ». Ле-
нинграды фронты та Валодя хæцыд автоматчикты
ротæйы командирæй. Хъазуатон тохты архайдтаЛе-
нинграды блокадæ атоныныл хæстыты.
1944 азы январы мæйы кæрон, 53-æм диви-
зийы хæцгæйæ, Валодя йæ автоматчикты ротæимæ
Ленинградæй ныгуылæнырдæм пырхгæнгæ цы-
дысты фашистон ныббырсджыты. Ам, Гитлер йæ-
хицæн цы стыр фидар пълантæ арæзта Псков -
Остров - Нарвæйы æрбынат кæнынмæ, уыдон роща
«Каска»-йы хæсты фæсыкк сты. Ацы хæстыты
Валодя уæззау фæцæф æмæ йæ йæ фыды æфсымæр
Никъала сласта Дзæуджыхъæуы 1620-æм госпитал-
мæ. Къамисы куы рацыд, уæд сси 2-аг къæпхæны
инвалид.
Æмгъуыдæй раздæр æрыгон лæппуйы къæ-
мисæнтыл æрбадт халас. Госпиталæй куы рацыд,
уæд хæстон фæндæгты рыг схаста йæ уæлæ йæ
ныййарджытæм, йæ райгуырæн хъæумæ, уарзон
118
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«|Н
Ирыстонмæ. Иæ хæстон сгуыхтдзинæдты тыххæй
хорзæхгонд æрцыд Фыдыбæстæйы хæсты I æмæ
II къæпхæны ордентæ æмæ бирæ майдантæй.
Æрдз адæймагæн цыдæриддæр хорздзинад
саккаг кодта, уыдонæй Куыдзæджы-фырт уьед
хайджын. Йæ цард снывонд кодта рæзгæ сывæл-
лæтты хъомыладæн, уыдон уыдысты йæ царды цин,
уыдоны фидæны сæраппонд хæцыд фыдызнаджы
ныхмæ дæр.
Æхсæз мæйы фæстæ кусын райдыдта Киро-
выхъæуы скъолайы военрукæй. Уый фæстæ - Ноги-
ры скъолайы. Цы бирæ диссæгтæ федта, цы бирæ
зындзинæдтæ бавзæрста йæ хæстон æмгæрттимæ,
уыдон стыр хъæдгæмттæ ныууагьтой йе рыгон
зæрдæйы. Фæлæ цард цард у. Йæ цыд ын никæйы
бону бауромын. Валодяйы бафæндыдуæлдæр ахуыр-
мæ бацæуын.
1948 азы йæ айстой пединституты литературой
факультеты 2-аг курсмæ. Йæ хорз ахуыры тыххæй
йын снысан кодтой Къостайы номыл стипенди (500
сомы). Институты фæстæ (1951) Кировыхъæуы
скъолайы æхсæз азы дæргъы бакуыста ахуырады
хайады сæргълæууæгæй.
Валодя кæдфæндыдæр йæхицæй æмæ йе
’мкусджытæй домдта арф зонындзинæдтæ, рæсугъд
æгъдау. Æххæст кодта фыдæлты традицитæ.
Арæхстджын разамынд фæлæвæрдта: цыппар
азы директорæй Уыналы скъола-интернаты, 1961-
1968 азты та Холысты астæуккаг скъолайы.
1968 азы йæ бинонтимæ æрцард Заводы поселочы
æмæ бацыд кусынмæ «Севкавконстрой»-ы кадрты
хайады сæргълæууæгæй.
Поселочы 34-æм скъолайы Валодя бакуыста
военрукæй æртæ азы.
119
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
$*щ*
Пенсийы куы рацыд, уæд махæсты æмæ фæллойы
ветеран, 17 азы дæргъы бакуыста бæгæныйы завод
«Дарьял»-ы рæнхъон кусæгæй.
Куыдзæджы-фырт кæм куыста - алы ран дæр йæ
фæстæ уагъта æрттивгæ фæд - йæ адæймагдзинад,
уæздандзинад. Заводы поселочы цæрæг Гуыларты
Барис раст бахахх кодта йæ уацы рæнхъыты газет
«Рæстдзинад»-ы фæрстыл: «Рæстæджы зынтæн нæ
бакуымдта сæттын фæлтæрд салдат. Йæ цардвæн-
даг цымыдисаг, вазыгджын уыд, йæ бирæ фæхæрд-
гæнæнты, уырдгуыты, цæхгæрмæ фæзилæнты
цудын нæ бакуымдта. Фæлтæртæн сæ уæле буц
хистæрæн фæбадт, йæ кæстæрты хурæй рæвдыд
æййæфта, йæ фæлмæн ныхас, йæ хорз хъуыддæг-
тæй адæмæн фарн æмæ амонд хаста...».
Валодяйæн йæ хъомылгæнинæгтæй бирæтæ абон
кусынц нæ бæсты алы къуымты ахуыргæнджытæй,
инженертæй, дохтыртæй, аивады дæснытæй...
Валодя кæд хъомыладон куыст кодта, уæддæр æй
æрдз фæхайджын кодта сфæлдыстадон курдиатæй
æмдзæвгæтэе фыссынмæ, æмæ йæ сабийы
бонтæй зæры бонмæ архайдта литературæйы алы
жанрты. У сывæллæтты уарзон фыссæг, публицист,
тæлмацгæнæг, поэт, цалдæр чиныджы автор. Йæ
уадхъуыдтæ æмæ йе ’мдзæвгæтæ арæх цыдысты
мыхуыры республикой газеттæ æмæ журналты
фæрстыл.
Валодя, æрæгвæззæджы фæллойау, иу ранмæ
æрæмбырд кодта йæ поэтикон уацмыстæ æмæ
1951 азы Цæгат Ирыстоны АССР-ы Паддзахадон
рауагъдад «Дзæуджыхъæу»-ы рацыдысты чиныг
«Амондджын бæстæ»-йæ.
1951 азы ист æрцыд Ирыстоны Фысджыты цæ-
дисмæ кандидатæй.
120
УДВАРНЫСТЪÆЛФÆНТÆ ,
Ф*]
1952 азы Мæскуыйы рауагъдад «Молодая гвар-
дия»-йы рацыд æмбырдгонд «Цæгат Ирыстоны
æрыгон поэттæ». Ардæм бахаудтой Валодяйы дыу-
уæ æмдзæвгæйы: «Труд» æмæ «В Цейском ущелье».
Уырыссаг æвзагмæ сæ ратæлмац кодтой Г.
Горностаев æмæ Я. Козловский. 1982 азы рауагъдад
«Ир»-ы рухс федта Куыдзæджы-фырты æмдзæвгæты
æмбырдгонд сывæллæттæн «Æрцæут нæм уазæг-
уаты». 1990 азы рæвдауæндæтты хъомылгæнинæг-
тæ æмæ кæстæр кары скъоладзаутæн Дзæуджы-
хъæуы рауагъдад «Ир»-ы рацыд хрестомати. Ис дзы
Валодяйы æмдзæвгæ «Хъæды».
1995 азы сабиты зæрдæтæ барухс кодта ног
æмдзæвгæты æмбырдгонд «Гæбæцийы диссæгтæ».
Валодякæсыцардæнйе’ппæрццæгæмææвæрццæг
æууæлтæм, йæ адæмы хъысмæтмæ бæлвырдæй.
Йæ бон нæу иувæрсты цæуын, йæ поэтикон ныхас
сыл нæ зæгъын. Йæ фадат æмæ йæ курдиаты тых
цас амыдтой зæрдæбын ныхас ракæныныл, уыйас
рафæлхат кодта йе сфæлдыстады æмдзæвгæты,
прозæйæ фыст уацмысты æмæ мысинæгты хуызы.
Рæстæджы домæнтæ æргом кæны чиныгкæсæгæн
алыхуызы: дзуры царды ахсджиаг фарстатыл, ис
дзы адæймаджы удыкондыл, фыдыбæстæйыл,
райгуырæн къуымыл, царды абон æмæ сомыл
сагъæстæ.
Ис æм поэтикон хъуыдыкæнынад. Сывæллæтты
æмдзæвгæты æмбырдгонд «Æрцæут нæм уазæгуаты»
сæйрагтемæууарзондзинадрайгуырæнИрыстонмæ,
кæстæртæм, æрдзмæ. Кæстæр фæлтæрæн Валодя у
æцæг фæндагамонæг чингуыты дунейы. Уый агуры
æмæ ссары фæндаг сывæллæтты зæрдæтæм. Алы
æмдзæвгæйы æмæ аргъауы дæр æнкъарæм йæ
зæрдæйы арф къуымты цы хъæрмуддзинад ис, уый:
121
?фф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Уарзон сабитæ - нæ хуртæ, -
Уарзон мадæлты хъæбултæ!
Не ’фсæдын уæ цин, уæ уарзтæй,
Афтæмæй цæрын.
Нæзивæг уæ цурмæ уайын.
Æз уæ мидбыл худтæй райын.
Цардæй мын ’стут зынаргъдæр, -
Ард уын æз хæрын...
«Мæ лæвар»
Ирыстоныхистæр фæлтæры цæрджытæй алчидæр
хорз зоны, 60-æм азты ХХ-æм æнусы нын цы хæлар
бастдзинад уыд Болгарийы бæстæимæ, уый. Вало-
дя йе ’мдзæвгæ «Болгайраг ногдзаутæн»-ы бавæрд-
та арф мидис. Райхæлдта дзы айв поэтикой ма-
дзæлтты фæрцы ирыстойнæгты уазæгуарзондзинад,
сфæлындыдта йын йæ диссаджы æрдзы рæсугъд-
дзинад, йæ аргьæутты дзуринагурссæр хæхты бæр-
зонддзинад, цæмæй æфсымæрон болгайраг сывæл-
лæтты бацымыдис кæна æмæ бауарзой Ирыстоны
рæсугьд æгьдæуттæ æмæ алæмæтаг æрдз, махау.
Терчы зарæг хъусдзыстут,
Йе згъордмæ фæкæсдзыстут.
Уылæнты тызмæг абухт
Диссагæн фæхæсдзыстут.
Айнæг хæхты, тар хъæдты
Махимæ фæзилдзыстут.
Цъæйы комы цъититыл
Схъасырдæм æрхиздзыстут.
Дзæбидырты, сæгуытты
Тигътыл хъазгæ фендзыстут.
122
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф$3
Хæхты фæхстыл, хъæдбынты
Гагадыргътæ тондзыстут...
Уазæгæн æгьдау дæттын
Махмæ у - уæздандзинад.
Уадз тыхджындæр басгуыхæд
Мах æхсæн - хæлардзинад!
Айв поэтикой ахорæнты фæрцы поэт æвдисы
афæдзы афонты дæр. Ахæм рæсугъд барæнтæй
спайда кæны, æмæ сæ чи бакæса, уыдоны цæстытыл
æнæмæнгæй ауайдзысты зымæгон хъызт боны
рæсугъддзинад, уалдзæджы хуры хъармæй æфсæст
æрдз куыд райхъал вæййы, йæ цъæх кæрдæджы
змæлд, уалдзыгон цъиуты цъыбар-цъыбур:
Хъызт зымæг цæссыгкалгæ
Урс хæхтыл æртади.
Хуры хъармæй арф кæмтты
Митлæсæнтæ ’руади...
- Тас нæм цæуай, дзывылдар, -
Дардбæстæй нæ уазæг!
Хъарм бæстæй цы æрхастай?
- Уалдзæг!
Уалдзæг!
Уалдзæг!
Алы азы афонæн дæр ис йæхи цæсгом, æмæ сæ
алы поэт дæр архайы равдисын сæрмагонд поэтикой
барæнтæ æмæ мадзæлтты фæрцы. Валодямæ ис
къорд æмдзæвгæйы ацы темæйыл фыст:
Зымæг, бамбæрзтай та, зæхх,
Митæй дары урс нæ бæстæ,
123
йсЩэ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Дары митхæдон къæдзæх,
Уацары дæм сты нæ фæзтæ.
Хъуысы мигътæй дæр хъæрзын,
Уадæй сын ыскодтай пирæн.
Цæй, цы нæ кæныс тæрсын?
Цæй, цы нæм кæныс æртхъирæн?
Мах хъызт зымæгæй нæ тæрсæм,
Нæ йæ уазалæй æргъæфсæм.
Вырæн адагмæ - нæ фæндаг.
Рацу ма ды дæр, нæуæндаг...
«Зымæг»
Уалдзæгæн йæ улæфт
Уæнгты хизы, хъары.
Булæмæргъ зæллангæй
Хъæды къохæй зары.
Дæттæ уайынц тагъддæр,
Денджызтæм æзгьорынц.
Цъититы цæсты сыг
Уырдæм семæ хонынц...
«Уалдзæг»
Сæрдтон æхсæв куыд райдзаст уыд,
Куы хъазыд арвыл мæй.
Сæрдтон æхсæв, мæйрухс æхсæв
Нæ рох кæны мæнæй...
«Сæрдтон æхсæв»
Валодя йе ’мдзæвгæ «Лениной зиуы бон»-ы цы
вазыгджын мидис бавæрдта, уый райхалыны
охыл абоны дуджы сабиты ахоны йемæ, цæмæй
124
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
банкъарой, уыцы бон-иу адæмæн стырæй-чысылмæ
цы бæрæгбон уыд, разæнгардæй-иу куыд куыстой
заргæ, хъазгæ æмæ худгæйæ:
Уалдзæгæн йæ циндзинад
Ныр куы бырсы риумæ.
Лениной зиуы бонмæ
Рацыдыстæм иумæ.
Ивгъуыйы ныл кусгæ бон
Худгæ, хъазгæ, райгæ.
Лениной зиуы боны
Чи кæны фæллайгæ!..
Валодя уарзта цард. Стыр аргъ кодта чиныгæн.
Тынг æй фæндыд, цæмæй алчидæр бамбара, чи-
ныг æвдадзы хос кæй у. Æппæт æнамонддзинæд-
ты ныхмæ чи æрлæуудзæн, хæрам кæй фæрцы
фесæфдзæн, ахæм хотых кæй у. Чиныг у æнусон,
куырыхон, зæрдæфæлмæнгæнæг. Йе ’мдзæвгæты
Куыдзæджы-фырт архайы æппæт мадзæлттæй дæр,
цæмæй сабитæ иппæрд ма уой чиныгæй æмæ сын
фыссы йæ уацмыстæ алыхуызон литературой жанр-
ты, Йæ зæрдæйы уарзондзинад, йæ цин рæзгæ фæл-
тæрмæ æргомæй æнкъарæм йæ алы рæнхъы дæр:
Уарзон сабитæ, нæ хуртæ,
Уарзон мадæлты хъæбултæ,
Не сфсæдын уæ цин, уæ уарзтæй,
Афтæмæй цæрын.
'Нæзивæг уæ цурмæ уайын.
Æз уæ мидбылхудтæй райын.
125
фшэ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Цардæй мын ыстут зынаргъдæр -
Ард уын æз хæрын...
«Мæ лæвар»
О, нанайы буц хъæбултæ,
Царды рæвдыд æмæ цинад
Уемæ ’взонг риуты хæссут.
Бафсæдут дзæбæх цæрынæй,
Уалдзæгæн йæ буц рæвдыдæй,
Æмæ хъæлдзæг цæстæнгасæй
Рухсдæр фидæнмæ кæсут!
«Сабитæн»
Валодя хорз æмбары адæймаджы миддуне, йæ
психологи. Уымæ гæсгæ алы ныййарæгæн дæр йæ
бон у поэты ’мдзæвгæтæ: «Сосæн у фынæй афон»,
«Мæ гыццыл Сосæн»-æй спайда кæнын, цæмæй
арфдæр раргом кæной се ’нкъарæнтæ сабитæм. Уый
æппæт поэтикой барæнты фæрцы йе ’мдзæвгæты
дæр спайда æмæ раргом кодта ныййарæджы
æнæкæрон уарзондзинад хъæбулмæ:
Баизæр и, баталынг,
Хъæдрæбынтæ - саудалынг,
Тæрхъус хъæды бафынæй -
Бафæллади кафынæй, -
Сосæн у фынæй афон.
Дымгæ, цæртты мауал зил,
Бæлæсты дæр мауал тил.
Гис, дæхи та ма ’рбалвас,
Сосырдæм ды мауал уас, -
Сосæн у фынæй афон.
126
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*$^з
Кæнæ:
Цæй-ма гаккæй
Ауай, ауай.
Мауал тæрс кæлынæй,
Æз дæ хъазтмæ,
Æз дæ худтмæ
Бафсæдон кæсынæй.
Цæй-ма тагъддæр,
Цæй-ма тагъддæр
Гæлæбуйы асур
Арвы цъæхыл
Тагъд тæхынмæ
Уый базыртæ ракур...
Сывæллæттæ уæлдай фылдæр уарзынц аргъæут-
тæ. Ацы жанрмæ дæр Валодя йæ уаз хуынтæ бахаста.
Ис æм цалдæр аргьауы. Сабитæ æнæмæнгæй атез-
гъо кæндзысты «Хæрæгыл йæ хин æртыхст», «Рувас
æмæ зыд бирæгъ», «Пыл æмæ маймули»-йы
литературой хъайтартимæ алæмæтаг аргъæутты бæстæм.
Кудзæджы-фырт рæстæгимæ æмсыгъд кæны,
йæ лирикон герой Фыдыбæстæ, уарзон Ирыстон,
йæ фыдæлты уæзæг узæлгæ уарзтæй уарзы, йæ
сæрвæлтау тохы бацæуы цыфыддæр ’знагимæ.
Автор йæ хъайтарты миддуне æвдисы алыхуызон
айв поэтикой ахорæнтæ æмæ барæнты фæрцы.
Райгуырæн Ирыстон
Уарзон Ирыстон, мæ Райгуырæн бæстæ,
Уарзын дæ, уарзын, ныййарæгау раст.
Уарзын нæ быдыртæ - колхозон фæзтæ,
Теркæн йæ хъал зарæг, уылæнты хъазт.
127
$вш
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Уалдзыгон афонты арвы рухс цæсгом,
Уынгты бæлæстæн сæ сусæг ныхас,
Гауызæй æмбæрзтау, хъулон æврæгътæ
Æмæ Хъазыбеджы худгæ æнгас.
Зæрдыл æрбалæууынц уарзон æмгæрттæ,
Донбылтæ, фæзтæ, мæ сабион цард.
Уыдæттæ мысгæйæ Райгуырæн бæстæм
Ноджы фылдæр кæны уарзондзинад.
Абон дæ сæрыл, ныййарæг Ирыстон,
Райстон мæ къухмæ æз топп æмæ кард,
Хæстæн йæ карзмæ домбайау лæбурын,
Хъахъхъæнын тохы нæ цыт æмæ кад.
Уазал хъызт æхсæвты дард балцы, дард ран,
Де ’взонг хæстонæн йæ фæндаг - уæззау.
Туджы фæд фæсонтыл арæх æрцæуы,
Уый дæр дæу тыххæй нæ кæны æвгъау.
Уарзон Ирыстон, мæ Райгуырæн бæстæ,
Уарзын дæ, уарзын, ныййарæгау раст.
Уарзын нæ быдыртæ - колхозон фæзтæ,
Теркæн йæ хъал зарæг, уылæнты хъазт.
***
Фыдыбæстæ,
Дæ хорздзинæдтæй
Æз амондджын.
Кæнæнт мæм тугдзыхтæ хæлæг.
Тæхудиаг дæн.
Маяковскийау
Дæн æз дæр
Советон
Рухс бæсты цæрæг.
128
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
Азты сæрты адæймаг куы акæсы фæстæмæ, уæд
зæрдæ цыдæр хъыдзы-хъыдзы райдайы. Валодя дæр
йæ сабидуджы рæстæг цы уарзон Кировыхъæуы
арвыста, уый йын ныййарæгау зынаргъ æмæ
адджын у. Мысы йæ æмæ йын æргом кæны йе ’стыр
уарзондзинады æнкъарæнтæ йе ’мдзæвгæты æмæ
зарджыты. Йæ хъуыдытæ йæ арæх ахæссынц йæ
рагуалдзæджы ирд, æнæферохгæнгæ бонтæм æмæ
уымæн ауайы йæ хъустыл сабиты цъæхснаг худт.
Æз цæуын дæ хуымты -
Райдзаст тыгьд быдырты.
Зарджыты дæу зарын,
О, колхозон хъæу.
Уарзын дæ, уый базон,
Тынгдæр та - куыстафон,
Хъалы дæр, фыны дæр
Æз дæу мысын дæу.
Рухс вæййы мæ зæрдæ,
Рог вæййынц мæ уæнгтæ,
Ерысæй куы кусын
Даргъ сæрдыгон бон.
Де ’стыр хъомрæгъæутты,
'Нæкæрон дыргъдæтты
Ис æмæ бæркадæй
Чи нæу райгонд, чи.
Æз дæ фидæн бонтæн,
Æз дæ цардамондæн,
Ме ’сфæлдисæг адæм,
Ратдзынæн мæхи.
«Зарджыты дæу зарын»
9
129
&Ш~
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Æнæфæцудгæйæ царды гуыргъахъхъ фæндæгтыл
кæм фæцыд, йæ зæрдыл цы æнæферохгæнгæ хæст-
он бонтæ дары, уыдон Валодяйы царды чысыл
не сты. Уæлдай зæрдæагайгæдæр сты, æмæ рухс
цыртдзæвæнау бæрæг дарынц, йе ’рыгон цард чи рад-
та райгуырæн бæстæйы сæраппонд Фыдыбæстæйы
хæсты быдырты, уыцы фæсивæдыл фыст æм-
дзæвгæтæ. Ацы уацмысты йæ хъайтары поэт æвди-
сы сагъæсгæнæгæй, знаджы ныхмæ тохы, йæ бæл-
лицтæ кæй ахæссынц фыдæлты къæсмæ, уарзон
хъæубæстæм:
***
Ныссабыр бæстæ. Иу гæрах нæ хъуысы,
Цыма æппындæр никуы уыди хæст.
Фæззыгон дымгæ ме тæрттыл æсхъазы
Акъоппы тигъыл баниуы æрмæст.
Гъе, ахæм сахат, уарзон вæййы дуне,
Гъе, ахæм сахат, уарзон вæййы цард.
Мæ сæр хъуыдытæй дзаг вæййы æдзухдæр
Æмæ мæ фæндтæ абалц кæнынц дард.
Æрлæууынц зæрдыл райгуырæн хæхбæстæ
Æрлæууы зæрдыл райгуырæн хæдзар.
Тæхуды, гъер та, хæхты сæрæй ракæс
Æмæ та искуы хохы цъуппæй зар.
Тæхуды, гъер та, доны былыл фæзил,
Æврæгьтæм акæс, ’мгæрттимæ дзы бад.
Æрзил та хъæдты, цъæх быдырты, кæмтты
Æмæ та фехъус, доны хъæлдзæг зард.
130
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
Фæлæ ныртæккæ зæхх æмрызт ныккæндзæн,
Æрвнæрдау хъуысдзæн сармадзанты хъæр.
Æмæ та размæ тохмæ æз бырсдзынæн
'Знаг, цыфæнды карз куы уа, уæддæр.
Æрмæст уæлахиз фенон æз мæ цæстæй,
Æзнаджы туг куыд ныккæла бынтон.
Æндæр мæлæт мыл саубазыр куы руадза,
Нæ кæндзынæн, уæд ууыл дæр фæсмон.
Йæ худгæ ’нгас мæрдон цæсгом нæ ивдзæн
Уыдзæн, гъе уæддæр, ныфс æмæ эехсар.
Мæ сæнтты æз сымах нæмтты зæгьдзынæн
Мæ хъæубæстæ, мæ райгуырæн хæдзар.
Ноябрь, 1943
Хæсты темæ, фæлтæрты æнæбасæтгæ хъæбатыр-
дзинад зынгæ бынат ахсы йæ поэтикон сфæлдыс-
тады. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты дуджы ноджы
тынгдæр сырæзти йе сфæлдыстад Куыдзæджы-
фыртæн. Уый хорз æнкъардта хæсты рæстæг
æмæ уый фæстæйы цардивылæнты вазыгджын
фæстиуджытæ. Арф ныуулæфгæйæ-иу æрымысыд
хæстон æмгæртты, йе ’дзард хæлæртты. Æмæ-иу
райгуырдысты ног поэтикон хъуыдытæ æмдзæвгæты
æмæ зарджыты хуызы. Иу æмæ дыууæ æм-
дзæвгæйы нæ ныффыста Кировыхъæуæй цы æдзард
фæсивæд ацыд хæстмæ æмæ райгуырæн бæстæйы
сæраппонд йæ цард чи радта, уыдоныл. Ацы циклы
æмдзæвгæты ис зæрдæмæ арф чи хъары, ахæм
хъуыдытæ æмæ фаг айв поэтикон нывтæ фæлтæрты
æнæбасæтгæ хъæбатырдзинадыл:
131
йеæэ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Куы банцад раджы тугкалæны хæст,
Куы атахтысты азтæ æмæ бонтæ.
Куыннæ ’здæхут уæ уарзон хъæумæ уæд?
Кæмыты стут æдзардæй сæфт хæстонтæ?
Æнæ сымах нæм нал фидауы хъазт.
Куынæ ис хъазты фæндырдзагъдмæ зарæг.
Къæрццæмдзæгъд симд нæ хъæубæсты - ыстæм.
Фæндыры зæлтæм нал æркафы барæг.
Куыд уæ уромынц ингæны къæйтæ?
Æстонут сæ, - æрæмбырд ут нæ хъæумæ.
Нæма банцад уæ ныййарджытæн хæст.
Кæсынц нырма уæ фæзындмæ æнхъæлмæ.
Ныззиликкам нæ хъæуы кæрон хъазт.
Фыр цинæй хæхтæ стыр симды цæуиккой.
Фæндырдзагъдмæ та зариккой æмæ
Хæххон дæттæ уæ зарынмæ хъырниккой.
Уæ уарзæттæн сæ сæры хил ысурс,
Уæддæр уæ кадæн бадынц æмæ бадынц.
Мæрдтæй дæр, дам, фæстæмæ здæхæн ис.
Сæ бирæ уарзт сæ рыст зæрдэеты дарынц.
Кæд уæ нæ исынц уал азы хабар,
Уæддæр ма уæ сæ цæугæ хæхтæ хонынц.
Уæ рухс нæмттæн цырагъдарæй цæуынц.
Лæджы рæвдыд, хъæбулы ад нæ зонынц.
Фæзынут сæм, æнхъæлмæ уæм кæсынц.
Æви сымах сæ хъысмæтыл нæ тыхсут?
Уæ кад æмæ уæ намысæн цæрынц,
Сымах та сæм писмотæ дæр нæ фыссут.
132
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
^Шщ
Æнæрцæугæ уын а дунейыл нæй
Ирыстонмæ, уæ мадæлтæм, нæ хъæумæ.
Нæма банцад уæ ныййарджытæн хæст.
Кæсынц нырма уæ уарзæттæ æнхъæлмæ.
Уæхæдæг нал, - æрыздæхти уæ цыт
Ирыстонмæ, уæ мадæлтæм, нæ хъæумæ.
Нæма банцад уæ ныййарджытæн хæст.
Фæкастысты уæ уарзæттæ æнхъæлмæ.
«Æрыздæхутп»
Сæрыстыр дæн мæ тохвæллад фæлтæрæй
Мах уарзтам цард, сæрибар цард нæ бæсты.
Октябыры хæрзиуджытæ ныфсджынæй
Мах хъахъхъæдтам фыд ’знагимæ хæсты.
Хъæбысхæсты, æнауæрдондæр тохы,
Фыд ’знаджы æндон фидæрттæ састам.
Нæ кæстæртæн, нæ фидæны фæлтæрæн.
Вæллиццаг цард нæ туджы аргьæй хастам...
«Уый тпыххæй»
Фыдæлты ныхас уыд: «Хъæд æмæ дур дæр æну-
сон не сты». Æнусон у зарæг. Зарæг цæры æмæ
æмдзу кæны адæмимæ, ахизы азты сæрты ног фæл-
тæртæм. Дзыллæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ сæ хуы-
здæр хъæбултыл кады æмæ лæгдзинады зарджытæ
фæкодтой æмæ уыцы фæрнæйдзаг æгьдау цытимæ
цæры. Куыдзæджы-фырты æмдзæвгæтæ, хæстон
æмгæртты хъæбатырдзинады тыххæй, арæх фе-
хъусæм зарджыты хуызы Ирыстоны алы къуымты,
фæлæ, хъыгагæн, адæм нæ зонынц, уыдон Вало-
133
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щь
дяйы æмдзæвгæты ныхæстыл фыст кæй сты, уый.
Зæгъæм, «Ногъайты Никъалайы зарæг», «Дзусты
Эдуарды зарæг», «Цорæты Алиханы зарæг», «Айс æй,
аназ æй!», «Фаризæт», «Азауы зарæг», «Комбайнеры
зарæг» æмæ æндæртæ. Ацы зарджыты Иры дзыллæ
арæх зарыдысты чындзæхсæвты æмæ куывдты. Йæ
хæрæфырт Гутнаты-Цæргæсты Фатимæ (Марусяйы
чызг) куыд мысы, афтæмæй Валодя дæсны уыд за-
рынмæ. Изæрыгæтты-иу сыхæгтæ куы æрбамбырд
сты фæскуыст, уæд-иу балалайкæимæ кодта йæхи
фыст зарджытæ.
Адæмон музыкæйыл æвæрд зарæг «Азауы
рæсугъд» чи нæ зоны хистæр фæлтæрæй, ахæм стæм
адæймаг разындзæн. Хъыгагæн, алчи нэе зоны, йæ
ныхæстæ йын Куыдзæгты Валодя ныффыста, уый.
Поэт дзы райхæлдта дыууæ æрыгон уды судзгэе
уарзт, аив сфæлгонц кодта уарзон чызджы сурæт
æмæ йæ рахаста поэзиуарзджыты тæрхонмæ. Зарæг
саразджытæ дзы ног уд бауагътой æмæ дзыллæйы
зæрдæмæ фæцыд. Уымæн та æвдисæн у радио
«Алани»-йы уылæнтыл æй Балаты Валодя (дзæнæты
бадæд) æмæ Дзуццаты Сослан сæ хъуытаз хъæлæсты
фæрцы кæй фæзарынц Ирыстоны цæрджытæн.
Валодяйы сфæлдыстадыл куы афæлгæсæм,
уæд ис ахæм хатдзæг скæнæн: йе ’мдзæвгæтæ сты
лиризмæй дзаг æмæ сæ бирæтыл ис ныффыссæн
музыкæ нæ композитортæ сæм лæмбынæг куы
æркæсиккой, уæд («Фыдзæрдæ чындз», «Мæ
фырнымд рæсугъд», «Фæстаг фронтмæ», «Фыййауы
зарæг» æмæ æндæртæ).
Ирон хъæбатырты зарджытæ æнгом бает сты
адæмы цард æмæ рæстæджы уæззау цаутимæ. Ам
дæр та поэт нæ ферох кодта Ирыстоны кад æмæ
рады лæгты ном, йæ риу размæ чи хаста райгуырæн
134
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*;
бæсты сæраппонд знаджы сармадзанты ныхмæ
бахъуаджы рæстæг, хъазуатон тохы чи æвдыста
зарджыты заринаг хъæбатырдзинæдтæ («Баситы
Чабæханæн», «Иссæйы ингæны уæлхъус»...)
Хæстон ыстæрты
номдзыд раздзæуæг
Æнафоны цæмæн æрхауд
йæ бæхæй?
Æгас Кавказы намыс
æмæ ныфс,
Цæмæн банцад йæ
кусынæй дæ зæрдæ?!
Фæлæ мæлæт хъæбатыр
лæгæн нæй.
Дæ кад, дæ намыс
а-бæстыл цæрдзысты.
Мæлæт æмæ фыд знæгты
фыдæнæн
Дæ тырыса дæ фæдонтæ
хæсдзысты.
Поэты сфæлдыстады хæсты темæйыл фыст циклы
бæрæг бынат ахсы ’мдзæвгæ «Æфсымæрон ингæны
раз». Ахæм поэтикой рæнхъытæ ныффыссын алчи
нæ сарæхсдзæн, адæймаджы зæрдæйы иннæрдæм
хизынц. Адæймаг хъуамæ йæхæдæг бавзара, уыцы
æнкъарæнтæ, цæмæй сын чиныгкæсæг сæ мидис
æмæ арф хъуыды бамбара. Валодя къæмдзæстыг
у йæ хæстон æмгæртты раз, тынг æфхæры æмæ
азымы æппары йæхи - абон йæ ном фыст кæй нæй
сæ фарсмæ йæ хæстон æмгæртты цыртыл, уымæй:
135
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Р
«Куыд баззадтæн уæззау хæсты æгасæй? Цæуылнæ
дæн уæ цырты фарсыл фыст?» Æмæ, автор йæхæдæг
дæтты стыр философон хъуыдыимæ йæ фарстæн
ахæм дзуапп: «Куы ничи зайа удæгас хæстонтæй,
Гъе уæд, хæсты уæлахиз уæвæн нæй».
Мæ удæн тасæй карз хæстæй нæ лыгъдтæн.
Мæ хæцæнгарз нæ аппæрстон кæмдæр.
Гадзырахатæй æз ме ’мбæлттыл нæ цыдтæн,
Тæппуд æфснайд нæ бакодтон мæ сæр.
Уыдис мæ хъуыды цардбæллон хæстонтыл,
Нæ уæззау тохæй рухс фидæн уыдтон.
Нындæгъд-иу арæх тугамæст фæсонтыл
Æрдæгсыгъдытæй ме ’фсæддон хæдон.
Уæддæр бырстон зындоны судзгæ кæмтты.
Мæ ныфс нæ саст лæгæвзарæн хæсты.
Мæ риуыкъæйыл судзгæ арф хъæдгæмтты
Чугуны схъистæ ме ’вдисæн ысты.
Фæлæ уæддæр куы ’рлæууын æз уæ разы,
Æдзардæй сæфт зынаргъ æмгæрттæ, уæд
Цыдæр сагъæс мæ рыст уды æлвасы,
Мæ дзы нæ зайын иу минут фæсвæд.
Куыд баззадтæн уæззау хæсты æгасæй?
Цæуылнæ дæн уæ цырты фарсыл фыст?
Æдзух мæлæты уазал цæстæнгасæй
Мæ зæрдæ кæд æгæр дæр ма фæрыст.
Кæнæ кæд æз нæ сарæхстæн зын боны,
Йæ кæнон кæд нæ бакодта мæ кард.
136
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
щз$
Нæ бахъахъхъæдтон искæцы хæстоны,
'Мæ уый тыххæй, кæд аскъуыди йæ цард.
Кæд исчи рхауди, бабын - мæ бæсты
Мæлæты дзыхмæ баппæрста йæхи.
Мæн бахызта уынгæг тохы, æрмхæсты,
Йæхæдæг та, кæд царæфтыд фæци».
Фæлæ мæм азым мачи хæссæд сонтæй,
Цæмæй уон, цыма, аххосджын цæмæй?
Куы ничи зайа удæгас хæстонтæй,
Гъе уæд, хæсты уæлахиз уæвæн нæй.
Мæ удæн тасæй карз хæстæй нæ лыгъдтæн.
Мæ хæцæнгарз нæ аппæрстон кæмдæр.
Гадзырахатæй æз ме ’мбæлттыл нæ цыдтæн,
Тæппуд æфснайд нæ бакодтон мæ сæр.
«Æфсымæрон ингæныраз»
Ирыстоны æрдзы рæсугъддзинад, йæ урссæр
бæрзонд хæхтæ, йæ гуылф-гуылфгæнаг цъитидæтты
згъорд, йæ æхсæрдзæнты зард, йæ æвдадзы хос
суадæттæ æмæ бирæ æндæр æрдзон фæзындтытыл
фыссы Валодя. Йæхирдыгонау сфæлынды, йæ
миддунейы сын цы бынат ис, цы цæстæнгас æм ис,
уый:
Æскасти мæй йæ цалхы дзаг,
Сыгъзæрин доны стылд.
Уый хæхты тигътыл радыгай
Ныгуылæны ’рдæм хылд.
Æрфæны фæд хæрдгæ ’ндæхтæ
Æлвисынмæ фæци.
137
:#ШЭ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Æсхъазы цъити уыдонæй
Æсфæлыста йæхи.
Дæлдæр нæзыты астæуты
Æзгъоры, уайы дон.
Фæлмас æрдзæн йæ зарджытæ
Кæны æхсæв уа бон...
«Цъæйы комы»
Ирыстон уыд кæдфæнды дæр кадджын хистæрæй,
фидар - кæстæрæй. Валодяйы лирикон герой дæр
ууыл дзурæг у. Кæд хæсты быдыры æрыгонæй
знаджы ныхмæ хъазуатонæй карз тох кæны, мæлæт
йемæ æмдзу кæны, уæддæр у сагъæсгæнæг æмæ
дзы не сты рох нæ Иры урсзачъе лæгтæ:
О, урсзачъе лæгтæ,
Нæ Иры зæрæдтæ...
Сымах мысын дардæй, -
Нæ уæ кæнын рох.
Уæ сæрибардзинад,
Уæ царды æнцойад
Æз хъахъхъæнын, - ууыл
Мæнæн у мæ тох.
Æрымбырд уыдзысты
Уæ уарзон хъæбултæ
Уæлахизы тохæй
Рæхджыбон хъæмæ.
Æз дæр уæм фæцæуын
Æмæ та уэе разы
138
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*§**]
Чындзæхсæвты, куывдты
Лæудзынæн уырдыг.
«Иры зæрæдтпæм»
Нæ ферох поэтæй йе сфæлдыстады раргом кæ-
нын ныййарæг мад æмæ схæссæг фыды сурæттæ.
Æмдзæвгæ «Мæ мадмæ»-йы поэт равдыста æрмæст
йæхи ныййарæг мады сурæт нæ, фæлæ дуджы æп-
пæт мадæлты фæлгонц: сæ фыдæбæттæ, сæ судз-
гæ бонты тухитæ, сæ зæрдæйы хъæдгæмттæ, сæ
хъæбултæм хæсты быдырæй æнхъæлмæ кæсгæйæ,
æнæхуыссæг æхсæвтæ куыд æрвыстой, уый.
Райгуырæн бæстæн
Ныфсджынæй фæразынц
Де ’взонг лæппутæ лæггад.
Уымæн сæ хъомыл
Дæхæдæг дæр кодтай, -
Уый сын у хæс æмæ кад.
Æмæ кæй не сты
Ныртæккæ дæ цуры,
Ууыл сæм ма кæн хæрам...
Æрвитын дæм дардæй
Райгуырæн Ирмæ
Уарзон хъæбулы салам!..
Цард лæууы уарзондзинадыл. Уарзты цæхæры чи
бахауы, уый йе ’нкъарæнтæ хуыздæр раргом кæны
алы мадзæлтты фæрцы, уæлдайдæр та Валодяйы
хуызæн курдиатджын, уарзæгой адæймаг. Йæ
лирикон герой у сагъæсгæнæг, уарзты цæхæры чи
судзы, йæ зæрдæйæн адджын æмæ буц чи у, уый
сурæт раргом кæнынæн æвгьау чи ницы кæны,
уарзон чызджы алы барæнтимæ чи бары, суадоны
139
&**»
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Куыд ферох уа, нæ йæ зонын,
О сау æрфыг чызгай,
Мæ циндзинад, мæ царды ныфс,
Мæ зæххон хуры хай!
Цъæх арвы фурды мах сæрмæ
Мæй хъазгæ, худгæ цыд.
Йæ аивадмæ бафтауæн
Дæ цæстæнгас дæр уыд.
Нæ фале нæм цæугæ донæн
Йæ хъæлдзæг зарæг хъуыст.
Фæлмæн бахудт, фæлмæн æнгас,
Дæуæй мæ риумæ хызт...
«Сæрдтон æхсæв»
Кæд нын нæ хъысмæт карз тæрхон æскодта,
Нызмæлыд, акалд рухс фæндты мæсыг,
Уæддæр мæ риуы баззади дæ сурæт,
Мæ рæзгæ бонты м ’амонды фæрдыг.
Уæддæр дæ фæстæ не фсæдын кæсынæй.
Мæ хъуыдытæ дæуимæ æсты баст.
Мæ рыст зæрдæмæ хуры тынтау хизынц
Дæ рухс цæстæнгас, мидбылхудгæ каст...
«Кæд нын нæ хъысмæт...»
140
УДВЛРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф$
Валодяйы архивы ис бирæ æмдзæвгæтæ, ра-
дзырдтæ: «Уайдзæф», «Æфсымæр», «Фæсмон», «Афтæ
сæмбæл дæ хæдзарыл»...; поэмæ «Амондмæ фæн-
даг»; иуактон пьесæ «Бинонты æхсæн иу гуылмыз»;
уырыссаг æвзагæй тæлмацгондæй: Н.Носовы «Руд-
зынг сæрдæн», «Мишкæйы кас»; А.Кольцовы «Æрцу
мæнмæ» æмæ æндæртæ. Йæ поэмæ «Амондмæ фæн-
даг»-ы афтæ фыссы:
Цардамонд æссарæнт
Намысджын фæллойæ
Чи скодта йæхицæн
Кад æмæ цæсгом.
Цардбæллон зæрдæтæ
Бафсæдæнт цæрынæй,
Уæнт æдзух сæ царды
Рухс зæрдæ, цардхъом...
Йе ’мхъæуккаг æдзард поэт Хозиты Яковы
тыххæй йын мысинæгтæ рацыд мыхуыры журнал
«Мах дуджы» фæрстыл (1981 аз, №2). Йæ хъæуы
историйыл афæлгæст «Кировыхъæу йæ равзæрдæй
абонмæ» (г. «Рæстдзинад», 2002 аз, 21 сентябр)
фыццаг хатт Куыдзæджы-фырт сарæзта. Æрмæг,
кæд æххæст нæ уыд, уæддæр æй стыр лæварæн
райстой хъæубæстæ: «Ацы хъæу фыццаг хуындис
Къардиу, Бухариныхъæу, фæстæдæр та хæссын
райдыдта зынгзæрдæ революционер Сергей Мироны
фырт Кировы ном. Ардæм хæхбæсты цæрæг адæм
ралыгьдысты Мамысонæй...»
Куыд рахатыдтам, афтæмæй бирæвæрсыг у Куы-
дзæгты Валодяйы сфæлдыстад, дзаг у лиризмæй,
фыста алы темæтыл, ирдæй æвдисы йæ рæстæджы
141
} . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$вЩ*
царды домæнтæ, æвдисы йæ зондахаст, йæ
поэтикой зонындзинад, йæ æнæкæрон уарзондзинад рай-
гуырæн бæстæмæ. Уый сæраппонд æвгьау нæ кæны
йæ тых, йæ зонд, бахъуаджы сахат цæттæ у йæ цард
нывондæн æрхæссынмæ. Йæ адæмы хорздзинад у
йæ хорздзинад, йæ циндзинад та у йæхи циндзина-
дау.
Ногьайты Хазби - Кировыхъæуккаг, йæхи рагæй
фæлвары поэзийы тыгъдады. Сывæллон-ма куы
уыд, уæд дзы ныфс бауагътой Валодяйы ныхæстæ.
Уый мысы: «Фыссæг - ахуыргæнæг, мæ номæвæрæг
Куыдзæгты Валодя нæ сыхаг уыд. 1944 азы,
æппæты æрыгондæр инæлар Черняховский фæмард
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты быдыры. Ацы цау мын
мæ зæрдæ тынг бацагайдта, æмæ тетрады сыфыл
райгуырдысты поэтикон рæнхъытæ. Хæдзары ничи
уыд æмæ йæ хъæрæй кастæн мæхицæн мæ уаты.
Уаты рудзгуытæ гом уыдысты, уый мæ айрох. Уыцы
рæстæг Валодя нэе разы лæуд фæци æмæ мæм
лæмбынæг фæхъуыста. Куы фæдæн каст, уæд дуар
æрбахоста, æз ме ’мдзæвгæ базы бын амбæхстон
æмæ йæм рауадтæн. Куы мæ бафарста, кæй
æмдзæвгæ кастæн, уæд фефсæрмы дæн. Мæ бон
дзурын дæр ницыуал уыд. Валодя бамбæрста мæ
уаг æмæ мын комкоммæ кæсгæйæ загъта: - «Хорз
æмдзæвгæ у, бакус-ма йыл ноджыдæр æмæ дарддæр
фысгæ кæн». Уый мын радзырдта æмдзæвгæ
фыссынмæ цы домындзинæдтæ ис, уыдон. Стæй
ма литературой уацмыстæ бирæ кæсын кæй хъæуы
æмæ афтæ дарддæр. Æз мæхицæй ныббуц дæн. Ацы
ныхæстæ мæ ныфс бауагътой. Цалдæр азы фæстæ-
ма æмдзæвгæйыл ногæй бакуыстон, æмæ газет
«Рæстдзинад»-ы фарсыл рацыд «Уæззау хабар»-ы
сæргондимæ».
142
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
■ Ф^
Ацы хабар иу нæу, уымæн æмæ йæ рухстауæджы
куысты рæстæг Валодя иу æмæ дыууæ рæзгæ уды
сфæлдыстадон фæндагыл нæ сарæзта.
Куыдзæджы-фырты сфæлдыстад зынаргъ у
чиныгкæсæгæн, йæ хъуыдытæ арф хъарынц адæмы
зæрдæтæм, йæ фæстæ баззад мыхуырмæ чи нæ
бахаудта бирæ ахæм æрмæг. Уый та дзурæгу, хицæн
ныхасы æмæ иртасæн куысты аккаг кæй у.
21 майы 2006 азы банцад йæ зæрдæйы куыст
поэт, фыссæг, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты архайæг,
«фæлтæртæн сæ уæле буц хистæрæн чи фæбадт, йæ
кæстæрты хурæй рæвдыд чи æййæфта, йæ фæлмæн
ныхас, йæ хорз хъуыддæгтæй адæмæн фарн æмæ
амонд чи хаста, ахуыргæнæджы-рухстауæджы
сфæлдыстадон куыстæн 50 азы чи снывонд кодта,
йæ куырыхон зондæй рæзгæ фæлтæры рæсугъд
фидæнмæ чи арæзта, уыцы фæрнæйдзаг хистæр
Куыдзæгты Хъапары фырт Валодя». Йæ ном нæ
фесæфт. Йæ фæстæ ныууагъта хорз фæд йæ
цардæмбал ахуырады отличник, фæсчъылдымы
хъазуатон кусæг- Соттиты Ксеняимæ. «Дунескæнæг
сæ сфæлдыста кæрæдзийы амондæн. Цард дзаг
уæрдон у, йе ’фсондзыл дыууæ æмкъайы æмхуызон
хæст куынæ кæной, уæд тынг зын ласæн у. Валодя
æмæ Ксеня уыцы царды уæрдон сæ уæлныхты
систой æмæ йæ цардцæрæнбонты Иры хæрзбонæн
арфæйагæй фæхастой» (Гуылæрты Б.). Схъомыл
кодтой рæсугъд кæстæртæ: Алыксандр, Вэлæ æмæ
Жаннæ, кæцытæ райстой у æлдæр ахуыр ад æмæ аккаг
æвæрæн хæссынц æхсæнадон цардмæ. Жаннæ, йæ
фыдау, райстаахуыргæнæджы дæсныйад æмæ бирæ
азты бакуыста Михайловскийы астæуккаг скъо-
лайы директорæй, фæсарæйнаг æвзæгты ахуыр-
143
р * Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щь
гæнæгæй. Амоны зонд рæзгæ фæлтæрæн, уымæн
æмæ фыды фарн мæрдтæм нæ цæуы.
Куыдзæгты Валодя царды дунейы хæрзтæй
æвзæрста адæмы уарзондзинад æмæ дзы хайджын
уыд. Кæд йæхæдæг нал и, уæддæр йе сфæлдыста-
дон цæхæры фарн нæ ахуыссыд: æмдзæвгæты, ар-
гъæутты, радзырдты, зарджыты хуызы баззадысты
фæлтæртæн. Æнустæм цæрдзысты поэзиуарзджы-
ты зæрдæты.
Йæ кад, йæ намыс та фарнхæссæг сты Ирыстонæн,
Куыдзæгты мыггагæн æмæ Кировы хъæубæстæн.
г. «Рæстдзинад. - 2018. -14 июл. - Ф. 2, 4.
144
Ирон æвзаг, ирон фарн,
Сымах - мæ ныфс, мæ сагъсес
^$з е^з^
Мурасты Элъбрусы уо азы юбилейы бонмæ
Сусæны мæйы фырдойныйæ куыд мæлай,
афтæ мын бафсисы хъомыс нæй ирон аив
дзырды хæзнатæй. Æвæццæгæн, никуы
суадздзынæн кæронмæ мæ мондæгтæ йæ
кæлæнгæнæг ныхасæй.
Мурасты Эльбрус
Ирон дзырды дæсны,
журналист, критик, чиныг «Фæстаг
ныфс»-ы автор Мурасты
Эльбрус - зæрдæйæ рæсугъд
адæймаг, ирон æвзаг æмæ ли-
терæтурæйыхъысмæтыл тох-
гæнæг, райгуырæн зæххыл æну-
выд, хорз фыд, уарзон æмкъай,
фыдæлты ном дзыллæйы æх-
сæн кадджынæй хæссæг.
Эльбрус цы бæрнон æмæ ахсджиаг
хъуыддæгтыл дзуры, уыдонæн
ис æхсæнадон ахадындзинад.
Ирон дзырдаивадæн аккаг аргъ чи кæны, уыдон
æнкъарынц дзырдæн йæ зæлдаг мырты зæлланг,
йæ мелодикон змæлд æмæ сын Эльбрусау, уымæн
зынаргь у, ирон дзырды фарн.
10
145
. . Дзугаты-Мурасты Риммæ
&Ф
Мурасты Габойы фырт Эльбрус райгуырд
27 сентябры 1940 азы Хуыкъалийы - Зæрæмæджы,
Тибсылийы сæрмæ - рындзыл. Габо æмæ Сона
(Туайон) уарзонæй хъомыл кодтой сæ бирæ цоты
(дыууæ лæппуйы æмæ цыппар чызджы) хохаг зын
уавæрты. Эльбрусы ныййарджытæн сæ сæйраг
нысан уыд цотæн раст хъомылад радтын, куысты
æмæ ахуыры фæндæгтыл сæ сæвæрын. Кæд æнгом
æмæ уарзонæй цардысты Мурасты бинонтæ,
уæддæр хохаг уæззау царды кæм уазал æййæфтой,
кæм та - къæбæрцух.
1944 азы хицауады уынаффæмæ гæсгæ Габо дæр
йæ бинонтимæ сыстадысты сæ цæрæн бынатæй
æмæ ралыгъдысты быдырмæ. Æрбынæттон сты
Салыгæрдæны æмæ дзы цæргæйæ баззадысты
кæронмæ. Эльбрусæн йæ фæрнæйдзаг фæндаг
ирон аив дзырды бæрзæндтæм райдыдта скъолайы
ахуыры бонты нывæцæнты, цыбыр радзырдæ æмæ
æмдзæвгæты хуызы. Суинаг поэты æмдзæвгæтæ-
иу ын арæх мыхуыр кодта Алагиры районы газеты
фæрстыл Дзбойты Виктор - литературой хайады
кусæг. Эльбрус скъолайы фæстæ дызæрдыг нæ
кодта йæ равзæрст фæндагыл. Литературæ æмæ
дзырдаивады сусæгдзинæдтæ арфдæр сгарынмæ
бацыд Цæгат-Ирыстоны педагогон институты
историон-филологон факультетмæ. Ирыстоны абоны
зындгонд интеллигенцийы хорз минæвæрттæй,
сфæлдыстадон курдиатæй хайджын фæлтæрæй
йемæ иурæстæг ахуыр кодтой Джыккайты Шамил,
Малиты Колумб, Хæмыцаты Алыбег æмæ бирæтæ.
Институты ахуыры рæстæг дæр Эльбрус æнувыдæй
архайдта сфæлдыстадон куыстыл. Йе ’мдзæвгæтæ,
уацтæ, этюдтæ-иу фæзындысты журнал «Мах
дуг»-ы, республикой æмæ районты, институты
146
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«зИз
къулы газетты фæрстыл. Сæ ныммыхуыр ын ныфсы
хос уыдис ног сфæлдыстадон æнтыстытæн: цыбыр
радзырдтæ, æмдзæвгæтæ, этюдтæ фыссынмæ.
1964 азы Мыртазты Барис рауагъта иумæйаг
æмбырдгонд «Цыкурайы фæрдыг» æрыгон
фысджыты уацмыстимæ. Ацы æмбырдгондмæ хаст
æрцыдысты Эльбрусы æхсæз этюды дæр. Чиныджы
рацыд ын фæци стыр ахъаз йе сфæдыстадон
рæзтæн, базад ыл базыртæ ног уацтæ фыссынмæ.
1964 азы æнтыстджынæй каст фæци институт
æмæ кусынмæ бацыд Цæгат Ирыстоны паддзахадон
радиомæ.Уыцырæстæградиокомитетысæргълæууæг
уыд Æгьуызарты Æхсарбег, æхсæнадон-политикон
редакцийы редактор та - Мæхæмæтты Ахуырбег.
Ахæм фæлтæрд разамонджытимæ кусын æвæлтæрд
журналистæн уыд æнæхъæн скъола. Ахуыр
кодта сæ фæлтæрддзинадыл, журналистикæйы
сусæгдзинæдтыл, царды къæпхæнтыл ног
сфæлдыстадон æнтыстдзинæдтæм хизыныл. Йæ
сарæзт радиобакастæ æмæ фембæлдтæ алыхуызон
курдиатджын адæмтимæ кæдфæндыдæр уыдысты
цымыдисаг. Сатирикон журнал «Арвайдæн»-ы
Эльбрусимæ архайдтой Сланты Къоста, Икъаты
Маирбег, Саламты Къола. Ацы журналы фæзынд
радиомæхъусджытæн хаста царды рухс, хъæлдзæг
сын кодта сæ зæрдæтæ.
Царды ахсджиаг фарстатыл, литературæйыл,
æви æрдзы тыххæй дзура Эльбрус, йæ аив нывæф-
тыд нуарджын ныхас æдзухдæр хаста радиомæхъус-
джытæн æхсызгондзинад.
Адæймаджы фæндонмæ гæсгæ цардæвæрд
никуы рауайы. Афтæ Эльбрус дæр, хъыгагæн, йæ
царды уавæртæм гæсгæ иурæстæг фæиппæрд
журналистикæйы фæндагæй.
147
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
фЩ&
Эльбрус тынг бирæ уарзта æрдз, Ирыстоны
алæмæтаг хæхтæ йæ сæхимæ æлвæстой. Уæгъд
рæстæг-иу балæууыд сæ хъæбысы, æмæ та-иу уæд
цард, хурвидыц чызгау, аивфæлыстæй разынд.
1974 азы кæрон Беруаты Барис - уæды Цæгат
Ирыстоны туристон æмæ экскурсион Советы хицау
- Эльбрусы ракодта йæхимæ куысынмæ æмæ дзы
авд азы дæргъы бакуыста хистæр инструкторæй,
стæй та Алагиры турбазæйы - директорами.
Кæд бæрнон куыст кодта, уæддæр «Æхсæвты
дымгæты ниудмæ æмæ сæрдыгон стъалыты ирд
рухсмæ» Эльбрус йе сфæлдыстадон куыст нæ
уагъта. Фæлдæхта æнусон цъæх чиныджы сыфтæ.
Фыста туризмы темæйыл этюдтæ, æмдзæвгæтæ,
радзырдтæ. Кæд йæ алы нуар æмæ тугдадзинæй
дæр бает у фыдыуæзæгимæ, йæ райгуырæн хæххон
æрдзы миниуджытæ базонын æй тынг фæндыд,
йæ сыгъдæг уæлдæфæй улæфын ын æвдадзы хос
уыд, уæддæр йе сфæлдыстадон курдиат уæлахиз
кодта æмæ-иу йæ зæрдæ ахсайдта фæстæмæ
журналистикæйы куыстмæ - йæхимæ йæ æлвæста
æнахуыр тыхæй. Уымæн æмæ, æрдзон фæзындтæн
куыд нæй бауромæн, цæугæ дон йæ цыдæй куыд нæ
банцайы, сатæг суадон зæххы бынæй куыд сабухы,
афтæ сфæлдыстадон адæймагæн дæр йæ курдиат
нæ бамынæг уыдзæн, рæстæджы фæлмы бын куы
фæуа, уæддæр. Æмæ 1981 азы фæстæмæ бацыд
куыстмæ радиомæ. Иу афæдз дзы куы бакуыста, уæд
æй 1982 азы ахуыдтойтелеуынынадмæлитературон-
драмон редакцийы хистæр редакторæй. Эльбрусы
разамындæй æртындæс азæй фылдæр ам цы
равдыстытæ арæзт цыд, уыдоны æрмдзæф хицæн
кодта иннæтæй, адæмы зæрдæты уагътой арф фэед,
уыдысты мидисджын. Зæгьæм, йæ сарæзт проект:
148
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*;
«Æгас цу, Ног аз!»-мæ 31-æм декабры Ирыстоны алы
къуымты æнхъæлмæ кастысты стыр цымыдисимæ.
Уымæн æмæ æрмæст литературой æмæ музыкалон
æгъдауæй нæ уыд аив æмæ цымыдисаг, фæлæ уыд
ныфсæвæрæг, амондхæссæг сомбоны рухс цардмæ,
ног фæллойадон æмæ сфæлдыстадон æнтыстытæм
хъæугæ мадзал.
Сфæлдыстадон адæм хорз хъуыды кæнынц,
90-æм азты эфиры рæстæгæй пайда кæнын куыд зын
уыд, уый. Эльбрус та, йæхи хуызæн патриоттимæ,
удуæлдайæ архайдтой, цæмæй телеуынынады раза-
мынд рауæлдай кодтаид фылдæр эфирон рæстæг
сфæлдыстадон фембæлдтæн Ирыстоны интелли-
генцийы минæвæрттимæ. Эльбрусы цымыдисаг
сфæлдыстадон фембæлдтæ, зæгъæм, фысджытæй:
Джусойты Нафи, Джыккайты Шамил, Плиты Грис,
Хаджеты Таймураз, Хъодзаты Æхсаримæ; артист-
тæй: Сланты Къоста, Саламты Къола, Икъаты Сера-
фин; зарæггæнæг Суанты Ким экранæй хастой
Ирыстоны алы къонамæ, адæммæ: зонд, ирондзинад,
æгъдау. Рæзгæ фæсивæдæн уыдон уыдысты царды
скъола, ахуыр сæ кодтой дзырдаивадыл, ирон æгь-
дауыл, аивады фæзилæнтыл, уыдысты фарнхæссæг.
Эльбрус уыд æгæрон цæстуарзон, фæлмæн
адæймаг. Иузæрдионæй архайдта, цæмæй ирон
телеуынынады сфæлдыстадон къæбиц дзагæй-
дзагдæр кæна алыхуызон цымыдисаг æрмæджытæй.
Цæмæй йæ алы авторон ног фембæлд дæр арф фæд
уадза телевизормæ алы кары кæсæгы зæрдæйы, у а
историон, хъæздыгдæр ын кæна йæ фæлтæрддзинад
æмæ кæстæр фæлтæрмæ æвзæрын кæна намысы,
лæгдзинады æнкъарæнтæ.
Эльбрус зæрдæйæ арф æнкъардта, нырыккон
фæлдурæджджын царды, фæсивæды хъомылады
149
? . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
ахсджиаг чи æмæ цы у, фæзминаг миниуджытæй
сæ æххæст чи кæны, стыр ахадындзинад телеуыны-
надмæ кæсæгæн чи хæссы, уæлдайдæр - рæзгæ
фæсивæдæн - фæзминаг дæнцæгты аккаг фем-
бæлдтытæ. Эльбрусы фæрцы сарæзт равдыстыты
архайæг кадджын адæмæй бирæтæ се ’цæг дунемæ
ацыдысты, æмæ абон не ’хсæн нал сты. Фæлæ сæ
сурæттæ баззадысты историйы фæлтæртæн телеуы-
нынады архивты пленкæйыл фыстæй. Дыууынæм
æнусы нæуæдзæм æмтьеры азты Эльбрус йæ уаз
ныхас загъта публицистикæйы. Йæ фыссæн сисы
бынæй, нæ республикой газеттæ æмæ журналты
фæрстыл, арæхæй-арæхдæр иу уацхъуыд иннæйы
сургæ мыхуыры цыдысты, адæм цымыдисæй æмæ
æхсызгонæй кæмæ æнхъæлмæ кастысты, ахæм
очерктæ, этюдтæ, æмдзæвгæтæ, уацтæ.
Эльбрус «дзырдтæй нæ хъазы - йæ уацхъуыдты
ирон аив дзырд æмæ хъуыдыйадæй афтæ пайда
кæны æмæ сæ рауайы æцæг литературой цырт-
дзæвæн».
Мурасты Эльбрусæн 2010 азы Гасситы Викторы
номь1лрауагъдадон-полиграфионкуь1стуатыджиппы
рацыдысты 40 азы дæргъы кæуыл фæфыдæбон
кодта, уыДонæн сæ сæйрагдæртæ хицæн чиныг
«Фæстаг ныфс»-æй (чиныг фыццаг хуынд «Зæрдæйы
фарн»). Чиныгæй ссардта йæ ныййарæг мад Сона,
æмæ йæ уарзон хъæбултæ Маирбег æмæ Олланæйы
нæмттæ.
Æдде бакæсгæйæ у аив формæйыл конд, фыст
у лæгъз, нуарджын æмæ æнцонæмбарæн æвзагæй.
Аивадон æгъдауæй йæ сфæлгонц кæныныл зæрди-
агæй бацархайдта УФ-йы сгуыхт нывгæнæг Джык-
кайты Мурат. Йæ редактор - Гусалты Барис. Эль-
брусæн йæ хъæздыг миддуне, йæ уды рæсугьддæр
150
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*5
æмæ арфæйагдæр миниуджытæ ирдцæрæй разын-
дысты ацы æмбырдгонды.
Чиныджы ис хъæздыг, рæсугьд ирон дзырды
ахорæнтæй фæлгонцгонд этюдтæ, æмдзæвгæтæ,
литературон-критикон æрмæджытæ, рецензитæ,
очерктæ, эссетæ, мысинæгтæ. Фыццаг сыфæй
фæстаг сыфы онг дзы хъуысы авторы зæрдæбын
ныхас чиныгкæсæгимæ. Алыхуызон ахорæнты фæр-
цы æвдисы йæ æнæнцой уарзæгой зæрдæйы хъын-
цъым, хæхбæсты фылдæрæй-фылдæр кæй кæнынц
æдзæрæг уæзæгтæ, нæ уæлхохаг уыгæрдæнтæй
кæй нал хъуысы цæвæджы æхситт, хосдзауы æмæ
фыййауы зарæг. Автор фыссы нæ абоны цар-
ды æнæзæрдæмæдзæугæ «ног» фæзилæнтыл, нæ
мадæлон æвзаг нæхи уазалæнгæсы азарæй къуын-
дæгмæ кæй тæрæм.
Автор йæ чиныджы бирæ темæтæ кæй фæлхат
кæны, уый фæдыл Джусойты Нафи разныхасы
афтæ фыссы: «...се ’ппæты иу кæны, иу чиныг сæ
цы миниуæг аразы. Уый у иунæг - авторы
субъективен ахает, цæстæнгас, æнкъарæн. Прозаикон мини-
атюрæ бакæсай, дæрдтыл нывæст эссе æви рецензи
конкретон аивадон уацмысы тыххæй, дæ цæсты раз
æнæмæнг сыстдзæн авторы фæлгонц - йæ
эстетикой æнкъарынад, йæ дунеуынынад, йæ ахает
поэты сфæлдыстад æмæ уды хъысмæтмæ. Æмæ уыцы
ахает та у лирикон, авторы зæрдæйы хъистæй цы
«æвæджиау цæстуарзон ныхас» растад, уый. Уыцы
ныхас та Эльбрус афтæ зæрдиагæй кæны æмæ йæ
хатгæ дæр нæ фæкæндзынæ, зарæгмæ куыд ахизы,
уый. Мæ нымадæй Эльбрусы эссетæ нæ номдзыд
поэтты тыххæй, йе ’мгæрттæ æмæ йæ кæстæрты
сфæлдыстадыл сты кæд сын афтæ схонæн ис, уæд -
критикой зарджытæ...»
151
- . Дзугаты-Мурасты Риммæ
рщ%
Раст банкъардта нæ куырыхон хистæр Нафи
чиныджы разныхасы: «Йæ ацы чиныг æнæмæнг
æрцахсдзæн ахсджиаг бынат нæ литературæйы
историйы рæзты. Фæлæ йæ дарддæр критикой
куысты мидис æнæмæнг домы, нæ бæстæ ныртæккæ
цы уавæры ис, уымæ иртасæджы цæстæй æркæсын
æмæ йæ дунеæмбарынады ног концепци самайын
адæймаг æмæ æхсæнады тыххæй».
Эльбрусы «Фæстаг ныфс»-ы радыды фæдыл фæ-
зынд цæстуарзон æрмæджытæ газеттæ: «Сахайраг»,
«Пульс Осетии», «Рæстдзинад»-ы фæрстыл: Къадза-
ты С. «Фæстаг ныфс» - æнусон»; Куыцыкты Э. «Зæр-
диаг, цæстуарзон ныхас»; Мамиаты Т. «Йæ апп, йæ
цъар дæр - ирондзинад», «Цардбæллон, хæларзæрдæ
уыд».
Мамиаты Таймураз фыссы: «Эльбрус хорз фæд
уадзы йæ фæстæ, ацы чиныг ын мыхуыры кæй
рацыд, уымæй. Æз æй иу æхсæвмæ бакастæн
кæрæй-кæронмæ, фæлæ та йæ ног æмæ ногæй
рафæлдахын. Уымæн æмæ чиныгæн æмткæй
райсгæйæ, йæ мидис, йæ хъуыдыйы апп дæр
æмæ цъар дæр у ирондзинад. Фидарæй мæ бон
зæгъын у, ирондзинад, æгъдау, æфсармы тыххæй
бакæсын кæй фæнда, уый сæ æнæмæнг ссардзæн
æмæ бакæсдзæн Мурасты Эльбрусы чиныг «Фæстаг
ныфс»-ы».
Джыккайты Шамил кæддæр афтæ загъта: «Уац
цæры иу бон, поэзи - æнусты». Кæй зæгьын æй
хъæуы, уый раст хъуыды у. Уымæн дæнцæгæн
æрхæсдзынæн Мамиаты Таймуразы дыккаг
хъуыды: «Эльбрус радиокомитеты цы къорд азы
фæкуыста, стæй йын ирон газеттæ æмæ журналты
цы бирæ æрмæджытæ мыхуыргонд цыдис æмæ
цæуы, уыдон тынг зæрдиагæй фæкæсын. Йæ фыст
152
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
€$Э*5
сыгъдæг, рæсугьд ирон æвзагыл кæй вæййы, уымæй
вæййынц æнцонæмбарæн æмæ зæрдæмæдзæугæ.
Адæймаг кæй бакæсы газеттæ æмæ журналты,
уыдон, кæй зæгъын æй хъæуы, кæмдæр рæстæджы
фæлмы айрох вæййынц. Фæлæ Эльбрусы чиныг
«Фæстаг ныфс» куы рафæлдæхтон æмæ йæ кæсын
куы райдыдтон, уæд та ногæй сæ мидис зæрдыл
æрлæууыдис». Уымæй ис ахæм хатдзæг скæнæн.
Эльбрус йæ уацтæн æмæ очерктæн ног цард кæй
радта йæ æмбырдгонды фæрцы».
Чиныджы автор йæ цыбыр этюдты равдыста
йе ’нкъараг зæрдæйæ фыст æрмæг. Цæуыл æмæ
кæуыл фыссы йæ чысыл радзырдты (лирикон
миниатюрæты), уыдоны фæлгонцтæ зæрдæтыл афтæ
сæмбæлынц, цыма чиныгкæсæг сæ цуры февзæры,
æмæ семæ ныхас кæны. Фæлтæрд нывгæнæгау пайда
кæны аив ахорæнтæ æмæ барæнтæй. Йæ лирикон
миниатюрæты, фæнды хохаг фæндæгтыл фысса,
æви йæ зæрдæйы рис хала фыдæлты уæлмæрдтыл,
фæнды сыгъдæг сыфы миниуджытæ æвдиса:
«...Сыгъдæг сыф - лæгæвзарæн тохы быдыр. Иутæн
уæлæуыл кады цыртæн баззайы, иннæтæн - зæххы
æлгъыстау. Рæстæгау барджын у.
Хохаг суадæттау æм фæтæдзынц дунейы цаутæ,
æрдзы сусæгдзинæдтæ, уарзæтты æмбæхст цин...»;
æви хæрис бæласы фæлгонц фæлында: «...Комы
фидауц, æвæджиауы удвидар бæлас! Йæ цъæх
даривæлыст къабæзтæ ивазы хурмæ. Рогуддзæф сæ
бауигъы рæвдауæгау, хъавгæ сыл ракафы, мæй йыл
æнæвгъауæй фæлуары йе ’взист тынтæ. Урсбазыр
цъиу ын фæкæны йæ диссаджы зарджытæ. Фæллад
фæндаггон ын фæдзуры йæ зæрдæбын сагъæстæ...».
Автор фыссы, дзуры цы æмæ кæй уарзы, уыдоны
тыххæй. «...дзуры зæрдиагæй, ома йæ уарзæгой
153
- . Дзугаты-Мурасты Риммæ
фвЩ*
зæрдæйы цы хъуыды æмæ æнкъарæн равзæры,
искæцы поэтикон уацмысы мидис æмæ фидыцæй,
æрмæст уый. Стæй уыцы «æвæджиау цæстуарзон
ныхас» нывæнды арæхстгай, нымдæй, бæрц æмæ
фæткыл æнувыд уæвгæйæ».
Эльбрусы эссетыл нæ цæст куы ахæссæм, уæд ба-
фиппайдзыстæм: дзырдарæхстæй хуымæтæг ныв-
ты радзырдта æмæ йе мдугонты сфæлдыстадæн арф
æмæ цæстуарзон аргъ скодта. Уый та куыд зонæм,
афтæмæй сфæлдыстадон адæмæй алкæй цæст нæ
фæуарзы. Цæстуарзон æрмæг ныффыссын
Эльбрусы къухы бафтыд, Ирыстон сæрбæрзонд кæй
литературой сфæлдыстадæй у, уыдонæй: Дзаболаты Хазби,
Хостыхъоты Зинæ, Бестауты Гиуæрги, Гуыцмæзты
Алеш, Булкъаты Михал, Дзуццаты Хадзы-Мурат,
Хъодзаты Æхсар, Джыккайты Шамил, Къадзаты
Станислав æмæ Хаджеты Таймуразæн.
Чиныг «Фæстаг ныфс»-ы ис критикой уацтæ: То-
каты Алиханы æмæ иуæй-иу поэтты поэзийы фæ-
дыл. Уыдоны хъысмæт у йæ мæт, йæ сагъæс, «сног
кодта аивады судзгæ хъæдгæмттæ» дæр... Йæ ре-
цензиты равзæрста Агънаты Гæстæны зæрдæхалæн
элеги, ракодта Хæблиаты Сафары тыххæй цыбыр
зæрдæмæдзæугæ ныхас.
Йæ «Æртыккаг балц»-ы Эльбрус чиныгкæсæджы
зонгæ кæны спорты мастер Беруаты Барисимæ...
Чеджемты Геор куыд загъта: «Хурхæтæны
фæлмæн къæвда зæххæн цы фарн хæссы, уыйау
сыгьдæгзæрдæ, аудгæ критикæ ахъаз у нæ аив
литературæйæн». Эльбрус уьщы эегъдау сæххæст
кодта йе 'мдугонты раз æмæ дзы йæхæдæг дæр
хайджын уæд.
Кæронбæттæны ис ахæм хатдзæг скæнæн: Мура-
сты Эльбрусы уацтæн, очерктæн, этюдтæн, радзыр-
154
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#§3*5
дтæн сæ темæтæ алыхуызон сты, фæлæ се ’ппæты
дæр бæрæгæй зыны «иу æцæгдзинад - ирондзинад.
Комкоммæ дзы ирон æгъдау, æфсармыл ныхас куы
нæ цæуа, уæддæр йæ апп æнæмæнг уыдзæн
ирондзинад» (Мамиаты Т.). Эльбрус фыссы рæстæджы
домæнтыл, фæнды йæ рæсугъддзинад, йæ зæрдæ
тыхсы Ирыстоны æмæ фæсивæды сомбоныл, тох
кæны йæ уацты нæ сахары сыгьдæгдзинадыл, дзуры
ирон æгъдæу, ирон æвзаг æмæ ирон литературæйы
фидæныл. Йæ очеркты арæх адæмы рæгъмæ рахæс-
сы Ирыстоны риссагдæр фарстатæ.
Йæ иу æмдзæвгæйы Эльбрус тыхсы кæй
«...сысы цадæггай йæ зонд, йæ зæрдæйы фаг кæй
нал ары дзырд-дзæлтæ...» æмæ уый, кæй зæгъын æй
хъæуы, бауырнинаг хабар нæу. Мах ис ныфс, æмæ
йе сфæлдыстадон дыргъдоны уалдзæджы рæсугьд
дидинджыты тæфмæ кæй æмбырд кæндзысты ды-
дын бындзытæ. Йæ фæззæджы фæллой та
Ирыстоны чиныгкæсджытæн кæй ратдзæн ног зæрдæмæ-
дзæугæ уацмыстæ. «Фæстаг ныфс» чиныгкæсджыты
зæрдæтæм, æнæмæнгæй ссардзæн уæрæх фæндаг.
Азты сæрты ахиздзæн фæлтæртæм, уымæн æмæ йæ
хъуыдытæ æмæ æнкъарæнты тæккæ æлвæстдæр
æмæ уæздандæр фæзилæнтæ равдисынмæ сарæхст
нæртон Къостайы ’взагыл.
Дæ зарæджы сæр у Ирыстон, йæ номæй цæрыс,
йæ хурмæ тавыс дæхи, уый рухсмæ цин кæныс йæ
абоныл æмæ сомбоныл.
Эльбрус, Дунескæнæг Хуыцау ахæм арфæ
ракæнæд æмæ дæ сæдæ азы сæрты ног
сфæлдыстадон æнтыстдзинæдтимæ æнæниз æмæ
фæрнджынæй куыд ахизай чи дæ уарзы æмæ
нымайы, уыдонимæ. Дæ хъустыл уайæд дæ рæсугъд
кæстæрты худын æмæ Ирыстоны адæмы амондджын
155
} . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
зарджыты зæлд! Уарзты амондæй дæ хайджын дæ
рæсугъд къай Бэлæимæ æмæ дæ фæстаг ныфс дæ
кæстæрты кæстæртæ уæнт! Ацы рухс дунейы алчи
дæр райгуыры цæрынмæ æмæ йæ хъуамæ хорзæй
фæцæра йæ хъæубæсты, йæ уарзон адæмы æхсæн,
схъомыл кæна фырт, ныссадзабæлас, скæнахæдзар.
Дæ 70 азы юбилейы бонмæ ацы æппæт хæстæ дæр
сæххæст кодтай уæлдайджынтæй, уый та алкæйы
къухы не ’фты. Хистæртæн дæ уæздан кæстæр, кæд
дæ кары бацыдтæ, уæддæр, дæ кæстæртæн та- ныфс
æмæ фæндагамонæг. Ирон кæлæнгæнæг дзырдты
зæлланг дын булæмæргъы зардæй адджындæр у.
Дæ чиныг «Фæстаг ныфс»-æй æрмæст дæхицæн нэе,
фæлæ Мурасты мыггаг, дæ кæстæртæн сарæзтай
литературой цыртдзæвæн æмæ адæмы фарнæй
фæрнджын у!
Чиныгкæсджытимæ та æнхъæлмæ кæсдзыстæм
радон фембæлдмæ дæ ног чиныгимæ! Дæ цар-
ды æрвгъуыз фæлыст бонтæ фылдæр уæд! Макуы
бафæлмæц дæ фæрныг балцæй!
г. «Рæстдзинад». - 2010. -14 декабр. - Ф. 4.
156
«ÆгъЬау, лсегдзинад
æмсе уарзтсей»
ЬФ Ф4
Нæ гуыргъахъхъ, æрдæг конд
фæндæгтæ,
Кæронмæ уыл чи фæци цыд?!
Фæбæллын, сымахæй цы лæгтæ
Æрхастой сæ дзыллæйæн цыт!..
Ногъайты Хазби
Ацы рæнхъытæ цыма
Ногъайты Хазби йæхиуыл ныф-
фыста, афтæ мæм кæсы. Газет
«Рæстдзинад»-ы кæсæгæн Хаз-
бийы ном æнæзонгæ нæу. Бирæ
азты дæргъы поэзиуарзджыты
зæрдæты æрвылхæтт рухс кодта
газеты литературой къуымы йæ
ног фыст æмдзæвгæтæй. Хъыга-
гæн, æрæджы йæ цардæй ахи-
цæн. Хазби ирон лæджы царды
фæндæгтыл фæцыд сæрбæрзон-
дæй, хъæубæсты, сыхбæсты уыд фæзминаг хистæр,
кæстæртæн - зондамонæг, бинонты фарнæн - та-
бугæнæг. Ирон дзырдаивадæн йæ поэтикон рæн-
хъытæй бацыд стыр хæрзты.
Хазби райгуырд Цæгат Ирыстоны Æрыдоны
районы Кировыхъæуы 1932 азы 15 октябры. Йæ
ныййарджытæ Иван æмæ Ксеня (Сихъоты) иумæ-
йагæй сæ царды чиныг фыссын райдыдтой Туалго-
мы Уарцъейы хъæуы, Зæрæмæджы. Хохаг уæззау
зын уавæрты цæрын æнцон нæ уыд, уæлдайдæр сы-
157
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ*
вæллæттимæ. Иван æмæ Ксеняйæн куыддæр фадат
фæци, афтæ ралыгъдысты быдырмæ æмæ цæрæн
бынатæн равзæрстой Къардиуыхъæу (абоны Киро-
выхъæу). Уыдысты кусаг æмæ къæбæрдæттон би-
нонтæ. Сæ фæрнæйдзагхæдзары равзæрдысты дыу-
уæ лæппуйы æмæ фондз чызджы: Райычкæ, Хазби,
Азæ, Хадизæт, Ирæ, Хъазыбег æмæ Верæ. Ный-
йарджытæ æнæвгьауæй лæвæрдтой сæ хъæбултæн
сæ зæрдæты уарзондзинад, ныййарджыты узæлд,
кæд уæззау мæгуыр цард кодтой, уæддæр. Ирон
фарн, ирон æгъдауæй цух никуы уыдис Иваны хæ-
дзар æмæ сæ хъæбултæ дæр царды скъолайыл ахуыр
райстой бинонты ’хсæн. Хъæубæсты æмæ сыхбæс-
ты мидæг згыдысты фæзминаг се ’гъдау æмæ сæ
у æздандзинадæй.
1939 азы Хазби ахуыр кæнынмæ бацыд Киро-
выхъæуы астæуккаг скъоламæ æмæ йæ каст фæци
1949 азы. Фыдыбæстæйы хæсты рæстæг немыцаг
фашисттæ Ирыстоны хъæутæ æмæ горæтты куы
пырх кодтой, уæд Кировыхъæу дæр æвыдæй нæ
баззад. Скъолайы бæстыхайыл сармадзаны нæмыг
сæмбæлд æмæ уый аххосæй цасдæр рæстæг ахуыр
кæныны фадат нал уыд сывæллæттæн. Æппæт
куыстхъом фæсхæстонтимæ æмæ сывæллæттимæ
чысыл Хазби дæр йе ’ххуысы хай хаста Уæлахизы
сæраппонд хъæуы хæдзарады быдырты кусгæйæ.
Скъолайы ахуыры рæстæг Хазби банкъардта,
нывæцæнтæ фысгæйæ йæ кæй фæфæнды йæ хъуы-
дытæ поэтикон рæнхъыты хуызы райхалын. Æвæц-
цæгæн, йе сфæлдыстадон курдиат уæд райхъал.
Ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг Ре-
уазты Раисæ-иу сын арæх арæзта сфæлдыстадон
фæлварæнтæ. Иу къласы ахуыр кодта, фæстæдæр
Ирыстоны зындгонд поэт, критик Гаджиты Гео-
158
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*з
римæ. Сæ фыццаг æмдзæвгæтæ-иу арæх мыхуыр
кодтой къулы газеты.
Царды уавæртæ æдзух адæймагæн йæхицæй
аразгæ нæ вæййынц. Алы æрыгон удмæ дæр йæ
зæрдæйы рæбын бæргæ сæвзæры алыхуызон сусæг
разæнгардгæнæг бæллицтæ, фæлæ... Хазбийæн дæс
къласы фæстæ йæ ахуыр дарддæр ахæццæ кæныны
фадат кæй нæ уыд, уымæ гæсгæ райдыдта кусын
хъæусоветы нымæрдарæй. Бакуыста дзы 1952 азы
онг. Æхсæнадон куыстæй йæхи иуварс никуы аласта.
Уыдис колхозы фæскомцæдисонты нымæрдар.
(Колхозы правленийы къулы газеты-иу арæх бакæсæн
уыд йе ’мдзæвгæты бынмæ поэт Туаты Сергейы
арæзт карикатурæтæ, хæдзарады куыст фæстæмæ
чи ласта, уыдоныл. Туайы-фырт æмдзæгæтæ куыд
рæвдз фыста, афтæ нывтæ аразынмæ дæр иттæг
хорз арæхст, æмæ Хазбиимæ сæ иумæйаг архайд
æхсæнадон хъуыддагыл рæзтæн лæгъз уымæн цыд).
Хазби бакуыста цалдæр азы хъæуы Культурæйы
хæдзары хицауæй, стæй - колхозы быдырон-
тракторон бригады хыгъдхæссæгæй. Алы куыст дæр
йæ сæрмæ хаста æмæ йæм касти бæрнон цæстæй.
1953 азы йæм фæсидтысты Сырх Æфсадмæ.
Уæды министры бардзырдмæ гæсгæ, астæуккаг
æмæ уæлдæр ахуырад цы сиддонтæм уыд, уыдонæй
цæттæ кодтой «Запасы офицертæ». Хазби фæл-
варæнтæ радта артиллерион училищейы програм-
мæмæ гæсгæ æмæ йын радтой кæстæр офицеры
цин. Уыцы цинимæ æрвыст æрцыд запасмæ æмæ
дарддæр куыста йæ райгуырæн колхозы. Æмдзæв-
гæтæ фыссын дзы рох никуы уыд. Арæхæй-арæх-
дæр нывæзта йæ уацмыстæ алы темæтыл, æмæ-иу
ын фæзындысты районы газеты.
159
Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
&Ф
1960 азы Хазби йæ бинонтимæ ралыгъд Дзæу-
джыхъæумæ æмæ кусынмæ бацыд «Электроконтак-
тор»-мæ. Уым 1976 азы онг фæкуыста хуымæтæг
кусæгæй, бригадирæй, мастерæй, хистæр мастерæй.
1977-1978 азты куыста онкологон рынчындоны ад-
министративон-хæдзарадон хайады хицауæй. 1978-
1996 азты - горæты сæрмагонд хæдзарады хистæр
диспетчерæй, эксплуатацийы хайады хицауæй, ди-
ректоры хæдивæгæй. 1992 азы рацыд пенсимæ,
фæлæ куыстуарзаг адæймагæн йæ бон æнцад ба-
дын нæ уыд æмæ 1996-2005 азты медициной учили-
щемæ бацыд хъæдгуыстгæнæгæй. 2005-2010 азты
та фæкуыста педагогон институты хъахъхъæнæгæй.
Хазби æмæ йæ цардæмбал Бутаты Таня схъомыл
кодтой фæзминаг дыууæ лæппуйы æмæ дыууæ
чызджы. Йæ хистæр фырт Эльбрус Иваны къонайы
артдзæсты зынг хъæубæсты мидæг нæ бамынæг
кодта. Йе ’мкъай Къадзаты Индирæимæ бахъомыл
кодтой фæзминаг, уæздан кæстæртæ.
Эльбрус æмæ Ирыстоны зынгæ поэт Къадзаты
Станиславæн сывæллоны бонтæй фæстæмæ се
’хсæн райгуырд стыр лымæндзинад. Станислав йе
’рдхорды тыххæй цы æмдзæвгæ ныффыста, уымæй
ис хатдзæг скæнæн: Хазби уыд амондджын фыд,
йæ фæстæ ахæм фæдонтæ кæмæн баззад, æмæ
Станиславы хуызæн поэттæ се ’мдзæвгæты кæй
фæрнджын кæстæрты ном арынц.
Æмæ та сивтындзын мæхи,
Æмæ та амарын æнæууæнк -
Зæххыл дæу хуызæттæ кæд и,
Уæд ыл цæрын хъæуы æнæмæнг!
Кæныс дæ хохы ном уæлдæр
/Егъдау, лæгдзинад æмæ уарзтæй.
160
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
#*з
Хазбимæ йæ бирæ хорз миниуджыты уæлдай
уыдис æрдзон курдиат æмдзæвгæтæ фыссынмæ.
Скъоладзау ма куы уыд, уæд райдыдтой йæ фыццаг
къахдзæфтæ, фæлварæнтæ поэзийы. Мыхуырмæ сæ
нæ республикæйы газеттæ æмæ журналтæм дæттын
райдыдта 1985 азæй фæстæмæ.
«Иухатт нын нæ ирон æвзаджы ахуыргæнæг Ре-
уазты чызг хæдзармæ куыстæн радта уаддзæджы
тыххæй æмдзæвгæ ныффыссын. Нæ куыстытæ нын
йæхимæ райста æмæ сæ дыккаг бон куы ’рбахаста,
уæд фæйнæгмæ фæсидт Гаджиты Геормæ, цæмæй
бакæса йе ’мдзæвгæ. Ахуыргæнæг дзы тынг рап-
пæлыд. Не ’ппæтæн дæр уыд æхсызгон. Уый фæстæ
фæдзырдта мæнмæ æмæ æз дæр æфсæрмытæ-
гæнгæ бакастæн ме ’мдзæвгæ. Мæнæй дæр рап-
пæлыд, фæлæ-ма йыл баку сын кæй хъæуы, уый мын
загъта. Кæй зæгьын æй хъæуы, бакуыстон ыл, æмæ
нын Георимæ нæ фæлварæнтæ къулы газеты рауагь-
той. Ацы хабар мæ бауагъта ныфс æмæ разæнгард-
дæрæй райдыдтон мæ хъарутæ æвзарын поэзийы.
Ме ’мдзæвгæтæ никæмæ уæндыдтæн æвдисын,
скъолайы къулы газеты-иу дзы кæй рауагътой, уы-
донæй уæлдай...», - мысыд нæ иу фембæлды Хазби.
Иннæ хабар та ахæм уыд: «Фыссæг, ахуыргæнæг,
мæ номæвæрæг Куыдзæгты Валодя уыд нæ сыхаг.
1944 азы æппæты æрыгондæр инæлар Черняховский
фæмард хæсты быдыры. Уыцы цау мын мæ
зæрдæ тынг бацагайдта, æмæ тетрады сыфыл
райгуырдысты поэтикон рæнхъытæ. Хæдзары ничи
уыд, æмæ йæ хъæрæй айдæны раз кастæн мæ уаты.
Рудзгуытæ гом кæй уыдысты, уый мæ ферох. Уыцы
рæстæг Валодя нæ хæдзары раз лæуд фæци æмæ
мæм лæмбынæг фæхъуыста. Куы фæдæн каст, уæд
дуар æрбахоста, æз ме ’мдзæвгæ базы бын амбæхстон
11
161
. . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
æмæ йæ размæ рауадтæн. Куы мæ бафарста, кæй
æмдзæвгæ кастæ, зæгъгæ, уæд фефсæрмы дæн, мæ
бон дзурын дæр ницыуал уыд. Валодя бамбæрста мæ
уаг æмæ мын загьта: «Хорз æмдзæвгæ у, бакус-ма йыл
ноджыдæр æмæ дарддæр фысгæ кæн». Бацамыдта
мын, æмдзæвгæ фыссыны æгъдæуттæ, сæйрагдæр
та мын загъта, литературой уацмыстæ кæсын бирæ
кæй хъæуы, уый. Ахæм лæджы ныхæстæ мæ куыд
нæ бауагътаиккой ног ныфс, æмæ мæхицæй тынг
ныббуц дæн. Ме ’мдзæвгæ «Уæззау хабар»-ыл ма
ноджыдæр бакуыстон, æмæ ивддзинæдтимæ рацыд
газет «Рæстдзинад»-ы.
Хистæрты фæрнæйдзаг бакуывд: «Хуыцау дæ
Ирыстонæн æмæ мыггагæн кад æмæ намысы лæг
скæнæд!» царды хорзæй сæмбæлд Ногъайты Иваны
фырт Хазбийыл. Уый кад æмæ намысимæ æрмæст
йæ бинонтæн, Ногъайты мыггагæн нæ фæцард,
фæлæ йæ сыхбæстæн, Кировыхъæуæн æмæ æгас
Ирыстонæн. Йе ’мдзæвгæты ирдæй равдыста йæ
уарзондзинад мадæлон æвзагмæ, фыдыуæзæгмæ,
Иры хæхтæм, Райгуырæн Ирыстонмæ:
***
Цыдыстут топпы дзыхмæ артыл.
Уым сыгъд æфсæйнаг дæр, куыд суг,
Уæддæр фыдыуæзæджы бартыл
Ныккаддтат карз тохы уæ туг...
Уæ ном уын зæды номау арæм.
У не ’хсæн ахадгæ уæ кад.
Цъæх арвы, стъалытау, уæ бадæн,
Цæмæй нæм иудадзыг зынат!..
«Æфсымæрон ингæны раз»
162
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ .
е|^
Хазбийы поэзи у бирæвæрсыг. У хицæн ныхасы
аккаг. Йе сфæлдыстадон къæбицы ис тынг бирæ
æмдзæвгæтæ, сты чиныджы фаг æмæ сæм хъæуы
æркæсын. Йæ мидцунейы цы арф æнкъарæнтæ
æвзæрд, уыдон нывæста, алыхуызон поэтикон ма-
дзæлттæй пайда кæнгæйæ, æмæ-иу аив ахорæн-
ты фæрцы райгуырдысты арфхъуыдыджын, ну-
арджын æмдзæвгæтæ. Хазби фыста алыхуызон
темæтыл, царды фæзилæнтимæ æмæ домæнтимæ
æмдзу кæнгæйæ.
Нæй фидæн нæ цардæн æнæ ’взаг,
Нæ адæмы хаттæн уæвæн.
Къоста дын ыскодта дæ фæндаг
Бындурон, хæрзаив, фæтæн.
«Мадæлон æвзаг»
***
Æз уарзын бирæ ахæм цард:
Æфсарм кæм уа мæ тырыса,
Мæ хид-фæллой - мæ циндзинад,
Сыхаг дæр мæ кæм нæ тыхса.
Рыстис йæ адæмы рисæй, цард сæ цинæй,
æмæ йæ рухс ном сæфт ма уæд. Йе сфæлдыстадон
дыргъдоны цы поэтикон талатæ ныссагъта, уыдон
арф уидæгтæ ауагътой æмæ ирон чиныгкæсæджы
зæрдæ рухс кæнынц æмæ кæндзысты йæ цæрæццаг
æмдзæвгæтæй.
г. «Рæспгдзинад». - 2015. - 20 феврал. - Ф. 3.
163
Дзырдаивады ауæдзыл цсеугæйсг
^ф *§*$§
Курдиатджын фыссæг, поэт, журналист,
Æмбалты Цоцкойы номыл премийы лауреат
Соттиты Риммæйыл сæххæст 8о- азы
Цæудзысты азтæ, ивдзысты фæлтæртæ.
Æнусты сæрты хиздзæнис æнус,
Фæлæ уæддæр, алайнаг дзырды зæлтæ,
Ирон зæххыл сымах уыдзыстут буц.
«Ирон æвзаг»
«Алы сфæлдыс-
тадон кусæг дæр
равзары бæрæг
фæндаг. Мæнæн
æппæты зынаргъ-
дæр сты, цы хæ-
дзарвæндаджы
схъомыл дæн, уый
моралон æмæ
этикой принциптæ,
уым кæй федтон
æмæ фехъуыстон,
уыцы адæмон сфæлдыстады цыкуратæ.
Дзырдаивадмæ ме ’ргом куы аздæхтон, уæд
уыдон равзæрстон сфæлдыстадон бындурæн.
Уæлдайдæр, цы аив ныхас хъуыстон, уый. Хатгай-
иу мæм афтæ дæр кастис, цыма нæ бинонтæ аив
дзырды ерысы бацыдысты, цыма-иу кадæгон
æмдзæвгæтæ дзурынц, ахæм уыд сæ ныхасы хъæд.
Æвæццæгæн, новеллæтæ дæр уымæн райдыдтон
164
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
фыссын ритмикон прозæйæ... », - ахæм у фыссæг
Соттиты Риммæйы хъуыды.
Риммæ райгуырд Цæгат Ирыстоны Уæллаг
Мыззфы 1939 азы 18 февралы авд лæппуйы
фæстæ. 1920 азы Соттиты Нестъоры бинонтæ,
мингай хуссайраг ирæттимæ лигъдон зынвадат
фæндæгтыл лыгъдысты гуырдзиаг геноциды
азарæй Цæгатмæ. Риммæ кæд Цæгаты райгуырд,
уæддæр фыдыуæзæгыл уымæн нымайы Хуссайраг
хъæу Къусджыты.
Нестъор йе ’фсымæртæ Уасил æмæ Биасимæ уы-
дысты Ногиры хъæуы бындурæвæрджытæй.
Нестъор уыцы рæстæг куыста сауджынæй. Бирæ хæрзты
бацыд йе ’мбæстæгтæн. Фæлæ 1937 азы хабæртты
азарæй фæцæйсыгъд, фæлæ йæ хæрзгæнджыты
фæрцы лидзæг фæци æмæ æрбынæттон Уæллаг Мы-
зуры Сохиты Дрисы хæдзары. Бæстæ куы æрсабыр,
уæд ма Риммæ хæрз чысыл уыд, йæ ныййарджытæ
Уæллаг Мызурæй фæстæмæ куы æрыздæхтысты
Ногирмæ, уæд.
Ам, æфсæддон полигоны зæххытæ, ног цæрæн-
бынатæн паддзахад рахицæн кодта лигъдæттæн.
Рахуыдтой йæ Ногир. Нестъор хорз æмбæрста - фи-
дæны царды рухс сæйрагдæр ахуыр кæнын кæй у,
æмæ 1920 азы йæхимæ райста бæрнон хæс йæ би-
нонты æххуысæй скъола саразын. Кæд зæхбын, ка-
уæй быд, æлыгæй сæрст къултимæ арæзт æрцыд но-
гирæгты фыццаг скъола, уæддæр сæ цин кæуылты
уыд! Сывæллæттæ разæнгардæй цыдысты ахуыр-
мæ, Бонæй-бонмæ рухсмæ тырнджытæн нал фаг
кодта бынат.
Нестьор æмæ йе ’мхъуыдыгæнджытæ Калоты
Зауырбег æмæ Аго, Теблойты Тебæ, Санахъоты Мате,
Гæджиты Бадила ныхъхъуыды кодтой ног агъуыст
165
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^е^э
саразын æмæ райдыдтой сæ фыдæбоны бонтæ æмæ
тухитæ, уый фæдыл. Фæлæ, фыдбон æмæ фыдлæг
бирæ нæ хæссынц. Æмхуызонæй февнæлдтой æмæ
дур-дурыл æвæргæйæ, агъуыстрæзти бонæй-бонмæ.
Ног уæлахиз, ног цины хабар та æрбахæццæ. 1927
азы хъæуы бæстастæу йæ уæрæх дуæрттæ сабитæн
байтыгъта агуыридурæй амад дыууæуæладзыгон
скъола рухс кълæстимæ, егьау залимæ. Абон дæр
ма, раст цыртдзæвæнау, лæууы уæды зын заманы
рухстауджытæн.
1941 азы немыцаг фашисттæ нæ бæстæмæ куы
’рбабырстой, уæд йæ бахъахъхъæныны охыл æрлæу-
уыдысты хæстхъом фæсивæды æмрæнхъ Нестъоры
фырттæ дæр: Сергей, Павел, Михаил æмæ Чермен.
Стыр хъыгагæн, тохы быдыры æнустæм баззадысты
Райгуырæн бæстæйы сæраппонд æрыгон хъæбатыр-
тæй.
Нæ хъæуы астæу - сау дурæй цыртдзæвæн -
Нæ кувæндон, нæ кæуæндон, нæ рис...
Æнусон арт, дæ номхыгъды фæтæны
Цыппар хæстоны ме ’фсымæртæй ис...
Рæстæджы рухстауæг, фыдæлты адæмон сфæл-
дыстад йæ уды бæрц чи уарзта æмæ йæ адæмы
’хсæн чи парахат кодта, кæсын-фыссын ахсджиаг
кæмæн уыд, кæстæр фæлтæры ахуыры фæндагыл
чи æвæрдта, уыцы куырыхон адæймаг Нестъорæн
йæ цæстыты рухс ахуыссыд æмæ бакуырм. Риммæ
куы рахъомыл, уæд-иу арæх кастис газеттæ æмæ
журналты цы фыстой, уыдон йæ мастæфхæрд фы-
дæн.
Æфсымæртæй маудæгасæй баззадис Хазби. Уый
бирæ азты дæргъы фæкуыста бæрнон бынæтты,
166
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
фæстагмæ - Стъараполы крайы Госгортехнадзоры
хицауæй. Амард 2004 азы.
1945 азы Риммæ бацыд скъоламæ. Ахуыры æмæ
æхсæнадон куысты уыд раззагдæртимæ. Æрдзæй
курдиатджын æрыгон чызг йæ фыццаг литературой
фæлварæнтæ мыхуыр кодта скъолайы къулы
газеты. «Уадындз, уадындз, цæй ныззар! Зæрдæтæм
фæндаг ыссар!» Хихъæппæрисадон къордæн дæр-иу
чысыл интермедитæ афыста. Уыдон ын ныфс æмæ
разæнгарды хос уыдысты ног уацтæ фыссынмæ,
поэзиуарзджыты зæрдæтæм фæндаг ссарынмæ.
Æрыгон чызгæн ирон æвзаг æмæ литературæ
бауарзын кодта йæ ахуыргæнæг Джыккайты За-
каройы чызг Венерæ. Ахуыргæнæджы дæсныйад
дæр уымæ гæсгæ бауарзта. Скъола каст куы фæци,
уæд иу афæдз бакуыста ногдзаутæн хистæр раза-
монæгæй (пионервожатийæ).
Кæд Нестьоры æнæниздзинадыл уæззау уавæр-
ты цард йæ фæлм æрæвæрдта, уæддæр баззад куы-
рыхон, ахуыргонд æмæ ирон дзырдаивады дæс-
ныйæ. Винонтæ уыдысты уазæгуарзон. Зындгонд
ахуыргонд Абайты Васо - Нестъоры æрдхорд-иу
сæм æнæмæнг сæмбæлд йæ алы æрцыдимæ. Ацы
фембæлдтытæ царды фарн хастой бинонтæн. Æх-
сæв-бон сын нæ фаг кодта, афтæ тагъд иу азгъордта
фембæлды рæстæг алы хабæрттæ кæнгæйæ. Уæлдай
цымыдисдзинад хастой ахæм фембæлдтæ бинон-
ты кæстæр Риммæйæн æмæ йæ разæнгард кодтой
ахуырмæ.
Уæлдæр ахуырад райсынмæ бацыд Цæгат Ирыс-
тоны паддзахадон педагогон институты филоло-
гон факультетмæ. Фæлварæнты агъоммæ сын ирон
æвзаг æмæ литературæйæ консультацитæ кодта фи-
лологон наукæты кандидат, доцент Калоты Зауыр-
167
. Дзугаты-Мурасты Риммæ
^*$Э
беджы фырт Георги. Фæлтæрдджын ахуыргæнæг
Риммæйы дзуæппытæм цалдæр хатты куы байхъуыс-
та, уæд ын загъта: «Соттион, фæлварæнтæй сæри-
бар дæ, мауал æрбацу, дæ фондз цæттæ у».
Институты ахуыры рæстæг программæйæ
уæлдай кастис бирæ чингуытæ ирон æмæ уырыссаг
æвзæгтыл, фæсарæйнаг фысджыты уацмыстæ.
Уæлдай хæстæг ын уыдысты Ф. Куперы, К. Па-
устовскийы, М. Лермонтовы æмæ ирон дзырды
булæмæргъ Гæдиаты Секъайы уацмыстæ. Студенты
бонты райдыдта хæрдмæ абухын йе сфæлыстадон
суадон. Институты бирæтиражон газет
«Педагогическая смена»-йы æмæ студентты къухæй фыст
журнал «Молодость»-ы фæрстыл арæх бакæсæн уыд
суинаг поэты сфæлдыстадон фæлварæнтæ.
1962 азы Риммæ рай ста ахуыргæнæджы дæсны-
йады диплом æмæ кусын райдыдта Æрхонкæйы
фыццæгæм скъолайы. Бонæй-бонмæ æрыгон чыз-
джы сфæлдыстадон курдиат тыхджынæй-тыхджын-
дæр кодта, фыста литературой уацмыстæ уырыссаг
æмæ ирон æвзæгтыл. Йæ новеллæтæн бакæсæн уыд
районы, стæй республикой газеттæ æмæ журналты
фæрстыл.
1964 азы Риммæйы ахуыдтой районы газет
«Лениной тырыса»-мæ. Ам райдыдта йæ журналис-
тикæйы фæндаг. Ахуыргæнджытæ йын уыдысты
редакцийы фæлтæрдджын кусджытæ: Дзуццаты
Саукуыдз, Алæгаты Тимофей, Джыккайты Федыр,
Валентин Никитин, Чехойты Сæрæби, Юрий Змиев,
Иосиф Лифшиц. «Кæд исты æнтыстдзинæдтæ мæ
къухы бафтыд журналистикæйы, уæд, æвæццæгæн,
уыцы фæрнджын адæмы фæрцы», - мысы Риммæ.
Фæстæдæр Соттион куыста газеттæ «Рæстдзи-
над», «Социалистическая Осетия», «Молодой комму-
168
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
#*з
нист»-ы, журнал «Ногдзау»-ы редакциты уацхæс-
сæгæй.
1968 азы Соттиты Риммæ йæ цард баиу кодта
журналист Бæройты Сафаримæ. Абоны онг зæрдæ-
рухсæй цæрынц Бæройты фæрнджын бинон-
тæ сæ иунæг чызг Аленæ æмæ сæ хъæбулы хъæбул
Максимы цæрайæ.
Риммæ дæс азы дæргьы фæкуыста хистæр
редакторæй сывæллæтты журнал «Ногдзау»-ы. 1994
азæй фæстæмæ та - ахуыргæнæгæй, пенсимæ
рацæуыны онг.
1979, 1986 азты йæ уацмыстæй æмæ æмдзæв-
гæтæй иу къорд рацыдысты мыхуыры æрыгон
фысджыты иумæйаг æмбырдгæндты: «Судз ме
’стъалы», «Æмзæл зарæг».
Бирæвæрсыгджын у Соттиты Риммæйы сфæл-
дыстад. Ис æм æмдзæвгæтæ, новеллæтæ, ритмикон
прозæ, радзырдтæ, рецензитæ, уадтæ, эссе. «Йæ
аивадон уацмысты сæйрагдæр темæтæ сты æрдзы
рæсугъддзинад, адæймаджы бæрзонд æмæ сыгъдæг
удыхъæд. Ирон æвзаг, фыдæлты фарн, царды гæлир
фæзилæнтимæ тох... Æмæ... хæхтæ... нæ диссаджы
рæсугъд æрдз... Фыдæлты уæзæг... Уыдон сты йæ
уæлтæмæнады суадон».
2004 азы Риммæйæн рацыд чиныг «Удæй удмæ»,
2005 азы - «Порог предков» («Фыдæлты къæсæр»).
Цæгат Ирыстоны кулыурæйы сгуыхт кусæг
Хуытьиаты Зойæ цы методикой бакуыст сарæзта
Риммæйы тыххæй, уым фыссы: «Рагфыдæлты
истори ахуыр кæнын мыггагон уидæгтæн цыт
кæныны бæрæггæнæн у. Æмæ алы адæймаг дæр
хъуамæ цыт дæтта йæ фыдæлтæн. Мæнæ Соттиты
Риммæ йæ фыдæлты къæсæры цы æнæкæрон уарзт
кæны æмæ фыдæлты уидæгтæн йæ чиныгæй цы
169
з . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
кад скодта, раст афтæ. Риммæ йæ чиныджы сиды
фæстагæттæм: «Цас арфдæр зонай дæ мыггагон
истори, йæ традицитæ, йæ таурæгътæ, уыйас дæ
мыггагон уидæгтæ фидардæр уыдзысты, нæ бахус
уыдзысты, дæ фæдонтæн уыдзæн цæрæццагфидæн,
дæхицæн та дын адæм стыр аргъ кæндзысты».
2007 азы рухс федта сывæллæттæн æмдзæвгæты
æмбырдгонд «Магуса Гæдила» аив нывтимæ.
Цъицъи-рицъи, рицъицъи!
Иу цъырцъыраг, дам, уыди.
Райдзаст уыгæрдæнты цард,
Дардмæ хъуысыди йæ зард.
Цъицъи-рицъи, рицъицъи!
Къахæй тынг цæрдæг уыди.
Раст сардзины бæрц йæ гæпп,
Бон-изæрмæ кодта сæпп...
Сабитæ поэтикон рæнхъыты фæрцы базонгæ
вæййынц æрдзы фæзындтимæ, афæдзы афонтимæ,
хъæддаг сырдтимæ, мæргътимæ, хæдзарон цæрæ-
гойтимæ, быдырон дидинджытимæ...
Чиныгкæсæг зæрдæйæ банкъары ацы чингуытæн
сæ уацмысты аивдзинад, рæсугъд хъуыдытæ, уды
рис æмæ фыдыуæзæгмæ æгæрон уарзт былалгъæй
фыст кæй нæ цæуынц, уый. Сæ архайджытæ сты
реалон цардæй ист.
Соттиты Риммæ йæ чиныг «Фыдæлты къæсæр»-æй
самадта литературой цыртдзæвæн æрмæст йæхи-
цæн нæ, фæлæ йæ мыггагæн. Республикæйы бирæ
библиотекæты æмæ скъолаты чиныджы фæзындæн
уыд презентацитæ. Уымæн æвдисæн, Дзæуджыхъæ-
уы центрон библиотекæйы йын цы литературой
изæртæ арæзт æрцыд, уыдон.
170
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«|Н
Риммæ йе сфæлдыстадон куыст абон дæр нæ
уадзы.
2009 азы та ног æхсызгон фембæлд рауад чиныг-
кæсджытæн уарзон фыссæгимæ, æцæг, æндæр хуы-
зы - аив фæлгонцгондæй сыл сæмбæлд Соттионы
бирæ азты фæллой - чиныг «Æмбалты Цоцко. Удвар-
ны хæзнатæ». Риммæ йæ размæ хæс æрæвæрдта,
цæмæй ирон адæмы аив дзырд йæ удлæууæн кæмæн
уыд, нæ адæмы историйы рагон цыртдзæвæн - нæ
адæмон сфæлдыстады хæзнатæ бахъахъхъæныл
удуæлдайæ чи фæкуыста, уыцы æнæмæлгæ Æмбал-
ты Цоцкойы сфæлдыстадон мулк адæмы размæ бæл-
вырд æмæ æххæст æмбырдгондæй рахæссын. Йæ
къухы æфтгæ дæр бакодта. Цоцко йæ цæрæнбонты
кæй фембырд æмæ кæуыл фæфыдæбон кодта, уыцы
хæзнатæ Риммæ гагагай фæуыгьта архивты, музей-
ты æвæрæнты, хицæн адæймæгты сæрмагонд
архивты æмæ мысинæгты хуызы, бабæстон сæ кодта
æмæ сæ сарæзта Цоцкойы сфæлдыстадон бынтæн
диссаджы аив литературой цыртдзæвæн.
Чиныджы цъарæн равзæрста Цоцкойы къам,
кæцы цæрæнбонты Абайты Васо дардта йæ
кусæн стьолы сæрмæ. Райста йæ Цæгат Ирыстоны
гуманитарон æмæ социалон иртасæнты институты
æвæрæнтæй (уыди Цоцкойы сæрмагонд лæвар
Абайы Васойæн).
1969 азы Риммæ сси УФ-йы Журналистты цæди-
сы уæнг. 2004 азы та йæ райстой УФ-йы Фысджы-
ты цæдисмæ. 2009 азы Соттионæн саккаг кодтой
Æмбалты Цоцкойы преми. 2010 азы та йын лæвæрд
æрцыд Æрыдоны горæты администрацийы уынаф-
фæмæ гæсгæ «Æрыдоны горæты кадджын гражда-
нин»-ы ном.
171
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Æрыдоны Цоцко цы хæдзары цард, уый къулыл
конд æрцыд мемориалон фæйнæг Æмбалты мыг-
гаджы минæвæртты æмæ Соттионы хъæппæри-
сæй. Æрыдоны районы сæйраг библиотекæйæн та
радтой Цоцкойы кадцжын ном. Æрыдоны сæйраг
скверы та йын æвæрд æрцыд аив цыртдзæвæн. Йæ
саразæг - скульптор Хаиты Ибрагим.
Цымæ цал æгъуыссæг æхсæвы арвыста Риммæ,
цæмæй уыцы хорз хъуыддæгтæ царды рацæуой?!
Чиныджы раздзырд «Мæсыгамайæг» ныффыста
йæхæдæг æмæ йæ чи бакæса, уый арф банкъардзæн
уыцы рыст лæджы сурæт æмæ ирон адæмæн цы
хæрзты бацыд. Чиныг райдайы Нарты таурæгътæй,
аргъæуттæй, адæмон кадджытæй. Куыд зонæм,
афтæмæй Цоцко хорз зыдта уырыссаг æмæ
цалдæр фæсарæйнаг æвзаджы, рæвдз уыд тæлмац
кæнынмæ. Чиныгмæ хаст æрцыдысты Андерсенæй,
Пушкинæй, Лермонтовæй, Языковæй, Толстойæ,
Хирьяковæй, Вересаевæй, Аразийæ, Короленкойæ,
Рклицкийæ æмæ Шиллерæй цы уацмыстæ ратæлмац
кодта Цоцко, уыдон.
Сæрмагонд бынæттæ дзы ис уацтæн, рецезитæн,
мысинæгтæн, историон цаутæн адæмон мысинæгты,
худæджы ныхæстæн, ирхæфсæнтæн, документтæн,
эпистолярон фыстæджытæн.
Чиныджы цы æрмæджытæ ис, уыдонæй бирæтæ,
уæлдайдæр тæлмацтæ мыхуыры фыццаг хатт рацы-
дысты, æмæ уымæй чиныг бирæ фæнуарджындæр,
фæахадгæдæр.
Джыккайты Шамил Риммæйы тыххæй йæ рæс-
тæджы загъта: «Адæммæ хорз лæгтæ куы вæййы, уæд
уыцы адæм фæрныг вæййынц. Æвзæр йæ хорзæй
нæ раппæлдзæн. Фæлæ Риммæ хорз адæймагу, хорз
лæджы хъуыддæгтæ адæмы размæ рахаста æмæ
172
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*;
йын стыр бузныг зæгъæм. Риммæ у сæдæ лæджы
æмдых æмæ нæм цалынмæ ахæм сæрæнгуырд чыз-
джытæ ис, уæдмæ нын тас нæу сæфынæй...».
Филологон наукæты кандидат Джусойты
Клавдияйы хъуыды та ахæм у: «Риммæ йæ
фæлмæн арм æмæ æнæнцой зæрдæйы хъармæй
бирæ сфæлдыстадон æрмæджытæн фенын кодта
царды рухс, фыццаг уым разынд йæ æвæджиауы
курдиат æмæ арф зонындзинæдты ирд тæмæн.
Риммæйæн сфæлдыстадон хъомыс балæвар кодта
йæ æнæкæрон уарзондзинад йæ раттæг адæммæ,
йæ нацийы удварны хæзнатæм, Ирыстоны урссæр
хæхтæ æмæ къæдзæхтæм. Уымæн æвдисæн сты йæ
бирæ фæллæйттæ алыхуызон литературой жанрты».
Риммæйы сфæлдыстады фæдыл Хуытъиаты
Зояйы методикой бакуысты ма ис ахæм рæнхъытæ,
кæцытимæ дæн разы: «На мой взгляд, совершенно
- то произведение, которое, прочитав, оставляет
радость в сердце, а в голове - восторг. И излишне
слова! Так с новеллами Риммы Сотиевой. Каждая
из них - ода! Ода правде и правдивости, Отечеству
и отчему порогу, любви, другим человеческим
чувствам: состраданию, человечности, патриотизму».
Риммæ фæстаг цалдæр азы фæкуыста зындгонд
рухстауæг, фыссæг, тæлмацгæнæг, ирон адæмæн
Цъæйы комы хъæздыгдзинæдтæ чи раргом æмæ
сæ йæ адæмæн чи балæвар кодта, уыцы разагъды
лæгтæй иу - Зæнджиаты Бæбуйы сфæлдыстадон
бынтæ æрæмбырд æмæ сæ мыхуырмæ бацæттæ
кæныныл. Æмæтайын ногæй бантыст. Æхсызгонæн,
къухфыст рухс федта æмæ рацыд чиныг «Уæсиат»-
æй. Йæ рецензент, филологон наукæты доктор,
Хетæгкаты Къостайы номыл премийы лауреат
Джусойты Нафи. Уый стыр аргъ скодта Риммæйы
173
^ -^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
Р’Ф
куыстæн. Комкоммæ чиныджы тыххæй йæ хъуыды
ахæм у: «Соттионæй ирон литературой æхсæнад
хъуамæ иттæг бузныг уа, нæ курдиатджын адæмæн
зæрдылдаринаг тæлмацгæнæджы - Зæнджиаты
Бæбуйы аивадон бынтæ кæй æрæмбырд кодта
æмæ равæрдта иу чиныджы сконды, сæ разæй сын
Ардасенты Хадзыбатыры зæрдиаг æмæ уæздан
фыст уац кæй бафтуан кодта, уый тыххæй...»
Риммæ у дæсны тæлмацгæнæг. Ног литературой
цард балæвар кодта Æгъуызаты Иуанейы «Алгъуызы
кадæг», Агънаты Гæстæны «Темыры кæстæр чызг»,
Джусойты Нафийы «Сырдоны цæссыгтæ», Цгъойты
Хазбийы чиныг «Арвы дуар» æмæ ма бирæ поэттæ
æмæ фысджыты уацмысты ирон æвзаг æмæ дыгурон
диалектæй уырыссаг æвзагмæ кæй ратæлмац кодта,
уымæй.
Кæстæр кары курдиатджын фæсивæдыл кæд-
фæндыдæр ауды, æххуыс сын кæны се сфæлдыста-
дон фæлварæнты. Дзæуджыхъæуы центрон библи-
отекæйы литературой къорд «Суадон»-ы райдайгæ
поэттæ æмæ фысджытæ Риммæйæ сты бузныг, йæ
зонындзинæдтæ сын поэзийы сусæгдзинæдты баца-
мынды кæй никуы бахæлæг кæны, уый тыххæй.
Соттион йе сфæлдыстадон рындзмæ схызт кад
æмæ радимæ, аккаг чызг у Соттиты мыггагæн,
Ирыстонæн, Ногиры хъæуæн. Царды мæсыг амайы
йæ адæммæ уарзты бындурыл. Ирон литературæйы
къæбицмæ цы дзаджджын хуынтæ бахаста, уы-
дон аккаг бынат æрцахстой æмæ ма æрцахсдзыс-
ты ирон аив дзырды хæзнадоны, æмæ ма ноджы
фæбæркадджындæр уæнт алы жанрты ног цымы-
дисаг нуарджын æмæ мидисджын уацмыстæй. Йæ
фыст æмдзæвгæтыл арæзт зарджытæ Ирыстоны
алы къуымты зарынц нæ зарæггæнджытæ, æмæ
фылдæрæй-фылдæр кæнæнт.
174
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
е|^|
Риммæйæн йе сфæлдыстадон куыройы фыдтæ
сæ зилынæй сæдæ азмæ ма банцайæд æмæ дзы
цы хоры гагатæ ныппары, уыдон Ирыстоны
чиныгкæсæгæн арфæйаг зонды хос уæд. Соттион
фæрнджын адæймаг у. Цæры Ирыстоны цæрайæн
æмæ йæ фидæн хуры тынтæй хъарм, ныййарæг
мады фарнæй фæрнджын æмæ амондджын уæд.
Фыдæлтæй абоны фæлтæрмæ цы сфæлдыстадон
тын нывæнды, уый кæстæртæн æмæ ирон æвзагæн
царды хос уæд.
Цæудзысты азтæ. Сабитæн фæндаг
Стыр цардмæ ды амондзынæ алкæд.
Сыгъдæг арвыл сыгъзæрин хуры цалх
Дæуæн фæуæд хъысмæтамонæг бардуаг.
г. «Рæстпдзинад. -2019. - 02 феврал. - Ф. 3.
175
Ирыстоны уарзта, саби йсг мады
куыЬ уарзыу афтсе
!^|э Ф^|
Фыссæг, публицист, драматург, тæлмацгæнæг -
Тедеты Георгийы райгуырдыл сæххæст 8о азы
О Хуыцау, Вæрзонд Хуыцау, мæ
удæй
Цагьтон арт дæ номыл æз
кæддæр.
Кæд нæ цæуын æз дæумæ
рæвдыдæй,
Барæвдау Ирыстоны уæддæр.
Кокайты Т.
Адæймаг æнусон нæу,
æнусты цæрынц йæ кад, йæ
фарн. Афтæ, Ирыстоны зын-
гæ фыссæг-прозаик, тæлмац-
гæнæг, драматург,
публицист Тедеты Алексийы фырт
Георгийæн дæр йæ фæд нæ
фесæфт. Царды раст фæн-
дагыл фæцыд рæстудæй. Йæ
кад, йе ’гъдауæй адæмæн
уарзон лæг, йæ адæймагдзи-
надæй - фæзминаг, йæ фы-
дæлты рæсугъд æгъдæуттæ
цардмæ хаста кадимæ, куыд арæхст, афтæ.
Георги райгуырд 1938 азы 21 декабры (25 августы)
Кировыхъæуы Æрыдоны районы. Йæ ныййарджытæ
Тедеты Алекси æмæ Куыдзæгты Сидона схъомыл
176
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«1Н
кодтой æртæ лæппуйы æмæ авд чызджы (Георги уыд
дæсæм сывæллон). Кæд бирæ бинонтæ уыдысты,
уæддæр ныййарджытæ сæ хъæбултæй алкæмæн
дæр уæлдайджынтæй лæвæрдтой сæ уарзондзинад.
Ахуыр сæ кодтой цардыл, кусыныл, разæнгард сæ
кодтой ахуырмæ.
1945 азы Георги бацыд фыццаг къласмæ Ног
Æрыдоны астæуккаг скъолайы Хетæгкаты Къостайы
районы (фæстæдæр - Екажево). Скъолайы ахуыры
рæстæг æдзухдæр уыд раззагдæртимæ. 1955 азы
астæуккаг скъола каст фæци æвзист майданимæ
æмæ бацыд Грознайы педагогон институты
литературой факультетмæ фæсаууон ахуырмæ.
Æнтыстджынæй йæ диплом райста 1958 азы.
Фæсаууонмæ ахуыры рæстæг куыста Ног Æрыдоны
Ленины номыл колхозы.
1959 азы Георги Фиййагдоны геологон-сгарæг
партийы кусгæйæ, 1962 азы дыккаг уæлдæр
ахуырад райсынмæ бацыд Цæгат Кавказы Хæххон-
металлургон институты факультет «Автоматизация
и комплексная механизация металлургических
процессов»-мæ. Георги уыд къорды староста. Йæ
хорз ахуыры тыххæй йын институты разамынд радта
цалдæр Кады гæххæтты. 1967 азы йæ дипломон
куыст бахъахъхъæдта «иттæгхорз» бæрæггæнæнимæ
æмæ кусынмæ æрвыст æрцыд Украинæмæ
горæт Светловодскы «Сыгъдæг згъæрты» («Чистых
металлов») заводмæ инженер -конструктор æй.
Никуы дзы уыд рох ирон лæджы ном æмæ Иры кад
бæрзонд хæссын кæй хъæуы иннæ адæмыхæттыты
цæсты: «Нæ адæмæй Ирыстоны æдде чи ис, уый
хъуамæ йæ зæрдыл дара, йæхæдæг цы хуызæн у,
уымæ гæсгæ æцæгæлæттæ æнæхъæн адæмыл дæр
кæй хъуыды кæндзысты, уый. Украинæйы куы
12
177
Дзугаты-Мурасты Риммæ
куыстон, уæд иунæг ирон уыдтæн æнæхъæн заводы
æмæ уыцы хъуыды мæ сæрæй никуы цух кодта, зын
уавæры дæр-иу бахаудтæн, фæлæ бæрнондзинад
æнкъаргæйæ, мæхи дæлæмæ никуы æруагьтон. Мæ
намыс мæнæн уыдис Ирыстоны намыс».
Кæмдæриддæр куыста, уым йæхи æвдыста
уæздан, бæлвырд, курдиатджын адæймагæй. Алы
куыстуаты дæр ын йæ фæллойæн уыд стыр аргъ,
хорзæхджын æрцыд алыхуызон хæрзиуджытæй.
Фæлæ уæддæр йæ зæрдæ æдзух уыд Ирыстоны,
йæ цæстытыл уадысты нæ алæмæтаг æрдзы нывтæ,
нæ урссæр бæрзонд хæхтæ, Терчы уылæнты хъазт...
1968 азы Георги йæ цард баиу кодта хæрзконд,
хæрзаив Валентинæ Клементимæ. Дыууæ æрыгон
уды Тедеты къонайы сæ уарзты бындурыл сбыд-
той фидар ахстон. Æрлæууыдысты царды даргъ
фæндагыл. Райгуырдис сын дыууæ чызджы: Бэлæ
æмæ Евгения. Ныййарджыты рæвдыдæй буц хаст
чызджытæ райстой уæлдæр ахуырад, ссардтой сæ
амонд, кусынц æмæ фæрнæй хъомыл кæнынц сæ
кæстæрты.
Георги уыдис хайджын æрдзон сфæлдыстадон
курдиатæй. Скъоладзауы бонты æдзух къулы га-
зетты мыхуыр цыдысты йæ чысыл радзырдтæ.
Каст бирæ алыхуызон чингуытæ, йæ курдиат рæзт
рæстæджы цыдимæ. Республикой газеттæ æмæ
журналты фæрстыл арæхдæр зындысты Теде-
йы-фырты уацхъуыдтæ, радзырдтæ,
публицистикой æрмæджытæ. Уыдон ын лæвæрдтой ныфс ног
сфæлдыстадон къæпхæнтыл хизынмæ.
Таджикистаны куы цард, уæд куыста уырыссаг
æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæгæй.
Дард Укрæинæйы, стæй Таджикистаны Георгийы
удуæлдай, æнæзæрдæхудт куыстæн кæд стыр аргъ
178
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*;
уыд, уæддæр æй райгуырæн Ирыстонмæ æлвæстой
æнæкæрон уарзты æнкъарæнтæ фыдæлты уæзæгмæ,
нæ урссæр хæхтæм æмæ цъитиджын дæтты сыр-
сыр мæ. Ирон æвзаджы мыртæ-иу æцæгæлон
адæмты ’хсæн аедзухæй уадысты йæ хъустыл æмæ
та-иу æй уæд, йæ зæрдæ æнахуыр æлвæст ’рбакодта.
1974 азы Георги æрбаздæхт Ирыстонмæ. Куы-
ста Дзæуджыхъæуы машинæтæаразæн куыстуаты.
Фæлæ йыл йе сфæлдыстадон курдиат бонæй-бонмæ
уæлахиздæр кодта. Йæ фæрнæйдзаг архайд, стæй
сфæлдыстадон хъуыдытæ цыбыр рæстæгмæ хъуы-
сын райдыдтой Ирыстоны дзыллæты зæрдæтæм.
Фынддæс азы бæрц иппæрд цард кæй фæкодта йæ
райгуырæн Ирыстонæй, уымæ гæсгæ йæм
Ирыстоны адæм кастысты литературæмæ æрæджиау æрба-
цæуæг фыссæджы цæстæй.
1989 азæй сси Цæгат Ирыстоны Фысджыты цæ-
дисы консультант, 1990 азæй - журнал «Дарьял»-ы
прозæйы хайады сæргълæууæг. 1990 азы та ист æр-
цыд Советон Цæдисы Фысджыты цæдисы уæнгæй.
«Фыссыны хъуыддагмæ мæ зæрдæ рагæй
æхсайдта. Уыдтæн ахуыргæнæг дæр, инженеры
куыст дæр кодтон, фæлæ литературæ тыхджындæр
разынд, æмæ мæ цард уыимæ баст рауад. Бæргæ,
Хуыцауы куы бафæндыдаид, æмæ ирон æвзаг
иууылдæр хорз куы зониккам, уæд цæрын æнцондæр
уаид», - дзырдта-иу Георги.
Ирон литературæйы къæбицмæ бахаста
дзаджджын хуынтæ. Джиппы йын рацыд уацауты
æмæ радзырдты æмбырдгæндтæ: «Серебряный рог»,
«Ночная охота», æмæ йæ цард æмæ йæ куысты ны-
саниуæг ирдæй кæм разындысты, уыцы чиныг
«Черная жемчужина» («Сау фæрдыг»). Чиныгкæсæджы
дисы æфтауы йæ рæсугьд литературой æвзаг, йæ
179
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
уфщ$
арф зонындзинæдтæ историйы æмæ философийы,
техникæ æмæ инженерон хъуыддæгты.
«Страсть и любовь, трагедия народа, боль
вынужденного бегства, утраты и беспощадная ясность
мыслей - повесть, как настоящее произведение
искусства, написана талантливо и честно. И в этом
- весь Георгий Тедеев, не терпящий фальши ни в
литературе, ни в человеческих отношениях» - фыс-
той чиныджы тыххæй газет «Северная Осетия»-йы
1998 азы.
Чиныг «Сау фæрдыг» конд у æртæ хайæ - «Уарзыны
рæстæг æмæ топпы кæсæнæй кæсыны рæстæг»...,
«Худыны рæстæг» æмæ «Æнæдихгæнгæ хуры бон».
Чиныджы сæйраг рахæцæнтæ сты цард, йæ
хорздзинæдтæ æмæ фыдохдзинæдтæ, адæймаг,
цæрæгойты дуне, æрдзы сыгъдæгдзинад бахъахъ-
хъæнын.
«Уацау у арф хъуыдыджын, тæлфы дзы фило-
софон комулæфт. Автор сау ахорæнтæй равдыста
аланты тох манголтимæ, уæды бæллæхты рæстæджы
æууæлтæ. Чиныгкæсæг ссæдзæм æнусы кæронæй
бахауы æртындæсæм æнусы фыццаг æмбисмæ.
Фæлæ аланты хъысмæты фенæн ис нæ абоны ирæт-
ты хъысмæт».
Георги уыд дæсны публицист æмæ беллетрист.
Йæ царды фæстаг азты ма йæхи равдыста курди-
атджын драматургæй дæр. Тæбæхсæуты Балойы
номыл Ирон академион театры сценæйыл æнтыст-
джынæй æвæрд æрцыдысты Хуыгаты Георгийы
тæлмацгондæй пьесæтæ «Авд хуры рухс» æмæ
«Кæхц, цирхъ æмæ дзывыр»-мæ гæсгæ спектакльтæ.
Драмæ «Авд хуры рухс»-ы ирон адæмæн фæдзæхсы,
цæргæ-цæрæнбонты сæ историон фæндæгтыл сæ
зæхх хæлæттаг кæй фæкодтой æмæ цы сæрсæфæн
фæндæгтыл фæцыдысты, уыдонæй хи бахизыныл.
180
УДВАРНЫСТЪÆЛФÆНТÆ
^!^
Иæ драмон уацмыс «Уацамонгæ, гутон æмæ
цирхъ»-ы бындуронæй бавæрдта рагон бердзенаг
историк Геродоты ныхæстæ: «Хуыцау скифты зæх-
мæ æрæппæрста æртæ хæзнайы: Уацамонгæ, Гутон
æмæ Цирхъ». Ацы хæзнатæ сты адæмы цард æмæ
сæ дарддæры рæзты фидар бындуртæ, æмæ дзы
Георги, адæм цæргæ-цæрæнбонты цæмæй риссынц,
уыцы хъуыды, ома, сæхи æмæ сæ зæхх бахъахъхъæ-
ныны арф философон хъуыды раргом кодта.
Автор ирон æхсæнады царды бындуры хуызы
райста ирон бинонты цард. Йæ сæйраг персонаж
Бургалону Сатанамæ гæсгæ. Хуыцау ын ракодтаæртæ
лæвары - æртæ фаззон лæппуйы. Йæ фырттæ кæд
æхсæнады архайджытæ сты: Сæрмæт - æфсæддон,
Иран - партион кусæг, Аслан - хæдзарады кусæг,
уæддæр бæлвырд адард сты фыдæлты уæзæгæй,
фыдæлты æгъдæуттæ æмæ фарнæй.
Георги йæ уацмысы бындуры бавæрдта арф
хъуыды абоны Ирыстоны хъысмæтыл. Хæлы нæ
царды бындур, фыдæлтыуæзæг, Ирыстоны разагъды
лæгтæ, нæ курдиатджын фæсивæд Ирыстонæй куы
адзæгъæл вæййынц, уæд фæстæмæ сæ хæдзæрттыл
нал сæмбæлынц. Сæ зонд, сæ хъару, сæ курдиат
бавæййы æцæгæлон адæмы. Ирыстон ма сыл фæцин
кæны дардмæ, æрмæстдæр сæ ном æмæ кадыл.
Уацмысы хъайтар - Сах у сыгъдæгзæрдæ, æнæхин
æмæ æрыгон лæппу. Уый хъуамæ хæсса дарддæр
нæ фыдæлты фарн. Уымæн æмæ Бургалоны
зондæй æрмæст Сах фæхайджын, йæхи фырттæй
хъауджыдæр. Йæ адæмы хъысмæтыл Сахæн риссы
йæ зæрдæ. Зарæг «Хуыцауы æртæ лæвары» дæр
уый тыххæй скодта. Зарæг у æви хъарæг у, уый
æххæстæй не ’взары Сах, уымæн æмæ хъарæджы
хуызы дæр хъуысы.
181
9 ш Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
О, зæгъ-ма, цы уыдзæни нæ фидæн,
Не ’мбарæм, цæмæн нæм у фыдæх,
Арвæй радзур, - удаистæй сидæм, -
О, Хуыцау! Нæ аххос ма нын зæгъ!..
Тедеты Георгийы уыд ныфс: нæхиуыл куы
’рхудæм, кæрæдзи куы бамбарæм, уæд кæй нæ
фесæфдзæн нæ кад, нæ намыс, не ’взаг, нæ культурæ
æмæ нæ фидæн амондцжын кæй уыдзæн.
Ацы уацмысы бындурыл Хуыгаты Геор цы
спектакль сæвæрдта Ирон театры сценæйыл, уый
тыххæй Хъайтыхъты Азæмæт газет «Рæстдзинад»-ы
фыста «Мæнмæ гæсгæ йе уæнгты ирон туг кæмæн
æнхъæвзы, уыдонæн сæ хæс у ацы спектакль фенын.
Уырны мæ, ардыгæй театрдзаутæ рахæсдзысты
Ирыстоны уæззау мæты уаргь æмæ масты дзæкъул.
Ацы уацмысмæ чи бакæса, уый, арвы дуар гомæй
фенæгау, уыдзæн амондджын».
Нæ куырыхон хистæры иннæ хъуыдыимæ не
’ппæт дæр, æвæццæгæн, сразы уыдзыстæм: «Тедеты
Георгийы «Уацамонгæ, гутон æмæ цирхъ», канд
абоны æмæ сомы уацмыс нæу, фæлæ цалынмæ арвы
бын ирон дзыхæй дзурæг уа, уæдмæ семæ æмдзу чи
кæндзæн, уæлдæф сулæфтау ирон адæмы чи хъæуы,
ахæм ахсджиаг литературой уацмыс».
2008 азы рауагъдад «Ир»-ы рацыд Георги бирæ
азты дæргъы кæуыл фæкуыста, уыцы прозаикон-
историон роман «Огненное колесо» (кусæг сæргонд
уыд «Алантæ»). Чиныг рауагъдадмæ бацæттæ кодта
йæ чызг Тедеты Бэлæ. Ныхас дзы цæуы, тæтæр-
манголтæ алантæм куы ныббырстой, уыцы дугыл.
Ацы чиныджы дæр та æмбæлæм стыр фыссæджы
цин, сагъæстæ, Иры фидæныл хъуыдытимæ, йæ
фæстаг фæдзæхстытимæ уарзон адæмæн. Ис дзы
182
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#$и
зæрдæсæттæн хабæрттæ, кæцытæ райгуырынц
царды змæст гуылфæнтæй.
Тедеты Георги уырыссаг æвзагмæ раивта ирон
адæмон сфæлдыстады шедевр - «Нарты кадджытæ»
æмæ дзырддзæугæ ирон фысджыты цалдæр
уацмысы. «Нарты кадджытæ» ирон фæсивæдыл
куыдæй фæзындзысты, ирон æвзаджы хъысмæтыл
хъуыдыкæнгæйæ уый дзырдта: «Эпос йæхæдæг
æнæхъæн университет у, æмæ дзы æрыгон адæймаг
бацæуы стыр цымыдисимæ... Нарты эпос ахуыр
кæнгæйæ, æвзонг адæймаг йæхи æнкъарын
райдайы йæ адæмы историмæ бардарæгæй, адæмы
сæрыстырдзинад бахъахъхъæныны æнкъарæнтæ
йæм сæвзæры, лæгдзинады æнкъарæнтæ... Нарты
кадджытæ махæн сты нæ фыдæлты фæдзæхст, нæ
Библи, нæ истори...».
Тедеты Георги уыд йæ адæмы фидæныл зæрдæйы
æппæтуидæгтæй риссæг, дардмæуынæг, цæстуарзон
хистæр, рыст, кæй нæм нæй сфæлдыстадон
фæсивæд, æрыгæтты литературæ, ахуыры кад кæй
æрхауд, материалон хъæздыгдзинæдтæ сæйрагдæр
кæй систы.
Уыйуыдфæллойуарзаг,æнæхинæмæзæрдæхæлар
адæймаг. Цард æм йæ мидбылты худт æмæ йæм
фарн æмæ амонд хаста. Республикæйы газетты æмæ
журналты арæх фыста, дзырдта телеуынынадæй
æмæ радиойæ Ирыстоны ахсджиагдæр национ æмæ
экологион лыггæнинаг фарстаты тыххæй.
Георги æрдз афтæ тынг æнкъардта, раст сын
цыма иу зæрдæ уыд æмæ куыста иу тугдадзинæй.
Хорз зыдта сырдты æмæ мæргъты æнæнцой
цард, сæ митæ, уымæн æмæ йæ зæрдæйы стыр
уарзондзинад сыгъд йæ алыварс æрдзмæ, «уымæн
æмæ йæ курдиат дæр уарзондзинад уыд»-
183
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
уфщэ
Таутиаты Лидæ газет «Рæстдзинады»-ы фæрстыл
фыста: «Бирæ зындгонд лæгты хъæлæс фехъуыстам,
хъæддаг сырдтæ æмæ хæдзарон æгомыг фосы
сæрыл дзургæйæ. Никуы мæ рох кæны Есенины
«Песня о собаке». Фæлæ цæмæндæр Тедейы-фырты
сфæлдыстад барын Ч. Айтматовы сфæлдыстадимæ.
Нæ мын дæтты æнцой иу фарста: сæ дыууæйæ
кæй сфæлдыстад у тыхджындæр, кæй æвзаг у
рæсугъддæр, кæм ис фылдæр æцæгдзинад, фылдæр
уарзондзинад, фылдæр романтикæ?
Зын радтæн у дзуапп уыцы фарстатæн. Раст
нæу дыууæ хохы кæрæдзийыл барын, кæд дзы иу
бæрзонддæр у, зæгьгæ. Хох хох у, æмæ дзы алчидæр
йæхи бынаты фидарæй лæууы. Æрмæст Георги
нæхи хох у, нæхи мæсыг æмæ дзы мах хъуамэе
сæрыстыр уæм».
Тедеты Георги æрмæст прозæ нæ фыста, фæлæ
поэзийыдæрйæфæлварæнтæхъæддыхæйравдыста.
2009 азы журнал «Квайса»-йы фыццаг номыр
мæ къухмæ куы райстон, уæд стыр цымыдисæн
бакастæн йæ поэтикой уацмыс «Материнское тепло».
Ацы уацмыс кæсгæйæ, мæ цæстыты раз слæууыд
мæ фыдымад Гиоты Сонайы сурæт, уымæн æмæ
Георгийы уадмысы хъайтары хъысмæты хуызæн
рауад мæ нанайы хъысмæт дæр. Æппæт поэтикон
ахорæнтæй æмæ барæнтæй спайда кодта автор
уæды рæстæджы сылгоймаджы уæззау сурæт
равдисынæн. Уыцы аивадон мадзæлттæ феххуыс
сты уацмысæн бæлвырддæрæй йæ арф хъуыды,
йæ мидис раргом кæнынæн, ныййарæг мад æмæ
чысыл хъæбулы фæлгонцты равдисынæн. Алчидæр
æнцонæй банкъардзæн ныййарæджы æмæ хъомыл-
гæнæджы сагъæстæ, фыдæлты æгъатыр æгъдауы
нысаниуæг.
184
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф*5
Георгийæн йæ мæт, йæ сагъæс уыд нæ абон æмæ
нæ фидæн. Фыдыбæстæйы зынтæй рыст, æмæ йæ
уацмыстæй уымæн фæдзæхсы алы адæймаджы дæр,
цæмæй ма рох кæной, алкæуыл дæр дзы Ирыстоны
раз хæс кæй ис (уæлдайдæр абоны тæссаг уавæры),
цæмæй æнæрхъуыды æмæ стырзæрдæйæ ма скъуы-
ной, фыдызæххимæ сæ цы тæгтæ бæттынц, уыдон:
«Чысыл у нæ фыдæлтæй баззайгæ зæхх, фæлæ стыр
уарзондзинад домы. Æмæ уыцы уарзт алчидæр йæ
зæрдæйы ссарæд... Ирыстон иннæ цæгаткавказаг
адæмтæн уыд, Франц Европæйы иннæ бæстæтæн
куыд уыд, афтæ. Иууылдæр цыдысты махмæ, ахуыр
сæ кодтам... Ахуырмæ дæр, аивадмæ дæр, æрхъуы-
дымæ дæр махæй рæвдздæр ничи уыд... Ныр дæр
нæ бон у рæзты фæндагыл æрлæууын. Æрмæст
хъæуы Ирыстоны бауарзын, мад йæ сабийы куыд
уарзы, афтæ, æнæхин, удуæлдай уарзтæй уарзын...».
«Мæнмæ афтæ кæсы, æмæ Георгийы уацмыстæ
куыд аив, бæстон уыдысты, афтæ уыд йæ зонд,
йæ уарзæгой зæрдæ дæр. Уый уарзта йæ куыст,
кæйдæртау дзæгьæл цъæлхъæр нæ кодта, æз ирон
дæн, зæгъгæ. Æцæг нæртон лæгау хъазуатонæй
кодта æхсæнадон куыст. Стæй-мауыд курдиатджын
тæлмацгæнæг дæр. Уырыссаг æвзагмæ раивта нæ
ирон фысджытæй бирæты уадаутæ, радзырдтæ,
романтæ... Георги кæд йæ уацтæ уырыссаг æвзагыл
фыста, уæддæр хорз æмбæрста, махæн æнæ национ
идейæ, æнæ æвзаг, æнæ æгъдæуттæ цæрæн кæй
нæй, æмæ сæ хъахъхъæнын кæй хъæуы. Уæд, зæгъы,
нæ сомбон бæллиццагдæр уыдзæн...», - фыста
журналист Гасанты Валерий.
Тедеты Георги уыд журнал «Дарьял»-ы бын-
дурæвæрджытæй иу. Уæлдай фылдæр æргом здæх-
та æрыгон автортæм æмæ зæрдиагæй цин кодта се
185
л . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
сфæлдыстадон æнтыстдзинæдтыл. Бирæ æрыгон
чызджытæ æмæ лæппутæн байгом кодта фæндаг
литературæмæ. Цас ныфс æмæ разæнгарддзинад
хаста суинаг поэттæ æмæ фысджыты зæрдæтæн
журнал «Дарьял»-ы сæрмагонд фæсивæдон номыр
уадзын куы байдыдтой, уæд уыцы ногдзинад. Уый
сын уыд цырагъдарау фидæны бæрзæндтæм фидар
къахдзæфтæ кæнынæн.
Тедеты Алекси æмæ Куыдзæгты Сидонайы фырт
Георгийы бирæвæрсыг сфæлдыстадон къæбиц
литературæиртасджытæн у æвæджиауы иртасæн
куысты бынат. Йæ дзаджджын сфæлдыстадон
хуынтæ ирон литературæмæ бахастой ног уддзæф
æмæ «хуры тынау нывæндынц фыдæлты заманæй
абоны фæлтæртæм» историон цаутæ. Георги
уыд стыр аивадон нывгæнæг, йе сфæлдыстадыл
уымæн фыст цæуынц абон скъолаты æмæ уæлдæр
ахуыргæнæн бынæтты зонадон иртасæн куыстытæ.
Царды æнæмæлгæ дуне нæй. Фæлæ дын
æвиппайды мæлæт дæ уарзон сæрыхицауы, дæ
уарзон фыды, дæ уарзон дадайы цард куы аскъуыны,
уæд уæлдай зын вæййы. Мæлæт тæригъæд нæ
зоны, хатыр никæмæн кæны. Георги адæмы уарзта
йæхицæй фылдæр. Никуы никæй бафхæрдта,
кадджынæй фæхаста ирон лæджы ном.
2002 азы 19 июны йæ лæджы кармæ куы
бахæццæ, уæд æгъатыр хъысмæт æрдæг зардæй
аскъуыдта йе сфæлдыстадон зарæг æмæ царды
уидаг Те деты Алексийы фырт Георгийæн. Нæ басаст
хæххон суарæй йæ дойны, нæ бафсæст йæ уарзон
Иры адæмимæ цæрынæй, йæ уарзон кæстæрты
фæдыл нæ бафсæст кæсынæй, нæ фæци амад йе
сфæлдыстадон урс мæсыг, æрдæгыл аскъуыдысты
йæ рухс фæндтæ, йæ хъуыдытæ, фæлæ йæ ном,
186
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
^$^5
йæ кад, йæ намыс, йæ бирæ рæсугъд хъуыддæгтæ,
йæ диссаджы сфæлдыстад, йæ фæрныг куысты
æвдисæнтæ, мысинæгтæ - æнусмæ цæрдзысты
Ирыстоны кадæн æмæ намысæн, йæ бинонтæн,
Тедеты мыггагæн, райгуырæн Кировыхъæуæн.
Сфæлдыстадон интеллигенцийы минæвæрттæн
Георгийы амарды фæстæ газеттæ æмæ журналты
фæрстыл фæзындысты номарæн æмдзæвгæтæ,
зарæг æмæ мысинæгтæ. Кокайты Тотрадзы
æмдзæвгæ «Уды хъæр»-ы бындурыл композитор
Тедеты Шаликъо ныффыста музыкæ æмæ уыцы
зарæг зæлы нæ радиойы уылæнтыл. Гуырдзыбегты
Иринæ, Къадзаты Станислав, Айларты Михал,
Коваленко Елена, Къæбулты Иринæ дæр сæ зæрдæты
арф къуымты ссардтой аккаг ныхæстæ уарзон
фыссæджы ном æрхъуыды кæнынмæ.
Те деты Шалико: «Геор обладал удивительной
притягательной силой. Он был человеком, с
которым было интересно, легко, хорошо, полезно.
Он был умён, мудр и светел. От него исходила аура,
терапевтически влияющая на тех, с кем он общался.
Такие люди как Геор, своим творчеством, своими
делами, поведением, заставляют думать, любить
Землю, на которой ты живёшь. И чем больше таких
светлых людей, чем больше людей, знакомых с их
творчеством, тем больше так называемое «иммунная
прослойка» общества, которая убережёт наше
общество от нравственной деградации.
Подрастающее поколение должно воспитываться
на принципах, которые утверждали такие люди, как
Геор. Об этом я говорю не для Геора. Ему уже ничего
не надо. Это нужно живым.
ЬеШт поп отта йпИ (летум нон омниа финит) -
не всё кончается смертью.
187
ФФ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Геор живет в наших сердцах, с нами его творческое
наследие, с нами его светлый образ».
Къæбулты Иринæ: «Искренность эмоций,
сдержанность и благородная простота. Именно таким
остался в моей памяти Георгий Тедеев. Личность
многогранная, удивительный человек, полный энергии и
жизненной силы. Редактор, с которым можно было
поговорить на любую тему, потому, что, казалось, он
разбирался буквально во всем. Жизнь его научила
иметь свою точку зрения, которую он мог высказать
и отстоять на любом уровне, но бескорыстно, в
интересах дела. Для меня главное, - говорил он, - что-то
делать конкретно, а не греть кресло. Я занимаюсь
тем, что люблю, и что я могу делать, и вижу
плоды своего труда. Быть может, поэтому такой
неподдельной радостью светились его глаза, когда вышел
первый номер «Дарьяла», вместивший в себя «пробу
пера» студентов журфака. Студентов, таланту
которых он помогал раскрыться на страницах журнала,
беседуя с каждым из нас, лично, избавляя от зажа-
тости, закомплексованности и какого-то
внутреннего страха».
Коваленко Елена: «С ним рядом всегда было
удивительно тепло и надёжно. Как у костра, к которому
ты садишься после долгой дороги в сумерках
продрогший и заледеневший, - и чей щедрый,
бескорыстно расточаемый вокруг золотой жар дружески
отогревает твоё сердце, скованное морозом боли,
грызущих сомнений, мучительного неверия в себя...
Пламя этого костра горело светло и чисто -
непримиримо чуждое фальши, лицемерию, лжи,
низкопоклонству, подлости. Потому сегодня и тяжело так
- до полного горького колючего комка в горле -
произносить два этих безжалостных слова: «ОН БЫЛ»...
188
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆИТÆ
Фыссæджы курдиатджын уацмысты рахатæн ис
райгуырæн зæххы улæфт, адæмы истори æмæ ныры
цард, стæй Ирыстоны ныфс кæмæй ис, уыцы ирон
æгъдæуттæ.
Гуырдзыбегты Иринæ йæ æртæ æмдзæвгæты
æмбырдгондты рецензентæн Тедейы-фырты кæй
равзæрста, уый дзурæг у, стыр аргь кæй кодта
Георгийæн, куыд стыр фыссæгæн. Тедейы-фырт куы
амард, уæд снысан кодта цыппар рæнхъы, кæцыты
бавæрдта йе ’стыр уарзондзинад æмæ бузныггад
Георгимæ:
Всё умирает - дни и города,
Все умирают - и богач, и нищий,
Но лишь творца высокая звезда
Сквозь вечность к нам всегда пути отыщет.
Иринæ ма ахæм хъуыды дæр загъта: «Георгию
было трудно в этом мире. Он жаждал справедливости,
а справедливости не было. Казалось, он заходит в
ватнике туда, где все красуются в смокингах. Или
наоборот».
Фыссæг, журналист Къадзаты Станислав стыр
аргъ кодта йæ уæздан æмхъæуккаг хистæрæн:
«Йæ рæстæджы Брытъиаты Елбыздыхъо йæ риуы
арфæй сулæфыд ахæм фæдзæхст: «Цалынмæ нæ
зонд нæхимæ ис, цалынмæ нæма сдзæгъæл стæм,
уалынмæ, нæ фæстаг бонты цæмæй рæсугъд æмæ
кадджын уæм, уый мæт бакæнæм!»
Гъемæ, цыма Тедеты Георги Елбыздыхъойы ацы
фæдзæхст иудадзыг йæ зæрдыл дардта, афтæ царди,
куыд фыссæг, куыд драматург, куыд публицист.
Хъахъхъæдта нæ адæмы удхъомысы хæрзтæ, йæ
удæй арт цагъта нæ бæллиццаг фидæны сæраппонд.
189
з . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
«Ирон удыхъæд цы уыд, уымæй мах схъæздыг
кодтам бирæ адæмты. Нæхи та дзы æнæхай
фæкодтам æмæ сæфæм... Уæлфынгæй нæ сыстын
хъæуы, цæмæй фæсивæд нозт æмæ наркотиктæй
фервæзын кæнæм, уый тыххæй. Чысыл у нæ
фыдæлтæй баззайгæ зæхх, фæлæ стыруæздандзинад
æмæ уарзт домы. Æмæ уыцы уарзт алчидæр йæ
зæрдæйы ссарæд, дзырда-иу Георги».
Чи стæм, цы стæм? Кæцæй æмæ кæдæм цæуæм?
Ацы сæйраг фæрстытæн агуырдта дзуæппытæ
йе сфæлдыстады Тедейы-фырт. Кæддæриддæр
уæндонæй дзырдта æвронггæнæн ныхас.
I
Мысайнагау сыгъдæгæй
Ироны ном куы хаста,
Рæдау уды тыллæгæй
Ирыстоны куы уарзта.
II
Уæздандæр чи уыдис йæхицæй?!
Уыдис ын Аивад Хуыцау,
Йæ сыгъдæг зæдтæн дæр - бæллиццаг,
Фæлæ, йæ хъысмæт та - уæззау.
Уæддæр нæ басасти йæ зынтæн,
Сæ тарæй рарæдывта рухс.
Кæнынц йæ уацмыстæ, йæ дзырдтæ
Ныр мах, нæртон хъомысæй буц.
Адæймаджы миниуджытæн сæ хуыздæртæ сты
æфсарм, æгъдау æмæ намыс. Уыцы миниуджытæй
хайджын уыд Георги æмæ дзы рауад аккаг
адæймаг канд йæ бинонтæн æмæ мыггагæн нæ,
190
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
фæлæ æнæхъæн Ирыстонæн æмæ йæ райгуырæн
Кировыхъæуæн.
Георги фæлтæртæн ныууагъта рæсугъд фæд, йæ
фæстæ баззад хорз кæстæртæ йæ кад æмæ йын йæ
намыс фарнимæ бæрзонд чи хæссы.
г. «Рæстпдзинад». - 2019. -16 январ. - Ф. 3.
191
Поэзи уыЬ йсе царЬы циндзинад
ь**$* ^!^
Фыссæг, поэт, артист - Туаты Муссæйы фырт
Сергейыл сæххæст юо азы
Нæ хъæуы мæн æндæр лæвар мæ царды, -
Æрмæст мын уæд фыды зæххыл
цæрæн.
Цæйнæфæлтау мæ ма хона йæ фырт,
Фæлтау мæ уд æрæвæрдзынæн кардыл.
Туаты Сергей
Коцойты Арсен загъта:
«Ирон фысджыты хъыс-
мæты æвæрд, æвæццæгæн,
афтæ у: сæ чысылы бонтæй
фæстæмæ зындзинæдты
бын фæвæййынц - сæ хъа-
ру æххæстæй равдисын дæр
нал бафæразынц...»
Ацы ныхæстæ куы ба-
кастæн, уæд мæ цæстыты
раз слæууыд хъысмæтæй
æфхæрд, Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты Хъæбатыр Сал-
дат, стыр курдиаты хицау,
(1918-1977) поэт, артист, зæрдæхæлар
адæймаг Туаты Муссæйы
фырт Сергейы сурæт. Уымæн цымыдисаг æмæ рис-
саг сты йæ царды уæззау бонтæ æмæ йе ’нафоны
мæлæт.
192
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#$N5
«Алы æцæг поэты Хуыцау сфæлдисы æххæст удæй
цæрынмæ, æххæст хъæлæсæй зарынмæ, æххæст
курдиатæй адæмæн лæггад кæнынмæ».
Ацы дунейы мидæг Сергей нæ бафсæсти
цæрынæй, зарынæй, цин кæнынæй, адæмæн лæг-
гад кæнынæй. Æрдæгыл аскъуыди йæ царды,
зарæджы æмæ амонды тугдадзин. Нæ фесæфт йæ
ном, йæ кад. Уыдон баззадысты уæлæуыл йæ уар-
зон адæмæн йе ’мдзæвгæты, зарджыты, радзырдты,
кæд сыл рæстæджы фæлм йæхи æруагъта, уæддæр.
Царды алкæмæндæр ис йæхи фæндаг, кæцы йæ
кæны зæрдæйы фæндагмæ, фæллойы уæлахизмæ
æмæ царды циндзинадмæ.
Йæ зæрдæйы цæхæр æнæвгъауæй йæ уарзон
адæмæн чи лæвар кодта, йæ адæмы арф уидэег-
тимæ фидар тæгтæй баст чи уыдис, дзырдаива-
ды йæхи цæстæнгас, йæхи æрмдзæф чи ссардта,
чиныгкæсæджы йæ уды æрфытæм, зæрдæйы æм-
бæхст бынæттæм æмæ æнкъарæнтæм чи ныккæсын
кодта, хъуыдытыл æй чи бафтыдта æмæ ’фтауы йе
сфæлдыстадæй, йæ кой æнæбары рохуаты кæмæн
аззад, удуæлдай тох иумæйаг знаджы ныхмæ чи
фæкодта, уый уыд Туаты Муссæйы фырт Сергей.
Туаты Муссæйы фырт Сергей райгуырд 1918
азы мæгуыр зæхкусæджы хæдзары хæххон хъæу
Сатъаты. Царды уæззау уаргъ æдзух йемæ æмдзу
кодта. Ныййарджытæ сæхи хъизæмайраг цардæй
сæ бæллицты амондджындæрæй уыдтой сæ цоты
сомбон. Хæххон адæмимæ быдырмæ ралыгъдысты
Сергейы ныййарджытæ æмæ цæрæн бынатæн
равзæрстой Къардиуыхъæу (ныры Кировыхъæу).
Хохаг уæззау уавæрты фæстæ лæгъз быдыр
дзæнæты цардау фæкаст Туаты бинонтæм. Царды
рухсмæ тырныдтой хуыздæр уавæртæм æнхъæлмæ
13
193
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
«ЩЪ
кæсгæйæ. Фæлæ: «Мæгуырыл дур хæрдмæ тулы», -
дзурынц ирон адæммæ. Туаты бинонтыл дæр æнæн-
хъæлæджы уыцы æнамонды дур сæмбæлд.
Хæдзардарæг, бинонты ныфс Муссæ амард, æмæ
сывæллæттæ æнахъомæй аззадысты. Сергей йе
’мдзæвгæ «Мастисæг»-ы афтæ фыста:
Мах нæ хорз фыд сидзæрæй ныууагъта,
Тухитæй нæ схъомыл кодта мад, -
Стонг, бæгънæг нæ иу сахат нæ уагъта,
Цот уыдис йæ цин æмæ йæ цард.
Цыдысты бонтæ æмæ фарн хастой семæ. Муссæйы
сидзæртæ рæзыдысты æмæ æххуысхъом фесты
хæдзары зилæнты сæ фæллад, рыст ныййарæгæн.
Ахуыры уыдысты раззагдæртимæ, сæрды улæфты
рæстæг та куыстой коллективон хæдзарады, иумæ
æххуыс кодтой Натъайæн быдырон куыстыты сæ
бон, сæ хъару куыд амыдта, афтæ.
Сергейы æрдзон курдиат райхæлд скъолайы
ахуыры рæстæг. Арæх-иу фæзындысты къулыгазеты
йæ цыбыр радзырдтæ, æмдзæвгæтæ æмæ
карикатурæтæ фæстæзад ахуырдзаутыл (нывтæ
кæнынмæ дæр уыд дæсны). Уæлдай арæхстджынæй
архайдта литературой æмæ хихъæппæрисадон
къордты. Йæ кафт, йæ зард уыдысты фæзминаг
алкæмæн. Кировыхъæуы авдазон скъола каст фæци
æнтыстджынæй æмæ æрцыд æрыгон уды бæллицты
æххæсты рæстæг.
1935 азы Ирон театры арæзт æрцыд йæхи
студи, æмæ Сергейы стыр бæллиц сæххæст. Бадыд
артистыл ахуырмæ. Суинаг артисты курдиат
сабыргай йæхи æргом кодта сценæйыл. Хуыздæр
ын уадысты комедион ролтæ. Артисты дæсныйадыл
194
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«|Н
æй ахуыр кодтой студийы фыццаг ахуыргæнджытæ:
Елена Маркова, Ворыхъуаты Варне, Магкæты
Арсен, Икъаты Серафин, Цæлыккаты Маирбег,
Тотраты Бесæ æмæ иннæтæ. Стыр æрдхорддзинад
уыд Сергейæн Магкæты Арсен æмæ Тотраты
Бесæйы ’хсæн. Арсен уыцы рæстæг уыд Алагиры
адæмон театры сæйраг режиссер æмæ студийы
ахуыры фæстæ Сергейы акодта йæхимæ. Йæ сарæзт
фæлгонцтæ адæмы зæрдæйы уагътой арф фæд.
Йæ сæнтты цы мæсгуытæ арæзта, йæ фынты цы
сценæ уыдта, цы рæсугьд фæндтæ йæм уыд Ирон
театры сценæйыл ахъазынмæ, уыдон ын иу уысмы
мидæг ныккалдысты, фæтæрк сты.
Немыцаг тугцъирты æрбабырст ын йæ бæллицтæ
æмæ фæндтæ хъуыры фæбадын кодтой.
Æз райдыдтон ахуыр артистыл,
Дæсныйад нæма зыдтон фаг.
Арсен мæ йæ урс бæхмæ систа,
Йæ рохтæ мæм радта фыццаг.
Æрцыд сау фыдохы хабар. Тохы зарæг
уæндонæй ныззарыдысты Натьайы фырттæ,
Кировыхъæуы хæстхъом фæсивæды æмрæнхъ,
зноны сколадзаутæ сæ райгуырæн зæхх цыфыддæр
знагæй бахъахъхъæныны охыл. Уымæн æмæ Стыр
Райгуырæн бæстæйы иу къуым уыд сæ чысыл
Ирыстон.
Фæлæ ’знаг æрбабырста нæ бæстæм,
Хæхты, фæзты тохы хъæр фæцыд!
Мах дæр уæд фæлæбурдтам нæ гæрзтæм,
Не ’ндон риуы пиллон арт ыссыгъд.
195
^ . Дзугаты-Мурасты Риммæ
ЭФ
Сергей йæ фыссæн сис раивта хæцæнгарзæй.
Ссис танкист æмæ дæрæн кодта немыцаг фашистты
æгъатырæй.
Зындгонд журналист Тыджыты Юри фыста:
«Сергей сæйраг хæсыл нымайы хъæбулы уарзтæй
Фыдыбæстæ уарзын, хорз кæстæр хистæртæн
куыд лæггад кæны, афтæ йын мæлэеты онг лæггад
кæнын. Фæлæ уьщы мотивтæ автор не ’вдисы хус
риторикæйы, кæнæ сидтыты хуызы. Поэт йæ темæ
сфæлынды аив ахорæнтæй, хъæздыг мидисæй. Йæ
алфамбылаймæ кæсы оптимистон цæстæй, улæфы
дуджы комулæфтæй, рæстæгимæ кæны æмцыд,
йæ лирикон герой хайджын у советон адæймаджы
хуыздæр миниуджытæй».
Авд хатты мæ баныгæдтой хæсты,
Авд хатты-иу сау хæцъилтæ бастой.
О, уæддæр мæ царды цин æххæстæй
Худгæ хурау рухс фидæнмæ хаста.
Авд хатты нæ амардтæн уæд хæсты...
Арвмæ æз куы самайдзынæн асин!
Æз йæ хæс нæ бафыстон мæ бæстæн...
Уый сæраппонд стырдæр зынтæ райсин!
Сергейы программой æмдзæвгæйы кæд æрмæст
цыппар рæнхъы ис, уæддæр дзаг у рæсугъд
æнкъарæнтæй, у эмоционалон. Ирдæй æвдисы
йæ сæйраг хæсыл кæй нымайы хъæбулы уарзтæй
Фыдыбæстæ уарзын.
Лæг тохы цæхæры мæлæтыл æмбæлы,
Фæфæнды нæ алкæйдæр бирæ фæцæрын.
Æмгæрттæ, фæцæрынмæ афтæ нæ бæллын,
Мæ Фыдыбæстæйæн лæггадмæ куыд бæллын...
196
УДВАРНЫ СТЬÆЛФÆНТÆ
*$^
Хæсты темæйыл фыст æмдзæвгæты циклы поэт
æвдисы знæгтæм æнæуынондзинад, фидарæй йæ
уырны сомбоны уæлахиз.
Карз хæсты мæ саулох бæх нæ калд,
Размæ тахтæн ме ’хсаргард æлвæстæй.
Тохы-иу æвгьау нæ кодтон цард,
Д ’амондæн, дæ сæрвæлтау, мæ бæстæ!
Ды мæнæн ныфсы хох дæ, гæнах,
Хъахъхъæнын дæ сæрибар зынаргъæй...
Тар бонты дын фестдзынæн цырагъ,
Сомы кæнын ме ’взонг туджы ’ртæхæй!
Фыдбон æмæ фыдлæг бирæ нæ цæрынц.
Афтæ хæст дæр банцад æмæ Хъæбатыр салдат
Туаты Сергей сæрбæрзонд, йæ риу ордентæ æмæ
майдантæй æрттивгæ фæлыстæй, цæфтæ æмæ
низæфхæрдæй сыздæхт йæ райгуырæн къæсмæ,
йæ рыст ныййарæгмæ, æвæццæгæн ын, ирон
æмбисондау, амонд кæстæрмæ æмхицдæр кæйу, уый
баххуыс кодта. Мæгуыр æмæ гæвзыккæй сæййæфта
йæ хъæубæстæ æмæ хæдзарад. Дысфæлдæхтæй
бавнæлдта хъæуы ма чи баззад æмæ хæстæй цæфтæй
сæрæгасæй чи сыздæхт, уыдонимæ, бон-æхсæв нæ
иртасгæйæ, пырх хæдзарады ног рацарæзты.
Хъæуы чызджытæ сæ цæст куыд нæ æрæ-
вæрдтаиккой хæрзконд, саджы фисынтыл амад
Сергейыл. Æрыгон лæппуйы зæрдæйы сæ аив бакаст
бæргæ æвзæрын кодта цины æмæ уарзондзинады
æнкъарæнтæ. Фæлæ хæсты хъæдгæмттæ сæ куыст
кодтой. Низæфхæрд хæстон, куы чысыл æнцойдæр,
куы та фæстæмæ тыхстдæр, афтæмæй æрвыста
йæ царды бонтæ. Фылдæр рæстæг уыд Ирыстоны
197
&Ф*
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Æвналын ныр мæ дæрзæг къухтæй систæм,
Дæ рог уæлдæф æз улæфын мæ фаг.
Дæ дымгæйæ мæ фæндырæн - йæ хъистæ,
Мæ хъæлæс у дæ хъал дæтты æвзаг!
Æнæ дæу æз нæ бæллын хуры скастмæ,
Мæ цин, мæ зын дæуæй куы не ’ сты уæрст.
Хæссын мæ риуы де ’стыр сурæт размæ,
Фыдыбæстæ мын у дæуæй æххæст.
«Сатъат»
Фыццаджыдæр, Сергей уыд профессионалон
артист æмæ театрмæ сыгъдæгзæрдæйæ æдзух цыд,
аргъуанмæ цæуæгау. Театр уыд йæ удварны куыр-
дадз, архайдта Алагиры адæмон театры сценæйыл
æмæ æвдыста йæ актеры дæсныйад. Цал æмæ цал
литературой фæлгонцы сарæзта сценæйыл Магкæты
Арсенимæ. Арфæгонд театрдзаутæ-иу ыл сæмбæл-
дысты стыр къухæмдзæгьдимæ. Куыд амондджын-
иу уыд уыцы рæстæг æрыгон хæствæллад артист,
йæ уæззау низ æмæ хæсты хъæдгæмттæ дæр ма-иу
дзы æрбайрох сты.
Афтæ йæ уæгъд нæ уадзы йе сфæлдыстадон
курдиат дæр. Йæ дæрзæг къухтæм сис куы райсы,
уæд райгуырынц лиризмæй дзаг поэтикон рæн-
198
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф*з
хъытæ. Лирикæ тауыд йæ удварны æргом комулæфт.
«Удварны бæркадæй - поэзийы комулæфтмæ фæн-
даг ссарын - «æрцу æмæ ма ’рцуйы къахвæндагæй
уæлдай нæу. Дун-дунейы сагъæсгæнæг адæм
минтай азты дæргъы уырдæм тырнынæй зæрдæскъуыд
æмæ зæрдæдзæф кæнынц» (Хозигпы Барис).
Туаты Сергейы царды фæндаг дæр поэзийы
рындзмæ æнцон нæ уыд. Бирæ цæлхдуртæ æмбæдд
йæ размæ, фæлæ хъæбатыр хæстон ныфсхастæй
хызт сæ сæрты, кæд-иу арæх масты цæхæры бахауд,
уæддæр.
Автор йæ хъуыдытæ, йе ’нкъарæнтæ цардбæл-
лонæй æвдисы йе ’мдзæвгæты, йæ лирикон хъайтар
рæсугъдæй уыны йæ нысан, йæ фидæны рухс бонтæ.
Уый у цардбæллон, сыгъдæгзæрдæ, зындзинæдты
раз йæ сæр дæлæмæ чи не ’руадзы, ахæм удгоймаг.
Сергей æвæджиау хорз арæхсы æрдзы нывтæ
æвдисынмæ. Йæ уацмыстæ кæсгæйæ, цæстытыл
ауайынц Ирыстоны бæрзонд цъитиджын хæхты рæ-
сугъддзинад, йæ диссаджы æрдзы нывтæ алыхуы-
зон поэтикон мадзæлтты фæрцы. Хъусты зæлланг
кæнынц пайдахæссæг къæвдаты сæх-сæх, хосдзау-
ты хъæлдзæг зарджытæ, тракторы æмæ комбайнты
домбай уынæр.
Æмдзæвгæтæ «Хæхты уадымс»-ы æмæ «Пусы
ком»-ы автор æрдзы нывты рæсугъддзинад равди-
сынæн пайда кæны поэтикон барæнтæй (сыфтæрты
уайсæст, арвы куырдадз, мæйы бур уадындз, бæрз
æмæ нæзы бæлæсты сфæлыста урс цухъа æмæ цъæх
куырæты...). Пейзажы нывтæ фæахъаз вæййынц
йæ лирикон хъайтары зæрдæйы уаг æххæстдæрæй
равдисынæн:
199
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
уфщь
Дон ма абухгæйæ згъордта,
Хъæдæй сау нымæт æрхъуызы,
Мæй йæ бур уадындз нывæрдта,
Фæлмы сауыгъта йæ хызын...
Бæрз йæ урс цухъа нæ ивы,
Нæз йæ цъæх куырæт нæ ласы,
Цъуй та доны урс фынк фасы,
Арвыронау ком æрттивы!
Ацы рæнхъытæ фæлыст сты поэтикон рæсугъд
ахорæнтæй. Поэт тырны йæ хъуыдытæ цыбырæй
æмæ аивæй зæгъынмæ, йæхи сæрмагонд хъæлæсæй
зарынмæ, нæ поэзимæ оригиналон обрæзтæ,
формæтæ æмæ интонацитæ бахæссынмæ æмæ «йæ
тын йæ къух ссары!».
Сергейæн йæ прозæйæ фыст уацмыстæ дæр сты
æнцон кæсæн, æнцонæмбарæн æвзагæй фыст. Чи-
ныгкæсæджы йæ романтикой хъуыдыты ахæссы
хæхты бæрзæндтæм, Ирыстоны æрдхæрæны æрдзы
хъæбысмæ. Йæ уацмысты хъайтар у арф хъуыдыгæ-
наг, ис ын уарзæгой зæрдæ.
«Месы ком»-ы æмæ «Урс бæрзы къох»-ы Сергей
фыссы:
«...Месы ком... Дæ рæсугъд æрдзы хъæбысы чи
нæ уыд, уый дын нæ базондзæн дæ фæлмæндзинад,
дæ рæвдыд. Йæ улæфæнты йын æхсызгонæй не
’схъыдзы кæндзæн бур физонæджы тæф.
...Фæрнæй фæцæрай, мæ фыдæлты бæстæ! Цæй
адджын дæ, цæй æхсызгон у дæ фенд!..»
Кæнæ: «...Урс бæрзы къох... Дæ хъæбысæй мæм
худы мæ уарзон Ирыстон, йæ айнæг къæдзæхтæ,
йæ фæтæн хосгæрдæнтæ. Мæ хъустыл уайынц æх-
сæрдзæнты зыланг, æрра дæтты урсбарц уылæнтæ
200
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф4(
уайынц мæ цæстытыл, сæрвæтты нард фосы хуыр-
рытт... Бузныг дын зæгъын, урс бæрзы къох! Базо-
нын мын кодтай дæ хъæбысы мæ чысыл Ирысто-
ны...»
Ахæм ныхæстæ зæгъдзæн райгуырæн бæстæмæ
йæ зæрдæйы æнæкæрон уарзондзинад кæмæн
ссыгьд, æрмæстдæр ахæм адæймаг.
Поэт фæлмæн юморæй хайджын кæны йæ
лирикой геройы æмдзæвгæтæ «Уынатæ»-йы, «Цырагъ»-ы,
«Селфуткæ чызгæн»-ы. Лиризмæй дзаг сты «Нал
фæразын ме ’мгæрттæн сæ фарстæй», «Фыццаг
уарзон», «Мырткæмæ» æмæ æндæртæ.
Сергейæн йæ удыхъæд хъæздыг уыд царды
хорздзинæдтæй. Адæмы фарнæй фæрнджын, уарзон
æмгæрттæн æмæ хъæубæстæн. Йе сфæлдыстад
у бирæвæрсыг. Фыста æмдзæвгæтæ, радзырдтæ,
публицистикой уацтæ. Йе ’мдзæвгæты ныхæстыл ис
арæзт цалдæр зарæджы: «Озиты Бердийы зарæг»,
«Мæрзойты Хъазыбеджы зарæг» (композитор Бериты
А., зарыд сæ Суанты Ф.) æмæ æндæртæ.
Сергейæн мыхуыры рацыд поэтикон æртæ чи-
ныджы: «Æхсидав» (1960), «Нысан» (1964), «Фæн-
дараст мын зæгъ!» (1974); прозæйæ фыст æм-
дзæвгæтæй чиныг - «Мæ иунæг уарзон» (1968). Йæ
фæстаг чиныг «Куырæт»-ы (1978) редактор Хуыгаты
Сергей разныхасы афтæ фыссы: «Зын вæййы, тынг
зын, адæймаг йæ къухмæ чиныг куы райсы æмæ
фыссæджы фæстаг чиныгу, уый куы базоны, уæд...
Туаты Сергей арæх цæуаг нæ уыд чиныгуадзæнмæ,
фæлæ-иу цы бон фæзынд, уыцы бон-иу цыдæр хуы-
зæн бæрæгæй баззад иннæ бонты ’хсæн. Æрдзæй
хæларзæрдæ æмæ хъæлдзæг рахаста, æмæ кæд
æдзухдæр рынчын уыд, йæ риуыдзаг сулæфын йæ
201
} . Дзугаты-Мурасты Риммæ
*&$*
бон нæ уыд, уæддæр-иу йæ хъазæн ныхæстæ йæ
разæй фесты...»
Поэты чингуыты ис аивадон æмæ идейон тых.
Сергей кæд низæфхæрд у, уæддæр йæ алфамбылай-
мæ кæсы оптимистон цæстæй, улæфы йæ дуджы
комулæфтæй, рæстæгимæ кæны æмдзу, йæ лирикон
хъайтар хайджын у советон адæймаджы хуыздæр
миниуджытæй.
Сергейы зæрдæ у уарзондзинады суадонау, æмæ
дзы адæймагмæ æдзухдæр нуазын цæуы. «Суадонау
сыгъдæг, артау судзаг у йæ лирикон геройы уарзон-
дзинад. Уыцы тыхджын æнкъарæн поэт арæхдæр
æвдисы фæллоимæ æнгом бастæй архайды мидæг.
Гъе, уый руаджы йе ’мдзæвгæтæ сты цардæгас,
зæрдæмæ арф хизынц» (Тыджыты Ю.).
«Лирикæ у адæймаджы удварны æргом ком-
улæфт». Журналист Хозиты Барис уæлдæр куыд зæ-
гъы, уымæ гæсгæ: «Удварны бæркадæй - поэзийы
комулæфтмæ фæндаг ссарын - «Æрцу æмæ ма æр-
цуйы къахвæндагæй уæлдай нæу».
Афтæ Туаты Сергейы царды фæндаг дæр поэзийы
рындзмæ æнцон нæ уыд, бирæ цæлхдуртæ æмбæлд
йæ размæ, фæлæ хъæбатыр хæстон ныфсхастæй
хызт сæ сæрты, кæд-иу арæх масты цæхæры бахауд,
уæддæр.
Автор йæ хъуыдытæ, йе ’нкъарæнтæ цардбæл-
лонæй æвдисы йе ’мдзæвгæты, йæ лирикон хъайтар
уыны йæ нысан æмæ йæ фидæны рухс бонтæ рæсугъ-
дæй. У цардбæллон, сыгьдæгзæрдæ, зындзинæдты
раз йæ сæр дæлæмæ чи не ’руадзы, ахæм удгоймаг.
Ыссæдз хатты цъæх уалдзæджы фæлысты,
Мæ рæнхъытæ хæххон донау бырдзысты.
202
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф^
Мæ зарджытæ - сырх мæнæуы æфсиртæ,
Мæ геройтæ - фæллойады æфсинтæ...
«Нысан»
«Туаты Сергей курдиатджын фыссæг æмæ
артист уыди. Йæ драмон уацмыстæ æвæрдтой
сценæтыл. Цалдæр дзы тæлмацгонд дæр æрцыд.
Кæд хæстæй цæфтæй сыздæхт, сади æндæр
низтæй дæр, уæддæр æй æнкъардæй никуы ничи
федта. Йæ хъазæн ныхас, йæ фæлмæн мидбылхудт
цыдысты йæ разæй. Тавтой, кæимæ æмбæлд, рагæй
кæй зыдта, уыдоны. - Бынтондæр куы æрхауд, йæ
улæфæнтæ йæ тынгдæр хъыгдарын куы райдыдтой,
уæд йæ дард æрвад сылгоймаг йедтæмæ йæ цуры
ничи разынд. Йæ тæккæ зындæр рæстæг-иу Сергей
кувæгау бакодта: «Гъей-джиди, иу хæлары гæбаз
мæ къæсæрæй куы æрбакæсид, гъе та нæ сыхы
рæзты куы æруаид! Мæ уд ын йæ армы фыр цинæй
фæсадзин! Хорз, уæздан ныхас йæ дзыхæй схауæд,
æндæр мæ ницы хъæуы!..»
Ничи фæзынд. Ничи æрбахызт йæ къæсæрæй.
Иууылдæр æй ферох кодтой æмæ тохвæллад поэт
йæхимæ хъусгæйæ мæрдтæм фæцыд. Цы йæ
сусæг кæнæм Къостайы фæстаг фæдзæхст: «Ме
’фсымæртæ, кæрæдзийы уарзгæйæ цæрут!» - махмæ
ирон адæммæ, тагъд-тагъд нæма бахъардзæн...»
О, куыд æнæрхъуыды æмæ æнæвдæлон, куыд
æвадат вæййæм, куыд не ’ссарæм рæстæг тыхст
адæймаджы уæлхъус бахъуаджы рæстæг æр-
балæууынмæ. Адæймаг куы нал вæййы, уæд та разы-
ны рæстæг дæр æмæ фадат дæр йæ марды уæлхъус
æрбалæууынмæ. Алцы та хъæуы йæ рæстæгыл удæ-
гас адæймаджы, мæрдты ницыуал фæхъæуы!
Афтæ рауад Туаты Сергейы хъысмæт дæр
хиуæттæ æмæ æмгæртты уындмæ бæлгæйæ», -
203
Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
ь*%*
фыссы Мурасты Эльбрус йæ чиныг «Фæстаг ныфс»-ы
(Ф.224).
Туаты Сергейы æмдзæвгæты уырыссаг æвзагмæ
тæлмац кодтой Дзахты В., Стаканов В., йæхæдæг
æмæ иннæтæ.
Хуыцауы тæрхонæн цæлхдуртæ аразын никæй
хъомыс у.
Туаты Сергей ахицæн йæ цардæй 1977 азы фæз-
зæджы. Кæд йæ фæстæ кæстæртæ нæ баззад: «Мæ
фыд», - зæгъгæ, йæм ничи сдзырдта, уæддæр ныу-
уагъта рæсугьд фæд йе сфæлдыстадæй Туаты мыг-
гагæн, райгуырæн Кировыхъæуæн, Ирыстоны поэ-
зиуарзджытæн. Сергей ирон айв дзырды табуйаг ном
рахаста фæлтæрты сæрты æмдзæвгæты, зарджы-
ты, фельетонты, радзырдты æмæ легендæты хуы-
зы. Уыдон рухстау цæудзысты зæрдæйæ-зæрдæмæ,
фæлтæрæй-фæлтæрмæ. Уымæн æмæ Сергейы уац-
мыстæ фыст сты нывджын, фæлæ æнцонæмбарæн
æвзагæй. Йе ’мдзæвгæты ис ныхмæвæрд хъуыдытæ:
цин - хъыг, фыдыбæстæ - фырты хæс. Йæ уацмыс-
ты фæрцы мах базонгæ вæййæм, поэт йæ алыварс
дуне куыд æмæ цы хуызы æвдисы, уыдонимæ.
Сергейы сфæлдыстадон цыртдзæвæн рындзы
сæрты æнусты кæсдзæн ног фæлтæртæм, йæ уарзон
адæмы зæрдæты баззайдзæн лирикæй, Уæлахизы
Салдатæй.
Æз уарзтон нæ дæтты сæр-сæр,
Æз хæхтæн сæ хъæбул уыдтæн.
Ныр дæр сын нывонд у мæ сæр,
Ныр дæр сын куы бæззын фыртæн!
г. «Сахайраг». -2013. - 13 июл.
г. «Рухс». -2013. -25 июл
- Ф. 4.;
- Ф. 3.
204
«Мæнæн мсе фæнЬыр
адæймагыл зардзæн»
Уырымты Петяйы 8о азырайгуырды бонмæ
Уырымты Петя уыд стыр доны хуызæн
фысджытæй. Йæ сабидуг нæ уыд фæйнæгау
лæгъз, уалдзæгау рæсугъд, дидинæгæлвæст æмæ
амондджын. Бирæ фыдæбæттæ, хъизæмæрттæ
бавзæрста æвзонг лæппу. Куы æххормаг, куы
дарæсхъуаг.
Тыджыты Ю.
Августы фаестаг бонты Иры-
стоны кад æмæ рады лæгтæй -
поэт, прозаик, драматург, тæл-
мацгæнæг, публицист Уырымты
Петяйæн уыд йæ 80 азы рай-
гуырды бон. Хъыгагæн, Петя
абон не’хсæн нал ис, фæлæ йæ
ном сæфт нæу. Уый йе сфæл-
дыстадон уацмыстæй скодта
йæхицæн цыртдзæвæн æмæ
йын рæстæджы сæрты хизынц
кæстæр фæлтæртæм.
Райгуырд 30-æм августы 1932-æм азы Алагиры
мæгуыр бинонты ’хсæн. Уалдзæджы хуры хъарммæ
дидинæг куыд райрæзы, афтæ, бæргæ, рæзыдаид.
Фæлæ...
Фыдыбæстæйы хæсты уæззау цалх, Балцæджы
цалхау, атылд Петяйы, цардмæбæллаг сывæллоны
æвзонгдзинадыл. Знаг ын бацахста йæ райгуырæн
горæт. Мæлæтхæссæг бомбæ фæйнæрдæм фæхаста
205
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
йæ фыды хæдзар. Созырыхъо фæмард хæсты
быдыры знагимæ хъæбатырæй хæцгæйæ. Бинонтæ
баззадысты æнæ хæдзарæй, æнæ дарæгæй. Мад
Надя баззад сидзæргæсæй æртæ сывæллонимæ.
Царды уæз æрæнцад æнахъом Петяйы уæхсчытыл.
Куыста йæ мадимæ быдыры, хаста хъæдæй сугты
æргъæмттæ, афтæмæй цардæн амæлттæ кодтой. Сæ
пырх хæдзары къуым тыхамæлттæй бадзæбæхтæ,
бацъаппытæ кодтой, фæлæ уæддæр:
Хъæмпын къуындæг уат æлхъивынц
Чырыскъултæ, йæ бын та - дæвдæг.
Тæдзынджытæ митау æрттивынц,
Йæ фæд дæр нæ уыд ам тæвдæн.
Тыхцардæн нæ бакуымдтон тасын,
Мæ мæллæг уæхсчытæ æхсыст.
Уæд чингуытæ амад мæ разы,
Мæ бæллиц, мæ хъару - сæ фыст.
Ацы рæнхъытæ æмдзæвгæ «Сабидугимæ фем-
бæлд»-ы ирдæй æвдисынц æрыгон лæппуйы мид-
дуне: фæразондзинад, ахуырмæ бæллындзинад, фы-
дохæн сæттын кæй нæ бакуымдта, уый.
Петя Алагиры 2-æм скъола каст фæци иттæг хорз
бæрæггæнæнтимæ. Йæ ахуыр - раппæлинаг, йæ хорз
æгъдауæй - фæзминаг. Скъолайы фæстæ йæ размæ
айтынг уæрæх фæндаг уæлдæр ахуырмæ. Бадыд
Цæгат Ирыстоны паддзахадон педагогон институты
историон-филологон факультеты ирон æвзаджы æмæ
литературæйы хайадмæ. Фæлварæнты рæстæг-иу
æдзух уыд фыццаг æмæ иттæг хорз дзуапп лæвæрдта
æнæ бацæттæ кæнгæйæ. Ахуыргæнджытæ сæ цæст
æрæвæрдтой царды стыр уæз асæй рæзын кæй нæ
206
УДВАРНЫСТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф*з
бауагъта, фæлæ æрдзон курдиатæй бæлвырдæй
æххæст чи уыд, уыцы зæрдæргъæвд, æмбаргæ,
зондамонджытæм лæмбынæг хъусаг æрыгон
лæппуйыл. Æмхуызон хорз зыдта ирон æмæ
уырыссаг æвзæгтæ, литерæтурæтæ, активонæй
архайдта æхсæнадон куыстыты.
Институты ахуыры рæстæг Петя цыппар азы
дæргъы иста Сталины стипенди. Йе ’ргом аздæхта
фæсарæйнаг классикой литературæмæ, кодта
сфæлдыстадон куыст. Мыхуыры цыдысты йæ
уацмыстæ газет «Рæстдзинад»-ы æмæ журнал «Мах
Дуг»-ы.
1955-æм азы райста ахуыргæнæджы диплом
арф æмæ парахат зонындзинæдтимæ, фæлæ иу бон
дæр никуы бакуыста ахуыргæнæгæй, ныллæууыд
журналисты гуыргъахъхъ, фæлæ арфæйаг фæндагыл.
Йæ фыццаг æмдзæвгæтæ ныммыхуыр кодта
Алагиры районы газет «Раздзог»-ы
Петя куыста «Æрыгон коммунист»-ы литературой
кусæгæй, стæй редакторæй. Алы азты газет «Рæст-
дзинад»-ы уыд кулыурæйы æмæ советон арæзта-
ды хайæдты сæргълæууæг, Цæгат Ирыстоны теле-
уынынады студийы сæйраг редактор, фæстагмæ -
«Правительственный вестник»-ы редактор.
Журналистты цæдис арæзт куы ’рцыд Советон
дуджы рæстæг, уæд бацыд фыццæгтимæ æмæ ссис
йæ уæнг. Куыста Цæгат Ирыстоны Журналистты
цæдисы бæрнон секретарæй.
Петя уыд бæрнон адæймаг, кæмдæриддæр
куыста уым йæхи æвдыста æнæзæрдæхудт, арæхст-
джын кусæгæй. Æмхуызон хорз ын æнтыст журна-
листикæйы æмæ литературой сфæлдыстады. Уыд
журналисттæн сæ хуыздæртæй, фысджытæн - сæ
раззагдæртæй. Йæ уацмыстæ, йæ ныхæстыл арæзт
207
Р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
зарджытæ цыдысты æмæ цæуынц адæмы зæрдæмæ.
Мадæлон æвзаг, ирон æгьдауы темæ раргом кæны
йæхирдыгонау, ис æм йæхи сæрмагонд хъуыды.
Кæсæджы уырнын кæны мадæлон æвзагæн мæлæт
кæй нæй, ууыл.
Ирон æвзаг
Цъиувæдис цæуыл систат, цæуыл:
«Сæфты къахыл Иры ’взаг ныллæууыд»,
Цард зæххыл куы равзæрди, уæд ыл
Мах æвзаг фыццæгтимæ куы зæлыд.
Дары ’нусты ’вæрæнты бæрæг.
Фатау уый дзырд нæу рæстдзæф дзæгъæлы.
Бирæтæ йæм бакæнынц хæлæг,
Бирæ ’взæгты цъуттайы дæгьæл у.
Искæд цард куы сыскъуыид зæххыл
(Тобæ, уымæй бахизæм нæ сæртæ),
Цардимæ та, - сомы уын кæнын, -
Ногæй не ’взаг райгуырид, хæлæрттæ.
Петя арæх уыд сфæлдыстадон командировкæты
нæ бæстæйы бирæ горæтты, бирæ республикæты
æндæр адæмы хæттыты цард, æгъдæуттæ æмæ ли-
терæтурæ хуыздæр базоныны охыл. Сфæлдыстадон
балцыуыд фæсарæнты: Польшæйы, Чехословакийы,
Австрийы цалдæр горæты историон æмæ зæрдыл-
дарæн бынæтты. Йæ балцы фæстæ-иу æнæмæнг
райгуырдысты ног æмдзæвгæтæ æмæ уацтæ. Зæ-
гъæм: «Нибелунгты бæстæ», «Æнусон вальс», «Маут-
хаузен», «Цардагур», «Венæйы музейы» æмæ æн-
дæртæ.
208
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
^ж&г
Ирон æмбисонд: «Лæг йæ царды хæс нымайы
æххæстыл уæд, æмæ куы ныссадзы бæлас, схъомыл
кæны фырт æмæ саразы хæдзар»-мæ гæсгæ, Петя
йæ царды хæс уæлдайджынтæй сæххæст кодта.
Амонд æй тагъд фурды донау сырдта. 1957-æм
азы Къаболаты Ирæимæ баиу кодтой сæ цард.
Райгуырдис сын дыууæ фырыхъулы хуызæн фырты:
Аркади æмæ Олег. Радтой сын уæлдæр ахуырад.
Кæстæртæ хъуыддæгтæ бакодтой, рацыд сын
фæзминаг цот.
Поэт æмæ журналист. Публицист æмæ драматург.
Тæлмацгæнæг. Сывæллæтты фыссæг. Ахæм у
Уырымы-фырты бирæвæрсыг æмæ къабазджын
сфæлдыстад. Æмæ дзы алы ран дæр йæхи æвдисы
курдиатджынæй.
Петя хорз арæхстис драмон уацмыстæ фыссынмæ
дæр. Бантыст ын ныффыссын цалдæр пьесæйы:
«Сарты фырт», «Мæндзи æмæ сырхуадул». Режиссер
Гæлæуты Анатоли йын йæ пьесæ «Сарты фырт»-ы
сæвæрдта Ирон театры сценæйыл. «Мæндзи æмæ
сырхуадул»-ыл та чысыл сабитæ стыр æхсызгонæй
сæмбæлдысты театр «Саби»-йы.
Сывæллæттæн фыст æмдзæвгæты æвзагу сыгъдæг
æмæ æнцон æмбарæн. Биноныгæй сын райхалы сæ
миддуне, фæхайджын сæ кæны юморæй, ахуыр
сæ кæны коммæгæс æмæ æгьдауджын уæвыныл,
райгуырæн бæстæ уарзыныл, хистæртæн лæггад
кæныныл, æвзæр æмæ хорз кæрæдзийæ иртасыныл.
Йæ поэзи у фæлмæн, лиризмæй дзаг æмæ хорз
бады музыкæйыл. Алы уацмыс дæр ын у царды
ахсджиаг фарстатыл дзурæг. Суанг ма йæ зарджытæ
дæр. Хæларæй цард композитортимæ. Цæрионты
Резванимæ ныффыста опера-оратори «Зæхх сиды»,
кэецы æвæрд æрцыд Цæгат Ирыстоны музыкалон
театры сценæйыл.
209
14
р <. Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
Зарджытæн ныхæстæ фыссынмæ дæсны кæй
уыдис, уый бæрæг у сæ бæрцæй. «Денджызы нау»,
«Терчы зарæг», «Дзыппи», «Аразджытæн», «Мæди»
æмæ æндæртæ. Бирæты дзы арæх хъуыстам æмæ
абон дæр фехъусæм Цæгат Ирыстоны радио æмæ
телеуынынадæй. Зæрдæмæдзæугæ сæ зарыдысты
адæмы уарзон артисттæ Хъуылаты Елхъан, Аскер
Махмудов, Мыкагъаты Петя, Билаонты Долорес,
Цæллагты Эмилия æмæ æндæртæ.
Петя цы чингуытæ ныффыста, уыдонæй
алкæмæн дæр ис йæхи сæрмагонд цæсгом, йæхи
сæрмагонд поэтикой фæрæзтæ. Йæ фыццаг чиныг
«Сабиты цин» рацыд 1958 азы. Уый фæстæ «Хæмæт
фæсырдта Зивæджы», «Уый дын диссаг», «Мæ
хуымгæнды хай», «Гæды мæ фæнадта», «Хур æмæ
сабитæ», «Цъæхдзаст райсомтæ», «Цæргæс æмæ
халон», «Зынвæд», «Амынæт», «Дамгъæты хъазт»,
«Темыры был куыд фæзылын», «Кто из вас джигит»,
«Саузым» æмæ иннæтæ (22 чиныгæй фылдæр).
Соттиты Риммæйы хъуыды ахæму: «Поэт в России
больше, чем поэт», - кæддæр загъта зындгонд фыс-
сæг. - Хуымæтæг хъæуккаг лæппу, асæй рæстæм-
бис, фæлæ кæддæриддæр æлвæст. Йæ ныхæстыл
фыст зарджытæ куы фæзарынц, уæд Иры быдыртæ
æмæ райгуырæн хæхтæ цæстыты раз слæууынц.
Цæстуарзон адæймаг, фæсивæдыл аудæг. Æфсарм-
джын. Цард айдæн у, æмæ йын рæсугъддзинæдтæ
дæ зæрдæйы куы ныввæрай, уæд дын бирæ бонты
дæ уд тавдзысты Петяйау...»
Петя уыд æцæг национ поэт, фæлæ ма уый уарзта
дунеон литерæтурæйы æмæ Советон Цæдисы
хуыздæр фысджыты æмæ поэтты уацмыстæ,
уыимæ ирон æвзагмæ тæлмац кодта, йæ зæрдæмæ-
иу чи фæцыд, мах цардмæ хæстæгдæр чи уыд,
210
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
~ ф^
ахæм поэтикон уацмыстæ. Петяйы тæлмацгондæй
сдзырдтой ирон æвзагыл Украинæйы, Белоруссийы,
Гуырдзыстоны, Дагестаны, Кæсæг æмæ Балхъары,
Цæцæн æмæ Мæхъæлы, Уæрæсейы æндæр адæмты
хæттыты поэттæ.
Йæ поэтикон уацмыстæ уырыссаг æвзагмæ
тæлмадгондæй рацыдысты хицæн чингуытæй
мыхуыры рауагъдæтты: «Ир»-ы, «Сывæллæтты
литературæ»-йы - дыууæ хатты, украинаг æвзагмæ
тæлмацæй: Киевы, Ужгорода, Николаевы.
Æхсызгон уый у æмæ Петяйы сфæлдыстад
фæсарæнтæм кæй ахæццæ. Йæ уацмыстæ ис
бакæсæн Белоруссийы, Гуырдзыстоны, Украинæйы
авторты иумæйаг æмбырдгæндты. Чиныг «В поисках
радуги» та рацыд болгайраг æвзагыл г. Кырджалийы.
Петяйы поэзийы гуырæнтæ цæуынц, йæхæдæг
йе’взонджы бонтæй фæстæмæ цы федта, цы бав-
зæрста, цавæр цæлхдуртыл сæмбæлд, цы хъуыдытæ
æмæ йæм сагъæстæ æвзæры вазыгджын царды
гуылфæнты цæугæйæ, уыдонæй.
Йæ уацмыстæ цыдысты центрон мыхуыры
«Литературой газет» æмæ г. «Хъæууон цард»-ы, журнал-
тæ «Работница» æмæ «Колобок»-ы.
Уыдис алывæрсыг сфæлдыстадон кусæг, алы
литературой жанры дæр загъта аивадон фæрæзты
фæрцы йæ бархъомыс ныхас, равдыста дзы цардмæ
йæхи сæрмагонд цæстæнгас. Петя у йæ фæлтæры
курдиатджындæр поэттæй иу. Æдæрсгæ хызти
поэзийы иу рындзæй иннæ рындзмæ æмæ йе
сфæлдыстады ахсджиаг бынат уымæн ахсы поэт
æмæ поэзийы темæ. Иæ уацмысты арæхстджынæй
æмбарын кæны поэзимæ цы цæстæнгас дары, йæ
поэзийы нысан циу, уый дæр.
211
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$*%*
Фæндыр йæхæдæг зарджытæ нæ цæгъды,
Йæ тæгтæ ’взист хъуытаз куы уой, уæддæр.
Фæлæ йыл лæг куы æрцамоны, мардзæ,
Уæд ратты махæн цин дæр æмæ ныфс.
Мæнæн мæ фæндыр адæймагыл зардзæн,
Йæ хъаруйыл, йæ сагъæстыл - мæ фыст.
«Æндæр у мæ хæс»
Кæнæ:
Поэт ныббар,
Æз дæм нæ хæссын азым.
Æфхæр мæ ды,
Куыд фæнды мæ æмбар.
Æндæр хæс мын
Æвæры дуг мæ разы,
Цæмæй уа цардыл,
адæмыл мæ зард.
Ныййарæг мады фæлгонц, йæ зæрдæйы уаг ын
чи нæ равдыста, иунæг ахæм поэт, æвæццæгæн,
нæй дунейы. Йæ мадыл æнувыд чи нæу, йæ
фыдæбæттæн ын аргъ чи нæ кæны, йæ рисыл ын чи
нæ риссы, ахæм адæймагæн «нæ арт ис, нæ фæнык,
нæ Фыдыбæстæ, нæ абон æмæ райсом». Ис ахæм
фырттæ, уарзондзинадыл йæ мады чи аппардзæн,
зындзинæдтæ йын чи бавзарын кæндзæн,
хъыцъыдæттæй йæ цух чи нæ ныууадздзæн. Мад -
маду. Никуы басуруыдзæн йе ’нæкæронуарзтцотмæ.
Уый тыххæй фыст у поэты хуыздæр уацмыстæй -
«Мады зæрдæ». Петя арæхсы царды æцæгдзинадæй,
ирд поэтикой мадзæлттæй, тыхджын æнкъарæнтæй
чиныгкæсæджы зæрдæ фæцагайынмæ. Мады
темæйыл цы уацмыстæ ныффыста, уыдон иумæ
райсгæйæ, схонæн ис поэмæ.
212
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«|М
Йе ’мдзæвгæ «Мах федтам хæст»-ы ис ахæм рæн-
хъытæ:
Мæ фыдмæ ’нхъæлмæ касти мæгуыр ал-аз,
Иæ сæрæн нал уыд тухитæй мæ мад.
Йæ хъарм цæссыгтæй равзæрыди халас
Æмæ мæ сæрыл цадæггай æрбадт.
Фæстаг писмо нæм постхæссæг куыд радта,
Нæ ферох ис уый абон дæр мæнæй,
Кæсгæ-кæсын мæ мады къухæй ’рхаудта,
Цы ныл æрцыд, цæмæй зыдтон, цæмæй?
Цæмæй зыдтон, мæ фыд кæй фæмард хæсты,
Уыдтон, æхсæв кæй фæкæуы мæ мад.
Цæмæй зыдтон, Созырыхъойы бæсты,
Мæ номæй нæм кæй дзурдзæни сыхаг.
Агънаты Гæстæн куыд зæгъы, афтæмæй: «Петя
уыд, хæсты цæхæрæй чи басыгъд, уыцы фæлтæрæй»
æмæ йæ хæсты темæйыл фыст æмдзæвгæтæй:
«Реквием», «Мах федтам хæст», «О, бузныг, лæппутæ,
мæ тавиц кæстæртæ»! «Мæнмæ дæр фæлæуут», «Мæ
лæвар»-ы цæуы ныхас салдаты удыхъæдыл, йæ
хъæбатырдзинадыл. Æвдисы дзы салдаты сурæт йе
’нкъарæнтимæ.
Поэт хорз арæхсы адæймагæн йæ рæсутъд æмæ
бæллиццаг æнкъарæнты раргом кæнын уарзондзи-
нады темæйыл фыст æмдзæвгæты: «Гуырдзиаг чызг-
мæ», «Сиахсаг», «Комбайнеры зарэег», «Куыд диссаг у
цы уыдтæ æмæ куыд ’сдæ», «Ма мæм кæс тарæрфы-
гæй...». Йæ поэтикон дунейы уарзондзинады æнкъа-
рæнтæ райгуырынц хъуыддаджы, кæннод - фæл-
лойы («Фыййауы зарæг», «Дзыппи», «Аразджытæн»,
«Мæди»...)
213
0 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
Хохаг цъитидон кæмтты гуылф-гуылфгæнгæ куыд
абухы размæ, афтæ Петя дæр тагъд кодта фылдæр
хæрзты бацæуынмæ ирон литературæйæн æмæ йæ
къухы бафтыд тынг бирæ.
1992-æм азы Петя ма йæ 60 азы юбилейы
бæрæгбон бæргæ арвыста хъæлдзæгæй йæ бинонтæ
æмæ хæлæрттимæ. Фæлæ, хъыгагæн, йæ хъаруйыл
ма уыдис, афтæ уæззау фæрынчын. Адзалæн та
мадзал нал вæййы.
1993-æм азы 29-æм мартъийы ахицæн йæ
цардæй, цыппор азы дæргъы æвæллайгæ фæллой
чи фæкодта республикæйы дзыллон информацийы
фæрæзты - поэт, прозаик, журналист, драматург,
тæлмацгæнæг, æцæг ирон уæздан лæг - Уырымты
Петя.
Ныууагъта нын, бæласау, къабузджын, хъæздыг
сфæлдыстад, кæцы «талайау, ратас-батас нæ кæны
дымгæмæ, раив-баив нæ кæны боны фæткмæ
гæсгæ йæ хъуыдытæ, йæ цæстæнгас».
Айв литературой мадзæлтты фæрцы аккаг
ныхæсты халыл бакодта цы æнкъардта æмæ цы
уыдта йæ царды, уыдон, æмæ йæ уацмыстæ абон
дæр уымæн æмдзу кæнынц рæстæджы домæнтимæ.
Мæ фæрныг Ирыстон - мæ зæрдæйы авдæн,
Мæ бæллицты суадон, мæ рухс фæндты зæй.
Куыд рæсугъддæр зæгъон, нæ зонын мæ арфæ,
Цы дзырдтæй нывæндон дæ рухс сурæт, цæй.
г. «Сахайраг». - 2012. -18 сентябр. - Ф. 6.
214
Ирон æвзаг - йсе кувсендон,
йæ царЬ
1М13 б$^|
Литературæиртасæг, публицист
Хозиты Барисыл сæххæст 6о азы
Хозиты Раждены фырт Бари-
сæн дзырдаивадмæ фæндаг ра-
гæй ссис кувæндон. Уырдыгæй
райдайы йæ дарддæры балц Хуы-
цауæн табу кæнынмæ. Барисы
хуызæн зæрдæхæлар адæймаг,
ахуыргонд, публицист, фыссæг,
активон æхсæнадон архайæгыл,
ирон æвзаджы рæзтыл иузæрди-
он чи у æмæ йæ ныхасы фарны
тых кæмæн ис, ууыл фыссын æн-
цон хабар нæу. Сфæлдыстадон интеллигенцийы
минæвæртты раз Барисы лæггад ницы бæрц-
барæнтæй ис сбарæн.
«Æнæ хъысмæтæй фыссæг æнæсыф бæласы
хуызæн у. Тагьд хус кæны æмæ амæлы. Дыргътæ
нæ, фæлæ сугæн йеттæмæ ницæмæн уал фæбæззы.
Æцæг фыссæгæн та йæ цард райдайы сфæлдыстадон
комулæфтæй», - ахæм хъуыды ис Барисмæ.
Барисы Стыр Хуыцау сфæлдыстадон комулæфтæй
фæхайджын кодта, æмæ уый фæрцы йæ зæрдæйы
арф къуымты рæсугъддæр, аивдæр дзырдтæ æмæ
дзырдбæстытæ ссары, нæ сæ бахæлæг кæны,
цæстуарзонæй сæ спайда кæны æмæ сæ йæ уацтæ,
очерктæ æмæ уацхъуыдты сарæзт сурæтты бауадзы
айв литературой ахорæнты фæрцы.
215
} • Дзугаты-Мурасты Риммæ
*щэ
Барис райгуырдис 1956 азы 15 июны Зруггомы
Хозиты хъæуы.
Хæхбæсты уæззау царды уаргъ ын йæ
ныййарджыты ныхъхъуыды кæнын кодта æмæ сæ
цоты рухс сомбоны фарнæн ралыгъдысты быдырмæ,
æрцардысты Æрыдоны районы Рассветы хъæуы.
Барис йæ сывæллоны бонтæ арвыста ам.
Сфæлдыстадон курдиатæй хайджын кæй у, уый
скъолайы ахуыры рæстæг банкъардтой æрмæст
йæхæдæг нæ, фæлæ йæ ахуыргæнджытæ дæр.
Рæвдз уыд нывæцæнтæ фыссынмæ. Бирæ уарзта
кæсын уырыссаг æмæ фæсарæйнаг фысджыты
уацмыстæ. Фæлæ сеппæтæн сæрæвæрæн уыд ирон
литературæйы быняурæвæрæг Къоста. Æрыгон
лæппу йын стыр цымыдисæй каст йæ алы уацмыс
дæр. Арф æнкъардта поэты миддуне. Фæндыд æй
йæ бæллицты Къостайау Ирыстонæн аккаг хъæбул
куы суаид, сфæлдыстадон тæвагæй йæ Хуыцау куы
фæхайджын кæнид. Йæ бæллиц æххæст дæр сси.
Скъолайы «Къулы газеты», фæстæдæр районы газеты
фæрстыл архайдта йæ чысыл уацмыстæ мыхуыр
кæнын.
1973 азы каст фæци Рассветы астæуккаг скъола.
1974-1976 азты Советон æфсады рæнхъыты
Барис йæ граждайнаг хæс æххæст кодта Германы.
Ам ын фадат фæци æфсæддон уацхæссæджы
скъола каст фæуын æмæ йын стыр ахъаз фæци йæ
равзæрст фæндагыл ныфсджындæрæй цæуынæн.
1977 азы йæ службæйы фæстæ уæлдæр ахуыр-
мæ бацыд ЦИПУ-йы филологон факультетмæ ирон
æвзаг æмæ литературæйы, уырыссаг æвзаг æмæ
литературæйы хайадмæ. Æхсæнадон царды æмæ
ахуыры уыд фæзминаг иннæ студенттæн. Йæ цы-
быр уацмыстæ æмæ æмдзæвгæтæ йын мыхуыр
216
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
ф^з
кодтой факультеты «Къулы газеты». Барисæн та ам
дæр йæ амонды зæд йемæ æмдзу кодта, йæ фæл-
мæн арм ыл кæй дардта, уый цыбыр рæстæгмæ бан-
къардта. Иннæ студенттæй хъауджыдæр йæ хъул
сах абадт. Университеты разамынд æй равзæрста
хуыздæртæй-хуыздæрты ’хсæн Ленинграды пад-
дзахадон университеты журналистикæйы
факультеты йæ ахуыр дарддæр ахæццæ кæнынæн (1983).
Æнтыстджынæй йæ каст фæци, стæй 1987 азы та
- аспирантурæ дæр. Йæ профессортæ йыл сæ цæст
æрывæрдтой, фæндыд сæ, цæмæй Ленинграды баз-
задаид кусгæйæ. Фæлæ Барисмæ æндæр фæндтæ
уыдис, райгуырæн къонамæ йæ æнахуыр тыхтæй
æлвæста ирон æвзаджы дзæм-дзæмы суадон, йæ
сусæгдзинæдтæ банкъарын, æмæ сæ хал-халыл ны-
вæндгæйæ, арæхстгай пайда кæнын.
Æмæ фæстæмæ сыздæхт йæ уарзон универси-
тетмæ кусынмæ. Ам райдыдтой Барисы ныфсджын
къахдзæфтæ зонад æмæ сфæлдыстадон фæндагыл.
Уыд журналистикæйы факультеты истори æмæ
нырыккон мыхуыры æмæ журналистикæйы кафед-
рæты доцент.
Дæс азæй фылдæр æнтыстджынæй разамынд
лæвæрдта деканæй ЦИПУ-йы аивæдты факуль-
тетæн. Йæ хъæппæрисæй арæзт æрцыд дыууæ
хайады: «Нывгæнынады æмæ актеры дæсныйады».
Бæрнонæй архайдта æмæ факультеты студентты
цард цымыдисагдæр кодта алыхуызон конферен-
цитæй, ахуыр^дон программæтæй æмæ цæстуынгæ
æрмæджытæй...
ЦИПУ-йы аивæдты факультет ссис Барисы
разамынды рæстæг Хуссар Уæрæсейы аивадон
ахуырадон центры хуыздæртæй иу.
Æрмæст нывкæнынады аивады тыххæй Барисæн
217
§Дзугаты-Мурасты Риммæ
3
бантыст ныффыссын 40 зонадон куыстæй фылдæр.
Аивæдты факультеты, стæй æмткæй университеты
йæ алывæрсыг архайды тыххæй хорзæхджынгонд
æрцыд хæрзиуджытæ, дипломтæ æмæ æндæр
кадджын нæмттæй. Уæды рауагъдонтæй абон
Ирыстоны кад æмæ намыс бæрзонд хæссынц
артисттæ: Уалыты Гиви, Тахъазты Азæмæт, Камилла
Абдуллаева, Елена Бондаренко, нывгæнджытæ
Кокойты Мария, Елена Шапалова, Хетæгкаты Давид,
Хуыгаты Ирæ, Тедеты Вадим, Челæхсаты Тея æмæ
бирæ æндæртæ. Йæхæдæг сси филологон зонæдты
кандидат.
Хозиты Барис абон æнтыстджынæй разамынд
дæтты Цæгат Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы
номыл паддзахадон университеты ирон филологийы
факультетæн. Йæ зонадон, ахуырадон, æхсæнадон
æмæ сфæлдыстадон куысты тыххæй йын лæвæрд
æрцыд Республикæ Цæгат Ирыстон-Аланийы (1995)
æмæ Уæрæсейы Федерацийы (2000) культурæйы
сгуыхт архайæджы кадджын нæмттæ, ист æрцыд
Уæрæсейы Федерацийы Фысджыты (1993) æмæ
Журналистты цæдистæм (1991).
Рамбылдта Соросы фонды (1997) æмæ Буда-
пешты Астæуккаг-Европæйаг университеты (1998)
гранттæ. Йæ зонадон-иртасæн агурæнтæм хауынц:
журналистон сфæлдыстады теори æмæ методикæ,
мыхуыры дзыллон фæрæзты жанртæ, журналистон
дæсныйад, культурологи, аивадиртасынад, ирзоны-
над, литературой критикæ, аивадон публицистикæ.
Барисы сфæлдыстады æнтыстдзинады фæндаг
лæгъз нæ уыд, уымæн æмæ йæ цард у тох, ныхмæ
лæууы зындзинæдтæн. Рæстæгимæ æмдзу кæнын-
мæ зонадон куыстæй уæлдай ма Барис равзæрста
сфæлдыстадон куыст дæр. Стыр курдиаты хицау
218
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
— Ф^
кæй у, уый йын æнцой нæ дæтты æмæ та фыссæн
сисы бырынкъæй райхæлынц йæ зæрдæйы сусæг-
дзинæдтæ поэтикон, кæнæ публицистикой рæн-
хъыты хуызы: «Уæлмонц зæрдæйы уагимæ фыс-
сæн сис куы райсын, уæд мæнæй амондджындæр
нал вæййы. Цы ныффыссай, уый баззайдзæн, иннæ
рæстæджы тыгьдады фесæфдзæн. Æцæг фыссæ-
гæн йæ цард райдайы сфæлдыстады комулæфтæй»,
- зæгъы йæ иу интервьюйы Барис журналист Черчес-
ты Хъасболатæн.
Хозийы-фыртмæ ис 169 зонадон мыхуыргонд
куысты. Барис у 12 чиныджы автор: «Елбыздыко
Бритаев»: жизнь и творчество», «Ирон литературæ:
1917-1956 азтæ», «Осетинский афоризм», «Теория и
практика перевода: библиографический указатель»,
«Учебно-методическое пособие», «Космическая
философия Батраза Алдатова», «Земля, Космос,
человек...», «Арв. Цæссыг, Стьалы.......
Зонадон-сфæлдыстадон портреттæ ныффыста
Мæхæмæтты Ахуырбегыл, Джусойты Нафийыл,
Къомайты Риммæйыл, Блиты Максыл æмæ бирæ
æндæртыл.
Барисы уацхъуыдтæ арæх фæзынынц журналтæ
«Вестник ЛГУ», «Научная жизнь Кавказа», «Вестник
СОГУ», «Дон», «Дарьял», «Мах дуг», «Ирæф», «Фидиуæг»,
газеттæ «Рæстдзинад», «Гудок», «Литературная
Россия», «Красная звезда», «Поиск», «Вузовские вести»
æмæ бирæ æндæр рэетты.
Чиныгуадзæн «Ир» ивгъуыд æнусы æвдайæм азты
йе 'ргом аздæхта курдиатджын æрыгæтты сфæлдыс-
тадмæ. 1979 азы рауагъдады фæрцы рацыд фынд-
дæс авторы иумæйаг радзырдты æмæ æмдзæвгæты
æмбырдгонд «Судз, ме ’стьалы». Йæ редактор Мали-
ты Васо. Хозиты Барисæн ацы æмбырдгондмæ ба-
219
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
хауд аст цыбыр поэтикон уацмысы («Хур бабаста
зæххы йæ ронæй...», «Æз - æндон рæхысты цæтты
баст...», «Курдиат», «Арвырдын», «Кæм кæлы донмæ
стьалытæй згъæртæ...», «Цъиутæ къайгæйттæй сбад-
тысты телтыл...», «Сæнайы хох - æнусон ихджын
уарт...», «Ирон фæндыр» кæд бакастæн?..».
Йæ уацмысты Барис арæхстджынæй пайда
кæны алыхуызон поэтикон абарстытæй, цæмæй йæ
сарæзт фæлгонцтæ ирддæрæй равдиса. Зæгъæм,
«Хур бабаста зæххы йæ ронæй,
Байтыгъта æрдзыл йæ гауыз...»,
кæнæ:
Мæй мигьтыл скодта бæхбадт,
Цырагъдар ныллæууыди комы,
æмæ афтæ дарддæр.
«Царды вазыгджын фæзындтыл йæхирдыгонау
дзуры Хозиты Барис дæр, - фыссынц æмбырдгонды
чиныгуадзджытæ. Адæймаг æрмæст дон æмæ
хойрагæй нæ цæры. Адæймаг йæ уды дадзинтæй
бает у ивгъуыд æнусты фæлтæртыл, æрцæуинаг
бонтыл. Йæ зонд æмæ йæ зæрдæ нырыккон уымæн
сты, æмæ ивгъуыдæй дæр тых кæй исынц:
Æз - Амыраны зæрдæйы схъис,
Æз - «Ирон фæндыры» хъис,
Æз дæн Темырболаты рис,
Æз дæн нæртон æхсины сис.
Барис у активон æхсæнадон кусæг. «Адæймаг æмæ
рæстæгæн иу уысм дæр кæрæдзийæ фæхицæнгæнæн
нæй. Алы сахат дæр дын гугукгæнæгау нымайы дæ
220
УДВАРНЫ СТЬÆЛФÆНТÆ
#*з
царды бонтæ», - ахæм у Хозийы-фырты хъуыды.
Æмæ цы фæзæгъы, уый хъуыдцагимæ нæ хицæн
кæны. Кæм æй нæ фендзынæ, ахæм сфæлдыстадон
фембæлд стæм вæййы. Уæдæ йæ узæлд кæстæр кары
курдиатджын фæсивæдыл у хицæн ныхасы аккаг.
Йæ публицистикой æрмæджытæ ма кæд фæфыссы,
уый дисы æфтауы адæймаджы. Куыд æххæссы
æппæтыл, рæстæгæй куыд арæхстгай пайда кæны,
уый цымыдисаг у алкæмæн.
Йæ интервьютæй куыд базыдтон, афтæмæй уы-
цы-иу рæстæг кусы æртæ чиныгыл: «Жанровая
специфика современной осетинской поэзии», критикой
æмæ публицистон уацты æмбырдгонд «Цард æмæ
сфæлдыстад», стæй мæнæ «фæндзайазыкконтæ»
кæй хонынц, уыцы фысджытæй цаддæры тыххæй
сфæлдыстадон портреттæ ныффыссын æмæ сæ чи-
ныгæй рауадзын «Уæлтæмæнадæй - сфæлдыстад-
мæ», зæгъгæ, ахæм сæргондимæ.
Барис йæхæдæг дæр, кæддæр куыд загъта,
афтæмæй хауы уыцы «æфхæрд литературой фæл-
тæрмæ», ома «фæндзайазыкконтæм». «Ацы фæлтæр
зын уавæрты уыдысты: Фысджыты цæдисмæ сæ нæ
истой, стæмтæй фæстæмæ. Бирæ азты дæргьы сын
сæ чингуыты дæр джиппы нæ уагътой».
Барис абон зæрдиагæй ауды кæстæр фæлтæрæй
курдиты тæваг кæмæ хæццæ кæны, уыдоныл. Дæн-
цæгтæн уымæн æрхæссæн ис бирæ. Зæгъæм, æры-
гон чызг - Аслæмырзаты Дзерассæ, поэзийы тыгъ-
дады йæ фыццаг къахдзæфтæ ныфсджынæй кæны
æмæ йын Барис йæ уацмысты бабæлвырд кодта,
сарæзта суинаг поэтæн æмдзæвгæты æмбырд-
гонд «Зеркальный мир Дзерассы Асламурзаевой».
Ныффыста чиныгæн разныхас. Уымæй уæлдай - йæ
фæлмæн арм дары Дудайты Чермены сфæлдыста-
дылдæр.
221
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ&
Хъамбердиаты Мысосты номыл премийы къамисы
сæрдары бынаты уæвгæйæ, Барис банкъардта ацы
дыууæ æрыгон курдиатджын адæймаджы уацмысты
уаз æмæ сæ нымайы Мысосты номыл премийы аккаг
æмæ систы йæ лауреаттæ. Ахæм хабæрттæ иу æмæ
дыууæ не сты Барисы æнæнцой царды æмæ йын
ноджы фылдæр æнтысæд.
Барисæн йæ æхсæнадон æмæ литературой ар-
хайд æмдзу кæнынц кæрæдзийы фарсмæ, фæип-
пæрд кæнæн сын нæй. Дуджы риссаг фарстатæ
æнкъары зæрдæйæ æмæ сыл сфæлдыстадон æгъда-
уæй архайы хуыздæр æмæ растдæр алыг кæныныл.
Кæмфæнды дæр куы фæныхас кæны, уæд æм
адæймаг хъусынæй нæ фефсæды. Йемæ фем-
бæлд уд кæны хъæздыгдæр, уымæн æмæ у
дзырдаивады дæсны.
Барис бахæццæ йæ лæджы кармæ, ис йæ
тæккæ сфæлдыстадон тæмæны. Бирæ йын бантыст
сф æлдыстады, наукæйы зонады æмæ ма йын фылдæр
бантысдзæн. Уымæн æмæ цыдæриддæр кæны, уый
кæны алкæмæндæр зæрдиагæй, сыгъдæгзæрдæйæ,
йæ хæлардзинады фæрцы. Лæггад кæны ирон
æвзаджы цæрайæн æмæ йæ лæггад арфæйаг уæд.
Хæрзгæнæг æмæ рухстауæг у Ирыстоны сомбоны
Фарнæн æмæ фæрнæйдзаг, намысджын уæд цы
рæсугъд бинонты къорд ын ис, уыдонимæ.
Ирон æвзаг у - йæ кувæндон, йæ цард. Æмæ
ирон дзырдаивады суадонæй йæ дойны суадзын йæ
къухы бафтæд. Мæ ныхасы къуыбылой æлхынцъ
кæнын Барисы хъуыдытæй: «Æвзаг адæймагæн
йæ уагæвæрды бындур у. Æхсæнад, бæстæ æмæ
дугæн та кæрæдзиуыл бæттæг фæрæз. Мадæлон
æвзаг Дун-дунейæ æрвыст у, зæххыл цыдæриддæр
удæгас змæлæг ис, уыдонмæ. Цавæр æвзаджы уаг
222
УДВЛРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*;
Цы у ирон æвзаг мæнæн?
Мæ кувæндон, мæ цард,
Сæууон хуры тæмæн,
Мæ удлæууæн мæ уарт.
Цы у ирон æвзаг мæнæн?
Мæ нысан æмæ фат,
Нæ ивгъуыдмæ дæгъæл,
Нæ фидæнмæ фæндаг.
Æнæ уый æз цы дæн?
Æнæ фæттæ æрдын,
Æнæ хъама кæрддзæм,
Æнæ хъистæ фæндыр.
Æнæ уый æз цы дæн?
Æнæ уый æз нæ дæн.
2001
г. «Рæсгпдзинад». - 2016. -15 июн. - Ф. 3.
223
Яковы «мсесыгамаЬ» поэзи
^$з $$$
Поэт, фыссæг, тæлмацгæнæг Хозиты Яковы
юо азырайгуырды бонмсе
Цардмæ рауад хъазгæ, худгæ,
дидинæгау саби...
Уаих уа, æруади мæлæт...
Атыдта йæ, нал и...
Фæлæ зæрдæ - цины зарæг -
аззади уæлæуыл...
Нигер
Хозиты Яковы хуызæн фы-
дохы цалх йæ цард æрдæгыл
кæмæн аскъуыны, йæ хорз
хъуыдытæ, йæ рæсугьд фæнд-
тæ, йæ сусæг уарзт раргом
кæнын чи не ’сфæразы, фæлæ
уый хыгьд йе сфæлдыстадон
хуымгæнды арф фæд чи ныу-
уадзы, ахæм адæймæгты рох-
уаты уадзын рæстаг хъуыддаг
нæу.
Хозиты Ясоны фырт Яков райгуырд 1916
азы æртхъирæны мæйы (8 февралы) Зруггомы,
Хозитыхъæуы, Нары зылды Цæгат Ирыстоны 1922
азы.
Яковæн йæ фыд Ясон райгуырд хæххон мæгуыр
бинонты æхсæн, æртæмæйдзыдæй баззад сидзæрæй
йæ зæронд 87-аздзыд фыдымадимæ. Чысылæй
фæстæмæ æххуырсты цыд хъæздгуытæм, кодта
224
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*з
хъизæмар цард, ахуыры фæндаг ын уыд æхгæд.
Фæлæ адæм хорз сты, се ’ххуысы хай хастой Ясоны
хъомыладæн. Райрæзт, йæ лæппулæджы кары куы
бацыд, уæд бахæстæг кодта Дзанайты мыггагимæ.
Ясон æмæ йæ бинойнаг Сæниат цардысты
уарзонæй, рантыст сын авд лæппуйы æмæ иунæг
чызг. Уыцы рæстæг ныййарджытæн нæ уыд фадат
сæ сывæллæтты скъоламæ раттынæн. Яков фыццаг
хатт ам, хæхты сæрмæ, федта цæргæсты зилахар
кæнгæйæ. Ам фехъуыста «хæххон тæлтæг дæтты
æнæрынцой хъæлæс, зымæгон тызмæг зæйты сонт
гыбар-гыбур». Æмæ хæххон нывтæ, алæмæты зæлтæ
йæ цæргæбонтæм баззадысты йе ’взонг зæрдæйы.
«Туалгомы хæхтæй цы æрдхæрæны æнкъарæнтæ
(«Цæргæсы бæллын, Уæларвы нæрын, Дымгæйы
хъарæг, Цæф сæгуыты маст, Æхсæрдзæны хъаст,
Фыййауы зарæг...») рахаста, уыдон йæ риуы æрдзон
хуызы баиу сты быдырон нывтимæ («Рог дымгæ,
бæлæсты уайсæст, стьалыты дзыгуыртæ, рыгкалгæ
фæндæгтæ, цъæх-цъæхид сæрвæттæ...») æмæ
фыццаг хатт райхъал кодтой лæппуйы зæрдæйы
сфæлдыстадон тæмæн», - фыста Джыккайты Ш.
Цыдысты бонтæ, азтæ. Ралæууыд Цытджын
Октябры Социалистон революцийы дуг. Октябры
революцийы рæстæг Ясон уыдис ревкомы
сæрдар, 1920 азы бадыдис Коммунистон партийы
рæнхъытæм. Райдыдта активон партион æмæ
æхсæны куыст кæнын. Революцийы цæхæртæ
баивылдысты хæхтæм дæр. Ссæрибар сты хæххон
мæгуыр адæм, бакасти сæм советон хур йæ
царддæттæг цæстæй. Мæгуыр адæмæн фадат фæци
уæрæх быдыртæм ралидзынæн.
Ясон дæр 1921 азы (Яковыл цыд фондз азы)
æрцардысты Къардиуыхъæуы (ныры Кировыхъæу).
15
225
^ . Дзугаты-Мурасты Риммæ
§Ир
Хозиты бинонтæ бацыдысты колхозмæ («Хурзæрин»),
куысты уыдысты раззагдæртимæ. Ясон уыд колхозы
бындурæвæрджытæй, куыстадæм æй равзæрстой
алы азты хъæуы æмæ колхозы хицауæй. Куыд
зæгъынц, афтæмæй уыд бæрзонд æмæ бæзæрхыг,
тымбылдзæсгом, йæ рихитæ, раст Сталины рихиты
хуызæн, йæ уæнгты конд фидар, нуарджын.
Яковæн сæххæст йæ бæллиц. 1925 азы Кировы-
хъæуы скъолайы къæсæрæй бахызт фыццаг
къласмæ. Ам бауарзта поэзи. Ам æндæр нывтæ
сыстадысты йæ цæстыты раз, æндæр зæлтæ ауадыс-
ты йæ хъустыл: «Хъæууон сабыр изæртæ... Ног-
гуырд мæй. Стъалыты дзыгуыртæ æнæкæрон арвы
къусы. Терчы зарæг. Быдираг рыгкалгæ фæндаг.
Цъæх-цъæхид сæрвæттæ хъæугæрон. Байрæгты
æмæ уæрыччыты чъыллиппæй хъазт». Уыцы хъæу-
уон нывтæ Яков хæстæг айста йæ зæрдæмæ.
Ахуыр кодта зæрдæрайгæйæ, бацыд ногдзауты
къордмæ, уыдис раззагдæртимæ. Къостайы «Ирон
фæндыр» æнæ чиныгмæ кæсгæйæ дзурын базыдта
хистæр кълæсты. «Ме ’фсымæр Ногийы фæрцы, -
фыста фæстæдæр Яков йæ автобиографийы, - ба-
зонгæ дæн «Ирон фæндыр»-имæ. Ноги зыдта æнæ-
хъæн «Ирон фæндыр» æнæ чиныгмæ кæсгæйæ, арæх
иу дзырдта Къостайы æмдзæвгæтæ. Мæнæн-иу, Но-
гимæ хъусгæйæ, мæ зæрдæ рухс кодта фырцинæй.
Кæсын нæма зыдтон, афтæмæй цалдæр зыдтон
Къостайы фыстытæй дзурын. Кæсын куы базыдтон,
уæд та мæ къухтæй нал цух кодта «Ирон фæндыр»,
æхсæв дæр-иу æй бавæрдтон мæ базы бын.
Фыццаг æмдзæвгæтæ райдыдтон фыссын Къостайы фы-
стытæм кæсгæйæ».
Афтæ чысыл сывæллонæй фæстæмæ Яков фæл-
варæнтæ æмæ ахуыр кодта ирон аив дзырды тыгъ-
226
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#$9*3
дады стыр адæмон фыссæг Къостайы сфæлдыста-
дыл. Уыцы миниуджытыл ын сæ цæст æрæвæрд-
той Кировыхъæуы скъолайы йæ уарзон ахуыргæн-
джытæ æмæ йæ разæнгард кодтой æмдзæвгæтæ
фыссынмæ. Йæ бар ын бакодтой къулы газет уа-
дзын, уыд йæ редактор. Ам фæзындысты йæ фыц-
цаг фæлварæнтæ литературой сфæлдыстады.
«Фыццаг хатт 1929 азы ныффыстон æмдзæвгæ
«Уалдзæг», хъæууон скъолайы куы ахуыр кодтон,
уæд. Тынг фæцыдис ахуыргæнджыты æмæ ахуыр-
гæнинæгты зæрдæмæ, къулын газеты куы рацыдис,
уæд», - дзырдта-иу Яков.
Хур та хъæлдзæг
Хъазы арвыл,
'Рцыдис уалдзæг,
Бæстæ дардыл
Тынг фæцъæх.
Миты ’нкъардæй
Райхъал бæстæ,
Цъиуты зардæй
Райынц фæзтæ,
Райы зæхх...
Ацы æмдзæвгæ кæд йæ фыццаг æрмдзæф уыд,
уæддæр дзы бæрæг дары, поэтикой тых, хъару йæм
кæй уыдис, уый.
Скъолайы ахуыры фæстæ 1930 азы Яковы æр-
кодтой йæ мидцунейы домæнтæ Цæгат Ирысто-
ны фыццаг фæзминаг скъоламæ. Ацы скъоламæ
истой æрмæст сидзæр сывæллæтты, фæлæ къами-
сы уæнгты зæрдæмæ Яков фæцыд тынг æмæ йæ
райстой ахуырмæ. Профессор Туаты Уæлгъа фыста:
227
р ш Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ?
«Хæрз чысыл ма уыдис Яков... Арæх-иу касти æм-
дзæвгæтæ, куы йæхи, куы та иннæ фысджыты фы-
стытæ. Ахуыр кодта тынг хорз». Уый фæстæ бацыд
Хъæууонхæдзарадон техникуммæ. Дыууæ азы фæа-
хуыры фæстæ (1931-1932) раивта Цæгат Ирыстоны
пединститутмæ. Æвзаг æмæ литературæйы
факультет æнтыстджынæй каст фæци 1936 азы.
Институты царды уыд активон архайæг. Йе сфæлдыстадон
куыст æмæ æхсæнадон архайдæй уыд фæзминаг
иннæтæн.
Йе ’мдзæвгæтæ арæхдæр цæуын райдыдтой
республикой мыхуыры газеттæ «Рæстдзинад», «Æры-
гон большевик» æмæ журналты фæрстыл.
1932 азы Яков бацыди Лениной фæскомцæдисы
рæнхъытæм.
1934 азы институты цы литературой къорд
сæвзæрд, уымæн йæ бындурæвæрджытæй иу уыд
Яков. Йæ хорз ахуыр æмæ æхсæнады активон
архайды тыххæй цалдæр хатты райста премитæ
дирекци æмæ профкомæй.
Яковйæхиуылтынг бирæкуыста. Кодтадокладтæ,
касти йе ’мдзæвгæтæ литкъорды æмбырдты. Йæ
уацмыстыл фæзындис критикой фыстытæ газетты
фæрстыл, скодтой йын аккаг аргъ. Дæбе йæ схуыдта
«стьалы», иннæтæ дæр раиртæстой, фыссæджы
хъару йæм кæй ис, уый.
Яков иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ каст фæци
уæлдæр ахуырад, æмæ йæ институты дирекци
арвыста ЦИНИИ-йы аспирантурæйы литературой
хайадмæ.
Вирæ уарзта стыр уырысы стыр литературæ,
уырыссаг классикты, ахуыр сыл кодта æмæ сæ
бирæты тæлмац дæр ракодта. Йæ курдиаты фыста:
«Æз тынг уарзын аивадон литературæ æмæ мæ
228
УДВАРИЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
фæнды аспирантурæмæ бацæуын, цæмæй сон стыр
квалификаци кæмæ ис, ахæм кусæг».
Æрыгон поэтæн йæ цыбыр цард дзаг уыд
ахуыр, уæлмонц æмæ сфæлдыстадон куыстæй.
Дисы æфтауы, цас ын æнтыст, уымæй. Фыста
æмдзæмвгæтæ, аргъæуттæ, эпиграммæтæ, тæлмац
кодта классикты уацмыстæ (поэзи æмæ прозæ).
«Йе сфæлдыстады бæрæгæй зынынц дуджы
оптимизм æмæ æрыгон зынгзæрдæ, æргомæнгæс
поэты миддуне».
Яков æртынæм азты ныфсджынæй фидар къах-
дзæф æрбакодта ирон литературæмæ курдиатджын,
цардбæллон фæсивæды минæвæрттæ Хъамберди-
аты Мысост, Хуытъинаты Цыппу, Дарчиты Дауыт,
Дзугаты Георги æмæ иннæтимæ. 1930-1932 азты
ацы фæлтæрæн рацыд дæс æмæ ссæдз чиныгæй
фылдæр. «Æмæ кæд се сфæлдыстадон фæлварæнтæ
аивадон æгьдауæй ифтонгхъуаг уыдысты, уæддæр
æрыгон поэттæ сарæхстысты ног царды комулæфт,
ныфсы æнкъарæнтæ равдисынмæ. Се ’мдзæвгæты
æмызмæлд кодтой ног дунейы арæзтады нывтæ».
1936-1938 азтæ Яковæн уыдысты йе сфæлды-
стады рæзты рæстæг: астæуккаг скъолайы 3-аг
къласæн сарæзта аив кæсыны хрестомати, кæцы
иронау æмæ дыгуронау бафæрæзта фондз рауагъды
(1938-1941, 1945).
Яковы къухы бафтыд йæ мадæлон æвзагмæ
ратæлмац кæнын Александр Пушкины («Мигъ»,
«Æрыхъал», «Хъазахъхъаг», «Эпиграммæ», «Паддзах
Салтаны аргьау»), Михаил Лермонтовы («Хæхты
рухс бæрзæндтæ», «Стъалы»), Лев Толстойы, Максим
Горькийы, æфсымæртæ Гримм, Шолом-Алейхемы,
Ш. Перро («Цырыхъджын гæды»), Фридрих
Шиллеры («Фæззыгон зарæг»), Рафаэль Альбертийы, Ганс
Беймлеры æмæ æндæр фысджыты уацмыстæ. «Шота
229
9 * Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
Руставелийы æнæмæлгæ кадæг «Стайы цармда-
рæг»-æй цы скъуыддзаг ратæлмац кодта, уым ын
бантыст йæ мидрифмæтæ бахъахъхъæнын:
Рог цæстмæмитæ кæмæ и,
уый нæ зоны, циу
зæрдæми, -
Уый æппынæдзух
уыдзæни куы лымæн,
куы та - ызнаг...
О, нæ рагбонты зæрдæтæ,
сонт лымæнады фæндæттæ...
Зонын, уарзы уый
æрмæстдæр, уарзонад
кæй судзы фаг!..
1937 азы йын Цæгат Ирыстоны паддзахадон
рауагъдады рацыд чиныг «Домбайы цуан» латинаг
дамгъæтæй фыстæй; 1939 азы - сывæллæттæн æм-
дзæвгæты æмбырдгонд - «Уалдзæг», 1939 азы иро-
нау - «Æмдзæвгæты æмбырдгонд», 1957 азы - ногæй
та сывæллæттæн йæ æмдзæвгæты æмбырдгонд -
«Домбайы цуан», 1959 азы рацыд А. Николаевы тæл-
мацгондæй уырыссаг æвзагмæ Яковы æмдзæвгæты
æмбырдгонд «Стихи», 1966 азы рауагъдад «Ир» ба-
цæттæ кодта чысыл сывæллæттæн Яковы æмдзæв-
гæтæ æмæ аргъæуттæй æмбырдгонд «Хæснаг», 1982
азы Хъодзаты Æхсар æмæ Яковы хистæр хо Оляйы
хъæппæрисæй бæстонгонддæрæй рацыдысты
поэты бынтæ ног чиныг «Терчы зарджытæ»-й, разныхас
ын ныффыста Хъодзаты Æхсар.
Стыр æнтыстдзинæдтæ бафтыд Яковæн
поэтикой сфæлдыстады. Уый уыд «йæ рæстæджы хъæбул,
куыста бæлвырд æхсæнадон фæлгæтты, йæ уацмы-
230
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
*$№$
сты зынынц дуджы фæдтæ, советон поэзийы иумæ-
йаг æууæлтæ». «Поэт æхсæнады эстетикой домæнтæм
гæсгæ фидар хæцыд йæ курдиаты рохтыл, нæ йæ
уагъта лиризммæ здæхын, кодта уæлмонц
риторикой ныхас. Фæлæ Яковмæ хæрз æвзонгæй дæр уыд
музыкалон æнкъарынад, æмæ йе стих у мæсыгамад,
фидар, æнæлаз, уыйадыл йæ риторикæ дæр вæййы
поэтикон», - фыста Джыккайты Ш.
Газет «Рæстдзинад»-ы фæрстыл 2011 азы Яковы
95 азы райгуырды бонмæ сæ мысинæгтæ ныммыхуыр
кодтой Хуыгаты Мырзабег æмæ Вагаты Лади.
Мырзабег фыссы: «Яковы хуызæн сыгъдæг удтæм
æнæмæнг вæййы курдиат æмæ сын сæ удты сæ
курдиат фефсады. Сæ ном сын сбæрзонд кæны, сæ
уд сæ курдиаты фæрцы, сæ курдиат та - сæ удты,
æмæ сын сæ фыстытæ чи фæкæсы, уыдонæн цыма
афтæ фæдзурынц: «Кæд дæ мæн хуызæн суæвын
фæнды, кæд дæ зæрдæмæ цæуынц мæ сагъæстæ,
мæ хъуыдытæ, мæнæн царды зынаргъ чи у, уæд
иумæ аныхас кæнæм».
Багаты Лади:«... Пединституты литкъорды уæнгты
чиныг «Ног талатæ» байгом Яковы уацмыстæй.
Курдиатджын поэты ном Иры дзыллæйыл парахат
кодта бонгай нæ, фæлæ сахатгай. 1936 азы Хозийы-
фыртыл 20 азы йеддæмæ нæ цыдис, фæлæ йын
чиныгкæсджытæ йæ ном бæрнонæй æвæрдтой
Нигеры, Боциты Бароны, Мамсыраты Дæбейы,
Епхиты Тæтæрийы, Ардасенты Хадзыбатыр æмæ
Хъамбердиаты Мысосты æмрæнхъ.
1936 азы пединституты чи фæцис, уыдон сæ
рауагъды кадæн сарæзтой туристон балц æмæ
схызтысты Хъазыбеджы хохы цъуппмæ. Газеты
уæрæх къамы цæхæртæ калдтой уæлахиздзауты рухс
цæсгæмттæ. Уыдоны æхсæн ис Хозиты Яков дæр.
231
§Дзугаты-Мурасты Риммæ
■3
Уыцы сæрдæй фæстæмæ Хозийы-фырты поэтикон
хъæлæс хъуысын райдыдта уæлдай тыхджындæрæй
йе сфæлдыстады æндæвдады фæрцы. Ирыстоны
хъæутæ æмæ горэетты бирæтæ фыссын райдыдтой
æмдзæвгæтæ. Къостайыхъæуы скъолайы дэер
арæзт æрцыд ахæм литкъорд «Æвзонг талатæ» -
йæ разамонæг ирон æвзаджы æмæ литературæйы
ахуыргæнæг Гаджиты Маня. Литкъорды уæнгтæй
иу уыдис Калоты Хазби. Вирæ уарзта Яковы. Хуыдта
йæ йæ ахуыргæнæг поэзийы.
Яков æрыгон фысджыты къордимæ 1936 азы
æрцыд Къостайыхъæумæ. Фыццаг хатт фехъуыстам
æрыгон поэт йæхи æмдзæвгæтæ куыд айв каст.
Фæстæдæр, педтехникумы ахуыры рæстæг-
иу арæзт æрцыд фембæлдтытæ Пединституты
литературой факультеты сфæлдыстадон къордимæ.
Сæ разамонæг уыд Яков. Ахæм фембæлдтытæ иу
æмæ дыууæ нæ уыдысты не студентон царды».
(г. «Рæстдзинад», 2011 аз, №20, 8 феврал. «Йæ сонт
бонты царды авдæнæй фæцух...»)
Яковы зæрдæйы гуырыдысты стыр фæндтæ.
Мыхуырмæ бæргæ цæттæ кодта уацау æмæ цалдæр
кадæджы къухфыстытæ. Фæлæ, стыр хъыгагæн, йæ
къухы нал бафтыдысты... 1938 азы сусæны мæйы
9 боны изæры 6 сахатыл, Терчыдоны знæт уылæнты
фæмард.
Тынг фæхъыг кодтой Иры дзыллæтæ йе ’суинаг
курдиатджын поэт Хозиты Ясоны фырт Яковы
æнæнхъæлæджы мæлæтыл. Нигер æй рахуыдта
«Майы фаззон», Мамсыраты Дæбе - «Сæууон стъалы»,
Дзугаты Георги - «Орфейы уазæг».
Яков фæхъуыд Ирыстоны Советон фысджыты
рæнхъытæй... Стыр кадимæ ныгæд æрцыди Кировы-
хъæуы уæлмæрды...
232
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*
Кæд Яков амард, уæддæр йæ кад, йæ намыс
цæрдзæнис йæ фыстыты мидæг, немæ цин кæн-
дзæни, худдзæн ног царды рæсугъдзинæдтыл.
Яковы стыр курдиат фыццаг бафиппайдтой
профессор Туаты Уæлгъа æмæ Дзанайты Иван. Поэт
йæ фыстыты æдзух хъуыды кæны, канд фидæны
цардыл нæ, фæлæ сомбоны поэзийыл дæр... Поэзийы
архайдта ссарын ног агурæнтæ æмæ уымæн разынд
бæлвырдæй йе сфæлдыстады йæхи над къахвæндаг.
«Поэт сæрыстыр уыд Къостайæ, Горькийæ,
Маяковскийæ, цин кодта сæ уацмыстыл, фæлæ
фæзмыны цагъар никуы уыдис, уыдис сæ иузæрдион
фæдон. Яков поэзийы цы рæсугъд æмæ æвзонг фæд
ныууагъта, уый абон дæр кад æмæ радимæ цæры.
Уый æрмæст йæхи хъарутыл дардта йæ ныфс, уый
фæрцы æрбахаста поэзимæ йæхи сфæлдыстадон
дуне, йæ арвнæрд æмæ йæ тохимæ, йæ уæлтæмæнад
æмæ йæ цæхæримæ. Æмæ йын уыдон радтой
фыссын æмæ тæхыны хъомыс.
Абон райгæ хур æрттивы,
Райгæ цардæн - ног йæ хæс.
Акæс, дидинæгæй ивы
Цард йæ хъисæй конд пæлæз.
Цæмæй ахæм цард æмæ ахæм сæрибар адæмы
зæрдæ равдисай, уый тыххæй йæ цармы бацæуын
хъæуы, дуджы хъæлæс райсын хъæуы. Дуджы æвзаг
уыд цин æмæ оптимизмы æвзаг. Яков йæхи хоны
ног Иры поэт æмæ сæрыстырæй фыссы:
Зæронд заман! Дæ хъару басаст.
Дæ рис, дæ тухитæ - мæ рын.
Мæнмæ æрттивгæ хур æрбакаст,
Æз абон ног Иры цæрын.
«Ног Ир»
233
л *^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
%щь
Æцæг поэзийæн хъæуынц фыццаг æнкъарæнтæ,
фыццаг уарзт æмæ фыццаг мидбылхудт. Ирон
аивадон дзырд йе ’нкъарæнтæ, йæ фыццаг уарзт
æмæ фыццаг мидбылхудт кæмæн балæвар кодта,
уыдонæй иу уыдис Хозиты Яков. Поэты удыхъæд
дзаг уыдис æрдзы сатæг уддзæф æмæ аивады
хæдбындур комулæфтæй...
Яков ирон поэзийы цы «уалдзыгон талатæ» ныс-
сагъта, уыдон уалдзыгон хъæлæстæ рафтыдтой», -
фыссы йæ иу уацы Яковы тыххæй ахуыргонд,
журналист Хозиты Барис.
Уалдзæджы уддзæф
зымæджы тых басаста,
Хурæфсæст быдыртæ
равæрдтой тау, -
Арвы сæнтсау мигъты
уады тых ахаста.
Царды аив хуызтæм
чи ’рхæсдзæн фау?
Мадæлон æвзагыл фыццаг фельетон, пароди
æмæ эпиграммæ дæр ныффыста Хозиты Яков.
Уый цæттæйæ æрбацыд сатирикон поэзимæ. Йæ
фельетон «Критик»-ы, ацы жанрæн йæхи æууæлтæй
уæлдай ма спайда кодта аргъауы мотивтæй дæр.
Яков кæстæртыл узæлыд, фæндыд æй, цæмæй
сæ сомбон ирддæр уа, цæмæй ахуыры фæндагыл
лæууой. Хистæртæн уыд аккаг кæстæр, кæстæртæн
та - фæзминаг. Мæнæ куыд хъуыды кæны йе
’мхъæуккаджы тыххæй радиожурналист, поэт,
Æмбалты Цоцкойы премийы лауреат Къадзаты
Станислав:
234
УДВЛРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*
Дæ уацмысты нæ уыд æппындæр дон,
Донбеттыр дын нæ ныппарста мæ бон!..
Мæнæн хур ’скæсы - Цæгатæй - мæ уарзон
Кировыхъæуы ’рдыгæй. Мах хъæуæй дæс поэтæй
фылдæр рацыд. Уымæн æмæ Яков кировыхъæуккаг
уыд. Уый фыццаг поэт уыд нæ хъæуæй.
Мах æй уæларвон зæдыл нымадтам. Уый хуызæн
уæвын фæндыд алкæй дæр.
Яков хъæлæс райста ног дугæй. Уымæн æмæ йæ
уацмыстæ райгуырдысты йæ уды сыгъдæгдзинадæй,
йæ сагъæс рацыд йæ зæрдæйы арфæй, йе
’мдзæвгæтæм мæнгдзинад нæ хæццæ кæны.
Яков-иу йæ цæхæр цæстыты ’нгас кæдæм аздæхта,
уым-иу федта æнæнхъæлæджы фæзилæнтæ. Йæ
поэзи хъæздыг у алыхуызон сурæттæ, абарстытæ,
метафорæтæ æмæ эпитеттæй:
Рог дымгæ, бæлæсты уайсæст,
Уынгтæ - мидфынæй,
Мигъ, фæскъау бæмбæгау асæст.
Хъазгæ, худгæ - мæй.
«Æмбисæхсæв»
Æрмæстдæр цыппар рæнхъы, фæлæ куыд баца-
гайынц уды рæбинæгтæ! Æрмæстдæр æртындæс
дзырды, фæлæ цас тых ис æмдзæвгæйы поэтикон
ахорæнты! Яков цæуыл дзуры, уый уыныс, уайы
цæстытыл цардæгасæй. Поэт аллитерацийæ афтæ
дæсны спайда кодта, æмхъæлæсон «с», афтæ фæл-
хат кæны, æмæ хъусыс сыфтæрты нымд сыр-сыр.
Цыбыр дзырдæй, æмдзæвгæйы тых ис йæ мидрух-
сы. Яковæн æмбисондау цыбыр уыд йæ цард, æмби-
сондау цыбыр æмæ мидисджын. Адæймаг дæс æмæ
235
р ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
ссæдз азмæ дæр йæ цæстытæ нæма байгом кæны,
нæма бамбары йæ нысан зæххыл, адæмы ’хсæн.
Яков та нын дыууæ æмæ ссæдз азмæ радта йæ ин-
дивидуализмдзинад. Поэтæн та, Шиллеры загьдау,
уый йæ тæккæ бæллиццагдæр æнтыст у».
Ацы æмдзæвгæйы тыххæй ирон адæмон поэт
Джыккайты Шамил афтæ фыста: «Æмдзæвгæ
«Æмбисæхсæв» у ирон пейзажон лирикæйы хуызæг.
Æмткæй Яковы лирикæ у ныфс æмæ сгуыхты поэзи,
ам æрдзы нывтæн поэт дæтты хигъæдон поэтикон
хуыз».
Куыдзæгты Валодя - фыссæг, кировыхъæуккаг,
йæ мысинæгты фыста: «...Яков мæнæй дыууæ
азы хистæр уыд. Ахуыр кодта институты - мах
та скъолайы. Цалдæр лæппуйæ фæлвæрдтам
æмдзæвгæтæ фыссыныл (Айларты Гуыба, Гогаты
Хадзыбечыр, Мамытты Илья, Боциты Хаджумар...).
Уыдис нæм литературой къорд. Йæ разамонæг ирон
литературæйы ахуыргæнæг Суанты Сардо... Мах-
иу æнхъæлмæ кастыстæм Яковы æрцыдмæ. Уымæн
нæ хъæуы скъола уыд дыккаг хæдзары хуызæн.
Æнæбауайгæ-иу никуы фæци скъоламæ. Уайтагъд-
иу литературой къорды уæнгтæ амбырд сты Яковыл.
Лæвæрдтам-иу æм фарстатæ, æмдзæвгæтыл куыд
кусын хъæуы, уый тыххæй. Мæ зæрдыл бадардтон
иу фембæлд. Уый уыди майы мæйы. Фæссихор
рамбырд стæм... Немæ уыд нæ ахуыргæнæг Суанты
Сардо дæр. Ацы æмбырды Яков бæстон фæныхас
кодта къорды уæнгтимæ. Йæ ныхас уыд, уый
размæ нæ цы фæйнæ дыууæ æмдзæвгæйы айста,
æркæсыны тыххæй, уыдоныл. Алкæмæн дæр
загъта, йе ’мдзæвгæты хорзæй дæр æмæ æвзæрæй
дæр цы уыдис, уыдæттæ. Йæ ныхасы кæрон нын
бафæдзæхста:
236
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
«|Н
- Æмдзæвгæ фыссын куы сфæнд кæнай, уæд
хъуамæ ахъуыды кæнай раздæр йæ мидисыл. Цы
дзы зæгъынмæ хъавыс, цавæр хъуыды дзы хъуамæ
уа. Уый фæстæ æмдзæвгæ куы ныффыссай, уæд
ахъуыды кæн, дæ рæнхъытæ æмæ дæ ныхæстæй
чиныгкæсæг дæр бамбардзæн де ’мдзæвгæйы
хъуыды, ды йæ куыд æмбарыс, афтæ æви нæ. Æмæ
архай, рæнхъытæ æмæ ныхæстæ цæмæй уыцы
хъуыды æвдисой, ууыл.
Æмдзæвгæ фыст куы фæуай, уæд æй нывæр.
Райс æй дзæвгар рæстæджы фæстæ. Æркæс
æм ногæй. Æмæ уæд дæхæдæг рахатдзынæ. Цы
лæмæгъдзинæдтæ дзы ис, уый.
Кæсын уæ хъæуы бирæ. Иу æмдзæвгæ куы
ныффыссай, уæд хъуамæ иу фондз чиныджы та
кæсгæ бакæнай. Афтæ куынæ кæнат, уæд уæ зонды
къæбицтæ мæгуыр уыдзысты. Æмæ мæгуыр зонды
къæбицимæ та поэт уæвæн нæй.
Афтæ нæ ахуыр кодта Яков æмдзæвгæтæ
фыссыныл».
Хозиты Яков кæд бирæ нæ фæцард, уæддæр ирон
литературæйы алы жанры дæр ныууагъта арф фæд,
йæхи армдзæф. Йе сфæлдыстадон хордзен дзаг у
æмдзæвгæтæй, зарджытæй. Ис æм уьщи-уьщитæ,
балладæ, кадæг, фельетон, очерк, пароди, эпиграм-
мæтæ. Уæдæ критикой уацтæ, йæ аргъæуттæ æмæ
уацхъуыдтæ чиныгкæсæгæн æнæзонгæ не ’сты.
Уыйас бантысын цыбыр рæстæгмæ сфæлдыстадон
тыгъдады алкæй къухы не ’фты. Яков ацы хъуыд-
даджы амондджын рауад.
Йе ’мдзæвгæтæ сты æнцонкæсæн, аивзæл. «Йæ
уацмыстæ райгуырдысты йæ уды сыгъдæгдзинадæй,
йæ сагъæс рацыд йæ зæрдæйы арфæй, мæнгдзинад
нæ хæццæ кæны йе ’мдзæвгæтæм».
237
? . Дзугаты-Мурасты Риммæ
>Ир
Ирон советон поэттæй æрыгон сабиты цард,
бæллицтæ, хъуыдытæ, сæ зæрдæйы конд æмæ
хаттыл дзæбæхдæр уацмыстæ ныффыссын кæмæн
бантыст, уыдонæй иу уыд Хозиты Яков дэер.
Сывæллæттæн рог æмæ аив æмдзæвгæтæ фысгæйæ,
Яков ног жанртæ парахат кæнынмæ хъавыд. Ацы
хъуыддаг стыр æнтыст у поэтæн. Уый радта жанр
- «уыциу - уыциу», кæд ын дзы бирæ нæ бантыст,
уæддæр стыр бынат ахсынц йе сфæлдысдыстады:
Базон-базон, уый та циу:
Нæу цæргæс, бæлон, йе цъиу,
Фæлæ уый тæхы бæрзæндты,
Хæхтæн, быдыртæн сæ сæрты
Æмæ бæстæтæм кæсы,
Йемæ адæмы хæссы, -
Афтæмæй йын уд дæр нæй:
У æфсæн æмæ хъæдæй.
(Хæдтæхæг)
Уæдæ æз цы федтон абон,
Уый ма ды ныртæккæ базон.
Бауырнæд мæ ныхас дæу,
Уый æппын гæды дзырд нæу:
Иу хæдзар ыссыгъди разæй,
Вакъуырма дæн æз йæ уастæй.
Æмæ иннæтæ фæд-фæдыл
Сау дыууæ лыстæг æндахыл,
Цæст нæ хæцыди сæ тахтыл.
Афтæмæй йæ хуылфæй дард
Хъуыстис адæмæн сæ зард.
(Поезд)
238
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*
Цæй, уæдæ уыциу-уыциу,
Базон ноджы, уый та циу:
Къулыл ауыгьдæй лæууы,
Хъæлдзæг зарджытæ кæны,
Зоны хабæрттæ æппæтдæр.
Æмæ чи бады йæ цуры,
Уыдонæн сæ уый фæдзуры.
(Радио)
Яков йæхи хоны ног Иры поэт æмæ сæрыстырæй
фыссы æмдзæвгæ «Ног Ир»-ы:
Зæронд заман! Дæ хъару басаст.
Дæ рис, дæ тухитæ - мæ рын.
Мæнмæ æрттивгæ хур æрбакаст,
Æз абон ног Иры цæрын.
Мæ алыварс куы райы уалдзæг,
Рæвдаугæ арвыл хъазы хур.
Сæрибар тохы цины зарæг
Мæ риуæй тоны, домы: дзур!
Æндон бæх ног фæзтæй ныззары.
Нæ бæстæ хоры кæндæй - зæй.
Хъазуатон ерысы фæлвары.
Кæм ын ис равдисæн дзырдтæй!
Бæргæ, куы ссарин, Ир, фæндонæй
Дæу фаг ысныв кæнынæн дзырд,
Цæмæй уа арфæйаг дæ номæй
Нæ кусæг адæмы æмбырд!
239
§Дзугаты-Мурасты Риммæ
%
Яковæн йæ программой æмдзæвгæ уыд «Респуб-
ликæ» (1936). Ам æвдисы æмæ дзуры Ирыстоны цин,
æнтыстытыл адæмты Цæдисæн:
О байрай, Ирыстон! Дæ арфæйаг боны,
Ныййарæгау баком дæ фырты салам!
Цы хъæбул йæ гуырæн йæхицæй нæ хоны,
Гъе уымæн уæд маргау йæ фæллой хæрам!..
Æз уарзын дæу бирæ: сывæллонау сонтæй
Дæ фæлмæн хъæбысы фæхастон мæ рæз.
Ныр абон уæндонæй мæ уалдзæджы бонтæй
Æз рахызтæн цардмæ, ыссардтон мæ хæс:
Фæнды мæ дæ циныл стыр цинæй зарын,
Октябрæн арфæ дæ номæй кæнын.
Фæнды мæ нæ бонты аккаг дзырд ыссарын,
Нæ дуджы æвзагæй мæ фæндтæ зæгъын.
Уадз уарзон Цæдисæн йæ алы кæрæттæм,
Æрвнæрдæй тыхджындæр уæ цинад нæра!
Уадз тугдзых лæгмартæн сæ маргæйдзаг зæрдæ
Ныссудза бынтондæр - уæлахиз, ура!
1936 азы, 12 сентябрь.
Ахæм зæлланггæнаг рæнхъытæ сфæлындын уыд
йæ бон, æхсæвæй-бонæй Терчы былмæ чи тагъд
кодта, горæтæй-Кировыхъæумæ йæ пырх хæцъил-
дзабыртæ йæ дæлармы, афтæмæй-иу гомкъахæй
чи цыд. Йæ алы ныхасы дæр зыны йæ хъару, йæ
уды рухс, йæ уырнынад, йæ хъуыды та у дзаг опти-
мизмæй.
«Яков йе ’мдзæвгæ «Октябры сидтон» куы ныф-
фыста, уæд рабæрæг йе сфæлдыстадон поэтикон
талант. Уыд йæ рæстæджы поэт, рæстæг дзы цы
темæтæ домдта, уыдоныл фыста, - мысы йе ’мхъæук-
240
УДВАРНЫ СТЪÆМФÆНТÆ
«$*;
каг хæдахуыр поэт Бырнацты Барон. - Æз, Яковы
фыд Ясоны фарстон, зæгъын, Яковы тыххæй мын
исты мысинæгтæ радзур, зæгъгæ.
Уый мын афтæ: «Цы дын дзы радзурон, нæ зонын.
Яков стъалы куыд ферттивы, афтæ ферттывта æмæ
ахуыссыд. Ахуыры рæстæг уый йæ ахуыры уыд, æз
та бон-изæрмæ æхсæнады куысты. Хæдзармæ-иу
куы ’рцыд горæтæй, уæддæр æдзух архайдта фем-
бæлдтыты. Адæм æй тынг уарзтой, йе ’рцыдмæ-иу
сыхы сывæллæттæ дæр æнхъæлмæ кастысты. Дзырд-
та-иу: «Сывæллон зæрдæ зоны æмæ уымæй пайда
кæнын хъæуы сæ хъомылады хъазты хуызы ...».
Ясон уыд зондджын, куырыхон хистæр. Йæ
фырты зианы фæстæ аххосджынтæ нæ агуырдта.
Афтæ-иу загъта: «Моцарттæ куы фæгуырынц, уæд
Сальеритæ дæр семæ райгуырынц æмæ кæстæрты
цæрайы охыл масты фæдыл цæуын нæ хъæуы. Чи
амард, уый нал райгас уыдзæн».
Махæн Яков у мыггагмæ мысинаг, у æнæферох-
гæнгæ, зынгзæрдæ поэт. Уыд раст, рæдау уды хицау
адæймаг...».
Ирыстоны зындгонд фыссæг Айларты Измаил та
афтæ загъта: «Диссаг уый у æмæ уыцы æрыгонæй
Яков адæмы стыр уарзондзинад кæй райста. Адæм
Яковы тынг уарзтой. Яков абон мах хъуаг дæр нал
у. Мах стæм уый хъуаг. Яковы поэтикой курдиат
разынд ’мдзæвгæтæ: «Октябры сидтон», «Ног Ир»,
«Республикæ», «Терчы хъазт»... куы ныффыста, уæд.
Яковы фыд Ясон уыд хъæуы ревкомы сæрдар.
Æмæ ахæм бинонты ’хсæн чи рахъомыл, уымæн
æвзæрæй тас нæ уыд. Алы бинонтæн ахæм гуырдтæ
нæ рауайы.
Хозиты бинонтæ раздæр ахæм ран цардысты,
зымæг рацæуæн кæцæй нæ уыд. Зæйтæ бирæ цыдис,
16
241
} • Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
тас уыдис зæйы бын фæуынæй. Нигер сын сæ цæрæн
бынатсхуыдта: «Зæйхост, зæйнастЗругком». Советон
цардуагæвæрды руаджы быдырмæ раирвæзтысты.
Ясон дæр æмæ йæ фырттæ дæр уыдысты сæ дуджы
куырыхон гуырдтæ. Æмæ мах абон хъуамæ нæ
зонгуытыл лæууиккам æмæ кувиккам Яковæн дæр
æмæ ма йæ дуджы фысджытæн дæр.
Ахæм хабар Яковы тыххæй. Иу фыссæг доклад
кодта æмæ йын æрлæууæн нал уыд. Уæд ыл Яков
уыцы уысм ахæм эпиграммæ ныххуырста:
Æмбал! Кæрон скæн дæ дзырдтæн,
Кæннод фæдисы хъæр кæнын:
Дæ докладмæ лæппуйæ ’рцыдтæн
Æмæ зæронд лæгæй цæуын.
Цымæ Яков цы фæцард, уымæй дыууæ хатты фыл-
дæр куы фæцардаид, уæд ын цытæ бантыстаид!..
Адæмы хуыздæртыл ауæрдын хъæуы!»
Яков тынг рæдау зæрдæ адæймаг кæй уыд,
искæмæн хорз ракæнын ын стыр æхцондзинад кæй
хаста, уымæн ис ахæм дæнцæг. Фысджыты цæдис
ын иууатон квартирæ горæты снысан кодта, фæлæ
йæ Яков æндæр кæмæндæр раттын кодта. Йæ хо Оля
уыцы хабар куы базыдта, уæд ын афтæ: «Нæхæдæг
кæм цæрæм, уый нын куынæ ис, уæд æй кæмæндæр
цæмæн дæттыс?
- Мæнæн та ратдзысты ног хæдзæртты, фæлæ
йæ кæмæн радтон, уый махæй тыхстдæр уавæры ис
æмæ тæригъæд у».
Хъыгагæн, йæ къухы нал бафтыд хадзар райсын.
Хъысмæты уæззау цалх ыл атылд æмæ йæ зарæг
æрдæгыл аскъуыд.
242
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
щ*$
Адæм Яковы тынг бирæ уарзтой æргомдзырд,
фæлмæнзæрдæ, йæ ныхасы фарн кæй уыдис, уый
тыххæй.
Яков, фурды донау, размæ тагъд кодта. Йæхи
фæлвæрдта литературæйы алы хуызы дæр
курдиатджынæй равдисын æмæ йын æнтысгæ
дæр бакодта. Æрдзæй уыд стыр курдиаты хицау.
Уый хыгъд нæй зæгъæн, стыр хъыгагæн, йæ уды
амонды тыххæй. Бæргæ, Хуыцау æй удгоймаджы
амондæй куы фæхайджын кодтаид, æмæ йæ царды
бонтæ дæргьвæтиндæр куы рауадаиккой. «Амонд
дæ йæхæдæг куы нæ сура, уæд æй дугъæй дæр нæ
аййафдзынæ», - зарæг æрдæгыл скъуыйы, царды
уидаг та æндахау тоны.
Поэты ирд курдиат кæронмæ куы райхæлдаид,
уæд, чи зоны, йæ мæлæты фæстæ Дзугаты Георгийы
абарст æй Орфеимæ, ахæм бæрзонд æмæ диссаг нæ
фæкастаид Нигер мае. Георги фыста: «...Сталинирмæ
æрыхъуыст Яковы æвирхъау сæфты хабар. Тынг
мыл бандæвта уыцы æнамонд хъуыддаг æмæ йыл
ныффыстон æмдзæвгæ «Цæрынхъуаг». Зæрдæбынæй
мæ фæндыдис, æрыгон зынгхуысты тыххæй иууыл
бæрзонддæр ныхæстæ зæгъын. Æмдзæвгæ фæуд
кодта афтæ:
«Орфейы денджызмæ фæхæсс,
Уæддæр нæ ахуыссдзæн йæ арт».
Цины дутыл уæлмонцæй зарæггæнæг Хозиты
Яковмæ ис æмдзæвгæ «Добролюбовы мысгæйæ».
Поэт, дам, йæ хъысмæт фæзоны. Мыййаг æй
Яков дæр, йæ мæлæт зонгæйæ, йæхи тыххæй кæд
ныффыста:
243
&ФЭ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Цæмæн фæзынд ыстъалы арвыл
Зымæгон сау æхсæвы тары?
Цæмæн йæ сонт базыртæ дардыл
Цæргæс бæрзонд хæхтæм фæлвары?
Цæмæн йæ ферттывдимæ арвыл
Уый хаугæ ’рттиваг фæд ныууагьта?
Цæмæн æвзонг уарийы мардыл
Æврæгьты ставд цæссыг æрхаудта?
Цæмæй æдзух лæууа йæ разы,
Уæлахиз тох йæ баст рæмудза,
Æмæ сæрибары фæндагыл
Æнусмæ уый цырагъау судза.
Яков йе сфæлдыстад, йе ’гъдауæй скодта кад æр-
мæст Хозиты мыггагæн нæ, фæлæ Ирыстонæн æмæ
йæ уарзон Кировыхъæуæн. Фыдæлтæй абоны фæл-
тæрты ’хсæн у фарны хид, æмæ йыл нæ кæстæртæ
фарн æмæ амондимæ цæуæнт.
Йе сфæлдыстадон мæсыг та азты сæрты рухс-
хæссæг у æмæ æнусты дæргьы ма фæцудæд,
«йе ’стъалы æнусмæ цырагъау судзæд»!
Хорзмæ аудæд æппæт Иры адæмыл, ирон æвза-
гыл!
г. «Рæстдзинад». - 2016. - 09 феврал. - Ф. 3.
244
ХÆСТЫÆМÆФÆЛЛОИЫ
ХЪАЗУАТОНТÆ
Сырх партизан
§&е^э с^з^
Дзугаты Гæбилайы щ азырайгуырды бонмæ
Цы мыггаджы Гæбилайы хуызæн
лæгтæ уа, уыцы мыггагæн мæгуырæй
тас нæу.
Цæгæраты Созырыхьо
Дзугаты Дæхцыхъойы фырт
Гæбила райгуырд 1888 азы
Дзомагъы хъæуы Дзауы (Горийы)
районы мæгуыр зæхкусæджы
бинонты ’хсæн. Дæхцыхъо æмæ
Макъи (Дзапарон-Нана) хæхбæсты
уыдысты нымад адæмыл. Царды
сын рантыст дыууæ лæппуйы
(Гæбила, Федыр) æмæ дыууæ
чызджы (Уардис - уыд тарскæйаг
Мæхъиты чындз, Уæлгъа та 'смой
кодта Къахеты Тугъантæм). Уæззау хæххон æвадат
царды æнцон нæ уыд бинонтæ дарын. Дæхцыхъо
æмæ Макъи ахуыр кодтой сæ сывæллæтты ирон
царды скъолайы æгъдæуттыл, куыстыл. Сабитæ куы
рахъомыл сты, уæд чызджытæ се ’ххуысы хай хастой
ныййарджыты хæдзарон зылдты, лæппутæ хæхты
къуылдымтыл хызтой фос, зылдысты сæм, каретой
æмæ ’ссывтой хос... Зымæгон даргъ æхсæвты
ныййарджытæ сын кодтой аргъæуттæ, таурæгътæ,
ахуыр сæ кодтой зарын, кафын.
Хæххон уагæвæрдмæ гæсгæ-иу бинонтæ
хистæрæй-кæстæрмæ иумæ æнгом цард кодтой.
247
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
Куы-иу бабирæ сты, уæд æфсымæрты хистæр дих
кодта фыды хæдзарæй, æмæ-иу хицæнæй сарæзта
ног цæрæн къона. Дæхцыхъо куы амард, уæд йе
’фсымæртæ Дзапаронæн йæ цыппар сидзæримæ
рауæлдай кодтой цæрæн бынат, хæдзары дзаумæттæ
æмæ иу род æнæ зæххы хайæ.
Макъийæн ныр райдыдтой йæ сидзæргæсы дудгæ
бонтæ. Тых-тухитæ кодта хохаг мæгуыр царды,
æхсæв-бон æнæвзаргæйæ нæлгоймæгты æмхуызон
хосгæрдæнты хаста йæ уис, ссывта хос, амадта
мæкъуылтæ. Æхсæвыгæтты та йе ’нахъом сабитимæ
иумæ кодтой хæдзары куыстытæ дыдзырухс
цырагьмæ. Мæгуыр сидзæргæс хорз æмбæрста, æнæ
зæххы гæппæл уал хъомылгæнинагимæ хæхбæсты
цард уæлдай уæззау кæй у. Æмæ куырыхон
сылгоймаг ныхъхъуыды кодта: базылд йæ родмæ,
аргæвста йæ. Дзидза ныууагъта бинонтæн, йæ царм
ын бахус кодта, ныууадздзæгтæ йæ кодта æмæ
дзы сбыдта гæрзбæндæн. Фæзы Дзомагъы цæрæг
Джыккайты бинонтæн бæндæн баивта зæххы хайыл
(уыцы рæстæг ахæм стыр аргъ уыд гæрзбæндæнæн
хæххон уæззау царды).
Бонтæ цыдысты, сабитæ рæзыдысты, се ’ххуысы
хай тынгдæр зынд цардыл: лæппутæ цыдысты
уæлыгæс бонджынтæн, фæстæдæр - фыййау,
чызджытæ хæдзары кодтой сылгоймаджы
зилæнтæ. Цард сыл сабыргай фæхæцыд. Макъи
æнахуыргондæй - куырыхон сылгоймаг, йæ
хъæбултæн бæллыд рухс, амондджын фидæнмæ.
Æмбæрста, ахуыр царды рухс æмæ амонд кæй
у. Иæ хистæр лæппу Гæбила куы рахъомыл, уæд
ныхъхъуыды кодта æмæ йæ арвыста Нарыхъæумæ
райдиан кълæсты ахуырад райсынмæ (йæ цæгат -
Дзапартæм). Гæбила ахуыр кодта хорз, æгъдауæй
248
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
Уый бахъомыл уæлыгæсæй-фыййаумæ,
Ныр царды уæз йæ уæхсджытыл æрбадт.
Куы акастис йæ рухс цæстытæй цардмæ
Уæд банкъардта уый цардæн дæр йæ ад.
Сидзæр цас мæгуыр вæййы, уыйас ын Хуыцау
æххуыс кæны: æмгæрттæй лæгдæрхуыз авæййы
афонæй раздæр. Афтæ Гæбила дæр бæрзонд,
бæзæрхыгтæ лæг-лæппуйæ агæпп ласта. Йе
’рыгон уæнгты лæджы тых бацыд, æмгæрттимæ
хъæбысхæсты ерысты кæдфæндыдæр уыд
уæлахиздзау. Макъи сæрбæрзонд куыд нæ уыд,
йæ кæстæртæн фæзминаг хистæр кæй ис, уымæй.
Гæбила йе ’фсымæр Федыримæ цыдысты æххуырсты
бонджытæн, фæлæ уæддæр бинонты цард бирæ
рогдæр нæ кодта. Фадат ын куыддæр фæцис,
афтæ ацыд Грознамæ кусынмæ. Ам, нефты заводы,
материалон æгъдауæй бинонты царды уавæртæн,
стæй уырыссаг æвзаг базонынмæ уыд хуыздæр.
Фæлæ, рæстæг æмтьеры кæй уыд, алы ’рдыгæй нын
нæ зæххытæм кæй лæбурдтой, уымæ гæсгæ йæм
фæсидтысты паддзахы армийы службæмæ. Уыцы
рæстæг та Турк æмæ Уæрæсейы арæнтыл цыдис
змæстытæ æмæ Гæбила æрвыст æрцыд уырдæм.
Уыдис тыхджындæр йе ’мгæрдтæй Гæбила,
Æппæтмæ дæр цæрдæг æмæ ныфсхаст.
Сæгуытау рæвдз, уыд алы ран фæразон,
Æзнагæн иу нæ ныббарста йæ маст.
249
ЙВФЭ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Цард æй ныр йæ сау базыртыл айста,
Турчы хæстмæ бахаудта салдат.
Йе ’фсæдгимæ Хъарсы фидар байста,
Карз æзнагæй хъахъхъæдта нæ цард.
Диссагæн дæр баззади: æрмхæсты
Раст уæйыгау, райдыдта дæрæн
Туркæгты æппæрста уый йæ сæрты,
Арцæн дæр куыннæ уыдис сæттæн!..
Топпæй-иу кæй рацавта фæсдæрдæм,
Уый-иу уыцы минутыл фæмард.
Хоркуыристау, хаудысты фæйнæрдæм,
Чи йæ зоны, цас дзы фæци цагъд...
Æмæ стыр тауырæгъты Антейау,
Рацыдис уæлахизæй хæстæй.
Фæлæ амонд баззадис æттыйау,
Æмæ хæлди цардæнхъæл, мæстæй.
Поэт Дзугаты Хаджумар ныффыста кадæг Гæби-
лайыл. Ацы поэтикон рæнхъытæ бакæсгæйæ, цæ-
стыты раз ирдæй слæууы кадæджы хъайтары сурæт.
Туркы хæсты рæстæг йæ хъæбатырдзинады фæдыл
хорзæхджын æрцыд сæрмагонд номылдарæн иу-
æхстон хъыримагæй.
1917 азы, йæ паддзахадон хæс баххæсты фæстæ,
Гæбила кадимæ сыздæхт цы алæмæтаг æрдзы
хъæбысæй адыд, уыцы райгуырæн хъæдфæлыст
кæмттæ æмæ рæгътæм. Уæззау æмæ тыхст уавæрты
æрбаййæфта бынæттон цæрджыты. Меныыевиктæ
мæгуыр адæмы царм ’стыгътой, хъизæмарæй сæ
мардтой. Джугъелихуызтæ бандзæрстой цъæх арт
Хуссар Ирыл. Алы ’рдыгæй лæбурдтой Деникины
250
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
лæгмартæ. Хæхбæстæм хæццæ кæнын байдыдта
революцийы тæваг. Æфхæрд дзыллæ сæ бартыл тох
кæнын райдыдтой сусæгæй-æргомæй.
Гæбила бацыд партизанты къордмæ. Ам дæр та
йæхи равдыста хъæбатырæй. Чъребайы æмæ Дзауы
змæстыты активон архайджытимæ пырх кодтой
мæгуыр адæмы æфхæрджыты.
Уанелы стыр кæрдæгджын фæзы
Февзæрди нæ тæккæ раз лæг-бал.
Ратахт цыма арвы фат мэе рæзты, -
О, Хуыцау, мæ уд дын уæд æмбал!..
Уыд сæ хистæр Дзугаты Гæбила,
Дардзæн уый нæ фыды фыртæй хæс.
Уадз йæ хæдзар галиумæ фæзила,
Ахæм дзы, кæд никуы федтон æз.
Доны сæр дыууæ рæхснæг бæласы,
Авæрдта дыууæ уысммæ йæ бал.
Лæг йæхи уым иннæ фарсмæ байсы,
Æмæ радты адæмæн салам:
- Ма тыхсут, ’фхæрд ирон дзыллæтæ,
Уе ’ фхæрд сын нæ ныббыхсдзыстæм мах.
Нал хæссæм цагъайраджы къæлæттæ,
Фесæфæд æлдар æмæ паддзах!
Сæрибарыл тохгæнджыты фæдыл, уыцы рæстæг
тынг зылдысты «уæйгæнджытæ», æмæ Гæбилайæн
тас уыд æрцахсынæй. 1921 азы февралы мæйы
йе ’мбæлттимæ ахызтысты Ручъы комыл Цæгатмæ,
меныневикты пырх кæнгæйæ. Ирон адæмæй абон
дæр рох нæу Чъехы нарæг комы цы хъæбатырдзинад
251
} ш^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ%
равдыстой, уый. Знæгтæн сæ фæндаг æрæхгæныны
тыххæй, Гæбила рагъы сæрмæ йе ’ккойы схаста
пулемет (кæй зæгъын æй хъæуы, æнцон нæ уыд,
ахæм зын фадат æмæ хæххон тæссаг фæзилæнты,
уый бакæнын. Дзурынц, йæ уæз уыд 16
килограммы бæрц, уый уæлдай-ма йын хъуыд дон
дæр, цæмæй пулеметы нæмгуытæ дарддæр
æхсой. Тынг ын баххуыс кодта Плиты Бетъре
(фæстæдæр баисты Джыккайты Дауиты сиæхстæ).
Гæбила æмæ Бетъре æрбынат кодтой аууон ран.
Меныпевикты балбирæгътæ куыддæр комы
нарæджы æрбазындысты, афтæ сыл сармадзаны
нæмгуытæ æркалдтой. Нарæг комы сын нæдæр
размæ, нæдæр фæстæмæ уыд лидзæн, æмæ æнхъæл
куыд нæ уыдысты, ахæм стыр ныхкъуырд райстой.
Тынг бирæ сæ фæцагъды, чи сæ аирвæзт, уыдон та
лидзæг фесты. Лигьдонтæн се ’нахъом сабитимæ
фадат фæци Цæгатмæ æдасæй аирвæзынæн.
Рæстæг цыдис, Гæбила йæ лæппуйы кары бацыд,
фæлæ бинонты кой нæ кодта. Макъи хинымæры
йæхицæн агуырдта чындзаг. Джыккайты Дауиты
чызг Бела йæ зæрдæмæ бæргæ цыд, фæлæ æгæр
æрыгон кæй уыд, уымæ гæсгæ йæ ныфс нæ хаста
йæ бæллиц раргом кæнын йæ хъæбулæн. Алцы дæр
Хуыцауы фæндонæй конд у. Иубон, Фæзы Дзомагъы,
Джыккайтæм уыд чындзæхсæв. Гæбила хъазты
куыд кафыд, афтæ йæ цæст æрæвæрдта, аргъæутты
дзуринаг аив даргъдзыкку фæндырдзæгъдæгыл.
Дыууæ æрыгон уды кæрæдзимæ фемдзаст сты,
æмæ сæ зæрдæты бахаудуарзты арты стъæлфæнтæ.
Цыбыр рæстæгмæ амонды къуыбылой Макъийы
хæдзармæ батылд, æмæ йæ кæртæй райхъуыст
фæндыры цагъд. Æнæхъæн комбæстæ цалдæр
боны Дзугаты циныл фæцин кодтой. Гæбила æмæ
252
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#*з
Белайы уарзты ахстоны рафтыд фондз фырты
Хазби (фæмард Фыдыбæстæйы Стыр хæсты
рæстæг), Валодя (амард гыццылæй), Барис,
Æхсар, Мурат æмæ æртæ чызджы Софья (амард
гыццылæй), Асиат, Зæирæ. Бела рауад диссаджы
фæзминаг чындз. Дзугаты лæппутæй: Исмел,
Федыр æмæ Иликъо бафæзмыдтой Гæбилайы.
Сæхицæн цардæмбæлттæн равзæрстой Джыккайты
мыггагæй чызджытæ. Æрыгон бинонтæ уыдысты
кæрдзындæттон, уазæгуарзон. Гæбилауарзтакæсын,
фыссын. Зынаргъ ын уыд адæмон сфæлдыстад,
æмæ-иу изæрыгæтты йæ сабитæн кодта таурæгътæ,
аргъæуттæ, зарыд сын хъæбатырты зарджытæ.
Болыневиктæ Ирыстоны куы фæуæлахиз сты, уæд
адæм банкъардтой сæрибары тæваг æмæ æмдыхæй
февнæлдтой иумæйаг хæдзарадтæ аразынмæ.
Гæбила хъазуатонæй архайдта Дзомагъы колхозы
рацарæзты æмæ йæ равзæрстой сæрдарæй. Йæ
дæлбар хæдзарад бонæй-бонмæ рæзыдис, йæ размæ
æвæрд хæслæвæрдтæ уæлдайджынтæй цыдысты
æххæст. Нымад уыдысты районы хуыздæртæй
иуыл. Гæбилайы зæрдиаг активон архайдæн аккаг
аргь уыд æрмæст хъæубæсты адæмы ’хсæн нæ,
фæлæ районы хицауады мидæг дæр. «Гæбила уыдис
Дзауы Коммунистон партийы райкомы бюройы
уæнг. Районы бюройы уæнгтæ стыр аргъ кодтой йæ
ныхасæн. Арæх-иу йæ фæндон уыд раст æмæ лыг
кодта вазыгджын фарстатæ...» (Уалыты Хасанбег).
Мыггаджы хорз гуырд куы рахъомыл вæййы,
хиуæттæн, къабæзтæн, хъæубæстæн, æмгæрттæн,
йæ алыварс цæрæг адæмæн йæ ныхас, йæ хорз
хъуыддæгтæй фæзминаг, уæд йæ кой дæрдтыл
айхъуысы. Афтæ рауад Дзугаты Гæбилайы хъысмæт
дæр. Уыд дзырддзæугæ, цыргъзонд, нымад лæг.
253
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Ф>
Йæ кой, йæ ном айхъуыст хæхбæсты. Ахæм цин,
ахæм зиан нæ уыд æмæ йæ æгьдауы фæдыл ма
бацагурой. Йæ зардæй, йæ кафтæй рæсугъд кодта
алы циндзинад. Йæ ракуывдмæ йын адæм диссагæн
хъуыстой. Йæ ныхасæн уыд стыр аргъ, дыккаг ничи
фæрæзта фæстæмæ сдзурын. Ахæм лæгтæй-иу
загътой: «Комы лæг у!». Цал æмæ цал туджджыны
бафидауын кодта йæ куырыхон зонды фæрцы!
1941 азы нæ бæстæйы сæрмæ сау фыдохы
хабар куы айхъуыст, уæд хæхбæстæй йæ къухмæ
хæцæнгарз райсыны хъом чи уыд, уыдон иууылдæр
аивылдысты Райгуырæн бæстæ бахъахъхъæныны
сæраппонд. Гæбила уыцы рæстæг уыд Дзомагъы
колхозы сæрдар. Фыццæгтимæ бæргæ балæвæрдта
йæ курдиат хæстмæ цæуынмæ, фæлæ йæ хицауады
уынаффæмæ гæсгæ баурæдтой фæсчъылдымы чи
баззад, уыдонæн разамонæгæй.
Хистæрты ныхасмæ гæсгæ, Гæбила лæгдзинады
миниуджытæй уыд æххæст. Хæстмæ кæй æрвыс-
той, уыдоны номхыгъды уыд сыхаг сидзæргæсы
иунæг лæппу. Гæбила номхыгъд куы райста, уæд
дзы лæппуйы мыггаг ахахх кодта, æмæ дзы бафыста
йæ хистæр хъæбул Хазбийы ном. Ахæм лæгдзинад
барвæндонæй алы фыд нæ бакæндзæн. Хъыгагæн,
Хазби тохы быдыры уæззау фæцæф æмæ знаджы
нæмыгæй йæ цард аскъуыд. Гæбилайæн зæрдæ-
низæн баззад цард-цæрæнбонтæм, фæлæ йæ лæг-
дзинады кой дæр баззад æнустæм.
Гæбила йе ’мхъæуккæгтимæ дысфæлдæхтæй ар-
хайдтой æмæ æмхуызонæйуæлахизы бон æввахсдæр
кодтой, сæ размæ æвæрд хæстæ уæлдайджынтæй
æххæст кæнгæйæ. Бонæй куыстой хæдзарады (хæс-
ты быдырмæ æрвыстой дзидза, сойаг, цыхт), æх-
сæвыгæтты та хæстонтæн быдтой къуымбилæй
254
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*;
цъындатæ, æрмкъухтæ, цъындахудтæ, уафтой
нымæттæ. Йæ хъазуатон фæллойы тыххæй Гæбила
хорзæхгонд æрцыд цалдæр майданæй. Хæхбæсты
цæрæг адæмæн фæсхæсты рæстæг цард бонæй-
бонмæ уæззаудæр кодта. Фыццаг лигьдонты
къордимæ йæ кæстæр æфсымæр Федыр æрцард
Цæгат Ирыстоны Хохы Карцайы хъæуы. Гæбила
дæр йæ бинонтимæ 1949 азы æрбынæттон ацы
хъæуы астæу. Хъæуы адæм ын аргъ кодтой æмæ йæ
ам дæр равзæрстой колхозы сæрдарæй.
Нæ рагфыдæлтæ нын хæзнатау æнусты
сæрты цы рæсугьд æгьдæуттæ æмæ традицитæ
бахъахъхъæдтой, уыдон Гæбила йæ бинонтæ
æмæ хъæубæсты ’хсæн хаста карзæй фарн æмæ
æгъдауимæ. Йæхæдæг куыд æгьдауджын лæг уыд,
афтæ домдта æрмæст йæ бинонтæй нæ, фæлæ
йæ алыварс чи уыд, уыдонæй дæр. Йæ бинойнаг
Джыккайты Белаимæ хъомыл кодтой фæзминаг
кæстæртæ бирæ рæсугьд фæндтæ æмæ нысантимæ.
Цот рахъомыл сты, хистæр чызг Асиат 1952 азы
йæ амонды фæндагыл æрлæууыд. Вела сыхбæсты
сылгоймæгтимæ сæхи чындзæхсæвы хабæрттæм
куыд цæттæ кодтой, афтæ Гæбилайыл æлгъитæджы
æлгъыст сæмбæлд. Æхсæвы йæ уарзон цардæмбал
Белайæн йæ зæрдæ банцад йæ куыстæй. Ныййарæг
мадналфедтайæхъæбулыфидæн,налбадинкодтайæ
ног хæстæджытыл, нал фехъуыста фæндыры цагъд
йæ фæрнджын кæрты. Уый хыгъд дзы райхъуыст
йæ сидзæрты цъæхахст, хъарæггæнæг устыты
кæуын. Йæ уарзон чызг Асиаты чындзæхсæвы хæлц
бахъуыд йæ марды хистæн.
Хъыггæнæг адæмы ’хсæн Гæбила лæууыд
æрхæндæгæй. Хъысмæты уæззау уаргъæй йæ сæр
æруагъта, йæ хъайтар уæнгтæ æрхаудтой, сау
255
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
маройы бацыд йæ бирæ цоты мæтæй. Цæстытыл
ауадысты йæхи сидзæры бонтæ. Фæлæ уымæн уыдис
нæрæмон ныййарæг-Дзапарон, нæлгоймаджы
æмдых чи лæууыд, æппæт комбæстæ Нанайæ кæмæ
дзырдтой. Йæ куырыхон зондæй адæмы чи хайджын
кодта, цудын чи нæ бауагъта Дзугаты мыггаджы
æмæ бинонты фарн.
Мæнгæй нæ баззад: «Фыдæй сидзæр, сидзæр
нæу. Мадæй сидзæр - сидзæр у». Белайы дыууис-
сæдзæм боны фæстæ Гæбила æфсæрмæй афæнда-
раст кодта чындзы йæ куырдуаты бадæг чызджы
Хетæгкаты Хазбийы фæрнджын хæдзармæ. Гæбила
цæлхдуртæ æвæрын нæ бауагъта йæ сабиты ахуыр-
æн. Быдыры хъæуты хæстæг хиуæттыл æрзылд
æмæ сæ бафæдзæхста, цæмæй ахуырæй ма фæ-
къуылымпы уой. Хистæр лæппу Барисимæ баззад
хæдзары (уый уæдмæ каст фæци Ручъы астæуккаг
скъола). Гæбилайы дæлбар хадзарад районы нымад
уыд раззагдæрыл. Уыдис сæм хъомты фермæ, код-
той зæххы куыст, дардтой мыды чыргъæдтæ, фос...
Колхозы зæххытæ уыдысты Æрхонкæйы - хъазахъ-
хъæгты станицæйы (Джызæлы, стæй та Орджони-
кидзейы районы). Карцайæгтæ æхсæвæддæйы-иу
баззадысты сæ сæрдаримæ дыгай къуыритæ. Куы-
стой разæнгардæй, стыр аргь кодтой Гæбилайы ны-
хасæн.
Цард цард у. Нæлгоймагæн бинонты фарн
хъахъхъæнæг æмæ ныфс у хæдзары æфсин. Гæбила
йе ’рдхорд-æмсиахс Наниты Виссарионимæ йæ
сывæллæттæн дыккаг мадæн æрбахуыдта Гугкаты
Фединкæйы. Равзæрд сын цардмæ дыууæ хъæбулы
Зæлинæ æмæ Знауыр. Хистæр цот уыдысты буц
кæстæр хо æмæ æфсымæры цинæй.
Цотæй алчидæр райста ахуырад, радыдысты
256
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
ф^
адæмы рæгъмæ. Куыстой æмæ кусынц Ирыстоны
рæзтæн йæ алы къабæзты. Барис фæцард Карцайы
йæ амæлæты бонмæ (1977). Куыста Алагиры ДРСУ-
йы Карцагомы фæндæгтæм зилæгæй. Йæ бинойнаг
Хестанты Ленæимæ сын рацыд цот: Ритæ, Олег æмæ
Руслан.
Æхсар райста уæлдæр ахуырад Мæскуыйы
Плехановы номыл политехникон институты. Бирæ
азты фæкуыста директоры хæдивæгæй рестораны,
хистæр хæринаггæнæгæй, завод «Электроцинчы»
кадджын кусæгæй. Йæ бинойнаг Саламаты Аллæимæ
сын ис цот: Индирæ, Хъазыбег, Фатимæ.
Мурат «Финансовый техникумы» фæстæ каст
фæци ЦИПУ-йы экономикой факультет. Дыууадæдæс
азæй фылдæр бакуыста Совет Министровы хистæр
консультантæй, 1980 азæй фæстæмæ дыууын иу азы
дæргъы уыд Цæгат Ирыстоны страховой компани
«Ирыстон»-ы генералон директор. Мурат æмæ
Мурасты Риммæ схъомыл кодтой æртæ лæппуйы:
Марат, Аслан æмæ Аланы.
Знауыр райста ахуырад Цæгат-Кавказы
арæзтадон техникумы æмæ бирæ азты фæкуыста
ОЗАТЭ-йы домоуправленийы разамонæгæй.
Чызджытæ Асиат, Зæирæ æмæ Зæлинæ кад
æмæ радимæ цæрынц Хетæгкаты, Датьриты
æмæ Томайты фæрнджын мыггæгты ’хсæн сæ
хъæбултимæ. Цы куыстуæтты фæкуыстой, уым сæ
алчи дæр уыд нымад.
Гæбилайæн алы хъæуты æмæ кæмтты уыд бирæ
зонгæтæ æмæ æрдхæрдтæ.
Тугъанты Махарбегимæ хорз кæй зыдтой кæрæ-
дзийы (бæлвырдæй æмбæлыдысты Гæбилайы хо
Тугъанты Уæлгъатæм), уымæн æвдисæндар разынд
2011 азы Дзæуджыхъæуы Махарбеджы номыл му-
17
257
йеШэ
Дзугаты-Мурасты Риммæ
зейы нывты равдысты Гæбилайы портрет кæй уыд
нывгæнæджы къухбафыстимæ, уый.
ЦИПУ-йы профессор Наниты Виссарионимæ
æрмæст æмсиæхстæ нæ
уыдысты, фæлæ-ма се
’хсæн уыд стыр лымæн-
дзинад. Виссарионы
чызг Мурасты Зинæ куыд
мысы, уымæ гæсгæ сæ
фембæлдты рæстæг-иу
сыл хъæрмуд ныхаскæн-
гæйæ банафон. Гæбила
æвирхъау мардæй куы
фæмард Чъребайы, уæд
ын йæ мард ’рласынæн
дæр Виссарион бакод-
та стыр æххуыс. Мар-
ды æгъдæуттæй бирæтæ
райста йæхимæ, стæй
Карцайы уæлмæрдты
Гæбилайæн сæвæрдта
дурæй арæзт цырт...
Гæбила фæцард
кад æмæ радимæ.
Йæ ном, йæ кад æмæ
хъуыддæгтæй царды ныууагъта рæсугъд фæд
æмæ йын сæ йæ кæстæртæ фарн æмæ намысимæ
хæссынц фæлтæртæм.
М.Туганов
Портрет Габияа Дзугаева
20-е годы, б, пастель
Собственность Музея краеведения
Республики Южная Осетия
г. «Сахайраг». -2013. - 20-23 август.
-№145; №146; №148.
258
Ученый с мировым именем
[&$* ф^
Кю^летию со дня рождения
Дзугаевой Софьи Борисовны
Более полувека отдала
служению науке, высшему
образованию Софья Борисовна
Дзугаева. Путь ее к высотам
знаний был сложным,
тернистым, но стремительным и
ярким. 11 сентября
выдающемуся нейроанатому России
СБ. Дзугаевой исполнилось
100 лет.
2019 год насыщен знаменательными датами
выдающихся людей, прославивших Осетию за ее
пределами в разных областях науки. Хотелось бы
вспомнить имя Софьи Борисовны Дзугаевой,
которая стояла у истоков здравоохранения, внесла
неоценимый вклад в развитие отечественной
медицины в области нейрохирургии.
Говорят, что мозг человека - тонкий инструмент.
Кто сумеет его познать - познает небо... В плеяде
ярких имен, выдающихся сынов и дочерей Осетии,
оставивших немеркнущий след в ее истории - имя
примечательной личности - Софьи Борисовны
Дзугаевой - гордости нашей страны, Северной Осетии
259
2 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ$
и города Ар дон. Выпускница медфакультета МГУ,
ученый с мировым именем, выдающийся нейроана-
том России, первая осетинка - доктор медицинских
наук, профессор, заслуженный деятель науки РФ,
лауреат премий Академии наук СССР, медицинской
и педагогической академий, которая познала
тонкости построения мозга.
Софья Борисовна - удивительно трогательная в
своей скромности женщина, озарявшая всех вокруг
светом душевной чистоты и высокой
порядочности. Она осталась такой в памяти всех тех, кому
посчастливилось знать её.
С детских лет, одержимая мечтой о медицине,
она, преодолев множество нелегких жизненных
испытаний, поднялась благодаря своим выдающимся
способностям и упорству к вершинам науки,
снискав глубокое уважение в ученом сообществе не
только нашей страны, но и во всем мире.
Софья Борисовна - крупный ученый -
заведующая лабораторией анатомии нервной системы
Института мозга при Академии медицинских наук
СССР, подвижник, вложивший всю себя в развитие
медицинской науки и достигшей её самых
высоких сияющих вершин. У нее обучались аспиранты
не только из нашей республики, но и многих стран
мира.
Родилась 11 сентября 1914 г. в Ар доне, в семье
крестьянина Бориса (Бибо) Дзугаева - участника
русско-турецкой войны. За мужество и храбрость
был награжден Георгиевским крестом и произведен
в офицеры русской армии.
Софья закончила с отличием ардонскую
четырехклассную начальную школу, затем -
республиканскую школу во Владикавказе.
260
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
В 1919 году Софья лишилась отца. Мать - Дермет
Александровна Сакаева осталась вдовой с тремя
малолетними детьми на руках (младшая сестра умерла
от туберкулеза в 22 года, а брат не вернулся с
войны). Крестил Софью в православной церкви сам
батюшка Александр Итонев.
Дермет Александровна - мама Софьи мечтала
дать хорошее образование своим детям. Как ей
хотелось, чтобы её старшая дочь стала врачом.
- Не беспокойся, мама, я постараюсь, чтобы твоя
мечта стала явью, - успокаивала её маленькая
Софья.
Блестяще закончив школу, она в
пятнадцатилетнем возрасте отправилась в Москву. Раздумий,
колебаний не было - она подала документы на
медицинский факультет 2-го Государственного университета
(ныне мединститут им. Н.И. Пирогова). Ей отказали
из-за малолетства в приеме документов. Но, юная
горянка так была одержима в своем выборе, что
выстояла многодневный прием к замнаркому
просвещения СССР. По ходатайству Н. К. Крупской
молодая девчонка из горной Осетии в 1929 году стала
самой юной студенткой МГУ, который закончила с
отличием в 1935 году.
В большом столичном городе Софья не затерялась
среди огромного числа успешных и известных
личностей. Во время учебы она выделялась среди
сверстников любознательностью. Больше всего ей было
интересно познавать строение человеческого мозга
не только по программной литературе и лекциям.
Она совершенствовала свои знания, изучая
научные статьи зарубежных ученых о мозге из печатных
научных источников. Софья всегда была в центре
внимания преподавателей, как подающая большие
261
^ ш^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
Р*Ф
надежды. В 1935 году с отличием окончила учебное
заведение и ее оставили в аспирантуре института
на кафедре анатомии у профессора А.А. Дешина (он
бальзамировал тело В. И. Ленина).
Мозг человека всегда был предметом большого
числа теоретических и клинических исследований
русских ученых. Горянка из Ардона была
одержима постичь тайны строения мозга, как было сказано
раньше. Она всегда считала для себя счастьем жить
не столько для себя, сколько для науки и никогда не
нарушала клятву Гиппократа.
Долгие дни и бессонные ночи кропотливого труда
и исследований дали положительные результаты. В
1940 году двадцатишестилетняя Софья Борисовна
блестяще защищает кандидатскую диссертацию под
руководством любимого профессора А.А. Дешина на
кафедре нормальной анатомии.
А через год ей присвоено звание доцента. Она -
самый молодой доцент в истории медицинского
института. Человек высокой профессиональной, общей
культуры и широкой эрудиции, Софья Борисовна со
всеми находила общий язык. Ее уважали не только в
кругу друзей и сотрудников, но в сообществе
ученого мира медицины уже славился незаурядный ум и
человечность этой молодой горянки-ученого.
Не теряя времени, она стала думать о
продолжении своих научных исследований на самом высоком
уровне и приступила к поисковой работе по
докторской диссертации. Оказалось, что добиться
всего этого, не так-то просто. Но упорство,
самоотверженный труд, фундаментальные знания, помощь
старших помогли молодому ученому преодолеть все
трудности к поставленной цели.
После войны, когда была создана Академия ме-
262
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
дицинских наук, ее пригласили работать в
Институт морфологии, а вскоре - возглавила
лабораторию нормальной анатомии в Институте мозга.
С. Б. Дзугаева развернула в Академии медицинских
наук Института мозга исследовательские работы.
Она трудится не только в области исследовании, но
и подготовила многих научных работников, которые
продолжают ее дело в различных медицинских
заведениях не только нашей страны, но и зарубежом.
В 1949 году Софья Борисовна успешно завершила
работу и над диссертацией на соискание степени
доктора наук и в 35 лет успешно защитилась. Ее
докторская диссертация - уникальный метод
предварительной обработки мозга перед
трансплантацией, произвела сенсацию в медицинской науке СССР,
а методика прочно вошла в практику не только
отечественной нейрохирургии, но и во всем мире и в
учебниках по анатомии многих стран назван «Метод
Дзугаевой».
Защита диссертации и традиционные
мероприятии вряд ли были бы возможны для хрупкой
женщины без надежного тыла, без помощи членов семьи.
А этой надежной опорой и поддержкой во всех
делах для Софьи Борисовны были единственный сын
Игорь Мамсурович и супруг - любовь всей ее
жизни доктор геологических наук, профессор - Бритаев
Мамсур Дмитриевич. Они всегда и во всем
поддерживали Софью Борисовну во всех начинаниях,
радовались успехам.
Маленькая справка: Великая Отечественная
война застала Бритаева Мамсура
Дмитриевича (1906.20.12-1998 г.г.) - военнослужащего, в
Кыштымском районе Челябинской области. Был
призван на защиту Родины Кыштымским РВК. Ком-
263
л . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ*
мунист, патриот Родины рвался в бой и громил
фашистов, не щадя жизни.
За подвиг, совершенный на поле боя за 5.07.1943
года старший лейтенант М. Д. Бритаев был
награжден орденом Красной звезды (17.07.1943 г.). А за
подвиг, совершенный 20.08.1944 года М. Д.
Бритаев был награжден орденом Отечественной войны II
степени.
28.03.1945 г. в момент прорыва немецкой
обороны под г. Надьбайом (Венгрия), минометная рота
под командованием гвардии капитана Бритаева,
занявшая позицию непосредственно близости к
немецкой обороне, интенсивным минометным огнем
обеспечила продвижение наступления стрелковых
подразделений, подавив 3 пулеметные точки
противника, а прямым попаданием во вражеские
траншеи уничтожила 25 фашистских солдат, 4 офицера.
Ружейно-пулеметный огонь противника на участке
минроты был совершенно подавлен, тем самым
обеспечив успешное продвижение в г. Надьбайом, о чем
свидетельствует документ из домашнего архива...
В годы войны Софья Борисовна отказалась
покинуть Москву и обучала врачей для военных
госпиталей. Ив 1953 году за заслуги в деле подготовки в
стенах института военных врачей в период Великой
Отечественной войны, Указом Президиума
Верховного Совета СССР Софья Борисовна была
удостоена ордена «Знак Почета», который ей лично вручил
Председатель Президиума Н.М. Швердник. Позже
она стала кавалером Ордена Трудового Красного
Знамени, была награждена медалями К. Д. Ушин-
ского, Н. И. Пирогова.
Ей присвоено звание заслуженного деятеля
науки Российской Федерации.
264
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
■ щ^(
В послевоенный период во многих учреждениях
проводятся преобразования.
В 1955 году в Институт мозга Академии
медицинских наук СССР вливаются лаборатории из
других научных центров и создаются новые. Новую
лабораторию анатомии нервной системы с 1956 года
возглавляла Софья Борисовна на протяжении
многих лет.
В 1958 году ее утверждают в звании профессора.
Она проводит большую научную работу в
академии медицинских наук, ею опубликовано 50
научных трудов.
Личностные качества СБ. Дзугаевой вызывают
искреннее уважение к ней. Это, прежде всего, ее
профессионализм. Она снискала уважение коллег
высокой самодисциплиной и ответственным
отношением к работе.
Труды ее издаются в США, Англии, Франции,
Германии, Японии... Сборники научных статей вышли
в 1984 году в Нью-Йорке, а в 1993 году в Китае.
«Ваши оригинальные работы о новых путях у нас
очень хорошо известны и очень высоко ценятся», -
пишет СБ. Дзугаевой профессор Ян Громада,
заведующий кафедрой анатомии университета в
Карловых Варах.
То же самое отмечают ученые из США, доктор
Хашке из ГДР и другие.
В Венгерской Народной Республике издан
анатомический атлас, в котором приводятся многие
снимки, взятые из работ СБ. Дзугаевой.
«Если бы все женщины-ученые были такими, как
Вы, то нам, мужчинам, в науке делать было бы
нечего». Так отозвался о Софье Борисовне профессор
Э.Ш. Айрапетян.
265
■&3&
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Выдвижение Софьи Борисовны в
действительные члены Российской медицинской академии
пришло уже после американского, японского,
китайского признания. Именно в этих странах была и издана
фантастически популярная в мировой медицине
монография СБ. Дзугаевой «Проводящие пути
головного мозга человека в онтогенезе», которая и сегодня
издается и переиздается в мире. В нашей стране она
была издана Академией медицинских наук СССР в
Москве издательством «Медицина» только в 1975
году.
«Монография посвящена актуальной проблеме
современной нейроанатомии - развитию
проводящих путей головного мозга человека, их
формированию в различные периоды развития человека...
В ней представлены результаты многолетних
исследований ведущего специалиста в области
анатомии мозга, отражающие возрастную динамику
формирования проекционных, комиссуральных и
ассоциационных путей в онтогенезе человека. Этот
капитальный труд насыщен новыми данными о
проводящих путях мозга.
Разработанные автором оригинальные
методические приемы дали возможность изучить сложные то-
пографо-анатомические взаимоотношения
проводящих путей мозга в пре - и постнатальном онтогенезе.
Полученные факты позволили автору
сформулировать новый принцип структурно-функциональной
организации проводящих путей в системе
анализаторов. Монография богато иллюстрирована
фотоснимками с оригинальных макро-микроскопичес-
ких препаратов мозга человека.
Книга имеет теоретическое и практическое
значение. Она представляет большой интерес для
анатомов, физиологов и клиницистов разного профиля
266
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
Ф«5
- нейрохирургов, невропатологов, психиатров,
педиатров, психологов».
Работы Софьи Борисовны рецензировались
великими учеными нашей страны, академиками
П.К. Анохиным, В.Н. Терновским, В.В. Ливановым,
Н.Н. Дубининым, которые подчеркивали, что она
обладает большим талантом. Софья Борисовна,
достигшая самых высоких сияющих вершин в
развитии медицинской науки, всегда считала для себя
счастьем жить не столько для себя, сколько для
науки. И это у нее получилось.
Проживающая в Москве, вдали от родной
Осетии, Софья Борисовна всю свою жизнь была
неразрывно связана с малой родиной, родным Ардоном.
Она постоянно поддерживала связь с осетинской
интеллигенцией, как в Москве, так и в Осетии.
Постоянно переписывалась с коллективом школы-
интернат г. Ардон, всегда с душевной теплотой
давала полезные наставления: «...желаю родным
ардонцам, чтобы молодое поколение достойно несло
знамя своих прославленных предков...».
Софья Борисовна всегда говорила с гордостью:
«Осетия, Ардон - моя Родина, мой язык, моя земля.
Ардон всегда в моем сердце. Ардон - моя святыня,
праздник мой, который всегда со мной».
«Однажды в перерыве между заседаниями на
Международном форуме медиков один из
зарубежных светил, которому представили СБ. Дзугаеву,
спросив у нее, откуда она родом и, узнав, что она
горянка из Осетии и дочь горца, был в изумлении:
«Невероятно! Дочь горца успешно решает
научную проблему №1 - трудится над созданием модели
мозга! Значит, все научные труды по сложнейшим
проблемам деятельности мозга, которые были опу-
267
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
Фщ^
бликованы в США, Англии и многих других
странах, написаны дочерью горца? - Софья Борисовна,
улыбнувшись, утвердительно кивнула головой.
Иностранный коллега нервно забарабанил пальцами по
столу и сказал: - Расскажу дома - не поверят...»
Гордость Осетии и ардонцев Софья Борисовна
Дзугаева, ученый с мировым именем, удивительно
трогательная в своей скромности, озарявшая всех
вокруг себя светом душевной чистоты и высокой
порядочности останется в памяти многочисленных
ученых-коллег, тысячи и тысячи пациентов, кому
спасла жизнь.
Высокий дух нравственности, служение Ее
Величеству - Медицине, Отечеству своему, почитание
культуры и традиций предков - это те ценности,
которым свято служила Софья Борисовна.
Дело, которому посвятила себя Софья
Борисовна, с честью продолжают изучать в медицинских
вузах земного шара. Монография ее востребована в
научных кругах и оказывает по сегодняшний день
ощутимую помощь в научной работе исследователям
мозга.
Благодаря «Методу Дзугаевой», многие обретают
новую жизнь на всей земле.
Мы же, потомки аланов, обязаны гордиться и
помнить имя Софьи Борисовны Дзугаевой - первой
осетинки - доктора медицинских наук, профессора,
которая всю жизнь верой и правдой прославляла
Россию, родную Осетию.
г. «Северная Осетия. - 2019. -15 июнь. - С. 4;
г. «Мир Кавказа. - 2019. - 28 декабрь. - С. 4.
268
«В атаку стальными рядами
Мы поступью твердою гили...»
1*Ф Ф*|
О ветеране ВОВ и труда, полковнике в отставке
Е.Б. Мамиеве к у^летию Победы
Семьдесятъ пять лет
отделяют нас от трагической,
но славной героической
страницы в истории нашей
Родины - Победы в Великой
Отечественной войне. Со временем
интерес к ней не ослабевает,
а, наоборот, усиливается,
хотя наши западные «друзья»
стараются очернить подвиг
великого русского Солдата-
Победителя в глазах сегодняшнего поколения. Но
Победа не ушла в прошлое, когда-то добытая кровью
и мужеством советского народа, она незабвенна и
живет в памяти потомков.
В год 75 летия Великой Победы мне хочется
вспомнить светлое имя моего дяди - полковника в
отставке, ветерана войны и труда, удивительно
порядочного, честного труженика и верного товарища,
прекрасного семьянина Еста Бибоевича Мамиева.
Он родился в 1914 году в селении Зарамаг Ала-
гирского района Северо-Осетинской АССР в
семье крестьянина-середняка. Закончил Кировскую
семилетнюю школу с отличием. Осенью 1936 года
был призван в ряды Советской Армии. Служил в от-
269
л ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
уфщ$
дельном конно-артиллерийском дивизионе рядовым
солдатом, затем в чине сержанта. Вскоре дивизию
разделили на отдельные части, и Еста Бибоевич
был направлен в Среднюю Азию в г. Каттакурган.
Во время службы проявлял отличные боевые
качества и пользовался высоким авторитетом среди
командиров и сослуживцев. Принимал активное
участие в общественной жизни и был избран
секретарем комсомольской организации полка. Вскоре
его назначили младшим политруком и направили
на учебу в военно-политическое училище имени
Энгельса. По его окончании, руководство
предложило ему остаться преподавателем в училище, но ему
хотелось служить Родине и был направлен в Крым
политруком эскадрильи, затем стал комиссаром
полка.
Великая Отечественная война застала Еста Бибо-
евича на берегах Прута в сел. Константиновке.
Первое боевое крещение получил здесь же. В течении
9 дней вместе с полком защищал от
немецко-фашистских захватчиков пути подступа к
государственному мосту, соединяющему Советский Союз с
Румынией. По приказу наркома Тимошенко С.К., мост наши
защитники все же должны были взорвать, чтобы
не допустить дальнейшего продвижения врага. В
этой операции Мамиев Е. Б. отличился особой
храбростью, доставив до места назначения взрывное
устройство.
Он никогда не прятался за спины других,
напротив, всегда шел впереди. Как-то комендант дивизии
А.Ф. Бычковский и комиссар Н.Д. Веденеев вызвали
Мамиева: «Кавказский джигит! Мы уверены в тебе и
приказываем: бери с собой группу воинов и в Орге-
270
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
##з
еве (Молдавия) из больницы вывезите раненых
солдат в безопасное место». За одну ночь в тяжелейших
условиях в интенсивном порядке удалось
эвакуировать 228 тяжело раненых солдат, выполнив приказ
командования и человеческий долг.
Еста Вибоевич часто вспоминал и такой момент
из своей боевой биографии: «Шел бой. Вдруг я
увидел, как был смертельно ранен один из бойцов со
знаменем в руках. Я пришпорил коня и выхватил из
рук раненого солдата знамя полка, разломил
флагшток пополам об колено и, прикрепил его к седлу и
снова ринулся в бой...»
Когда стихла канонада артиллерийских залпов,
Еста Вибоевич передал знамя командиру полка
И. В. Васильеву. Увидев бесценную реликвию,
командир крепко обнял своего подчиненного: «Мами-
ев, спасибо большое. Ты спас мои седины» - сказал,
и слезы радости покатились по щекам.
Всю войну Еста Вибоевич был уверен в том, что
Святой Уастырджи всегда покровительствует ему и
оберегает его жизнь. Каждый раз перед боем он
возносил молитву: «Святой Уастырджи! Защити меня от
позора и бесславия в этой кровопролитной войне». И
все время ощущал покровительство самого
почитаемого в родной Осетии святого. «Пока дошли наши
войска до Москвы, - вспоминал ветеран, - подо
мною были убиты четыре коня, сам же не получил
ни одной царапины.
Но вот нашему полку был дан приказ: «Не
пропустить врага по Каширскому шоссе». Все, от рядового
до офицера, сражались до последней капли крови
за Родину, за Москву. В то время немецкий генерал
Гудерйн, был уверен в победе немецких войск и с
271
^ ^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
ЭФ
гордостью говорил, что, если у него останется хотя
бы один танк, и то, 7 ноября он со своими войсками
будет шагать с победой по Красной площади. Но не
суждено было сбыться мечтам генерала и его
фюрера. Героический подвиг, который показали
советские люди при защите подступов к Москве
останется в истории народа.
В этот тяжёлый период ожесточенных боев в
корпусе, где воевал Еста Бибоевич под
командованием генерала Белова П.А., к счастью, каждый
солдат вместо ружья-пятистволки получил боевой
автомат. За мужество и героизм, проявленные в битве за
Москву в 1941 году, Еста Бибоевич был награждён
орденом Красной звезды. К этой радости добавилась
и случайная встреча с земляком, боевым товарищем
Хаджумаром Габуевым - командиром разведдиви-
зиона, уроженцем с. Бирагзанга.
Хаджумар, увидев друга, спрыгнул с коня.
Крепко обнял его и со слезами радости в глазах выхватил
с пояса фляжку, и сказал: «Бибоевич, с этой фляжки
я пил за упокой души твоей, будучи не был уверен,
что ты еще жив. А сейчас выпьем за здоровье твое и
за Победу. Пусть Уастырджи помогает тебе всегда!».
В ожесточенных боях с фашистами Еста
Бибоевич был несколько раз легко ранен, но всегда
оставался в боевом строю. Лишь одна рана оказалась
тяжёлой, после которой на правой щеке осталось
ямка со шрамом. «Вот сюда попала пуля и вышла
под правым глазом. Опять меня бог миловал, но все
же пришлось некоторое время отлежаться в
госпитале», - вспоминал Еста Бибоевич.
После госпиталя, догнав свой дивизион, он встал
в боевой строй, храбро сражаясь за каждый клочок
272
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
#|Н
земли, один за другим освобождая города Венев, Ке-
зельск, Сухиничи...
В 1942 году Еста Бибоевич был направлен по
рекомендации командования на курсы командиров
полка 3-го Белорусского фронта. Окончив с
отличием эти курсы, он принял руководство над 300
курсантами и обучал командиров рот боевому
искусству. Здесь он и остался до 1947 года.
Через год в 1948 году подполковник Мамиев Е.Б.
был направлен в Германию комендантом города
Штралзундского уезда. В течении шести лет в
должности коменданта города он с честью выполнял свой
патриотический долг перед Родиной и дослужился
до чина полковника (1953).
Где бы не служил Еста Бибоевич, он всегда
пользовался большим авторитетом среди командования
и сослуживцев. Был добропорядочным, честным
командиром и всегда был примером для подражания
среди подчиненных. Честь, совесть и традиции
своей Осетии Еста Бибоевич всегда чтил и нес с высоко
поднятой головой среди других народов, где
приходилось ему служить.
В 1954 году полковника Е.Б. Мамиева
направили на работу военкомом г. Ставрополя. Коммунист,
патриот своей страны он был строг и требователен
не только к себе, но и к окружающим. За короткое
время работа военкомата была поставлена на
должный уровень. Патриотическое и интернациональное
воспитание среди молодежи в городе Ставрополе за
период работы была поднята на высокую планку.
Особое внимание военкома города почувствовали
на себе ветераны Великой Отечественной войны и
семьи погибших солдат. Многим из них Еста Бибо-
18
273
? ш^ Дзугаты-Мурасты Риммæ
$*Ф
евич помог получить квартиры, участки земель под
строительства домов. В течении шести лет Е.Б. Ма-
миев был членом бюро Ставропольского горкома
партии, более 40 раз получал благодарности. Среди
них благодарность от Министра обороны Р.Я.
Малиновского и другие.
Несмотря на то, что волею судьбы и по долгу
службы Е.Б. Мамиеву пришлось быть далеко от родных и
близких ему людей, он с честью и достоинством нес
гордое имя Осетина среди других национальностей.
Родина по заслугам оценила подвиги воина,
наградив его 5 боевыми орденами и 21 медалью.
Уволившись из Вооруженных сил в 1963 по
выслуге лет, Е.Б. Мамиев вместе с женой Ниной
Васильевной Циноевой и сыном Виктором вернулись в
свою родную Осетию, к родимому очагу предков.
Виктор, Нина Васильевна и Еста Бибоевич
274
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
Ф*5
Еста Вибоевич до конца своей жизни занимал
активную позицию в общественно-политической
жизни республики, в патриотическом воспитании
молодежи. В обществе «Знание» он многие годы оставался
одним из активных лекторов. Эрудированность в
области внешней и внутренней политики страны,
лаконичность в мышлении делали его выступления
интересными и захватывающими для любой
аудитории.
В разное время он работал заведующим отделом
кадров фабрики «Прогресс» и Министерства труда и
пищевой промышленности.
И всегда оставался бойцом - честным,
справедливым, горячо любящим свою родину.
Балатпы Альберт
Хæсты фæдисон
Хæсты æмæ фæллойы ветеран,
отставкæйы булкъон Мамиаты Естъайæн
Сæрибарыл тохмæ фæдисы фæцыдтæ
О, Мамийы-сахъгуырд, хъæбатыр Естъа!
Нæ бæсты сæрвæлтау хъазуатæй хæцыдтæ,
Хъæбулы ыстыр хæс дæ тугæй фыстай.
Ирон лæджы намыс дæлдзиныг нæ кодтай,
Лæгдзинад æвдыстай хæсты быдырты.
Нæртон лæджы хъару дæ хæстонтæй домдтай,
Мæстæлгъæдæй цагътай фашистон сырдты!
275
р ^* Дзугаты-Мурасты Риммæ
ь^
Дæ тохы фæндæгтæ - лæгдзинад æвдисæн,
Дæ бирæ хæрзиуджытæ калынц тæмæн...
Æмбисонды ’ргъæу цырт ныссагътай дæхицæн,
Дæ бакаст - зæрдæскъæф, нæ удты тæлмæн.
Фæллой æмæ хæсты æвзыгьд ветеран дэе,
Ирыстон - сæрыстыр, хъæбулау дæуæй.
Æрмæст дæхи удæн ды никуы дæр цардтæ,
Дæ бирæ стыр хæрзтæн рохгæнæн нæй!
Фæзминаг дæ алкæм кæстæртæн нæ дуджы,
Дæ цард у легендæ. О, нæу, миййаг, фын.
Нæ Ирмæ тыхджын уарзт æхсиды дæ туджы,
Фæцæр нын æнусмæ сыгъдæг арвы бын!
г. «Северная Осетия. - 2015. - 25 февр. - С. З.
276
МыггаЪжы, хъсеубæсты ныфсуыд
|^$* *|и§
Цард дидинæгджын лæгъз
быдыр нæу, бирæ фæзилæнтæ,
цæлхдуртæ дзы ис. Уыдоны
сæрты ахизын алкæйы къухы
нæ бафты. Кæмæн бантысы,
уымæн йæ яæгдзинад мысина-
гæй баззайы æнустæм.
Ирон адæмæй немыцон-фашистон æфсæдты
ныхмæ тохы æхсар æмæ лæгдзинад чи равдыста,
уыдонимæ уыдысты кировыхъæуккаг Мамиаты
Бибойы дыууæ фырты Естьа æмæ Тотрадз, йæ
кæстæр æфсымæр Филипп (Сагъи - ацы номæй
йæ зыдтой хиуæттæ æмæ хъæубæстæ), хистæр
æфсымæр Къостайы сомбоны ныфс - Карум
(хъыгагæн, æбæрæгæй фесæфт Украинæйы хæсты
быдырты. Мамиаты Заретæйы мысинæгтæм гæсгæ
Карум йæ фæстаг писмойы Анутæмæ фыста: «Мæ
хо, æвæццæгæн мын, Бибойы худ дæр ницыуал
баххуыс уыдзæн, ахæм уæззау хæстытæ цæуы
Украинæ суæгъд кæныныл. Хъазуатонæй тох
кæнæм, фæлæ... (Карум хæстмæ куы цыд, уæд ыл
Бибо йæ худ æркодта, ныфсы хос дын уыдзæн,
зæгъгæ). Хиуæттæ, къабæзтæ, сыхбæстæн зæрдиаг
салæмттæ ратт».
Мамиаты бинонтæ: Куыцыкк, мад Косер-
Дзоцъион, сæ æртæ фырты Къоста, Бибо æмæ Сагъи
æд бинонтæ хохаг зынвадæтты цард раивтой быдыр-
277
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Р
он дзæнæтæй. Фыдæлты къæсæй сыстадысты æмæ
ног цæрæн бынатæн равзæрстой Æрыдоны районы
Къардиуыхъæу (абоны Кировыхъæу). Къорд азы
дæргьы фæцардысты æнгом æмæ уарзонæй иу цары
бын. Сæ сывæллæтты, иу мады хъæбултау, хъомыл
кодтой нæ рагфыдæлты фæзминаг традицитыл.
Хуры цæсты фæлмæн рæвдыд, сойджын зæххы
бæркад куыстуарзаг бинонтыл цард фæхæцын
кодта. Бинонтæ фылдæр кодтой æмæ æфсымæртæ
хицæн цæрæн бынæттæ ссардтой иу сыхбæсты.
Царды бирæ ис фыдæвзарæнтæ. Тотрадзы царды
фæндæгтæ дæр лæгьз нæ уыдысты. Йе ’рыгон
бонтæй бахауд карз æмæ æгъатыр рæстæджы
æвирхъау здухæнты.
Райгуырд 1920 азы Пусы хъæуы Уæлладжыры
комы. Бибо æмæ Марине (Кучион) сæ сывæллæттæ:
Естъа, Анутæ, Тотрадз, Заретæ æмæ Алыксандры
(Къеца) цæрайæн архайдтой, ахуыр сæ кодтой
ирон царды уагыл, адæммæ уарзондзинадыл æмæ
Кировыхъæубæсты ’хсæн рауадысты фæзминаг
кæстæртæ. Астæуккаг ахуырад райстой. Естъа ссис
булкъон, скодта кад æмæ намыс йæ мыггагæн,
хъæубæстæн.
Кировыхъæуы скъолайы фæскомцæдисонты
раздзог Тотрадз уыд фæзминаг æрмæст ахуыры
нæ, фæлæ скъолайы æхсæнадон царды. Активонæй
архайдта спортивон ерысты, олимпиадæты,
скъоладзауты бригады колхозон-быдырон куыстыты.
Кæдфæнды - раззагдæртимæ. Астæуккаг скъола
каст фæци 1940 азы иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ.
Бæргæ фæндыд æрыгон лæппуйы йæ бирæ фæндтæ
æмæ бæллицты базыртыл стæхын, уæлдæр ахуырады
уæндон къахдзæфтæ акæнын...
Фæлæ... Райдыдта тугкалæн хæст. Ныррызтысты
Ирыстоны хæхтæ фыдуацы хабарæй. Тохы зарæг
278
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
«|Нз
ныккодтой æппæт Уæрæсейы хæстхъом адæм.
«Тотрадз уыцы рæстæг йе ’фсæддон хæс æххæст
кодта Сырх Æфсады рæнхъыты Смоленскы (1941
азы апрелы мæйæ)», - йæ кæстæр хо Заретæйы
мысинæгтæм гæсгæ.
1941 азæй 1947 азмæ фæцыд хæсты тæссаг
фæндæгтыл цард æмæ мæлæты ауæдзыл. Йæ ирон
лæджы ном дзы никуы уыд рох. Худинаджы бæсты
- кады мæлæт кæдфæндыдæр æвзæрста тохы
быдыры. Йæ зæрдæйы арф фæд ныууагътой йæ
хæстон фæндæгты æнæферохгæнгæ тохы уысмтæ.
Артиллерион училищейы райста афицеры цин,
стæй йæ арвыстой политрукы уæлдæр курсытæм.
Курсыты сахуыры фæстæ йæ хъысмæт бамидæг
кодта хæсты цæхæры. Тотрадз идеологон æгъдауæй
уыд бындурон хъæддых командир, хæстонты
мидахастыл хорзæрдæм аудыдта йæ политикой,
психологон æмæ хъомыладон архайдæй. Æфсæддон
службæйы иу къæпхæнæй-иннæмæ æнтыстджынæй
хызт. Курсыты фæстæ 1941 азы декабрæй 1942 азы
майы мæймæ уыд ротэейы политрук.
1942 азы майæ декабрмæ - батальоны политикой
хайады хæдивæг, 1942 азы декабрæй 1943
азы июны онг - батальоны фæскомцæдисонты
разамонæг, полчъы парторг. Йæ дæлбар хæстонтæн
уыд фæзминаг раздзог. Хæсты быдыры знагимæ
хъазуатон тохы кæдфæндыдæр бырста сæ разæй:
«За Родину! За Сталина!», хъæргæнгæ. Тотрадз
хорзæхджын æрцыд Сырх тырысайы дыууæ
орденæй æмæ майдантæй.
Куыд нæ уыдис æнтьыснæг, зæрдæмæгуыргæнæг
уысмтæ тохы быдыры, фæлæ та-иу ын стыр ныфсы
хос уыдысты йæ бинонтæ æмæ уарзон чызг Хозиты
Мартайы фыстæджытæ.
279
} . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ*
Дыууæ æрыгон уды сæ сусæг уарзты къуыбылой
райхалын бафæрæзтой æрмæст хæсты фыццаг
бонты. Кæд иу скъолайы ахуыр кодтой, сæрдыгон
даргъ æхсæвты-иу Тотрадз йæ сусæг уарзон чызджы
сурæт йæ фынты уыдта, стъалытимæ йæ кæд барста,
уæддæр æфсæрмдзаст лæппу йæ зæрдæйы уаг,
йæ уарзондзинады æнкъарæнтæ никуы бауæндыд
раргом кæнын йæ хурæнгæс Мартайæн.
Æрмæст Ленинграды æфсæддон-политикон
училищейы ахуыр кæнгæйæ, фæныфсджындæр
æмæ писмо писмойы фæдыл æрвыста хъæумæ.
Дызæрдыг кодта, чызг ын дзуапп куы нæ радта
йæ фыстæджытæн, ууыл. Афтæмæй та Мартайы
зæрдæйы дæр сусæг уарзты арт судзын райдыдта
хъæуы лæппуты уæздандæрмæ æмæ йын, кæддæр-
уæддæр разыйы дзуапп радта. Уæдæй фæстæмæ сæ
бастдзинад нал аскъуыд.
Афтæ рауад, æмæ Марта кировыхъæуккаг
чызджытæ Хозиты Райкæ æмæ Оля, Къадзаты
Женя æмæ Дуня, Челæхсаты Дуня æмæ Челдыты
Варяимæ ацыд хæстмæ. Чызджытæй чи бастдзинад
арæзта, чи госпитæлы æххуыс кодта. Иннæтæ та
бирæуæладзыгон хæдзæртты сæртæй хъахъхъæдтой
Бакуйы нефтмæ лæбурæг знаджы хæдтæхджытæй.
Улæфтæн-иу цыбыр рæстæг куы фæцис, уæд-иу
дыууæ уарзон уды фыстæджытæ фыссынмæ фесты
иннæ хæстонтау. Тотрадзы кæстæр чызг Лидия куыд
зæгъы, афтæмæй цалдæр азы размæ дæр ма уыцы
фыстæджытæ хæдзары уыдысты. Фæлæ, хъыгагæн,
ныртæккæйы фæсивæды цыбыр зонды азарэей
сыгьд æрцыдысты.
Марта йæ хæстон æмгæрттимæ хъахъхъæдта
Бакуйы горæт уæлдæфон æрбабырстæй, Тотрадз
та хæцæг æфсады рæнхъыты Брянскы. 1-аг æмæ
280
УДВАРНЫ СТЬÆЛФÆНТÆ .
*$^з
3-аг Белорусаг фронты фашистты дæрæн кæнгæ
бырстой размæ иу горæт иннæйы фæстæ сæрибар
кæнгæ - Берлинмæ, Уæлахизмæ.
Тохы быдыры æнцон кæм уыд, цæфтæ дæр куыд
нæ фæци, фæлæ зынгзæрдæ коммунист хъуыды
кодта æрмæстдæр Уæлахизы боныл. Берлины
сæрмæ Уæлахизы тырыса куы сфæйлыдта, уæддæр
Тотрадз нæма ныссæрфта йæ цырыхъхъыты хæстон
рыгтæ, фæлæ дарддæр 1947 азмæ æххæст кодта
йе ’фсæдцон хæс Райгуырæн бæстæйы раз. Снысан
æй кодтой фыццаг батальоны парторгæй, стæй та
- партбюройы секретарæй. Йæ командиры тынг
фæндыд, цæмæй ахуырмæ бацыдаид æфсæддон
Академимæ, фæлæ Тотрадз не сразы. Равзæрста
граждайнаг царды уаг, фæндыд æй Ирыстонмæ,
райгуырæн цъитиджын хæхтæ, æхсæрдзæнты
сæр-сæр ын фыны дæр æнцойад нæ лæвæрдтой,
æлвæстой йæ сæхимæ.
Тохвæллад фæндæгты æмæ службæйы фæстæ
Тотрадз ссыд йæ райгуырæн хъæубæстæм капитанæй.
281
&ф
Дзугаты-Мурасты Риммæ
Нæ бæсты сæрвæлтау хъазуатæй хæцыдтæ,
Хъæбулы ыстыр хæс дæ тугæй фыстай.
Ирон лæджы намыс дæлдзиныг нæ кодтай,
Мæстæлгъæдæй цагътай фашистон сырдты!
Фæсхæсты царды домæнтæм лыстæг цæстæй
кæсын, хæлд хадзарад йæ къахыл слæууын кæнын
хъуыд æмæ ирон адæм дысфæлдæхтой бавнæлдтой
ног цард аразынмæ. Ног цард та хорз бинонты
бындурыл лæууы. Ахæм бинонтæ уарзондзинадæй
гуырынц.
Тотрадз æмæ Хозиты Гаврилы сидзæр чызг
Мартайæн, æвæццæгæн, сæ амонды зæдтæ сæ
сæрты æртæ зылды æркодтой æмæ сæрæгасæй
уымæн сæмбæлдысты сæ быууæттыл. Марта бацыд
уæлдæр ахуырмæ Цæгат Ирыстоны педагогон
институтмæ (хъыгагæн æй кæронмæ нæ фæци,
сывæллæтты раст хъомылад æмæ йæ цардæмбалы
куыст сæйрагдæрыл нымадта. Бирæ азты дæргъы
фæкуыста Æрхонкæйы станицæйы библиотекæйы).
Тотрадз йæ ахуыр ахæццæ кодта Уæлдæр партион
скъолайы Мæскуыйы. Дыууæ æрыгон уды уарзты
цæхæры сыгъдысты æмæ царды рухс бонмæ
уæндон къахдзæфтæ кæнынмæ 1948 азы сæ цард
баиу кодтой. Сæ азфысты сыфтæ æрыгон бинонтæ
282
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
&|^з
иу иннæйы фæдыл фæлдæхтой æмæ сæ уарзты
бындурыл равзæрд дыууæ цыкурайы фæрдыджы
хуызæн чызджы - Светланæ, Лидия æмæ бинонты
бындар Валерик. Радтой сын растхъомылад, уæлдæр
ахуырад, сахуыр сæ кодтой фæллой кæныныл æмæ
абон кусынц Ирыстоны фарнæн.
1947 азæй 1950 азмæ Тотрадз фæкуыста Орджо-
никидзейы партийы райкомы инструкторæй.
Партийы уынаффæмæ гæсгæ куыста парторгæй
Æрхонкæйы МТС-ы (куыстой дзы Ирыстоны хуыз-
дæр специалисттæ, цалцæг кодтой хъæууонхæдза-
радон техникæ республикæйы хæдзарæдтæн). Ацы
куыстуаты Тотрадзæн уыд стыр кад. Æрмæст хица-
уад æмæ хистæр кары адæмимæ нæ куыста идеоло-
гон æгъдауæй, фæлæ стыр хъомыладон куыст код-
та фæсивæдимæ æмæ йын уыдон дæр уæлдай аргъ
кодтой. Йæ хъæппæрисæй арæзт æрцыд алыхуызон
спортивон секцитæ: волейбол, теннис, гимнастикæ,
шахмæттæ, шашкæтæ, бильярд. Арæх арæзта семæ
алыхуызон фембæлдтæ, каст сын лекцитæ бæстæйы
политикой ахастдзинады фæдыл, лæвæрдта сын
патриотон хъомылады уроктæ йæхи хæстон фæн-
дæгты дæнцæгыл. Нымад уыд хуыздæр партион
кусæгыл.
1952 азы æрвыст æрцыд Цæгат-Ирыстоны
Обкомы зонындзинæдтæ фæхуыздæр кæнæн
дыууæазон курсытæм инструкторæй.
1952 азæй 1962 азмæ Тотрадз бакуыста ин-
структорæй, партион, профсоюзты, фæскомцæди-
сон организациты разамонæгæй, Орджоникидзейы
коммунистон партийы райæххæсткомы организа-
цион-партион куысты хайады инструкторæй. Цал-
дæр хатты æвзæрст æрцыд районы комитеты æмæ
Орджоникидзейы райкомы бюройы уæнгæй.
283
йф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
1963 азæй 1974 азмæ фæкуыста Æрыдоны
районы совхоз «Нарт»-ы парторгæй (совхозы директор
уыд Гуырцъыты Никъала).
Иуæндæс азы иуæндæс боны, мыййаг, куынæ
сты. Сæрдæй-зымæгæй, хурæй-къæвдайæ, Æр-
хонкæйæ-Нартыхъæумæ алы бон дæр боныцъæхтæй
рараст кæн æмæ изæрдалынгтæм фæкус, дæ бинон-
ты ныууадз, уый Нартыхъæуы историйы азфысты
фыссинаг хъуыддаг у.
Уыцы азты, хæдтулгæтæ, абоны хуызæн афтæ
арæх куынæ цыдысты, мыййаг. Æмæ афтæмæй
иунæг хатт дæр дæ куыстмæ макуы байрæджы кæн!
Уый æцæг бæрнон коммунисты нысаниуæг уыд.
Цас лекцитæ æмæ афæлгæстытæ сарæзта æмæ
бакаст Тотрадз уыцы æртæ хъæуы фæллойгæн-
джытæн хистæрæй-кæстæрмæ сæ сихоры æмæ
изæры улæфты рæстæг, цæмæй политикой æмæ иде-
ологон æгъдауæй ифтонг уой. Хистæрæй кæстæрмæ
йæ афтæ хорз зыдтой æмæ нымадтой, цыма семæ
схъомыл, сæ хион, сæ хæстæг у. Иæ хъарм къæбæр
ын ничи хæлæг кодта. Тотрадз адæмæй хицæн код-
та йæ уæздандзинад æмæ æгьдауæй. Мæгуыр адæй-
маджы рис тынг æнкъардта æмæ йе ’ххуысы хай
284
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
ФЗ
цины уа, хъыджы рæстæг - кæдфæнды дæр кодта.
Уымæн ын кодтой стыр аргь хицауадæй-кусæгмæ
«Нарт»-ы совхозы æмæ районы.
Зæхкусæг уæлдай æнæвдæлондæр вæййы уал-
дзæджы хортауæнты рæстæг, стæй фæззæджы
хорæфснайæнты. Тотрадз уый æнкъаргæйæ, уæл-
дай лæггад кодта кусæг лæгæн уыцы уæззау рæстæг.
Лекциты уæлдай-ма сын арæзта концертон бригæд-
тимæ, сфæлдыстадон интеллигенцийы минæвæрт-
тимæ фембæлдтытæ быдырон, тракторон станты,
фермæты. Кады, Арфæйы гæххæттытæ, премитæй
хорзæхджын цыд бæрæгбонæй-бæрæгбонмæ. Ахæм
иузæрдион кусджытæ стæм уыдис уыцы рæстæджы
дæр. Цал æмæ цал хатты йæ равзæрстой адæм
совхоз «Нарт»-ы æмæ районы Советмæ депутатæй,
партийы Æрыдоны райкомы уæнгæй. Уый та бæр-
нон æхсæнадон хæсæвæрд у сыгъдæгзæрдæ комму-
нистыл, адæмы æууæнкуæлдай лæггад домы. Мами-
айы-фырт уарзта цард, йæ алыварс цæрæг адæмы
æмæ йын уыдон дæр зæрдæйæ лæггад кодтой йæ
царды фæстаг бонмæ.
Тотрадз царды цы ауæдзыл фæцыд, уый уыд раст
æмæ адæмы фарнæй дзаг. Йæ тæккæ лæджы кар-
мæ куы бахæццæ, уæд ыл хъысмæты уæззау цæф
сæмбæлд. Бинонтæ дурцæф фесты. Уæззау низ
Тотрадзы цыбыр рæстæгмæ хуыссæнуатмæ æркодта.
1974 азы 24 июлы, зынгзæрдæ коммунист,
бинонты ныфс, уарзон фыд æмæ æмкъай, куырыхон
хистæр Мамиаты Тотрадзæн 54-аздзыдæй йæ
зæрдæйы куыст банцад. Йæ цыт æмæ йæ кады рухс
ном æнусты цæрдзысты Кировыхъæуы цæрджыты,
Мамиаты мыггаджы, йæ рæсугъд кæстæрты æмæ
йæ чи зыдта, уыдоны зæрдæты.
г. «Рæстпдзинад». - 2019. - 7 сентпябр. - Ф. 2.
285
Кæстсертæн фæзминаг - сенустсем
хъуыдыйаг!
|^|э €^Э$|
Социалиолон Фæллойы Хъæбатыр Мæрзойты
Хъазыбеджы мысгæйæ
Тæхуды йæ уарзондзинад,
Иæ хорз ном, йæ фыдæлты кад
Чи уадзы уæлæуыл зæрондæй.
Къоста
Хорз адæймаджы кой дардмæ
хъуысы. Йæ кад, йæ намыс та азты
фæлтæртæн фарнхæссæг сты.
Мæрзойты Хадзымуссæйы
фырт Хъазыбеджы тыххæй дзу-
рын иуæй æнцон у, иннæмæй -
бæрнон хæс. Йæ райхалыныл ра-
гæй хъуыды кодтон, фæлæ къу-
хы не ’фтыд. Мæ сабийы бонтæй
фæстæмæ алы бон кæй уыд-
тон (иу сыхбæсты царды-
стæм), йæ цард, йæ хорз хъуыддæгтæй хъæу-
бæсты фарн æмæ кад бæрзонд чи систа, адæмы
иудзинадыл чи архайдта, йæ дæлбар хæдзарады
рæзтæн æппæт мадзæлттæ чи арæзта, йæ бакаст
æмæ конд лæджы аргъ кæмæн уыдысты, куыры-
хон хистæр, уарзон фыд æмæ цардæмбал, тæхуди-
аг сыхаг æмæ æмгар чи уыд, йæ царды уалдзæджы
ауæдзы нæмгуытæ фæззыгон бæркадджын фæллой
кæмæн радтой æмæ фæзминаг лæгæй чи баззад йæ
хъæубæсты, Æрыдоны районы цæрджыты ’хсæн
286
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
" *$Н
йæ ном зарджыты заринаг кæмæн сси, Социали-
стон Фæллойы Хъæбатыры кадджын ном чи райста,
уыцы Мæрзойты Хадзымуссæйы фырт Хъазыбеджы
тыххæй нывæнддзынæн мæ мысинæгты къуыбылой.
Кировыхъæуы азфысты кæд исчи ахсджиаг бынаты
аккаг у, уæд Мæрзойты Хъазыбеджы ном лæудзæн
уыцы номхыгъды фыццæгты æмрæнхъ.
Райгуырдис 1926 азы 13 мартъийы Æрыдоны
районы Кировыхъæуы зæхкусæджы хæдзары. Йæ
фыд Хадзымуссæ æмæ мад Баситы Анутæ (Нана)
10 хъæбулы ныййарджытæ. Астæй рацыдысты цар-
ды рæсугъд фæндæгтыл. Ныййарджытæ сæ сахуыр
кодтой ирон хæдзары скъолайы æгъдæуттыл, фæл-
лойуарзаг æмæ адæммæ уарзондзинадыл. Хъæубæ-
сты мидæг нымад уыдысты уæздан æмæ хæрз-
æгъдау бинонтыл.
1943 азы цоты хистæр Хъазыбег каст фæцис
иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ Кировыхъæуы 9-азон
скъола. Мæ мад, Мамиаты Заретæимæ уыдысты
иукъласонтæ. Йæ мысинæгтæм гæсгæ: «Ахуыры
æмæ æхсæнадон царды уыдис фæзминаг. Уæлдай
хуыздæр æнтыстытæ йын уыд математикæйæ -
нæ ахуыргæнæг уыд уырыссаг сылгоймаг Мартæ
Фроловнæ, йæ мыггаг ын нал хъуыды кæнын. Не
’мкъласон Гогаты Хъазыбегимæ сын æмбал нæ уыд
хынцинæгтæ хынцынмæ, æппæты разæй-иу сæ
ацæттæ кодтой. Нæ ахуыргæнджытæ диссаджы
фæзминаг уыдысты алы хъуыддаджы дæр, сæ
сæргъыл - скъолайы директор, химийы ахуыргæнæг
- Реуазты Маня. Ахуырады сæргълæууæгæй куыста
Гаджиты Дианоз. Козаты Егор æмæ Хозиты Федя
сæхæдæг куыд бирæ уарзтой ирон æвзаг æмæ
литературæ, афтæ йæ махæн дæр бауарзын кодтой.
Уырыссаг æвзаджы сусæгдзинæдтæ та нын æргом
287
&ф-
Дзугаты-Мурасты Риммæ
кодта æрыгон ахуыргæнæг Нинæ Ивановнæ (амæн
дæр мыггаг нал хъуыды кæнын). Боциты Ладо
та нын черченийы уроктæ лæвæрдта. Скъолайы
æмæ районы алыхуызон олимпиадæты, спортивон
ерысты, фæскомцæдисонты слетты, колхозæн
сæрды бонты æмæ фæззæджы фæллой æфснайыны
рæстæг, скъоладзауты бригады уæнг уæвгæйæ,
Хъазыбег, кæдфæнды дæр уыд раззагдæрты
рæнхъы. Фæллой - царды фæрæз кæй у, уый,
æвæццæгæн, уыцы рæстæг банкъардта. Æнгом
кълас уыдыстæм, кæд мæгуыр цардыстæм, уæддæр
ахуырмæ разæнгардæй цыдыстæм, æфсымæртæ
æмæ хотау уарзтам æмæ аргь кодтам кæрæдзийæн.
Не ’мкъласонты номхыгъды уыдысты: Сихъоты
Хадзымуссæ, Суанты Веркæ, Мамиаты Женя,
Гаджиты Витя, Кучиты Тимафей, Токты Верычкæ,
Æмбалты Костя, Челæхсаты Махар, Сихъоты Надя,
Моурауты Женя æмæ иннæтæ».
Астæуккаг скъолайы фæстæ Хъазыбег куыста
трактористæй колхозы, стæй - Æрыдоны МТС-ы
тракторон бригады хыгъдхæссæгæй. 1947-1948
азты горæт Орджоникидзейы сахуыр кодта
бухгалтеры курсыты æмæ секретарæй куыста Садоны
советы æххæсткомы, астæуккаг скъолайы та - бухгал-
терæй.
1951 азы Советон Цæдисы Армийы рæнхъыты
службæйы фæстæ Хъазыбег райдыдта кусын
колхозы сæйраг бухгалтерæй.
1954-1956 азты фæсаууон ахуырмæ бацыд Цæгат-
Ирыстоны хъæууон-хæдзарадон скъоламæ, 1956-
1957 азты та - уæлдæр партион скъоламæ
(Совпартшкола). Ахуыр æмæ фæллой Хъазыбегæн систы
царды дыууæ базырау. Уыдон ын лæвæрдтой ныфс
рæсугъд фидæнмæ тырнынæн. Бонæй-бонмæ йæ
фæлтæрддзинад æмæ зонындзинæдтæ уæрæхдæр
288
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
ф^з
кодтой. Назраны хъæууон-хæдзарадон техникум
каст фæци фæсаууонмæ иттæг хорз бæрæггæнæн-
тимæ. 1970 азы та - Хæххон хъæууонхæдзарадон
институты экономикой факультет. Йæ фæстæ уагъта
хорз фæд, уыд фæзминаг йæ алыварс цы æмгæрттæ
æмæ кæстæртæ уыд, уыдонæн.
Мæрзойы-фыртæн гуырдзæй нæ баззад
хъæздыгдзинады хордзен, уый хыгъд йæ удварн
æххæстуыд ирон фарн, ирон æгьдау, уæздандзинады
æууæлтæй; фæзминаг - алы хъуыддаджы. Æрдзон
курдиатта йæмуыд æхсæны куыстмæ, разамонæджы
дæсныйадмæ, адæмимæ цæрынмæ. Йæ фæлмæн
бахудт æмæ рæвдыд ныхасæй-иу адæймаджы
тыхст æрбайсæфт æмæ-иу дзы ныфс бауагьта,
æххуысхъуагæн та-иу йæ курдиат баххæст кодта.
Зыдта адæмимæ ныхас кæнын, æмбæрста алкæмæн
дæр йæ рис, йæ сагъæс. Хайджын уыдис фæзминаг
ирон лæджы миниуджытæй. Æвæццæгæн ын,
уый Хуыцауæй лæвæрд уыдис. Лæвархортæ æмæ
магусатæн та никуы барста.
Хъæубæстæ йын хистæрæй-кæстæрмæ кодтой
стыр аргъ, æууæндыдысты йыл æмæ йæ 1957 азы
колхозы активы уынаффæмæ гæсгæ, уæлдайдæр
Козаты Сафонкайы хъæппæрисæй, æвзæрст æрцыд
колхозы сæрдарæй. Хъазыбегуыцы аз йæхицæн стыр
хæсыл банымадта Советон Цæдисы Коммунистон
партийы рæнхъытæм бацæуын. Йæ хъæубæсты
æууæнк æмæ бæрнондзинад йæ алы уæнгæй дæр
æнкъардта æмæ йæ бон куыд уыд, афтæ лæггад
кодта йæ дæлбар хæдзарады рæзтæн фылдæр
хорздзинæдтæ саразыныл. Кировыхъæуы хæсты
ветерантæ æмæ йæ цæрджытæ стырæй-чысылмæ
дысфæлдæхтæй архайдтой хæдзарады райрæзтыл,
ног амондджын цард аразыныл. Æрыгон сæрдары
19
289
§Дзугаты-Мурасты Риммæ
%
фарсмæ æрбалæууыдысты колхозы фæлтæрдджын
активон куырыхон хистæртæ: Къозонты Къоста,
Хъайтмазты Къоста, Козаты Сафонка æмæ
Спиридон, Гаджиты Матвей æмæ иннæтæ. Уый
лæмбынæгæй хъуыста йæ разæй кусæг куырыхон
разамонджытæм, пайда кодта сæ зонындзинæдтæй.
Сæ сарæзт бынтæ бæлвырддæр кодта æмæ сæм
æфтыдта арæхстгай царды домæнтæм гæсгæ
цардæгас хæрзиуджытæ.
Бонæй-бонмæ уавæр хуыздæрæй-хуыздæрмæ
цыд, фæллойадон æгъдау фидар кодта, раз-
æнгардгæнæн фæрæзтæ арæзт цыд бригадæты
æхсæн æмæ иумæйагæй фæллойгæнæг адæмимæ
куысты мидæг цæлхдуртæ иуварс кодтой. Фæзынд
иудзинад адæм æмæ хицауады астæу дæр. Колхозы
активисттæ: Дзалаты Солтан æмæ Гаппо, Сихъоты
Кота æмæ Адæбе, Мурасты Чермен, Козаты Гуыбе,
Гаджиты Алыбег, Бирæгъты Кирил, Куыдзæгты
Уалент, Къадзаты Евген, Дьяченко Андрей, Баситы
Замирæт, Гаджиты Ксеня, Магкаты Разиат, Дзалаты
Наталья æмæ иннæтæ, фидар цæджындзтау,
æрбалæууыдысты Хъазыбеджы алыварс æмæ
удуæлдайæ архайдтой хъæздыг тыллæг æрзайын
кæныныл алыхуызон халсартæй: нартхор, цæхæра,
джитьри, бадырджан, сысджы, мæнæу, харбыз æмæ
афтæ дарддæр. Уыдоны уæлдай быдырты тыдтой
гæн. Ацы культурæйы куыстæй бæлвырд фылдæр
æфтиаг хауын райдыдта хæдзарады къазнамæ æмæ
хъæуы цæрджытæм. Цард хуыздæрæй-хуыздæр
кодта экономикой æмæ культурой æгъдауæй.
Хъазыбеджы рæстад разамынды фæрцы колхоз
цыбыр рæстæгмæ йæхиуыл фæхæцыд æмæ
хæдзарад æнтыстджынæй æрлæууыд районы кол-
хозты раззагдæрты æмрæнхъ. Йæ уæлахиздзау
кусджытæ та-иу æрвыст æрцыдысты Мæскуымæ
290
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ ,
— *|^
Адæмон Хæдзарады Æппæтцæдисон Равдыстытæм
(ВДНХ).
Куыд хæдзардзин разамонæг, кæстæртыл аудæг,
Хъазыбегæн уыд бастдзинад Ирыстоны институтты
æмæ техникумты ректортимæ. Уыдоны æхсæн цыд
ерыстæ, фæззыгон-быдырон куыстыты тыллæг
æфснайыны рæстæг, Хъазыбеджы колхозмæ чи
ацæуа, ууыл. Уымæн æмæ Хъазыбег архайдта
æрмæст хадзарадæн пайдайы охыл нæ, фæлæ алы
æгьдауæй дæр аккаг социалон фадæттæ саразыныл
студенттæн. Экономикой æгьдауæй хъæздыг
хорæрзады бафснайд афоныл, пайда уыд колхозæн.
Студенттæм та быдырон куыстытæ æвзæрын кодтой
уарзондзинады æнкъарæнтæ фæллоймæ, стæй -
кусæг адæймагмæ.
Цал æнæхуыссæг æхсæвы арвыста, æвæдза,
Хъазыбег йæ адæмы царды уавæртæ фæхуыздæр
кæныны охыл. Æмæ сын йæ царды хуыздæр азтæ
дæр уымæн снывонд кодта. Æрмæст Кировыхъæ-
уы, Хетæгкаты Къостайы номыл колхозы сæр-
дарæй бакуыста 27 азæй фылдæр. Йæ хъæубæстæн
цы хæрзты бацыд, уыдон чысыл не сты. Сæ сæй-
рагдæртæй иу, æрдзон газ кæй фæзынд, иннæ -
хъæуы уынгты æфсæйнаг хæтæлтыл рацыд нуазы-
ны дон, адæм сæ ведратимæ иу тигъæй-иннæмæ
цъайтæй дон нал хастой. Уый цас удæнцойдзинад
æрхаста цæрджытæн!
Базарад экономикæйы рæстæджы хъæууон
хæдзарады тыхджын райрæзтæн цæлхдуртæ куыд
нæ уыд, фæлæ та-иу Хъазыбег йæ куырыхон зонды
фæрцы ссардта ног амæлттæ сæ аиуварс кæнынæн.
Йæ фæрцы æхсайæм азты колхозы сарæх мæркусæн
техникæ дæр.
Ног скъола, ног культурæйы хæдзар, алыхуызон
дуканитæ, уæлæйы дзаума æмæ дзабыртæ хуыйæн
291
9 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
^Ф
цехтæ, библиотекæ, æхсыры-товарон, лыстæг фосы,
цъиутæдарæн фермæтæ - иууылдæр арæзт цыдысты
кусæг лæджы царды уаг фæрогдæр кæнынæн.
Уæдæ хъæуы уынгтæ æмæ фæндæгтæ дæр саив сты.
Цæрджытæй бирæтæн бантыст цæрæн хæдзæрттæ
саразын колхозы æххуысæй. Зæгъæм, Хъазыбеджы
фæндонмæ гæсгæ, правлени рахаста уынаффæ,
поэт Туаты Сергейæн колхозы хардзæй арæзт
куыд æрцæуа дыууæуатон хæдзар зæххы хайимæ.
Ацы фæндон царды æххæст дæр æрцыд. Ахæм
хабæрттæ иу æмæ дыууæ нæ уыдысты Мæрзойы-
фырты æнæрынцой куысты. Бонæй-бонмæ йæ
царды рифтаг дзагæй-дзагдæр кодта фæзминаг
хъуыддæгтæй.
Зæрдæйы фæндиаг цыдысты куысты хабæрттæ
æмæ йæ кæддæры бæллицц: «Æз хъуамæ ацы хæ-
дзарад афтæ размæ ракæнон æмæ йæм фæсарæнтæй
дæр уынæг куыд цæуой». Ахæм рæстæг ын скодта.
Æрмæст нæ республикæйы хæдзарадтæ нæ, фæлæ
ивгъуыд æнусы 60-æм азты фæсарæйнаг уазджытæ
Бирмæ æмæ Болгарийæ нæ уæлдæр хицауадимæ ба-
бæрæг кодтой Хъазыбеджы колхоз. Стыр аргъ скод-
той хæдзарады æнтыстдзинæдтæн, йæ экономикой,
социалон æмæ культурой рæзтæн. Фæзминаг дæн-
цæгæн сæ парахат кодтой сæ бæстæты.
Адæймаг цас фылдæр зона, цас хорз адæмтимæ
æмбæла, уыйас йæ зонындзинæдтæ æмæ фæлтæрд-
дзинад хъæздыгдæр кæнынц. Хъазыбег та ахæм
хæларзæрдæ, къæбæрдæттон адæймаг уыд, æмæ
йын Ирыстонæй-Мæскуымæ, Советон Цæдисы алы
горэетты хорз зонгæтæ æмæ æрдхæрдтæ кæм нæ
уыд, ахæм ран зын ссарæн уъщ.
Уыдис ын парахат бастдзинæд Горькийы номыл
автомобилон заводы хицауимæ дæр. Сæ лымæн-
292
УДВАРНЫ СТЬÆЛФÆНТÆ ,
дзинады фæрцы йæ дæлбар колхозы цыдæриддæр
техникæ хъуыд, уыдон ногæй-ногмæ ивтой.
Районы иннæ хæдзарадтæй бирæтæ та æххуысагур
цыдысты Хетæгкаты Къостайы номыл колхозмæ.
Йæ дæрдджын техникæ райсыныл архайдтой,
уымæн æмæ ног машинæтæ балхæнынмæ сæм фаг
фæрæзтæ нæ уыд.
Колхозы специалисттæ уыдысты фæлтæрдджын
адæм, сæ куыст зыдтой хорз. Æндæр хуызы сын
уæвæн дæр нæ уыд. Уымæн æмæ сæ сæргълæууæг,
йæхицæй куыд домдта, афтæ цæсгомджынæй
архайд домдта йæ дæлбар кусджытæй дæр.
Мæрзойы-фырт дыууиссæдз азæй фылдæр æнты-
стджынæй фæкуыста алы колхозты сæрдарæй. Уæл-
дæр хицауад ын стыр аргъ дæр уымæн кодтой эемæ
ссис нæ республикæйы хуыздæр хъæууонхæдза-
радон фæллойы организатортæй иу.
1984-1986 азты куыста нæ республикæйы хъæу-
уонхæдзарадон Паддзахадон комитеты сæрдары
хæдивæгæй.
1986-1989 азты нысангонд æрцыд Цæгат-
Ирыстоны Паддзахадон аграрон промышленной
транспортон дæлбархайады хицауæй (начальник
подотдела Госагропрома СОАССР по транспорту).
1989 азæй йæ царды фæстаг бонтæм разамынд
лæвæрдта мыдыбындзыты совхоз «Бехъан»-æн.
Мæрзойты Хъазыбег уыд Æрыдоны райкомы
партион организацийы активондæр æхсæнадон
архайджытæй.
XXIV партион съезды делегат, Уæрæсейы
колхозты Цæдисы уæнг, адæмон депутат йæ фæллой-
адон сгуыхтдзинæдты тыххæй хорзæхджын æрцыд
Советон Цæдисы Фæллойы Хъæбатыры номæй,
Ленины орден æмæ майдан «Дзæбуг æмæ Æхсырф»
293
2 . Дзугаты-Мурасты Риммæ
фяЩ*
æмæ ма бирæ æндæр Уæрæсейы æмæ Цæгат-Иры-
стоны хæрзиуджытæй.
Хъазыбег йæ фæстæ, Æрфæны фæдау, йæ фæз-
минаг хъуыддæгтæй ныууагъта хорз фæд Ирысто-
ны цæрæг адæмты зæрдæты. Уæрæсейы æмæ фæ-
сарæнты йын цы бирæ зонгæтæ уыд, уыцы адæмты
зæрдæты дæр тулдз бæласы уидæгтау, ныффидар
кодта йæ кады ном..
Æвæццæгæн, Хъазыбег, йæ зæрдæ куынæ
дардтаид йæ цардæмбал Калоты Лидæйыл, йæ
бинонтæм йæ зæрдæ куы æхсайдтаид, уæд ын афтæ
бирæ дæр нæ бантыстаид æхсæнадон куысты. Лидæ
уыд æцæг нæртон сылгоймаг, къонайы фарн. Фидар
цæджындзау, Хъазыбегæн уырдыг фæлæууыд йæ
царды фæстаг бонмæ, уарзонæй фæлæггад кодта
æрмæст йæхицæн ын нæ, фæлæ йæ фæстæ цы
бирæ æмгæрттæ фæцыд сæ хæдзармæ, уыдонæн
дæр. Хъазыбег æмæ Лидæйæн сæ уарзты ахстоны
равзæрдысты сæ зæрдæты уидæгтæ - цыкурайы
фæрдгуыты хуызæн æртæ чызджы: Светæ (дохтыр),
Беллæ (экономист - Мидхъуыддæгты дæлбулкъон),
Аллæ (дохтыр) æмæ сæ къонайы бындар Славик -
Мидхъуыддæгты дæлбулкъон (хъыгагæн ацыд йе
’цæг бæстæм уæззау фæрынчыны фæстæ) æмæ
уыдоны кæстæртæ. Се ’ппæт дæр рауадысты
ныййарджытæн аккаг фæдонтæ æмæ, сæ фыдау,
æнæзæрдæхудт лæггад кæнынц Ирыстонæн йæ алы
куыстуæтты къабæзты. Æндæр хуызы сын уæвæн
дæр нæй. Уымæн æмæ сæ хъомылад бæрзонд æвæрд
уыд. Хъазыбег йæ размæ цы бирæ ныстуантæ
æвæрдта, уыдон змисы бындурыл амад мæсгуытæ
нæ уыдысты, фæлæ урс дойнаг дурæй гæнæхтæ
йæ уарзон адæмы хорзæхæн, иудзинад æмæ рухс
амондджын фидæны охыл.
294
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ
€^2
Хъазыбег царды гуыргъахъхъ фæндæгтыл фæцыд
æнæзæрдæхудтæй. Цард адæмы хорзæхæн, фæ-
сивæды амондæн. Фæлæ хъысмæты фæндаг æдзух
æмхуызон хорз нæ вæййы. Йæ тæккæ лæджы кар-
мæ куы бахæццæ, уæд уæззау низæй фæрынчын.
Дохтырты хуыздæртæ йæ разы цырагъау фæлæу-
уыдысты йæ дæргъвæтин фæрынчыны рæстæг. Буц
æмæ рæвдыд уыд йæ фæзминаг кæстæртæй, æм-
хуызонæй йын зæрдиагæй лæггад кодтой, фæлæ
адзалæн мадзал нæй.
1991 азы 23 августы банцад йæ куыстæй хъæу-
уонхæдзарадон куыстады курдиатджын
организатор, Социалистон Фæллойы Хъæбатыр Мæрзой-
ты Хадзымуссæйы фырт Хъазыбеджы зæрдæ. Йæ
æвæрæн боны адæм стыр хъыггæнгæ æрымбырд
сты Мæрзойты кæртмæ алы рæттæй фæстаг фæн-
дараст зæгъынмæ Иры кад æмæ намысы лæгæн.
Кадджын уавæры æвæрд æрцыд Дзæуджыхъæуы
Намысы Аллейы (Аллея Славы).
Хæрзгæнæджы фæд дардмæ нывæнды, йæ ном
та æнусты цæры. Кировыхъæуы хистæр кары адæм
хорзæй мысынц сæ фæлтæрдджын разамонæг Мæр-
зойты Хъазыбеджы. Йæ бæрнон æмæ фæлварæн
фæндагыл фæцыд æцæг ирон лæджы номимæ æмæ
йæ фарн, йæ ирон æгъдауы цалх зилынæй нæ бан-
цайдзæн æнустæм. Йæ намыс схызт Хъазыбеджы
хохы бæрзæндмæ æмæ йæ ном фыдæлты кадимæ
цæрдзæн æнусты. Æнусон та зарæг у. Уый хынц-
гæйæ, Хъазыбеджы ’мхъæуккаг поэт Туаты Сергей
æмæ поэт-зарæггæнæг Чеджемты Æхсар
композитор Бериты Алыбегимæ иумæ сæнусон ын кодтой йæ
фæрнджын ном зарджыты хуызы. Хуыцауы цæст
бауарзæд, Ирыстоны Хъазыбеджы хуызæн гуырдтæ
фылдæр куыд уа, кæстæртæ та йын йæ кад æмæ на-
295
^ - Дзугаты-Мурасты Риммæ
§**?*
мыс сæ хорз хъуыддæгтæй бæрзондæй-бæрзонддæр
куыд кæной!
Мæрзойты Хъазыбеджы зарæг
Чеджемты Æхсары ныхæстæ,
Бериты Аяыбеджы музыкæ
Цъæйдон йа базыртыл урс уылæн хæсгæйæ
Арф комы бафæллад, быдыры ныссабыр.
Кады ном чи скодта йæ Иры бæстæйæн?-
Мæрзойты Хъазыбег - Фæллоййы Хъæбатыр.
Кировы фæрныг хъæу - дæ уарзон хъæубæстæ,
Дæ бирæ лæггæдтæ ныр дæр ма уым ысты.
Фæрнæйдзаг адæм дын ’гъдæуттæ, дæ хæрзтæ
Нæ ферох кæндзысты, на ферох кæндзысты.
Æртæхдзаст дидинæг - уалдзæджы фидиуæг,
Цæмæн ныджджих цымæ сау зæххы хъæбысы?
Мæрзойты Хъазыбег, кæд уыцы дидинæг
Дæ къахвæдыл æрзад, дæу мысы, дæу мысы.
Афтæ-иу куы дзырдтай дæ мидбылты худгæ:
«Фезмæлут, лæппутæ, бон махмæ нæ лæууы,
Зæхх мады зæрдæ у, зæхх мад у, мæ хуртæ,
Мады та буц кæнын, буц дарын куы хъæуы».
Æгъдауæй рæсугъд у ирон цард, æмбæлттæ,
Амонды рухс хур уæд дзаг цæстæй фæкæсы.
Мæрзойты Хъазыбег, дæ рæсугъд æгъдæуттæ
Дæ иунæг буц лæппу кадимæ куы хæссы.
г. «Рæстдзинад. -2019 аз, 05 жартъи;
г. «Рухс». -2019 аз, 12-æм æмæ 14 мартъи.
296
Кад æмæ намысы фсенЬсегтыл
Хæсты æл1æ фæллойы ветеран Мурасты Чермены
% азы райгуырды бонмæ
Мæ удæн тасæй карз хæстæй нæ лыгьдтæн,
Мæ хæцæнгарз нæ аппæрстон кæмдæр.
Гадзрахатæй æз ме ’мбæлттыл нæ цыдтæн,
Тæппуд æфснайд нæ бакодтон мæ сæр.
Куыдзæгты Валодя
Кад æмæ намыс царды рæ-
сугъд бæрзæндтæ сты. Адæй-
маг сæм схизы æгъдауы, æф-
сармы, лæгдзинады, æхсары
æмæ уды фыдæбоны къæпхæн-
тыл. Фæрнион Къоста фыста:
«Лæгæн Хуыцау цы миниуæг
ралæвар кæны, уымæй фæар-
хайы йæ амæлæты бонмæ. Нæй
дæм рæстдзинад, уæд дæм нæй
кад æмæ æгъдау дæр».
Ацы ныхæстæ, раст цыма
мæ фыды тыххæй фыст уыдысты, афтæ мæм кæсы.
Кировыхъæуы Мурасты Чермены зыдтой йе ’скастæй
йе ’ркастмæ раст адæймагæй, хæсты æмæ фæллойы
ветеранæй.
Мад æмæ фыды фыдæбæттæ ничима бафыста,
уыдоны æмрæнхъ - æз дæр. Ацы æрмæг фысгæйæ,
мæн бафæндыд Уæлахизы 75 азы бæрæгбоны
æрхъуыды кæнын мæ фыд - фондз ордены (уы-
донæй цыппар - хæстонтæ) æмæ дæс майданæй
297
р . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ%
хорзæхджын, хæсты æмæ фæллойы ветеран, гвар-
дийы хистæр сержант - Мурасты Крыстайы фырт
Чермены рухс ном.
Йæ сабийы бонтæй фæстæмæ фæкуыста дæллаг
галы хуызæн. Сидзæры хъысмæт ын, мыййаг,
«бæмбæг æмæ зæлдагæй фæндæгтæ» не схай кодта.
Райгуырдис 1923 азы зæхкусæджы хæдзары.
Хæрз чысылæй баззад йæ мад Гиоты Сонайы
хъæбысы. Нæ бавзæрста фыды узæлд, нæ бафсæсти
мады хъарм рæвдыдæй. Сонайыл æстдæс азы дæр
нæма цыд, афтæ сидзæргæсты æмрæнхъ æрлæууыд.
Йæ мойы амарды фæстæ йæм Гиотæ æмæ йæ тиутæ
æрхатыдысты: «Нырма æрыгон дæ, дæ амонд, дæ
фидæны цард сараз, - зæгъгæ. - Чермены мах
æмхуызонæй схъомыл кæндзыстæм, цудын æй нæ
бауадздзыстæм».
Цал æмæ цал æгъуыссæг æхсæвы арвыста
ныййарæг мад æхсæвæй-бонæй сусæг цæссыгтæй
йæхи æхсгæйæ, йæ чысыл хъæбулы уындмæ
бæлгæйæ. Цал æмæ цал хатты-иу рацыд уæззау
хохаг фæндæгтыл Регахæй-Кировыхъæумæ, цæмæй
йæ зæрдæйы уидагыл баузæлæ, фæлмæн хъæбыс ын
æрбакæна ...
Бонтæ згъордтой, азтæ ивтой азты. Чермен бадыд
Кировыхъæуы астæуккаг скъоламæ. Зæрдæргъæвд
сывæллон ахуыры æмæ скъолайы æхсæнадон царды
уыд активон архайæг, уыд æдзух раззагдæртимæ.
Бацыд ногдзауты æмæ фæскомцæдисы рæнхъытæм,
архайдта спортивон ерысты футболæй, баскетболæй
æмæ волейболæй хъæзтыты, ахуырæй уæгъд рæстæг
та йе ’мгæрттимæ æххуыс кодта колхозы быдыртæ
æфснайынмæ.
Бирæ рæсугъд фæндтæ уафта сидзæр лæппуйы
зæрдæ ахуыры фæндæгтыл гæрдынмæ. Фæндыд
298
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
«|И;
æй, хъæбулы рæвдыд кæмæй федта, йæ комы
комдзæгтæй йæ чи схаста, уыцы Иликъойы цур куы
’рлæууид афицер, агроном, инженер лæгæй...
1941 азы сæрды Кировыхъæуы астæуккаг
скъолайы уыд дæсæмкъласонты фыццаг рауагьд.
Æрыгон лæппутæн æмæ чызджытæн сæ размæ гом
кодтой царды уæрæх фæндæгтæ, сæ цинæн кæрон
нал уыд. Æгас хъæубæстæ дæр сæхи цæттæ кодтой
сæ кæстæрты стыр бæрæгбонмæ.
Фæлæ... Фæндтæ, бæллицтæ... Хъысмæтæн
цы загъдæуа! Иууылдæр хъуыры фæбадтысты.
Æвирхъау хабар айхъуыст Кировыхъæуыл дæр.
Райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр хæст.
Немыцаг фашисттæй Райгуырæн бæстæ бахъахъ-
хъæнынмæ аивылдысты хъæуы хæстхъом фæсивæд.
Фæлварæнты фæстæ Чермен йе ’мгар лæппутимæ
бархийæ хæстмæ цæуынмæ цæттæйæ бæргæ
балæууыдысты Æрыдоны æфсæддон комиссариаты,
фæлæ сын сæ курдиæттæ аиуварс кодтой цалдæр
лæппуйæ: «Нæма уын æмбæлы. Уæ рæстæг куы
’рцæуа, уæд уæм фæдзурдзыстæм».
Хæстмæ ацæуынхъом чи нæ уыд хистæрæй-
кæстæрæй, иууылдæр дысфæлдæхтæй хъазуатон
фæллой кодтой æхсæвæй-бонæй хъæуы хæдзарады.
Рæстæгæй аразгæ сты адæм, адæмæй аразгæ та -
рæстæг. Æрыгон лæппутæ æмæ чызджытæ уайтагьд
сæ азты хыгъдæй асдæр фесты, уымæн æмæ сæ
уавæртæ афтæ уæвын домдтой, уæззау уаргъ
æрынцад се ’рыгон уæхсчытыл æмæ йæ хæссын
хъуыд уæлахизы сæраппонд.
Чермен æнцойад нæ ардта æмæ та 1942 азы цал-
дæр лæппуимæ балæууыдысты Æрыдоны
комиссариаты. Ногæй балæвæрдтой сæ курдиæттæ хæстмæ
ацæуынмæ æмæ сын ацы хатт æххæстгонд æрцы-
299
> . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$Щ*
дысты. Чермен æмæ йе ’мгæрттæн æрцыд сæ тохы
рæстæг бæстæйы сæраппонд немыцаг лæгмартимæ
хъазуатон тохы бацæуынмæ. Фæндарасты зарæг
ныккодтой æрыгон фæсивæд æмæ араст сты лæг-
æвзарæн фæндæгтыл.
Чермен æрвыст æрцыд Налцыккмæ. Уым уыд
Урюпинскы фистæгæфсæддон училище. Æртæ
мæйы ахуыртæ хъæуккаг лæппуйæ рауайын кодтой
фидар, зынтæн фæразон, æвзыгъд æмæ арæхстджын
курсант, хæстон æмæ политикой цæттæдзинады
отличник.
Йæ хæстон намысы фæндæгтæ райдыдтой
Мин-Воды æмæ Георгиевскы бынмæ 290-æм тан-
кты ныхмæ хæцæг артиллерион гвардион полчъы.
Командæйы уынаффæмæ гæсгæ Чермен хэестон
ахуыртæ ахæццæ кодта Тифлисы (курсанттимæ
фистæгæй ахызтысты Дайраны фæндагыл), стæй
та кæстæр æфсæддон техниктæ цæттæгæнæн кур-
сыты ахуыртæ - Георгиевскы. Сержанты цинимæ
сси Горькийы облæсты Гороховецы æфсæддон ла-
герты 27-æм хицæн танкты ныхмæ тохгæнæг
артиллерион бригады - танктæ куынæггæнæг-артил-
лерион полчъы сармадзанты цалцæггæнæн æр-
мадзы мастер. Йе ’мхæстонтимæ йæ зонындзинæд-
тæ æххæстæй æвдыста знаджы ныхмæ хъазуатон
тохы.
Уыцы бонты сæрыстырдзинад æмæ намыс уыдис
алы хæстоны уды дæр, æмæ æгаддзинад сæрмæ
ничи хаста. Цыфыддæр знаджы ныхмæ Чермен йе
’мбал хæстонтимæ æхсарджынæй кодтой карз тох.
Бацыд Коммунистон партийы рæнхъытæм. Уый йыл
уæлдай хæс æрæвæрдта æмæ æрыгон коммунист
2-аг Белоруссаг фронты 27-æм куынæггæнæг
артиллерион бригады рæнхъыты хъæбатырæй
300
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
хæцыд. Бригады æфсæддон хæйттæ стыр тугкалæн
хæстыты бацыдысты, зындгонд хæстон операци
«Багратион»-ы, горæт Могилев ссæрибар кæныныл.
Ам, йæ артиллерион расчеты экипаж ныппырх
кодта цалдæр танчы, ныццагъта бирæ салдæттæ
æмæ афицертæ. Уыцы хæстыты цы хъабатырдзинад
равдыста, уый тыххæй Чермен хорзæхгонд æрцыд
Сырх Стъалыйы орденæй æмæ йын радтой гвардийы
хистæр сержанты цин. Æвæццæгæн ын Иры
зæдтæ æмæ дауджытæ æххуыс кодтой, алы тохы
размæ дæр-иу йæхи æмæ йæ хæстон æмбæлтты
Лæгты дзуарыл бафæдзæхста æмæ та-иу къуындæг
уавæрты дæр уæлахизæй рацыдысты.
«Зын уавæрты-иу куы бахаудыстæм ме ’мхæ-
стонтимæ, сармадзанты рæмыгъд, пулеметты
къæр-къæр, танчыты гуыв-гуыв-иу куы нал æн-
цад, уæд-иу мæхи æмæ ме ’мбæлтты Аæгты дзуар,
Иры зæдтæ æмæ дауджытпыл бафæдзæхстпон. Ме
’мбæлтптпæ-иу мæм кастыстпы цымыдисæй: «Цытпæ
фæдзурыс де ’взагыл?» - Куы сын радзырдтпон кувгæ
фæкæнын, уæд сæ бафæндыд, цæмæй сæ
сахуыр кæнон. Æмæ тпохы размæ сæхи райдыдтой
фæдзæхсын Аæгты дзуарыл, уый - уагъта ныфс се
’рыгон удтпы».
1944 азы Чермен архайдта Белорусси æмæ Поль-
шæйы зæххытæ ссæрибар кæныныл, Скæсæн Прус-
си æмæ Скæсæн Померанийы хæстон операциты.
Карз хæстыты цæхæры бахауд горæт Гдыняйы
ссæрибар кæнгæйæ. Æмбисонды сгуыхтдзинæд-
тæ кæй равдыста ацы хæстыты, уый тыххæй Чер-
мены риуыл цæхæртæ скалдта ног хæрзиуæг - Фы-
дыбæстæйы хæсты 2-æм къæпхæны орден. Уæдмæ
тугкалæн хæсты уылæнтæ ахызтысты æфсымæрон
Польшæйы, Болгарийы, Венгрийы, Чехословакийы
301
§Дзугаты-Мурасты Риммæ
%
арæнтыл Хурыскæсæн Германмæ - Гитлеры хуык-
коммæ.
Цардæй мæлæты ’хсæн цы ауæдз ис, ууыл иу æмæ
дыууæ хатты нæ ацыд хистæр сержант Мурасы-
фырт. 290-æм танктæ куынæггæнæг артиллерион
гвардион полчъы 5-æм батальоны сармадзанты
командир йе ’мбæлттимæ арт æфтыдта ныфсджын
æмæ æгъатырæй знаджы танктæ æмæ машинæтыл.
Куынæгсын кодтой се ’фсæддонты. Кировыхъæуккаг
æрыгон лæппуйæ рауад хъæбатыр æфсæддон, тохы
быдыры æвдыста лæгдзинад. Горæттæ: Пренцлау,
Трептов, Ангермюнде, Нойштрелитц, Фюрстенберг,
Штральзунд, Везенберг, Варен хъазуатон тохы
фашисттæй кæй суæгъд кодтой æмæ стыр
æхсардзинад кæй равдыстой, уый тыххæй булкъон
С.Н. Войцеховский бакодта Мурасы-фырты риуыл
Фыдыбæстæйы хæсты 1-æм къæпхæны орден.
Чермен ма хорзæхджын æрцыд цалдæр майданæй:
се ’хсæн салдаты кадджын майдан «За отвагу», стæй
Сталины къухбафыстимæ Кады гæххæттытæй.
Уæлахизы бон Чермен йæ хæ-
стон æмбæлттимæ баиу англисаг
æмæ америкаг æфсæддонтимæ
цæугæдон Эльбæйы былгæрон.
Хъæбатыр хæствæллад салдæттæн
зард æмæ кафтимæ сæ рустыл
згъордтой, къæвдайы ’ртæхтау,
цины ставд цæссыгтæ.
Фыдыбæстæйы Стыр хæст бан-
цад. Нал хъуысы сармадзанты богъ-богъ, автомат-
ты къæр-къæр, нæмгуыты къуыззитт. Зæхх туг-
зæйтæй нал æхсы йæ фæлмæст цæсгом. Чермены
хæстон хæрзиуджытæм ма ноджыдæр бафтыд Фы-
302
УДВАРНЫ СТЪÆЛФÆНТÆ .
€$9*5
дыбæстæйы 2-аг къæпхæны орден йæ хъæбатырд-
зинæдты тыххæй.
Уæлахизы Саддат кæд хъæбатырæй фæцыд
фыдохы фæндæгтыл, уæддæр кадимæ ахицæн кодта
йæ граждайнаг хæс Советон Æфсады рæнхъыты.
1947 азы Уæлахизы Салдат, йæ риу хæрзиуджытæй
æрттивгæйæ, ыздæхт фыдæлты уæзæгмæ
сæрбæрзонд æмæ ронæлвæстæй, хæстон рыгтæй
дзаг цырыхъхъыты райгуырæн Кировыхъæумæ,
йе ’схъомылгæнæг фыды ’фсымæр Иликъомæ æмæ
йæм авд азы дæргъы хæсты быдырæй чи æнхъæлмæ
каст, уыцы уарзон чызг Мамиаты Заретæмæ.
Чермены кадæн Иликъо ныззылдта нæртон куывд,
хистæрты гаджидæуттæ йæ цæрæнбоны фæдыл,
зард, фæндыры цагъд æмæ фæсивæды кафт ахастой
æмбисæхсæвтæм.
Улæфтæн рæстæг нæ уыд. Уæлахизы хæствæллад
Салдат колхозон хæдзарад сæййæфта гæвзыкк æмæ
пырхытæй. Хæсты цæхæрæй хъæуы сæрзæгьæн
526 хæстон-фæсивæдæй нал сыздæхтысты 218.
Сæ цард æрхастой нывондæн Райгуырæн бæстæйы
сæраппонд æмæ æнустæм баззадысты æрыгон
салдаттæй.
Кусæг адæм, техникæ, кусæнгæрзтæ нæ фаг код-
той. Адæм æййæфтой æххормаг бонтæ, фæлæ уæд-
дæр хъынцъым ничи кодта. Кæстæрæй-хистæрмæ
дысфæлдæхт æмæ ронæлвæстæй архайдтой æхсæ-
надон хæдзарад рæвдздæр йæ къæхтыл слæууын
кæныныл.
Черменæн дæр райдыдтой йæ фæллойы æмæ
намысы фæндæгтæ. Нæлгоймаджы зонд æмæ
хъару кæм хъуыд, уым йæхиуыл нæ ауæрста, уæззау
куыстæй йæхи никуы фæлывта. Бабар ын кодтой
хæдзарады хайады сæргьлæууæджы бынат (завхоз)
æмæ дзы къорд азы мидæг бæрнон куыст фæкод-
303
р ш Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ$
та. Фæллойгæнæг адæймаджы зæрдæхудты никуы
бацыд. Баххуыс кæм хъуыд, уым йæхи иувæрсты
никуы раласта. Сыгьдæг æмæ æргомзæрдæ
коммунист, ныфсджын адæймаг кæй уыд, уымæ гæсгæ
йæ фæстæдæр коммунисттæ сæвзæрстой партион
организацийы секретарæй (бакуыста дзы иуæндæс
азы). Йæ алыварс æрбамбырд кодта иузæрдион
коммунисты æмæ æнæпартион активистты: Мæрзойты
Хъазыбег - хъæуы хицау, Сихъоты Кота æмæ Адæбе,
Козаты Сафонка, Куыдзæгты Уалент, Бирæгъты
Кирилл, Магкаты Разиат, Къадзаты Евген, Дзала-
ты Солтан, Гаджиты Алыбег æмæ бирæ æндæртæ.
Иууылдæр æмдых, æмзондæй архайдтой хæдзарады
экономикæ сырæзын кæныныл æмæ сын æнтысгæ
дæр бакодта. Хъæуы сæрдар МæрзойтыХъазыбегимæ
æмхуызонæй дæр уыдысты фæзминаг коммунист-
тæ. Чермен бирæ азты дæргъы дæсны разамынд
лæвæрдта тракторон-быдырон æмæ фосдарæн фер-
мæйы коллективты куыстæн дæр. Æдзухдæр уыд
йæ коллективтимæ раззагдæрты рæнхъыты. Йæ бон
цас уыд, уымæй æххуыс кодта мæгуыр, сидзæр-
гæстæ æмæ æххуысхъуаг адæмæн.
Æгæрон уарзтæй уарзта адæмы æмæ йын хицауа-
димæ кодтой аккаг аргъ. 1965, 1966 азты гæны хъæз-
дыг тыллæг кæй æрзайын кодта йæ бригады кусджы-
тимæ, уый тыххæй дыууæ хатты уыдис ССР Цæдисы
Адæмон Хæдзарады Æнтыстдзинæдты Равдысты
архайæг (ВДНХ) горæт Мæскуыйы. Хорзæхджынгонд
æрцыд равдыстыты бронзæ майдантæй.
Чермен ахæм коммунист нæ уыд, æмæ æрдæг
фæндагыл чи ’рлæууа. 1966 азы йæ тракторон-
быдырон бригады уæнгты къухы бафтыд ноджы
стырдæр æнтыстдзинад - районы хæдзарæдты
’хсæн, социалистон ерысы хоры бæрзонд тыллæг
æрзайын кæнынæй бацахстой 1-аг бынат. Бирæтæн
304
УДВАРНЫСТЪÆЛФÆНТÆ .
*$^з
дзы лæвæрд æрцыд Паддзахадон хæрзиуджытæ.
ССР Цæдисы Сæйраг Советы Президиумы Указмæ
гæсгæ йын лæвæрд æрцыд Фæллойадон Сырх Ты-
рысайы орден. 1984 азæй фæстæмæ та хицауа-
ды уынаффæмæ гæсгæ ссис Республикæйы ныса-
ниуæджы (персональный) пенсиисæг.
Бирæ хорз миниуджытæй уыд хайджын Чермен.
Уарзта Фыдыбæстæ, ирон æгьдау, ирон аивад, ирон
адæмон сфæлдыстад. Уæлдай адджын ын уыдысты
«Нарты кадджытæ», Къостайы «Ирон фæндыр»
(зыдта йæ чиныгмæ æнæ кæсгæйæ), ирон адæмон
зарджытæ (арæх-иу зарыд «Акимы» æмæ «Тлаттаты
Чермены» зарджытæ).
Нымад æмæ уарзон лæг кæй уыд, ууыл дзурæг у,
æгьдауы фæдыл ’ссæдз хаттæй фылдæр къухылхæ-
цæг кæй уыдис. Абон дæр æй уыцы чындзытæ ны-
майынц æфсымæрыл, ирон æгъдаумæ гæсгæ, нæ
хæдзар та - сæ цæгатыл.
Мæ фыд æмæ мæ мад 50 азы иумæ фæцардысты
уарзонæй, зæрдæрайæ. Нæ мад - Заретæ - 1948 азы
Мурасты мыггагмæ æрбавæрдта фарны къах æмæ
Чермены сидзæр уды самондджын кодта.
ХХ-æ æнусы 50-æм азгпы ист къам
305
20
« . Дзугаты-Мурасты Риммæ
$щ&
Фæндзай азы дæргьы Мамион лæууыд фидар
мæсыгæй нæ фыды фарсмæ. Йæ царды фæстаг
боны онг ын фæкодта иузæрдион лæггад, æмæ абон
дæр у къонайы фарн, бинонты бæттæг.
1974 аз
Цард у фурд, æмæ уыцы фурды Чермен ленк
кодтауылæнты ныхмæ, лæгау-лæджы цард фæкодта
хъæубæсты ’хсæн, куыстауарзон Ирыстоны рæзтыл.
1998 азы 4 декабры хъæбатыр хæстонæн кæд йæ
зæрдæйы куыст банцад, уæддæр йæ рухс ном, йæ кад
æмæ йæ фарн уæлæуыл баззадысты фæзминагæй
кæстæртæн.
Махæн, абоны фæлтæрæн, не ’стыр хæс у нæ кад-
джын хистæрты фарн æмæ намыс, кад æмæ радимæ
азты сæрты размæ хæссын фидæны бæрзæндтæм.
Сæ хæстон æмæ фæллойадон сгуыхтдзинæдтæ та
нæ удварны идеалыл нымайын æмæ иу уысм дæр
куыд нæ рох кæнæм, уыдон нын сæ туджы стыр
аргъæй кæй балхæдтой, уыцы Уæлахиз.
Цæрæд æнусты йæ кад æмæ намысы ном Уæла-
хизы Салдатæн!
г. «Рæстдзинад». - 2015. - 28 июл. - Ф. 2.
306
Цæудзысты азтæ, ивдзысты фæлтæртæ.
Æнусты сæрты хиздзæнис æнус,
Фæлæ уæддæр, алайнаг дзырды зæлтæ,
Ирон зæххыл сымах уыдзыстут буц.
Соттиты Риммсе
307
СÆРГÆНДТÆ
Авгпорсей 4
ЛИТЕРАТУРОЙ ПОРТРЕТТÆ
1. Цардмæ куыдфæндыйы цæстæй нæ каст
[Айларты Измаилы 95 азы райгуырды бонмæ) 7
2. Æрдæгыл аскъуыди йæ цард
{Абайты Амырханы 80 азы райгуырды бонмæ) 22
3. Йæ фæрнджын къахдзæфтæ
[Багаты Ладийыл сæххæст 100 азы) 35
4. Поэзийы зæлдаг тынты уаз
[поэт Бырнацты Бароныл сæххæст 80 азы) 48
5. Фыдыбæстæ, - мæ цард æмæ мæ бон
[Гаджиты Георгийы 85 азы райгуырды бонмæ) 61
6. «Æз дæр фæзындзынæн уæ цинтæм»
(Дарчиты Мураты 90 азы бонмæ) 82
7. Уарзта Ир æнахуыр уарзтæй
[Дзугаты Георгийы 105 азы райгуырды бонмæ) 89
8. Йæ урс къæсæр - йæ Ирыстон, йæ зарæг
[Къадзаты Станиславы 60 азы райгуырды бонмæ) 104
9. Уæлахизы салдат, фыссæг, ахуыргæнæг
(Куыдзæгты Валодяйы 100 азы райгуырды бонмзе) 115
10. Ирон æвзаг, ирон фарн, Сымах - мæ ныфс, мæ сагъæс
[Мурасты Эльбрусы 70 азы юбилейы бонмæ) 145
11. «Æгъдау лæгдзинад æмæ уарзтæй»
[Хæдахуыр поэт Ногъайты Хазбийы тыххæй) 157
12. Дзырдаивады ауæдзыл цæугæйæ
(Соттиты Риммæйы 80 азы райгуырды бонмæ) 164
13. Ирыстоны уарзта, саби йæ мады куыд уарзы, афтæ
[Тедеты Георгийы 80 азы райгуырды бонмæ) 176
308
14. Поэзи уыд йæ царды циндзинад
[Туаты Сергейы 100 азы райгуырды бонмæ) 192
15. «Мæнæн мæ фæндыр адæймагыл зардзæн»
[Уырымты Петяйы 80 азы райгуырды бонмæ) 205
16. Ирон æвзаг - йæ кувæндон, йæ цард
[Хозиты Барисыл сæххæст 60 азы) 215
17. Яковы «мæсыгамад» поэзи
(Хозиты Яковы 100 азы райгуырды бонмзг) 224
ХÆСТЫ ÆМÆ ФÆЛЛОЙЫ ХЪАЗУАТОНТÆ
1. Сырх партизан
[Дзугаты Дæхцыхъойы фырт Гæбилайы
125 азы райгуырды бонмæ) 247
2. Ученый с мировым именем
{К 105-летию со дня рождения академика Дзугаевой С. Б.) 259
3. «В атаку стальными рядами Мы поступью твердою шли...»
[О ветеране ВОВ и труда, полковнике в отставке Е.Б. Мамиеве
к 75-летию Победы) 269
4. Кæстæртæн фæзминаг - æнустæм хъуыдыйаг!
(Социалистон Фæллойы Хъæбатыр Мæрзойты Хъазыбеджы
мысгæйæ) 286
5. Кад æмæ намысы фæндæгтыл
(Хæсты æмæ фæллойы ветеран Мурасты Чермены 95 азы
райгуырды бонмæ) 297
309
Литературно-художественное издание
Дзугаева-Мурашева Римма Черменовна
ИСКРЫ ДУШИ
КНИГА 1
Публицистика
Издано в авторской редакции
Технический редактор — Е.Н. Маслов
Компьютерная верстка — С.А. Булацева
Дизайн обложки — Д.А. Джиоева
Подписано в печать 30.04.2020.
Формат бумаги 60x84 1/16. Бум. офс. Печать цифровая.
Гарнитура шрифта «Вооктап 01<3 5(:у1е 1гоп».
Усл. п.л. 18,0. Тираж 100 экз. Заказ № 23.
Отпечатано ИП Цопановой А.Ю.
362000, Владикавказ, пер. Павловский, 3.