Автор: Лазарук М.А. Мінкевіч М.Г. Умрэйка С.А. Сянькевіч Г.Р.
Теги: педагогіка гісторыя беларусі гісторыя гісторыя адукацыі
Год: 1984
Текст
•\й
АСВЕТА
I ПЕЛАГАГІЧНАЯ
ЛУМКА
У БЕЛАРУСІ
СА СТАРАЖЫТНЫХ
ЧАСОў
АА 1917 г
ББК 7403(2)
Л 90
РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕГІЯ:
ЛАЗАРУК М. А. — адказны рэдактар, МІНКЕВІЧ М. Г.,
| УМРЭЙКАС. А.| , СЯНЬКЕВІЧ Г. Р„ СОНЦАУ П. С„
МЯЛЕШКА В. У„ ДАРАШЭВІЧ Э. К„ МЯЦЕЛЬСКІ М. С.
Рэцэнзенты: У. С. Аранскі, кандыдат педагагічных навук, старшы
навуковы супрацоўнік па тэорыі і гісторыі педагогікі НДІ агульнай
педагогікі АПН СССР; Р. Л. Даватар, кандыдат педагагічных навук,
старшы навуковы супрацоўнік лабараторыі гісторыі школы і педаго-
гікі дарэвалюцыйнай Расіі НДІ агульнай педагогікі АПН СССР;
М. П. Баранава, кандыдат гістарычных навук; Н. Г. Паўлава, канды-
дат гістарычных навук.
4302000000—138
А М(ЗОЗ)-85 2 85
@ Выдавецтва «Народная асвета>, 1984.
УВОДЗІНЫ
Лёс культуры ў розных народаў складваецца па-роз-
наму. Гэта залежыць ад асаблівасцей сацыяльна-гіста-
рычнага развіцця народа, якое не бывае роўным (можа
то актывізавацца, то замаруджвацца ў залежнасці ад
тых ці іншых гістарычных абставін). Розныя сферы куль-
туры, матэрыяльная ці духоўная, таксама могуць або вы-
рывацца наперад, або адставаць ад іншых (напрыклад,
развіццё мастацтва ў параўнанні са сферай матэрыяль-
най вытворчасці, на што звяртаў у свой час увагу
К. Маркс, гаворачы пра старажытнагрэчаскую літарату-
ру). Але ніколі не бывае так, каб у народа не развівала-
ся, не ўзбагачалася паступова, па меры прагрэсіўнага руху
да новых форм жыцця, такая галіна дзейнасці, як пе-
дагогіка — навучанне, выхаванне, падрыхтоўка да сама-
стойнай жыццядзейнасці новых пакаленняў. Інакш і не
можа быць, бо ў адваротным выпадку перарвалася б, стра-
цілася б сувязь пакаленняў, устойлівая пераемнасць тра-
дыцый, якія перадаюцца старэйшымі людзьмі маладым.
У дачыненні да гісторыі беларускага народа даследа-
ванне гэтай сферы выклікае значныя цяжкасці. Яны тлу-
мачацца не толькі тым, што йерад намі ў дадзеным выпад-
ку вельмі вялікі па працягласці і складаны па сваёй са-
цыяльнай і гістарычнай сутнасці перыяд, які ахоплівае
болей за тысячу гадоў (гэта калі мець на ўвазе час, які
ў той ці іншай ме{\ьі зафіксаваны ў пісьмовых і іншых
помніках культуры, што дайшлі да нас; на самай жа спра-
ве гэты перыяд намнога болыны,-яго пачатковыя граніцы
праглядваюцца вельмі слаба, калі ўвогуле яны могуць
быць якім-небудзь чынам канкрэтна акрэслены). Гісторыя
гэтага перыяду ахоплівае развіццё некалькіх'сацыяльна-
эканамічных фармацый, уключае шэраг важных і спецы-
фічных па сваёй сутнасці этапаў станаўлення і развіцця
беларускай народнасці і нацыі. Гэта — этап, калі плямё-
ны, з якіх потым утварылася беларуская народнасць, аб’-
ядноўваліся ў Старажытнарускай дзяржаве (Кіеўскай
Русі), затым — час знаходжання беларускіх зямель у
складзе Вялікага княства Літоўскага, пасля — пад ула-
дай польскай шляхецкай дзяржавы. Рэчы Паспалітай, на- 5
рэшце, з канца XVIII ст. і да 1917 года, — у складзе Ра-
сіі. Цяжкасці ў вывучэнні гэтага перыяду звязаны з тым,
што беларускі народ на працягу многіх стагоддзяў знахо-
дзіўся ў складзе іншых дзяржаўных фарміраванняў, таму
яго ўклад у развіццё розных галін культуры праглядваец-
ца не заўсёды выразна. У пазнейшым адлюстраванні яго
часта «стушоўваюць» класава зацікаўленыя прадстаўнікі
панаваўшых у тыя часы культур. Асабліва гэта датычыцца
тых бакоў духоўнан дзейнасці народа, якія непасрэдна
не звязаны са спецыфічна-нацыянальнымі формамі праяў-
лення (такімі, як мова, вусная народная паэзія і інш.),
і тых гістарычных этапаў, калі нацыянальны прыгнёт быў
асабліва моцны. Прычым, інерцыя такога падыходу да
вызначэння «меры ўдзелу» народа ў развіцці такой сфе-
ры, як педагагічная думка і навука, вельмі адчуваль-
ная. Яна выразна прасочваецца ў гісторыка-педагагічных
даследаваннях амаль усіх аўтараў дакастрычніцкага часу
і нават у некаторых працах часу пазнейшага.
Рэакцыйная дваранска-буржуазная гістарыяграфія да-
вала яўна скажоную карціну, дакладней, яна звычайна
ўвогуле ігнаравала ўклад беларускага народа ў развіццё
педагагічнай думкі і практыкі перш за ўсё па той прычы-
не, што ігнаравала існаванне беларускай нацыі, адмаўля-
ла нацыянальную самастойнасць беларусаў.
Напрыклад, польскія шляхецкія і буржуазныя гісто-
рыкі (Т. Нарбут, 1. Лукашэвіч, 1. Ярашэвіч і інш.) увогу-
ле лічылі, што такой асобнай навуковай праблемы, як
развіццё асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі, не існуе,
таму што не існуе нацыянальнай беларускай культуры.
Яны лічылі Беларусь часткай Полыпчы і як такую раз-
глядалі яе і ў сваіх гістарычных даследаваннях. У адпа-
веднасці са сваімі класавымі поглядамі на гістарычны
працэс яны ўсяляк падкрэслівалі ролю польскай шляхты
і каталіцкага духавенства ў пашырэнні асветы на беларус-
кіх землях і яўна ігнаравалі ролю народных мас у гэтым
працэсе. Такая агульная тэндэнцыя, натуральна, не да-
зваляла ім хоць бы ў нейкай меры выявіць удзел народа
ў развіцці асветніцкага руху, школы і педагагічнай дум-
кі, ролю народнай педагогікі. На насельніцтва, што жыло
на землях Беларусі, гэтыя гісторыкі глядзелі як на цал-
кам забітую, адсталую, цёмную масу.
Тым жа шляхам ішлі і прадстаўнікі афіцыйнай навукі
ў дарэвалюцыйнай Расіі. Вядомыя гісторыкі педагогікі
(В. В. Грыгор’еў, С. В. Раждзественскі, I. П. Карнілаў,
М. А. Лебедзеў і інш.) праводзілі ў сваіх кнігах вяліка-
дзяржаўныя погляды на Беларусь як на «Северо-Запад-
6 ный край» Расіі, «губерннн, от Польшн прнобретенные»,
г. зн. глядзелі на яе як на адсталую ўскраіну, адрозную
ад іншых рускіх зямель хіба толькі тым, што на яе раз-
віццё пэўны ўплыў (звычайна адмоўны) аказала поль-
ская культура. У даследаваннях гэтых аўтараў галоўная
роля ў развіцці асветы і педагагічнай думкі прыпісвалася
высокапастаўленым свецкім і рэлігійным асобам.
Новыя тэндэнцыі ў даследаванні гісторыі культуры і
асветы Беларусі ўнеслі прадстаўнікі ліберальна-буржуаз-
нага кірунку ў гістарычнай навуцы — М.. К. Любаўскі,
М. В. Доўнар-Запольскі, Ф. I. Леантовіч, П. У. Уладзімі-
раў, К. В. Харламповіч, В. К. Стукаліч і інш. П. У. Ула-
дзіміраў, напрыклад, напісаў грунтоўнае даследаванне
пра жыццё і дзейнасць выдатнага беларускага асветніка
і гуманіста Ф. Скарыны.
Вельмі багаты і разнастайны матэрыял па этнаграфіі,
мове, фальклору і літаратуры беларускага народа сабраў
і прааналізаваў, прывёў у пэўную сістэму акадэмік
Я. Ф. Карскі, аўтар шматтомнай працы «Беларусы», якая
і зараз захоўвае сваю навуковую каштоўнасць.
У ліку цікавых прац заслугоўвае быць адзначаным і
даследаванне К. Харламповіча аб брацкіх школах XVI—
XVII стст.
Але і ў гэтых працах, нягледзячы на сабраны і па-свой-
му асэнсаваны ў іх цікавы матэрыял (які, дарэчы, больш
датычыўся іншых галін культуры, чым гісторыі педагогі-
кі), не было адказу на многія пытанні гісторыі асветы і
школы ў Беларусі. А калі гэтыя пытанні ўскосна закра-
наліся, то вытлумачваліся часта няправільна.
У лепшым выпадку лічылася, што развіццё педагагіч-
най думкі ў Беларусі ў некаторай меры праяўлялася ў
сферы этнапедагогікі і захавалася ў выглядзе народных
традыцый або як дыдактычны элемент народнапаэтыч-
ных твораў (казак, песень, прыказак, загадак і інш.).
Што ж датычыць менавіта школьнай педагогікі, то яна,
маўляў, уся, або амаль уся, была іншанацыянальнай, зу-
сім не звязанай з духоўным жыццём беларускага народа
(маецца на ўвазе жыццё народных нізоў, бо школьная
педагогіка ў тыя часы абслугоўвала галоўным чынам ася-
роддзе тых, хто меў уладу і багацце).
Даследчыкі гэтага кірунку не здолелі перамагчы тую
інерцыю, якая была зададзена навуковай думцы афіцый-
нымі гісторыкамі. 3 іх гісторыка-культурных, этнаграфіч-
ных або філалагічпых п^ац нярэдка лагічна вынікаў вы-
вад аб тым, што якой-небудзь уласна беларускай гісторыі
школы і педагагічнай навуковай думкі не было, таму зай-
мацца спецыяльнымі даследаваннямі ў гэтай галіне немэ-
тазгодна. Гэтым і тлумачыцца, відаць, тая акалічнасць, 7
што дадзеная тэма — гісторыя асветы і педагагічнай дум-
кі ў Беларусі — доўгі час спецыяльна не распрацоўвала-
ся, прынамсі, мы не можам назваць па гэтай праблеме
грунтоўнай працы, створанай у дарэвалюцыйны перыяд.
Погляд, які ўсталяваўся раней, працягваў уплываць на
адносіны да гэтай тэмы і ў пазнейшыя часы: не было бе-
ларускай школы — значыць, не было і нейкай асаблівай
сферы развіцця педагагічнай думкі. Калі і былі ў асобныя
перыяды больш спрыяльныя абставіны развіцця асветніц-
кай і школьнай педагагічнай дзейнасці, звязанай з нацыя-
нальнымі традыцыямі, лічылі прыхільнікі такога по-
гляду, то ў часы асабліва моцнага сацыяльнага і на-
цыянальнага прыгнечання разбуралася і тое, што было
здабыта раней. Інакш кажучы, на іх думку, беларускі
народ у гэтай галіне сябе зусім або амаль зусім не
выявіў.
Погляд такі, вядома, няправільны. У. I. Ленін пісаў:
«Якімі б ні былі разбурэнні культуры — яе выкрасліць з
гістарычнага жыцця нельга, яе будзе цяжка ўзнавіць, але
ніякае разбурэнне не давядзе да таго, каб гэта культура
.знікла зусім. У той ці іншай сваёй частцы, у тых ці ін-
шых матэрыяльных астатках гэта культура неўстаранімая,
цяжкасці будуць толькі пры яе ўзнаўленні»1.
Зусім непрымальнай для навукі з’яўляецца і тэндэнцыя
адваротная, якая зыходзіла ад гісторыкаў буржуазна-на-
цыяналістычнай арыентацыі. Гэтыя аўтары (В. Ластоўскі
і інш.), фальсіфіцыруючы факты, процістаўляючы бела-
рускую культуру рускай, адмаўлялі агульнасць паходжан-
ня беларускага народа з рускім. Яны сцвярджалі, што ў
часы Вялікага княства Літоўскага (XV—XVI стст.) Бела-
русь перажывала «залаты век», час развіцця сваёй дзяр-
жаўнасці, а г. зн. і культуры, асветы і г. д., дапускалі гру-
бае скажэнне ў ацэнцы сацыяльнага характару культуры
беларускага народа.
Правільнае, сапраўды навуковае асвятленне развіцця
культуры беларускага народа, а таксама гісторыі асветы,
педагагічнай думкі магчыма толькі на аснове марксісцка-
ленінскай метадалогіі. I яно пачалося менавіта пасля Вя-
лікай Кастрычніцкай рэвалюцыі, калі школьная справа і
развіццё педагагічнай думкі ў Беларусі, як і ў іншых рэс-
публіках Савецкай краіны, дасягнулі сапраўднага рос-
квіту.
Многа цікавых фактаў аб развіцці школы і асветы мож-
на знайсці ў працах па гісторыі СССР і гісторыі Беларусі
ў такіх аўтараў, як М. М. Ціхаміраў, Б. Д. Грэкаў,
М. В. Нечкіна, Б. А. Рыбакоў, I. I. Смірноў, В. В. Маўро-
8 дзін, а таксама ў працах беларускіх гісторыкаў У. I. Пічэ-
ты, М. М. Нікольскага, У. М. Перцава, В. К- Шчарбако-
ва, К- I- Кернажыцкага, I. М. Ігнаценкі, Л. С. Абэцэдар-
скага, К. П. Буслава, К. I. Шабуні.
Цікавы матэрыял па гісторыі школы і педагагічнай
думкі ў Беларусі змяшчаецца ў гісторыка-педагагічных
даследаваннях рускіх, украінскіх і беларускіх аўтараў
(Я. М. Мядынскі, Б. М. Міцюраў, М. А. Канстанцінаў,
В. Я- Струмінскі, Ш. I. Ганелін, М. У. Чэхаў, М. К. Ганча-
роў, М. Ф. Шабаева, Я. Д. Ісаевіч, В. 3. Смірноў, М. К- Кі-
рылаў, С. А. Умрэйка і інш.).
У пасляваенны перыяд у Беларусі з’явіўся шэраг гіста-
рычных даследаванняў, у якіх разам з пытаннямі агуль-
най гісторыі ў нейкай меры асвятляюцца і тыя, што ціка-
вяць гісторыю педагогікі. Вяліся і спецыяльныя даследа-
ванні ў гэтым кірунку (працы аўтараў прадстаўлены ў
гэтай кнізе)2.
У апошнія гады цікавасць да пытанняў гісторыі педа-
гогікі ў Беларусі ўсё больш узрастае. Пра гэта сведчыць
выхад у 1968 годзе сур’ёзнай калектыўнай працы «Нары-
сы гісторыі асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі» (Мн.:
Нар. асвета), якая была значным крокам у распрацоўцы
пытанняў развіцця асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі.
Сваім выхадам яна істотна запоўніла тыя прагалы ў да-
следаванні тэмы, якія існавалі да апошняга часу.
I ўсё ж гэта была толькі першая спроба абагульнення
таго, што назапасіла навуковая думка за папярэдні час
у галіне гісторыі педагогікі ў Беларусі. I як кожная пер-
шая спроба, яна далёка не поўна раскрывала пастаўле-
ную тэму, мела празмерна фрагментарны характар.
Новая праца «Асвета і педагагічная думка ў Белару-
сі: Са старажытных часоў да 1917 г.» у значнай меры лік-
відуе гэтыя недахопы папярэдняга выдання. Яна болей
поўна і шырока, болей рознабакова і грунтоўна асвятляе
тэму.
Пытанні гісторыі школы і педагагічнай думкі ў Бела-
русі разглядаюцца ў кнізе на шырокім фоне сацыяльна-
гістарычнага развіцця народа, у цеснай сувязі з развіццём
прагрэсіўнай грамадскай думкі.
Улічваючы тую важную акалічнасць, што развіццё
асветы цалкам і непасрэдна залежыць ад сацыяльна-па-
літычных і эканамічных умоў жыцця, цалкам абумоўлі-
ваецца гэтымі фактарамі, аўтары даследавання кіраваліся
сацыяльна-эканамічнай характарыстыкай кожнага гіста-
рычнага перыяду ці этапа ў гісторыі асветы і педагагіч-
най думкі ў Беларусі, паслядоўна імкнуліся прасачыць
барацьбу прагрэсіўных тэндэнцый у развіцці гэтага пра-
цэсу з рэакцыйнымі, вылучыць у спадчыне стагоддзяў 9
усё тое каштоўнае, што так ці інакш уплывала на далей-
шае развіццё асветніцкіх і педагагічных ідэй на беларус-
кай зямлі, паказвала барацьбу перадавых сіл за дэмакра-
тызацыю асветы.
Аўтары даследавання даказваюць, што адным з най-
важнейшых фактараў развіцця народнай асветы і педага-
гічнай думкі ў Беларусі быў уплыў прагрэсіўнай рускай
педагагічнай навукі, педагагічныя ідэі рэвалюцыйных дэ-
макратаў В. Бялінскага, М. Дабралюбава, М. Чарнышэў-
скага, выдатнага рускага педагога К. Ушынскага. Іменна
пад іх уплывам развіваўся грамадскі рух настаўніцтва за
дэмакратызацыю школы, які быў састаўной часткай рэва-
люцыйнага вызваленчага руху беларускага народа ў
XIX— пачатку XX ст.
Значная частка матэрыялу, фактаў прыцягваецца да
аналізу ўпершыню. У выніку аўтарам гэтай кнігі ўдалося
агульнымі намаганнямі стварыць даволі шырокую кар-
ціну развіцця асветы і педагагічных ідэй і паказаць ролю
народных мас у гэтым працэсе.
Зразумела, у гэтай працы не ўсе пытанні ўзятай тэмы
знайшлі аднолькава глыбокае вырашэнне. Перш за ўсё
таму, што япічэ далёка не ўсе матэрыялы, якія датычаць
гісторыі развіцця асветы і школы ў Беларусі, выяўлены.
Над выяўленнем гэтых матэрыялаў яшчэ трэба шмат пра-
цаваць. Важным крокам у гэтым кірунку было б выданне
«Анталогіі педагагічнай думкі ў Беларусі», у якую вар-
та было б уключыць найбольш важныя звесткі аб дзей-
насці віднейшых дзеячаў школы і асветы або дакументы,
якія рэгламентавалі працу асветных ці навучальных уста-
ноў. Ды і пра тыя, якімі валодае навука, нельга яшчэ ска-
заць, што яны асэнсаваны ў дастатковай меры. Некато-
рыя з іх несумненна прааналізаваны толькі яшчэ ў «пер-
шым прыбліжэнні», у іх яшчэ не вылучаны некаторыя
важныя аспекты педагагічнай думкі і практыкі. -
Параўнаўча невялікая колькасць, а нярэдка і амаль
поўная адсутнасць уласна педагагічных матэрыялаў па
асобных перыядах вымушала аўтараў кнігі карыстацца
самымі рознымі крыніцамі, часта толькі ўскосна звяза-
нымі з гісторыяй школы і педагагічнай думкі (розныя
працы па гісторыі, філасофіі, літаратуры, мове і інш.).
Пры стварэйні кнігі нярэдка зіюў і зноў узнікалі, зда-
валася б, пераадоленыя ўжо цяжкасці. Напрыклад, у вы-
рашэнні пытання аб тым, якія падзеі патрэбна адносіць
да гісторыі беларускай педагагічнай думкі і якія да поль-
скай, рускай. Тут яшчэ не ўсё ясна. Па гэтаму пытанню
і зараз выказваюцца розныя погляды і меркаванні. Бы-
10 ваюць такія выпадкі, калі даказаць нацыянальную пры-
належнасць таго ці іншага дзеяча ці нават асобнага пе-
дагагічнага факта вельмі цяжка, а то і зусім немагчыма.
Аўтары кнігі кіраваліся такім меркаваннем, што вы-
значэнне гэтага аспекту ў любым выпадку пакідае нам
права разглядаць педагагічную з’яву, узнікшую ў Бела-
русі, як у пэўнай меры прыналежную і да культурнага
набытку беларускага народа.
Нават у тым выпадку, калі ўсё, што датычылася шко-
лы і тэорыі навучання і выхавання дзяцей, пісалася на
польскай ці рускай мовах, яно мела пэўнае дачыненне да
педагагічных традыцый беларускага народа, таму што
аўтарамі гэтых прац ці выказванняў былі людзі, якія або
значны час жылі ў асяроддзі беларускага народа, або на-
ват паходзілі з яго і таму не маглі ў сваёй педагагічнай
працы і ў сваіх тэарэтычных роздумах зусім ізалявацца
ад народных традыцый, ад народнай педагогікі нават у
тым выпадку, калі яны свядома ўхіляліся ад прызнання
такой сувязі. I ўжо несумненна тады, калі гэтыя дзеячы
самі ўсведамлялі сваю сувязь з жыццём беларускага на-
рода, хоць выказвалі свае думкі па-польску ці па-руску.
Аўтары кнігі лічылі, што найважнейшым пры асвят-
ленні ўкладу кожнага з дзеячаў мінулага павінен быць
сацыяльны аспект, гістарычны і класавы падыход да
ацэнкі ролі кожнага з іх або значэння кожнай з форм, у
якой праяўлялася педагагічная дзейнасць на землях Бе-
ларусі. Тут нельга задавольвацца агульнымі традыцый-
нымі (часта ўстарэлымі, няправільнымі) ацэнкамі таго
ці іншага кірунку, лагера. Канкрэтна-гістарычны і са-
цыяльна-класавы аналіз з’яўляецца галоўным.
Карацей кажучы, нявырашаных або вырашаных не да
канца пытанняў застаецца яшчэ нямала.
Перыядызацыя гісторыі асветы і педагагічнай думкі
ў Беларусі цалкам асноўваецца на той, што прынята ў
агульнай гісторыі. Увесь дарэвалюцыйны перыяд падзя-
ляецца на шэсць раздзелаў. У першым разглядаецца куль-
тура і асвета на тэрыторыі Беларусі ў IX—XIII стст., у
другім — XIV — першая палавіна XVII ст., у трэцім —
другая палавіна XVII і XVIII ст. (да ўз’зднання з Ра-
сіяй), у чацвёртым — канец XVIII — першая палавіна
XIX ст., у пятым — другая палавіна XIX ст. і, нарэшце, у
шостым — пачатак XX ст.
Такі падзел на перыяды дазваляе прасачыць развіццё
асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі, вызначыць тэн-
дэнцыі гэтага працэсу на розных этапах гісторыі народа.
КУЛЬТУРА
I ПІСЬМЕННАСЦЬ
У іх-хііі СТСТ.
ЛЯ ВЫТОКАЎ РАЗВІЦЦЯ АСВЕТЫ
I ПІСЬМЕННАСЦІ
Культура і асветніцтва ў Беларусі маюць глыбокія вы-
токі, яны непарыўна звязаны з культурай Кіеўскай
Русі. -------... .
У другой палавіне 1-га тысячагоддзя землі сённяпгняй
Беларусі засялялі тры буйныя ўсходнеславянскія саюзы
плямён — крывічы, дрыгавічы і радзімічы. Яны аселі на
буйных рэках Усходняй Еўропы — Нёмане, Заходняй
Дзвіне, Дняпры, Сажы, Прыпяці з іх шматлікімі прыто-
камі.
Эканамічнаму развіццю новаасвоеных тэрыторый
спрыяла прыроднае багацце краю: лясы і пушчы, рэкі і
азёры, землі з радовішчамі розных карысных выкапняў,
у тым ліку і жалезнай руды.
Пра рассяленне гэтых славянскіх плямёнаў летапіс
«Аповесць мінулых часоў» сведчыць наступнае: адны з
іх «...сЁдоша межю Прнпетью н Двнною н нарекошася
дреговнчн», другія — самая.буйная этнаграфічная група
ўсходняга славянства —.крывічы прыйшлі «... на верхь
Волгн, н наверхь Двнны н на верхь Дняпра». Называючы
пад 862 г. адзін з іхніх старажытных «градаў» — Полацк,
летапіс падкрэслівае, што «...перышн насельннцн ...вь По-
лотьску крнвнчн», а ва ўводзінах згадвае пра паходжанне
палачан ад крывічоў. Племя ж, якое ўзначальваў Радзім,
рассялілася на Пасожжы: «...н прешедьша с'Ьдоста Ра-
днмь на Сьжю н прозвашаяся раднмнчн»3.
Доўгі час жывучы самабытна, гэтыя племянныя саю-
зы захоўвалі свае ўласныя палітычныя арганізацыі —
«княжанні», мелі сваіх правадыроў і сваё войска, а паз-
ней былі ўключаны ў склад Кіеўскай Русі — магутнай
усходнеславянскай дзяржавы.
На старонках летапісу дрыгавічы апошні раз згад-
ваюцца ў 1149 г., радзімічы — у 1169 г. Іпацьеўскі і
Васкрасенскі летапісы пад 1129, 1140, 1162 гг. па трады-
цыі ўсё яшчэ называлі князёў, што правілі ў Полацку,
«крывіцкімі» князямі. Тэрыторыі паўночнай і цэнтральнай
частак цяперашняй Беларусі ў заходнееўрапейскіх кры-
ніцах аж па першую чвэрць XIV ст. называліся «кры-
віцкімі землямі», а паўднёва-заходніх — «дрыгавіцкай
зямлёй». 13
Гістарычны лёс дрыгавічоў, радзімічаў і крывічоў
складваўся неаднолькава. Так, радзімічы апынуліся ў
падпарадкаванні хазараў і плацілі ім даніну аж да 885 г.
3 IX ст. тэрыторыя радзімічаў увайшла ў склад Смален-
скай зямлі і Чарнігаўскага княства. У X—XII стст. тут
ужо існавалі гарады Прапошаск, Чачэрск, Радамля, Го-
мій і Крьічаў.
На дрыгавіцкіх землях, дзе ўзнікла моцная палітыч-
ная адзінка — Тураўская зямля, племянным, а пазней і
дзяржаўным цэнтрам яе у X ст. стаў горад Тураў. Ле-
тапіс 980 г. сведчыць, што ў той час тут правіў легендар-
ны князь Тур. У канцы X ст. Тураўская зямля выступае
асобным самастойным княствам, дзе правіў князь Свята-
полк, сын кіеўскага вялікага князя Уладзіміра Святасла-
віча. У другой палавіне XII ст. з яе вылучаюцца Клецкае,
Пінскае, Дубровіцкае і Сцяпаньскае княствы. На тэрыто-
рыі Тураўскай зямлі існавала многа гарадоў, апрача Ту-
рава: Бярэсце, Пінск, Чартарыйск, Слуцк, Клецк, Рага-
чоў, Мазыр, Дубровіца, Нобель, Капыль і Сцяпань.
На паўночным захадзе дрыгавіцка-крывіцкай тэрыто-
рыі, на Панямонні, узнікае таксама шэраг гарадоў —
Навагрудак, Ваўкавыск, Слонім, Гродна, Турэйск, Здзітаў,
якія мелі яркую і самабытную культуру. Да сярэдзіны
XIII ст. тут склалася эканамічна і палітычна моцнае аб’-
яднанне «Навагародская зямля», сталіцаю якой быў вы-
ісокаразвіты Навагрудак (Навагарадок, Наваградак).
Своеасабліва складваўся-гістарычны лёс крывічоў, якія
мелі тры адгалінаванні — крывічы пскоўскія, смаленскія
і полацкія. Лакалізаваныя ў вярхоўях рэк Дняпра, За-
ходняй Дзвіны і Вялікай, полацкія крывічы сярод усход-
ніх славян сталі на шлях эканамічнай і палітычнай сама-
стойнасці, і іх цэнтр княжання Полацк, адзін са старажыт-
нейшых гарадоў усходніх славян, стаў магутным акумуля-
тарам эканамічных сіл на даволі значнай і этнічна склада-
най тэрыторыі. Тут рана, у IX—X стст., узнікаюць на кож-
най гандлёвай артэрыі «з вараг у грэкі» гарады— Полацк і
Віцебск, а затым і Друцк. Тутэйшы феадальны клас раней
за феадалаў многіх іншых зямель пачаў пашыраць сваю
падуладную тэрыторыю, абкладаць данінай і падпарад-
коўваць сабе землі паўночных дрыгавічоў, асобныя ўсход-
нелітоўскія і латгальскія плямёны Прыбалтыкі ўздоўж .
Заходняй Дзвіны. Заходнія старажытныя літаратурныя
крыніцы, у прыватнасці скандынаўскія сагі і саксонскія
легенды, адзначаюць на ўсходзе Еўропы тых часоў тры
цэнтры, тры палітычна-дзяржаўныя арганізацыі славян-
скіх зямель — Ноўгарад, Полацк і Кіеў.
14 Полацкае княства ў IX—XII стст. аж да пачатку свай-
го раздраблення ўяўляла сабой найбольш самастойную
палітычную адзінку на ўсходнеславянскіх землях з веча-
вым ладам у горадзе і арыгінальнай высокай культурай.
Аб’ектыўны ход імклівага працэсу феадалізацыі ўсход-
неславянскіх зямель узнёс Полацк на месца стольнага
«старшага града» — сталіцы адной з буйнейшых «зямель»
поруч з Ноўгарадам і Кіевам. Ен даволі хутка становіцца
буйным адміністрацыйным, культурным і эканамічным
цэнтрам зямлі, якая гаспадарыла на важнейшых гандлё-
вых шляхах Усходняй Е-ўропы. У эпоху праўлення князя
Усяслава Брачыславіча, відаць, адбыўся перанос дзядзін-
ца стольнага горада з невялікага гарадзішча на рацэ Па-
лаце ўніз, да яе сутоку з Заходняй Дзвіною. Тут, з пабу-
давання Верхняга замка, абнесенага моцнымі сценамі з
баявымі вежамі, пачаўся новы этап гісторыі горада і
ўсён Полацкай зямлі. Пад уладаю Полацка развіваліся і
дужэлі больш як 20 гарадоў — цэнтраў рамяства, гандлю
і культуры.
Немалое значэнне для яго мелі пастаянныя і разна-
стайныя сувязі з Кіевам, Ноўгарадам і многімі іншымі га-
радамі Кіеўскай Русі, з суседнімі землямі Прыбалтыкі,
Скандынавіяй, краінамі Цэнтральнай і Заходняй Еўропы,
Балканамі і Усходам. Полацкі княжацкі дом падтрымлі-
ваў прамыя самастойныя сувязі з Візантыяй, з імперата-
рамі якой у пачатку XII ст. ён быў непасрэдна звязаны
сваяцтвам. У гэты час Полацк стаў адным з буйнейшых
цэнтраў усходнеславянскіх зямель. Тут склалася і разві-
валася арыгінальная архітэктурная школа, якая ўвабра-
ла ў сябе лепшыя традыцыі і дасягненні тагачаснай пера-
давой еўрапейскай культуры і аказала моцны ўплыў на
культуру суседніх зямель. Тут існавалі гарады з шырокі-
мі гандлёвымі сувязямі, з развітой гарадской культураў, з
манастырамі, тагачаснымі цэнтрамі асветы і пісьменнасці,
дзе вялося сваё летапісанне. Культура Полацкай зямлі
разам з тым развівалася ў агульным рэчышчы з усходне-
славянскімі культурнымі здабыткамі і дасягненнямі, грун-
тавалася на магутнай аснове культуры Кіеўскай Русі.
Шырокія археалагічныя раскопкі старажытных гара-
доў Беларусі далі багацейшы фактычны матэрыял для
ацэнкі ўзроўню распаўсюджанасці пісьменнасці і асветы
ў X—XIII стст.
Як вядома, пісьменнасць на ўсходнеславянскіх землях
існавала яшчэ за некал'ькт_дзесяцігоддзяў да прыняцця
хрысціянства (пра гэта сведчаць некаторыя даныя і гіста-
рычныя звесткі). Пазней пісьменнасць, асвета і кніжнасць
пашыраюцца дзякуючы сувязям з Візантыяй, адкульугэты
час пранікла і ідэалогія феадалізму — хрысціянская рэлі-
15
гія. Кірыл і Мяфодзій на аснове грэчаскага алфавіта і з
улікам роднай мовы распрацавалі славянскую азбуку.
Хрысціянская рэлігія і царква, як вядома, падтрымлі-
валі ўладу князя і наогул феадальныя парадкі, апраўд-
валі і абгрунтоўвалі імем бога сацыяльны прыгнёт, заклі-
калі народ да пакорлівасці. Разам з тым увядзенне хрыс-
ціянства ў пэўнай ступені садзейнічала развіццю культуры.
У тую эпоху цэнтрамі культуры і асветы былі гарады,
дзе важнейшую ролю ў распаўсюджанні пісьменнасці
адыгрывалі як свецкія дзеячы, так і некаторыя свяшчэн-
нікі і манахі манастыроў і цэркваў. Многія з іх ведалі не-
калькі моў. Распаўсюджанню асветы садзейнічалі і тыя
асобы, якія прыязджалі з Візантыі, прывозячы з сабою
кнігі, напісаныя на зразумелай для ўсходніх славян мове.
Вядома, што ўслед за пашырэннем пісьменнасці кіеўскі
князь Уладзімір загадаў браць у знатных людзей дзяцей
і аддаваць іх «на вучэнне кніжнае». Так было і ў іншых
княствах, у Полацкай, Тураўскай і Навагародскай зем-
лях, дзе дзяцей вучылі пісьменнасці як для царкоўных,
так і для грамадскіх спраў і гаспадаркі. Так паступова
пачало складвацца навучанне па тыпу школьнага. Пісь-
менныя людзі вучылі дзяцей чытанню, пісьму, асновам ма-
тэматыкі і царкоўным спевам.
Крыху пазней у вялікіх стольных гарадах, пры ма-
настырах і княжацкіх дварах, пачалі адкрывацца школы,
дзе часам вучням давалі шырокую свецкую адукацыю.
Тут вучылі не толькі царкоўнаславянскай, грэчаскай і
лацінскай мовам, але і некаторым «вольным навукам»:
рыторыцы, матэматыцы, гісторыі, прыродазнаўству. 3 раз-
віццём міжнародных сувязей і міжнароднага аўтарытэту
ўсходнеславянскіх зямель патрэба ў высокаадукаваных
людзях увесь час расла. У стольных гарадах, дзе часта
былі, а нярэдка і падоўгу жылі іншаземныя купцы-«го-
сці», пры княжацкіх дварах меліся пісары-перакладчыкі,
якія ведалі многія замежныя мовы. Развіццё ўнутранага
і зарубежнага гандлю, гарадскога рамяства, шырокага
свецкага і царкоўнага будаўніцтва таксама настойліва па-
трабавала адукаваных людзей з шырокімі кругаглядам і
спецыяльнымі ведамі. У развіцці гарадоў падуладных зя-
мель былі зацікаўлены князі, многія з якіх разумелі важ-
насць і патрэбнасць асветы.
На заходніх землях Русі былі шырока вядомы «Паву-
чанні Уладзіміра Манамаха», якія з’яўляліся фактычна
асновай сістэмы выхавання дзяцей тае пары. У «Павучан-
ні» гучыць заклік да дзяцей быць справядлівымі, ветлівы-
мі, працавітымі, энергічнымі, смелымі, любіць родную
16 зямлю, абараняць яе інтарэсы.
У XI і асабліва ў XII—XIV стст., у сувязі з ростам га-
радоў, гарадской эканомікі і культуры, пісьменнасць па-
чала даволі шырока_пранікаць у асяроддзе гандлёвага і
рамеснага люду.
Народныя масы, якія жылі на тэрыторыі цяперашняй
Беларусі ў IX—XIII стст., унеслі таксама свой уклад у
агульную скарбніцу ўсходнеславянскай народнай педага-
гічнай творчасці4. Пеені, казкі, быліны, паданні, прымаў-
кі і прыказкі, з іх неад’емным дыдактызмам, утрымлівалі
неацэнную інфармацыю і павучанні на ўсе выпадкі жыц-
ця, адлюстроўваючы розум, вопыт, назіральнасць працоў-
нага чалавека, аратага і абаронцы роднай зямлі. Выдатны
рускі педагог К- Д. Ушынскі называў казкі першымі і
бліскучымі спробамі народнай педагогікі, «...і я не ду-
маю, — пісаў ён, — каб хто-небудзь быў у стане спабор-
нічаць у гэтым выпадку з педагагічным геніем народа»6.
Быліны пра народных волатаў Кіеўскай Русі Ілью
Мурамца, Мікулу Селянінавіча, Дабрыню Нікіціча і ін-
шых мелі велізарнае выхаваўчае значэнне. Гістарычнай
асновай і лейтматывам усходнеславянскага эпасу была
барацьба за справядлівую справу, абарона сваёй Айчыны.
Народ надзяліў сваіх любімых былінных герояў лепшымі
духоўнымі і фізічнымі рысамі, паказваючы іх як абарон-
цаў працоўнага народа, удоў і сірот, воінаў-патрыётаў,
вартавых граніц, адзінства і магутнасці роднай зямлі, ства-
рыў у былінах і вобраз «ідэальнага селяніна Мікулы Се-
Лянінавіча, у якім адлюстраваў стваральную магутнасць
народа, яго мары аб радаснай і плённай працы»6.
Характэрна, што ў тагачасным грамадстве існавала
такая сістэма выхавання і педагагічных ведаў, у аснове
якой ляжала мудрасць народнай дыдактыкі. Разам з на-
роднымі звычаямі і традыцыямі яна аказвала рашаючы
ўплыў на выхаванне дзяцей, фарміруючы патрэбныя ад-
носіны да прыроды, земляробчай працы, народных ра-
мёстваў, прывіваючы законы гасціннасці, правілы пры-
стойных паводзін і інш.
I хаця тады ў жыцці было нямала супярэчлівасцей,
заскарузласці поглядаў, жылі бытавыя і рэлігійныя заба-
боны — не. яны дамінавалі і вызначалі аснову фарміра-
вання падрастаючага пакалення. Маральнымі канонамі
былі культ працы, чалавечага розуму і ўмелых рук, усве-
дамленне свайго месца ў прыродзе, услаўленне чалавеч-
насці, таленту і красы, гераізму. Паколькі ў той час боль-
шасць дзяцей не наведвалі школы, народная пёдагогіка
адыгрывала галоўнўвд-,родю'^гТХ^й^Іхаванні. Дзецям пры-
віваліся тыя дадатныя .асаоістый яйасці, якія народ хацеў
бачыць у сваёй будучдн зменеЛі_7_~ [
17
Першасныя элементы народнай педагогікі перадавалі-
ся ў спадчыну з пакалення ў пакаленне. Яны асабліва да-
мінавалі ў сацыяльна-эканамічным жыцці грамадства, у
працоўным навучанні разнастайным рамёствам, у авало-
данні земляробчай прафесіяй, асновамі будаўніцтва. Узяць
хаця б адзінкі меры, вагі і колькасці, без якіх немагчыма
творчая дзейнасць людзей. Асноўнымі, хаця і прымітыўны-
мі мерамі той пары былі часткі цела чалавека або адлег-
ласць паміж імі: локаць, ступня, пядзя, крок, сажань. Такі'-
мі ж зразумелымі былі прылады і адзінкі вымярэння даў-
жыні (лыка, шнур, прут, тапарышча, «стреленье нз лука»,
гоны, валока, след, саха), сыпкіх і вадкіх рэчываў (бочка,
вядро, гарнец, гаршчок, гляк, дзяжа, кадка, калода, ка-
рэц, кош, кубел і інш.), адзінкі вагі (камень, грыўня, за-
латнік і інш.). Большасць гэтых назваў адносіцца да ча-
соў праславянскай і агульнай усходнеславянскай еднасці.
Але, дзякуючы інфарматыўнай памяці народа, які ўвесь
час карыстаўся гэтымі мерамі ў сваім будзённым працоў-
ным жыцці, гэтыя назвы ўцалелі і захавалі сваё зразуме-
лае значэнне для многіх дзесяткаў пакаленняў.
АСВЕТА I ПІСЬМЕННАСЦЬ
У ПОЛАЦКАЙ ЗЯМЛІ
Асвета і кніжнасць прыйшлі сюды вельмі рана. Ужо
каля 1000-га г. у Полацку была заснавана епіскапская
кафёдра.
Граматы ў Полацку пісаліся ўжо ў X ст. Доказам таму
з’яўляецца старажытнейшы надпіс на віслай пячатцы-бу-
ле, якую датуюць апошняй чвэрцю X ст. Яна належала
полацкаму князю Ізяславу. Надпіс славянскага імя на
грэчаскі манер («ПЗАС (ЛАВ)ОС») сведчыць, што і гас-
падар пячаткі, і майстар, які яе зрабіў, добра ведалі,
акрамя роднай мовы, яшчэ і мову грэчаскую. Полацкая бу-
ла — старэйшы ўзор усходнеславянскай эпіграфічнай пі-
сьменнасці. Знойдзена яна была ў Ноўгарадзе, з якім па-
лачане мелі трывалыя эканамічныя і палітычныя сувязі.
У сярэдзіне XI ст. у перыяд княжання ў Полацкай зям-
лі папулярнага на Русі князя Усяслава Чарадзея ў цэнт-
ры Полацка, на самым узвышаным і прыгожым месцы —
Верхнім замку, горда ўзнёсся трэці на Русі, пасля Кіева і
Ноўгарада, велічны Сафійскі сабор. Гэты мнаганефны
18 храм «о седмн версех», абнесены грандыёзнай галерэяй,
з вежаю для пад’ёму на хоры
пабудавалі візантыйскія майстры
разам з мясцовымі. Памуравалі
яго ў «меру» Сафійскага сабора
ў Ноўгарадзе. 3 той пары Полац-
кая Сафія — гэты выдатнейшы
помнік' мураванага дойлідства
сваёй эпохі — на доўгі час ста-
ла сімвалам не толькі незалеж-
насці і гордым увасабленнем
магутнасці Полацкай зямлі, але
адначасова і важным культурным
цэнтрам. Тут былі закладзены
аснов'Ы каштоўнай і вядомай у
сярэднія вякі бібліятэкі, дзе ме-
лася мноства кніг на розных
мовах, вялося летапісанне, пера-
пісваліся і распаўсюджваліся
кнігі, існавала школа. На жаль,
гэта бясцэнная бібліятэка, у тым
Ш1МШН4І ІВФРОСННіН
: х кд мя а йол е о а.
е?»твап вякхотп эздмавхг» в с п
г Омвогк «воал 'жвкшй
Тытульны ліст жыція
Ефрасінні Полацкай, 1894
Ліку і летапісы, загінулі ў 1563—1579 гг., у час Лівонскай
вайны. Пячатка горада атрымала надпіс: «Печать Полочь-
ская ц святой Софьн». Нядаўна археолагі, што вялі рас-
копкі ў Полацкай Сафіі, знайшлі на каменнай пліце ста-
ражытнага ўвахода XI ст. «аўтограф» доўлідаў храма, на
якім іх імёны: «Давід Тума, Мікула і Копысь». Як бачым,
імёны ў большасці сваёй мясцовыя.
Гаворачы пра асвету Полацкай зямлі XII ст., нельга
не сказаць пра падзвіжніцкую дзейнасць жанчыны-асвет-
ніцы свайго часу князёўны Прадславы-Ефрасінні (1110—
1173), унучкі полацкага князя Усяслава Брачыславіча.
Атрымаўшы грунтоўную адукацыю і выхаванне пры два-
ры евайго бацькі князя Святаслава-Георгія Усяславіча,
Прадслава-Ефрасіння, жанчына даволі абаяльная і пры-
гожая, мусіла пайсці ў манастыр, каб не быць высланай
разам са сваімі палоненымі сваякамі ў Візантыю. Аднак
манастырскія сцены не змаглі адгарадзіць Прадславу ад
свецкіх клопатаў. Чалавек энергічны, добра адукаваны
для свайго часу, з вострым дасціпным розумам, надзеле-
ная дарам прамоўніцтва і пісьменніцкага майстэрства,
яна здолела сабраць вакол сябе таленавітых людзей
свайго часу, паказваючы прыклад дзейнасці на ніве асве-
ты і пісьменнасці. Пасяліўшыся ў Сафійскім саборы, «в
голубнпцн», дзе «в'ьшедшн, нача подвнжн-ьйшн подвнг...
воспрнпматн. П нача кнпгп пнсатн свонмн рукамп»7. Гэ-
Та была цяжкая, няпростая праца, якой у той час займа-
ліся выключна мужчыны.
19
Маладая князёўна-манашка, прыняўшая імя Ефрасін-
ні, надала справе выдання кніг шырокі размах. Гэтаму
садзейнічалі заснаваныя ёю ж два манастыры. У жано-
чым манастыры яна адчыніла школу для дзяўчынак, дзе
’да таго ж бы.іі яе сёстры — Градзіслава і Звяніслава. I
гэта было зроблена не выпадкова. Ефрасіння, якая добра
ведала, што такое перапіска кніг, разумела, як патрэбны
для такой справы і для пашырэння асвегы пісьменныя
людзі. Выключна важнае месца і значэнне ў жыцці Прад-
славы-Ефрасінні займала педагагічная дзейнасць. Яна_не
толькі вучыла моладзь пісаць і чытаць, але імкнулася вы-
Першая старонка рукапісу жыцця Ефрасінні
Полацкай па спіску XVII ст.
К.ІЕ1М.л&ШШШшЯШЯЯЯшШ
^««7
Й81я:9®й1®ві®ійві
«?*Л 4 «М! «іігммгаіі-ь 6<айй>
20
хоўваць у сваіх падапечных культуру паводзін і лепшыя
чалавечыя якасці: «...юныя же учаше чнстот'ь душевней...
ступанню кротку, гласу смнрену, слову благочестному,
яденню н пнтню безмолвну, прн старійшнх молчатн, муд-
рЬйшнх послушатн, ко стар-Ьйшнм покорьннем, к точным н
меншнм без лнц-Ьмерна, мало в'Ьіцатн, а много разум-Ьтн»8.
Невядомы аўтар канца XII — пачатку XIII ст., які на-
пісаў «Жыціе Ефрасінні Полацкай»9 (адзін з нямногіх
помнікаў пісьменнасці таго часу), неаднойчы адзначаючы
асветніцкую дзейнасць яе, з гонарам называе князёўну
асветніцай Полаччыны: «Еуфросннна — небопарный
орел, попарнвшн от Запада н до Востока, яко луна сол-
нечная, просв-Ьтнвшн всю землю Полоцку!»10 Сэпс «Жы-
ція...» зводзіцца да гарачай пропаведзі пісьменнасці, ас-
веты, педагогікі. У гэтым яго гуманізм, яго значэнне.
3 1129 па 1132 г. на Полаччыне вялікую ролю адыгры-
валі жанчыны-князёўны, бо мужчыны-князі былі сасланы
ў Візантыю. Сляды дзейнасці такога «матрыярхату» эпо-
хі сярэдневякоўя выходзяць далёка за межы Полапкай
зямлі. Так, пячатка маці Ефрасінні знойдзена ў Кукеной-
се (Латвія). На ёй два надпісы: «АГІЯ СОФПЯ» (святая
Софія) і «АГЮС ГЕОРГЮС» (святы Георгій). У Ноўга-
радзе, на Рурыкавым гарадзішчы, знойдзена’ пячатка са-
мой Ефрасінні Полацкай з надпісам: «ПЕФРОСІНЯ
Г(ОСПОД)Н ПОМОЗЙ РАБЕ СВОЕЙ ЕФРОСННН НА-
РЕЦАЕМОЙ»11.
Уладальнікамі пячатак, акрамя княжацкай сям’і, былі
полацкія біскупы. Дзве з пячатак уцалелі. Яны датуюцца
апошняй чвэрцю XII ст. На адной з іх- грэчаскі надпіс
«Пячатка Дзіанісія, біскупа Полацкага», а на другой,
якая належала полацкаму біскупу Міне, маецца надпіс
«ДЬНЕСЛОВО», што магло азначаць: «Слова ўнутры»
і «Разгарні і прачытай».
Як сведчаць гістарычныя матэрыялы, Ефрасіння По-
лацкая да сваёй асветніцкай дзейнасці далучыла многіх
выдатнейшых людзей таго часу. Да нас дайшлі імёны
толькі асобных з іх. Гісторыя захавала нам імя Лазара
Богшы —полацкага ювеліра, які зрабіў унікальнейшы пом-
нік прыкладнога мастацтва — падпісны крыж для нова-
заснаванага Спаскага манастыра. Адначасова гэта яркі
помнік мясцовай пісьменнасці XII ст., адзін з рэдкіх узо-
раў — да таго ж ён дае багацейшыя гістарычныя звесткі
аб полацкім рамястве тых часоў. На крыжы стаіць «аўто-
граф» самога майстра, які выгравіраваў сваё імя і про-
звішча. Затым ён называе год вырабу крыжа — 6669
(1161), суму выдаткаў на золата, серабро, каштоўнае ка-
менне і жэмчуг, роўную 100 грыўням, і суму, патрачаную
21
на аплату працы Лазара Богшы, — 40 грывень. Выграві-
равана таксама імя заказчыцы — Ефрасінні Полацкай і
своеасаблівы ўкладны надпіс.
Рэальнымі доказамі распаўсюджанасці пісьменнасці і
асветы сярод насельніцтва гарадоў Полацкай зямлі з’яў-
ляюцца знойдзеныя ў час археалагічных ^раскопак шмат-
лікія прылады для пісьма сцілі •— пісалы: у Мінску (7
экз.), Друцку (Зэкз.), Браславе (2экз.), Полацку (2экз.),
Копысі (1 экз.). Металічныя засцёжкі ад пераплё-
таў кніг знойдзены ў Мінску, Друцку і Віцебску. Аналіз
гэтага тыпу знаходак паказвае, што кніжныя засцёжкі,
як правіла, знаходзяць на дзядзінцах гарадоў, заселеных
знаццю, а пісалы — на тэрыторыі гандлёва-рамесных па-
садаў.
Часта надпісы або асобныя літары выяўляюцца на
прадметах хатняга ўжытку, якімі калісьці карысталіся як
мужчыны, так і жанчыны. Так, у Віцебску знайшлі два
праселкі, зробленыя з шыферу, на якіх меліся наднісы,
што дазвалялі пісьменным гаспадарам адрозніваць свае
рэчы ад чужых: «БАБПНО ПРЯСЛЕНЬ» («бабіна пра-
селка») (канец XI — пач. XII ст.), «МАРПНО» (XIII ст.).
Падпісныя праселкі з Друцка маюць надпісы «ННКА» н
«К'ЬНЯЖПН'Ь» (XII—XIII стст.). Гэтыя прадметы, які-
мі карысталіся галоўным чынам жанчыны, сведчаць аб
тым важным факце, што і многія гараджанкі былі пісь-
меннымі.
Яшчэ адным сведчаннем распаўсюджанасці пісьменна-
сці з’яўляюцца разнастаііпыя эпіграфічныя матэрыялы.
Да іх ліку адносяцца так званыя «Барысавы камяні» •—
чатыры вялікія камяні ў русле Заходняй Дзвіны з выяваю
6-канцовага крыжа і аднолькавым надпісам: «X. С. НП-
КА. ГІ ПОМОЗІ РАБУ СВОЕМУ БОРПСОУ». Тут жа
сБарысаў камень»
былі два камяні з надпісамі «СУЛЙБОР'Ь ХР'ЬСТ» і
«СВЯТОПОЛК-АЛЕКСАНДР». Яшчэ два камяні з над-
пісамі меліся пад Вілейкаю і Талачыном. Так званы «Раг-
валодаў» камень з датаваным надпісам знаходзіўся паміж
Оршаю і Друцкам. Тэкст паведамляў: «В ЛТ>ТО 6679
(1171) МАЯ В 7 ДЕНЬ ДОСПЕН КРЕСТ СЕІ ГН ПО-
МОЗН РАБУ СВОЕМУ ВАСНЛНЮ ВО КРЕІЦЕНШ
ІМЕНЕМ РОГВОЛОДУ СЫНУ БОРНСОВУ». Надпіс
свецкага характару, зроблены, відаць, полацкім купцом
у XII ст. на сцяне Кіеўскай Сафіі, данёс да нас характэр-
ныя рысы полацкай гаворкі тых дзён: «ВОННЕГ'Ь ПЙ-
САЛ'Ь ЖУРЯГОВНЦ'Ь ПОЛОЦЯННН». Надпіс XIII ст.
меўся ў царкве Спаса ў Полацку: «ДОМОУ ТВОЕМОУ
ПОДАБАЕТ'Ь СВЯТЫ...»
Частае ўжыванне ў Полацкай зямлі дзесяцярычнага
«і» пры напісанні гаворыць, на думку даследчыкаў, 'не
толькі аб блізкасці яе да Захаду, але і аб веданні лацін-
скай графікі.
Факты, здабытыя археолагамі, пераканаўча сведчаць,
што пісьменнасць не была манаполіяй толькі буйных і
сярэдніх па велічыні гарадоў. Ею валодалі нават жыхары
аддаленых парубежных пунктаў нязначнага памеру.
Так, пры раскопках такога пункта на мяжы з латгальскімі
землямі ля в. Маскавічы Браслаўскага раёна знойдзены
шматлікія прадметы з надпісамі і ‘асобнымі літарамі.
Надпісы на камені з муроўкі парога Сафійскага сабора ў Полацку,
сярэдзіна XI і другая палавіна XII ст. (з раскопак В. А. Булкіна)
На тэрыторыі Полацкай зямлі, у Віцебску, у 1959 г.
была знойдзена першая ў Беларусі берасцяная грамата.
На падставе палеаграфічных асаблівасцей яна датуецца
рубяжом XIII і XIV ст. Яе мясцовае паходжанне пацвяр-
джаецца наяўнасцю тагачаснага цокаючага вымаўлення,
уласцівага мясцоваму насельніцтву. У грамаце напісана
наступнае: «ОТ СТЕПАНА КТ> НЕЖНЛОВЙ. ОЖЕ ЕСй
ПРОДАЛТэ ПОРТЫ, А КОУПРІ МНЕ ЖЙТА ЗА 6 ГРЙ-
ВЕН, АЛН ЦЕГО ЕСН НЕ ПРОДАЛ'Ь, А ПОСЛй МН
ЛПЦЕМ'Ь. АЛЙ ЕСН ПРОДАЛТэ, А ДОБРО СЬТВОРЯ
УОКОУПП Мй ЖЙТА».
Шырокія гандлёвыя сувязі Полацка і Віцебска X—
XIII стст. патрабавалі ад мясцовых улад, купецтва і ра-
меснікаў не проста пісьменнасці, але і пэўных ведаў за-
межных моў — нямецкай, польскай, лацінскай, і перш за
ўсе4 гэтага патрабаваў замежны гандаль з яго непазбеж-
нымі крэдытнымі аперацыямі і распіскамі, якія, паводле
дакументаў, шырока практыкаваліся беларускімі гара-
джанамі, якія пастаянна гандлявалі на рынках Рыгі, Кра-
ляўца, Гданьска, Мальбарка, гарадоў Ганзейскага саю-
за. Для Віцебска і Полацка ўжо сталі прывычнымі так
званыя «нямецкія двары» — калоніі замежных купцоў.
Пры канцылярыях гарадскіх улад неадменнымі асо-
бамі сталі пісары, якія грунтоўна ведалі замежныя
мовы.
Берасцяная грамата, знойдзеная ў Віцебску (XIII—XIV стст.)
АСВЕТА I ПІСЬМЕННАСЦЬ ТУРАЎСКАЙ
I НАВАГАРОДСКАЙ ЗЯМЕЛЬ
Рэальныя сляды асветы і пісьменнасці знойдзены ў Бе-
ларусі паўсюдна, дзе вяліся археалагічныя раскопкі.
Колькасць такіх фактаў для розных рэгіёнаў неадноль-
кавая, але залежыць яна ад ступені даследаванасці ста-
ражытных паселішчаў, а не ад ступені распаўсюджанасці
пісьменнасці.
Тураўская зямля таксама з’яўляецца адной са стара-
жытнейшых калысак асветы і пісьменнасці на землях
усходніх славян. Як і ў Полацку, у Тураве каля 1000-га г.
была заснавана.ч епіскапская кафедра. Тут узніклі і рас-
пачалі сваю дзейнасць Два мапасгыры, дзе перапісваліся
кнігі. Адсюль паходзіць вядомае «Тураўскае Евангел-
ле» — адзін з самых рэдкіх і старажытнейшых помнікаў
ўсходнеславянскага пісьменства, які адносіцца да сярэ-
дзіны XI ст. Яно напісана на пергаменце, загалоўкі і па-
чатковыя літары намаляваны сіняй, зялёнай і чырвонай
фарбамі. Пры раскопках у Тураве знойдзены кніжныя
засцёжкі і пісалы.
У XII ст. Тураў, цэнтр вялікай і магутнай зямлі, у
культурным плане сапернічаў з Кіевам. Пры двары тураў-
скага князя, жонкай якога была грэчаская царэўна, слу-
жылі багатыя і высокаадукаваныя грэкі, якія прымалі
ўдзел у мясцовым культурным жыцці. У такім асяроддзі
вырас і расквітнеў талент выдатнага і аднаго з буйнейшых
пісьменнікаў другой палавіны XII ст. —.Кірылы Тураў-
скага (1130—1182). Паэт і красамоўны прамоўца, ён за
сваё майстэрства і мастацкае слова быў празваны другім
Златавустам. Шматлікія «словы», павучанні, казанні, ма-
літвы, каноны Кірылы Тураўскага атрымалі шырокае між-
народнае гучанне і прызнанне і нават сустракаюцца ў
сербскіх і балгарскіх спісах. Вялікую педагагічную каш-
тоўнасць мелі яго «Поучення» аб выхаванні ў чалавека
станоўчых якасцей. Гэтыя «Поучення» распаўсюджваліся
па ўсёй Русі. Творы Кірылы Тураўскага разам з «Па-
вучэннямі Уладзіміра Манамаха» мелі вялікае значэнне
ў развіцці педагагічнай думкі на Русі.
Буйнейшыя савецкія даследчыкі старажытнай рус-
кай літаратуры Н. Гудзій, Д. Благой, I. Яромін і інш.
высока ацэньваюць заслугі Кірылы Тураўскага як пісь-
менніка і прамоўцы царкоўнага ўрачыстага краса-
25
Сцілі пісалы — з надпісамІ і
літарамі
моўства, якое ён давёў да вя-
лікай дасканаласці, узняў ста-
ражытнарускае мастацкае сло-
ва на вышыню, недасягальную
для яго папярэднікаў. Шмат-
лікія старонкі яго твораў па
праву належаць да лепшых да-
сягненняў мастацкай прозы.
Па сваёй форме і мастацкай
структуры яны былі бездакор-
нымі.
У Кірылы Тураўскага няма
педагагічнай сістэмы, яго дум-
кі аб выхаванні і навучанні
раскіданы залатымі зернямі ў
творах. Многія яго творы ма-
юць навучальнае і выхаваўчае
значэнне. Адны з іх накірава-
ны супраць падману, ідЖыва-
сці, другія супраць абжорства,
дармаедства, трэція супраць
зла і гвалтоўніцтва і г. д.
Выступленні перад шырокай аўдыторыяй з прамовай
супраць людскіх заганаў, з намёкамі на высокапастаўле-
ных асоб, мелі вялікае сацыяльна-педагагічнае значэнне.
Гэтыя выступленнні ў якасці «слоў», малітваў, казанняў
перапісваліся і шырока распаўсюджваліся на Русі на пра-
цягу многіх стагоддзяў, набывалі шырокую вядомасць і
з’яўляліся здабыткам значнай колькасці насельніцтва.
Кірыла Тураўскі імкнуўся заахвоціць сваіх суайчынні-
каў да кнігі і ведаў. У адным са сваіх павучанняў ён за-
клікае не ўхіляцца ад чытання кніг, таму што «почптанье
кннжное» не толькі справа манахаў, але і іншых людзей.
К- Тураўскі дае шэраг парад, якія раскрываюць яго ра-
зуменне псіхалогіі чытання. Ен кажа, што людзі часта не
разумеюць прачытанага, бо чытаюць рэдка. I ён раіць:
«Прнложн почнтанью кннжному н господь бог даст ра-
зум». Чытаць трэба сістэматычна, не ад выпадку да' вы-
падку, бо «капля бо часть каплюіцн н камень вздол-
бнт, тако почнтая часто кннгн». Але сістэматычнага чы-
тання мала. Кірыла Тураўскі раіць чытаць свядома, з «ро-
зумам». Аўтар кажа: «разумно вннкай», інакшкажучы —
не пакідай нічога незразумелым, ва ўсім разбірайся сам,
«а невядомого ндн к мудрейшнм н о тех увесн»12.
Глыбокае разуменне Кірылам Тураўскім працэсу чы-
тання і яго дыдактычныя парады, як чытаць кнігу, і ця-
пер захоўваюць практычнае значэнне.
< »**>* *•»•••** ^*
Павучанні Кірылы
Тураўскага
Такім чынам, Кірыла Ту-
раўскі з’яўляецца не толькі
буйнейшым пісьменнікам,
але і прамоўцам, асветнікам
і педагогам.
Аб распаўсюджванні пісь-
меннасці сярод гараджан
Тураўскай зямлі сведчаць
пісалы, знойдзеныя ў час
археалагічных работ не
толькі ў Тураве, але і Пін-
ску, Слуцку і Бярэсці. У
Пінску археолагі знайшлі
фрагмент амфары з надпі-
сам: «...РОПОЛЧЕ ВПНО»
(Ярополче внно), а таксама
шыфернае праселка з надпісам: «НАСТАСПНО ПРЯ-
СЛ'ЬНЬ». Адшуканы розныя рэчы з нанесенымі асоб-
нымі літарамі. Сляды пісьменнага тураўца знойдзены на
сцяне Кіеўскай Сафіі. Гэты «аўтограф» у выглядзе запі-
су-малення пакінуў малалетні тураўскі князь Святаполк
Ізяслававіч. ,
Асабліва адметным і арыгінальным помнікам, які
сведчыць аб распаўсюджанасці асветы, з'яўляецца стара-
даўні самшытавы .грабеньчык з выразаным алфавітам. Ён
паходзіць з летапіснага' Бярэсця. Гэта старажытнейшы і
наогул адзіны вядомы на Беларусі своеасаблівы дапамож-
нік для навучання грамаце, які датуецца канцом XII—
пач. XIII ст. Літары старажытнага алфавіта выразаны кі-
рыліцай на абодвух баках грабеньчыка. 3 аднаго боку
размешчаны літары ад «А» да «Е», а з другога — ад «Ж»
да «Л», уключаючы падвойнае напісанне літар «3» і «V».
У выніку археалагічных даследаванняў гарадоў Грод-
на, Павагрудка, Ваўкавыска, Слоніма, Турэйска знойдзе-
ны разнастайныя прадметы, якія дазваляюць гаварыць аб
высокай пісьменнасці і культуры насельніцтва беларуска-
га Панямоння. Раскопкамі выяўлены арыгінальныя пом-
нікі архітэктуры XII ст.
У час раскопак у Гродна знойдзены многія рэчы са
слядамі надпісаў і асобнымі літарамі. Сярод іх свінцовая
пячатка, на адным баку якой ёсць выява Іаана Хрысціце-
ля, а на другой — надпіс «ДЬНЕСЛОВО». На адным з
шыферных праселкаў захаваўся надпіс: «ГН ПОМОЗН
РАБЕ СВОЕП й НЕ ДАй». Фрагмент адлітага надпісу
першай палавіны XII ст. маецца на кавалку звана. На па-
ліраванай костцы вастрыём нанесены некаторыя літары
кірылічнага алфавіта — «Я, Г, Б, С, В, У, А». Есць так- 27
сама і іншыя прадметы з асобнымі літарамі і надпісамі
святых.
Бытавала пісьменнасць і сярод гараджан Ваўкавыска.
Аб гэтым сведчаць 12 пісал, розныя прадметы з асобны-
мі літарамі, праселка з надпісам «ГО ПОМОЗН РАБУ
С...». Сярод культавых прадметаў выдзяляецца медны
абразок з выяваю св. Дзімітрыя і надпісам «ДПМПТРП»,
а таксама каменны абразок са словам «ГВРПЛ'Ь».
У багацейшым горадзе Панямоння — Навагрудку, які
меў вельмі шырокую геаграфію ўнутранага і замежнага
гандлю, дзе ўжо ў XII ст. была памуравана ў традыцыях
полацкай архітэктурнай школы царква Барыса і Глеба,
знойдзены рэчы, што належалі пісьменным гараджанам.
Тўт ёсць пісалы, кніжныя засцёжкі, абломкі амфар з на-
несенымі літарамі кірыліцы і грэчаскага алфавіта. Адна з
амфар данесла да нас імя гаспадара — «ОЛ'ЬДС'ЬП»
(Аляксей). На каменным абразку выразна чытаюцца сло-
вы «ННКОЛАЕ АГНОС». Важнае значэнне на Панямон-
ні адыгрываў заснаваны ў 1262 г. князем Войшалкам
Лаўрышаўскі манастыр. Мяркуецца, што тут або ў адным
з манастыроў Навагрудка вялося мясцовае летапісанне.
Знойдзена берасцяная грамата і на ўсходзе Беларусі,
у старажытным горадзе Мсціславе. Яна датуецца першай
палавінай XIII ст. і з’яўляецца ўрыўкам якогасьці фінан-
савага запісу. Тэкст граматы: «НЦЕ ПОЛУПЯТ'Ь ГРН-
ВП» ў верхнім радку і са слаба чытаемым словам «ОСМЬ-
НАД(ЦАТЬ)» у ніжнім.
У старажытным Прапошаску знойдзены таксама жа-
лезны сціль — пісала.
Старадаўні самшытавы грабеньчык з алфавітам
28
Аналіз усіх вышэйпрыведзеных надпісаў на розных
археалагічных прадметах выяўляе з усёй выразнасцю і
акрэсленасцю яшчэ адну характэрную рысу пісьма і пісь-
меннасці тагачасных людзей — цвёрдае бытаванне сярод
адукаваных гараджан агульнапрынятых пісьмовых зва-
ротаў-выразаў і надпісаў-заклінанняў, такіх, як: «Госпа-
дзі, памажы рабу (рабе) свайму (сваёй)», «Паклон ад
Сцяпана да Няжылы» і інш. Гэта яркае сведчанне ста-
більнасці прыёмаў і канонаў-трафарэтаў прыватнага пісь-
ма царкоўнага і свецкага характару, іх прывычнасць і бу-
дзённасць, што было б немагчымым пры нязначнай коль-
касці адукаваных і рэдка пісаўшых людзей.
/ Развіццё феадальных адносін патрабавала не толькі
/ для горада, але і для вёскі значнай колькасці пісьменных
/ людзей. Прадстаўнікі феадальнай адміністрацыі ў вёс-
I цы — зборшчыкі падаткаў, старцы, цівуны павінны былі
! ўмець чытаць, пісаць, лічыць. Пісьменнасць з цяжкасцю,
( але пранікала ў сялянскую масу. Аднак у гэтым плане
горад заставаўся для вёскі недасягальным.
Дзякуючы адкрыццям, зробленым археолагамі за
апошнія дзесяцігоддзі, атрыманы пераканаўчыя матэрыя-
лы, якія пацвярджаюць даволі высокі ўзровень пісьменна-
сці гараджан X—XIII стст, Яна шырока і трывала ўвайшла
ў быт горада. Знаходкі на Беларусі многіх рэчаў з надпі-
самі, дзвюх берасцяных грамат, дзесяткаў пісал, пячатак,
надпісаў-графіці разам з рэдкімі старажытнымі кнігамі
даюць багацейшы матэрыял для аналізу тагачаснай тэх-
нікі пісьма. Зыходзячы з комплекснага аналізу даных,
можна сцвярджаць, што фактычна ў тыя часы існавалі
дзве тэхнікі пісання. Дукапісныя кнігі, дзяржаўныя дага-
воры і граматы пісаліся пяром і чарнілам спачатку толь-
кі на пергаменце, а потым на паперы. Гэта быў асобны
від «параднага» пісьма. Адначасова існавала і другая
тэхніка пісьма — гэта нанясенне літар вострай палачкай-
«пісалам» на мяккім матэрыяле — (бяросце, на дошчач-
ках, пакрытых воскам ці да т. п.). Форма пісал і матэ-
рыял, з якіх яны рабіліся, былі розныя. Пісала магло
Мсціслаўская берасцяная грамата (з раскопак П. В. Аляксеева)
29
быць касцяным, бронзавым, драўляным, але найчасцей
яго рабілі з жалеза. Адзін канец яго быў завостраны, а
другі меў выгляд лапатачкі, якой сціралі ці, дакладней,
загладжвалі напісаны на воску тэкст. Форма лапатачкі з
цягам часу мянялася, што дае падставу для датавання
пісал. Пісалы, асабліва дарагія і прыгожыя, насілі ў ску-
раным футарале. Пісьмо з ужываннем пісал праіснавала
да XV ст. Яно было паўсядзённым асабістым і дзелавым.
Відаць, вучні доўгі час пісалі спачатку толькі на бяросце.
Гэта ж датычыцца і іх бацькоў, якія пісалі на ёй розныя
гаспадарчыя запісы. Пісанне на бяросце было абумоўле-
на перш за ўсё дарагоўляй вырабленай целячай скуры —
пергаменту і таннасцю і паўсюднасцю бярозавай кары.
З’яўленне ў XIV ст. новага пісчага матэрыялу — паперы
паступова прывяло да таго, што пісала было заменена
пяром.
Сярэдневяковыя пісары насілі пёры ў спецыяльным фу-
тарале — «пярніцы», гліняную ці металічную чарніліцу і
пясочніцу з дробным сухім пяском на шнурку. Ім пасыпалі
напісанае.
Кніга трывала ўвайшла ў быт гарадоў Беларусі за-
доўга да таго, як вынайшлі друкарскі станок. Пацвяр-
джаецца гэта і знаходкамі кніжных зашчэпак. Зразумела,
што кнігі, якія гадамі перапісваліся на пергаменце, каш-
тавалі вельмі дорага. Іх маглі набываць толькі заможныя
гараджане. Пісьменныя людзі маглі карыстацца кнігамі
бібліятэк — «кніжніц» пры цэрквах і манастырах.
Зразумела, што асноўная маса кніг была прадстаўле-
на рэлігійна-дыдактычнымі творамі з ярка акрэсленым
класавым і часта рэакцыйным характарам. Гэта перш за
ўсё кананічныя пісанні — «Біблія». Царкоўныя і свецкія
феадалы прыстасоўвалі біблейскую ідэалогію рабаўла-
дальнікаў да новых умоў. Ідэі пакорлівасці, цярпення, веры
ў замагільнае жыццё царкоўнікі ўмела выкарыстоўвалі для
ўмацавання феадальнага ладу і асвячэння прыгнёту, ак-
тыўна ўплываючы на фарміраванне светапогляду не толь-
кі пануючага класа, але і народных мас.
Тады былі шырока вядомы апокрыфы-легенды, якія не
ўвайшлі ў «Біблію», а таксама жыціі — «пісанні» пра
святых: «Четьн-Мннен» (месячныя павучальныя чытанні)',
«Прологн» (прадмовы), «Патернкн» (кнігі пра айцоў
царквы) і інш. Умоўна жыціі падзяляліся на 4 групы: ма-
рал-ьна-дыдактычныя, антыератычныя, пра «канец свету»
і замагільнае жыццё, гераічныя. У «Патернках» філасоф-
скі абгрунтоўваліся хрысціянскія дагматы, барацьба су-
праць «ерасей» унутры хрысціянства, прапаведавалася
30 хрысціянская мараль.
Меліся кнігі і прыродазнаўчанавуковага характару
(«Фнзнолог», «Шестодневы», «Хрнстнанская топографня»
і інш.). Яны давалі багатыя звесткі аб рэальна існаваў-
шых і фантастычных жывёлах, птушках, рыбах, дрэвах і
г. д. Выкарыстоўваліся матэрыялы як з кніг багаслоўска-
га характару, так і з антычнай літаратуры і ўсходніх ле-
генд.
Вялікае значэнне набылі ў той час кнігі гістарычнага
характару, якія апісваді старазапаветныя падзеі з «Біб-
лп», візантыйскіх хронік, апісвалі сусветную (у тагачас-
ным разуменні) гісторыю. Такія творы знаёмілі чытачоў
з развіццём грамадскай і філасофскай думкі іншых наро-
даў, звярталі ўвагу і стымулявалі напісанне мясцовых ле-
тапісаў і хронік. Шырока вядомым творам была «Алек-
сандрыя», дзе апісваліся жыццё і дзейнасць Аляксандра
Македонскага, а таксама «Троя», якая апавядала пра
Траянскую вайну. У адным шэрагу з такой літаратурай
стаяла паломніцкая і павучальная літаратура.
Дзякуючы тагачасным кнігам чытач знаёміўся з невя-
домым яму светам, пачынаў пакрысе асэнсоўваць месца
свайго народа і сваёй зямлі ў супастаўленні з гісторыяй
іншых народаў. Гэтым самым аказваўся дзейсны ўплыў
на фарміраванне светапогляду чытача, на выхаванне яго
эстэтычных густаў, жыццёвых ідэалаў і агульнай куль-
туры.
Яркім доказам вялікай культуры ўсходніх славян
з'яўляецца летапісанне, якое ўзнікла ў Кіеўскай Русі ў
самыьГтгачаткў*з’яўлёння там пісьменнасці. Ужо ў ранніх
летапісах («Повесть временных лет», «Нпатьевская лето-
пнсь») адлюстроўваюцца важныя падзеі з жыцця і гісто-
рыі Полацкай, Смаленскай, Тураўскай і Навагародскай
зямель і іх узаемаадносіны з Кіевам. У Галіцка-Валын-
скім летапісе апісваюцца падзеі 1201 —1292 гг., часта звя-
заныя з гісторыяй Гродна, Турава, Пінска, Брэста, Нава-
гародка, Слоніма, Ваўкавыска і іншых гарадоў і бараць-
ба з «Літвою» галіцка-валынскіх князёў.
Асобнае месца сярод помнікаў пісьменнасці XII ст.
займае «Слова аб палку Ігаравым» — адзін з найбольш
значных літаратурных твораў Еўропы. Галоўную ідэю «Сло-
ва...» К. Маркс бачыў у аўтарскім закліку «рускіх князёў
да яднання якраз перад нашэсцем... мангольскіх полчыш-
чаў»13. Аўтар асуджаў міжусобіцу князёў, заклікаў іх да
адзінства і згуртаванасці, да ваеннага і палітычнага саю-
зу ў барацьбе супраць знешніх ворагаў. Сам аўтар быў
вялікім патрыётам роднай зямлі і адным з найбольш
прагрэсіўных людзей свайго часу. Асобнае месца ў творы
займае прыхільнае апісанне аўтарам князя Усяслава По-
31
лацкага, які пададзены ў арэоле славы, незвычайных ра-
мантычных прыгод і зусім зямных клопатаў аб родным По-
лацку. У тэксце «Слова...» сустракаецца мноства слоў, ула-
сцівых беларускай мове («шызым», «стязн», «яругы», «ту-
га», «годнна», «кажут», «смага», «вежа», «кожухы», «ве-
лнм», «сведомн» і інш.). Ужыванне гэтых слоў аўтарам
сведчыць аб яго магчымым паходжанні з якогасьці месца
сучаснай беларускай тэрыторыі, дзякуючы чаму моўны
дыялект знайшоў у гэтым творы сваё адлюстраванне.
«Слова аб палку Ігаравым» па сваіх мастацкіх вар-
тасцях з’яўляецца помнікам сусветнага значэння, сапраўд-
ным упрыгожваннем усходнеславянскіх літаратур.
Усё вышэйсказанае дае нам бясспрэчныя падставы для
сцвярджэння аб распаўсюджванні пісьменнасці сярод на-
сельніцтва на тэрыторыі сённяшняй Беларусі ў X—XIII
стст., і нават сярод не вельмі заможных гараджан. Многія
«аўтографы», якія дайшлі да нас, зроблены імі, а не прад-
стаўнікамі духавенства ці феадалаў. Узровень пісьменна-
сці тых часоў дакладна і трапна ахарактарызаваў савецкі
гісторык М. М. Ціхаміраў: «Пісьменнасць была звязана з
шырокімі бытавымі патрэбамі, і калі яна не мела ўсе-
агульнага распаўсюджвання, то і не была ўдзелам занад-
та абмежаванага кола гараджан»14. Такім чынам, культу-
ра, асвета і пісьменнасць часоў Кіеўскай Русі дасягнулі
на землях сённяшняй Беларусі даволі высокага ўзроўню.
Яны з’явіліся тою асноваю і базаю, на якіх пазней развіва-
лася культура беларускай, рускай і ўкраінскай народна-
сцей. Народная педагогіка развівала і жывіла сваімі ідэямі
новую сістэму перадавых педагагічных думак, падрыхтоў-
ваючы выспяванне прагрэсіўных ідэй беларускіх асветні-
каў і педагогаў пазнейшых стагоддзяў.
ШКОЛА
I ЛЗЕЙНАСНЬ
АСВЕТНІКАЎ
ўХІУ-ПЕРШАЙ
ПАЛАВІНЕ ХУІІСТ.
2. Зак, 2605
РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРЫ
Развіццё духоўнай і матэрыяльнай культуры ў Бела-
русі непарыўна звязана з працэсам фарміравання і раз-
віцця беларускай народнасці.
Агульнае паходжанне братніх народаў, якія ўтварылі-
ся на аснове старажытнарускай народнасці, аказала знач-
ны ўплыў на развіццё шматбаковых сувязей усходнесла-
вянскіх народнасцей, абумовіла рад характэрных рыс іх
этнічнага і культурнага аблічча. Культура ўсходнесла-
вянскіх народаў была заўсёды блізкай па свайму зместу
і асноўных формах яе выяўлення.
Пад уплывам узаемазвязаных эканамічных, сацыяль-
на-класавых, палітычных і этнічных працэсаў адбываліся
якасныя змены ў развіцці культуры, складвалася пэўная
агульнасць культурнага жыцця, якая ўяўляла сабой важ-
ную прыкмету і адну з асноўных асаблівасцей народнасці
ўпрацэсе яе фарміравання. Гістарычныя перадумовы (этап
існавання старажытнарускай народнасці як зыходная ас-
нова беларускага, рускага і ўкраінскага народаў, высокі
ўзровень старажытнарускай культуры) садзейнічалі гэта-
му працэсу. Пэўная агульнасць кулыгуры, яе этнічная ад-
метнасць асабліва выразна вызначыліся пры завяршэнні
працэсу фарміравання беларускай народнасці. Яна ўва-
собілася ў розных сферах духоўнага і матэрыяльнага жыц-
ця народа. Рысамі такой агульнасці адзначаны фальклор-
ныя і літаратурныя творы, якія ўзніклі ў розных раёнах
Беларусі, мастацтва і мастацкае рамяство, архітэктура,
бытавыя з’явы культуры (жыллё, адзенне, абрады і тра-
дыцыі), актавая пісьменнасць, царкоўна-рэлігійныя тра-
дыцыі (абсалютная перавага праваслаўя ' сярод беларус-
кага насельніцтва XIV—XVI стст.).
Фарміраванне беларускай культуры асабліва выразна
выявілася ў развіцці беларускай мовы, якая шырока вы-
карыстоўвалася ў грамадска-палітычным жыцці Вяліка-
га княства Літоўскага, у літаратуры і ў справаводстве.
Беларуская мова была пакладзена ў аснову уніфіка-
ванай актавай пісьменнасці ўсяго Вялікага княства Лі-
тоўскага таму, што адрознівалася выключна высокан сту-
пенню адзінства сваіх граматычных норм. Значэнне «рус-
кай» мовы ў дзяржаўным жыцці Вялікага княства Літоў-
скага адзначана ў статутах Вялікага княства Літоўскага
34 1566 і 1588 гг.
Царква, якая выступала ў якасці «найбольш агульна-
га сінтэзу і найбольш агульнай санкцыі феадальнага ла-
ду»15, абараняла непарушнасць сацыяльнага прыгнёту і
сцвярджала панаванне феадальнай ідэалогіі і бага-
слоўя.
У духоўнай культуры прыгнечанага насельніцтва Бе-
ларусі асаблівае развіццё набывалі тыя яе сферы, якія ў
меншай ступені былі падпарадкаваны ўсеабдымнаму кант-
ролю царквы і пануючага класа.
У беларускім фальклоры адлюстраваны самыя істот-
ныя бакі паўсядзённага жыцця беларускага народа, яго
спадзяванні. 3 пакалення ў пакаленне перадаваўся бага-
ты жыццёвы вопыт, накоплены працоўнымі слаямі насель-
ніцтва, вопыт народнай педагогікі, развіваліся маральна-
працоўныя і мастацка-эстэтычныя традыцыі.
У культуры прыгнечанага насельніцтва Беларусі, у
антыфеадальных выступленнях і ерасях знайшла сваё
выяўленне класавая барацьба беларускага сялянства і
гарадской беднаты супраць сацыяльнага прыгнёту, ду-
хоўнай манаполіі царквы. Пераважная большасць насель-
ніцтва Беларусі была пазбаўлена права на адукацыю,
асуджана на галечу і невуцтва. Аднак народныя масы
ўнеслі асноўны ўклад у развіццё ўсіх сфер матэрыяльнай
культуры Беларусі, перш за ўсё рамеснай вытворчасці,
шматвяковыя навыкі якой перадаваліся эмпірычным
шляхам з пакалення ў пакаленне.
Мастацка-эстэтычныя матывы выразна праяўляліся ў
такіх відах рамеснай вытворчасці, як ювелірная, ліцей-
ная, ганчарная, сталярная, ткацкая, гарбарная, а таксама
ў вырабах адзення, абутку, дываноў і іншых прадметаў
быту, у разьбе па косці, камені і дрэве. У беларускай ар-
хітэктуры XIV—XVI стст. знайшлі сваё адлюстраванне
сацыяльна-эканамічныя і палітычныя ўмовы развіцця Бе-
ларусі, сацыяльна-класавае расслаенне і антаганізм феа-
дальнага грамадства. Замкавая, царкоўна-манастырская
і палацавая архітэктура была найбольш прадстаўнічай і
яркай сферай беларускага дойлідства XIV—XVI стст. (му-
раваныя замкі ў Лідзе, Крэве, Міры, Навагрудку, арыгі-
нальныя інкастэляваныя храмы ў Полацку, Сынкавічах,
Маламажэйкаве, бясслупныя кальвінісцкія саборы ў Аста-
шыне і Смаргоні і інш.).
У XIV — першай палавіне XVII ст. у Беларусі былі па-
будаваны ветракі, шматкалёсныя вадзяныя млыны, леса-
пілкі, замкавыя вежы з гадзіннікамі, масты, званіцы, ёсць
звесткі пра абмежаваныя ірыгацыйныя, меліярацыйныя
работы і збудаванні рачных портаў.
Асноўнымі жанрамі выяўленчага мастацтва па-раней- 35
шаму з’яўляліся іканапіс і фрэскавы жывапіс. У XV —
першай палавіне XVI ст. зараджаецца свецкі парт.рэтны
жывапіс. Шырока распаўсюджаным быў прыкладны, быта-
вы жывапіс: «маляванне» сцен, сталоў «са скрынямі»,
сундукоў і г. д.
У народным музычным мастацтве вядучую ролю ады-
грывала песенная творчасць, у якой найбольш старажыт-
нымі і пашыранымі з’яўляліся песні каляндарна-сельска-
гаспадарчага і сямейна-абрадавага цыклаў (калядныя,
валачобныя, купальскія, пятроўскія, жніўныя, вясельныя
і інш.).
Развівалася народная музычна-песенная культура. У
выступленнях скамарохаў, мядзведнікаў, валачобнікаў
выразна вызначыліся этычныя, педагагічныя, эстэтычныя
ўяўленні беларускага народа, сацыяльныя матывы, якія
нярэдка набывалі рэзкую антыфеадальную і антыклеры-
кальную накіраванасць.
Народная музычна-песенная культура ўздзейнічала на
развіццё царкоўнага песнапення XIV—XVI стст. Царква
імкнулася кананізаваць формы і змест царкоўнага песна-
пення, але была вымушана ўводзіць некаторыя элементы
народнай музыкі, каб узняць сацыяльны прэстыж і эма-
цыянальнае ўздзеянне літургіі.
У богаслужэбнай практыцы праваслаўнай царквы вы-
карыстоўваўся ўвесь круг царкоўных песнапенняў,' зафік-
саваны ў нотных рукапісах XIV—XVI стст. (стыхірары,
ірмалогі, мінеі, трыёдзі і інш.). У гэты перыяд панавала
безлінейная сістэма нотапісання (знаменамі, кручкамі або
стоўнамі).
Пр.атэстанцкія друкарні ў Беларусі выдавалі першыя
друкаваныя зборнікі песеннікаў, у якіх выкарыстоўвалася
лінейная сістэма нотапісання (Брэст, 1558 г., Нясвіж,
1563 г.). Музыка была адным з прадметаў школьнага
«квадрывіума», што вывучаўся ў брацкіх школах.
Ў першыя стагоддзі існавання Вялікага княства Лі-
тоўскага Беларусь ужо мела развітую кніжную пісьмен-
насць. Большую частку ўсёй беларускай і кніжнаславян-
скай. пісьменнасці ў XIII—XVI стст. складала царкоўна-
рэлігійная і богаслужэбная літаратура. Акрамя святога
пісання і літургічных рукапісаў, у беларускай пісьменнасці
XIV—XVI стст. былі шырока прадстаўлены каментарыі
да кніг Бібліі і пастаноў царкоўных сабораў, пропаведзі,
павучанні, урачыстае красамоўства і да таго падобныя
творы. У вопісахдзвюх старажытнейшых бібліятэк — слуц-
кага Троіцкага (1494) і Супрасльскага (1557) манасты-
роў — называецца звыш 40 кніг айцоў царквы: Грыгорыя
36 Дваяслова, Васілія Вялікага, Іаана Дамаскіна і інш.
Канцэнтрацыя кніжнай рукапіснай справы ў царквах і
манастырах дазваляла духавеііству ажыццяўляць непа-
срэдны кантроль над дзейнасцю перапісчыкаў, пераклад-
чыкау і аўтараў арыгінальных твораў. Узяўшы за аснову
візантЫйскія індэксы, праваслаўная царква ў XIV—XVI
стст. дапоўніла спісы «памылковых і асуджаных» кніг
мясцовымі творамі. Такая цэнзура царквы была накірава-
на галоўным чынам супраць «ератычных» і апакрыфіч-
ных твораў, якія падрывалі аўтарытэт кананічных кніг,
залішне шырока тлумачылі св. пісанне, супраць некаторых
твораў свецкай і прыродазнаўчанавуковай літаратуры.
Манаполія царквы не была абсалютнай. Былі яшчэ і
свецкія перапісчыкі, пісцы, пісьменнікі, якія ўлічвалі
рост грамадскай цікавасці да кнігі разнароднага зместу.
Адметнай рысай беларускай літаратуры XV—XVI стст.
было пашырэнне гістарычных твораў, развіццё беларуска-
літоўскага летапісання.
Далейшая эвалюцыя гэтага жанру пісьменнасці, які
паступова набліжаўся да свецкай канкрэтна-гістарычнай
і палітычнай белетрыстыкі, знайшла яскравае выяўленне
ў важнейшым помніку беларускага летапісання XV—XVI
стст., так званай «Хроніцы Быхаўца».
Развіццё рукапіснай справы ў Беларусі садзейнічала
ўтварэнню прыватных, свецкіх і царкоўна-манастырскіх
бібліяТэк. Невялікія кніжныя зборы існавалі амаль у
кожнай царкве або манастыры. Буйнейшыя царкоўна-ма-
настырскія бібліятэкі ўзнікалі там, дзе было развітое кні-
гапісанне: у полацкім Сафійскім саборы, у Супрасльскім,
Свята-Троіцкім віленскім і іншых манастырах Вялікага
княства Літоўскага. Манастырскія бібліятэкі Літвы, Бе-
ларусі, Украіны абменьваліся рукапісамі (для капіраван-
ня), неабходная літаратура паступала таксама з Маскоў-
скай Русі, Польшчы, грэчаскіх праваслаўных манастыроў,
Сербіі і Балгарыі.
Сацыяльна-эканамічнае, палітычнае і культурнае раз-
віццё. беларускіх зямель у канцы XV — першай палавіне
XVI ст., выклікаючы рост грамадскай патрэбнасці ў кні-
зе, абумовіла станаўленне беларускага кнігадрукавання.
Узнікненне яго было звязана з дзейнасцю выдатнага бе-
ларускага першадрукара, гуманіста і асветніка Францы-
ска Скарыны16, Кнігадрукаванне аказала велізарны ўплыў
на развіццё ўсіх сфер духоўнай культуры Беларусі.
Дзякуючы друкарскаму станку набыткам еўрапейскай
грамадскасці сталі лепшыя творы сучасніка Ф. Скарыны
беларускага паэта-лацініста Міколы Гусоўскага.
Значны ўздым беларускай культуры ў другой палавіне
XVI ст. з’явіўся вынікам паступовага завяршэння працэсу 37
фарміравання беларускай народнасці. У ім адлюстроўва-
ліся новыя з’явы ў сацыяльна-палітычным і сацыяльна-
эканамічным жыцці краіны. У той жа час асабліва ўзра-
стаюць міжнародныя сувязі дзеячаў беларускай культўры
зпрадстаўнікамі польскага і заходнееўрапейскага Адра-
джэння і Рэфармацыі.
Невялікая частка вучнёўскай моладзі (галоўным чынам
шляхецкага паходжання, патрыцыят, багатае мяшчанства)
мела магчымасць працягваць сваю адукацыю ў еўрапей-
скіх універсітэтах (у Кракаве, Крулеўцы, Празе і ва уні-
версітэтах іншых краін). У 1579 г. пад апекай езуіцкага
ордэна была адкрыта першая вышэйшая навучальная
ўстанова на землях Вялікага княства Літоўскага —^Вілен-
ч. ская акадэмія.
Рэфармацыя аказала значны ўплыў на развіццё некато-
рых сфер беларускай культуры, перш за ўсё грамадска-
палітычнай думкі і кнігадрукавання. Яна падрывала пазі-
цыі пануючай каталіцкай царквы. Многія дзеячы рады-
кальнай рэфармацыі ў Польшчы, Літве і Беларусі рэзка
крытыкавалі сацыяльна-палітычны лад і асноўныя інстыту-
ты феадальнага грамадства, выступалі за развіццё куль-
турнага супрацоўніцтва народаў і верацярпімасць.
Культурныя сувязі Літвы, Беларусі, Украіны з Польш-
чай у XIV — XVI стст. мелі вялікае значэнне для развіц-
ця духоўнага жыцця гэтых народаў. Аднак у спецыфіч-
ных палітычных умовах канца XVI — першай палавіны
XVII ст. працэс паланізацыі быў выкарыстаны кіруючымі
коламі Рэчы Паспалітай з мэтай далейшай кансалідацыі
феадалаў Полыпчы і Вялікага княства Літоўскага, умаца-
вання пануючай культуры польскіх феадалаў на ўсіх зем-
лях Рэчы Паспалітай, актывізацыі экспансіі на Усход.
Істотныя зрухі ў развіцці духоўнай культуры белару-
скай народнасці ў другой палавіне XVI — пачатку XVII
ст. адбываюцца ў такіх сферах, як літаратура, летапісанне,
філасофія, мастацтва, асвета, тэатр і музыка. Прагрэсіў-
ныя дзеячы беларускай культуры (Васіль Цяпінскі і
інш.) выступаюць за развіццё беларускай і славянскай
моў, пісьменнасці, пашырэнне свецкай адукацыі, асу-
джаюць дзейнасць царквы ва ўсіх сферах духоўнага жыцця
грамадства. У творчасці Сымона Буднага, Яна Намыслоў-
скага, Фабіяна Даманеўскага выявіліся ідэі гуманізму,
рацыяналізму, рэлігійнага скептыцызму, вальнадумства.
Ідэалогію прыгнечаных слаёў беларускага грамадства, ан-
тыпрыгонніцкую тэндэнцыю адлюстроўваюць радыкаль-
ныя ерасі, левае крыло антытрынітарскага руху.
Культурныя сувязі беларускага і рускага народаў, на-
38 ват у часы Лівонскай вайны, увасабляюцца ў дзейнасці
Івана Фёдарава і Пятра Мсціслаўца, Феадосія Касога,
старца Арцемія і іх паслядоўнікаў у Беларусі. У першай
палавіне XVII ст. вялікая колькасць беларускіх і ўкраін-
скіх перасяленцаў прынялі ўдзел у развіцці розных галін
рамеснай вытворчасці Рускай дзяржавы (будаўніцтва,
кнігадрукаванне, кафельная справа, жывапіс, разьба па
дрэву і інш.).
У апошняй трэці XVI — першай палавіне XVII ст. у
сувязі з абвастрэннем сацыяльна-класавых і нацыяналь-
на-рэлігійных супярэчнасцей, працэсам дэнацыяналізацыі
праваслаўных феадалаў і пераходам значнай часткі права-
слаўнай іерархіі ў унію выключную ролю ў развіцці бела-
рускай і ўкраінскай культуры сталі адыгрываць брдцт-
вы —^рэлігійна-нацыянальныя арганізацыі галоўным чы-
нам мяшчанскага насельніцтва.
У адпаведнасці з рашэннямі брэсцкіх сабораў 1590 і
1591 гг. брацкае кнігадрукаванне доўгі час было засяро-
джана ў Вільні і Львове, там дзейнічалі буйнейшыя бела-
рускія («Свята-троіцкае», пазней — «Свята-духаўскае») і
ўкраінскае («Прачысценскае») брацтвы. Другая брацкая
друкарня, якая выдавала кнігі для беларускага насельніцт-
ва, узнікла ў другім дзесяцігоддзі XVII ст. у Еўі і была, па
сутнасці, філіялам асноўнай («Свята-духаўскай»). У 30-х
гг. XVII ст., пры падтрымцы магілёўскіх братчыкаў (чле-
наў брацтва), была заснавана друкарня непасрэдна на
тэрыторыі Беларусі, у Куцейна (пад Оршай).
У арыгінальнай літаратуры канца XVI — першан па-
лавіны XVII ст. віднае месца займаюць мемуары, пале-
мічныя, гісторыка-летапісныя, эпісталярныя творы: Бар-
кулабаўскі летапіс, Дзённік Фёдара Еўлашоўскага, творы
С. Зізанід, Л. Зізанія, М. Сматрыцкага, I. Пацея, А. Філі-
повіча, Ф. Кміты і інш. 3 помнікаў палітычнай сатыры,
якія захаваліся, найбольш значныя — «Прамова Мялеш-
кі» і «Ліст да Абуховіча».
У традыцыйныя песні беларускага народа (купаль-
скія, калядныя, жніўныя) шырэй пранікаюць сацыяльна-
класавыя матывы; развіваюцца новыя жанры чумацкіх,
казацкіх, гістарычных песень. Побач з рэлігійнымі «пса-
лмамі»> ўсё болын пашыраюцца свецкія вакальна-харавыя
песні або гімны, у якіх адлюстроўваецца новая сацыяльна-
гістарычная і патрыятычная тэматыка.
У канцы XVI — пачатку XVII ст. зараджаецца тэатр
У брацкіх школах, езуіцкіх калегіях; мяняецца рэпер-
туар народнага лялечнага тэатра (батлейкі), у якім усё
болыпае месца пачынаюць займаць п’есы і сцэны фальк-
лорнага і сатырычнага характару.
Дзяржаўная падтрымка каталіцкай і уніяцкай цэрк-
39
ваў, абмежаванні палітычнай і культурна-асветніцкай дзей-
насці брацтваў, жорсткае падаўленне класавых і нацыя-
надьна-рэлігійных выступленняў адмоўна ўплывалі на
развіццё культуры, на духоўнае жыццё беларускага на-
рода, прыводзілі да абмежавання функцый і паступовага
выцяснення беларускай мовы з дзяржаўнага справаводст-
ва, літаратуры і пісьменнасці.
Унутраная і знешняя палітыка польскіх феадалаў,
якую падтрымлівала значная частка літоўскай, беларус-
кай і ўкраінскай знаці, рост феадальнага і нацыянальна-
рэлігійнага прыгнёту, каталіцкая экспансія і рэлігійная
унія, духоўная манаполія царквы, сацыяльна-класавыя
супярэчнасці і іншыя фактары сацыяльна-эканамічнага і
палітычнага характару вызначалі асаблівую складанасць
і супярэчлівасць развіцця беларускай культуры ў першай
палавіне XVII ст.
АСВЕТА УБЕЛАРУСІ
Аб пашырэнні пісьменнасці і асветы ў Беларусі ў XIV
ст. сведчаць рукапісныя помнікі, якія захаваліся і дайшлі
да нас. Гэта пацвярджае, напрыклад, Пінская грамата —
вядомы ў наш час юрыдычны дакумент Пінскага княства
XIV ст. У ёй гаворыцпа пра абмен зямельнымі ўчасткамі
паміж князем Васілём Нарымантовічам і нейкім Паўлам
Катовічам.
Вядомы помнік культуры XIV ст. —^Аршанскае рука-
піснае Евангелле. Тэкст яго запісаны на пергаменце ў
дзве калонкі ўстаўным пісьмом, упрыгожаны застаўкамі.
У рукапісе захаваліся два рысункі перапісчыкаў Евангел-
ля, паказана, што яны працуюць, седзячы за сталом. Пе-
рад імі пергамент і пісьмовыя прылады. На прыробленай
да стала спецыяльнай падстаўцы ляжыць разгорнутая
кніга, адкуль яны перапісваюць тэкст, Рысункі зроблены
фарбамі, пакрыты золатам. У вялікія літары па-мастацку
ўплецены малюнкі людзей, звяроў, птушак, змей. Пры на-
пісанні тэксту выкарыстаны чорнае, сіняе і чырвонае чар-
ніла, а застаўкі і вялікія літары выкананы кінаварам.
Вокладка зроблена з тонкіх дубовых дошак і абцягнута
скурай. Аршанскае рукапіснае Евангелле з’яўляецца не
толькі помнікам пісьменнасці XIV ст., але і выдатным
40 творам мастацтва.
На тых заходніх землях Русі, дзе складвалася белару-
ская народнасць, існавалі розныя па сваёй ідэйнай накі-
раванасці, зместу, арганТзацыйных формах і метадах ра-
боты школы.
Праваслаўныя школы, Школы, арганізаваныя духа-
венствам пры' цэрквах і манастырах, захавалі некаторыя
традыцыі школ Старажытнай Русі. У іх вучыліся, у асноў-
ным, дзеці духавенства і заможных гараджан. Па аб’ёму
і ўзроўню асветы школы былі самымі разнароднымі. Шко-
лы, якія арганізоўваліся пры княжацкіх дварах, рыхта-
валі пісьменныхлюдзей для гаспадарчай дзейнасці, кіра-
вання справамі княства, арганізацыі дзелавых сувязей з
іншымі княствамі, вядзення летапісаў. У такіх школах
вучыліся чытаць, пісаць, лічыць, а ў некаторых — выву-
чалі замежныя мовы (лацінскую, грэчаскую). Існавалі
школы, якія ствараліся прыватнымі асобамі. Індывідуаль-
нае навучанне было неаднолькавым па ўзроўню адукацыі.
Адной з самых пашыраных форм навучання і выхавання
было рамеснае вучнёўства. Вывучэнне многіх рамёстваў
патрабавала элементарных ведаў граматы і лічэння. Шко-
лы, якія ствараліся каталіцкімі ордэнамі, манастырамі,
кафедральнымі саборамі і прыходскімі цэрквамі, давалі
элементарную пачатковую і павышаную (для таго часу
сярэднюю) адукацыю.
ІІІмат якія дакументы заходнерускіх (беларускіх)
школ, што існавалі пры праваслаўных манастырах і
цэрквах да сярэдзіны XVI ст., былі знішчаны ў час езуіц-
ка-уніяцкага засілля, калі ў XVII ст. бібліятэкі і ўсё, што
датычыла так званых праваслаўных школ, было спалена.
Не захаваліся і дакументы прыватных школ. Таму мы
маем вельмі мала звестак пра школы, якія знаходзіліся
пад уплывам праваслаўнай царквы. Аднак некаторыя
звесткі дайшлі да нашага часу.
Так, у жыціі мітрапаліта Пятра (нарадзіўся ў другой
палавіне XIII ст.) гаворыцца: «Сей святый Петр Мнтро-
полнт роднлся от роднтелю крестьяну... н бысть седмь лет,
нача учнтн грамоту сню». 3 жыція св. Стэфана даведваем-
ся. што ў XIV ст. «школьная асвета складала адзін з важ-
нейшых абавязкаў пастараў царквы»17. Князь Леў, сын
галіцкага караля Даніла, у сваёй грамаце ад 8 сакавіка
1301 г,- пацвярджае ўсе правы і прывілеі праваслаўнай
царквы, вызваліўшы ад свецкага суда ўсіх ігуменаў, па-
поў, іх сыноў, багамольцаў, а таксама школьнікаў. Князь
Луцкі і Уладзімірскі Люборт Гедымінавіч у сваім фунду-
шовым запісе гаварыў, што ён дае епіскапу месца «ў сінк-
ліце» князёў і баяр і дазваляе яму «всемн церквамн н нх
свесченннкамй, нніцнх обіітелмн, больннцамн, странно 41
прнемннцамн... раднтіі... еретнков н непослушных клястн»
і забараняе без яго ласкі «нн церквн сосозпждатн, нлн са-
мовластне разорнтн, нлн свесченннков от него благосла-
венных от церквн отганятн, нлп дндаскалню основатн»18.
Выраз «двдаскалню основатя» даў К. Харламповічу пад-
ставу лічыць, што «дзідаскаліі» (школы) у XIV ст. не толь-
кі былі звычайнай з’яван, але нават свецкімі людзьмі ра-
біліся спробы стварыць іх без ведама прадстаўнікоў царк-
вы. Грамата князя аднаўляла ранейшы кантроль епіскапа
над імі. У 1572 г. князь К- К. Астрожскі запісаў нейка-
му Дзмітрыю Мітрычу «зямлю пустую» ў Тураве з тым,
каб той замест платы за яе «порядне прн церквн Божней
служнл н пнлновал н школу держал н уставннком был
конечно»19. Браслаўскі кашталян Васіль Загароўскі, зна-
ходзячыся ў татарскім палоне, зрабіў завяшчанне 11 ліпе-
ня 1577 г. У ім гаворыць пра Уладзімірскую школу, якой
кіруе дзяк, за што павінен атрымліваць даход 6 кап. —
столькі, колькі поп і дыякан разам.
Школы для падрыхтоўкі духавенства арганізоўваліся
пры манастырах і саборах. Яны ўтрымліваліся за кошт
царквы, знаходзіліся пад ула’дай мітрапаліта і епіскапаў.
У іх рыхтавалі работнікаў кліру. Галоўная ўвага ў гэтых
школах звярталася на навучанне чытаць, пісаць, спяваць,
гаварыць пропаведзц У некаторых з іх вучыліся лічыць
іЛйнаёмілігя'з'грэчаскай мовай. У прыватных школах,
якія-ствараліея кпязямт,--цроета пісьменнымі і багатымі
людзьмі, рыхтаваліся слугі для кіравання княжацкімі гас-
падаркамі, для вядзення грамадскіх спраў і да т. п. У іх
вучылі чытаць, пісаць, лічыць. Пры саборах і манастырах
ствараліся і ўтрымліваліся за іх кошт дзіцячыя прытулкі
Для сірот. Тут дзеці не толькі знаходзіліся на забеспячэн-
ні манастыроў, але ў меру сваіх сіл і абслугоўвалі мана-
стыры, выхоўваліся і вучыліся ў іх. Магчыма, пры многіх
манастырах былі асобныя памяшканні, дзе жылі і выхоў-
валіся дзеці-сіроты.
Акрамя школьнага, шырокае распаўсюджанне мела на-
вучаннецндывідуальнае. Побач з майстрамі рамяства былі
і «майстрьг Пісьменнасці», якія навучанне абмяжоўвалі
чЫтаннем, пісьмом, спяваннем малітваў і — больш рэд-
ка — лічэннем. Некаторыя майстры граматы арганізоў-
валі свае прыватныя школы. Мабыць, большасць пісьмен-
ных людзей таго часу вучылася не ў царкоўных, а ў пры-
ватных школах майстроў пісьма або нават вучылася ў іх
індывідуальна.
Пра спосабы навучання ў такіх школах да нас дайшло
вельмі мала матэрыялаў. Вядома, што на пачатковым
этапе вучылі чытаць. Рабілі гэта літараскладальным спо-
42
сабам, які быў тады адзіным і ўсеагульным. Навучанне
пачыналася з завучвання на памяць назваў літар шляхам
паўтарэння іх за настаўнікам і з запамінання іх абры-
саў. Затым пераходзілі да ўтварэння складоў, аб’яднання
складоў у словы і да чытання кнігі. Кнігай для вывучэння
граматы са старажытнарускіх часоў быў «Псалтыр». На-
стаўнікам рэкамеддавалася «частое послушнванне» (паў-
тарэнне). Каб чытанне вучняў было не механічным, а
асэнсаваным, усё, што вывучалася, — разбіралася і тлу-
мачылася. Звычайна спалучалася навучанне чытанню і
пісанню. У"рўкапісах знаходзім палажэнні аб правільным
і паслядоўным ужыванні літар, радковых і надрадковых
знакаў. Уменне пісаць набывалася, безумоўна, шляхам
вывучэння граматыкі, якая з’яўлялася школьным прадме-
там. Вучылі ў школах Заходняй Русі і спяваць. Царкоў-
нымі спевамі займаліся не толькі тыя, хто рыхтаваўся да
духоўнага звання, але і свецкія людзі, а таксама князі. У
працэсе навучання ўлічваліся здольнасці вучняў, захоў-
ваўся індывідуальны падыход, асаблівая ўвага звярталася
на паўтарэнне. У элементарных шкрлах вучні падзялялі-
ся на групы ў залежнасці ад поспехаў; групы мелі такія
назвы, якія адлюстроўвалі заняткі вучняў і гэтым самым
іх поспех (у адных з іх вывучалі азбуку, г. зн. паасобныя
літары, у іншых — склады, у трэціх — назвы прадметаў
і, нарэшце, некаторыя вучыліся лічыць). У нас вельмі бед-
ныя звесткі пра стан матэматычных ведаў у школах, хаця
вядома, што матэматыка на Русі развівалася і шырока
выкарыстоўвалася ў гаспадарцы, будаўніцтве, у жыцці.
У некаторых школах вучні атрымлівалі элементарныя ве-
ды па рыторыцы, філасофіі, псіхалогіі і геаграфіі як з да-
памогай выкладчыкаў, так і шляхам чытання рознай літа-
ратуры, у якой прыводзіліся звесткі па гэтых навуках.
У шэрагу жыцій святых называецца сямігадовы ўзрост
як звычайны ўзрост тых, хто пачынаў вучыцца, без адроз-
нення саслоўяў. У жыціі св. Іосіфа Валоцкага паведамля-
ецца:' «Егда бысть... седьмн лет, роднтеліе его даша на
ученіе грамоте»; у жыціі св. Іосіфа Каменскага, княжацка-
га сына (першая палавіна XV ст_), мы чытаем: «Достнгшу
седьмого лета, н вдан бысть в наученіе грамоте»; у жыціі
архіепіскапа Серапіёна, сялянскага сына: «Седьмого лета
достнгшу, вдан бывает в наученне грамоте»20.
Важнейшым зняном выхавання і навучання дзяцей бы-
ла гтатрыярхальная сям’я. Дашкольныя ўстановы, калі
мець на ўвазе ўстановы па догляду сірот, ахоплівалі ня-
значную частку дзяцей-сірот, такіх устаноў і ў XVI і ў
XVII стст. было вельмі мала. Правілы праваслаўнай царк-
вы абавязвалі духавенства дапамагаць дзецям-сіротам за
43
кошт сродкаў дзесяціны, якую збірала царква на сваё
ўтрыманне і арганізацыю дабрачынных устаноў. Аднак
гэта дапамога была маладзейснай.
Каталіцкія школы. Пачынаючы з XIV ст., на тэрыто-
рыю Беларусі пранікае каталіцкая царква, а разам з ёю
і каталіцкія школы. У Беларусі пры касцёлах ствараліся
саборныя або кафедралыіыя школы. Часта пры саборных
ці іншых цэрквах ствараліся навучальныя ўстановы (фун-
душовыя школы), якія ме.іі той жа лад і карысталіся тым
жа статутам, што і саборныя.
Вышэйшую пасаду ў манастырскіх і кафедральных
школах занмаў схаластык, якому падпарадкоўваўся рэк-
тар — дзіцячы настаўнік. Акрамя схаластыка і рэктара,
былі яшчэ кантар (кіраваў спевамі) і цыркатары (на-
глядальнікі).
3 _кафелря.пьпых кятяліпкіх школ у Вялікім княстве
Літоўскім адной з самых першых была Віленская, якая
узнікла ў 1387—1388 гг. Яна адыгрывала ў нейкай ступе-
ні вядучую ролю ў адносінах да іншых кафедральных
школ не толькі ў Літве, але і ў Беларусі. Кафедральныя
школы былі створаны ў Полацку, Віцебску, Брэсце, Грод- і
на, Мінску, Магілёве і некаторых іншых гарадах. Гэтыя
школы .складаліся зтрох кла.саў і знаходзіліся ў падна-
чалённі капітул і, у прыватнасці, схаластыкаў. Яны аба-
вязаны былі клапаціцца аб памяшканні школы, сачыць за
выкладаннем, забеспячэннем, норавамі і перакананнямі
вучняў і настаўнікаў. Схаластык быў непасрэдным началь-
нікам школы, ён ажыццяўляў пакаранне непаслушных ]
вучняў, прадстаўленых яму настаўнікам.
У школах вывучалася дацінскае чытанне, граматыка
(этымалогія, сінтаксіс і прасодыя). Акрамя лацінскай,
вучні вывучалі грэчаскую і польскую мовы, музыку і арыф-
метыку, завучвалі сентэнцыі старажытных філосафаў. Ха-
ця кафедральныя школы і былі закліканы перш за ўсё
рыхтаваць царкоўных служак, яны не з’яўляліся прафе-
сійна-духоўнымі школамі. Яны былі агульнаадукацыйны-
мі школамі, якія рыхтавалі настаўнікаў для школ, людзей
для:дзяржаўных органаў і грамадскіх арганіза"цый. У не-
каторых кафедральных школах, што з’яўляліся ў той час
сярэднімі, вучэбныя прадметы ахоплівалі сем свабодных
навук: граматыку, дыялектыку, рыторыку, музыку, арыф-
метыку, геаметрыю, астраномію.
З’яўленне першых каталіцкіх пачатковых школ у Бе-
ларусі адносіцца да другой палавіны XIV ст. Гэтымі шко-
ламі кіравалі епіскапы і капітулы, якія знаходзіліся пры
іх. Есць упамінанні аб наяўнасці каталіцкіх прыходскіх
44 школ, заснаваных яшчэ ў XIV—XV стст. (дзейнічалі і ў
XVII ст„ а некаторыя з іх існавалі да канца XVIII ст.):
Гаеўская, Югойская, Докшыцкая (Барысаўскі павет), На-
вадворская, Мастоўская, Берастовіцкая (Гродзенскі па-
вет), Данілавіцкая, Іказненская, Задарожская (Дзіснен-
скі павет), Слуцкая, Ляхавіцкая (Слуцкі павет), Заслаў-
ская, Целяшоўская, Жодзінская (Новаалександраўскі
павет), Аршанская, Горацкая (Аршанскі павет). Існавалі
таксама школы ў Лепелі, Магілёве, Друі, Талачыне, По-
лацку і іншых месцах. Гэта былі самыя прымітыўныя
школы, «многія з якіх засноўваліся выключна з мэтай
падтрымліваць «хараство богаслужэння»21. Яны не мелі
ні адзіных планаў, ні адзіных прынцыпаў і метадаў наву-
чальна-выхаваўчай работы. У іх дзеці вучыліся спяваць,
чытаць і пісаць, падчас лічыць. Гэтым школам аказваў да-
памогу Кракаўскі універсітэт.
, У 1526 г. Віленскі сінод распрацаваў навучальна-вы-
хав'аўчы план пархіяльных школ, у якім галоўнае месца
адводзілася «карысным навукам, добрым норавам і даб:
рачыннасці каталіцкай рэлігіі». У школах «...вучылі чытаць,
пісаць, знаёмілі з арыфметыкай, лацінскай мовай і абавяз-
валі завучваць сентэнцыі старажытных філосафаў»22, а
таксама маліцца і гаварыць пропаведзі. Пархіяльныя шко'-
лы не мелі цэнтралізаванага кіравання, знаходзіліся ў пад-
парадкаванні цэркваў, працавалі адасоблена: кожная шко-
ла ўстанаўлівала свой распарадак.
Гэтыя старажытныя школы ў Беларусі па свайму пры-
значэнню не з’яўляліся духоўнымі пачатковымі вучыліш-
чамі. Насельніцтва гарадоў і сёл пры арганізацыі пар-
хіяльных школ не абмяжоўвалася толькі царкоўнымі мэ-
тамі, яму патрэбна была пісьменнасць і ў інтарэсах ганд-
лю, самакіравання, арганізацыі гаспадарак. ЖыцЦё па-
трабавала пісьменных людзей. Урад вымуіпаны быў уліч-
ваць патрабаванні насельніцтва і прымаць некаторыя ме-
ры для асветы і сялянскіх дзяцей. Пётракаўскі статут
1496 г., а затым Пётракаўская канстытуцыя 1501 г. дазва-
ляла «сынам халопаў на прасторы ўсёй Польшчы пакі-
даць бацькоўскія грунты, да якіх прывязвала іх падданст-
ва, каб набываць веды, вывучаць маетацтвы і рамёствы>л22.
Змагаючыся супраць пранікнення пратэстантызму і
ўплыву праваслаўя, саборы розных епархій Полыпчы рэ-
камендавалі адкрываць пры касцёлах школы, выдзяляць
фундушы (сродкі), правесці рэформу і ўзмацніць дзей-
насць Кракаўскага універсітэта па падрыхтоўцы настаў-
нікаў. Другі Лэнчыцкі сабор 1527 г. рэкамендаваў духа-
венству мець у школах кваліфікаваных настаўнікаў-ма-
гістраў, бакалаўраў або, у крайнім выпадку, студэнтаў,
«прыдатных да настаўніцтва», даручаў мець нагляд за
45
школамі і праводзіць рэвізіі школ не менш чым два разы
ў год. Нагляд за прыватнымі школамі і настаўнікамі сі-
нод даручаў архідыяканам і іншым афіцыйным асобам.
Значную ролю ў арганізацыі школьнага навучання ў
Беларусі адыграў Кракаўскі універсітэт, які ў XV і XVI
стст. з’яўляўся цэнтрам польскай навукі. У Кракаўскім
універсітэце вучыліся вядомыя гуманісты і рэфарматары
Беларусі і Літвы: Францыск Скарына, Сымон Будны, Лаў-
рэнцій Крышкоўскі, Цыпрыян Базылік, Сымон Жак і інш.
Кракаўскі універсітэт склаў у 1612 г, навучальна-выха-
ваўчы план для гарадскіх і сельскіх школ, па якому рэка-
мендавалася вывучаць: лацінскую, грэчаскую, польскую,
беларускую мовы, катэхізіс, рыторыку, паэзію, гісторыю,
музыку, арыфметыку і пасхалію. Вывучаліся кароткія ма-
ральныя_ афарызмы і павучаннь Па суботах чыталіся вер-
шы, прысвечаныя святам у кожным месяцы. У пасляабе-
дзенны час вучні практыкаваліся гаварыць па-латыні, пра-
водзіліся дыспуты. Усе вучні дзяліліся на класы ў залеж-
насці ад здольнасцей, развіцця і руплівасці. Для кожнага
класа падрыхтоўваўся дсобны расклад заняткаў.
У старэйшым класе было 8 урокаў (праверка зададзе-
нага на дом, тлумачэнне граматыкі, чытанне Цыцэрона,
Плутарха, баек Эзопа і інш.). У суботу ў вучняў правяра-
лі ўрокі за тыдзень, затым чыталі Цыцэрона і паэтаў. У
нядзелю і ў святочныя дні ўрокаў не было, займаліся чы-
таннем евангелля, катэхізіса.
Выкладанне вялося на польскай мове або «рускай»
(беларускай), у залежнасні ад таго, якімі мовамі валодаў
сам настаўнік. Для вывучэння лацінскай мовы часцей за
ўсё карысталіся граматыкай Элія Даната (яна з’явілася
ў 1503 г. і перавыдавалася шмат разоў аж да канца XVIII
ст.), граматыкай Карнелія Ультраекціна. Для практычных
навыкаў па чытанню на лацінскай мове рэкамендаваліся
творы Цыцэрона, Авідзія, Вергілія. Грэчаская мова выву-
чалася па граматьгцы Кленарда і Грэтцара.
Для нывучэння арыфметыкі карысталіся рознымі пад-
ручнікамі, у тым ліку «АІ^агіітцз» Ланцуты, выдадзеным
упершыню ў 1513 г., «Аі^агіітпз» О. Клоса і інш. Арыф-
метыка і пасхаліі не былі абавязковымі для ўсіх школ.
Вывучэнне музыкі абмяжоўвалася авалоданнем царкоў-
нымі спевамі. Гісторыя выкладалася ў самым элементар-
ным і фрагментарным выглядзе ў невялікай колькасці
школ.
46
УПЛЫЎ РЭФАРМАЦЫІ НА РАЗВІЦЦЕ
АСВЕТЫ
Пратэстанцкія школы. У першай палавіне XVII ст. шко-
ла і асвета ў Беларусі развіваліся пад уплывам рэфарма-
цыйна-гуманістычнага руху, а таксама пад уздзеяннем
культуры Маскоўскай Русі і заходніх краін. У асвеце і
культуры працягвалася развіццё прагрэсіўных традыцый,
якія беларускі народ атрымаў у спадчыну аД Старажыт-
най Русі. Пашыраюцца ідэі рэнесанснага гуманізму, які
абараняў годнасць чалавека, незалежна ад паходжання і
багацця. Узмацняецца рацыяналістычны падыход да да-
следавання прыроды і ідэі рацыяналістычнага тлумачэння
«боганатхнёных» кніг.
Пашырэнне рэфармацыйна-гуманітарнага руху абуджа-
ла самасвядомасць насельніцтва, суправаджалася кры-
тыкай пануючых рэлігійных вучэнняў (вусная і пісьмовая
палеміка з каталіцызмам, асветнГЦкая дзейнасць пратэ-
стантаў, заснаванне друкарняў і школ). Уздым культуры і
асветы Маскоўскай Русі даў магутны штуршок разумова-
му ажыўленню сярод беларусаў. Рускія першадрука-
ры Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец, Феадосій Касой сваі-
мі поглядамі, шырока распаўсюджваліся ў Беларусі,
садзейнічалўрдыму самасвядомасці беларускага народа і
развіццю аЖІты.
У г^г Перыяд на тэрыторыі Беларусі з’явіліся най-
больш перадавыя для таго часу брацкія і пратэстанцкія
школы, вучоныя гурткі, друкарні, якія выдавалі палітыч-
ную і педагагічную літаратуру, завязваліся дыскусіі пра-
тэстанцкіх прапаведнікаў з езуітамі і уніятамі, разгорт-
валіся шырокія не толькі эканамічныя, але і культурныя
сувязі з Заходняй Еўропай, Грэцыяй і асабліва з Маскоў-
скай Руссю.
Пратэстанцкі рух у Беларусі вылучыў шэраг выдатных
дзеячаў. Таленавітым паслядоўнікам Лютэра і актыўным
прапаведнікам яго ідэй быў Аўраам Кульва. Ен прапаведа-
ваў ідэі лютэранства ў Вільні (з 1539 г.) і ў іншых гарадах,
распаўсюджваў кнігі, арганізаваў школу, у. якой пад-
рыхтаваў болып за 60 перакананых прапаведнікаў лютэ-
ранства. Кульва карыстаўся вялікім аўтарытэтам сярод на-
сельніцтва. Гэта паслужыла прычынай выгнання яго ў Пру-
сію. Рйспаўсюджвалі лютэранскія ідэі таксама Ян Вінг-
47
лер (з 1550 г.) і іншыя паслядоўнікі Марціна Лютэра ў
Беларусі. Яны змагаліся за ўздым культуры і асветы на-
рода, значную ўвагу звярталі на правільнае выхаванне
дзяцей у сям’і і лічылі, што хатняе выхаванне павінна
падтрымлівацца школай і ўсе дзеці павінны вучыцца. Для
таго каб хлопчыкі і дзяўчынкі атрымлівалі добрас выха-
ванне і трывалыя веды, прапаноўвалася пабудаваць шко-
лу, у якой павінны выкладацца не толькі рэлігія, мовы, але
і дыялектыка, рыторыка, матэматыка, гісторыя, музыка,
прыродазнаўства.
У лютэранскіх школах выкладаліся катэхізіс, грама-
тыка, арыфметыка. Вялікая ўвага звярталася на вывучэн-
не моў. Значнае месца адводзілася польскай мове. У шко-
лах для беларусаў рывучалася «руская» (беларуская) мо-
ва. Аднак лютэранства ў Беларусі не было шырока рас-
паўсюджаным.
^.альвіністы арганізоўвалі чытанне лекцый, выдавалі
кнігі, садзейнічалі вывучэнню роднай мовы. Кожная пра-
тэстанцкая абшчына адкрывала школу. Пратэстанцкія
школы адрозніваліся ад каталіцкіх лепшай арганізацыяй
вучэбна-выхаваўчага працэсу, а галоўнае — зместам на-
вучання. У школах звярталася ўвага на вывучэнне матэ-
матыкі, гісторыі, геаграфіі і прыродазнаўства. У 70-х гг.
XVI ст. у Беларусі былі 163 кальвінісцкія саборы, пры
якіх існавалі школы (у Брэсце, Ашмяпах, Смаргоні, Ня-
свіжы, Клецку, Сямятычах, Свіслачы, Глыбокім, Заслаўі,
Шклове, Мінску, Пінску, Магілёве, Оршы, Віцебску і мно-
гіх іншых гарадах і мястэчках Беларусі). Звычайна ў ні-
жэйшай пач^тковай школе былі тры настаўнікі (рэктар,
яго таварыш і кантар). У кальвінісцкіх школах у Польш-
чы вучылі чытаць, пісаць па-польску, а ў Беларусі — па-
руску (у некаторых школах даваліся веды па лацінскай
мове), вывучалася рэлігія, асновы кальвінісцкага вераву-
чэння (катэхізіс). Старэйшай кальвінісцкай школай з’яўля-
лася Віленская, заснаваная ў сярэдзіне XVI ст. пратэс-
танцкай абшчынай. Быў час, калі гэту школу хацелі рэ-
арганізаваць ва універсітэт або акадэмію, але ўмяшаль-
ніцтва езуітаў не дало магчымасці ажыццявіць такое пе-
раўтварэнне. Школа засталася пяцікласным вучылішчам,
якое па ўзроўню ведаў прыраўноўвалася да гімназіі. У
школе працавалі рэктарамі Пётр Сестранцэвіч і Павел Дзі-
мітровіч, з 1558 па 1560 г. выкладаў на беларускай мове
асновы кальвінісцкага веравучэння (катэхізіс) Сымон
Будны.
Слуцкая школа. Рэфармацыйны рух аказаў значны
ўплыў.на некаторых прадстаўнікоў пануючых класаў,
48 якія. адкрывалі школы новага тыпу. Але выкладанне ў гэ-
тых школах вялося па польскай мове і рабілася ўсё для
апалячвання насельніцтва. Адной з такіх школ новага
тыпу была кальвінісцкая школа ў Слуцку, створаная ў
1617 г.
Статут гэтай навучальнай установы быў выдадзены ў
1628 г. у Любчы над Нёманам на лаціпскай мове. Склалі
яго настаўнікі Слуцкай школы. У кніжцы невялікага фар-
мату (50 старонак) надрукаваны статут, распарадак за-
няткаў, сетка гадзін і праграма чатырох класаў, зварот
да чытача, кароткі агляд заняткаў, метадычныя правілы,
апісанне пазаўрочных заняткаў, правілы для вучняў і на-
стаўнікаў. У лістападзе 1630 г. Хрыстафор Радзівіл рас-
парадзіўся адносна дапамогі настаўнікам ліцэя і захаван-
ня распарадку і правіл школы ў духу пастаноў Віленскага
рэфарматарскага сінода. У якасці сведкаў пад дароўнай
граматай князя падпісаліся вядомыя мясцовыя вучоныя і
дзеячы асветы Станіслаў Крышкоўскі, Даніла Набароўскі,
Пётр Кахлеўскі.
Як і рэфармацыйныя школы Заходняй Еўропы і
Польшчы, Слуцкі ліцэй быў навучальнай установай гума-
нітарнага тыпуТААсноўнымі прадметамі лічыліся філала-
гічныя «авукіглотэматыцы ўдзялялася менш увагі. У шко-
ле вывучаліся галоўным чынам лацінская і грэчаская. мо-
вы і літаратуры (Вергілій, Гарацый, Цярэнцій, Цыцэрон, а
таксама польская, нямецкая, старажытнаяўрэйская мовы,
этыка, рыторыка, гісторыя, заканадаўства, матэматыка
(уключаючы трыганаметрыю), фізіка. Вялікае значэнне на-
давалася логіцы і гісторыі — прадметам, якія вывучаліся
ў першым, вышэйшым класе.
У статуце былі распрацаваны метадычныя рэкаменда-
цыі да філалагічных прадметаў. Асноўнай мовай была ла-
цінская, якая вывучалася з чацвёртага, пачатковага кла-
са не шляхам зазубрывання правіл, а праз засваенне гу-
тарковай мовы і максімальнай колысасці слоў.
Са статута выпікае, што складаныя думкі і правілы рэ-
камендавалася тлумачыць па роднай мове. Аднак для за-
мацавання ведаў па-латыні вучні былі абавязаны нават у
час адпачынку гутарыць на гэтай мове.
Вялікае значэнне надавалася практыкаванням, якія
выконваліся ў старэйшых класах. Аўтары праграмы лічы-
лі, што «ў практыкаваннях павінна захоўвацца не толькі
правільная ўстаноўка, але і правільнае чаргаванне цяж-
касцей»24. Выкладанне грэчаскай мовы пачыналася з дру-
гога класа. Тады ж (з другога класа) уводзілася таксама
арыфметыка, правілы якой тлумачыліся «прадметнымі
прыкладамі». У праграме для псршага (старэйшага), кла-
са арыфметыка вызпачалася як «усеахопная навука для
49
чалавечага жыцдя. Яна была патрэбна нават тэолагам
для храналагічных вылічэнняў, не кажучы пра купцоў, ме-
ханікаў, медыкаў»25. Для растлумачэння матэматыкі як
прыкладной навукі прыводзіліся прыклады з астраноміі,
геаграфіі, оптыкі, эканомікі.
У статуце ліцэя апісана методыка апытвання і іспытаў.
У адказах вучняў найбольш каштоўнай лічылася сама-
стойнасць вывадаў. Асобны раздзел прысвечаны выкладан-
ню на пазаўрочных занятках, якія былі прадугледжаны
для папаўнення ведаў і падрыхтоўкі вучняў да практыч-
най дзейнасці. Адным з такіх заняткаў было спаборніцт-
ва паміж вучнямі пад кіраўніцтвам настаўніка. Так, у
чацвёртым (малодшым) класе вучні спаборнічалі ў цыта-
ванні слоў і афарызмаў, чытанні псалмаў, парадыгм з
граматыкі, у напісанні літар. У старэйшых класах аргані-
зоўваліся тэатральныя спектаклі.
Тэрмін навучання ў кожным класе — два гады. Кда-
саў было 4 — чацвёрты (малодшы), трэці (сярэдні) ідруті
і першы (старэйшыя).
Большасць вучняў Слуцкай школы (гімназіі, ліцэя)
станавілася прапаведнікамі кальвінісцкага веравучэння —
свяшчэннаслужыцелямі. Больш здольныя пасля заканчэння
школы накіроўваліся для працягвання адукацыі ва уні-
версітэты Германіі, Англіі, Італіі і іншых краін. Пасля за-
канчэння універсітэта вярталіся на радзіму і працавалі на-
стаўнікамі кальвінісцкіх школ. У Слуцкай школе (як і ва
ўсіх кальвінісцкіх школах) у выкладанні (у старэйшых
класах) пераважаў метад лекцый. Значнае месца займала
гутарка. Заняткі працягваліся 6 гадзін, пачыналіся з 8 ра-
ніцы. Вучні мелі дзённікі, якія правяраў настаўнік (звы-
чайна адзін раз у тыдзень — у суботу). Пасля кожнага
паўгоддзя праводзіліся экзамены, на якія запрашаліся
бацькі. Вучняў, што не здалі экзамены, не адпускалі на
канікулы: настаўнікі штодзень займаліся з імі не менш
чым дзве гадзіны.
У статуце прыводзяцца правілы для вучняў, рэжым за-
няткаў, маральны кодэкс, абавязкі настаўнікаў.
Важным помнікам культуры Беларусі 20-х гг. XVII ст.
з’яўляецца Слуцкі кампендыум (кароткі дапаможнік) па
рыторыцы. Гэты вучэбны дапаможнік для Слуцкай шко-
лы, надрукаваны ў Любчы над Нёманам26, з’яўляецца
сведчапнем развіцця кніжнай справы, у прыватнасці вы-
дання спецыяльных вучэбных дапаможнікаў, і доказам
высокага ўзроўню выкладання рыторыкі ў пачаткуХУІІ ст.
Большая частка старонак у знойдзеным экземпляры (уся-
го іх 71, не хапае апошніх) разлінеена на тры часткі: у
50 першай даюцца пытанні, у другой— метад і вызначэнні, у
трэцяй — каноны. Пытанні служаць не столькі для пра-
веркі засвоенага вучэбнага матэрыялу, колькі дапаўняюць
набытыя звесткі, часта закранаюць праблемы, не разгле-
джаныя ў асноўным тэксце. Каноны не ўяўляюць сабой вы-
вадаў і правіл, якія вынікаюць з вывучанага матэрыялу,
а даюць шэраг новых прыкладаў і разважанняў.
^рыянскія мкрлбг. У। 60-х гг. XVI ст. у беларускім пра-
тэстанцкім руху з’явілася новая плынь, якая атрымала
назву «арыян». Пазней арыяне называліся таксама сацы-
ніянамі, па прозвішчу свайго ідэолага Фауста Соцына.
Сацыяльныя і рэлігійна-філасофскія погляды арыян вызна-
чаліся оадыкалізмам і рацыянадізмам. Арыяне асуджа-
лі феадДлыта--тгрьгготі11ціГлад, крытыкавалі пануючае хры-
сціянскае веравучэнне і падчас блізка падыходзілГ да
атэізму. Усё гэта наклала адбітак на арыянскую сістэму
адукацыі.
Арыянскімі абшчынамі на тэрыторыі Беларусі былі за-
снаваны школы ў Іўі, Клецку, Нясвіжы, Койданаве, Люб-
чы, Лоску, Навагрудку і іншых месцах. Арыянскія школы
ў Беларусі былі двух відаў — пачатковыя школы і школы
тыпу гімназій, якія давалі сярэднюю адукацыю. У сярэд-
ніх арыянскіх школах быў высокі для таго часу ўзровень
ведаў. У вучэбны план Іўеўскай, Нясвіжскай і Лоскай
школ былі ўключаны; лацінская, грэчаская і старажытна-
яўрэйская мовы, філасофія, рыторыка, права, тэорыя му-
зыкі, медыцына, гісторыя, геаграфія, прыродазнаўства,
матэматыка, фізіка, этыка. Такога шырокага вучэбнага
плана, які ахопліваў бы важнейшыя звёны розных галін
навукі, раней у Беларусі не мела ніводная школа.
Для арганізацыі работы арыянскіх школ _Ракаўскай
акадэміяй (у Польшчы) пад кіраўніцтвам Фауста Соцына
бьілаттворана праграма-інструкцыя, у якбй вызначаўся
змест -адукацы-і, -вучэбны план, формы арганізацыі вучэб-
на-выхаваўчай работы, рэкамендаваліся вучэбныя дапа-
можнікі, літаратура. Шмат якія настаўнікі арыянскіх школ
стваралі свае падручнікі, якія адрозніваліся выкладаннем
вучэбнага матэрыялу і методыкай выкладання. Адным з
такіх падручнікаў быў «Катэхізіс» Сымона Буднага.
Па арганізацыі работы арыянскія школы мала чым ад-
розніваліся ад кальвінісцкіх. Вышэйшай педагагічнай ін-
станцыяй з’яўляўся сінод, кіраваў школай рэктар, які вы-
кладаў у старэйшым класе. За вучэбным працэсам назіра-
лі экзаменатары.
Вядомым педагогам арыянскіх школ з’яўляўся Ян Лі-
цыній Намыслоўскі. У 1586 г. у г. Лоску быў выдадзены
на лацінскай мове яго «Дапаможнік для авалодання ву-
чэннем Арыстоцеля», у 1589 г. — для вучняў дапаможнік
51
маральна-павучальнага характару («Сентэнцыі, якімі трэ-
ба кіравацца ў жыцці»). У гэтых дапаможніках аўтар
узвялічваў чалавечы розум і веды, асуджаў празмернасці,
невуцтва, кар’ерызм, пустую трату часу, заклікаў да пра-
цы, да карыснай дзейнасці.
Гўманістычны і рэфармацыйны рух аказаў вялізны
ўплыў на развіццё асветы ў Беларусі. Адкрываліся школы,
у якіх працавалі адукаваныя настаўнікі, выдаваліся пад-
ручнікі на беларускай, польскай і лацінскай мовах, вызна-
чалася структура вучэбнага працэсу, метады выкладання.
ПГмат якія пратэстанцкія школы давалі адукацыю, дастат-
ковую для паступлення ва універсітэты, дзякуючы чаму
некаторым беларусам удалрся атрымаць вышэйшую аду-
кацыю. Многія пратэстанцкія (перш за ўсс арыянскія)
школы давалі сваім вучням не толькі веды, але і выхоўва-
лі ў іх вальнадумства, скептычныя адносіны да рэлігіі,
павагу да чалавека і яго розуму.
У канцы XVI ст. на Украіне і ў Беларусі пачаліся паў-
станні сяляп, якія маглі перарасці ў сялянскую вайну. Ары-
стакратыя, баючыся гэтых паўстанняў, старалася атры-
маць дапамогу ўрада Рэчы Паспалітай і пачала адмаўляц-
ца ад пратэстанцтва і пераходзіць у каталіцкую веру. Усё
гэта дало магчымасць каталіцызму ў сярэдзіне XVII ст.
разграміць канчаткова пратэстантызм. У 1612 г. у Рэчы
Паспалітай было забаронена будаваць пратэстанцкія кірхі,
а ў сярэдзіне XVII ст. быў прыняты ўказ аб закрыцці ўсіх
пратэстанцкіх школ.
Брацкія школы. Брацкія школы, якія ўзніклі ў канцы
XVI — першай палавіне^ XVII ст.^ былі цайбольш,гфасналр
сюджаным тыпам навўчйльньіх устаноў' у Беларусі.
Адкрыццё іх, як і саміх брацтваў, было абумоўлена
шэрагам эканамічных і сацыяльных прычын. Яшчэ да
ўзнікнення брацтваў праваслаўныя магнаты, шляхта і ду-
хавенства мелі патрэбу ў культурных і адукаваных лю-
дзях. Пазней брацтвы, адчуваючы ўсё больш моцны на-
ціск каталіцызму, спрабавалі шукаць магчымасць су-
працьпастаўляць яму традыцыі народнай кулытуры ў фор-
ме праваслаўя. Нягледзячы на тое што братчыкі лічыліся
ўсе роўнымі, на самай справе яны падзяляліся на багатых
і бедных. Класавыя адрозненні вучняў і іх бацькоў, нату-
ральна, захоўваліся, выяўляючыся ў той ці іншай форме.
Услед за Віленскай (1584) брацкай школай узнікаіоць
іншыя: Брэсцкая, Магілёўская, Мінская, Бальская, Пін-
ская, Аршанская, Ельненская, Шклоўская, а таксама шко-
лы ў Еўі (Віленская губерня), пры Цяперскім манастыры
(Навагрудскі павет) і пры Баркулабаўскім манастыры ў
52 Куцейна (Аршанскі павет).
Віленская брацкая школа была першай, Яна адкрылася
ў Т584 г. Пацвярджэнне'м гэтага з’яўляецца ўказ караля
Стэфана Баторыя ад 27 мая 1584 г.|Кароль дазволіў пра-
васлаўным віленскім мяшчанам частку даходаў Троіцкага
мапаетыра выдаткаваць на «выжнвенье архнмандрнта...
на сбудованье школ| на выхованье людей в пнсьме умелых,
для наукп детей народу закону греческого, которые всй
людн в том монастырм п прп монастырн мешкатн будут,
н на вснх нных людей...»27. Гэты ўказ караля быў напісаны
ў адказ на просьбу праваслаўных віленскіх мяшчан і быў
свайго роду ўступкай з боку каралеўскай улады.
Віленская брацкая школа даволі хутка стала вядомай.
Яна першай з усіх праваслаўных школ пачала выкары-
стоўваць у вучэбным працэсе друкаваныя падручнікі.
Віленскае брацтва і яго школа мелі спачатку нават ма-
наполію па кнігі, якія выдаваліся друкарскім спосабам I
•гншыя брйЦКія школы і орацтвы, створаныя пазнен, не раз
звярталіся з г.росьбай прыслаць ім кнігі. Віленскае брацт-
ва і гіікола, як найстарэйшыя, з найбольш саліднай дру-
карскай базай (у Вільні і Еўі), аказвалі пэўны ўплыў на
развіццё ўсіх брацкіх школ у Беларусі і па Украіне.
‘ Магілёўская брацкая школа была заснавана ў 1590 г.;
Брэсцкая — у 1591 г. Спачатку гэтай школе аказваў дапа-
могу Іпацій Пацен. Аднак, стаўшы уніяцкім епіскапам, ён
пачаў прыгнятаць настаўнікаў школы, якія не вытрымлі- ,
валі такога становішна і падаваліся ў іншыя месцы (на-
прыклад, Лаўрэпцій Зізаній перайшоў у Віленскую школу
з 1595 г.). У 1597 г. ГІацей наогул перадаў школу уніятам.
Гэта было зроблена быццам бы на законных падставах, та-
му што 26 чэрвеня 1597 г. з’явілася каралеўская грамата, у
адпаведнасці з якой Іпацій Пацей павінен быў атрымаць у
сваё распараджэнне Брэсцкую рускую школу (г. зн. яна
ператваралася ва уніяцкую). На ўтрыманне школы былі
падараваны дзве манастырскія вёскі.
Пепшая Мінская брацкая школа была адкрыта ў
15’57'Т. "Пры «шпітальным» брацтве. Пра лёс гэтай школы
аМаль нічога невядома. Другая школа ў Мінску была ад-
крыта ў 1613 г. петрапаўлаўскім брацтвам. У той час пра
першую Мінскую школу ўжо не ўпаміналася. Вядома, што
другая Мінская школа была цесна звязана з Віленскай,
адкуль, мабыць, паступалі падручнікі, прыбывалі настаў-
нікі і подааслаўныя манахі, якія аказвалі дапамогу ў ра-
боце24%?*рЗ& г. гэта школа яшчэ існавала. Па кранняй меры
прывілея караля Уладзіслава IV ад 18 сакавіка 1633 г. па-
цвярджала дзейнасць брацкай школы і дазваляла Мінска-
му праваслаўнаму петрапаўлаўскаму брацтву мець улас-
ную друкарню.
53
Брацкія школы кіраваліся статутам брацтва («чын») і
статутам школ. Найбольш удалым у метадычных і арга-
нізацыйных адносінах быў статут, або, як яго называлі та-
ды, «парадак школьны» Львоўскай школы. Усе астатнія
статуты блізкія да львоўскага па зместу або ідэнтычныя з
ім. Гэта дае права лічыць Львоўскі статут узорам для
ўсіх брацкіх школ як Украіны, так і Беларусі. На аснове
знаёмства са статутам Львоўскай школы, а таксама з
Луцкім статутам, які з’яўляўся амаль дакладнай копіяй
першага, можна аб’ектыўна меркаваць і аб рабоце бела-
рускіх брацкіх школ. Статут Львоўскай брацкай школы,
зацверджаны патрыярхам Іераміем, быў абавязковым для
ўсіх брацкіх школ, таксама як і статут («чын») Віленскага
брацтва, зацверджаны патрыярхам, быў абавязковым для
ўсіх брацтваў.
У брацкіх школах яшчэ ў перыяд іх узнікнення ўжы-
валіся элементы класна-ўрочнай сістэмы. Стварэнне клас-
Ч на-ўрочнай сістэмы навучання ў беларускай Віленскай
? брацкай школе прыпадае на 1617—1619 гг., калі А. Я- Ка-
менскі яшчэ толькі пачынаў сваю свядомую творчую дзей-
насць і не напісаў ніводнай работы па дыдактыцы. Безу-
моўна, Я. А. Каменскі ведаў пра работу Віленскай і іншых
брацкіх школ, а таксама пра сістэму навучання ў іх28. Гэта
ў пэўнай меры дазволіла яму ў далейшым ства-
рыць больш дасканалую ' класна-ўрочную сістэму на-
вучання. Аднак прыярытэт у стварэнні класна-урочнай
сістэмы, хоць некалькі прымітыўнай і элементарнай
• па форме і зместу, належыць Віленскай брацкай
школе.
Распарадак у брацкіх школах быў такі: вучні прыходзі-
лі ў школу к дзевяці гадзінам раніцы (у зімовы час, у ха-
лодныя дні — некалькі пазнен) і займалі замацаванае за
кожным у адпаведнасці з поспехамі месца. Заняткі пачы-
наліся з малітвы, пасля якой кожны вучань расказваў пад-
рыхтаваны ўрок і паказваў дамашняе пісьмовае заданне.
Затым настаўнік тлумачыў новы матэрыял, для замаца-
вання якога вучні выконвалі практыкаванні. Звычайна яны
спісвалі заданне на наступны дзень і вучылі ўрокі, правя-
ралі адзін аднаго пад кантролем настаўніка або пратасхо-
лаў. Заняткі заканчваліся малітвай. Дома вучні павінны
былі расказвапь бацькам або гаспадарам кватэры вывуча-
ны ўрок і паказаць выкананае пісьмовае заданне. У суботу,
як правіла, паўтаралі ў школе ўсё, што праходзілі за ты-
дзень. У суботу і ў святы асаблівая ўвага ўдзялялася рэлі-
гійнаму выхаванню.
Дысцыпліна ў брацкіх школах была строгай. Пропуск,
54 напрыклад, заняткаў на працягу двух дзён без уважлівых
прычын з’яўляўся дастатковай падставай для выключэння
са школы.
Належная дысцыпліна і стараннасць патрабаваліся ад
вучняў у час заняткаў. У першым статуце Луцкай школы
сказана: «У гадзіны вучэбныя, раніцай і пасля абеду ўсе
абавязаны быць у школе ў наяўнасці і прыходзіць у пару.
3 усемагчымаю цішынёю, без гутарак, шаптанняў, пера-
мігванняў і пераходаў аднаго да другога, кожны, седзячы
на сваім месцы, павінен слухаць, уцямліваць і заўважаць
усё, што будзе чытацца, гаварыцца і дыктавацца настаў-
нікам, стараючыся ўсімі сіламі, каб усё чутае мог выка-
заць, так як і настаўнік»29.
Брацтвы, якія наймалі настаўнікаў, строга сачылі за
іх работай і маральнасцю. У артыкуле 1-м другога Луцка-
га статута гаворыцца: «Даскал, або наетаўнік, гэтай шко-
лы павінен быць набожны, разважлівы, ціхмянамудры,
пакорлівы, устрымлівы, не п’яніца, не распуснік, не гняў-
лівы, не зайздроснік, не смяхотнік, не брыдкаслоў, не ча-
раўнік, не байкар, не памагаты ерасей, а абаронца набож-
насці, ва ўсім уяўляць сабой узор добрапрыстойных
спраў»30. Не меншая ўвага ўдзялялася ўзроўню . адукава-
насці настаўніка, яго разумовым здольнасцям. Брацтвы
часта залічвалі настаўнікамі ў школу толькі пасля проб-
ных урокаў. Такім чынам быў залічаны настаўнікам Ві-
ленскай брацкай школы вядомы і адукаваны чалавек —
Іўірыл Транквіліён (1592).
Выдатнейшымі настаўнікамі брацкіх школ з’яўляліся
Лаўрэнцій і Стэфан Зізаніі, Мялецій Сматрыцкі, Лявон-
цій Карповіч, Іосіф Бабрыковіч. Нейкі час кожны з іх вы-
конваў абавязкі рэктара школы. У Віленскай школе раз-
гарнулася педагагічная дзейнасць Сільвестра Косава і
Ісаі Трафімавіча Казлоўскага.
У Магілёўскай брацкай школе вядомы імёны такіх на-
стаунікаў, як Цімафен Грыбач, Афанасій Стралецкі, Фё-
дар Тарасавіч, Сава Андрэевіч.
У артыкуле 20-м другога Луцкага статута сказана:
«Школы славенскай навучанне пачынаецца так: спярша
складваюць літары, потым вывучаюць граматыку, а такса-
ма царкоўны парадак, вучацца чытаць, спяваць. I прыву-
чаюць штодзень, каб дзеці адзін аднаго пыталіся па-грэ-
часку, а адказвалі б па-славенску; і таксама каб пыталі-
ся па-славенску, а адказвалі б на простай мове. Але на-
огул яны не павінны паміж сабой гутарыць на адной про-
стай мове, а на славенскай і грэчаскай і такім чынам цяпер
вучаць тое, прыступаючы да вышэйшых навук: да дыялек-
тыкі і рыторыкі...»31
Гэты артыкул дае агульнае ўяўленне аб змесце наву- 55
чання ў брацкіх школах (Віленскай, Брэсцкай і Магілёў-
скай). У тых школах былі ўведзены лацінская і польская
мовы, найбольш поўна вывучаліся сем свабодных мастацт-
ваў. У Віленскай школе — чытанне, пісанне, лічэнне, гра-
матыка, рыторыка, арыфметыка, царкоўны статут са спе-
вамі, свяшчэннае пісанне, геаграфія, дыялектыка, астра-
номія, пяць моў (беларуская, славянская, грэчаская, ла-
цінская і польская), а таксама вучэнні аб святах і дабра-
чыннасцях. Відаць, што ў Віленскай брацкай школе дава-
лася сярэдняя адукацыя. На першых парах у брацкіх
школах пераважала індывідуальнае навучанне (што і да-
зваляла вучням паступаць у іх у любы час). Паступова ка-
лектыўныя формы заняткаў па прадметах усё больш за-
мацоўваюцца і становяцца асноўнымі. Гэта і з’явілася пры-
чынай дакладнай даты пачатку заняткаў для ўсіх вуч-
няў — 1 верасня. Асабліва паслядоўна, як мы ўжо ведаем,
групавЫя формьі заняткаў, г. зн. класна-ўрочпая сістэма,
практыкаваліся ў Віленскай брацкай школе ў першай
чвэрці XVII ст.
Усе буквары, азбукі і граматыкі, выдадзеныя ў канцы
XVI пачатку XVII ст., пабудаваны па прынцыпу літара-
складальнага метаду навучання грамаце. Гэта значыць,
што вучні спачатку вывучалі літары алфавіта ад «аз» да
«іжыцы», адрознівалі і запаміналі іх. Азбуку завучвалі на
памяць з пачатку да канца і наадварот. Літары размяр-
коўваліся ў разбіўку, групамі, што прымушала вучняў
болып асэнсавана запамінаць іх. Потым ішло вывучэнне
складоў двухлітарных і трохлітарных (букі-|-аз=ба; гла-
голь+аз = га; глаголь+ведзі-|-аз = гва). Пасля гэтага вуч-
ні паступова пачыналі чытаць і вывучалі адначасова сло-
вы пад цітламі і са скарачэннямі (бг, чк, гдь). У букварах
таго часу можна было сустрэць тлумачальную азбуку,
калі на кожную літару змяшчалася фраза ў прозе або
вершах.
У канцы буквара звычайна змяшчаліся матэрыялы для
чытанНя (афарызмы, малітвы, павучанні). Потым пера-
ходзілі да чытання «Псалтыра» і «Часаслова». Першы
друкаваны буквар выдаў Іван Фёдараў у Львове ў 1574 г.
Другі буквар, або азбука, быў выдадзены ў Вільні ў
1596 г. Лаўрэнціем Зізаніем («Наука ку чнтаню н разуме-
ню пнсьма словенского...»). Нельга не назваць буквар
Спірыдона Собаля, выдадзены ў 1631 г. у Куцейна (пад
Оршай), — «Букварь снречь начало учення детем, начн-
наюшнм чтенню нзвыкатн». Некалькі раней за буквар
Снірыдона Собаля, а іменна ў 1621 г., у Вільні была выда-
дзена азбука-граматыка, якая прыпісваецца Мялецію
Сматрыцкаму, таму што яна цалкам пабудавана на пад-
ставе яго славутай граматыкі 1619 г. Гэта азбука-грама-
тыка аб’яднала ў сабе буквар і першыя звесткі па грама-
тыцы. Усе гэтыя буквары і азбукі маюць шмат агульнага,
таму што іх аўтары кіраваліся першым букваром Івана
Фёдарава, Адначасова яны з’яўляюцца працягам і развіц-
цём першага буквара. Налрыклад, у канцы буквара Лаў-
рэнція Зізанія (1596) упершыню змяшчаецца «Лексіс»,
г. зн. тлумачальны слоўнік царкоўнаславянскіх слоў з тлу-
мачэннем значэння многіх з іх на беларускан мове. У бук-
вары Спірыдона Собаля трох- і чатырохлітарныя склады
ўпершыню пабываюць асэнсаваны характар (не гва, дра,
а твой, мой, рай).
Арганічна была звязана з букварамі і азбукамі і грама-
тыка, якая з’яўляецца іх заканамерным працягам. Грама-
тыка была адным з асноўных прадметаў у брацкіх школах.
Першая славянская граматыка была выдадзена ў Вільні
ў 1586 г. у друкарні Мамонічаў. Назва гэтай граматыкі
займае цэлы абзац з 12 радкоў. Пачатак назвы такі: «Бо-
га благого благодатню, а за прозбою жнтелей столпцы
Велпкого князства Лнтовского града Внльнй. Сня Кграма-
тыка словеньска языка...» Гэта першая славянская грама-
тыка з’яўляецца амаль дакладным перакладам грэчаскай
граматыкі Іаана Дамаскіна.
Каштоўным выданнем была грама'гыка Лаўрэнція Зі-
занія, надрукаваная ў Вільні ў 1596 г. («Грамматнка сло-
веньска совершеннага нскуства осмн частій слова, і нных
нуждных. Новосьставлена Л. 2.»).
Вышэйшым дасягненнем у гэтай справе з’явілася гра-
матыка Мялеція Сматрыцкага, выдадзеная брацкай дру-
карняй у Еўі (пад Вільняй) у 1619 г. Пачатак яе назвы:
«Грамматнкн словенскня правнльное сннтагма потшаннем
многогрешного мннха Мелетня Смотрнского...» Граматыка
Мялеція Сматрыцкага з’яўляецца найбольш поўнай і
грунтоўнай (248 старонак).
3 усіх моў, якія вывучаліся ў брацкіх школах, асаблі-
вая ўвага ўдзялялася славянскай, якая была не толь-
кі прадметам вывучэння,-алёП~мовай выкладання. Сла-
вянская, або, як яе нярэдка называлі, царкоўнаславянская,
мова выступала як адзін са сродкаў яднання ўсіх усход-
ніх славян (рускіх, беларусаў і ўкраінцаў) і асабліва
яскрава падкрэслівала іх роднасць і блізкасць. На сла-
вянскую мову былі перакладзены амаль усе падручнікі
брацкіх школ. Рабіліся спробы даказаць яе перавагу над
лацінскай, польскай, нростай «рускай» і нават грэчаСкай
мовамі (Мялецій Сматрыцкі, Андрэй Курбскі і інш.).
Няглёдзячы, аднак, на тое, што славянская мова ўсяляк
узнімалася і ставілася на першае месца, яна нё магла 57
выціснуць простую «руекую» (беларускую) мову. Гэта
і зразумела, таму што асноўная маса людзей, у тым ліку
І сярод заможных слаёў насельніцтва, гаварыла на бела-
рускай мове. Таму яна займае ўсё больш віднае месца ў
навучальным і выхаваўчым працэсе, у школах і ў бога-
служэнні. Яна становіцца самастойным прадметам выкла-
дання ў брацкіх школах. Нават у тых школах (напрыклад,
Мінскай), дзе яна не значылася асобным прадметам, яе
выкладалі і вывучалі разам са славянскай мовай. Пачы-
наючы з Ф. Скарыны, з’яўляецца шэраг царкоўных, наву-
чальных і свецкіх кніг, выдадзеных на беларускай мове
(«Біблія» Ф. Скарыны, 1517, «Перасопніцкае Евангелле»
архімандрыта Грыгорыя, 1556, «Учыцельнае Евангелле»,
1616 і інш.).
Тым больш нельга было не вывучаць беларускую мову
ў брацкіх школах, калі яна была мовай дзяржаўных
актаў і дакументацыі ў Вялікім княстве Літоўскім. Таму
нават у каталіцкіх і пратэстанцкіх вучылішчах, якія зна-
ходзіліся на тэрыторыі Беларусі, пры арганізацыі вучэбна-
га і выхаваўчага працэсаў прыходзілася ўлічваць, што
амаль усё насельніцтва і вучні гэтых школ гаварылі на бе-
ларускай мове.
Вялікая ўвага ўдзялялася ў брацкіх школах г р э ч а-
с к а й мове. Сама назва школ (часцей за ўсё яны называ-
ліся «грэка-славянскімі» вучылішчамі) гаворыць аб гэтым.
На грэчаскай мове былі напісаны асноўныя кананічныя
творы праваслаўнай царквы. Праваслаўнаму духавенству
любой нацыі, у тым ліку беларусам, украінцам і рускім,
прыходзілася няспынна звяртацца да рэлігійных твораў на
грэчаскай мове, напрыклад да твораў Іаана Златауста.
Хрысціянская рэлігія прыйшла да ўсходніх славян з Грэ-
цыі яшчэ ў X ст. Пісьменныя праваслаўныя славяне вы-
вучалі на грэчаскай мове Апостал, Біблію, творы Ары-
стоцеля і Платона яшчэ да перакладу іх на лацінскую
мову.
Спачатку ў Вільні, Брэсце і Магілёве, а потым і ў ін-
шых брацкіх школах сталі вывучаць лацінскую, і
польскую мовы, таму што на тэрыторыі польска-літоў-
скай дзяржавы нельга было не вывучаць іх: на лацінскай
мове ў асноўным вяліся пропаведзі і богаслужэнні ў ката-
ліцкіх храмах, праводзіліся пасяджэнні і вялася дакумен-
тацыя ў сеймах, судах і трыбуналах. Лацінская мова была
мовай навукі ва універсітэтах, у тым ліку ў Кракаўскім, і
ў Віленскай акадэміі. На польскай мове стваралася рэлі-
гійна-палемічная і свецкая літаратура. I паступова, асаб-
ліва к сярэдзіне XVII ст., яна становіцца ў Вялікім княст-
58 ве Літоўскім мовай літаратурнай.
Дыялектыка, або логіка, якая выкладалася ў
брацкіх школах, павінна была падрыхтаваць вучняў да
разумнага, лагічнага выкрыцця каталіцкай веры, глыбо-
кага аналізу рэлігійна-палемічнай і свецкай літаратуры.
У якасці падручніка, мабыць, шырока выкарыстоўвалася
«Дыялектыка» Дамаскіна (філасофскі раздзел яго твораў,
перакладзены ўжо з лацінскай мовы на рускую А. Курб-
скім). Курс дыялектыкі ў брацкіх школах у значнай сту-
пені будаваўся, абапіраючыся на творы антычных філоса-
фаў: Платона, Арыстоцеля, Цыцэрона, Сенекі і Эпікура.
Гэтыя ж творы шырока выкарыстоўваліся і пры вывучэн-
ні рыторыкі, або навукі пра красамоўства.
Астраномія як прадмет вывучалася ў большасці
брацкіх школ. Выкладчыкі астраноміі абапіраліся на пта-
ламееўскую сістэму светабудовы, найбольш прынятую ў
той час. У навучальных і багаслоўскіх кнігах (напрыклад,
у «Катэхізісе», «Азбукоўніках» і інш.) побач з рэлігійным
тлумачэннем стварэння свету богам (зямля для людзей,
неба для бога, для сонца, зорак і месяца) сустракаюцца
даволі аб’ектыўныя апісанні сутнасці метэарытаў («палы-
мяныя абломкі нябеснага агню»), грому і маланкі.
Вывучэнне матэматыкі ў брацкіх школах у асноў-
\ ным зводзілася да арыфметыкі. У другім статуце Луцкай
''школы гаворыцца, што вучні «...павінны вучыцца... і лічыць
і падлічваць». У XVII ст. была выдадзена «Лічыльная муд-
расць»32. У «Лічыльнай мудрасці» называецца ўжо мільён,
або леодр, які быццам з’яўляецца мяжой пазнання чала-
века ў падліку. Безумоўна, усе асноўныя звесткі па лічэн-
ню, складанню, адніманню, множанню, дзяленню насілі
практычны характар і выкарыстоўваліся пры розных пад-
ліках эканамічнага характару, напрыклад, пры вызначэнні
тэрмінаў царкоўных свят, у доказах перавагі юліянскага
календара над грыгарыянскім. Звесткі па геаметрыі
таксама насілі практычны характар, выкарыстоўваліся га-
лоўным чынам пры вымярэнні зямлі і будаўнічых работах.
Музыка выкладалася ва ўсіх брацкіх школах. Пры
гэтым трэба мець на ўвазе, што пад музыкай, як правіла,
разумеліся царкоўныя спевы без суправаджэння на музыч-
ных інетрументах. У артыкуле 13-м другога Луцкага ста-
тута гаворыцца пра вывучэнне «правіл царкоўных спеваў».
Вывучаліся ноты царкоўных спеваў, і запісваліся яны ў
нотныя сшыткі («партэсы»),
Гісторыя і геаграфія не выкладаліся як асоб-
ныя прадметы. Аднак вучні атрымлівалі некаторыя звест-
кі па іх. Гістарычныя даныя браліся, галоўным чынам,
з летапісных крыніц, рыторыкі, дыялектыкі, тэкстаў свяш-
чэннага пісання, жыцій святых. I таму звесткі нярэдка ме- 59
лі фантастычны, ненавуковы характар. Элементы геагра-
фічных ведаў уключаліся ў астраномію і дыялектыку. Так
было, напрыклад, з апісаннем паверхні зямлі і метэарала-
гічных з’яў.
Вывучэнне ўсіх пералічаных прадметаў было не адноль-
кавым у брацкіх школах. Калі ў Віленскай і іншых буй-
ных школах веды па прадметах даваліся глыбокія і грун-
тоўныя для таго часу, то ў невялікіх школах нярэдка аб-
мяжоўваліся агульнымі звесткамі.
Вялікая ўвага ў брацкіх школах удзялялася маральна-
му выхаванню вучняў. Выхаванне дабрачыннага хрысція-
ніна было адной з важнейшых задач вучэбна-выхаваўчага
працэсу. Пры гэтым рэлігійна-маральнае выхаванне ў
брацкіх школах зыходзіла з практычных мэт і задач.
Вялікая была роля брацкіх школ у развіцці і пашырэн-
ні асветы у БеларусГі'у сіанаўленні і развіцці беларускай.
нароДітаСці7~яе самабытнасці. Школы з’явіліся правадні-
~ком гуманістычных ідэй сярод праваслаўнага насельніцтва.
Втатслючную ролю адыгралі брацкія школы у барацьбе
супраць каталіцызму, уніі і паланізапыі. Яны дзейнічалі
ва ўмовах барацьбы дзвюх саперніцкіх хрысція'нскіх рэлі-
гій (каталіцкай і праваслаўнай), што таксама накладвала
свой адбітак на іх характар. Пры гэтым не трэба ўяўляць
сабе брацкія школы толькі як абаронцаў праваслаўя. Ад-
люстроўваючы ў нейкай меры патрэбы і спадзяванні га-
радскіх нізоў і сядянства, яны нярэдка выступалі і супраць
праваслаўных саноўнікаў, якія жорстка эксплуатавалі
сваю паству, а то і не спыняліся нават перад крытыкай са-
мога праваслаўя.
І^ялікая заслуга брапкіх тітігпд у етяняўтрнні і развіцці
кттяуна-ўрпмняй сістэмы навучання. Для таго часу сістэма
'навучання і выхавання ў іх з’яўлялася найбольш прагрэ-
сіўнай. Да таго ж у школах не адыгрываў рашаючай ролі
прынцып саслоўнасці, што таксама выдзяляла іх сярод
іншых тыпаў школ.
На базе брацкіх школ шырока распаўсюджваляея кпі-
галрукаванне. галоўным чынам~ня белярускяй мхше—Ряз-
швдё-'бцлдрубканПцовыДпаэзіГ драматургіі і музыкі было
ішсчья-яняаана з браіткімі пі-коламі. Нэупы ўплтаў~бранкГя
школы аказалі на асвету Маскоўскай Русі, школы якой за-
пазычвалі ў іх формы і метады навучання, вучэбныя кнігі.
Аднак гэты ўплыў не быў аднабаковым. Брацкія школы
таксама адчувалі падтрымку рускага народа.
60
РАЗВІЦЦЕ ПЕДАГАГІЧНАЙ ДУМКІ
Педагагічныя перакананні беларускага народа ў XIV—
першай палавіне XVII ст. знайідлі шырокае адлюстраван-
не ў вуснай народнай творчасці. Народ, як пісаў А. М. Гор-
кі, — «...адзіная і невычэрпная крыніца каштоўнасцей ду-
хоўных, першы па часу,; прыгажосці і геніяльнасці творчас-
ці філосаф і паэт»33 і першы выхавальнік, як назваў яго
К. Д. Ушынскі, ствараў сваю няпісаную педагогіку, выхоў-
ваючы падрастаючыя пакаленні. Ен выконваў «...гіганц-
кую выхаваўча-адукацыйную работу, рыхтаваў сваіх дзя-
цей да жыццёвай барацьбы, да гаспадарча-практычнай
дзейнасці»34. Народная педагогіка, становячыся «адной
з важнейшых праяў грамадскай свядомасці, ідэалогіі міль-
ённых мас працоўных», служыла іх інтарэсам і вызнача-
лася сапраўдным дэмакратызмам, гуманізмам і прагрэ-
сіўнай накіраванасцю.
Народная педагогіка знайшла сваё адлюстраванне ў
такіх помніках фальклору, як прыказкі, прымаўкі, казкі,
быліны, песні, у якіх ува.сабляліся ідэалы чалавека, нрын-
цыпы маральнага выхавання. У многіх фальклорных тво-
рах выяўляецца педагагічны ідэал. У іх апавядаецца пра
барацьбу дабра і зла, пра вялікае значэнне працы, пра
герояў, пра з’явы і прадметы прыроды. Вусная народная
творчасць апявала народную мудрасць, мужнасць, аб’яд-
нанне сіл для барацьбы супраць ворагаў, гераізм і доб-
лесць. Успрымаючы вусную творчасць, дзеці вучыліся па-
важаць і любіць народ, абараняць яго ад ворагаў, з па-
вагай адносіцца да бацькоў, разумець значэнне працы,
правільна жыць.
Школа заходніх зямель Русі, як і наогул школа Русі
перыяду раздробленасці, з’яўлялася магутным фактарам
культуры, яна садзейнічала «культываванню тых высака-
родных рыс у нацыянальным характары рускіх людзей,
якія выклікаюць у нас зусім законнае пачуццё гонару за
свой народ»35, Яна садзейнічала пашырэнню асветы, павьі-
шэпню ўзроўню пісьменнасці і кулытуры, якая мела значныя
здабыткі, дасягнула «ўзроўню культуры перадавых краін
Еўропы» і аказвала «ўплыў на дзесяткі суседніх з Рўссю
народаў»36. Важнейшымі рысамі старажытнарускай куль-
туры былі: «гуманнасць, патрыятызм, стрыманасць, стро-
гасць, няспыннае цачуццё агульнанародных задач»37.
Педагагічная думк.а вылучаецца сваім гуманіЗмам,
61
яскрава выяўленан народнасцю і глыбінёй у падыходзе
да вызначэння асноўных праблем навучання і выхавання,
..Асаблівая. ўвага ўдзялялася праблемам выхавання. Аднак
педагагічная думка не ўзнялася да ўзроўню абагульнення,
стварэння дыдактычнай сістэмы і разумення прыроды пра-
цэсу авалодання ведамі. I тым не менш яна знаходзілася
на даволі высокім узроўні.
Нашы продкі не толькі разумелі, але і кіраваліся ў
практычным навучанні важнымі нрытэрыямі: самастой-
насць засваення матэрыялу, трываласць ведаў, сувязь з
практычнымі патрэбамі людзей, улік індывідуальных асаб-
лів^сцей і развіццё індывідуальных эдольнасцей.
(У справе асветы вядомую ролю ў Беларусі адыгралі
старажытнарускія зборнікі «Пчела», «Златоструй», «йзма-
рагд», «Домострой» і інш. Гэтыя зборнікі, шырока распаў-
сюджаныя ў XIV—XVIII стст. у Маскоўскай Русі, трапля-
лі адтуль у Беларусь. Самым вядомым у Беларусі збор-
нікам была «Пчела»^ асабліва любімая кніга ў Старажыт-
най Русі. З’яўляючыся анталогіяй, складзенай з афарыз-
маў, кароткіх выслоўяў пісьменнікаў, «Пчела» аказвала
ўплыў на педагагічныя погляды ў Беларусі. У гэтай кнізе
высока ацэньваліся веды, што памнажаюць сілы чалавека
і робяць яго мудрым, узвялічвалася праца, сцвярджалася
неабходнасць мужна пераносіць непрыемнасціл Падкрэслі-
валася, што настаўнік добры, калі вучыць дзейнічаць,
заахвочвае вучпя прыкладам больш, чым словам; рэка-
мендавалася арганізаваць навучанне так, каб яно прыно-
сіла 'радасць, каб яно было прыемным і цікавым. «Пчела»
заклікала да цярпення і пакорлівасці, да паслушэнства і
выхавання «страху божага», да няшчаднага пакарання за
правіннасці.
Зборнік «Златоструй» сцвярджаў, што зло не з’яўляец-
ца прыроджаным у чалавеку і што яно ўкараняецца ў вы-
ніку дрэннага выхавання; мэтаю ж сапраўднага выхаван-
ня з’яўляецца дабрачыннасць. Называючы важнейшым
сродкам выхавання пакаранне — «не іцаднть жезла н
сокрушать ребра, учаіцать раны», — «Златоструй» не аб-
мяжоўваўся гэтым. У кнізе сустракаюцца заклікі да выка-
рыстання ў выхаванні добрага прыкладу і пераканання,
да гўманных адносін да дзяцёй, таму што грубасць і бес-
чалавечнасць параджаюць «незлічонае мноства. зол»38.
(Шырокае распаўсюджанне ў Беларусі набылі азбукоў-
нікі, або «алфавітнікі», — слоўнікі энцыклапедычнага ты-
пу, якія ставілі сваёй мэтай тлума^энне цяжказразумелых
слоў у царкоўнаславянскіх кнігах; 'У азбукоўніках тлума-
чыдася сапраўднае значэнне слова, і да граматычных.тлу-
62 мачэнняў далучалася тлумачэнне саміх прадметаў і паНяц-
цяў. Разам з тлумачэннем у азбукоўніках даваліся звесткі
па розных пытаннях мовазнаўства, гісторыі, геаграфіі, мі-
фалогіі, прыродазнаўства. У азбукоўніках вызначаліся пріа-
вілы паводзін вучняў. У іх мы знаходзім звесткі аб прадме-
тах граматыкі, дыялектыкі, рыторыкі, музыкі, арыфметыкі,
геаметрыі і астраноміі. У іх змешчаны ўзорныя пасланні
ў вершах і прозе, розныя прывітанні.
\Побач з выдатнымі помнікамі педагагічнай думкі, та-
кімі як «Павучэнне князя Уладзіміра Манамаха дзецям»,
вялікае значэнне ў развіцці педагагічнай думкі на Русі
мелі творы Кірылы Тураўскага, якія ў XIV—XV стст. рас-
паўсюджваліся на заходніх землях Русі/ Цікавая класіфі-
кацыя розных дабрачыннасцей і маральных якасцей, якія
характарызуюць змест выхавання на Русі ў XVII ст., даец-
ца ў рукапісным зборніку «Сталасць хрысціянскага наву-
чання дзеля малых дзяцей», што адносіцца да XVII ст. У
ім пералічваюцца «тры дабрачыннасці багаслоўныя:
Вера, Надзея, Любоў»; «найпершыя дабрачыннасці родныя:
Мудрасць, Нявіннасць, Праўда, Мужнасць»39.
У зборніку даецца праграма маральнага выхавання
дзяцей, вызначаны асноўныя задачы яго, характарызуюц-
ца ўсе дабрачыннасці і якасці, якія трэба выхоўваць у
дзяцей, і ўсё тое адмоўнае, супраць чаго неабходна весці
барацьбу. Такую грамату мог скласці толькі чалавек, які
меў вельмі шырокія пазнанні ў розных галінах ведаў. Гэта
праграма’была шырока вядомай у Беларусі і станоўча
ўплывала на развіццё асветы і арганізацыю школьнай
спцавы.
(7у скарбніцу перадавой педагагічнай думкі ў XVI —
першай палавіне XVII ст. шмат унеслі прадстаўнікі рэфар-
мацыйна-гуманістычнага руху Беларусі. Развіццё рэфар-
мацыйна-гуманістычнай антыфеадальнай думкі ў Беларусі
звязана з імем Ф. Скарыны, які стаяў ля вытокаў бела-
рускага гуманістычнага і рэфармацыйнага руху.І Ф. Ска-
рына не быў прадстаўніком рэфармацыі. Аднак «ён, такса-
ма як і рэфарматар Лютэр, сваёй дзейнасцю і вучэннем
падрываў рэлігійныя асновы, садзейнічаў узнікненню і раз-
віццю рэфармацыйнага вучэння»ад.
Ф. Энгельс, характарызуючы эпоху Адраджэння XV—
XVI стст., пісаў: «Гэта быў найвялікшы прагрэсіўны пера-
варот з усіх перажытых да таго часу чалавецтвам, эпоха,
якая мела патрэбу ў тытанах і якая парадзіла тытанаў
па сіле думкі, пачуцця і характару, па шматбаковасці і
вучонасці»41. У эпоху Адраджэння іменна адным з такіх
«тытанаў па сіле думкі, пачуцця і характару, па шматба-
ковасці і вучонасці» з’яўляўся Францыск Скарына, дзей-
насць якога для развіцця рэфармацыйна-гуманістычнага
63
«Апостол» і «Букварь», або «Азбуку». У Астрогу ён дру-
куе вялікую «Біблію» і маленькі «Новы запавет» сумесна
з Псалтыром.
«Букварь» I. Фёдарава аказаў вялікі ўплыў на раз-
віццё і пашырэнне пачатковай адукацыі на Украіне, у Бе-
ларусі і ў Расіі. На працягу многіх дзесяцігоддзяў ён быў
узорам пры складанні буквароў і граматык.
Уплыў I. Фёдарава на развіццё кнігадрукавання, асве-
ты і культуры ў Расіі, Беларусі і Украіне цяжка перааца-
ніць. Ён з’яўляецца стваральнікам чатырох друкарняў
(Масква, Заблудаў, Львоў, Астрог). Памёр I. Фёдараў у
Львове ў 1583 г. )Йа надгробнай пліце былі такія словы:
«Друкарь кннг пред тем невнданных». \
Паплечнік I. Фёдарава П. Мсціславец у 1570 г. пера-
ехаў у Вільню, дзе ён разгарнуў выдавецкую дзейнасць.
У маі 1574 г. П. Мсціславец абсталяваў друкарню ў доме
Мамонічаў, дзе выдаў у 1575 г. «Евангелне», а ў 1576 г. —
«Псалтырь». Аднак актыўная выдавецкая дзейнасць
П. Мсціслаўца ў Вільні на гэтым і спынілася. У 1576 г. на
польскі трон уступіў заўзяты прыхільнік каталіцызму —
Стэфан Баторый. А паколькі дзейнасць П. Мсціслаўца ў
нейкай меры была звязана з абаронай праваслаўя і ба-
рацьбой за нацыянальную незалежнасць Беларусі і Літвы,
развіццё культуры і асветы, стварыліся складаныя і супя-
рэчлівыя абставіны.
/'''Тэеларускае кнігадрукаванне ў канцы XVI — пачатку
XVII ст. развівалася ў асноўным у заходняй частцы Бела-
русі і Літвы (Вільня, Еўе, Нясвіж, Заблудаў, Лоск, Ця-
піна). Аднак усходнія часткі Беларусі мелі не меншую
патрэбу ў кнігах і друкарнях. Каталіцкая рэакцыя і пала-
нізацыя, асабліва пасля БрэсЦкай уніі (1596), перашка-
джалі ўзнікненню і развіццю кнігадрукавання ў Беларусі.
I таму былі выпадкі, калі беларускія кнігадрукары выяз-
джалі ў іншыя землі, напрыклад на Украіну, і там арга-
нізоўвалі друкарскую справу) (С. Собаль, Грынь Іва-
навіч).
Пра дзейнасць беларускага друкара з Заблудава Гры-
ня Іванавіча захавалася вельмі мала звестак. Вядома, што
ён у якасці здольнага вучня дапамагаў у 1570 г. у Заблу-
даўскап друкарні I. Фёдараву друкаваць «Псалтыр з Ча-
саслоўцам». I гэта знамянальна, таму што I. Фёдараў быў
вельмі строгім і патрабавальным чалавекам. Будучы ў
Заблудаве, I. Фёдараў дапамог Грыню Іванавічу авало-
даць майстэрствам гравюры па дрэве, у Львове аддаў яго
за свой кошт вывучаць друкарскае мастацтва да сябра,
вядомага майстра — Лаўрэнція Філіповіча.
66 Стаўшы сапраўдным майстрам кнігадрукавання, у
апошнія гады жыцця I. Фёдарава і, відаць, са згоды апош-
няга, Грынь Іванавіч па запрашэнню купцоў Мамонічаў
пераязджае ў Вільню. Гэта ў нейкай меры пацвярджае
дагавор, заключаны I. Фёдаравым з Грынем Іванавічам
у прысутнасці сведкаў 28 лютага 1583 г. У гэтым дагаворы
адзначалася, што Грынь Іванавіч без згоды I. Фёдарава
не павінен быў адкрываць друкарні і адліваць шрыфты.
I далей у дагаворы было сказана, што Грынь потым вяр-
таецца да I. Фёдарава, а апошні абяцаў яму дазволіць
стварыць уласную друкарню. Усё гэта сведчыць аб тым,
што I. Фёдараў высока цаніў майстэрства Грыня Іванавіча
і яго веданне кнігадрукарскай справы.
У 1585 г. у Вільні быў выдадзены «Сборннк», прысве-
чаны літоўскаму канцлеру Валовічу. У выданні «Сборнн-
ка», бясспрэчна, прымаў удзел і Грынь Іванавіч. Такі вы-
вад пацвярджаецца тым, што «Сборннк» надрукаваны
шрыфтам, адлітым Грынем Іванавічам. Адзін шрыфт да-
кладна нагадвае пісьмовы канцылярскі почырк, а другі
падобны да шрыфта I. Фёдарава.
(^Спірыдон Собаль — адзін з выдатных беларускіх кні-
гадрукароў-асветнікаў. Дакладныя даты яго жыцця невя-
домы.) Нарадзіўся ён на Магілёўшчыне. Першапачатковую
адукйцыю атрымаў, бясспрэчна, у Магілёве. Актыўная
творчая работа і самаадукацыя дазволілі яму стаць адным
з найбольш адукаваных і культурных людзей свайго ча-
су. Усё сваё творчае свядомае жыццё С. Собаль прысвя-
ціў кнігадрукарскай справе, і асвеце. У Магілёве не было
ўмоў для такой дзейнасці.(С. Собаль вымушаны быў па-
чынаць кнігадрукаванне ў Кіеве, дзе яго падтрымліваў
мітрапаліт Якаў Барэцкі. 3 1628 па 1630 г. С. Собаль вы-
даў у Кіеве кнігі: «Лпмонарь, снречь цветнпк» (два вы-
данні), «Мннея обшая», «Октонх» (два выданні), «Апо-
стол» (два выданні). Яны прызначаліся для царкбўных
патрэб, аднак нярэдка выкарыстоўваліся і для навучаль-
ных мэт, хаця і мала адпавядалі ім. Гэта выдатна разу-
меў С. Собаль і збіраў матэрыялы для напісання і выдан-
ня, вучэбных кніг. )
\У 1630 г. па запрашэнню ігумена Іоіля Труцэвіча С. Со-
баль прыязджае ў Куцеінскі манастыр (на рэчцы Куцеін-
цы, прытоку Дняпра, пад Оршай), дзе сумесна з ігуменам
і стварае друкарню. У Куцейне С. Собаль выдае «Псал-
тырь», які называўся «Брашно духовное», «Букварь» і
«Молнтвы повседневные» (1631), «Часослов» (1632). Усе
гэтыя кнігі прызначаліся ў асноўным для навучальных
мэт. Асаблівае значэнне з усіх гэтых кніг мае напісаны ім
«Букварь» («Букварь снречь начало ученія детем начн-
наюшнм чтенію нзвыкатп»).'
67
(' Свой куцеінскі «Буквар» С. Собаль перавыдае ў Ма-
гілёве ў 1636 г. Гэта перавыданне пацвярджае думку аб
тым. што С. Собаль надаваў асаблівае значэнне свайму
«Буквару» ў пашырэнні пісьменнасці сярод народа. «Бук-
вар». з’яўляўся галоўным дасягненнем і вынікам усёй яго
творчай дзейнасці.)
. У Маскве, у Дзяржаўнай бібліятэцы СССР імя У. I. Ле-
ніна ў аддзеле мікрафільмаў, ёсць «Буквар» С. Собаля
1636 г. (фатакопія).
С. Собаль упершыню ўжыў«буквар». Да яго
, падручнік па вывучэнню першапачатковай граматы назы-
ваўся «азбукай» (I. Фёдараў, Л. Зізаній). «Буквар», як і
ўсе. «Азбукі» таго часу, пачынаўся і канчаўся малітвай.
На -2-й старонцы пад загалоўкам «Буква плн пнсьмена»
змяіпчаецца алфавіт, спачатку вялікія літары, потым мен-
шыя. Далей алфавіт даецца ў адваротным парадку. За-
тым (на наступнай старонцы) даюцца двухлітарныя скла-
ды .(.ба, ва, га, да; бе, ве, ге, де; бо, во, го, до) і трохлітар-
ныя (бра, вра, гра, дра, жра). С. Собаль у сваім «Буква-
ры» ўпершыню падбірае трохлітарныя склады, як сама-
стойныя словы, якія маюць пэўны сэнс (рай, май, мпе,
кто, чту і інш.). Пасля складоў ідуць словы на асобныя
літары (Г — господь, государь; Д —дух, душа, день; П—
Перусалнм, Пнсус; К — крот, креіценне і г. д.).
ГДакладна невядома, дзе працаваў С. Собаль у
1633—1634 гг. Аднак за гэтыя гады ён перавыдаў у Кіеве
«Лнмонарь», «Апостол» і «Октонх». У 1635 г. (у Буйні-
чах).— «Псалтырь». Пасля гэтага С. Собаль пераязджае
ў Магілёў, дзе перавыдае «Букварь», выдадзены ў 1631 г.,
і выдае ў 1637 г. «Псалтырь» і «Тестамент царя Васнлпя».
С. Собаль — выдатнейшы беларускі кнігавыдавец і
асветнік, ён быў вядомы далёка за межамі Беларусі. Яго
добра ведалі і цанілі на Украіне і ў Расіі.
Пра апошнія гады жыцця С.^Собаля нічога невядома.
Магчыма, ён пастрыгся ў манахі/ Ёсць звесткі, што сярод
мацахаў, якія ў 1632—1634 гг. уступілі ў магілёўскае
брацтва, упамінаецца Сільвестр Собаль, кіеўскі друкар.
Спірыдон Собаль быў дастойным прадаўжальнікам ас-
ветніцкай і выдавецкай дзейнасці Ф. Скарыны і I. Фёда-
рава.
У сярэдзіне XVII ст. пачаў асветніцкую дзейнасць бела-
рускі друкар ігумен Куцеінскага манастыра Іоіль Труцэ-
віч, Гады яго жыцця невядомы. 3 1630 г. Іоіль Труцэвіч
працаваў разам з С. Собалем. Куцеінская друкарня —
вынік іх сумеснай дзейнасці. Як вядома, у 1639 г. у Ку-
цеінскай друкарні быў перавыдадзены «Псалтырь»
68 («Брашно духовное») з прадмовай I. Труцэвіча. Пасля
ад’езду С. Собаля з Куцейна друкарня пры манастыры ве
толькі не спыніла сваёй дзейнасці, а нават значна актыві-
завала сваю работу. I гэта дзякуючы нястомнай дзейнасці
I. Труцэвіча, які падабраў пісьменных манахаў, што ве-
далі друкарскую справу. У друкарні завялі новы шрыфт
і арнамент, што адрозніваліся ад тых, якімі карыстаўся
С. Собаль. Усяго ў гэтай друкарні было надрукавана ка-
ля 30 кніг, у тым ліку «Дндаскалня» С. Косава, «Лексн-
кон» Памвы Бярынды, «Жнтне Варлаама п Ноасафа»,
«Шестоднев», «Октонх», «Трефологнон нлн Цветослав»,
«Дпоптра нлп зерцало». Многія з гэтых кніг выдаваліся
небывалымі для таго часу тыражамі — 300—500 экземп-
ляраў. Такім чынам, Куцеінская друкарня ў сярэдзіне
XVII ст., дзякуючы актыўнай дзейнасці I. Труцэвіча, ста-
ла адной з самых буйных у Беларусі. I. Труцэвіч актыўна
падтрымліваў брацтвы, разам з імі праводзіў вялікую
культурна-асветніцкую работу сярод насельніцтва, зма-
гаўся супраць каталіцызму і паланізацыі.
Беларускія кнігавыдаўцы садзейнічалі нацыянальнаму
прабуджэнню беларускага народа, развіццю культуры,
навукі і асветы.
У эпоху Адраджэння ў Беларусі працавалі выдатныя
прадстаўнікі айчыннай культуры, таленавітыя ўсходнесла-
вянскія пісьменнікі і мысліцелі. У іх сінкрэтычнай твор-
часці змястоўна прагучалі і педагагічныя ідэі, уяўленні.
Выдатнейшымі з іх былі Мікола Гусоўскі і Францыск
Скарына.
Мікола Гусоўскі. Мікола Гусоўскі (каля 1480 —-
пасля 1533 гг.) — беларуска-польскі паэт-гуманіст і ас-
ветнік эпохі Адраджэння, прадстаўнік новалацінскай ус-
ходнееўрапейскай школы паэзіі, выдатны дзеяч славян-
скай культуры. Ен паходзіў з сям’і лесніка-паляўнічага.
Першапачатковую адукацыю атрымаў у Беларусі, паглыб-
ляў веды ў Вільні, Польшчы і Італіі. Вялікую ролю ў лё-
се Гусоўскага адыграў яго пратэктар Э. Вітэліус — сакра-
тар велікакняжацкай канцылярыі, епіскап плоцкі. У 1518 г.
у складзе польска-літоўскай дыпламатычнай місіі, якую
ўзначальваў Вітэліус, Гусоўскі трапіў у Рым. У Італіі
канчаткова сфарміравалася яго творчая індывідуаль-
насць.
Выконваючы заказ Вітэліуса для папы Льва X, які па-
жадаў пачуць праўдзівае паэтычнае слова пра паляванне
на зуброў, Гусоўскі напісаў у 1522 г. у Рыме свой лепшы
твор «Сіагтеп сіе зіаіцга Гегі.іаіе ас уепаііопе Ьізопііз»
(«Песня пра магутнасць, дзікасць зубра, а таксама пра
паляванне на яго»), У ім паэт выклаў сваю ідэйна-эстэ-
тычную і педагагічна-асветніцкую нраграму,- У кастрыч- 69
ніку 1523 г. у друкарні I. Віетэра ў Кракаве быў выдадзе-
ны паэтычны зборнік «ГІесня пра зубра», які складаўся з
празаічнага прысвячэння, самой паэмы і 11 вершаў, напі-
саных пераважна ў рымскі перыяд. Паэма перавыдавала-
ся ў 1855, 1894, 1977, 1980 гг. У прысвячэнні, адрасаваным
каралеве Боне Сфорца, у духу паэтыкі Рэнесанса, паэт
прасіў яе ўзяць на сябе дзяржаўнае апякунства над тале-
навітымі ў навуцы і мастацтве людзьмі: «Бо бачу я з най-
вялікшым для сябе жалем і, зразумела, з пэўнай стратай
для дзяржавы, што славуцейшыя сэрцы зусім не пава-
жаюцца. Яны з-за матэрыялыіай нястачы і беднасці цал-
кам не могуць сябе праявіць. Бачу я таксама, што ёсць
нямала людзей, якія валодаюць і багаццем і талентам.
Але калі яны заўважаюць, што вучоных, мастакоў і паэ-
таў так мала шануюць і паважаюць, то імкнуцца больш
узбагачацца, чым ахарошваць душу. 3-за такой нікчэмнай
справы ахвяруюць яны самым высакародным прызначэн-
нем сваіх асоб. А калі возьмеш ты на сябе агульнае апя-
кунства над гэтымі захапленнямі, тады ўзбуйнеюць та-
ленты і прынясуць карысць Каралеўскай Вялікасці ў яе.
значнай працы, так што дзяржава будзе зберагацца ў
сваім стане ў гэты злавесны час.
Дзяржава абапіраецца больш на мужнасць духу, чым
' на сілу цела, пра што сведчаць як грэкі, так і рымляне. Іх
! магутнасць квітнела найбольш тады, калі расцвіталі на-
вукі. А як толькі пачалі нікнуць таленты, сілы іх згаслі,
а з заняпадам апошніх абрушылася іх дзяржава і ўсталя-
валася рабства. Таксама і ў нас»44.
Гусоўскі змог узняцца над вузкасаслоўным, каставым
мысленнем і выступіў як выразнік перадавых грамадска-
палітычных і эстэтычных поглядаў таго часу і як папуля-
рызатар гісторыі і культуры Беларусі і Літвы на сусвет-
най арэне, прадстаўнік рэнесансавага рэалізму. У паэме
яскрава выказаны патрыятычны заклік да яднання і друж-
бы розных па веры і культуры еўрапейскіх народаў перад
пагрозай турэцкага і татарскага нашэсця, услаўленне
дзейснай, свабоднай і мужнай асобы, патрыятызму, анты-
ваенны пафас, рэнесансна-утапічная канцэпцыя гарманіч-
ных узаемаадносін чалавека, грамадства і прыроды, між-
дзяржаўных адносін. Усе часткі паэмы аб’яднаны тэмай
лёсу радзімы, адданасці роднай зямлі. Маляўнічыя, эма-
цыянальныя пейзажы паэмы нацыянальныя па каларыту,
маюць сацыяльны падтэкст,
Вялікая заслуга Гусоўскага ў пастаноўцы ім праблемы
беражлівых адносін да прыроды, разумнага выкарыстан-
ня і памнажэння прыродных багаццяў радзімы. Для гума-
70 ніста-асветніка прырода — гэта ўсенародны здабытак,
крыніца здароўя, радасці, выхавання высокіх патрыятыч-
ных і маральных пачуццяў.
3 мэтай маральна-этычнага ўдасканальвання грамадст-
ва, павышэння яго адукаванасці паэт прапагандаваў сіс-
тэму лацінскай, еўрапейскай адукацыі («сем свабодных
навук»), выступаў за творчае засваенне антычнай літа-
ратуры, міфалогіі, лацінскай культуры, інтэлектуальнага
вопыту Еўропы, адводзіў мастацтву і навуцы вялікую ро-
лю ў выхаванні народа, умацаванні магутнасці дзяржавы.
Паэг першы ў славянскай літаратуры ўбачыў і адлюст-
раваў пачатак крызісу сацыяльна-палітычнага ладу Вялі-
кага княства Літоўскага, крытыкаваў сацыяльна-класа-
вую палітыку Польшчы і Вялікага княства Літоўскага.
Выразнік настрояў баяр, шляхты і буржуазіі, якая зара-
джалася, Гусоўскі абараняў пераважна раннебуржуазны
ідэал. Унутраная супярэчлівасць яго поглядаў заключала-
ся ў абстрактнасці гуманізму, супярэчнасці паміж верай і
ведамі, артадоксіяй і вальнадумствам, ідэалізмам і сты-
хійным матэрыялізмам. Ён адкрыў у славянскай літара-
туры класавы канфлікт паміж героем новага, буржуазнага
часу і старымі, феадальнымі парадкамі. 3 абурэннем паэт
пісаў пра пакуты простага народа, грабяжы і валюнтарызм
прыгнятальнікаў. Грамадзянскім абавязкам пісьменніка
ён лічыў барацьбу за абуджэнне патрыятычнай свядомасці
свайго парода.
Гусоўскі даў выдатныя ўзоры грамадзянскай пагрыя-
тычнай лірыкі. Заклікаў суайчыншкаў задумацца над
цяжкім становішчам радзімы, усвядоміць, што галоўны
біч — гэта палітыка ўладароў. Пясняр прыроды, працы і
свабоднага чалавека, Гусоўскі выказваў гарачую любоў
да роднай зямлі. У паэме «Песня пра зубра» яскрава ад-
люстраваны жыццё мужных, працавітых і вясёлых лю-
дзей — паляўнічых, воінаў, плытагонаў, бортнікаў, аратых,
іх працоўная і ратная дзейнасць, побыт і звычаі, малюнкі
палявання, ідэалізаваны вобраз вялікага князя Вітаўта.
Адносіны паэта да звычаяў і фальклору беларускага на-
рода рацыяналістычныя і беражлівыя, хоць яшчэ і не да
канца паслядоўныя. У народнай мудрасці ён бачыў невы-
чэрпную крыніцу паэзіі і адну з прычын стойкасці народ-
нага духу. Ен актыўна выкарыстоўваў багацці беларускага
народнага гумару, прынцыпы яго выкрывальнага ўздзеян-
ня; выступаў супраць тых, хто лічыў, што вучоная лацін-
ская паэзія па свайму характару несумяшчальная з твор-
часцю народа. «Песня пра зубра» напісана на класічнай
латыні, аднак для яе характэрны асобныя прыкметы бела-
рускай кніжнай мовы. Увядзенне ў літаратуру эпохі Адра-
джэння ідэй, вобразаў, міфаў і дасягненняў духоўнай 71
культуры розных народаў і эпох было глыбока знамяналь-
най з’явай у еўрапейскай цывілізацыі.
Да італьянскага перыяду творчасці М. Гусоўскага
адносіцца сапфічны верш «Да святога Себасцьяна». У ім
выказаны чалавечыя пачуцці жалю, гневу і асуджэння.
Разам з просьбай да святога Себасцьяна прадухіліць па-
шырэнне чумы, якое ахапіла ў той час шырокія прасторы
Еўропы, чуваць моцны голас пратэсту гуманіста супраць
слабасці асветы, бездапаможнасці цывілізацыі, якія яшчэ
не здолелі супрацьстаяць стыхійнай трагедыі.
У кракаўскі перыяд створана паэма «Жыццё і подзві-
гі святога Гіяцынта» (1525). У яе прысвячэнні кракаў-
скаму ваяводзе Кшыштафу з Шыдлоўца паэт гаварыў пра
неабходнасць «адкрыцця» спраў славутых людзей мінула-
га для папулярызацыі прыкладу іх жыцця. У ёй Гусоўскі
імкнуўся адрадзіць жанр жыція. Выхад паэмы ў свет быў
аднесены да дзён ушанавання ў Польшчы дамінікапскага
місіянера Гіяцынта, культ якога ўзнік тут у першай пала-
віне XII ст. У гэтай дыдактычна-рэлігійнай паэме аўтар
прапаведаваў хрысціянска-гуманістычны подзвіг як слу-
жэнне народу. Вобраз хрысціянскага місіянера стаў рупа-
рам аўтарскіх ідэй. У разуменні Гусоўскага Польшча і
Русь складаюць адзінае цэлае — славянскі рэгіён, які
абавязаны быў мець сваіх агульных падзвіжнікаў. Таму
вобраз Гіяцынта, дзейнасць якога праходзіла ў Польшчы
і на Русі, дарагі сэрцу паэта. Многія радкі з’яўляюцца гім-
нам чалавечаму розуму,. зямному быццю, адзінству матэ-
рыяльнага свету ў духу пантэізму. Паэма сцвярджала
адзінства лепшых прынцыпаў раннехрысціянскай маралі,
ідэалаў народнай этыкі і рэнесансных элементаў і адмаў-
ляла мараль пануючых класаў. У гэтым праявіліся народ-
насць светаўспрымання, публіцыстычнасць і грамадзян-
ская мужнасць Гусоўскага.
Узнікненне рэнесанснай беларускай літаратуры на ла-
цінскай мове абумоўлена асаблівасцямі эпохі Адраджэння
ў Беларусі, якая сінтэзавала ў сваім станаўленні мясцо-
вую, грэка-візантыйскую антычную і заходнееўрапейскую
культурныя плыні. Культура Беларусі і Вялікага княства
Літоўскага, якая вырастала са старажытнарускага кора-
ня і творча асэнсоўвала антычныя, сучасныя ёй перада-
выя заходнееўрапейскія традыцыі, у сярэдзіне XVI ст. ужо
здольная была даць дзеячаў і паэтаў еўрапейскага машта-
бу і значэння. Самыя буйныя з іх — Ф. Скарына і М. Гу-
соўскі.
Францыск Скарына. У канцы XV ст. у Беларусі
назіраецца прыкметнае развіццё адукацыі, пашырэнне
72 пісьменнасці, ажыўленне духоўнага жыцця. Сведчаннем
гэтага з’яўляецца значная колькасць разнародных пісь-
мовых помнікаў, якія захаваліся да нашага часу. Першае
месца сярод іх займаюць, зразумела, канфесіянальныя
творы ў выглядзе Евангелля, Псалтыра і Апостала, а так-
сама разнародныя павучанні, хаджэнні. апяграфічныя і
апЗІсрыфТчныя творы. Але беларускія кніжнікі таго часу
стваралі і арыгінальныя беларускія летапісы і мастацкія
творы, а таксама перакладалі на беларускую мову пашы-
раныя ў сярэднія вякі творы антычнай і заходнееўрапей-
скіх літаратур. Адукаванаму беларускаму чытачу вядомы
былі творы антычных філосафаў і пісьменнікаў Дэмакры-
та, Сакрата, Платона, Арыстоцеля, Плутарха, а таксама
навуковыя трактаты па касмаграфіі, медыцыне і логіцы.
Францыск Скарына
73
Пашырэнню пісьменнасці і
літаратуры ў значнай меры
садзейнічаў той факт, што ў
Вялікім княстве Літоўскім, у
складзе якога знаходзілася
тады Беларусь, беларус-
кая мова была п’рызйана-
яфшьшцай. мовай____даяёЗ&ауі-
іідса-анвчэішяг— '
б' Найбольш выдатнай асо-
бай гэтай эпохі быў Фрап-
цыск Скарына,_ай^анаўся,
дзякуючы разпастайнасці
сваіх ведаў і імкненню слу-
,жыць асвеце народа, да
і аднато .ўзроўню. з лепшымі
'еўрапейскімі гуманістамі
’эпохі Адраджэння. Культур-
’на - асветніцкая дзейнасць
'Скарыны была падрыхтава-
Тытульны Ліст «Бібліі» на х°Дам гістарычнага раз-
Ф. Скарыны віцця Беларусі і беларускап
культуры.
Ф. Скарына нарадзіўся каля 1490 ^г. у Полацку ў збяд-
нелай купецкай сям’і. Полацк ў' той’ час быў самым буй-
ным у Беларусі горадам. У 1498 г. ён атрымаў Магдэбург-
скае права, што з’явілася спрыяльнай перадумовай для
эканамічнага развіцця, умацавання рамеснай вытворчасці
і гандлёвай дзейнасці. Полацкія купцы вялі ажыўлены
гандаль з Вільняй, Рыгай, Масквой, Смаленскам, Ганзай
і скандынаўскімі краінамі. У гандлёвых справах актыўны
ўдзел прымаў і бацька будучага беларускага асветніка
Лукаш Скарына.
У родным Полацку Скарына атрымаў пачатковую аду-
кацыю, а з 1504 г. вучыўся ў Кракаўскім універсітэце, які
закопчыў у 1506 г. са ступенйю бакалаўра філасофіі. Да-
лейшыя біяграфічныя звесткі аб ^Гм^ пер'апыняюцца да
1512 г. Недзе на Захадзе Скарына працягваў наручаннё,
таму што пасля ‘Кракава дабіўся вучонай ступені доктара
свабодных навук. У літаратурных крыніцах ёсць недастат-
кова выразныя звесткі, што адзін час ён быў сакратаром
караля Даніі. У 1512 г. Скарына бліскуча здаў экзамен на
атрыманне вучонай ступені доктара медыцынскіх навук у
Падуанскім універсітэце. Наступныя пяць гадоў зноў за-
стаюцца белай плямай у біяграфіі Скарыны. Можна мер-
каваць, што ў канцы гэтага перыяду ён знаходзіўся ў
74 чэшскай Празе і рыхтаваўся да выдавецкай дзейнасці,
якую і разгарнуў тут у 151,7 г.
На працягу* 1517—1519 дт.? ён
выдаў пры дапамозе віленска-
і?а фінансіста Богдана Онкава
/23 кнігі Старога запавету пад
^агульным загалоўкам «Біблія
руска выложена доктором
Францнском Скорнною нз
славнаго града Полоцька богу
ко чтн н людем посполнтым к
доброму наученню». Па невя-
домых прычынах выдавецкая
дзейнасць Скарыны ў Празе
спынілася, і неўзабаве ён з’яў-
ляецца ў Вільні, дзе каля
1522 г. выдае «Малую- -пада-
рожную кніжыцу» і ў' 1525 г,—
«Апостал».
На г-эт’ым звесткі аб выда-
вецкай дзейнасці беларускага
першадрукара спыняюцца. 3
дакументаў, якія захаваліся,
відаць, што ў 1530 г. Скарына
быў асабістым сакратаром і
ІЧНТёАеМчМКОА
нМлІ ;• Л» С ’ Т: 3*. д. •
Г&О Ожнт«к**- «н
ўНіЧПкіі > «вь «ІСлав’моЯм л«
1 > * з*т«<? х*
«<*««» Н«н«Н
бучх'Млс лхлннтн з»л'(ж«*гн бУ
Д4Т-»* 8тЦ««Т< 1 к**1
і лікч. ллгіц
Гр*’.м*т<кн еўчл
*Н ' -Інтч.ткі ««ТІ Я«НА;
ч«<т«сгн > ТЛКЧ н П^««»
Г» л <мйнн»гі« / «*«'««
<ГйД<*Л«КГШ*<»«м*»(вА 'НП«
»*№* * 4 п»ем>»
л Ц«Т«|*МІ<ЙГ
Першая старонка прадмовы да
Граматыкі М. Сматрыцкага
дамашнім урачом віленскага епіскапа. У тым жа годзе на
працягу нейкага часу ён знаходзіўся пры двары прускага
герцага Альбрэхта ў Кенігсбергу. Дакументы 1532 г. паве-
дамляюць пра судовыя справы Скарыны з пазнанскімі
купцамі з-за маёмасці памёршага брата Івана. Каля
1535 г. Скарына зноў з’яўляецца ў Празе, дзе працуе ў
якасці вучонага-садавода каралеўскага батанічнага саду.
Ускосныя даныя архіўных дакументаў даюць падсТаву
меркаваць, што Скарына памёр у Чэхіі каля 1541 г.
Да нас дайшлі вельмі бедныя звесткі аб жыцці і дзей-
< насці Ф. Скарыны, але нават і тое, што захавалася, паказ-
вае нам беларускага першадрукара як выдатнага вучона-
' га-гуманіста_цаспаўсюджвальніка асветы і культуры^ -
цубліцыста і пялымянага патпыета-—
і Высокая адукаванасць Ф.Скарыны, яго рознабаковыя
V . веды ў галіне медыцыны, прыродазнаўства і гуманітарных
навук па заслугах былі ацэнены ўжо яго сучаснікамі. У
дакументах Падуанскага універсітэта за 1512 г. адзначаец- *'
ца, што ў час экзамену на атрыманне звання доктара ме-
дыцыны ён «праявіў сябе так пахвальна і выдатна ў час
свайго строгага выпрабавання, даючы адказы на зададзе-
ныя яму пытанні і абвяргаючы выстаўленыя супраць яго
доказы, што атрымаў аднадушнае адабрэнне ўсіх прысут- 75
ных вучоных без выключэння, і ў яго былі адзначаны да-
статковыя веды ў галіне медыцыны»45. Пры ацэнцы гэта-
га факта трэба прыняць пад увагу, што для атрымання
доктарскага дыплома неабходна было ў час трохдзённых
дыспутаў паказаць грунтоўнае веданне твораў Авіцэны,
Галена, Гіпакрата, Арыстоцеля, Плутарха і дзесятка ін-
шых класікаў у галіне медыцыны, філасофіі і астралогіі
з шырокім выкарыстаннем цытат гэтых. аўтараў на мове
арыгіналаў. Высокую ацэнку дзейнасці а ведаў Скарыны
далі ў 1530 Гг'ігруСкі Уерцаг Аявбрэхт і ў 1532 г. польскі
кароль Сігізмунд I. Сусветным прызнаннем заслуг Ска-
рыны з’яўляецца і той факт, што ў Падуанскім універсітэ-
це ў «пакоі сарака» выдатных дзеячаў у галіне навукі. і
культуры, якія закончылі гэты універсітэт або выкладалі
ў ім; змешчаны і партрэт Скарыны побач з бюстам Га-
лілея.
Цікава адзначыць, што і сам Скарына ва ўсіх сваіх
кнігах заўсёды паказваў сваё вучонае званне, хаця рабіў
ён гэта па-рознаму. Часамі ён называе сябе .«вучонымх
«выбраным» мужам. Некалькі разоў Скарына'—птпПГ'ііра
сябе як пра доктара «в науках вызволеных н в лекарстве»
або проста як пра доктара «в науках». Але ў большасці
выпадкаў Скарына падкрэслівае, што ён «в лекарскнх нау-
ках доктор». Гэта акалічнасць дае падставу лічыць, што
заняткі медыцынай не былі чужымі Скарыне і ў перыяд
яго кнігавыдавецкай дзейнасці.
Уяўляе цікавасць тытул Скарыны, які даецца ім у па-
сляслоўі да кнігі «Есфнрь», дзе адзначаецца, што кніга
«выложена працею н вытнснена повеленнем ученого мужа
Францнска Скорнны нз славнаго града Полоцька, в нау-
ках н в лекарстве учнтеля». 3 філалагічнага пункту гле-
джання ў слове «учнтель» можна бачыць перш за ўсё лі-
таральны пераклад на беларускую мову лацінскага
«ёосіог». Аднак не выключана і тое, што тут таксама ха-
ваецца спасылка на прафесійныя заняткі Скарыны. У ран-
няй біяграфіі яго, як ужо адзначалася, цёмнымі плямамі
. застаюцца перыяды паміж 1506 і 1512 гадамі, затым —
паміж 1512 і 1517 гадамі. Зусім-магчыма, што Скарынд-ў.
гэты час займаўся непасрэдна і педагагічнаА дзейнаецю...}
/Асноўнай крыніцай вывучэйПТй " грамадска-палітычных,
філасофскіх, маральна-этычных і педагагічных погля-
~ даўдб&дарускага першадрукара і асветніка з’яўляюцца ягД
Г прадмовы і пасляслоўі, змёшчДНыя ўкожнай з апублікаі—
I ваны^дм"кнтг. ——- ' ----—-----
I ’ 3 прадмоў і пасляслоўяў відаць, што выданнем біблей-
| скіх кніг Скарына праследаваў не толькі рэлігійна-бага-
76' слоўскія мэты, але і асветніцкія. Скарына настойліва пад-
крэслівае, што мэта яго літаратурнай і выдавецкай дзей-
насці' ~— паслужыць простыМ люЦзям, дапамагчы іін па-
знаць мудрасць і навуку, вучыць простых людзей; «абы
научнвшыся мудростн, добре жнлн на свете».
•—Скарына быў добра знасмы з тагачаснай заходнеёўра-
' пейскай сістэмай адукацыі, дзе прынятыя ў тую эпоху сем
свабодных навук (Зеріет агіез ІіЬегаІіз) падраздзялялГся’
на два цыклы — трывіум, куды ўваходзілі граматыка, ры-
торыка і дыялектыка, і квадрывіум, які складалі арыфме-
тыка, геаметрыя, астраномія і музыка.
Усе свае выданні Скарына ў першую ча.рту-і-разглядаў
як асноўны дапаможнік па гэтых навукахІСваю асветніц-
кую дзейнасць ён пачаў з^выдання Псалтыра. які некаль-
кі пазней характарызаваў як дапаможнік па вывучэнню
граматыкі. Разам з тым ва ўяўленні Скарыны Псалтыр
станбвіцца кнігай, дзе «прптчн пак н прнповестн премуд-
рых учптелев добрых обычаев младых н старых наістав-
ляють»46. Універсальны агульнаадукацыйны характар гэ-
тай кнігі, на думку выдаўца, заключаецца ў псалмах, якія
«якобы сокровнше вснх драгых скарбов, всякнн немоіцн,
духбвным н телесньш, уздравляють, душу н смыслы осве-
іцають, гнев н ярость усмнряють, мнр н покой чннять’, смў-
ток н печаль отгоняют, чювствіе в молнтвах дають, лю-
дей в прнязнь зводять, ласку н мплость укрепляють, бесы
нзтоняють, ангелы на помошь прнзывають»47.
. Калі Скарына разглядаў Псалтыр як кнігу, якая са-
дзейнічае маральнаму ўдасканальванню чалавека, то ўся
' Біблія ў цэлым расцэньвалася ім як важнейшы дапамож-
нік для вывучэння пашыраных у той час «сямі вызвале-
\ных навук». Пра гэта беларускі асветнік недвухсэнсбўна
гаворыць у прадмове да ўсёй Бібліі: «В сей кннзе всй за-
коны н права, нмн же люде на землн справоватнся нма-
ють, попнсаны суть. В сей кннзе всн лекарства, душевные
н телесные, зуполне знайдете. Ту навченне фнлозофнН доб-
ронравное, яко~ любнтн бога для самого себе н блнжнего
для бога, нмамы. Ту справа всякого собранпя людского й
всякого града, еже верою, соеднненнем ласкн н згодою по-
сполнтое дрброе помножено бываеть. Ту наученне сёдмн
наук вызволеных достаточное.
Хошешн ліі уметн граматнку нлн, по-рускы говорячн,
грамоту, еже добре честн н мовнтн учнть, знайдёшн в зу-
полной Бнблнн, Псалтыру, чтн ее. Паклн тн ся .любйть.
разуметн ло[г]пку, — она же учнть з доводом розознатп
правду от крнвды, — чтн кннгу светого Іова нлй Посла-
ння светого апостола Павла. Аіце лн же помыслншн уметн
рнторнку, еже ест красномовность, чтн кннгн Саломоновы.
А то суть трн наукн словесные»48.
Іншыя біблейскія кнігі Скарына разглядаў як дапамож-
нікі для вывучэння навук квадрывіума: «Восхоіцеш лн
пак учнгнся музнкн, то ест певннцн, премножество стнхов
н песней светых по всей кннзе сей знайдешн. Любо лн тн
ест уметн арнтметнку, еже вократце а неомылне счнтагн
учнть, четвертын кннгн Монсеевы часто чтн. Паклн же
нмашн пред очнма науку геометрню, еже по-рускн сказует-
ся землемеренне, чтп кннгу Ісуса Наувнна. Естьлн астро-
номнн нлн звездочетн — найдеш на початку кннгн сее о
сотвореннн солнеца н месеца н звезд; найдеш во ГІсусе
Наувнне, яко стояло солнеце на еднном месте за целый-
день...»49
Скарына лічыць, што біблейскія кнігі даюць шмат
звестак і па іншых галінах ведаў, якія выходзяць за рамкі
прынятых тады сямі свабодных навук.
Пры ацэнцы крыніц, што прапануюцца Скарынай у яка-
сці дапаможнікаў для вывучэння важнейшых для таго часу
навук, трэба прымаць пад увагу, што яшчэ ў эпоху позняга
сярэдневякоўя рэлігійны светапогляд заставаўся пануючай
ідэалагічнай сілай. Светапогляд Скарыны быў рэлігійным
і яшчэ насіў сляды сярэдневяковай схаластыкі. Беларускі
першадрука»—аймежавана разумеў метады [5эалІзапыі-
(^ваіх асветніцкіх ідэй, Бясспрэчную даніну сярэдневяко-
ваму рэліпннаму светапогляду аддае Скарына і тады, ка-
лі рэлігійныя кнігі як крыніцу ведау ён ставіць вышэй за
авепкую пітарятуру з якой. безумоуна. таксама быу добТта—
знаёмы. У прад.мове да кнігі першай Царстваў ён упамі-
нае «пнсма н права нлн уставы», напісаныя ў розныя часы
грэчаскімі, егіпецкімі і рымскімі манархамі: «...тым тежь
обычаем нннн царн нлн людн мудрын нным народом нея-
кнн кннгн, пнсма, уставы, права, науку нлн закон оставн-
лн суть. Нх же всех для краткостн не ест потреба ту[т]
прчпомннатн. Нам теже хрестнаном не суть тын пнсма, нх
потребны честн, но толнко кпнгнветхаго н новаго закону,
нже прнлежать к нашему спасенню»50. Такія ж адмоўныя
адносіны да свецкай літаратуры выяўлены і ў прадмове
да ўсёй Бібліі, дзе Скарына тым, хто жадае вывучаць
ваенную справу, рэкамендуе чытаць кнігі Судзяў або кнігі
Макавеяў — «более н справедлпвее в ннх знайдеш, неже-
лн во.Александрнн нлн во Тройн».
•Разам з тым-скарыні_нскі пераклад Бібліі трэба раз-
глядаць як сведяанне новягя плглядуна свяшчЭНітяе—ні -
санне, як імкненне набліаіііь біблейектТТпттН-йа^шБфока-
га^колЯ^чытачоў, чыста царкоўную кнігу, асвячоную яе
ўжываннем пры богаслужэнні, калі не замяніць, то па-
ставіць побач з Бібліяй звычайнай, дамашняй, агульнада-
78 ступнай, народнай; вывесці свяшчэннае пісанне з абмежа-
ванага кола царкоўных патрэб духоўнага асяроддзя і зра-
біць яе здабыткам тых грамадскіх груп, якія не мелі маг-
чымасці трывала засвоіць царкоўную моўную традыцыю
або вызваляліся ад яе ў імя новай, болып свецкай разу-
мовай культуры. Выданне Бібліі, разлічанай на масавага
чытача з асяроддзя «посполптого люду», было значным
крокам уперад па шляху вызвалення чалавечай думкі з
путау сярэдневяковай схадашыкй- Трэба пры гэтым пйы-
няць пад"увагу і тое, што Скарына ў першую чаргу выда-
ваў тыя біблейскія кнігі, якія ва ўмовах яго часу якраз і
маглі быць выкарыстаны ў асветніцкіх і выхаваўчых мэ-
тах. Ён нагадвае чытачам, што некаторыя з біблейскіх
кніг былі напісаны летапісцамі і філосафамі часта проста
па загаду правіцеляў і цароў. Скарына выдаў тыя біблей-
скія кнігі, што ўяўляюць сабой багаслоўска-філасофскія
трактаты і ў якіх сабраны павучальныя думкі старажыт-
ных мудрацоў, некаторыя звесткі са старажытнаяўрэй-
скай гісторыі, літапісныя эпізоды і любоўныя песні.
У ^прадмовах/Скарына ставіць мэту пашырыць круга-
гляд йытача, "утбаіан.ііі.ь~яго канкрэтйТТМІ ведамі"! іым са-
мьім наблізінь Тэіблію да духоуных патрэб свайго часу. У
'ТЭтыл чаСТках сваіх выда~нняў Скарына зусім ігнаруе цар-
коўнікаў і айцоў царквы, не карыстаецца іх багаслоўскімі
працамі і павучашшмі.бЗатое тут ён часта спасылаецца на
антычных гістарычных дзеячаў — Арыстоцеля і Аляксанд-
ра Македонскага, Ромула і Нуму Пампілія, Дарыя і Пта-
ламея Філадэльфа, Ціта і Веспасіяна. Ёсць у прадмовах
звесткі па гісторыі і геаграфіі краін Блізкага Усходу, упа-
мінанні аб некаторых знамянальных падзеях у гісторыі
сусветнай культуры. Так, у прадмове да кнігі Ісуса Сіра-
хава Скарына апавядае пра славутую бібліятэку цара
Пталамея Філадэльфа, які «Нмеаше разлнчных кннг нных,
а нных более нежелн четырьдесять тысеіцей. Таковый убо
был мнлосннк наукы м мудростн, нже болей нзбрал оста-
внтн в науце н в кннгах вечную славу н паметь свою, не-
желн во тленных велнкнх царскых сокровніцах»51.
Імкненне прывіць чытачу любоу да прыродазнаўчых
навук зауважаецца і ў нрадтаовё~да кнігі «Прытчцшаца-
Цалд-мопа^уякі «учнннл розЯблвённе о прнроженнн древ ч
былнн, поченшн от древ кедровых, еже ростуть на горе
Лнванской, даже до травы псопф, еже ростеть прн муре.
й мудре поведел теже о прпроженнн зверей, цтнць, гадов
н рнб...»52^Д,рукар імкнецца зацікавіць чытача светам пры-
роды, паведамляе шэраг звестак, якія датычаць геагра-
фіі і гісторыі, апавядае пра дзяржавы Старажытнага Усхо-
ду, дае кароткія геаграфічныя апісанні зямель, у якіх ад-
бываюцца падзеі з біблейскіх кніг.
79
1
Змест некаторых біблейскіх кніг ён выкарыстаў лля та-
гоТкаб- падкрэсліць ідэю_любві да радзімы, да свайтсгПарсГ"
даўда роднйй зямлі:~~«Понеже от прнроження зверн, ходя-
ВДпе в пустынн, знаюті?ямы своя; птнцн, летаюіцне по возт>-
духу, ведають гнезда своя; рнбы, плываювдне по морю н
в реках, чують внры своя; пчелы н тым подобная боронять
ульев свонх, — тако ж н людн, нгде зроднлнся н ускормле-
ны суть по бозе, к тому месту велнкую ласку нмають»53
(Прадмова да кнігі «Юднфь»).
Характэрнай рысай светапогляду Скарыны з’яўляецца
імкненне да эмансіпацыі ад устарэлых царкоўна-феадаль-
ных традыцый, да абгрунтавання прынцыпу развіцця ча-
лавечай асобы. Адной з асноўных рыс светапогляду прад-
стаўнікоў Адраджэння было імкненне крытычна аналіза-
ваць як нвнн*»йшыя еувязічалавека, так і яго ўнутраны
свет. йбгляды першага беларускага гуманіста прасякнуты
апт»нОмам7~~Верай у нрагрэс, сілу чЗлавечага розумут
^СХіляючыся да радыяналіыычнаі а црынцыпу незалежна-~
сці і самастойнасці мыслення, Скарына прытрымліваўся
думкі, што крытэрыем ісціны ў працэсе пазнання з’яўляец-
ца розум. Скарына імкнецца асэнсаваць з’явы прыродьц—
поанікнуць ў~~сўтнасць самога чалавекй, растлумачыцьўап-
носіныпаміж чалавекам. і прыролай. Заняткі Скарыныў
гаЛіне медыцыны і оатанікі трэба~разглядаць як імкненне
\ зразумець ісціну, звяртаючыся непасрэдна да прырода-
! знаўчых навук, да эксперыменту, да самой прыроды.
^Разглядаючы кнігу як важнейшы сродак пашырэння
ведау, Скарына мэтам лепшага засваення чытачамі зме-
(?гу падпарадкпўняў ТТдЛнШНіш п.іТіТр.п|тпгйле яфлрМлр.ннА
сваіх кніг. Яго выданні, зручныя для чытача нават сваім
невялікім фарматаі^зусім не падыходзілі для пышных
царкоўных рытуалау. Для сваіх выданняў Скарына выбраў
шрыфт, які імітаваў рукапіснае паўустаўнае пісьмо тага-
часнай беларускай дзелавой пісьменнасці. Ен некалькі
спрасціў кірылічны алфавіт, не ўжываючы ў сваёй азбуцы
некаторых дублетных царкоўнаславянскіх літар^", Даволі
рэдкія ў Скарыны і скарочаныя напісанні слоў пад цітлай.
У вддрозненне ад тагачдвдвдра рукапіснага пісьы-а--бй<4фьіна
друууе асобца—кожаае самастойнае слова. Для лепшага
засваення чытачамі зместу кніг друкар тэкст кожнага &
свайго выдання падзяляе на раздзелы, а раздзелы — на
вершы. Гэтай жа мэце служаць і шматлікія канкардан-
цыі — змешчаныя на палях спасылкі на іншыя, блізкія па
зместў біблейскія кнігі.
Прыкметнай асаблівасцю скарынінскіх кніг з’яўляецца
^йПіастацкае афармленне. Усе яго кнігі багата арнамевд
ЙО таваны, для чаго выкарыстаны гравюры, застаўкі, ініцыя-
лы і канцоўкі. Скарына пазбягае пашыранага ў яго час
тэраталагічнага арнаменту з яго мудрагелістымі малюн-
каМІ міфалагічных істот^Іго вялікія літйры дэкарыраваны
р'аслінным або жывёдьным арнаментаму разлічаным на па-
чііырэнне кругагляду чытача ў га'лше заалогіі і батанікі.
У скарынінскіх выданнях выявіліся дзве тэндэнцыі, якія
сталі характэрнымі для далейшага ўсходнеславянскага
кнігадрукавання: зрабіць кнігу прыгожай, шыкоўнай і спа-
лучаць гэтыя дэкаратыўныя элементы з яе практычным,
ідэйным прызначэннем. Мастацкі ўзровень скарынінскіх
выданняў ужо даўно звярнуў на сябе ўвагу „даслед.чыкаў.
Да асобных выданняў Скарыны даюццак ілюстрацыі,
звязаныя са зместам кніг. Такіх ілюстрацый»._асабдйва
шмат у трэцяй кнізе Царстваў. Пра іх прызначэнне Ска-
рына проста гаворыць у прадмове да гэтай кнігі: «Поло-
жнл есмн в снх кннгах образцн храму господня н сосудов
его н дому царева, еже ставнл ест Саломон-цар. А то для
того, абы братня моя русь, людн посноднтые, чтучн моглн
лепей разуметн»54. У Скарыны. гравюра ^рганічна звязана
з сюжэтам, ілюструе і растлумачвае я'го. Асабліва знамя-
нальныя гравюры, якія адлюстроўваюць вытворчыя працэ-
сы—палявыя работы, пабудову храма або карабля тТЙгкп.
Усяго ў выданнях Скарыны налічваеццй 49 гравюр і ілюсд-
рацый. Можна адзначыць як адзіны ў сваім цодзе прыкяад
ва ўсходнеславянскай духоўнай літаратуры, калі ў Бібліі
тройчы змешчаны партрэт яе перакладчыка і выдаўца.
Партрэт гэты цікавы ў тых адносінах, што на ім няма ні-
воднага рэлігійнага сімвала. Скарына тут сядзіць за пуль-
там над раскрытым фаліянтам, трымаючы ў руцэ пяро.
На гравюры паказаны кнігі і іншыя атрыбуты яго наву-
ковай дзейнасці — макет нябесных сфер, свечка з адбі-
вальнікам і пясочны гадзіннік. Усё гэта наглядна паказ-
вае характар навуковых інтарэсаў выдаўца кніг.
Скарына быў сапраўдным;паліглотамузвайго часу. 3
яго прадмоў відаць, што ён до5ра"валбЛЗу не толькі бела-
рускай, але і царкоўнаславянскай, польскай, чэшскай, ста-
ражытнаяўрэйскай, грэчаскай і лацінскай мовамі. Нека-
торыя звесткі па гэтых мовах ён таксама паведамляе і
сваім чытачам у прадмовах, тым самым пашыраючы іх
філалагічны кругагляд: «Прнтчн же нарецаются еврей-
скЬім ЯЗыком масшлоф, а греческым — параболе, по-латн-
не жё' провербня, а по-рускын — прнтчн нлн прнсло-
ішя»55 (Прадмова да кнігі «Прнтчіі премудраго Сало-
мона»), _
2_Педагагічны падыход адчуваеіша і у асаблівасн-ях^йьГ-
карыСтання ^яоўных^бріяувыданнях Скарыны. Ва ўсіх
ДпчПёйігах гіазіраецца імкненне^наКлізіць царкоўнаславян- 81
скую да тагачаснай беларускай літаратурна-пісьмовай мо-
вы ў такой ступені, што многія даследчыкі нават не мо-
гуць дакладна вызначыць моўную аснову скарынінскіх
кніг.
3 пункту гледжання суадносін царкоўнаславянскай і
народна-беларускай моўных стыхій выданні Скарыны мож-
на падраздзяліць на два р^зрады. Першы з іх утвараюць
пражскі «Псалтырь» . (1317)ч віленскія «Малая подорож-
ная кнпжпца» і «Апостол» (1522—1525). У аснове гэтых
выданняў ляжыць традыцыйная царкоўнаславянская мова
заходнерускай рэдакцыі з выразным імкненнем да збліжэн-
ня з тагачаснай беларускай літаратурнай мовай. Акрамя
таго, пражскі Псалтыр Скарына дапоўніў глосамі — тлу-
мачэннямі на палях кнігі незразумелых царкоўнаславян-
скіх слоў адпаведнымі лексемамі беларускай літаратур-
най мовы. Пра такую апрацоўку мовы Псалтыра сам Ска-
рына сказаў: «Так же положнл есмп на боцех некоторып
слова для людей простых, не рушаючн самое Псал’ьтырп
нп в чем же, яко суть онагрп п геродеево жнлпіце н хля-
бне п нные слова, которын суть в Псалтырп неразумнып
простым людем, найдуть е на боцех рускпм языком, что
которое слово знаменуеть»56. Усяго ў Псалтыры змешчана
звыш 60 глос, якімі тлумачацца царкоўнаславянскія словы
накшталт горлнца —сівоворонка, імск — муль, ннок —
одннец, коноб — горнець, лоза — вннннчнна, пажпть —
былне, тнмьпан — бубен, юг — ветр полуденный,
юже — повраз і г. д.57.
Другі разрад скарынінскіх выданняў утвараюць праж-
скія біблейскія кнігі, у большасці перакладзеныя ім самім
з чэшскага выдання Бібліі 1506 г. Гэтыя кнігі характары-
зуюцца значнай колькасцю такіх граматычных і лексіч-
ных асаблівасцей, якіх зусім няма ў царкоўнаславянскіх
выданнях. Яскравую беларускую афарбоўку выданням
Скарыны надаюць шматлікія лексічныя беларусізмы, на-
прыклад назоўнікі: бок, бот, взорь, волоть, гай, господар,
гук, гулня, згода, клопот, крапна, кропля, куделя, моць,
надея, помста, початок, праца, прнклад, подлога, речь,
светло, смуток, справа, стежка, страва, ужнток, час; пры-
метнікі: горшнй, даремный, дорослый, дробный, дужнй,
збройный, клопотный, лагодный, лепшнй, моцный, певный,
пнлный, смутный і г. д.; дзеясловы: дбатн, досегатп, жа-
датн, лаятн, мовптн, нахнлнтн, обецатн, пановатн, песто-
ватн, помстптн, поткатн, працоватп, робптн, упевнптн, хо-
ватн і інш.
Вельмі паказальным з’яўляецца факт, што мову ўсіх
сваіх пражскіх выданняў, акрамя Псалтыра, сам друкар
82 лічыў «рускай»58. Адсюль вынікае, што Скарына ўсведам-
ляў адрозненне мовы сваіх выданняў ад традыцыйнай цар-
коўнаславянскай мовы свяшчэннага пісання. Беларускі
асветнік наогул ганарыцца сваёй роднай мовай, «нже мя
мнлостнвый бог с того языка на свет пустпл»59.
3 пункту гледжання сучасных уяўленняў аб царкоўна-
славянскай і старабеларускай пісьмовых моўных сістэмах
мову пражскіх выданняў Скарыны нельга назваць бела-
рускай, таму што царкоўнаславянская стыхія ў іх яўна
пераважае над беларускай. Аднак прызнанне мовы Ска-
рыны царкоўнаславянскай ні ў якой меры не зніжае лінг-
вістычнай каштоўнасці яго выданняў і іх месца ў гісторыі
I беларускай культуры і асветы. Заслуга Скарыны заклю-
4 чаецца ў тым, што ён у адпаведнасці з патрабаваннем
। : свайго часу стварыў асобы тып пісьмовай мовы, аналага
якой нельга знайсці ва ўсходніх славян таго часу. Ён кі-
' раваўся свядомым імкненнем зрабіць зразумелым для
чытачоў царкоўнаславянскі тэкст шляхам замены царкоў-
, наславянскіх форм і слоў мясцовымі, беларускімі. Тым
; самым Скарына парушаў шматвяковую традыцыю выка-
рыстання для гэтых мэт царкоўнаславянскай мовы з яе
амяпцвелымі формамі і лексікай.
Яыдавецка-асветніцкая дзейнасць Ф._ Скарыны ўжо
:ь на працягу двух стагоддзяў з’яўляецца аб’ектам
іага вывучэння даследчыкамі розных профіляў. Боль-
Ш з іх справядліва адзначае выдатную ролю беларус-
першадрукара ў развіцці ўсходнеславянскай культу-
ісветы і кнігадрукарскай справы.
сшаёй дзейнасцю Скарына ў многім прадвызначыў шля-
хі развіцця асветы і кніжнай культуры ўсходніх славян.
На сучасным этапе, галоўным чынам дзякуючы даследа-
- ванням чэшскага скарыніста А. В. Флароўскага, бясспрэч-
на высветлена, што кнігі Ф. Скарыны шырока распаўсю-
джваліся ва ўсходніх славян у XVI—XVII стст. Знаёмства
са скарынінскімі кнігамі ва ўсходнеславянскім, асабліва
ў беларуска-ўкраінскім асяроддзі, садзейнічала далейша-
му пашырэнню асветніцкіх ідэй. Педагагічныя погляды
беларускага першадрукара, развіваючыся і ўдасканаль-
ваючыся ў новых гістарычных умовах жыцця беларускага
насельніцтва, аказвалі дабратворны ўплыў на асвету ў
больш познюю эпоху. У свой час сістэма адукацыі шляхам
* вывучэння сямі свабодных навук была ўспрынята бела-
рускімі брацкімі школамі, якія ўзнікалі ў многіх гарадах
Беларусі ў канцы XVI і пачатку XVII ст. і ўзначалілі куль-
турна-асветніцкую работу сярод беларускага насельніцт-
ва.^5 імем Скарыны звязана зараджэнне ў беларускага на-
рода шэрага галін навук, такіх, як філалогія, батаніка, ме-
дыцына, выяўленчае мастацтва. Асветніцкія ідэі перша- 83
друкара працягвалі і развівалі ў адпаведнасці з новымі
гістарычнымі ўмовамі яго паслядоўнікі С. Будны, В. Ця-
пінскі, Л. Зізаній і іншыя асветнікі другой палавіны XVI
і першай палавіны XVII ст.
Феадосій Касой. Паходзіў з бедных сялян. Рэлігійны
вальнадумец. У 50-х гг. XVI ст. уцёк з Расіі, дзе прасле-
даваўся за свае ерасі, і пасяліўся ў Беларусі. Аказаў вя-
лікі ўплыў на фарміраванне радыкальнага руху антытры-
нітарыяў.
Ф. Касой упершыню ў гісторыі грамадскай думкі Ра-
сіі выступіў супраць існуючага ладу, супраць феадалізму
і рэлігіі, у падтрымку руху народных мас супраць свецкіх
і царкоўных прыгнятальнікаў, за поўную сацыяльную пе-
рабудову грамадства. Ён сцвярджаў, што вера, якая на-
саджаецца афіцыйнай праваслаўнай царквою, — падман,
што яна з’яўляецца асноўнай апорай феадальнага ладу, і
заклікаў да непадпарадкавання эксплуататарам: «Не на-
лежыць падпарадкоўвацца ўладам і папам»60. Ф. Касой
падвяргаў крытыцы манастыры і манахаў, адмаўляў ма-
настыры і манаства, заяўляючы, што «ні ў Евангеллі, ні
ў Апостале яно не ўзаконьваецца»61. Манастыры выдума-
ны епіскапамі, якіх адольвае карыслівасць і «плоцевае
мудраванне». У карыслівых мэтах прыдумалі яны ўзвя-
дзенне ў святыя і пакланенне ім Ф. Касой прызнаваў
адзінага бога для ўсіх народаў і выступаў супраць дзялен-
ня вер на «правільную» і «няправільную»: «...все людн
еднно суть у бога, н татарове, н немцы, н прочтне языкп»62.
Ен адвяргаў цэрквы, малітвы, пакланенне крыжу, важней-
шыя таінствы хрысціянскай. царквы — прычашчэнне,
хрышчэнне, даказваў непатрэбнасць посту, бессэнсоўнасць
мучаніцтва, аскетызму, пакланення мёртвым. Не адмаў-
ляючы бога ў прынцыпе, Ф. Касой рэкамендаваў пакла-
няцца богу духам, даказваў неўмяшальніцтва бога ў зям-
ныя справы. Ісуса Хрыста Ф. Касой прызнаваў як асобу,
як настаўніка, бо «матп Хрнстова несть честна, но яко жн
н все жены, тако п она»63. Ён адмаўляў прароцтвы, цуды
мошчаў: «после Предтечева пророчества несть от бога
пророчества; токоже п после апостолов несть чудес; ныне
же пророчества п чудеса ложныя. Мертвецы бо суть, яко
жн н всн мертвецы...»64. Ф. Касой адвяргаў царкоўныя
кнігі як адзіную крыніцу аргументацыі, ён спасылаўся на
вЫказванні простых людзей, аўтараў вядомых у той час
твораў Златауста, Васіёна Патрыкеева, Максіма Грэка.
Лепшым сродкам аргументацыі Ф. Касой лічыў уменне
цвяроза, разумна падыходзіць і крытычна разбірацца ва
ўсім, лагічна разважаць і рабіць вывады. Ен умела вы-
84 крываў недарэчнасць сцвярджэнняў царкоўнікаў. «Чер-
ннчество же откуда прнаша?
В Евангелпн п Апостоле не
наппсано»; «где ппсано — те-
леса не тленна» ...Бог усема-
гутны, ён усё ведае, нашто ж
тады малітвы?65 — пытаўся
Ф. Касой. Калі Хрыстос «гла-
голы предал», а не цела і не
кроў сваю, то да «прычашчэн-
ня цела і крыві Хрыстовай не
належыць пасціць або ачыш-
чацца, або абмывацца... і то
прычасце просты агульны
хлеб»бС. Крыж, якому пакла-
няюцца, «древо есть. Кую свя-
тость нмеет? Яко же н всякое
древо, н яко стол н не пмать
святостп»67. «Нконы бо, яко же
Сымон Будны ў «пекле»
п ндолы, очп пм ппсаны, п ушн, п ноздрн, н уста, н рукн,
п ногн, п нн что же нм действуют»68.
Усе гэтыя погляды Ф. Касога далі повад аднаму дзея-
чу сказаць: «...усход разбэсціў д’ябал Магаметам, захад—
Марцінам-немчынам, а Літву — Касым»69.
, / Сымон Будны (каля 1530 — 1593 гг.). Жыццё і
/ дзейнасць С. Буднага праходзіла ў Польшчы, Літве і Бе-
ларусі — у Кракаве, Вільні, Нясвіжы, Заслаўі, Лоску,
Брэсце і іншых'гярада'Х:
Сымон Будны — выдатны вучоны-гуманіст, ідэолаг гу-
майтстычнаца--і_рэфармацыйнага руху ў Беларусі і ў Літ-
ве. Ен узначаліў актыўную барацьбу за развіццё асветы,
навукі, культуры, аб’яднаў вакол сябе праціўнікаў феа-
дальна-каталіцкай рэакцыі, гуманістаў розных напрамкаў,
праяўляў вялікія клоцаты аб школьнай адукацыі і быў
таленавітым педагогам,_ ;
С. Будны прайшоў цярністы шлях ад кальвінізму да
пантэізму, ад рэфармацыйнага вальнадумства ў напрамку
да поглядаў, блізкіх да атэістычных. Ён крытыкаваў афі-
цыйную царкву ўсіх напрамкаў і рашуча выступаў су-
праць «духоўнай гнілі» яе, адмаўляў боскую тройцу, пры-
знаваў Хрыста чалавекам, а не богам, даказваючы, што ў
яго нараджэнні не> было нічога таямнічага. Лічыў смерць
не пакараннем, а законам прыроды., Не прызнаваў пры-
роджанага боскаГа прадвы'значэння, якое асуджала б ча-
лавека на пазбаўленне свабоды і сапраўднага ўсебако-
вага развіцця яго сіл і здольнасцей. Крытыкуючы рэлі-
гійныя забабоны язычніцтва, Будны выкрываў і -забабоны
каталіцтва, лютэранства, кальвінізму, імкнучыся рэлігій-
85
ныя догмы пераглядзець на аснове розуму і адкінуць усё,
што пярэчыць чалавечаму цвярозаму розуму і дасягненням
нйцукі.
/ ^С. Будны быў адным з найбольш адукаваных людзей
ёвайго часу. Закончыўшы Кракаўскі універсітэт, ён пра-
цягваў сваю адукацыю ў лепшых універсітэтах Заходняй
ЕўропыЛ быў знаёмы з некаторымі выдатнымі вучонымі
таго часу, вёў з імі перапіску, валодаў славянскай, рускай
(беларускай), польскай, чэшскай, лацінскай, італьянскай,
грэчаскай і старажытнаяўрэйскай мовамі. Ён добра ведаў
літаратурныя крыніцы перадавой думкі таго часу, што вы-
даваліся ў краінах Заходняй Еўропы. У сваю чаргу творы
С. Буднага, перадавыя і смелыя ідэі яго шырока распаў-
сюджваліся ў Расіі, Галандыі, Англіі, Германіі, Чэхіі,
Швейцарыі.
(С, Будны напісаў некалькі дзесяткаў (каля 30) ары-
гінальных твораў у прозе і вершах і зрабіў шмат перакла-
даў. У сваёй-раббцё ён карыстаўся крыніцамі на 5—7 роз-
ных мовах і свае працы выдаваў на беларускай, польскай,
лацінскай мовах.ўЕн лічыў правілам у сваёй рабоце над
кнігай карыстацца мовай, найбольш зразумелай тым, ка-
му адрасавана кніга, г. зн. перш за ўсё шырокім масам.
Усе мовы для яго былі роўнымі, і ніводнай з іх ён не адда-
ваў перавагі.
<( З’яўляючыся прадаўжальнікам Ф. Скарыны, С. Будны
пайшоў далей за яго ў справе асветы, таму што калі для
беларускага першадрукара свяшчэннае пісанне станавіла-
ся сродкам адукацыі, то для Буднага першачарговай зада-
чай з’яўлялася крытыка свяшчэннага пісання. Яго друка-
ваныя работы лератвараліся ў сродак барацьбы за пера-
гляд ролі рэлігіі ў жыцці грамадства^) «С. Будны не толь-
кі апярэдзіў сваіх сучаснікаў, але пераўзышоў вялікіх па-
пярэднікаў — Эразма Ратэрдамскага і Іаана Рэйхліна ў
абвяржэнні догм каталіцызму»70. З’яўляючыся выдатным
вучоным-гуманістам, ідэолагам гуманістычнага і рэфар-
мацыйнага руху ў Беларусі і Літве.і, С. Будны выступіў
супраць догм хрысціянскага вучэння, сцвярджаў права на
крытыку гэтых догм і «выхаваў сваімі творамі цэлае па-
каленне беларускіх, літоўскіх, украінскіх, польскіх і рус-
кіх вальнадумцаў»71. Ен рэзка крытыкаваў некаторыя
праявы феадальнага ладу, яго апархію і самавольства,
асуджаў рэлігійны фанатызм і нецярпімасць, захопніцкія
войны, патрабаваў права на адукацыю для ўсіх саслоўяў,
для ўсяго народа.
С. Будны выступае перш за ўсё як выдатны арганіза-
тар кнігадрукавання ў Беларусі. У чэрвені 1562 г. у Ня-
86 свіжскай друкарні ён выдаў на беларускай мове свой сла-
вуты «Катэхізіс», разам з Анджэем Волянам і Цыпрыя-
ная Базылікам вядомую працу Фрыча Маджэускага «Аб
выпраўленні Рэчы Паспалітай» (Лоск, 1575), | чацвёртая
частка якой была прысвечана школе і ў якой Маджэўскі
патрабаваў ад дзяржавы ажыццяўлення асветы для ўсяго
народа. «Катэхізіс» быў першым школьным падручнікам
на тагачаснай беларускай мове і першай друкаванай кні-
гай на тэрыторыі Беларусі, Па «Катэхізісу» вучні пратэс-
танцкіх школ вывучалі кальвінісцкае веравучэнне і бела-
рускую мову. Аднак(«Катэхізіс», створаны С. БуднымЦвы-
ходзіў за рамкі звычайнага падручніка па веравучэнню.^
У падручніку падвяргаецца рэзкай крытыцы хрысціянскае
веравучэнне, у тым ліку каталіцкае і праваслаўнае, выка-
зваецца думка аўтара аб свецкай уладзе. вайне, аб узае-
Тыгульны ліст «Катехнзнса» С. Буднага
шдастягошшм хнотунь:
екмю о&етого іжіаа, д лмпго
бТЫХЗ
і’ опяешго сбфгого/ШортоіЫ
$««««>« ешч***18’**-*
с „ ------ . —
87
маадносінах феадалаў і сялян, рамеснікаў і вучняў, Аб-
вясціўшы патрабдванне — асвета для ўсяго народа за
кошт дзяржавы/С. Будны заклікаў любіць сваю родную
мову і імкнуцца' да ўсебаковай адукацыі^ Падкрэсліваю-
чы вялікую ролю моў у адукацыі вучняў, 7 ён накіроўваў
увагу на сур’ёзнае вывучэнне моў, на глыбокае асэнсаван-
не значэння слоў, на іх вымаўленне ў сувязі паміж сабой.
У сваіх творах асветнік даваў падрабязнае тлумачэнне
кджнаму незразумеламу слову.
•^Зыу’он -Будны лічыў, што навучанне павінна развіваць.
Ёк^патрабаваў, каб вучняў вучыць разважаць, даказваць,
рабіць вывады, абагульняць. Іменна таму ён выступаў су-
праць езуіцкіх метадаў навучання і выхавання, якія вялі
чалавека да атупення. С. Будны змагаўся за ўсебаковае
развіццё чалавекаі У арыянскіх школах паспяхова прыві-
ваўся рацыяналістычны метад асветніка, які вучыў разва-
жаць і рабіць лагічныя вывады. Аўтар «Катэхізіса» рэка-
мендаваў усім, хто жадае беспамылкова зразумець «свяш-
чэннае пісанне», не чапляцца за адно слова, а ўважліва
разглядаць папярэдняе і наступнае, сістэму напісанага і
толькі такім чынам вызначаць сэнс яго.
Прадвеснік дэістычных і атэістычных плыней у Белару-
сі Сымон Будны асновай выхавання абвясціў працу і без
яе не ўяўляў жыцця чалавека, які толькі ў працы выхоў-
ваецца, удасканальваецца, праз працу выяўляе сябе як
чалавека і служыць сваёй радзіме. Выхаванне ў працы —
важнейшы прынцып фарміравання чалавека, абвешчаны і
тэарэтычна абгрунтаваны асветнікам, ён меў вялікае не
толькі тэарэтычнае, але і практычнае значэнне ў выха-
ванні вучняў.
Сымон Будны шырока развіваў думку аб значэнні
адукацыі на роднай мове, пераканаўча, настойліва ставіў
патрабаванне аб арганізацыі школ для дзяцей простага
народа, узнімаўся да разумення неабходнасці шляхам
асветы прабуджаць і развіваць у народа пачуццё сама-
свядомасці.ў
Пад уплывам ідэй С. Буднага знаходзіўся адзін з вя-
домых у той час педагогаў Ян Ліцыній Намыслоўскі, які
ў Іўеўскай школе, дзе быў рэктарам, практычна ажыццяў-
ляў яго вучэнне аб выхаванні, накіраванае супраць дагма-
тыкі багасловаў. Ян Намыслоўскі стварыў два вучэбныя
дапаможнікі для вучняў арыянскіх школ. важнейшыя
ідэі ў якіх былі запазычаны ў свайго настаўніка.
Васіль Цяпінскі (Амельяновіч). ЧВасіль Цяпінскі
; быў адным з тых нямногіх дзеячаў Рэфармацыі, хто глы-
бока разумеў цагібельнасць паланізацыі феадальных
88 вярхоў Вялікага княства Літоўскага і хто бачыў у гэтым
смяротную пагрозу інта-
рэсам развіцця нацыя-
нальнай культуры бела-
рускага народа^Яго дз.ей-
насць насіла ярка выра-
жаны патрыятычны ха-
рактар і па сваёй сутнасці
з’явілася прадаўжэннем
тых культурна-асветніц-
кіх традыцый, якія былі
закладзены Францыскам
Скарынаю яшчэ ў пер-
шай чвэрці XVI ст.
Васіль Мікалаевіч
Амельяновіч-Цяпінскі на-
радзіўся каля 1540 гіу не-
багатай шляхецкай гсям’і
на Полаччыне ў маёнтку
Цяпіна непадалёку ад
Лепеля. Ад назвы гэтага
маёнтка, відаць, і паходзіць
не пазней 1603 ц)
(Біяграфічныя звесткі аб
3'яго жыцця і дзейнасці на
Васіль Цяпінскі
яго прозвішча.( Памёр дзесьці
Цяпінскім надзвыцай бедныя.
м вядомы толькі асобныя эпі-
зоды, звязаныя з судовымі справамі з-за маёмасці, якія
яму прыходзілася весці на тэрыторыі Беларусі і Украіны
ў 1573—1576 гг., хоць ён і быў у другой палавіне XVI ст.,
як аб тым сведчаць матэрыялы пратэстанцкіх сінодаў,
адным з актыўнепшых дзеячаў рэлігійнай плыні са-
цьшіян.
(Сваю грамадска-палітычную дзейнасць В. Цяпінскі
прысвяціў справе адукацыі народа. Дзеля гэтага ён узяўся
за цяжкуіо, але ўдзячную працў’ перакладчыка і выдаўца
Евангелія н$ беларускай мове, у якой бачыў магутны сро-
-дак развіцЦя культурыў^Тым самым ён працягнуў пачатае,
але не завершанае Францыскам Скарынаю ў свой час вы-
данне Бібліі, састаўною часткаю якой з’яўляюцца канані-
заваныя царквою 4 кнігі «Ппсаннй от Матфея, Марка, Лу-
кп н Поанна», г. зн. Евангелія.
С_Гэта надзвычай цяжкая і карпатлівая па тым часе пра-
ца, якая ўключала ў сябе пошукі неабходных і аўтары-
тэтных для царквы рукапісных тэкстаў Евангелія, пера-
клад іх і выданне на беларускай мове, вымагала ад В. Ця-
пінс|<ага вялікіх матэрыяльных сродкаў, якімі ён не вало-
даў/Дось чаму, нягледзячы на ўсе яго намаганні, ён не
змог давесці да канца распачатую ім справу і, па яго ўлас-
наму сцвярджэнню, здолеў перакласці і надрукаваць толь-
89
кі ў сваёй «убогай друкарнн» поўнасцю тэкст Евангелія
ад Мацвея, Марка і часткова ад Лукі.
Да нашага часу захавалася толькі 2 экземпляры гэтага
яго выдання. Адзін з іх зараз знаходзіцца ў бібліятэцы
АН СССР (Ленінград), другі — у аддзеле рэдкай кнігі
Ленінградскай публічнай бібліятэкі імя М. Я- Салтыкова-
Шчадрына.
^Да выдадзенага ім тэксту Евангелія В. Цяпінскі напі-
сау палымяную публіцыстычную прадмову, якая па невя-
домай нам прычыне так і засталася не надрукаванай у
свой час.^Яе рукапісны тэкст захоўваецца ў Ленінградскай
публічнай бібліятэцы.
Навуковая і пазнавальная вартасць гэтай унікальнай
прадмовы В. Цяпінскага заключаецца ў тым, што
яна дае багаты матэрыял для разумення светапо-
гляду яе , аўтара і характарыстыкі тагачаснай рэ-
чаіснасці.(Д5ез перабольшання можна сказаць, што ні
да гэтай прадмовы, ні пасля яе ў беларускай пісь-
меннасці XVI—XVIII стст. не было раўназначнага ёй пу-
бліцыстычнага твора, дзе так хвалююча і рашуча ўзніма-
ліся і ставіліся б такія актуальныя для таго часу пытанні,
як асвета, адраджэнне самабытнай культуры і абуджэнне
нацыянальнай гордасці ва ўсіх слаях беларускага гра-
мадстваЦ>У беларускай літаратуры таго часу не было дру-
гога такога рашучага выступлення ў абарону роднай мо-
вы і культуры, ад узроўню развіцця якой залежаў прэ-
стыж краю ў вачах прадстаўнікоў іншых народаў.
3 гэтай невялікай па памеру, але яркай і пафаснай
прадмовы паўстае жывы вобраз самога В. Цяпінскага, па-
лымянага {іатрыёта, гатовага для шчасця радзімы ахвя-
раваць уласяым жыццём. Яго патрыятызм не дэкларатыў-
ны, не поза, разлічаная на знешні эфект, а дзейсны сродак
абуджэння нацыянальнай самасвядомасці свайго «славно-
го, острого н довстнпного народа». Вось чаму, не будучы
вялікім вучоным і не з’яўляючыся знакамітым панам або
багатым чалавекам, ён аддаў усе свае сілы і сродкі з «убо-
гае маетностн» для таго, каб не даць радзіме загінуць у
цемры і неадукаванасці. Менавіта з гэтай мэтай В. Цяпін-
скі ўзяўся за пераклад Евангелія на родную мову.<Ен
лічыў, што жывую беларускую мову неабходна актыўна
выкарыстоўваць як у школах, так і ў перакладах кніг
«свяшчэннага пісання». У такім шырокім выкарыстанні
народнай мовы ён бачыў адзіны шлях плённага развіцця
нацыянальнай культуры і магутны сродак духоўнага ад-
раджэння беларускага народа.
Займаючы такую бескампрамісную пазіцыю, якая для
90 свайго часу мела выключнае прагрэсіўнае значэнне/В. Ця-
пінскі горача адстойваў права беларускага народа на ас-
вету і адукацыю на роднай мове. )Тым жа, хто цураўся
«наукн в слове своем», ён раіў звяртацца да гісторыі і
браць там прыклад са сваіх продкаў, а таксама з вялікіх
настаўнікаў Кірылы і Мяфодзія, якія плённа працавалі
на ніве славянскай асветы і дзякуючы гэтаму сталі гор-
дасцю славян.
Палемізуючы з адступнікамі ад нацыянальных трады-
цый, В. Цяпінскі з захапленнем расказвае аб кулЬтурных
дасягненнях славян у мінулым і напамінае панам і духа-
венству, што многія «ўчоныя народы» неаднаразова му-
сілі хваліць славян за іх мудрасць і нават вучыцца ў іх
гэтай мудрасці. Праўда, ён часам даходзіць да ідэалізацыі
і міжвольнага перабольшання культурных заслуг славян
у мінулым.
Супастаўляючы далёкае мінулае славян з сучасным
яму культурным жыццём свайго народа, Цяпінскі звяртае
ўвагу чытача на тое, што яго славутыя продкі былі ў роз-
ных мовах вучонымі і ў чытанні «пнсмь свонх беглейшн-
мн». Будучы надзеленымі ад прыроды выключнымі здоль-
насцямі да навукі, славяне, падкрэсліваў Цяпінскі, самі па-
казалі прыклад іншым народам, калі самастойна і ўпер-
шыню «свонм власным езыком от так давного часу слово
божее выложнлн»72 і праз шматлікія пакаленні пранеслі
яго да няўдзячных нашчадкаў.
В. Цяпінскі імкнуўся ўздзейнічаць на патрыятычныя
пачуцці феадалаў, абавязкам якіх лічыў клопаты пра ду-
хоўнае развіццё грамадства. Ён заклікаў іх адкрываць
нацыянальныя школы, развіваць адукацыю і друкаванне
кніг на роднай мове, не цурацца традыцый, закладзеных
сваімі продкамі. Яго хвалявала абыякавасць пануючых
класаў да роднай культуры і патрэб народнай асветы.
В. Цяпінскага асабліва абураў той факт, што духавенства
зусім забываецца пра свае грамадскія абавязкі і само ад-
маўляецца ад роднай мовы, бо лічыць яе недалікатнаю і
занадта грубаю для «закону божага». Пры адсутнасці на-
лежных школ яно само засталося неадукаваным і часам
не зусім добра разумее тую культавую мову, на якой вы-
мушана штодзённа маліцца і адпраўляць царкоўнае наба-
жэнства. 3 болем у сэрцы і гнеўным абурэннем Цяпінскі
пісаў пра ўкаранелую ў асяроддзі беларускага духавенст-
ва і свецкіх паноў пагарду да роднай мовы, у выніку якон
даводзіцца не без сораму свайго накіроўваць дзяцей на
вучобу ў польскія школы. У гэтан абыякавасці паноў і ду-
хавенства да надзённых духоўных патрэб краіны, у заха-
піўшым іх імкненні да нажывы, а разам з тым і ў рэне-
гацтве, В. Цяпінскі не без падстаў бачыў адну з галоўных іц
небяспек, якая пагражала захаванню культурнай самабыт-
насці беларускага народа.
Ен быў глыбока перакананы, што толькі шляхам шы-
рокай асветы і адукацыі на роднай мове можна пазбег-
нуць той нацыянальнай катастрофы, якую несла белару-
скаму народу асімілятарская палітыка польскіх феада-
лаў. А таму В. Цяпінскі так паслядоўна і ўпарта змагаўся
за палітычнае і нацыянальнае адзінства беларускага на-
рода, заклікаў яго да згуртавання грамадскіх сіл перад
тварам сапраўднай небяспекі. Для такой палітычнай
кансалідацыі сіл ён праяўляў выключную для таго часу
верацярпімасць. А яна тады была ўласціва далёка не ўсім
прадстаўнікам розных рэлігійных кірункаў і веравызнан-
няў. Разам з тым сам В. Цяпінскі быў чалавекам рэлігій^
ным. Уплыў рэлігіі на яго погляды відавочны ў тым,. што ён
лічыў Евангеліе самай неабходнай кнігаю ў развіцці род-
най культуры.
{Абараняючы нацыянальна-культурныя інтарэсьі ра-
дзімы, В. Цяпінскі адным з першых беларускіх асветнікаў
рашуча выступаў супраць паланізацыі роднага краю. I ў
гэтай сваёй упартай барацьбе ён кіраваўся не рэлігійнымі,
не вузкасаслоўнымі, класавымі, а агульнанароднымі інта-
рэсамО
Ягб рукапісная прадмова да Евангелія — гэта жывы
дакумент той эпохі, калі лепшыя прадстаўнікі беларускай
народнасці, нягледзячы на праследаванні з боку афіц.ый-
най царквы і дзяржаўнай улады, мужна выступалі ў аба-
рону народа, адстойвалі яго нацыянальную культуру і
натхнялі яго на барацьбу супраць паланізатарскай палі-
тыкі польска-шляхецкай дзяржавы Рэчы Паспалітай. Ва
ўмовах рэзкіх рэлігійных спрэчак, якія засланілі сабою
жывое жыццё народа і стваралі пры гэтым атмасферу
рэлігійнага фанатызму, В. Цяпінскі праявіў выключную
мужпасць і мудрасць. Ён лічыў, што адзіным надзейным
сродкам у барацьбе за вызваленне радзімы і яе простага
люду ад усіх грамадска-палітычных і нацыянальна-куль-
турных бед павінны быць не рэлігійныя спрэчкі аб тым,
чыё рэлігійнае веравызнанне заслугоўвае найбольшай па-
вагі, а сапраўдныя і дзейсныя клопаты аб развіцці народ-
най асветы, клопаты аб тым, як абудзіць самасвядомасць
і выхаваць нацыянальную гордасць сярод усіх слаёў су-
часнага яму беларускага грамадства. У імя палітычнай
кансалідацыі нацыянальных сіл В. Цяпінскі і праяўляў
выключную рэлігійную верацярпімасць.
Яго адносіны да простага люду, які ў сваёй пераважнай
большасці прытрымліваўся праваслаўнага веравызнання,
92 набывалі дваісты характар. Цяпінскі захапляўся тален-
там і прыродным розумам сваіх суайчыннікаў, клапаціўся
аб іх культурных патрэбах, але не падзяляў іх рэлігійных
поглядаў. Аднак у гэтым і заключаецца яго гістарычная
заслуга, што ён, будучы разнаверцам, не парываў еваіх
сувязей з суайчыннікамі на агульнай для іх глебе нацыя-
нальных і культурных інтарэсаў. В.Цяпінскі здолеў узнЯц-
ца да разумення таго, што ў пытаннях абароны інта-
рэсаў радзімы, кансалідацыі яе грамадска-палітычных сіл
і развіцця яе культуры рэлігійныя погляды як прыватная
справа кбжнага чалавека не павінны быць перашкодаю ў
гатай высакароднай дзейнасці.
I Прадмова Цяпінскага — гэта палітычнае крэда асвет-
нгка-гуманіста. Яна — яскравае сведчанне таго, як на гле-
бе жывой зацікаўленасці навукай і адукацыяй на роднай
мове пратэстанты зыходзіліся з гуманістамі эпохі Адра-
джэння, працягваючы іх культурна-асветніцкія традыцыі.
I хоць яго прадмова да Евангелія ўступае большасці прад-
. ,моў Францыска Скарыны да кніг Бібліі ў літаратурных
^адносінах, затое яна пераўзыходзіць іх сваім публіцыстыч-
7 ным пафасамА
Лаўрэнцій і Стэфан Зізаніі (Тустаноўскія). Лаўрэнцій
Зізаній — беларускі і ўкраінскі асветнік, педа-
гог (каля 1560 — каля 1634 гг.). Даследчыкі (Ф. Ільінскі,
Б. Грынчанка, М. Батвіннік, А. Анушкін, В. Німчук) на-
зываюць розныя месцы нараджэння Л. Зізанія — Львоў,
Вільню, Трокі, Галіцыю. Не выключана, што ён па на-
цыянальнасці — беларус, хаця яго дзейнасць мйе адносі-
ны дд культуры трох усходнеславянскіх народаў — бела-
рускага, украінскага і рускага. ён працаваў і на Украіне,
і ў Беларусі, і ў Літве, і ў Расіі (Трокі, Астрог, Валынь,
Львоў, Брэст, Вільня, Баркулабаў, Яраслаў, Карэц, Маск-
ва і Кіеў).
Сапраўднае прозвішча Лаўрэнція і яго брата Стэфа-
на — Тустаноўскія, але амаль на ўсіх дакументах і асаб-
ліва на іх кнігах усюды пастаўлена прозвішча Зізаній.
Імя Л. Зізанія апошні раз сустракаецца ў дакуменце ДД
8 лютага 1634 г. у Луцкай гарадской кнізе. У гэтым даку-
менце гаворыцца, што Л. Зізаній, будучы хворым, адпра-
віў свайго сябра ў г. Луцк, каб абараніць рухомую і неру-
хомую маёмасць. Сам ехаць у Луцк Л. Зізаній па стану
здароўя не мог, хаця і жадаў. Можна дапусціць, што гэ-
та быў апошні год жыцця Л. Зізанія. Інакш ён даў бы
пра сябе ведаць у наступныя гады тым ці іншым спо-
сабам.
Няма дакладных звестак аб тым, дзе вучыліся Лаўрэн-
цій і Стэфан Зізаніі. Хутчэй за ўсё — у Львоўскай брац-
кай школе. Да 1592 г. Лаўрэнцій разам з братам працаваў
93
настаўнікам у Львоўскай школе. Можна меркаваць, што
яны былі пакінуты настаўнікамі ў гэтай школе як лепшыя
вучні.
Епіскап Львоўскі Г. Балабан вёў барацьбу супраць
брацтва, дабіваючыся таго, каб брацтва і школа падпарад-
коўваліся яму. Дабіўшыся перамогі, ён амаль цалкам лік-
відаваў брацкую школу. I брацтва вымушана было адпу-
сціць большую частку сваіх настаўнікаў, у тым ліку і Лаў-
рэнція Зізанія. У пісьме да канстанцінопальскага патрыяр-
ха Іераміі брацтва паведамляла, што «...сего радн отпу-
стнхом дндаскалов Кнрнла в град Впленскнй, Лаврентня
же в град Берестейскпй, а ннын ж пнде розыйдошася, Сте-
фан же здесь пребывает»73. У той час самыя перадавыя і
выдатныя дзеячы культуры, асветы і праваслаўя (Стэфан
і Лаўрэнцін Зізаніі, Кірыл Транквіліён, Мялецій Смат-
рыцкі, Кірыл Лукарыс, Лявонцій Карповіч, Іосіф Бабры-
ковіч, Сільвестр Косаў, Ісая Казлоўскі і многія іншыя)
збіраюцца ў Вільні (у беларускім Троіцкім брацтве і ў Ві-
ленскай брацкай школе). Беларускае віленскае Троіцкае
брацтва мела дзве буйныя для таго часу друкарні. Адна з
іх была ў Вільні (у Свята-духаўскім манастыры), а дру-
гая ў Еўі пад Вільняй (у праваслаўным мужчынскім ма-
настыры).
Услед за Кірылам Транквіліёнам у 1593 г. у Вільню пе-
рабраўся і Стэфан Зізаній74, які заняўся там актыўнай
дзейнасцю прапаведніка. У 1595 г. ён склаў «Катэхізіс»,
а ў наступным годзе — «Казанне святога Кірыла»._Гэтыя
палемічныя творы былі накіраваны супраць каталіцызму
і уніятаў, а таксама тых праваслаўных саноўнікаў, якія
ўсяляк дагаджалі польскаму каралю і католікам. Творы
былі надрукаваны на беларускай і польскай мовах.
Дзейнасць Стэфана Зізанія як прапаведніка была ак-
тыўнай і плённай. У яго творах не толькі католікі і унія-
ты, але і артадоксы праваслаўя знайшлі ерэтычныя ідэі.
Езуіт Жаброўскі выдаў на польскай мове ў 1595 г. накі-
раваную супраць Стэфана Зізанія брашуру з характэрным
загалоўкам: «Кукаль, які сее Стэфан Зізаній у рускіхцэрк-
вах у Вільні». Жаброўскі называе Катэхізіс Зізанія кніж-
кай, поўнай «кукалю, фальшывай і блюзнерскай навукі»57.
Звяртаючыся да С. Зізанія, ён пісаў: «...пра нашага кара-
ля і мітрапаліта дрэнна адзываешся ў сваіх пропаведзях.
Праклінаеш лаціннікаў. Падбухторваеш Русь да бунтаў
і сварак. Карацей кажучы, творыш на зямлі д’ябальскія
справы»76.
У 1595 г. граматай ад 30 верасня уніяцкі мітрапаліт
Рагоза забараніў Зізанію адпраўляць набажэнствы ў
94 цэрквах. У гэтай грамаце, у прыватнасці, гаворыцца:
«...нже над каноны н чнны церковные, а не по первому
преданпю церквн свонм домыслом народ хрпстонменный
учпшь»77. I далей у гэтай грамаце мітрапаліт звяртаўся з
адкрытай пагрозай С. Зізанію: «...дерзнешь лп пнако тво-
рнтн, горшое тобе будет п ведатн будемо што с тым учн-
нптн яко с преступным еретыком»78. У 1596 г. у студзені
Навагрудскі сабор, дзе прысутнічалі ў асноўным уніяты,
завочна асудзіў С. Зізанія і пракляў яго як ерэтыка. У
тым жа годзе адбыўся Берасцейскі сабор, дзе сабраліся
праваслаўныя праціўнікі уніі. Гэты сабор апраўдаў С. Зі-
занія І зняў з яго пракляцце.
У 1595—1596 гг. Стэфан Зізаній быў рэктарам Вілен-
скай брацкай школы. I невыпадкова ў 1595 г., мабыць, па
яго запрашэнню ў Віленскую брацкую школу на пасаду
настаўніка прыязджае Лаўрэнцій Зізаній і працуе ў ёй да
1597 г. Тут у Віленскай брацкай друкарні ён выдае ў
1596 г. славутыя «Азбуку» і «Грамматнку словенску», якія
прынеслі яму еўрапейскую вядомасць. Разам з братам
Лаўрэнцій Зізаній разгарнуў барацьбу супраць уніі 1 ката-
ліцызму. Праследаванні з боку католікаў і уніятаў прыму-
сілі яго пайсці з Віленскай брацкай школы і шукаць па-
стаўніцкую работу ў дамах заможных людзей.
Затым Лаўрэнцій Зізаній пераязджае ў Галіцкую Русь.
Тут у г. Яраславе ў князя Аляксандра Канстанцінавіча
Астрожскага з 1600 да 1603 г. ён працуе дамашнім на-
стаўнікам і адначасова выконвае абавязкі царкоўнага
свяшчэнніка. Потым яго запрасіў працаваць дамашнім на-
стаўнікам князь Якім Карэцкі на Валыні, дзе Л. Зізаній
працягваў асветніцкую дзейнасць да 1619 г. У гэтым годзе
яго запрасіў у Кіеў архімандрыт Кіева-Пячорскай лаўры
Елісей Плецінецкі. У Кіеве Л. Зізаній быў самым актыў-
ным дзеячам гуртка і галоўнай дзеючай асобай пры пера-
кладзе з грэчаскай мовы і рэдагаванні царкоўных кніг
(«Гутаркі св. Іаана Златавуста на пасланні св. апостала
Паўла» і «Тлумачэнні на Апакаліпсіс» св. Андрэя Кесарый-
скага). Хутчэй за ўсё тут у гуртку і зарадзілася ў Л. Зіза-
нія ідэя напісаць «Катэхізіс Вялікі». Рукапіс «Катэхізіса»
быў завершаны да 1625 г. У ім аўтар не толькі выклаў сут-
насць праваслаўя, але і даў яму сваё тлумачэнне, прывёў
звесткі з гісторыі, астраноміі і прыродазнаўства.
Вядомымі і буйнейшымі творамі Л. Зізанія з’яўляюцца:
«Азбука», «Лекснс», «Грамматпка'словенска» і «Катехп-
знс Велнкнй».
Першай усходнеславянскай друкаванай азбукай, або
букваром, як ужо адзначалася, была «Азбука» Івана Фё-
дарава, выдадзеная ў Львове ў 1574 г. Другой друкаванай
азбукай з’явілася кніга Л. Зізанія, якая пабачыла свет у
95
Вільні ў 1596 г. пад загалоўкам: «Наука ку чнтаню п ро-
зуменю пнсма словенского».
Даследчыкі «Азбукп» звычайна а-рганічна ўключаюць
у яе і «Лекснс» (слоўнік), які выступае ў якасці яе скла-
данай часткі. У пачатку кнігі ідзе алфавіт і склады (4 ня-
поўныя старонкі). Далей змешчаны малітвы з тлумачэння-
мі (3 старонкі). 3 7-й старонкі пачынаецца «Лекснс» (67
старонак), і завяршаецца «Азбука» сачыненнем пад за-
галоўкам: «Стефана Зпзання Нзложенне о православной
вере».
У Дзяржаўнай бібліятэцы СССР імя У. I. Леніна ў ад-
дзеле рэдкіх кніг захоўваецца экземпляр «Грамматпкп
словенской» Л. Зізанія. У гэту граматыку, складаючы як
быццам яе другую частку, ушыты «Лекснс» Л. Зізанія,
што, таксама як і ў Азбуцы, арганічна ўваходзіць у кнігу.
Так ствараецца ілюзія, быццам «Лекснс» не з’яўляецца
асобным, самастойным творам. Мы мяркуем, што калі
«Лекснс» свабодна забіраўся з «Азбукн» і прышываўся да
граматыкі, то ён уяўляў сабой самастойны твор Л.. Зі-
занія.
У Азбуцы даецца алфавіт, а потым асобныя літары не
па парадку, а ў разбіўку. Гэтым самым Л. Зізаній дама-
гаўся асэнсаванага засваення літар, у супрацьлегласць
агульнапрынятаму іх зазубрыванню. Ён уносіць адпавед-
ныя змены пры вывучэнні літар. Далей ідуць двух- і трох-
літарныя склады, пасля складоў у Азбуцы прыводзіцца
Лексіс («Лекснс спреч речення в'ькрат-ьце с'ьбранны н пз
словенскаго языка на простып русскнй дпалект нстолко-
ваны. Л. 2.»).
Пры складанні Лексіса Л. Зізаній выкарыстоўваў во-
пыт складання слоўнікаў як рукапісных, так і друкаваных
(Наўгародскія слоўнікі 1282 і 1431 гг., слоўнік Ф. Скарыны
з Бібліі, «Лекснкон греческнй» Свідаса 1499 г.). У наву-
ковай бібліятэцы Іркуцкага універсітэта выяўлены адзін
экземпляр грэчаскага слоўніка Свідаса з паметкамі і за-
пісамі Л. Зізанія, якіх налічваецца каля 140. Аб тым, што
гэты слоўнік належаў Л. Зізанію, сведчыць пакінуты ім
надпіс: «Лаврентнй Знзаннй Тустановскпй купнл за власт-
ные своп пенядзе года 1595»79. Надпіс зроблены двойчы
(на польскай і грэчаскай мовах). Гэты слоўнік Л. Зізаній
набыў за год да апублікавання Лексіса.
У Лексісе Л. Зізанія налічваецца 1061 слова. Пры тлу-
мачэнні ён ужываў звыш 2000 слоў (у слоўніку Ф. Скары-
ны з Бібліі налічваецца 200 слоў (глос), у Наўгародскім
слоўніку 1431 г. таксама 200 слоў). Лексіс Л. Зізанія
ўяўляў сабой новы арыгінальны слоўнік, які не меў сабе
96 роўнага па якасці і аб’ёму. Некаторыя даследчыкі
(М. С. Возняк, В. В. Німчук, М. Р. Суднік, М. Б. Батвін-
нік) звярнулі ўвагу на некаторае падабенства Лексіса
Л. Зізанія да рукапіснага слоўніка «Лекснс с толкованіем
словенскнх мов просто», ушытым у Астрожскую Біблію
Івана Фёдарава 1581 г. Вучоныя мяркуюць, што аўтарам
гэтага рукапіснага слоўніка з’яўляецца Л. Зізаній.
Лексіс Л. Зізанія — своеасаблівая першая славянская
энцыклапедыя. Тут даюцца звесткі з гісторыі, астраноміі,
геаграфіі, біялогіі, медыцыны, філасофіі, юрыспрудэнцыі,
эканоміі і іншых навук. Прыводзіцца таксама тлумачэнне
некаторых педагагічных і псіхалагічных тэрмінаў. Шмат
увагі ўдзяляецца выхаванню і навучанню.
Лексіс складзены ў алфавітным парадку, які захоўваец-
ца ў першых трох літарах. Незразумелае слова звычайна
тлумачыцца адным або двума сінонімамі. Напрыклад:
«безумствую —дурею, глупею; врач — лекар, доктор».
Калі ж ён не знаходзіць дакладнага слова на беларускай
мове, то дае тлумачэнне незразумелага слова. Напрыклад:
«Мнротвореніе — таго света створене; краегранесіе — по-
чаток стмха албо строкн; лоза — впнная матнца».
Большасць слоў, якія прыводзяцца ў Лексісе, захавалі-
ся да гэтага часу ў беларускай мове (справа, шуканье,
завжды, снеданье, брндкость, хустка, верш, порада і мно-
гія іншыя).
Апісваючы розных жывёлін, птушак, расліны, Л. Зіза-
ній спрабуе іх параўнаць з жывёльным і раслінным светам
сваёй роднай Беларусі. Гаворачы пра пелікана, ён адзна-
чае, што пра яго «Арнстотел мовпт в кннгах, где о жнвот-
ных пншет» (сачыненне Арыстоцеля «Гісторыя жывёл»).
Пелікана Л. Зізаній параўноўвае з добра вядомым у Бе-
ларусі буслам: «Неясыт по грецку пелнкан, птах есть в
Егппте, подобны бусловн».
Мастацтва ў Лексісе тлумачыцца як «умеетность, све-
домость»; «нскусны» — гэта «ученый, сведомый».
У брацкіх школах часцей за ўсё выкарыстоўваліся та-
кія метады выхавання, як перакананне і пакаранне. У
Лексісе Л. Зізанія перакананне— гэта «прнмушанье», а
пакаранне — «каранне», навука — «научанье, наупомн-
нанье». Л. Зізаній разглядае пакаранне не толькі як кару,
але і ў якасці сродку навучання і выхавання.
У канцы Азбукі быў змешчаны твор С. Зізанія пад на-
звай: «Пзложенне о православной вере», які даецца ў фор-
ме гутаркі паміж «православным благоверным» і «стран-
ным зловерным» для «латвейшага вырозуменя хрнстнан-
скпм детем»80. Твор гэты насіў палемічны характар і быў
накіраваны супраць каталіцызму і уніяцтва. «Азбука» бы-
ла апублікавана ў 1596 г. 97
4. Зак. 2605
Азбука і Лексіс адыгралі выдатную ролю ў пашырэнні
пісьменнасці і асветы сярод усіх усходнеславянскіх наро-
,даў. Усе пазнейшыя азбукі і слоўнікі засноўваліся ў той
або іншай меры на Азбуцы і Лексісе Лаўрэнція Зізанія.
У 1627 г. друкар Памва Бярында выдаў «Лекспкон Сла-
веноросскнй н нмен тл'ькованне», у аснову якога быў па-
кладзены «Лекснс» Л. Зізанія. Пра гэта Памва Бярында
лісаў у пасляслоўі: «оттуду убо начало взем аз»81.
«Азбука» Лаўрэнція Зізанія і «Азбука» Івана Фёдара-
ва садзейнічалі з’яўленню новых буквароў: Спірыдона
Собаля (Куцейна — 1631, Магілёў — 1636), Васілія Бур-
цава (Масква — 1634 і 1637) і Сімяона Полацкага (Маск-
ва — 1679). Усе яны па зместу і структуры нагадваюць
першыя азбукі (буквары) Івана Фёдарава і Лаўрэнція
Зізанія, апублікаваныя яшчэ ў XVI ст. у Львове (1574) і
Більні (1596).
Адначасова з Азбукай у 1596 г. у Вільні выходзіць з
друку славянская граматыка Лаўрэнція Зізанія «Грамма-
тіка словенска с'ьвершеннаго пскуства осьмн частнй сло-
ва, н нных нуждных. Ново с'ьтавлена Л.2.»82.
Да Л. Зізанія былі створаны ўсяго дзве граматыкі,
якія істотным чынам адрозніваліся ад яго падручніка.
У 1586 г. у Вільні выдадзена першая друкаваная сла-
вянская граматыка («Кграмматнка словеньска языка...»).
Яна давала толькі агульнае знаёмства са славянскай мо-
вай і не магла быць тым падручнікам, які быў так неаб-
ходны ў брацкіх школах. Гэтай граматыкай, безумоўна,
карысталіся ў школах. Аўтар яе невядомы.
У 1591 г. у Львове выходзіць з друку грэка-славянская
граматыка («Грамматнка доброглаголнвого еллнносло-
венского языка»). Яе называюць часта словам «Адельфо-
тес» (грэч. слова «брацтва»). «Грамматіка словенска»
Л. Зізанія з’явілася першым сапраўдным і паўнацэнным
падручнікам славянскай мовы. Яе памер — 192 старонкі
малога фармату: 1/8 частка аркуша, на поўнай старон-
цы — 19 радкоў. На адвароце загаловачнага аркуша гра-
матыкі змешчана мініяцюра, дзе граматыка паказана ў
выглядзе жанчыны з ключом у руках. Гэту мініяцюру
трэба было разумець так, што ключ ад усіх навук знахо-
дзіцца ў руках граматыкі. Над мініяцюрай напісаны сло-
.вы: «Прожно ты ся кусншь пнсмо уметн, которнн нехочь
мене розуметн». Ва ўводнай частцы граматыкі вызначаец-
да яе значэнне сярод сямі «свабодных навук», змешчана
«эпіграма» Лаўрэнція Зізанія: «Грамматнка ппсьма всех
научает, четырма частмн латве уразумляет. Орфографпею
н просоднею, сннтакснсом н етнмологнею... Ключем бо ест
98 отворяючн всем ум, к познанпю в преправный разум. По
которой власне як по всходе пойдет, кажды еслн хочег
всех наук дойдет»83.
У пасланні Л. Зізаній ставіць граматыку вышэй за ўсе
навукі: «...выше снлы моей, ново напнсатн н з друку выда-
тн любезнейшаго словенскаго нашего языка первую от се-
мн наук кграмматнку, которой каждый, добре ся научнв-
шн, может кннгн словенскаго языка добре чнтатн н без
вонтплнвостн розуметн м право пмсатн, поневаж она ест
ключом вырозуменню, отворяючн н оказуючн всякнн вонт-
плнвостн, а прнздобляючн н светлый чннячн розум чело-
вечнй»84. Канчаецца ўводная частка зваротам друкара да
вучняў. Тут гаворыцца, што граматыка «наставннца добра
словенскому языку», і аўтар заклікае вучняў купляць гра-
матыку.
«Грамматіка словенска» пабудавана ў форме пытанняў
і адказаў. Амаль да кожнага граматычнага палажэння
даецца тлумачэнне на беларускай мове. Асабліва старан-
на тлумачацца грэчаскія тэрміны. Вызначэнне сутнасці
граматыкі даецца на славянскай і беларускай мовах. Па-
славянску напісана: «Грамматіка есть нзвестное вежство,
еже блго глатн (добра гаварыць) н пнсатн»85. (I па-бела-
руску: «Грамматіка есть певное веданье жебысмы добре
мовнлн н пнсалн»)86. У Граматыцы славенскай падрабяз-
на аналізуюцца «пнсмена» (літары, якіх у той час наліч-
валася 37). Л. Зізаній падраздзяляе літары на галосныя
і зычныя (гласная і сьгласная).
У гэтай жа частцы адводзіцца належнае месца наці-
скуўскладзе, што называўся тады «просодней» або «прп-
пелом»; тлумачацца цітлы і кропкі, выкладаюцца правілы
«метро» (вершаскладання). Пры гэтым выдзяляюцца та-
кія памеры верша, як «елегіаческое», «нронческое» і
«іамбіческое». Л. Зізаній з’явіўся заснавальнікам сілабіч-
най формы вершаскладання. Пазней гэтай формай кары-
сталіся Мялецій Сматрыцкі, Сімяон Полацкі.
Этымалогія — трэцяя частка граматыкі, у якой выдзя-
ляецца восем частак мовы: «разлнчне», «нмя», «местонмя»,
«глагол», «прнчастне», «предлог», «наречне», «союз». Кож-
ная частка мовы падрабязна аналізуецца. Напрыклад,
«нмя» Л. Зізаній вызначае так: «Пмя есть наречені веіцн».
Змяненне «імён» ён праводзіць па родах, відах, абрысах,
склонах і скланеннях. На думку Л. Зізанія, «местонмя
есть часть слова скланяема, в место нмене прнемлема».
Вялікую ўвагу Л. Зізаній удзяляе дзеяслову: «Глагол
есть глас являюіц делатн нечто нлн страдатн». Да нязмен-
ных часцін мовы Л. Зізаній адносіў прыназоўнік, пры-
слоўе і злучнік.
«Грамматіка словенска» — першы падручнік па сла- 99
ГГ4ММАТТКА
сдобвнскл
Тытульны ліст «Грамматікн
словенской»
Лаўрэнція Зізанія
Тустаноўскага
ББНДНН
’г» Д V
вянскай граматыцы, які ады-
граў важную ролю ў развіцці
беларускай мовы. Яна была
шырока распаўсюджаным пад-
ручнікам у Беларусі, Літве, на
Украіне і ў Расіі. Яе ведалі
таксама ў Сербіі, Балгарыі і
Полыпчы. Некалькі дзесяці-
годдзяў яна была настольнай
кнігай у брацкіх школах.
Апошнім буйным творам
Л. Зізанія з’яўляецца «Кате-
хнзпс Велнкпй». У сувязі з
тым, што ў Катэхізісе ён аба-
раняў праваслаўе і выказваў
радыкальныя і смелыя думкі,
якія аказаліся непрымальнымі
для вышэйшых духоўных са-
ноўнікаў каталіцкага і нават
праваслаўнага веравызнання,
то не было ніякай надзеі на
публікацыю гэтага твора на
тэрыторыі Рэчы Паспалітай.
У красавіку 1626 г. ён накіраваўся разам з двума сынамі ў
Маскву, дзе і знаходзіўся да лютага 1627 г. Рукапіс Катэ-
хізіса быў уважліва прагледжаны патрыярхам Філарэ-
там і сур’ёзна выпраўлены. 3 гэтым выпраўленым тэкстам
Л. Зізаній не згадзіўся. Таму патрыярх назначыў абмер-
каванне Катэхізіса, якое праходзіла з 18 па 20 лютага
1626 г.87. Л. Зізанію былі прад’яўлены абвінавачанні ў
тым, што ён адступіў ад многіх канонаў праваслаўнай
царквы. У Катэхізісе было пастаўлена пад сумненне
адзінства святой тройцы. «Зело, Лаврентнй, смело дер-
заешп много глаголятп о божестве святыя тронца. Плп
мнншпся паче богословцев древнмх достпгнутп глубнну
крайнего богословпя?»88 Яму было прад’яўлена абвінава-
чанне ў тым, што ён занадта ўзнімае чалавека, чым пры-
ніжае самога бога: «...ппсаны вопросы п ответы дерзостно
н зело смело, а егда о человеце вопрос: «Что есть человек?»
Тогда глаголешн во ответе: «Непостпжна сня веіць». Пно
так будет унпчнжено божество пред человечеством»89. Былі
падвергнуты асуджэнню астранамічныя погляды Л. Зіза-
нія; удзельнікам абмеркавання не падабалася, што ён піша
ў Катэхізісе аб «крузех небесных», «планнтах», «зоднях»,
аб зацьменні сонца, громе і маланцы, аб «комнтах» і
«прочнх звездах», што зоркам (сузор’ям) дае назвы жы-
100 вёл. Ва ўсім гэтым бачылася ідалапаклонства.
Рукапіс быў спалены Філарэтам. I хаця Катэхізіс, ад-
рэдагаваны патрыярхам, быў апублікаваны ў 1627 г., амаль
увесь яго тыраж быў знішчаны, таму што ў гэтым варыян-
це выявілі «ерась». Засталося ад Катэхізіса некалькі ня-
поўных экземпляраў. Але ў 1783, 1787 і 1788 гг. у Гродна,
а ў 1784 г. у Пскове выдаваліся Катэхіздсы Л. Зізанія,
якія былі безумоўна перадрукаваны з маскоўскага выдан-
ня 1627 г. У аддзеле рэдкіх кніг Дзяржаўнай бібліятэкі
БССР імя У. I. Леніна захоўваецца экземпляр гродзен-
скага Катэхізіса Л. Зізанія 1783 г. (347 старонак)90 («Кнн-
га глаголемая по греческп катехнзнс, по лнтовскн — огла-
шенне. Русскнм же языком нарнцается беседованне»). У
гэтым экземпляры ёсць пераканаўчы доказ, што Катэхізіс
1783 г. перадрукаваны з Катэхізіса маскоўскага 1627 г. У
пасляслоўі, у прыватнасці, сказана: «Сня кннга глаголе-
мая катехнзнс тнптом кздана в тнпографнн его королев-
ского велнчества гродненской в лето от создання мнра
1783. С переводу печатного в Велнкой Росснн в царствую-
іцем граде Москве в лето 1627 г.»91.
У надрукаваных Катэхізісах пасля ўважлівай праўкі
амаль нічога не засталося ад тых радыкальных думак,
якія былі ў рукапісным экземпляры, што не захаваўся.
Аб гэтых радыкальных і смелых думках Л. Зізанія мож-
на меркаваць у нейкай ступені толькі па зместу абмерка-
вання яго рукапісу ў кніжнай палаце.
Кнігі Лаўрэнція Зізанія «Азбука», «Лекснс», «Грамма-
тіка словенска» і «Катехнзпс Велпкнй» аказалі вялікі
' ўплыў на развіццё асветы і культуры ў Беларусі, на Украі-
V нё, у Літве і Расіі.
. \/; Мялецій Сматрыцкі. Мялецій Сматрыцкі вядомы
перш за ўсё як аўтар славутай «Грамматнкн словен-
; скня...», якую М. Ламаносаў называў «вратамн своей уче-
ностн». Без М. Сматрыцкага таксама нельга ўявіць раз-
віццё грамадска-палітычнага жыцця аднаго з крытычных
перыядаў гісторыі Беларусі ў першай чвэрці XVII ст. Вы-
датны грамадскі дзеяч, вучоны-філолаг і педагог, ён унёс
значны ўклад у культурную спадчыну беларускага на-
рода.
М. Сматрыцкі нарадзіўся ў]м. Смотрыч на ПаДоллі ў
< 1572 г.\у сям’і славутага пісьменніка-палеміста Герасіма
( Данілавіча Сматрыцкага. Пачатковую адукацыю атрымаў
: у Астрожскай школеГ а ў 1594/Г. быў прыняты ў Віленскую
I езуіцкую акадэмію на філасофскі факультэт. Гады вучо-
* бы ў акадэміі супалі з перыядам падрыхтоўкі і правядзен-
ня царкоўнай уніі. Ужо. ў гэты час Сматрыцкі заявіў аб
I сабе як праціўнік яе„ напісаўшы свой першы твор (1595 г.),
I накіраваны супраць кнігі «Унія». ;
101
'С. Максім Герасімавіч Сма-
трыцкі з поспехам закон-
чыў Віленскую акадэмію. У
1600 г. яго, як здольнага
і вопьітнага педагога, за-
прашае да сябе князь Б. Са-
ламярэцкі ў якасці настаў-
ніка для свайго сына. 3 ім
Сматрыцкі робіць падарож-
жа за граніцу (у Сілезію,
Славакію, Лейпцыг, Вітэн-
берг), дзе слухае лекцыіва
універсітэце. Там ён, віда-
вочна, атрымаў ступень
доктара медыцыны.
Вярнуўся М. Сматрыцкі
ў Беларусь каля 1604 г.
Спачатку ён жыве ў князя
Саламярэцкага, у яго маёнт-
Мялецій Сматрыцкі
ках у Бараўлянах пад Мінскам і ў Баркулабаве за
Оршай. Цяжкае ўражанне гіакінула ў яго бяспраўнае
жыццё беларускага насельніцтва. Ён уключаецца ў актыў-
ную барацьбу супраць уніі і каталіцтва. «К нему как ора-
кулу стекалнсь людн с разных сторон», — піша аб гэтым
перыядзе дзейнасці яго першы біёграф Я- Суша. У Мінску
ў гэты час ажывілася антыуніяцкая грамадская дзейнасць,
было створана праваслаўнае брацтва, пабудавана права-
слаўная царква. Потым М. Сматрыцкі адпраўляецца ў
Вільню, дзе ўступае ў праваслаўнае Віленскае брацтва.
Тут разгортваецца яго актыўная грамадска-палітычная і
педагагічная дзейнасць.
Ён, па сутнасці, стаіць на чале ўсяго антыуніяцкага і
антыкаталіцкага руху, які разгарнуўся ў тыя часы на Бела-
русі. М. Сматрыцкі з’яўляецца аўтарам шматлікіх анты-
уніяцкіх трактатаў, сярод якіх выдзяляецца яго «Фрннос»
(«Плач Восточной церквн», 1610). Ен адыграў значную
ролю ў аб’яднанні патрыятычных сіл супраць каталіцкай
рэакцыі.
Галоўны змест грамадска-палітычнай і літаратурна-
педагагічнай дзейнасці М. Сматрыцкага і іншых дзеячаў
таго часу заключаўся ў тым, каб абараніць права на існа-
ванне беларускага народа^аму што планы феадальна-
каталіцкай рэакцыі зводзіЛіся да таго, «чтобы русскне не
оснавалнсь на Русн». Гэта было пакушэнне на жыццё цэ-
лага народа. I многія перадавыя прадстаўнікі ўсталі на
яго абарону. рэлігійная знешняя форма, у якой у асноў-
ным вялася гэта барацьба, была гістарычна апраўданай;
10?
Яочшетыы КННПТ
___[лІШЙН - ЙПО<?ЬА^:
ннмйпм’тольдам 36
яньяоыонь апрно
Старонка прадмовы да
«Грамматнкн» Мялеція
Сматрыцкага
мовы і
яе як
рэлігія з’яўлялася адзінай па-
нуючай ідэалогіяй у эпоху
феадалізму.
<_3 грамадскай і літаратур-
най дзейнасцю была цесна
звязана педагагічная праца ў
брацкай школе, напісанне да-
паможніка для брацкіх школ
«Грамматнкн словенскня пра-
внлное сннтагма» (1619), якая
і з’яўлялася вынікам яго
шматгадовай педагагічнай
дзейнасці. Яна стала адным з
лепшых дапаможнікаў па мо-
ве, захаваўшы сваё навуковае
значэнне на працягу XVII і
першай палавіны XVIII ст.)
аж да паяўлення ў 1755 г.
«Росснйской грамматнкн»
М. В. Ламаносава(2«Грамматн-
ка» М. Сматрыцкага аказала
выключны ўплыў на замаца-
ванне норм царкоўнаславянскай
літаратурнай мовы славянскіх народаў ва ўмовах панаван-
ня польскай шляхты.
^_Асаблівую ўвагу Сматрыцкі звяртае на практычны бок
граматыкі і бачыць яе галоўнае прызначэнне ў тым, каб
навучыць правільна гаварыць і пісацьлД^Что есть грамма-
тнка: Есть нзвестное художество благо н глаголнтн н пн-
сатн учаодее»),
('Па аналогіі з грэчаскай Сматрыцкі падзяляе грама-
тыКу царкоўнаславянскай мовы на чатыры часткі: арфа-
графію, этымалогію, сінтаксіс, прасодыюТ]
У першай частцы — арфаграфіі — Сматрыцкі разгля-
дае гукі стараславянскай мовы і па-свойму класіфікуе іх.
Аўтар дае сістэматызацыю націскаў, якія да таго ўжывалі
без разбору, не прытрымліваючыся якіх-небудзь правілаў.
Хоць і ў гэтым пытанні, як і ва ўсёй граматыцы, вучоны
выкарыстоўвае грэчаскую тэрміналогію, але па сутнасці
ён разбірае націскі, уласцівыя толькі стараславянскай мо-
ве. Іменна таму ўдаецца сфармуляваць і сістэматызаваць
гэтыя націскі, выдзяляючы сярод іх тры віды і ўводзячы
адпаведныя ім надрадковыя абазначэнні. Сматрыцкі ўно-
сіць змяненні ў традыцыйны склад часцін мовы: «разлн-
чне», як не ўласцівае стараславянскай мове, ён замяніў
займеннікам і ўвёў выклічнік. Часціны мовы ён падзяляе
на скланяльныя і нескланяльныя. Скланяльныя — імя, 103
дзеяслоў, займеннік, дзеепрыметнік; нескланяльньія —
прыслоўе, прыназоўнік, злучнік, выклічнік.
Часціна мовы «імя» ёсць «веіцн нареченне». Імя харак-
тарызуецца ім з боку скланення, роду, ліку, трывання,
склону, напісання, ураўнення, катэгорыі (апошняя адно-
сіцца да прыметніка). Аўтар называе для «імя» сем ра-
доў: чатыры скланенні для назоўнікаў і пятае для прымет-
нікаў.
Сматрыцкі вызначае сем склонаў: назоўны, родны, да-
вальны, вінавальны, клічны, творны, сказальны; указвае
на тры лікІ: адзіночны, парны і множны. Па напісанню на-
зоўнікі падзяляе на простыя, складаныя і вельмі склада-
ныя («пресложные»).
Вялікая заслуга Сматрыцкага заключаецца ў распра-
цоўцы вучэння аб дзеяслове, асабліва аб яго трываннях.
Ен тлумачыць дзеяслоў як «действо нлн страсть нлн сред-
нее, что заменяюіцая», якое характарызуецца ладам і ча-
сам. Паводле класіфікацыі Сматрыцкага, дзеясловы па-
дзяляюцца на асабовыя, безасабовыя, стропатныя, пазбаў-
ляемыя. Асабовыя дзеясловы ён таксама падраздзяляе на
назоўныя (бываю), клічныя (называюся), прыметныя, а
таксама на пераходныя (люблю) і самастойныя (стаю).
Катэгорыі, што характарызуюць дзеяслоў, наступныя:
стан, напісанне, трыванне, лік, асоба, лад, час, род, спра-
жэнне. У апісанні катэгорый часу і ладу Сматрыцкі пры-
трымліваецца таго парадку, які быў прыняты ў грэчаскай
граматыцы, а іменна — налічвае 6 ладоў: абвесны, загад-
ны, маліцельны, умоўны, падпарадкавальны, няпэўны; 6
часоў: цяперашні, мінучы («преходяіцее»), прошлы («пре-
шедшее»), мімаходны («мнмошедшее»), негранічны («не-
предельное») і будучы. Гэтак жа, як і Зізаній, Сматрыцкі
ўказвае ў дзеясловаў два спражэнні: з канчаткам 2-й асо-
бы адзіночнага ліку — «ешн» для I спражэння і «ншн» —
для II спражэння.
У Сматрыцкага вельмі правільна знойдзены галоўны
прызнак, які з’явіўся асновай падзелу дзеясловаў на
спражэнні. Гэты ж падзел з памянёным прызнакам пры-
няты і ў Ламаносава для рускай мовы і захоўвае сваё
значэнне на сённяшні дзень. Сматрыцкі ўпершыню звяр-
тае ўвагу на трыванні дзеяслова, падраздзяляючы іх на
першароднае, вытворчае і два падвіды вытворнага: пачы-
нальнае (камянею) і пачашчальнае (чытаю).
Сматрыцкі даследаваў сучасную яму царкоўнаславян-
скую мову, і таму ў яго «Грамматнке» аналізуецца ад-
дзеяслоўная форма —дзеепрыслоўе, аддзеяслоўны прымет-
нік — дзеепрыметнік («прнчастодетне»), як не ўласцівыя
104 ёй формы.
У трэцяй частцы «Грамматнкн» — сінтаксіс — аўтар
у асноўным прытрымліваецца грэчаскай сінтаксічнай бу-
довы і выкладае матэрыял у тым жа парадку, як і ў пад-
ручніках старажытных моў. Тут Сматрыцкі змяшчае пра-
вілы спалучэння прыметніка з назоўнікам, дзеясловам і
імем у родным склоне, дзеяслова з імем у давальным скло-
не і г. д. Усе правілы аб спалучэннях васьмі часцін мовы
выкладзены ў частцы сінтаксіса, якая называецца — «про-
стая». Другая частка — «сінтаксіс вобразная» — ёсць
спосаб «глаголення протнву правнлом сннтакснсное нску-
сных пнсателей употребленнем утверженый». Сматрыцкі
ўказвае 9 відаў, характарызуючы кожны з іх.
Прасодыю — чацвёртую, апошнюю частку «Грамматн-
кн» — Сматрыцкі прызначае для навучання вершаскла-
данню. Ен лічыць, што на царкоўнаславянскай мове мож-
на гэтак жа сама, як і на іншых мовах, ствараць паэтыч-
ныя творы. Таму ён прапануе кароткія правілы вершава-
нага «мастацтва».
^Вартасці «Грамматнкн» М. Сматрыцкага, як першага
сістэматызаванага і поўнага абагульнення форм і законаў
царкоўнаславянскай мовы, неаспрэчныя. Яны асабліва
рэльефна выдзяляюцца пры параўнанні з «Грамматнкой»
Л. Зізанія. Сматрыцкі знаходзіць і ўводзіць многія новыя
моўныя нормы і правілы, якія адсутнічалі ў «Грамматнке»
Зізанія. Гэта —сёмы, сказальны, склон, новая часціна мо-
вы — выклічнік, адмаўленне ад «разлнчня» як часціны
мовы. Ен удасканаліў сістэму скланення «імя», упершыню
ўвёў паняцце трыванняў дзеяслова, устанавіўшы два
асноўныя. Сматрыцкі паклаў у аснову падзелу дзеясловаў
па спражэннях сур’ёзную падставу — канчатак другой
асобы адзіночнага ліку, — якая захоўвае сваё значэнне
да нашага часу і для рускай і для беларускай моў. Смат-
рыцкі ўдасканаліў таксама граматычную тэрміналогію
(замест «делательного» стану ён увёў незалежны
«действнтельный» стан і г. д.). Вызначаная ім тэрмінало-
гія ў многім захавалася ў беларускай і рускай мовах і па
сённяшні дзень.
Наступнае выданне новых граматык на царкоўнасла-
вянскай мове сведчыць аб тым высокім узроўні граматыч-
най думкі, якога дасягнуў Сматрыцкі ў сваёй працы, вы-
дадзенай у пачатку XVII стГПасля яго «Грамматнкн» не
выйшла ніводнага колькі-неоўдзь арыгінальнага і сама-
стойнага даследавання^Усё, што паявілася ў пазнейшы
час, аж да «Росснйскон грамматнкн» Ламаносава, было
альбо скарачэннем, альбо нязначнай перапрацоўкай.
* Дзейнасць Яна Намыслоўскага і Мацея Сарбеўскага.
Побач з прадстаўнікамі напрамку, які працягваў
105
традыцыІ старажытнарускай культуры, у Бела-
русі тварылі і выказвалі педагагічныя ідэі вядомыя прад-
стаўнікі іншых культур (польскай, літоўскай). Яны пакі-
нулі прыкметны след у развіцці беларускай грамадскай
думкі і педагагічнай практыкі. Да такіх дзеячаў, хаця і
розных па сваіх ідэйна-філасофскіх поглядах, адносяцца
Намыслоўскі, Сарбеўскі і іншыя.
Выхадзец з Сілезіі Ян Ліцыній Намыслоўскі (каля
1566—1633 гг.) быў каля 1585 г. запрошаны Лаўрэнціем
Крышкоўскім на пасаду рэктара арыянскай школы ў Іўе.
Польскія даследчыкі Л. Хмай і Л. Шуцкі, звярнуўшы ўва-
гу ў сваіх працах на адсутнасць звестак аб юных гадах
Намыслоўскага і яго вучобе, не паказалі прычын, якія
прымусілі маладога арыянскага дзеяча перасяліцца ў
далёкую Беларусь.
Намыслоўскі прыбыў у Беларусь, прыцягнуты ідэямі
С. Буднага: умацоўваць адзінства антыкаталіцкіх сіл і
ўсімі сродкамі ўзнімаць узровень асветы ў народзе.
Засноўваючыся на вучэнні Буднага, Намыслоўскі рас-
працаваў праграму сярэдняй і часткова вышэйшай адука-
цыі для моладзі. Іўеўская школа адрознівалася ад езуіц-
кіх, брацкіх і кальвінісцкіх школ духам гуманізму і гра-
мадзянскага выхавання.
У той час, як з езуіцкіх навучальных устаноў выходзілі
выхаванцы без шырокіх грамадзянскіх уяўленняў, з фа-
натычнай і пазбаўленай верацярпімасці рэлігійнасцю, у
арыянскай школе ў Іўі выкарыстоўвалася навукова абгрун-
таваная методыка і вывучаліся прыродазнаўчыя, матэма-
тычныя, гістарычныя і іншыя навукі.
Прыхільнікі крайняга рэфармацыйнага руху, арыяне,
былі праваднікамі навуковых ідэй і перадавых метадаў
навучання. Праўда, трэба адзначыць, што хаця ў арыян-
скіх школах з’явіліся расткі прыродазнаўчанавуковага
выкладання, усё ж важнейшымі вучэбнымі дапаможніка-
мі заставаліся Стары і Новы запаветы, пры дапамозе
якіх у вучняў умацоўвалася вера ў звышнатуральнае па-
ходжанне свету і людзей.
Цеснае перапляценне прыродазнаўчых навук з рэлі-
гіяй тармазіла развіццё арыянскіх школ. Неабходна было
накіраваць намаганні вучняў на пераадоленне безагаво-
рачнага ўспрыняцця догматаў рэлігіі. Першым крокам у
гэтым напрамку мог стаць перагляд асноўнага вучэбна-
га дапаможніка — святога пісання для школьнай аду-
кацыі.
С. Будны развянчаў міф аб недатыкальнасці запаветаў,
узяў пад сумненне, ці можа святое пісанне быць пачаткам
106 навукі аб чалавеку і прыродзе. У 1574 г. ён напісаў і вы-
даў разам з кнігай «Пра дзве прыроды Хрыста» работу
«Кароткі доказ таго, што Хрыстос не з’яўляецца такім бо-
гам,як бацька».
Уплыў Буднага на Я- Намыслоўскага пацвярджае так-
сама сведчанне езуіта Сміглецкага на дыспуце ў Нава-
грудку, на якім прысутнічалі з боку арыян Васілій Зянко-
віч і блізкі сябар Буднага Маклок, што даў прытулак
Буднаму ў апошнія дні яго жыцця. Езуіт М. Сміглецкі пі-
саў у кнізе, прысвечанай пераказу дыспуту з Я. Намыслоў-
скім: «...I для таго, каб ты (чытач) яшчэ ведаў, якімі фо-
кусамі і хлуслівымі хітрыкамі ў дыспутах (карыстаюцца
арыяне), для падману, абдурвання простага слухача і
неасцярожнага спрачальніка, (гэта табе) коратка пака-
жу... Яны не ўмеюць адказаць на кароткае пытанне і зараз
заблытваюцца. Такім жа чынам рабілі ў сваіх вывадах і
правальваліся раней у Познані Кратоній, у Любліне Ча-
ховіч і Немаеўскі, а потым Статорый, у Левартаве Войцех
з Каліша, у Полацку Будны з Даманоўскім і, нарэшце, у
Навагрудку Ліцыній»92. У езуітаў, як відаць, не выклікаў
сумненняў факт блізкасці Ліцынія Намыслоўскага да
Буднага. Яны прылічвалі Буднага, Чаховіча да вядомых
педагогаў левартоўскай, пінчоўскай і іўеўскай школ.
Школа ў Іўі, рэктарам якой быў Ян Ліцыній Намыслоў-
скі, займала сярод арыянскіх асаблівае месца. Ідэі Сымона
Буднага (адмаўленне боскасці Хрыста, непакланенне
Хрысту), што цалкам падзяляліся рэктарам Іўеўскай шко-
лы, аказалі ўплыў на праграму, метады выкладання і прын-
цыпы выхавання ў Іўеўскай арыянскай школе.
Побач з палемічнымі творамі Намыслоўскі выдаваў
вучэбныя дапаможнікі. Напісаная ім кніга пра логіку
Арыстоцеля, а таксама зборнік выслоўяў і павучанняў ка-
рысталіся вялікім поспехам у асяроддзі радыкальна на-
строенай моладзі. Асветніцкая дзейнасць Намыслоўскага
выявілася таксама ў зробленых ім перакладах твораў ста-
ражытных і сучасных аўтараў з латыні і замежных моў.
Пад кіраўніцтвам Я- Намыслоўскага пашыраліся ідэі
Сымона Буднага аб асвеце народа: роўнасць перад зако-
нам усіх людзей незалежна ад паходжання, росквіт навук
як залог дабрабыту народа, выхаванне здаровай сям’і, ра-
цыяналізм у рэлігіі, метады навучання моладзі шляхам
азнаямлення са старажытнымі і тагачаснымі пісьменніка-
мі, медыцынай, ваеннай справай, указанні, як працаваць
над кнігай, і інш.
Выдадзеныя Намыслоўскім вучэбныя дапаможнікі па-
цвердзілі крытычныя адносіны яго, як вучня Буднага, да
Новага запавету. Так, у кнізе «Іпзігцтепішп йосігіпагцт
Агізіоіеіісшп іп цзшп СЬгіэііапогцт зсііоіагцт ехетрііз
107
іЬеоІо^ісіз іііцзігаіпіп» («Зброя вучэння АрыстоцелЯ для
выкарыстання ў хрысціянскіх школах, ілюстраванара тэа-
лагічнымі прыкладамі»), выдадзенай у Лоску ў 1586 г.,
Намыслоўскі прывёў прыклады лагічных разважанняў,
якія абвяргалі догмы хрысціянскай рэлігіі:
«...Няма такога, хто, нарадзіўшыся ў 1586 годзе, мог
існаваць да стварэння свету. Хрыстос нарадзіўся ў 1586
годзе да нашага часу. Такім чынам, ён не мог існаваць
да стварэння свету...»
«...Усякі, хто падлягае хрышчэнню, не можа і не павінен
скінуць з сябе папярэдняга чалавека і ўвасобіцца ў нова-
га. Ніякае дзіця не можа і не павінна скінуць папярэдняга
чалавека і ўвасобіцца ў новага. Такім чынам, ніякае дзіця
не надлягае хрышчэнню,,.»93.
Падобнае тлумачэнне вывадаў Новага запавету ў
Іўеўскай акадэміі пераўзышло ўсё, што прадпрымалася
арыянамі ў Левартове, Пінчове, Ракаве і заходнееўрапей-
скіх школах. Калі да гэтага дадаць паслядоўную абарону
Намыслоўскім палажэння Буднага аб нябоскасці Хрыста,
аб непакланенні Хрысту на дыспутах і ў палеміцы з кальві-
ністамі і езуітамі, то стане зусім зразумелы антыдагматыч-
ны дух выхаваніня моладзі ў Іўі.
Ідэі Буднага ўвасабляліся ў метадычных і дыдактыч-
ных прыёмах Іўеўскай школы. Не толькі змест рэлігійных
вучэнняў падвяргаўся тут перагляду, але таксама этычныя
нормы прывіваліся выхаванцам на аснове вучэння Буд-
нага.
Будны рэкамендаваў моладзі твор Ліцынія «Бепіепііае
а<і соттцпет уііае цвцт отпіЬпз поп іпціііез, ццае ргае-
сірце іцуепіціі зсЬоіазіісае сшп Ггцсіц ргоропі робзцпі;, рго-
ріег Гасіііогет іп Баііпоз, Роіопісоз еі Сегтапісоз уегзцз
гейасіае» (Лоск, 1589) («Сентэнцыі для агульнага ўжы-
вання ў жыцці, усім не бескарысныя, якія можна пераваж-
на прапанаваць вучнёўскай Моладзі, у лацінскіх, польскіх
і нямецкіх вершах выказаныя»).
У кнізе «Сентэнцыі» падаецца 225 павучанняў на трох
мовах: лацінскія набраны антыквай, польскія — гатычным
шрыфтам і нямецкія — курсівам. Форма ўсіх сентэнцый
вершаваная: большая частка лацінскіх напісана элегічны-
мі двухрадкоўямі, тры — сапфічным памерам; польскія і
нямецкія вершы рыфмуюцца, яны, як правіла, трынаццаці-
складовыя. Побач з кожным выслоўем даецца назва, якая
складаецца з аднаго — трох слоў, і парадкавы нумар (ад
1 да 225). У 110 выпадках даюцца спасылкі на біблейскія
крыніцы.
Своеасаблівасць дапаможніка заключаецца ў перадачы
108 аўтарам адной думкі на трох мовах. Кніга, у адпаведна-
сйі з задумай аўтара, выказанай у прадмове, павінна была
служыць дапаможнікам для авалодання мовамі; 3 асаблі-
васцей падабранага вучэбнага матэрыялу вынікае метад
наручання (запамінанне выслоўяў з адным і тым жа зме-
стам на кожнай мове паасобку, удасканальванне навыкаў
гутарковай мовы шляхам выкарыстання яе ўзораў на роз-
ных мовах, параўнанне цэлых фраз і асобных слоў у іх гу-
чанні на вывучаемых мовах). Лацінская мова ў «Сентэн-
цыях» Я- Намыслоўскага за рэдкім выключэннем блізкая
да класічнай літаратурнай нормы; польская і нямецкая —
прадстаўлены ў гутарковых варыянтах верхненямецкіх і
заходнепольскіх дыялектаў.
3 сентэнцый (павучанняў) Яна Ліцынія Намыслоў-
скага:94
39. Л. Нічога не правядзеш без правільна прадуманага
парадку. Кожны час наступае ў пэўным парадку; П. Усё
пойдзе па свайму шляху, што правільна пачата. Час лёгка
ўступае часу, паводле парадку. Н. Без парадку шчасліва
нічога нельга падрыхтаваць. Паводле парадку, адзін час
ідзе за другім.
67. Л. Адмаўляйся наносіць хоць найменшую шкоду,
ведай, што ў любога рукі помслівыя; П. Не рабі нікому
ніколі шкоды, бо рукі помсты прагавітыя, яны імкнуцца да
ўзнагароды; Н. Глядзі, каб ніхто ад цябе не зазнаў шкоды,
ведай, што любы вельмі хутка ўзбройваецца помстай.
27. Л. Кожны сапраўдны грамадзянін палае такой лю-
боўю да радзімы, што кінуў бы сваё бяззбройнае цела ў
касцёр, які шугае; П. Кожны сумленны па патрабаванню
сваёй бацькаўшчыны гатоў згарэць у агні, каб толькі яна
засталася цэлай; Н. Кожны чалавек, які шчыра любіць
сваю бацькаўшчыну, добраахвотна пойдзе на смерць для
дабра радзімы.
59. Л. Калі ў вучонай галаве схавана высокашаноўная
навука, то няхай таксама жыццё адпавядае справам; П.
Тыя, што вызначаюцца веданнем навук, павінны годнасцю
ўпрыгожваць умеранае жыццё; Н. Калі ты рупліва ўзба-
гачаў дух навукамі, то няхай тваё жыццё вызначаецца вы-
сакароднымі норавамі.
62. Л. Жывая дабрачыннасць не заключаецца ні ў багац-
ці, ні ў сіле, розумам яна магутнасць сваю паказвае; П.
Дабрачыннасць не заключаецца ні ў багацці, ні ў сіле,
яна ў розуме праяўляецца; Н. Не ў багацці, не ў магутна-
сці дабрачыннасць увасабляецца, яна даказвае свае сілы
стараннасцю і здольнасцямі.
95. Л. Калі хочаш цалкам захаваць у памяці кнігу, ра-
ніцай з сонцам падымайся з тваёй пасцелі; П. Той хутчэй
здолее што-небудзь вывучыць, хто 'раніцай з сонцам пакі- ю?
дае бескарысную пасцель; Н. Хочаш з карысцю і поспехам
што-небудзь засвоіць сваім розумам, рана з сонцам пакінь
пустой тваю пасцель. /
101. Л. Бяздзейнасць для вучня быццам страіцэнная
зараза, вучоных робіць абавязак, клопат, праца; П. Асаблі-
вая зараз для людзей незанятасць, праца і дбайнасць
робіць вучоных; Н. Гультайства ў вучобе прыносіць вялі-
кую шкоду, стараннасць і праца адны даюць веды.
Вялікая ўвага ў арыянскіх школах удзялялася выву-
чэнню моў. Праграмы гэтых школ прадугледжвалі па-
ступовае прывіццё вучням навыкаў вымаўлення, вывучэн-
не марфалогіі, сінтаксісу, стылістыкі, прасодыі. Іменна ў
такім духу і быў складзены дапаможнік Намыслоўскага
«Сентэнцыі...» У ім шырока прадстаўлены з прыкладамі
граматычны, лексічны і сінтаксічны матэрыял для прак-
тыкаванняў на ўсіх ступенях навучання. Кнігу Я. Намы-
слоўскага можна лічыць першым падручнікам замежных
моў, выдадзеным у Беларусі. Як відаць са структуры да-
паможніка, ён прызначаўся для развіцця гутарковай мовы
і ўдасканальвання чытання на лацінскай, польскай і ня-
мецкай мовах. Разам з тым кніга садзейнічала выхаванню
свецкага мыслення ў вучня.
У адрозненне ад іншых тэрыторый Рэчы Паспалітай,
дзе пераважаў уплыў прыхільнікаў рацыянальнай тэалогіі
Соцына, у Беларусі крытыка Будным і яго паслядоўнікам
Намыслоўскім асноўных догм хрысціянскай рэлігіі, аб-
вяржэнне міфаў Новага запавету заваявалі вялізную па-
пулярнасць, укараніліся глыбока ў розумах, далі магутны
штуршок развіццю свецкай адукацыі.
У першай палавіне XVII ст. у Беларусі працягвалі раз-
вівацца традыцыі рэнесанснай культуры. Яны праявіліся
ў пашырэнні свецкай гуманістычнай навукі, што засноў-
валася на антычнай спадчыне, і ў развіцці лацінскай паэ-
зіі, у настойлівых спробах стварыць славяна-беларускую
сістэму вершаскладання (вершаваныя вопыты Л. Зізанія,
А. Рымшы, М. Сматрыцкага, творчасць С. Полацкага), на-
рэшце, у шырокім распаўсюджанні курсаў лекцый па паэ-
тыцы, красамоўству, філасофіі, логіцы і этыцы, якія чыта-
ліся ў розных школах, што належалі, як правіла, каталіц-
кім ордэнам або праваслаўным брацтвам. Гуманітарная
навука Беларусі першай палазіны XVII ст. была пераважна
дыдактычнай, школьнай, яна ўзнікла на аснове універсі-
тэцкіх або школьных курсаў і была прыстасавана да
школьных праграм вышэйшага і сярэдняга звяна.
Крыніцы, на якія арыентавалася гэта навука, былі пе-
раважна антычныя і рэнесансныя, аднак вышэйшым аўта-
110 рытэтам лічылася свяшчэннае пісанне і вучэнне айцоў
царквы. Задача прафесараў і выкладчыкаў школ заклю-
чалаая ў тым, каб узгадніць, хаця б толькі знешнім чы-
нам с'рецкую навуку з хрысціянскай дагматыкай. Усё гэта
надавала іх лекцыям рысы эклектызму, г. зн. супярэчлі-
вага спалучэння неасхаластыкі і дагматызму з аналітыч-
ным метадам, запазычаным ад матэматычных навук і пры-
родазнаўства. Гэта неаднароднасць, унутраная супярэчлі-
васць была характэрна для ўсёй навукі і культуры эпохі
позняга Рэнесансу, што шырока пранікла ў першай пала-
віне XVII ст. у Полыпчу, Беларусь, Літву і Украіну. На
аснове рэнесанснай культуры, з аднаго боку, адносна хут-
ка развівалася крытычная думка, веды, заснаваныя на
доследах, узнікла новая філасофія, створаная Бэканам,
Дэкартам, Лейбніцам, Локам, Гасэндзі і Спінозай, — гэта
быў інгэлектуальны рух, які закончыўся ў XVIII ст„ у эпо-
ху Асветніцтва. 3 другога боку, «ахоўныя» сілы грамадст-
ва дагматызавалі і падпарадкоўвалі патрэбам багаслоўя
антычную і рэнесансную філасофію, навуку і літаратуру,
шырока выкарыстоўваючы свецкую культуру ў інтарэсах
царквы і пануючых саслоўяў феадальнага грамадства.
Ордэн езуітаў, які ўзнік у 1534 г. і захаваў сваю магутнасць
да канца XVIII ст., стварыў узорную мадэль выкарыстан-
ня навукі і мастацтва ў інтарэсах пануючай ідэалогіі і феа-
дальнага грамадска-палітычнага ладу.
Гэта ўнутраная супярэчлівасць паклала свой адбітак
на школьныя курсы філасофіі, паэтыкі, рыторыкі, антыч-
най міфалогіі і іншыя галіны гуманітарных ведаў, якія
пасля дыдактычнай апрацоўкі выкладаліся ў школах роз-
нага тыпу, асабліва ў езуіцкіх акадэміях (універ-сітэтах)
і «калегіумах» (сярэдніх навучальных установах). У вы-
шэйшых класах калегій выкладаліся курсы філасофіі («ме-
тафізікі»), этыкі, логікі, тэорыі паэзіі, рыторыкі, а пры на-
яўнасці прафесуры — універсітэцкія курсы тэалогіі і «ан-
тычных старажытнасцей». Характэрна, што вывучэнне
тэарэтычных навук засноўвалася не на школьнай (уроч-
най), а на універсітэцкай (лекцыйнай) методыцы выкла-
дання, асабліва ў тых калегіях, якія набліжаліся да ня-
поўных вышэйшых навучальных устаноў, якой была, на-
прыклад, Полацкая калегія ў XVII ст. Выкладанне філа-
софіі, паэтыкі і рыторыкі засноўвалася на каменціраванні,
развіцці і прыстасаванні да школьнай праграмы прац,
Арыстоцеля («Метафізіка», «Пра паэтычнае мастацтва»,
«Рыторыка»), Гарацыя («Навука паэзіі»), Квінтыліяна
(дванаццаць кніг «Выхаванне прамоўцы»), Цыцэрона,
Платона і інш. У якасці дапаможнікаў для лекцый шыро-
ка выкарыстоўваліся курс вядомага тэарэтыка літарату-
ры XVI ст. Ю. П. Скалігера («Сем кніг паэтыкі», 1561) і
111
г
{
Якоба Пантана («Тры кнігі настаўлейняў па паэтьйхы»,
1600), які прыстасаваў рэнесансную тэорыю літара'гўры ।
да праграм ёзуіцкай школы, ЛеКцыі чыталіся, як прбвіла,
на лацінскай мове, хаця на практычных занятках і нй сцэ-
не школьнага тэатра выкарыстоўваліся таксама польская і
беларуская мовы. Большасць лекцыйных курсаў і семінар;
скіх практыкаванняў, якія захаваліся, уяўляюць сабой і
кампіляцыі з пералічаных вышэй крыніц, але і як такія
ўяўляюць бясспрэчную гістарычную цікавасць, таму Што ў
іх адлюстраваўся працэс засваення антычнай і рэнесан-
снай культуры ў Беларусі ў своеасаблівых формах барока і
неасхаластыкі. Больш таго, у гэтай уніфікаванай сістэме
школьнай навукі ўзніклі арыгінальныя тэорыі агульнаеў-
рапейскага значэння. Да такіх з’яў трэба аднесці лекцый-
ныя курсы М. К. Сарбеўскага, -створаныя на аснове выкла- *
дання паэтыкі, рыторыкі, прамоўніцкага мастацтва і антыч- 1
ных старажытнасцей у Полацкай калегіі ў 1618—1620 і і
1626—1627 гг. ।
Паэт-лацініст, педагог і літаратуразнавец Мацей Ка-
зімір Сарбеўскі (1595—1640) нарадзіўся ў невялікім ма- ,
ёнтку Сарбева каля Плоцка (Польшча), вучыўся ў мяс-
цовай езуіцкай школе, а затым у Віленскай акадэміі. У
ранняй маладосці выявіў бліскучыя здольнасці да навук
і мастацтваў, з 10-гадовага ўзросту пісаў вершы, у 17 год
быў прыняты ў ордэн езуітаў. Закончыўшы поўны курс і
Віленскай акадэміі, Сарбеўскі на працягу кароткага часу |
быў выкладчыкам граматыкі і паэтыкі ў Крожах (Літва), <
затым чытаў курсы паэтыкі і рыторыкі ў Полацкай кале- (
гіі (1618—1620), філасофіі і тэалогіі ў Віленскай акадэміі
(1620—1622). Чатыры гады ён павышаў сваю адукацыю
ў Рыме, уваходзіў у гурток вядомых вучоных і паэтаў пры
папе Урбане VII, выступаў з лекцыямі ў Італіі і Германіі. (
У Італіі ён быў узнагароджаны лаўровым вянком за вы-
датныя дасягненні ў лацінскай паэзіі. Вярнуўшыся на ра-
дзіму, ён зноў два гады, на гэты раз у якасці прафесара,
выкладаў рыторыку, паэтыку і курс па антычнай міфало-
гіі ў фіолацку (1626—1627). Гэтыя ж курсы М. Сарбеўскі
чытаў у Віленскай акадэміі ( 1627—1628), дзе неўзабаве
становіцца прафесарам філасофіі і тэалогіі. 3 1635 г. Сар-
беўскі сумяшчае выкладчыцкую работу з абавязкамі пра- Г
паведніка пры двары караля Уладзіслава IV. |
Найболып каштоўнай навуковай спадчынай М. К. Сар-
беўскага з’яўляюцца курсы паэтыкі, рыторыкі і антычнай
міфалогіі, складзеныя на аснове лекцый у Полацкай кале-
гіі. Па структуры і зместу літаратуразнаўчыя і педагагіч- і
ныя працы Сарбеўскага з’яўляюцца адначасова і школь- »
нымі дапаможнікамі і універсітэцкімі курсамі: у іх з на-
112
вуковай грунтоўнасцю прааналізаваны найбольш важныя
з пункту гледжання выкладання праблемы; іншыя ж пы-
танні паэтыкі, рыторыкі і тэорыі міфалогіі выкладзены
канспектыўна, прычым аўтар нярэдка адсылае слухачоў
да найбольш папулярных у XVII ст. вучэбных дапаможні-
каў еўрапейскіх аўтараў (Скалігера, Пантана, Масены і
інш.). Усе тры рукапісныя вучэбныя дапаможнікі Сарбеў-
скага выдадзены (у лацінскім арыгінале і ў паралельным
польскім перакладзе) і пракаменціраваны польскімі да-
следчыкамі ў 1954—1972 гг. Гэта курсы лекцый, запісаныя
вучнямі Полацкай калегіі пад дыктоўку прафесара, і маюць
выразную вучэбна-практычную, дыдактычную накірава-
насць: у іх змешчаны розныя парады вучням, а таксама
гатовыя схемы і ўзоры па вершаскладанню і падрыхтоў-
цы прамоў. Разам з тым важнейшым яго трактатам харак-
тэрна навуковая грунтоўнасць і паўната універсітэцкіх
курсаў. Шырока выкарыстоўваючы антычную паэзію ў
якасці ілюстрацыйнага матэрыялу, Сарбеўскі ў педагагіч-
ных, выхаваўчых мэтах падвяргаў яе некаторай дыдактыч-
най адаптацыі; прапускаў тыя фрагменты, якія, як яму зда-
валася, пярэчаць маральнасці, з гэтай жа мэтай перараб-
ляў цэлыя вершы і г. д.
Большасць трактатаў Сарбеўскага складаюцца з дзвюх
частак: агульнатэарэтычнай, што вызначае сутнасць той
або іншай праблемы, і дыдактычнай, у якой змешчаны
практычныя рэкамендацыі, ндкіраваныя на тое, каб на-
вучыць вучняў правільна ўспрымаць паэзію, разумець
прыгажосць літаратурнага, аратарскага і тэатральнага
мастацтваў і папаўняць сваю адукацыю, а таксама даць
ключ да паэтычнай творчасці, да паэтычных практыкаван-
няў і наследавання прызнаным паэтам для тых, хто мае
схільнасць да вершаскладання. Нават арыгінальны тэарэ-
тычны трактат Сарбеўскага «Ве асніо еі аг^ніо» (Пра
вытанчанасць і дасціпнасць), звернуты не толькі да вуч-
няў, але і да вучоных даследчыкаў, мае выразную педа-
гагічную накіраванасць: аўтар ставіў мэту навучыць даска-
наласці ў дэкламацыі, вытанчанасці ў жывапісе і пісьме,
дасціпнасці ў гутарцы, умення складаць эпіграмы.
3 мэтай больш даходлівай падачы вучэбнага матэрыя-
лу М. К. Сарбеўскі выкарыстоўваў розныя сродкі нагляд-
насці: рысаваў дыяграмы, вучэбныя чарцяжы, складаў
табліцы і г. д. Сваім лекцыям на тэму «Аб трагедыі і ка-
медыі» ён прыдаў форму практычнага кіраўніцтва для
шырока развітога ў Беларусі XVI—XVII стст. школьнага
тэатра, даўшы чарцяжы дэкарацый, сцэнічнага абсталя-
вання і парэкамендаваўшы іншыя наглядныя дапаможнікі.
Такая дакладнасць да тэхнічных асаблівасцей тэатральна-
11?
га мастацтва абумоўлена тым, што выкладчыкі паэтыкі і
рыторыкі не толькі вучылі сваіх выхаванцаў паэзіі
і красамоўству, але нярэдка выступалі ў якасці дра-
матургаў, рэжысёраў і пастаноўшчыкаў у школьным
тэатры.
М. К. Сарбеўскі быў перакананы, што вывучэнгіе ў
школе паэтычнага мастацтва мае падвойнае значэнне: з
аднаго боку, пазнавальнае і дыдактычнае, а з другога —
выхаваўчае, бо яно садзейнічае ўдасканальванню нораваў
і эстэтычных густаў. На яго думку, найбольшыя пазна-
вальныя і маральна-выхаваўчыя магчымасці мае эпічная
паэзія, асабліва яе лепшыя антычныя ўзоры — «Энеіда»
Вергілія, «Іліяда» і «Адысея» Гамера, у паэтычнай форме
якіх змешчана энцыклапедыя ўсіх навук і мастацтваў,
што ведала чалавецтва. Жывучы ў эпоху, калі стыхійна-
рэалістычныя эстэтычныя ўяўленні Рэнесанса змяняліся
напрамкамі класіцызму і барока, якія ўзаемна дапаўнялі-
ся, М. К. Сарбеўскі лічыў рымскага паэта больш даска-
налым эпікам, чым Гамера: «Іліяда» і «Адысея», на яго
думку, паказваюць герояў дасканалых у адных адносі-
нах, але недасканалых у іншых, нават непаўнацэнных, не-
шчаслівых і трагічных; толькі Эней старажытнарымскага
паэта Вергілія ўвасабляе вобраз абсалютна дасканалага
героя. Непераможны Эней прыгожы фізічна і духоўна, ён
ідэальны марак, палітычны дзеяч, вучоны, мастак, тэолаг,
палкаводзец, земляроб, паляўнічы, цар, заканадаўца, на-
рэшце, ідэальны бацька сям’і.
Трактат М. К- Сарбеўскага «Пра дасканалую паэзію»
ўключае спецыяльныя раздзелы аб астранамічных, мас-
тацтвазнаўчых, прыродазнаўчанавуковых, філасофскіх,
гістарычных і іншых ведах, якія ёсць у эпічнай паэме
«Энеіда».
У лекцыях М. К. Сарбеўскага па тэорыі паэзіі ёсць ці-
кавая, пацверджаная пазней навукай здагадка аб тым,
што крыніцай вечнай прывабнасці антычнага мастацтва
з’яўлясцца «старажытная казачная тэалогія», г. зн. міфа-
логія — прадукт народнай мастацкай творчасці, якую по-
лацкі прафесар лічыў асновай творчасці старажытнейшых
паэтаў — Гесіёда, Гамера і іх невядомых папярэднікаў.
Гэта думка прывяла вучонага да стварэння асобнага кур-
са лекцый аб антычнай міфалогіі, які таксама ўпершыню
быў прачытаны ім у Полацкай калегіі (1627) і пакладзе-
ны ў аснову вялікага трактата пад назвай «Богі язычні-
каў, або тэалогія, філасофія прыроды і этыка, палітыка,
эканоміка, астраномія і іншыя мастацтвы і навукі, змеш-
чаныя ў старажытных міфах язычаскай тэалогіі»95. Пра-
114 ца М. К.. Сарбеўскага па антычнай міфалогіі — першы ва
Усходняй Еўропе энцыклапедычны школьны курс, які раз-
глядаў антычную рэлігію і міфалогію ў аспекце грамадскіх
адносін антычнага свету, яго навуковых, філасофскіх,
этычных і мастацкіх уяўленняў. У міфах і рэлігійных аб-
радах Старажытнай Грэцыі і Старажытнага Рыма аўтар
знаходзіць не толькі маральныя і эстэтычныя сімвалы,
але і асноўныя ісціны ўсіх пазітыўных навук XVII ст. —
астраноміі, хіміі, фізікі, матэматыкі, механікі, гісторыі,
геаграфіі, медыцыны, паэтыкі, рыторыкі і многіх іншых.
Навукова-рацыяналістычную інтэрпрэтацыю міфалогі-і
М. К. Сарбеўскі часткова пашырыўІ на хрысціянскае свяш-
чэннае пісанне — Біблію, галоўным чынам на Стары за-
павет. Спрабуючы раскрыць некаторыя астранамічныя
сімвалы, звязаныя з нябесным рухам і змешчаныя ў кні-
зе прарока Іезекііля, М. К. Сарбеўскі заявіў сваім полац-
кім слухачам: «Мікалай Капернік з Памор’я, таленавіцей-
шы знаўца матэматычных навук мінулага стагоддзя, пер-
шы геніяльна спалучыў супярэчнасці гэтых рухаў і
паказаў, што нябёсы рухаюцца ўласна ў гэтых чатырох су-
працьлеглых напрамках, але не. па прамой, а па касой лі-
ніі»96. Патрабавалася вялікая мужнасць вучонага, каб га-
варыць вучням езуіцкай школы першай палавіны XVII ст.
(праз 27 год пасля таго, як быў спалены інквізіцыяй
Джардана Бруна) пра геніяльнае адкрыццё Каперніка,
хаця і ў завуаляванай форме, пад выглядам разгадкі
«ўяўлення Іезекііля».
Полацкія лекцыі М. К. Сарбеўскага па паэтыцы, ры-
торыцы і антычнай міфалогіі, якія сталі пазней рукапіс-
ным вучэбным дапаможнікам у многіх школах Беларусі,
Полыпчы і Літвы, яго думкі аб эстэтычным выхаванні —
значны ўклад у гісторыка-гуманітарную навуку і педага-
гічную думку. Нягледзячы на груз неасхаластыкі, вучо-
ны і педагог далёка выйшаў за межы праграм езуіцкіх
школ, прапагандаваў навуку і мастацкую культуру антыч-
насці і еўрапейскага Рэнесанса.
* *
*
Перыяд Адраджэння характарызуецца ў развіцці бе-
ларускай школы і пісьменнасці захаваннем старажытна-
рускіх і мясцовых традыцый, але разам з тым і пачаткам
каталіцкай экспансіі наогул і ў асвеце — у прыватнасці.
Пранікненне і ўплыў каталіцызму ўсё ж абмяжоўваецца і
стрымліваецца. Аддзелены ад рускага і ўкраінскага наро-
даў беларускі народ захаваў сваю родную мову, свае звы-
чаі і школы. Лепшыя прадстаўнікі айчыннай культуры —
115
Ф. Скарына, Л. Зізаній, С. Будны, В. Цяпінскі і іншыя —
усведамляюць выключна важную ролю роднай мовы, лі-
таратуры, пісьменнасці для жыцця свайго народа, для
«посполнтого люду», звязваючы з ім само народнае быццё.
У разуменні педагогікі яны зыходзяць перш за ўсё з па-
чуцця патрыятычнага абавязку, схіляючыся ў многім у
бок рацыяналізму і гуманізму, як асноўных складаных
частак рэнесанснага светаразумення. Яны не адмаўляюцца
ад шырокага ўспрымання культуры іншых народаў, не
выключаючы і лацінскай, у авалоданні якой унёс асаблі-
ва значны ўклад Мікола Гусоўскі і іншыя. За тры стагод-
дзі педагагічная думка ўзбагачаецца новымі гумані-
стычнымі ідэямі, ростам зацікаўленасці свецкімі
ведамі.
РАЗВІЦЦЕ
АСВЕТНШКАЙ
СПРАВЫ
ЎАРУГОЙ ПАААВІНЕ
ХУІІ-ХУІІІСТ
ЭКСПАНСІЯ КАТАЛІЦЫЗМУ
I ШКОЛЬНАЯ АДУКАЦЫЯ
Польская шляхта, каталіцкае духавенства, уніяты —
уся польска-каталіцкая рэакцыя, узначальваемая каралеў-
скай уладай, вялі няшчадную вайну супраць беларускага
і ўкраінскага народаў пад выглядам аховы рэлігійных
асноў каталіцкай веры. 3 мэтай адваявання страчаных ка-
таліцызмам у перыяд рэфармацыі пазіцый Рымская курыя
арганізавала царкоўна-палітычны рух — крнтррэфарма-
цыю, якая з’явілася рэлігійнай формай контрнаступлёння
захбднееўрапейскага феадалізму, ахопленага працэсам
разлажэння. Контррэфармацыя з асаблівай сілай вяла ба-
рацьбу супраць народных «ерасей» і перш за ўсё — су-
праць самых радыкальных напрамкаў пратэстантызму:
анабаптыстаў, антытрынітарыяў, сацыністаў, выкарыстоў-
ваючы ў гэтай барацьбе розныя манаскія ордэны. Самым
актыўным з іх стаў стврраны ў 1534 г. ордэн езуітаў|
Мэта орд^на езуітаў сфармулявана папам Паўлам III
у 1540 годзе.; «Удасканальванне душ у жыцці і ў вучэнні
хрысціянскім і пашырэнне веры праз публічную пропа-
ведзь... і асабліва,,лраз хрысціянскае навучанне дзяцей і
неадукаваных»97. ІПапа з.аклікаў заняцца выхаваннем
юнацтва ва ўсім свеце, настаўляць у хрысціянскай веры,
«добрых норавах і звычаях» мясцовых жыхароў98/ Ен да-
зволіў езуітам усюды адкрываць езуіцкія кале’гТГ і вызва-
ляў іх ад платы падаткаў. У буйных гарадах Беларусі
Стэфан Баторый адабраў у праваслаўных абшчын і пера-
даў езуітам дзесяткі цэркваў. Напрыклад, у Полацку езуі-
ты захапілі ўсе сем праваслаўных уанастыроў і восем
цэркваў з землямі і ўсёй маёмасцю.і Пад апекай караля
езуіты будавалі новыя манастыры і касцёлы, грамілі пра-
васлаўныя, і пратэстанцкія цэрквы, ператваралі іх у ка-
таліцкія.
ЖыгІмбнт.Ш (1587—1632) называў сябе «езуіцкім ка-
ралём». Яго падтрымка дазволіла езуітам захапіць спра-
ву адукацыі ў с-вае рукі, садзейнічала разгулу езуіцка-ка-
таліцкай рэакцыі. Карыстаючыся аховай каралёў, ордэн
езуітаў «захапіў амаль трэцюю частку даходаў Польскай
дзяржавы на ўкраінскіх і беларускіх землях»99 і ператва-
рыўся ў дзяржаве ў велізарную сілу, якая актыўна ўплы-
вала на ўсё грамадскае жыццё.
118 3 другой палавіны XVII ст. беларуская мова ўсё больш
выцяснялася з мясцовага судовага і адміністрацыйнага
справа'водства^ а ў 1693 г. была прынята пастанова канфе-
дэрацыі саслоўяў Рэчы Паспалітай, раўназначная сейма-
вай, якая патрабавала, каб у справаводстве Вялікага кня-
ства Літоўскага ўсе рашэнні пісаліся на польскай мове.
Да пачатку XVIII ст. былі закрыты ўсе брацкія і пра-
тэстанцкія школы. У 1733 г. шляхта патрабавала ад сейма
прыняць закон, які забараняў бы навучанне дзяцей бедня-
коў, «каб з сялянскіх дзяцей нікога ў школы не прымалі»,
тайў што як быццам «дзеці сялян шмат сабе дазваляюць,
ставяць шляхту ніжэй за сябе..., забыўшы пра сваё па-
ходжанне»; таму прапанавалася ўсіх дзяцей плебеяў «не-
адкладна выгнаць са школы, не звяртаючы ўвагі на слёзы
і галашэнні»100. Дзяржава, заснаваная на такой палітыцы,
непазбежна ішла да заканамернага краху.
ЕзуіцкІя школы. Езуіцкія школы ў Беларусі з’яві-
ліся ў канцы XVI ст. Карыстаючыся падтрымкай караля і
ўрада, езуіты адкрывалі школы, якія лічылі сродкам ажыц-
цяўлення задач каталіцкай экспансіі. Арганізатар ордэна
Лаёла стварыў езуіцкую сістэму выхавання, устанавіў па-
радак заняткаў, метад падтрымання дысцыпліны, унутра-
ны лад школ. Ён вызначыў, штб і як вучыць па кнігах. Не-
калькі пазней генерал Аквіва дапоўніў гэтыя палажэнні,
на падставе якіх спецыяльнай езуіцкай камісіяй быў за-
цверджаны статут.
У Беларусі езуіты з’явіліся ўпершыню ў 1569 г., а пер-
шую навучальную ўстанову — калегію адкрылі ў Вільні ў
1570 г. Яна павінна была стаць ідэйным цэнтрам каталіц-
кага духавёнства, установай для падрыхтоўкі кадраў
езуітаў. У 1578 г. кароль Стэфан Баторый пераўтварыў
гэту калегію ў езуіцкую акадэмію. Свайго росквіту акадэ-
мія дасягнўла ў другой палавіне XVII ст. У акадэміі быў
адзін. факультэт — кананічны (багаслоўскі), адзін час (з
1641 па 1670 гг.) быў другі факультэт — юрыдычны. У
лепшыя свае гады акадэмія налічвала да 700 студэнтаў.
На працягу XVI—XVII стст. езуіты адкрылі каля 20 кале-
гій у Беларусі.
Першыя езуіцкія школы (калегіі, ніжэйшыя школы)
узніклі ў Полацку (1581), Нясвіжы (1584). У XVII ст. та-
кія школы былі створаны ў Оршы і Брэсце (1616), Хойні-
ках (1622), Гродна (1625), Пінску (1638), Навагрудку
(1644), Віцебску (1649), Мінску (1672), у пачатку
XVIII ст. — у Слуцку (1704), Слоніме (1719). Існавалі
езуіцкія школы ў Бабруйску, Магілёве, Драгічыне, Кліма-
вічах, Юравічах, Барысаве, Чачэрску, Жодзішках, Расне,
Лазовічах і некаторых іншых мястэчках і гарадах Бела-
русі.
118
)
I
Езуіцкія калегіі складаліся з д§ух аддзялецняў — ВіяіЙг
іцагд. І вышэйшага. Ніжэйшае аддзяленне мела тры цла-
сы (часам і'сТіавала як самастойная калегія). У некаторых
калегіях былі яшчэ і два вышэйшыя класы, дзе выклада-
ліся этыка, мараль, багаслоўе, фізіка, матэматыка.
Пры некаторых калегіях былі асобныя класы-навіцыя-
ты. У іх паступалі больш здольныя вучні, якія паспяхова
закончылі калегію. Тут яны вучыліся сем гадоў, вывучаю-
чы тры гады філасофію і чатыры гады — багаслоўе. Кіра-
ваў навіцыятам рэктар, якому былі падпарадкаваны два
прэфекты — па аднаму для кожнага аддзялення. Наву-
чанне адбывалася на лацінскай мове (роднай мовай кары-
стацца забаранялася). Асноўным сты’мулам у працэсе вы-
хавання лічылася спаборніцтва. Кожны вучань меў свай-
го саперніка. Усе ручні павінны былі даносіць адзін на
аднаго педагогам. рНастаўнікі павінны былі часцей паўта-
раць~вўчням, што нічога не можа быць болып ганаровым,
чым з году ў год пераўзыходзіць у ведах сваіх равеснікаў,
і, наадварот, найболып ганебным лічылася быць абыдзе-
ным равеснікамі. Пераможцы атрымлівалі ўзнагароды, пе-
раможаныя вучні павінны былі ўсюды ўступаць ганаровыя
месцы тым, хто выйграў спаборніцтва. Адсталых садзілі
на ганебныя месцы, вывешвалі на іх знакі («асліныя ву-
шы», «блазенскія каўпакі»), падвяргалі пакаранням.
Пры многіх езуіцкіх калегіях (Полацкай, Віцебскай і
інш.) знаходзіліся ўстановы для паслушнікаў, семінарыі
для падлеткаў і юнакоў,"якія”выхоўваліся для ордэна. Вы-
хаваннё паслушнікаў з дастатковай паўнатой характары-
зуе ўсю сістэму выхавання езуітаў. У кодэксе для школ па-
слушнікаў, што складаецца з 31 інструкцыі, дакладна вы-
значаны задачы і метады выхавання. Ставілася задача
зрабіць з паслушнікаў бязвольную зброю ў руках кіраўні-
коў ордэна. Для гэтага ўсяляк падаўлялася іх самаст'ой-
насць і самасвядомасць. Так, паслушнікаў пераконвалі,
што іх абавязак — быць сціплымі, гэта значыць «не
апраўдвацца і не паказваць нават найменшага незадаваль-
нення ні ў выпадку бязвіннасці, ні ў выпадку пераболь-
шання праступкаў, ні ў выпадку відавочнай прадузятасці
з боку абвінаваўцы» (Інструкцыя 31).
Паслушнікі павінны няспынна адчуваць сябе грэшні-
камі. Ім рэкамендавалася ўвесь час правяраць сябе ў дум-
ках, словах і справах, усведамляць сутнасць усіх сваіх
грахоў і правіннасцей, параўноўваць вячэрняе выпраба-
ванне з ранішнім, сённяшняе з заўтрашнім, выпрабаванне
апошняга тыдня з выпрабаваннем папярэдняга (Інструк-
цыя 12). Выявіўшы нейкія грахі, яны абавязаны былі
звяртацца да старэйшых з пакаяннем.
120
Ўсе паводзіны паслушйіка дробязйа рэгўл’яваліся, пра-
Дўглёджвалася, шт<5 ён павінён рабіць кожны міг, Штб ду-
маць, адчуваць, яго абавязкам было «нічым не цешыцца»
(Інструкцыя 13). На свой пакой ён павінен быў глядзець
як на магілу, у якую ён добраахвотна пахаваў сябе дзеля
Ісуса Хрыста (Інструкцыя 30). Паслушнік заўсёды абавя-
заны быў маўчаць і нават у час адгіачынку «гаварыць толь-
кі крайне неабходнае» (Інструкцыя 21). «Без спецыяльна-
га дазволу патэра не смець гаварыць ні з кім чужым, ні з
кім сам-насам». Гутарка павінна адбывацца ў прысутна-
сці сведкі, які абавязаны данесці пра яе начальніку: «Хто
б тут ні быў з наведвальнікаў, трэба тут жа спыніць гу-
тарку, калі наступіў момант малітвы або якога-небудзь
іншага агульнага практыкавання» (Інструкцыя 29).
Пісаць якія-небудзь лісты можна было з дазволу на-
стаяцеля. Забаранялася паведамляць што-небудзь пра
сваё вучылішча. Лісты, якія паслушнік адпраўляў або
атрымліваў, ён абавязаны быў перад пасылкай ці чытан-
нем паказваць настаяцелю. Лісты дазвалялася «пісаць не
часцей, як па аднаму разу ў месяц» (Інструкцыя 28). Ін-
струкцыя 2 падрабязным чынам тлумачыла вучням іх аба-
вязкі пасля сну: «асяніць сябе крыжам, цалаваць сваю
сутану, прычашчацца, маліцца ўголас самому сабе, пакор-
ліва цалаваць зямлю, пакланяцца богу, прыбіраць сваю
пасцель, мыцца, прычэсвацца і чысціцца шчоткаю»101.
Езуіты ўвялі ў свае школы сістэму адзнак баламі, дзя-
леннё вўчГіяў па ўзростах. У будынках езуіцкіх школ пад-
трымліваўся парадак і чысціня, хворыя даглядаліся. Езуі-
ты праяўлялі клопаты аб фізічным выхаванні вучняў: пры-
мушалі займацца гімнастыкай, гульнямі, пасля абеду ад-
пачываць, арганізоўвалі прагулкі. Стрргд.нагдад,да.^вуння-
мі папярэджваў дысцыплінарныя парушэнні, розгі ўжы-
валіся рэдка, пры гэтым фізічныя гіакаранні праводзіліся
чужым чалавекам (карэктарам), які не належаў да ордэ-
на езуітаў. Гэта рабілася для таго, каб не выклікаць кеп-
скай думкі пра саміх езуітаў. Замест палачнай дысцыплі-
ны езуіты ўвялі сістэму ўзнагарод, спаборніцтваў і шпія-
нажу. Адмовіўшыся ад сістэмы механічнага зазубрывання,
яны ўнеслі ў. методыкў навучання дух садернідтва, засна-
ваны на самалюбстве Г славалюбстве. Ўсё гэта разбэшчва-
ла выхаванцаў, выхоўвала ў іх славалюбства і крыва-
душнасць.
Галоўнымі метадамі навучання ў езуіцкіх школах былі
вусны пераказ, паўтарэнне, якое нідзе не ўжывалася так
педантычна і паслядоўна, як у езуітаў.
Шырока выкарыстоўвалі езуіты публічныя тэатраль-
ныя спектаклі, рэлігійныя містэрыі, у якіх вучні, апрану-
12
тыя ў адпаведныя касцюмы, выконвалі ролі апосталаў,
прарокаў, ангелаў і г. д. Тэатральныя спектаклі разгля-
даліся як сродак выхавання ў вучняў добрапрыстойных
«свецкіх» паводзін.
Патрабаванні, якія прад’яўляліся да настаўніка, так-
сама былі прасякнуты езуіцкай крывадушнасцю. Афіцый-
на інструкцыі патрабавалі падбіраць на гэту пасаду лю-
дзей, якія характарызуюцца здольнасцямі, ведамі, умен-
нем аказваць ўплыў на іншых, маюць адпаведную адука-
цыю, добра валодаюць методыкай навучання (рупліва
рыхтуюцца да кожнага ўрока, умела вядуць яго, захоў-
ваюць паступовасць і строгую сістэму, пераходзячы ад
лёгкага да больш цяжкага, трывала замацоўваюць выву-
чанае). Ад настаўніка патрабавалася, каб ён валодаў
сваім голасам, быў добрым прамоўцам, умеў . .арг.аніза-
ваць спаборніцтва сярод выхаванцаў. Настаўнік павінен
быў ведаць кожнага выхаванца, яго недахопы, дабівацца
яго давер’я і непрыкметна ўплываць на фарміраванне яго
светапогляду, уваходзіць ва ўсе дробязі жыцця вучняў,
спалучаць аўтарытэт бацькі з ласкавасцю маці. Езуіты
стваралі сваё вучэнне аб аўтарытэце настаўніка: аўтары-
тэт — гэта магчымасць загадваць, забараняць і кіраваць.
Йастаўнік набывае аўтарытэт трыма спосабамі: сваімі ба-
гатымі ведамі і шырокай эрудыцыяй, уменнем заваяваць
прыхільнасць дзяцей, паказваючы ім сябе клапатлівым
выхаваўцам, адначасова яму неабходна быць вельмі стро-
гім і дабівацца таго, каб дзеці баяліся яго102.
Езуіты вялі сістэматычную і строга наладжаную падрых-
тоўку настаўніцкіх кадраў для выканання задач ордэна.
Польскія феадалы і служыцелі каталіцкай царквы вы-
карыстоўвалі не толькі езуітаў, але і базыльян-уніятаў і
жорстка распраўляліся з усімі, хто ім супраціўляўся. Ьх
дзеянні прывялі да таго, што да канца XVII ст. на тэрыто-
рыі Беларусі назіралася поўнаё засілле езуітаў і уніятаў.
Незадавальненне дзейнасцю езуітаў ва ўсіх краінах было
такім магутным, што нават сам вярхоўны апякун езуітаў
папа рымскі не мог не лічыцца з гэтай усенароднай няна-
вісцю. Таму ў 1773 г. папа Клімент XIV закрыў ’ езуіцкі
ордэн, па ўсеп’Еўроііё была забаронена езуіцкая дзейнасць.
Аднак Кацярына II, жадаючы выкарыстаць езуітаў у сваіх
мэтах, дазволіла ім прабываць у Беларусі. (Полацк)?^
Езуіты ўсяляк перашкаджалі развіццю асветы, закры-
валі брацкія, кальвінісцкія і арыянскія іііколы, выіГары-
стоўваючы шантаж, падман і адкрытыя пагромы. Яны да-
біваліся ад караля, епіскапаў, магістраў актыўнай падтрым-
кі ў сваёй рэакцыйнай дзейнасці. Напрыклад, аршанскія
122 езуіты выклапаталі сабе прывілею, па якой у Оршы і ў яе
наваколлі былі забаронены ўсе школы, акрамя навучаль-
ных устаноў ордэна. Дзейнасць езуітаў у Беларусі ў
ХУІ-*-ХУІП стст. прычыніла велізарную шкоду развіццю
асветы. З’яўляючыся ўвасабленнем феадальнай каталіц-
кай рэакцыі, езуітызм быў самым злым, самым няшчадным
і каварным ворагам белар'ускага народа, які вёў супраць
яго барацьбу, абараняючы сваю нацыянальную незалеж-
насць, культуру, імкнучыся да збліжэння і ўз’яднання з
рускім народам.
Уніяцкія школы. Побач з езуітамі, хаця і ў мен-
шых маштабах, дзейнічалі уніяты. Іх дзейнасцю кіравала
спецыяльна зацверджаная папам Грыгорыем XIII яшчэ за
10 гадоў да уніі спецыяльная уніяцкая калегія ў Рыме.
Школьная дзейнасць уніятаў пачалася з закрыцця брацкіх
школ і асветніцкіх устаноў у ^Мінску, Пінску, Оршы, Ві-
цебску, Брэсце і многіх іншых’месцах. 3 мэтай пашырэння
і ўмацавання уніяцкай царкоўнай ідэалогіі каталіцкая
царква выкарыстала ордэн базыльян. Базыльяне — манахі
каталіцкага ордэна, што прыняў статут, аўтарства якога
прыпісваецца «айцу царквы» Васілію Вялікаму. Пасля аб-
вяшчэння Брэсцкай уніі ордэн базыльян быў рэарганізава-
ны папам у 1’617 г. для ўзмацнення каталіцкага ўплыву на
беларускіх і ўкраінскіх землях Рэчы Паспалітай. У
XVIII ст. ордэн дзейнічаў у трох правінцыях і меў звыш
150 манастыроў са школамі пры іх.
Для падрыхтоўкі кадраў сваіх прапаведнікаў базылья-
не адкрывалі ў Беларусі навіцыяты. Адным з вядомых на-
віцыятаў быў Полацкі. Пры манастырах базыльянамі ад-
крываліся элементарныя мднастырскія школы двух тыпаў:
падрыхтоўчыя і павышаныя. Падрыхтоўчыя школы рыхта-
валі юнакоўу навіцыят. Гэтыя школы давалі элемёнтарную
пачатковую адукацыю (напрыклад, пры ВярбГлаўскіМ ма-
настыры)103. У школах павышанага тыпу вывучаліся ры-
торыка^ права, філасофія і багаслоўе. Вучні атрымлівалі
некаторыя веды па гісторыі.
Базыльяцскія школы былі аргцнізаваны ў асноўным па
ўзору езуіцкіх.Д7 гарадах школамі кіравала старшае_луха-
венства, а пры манастырах — базыльянскія абшчыны. У
XVII—XVIII стст. існавалі школы багаслоўскія (Сутнаў-
ская, Супрэльская, Дарцьеўская, Лядзенская, Бурунская),
філасофска-багаслоўскія (Полацкая, Жыравіцкая), рыта-
рычныя (Віцебская, Ражанская). Дзейнасць базыльянскіх
школ ажывілася пасля закрыцця ордэна езуітаў у 1773 г.
Есць упамінанні аб базыльянскіх школах у Віцебску, На-
вагрудку, Мінску, Пінску, Полацку, Брэсце, Гродна, Ру-
жанах, Магілёве, Талачыне, Жыравічах, Баркулабаве, Бу-
рунах, Цяцерыне і інш.
123
Па сваім ўзроўні базыльянскія школы былі розныя.
Так, Жыравіі&ая базыльянская школа складалася ІГІГ-іД
класаў, у ёй вучылася да 250 вучняў і было 6 настаўні-
каў, Брэсцкая школа мела 5 класаў (170 вучняў і 6 настаў-
нікаў), Бурунская школа (Хшмянскі павет) налічвала 5
класаў (126 вучняў і 5 настаўнікаў).
Жадаючы стаць бліжэй да народа, уплываць на яго ў
выгадным для сябе напрамку, уніяты ў 1613 г. узаконілі
права .«уцытн всех наук» на розных мовах, у тым ліку- да
славянскай і рускай. Аднак гэтым правам уніяты мала ка-
рыстадіся; .«славенская» і руская^мбвыАгн’араваліся, "а калі
вывучэнне іх уводзілася, то выключна неахвотна. Ба-
зыльянскія кангрэгацыі ўсклалі вышэйшы нагляд за уніяц-
кімі школамі на’ архімандрыта. Ен абавязаны бцўуклапа-
ціцца аб арганізацьІГшкол, аб на'дборы вучняў і настаунь"
йаў, аб іх забеспячэнні," назіраць за заняткамі вучняў,
ажыццяўляць кантроль эа службовымі асобамі школ, ві-
зітатарамі і вучнямі. Непасрэдны нагляд за кожнай асоб-
най школай ажыццяўляў настаяцель базыльянскага мана-
стыра, пры якім яна знаходзілася. Базыльянскія школы бы-
лі ліквідаван<. пасля ўз’яднання Беларусі з Расіяй..
Акр'амя езуітау Гбазыльян, з канца ХЎП”стГу”’Бела-
русі Мелі дамінікавцыг
канонікі (Быхаўскае прыходскае вучылішча), кармеліты,
бернардыны (Мсціслаўскае шасцікласнае), сесіянеры (ар-
гЗнізавалі 'школу ў м. Асвеі Дрысенскага павета на сродкі
графа Шадурскага), піяры і інш. Найболып актыўную
дзейнасць праяўлялі дамінікашіы і діяры.
Манаскі каталіцкі «жабрацкі» ордэн, створаны ў
1234 г., на працягу доўгага часу, да з’яўлення ордэна езуі-
таў, быў галоўнай зброяй у барацьбе супраць універсітэ-
таў, «ерэтыкоў». Падкрэсліваючы сваё прызпачэнне, да-
мініканцы называлі сябе «ботіпі сапез» («пана сабакі»)
і на сваш гербе паказвалі сабаку з запаленым факелам у
зубах. Для ўплыву на масы «панскія сабакі» выкарыстоў-
валі школы.
Да сярэдзіны XVIII ст, дамініканскія трохкл’асныя (па
два гады ў кожным) школы .ў Бёдар.у2ЕбКлі 1 ў"””Тродна
(140 вучняў), у Навагрудку (126 вучняў), у Валынцах (70
вучняў), ва Ушачах (2 класы), Забялах. У іх вывучаліся
руская, французская і нямсцкая мовы, асаблшая ўвдра.
звярталася на вывучэнне лацінскай і польскай_моў. Акра-
мя таго, вучні атрымлівалі элементарныя гістарычныя, геа-
графічныя, матэматычныя і прыродазнаўчыя веды.
Піярскія школы. Школы рымска-каталіцкага ор-
дэна піяраў (лац. Рагіез ріагнт всЬоІагнш) былі заснава-
?4 ны ў Рыме ў 1597 г.
Піярскія школы адкрываліся і ў іншых краінах. У Рэ-
чы ГГаЙгаЛЙаІТ Г Літве былі адкрыты ў XVIII ст. 26 «кале:"
гіумаў», у якіх Вучыліся' дзеці гтераважна ’Прывілеяваных
слаёў насельніцтва.
ІГрашкненне ордэна ліяраў, як і іншых каталіцкіх ор-
дэнаў, ва ўсходнія землі (у тым ліку і на тэрыторыю Бе-
ларусі) суправаджалася пашырэннем каталіцызму і пад-
парадкаваннем яму школьнай справы.
На тэрыторыі Беларусі ўпершыню піярскія школы (ка-
легіумы, канвікты, павятовыя вучылГшчы) былі створаны ў
пачатку XVIII ст. У Шчучыне калегіум піяраў быў адкрыт
у 1718 г. Шчучынскі калегіум адносіўся да найбольш
вядомых у Еўропе піярскіх школ. У ім выкладаліся__ўсход-
нія. мовы, -прыродазнаўчая гіс.торлія,..,уседгўльная'гісторыя,,
гісторыя рымска-каталіцкай рэлігіі, логіка і мётафізіка,
польская мова і паэзія і інш. У школе была бібліятэка, у ,
якой налічвалася 2000 кніг. У 1730 г. была адкрыта піяр-
ская школа ў Воранаве, у 1756 г. яе перавялі ў Ліду. Рэ-
зідэнцыю піяраў і калегіум у Зэльве Ваўкавыскага павета
Навагрудскага ваяводства заснавалі ў 1739 г. Польскі
гісторык 10. Лукашэвіч адзначае, што ў канцы 30-х гг.
XVIII ст. (1738—1740) адкрылі піярскую школу ў Валяр’-
янаве, ён жа называе школы ў Блотне на Віленшчыне, у
Геранонах Ашмянскага павета. Школа ў Лужках Полац-
кага ваяводства была створана ў 1741 г. У канцы XVIII ст.
у Лужыцкай піярскай школе Дзісненскага павета Мінскай
губерні налічвалася 167 вучняў з 9 да 23 год. Іх вучылі
прэфект, тры прафесары, адзін настаўнік, якія не атрым-
лівалі платы, а карысталіся даходамі фальварка Веснек
Барысаўскага павета, атрыманага піярамі ў 1741 г. ад
кашталяна Валяр’яна Жабы. 3 дапамогай піяраў у 1752 г.
была заснавана прыватная школа ў Магілёве, якая паз-
ней была афіцыйна прызнана царскім урадам, а затым
рэарганізавана ў праваслаўную духоўную семінарыю.
Ёсць упамінанні аб існаванні ў 1750 г. калегій (кале-
гіумаў) у Расонах, Драгічыне (пасля закрыцця езуіцкай
калегіі ў 1774 г. піярам перадалі будынак, бібліятэку, зя-
мельныя ўладанні). Піяры мелі ў Драгічыне «навіцыят»
ддя..падрыхтоўкі настаўнікаў. У 1774 г. у Драгічынскай
калегіі піяраў вучылася 285’ вўчняў. У канцы XVIII ст. за-
снаваны калегіі ў Полацку (1775) і Паставах. Рэзідэнцыя
піяраў у Віцебску існавала яшчэ ў пачатку XVIII ст. Пія-
ры мелі ў Віцебску калегію і канвікт. Першае ўпамінанне
пра Віцебскую піярскую калегію адносіцца да 1775 г. Паз-
ней з прычыны недахопу сродкаў калегія была закрыта.
У 1786 г. князь Пацёмкін ахвяраваў піярам на ўтрыман-
не школы маёнтак Азоркава і 1500 рублёў, на якія зноў
126
было створана трохкласнае вучылішча ў Дуброўне. У
1799 г. яно было пераведзена ў Біцебск і рэарганізавана
ў чатырохкласнае (IV клас дадатковы, у якім рэктар Тур-
скі выкладаў фізіку і іншыя прыродазнаўча-матэматычныя
прадметы). У справаздачы аб рэвізіі вучылішча ў 1803 г.
акадэмік В. I. Севяргін станоўча адзываўся аб пастаноў-
цы выкладання прыродазнаўча-матэматычных прадметаў
у гэтай школе, абсталяванні кабінетаў, ведах Турскага:
«дасведчаны ў хіміі і фізіцы, рознае абсталяванне і інстру-
менты для карысці вучняў ужываюцца»’04.
Рымска-каталіцкі ордэн піяраў, ствараючы школы,
першапачаткова кіраваўся сістэмай навучання езуітаў.
На чале піярскага ордэна стаяў генерал, у правінцыях —
правінцыял. Піярскія'школы ў Беларусі падпарадкоўвалі-
ся Літоўскаму правінцыялу, які знаходзіўся ў Вільні. У
абавязкі правінцыяла ўваходзіла назіранне за парадкам
у піярскіх навучальных установах, выкладаннем навук,
рэлігіі («духоўнымі практыкаваннямі»), іх рэві-
зія. Рэктар піярскіх калегій выбіраўся на 3 га-
ды. Ен меў права назначаць і^звальняць настаўнікаў, 2
разы ў год (пазней — штомесяц)'экзаменаваць вучняўД
перамяіпчаць іх з класа ў клас у адпаведнасці з іх здоль-
насцямі. На настаўніцкія пасады ў піярскія школы назна-
чаліся асобы, якія закончылі класы філасофіі і рьрторыкі.
Затым іх пасылалі на ўдасканальванне ў навіцыяты (Дра-
гічын), піярскія манастыры ў Кракаве, Радамё, Ловічы,
Падолінцы і Новым Дольску, пазней — у Рым.
У сярэдзіне XVIII ст. прагрэсіўны дзеяч асветы Поль-
шчы Станіслаў Канарскі пераўтварыў піярскія школы. Ён
адкрыў у Варшаве ў 1740 г. 6о1Іе§шт ЫоЬіІшт для шля-
хецкай моладзі, дзе рэалізаваў новыя палажэнні рэформы,
выкладзеныя ў яго працы «ОіДпаНопіз УізііаДопіз ароДоіі-
сае», 1755 («Пастановы апостальскага візіта»). «Паста-
новы» служылі статутным дакументам для піярскіх школ і
ў першай чвэрці XIX ст. У іх паказаны абавязкі настаў-
нікаў і вучняў, правілы прыёму дзяцей і моладзі ў піярскія
школы, метады выкладання, парады настаўнікам, спосабы
выкладання прыродазнаўча-матэматычных і іншых прад-
метаў, пералічваліся вучэбныя дапаможнікі, якія выдава-
ліея ў той час у Польшчы і ў іншых еўрапёйскіх краінах. У
гэтай працы С-. Канарскі выказаў думку аб назначэнні на
пасады школьных настаўнікаў толькі тых асоб, якія атры-
малі спецыяльную падрыхтоўку. Піяры з’яўляліся ініцыя-
тарамі школьнай рэформы таго часу. Сутнасць рэформы
піярскіх навучальных устаноў С. Канарскага заключалася
ў наступным: у вучэбны план уводзіліся польская мова,
12в грамадска-этычныя і прыродазнаўча-матэматычныя наву-
кі. У праграму традыцыйных вучэбных прадметаў (грама-
тыка, рыторыка, паэтыка) былі ўнесены змены: вывуча-
ліся творы польскіх пісьменнікаў, выступленні польскіх
прамоўцаў, перакладаліся лацінскія тэксты на польскую
мову. У ніжэйшых і вышэйшых класах вучні чыталі і пе-
ракладалі Цэзара, Цыцэрона, Сенеку, Авідзія, Гарацыя,
Ювенала і інш. Мэтай выкладанпя гэтых навук была не
толькі трэніроўка памяці, але і развіццё разумовых здоль-
насцей. У школах звяртЗлася ўвага на эстэ'тычнае, грама-
дзянскае выхаванне, добрыя паводзіны, развіццё мыслен-
ня, фарміраванне станоўчых рыс характару.
У адпаведнасці з рэформай С. Канарскага паступова
былі ўведзены змены ў арганізацыю вучэбнай справы
піярскіх школ і на тэрыторыі Беларусі. Асноўнымі вучэб-
нымі прадметамі сталі: рэлігія і хрысціянская мараль-
насць (маральнае багаслоўе), лацінская і польская мовы,
грэчаская мова (два разы на тыдзёнь), французская і ня-
мецкая мовы (па жаданню), літаратура і навука аб кра-
самоўстве, арыфметыка, алгебра і геаграфія, прырода-
знаўчая гісторыя, фізіка, філасофія (логіка, псіхалогія, ме-
тафізіка), гісторыя Польшчы, усеагульная гісторыя і геа-
графія, палітыка або азнаямленне вучняў з творамі па
пытаннях палітычных (чытанне прац палітыкаў), азнаям-
ленне з мясцовымі законамі і правамі. У V класе чытаўся
двухгадовы курс філасофіі: 1 год — прапедэўтычны курс,
логіка, метафізіка (анталогія, агульная касмалогія, псі-
халогія, геалогія натуральная, этыка), 2 год — алгебра,
геаметрыя, агульная мехапіка, статыка, гідраўліка, фізіка
агульная і канкрэтная, геалогія. Неабавязковымі прадме-
тамі былі: архітэктура (ваенная і грамадзянская), італь-
янская мова, фізічныя практыкаванні, фехтаванне, конная
язда, музыка, рысаванне. Распарадак дня: пад’ём у б'/г—
бгадзін, заняткі 4 гадзіны з8да 12 і пасля абеду — 472
гадзіны; з 1 да 3-х танцы, музыка і фізічныя практыка-
ванні, у 9 гадз. — сон. Заняткі ў школах пачыналіся 29
верасня і канчаліся 29 ліпеня. Для вучняў наладжваліся
экзамены штомесяц і ў канцы года. Польская шляхта ах-
вотна аддавала сваіх дзяцей у піярскія школы.
Піярскія школы паслужылі ў нейкай ступені ўзорам
для арганізацыі навучальных устаноў Адукацыйнай камі-
сіі, якая ўнесла некаторыя змены ў іх наладжванне і
змест. Згодна са статутам Адукацыйнай камісіі ,1783 г.
рэлігія не выкладалася ў вучэбныя гадзіны: выкладанне
яе даручалася спецыяльнаму школьнаму духоўніку (па
паўгадзіны перад літургіяй і пасля абеду, у нядзелі і свя-
точныя дні). У вучэбны план была ўведзена «натуральная
мараль, заснаваная на вывучэнні і разглядзе ўласцівасцей
127
прыроды». Выкладчыкам маралі рэкамендавалася пры
раскрыцці маральных паняццяў чытаць з вучнямі выпіскі
з рымскіх пісьменнікаў і аратараў. Падручнік С. Канар-
_с.К.ага. на працягу доўгага часу з'яўляўся практычным да-
паможнікам для вывучэння лацінскай мовы. У першай
частцы яго называліся спосабы вучэння, абавязкі вучняў і
настаўнікаў. Адукацыйная камісія касавала сістэматычнае
вывучдцне лашнс.кай..мавы, а рэкамендавала вывучаць на
ўроках па ўсіх прадметах толькі вытрымкі з лацінскіх аўта-
раў. 3 гэтай мэтай выдаваліся іх выбраныя творы. У кан-
цы XVIII ст. настаўнікі для піярскіх школ рыхтаваліся ў
Кракаўскай і Віленскай акадэміях. Першыя 24 настаўнікі
былі накіраваны ў школы на тэрыторыо Беларусі ў
1790 г.
Піярскія школы значна пахіснулі «славу езуіцкай аду-
каванасці», "садд'ёйнічалі пашырэнню прыродазнаучых ве-
даў. Адукацыйная камісія расшырыла вучэбную праграму
піярскіх школ: вўмні атрымлівалі брльш практычных, ка-
рысных звестак (ўвядзеннё выкладання агародніцтва, зем-
лярб'бства, вучэнне аб захаванні здароўя, архітэктура, гіс-
торыя мастацтваў і рамёстваў). Вучні ў час экскурсій на-
ведвалі рынкі, майстэрні. У школах выкладалася дзяр-
жаўная эканомія, паЛітыка і міжнароднае права. Значнае
месца адводзілася выкладанню ’маральнасці: у I класе вы-
вучаліся абавязкі дзяцей у аднбсінах- да бацькоў, настаў-
нікаў, таварышаў; у II — гаворка вялася аб адносінах
слуг да паноў і паноў да слуг, аб добрых і дрэнных учын-
ках, у Ш класе — аб асабістых учынках кожнага чалаве-
ка; у старэйшых класах — аб праве прыродным (]цз па-
Інгае).
Адукацыйная камісія запазычыла ў піяр арганізацыю
фізічнага выхавання і зрабіла фізічныя практыкаванні аба-
вязковымі для ўсіх вучняў. 3 мэтай развіцця сілы, спрыту,
моцы рыцарскага духу ў моладзі лічыліся абавязковымі
для ўсіх верхавая язда, гульня ў мяч, кіданне каменняў у
ваду, меранне палёў і гародаў, бег навыперадкі, ваенныя
практыкаванні.
У піярскіх школах, як і ў школах іншых каталіцкіх ор-
дэнаў, рэзка вызначаліся сацыяльныя адрозненні. Засноў-
валіся пансіёны (школьныя інтэрнаты — канвікты) ддя
«паноў кавалераў» і «казённакоштныя» — для. беднай
шляхты. Выхаванцы прывілеяванага пансіёна набіраліся з
‘ арыстакратычных сем’яў, «казённакоштныя існавалі на
сродкі Адукацыйнай камісіі.
Для асветы дзяцей б&цных слаёў населыгіцтва піяры
нічога-не~зрабілі. У піярскіх калегіях і павятовых вучы-
128 лішчах вучыліся пераважна дзеці дваран. Так, у Ашмяп-
скім павеце ў 1802 г. у Лідскай і Шчучынскай школах бы-
ло 153 вучні (138 —дзяцей дваран, 5 — прыказных, 7__
мяшчан, 2 — з разначынцаў і 3 — з купцоў).
Усе школы піяраў Адукацыйная камісія па статуту
1783 г. цератварыла ў трохкласныя павятовыя вучылішчы
(з шасцігадовым тэрмінам навучання). Пры гэтым уносі-
ліся змены ў вучэбны план. Так, у Любешаўскім піярскім
трохкласным вучылішчы выкладаліся прадметы: прыро-
дазнаўча-матэматычныя (арыфметыка, вышэйшая геамет-
рыя, фізіка, алгебра, пачаткі геаграфіі, садаводства і эем-
ляробства, лацінскія выпіскі па гісторыі і садаводству),
польская граматыка і катэхізіс, руская, французская, ня-
мецкая мовы, пераклад лацінскіх аўтараў, Шчучынскае,
Віцебскае, Лужыцкае піярскія вучылішчы да пачатку
XIX ст. сталі чатырох-, затым пяцікласнымі. У Лужыцкім
вўчылішчьГ ў 4-м кл'Ясе (з двухгадовым навучаннем) вы-
вучалася гісторыя мастацтваў і рукадзелляў, садаводства
«с прнлнчнымн к оному выпнсямн» са старажытных лацін-
скіх аўтараў.
Для вучняў піярскіх школ выдаваліся падручнікі ў
друкарнях піяраў у Варшаве, Вільні, Полацку на поль-
скай, лацінскай мовах, а з 1783 г. школы карысталіся пад-
ручнікамі Адукацыйнай камісіі.
Камісія па арганізацыі народных рускіх вучылішчаў
на землях, далучаных пасля падзелаў Рэчы Паспалітай,
пераглядзела вучэбныя праграмы і кнігі ’ ў рымска-ката-
ліцкіх школах і ў школах Адукацыйнай камісіі і прапана-
вала змяніць вучэбную праграму адукацыйных школ, а
таксама і каталіцкіх (у тым ліку і піярскіх). Абавязковы-
мі вучэбнымі прадметамі сталі руская мова і гісторыя Ра-
сіі, што мела прагрэсіўнае значэнне. Многія вучэбныя да-
паможнікі былі заменены падручнікамі, выдадзенымі ў
Расіі («Букварн Росснйскне», «Пропнсн Росснйскне»,
«Правнла для учаіцнхся», «Руководство к арнфметнке н
чнстопнсанню», «Кншш о должностях человека н гражда-
ннна», «Псторня Росснйская» і інш.). Рускія вучэбныя Да-
паможнікі, буквары пасылаліся ў Беларускі Віцебскі пры-
каз і распаўсюджваліся ў навучальных установах. Па
рускіх букварах вучні адукацыйных і каталіцкіх школ
вывучалі рускае пісьмо, знаёміліся з гісторыяй Рускай
дзяржавы.
У першай чвэрці XIX ст. піярскія вучылішчы Беларусі
абавязаны былі кіравацца цыркулярамі, інструкцыямі,
зменамі, унесенымі ў навучальную дзейнасць школ пасля
рэвізій іх у 1803 г. членам Расійскай Акадэміі навук
В. М. Севергіным, у 1804 г. — пралатам Кундзічам, у
1828 г. — прафесарам С.-Пецярбургскага універсітэта
5. Зак. 2605.
129
Сянкоўскім (Палажэннем ад 19 лістапада 1828 г. камітэта
па ўпарадкаванню навучальных устаноў), цыркулярамі
аб пераўтварэнні навучальных устаноў Віцебскай і Магі-
лёўскай губерань пасля далучэння іх у 1824 г. да Пецяр-
бургскай навучальнай акругі. Аднак не ўсе піярскія шко-
лы выконвалі гэтыя распараджэнні.
Полацкае вышэйшае піярскае вучылішча было адкры-
та ў 1822 г. пасля выгнання езуітаў з Полацка і закрыцця
іх навучальных устаноў. У 1830 г. у піярскім вучылішчы
налічвалася 308 вучняў. Прэфектам вучылішча быў
ксёндз піяр Лашкевіч. Прыходскае вучылішча стала пад-
рыхтоўчым класам. У вучылішчы былі два аддзяленні: пер-
шае складалася з чатырох ніжэйшых класаў (уключаліся
ўсе вучэбныя прадметы курса гімназіі 2-га разраду). У
гэдым аддзяленні курс гімназічных навук быў значна шы-
рэйшым, набліжаным да курса ліцэя. Аднак выкладанне
вялося на польскай мове. Другое аддзялеіше («Курс вы-
шэйшых навук») падзялялася на тры гадавыя курсы.
Толькі ў адным вышэйшым курсе абавязковых прадметаў
было 20, і большасць з іх выкладалася на польскай мове
(археалогія і славеснасць — на лацінскай). Вывучаліся
лацінская, грэчаская, нямецкая, французская і руская мо-
вы. Каталіцкае духавенства не ўдзяляла належнай увагі
выкладанню.рускай мовы. Выкладчыкамі ўсіх прадметаў
з’яўляліся манахі ордэна піяраў. Нямецкую мову, му-
зыку, рысаванне выкладалі свецкія настаўнікі, якія пры-
значаліся правінцыялам без згоды дырэктара Віцебскіх ву-
чылішчаў Палянскага. Аднак царскі ўрад дазволіў піярам
мець школы і выдзяляў для іх сродкі. Так, на ўтрыманне
вышэйшага Полацкага вучылішча піяраў адпускалася ў
год дзяржаўным казначэйствам 28 тысяч рублёў са срод-
каў ад канфіскацый былых езуіцкіх маёнткаў. Апрача та-
го, кожны вучань плаціў 5 рублёў на ўтрыманне «вучылі-
шчнага дома», і за пражыванне дзяцей у пансіёне ары-
стакратычныя сем’і выдаткоўвалі ад 500 да 600 рублёў у
год. Вучылішча мела свае будынкі, музей, кабінеты (фізіч-
ны, мінералагічны, астранамічны), калекцыі карцін, біб-
ліятэку, якая налічвала 24 тысячы тамоў, перададзеных
вучылішчу пасля езуіцкай акадэміі. У вучылішчы право-
дзіліся пазакласныя пазнавальныя 3‘аняткі, аматарскія
слектаклі, канцэрты, экскурсіі, што адпавядалі мэтам і
задачам ордэна піяраў.
Толькі ў 1826 г. пасля рэвізіі вышэйшага Полацкага
піярскага вучылішча і іншых школ каталіцкіх ордэнаў лра-
фесарам С.-Пецярбургскага універсітэта Сянкоўскім былі
прыняты меры, якія адыгралі пэўную ролю ў паляпшэнні
(30 навучання ў вучылішчы (у двух вышэйшых класах было
ўведзена выкладанне на рускай мове, палепшылася яе
вывучэнне, экзамены пачалі праводзіцца па білетах, адме-
нена лекцыйная сістэма). Аднак пералічаныя меры не
маглі змяніць рэакцыйны змест каталіцкіх школ. Патрэбна
была карэнная рэарганізацыя навучальных устаноў у краі.
Пасля рэвізіі школ, а таксама запіскі папячыцеля Беларус-
кай вучэбнай акругі Г. I. Карташэўскага міністру народнай
асветы ад 2 мая 1830 г. рымска-каталіцкія школы былі
рэарганізаваны ў прыходскія, павятовыя вучылішчы ігім-
назіі, а некаторыя з іх былі закрыты. У 1831 г. Полацкае
вышэйшае піярскае вучылішча было закрыта (будынкі,
маёмасць перададзены Полацкаму кадэцкаму корпусу.
Піяраў перавялі ў Вільню.
ГРАМАДСКАЯ СВЯДОМАСЦЬ
I ПЕДАГАПЧНАЯ ДУМКА
Узмацненне рэакцыі ваяўнічага каталіцызму, жорсткі
кантроль рэлігійных арганізацый над усімі бакамі жыцця,
над жывым і друкаваным словам у другой палавіне XVII
і ў XVIII ст. пацягнулі за сабой небывалую нівеліроўку
ўсёй свядомасці пануючых класаў, прасякнутай рэлігіяй
і забабонамі.
Афіцыйныя інстытуты ідэалогіі (царква, ордэны, капі-
тулы і да т. п.) утваралі строгую іерархію, падпарадка-
ваную рымскаму папскаму трону. Літоўскі рымска-ка-
таліцкі капітул з’яўляўся цэнтральным органам кіравання
для ўсіх каталіцкіх арганізацый правінцыі. Яны выконва-
лі ўсе папскія інструкцыі, якія выдаваліся для іх. Папская
курыя кіравала ўсім працэсам акаталічвання мясцовага
насельніцтва, пашырэннем уплываў каталіцкіх ордэнаў,
увядзеннем і падтрымкай уніяцтва. Цэнтральны ўрад,
магнаты і шляхта падтрымлівалі гэту палітыку, накіра-
ваную на закрыццё праваслаўных цэркваў нават і шляхам
афіцыйных загадаў, на перавод насельніцтва ва уніяты
не толькі на добраахвотных пачатках, але і пад прымусам;
пануючыя класы заахвочвалі дзікія расправы з «дысідэн-
тамі». Палітыка акаталічвання, накіраваная на далейшае
заняволенне пераважнай большасці працоўнага насель-
ніцтва — беларускіх сялян, была формай выяўленпя
карэнных класавых інтарэсаў магнатаў і шляхты. Афіцый-
ная феадальна-рэлігійная ідэалогія праследавала інша- ізі
думцаў: народны светапогляд, вальнадумства, атэізм, ран-
небуржуазныя палітычныя, прававыя, педагагічныя і ін-
шыя погляды. Гэта была своеасаблівая інквізіцыя: выка-
рыстоўваліся тыя ж метады барацьбы (даносы, абвінава-
чанпі, пакаранні аж да спальвання на кастры); некаторыя
правы для «дысідэнтаў», абвешчаныя ў каралеўскіх
указах, заставаліся толькі на паперы, на практыцы ж з
імі не лічыліся.
Аднак грамадская свядомасць не зводзілася да афі-
цыйнай сферы. У тую эпоху афіцыйнаму светапогляду
супрацьстаяла народная думка (выказаная пераважна ў
фальклоры), ідэі раннебуржуазнага асветніцтва, вальна-
думства, атэізму. У сялянскіх хатах успрымалі свет інакш,
чым у палацах, багатых дамах, касцёлах і манастырах.
Сяляне, арганічна звязаныя з зямлёй, роднай прыродай, у
многім успрымалі свет стыхійна-матэрыялістычна, таму
што няспынная цяжкая праца з’яўлялася асновай іх па-
чуццяў і думак. Фальклор — найвялікшая скарбніца на-
роднай думкі, народных уяўленняў, ідэалаў — адлюстроў-
вае глыбінны змест народнага светаўспрымання, а таксама
некаторыя важныя рысы пэўнай эпохі (іменна да гэтага
часу адносіцца з’яўленне антыпрыгонніцкіх твораў фальк-
лору).
Аднак пануючым быў феадальна-тэалагічны светапо-
гляд, які праяўляўся ва ўсёй сістэме афіцыйных дактрын,
у тым ліку ў схаластычных.
У той час пераважала м-анастцціскае (ордэнскае) на-
вучанне, асаблівасцю якога ^ьОтасвая4 сістэма выкладан-
пя: спачатку выкладалася філасофія (прыкладна 2—3 га-
ды), затым — тэалогія (3—4 гады). Такім чынам, нават
у структуры навучання філасофія з’яўлялася служанкай
тэалогіі (падрыхтоўчым курсам да тэалогіі). У філасофіі
панавала схаластыка: пачыналася яна звычайна курсам
«малой» і «вялікай» логікі (у асноўным арыстоцелеўскай
і сярэдневяковай), якая займала асноўную частку курса.
Такое выкладанне філасофіі атрымала ў літаратуры
назву «позняй схаластыкі», чым падкрэсліваецца яе адроз-
ненне ад сярэдневяковай схаластыкі, якая звычайна камен-
ціравала паасобныя творы Арыстоцеля. Позняя схаластыка
ператварыла свае курсы ў адзіную сістэму (Сцгзцз
Агізіоіеіісцз або Агізіоіеіісо Ткошізіісцз), якая аб'яд-
ноўвала арыстоцелеўскую філасофію ў чатыры курсы: ло-
гіку, рацыянальную фізіку, метафізіку і этыку. Яны ўяўля-
лі сабой дагматычны пераказ, што абапіраўся на пэўную
схему, якая падраздзяляла матэрыял на дыспуты, а яны ў
сваю чаргу дзяліліся на пытанні, вызначэнні, тэрміны.
132 Значную актыўнасць праяўляла Віленская школа позняй
схаластыкі, яна выдала некалькі вялікіх курсаў філа-
софіі.
Выкладанне філасофіі і логікі засноўвалася на творах
Арыстоцеля, сярэдневяковых логікаў, Фамы Аквінскага, і
толькі каля сярэдзіны XVIII ст. разглядаюцца творы новых
аўтараў — Хр. Вольфа, I. Ньютана, Г. Лейбніца, Л. Кеп-
лера, Г. Галілея, Р. Дэкарта і інш.
Курсы па філасофіі ўключалі пэўныя звесткі па астра-
номіі, дзе разглядаліся ў мудрагелістым спалучэнні вы-
думкі і навуковыя факты, астралогія і астраномія, сістэмы
свету Пталамея, Ціха Брага, як правіла, падчас і Мікалая
Каперніка.
Ужо з сярэдзіны XVII ст. Капсрнік называўся ў курсах
лекцый, і яго вучэнне нават атрымала высокую ацэнку
(напрыклад, у 1645 г. у курсе Освальда Крыгера ў Віль-
ні), у болыпасці ж курсаў таго часу геліяцэнтрычнае ву-
чэнне нават не ўпаміналася. У XVIII ст. імя вялікага
польскага вучонага і яго вучэнне сустракаюцца ў трактатах
(напрыклад, у курсе Івана Лук’яновіча ў Полацку), пры-
чым сімпатыі некаторых аўтараў схіляюцца да геліяцэнт-
рызму.
У ордэнскіх школах выкладаліся таксама курсы рыто-
рыкі, паэтыкі, арыфметыкі, геаметрыі, латыні. Адсутніча-
ла строгая прафесіяналізацыя настаўнікаў: яны выкладалі
многія курсы. Курсы, якія разглядаюцца, былі па сутнасці
асноўнай базай выкладання таго часу, яны заключалі
ў сабе ўсе дазволеныя галіны ведаў, аўтарытэты, кры-
ніцы.
Афіцыйнай мовай выкладання ўсіх курсаў была лацін-
ская, якая з’яўлялася падаткам і асновай усякага Тіаву-
тапня. Вучні павінны былі запісвацькурсы слоЬа ў слова
на лацінскай мове, выкарыстоўваючы пры гэтым скарачэн-
ні, якія ў наш час ускладняюць расшыфроўку і прачытан-
не гэтых тэкстаў.
Ордэнскія школы ставілі сваёй мэтай эрабіць вучняў
адданымі католікамі. Вучняў выхоўвалі ў духу ідэалогіі,
што афіцыйна панавала, у духу адданасці законам і ідэа-
лам, галоўнай апорай якіх з’яўлялася тэалогія. Вядучая
роля ў справе выхавання сярод многіх каталіцкіх ордэнаў
належала езуітам, якія актыўна ўмешваліся ў палітычнае
жыццё, выступаючы натхняльнікамі і ўдзельнікамі бараць-
бы супраць іншадумцаў, пашыраючы каталіцызм мячом,
агнем і словам.
У хрысціянскай дактрыне выхавання выключнае значэн-
не надавалася веры, любві да бога. Не прырода і яе зако-
ны, не грамадства былі прадметамі навучання, а асаблівы
ўнутраны стан «далучэння», «узнёсласці», «духоўнасці»,
133
абсалютнай падпарадкаванасці чалавека «святому духу».
Педагогіка становіцна евангелічнай, асноўнымі «метадамі»
яе з’яўляюцца «азарэнне», містычнае далучэнне душы праз
яе ўзнясенне да бога, да Хрыста. Гэтыя ўяўленні былі зы-
ходнымі для ўсёй сістэмы навучання, у рамках якой раз-
глядаліся і канкрэтныя пытанні навучання аратарскаму
мастацтву, этыцы, эстэтыцы і г. д.
Педагагічныя канцэпцыі афіцыйна-каталіцкага лагера
ў Беларусі XVII—XVIII стст, абапіраліся на агульнатэала-
гічныя поГлядлГ"афарбаваныя нярэдка палітычнымЕдЕма:
ряльня-дыд.актычня мў іштГнмямі орданрў. церявя-яшя е,зу-
іцкага. Гэта яскрава вызначылася ў творах, напрыклад,
езуіта Войцеха Тылкоўскага, які лічыў галоўным выхаван-
не набожнасці, пакланення і любві да бога, што павінна
з’явіцца асновай маральнасці і правільных паводзін. Толь-
кі ўсведамленне адвечнай грахоўнасці і боскай мудрасці
робіць чалавека сапраўды выхаваным, з гэтым звязана
канцэпцыя непазбежнай адплаты богам за дабро і зло.
Адначасова падвяргаліся нецярпімай крытыцы думкі пры-
хільнікаў свецкай маралі і педагогікі (напрыклад, Макія-
велі).
Менш паспяховай была акшуц^шадіраванаяііа авало-
данне душамі шырокіх народных мас/КЗтатггіГкія” гірапа^-
веднікі сустрдкаліЕя~сдтаггм^т»нёмг--цяжкасцямі сацыяль-
нага, этнаграфічна-нацыянальнага і канфесіянальнага
парадку. Самі яны ў якасці фактараў, якія перашкаджалі
пашырэнню каталіцкай веры, называлі невуцтва, моцную
схільнасць да язычніцкіх звычаяў і да рознага р'оду «ера-
сей». Аднак галоўным было класавае становішча, спосаб
жыцця працоўнага народа, якія абумовілі яго своеасаблі-
вае светаразуменне. Церашкодай на цуіяю/ каталіцызму
з’яўлялася і няспынная канфесіягіальнаяПбарацьба на тэ-
рыторыі Беларусі. Спробы схіліць 'Ееларускае сялянства
да каталіцызму пры дапамозе пачатковай школы не мелі
значнага поспеху перш за ўсё таму, што яна не ахоплівала
колькі-небудзь значнай часткі сялянства.
Асноўная ўвага засяроджвалася на пануючым класе,
большасць дзяцей якога вучылася ў ордэнскіх школах. Ім
выкладаліся курсы рыторыкі, паэтыкі, філасофіі, тэалогіі.
Выпрацаваўся своеасаблівы рытарычны стыль, напышліва-
халодны, без шчырага ўнутранага пачуцця, далёкі ад род-
най мовы і жыцця. Авалоданне ім заахвочвалася і адкры-
вала шлях да духоўнай і свецкай кар’еры. Навучыць «пра-
вільнаму» красамоўству ў духу эстэтыкі барока і класі-
цызму лічылася адной з галоўных задач педагогікі.
Узорамі лічыліся Гарацый, Вергілій, Цыцэрон. Іх творы
134 завучвалі, цытавалі, пераймалі. Важнай крыніцай краса-
моўства была таксама Біблія яа лацінскай мове. Роля ла-
тыні ў той перыяд надзвычай узрасла, яна стала асноўнай
у літаратуры і выкладанні. Латынь, па сутнасці, ператва-
раецца ў каставую мову знаці.
Сустракаліся ў той жа час і творы на лольскай мове,
прысвечаныя мастацтву красамоўства105. У рукапісныхкур-
сах па рыторыцы пераважалі лацінскія тэксты, польскія
датычріліся мясцовай гісторыі. Вось адно з вызначэнняў
рыторыкі: гэта навука аб добрай мове, гэта значыць аб
тым, як гаварыць маляўніча, з годнасцю, шчодра, багата,
або гаварыць, выкарыстоўваючы дасканалыя сентэнцыі і
старанна падабраныя словы’06. Рыторыка — гэта комплекс
лэўных правіл, выкарыстанне якіх не падводзіць і дае
сродкі хваляваць слухачоў, захапляць іх, апелюючы да
ўзвышанага і гарачых пачуццяў107. Захапленне рыторыкай
як важнейшым школьным прадметам адлюстроўвала за-
цікаўленасць вышэйшых слаёў грамадства ў ёйі08. Сваёй
іншамоўнасцю, напышлівасцю, перавагай формы над зме-
стам рыторыка была асабліва далёкай ад народа, ад яго
мовы, фальклору. Яна, побач з тэалогіяй, юрыспрудэнцыяй,
метафізікай, уяўляла сабой полюс культуры, супрацьлег-
лы народнаму і варожы народу.
Феадальна - т эа лагічны- пя зместу, рытарычна-сх а л а -
стычны па форме'Г'светапогляд пануючага класа аказваў
рашаюТы—ўплыў на педагагічныя, маральна-дыдактычныя
і эстэтычныя канцэпцьгі, цесна пераплеценыя з каталіц-
кай дактрынай. Вера, безагаворачнае прыняцце каталіц-
кіх догматаў было воссю гэтых канцэпцый, аднак апош-
нія, з’яўляючыся даволі абстрактнымі маральнымі патра-
баваннямі, былі прыстасаваны да апраўдання феадальнай
эксплуатацыі і ўсяго феадальнага ладу жыцця. Адзінства
сацыяльна-эканамічнага і духоўна-маральнага папавання
феадалаў праяўлялася ў тых задачах і ў тым ідэале выха-
вання падрастаючага пакалення паноў, якія былі прыня-
ты ў педагогіцы.
Аднак элементы фальклору, вальнадумства, самасвя-
домасці беларускай народнасці не былі цалкам знішчаны,
яны прабіваліся скрозь засілле контррэфармацыі. Твор-
часць простых людзей знаходзіла адлюстраванне ў архітэк-
туры, прыкладным мастацтве, графіцы, жывапісе, песнях,
былінах, казках — усё гэта было жыццёва-духоўным ася-
роддзем выхавання падрастаючага пакалення беларусаў.
Узнікалі таленавітыя творы культавай і свсцкай архітэкту-
ры, арыгінальныя школы жывапісу — магілёўская, віцеб-
ская, гродзенская, палеская; значнымі былі дасягненні бе-
ларускай графікі, асабліва Магілёўскай гравёрнай школы
(Максім і Васіль Вашчанка).
135
У сувязі з узмацненнем нацыянальна-рэлігійнага пры-
гнёту узрастала--^еля-вусцайдмроднай-івоцчасці^новым мо-
мантам якой з’яўляецца антыпрыгонніцкая пльінь (казкі
пра волатаў, якія сталі народныміпзастўпііГкамІ, узмацнен-
Не сатырычнай тэмы аб панах, падпанках і духавенстве);
з’яўляюцца ў сувязі з нацыянальна-вызваленчай бараць-
бой шматлікія казацкія пссні.
У гэты перыяд з’явіліся такія выдатныя творы, як
«Прамова Мялешкі» (канец XVI —• першая палавіна
XVII ст.), «Ліст да Абуховіча» (1655), напісаныя на бе-
ларускай мове, магчыма, дробнымі шляхціцамі. «Абодва
творы былі крокам наперад у развіцці беларускай літара-
туры па шляху ўзмацнення ў ёй крытычнага пафасу і да-
лейшай дэмакратызацыі, шырокага і арганічнага выка-
рыстання народнай мовы, народных прыёмаў гумару і
сатыры»109.
Блізкія да іх па духу «Пісьмо да Святога Пятра»
(другая палавіна XVII ст.), «Руская пропаведзь», запісаная
на поўначы Палесся- У гэтых творах гучаць галасы пат-
рыётаў, што не жадаюць слепа пераймаць усё іншазем-
нае, бачаць заганы паноў, імкнуцца захаваць свае звычаі,
сваю мову і тым самым працягваць традыцыі выдатных
беларускіх першадрукароў, асветнікаў, педагогаў.
Сістэма езуіцкай адукацыі не здолела вытравіць народ-
ныя і вольналюбівыя імкпенні і ўяўленні з грамадскай дум-
кі. 3 езуітамі парывалі нават тыя, хто выхоўваўся ў сце-
нах іх навучальных устаноў. (Яскравы прыклад гэтага •—
Казімір Лышчынскі, які, па сведчанню сучаснікаў, не быў
адзінокім.) Езуіты праследавалі, травілі народныя звы-
чаі, называлі «паганымі» карагоды, гуслі, а беларускі на-
род працягваў тварыць балады, казкі, песні, перадаючы
па нябачных шляхах іх наступным пакаленням. Некаторыя
гуманістычна настроеныя прадстаўнікі шляхты падтрым-
лівалі тайна народныя звычаі, чыталі старыя беларускія
кнігі, вучылі па іх сваіх дзяцей, запісвалі беларускія
песні і казкі ў альбомы.
У неафіцыйнай свядомасці выяўлялася вальнадумства,
жыццё ў яго цэласнасці, сувязь з фальклорам, крытыка
афіцыйнай ідэалогіі.
Філасофская і грамадская думка ў Бедарусі_^уіІІ ст.
развівалася на фоне-Ўзаеіцадзеяння славянскіх культўр"—
рускай, украінскай, беларускай, польскай; асновтгй яе
развіцця было сацыялыіае. жыццё, класавая барацьба, што
знайшло сваё адлюстраванне і ў педагагічных кан-
цэпцыях.
Няспынная класавая і нацыянальна-вызваленчая ба-
іза рацьба беларускага народа з’яўлялася глыбіннай крыніцай
прагрэсіўных ідэй у грамадскай і педагагічнай думцы. У
гэтых умовах некаторыя выдатныя прадстаўнікі беларус-
кай грамадскай думкі звязвалі сваё жыццё і творчасць з
барацьбой за ўз’яднанне з вялікім рускім народам (I. Ка-
піевіч, Г. Каніскі і інш.), адчувалі значны ўплыў рускай
грамадскай думкі (I. Яленскі і інш.), набдіжадіся да асвет-
ніцкага светапогладуц_Працэс выпрацоўкі новага еветапо-
гляду быў вельмі складаным і супярэчлівым, нярэдка патра-
баваў ад пісьменніка і педагога вялікай асабістай смеласці
і рашучасці, непахіснай волі ў барацьбе супраць пануюча-
га схаластыка-каталіцкага светапогляду. Разам з тым ва
ўмовах панавання каталіцызму падтрымка варожай рэлі-
гіі спалучалася са скептыцызмам у адносінах да некаторых
афіцыйных феадальных светапоглядных канонаў, прыня-
тых ва ўсіх феадальных дзяржавах. Такую пазіцыю мож-
на выявіць у XVII ст. у Яна (Андрэя) Белабоцкага, Сімяо-
на Полацкага і яго аднадумцаў, а ў самым пачатку
XVIII ст. у Ільі Капіевіча.
Ян (Андрэй) Белабоцкі, таксама як і I. Капіевіч, ура-
джэнец Слуцка, вучыўся ў Слуцкай кальвінісцкай гімназіі,
затым у шэрагу заходнееўрапейскіх універсітэтаў. Пасля
вяртання некагоры час жыў у Слуцку, быў настаўнікам у
Магілёве. Каля 1680 г., ратуючыся ад праследаванняў
езуітаў, пераязджае ў Маскву, дзе выкладае ў маскоўскіх
школах паэтыку, рыторыку, перакладае з лацінскай на
стараславянскую і царкоўнаславянскую мовы шэраг тво-
раў, аб’яднаных назвай «Пентатэўгум». У гэтым творы з
пазіцый хрысціянскага гуманізму ён асуджае бяздушнасць
многіх уладных людзей, багатых і раўнадушных да пакут
бедных. Расчараванасць у тагачаснай сацыяльнай сістэме
прыводзіць Я. Белабоцкага да няспыннага паўтарэння ма-
тыву тленнасці жыцця, да аскетычнай пазіцыі непрымання
ўцех, да экзальтаванага ўслаўлення духоўнага свету, які
тлумачыцца апакаліптычпа. Педагагічныя погляды Я- Бе-
лабоцкага, заснаваныя на эсхаталагічным і апакаліптыч-
ным бачанні свету, ставілі ў цэнтр увагі выхаванне даб-
рыні, пакорлівасці. Разам з тым Ян Белабоцкі высока ца-
ніў патрыятычныя пачуцці, любоў да роднай мовы.
У другой палавіне XVIII ст. у Беларусь пранікаюць
ідэі новай_дфідасрфіі і асветніцтва. Гэта паступова'~мттяе
і канцэпцыі навучання нават ў' традыцыйных школах
(піярскіх, езуіцкіх і інш.). Так, у Гродзенскіх ордэнскіх
школах у апошняй трэці XVIII ст. у навучанні большая
ўвага ўдзялялася прыродазнаўству (курсы I. Стырпейкі,
Б. Станкевіча, Л. Дулевіча, Б. Мажэйкі і іншых гродзен-
скіх выкладчыкаў, якія імкнуліся перадаць вучням важ-
нейшыя дасягненні фізікі, хіміі, астраноміі). Аднак тэала-
137
гічны светапогляд яшчэ ў цэ-
лым быў пануючым у ордэн-
скіх школах.
На фоне ўзмацнення ката-
ліцызму, контррэфармацыі
абарона нацыянальна-культур-
най самабытнасці беларускага
народа, яго мовы, пісьменна-
сці, традыцый сведчыла аб на-
яўнасці патрыятычнай плыні ў
грамадскай думцы, а ў асобе
яе прадстаўнікоў мы бачым
лепшых асветнікаў таго пе-
рыдду.
/Сімяон Полацкі. Вялікую
ролю ў развіцці ледадагічнад
думкі ў Беларусі і Расіі ады-
граў'Сімябн~Полацга —Гвыдат-
нейшы беларуска-рускі* мыслі-
Сімяон Полацкі
цель XVII ст., пісьменнік і публіцыст, педагог, пераклад-
чык Гввдавец (162'9—.......................
/Самуіл Гаўрылавіч ГПятроўскі-Сітніяновіч_\(Сімяоні —
імя, атрыманае ім пры п"асірыЖЗннТ *ў“маГн а хі, Полацкі —
прозвішча, атрыманае уМаскве)Ібеларус па паходжанню,
нарадзіўся ў Полацку_1^ершапачатіЙтБавўДЬгў?я*ў^рЗДЙ'ьім
горадзе, затым у Кіева-Магілянскай калегіі. Вядома так-
сама, што ён ездзіў у адну з польскіх езуіцкіх калегій.
Вярнуўшыся ў Беларусь, Сімяош Полацкі > высуупіў
актыўным Ьрыхільнікам уз’яднання з Расіяй, У'1656 ?. ён
пастрыгся у манахі Г стаў выкладчыкам Полацкай брац/
кай школы. Тут ён хутка зблізіўся са св'аімі аднадўмца-
мі — Філафрем Утчыцкім, Ігнатам Іяўлевічам і іншымі і ,
разгарнуў педагагічнуто, палітычцую і літаратурную дзей-
насць. Длй іііКольн'ага тэатра *ён напісаў некалькі «каме-
дый» і дэкламацый, у прыватнасці, пастараль «Гутаркі
пастуховы», шэраг вершаў без загалоўкаўЦ
Найбольш цікавымі, з пункту гледжання палітычнай
арыентацыі, творамі С. Полацкага ў той перыяд былі
прывітальныя вершы рускаму цару (тры розныя тэксты)'
з нагоды вызвалення рускімі войскамі бсларускіх гарадоў
Віцебска і Полацка ад польскіх Дагнатаў («Метры на
прншествпе во град отчнстый Полоцк государя царя Алек-
сея Мнхайловнча»).
У студзені 1660 г. С. Полацкі ўпершыню выехаў з гру-
пай вучняў у Маскву. Ен ставіў задачу дамагчыся, каб рус-
кі ўрад запэўніў, што не ўступіць беларускія гарады і зем-
лі польскім магнатам. У Маскве яны пражылі некалькі ме-
138
сяцаў, бывалі на прыёме ў цара, дзе Сімяон Полацкі вы-
ступіў з прамовай, а вучні — з дэкламацыяй напісаных
ім вершаў.
У 1661 г. Полацк усё ж быў заняты польскімі войскамі.
У сувязі з гэтым у 1664 г. С. Полацкі выехаў з роднага
горада і пасяліўся ў Маскве з надзеяй, як ён пісаў, пры
«спакойным выпадку» вярнуцца на радзіму. Аднак ён на-
заўсёды застаўся ў Маскве, падтрымліваючы сталую су-
вязь з сябрамі і вучнямі, якія жылі на радзіме.
Асновы светапогляду і педагагічных уяўленняў С. По-
лацкага былі закладзены яшчэ ў беларускі перыяд яго
творчасці і дзейнасці. Яны адлюстраваліся, у прыватнасці,
у шэрагу яго вершаваных твораў на польскай мове.
У Маскве талент С. Полацкага як педагога, пісьменні-
ка і публіцыста, перакладчыка і выдаўца набыў далейшае
развіццё.
Педагагічныя поглядЫ і дзейнасць С. Полацкага вы-
значаюцца яго светапоглядам, які быў вельмі супярэчлі-
вым. Супярэчлівасць гэта тлумачыцца тымі канкрэ'тна:
Йстарычнымі абставінамі, у якіх панаванне рэлігіі ўсё
яшчэТТІцйЯ^ея^бя^сттр^чн'Йі аксіёмай, а «...царкоўная дог-
ма бьіла зыходным момантам Г асновай усякага мыслен-
ня»110, і ўсё ж, нягледзячы на гэта, ужо адбываўся няўмоль-
ны працэс павольцага вызвалення грамадскац думкі ад
багаслоускіх догм. Ен жыў і тварыў у такі часГкалТ’р'аз-
Тортваўся працэс зліцця баярства, што хоцб* і аджывала
гістарычна, але яшчэ мела вялікую сілу, з дваранствам,
якое адыгрывала ўсё болып значную ролю. У выніку гэта-
га ў яго светапоглядзе і педагагічных канцэпцыях адлюст-
равалася барацьба і кампрамісы дваранства з баярамі,
спалучэнне і .супярэчнасць свецкіх і царкоўных матываў,
крытыка і выкрыццё тагачасных недахопаў і сцвярджэнне
непарушнасці феадальнага ладу, імкненне і заклікі да_
асветы, актыўная і прагрэсіўная пёдагагічная і асветніц-
кая дзейнасць і даніна сярэдневяковаму аскетызму і да-
мастроеўшчыпе.
{ У сваёй педагагічнай, канкрэтнай дзеінгасці С. Полацкі.
прытрымліваўся поглядаў, выказаных ім у шэрагу пропа-
ведзей і вершаў,: што чалавек ад нараджэння не мае нія- ,
кіх прыроджаньіх-ідэй, нораваў і прынцыпау^ Розум дзі- і
цяці ёнпараўноўваето з воскам, то з чьістан дошкаш__ца \
\ якой настаўнік або баць^ГйоУЗДь "ітапісоць. уеё-д^егйгтоім ; -
і захочацца^ - . — - ,
( __Гэта «дошка» запаўняецца, запісваецца пд_меры зносіц, \
• чялааека. з на^^ольным'’.асяроддзеід. і . .ў,.пр_ацэсе.~Тнаву-
чаннд. Усе атрыманыя чалавекам веды захоўваюцца на
гэтай «дошцы» і застаюцца там, а затым узрастаюць з 139
- той, хто ведае, павінен абавязкова вучыць іншых. А хто
: не ведае, павінен прыкласці ўсе сілы для таго, каб ву-
/’' чыцца^з _____
1 С. Полацкі прад’яўл?^высокія патрабавацді'да настаў-
ніка. У сваіх вершах «УчпТет’ыў^Учнгтгя^й'ўчнтп», «Учяй,
а не творяй» і інш. ён даў падрабязную характарыстыку
тых якасцей, якія павінны быць ў настаўніка. Сярод іх
ён асабліва выдзяляў такія, як мастфцтва, майстэрства ў
навучанні^-пацвярджэнне сваіх слоў ‘ праўдзівасцюў' 'Дзё-
яннем -Г прыкладам, а таксама ўменнем прыцягнуць дзя-
цей да добрай-дэейжгбці.
УВялізную р.олю ў выхаванні моладзі* С. Полацкі адво-
дзіўжнігамд«...разум во кннгах да нзобретают»120.
Ч ' ІДкава?*што першай і самай важ'най йнігайЎС. Полацкі
' 1 называў. даваіфльны свет прырбдй^^Мйу-тует” преукра-
шенный, кнйггГ^СТГ вёлнка.7. в сей кннзе есть возможно
комуждо чнтатп...»121 3 гэт^й «кнігі» чалавек атрымліваа
самыя разнародныя веды. ^ельмТ*йюггкае^Тгйчэнне маюць
"таксажа-'пісьменнасць і кнігі, напісаныя і выдадзеныя
л ю дз ьмь Ддя^йэТьгтгіс'Бмё’ннаіліТ'^^ .
, даюцца ў кнігах іншым -дюдздм.і дзёцямі Жнігагйа’думйў'
С. Полацкага, з’яўляецца другой памяццю для чалавека.
Яна «запамінае» і трымае ў сабе ўсё тое, што было ў мі-
нулым, і дае магчымасць на падстве гэтага прадбачыць
будучыню122.
рАдсюль зразумелым становіцца пастаянны заклік
С. Полацкага друкаваць, шырока распаўсюджваць 'і вы-~
вучаць кнігі.ІЯны, на яго думку, паскараюць працэс усё
больш глыбсжага вывучэння свету і выхавання моладзі.
Той, хто чытае кнігі, сцвярджае пісьменнік, абавязкова вы-
вучыцца, нават калі і ад нараджэння меў не надта вострыя
разумовыя здольнасці:
Тако чнтаяй часто научнтнся,
Аше н не остер умом сн роднтнся123.
Хто мае справу з кнігамі, чытае іх, той непазбежна
стане разумнейшым, так як і той, што ходзіць каля вады,
абавязкоВа намочыцца, а хто сядзіць каля агню, непазбеж-
на нагрэецца124.
Важнай заслугай С. Полацкага з’яўляецца тое, што ён
імкнуўся паказаць розныя бакі і магчымасці ў выхаванні
падрастаючага пакалення. Цікавымі ў гэтых адносінах
з’яўляюцца яго выказванні аб ролі філасофіі, літардтуры і
мастацтва ў выхаванні.АТак, філасофія, паводле пераканан-
ня С. Полацкага, вучыць людзей, дае магчымасць асэн-
соўваць мінулае, дапамагае лепш уладкоўваць сучаснае і
142 прадбачыць будучае. Яна вучыць людзей справядліва
жыць, дапамагае разумець усялякія змены, дае магчы-
масць свабодна гаварыць з людзьмі любога чыну, не баяц-
ца моцных і пазнаваць усіх людзей.
чфіласофія выступае ў С. Полацкага я_к неабходны ва-'
ўсім чалавеку сродак, без якога нельга добра жыць. Пры-
'рода дац~Чй:танску^^ жыць, а філасофія
вучыць яго, як лепш уладкаваць сваё жыццё. Той, хто ава-
лодаў філасофіяй, з’яўляецца, на думку С. Полацкага, са-
мым багатым чалавекам, бо філасофія — гэта мудрасць,
і яна даражэй за золата, багацці і ўсякія чыны. Яна, як
«дождж ціхі», зямлю вільгаццю насычае і гэтым самым да-
памагае ёй «плоды роднтн», яна ж узбагачае чалавека муд-
расцю і дапамагае яму ажыццяўляць «правые дела»123.
С. Полацкі імкнуўся паказаць таксама важнае выха-
ваўчае .значэнне мастацтва і .іітаратуры,, Гэтаму прысде» '
чаны не толь’Кйяго-тр'атггарга^ і прад-
мовы да зборнўййў. Прызначэнне мастацтва і літаратуры
’заклгачаёдца, паводле яго пераканання, у наступным: яны
расказваюць пра мінулае, кажуць прадабрачынцасць і
мужнасць, увекавечваюць славу, заахвочваюць людзец,
браць прыклад з тых, хто эдзейсніў цодэцігі, црынбсяць.
прыгажосць і духоўную карысць126.
Мастацтва і літаратура ўплываюць на разумовасць ча-
лавека, уздзейнічаюць на яго волю, выхоўваюць, накіроў-
ваюць яго дзейнасць, натхняюць. «Премудрый художннк»
перадае ў сваіх творах першаўзорную прыгажосць, якая
існуе ў свеце. Такія творы С. Полацкі параўноўвае з не-
бам, упрыгожаным зоркамі, і з зямлёй, аздобленай квет-
камі. Іменна таму ён імкнуўся друкаваць і распаўсюдж-
ваць кнігі «во пользу всем домашннм», ствараць вершы,
якія, па яго меркаванню, лягчэй запамінаюцца, пісаць
дэкламацыі, інтэрмедыі і драмы для пастаноўкі на сцэне,
бо тое, што «действом явнтся, то легче в памятн держпт-
ся». Ён пераклаў «Псалтыр» на вершы для спявання,
якое «услаждает слух н сердце», выкарыстоўваў у якасці
пераканаўчых ілюстрацый жывапіс і графіку і г. д. С. По-
лацкі, як адзначаў ён сам пра сябе, пісаў вершы таму,
што людзі імкнуцца да чытання, а ў вершах не толькі
больш прыемна чытаць, але ў іх таксама на невялікай
«прасторы» болылы змест127, які добра запамінаецца. /
Педагагічная дзейнасць С. Полацкага пачалася яшчэ і
ў Полацку, дзе ён стаў у 1656 г. цзыкладчыкам боапкай>
школьп/Рут упершыню практычна ўвасобілася яго цвёрдае
пёрт'Кананне, што неабходна перадаваць веды іншым: «Уче-
ннк бо пстннны должен то даятн нным, от учнтеля что мог
воспрнятн»128.
У гэтай школе,'
олдцкі значна расшырыу курс наву- 143
( : I
чання\увёў вывучэнне рускай мовцц якую называў «чы-
стай славенскай», польекатг йбвы («прйнскрнем», г. зн.
блізкай да нашай славенскай мовы), тэорыі паэзіі і ры-
торыкі, стварыў школьны тэатр і напісаў для яго шэраг
«камедый» і дэкламацый. Вучні завучвалі і затым публічна
дэкламавалі напісаныя ім вершы і п’есы.
У 1664 г. у Маскве С. Полацкі адкрыў пры Спаскім ма-
настыры школу, дзе вучыў пад’ячых Прыказа тайных
спраў, якіх пасылалі на дыпламатычную работу. 3 1667 г.
ён пачаў вучыць царскіх дзяцей: царэвічаў Аляксея, по-
тым Фёдара, царэўну Соф’ю. Яго творы адыгралі вялікую
ролю ў выхаванні Пятра I. Сімяон Полацкі вучыў дзяцей
старэйшага ўзросту, але яму ж цар даручыў назіраць за
выхаваннем дзяцей малодшага ўзросту. Так, для малалет-
. няга Пятра I ён асабіста падбіраў і затым экзаменаваў
выхавальніка Мікіту Зотава. Для царэвічаў ён напісаў не-
калькі «праграмных кніжыц», у якіх змешчаны прагрэ-
сіўныя прапановы па развіццю рускай дзяржавы (у знач-
най меры ажыццёўленыя затым Пятром I).
С. Полацкі не толькі асабіста прыкладаў шмат нама-
ганняў, каб адкрываць школы, але і ўсяляк ІМкнуўся пры-
цягваць да гэтага і іншых. У 1665 г. ён перакоцвае прыха-
джан толькі што адкрытага новага храма Іаана Бага-
слова прасіць у цара і патрыярха дазволу на\ адкрыццё
пры гэтым храме вучылішча «славянскай, грэчаркай і ла-
цінскай моў». ён складае для прыхаджан ад іх імя пра-
шэнні да цара і да трох патрыярхаў — маскоўскага і двух
усходніх.
Называючы трэцюю прычыну невуцтва («егда хоідем
веждество стяжатн, но не нмамы как нлн где прнятн»),
С. Полацкі выявіў разуменне таго, што асвета залежыць
не толькі ад суб’екта, але, як мы сказалі б сёння, і ад
канкрэтных аб’ектыўных умоў. Аднак выхад з такога ста-
новішча ён шукаў толькі ў рамках тагачаснага ладу. ён
лічыў, што ўсё можа выправіць «добры» правіцель, «аду-
каваны» манарх. Горача гучыць яго заклік да цара: «Поло-
жн отныне в сердце твоем, еже учнлніда тако греческая,
яко славянская н нная назпдатн, спудеев мнлостню сн н
благодатню умножатм, учмтеле" благонскусные взыскатн.
Всех же честмн на трудолюбне пооіцрятм: то абне узрншн
многн учення тіцателн, а в мале временц прнймешн даст
бог плод стократный н полные рукоятн от снх семян»129.
У мпогіх вершах зборніка «Вертоград многоцветный»,
«кннжнцах» зборніка «Рнфмологнон» С. Полацкі выкладае
праграму асветніцкай дзейнасці адкрыцця школ, дру-
карняў.
144 У 1680 г. С. Полацкі склаў статут вышэйшай навучаль-
най установы, якую меркавалася адкрыць у Маскве. Па
яго нраекту гэта навучальная ўстанова павінна была на-
.гадваць Кдеўскую акадэмію, але са значна расшыраным
курсам вывучэння моў, філасофіі, багаслоўя, царкоўнага і
. грам.адзянскагаіірава Гініпых~«грамадзянскіх і духоўных»'
'навук. Яна павінна была б з’яўляцца, на яго думку, усеса-
слоўнай установай (прымаць людзей «усялякага чыну і
ўзросту»).
Але ідэя Сімяона Полацкага адносна вышэйшай на-
вучальнай установы была ажыццёўлена толькі пасля яго
смерці ў 1687 г. і то са значнымі скажэннямі, унесенымі
патрыярхам-рэакцыянерам Іаакімам’30.
( Адначасова С. Полацкі імкнуўся даць юнацтву і тыя
кнігі, па якіх яно магло б вучыцца. ён вельмі шмат пісаў,
перакладаў «в домашнпй мн язык словенскнй... не ску-
дость убо нсполняя, но богатому богатство прнлагая»131.
У 1678 г. ён адкрыў у Крамлі так званую «верхнюю»
друкарню, у якой выдаў шэраг кніг: «Тестомент Васнлня ,
царя Греческого», «Псалтырь» (перакладзены ў вершы,
стаў у Расіі настольнай кнігай, па якой вучыўся і М. В. Ла-
мапосаў). У 1679 г. ён выдаў «Букварь» з уласным «Пре-
днсловнем к юношам учнтнся хотяшмм», што пачыналася
словамі закліку да юнацтва:
Отроче ю.чый, от детства учнся,
пнсьмена знатн н разум потіцнся.
Не возленнся трудов положнтн,
пмать бо тебе польза много бытн.
Аоде ся внднт досадно труждатн,
но сладко плоды трудов собнратн132.
Рыхтаваліся да друку і іншыя яго зборнікі, у тым ліку і
«Ветроград многоцветный».
Педагагічныя погляды і дзейнасць С. Полацкага ады-
гралі вялікую ролю ў пашырэнні асветы)
Казімір Лышчынскі. Прыклад жыцця і дзейна-
сці Казіміра Лышчынскага ў змрочную эпоху каталіцкага
панавання ў Рэчы Паспалітай сведчыць аб тым, што рэак-
цыі не ўдалося канчаткова знішчыць ні жыццесцвяр-
джальных ідэй атэізму, ні імкнення да навуковай ісціны
і сацыяльнага прагрэсу.
У гісторыі грамадска-палітычнай і педагагічнай думкі
XVII ст. у Беларусі Казімір Лышчынскі займае унікаль-
нае ме^ца. Яно вызначаецца яго атэістычным светапогля-
дам, ,які знаходзіўся пад безумоўнай забаронай у змроч-
ны .-нерыяд духоўнай дыктатуры каталіцызму і езуітызму.
V Казімір Лышчынскі — выхадзец са старадаўняга, але
небагатага дваранскага роду Корчакаў-Лышчынскіх. Ен
нарадзіўся 4 сакавіка 1634 г. у в. Лышчыца. Закончыў
езуіцкую калегію ў Брэсце і езуіцкую акадэмію ў Крака-
ве. Дваццацічатырохгадовы Казімір Лышчынскі, паводле
сцвярджэння А. Навіцкага, з 1658 г. пачынае навіцыят у
Кракаўскім езуіцкім манастыры, а з 1660 г. ён у езуіцкім
манастыры ў Калішы, затым вывучае тэалогію.
Неўзабаве К- Лышчынскі пакідае ордэн езуітаў, па-
сяляецца ў сваім радавым маёнтку ў Брэсцкім павеце, жэ-
ніцца і пачынае актыўную грамадскую свецкую дзейнасць.
Ён хутка атрымлівае прызнанне ў сваім асяроддзі, кары-
стаецца вялікім аўтар'ытэ.там,.
У гэты ж ча'сКТЛышчынскі вядзе вялікую педагагічную
дзейнасць. У сваім маёнтку ён адкрывае школу, у якой
сам выкладае мовы, асновы розных навук. У ёй вучыліся
як хлопчыкі, так і дзяўчынкі, дзеці мясцовай шляхты і на-
ват сялян. Усё гэта ўжо само па сабе вызначала^дэу а кр а
тычны характар яго школы і адрознівала яе ад іншыхі Але
гэта школа вызначалася ў параўнанні з іншымі і -звдтетам
і характарам навучання, якое было свабодным ад рэлігій-
насці, свецкім. Каралеўскі пракурор С. Куровіч у сваёй
абвінаваўчай прамове для доказу атэізму К- Лышчынска-
га прыводзіў і факт існавання школы, падаючы яго ў ду-
ху зласлівай набожнай нецярпімасці да іншадумцаў. «Гэ-
ты бязбожны настаўнік, — гаварыў С. Куровіч, — а хут-
чэй пачвара і страшыдла лрыроды, засеў на кафедры за-
ганы і адразу ж прыняў са сваёй школы табліцу, на якой
было напісана, хаця і язычніцкім аўтарам, але з думкай
пра бога, па-хрысціянску: «Калі сярод філосафаў узніма-
лася пытанне пра вывучэнне прыроды багоў, то лепш за
ўсё прызнаць, што мы пра гэта нічога не ведаем»133.
Гэта выказванне ўяўляе сабой перыфраз вядомага вы-
слоўя старажытнагрэчаскага філосафа-сафіста Пратагора
з яго твора «Пра багоў», які пачынаецца словамі: «Пра
багоў я не магу ведаць ні таго, што яны існуюць, ні таго,
што іх няма, ні таго, якія яны з выгляду. Таму што шмат
перашкаджае ведаць гэта: і цьмянасць пытання, і карот-
качасовасць чалавечага жыцця»134. У гэтым выказванні
Пратагора ўжо выразна гучыць ідэя сумпення ў існаван'ні
бога, за якую ён быў асуджаны на смерць. У Казіміра
Лышчынскага не было ніякага сумнення ў пытанні аб пры-
родзе бога. Ён пераадолрў скептыцызм старажытнагрэча-
скага філосафа і лічыў багоў вынікам чалавечага ўяўлен-
Са не чымсьці, што можа існаваць рэальна.
Дзейнасць К- Лышчынскага як педагога ў яго свецкай
ПП^оле ішла ўразрэз з тагачаснай практыкай. Ён не толь-
кі ігнараваў навучанне дзяцей..да_.катэхізісу, але і абвя-
сціу рэлігійную мудрасць несапраўднан, прапагандаваў
146 «заганныя» ідэі, якія не адпавядалі патрабаванням рэ-
лігіі і царквы. Гэта былі веды аб натуральных законах
развіцця прыроды і розных прыродных з’яў, аб наваколь-
нЫм свеце і кіраванні ім, яны засноўваліся на непрызнан-
ні бога, яго існавання ў прыродзе. Такое смелае і новае не
магло застацца тайнай, да чаго К- Лышчынскі і не імкнуў-
ся. Як сведчаць крыніцы, ён смела і адкрыта дзяліўся з
усімі знаёмымі людзьмі сваімі атэістычнымі ідэямі і по-
глядамі. Пасля разрыву з езуіцкім ордэнам, ші . дуцдЭх
С. Куровіча, сн «пачаў адкрыта заражаць гэтай навукан,
як ядавітай атрутай, нявінныя розумы маладых і сталых
людзей». Д
Факт~наяўнасці на тэрыторыі Беларусі ў XVII ст. свец-
кай школы, якая ігнаравала рэлігійнае выхаванне і наву-
чанне, цяжка пераацаніць.
[ Адзін з бліжэйшых сяброў і суседзяў Лышчынскага
Ьраслаўскі стольнік Ян Казімір Бжоска быў вінаваты яму
значную суму—100 тыс. талераў135. У адказ на просьбу вяр-
нуць яму доўг Бжоска зрабіў нізкі і ганебны ўчынак—ве-
даючы пра атэістычныя погляды і антырэлігійныя настроі
крэдытора, выкраў частку яго рукапісу (15 сшыткаў) і кні-
гу пратэстанцкага тэолага Я. Альстэда з заўвагамі К- Лыш-
чынскага на палях. Бжоска ў 1687 г. напісаў данос царкоў-
ным уладам, абвінаваціўшы Лышчынскага ў нанцяжэй-
шым для таго часу злачынстве — бязбожніцтве, прыклаў-
шы ў якасці доказу выкрадзеныя матэрыялы. Ен разлічваў
не толькі вызваліцца ад неабходнасці выплаты доўгу, але
і атрымаць частку маёмасці падсуднага ў выпадку выйгры-
шу працэсу.
Рэакцыя Віленскага каталіцкага епіскапа К- Бжастоў-
скага была неадкладпай. Атрымаўшы дазвол караля Яна III
на арышт К- Лышчынскага, у канцы 1687 г. ён загадаў
пасадзіць яго ў Віленскую турмуДПра гэта К. Лышчынскі
пісаў: «Я, знаходзячыся дома, нічога_ліс'ведаў, абвінавача-
ны без паведамлення, без доказаў,/оыў схоплены, аграбле-
ны і зняволены ў турме...»136
і 'Паўтара года працягвалася няроўная схватка Лышчын-
стага і яго аднадумцаў з каталіцкім епіскапам і езуітамі,
якія аказвалі на караля моцны ўплыў. Суд вынес К- Лыш-
чынскаму самае жорсткае пакаранне — смяуютны пруга-
вор, прыведзены ў выкапанне 30 сакавГка 1689 г. (На
плошчы на спецыяльным памосце ён спаліў свой рукапіс,
затым яму знялі галаву, труп вывезлі за горад і спалілі.)
Гэта пакаранне з’явілася помстай .ордэна езуітаў свайму
былому паслядоўніку за яго здраду.ІАб гэтым сведчаць
многія факты. У прыватнасці, Л. Тр'ыплін сцвярджае, што
данос на Лышчынскага быў падрыхтаваны езуітамі, таму
што брат Яна Казіміра Гедэлн Бжоска з’яўляўся езуітам.
14
[ Матэрыялістычна-атэістычнае вучэнне К. Лышчынска-
га тэарэтычна падрывала асновы рэлігіі, было накіравана
супраць усякіх забабонаў і містыкі, якія яшчэ панавалі ў
грамадстве. Атэізм Лышчынскага не ўяўляе сабой уні-
кальнага факта, узнікненце-. яго было падрыхтавана ўсім
ходам грамадскага развіцця.з
Атэістычная спадчыначК. Лышчынскага — фрагмен-
ты і тэзісы, якія захаваліся^ ў матэрыялах працэсу, свед-
чанні даносчыка і пракурора\тыя факты, што яны прыво-
дзілі, абвінавачваючы яго ў бязбожніцтве, — дазваляе
скласці аб атэізме брэсцкага мысліцеля даволі выразнае
ўяўленне.
Атэістычныя ідэі ў Лышчынскага ўпершыню прыведзе-
ны ў выглядзе цэлай сістэмы і выказаны без усякіх ага-
ворак у яснай і катэгарычнай форме, у той час як атэізм
яго вялікіх папярэднікаў быў абмежаваным (напрыклад,
у Дж. Бруна, Б. Спінозы пантэістычнымі ўяўленнямі і да
т. п.). «К. Лышчынскі адкрыта і проста адмаўляў існа-
ванне бога («няма бога нідзе ў прыродзе: ні на зямлі, ні
на небе»), Бог з’яўляецца вынікам фантазіі чалавека’:
«Чалавек — стваральнік бога, а бог — твор чалавека.
Людзі — стваральнікі багоў, і бог з’яўляецца не сапраўд-
най сутнасцю, а тварэннем розуму і да таго ж хімерычным,
таму бог і хімера — адно і тое ж»137. К- Лышчынскі лагіч-
на адмаўляе таксама і іншую асноўную ідэю ўсякай рэлі-
гіі — бессмяротнасць душы. Чалавек смяротны, як і ўсё
жывое ў прыродзе, і гэтым ён не адрозніваецца ад жывёл.
Няма ні пекла, ні раю — усё гэта чалавечая выдумка,
каб трымаць народ у страху і паслушэнстве.
Атэізм Лышчынскага паслядоўны. Адмаўленне рэаль-
нага існавання бога і бяссмерця душы прыводзіць яго да
пошукаў прычын з’яўлення рэлігіі, да высвятлення ролі
ідэі бога і рэлігіі ў жыцці чалавечага грамадства, да кры-
тычнага аналізу свяшчэннага пісання і г. д. I па ўсіх гэ-
тых пытаннях ён прыходзіць да радыкальных для свайго
часу вывадаў. Так, у супрацьлегласць тагачасным погля-
дам на боскасць паходжання рэлігіі, прыроднасць веры ў
бога Лышчынскі сцвярджае, што рэлігія створана людзь-
мі, а не богам; самі яны не вераць, але пры яе дапамозе
трымаюць народ у страху, у паслушэнстве і дзякуючы гэ-
таму страху і паслушэнству кіруюць светам, людзьмі, ду-
шаць свабодную думку, праследуюць тых, хто хацеў бы
адкрыць людзям ісціну, праўду.
1 Услед-за адмаўленнем існавання бога К. Лышчынскі
ўсё'бакова крытыкуе хрысціянскую рэлігію, адвяргаючы
ўсе яе догмы, таінствы, абрады, хрысціянскую мараль і
148 хрысціянскі лад жыцця. Паводле матэрыялаў абвінавачан-
ня царкоўнага суда К. Лышчынскі «прызнаваў адзін закон
не прытрымлівацца ніякага закону», г. зн. заставаўся сва-
бодным у адносінах рэлігіі чалавекам,ён не толькі сам жыў
свабодна, адчуваючы радасць ад усведамлення гэтай сва-
боды, але і імкнуўся перадаць яе іншым*_лзяліўся сваімі
смелымі поглядамі з усімі, хто яго акружаў^у.
к. Лышчынскі выказвае смелыя для. свайго часу зда-
гадкі аб рэакцыйнай ролі рэлігіі і духавенства: рэлігійнае
вучэнне пра бога тушыла святло чалавечага розуму,
можна сказаць, што яно адымала «сонца ў зямлі».
Усюды выразна праглядваецца сацыяльная завостра-
насць атэізму Лышчынскага. Ен заўважае сувязь зямной
улады з рэлігіяй, выказвае здагадкі аб сацыяльнай ролі
ідэі бога, веры ў бога, якая служыць прыгнечанню народа,
карыслівым мэтам самога духавенства ў прыватнасці.
і Філасофскай асновай усёй сістэмы поглядаў К- Лыш-
Чынскага служаць яго матэрыялістычныя ўяўленні аб Фа-
вакольйым свеце. Прырода існуе вечна, сама па сабе, без
умяшальНіцтва звышнатуральных сіл, развіваецца па
сваіх уласйьцў натуральных законах. Як прыхільнік непа-
срэднага вывуЧэцня прыроды, яе заканамернасцей ён ад-
верг бога7>
Моцшая сваім рацыяналізмам атэістычная спадчына
Лышчынскага была ў той жа час гістарычна абмежаванай.
Яна насіла на сабе адбітак асветніцтва, якое тым не менш
ддя свайго часу мела прагрэсіўнае значэнне.
\ Такім чынам, атэістычны роздум, ідэі і вывады К- Лыш-
чынскага бескампрамісныя і ясныя, яны ўяўляюць для
свайго часу вяршыню, вышэй за якую не ўзняўся ніхто з
яго сучаснікаў у Беларусіг Атэізм Лышчынскага не плён
бяздзейнага розуму, а глыбокае ўсведамленне рэакцыйнай
ролі рэлігіі і ідэі бога ў жыцці чалавека, у гісторыі цэлых
народаў. Ён быў падпарадкаваны гуманістычнай мэце рас-
прыгоньвання свядомасці і волі чалавека ад спрадвечных
путаў рэлігіі, і ў сваёй дзейнасціСнаколькі дазвалялі ўмо-
вы і магчымасці/, Лышчынскі намагаўся ператвараць гэ-
тыя мэты ў жыццё. Сваёй атэістычнай спадчынай і уні-
кальнай дзейнасцю ў галіне асветы мысліцель-гуманіст
Лышчынскі даказаў неабходнасць атэістыцнай адукацыі
грамадства, прадугадаў яго будучае развіццё. ।
Ілья Капіевіч. Ілья Капіевіч (каля І65Т — 1711 гг.)
нарадзіўся непадалёк ад Слуцка, вучыўся ў Слуцкай каль-
вінісцкай школе. У 1674 г. ён як вучань, які асабліва вы-
значыўся, выконваў абавязкі «лектара» (выкладчыка ў
малодшым класе). Тут ён засвоіў пэўныя веды і пранік-
нуўся духам верацярпімасці. Як мяркуюць некаторыя да-
следчыкі, ён быў вывезены рускім баярынам-ваяводай у
149
Маскву, затым зноў вярнуўся на радзіму. Ратуючыся ад
праследаванняў, хутчэй за ўсё езуітаў, ён вымушаны быў
уцякаць за граніцу — у Галандыю, дзе заняўся кнігавы-
давецкай справай. У канцы XVII ст. працаваў у друкарні
Гесінга і тут сустрэўся з маладым Пятром I, які дамовіўся
з ім аб выданні кніг (пераважна вучэбных) для Расіі. На
Ілью Капіевіча звярнуў таксама ўвагу філосаф Готфрыд
Лейбніц (у той час прэзідэнт Нямецкай каралеўскай ака-
дэміі навук), паміж імі завязалася перапіска аб выданні
твораў на славянскіх мовах( Г. «5©йбніц хацеў прыцягнуць
Капіевіча да выдання місіяцерскіх пратэстанцкіх твораў
і агульнаасветніцкай літарэтуры; У Галандыі I. Капіевіч
выдае на «славена-роскай» мове каля дзесяці кніг. Аднак
жыццё далёка ад радзімы яго не задавальняе, і ён пера-
язджае ў Маскву, дзе працуе ў Пасольскім прыказе да кан-
ца свайго жыцця.
Па сваіх перакананнях I. Капіевіч з’яўляўся актыўным
прыхільнікам пятроўскіх пераўтварэнняў, якія ламалі ста-
рыя руцінныя формы грамадскага жыцця. Ен вітаў імкнен-
не трох брацкіх народаў — рускага, украінскага і бела-
рускага (ён цдзываў іх адным народам славяна-рускім) —
да аб’яднаннод_2і. Капіевіч садзейнічаў пашырэнню асветы
ў народзе «славяна-рускім». ІЯму належыць заслуга вы-
дання першых на рускай моФг падручнікаў і кніг аб бу-
дове свету («Уготованне н толкованне ясное н зело нзред-
ное краснообразного поверстання кругов небесных»), аб
навігацыі («Кннга, учагцая морского плавання»), кніг па
арыфметыцы, гісторыі, рыторыцы, баек Эзопа і іншых'?]
< Ілья Капіевіч імкнуўся прывіць юнацтву любоў да ве-
даў, пераконваў у неабходнасці адукацыі7«Ннчто же по- -
лезнейшее есть в сем жнтнн, как познанне н умелость пн-
смен, — піша I. Капіевіч. — Сне прпношает велнчество
н славу, сне нензреченную красоту воздает, сне государст-
ва велнкне укрепляет н расшнряет, н прославляет — вся-
кому человеку во всяком чнну полезно. Пнсмена разум
нсправляют н обучают, н утешают...»139 I. Капіевіч пад-
крэслівае вялікае значэнне рознабаковага навучанпя. Так,
матэматыка вельмі карысная ў марской справе, у пада-
рожжах, у горназдабываючай справе; тут «вннкнувшпй в
математнческне кннгн, помоодь обретеш»140, астрономія
дапамагае ў навігацыі141, гісторыя — у пазнанні грамадска-
га жыцця і чалавека142. Але асаблівае значэпне ён на-
дае граматыцы, таму што ... «тіцетный есть всяк труд без
грамматнкн»1 граматыцы і ў іншых кнігах I. Капіевіч
упершыню ўводзіць для практычнага ўжывання ў школах
і ў жыцці некаторыя астранамічныя, матэматычныя, геа-
ІЯО графічныя, гістарычныя і іншыя тэрміны і дае ім падра-
бязнае тлумачэнне (напрыклад^ лагарыфм, экліптыка, по
люс, сінхранізм і многія іншыя)у
Светапогляд Ільі Капіевіча прасякнуты пафасам па-
знання свету і ўжывання ведаў на карысць народу «сла-
вянарасійскаму», Ен аб’ядноўвае розум з прыгажосцю і
карысцю, яму чужой з’яўляецца схаластычная вучонасць
і вытанчаная інтэлектуальная саслоўна-каставая замкну-
тасць. ён напісаў «Рыторыку» і «Паэтыку», якія, на жаль,
не захаваліся. Галоўную _этыка-эстэтычную каштоўнасць
I. Капіевіч бачыць у асвеце^ Гэта думка выказана ім, у
прыватнасці, у яго арыгінальнай сентэнцыі да яго ж пе-
ракладу байкі Эзопа «О куре», дзе расказваецца пра тое,
як певень, разграбаючы кучу, выкідае алмаз. I. Капіевіч
каменціруе, што пад «курам» разумеецца чалавек «малара-
зумны», які не любіць «свабодных навук прамудрасці»144.
У дадатку да «Арыфуетыкі» («Сентенцнн от разлцчных ав-
торов совокупные»)(_Х~Капіевіч выявіў свой талент пера-
кладчыка і каментатара. Ен каменціраваў творы Эзопа,
Гамера, Гарацыя, знаходзячы ў іх карыснае і важнае для
сучаснага яму чытача. Карысць прыродазнаўства, матэма-
тыкі, навігацыі для чалавека бясспрэчная, але не менш
важная гісторыя, геаграфія, літаратура. I. Капіевіч не су-
працьпастаўляе навуру і мастацтва, яны адзіныя ў іх ас-
вегніцкім прызначэннО
Георгій Каніскі. Пачынаючы з сярэдзіны і асаблі-
ва з другой палавіны XVIII ст., прадстаўнікі этапа, які па-
пярэднічаў перыяду Асветніцтва ў Беларусі, ужо высока
ацэньваюць прыродазнаўчыя навукі і іх ролю ў пазнанні
прыроды. Іх педагагічныя, філасофскія, прыродазнаўчана-
вуковыя погляды і грамадская дзейнасць адыгралі важную
ролю ў пашырэнні асветы.
\__Адным з тых, хто ў сярэдзіне XVIII ст. выказваў ад-
моуныя адносіны да схаластыкі ў педагагічнай практыцы,
быў Георгій Каніскі (1717—1795). Нарадзіўся ён на Украі-
не, у г. Нежыне. 3 1728 г. вучыўся ў Кіеўскай акадэміі,
якую закончыў у 1744 г.; праз год быў прызнача-
ны выкладчыкам красамоўства ў акадэміі, дзе
на працягу пяці гадоў, пачынаючы з 1747 г., чытаў
курс лекцый па філасофіі (да нашых дзён захаваўся ў
рукапісе на лацінскай мове). 3 1752 па 1755 г. Г. Каніскі
з’яўляўся рэктарам акадэміі. У 1755 г. ён быў прызнача-
ны епіскапам і пераехаў у г. Магілёў. 3 гэтага перыяду
ўсё яго жыццё, педагагічная і грамадская дзейнасць звя-
заны з Беларуссю.
У цэлым, з’яўляючыся тады (сярэдзіна XVIII ст.) яшчэ
прыхільнікам схаластычна асэнсаваных арыстоцелеўскіх
ідэй, Г. Каніскі свядома адыходзіць ад традыцыйна сха- і
ластычнай філасофіі і прымыкае да філасофскіх вучэнняў
новага часу. У сваёй педагагічнай дзейнасці Г. Каніскі
быў паслядоўнікам вядомых рускіх мысліцеляў і педаго-
гаў Ф. Пракаповіча, А. Кантэміра, М. Ламаносава. Пра-
цы Ф. Пракаповіча, напрыклад, ён выкарыстаў у якасці
падручнікаў у вучылішчы, заснаваным ім у Магілёве (гл.
«Поэтнку» і «Катехпзнс», выдадзеныя ў Магілёве).
ЧДІрагрэсіўнымі для таго часу з'яўляліся ідэі Г. Каніска-
га аб карысці навук у жыцці грамадства і яго імкненне да
развіцця асветы. Г. Кдніскі быў прыхільнікам пашырэння
ідэй навукі новага часу, развіцця асветы сярод простага
народа. Так, у прамове пры адкрыцці Магілёўскага ву-
чылішча ён асуджде папярэднюю школу і тыя навукі,
якія выкладалісй), у іх вучні «многолетннмн трудамн на-
ходнлн вместо сокровшца одно углне»,д Раней, гаварыў
ён, добрую адукацыю атрымлівалі толькі за мяжой, і до-
ступ да яе мелі толькі «баяры і багатыя»; «худородным
же ц убогнм ннкакого к нему прнступу не было, теперь
же... сне счастне в рукн досталось» і «сндя в об'ьятнях
отцов вашнх н в лоне матсрнем греяся, прн нншете вапіей,
не теряя золотых лет вашнх... не углне, но нстннное сокро-
вніце можете прнобрестн...»’45
Выступаючы прыхільнікам асветы людзей, Г. Каніскі
патрабаваў выхавання дзейнага чалавека, які прыносіў
бы карысць народў.
С. Г. Каніскага як грамадскага дзеяча глыбока хвалявалі
праблемы чалавечых адносін у тагачасным грамадстве.
У перыяд, калі ў Беларусі і на Украіне панаваў фанатызм
каталіцкай царквы і езуітаў, ён з абурэннем гаварыў пра
бяспраўнае становішча народа ў шляхецкай Рэчы Паспа-
літай, дзе «школам п семннарпям быть не допускают, а
потому... людн в крайней простоте н невежестве прннужде-
ны жнть...»146-^
<-Г. Каніскі быў прыхільнікам уз’яднання беларускага і
ўкраінскага народаў з рускім. Палітычным ідэалам яго
з’яўлялася цэптралізаваная манархія з адзінымі законамі,
накшталт той, якая была створана Пятром I у Расіі. Ен
бачыў прагрэсіўнасць пятроўскіх рэформ у Расіі і хацеў
ажыццяўлення іх у Беларусі.
Выказванні Г. Каніскага аб карысці навук у грамад-
скім жыцці, заклікі да больш шырокага развіцця асветы
сярод простага народа, прызнанне псабходнасці некаторых
дзяржаўных і грамадскіх пераўтварэнпяў прыцягнулі ўвагу
А. С. Пушкіна, які называў яго «адным з самых незабыў-
ных дзеячаў мінулага»%
Казімір Нарбут. Вядомым прадстаўніком педагагіч-
162 най і прыродазнаўчанавуковай думкі ў Беларусі 60-х гг.
XVIII ст. з’яўляўся Казімір Нарбут (1738—1807). Ен на-
радзіўся ў сям’і сярэдняга шляхціца Лідскага павета,
вучыўся ў школе піяраў у НІчучыне, у 1755 г. паступіў у
Любяшоўскі навіцыят, у якім да гэтага часу ўжо вывуча-
ліся, акрамя латыні, геаграфія, гісторыя, французская і
іншыя мовы. Пасля навіцыята К- Нарбут два гады прабыў
у піярскай калегіі ў Дамбровіцы (сёння Дубровіца). Ў
1759 г. ён пераязджае ў Вільню, дзе ў піярскай калегіі
ўдасканальвае свае веды па філасофіі і матэматыцы, а за-
тым у Рым (у піярскі навіцыят).
Каля 1764 г. К. Нарбут вярнуўся на радзіму пасля па-
ездкі ў Італію і адразу ж быў накіраваны ў Дамбровіцу
выкладчыкам і прэфектам піярскай калегіі. Тут ён выкла-
даў усеагульную гісторыю, красамоўства, французскую
мову і іншыя прадметы.
Ў 1769 г. ён выдае на польскай мове першую сваю кні-
гу «Логіка...». У гэты час К. Нарбут чытаў курс лекцый па
філасофіі ў шляхецкім канвікце. Яго «Логіка...» пазней
вытрымала некалькі выданняў і працягвала заставацца
падручнікам у школах Беларусі і Літвы на працягу ўсёй
апошняй трэці XVIII ст.
Пералом, які адбыўся ў пачатку другой палавіны
XVIII ст. у духоўным жыцці ў Беларусі, калі на змену
схаластыцы ўсё больш выразна прыходзілі ідэі Асветніцт-
ва, насіў першапачаткова ўмераны характар. Нягледзячы
на прыкметы набліжэння эпохі Асветніцтва, адчуваўся
нейкі кампраміс, непаслядоўнасць у вырашэнні некаторых
навуковых, філасофскіх, лагічных, псіхалагічных і іншых
пытанняў.
3 кожным дзесяцігоддзем ідэі навукі новага часу, ідэі
Асветніцтва заваёўвалі ўсё больш розумаў. Навука рання-
га Асветніцтва ўбірала ў сябе перш за ўсё мясцовы ідэй-
ны матэрыял, але яс нельга таксама зразумець без сувязі
з рускай асветніцкай думкай і заходнееўрапейскім ас-
ветніцтвам. Ужо ў сярэдзіне 60-х гг. XVIII ст. у поглядах
асветніка К. Нарбута прасочваецца схільнасць да ідэй
новай навукі, уплыў развіцця прыродазнаўчых навук.
Змест рукапісу (канспект яго лекцый у Дамбровіцы)
«Кароткі трактат практычнай касмаграфіі» сведчыць аб
тым, што ўжо ў гэты ранні перыяд педагагічнай дзейнасці
К. Нарбут стаяў на ўзроўні дасягненняў навукі свайго ча-
су, а ў тлумачэнні прыродазнаўчых, прыродных з’яў сты-
хійна набліжаўся да матэрыялістычных пазіцый, засноўваў-
ся на перадавых поглядах М. Каперніка, Г. Галілея,
I. Ньютана, I. Кеплера, М. В. Ламаносава, В. Франкліна
і іншых даследчыкаў прыроды.
«Кароткі трактат практычнай касмаграфіі» ўключае ў
15
сябе звесткі па астраноміі, геаграфіі, разглядае фізічныя,
хімічныя і іншыя з’явы. «Навука касмаграфіі, — гаворыц-
ца там, — трымаецца на матэматычных асновах».
Калі ў канцы 50-х і ў 60-х гг. XVIII ст. у Беларусі ву-
чэнне М. Каперніка прызнавалася ў якасці гіпотэзы, якая
ўдала адпавядае астранамічным назіранням, то ўжо ў са-
мым пачатку 70-х гг., г. зн. у 1771 г., адзіп з ранніх прад-
стаўнікоў эпохі Асветніцтва К. Нарбут са сваімі вучнямі'
С. Верашчакам і С. Гадлеўскім заявілі ўжо аб прызнан-
ні геліяцэнтрызму М. Каперніка як навуковай ісціны.
Так, яны пісалі, што «размяшчэнне планет і іх абарачэнне,
прапанаванае Пталемеем разам з такім жа вучэннем Ціха
(Ціха Браге), якія пярэчаць законам механікі і доказам
фізікі, мы адхіляем». 1 далей: «Мы ж даказваем, што на-
вука (вучэнне) Каперніка вельмі добра адпавядае зако-
нам фізікі і астранамічным назіранням»148.
У К. Нарбут аб’ектыўна развянчаў догмы хрысціянскай
царквы аб выключнасці Зямлі як цэнтра Сусвету. фактыч-
нае прызнанне геліяцэнтрызму ў пачатку 70-х гг. XVIII ст.
у Беларусі сведчыла аб тым, што К- Нарбут стаяў на
ўзроўні дасягненняў навукі свайго часу і абапіраўся ў
сваіх вывадах на поспехі эксперыментальнага прырода-
знаўства, навейшыя даныя астраномаў, законы класічнай
фізікі і механікі.
самага ранняга перыяду сваёй педагагічнай дзейнасці
К. Нарбут выступаў супраць схаластыкі. Ён разумеў, што
схаластыка з’яўляецца перашкодай на шляху развіцця на-
вукі і асветы, і імкнуўся раскрыць яе адарванасць ад
практычнага жыцця чалавека і грамадства. ГІрызначэнне
вучоных, педагогаў ён бачыў у служэнні грамадству, у
развіцці навук, звязаных з практыкай жыцця.
К. Нарбут праяўляў глыбокую цікавасць да розных
адкрыццяў свайго стагоддзя, вывучаў і прапагандаваў
многія пытанні з галіны механікі, оптыкі, ваеннай справы,
адкрыцці даследчыкаў прыроды новага часу, аддаючы на-
дежнае кожнаму з іх.
У-1773 г. К. Нарбут як дамашні настаўнік падскар-
бія149 Вялікага княства Літоўскага зноў выязджае за гра-
ніцу (у Германію І Францыю).
Пасля вяртання з-за мяжы з 1775 г. прымае ўдзел у
рабоце Адукацыйнай камісіі ў Варшаве. Тут ён з’яўляўся
членам «Таварыства па складанню элементарных кніг»,
школьных падручнікаў, а таксама паўнамоцным прадстаў-
ніком беларуска-літоўскіх піяраў. У 1777 г. К. Нарбут
быў афіцыйна прызначаны Камісіяй інспектарам школ Лі-
тоўскай правінцыі (у яе ўваходзілі беларускія, літоўскія і
154 ўкраінскія землі).
К. Нарбут з’яўляўся прыхільнікам шырокай асветы пад
эгідай дзяржавы. Ен выступаў з асуджэннем цялесных па-
каранняў вучняў, што панавалі ў школах. З’яўляючыся
членам «Таварыства па складанню элементарных кніг»,
К. Нарбут напісаў два раздзелы для школьнага статута:
«Парафіяльныя школы» і «Аб інспектаванні (візітацыі)
школ».
Парафіяльныя школы былі школамі ніжэйшага звяна
ў сістэме асветы, разлічанымі ў асноўным на навучанне
дзяцей бедных гараджан, рамеснікаў і сялян. Сэнс і мэту
навучання дзяцей гэтых слаёў грамадства К. Нарбут ба-
чыў у тым, каб даць ім неабходныя практычныя навыкі і
веды. ён патрабаваў, каб у школах Адукацыйнай камісіі
вучылі не толькі маральным паводзінам, чытанню і пісьму,
але таксама і практычнай геаметрыі, давалі веды па мет-
рычнай сістэме мер і вагі, грашоваму абароту, агародніцт-
ву і сельскай гаспадарцы, лячэнню людзей (медыцыне),
гандлю і рамяству, выкарыстанню раслін, кары дрэў і
хмызняку, прыдатных для вырабу лякарстваў, а таксама
для афарбоўкі розных тканін і воўны150.
К. Нарбут лічыў, што кожны з большай ахвотай і г
больш дакладна будзе выконваць свае абавязкі перад
грамадствам, сваю работу і рамяство, калі яго навучаць
гэта рабіць. У раздзеле «Парафіяльныя школы '- К. Нарбут
п-атрабаваў забароны выкарыстання настаўнікамі і на-
глядчыкамі працы школьнікаў ва ўласных інтарэсах, а
таксама адвольнага ўвядзення новых абавязкаў для
вучняў'5'.
У статуце прасочваецца таксама ідэя сувязі навучання
з працоўным выхаваннем. Ад вывучэння прадметаў у шко-
лах, гаварылася ў ім, ні ў якім выпадку не можа быць ад-
дзелена працоўнае выхаванне вучняў. Пытанне аб працоў-
ным выхаванні як неабходным дапаўненні працэсу аду-
кацыі, зразумела, было вельмі важным у той перыяд.
Асаблівае значэнне надавалася разважлівасці і гуманнаму
абыходжанню настаўнікаў з вучнямі э бедных сем’яў, на
павагу іх асабістай годнасці і становішча. «Настаўнік не
павінен празываць іх зняважлівымі словамі, падвяргаць
цялесным карам..., павінен ведаць пра іх хваробы і іншыя
непрыемнасці і патрабаваць дапамогі ім з боку ўладаль-
нікаў або арандатараў маёнткаў»152.
Цікавыя выказванні К. Нарбута пра этыку. Гэта наву-
ка свецкай маральнасці, заўважае ён, «павінна быць са-
май неабходнай, таму што гэтых ведаў больш за ўсё нам
не хапае»153. ён імкнуўся ўвесці ў курс навучання свецкую
этыку, незалежную ад рэлігіі, але не замахваючыся на
рэлігійную мараль. Пры абмеркаванні гэтага пытання 155
ўсе члены «Таварыства...» згаджаліся з тым, што неабход-
на паказаць заганы, недахопы маральных прынцыпаў та-
гачаснага маладога пакалення. К. Нарбут лічыў, што трэ-
ба не толькі называць маральныя заганы чалавека ў гра-
мадстве, але і патрабаваць, каб выкладчыкі этыкі прыцяг-
валі ўвагу вучняў да вельмі балючага пытання эпохі —
да «абыходжання з сялянамі»154.
Усе гэтыя разважанні і выказванні К. Нарбута сведчы-
лі пра яго грамадзянскую мужнасць, характарызавалі яго
як чалавека, які абараняў перадавыя ідэі свайго часу.
Погляды педагога К. Нарбута засноўваліся на гумані-
стычных ідэях ранняга этапа эпохі Асветніцтва. Ён крыты-
каваў саслоўную сістэму навучання і выхавання і асаблі-
ва сістэму адукацыі езуітаў. К. Нарбут выступаў за адзі-
ную сістэму адукацыі, за школу, звязаную з практыкай
эканамічнага і сацыяльнага жыцця грамадства, з’яўляю-
чыся прыхільнікам не дагматычнага, а ўсвядомленага
ўспрымання вучнямі матэрыялу, набыцця ведаў. Ён пісаў:
«Настаўнікі, якія сваіх вучняў прымушаюць слепа пры-
трымлівацца іх поглядаў, як быццам адзяюць ланцугі на
розум, калі не дазваляюць вучням карыстацца разумнай
свабодай меркавання аб прадметах»153.
К. Нарбут выступаў супраць схаластычных метадаў
навучання ў школах, супраць зубрэння. Педагог-гуманіст
патрабаваў уключэння ў праграмы школ большай коль-
касці прыродазнаўчых дысцыплін.
Як выразнік інтарэсаў перадавых слаёў грамадства,
зацікаўленых у некаторых сацыяльна-палітычных рэфор-
мах, К. Нарбут аддаваў свае веды і энергію справе выха-
вання моладзі ў духу патрабаванняў, якія прад’яўляла
яго эпоха. Як педагог-асветнік ён рабіў усё залежнае ад
яго, каб школы Адукацыйнай камісіі давалі вучням веды,
якія можна было б прымяніць у любой сферы дзейнасці
з найболыпай карысцю. К. Нарбут змагаўся за сістэму
адукацыі, якая магла б забяспечыць падрыхтоўку дзей-
ных спецыялістаў, неабходных вытворчасці, гандлю, бу-
даўніцтву, сельскай гаспадарцы і ўсім іншым галіпам гра-
мадскага жыцця, і адпавядала б задачам фарміравання
чалавека новага, буржуазнага грамадскага ладу, які за-
раджаўся ў нетрах феадалізму.
* *
*
3 другой палавіны XVII ст. у развіцці беларускай
культуры і асветы пачаўся асабліва складаны перыяд.
156 Феадальнм і нацыянальны прыгнёт, войны, каталіцкая
экспансія і ўнутраная палітыка уніяцкай і празаслаўнай
царквы перашкаджалі развіццю беларускай школы і асве-
ты. Гэта аеабліва адчувалася ў працэсе выцяснення бела-
рускай мовы з усіх сфер пісьменнасн.і. У гэты перыяд
узмацніўся націск рэлігійных інстытутаў на ўсе сферы
жыцця, на ўсе праявы ўсходнеславянскай культуры, у тым
ліку і на асвету. Асабліва стараўся ордэн езуітаў — перада-
вы атрад рэакцыйнага духавенства, які жорстка і мэтана-
кіравана насаджаў сваю сістэму адукацыі і выхавання,
што набыла сумную славу ва ўсім свеце. Неабходна ад-
значыць, што ўзмацненне каталіцкай экспапсіі выклікала
да жыцця супраціўленне беларускага народа і яго пера-
давых мысліцеляў. Вялікую ролю ў развіцці беларускай
свецкаіі культуры, філасофскіх і рацыяналістычных кан-
цэпцый, у пашырэнні прыродазнаўчанавуковых ведаў ады-
гралі такія выдатныя асветнікі, як Сімяон Полацкі, Ілья
Капіевіч і інш. Ідэямі атэізму і вальнадумства адзначана
дзейнасць выдатнага беларускага мысліцеля другой пала-
віны XVII ст. Казіміра Лышчынскага,
У другой палавіне XVII ст. у Беларусі набылі болып
шырокае распаўсюджанне ідэі Асветніцтва, прагрэсіўныя
канцэпцыі прыродазнаўства, філасофіі, грамадска-палітыч-
най думкі.
ШКОЛА
I АСВЕТНШКІЯ
ІЛЭІ
ЎАПОШНЯЙ ЧВЭРШ XVIII-
ПЕРШАЙ ПАЛАВІНЕ ХІХСТ.
УЗ’ЯДНАННЕ 3 РАСІЯЙ I ЯГО ЗНАЧЭННЕ
ДЛЯ САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАГА
I КУЛЬТУРНАГА РАЗВІЦЦЯ БЕЛАРУСІ
У другой палавіне XVIII ст. Рэч Паспалітая, якая раз-
дзіралася ўнутранымі супярэчнасцямі, стала лёгкай зда-
бычай суседніх дзяржаў. У 1772 г. адбыўся першы падзел
Рэчы Паспалітай паміж Прусіяй, Аўстрыяй і Расіяй. У
1793 г. Расія і Прусія падпісалі дагавор аб другім падзеле
Рэчы Паспалітай. Пасля падаўлення паўстання Касцюшкі
(восень 1794 г.) у 1795 г. адбыўся трэці падзел Рэчы Па-
спалітай паміж Расіяй, Аўстрыяй і Прусіяй.
У выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай уся Беларусь
з насельніцтвам звыш 3 млн. чалавек была ўз’яднана з
Расіяй. Гэты гістарычны акт меў вялікае прагрэсіўнае
значэнне для беларускага народа. У працэсе ўз’яднання
на тэрыторыі Беларусі праводзіўся адміністрацыйны па-
дзел, структура якога да 1802 г. неаднаразова мянялася.
Згодна ўказу ад 9 верасня 1801 г. была .праведзена но-
вая губернская рэформа ўсёй Расіі. На тэрыторыі Бела-
русі былі створаны пяць губерань: Віцебская, Магілёў-
ская, Мінская, Гродзенская і Віленская. У склад апош-
няй, акрамя беларускіх паветаў, уваходзілі таксама лі-
тоўскія паветы. Магілёўская і Віцебская губерні ўвайшлі
ў склад Беларускага генерал-губернатарства. Віленская,
Гродзенская і Мінская губерні склалі Літоўскае генерал-
губернатарства.
Уз’яднанне паклала пачатак уцягванніо Беларусі ў
агульнарускую гаспадарчую сістэму. Гэта аказала дабра-
творны ўплыў на развіццё ўсіх галін эканомікі Беларусі,
садзейнічала росту мануфактур, галоўным чынам вотчын-
ных. Прыкметна стала развівацца сельская гаспадарка.
Больш выгадныя ўмовы і пашыраныя магчымасці збыту
сельскагаспадарчых прадуктаў стымулявалі рост іх вы-
творчасці. Уз’яднанне з Расіяй садзеннічала ўмацаванню
гандлёвых сувязей з рускімі і ўкраінскімі губернямі. Ста-
ноўчае значэнне для развіцця гандлю мела ліквідацыя
шматлікіх унутраных таможных іюшлін.
Беларускія купцы наведвалі Смаленск, Дарагабуж, Ро-
слаўль, Вязьму, Маскву, Пецярбург, Кіеў, Крамянчуг і ін-
шыя рускія і ўкраінскія гарады. У сваю чаргу рускія і ўкра-
інскія купцы прывозілі свае тавары на кірмашы Беларусі.
Пасля уз’яднання з Расіяй назіраўся прыкметны рост
насельніцтва гарадоў Беларусі. Напрыклад, у Магілёве ў
1776 г. было каля 7300 жыхароў, а ў 1786 г. — 9350. На-
сельніцтва Віцебска за гэты перыяд вырасла амаль у два
разы — з 5500 да 10 300. 3 1796 да 1801 г. насельніцтва
Мінска вырасла з 5700 да 7140 чалавек.
Узіяднанне з Расіяй выклікала значныя змены ў куль-
турным жыцці беларускага народа. Насуперак антынарод-
най, рэакцыйнай палітыцы царызму перадавая дэмакра-
тычная руская культура аказвала дабратворны ўплыў на
развіццё культуры і асветы ў Беларусі. Пашырэнне на тэ-
рыторыі Беларусі сеткі рускіх школ узмацніла зацікаў-
ленасць мясцовага насельніцтва дасягненнямі рускай на-
вукі і культуры, грамадска-палітычным жыццём Расіі.
Жыхары гарадоў выпісвалі з Пецярбурга, Масквы і іншых
гарадоў газеты і часопісы, якія там выдаваліся; у вялікай
колькасці ў канцы XVIII ст. паступалі ў Беларусь «Труды
вольног.о экономнческого обгцества», часопісы М. I. Наві-
кова і інш.
3 канца XVIII ст. узмацніўся ўплыў прагрэсіўнай гра-
мадскай думкі Расіі на перадавую інтэлігенцыю Беларусі.
Гэта выявілася ў росце цікавасці да дэмакратычнай літа-
ратуры Расіі таго часу, у прыватнасці да твораў М. I. На-
вікова, А. М. Радзішчава, у пашырэнні ідэй рускіх педа-
гогаў.
Грамадска-асветніцкая дзейнасць М. I. Навікова
(1744—1818) была накіравана супраць прыгонніцкага ла-
ду. У сваіх сатырычных часопісах выдатны рускі асветнік
адзначаў заганы феадальна-прыгонніцкага выхавання.
Выхаванне ён разглядаў у якасці галоўнейшага фактара
фарміравання чалавечай асобы. У сваіх працах («Пра вы-
хаванне і павучанне дзяцей», «Сямейная гутарка», «Пісьмо
пра дамашніх настаўнікаў», «Эстэтычнае выхаванне») ён
выказаў прагрэсіўныя педагагічныя ідэі. Рознабаковая
грамадска-педагагічная дзейнасць, выказаныя ім ідэі вы-
хавання шчаслівых людзей і карысных грамадзян былі на-
кіраваны супраць самаўладства, прыгонніцкай педагогікі.
Вяршыняй перадавой грамадскай думкі ў Расіі канца
XVIII ст. з’явіліся ідэі А. М. Радзішчава. У адрозненне ад
іншых прагрэсіўных мысліцеляў, якія крытыкавалі неда-
хопы і заганы дваранска-прыгонніцкага выхавання,
А. М. Радзішчаў добра разумеў, што ўся сістэма выха-
вання была цесна звязана з грамадскім укладам Расіі.
Глыбока ўсведамляючы неабходнасць звяржэння сама-
ўладства і знішчэння прыгоннага права, мысліцель лічыў
важным выхоўваць барацьбітоў супраць самадзяржаўна-
160 прыгонніцкіх парадкаў. 3 гэтых новых пазіцый ён пады-
шоў да вызначэння мэты і задач выхавання «сапраўдных
сыноў айчыны». Вядома, што ў Беларусі распаўсюджваўся
перапісаны ад рукі твор Радзішчава «Падарожжа з Пецяр-
бурга ў Маскву».
Прадстаўнікі інтэлігенцыі Беларусі праяўлялі зацікаў-
ленасць дасягненнямі рускага мастацтва. У губернскія га-
рады Беларусі прыязджалі акцёры з Пецярбурга, Масквы,
Кіева, Казані. Іх выступленні выклікалі вялікую цікавасць
у публікі.
Адразу ж пасля ўключэння беларускіх зямель у склад
Расіі быў пакладзены пачатак даследаванню Беларусі
рускімі вучонымі. У лютым 1773 г. Расійская акадэмія на-
вук прыняла рашэнне аб пасылцы ва ўсходнюю частку Бе-
ларусі дзвюх навуковых экспедыцый — астранамічнай і
фізічнай.
Фізічная экспедыцыя сабрала вялікі цікавы матэрыял
аб прыродных умовах Беларусі, яе натуральных багаццях,
насельніцтве, гістарычных помніках, жыцці і побыце бе-
ларускага народа.
Пачынаючы з сярэдзіны XVIII ст„ рускім урадам у Бе-
ларусі праводзілася генеральнае межаванне зямель, у
працэсе якога быў сабраны вялікі матэрыял па статысты-
цы і эканоміцы Беларусі. Руская грамадскасць атрымала
магчымасць пазнаёміцца з геаграфічным становішчам
Беларусі, з яе прыродай. У Расіі з’яўляюцца першыя публі-
кацыі аб Беларусі. У 1800 г. ва ўсходняй частцы Беларусі
пабываў вядомы рускі паэт і дзяржаўны дзеяч Г. Р. Дзяр-
жавін, пасланы Сенатам для рэвізіі Магілёўскай і Віцеб-
скай губерань. Ен склаў цікавыя запіскі, у якіх паведам-
ляў пра цяжкае становішча беларускіх сялян, самавольст-
ва памешчыкаў і арандатараў. У 1783 г. праз Беларусь на
Валынь праязджаў мінералог і хімік акадэмік В. М. Се-
вяргін. Свае ўражанні аб Беларусі В. М. Севяргін перадаў
у кнізе «Запіскі падарожжа па заходніх правінцыях Ра-
сійскай дзяржавы» (Снб., 1803 г.).
Уз’яднанне Беларусі з Расіяй было буйным паваротам
у гістарычным лёсе беларускага народа. Яно адпавядала
кроўным інтарэсам шырокіх народных мас, спрадвечнаму
імкненню злучыцца з блізкім па паходжанню, мове, куль-
туры, веравызнанню і гістарычнаму мінуламу рускім на-
родам, з якім беларускі народ быў палітычна разлучаны
звыш пяці стагоддзяў. Уз’яднанне з Расіяй мела прагрэ-
сіўнае значэнне для далейшага палітычнага, эканамічнага і
культурнага развіцця Беларусі. Яно ратавала беларускі
народ ад насільнага акаталічвання і паланізацыі, садзей-
нічала больш цесным сувязям з Расіяй і паскарэнню пра-
цэсу разлажэння феадальных адносін, стварала ўмовы
6 Зак. 2605.
161
для дабратворнага ўплыву перадавой рускай культуры,
адкрывала магчымасці для няспынных зносін беларускага
народа з вялікім рускім народам і іншымі народамі Расіі,
для аб’яднання рэвалюцыйных сіл працоўных мас брацкіх
народаў у агульнай барацьбе за сваё вызваленне ад пры-
гнёту эксплуататараў.
У першай палавіне XIX ст. развіваліся і ўмацоўваліся
грамадска-палітычныя і рэвалюцыйныя сувязі беларускага
народа з брацкімі рускім і ўкраінскім народамі, што вы-
разна вызначыліся ў важных гістарычных падзеях таго
перыяду. Адной з іх была Айчынная вайна 1812 г., якая
з’явілася велізарнейшым выпрабаваннем для ўсіх народаў
Расіі. Плячо ў плячо ў шэрагах рускай арміі ваявалі су-
праць агульнага ворага і рускія, і беларусы, і ўкраінцы,
сумесна змагаліся яны ў партызанскіх атрадах.
Ідэі дзекабрыстаў знайшлі гарачы водгук у асяроддзі
прагрэсіўнай інтэлігенцыі Беларусі. Тут у 1821—1822 гг.
жылі і дзейнічалі многія вядомыя кіраўнікі дзекабрысцка-
га руху: кіраўнік Паўночнага таварыства М. Мураўёў, які
напісаў у Мінску варыянт сваёй канстытуцыі; пісьменнік
А. Бястужаў (Марлінскі), М. Лунін, 3. Чарнышоў, Я- Аба-
ленскі, М. Лорар і іншыя. Па прапанове Паўднёвага тава-
рыства першае выступленне дзекабрыстаў меркавалася
ажыццявіць восенню 1823 г. у Беларусі, у час. праезду
Аляксандра I, які наведаў Бабруйскую крэпасць. Часткай
дзекабрысцкага руху было выступленне ў Гродзенскай гу-
берні «Таварыства ваенных сяброў», якое ўключала як
афіцэраў Літоўскага корпуса (К. Ігельстром, А. Вегялін і
інш.), так і мясцовых жыхароў (М. Рукевіч, браты Ардын-
скія).
Пасля падаўлення паўстання 1830—1831 гг. указам
Сената ад 22 сакавіка 1831 г. Мікалай I патрабаваў ня-
шчаднага пакарання яго ўдзельнікаў. Усіх дваран загада-
лі судзіць на месцы, а іх нерухомую маёмасць браць у
казну.
Урад разумеў, што аднымі рэпрэсіямі нельга кіраваць.
У Г832 г. быў створаны «Асобы камітэт па справах заход-
ніх губерань». У яго задачы ўваходзіла намеціць і ажыцця-
віць адміністрацыйныя і палітычныя мерапрыемствЫ для
прывядзення гэтага краю да «спакою», забеспячэння тры-
валага становішча царызму і непарушнасці прыгоннага ла-
ду. 3 гэтай мэтай Камітэт прапанаваў праводзіць палітыку
насаджэння рускага дваранства, перасялення сюды рускіх
казённых сялян з забеспячэннем ім некаторых ільгот для
таго, каб у іх асобе стварыць ураду апору «ў людзях про-
стага звання». Нягледзячы на такія льготы, поспех гэтага
162 мерапрыемства быў усё ж невялікі. Рускія дваране і чы-
ноўнікі, атрымаўшы маёнткі, звычайна прадавалі іх, сяля-
не ж перасяляліся вельмі неахвотна.
Па прапанове Камітэта па справах заходніх губерань
урад ажыццяўляў меры, накіраваныя на русіфікапыю-—
Беларусі. Гэтыя меры закраналі пытанні кіравання, суда,
асветы, культуры. У мясцовыя адміністрацыйныя і палітыч-
ныя органы назначаліся толькі рускія чыноўнікі, а мясцо-
вым ураджэнцам доступ быў абмежаваны. Акрамя таго,
на службу прымаліся толькі асобы з пасведчаннямі дэпу-
тацкіх сходаў аб «добранадзейнасці», зацверджанымі гу-
бернатарамі. Каб прыцягнуць рускіх чыноўнікаў у Бела-
русь, ім забяспечвалася перавага ў аплаце і прасоўванне
па службе. У адпаведнасці з указам Мікалая I Сенату ад
25 чэрвеня 1840 г. адмянялася дзеянне Літоўскага стату-
та. Ва ўсіх сферах гаспадарчага і палітычнага жыцця
ўводзілася рускае заканадаўства. Усе судовыя, адмініст-
рацыйныя, грамадскія акты і дакументы павінны былі
быць толькі на рускай мове.
У навучальных установах уводзілася навучанне на рус-
кай мове, а ў адпаведнасці з указам 1836 г. было забаро-
нена выкладаць польскую мову ў якасці асобнага прадме-
та. Праследуючы мэту аслаблення польскага ўплыву ў
Беларусі і Літве, а таксама ліквідацыі ачага распаў-
сюджання «вальнадумства», царскі ўрад закрыў у маі
1832 г. Віленскі універсітэт.
Для таго каб знішчыць усякую думку пра існаванне Літ-
вы і Беларусі як асобных нацыянальных раёнаў са сваімі
гістарычнымі, культурна-бытавымі і моўнымі асаблівасця-
мі, Мікалай I указам ад 18 ліпеня 1840 г. забараніў ужы-
ваць тэрміны «беларускія» і «літоўскія» губерні, замест
чаго была ўведзена назва «Паўночна-Заходні край», якая
абязлічвала Беларусь і Літву.
Каб падарваць польска-каталіцкі ўплыў на беларускае
і ўкраінскае насельніцтва, царскі ўрад стаў на шлях лік-
відацыі уніяцкай царквы. У 1839 г. урад сабраў царкоўны
сабор у Полацку, які і прыняў рашэнне аб уз’яднанні
уніятаў з праваслаўнымі. Урад скараціў колькасць ката-
ліцкіх манастыроў.
40—50-я гг. у Беларусі, як і ў іншых месцах Расіі, былі
перыядам далейшага росту грамадска-палітычнага руху,
абвастрэння сацыяльных супярэчнасцей як праявы агуль-
нага крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы. На арэну
рэвалюцыйнай барацьбы выступілі прадстаўнікі човых
грамадскіх сіл — разначынцы-дэмакраты. У гэты перыяд
асабліва ўзмацнілася ўздзеянне рускай рэвалюцыйнай
думкі, у асаблівасці А. I. Герцэна, на грамадска-палітыч-
ны рух у Беларусі. 163
Вялікі ўплыў на развіццё перадавых педагагічных ідэй
у Беларусі аказалі працы В. Р. Бялінскага, усё жыццё і
дзейнасць якога былі прысвечаны настойлівай і няшчад-
най барацьбе з мікалаеўскай школай «муштры і зубрэн-
ня», з «тэорыяй» прыгоннікаў аб «самадзяржаўі, права-
слаўі і народнасці», барацьбе за выхаванне моцных і муж-
ных людзей. Педагагічная спадчына В. Р. Бялінскага цесна
звязана з яго рэвалюцыйна-дэмакратычным, сацыяль-
на-палітычным і філасофскім светапоглядам.
Шырока распаўсюджваліся і рэвалюцыйныя ідэі
А. I. Герцэна, у тым ліку яго думкі аб выхаванні і наву-
чанні. Мысліцель сцвярджаў, што выхаванне «набывае
канкрэтны жыццёвы характар тадьі, калі звязана з асноў-
нымі задачамі развіцця грамадства... калі яно адлюстроў-
вае яго патрэбы, інтарэсы»156. Гаворачы аб працэсе наву-
чання, Герцэн падкрэсліваў яго актыўны характар і вы-
ступаў супраць пасіўнага засваення вучнямі ведаў.
Пэўны ўплыў на развіццё педагагічнай думкі ў Бела-
русі аказаў вядомы рускі педагог У. Ф. Адоеўскі (1803—
1869). Ен упершыню ў Расіі распрацаваў гукавы метад на-
вучання грамаце. На аснове перадавых педагагічных
ідэй 40-х гг. XIX ст. У. Ф. Адоеўскі стварыў вялікую коль-
касць настаўленняў, вучэбных кніг і дапаможнікаў для
сельскіх прыходскіх вучылішчаў, склаў рад праектаў ар-
ганізацыі школ для народа. Яго чатыры кнігі «Сельскага
чытача» былі шырока распаўсюджаны па ўсёй краіне. Пе-
дагагічныя погляды У. Ф. Адоеўскага былі цесна звязаны
з верай у сілу навукі. Народныя па духу і навукова-папу-
лярныя па зместу дзіцячыя, вучэбныя і народныя кнігі
У. Ф. Адоеўскага аказалі ўплыў на рускіх педагогаў, пе-
дагагічныя прынцыпы і навукова-рэалістычны напрамак
якіх знайшлі адлюстраванне ў дзіцячых і вучэбных кнігах
к. Д. Ушынскага, Л. М. Талстога і інш.
Вызваленчы рух у 40—50-х гт. у Беларусі з’яўляўся
непарыўнай складанай часткай агульнарасійскага рэвалю-
цыйнага руху. Тут ствараліся тайныя рэвалюцыйныя ар-
ганізацыі, праграмы якіх складаліся пад уплывам рускай
рэвалюцыйна-дэмакратычнай думкі. Гэтаму спрыяла тая
акалічнасць, што многія ўраджэнцы Беларусі вучыліся ў
вышэйшых навучальных установах Пецярбурга, Масквы,
Кіева. У 40-х гг. у Беларусі жылі і вялі работу члены та-
варыства петрашэўцаў.
У час рэвалюцыі 1848 г. у Беларусі склалася надзвы-
чай напружаная абстаноўка, абумоўленая рэзкім узмац-
неннем сялянскага руху і дзейнасцю тайных рэвалюцыйных
арганізацый. Аднак царскі ўрад прадпрымаў надзвычай-
164 ныя меры, каб прадухіліць рэвалюцыйныя выступленні:
ён размясціў на тэрыторыі беларускіх губерань да 200
тыс. войск, узмацніў паліцэйскі нагляд, правёў арышты
«падазроных» у рэвалюцыйных адносінах асоб. I ўсё ж
спыніць нарастанне рэвалюцыйнага руху царызм ужо не
меў сілы.
АСВЕТАЎ БЕЛАРУСІ
Агульная характарыстыка школьных рэформ канца.
XVIII ст. Палітычныя падзеі апошняй чвэрці XVIII сті
звязаныя з падзеламі Рэчы Паспалітай, пачатак працэсу
разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы знайшлі шы-
рокае адлюстраванне ў галіне школьнай адукапыі. У<фаз-
віцці асветы ў Беларусі настуіГаё'новьі этап, сутнасць яко-
га заключалася ў пераходзе да школы, што болып адпавя-
дала патрэбам новай эпохі.
Першымі радыкальнымі мерапрыемствамі ў галіне асвё-
ты з’явіліса дшкольныя рэформы 1773 г. у Рэчы Паспалі-
тай Т 1786 г. у Расіі. Юрыдычнае афармленне першай |
гэтых рэформ было звязана са стварэннем Адукацыйнаіі
камісіі, другой — з арганізацыяй Камісіі па ўтварэнню
нарбдных вучылішчаў.
Падрыхтаваны Адукацыйнай камісіяй статут і мера-'
прыемствы, ажыццёўленыя-ею~у“Талінё асветы, насілі °ў
цэлым прагрэсіўны характар. Школа набывала' свецкую
накіраванасць. Агульнае кіраўніцтва справай асв'еты за-
біраяася з~рук духавенства. Са школ паступова выганялі-
ся схаластыкаСІ -зубрэнне. У школьнай адукацыі болыцде/
месца займалі. прадметы фізіка-матэматычнага цыкла/
Асабліва значная ўвага ўдзялялася выкладанню фізікц
У гэты прадмет уключаліся не толькі элементы ўласна
фізікі, але і «пачатковыя падставы» батанікі, земляробст-\
ва, садаводства, мінералогіі, гігіены, ветэрынарыі. Ста-у
тут патрабаваў ад настаўнікаў выкладання фізіка-матэма-/
тычных прадметаў, а таксама гісторыі мастацтваў і ра-у
мёстваў у сувязі з практыкай. Гуманітарныя прадметьк
былі прадстаўлены польскай і лацінскай граматыкай,. геа-’
графіяй, гісторыяй, заканазнаўствам і некаторымй-ШІпыодг
прадметамі. ~
Змест навучання і выхавання вучняў на ўроках гумй-
нітарнага цыкла вызначаўся тымі канкрэтнымі палітычны-
мі задачамі, якія ставілі перад сабой прагрэсіўныя колы
165
польскай шляхты і гараджан у перыяд падзелаў Рэчы Па-
спалітай, задачамі захавання нацыянальнай самастойна-
сці дзярждвы. Гэтым жа задачам адпавядала і пастаноў-
ка фізічнага выхавалня.
г—-Станоўчым крокам у выхаванні і навучанні юнацтва
была спроба Адукацыйнай камісіі вызваліць школу ад
прамога і непасрэднага ўплыву царквы. Выкладанне тэа-
логіі ў 'школе было забаронепа. іЦаркоўны прапаведнік
павінен быў выконваць свае функцыі толькі ў царкве і
толькі ў святочныя і нядзельныя дні.
Г Шерадавымі для свайго часу былі і дыдактычныя прын-
1 цыпы. Статут Адукацыйнай камісіі патрабаваў ад настаў-
\нікаў такіх метадаў навучання, якія садзейнічалі б_раз-
фіццю мыслення вучняў: «Вообше учнтелн стараться ймеют,
дабы ученнкн болёё успевалн рассужденнямн, нежелн
нзученнем предметов нанзусть»157.
Некалькі больш чым за 20 гадоў сваёй дзейнасці Аду-
кацыйная камісія на тэрыторыі Беларусі адкрыла школы
ў Гродна, Ваўкавыску, Вішневе, Паставах, Барунах, На-
вагрудку, Мінску, Халопенічах, Нясвіжы, Слуцку, Баб-
руйску, Бярэзвечы, Мазыры, Брэсце, Пінску, Жыровічах,
Лідзе, Лужках, Шчучыне і Драгічыне.
/"Т\дНак новая сістэма адукацыі сустрэла сур’ёзнае су-
/праціўленне пануючага класа і духавенства. МоцнЬім усё
/яшчэ заставаўся ў паўсядзённым жыцці школы ўплыў
езуітаў, нягледзячы на тое, што ордэн езуітаў у Рэчы Па-
Успалітай быў скасаваны<| а школы і ўся маёмасць ордэна
былі перададзены ў распараджэнне Адукацыйнай камісіі.
САдукацыйная камісія з-за недахопу спецыяльна падрых-
\таваных настаўнікаў вымушана была прыцягваць да педа-
ігагічнай дзейнасці ксяндзоў ліквідаваных манастырскіх,
галоўным чынам езуіцкіх, вучылішчаўТ)У 1790 г. візітатар
Крусінскі паведамляў, што «манахіАіастаўнікі ўпарта ад-
маўляюцца ад выканання распараджэнняў камісіі, працяг-
ваюць утрымліваць школы і вучыць па-старому»158.
/— Непаслядоўнасць і класавая абмежаванасць дзейнасці
[ Адукацыйнай камісіі вызначылася ў яе няздольнасці ажыц-
I цявіць абвешчаны ў статуце прынцып бессаслоўнай аду-
\ кацыі. .Шляхта і царква сарвалі арганізацыю прыходскіх
школ, разлічаных на сялянскіх дзяцей. Школа заставалася
зброяй нацыянальнага прыгнёту і служыла мэтам апаляч-
ваппя беларускага і ўкраінскага народаў.
т=^~Ажыццяўленне пераходу да новай сістэмы адукацыі
працягвалася ў Беларусі і пасля яе ўз’яднання з Расіяй.
Першая спроба адкрыць рускія школы для гарадскога
насельніцтва Беларусі адносіцца к канцу 70-х гг. XVIII ст„
166 калТ на аснове зацверджанага ў 1775 г. «Учреждення для
управлення губерннямй Россййской нмпернн» ў губернскіх
і павятовых гарадах Дрысе, Тарадку, Суражы, Віцебску
і іншых гарадскімі магістратамі было адкрыта звьпц 20
школ. Гараджане вельмі прыхільна адносіліся да рускан /
школы. ЗЯ'Ьг'србдкі ў некаторых гарадах былі пабудава-
ны спецыяльныя «вучылііпчныя дамы». Гараджане праяў-
лялі клбпаты і аб падборы настаўнікаў. Бацькі ахвотна
накіроўвалі сваіх дзяцей у новыя школы. У 1784 г. у па-
вятовых гарадах Полацкай губерні ў рускіх школах вучьь
ліся 126 дзяцей гараджан. Арганізацыя і нагляд за шко-
ламі былі даручаны толькі што створаным прыказам гра-
мадскага прызрэння, якія не мелі ні вопыту, ні дастатко-
вых сродкаў і часта адкрыта супрацьдзейнічалі нармаль-
най рабоце школ: не давалі памяшканняў для заняткаў,
не клапаціліся аб падборы настаўнікаў, аб наборы вучняў
у школы. Не адпавядала патрэбам гараджан і праграма
гэтых навучальных устаноў, якая прадугледжвала вывучэн-
не граматы, рысавання, арыфметыкі і катэхізіса для дзя-
цей «грэка-расійскага веравызнання».
Няма нічога дзіўнага, што неўзабаве частка школ, ство-
раных на аснове «Учрежденпя для управлення...» перай-
шла ў рукі духавенства, якое выдзеліла ім памяшканні пры
цэрквах і манастырах і «дзячкоў» у якасці настаўнікаў.
Выкладанне ў такіх школах вялося на крайне нізкім уз-
роўні, таму што дзякі маглі толькі вучыць па буквару,
псалтыру ды яшчэ па-руску, а некаторыя і «па-польску
пісаць».
Нехапала падручнікаў, не было сродкаў для набыцця
наглядных дапаможнікаў. Не было і падрыхтаваных на-
стаўнікаў. Такое становішча прыкметна ўплывала на якасць
і тэрміны навучання. Яно зацягвалася, як правіла, на 4—
5 гадоў. Многія школы неўзабаве спынілі сваё існаванне.
Эканамічнае развіццё Расіі ўжо даўно патрабавала
карэннай рэформы адукацыі. Палітычная сітуацыя на
ўз’яднаных з Расіяй землях Украіны і Беларусі паскорыла
яе правядзенне.
Галоўныя і малыя народныя вучылішчы. Да падрых-
тоўкі рэформы асветы ўрад Кацярыны II прыступіў у па-
чатку 80-х гг. У 1782 г. была створана Камісія па арганТ"
зацыі народных вучылішчаў, а ў 1786 г. — зацверджаны
выпрацаваны ёю «Статут народных вучылішчаў у Расій-
скай імперыі». У адпаведнасці з ім з 1789 па 1793 г. у Ма-
гілёўскай і Віцебскай губернях, уз’яднаных з Расіяй у вы-
ніку першага падзелу Рэчы Паспалітай, былі створаны /
два галоўныя і шэсць малых народных вучылішчаў (у
Магілёве, Полацку, Віцебску, Чэрыкаве, Мсціславе, Ор-
шы, Чавусах і Копысі).
167
/ Згодна са статутам 1786 г. галоўныя народныя вучы-
/ лішчы павінны былі адкрывацца ў губернскіх гарадах і
| складацца з 4-х класаў. Курс навучання ў іх быў разлі-
I чаны на 5 гадбў. Малыя вучылішчы з двухгадовым курсам
Чнадучання павінны былі адкрывацца ў павятовых гарадах.
Асноўнымі прадметамі вучэбнага плана галоўных і малых
народных вучылішчаў былі граматыка рускай мовы, арыф-
метыка, усеагульная і расійская гісторыя і геаграфія, пры-
родазнаўства, геаметрыя, механіка, фізіка, архітэктура,
замежная («суседняя») мова і рысаванне, на якія ў цэлым
адводзілася ва ўсіх класах школы 87 гадзін у тыдзень. 3
іх 23 гадзіны ў тыдзень былі выдзелены на вывучэнне ка-
тэхізіса, свяшчэннага пісання і «Кнігі аб абавязках ча-
лавека і грамадзяніна».
Для ажыццяўлення новай школьнай праграмы ў га-
лоўныя і малыя народныя вучылішчы Беларусі з 1789 па
1794 г. было адпраўлена з Пецярбурга каля 30 назваў
падручнікаў і метадычных дапаможнікаў у колькасці 17
тыс. экземпляраў, а таксама вялікая колькасць розных
табліц, прылад, карт, гербарыяў і калекцый. Большасць
падручнікаў, асабліва па матэматыцы і фізіцы, былі на-
пісаны выдатнымі рускімі вучонымі канца XVIII ст.
Д. С. Анічкавым, Я- П. Казельскім і інш.
^---''ТТа-новаму было вырашана пытанне аб педагагічных
( кадрах для гэтых вучылішчаў. Падрыхтоўка іх ажыццяў-
1 лялася ў Пецярбургскай настаўніцкай семінарыі з ліку
выпускнікоў Кіеўскай і Маскоўскай духоўных акадэмій,
| горнага вучылішча, духоўных семінарый, у асноўным ура-
/джэнцаў тых месц, дзе адкрываліся новыя навучальныя
ўстановы. На працягу апошняга дзесяцігоддзя XVIII ст. у
народных вучылішчах Беларусі працавалі ўсяго 43 на-
стаўнікі, з іх 32 былі ўраджэнцамі беларускіх губерань.
У канцы 90-х гг. XVIII ст. у рускіх народных вучы-
лішчах вучылася звыш 400 дзяцей мяшчан, дваран, а так-
сама сялян, якія жылі ў гарадах. Апошніх было 10,9 %.
11 % усіх вучняў складалі дзяўчынкй
Я:тупнасць народных ЗўЧБГятпцаў усім слаям гарад-
насельніцтва, адсутнасць для іх якіх-небудзь абме-
няў сацыяльнага, веравызнальнага і ўзроставага
ару, забеспячэнне дзяўчынкам права наведваць
нароўні з хлопчыкамі — новая і прагрэсіўная з’ява
>рыі асветы Беларусі. Аднак усё гэта зусім не свед-
чыла пра ўсеагульную даступнасць школы. На самай
справе кола асоб, якія мелі магчымасць атрымліваць аду-
’ кацыю ў народных вучылішчах, вызначалася не толькі
тымі або іншымі дэкларацыямі заканадаўцаў, што пры-
168 крываліся фігавым лістком «асветнага абсалютызму»,
але і сацыяльна-эканамічным і прававым становішчам
розных груп і класаў насельніцтва.
Прыкладам абмежаванасці прынцыпу бессаслоўнасці
новай школы з’яўляецца той факт, што пры арганізацыі
народных вучылішчаў зусім не ўлічвалася вёска, г. зн.
найбольш шматлікая, самая забітая, цёмная і абяздоленая
частка насельніцтва краіны — прыгоннае сялянства.
Рэакцыйная накіраванасць каталіцкіх школ. Значнае
месца ў сістэме школьнай адукацыі ў Беларусі працягва-
лі займаць манастырскія уніяцкія і каталіцкія навучаль-
ныя ўстановы.
Нягледзячы на некаторыя пераўтварэнніт ажыццёўле-
цыя ў гэтых установах шад уплывам рэформ 17?3 і 1786 гг.,
яны працягвалі заставацца рэакцыйнымі, служылі інтарэ-
сам пануючых класаў, з’яўляліся ачагамі распаўсюджан-
ня схаластычных ведаў і рэлігійнага светапогляду. У кан-
цы XVIII ст. на тэрыторыі Беларусі езуіты, базыльяне,
дамініканцы, кармеліты, манахі іншых каталіцкіх і
уніяцкіх ордэнаў мелі ў сваім распараджэнні 37 вучы-
лішчаў.
Кансерватыйнаму і рэлігійнаму зместу вучэбных пра-
грам манастырскіх навучальных устаноу, якія знаходзілі-
ся ў многіх выпадках на ўзроўні ранняга сярэдневякоўя,
адпавядала і методыка выкладання ў іх. У навучанні па-
навала бессэнсоўнае зубрэнне, адсутнасць творчага пачат-
ку. Маючы на ўвазе гэтыя вучылішчы, візітатар Севяргін
у 1803 г. пісаў: «Амаль ва ўсіх вучылішчах дзеці вучаць
свае ўрокі на памяць: рэдка^могуць яны адказваць на пы-
танні сваімі словамі...»159 V - ч,
Культурныя інтарэсы і патрэбы асноўнай масы бела-
рускага сельскага і гарадскога насельніцтва каталіцкім
духавенствам ігнараваліся. Падручнікі, што набываліся
манастырскімі вучылішчамі ў друкарні полацкай езуіцкай
калегіі, друкаваліся на польскай мове. Асноўнай мовай
выкладання была польская. У пансіёнах пры манастыр-
скіх вучылішчах жылі дзеці дваран, якія мелі магчымасць
самі плаціць за сваё ўтрыманне або жылі за кошт фун-
душаў (ахвяраванняў) асобных прадстаўнікоў польскага
ці рускага дваранства. У памешчыцкіх дварах і пры ка-
сцёлах адкрываліся тайныя школы, у якіх вучылі сялян-
скіх дзяцей польскаму чытанню і рымска-каталіцкаму ка-
тэхізісу. У Навагрудскім павеце Мінскай губерні была
створана польская школа для падрыхтоўкі настаўнікаў.
Ва ўсіх манастырскіх вучылішчах дзвюх беларускіх
губерань — Магілёўскай і Віцебскай —у канцы XVIII —па-
чатку XIX ст. налічвалася каля 1500 вучняў-дваран.
Упартае супраціўленне новай рэформе асветы ў Расіі
169
аказвала каталіцкая царква і яе найбольш ваяўнічыя
прадстаўнікі рэакцыі і абскурантызму — езуіты. Настой-
лівую, цяжкую, але беспаспяховую барацьбу супраць іх
за стварэнне ў акрузе Віленскага універсітэта адзінай
сістэмы навучання і выхавання — свецкай агульнааду-
кацыйнай школы — вялі перадавыя вучоныя і асветні-
кі, у тым ліку Ян Снядэцкі, Г. Калантай і іншыя. Яны
ўжо мелі пэўны вопыт такой барацьбы, набыты яшчэ ў
перыяд дзейнасці Адукацыйнай камісіі. Аднак у пачатку
XIX ст. умовы барацьбы дзеячаў польскага Асветніцтва
супраць езуітаў істотным чынам змяніліся. Езуіты, якія
атрымлівалі ў 70-я гг. XVIII ст. падтрымку ад Кацяры-
ны II, адчувалі яе таксама і ў час панавання Аляксанд-
ра I. Гэтаму ўраду, пісаў у 1811 г. генерал ордэна езуі-
таў, мы абавязаны сваім існаваннем.
У абарону езуітаў выступалі прадстаўнікі самых рэ-
акцыйных сіл у дзяржаве, у тым ліку обер-пракурор
сінода князь Галіцын, члены царскай сям’і, а таксама
тагачасны пасланнік сардзінскага караля ў Пецярбургу
Жазеф дэ Мэстр — ідэолаг феадальна-манархічнай
_контррэвалюцыі канца XVIII ст.
Падтрымка, аказаная езуітам у высокіх урадавых сфе-
рах, дазволіла ім перайсці ад абароны да нападу. Яны
патрабавалі ператварэцня Полацкай езуіцкай калегіі ў
акадэмію з падпарадкаваннем ёй усіх езуіцкіх школ на
тэрыторыі Расіі і дамагліся свайго. Указ аб заснаванні
езуіцкай акадэміі быў прыняты ў студзені 1812 г., а афі-
цыйнае яе адкрыццё адбылося за тыдзень да пачатку
Айчыннай вайны.
Полацкая езуіцкая акадэмія складалася з трох фа-
культэтаў: лінгвістычнага, дзе выкладаліся мовы і сла-
веснасць (руская, польская, французская, нямецкая, ла-
цінская, грэчаская і старажытнаяўрэйская); факультэта
свабодных навук, на якім выкладаліся філасофія, паэ-
зія, рыторыка, філасофія маральнасці, логіка, метафізі-
ка, фізіка (агульная, прыватная і доследная), хімія, ма-
тэматыка чыстая і прыкладная, архітэктура грамадзян-
ская і ваенная, натуральнае права, рымскае і народнае
права, гісторыя ўсеагульная і гісторыя прыродная; фа-
культэта багаслоўскага, дзе вывучаліся маральнае бага-
слоўе, дагматычнае, свяшчэннае пісанне, кананічнае права
і царкоўная гісторыя. Выпускнікі акадэміі атрымлівалі чын
14 класа і вучоную ступень. Колькасць студэнтаў у акадэ-
міі дасягала 600, выкладчыкаў было 39. За навучанне бра-
лася ў год са 'студэнта 600 рублёў. У акадэміі была бага-
тая бібліятэка, добра абсталяваныя кабінеты, адна з буй-
170 нейшых у Беларусі друкарня.
Езуіцкая акадэмія стала цэнтрам найбольш рэакцый-
ных сіл каталіцызму, своеасаблівай езуіцкай вучэбнай
акругі, у склад якой увайшлі ўсе езуіцкія вучылішчы, раз-
мешчаныя на тэрыторыі Беларусі (пяць навучальных уста-
ноў: у Полацку, Магілёве, Віцебску, Мсціславе і Оршы),
а таксама ордэнскія навучальныя ўстановы ў Адэсе, Рызе,
Астрахані, Раманаве, Крэслаўлі і іншых месцах. У пачат-
ку XIX ст. у гэтых школах на тэрыторыі Беларусі вучы-
лася звыш 700 чалавек, што складала болып чым 20 %
з агульнага ліку ўсіх вучняў гімназій і павятовых вучылі-
шчаў. Праз гэтыя навучальныя ўстановы езуіты мелі маг-
чымасць аказваць уплыў на інтэлектуальнае развіццё і
светапогляд адносна вялікай колькасці іонакоў. Рэакцый-
ную, абскурантысцкую прапаганду вялі езуіты і за межа-
мі навучальных устаноў, распаўсюджваючы сваю літара-
туру амаль ва ўсіх школах Беларусі.
Царызм выкарыстоўваў паслугі езуітаў, каб прыцяг-
ваць на свой бок частку мясцовага шляхецтва і весці ба-
рацьбу супраць «ідэй аб пераваротах і рэвалюцыях»,. .
Школьныя статуты пачатку XIX ст. У пачаткў XIX ст.
у Расіі была праведзена рэформа асветы. На змену «Ка-
місіі па ўтварэнні вучылішчаў» узнікла першае ў гісторыі
Расіі міністэрства народнай асветы.
Еўрапейская частка краіны была падзелена на 6 на-
вучальных акруг. На чале кожнай з іх станавіліся прызна-
чаныя царом папячыцелі. Віцебская, Гродзенская, Мін-
ская і Магілёўская губерні ўвайшлі ў склад Віленскай на-
вучальнай акругі. Папячыцелем яе быў прызначаны адзін
з «маладых сяброў» Аляксандра I буйны магнат Адам Чар-
тарыскі. У кожнай з акруг цэнтрам вучэбнага і адмініст-
рацыйнага кіраўніцтва справай асветы з’яўляўся універсі-
тэт. Для Беларусі, Літвы і Правабярэжнай Украіны, якія
знаходзіліся ў адной акрузе, такім цэнтрам быў Віленскі
універсітэт.
У імперыі ўзнікла новая сістэма агульнаадукацыйных
школ. Кіраўніцтва імі было строга цэнтралізавана. На-
стаўнікі прыходскіх вучылішчаў падпарадкоўваліся на-
глядчыку павятовага вучылішча, наглядчыкі — дырэкцыі
губернскай гімназіі, а яна — Вучылішчнаму камітэту уні-
версітэта.
Ва ўсёй сваёй дзейнасці універсітэты кіраваліся стату-
тамі, якія спецыяльна выдаваліся для кожнага з іх. Жыц-
цё школ рэгламентавалася «Статутам навучальных уста-
ноў, падначаленых універсітэтам», апублікаваным у
1804 г. Аднак на Віленскую навучальную акругу дзеянне
новага статута не пашыралася. Па прапанове міністэрст-
ва народнай асветы кіраўніцтва універсітэта і акругі рас-
171
працавала асобы «Статут або агульныя пастаноаы Вілен-
скага універсітэта і вучылішчаў яго акругі» (1803), а так-
сама «Прадпісанне арганізацыі вучьріішчаў у акрузе імпе-
ратарскага Віленскага універсітэта» (1804), у якіх былі
ўлічаны асноўныя прынцыпы і палажэнні статута Адука-
цыйнай камісіі.
Рэформа асветы ў Расіі, побач з іншымі ўнутрыпалітыч-
нымі актамі ўрада Аляксандра I у пачатку XIX ст., з’яўля-
лася непазбежнай уступкай прыгонніцтва новым, капіта-
лістычным адносінам, якія набіралі сілу. У Віленскай на-
вучальнай акрузе, і ў прыватнасці ў Беларусі, яна ўяўля-
ла сабой спробу царызму згладжваць вострыя палітычныя
супярэчнасці, што ўзніклі пасля падзелу Рэчы Паспалітай.
Новая рэформа асветы, на думку яе арганізатараў, па-
вінна была не толькі забяспечыць прамысловасць і ган-
даль, якія раслі, адукаванымі спецыялістамі, падрыхта-
ваць, у першую чаргу з асяроддзя «высакароднага расій-
скага дваранства», кадры вернападданых чыноўнікаў,
але і спыніць развіццё прагрэсіўнай думкі ў краіне, стаць
ахоўнікам «народнага спакою, гэтай сапраўднай і непа-
рушнай апоры цароў і царстваў».
Статут 1803 г. і астатнія дакументы, якія юрыдычна
афармлялі рэформу ў акрузе, былі адной з праяў палітыкі
лавіравання царызму на ўз’яднанай тэрыторыі, адной з
уступак мясцоваму польскаму і апалячанаму дваранству.
Такой уступкай з’явілася і перадача Віленскаму універ-
сітэту для яго ўласных патрэб і на ўтрыманне вучылішчаў
акругі даходаў ад паезуіцкіх маёнткаў і капіталаў, што і
раней належалі яму.
Напярэдадні школьнай рэформы, на рубяжы XVIII—
XIX ст., у Беларусі ўтварылася крайне неаднародная сетка
навучальных устаноў, пазбаўленых адзінага вучэбнага кі-
раўніцтра, не звязаных паміж сабой паслядоўнасцю
школьных праграм і прынцыпаў навучання.
Пачатковыя школы. Пачатковыя школы (а іх налічва-
лася каля 130 з 1700 вучнямі) існавалі за кошт «складчыны
грамадзян» (у мястэчках і невялікіх гарадах), асобных
буйных памешчыкаў (у іх вотчынах) і духавенства (пры
цэрквах і манастырах). Такім чынам, у залежнасці ад'кры-
ніц матэрыяльнага забеспячэння і прыналежнасці іх мож-
на ўмоўна падзяліць на тры асноўныя групы: памешчыц-
кія, мяшчанскія і манастырскія. Праграма навучання ў
гэтых школах вызначалася некаторымі абставінамі, сярод
якіх галоўнай з’яўляўся ўзровень ведаў самога настаўні-
ка. Веды ж настаўніка часцей за ўсё не выходзілі за рам-
кі багаслоўя і элементарнай граматы.
172 Першыя звесткі аб арганізацыі пачатковых вучылішчаў
у памешчыцкіх маёнтках Беларусі пасля яе ўз’яднання з
Расіяй адносяцца яшчэ да 80-х гг. Школьнае навучанне
прыгонных у памешчыцкіх вотчынах з’явілася вынікам
працэсу разлажэння феадальнай сістэмы, які пачаўся ў
канцы XVIII ст., уцягвання памешчыцкай гаспадаркі ў
таварна-грашовыя адносіны.
Мяшчанскія пачатковыя школы ствараліся ў мястэч-
ках або невялікіх гарадах з мэтай падрыхтоўкі элементар-
на пісьменных людзей для патрэб мясцовага гандлю і
прамысловасці. Гэта былі найбольш прымітыўныя па ар-
ганізацыі і зместу навучання і зусім неаднародныя па
свайму сацыяльнаму саставу прыходскія школы. Дробныя
гандляры, ніжэйшае праваслаўнае духавенства, разначын-
цы і іншыя прадстаўнікі местачковага і гарадскога насель-
ніцтва, якія жадалі і мелі хоць малую ^іагчымасць даць
нейкую элементарную адукацыю сваім Дзецям, вымушаны
былі на ўласныя сродкі адкрываць і ўтрымліваць школы
(у мястэчках Хоцімск, Касцюковічы, Студзянец).
Асноўны кантынгент настаўнікаў у гэтых школах скла-
далі дзячкі, арганісты, псалрмшчыкі, удовы царкоўных
служак і да т. п. Узровень адукаванасці гэтых настаўнікаў
быў вельмі невысокім. У Быхаве, напрыклад, і ў Хоцім-
ску дзеці вучыліся толькі рускай грамаце, буквару, часа-
слову і псалтыру. У 1804 г. дырэктар народных вучылі-
шчаў Магілёўскай губерні так характарызаваў тыя вучы-
лішчы: «Яны, школы, што знаходзяцца пры цэрквах, ніяка-
га над сабой нагляду не маюць. Царкоўныя дзячкі, якія
займаюцца навучаннем дзяцей, большай часткай не ву-
чыліся ні ў семінарыі, ні ў народных вучылішчах; таму і
самі правільна чытаць... правільна пісаць не ўмеюць.
Спосабу вучэбнага і школьнага парадку, неабходнага для
вучылішчаў публічных, зусім не ведаюць»160.
Прыходскія вучылішчы, створаныя за сродкі жыхароў
гарадоў і мястэчак Беларусі, былі найболып дэмакратыч-
нымі па складу вучняў. У многіх з іх, як, напрыклад, у
Быхаўскім прыходскім вучылішчы, займаліся прадстаўні-
кі самых розных слаёў местачковага або гарадскога на-
сельніцтва — дзеці сялян, купцоў і мяшчан, духавенства і
дваранства, бацькі якіх маглі самі плаціць за навучанне ў
школе, і такія дзеці, якім элементарная адукацыя, як гэта
мела месца ў дубровенскіх прыходскіх школах, давалася
цаной уніжэння, жабрацтвам.
У склад прыходскіх вучылішчаў уваходзілі і элемен-
тарныя навучальныя ўстановы, якія знахбдзіліся на ўтры-
манні манастыроў розных каталіцкіх манаскіх ордэнаў. У
Глуску і Буніцы мелі прыходскія вучылішчы бернардыны,
у Рэчыцы, Забелах, Дунілавічах, Нясвіжы, Ушачах і
173
Стаўбцах — дамініканцы, у Мядзелі — кармеліты, у Сен-
на — францысканцы, у Асвеі — місіянеры, у Чарэі, Казі-
міроўцы, Свержані — манахі уніяцкага ордэна — базылья-
не. Мэтай манастырскіх пачатковых школ была па сутнасці
апрацоўка насельніцтва ў духу каталіцызму. Гэтай зада-
чы.адпавядала таксама і падрыхтоўка вучняў да пасту-
плення ў старэйшыя класы сярэдніх манастырскіх наву-
чальных устаноў. Так, у Асвейскай пачатковай школе ма-
нахі-місіянеры рыхтавалі вучняў для працягвання вучобы
ў Забельскім дамініканскім і Полацкім езуіцкім вучылі-
шчах. Рыхтавалі вучняў да паступлення ў сярэднія ката-
ліцкія манастырскія навучальныя ўстановы і ва Ушацкім
прыходскім вучылішчы дамініканскага ордэна. Асноўнымі
прадметамі выкладання ў аднакласных манастырскіх ву-
чылішчах былі катэхізіс, маральнасць, чытанне, пісьмо і
пачатковыя правілы арыфметыкі.
У двухкласных вучылішчах (Асвейскім і іншых) пра-
грама была некалькі шырэйшай. Тут дзеці вучыліся чы-
таць і пісаць па-латыні, па-польску, па-руску, вывучалі
арыфметыку, закон божы, геаграфію. Аднак асноўнае
месца адводзілася лацінскай граматыцы і перакладам з
лацінскай мовы. У манастырскіх школах карысталіся та-
кімі ж падручнікамі, як і ў езуіцкіх вучылішчах.
У манастырскіх прыходскіх вучылішчах у большасці
выпадкаў вучыліся дзеці духавенства і шляхты. Знаходзі-
ліся гэтыя вучылішчы на ўтрыманні манастыроў, якія
атрымлівалі велізарныя даходы ад эксплуатацыі прыгон-
ных сялян і буйныя грашовыя ахвяраванні ад асобных
магнатаў. Для дзяцей гараджан і іншых саслоўяў наву-
чанне ў манастырскай школе было платным. У Магілёў-
скай губерні, напрыклад, у манастырскіх пачатковых шко-
лах займаліся «бедныя дзеці царкоўных служак» на мана-
стырскім утрыманні, а «мяшчанскія на сваім кошце».
Пяць вучылішчаў Мінска'й губерні кіраваліся статутам
былой Адукацыйнай камісіі. Апрача таго, пры розных ка-
таліцкіх манастырах знаходзілася яшчэ 23 вучылішчы,
праграма якіх выходзіла за рамкі пачатковай школы
і залежала ад волі ордэнскага або манастырскага началь-
ства.
Павятовыя вучылішчы і гімназіі. У адпаведнасці са
«Статутам або агульнымі пастановамі Віленскага універ-
сітэта і вучылішчаў яго акругі» і «Прадпісаннем аргані-
зацыі вучылішчаў у акрузе імператарскага Віленскага
універсітэта» ў паветах павінны былі стварацца адноль-
кавыя чатырохгадовыя вучылішчы. Асноўнае месца ў іх
вучэбным плане адводзілася вывучэнню польскай, лацін-
<74 скай, французскай і нямецкай моў.
Каля чвэрці ўсяго часу выдзялялася на вывучэнне фі-
зіка-матэматычных і прыродазнаўчых прадметаў. У ву-
чылішчах уводзілася выкладанне гісторыі, геаграфіі, ло-
гікі і права. Багаслоўе як прадмет у вучэбным плане ад-
сутнічала, але мясцовы свяшчэннік павінен быў штодзень
перад урокамі, а таксама па святах і нядзелях вадзіць
вучняў на богаслужэнне. Рускую мову ў вучэбны план
уносілі толькі ў тым выпадку, калі хтосьці жадаў яе вы-
вучаць.
Пяць вучылішчаў былі пераўтвораны ў гімназіі. Наву-
чанне ў іх было разлічана на сем гадоў. Вучэбны план гім-
назій уяўляў сабой пашыраную копію вучэбнага плана па-
вятовых вучылішчаў. Асноўнай мовай навучання ў новых
школах заставалася польская. Гімназіі і павятовыя вучы-
лішчы аб’яўляліся ўсесаслоўнымі, але практычна яны былі
даступны толькі багатым слаям насельніцтва: ствараліся
яны галоўным чынам у гарадах, пансіянаты пры школах
прызначаліся толькі для дзяцей дваранства.
Да 1812 г. з 7-мі галоўных і малых народных вучылі-
шчаў на вучэбны план гімназіі былі пераведзены толькі
Віцебскае і Магілёўскае. Аршанскае вучылішча спыніла
сваё існаванне з-за недахопу сродкаў, якія адпускаліся на
яго ўтрыманне з гарадскога бюджэту. А астатнія народ-
ныя вучылішчы працягвалі працаваць па статуту 1786 г.
У гімназіі былі пераўтвораны Віцебскае піярскае, Жыро-
віцкае базыльянскае, Гродзенскае дамініканскае і Мінскае
губернскае вучылішчы. У 1805 г. на сродкі графа Тышке-
віча засноўваецца гімназія ў Свіслачы. На вучэбны план
павятовых вучылішчаў былі пераведзены ўсе школы Аду-
кацыйнай камісіі, якія знаходзіліся ў Мінскай губерні, а
таксама шэраг манастырскіх навучальных устаноў. Пад
апекай евангеліцка-рэфарматарскага сінода засталося ву-
чылішча ў Слуцку. Усяго на тэрыторыі Беларусі ў поўнай
або частковай адпаведнасці з новым школьным статутам
было адкрыта 6 гімцазій, 17 павятовых вучылішчаў, коль-
касць пачатковых школ вырасла да 154 з 2700 вучнямі
Ў іх.
Прыходскія вучылішчы па статуту 1807 г. Саслоўна-
прыгонніцкі характар рэформы пачатковай адукацыі ў
Віленскай навучальнай акрузе найбольш ярка праявіўся ў
апошнім з серыі школьных статутаў пачатку XIX ст. —
«Статуце для прыходскіх вучылішчаў у губернях Валын-
скай, Кіеўскай і Падольскай», зацверджаным і рэкаменда-
ваным урадам у 1807 г. для ўсіх губерань краіны. Гэтым
статутам крадугледжвалася стварэнне за кошт памешчы-
каў, духавенства і прыхаджан некалькіх тыпаў прыходскіх
вучылішчаў. Для дзяцей дваранства і рамеснікаў павінны
17
былі стварацца двухкласныя (з двума настаўнікамі) і
аднакласныя (з адным настаўнікам) прыходскія вучы-
лішчы.
У залежнасці ад маёмаснага становішча бацькоў гэ-
тыя вучылішчы адрозніваліся па тэрмінах навучання. Дзе-
ці дваран і «больш заможных рамеснікаў» пачыналі за-
няткі 15 верасня і канчалі 20 ліпеня. Для дзяцей бедных
рамеснікаў час знаходжання ў школе скарачаўся на 6 ме-
сяцаў, таму што яны павінны былі «падзяляць працу
бацькоў».
Для сялянскіх дзяцей рэкамендавалася ствараць толь-
кі аднакласныя школы. Агульнаадукацыйная падрыхтоўка
ў іх не прадугледжвалася. Памешчыцкіх пасялян і пры-
гонных людзей, пісаў рэктар Віленскага універсітэта,
трэба прымаць толькі ў прыходскія вучылішчы, пасля
заканчэння якіх яны маюць права «вярнуцца ў першабыт-
ны стан».
Вучэбная праграма для вучняў-сялян мужчынскага по-
лу абмяжоўвалася навучаннем «перасаджвання і прыш-
чэплівання Дрэў, вырабам добрых земляробчых прылад»,
а для дзяўчынак — «прывучэннем да хатняй гаспадаркі».
Навучанне сялянскіх дзяцей дазвалялася толькі пасля
дасягнення імі 10-гадовага ўзросту.
Такім чынам, статут 1807 г. не даваў права сялянскім
дзецям атрымліваць хаця б элементарныя навыкі чытан-
ня, пісьма, лічэння. Гэтыя навукі, на думку аўтараў ста-
тута, былі не «ўласцівы сялянскім дзецям». Ім праду-
гледжвалася адна доля: верна служыць памешчыку і
царкве. Пачатковая школа была амаль недаступна бела-
рускаму сялянству. Права на асвету для прыгонных маглі
даць толькі памешчыкі, большасць з якіх не жадала і бая-
лася вучыць сялян. У вёсках школы сустракаліся вельмі
рэдка; лёс гэтых школ знаходзіўся ў руках памешчыкаў,
якія часта стараліся закрываць іх. Візітатар Віленскага
універсітэта Ігнат Твардоўскі запісаў у 1819 г. у сваім
дзённіку, што «памешчыкі зусім нічога не робяць для аду-
кацыі сваіх сялян, а некаторыя з іх настолькі чэрствыя,
што забараняюць сялянам аддаваць сваіх дзяцей у школы,
якія знаходзяцца на ўтрыманні свяшчэннаслужыцеляў і
ім нічога не каштуюць».
З’яўленне ў вёсцы пачатковай школы сустракалася мяс-
цовай адміністрацыяй з падазронасцю і страхам. Адзін
з царскіх чыноўнікаў, выявіўшы ў Радкаўшчыне вучылі-
шча ўзаемнага навучання, адразу ж, «з мэтай папярэ-
джання вынікаў», звярнуўся з запытаннем у міністэрства
асветы, ці «пажадана ўраду» такая навучальная ўстанова,
176 таму што яна «можа падаць зачэпку для розных гутарак
аб быццам празмернай адукацыі сялян і выклікаць шкод-
нае ўражанне»161.
Узмацненне рэакцыі ў школьнай палітыцы царызму.
Рэформа асветы ў Беларусі, пачатая ў 1803—1804 гг., рас-
цягнулася. амаль на чвэрць стагоддзя, але так і не была
закончана аж да з’яўлення новага школьнага статута
1828 г. Асноўнымі прычынамі правалу рэформы былі мі-
зэрнасць сродкаў, якія з цяжкасцю дабываліся на яе
правядзенне, супраціўленне мясцовага дваранства і ката-
ліцкага духавенства і, нарэшце, адкрыты пераход да
рэакцыі ў галіне асветы, што пачаўся яшчэ напярэдадні
вайны 1812 г.
Вайна яшчэ больш выявіла і абвастрыла сацыяльна-
эканамічныя супярэчнасці ў краіне. Характэрныя праяў-
ленні рэакцыйнай палітыкі царызму ў гэты час — палі-
цэйскі дэспатызм, самавольства ваеншчыны, «аракчэ-
еўшчына», узмоцненая прапаганда рэлігійнай ідэалогіі,
цемрашальства і містыцызму. 3 асаблівай сілай, усімі на-
яўнымі сродкамі накінулася рэакцыя на школу.
Спецыяльныя ўказы і распараджэнні (ад 14.УІІІ.
1811 г.—аб парадку прызначэння падатковых людзей у
дзіяржаўную службу; ад ІО.ІХ.1811 г. — аб парадку залічэн-
ня ў службу студэнтаў універсітэта; растлумачэнне мініс-
тэрства народнай асветы аб прыёме ў гімназіі дзяцей не-
свабодных станаў, 1813 г.) значна абмяжоўвалі доступ
простых людзей да навуковай і педагагічнай дзей-
насці.
У 1811 г. Аляксандр I зацвердзіў прапанову міністра
асветы аб здачы ў салдаты «казённых выхаванцаў і сту-
дэнтаў з разначынцаў за распусныя паводзіны і важныя
злачынствы». У 1817 г. міністэрства народнай асветы было
аб’яднана з сінодам, на чале якога быў обер-пракурор
сінода рэакцыянер князь Галіцын. У 1824 г. на ўсе наву-
чальныя акругі былі пашыраны прынятыя раней у Вілен-
скай навучальнай акрузе меры па ўзмацненню паліцэйскага
нагляду за вучылішчамі. ІІа паліцыю ўскладваліся аба-
вязкі «захоўваць і сцвярджаць у маладых людзях страх
божы» метадамі і сродкамі зусім не «хрысціянскімі». У
школьнай палітыцы царскага ўрада заўсёды былі нера-
злучнымі біблія і наганка, папоўская раса і паліцэйскі
мундзір. У 1827 г. папячыцелю акругі быў накіраваны
тэкст рэскрыпта Мікалая I, у якім «найвысачэйша зага-
дана было», каб ва універсітэты і ў гімназіі прымаліся і
дапускаліся да слухання лекцый толькі людзі свабодных
станаў. Адказваючы на гэта пісьмо, папячыцель паведам-
ляў, што яшчэ з 1824 г. не прымаліся ва універсітэт і ў ву-
чылішчы вучні «несвабоднага стану», а пасля атрымання
177
рэскрыпта пачалі такіх вучняў, што яшчэ заставаліся ў
іх, выключаць.
Правядзенне рэформы ў Беларусі тармазілася і неда-
хопам падрыхтаваных настаўнікаў. Па самых сціплых
падліках толькі для рэарганізацыі манастырскіх вучылі-
шчаў патрабавалася не менш чым 212 настаўнікаў, а
фактычна ў 1804 г. іх налічвалася ўсяго 136. Меры, пры-
нятыя Віленскім універсітэтам, — заснаванне ў 1803 г.
настаўніцкай семінарыі і кароткатэрміновых курсаў для
падрыхтоўкі настаўнікаў у Вільні з ліку больш або менш
пісьменных манахаў — не давалі жаданага выніку. Настаў-
ніцкая семінарыя пры абмежаваным наборы «кандыдатаў
да настаўніцкага звання» і чатырохгадовым тэрміне наву-
чання не магла раней як праз 10—12 год запоўніць неда-
хоп настаўнікаў. Акрамя таго, доступ у семінарыю быў
адкрыты толькі для асоб свабодных станаў, галоўным чы-
нам дваран, якіх зусім не спакушала ўбогае існаванне
настаўніка. Неахвотна ішлі на настаўніцкую работу і ма-
нахі: яна ім наогул нічога не абяцала, акрамя лішніх
турбот.
Вельмі мізэрным быў і штогадовы бюджет, які выдзя-
ляўся на новыя школы з былога Адукацыйнага фонду. Ен
раўняўся прыблізна 32 тыс. руб. Іх ледзь магло хапіць на
фінансаванне 11 павятовых вучылішчаў або 6 гімназій.
Гэта было адной з прычын таго, што праўленне Вілен-
скай навучальнай акругі захоўвала манастырскія і іншыя
навучальныя ўстановы, якія зжылі сябе, і перашкаджала
пашырэнню сеткі павятовых вучылішчаў і гімназій.
Нават папячыцель Віленскай навучальнай акругі, звяр-
таючыся да міністра духоўных спраў і народнай асветы,
адзначаў: «...Нельга раўнадушна пазіраць на варты жалю
стан асоб, якія прысвяціліся ў гэтых губернях настаўніц-
каму званню...», а ўбогае існаванне настаўнікаў «робіць
агіднай ім гэту пасаду»162.
Перадавыя настаўнікі патрабавалі выдання новых пад-
ручнікаў, адкрыцця спецыяльных кніжных лавак. Падруч-
нікаў было крайне мала, і каштаваЛі яны вельмі дорага,
таму што выдаваліся ў друкарні Віленскага універсітэта,
«якая звычайна аддавалася на водкуп». Камплект кніг
для вучня каштаваў 40 рублёў. У 1825 г. рэктар Віленска-
га універсітэта падаў рапарт папячыцелю акругі. У рапар-
це паведамлялася: многія кнігі надрукаваны яшчэ ў
XVIII ст., яны ўстарэлі і ўзроўню дасягнутых ведаў зусім
не адпавядаюць.
Школы ўзаемнага навучання. Нягледзячы на
ўсе тыя перашкоды, якія рабілі рэакцыйныя сілы царскай
178 Расіі на шляху пашырэння асветы сярод шырокіх слаёў
гарадскога і сельскага насельніцтва, патрэба ў пісьменна-
сці, у школьнай адукацыі стыхійна прабівалі сабе дарогу.
Гэтым тлумачыцца ўзнікненне школ незалежна ад дзей-
насці органаў асветы.
Ініцыятыва ў арганізацыі такіх пачатковых школ зы-
ходзіла ад самых розных груп насельніцтва, прыватных
асоб, устаноў і ведамстваў. У данясенні праўлення Вілен-
скага універсітэта за 1824 г. пералічваецца каля двух дзе-
сяткаў «незаконных» школ, якія ўзніклі ў Беларусі ў дру-
гім дзесяцігоддзі XIX ст. Гэта — некалькі сельскіх школ
у Магілёўскім і Бабруйскім паветах, створаных самімі ся-
лянамі, вучылішчы для сірот і падкідышаў, а таксама
школы ўзаемнага навучання. У Беларусі метад узаемнага
навучання ў пачатковай школе ўпершыню быў выкарыста-
ны ў Столінскім вучылішчы, адкрытым у 1816 г.
Школы ўзаемнага навучання, або ланкастэрскія, атры-
малі сваю назву ад імя англійскага педагога, які ўпершы-
ню прымяніў у канцы XVIII ст. новую сістэму навучання ў
пачатковай школе. Асаблівасць гэтай сістэмы заключалася
ў тым, што яна дазваляла аднаму настаўніку з дапамогай
групы найбольш падрыхтаваных вучняў весці адначасовае
навучанне параўнальна вялікай колькасці дзяцей. У ме-
тодыцы навучання асноўнае месца займала работа
па дакладна падрыхтаваных шматлікіх табліцах і
схемах.
У канцы першай чвэрці XIX ст. у Беларусі налічвалася
ўжо 13 школ узаемнага навучання: у Гомелі, Радкаўшчы-
не, Празароках. Вялесніцах, Мінску, Шчорсах, Кобрыне,
Пружанах, Стаўбцах, Воўпе, Шэрашэве, Полацку і Століне.
Усе яны, за выключэннем Мінскай і Полацкай пачатковых
школ, належалі буйным землеўласнікам і ў канчатковым
выніку з’яўляліся адным з гаспадарчых прыдаткаў маёнт-
каў. Праўленне Віленскага універсітэта, ідучы насустрач
пажаданням буйных памешчыкаў, арганізавала ў 1819 г.
на базе Гомельскага вучылішча ўзаемнага навучання пад-
рыхтоўку настаўнікаў «для набыцця імі патрэбных звестак
у адукацыі сялянскіх дзяцей па метаду Ланкастэра». У
1821 г. настаўнікаў для школ узаемнага навучання пача-
лі рыхтаваць і пры Гродзенскім вучылішчы.
Заняткі ў ланкастэрскіх школах праводзіліся толькі ў
зімовы час і ў «адны ранішнія гадзіны». Зімой у пасляабе-
дзенны час, а летам на працягу ўсяго дня дзеці працавалі
на памешчыцкім полі, у майстэрнях, якія належалі маг-
нату.
Школы ўзаемнага навучання,' што належалі буйным
землеўласнікам, сведчылі пра рост патрэбы памешчыцкіх
гаспадарак, якія станавіліся на шлях капіталістычнага 179
развіцця, у больш кваліфікаванай і элементарна пісьмен-
най рабочай сіле.
Аб’ектыўна школы ўзаемнага навучання мелі станоўэ
чыя якасці, Перш за ўсё гэта былі найбольш буйныя па
колькасці вучняў з асяроддзя прыгоннага сялянства пачат-
ковыя школы. У некаторых з іх займалася некалькі сот
чалавек, У Шчорсаўскай пачатковай школе (маёнтак
Храптовіча), напрыклад, у 1822 г. вучыліся 350 вучняў. У
гэтых школах дзеці сялян маглі побач з элементарнай аду-
кацыяй атрымаць і некаторыя навыкі прадукцыйнай, ра-
меснай працы. Так, прыходскае вучылішча ўзаемнага на-
вучання ў маёнтку памешчыка Манюшка Радкаўшчына
(Ігуменскі павет) наведвала некалькі дзесяткаў прыгон-
ных хлопчыкаў, якія вучыліся катэхізісу, пісьму, чытан-
ню, чыстапісанню, арыфметыцы і, апрача таго, «апрацоў-
валі зямлю», займаліся «практычным садаводствам». У зі-
мовыя месяцы дзеці працавалі ў памешчыцкіх майстэрнях,
дзе займаліся вырабам бочак, вязаннем саломенных капе-
люшоў і да т. п. Пашырэнне адукацыі сярод прыгонных
садзейнічала прабуджэнню ў іх асяроддзі класавай і на-
цыянальнай самасвядомасці.
Прызнанне, якое набылі школы ўзаемнага навучання
ў Беларусі, было абумоўлена не толькі іх таннасцю, маг-
чымасцю параўнальна хутка падрыхтаваць вялікую коль-
касць элементарна пісьменных людзей. Яно з’яўлялася
сведчаннем пачатку грамадска-дэмакратычнага руху суп-
раць саслоўна-прыгонніцкай палітыкі.
Напярэдадні новай рэформы асветы 1828 г. у Беларусі
налічвалася 38 павятовых (у тым ліку 23 манастырскіх)
вучылішчаў, 4 гімназіі і некалькі больш чым 100 прыход-
скіх вучылішчаў, выкладанне ў якіх вялося па пяці вучэб-
ных праграмах. Сетка школ была надзвычай рэдкая. У
многіх месцах Беларусі «на адлегласці 200 вёрст» не было
ніводнай навучальнай установы. Асноўны кантынгент вуч-
няў складалі дваране: у павятовых вучылішчах і гімна-
зіях на іх долю прыходзілася 83,4%, а ў прыходскіх —
40 % усіх вучняў. Дзеці гарадской беднаты і сялян скла-
далі адпаведна 2,2 і 30 %163.
Школьны статут 1828 г. Статут 1828 г. пакінуў
непарушным дзяленне агульнаадукацыйнай школы на тры
ступені, з адной вельмі істотнай розніцай: вызначаная ста-
тутам 1804 г. паслядоўнасць вучэбных планаў прыходска-
га, павятовага вучылішчаў і гімназіі цяпер ліквідавалася.
Кожны тып навучальнай установы прызначаўся для пэў-
ных сацыяльных груп насельніцтва. Аднакласныя прыход-
скія вучылішчы павінны былі «дастаўляць... сродкі для
180 набыцця ведаў дзецям самых ніжніх станаў», трохгадо-
выя павятовыя — пераважна «для купцоў, рамеснікаў і
іншых гарадскіх абывацеляў», гімназіі (курс навучання
працягваўся ў іх сем гадоўР— для дзяцей «дваран і чы-
ноўнікаў». Статут 1828 г. значна больш рэзка, чым статут
1804 г., правёў саслоўны прынцып у адукацыі. Прынцы-
пам саслоўнасці былі пранізаны вучэбныя планы і пра-
грамы, ва ўсіх тыпах вучылішчаў адсутнічала ўзгодне-
насць праграм, такая неабходная для свабоднага пера-
ходу з ніжэйшай ступені навучання на больш высокую. •
Ідэалагічныя прынцыпы ахоўнай палітыкі царызму —
«самадзяржаўе, праваслаўе, народнасць» — клаліся ў
аснову ўсёй дзейнасці школы ад прыходскіх вучылішчаў
да гімназій. Так, вучэбная праграма прыходскіх вучылі-
шчаў вычэрпвалася вывучэннем закона божага па карот-
каму катэхізісу і свяшчэннай гісторыі, чытання па кнігах
царкоўнага і грамадзянскага друку і рукапісаў, чыстапі-
сання, чатырох першых дзеянняў арыфметыкі. 3 вучэбных
планаў школы былі выкінуты амаль усе прыродазнаўчыя і
палітычныя дысцыпліны. Закон божы, свяшчэнная і цар-
коўная гісторыя, выключаныя з гімназічнай праграмы ста-
тутам 1804 г., зараз, разам з лацінскай і новымі замежны-
мі мовамі, сталі асноўнымі прадметамі школьнага курса:
ім адводзілася каля палавіны ўсяго вучэбнага часу.
Аднак у другой чвэрці XIX ст. захаваць саслоўную феа-
дальную сістэму адукацыі было ўжо немагчыма. На пара-
дак дня ставілася пытанне аб падрыхтоўцы тэхнічнай ін-
тэлігенцыі, аб «пісьменным дзесятніку», аб практычнай,
прафесіянальна-тэхнічнай падрыхтоўцы вучняў. Артыкул
59 раздзела «Аб павятовых вучылішчах» дапускаў магчы-
масць стварэння пры іх «асобных дадатковых курсаў для
навучання заканазнаўству, судаводству, бухгалтэрыі, ме-
ханіцы, тэхналогіі, архітэктуры, асновам камерцыйных на-
вук», сельскай гаспадарцы і садаводству. Аднак на гэтыя
курсы ўрад не адпускаў ніякіх сродкаў, стварэнне курсаў
было магчымым толькі «з дазволу начальства» і толькі
пры павятовых вучылішчах.
I разам з тым нават гэты сціплы крок у напрамку ўвя-
дзення элементаў буржуазнай адукацыі ў рамках саслоў-
най школы з’яўляўся трэшчынай у дваранскай прыгонніц-
кай адукацыі.
На навучальныя ўстановы Беларусі новы статут быў
пашыраны пасля падаўлення паўстання 1830—1831 гг. і
ў сістэме іншых рэпрэсіўных мерапрыемстваў царызму за-
няў адно з важных месц.
У маі 1832 г. быў закрыты Віленскі універсітэт — буй-
нейшы цэнтр перадавой грамадска-палітычнай думкі і
культуры польскага, беларускага і літоўскага народаў у
181
20—30-я гг. XIX ст. Адначасова з універсітэтам ліквідава-
лі і яго навучальную акругу. Навучальныя ўстановы Ві-
ленскай і Гродзенскай губерань увайшлі ў склад Белару-
скай навучальнай акругі. Кіраўніцтва акругай ажыццяў-
ляў, ужо без дапамогі універсітэта, папячыцель Г. I. Кар-
ташэўскі, выхаванец Маскоўскага універсітэта. Да пры-
езду ў Беларусь ён працаваў выкладчыкам матэматыкі, а
затым ад’юнктам вышэйшай матэматыкі ў Казанскім
універсітэце. На пасадзе папячыцеля Беларускай наву-
чальнай акругі Г. I. Карташэўскі быў да канца 30-х гг.
XIX ст., і шмат з таго, што яму ўдалося ажыццявіць, аб’ек-
тыўна мела станоўчае значэнне для развіцця школьнай
справы і асветы ў Беларусі.
Рэформа 1828 г. не ўнесла істотных змен у сістэму
школьнай адукацыі ў Беларусі. Праз 10 гадоў пасля рэ-
формы колькасць пачатковых школ у Беларусі наўрад ці
пераўзыходзіла іх колькасць у пачатку стагоддзя. Пачат-
ковая адукацыя, адзначаў Г. I. Карташэўскі, знаходзіцца
ў акрузе «на вельмі нізкай ступені (160 школ на 4.530.000
жыхароў, або адна школа на 29.000 чалавек), ды і пер-
спектыва яе развіцця «ўбогая і бязрадасная»164.
Не павялічылася і сетка школ наступных ступеней. У
канцы 30-х гг. XIX ст. у Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай
і Магілёўскай губернях налічвалася ўсяго 6 гімназій (Ві-
цебская, Гродзенская, Мінская, Магілёўская, Свіслацкая,
Слуцкая), 17 павятовых, галоўным чынам дваранскіх,
вучылішчаў (Бабруйскае, Брэсцкае, Віцебскае, Касцюко-
віцкае, Лепельскае, Лідскае, Магілёўскае, Мазырскае,
Маладзечанскае, Мсціслаўскае, Навагрудскае, Аршанскае,
Пінскае, Полацкае, Пружанскае, Рагачоўскае, Слонім-
скае) і два чатырохкласныя аддзяленні пры Мінскай і Гро-
дзенскай гімназіях, арганізаваныя па статуту 1828 г.
У канцы 30-х гг. у Беларускай навучальнай акрузе ву-
чылася 11 877 чалавек. 65,2 % з іх складалі дзеці памеш-
чыкаў, духавенства, вышэйшага чыноўніцтва, 16,2 % —
дзеці мяшчан, рамеснікаў, разначынцаў і да т. п. Дзеці
сялян і аднадворцаў складалі нямногім болып чым
18,6 % агульнай колькасці вучняў.
Як станоўчую з’яву неабходна адзначыць тое, што шко-
ла, створаная па статуту 1828 г., у адрозненне ад больша-
сці папярэдніх навучальных устаноў, далучала вучняў да
рускай культуры і навукі. Прыкметную ролю ў гэтых ад-
носінах адыгралі вучылішчныя бібліятэкі. У 1839 г. у біб-
ліятэцы Віцебскай гімназіі налічвалася 13 303 тамы, Слуц-
кай — 5875, Магілёўскай — 4327, Свіслацкай •— 3478,
Мінскай — 2330, Гродзенскай — 1653. Значная колькасць
182 кніг паступала ў павятовыя і пачатковыя вучылішчы. У
1840 г. у бібліятэках гэтых школ налічвалася звыш 37 ты-
сяч тамоў. Рассылка кніг у перыферыйныя навучальныя
ўстановы ўваходзіла ў абавязкі кніжных магазінаў пры
губернскіх гімназіях. У 1847 г., напрыклад, з кніжных ма-
газінаў Магілёўскай, Віцебскай, Гродзенскай і Мінскай
гімназій адправілі ў школы, а таксама прадалі насель-
ніцтву «і раздалі вучням бясплатна» звыш 11 600 кніг і
вучэбна-наглядных дапаможнікаў.
Вялікі быў, відаць, попыт на рускую кнігу ў Беларусі,
калі нават малапісьменныя сяляне за свой кошт аргані-
зоўвалі бібліятэкі. Дырэктар гродзенскіх вучылішчаў у
пісьме папячыцелю Беларускай навучальнай акругі
Г. I. Карташэўскаму адзначыў, што, праязджаючы ў
1833 г. праз Мінск, ён знайшоў у лаўцы сялян графа Ша-
рамецева братоў Крывашэіных бібліятэку для чытання,
што складаецца з лепшых рускіх твораў, якімі вучні і
настаўнік карыстаюцца бясплатна. Усяго ў гэтай свое-
асаблівай лаўцы-бібліятэцы налічвалася ў 1833 г. 246 на-
зваў кніг, і ў тым ліку творы А. С. Пушкіна «Каўказскі па-
лоннік», «Яўгеній Анегін», «Палтава», «Барыс Гадуноў»,
«Руслан і Людміла», «Браты-разбойнікі» і інш.; М. В. Го-
галя «Вечары на хутары паблізу Дзіканькі», байкі
І.А. Крылова, балады В. А. Жукоўскага, творы М. М. Ка-
рамзіна, К- М. Бацюшкава і іншых рускіх пісьменнікаў
той эпохі.
Публічныя бібліятэкі з’яўляюцца ў Беларусі ў канцы
30-х — пачатку 40-х гг. і толькі ў губернскіх гарадах. Ка-
рыстацца губернскімі бібліятэкамі маглі толькі багатыя
гараджане ды памешчыкі, таму што ў большасці выпадкаў
ствараліся яны пры дваранскім сходзе, былі платнымі, і
дапускаліся ў іх асобы «ў прыстойным выглядзе і адзен-
ні». Невялікім быў і кніжны фонд гэтых бібліятэк. У па-
чатку 50-х гг. у іх налічвалася толькі каля 6 тысяч
тамоў.
Як сведчаць сучаснікі, у Мінску на руках у настаўніка
Смірнова знаходзіліся 43 кнігі з лаўкі-бібліятэкі, і ў тым
ліку дзевяць твораў А. С. Пушкіна, кнігі з . творамі
В. А. Жукоўскага, творы М. В. Гогаля, М. М. Карамзіна,
Д. I. Фанвізіна, I. А. Крылова, К. М. Бацюшкава, аповесці
М. А. Палявога. I ўжо зусім невыпадкова праз год пэсля
смерці А. С. Пушкіна вучні навучальных устаноў Беларусі
падавалі на конкурс сачыненні, прысвечаныя вялікаму рус-
каму паэту: «Магіла паэта», «На смерць Пушкіна», «Пісь-
мо аб смерці Пушкіна».
Руская школа ў Беларусі адыграла важную ролю ў
пашырэнні сярод юнацтва адукацыі на блізкай беларуска-
му народу мове, далучэнні вучняў да рускай культуры і
навукі, адкрыла ббльшыя магчымасці для атрымання імі
вышэйшай адукацыі, выхаду моладзі на арэну грамадскай,
культурнай і палітычнай дзейнасці.
Школьнае настаўніцтва. Вялізнай, амаль непе-
раадольнай перашкодай для развіцця асветы ў Беларусі
на працягу ўсёй першай палавіны XIX ст. з’яўляўся не-
дахоп настаўнікаў. Новыя настаўнікі патрабаваліся амаль
па ўсіх прадметах і ва ўсе школы, якія ствараліся ў Бе-
ларусі замест ліквідаваных да сярэдзіны 30-х гг. манастыр-
скіх каталіцкіх і уніяцкіх навучальных устаноў. Новыя
настаўнікі патрэбны былі і для замены тых, хто меў дачы-
ненне да паўстання 1830—1831 гг. Вялікая колькасць на-
стаўнікаў патрэбна была для ажыццяўлення плана
Г. I. Карташэўскага і пашырэння сеткі пачатковых школ.
У 1831 г. міністр асветы Лівен паведамляў у імперскую
канцэлярыю, што ён з цяжкасцю здолеў накіраваць у Бе-
ларусь 19 настаўнікаў, таму што і ва «ўнутраных губернях
Расіі» таксама не хапае «дастаткова надзейных і здольных
настаўнікаў». Не прынёс поспеху і аб’яўлены міністэрст-
вам асветы па універсітэтах набор добраахвотнікаў для
работы ў школах Беларускай навучальнай акругі: добра-
ахвотнікаў заняць настаўніцкія пасады ў Беларусі амаль
не аказалася.
Усе адзначаныя вышэй абставіны, а таксама катэга-
рычная забарона прымаць на вакантныя настаўніцкія па-
сады студэнтаў з былога Віленскага універсітэта, супра-
ціўленне мясцовага дваранства спробам ажыццявіць за-
мену пажаданых ім настаўнікаў прымушалі Г. I. Карта-
шэўскага шукаць выйсце са становішча на месцы. I ён
прыходзіць да вываду, што без выкарыстання на выклад-
чыцкай рабоце настаўнікаў мясцовага паходжання нель-
га абысціся. У 1833 г. Г. I. Карташэўскі дабіўся ад урада
дазволу адабраць на працягу двух гадоў 50 выпускнікоў
гімназій Беларусі для паступлення ў Маскоўскі і Пецяр-
бургскі універсітэты на казённы кошт.
Г. I. Карташэўскі спрабаваў пашырыць сетку пачат-
ковых школ. У 1834 г. яму ўдалося дабіцца дазволу на
адкрыццё ў Віцебску семінарыі для падрыхтоўкі настаў-
нікаў пачатковых школ і падрыхтоўчых класаў гімназій і
павятовых вучылішчаў. Штат яе складаўся з кіраўніка і
трох настаўнікаў. Пад кіраўніцтвам дырэктара ланкастэр-
скіх вучылішчаў Беларусі Аглобліна і загадчыка Віцеб-
скага ланкастэрскага вучылішча Вінаградава семінарысты
(кандыдаты на настаўніцкія пасады пры прыходскіх ву-
чылішчах) вывучалі рускую мову і методыку ўзаемнага
навучання ў пачатковых школах. Некаторыя з іх дадаткова
184 вучыліся музыцы і спевам. Акрамя таго, семінарысты
абавязаны былі ў свабодны час наведваць урокі рускай
мовы і геаграфіі ў гімназіі. Віцебская настаўніцкая семі-
нарыя існавала ўсяго пяпь гадоў. Забяспечыўшы на пра-
цягу гэтага часу настаўнікамі 62 вучылішчы Беларускай
навучальнай акругі, яна ў 1839 г. была закрыта.
У 1839 г. у школах Беларускай навучальнай акругі пра-
цавалі 553 настаўнікі. Яны складалі бадай што першы і
найбольш шматлікі атрад беларускай разначыннай інтэ-
лігенцыі, якая асабліва інтэнсіўна складвалася ў другой
чвэрці XIX ст. Радзімай 360 настаўнікаў была тэрыторыя,
якая ўваходзіла ў склад Беларускай навучальнай акругі,
207 з іх былі ўраджэнцамі Віцебскай, Гродзенскай, Мін-
скай і Магілёўскай губерань. Каля 150 настаўнікаў атры-
малі вышэйшую адукацыю ў Пецярбургскім, Маскоўскім,
Казанскім універсітэтах і Пецярбургскім педагагічным
інстытуце165.
Сярод беларусаў, што вярнуліся пасля заканчэння ву-
чобы ў Расіі на радзіму, былі тыя, хто прымаў актыўны
ўдзел у дзейнасці тайных гурткоў у Маскоўскім універсі-
тэце, сябры В. Р. Бялінскага і М. У. Станкевіча. Сярод іх
трэба адзначыць А. П. Бялецкага, які займаўся педагагіч-
най дзейнасцю ў Мінску, Л. Макса (у сярэдзіне 30-х гг.
ён працаваў настаўнікам у Драгічынскім павятовым ву-
чылішчы, а пазней — у Гродзенскай гімназіі), К. А. Касо-
віча, што быў прызначаны настаўнікам у Магілёўскую
гімназію, а потым стаў вядомым прафесарам-усхода-
знаўцам.
У першай палавіне XIX ст. вядомым педагогам быў
Аляксандр Язвінскі, ураджэнец Мінска. Ен усвядоміў
мнематэхнічны спосаб запамінання дзецьмі храналагічных
дат і гістарычных імён, з дапамогай якога дасягнуў доб-
рых вынікаў у іх запамінанні пры навучанні гісторыі.
Метад А. Язвінскага, пасля прызнання яго французскімі
метадыстамі, у 1836 г. быў падвергнуты праверцы ў Пе-
цярбургу, дзе яго таксама ўхвалілі. У 1837 г. гэты спосаб
быў выкарыстаны ў гімназіях і павятовых вучылішчах
Пецярбургскай навучальнай акругі. У нейкай ступені ён
прымяняўся ў навучальных установах Казанскай і Кіеў-
скай навучальных акруг. Але спроба Язвінскага выкары-
стаць свой спосаб у навучанні геаграфіі і некаторых іншых
вучэбных прадметаў закончылася беспаспяхова. Яго метад
атрымаў прызнанне ў якасці дапаможнага сродку пры на-
вучанні гісторыі, павінен быў дапаўняць звычайны спосаб
запамінання дат і імён «па кемлівасці». У далейшым спо-
саб А. Язвінскага пашырацца не стаў166.
Жаночая адукацыя. Як адзначалася вышэй, на
тэрыторыі Беларусі навучанне дзяўчынак у знатных сем’ях
185
і ў манастырах практыкавалася яшчэ ў даўнейшыя часы.
Навучанне насіла рэлігійны характар.
У канцы XVIII ст. у Беларусі рымска-каталіцкія ор-
дэны, праследуючы экспансіянісцкія, паланізатарскія мэ-
ты, імкнуліся падпарадкаваць свайму ўплыву жаночыя
школы і дамашняе выхаванне дзяўчынак. Яны адкрывалі
жаночыя навучальныя ўстановы (невялікія манастырскія
пансіёны былі ў візітак, бенедыктынак, сакраментак, ба-
зыльянак, кармелітак). Найболып дзейнай была ў Бела-
русі кангрэгацыя марыявітак, што заснавала касцёлы і
школы ў Мінску, Слоніме, Полацку, Мсціславе, Оршы, На-
вагрудку, Галоўчыцах, Віцебску, Гродні, Ваўкавыску,
Бабруйску, Пінску, Халопенічах, Слуцку (з 1820 г.), у
якіх вучылася каля 465 дзяўчынак. Мелі жаночыя школы
і піяры, бернардыны, дамініканцы. Існавалі таксама свец-
кія школы і пансіёны, створаныя кангрэгацыямі свецкіх
жанчын па ўзору манастырскіх.
У Віцебскай і Магілёўскай губернях у пачатку XIX ст.
было дзевяць жаночых навучальных устаноў, у якіх вучы-
ліся каля 150 дзяўчынак (шэсць належала марыявіткам,
піярам, базыльянам уПолацку, Віцебску, Мсціславе і тры—
прыватным асобам). Старэйшай жаночай школай была
Мінская (ордэн бернардынаў), у ёй выхоўваліся 19 дзяў-
чынак ад 8 да 15 год. Дзяўчынкі вывучалі хрысціянскую
веру, польскае чытанне, пісьмо, арыфметыку і ручную
працу. Спіс вучаніц з паведамленнем аб іх адносінах да
вучобы і некаторыя іншыя звесткі аб школе падаваліся
дырэктару школ Мінскай губерні П. I. Цэйсу. Слуцкаму
евангелісцка-рэфарматарскаму павятоваму вучылішчу
падпарадкоўваліся ў 1811 г. шэсць парафіяльных мана-
стырскіх і свецкіх школ. У іх ліку — Нясвіжская жаночая
школа бенедыктынак. У справаздачы павятовага нагляд-
чыка Слуцкага вучылішча Міхаіла Ванноўскага паведам-
ляецца, што кожны год на гэту школу (на аплату трох
настаўнікаў) затрачвалася 300 рублёў серабром. У мяс-
тэчках Грозава і Ляхавічы (у апошнім школа заснавана ў
1714 г.) школы наведвалі хлопчыкі і дзяўчынкі. У 1811 г.
настаўнік Ляхавіцкай школы Ян Лігнянскі, які атрымаў
адукацыю ў школах Слоніма, вучыў дзяцей хрысціянскай
веры, пісьму, лічэнню167.
3 1803 г. жаночыя навучальныя ўстановы знаходзіліся
ў падпарадкаванні Віленскай, а затым Беларускай наву-
чальнай акруг. Аднак у асобныя манастырскія жаночыя
школы каталіцкіх ордэнаў віэітатары акругі не дапуска-
ліся, і звесткі аб іх не паступалі. Толькі невялікая коль-
касць жаночых пансіёнаў і школ каталіцкіх ордэнаў пад-
186 парадкоўвалася акрузе.
У развіцці свецкай жаночай адукацыі ў гэты перыяд
вялікую ролю адыграла Адукацыйная камісія і дзейнасць
выкладчыкаў Віленскага універсітэта. 3 мэтай пашырэн-
ня свецкай адукацыі ў 1811 г. у Віленскай навучальнай
акрузе была ўведзена пасада ганаровых павятовых на-
глядчыкаў парафіяльных школ у паветах. Пунктамі 1, 2,
14 інструкцыі Адукацыйнай камісіі вызначаўся парадак
арганізацыі грамадскіх свецкіх школ. Усе павятовыя на-
вучальныя ўстановы (пансіёны, канвікты, школы і дамаш-
няе навучанне) аддаваліся пад кантроль наглядчыкаў.
Іх абавязвалі высылаць звесткі аб парафіяльных школах.
У свецкіх прыватных пансіёнах, створаных Адукацый-
най камісіяй, вучаніцы атрымлівалі павярхоўную адука-
цыю: яны вывучалі галоўным чынам французскую мову і
літаратуру, вучыліся танцам і добрым манерам. Адука-
цыйная камісія ўвяла ў жаночых духоўных і свецкіх пан-
сіёнах чытанне і пісьмо на польскай мове, арыфметыку,
гісторыю, геаграфію, мараль і рукадзелле. Руская мова і
гісторыя Расіі з’яўляліся абавязковымі. 3 мэтай кантролю
і нагляду за выкананнем распараджэнняў Адукацыйнай
камісіі была створана з адукаваных жанчын камісія
(«Эфарат»), Дзяўчынкі вышэйшай знаці выхоўваліся до-
ма гувернанткамі.
У першай чвэрці XIX ст. у Беларусі засноўваюцца
свецкія прыватныя пансіёны ў Віцебску, Мінску і іншых
месцах пераважна для дзяцей прывілеяваных саслоўяў.
У 1823 г. у Мінску мелі жаночы свецкі пансіён Соф’я і
Аўгусцін Дразды. Вучэбны план пансіёна ўключаў больш
шырокі курс навук, набліжаны да курсаў павятовых вучы-
лішчаў: вывучаліся руская і польская граматыкі, гісторыя
Расіі, геаграфія і гісторыя Польшчы, арыфметыка, рыса-
ванне, хрысціянская вера, нямецкая і французская мовы,
ручная праца. Некаторыя прадметы выкладаліся на рускай
мове (гісторыя Расіі і інш.). Вучаніцы знаёміліся з дзея-
чамі рускай культуры, творамі па рускай гісторыі. У сва-
бодны ад заняткаў час у пансіёне было арганізавана чы-
танне французскіх, польскіх, рускіх і нямецкіх кніг рэлі-
гійнага і гістарычнага зместу.
3 ліку свецкіх спецыяльных навучальных устаноў, у
якіх вучыліся дзяўчынкі, вядома Гродзенская медыцын-
ская школа (1775—1781), заснаваная французскім меды-
кам, біёлагам Жанам Эмануілам ўКыльберам (1741 —1815),
якога запрасіў з Ліёна ў Гродна I. Храптовіч. Школа рых-
тавала правінцыяльных лекараў і хірургаў (было там
адкрыта і аддзяленне павітух). У ёй выкладалі медыкі
Вірыян, Менард, хімік Мюнц, два фельчары і акушэрка.
3-за праследаванняў езуітаў школу затым перавялі ў
187
Вільню, і на яе аснове быў створаны медыцынскі факуль-
тэт пры Віленскай акадэміі.
У афіцыйнай структуры асветы ў Расіі да сярэдзіны
XVIII ст. не было навучальных устаноў для жанчын. У
другой палавіне XVIII ст. для дзяўчынак з прывілеява-
ных сем’яў ствараліся прыватныя пансіёны.
Сацыяльна-эканамічнае развіццё Расіі, прагрэсіўны
грамадскі рух рашуча паставілі пытанне аб праве жанчы-
ны на адукацыю. Царскаму самадзяржаўю давялося не
толькі ствараць дваранскія закрытыя жаночыя навучаль-
ныя ўстановы, але і дазволіць вучыць дзяўчынак розных
саслоўяў у народных вучылішчах. Статут 1786 г. адкрыў
доступ да адукацыі і для дзяўчынак з дэмакратычных
елаёў насельніцтва: у галоўныя і малыя народныя вучы-
лішчы прымаліся не толькі хлопчыкі, але і дзяўчынкі.
Аднак класава-саслоўная палітыка самадзяржаўнага
ўрада вызначыла фактычна саслоўную адасобленасць
жаночай адукацыі. Дзеці прыгонных сялян, а таксама
іншых саслоўяў, асабліва дзяўчынкі, заставаліся непісь-
меннымі.
Перадавыя колы грамадства ўсведамлялі важнасць і
неабходнасць жаночай адукацыі. Супраць феадальна-пры-
гонніцкага напрамку ў выхаванні жанчыны выступалі
прагрэсіўныя прадстаўнікі рускага грамадства. Прыхіль-
нікамі жаночай адукацыі былі А. М. Радзішчаў, М. I. Но-
вікаў. У абарону правоў жанчын на адукацыю выступалі
Гродзенская медыцынская школа
188
таксама паслядоўнікі А. М. Радзішчава I. П. Пнін, педа-
гог-дэмакрат У. Ф. Адоеўскі, паэт М. М. Языкаў.
Асабліва абаранялі права жанчыны на роўную аду-
кацыю з мужчынамі рэвалюцыянеры-дэмакраты В. Р. Бя-
лінскі, А. I. Герцэн і М. П. Агароў, а пазней — М. Г. Чар-
нышэўскі і М. А. Дабралюбаў. Пашырэнне іх ідэй
мела велізарнае значэнне для развіцця жаночай аду-
кацыі.
Як адзначалася вышэй, у першай палавіне XIX ст.
пад уплывам патрэб сацыяльна-эканамічнага развіцця
царскаму ўраду давялося ажыццявіць рад мер у галіне
народнай асветы. У статуце 1828 г. адзначалася, што дзяў-
чынкі, якім больш чым 11 год, могуць вучыцца разам з
хлопчыкамі толькі ў прыходскіх вучылішчах. Міністэрст-
ва дзяржаўных маёмасцей адкрывала таксама прыходскія
вучылішчы для хлопчыкаў і ў 1844 г. дазволіла іх навед-
ваць дзяўчынкам. Аднак школьная палітыка царскага
ўрада была антынароднай. Лепшыя школы прызначаліся
для дзяцей дваран. Прынцып саслоўнасці асабліва выяў-
ляўся ў арганізацыі жаночай адукацыі. Сярэдняя адука-
цыя была даступна пераважна дзяўчынкам з дваранскага
асяроддзя.
Строга прытрымліваючыся вузкасаслоўнай і абмежа-
ванай адукацыі для жанчын, самадзяржаўны ўрад патра-
баваў выхавання дзяўчынак у духу вернападданніцтва
трону і праваслаўю. Паліцэйска-манархічная накірава-
насць у адукацыі асабліва ўзмацнілася пасля падаўлення
паўстання дзекабрыстаў 1825 г.
Паліцэнска-манархічная сістэма, якая ўкаранялася ў
вучэбны працэс пры панаванні Мікалая I, яскрава ўвасо-
білася ў «Настаўленні для адукацыі выхаванак жаночых
навучальных устаноў» (1852), якое было распрацавана
Галоўным саветам жаночых навучальных устаноў (засна-
ваным у 1845 г.). У адпаведнасці з настаўленнем вучані-
цы павінны былі засвойваць «правілы набожнасці, дабра-
чыннасці і непахіснай адданасці трону і айчыне».
Адукацыя для. дзяўчынак з працоўных слаёў насельніцт-
ва была недаступнай. У пансіёнах, якія адкрываліся, вы-
хоўваліся дзяўчынкі з прывілеяваных саслоўяў. Так, у
1825 г. для дзяўчынак з дваранскіх сем’яў быў адкрыты
Прапойскі прыватны жаночы пансіён з выкладаннем на
рускай мове. У 1832 г. пансіён быў перанесены на казён-
ную дачу Піненберг (каля Магілёва) з дапамогай ад каз-
начэйства ў памеры 4400 рублёў. У 1838 г. намер пера-
тварыць пансіён у Магілёўскі шляхетны жаночы інстытут
«па ўзору іншых» не быў ажыццёўлены з прычыны неда-
хопу сродкаў на будынак. Да канца 50-х гг. XIX ст. у Пі-
189
ненбергскім жаночым пансіёне выкладаўся інстытуцкі
курс навук. У пансіёнах з ніжэйшым курсам навучання
выкладаліся лацінская, французская і руская мовы, арыф-
метыка, хрысціянскае вучэнне, рукадзелле. Старэйшымі
пансіёнамі былі Віцебскі і Полацкі. Некаторыя пансіёны
трымаліся малапісьменнымі чужаземцамі, Так, гаспада-
ром прыватнага жаночага пансіёна ў Мсціславе быў Баер,
які характарызаваўся прафесарам Пецярбургскага уні-
версітэта Сянкоўскім як «неадукаваны чалавек, які слаба
валодае навукамі».
Да 1835 г. у Беларускай навучальнай акрузе яшчэ за-
ставалася 27 жаночых пансіёнаў пры каталіцкіх манасты-
рах (у тым ліку 3 — вышэйшага разраду, 3 — сярэдняга
і 21 — элементарнага навучання для ніжэйшых слаёў
грамадства), у якіх вучылася ад 460 да 780 дзяўчынак.
Каталіцкае духавенства аказвала ўплыў на навучанне
дзяўчынак у пансіёнах, усяляк перашкаджала вывучэнню
рускай мовы. Пра гэта даносілі губернатары, папячыцель,
візітатары, якія праводзілі рэвізіі навучальных устаноў
Беларускай навучальнай акругі, начальнік Віленскай жа-
ночай гімназіі А. I. Вінаградаў. Да пачатку 40-х гг. усе
жаночыя навучальныя ўстановы каталіцкіх ордэнаў у
Беларусі былі закрыты. Так, у 1837 г. быў закрыты жа-
ночы пансіён марыявітак у Віцебску (адкрыты ў 1831 г.)
«за шкоднае ўмяшальніцтва ордэна ў выхаванні».
Прыватныя жаночыя школы знаходзіліся і ў маёнтках
памешчыкаў. Так, Асвейская школа Дрысенскага павета
Віцебскай губерні існавала за кошт сродкаў Гільзена-
Шадурскіх. У 1832 г. у Віцебску быў заснаваны прыват-
ны пансіён Алены Кошка, у 1837 г. — узорны пансіён
Краўзэ (да 1863 г. пераўтвораны ў чатырохкласны), у
1847 г. — пансіён Францішкі Левашкевіч. У 1845 г. быў
адкрыты прыватны жаночы пансіён у Оршы.
3 184’4 г. у Беларусі ствараюцца епархіяльныя вучы-
лішчы для дочак духавенства. Першае вучылішча было
адкрыта ў 1844 г. у Полацку (у Спаса-Еўфрасіньеўскім
жаночым манастыры). Тут спачатку вучыліся 60 дзяўчы-
нак. Такія вучылішчы адкрылі ў Магілёве, Мінску, Ві-
цебску, пазней — у Парычах Мінскай губерні. Пры ад-
крыцці жаночых школ правячыя колы педантычна пры-
трымліваліся прынцыпу саслоўнасці.
У 1844 г. у Мінску былі заснаваны жаночае прыходскае
вучылішча і свецкая школа пачатковай адукацыі дзяўчат
дваранскага паходжання. Толькі ў канвікце гэтай школы
выхоўваліся дзяўчынкі з ніжэйшых саслоўяў за кошт
Прыказа грамадскай апекі. Такая ж школа была аргані-
190 завана ў Віцебску. Для дзяцей дваран адкрылі ўзорныя
жаночыя пансіёны ў Полацку, Мінску, Віцебску. Так, у
Полацку за кошт канфіскаваных наезуіцкіх валоданняў
быў заснаваны чатырохкласны пансіён Вернер, праду-
гледжвалася адкрыццё жаночай школы з вышэйшым
курсам. Для ніжэйшых саслоўяў за кошт ахвяраванняў
існавала «штодзённая бясплатная школа», якую наведва-
лі 40 дзяўчынак. У гэтыя гады была заснавана Гарадоц-
кая прыватная жаночая школа.
Да 1845 г. у Беларускай навучальнай акрузе налічва-
лася ўжо 57 жаночых навучальных устаноў (у тым ліку
13 пансіёнаў), дзе выхоўваліся дзяўчынкі пераважна з
прывілеяваных саслоўяў. На тэрыторыі Беларусі іх было
40 (10 вышэйшага разраду, 21 — сярэдняга, 9 — элемен-
тарнага), у якіх вучылася каля 600 дзяўчынак. Яны скла-
далі ’/б частку агульнай колькасці вучняў-хлопчыкаў.
У 1848 г. прыватныя жаночыя ўзорныя пансіёны былі пе-
раўтвораны ў казённыя, яны падпарадкоўваліся Віленска-
му дваранскаму інстытуту (да яго закрыцця 9 чэрвеня
1862 г.). Ва ўсіх гэтых жаночых навучальных установах
вучыліся дзеці дваран, духавенства, чыноўнікаў, ваенных.
Дзяўчынак выхоўвалі ў духу хрысціянскай маралі і ву-
чылі хатнім абавязкам. Ім давалі вельмі мала рэальных
ведаў і больш клапаціліся аб засваенні імі свецкіх манер,
аб выхаванні ў рэлігійна-маральным духу.
Першыя школы для «бедных дзяўчат» былі адкрыты ў
Беларусі ў 1843 г. у адпаведнасці з «Палажэннем--> аб шко-
лах, якія ствараюцца ў Беларускай навучальнай акрузе
для пачатковай адукацыі бедных дзяўчат». У раздзеле
«Аб мэтах, складзе і кіраўніцтве школы» адзначалася,
што мэтай адкрыцця такіх школ было «ўзмацненне споса-
баў да пачатковай адукацыі дзяцей жаночага полу, пера-
важна бедных бацькоў, каб даць ім магчымасць дабываць
сабе пазней адпаведнае іх полу ўтрыманне працай сваёю,
службаю»168. Такія школы былі адкрыты ў Вільні (двух-
класная) і аднакласныя ў Мінску і Віцебску. Яны знаходзі-
ліся ў падпарадкаванні губернскіх дырэктараў вучыліш-
чаў. Кіраваліся школы «спецыяльна выбранымі для гэтага
наглядчыцамі-настаўніцамі». У школы прымаліся дзяў-
чынкі «ўсіх свабодных станаў» не маладзей як 8 і не старэй
за 12 год. Бедныя бацькі абавязаны былі падаваць па-
сведчанні, што яны не могуць выхоўваць дзяцей за свой
кошт. Больш заможныя бацькі ўносілі плату за навучан-
не ў месяц ад 50 капеек да 1 рубля, серабром, іх дзеці лі-
чыліся «прыходзячымі». Прыём у школу бедных дзяўчы-
нак залежаў ад мясцовага начальства, да яго і звярталіся
бацькі і сваякі (падавалі пасведчанні аб беднасці і пра-
шэнні).
191
Асноўнымі вучэбнымі прадметамі ў гэтых элементар-
ных школах былі закон божы, чытанне і пісьмо (выклада-
ліся на рускай і польскай мовах галоўныя асновы права-
пісаў), чатыры правілы арыфметыкі, давалася ўяўленне
аб хатняй гаспадарцы і рукадзеллі ўсякага роду «ад сама-
га тонкага і чыстага шыцця і вышыўкі». У сувязі з тым,
што заняткі рукадзеллем павінны былі адыграць галоўную
ролю ў будучым лёсе вучаніц і патрабавалі працяглага
часу, дзяўчынкі маглі наведваць школу ад 3-х да 4-х год
(у залежнасці ад узросту і поспехаў). Пасля заканчэння
вучылішча яны атрымлівалі пасведчанні ад дырэктара
губернскіх гімназій «з адзнакай у гэтых пасведчаннях, якіх
паводзін была вучаніца, якія мела поспехі ў прадметах і
да якіх пераважна рукадзелляў яна больш здольная». У
1848 г. былі распрацаваны штаты і «Палажэнні» гэтых
школ, якія затым былі зацверджаны міністэрствам народ-
най асветы.
У канцы 50 — пачатку 60-х гг. у дзяржаўных, веда-
масных і прыватных навучальных установах па вельмі
прыблізных звестках вучылася каля 2000 дзяўчынак. 3 іх
звыш 40 % былі дзецьмі сялян, мяшчан, купцоў, разна-
чынцаў169.
Такім чынам, у Беларусі ў канцы XVIII — сярэдзіне
XIX ст., акрамя розных жаночых каталіцкіх ордэнскіх
школ, праваслаўных прыходскіх вучылішчаў, былі такса-
ма і закрытыя свецкія саслоўныя жаночыя пансіёны, кан-
вікты, ажыццяўлялася хатняе навучанне дзяўчынак, на
якое аказвалі вялізны ўплыў каталіцкае і праваслаўнае
духавенства. У гэты перыяд урадавыя сферы царскай Рас-
сіі імкнуліся сцвердзіць саслоўны характар жаночых на-
вучальных устаноў, ствараць пачатковыя элементарныя
жаночыя школы, пансіёны і духоўныя вучылішчы з мэтай
барацьбы супраць паланізацыі і каталіцызму.
Прафесіянальная адукацыя. Крызіс прыгоннага
ладу, які стаў асабліва адчувальны ў 50-я гг. XIX ст.,
быў прыкметным і ў галіне асветы. Ён вызначыўся ва
ўзмоцненым прытоку ў школы ўсіх ступеней дзяцей раз-
начынцаў, што стыхійна разбурала саслоўную сістэму
адукацыі; павялічвалася колькасць пачатковых школ, га-
лоўным чынам у сельскай мясцовасці. Да 1860 г. у Бела-
русі было адкрыта звыш 100 новых школ для дзяржаўных
сялян, у якіх вучылася звыш 2000 вучняў. Мэтай гэтых па-
чатковых навучальных устаноў з’яўлялася падрыхтоўка
фельчараў, пісараў для мясцовых адміністрацыйна-гаспа-
дарчых органаў ведамства дзяржаўнай маёмасці. 3 1832
па 1847 г. удзельная вага вучняў з падатковых саслоўяў
192 павялічваецца з 21,5 % да 40 %170.
Патрабаванні часу прымушалі прадпрымаць меры, на-
кіраваныя на развіццё спецыяльнай адукацыі. Праграмы
навучальных устаноў прыстасоўваліся да інтарэсаў развіц-
ця гандлю, прамысловасці, да патрэб дзяржаўнага апара-
ту і адміністрацыйных органаў, якія расшыраліся. У пер-
шую чаргу гэта адносіцца да спецыяльных «павятовых для
мяшчан» вучылішчаў. У вучэбных праграмах гімназій'па-
сля 4-га класа ўводзіліся спецыяльныя курсы для тых,
хто жадаў «уступіць у ваенную і дзяржаўную службу»
або працягваць вучобу ва універсітэце.
У канцы 30-х гг. пры гімназіях адкрываюцца аграна-
мічныя курсы, у 50-я гг. — каморніцка-таксатарскія кла-
сы. У 1840 г. была адкрыта Горы-Горацкая земляробчая
школа.
Горы-Горацкая школа складалася з двух разрадаў —
вышэйшага і ніжэйшага. У першым рыхтавалі кіраўнікоў
казённых і прыватных маёнткаў, у другім — іх тэхнічных
памочнікаў, так званых земляробчых вучняў. Пры школе
была арганізавана вучэбная ферма, на базе якой юнакоў
вучылі рацыянальна весці сялянскую гаспадарку. За 8 га-
доў школу закончылі 162 чалавекі. У 1848 г. на базе вы-
шэйшага разраду школы быў створаны Горы-Горацкі зем-
ляробчы інстытут — першая ў Расіі вышэйшая аграна-
мічная навучальная ўстанова. (Ніжэйшы разрад гэтай
школы пераўтварылі ў сярэдняе земляробчае вучылішча,
на базе якога ў 1919 г. быў адкрыты сельскагаспадарчы
інстытут, пераўтвораны ў 1925 г. у Беларускую сельска-
гаспадарчую акадэмію.) Інстытут меў дастатковыя для
таго часу навуковыя і матэрыяльныя магчымасці падрых-
тоўваць кваліфікаваных спецыялістаў сельскай гаспадаркі.
Вялікія вучэбныя палі, конны завод, багатая калекцыя за-
межных і айчынных сельскагаспадарчых машын, аўчарня,
маслабойня, механічная і іншыя майстэрні забяспечвалі
засваенне шырокага вучэбнага плана.
За 4 гады студэнты павінны былі вывучыць такія дыс-
цыпліны, як батаніка, заалогія, хімія, фізіка, мінералогія,
матэматыка, геадэзія, ветэрынарыя, жывёлагадоўля, ле-
саводства, геаграфія і інш.
Практычная і навуковая дзейнасць выкладчыкаў і сту-
дэнтаў інстытута садзейнічала развіццю сельскай гаспадар-
кі ў Беларусі, пашырэнню прыродазнаўчых ведаў, перада-
вых дасягненняў сельскагаспадарчай навукі, укараненню
новых сартоў розных культур, вывядзенню высокапра-
дукцыйных парод жывёлы і ўзнікненню рамёстваў. Гэта-
му ў значнай меры садзейнічалі: сельскагаспадарчая вы-
стаўка, штогадовыя «Запнскн Горы-Горецкого земледель-
ческого ннстнтута» (1852—1857), паездкі студэнтаў па 193
7. Зак. 2605
Беларусі. Пры інстытуце канст-
руяваліся і ўласныя сельскагас-
падарчыя машыны (малатарні,
жняяркі, веялкі, саламарэзкі,
ллугі). Колькасць студэнтаў у
гэтым інстытуце ўжо да 1854 г.
дасягнула 500 чалавек.
Значэнне Горы-Горацкага
земляробчага інстытута не вы-
чэрпвалася той роляй, якую ён
адыграў у падрыхтоўцы аграна-
мічных кадраў, развіцці сельска-
гаспадарчай навукі. Разначын-
ны, дэмакратычны склад наву-
чэнцаў, іх сувязь з дзяржаўнымі
сялянамі, што выконвалі інсты-
туцкія работы, убогія сялянскія
гаспадаркі ў наваколлі — усё
гэта садзейнічала развіццю ў
студэнцкім асяроддзі рэвалюцый-
ных, нацыянальна-вызваленчых
алнмокн
ГНМГйедіГІ К1.ІЦМНЙМГІ
'<
г................................................................
Тытульны ліст запісак
«Горы-Горецкого земледель-
ческого ннстнтута», 1852
настрояў. За ўдзел у паўстанні
1863 г. многія студэнты былі падвергнуты рэпрэсіям. У
1863 г. інстытут перавялі ў Пецярбург і ў далейшым (з
1865 г.) ён стаў асновай Пятроўскай сельскагаспадарчай і
лясной акадэміі (цяпер сельскагаспадарчая акадэмія імя
К. А. Ціміразева).
ІДЭІЭПОХІ АСВЕТНІЦТВА
I ПЕДАГАГІЧНАЯ ДУМКА
Дзейнасць польскіх асветнікаў у Беларусі (С. Канарскі,
Г. Пірамовіч, С. Сташыц, Ян і Енджэй Снядэцкія, Ф. Кар-
пінскі). 3 другой палавіны XVIII ст. у культуры і ідэало-
гіі Беларусі пачынаецца эпоха Асветніцтва, г. зн. эпоха,
прадстаўнікі якой арыентаваліся на розум, веды і навуку.
Аб’ектыўна-класавай асновай гэтай эпохі з’яўляліся кры-
зіс феадалізму і ўзмацненне элементаў новай, капіталі-
стычнай фармацыі. /Асноўнымі тэндэнцыямі, характэрнымі
для эпохі Асветніцтва, былі: узмацненне рацыяналістыч-
( ных і матэрыялістычных поглядаў, крытыка рэлігіі, царк-
|(М\ вы і феадальных грамадскіх парадкаў. Усё шырэй рас-
паўсюджваецца філасофія французскага (Вальтэр, Руео,
Гольбах, Гельвецый і інпі.), рускага (Казельскі, Анічкаў,
Новікаў, Радзішчаў і інш.), польскага (Канарскі, Калан-
тай, Сташыц) Асветніцтва; узнікаюць асветніцкія творы,
кроўна звязаныя з Беларуссю (I. Яленскі, I. Быкоўскі,
А. Маркевіч і інш.). Вялікі водгук атрымліваюць ідэі
украінскіх асветнікаў, у прыватнасці Р. Скаварады. Галоў-
ны стрыжань ідэалогіі Асветніцтва: можна стварыць
ідэальнае грамадства перш за ўсё з дапамогай правільна-
га выхавання і адукацыі. Таму зразумелай з’яўляецца вы-
ключная ўвага асветнікаў да праблем педагогікі, школы,
да вучэбна-асветніцкай дзейнасці. Абмеркаванне педага-
гічных ідэй, праблем, звязаных са школай, становіцца важ-
нейшай прыкметай развіцця грамадскай свядомасці ў
Беларусі эпохі Асветніцтва.
Новыя павевы пачынаюцца рэформамі і творамі Ста-
ніслава Канарскага (1700—1773), публіцыста і педагога,
аднаго з ініцыятараў Адукацыйнай камісіі, вядомага
прадстаўніка ранняга Асветніцтва ў Рэчы Паспалітай. Ен
быў выкладчыкам у піярскіх школах у Пётркаве, у Вар-
шаўскай калегіі (1722—1725), паглыбляў свае веды па
філасофіі і педагогіцы ў Рыме і ў Парыжы. Вярнуўшыся
на радзіму, С. Канарскі арганізаваў узорнае піярскае вы-
шэйшае вучылішча ў Варшаве, дзе правёў свае рэформы
(1741—1757), па сутнасці выключыў схаластыку з працэ-
су навучання, увёў новую філасофію, прыродазнаўства,
уключыў выкладанне роднай мовы і новых моў, пераваж-
на французскай. Гэта быў значны крок наперад, і духа-
венства сустрэла рэформу варожа.
У сваіх працах С. Канарскі выступіў як прыхільнік
кампрамісу паміж каталіцкім і новым філасофскім света-
поглядам, у чым выявілася яго духоўная абмежаванасць.
Тым не менш яго рэформа прадугледжвала ўключэнне ў
школьныя праграмы новых імён і тэкстаў такіх вучоных і
мысліцеляў, як Ф. Бэкан, Д}к. Лок, Р. Дэкарт, П. Гасен-
дзі, Г. Лейбніц і X. Вольф, а таксама некаторых сучасных
яму французскіх асветнікаў, напрыклад Мантэск'е і Валь-
тэра. С. Канарскі парываў са старой схаластычнай і сар-
мацка-клерыкальнай традыцыяй, у падыходзе да прыро-
ды і грамадства выступаў з прагрэсіўных пазіцый.
Вельмі высока ён ставіў маральны фактар, імкнучыся
падпарадкаваць яму вывучэнне прыроды і чалавека. Яго
педагагічны ідэал адлюстроўваў пазіцыю раннеасветніц-
кую: змешванне розных, часта супрацьлеглых тэндэнцый
(дабрачыннага хрысціяніна і рацыяналістычна арыен-
таванай на навуку і вытворчасць дзейнай асобы). С. Ка-
нарскі высока цаніў натуральны «здаровы чалавечы ро-
зум», бачыў у ім аснову разумных дзяржаўных парадкаў
і правільнай педагогікі. Гэта была своеасаблівая ранне-
асветніцкая светапоглядная пазіцыя, звязаная з асаблі-
вымі ўмовамі Рэчы Паспалітай.
У сваіх працах «Аб выпраўленні памылак вымаўлен-
ня», «Гутарка аб тым, як зрабіць сваю радзіму шчаслі-
вай», «Школьныя статуты», «Аб выхаванні сумленнага
чалавека і добрага грамадзяніна» і іншых ён тэарэтычна
абгрунтаваў неабходнасць вывучэння ў школах роднай
мовы і прыродазнаўства, правядзення практычных работ
за кошт скарачэння курса тэалогіі. У працах важнае зна-
чэнне надаецца этычнаму і эстэтычнаму выхаванню.
Актыўная педагагічная дзейнасць С. Канарскага су-
стрэла водгук у Вялікім княстве Літоўскім. Ен дамогся
адкрыцця вышэйшага піярскага вучылішча ў Вільні
(1738). Аднак у сувязі з фінансавымі цяжкасцямі, а так-
сама з прычыны адсутнасці падтрымкі з боку магнатаў
яно было закрыта. Затым яно зноў адкрываецца намаган-
нямі Мацея Догеля (1715—1760), які ўводзіць у прагра-
му вучылішча творы С. Канарскага. Па ініцыятыве М. До-
геля праводзіцца рэформа ўсіх піярскіх школ у княстве,
а ў 1762 г. быў выпрацаваны новы план навучання ў іх.
Аднак супраціўленне саміх выкладчыкаў і кіраўнікоў ор-
дэна не дало ў пачатку істотных вынікаў. 3 новых падруч-
нікаў была прынята толькі «Граматыка лацінская» С. Ка-
нарскага. Але ідэі С. Канарскага пазней былі прыняты
многімі педагогамі. Некаторыя піяры прызналі новую фі-
ласофію і педагогіку. Да іх адносіцца Казімір Нарбут.
Асобныя выкладчыкі з езуіцкага ордэна (з прычыны
своеасаблівай канкурэнтнай барацьбы супраць піяраў)
самі пачынаюць крытыку схаластыкі і прымаюць рад па-
лажэнняў філасофіі і прыродазнаўства новага часу. Да
такіх у Беларусі трэба аднесці Бенедыкта Дабшэвіча
(1722—1773), які выкладаў у Навагрудку і Вільні і пад-
рыхтаваў творы для вучняў, прысвечаныя новай філа-
софіі.
Уласна эпоха Асветніцтва ў Беларусі пачынаецца з
1773 г. (з часу арганізацыі Адукацыйнай камісіі, створанай
як для Кароны, так і для княства Літоўскага). Яна ажыц-
цявіла некаторыя пераўтварэнні ў асвеце, склала са-
цыяльныя педагагічныя і іншыя праекты асветніцкага ха-
рактару. Цэнтрам навукі і культуры ўсяго краю стала
Акадэмія, затым Галоўная школа Літоўская (з 1783 г.),
а потым універсітэт (з 1802 г.) у Вільні. У рамках Аду-
кацыйнай камісіі адбываецца абмен педагагічнай інфар-
мацыяй, творамі, праектамі, ажыццяўляецца кантроль за
186 правядзеннем рэформ.
Ідэі асветнікаў аб навучанні, сістэме выхавання, арга-
нізацыі школьнай справы абапіраліся на філасофію Лока
і Кандзільяка, філасофскія прынцыпы фізіякратаў і фран-
цузскіх філосафаў XVIII ст. Асветнікі спрабавалі спалу-
чыць у адзінай сістэме выхавання рацыяналістычныя мо-
манты (права натуры, разумнасць і г. д.), хаця не адмаў-
ляліся ад выхавання рэлігійных пачуццяў, якія садзей-
нічаюць маральнаму выхаванню юнацтва. Так ва ўсякім
выпадку атрымалася ў «Статутах». Аднак у канкрэтных
рэкамендацыях асветнікі прытрымліваліся прынцыпаў ас-
ветніцтва, а не рэлігіі (яны патрабавалі не завучваць не-
патрэбнага, забяспечваць школы свецкімі настаўнікамі,
пашыраць вывучэнне прыродазнаўчых навук, права, гі-
сторыі і да т. п.).
Статут і іншыя дакументы Адукацыйнай камісіі, ме-
рапрыемствы, якія ажыццяўляліся ёю, насілі ў цэлым
прагрэсіўны характар.
Значнае пашырэнне і прызнанне атрымалі педагагічныя
погляды аднаго з заснавальнікаў і актыўных дзеячаў Аду-
кацыйнай камісіі вядомага педагога Гжэгажа Пірамовіча
(1735—1801). Ён быў адным з сарэдактараў (сумесна з
I. Храптовічам і інш.) статута, загадаў і распараджэнняў
Адукацыйнай камісіі, яму належыць канчатковая рэдакцыя
«Універсала» камісіі. У ананімнан брашуры (Вільня,
1776) ён абараняў пазіцыі Адукацыйнай камісіі, яе новую
праграму выхавання і навучання юнацтва, кіраваў ство-
раным у 1775 г. «Таварыствам па выданню падручнікаў»,
якое правяло вялікую работу па абнаўленню вучэбнай лі-
таратуры. Г. Пірамовіч умела прыцягваў да напісання
падручнікаў вопытных і здольных педагогаў (у прыватна-
сці, да напісання «Логікі» прыцягнуў К- Нарбута). Педа-
гог быў прыхільнікам фізіякратаў, прагрэсіўнага экана-
мічнага і філасофскага напрамку ў Францыі; скарыстоў-
ваючы ідэі фізіякратызму ва ўмовах Рэчы Паспалітай;
імкнуўся аблягчыць долю прыгонных сялян, даць ім асвету
і з гэтай мэтай прапанаваў праект пачатковай адукацыі ў
вёсцы.
Важнейшым яго творам з’яўляецца праца «Абавязкі
настаўніка» (1787), яна ўяўляе сабой першую спробу вы-
кладання педагогікі новага часу і ахоплівае як навучаль-
ную, так і пазакласную дзейнасць настаўніка. Гэта праца
абагульніла асабістыя назіранні аўтара, у ёй выкарыста-
ны таксама ідэі кнігі Дж. Лока «Думкі аб выхаванні».
Г. Пірамовіч кіраваўся прынцыпам грамадскага слу-
жэння школы, якая павінна рыхтаваць моладзь да карыс-
най дзейнасці, выхоўваць яе ў духу адказнасці за лёс ра-
дзімы. Асновай яго педагагічных поглядаў была ідэалогія
197
Асветніцтва, у духу якой ён лічыў выхаванне і адукацыю
магутнейшым фактарам пераўтварэння грамадства, а
таксама абараняў іх незалежнасць ад канфесіянальных
абмежаванняў. Творы Г. Пірамовіча распаўсюджваліся і
сталі вядомымі ў Беларусі.
Значны ўклад у справу асветы ўнёс выдатны польскі
асветнік Станіслаў Сташыц (1755—1826). ён абагульніў
20-гадовы вопыт Адукацыйнай камісіі, якая кіравала ас-
ветай і ў Беларусі, рашуча выступаў супраць настойлі-
вых прэтэнзій тэолагаў на панаванне ў асвеце. Тэалогія,
адзначаў Сташыц, павінна быць зусім аддзелена ад свец-
кай адукацыі, таму што спосаб навучання тэалогіі цалкам
пярэчыць таму спосабу, якім мы пазнаём і даследуем
прыроду. У сваіх творах «Род чалавечы», «Працэс наву-
ковага пазнання як аснова разумовага выхавання», «Па-
хвальнае слова пра Марка Аўрэлія», «Заўвагі пра жыццё
Яна Замойскага» С. Сташыц надае вялізнае значэнне пра-
цоўнаму і маральнаму выхаванню дзяцей, ролі сям’і ў
выхаванні патрыятызму, гуманізму і грамадзянскага аба-
вязку. Кожны арганізатар асветы, гаворыць ён, павінен
у першую чаргу зразумець, кім з’яўляецца чалавек па
сваёй прыродзе і кім павінен стаць дзякуючы выхаванню.
Праяўляючы клопаты не толькі аб разумовым, але і аб
фізічным развіцці дзіцяці, Сташыц бачыў галоўную ролю
ў выхаванні сапраўднага грамадзяніна.
Твор С. Сташыца «Заўвагі пра жыццё Яна Замойска-
га» выклікаў у Беларусі пэўныя водгукі; у прыватнасці,
з’явіліся ананімныя працы «Згода і нязгода з аўтарам
«Заўваг пра жыццё Яна Замойскага» (1788) і «Падтрым-
ка заўваг пра жыццё Яна Замойскага» (выдадзеная хут-
чэй за ўсё ў Супраслі). У гэтым творы знайшлі сваё раз-
віццё антыфеадальныя, антыклерыкальныя і педагагічныя
ідэі С. Сташыца. Ставіцца асноўная задача — асвета на-
рода, перш за ўсё моладзі, высока ацэньваецца роля Аду-
кацыйнай камісіі, дзякуючы якой светапогляд сучаснай мо-
ладзі стаў іншым — бліжэйшым да жыцця і сапраўднай
навукі. Рэлігійнае выхаванне, якое ажыццяўлялася ў ката-
ліцкіх ордэнах, характарызуецца як мэтанакіраванае ка-
лецтва душ, выпустошванне разумовых здольнасцей вучняў,
падрыхтоўка з іх пакорлівых слуг і сляпых прыхільнікаў
каталіцкай рэлігі, што садзейнічае прабыванню людзей
у поўным невуцтве. Ананімны аўтар ганьбіць рэлігійнае
выхаванне і адукацыю. Няма нічога важнейшага для
свяшчэннікаў, піша ён, чым навязванне вучням сляпога
шанавання рэлігійных забабонаў. Духавенства рыхтуе
народ для таго свету, не вучыць яго сапраўдным абавяз-
198 кам зямнога грамадзяніна.
Вялікую ўвагу школьнай справе і выхаванню ўдзяляў
выдатны польскі паэт эпохі Асветніцтва Францішак Кар-
пінскі (1741—1825), які пасяліўся ў Беларусі з 1795 г.
Яго жыццё і творчасць былі арганічна звязаны з усім
грамадскім жыццём беларускага края. Ф. Карпінскі нара-
дзіўся ў Закарпацці ў небагатай шляхецкай сям’і. Ён ву-
чыўся ў езуіцкіх школах у Львове, шмат вандраваў, быў
прыватным настаўнікам. Амаль палавіну жыцця Ф. Кар-
пінскі працаваў у Беларусі: сам апрацоўваў зямлю ў
маёнтку Краснік (каля Белавежскай пушчы). Творчасць
паэта прасякнута спачуваннем і павагай да простага ча-
лавека, беларускага селяніна. Ф. Карпінскі вывучаў бела-
рускія народныя песні, фальклор, а затым перайшоў ад
паэіі да прозы (маральна-дыдактычныя творы, педагагіч-
ныя эцюды, думкі, афарызмы, мемуары). Адным з най-
больш значных твораў з’яўляецца «Гутарка Платона са
сваімі вучнямі», выдадзеная ў Гродні ў 1803 г., а таксама
захаваныя ў рукапісах заўвагі і дапаўненні да гэтай кнігі,
у якіх ёсць шмат цікавых 1 глыбокіх выказванняў аб вы-
хаванні.
У гэтым творы Ф. Карпінскі абгрунтоўвае ўласпую
этыка-педагагічную канцэпцыю, якая, улічваючы антыч-
ную і асветніцкую традыцыю, тым не менш з’яўляецца
арыгінальным абагульненнем жыццёвага шляху паэта,
педагога і гуманіста.
Педагагічная канцэпцыя Ф. Карпінскага патрабуе па-
вагі да дзіцяці, сардэчнасці, чалавечнасці, падыходу да
яго як да фізічна-духоўнай індывідуальнасці. Гуманіст
вылучае тры галоўныя аспекты выхавання: фізічны, аду-
кацыйны і маральны. Усе яны адноЛькава неабходныя,
аднаго нельга адрываць ад другога. Аднак, як адзначае
Ф. Карпінёкі, ёсць этапы жыцця дзіцяці, калі аднаму з
гэтых аспектаў належыць галоўная роля, а іншыя як быц-
цам падпарадкоўваюцца яму. На першым этапе жыцця
(прыблізна да 10 гадоў) фізічнаму развіццю дзіцяці на-
лежыць вядучая роля. У гэты перыяд нельга доўга тры-
маць дзіця за кнігамі і сшыткамі, яно павінна больш ру-
хацца, бываць на свежым паветры. Ф. Карпінскі вельмі
высока цаніў фізічную культуру. Фізічнае выхаванне дзя-
цей павінна быць пастаўлена на першае месца, адзначаў
ён, бо народу патрэбны людзі перш за ўсё здаровыя, а
затым ужо вучоныя. Увесь працэс выхавання павінен
грунтавацца на прыродзе чалавека. Аднак Ф. Карпінскі
не зводзіць прыроднае да цялеснага, ён лічыць апошняе
толькі важнейшай асновай жыццядзейнасці, на якой вы-
растае духоўнае, маральнае, тое, што робіць чалавека ча-
лавекам.
I’
I-
Ва ўсёй мэтанакіраванасці яго светапогляду выяўляец-
ца асветніцкая прага выхавання добрага, сумленнага,
адукаванага чалавека. Працы пры гэтым адводзіцца важ-
нейшая роля. 3 дзяцінства, сцвярджаў Ф. Карпінскі, пры- '
вучыць трэба несці цяжар працы, а потым яна не будзе
нам такой цяжкай. ।
У духу Асветніцтва Ф. Карпінскі высока цэніць выха-
ванне, разглядаючы яго як пачатак і аснову грамадзян- ч
скасці. Пры гэтым асаблівая ўвага ўдзяляецца зацікаў-
ленасці дзяцей, якіх трэба не так прымушаць вучыцца, як
выклікаць у іх цікавасць да вучобы, а яе неабходна ўвесь
час умела спалучаць з адпачынкам, фізічнымі практыка-
ваннямі. Гульні трэба разумна спалучаць з працай.
Маральнае выхаванне — важнейшая задача педага-
гічнага працэсу, яно разглядаецца Ф. Карпінскім з ма-
ральна-філасофскай пазіцыі асветніка, патрыёта і гума-
ніста. Асноўная мэта гэтага працэсу — выхаваць павагу
да працы і працоўных людзей, сумленнасць, спагадлівую
сардэчнасць, любоў да Айчыны, здольнасць паставіць гра-
мадскія інтарэсы вышэй за прыватныя. Заклікі Ф. Кар-
пінскага выхоўваць у юнацтве перш за ўсё павагу да ста- ।
рэйшых, сумленнасць, дабрачыннасць і ставіць іх вышэй
за багацце не былі галаслоўнымі. На працягу ўсяго свай-
го жыцця, асветніцкай дзейнасці ён быў адданы гумані-
стычным і дэмакратычным ідэалам. Вельмі высока ставіў
Ф. Карпінскі ролю этыкі ў выхаванні. Вучаць у школах,
адзначаў ён, глыбокім або прыгожым навукам, але няма
школы, дзе б вучылі дабрачыннасці, а такая школа была
б больш лёгкай для разумення і больш неабходнай, чым
іншыя.
Ф. Карпінскі надаваў вялікае значэнне ролі сям’і, пры-
кладу бацькоў, усяго наваколля ў выхаванні дзіцяці. Трэ-
ба паводзіць сябе вельмі асцярожна ў прысутнасці дзяцей
і ў паводзінах, і ў гутарках. Няхай твой выпадковы на-
строй, гаварыў ён, не кіруе тваімі паводзінамі ў адносінах
да дзяцей, бо пераблытаеш у іх галаве справядлівае і не-
справядлівае.
Ф. Карпінскі з’яўляўся прыхільнікам грамадскага вы-
хавання. Дзеці, пісаў ён, па прыродзе сваёй хацелі б быць
з дзецьмі, таму прыватнае выхаванне шкоднае і больш за
ўсё таму, што яго атрымліваюць багатыя, адвыкаючы з
дзяцінства ад таварыства, а затым пагарджаючы ніжэй-
шымі ў грамадстве.
Дэмакратызм і гуманізм Ф. Карпінскага праявіліся
таксама ў яго імкненні выкарыстоўваць для выхавання дзя-
цей народныя вобразы, думкі, загадкі. У педагогіцы, на
200 думку Ф. Карпінскага, важна прытрымлівацца адзінства
розных выхаваўчых задач — маральнай, інтэлектуальнай
і фізічнай. Пры гэтым вельмі важна захаваць дынамічную
раўнавагу паміж рознымі задачамі ў залежнасці ад узро-
сту дзіцяці, яго здароўя, здольнасцей і г. д.
Ф. Карпінскі надзвычай высока ставіць ролю асабіста-
га маральнага прыкладу педагогаў, разглядаючы яго фак-
тычна як рашаючы фактар выхавання. Сярод важнейшых
якасцей педагога ён называе маральную чысціню, вытрым-
ку і гуманізм. Справядлівасць, на яго думку, павінна быць
бесстаронняй і аднолькава выяўляцца ў адносінах да
дзяцей і дарослых, да багатых, знатных і бедных. Выха-
ванне спачування да іншых людзей, сардэчнасці, спагад-
лівасці — аснова гуманізму будучага грамадзяніна.
Павага да чалавека працы, да селяніна характэрна
для ўсёй творчасці Ф. Карпінскага. У яго педагагічных
творах выкарыстоўваецца беларускі фальклор (загадкі,
прыказкі і г. д.). Так, у творы «Падарожжа ў зачарава-
ным краі», дзе ў своеасаблівай рамантычна-загадкавай
форме паказваюцца розныя жыццёвыя з’явы, раскрываюц-
ца спосабы развіцця вынаходлівасці, творчага ўяўлення
дзяцей. - ~
Значны ўплыў на розныя сферы навукі і культуры ў і
Беларусі і Літве ў канцы XVIII — пачатку XIX ст. ака- |
заў таленавіты польскі астраном, педагог, матэматык і
філосаф Ян Снядэцкі (1756—1830).
Ян Снядэцкі закончыў Кракаўскую акадэмію, дзе
атрымаў доктарскі дыплом, і з 1776 г. пачаў выкладаць ал-
гебру. У той жа час Ян Снядэцкі збліжаецца з дзеячамі
Адукацыйнай камісіі, асабліва з Гуга Калантаем — най-
больш актыўным прыхільнікам рэформы народнай асветы
(ён стаў старшынёю гэтай камісіі). У адпаведнасці з па-
жаданнем Калантая Снядэцкі становіцца выкладчыкам
VI класа калегіі: выкладае логіку, палітэканомію, статы-
ку, гідрастатыку. У 1778 г. для паглыблення сваёй матэ-
матычнай адукацыі выязджае за граніцу, спачатку ў Лей-
дэн, затым у Гётынген і Парыж, дзе слухае лекцыі сла-
вутых вучоных.
Ян Снядэцкі быў адным з самых актыўных дзеячаў
Адукацыйнай камісіі, а з 1806 па 1815 г. з’яўляўся рэк-
тарам Віленскага універсітэта, г. зн. фактычным кіраўні-
ком асветы ў Літве, Беларусі і частцы Украіны. Ен напі-
саў вучэбныя кнігі па матэматыцы, астраноміі і геаграфіі,
імі карысталіся ў школах і іншых навучальных установах
Беларусі171. Аб шырокім распаўсюджанні ў Беларусі тво-
раў братоў Снядэцкіх сведчыць, напрыклад, справаздача
рэвізора Ігнація Рэшкі па Віцебскай гімназіі, у якой ён
піша, што ў павятовым вучылішчы выкладалася матэма- 201
Ян Снядэцкі
Я. Снядэцкі ўнёс значны
ведаў, прагрэсіўных ідэй,
асветы.
тычная геаграфія па Пад-
ручніках Яна Снядэцкага,
хімія — Енджэя Снядэц-
кага.
Вялікую ўвагу ўдзяляе
Ян Снядэцкі псіхалогіі.
Здольнасці чалавека, на
яго думку, непарыўна звя-
заны з яго фізічнай аргані-
зацыяй. Я. Снядэцкі пра-
аналізаваў такія паняцці
псіхалогіі, як памяць, воля,
увага, мысленне, фантазія,
выказаўшьр/пры гэтым вель-
мі цікавыя здагадкі. Напры-
клад, ён адзначаў тры асаб-
лівасці памяці: лёгкасць ус-
прымання, працягласць
утрымлівання, гатоўнасцьда
перадачы пэўных звестак.
ўклад у пашырэнне культуры,
ва ўдасканальванне сістэмы
Асветніцкую і навуковую дзейнасць Я. Снядэцкага
падтрымліваў і працягваў яго малодшы брат, адзін з вя-
домых вучоных Віленскага універсітэта Енджэй Снядэцкі
(1768—1838). Вучоны выказаў рад перадавых ідэй у бія-
логіі і псіхалогіі, у прыватнасці эвалюцыйных, правільна
разумеў жыццё як спосаб абмену рэчываў, крытыкаваў
ідэалістычныя трактоўкі жывога і працэсаў мыслення
(Ф. Галя, Я. Вінтэрля і інш.), матэрыялістычна тлумачыў
псіхіку чалавека. Шмат увагі ўдзяляў фізічнаму развіццю
дзяцей. У кнізе «Аб фізічным выхаванні» ён даваў каш-
тоўныя канкрэтныя парады аб захаванні і ўмацаванні
здароўя дзяцей, аб выхаванні ў іх навыкаў асабістай гі-
гіены, аб выкарыстанні сіл прыроды (сонца і ветру) у
жыцці дзяцей. Енджэй Снядэцкі бічаваў маральныя за-
ганы сучаснага яму грамадства: п’янства, гультайства,
разгільдзяйства і г. д. Ен з вялікім спачуваннем адносіў-
ся да працоўных, прызнаючы іх роўныя правы ў грамадст-
ве. Вучоны асуджаў лад жыцця пануючага класа, супраць-
пастаўляючы яму карысную дзейнасць, здаровую працу
простых людзей. Але ён не аналізаваў сацыяльных пры-
чын няроўнасці, не прапанаваў шляхоў для іх лікві-
дацыі.
Педагагічная дзейнасць і погляды I. Храптовіча і
202 М- Пачобута. Вядомым дзеячам Адукацыйнай камісіі на
землях Беларусі і Літвы быў Іаахім Храптовіч (1734—
1813), ураджэнец Навагрудчыны, нашчадак старадаўняга
беларускага дваранскага роду, які да канца XVIII ст. за-
хаваў некаторыя старабеларускія звычаі і мову. У пры-
ватнасці, I. Храптовіч, будучы дзіцем, віншаваў бабку ў
дзень нараджэння вершамі на беларускай мове.
Будучы адным з камісараў (побач з Ігнатам Масаль-
скім) Літоўскай адукацыйнай камісіі, I. Храптовіч спачат-
ку даверыў справу Ігнату Масальскаму. Аднак у канцы
1774 г. на тэрыторыі княства Літоўскага былі створаны
два дэпартаменты асветы: дэпартамент Літоўскі быў да-
вераны I. Масальскаму, а Беларускі — I. Храптовічу. У
першы дэпартамент увайшлі Віленскае і Троцкае ваяводст-
вы, а таксама Жмудскае княства; у другі — ваяводствы
Навагрудскае, Брэст-Літоўскае і Мінскае. У іх знаходзі-
ліся, акрамя чатырох экс-езуіцкіх школ у Брэсце, Нава-
грудку, Мінску, Пінску, сем павятовых экс-езуіцкіх школ,
дзве піярскія і адна базыльянская. У 1783 г. тэрыторыя
Вялікага княства Літоўскага была падзелена на чатыры
аддзелы: літоўскі з кіраўніцтвам у Гродні, жмудскі з
цэнтрам у Крожах, рускі — у Навагрудку, палескі — у
Брэст-Літоўскім.
I. Храптовіч правёў у Вільні ў 1780 г. з’езд рэктараў
вучылішчаў, на якім абмяркоўваліся розныя пытанні
школьнай справы. Ен прапанаваў два этапы рэарганізацыі
школ у адпаведнасці са «Статутамі» Адукацыйнай камі-
сіі: першы этап — арганізацыя школ факультэцкіх, вышэй-
шых па сваёй праграме, другі этап — арганізацыя школ
падфакультэцкіх. Г Храптовіч прымаў актыўны ўдзел у
арганізацыі Галоўнай школы Літоўскай (склаў арганіза-
цыйны план), садзейнічаў прызначэнню М. Пачобута,
падбору выкладчыцкага складу. У плане ён падкрэсліваў
грамадскую ролю галоўнага вучэбнага цэнтра краю, не-
абходнасць пашырэння ведаў сярод насельніцтва, падрых-
тоўкі вучняў у адпаведнасці з патрэбамі жыцця, а таксама
патрыятычнага і грамадзянскага выхавання іх. Храптовіч
адзначаў, што прафесары павінны выходзіць з прапаган-
дай ведаў за сцены універсітэта, у шырокія колы грамад-
ск'асці. Ен імкнуўся стварыць у краі адзіны навуковы
цэнтр, які меў бы дастаткова кваліфікаваныя кадры для
падрыхтоўкі свецкіх настаўнікаў. ___________—
Пэўным укладам у справу асветы ў Беларусі з’явілася
дзейнасць Антона Тызенгаўза, літоўскага падскарбія, пры-
хільніка развіцця прамысловасці, гандлю, будаўніцтва
дарог, увядзення прагрэсіўных сістэм навучання. А. Ты-
зенгаўз садзейнічаў развіццю мануфактур у Вялікім
княстве Літоўскім. 3 гэтдй мэтай .ён рэкамендаваў арга- 203
204
нізаваць падрыхтоўку для іх майстроў у школах Гародді-
цы (каля Гродна). Адной з першых з’явілася бухгалтйр-
ская школа (1772), затым узніклі школы землямернія,
будаўнічая, медыцынская і акушэрская, а таксама кадэц-
кі корпус. |
Асветніцкая дзейнасць і педагагічныя погляды I. Храп-
товіча, М. Пачобута, I. Страйноўскага і іншых не атрымалі
падтрымкі большасці магнатаў і шляхты, якія аддавалі
перавагу ордэнска-каталіцкай адукацыі (пераважна
езуітаў і экс-езуітау).
У канцы XVIII — першай палавіне XIX ст. у Беларусі
і Літве працавалі выдатныя астраномы, якія ўнеслі значны
ўклад у развіццё навукі, садзейнічалі пашырэнню перада-
вых прыродазнаўчанавуковых ідэй у гэтых краях. Усе яны
былі не толькі натхнёнымі даследчыкамі, але і перадавымі
педагогамі, якія выхоўвалі ў сваіх вучняў любоў да выву-
чэння тайн Сусвету і настойлівасць пошуку.
Родапачынальнікам гэтай славутай плеяды быў ураджэ-
нец Беларусі Марцін Пачобут-Адляніцкі (1728—1810).
Гэта імя вядома гісторыкам навукі і культуры многіх
народаў.
Нарадзіўся Марцін Пачобут 30 кастрычніка 1728 г. у
маёнтку Пачабуддзе, недалёка ад Гродна. У 1738 г. яго
аддалі ў школу езуітаў у Гродна, дзе і правучыўся сем
гадоў. Некалькі гадоў ён займаўся ў Вільні. За поспехі ў
вучобе Пачобута ў 1754 г. паслалі ў Прагу для ўдаска-
налення ведаў па грэчаскай мове і матэматыцы. Сяміга-
довая вайна прымусіла яго спыніць заняткі і вярнуцца ў
Вільню. Нейкі час Пачобут выкладае ў розных навучаль-
ных установах, а ў 1761 г. зноў выязджае за граніцу (у
Германію, Італію і Францыю), дзе працягвае сваю аду-
кацыю ў такіх выдатных астраномаў, як Пезен, Паўліян,
Лаланд і інш. Там ён упершыню публікуе некаторыя вынікі
сваіх назіранняў.
У канцы 1764 г. Пачобут вяртаецца на радзіму. У Ві-
ленскім універсітэце ён пачынае чытаць два курсы: матэ-
матыку і астраномію. У той жа час вучоны ажыццяўляе
сваю запаветную мару: стварае выдатна абсталяваную
астранамічную абсерваторыю.
Як грамадскі дзеяч, Марцін Пачобут з’яўляўся пры-
хільнікам верацярпімасці, выступаў супраць фанатызму
езуітаў, змагаўся за ўзмацненне ролі навукі ў жыцці гра-
мадства. Галоўнай умовай росквіту дзяржавы і грамадст-
ва ён лічыў усямернае развіццё асветы і навук, адмову ад
знішчальных войн, якія выклікаюць пагібель людзей і
разбурэнне гаспадаркі.
Марцін Пачобут быў гарачым папулярызатарам астра-
намічных ведаў. ён спалучаў
прыродазнаўчанавуковую і
асветніцкую дзейнасць з за-
няткамі ў галіне гуманітарных
ведаў (вывучаў і выкладаў
мовы, у прыватнасці грэчаскую
ў Полацку, пісаў оды на ла-
цінскай і рускай мовах, захап-
ляўся класічным мастацтвам).
Пачобут праслаўляў навуку,
асвету, любоў да чалавека і
прыроды, уносіў элементы
прыгожага ў астранамічныя
назіранні, з абстрактна-асвет-
ніцкіх пазіцый асуджаў тыра-
нію, насілле, войны. У час паў-
стання Касцюшкі вучоны ўвай-
шоў у рэвалюцыйны ўрад Вя-
лікага княства Літоўскага.
цалкам адданы справе асветы
Марцін Пачобут
Марцін Пачобут быў
юнацтва і навуцы.
Радыкальна-утапічная думка і педагагічныя погляды
I. Яленскага. Значнай з’явай грамадскай думкі ў Бела-
русі канца XVIII ст. была творчасць Іосіфа (Аляксея)
Яленскага (1756—1811), у якой адлюстраваліся ідэі са-
цыяльнага пратэсту беларускага селяніна. Чалавек скла-
данага лёсу, I. Яленскі напісаў рад рукапісных твораў (з
іх асноўныя ў царскай турме), якія з’яўляюцца цікавейшы-
мі дакументамі радыкальна-утапічнага напрамку.
Іосіф Яленскі нарадзіўся ў Свентарэччы Мінскага вая-
водства. Паходзіў з сям’і збяднелага шляхціца. Прымкнуў
да антыпрыгонніцкага руху. У 1794 г. за хаванне і пашы-
рэнне рэвалюцыйнай літаратуры сасланы ў Салавецкі
манастыр, з якога выйшаў у самым пачатку XIX ст. зусім
хворым. З’яўляецца аўтарам падпольных твораў, рэзка
антыпрыгонніцкіх і радыкальна-утапічных.
I. Яленскі рэзка крытыкаваў прыгонніцтва як найвя-
лікшую несправядлівасць. У творы «Благавешчанне», у
якім спалучаюцца гуманістычныя, асветніцкія і радыкаль-
на-утапічныя ідэі, выказвае перакананне, што знішчэнне
бесчалавечнага ладу прывядзе да адраджэння зняважанай
чалавечай годнасці. Узнікне справядлівае грамадства, у
якім законы будуць прадугледжваць агульнасць зямлі,
уласнасці, сумесную працу, высокую маральнасць, аба-
вязковы ўзровень адукацыі і інш. Асновай сапраўды ма-
ральнага выхавання стане абшчынная праца, абагуленая
ўласнасць і г. д. I. Яленскі лічыў што дзіця павінна вы- 205
хоўвацца ў працы з малых гадоў (праца для дзяцей спа-
чатку гульня, дапамога ў хаце і г. д.). Вучыцца пав нны
ўсе арыфметыцы, рамяству, пісьму. Тых, хто да 12 гадоў
ухіляецца ад вучобы, чакае суровая грамадская пагарда
(іх не заўважаюць, не аддаюць належнай пашаны).\Тое
ж самае чакае п’яніц, гультаёў і людзей, якія парушаіоць
мараль. Імі пагарджаюць, а пагарда ў грамадстве спра-
вядлівасці горш за кожнае іншае пакаранне. I
Навучанне абавязковае можа працягвацца ў спецы^іль-
ных школах, дзе здольныя і пільныя дзеці вывучаюць мо-
вы (нямецкую, польскую, рускую, англійскую), геаметрыю,
інжынерную справу, агратэхніку. I. Яленскі меў на ўва-
зе свецкую адукацыю, ён нідзе не гаварыў пра вывучэнне
рэлігіі, хаця ў цэлым у яго вучэнні евангелічныя матывы
гучаць выразна. Ен крытыкуе духавенства, тлумачыць
шматвяковую барацьбу каталіцызму і праваслаўя экана-
мічнымі інтарэсамі магнатаў і духавенства. У творчасці
I. Яленскага выразна выяўляецца народны рэалізм, ад-
люстроўваюцца своеасаблівыя ўмовы грамадскага развіцця
і грамадскай думкі ў Беларусі. Немалаважнае значэнне ў
яго творчасці мелі педагагічныя ідэі аб усеагульным і аба-
вязковым навучанні, аб свецкай адукацыі.
Педагагічныя погляды А. Доўгірда. Жыццё, педагагіч-
ная і асветніцкая дзейнасць і творчасць Анёла Доўгірда
(1776—1835) да нядаўняга часу не атрымалі колькі-не-
будзь поўнага асвятлення. У савецкі час з’явіліся спецыя-
•льныц даследаванні пра гэтага выдатнага мысліцеля172.
Аднак шмат чаго яшчэ невядома.
Анёл Доўгірд нарадзіўся 11 снежня 1774 г. на Мсці-
слаўшчыне ў маёнтку Юркаўшчына (непадалёку ад Мсці-
слава). Бацька будучага мысліцеля — Андрэй Доўгірд,
небагаты дваранін — спачатку аддаваў сына на вучобу ў
бліжэйшыя езуіцкія школы (Мсціслаў, Магілёў), затым
юнак працягваў адукацыю ў піярскіх вучылішчах у Дуб-
роўне Магілёўскай і Дабровіцы Мінскай губерань. Вядома
таксама, што А. Доўгірд слухаў курсы лекцый па матэ-
матЫцы, фізіцы і тэалогіі ў Віленскім універсітэце. Пасля
прыняцця А. Доўгірда ў ордэн піяраў ён працаваў настаў-
нікам у розных піярскіх школах у Беларусі. У паслужным
спісе выкладчыкаў Віленскага універсітэта, што захоў-
ваецца ў аддзеле рукапісаў бібліятэкі Віленскага універ-
сітэта, гаворыцца: пасля сканчэння навук быў настаўні-
кам у розных піярскіх вучылішчах, а іменна: у Лідскім
выкладаў арыфметыку і геаграфію 1 год (1796); у Вілка-
мірскім — тыя ж прадметы 1 год (1797); у Расіянскім —
матэматыку і фізіку 3 гады (1798); у Віцебскім — матэ-
206 матыку 1 год (1801); у Лужэцкім — паэтыку і рыторыку
2 г»ды (1802); у Шчучынскім — фізіку і французскую мо-
ву 3 гады (1804). Звыш гэтага ў Любяшоўскім навіцыяце
выдладаў паэтыку і рыторыку 2 гады (1807); у Дабровіц-
кай піярскай семінарыі — польскую літаратуру выкладаў
2 гады. 3 гэтага дакумента вынікае, што Доўгірд з двац-
цапігадовага ўзросту і да трыццаці васьмі гадоў (з некато-
ры^іі перапынкамі) выкладаў у розных школах Беларусі,
прі^чым у асноўным прыродазнаўства і матэматыку. Да-
кумент сведчыць таксама пра рознабаковасць інтарэсаў
настаўніка, які выкладаў, акрамя дакладных і прырода-
знаўчых навук, паэтыку, рыторыку, французскую мову і
польскую літаратуру.
У 1818 г. А. Доўгірд быў запрошаны чытаць лекцыі па
філасофіі і логіцы ў Віленскі універсітэт, хаця яго захап-
ленне філасофіяй і яго філасофская творчасць пачаліся
значна раней. Ужо ў 1814 г. ён падрыхтаваў да друку вя-
лікае даследаванне аб філасофіі Імануіла Канта. Пра гэта
сведчаць таксама кнігі з асабістай бібліятэкі вучонага173.
Ва універсітэце лекцыі А. Доўгірда слухалі многія фі-
ламаты і філарэты (Адам Міцкевіч і інш.). А. Доўгірд
праяўляў значную цікавасць да твораў братоў Снядэцкіх і
нярэдка абапіраўся на іх у сваіх працах. Ен высока ацэнь-
ваў дасягненні прыродазнаўства (М. Каперніка, I. Ньюта-
на, Лавуазье і інш.), крытыкаваў ідэалізм, абараняў фі-
ласофію Ф. Бэкана, Дж. Лока, Э. Б. Кандзільяка- і інш.
У 1821 г. выходзіць у свет праца А. Доўгірда «Пра ло-
гіку, метафізіку і маральную філасофію», якая была пада-
дзена на конкурс па адпаведнай кафедры Віленскага уні-
версітэта. У гэтай кнізе сцісла выказаны асноўныя погля-
ды мысліцеля.
Галоўны твор А. Доўгірда, вынік працы ўсяго яго жыц-
ця — «Трактат аб уласцівых мысленню правілах, або Ло-
гіка тэарэтычная і практычная» — быў напісаны ў трох
кнігах, першая з якіх надрукавана ў Полацку ў 1828 г., а
дзве іншыя засталіся ў рукапісу. Творы А. Доўгірда на-
пісаны ў асноўным на польскай і лацінскай мовах.
Філосаф напісаў некалькі твораў, якія выйшлі ў свет
толькі пасля яго смерці (памёр 26 красавіка 1835 г.). Ся-
род іх найболыпую каштоўнасць мае праца «Сапраўд-
насць чалавечых ведаў». Мысліцель пакінуў таксама знач-
ную рукапісную спадчыну, беспаспяховыя пошукі якой
вяліся шмат гадоў. (Толькі ў апошнія гады некаторыя
яго рукапісы былі знойдзены.)
Філасофскія ідэі А. Доўгірда ў многім абапіраліся
на прыродазнаўчанавуковы матэрыялізм і сенсуалізм. Ен
высока цаніў філасофію Фрэнсіса Бэкана. Правільны
шлях пазнання, на думку А. Доўгірда, — гэта рух ад спраў
207
208
добра пазнаных да невядомых, ад больш лёгкіх да бвльш
цяжкіх. Калі гэты шлях паказвае нам сама прырода а ў
гэтым нельга сумнявацца, то толькі ён можа нас прывесці
да праўдзівых і сапраўдных адкрыццяў. і
Як і выдатны англійскі філосаф Джон Лок, Доўгірд
адмаўляе прыроджаныя ідэі і лічыць, што мозг дзадці
першапачаткова — чыстая дошка (іаЬпІе газа). А. Доў-
гірд услед за Дж. Локам і Э. Кандзільякам аналізуеДта-
наўленне інтэлекту ў дзіцяці. У гэтай сферы даследаван-
ня ён знаходзіць дадатковыя аргументы ў карысць сенсуа-
лізму. У дзіцяці пасля нараджэння ёсць адчуванні, аднак
яно не мае ўяўленняў аб матэрыяльных прадметах. Гэтыя
ўяўленні, а затым паняцці ўзнікаюць пазней у выніку
шматразовага ўспрымання розных прадметаў, іх набліжэн-
ня і аддалення і г. д. Доўгірд выказвае тут цікавую думку
.аб тым, што першапачатковае інстынктыўнае імкненне
дзіцяці адчуваць прадметы перарастае ў асэнсаванае:
«Незвычайная рухавасць дзіцяці, спачатку механічная, да-
дзеная яму самой прыродай, вядзе да таго, што яно то
схопіць якую-небудзь рэч, то яе адкіне, то наблізіць да ся-
бе, то аддаліць. Што спачатку робіць механічна, без на-
меру, затым будзе рабіць уважліва і пераканаецца, што
яго адчуванні як дотык, так і іншыя органы пачуццяў за-
лежаць ад чагосьці, што можа быць набліжаным да яго
або аддалёным ад яго; дзякуючы гэтаму яно набывае
звесткі пра штосьці знешняе174.
Пачуцці сігналізуюць чалавеку наяўнасць нейкіх знеш-
ніх прычын, што выклікалі іх, але адных пачуццяў, па-
водле А. Доўгірда, яшчэ недастаткова для доказу існаван-
ня матэрыяльных прадметаў або матэрыяльнай субстан-
цыі. Адчуванні чалавека самой прыродай цесна звязаны з
думкамі, а абстрагаваць апошнія можна толькі ў розуме.
Гэта, безумоўна, прагрэсіўнае выказванне Доўгірда ста-
віць яго ў шэраг выдатных паслядоўнікаў англійскага і
французскага Асветніцтва; аднак у выніку тагачасных са-
цыяльных умоў Доўгірд не здолеў утрымацца на пасля-
доўна матэрыялістычных пазіцыях у тэорыі пазнання175.
У творах А. Доўгірда філасофскія і педагагічныя погля-
ды цесна перапляталіся. Пытанне аб навучанні, напрыклад,
А. Доўгірд лічыць састаўной часткай свайго плана выкла-
дання логікі. У ім Доўгірд выдзяляе спецыяльны раздзел
П. «Аб метадах або манерах, якія могуць быць найлепшы-
мі пры выкладанні іншым розных ісцін». Ен заўважае,
што гэта і ёсць метадалогія, якая ўключае ў сябе наступ-
ныя падраздзелы: а) аб правілах, якія трэба захоўваць,
жадаючы пабудаваць гістарычную сістэму нашых ведаў;
Ь) аб лагічнай структуры тых жа ведаў, на чым заснава-
па гэта сістэма і чым яна адрозніваецца ад першай; с) аб
дэфініцыях або апісаннях, дзе гаворыцца пра розны ха-
рактар і мэты вызначэнняў, аб правілах складання добрых
вііізначэнняў і г. д.; д) аб двух метадах — аналітычным і
сінтэтычным; е) аб умовах правільнага падраздзялення
пры напісанні пэўнага разумовага твора або пры выкла-
данні нейкай галіны ведаў; I) даецца падраздзяленне адзі-
най у свеце навукі, г. зн. навукі прыроды, на яе састаў-
ныя176. На жаль, падрабязнае апісанне гэгых раздзелаў
плана, выкладзеных Доўгірдам у яго 2-м і 3-м тамах «Ло-
гікі», невядома, таму што тамы да гэтага часу не знойдзе-
ны. Аднак некаторыя ідэі знайшлі адлюстраванне ў кур-
сах яго лекцый па філасофіі і логіцы.
У кнізе «Пра логіку, метафізіку і маральную філасо-
фію» А. Доўгірд некалькі разоў абмяркоўвае педагагічныя
пытанні; ён даказвае цесную сувязь логікі і тэорыі наву-
чання (або метадалогіі, па тэрміналогіі філосафа). А. Доў-
гірд піша: «...Логіка цесна звязана з метадалогіяй, гэта
значыць навукай аб найлепшым парадку выкладання ісцін
іншым і доказу апошніх»177. Ліысліцель бачыць вялікую
важнасць выпрацоўкі пэўнай сістэмы выкладання якой-
небудзь навукі або тэорыі тым, хто вучыцца (г. зн. гутар-
ка ідзе пра методыку выкладання канкрэтных навук).
Таму не выпадковым з’яўляецца яго пытанне: «3 чаго па-
вінна пачынацца выкладанне ісцін, якія складаюць нейкую
навуку, тэорыю або пэўны доказ?» Адмаўленне прыро-
джаных ідэй дазваляе філосафу прытрымлівацца сенсуа-
лістычных пазіцый; ён лічыць, што пачатковым этапам
набыцця ведаў з’яўляюцца адчуванні. Разам з тым А. Доў-
гірд імкнецца пазбегнуць крайнасцей эмпірызму, сцвяр-
джаючы, што абстрактнае мысленне ў некаторых выпад-
ках — гэта метад адкрыцця новых ісцін. Педагог лічыць
неабходным спалучаць індуктыўны і дэдуктыўны метады
ў выкладанні навуковых дысцыплін. «Курс філасофіі» і
«Курс логікі» А. Доўгірда цікавыя не толькі сваімі спе-
цыяльна філасофскімі і лагічнымі ідэямі, але і як пэўная
сістэма вывучэння філасофскіх дысцыплін. А. Доўгірд у
сваіх курсах лекцый кіраваўся ідэямі Дж. Лока, Э. Б. Кан-
дзільяка і іншых філосафаў. Натуральна, што многія
псіхалагічныя і педагагічныя ідэі гэтых мысліцеляў ака-
звалі значны ўплыў на курсы лекцый і іншыя творы А. Доў-
гірда.
А. Доўгірд удзяляе значную ўвагу даследаванню здоль-
насцей чалавека, у тым ліку адчуванняў, уяўленняў, кем-
лівасці, увагі, памяці, волі і г. д. У поглядах на развіццё
здольнасцей А. Доўгірд блізкі да адпаведных педагагіч-
ных поглядаў Лока; ён лічыць, што здольнасці чалавека
209
развіваюцца пэўным асяроддзем, пастаянным практыка-
ваннем і паўтарэннем.
Педагагічныя ідэі выказвае Доўгірд у сваім рукацісе
«Маральная філасофія». Этычныя погляды А. Доўгірда
мелі некаторыя агульныя моманты з філасофіяй АсветнІцт-
ва. Філосаф гаварыў пра значную ролю інтарэсаў і Ьа-
трэб у фарміраванні чалавечай асобы. Выхаванне А. Дбў-
гірд разглядаў як складаны адзіны працэс разумовага,
маральнага і фізічнага развіцця дзіцяці. Мэтай правіль-
нага выхавання этыкі з’яўляецца шчасце чалавека, а
апошняга можна дасягнуць толькі пры гарманічным раз-
віцці асобы. Вялікае значэнне мае, паводле А. Доўгірда,
клопат аб здароўі дзяцей, аб чысціні цела і фізічным раз-
віцці-
Педагагічныя погляды Ф. Бохвіца. Характэрныя асаб-
лівасці эпохі пераходу ад феадалізму да капіталізму ад-
люстраваліся ў педагагічных поглядах Фларыяна Бох-
віца (1779—1856), аўтара рада кніг, у тым ліку «Думак аб
выхаванні чалавека» (Вільня, 1847), якія выклікалі шы-
рокі водгук у сучаснікаў. Як аўтар, які спрабаваў сумяс-
ціць навуку і рэлігію, Ф. Бохвіц супярэчлівы. Непаслядоў-
насць і гістарычная абмежаванасць выразна выявіліся ў
жго педагагічных меркаваннях, дзе спалучалася патраба-
Іванне пачынаць навучанне дзіцяці з далучэння да рэлігіі
/з вывадам аб тым, што чым глыбей чалавек ахоплівае
| дакладныя навукі, тым больш карысны ён для грамадства.
Праблему навучання і выхавання Ф. Бохвіц разгля-
дае ў адзінстве. Пачатак гэтага працэсу ён адносіць да
ранняга дзяцінства, калі ў ролі першага выхавальніка дзі-
цяці аказваецца яго маці. Да 9 гадоў дзяцей павінны ву-
чыць і выхоўваць жанчыны-педагогі як больш цярплівыя,
мяккія па характару і далікатныя. Пасля дзевяцігадовага
ўзросту дзеці павінны перайсці пад апеку педагогаў-муж-
чын. Бохвіц лічыў абавязковым грамадскае выхаванне
для хлопчыкаў, а для дзяўчынак — пераважна дамашняе.
Ен прыхільнік усеагульнага навучання, якому павінны
быць прысвечаны першыя 20 гадоў жыцця чалавека неза-
лежна ад саслоўнага і маёмаснага становішча. Аднак,
абвяшчаючы абавязковасць навучання для багатых і бед-
ных, ён вымушаны быў прызнаць, што для дзяцей сялян і
рамеснікаў галоўнай, мабыць, будзе прафесіянальная пад-
рыхтоўка, авалоданне (калі не ў школе, то дома) працоў-
нымі навыкамі. Ф. Бохвіц у гэтым выпадку лічыў неабход-
ным выкарыстанне найноўшых даных агранамічнай навукі
і тэхналогіі. Ен надаваў першараднае значэнне зместу
працэсу навучання і выхавання. Адлюстроўваючы надзён-
210 ныя патрэбы эканамічнага і культурнага развіцця гра-
мйдства, выступаючы супраць пераймальніцтва, пагоні за
знёшнімі прыкметамі «адукаванасці», справядліва паста-
віўшы ў цэнтры працэсу навучання задачу пазнання свету,
уласцівасцей прыроды, яе законаў, г. зн. неабходнасць вы-
вучэння прыродазнаўчых і дакладных навук, Ф. Бохвіц
выказваецца за вывучэнне ў школе права, батанікі, хіміі,
фізікі, астраноміі, механікі, анатоміі, натуральнай гісторыі,
геаграфіі, матэматыкі і іншых навук. Ен асабліва пад-
крэслівае незвычайную цікавасць моладзі, што «забывае
пра сон і ежу», да навук, якія адкрываюць таямніцы Су-
свету, тлумачаць прыроду. Навучанне павінна развіваць
памяць, уяўленне, здольнасць да аналітычнага мыслення
і абагульнення, да рэфлексіі.
Ф. Бохвіц выступае за такую сістэму навучання, якая
забяспечвала б адзінства слова і дзеяння, вучыла б не
толькі прыгожа гаварыць, але і добрасумленна дзейнічаць.
ён патрабаваў, развіваючы розум, не забываць пра выха-
ванне сілы волі, характару, любві да працы, гаварыў пра
неабходнасць даць моладзі разуменне працы як прадвы-
значэння чалавека, пра выхаванне не пустых летуценнікаў,
а людзей, здольных да актыўнага дзеяння. Бохвіц як вы-
хавальнік асуджае гультайства, падкрэсліваючы яго не-
.„бяспеку для фарміравання асобы, выступаў за непарыў-
^ << ' насць працы і навучання, а пасля вучобы — за абавязко-
л васць працы.
. . Навучанне і выхаванне, на думку Ф. Бохвіца, павінны
х ўдасканальваць, развіваць як розум, так і пачуцці, у тым
ліку і органы пачуццяў (музыка развівае рукі, мастак —
- вока). Выхаванне прадугледжвае развіццё не толькі ду-
хоўных, але і фізічных здольнасцей, бо фізічнае здароўе —
аснова поспехаў у вучобе, таму абавязковымі павінны
быць фізічныя практыкаванні (гімнастыка, гульні, спабор-
ніцтвы).
Педагагічныя погляды філаматаў. У гісторыі грамад-
ска-педагагічнай думкі Беларусі значнае месца належыць
удзельнікам тайных таварыстваў, якія не толькі абвяс-
цілі неабходнасць сацыяльных пераўтварэнняў, але і са-
дзейнічалі развіццю і пашырэнню прагрэсіўных ідэй, у тым
ліку і педагагічных. Адным з іх з’яўлялася таварыства
«філаматаў» (1817—1823), якое складалася са студэнтаў
і выпускнікоў Віленскага універсітэта. Філаматы насле-
давалі ад асветнікаў крытычны дух вучэння, выступалі
супраць сацыяльнай несправядлівасці і прыгнёту, саслоў-
ных прывілеяў, забдбондў, за ўсямернае развіццё навукі і
асветы. 3 перабудовай справы народнай асветы яны
звязвалі паляпшэнне дабрабыту краю. Таму іх педагагіч-
ная праграма вынікала з сацыяльна-палітычных арыен-
.211
тацый. Яна каштоўная з пункту гледжання развіцця педа-
гагічных ідэй на аснове лепшых дэмакратычных трады-
цый. Тут знайшлі адлюстраванне асноватворныя прынцы-
пы прагрэсіўнай педагогікі. Філаматы падверглі крытыцы
саслоўны характар асветы і выхавання, горача абаранялі
патрабаванне ўсеагульнай дэмакратычнай свецкай ціколы
з высокім узроўнем адукацыі, прапагандавалі ідэю аб су-
вязі працэсу навучання і выхавання з працоўнай дзейна-
сцю, падкрэслівалі не толькі пазнавальную, але і прак-
тычную функцыю навукі, яе сувязь з жыццём, служэнне
справе ўсеагульнага дабра. Яны распрацавалі палажэнне
аб велізарным сацыяльным значэнні асветы ўсяго народа
як адной з важнейшых ступеней сацыяльна-палітычнай
перабудовы грамадства на аснове прынцыпаў гуманнасці
і справядлівасці178. Лічылася, што сістэма асветы ў цэлым
павінна быць накіравана на выхаванне грамадзяніна, які
ўсведамляе сваю адказнасць перад айчынай, бачыць га-
лоўную мэту ў служэнні агульнаму дабру, вышэйшым ма-
ральным ідэалам, на фарміраванне высокаразвітой, ма-
ральнай асобы. Шмат у чым гэтыя ідэі складваліся пад
магутным уплывам асветнікаў, у прыватнасці француз-
скіх матэрыялістаў. Філаматы вывучалі кнігу Ж.-Ж- Ру-
со «Эміль, або Пра выхаванне». Дакладна вызначыліся
тры галоўныя напрамкі, на якіх канцэнтравалася распра-
цоўка праблем педагогікі: методыка выкладання, яго змест
(падручнікі), прафесіянальная падрыхтоўка настаўнікаў.
3 дзейнасцю філаматаў звязана распрацоўка аднаго з
першых планаў усебаковага, дэталёвага вывучэння паста-
ноўкі школьнай справы ў Беларусі і некаторых губернях
Літвы і Украіны. Філаматы хацелі выявіць галоўнае —
сацыяльны і навуковы статус тагачаснай школы, распра-
цаваць мерапрыемствы, накіраваныя на ўдасканаленне
працэсу навучання і выхавання. Асвета павінна была стаць
аб’ектам самага строгага і прыдзірлівага навуковага ана-
лізу, у выніку якога былі б атрыманы неабходныя зыход-
ныя даныя для наступных вывадаў і прапаноў, што даты-
чылі б паляпшэння сістэмы ў цэлым, удасканалення яе
паасобных звёнаў. Ажыццяўленне плана дало б адказ на
шматлікія пытанні, у прыватнасці аб узроўні падрыхтоўкі
настаўнікаў, структуры размяшчэння школ, прыдатнасці
наяўных школьных будынкаў (іх адпаведнасці колькасці
вучняў, магчымасці падтрымання чысціні і парадку, ума-
цавання здароўя вучняў), аб сацыяльным складзе вучняў,
наяўнасці ў школах бібліятэк, кабінетаў, іх забяспечана-
сці нагляднымі дапаможнікамі і іншым неабходным аб-
сталяваннем. Неабходна было высветліць і такі істотны
212 момант, як адносіны розных класаў і груп да шко-
лы. Пільную ўвагу філаматаў выклікалі школьныя пра-
грамы як з пункту гледжання іх адпаведнасці прагрэсіў-
ным ідэям і лепшым дасягненням педагогікі, так і наву-
ковай каштоўнасці. У сувязі з гэтым філаматы ўзяліся за
вывучэнне падручнікаў, маючы намер напісаць новыя, вы-
карыстоўваючы вопыт рускай і заходнееўрапейскай педа-
гогікі і навейшыя дасягненні ва ўсіх галінах ведаў.
Вывучэнне асноў навук у школе, на думку філаматаў,
павінна забяспечваць школьніку разуменне «галоўнага
механізму свету», але разам з тым трэба, каб яно наву-
чыла яго ўменню «вызваляцца» ад устарэлых поглядаў. А
гэта будзе магчыма, калі школа «дасць карысную страву
для развіцця розуму». Як пойдзе працэс навучання, «най-
больш залежыць ад настаўніка», ад таго навуковага фун-
даменту, на які ён абапіраецца, ад методыкі выкладання,
маральнага складу настаўніка. Ен павінен мець выраз-
ную, ясную мэту, чаму павінен навучыць вучня і для чаго
вучыць. Філаматы выказвалі канкрэтныя патрабаванні да
зместу школьных ведаў і да методыкі іх выкладання. Гэ-
тай праблеме яны ўдзялялі асаблівую ўвагу, сфармуля-
ваўшы наступныя асноватворныя прынцыпы педагагічнага
метаду, захаванне якіх павінна лічыцца абавязковым:
паступальнасць, паслядоўнасць, акрэсленая сувязь частак
як унутры адной навукі, так і паміж усімі навукамі, цэ-
ласнасць, нагляднасць. У цэлым гэтыя прынцыпы павінны
былі забяспечыць сістэматычнасць навучання, якая магла
б стаць перашкодай на шляху механічнага, бескарыснага
завучвання, акцэнтаваць намаганні вучня не на завучван-
не дробязей, а на пранікненне ў сутнасць прадмета. Раз-
віццё разумовых здольнасцей вучняў, а таксама іх мараль-
ных якасцей, працавітасці, сціпласці павінна стаць галоў-
най задачай адукацыі.
Сур’ёзную ролю адводзілі філаматы, як і перадавыя
педагогі таго часу, эстэтычнаму выхаванню ў школе, у
прыватнасці музычнаму, падкрэслівалі важнасць фізіч-
нага выхавання, а таксама гульні як аднаго з неабходных
прыёмаў развіцця разумовых здольнасцей і здароўя дзі-
цяці. Філаматы звярнулі ўвагу на выхаваўчую ролю экза-
менаў у школах, а таксама ўзнагарод, лічылі іх неабход-
ным сродкам, які стымулюе зацікаўленасць і імкненне
вучняў працягваць сваю адукацыю.
Асветніцкая дзейнасць і погляды С. Цвяткоўскага,
Г. Карпіловіча, I. Сакольскага. У апошняй трэці XVIII ст.
у Беларусі значна ўзрастае ўплыў рускага Асветніцтва,
а таксама рускай літаратуры і культуры ў цэлым. Асабліва
гэта характэрна для ўсходніх раёнаў Беларусі, якія да
таго часу былі ўз’яднаны з Расіяй. Там былі адкрыты на-
213
родныя вучылішчы, выкладчыкі якіх шчыра верылі ў пера-
ўтваральную місію асветы, закліканую палепшыць жыццё
народа. Яны распаўсюджвалі ў Беларусі перадавую рус-
кую культуру, асветніцкія ідэі, узнімаючыся ў нейкіх адно-
сінах над саслоўна-класавымі паняццямі аб асвеце, у прЫ-
ватнасці лічылі неабходным вучыць усіх дзяцей, незалеж-
на ад стану і становішча бацькоў. 3 пазіцый асветніцкага
гуманізму выкладчыкі бічавалі дэспатызм і неадукаванае
духавенства. З’яўляючыся выпускнікамі Маскоўскай і
Пецярбургскай настаўніцкіх семінарый, многія з іх успры-
нялі перадавыя погляды рускіх асветнікаў і вучоных —
М. В. Ламаносава, Я. С. Казельскага, Д. С. Анічкава — і
выкарыстоўвалі іх творы і думкі ў сваёй рабоце179.
У Беларусі сам акт адкрыцця народных вучылішчаў
набыў грамадскае значэнне, прыцягнуў увагу многіх га-
раджан, у тым ліку і працоўных. На адкрыцці Галоўнага
народнага вучылішча ў Магілёве (28 сакавіка 1789 г.)
яго дырэктар С. Цвяткоўскі выступіў з прамовай, у якой
абгрунтоўваў неабходнасць шырокай асветы для карысці
ўсяго народа, удасканалецня грамадства і самога чалаве-
ка, сцвярджаў неабходнаць мудрага кіраўніцтва і абвяш-
чаў. праекты адукаванага грамадства. Ен гаварыў, штр
асвета ва ўсіх старажытных і новых народаў лічылася
асновай і падпораю агульнага дабрабыту180.
Дзейнасць і погляды С. Цвяткоўскага былі накірава-
ны на ўсямернае пашырэнне перадавой навукі і культуры
таго часу. Ен быў адным з тых, хто ўкамплектоўваў біб-
ліятэкі вучылішчаў творамі М. В. Ламаносава, Я- С. Ка-
зельскага, Д. С. Анічкава і іншых рускіх і заходніх асвет-
нікаў.
Настаўнік матэматыкі таго ж вучылішча Г. Карпіловіч
шырока прапагандаваў дасягненні навук, асабліва матэ-
матыкі і прыродазнаўства. Ен асуджаў той тып праўлення,
які не садзейнічаў развіццю народнай асветы (напрыклад,
у Кітаі), што тармозіць развіццё прамысловасці і прагрэс.
Прыродазнаўства дае «яснае і цвёрдае ўяўленне аб зямлі,
яе між іншымі планетамі становішчы, выглядзе, велічыні,
руху». Геаграфія знаёміць вучцяў не толькі з прыроднымі
ўмовамі розных месц нашай планеты, але і дае звесткі аб
розных народах, што жывуць на ёй, аб поспехах у наву-
ках, мастацтвах і аб усім знамянальным, што заслугоўвае
ўвагі. Не меншымі ведамі ўзбагачае і гісторыя. Пры гэтым
асаблівую ўвагу ён заклікаў удзяляць сваёй радзіме —
Расіі, велізарнай і акружанай многімі морамі краіне: гэта
важна і для выхавання патрыятызму, і для садзейнічання
росту культуры і магутнасці сваёй краіны.
214 Вядомым асветнікам свайго часу ў Расіі і Беларусі
з’яўляўся I. Сакольскі, выкладчык Полацкага народнага
вучылішча, выпускнік Пецярбургскай настаўніцкай семі-
нарыі. Ен быў адным з тых настаўнікаў — выпускнікоў
рускіх навучальных устаноў, — каго ў 1783 — 1784 гг. на-
кіроўвалі ў розныя народныя вучылішчы Беларусі. На
жаль, біяграфія I. Сакольскага мала вядома.
У 1789 г. ён быў пасланы ў Полацк па ўласнаму жа-
данню; тут выкладаў рускую славеснасць, гісторыю і
геаграфію. Выхаваны на традыцыях рускага Асветніцтва,
I. Сакольскі прапагандаваў перадавыя ідэі ў Беларусі, што,
у прыватнасці, выявілася ў яго вершаваных творах (одах),
напрыклад з выпадку адкрыцця Полацкага народнага ву-
чылішча. У сваіх творах ён выказаў некаторыя перада-
выя для таго часу педагагічныя ідэі. Перш за ўсё ў яго
працах абгрунтоўвалася карысць адукацыі для ўсіх лю-
дзей, незалежна ад паходжання і маёмаснага становішча:
«Без ведаў усе мы — дзеці цемры».
I. Сакольскі высока цаніў асветнікаў усіх часоў і на-
родаў, у прыватнасці Сакрата, Эпікура, Лукрэцыя, Бейля,
Вадьтэра і інш. Яго поглядам уласціва антыклерыкальная
тэндэнцыя, ён асуджае неадукаваных манахаў, якім улас-
ціва крывадушнасць і крайняе невуцтва, імкненне зацям-
ніць сапраўдную прыроду рэчаў. У супрацьлегласць ім
I. Сакольскі сцвярджае неабходнасць дзейснага выхаван-
ня карысных грамадству людзей, у сувязі з чым на першы
план вылучаюцца прыродазнаўства і выхаванне здаровай
маральнасці. Не выступаючы непасрэдна супраць рэлігіі,
I. Сакольскі дапускае яе пэўную інтэрпрэтацыю ў выгля-
дзе дэізму, г. зн. абмяжоўвае рэлігію. Аб барацьбе асвет-
ніка супраць абскурантысцкай лініі і духавенства і рэак-
цыйных чыноўнікаў сведчаць яго заявы і пісьмы ў дэпарта-
мент асветы і ў іншыя ведамствы.
В. Р. Бялінскі і асвета ў Беларусі. В. Р. Бялінскі
(1811—1848) — заснавальнік рускай рэвалюцыйна-дэма-
кратычнай педагогікі. Ен адыграў выдатнейшую ролю ў
развіцці перадавой грамадска-педагагічнай думкі 30—
40-х гг. XIX ст. Педагагічная спадчына В. Р. Бялінскага
самым цесным чынам звязана з яго рэвалюцыйна-дэмакра-
тычным светапоглядам. Ен аказаў вялікі ўплыў на на-
стаўніцтва ўсёй Расіі, у тым ліку і Беларусі.
В. Р. Бялінскі, сын павятовага лекара з Чамбар (сён-
ня г. Бялінскі) Пензенскай губерні, у верасні 1829 г. быў
залічаны студэнтам у імператарскі Маскоўскі універсітэт.
Збылася першая па-сапраўднаму вялікая юнацкая мара.
На першых парах яго не бянтэжаць і здаюцца нязначнымі
розныя матэрыяльныя абмежаванні: ёсць магчымасць
слухаць лекцыі, набываць кнігі, бываць у тэатры.
215
Самадзяржаўная, казён-
на-бюракратычныя, рэчаіс-
насць хутка «вылечвала»
таленавітага, сумленнага
дзевятнаццацігадовага юна-
ка ад рамантычных мар.
Пралятае яшчэ паўгода, і
17 лютага 1831 г. ён, седзя-
чы за маленькім столікам
свайго «11 нумара», паве-
дамляе бацькам: «Я... напі-
саў кнігу... з усім абурэн-
нем душы, якая ненавідзіць
несправядлівасць... паказаў
тыранства людзей, што пры-
своілі сабе пагібельнае і не-
справядлівае права мучыць
сабе падобных»181.
Драма «Дзмітрый Калі-
нін» была «зарэзана» цэн-
зурным камітэтам. 3 лютага 1831 г. рэктару універсітэта
падаваліся на В. Бялінскага «асобыя данясенні». 27 верас-
ня 1832 г. Вісарыён Бялінскі быў выключаны з універсітэта.
Яшчэ на працягу васьмі месяцаў пасля таго ён будзе
берагчы мацярынскае сэрца, хаваць ад бацькоў тое, што
здарылася, але... 21 мая 1833 г. Вісарыён Бялінскі, поўны
аптымізму, паведаміць бацькам: «У перадвелікодны ты-
дзень прыехаў у Маскву папячыцель Беларускай наву-
чальнай акругі... Рыгор Іванавіч Карташэўскі і выдавец
«Телескопа»182, папрасіў яго, каб ён даў мне месца на-
стаўніка ў Беларусі... Ен, нарэшце, сказаў мне, што па-
колькі ўсе беларускія вучылішчы знаходзяцца на правах
гімназій, то проста прыняць мяне ў якое-небудзь з іх нель-
га, але што ён неўзабаве павінен адкрыць некалькі павя-
товых вучылішчаў; а што да гэтага часу я павінен пра-
быць у якім-небудзь з прыходскіх... Такім чынам, 27 кра-
савіка я падаў яму просьбу, і ён хацеў было праз два дні
адправіць мяне ў Беларусь...»183
Ідэя працы ў адной са школ Беларусі захапіла В. Бя-
лінскага, усіх яго родных і блізкіх сяброў. 3 працай у Бе-
ларусі В. Бялінскі і яго родныя звязвалі паляпшэнне даб-
рабыту ў замучанай мноствам нягод сям’і.
Ішлі тыдні, міналі месяцы, а адказу на «Прашэнне» і
прыкладзенае да яго «Разважанне», як называў В. Р, Бя-
лінскі ў пісьме да маці свой педагагічны трактат, усё не
было.
216
І
Поўная назва гэтага
трактата — аднаго з не-
шматлікіх педагагічных тво-
раў В. Р. Бялінскага —•
«Мае думкі аб тым, якім
чынам трэба паступаць нас-
таўніку пры навучанні рус-
кай мове вучняў, што не мо-
гуць гаварыць на ёй, і які
са свайго боку не ведае іх
роднай мовы». Гэта работа
пасля доўгіх пошукаў была
выяўлена ў 1967 г. у Цэнт-
ральным дзяржаўным гіста-
рычным архіве БССР у
Мінску.
В. Р. Бялінскі ўсведам-
ляў, з якімі цяжкасцямі ён
можа сустрэцца на педага-
гічнай ніве ў Беларусі. Ен
не робіць здагадак. Бліжэй-
Прашэнне В. Р. Бялінскага
папячыцелю Беларускан
навучальнай акругі
шыя яго таварышы, нека-
торыя з якіх уваходзілі ў гурток «11 нумара», — В. Заб-
лоцкі, I. Савініч і інш. — выхадцы з Беларусі. Яны
шмат паведамілі яму. Карыснай была, відаць, і інфарма-
цыя, атрыманая ад папячыцеля Беларускай навучальнай
акругі Р. I. Карташэўскага. В. Р. Бялінскі сцвярджае, што
веданне рускай мовы і літаратуры для паляка, як і знаём-
ства с польскай мовай і выдатнымі творамі польскай лі-
таратуры для рускага, надзвычай карысныя. Узаемнае вы-
вучэнне гэтых моў і літаратур, піша В. Р. Бялінскі, адкры-
вае ў роўнай ступені і паляку і рускаму найбагацейшую
паэтычную і навуковую скарбніцу двух братніх народаў184.
В. Р. Бялінскі лічыў, што са званнем настаўніка спа-
лучаюцца вялікія абавязкі, для паспяховага выканання
якіх патрабуецца шмат ведаў, дараванняў, майстэрства і
вопытнасці. Ад настаўніка залежыць, якое развіццё атры-
маюць закладзеныя ў дзіцяці прыродныя дараванні, здоль-
насці. Калі настаўнік дрэнна ведае сваю справу, то хоча
ён гэтага ці не, але можа адбіць у дзіцяці жаданне ву-
чыцца.
Настаўнік, на думку В. Р, Бялінскага, павінен удумлі-
ва і глыбока пранікаць у складаны ўнутраны свет дзіцяці,
убачыць закладзеныя ў ім здольнасці і схільнасці, якія,
магчыма, з прычыны асаблівага псіхічнага складу харак-
тару не адразу праяўляюцца, і даць ім патрэбны напра-
мак. Поспехі вучняў, іх імкненне да ведаў у першую 217
1
.«<«< <.< в жгтЛГ, к^*^л<Г
О^ікпл. ^««Чг гглеггўі? <*„,»
0</Х<А« нк»м!(, *і /ын^".
*>і/іы ыплл»і*і*^
Лі-жС» МЙР*«<й*4і
Першая старонка ненадрукаванага рукапісу
В. Р. Бялінскага (27 красавіка 1933 г.)
218
Апошняя старонка ненадрукаванага рукапісу В. Р. Бялінскага
чаргу залежаць ад настаўніка; Абавязак настаўніка за-
ключаецца не толькі ў тым, каб перадаць вучню веды і
вопыт, накопленыя чалавецтвам за ўсю яго гісторыю, але
і прабудзіць у дзецях цягу да пазнання.
Пераходзячы да пытання аб методыцы выкладання мо-
вы ў школах Беларусі, В. Р. Бялінскі падкрэслівае, што
руская мова для дзяцей, якія гавораць на польскай мове,
не з’яўляецца ў поўным сэнсе замежнай: «...тут трэба
ўзяць у разлік тыя блізкія адносіны, што існуюць паміж
мовамі рускай і польскай, якія могуць па свайму пада-
бенству назвацца дзвюма галінамі аднаго вялікага дрэ-
ва»185. Вывучэнне іх як для паляка, так і для рускага не
ўяўляе асаблівых цяжкасцей, але і легкадумныя адносіны
да гэтых моў недапушчальныя. Вывучэнне польскай мовы,
піша Бялінскі, можа адкрыць кожнаму новую, багатую
крыніцу асалоды, пазнаёміўшы яго з літаратурай, так ба-
гатай і цудоўнымі паэтычнымі творамі, і працамі, якія да-
тычаць навук.
Ен падвяргае крытычнаму разбору метадычныя сістэ-
мы, якія выкарыстоўваліся ў яго час, імкнучыся выбраць
з кожнай з іх найболып мэтазгодныя прыёмы для ўласнай
методыкі, творча іх перапрацаваць.
У навучанні мовы Бялінскі бачыў выразна абрысава-
ныя, але непарыўна звязаныя паміж сабой этапы са спе-
цыфічнымі для кожнага з іх метадычнымі прыёмамі. Спа-
чатку тэорыя і практыка. На наступным этапе перавага
аддаецца практыцы, практыкаванням. Вось што пісаў
Бялінскі пра гэты этап навучання: «Калі ж мае вучні па-
знаёмяцца колькі-небудзь з рускай граматыкай і здо-
леюць як-небудзь перакладаць, тады я пачну прымушаць
іх вывучваць на памяць і дэкламаваць перакладзеную імі
вершаваную страфу»186. Вершаваны памер, лічыў Бялін-
скі, развівае памяць вучняў, дапамагае запомніць най-
болып складаныя моўныя звароты, знаёміць дзяцей з
«асаблівасцямі, выгібамі, адценнямі і тонкасцямі» мовы.
В. Р. Бялінскі ўдзяляе сур’ёзную ўвагу выбару пад-
ручнікаў і літаратурных твораў для практыкаванняў вуч-
няў. Найбольш прыдатнымі, на яго думку, з’яўляюцца
творы, якія выдаваліся і на рускай і на польскай мовах.
Гэта творы такіх выдатных празаікаў і паэтаў, як Карам-
зін, Жукоўскі, Бацюшкаў, Міцкевіч, Крылоў, Дзмітрыеў і
інш. Але асабліва карысныя байкі Крылова, «таму што да
лёгкасці, жартаўлівасці і дасціпнасці яны дадаюць і тую
вартасць, што напісаны мовай у вышэйшай ступені на-
роднай»187.
У сваёй заяве В. Р. Бялінскі прасіў дазволіць яму за-
няць пасаду настаўніка рускай мовы, а калі такой не будзе, 2Л
то выкладчыка новай замежнай мовы. У выкладанні за-
межных моў, пісаў ён, «так многа знаходзіцца розных
супярэчлівых адна адной сістэм, што было б небяспечна вы-
браць з іх адну якую-небудзь лепш, чым іншыя. Так, на-
прыклад: адны вучаць без усякіх правіл граматыкі, да-
магаючыся толькі таго, каб вучэнне шляхам практыка-
вання гутаркамі на вывучаемай мове дало магчымасць уні-
каць у дух яе і засвойваць яе... Іншыя, наадварот, стараюц-
ца паршапачаткова пазнаёміць сваіх вучняў з граматыч-
нымі правіламі мовы, якая выкладаецца...»188.
В. Р. Бялінскі лічыў, што калі ён будзе выкладаць за-
межную мову, то здолее выкарыстаць на практыцы ўсё
лепшае, што ёсць у адным і ў другім метадах.
На жаль, В. Р. Бялінскаму так і не ўдалося ажыцця-
віць свае высакародныя намеры. Ен не трапіў на работу ў
Беларусь, аднак некаторыя яго педагагічныя погляды і
метадычныя распрацоўкі выкладання рускай і замежных
моў у школах Беларусі ўжо ў той час сталі здабыткам на-
стаўнікаў акругі. У 1834 г. папячыцель разаслаў у школы
Беларусі пісьмы з метадычнымі парадамі, якія датычылі-
ся выкладання рускай мовы. Усе яны з’яўляліся пераказам
асноўных палажэнняў, запазычаных з работы В. Р. Бялін-
скага.
Асветніцкая дзейнасць П. М. Шпілеўскага. Прагрэсіў-
ная навуковая думка адстайвала права беларускага на-
рода на нацыянальнае развіццё ў рамках усходнеславян-
скага адзінства. У гэтым напрамку развівалася дзейпасць
беларускіх педагогаў-вучоных.
У першай палавіне XIX ст. разгарнулася навуковая
дзейнасць настаўніка Паўла Міхайлавіча Шпілеўскага
(Драўлянскага), беларускага этнографа, пісьменніка, пуб-
ліцыста і тэатральнага крытыка ліберальнага кірунку.
П. М. Шпілеўскі нарадзіўся ў 1823 г. у вёсцы Шыпілаві-
чы Бабруйскага павета Мінскай губерні ў сям’і свяшчэнні-
ка. У 1843 г. закончыў Мінскую духоўную семінарыю, а ў
1847 г. — Пецярбургскую духоўную акадэмію, пасля чаго
працаваў настаўнікам славеснасці Варшаўскага павятова-
га вучылішча, а з 1853 г. — у Пецярбургу: сначатку па-
каёвым наглядчыкам Галаўнога педагагічнага інстытута
(да красавіка 1855 г.), пасля-— настаўнікам школы пры
экспедыцыі нарыхтоўкі дзяржаўных папер. Памёр
П. М. Шпілеўскі ў 1861 г. на 38-м годзе жыцця ў росквіце
творчых сіл.
Любоў да вывучэння роднага краю выявілася ў яго
вельмі рана, калі ён яшчэ вучыўся ў Мінскай духоўнай се-
мінарыі. «Мне, — пісаў П. Шпілеўскі, — успамінаюцца
220 тыя цудоўныя дні, поўныя радасці, якую нельга апісаць і
якая зразумела толькі таму, хто сам гэта перажыў, дні,
калі я спяшаўся на канікулы з губернскага горада ў адда-
лены павет і мог з поўнай свабодай раз’язджаць па вёсках
і сёлах, дзе па нейкай моцнай неўсвядомленай ахвоце да
вывучэння народных павер’яў і казак прыслухоўваўся да
гукаў гарманічнай пявучай беларускай мовы, запісваў
словы і расказы з вуснаў сялян, баянаў-самавукаў і зна-
хароў, прабіраўся ў беларускія хаты і клеці, знаходзіў за-
давальненне ў гутарцы за сціплай вясковай трапезай з
сівымі старымі і маршчыністымі бабкамі»189.
У 1845 г. васемнаццацігадовы юнак паслаў ужо ў
Аддзяленне рускай мовы Расійскай Акадэміі навук скла-
дзены ім слоўнік беларускай мовы, а ў наступным годзе
пачаў друкаваць даследаванне «Беларускія народныя па-
вер’і», якое было часткаю яго рукапіснай работы «Слоўнік
і караняслоў беларускай гаворкі».
У 1853 г. П. М. Шпілеўскі адправіўся ў працяглую
экспедыцыю па Беларусі. За тры гады ён аб’ехаў Гродзен-
скую, Мінскую і Віцебскую губерні. Адначасова свае на-
зіранні ён друкаваў пад назвай «Падарожжа па Палессі
і Беларускім краі». Гэта работа складаецца з 13 гісторы-
ка-этнаграфічных і публіцыстычных нарысаў. Аўтар дзе-
ліцца сваімі падарожнымі ўраджаннямі, дае гістарычныя
звесткі аб населеных пунктах, праз якія яму давялося
праязджаць, вялікую ўвагу ўдзяляе іх этнаграфічнаму
апісанню, прыводзіць арыгінальныя замалёўкі з быту бе-
ларускіх сялян — апісвае адзенне, жыллё, ежу, абрады,
ярмаркі і святы, змяшчае рад фальклорных твораў (пе-
сень, казак і паданняў).
У 1853—1856 гг. П. М. Шпілеўскі друкуе работу пад
назвай «Беларусь у характарыстычных апісаннях і фан-
тастычных яе казках». Яна ўключае 16 нарысаў, якія
даюць багаты матэрыял для вывучэння быту і вусна-паэ-
тычнай творчасці беларусаў сярэдзіны XIX ст. Напісаны
яны на матэрыялах яго экспедыцыі. «Што цягнула мяне
туды, у гэтыя хаціны бедных людзей? — пісаў аўтар, —
не ведаю, я любіў гэтых добрых людзей, я знаходзіў ра-
дасць у іх павольнай размове, у іх песнях, прыказках і
прымаўках. Колькі новага невядомага мне за школьнай
партай я даведаўся ў гэтым народным вучылішчы, бага-
тым разнастайнымі прадметамі і навукамі аб роднай зям-
лі і мове, аб старажытным жыцці-быцці продкаў,
дзядоў...»190
П. М. Шпілеўскі абураецца тым, што вучоныя вельмі
мала звяртаюцца да вывучэння быту свайго народа: «Нас
цікавяць паданні і вераванні старажытных грэкаў і рым-
лян, мы пішам пра іх норавы, міфалогію, мову, нават ба-
221
лы і абеды; чаму ж не напісаць аб роднай Беларусі, якая
так багата сваімі самабытнымі норавамі, міфалогіяй, мо-
вай і, нарэшце, гулыіямі і святамі»191.
У этнаграфічнай літаратуры пра Беларусь сярэдзіны
XIX ст. работа П. М. Шпілеўскага «Беларусь у характары-
стычных апісаннях і фантастычных яе казках» займае адно
з пачэсных месц. Яна ў папулярнай форме ўпершыню па-
знаёміла шырокія колы грамадскасці Расіі з бытам белару-
скага народа, яго багатай вусна-паэтычнай творчасцю.
П. М. Шпілеўскі гаворыць пра беларусаў як пра асобны
народ, адначасова падкрэсліваючы адзінства яго пахо-
джання з рускім народам. У фальклорныя нарысы
П. М. Шпілеўскі ўключае перапрацаваныя і перакладзе-
ныя ім на рускую мову беларускія казкі «Сястра-чараў-
ніца», «Мядзведжае вушка», «Чароўная кветка», «Залаты
шчупак», «Глебушкавы слёзы».
Этнаграфічныя нарысы П. М. Шпілеўскага прысвечаны
пытанням быту беларускага народа («Беларуская ярмар-
ка», «Калядныя вячоркі», «Вясельныя абрады ў сялян Ма-
гілёўскай і Мінскай губерань», «Абрады сялян Віцебскай і
Мінскай губерань пры ўборцы збожжа з палёў», «Юр’еў
дзень», «Маладзіковы тыдзень», «Вясельныя абрады зас-
цянкоўцаў Віцебскай губерні», «Ігрышчы», «Чары, замо-
вы, забабоны, прымхі», «Радзіны, хрысціны», «Пахаванні
і памінкі», «Валачобнікі», «Мазыршчына»),
Навуковая і публіцыстычная дзейнасць П. М. Шпілеў-
скага прыцягнула ўвагу М. Г. Чарнышэўскага, які адгук-
нуўся на яго важнейшыя працы. Крытыкуючы Шпілеўска-
га за перагрузку яго нарысаў гістарычнымі звесткамі
(чацвёртая частка работы «Падарожжа па Палессю і
Беларускім краю») і высокі стыль, якім перадаецца вус-
на-паэтычная творчасць народа, М. Г. Чарнышэўскі разам
з тым адзначае іх навуковую каштоўнасць. Пра асобныя
часткі нарысаў «Беларусь у характарыстычных апісан-
нях...» М. Г. Чарнышэўскі, напрыклад, пісаў, што тут
ёсць даволі многа народных павер’яў, цікавых і для вучо-
нага даследчыка народнасці.
У 1855 г. выходзіць асобнай кнігай дзіцячая аповесць
П. М. Шпілеўскага «Цыганя». У артыкуле-рэцэнзіі на гэту
аповесць М. Г. Чарнышэўскі адзначаў некаторыя дадат-
ныя яе бакі: уменне гаварыць з дзецьмі, імкненне ўну-
шыць ім спачуванне да бедных і беспрытульных, паказаць,
як павінен быць асцярожны кожны ў сваіх падазрэннях192.
У 1857 г. ён друкуе драматычны твор «Дажынкі». У 50-ягг.
выступае ў розных перыядычных выданнях («Пантеон»,
«Театральный н музыкальный вестннк», «Сын Отечества»,
222 «Пллюстрацня» і інш.) з артыкуламі аб тэатральным і лі-
таратурным жыцці Расіі, аб гісторыі Беларусі. Як публі-
цыст П. М. Шпілеўскі абараняў права свайго народа на
культурнае развіццё.
Грамадска-палітычныя погляды П. М. Шпілеўскага
складваліся пад уплывам рэвалюцыйна-дэмакратычнай
думкі таго часу. Сваёй творчасцю ён прапагандаваў да-
сягненні рускай прагрэсіўнай грамадскай думкі. У сваіх
творах П. М. Шпілеўскі праводзіць ідэю аб самабытнасці,
самастойнасці беларускай мовы, з задавальненнем адзна-
чае, што вывучэннем гэтай мовы, якую ён называе сваёй
роднай, займаліся вучоныя. Адначасова П. М. Шпілеўскі
ўказваў на цесную сувязь беларускага і рускага народаў,
якія, «нягледзячы на ўсе ганенні з боку польска-каталіцка-
га фанатызму» і імкненні апалячыць беларусаў, захавалі
сваю самабытнасць і «да самых апошніх часоў чужаземна-
га ярма вялі ўпартую і нястомную барацьбу супраць на-
ціску варожых ім уплываў і пастаянна шкадавалі душою,
што яны не злучаны з адзінаплямённай галіной вялікарус-
кага праваслаўнага народа»193.
П. М. Шпілеўскі выказаў цікавыя думкі аб выхаван-
ні, распаўсюджанні ведаў сярод простага народа. Ен спа-
гадліва адносіўся да сялян і адзначаў іх дадатныя мараль-
ныя якасці, такія, як працаздольнасць, уменне пераадоль-
ваць цяжкасці, кемлівасць, бескарыслівасць, сціпласць.
Ен свярджаў, што сярод яго землякоў назіраецца імкнен-
не да авалодання ведамі, навукай, мастацтвам. Гэтым са-
мым абвяргаў погляд рэакцыйнай публіцыстыкі, што бе-
ларускі народ цёмны і асуджаны на выміранне.
• Ў кнізе «Падарожжа па Палессю і Беларускаму краю»
П. М. Шпілеўскі выступаў за ўзняцце культуры народа,
пашырэнне асветы, паляпшэнне становішча народных
настаўнікаў. Ен расказваў пра аднаго заходнедзвінскага
настаўніка, які вынайшаў спосаб выкладання першых ча-
тырох дзеянняў арыфметыкі. П. М. Шпілеўскі адзначаў
таксама як дадатную з’яву, што ў Шчорсах Навагрудска-
га павета было створана невялікае ланкастэрскае вучылі-
шча для сялянскіх дзяцей, у Мінску адкрыты дзіцячы пры-
тулак для бедных і па хадайніцтву жыхароў арганізавана
публічная бібліятэка, якая выпісвае рускія часопісы, га-
зеты, кніжныя навінкі.
ШКОЛЬНАЯ СПРАВА
I ГРАМАДСКА-
ПЕЛАГАГІЧНЫ РУХ
У КАННЫ 5О-Х-9О-Я ГАДЫ XIXСТ.
БЕЛАРУСКАЯ КУЛЬТУРА
Як і ў папярэдні перыяд, беларуская культура другой
палавіны XIX ст. развівалася ў вельмі неспрыяльных умо-
вах сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту. Назіралася
пэўнае адставанне ва ўсіх галінах нацыянальнай культуры.
Гэта тлумачыцца таксама замаруджанасцю ў фарміраван-
ні беларускай нацыі, дэнацыяналізацыяй значнай часткі
шляхты і гараджан.
Аднак, нягледзячы на аб’ектыўныя перашкоды, раз-
віццё культуры ўсё ж працягвалася. У ёй адбываліся глы-
бінныя працэсы, звязаныя з распаўсюджаннем рэвалю-
цыйна-дэмакратычнай ідэалогіі, уплывам рускага народ-
ніцтва, польскага вызваленчага руху, што знаходзіла вы-
ражэнне ў публіцыстыцы К- Каліноўскага, шматлікіх ана-
німных творах гэтага часу, а таксама ў творчасці прагрэ-
сіўных беларускіх пісьменнікаў — В. Дуніна-Марцінкеві-
ча, Ф. Багушэвіча, А. Гурыновіча і інш.
Барацьба супраць сацыяльнага прыгнёту была цесна
звязана з барацьбой за нацыянальнае вызваленне (гэта
сувязь асабліва выявілася ў час паўстання 1863 г). У па-
рэформенны перыяд, з развіццём капіталістычных адно-
сін прыкметна паскорыўся працэс кансалідацыі белару-
скага народа ў нацыю. Ажыўленне гаспадарчых сувязей
вяло да эканамічнага адзінства беларускіх зямель. Зас-
ноўваючыся на сярэднебеларускай (мінска-маладзечан-
скай) групе гаворак, фарміравалася беларуская нацыя-
нальная мова, якая паступова замацоўвалася ў літара-
туры.
У другой палавіне XIX ст. беларускі нацыянальна-выз-
валенчы рух сустракаў рашучае і мэтанакіраванае су-
працьдзеянне. 3 аднаго боку, права беларусаў ствараць
літаратуру на роднай мове адмаўляла царскае самаўладст-
ва, з другога — польскія землеўласнікі і прадпрымальнікі,
чые пазіцыі былі тут усё яшчэ моцныя. Цэнзура па-раней-
шаму забараняла беларускае друкаванае слова. Адсутні-
чала легальная перыёдыка на роднай мове. Беларускія
кнігі даводзілася друкаваць за межамі Расійскай дзяр-
жавы (Жэнева, Тыльзіт і інш.). Сцяну цэнзурных пера-
шкод удалося часткова пераадолець толькі ў сярэдзіне
90-х гг., калі ў Віцебску, Магілёве і Гродна выйшлі чаты-
ры выданні паэмы «Тарас на Парнасе», а ў Пецярбургу
ўбачылі свет некалькі беларускіх кніжак А. Ельскага.
8. Зак. 2605.
226
Рух супраць нацыянальнага прыгнёту выяўляўся га-
лоўным чынам у барацьбе за нацыянальную культуру, за
права народных мас карыстацца сваёй мовай, мець сваю
літаратуру, мастацтва, навуку, сістэму адукацыі. I гэта
барацьба давала станоўчыя вынікі. Нягледзячы на не-
спрыяльныя ўмовы, беларуская культура таго часу ўзба-
гацілася значнымі дасягненнямі. Як і ўсякая культура,
яна, натуральна, не была аднароднай. 3 аднаго боку, раз-
вівалася народная, дэмакратычная культура, якая знай-
шла сваё выражэнне ў той жа рэвалюцыйнай публіцысты-
цы, у творчасці лепшых пісьменнікаў, мастакоў, кампазі-
тараў, артыстаў, а таксама ў фальклоры, прадметах народ-
нага мастацтва. 3 другога — існавала культура беларус-
кіх сацыяльных вярхоў, ліберальна-буржуазная і кансер-
ватыўная па свайму зместу, якая не аказала прыкметнага
ўплыву на далейшы працэс развіцця беларускай літара-
туры і мастацтва.
У другой палавіне XIX ст. мясцовы тэатр, жывапіс, му-
зыка ў значнай ступені абапіраліся на рускія, украінскія і
польскія традыцыі. ІІрагрэсіўныя традыцыя суседніх
культур садзейнічалі духоўнаму развіццю беларускага на-
рода, фарміраванню нацыянальнага мастацтва.
3 50—60-х гг. у Беларусі значна актывізавалася тэат-
ральнае жыццё. У губернскіх гарадах дзейнічалі стацыя-
Нарныя трупы, у рэпертуар якіх уваходзілі лепшыя творы
рускай і зарубежнай класікі. У Мінску, Віцебску і іншых
гарадах узніклі музычна-драматычныя і музычна-літара-
турныя таварыствы, прыватныя музычныя школы.
У гэты перыяд узрасла цікавасць беларускай інтэлі-
генцыі да гістарычнага мінулага свайго народа, яго матэ-
рыяльнай і духоўнай культуры, мовы і літаратуры.
Найболып значным праяўленнем беларускай нацыя-
нальнай культуры была творчасць беларускіх пісьменні-
каў — В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны,
А. Гурыновіча, А. Абуховіча, Ф. Тапчэўскага, 3. Тшашч-
коўёкай і інш.
НАРОДНАЯ АСВЕТА
Урадава» палітыка ў галіне народнай асветы. Змены ў
эканоміцы і грамадскім развіцці Беларусі, якія адбыліся
22в пасля падзення прыгоннага права, на працягу другой па-
лавіны XIX ст., адчуваліся і ў развіцці народнай асветы і
педагагічнай думкі.
Развіццё капіталізму патрабавала пашырэння народ-
най асветы, паколькі праца адукаванага рабочага была
болып прадукцыйнай. Надзённымі пытаннямі ста^і павы-
шэнне пісьменнасці народа, прывядзенне сістэмы асветы
ў адпаведнасць з сацыяльна-эканамічнымі патрэбамі.
Сацыяльна-педагагічныя праблемы з’явіліся прадме-
там грамадскага абмеркавання. Цікавасць да пытанняў
народнай асветы, грамадскай ролі школы выявілася ў
значнай частцы інтэлігенцыі Беларусі. Прыкметна ўзрас-
ла цікавасць да пытанняў арганізацыі школьнай справы,
ролі матэрыяльнага, прававога становішча, педагагічнай
падрыхтоўкі народнага настаўніка, пашырэння школьнай
сеткі, адкрыцця народных вучылішчаў за кошт дзяржавы.
Барацьба за вырашэнне гэтых надзённых пытанняў вылі-
валася ў шырокі грамадска-педагагічны рух 60-х гг.
XIX ст.
У Беларусі вялася барацьба за ўплыў на беларускае
насельніцтва. Польскія памешчыкі выступалі супраць
адкрыцця дзяржаўных рускіх школ. Правячыя колы цар-
скай Расіі лічылі адным з «добранадзейных сродкаў су-
працьдзеяння польскаму нацыянальнаму элементу» не-
адкладнае заснаванне сельскіх школ з рускай мовай на-
вучання. Прапаноўвалася весці справу «ў шырокіх паме-
рах, энергічна, па загадзя вызначанаму плану».
Рэакцыя, запанаваўшая ў Беларусі пасля падаўлення
паўстання 1863 года, адбілася на развіцці народнай ас-
веты і педагагічнай думкі другой палавіны XIX ст. Рэак-
цыйную школьную палітыку ў Беларусі праводзілі папя-
чыцелі акругі А. П. Шырынскі-Шыхматаў, I. П. Карнілаў,
Б. Н. Бацюшкаў, Н. А. Сергіеўскі, якія надавалі школе
асаблівае значэнне ў выхаванні народа ў духу праваслаўя
і адданасці прастолу.
Лічачы галоўным віноўнікам паўстання польскае два-
ранства і адносячы да польскага ўсё каталіцкае насельні-
цтва Беларусі, царскі ўрад з мэтай ліквідацыі ўплыву
паланізацыі ў краі па ініцыятыве генерал-губернатара
Мураўёва вырашыў перш за ўсё выдаліць з усіх мясцовых
дзяржаўных і навучальных устаноў асоб каталіцкага ве-
равызнання і замяніць іх «добранадзейнымі» выхадцамі з
унутраных губерань Расіі, якія ўзмоцнена садзейнічалі б
«распаўсюджанню праваслаўна-хрысціянскага вучэння і
ўзбуджэнню ў народзе ўсведамлення, што ён рускі»194.
Існаванне беларускага народа царскімі ўладамі не пры-
знавалася. Яго мова і культура ставіліся фактычна па-за
законам і выкараняліся як праяўленне паланізацыі.....
227
Справу народнай асветы ўрад у асноўным перадаў у
рукі праваслаўнага духавенства. Паўсюдна насаджаліся
царкоўнапрыходскія школы і школы граматы. Ім ставіла-
ся задача: «выкладаць самыя элементарныя веды і пера-
важна рускую і славянскую грамату, першыя пачаткі лі-
чэння, першапачатковыя паняцці аб дагматах праваслаў-
най веры і навучаць спяванню на клірасе»195.
Матэрыяльнае ўтрыманне школы ўскладалася на сель-
скія грамадствы (обіцества), г. зн. сялян. У якасці настаў-
нікаў і іх памочнікаў Мураўёў прапанаваў прызначаць
сельскіх пісараў з семінарыстаў, выкліканых з вялікара-
сійскіх губерань. Былі ліквідаваны дваранскія вучылішчы,
дзе займаліся галоўным чынам дзеці збяднелай шляхты,
якія паступалі затым на пасады ніжэйшых дзяржаўных
служачых. 3 той жа прычыны былі закрыты Навагрудская
і Свіслацкая прагімназіі. Фактычна абмяжоўваўся прыём
католікаў у вышэйшыя навучальныя ўстановы. Актыўны
ўдзел студэнтаў Горы-Горацкага земляробчага інстытута
ў паўстанні 1863 г. паслужыў повадам для закрыцця гэ-
тай — адзінай у Беларусі — вышэйшай навучальнай
установы.
Каб завабіць у заходнія губерні чыноўнікаў, свяшчэнні-
каў і настаўнікаў з цэнтральнай. Расіі, былі ўстаноўлены
50-працэнтныя надбаўкі да акладаў і розныя іншыя льго-
ты. 3 просьбай аб садзеянні ў запаўненні кадравых ва-
кансій у Віленскай вучэбнай акрузе яе папячыцель
I. П. Карнілаў звяртаўся, у прыватнасці, да яраслаўска-
га архіепіскапа. У справаздачы I. П. Карнілава паведам-
лялася, што ўжо ў 1864 г. усе настаўнікі-палякі былізволь-
нены з пасады і на іх месца выкліканы з унутраных губе-
рань добранадзейныя асобы праваслаўнага веравызнання.
3 мэтай правядзення ў краі школьнай палітыкі царска-
га ўрада папячыцель Віленскай вучэбнай акругі А. П. Шы-
рынскі-Шыхматаў (са жніўня 1861 па люты 1864 г.) прыняў
некаторыя меры для адкрыцця народных пачатковых школ.
У 1862 г. у Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях былі
адкрыты 34 народныя вучылішчы. Адкрыццё беларускіх
школ забаранялася. Для выканання пастаўленых задач
папячыцель акругі лічыў неабходным падначаліць існа-
ваўшыя тады ў вучзбнай акрузе школы і школы, якія ад-
крываліся, міністэрству народнай асветы і ўстанавіць
пільны кантроль за імі. Прымаліся меры па строгаму ад-
бору асоб, рэкамендуемых на пасаду народных настаўні-
каў. Царскія чыноўнікі падбіралі настаўнікаў у новыя
школы вельмі асцярожна. Для школьнай дзейнасці запра-
шаЛіся выхаванцы Мінскай і іншых духоўных семінарый,
»8 а таксама царкоўнаслужыцелі. Для будучых настаўнікаў
наладжваліся курсы, на якіх іх знаёмілі з метадамі і прыё-
мамі першапачатковага навучання грамаце. Іх навучалі
«дзейнічаць у школьнай справе ў згодзе з праваслаўнымі
свяшчэннікамі». Важнейшай умовай пры залічэнні на
службу новых настаўнікаў была іх добранадзейнасць. Ад
іх патрабавалася грунтоўнае веданне дагматаў права-
слаўнай царквы і вернасць прастолу. У цыркулярах і
распараджэннях міністэрства асветы, папячыцеля Вілен-
скай вучэбнай акругі дырэктарам народных вучылішчаў,
паліцэйскім і жандарскім уладам прадугледжвалася сіс-
тэма мер па «прасейванню» народных настаўнікаў, вы-
яўленню «нядобранадзейных» асоб, недапушчэнню ў на-
вучальныя ўстановы кніг перадавых дзеячаў Расіі.
У адпаведнасці з задачамі выхавання хрысціянскай ма-
ральнасці і вернападданніцкіх пачуццяў у сялянскіх дзяцей
і наогул у народзе папячыцель у спецыяльным цыркуляры
ў пачатку 1863 г. падкрэсліваў неабходнасць распаўсю-
джвання рэлігійнай літаратуры, узмацнення рэлігійна-ма-
ральнага выхавання: вучні абавязваліся ведаць важней-
шыя малітвы, умець хрысціцца і маліцца па правілах пра-
васлаўнай царквы.
Упраўленне акругі пільна сачыла за зместам вучэбных
праграм і падручнікаў, за падборам кніг для школьных
бібліятэк, асабліва па гісторыі і літаратуры. Творы дэма-
кратычных рускіх пісьменнікаў, напісаныя ў духу крытыч-
нага рэалізму, прызнаваліся «шкоднымі» і не дапус-
каліся ў школы. Кола выданняў, прызначаных для народ-
нага чытання, было вельмі вузкае і абмяжоўвалася кніж-
камі і календарамі выключна рэлігійна-манархічнага
зместу. На думку папячыцеля, у бібліятэкі гімназій, пра-
гімназій і іншых навучальных устаноў не павінны папа-
даць творы «навейшай выкрывальнай літаратуры», якія
нібыта шкодна ўздзейнічалі на юнацтва. «Разнастайных
кніг, часопісаў і газет для сялян, — пісаў Карнілаў, —
цяпер не трэба, варта спыніць выбар на невялікай коль-
касці самых неабходных кніг і распаўсюджваць іх у мност-
ве. Вось наш каталог: Евангелле, Малітваслоў, Псалтыр,
Свяшчэнная гісторыя, Буквар царкоўнаграмадзянскі,
кніжка пад загалоўкам «Добрае чытанне для праваслаў-
ных...», «Заходнерускі каляндар». Звыш таго рассылаем
іконы, крыжыкі, свяшчэнныя карціны, партрэты гасуда-
ра, гасударыні, наследніка...»196 Па ініцыятыве Карнілава
ствараліся хрэстаматыі з «бясшкодных твораў рускай лі-
таратуры». Матывуючы яе неабходнасць, папячыцель
акругі пісаў: «...Нельга давяраць густу і выбару выклад-
чыка. Іншы, магчыма, як гэта і здараецца, па’/не ча-
ставаць някрасаўшчынай і іншымі творамі адмоўнай 22»
школы... Сатырычныя пісьменнікі тут таксама шкодныя...»197
Самадзяржаўны ўрад баяўся пранікнення ў навучаль-
ныя ўстановы прыродазнаўчых ведаў і распаўсюджання
іх сярод народа. Так, быў забаронены продаж і выкары-
станне ў навучальных установах кнігі «Самоучнтель для
начннаюіцнх обучаться грамоте», складзенай настаўнікам
I. А. Худзяковым і выдадзенай у С.-Пецярбургу ў 1865 г.
Яе высока ацаніў А. I. Герцэн. Выхад гэтай кнігі непакоіў
міністра ўнутраных спраў. Ен прыслаў генерал-губерна-
тару Паўночна-Заходняга краю і галоўнаму начальніку
Віцебскай і Магілёўскай губерань прадпісанне аб заба-
роне выкарыстання «Самоучнтеля для начннаюіцнх об-
учаться грамоте» ў навучальных установах акругі з той
прычыны, «што ў гэтай кнізе, даступнай па цане (25 кап.)
кожнаму, змешчаны расказы аб стварэнні свету, аб пахо-
джанні раслін і жывёл, а таксама аб ладзе сучаснага
грамадскага і дзяржаўнага быту, якія не толькі не адпа-
вядаюць вучэнню праваслаўнай царквы і ўсталяваўшым-
ся ў нашай айчыне паняццям аб урадзе, але яўна накіра-
ваны на падрыў у народзе рэлігійных і палітычных пера-
кананняў»198. Нягледзячы на папераджальныя меры
царскіх чыноўнікаў, «Самоучптель...» распаўсюджваўся ў
Віцебску і іншых гарадах і мястэчках Беларусі.
Як і ўсе іншыя буржуазныя рэформы, школьная рэфор-
ма 60-х гг. вызначалася дваістасцю і непаслядоўнасцю,
што найбольш выявілася ў губернях Беларусі, і перш за
ўсё ў тармажэнні развіцця пачатковага навучання і на-
саджэнні царкоўнапрыходскіх школ і школ граматы, уста-
наўленні строгага нагляду за дзейнасцю настаўнікаў і
вучняў. Пры распрацоўцы пытанняў арганізацыі і кіра-
вання народнымі школамі ў інструкцыях устанаўліваліся
прынцыпы, якія адпавядалі інтарэсам пануючых класаў
(поўнае падначаленне, паглыбленне рэлігійна-маральнага
выхавання). Асноўныя пытанні арганізацыі школьнай
справы (матэрыяльнае становішча народнага настаўніка,
забеспячэнне школ вучэбным абсталяваннем, будаўніцтва
іх за кошт дзяржавы) у зацверджаных урадам інструк-
цыях і правілах былі абмінуты.
Школьныя рэформы 60-х гг. узаконілі тры тыпы агуль-
наадукацыйных навучальных устаноў (народныя вучылі-
шчы, прагімназіі і гімназіі). 13 красавіка 1866 г. мініст-
рам асветы быў назначаны Д. А. Талстой, які настойліва
насаджаў у гімназіях «граматычны класіцызм». У гэтым
царскі ўрад бачыў сродак адцягнуць моладзь ад пытанняў
сучаснасці, ад удзелу ў палітычных гуртках і захаплення
матэрыялізмам. 30 ліпеня 1871 г. быў прыняты новы рэак-
230 цыйны статут гімназій і прагімназій.
Школы Беларусі не былі дакладнай копіяй школы цэн-
тральных губерань Расіі. Навучальныя ўстановы Белару-
сі адрозніваліся ад вучылішчаў 34 губерань Расіі (дзе былі
ўведзены земствы) унутраным ладам, спосабам кіравання,
крыніцамі ўтрымання. Яны мелі асобыя статуты, пала-
жэнні, правілы, утрымліваліся за кошт ахвяраванняў і
збораў ад сялянскіх і гарадскіх грамадстваў, а таксама
атрымлівалі нязначныя сродкі ад дзяржаўнага казначэйст-
ва. Школы знаходзіліся пад строгім кантролем і непасрэд-
ным кіраўніцтвам асоб, прызначаемых міністэрствам на-
роднай асветы і папячыцелем Віленскай вучэбнай акругі.
У адрозненне ад земскіх школ цэнтральных губерань Расіі
да кіраўніцтва вучэбнымі ўстановамі ў Беларусі гарадскія
і сельскія грамадствы не дапускаліся. У Расіі да школь-
най справы прыцягваліся земствы і губернскія павятовыя
вучылішчныя саветы, членамі якіх былі дзеячы земства.
«Палажэнне аб пачатковых народных вучылішчах», за-
цверджанае міністэрствам асветы 14 чэрвеня 1864 г., на гу-
берні Беларусі не распаўсюджвалася. 23 сакавіка 1863 г.
былі зацверджаны «Часовыя правілы для народных школ
Віленскай, Ковенскай, Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай
губерань», якія вызначылі некаторыя арганізацыйныя пы-
танні народных школ. У іх падкрэслівалася, што сельскія
і гарадскія грамадствы абавязаны былі адкрываць і за-
крываць школы толькі пасля пастановы вучылішчнага
савета. «Часовымі правіламі...» дазвалялася прымаць у ву-
чылішчы дзяцей усіх саслоўяў і веравызнанняў. Пытанні
матэрыяльнага забеспячэння школ, усеагульнасць наву-
чання былі абмінуты і іх вырашэнне ўскладвалася на ве-
дамствы і грамадствы, якія ўтрымлівалі гэтыя школы.
Адпаведна з «Часовымі правіламі...» ствараліся дырэк-
цыі народных вучылішчаў. Спачатку былі створаны Вілен-
ская, Мінская і Віцебская дырэкцыі, пазней — Гродзен-
ская і Магілёўская. У штатах дырэкцый прадугледжвала-
ся 2 інспектары, за якімі замацоўвалася пэўная колькасць
школ. У канцы 60-х гг. у Гродзенскай і Мінскай дырэк-
цыях было па 5 інспектараў, у Віцебскай — 4, Магілёў-
екай — 3. У час рэвізій школ інспектары складалі спра-
ваздачы, рапарты, ведамасці аб іх стане. Папячыцель Ві-
ленскай вучэбнай акругі ў 1871 г. зацвердзіў інструкцыю
для інспектараў народных вучылішчаў у выглядзе спробы
на 4 гады, якая абавязвала інспектараў узмацніць нагляд
за школамі, рэлігійна-маральным выхаваннем дзяцей.
Кожная дырэкцыя працавала пад кіраўніцтвам вучы-
лішчнага савета, бюракратычнага органа, старшынёй яко-
га быў дырэктар народных вучылішчаў.
На вучылішчныя саветы ўскладаліся абавязкі: нагляд
231
за выкладаннем у народных школах, дазвол на адкрыццё
школ і іх аддзяленняў гарадскімі і сельскімі грамадствамі,
забеспячэнне вучэбнымі дапаможнікамі, прызначэнне і
звальненне настаўнікаў, выданне цыркулярных распара-
джэнняў народным настаўнікам, падача штогодніх спра-
ваздач і ўсіх сваіх цыркуляраў папячыцелю, генерал-гу-
бернатару, мясцоваму архірэю і кіраўніку палаты дзяржаў-
ных маёмасцей. 13 студзеня 1879 г. міністэрства асветы
зацвердзіла «Інструкцыю вучылішчным саветам Вілен-
скай вучэбнай акругі» ў выглядзе спробы на 6 гадоў,
згодна з якой вучылішчныя саветы абавязаны былі ўзмац-
ніць нагляд за народнымі школамі, рэлігійна-маральным
зместам навучання. У яе аснову былі пакладзены «Часовыя
правілы...».
Заканадаўча ўстанаўліваючы народную школу, сама-
дзяржаўны ўрад не дапускаў і думкі аб яе поўным утры-
манні на сродкі казны. У 1861 г. Віленская вучэбная акру-
га патраціла на народную асвету суму толькі ў два з па-
лавінай разы большую, чым расходы на адзін Аляксанд-
раўскі кадэцкі корпус у Вільні.
Пастановай Дзяржаўнага савета ад 12 лютага 1868 г.
у губернях Беларусі і іншых, дзе не было земскіх устаноў,
уводзіўся прыватны збор з дзяржаўных сялян на ўтры-
манне вучылішчаў у размеры з адной душы па губернях:
Віленскай — 7 кап., Віцебскай — 7*/2 кап., Гродзенскай,
Мінскай, Магілёўскай — 63/4 кап.199 Акрамя гэтых збораў,
сяляне па пастановах ахвяроўвалі на народныя вучылішчы
значныя сумы. Аднак усе гэтыя зборы не маглі задаволіць
школьныя патрэбы.
Пасля ўвядзення «Часовых правіл...» папячыцелем
акругі А. П. Шырынскім-Шыхматавым была выдадзена
«Інструкцыя народным настаўнікам Віленскай вучэбнай
акругі», у якой больш падрабязна растлумачваліся нека-
торыя пункты «Часовых правіл...». У інструкцыі давалі рэ-
камендацыі народным настаўнікам аб арганізацыі школь-
най справы (абавязкі настаўніка і яго адносіны з мясцо-
вымі ўладамі, распарадак дня, размеркаванне вучэбнага
матэрыялу, метады навучання), растлумачваліся нека-
торыя спосабы навучання рускай грамаце. Так, у 3-м пунк-
це рэкамендавалася «пры тлумачэнні незразумелых слоў
карыстацца роднай мовай народа, г. зн. «беларускай га-
воркай». Аднак пры гэтым дадавалася, што «вучыць на
беларускім жаргоне — недарэчнасць». Цыркулярным рас-
параджэннем міністэрства асветы ад 6 студзеня 1864 г.
вучням у навучальных установах забаранялася размаўляць
паміж сабой, з настаўнікамі і чыноўнікамі вучэбнага ве-
232 дамства на мясцовай мове. Гэта распараджэнне было ад-
менена толькі 5 кастрычніка 1905 г. Навучанне на бела-
рускай мове забаранялася.
У навучанні аддавалася перавага рэлігійна-маральнаму
напрамку, падкрэслівалася неабходнасць паступовай пе-
радачы ўсіх народных школ у распараджэнне духавенства.
Асобныя палажэнні «Часовых правіл...» растлумачваліся
і дапаўняліся цыркулярамі папячыцеля, а таксама інст-
рукцыямі, распрацаванымі на з’ездзе дырэктараў народ-
ных вучылішчаў, які праходзіў з 7 жніўня па 18 верасня
1871 г. у Вільні. На з’ездзе былі разгледжаны арганіза-
цыйныя пытанні кіравання школамі: зацверджаны вучэб-
ныя праграмы і ўказанні па кожнаму прадмету, абмерка-
ваны прыёмы і спосабы выкладання, выпрацаваны інст-
рукцыі аб абавязках настаўніка, школьным парадку, рэ-
візіях школ інспектарамі, прыкладны тыднёвы расклад
урокаў.
На з’ездзе ставілася патрабаванне аб паляпшэнні ма-
тэрыяльнага становішча настаўнікаў, адкрыцці жаночых
школ і змен, абмяркоўваліся пытанні аб пенсіях настаўні-
кам па старасці, членам сям’і пасля смерці настаўніка.
Адзначалася, што асноўнымі прычынамі «беспаспяховасці
навучання» ў школах былі: адсутнасць будынкаў для школ,
прымяненне фізічнага пакарання, педагагічнае невуцтва
самазваных настаўнікаў, частыя пераводы настаўнікаў з
аднаго месца на другое, нясвоечасовае паступленне дзяцей
ў школу і дрэннае яе наведванне, вялікая колькасць дзяцей
у адным класе. Усе гэтыя недахопы ў арганізацыі школьнай
справы выклікалі ў сялян недавер’е і непрыхільнасць да
начатковай народнай школы, падкрэслівалася ў пастанове
з’езда. У сувязі з гэтым сельскім вобшчаствам рэкаменда-
валася наймаць памочніка настаўніка (калі ў школе на-
лічвалася болып за 70 вучняў). Правбдзіўся адбор канды-
датаў у Маладзечанскую настаўніцкую семінарыю з ліку
лепшых вучняў народных школ. Прапаноўвалася адкрыць
у 1872 г. Полацкую і Панявежскую настаўніцкія семіна-
рыі, паколькі ў акрузе была невялікая колькасць падрых-
таваных настаўнікаў (к канцу 60-х гг. настаўнікаў, якія
атрымалі спецыяльную педагагічную падрыхтоўку ў Ма-
ладзечанскай настаўніцкай семінарыі, было толькі 90
(6,1 %)2°°.
З’езд адзначыў, што дзякуючы народнай ініцыятыве
колькасць школ павялічылася, а дапамога заставалася
невялікай (6955 руб. у год на 6 губерань акругі), таму
дырэкцыям народных вучылішчаў дазвалялася размяр-
коўваць яе па свайму меркаванню, «весці работу па па-
мнажэнню і стварэнню аддзяленняў народных вучылі-
шчаў». Усе расходы на адкрыццё вучылішчных аддзялен- 233
няў, як і на народныя вучылішчы, павінны былі несці
сельскія грамадствы.
Выконваючы інструкцыі, выпрацаваныя на з’ездзе
1871 г., дырэкцыі народных вучылішчаў зацвярджалі па-
становы сельскіх вобшчастваў аб адкрыцці народных
школ, пачалі арганізоўваць курсы пры дырэкцыях народ-
ных вучылішчаў для кандыдатаў на настаўніцкія пасады.
Аднак прапановы аб аказанні дапамогі развіццю школ не 4
атрымалі далейшага вырашэння: школы за казённыя
сродкі не будаваліся, не адпускаліся сродкі і на вучэбнае
абсталяванне.
Царскі ўрад пільна сачыў за зместам навучання ў
школах. Усякае адступленне ад прадпісанняў забараня-
лася. Школа і настаўнік аддаваліся пад нагляд і залеж-
насць праваслаўнай царквы і паліцэйскіх улад. Узмацніў-
ся кантроль за пазакласнай дзейнасцю вучняў. Так, у су-
вязі з пахаваннем I. С. Тургенева ў многіх навучальных
установах Беларусі сярод вучняў праводзіўся збор срод-
каў на пакупку вянкоў і ўстанаўленне стыпендый у памяць
пісьменніка. Неўзабаве паступіла пісьмо міністра народнай
асветы, якое забараняла такія зборы, паколькі яны нібы-
та з’яўляліся толькі «зачэпкай для ажыццяўлення іншых,
зусім чужых гэтаму выпадку мэт». А ўшанаванне
Л. М.. Талстога, звязанае з яго юбілеем, наогул было за-
баронена цыркулярам папячыцеля Віленскай вучэбнай
акругі.
Пільны кантроль ажыццяўляўся і за зместам выдан-
няў. Статут аб друку 1865 г. захоўваў папярэднюю цэнзуру
для правінцыяльных газет і часопІсаў. Магчымасць выпус-
ку ў Беларусі легальнай літаратуры на беларускай мове
выключалася.
_Распаўсюджаным афіцыйным перыядычным выданнем
у Беларусі ў другой палавіне XIX ст. былі «Губернскне
ведомостн», якія выдаваліся ў кожнай губерні, гісторыка-
літаратурны часопіс «Вестннк Юго-Западной н Западной
Росснн» і «Епархпальные ведомостн». Гэтыя выданні былі
закліканы выхоўваць у насельніцтва вернападданніцкія •
пачуцці, умацоўваць у яго свядомасці рэлігійна-маральныя
ідэі праваслаўнай царквы, падтрымлівалі самадзяржаў-
ную палітыку пашырэння ў Беларусі сеткі царкоўнапры-
ходскіх школ і школ граматы. На старонках «Ведомостей»
прапагандаваліся зняважлівыя адносіны да беларускіх ся-
лян, якія нібыта не разумеюць карысці навучання дзяцей.
У часы ўрадавай рэакцыі, якая наступіла ў 70—80-я гг.,
на пасадзе папячыцеля Віленскай вучэбнай акругі (з
1868 па 1899 г.) знаходзіўся рэакцыянер Н. А. Сергіеўскі.
234 Ім быў выдадзены шэраг пастаноў з мэтай узмацнення
кантролю над вучэбнымі ўстановамі і вучнямі. У 1870 г.
быў павялічаны штат інспектараў народных вучылішчаў.
Папячыцель патрабаваў пры аглядзе народных вучылі-
шчдў пільна вывучаць, наколькі асоба кожнага настаўні-
ка ддпавядае рэлігійна-маральным мэтам народнай шко-
лы, устанаўліваць сістэматычны нагляд за народнымі на-
стаўнікамі і настаўніцамі ў адносінах няўхільнага выка-
нання імі ўсіх патрабаванняў, накіраваных на ўзняцце
рэлігійна-маральнага значэння народнай школы. У перыяд
рэакцыі ўзмацнілася праследаванне прагрэсіўных і/едаго-
гаў. Кнігі прагрэсіўных аўтараў выцясняліся рэакцыйнымі
падручнікамі.
4 мая 1874 г. былі зацверджаны «Правілы паводзін
вучняў», дзе санкцыяніравалася грубае насілле над імі.
Выдаваліся цыркуляры, распараджэнні аб строгім нагля-
дзе за настаўнікамі і вучнямі. У сувязі з тым, што пачасці-
ліся выпадкі распаўсюджання антыўрадавай літаратуры,
непадпарадкавання вучняў начальству, адмовы ад выка-
нання рэлігійных абрадаў, былі ўзмоцнены дысцыплінар-
ныя меры, нагляд. У Брэсцкай прагімназіі ў 1879 г. вучні
атрымалі 366 спагнанняў, у тым ліку заключэнне ў кар-
цэр — 57. Педсавет Мазырскай прагімназіі рашэннем ад
24 верасня 1879 г. забараніў вучням паяўляцца ў грамад-
скіх месцах, на набярэжнай Прыпяці ў час прыбыцця па-
раходаў.
У 1883 г. у гімназіях і прагімназіях Беларусі вучнямі
было атрымана 14 299 спагнанняў, якія падзяляліся на 16
разрадаў (вымова дырэктара перад класам, якая зніжала
адзнаку за паводзіны, вымова ад імя педсавета, выда-
ленне з навучальнай установы з правам і без права вяр-
тання, вымова інспектара з унясеннем у штрафны журнал,
адзіночнае сядзенне ў класе пасля ўрокаў, заняткі ў свя-
точныя і нядзельныя дні, карцэр і інш.). 3 агульнага ліку
спагнанне па 12-му разраду (карцэр) складала — 2854201.
Узмацненне рэакцыі ў галіне народнай асветы праяві-
лася і ў строгім наглядзе за бібліятэкамі, праграмамі лі-
таратурна-музычных вечароў, кніжнымі складамі.
Школьныя бібліятэкі пільна правяраліся. У сакавіку
,1885 г. міністр народнай асветы разаслаў па вучэбных акру-
гах алфавітны спіс твораў друку, якія не павінны быць
дапушчаны да карыстання ў публічных бібліятэках і гра-
мадскіх чытальнях. У ім 125 найменаванняў твораў рускіх
і замежных аўтараў, сярод якіх Карл Маркс, М. Г. Чар-
нышэўскі, М. А. Дабралюбаў, Д. I. Пісараў, Г. М. Памя-
лоўскі, Н. С. Ляскоў, Ж- Прудон, Адам Сміт, Э, Заля,
Ф. Ласаль, Луі Блан і інш. Асобным спісам дадзены перыя-
дычныя выданні: «Дело», «Отечественные запнскн», «Рус-
23
ская мысль», «Современннк» і інш. У 1888 г. вучоны ка^І-
тэт міністэрства асветы перагледзеў каталогі народнйх
кніг, «найболып прыдатных» для бібліятэк. Тыя кнр,
якія не пападалі ў «Прнмерные мнннстерскне каталоцн»,
лічыліся забароненымі (у каталогах адсутнічалі кнігі, рэ-
валюцыйных дэмакратаў, М. А. Някрасава, Г. Н. Памя-
лоўскага, Г. I. Успенскага, I. С. Нікіціна і інш.).
Пад уплывам грамадскага руху 60-х гг. у навучальных
установах арганізуюцца народныя чытанні, у якіх актыўны
ўдзел прымалі настаўнікі. Аднак самадзяржаўны ўрад
прыняў меры кантролю над чытаннямі. Выдаваліся цыр-
куляры, абмежавальныя правілы, уводзіліся розныя фар-
мальнасці, каб засцерагчы народныя масы ад прагрэсіў-
- ных ідэй і выкарыстаць чытанні ў мэтах рэлігійна-мараль-
нага выхавання. У сувязі з гэтым 24 снежня 1876 г. былі
зацверджаны правілы аб правядзенні народных чытанняў
у губернскіх гарадах. Правілы не дазвалялі чытанні на
фабрыках і прамысловых установах. Толькі ў перыяд но-
вага грамадскага ўздыму ў сярэдзіне 90-х гг. было пры-
нята «Палажэнне» ад 1 кастрычніка 1894 г., якое дазва-
ляла народныя чытанні ў павятовых гарадах і вёсках,
але толькі пад наглядам духоўных асоб і вучэбнага ве-
дамства.
Царскі ўрад паслядоўна праводзіў рэакцыйную паліты-
ку ў галіне народнай асветы. Выкарыстоўваючы школу ў
класавых інтарэсах буржуазіі і памешчыкаў, кіруючыя ко-
лы адпаведна вызначалі і вучэбныя праграмы, у якіх цэнт-
ральнае месца займалі матэрыялы аб адданасці прастолу,
рэлігійна-маральнага зместу.
Характэрным для школьнай палітыкі ў Беларусі было:
імкненне кіруючых колаў царскай Расіі не дапускаць дзя-
цей працоўных да асветы, якое выявілася ў тармажэнні
развіцця пачатковай народнай школы і насаджэнні цар-
коўнапрыходскіх школ і школ граматы, ускладанні расхо-
даў народнай асветы на плечы працоўных мас. У канцы
90-х гг. пісьменнасць насельніцтва ў губернях Беларусі
была вельмі нізкая. У 1897 г. сярод сялян (дарослых і
дзяцей старэйшых чым 10 гадоў) яна складала ўсяго
толькі 18,1 %) 202.
Першапачатковае выхаванне малалетніх дзяцей. Пасля
падзення прыгоннага права ў Беларусі, як адзначалася
вышэй, ішло інтэнсіўнае развіццё капіталістычных вы-
творчых адносін, якое суправаджалася ростам колькасці
рабочага класа. У вытворчую дзейнасць усё шырэй уцяг-
валіся жанчыны. Згодна з першым усеагульным перапісам
насельніцтва Расійскай імперыі 1897 г. у прамысловасці,
236 на транспарце і ў гандлёвых прадпрыемствах Паўночна-
Заходняга краю было занята 123 476 чалавек, у тым ліку
21\063 жанчыны203.
\У пагоні за прыбыткам капіталісты не спыняліся і пе-
рад жорсткай эксплуатацыяй дзіцячай працы. Гэта было ім
выгадна, паколькі дзеці атрымлівалі за адну і тую ж ра-
боту значна менш, чым дарослыя рабочыя. Асабліва цяж-
кімі 'в’яўляліся ўмовы працы і жыцця дзяцей на прадпры-
емстнах саматужнай прамысловасці, а таксама тых, хто
дапамагаў сваім бацькам у рабоце дома. Дзеці, занятыя
з 5—ч гадоў рамеснай і саматужнай працай дома і ў цэ-
хавай вытворчасці, вельмі часта хварэлі на залатуху, ра-
хіт, туберкулёз, былі бледнымі, худымі, фізічна слабымі.
Смяротнасць дзяцей гэтага ўзросту ў Расіі, у тым ліку і
Беларусі, у прамысловых цэнтрах з вялікай канцэнтра-
цыяй рабочай сілы дасягнула 50 %. Пры ўмове, калі дзеці
5—8-гадовага ўзросту прыцягваліся да непасільнай для
іх гадоў працы, вядома, і гутаркі не магло быць аб нейкім
рацыянальным першапачатковым сямейным выхаванні.
У такім жа цяжкім становішчы знаходзілася ў першай
палавіне XIX ст. і грамадскае дашкольнае выхаванне. Спе-
цыяльныя дзіцячыя ўстановы тыпу прытулкаў, ясляў-пры-
тулкаў для дзяцей-сірот, паўсірот і беднаты ў Беларусі
былі адзінкавыя. Яны арганізоўваліся галоўным чынам
царквою, рознымі дабрачыннымі таварыствамі і прыват-
нымі асобамі.
Дзіцячае апякунства, якое пачало развівацца ў цар-
скай Расіі яшчэ пры Пятры I і Кацярыне II, у 30—40-я гг.
XIX ст. прыкметна актывізавалася пад уплывам грамад-
ска-палітычнага руху ў краіне. У 1839 г. выдаецца спе-
цыяльнае «Палажэнне аб дзіцячых прытулках», распра-
цаванае рускім педагогам У. Ф. Адоеўскім. Згодна з
гэтым палажэннем прамая адказнасць за апекаванне
малалетніх беспрытульных дзяцей беднаты і дзяцей-сірот
ускладалася на губернскія папячыцельствы. Яны абавя-
заны былі распаўсюджваць апякунства дзіцячых пры-
тулкаў не толькі ў губернскіх, але і ў мнагалюдных павя-
товых гарадах, гандлёвых мястэчках, пасадах і сёлах,
асабліва якія знаходзіліся паблізу ад фабрык. У ліку пер-
шых гарадоў Беларусі, якія адкрывалі прытулкі для дзя-
цей 3—10-гадовага ўзросту, былі Віцебск, Мінск, Магілёў.
Дабрачынныя ўстановы арганізоўваліся на сродкі, ахвя-
раваныя ў карысць прытулкаў гарадскімі таварыствамі і
некаторымі асобамі.
У стварэнні і арганізацыі дзіцячых прытулкаў у Віцеб-
скай губерні і адшуканні сродкаў на іх утрыманне вялікую
дапамогу аказаў вядомы рускі педагог прагрэсіўнага кі-
рунку, заснавальнік тэорыі разумовага выхавання дзяцей 23
дашкольнага ўзросту, арганізатар і кіраўнік першйх
дзіцячых прытулкаў у Расіі У. Ф. Адоеўскі. /
28 чэрвеня 1841 г. на пасяджэнні Камітэта галоўнага
папячыцельства дзіцячых прытулкаў была спецыяльна
заслухана запіска Смаленскага, Віцебскага і Магілёўска-
га генерал-губернатара аб стане спраў з адкрыццём' Ві-
цебскага прытулку. У хуткім часе пасля пасяджэннй Ка-
мітэта канцылярыя гэтага генерал-губернатара звярнула-
ся з просьбай да Віцебскага губернатара схіліць д(варан
на чарговых выбарах «да ўзмацнення ахвяравання йа ад-
крыццё ў Віцебску дзіцячага прытулку». Настойлівасць
камітэта папячыцельства і яго кіраўніка У. Ф. Адоеўскага
аказала адпаведны ўплыў на віцебскае дваранства. У
1843 г. яно ахвяравала 5 тыс. рублёў. Гэта адзін з рэдкіх
выпадкаў, калі дваранства згадзілася пайсці на пэўныя
расходы для патрэб дзяцей-сірот. У тагачасных умовах
царскай Расіі апякунства малалетніх дзяцей не магло
даць належных вынікаў у арганізацыі прытулкаў. У 40-я гг.
у Беларусі. былі адкрыты ўсяго толькі два дзіцячыя пры-
тулкі: у Віцебску і Мінску (на 50 чалавек кожны). Грошы
і ўсякага роду ахвяраванні ад прыватных асоб і дабра-
чынных таварыстваў былі даволі нязначныя. Таму з-за
адсутнасці пастаянных сродкаў на арганізацыю і ўтры-
манне дзіцячых прытулкаў апошнія працяглы час не ад-
крываліся, або, будучы адкрытымі, тут жа спынялі сваё
існаванне.
Значныя цяжкасці існавалі і з забеспячэннем прытулкаў
кадрамі наглядчыц. Нягледзячы на тое што распрацаваны
У. Ф. Адоеўскім і выдадзены ў 1839 г. «Наказ асобам,
якія непасрэдна загадваюць дзіцячымі прытулкамі» пра-
дугледжваў звод правіл і патрабаванняў да асобы і аду-
кацыі наглядчыцы прытулку (быць клапатлівай, уважлі-
вай да дзяцей, прывучаць іх да дружнага жыцця, право-
дзіць з дзецьмі гутаркі, спевы, ручныя работы, гульні на
паветры і іншыя заняткі ў адпаведнай паслядоўнасці),
тым не менш пытанне аб кадрах прытулкаў было самым
слабым бокам у арганізацыі дашкольнага выхавання. Як
правіла, выхаваннем малалетніх займаліся асобы, якія не
мелі спецыяльнай адукацыі і падрыхтоўкі, а часам, як у
Віцебскім прытулку, былі са слабым фізічным здароўем,
нервовымі, раздражняльнымі, не любілі дзяцей, не пра-
яўлялі стараннасці ў справе выхавання. «Палажэнне аб
дзіцячых прытулках» (1839) не прад’яўляла асабліва вы-
сокіх патрабаванняў да наглядчыцы. У прытулках, як
правіла, клапаціліся толькі аб рэлігійна-маральным вы-
хаванні. Дзецям унушаліся рэлігійна-маральныя паняцці,
238 даваліся практычныя навыкі элементарнай граматы. Са-
мым жа галоўным напрамкам у выхаванні сірот лічылася
найучанне іх практычным заняткам, мэтай якіх з’яўлялася
атпыманне ад уласнай працы дзяцей неабходных сродкаў
для іх утрымання. Дзеці з дашкольнага ўзросту навуча-
ліся\ручному шыццю бялізны і верхняга адзення, мыццю,
прасаванню і качанню бялізны і хустак, вязанню панчох,
вышываннго, кройцы і розным «сямейным работам».
Сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Бела-
русі ў 70-я — першай палавіне 90-х гг. наклала свой ад-
бітак \на дзейнасць дзіцячых устаноў. У гэты час быў пры-
няты іпэраг спецыяльных заканадаўчых актаў, якія рэ-
гулявЦлі некаторыя бакі дзейнасці дзіцячых прытулкаў.
У прыватнасці, у 1888 г. выйшла ў свет запіска «Аб мерах
па паляпшэнню сістэмы апекавання пакідаемых і незакон-
нанароджаных дзяцей». I хоць у запісцы гутарка ішла аб
стане дабрачыннай дзейнасці двух сталічных (Маскоўскага
і Пецярбургскага) выхаваўчых дамоў, пра яе трэба ска-
заць, паколькі ў гэтыя ўстановы звозіліся сіроты і неза-
коннанароджаныя дзеці з усіх губерань Расіі, у тым ліку
і Беларусі. Транспарціроўка іх была звязана з вялікімі
цяжкасцямі. Перавозкай дзяцей з Беларусі ў сталіцы
спецыяльна займаліся жанчыны-камісіянеркі, нанятыя за
высокую плату (суму грошай вызначалі самі камісіянеркі).
Каб ператварыць дастаўку дзяцей у прыбытковую для ся-
бе справу, кожная жанчына-камісіянерка старалася як ма-
га больш набраць у дарогу дзяцей-падкідышаў, не забя-
спечваючы ім ніякіх умоў у дарозе. Падобная з’ява на-
бывала настолькі распаўсюджаны характар, што ўрад
вымушан быў прыняць шэраг мер па спыненню такой
практыкі. Мізэрная колькасць дзяржаўных выхаваўчых
дамоў, іх аддаленасць ад правінцый і празмерная пера-
поўненасць дзецьмі — усё гэта стварала велізарныя цяж-
касці ў арганізацыі апекавання і выхавання дзяцей, пры-
водзіла да іх высокай смяротнасці, захворвання і безна-
гляднасці. Менавіта гэта паслужыла падставай да выдан-
ня вышэйназванай запіскі, якая адыграла некаторую ролю
ў павышэнні ўвагі ўлад і грамадскасці да адкрыцця новых
дзіцячых прытулкаў і дамоў апекавання на тэрыторыі Бе-
ларусі. Праз некалькі гадоў пасля запіскі тут ствараюцца
два прытулкі: у Быхаве і Мінскім павеце.
Па меры развіцця сеткі дзіцячых дашкольных устаноў,
расшырэння сістэмы грамадскага апекавання, накаплення
вопыту работы з дзецьмі ў Беларусі ў канцы XIX ст.
атрымліваюць распаўсюджанне фрэбельскія гульні ў на-
родных школах і вучылішчах. У выхаваўча-адукацыйнай
рабоце па падрыхтоўцы дзяцей да школы выкарыстоўваліся
розныя віды гульняў вядомага нямецкага педагога Ф. Фрэ-
беля па яго кнізе «Дзіцячы сад» (у двух тамах), а такса-
ма «Кіраўніцтва да дзіцячых садоў» А. Дараган. За доб-
рае правядзенне фрэбельскіх гульняў народныя вучылійічы
адзначаліся вышэйстаячымі органамі. Аднак, прымян^ючы
на практыцы вучэнне Ф. Фрэбеля аб гульні, педагогі йенш
за ўсё клапаціліся аб творчым выкарыстанні яе з удікам
асаблівасцей псіхалагічнага складу беларускіх ^яцей.
Фрэбельскія гульні і заняткі выражалі культуру і хайактар
жыцця нямецкага народа, без адпаведнай апрацоукі пе-
раносіліся ў зусім іншую нацыянальную сферу, штр пара-
дзіла непатрэбную дрэсіроўку і фармалізм у вы^аванні
маленькіх дзяцей.
Грамадскае дашкольнае выхаванне ў Беларусі як па
развіццю сеткі дзіцячых устаноў, так і па узроўню арга-
нізацыі выхаваўча-адукацыйнай работы займала ў другой
палавіне XIX ст. зусім нязначнае месца ў сістэме народнай
адукацыі, рабіла толькі першыя крокі ў сваім станаў-
ленні.
Народныя вучылішчы. Да школьных рэформ 60-х гг.
XIX ст. у Беларусі налічвалася каля 567 навучальных
устаноў усіх тыпаў: 1 вышэйшая, 12 сярэдніх і 45 няпоў-
ных сярэдніх школ, 45 прыватных і дзяржаўных жаночых
вучылішчаў, 21 духоўнае вучылішча і звыш 440 пачатко-
вых школ. Навучалася ў іх каля 17 тыс. чалавек204.
У 1856 г. у школе вучыўся толькі кожны двухсоты ча-
лавек, або прыблізна 0,5 °/0 усяго насельніцтва Беларусі.
У 1860 г. на кожныя 10 тыс. сялян вучылася ў школе толь-
кі 19. У канцы 50-х гг. XIX ст. адна сярэдняя навучальная
ўстанова ў Беларусі прыпадала на 287 500, няпоўная ся-
рэдняя — на 58480 і адна пачатковая — на 23 310 чала-
век. У канцы 50-х — пачатку 60-х гг. XIX ст. на тэрыторыі
Беларусі адкрываліся народныя пачатковыя вучылішчы
і галоўным чынам на сродкі сялянскіх грамадстваў. Да
1862 г. была адкрыта 101 школа (у Віленскай губерні —
34, Гродзенскай — 50, Мінскай — 17). У гэты лік увайшло
37 школ, створаных праваслаўным духавенствам.,На 1 сту-
дзеня 1864 г. пачатковых народных вучылішчаў у Вілен-
скай вучэбнай акрузе было 389 (у Віленскай губерні — 82,
Гродзенскай — 153, Мінскай — 154 ) 205.
Прагрэс, дасягнуты ў развіцці асветы Беларусі з часу
яе ўз’яднання з Расіяй, быў відавочным. Але за гэтымі
нязначнымі змяненнямі ўтойваліся страшэнныя недахопы,
якія далі У. I. Леніну права з поўнай падставай трапна і
вычарпальна ахарактарызаваць палітыку царызму ў галіне
народнай асветы як казённае «зацямненне». Большасць
школ Віленскай вучэбнай акругі ў гэты перыяд знаходзі-
240 ліся ў распараджэнні духоўнага ведамства, што вызначала
змест іх вучэбна-выхаваўчай работы. У інструкцыях, рас-
пападжэннях аб рабоце школ і настаўнікаў папячыцелі
акругі падкрэслівалі важнасць навучання закону божаму.
РэДмендавалася адкрываць кніжныя склады і праз іх ар-
ганіЗрўваць продаж ікон, малітвеннікаў, рэлігійных кніг.
1 студзеня 1864 г. была адкрыта ў Вільні першая на тэры-
торыі;краю руская кніжная крама.
ВеДьмі нязначнай у школах была колькасць дзяўчынак.
3 31 тысячы навучэнцаў ва ўстановах акругі ў 1866 г.
дзяўчынак было 2600, што складала 8,36 %206. Зусім не
было падрыхтаваных настаўнікаў.
Згодна з «Часовымі правіламі...» і па «Інструкцыі на-
родным настаўнікам Віленскай вучэбнай акругі» 1871 г.
курс навучання ў народнай школе быў трохгадовы. Наву-
чальны год павінен быў пачынацца з 1 верасня і заканч-
вацца 1 мая. Вучэбны тыдзень складаўся з 36 вучэбных га-
дзін (па 6 урокаў у дзень — 4 да абеду і 2 пасля абеду).
На самай справе заняткі ў народных вучылішчах пачыналі-
ся ў кастрычніку—лістападзе і заканчваліся ў красавіку—
маі. Навучальны год працягваўся не болып чым 130—140
дзён. У сувязі з тым, што народныя вучылішчы адкрыва-
ліся ў валасных цэнтрах, а вучылішчных аддзяленняў бьь
ло мала, пры школах або наёмных дамах ствараліся інтэр-
наты. Інструкцыяй вызначаліся «агульныя правілы, якія
павінен захоўваць настаўнік пры навучанні дзяцей у шко-
ле» (абавязкі па навучальнай і выхаваўчай частцы, па
вядзенню вучылішчных журналаў, кніг і ведамасцен, ад-
носіны настаўніка да мясцовага грамадства і духавенства,
дырэкцыі народных вучылішчаў). Да інструкцыі дадаваўся
расклад вучэбных гадзін па кон<наму прадмету на тыдзень,
які быў складзены адпаведна з «Праграмай для народных
вучылішчаў Віленскай вучэбнай акругі» з тлумачальнай
да яе запіскай.
Да пачатку 80-х гг. на ўсёй тэрыторыі Беларусі адно па-
чатковае вучылішча прыпадала на 34 вёскі, а ў Віцебскай
губерні — на 83. 3 усіх хлопчыкаў школьнага ўзросту на-
вучалася толькі 10,4 %, дзяўчынак — 0,5 %, у Віцебскай
губерні ахоп навучаннем хлопчыкаў складаў 6,1 %, дзяў-
чынак — 0,3 %, у Магілёўскай губерні — адпаведна 7,1 і
0,6 %207.
Усяго на тэрыторыі Беларусі на пачатак 80-х гг. дзя-
куючы народнай ініцыятыве было адкрыта 814 народных
вучылішчаў208.
Да канца 80-х гг. у губернях Беларусі налічвалася
892 народныя вучылішчы, у тым ліку 9 жаночых (Копыс-
кае, Веткаўскае, Чачэрскае, Мірскае, Парыцкае, Юравіц-
кае, Сталпецкае, Нясвіжскае, Жыровіцкае). У Дзісненскім,
241
Ашмянскім, Вілейскім, Лідскім паветах Віленскай губерні
было 118 народных вучылішчаў, Гродзенскай — 186, Мін-
скай — 295, у беларускіх паветах Ёіцебскай губерні 99,
Магілёўскай — 194. За 12 гадоў (1877—1889) было а^кры-
та толькі 78 школ.
Кіруючыя колы царскай Расіі дазвалялі адкрываць
у Беларусі вучылішчныя аддзяленні, але толькі за кошт
сялянскіх грамадстваў. У зацверджанай цапячыцелем
«Інструкцыі для інспектараў народных вучылішчаў Вілен-
скай вучэбнай акругі» інспектараў абавязвалі пры «аглядзе
школ рэвізаваць і вучылішчныя аддзяленні». У «Інструк-
цыі для народных настаўнікаў 1871 г.» было сказана: «3
мэтай паўсюднага распаўсюджання пісьменнасці настаўнік
і законанастаўнік клапоціцца аб адкрыцці аддзяленняў
або невялікіх школ у вёсках, аддаленых ад вучылішча...
Выбар настаўнікаў для такіх школ прадастаўляўся мясцо-
ваму грамадству, якое яго ўтрымлівае»209. Народныя на-
стаўнікі абавязваліся «неадкладна даносіць дырэкцыі»
аб тым, дзе, калі і кім адкрываліся вучылішчныя аддзя-
ленні. Нагляд за рэлігійна-маральным кірункам навучання
ў аддзяленнях ускладваўся на мясцовага законанастаў-
ніка.
Многія народныя вучылішчы і іх аддзяленні адкрыва-
ліся часова з прычыны адсутнасці падрыхтаваных настаў-
нікаў, сродкаў на іх утрыманне і занятасці дзяцей на гас-
падарчых работах вясной і ўвосень. Так, матэрыялы рэ-
візій, справаздач дырэктараў і інспектараў народных ву-
чылішчаў Мінскай губерні за 1874 г. паказваюць, што ў
аддзяленнях працавалі настаўнікі «за мізэрную аплату»,
не хапала кніг, пісьмовых прылад. Іх няма і ў нармальнай
школе, пісалі інспектары. На 1 студзеня 1875 г. толькі ў
Мінскай губерні па ініцыятыве сялян і народных настаў-
нікаў было адкрыта 169 вучылішчных аддзяленняў, ад ся-
лянскіх грамадстваў на гэтыя аддзяленні збіралася ў год
2940 руб. 82 кап. Усяго вучылішчных адзяленняў да кан-
ца 70-х гг. XIX ст. у губернях Беларусі налічвалася каля
300. Аднак многія з іх былі часовымі, існавалі 2—3 меся-
цы, а затым закрываліся.
У справаздачы Мінскай дырэкцыі народных вучылішчаў
паведамлялася, што вучылішчныя аддзяленні ўзнікалі ў
мясцінах глухіх і малалюдных. Сяляне наймалі за невялі-
кую цану (15—40 руб. на зіму) настаўніка (адстаўнога сал-
дата або аднавяскоўца, які «чаму-небудзь навучыўся ў на-
роднай школе і ледзь выйшаў з падлеткавага ўзросту ці
звольненага дырэкцыяй ненадзейнага настаўніка»). У вучы-
лішчных аддзяленнях не хапала кніг. Малапісьменныя на-
242 стаўнікі куплялі вучэбныя дапаможнікі на сваё ўгледжанне.
у справаздачы паведамлялася, што хлопчыкі, якія вучы-
лісй\ ў такіх настаўнікаў, паступаючы ў штатныя вучыліш-
чы, 'цказваліся вельмі неразвітымі і цёмнымі. Пры такіх
умов&х вучылішчныя аддзяленні не дасягалі той мэты,
дзеля якой ствараліся. У справаздачах выказваўся жаль,
што з?за недахопу сродкаў і падрыхтаваных настаўнікаў
у мясцовасцях, дзе мала вялікіх вёсак, немагчыма аргані-
• заваць вучылішчныя аддзяленні, у якіх навучаліся калі б
не ўсе, дык прынамсі найбольшая частка жадаючых.
Такім чынам, вучылішчныя аддзяленні, як і многія на-
родныя пачатковыя школы, не ў стане былі павысіць пісь-
меннасць насельніцтва. Многія з іх толькі лічыліся ў спра-
ваздачах, пасля непрацяглых заняткаў закрываліся з-за
недахопу сродкаў на іх утрыманне і настаўнікаў.
Да сярэдзіны 90-х гг. XIX ст. на тэрыторыі сучаснай
Беларусі пачатковых народных вучылішчаў розных тыпаў
і іх аддзяленняў (без школ духоўнага ведамства) у Ві-
цебскай, Гродзенскай, Мінскай і Магілёўскай губернях
налічвалася 1439 з 118 629 навучэнцамі210. 3 гэтай коль-
касці толькі народных школ ведамства міністэрства на-
роднай асветы да канца 90-х гг. лічылася 1040: у Дзіснен-
скім, Ашмянскім, Вілейскім, Лідскім паветах — 127; у Ві-
цебскай губерні (бёларускіх паветах — Віцебскім, Дрысен-
скім, Лепельскім, Гарадоцкім, Полацкім) — 115; у
Гродзенскай губерні—261; Мінскай — 300; Магілёўскай —
237. У ліку народных вучылішчаў было 10 жаночых (Ка-
мянец-Літоўскае, Белавежскае, Картуз-Бярозаўскае, Жы-
ровіцкае, Сталпецкае, Дукорскае, Парыцкае, Брагінскае,
Холмецкае, Юравіцкае). Народныя вучылішчы былі адна-
класнымі, толькі некаторыя з іх (Раманаўскае Мінскай
губерні, Бярозаўскае Гродзенскай) з’яўляліся двухклас-
нымі.
Колькасць пачатковых школ і іх аддзяленняў у справа-
здачах і статыстычных матэрыялах значна перабольшва-
лася. У ліку школ лічыліся і «часовыя», якія існавалі 1—2
месяцы. Многія пачатковыя народныя вучылішчы пры рэ-
візіях інспектарамі, акругі і дырэкцый рэкамендавалася
закрыць з-за адсутнасці сродкаў на ўтрыманне настаўні-
каў і будаўніцтва памяшканняў. У справаздачах і публі-
кацыях паведамлялася аб тым, што такія школы не за-
бяспечвалі нават элементарнага пачатковага навучання.
Так, у справаздачы па ўпраўленню Мінскай дырэкцыі на-
родных вучылішчаў за 1873/74 год указвалася, што былі
закрыты ў губерні 33 аддзяленні школ і 2 рамесныя ад-
дзяленні «па прычыне эпідэмій і беднасці ўтрымання, на-
значаемага сялянамі вольнанаёмным настаўнікам, з-за не-
дахопу кніг і вучэбных дапаможнікаў».
243
Царкоўнапрыходскія школы і школы граматы. У 60—
90-я гг. міністэрства народнай асветы не распараджаЛася
манапольна пачатковай школай: многія навучальныя
ўстановы знаходзіліся ў распараджэнні іншых мініст&рст-
ваў і ведамстваў. Аднак к канцу стагоддзя ў ведамстве
асветы ўжо знаходзілася значная колькасць пачатковых
школ. Царскі ўрад не прымаў мер па развіццю народных
пачатковых вучылішчаў і іх аддзяленняў, а клапаціўся '
больш аб пашырэнні сеткі царкоўнапрыходскіх школ і
школ граматы, якія адкрываліся на тэрыторыі Беларусі
пры царквах і манастырах яшчэ ў першай палавіне XIX ст.
Паводле даных Мінскай кансісторыі, у 1848 г. толькі ў
Мінскай епархіі былі 32 такія школы, у іх навучаліся 562
вучні, да 1861 г. гэтых школ налічвалася 580 з 8702 вучня-
мі. У 60-я гг. у сувязі з адкрыццём народных вучылішчаў
колькасць царкоўнапрыходскіх школ паменшылася.
Царкоўнапрыходская школа была самай рэакцыйнай
па ідэйнаму зместу і самай адсталай па спосабах выхаван-
ня. Амаль усе падручпікі для гэтых школ складаліся па
спецыяльнаму заказу сінода. У спісах дапушчаных сінодам
навучальнЫх дапаможнікаў аж да сярэдзіны 90-х гг. не бы-
ло ніводнага лепшага падручніка таго часу (К. Д. Ушын-
скага, Н. А- Корфа, М. Ф. Бунакова). Выхаванню рэлігій-
нага пачуцця «паслухмянасці маці-царквы» падпарадка-
ваўся ўвесь распарадак навучальнага жыцця. Асабліва
ўзмацніўся ў Беларусі ўплыў царквы на школу ў 80-я —
першай палавіне 90-х гг. (у перыяд дзейнасці міністра на-
роднай асветы I. Д. Дзялянава). Міністр усяляк падтрым-
ліваў у губернях Беларусі пашырэнне сеткі царкоўнапры-
ходскіх школ, лічачы, што духавенства павінна быць ад-
казным за навучанне дзяцей у іх. Са справаздачы сіноду
вынікае, што да 1881/82 навучальнага года ў Мінскай гу-
берні налічвалася 115 царкоўнапрыходскіх школ з 1965
вучнямі, а да канца 1894 г. іх стала (разам са школамі
граматы) 1299.
Насаджаліся царкоўнапрыходскія школы і школы гра-
маты і ў іншых губернях Беларусі. Так, у справаздачы
Магілёўскага губерпатара за 1891 г. паведамлялася, што
ў губерні налічвалася 1603 пачатковыя навучальныя ўста-
новы з 42 631 вучнем. 3 гэтай колькасці школ, падведа-
масных дырэкцыі народных вучылішчаў, было 243, у якіх
навучаліся 13 593 вучні, школ духоўнага ведамства —
1043 з 29 038 вучнямі211. Толькі некаторыя царкоўныя
школы мелі грамадскія памяшканні, як правіла, дрэнныя.
А болыпасць такіх школ знаходзілася ў дамах свяшчэнні-
каў, псаломшчыкаў, царкоўных каравулках, наёмных ква-
244 тэрах. У 1894 г. з 1299 царкоўнапрыходскіх школ і школ
гра&аты Мінскай губерні мелі свае школьныя пабудовы
толькі 280. Царкоўнапрыходскія школы не атрымлівалі да
1891 г. пастаяннай і пэўнай дапамогі, а ўтрымліваліся на
сродкі сялян. Так, на адкрыццё 28 царкоўнапрыходскіх
школ і 66 школ граматы, у якіх навучалася 2139 дзяцей (у
тым ліку 115 дзяўчынак), у Мсціслаўскім павеце Магілёў-
скай губерні ў 1892/93 навучальным годзе збіралася з ся-
лянскіх грамадстваў 4288 руб. 98 кап. у год.
Сабраныя сялянамі грошы размяркоўваліся па школах
у паветах па-рознаму (ад 15 да 40 руб.). Некаторыя сумы
прысвойваліся царкоўнікамі, і школам даставаліся нязнач-
ныя сродкі. Так, у Быхаўскім павеце ўсяго царкоўнапрЫход-
скіх школ і школ граматы налічвалася 124, у якіх навуча-
лася 2654 хлопчыкаў і 395 дзяўчынак. На ўтрыманне гэ-
тых школ сяляне плацілі ў год 5697 руб. 53 кап. У «Па-
мятнай кніжцы і календары Мінскай губерні на 1895 г.»
указвалася, што гарадскія і сельскія грамадствы «ўтрым-
ліваюць поўнасцю на свой кошт царкоўнапрыходскія
школы і ў аддаленых паселішчах школы граматы». На
ўсе ніжэйшыя пачатковыя вучылішчы розных тыпаў у
Мінскай губерні (духоўнага ведамства і міністэрства асве-
ты) у 1895 годзе расходавалася за год 687 467 руб. (у тым
ліку каля 400 тыс. ад гарадскіх і сялянскіх грамадстваў)212.
У сувязі з зацвярджэннем 4 мая 1891 г. «Правіл аб
школах граматы» гэтыя школы перадаваліся ў распара-
джэнне духоўнага ведамства. Пасля абследавання іх стану
было «праведзена размежаванне царкоўнапрыходскіх школ
і школ граматы». Больш добраўпарадкаваныя школы гра-
маты залічваліся ў царкоўнапрыходскія, а некаторыя
закрываліся. Такое размежаванне было выклікана і тым,
што многія школы спынялі сваю дзейнзсць галоўным чы-
нам з-за адсутнасці падрыхтаваных настаўнікаў і нежа-
дання сялян пасылаць у іх дзяцей. Методыка навучання ў
гэтых школах была архаічнай, пераважаў гука-складовы
метад навучання грамаце (часцей за ўсё па царкоўных
кнігах); пісьму і лічэнню вучылі не ва ўсіх школах.
У канцы XIX ст. царкоўнапрыходскія школы і школы
граматы ведамства сінода ў Магілёўскай губерні складалі
82,3 % усіх пачатковых вучылішчаў, у Мінскай — 84,6 %,
у Віцебскай — 60,5 %.
Згодна з «Правіламі» настаўніцкія пасады замяшчаліся
пераважна асобамі, якія атрымалі адукацыю ў духоўных
навучальных установах, у тым ліку і жаночых вучылішчах
духоўнага ведамства.
У школах працавалі ў асноўным настаўнікі, якія не
мелі спецыяльнай падрыхтоўкі. У справаздачы сіноду за
1884/85 навучальны год па Мінскай епархіі ўказвалася,
245
што «толькі 1/3 частка асоб, якія вучылі ў царкоўнапры-
ходскіх школах, могуць весці навучанне з належным по-
спехам, 2/3 — не могуць быць прызнаны цалкам адпавед-
нымі свайму прызначэнню»213. Так, у гэтай губерні ў
1894/95 навучальным годзе працавалі 194 свяшчэннікі і
протаіерэі, 6 дзякаў, 14 псаломшчыкаў і толькі 78 чалавек,
якія закончылі сярэднія навучальныя ўстановы (у тым ліку
і настаўніцкія семінарыі). У школах граматы працавалі
104 свяшчэннікі, 16 псаломшчыкаў і дзякаў, 16 чала-
век з сярэдняй адукацыяй, 1079 чалавек, якія навуча-
ліся або закончылі народныя або царкоўнапрыходскія
школы.
Кіраўніцтва школамі царкоўнага ведамства ажыццяў-
ляў епархіяльны вучылішчны савет. Згодна з азначэннем
Мінскай духоўнай кансісторыі ад 29 верасня 1884 г. 59
свяшчэннікаў былі прызначаны наглядальнікамі за царкоў-
напрыходскімі школамі. 3 1888 г. нагляд ускладаўся на
благачынных (34 чалавекі), якія абавязаны былі назіраць
за рэлігійна-маральным выхаваннем у школах. У адпа-
веднасці з зацверджаным 28 мая 1888 г. «Правілам аб
павятовых аддзяленнях епархіяльных вучылішчных саве-
таў» для нагляду за царкоўнапрыходскімі школамі зацвяр-
джаўся настаяцель мясцовага сабора або адзін з мясцовых
протаіерэяў ці свяшчэннікаў.
Цэрквы і манастыры не выдзялялі сродкаў на ўтрыман-
не школ, хоць праваслаўная царква на тэрыторыі Бела-
русі валодала велізарнай колькасцю дзесяцін зямлі. Царк-
ва трымала насельніцтва ў цемры і невуцтве: у вёсках
Чыкалавічы, Посудава, Крукі, Міхалаўцы, Кулажын,
Верхнія і Ніжнія Жары, Гдзень Брагінскага прыхода
дзеці не вучыліся. 3 600 жыхароў Брагіна толькі 140 былі
пісьменнымі, а ў вёсках — 20 пісьменных прыпадала на
1200 чалавек214. Народных школ на Брагіншчыне да кан-
ца 70-х гг. было толькі 2 (у Брагіне і Астраглядах), у
в. Ковацы знаходзілася яшчэ вучылішчнае аддзяленне. У
1879 г. былі адкрыты за кошт сялян народныя школы ў
Мікулічах, Хракавічах, Камарыне, Грушным і 2 царкоўна-
прыходскія школы ў Глухавічах і Сельцах. Так было і ў
іншых прыходах.
Пэўным паказчыкам уплыву праваслаўнай царквы на
школу з’яўляліся афіцыйныя распараджэнні сінода і міні-
стэрства асветы аб узмацненні рэлігійна-маральнага вы-
хавання. У 1888 г. з’езд духавенства Мінскай епархіі пры-
знаў, што нядзельныя і перадсвяточныя чытанні і гутаркі
на рэлігійна-маральныя тэмы былі лепшай мерай да «рас-
паўсюджвання ў народзе пазнанняў аб абавязках сапраўд-
246 нага хрысціяніна». 3 гэтай мэтай Мінскі епархіяльны ву-
«!
чылішчны савет распрацаваў праграму гутарак і чытанняў
у нядзельныя і святочныя дні, арганізаваў курсы царкоў-
ных спеваў. Было пастаноўлена адкрыць кніжныя склады
пры цэрквах у Мінску і ва ўсіх павятовых гарадах, а так-
сама ў Клецку і Цырыне Навагрудскага павета. Аднак
царкоўныя выданні сялянамі купляліся кепска, а падручні-
кі і вучэбныя дапаможнікі набываліся ахвотна.
Царкоўнапрыходскія школы былі падпарадкаваны за-
дачы, сфармуляванай у § 9 «Правіл»: «Прыходскія школы
разам з царквою павінны абуджаць у дзяцей любоў да
царквы і богаслужэння, каб наведванне царквы і ўдзел у
богаслужэнні зрабілася навыкам і патрэбай вучняў».
Прыходскія, павятовыя і гарадскія вучылішчы. На тэ-
рыторыі Беларусі, у гарадах і мястэчках існавалі прыход-
скія ніжэйшыя вучылішчы, у якіх займаліся дзеці працоў-
ных слаёў насельніцтва. Многія з вучылішчаў былі адкры-
ты па статуту 1828 г. у першай палавіне XIX ст. і ў 60-я гг.
Такіх школ да сярэдзіны 70-х гг. было 50. У 36 з іх былі
адкрыты жаночыя змены.
Да пачатку 90-х гг. у Беларусі налічвалася 70 прыход-
скіх школ (у тым ліку з жаночай зменай — 34).
У асноўным гэта былі аднакласныя вучылішчы з двух-
гадовым тэрмінам навучання. Двухкласнымі лічыліся 11
вучылішчаў (Дзісненскае, Шчучынскае, 1-е і 2-е гродзен-
скія, Кобрынскае, Пружанскае, Рэчыцкае, Пінскае, Мін-
скае, Барысаўскае, Ігуменскае). Тэрмін навучання ў іх быў
4 гады. Прыходскія аднакласныя пачатковыя вучылішчы
для працоўных слаёў гарадскога насельніцтва былі пера-
поўнены, размяшчаліся ў наёмных памяшкацнях. Гарад-
скія грамадствы выдзялялі для ўтрымання прыходскіх
школ нязначныя сродкі. Урадавая палітыка ў адносінах да
гарадской ніжэйшай школы, як і сельскай, была рэакцый-
най і антынароднай. Прыходскія элементарныя аднаклас-
ныя школы адкрываліся ў асноўным за кошт сродкаў га-
радскіх грамадстваў і ахвяраванняў. У гэтых школах не
хапала настаўнікаў, сродкаў на вучэбнае абсталяванне.
Прыходскія ніжэйшыя школы не маглі задаволіць жаданне
шырокіх слаёў гарадскога насельніцтва вучыцца.
Звод законаў Расійскай імперыі падзяляў усе наву-
чальныя ўстановы на вышэйшыя, сярэднія і ніжэйшыя. Да
разраду ніжэйшых агульнаадукацыйных школ адносіліся
павятовыя і гарадскія вучылішчы. 3 развіццём капіта-
лізму прыкметна павысілася цікавасць да гарадской па-
чатковай школы. 31 мая 1872 г. было зацверджана «Пала-
жэнне аб гарадскіх вучылішчах», згодна з якім замест па-
вятовых вучылішчаў, арганізаваных па статуту 1828 г.,
ствараліся гарадскія вучылішчы рэальнага напрамку, якія
241
адкрываліся і ўтрымліваліся за кошт гарадскіх грамадст-
ваў. Адпускаліся сродкі і ад дзяржавы (галоўным чынам
на плату настаўнікам). Вучылішчы былі платнымі. Велі-
чыня платы вызначалася мясцовым вучэбным начальст-
вам. Тэрмін навучання — 6 гадоў.
Згодна з Палажэннем 31 мая 1872 г. у Беларусі замест
павятовых вучылішчаў адкрываліся гарадскія. Яны па за-
думе міністэрства народнай асветы павінны былі выра-
шаць «пайважнейшыя» палітычныя задачы: адцягнуць га-
радскія нізы ад сярэдняй школы і забяспечыць усталяванне
класіцызму ў сярэдніх навучальных установах. Гарадскія
вучылішчы закрывалі доступ вучням да далейшай сярэд-
няй і вышэйшай адукацыі, не мелі пераемнай сувязі з па-
чатковай ніжэйшай і сярэдняй школай.
Працэс пераўтварэння павятовых вучылішчаў у гарад-
скія ў Беларусі быў марудным і працягваўся да канца
XIX ст. Да 1887 г. у губернях Беларусі было 26 павятовых
вучылішчаў: у беларускіх паветах Віленскай губерні (Дзіс-
ненскае, Ашмянскае, Лідскае, Вілейскае), у Гродзенскай
(Ваўкавыскае, Слонімскае, Пружанскае, Кобрынскае), у
Мінскай (Барысаўскае, Ігуменскае, Рэчыцкае, Навагруд-
скае, Пінскае), у Віцебскай (Віцебскае, Гарадоцкае,
Дрысенскае), у Магілёўскай (Быхаўскае, Рагачоўскае,
Мсціслаўскае, Магілёўскае, Клімавіцкае, Чэрыкаўскае,
Чавускае, Аршанскае, Сенненскас), у Ковенскай губерні
(Расіенскае). Амаль усе павятовыя вучылішчы былі двух-
класнымі. За 10 гадоў (да 1888 г.) было адкрыта ўсяго 8
гарадскіх вучылішчаў, пераўтвораных з павятовых у
1878/79 навучальным годзе. Гэтыя вучылішчы з’яўляліся
Гарадское вучылішча ў Навагрудку
248
мужчынскімі. У іх навучалася 1160 хлопчыкаў. 3 1880 г.
дазвалялася адкрываць і жаночыя гарадскія вучылішчы
(на мясцовыя сродкі).
У канцы 80 — пачатку 90-х гг. яшчэ працягвалі праца-
ваць 17 павятовых двухкласных вучылішчаў, не пераўтво-
раных у гарадскія (Дзісненскае, Ашмянскае, Вілейскае,
Лідскае, Расіенскае, Кобрынскае, Пружанскае, Слонім-
скае, Ваўкавыскае, Ігуменскае, Лідскае, Віцебскае, Быхаў-
скае, Клімавіцкае, Чэрыкаўскае, Чавускае, Сенненскае).
Старэйшымі з іх былі Чэрыкаўскае, заснаванае ў 1830 г.,
Віцебскае, адкрытае ў 1832 г. Усе астатнія былі заснава-
ны ў 1865—1866 гг. У павятовых вучылішчах навучаліся
900 хлопчыкаў. Гэтыя вучылішчы былі малалікімі (напры-
клад, у Чавускім навучалася 36 хлопчыкаў, Сенненскім —
44, Лідскім 40, Вілейскім — 42, Клімавіцкім — 49,
Быхаўскім — 51).
У гарадскіх вучылішчах Беларусі выкладаліся эакон бо-
жы, чытанне і пісьмо, руская мова і царкоўнаславянскае
чытанне, арыфметыка, практычная геаметрыя, геаграфія і
гісторыя айчыны з неабходнымі звесткамі з усеагульнай гіс-
торыі і геаграфіі, звесткі па прыродазнаўчай гісторыі і фі-
зіцы, чарчэнне, рысаванне, спевы, гімнастыка. У асобных
вучылішчах навучалі рамяству. Прадметная сістэма выкла-
дання, якая панавала ў павятовых вучылішчах, у гарад-
скіх была заменена класнай.
Гарадскія вучылішчы кіраваліся вучэбнымі праграма-
мі міністэрства асветы 1877 г. з некаторымі (на шкоду
агульнай адукацыі) змяненнямі, распрацаванымі Вілен-
скай навучальнай акругай у 80-я гг., якія датычылі ўзмац-
нення рэлігійна-маральнага выхавання, прафесіяналізацыі
навучання. У пазакласны час вучням даэвалялася вучыцца
рамёствам на сродкі гарадскіх грамадстваў. У трох стар-
шых класах адводзілася 60 % вучэбнага часу на прадметы
прыродазнаўча-матэматычнага цыкла, чарчэнне і ры-
саванне.
Праграмы і падручнікі. У 60-я гг. XIX ст. для пачат-
ковых навучальных устаноў Беларусі была характэрнай
разнастайнасць вучэбных праграм і дапаможнікаў. У гэ-
тыя гады вучэбныя праграмы настаўнікі складалі самі і
падавалі іх у дырэкцыі народных вучылішчаў разам са
спісамі неабходных кніг. Дакладна вызначаных праграм
для народных вучылішчаў да сямідзесятых гадоў не існа-
вала, што адбівалася на пастаноўцы навучання наогул
неспрыяльна, пісаў папячыцель Віленскай акругі В. А. Па-
поў. Толькі на з’ездзе дырэктараў народных вучылішчаў у
1871 г. былі распрацаваны і зацверджаны вучэбныя пра-
грамы для народных пачатковых школ Віленскай вучэб-
най акругі. У вучылішчах прымяняліся розныя падручнікі
і вучэбныя дапаможнікі. У адным класе не было нават
2—3 аднолькавых кніг. Хто што купіць, той тое і вучыць,
адзначалі ў справаздачах інспектары. Такая сумесь пад-
ручнікаў абавязвала настаўніка навучаць кожнага вучня
паасобку, выслухоўваючы яго і задаючы ўрокі дамоў. У
тлумачальнай запісцы да праграм 1871 г. указвалася на
разнастайнасць дапаможнікаў, што ў далейшым неабход-
на будзе ўвесці па магчымасці агульнае адзінства і аднос-
на падручнікаў.
«Часовыя правілы» ад 28 сакавіка 1863 г. устанавілі
састаў вучэбных прадметаў у пачатковых народных ву-
чылішчах Віленскай вучэбнай акругі: закон божы (кароткі
катэхізіс і свяшчэнная гісторыя), руская мова, першыя
чатыры дзеянні арыфметыкі, царкоўныя спевы.
У цыркулярах і інструкцыях, у якіх тлумачыліся «Ча-
совыя правілы», устанаўлівалася колькасць гадзін вучэб-
ных прадметаў, пералік асноўных пытанняў вучэбнага
курса, вызначаліся метады навучання, Згодна з «Інструк-
цыяй народным настаўнікам Віленскай вучэбнай акругі»
1863 г. і цыркулярнымі ўказаннямі да яе вучэбны матэ-
рыял рэкамендавалася раздзяляць па месяцах. Дамашнія
заданні задаваліся ў тых школах, дзе былі вучнёўскія
кватэры для дзяцей з аддаленых вёсак (практыкаванні ў
чытанні, пісьме, рамястве і спевзх). Настаўнік, які зай-
маўся з трыма аддзяленнямі, абавязаны быў займаць два
аддзяленні самастойнай работай, прыцягваючы старэйшых
вучняу. У дадатку да інструкцыі настаўнікам рэкаменда-
ваўся расклад вучэбных гадзін па кожнаму прадмету. Вы-
значаліся асноўныя патрабаванні вядзення ўрока: вучэбны
матэрыял павінен «добра растлумачвацца і вывучвацца»
на ўроку. Настаўнік абавязаны быў «прымушаць усіх вы-
вучыць урок», апытваць кожнага вучня, узбуджаць і пад-
трымліваць увагу вучня, задаваць наводзячыя пытанні,
вучыць «назіраць, адкрываць падабенства і розніцу паміж
разглядаемымі пытаннямі і іх характэрнымі прыкметамі,
ад прыватных паняццяў псраходзіць да болып агульных».
На ўроку настаўнік абавязаны быў стаяць перад класам,
але не расхаджваць або сядзець. Пісьмовыя работы вуч-
няў правяраліся і захоўваліся да канца навучальнага года,
абавязкова паказваліся асобам, якія рэвізавалі. У сувязі
з тым што ўрок працягваўся 90 мінут, настаўніку дазваля-
лася аб’яўляць вучням адпачынак на 5 мінут, на працягу
якіх вучні маглі «ціха размаўляць, не пакідаючы лаўкі,
уставаць з месца»215.
У 1863 г. была выдадзена «Кннга для чтення в народ-
250 ных учіілшцах Внленского учебного округа», у якую ўвай-
шлі апавяданні з рускай гісторыі («Детского мнра» Ушын-
скага, «Кніігн для чтення» і «Букваря» Паульсона, «Друга
детей» Максімовіча, «Упражненнй в чтеннн н умствснном
развнтнн детей» Золатава). У кнізе былі змешчаны апавя-
данні на маральныя тэмы, аб прыродзе, байкі, вершы
(«Школьннк» М. А. Някрасава, «Песня пахаря» А. В. Каль-
цова, «Знма», «Сказка о рыбаке п рыбке» А. С. Пушкіна
і інш.), а таксама прыказкі, прымаўкі, загадкі. Аднак у
падручніку пераважаў матэрыял рэлігійнага зместу.
«Кннга для чтення» некалькі разоў перавыдавалася, і ў
ёй змяшчалася больш матэрыялаў рэлігійна-маральнага і
вернападданніцкага зместу.
Згодна з праграмай для народных вучылішчаў Вілен-
скай вучэбнай акругі на закон божы, спевы малітваў ад-
водзілася 5 гадзін, на разумовае лічэнне, арыфметыку —
толькі 3 гадзіны.
Інструкцыяй народным настаўнікам 1871 г. вызначаў-
ся расклад самастойных практыкаванняў з рухомымі літа-
рамі, у чытанні, пісьме, лічэнні, чыстапісанні.
У 1881 г. праграмы для пачатковых народных вучылі-
шчаў былі перагледжаны Віленскай вучэбнай акругай з
мэтай «узмацнення рэлігійна-маральнага выхавання». Па-
пячыцель акругі М. А. Сергіеўскі ў цыркуляры ад 4 каст-
рычніка 1881 г. папярэджваў дырэктараў народных вучы-
лішчаў аб тым, што «змяненні ў праграмах у далейшым
могуць уносіцца толькі з дазволу вучылішчнага савета».
13 чэрвеня 1884 г. былі зацверджаны «Правілы аб цар-
коўнапрыходскіх школах», а ў 1885 г. сінод зацвердзіў
адзіныя праграмы і вучэбны план для гэтых школ, згодна
з якім у царкоўнапрыходскіх вучылішчах выкладаліся:
закон божы (вывучэнне малітваў, свяшчэнная гісторыя і
тлумачэнне богаслужэння, кароткі катэхізіс), царкоўныя
спевы, чытанне царкоўнай і грамадзянскай літаратуры і
пісьмо, пачатковыя арыфметычныя звесткі. На закон божы,
царкоўнаславянскую мову і царкоўныя спевы адводзіла-
ся ў тыдзень 15 гадзін. Веды, якія давалі школы духоўна-
га ведамства, былі мінімальнымі. У асобны прадмет
выдзялялася царкоўнаславянская грамата. Адкрыта не ад-
маўляючыся ад гукавога метаду, аўтары тлумачальнай за-
піскі праграмы рэкамендавалі «навучанне чытанню па гу-
каскладоваму метаду або па спосабу гукавому» (на
выбар). Толькі вучылішчны савет сінода меў права выда-
ваць падручнікі і вучэбныя дапаможнікі для гэтых школ.
Настаўніцкія і вучнёўскія бібліятэкі школ духоўнага
ведамства камплектаваліся з кніг, ухваленых і дапушча-
ных вучылішчным саветам сінода. Перад пачаткам і ў
канцы навучальнага года, а таксама ў час рэлігійных й5і
свят у школах арганізоўваліся малебны. Курс навучання
аднакласнай царкоўнапрыходскай школы быў двухгадо-
вым. У 90-я гг. яго падоўжылі да 3 год, а ў двухкласных
дзеці навучаліся 4 гады. (Такіх школ у Беларусі ў 1885 г.
было толькі 8. Амаль усе царкоўнапрыходскія вучылішчы
былі аднакласнымі.) У адрозненне ад іншых народных
вучылішчаў, дзе навучанне працягвалася тры гады, у адна-
класных царкоўнапрыходскіх вучылішчах быў уведзены
больш скарочаны курс элементарнага навучання грамаце.
У школах граматы тэрмін навучання рэдка дасягаў двух
гадоў. Веды ў іх вучні атрымлівалі самыя мінімальныя.
Праграма царкоўнапрыходскіх школ 1885 г. склада-
лася з асобных частак, не эвязаных паміж сабой. Для яе
выканання нсдастаткова было двух гадоў навучання. Мэ-
ты навучання былі вызначаны без уліку педагагічных па-
трабаванняў, вопыту рускан народнай школы і правільна-
га погляду на вучэбныя прадметы. Вучні 2-га года наву-
чання павінны былі авалодаць чытаннем Евангелля, Ча-
саслова і Псалтыра, 3-га і 4-га (у двухкласнай школе) —
навучыцца чытаць і «перакладаць царкоўныя кнігі,
чытаць свабодна, выразна і зусім здавальняюча ў царквех
У тлумачальнай запісцы да праграмы ўказвалася, што на-
стаўніку на ўроках рускай мовы забаранялася займацца
«пабочнымі мэтамі — паведамленнем вучням разнастай-
ных звестак з навакольнага свету». Галоўная ўвага звяр-
талася на рэлігійнае выхаванне. Гэтымі праграмамі
рэкамендавалася кіравацца ўсім пачатковым школам Ві-
ленскай вучэбнай акругі.
7 лютага 1897 г. для народных пачатковых вучылішчаў
былі ўпершыню прыняты адзіныя Прыкладныя праграмы
прадметаў, якія выкладаліся ў пачатковых народных ву-
чылішчах ведамства міністэрства народнай асветы. Гэтыя
праграмы ўключалі даволі абмежаваны аб’ём ведаў па
агульнаадукацыйных прадметах. 3 мэтай узмацнення рэ-
лігійна-маральнага выхавання вялікае месца адводзілася
закону божаму, царкоўнаславянскай мове і спяванню ма-
літваў (з 38 старонак тэксту праграмы 22 адводзіліся гэ-
тым вучэбным прадметам). Рускай мове, арыфметыцы і
чыстапісанню было адведзена нязначнае месца.
Да 1896/97 навучальнага года была выдадзена «Кннга
для чтення в народных учнлншах Северо-Западного края»
з рускім і царкоўнаславянскім букваром і матэрыялам
«для самастойных пісьмовых практыкаванняў». «Кннга
для чтення» была складзена М. Адзінцовым і А. Богаяў-
ленскім, мела тры вЫпускі, адпавядала патрабаванням
афіцыйнай педагогікі. Яна складалася з раздзелаў: «Рэлі-
262 гійна-маральны», «Павучальнае чытанне», «Радэіма-
знаўства», «Расказы з айчыннай гісторыі», «3 рускай пры-
роды і быту», «Пісьмовыя практыкаванні», «Слоўнік ма-
лазразумелых слоў». Кнігі мелі ілюстрацыі, якія паказва-
лі жывёльны свет, віды геаграфічных зон. У падручніках,
акрамя тэкстаў рэлігійна-маральнага зместу, былі апавя-
данні К. Д. Ушынскага, Л. М. Талстога, I. С. Тургенева,
байкі I. А. Крылова, вершы А. В. Кальцова, М. Ю. Лер-
мантава, А. С. Пушкіна, I. С. Нікіціна, М. А. Някрасава,
Ф. I. Цютчава, П. А. Вяземскага, С. Т. Аксакава,
А. А. Фета.
У параўнанні з «Кннгой для чтення в народных учнлн-
іцах Внленского учебного округа» 1863 г., якая перавыда-
валася з 60 да 90-х гг. XIX ст., тут большае месца займалі
апісанні з’яў прыроды, апавяданні аб свеце раслін і жывёл,
змяшчаліся творы рускіх пісьменнікаў. Аднак у падручніку
шмат месца займалі раздзелы царкоўнаславянскай грама-
ты, расказы з біблейскай гісторыі, гісторыі царквы, рэлі-
гійнага і павучальнага характару, напісаныя свяшчэнна-
служыцелямі.
3 узмацненнем рэакцыі ў галіне народнай асветы ста-
ранна праглядаліся вучэбныя планы і праграмы, падруч-
нікі і вучэбныя дапаможнікі. У сельскіх і гарадскіх народ-
ных школах пачаў панаваць «граматызм».
Міністэрства народнай асветы дапускала некаторыя
змяненні ў арганізацыі, змесце і методыцы навучання з
вялікай асцярожнасцю. Творчыя пошукі перадавых настаў-
нікаў стрымліваліся цыркулярнымі распараджэннямі па-
пячыцеля Віленскай вучэбнай акругі, які строга прытрым-
ліваўся прынцыпаў выхавання вучняў у духу праваслаўя,
пакорлівасці дзяржаўнай уладзе і маёмным класам.
Прагрэсіўнымі педагогамі Беларусі ўзнімаліся пытан-
ні аб паляпшэнні выкладання матэматыкі і іншых прад-
метаў у пачатковых народных школах. Яны выступалі су-
праць механічных спосабаў навучання. Народныя настаў-
нікі вучылі лічэнню, рашэнню практычных задач з дапа-
могай разважання на практычным матэрыяле, выступалі
супраць запамінання без разумення.
У гарадскіх вучылішчах выкладалася арыфметыка
(поўны курс), практычная геаметрыя, чарчэнне і фізіка.
У павятовых вучылішчах вывучаліся гэтыя ж прадметы
(поўны курс арыфметыкі, геаметрыі, але без доказаў).
ПрагімназіІ, як правіла, працавалі па гімназічнай прагра-
ме за першыя 4 гады. Вучэбныя праграмы астатніх ніжэй-
шых тыпаў школ былі падобны да праграм народных
сельскіх і гарадскіх вучылішчаў.
Для пачатковага навучання прымяняліся розныя пад-
ручнікі матэматыкі: «Армфметнка для начальных н сель- 253
скнх учнлніц» Золатава, «Руководство к арнфметнке» і
«Сбор арнфметнческнх задач» Воленса, падручнікі Главін-
скага, «Руководство к арнфметпке» Паульсона. У другой
палавіне XIX ст. пачатковая арыфметыка вывучалася па
метаду Грубэ ў пераказе В. Еўтушэўскага. Вывучэнне
лікаў пачыналася з іх уласцівасцей, а не аперацый. Асноў-
ным падручнікам быў «Сборнпк арнфметпческнх задач»,
кіраўніцтвам для настаўніка — «Методнка арнфметпкн»
В. Еўтушэўскага. ГІерадавыя настаўнікі паступова пера-
ходзілі на вывучэнне арыфметыкі па метаду, у аснову
якога пакладзен прынцып вывучэння аперацый. Па гэтаму
метаду былі пабудаваны «Сборннк задач п прнмеров» і
«Методнка начальной арнфметнкн» вядомага метадыста
А. Гольдэнберга.
У Беларусі адным з самых відных метадыстаў па ма-
тэматыцы быў Д. I. Ціхаміраў. Яго «Методнка начальной
арнфметнкн» садзейнічала пераходу школ Беларусі ад
вывучэння арыфметыкі па метаду Грубэ на метад А. Голь-
дэнберга. Д. I. Ціхаміраў лічыў, што ў аснову вывучэння
курса павінны быць пакладзены прынцып свядомасці, су-
вязь тэарэтычнага матэрыялу з задачамі жыццёвай прак-
тыкі, нагляднасць.
Царскаму самадзяржаўю, нягледзячы на ўзмоцненае
насаджэнне царкоўнапрыходскіх школ і школ граматы, не
ўдалося стрымаць грамадскай ініцыятывы ў адкрыцці на-
родных вучылішчаў.
Насуперак жаданню кіруючых колаў царскай Расіі па-
вярнуць справу народнай асветы ў вернападданніцкім на-
прамку ў Беларусі распаўсюджваліся прагрэсіўныя ідэі
рускіх педагогаў-дэмакратаў, якія абуджалі грамадскую
цікавасць да народнай школы, аказвалі ўплыў на вучэбна-
выхаваўчы працэс, садзейнічалі распаўсюджванню пісь-
меннасці.
Сярэдняя адукацыя. Паліцэйска-саслоўны курс
самадзяржаўнага ўрада ў адносінах да сярэдняй школы
тармазіў культурнае развіццё краіны, калечыў маладое
пакаленне. Прымаліся меры да таго, каб перашкодзіць
расшырэнню сярэдняй адукацыі, не дапускаць у сярэднія
навучальныя ўстановы вучняў з працоўных слаёў насель-
ніцтва.
3 1865 г. на тэрыторыі Беларусі адбывалася пераўтва-
рэнне гімназій і прагімназій у класічныя і рэальныя па
статуту 1864 г., згодна з якім гімназіі мелі на мэцс даць
юнацтву агульную адукацыю. Устанаўліваліся тыпы гім-
назій: класічная з абедзвюма старажытнымі мовамі, гім-
назія з адной лацінскай мовай, рэальная гімназія. Вучэб-
254 ным планам класічнай і рэальнай гімназій прадугледжва-
лася аднолькавая колькасць урокаў па закону божаму,
рускай мове і славеснасці, гісторыі, геаграфіі. У рэальных
гімназіях старажытныя мовы не выкладаліся. Статут аб-
вясціў прынцып агульначалавечай адукацыі і ўсесаслоў-
насці школы. Нягледзячы на гэга абвяшчэнне, школа ў
другой палавіне XIX ст. захоўвала саслоўна-класавы ха-
ракгар.
У губернях Беларусі пераўтварэнне гімназій і прагім-
назій праводзілася асцярожна і па ўстаноўленаму акругай
плану: былі закрыты Свіслацкая і Маладзечанская прагім-
назіі як «нядобранадзейныя ў палітычных адносінах»,
створана новая прагімназія ў Гомелі, пераўтвораны
трохкласныя павятовыя вучылішчы ў Брэсце і Бабруйску
ў прагімназіі.
Усяго на тэрыторыі Беларусі было пяць мужчынскіх
класічных гімназій: Мінская (заснавана ў І803 г. з трох-
класнага прыходскага вучылішча), Слуцкая, Віцебская,
Магілёўская, Гродзенская, пераўтвораная з былой дамі-
ніканскай гімназіі ў 1834 г. 3 пачатку 60-х гг. Мінская
гімназія мела шляхетны пансіён і землямерна-таксатарскі
клас (з 25 вучнямі). Гімназіі існавалі на сродкі ад казны,
гарадскіх грамадстваў і плату за навучанне. Былі адкрыты
4 прагімназіі (Мазырская, псраўтвораная ў шасцікласную
ў 1874 г., Брэсцкая, Бабруйская чатырохкласныя, засна-
ваныя ў 1865 г., Гомельская шасцікласная). Класічныя
мужчынскія гімназіі былі сямі-васьмікласнымі сярэднімі
агульнаадукацыйнымі навучальнымі ўстановамі з пара-
лельнымі аддзяленнямі і падрыхтоўчымі класамі. Старэй-
шымі гімназіямі лічыліся Слуцкая і Мінская. У класічных
гімназіях па статуту 1864 г. выкладаліся вучэбныя прад-
меты: закон божы, руская мова і славеснасць, царкоўна-
славянская, лацінская, грэчаская, нямецкая, французская
мовы, матэматыка, фізіка, геаграфія, прыродазнаўчая гі-
сторыя (кароткае нагляднае тлумачэнне трох царстваў
прыроды), чыстапісанне, чарчэнне, рысаванне і інш.
«Статут гімназій і прагімназій ведамства Міністэрства
народнай асветы», зацверджаны 30 ліпеня 1871 г., узако-
ніў класічную гімназію як асноўны тып сярэдняй школы.
У гімназіях уводзіліся падрыхтоўчыя класы, павялічваўся
тэрмін навучання ў VII класе да 2 гадоў. На думку мі-
ністра асветы Д. А. Талстога, павелічэнне тэрміну наву-
чання ў гімназіях дазволіць затрымаць навучэнцкую мо-
ладзь у навучальных установах на 1 год і тым самым за-
хаваць тх ад «шкоднага» і «тлятворнага» ўплыву антыўра-
давых настрояў. Падпарадкаванне юнакоў яшчэ на адзін
год штодзённаму кантролю як адносна вучэбных занят-
каў, так і самога спосабу жыцця акажацца, несумненна, 255
дабратворным і ў маральных адносінах, гаварылася ў
тлумачальнай запісцы да статута. 3 1 студзеня 1875 г. у
Віленскай вучэбнай акрузе VII класы гімназій былі раз-
дзелены на два аддзяленні, уводзіўся VIII клас. Статут
1871 г. прадугледжваў стварэнне і прагімназій (па ўзроў-
ню адукацыі адпавядалі чатыром класам гімназій), увя-
дзенне падрыхтоўчых класаў. 3 20 чэрвеня 1874 г. дазва-
лялася адкрываць шасцікласныя прагімназіі. Так, у
1873/74 навучальным годзе быў адкрыты на мясцовыя
сродкі V клас у Мазырскай прагімназіі. Працэс пераўтва-
рэння прагімназій у Беларусі быў марудным. Неабходны
былі дадатковыя сродкі.
У сувязі з цяжкасцямі вывучэння стараЖытных моў,
увядзеннем строгіх дысцыплінарных патрабаванняў да
вучняў многія з іх не паспявалі. Так, у Брэсцкай прагім-
назіі ў 1871 г. са 119 вучняў у чатырох класах і падрых-
тоўчым засталіся на другі год 32, пераведзены — 65, за-
кончылі курс з правам паступаць у V клас гімназіі — 7,
не закончылі і выбылі — 15 вучняў. Паспяховасць у II
паўгоддзі складала: у падрыхтоўчым класе — 50 %, у I,
II, III класах—58 %, у IV класе — 63 %. Згодна са ста-
тутам 1871 г. навучэнцы гімназій і прагімназій, якія былі
2 гады ў адным класе і не паспявалі, звальняліся. У Ві-
ленскай вучэбнай акрузе ў 1873/74 навучальным годзе
такіх вучняў было 174 (або 4,4 %). У 1897/98 навучальным
годзе з 3988 вучняў гімназій і прагімназій Віленскай ву-
чэбнай акругі 472 (11,83 %) выбылі да заканчэння
курса216.
У сярэдніх навучальных установах строга рэгламента-
валася дзейнасць настаўнікаў і вучняў па развіццю і
ўдасканаленню розных форм пазакласных заняткаў: вуч-
нёўскіх гурткоў і таварыстваў, рэфератаў, музычна-літара-
турных вечароў і ранішнікаў, дыскусій, прагулак, развіцця
спорту, пазакласнага чытання. Пазакласнае чытанне да-
пускалася і заахвочвалася з мэтай развіцця цікавасці да
рускай мастацкай літаратуры, а галоўнае — з мэтай кант-
ролю за чытаннем. Яно ажыццяўлялася пры дапамозе літа-
ратурных гутарак, у аснову якіх, паводле заявы папячы-
целя Віленскай вучэбнай акругі, была пастаўлена галоў-
ным чынам маральна-выхаваўчая задача, з тым каб на-
кіроўваць пачуцці і волю вучнёўскай моладзі ў духу любві
да цара і айчыны і перш за ўсё з мэтай выхавання рэлігій-
ных перакананняў.
У статуце 1871 г. указвалася аб наладжванні цеснай
сувязі выкладчыцкай дзейнасці з выхаваўчай. Класныя
настаўнікі назначаліся з ліку выкладчыкаў, якія мелі най-
256 большую колькасць урокаў у дадзеным класе і абавязва-
ліся сачыць за маральнымі паводзінамі кожнага вучня і
даваць справаздачу на пасяджэннях камісіі. Пратаколы
пасяджэнняў вяліся ў асобным журнале. Акрамя таго,
складаліся штомесячныя справаздачы і выстаўляліся кан-
дуітныя адзнакі пра кожнага вучня (аб поспехах у вучо-
бе і паводзінах).
Статут 1871 г. вызначаў новы характар абавязкаў ды-
рэктара, настаўнікаў, інспектара. Для ўзмацнення нагля-
ду за вучнямі і рэлігійна-маральнага выхавання быў за-
снаваны інстытут класных настаўнікаў, функцыі якога бы-
лі адкрыта паліцэйскімі. Статут узмацняў адміністра-
цыйную ўладу дырэктараў гімназій.
Статутам вызначан характар дзейнасці педагагічных
саветаў. 3 павелічэннем адміністрацыйнай улады дырэк-
тараў (начальнікаў) правы педагагічных саветаў скара-
чаліся. Іх увага была засяроджана на пытаннях, ад якіх
залежалі «вялікі поспех і працвітанне вучэбна-выхаваўчай
справы». Статут устанавіў новы прынцып узнагароджання
настаўнікаў: замест акладу ўводзілася паўрочная аплата.
У 1872 г. былі ўпершыню зацверджаны агульнадзяр-
жаўныя праграмы гімназій. Граматыка рускай мовы вы-
вучалася ў першых чатырох класах гімназій, у старшых
класах — граматычны аналіз, які праводзіўся на ўзорах
літаратуры. Курс фізікі і прыродазнаўства быў скарочаны
да мінімуму. Пад уплывам грамадскасці ў вучэбныя пра-
грамы ў 1877 г. былі ўнесены некаторыя змяненні (пры-
знанне важнасці выкладання гісторыі рускай літаратуры,
скарачэнне матэрыялу па старажытных мовах у I і IV
класах). У 1890 г. быў уведзены новы вучэбны план, дзе
скарачаўся курс гісторыі рускай славеснасці, павялічваўся
курс царкоўнаславянскай мовы.
Для вучэбных планаў і праграм гімназій і прагімназій
былі характэрнымі няўзгодненасць прадметаў, адсутнасць
міжпрадметных сувязей (паняцце аб аб’ёмах па фізіцы да-
валася ў V класе, а па геаметрыі — у VI; паняцце па трьГ-
ганаметрычных функцыях у фізіцы — у VI класе ў пачат-
ку навучальнага года, па трыганаметрыі — у сярэдзіне
года). Парадак размяшчэння вучэбных прадметаў у ву-
чэбных планах не адпавядаў узроставым асаблівасцям
вучняў. Так, у вучэбных праграмах гімназій рэкамендава-
лася падрабязнае вывучэнне граматыкі ў малодшых кла-
сах. Матэматыка і фізіка выкладаліся па скарочанай
праграме. У мужчынскіх гімназіях матэматыка вывучала-
ся з III класа, у жаночай — з V. У жаночых гімназіях ад-
сутнічалі грэчаская і лацінская мовы. 3 гэтай прычыны
гімназісткам было цяжка паступіць у вышэйшыя наву-
чальныя ўстановы. Стваралася толькі бачнасць роўнасці 251
9. Зак. 2605.
муйсчынскіх і жаночых гімназій. Па статуту 1871 г. фак-
тычна выключалася з вучэбнай праграмы прыродазнаўст-
ва. Недасканалымі былі і падручнікі.
У класічных гімназіях асноўнымі прадметамі былі ста-
ражытныя мовы і матэматыка. Лічылася, што старажыт-
ныя мовы з’яўляюцца найлепшым сродкам для фарміра-
вання і развіцця разумовых здольнасцей і выхавання ха-
рактару навучэнцаў. Сапраўдная прычына заключалася ў
тым, каб адцягнуць моладзь ад усё ўзрастаючага ўплыву
матэрыялістычнага светапогляду. Па статуту 1871 г. на
старажытныя мовы адводзілася амаль палавіна вучэбна-
га часу. Лацінская мова вывучалася з I класа (8 гадзін у
тыдзень, руская — усяго толькі 4 гадзіны). Грэчаская мо-
ва ўводзілася з III класа (5 гадзін у тыдзень, руская мо-
ва — 4 гадзіны). У двух малодшых класах (I—II) было
адменена выкладанне прыродазнаўчай гісторыі, уключа-
най у вучэбны план пад уплывам ідэй К- Д- Ушынскага
замест кароткага прыродазнаўства. На думку царскіх чы-
ноўнікаў, прыродазнаўчая гісторыя абцяжарвала памяць
вучняў і не прыносіла карысці для іх развіцця. Скарачаўся
курс рускай славеснасці і гісторыі.
Вялікія цяжкасці адчувалі гімназісты, якія вывучалі
старажытныя мовы. Павялічвалася колькасць непаспяваю-
чых. У 1876 г. быў выпуск вучняў, якія навучаліся дзвюм
мовам (грэчаскай і лацінскай); ён паказаў слабыя веды па
гэтых мовах і адсутнасць цікавасці да іх вывучэння.
Не лепш было з выкладаннем новых замежных моў. Па
статуту колькасць гадзін на новыя замежныя мовы (нямец-
кую і французскую) засталася ранейшая — 19, а коль-
касць гадзін на лацінскую мову павялічылі з 34 да 49, на
грэчаскую — з 24 да 36. У справаздачах адзначалася, што
«беспаспяховасць выкладання новых моў» у многіх гім-
назіях тлумачылася не толькі пабольшанымі патрабаван-
нямі, але і ў значнай меры недастатковай педагагічнай і
дыдактычнай падрыхтоўкай многіх настаўнікаў, а таксама
адсутнасцю адзінства ва ўжыванні граматычных тэрмінаў
настаўнікамі розных моў у адной і той жа гімназіі. Асноў-
ны ўпор рабіўся на граматыку, а не на практычнае выву-
чэнне замежнай мовы. У Віленскай вучэбнай акрузе дзвюм
мовам (нямецкай і французскай) навучалася ў 1874/75
годзе толькі 14 % гімназістаў, 56,1 °/о — адной француз-
скай. Акрамя падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў, якія
прысылаліся міністэрствам народнай асветы, Віленская
вучэбная акруга выдавала падручнікі і вучэбныя дапамож-
нікі па старажытных і новых мовах, рэкамендаваліся пад-
ручнікі і метадычныя дапаможнікі, выдадзеныя Варшаў-
258 скай вучэбнай акругай217.
Сярэднія навучальныя ўстановы Беларусі карысталіся
падручнікамі і вучэбнымі дапаможнікамі: «Грамматнка
французского языка» (ч. I — на польскай мове, ч. II —
на французскай) Кжэўскага (яго ж падручнік па француз-
скай мове), французска-польскі размоўнік Боквэла, «Но-
вая французская хрэстаматыя» Дэнуа (складалася з
урыўкаў розных французскіх аўтараў і слоўніка для пе-
ракладу). Для гімназін выдаваліся рознага роду практыч-
ныя кіраўніцтвы, хрэстаматыі, граматыкі і пераклады,
слоўнікі, а таксама наглядныя дапаможнікі, якія прымя-
няліся пры навучанні новым мовам. У сярэдніх навучаль-
ных установах выкарыстоўваліся падручнікі па англійскай
і французскай мовах. Параўнальна-супастаўляльны метад
садзейнічаў пашырэнню агульнага лінгвістычнага круга-
гляду вучняў. Настаўнікі ў працэсе навучання выкарыстоў-
валі веданне роднай мовы вучнямі, уносілі элементы свя-
домасці.
Выкладанне новых замежных моў у сярэдніх навучаль-
ных установах праходзіла малапаспяхова. Не хапала пад-
рыхтаваных выкладчыкаў. Выкладчыкамі новых моў у ас-
ноўным былі жанчыны. Іх праца ацэньвалася ніжэй. Яны
мелі толькі сярэднюю адукацыю, а з вышэйшай былі адзін-
кі. Педагагічныя кадры па замежных мовах у акрузе не
рыхтаваліся: запрашаліся на работу іншаземцы, якія часта
не мелі педагагічнай падрыхтоўкі і дрэнна ведалі рускую
мову.
Адсутнасць добрых падручнікаў, якія адпавядалі б пра-
грэсіўным метадычным патрабаванням, недахоп настаўні-
каў з мясцовага насельніцтва, перагружанасць вучэбных
праграм сталі вынікам нездавальняючай пастаноўкі вы-
кладання новых замежных моў у сярэдніх навучальных
установах, што прыводзіла да паніжэння паспяхо-
васці.
15 мая 1872 г. быў зацверджаны статут рэальных ву-
чылішчаў, згодна з якім мэтай гэтых навучальных устаноў
з’яўлялася «даць вучнёўскай моладзі агульную адукацыю,
прыстасаваную да практычных патрэб і да набыцця тэх-
нічных ведаў». Рэальныя вучылішчы былі шасцігадовымі;
сямігадовыя рэальныя гімназіі, адкрытыя па статуту
1864 г., ліквідаваліся. V і VI класы рэальных вучылішчаў
(у залежнасці ад мясцовых умоў) размяжоўваліся на два
аддзяленні: асноўнае і камерцыпнае. Пры асноўным да-
звалялася ствараць дадатковы VII клас з аддзяленнямі
(агульным для падрыхтоўкі ў вышэйшыя спецыяльныя на-
вучальныя ўстановы, механіка-тэхнічным і хіміка-тэхніч-
ным). Аднак дадатковыя класы існавалі не ва ўсіх рэаль-
ных вучылішчах. 259
НОВАЯ МЕГОДА
ШКЗДШМП*
АСНОЙАТОЬЙНХЬ Й*А.В«1Ь
«• шт шц «йшйн । нв№
Ш йійшсш аяайма» «Шжьвл
«» Тіймн»іш. жД»М*|»МУ
чнрг»
- еь даіодшм й«ШМ*
Н*4^е м «йімымнсй; « утасждаю*
ВДОВІАВЛ,
МдоыйМ' $ ОМШМЭД/З. Ккгмркнк».
<?• «рмч.нг, .В^Ж МЯ
ІВН
Тытульны ліст метадычнага
дапаможніка «Новая
метода», 1870
лішча адкрылася ў 1885
У другой палавіне XIX ст. у
Беларусі былі толькі 3 рэаль-
ныя вучылішчы: Пінскае, за-
снаванае ў 1834 г. (з 1864 па
1872 г. — рэальная гімназія),
Мінскае і Магглёўскае.
Мінскае рэальнае сяміклас-
нае вучылішча было адкрыта
1 ліпеня 1880 г. у саставе ад-
наго V класа асноўнага аддзя-
лення, у 1881 г. адкрылі VI
клас асноўнага аддзялення, у
1882 — механіка-тэхнічнае
аддзяленне дадатковага класа,
у 1884—1885 гг. — III—IV кла-
сы. Толькі да 1886/87 наву-
чальнага года на асноўным ад-
дзяленні быў адкрыты VII да-
датковы клас з аддзяленнямі
(агульным і механіка-тэхнала-
гічным). Магілёўскае Аляк-
сандраўскае рэальнае вучы-
г. у саставе двух ніжэйшых
класаў са штогадовым прыбаўленнем па аднаму наступ-
наму класу да VI уключна. 3 1894 г. вучылішча стала
сямікласным.
360
У рэальныя вучылішчы прымаліся дзеці ўсіх саслоўяў
з Ю гадоў, якія закончылі пачатковыя народныя і царкоў-
напрыходскія, гарадскія і сельскія школы. Аднак у іх ву-
чыліся дзеці пераважна гандлёва-прамысловай буржуазіі,
чыноўнікаў, дваран. Малалікасць рэальных вучылішчаў,
плата за навучанне абмяжоўвалі доступ у іх дзецям пра-
цоўных.
Рэальныя вучылішчы мелі кабінеты: фізічны, прырода-
знаўчагістарычны, механічны і рысавання. У іх па стату-
ту 1872 г. выкладаліся: матэматыка, руская мова, новыя
замежныя мовы, гісторыя, закон божы, геаграфія, прыро-
дазнаўчая гісторыя, фізіка, спецыяльныя прадметы. Знач-
на скарацілася колькасць гадзін па прыродазнаўчай
гісторыі (у4раэы).
РэальнЫя вучылішчы не задавальнялі патрэбы пра-
мысловасці, якая развівалася. Іх выпускнікі не былі да-
статкова падрыхтаваны да практычнай дзейнасці, не
атрымлівалі «паўнацэннай агульнай адукацыі і колькі-не-
будзь саліднай прафесійнай падрыхтоўкі». Універсітэты
для іх былі закрыты. 9 чэрвеня 1888 г. быў зацверджаны
новы статут рэальных вучылішчаў, згодна з якім яны
больш наблізіліся да агульнаадукацыйных сярэдніх наву-
чальных устаноў. Рэальныя вучылішчы заставаліся шасці-
класнымі. Падрыхтоўчыя класы дазвалялася адкрываць
на мясцовыя сродкі. Дадатковы клас рыхтаваў тых, хто
жадаў, да паступлення ў вышэйшыя спецыяльныя наву-
чальныя ўстановы. Тэхнічныя аддзяленні закрываліся. 3
вучэбнага плана выключаліся механіка, хімія, скарачаліся
ўрокі на рысаванне, уводзілася выкладанне нямецкай мо-
вы (з I класа). Павялічылася колькасць гадзін на закон
божы, у старшых класах — на гісторыю і геаграфію.
Па статуту 1888 г. выкладаліся вучэбныя прадметы: ма-
тэматыка, фізіка, прыродазнаўчая гісторыя (з III класа),
геаграфія, чарчэнне, рысаванне, нямецкая, французская,
руская мовы, руская славеснасць, закон божы. 3 1891 г.
уведзены нядзельныя літаратурныя гутаркі па рускай сла-
веснасці, гісторыі, геаграфіі. Рэальныя вучылішчы мелі
фундаментальныя і вучнёўскія бібліятэкі.
Патрабаванні педагагічнай грамадскасці аб увядзенні
ручной працы, азнаямленні вучняў сярэдніх навучальных
устаноў з вытворчасцю, выказаныя ў час дыскусій на педа-
гагічных саветах, метадычных камісіях, не знайшлі прак-
тычнага ажыццяўлення.
Сярэдняя школа ў Беларусі, як і на ўсёй тэрыторыі
Расіі, не была даступна для працоўных слаёў насельніцтва
нягледзячы на тое, што ў 1864 г. адмяняліся саслоўныя
абмежаванні для атрымання сярэдняй і вышэйшай адука-
цыі. У гімназіях, прагімназіях, рэальных вучылішчах
займаліся дзеці дваран, буржуазіі, чыноўнікаў, духавенст-
ва. Так, гімназіі і прагімназіі Беларусі ў пачатку 1874/75
навучальнага года наведвалі 2463 вучні. 3 іх дзяцей два-
ран і чыноўнікаў вучылася 1362 (55,3 %), гарадскога
саслоўя — 758 (30,78 %), духавенства — 206 (8,36 %),
сельскага саслоўя — 92 (3,73 %), іншых — 45 (1,83 %)2’8.
Даныя аб сацыяльным складзе вучняў рэальных ву-
чылішчаў на пачатак 1890/91 навучальнага года сведчаць,
што з 504 вучняў 289 былі сынамі дваран і чыноўнікаў
(57,34 %), 140 — выхадцамі з гарадскіх саслоўяў, пера-
важна купцоў, гандлёва-прамысловай буржуазіі (27,78 %),
10 — дзецьмі духавенства (1,98 %), з сельскіх саслоўяў
вучыліся толькі 45 вучняў (8,93 %), іншых — 20 (3,97 %).
У канцы 80 — першай палавіне 90-х гг. XIX ст. значна
павялічылася колькасць дзяцей дваран і чыноўнікаў, якія
вучыліся ў сярэдніх навучальных установах. Гэта тлума-
чыцца перш за ўсё тым, што ў 80-я гг., у перыяд наступіў-
шай рэакцыі, царскі ўрад прыняў Шэраг мер па абмежа-
ванню прыёму дзяцей ніжэйшых саслоўяў у сярэднюю
школу.
201
18 чэрвеня 1887 г. быў выдадзены цыркуляр «Аб мерах
па паляпшэнню складу вучняў у гімназіях і прагімназіях»,
які ўвайшоў у гісторыю пад назвай цыркуляра «Пра ку-
харчыных дзяцей». Ён прадпісваў не прымаць у гімназіі
«дзяцей кучараў, лакеяў, павароў, прачак, дробных крама-
раў». 3 гэтай мэтай кіруючыя колы закрылі амаль паўсюд-
на падрыхтоўчыя класы, якія давалі магчымасць дзецям
малазабяспечаных бацькоў паступаць у сярэднюю школу.
Затым былі выдадзены цыркуляры (напрыклад, ад 10 лі-
пеня 1887 г. — «Аб абмежаванні прыёму ў сярэднія наву-
чальныя ўстановы яўрэяў 10 % нормаю»). Распараджэн-
нямі міністэрства прапаноўвалася павышэнне экзамена-
цыйных патрабаванняў пры паступленні ў I клас гімназіі,
павышэнне платы за навучанне. У выніку гэтых мер ска-
рацілася колькасць вучняў у сярэдніх навучальных уста-
новах, змяніўся і іх сацыяльны склад.
Да сярэдзіны 90-х гг. на тэрыторыі Беларусі было 7
мужчынскіх гімназій (Слуцкая, Мінская, Гродзенская,
Віцебская, Магілёўская, Брэсцкая, Гомельская; апошняя
пераўтворана ў 1897 г. з шасцікласнай прагімназіі), 2 пра-
гімназіі (Бабруйская пяцікласная з падрыхтоўчым класам,
Мазырская шасцікласная). У 90-я гг. класічная форма аду-
кацыі прыходзіць у супярэчнасць з эканамічным развіццём
краіны і на гэтай аснове ўзмацняецца імкненне надаць
сярэдняй адукацыі рэальны характар. Узнікла неабход-
насць у рэформе сярэдняй адукацыі. Грамадска-педагагіч-
ны рух за новую школу ў 90-я гг., а затым і ў пачатку
XX ст. набыў агульнарасійскі характар.
Прагрэсіўную грамадскасць Беларусі не задавальняў
стан сярэдняй школы. Класічныя гімназіі, якія існавалі, не
адпавядалі патрабаванням часу, не давалі жыццёва неаб-
ходных ведаў. Вучэбны курс сярэдніх навучальных уста-
ноў быў пабудаваны без уліку запатрабаванняў прамыс-
ловасці і сельскай гаспадаркі, пакідаючы гімназістаў без
неабходных ведаў аб прыродзе наогул і сельскай гаспа-
дарцы ў прыватнасці. Калі не лічыць элементарнага курса
фізікі, вучні недастаткова атрымлівалі ведаў, якія маглі
б дапамагчы разабрацца ў з’явах і законах прыроды. Та-
му перадавыя педагогі лічылі мэтазгодным увядзенне ў
сярэдніх навучальных установах поўнага курса прырода-
знаўства, дапоўненага асновамі сельскай гаспадаркі. Калі
ў пачатку 60-х гг. выкладанню матэматыкі адводзілася
важнае месца (уводзіліся новыя раздзелы, якія збліжалі
школьны курс матэматыкі з навукай, вялікае значэнне
надавалася рэалізацыі прынцыпу сувязі матэматыкі з
практыкай), то ў вучэбных планах 70—80-х гг. матэматыка
262 вывучалася з мэтай развіцця абстрактнага мыслення, ігна-
равалася яе прыкладное
значэнне. Матэматыка была
адзінай навукай з галіны
прыродазнаўства, якая ад-
павядала асноўнай мэце
класічнай гімназіі, што за-
ключалася ў развіцці розу-
му, выхаванні логікі разва-
жанняў. Аднак яна не павін-
на была дамініраваць над
іншымі прадметамі, каб не
ператварыць гімназіі «ў ма-
тэматычныя школы». У ву-
чэбных праграмах 1872 г.
было зусім абыдзена пытан-
не аб выкарыстанні матэма-
тыкі ў практычных мэтах. У
старшых класах знаёмілі
вучняў з фізікай, якая раз-
глядалася як дадатак курса
матэматыкі219. Вельмі мала^
Слуцкая гімназія, пачатак
XX ст.
надавалася ўвагі навучанню ў гімназіях чарчэнню і рыса-
ванню.
Вучэбная праграма па матэматыцы 1890 г. змяшчала
больш вялікі матэрыял, хоць задачы выкладання матэма-
тыкі заставаліся тыя ж. Па гэтай праграме гімназіі пра-
цавалі да 1917 г. У рэальных вучылішчах праграмы па
матэматыцы былі крыху паўнейшымі і змяшчалі прыклад-
ныя пытанні.
У Беларусі ў другой палавіне XIX ст. было выдадзена
некалькі вучэбных кіраўніцтваў па матэматыцы. Некато-
рыя настаўнікі займаліся даследаваннямі ў галіне элемен-
тарнай матэматыкі, фізікі, пісалі па гэтых прадметах ву-
чэбныя дапаможнікі, праводзілі сістэматычныя метэара-
лагічныя назіранні, статыстычныя і іншыя даследаванні
свайго краю. Яны выступалі сумесна з настаўнікамі Расіі
за рэформу сярэдняй адукацыі на пачатках, якія адпавя-
далі патрабаванням навукі і практыкі.
У гэты перыяд назіраецца павышаная цікавасць настаў-
нікаў да пытанняў дыдактыкі, якія актыўна абмяркоўва-
ліся на педагагічных саветах. Распрацоўваў тэарэтычныя
і метадычныя пытанні школьнай матэматыкі настаўнік
Гродзенскай гімназіі I. С. Свідэрскі (Несколько слов о
решеннн геометрнческнх задач без помоіцн лннейкн. —•
Гродна, 1876). Былі выдадзены падручнікі і дапаможнікі
па геаметрыі, якія мелі на мэце доследным шляхам па-
знаёміць дзяцей з асноўнымі паняццямі элементарнай
263
геаметрыі і тым самым падрыхтаваць іх да вывучэння
сістэматычнага курса. Распрацоўка прапедэўтычнага кур-
са геаметрыі ішла ў трох напрамках: нагляднае вывучэнне
геаметрыі на мадэлях, правядзенне практычных работ па
вымярэнню і чарчэнню геаметрычных фігур, рашэнне най-
прасцейшых геадэзічных задач.
Настаўнік Мінскай гімназіі А. К- Жбікоўскі апублікаваў
у часопісе «Вестннк математнческнх наук» (выдаваўся ў
Вільні) некалькі артыкулаў. Падручнік па арыфметыцы
А. К. Жбікоўскага прымяняўся ў Віленскай вучэбнай акру-
зе ў якасці кіраўніцтва для выкладання матэматыкі ў
старшых класах гімназіі. У гэтай рабоце звярталася вялі-
кая ўвага на пытанні тэарэтычнай арыфметыкі і тэорыі
лікаў. Настаўнік матэматыкі Мазырскай прагімназіі
В. Дабравольскі распрацаваў курс геаметрыі на аснове
вымярэння і чарчэння рэальных прадметаў і рашэння геа-
дэзічных задач. Ен лічыў, што вывучэнне лагічнага курса
геаметрыі без папярэдняй падрыхтоўкі выклікае ў дзяцей
вялікія цяжкасці. Таму нерад лагічным курсам трэба вы-
кладаць прапедэўтычны. На яго думку, цвёрдае
засваенне геаметрычных паняццяў магчыма толькі тады,
калі ў памяці вучняў накопіцца дастатковы запас уяўлен-
няў, атрыманых шляхам практычнага знаёмства з геамет-
рычным матэрыялам; практыка павінна пастаянна ісці
поплеч з разумовай дзейнасцю вучняў. Педагог распраца-
ваў праграму і склаў дапаможнікі для настаўнікаў і вуч-
Няў па гэтых пытаннях.
3 ростам незадавальнення перадавых колаў грамадска-
сці класічнымі гімназіямі прымаліся меры па ўдасканаль-
ванню метадаў выкладання вучэбных прадметаў. У 80-я і
першай палавіне 90-х гг. склікаліся нарады, канферэнцыі
настаўнікаў па розных пытаннях вучэбнай дзейнасці, на
якіх праводзіліся дыскусіі. У цэнтры ўвагі нарад, настаў-
ніцкіх курсаў, спецыяльных камісій было ўдасканальванне
выкладання рускай мовы і літаратуры, прыродазнаўча-
матэматычных прадметаў; выпрацоўваліся практычныя
рэкамендацыі, пераглядаліся вучэбныя праграмы і планы.
Пераглядаліся пытанні арганізацыі вучэбнай справы.
Выстаўляліся патрабаванні даступнасці сярэдняй школы
для шырокіх слаёў насельніцтва. Аднак гэтыя патраба-
ванні не маглі ажыццявіцца ва ўмовах царскай Расіі. Мно-
гія рэкамендацыі супярэчылі ўстаноўкам афіцыйнай педа-
гогікі. Прымяненне выпрацаваных дыдактычных патраба-
ванняў у рамках існуючых вучэбных планаў і праграм
аказалася немагчымым.
Жаночыя вучылішчы і гімназіі. Царскі ўрад пад уздзе-
264 яннем шырокага грамадска-педагагічнага руху вымушаны
быў адкрыць у губернскіх гарадах жаночыя навучальныя
ўстановы, набліжаныя па характару і ўзроўню адукацыі
да гімназій. 30 мая 1858 г. было зацверджана «Палажэнне
аб жаночых вучылішчах ведамства міністэрства народнай
асветы». Гэтыя навучальныя ўстановы павінны былі ўтрым-
лівацца пераважна на сродкі грамадскасці, дабрачынных
арганізацый і прыватных асоб, «атрымліваючы толькі ў
асобных выпадках субсідыі ад урада». Жаночыя вучылі-
шчы прызначаліся для дзяўчынак «сярэдняга дастатку»
гарадскіх саслоўяў. Яны былі з шасцігадовым (1-ы разрад)
і трохгадовым (2-і разрад) курсамі навучання. Да канца
60-х гг. XIX ст. у Беларусі было адкрыта 21 прыватнае
жаночае вучылішча 1-га і 2-га разрадаў. Вучылішчы ў ас-
ноўным ствараліся па грамадскай ініцыятыве.
Жаночыя вучылішчы 1-га разраду давалі аб’ём ведаў,
роўны Марыінскім жаночым гімназіям, аднак тыя, хто
заканчваў іх, не мелі роўных правоў з выпускніцамі Ма-
рыінскіх навучальных устаноў. Аднакласныя жаночыя ву-
чылішчы (з трохгадовым навучаннем) давалі дзяўчынкам
элементарную адукацыю, яны знаходзіліся ў распара-
джэнні дырэкцыі народных вучылішчаў.
Згодна з «ГІалажэннем аб жаночых гімназіях і прагім-
назіях 3 вучэбных акруг Паўднёва-Заходняй Расіі» ад
26 мая 1869 г. прыватныя жаночыя вучылішчы атрымлівалі
правы чатырохкласных прагімназій і сямікласных гімна-
зій без папячыцельскіх саветаў. Непасрэднае кіраванне
гэтымі навучальнымі ўстановамі давяралася аднаму з ды-
рэктараў мужчынскіх гімназій або прагімназій, інспектару.
Нагляд за вучэбнай часткай ускладаўся на асобага прад-
стаўніка акругі. Памочніцамі начальнікаў былі галоўныя
наглядчыцы. Жаночыя прагімназіі і гімназіі давалі аду-
кацыю вышэйшую за элементарную, маглі сапернічаць з
дамашняй адукацыяй дзяўчынак і прыватнымі пансіёнамі.
У іх выкладаліся: закон божы, руская мова, арыфметыка,
геаграфія, усеагульная і айчынная гісторыя, прырода-
знаўства, французская і нямецкая мовы, чыстапісанне, ру-
кадзелле. Тым, хто заканчваў установу, выдаваліся па-
сведчанні з правам выкладання ў ніжэйшых народных
вучылішчах. Папячыцель I. П. Карнілаў прапаноўваў з мэ-
тай аховы жаночых навучальных устаноў ад польскага і ка-
таліцкага ўплыву ўзяць пад кантроль і навучанне дзяўчы-
нак220. Гэта мэта, на думку I. П. Карнілава, можа быць
дасягнута не толькі ваеннымі і адміністрацыйнымі мерамі.
Мацнейшай зброяй для праслаўлення самадзяржаўя і пр'а-
васлаўя павінны былі служыць навучальныя ўстановы і
распаўсюджванне ў гэтым краі рэлігійных кніг, малітвен-
нікаў. Для жаночых пансіёнаў гійпячыцель прапаноўваў 265
выдаць спецыяльную хрэстаматыю, у якую ўключаліся б
матэрыялы рэлігійнага характару.
Выдзеленыя Віленскай вучэбнай акрузе спецыяльныя
сродкі для расшырэння жаночай адукацыі ў асноўным
былі выкарыстаны для адкрыцця прывілеяваных навучаль-
ных устаноў. Так, у вышэйшым Марыінскім Віленскім
жаночым вучылішчы з паралельнымі падрыхтоўчымі кла-
самі, пансіёнам (заснавана ў 1870 г. і пераўтворана на
падставе асобнага Палажэння ад 24 мая 1876 г.) навуча-
ліся пераважна дочкі багатых землеўладальнікаў і чыноў-
нікаў.
Згодна з «Часовымі правіламі» ад 23 сакавіка 1863 г.
дзяўчынкі мелі права навучацца ў народных вучылішчах
нароўні з хлопчыкамі. Нядзельныя школы для дзяўчынак
маглі адкрывацца асобна. У царкоўнапрыходскія школы і
школы граматы дапускаліся дзяўчынкі да 12 гадоў. У на-
вучальных установах усіх ведамстваў акругі ў 1866 г.
навучалася каля 2600 дзяўчынак (8,36 % усіх вучняў)221.
Дзяўчынкі з сялянскіх саслоўяў з-за беднаты паўсюдна
не вучыліся. Многія з іх не маглі наведваць школу з-за
вялікай адлегласці да яе. Так, у 1863 г. у Віцебскім павеце
з 15 сельскіх пачатковых вучылішчаў толькі ў Любешкаў-
скім, Бабініцкім вучылася некалькі дзяўчынак. У Полацкім
павеце ў шасці сельскіх вучылішчах займалася 46 дзяўчы-
нак, у трох валасных вучылішчах—8. 3 45 валасных вучылі-
шчаў Лепельскага павета толькі ў пяці вучыліся дзяў-
чынкі222.
У 1865 г. у Беларусі былі адкрыты жаночыя змены
пры 36 прыходскіх гарадскіх вучылішчах. Толькі ў Віцеб-
скай і Магілёўскай губернях пры прыходскіх і народных
вучылішчах у гэтым годзе была адкрыта 21 жаночая зме-
на. На адну жаночую змену са сродкаў акругі адпускалася
250 руб. у год. Пастановай Мінскай дырэкцыі народных
вучылішчаў аб устанаўленні змен для навучання дзяўчы-
нак гэтыя сродкі размяркоўваліся наступным чынам: 150
руб. настаўніцы, 25 — законанастаўніку, 50 — на вучэбныя
дапаможнікі і матэрыяльнае забеспячэнне, 15 — на асвят-
ленне ў зімовы час і 10 руб. — вартаўніку. Гэтай пастано-
вай кіраваліся і іншыя дырэкцыі народных вучылішчаў
Беларусі223. Па прыгаворах грамадстваў, сельскіх паста-
новах гарадскіх улад, ініцыятыве перадавых настаўнікаў
ствараліся аднакласныя прыходскія жаночыя вучылішчы.
3 1865 г. адкрываліся жаночыя змены і пры народных ву-
чылішчах. 3 1868 г. адкрываліся прыватныя жаночыя пры-
вілеяваныя пансіёны: двухкласныя пансіёны ў Расіянах,
Мазыры, Пінску, Віцебску, Брэсце, Слоніме, Бабруйску,
266 Слуцку, Магілёве, Гомёлі і аднакласныя ў Ашмянах, Лі-
дзе, Дзісне, Ваўканыску, Пружанах, Кобрыне, Барысаве,
Ігумене, Навагрудку, Оршы, Мсціславе, Рагачове, Кліма-
вічах, Чэрыкаве, Рэчыцы. 3 мэтай дапушчэння да адука-
цыі дзяўчынак з мяшчанскіх саслоўяў пераўтвараліся жа-
ночыя ўзорныя пансіёны (у Полацку і Віцебску).
У Мінскай губерні было 8 жаночых пансіёнаў (Бары-
саўскі, Бабруйскі, Ігуменскі, Мазырскі, Навагрудскі, Пін-
скі, Мінскі, Слуцкі), у якіх вучыліся, галоўным чынам,
дочкі чыноўнікаў, ваенных, багатых землеўладальнікаў,
купцоў. Скончыўшыя пансіёны накіроўваліся настаўніцамі
ў народныя вучылішчы, іх аддзяленні і жаночыя змены. У
гэтых пансіёнах займаліся толькі 217 вучаніц. У Бабруй-
скім пансіёне было 78 дзяўчынак. Па колькасці вучняў і
вучэбнай дзейнасці ён лічыўся лепшым у губерні. У пансіё-
не знаходзіліся ў асноўным дочкі тых, хто служыў у воін-
скіх часцях і гарнізоне Бабруйскай крэпасці. У астатніх 6
пансіёнах навучаліся 139 дзяўчынак (па 23 на кожны).
Лічба, якая здзіўляе сваёй нязначнасцю, адзначаў у спра-
ваздачы за 1874 г. дырэктар народных вучылішчаў Мінскай
губерні У. А. Лялін. Абгрунтоўваючы мэты і задачы ства-
рэння рускіх жаночых прывілеяваных пансіёнаў, дырэктар
пісаў, што яны павінны былі служыць дзвюм роўна важным
мэтам: «даць прыстойнае выхаванне дочкам гарадскіх чы-
ноўнікаў і адукацыю ў рускім сэнсе і гусце дочкам нава-
кольных землеўладальнікаў»224.
Такая шчодрасць міністэрства народнай асветы ў адно-
сінах да прыватных жаночых пансіёнаў, прызначаных для
дочак маёмных класаў, асабліва ярка выступае на фоне
школьнай палітыкі царскага ўрада ў адносінах да пачат-
ковай народнай адукацыі. Дзяўчынкі працоўных слаёў
насельніцтва мелі магчымасць атрымліваць элементарную
адукацыю толькі ў народных змешаных вучылішчах, народ-
ных жаночых вучылішчах і зменах. Так, у 1888 г. у Мін-
скай губерні ў жаночай гімназіі, 2 жаночых вучылішчах
духоўнага ведамства вучыліся дзяўчынкі багатых сямейст-
ваў. Дзяўчынкі «сярэдняга дастатку» і бедных сямействаў
займаліся ў 10 жаночых зменах пры гарадскіх мужчынскіх
прыходскіх вучылішчах, якія мелі сваіх настаўніц, у 6
жаночых сельскіх народных і 280 змешаных вучылішчах.
Чатыры дабрачынныя грамадствы Мінскай губерні ўтрым-
лівалі 168 дзяцей, у тым ліку 55 дзяўчынак (Мінскае, На-
вагрудскае дабрачынныя грамадствы, Мінскі дзіцячы пры-
тулак, Слуцкі апякунскі камітэт аказвалі дапамогу бедным
вучаніцам)225. Віцебскі і Мінскі прытулкі ўтрымлівалі так-
сама дзяўчынак з бедных сямействаў.
Патрабаванні дэмакратычнай грамадскасці арганіза-
ваць паўсюднае навучанне дзяўчынак з працоўных слаёў
267
насельніцтва сустракалі непераадольныя перашкоды з боку
мясцовых улад. Шматлікія хадайніцтвы, прашэнні аб ад-
крыцці народных вучылішчаў за кошт дзяржавы доўгія
гады заставаліся без адказу. У той жа час хадайніцтвы
дваран і купцоў аб пераўтварэнні, напрыклад, Гомельскага
чатырохкласнага жаночага вучылішча ў жаночую прагім-
назію знайшлі падтрымку ў губернскіх і павятовых улад,
якія ў пісьме да дырэктара народных вучылішчаў Магілёў-
скай губерні матывавалі неабходнасць такога пераўтварэн-
ня наяўнасцю ў Гомельскім павеце і горадзе Гомелі «знач-
най колькасці патомных і асабістых дваран, купцоў і ду-
хавенства».
Да пачатку 90-х гг. у Беларусі было 34 прыходскія і
народныя вучылішчы з жаночымі зменамі, 20 жаночых
прыходскіх і народных вучылішчаў.
У аднакласных школах, жаночых зменах галоўная ўва-
га звярталася на выкладанне закона божага, першапачат-
ковай граматы, рукадзелля. У вучылішчах 1-га разраду
вывучалі закон божы, рускую мову, арыфметыку, асновы
геаметрыі, геаграфію, агульныя звесткі з прыроднай гісто-
рыі і фізікі, сусветную і рускую гісторыю, чыстапісанне,
рысаванне, рукадзелле, замежныя мовы, танцы, музыку,
спевы. Некаторыя прадметы выкладаліся за дадатковую
плату. У вучылішчах 2-га разраду вывучалі закон божы,
кароткую граматыку рускай мовы, скарочаную рускую гіс-
торыю і геаграфію, пачаткі арыфметыкі, чыстапісанне, ру-
кадзелле.
Жаночыя пансіёны, вучылішчы кіраваліся правіламі,
вучэбнымі праграмамі, інструкцыямі, зацверджанымі
Віленскай вучэбнай акругай у 60-я гг. і складзенымі на пад-
ставе «Палажэння» ад 30 мая 1858 г. Так, рашэннем акру-
гі ад 24 верасня 1863 г. жаночыя пансіёны былі пераўтво-
раны і кіраваліся вучэбнай праграмай двухкласных жано-
чых вучылішчаў. Згодна з «Правіламі аб прыватных жа-
ночых пансіёнах Віленскай вучэбнай акругі» ад 18 жніўня
1864 г. у абавязак дырэкцый народных вучылішчаў ува-
ходзіў пільны нагляд за дзейнасцю гэтых навучальных
устаноў, праглядванне каталогаў кніг. Парушэнне ўстаноў-
леных правіл, адступленне ад зацверджаных праграм
каралася. Так, спроба Магілёўскага чатырохкласнага
прыватнага пансіёна складаць свае праграмы, набліжаныя
да праграм павятовых вучылішчаў, закончылася рэвізіяй
папячыцеля, які прапанаваў кіравацца толькі вучэбнымі
праграмамі, складзенымі акругай. Аднак асобныя жано-
чыя пансіёны складалі вучэбныя планы (набліжаныя да
павятовых вучылішчаў). У іх выкладаліся: закон божы,
268 руская, нямецкая, французская мовы, арыфметыка, геа-
метрыя, гісторыя, геаграфія, чыстапісанне, прыродная гіс-
торыя, музыка, танцы, чарчэнне, рысаванне, рукадзелле.
У пансіёнах выкладалі настаўнікі гімназій, павятовых
вучылішчаў і гувернанткі, якія мелі права на наву-
чанне.
Жаночыя навучальныя ўстановы на тэрыторыі Белару-
сі знаходзіліся не толькі ў распараджэнні міністэрства
народнай асветы, але і ведамства імператрыцы Марыі
(марыінскія)226 і сінода (епархіяльныя вучылішчы). Да
марыінскіх жаночых вучылішчаў адносіліся 2 тыпы вучы-
лішчаў: а) сярэднія жаночыя навучальныя ўстановы, якія
ўзніклі ў Расіі ў 1858 г. і перайменаваны ў 1862 г. у гімна-
зіі; б) жаночыя навучальныя ўстановы з чатырохгадовым
тэрмінам навучання, якія з’яўляліся прамежкавай ступен-
ню паміж пачатковымі школамі і сярэднімі навучальнымі
ўстановамі. (Яны прызначаліся для дзяўчынак «ніжэйшых
слаёў насельніцтва».) У Беларусі ведамства імператрыцы
Марыі ўтрымлівала і прытулкі. Гэта ведамства стаяла на
пазіцыях педантычнага захавання прынцыпу саслоўнасці.
Для кожнага саслоўя яно стварала асобныя ўстановы з
пэўнай будовай і курсам навучання. Згодна з зацверджа-
ным 9 студзеня 1862 г. статутам марыінскіх гімназій курс
навучанмя быў сямікласным. У 1879 г. была зацверджана
адзіная і абавязковая для ўсіх марыінскіх жаночых гім-
назій праграма навучання. Вучэбны курс марыінскіх жа-
ночых гімназій уключаў: закон божы, рускую мову і сла-
веснасць, гісторыю, геаграфію, прыродазнаўства, арыфме-
тыку і геаметрыю, французскую і нямецкую мовы і пача-
так педагогікі, чыстапісанне, рысаванне, спевы, рукадзелле,
танцы. Вялікае значэнне надавалася прыродазнаўчым на-
вукам. Марыінскія жаночыя гімназіі адкрылі ў Гродна,
Віцебску, Мінску, Магілёве. Гродзенская гімназія была
адкрыта 7 студзеня 1860 г., Мінская — 25 сакавіка 1865 г.
Згодна з «Палажэннем» ад 15 чэрвеня 1863 г. Галоўнага
савета жаночых навучальных устаноў былі адкрыты Ма-
гілёўская шасцікласная Марыінская гімназія з пансіёнам
і падрыхтоўчым класам (120 вучаніц) і Віцебская (80
вучаніц) 227.
Марыінскія жаночыя навучальныя ўстановы Беларусі
да 1917 г. кіраваліся статутам і штатамі, зацверджанымі
9 студзеня 1862 г. (хоць і з некаторымі змяненнямі). 3 ліс-
тапада 1862 г. марыінскія вучылішчы ў Віленскай вучэб-
най акрузе былі перайменаваны ў гімназіі, паколькі ву-
чэбныя праграмы іх адпавядалі праграмам мужчынскіх
гімназій. Галоўны савет жаночых навучальных устаноў па
вопыту Віленскай вучэбнай акругі перайменаваў у гім-
назіі ўсе жаночыя марыінскія вучылішчы Расіі. У 1869 г. 269
была зацверджана пасада інспектара 9 жаночых марыін-
скіх гімназій Паўночна-Заходняга краю, якая затымібыла
скасавана ў 1884 г.
Марыінскія жаночыя гімназіі былі платнымі. Нягледзя-
чы на тое што гэтыя навучальныя ўстановы лічыліся ўсе-
саслоўнымі, у іх вучыліся пераважна дочкі дваран, бур-
жуазіі, чыноўнікаў, духавенства.
Жаночыя гімназіі міністэрства народнай асветы адкры-
валіся ў перыяд грамадскага ўздыму 60-х гг. XIX ст. У
пачатку 60-х гг. на тэрыторыі Беларусі не было ніводнай
жаночай сярэдняй навучальнай установы міністэрства на-
роднай асветы, якая ўтрымлівалася за кошт казначэйства.
Жаночыя гімназіі і прагімназіі міністэрства народнай
асветы адкрываліся ў Беларусі па «Палажэнню аб ад-
крыцці жаночых навучальных устаноў 3 вучэбных акруг
Паўднёва-Заходняй Расіі ад 26 мая 1869 г.»: Гомельская
прагімназія — з 1882 г., пераўтвораная ў гімназію ў
1897 г. (адкрыт V клас, у 1898—1899 г. — VI—VII класы);
Мінская гімназія (1899 г.); Бабруйская прагімназія (у
1866 г. пераўтвораная з чатырохкласнага жаночага пан-
сіёна, з 1906 г. — гімназія). Гэтыя навучальныя ўстановы
былі платнымі, таму недаступнымі для дзяцей працоўных.
Царскі ўрад, ажыццяўляючы рэакцыйную школьную
палітыку, абмяжоўваў доступ у жаночыя навучальныя
ўстановы «асоб ніжэйшых і бяднейшых слаёў грамадст-
ва»228. Выдзеленыя Віленскай вучэбнай акрузе спецыяльныя
сродкі для расшырэння жаночай адукацыі былі ў асноўным
выкарыстаны для адкрыцця жаночых вучылішчаў, прыві-
леяваных пансіёнаў, гімназій і прагімназій, у якіх вучылі-
ся дочкі багатых землеўладальнікаў, чыноўнікаў, буржуа-
зіі і духавенства.
Прафесіянальная адукацыя. 3 развіццём капіталізму
ўзнікла неабходнасць удасканальвання не толькі агульнай,
але і прафесіянальна-тэхнічнай адукацыі. На пачатак
60-х гг. колькасць прафесіянальных навучальных устаноў
была нязначнай. Сістэмы прафесіянальна-тэхнічнай аду-
кацыі ў гэты час у Расіі не існавала.
У 60-я гг. на тэрыторыі Беларусі ў 21 народным вучы-
лішчы было арганізавана ў элементарным выглядзе на-
вучанне рамёствам, у 12 з іх дзеці цавучаліся пераплётнаму
майстэрству. Напрыклад, у сяле Старынкі Прапойскай
воласці Чэрыкаўскага павета ў 1866 г. сяляне адраман-
тавалі дом для школы і плацілі настаўніку 84 руб. у год.
Навучаліся ў школе 40 хлопчыкаў і 8 дзяўчынак, якія пра-
яўлялі вялікую цікавасць да рознага майстэрства. «Ву-
чацца ахвотна, калі хто і не бывае ў класе, так з-за бед-
270 насці»229, — пісаў у справаздачы аб рэвізіі школ інспектар
Магілёўскай дырэкцыі народных вучылішчаў. Пазней у
гэтым сяле была арганізавана ніжэйшая школа майстра-
вых. 3 1867 г. ва ўсіх двухкласных павятовых вучылішчах
Беларусі ўводзілася навучанне рамяству на аснове ўрада-
вага распараджэння ад 30 снежня 1866 г.
Згодна з «Палажэннем» ад 31 мая 1872 г. пры гарад-
скіх вучылішчах маглі стварацца рамесныя класы або
аддзяленні для навучання пераплётнай, такарнай справе і
інш. Такія ж аддзяленні дазвалялася адкрываць пры адна-
класных і двухкласных сельскіх вучылішчах па ініцыятыве
і на сродкі сельскіх грамадстваў і ахвяраванняў прыватных
асоб. Так, у 1873 г. у Магілёўскай губерні былі арганіза-
ваны рамесныя аддзяленні пры 7 народных вучылішчах
(Нова-Быхаўскім —шавецкая справа, Прапойскім — шор-
ная справа, Краснапольскім, Хадчанскім, Пустынкаўскім—
такарная, сталярная справа, Мікулінскім, Беліцкім — ка-
вальская справа).
Утрыманне рамесных класаў і аддзяленняў пры народ-
ных і прыходскіх вучылішчах царскі ўрад усклаў на гарад-
скія і сельскія грамадствы. Віленская вучэбная акруга
для гэтых мэт выдзяляла нязначныя сродкі. Так, на з’ездзе
дырэктараў народных вучылішчаў у 1871 г. разглядалася
пытанне аб сродках на навучанне рамёствам: было выра-
шана стварыць пры дырэкцыях і асобных народных вучы-
лішчах майстэрні. Для гэтых мэт адпускалася толькі
730 руб. у год на дырэкцыю230. У сувязі з недахопам срод-
каў узнікалі вялікія цяжкасці пры арганізацыі выкладання
рамёстваў: не было памяшканняў для майстэрань, вопыт-
ных майстроў, неабходнага абсталявання.
У Гродзенскай губерні ў 1873 г. такарнай справе наву-
чаліся хлопчыкі ў двух гродзенскіх прыходскіх вучылішчах
і ў Палынкаўскім народным вучылішчы, пераплётнай
справе — у 5 народных вучылішчах (Варацэвіцкім, Ча-
равачыцкім, Драгічынскім, Ратайчыцкім, Чарнаўчыцкім).
У Сасноўскім народным вучылішчы Слонімскага павета
вучні выраблялі мадэлі сельскагаспадарчых прылад. Уся-
го ў губерні навучаліся рамёствам 142 вучні. У Мінскай
губерні было арганізавана навучанне пераплётнай справе ў
8 вучылішчах. На пасяджэнні вучылішчнага савета Мін-
скай дырэкцыі народных вучылішчаў 19 студзеня 1874 г,
лепшымі народнымі вучылішчамі былі прызнаны Бягомль-
скае, Осаўскае, Халопеніцкае. 1 верасня 1874 г. пры аб-
меркаванні пытання «Аб арганізацыі рамесных класаў пры
прыходскіх і народных вучылішчах па прыкладу рамесных
курсаў пры прыходскіх і народных вучылішчах у Пен-
зе» было вырашана рамесныя класы (пераплётнай і баш-
мачнай справы) адкрыць пры Мінскім гарадскім вучы-
271
лішчы за кошт ахвяраванняў ад насельніцтва і збору за
спектаклі, арганізуемыя вучылішчамі231. '
У 1877 г. пры Гомельскім прыходскім вучылішчы са
сродкаў гарадскога і сельскага грамадстваў былі адкрыты
рамесныя курсы. Вучні навучаліся кавальскаму, слясар-
наму, шавецкаму рамёствам 3 гады. У 1880 г. пры Магі-
лёўскім прыходскім вучылішчы было адкрыта рамеснае
аддзяленне.
Пастановамі папячыцельскага савета Віленскай вучэб-
най акругі ад 23 сакавіка 1881 г. і 26 студзеня 1882 г. былі
зацверджаны «Праграмы галоўных рамёстваў у пачат-
ковых вучылішчах» (такарная, слясарна-кавальская і ста-
лярная справа). Аднак вучэбныя праграмы паўсюдна не
выконваліся. Для іх рэалізацыі неабходна было выдзялен-
не дзяржаўных сродкаў на будаўніцтва майстэрань, абста-
ляванне, падрыхтоўку і аплату майстроў. У справаздачы
аб стане народнай адукацыі за 1879 г. Магілёўскі дырэк-
тар народных вучылішчаў пісаў, што «навучанне ў народ-
ных вучылішчах рамёствам праходзіць з вялікай цяж-
касцю.
Галоўнай прычынай гэтай несуцяшальнай з’явы
з’яўляецца беднасць і неплацежаздольнасць сялян несці
неабходныя грашовыя расходы на заснаванне рамесных
аддзяленняў, на памяшканні, абсталяванне, аплату настаў-
нікам рамёстваў»232.
Навучанне ў рамесных класах абмяжоўвалася толькі
практычнай вывучкай, сувязь паміж агульнаадукацыйнай
і рамеснай падрыхтоўкай наогул не прадугледжвалася.
Аднак стварэнне рамесных класаў, курсаў было крокам
наперад у параўнанні з навучаннем рамяству ў прыватных
майстэрнях. К. Д. Ушынскі ў артыкуле «Неабходнасць
рамесных школ у сталіцах» пераканаўча паказаў велізар-
ную шкоду практыкі «вучнёўства» ў прыватных майстроў
для маральнага, фізічнага і разумовага развіцця і пад-
крэсліваў неабходнасць стварэння рамесных школ і
класаў.
Народныя настаўнікі ўдзельнічалі ў распаўсюджванні
сельскагаспадарчых, прыродазнаўчанавуковых ведаў.
Віленскае аддзяленне рускага геаграфічнага таварыства
сумесна з акругай накіравалі ў 1881 г. народным вучылі-
шчам інструкцыю, у якой рэкамендавалася ў час летніх
канікул збіраць тапаграфічныя, этнаграфічныя, геаграфіч-
ныя звесткі, а таксама матэрыялы аб развіцці сельскай
гаспадаркі, рамёстваў. У інструкцыі ўказвалася, што такая
дзейнасць народнага настаўніка мае вельмі важнае зна-
чэнне для выхавання цікавасці да мясцовага жыцця і для
272 навукі. Настаўнікаў абавязвалі, акрамя навучання пісьму,
чытанню і лічэнню, даваць вучням элементарныя веды па
сельскай гаспадарцы, садаводству і агародніцтву.
Развіццё капіталістычных адносін у сельскай гаспадар-
цы патрабавала падрыхтоўкі сельскагаспадарчага рабоча-
га. 3 гэтай мэтай з 1883 г. для народных вучылішчаў пача-
лі арганізоўвацца курсы пры гадавальніках і сельска-
гаспадарчых школах у Арле, Варонежы, Адэсе, Харкаве,
Саратаве і іншых гарадах Расіі. У Беларусі для азна-
ямлення настаўнікаў з прыёмамі вядзення садаводства,
агародніцтва і пчалярства наладжваліся курсы пры
сельскагаспадарчых школах у Віцебскай, Магілёўскай і
Мінскай губернях (пры Горы-Горацкім земляробчым ву-
чылішчы і Мар’інагорскай сельскагаспадарчай школе,
Бабруйскай школе садаводства, агародніцтва і пча-
лярства).
У маёнтку «Зачэрне» Віцебскай губерні сельскагаспа-
дарчая школа існавала з 1894 г. 3-за адсутнасці такіх
школ у Гродзенскай губерні курсы наладжваліся ў Бела-
вежскім народным вучылішчы. У 1895 г. такія курсы былі
праведзены ў Лучнікоўскім народным вучылішчы каля
Слуцка, Мар’інагорскай сельскагаспадарчай школе. Акра-
мя практычных работ у садзе і агародзе, для настаўнікаў
былі прачытаны лекцыі па хіміі, біялогіі, батаніцы, сада-
водству і агародніцтву.
У сувязі з Інтэнсіўным развіццём капіталізму ў другой
палавіне XIX ст. наспела неабходнасць адкрыцця ніжэй-
шых і сярэдніх тэхнічных вучылішчаў, стварэння вячэрніх
тэхнічных курсаў прафесіянальных ведаў, расшырэння
рамесных курсаў, класаў, аддзяленняў пры народных,
прыходскіх і гарадскіх вучылішчах, арганізацыі выставак
тэхнічнай творчасці. Рамесныя вучылішчы ў Беларусі
адкрываліся ў губернскіх гарадах. У Віцебскай губерні,
напрыклад, у 1887 г. налічвалася 787 розных саматужных
вытворчасцей (вапнавыя, кацельныя, дрэваапрацоўчыя,
па апрацоўцы сельскагаспадарчых прадуктаў і іншыя) з
3055 рабочымі і было толькі адно аднакласнае рамеснае
вучылішча (пераўтворанае пазней у трохкласнае), у якім
вучыліся 57 хлопчыкаў233. У трохкласных рамесных вучылі-
шчах выкладаліся: закон божы, руская мова, арыфметы-
ка, рахункаводства, геаметрыя, агульныя паняцці па фі-
зіцы, тэхналогія дрэва, металаў (у сталярным і слясарным
аддзяленнях), рысаванне, чыстапісанне і чарчэнне.
Старэйшым сярод ніжэйшых прафесіянальных вучылі-
шчаў Беларусі было Горацкае рамеснае вучылішча, ад-
крытае ў 1872 г. на базе Горы-Горацкага механічнага за-
вода. Неабходнасць стварэння вучылішча тлумачылася
«паўсюдна адчуваемым сельскагаспадарчай прамыслова-
273
сцю недахопам у дасведчаных майстрах, практычна знаё-
мых з пабудовай земляробчых машын і прылад і правіль-
ным доглядам іх»234. Навучанне праводзілася па слясарнай
і кавальскай прафесіях. У 1878 г. адкрылася Гомельскае
тэхнічнае чыгуначнае вучылішча. Гэта была найбольш
буйная па тым часе (сярод ніжэйшых прафесіянальных
устаноў) навучальная ўстанова. У 1890 г. было адкрыта
Гродзенскае рамеснае вучылішча. Мар’інагорская казённая
сельскагаспадарчая школа з 1878 г. рыхтавала «дасведча-
ных аратых, скотнікаў.
Згодна з пастановай «Аб заснаванні новых школ ра-
месных вучняў і ніжэйшых рамесных школ у гарадах і
мястэчках Расійскай імперыі» ў Беларусі адкрываліся ні-
жэйшыя рамесныя школы, рамесныя класы. Так, быў ад-
крыты клас пры Крычаўскім 1-м народным вучылішчы, у
1892 г. — пры Ціманаўскім народным вучылішчы ў Клі-
мавічах, пераўтвораным затым у ніжэйшае рамеснае ву-
чылішча. На ўтрыманне Рэчыцкай ніжэйшай рамеснай
школы (з 50 вучнямі) сяляне збіралі ў год 457 руб. На
свае сродкі яны купілі для школы дом. У 1896 г. адкрылі-
ся двухгадовыя летнія курсы для рамесных вучняў пры
гомельскіх майстэрнях Лібава-Роменскай чыгункі. У Гро-
дзенскай губерні была адкрыта Целяханская кандуктар-
ская школа.
У другой палавіне XIX ст. мастацкая, прафесіянальна-
тэхнічная адукацыя дзяўчынак у Беларусі знаходзілася ў
зародкавым стане ў выглядзе асобных класаў, аддзяленняў
і змен, дзе дзяўчынкі навучаліся рукадзеллю, шыццю,
вядзенню дамашняй гаспадаркі. У распаўсюджванні сель-
скагаспадарчых ведаў сярод жанчын вялікую ролю ады-
грала Мінскае таварыства сельскай гаспадаркі, якое ства-
рыла камісію па жаночай сельскагаспадарчай адукацыі.
У Віленскай рысавальнай школе, заснаванай у 1866 г., на
сродкі акругі вучыліся і выхаванцы з губерань Бела-
русі. Загадваў школай вядомы мастак Іван Пятровіч
Трутнеў.
Царскі ўрад не надаваў належнай увагі развіццю пра-
фесіянальнай адукацыі. Усе расходы на адкрыццё ніжэй-
шых прафесіянальных школ, як і на народныя пачатковыя
вучылішчы, кіруючыя колы царскай Расіі ўскладалі на
гарадскія і сельскія грамадствы, прыватныя асобы. На
будаўніцтва памяшканняў, абсталяванне, інструменты
сродкі не адпускаліся. Не надавалася належнай увагі
падрыхтоўцы настаўніцкіх кадраў.
Вялікай перашкодай у развіцці прафесіянальна-тэх-
нічных вучылішчаў была боязь кіруючых колаў павышэн-
274 ня пісьменнасці, адукацыі будучых майстроў і рабочых.
Педагагічная адукацыя. Развіццё капіталізму,
новыя грамадска-эканамічныя адносіны пасля падзення
прыгоннага права ў Расіі патрабавалі больш шырокага
развіцця народнай асветы. Надзённымі пытаннямі сталі
адкрыццё народных пачатковых вучылішчаў і падрыхтоў-
ка для іх настаўнікаў. Самы істотны недахоп у рускай на-
роднай асвеце ёсць недахоп добрых настаўнікаў, спе-
цыяльна падрыхтаваных да выканання сваіх абавязкаў,
пісаў К- Д- Ушынскі. Вялікі педагог-дэмакрат падкрэслі-
ваў, што Расія ні ў чым не мае такой патрэбы, як у народ-
ных настаўніках. Пасля падзення прыгоннага права ў
Расіі не было ніводнай настаўніцкай семінарыі.
Педагагічныя ідэі К- Д. Ушынскага аб падрыхтоўцы
настаўнікаў у спецыяльна арганізаваных настаўніцкіх се-
мінарыях атрымалі ўпершыню практычнае ажыццяўлен-
не ў Беларусі. У чэрвені 1864 г. была адкрыта першая ў
гэты перыяд у Расіі Маладзечанская настаўніцкая семі-
нарыя, у верасні 1872 г. — Полацкая настаўніцкая семі-
нарыя. У сувязі са 100-годдзем Айчыннай вайны 1812 г.
Полацкай настаўніцкай семінарыі было прысвоена імя
Якава Пятровіча Кульнёва, героя тэтай вайны, які загінуў
у баях супраць напалеонаўскай арміі ў 1812 г. каля вёскі
Сівошын Полацкага павета. 3 гэтага часу навучальная
ўстанова называлася Кульнёўская настаўніцкая семінарыя.
У ліпені 1875 г. адкрыліся Нясвіжская, у ліпені 1876 г. —
Свіслацкая настаўніцкія семінарыі. Маладзечанская і
Полацкая настаўніцкія семінарыі адкрыліся на сродкі за-
крытых павятовых вучылішчаў і паралельнага аддзялення
Дзінабургскай гімназіі. Полацкае прыходскае вучылішча
было пераўтворана ў пачатковае пры семінарыі.
Настаўніцкія семінарыі кіраваліся «Палажэннем аб
Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі» ад 17 сакавіка
1870 г. (у аснову яго быў пакладзены «Праект настаўніц-
кай семінарыі» К. Д. Ушынскага) і «Інструкцыяй для кі-
равання настаўніцкімі семінарыямі Віленскай вучэбнай
акругі 1872 г.» і інш. «Палажэнне» было распаўсюджана
ў нанава адкрываемыя семінарыі Расіі і, такім чынам,
стала асноўным кіруючым дакументам, які рэгуляваў іх
вучэбна-выхаваўчую і адміністрацыйна-гаспадарчую дзей-
насць. Гэтым «Палажэннем» кіраваліся і настаўніцкія
інстытуты Расіі (Тамбоўскі, Віленскі і інш.).
Тэрмін навучання ў семінарыях Беларусі быў 3, а з
1907 г. — 4 гады. Перавод семінарый на чатырохгадовы
курс навучання адбываўся на падставе пастановы ад 11
сакавіка 1902 г. з некаторымі змяненнямі, прынятымі на
з’ездзе дырэктараў і выкладчыкаў настаўніцкіх семінарый
Віленскай вучэбнай акругі ў красавіку 1907 г.235.
275
Семінарыі рыхтавалі настаўнікаў пераважна для гу-
берань Беларусі (Маладзечанская, Нясвіжская — Мін-
. скай губерні, Полацкая — Віцебскай і Магілёўскай, Свіс-
лацкая — Гродзенскай губерні). Выпускнікі атрымлівалі
пасведчанні на званне настаўніка народнага пачатковага
вучылішча. Згодна з «Палажэннем» семінарыі павінны
былі даваць «педагагічную адукацыю маладым людзям
усіх саслоўяў праваслаўнага веравызнання, якія жадаюць
прысвяціць сябе настаўніцкай дзейнасці ў пачатковых ву-
чылішчах».
Аднак у настаўніцкія семінарыі прымаліся маладыя
людзі з 16 гадоў, пераважна сялянскага саслоўя. Уступныя
экзамены трэба было здаваць у аб’ёме двухкласных сель-
скіх вучылішчаў. Такіх вучылішчаў у Беларусі было мала,
таму ў семінарыю прымаліся асобы, якія скончылі народ-
ныя вучылішчы і падрыхтоўчы клас семінарыі. У 1900 г.
са 185 вучняў, якія паступілі ў настаўніцкія семінарыі Бе-
ларусі, 162 былі дзецьмі сялян. 3 ліку паступіўшых, што
закончылі аднакласныя народныя вучылішчы, было 136
чалавек, двухкласныя — 21. Пры паступленні трэба было
падаваць пасведчанні ад сельскага грамадства і прыход-
скага свяшчэнніка аб маральнай добранадзейнасці. Тыя,
хто паспяхова здаваў экзамены, залічваліся казённымі
стыпендыятамі (яны мелі перавагу ў прызначэнні на пасаду
народнага настаўніка). Ад навучэнцаў патрабаваліся
пісьмовыя абавязацельствы, што пасля заканчэння настаў-
ніцкай семінарыі яны будуць працаваць не менш як чаты-
ры гады настаўнікамі або вернуць грошы, затрачаныя на
казённыя стыпендыі.
У 1871 г. на з’ездзе дырэктараў народных вучылішчаў
Віленскай вучэбнай акругі інспектарам рэкамендавалася
пры рэвізіях прыглядацца да лепшых па здольнасцях і
ведах вучняў і раіць ім паступаць у Маладзечанскую на-
стаўніцкую семінарыю (у падрыхтоўчы клас, а таксама ў
пачатковае вучылішча пры семінарыі, з тым каб пасля
заканчэння быць залічанымі ў семінарыю без прыёмных
іспытаў). Такія вучні пакідаліся і ў вучылішчах; пад кі-
раўніцтвам настаўнікаў яны паўтаралі пройдзенае, знаёмі-
ліся з выкладаннем. Для іх утрымання выдзяляліся ня-
значныя сродкі: 3—5 руб. вучням у месяц, настаўніку за
падрыхтоўку семінарыста — 15—20 руб. у год. На падрых-
тоўку кандыдатаў для паступлення ў Полацкую семінарыю
з 1872 па 1902 г. было затрачана 8858 руб. 64 кап. (295
руб. у год)236. 3 гэтай мэтай выкарыстоўваліся сродкі і ад
сельскіх грамадстваў.
У сакавіку 1880 г. былі зацверджаны «Правілы для пад-
276 рыхтоўчых класаў пры настаўніцкіх семінарыях Віленскай
I
вучэбнай акругі», згодна з якімі давалася пераважнае пра-
« ва сялянскім хлопчыкам, а затым і «іншым маладым лю-
дзям усіх саслоўяў праваслаўнага веравызнання», якія
* вучыліся за свой кошт. Прыёмныя іспыты ў падрыхтоўчыя
класы праводзіліся па закону божаму, рускай, царкоўнасла-
вянскай мовах і арыфметыцы ў аб’ёме курса пачатковых на-
родных вучылішчаў. У падрыхтоўчых класах выкладаліся:
закон божы, руская і царкоўнаславянская мовы, арыфмсты-
ка, спевы, чыстапісанне, чарчэнне і гімнастыка. Як правіла,
у семінарыі падавалася многа прашэнняў аб прыёме, якія
перавышалі колькасць устаноўленых месц. Так, у 1875 г.
у Полацкую настаўніцкую семінарыю было пададзена 55
заяў, а прынята — 29 чалавек. 3 1872 па 1897 г. у семіна-
рыі было праведзена 22 выпускі (421 чалавек). Гэта былі
пераважна сялянскія юнакі. На 1 студзеня 1890 г. у Ня-
свіжскай настаўніцкай семінарыі вучыўся 71 чалавек
(сельскага саслоўя — 63)237.
Афіцыйна лічылася, што семінарыі ўтрымліваліся на
дзяржаўныя сродкі. Аднак ім адпускаліся вельмі абме-
жаваныя сумы. На ўтрыманне семінарыстаў (казённыя
стыпендыі) аказвалі дапамогу і сельскія грамадствы.
Так, у 1881 —1886 гг. сяляне Магілёўскай і Віцебскай
губерань утрымлівалі за свой кошт 41 семінарыста ў По-
лацкай настаўніцкай семінарыі. 3 1872 па 1902 г. на ўтры-
манне Полацкай настаўніцкай семінарыі паступіла ад
сельскіх грамадстваў Віцебскай губерні 28 992 руб., Магі-
. лёўскай — 79 214 руб. 46 кап.238. Сельскія грамадствы
Нясвіжская настаўніцкая семінарыя
277
Мінскай губерні збіралі штогод на ўтрыманне семінары-
стаў Нясвіжскай семінарыі ад 400 да 700 руб. У 1879 г.
было сабрана сялянамі 692 руб. 42 кап.239. У той жа час
на будаўніцтва дамовай царквы, мураванай званіцы,
афармленне іканастаса ў Маладзечанскай настаўніцкай
семінарыі ў 1872 г. было адпушчана сінодам каля 7 тыс.
руб. Казённыя сродкі ў асноўным адпускаліся на жала-
ванне настаўнікам і абслуговаму персаналу. Многія ся-
лянскія хлопчыкі вучыліся за свой кошт, некаторыя з іх
з-за беднасці пакідалі семінарыю. Так, у перыяд з 1872 па
1902 г. з 1223 паступіўшых у Полацкую семінарыю выбылі
62,(у тым ліку 359 — з-за беднасці).
Міалажэннямі і інструкцыямі аб вучэбна-выхаваўчым
працэсе ў настаўніцкіх семінарыях прадугледжвалася
падрыхтоўка адданых царскаму прастолу народных на-
стаўнікаў, здольных распаўсюджваць у народзе «элемен-
тарную і рэлігійна-маральную адукацыю», выхаваць у
семінарыстаў вернападданніцкія і маральна-рэлігійныя
пачуцці. 3 гэтай мэтай у настаўніцкія семінарыі накіроўва-
ліся рэакцыйна настроеныя настаўнікі, якія праводзілі
афіцыйную школьную палітыку.
Перад настаўніцкімі семінарыямі Віленскай вучэбнай
акругі ставіліся і русіфікатарскія мэты. На думку П. Н. Му-
раўёва-«вешальніка», на захрдніх ускраінах Расіі настаў-
ніцкія семінарыі — адзін са сродкаў процідзеяння поль-
скаму ўплыву — з’яўляецца ўстановай нічым не замя-
няльнай.
Вымушаны пашыраць сетку народных вучылішчаў і
настаўніцкіх семінарый, царскі ўрад у той жа час баяўся
адукацыі народных мас, таму праводзіліся адкрытыя і тай-
ныя нагляды за выхаванцамі семінарый. Пастановай па-
пячыцельскага савета Віленскай вучэбнай акругі ад 3 мая
1872 г. у абавязкі настаўнікаў уваходзіла пастаяннае на-
зіранне за семінарыстамі, паколькі яны будуць «мець
справу з народнай адукацыяй». Асабліва падкрэслівалася
ўказанне аб захаванні «крайняй асцярожнасці» пры прыё-
ме вучняў. У жніўні 1877 г. былі зацверджаны «Правілы
для выхаванцаў настаўніцкіх семінарый Віленскай вучэб-
най акругі». Семінарысты абавязаны былі дакладна за-
хоўваць «прадпісанні царквы адносна пастоў і споведзей»,
арганізавана наведваць царкву, чытаць і спяваць у цар-
коўным хоры. Згодна з «Правіламі» ўрокі штодзённа пачы-
наліся і заканчваліся малітвай. На працягу 40 дзён, па-
чынаючы з рэлігійнага свята вялікадня, выхаванцы аба-
вязаны былі спяваць свяшчэнныя велікодныя песні. Першы
ранішні ўрок штодзённа пачынаўся не толькі малітвай, але
278 і чытаннем аднаго раздзела з Евангелля240.
У 1881 г. папячыцелем Віленскай вучэбнай акругі былі
зацверджаны «Правілы аб спагнаннях, накладаемых на
выхаванцаў настаўніцкіх семінарый Віленскай вучэбнай
акругі». Меры спагнанняў зводзіліся да вымоў, пагроз, за-
пісаў у штрафны журнал, пазбаўлення свабоды (карцэр) і
стыпендыі, выключэння з семінарыі. Павялічвалася коль-
касць семінарыстаў, выключаных з-за «малапісьменнасці,
нядобранадзейнасці і амаральнасці». Так, за пяць гадоў
(1875—1879) з Полацкай настаўніцкай семінарыі з агуль-
най колькасці навучэнцаў (439) было выключана — 5924і.
Але і пры такіх умовах сярод семінарыстаў распаўсю-
джваліся атэістычныя ідэі. Яны чыталі забароненую літа-
ратуру, адмаўляліся выконваць рэлігійныя абрады, пра-
яўлялі непаслушэнства вучылішчнаму начальству. У рэві-
зійных журналах за 1878 г. інспектара народных вучылі-
шчаў Мінскай губерні ўказвалася аб тым, што настаўнік
Охаўскага народнага вучылішча Леў Астапеня, які закон-
чыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю, быў звольнены
са спагнаннем з яго грошай за ўтрыманне на казённы
кошт у семінарыі «ў выніку выяўлецай нядобранадзейнасці
ў палітычных адносінах».
Не заўсёды настаўніцкія семінарыі апраўдвалі надзеі
царскага ўрада. Семінарысты знаёміліся з лепшымі тво-
рамі рускай літаратуры. У фундаментальных і вучнёўскіх
бібліятэках, нягледзячы на старанны прагляд катало-
гаў, семінарысты чыталі творы А. М. Някрасава, В. Р. Бя-
лінскага, М. А. Дабралюбава, Т. Шаўчэнкі, перадавых
рускіх педагогаў К. Д. Ушынскага, В. I. Вадавозава,
Д. Д. Сямёнава, арганізоўвалі літаратурна-вакальныя ве-
чары, канцэрты, збіралі і вывучалі этнаграфічныя матэрыя-
лы аб беларускім краі.
У настаўніцкіх семінарыях вучыліся вядомыя дзеячы
беларускай культуры. У Нясвіжскай семінарыі —А. Я. Баг-
дановіч, М. К. Раманоўскі (Кузьма Чорны), К- М. Міцке-
віч (Якуб Колас). Семінарыст А. $. Багдановіч дапама-
гаў П. В. Шэйну збіраць фальклорныя і этнаграфічныя
матэрыялы, арганізаваў гурток самаадукацыі. У гэтай
семінарыі выкладаў прагрэсіўны педагог, публіцыст, пісь-
меннік Ф. А. Кудрынскі. Закончылі Полацкую настаўніц-
кую семінарыю вядомыя савецкія вучоныя А. С. Пчолка242,
М. I. Святлоўскі, Д. А. Іваноў, М. I. Шляхценка. У По-
лацкай семінарыі працавалі прагрэсіўныя педагогі К. I. Ці-
хаміраў, В. I. Зорын.
У настаўніцкіх семінарыях выкладаліся: закон божы,
галоўныя асновы педагогікі, методыкі выкладання вучэб-
ных прадметаў, руская і царкоўнаславянская мовы, арыф-
метыка, галоўныя асновы геаметрыі, землевымярэнне, га- 278
лоўныя звесткі, неабходныя для разумення з’яў прыроды,
геаграфія і гісторыя (кароткая ўсеагульная і больш па-
драбязная руская), графічныя мастацтвы (чыстапісанне,
рысаванне, лінейнае чарчэнне), спевы, гімнастыка, рамёст-
вы, ручная праца (картанажная, пераплётная справа, пля-
ценне кошыкаў і інш.), практычныя ўрокі ў пачатковым
вучылішчы пры семінарыі, музыка (за кошт сродкаў се-
мінарыстаў). Звыш таго, выхаванцы навучаліся гім-
настыцы.
У 1886 г. міністэрства народнай асветы пасля агляду
настаўніцкіх семінарый даручыла асобнай камісіі пера-
гледзець «Палажэнне аб настаўніцкіх семінарыях», была
складзена новая інструкцыя і новыя вучэбныя праграмы,
згодна з якімі колькасць гадзін на закон божы і царкоўна-
славянскую мову павялічылася за кошт памяншэння ўро-
каў на педагогіку, прыродазнаўства і чыстапісанне. Значна
скараціліся казённыя стыпендыі. У сувязі з гэтым да кан-
ца 80-х гг. паменшылася колькасць семінарыстаў.
','У курсе педагогікі разглядаліся пытанні фізічнага,
разумовага, маральнага выхавання, дыдактыкі, даваліся
звесткі пра школазнаўства. Педагогіка выкладалася пры-
мяняльна да пачатковых школ. Гісторыі, геаграфіі і пры-
родазнаўству ў вучэбным тыдні адводзілася на ўсіх курсах
21 гадзіна, і семінарысты па гэтых прадметах атрымлівалі
элементарныя звесткі для выкладання ў пачатковай шко-
ле, у той час як на закон божы адводзілася 14 гадзін.
Абавязковым прадметам з’яўляліся спевы. Вучні навуча-
ліся розным рамёствам, садаводству, агародніцтву, Пры
семінарыях былі слясарныя і сталярныя майстэрні.
Згодна з распараджэннем міністэрства народнай асве-
ты ад 9 мая 1896 г. і інструкцыяй у настаўніцкіх інстыту-
тах і семінарыях навучанне рамёствам было заменена руч-
ной працай. У семінарыях Беларусі навучанне ручной пра-
цы было ўведзена з 1 студзеня 1901 г.
Педагагічная практыка праводзілася ва ўзорнай па-
чатковай школе пры семінарыі ў II класе з другога паў-
годдзя. Пачыналася практыка з вывучэння методыкі выкла-
дання вучэбных прадметаў і наведвання ўрокаў настаўніка,
на якіх выхаванцы назіралі за ходам урока і дзейнасцю
настаўніка, пісалі справаздачы аб гэтых уроках, затым
самі праводзілі ўрокі,
Царскі ўрад пільна сачыў за тым, каб у працэсе падрых-
тоўкі настаўніка ў зародку забіць дух творчых пошукаў,
выхаваць паслухмянага,^дысцыплінаванага чыноўнікаі Ад-
нак насуперак іх надзеям лёпіпая частка сёмінгГрыстаў
імкнулася авалодваць ведамі. Сярод настаўнікаў семіна-
280 рый былі і прадстаўнікі лібёралейа-дэмакратычнага на-
прамку ў педагогіцы, якія прапагандавалі ідэі перадавых
рускіх педагогаў, распаўсюджвалі навуковыя веды сярод
народа, праяўлялі шчыры клопат аб народнай асвеце.
Выкладчыцкі штат настаўніцкіх семінарый складаўся
з дырэктара, законанастаўніка, трох штатных настаўнікаў,
няштатных настаўнікаў графічных мастацтваў і рамёст-
ваў і аднаго штатнага настаўніка пачатковага вучылішча.
Дырэктарамі настаўніцкіх семінарый звычайна прызнача-
ліся выпускнікі духоўных акадэмій, а выкладчыкі былі з
самай рознай адукацыяй. Так, у семінарыях Беларусі пра-
цавалі педагогі, якія скончылі Маскоўскі, С.-Пецярбургскі,
Харкаўскі уміверсітэты, Віленскі настаўніцкі інстытут,
Маскоўскае Строганаўскае тэхнічнае і Пензенскае мастац-
кае вучылішчы, выпускнікі семінарый.
Першы дырэктар Полацкай настаўніцкай семінарыі
Ю. Ф. Крачкоўскі нямала намаганняў прыклаў для папу-
лярызацыі і распаўсюджвання ў народных пачатковых
вучылішчах і настаўніцкіх семінарыях ідэй рускай педаго-
гікі, кніг для чытання і азбук М. Ф. Бунакова, М. А. Корфа,
«Родного слова» і «Детского мнра» К- Д- Ушынскага. Ву-
чэбная праграма па рускай мове ў Полацкай семінарыі
была складзена з улікам ідэй К- Д- Ушынскага: надава-
лася вялікая ўвага самастойным практыкаванням, з мэтай
разумовага развіцця даваліся сачыненні па прачытаных
артыкулах з «Детского мнра» на прыродазнаўчанавуковыя
т?мы.
Нягледзячы на ўзмацненне рэакцыі ў галіне народнай
^асветы, дэмакратычныя ідэі К- Д- Ушынскага шырока
/ распаўсюджваліся ў настаўніцкіх семінарыях Беларусі.
На ўроках рускай мовы і славеснасці настаўнікі шырока
выкарыстоўвалі апавяданні К- Д- Ушынскага на прыро-
' дазнаўчанавуковыя тэмы, прымянялі розныя_ неабхолныч
практыкаванні д^^сэнсавання-лрачытанага. У Полацкаік^
і сейТнарніі"выхаванцы выконвалі діісьмэвня- работы__па г^ен ’
/ графіі і прыродазнаўча-матэматычных прадметах-ла- такія
тэмы: «Наколькі важная нагляднасць у выкладанні
арыфметыкі», «Значэнне рэк для краін, па якіх яны пра-
цякаюць», «Галоўнейшыя сістэмы земляробства ў Расіі»,
«Прычыны пор года», «Паходжанне і знаходжанне зямных
пластоў», «Паходжанне ветру», «Мінеральныя багацці
Сібіры», «Як утварыліся астравы», «Воблакі і дождж»,
«Навальніца» і інш.243. Семінарысты пісалі сачыненні пра
тэрмометр, барометр, вадзяную помпу.
Нясв“іЖскай"настаўніцкайсемінарыі ў 1880/81 наву-
чальным годзе прымяняліся наступныя віды пісьмовых
практыкаванняў: праверачны дыктант, напісанне вывуча-
нага на памяць пад дыктоўку тэксту з папярэднім тлума- 281
чэннем, складанне сказаў з прачытанага артыкула, пісь-
мовы пераказ зместу прачытанага ў класе артыкула, са-
чыненні па педагогіцы, прыродазнаўству, гісторыі і іншых
прадметах. Практыкаваліся самастойныя апісанні на тэму
«Зімовы вечар», пераклад вершаванай Формы .баек>у пра-
заічную. Настаўнік рускай мовы Полацкай настаўніцкай.се-
мінарыі Іван Карнаухаў у запісцы'у~ВІЛенскую вўчэбную
акругу ў 1873 г. «У чшКзаключаліся пісьмовыя заняткі на
працягу цэлага года» пісаў аб тым, што на ўроках ёндвяц>-
таў увагу на тлумачэнні цяжкіх слоў і асэнсаванне прачы-
танага, пТсймовы'я’ практыкаванні вучняў дбма. Ен прак-
твгкавгГў пісьмовыя пераказы артыкулаў з «Детского мнра»
К. Д. Ушынскага.> Педагог рэкамендаваў семінарыстам
для дамаШйяга^яьмання і практыкаванняў кнігі рускіх
пісьменнікаў .«з_ абавязковай справаздачай перад настаўні-
кам аб прачытаным»244.
Вялікае значэнне надавалася ў настаўніцкіх семінарыях
нагляднасці ў навучанні. У справаздачы аб дзейнасці
Полацкай настаўніцкай семінарыі паведамлялася пра на-
стаўніка прыродазнаўча-матэматычных прадметаў
М. П. Цыклінскага, які «добра валодае сваім прадметам».
Яго ўрокі «да таго зразумелыя, лагічныя і наглядныя, што
не могуць не быць засвоены выхаванцамі»245.
Дзейнасць перадавых педагогаў у семінарыях была
накіравана на распаўсюджванне навуковых ведаў, бараць-
бу з цемрай, невуцтвам, забабонамі. Яны імкнуліся пра-
вільна растлумачваць вучням з’явы прыроды. У Полацкай
семінарыі Ю. Ф. Крачкоўскі раіў настаўнікам «выкладаць
геаграфію праз канкрэтнае вывучэнне зямлі, з’яў прыроды
Полацкая настаўніцкая семінарыя
ў час геаграфічных экскурсій і прагулак». На яго думку,
быць «чужаземцам у прыродзе сорамна і шкодна», трэба
ўподзіць семінарыстаў у глыбокае разуменне навакольна-
га свету: «не пустое павелічэнне запасу прыродна-гістарыч-
ных звестак, вывучэнне вядомых прыватных з’яў, а знаём-
ства выхаванцаў з законамі, што ляжаць у аснове гэтых
з’яў»246. Хоць курс прыродазнаўства ў семінарыі быў ка-
роткі, Ю. Ф. Крачкоўскі прасіў папячыцеля акругі накі-
раваць у семінарыю ахвяраваную музеем горнага Пецяр-
бургскага інстытута для вучылішчаў акругі калекцыю
мінералаў. У пісьме ў акругу ён даў глыбокае навуковае
абгрунтаванне значнасці калекцыі для навучання семіна-
рыстаў, будучых народных настаўнікаў.
Прыродазнаўча-матэматычныя навукі: арыфметыку, га-
лоўныя асновы геаметрыі, землевымярэнне, лінейнае чар-
чэнне, геаграфію і галоўныя звесткі, неабходныя для разу-
мення з’яў прыроды (па фізіялогіі, заалогіі, батаніцы, міне-
ралогіі), у Полацкай настаўніцкай семінарыі выкладалі
М. П. Цыклінскі і В. Я. Дабравольскі. Пісьмовыя задачы
і прыклады разумовага вылічэння складаліся імі з нава-
кольнага жыцця. Настаўнікі звярталі ўвагу на спосабы ра-
шэння задач і на тое, каб «арыфметычныя правілы не былі
пасіўна засвоены памяццю вучняў». Заняткі па фізіцы аб-
мяжоўваліся невялікім курсам у I класе, настаўнікі выка-
рыстоўвалі на ўроках толькі наглядны бок фізічных з’яў,
пазбягаючы шырокіх абагульненняў. М. П. Цыклінскі,
В. Я. Дабравольскі, Ю. Ф. Крачкоўскі лічылі неабходным
павелічэнне часу на вывучэнне элементаў фізікі, прыро-
дазнаўства, геаграфіі ў пачатковай школе і расшырэнне
курса гэтых прадметаў у семінарыях, распаўсюджванне
прыродазнаўчых ведаў сярод народа.
3 перапіскі Ю. Ф. Крачкоўскага і М. П. Цыклінскага
з Паўночна-Заходнім аддзяленнем у Вільні рускага геагра-
фічнага таварыства вынікае, што ў Полацкай настаўніцкай
семінарыі ў 1872 г. была абсталявана няпоўная метэара-
лагічная станцыя, дзе семінарысты праводзілі сістэматыч-
ныя метэаралагічныя назіранні. 3 1 лістапада 1900 г. у
семінарыі ўжо дзейнічала поўная станцыя II разраду.
Метэаралагічная станцыя была абсталявана і ў Маладзе-
чанскай настаўніцкай 'семінарыі.
Аднак семінарыі не маглі падрыхтаваць патрэбнай
колькасці настаўнікаў. У школах працавалі малапісьмен-
ныя свяшчэннаслужыцелі, адстаўныя салдаты, асобы, якія
закончылі ніжэйшыя народныя, царкоўнапрыходскія шко-
лы. Маладзечанская настаўніцкая семінарыя выпускала
штогод (з 1867 г.) не больш як 20 народных настаўнікаў.
3 гэтай семінарыі выпускнікі накіроўваліся ў Віленскую, 283
Гродзенскую і Мінскую губерні. У Віцебскай губерні ў
1872 г. было 196 народных вучылішчаў, а настаўнікаў,
якія закончылі Маладзечанскую семінарыю, працавала
толькі 2, у Магілёўскай губерні — ніводнага. У Мінскай
губерні ў 1875 г. з 267 настаўнікаў толькі 64 закончылі се-
мінарыю247. У 1899 г. усе чатыры семінарыі падрыхтавалі
толькі 79 настаўнікаў. У 1900 г. у семінарыі было прынята
185 чалавек, а закончыла ўсяго толькі 84248.
У дырэкцыі народных вучылішчаў паступалі хадай-
ніцтвы сялян, у якіх яны прасілі накіраваць у школы пісь-
менных настаўнікаў і замяняць малапісьменных, якіх «ужо
цярпець нельга». Так, сяляне Магілёўскай губерні пісалі,
што ў Палужскім, Студзянецкім і Самацеевіцкім народных
вучылішчах працавалі вельмі маладыя настаўнікі, якія
закончылі школу, і таму за вучнямі назіралі валасныя
пісары249. Сяляне з Чэрыкаўскага павета накіравалі за
свой кошт 6 хлопчыкаў для паступлення ў Полацкую на-
стаўніцкую семінарыю (нанялі кватэры, аказвалі ім да-
памогу).
Вельмі не ставала ладрыхтаваных настаўнікаў у цар-
коўнапрыходскіх школах і школах граматы. Царскі ўрад
і сінод, каб пазбегнуць лішніх расходаў на падрыхтоўку
настаўнікаў, прапанавалі ў кожным павеце пры двухклас-
ных царкоўнапрыходскіх школах арганізаваць курсы, а
затым пераўтвараць іх у царкоўнапрыходскія настаўніцкія
школы. У тых паветах, дзе не было двухкласных школ,
рэкамендавалася ствараць іх з аднакласных. Асноўныя
расходы на гэтыя школы ўскладаліся таксама на сялян.
3 губернскіх земскіх збораў школам выдзялялася ад 25
да 100 руб. у год. ГІапрыклад, у вёсцы Трасцяніца Гро-
дзенскай губерні двухкласная царкоўнапрыходская школа
была адкрыта ў 1887 г. Сяляне на свае сродкі ўзвялі бу-
дынак, зрабілі майстэрню. Затым гэта школа была пераў-
творана ў царкоўнанастаўніцкую школу, у яе паступалі
хлопчыкі 13—14 гадоў з Брэсцкага і іншых паветаў Гро-
дзенскай губерні. Акрамя агульнаадукацыйных і спе-
цыяльна педагагічных дысцыплін, у школе выкладалася
садоўніцтва, агародніцтва і пчалярства. Выхаванцы аба-
вязаны былі пасля вучобы шэсць гадоў працаваць у шко-
лах граматы Гродзенскай губерні. Аднак такіх настаўніц-
кіх школ было вельмі мала і яны не маглі вырашыць пы-
танне аб падрыхтоўцы настаўнікаў для школ царкоўнага
ведамства.
Пашырэнне сеткі жаночых навучальных устаноў і на-
вучанне дзяўчынак у народных вучылішчах патрабавала
падрыхтоўкі настаўніц. 3 1870 г. пры жаночых гімназіях
284 міністэрства народнай асветы ствараюцца восьмыя педа-
гагічныя класы для падрыхтоўкі настаўніц народных ву-
чылішчаў. Значная колькасць настаўніц Беларусі атрымалі
адукацыю ў жаночых пансіёнах, а таксама ў Мінскай,
Віцебскай жаночых школах для бедных дзяўчат. Накіроў-
валіся настаўніцамі тыя, хто скончыў марыінскія жаночыя
гімназіі ў Гродна, Магілёве, Віцебску, Мінску, духоўныя
епархіяльныя жаночыя вучылішчы ў Полацку, Магілёве,
Віцебску, Мінску, Парычах Мінскай губерні, прыватныя
жаночыя гімназіі і вучылішчы. Настаўніцамі народных ву-
чылішчаў у Беларусі прызначаліся выпускніцы Віленскага
Марыінскага вышэйшага жаночага вучылішча 1-га разраду,
а таксама тыя, хто скончыў Віленскае рукадзельнае вучы-
лішча, заснаванае ў 1867 г. Да 1898 г. працэнт настаўніц
ад агульнай колькасці настаўнікаў у губернях Беларусі
складаў: Мінскай — 34, Віцебскай —33, Магілёўскай — 28,
Гродзенскай — 22250.
У ліку найважнейшых асветніцкіх пачынанняў перада-
вых педагогаў Беларусі была арганізацыя кароткатэрмі-
новых і пастаянных настаўніцкіх курсаў і бібліятэк, педа-
гагічных музеяў і выставак, якія адыгралі пэўную ролю ў
распаўсюджванні педагагічных ідэй.
Для падрыхтоўкі народных настаўнікаў ужо ў першай
палавіне 70-х гг. XIX ст. арганізоўваліся курсы настаўні-
каў. Так, у Магілёўскім жаночым пансіёне ў верасні 1875 г.
былі адкрыты педагагічныя курсы для кандыдатаў у на-
стаўнікі жаночых навучальных устаноў Магілёўскай гу-
берні. На курсах чыталіся лекцыі аб першапачатковым
навучанні грамаце па гукавому метаду, наглядным наву-
чанні, выхаванні дзяцей дашкольнага ўзросту па сістэме
Фрэбеля. У сувязі з недахопам падрыхтаваных настаўнікаў
пры дырэкцыі наредных вучылішчаў арганізоўваліся карот-
качасовыя курсы для падрыхтоўкі кандыдатаў у народныя
настаўнікі.
Кароткатэрміновыя педагагічныя курсы для народных
настаўнікаў арганізоўваліся з 1875 г. амаль штогод пры
настаўніцкіх семінарыях. Курсы ставіліся пад кантроль не
толькі дырэкцый народных вучылішчаў, упраўлення акру-
гі, але і паліцэйскіх улад. У 1899 г. сінод зацвердзіў «Часо-
выя правілы для арганізацыі курсаў»251, а ў 1900 г. мініс-
тэрства народнай асветы зацвердзіла «Правілы аб педа-
гагічных курсах для падрыхтоўкі настаўнікаў і настаўніц
пачатковых вучылішчаў», згодна з якімі ўстанаўліваўся
строгі кантроль за вучэбнай праграмай, падборам слуха-
чоў курсаў.
3 мэтай распаўсюджвання сярод насельніцтва сельска-
гаспадарчых ведаў і паляпшэння выкладання садоўніцтва
і агародніцтва дырэкцыі народных вучылішчаў праводзілі 286
курсы настаўнікаў па вопыту губерань Расіі. Да пачатку
XX ст. сады і агароды былі пры 157 народных вучылішчах
Гродзенскай губерні, 50 — Віцебскай і 96 — Магілёўскай
губерні. Акругай была зацверджана вучэбная праграма.
Звярталася ўвага на развядзенне садоў. Калі ў 1890 г. пры
пачатковых вучылішчах Віцебскай губерні было 26 садоў,
то да 1900 г. іх стала 44; павялічылася колькасць вучылі-
шчных сядзіб з дрэўнымі насаджэннямі (з 15 у 1890 г. да
119 у 1900)252. 3 1893 г. настаўнікі народных вучылішчаў
Віцебскай губерні штогод камандзіраваліся на сельска-
гаспадарчыя курсы ў Горы-Горацкае земляробчае вучы-
лішча, Зачарнянскую сельскагаспадарчую школу, з
1895 г. — на спецыяльныя курсы па сельскай гаспадарцы
пры Галянскім народным вучылішчы. Да 1901 г. прайшлі
падрыхтоўку па сельскай гаспадарцы і рамёствах 70 чала-
век (1/3 частка народных настаўнікаў губерні) 253. У 1895 г.
праводзіліся курсы па пладаводству і агародніцтву пры
Хараўскім народным вучылішчы Пружанскага павета для
настаўнікаў Гродзенскай губерні.
Такім чынам, курсы садзеннічалі павышэнню кваліфі-
кацыі народных настаўнікаў, авалодванню неабходнымі ме-
тадамі і прыёмамі навучання дзяцей, прывіццю цікавасці
да педагагічнай дзейнасці, пашырэнню асветніцкай работы
сярод насельніцтва. Народныя настаўнікі знаёміліся з да-
сягненнямі рускай педагагічнай думкі, з найболып даска-
налымі метадамі навучання. 3 дапамогай курсаў была
падрыхтавана значная колькасць народных настаўнікаў,
якія, не маючы спецыяльнай адукацыі, працягвалі пра-
цаваць у народных вучылішчах, сістэматычна займаліся
самаадукацыяй.
У распаўсюджванні педагагічных ведаў пэўную ролю
адыгралі педагагічныя выстаўкі. У верасні 1895 г. у Маск-
ве была арганізавана політэхнічная выстаўка з педагагіч-
нымі аддзеламі. На выстаўку прыязджалі настаўнікі і ад
губерань Беларусі. У «Цыркуляры па Віленскай вучэбнай
акрузе» змяшчаліся іх артыкулы аб рабоце выстаўкі. Му-
зеі, курсы, бібліятэкі, выстаўкі садзейнічалі павышэнню
кваліфікацыі народных настаўнікаў, азнаямленню іх з
перадавымі педагагічнымі ідэямі, метадамі выкладання
вучэбных прадметаў, папулярызацыі педагагічных ідэй
рускіх педагогаў.
Аднак настаўніцкія семінарыі, курсы, музеі, выстаўкі,
бібліятэкі не маглі поўнасцю вырашыць наспеўшыя пы-
танні падрыхтоўкі настаўнікаў.
Праца народных настаўнікаў у дарэвалюцыйнай Бела-
русі была вельмі цяжкай. Навучальны год з-за занятасці
286 дзяцей на палявых работах пачынаўся позна. Кароткі на-
вучальны год патрабаваў ад настаўніка вялікага напружан-
ня маральных і фізічных сіл. Народныя вучылішчы былі
перапоўнены, школьныя будынкі не ўмяшчалі ўсіх дзяцей
школьнага ўзросту. 3 настаўнікаў народных вучылішчаў
і настаўніцкіх семінарый браліся «клятвенныя абяцанні»
верна служыць і ва ўсім падпарадкоўвацца начальству.
Лёс настаўніка залежаў ад дырэктара народных вучылі-
шчаў, інспектара, штатнага наглядчыка. Згодна з «Інструк-
цыяй народным настаўнікам Віленскай вучэбнай акругі»
1871 г. настаўнікі абавязваліся адносіцца да мясцовага
прыходскага свяшчэнніка і наогул да свяшчэннаслужыце-
ляў «з усемагчымай павагай як духоўных пастараў і на-
глядчыкаў за рэлігійна-маральным напрамкам у вучы-
лішчы»254.
Народныя настаўнікі, якія выйшлі з сялян, мяшчан і
гарадской дробнай буржуазіі, ніякіх сродкаў да існавання,
акрамя жалавання, не мелі. Месячны аклад 15—20, а ча-
сам і 5—15 руб. не задавальняў самых надзённых патрэб
настаўніка і яго сям’і. Нават міністэрства народнай асветы
павінна было прызнаць «крайнюю мізэрнасць матэрыяль-
нага забеспячэння настаўнікаў пачатковых школ». У
1892 г. міністэрства народнай асветы вымушана было вы-
дзеліць на выдачу дапамогі прыходскім настаўнікам Ві-
ленскай акругі штогод мізэрную суму — 1000 руб.
Народных настаўнікаў часта перамяшчалі. Прычынай
пераводаў было цяжкае матэрыяльнае становішча, асаблі-
ва тых настаўнікаў, якія мелі вялікую сям’ю, хварэлі. Яны
імкнуліся ўладкавацца ў месцах, дзе/'пры школах былі зя-
мельныя ўчасткі, кватэра. Аднак пераезды з аднаго паве-
та ў другі патрабавалі вялікіх затрат. У прашэннях ды-
рэктару народных вўчылішчаў Магілёўскай губерні ў
1888 г. настаўнік Талпечыцкага народнага вучылішча
I. В. Галашэўскі пісаў, што «пісар воласці здзекуецца з
яго», прасіў перавесці яго як сямейнага ў іншае вучылішча
з болып забяспечаным утрыманнем, пры якім ёсць хоць бы
нязначны ўчастак зямлі»255. Аднак ён не змог пераехаць
у Беліцкае народнае вучылішча з-за адсутнасці сродкаў
на пераезд. Царскі ўрад нічога не рабіў для паляпшэння
прававога і матэрыяльнага становішча народнага настаў-
ніцтва.
Залежным і прыніжаным было грамадскае становішча
настаўніка ў вёсцы. Народных настаўнікаў трэціравалі і
зневажалі мясцовыя ўлады. За многімі ўстанаўліваўся
паліцэйскі нагляд. Народны настаўнік павінен быў умець
ладзіць з усімі: валасным праўленнем, свяшчэннікйм, па-
мешчыкам і ўраднікам. Толькі ў гэтым выпадку ён мог
разлічваць на акуратнае атрыманне жалавання. Яно ў
287
значнай частцы вучылішчаў складалася са сродкаў, якія
адпускаліся дзяржаўным казначэйствам, і з сум, што асіг-
наваліся сельскімі грамадствамі. Жалаванне ад казна-
чэйства было абмежаваным і выплачвалася нерэгулярна
(асабліва ў пачатку каляндарнага года), і настаўнікі
доўга чакалі яго атрымання.
Адсутнасць больш-менш нармальнай забяспечанасці і
якіх бы там ні было пенсій на выпадак інваліднасці і ста-
расці, поўная залежнасць ад усіх і кожнага прыводзіла
да таго, што настаўнік упадаў у адчай і пры выпадку
пакідаў сваю дзейнасць. Гэта было адной з форм пратэ-
сту існуючаму становішчу, адной з прычын цякучасці на-
стаўніцкіх кадраў. Урадавая палітыка ў галіне педагагіч-
най адукацыі Беларусі была рэакцыйнай і антынароднай.
Царскі ўрад адмаўляўся адпускаць патрэбную колькасць
сродкаў на арганізацыю навучальных устаноў, прызнача-
ных для падрыхтоўкі народных настаўнікаў, настаўніц-
кіх курсаў, з’ездаў, мяркуючы, што «справа народнай аду-
кацыі ёсць справа народа».
Царскае самадзяржаўе не праяўляла клопату аб раз-
віцці педагагічнай адукацыі ў Беларусі, спрабавала пасла-
біць уплыў прагрэсіўнай рускай педагогікі, ствараць такія
навучальныя ўстановы, дзе давалася б абмежаваная на-
вуковая адукацыя, што прытупляла свядомасць вучняў.
3 гэтай мэтай царызм перашкаджаў рабоце педагагічных
навучальных устаноў, з’ездаў, курсаў, музеяў, выставак,
што ўзнікалі па ініцыятыве грамадскасці. Перадавая гра-
мадскасць, прагрэсіўна настроенае настаўніцтва Беларусі
лічыла падрыхтоўку народных настаўнікаў у спецыяльна
арганізаваных настаўніцкіх семінарыях адной з найбольш
важных сацыяльна-педагагічных задач.
ГРАМАДСКА-ПЕДАГАГ1ЧНЫ РУХ
К канцу 50-х гг. на аснове глыбокага крызісу феадаль-
на-прыгонніцкай сістэмы ў Расіі склалася рэвалюцыйная
сітуацыя. Вызначалася яна тым, што «нізы» — прыгонныя
сяляне — не жадалі далей мірыцца са сваім становішчам,
усё часцей і болып рашуча выступалі супраць самавольст-
ва памешчыкаў, а «вярхі» не маглі ўжо кіраваць па-ста-
рому і ўсё больш усведамлялі неабходнасць змен у гра-
288 мадскім ладзе. Выразнікамі інтарэсаў сялянства выступілі
I'
рэвалюцыйныя дэмакраты — так званыя разначынцы, якія
ў гэты час прыйшлі на змену дваранскім рэвалюцыянерам.
Рэвалюцыйна-дэмакратычную плынь у грамадска-палітыч-
ным руху ўзначалілі выдатныя рускія мысліцелі А. I. Гер-
цэн, М. Г. Чарнышэўскі, М. А. Дабралюбаў, іх саратнікі і
вучні. Яны разгарнулі рэвалюцыйную агітацыю, выступілі
ідэолагамі сялянскай рэвалюцыі, прыхільнікамі самых
рашучых форм барацьбы супраць царызму і памешчыкаў,
за зямлю і волю. У адрозненне ад дваранскіх рэвалюцыя-
нераў-дзекабрыстаў, якія імкнуліся ажыццявіць рэвалю-
цыю для народа, але без яго ўдзелу, рэвалюцыйныя дэмак-
раты ў сваіх праграмах сацыяльных пераўтварэнняў
зыходзілі з формулы «ўсё для народа, усё сіламі на-
рода».
Пытанні народнай адукацыі і выхавання маладога па-
калення займалі важнае месца ў жыцці, дзейнасці і твор-
чай спадчыне рэвалюцыйных дэмакратаў. Адукацыя на-
рода разглядалася імі не толькі як адна з асноўных умоў
карэннага змянення яго эканамічнага становішча і куль-
турнага быту, але і як сродак абуджэння рэвалюцыйнай
свядомасці мас. Цэнтральнае месца ў педагагічнай спад-
чыне рэвалюцыянераў-дэмакрйтаў займалі ідэі аб зака-
намернасцях развіцця асобы, выхаванні юнацтва, змесце
навучання, ролі настаўніка.
А. I. Герцэн указваў, што навучанне, цесна звязанае з
выхаваннем, павінна знаходзіцца ў верных руках дастой-
нага кіраўніка і настаўніка моладзі. У сваіх творах
А. I. Герцэн абгрунтоўвае новы змест навучання, новую
сістэму ведаў. У ёй першае ў парадку вывучэння месца
павінна заняць навука аб прыродзе — прыродазнаўства.
У творах («Размовы з дзецьмі», «Вопыт гутарак з малады-
мі людзьмі») А. I. Герцэн даў выдатны прыклад паведам-
лення моладзі навуковых ведаў як асновы фарміравання
матэрыялістычнага светапогляду. А. I. Герцэн, як і іншыя
вялікія рэвалюцыянеры-дэмакраты, лічыў неабходнай
часткай агульнай адукацыі знаёмства моладзі з літара-
турай. Кніга з’яўляецца каласальным сродкам шматбако-
вага выхавання, без чытання няма сапраўднай адукацыі,
пісаў ён. А. I. Герцэн ставіў задачу падрыхтоўкі моладзі да
працы, жыцця, рэвалюцыйнай барацьбы на карысць наро-
да. Дзякуючы свайму ідэйнаму зместу педагагічная сістэ-
ма А. I. Герцэна адыграла гістарычную ролю ў развіцці
перадавой рускай грамадска-палітычнай думкі.
У. I. Ленін называў рэвалюцыйных дэмакратаў і іх
паслядоўнікаў — бліскучую плеяду рэвалюцыянераў
70-х гг. — папярэднікамі рускай сацыял-дэмакратыі. Яны
былі такімі і ў педагогіцы.
10. Зак. 2605
28$
Выдатны мысліцель, вучоны, пісьменнік і публіцыст
Мікалай Гаўрылавіч Чарнышэўскі стаў ідэйным натхняль-
нікам рэвалюцыйна-дэмакратычнага напрамку ў педаго-
гіцы другой палавіны XIX ст. Ен быў непахісным прыхіль-
нікам вызвалення школы ад самавольства бюракратызму,
насілля над асобай дзіцяці, выхавання ў школе свабодных
людзей, гатовых да рашучых рэвалюцыйных дзеянняў.
Значны ўклад у развіццё педагагічных ідэй рэвалюцыйнай
дэмакратыі ўнеслі Д. I. Пісараў, Н. В. Шалгуноў,
А. П. Шчапаў. Педагагічныя працы і выказванні рэвалю-
цыйных дэмакратаў аказалі ўплыў на развіццё школы,
прагрэсіўнай педагагічнай думкі, грамадска-педагагічна-
га руху.
У Беларусі ідэі рэвалюцыйных дэмакратаў падзялялі
к. Каліноўскі, В. Урублеўскі, Ф. Ражанскі і іншыя рэва-
люцыйныя дэмакраты, якія ўзначалілі сялянскае паўстан-
не 1863 г.
У грамадска-палітычным руху, у паўстанні 1863 г.
актыўны ўдзел прынялі навучэнцкая моладзь сярэдніх
навучальных устаноў, настаўнікі і студэнты Горы-Горац-
кага земляробчага інстытута. Для падрыхтоўкі паўстання
навучэнцы і студэнты арганізоўвалі рэвалюцыйныя гурткі,
камітэты, актыўна ўдзельнічалі ў антыўрадавых дэманст-
рацыях і маніфестацыях. Навучэнцы адкрыта выказвалі
пратэст супраць існуючых у школах парадкаў, выступалі
супраць кансерватыўна настроеных настаўнікаў, патраба-
валі звальнення службовых асоб, праяўлялі салідарнасць
з выключанымі за непаслушэнства вучнямі, ішлі ў паў-
станцкія атрады. Амаль усе паліцэйскія данясенні аб па-
дзеях, якія адбываліся ў краі, ўжо ў 1861 г. пачыналіся
са слоў: «кучка гімназістаў, часам яна перавышала сотню
чалавек...»256.
Паводле афіцыйных даных за 1863 г., з навучальных
устаноў Беларусі і Літвы выбыла да 2000 навучэнцаў. Да
пачатку 1863/64 навучальнага года ў Мінскай гімназіі за-
мест 656 вучняў засталося 336, у Віцебскай — замест
300—198.
У грамадска-палітычным руху, у паўстанні 1863 г.
прыняла ўдзел найбольш прагрэсіўная частка настаўнікаў,
якая садзейнічала рэвалюцыйнаму выхаванню навучэн-
цаў, вяла рэвалюцыйную прапаганду сярод сялян. Хатні
настаўнік Клімашэўскі доўгія гады вучыў дзяцей і вёў
прапаганду сярод сялян. У 1854 г. ён з’явіўся ў Кушлянах
(на радзіме Францішка Багушэвіча) і стаў вучыць дзяцей
Казіміра Багушэвіча і іншых дробных уласнікаў. Праз
пяць гадоў ён перайшоў у Жупраны, дзе ў канцы 1863 г.
290 распаўсюджваў адозву «Да народа зямлі літоўскай і бела-
рускай» і «Мужыцкую праўду». Францішак Багушэвіч у
той час вучыўся ў гімназіі. Аднак трэба меркаваць, што
настаўнік аказаў пэўны ўплыў на будучага беларускага
пісьменніка. Ф. Багушэвіч працаваў настаўнікам у пачат-
ковай школе ў маёнтку Доцішкі Лідскага павета. Ён не
толькі вучыў грамаце дзяцеіі, але і вёў асветніцкую рабо-
ту сярод сялян, а затым стаў удзельнікам паўстання.
Дачка беларускага пісьменніка Дуніна-Марцінкевіча
Каміла — настаўніца — была папулярнай сярод рэвалю-
цыйна настроенай інтэлігенцыі Мінска ў канцы 50 — пачат-
ку 60-х гг. У яена кватэры збіраліся ўдзельнікі рэвалюцый-
нага гуртка, у тым ліку і бедныя рамеснікі. Царскія чыноў-
нікі лічылі, што «прысутнасць у краі такога роду асобы,
як Каміла Марцінкевіч, будзе мець для грамадства шкод-
ныя вынікі».
Царская паліцыя адзначала актыўную дзейнасць Камі-
лы Марцінкевіч і тлумачыла рэвалюцыйны настрой уплы-
вам бацькі. Калі пачалося паўстанне 1863 г., Каміла Мар-
цінкевіч працавала настаўніцай у школе для сялянскіх
дзяцей, якую яна сама арганізавала ў м. Гарадок Мінска-
га павета. Царскія чыноўнікі ў данясеннях падкрэслівалі,
што настаўніцкую дзейнасць К. Марцінкевіч сумяшчала з
рэвалюцыйнай прапагандай. Начальнік краю Мураўёў
пісаў шэфу жандараў, што Каміла Марцінкевіч заснавала
ў Гарадку вучылішча для сялянскіх дзяцей, з тым каб
распаўсюджваць паміж простым народам шкодныя рэва-
люцыйныя ідэі. Яна навучала дзяцей бедных жыхароў
горада на сваёй кватэры. У жніўні 1863 г. Каміла Марцін-
кевіч была саслана ў Пермскую губерню, дзе знаходзілася
пад паліцэйскім наглядам.
У сувязі з хваляваннямі ў навучальных установах
губернатар Паўночна-Заходняга краю і галоўны начальнік
Віцебскай і Магілёўскай губерань М. М. Мураўёў па
просьбе папячыцеля вучэбнай акругі накіраваў 14 лютага
1863 г. прадпісанне аб назначэнні воінскіх чыноўнікаў у
навучальныя ўстановы (для захавання парадку на час
заняткаў). Такім чынам, пасля пачатку паўстання заняткі
ў навучальных установах Беларусі праводзіліся пад кант-
ролем воінскіх чыноў. Тым не менш вучні пакідалі школы і
ішлі ў атрады паўстанцаў.
Вучні Магілёўскай гімназіі выступалі з калектыўнымі
пратэстамі супраць царскага самадзяржаўя. Сходы іх за-
канчваліся выкананнем рэвалюцыйнага гімна. Група на-
вучэнцаў за спачуванне і ўдзел у паўстанні была аддадзена
пад суд.
Да ліку кіраўнікоў падпольнай рэвалюцыйнай аргані-
зацыі ў Мінскай губерні адносіліся студэнты Пецярбург-
291
скага універсітэта Р. Лапіцкі, 3. Ленскі і інш. Многія
студэнты Горы-Горацкага земляробчага інстытута ў канцы
красавіка 1863 г. далучыліся да атрада паўстанцаў, які
захапіў г. Горкі. Са Слуцкай, Пінскай, Гродзенскай, Сві-
слацкай і Маладзечанскай гімназій і прагімназій, паводле
афіцыйных звестак, пайшлі ў паўстанцкія атрады 68 чала-
век. У Мінскай гімназіі падзеі, звязаныя з паўстаннем,
паводле слоў жандарскага данясення, ускружылі галовы
вучняў. Моладзь шукала зброю, збірала грошы для паў-
станцаў.
Паўстанне ў Польшчы, Літве і Беларусі не атрымала
падтрымкі ў іншых раёнах Расіі і было жорстка падаўлена
ўзброенымі сіламі царызму. Расправай з паўстанцамі на тэ-
рыторыі Віленскага генерал-губернатарства (Гродзенская,
Віленская, Ковенская, Віцебская, Мінская і Магілёўская гу-
берні) кіраваў генерал М. М. Мураўёў, надзелены дыкта-
тарскімі паўнамоцтвамі і заслужана празваны «вешальні-
кам». Увесь край быў аб’яўлены на ваенным становішчы,
усюды лютавалі карныя атрады, ваенна-палявыя суды. За
ўдзел у паўстанні ў Беларусі і Літве былі рэпрэсіраваны
звыш 15 тысяч чалавек, у тым ліку пакараны смерцю 123,
сасланы на катаргу ў Сібір і ў арыштанцкія роты 12 355
чалавек. Ваеннае становішча ў краі захоўвалася да канца
60-х гг.
У сувязі з падзеямі 1863 г. з навучальных устаноў
Паўночна-Заходняга краю было выключана каля 2 тысяч
чалавек. Многія навучэнцы і настаўнікі загінулі ў баях,
былі жорстка пакараны (па прыгавору ваенна-палявых
судоў сасланы ў Сібір, а некаторыя вымушаны былі пакі-
нуць радзіму, каб уцячы ад праследаванняў). Францішак
Багушэвіч паехаў на Украіну і 20 гадоў не мог вярнуцца ў
Беларусь. Яго бацька быў прызнаны «вінаваты.м ва ўдзеле
ў мяцяжы і скрыцці злачынных дзеянняў сваіх дзяцей».
У справаздачы за 1863 г. да ліку асаблівых здарэнняў
у навучальных установах папячыцель I. П. Карнілаў ад-
носіў: «арышты па палітычных справах і звальненне ад
службы за нядобранадзейнасць некаторых выкладчыкаў
і вучылішчных чыноўнікаў. Арыштаваных было 23, зволь-
нены па нядобранадзейнасці 6 і звыш таго 2 настаўнікі
гімназіі прапалі без весткі»257.
Жорсткі ваенна-паліцэйскі рэжым, устаноўлены ў Бе-
ларусі, Літве і Правабярэжнай Украіне пасля падаўлення
паўстання ў 1863 г., амаль у нязменным выглядзе захоўваў-
ся многія гады. Сутнасць палітыкі царызму ў гэтым рэгіё-
не вызначаў вялікадзяржаўны шавінізм. Усе мясцовыя
чыноўнікі «польскага паходжання», пачынаючы з настаў-
ІЭ2 нікаў, урачоў, землямераў, былі звольнены або перамешча-
ны па службе ў розныя раёны Расіі, а адтуль на іх месцы
запрашаліся прадстаўнікі пануючых саслоўяў.
У маі 1864 г. паступіў загад аб замене ў Паўночна-
Заходнім краі польскіх настаўнікаў іншымі асобамі. На
80 вакансій паступіла 360 прашэнняў. Гэта давала магчы-
масць папячыцелю выбіраць настаўнікаў па свайму ўгле-
джанню. Былі прыняты меры па абмежаванню допуску
ва універсітэты студэнтаў польскага паходжання.
Жорсткія рэпрэсіі, звязаныя з падаўленнем паўстання
1863 г., і далейшая палітыка царызму ў краі стварылі
вельмі цяжкія ўмовы для распаўсюджвання ў Беларусі
перадавых, рэвалюцыйна-дэмакратычных ідэй, моцна за-
тармазілі працэс фарміравання прагрэсіўнай беларускай
інтэлігенцыі і развіццё нацыянальнай культуры. Але спы-
ніць гэты працэс царызм быў не ў сілах.
Рэвалюцыйна-асветніцкая дзейнасць народнікаў. У
70-я гг. XIX ст., пад уплывам агульнарасійскіх цэнтраў
разначынскага, рэвалюцыйна-дэмакратычнага руху ў радзе
месц Беларусі пачалі распаўсюджвацца народніцкія
ідэі.
Народнікі адстойвалі інтарэсы дробных таваравытвор-
цаў, перш за ўсё сялян, і выступалі супраць прыгонніцкіх
перажыткаў, а таксама капіталізму, развіццё якога супра-
ваджалася разарэннем «працоўнай гаспадаркі», пралета-
рызацыяй і паўперызацыяй шырокіх слаёў працоўных.
Будучы ідэалістамі ў разуменні гістарычнага працэсу, яны
не бачылі заканамернасці пераходу ад феадалізму да
капіталізму і лічылі капіталізм у Расіі выпадковай з’явай,
якую можна было ліквідаваць у выніку «сацыяльнай» (ся-
лянскай) рэвалюцыі. Народнікі сцвярджалі, што адсталая,
паўпрыгонніцкая Расія 70-х гг. XIX ст. магла перайсці да
сацыялізма, мінуючы капіталізм. Апорай будучага ладу
яны лічылі сялянскую абшчыну, якая захавалася з часоў
сярэдневякоўя.
Сялянскі сацыялізм народнікаў з’яўляўся адной з раз-
навіднасцей утапічнага сацыялізма, але ад заходнееўра-
пейскіх, рэфармісцкіх форм апошняга ён адрозніваўся
сваім рэвалюцыйна-дэмакратычным характарам. У. I. Ле-
нін рэзка крытыкаваў дробнабуржуазны сацыялізм народ-
нікаў, але разам з тым указваў, што народніцкія тэорыі
адлюстроўвалі баявы, рэвалюцыйны дэмакратызм мас.
Ен гаварыў, што абавязак марксістаў не толькі прыняць
агульнадэмакратычныя пункты праграмы народнікаў, але
правесці іх паслядоўней, глыбей і далей.
Прапаганда народніцкіх ідэй перш за ўсё разгарнулася
ў асяроддзі студэнцтва, а ў Беларусі, дзе не было вышэй-
іпых навучальных устаноў, — сярод вучняў сярэдніх школ
293
і ніжэйшай праслойкі служачых, у тым ліку народных
настаўнікаў. Першыя гурткі мелі рэвалюцыйна-асветніцкі
характар. Галоўнай іх мэтай з’яўлялася вывучэнне сацыя-
лістычных тэорый і падрыхтоўка прапагандыстаў для ра-
боты ў вёсцы. Да сярэдзіны 70-х гг. пад уздзеяннем прапа-
ганды прыезджых студэнтаў, ураджэнцаў Беларусі, узнік-
лі гурткі вучнёўскай моладзі ў Гродна, Мінску, Пінску,
Віцебску, Магілёве, Горках. Ва ўдзеле ў прапагандзе сярод
сялян Слонімскага павета абвінавачваліся студэнт Кіеў-
скага універсітэта Іван Пліс і яго брат — народны настаў-
нік у с. Альбы таго ж павета Карнілій Пліс258.
Падобныя факты былі не адзінкавыя: па матывах па-
літычнай нядобранадзейнасці ў 1874 г. у Гродзенскай гу-
берні страцілі месцы 13 настаўнікаў народных вучылішчаў,
у Віленскай вучэбнап акрузе — 25. У 1878 г. былі звольне-
ны настаўніцы Маслакоўскага, Пугляўскага і Любніцка-
га народных вучылішчаў Горацкага павета А. Чадоўская,
А. Галкоўская і А. Папова, абвінавачаныя «ў нядобрана-
дзейнасці ў палітычных адносінах, у чытанні забароненых
кніг, прыналежнасці да гуртка і сувязях з падазронымі
ў рэвалюцыйнай дзейнасці асобамі». Настаўнік Аршанска-
га гарадскога вучылішча Канстанцін Скрыпка абвінавач-
ваўся ў тым, што паслаў па пошце настаўніку Мсціслаў-
скага павятовага вучылішча Архангельскаму пракламацыі
«Зямлі і волі». У бібліятэцы Аршанскага вучылішча зна-
ходзіліся забароненыя творы В. Р. Бялінскага, Д. I. Піса-
рава, М. Памялоўскага, якія К- Скрыпка выкарыстоўваў у
вучэбна-выхаваўчай рабоце. Па палітычных матывах была
звольнена з пасады ў царкоўнапрыходскім вучылішчы Ві-
цебска настаўніца Лізавета Вышынская. У спісах «нядоб-
ранадзейных у палітычных адносінах» былі настаўніца
Магілёўскай жаночай гімназіі Тэрэзія Асянецкая-Война,
настаўнікі Белазерскага і Шарашоўскага народных вучы-
лішчаў Пружанскага павета С. I. Савіч, С. Д. Карпызаў і
інш. У Брэсцкім павеце ў пачатку 80-х гг. прапаганду ся-
род сялян вёў памочнік народнага настаўніка Восіп Берд-
нік. Да «справы» Бердніка прыцягваліся некалькі народ-
ных настаўнікаў.
У Мінску ў канцы 70-х гг. пад уплывам прапаганды сту-
дэнта Пецярбургскага універсітэта Сямёна Гаховіча, члена
сталічнай арганізацыі «Зямля і воля», утварыўся гурток
з вучняў духоўнай семінарыі і гімназіі. У чэрвені 1879 г.
Сямён Гаховіч прывёз у Мінск два чамаданы розных на-
родніцкіх выданняў і на працягу тыдня вёў заняткі з чле-
намі гуртка, знаёміў іх з праграмай і дзейнасцю «Зямлі і
волі», чытаў і растлумачваў, у прыватнасці, вядомую
294 прамову Мышкіна на судовым працэсе ўдзельнікаў «ха-
джэння ў народ». Дзейнасць гуртка на некаторы час была
спынена арыштамі, але ў хуткім часе аднавілася.
У 1881 г. у Мінску з’явіўся агент Выканаўчага камітэта
«Народнай волі» М. Аўчыннікаў. Адной з мэт яго прыезду
была арганізацыя агульнасемінарскай забастоўкі ва ўсіх
гарадах еўрапейскай часткі Расіі. У ліку першых намяча-
лася выступленне ў Мінскай семінарыі. План забастоўкі
стаў вядомы паліцыі, і ажыццявіць яго не ўдалося. Да
ліку актыўных членаў гуртка семінарыстаў у пачатку
80-х гг. належалі А. Хлябцэвіч, I. Акаловіч, А. Міцкевіч.
3 гэтым гуртком цесна супрацоўнічаў гурток гімна-
зістаў, якім кіраваў студэнт Анатоль Бонч-Асмалоўскі.
Ён жа ў 1879—1880 гг. пачаў прапаганду сярод сялян
в. Блонь Ігуменскага павета, дзе знаходзіўся маёнтак яго
бацькі, а таксама сярод моладзі мястэчка Пухавічы і
знаёмых настаўнікаў народных школ таго ж павета. У
рапарце ад 28 сакавіка 1880 г. ігуменскі спраўнік даносіў,
што настаўнікі Дрыгінскага і Навасельскага народных
вучылішчаў Міхаіл Лісіцкі і А. Кубяроўскі былі звязаны
з Бонч-Асмалоўскім. Падазрэнне паліцыі выклікала і тое,
што дырэктар Мар’інагорскага земляробчага вучылішча
Губін і настаўнік Кадашкоў дамовіліся з ім аб праходжан-
ні практыкі сваіх вучняў у маёнтку Блонь.
Мінскія семінарысты садзейнічалі ўтварэнню народніц-
кага гуртка самаразвіцця ў Нясвіжскай настаўніцкай
семінарыі. Пры іх удзеле гэты гурток у 1882 г. пазнаёміў-
ся з праграмай «Народнай волі» і адобрыў яе. Кіруючую
ролю ў нясвіжскім гуртку адыграў А. Я. Багдановіч. Пасля
заканчэння семінарыі выхаванцы гуртка вялі рэвалюцый-
на-асветніцкую дзейнасць сярод сялян у месцах сваёй
работы. Багдановіч тры гады працаваў у Ігуменскім павеце.
3 дазволу вучэбнага начальства ён арганізаваў для сялян
нядзельныя чытанні і гутаркі на прыродазнаўчанавуковыя
тэмы, расказваў аб жыцці людзей у розных краінах.
Пазнаёміўшыся на гэтых занятках з больш пісьменнымі і
надзейнымі сялянамі, настаўнік запрашаў іх для гутарак,
якія выходзілі «за межы дазволенага начальствам». Такім
жа чынам дзейнічалі і таварышы А. Багдановіча па семі-
нарскаму гуртку. На працягу некалькіх гадоў яны перыя-
дычна сустракаліся ў А. Багдановіча, які падтрымліваў
сувязі з мінскімі нарадавольцамі, і атрымлівалі ў яго не-
легальную літаратуру.
Рэвалюцыйныя ідэі праніклі і ў Маладзечанскую на-
стаўніцкую семінарыю. У студзені 1883 г. з гэтай навучаль-
най установы быў выключаны вучань Пётр Яфрэмаў з
пазбаўленнем права паступаць у іншыя навучальныя ўста-
новы, Прычыуай для выключэння з’явілася пісьмо яго бра-
295
та Сямёна Яфрэмава, настаўніка Балціноўскага народна-
га вучылішча Віцебскай губерні, затрыманае дырэктарам
семінарыі. У пісьме гаварылася «аб мізэрнасці праграмы
пачатковага навучання», аб чытанні на ўроках твораў
М. В. Шалгунова, Н. Фляроўскага, вывучэнні артыкулаў
прыродазнаўча-гістарычнага, геаграфічнага зместу па
хрэстаматыі «Детскпй мпр» К- Д. Ушынскага. Паліцэйскім
расследаваннем быў выяўлены ўдзел Сямёна Яфрэмава ў
распаўсюджванні забароненай літаратуры. За сувязь з
ім былі звольнены настаўнікі Явоцынскага прыходскага
вучылішча Аляксандр Шаркевіч і Варвара Стукаліч.
Акрамя таго, дырэктар народных вучылішчаў Віцебскай гу-
берні абвінавачваў С. Яфрэмава ў тым, што ён не вучыў
дзяцей царкоўнаславянскаму чытанню і спевам, даваў
вучням старшых класаў для самастойнага чытання кнігі,
не прадугледжаныя праграмай народнай школы (творы
Л. М. Талстога і М. А. Някрасава).
У Магілёве ў другой палавіне 80-х гг. было некалькі
народніцкіх гурткоў. У адным з іх займаліся прадстаўнікі
мясцовай інтэлігенцыі, галоўным чынам настаўнікі, у ін-
шых—навучэнцы мужчынскай і жаночай гімназій і духоўнай
семінарыі. Некаторыя з гімназістаў-гурткоўцаў (Р. Ісаеў,
М. Забела, Ф. Грыгор’еў) спрабавалі весці агітацыю сярод
сялян. Р. Ісаеў пазней паступіў у Пецярбургскі універсітэт
і з моманту ўтварэння «Народнай волі» стаў членам яе
Выканаўчага камітэта. Разам з М. I. Кібальчычам ён кі-
раваў работамі па стварэнню выбуховых рэчываў і кідаль-
ных снарадаў, адным з якіх быў забіты Аляксандр II.
Знаходзячыся ў Пецярбургу, Р. Ісаеў працягваў падтрым-
ліваць сувязь з магілёўскімі таварышамі і накіроўваць іх
дзейнасць. Сярод настаўнікаў народных вучылішчаў Ма-
гілёўскай губерні прапагандай народніцкіх ідэй некаторы
час займаўся студэнт В. Румін. Гурток магілёўскіх семі-
нарыстаў у першай палавіне 80-х гг. падтрымліваў сувязі
з Кіевам, Краменчугом, Масквой, Пецярбургам. У Магілё-
ве гурткоўцам удалося наладзіць сувязі і пачаць прапа-
ганду сярод рабочых і рамеснікаў.
Разгортванню гуртковай работы ў Горацкім земляроб-
чым вучылішчы дапамагалі студэнты Пецярбургскага
універсітэта I. Іваноў і М. Русанаў. У пачатку 1882 г. у
Горках была выдадзена адозва «Рускаму студэнцтву ад
Горацкага цэнтральнага гуртка». У ёй быў заклік да
студэнтаў сысці з глебы адстойвання сваіх акадэмічных
інтарэсаў і патрабаванняў «і стаць у рады барацьбітоў за
справу народа». Аўтары лістоўкі выступалі прыхільнікамі
ўзброенага паўстання супраць царызму і лічылі, што толь-
296 кі сацыяльная рэвалюцыя можа вызваліць народ «ад па-
навання эксплуататараў і вывесці яго на шлях свабоднага
гістарычнага жыцця». Падобна землявольцам і чорнапера-
дзельцам яны адмаўлялі неабходнасць барацьбы за бур-
жуазныя свабоды, лічачы, што апошнія не палепшаць
становішча народных мас. Адозва Горацкага цэнтральнага
гуртка рассылалася па навучальных установах многіх га-
радоў Расіі.
У першай палавіне 80-х гг. расшырылася дзейнасць
Пінскага, Гродзенскага і Віцебскага нарадавольскіх гурт-
коў. Пінскія рэалісты — хатнія настаўнікі Т. Гарагляд,
к. Доўбня, В. Краніхфельд, К. Варпяхоўскі, Б. Енджаеў-
скі і іншыя — займаліся не толькі самаадукацыяй, але і
вялі прапаганду сярод рабочых і рамеснікаў, рыхтавалі да
рэвалюцыйнай барацьбы сваіх выхаванцаў. Трэба аеаблі-
ва адзначыць, што некаторыя члены гэтых гурткоў прымалі
актыўны ўдзел у дзейнасці не толькі «Народнай волі», але
і першай польскай рабочай партыі «Пралетарыят», якая
стаяла ўжо ў асноўным на пазіцыях марксізма. Бліжэй-
шымі памочнікамі кіраўніка «Пралетарыяту» Л. Ва-
рыньскага ў Варшаўскім універсітэце з’яўляліся студэнты
В. Руткевіч, Г. Яцкевіч, I. Вайніловіч — выпускнікі Гро-
дзенскай і Віцебскай гімназій, якія атрымалі першапачат-
ковую рэвалюцыйную падрыхтоўку ў мясцовых народніц-
кіх гуртках, В. Руткевіч прымаў удзел у перакладзе
першага тома «Капітала» К- Маркса на польскую
мову259.
Студэнты, навучэнцкая моладзь, выпускнікі сярэдніх
навучальных устаноў складалі асноўную масу ўдзельні-
каў народніцкага руху ў Беларусі. Паводле падлікаў
С. М. Самбук, іх удзельная вага ў Гродзенскай, Віленскай,
Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губернях у 70-х гг.
XIX ст. дасягала 64,4 %.
Перадавая навучэнцкая моладзь Беларусі, рыхтуючы
сябе да прапагандысцкай і агітацыйнай дзейнасці ў народ-
ных масах, шмат сіл і ўвагі надавала не толькі вывучэнню
сацыялістычных тэорый, але і разуменню самога народа,
вывучэнню яго гісторыі, быту, мовы і культуры. У працэсе
гэтай работы некаторая частка беларускіх народнікаў,
перш за ўсё з ліку пецярбургскіх студэнтаў, прыйшла да
вываду аб існаванні самастойнай у этнічных адносінах бе-
ларускай народнасці (нацыі), што, як вядома, катэгарыч-
на адмаўлялася афіцыйнай навукай таго часу, урддам,
царквою. Нацыянальная ідэалогія прапагандавалася ў
шэрагу нелегальных выданняў народнікаў першай пала-
віны 80-х гг. Да іх адносіліся, у прыватнасці, «Пісьмы аб
Беларусі. Пісьмо першае» Данілы Баравіка, «Пасланне
да землякоў-беларусаў» Шчырага беларуса, два нумары Э97
часопіса «Го.мон». Пры гэтым выявіліся два напрамкі: лі-
беральна-асветніцкі і рэвалюцыйна-дэмакратычны.
Прадстаўніком першага выступала група пад псеўда-
німам «Даніла Баравік». Яна адзначала надзвычай цяж-
кае становішча народных мас, крытыкавала сістэму школь-
най адукацыі, па віне якой мясцовая інтэлігенцыя не атрым-
лівала ніякіх ведаў аб родным народзе, яго звычаях, паэзіі,
асаблівасцях быту, характары светапогляду і да т. п., але
аб неабходнасці рэвалюцыйнай барацьбы супраць царызму
не ўпамінала. Шлях да лепшай будучыні аўтары «Пісьма»
бачылі толькі ў асветніцкай дзейнасці інтэлігенцыі, якую
яны, як і ўсе народнікі, лічылі «рухавіком народа». «Пісь-
мо» заклікала беларускую інтэлігенцыю вывучаць жыццё,
быт і культуру свайго народа, збліжацца з ім, «узяць на
сябе высокую ролю прадстаўнікоў народа», абуджаць «на-
родныя і грамадскія сілы Беларусі ад доўгай спячкі»,
стаць «праваднікамі эканамічнага, разумовага і маральна-
га ўдасканальвання народа».
Групы Шчырага беларуса і «Гомона» не адмаўлялі ка-
рысці дзейнасці, выкладзенай у «ГІісьме» Данілы Баравіка,
але лічылі яе яўна недастатковай і заклікалі беларускую
інтэлігенцыю, навучэнцкую моладзь да барацьбы за звяр-
жэнне царызму ў радах агульнарасійскай рэвалюцыйнай
партыі «Народная воля». Толькі з ліквідацыяй абсалютыз-
му, падкрэслівалася ў «Пасланні землякоў-беларусаў»,
можа расчысціцца шлях да ажыццяўлення новага сацыяль-
на-эканамічнага ладу. Палемізуючы з Данілам Баравіком,
Нелегальны гектаграфічны часопіс «Гомон»
298
аўтНры «Паслання» ўказвалі, што, «пакуль у нас не будзе
зава’рвана свабода, да тае пары немагчыма ніякае пры-
мяне^не і сотай долі таго, што ўжо выпрацавала навука і
прагрэс». У сувязі з гэтым яны ўказвалі, што беларускі
нацыянальны рух не можа абмяжоўвацца культурніцкай
праграмай, а павінен мець вызваленчы, сацыяльна-палі-
тычны характар.
Погляды рэвалюцыйных народнікаў Беларусі на школу
і асвету знайшлі найбольш поўнае адлюстраванне ў рабо-
тах педагога-народніка А. Я- Багдановіча, выявіліся ў
асветніцкай дзейнасці настаўнікаў-народнікаў, перадавой
навучэнцкай моладзі, студэнцкага гуртка беларусаў-народ-^
нікаў Пецярбургскага універсітэта, якія выдалі ў 1884 г.
два нумары падпольнага гектаграфічнага часопіса на рус-
кай мове з беларускай назвай «Гомон».
Выдаўцы часопіса «Гомон» (да іх ліку належалі сту-
дэнты Пецярбургскага універсітэта, былыя выпускнікі
Віцебскай гімназіі і актыўныя члены мясцовага нарада-
вольскага гуртка А. I. Марчанка і X. А. Ратнер) шмат
увагі ўдзялялі тэарэтычнаму абгрунтаванню факта існа-
вання беларускай нацыі і яе права «на аўтаномную федэ-
ратыўную самастойнасць у сям’і іншых народнасцей Ра-
сіі ў будучым»260 — пасля звяржэння царскага сама-
дзяржаўя і перамогі сацыяльнай рэвалюцыі. Гоманаўцы
былі перакананымі інтэрнацыяналістамі. Яны неаднара-
зова падкрэслівалі, што беларускія рэвалюцыянеры павін-
ны змагацца супраць царызму ў радах адзінай агульнара-
сійскай партыі «Народная воля», складаючы пры гэтым
яе абласную арганізацыю. Паказальна, што аўтары адна-
го з артыкулаў, апублікаванага ў «Гомоне», спасылаліся
на традыцыю сувязей з «Народнай воляй» — дзейнасць
у яе радах I. Грынявіцкага, які, паводле іх слоў, «быў ад-
ным з гарачых заснавальнікаў беларускай мясцовай
фракцыі»261.
У выкананні пастаўленых задач часопіс ускладаў вялі-
кія надзеі на вучнёўскую моладзь і заклікаў яе актыўна
рыхтавацца да будучай грамадскай дзейнасці, да авало-
дання ведамі. Рэвалюцыйныя народнікі вучылі моладзь не
проста набываць веды, а разумовую дзейнасць абумоўлі-
ваць грамадскімі інтарэсамі, выпрацоўваць цвёрдыя і
ясныя перакананні, вызначаць загадзя сваю грамадскую
мэту, тэарэтычныя веды звязваць з практыкай жыцця.
«Тэарэтычны запас ведаў і развіты розум. — пісаў ча-
сопіс, — гэта зброя, карысць якой будзе залежаць ад таго,
які даць ёй напрамак. Калі чалавек не будзе практычна
выхоўваць у сабе сімпатыі да дабра, то яго разумовая
зброя саслужыць вельмі дрэнную службу. Няхай займаец- 299
ца кожны самаразвіццём — гэта вельмі і вельмі неабхоДна,
але няхай яго веды маюць пэўную практычную ^іэту,
няхай ён час ад часу практыкуе сваю волю і праўярае
вартасць сваёй мэты тэарэтычнымі вывадамі, а гэтыя
апошнія — практыкай жыцця. Няхай ён памыляецца ў
сродках да дасягнення сваіх мэт — гэта нічога: ён, дзя-
куючы вопыту і практыцы, здолее своечасова выправіць
сваю памылку. Толькі пры такой пастаноўцы тэарэтычнай
падрыхтоўкі можа выпрацавацца здаровы чалавек з
цвёрдым' перакананнем і смеласцю дзеянняў»262.
Рэвалюцыйныя народнікі падвяргалі рэзкай крытыцы
^зэакцыйную школьную палітыку царскага самадзяржаўя.
Рэдакцыя часопіса крытычна адносілася да тагачаснай
народнай і сярэдняй школы, заяўляла, што школа не маг-
ла забяспечыць падрыхтоўку крытычна думаючага гра-
мадскага дзеяча, «вучнёўская моладзь накіроўвалася на
дзейнасць, непатрэбную для сучаснага, няпэўна прыгодную
для будучага», што школа не развівала, а, наадварот,
звужвала ўяўленне вучняў, бо ў ёй даследаваліся не «хва-
ляванні новага свету, а адносіны феадалаў»263.
3 сярэдзіны 80-х гг. пануючае становішча ў народніцтве
заняў ліберальны напрамак. Нягледзячы на тое што ка-
піталізм у Расіі да гэтага часу ўсталяваўся даволі моцна,
ліберальныя народнікі працягвалі пісаць аб магчымасці
некапіталістычнага развіцця краіны пры ўмове аказання
дапамогі «народнай вытворчасці» — абшчынам, арцелям,
«працоўнай гаспадарцы» дробных вытворцаў, якая су-
працьпастаўлялася буржуазнай гаспадарцы. Праграма лі-
беральных народнікаў у цэлым мела буржуазна-рэфармісц-
кі характар і была разлічана на паляпшэнне становішча
дробных вытворцаў, галоўным чынам сялян, пры захаван-
ні асноў дзяржаўнага і грамадскага ладу таго часу. Пра
рэвалюцыйную барацьбу ліберальныя народнікі ўжо не
думалі. Ідэолагі ліберальнага народніцтва выступалі
супраць распаўсюджвання ў Расіі марксізма. Ліберальныя
народнікі паступова збліжаліся з буржуазна-ліберальным
кірункам у грамадскай думцы, паслядоўнікі якога дабіва-
ліся пашырэння магчымасцей для развіцця капіталізму і,
імкнучыся абмежаваць дэспатызм самадзяржаўя, патра-
бавалі ўвядзення свабоды слова, друку, сумлення, рэ-
формы школы, судовых і іншых устаноў.
У Беларусі такія ідэі імкнулася прапагандаваць газе-
та «Мннскнй лнсток». Ужо ў першым нумары ад 2 краса-
віка 1886 г. яна расказала пра цяжкія ўмовы работы на-
роднай школы і яе настаўнікаў. У артыкуле адзначалася
мізэрнасць сумы, выдзеленай на патрэбы народнай адука-
300 цыі Мінскай гарадской думай (менш, чым на ўтрыманне
пажарнай каманды). Газета ўказвала, што ў 1886 г. у
Мінску толькі 1114 дзяцей навучалася ў пачатковых шко-
лах*' а многім хлопчыкам і дзяўчынкам адмовілі ў прыёме
з-занедахопу месц264. Газета пераконвала грамадскасць у
неаб^однасці павелічэння колькасці школ, выдзялення
сродкаў на іх утрыманне і лічыла, што прыведзеныя да-
ныя —* «абуральны доказ адсталасці царскай Расіі на
шляху грамадскага развіцця».
5 лістапада 1891 г. у артыкуле «Да пытання аб народ-
най адукацыі ў Мінску» газета паведамляла, што ў двух
існуючых у Мінску прыходскіх вучылічшчах навучалася
250 хлопчыкаў і 230 дзяўчынак. Гэтыя школы былі пера-
поўнены, і «на аднаго настаўніка прыпадала ў іншых вы-
падках больш як сто вучняў».
Як пісала газета, яшчэ горш абстаяла справа народнай
адукацыі ў сельскай мясцовасці: у адным з прыходаў Ма-
зырскага павета ў 1886 г. на 1947 чалавек сялянскага на-
сельніцтва прыпадала 145 пісьменных (колькасць пісьмен-
ных складала толькі 7,5 %). Народнае вучылішча за 23
гады свайго існавання (з 1863 г.) дало грамадству толькі
восем дзесяткаў пісьменных. «Гэта і зразумела, — зазна-
чалася ў газеце, — многія наведвалі заняткі толькі адзін
год, потым адразу ўсё забывалі. Вучыліся ў школе ў .ас-
ноўным дзеці аднаго сяла. Прынятыя ў школу з іншых
вёсак наведвалі яе нерэгулярна. Пры вучылішчы не было
інтэрната. Гэты прыклад тыповы для Беларусі»265.
«Мннскнй лнсток» падвяргаў крытыцы змест адукацыі
ў народнай школе за яго адрыў ад жыцця, за тое, што
школа не задавальняла дапытлівасць сялянскіх дзяцей.
У артыкуле «Адчувальныя прабелы ў занятках народных
вучылішчаў» адзначалася, што карысць навучання і вы-
хавання заўсёды і ўсюды вымяралася сумай разумовага і
маральнага развіцця вучняў, з аднаго боку, і сумай дадзе-
ных ім карысных для жыцця практычных звестак — з
другога. Газета давала рэкамендацыі па арганізацыі дзі-
цячага чытання, адзначала недахопы патрэбных кніг для
дзяцей і дарослых, раіла арганізоўваць публічныя біблія-
тэкі, заклікала моладзь папаўняць веды шляхам самааду-
кацыі, якую лічыла неабходнай не толькі для малапісьмен-
ных, але і тых, хто закончыў школы. У газеце друкава-
ліся матэрыялы аб жаночай адукацыі.
Рэвалюцыйна-асветніцкая дзейнасць народнікаў Бела-
русі адыграла станоўчую ролю ў пашырэнні фронту агуль-
надэмакратычнай барацьбы за народную адукацыю. Най-
больш распаўсюджанымі формамі рэвалюцыйна-асветніц-
кай дзеннасці настаўнікаў-народнікаў былі: дапамога
сялянам у адкрыцці народных школ і іх аддзяленняў, арга- 30®
)
нізацыя дамашняга навучання, прапаганда народніі/кіх
ідэй шляхам стварэння гурткоў для дарослых з мэтай пад-
рыхтоўкі іх да рэвалюцыйнай самаадукацыі, распаўскідж-
ванне ў народзе ведаў, пісьменнасці. Вучнёўская моЛадзь
распаўсюджвала народніцкую літаратуру, якая выкрьівала
жорсткасць памешчыкаў, кулакоў, станавых, павятовых
спраўнікаў і міравых суддзяў, рассылала пакеты з гэтай
літаратурай у гарады і сельскія мясцовасці, распаўсюдж-
вала кнігі на чыгуначных станцыях, у паяздах. Яна рас-
паўсюджвала творы рускіх пісьменнікаў (М. А. Някрасава,
А. В. Кальцова, I. С. Нікіціна).
Вучнёўская моладзь арганізоўвала зборы сродкаў для
аказання дапамогі рэвалюцыйным студэнтам Масквы,
Пецярбурга, Харкава, сем’ям арыштаваных рэвалюцыяне-
раў, выступала супраць масавага выключэння з навучаль-
ных устаноў, эксплуатацыі малалетніх, фізічнага пакаран-
ня, змагалася за права свабоднага аб’яднання ў гуртках і
арганізацыях, патрабавала адмены паліцэйскага нагляду.
Навучэнцы выказвалі пратэст супраць палачнай дысцыплі-
ны, прыніжэння чалавечай годнасці, выстаўлялі патраба-
ванне даступнасці сярэдняй школы для працоўнай моладзі.
Пад уплывам народніцкіх ідэй выстаўляліся і акадэмічныя
патрабаванні: звальненне з навучальных устаноў рэакцый-
ных чыноў інспекцыі, выкладчыкаў, ліквідацыя дысцыплі-
нарных правіл, адмова ад удзелу ў розных рэлігійна-ма-
ральных абрадах.
Рэвалюцыйная дзейнасць народнікаў адыграла нема-
лаважную ролю ў абуджэнні і фарміраванні свядомасці
перадавой моладзі, падрыхтоўцы ўмоў для шырокага
грамадска-педагагічнага руху за дэмакратызацыю народ-
най адукацыі, які ўзнік пад уплывам рабочага руху.
Актывізацыя грамадскай дзейнасці па народнай адука-
цыі. Грамадска-педагагічны рух у Беларусі, як і ва ўсёй
Расіі, на пярэдні план ставіў надзённыя пытанні арганіза-
цыі народных пачатковых школ. Пасля падзення прыгон-
нага права ўзмацнілася грамадская дзейнасць па адкрыц-
цю народных школ, упершыню было ўзнята пытанне аб
усеагульным абавязковым пачатковым навучанні.
Царскі ўрад не прымаў належных мер да адкрыцця
народных школ для навучання ўсіх дзяцей школьнага
ўзросту за кошт дзяржавы. Мізэрныя сродкі, якія адпуска-
ліся Віленскай вучэбнай акрузе, не маглі забяспечыць па-
трэбы народнай асветы. Таму многія народныя вучылішчы
ў Беларусі адкрываліся па ініцыятыве сельскіх грамадст-
ваў, якія прымалі пастановы (прыгаворы) аб узвядзенні
будынкаў і зборы сродкаў на ўтрыманне настаўніка, ад-
902 крыцці жаночых школ і змен, рамесных класаў. Пастановы
сядяне пасылалі ў вучылішчныя саветы дырэкцый народ-
ныя вучыдішчаў, якія пасля разгляду іх «дазвалялі» сяля-
намуутрымліваць школы за свой кошт. Школы размяшча-
ліся у валасных праўленнях, у прыватных дамах. Шматлі-
кія пйашэнні сведчаць аб тым, што сяляне будавалі шко-
лы самі і прасілі мясцовыя ўлады хадайнічаць аб выдзя-
ленні )м грашовых сродкаў. У рапартах інспектараў,
справавдачах дырэкцый народных вучылішчаў указваецца
на тое, што «многія народныя школы сяляне пабудавалі
самі, нягледзячы на беднасць».
Сельскія грамадствы аказвалі дапамогу ў стварэнні
кніжных складаў, грамадскіх бібліятэк, плацілі жалаванне
народнаму настаўніку і арганізоўвалі «ссыпку» збожжа.
Сельскія грамадствы часам адмаўляліся ад адкрыцця
школ за свой кошт з-за беднасці, адсутнасці сродкаў на
будаўніцтва памяшканняў, на наём настаўніка. Аднак на-
ват у надзвычай цяжкіх матэрыяльных умовах яны арга-
нізоўвалі навучанне сваіх дзяцей дома. Характэрнай у гэ-
тых адносінах з’яўляецца, напрыклад, пастанова ся.іян
Кастравіцкай воласці Слонімскага павета ад 28 мая
1864 г., у якой указвалася: «...абавязкова пасылаць на-
шых хлопчыкаў у школу, таму што мы бачым, як дрэнна
жыць на свеце цёмнаму народу»266.
Пры абследаванні народных вучылішчаў Магілёўскай
губерні ў 60-я гг. XIX ст. адзначалася, што амаль усе шко-
лы не мелі сваіх памяшканняў, таму сяляне і.х будавалі
самі. У сёлах Голені, Азёрах школы размяшчаліся ў валас-
ных праўленнях, а настаўнікі жылі «за перагародкамі (у
закутку). Мэблі — адзін стол агульны, за якім сядзелі 33
вучні»257. У сяле Доўгім сяляне пабудавалі дом для школы
і жаночай змены, на ўтрыманне якога сабралі 150 руб. У
Язерскай воласці яны за два вучылішчы і адну жаночую
змену плацілі 225 руб. у год. Сяляне Гарадзецкай воласцг
Рагачоўскага павета (вёсак Вялікія і Малыя Стрэлкі, Ка-
менка) пабудавалі ў 1867 г. дом для народнага вучылішча.
Дапамога ад казны не была аказана, і яны ўтрымлівалг
школу за свой кошт. У 1866 г. сяляне 21 вёскі Мсціслаў-
скага павета Магілёўскай губерні (Кожухава, Буда, Бар-
сукі, Точна і інш.) прасілі адкрыць штатныя вучылішчы.
Аднак з-за адсутнасці памяшканняў і настаўнікаў яны не
былі адкрыты. Толькі ў асобных вёсках дазволілі за свой
кошт стварыць «часовыя» школы ў прыватных дамах.
У пачатку 60-х гг. ні ў адной з сямі валасцей Чэрыкаў-
скага павета не было школьных памяшканняў. На сродкі
сельскіх грамадстваў былі адкрыты народныя вучылі-
шчы ў Крыўскай, Язерскай, Самацееўскай валасцях. Ня-
гледзячы на беднасць, сельскія грамадствы Нова-Ялен-
303
скай, Краснапольскай, Дубровіцкай, Старынскай і іншых
валасцей гэтага павета сабралі ў 1865 г. на 7 народных
вучылішчаў, у якіх вучылася 156 вучняў (у тым лікў 43
дзяўчынкі), 954 руб. 55 кап.268. Калі ў 1863 г. у Магілёў-
скай губерні на 204 воласці было толькі 38 школ, /то з
1864 па 1869 г. у гэтай губерні на сродкі сялян адцрыліся
школы ў 108 валасцях. Аднак з-за адсутнасці наст^ўнікаў
многія вучылішчы лічыліся «часовымі» і не маглі зйбяспе-
чыць усіх жадаючых вучыцца. У Магілёўскай гу^ерні ў
1873 г. налічвалася 685 тысяч сельскіх жыхароў, у тым
ліку дзяцей школьнага ўзросту ад 7 да 14 год — 97 857
(1/7 частка агульнай колькасці насельніцтва), а вучыла-
ся — 6247. Са 100 дзяцей сельскай мясцовасці толькі 6
вучыліся ў школе.
На пасяджэннях вучылішчнага савета Мінскай дырэк-
цыі народных вучылішчаў у 70-я гг. XIX ст. разглядаліся
просьбы (прыгаворы) сельскіх грамадстваў аб адкрыцці
народных вучылішчаў. У канцы 1875 г. Мінскі вучылішчны
савет дазволіў адкрыць народныя вучылішчы ў сяле Вол-
ма Ігуменскага павета, у с. Ватунічы Барысаўскага паве-
та, у в. Сініла Пярэжырскай воласці (пастанова сялян
Каралішчавіцкага і Сінільскага грамадстваў), у с. Дані-
лавічах Уздзенскай воласці (сяляне плацілі ў год 185 руб.),
с. Раманава Слуцкага павета, в. Дабрынёва Станькаўскай
воласці і інш. Усяго па ініцыятыве сельскіх грамадстваў
і народных настаўнікаў у Мінскай губерні да 1 студзеня
1875 г. было адкрыта 271 народнае вучылішча (4 — для
дзяўчынак), у якіх вучылася 16 121 чалавек. На гэтыя ву-
чылішчы ад сельскіх грамадстваў адпускалася 12 198 руб.
823/4 кап. У 1881 г. на ўтрыманне народных школ у Мін-
скай губерні сельскія грамадствы плацілі ў год 66 859 руб.,
у Магілёўскай — 50 566 руб.
Сельскія грамадствы прымалі пастановы аб увядзен-
ні ў той ці іншай мясцовасці абавязковага навучання
ўсіх дзяцей, неабходныя расходы бралі на сябе, выстаўля-
лі патрабаванні аб пільным кантролі за наведваннем за-
няткаў у школах і аддзяленнях. Так, у 1881/82 навучаль-
ным годзе ў в. Ахары Чэрыкаўскага павета было створана
аддзяленне пры Камаровіцкім народным вучылішчы. Па
пастанове сельскага грамадства за ненаведванне заняткаў
аддзялення бацькі абавязваліся плаціць штраф у размеры
10 кап. за вучня. Сяляне Паліковіцкай воласці Магілёў-
скага павета прынялі пастанову аб спагнанні штрафу з
бацькоў за нерэгулярнае наведванне іх дзецьмі школы (ад
15 да 20 кап.)269.
У вучылішчах была заведзена кніга ўліку наведвання.
304 Спаганяліся штрафы па 15—25 кап. за ненаведванне
т \
школ у Святавольскай, Плотніцкай валасцях Пінскага па-
<, вета, у Мінскім і Ігуменскім паветах Мінскай губерні.
Грайадская ініцыятыва вымушала дырэкцыі народных
вучылішчаў абмяркоўваць пытанні аб магчымасцях увя-
дзення ўсеагульнага пачатковага навучання: праводзіўся
ўлік усіх дзяцей школьнага ўзросту, неабходныя звесткі
> пасылацііся ў міністэрства народнай асветы. Для адшу-
кання ірпосабаў матэрыяльнага забеспячэння школ міні-
стэрств^м асветы была створана асобная камісія. Яна
падала матэрыял аб адкрыцці сельскіх пачатковых вучы-
лішчаў у 13 губернях (дзе не было земстваў). Павелічэнне
колькасці школ прывяло б да павелічэння колькасці на-
стаўніцкіх семінарый, дырэкцый, інспекцый і канцылярый.
На такія расходы царскі ўрад, безумоўна, не пайшоў.
1 Народныя масы ўсвядомілі неабходнасць увядзення
ўсеагульнай пачатковай адукацыі. Але на шляху гэтага
імкнення стаяў царызм. Орган рэваліоцыйнай дэмакратыі
часопіс «Современннк» справядліва адзначаў у тыя гады,
што пры абсалютным нежаданні ўрада фінансаваць аду-
кацыю народа ўсе матэрыяльныя затраты па стварэнню
абавязковых школ клаліся б дадатковым цяжарам на пле-
чы самога народа.
Не маючы магчымасці пасылаць дзяцей у народныя
вучылішчы, размешчаныя на далёкай адлегласці, сяляне
наймалі пісьменных людзей для навучання дзяцей дома.
Такія школы лічыліся ўладамі «недазволенымі, тайнымі».
Так, у засценку Язвіны Магільнянскай воласці Ігуменска-
га павета ў 1876/77 навучальным годзе вучыў грамаце 11
I хлопчыкаў Павел Язвінскі, які скончыў Мінскае прыход-
I скае вучылішча. Для высвятлення «акалічнасцей адкрыцця
недазволенай школы» ў вёску прыехаў павятовы спраўнік.
Пасля пісьмовага пацвярджэння сялян і праверкі ведаў
вучняў высветлілася, што дзеці навучаліся грамаце дома.
Школа была закрыта 12 лютага 1877 г.270.
У 1880 г. у Заслаўскай воласці Мінскага павета наліч-
валася 900 дзяцей школьнага ўзросту, з іх у школе наву-
чалася толькі 50. Многія сяляне таму вымушаны былі ву-
чыць дзяцей дома.
У данясеннях слуцкага павятовага спраўніка і началь-
1 ніка жандарскага ўпраўлення Мінскай губерні дырэктару
народных вучылішчаў указвалася, што ў 16 вёсках і за-
сценках Цялядавіцкай, Гавязнянскай і Пацяйкоўскай ва-
ласцях Слуцкага павета (Думічы, Руднікі, Масевічы, Пячэ-
рыны, Лавы, Язвіны, Бучнае, Шамы, Каласоўшчына, Жукі,
' Навасёлкі і інш.) навучалася дома ў 1877 г. 157 хлопчыкаў
і 9 дзяўчынак. Іх навучалі пісьменныя сяляне, якія скон-
чылі народныя вучылішчы271.
305
Некаторыя дамашнія настаўнікі мелі дазвол вуЧыць
дзяцей у адной сям’і. Сяляне выкарыстоўвалі і гэту магчы-
масць, дамаўляючыся з настаўнікам і гаспадаром дома аб
навучанні сваіх дзяцей. I калі ў дамашняга настаўніка на-
біралася 3—5 чалавек пабочных дзяцей, гэта ўжо Лічыла-
ся «тайнай» школап. У Навагрудскім павеце такія, школы
былі адкрыты ў вёсках і засценках Круты Бераг, I, Ласкі,
Камаровічы, Круцкаўшчына, Вялікае Сяло, Залоззё, Яніца,
Квачы, Ліпцы і інш.272. У Слуцкім і Навагрудскім паветах
у 1877 г. было адкрыта 60 хатніх школ. Усяго ў Мінскай
губерні ў 1877 г. «тайныя» школы былі адкрыты ў 126 мяс-
цовасцях. Аднак да канца 1878 г. большасць іх была за-
крыта.
Сяляне скардзіліся дырэктарам народных вучылішчаў,
што паліцэйскія ўлады, валасныя старшыні, забараняючы
дамашняе навучанне, адымалі ў дзяцей кнігі. Сярод такіх
кніг былі і падручнікі К. Д. Ушынскага. У прашэнні ад 18
снежня 1877 г. Мінскаму дырэктару народных вучылішчаў
сяляне в. Самахвалавічы Мінскага павета пісалі: «Прад-
бачачы істотную карысць для нашых дзяцей граматы, жа-
даем вучыць іх, а таму нанялі сабе ў настаўнікі пісьменна-
га чалавека, які з 1 лістапада 1877 г. пачаў навучаць у
нашых дамах 4 хлопчыкаў. Дзеці паказалі поспехі ў чытан-
ні і пачынаюць асвойваць пісьмо. Гэта ўцеха для нашых
бацькоўскіх пачуццяў 'раптам разбураецца. Валасны стар-
шыня забраў з рук дзяцей кнігі і забараніў працягваць ву-
чобу. Просім пісьмовага дазволу трымаць у дамах дамаш-
няга настаўніка для чатырох хлопчыкаў (дзеці малыя,
адзін кульгавы, ёсць іншыя акалічнасці, па якіх хлопчыкі
не могуць хадзіць у сельскую школу), інакш яны будуць
навек непісьменнымі, нягледзячы на тое, што мы ўносім
ў валасное праўленне на вучэнне грошы»273. Аднак дамаш-
няе навучанне ў в. Самахвалавічы было забаронена. У
1877 г. прыстаў 3-га стана Мінскага павета ў рапарце ды-
рэктару народных вучылішчаў Мінскай губерні паведам-
ляў аб закрыцці «незаконна існуючых тайных школ» у
в. Талкачэўшчына, Мелешава Станькаўскай воласці Мінс-
кага павета. У ліку канфіскаваных прыставам кніг былі
«Родное слово», «Детскпй мпр» К- Д- Ушынскага274.
У 1882 г. міністэрства асветы па дагаворанасці з міні-
стэрствам унутраных спраў і сінодам дазволіла акруговым
праўленням і дырэкцыям не патрабаваць ад асоб, якія
займаюцца дамашнім навучаннем, пасведчання аб праве
на настаўніцкае званне. Аднак гэта распараджэнне не па-
шыралася на Паўночна-Заходні край. У Беларусі многія
хатнія школы закрываліся не толькі па прычыне мала-
306 пісьменнасці настаўнікаў, але і ў сувязі з іх нядобрана-
I \
дзвйнасцю (нават калі гэтыя настаўнікі мелі неабходную
адукацыю). Мясцовыя ўлады баяліся, што хатнія школы
<. без кантролю акруті і дырэкцый маглі быць ачагамі «валь-
надумных ідэй». Баючыся распаўсюджвання антыўрадавых
ідэй \ каталіцкага ўплыву, жандарскімі ўпраўленнямі бы-
лі ўстаноўлены спецыяльныя пункты нагляду мясцовых
паліцэ'цскіх улад за дамашнім навучаннем. У дамах сялян,
дзе на^учаліся дзеці, учыняліся вобыскі, складаліся акты,
а настаўнікі абавязваліся даваць прыставам. павятовым
спраўнікам падпіскі. Так, настаўнік Іосіф Самуйловіч, які
навучаў дзяцеіі у в. Ласкі Шчорсаўскай воласці Нава-
грудскага павета, даў падпіску, у якой пісаў: «Без дазво-
лу я не буду болып дома вучыць дзяцей, у адваротным
выпадку падвяргаю сябе адказнасці па ўсёіі строгасці
закона»275.
Такім чынам, царскі ўрад спрабаваў узяць пад свой
кантроль прыватную ініцыятыву ў адкрыцці народных
школ і аддзяленняў дамашняга навучання. Вучэбныя пла-
ны, расклад урокаў. каталог падручнікаў і вучэбных да-
паможнікаў, кандыдатуры на пасады настаўнікаў пільна
правяраліся і зацвярджаліся папячыцелем. Добранадзей-
~ насць народнага настаўніка правяралася павятовым спраў-
нікам, паліцманстрам, губернскім жандарскім упраўлен-
нем. Пацвярджэнні аб добранадзейнасці і маральнасці
выдаваліся свяшчэннікамі прыходскіх цэркваў і сабораў.
У цыркуляры ад 15 сакавіка 1877 г. папячыцель Віленскай
вучэбнай акругі Н. А. Сергіеўскі запатрабаваў ад дырэкта-
раў народных вучылішчаў: «Па прычыне выяўлення ў
апошні час у некаторых губернях Віленскай вучэбнай акру-
гі даволі значнай колькасці тайных народных школ, прапа-
ную сакрэтна і неадкладна далажыць мне аб прынятых
мерах па закрыццю гэтых школ»276. Так, была разагнана
школа ў доме селяніна Красоўскага ў вёсцы Рэчкі Стань-
каўскай воласці Мінскага павета, у якой навучаліся 9 хлоп-
чыкаў. У час вобыскаў і закрыцця «недазволеных» школ
сяляне, настаўнікі і вучні выказвалі незадавальненне і
супраціўленне паліцэйскім уладам, за што падвяргаліся
штрафу. У засценку Каласоўшчына Слуцкага павета палі-
цэйскім не ўдалося скласці пратакол аб «тайным» наву-
чанні таму, што ў час вобыску сяляне і дзеці разбегліся.
>> Акты, пратаколы, падручнікі, падпіскі і іншыя матэрыялы
аб закрыцці школ перадаваліся міравым суддзям для
«прыцягнення настаўнікаў да законнай адказнасці».
3 мэтай захавання дамашніх школ сяляне часам назы-
валі іх «вучылішчнымі аддзяленнямі» (напрыклад, у в.
Лескі, Купіск Шчорсаўскай воласці Навагрудскага паве-
та), ведаючы, што яны «дазваляліся ўрадам». Аднак мяс-
307
I
цовыя ўлады пасля праверкі закрывалі гэтыя школы. Ды-
рэктары народных вучылішчаў у дадатках да гаддЬых
справаздач паведамлялі падрабязныя даныя аб «нед0во-
леным навучанні». Паведамляліся звесткі пра навучэйцаў,
настаўнікаў і пра сялян, у дамах якіх вучыліся дзеці.
У 1876—1877 г. III аддзяленне імператарскай каЦцыля-
рыі неаднаразова давала ўказанні жандарскім упраўлен-
ням Паўночна-Заходняга краю «Аб прыняцці мер п& выяў-
ленню тайных школ». На падставе цыркулярных распа-
раджэнняў папячыцеля ад 26 мая 1877 г. (у дадатак да
прапаноў міністэрства асветы ад 2 красавіка 1876 г.) да-
машняе навучанне ў краі забаранялася277. Цыркуляр мі-
ністра асветы ад 14 лютага 1882 г., які дазваляў дамаш-
няе навучанне ў губернях Расіі, на Віленскую вучэбную
акругу не распаўсюджваўся ў сувязі з бояззю ажыўлення
польскага тайнага навучання. 3 красавіка 1892 г. былі
зацверджаны «Часовыя правілы» аб спагнанні за «тайнае»
навучанне, згодна з якімі настаўнік падвяргаўся штрафу
ў размеры 30 руб. або арышту да 3 месяцаў. Калі настаў-
нік не меў права на дамашняе навучанне, то яшчэ неслі
пакаранне і бацькі, якія паслалі да яго сваіх дзяцей.
Забараняючы дамашняе навучанне, царскі ўрад не
прымаў мер да пашырэння народнай адукацыі; болып
клапаціліся аб адкрыцці царкоўных школ. Перадавая
грамадскасць разглядала царкоўнапрыходскія школы як
пагрозу ўсеагульнаму пачатковаму навучанню, народнай
асвеце і культуры, указваючы на ніжэйшы ўзровень аду-
кацыі ў іх, на іх антыпедагагічныя і антыасветніцкія зада-
чы. У Беларусі было паўсюднае незадавальненне школамі
царкоўнага ведамства. Прагрэсіўная частка грамадскасці
патрабавала, каб царкоўнапрыходскія школы, школы гра-
маты, у якіх працавалі малапісьменныя настаўнікі, прызна-
чаемыя мясцовымі свяшчэннікамі, рэарганізоўваліся ў на-
родныя вучылішчы. У рапартах у дырэкцыю народных ву-
чылішчаў служыцелі царквы пісалі аб тым, што сяляне ад-
маўляліся пасылаць дзяцей у школы царкоўнага ведамства,
плаціць падатак за іх навучанне, таму што «псаломшчыкі
дрэнна вучаць, у іх свае справы, і дзеці застаюцца самі па
сабе», прасілі пасылаць у школы «сапраўдных настаўні-
каў», але не тых, што скончылі царкоўнапрыходскія школы.
Кіруючыя колы царскай Расіі не змаглі стрымаць на-
родную ініцыятыву ў адкрыцці школ. Падтрымка насель-
ніцтвам школьнай справы мела вялікае грамадскае зна-
чэнне. Гэта з’яўляецца сведчаннем цягі беларускага на-
рода да народнай школы, пісьменнасці, ведаў.
Распаўсюджванне ў Беларусі прагрэсіўных ідэй рускіх
308 педагогаў. На рубяжы 60-х гг. XIX ст., у перыяд нарастаю-
чага ўздыму прагрэсіўных дэмакратычных сіл Расіі, які
У. 1. Ленін назваў «эпохай асветнікаў», разгарнуўся шыро-
кі (рамадска-педагагічны рух. У ім «у адпаведнасці з
агуДьным кірункам вызваленчага руху галоўным было
пытйнне аб барацьбе з саслоўна-прыгонніцкай сістэмай
выхавання»278.
Развіццё народнай асветы і прагрэсіўнай педагагічнай
думкі ў Беларусі праходзіла пад уплывам ідэй перадавых
рускіх педагогаў.
У другой палавіне XIX ст. шырока распаўсюджваліся
ідэі М. I. Пірагова пра мэты, шляхі маральнага выхаван-
ня моладзі. У артыкулах «Вопросы жнзнн» (1856), «Быть
н казаться» (1858) М. I. Пірагоў падвяргаў крытыцы са-
слоўны характар асветы, дзяляцкі падыход да выхавання
моладзі, выказваў думку аб агульначалавечым выхаванні,
фарміраванні «сапраўднага чалавека»279, сумленнага і
праўдзівага, свабоднага ад усяго знешне паказнога, у якога
словы і ўчынкі спалучаліся б з унутранай маральнай
шчырасцю. У гэты час пачынае сваю практычную і тэарэ-
тычную педагагічную дзейнасць вялікі рускі пісьменнік
Л. М. Талстой, які «шукаў новых шляхоў выхавання».
Выключна вялікая роля ў развіцці народнай асветы і пра-
грэсіўнайПпёдагагішіашдумкі ўтВвЛ’арусГ ідэй вялікага рус-
кага педагога-дэмакрата К. Д. Ушынскага (1824—1870) і
яго паслядоўнікаў.
Перадавыя настаўнікі Беларусі беражліва неслі і пра-
пагандавалі педагагічныя ідэі К- Д. Ушынскага аб фармі-
руючай ролі працы ў жыцці чалавека, аб далучэнні дзяцей
да духоўнага жыцця народа, яго багатых традыцый, любві
і павагі да сялянскай працы. Лічачы чалавека кавалём
свайго шчасця, вялікі педагог прапаноўваў развіваць у
дзяцей любоў да працы, без якой жыццё чалавека не будзе
дастойным павагі. Ен лічыў неабходным пашырэннё вёдаў
пра Айчыну, яе гісторыю, прыроду, геаграфію, імкнуцца да
таго, каб родная мова і ліТаратура, прырода,’ гісторыя
сваёй Айчыны занялі ў пачатковай народнай школе віднае
месца.
Вя.іікае значэнне д.ія развіцця народнай асветы і
прагрэсіўнай педагагічнай ’думкі -ў Беларусі ~ мелі ідэі
К. Д. Ушынскага аб змесце,.метадах навучання ў пачатко-
вай народнай школе, аб пашырэнні сеткі народных вучы-
лішчаў, якія адпавядаюць інтарэсам народа, аб нёабход-
насці перадачы справы народнай адукацыі ў рукі самога
народа.
Агульнадэмакратычныя ідэі ў галіне асветы ўмацоўва-
ліся ў перыяд грамадска-педагагічнага руху 60-х гг. XIX ст.
у барацьбе супраць тэорыі «праваслаўя, самадзяржаўя і
309
народнасці», якая на самай справе азначала адрыў ад на-
рода, усталяванне непахіснасці прыватнай уласнасці, раб-
скую пакорлівасць, сляпую паслухмянасць, бясспрэ^ны
аўтарытэт царквы ў пытаннях маралі, выхаванне вер'на-
падданніцкіх пачуццяў, адданасць царскаму прастолу.
У абстаноўцы шырокага грамадска-педагагічнага руху
ўсё больш актыўна абмяркоўваліся пытанні аб выкарыстан-
ні прагрэсіўных педагагічных ідэй у інтарэсах працоўных
мас, аб увядзенні ўсеагульнага пачатковага навучання,
ліквідацыі саслоўнасці школы, распаўсюджванні сярод
народа пісьменнасці, прыродазнаўчых ведаў, павагі да
нораваў і годнасці дзіцяці як асобы, развіцці дзіцячай
самадзейнасці і актыўнасці, пашырэнні сеткі народных
вучылішчаў, навучанні ў народных школах дзяўчынак з
працоўных слаёў насельніцтва. У выхаванні дзіцяці і яго
першапачатковым навучанні надавалася вялікае значэнне
маці; у яе адукацыі, якая дабратворна адбівалася на дзе-
цях, прадбачыўся залог нацыянальнага прагрэсу. На аба-
вязак народнага настаўніка глядзелі не як на службу, а
як на служэнне народу.
Прагрэсіўныя педагогі 60-х гг. выступалі «ў духу дэ-
макратычнага асветніцтва». Палітычны характар патраба-
ванняў прагрэсіўнай грамадскасці ў галіне народнай аду-
кацыі — разбурэнне саслоўнасці школы, адхіленне ўрада-
вай бюракратыі ад удзелу ў справе адукацыі народа, ства-
рэнне грамадскай школы280.
У Беларусь прыязджалі і прадстаўнікі рускай дэмак-
ратычнай інтэлігенцыі, у тым ліку народныя настаўнікі і
выкладчыкі сярэдніх навучальных устаноў, якія распаў-
сюджвалі веды, пісьменнасць, перадавыя педагагічныя
ідэі.
У адрозненне ад буржуазна-ліберальнага асветніцтва,
якое займалася галоўным чынам тэарэтычнымі разважан-
нямі, перабольшвала зпачэнне школьных рэформ і лічыла
асвету рашаючым фактарам сацыяльных пераўтварэнняў,
педагогі дэмакратычнага кірунку практычна вялі асветніц-
кую работу сярод сялян, вывучалі іх быт, культуру, шчы-
ра спачувалі ім, горача падтрымлівалі імкненне працоўных
мас да пераадолення цемры, невуцтва, пераканаўча даказ-
валі, што ў беларускім народзе жыве прага да ведаў, асве-
ты. Перадавыя педагогі падтрымлівалі пастановы сель-
скіх грамадстваў, лічачы, што развіццё ў Беларусі народ-
ных школ з выкладаннем на рускай мове, блізкай і
зразумелай беларускаму народу, будзе садзейнічаць далу-
чэнню вучнёўскай моладзі да рускай культуры.
Рэакцыйныя прадстаўнікі буржуазнай педагогікі спра-
310 бавалі выкарыстаць цягу народных мас Беларусі да рускай
школы ў сваіх класавых інтарэсах, для выхавання верна-
паХданніцкіх пачуццяў да царскага прастола, праваслаўя.
Нягледзячы на строгае прадпісанне міністэрства асветы і
сінода аб распаўсюджванні ў губернях Беларусі літарату-
ры рэлігійна-маральнага зместу, перадавыя настаўнікі
імкнуліся выкарыстоўваць кніжныя склады для набыцця
падручнікаў прагрэсіўных рускіх педагогаў, кніг для чы-
тання на прыродазнаўчыя, гістарычныя тэмы, а таксама
твораў рускіх пісьменнікаў, якія ахвотна купляліся на-
сельніцтвам. Так, у справаздачах дырэкцый народных ву-
чылішчаў паведамлялася, што ў сялян «попыт на кнігі аб
праваслаўнай веры быў нязначны. Рускія азбукі, кнігі для
чытання, арыфметыкі купляліся ахвотна»281.
Выступаючы ў духу дэмакратычнага асветніцтва, пера-
давыя педагогі клапаціліся аб пашырэнні пісьменнасці,
ведаў сярод народа. 3 гэтай мэтай пры народных вучылі-
шчах адкрываліся грамадскія бібліятэкі, чытальні, арга-
нізоўваліся народныя чытанні. Бібліятэкамі набываліся
папулярныя выданні для народных чытанняў С.-Пецяр- -
бургскага камітэта пісьменнасці, выпісваліся часопісы.
Распаўсюджваліся кнігі для чытання, выдаваемыя «Пе-
цярбургскім таварыствам карысных кніг», а к канцу
90-х гг. XIX ст. — выпускі «Энцнклопеднн семейного вос-
пнтання н обучення».
Для стварэння ў народных вучылішчах бібліятэк,
куплі рускіх кніг для чытання і азбук сельскія грамадст-
вы прымалі пастановы аб зборы грамадскіх сродкаў. Так,
згодна са справаздачай Мінскан дырэкцыі народных ву-
чылішчаў за 1874 г. сяляне 42 валасцей ахвяравалі на кнігі
для бібліятэк народных вучылішчаў 595 руб. 41 кап.282. На
пачатак 1875 г. у Мінскай губерні былі арганізаваны пры
пачатковых вучылішчах на народныя сродкі 42 кніжныя
склады. Арганізатары чытанняў наладжвалі гутаркі пра
рускіх пісьменнікаў, прыроду, астраномію, на гістарычныя,
сельскагаспадарчыя, медыцынскія тэмы. Так, у Навагруд-
скім гарадскім вучылішчы ў 1887 г. на нядзельных чытан-
нях настаўнікі расказвалі пра паўночнае ззянне, карала-
выя астравы, дняпроўскія парогі. Усё гэта суправаджалася
паказам карцін. У гэтым вучылішчы праводзілася ўшана-
ванне памяці А. С. Пушкіна ў сувязі з 50-годдзем з дня яго
смерці. У праграме вячэрніх чытанняў пры Дзісненскім
павятовым вучылішчы ў 1889 г. былі вершы 1. С. Нікіціна,
А. М. Пляшчэева, М. ІО. Лермантава, байкі 1. А. Кры-
лова283.
У навучальных установах ствараліся бібліятэкі, у якіх
былі сабраны творы рускіх педагогаў, пісьменнікаў, вучо-
ных, дзеячаў культуры. Так, фундаментальныя і вучнёў- зц
скія бібліятэкі рэальных вучылішчаў, гімназій і прагімна-
зій, настаўніцкіх семінарый набывалі кнігі К- Д. Ушынска-
га, М. Ф. Бунакова, В. I. Вадавозава, М. А. Корфа,
Д. Д. Сямёнава, Л. Н. Мадзалеўскага і іншых віднейшых
педагогаў Расіі. Ахвотна набываліся вучэбныя дапамож-
нікі вядомага рускага метадыста па прыродазнаўству
А. Я. Герда, складальніка падручнікаў у духу дарві-
нізму.
Прымяняліся і праііагандаваліся метады і прыёмы
рускай прагрэсіўнай дыдактычнай сістэмы (мастацкае
апавяданне, розныя віды гутарак). Настаўнікі звярталіся
да такіх псіхолага-педагагічных аспектаў урока, як выха-
ванне ў вучняў цікавасці да ведаў, актыўнага ўдзелу ў
асэнсаванні прачытанага, развіццё дзіцячай творчасці.
- У настаўніцкіх семінарыях выкладалі методыку наву-
/ чання пісьму і чытанню па К. Д- Ушынскаму. У 1872 г.
/ дырэктар Полацкай настаўніцкай семінарыі Ю. Ф. Крач-
/' коўскі прасіў папячыцеля Віленскай вучэбнай акругі пры-
слаць у семінарыю 21 экземпляр «Детского мнра»
; К- Д- Ушынскага, байкі I. А. Крылова і кнігі для чытання
V В. I. Вадавозава.
Падручнікі К. Д. Ушынскага былі забаронены для цар-
коўнапрыходскіх школ і школ граматы ў Беларусі. Забара-
. няліся ў гэтых школах азбука і кнігі для чытання
! Л. М. Талстога. Нягледзячы на гэта, па кнігах «Родное
слово» і «Детскнй мнр» К- Д. Ушынскага народныя на-
\ стаўнікі знаёмілі вучняў з прадметамі і з’явамі прыроды,
бытам, з дзейнасцю людзей, гісторыяй краіны. У Полац-
кай семінарыі прымяняўся «Детскнй мнр» для пастаянна-
га чытання ў класе.
у Са справаздач інспектарскіх рэвізій вынікае, што ў
ДЗлаўнскім народным вучылішчы Рэчыцкага павета, у
школах Чавускага павета дзеці навучаліся па кнігах
К. Д. Ушынскага. 21 снежня 1885 г. настаўнік Плешчаніц-
кага народнага вучылішча Якаў Садоўскі ў рапарце
Мінскаму дырэктару народных вучылішчаў прасіў пры-
слаць для 70 вучняў сваёй школы і сямі школ граматы, у
якіх навучалася 100 дзяцей, «Родное слово» і «Детскнй
мнр». Вялікай папулярнасцю карыстаўся педагагічны да-
паможнік В. I. Вадавозава «Кннга для первоначального
чтення в народных школах в 2-х частях», у якой былі апа-
вяданні па геаграфіі, гісторыі, прыродзе, промыслах Расіі.
Педагагічныя ідэі К- Д- Ушынскага і яго паслядоўні-
каў распаўсюджваліся ў Беларусі ў канцы XIX ст. і праз
грамадска-літаратурную газету «Мннскнй лнсток». Га-
зета вялікую ўвагу ўдзяляла развіццю народнай адукацыі,
312 прапагандавала ідэі К. Д. Ушынскага аб неабходнасці
адкрыцця патрэбнай колькасці школ. У ёй звярталася
ўвага на падрыхтоўку народнага настаўніка ў спецыяльна
арганізаваных навучальных установах, папулярызаваліся
«Родное слово» і «Детскнй мнр» К. Д. Ушынскага.
У афіцыйным урадавым органе Віленскай вучэбнай
акругі — «Цыркуляры па Віленскай вучэбнай акрузе»,
які рэгулярна рассылаўся ў дырэкцыі народных вучылі-
шчаў, публікаваліся вучэбныя планы і праграмы ніжэйшых
і сярэдніх навучальных устаноў, справаздачы аб рабоце
настаўніцкіх семінарый, курсаў, выставак, аб выніках’рэ-
візій народных вучылішчаў, адкрыцці народных вучыліш-
чаў за кошт сродкаў сельскіх грамадстваў. Літаратурна-пе-
дагагічная дзейнасць перадавых педагогаў у гэтым часопі-
се і іншых афіцыйных выданнях абмяжоўвалася рамкамі
вузкаметадычных пытанняў і інфармацыйных матэрыялаў
аб арганізацыі школьнай справы. Значнае месца займалі
артыкулы, якія расказвалі пра метады навучання, рас-
працаваныя рускімі педагогамі. Настойліва прапаганда-
ваўся гукавы метад навучання грамаце.
У часопісе паведамлялася, што Мінская дырэкцыя на-
родных вучылішчаў на педагагічных курсах у 1870 г. рэ-
камендавала будучым настаўнікам выкарыстоўваць пры
навучанні дзяцей падручнік «Родное слово» і «Руководство
к преподаванню по «Родному слову» К. Д. Ушынскага. У
«Цыркуляры» змяшчаліся артыкулы, якія паказвалі вы-
хаваўчыя і адукацыйныя магчымасці рускай мовы, а ў
артыкуле «Методыка выкладання прыродазнаўчай гісто-
рыі» рэкамендавалася арганізоўваць экскурсіі, вырабляць
наглядныя дапаможнікі. Друкаваліся і крытычныя матэ-
рыялы, якія раскрывалі стан народнай асветы. Так, ін-
спектар народных вучылішчаў Мінскай губерні на працягу
1869/70 і 1870/71 навучальных гадоў грунтоўна вывучыў
матэрыяльнае становішча 100 школ і стан вучэбна-выха-
ваўчай справы ў іх. У артыкулах, апублікаваных у часо-
пісе, інспектар пералічыў прычыны, якія «не спрыялі вучы-
лішчнай справе»: неабавязковасць навучання для ўсяго
народа, недахоп спецыяльна падрыхтаваных настаўнікаў,
адсутнасць матэрыяльных сродкаў, агульных кватэр для
вучняў, неакуратнае наведванне школ дзецьмі, недаска-
наласць вучэбных праграм і інструкцый, адсутнасць пра-
думанай дакладнасці ў арганізацыі вучэбнай справы і
сувязей паміж настаўнікамі на ніве народнай адукацыі284.
Інспектар прапаноўваў некаторыя меры для паляпшэння
народнай адукацыі. Аднак патрабаванні аб удасканаль-
ванні школьнай справы не маглі прывесці да істотных пе-
раўтварэнняў у арганізацыі народнай асветы.
Вялікае значэнне ў пашырэнні лепшага вопыту вучэб- 31;
най справы мелі педагагічныя выстаўкі. Справаздачы аб
наведванні выставак публікаваліся ў часопісе акругі. Так,
у справаздачы настаўніка народнага вучылішча м. Кой-
данава Мінскага павета Антона Рымшы «Па агляду
педагагічнага аддзела Маскоўскай політэхнічнай выстаўкі
1872 г.» апісваліся дапаможнікі для нагляднага навучання
ў народнай школе, класная мэбля. Шырока асвятлялася
політэхнічная выстаўка ў Маскве ў справаздачы дырэктара
народных вучылішчаў Мінскаіі губсрні, надрукаванай у
«Цыркуляры па Віленскай вучэбнай акрузе».
Грамадска-педагагічны рух 90-х гг. XIX — пачатку
XX ст. выставіў на пярэдні план пытанні ўвядзення ўсе-
агульнай пачатковай адукацыі. Усеагульнае навучанне ў
гэты псрыяд стала вядучым лозунгам усіх «грамадска-
педагагічных пачынанняў, асноўнай асветніцкай задачай
гэтых гадоў»285.
На з’ездах, нарадах, курсах настаўнікаў, у перыядычным
друку шырока абмяркоўвалася пытанне аб неабходнасці
ўвядзення ўсеагульнай пачатковай адукацыі. Шматлікія вы-
ступленні ў друку, прашэнні працоўных мас аб выдзялен-
ні сродкаў на народную асвету заставаліся без адказу.
Ініцыятыва народных мас царскім урадам не падтрымлі-
валася. Так, у Віцебскай губерні да канца 90-х гг. па іні-
цыятыве сельскіх грамадстваў меркавалася адкрыць шко-
лы ў 116 населеных пунктах, а былі адкрыты ў 12286.
У грамадска-педагагічным руху другой палавіны XIX ст.
адводзілася значнае месца жаночай адукацыі. Пад уплы-
вам ідэй віднейшых рускіх педагогаў і дзеячаў асветы
к. Д. Ушынскага, I. I. Пірагова, Д. Д. Сямёнава,
П. А. Вышняградскага выказваліся думкі аб навучанні
дзяўчынак нароўні з хлопчыкамі, крытыкавалася сістэма
закрытай прывілеяванай жаночай адукацыі, яе коснасць,
вузкасаслоўны характар, адрыў ад рэальнага жыцця, па-
гарда рускай культуры. Адукацыя жанчын лічылася на-
дзённым пытаннем часу.
Прагрэсіўная руская педагогіка садзейнічала абуджэн-
ню ў народзе патрэбы ў адукацыі, актывізавала дзейнасць
настаўнікаў, гарадскіх і сельскіх грамадстваў Беларусі ў
пашырэнні сеткі народных школ. Рускія педагогі аказвалі
ўплыў на арганізацыю вучэбнай справы. Вучэбныя кнігі
К. Д. Ушынскага, В. I. Вадавозава, Н. А. Корфа і іншых
педагогаў Расіі значна павысілі адукацыйны ўзровень
сельскіх і гарадскіх народных вучылішчаў Беларусі. Аднак
рэакцыйная школьная палітыка царскага самадзяржаўя
ў Беларусі стрымлівала педагагічную і асветніцкую дзей-
насць настаўнікаў у распаўсюджванні ідэй прагрэсіўнай
314 рускай педагогікі.
I
ГРАМАДСКА-ПЕДАГАГІЧНАЯ ДУМКА
к
Адным з самых відных рэвалюцыйных дэмакратаў
Беларусі быў Кастусь Сямёнавіч Каліноўскі (1838—1864).
Нарадзіўся ён у сям’і збяднелага шляхніца. Пасля закап-
чэння Свіслацкай прагімназіі ў 1855 г. выехаў у Маскву.
Праз год разам са старэйшым братам Віктарам, рэвалю-
цыйна настроеным студэнтам Маскоўскага універсітэта,
пераязджае ў Пецярбург, дзе паступае ў Пецярбургскі
універсітэт на камеральны факультэт.
Студэнцкая моладзь Расіі ў другой палавіне 50-х і
60-я гг. мінулага стагоддзя была актыўнай сілай грамад-
скага руху. К- С. Каліноўскі знаёміцца з творамі рускіх
рэвалюцыянераў-дэмакратаў В. Р. Бялінскага, А. I. Гер-
цэна, М. Г. Чарнышэўскага, М. А. Дабралюбава, становіц-
ца паслядоўнікам іх ідэй.
У Пецярбургу К. С. Каліноўскі быў арганізатарам і
кіраўніком зямляцтва студэнтаў, выхадцаў з Беларусі і
Літвы.
У 1860 г. К. С. Каліноўскі закончыў Пецярбургскі уні-
версітэт са ступенню кандыдата права і ў пачатку 1861 г.
вярпуўся ў Беларусь. У Гродна ён разам з В. Урублеўскім
арганізаваў нелегальную рэвалюцыйна-дэмакратычную
арганізацыю, якая ўстанавіла сувязі з рэвалюцыйнымі ар-
ганізацыямі Вільні. К- С. Каліноўскі і яго сябры па ба-
рацьбе вялі агітацыю сярод сялян, заклікалі іх на бараць-
бу супраць памепічыкаў і самаўладдзя. Рыхтуючы паў-
станне, К- Каліноўскі падтрымліваў сувязь з рэвалюцыяне-
рамі Пецярбурга і Масквы, адкуль перапраўлялася зброя
для паўстанцаў. Разам з В. Урублсўскім і Ф. Ражанскім
К. Каліноўскі з чэрвеня 1862 г. выдаваў беларускую неле-
гальную рэвалюцыйна-дэмакратычную газету «Мужыцкая
праўда», якая адыграла вялікую ролю ў падрыхтоўцы
ўзброенага паўстання. Выйшла сем нумароў газеты, аўта-
рам і рэдактарам большасці іх быў К. Каліноўскі. Пяру
Каліноўскага належыць некалькі зваротаў да беларускага
народа, напрыклад «Пісьмо з-пад шыбеніцы» і інш.
У перыяд паўстання 1863 г. у Беларусі і Літве К- С. Ка-
ліноўскі быў адным з яго кіраўнікоў. Царскі ўрад жорстка
расправіўся з палымяным патрыётам. Ён быў пакараны
смерцю ў Вільні 10 сакавіка 1864 г.
Ідэі К. С. Каліноўскага аб народнай адукацыі і мараль-
ным выхаванні моладзі, выказаныя ў яго рэвалюцыйна- 3
дэмакратычнай публіцыстыцы,
пераклікаюцца з педагагічны-
мі ідэямі рускіх рэвалюцый-
ных дэмакратаў. К. Каліноў-
скі высока цаніў ролю выха-
вання ў фарміраванні асобы
чалавека і жыцці грамадства,
выступаў абаронцам народнай
асветы. У першым нумары
«Мужыцкай праўды» рэвалю-
цыянер-дэмакрат запэўніваў
сялян у тым, што яны здоль-
ныя займацца не толькі фізіч-
най, але і разумовай працай,
спасцігнуць праўду і распаў-
сюджваць яе ў народзе. «Міну-
лі ўжо часы, калі здавалася
ўсім, што мужыцкая рука пры-
годна толькі для сахі, — цяпер
настаў такі час, што мы самі можам пісаць...
...загрыміць наша праўда і маланкай паляціць па све-
це! Няхай даведаюцца, што мы можам не толькі карміць
сваім хлебам, але яшчэ і вучыць сваёй мужыцкай
праўдзе»287.
К. С. Каліноўскі, прытрымліваючыся ідэй рускіх рэва-
люцыйных дэмакратаў, лічыў навуку і асвету важным фак-
тарам грамадскага развіцця. Ён неаднаразова прыцягваў
увагу грамадскасці да неабходнасці авалодання ведамі. У
«Пісьме з-пад шыбеніцы» ён пісаў, што няма большага
шчасця ў свеце, чым узбагачаны ведамі чалавечы розум.
Толькі пры гэтай умове чалавек зможа жыць у дастатках,
а ўзбагачаны навукай розум разаўе яго сэрца.
У сваіх публіцыстычных творах К. С. Каліноўскі пад-
вяргаў крытыцы існуючую сістэму асветы, даказваючы,
што царскі ўрад трымае народ у цемры і невуцтве. Народ-
ная пачатковая школа, на яго думку, не давала сапраўднан
адукацыі дзецям, яна выкарыстоўвалася пануючымі кла-
самі для правядзення ў жыццё афіцыяльнай палітыкі.
Адначасова з перадавымі рускімі мысліцелямі
М. Г. Чарнышэўскім, М. А. Дабралюбавым, К- Д- Ушын-
скім К. С. Каліноўскі ўзнімаў пытанне аб агульнадаступ-
насці школы. Ен лічыў адкрыццё школ для народа адным
з важнейшых абавязкаў урада. Пры гэтым важнай умовай
агульнадаступнасці адукацыі К- Каліноўскі разглядаў на-
вучанне дзяцей на іх роднай мове. Гарачы прыхільнік
культуры і асветы беларускага народа, К. С. Каліноўскі
316 выступаў за шырока развітую сетку школ, у якіх на род-
най мове маладое пакаленне набывала б сапраўдныя веды,
выхоўвалася б у духу любві і адданасці да свайго народа.
к. С. Каліноўскі звяртаўся да сялян на беларускай мове.
Пры гэтым ён з вялікай павагай адносіўся да права кож-
нага народа размаўляць на роднай мове.
Вырашэнне пытанняў народнай асветы К- С. Каліноў-
скі звязваў са знішчэннем існуючага грамадскага ладу.
Гэту думку ён асабліва ярка выказваў у сваім перадсмя-
ротным пісьме да беларускага народа: «Як дзень з ноччу
не ходзяць разам, так не ідзе разам навука праўдзівая з
няволяй... Ды пакуль яна ў нас будзе, не будзе праўды,
багацця і ніякай навукі, толькі намі, як жывёлай, пава-
рочваць будуць не для дабра, але на пагібель нашу»288.
к. С. Каліноўскі сваімі публіцыстычнымі выданнямі
рыхтаваў народ да барацьбы, працягваў і прапагандаваў
традыцыі рускай рэвалюцыйна-дэмакратычнай педагогі-
кі, выступаючы за выхаванне грамадзяніна, змагара-рэва-
люцыянера, які будзе весці барацьбу супраць самадзяр-
жаўна-прыгонніцкага ладу. Так, выкрываючы антынарод-
ную сутнасць зямельнай рэформы 1861 г., К. С. Каліноўскі
заклікаў сялян думаць над тым, якая ім патрэбна свабода
і якім шляхам яе можна здабыць. У трэцім нумары
«Мужыцкай праўды» ён пісаў: «Нам не маніфестаў, а сва-
боды трэба — і свабоды не такой, якую нам цар пажадае
даць, а якую мы самі, мужыкі, паміж сабой зробім. А для
таго, хлопцы, каб ніхто вас не мог падмануць, цяпер ужо
гутарце паміж сабой, якой вам свабоды трэба і якім адзі-
ным спосабам мужык яе здабыць можа»289.
к. С. Каліноўскі верыў у сілы самога народа і заклікаў:
«Возьмемся, хлопцы, за рукі і будзем трымацца разам!..
Мужык, пакуль у сілах трымаць касу і сякеру, абараніць
сваё здолее і ні ў каго міласціну прасіць не будзе» . Па-
літыцы прыгнечання К. Каліноўскі супрацьпастаўляў рэ-
валюцыйную сілу народа.
У «Мужыцкай праўдзе», у пісьмах і іншых зваротах
да народа атрымалі адлюстраванне ідэі рэвалюцыйных
дэмакратаў аб лепшых маральных якасцях чалавека. Са-
праўднай чалавечай мараллю прызнавалася тая, падста-
вай якой з’яўляецца барацьба за дабрабыт, шчасце, за
знішчэнне прыгнечання, разарэння народа, якая выступае
супраць усякага імкнення прынізіць чалавечую годнасць.
Мараль павінна быць накіравана на вызваленне чалавека
ад духоўнага і фізічнага рабства. Публіцыстыка К- Калі-
ноўскага спрыяла выхаванню ў народа тых маральных
якасцей, якія дапамаглі б яму стаць на шлях рэвалюцый-
най барацьбы ідабіцца такога становішча, «каб навекі
народ наш быў свабодным і шчаслівым»291.
317
Найважнейшай маральнай якасцю чалавека, на думку
К. С. Каліноўскага, з’яўляецца патрыятызм, гарачая лю-
боў да радзімы. Жыццё і дзейнасць самога К. С. Каліноў-
скага — гэта прыклад беззапаветнага служэння роднай
зямлі. Яго патрыятычныя пачуцці ярка характарызуюць
думкі, выказаныя ў першым нумары «Сцяга свабоды»292:
«Значыць, браты, разам за справу, а калі настане час, мы
ўзнімем сцяг свабоды, і праклятая сіла захопнікаў знікне,
як імгла перад сонцам. Тады заззяе маці-радзіма, яшчэ
больш магутная, адродзіцца больш шчаслівай, чым калі-
небудзь, бо заззяе яна бляскам справядлівасці, бо адро-
дзіцца сілай згоды і роўнасці сваіх сыноў»293.
Вельмі важным у асобе чалавека К- С. Каліноўскі лі-
чыў гуманныя адносіны да людзей, глыбокую павагу, лю-
боў да чалавека, гатоўнасць у любую мінуту дапамаг-
чы яму.
К. Каліноўскі адзначаў наяўнасць антаганістычных
класаў у грамадстве і абураўся тым, што «няма і кутка
такога на свеце, каб людзі ўсе былі добрымі адзін да ад-
наго, не хацелі б жыць за кошт крыўды свайго блізка-
га»294. Ён асуджаў царскі ўрад, чыноўнікаў, якія прыно-
сілі шмат пакут, гора і слёз народу,,які нідзе не мог знай-
«Мужыцкая праўда», № 1
МІШСКАЛА РКАСОА.
ОйесіакіІ
Мміыіо ыіе каіі хсіажаіо »*•
яшіуеіаіе гыка сдассе хсіко <Іа аасЬІ •—сів; іег
шмва» іякі сга», айо ту мт* тохет рпэсі. ' Іе
ріамі ргашіы «ргаы?іе4}і«*ы і»к ВоН •* »'«-
Ьі. О.хаЬгетіі пат ргаыйа • дак таіапка ріегеіе-
сіі ра «шіасі! ХіаеКаі рахпа)ыс »х»о ту тохет та
Іеік© кагтіі ашаіт сЫеЬот пс )<«гсіе і чсхус
***)«) ашіуска) ргаыіу.
' Руйіі і руН)»6 мм«. «йо схышасі м »*і<сі,сй’о
пат Ьіейут тыіукат 4ай шоіаыс? Ыо ргаысі*»
*к«хац«ку таіо СПІО сЬосхе акахасі іак )*к *мтіе>*
те к*Н—р* «ргашіеіііагеісі. Му тоіукі. Ьгеіу
«аахуіе, ту шжт Ьіміхіет Ьамтгус соОДы ргаы-
«Іо, Іоіко НдеІм]еіе па«!
318
сці абароны295. К. С. Каліноўскі вітаў гуманныя ўчынкі
тых людзей, якія змагаюцца супраць ворагаў і імкнуцца
пабудаваць новае жыццё.
Немалаважнае значэнне надаваў К- С. Каліноўскі вы-
хаванню такіх маральных якасцей, як непахісная воля,
настойлівасць у дасягненні пастаўленай мэты, уменне ста-
віць агульныя інтарэсы вышэй за асабістыя, быць шчырым,
непадкупным, даводзіць пачатую справу да канца. Ен
высока цаніў працавітасць свайго народа, лічыў, што ча-
лавек павінен жыць за кошт свае працы і асуджаў жыццё
пануючых класаў. Асаблівую ўвагу К- Каліноўскі звяртаў
на выхаванне народа ў духу нянавісці да самадзяржаўна-
га ладу.
Рэвалюцыйна-дэмакратычныя асветніцкія ідэі К. С. Ка-
ліноўскага мелі вялікае значэнне для развіцця грамадска-
педагагічнага руху ў Беларусі, садзейнічалі абуджэнню
ў беларускім народзе імкненняў да асветы, пашырэн-
ня народнай адукацыі, выхавання барацьбітоў за сва-
боду.
Грамадска-педагагічная дзейнасць А. Я. Багдановіча.
Адам Ягоравіч Багдановіч (1862—1940), вядомы прагрэ-
сіўны грамадскі дзеяч канца XIX ст., бацька выдатнага
беларускага паэта Максіма Багдановіча, сябар А. М. Гор-
кага, быў не толькі таленавітым педагогам, але і этногра-
фам, фалькларыстам, лінгвістам, публіцыстам. Яго работы
друкаваліся ў рускіх перыядычных выданнях.
Грамадска-палітычныя і педагагічныя погляды
А. Я. Багдановіча фарміраваліся пад уплывам перадавой
рускай грамадска-палітычнай думкі і прагрэсіўнай педаго-
гікі. Асаблівае ўздзеянне на яго аказалі погляды В.Р.Бя-
лінскага, А. I. Герцэна, М. Г. Чарнышэўскага, М. А. Даб-
ралюбава. У сваіх настаўнікаў ён чэрпаў ідэі дэмакратыз-
му, гуманізму, грамадзянскасці, думкі аб сувязі задач
народнай асветы з рэвалюцыйнымі ідэямі, разуменне неаб-
ходнасці барацьбы супраць фармалізму ў навучанні, зуб-
рэння, за глыбокую павагу да асобы вучняў.
А. Я. Багдановіч бачыў, што народная адукацыяўБе-
ларусі ўяўляе сабой бязрадасную карціну і ўсімі сіламі
імкнуўся дапамагчы свайму народу ў далучэнні да ведаў,
пераадо'ленні цемры і невуцтва. Адукацыю народа ён не-
разрыўна ўвязваў з барацьбой супраць сацыяльна-экана-
мічнага прыгнёту народных мас.
А. Я. Багдановіч прапагандаваў ідэю брацкай дружбы
з вялікім рускім народам і горача яе адстойваў. 3 1896 г.
ён жыў у Расіі. Старажытныя рускія гарады Ніжні Ноў-
гарад і Яраслаўль сталі яму блізкімі і роднымі. Вучоны
своеасабліва выказаў адносіны да рускай і беларускай зю
мовы: «Для мяне яны аднолькава мілыя і дарагія. Адна
для мяне мова радзімы, другая — мова Айчыны»296.
Па сваіх грамадска-палітычных перакананнях А. Я. Баг-
дановіч належаў да рэвалюцыйных народнікаў, з’яўляўся
членам партыі «Народная воля». Ен напісаў дзве работы
аб рэвалюцыйным руху ў Мінску297. У атэстаце аб закан-
чэнні Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі былі адзначаны
яго індыферэнтныя адносіны да рэлігіі. Ідэямі атэізму
А. Я- Багдановіч кіраваўся ўжо ў самым пачатку сваёй
педагагічнай дзейнасці. Мясцовы свяшчэннік не раз дано-
сіў дырэктару і інспектарам народных вучылішчаў, што
малады настаўнік — вальнадумец і сацыяліст. Атэістычныя
погляды А. Я- Багдановіча праявіліся ў крытыцы служы-
целяў культу. Ен праводзіў вялікую прапагандысцкую
работу, накіраваную супраць рэлігіі, забабонаў, цемры і
адсталасці, спалучаў яе з работай па распаўсюджванню
прыродазнаўчанавуковых ведаў. Педагог выступаў з лек-
цыямі і гутаркамі на атэістычныя тэмы перад моладдзю298.
У артыкуле «Педагогнческне воззренпя белорусского
народа» (1886) А. Я- Багдановіч выступае як атэіст, вы-
крывае рэакцыйную накіраванасць свяшчэннага пісання299.
Біблейскія легенды былі ідэалагічным абгрунтаваннем
панавання кіруючага класа над народам, служылі, як пад-
крэслівае А. Я. Багдановіч, «каставым інтарэсам паноў і
ксяндзоў». Педагог паказаў, як свяшчэннаслужыцелі свае
Урывак з артыкула А. Я. Багдановіча «Педагогнческне воззрення
белорусского народа»
шодамп е» мв ц»»™*» «кнфмвп,
де» » Іі»а»етма«оп >рм»а«ші» «Н*
МСТМСТ ЧЖМ» Н*Н»П, «0».
ІВМЙШ » «доо* м»і« ст* Ьфет», *
<т Хаж» («тед* .« лмм»і»
ыг—Хмн}; * чг» «впкстм
Хм» « «г*м» ,»*
стм тппмад сн«ом* Нм.
Эт» «дйій» '*а шоснгаштмг1 «ртчмь
ТОП, ЯСТ. <«. аоЯг
мйшшква м> г«шя фстынкюі «««« '
яштып іТгврпттаг», дмж««стм»(мім*
мстмшп >»»№* оыівнігеЛ
<««*»»»,
Яйя » «»стм<«ео ^мнжм ’
» я»»»т» етаінгео»» цлпт »»»»»**«
•МЮ»* іеаято» « «ыдомі*-
ш<»м гмнып абняні „ ,«ТМ«»««Ь
рыстыааооу » мімачмкову мтшмші»
мосы «•»«*». «» «Іыв »тн<п у М1» ы
*»» «*’*« »» *»*««* 4мм». М *«*.. і
П«дшо'і«кія вомрінія БШ-
руссюго «жрода
ОЧКГКЧ».
Н«вм«м «О»4в«*>й*
«м» - *»м> вжо*', ?“*"**»
тіе»; еаШМ’жам, «нівмнммі* ке
«<«« т *р«»м* мЛЯЙ’ «*«стыш*і
гірьнла** «іжмп»-
Д» стм» «»<*
пвп, « ««»<«* » ттряівіп»
'«т «ш»**"*»!* »»’««•**•>•» » **»**•:
т?ю «Шст» жмй,
«ш МЦММІ «мсты» * *Н **
320
пропаведзі накіроўвалі на разумовае, маральнае і палітыч-
нае зацямненне народа, адымалі ў яго надзею на лепшую
будучыню. Гэтыя думкі А. Я. Багдановіча «сугучны выказ-
ванням рускіх рэвалюцыйных дэмакратаў, якія пераканаў-
ча паказалі неразрыўны саюз царызму і царкоўнікаў»300.
Важнае значэнне надаваў А. Багдановіч удасканаль-
ванню працэсу навучання, прынцыпам і метадам выкла-
дання, якія забяспечвалі б свядомае і глыбокае засваенне
ведаў вучнямі. Дыдактычныя прынцыпы ён тлумачыў у
духу К- Д. Ушынскага.
А. Багдановіч здолеў узняцца да разумення сутнасці
гэтых прынцыпаў у адпаведнасці з перадавымі поглядамі
свайго часу.
Як і Ушынскі, Багдановіч лічыў, што навакольныя прад-
меты і з’явы не будуць уздзейнічаць на дзіця, калі не раз-
віваць яго назіральнасць. Настаўнік павінен узбуджаць у
дзяцей цікавасць да прыроды. А. Я- Багдановіч рэкаменда-
ваў настаўнікам звяртаць увагу вучняў на прадметы, якія
яны бачаць вакол сябе, на жыццё жывёл і раслін. У на-
вучальнай рабоце ён раіў заўсёды асноўвацца на тых ве-
дах, якія дзеці набылі раней.
У малодшых вучняў вельмі бедны запас уяўленняў, таму
настаўнік, сцвярджаў А. Багдановіч, павінен будаваць па-
вучанне на яркіх прыкладах.
Вывучэнне асноў навук прынясе карысць чалавеку толь-
кі ў тым выпадку, калі атрыманыя ў школе веды трывала
адкладуцца ў памяці. 3 гэтай мэтай трэба сістэматычна
паўтараць пройдзенае. «Такое паўтарэнне запаўняла 5
прагалы ў ведах вучняў, садзейнічала б трываламу за-
сваенню курса»301.
А. Я. Багдановіч сцвярджаў, што важнейшай умовай
паспяховага навучання з’яўляецца дакладная рэалізацыя
прынцыпу свядомасці і актыўнасці вучняў. Пад свядома-
сцю ён разумеў глыбокае асэнсаванне вучнямі зместу вы-
вучаемага матэрыялу, сутнасці прадметаў і з’яў свету, зна-
ходжанне пэўных сувязей паміж імі, уменне звязваць ву-
чэбны матэрыял з жыццём. «Як ні бясспрэчна тая думка,
што школа павінна рыхтаваць да жыцця, — пісаў А. Баг-
дановіч, — паведамляць такія веды і ўменне, якія, акрамя
тэарэтычнай каштоўнасці, мелі б і практычны, жыццёвы
характар, — як ні бясспрэчна гэта думка, аднак паста-
ноўка навучання ў нашай народнай школе прымушае мно-
гага жадаць у гэтых адносінах»302.
А. Я. Багдановіч у рэзкай форме асуджаў бяссэнсавае
зубрэнне, якому ў школе адводзілася «пачэснае месца»,
рэкамендаваў настаўнікам дабівацца глыбокага разумення
вучэбнага матэрыялу вучнямі. «Справа навучання не ў
11. Зак. 2605
'321
тым, каб паведаміць як мага больш ведаў, а ў тым, каб
развіць як мага лепш разуменне»303. Рэалізацыя ў вучэб-
ным працэсе прынцыпу свядомасці забяспечвае развіццё
разумовых здольнасцей у дзяцей, з’яўляецца ўмовай па-
спяховага навучання і трываласці ведаў.
Багдановіч лічыў, што дасягнуць станоўчага выніку ў
навучанні можна толькі пры ўліку ўзроставых асабліва-
сцей дзяцей. «Важна, каб выхаванне ішло згодна з зако-
і намі дзіцячага развіцця»304.
Следам за К. Ушынскім А. Багдановіч лічыў галоўнай
! задачай настаўнікаў абуджэнне разумовых здольнасцей
/ вучняў. Мэту навучання бачыў у тым, каб развіць розум
| чалавека, узбагаціць яго ведамі, абудзіць у ім жаданне
I самастойна набываць новыя веды.
I Указваючы на велізарную ролю школы ў навучанні і
х выхаванні падрастаючага пакалення, А. Багдановіч у мно-
гіх сваіх працах ускрыў і карэнныя недахопы адукацыі
таго часу: дагматызм і схаластыку ў выкладанні, адрыў
навучання ад выхавання, фармалізм і бюракратызм у кіраў-
ніцтве асветай. Шмат карысных назіранняў і выказванняў
аб сярэдняй школе мы знаходзім у яго артыкуле «Школь-
ная страда», надрукаваным у 1894 г.
Услед за М. Г. Чарнышэўскім, М. А. Дабралюбавым і
К. Д. Ушынскім надзвычай вялікае значэнне надаваў
А. Багдановіч_ггрыродаэнаўчанавуковым ведам. Ён бачыў
у прыродзе нёвычэрпную крынТцу^тіЛггтгазумбвагаГ і ма-
ральнага развіцця дзяцей, іх падрыхтоўкі да будучай свя-
домай і практычнай дзейнасці. Адстойваючы неабходнасць
вывучэння ў гімназіях важненшых галін прыродазнаўст-
ва — фізіялогіі, хіміі, біялогіі, А. Я. Багдановіч пісаў: «Мы
набіваем галовы дзяцей расказамі з грэчаскай міфалогіі,
заведама выдуманымі, але пакідаем іх у няведанні наконт
жыцця ўласнага цела... Хімія, якая атрымала шырокае
прымяненне ў вытворчасці, таксама адсутнічае»305. Адсут-
насць гэтых дысцыплін у гімназічным курсе, на думку
ледагога, перашкаджае свядома адносіцца да мноства
з’яў навакольнага свету. Педагог лічыў, што кожны ву-
чэбны прадмет мае не толькі адукацыйнае, але і выхаваў-
чае значэнне, таму што дае матэрыял для фарміравання
лравільнага светапогляду, які базіруецца на навуковым
асвятленні з’яў прыроды і грамадства.
Крытыкуючы пастаноўку сярэдняй адукацыі, А. Я. Баг-
дановіч адзначаў, што там пануе «мёртвая руціна і сха-
.ластычныя прыёмы», падкрэсліваў, што поспехі вучняў
залежаць ад выкладчыкаў, ад ступені падрыхтаванасці іх
да сваёй справы, ад іх таленавітасці як педагогаў, ад умен-
322 ня выкладаць»306.
Пытанню педагагічнага майстэрства настаўніка-"А. Баг-
даноніч удзяляў вялікую ўвагу. Ен прад’яўляў да настаў-
ніка высокія і справядлівыя патрабаванні, прытрымліваю-
чыся правіла «які настаўнік, такая і школа». А. Я. Багда-
новіч патрабаваў ад выкладчыкаў шырокай эрудыцыі,
ведаў з розных галін навукі. Прад’яўляючы патрабаванні
да настаўніка з боку прафесіянальнага майстэрства, на-
вуковай падрыхтоўкі, ён лічыў, што педагог павінен твор-
ча ставіцца да метадаў навучання ў сваёй педагагічнай
дзейнасці. Для гэтага яму неабходна грунтоўная навуко-
вая падрыхтоўка па спецыяльнасці, глыбокае разуменне
прыроды дзяцей, а таксама веданне агульнай дыдактыкі.
Ен падкрэсліваў, што настаўнікам трэба займацца сама-
адукацыяй, чытаць і аналізаваць работы выдатных педа-
гогаў.
Асаблівае месца адводзіў А. Я- Багдановіч настаўніку
пачатковай школы, таму што яго роля надзвычай вялікая
ў першапачатковым навучанні307.
А. Я. Багдановіч пад^рэсліваў важнасць асабістага_______
п р ыкладу педагога. «Акуратныя адйосТны дасправы з бо-
ку настаўніка робяць жыватворны ўплыў у выхаваўчых
адносінах на вучняў, прывучаюць іх да прыстойнасці і
акуратнасці»,308 — пісаў Багдановіч. У педагагічных пра-
цах ён разглядаў пытанні аб паляпшэнні матэрыяльнага
становішча настаўніка, які ў дарэвалюцыйны перыяд быў
бяспраўным, прыніжаным, матэрыяльна незабяспечаным
чалавекам. Царскі ўрад, з’яўляючыся злейшым ворагам
асветы народа, непрымірыма ставіўся і да народнага на-
стаўніка. А. Я- Багдановіч адзначаў, што, нягледзячы на
безумоўную важнасць асветніцкай дзейнасці, становішча
педагогаў заставалася нязменным: начальства не турбава-
лася аб паляпшэнні іх жыцця, аб павелічэнні жалавання,
лічачы, што «дастаткова аднйго гонару быць настаў-
нікам».
Выключна вялікае значэнне надаваў А. Я. Багдановіч
метадам і сродкам сямейнага выхавання, якія павінны
быць накіраваны на развіццё розуму, пачуцця, умацаван-
ня здароўя, прывіццё працоўных звычак. «Маім кіруючым
прынцыпам у справе выхавання, — пісаў ён, — была цэ-
ласнасць, гэта значыць гарманічнае развіццё ўсіх бакоў
чалавечай асобы»309. Усебаковаму выхаванню дзяцей- па-
вінен садзейнічаць увесь уклад сямейнага жыцця.
Першым падручнікам дзіцяці павінна быць «Роднае
слова» К. Д. Ушынскага. А. Я. Багдановіч назваў яго «жам-
чужынай педагагічнай літаратуры, адзінай і нікім не пе-
раўзыдзенай»310. Ен з захапленнем пісаў: «Гэта цэлы дзі-
цячы маленькі свет і прытым дзіцячы народны маленькі 323
свет. Як усё натуральна, паслядоўна і сістэматычна! Ад
блізкага да аддаленага, ад простага да складанага, ад вя-
домага да невядомага. Усе назіранні дзіцячага жыцця сіс-
тэматызуюцца ў стройным парадку, выпадковае, мімалёт-
нае, механічнае прыводзіцца ў лагічную сувязь, асэнсоў-
ваецца. А які падбор чыста народнага матэрыялу! Якая
мастацкасць твораў!»3,]
Эстэтычнае выхаванне ў сям’і не павінна абмяжоўвацца
кнігай. У час прагулак у лес, у поле трэба вучыць дзяцей
назіраць за развіццём раслін, за жыццём жывёл і птушак,
каб прабудзіць у іх інтарэс да прыроды.
Важнейшым грамадзянскім абавязкам бацькоў з’яў-
ляецца выхаванне пачуцця патрыятызму. Гэтай мэце,
адзначаў педагог, павінны служыць родная мова, народ-
ная творчасць, мастацкая і гістарычная літаратура.
у " ІІад уплывам ідэй К- Д- Ушынскага А. Я. Багдановіч
Іуважліва вывучаў народную педагогіку, старанна збіраючы
жамчужыны вуснай творчасці свайго народа. Інтарэс пе-
дагога да народнай творчасці тлумачыцца тым, што ён
бачыў у ёй матэрыял для глыбокага пазнання жыцця на-
рода. Вусная творчасць мела таксама вялікае выхаваўчае
значэнне, вялікую мастацкую каштоўнасць. Свой гнеў да
прыгнятальнікаў народ выражаў у казцы, у прымаўцы,
у песні, якую А. Багдановіч назваў «агульвапрызнаным
люстэркам душы»312. Іменна народная творчасць адыграла
іактыўную ролю ў фарміраванні прагрэсіўных поглядаў бе-
і ларускага педагога.
I У артыкуле «Педагогнческне воззрення белорусского
1 народа» ён прыводзіць некалькі беларускіх народных ка-
зак педагагічнага характару, аналізуе погляды на выха-
ванне. А. Багдановіч робіць вывад, што народ лічыў баць-
коўскім абавязкам клопаты аб выхаванні сваіх дзяцей,
прывіццё працавітасці, садзейнічанне з’яўленню ў дзяцей
працоўных звычак і інтарэсаў.
Працоўнае выхаванне — аснова ўсёй народнай педаго-
гікі. «Усе павінны працаваць»313 — вось галоўнае пала-
жэнне сялянскіх педагагічных поглядаў, адзначаў А. Баг-
дановіч. Развіццё і выхаванне чалавека звязана з яго пра-
цоўнай дзейнасцю. Напрыклад, асабліва апаэтызаваным
было прыгатаванне хлеба. Багдановіч падкрэсліваў, што
«павага да хлеба, як да святыні, агульнае сярод белару-
саў пачуццё і звычай»314.
На працягу доўгага часу народная педагогіка выпра-
цавала пэўныя метады выхавання: перакананне, прыклад,
пакаранне. Прыклад бацькоў і асяроддзя сялянскага по-
быту быў маральна выхаваўчай сілан. Калі ж яна была
324 мала дзейснай, то прыбягалі да пераканання або пака-
рання. Але многія бацькі лічылі, што калі словы бяссіль-
ны, то не дапаможа і пакаранне. Аб гэтым сведчыць
беларуская прыказка: «Калі не паможа кіў, то не памо-
жа і кій».
Беларускі педагог удзяляў асаблівую ўвагу даследа-
ванню народнай педагогікі, бо яна служыла інтарэсам пра-
цоўных, была адным з праяўленняў грамадскай самасвя-
домасці і ідэалогіі шырокіх працоўных мас.
А. Я. Багдановіч пакінуў прыкметны след у духоўным
жыцці свайго народа. Яго грамадска-палітычная, педага-
гічная і асветніцкая дзейнасць аказалі вялікі ўплыў на
грамадска-педагагічны рух, развіццё асветы і педагагічнай
думкі ў Беларусі.
Дзейнасць беларускіх вучоных-этнографаў і асвета.
Рэвалюцыйная сітуацыя, якая склалася ў Расіі і Беларусі
перад падзеннем прыгоннага права, далейшая сацыяль-
ная барацьба (паўстанне 1863 г. і іншыя рэвалюцыйныя
падзёі) абвастрылі класавую і нацыянальную самасвядо-
масць народа і яго інтэлігенцыі. Адным з праяўленняў гэ-
тай самасвядомасці было актыўнае вувычэнне прагрэсіў-
най часткай інтэлігенцыі культуры, быту і гісторыі свайго
народа. Вялікую актыўную навуковую дзейнасць право-
дзілі А. Я. Багдановіч, М. Я- Нікіфароўскі, М. А. Дзміт-
рыеў, Ю. Ф. Крачкоўскі, I. I. Насовіч, П. А. Бяссонаў,
М. А. Янчук, Я- Р. Раманаў, П. В. Шэйн, П. Дземідовіч,
А. Я. Васільева і многія іншыя.
Міхаіл Аляксеевіч Дзмітрыеў (1832—1873) нарадзіўся
ў Пецярбургу. Закончыў Галоўны педагагічны інстытут і
з 1853 г. працаваў настаўнікам рускай мовы Навагрудска-
га дваранскага вучылішча, а пазней — дырэктарам Нава-
грудскай гімназіі. 3 1867 г. і да канца свайго жыцця ўзна-
чальваў Гродзенскую дырэкцыю народных вучылішчаў.
М. А. Дзмітрыеў праявіў схільнасць да навуковых да-
следаванняў ужо ў самым пачатку працоўнай дзейнасці.
У 1853 г. у «Вестннке нмператорского Русского географп-
ческого обіцества» ім быў апублікаваны артыкул «Не-
сколько слов краткого псторпческого обзора русско-лптов-
ского Новогрудка...», а ў наступным годзе — працяг «Со-
бранпе дальнейшпх нсторпческпх сведенпй о Новогрудке
со смертн Свенторога (1270)».
У далейшым свае даследаванні ён вядзе ў галіне куль-
туры і быту беларусаў. У 1868 г. у Гродна ён выдае «Опыт
сбора песен н сказок крестьян Северо-Западного края»,
у 1869 г. — «Обряды н обычан западнорусскпх крестьян»315
і ў гэтым жа годзе ў Вільні публікуецца яго зборнік —
«Собранпе песен, сказок, обрядов н обычаев крестьян Се-
веро-Западного края».
325
Адначасова з вывучэннем духоўнай культуры народа
М. А. Дзмітрыеў даследаваў і яго матэрыяльны быт316. Пры
апісанні жыцця народа М. А. Дзмітрыеў спачувальна ад-
носіцца да яго патрэбнасцей і да цяжкага становішча се-
ляніна. Аднак, знаходзячыся на ліберальна-асветніцкіх
пазіцыях, выйсце з цемры і беднасці народа ён бачыў у
пашырэнні адукацыі.
За этнаграфічныя працы Рускае геаграфічнае таварыст-
ва ўзнагародзіла М. А. Дзмітрыева сярэбраным ме-
далём.
Яркую старонку ў гісторыі народнай асветы, беларус-
кай этнаграфіі, фалькларыстыкі пакінуў Мікалай Якаў-
левіч Нікіфароўскі (1845—1910)317, настаўнік рускай мовы
народных вучылішчаў Віцебскай і Гродзенскай губерань,
а пазней Віцебскай мужчынскай гімназіі. Яго навуковая
дзейнасць пачалася разам з педагагічнай работай у сель-
скіх школах. Напачатку (60—80-х гг. XIX ст.) М. Я- Нікі-
фароўскі быў самым актыўным карэспандэнтам П. В. Шэй-
на. Сваім каштоўным зместам працы П. Шэйна былі ў
значнай ступені абавязаны супрацоўніцтву з М. Я- Нікіфа-
роўскім.
За дваццацігадовы перыяд самастойнай навуковай дзей-
насці (1890—1910) М. Я. Нікіфароўскі выдаў і падрыхта-
ваў да друку каля дваццаці работ па этнаграфіі, фальклору
і гісторыі Віцебшчыны, стану народнай адукацыі гэтага
краю. Найбольшую каштоўнасць маюць яго этнаграфіч-
ныя працы: «Очеркн простонародного жнтья-бытья в Вн-
тебской Белорусснн н опнсанне предметов обнходностн»
(1895), «Очеркн Внтебской Белорусснн» (1892—1899),
«Простонародные предметы н поверья, суеверные обряды
н обычан, легендарные сказанмя о лнцах н местах» (1897),
а таксама фальклорныя зборнікі «Простонародные загад-
кн» (1898), «Белорусскне песнн-частушкн» (1911), «Полу-
пословнцы н полупоговоркн, употребляемые в Вптебской
Белорусснн» (1911 —1913). У гэтых працах асвятля&>цца
найважнейшыя бакі жыцця беларускага народа — гра-
мадскі, вытворчы і сямейны быт, матэрыяльная і духоўная
культура і вусна-паэтычная творчасць, народная педаго-
гіка. Асаблівая заслуга яго ў тым, што ён адзін з першых
сярод бсларускіх вучоных глыбока даследаваў матэрыяль-
ны быт народа. «Очеркн простонародного жнтья-бытья в
Внтебской Белорусснн...» і сёння з’яўляюцца ледзь ці не
адзіным найбольш поўным зводам найкаштоўнейшых да-
ных пра быт і вытворчую дзейнасць беларусаў другой
палавіны XIX ст.
У працы «Очеркн Внтебской Белорусснп», надрукава-
326 най у 1892—1899 г. у часопісе «Этнографнческое обозре-
нне», М. Я. Нікіфароўскі піша аб грамадскім і сацыяльна-
эканамічным становішчы розных груп працоўнага насель-
ніцтва Віцебшчыны напярэдадні прыгоннага права і ў пер-
шыя дзесяцігоддзі паслярэформеннага часу. Характэрныя
рысы жыцця і быту беларускага селяніна, невыносна цяж-
кія ўмовы яго эканамічнага становішча і выказванне пра-
тэсту супраць прыгнятальнікаў, становішча жанчыны ў
грамадстве і сям’і, лёс народных талентаў, цяжкія са-
цыяльныя вынікі класавага грамадства — усё гэта атры-
мала сваё адлюстраванне ў нарысах.
М. Я. Нікіфароўскі пакінуў некалькі артыкулаў аб
сваёй педагагічнай дзейнасці, становішчы сельскага на-
стаўніка і народнай адукацыі ў Беларусі ў цэлым. Першыя
гады сваёй работы настаўнікам у вёсцы Лоўжа (непада-
лёку ад Сіроціна) Віцебскай губерні М. Я- Нікіфароўскі
апісаў у артыкуле «Чатыры лісткі з памятнай кніжкі сель-
скага настаўніка». Мы даведваемся, што малады настаў-
нік адразу сутыкнуўся з вялікімі цяжкасцямі. Да месца
работы ён адправіўся з двума рублямі ў кішэні, на якія
павінен быў жыць два з палавінай месяцы да атрымання
першага жалавання. Школьнае памяшканне ў Лоўжы рабі-
ла сумнае ўражанне. Гэта была сялянская хата, у якой
знаходзіўся пакой для класных заняткаў і дзве каморкі —
адна для настаўніка і другая для кухаркі. «Вельмі цяжка
было прызнаць яе за класны пакой, — пісаў М. Я- Нікі-
фароўскі, — нішто тут не нагадвала пра клас». Адчуваў
велізарныя цяжкасці М. Я- Нікіфароўскі і ў іншым: «Усё
маё адзенне, а таксама і абутак, патрабавала замены дру-
гім і ўжо ў крайнім выпадку сур’ёзнага рамонту; але на
тое і другое я не меў у руках зусім ніякіх сродкаў»318.
М. Я- Нікіфароўскі рэзка асуджаў адносіны кіруючых
колаў да справы народнай адукацыі, выказваючы сваё
незадавальненне адкрыта ў друку. «Тузы навакольнай
мясцовасці, — пісаў ён у «Народной школе», — буйныя
землеўладальнікі, махнуўшы рукой, аднойчы сказалі: «Му-
жыка колькі ні змазвай мёдам, ён усё дзёгцем пахне», а
дробныя з іх фамільярна называлі сельскае вучылішча
«мужыцкай школай», а часам жартам і «мужыцкім уні-
версітэтам». Заручыўшыся такім поглядам, і тыя і другія
адразу і ўсюды давалі зразумець, што яны вельмі далёкія
ад усемагчымага ўдзелу ў інтарэсах сельскай школы»319.
Лёс школы і настаўніка поўнасцю залежаў ад сама-
вольства мясцовых улад — непісьменнага старасты і сама-
дура-пісара. Калі настаўнік хацеў быць у міласці мясцо-
вых улад, ён павінен быў прыніжацца і паддобрывацца
да іх. У адваротным выпадку — няміласць, праследаванне
і вымушаны ўход з работы, ціто, па сутнасці, і здарылася
327
потым з М. я. Нікіфароўскім. «Дагаджаючы масе ўплыво-
вых невукаў, — абураўся М. Я. Нікіфароўскі, — а часта
і іх сямействам, колькі прыніжаных момантаў даводзіцца
перажываць! Але што рабіць! Гэта непазбежна патрабуец-
ца, каб, заручыўшыся прыхільнасцю, умацаваць горкую
прыніжанымі пакутамі здабытую дапамогу. I на гэта кі-
даюцца сотні настаўнікаў, таму што матэрыяльная бед-
насць штурхае ў шыю!..»320
Зразумела, што адкрытая думка аб школе і настаўніку
таго часу, накіраванасць навуковай дзейнасці М. Я. Нікі-
фароўскага сустракалі варожасць з боку царскага сама-
дзяржаўя. Сучаснік М. Я- Нікіфароўскага беларускі гісто-
рык В. К. Стукаліч у сувязі з гэтым пісаў: «Выключная бес-
карыслівасць М. Я. Нікіфароўскага... яго незалежны харак-
тар і характар думак, — усе гэтыя цудоўныя якасці розу-
му і сэрца былі ўлічаны на жыццёвым рынку ў шкоду яго
асабістым і сямейным інтарэсам»321. М. Я- Нікіфароўскі
ўсё жыццё быў блізкі народу, ніколі не парываў сувязі з
ім. «Раскрытая кніга жыцця»322, якую можа чытаць толь-
кі той, хто з’яўляецца родным сынам сванго народа, —
вось што галоўная крыніца, якая давала багацейшы матэ-
рыял для навуковай і педагагічнай дзейнасці М. Я- Нікі-
фароўскага.
Жыццё і педагагічная дзейнасць Юльяна Фаміча
Крачкоўскага (1840—1903) непарыўна звязаны з развіц-
цём народных вучылішчаў, падрыхтоўкай настаўнікаў у
Беларусі ў другой палавіне XIX ст. Асоба Ю. Ф. Крачкоў-
скага фарміравалася пад уплывам перадавых педагагіч-
ных ідэй стагоддзя. Этнограф і гісторык, ён вывучаў рус-
кую і замежную педагогіку, працы М. I. Пірагова,
К. Д. Ушынскага, I. Г. Песталоці, Ф. Дыстэрвега.
Ю. Ф. Крачкоўскі, скончыўшы С.-Пецярбургскую духоў-
ную акадэмію з вучоным званнем магістра, адмрвіўся ад
духоўнага сана і выбраў пасаду настаўніка рускай мовы.
Такі пераход для яго быў нялёгкай справай. «Яму пагра-
жалі спагнаннем затрат на вучобу ў духоўнай акадэміі»323.
У жніўні 1865 г. Ю. Ф. Крачкоўскі прызначаецца ў Мала-
дзечанскую настаўніцкую семінарыю выкладчыкам рускай
мовы і славеснасці, гісторыі. У пазаўрочны час вучыў вы-
хаванцаў спевам. Затым ён едзе ў Маскоўскую вучэбную
акругу, дзе працуе інспектарам народных вучылішчаў
Тульскай губерні, а з 18 сакавіка 1872 г. прызначаецца
дырэктарам зноў адкрытай Полацкай настаўніцкай семі-
нарыі, дзе выкладаў асновы педагогікі, рускую гісто-
рыю324.
Глыбокае адчуванне сацыяльных праблем, якія хваля-
328 валі грамадскасць у 60-я гг., пасля падзення прыгоннага
права, натхняла педагога да рознабаковай дзейнасці; ён
удзельнічае ў распаўсюджванні ведаў, пісьменнасці сярод
народа, праяўляе цікавасць да вывучэння быту, жыцця бе-
ларускіх сялян. Разам з вучнямі Маладзечанскай і Полац-
кай семінарый педагог запісвае песні, звычаі, паданні бела-
рускага народа. У 1868 г. у перыядычным друку з’яўляюц-
ца яго першыя артыкулы325. У 1869 г. апублікаваў «Сбор-
ннк народных гнмнов н песен» і «Очеркн быта западнорус-
ского селяннна»326, а ў 1874 г. — «Быт западнорусского
селяннна»327. Ю. Ф. Крачкоўскі апісваў быт і жыццё бела-
рускага сялянства з дэмакратычных пазіцый328. 3 такіх жа
цазіцый ён разглядаў і пытанні народнай асветы.
У артыкулах «Запнска о педагогнческнх курсах в г. Но-
воснле (Тульской губерннн) в 1870 г.», «К вопросу об учеб-
ных программах в учнтельскнх семннарнях», «Отчет о
смотре учнтельскнх семннарнй в Германнн», «Методнчес-
кне запнскн к программам Полоцкой учнтельской семнна-
рнн с начальным прн ней учнлшцем», апублікаваных га-
давых справаздачах Ю. Ф. Крачкоўскі выказаў цікавыя
думкі аб удасканальванні навучання ў пачатковых школах
і падрыхтоўцы народных настаўнікаў, аб ролі настаўніка.
Педагог асуджаў нізкі ўзровень зместу адукацыі ў на-
роднай школе, указваў на недастатковую падрыхтоўку па-
ступаючых у настаўніцкія семінарыі329. Ен удзельнічаў у
распрацоўцы вучэбнай праграмы народнага вучылішча пры
Полацкай семінарыі, у якой рэкамендавалася навучаць
грамаце па кнігах «Родное слово» К- Д. Ушынскага, «Кнн-
га для чтення» В. I. Вадавозава, чытанне артыкулаў на
прыродазнаўчыя тэмы К- Д. Ушынскага, вывучаць байкі
I. А. Крылова, праводзіць гутаркі аб знаёмых прадметах.
На думку Ю. Ф. Крачкоўскага, настаўнік рускай мовы
павінен дабівацца ад вучняў усвядомленага выразнага
чытання, яснага разумення зместу прачытанага, знаёміць
дзяцей з лепшымі творамі айчыннай літаратуры330. Пра-
грама па рускай мове ў Полацкай настаўніцкай семінарыі
была складзена з улікам педагагічных ідэй К. Д. Ушын-
скага331. Папулярызуючы педагагічныя ідэі вялікага рус-
кага педагога, Ю. Ф. Крачкоўскі лічыў, што пісьмовыя
практыкаванні павінны значна шырэй выкарыстоўвацца з
мэтай разумовага развіцця вучня332. Ю. Ф. Крачкоўскі
імкнуўся ўзняць узровень навучання ў народных вучылі-
шчах, рэкамендаваў кнігі для чытання, азбукі перадавых
рускіх педагогаў М. Ф. Бунакова, М. А. Корфа, «Родное
слово» і «Детскнй мнр» К. Д. Ушынскага.
Важнай умовай удасканальвання навучання ў народ-
най школе, на думку Ю. Ф. Крачкоўскага, з’яўлялася пад-
рыхтоўка кваліфікаваных настаўнікаў. 329
Ю. Ф. Крачкоўскі выступаў за больш глыбокае выву-
чэнне ў настаўніцкіх семінарыях прыродазнаўства, гісто-
рыі, матэматыкі,
Вялікае значэнне педагог надаваў навучанню ў пачат-
ковай школе і семінарыях спевам, вывучэнню народных
песень, ігры на скрыпцы, лічыў неабходным даць семіна-
рыстам музычную адукацыю. «Музычнаму выхаванню са
старажытных часоў прыпісвалі глыбокую адукацыйную
акультурваючую сілу. Яно захапляе самыя тонкія, патаем-
ныя струны чалавечага сэрца і ў выхаванні мае велізарнае
значэнне»333, — пісаў Ю. Ф. Крачкоўскі.
Асаблівую ўвагу Ю. Ф. Крачкоўскі ўдзяляў выкладан-
ню педагогікі, псіхалогіі, методыкі. Праграмы настаўніц-
кіх семінарый ён крытыкаваў за тое, што ў іх «ні адным
словам не ўпамянута аб фізічным баку чалавека». Вучоны
лічыў, што без ведання будовы чалавечага арганізма
нельга паспяхова выхоўваць асобу. Пры гэтым важна, каб
тэхнічны бок школьнай справы не падаўляў талент, са-
мастойнасць і самадзейнасць настаўніка.
У выкладанні педагогікі Ю. Ф. Крачкоўскі важнае зна-
чэнне надае гісторыі гэтай навукі. На яго думку, выхаван-
цам семінарыі абавязкова трэба паведамляць звесткі пра
выдатных дзеячаў у галіне педагогікі, гісторыю развіцця
народных вучылішчаў: «У нас ёсць свая вучэбная справа,
гісторыя сваёй школы, і з ёю нам неабходна пазнаёміцца»334.
Семінарысты павінны знаёміцца з выдатнымі педагагіч-
нымі творамі і «мець аб іх дакладнае ўяўленне, як гэта
было ў Кубанскай настаўніцкай семінарыі». Сам
Ю. Ф. Крачкоўскі вывучаў гісторыю развіцця народнай
адукацыі ў Беларусі. Ім напісан «Псторнческнй обзор
деятельностн Внленского учебного округа за первый пв'
рнод его сугцествованпя (1803—1832)» (Вільна, 1906).
Ю. Ф. Крачкоўскі надаваў вялікае значэнне выхаванню
ў семінарыстаў, будучых народных настаўнікаў, любві да
свайго краю, працоўнага народа, роднай прыроды. Разам
з выхаванцамі ён арганізоўваў прагулкі, экскурсіі ў маляў-
нічае наваколле горада, вучні перадавалі свае ўражанні
ў сачыненнях. 10. Ф. Крачкоўскі і сваіх дзяцей прывучаў
да фізічнай працы, разам з імі працаваў у полі, касіў. Пе-
дагог надаваў велізарнае выхаваўчае значэнне вывучэнню
твораў рускіх пісьменнікаў: «Трэба выхоўваць цакаленне
настаўнікаў на чытанні айчынных класікаў літаратуры,
даваць грунтоўнае знаёмства з рускай літаратурай, абу-
джаць цікавасць да лепшых узораў твораў рускіх пісьмен-
нікаў. Гэтым самым навучэнец развіваецца духоўна, узмац-
няецца разуменне мовы, павялічваецца лексічнае багацце,
330 равіваецца пачуццё да ўсяго прыгожага, высакародна-
га»335, — пісаў Ю. Ф. Крач-
коўсйі. Ен лічыў неабход-
ным рыхоўваць на ўзорах
лепшйх твораў рускіх пісь-
меннікаў і вучняў народ-
ных вучылішчаў.
Ю. Ф. Крачкоўскі быў
прыхільнікам даволі шыро-
кай падрыхтоўкі настаўні-
каў для народных вучыліш-
чаў у настаўніцкіх семіна-
рыях, высока ставіў і пра-
вільна разумеў сутнасць і
неабходнасць педагагічнай
падрыхтоўкі.
У вырашэнні задач наву-
чання і выхавання Ю. Ф.
Крачкоўскі на першае месца
ставіў асабісты прыклад на-
стаўніка: «Маральнае раз-
віццё выхаванца залежыць
ад асобы выхавальніка —
НСЯ'ЯЙОНІ)
дажмостн
ВІШШГІ ІЧШІГІ ІШГІ
1.ЧОЗ г.-ШЙ г.
ОТД’ЭП'Ь ПВРНЫЙ.
іноз х-.—х*.
»»(•»» ж» ««»)•
. , Аямям» Ю< V.
Тытульны ліст «Нсторнческого
обзора деятельностн
Внленского учебного округа
яго характар, яго настрой,
духоўныя таленты, адукацыя, яго ўчынкі, прыклад —
усё гэта мае велізарнае значэнне ў справе выхавання.
Старажытныя мудрацы гаварылі: «дабрачыннасці трэба
вучыць не словамі, а прыкладам»336.
На думку педагога, поспех у выхаванні і навучанні
дзяцей дасягаецца толькі пры ўмове ўзаемнай павагі на-
стаўніка і вучняў. Задача настаўніка — набыць прыхіль-
насць да сябе дзяцей. Настаўнік, якога вучні не любяць,
ніколі не будзе сейбітам дабра. У самым маленькім дзіця-
ці трэба паважаць чалавечую асобу. Заняткі пойдуць па-
спяхова, калі настаўнік здолее зацікавіць дзяцей.
Ю. Ф. Крачкоўскі быў перакананы, што дабратворны
ўплыў настаўніка на вучняў працягваецца і па-за школай,
на вуліцы, дома.
Грамадска-педагагічныя погляды Ю. Ф. Крачкоўскага
былі абмежаванымі і супярэчлівымі. Ен не змог зразу-
мець класавай сутнасці выхавання. У яго працах, у прак-
тычнай асветніцкай і педагагічнай дзейнасці мы не зна-
ходзім крытычных заўваг аб рэлігійным выхаванні. Аднак
ім былі выказаны думкі аб карысці і важнасці распаўсю-
джвання прыродазнаўчых ведаў, навуковага тлумачэння
вучням з’яў прыроды, неабходнасці барацьбы з забабона-
мі, цемрай. Ю. Ф. Крачкоўскі па сваіх сацыяльна-палітыч-
ных перакананнях заставаўся на пазіцыях ліберальнага
331
асветніцтва. Разумеючы залежнасць народнай асветкі ад
існуючага грамадска-эканамічнага ладу, ён усё ж нр змог
убачыць рэальных шляхоў развіцця асветы народа. разам
з тым ён верыў у бязмежныя магчымасці асветы і навукі
ў культурным і эканамічным прагрэсе Расіі.
Адным з першых буйных даследчыкаў роднага' краю
быў Іван Іванавіч Насовіч (1788—1877). Нарадзіўся
I. I. Насовіч у вёсцы Гразівец Быхаўскага паветіа Магі-
лёўскай губерні ў сям’і свяшчэнніка. Пасля заканчэння
Магілёўскай духоўнай семінарыі (1812) спачатку працуе
настаўнікам і інспектарам Аршанскага духоўнага вучы-
лішча. У 1822 г. I. I. Насовіч з духоўнага ведамства пера-
ходзіць на службу ў міністэрства народнай асветы. Яму
адразу ж было даручана арганізаваць дзінабургскую гім-
назію. Потым ён працаваў наглядчыкам 5-класнага два-
ранскага вучылішча ў Маладзечна і ў Свянцянах. У 1844 г.
I. I. Насовіч нечакана атрымлівае адстауку і пераязджае
жыць у Мсціслаў, дзе пачынае збіраць матэрыялы па бе-
ларускай этнаграфіі і мове.
Матэрыял для слоўніка і іншых сваіх прац I. I. Насо-
віч збіраў на значнай тэрыторыі Беларусі. Ён аб’ехаў Ма-
гілёўскую, Мінскую і Гродзенскую губерні. Ужо ў 1850 г.
I. I. Насовіч пасылае Аддзяленню рускай мовы і славесна-
сці Акадэміі навук тры свае рукапісныя работы: кароткія
філалагічныя назіранні над беларускай гаворкай, невялі-
кі беларускі слоўнік і зборнік беларускіх прыказак (да
1000 запісаў).
3 1864 па 1870 гг. I. I. Насовіч працуе ў архіве Публіч-
най бібліятэкі ў С.-Пецярбургу. Асабістыя кантакты
I. I. Насовіча з вучонымі Акадэміі навук і Рускага геагра-
фічнага таварыства стварылі больш спрыяльныя ўмовы
для публікавання яго работ. У 1866 г. у Пецярбургу асоб-
ным выданнем выходзіць яго «Сборннк белорусскнх цо-
словнц», у 1867 г. друкуецца зборнік беларускіх прыказак
з прадмовай I. I. Насовіча. У 1869 г. з’яўляюцца дадатак
да зборніка беларускіх прыка.зак і «Белорусскне загадкн»,
у 1870 г. — «Белорусскнй словарь», у 1873 г. — зборнік
«Белорусскне песнн» з цікавай прадмовай, якая мае вялі-
кую навуковую каштоўнасць.
Самай значнай працай I. I. Насовіча, над якой ён вёў
работу на працягу І6 гадоў, з’яўляецца «Словарь бело-
русского наречня» (Спб., 1870). У слоўнік уключана звыш
30 000 слоў, дадзена іх тлумачэнне, часта з прывядзеннем
прыкладаў ужывання ў жывой мове. Для гэтага ў слоўні-
ку выкарыстана вялікая колькасць прыказак, прымавак,
розных вобразных выразаў, урыўкі з песень. Акрамя фі-
332 лалагічных матэрыялаў слоўнік змяшчае ў сабе вялікую
колькасць этнаграфічных фактаў. У гэтай рабоце ёсць-
кацтоўныя звесткі пра жыллё, адзенне, ежу, прылады
пракы, пра сямейны і грамадскі быт, абрады і звычаі і
іншыя з’явы быту і культуры беларусаў, народнай педа-
гогікі. Як першы буйны вопыт збірання і тлумачэння бела-
рускіх слоў, слоўнік I. I. Насовіча быў выдатным дапа-
можнікам і настольнай кнігай не толькі для даследчыкаў
мовы] быту і культуры беларускага народа, але і для на-
стаўнікаў.
Вялікай увагі заслугоўваюць і зборнікі прыказак і пры-
мавак I. I. Насовіча. Самы вялікі зборнік быў апублікава-
ны ў 1874 г. Усяго ў ім было сабрана каля 3500 прыказак
і прымавак.
Павел Васільевіч Шэйн (1826—1900) на працягу 50-х і
ў першай палавіне 60-х гг. працаваў настаўнікам спачатку
ў памешчыцкіх сем’ях, потым у Яснапалянскай школе
Л. М. Талстога. У 1865 г. ён пераязджае ў Беларусь і па
1872 г. працуе выкладчыкам нямецкай і рускай моў у Ві-
цебскай гімназіі. У 1873 г. падрыхтаваў і выдаў зборнік
«Белорусскне народные песнн», у якіх апублікавана звыш
1000 песень.
У далейшым П. Шэйн прыступае да стварэння для сябе
шырокай сеткі карэспандэнтаў з ліку настаўнікаў, вучняў
і іншых асоб. 3 гэтай мэтай ён ў 1867 г. распрацоўвае пра-
граму па збіранню фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў
і рассылае яе ў сотнях экземпляраў па розных мясцінах Бе-
ларусі. У хуткім часе П. Шэйн пачаў атрымліваць шматлі-
кія пісьмы. Са сваімі карэспандэнтамі П. Шэйн падтрымлі-
вае пастаянную сувязь. Ён робіць некалькі паездак па Бела-
русі, самай працяглай з якіх была экспедыцыя 1877 г„ пра-
ведзеная на сродкі Акадэміі навук. Асноўныя этнаграфіч-
ныя матэрыялы, сабраныя Шэйнам у Беларусі, выйшлі з
друку пазней пад назвай «Матерналы для нзучення быта
н языка русского населенпя Северо-Западного края».
У другой палавіне XIX ст. значны след у вывучэнні
быту і культуры беларусаў пакінуў Мікалай Андрэевіч
Янчук.
Мікалай Андрэевіч Янчук (1859—1921) нарадзіўся ў
вёсцы Корніцы Канстанцінаўскага павета Сядлецкай гу-
берні. Паспяховае заканчэнне Маскоўскага універсітэта
(1885) дало магчымасць застацца пры гэтай навучальнай
установе для падрыхтоўкі да прафесарскага звання.
Працоўная і навуковая дзейнасць М. А. Янчука ў асноў-
ным праходзіла ў маскоўскіх гімназіях і ў Таварыстве
аматараў прыродазпаўства, антрапалогіі і этнаграфіі пры
Маскоўскім універсітэце, дзе ён з 1889 г. быў адказным.
сакратаром часопіса «Этнографнческое обозренне». Нека- 333
торы час М. А. Янчук працаваў у публічным, Румянаўркім
і Дашкоўскім музеях. У 1901 г. ён узначаліў музычн?і-эт-
награфічную камісію этнаграфічнага аддзялення Тава-
рыства аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этна-
графіі. Пасля рэвалюцыі М. А. Янчук быў запрошаны вы-
кладчыкам гісторыі беларускай і ўкраінскай літаратуры,
а таксама чытаў курс гісторыі беларускай літаратуры і
этнаграфіі ў Беларускім народным універсітэце ў Л^аскве
(1918). Пазней Янчук прымаў актыўны ўдзел у ствйрэнні
Беларускага дзяржаўнага універсітэта і быў у ім зацвер-
джаны прафесарам на кафедры беларускай літаратуры і
этнаграфіі. У лістападзе 1921 г. Янчук пераехаў у Мінск
і пачаў чытаць курс лекцый.
Любоў да этнаграфіі ў М. А. Янчука выхаваў Маскоўскі
універсітэт. Яшчэ студэнтам ён пачынае займацца выву-
чэннем быту і культуры народа.
У 1886 г. на сродкі Таварыства аматараў прырода-
знаўства, антрапалогіі і этнаграфіі Янчук праводзіць
экспедыцыю па Мінскай губерні, заметкі аб якой друка-
валіся ў мясцовай газеце «Мннскнй лнсток»337, а пазней у
выданнях Таварыства, спачатку ў якасці справаздачы, а
у 1889 г. у поўным выглядзе з некаторымі дапаўненнямі
ў параўнанні з публікацыяй у «Мннском лнсткех М. А. Ян-
чук заклікае да актыўнага вывучэння Беларусі. Ен абу-
раецца нераўнапраўным становішчам гэтага краю, пад-
вяргае рэзкай крытыцы пануючыя класы за іх адносіны
да простага народа.
М. А. Янчук паказвае цесную сувязь і залежнасць
культуры народа ад яго матэрыяльнага становішча, пад-
крэслівае высокія духоўныя якасці беларускага народа.
Так, даючы характарыстыку народных мелодый, ён піша:
«I якія багатыя ў музычных адносінах трапляюцца мело-
дыі. Мне б вельмі хацелася разупэўніць тых, хто перака-
наны, што беларускія матывы сумныя, аднастайныя і не
маюць ніякай прыгажосці»338.
М. А. Янчук вёў вялікую арганізацыйную работу па
вывучэнню Беларусі, падрыхтоўцы і рассылцы этнаграфіч-
ных праграм, дапамогу мясцовым сілам у публікацыі са-
браных матэрыялаў, перапісваўся з многімі беларускімі ву-
чонымі і пісьменнікамі. Адным з вынікаў гэтай дзейнасці
было з’яўленне на старонках часопіса «Этнографпческое
обозренне» вялікай колькасці работ беларускіх вучоных.
М. А. Янчук быў адным са складальнікаў разгорнутай
«Праграмы для збірання этнаграфічных звестак», выда-
дзенай Таварыствам у 1887 г.339
У пачатку XX ст. у сувязі з узмацненнем нацыянальна-
334 вызваленчага руху ў Беларусі М. А. Янчук непасрэдна
ўклкічаецца ў дзейнасць па культурнаму адраджэнню
краіньі. Ен устанаўлівае цесныя сувязі з беларускімі этно-
графамі і пісьменнікамі, у прыватнасці з Янкам Купалам,
перакладае яго вершы на рускую мову.
Пак уплывам нацыянальна-культурнага руху ў 1907 г.
М. А. мнчук ставіць перад Акадэміяй навук задачу пера-
выданйя беларускіх фальклорных твораў і твораў мастац-
кай літаратуры, якія былі апублікаваны раней і раскіданы
па мноГіх выданнях.
Сяррд педагогаў-вучоных канца XIX ст. заслугоўвае
ўвагі дзейнасць I. Д. Гарбачэўскага і П. П. Дземідовіча.
Іван Данілавіч Гарбачэўскі пасля заканчэння Віленскага
настаўніцкага інстытута (1885) працаваў выкладчыкам
рускай мовы і гісторыі Невельскага павятовага вучылішча.
Свае даследаванні пачаў у галіне гісторыі. У 1894—1895 гг.
апублікаваў асобнымі выданнямі работы «О волоках
Велнкого водного путн нз варяг в грекн» (Віцебск, 1894) і
«Лепельскнй уезд Вптебской губерннн» (Віцебск, 1895),
шэраг артыкулаў у «Внтебскнх губернскнх ведомостях».
Найболып выразна свае погляды на культуру народа
I. Д. Гарбачэўскі выказаў у артыкуле «Древность бело-
русскнх песен н нх напевов»340, дзе паказаў багацце іх
зместу, глыбокапаэтычнае выказванне пачуццяў, думак і
своеасаблівую прыгажосць напеваў341. «Трэба, — працяг-
ваў ён, — да іх прыслухацца чулым вухам, і яны вельмі
шмат што скажуць нашаму сэрцу»342.
Пяру I. Д. Гарбачэўскага належыць работа на педа-
гагічную тэму «Сельскнй учнтель» (Віцебск, 1895), у якой
узнімаецца важнае пытанне аб працоўным выхаванні вуч-
няў, у прыватнасці аб неабходнасці распаўсюджвання
сярод іх перадавых агранамічных метадаў вядзення сель-
скай гаспадаркі.
Павел Пятровіч Дземідовіч — педагог, краязнавец,
этнограф і фалькларыст. Працуючы настаўнікам у розных
школах Віленскай і Мінскай губерань, нястомна збіраў
фальклор, апісваў быт і абрады беларускага сялянства.
Частку, параўнальна невялікую, сваіх матэрыялаў яму
ўдалося апублікаваць у «Впленском вестннке», «Этногра-
фнческом обозреннн» і «Жнвой старнне». Сярод іх боль-
шасць датычыцца апісання язычаскіх вераванняў, а так-
сама абрадаў і дзіцячых гульняў343.
Такім чынам, педагогі-вучоныя другой палавіны XIX ст.
не толькі вывучалі, але і шырока прапагандавалі культу-
ру беларускага народа. Выдадзеныя імі працы адыгралі
вялікую ролю ў выхаванні маладога пакалення на лепшых
народных традыцыях, выкарыстоўваліся ў педагагічнай:
практыцы.
НАРОЛНАЯ
АДУКАЦЫЯ [
ЎКАННЫХІХ-
ПАЧАТКУ XX СТ.
( УРАДАВАЯ ПАЛІТЫКА
Ў ГАЛІНЕ НАРОДНАЙ АСВЕТЫ
У канцы XIX ст. сістэма народнай асветы ўступіла ў
супярэчнасць з патрабавапнямі жыцця. Развіццё капіта-
лізму ва ўсіх галінах народнай гаспадаркі — рост пра-
мысловасці, чыгункі, узмацненне інтэнсіфікацыі і спе-
цыялізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці — усё гэта
патрабавала пашырэння асветы народа. Узрасла патрэб-
насць у спецыялістах з сярэдняй і вышэііш'ай адукацыяй.
Аднак адсталы сацыяльна-палітычпы лад краіны, палі-
тычнае панаванне рэакцыйнага класа памешчыкаў на
чале з царом былі неадольнай перашкодай на шляху да
пашырэння народнай адукацыі.
У выніку рэакцыйнай антынароднан палітыкі Расія
была адной з самых адсталых краін Еўропы па ўзроўню
развіцця народнай асветы і адукаванасці насельніцтва.
Пры гэтым раёны, населеныя нярускімі нацыянальнасцямі,
у пытаннях пашырэння пісьменнасці адставалі ад цэнт-
ральных губерань краіны. Беларусь была адным з такіх
адсталых раёнаў.
У Беларусі горш, чым у цэнтральных губернях, фінан-
савалася народная асвета. Калі ў 1898 г. выдаткі на яе на
аднаго чалавека па земскіх губернях Расіі складалі 36,1
кап., то ў Віцебскай губерні — толькі 25,5 кап., у Гро-
дзенскай — 19,3, у Мінскай — 18,7, у Магілёўскай — 10,8
кап.344 Врларусь адставала ад цэнтральных губерань і па
ахопу дз'яцей навучаннем. Так, ва ўсіх губернях еўрапей-
скай Расіі ў 1898 г. па афіцыйных даных вучыліся 42 %
дзяцей школьнага ўзросту, а ў чатырох губернях Белару-
сі — толькі 32 %345.
Зусім нізкім у Беларусі быў узровень пісьменнасці на-
сельніцтва. Па дапых перапісу 1897 г. у Пецярбургскай
губерні пісьменныя складалі 62 % насельніцтва ўзростам
звыш 9 гадоў, у Маскоўскай — 49 %. У Беларусі пісьмен-
насць складала ў Гродзенскай губерні 39 %, у Віцебскай—
33 %, у Мінскай — 24 %, у Магілёўскай — 22 % 346. Асаб-
ліва нізкай была пісьменнасць сярод сялян. 3 1 541 080
сялян Мінскай губерні пісьменнымі было 155 193, ці 10 %
(6,8 % мужчын і 3,24 % жанчын). 3 іх толькі 1072 чала-
векі мелі адукацыю вышэй пачатковай347, што складала
ўсяго 0,69 % агульнай колькасці пісьменных. Такім жа
было становішча і ў іншых губернях. 337
У пачатковай адукацыі ў адпаведнасці з заканад$ўчы-
мі палажэннямі, якія былі ўведзены яшчэ ў 80-$ гг.
XIX ст., насаджваліся школы царкоўнага ведамства ііадна-
часова ствараліся перашкоды для развіцця народных
вучылішчаў. «Палажэннем аб царкоўных школах ведамст-
ва праваслаўнага веравызнання» ад 1 красавіка 1902 г.
роля царквы ў развіцці пачатковай адукацыі ўз^ацня-
лася. У адпаведнасці з палажэннем папячыцель Віленскай
вучэбнай акругі ў 1904 г. патрабаваў ад дырэкцый народ-
ных вучылішчаў, каб у губернях з праваслаўным насель-
ніцтвам (Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай) усебакова
заахвочвалася пашырэнне школ царкоўнага ведамства. А
развіццё сеткі народных пачатковых школ, на яго погляд,
патрэбна сканцэнтраваць у Гродзенскай, Віленскай і Ко-
венскай губернях, у якіх каталіцкая большасць адхіляе
царкоўныя школы па сваёй рэлігійнай прыналежнасці.
Царкоўныя школы лепш фінансаваліся. У Магілёўскай
губерні ў 1904 г. на іх утрыманне з дзяржаўных сродкаў
было выдаткавана 126 339 рублёў. Царкоўнапрыходскія
школы адкрываліся па першаму запатрабаванню клеры-
кальных вучэбных улад. Для адкрыцця народных вучылі-
шчаў патрэбна было не толькі хадайніцтва сялян, але і
згода царкоўнага вучэбнага ведамства.
Цяжкае становішча склалася і з развіццём сярэдняй
адукацыі. Сярэдніх школ было мала, яны былі недаступ-
ныя дзецям працоўных, змест навучання ў іх не адпавядаў
патрэбам жыцця.
Школьная справа ў Беларусі наогул — сістэма, змест
навучання, развіццё школьнай сеткі, падрыхтоўка настаў-
нікаў — адставала ад патрабаванняў часу, жыцця. Адста-
ласць народнай асветы была перашкодай эканамічнаму і
культурнаму прагрэсу. Як ніколі стала відавочнай неаб-
ходнасць неадкладнай і карэннай перабудовы ўсёй народ-
най асветы з мэтай прывядзення яе ў адпаведнасць з
узроўнем развіцця навукі і культуры, інтарэсамі пераваж-
най большасці насельніцтва, патрэбамі грамадства ў па-
шырэнні адукацыі. Гэтых змен, вядома, кожны са сваіх
класавых пазіцый дамагаліся працоўныя, перадавая гра-
мадскасць, прамысловая і гандлёвая буржуазія, а таксама
бацькі і вучні, настаўнікі і мясцовыя вучэбныя колы.
Ва ўмовах рэвалюцыйнага ўздыму царызм быў выму-
шаны пайсці на частковыя задавальненні патрабаванняў
магутнага грамадска-педагагічнага руху. У Мінскай, Ма-
гілёўскай і Віцебскай губернях да развіцця сеткі пачатко-
вай школы былі дапушчаны ўведзеныя ў красавіку 1903 г.
упраўленні па справах земскай гаспадаркі. Па сярэдняй
338 школе ўрад пайшоў толькі на частковыя ўступкі прыхіль-
нікам рэальнай адукацыі. На працягу 1900—1903 гг. у ву-
чэбным плане большасці гімназій краіны, у тым ліку і ў
Беларусі, было захавана вывучэнне толькі адной стара-
даўняй мовы (дзвюх — толькі ў гімназіях універсітэцкіх
гарадоў і ў г. Вільні), за кошт якіх былі пашыраны пра-
грамы па рускай мове і літаратуры, геаграфіі, гісторыі,
прыродазнаўству.
3 1902 г. ў сярэдніх навучальных установах для паспя-
ваючых вучняў былі скасаваны пераводныя экзамены. У
1906 г. быў уведзены новы вучэбны нлан рэальных вучы-
лішчаў, у якім за кошт скарачэння часу на рысаванне,
чарчэнне і замежныя мовы значна павялічылася колькасць
часу на вывучэнне рускай мовы, гісторыі, матэматыкі і
прыродазнаўства. Значэнне рэальных вучылішчаў як
агульнаадукацыйнай школы павялічылася.
На працягу 1906 г. адбыліся значныя змены ў сістэме
сярэдняй адукацыі: былі юрыдычна ўраўнаваны ўрадавыя
і прывагныя сярэднія навучальныя ўстановы з аднолька-
вым зместам навучання; закончыўшыя рэальныя вучылі-
шчы атрымалі права паступлення ва універсітэт пры ўмо-
вах здачы дадатковага экзамену па лацінскай мове. Жан-
чынам пасля гімназіі было дазволена здаваць экзамены
па-латыні ў аб’ёме мужчынскіх гімназій, што, аднак, «не
вырашала пытання аб праве гэтых асоб на паступленне
ва універсітэт»348, таксама былі зняты абмежаванні на
адкрыццё прыватных навучальных устаноў усіх разрадаў
і тыпаў349.
У час вучнёўскіх выступленняў, калі стала відавочнай
неэфектыўнасць карных мер супраць навучэнцаў, улады
дазволілі педсаветам уносіць змены ва ўнутрышкольны рэ-
жым. Пры гэтым катэгарычна забараняліся сходкі і мітын-
гі вучняў, уцягненне іх у палітычную дзейнасць, стварэнне
вучнёўскіх арганізацый.
Сярэдняя школа для працоўных заставалася недаступ-
най. Перашкаджалі гэтаму адсутнасць пераемнасці паміж
пачатковай і сярэдняй школамі, нешматлікасць апошняй,
захаванне адмысловых мер па абмежаванню прыёму дзя-
цей рабочых і сялян у сярэднюю школу.
На рубяжы XIX—ХХстст. ва ўмовах пашырэння рэва-
люцыйных настрояў сярод навучэнцаў вучэбныя ўлады
ўзялі кірунак на ўзмацненне выхавання ў духу рэлігійна-
сці і адданасці самадзяржаўю. Ад школ патрабавалася
выхоўваць дзяцей «вернымі і карыснымі сынамі сваёй
агульнай бацькаўшчыны — Вялікай Расіі і адданымі слу-
гамі прастолу».
Пасля паражэння рэвалюцыі 1905—1907 гг. настаў пе-
рыяд змрочнай рэакцыі, разгул якой адбываўся ва ўсіх 339
галінах палітычнага, сацыяльна-эканамічнага і культур-
нага жыцця, у тым ліку і ў народнай асвеце. Перш за ўсё
рабіліся захады да выкаранення рэвалюцыйных настрояў
у школе. Сотні вучняў, якія ўдзельнічалі ў рэвалюцыйных
выступленнях, былі выключаны з школ. Кіраўнікам наву-
чальных устаноў прадпісвалася падыходзіць надзвычай
асцярожна да прыёму выключаных раней вучняў нават у
тым выпадку, калі паліцыя «не мае перашкод да зварот-
нага прыёму гэтых асоб». У ранейшым аб’ёме быў адноўле-
ны ўнутрышкольны рэжым і пазашкольны нагляд.
3 мэтай закрыцця доступу ў школу рэвалюцыйных ідэй
дазвалялася набываць у школьныя бібліятэкі толькі рэ-
камендаваную міністэрствам асветы літаратуру, забара-
нялася скарыстанне многіх падручнікаў і навукова-папу-
лярных выданняў.
Разам з карнымі мерамі да навучэнцаў цедсаветам
рэкамендавалася перабудоўваць навучальную сістэму,
жорстка ўзмацніць патрабаванні да ацэнкі ведаў. Значна
павялічыўся аб’ём дамашніх заданняў, былі адноўлены
пераводныя экзамены. Узмацніўся пэўны ідэалагічны на-
прамак выхавання вучняў у працэсе вучэбнай і пазаклас-
най работы. Так, пры вывучэнні літаратуры, гісторыі і
геаграфіі прадпісвалася падкрэсліваць прагрэсіўную ролю
самадзяржаўя і царквы ў гісторыі Расіі. Рэкамендавалася
праводзіць агляды гістарычных месц, вечары, дыспуты і
г. д. па старанна падрыхтаваных сцэнарыях.
Значна ўзмацніўся нагляд за жыццём настаўнікаў, бы-
ла адноўлена абавязковасць сведчання аб іх палітычнай
добранадзейнасці. Пры наведванні школ інспектары асаб-
лівую ўвагу звярталі на тое, каб настаўнікі строга пры-
трымліваліся вучэбных праграм. У адваротным выпадку
педагогам пагражала неадкладнае звальненне. Былі пры-
няты меры па ліквідацыі бацькоўскіх камітэтаў. Цырку-
ляр міністэрства асветы ад 26 лютага 1908 г. даваў правы
пацячыцелям вучэбных акругоў пры выяўленні «ў дзей-
насці бацькоўскіх камітэтаў... парушэнняў парадку» рас-
пускаць іх. 3 гэтага часу камітэты існавалі толькі ў ня-
многіх сярэдніх навучальных установах.
Аднак у галіне развіцця школьнай сеткі ўрад не меў
магчымасці не лічыцца з патрабаваннямі насельніцтва. У
лютым 1907 г. міністэрствам асветы для абмеркавання ў
Дзяржаўнай думе быў прапанаваны праект аб усеагуль-
ным пачатковым навучанні. Праект ігнараваў усенародныя
патрабаванні аб перадачы царкоўных школ земствам, вы-
зваленні насельніцтва ад выдаткаў на ўтрыманне школ. На
кошт дзяржавы планаваліся толькі выдаткі на аплату пра-
340 цы настаўнікаў. Усе астатнія сродкі на ўтрыманне школ
адносіліся на мясцовыя крыніцы, у тым ліку і сельскае
грамадства. Праект не быў зацверджаны, але ў планаван-
ні школьнай сеткі вучэбныя ўлады часткова кіраваліся ім.
Земствам і дырэкцыям народных вучылішчаў забаранялася
адкрываць школы там, дзе былі ці планаваліся царкоўна-
прыходскія школы.
У сувязі з адсутнасцю закона аб усеагульнай адукацыі
школьная сетка развівалася стыхійна. Адкрыццё новых
навучальных устаноў абумоўлівалася не колькасцю не-
ахопленых навучаннем дзяцей, а магчымасцямі сялян. і
адносінамі земстваў да гэтай справы. Таму па ахопу дзя-
цей навучаннем паміж воласцямі, паветамі і губернямі
былі значныя адрозненні. Напрыклад, у канцы 1913 г. у
беларускіх паветах Віленскай губерні вучылася 3,12 %, у
Віцебскай — 4,84 %, у Магілёўскай — 6,78 % насель-
ніцтва.
У 1908—1912 гг. быў зроблены першы крок да ліквіда-
цыі адрыву гарадскога вучылішча, Палажэнне аб якім
датавалася 1872 годам, ад пачатковай і сярэдняй школы.
У 1908 г. у вучылішчах быў ліквідаваны першы клас (пер-
шыя два аддзяленні). Яго месца заняла пачатковая шко-
ла, з выпускнікоў якой набіраўся другі клас гарадскога
вучылішча (трэцяе аддзяленне). Адначасова ўведзены но-
вы вучэбны план, які дзейнічаў да 1912 г. Па гэтаму плану
вывучаліся закон божы, руская (з царкоўнаславянскай)
мова, арыфметыка, геаметрыя, гісторыя, геаграфія, пры-
родазнаўства, фізіка, чарчэнне і рысаванне, чыстапісанне.
Законам ад 25 чэрвеня 1912 г. гарадскія вучылішчы былі
пераўтвораны ў вышэйшыя пачатковыя вучылішчы як
наступную ступень адукацыі пасля ніжэйшай пачатковай
школы. Выпускнікі вышэйшых пачатковых вучылішчаў
атрымалі права паступлення ў I—П класы сярэдніх
школ.
У час першай сусветнай вайны школа ў Беларусі зна-
ходзілася ў цяжкіх умовах. На акупіраванай тэрыторыі
навучальныя ўстановы былі закрыты, у прыфрантавых
зонах іх часта займалі пад шпіталі. Шмат сярэдніх, пра-
фесіянальных устаноў, вышэйшых пачатковых вучылішчаў,
настаўніцкіх семінарый з заходніх паветаў былі эвакуіра-
ваны ў Магілёўскую р Віцебскую губерні, у глыб Расіі і
працавалі там як дрўгія і трэція змены мясцовых школ.
Часовы ўрад пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. знач-
ных змен у школьнай справе не ажыццявіў. Захоўвалася
мнагатыпная сістэма народнай асветы, бюракратычныя
формы кіравання школьнай справай. Былі праведзены
толькі некаторыя мерапрыемствы ў інтарэсах буржуазіі:
скасаваны нацыянальныя і рэлігійныя абмежаванні пры 34
паступленні ва ўсе навучальныя ўстановы, а таксама цыр-
куляры аб забароне ўдзелу настаўнікаў і навучэнцаў у
палітычнай дзейнасці.
БАРАЦЬБА ПАРТЫІ БАЛЬШАВІКОЎ
ЗА НАРОДНУЮ АСВЕТУ
У сярэдзіне 90-х гадоў XIX ст. у расійскім вызваленчым
руху пачаўся пралетарскі этап, рабочы клас стаў галоў-
най грамадскай сілай, якая мабілізавала працоўныя і
эксплуатуемыя масы гарадскога і сельскага насельніцтва
на барацьбу супраць памешчыкаў і капіталістаў. На
аснове пераходу сацыял-дэмакратычных гурткоў да маса-
вай агітацыі сярод рабочых у цэлым шэрагу гарадоў краі-
ны, у тым ліку і беларускіх, утварыліся сацыял-дэмакра-
тычныя арганізацыі, якія аказвалі ўсё больш моцнае
ўздзеянне на рабочы рух.
У гэты адказны гістарычны момант, на рубяжы XIX—
XX стст., устала задача велізарнай гістарычнай важна-
сці — стварыць сапраўды марксісцкую рэвалюцыйную
пралетарскую партыю, якая б узначаліла і павяла рабочы
клас і працоўныя масы на барацьбу за звяржэнне царыз-
му і капіталізму, за ўстанаўленне сацыялізма. Арганіза-
тарам і кіраўніком такой партыі ў Расіі стаў У. 1. Леніп.
Буйнейшую ролю ў стварэнні партыі адыграла заснаваная
У. I. Леніным першая агульнарасійская марксісцкая палі-
тычная газета «Йскра», якая выдавалася за мяжою ў
1900—1903 гг.
Рэвалюцыйныя сацыял-дэмакраты паслядоўна змага-
ліся за дэмакратычную школу. Асноўныя прынцыпы адно-
сін сацыял-дэмакратыі да справы асветы сфармуляванЫ
У. I. Леніным у працах 1894—1905 гг. Ленін указваў, што
царскае самадзяржаўе з’яўляецца злейшым ворагам
кўльтургагаразвіцця народа, што сапраўды дэмакратыч-
ныя пераўтварэнні школьнай справы немагчымы на глебе
дадзеных грамадска-эканамічных адносін. Палажэнні аб
перабудове школы ён распрацаваў у «Праекце праграмы
Расійскай сацыял-дэмакратычнай партыі» (1902).
Ленінскія ідэі дэмакратызацыі школы ляглі ў аснову
палажэнняў па народнай адукацыі праграмы РСДРП,
прынятай II з’ездам партыі ў 1903 г. Праграма праду-
342 гледжвала права атрымліваць адукацыю на роднай мове
'Ж
ў створаных за кошт дзяржавы і органаў самакіравання
школах; аддзяленне царквы ад дзяржавы і школы ад
царквы; бясплатная і абавязковая агульная і прафесійная
адукацыя для ўсіх дзяцей абодвага полу да 16 гадоў; за-
беспячэнне дзяцей ежай, адзеннем і вучэбнымі дапамож-
нікамі за кошт дзяржавы, забарона прадпрыемцам кары-
стацца працай дзяцей школьнага ўзросту (да 16 гадоў) і
абмежаванне рабочага часу падлеткаў (16—18 гадоў) ша-
сцю гадзінамі.
Сацыял-дэмакратычныя арганізацыі Беларусі вялі шы-
рокую тлумачальную работу вакол цатрабаванняў
РСДРП, заклікалі народныя масы да барацьбы за перабу-
дову школы на аснове гэтых патрабаванняў.
Вялікія маштабы ў Беларусі мела распаўсюджанне
балыпавіцкіх газет «Пскра», «Вперед», «Пролетарнй», на
старонках якіх публікаваліся працы У. I. Леніна па пы-
таннях народнай адукацыі, матэрыялы аб становішчы
школьнай справы ў Беларусі350. Паўночна-Заходнім ка-
мітэтам РСДРП і яго мясцовымі групамі выдаваліся лі-
стоўкі і пракламацыі. Паказальнай з’яўляецца праклама-
цыя «Першае мая», якая распаўсюджвалася ў 1901 г. у
Гродзенскай губерні. Яна закляйміла самадзяржаўе як
ворага асветы працоўных: «Народ наўмысля трымаюць у
цемры, аддаючы народныя школы пад нагляд папоў і па-
ліцыі, праследуючы сумленных настаўнікаў». Праклама-
цыя растлумачвала, што можна пакончыць з прыгнечан-
нем, з бяспраўем у галіне народнай адукацыі толькі рэ-
валюцыйным шляхам, бо добраахвотна «гэтых правоў нам
не дасць урад дваран, жандараў і капіталістаў, урад рус-
кага цара»351. У пракламацыі Палескага камітэта РСДРП
(студзень 1905) заклік змагацца за «агульнае абавязко-
вае народнае навучанне за дзяржаўны кошт» стаяў другім
пунктам услед за патрабаваннем свабоды слова, друку,
сходаў, саюзаў352. У лістоўцы Віцебскай групы РСДРП
патрабаванне «Усеагульная адукацыя за кошт дзяржавы»
было трэцім пунктам353. Пракламацыя Паўночна-Заходняга
камітэта РСДРП «Да ўсіх рабочых» (студзень 1905) за-
клікала рабочых змагацца за «забарону гаспадарам ка-
рыстацца наёмнай працай дзяцей да 16-гадовага ўзросту»
і дабівацца «абавязковай усенароднай адукацыі за кошт
дзяржавы»354. Пракламацыя Аршанскай арганізацыі
РСДРП (кастрычнік 1905) заклікала да адкрыцця «за
кошт чыгункі для служачых і рабочых і іх сем’яў неабход-
най. колькасці навучальных устаноў, бібліятэк і чыталь-
няў... пераўтварэння царкоўнапрыходскіх школ»355.
Эфектыўна выкарыстоўваўся бальшавікамі Беларусі
легальны прагрэсіўны друк. Так, у масавай штодзённай га-
343
зеце «Северо-Западный край», якая выдавалася ў Мінску,
сістэматычна перадрукоўваліся матэрыялы з бальшавіцкіх
газет (артыкулы У. I. Леніна, праграма РСДРП, матэ-
рыялы з газет «Вперед», «Пролетарнй»), публікаваліся
артыкулы аб стане школьнай справы ў Беларусі, аб рэвалю-
цыйным руху навучэнцаў, падвяргалася крытыцы ўрада-
вая палітыка ў галіне народнай адукацыі. Так, прывёўшы
даныя з афіцыйнай статыстыкі аб тым, што ў сельскай
мясцовасці Мінскай губерні ў 1902 г. навучалася толькі
1,5 % колькасці насельніцтва, а ў цэлым па губерні толькі
3,8 %. газета пісала, што пры такіх адносінах урада да
адукацыі народа «ўвядзення ўсеагульнага навучання...
нельга чакаць ні ў якім выпадку раней, чым праз 150 га-
доў»?5С. Правільна ўказаўшы на залежнасць пастаноўкі
народнаіі адукацыі ад сацыяльных умоў жыцця грамадст-
ва, газета заклікала змяніць іх, «каб забяспечыць наву-
чанне на дэмакратычных асновах»357. «Северо-Западный
край» падтрымліваў і прапагандаваў марксісцкія ідэі аб
мэтах і задачах выхавання падрастаючых пакаленняў, аб
метадах вучэбна-выхаваўчай работы.
Заявіўшы, што «ўмовы жыцця і асяроддзе ствараюць
такі тып сям’і, пры якім не можа быць і гаворкі аб нар-
мальным выхаванні, ...дзеці выходзяць са школы сапсава-
нымі, няздольнымі ні да чаго»358, газета ўказвала, што ў
школе перш за ўсё неабходна ліквідаваць адрыў зместу
навучання ад жыцця, ад навукова-тэхнічнага прагрэсу, ад
узроўню развіцця культуры359. Новая школа павінна
ўзбройваць падрастаючыя пакаленні сістэматызаванымі на-
вуковымі ведамі, што з’яўляецца адной з самых важных
умоў усебаковага развіцця асобы360.
Дэмакратычныя пазіцыі ў галіне народнай адукацыі
займала першая легальная газета «Наша доля». Яна абві-
навачвала самадзяржаўе ў наўмысным імкненні трымаць
народ у невуцтве і цемры. Сяляне не могуць атрымаць
нават пачатковай адукацыі, паколькі школ вельмі мала, а
існуючыя перапоўнены вучнямі, адзначала газета. «Наша
доля» патрабавала ўсеагульнай пачатковай адукацыі, вы-
ступала за навучанне ў школах на роднай мове, за паляп-
шэнне падрыхтоўкі народных настаўнікаў361. I хоць яна ў
цэлым выказвала ліберальна-асветніцкія ідэі, яе роля ў
барацьбе за дэмакратызацыю народнай асветы ў Беларусі
значная.
Пад уплывам масавых палітычных выступленняў пра-
летарыяту ўжо ў першыя гады XX ст. прыкметна ўзмацніў-
ся рэвалюцыйны рух вучнёўскай моладзі. У сакавіку
1902 г. антыўрадавую маніфестацыю арганізавалі вучні
344 рэальнага вучылішча ў Пінску. У маі 1903 г. былі арыш-
таваны 7 вучняў ГорыТорацкага земляробчага вучылішча
па абвінавачванню ў рэвалюцыйнай прапагандзе сярод
сялян. 14 мая навучэнцы наладзілі перад будынкам турмы
дэманстрацыю салідарнасці з арыштаванымі. У чэрвені
1903 г. у Горках была праведзена яшчэ адна дэманстра-
цыя навучэнцаў супраць самавольства ўлад. Рэвалюцый-
ныя вучнёўскія гурткі і арганізацыі ў 1903—1904 гг.
функцыяніравалі ў Мінску, Магілёве, Гродна. Магілёў-
ская арганізацыя выдавала гектаграфіраваныя часопісы
«Пробужденне» і «Рассвет»; Гродзенская выпусціла пра-
кламацыю, у якой выказала пратэст супраць адкрыцця ў
1904 г. у Вільні помніка КацярынеІІ. У адказ на выклю-
чэнне васьмі гімназістаў была выдадзена яшчэ адна пра-
кламацыя, дзе заяўлялася: «Мы выказваем пагарду сама-
дзяржаўю. Мы будзем і надалей працягваць нашу справу
барацьбы за свабоду».
Бальшавікі Мінска распаўсюджвалі сярод навучэнцаў
партыйную літаратуру, стваралі вучнёўскія гурткі, якіх да
вясны 1905 г. у горадзе дзейнічала каля 20. На занятках
у гуртках вывучалася палітычная эканомія, партыйныя
дакументы, рэзалюцыі II з’езда РСДРП, гісторыя агульна-
вядомых палітычных плыняў у Расіі.
Для больш падрыхтаванай часткі слу^ачоў быў арга-
нізаваны цыкл лекцый аб марксізме і рэвізіянізме, філа-
софіі марксізма, па нацыянальнаму, аграрнаму пытаннях і
інш. Акрамя таго, наладжваліся агітацыйныя сходы, на
якія запрашаліся тыя з навучэнцаў, хто не далучыўся да
актыўнага ўдзелу ў рэвалюцыйным руху. Вучнёўская арга-
нізацыя ўдзельнічала ў выданні і распаўсюджванні лісто-
вак, агітацыйнай і прапагандысцкай рабоце, у зборах
грашовых сродкаў на карысць Мінскай групы РСДРП, у
адшуканні кватэр для сходаў і да т. п. Упльіў Бунда і эсэ-
раў на мінскіх навучэнцаў, паводле слоў бальшавіцкай
газеты «Пролетарнй», «быў роўны нулю»362. Падобная
работа сярод вучнёўскай моладзі праводзілася і ў іншых
гарадах Беларусі.
У перыяд першай рэвалюцыі ў Расіі асноўная маса
вучнёўскай моладзі актыўна падтрымлівала агульнадэ-
макратычныя патрабаванні пралетарыяту, які выступаў
кіраўніком вызваленчага руху. Так, 15 студзеня 1905 г. на
сходзе горацкіх рабочых і вучняў земляробчага вучылішча
было прынята рашэнне арганізаваць дэманстрацыю пра-
тэсту супраць расстрэлу мірнай дэманстрацыі пецярбург-
скіх рабочых. Дэманстрацыя ў Горках скончылася трагіч-
на: паліцыя нечакана адкрыла стральбу, у выніку чаго
двое вучняў былі забіты, а сямёра паранены.
У Магілёве 23 студзеня вучні рэальнага вучылішча, 34
гімназій, Цэнтральнай фельчарскай школы разам з рабо-
чымі наладзілі вулічную дэманстрацыю з чырвонымі сця-
гамі, у ходзе якой аказалі ўзброенае супраціўленне палі-
цыі і казакам. У знак салідарнасці з рабочымі ў студзені
1905 г. баставалі вучні рамеснага вучылішча ў Бабруйску
і гарадскога вучылішча ў Ашмянах. 14 лютага 1905 г.
аб’явілі забастоўку вучні Мінскай духоўнай семінарыі.
Незадаволенасць іх затым выразілася ў знішчэнні архіва,
класных памяшканняў, кватэр рэктара і інспектара.
Для «ўціхамірвання» семінарыстаў былі пасланы
салдаты. Тым не менш на наступны дзень адбылася сход-
ка прадстаўнікоў навучальных устаноў горада, па рашэнню
якой 16 лютага ў Мінску пачалася пяцідзённая агульна-
гарадская забастоўка вучняў. У першыя дні забастоўкі
вучні разам з рабочымі правялі масавую вулічную дэман-
страцыю. Пасля заканчэння яе ў будынку мужчынскай
гімназіі адбыўся мітынг навучэнцаў (600 чалавек), на
якім была прынята рэзалюцыя з шэрагам дэмакратычных і
акадэмічных патрабаванняў. Мінская група РСДРП неў-
забаве надрукавала яе ў выглядзе лістоўкі.
21 лютага ў барацьбу за дэмакратызацыю адукацыі
ўключыліся вучні Слуцкай гімназіі. Яны прад’явілі дырэк-
тару петыцыю і спынілі заняткі. Забастоўкі ў той жа дзень
правялі іншыя навучальныя ўстановы Слуцка. Аналагічныя
або блізкія па характару патрабаванняў выступленні ад-
значаны ў гэты час у Пінскім рэальным вучылішчы, у
Віцебскай духоўнай семінарыі.
Паведамленні аб руху вучнёўскай моладзі ў Мінску і
Слуцку былі надрукаваны ў цэнтральным бальшавіцкім
друку — газетах «Вперед» і «Пролетарнй». «Вучні сярэдніх
школ,— адзначала газета «Вперед», —працягваюць энер-
гічна адстойваць свае правы і патрабаваць неабходных
рэформ... Яны аб’ядноўваюцца, падаюць петыцыі, ба-
стуюць, але петыцыі іх гучаць цяпер не просьбай, а патра-
баваннем і суправаджаюцца пагрозамі, што «ў выпадку
незадавальнення іх патрабавання вучні пакідаюць за са-
бой права аказаць на ўрад уздзеянне спосабам паводле іх
угледжання»363.
Агульнагарадская забастоўка вучняў працягвалася
звыш месяца. Вучні былі пастаяннымі ўдзельнікамі многіх
мітынгаў і дэманстрацый, якія праводзіліся ў горадзе. 11
лістапада сход вучнёўскай арганізацыі пры Мінскай групе
РСДРП вырашыў арганізаваць баявую дружыну і выка-
заў прывітанне чарговаму з’езду РСДРП, які рыхтаваўся
ў той час. 17 лістапада ў старшых класах сярэдніх наву-
чальных устаноў Мінска не было заняткаў у знак жалобы
346 па ахвярах курлоўскага расстрэлу.
Такія ж падзеі адбываліся ва ўсіх гарадах Беларусі,
дзе функцыяніравалі сярэднія навучальныя ўстановы, га-
радскія вучылішчы, прафесійныя школы. Вучнёўская мо-
ладзь падтрымлівала агульнадэмакратычныя патрабаван-
ні пррлетарыяту. У Магілёве вучні ў рэзалюцыі агульна-
гарадскога сходу выказвалі салідарнасць з сацыял-дэмак-
ратычнаіі партыяй, гатоўнасць падтрымліваць расійскі
пралетарыят у барацьбе супраць контррэвалюцыйвых сіл,
за перамогу рэвалюцыі. У Гродна ў снежні 1905 г. вучні
чатырох старшых класаў мужчынскай гімназіі ў распаў-
сюджанай імі лістоўцы заявілі аб далучэнні да Усерасій-
скай палітычнай забастоўкі спыненнем заняткаў, аргані-
завалі ў цэнтры горада антыўрадавую дэманстрацыю364.
Рэвалюцыйны рух вучняў працягваўся і ў 1906—1907 гг.
У сярэдзіне сакавіка 1906 г. у Аршанскай і Слуцкай
гімназіях былі арганізаваны маніфестацыі пратэсту су-
праць пакарання смерцю лейтэнанта П. Шміта — кіраў-
ніка паўстання севастопальскіх маракоў у лістападзе
1905 г. У маі 1906 г. адбываліся хваляванні ў Магілёўскай
семінарыі і забастоўка вучняў рамеснай школы ў Крычаве.
Вучнямі выстаўляліся і патрабаванні па перабудове
школьнай справы. Навучэнцы перш за ўсё дабіваліся ад-
мены пазакласнага і пазашкольнага нагляду, вобыскаў,
праследаванняў за перакананні, патрабавалі права ства-
рэння вучнёўскіх арганізацый, свабоды сходаў і сходаў у
сценах навучальных устаноў; допуску ў школьныя вучнёў-
скія бібліятэкі дазволенай цэнзурай літаратуры, права на
стварэнне гурткоў самаадукацыі; адмены абавязковага
наведвання богаслужэнняў; выкладання роднай мовы для
вучняў кожнай нацыянальнасці; ліквідацыі нацыянальных
і рэлігійных абмежаванняў пры пастуііленні ў школу.
Акадэмічныя патрабаванні вучняў датычыліся перабудо-
вы школьнай сістэмы і зместу адукацыі. Навучэнцы мін-
скіх сярэдніх школ патрабавалі спынення выкладання
старажытных моў і паляпшэння метадаў навучання365.
У перыяд рэакцыі бальшавіцкая партыя працягвала
выкрываць антынародную сутнасць палітыкі царызму ў га-
ліне народнай адукацыі, у выніку якой 73 % насельніцтва
Расіі ў 1910 г. без уліку дзяцей да 9 гадоў, заставалася не-
пісьменным, а каля 4/5 дзяцей і падлеткаў зусім былі па-
збаўлены магчымасці наведваць школу.
Важнае значэнне для барацьбы за дэмакратызацыю
народнай адукацыі ў шматнацыянальнай дзяржаве мела
крытыка У. I. Леніным буржуазнага плана «культурна-на-
цыянальнай аўтаноміі», які прадугледжваў раздзяленне
школьнай справы па нацыянальнасцях, г. зн. перадачу
яго з рук дзяржавы ў рукі кожнай нацыі паасобку. Ула- 34-
дзімір Ільіч пісаў: «Інтарэсы дэмакратыі наогул, а інта-
рэсы рабочага класа асабліва, патрабуюць якраз адварот-
нага: трэба дабівацца зліцця дзяцей усіх нацыянальна-
сцей у адзіных школах дадзенай мясцовасці; трэба, каб
рабочыя ўсіх нацыянальнасцей разам праводзілі... прале-
тарскую палітыку ў школьнай справе»366.
Вялікі ўклад у развіццё і растлумачэнне марксісцкіх
ідэй у галіне народнай адукацыі ўнесла Н. К. Крупская.
Вядучае месца ў яе работах займала ідэя сувязі навучання
з жыццём, усебаковага развіцця вучняў. Падвергнуўшы
крытыцы буржуазную школу за тое, што яна «вельмі ада-
рваная ад жыцця»367, у ёй «не даюць свабодна развівацца
асобе дзіцяці»368, Н. К- Крупская пісала, што пасля пера-
могі рэвалюцыі «грамадства забяспечыць дзіцяці не толькі
сродкі да іспавання, але будзе клапаціцца аб тым, каб у
яго было ўсё, што неабходна для таго, каб яно магло поў-
на і ўсебакова развівацца»369.
Партыя балыпавікоў, выкрываючы антынародны, бур-
жуазны характар палітыкі Часовага ўрада, распрацоўвала
праграму карэннай, сацыялістычнай перабудовы школь-
най справы. У маі 1917 г. у «Матэрыялах па перагляду
партыйнай праграмы» У. I. Ленін сфармуляваў тыя змя-
ненні, якія ў перыяд пераходу ад буржуазна-дэмакратыч-
най да сацыялістычнай рэвалюцыі вынікалі з неабходнасці
пабудовы школы эпохі сацыялізма і адпавядалі марк-
сісцкаму вучэнню аб усебаковым развіцці асобы. Ен пра-
панаваў уключыць у новую праграму партыі патрабаванні
політэхнічнай адукацыі, сувязі навучання з дзіцячай гра-
мадска-прадукцыйнай працай, поўнай незалежнасці наву-
чання ад царквы.
Ленінскія патрабаванні сталі праграмай барацьбы пра-
цоўных Беларусі за карэнную перабудову школы. На іх
аснове ў партыйных арганізацыях, у часцях Заходняга
фронту, на мітынгах і сходах працоўных прымаліся рашэн-
ні і рэзалюцыі. Яны падтрымліваліся перадавой часткай
народнага настаўніцтва і вучнёўскай моладдзю. Гэтыя па-
трабаванні сталі праграмай перабудовы школы і пасля
Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі.
ГРАМАДСКА-ПЕДАГАГІЧНЫ РУХ
Прапаганда задач РСДРП у галіне народнай асветы
насіла ў Беларусі масавы характар. Характэрнай рысай
348 балыпавіцкіх ідэй была іх жыццёвасць. Яны адлюстроў-
валі карэнныя інтарэсы шырокіх народных мас, указвалі
шляхі дасягнення сапраўднага права на адукацыю, лікві-
дацыі ўсіх і ўсякіх прывілей пануючых класаў угэтай спра-
ве. Разам з тым задачы балыпавікоў адпавядалі і аб’ек-
тыўным патрэбам грамадскага развіцця. У. I. Ленін не-
аднаразова падкрэсліваў, што дасягненне ўсеагульнай
пісьменнасці насельніцтва з’яўляецца адной з важнейшых
умоў пераадолення агульнай культурнай і эканамічнай
адсталасці краіны. Ніводная буржуазная партыя не вы-
ступіла і не магла выступіць з такой усеабдымнай, пасля-
доўнай праграмай карэннай перабудовы ўсёй справы
народнай асветы ў інтарэсах працоўных. Таму бальшавіц-
кія ідэі аказвалі велізарны ўплыў на пазіцыі тых грамад-
скіх сіл, якія ўдзельнічалі ў барацьбе за перабудову
школы.
Барацьба працоўных за школу. Успрыняўшы ленін-
скую ідэю аб неажыццявімасці дэмакратызацыі школы ва
ўмовах царызму, народныя масы сталі на рэвалюцыйны
шлях перабудовы сістэмы адукацыі. У большасці рэзалю-
цый сходаў рабочых і сельскіх грамадстваў пункты
аб народнай асвеце па зместу і фармуліроўках былі бліз-
кімі да адпаведных пунктаў праграмы РСДРП, ставіліся
побач з сацыяльна-эканамічнымі патрабаваннямі. Аб раз-
маху барацьбы за ўсеагульнае навучанне сведчыць такі
факт, што ў канцылярыях Мінскай губерні на 1 студзеня
1904 г. знаходзіліся 473 незадаволеныя патрабаванні аб
адкрыцці школ, у Віцебскай — 250370.
Працоўныя патрабавалі адкрыцця школ павышанага
тыпу, пераемнасці паміж школамі ўсіх тыпаў і ступеней.
Так, у рэзалюцыі сходу ўпаўнаважаных г. Ігумена гавары-
лася, што гарадское вучылішча паПалажэнню 1872 г. мае
патрэбу ў «неадкладнай рэформе ў мэтах прыстасавання
яго праграм да праграм сярэдніх навучальных устаноў», у
якія «трэба забяспечыць бесперашкодны пераход з гарад-
скіх вучылішчаў»371. Жыхары Петрыкава патрабавалі да-
пускаць дзяўчынак у гарадскія вучылішчы, таму што «не-
дастаткова забяспечаныя бацькі, якія не маюць магчыма-
сці аддаваць сваіх дзяўчынак у прыватныя жаночыя
навучальныя ўстановы гарадоў Мазыра і Рэчыцы, вымуша-
ны абмяжоўвацца толькі пачатковым навучаннем, якое ў
той жа час, з-за недахопу ў Петрыкаве пачатковых вучы-
лішчаў, далёка не ўсім даступна»372. Сяляне в. Трасцівец
Гарадзецкай воласці Быхаўскага павета пісалі, што даўно
лічаць «неабходным даваць адукацыю ў школах павышана-
га тыпу не толькі хлопчыкам, але і дзяўчынкам» і патра-
бавалі допуску апошніх у гарадскія вучылішчы без абме-
жаванняў373.
349
Вострыя формы мела барацьба беларускага народа за
перадачу царкоўных школ земствам. Напрыклад, сяляне
в. Крывічы Старобінскай воласці хадайнічалі аб адкрыцці
«на казённы кошт» двухкласнага вучылішча. Яны пісалі,
што існуючая ў іх вёсцы царкоўнапрыходская школа «з
прычыны ўдзялення ў ёй галоўнай увагі вывучэнню закона
божага, царкоўнаславянскай граматы... за кошт астатніх
прадметаў, якія садзейнічаюць разумоваму развіццю дзя-
цей, не задавольвае патрэбам сучаснага выхавання»374.
Сяляне Патапаўскага сельскага грамадства Кашалёўскай
воласці Рагачоўскага павета пісалі ў хадайніцтве, што
адукацыя сялянам «з прычыны умоў сучаснага жыцця над-
звычай з’яўляецца неабходнай, існуючая ж у вёсцы школа
граматы не задавальняе патрэбаў насельніцтва». Яны да-
магаліся адкрыцця земскага вучылішча за кошт земства
ці казны і папярэджвалі, што не дазволяць адкрыцця ў
сваёй вёсцы царкоўнапрыходскай школы375. Сяляне в. Ста-
рая Каменка Гродзенскага павета аб’явілі байкот ад-
крыццю царкоўнапрыходскай школы і адаслалі з вёскі на-
стаўніка376.
Нярэдка сяляне пераводзілі сваіх дзяцей з царкоўных
школ у бліжэйшыя народныя вучылішчы. Таму многія
царкоўныя школы заставаліся без навучэнцаў і закрыва-
ліся ці аказваліся пад пагрозай закрыцця377.
«Тайнае» навучанне. У канцы XIX — пачатку XX ст.
шырокае распаўсюджванне ў Беларусі атрымала «тайнае»
навучанне — эфектыўная форма барацьбы працоўных
супраць антынароднай палітыкі царскага самадзяржаўя ў
галіне народнай асветы. Нягледзячы на суровыя карныя
меры да бацькоў навучэнцаў і настаўнікаў «тайных» школ
згодна з «Часовымі правіламі» 1892 г., напярэдадні і ў га-
ды рэвалюцыі 1905—1907 гг. сетка такіх навучальных уста-
ноў хутка расла. Устанавіць колькасць гэтых школ немаг-
чыма, таму што ў архіўных фондах ёсць звесткі толькі аб
тых з іх, якія былі выяўлены і закрыты ўладамі, а вы-
явіць іх удавалася адносна рэдка. Па сведчанню прыстава
3 стану Гродзенскага павета «пры з'яўленні ў вёсцы чына
паліцыі хлопчыкі разбягаюцца па хатах і ад школы ніяка-
га следу не застаецца, тым больш што яны збіраюцца не
заўсёды ў адной хаце, і... прыходзіцца дазнавацца аб існа-
ванні такога роду школы, калі ў вёсцы паміж сялянамі
якая-небудзь сварка»378.
У залежнасці ад нацыянальнай і рэлігійнай прыналеж-
насці бацькоў і мэты арганізатараў школ на пачатак
XX ст. у Беларусі склаліся і разнавіднасці «тайных» школ.
Руска-беларускія школы былі распаўсюджаны сярод вяс-
350 ковага насельніцтва праваслаўнага веравызнання ў сувязі
з няхваткай казённых школ. Толькі ў Слуцкім павеце за
1905—1907 гг. было закрыта 72 «тайныя» руска-беларуо
кія школы379. Навучанне ў іх вялося на рускай і беларус-
кай мовах. Да з’яўлення масавага беларускага друкавана-
га слова скарыстоўваліся рускія вучэбныя дапаможнікі і
дзіцячыя кнігі. Роднай мовай карысталіся толькі для тлу-
мачэння незразумелых слоў і выразаў, гутарак па прачы-
танаму. 3 1906 г. у «тайных» руска-беларускіх школах
усё шырэй выкарыстоўвалася і літаратура на беларускай
мове (падручнікі Цёткі і Я. Коласа, газета «Наша ніва»,
зборнікі беларускіх пісьменнікаў).
У распаўсюджванні літаратуры на беларускай мове
па «тайных» школах і ў арганізацыі гэтых школ актыўны
ўдзел прымалі выдатныя дзеячы беларускага нацыяналь-
на-вызваленчага руху Цётка і Я. Колас. Характэрна,
што ўвага да навучання на рускай мове, скарыстання да-
паможнікаў на ёй у руска-беларускіх «тайных» школах
не зменшылася з паяўленнем беларускага друкаванага
слова.
У сувязі з тым, што над «тайнымі» школамі заўсёды
вісела пагроза закрыцця, бацькі і настаўнікі былі заці-
каўлены ў тым, каб як мага хутчэй дзеці авалодалі пісь-
мом і лічэннем. Гэта ўплывала на змест навучання. У
«тайных» школах не выкладаўся закон божы, царкоўна-
славянская грамата. Часцей за ўсё дзеці вучыліся па пад-
ручніках К. Д. Ушынскага, Л. М. Талстога і г. д. Кожны
вучань прыходзіў з тымі дапаможнікамі, якія ўдавалася
набыць.
Па формах і метадах навучання «тайныя» руска-бела-
рускія школы адрозніваліся адна ад другой у залежнасці
ад узроўню падрыхтоўкі настаўнікаў, колькасці дзяцей,
забяспечанасці падручнікамі. Прымяняліся і звычайныя
для народных вучылішчаў формы і метады (чаргаванне
ўрокаў, калектыўная форма вывучэння літар, гукаў, гука-
вы метад навучання чытанню і пісьму) і індывідуальная
праца кожнага навучэнца строга па падручніку, незалежна
ад другіх дзяцей.
Напярэдадні і ў гады рэвалюцыі 1905—1907 гг. анты-
ўрадавая накіраванасць «тайных» руска-беларускіх школ
узмацнілася. У гэтыя гады ў «тайныя» школы настаўніка-
мі нярэдка прыходзіла сацыял-дэмакратычная моладзь,
выключаная з навучальных устаноў за ўдзел у рэвалю-
цыйным руху. Натуральна, яны не толькі вучылі дзяцей
грамаце, але і выхоўвалі ў іх класавую свядомасць. Гэты
бок дзейнасці «тайных» школ больш за ўсё непакоіў цар-
скіх чыноўнікаў. Напрыклад, старшыня Гродзенскага
епархіяльнага вучылішчнага савета пісаў губернатару, 351
што гэтыя шко.чы «ніякім чынам не паддаюцца кантролю
грамадзянскай улады», і патрабаваў узмацнення барацьбы
супраць іх «як небяспечнага супрацьурадавага руху»380.
У заходніх паветах Беларусі было распаўсюджана
«тайнае» польскаё навучаіпте. У яго была ўцягнута знач-
наЯ Частка бёлйрўёкаі а ндгвтіьніцтва каталіцкага вера-
вызнання. Асабліва хутка пашыралася сетка «тайных»
польскіх школ напярэдадні і ў гады рэвалюцыі 1905—
1907 гг. Аднак гэта тлумачылася не патрэбай распаўсюдж-
вання адукацыі. Ва ўмовах росту незадавальнення народ-
ных мас самадзяржаўем польскае дваранства і каталіц-
кае духавенства вырашылі скарыстаць школьную справу
ў мэтах узмацнення польскага ўплыву на беларусаў.
Практычным крокам у гэтым напрамку была дырэктыва
Віленскага епіскапа ад 12 лютага 1902 г. аб забароне
дзецям беларусаў-католікаў вучыцца не толькі ў царкоў-
напрыходскіх, але і ў міністэрскіх школах на той падста-
ве, што ў іх вывучаўся закон божы праваслаўнага вера-
вызнання і навучанне вялося на рускан мове. Епіскап
лічыў, што мова рэлігіі з’яўляецца і роднай мовай католі-
ка, таму католікі-беларусы павінны навучацца на поль-
скай мове.
Антыўрадавая накіраванасць «тайнага» польскага на-
вучання не мела нічога агульнага з барацьбой працоўных
за дэмакратызацыю школьнай справы. Наадварот, яно
распальвала рэлігійную варожасць паміж католікамі і
праваслаўнымі і тым уносіла раскол у адзінства народных
мас, у іх барацьбу за перабудову школьнай справы.
Рух нароішаха. насгдуніцтваТ'Тіералавыя народныя на-
стаўнікі, у большасці выхадцы з народа, успрымалі народ-
ную рэвалюцыю з энтузіязмам і самі станавіліся яе актыў-
нымі ўдзельнікамі. Яны праводзілі агітацыйную работу
сярод насельніцтва. У фондах беларускіх і літоўскіх архі-
ваў захоўваецца многа спраў, якія запоўнены пераважна
дакументамі аб рэвалюцыйным руху сярод настаўнікаў
Беларусі381. Прыводзім змест толькі некаторых дакумен-
таў. Земскі начальнік 2-га ўчастка Гродзенскага павета
пісаў губернатару 26 снежня 1906 г.: «...не магу замоўч-
ваць аба ўсім шкодным уплыву, які ўносяць... настаўнікі
на навакольнае сялянскае насельніцтва пры адсутнасці
стойкіх прынцыпаў аб непарушнасці прыватнай уласна-
сці»382. Гродзенскі дырэктар народных вучылішчаў Н. Фі-
вейскі дакладаў 25 студзеня 1906 г. папячыцелю вучэбнай
акругі, што 13 настаўнікаў, якія забылі «вернападданніцкі
абавязак, праявілі супрацьурадавыя дзеянні... арыштаваны
і ў гэты час знаходзяцца ў турмах»383.
352 Многія настаўнікі былі звязаны з сацыял-дэмакратыч-
нымі арганізацыямі, працавалі па іх заданнях, распаў-
сюджвалі сярод насельніцтва праграмныя дакументы пар-
тыі, падпольны бальшавіцкі друк, работы У. I. Леніна384.
Таму яны станавіліся прыхільнікамі і прапагандыстамі
ідэй партыі і ў галіне народнай асветы. За распаўсюдж-
ванне пракламацый «супрацьурадавага зместу», «злачын-
ную агітацыю сярод сялян», «падбухторванне да беспа-
радкаў» былі зняволены настаўнікі беларускіх паветаў
Віленскай і Ковенскай губерань Е. Макарэвіч, С. Мілюк,
I. Лобач, А. Ненартовіч, Р. Касмач, I. Аўрамчык і інш. —
усяго 27 чалавек385. За такія ж дзеянні 22 настаўнікі былі
звольнены386 у Мінскай губерні, а Уладзімір Міцкевіч,
Ганна Кахомская і Канстанцін Міцкевіч (Я. Колас) былі
асуджаны да турэмнага зняволення387.
У 1905—1906 гг. сярод перадавых настаўнікаў распаў-
сюджвалася ідэя прафесійнага аб’яднання на рэвалюцый-
на-дэмакратычнай платформе. 3 гэтаю мэтай адбылося ці
планавалася некалькі з’ездаў народных настаўнікаў. У
студзені 1905 г. адбыўся з’езд настаўнікаў Свянцянскага
павета Віленскай губерні, які абмеркаваў «матэрыяльнае
і прававое становішча народнага настаўніка, пастаноўку
навучальна-выхаваўчай справы ў настаўніцкай семінарыі
і ў народнай школе». 3-за «абмежаванасці ліку ўдзельні-
каў сход не лічыў сябе выразнікам агульнага погляду
настаўнікаў ніжэйшай школы і таму не прыняў ніякіх рэза-
люцый, акрамя агульных пажаданняў палепшання стано-
вішча школы і настаўніка»388. У кастрычніку 1905 г. у Ма-
гілёўскай губерні была спроба склікаць з’езд для ўтварэн-
ня настаўніцкага саюзу губерні389. Дырэктар народных ву-
чылішчаў забараніў настаўнікам з’яўляцца на з’езд. Ён
баяўся, што з’езд можа ператварыцца ў трыбуну выкрыц-
ця палітыкі самадзяржаўя ў школьнай справе.
У Гродзенскай губерніз’езд планаваўся на канец снежня
1905 г.390 На з’ездзе намячалася абмеркаваць пытанні аб
павелічэнні жалавання народным настаўнікам, аб пры-
значэнні ім пенсій, аб ператварэнні аднакласных вучылі-
шчаў у двухкласныя з 4-гадовым навучаннем. На 23 снеж-
ня 1905 г. склікаўся з’езд народных настаўнікаў Слуцкага
павета. У рапарце павятовага спраўніка губернатару га-
ворыцца, што ініцыятарам з’езда быў Сабалеўскі — адзін
з заўзятых прыхільнікаў сацыял-дэмакратыі. Паліцыя
«з-за асабістай неблаганадзейнасці ініцыятара сходу і ві-
давочнай магчымасці правядзення на з’ездзе настаўнікаў
пытанняў не прафесійных, а агульных» разагнала ўжо
з’ехаўшыхся ўдзельнікаў з’езда391.
Мінскі дырэктар народных вучылішчаў 27 снежня
1905 г. прасіў губернатара не дапусціць правядзення 353
12. Зак. 2605
з’езда настаўнікаў пачатковых вучылішчаў Мінскага паве-
та, бо лічыў яго «надзвычай непажаданым і шкодным па
сваіх выніках»392. У ліпені 1906 г. быў праведзены Міка-
лаеўшчынскі з’езд настаўнікаў, адным з арганізатараў
якога быў Якуб Колас. Гэты з’езд растлумачваў у звяртан-
ні «Таварышы настаўнікі», што галоўнай мэтай народнага
настаўніцтва з’яўляецца барацьба за звяржэнне самадзяр-
жаўя. Выпрацоўка канкрэтных пераўтварэнняў школьнай
справы была адкладзена «да наступнага з’езда»393. Часовае
бюро Мінскай групы настаўнікаў у сваім «звароце» заяві-
ла аб далучэнні да статута Усерасійскага настаўніцкага
саюзу і аб скліканні ў час між 25 снежня 1906 г. — 6 сту-
дзеня 1907 г. з’езда настаўнікаў Мінскай губерні, прапана-
вала мясцовым групам абмеркаваць «усе ўзнікаючыя і
цікавячыя іх пытанні і патрэбы, а таксама спосабы паляп-
шэння становішча школы і настаўніка». Дэлегаты павінны
былі з’явіцца на з’езд з выпрацаванымі на месцах рэзалю-
цыямі па гэтых пытаннях394.
Аднак з’езды, як павятовыя, не лічылі сябе дастаткова
прадстаўнічымі, каб выступаць з шырокай праграмай пе-
рабудовы школьнай справы ад імя ўсіх педагогаў.
Пазіцыі перадавой часткі народнага настаўніцтва былі
адлюстраваны ў рашэннях настаўніцкага з’езда 25 мая
1907 г. (Вільня), які заснаваў Беларускі настаўніцкі саюз.
З’езд сфармуляваў наступныя задачы саюзу: «1) перабу-
дову справы народнай асветы на шырокіх свабодных дэ-
макратычных асновах для карысці народа, каб узняць яго
Якуб Колас сярод удзельнікаў нелегальнага з’езда настаўнікаў,
1906
354
грамадзянскую самасвядомасць; 2) уводзіць у школе на-
вучанне на роднай мове; 3) дамагацца незалежнасці шко-
лы і настаўніка... для гэтага выбіраць свае камітэты, якія
і павінны наглядаць за працай настаўніка ў школе»395.
Рух за ўдасканаленне навучальна-выхаваўчага працэсу.
Грамадска-педагагічны рух за дэмакратызацыю народнай
асветы рабіў моцны ўплыў на настаўніцтва сярэдняй шко-
лы. Болыпасць педсаветаў прыходзіла да вываду аб неаб-
ходнасці, скасавання пазашкольнага нагляду, вобыскаў і
іншых ганенняў на навучэнцаў, даць ім правы прысутні-
чаць на педсаветах пры абмеркаванні іх паводзін. Педса-
веты нярэдка прызнавалі «сам факт падачы патрабаванняў
знамянальнай з’явай, якая адлюстроўвае ненармальнае
становішча школы»396. Так, педсавет Кобрынскага гарад-
скога вучылішча падтрымаў патрабаванні вучняў аб увя-
дзені ў вучэбны план замежных моў, алгебры, адмене пе-
раводных экзаменаў, пераемнасці паміж гарадскім вучы-
лішчам і сярэднімі навучальнымі ўстановамі; аб стварэнні
таварыскага суда; прапанаваў склікаць па вучэбных акру-
гах прадстаўнікоў ніжэйшай і сярэдняй школ для падрых-
тоўкі праекта перабудовы сістэмы народнай асветы і ўня-
сення яго ў дзяржаўную думу397.
Настаўнікі гарадскіх вучылішчаў і сярэдніх навучаль-
ных устаноў у адрозненне ад народных настаўнікаў спа-
дзяваліся на ажыццяўленне перабудовы школьнай справы
шляхам рэформ, заклікалі выступаць супраць «уцягвання
школы ў палітыку». Яны ўпрошвалі ўрадавыя органы пры-
слухацца да патрабаванняў навучэнцаў і грамадскасці, та-
му што гэтыя патрабаванні «ідуць знізу, указваюць на-
стаўнікам і начальству на дэфекты сістэмы народнай
асветы»398.
Галоўную ўвагу настаўніцтва сярэдняй школы і гарад-
скіх вучылішчаў сканцэнтравала на праблемах зместу аду-
кацыі і метадаў навучальна-выхаваўчага працэсу. У
1908—1913 гг. на педсаветах разгарнулася шырокая дыс-
кусія вакол пытанняў зместу навучання ў школах усіх
ступенец у сувязі са зменамі ў вучэбных планах гарадскіх
вучылішчаў і пераўтварэннем іх у вышэйшыя пачатковыя
вучылішчы. -Педсаветы гарадскіх вучылішчаў выступалі
за пераемнасць школ усіх ступеней. На з’ездах выклад'чы-
каў гісторыі і рускай мовы сярэдніх навучальных устаноў
у сакавіку 1907 г.399, матэматыкі, фізікі, прыродазнаўства
і геаграфіі ў-лютым — сакавіку 1908 г.400 сурова крыты-
каваліся праграмы як устарэўшыя, якія адлюстроўваюць
тэндэнцыйны, адхілены навукай падыход да тлумачэн-
ня гістарычных падзей і з’яў прыроды. Перадавыя педагогі
прапанавалі карыстацца ў вывучэнні літаратуры творамі
355
В. Бялінскага, М. Дабралюбава, М. Чарнышэўскага, Д. Пі-
сарава і іншых прагрэсіўных крытыкаў. Пераважная боль-
шасць удзельнікаў выказалася за выключэнне царкоўна-
славянскай граматы з праграм рускай мовы, за навучанне
гутарковай мове.
На з’ездзе выкладчыкаў прыродазнаўчых навук вострыя
дыскусіі разгарнуліся вакол пытання аб адносінах навукі
да рэлігіі. Многія педагогі заяўлялі аб несумяшчальнасці
навуковага і рэлігійнага светапогляду, прызнавалі факт
росту атэізму як станоўчы зрух у разуменні чалавекам
з’яў прыроды, патрабавалі перапрацоўкі праграм і дапа-
можнікаў па прыродазнаўчых навуках з пазіцый навуко-
вага светапогляду.
У гэтым жа годзе ў Вільні адбыўся з’езд выкладчыкаў
замежных моў, на якім разглядваліся метады выкладання
«новых» моў. Адзначалася, што ў жыццё трывала ўвайшоў
«прамы метад» з некаторымі змяненнямі. Ён выключаў
сістэматычны курс граматыкі, якая зараз вывучалася адна-
часова з тэкстамі. Многія настаўнікі лічылі, што параўнан-
не дзвюх моў — роднай і замежнай — з’яўляецца станоў-
чым фактарам пры вывучэнні апошняй. Гэтым яны імкну-
ліся зрабіць вывучэнне замежнай мовы свядомым, а не
механічным, як прапанаваў «прамы метад». Настаўнікі
Беларусі прымалі актыўны ўдзел у рабоце маскоўскага
з’езда ў 1913 г., на якім прысутнічала больш за 30 прад-
стаўнікоў Віленскай вучэбнай акругі. Матэрыялы з’езда
шырока абмяркоўваліся на педсаветах сярэдніх
школ, на старонках педагагічнага друку Віленскай вучэб-
най акругі. Перадавыя настаўнікі імкнуліся, каб прапана-
ваныя з’ездамі змяненні ў метадах выкладання замежных
моў праводзіліся ў жыццё ва ўсіх сярэдніх навучальных
установах, дзе яшчэ нярэдка ўжываўся граматыка-пера-
кладны метад/Многія настаўнікі патрабавалі развіцця
<гворчага мыслення ў навучэнцаў, прымянення дыдактыч-
I Кых прынцыпаў сістэматычнасці, даступнасці, нагляднасці,
трываласці ведаў, скарыстання дыдактычных ідэй Я- Ка-
менскага, К. Д- Ушынскага.
1--- У 1914—1915 гг. на педсаветах сярэдніх навучальных
устаноў разгарнуліся дыскусіі вакол цыркуляраў папя-
чыцеля Віленскай вучэбнай акругі В. Аляксеева аб павы-
шэнні якасці вучэбнай работы. Педсаветы аднадушна за-
яўлялі, што галоўнай прычынай нізкага ўзроўню ведаў на-
вучэнцаў з’яўляецца ненавуковы падыход да састаўлення
вучэбных планаў і праграм. Гэта прывяло да значнай пе-
рагрузкі іх і да адсутнасці міжпрадметных сувязей401.
Педсаветы крытыкавалі шматпрадметнасць вучэбных пла-
$56 наў, перапоўненасць класаў навучэнцамі, адсутнасць да-
ступных дзецям падручнікаў. Перагрузка і няўзгодне-
насць праграм, гаварылася ў пастанове Мсціслаўскай гім-
назіі, вядзе да дагматызму і схаластыкі ў навучанні402.
Педсавет Бабруйскай гімназіі адзначаў, што з пера-
грузкі вынікае «пасіўная дзейнасць навучэнцаў з яе гібель-
нымі для іх вынікамі: прытупленнем разумовых здольна-
сцей і ператамленнем»403. Педсавет Полацкай гімназіі пра-
панаваў скараціць колькасць прадметаў (захаваць толькі
адну замежную мову) і аб’ём праграм; у практыку наву-
чальнай работы ўвесці сістэму абавязковых гістарычных,
геаграфічных і прыродазнаўчых экскурсій, лабараторных і
практычных заняткаў па фізіцы, хіміі і прыродазнаўству;
сістэматычна праводзіць з’езды наетаўнікаў, пашырыць
сістэму метадычных курсаў, павялічыць колькасць педа-
гагічных навучальных устаноў. Выкладчыкам прапанава-
лася пашыраць прымяненне сродкаў нагляднасці, распра-
цаваць сістэму павышэння самастойнасці навучэнцаў у
працэсе авалодвання ведамі404. Педсавет Мінскай мужчын-
скай гімназіі прапанаваў ідэю пераходу да кабінетнай
сістэмы навучання («утварэнне спецыяльных класаў па
прадметах»), арганізацыі класаў ручной працы, прадмет-
ных адукацыйных гурткоў, «у якіх праяўлялася б сама-
стойнасць навучэнцаў»405.
На пасяджэннях педсаветаў фармуляваліся дыдактыч-
ныя патрабаванні да ўрокаў: не захапляцца, а захапляць;
умець растлумачыць матэрыял так, каб яго зразумелі ўсе
вучні; акрамя гэтага, патрабуецца ўменне зацікавіць не
красамоўствам ці ведамі настаўніка, а ўласнай іх працай,
працэсам гэтай працы; механіка выкладання — гэта ва-
лоданне ўвагай класа, погляд на яго як на штосьці цэлае,
а не як на групу асобных навучэнцаў, як на прозвішчы,
поруч з якімі належыць выстаўляць адзнакі; вучэбны ма-
тэрыял павінен быць так вывучаны ў класе, каб навучэнцы
зусім свабодна валодалі ім, маглі ім карыстацца ў суадно-
сінах з раней і толькі што засвоенымі ведамі; не трэба
заахвочваць літаральны адказ па падручніку400.
У ходзе дыскусій на педсаветах быў прапанаваны новы
падыход да ўліку і ацэнкі ведаў, у якім паспяхова рэалі-
зуецца іх навучальная функцыя: выяўленне і ліквідацыя
недахопаў у ведах, сістэматычнае паўтарэнне і замацаван-
не вучэбнага матэрыялу. Галоўнай формай рэалізацыі
гэтых функцый была праверка па кожнай тэме курса шля-
хам розных форм і метадаў апытвання, у тым ліку і пісь-
мовых. 3 мэтай недапушчэння перагрузкі класныя камісіі
распрацоўвалі графікі праверак на кожны тыдзень407.
Такі падыход вызваў неабходнасць арганізацыі бягу-
чага, тэматычнага і падагульняючага паўтарэння, дапамо-
357
гі вучням, разнастайнасці метадычных прыёмаў праверкі
і правядзення пісьмовых работ.
Важную ролю ва ўдасканаленні навучальна-выха-
ваўчага працэсу мелі створаныя ў сярэдніх навучальных
установах кластгыя камісіі, на якія ўскладвалася каарды-
. нацьгя работы настаўнікаў класа ў рашэнні ўсіх вучэбна-
выхаваўчых задач.
Палепшылася арганізацыя экскурсій. Так, у 1909 г.
гродзенскія навучальныя ўстановы азнаёміліся з гістарыч-
нымі і архітэктурнымі помнікамі губерні408.
3 1914 г. характар экскурсіД. змяніўся, яны сталі вучэб-
нымі, разглядаліся як сродак сувязі навучання з жыццём.
Так, у Гродна ў 1914/15 навучальным годзе школамі і ву-
чылішчамі ўсіх ступеней большасць экскурсін праводзі-
лася ў вучэбныя гадзіны за кошт выдзеленых для гэтага
ўрокаў. Экскурсіі арганізоўваліся на прадпрыемствы,
за межы горада для азнаямлення з прыродай краю. Віцеб-
скае рэальнае вучылішча на працягу навучальнага года
правяло 8 экскурсій у сувязі з матэрыялам па фізіцы, пры-
родазнаўству, геаграфіі, Пінскае — 21 экскурсію409.
Сур’ёзнай крытыцы настаўніцтва падвяргаўся стан
працоўнага навучання ва ўсіх тыпах школ. На з’ездзе вы-
кладчыкаў графічных мастацтваў і рамяства Віленскай
вучэбнай акругі, які адбыўся ў красавіку 1910 г. у Віль-
ні410, падкрэслівалася, што сувязь ручной працы з занят-
камі па фізіцы, хіміі і іншых прадметах не толькі пажа-
дана, але і неабходна: «Яна павінна заключацца ва ўвя-
дзенні ў сістэму працы вучэбых прылад», якімі карыстаюц-
ца на ўроках фізікі, хіміі і іншых прадметаў, у тлумачэнні
вытворчых аперацый законамі фізікі і механікі. Праца ў
сельскай школе — «гэта перш за ўсё прымяненне атрыма-
ных на ўроках ведаў, гэта падрыхтоўка дзяцей да
жыцця»411.
Прапановы і выказванні настаўніцтва Беларусі па
ўдасканаленню навучальна-выхаваўчага працэсу прыцяг-
валі ўвагу педагагічнай грамадскасці за межамі Беларусі.
Напісаныя па матэрыялах дыскусій на педсаветах кнігі412
мелі распаўсюджванне ў Маскве, Пецярбургу і іншых га-
радах краіны. Прадстаўнікі настаўніцтва Беларусі высту-
палі з дакладамі аб шляхах перабудовы школы і на ўсе-
расійскіх з’ездах па пытаннях народнай асветы.
Настаўнікі Беларусі крытычна адносіліся да эксперы-
ме'нтальнага напрамку ў педагогіцы і тэорыі «свабоднага
выхавання», вакол якіх вяліся вострыя спрэчкі. Так, на
з’ездзё~па Зксперыментальнай педагогіцы (26—31 снежня
1913 г.) прадстаўнікі Беларусі далучыліся да крытыкі
358 гэтага кірунку «за неасцярожныя эксперыменты над наву-
чэнцамі... недарэчныя па выніках і, выходзіць, наносячыя
шкоду і падвыпрабавальным, і педагагічнай навуцы»413.
Дырэктар Віцебскага настаўніцкага інстытута К. I. Ціха-
міраў асудзіў заклік «адчыніць дзверы школы для пада-
зроных эксперыментаў», паколькі для іх «яшчэ не насту-
піў час», не створана навуковай методыкі, а для правядзен-
ня прыцягваюцца некампетэнтныя людзі414.
Бацькоўскі рух (састаўная частка грамадска-педага-
ггчнага руху) пачауся восенню 1905 г. як рэакцыя на спро-
бы ўрада прыцягнуць 'бацькоў да""барацьбы супраць рэва-
люцыйных настрояў сярод навучэнцаў. Але праведзеныя
па рэкамендацыі міністэрства асветы ў сярэдніх навучаль-
ных установах бацькоўскія сходы не падтрымалі патраба-
ванняў вучэбных улад. Наадварот, заклікалі дазволіць
вучнёўскія сходы і мітынгі у школьных памяшканнях.
«Уся Расія ў гэты час займаецца палітыкай, — сказаў
адзін з бацькоў на сходзе ў Мінскай жаночай гімназіі, —
што ж здзіўляючага ў тым, што і нашы дзеці займаюцца
тым жа?»415 На сходзе ў Віцебскай гімназіі была нават
прачытана лістоўка вучнёўскай арганізацыі «Няхай жыве
сацыял-дэмакратычная рэспубліка!»416.
Вучэбныя ўлады, такім чынам, не толькі не дабіліся
ад бацькоў падтрымкі, але аб’ектыўна садзейнічалі ўзнік-
ненню непажаданай для сябе з’явы — арганізаванага
бацькоўскага руху, які з першых крокаў заняў незалежную
ад адміністрацыі школ пазіцыю. На першых жа сходах
поруч з падтрымкай петыцый навучэнцаў бацькі патраба-
валі выбараў дэлегатаў бацькоў у якасці пасрэднікаў па-
між педсаветамі і навучэнцамі417, іх удзелу ў рашэнні пы-
-танняў унутрышкольнага рэжыму і пастаноўкі навучальна-
вЫхаваўчага працэсу418.
" Кіраўнік школ, упраўленне вучэбнай акругі адмоўна
адносіліся да незалежнай пазіцыі бацькоўскіх камітэтаў,
іх імкнення актыўна ўмешвацца ў навучальна-выхаваўчы
працэс. Паказальнай у гэтым сэнсе з’яўляецца ацэнка
дзейнасці камітэта пры Мінскай жаночай гімназіі за
1906—1907 гг. яе дырэктарам у дакладзе папячыцелю Ві-
ленскай вучэбнай акругі419. Для камітэта, пісаў дырэктар,
было характэрна «сістэматычнае імкненне займацца не
столькі заспакаеннем навучэнцаў, колькі крытыкай дзеян-
няў педагагічнага персаналу... Кіраўнікі бацькоўскіх камі-
тэтаў... часта ставяць асоб педагагічнага персаналу ў вель-
мі нязручнае становішча, абмяркоўваючы іх на сваіх схо-
дах... іх дзейнасць у час хваляванняў... насіла характар
рэвалюцыйны, таму што бацькоўскі камітэт падтрымліваў
патрабаванні навучэнцаў і нярэдка прыдумваў матывы для
апраўдання дзеянняў навучэнцаў».
359
Бацькоўскія арганізацыі выступалі з патрабаваннямі
ўмераных буржуазных пераўтварэнняў у рамках існаваў-
шага грамадскага ладу. Тым не менш іх дзейнасць была
не бясплённай. Яна садзейнічала ўключэнню ў актыўную
барацьбу за перабудову школьнай справы значнай часткі
насельніцтва, раней пасіўнай.
Педагагічныя таварыствы і педагагічная перыёдыка.
Адной з важных праяў грамадска-педагагічнага руху ў Бе-
ларусі ў пачатку XX ст. было стварэнне педагагічных та-
варыстваў і выданне імі часопісаў. Педагагічныя таварыст-
вы і іх перыёдыка садзейнічалі распаўсюджванню перада-
вых педагагічных ідэй, павышэнню кваліфікацыі настаў-
нікаў, фарміраванню грамадскай думкі аб неабходнасці
пашырэння народнай асветы, паляпшэння прававога, ма-
тэрыяльнага становішча настаўніка, удасканальвання ар-
ганізацыі школьнай справы420.
Педагагічныя таварыствы ў Беларусі ўзніклі ў другон
палавіне 90-х гг. XIX ст. і ў пачатку XX ст. на аснове «Нор-
мального Устава обіцества взанмного вспомоіцествовання
учаіцнм н учнвшнм» ад 5 ліпеня 1894 г. (сярод іх
«Обіцества взанмного вспомоіцествовання учаіцнм н
учнвшнм в народных учнлніцах», якія існавалі ў Віцебску,
Мінску, Магілёве, Гродна, і Гродзенскае педагагічнае та-
варыства выкладчыкаў сярэдніх навучальных устаноў).
Толькі адно Магілёўскае таварыства мела філіяльныя
аддзяленні, адкрытыя ў 1909—1910 гг. у дзевяці павятовых
гарадах (Быхаве, Гомелі, Горках, Клімавічах, Мсціславе,
Оршы, Рагачове, Чавусах, Чэрыкаве)421.
Грамадская ініцыятыва настаўніцтва ў арганізацыі пе-
дагагічных таварыстваў усяляк тармазілася. Так, згодна з
праектам Статута настаўніцкіх таварыстваў, распрацава-
ным Міністэрствам народнай асветы ў 1910 г., аб часе,
месцы і парадку сходаў абавязкова даводзілася да ведама
дырэктара народных вучылішчаў і начальніка паліцыі,
якія мелі права не дапускаць абмеркавання тых ці іншых
пытанняў і закрыць сход у выпадку абмеркавання спраў,
якія «выходзілі за межы дзейнасці таварыства»422. Папя-
чыцелю, паводле ўзгаднення з губернатарам, было прада-
стаўлена права прыпыняць дзейнасць таварыства.
Царскі ўрад баяўся любога аб’яднання настаўнікаў і не
выдзяляў таварыствам сродкаў ад казны. Патрабаванні,
выстаўляемыя настаўнікамі аб тым, што «настаўніцкія
таварыствы маюць патрэбу ў дапамозе ўрада»423, застава-
ліся без адказу. На нарадзе дырэктараў і інспектараў на-
родных вучылішчаў Віленскай вучэбнай акругі, якая адбы-
лася 15—22 снежня 1907 г., таварыш міністра асветы асу-
360 дзіў работу таварыстваў за тое, што яны «выходзілі за
рамкі сваёй дзейнасці», устаноўленай статутам, заявіў, каб
на дапамогу ад казны не разлічвалі, каб ахоўвалі тава-
рыствы ад ненармальных праяўленняў іх дзейнасці.
Адным з першых у 1897/98 навучальным годзе ўзнікла
таварыства настаўнікаў Віцебскай губерні424. У 1899 г., у
сувязі са 100-годдзем з дня нараджэння А. С. Пушкіна,
таварыствам быў пакладзены пачатак збору сродкаў імя
паэта (на будаўніцтва інтэрнатаў, прытулку для сірот,
бібліятэк, набыццё вучэбнага абсталявання, кніг, аказанне
дапамогі бедным настаўнікам і навучэнцам) 425. Мінскае
настаўніцкае таварыства было заснавана 29 красавіка
1901 г.426
У 1901 г. было створана таварыства настаўнікаў па-
чатковых школ у Гродзенскай губерні427.
У 1901 г. адкрылася Магілёўскае настаўніцкае тава-
рыства428, актыўным арганізатарам якога быў настаўнік
прыходскага вучылішча Карпаў. Сялянскія грамадствы
Магілёўскай губерні сабралі настаўнікам дапамогу
3000 руб.: «Факт такога буйнога ахвяравання на патрэбы
настаўнікаў указвае з боку сялян на тое, што народ цэ-
ніць працу людзей, якія працуюць на яго карысць»429, —
пісаў «Педагогнческнй лнсток».
Важнай задачай таварыства было пашырэнне эфектыў-
ных метадычных прыёмаў у вучэбна-выхаваўчым працэсе,
папулярызацыя педагагічных ідэй, падручнікаў, вучэбных
дапаможнікаў перадавых рускіх педагогаў, павышэнне
кваліфікацыі праз настаўніцкія курсы, стварэнне педага-
гічных музеяў. 3 гэтай мэты таварыствы неаднаразова
рабілі спробы выдання сваіх друкаваных органаў. У сака-
віку 1908 г. выйшаў у свет зборнік настаўнікаў Віцебскай
губерні «Голос учнтеля».
Важным праяўленнем педагагічнага і гістарычна-гра-
мадскага руху з’явілася выданне ў 1909 г. у Пецярбургу
кзборніка «Белорусскнй учнтсль».
' У йершым вЫІіуску асвятляліся пытанні аб далейшых
«распрацоўках і развіцці беларускай мовы», аб беларускай
школе, выкладанні на роднай мове (артыкул С. Ф. Русавай
«На якой мове вучыць у школах Беларусі»), аб дзейнасці
выдавецтва «Загляне сонца і ў наша аконца», народных
бібліятэк у Гродзенскай губерні, аб стварэнні з 1904 г. у
в. Астрамечава Брэсцкага павета народнай бібліятэкі на
сродкі сялян, ахвяраванні на гэту бібліятэку вядомага вы-
даўца Ф. Ф. Паўленкава (пазней бібліятэцы было прысвое-
на яго імя). Бібліятэцы прыслалі кнігі Л. М. Талстой і
А. М. Горкі.
У заметках настаўнікаў («Нз запнсок учнтелей») паве-
дамлялася аб іх цяжкім матэрыяльным і прававым стано-
361
вішчы, аб важнасці і неабходнасці арганізацыі курсаў,
распаўсюджанні кніг па псіхалогіі, педагогіцы, твораў
рускіх пісьменнікаў. У артыкуле настаўніка А. Д. Сталя-
рова «Мастацтва ў пачатковай школе» паведамлялася аб
неабходнасці ўдасканальвання выкладання ў школах гра-
фічных мастацтваў (малявання, чарчэння, чыстапісання').
У першым выпуску змешчан артыкул «У настаўніцкіх та-
варыствах Беларусі» (Віцебскае, Магілёўскае), абранні
прадстаўнікоў на Усерасійскі з’езд настаўніцкіх таварыст-
ваў імя К- Д- Ушынскага, які павінен быў адбыцца ў чэр-
вені 1909 г. У зборніку была апублікавана праграма
з’езда430.
У 1910 г. сход Магілёўскага таварыства настаўнікаў па-
станййіў арганізаваць выданне часопіса «Белорусскпй учн-
тельскнй вестннк», рэдактарам якога быў зацверджаны
' Казлоў’01. На старонках часопіса вялікая ўвага ўдзя-
лялася пытанням арганізацыі ўсеагульнага пачатковага на-
вучання, раскрываўся цяжкі стан народнай школы, право-
дзілася думка аб тым, што царскі ўрад не выдзяляў неаб-
ходную колькасць сродкаў для адкрыцця школ, а калі і вы-
мушаны быў адкрываць іх, то хутчэй за ўсё згаджаўся на
адкрыццё царкоўнапрыходскіх школ. 3 гэтай прычыны ў
губерні ў 1910 г. на 2549 чалавек прыпадалі адна царкоўна-
прыходская школа і адна народная, наведвалі іхтолькі 25%
дзяцей школьнага ўзросту. Заканчвалі школы ледзь 10—
15 % агульнай колькасці вучняў. Расходы сялян на ўтры-
манне народных вучылішчаў складалі 70—80 % агульных
расходаў школ. Адкрыццё народных вучылішчаў, акрамя
недахопу сродкаў, ускладнялася яшчэ шэрагам фармаль-
насцей: «бывалі і такія выпадкі, калі дырэктару народных
вучылішчаў давалі зразумець пра неспакопны, бойкі харак-
тар яго дзейнасці ў адкрыцці новых школ»432, — падкрэслі-
валася ў часопісе.
Такія паведамленні, крытычныя заметкі прыцягвалі
ўвагу грамадскасці да патрэб народнай адукацыі, прыму-
шалі шукаць выйсце з існуючага цяжкага становішча на-
родных вучылішчаў.
«Белорусскнй учнтельскнй вестннк» паведамляў і аб
тым, што многія сельскія вучні, закончыўшы курс народ-
най школы, робяць спробы працягваць сваю адукацыю ў
вучылішчах павышанага тыпу. Таму настойліва патраба-
валася прадоўжыць курс пачатковай школы да чатырох
гадоў і ствараць сельскія школы тыпу гарадскіх чатырох-
класных вучылішчаў. У 1908 г. Магілёўскае земства хадай-
нічала перад мясцовымі ўладамі аб адкрыцці ў сельскай
мясцовасці адзінаццаці пачатковых школ павышанага
362 тыпу (па адной у кожным павеце). Сялянскія грамадствы
згаджаліся аказваць дапамогу. Аднак урад не выдзеліў
неабходных сродкаў на адкрыццё гэтых школ. «Зноў да-
вядзецца чакаць і спадзявацца»433, — пісаў часопіс.
Найбольш шырокую дзейнасць разгарнула Гродзен-
скае педагагічнае таварыства выкладчыкаў сярэдняй шко-
лы, арганізаванае ў 1907 г. У таварыстве былі створаны
секцыі і падсекцыі434 (гісторыі, прыродазнаўча-матэматыч-
ных навук, псіхалогіі, выяўленчых мастацтваў і музыкі з
вакальнай, музычнай, драматычнай падсекцыямі, камісія
па арганізацыі агульнадаступных чытанняў, рэдакцыйная
камісія па выданню часопіса «Педагогнческое дело»), Па
прыкладу Пермскага агульнаадукацыйнага музея тава-
рыства стварыла камісію па арганізацыі педагагічнага
музея ў Гродна. Была ўстаноўлена стыпендыя імя
М. В. Гогаля, у 1912 г. у сувязі з 5-гадовым юбілеем тава-
рыства — дзве стыпендыі для бедных вучняў.
У 1911 г. на экстранным пасяджэнні Гродзенскае тава-
рыства прыняло пастанову аб выданні за кошт сваіх срод-
каў часопіса «Педагогнческое дело», першы нумар якога
выйшаў у свет у снежні 1911 г. (I частка для настаўнікаў
і бацькоў, II частка — для вучняў). Адказнымі рэдакта-
рамі былі педагогі В. О. Лідзерс, I. Р. Астравумаў,
Д. М. Кропатаў. Часопіс ставіў на .мэце «служыць інтарэ-
сам сям’і і школы, садзейнічаючы іх збліжэнню ў справе
вырашэння задач выхавання»435, складаўся з трох асноў-
ных раздзелаў: педагагічнага, навукова-бібліяграфічнага
і мясцовага матэрыялу з жыцця школы. На старонках
змяшчаліся артыкулы па розных пытаннях педагогікі і
псіхалогіі, разглядаліся пытанні методыкі выкладання,
абмяркоўваліся падручнікі, расказвалася пра поспехі
асобных настаўнікаў і бацькоў у выхаванні дзяцей, публі-
каваліся артыкулы аб узаемаадносінах сям’і і школы.
Усяго з 1911 па 1913 гг. было выдадзена 13 нумароу «Пе-
дагогцческого дела» (калі лічыць 2-ю частку за асобны
нумар). Асобныя нумары выходзілі тыражом 300—400 экз.,
а № 4 (2-я частка) у 1913 г. — 600 экз.
Другая частка «Педагогнческого дела» ставіла на мэце
«дапамагчы вучням разумна запоўніць свой вольны час».
Аднак рэдакцыя пазбягала друкавання актуальных палі-
тычных матэрыялаў, якія хвалявалі юнацтва. Трэба ду-
маць, што рабілася гэта з перасцярогі, каб захаваць вы-
данне часопіса. У № 4 было надрукавана апавяданне «Га-
лодныя» з эпіграфам з верша М. Някрасава: «В мнре есть
царь, этот царь беспошаден. Голод — названье ему». Не
выключана магчымасць, што менавіта гэта апавяданне
паслужыла прычынай таго, што 2-я частка часопіса пасля
4-га нумара больш не выдавалася. Распараджэннем папя-
363
чыцеля акругі ад 26 ліпеня 1912 г. выданне 2-й часткі ча-
сопіса для вучняў было забаронена з прычыны таго, што
публікаваліся «творы не да месца».
Часопісы абвінавачвалі царскі ўрад за галечу і бытавую
неўладкаванасць народнага настаўніка, за сістэму ўніжаль-
нага нагляду за ім, поўную яго безабароннасць перад са-
мавольствам адміністрацыйных і вучэбных улад436. У рэ-
дакцыйных артыкулах часопісаў выкладаліся погляды іх
арганізатараў на шляхі перабудовы школы, пры гэтым
галоўнай мэтай ставілася «ўвядзенне ўсеагульнага наву-
чання і карэнная перабудова пачатковай школы». «Неаб-
ходна, — пісаў «Голос учнтеля», — устанавіць адзіны тып
пачатковай школы, школы свабоднай, свецкай, каб яна
знаходзілася ў распараджэнні органаў грамадскага сама-
кіравання»437. «Белорусскнй учнтель» і «Голос учнтеля»
лічылі, што рашаючай сілай у барацьбе за свабодную
школу з’яўляецца народ, таму перад настаўнікам стаіць
важная задача — асветніцкая работа сярод народа, рабо-
та па абуджэнню яго класавай самасвядомасці438:
На старонках часопісаў асуджаліся настаўнікі, якія пры-
мянялі цялесныя пакаранні, падкрэслівалася, што «цялес-
нае пакаранне робіць школу пеклам». У артыкуле «Школа і
пакаранне ў ёй»439 расказвалася, што пакаранне прымяня-
лася не толькіда свавольнікаў, але і да непаспяваючых
(«неразумеючых»), прапагандаваліся думкі аб павазе да
асобы дзіцяці. Часопісы разглядалі пытанні аб фізічным
выхаванні, ролі экскурсій, кніг у самаадукацыі і самавы-
хаванні і лічылі адной з важных задач школы прывіццё
вучню любві да кнігі. У артыкуле «Да пытання аб паза-
класным чытанні»440 адзначаўся велізарны ўплыў кнігі на
разумовае і маральнае развіццё вучня, гаварылася, што
школа без належнай пастаноўкі пазакласнага чытання
выконвае толькі палавіну справы: «калі дзеці чытаюць
кнігі, то згладжваюцца нават няроўнасці выкладання».
Часопісы прыцягвалі ўвагу народных настаўнікаў да
вывучэння педагагічнай спадчыны К. Д. Ушынскага. Так,
«Белорусскнй учптельскнй вестннк» у артыкуле «Залеж-
насць поспеху школы ад вывучэння і развіцця дзяцей»
указваў на неабходнасць вывучэння настаўнікам сваіх вуч-
няў. У артыкуле прапагандаваліся педагагічныя ідэі
К- Д. Ушынскага, асуджаліся тыя, хто «змагаецца за вы-
хаванне, не ўмеючы выхоўваць»441. «Вестннк» крытыкаваў
такое становішча, калі пры назначэнні маладых людзей на
пасаду народных настаўнікаў яшчэ як быцпам аддавалася
перавага болып адукаваным. Потым назіралася поўная
адсутнасць якой бы там ні было падтрымкі ў справе далей-
364 шай іх адукацыі і самаадукацыі442.
У 1907 г. узнікла «Таварыства пашырэння асветы паміж
жыхарамі Слоніма і яго павета»443. Мэтай таварыства бы-
ло распаўсюджанне пісьменнасці і ведаў сярод народа,
садзеянне ў адкрыцці народных школ. У 1909 г. узнікла
«Слуцкае таварыства адукацыі»444.
Узнікненне педагагічных таварыстваў у Беларусі было
звязана з развіццём грамадска-педагагічнага руху, накі-
раванага на дэмакратызацыю народнай асветы. Педага-
гічныя таварыствы і часопісы, што выдаваліся імі, прыцяг-
валі ўвагу грамадскасці да пытанняў народнай асветы,
падвяргалі крытыцы стан адукацыі ў краіне, недаскана-
ласць вучэбных праграм, пераконвалі грамадскасць у не-
абходнасці ўвядзення ўсеагульнага пачатковага навучан-
ня, удасканалення зместу навучання, прывіцця дзецям
жыццёва-практычных ведаў і навыкаў.
Педагагічныя таварыствы з’яўляліся як бы каардыную-
чымі цэнтрамі па распаўсюджванню ведаў, у іх дзейнасці
праяўляліся дэмакратычныя тэндэнцыі — у гэтым іх галоў-
нае значэнне. Прапагандуючы педагагічныя веды сярод
бацькоўскай грамадскасці і настаўнікаў, таварыствы ў
пэўнай меры дапамагалі ўдасканальваць практыку наву-
чання і выхавання ў існуючых умовах. Аднак педагагіч-
ныя таварыствы і выдаваемыя імі часопісы не маглі карэн-
ным чынам змяніць стан народнай асветы, істотна павы-
сіць пісьменнасць у народзе.
СТАН I РАЗВІЦЦЁ НАРОДНАЙ АСВЕТЫ
Выхаванне дзяцей дашкольнага ўзросту. У перыяд
уздыму грамадска-палітычнага руху ў губернях Беларусі
вялася настойлівая барацьба за грамадскае выхаванне
дзяцей з самага ранняга ўзросту ў дзяржаўных установах
і за казённы кошт. Грамадскае выхаванне набывае ярка
выражаны сацыяльна-эканамічны характар і разглядаецца
ў непарыўнай сувязі з палітычнай барацьбой рабочага
класа за сваё вызваленне, за раўнапраўе жанчыны з муж-
чынам і ўключэнне яе ў вытворчую дзейнасць.
Выкладзеныя ў праграме РСДРП патрабаванпі са-
цыяльнай палітыкі ў галіне аховы мацярынства і дзяціпст-
ва былі актыўна падтрыманы рабочым класам і прагрэсіў-
най грамадскасцю. Яны настойліва змагаліся за тое, каб
дзяржава і прамыслоўцы ўзялі на сябе клопаты аб дзецях,
бацькі якіх працавалі на вытворчасці. 3(65
47 На пачатку 900-х гадоў Беларусь знаходзілася ў менш
выгадным становішчы ў ажыццяўленні ідэі грамадскага
выхавання дзяцей у параўнанні з многімі раёнамі цэнт-
ральнай Расіі./Калі ў буйных прамысловых цэнтрах краіны
можна бйлосустрэць дзіцячыя яслі і сады, што адкрыва-
ліся прадпрыемцамі і фабрыкантамі, то на тэрыторыі Бе-
ларусі невядома ніводнага такога выпадку. Да-
школьнае выхаванне развівалася тут у асноўным па
ініцыятыве прагрэсіўных грамадскіх дзеячаў і прыватных
асоб. Найбольш вядомымі былі буржуазна-філантрапічныя
таварыствы «міласэрных жанчын», «дапамогі ахвярам, па-
цярпеўшым ад вайны», «таварТІСТва дапамогі бедным».
кУРазглядаемы перыяд характэрны з’яўленнем новага
тыпу ўстаноў для дзяцей пераддашкольнага і дашкольнага
ўзросту — ясляў-прытулкаў. Гэты тып устаноў павінен
быу стаць'аДННм са сродкаў барацьбы за зніжэнне безна-
гляднасці і смяротнасці малалетніх дзяцей. У Беларусі
яслі-прытулкі ўпершыню былі арганізаваны ў Мінску, дзе
жанчыны-работніцы складалі даволі высокі працэнт коль-
касці рабочых. Першы дзённы прытулак «Яслі» быў
адкрыты мінскім «Таварыствам абароны жанчын» 18 сту-
дзеня 1905 г. \
-У~йслях-п^ытулках дзеці атрымлівалі бясплатнае
/ трохразовае харчаванне. Усе расходы пакрываліся за кбптт
/ србдкаў, сабраных з членаў таварыства (у 1904 г. іх было
/ 169 чалавек), атрыманых ад гарадскога таварыства, вый-
> грышаў па латарэйных білетах, якія пускаліся ў розыгрыш
і спецыяльна з мэтай дапамогі дзецям беднага насельніцтва,
; паступленняў ад скарбоначных збораў,- прыватных ахвяра-
ванняў, арганізацыі спектакляў, канцэртаў, вечароў. Што-
с—гадовыя ўзносы членаў Таварыства і дапамога ад гарад-
скога грамадства складалі 1600—1800 руб. у год.
У дзённы прытулак «Яслі» прымалі дзяцей ва ўзросце
ад 2 да 8 гадоу., бацькі якіх жылі ў Мінску. У далейшым
ттрГтгулйК «Я’слі» пачаў існаваць самасгонна пад назвай
«Таварыства «Яслі»,; Праўленне Таварыства распрацава-
ла і зацвердзіла статут, якім вызначаліся мэты, задачы і
змест работы з дзецьмі. Асноўная мэта, гаварылася ў ста-
туце, заключалася ў тым, каб «падтрымаць бедны рабочы
люд і дапамагчы яму ў справе догляду і выхавання яго
дзяцей». Тдмў задача кіраўнікоў ^Ясляў» заключалася не
толькі ў тым, каб «накарміць і даць прытулак дзіцяці, але
і ўмацаваць яго фізічна, развіць яго здольнасці, даць пра-
вільны кірунак яго самастойнасці і даць яму неабходны
запас ведаў»445, г. зн. падрыхтаваць да школы. Менавіта
апошняе і вызначыла ў значнай ступені увёсь асноўны
396 змест выхаваўча-адукацыйнай работы з дзецьмі ў яслях-
прытулку. Прычым дзяцен рыхтавалі для паступлення не
толькі ў прыходскія школы, але і ў рамесныя вучылішчы,
адкуль яны затым ішлі на прамысловыя і іншыя прадпры-
емствы.
3 удзелам В. Я- Жасковай групаю прыватных асоб былі
адкрыты ў Мінску (1906 г.) яслі-прытулак па вул. Зага-
раднай, 14. Яны ўтрымліваліся на сродкі праўлення «Тава-
рыства «Яслі». На год раней у горадзе па ініцыятыве
вядомай дабрачынніцы М. М. Чарнецкай былі заснаваны
прытулак для дашкольнікаў і элементарна-рукадзельная
школа.
Работа дабрачынных таварыстваў па стварэнню пры-
тулкаў прыкметна актывізавалася ў гады першай сусветнай
вайны. У студзені 1916 г. мінскае «Таварыства дапамогі
ахвярам, загінуўшым ад вайны», адкрыла дашкольны пры-
тулак на хутары Навінкі паблізу Мінска. «Таварыства да-
памогі ахвярам вайны» адкрыла 11 верасня 1915 г. дзіцячы
дашкольны прытулак № 6, які ўтрымліваўся на сродкі са-
мога ж Таварыства і за кошт ахвяраванняў. Акрамя таго,
былі адкрыты дзве дабрачынныя ўстановы для дзяцей пе-
раддашкольнага і дашкольнага ўзросту: дзіцячы прытулак
(май 1914 г.) і сірочы дом (май 1915 г.). У гэтыя ж гады ў
Мінску існавалі сірочы дом (па вул. Маскоўскай, 17) і
дзённы прытулак (па вул. Вяземскай), дзе выхоўвалася ад
40 да 50 дашкольнікаў.
Выхаваўча-адукацыйная работа ў дзённых яслях-пры-
тулках не мела адзіных патрабаванняў да арганізацыі і ме-
тадаў выхавання, насіла ярка выражаны рэлігійны харак-
тар, служыла інтарэсам царскага ўрада. У комплексе ўсёй
работы з дзецьмі пераважалі чыста сацыяльныя, а не пе-
дагагічныя матывы. Гэтага нават не ўтойвалі статутныя
дакументы: «Правілы Бабруйскага прытулку - «Яслі»
(1909), «Статут Мінскага таварыства па ўтрыманню дзён-
нага прытулку для яўрэйскіх дзяцей» (1912). У іх гавары-
лася, што дзённыя яслі-прытулкі маюць на мэце просты до-
гляд малалетніх дзяцей бяднейшых жыхароў, калі бацькі
іх заняты працай не дома446.
Аднак асобныя перадавыя педагогі дабіваліся станоў-
чых вынікаў у арганізацыі жыцця і выхавання дзяцей.
Асабліва вялікае месца ў рабоце яны адводзілі развіццю
роднай і навучанню рускай мове. дзецьмі старэйшага
дайікольнага ўзросту, акрамя навучання рускай мове, пра-
водзілі яшчэ заняткі па рукадзеллю, вязанню, шыццю,
вышыванню, а таксама па навучанню грамаце, чытанню,
пісьму, арыфметыцы і маляванню.
Усёй арганізацыяй работы ў яслях-прытулку кіравала
яго загадчыца. Па сутнасці яна асабіста распрацоўвала
367
праграму выхаваўчай работы ў яслях-прытулку і растлу-
мачвала наглядчыцам, як яе ажыццявіць: рэкамендавала
ім наведваць бліжэйшыя дзіцячыя яслі-прытулкі для пе-
раймання практычнага вопыту, патрабавала ад наглядчыц
умелага правядзення заняткаў з дзецьмі па рамеснай і гас-
падарчай працы, вышыванню, пляценню кошычкаў, шыц-
цю, лепцы, маляванню447.
" Бўржуазна-філантрапічныя таварыствы Беларусі адкры-
валі ў пачатку XX ст. бясплатныя народныя дзіцячыя
сады, пераважна ў буйньіх гарадах і прамыслбдых—ггэнт-
рах для дзяцей гарадской беднаты і рабочага класаі У
адрозненне ад ясляў-прытулкаў наро)ЦГБІ?Гдзіцячыя “сады
працавалі не больш як 6 гадзін у дзень. 3 усіх гарадоў
Беларусі найболыпую колькасць народных дзіцячых садоў
і ачагоў меў Мінск. У пачатку 900-х гадоў быў адкрыты
народны дзіцячы сад, у якім утрымліваліся на поўным
бяСплатным забеспячэнні дзеці рабочых і бяднейшага на-
сельніцтва. Гэты сад карыстаўся вялікай папулярнасцю,
вызначаўся сярод іншых дзіцячых устаноў Мінска параў-
нальна добрай для таго часу арганізацыяй выхаваўча-
адукацыйнай работы.
У гады першай сусветнай вайны ў Беларусі ўзнікае но-
тып дашкольнай установы — дзіцячьі а_ц,аг.<11а сваіх мэ-
"тах, задачах і з"мёсту работы з дзецьмі ён быў у многім па-
побны дагчізіпячага сада. Ацрозненш^чаключалася толькі ў
працяіцтасці знахбджацня дзяцей у ім: не менш як 8 гадзін
іу'суткі. Выхаваўча-адукацыйная работа ў гэтых установах
тправодзілася па Сістіме; неранятай у вядомых заходне-
чеўрапейскіХ педагогаў Ф. Фрэбеля і М. Мантэсоры;
'Бясплатныя народныя дзіцячыя ачагі пастайнна цяр-
пелі вялікія матэрыяльныя нястачы, што перашкаджала
арганізацыі нармальнага жыцця і выхаванню дзяцей. Мно-
гія ачагі не мелі зямельных участкаў для правядзення з
дзецьмі гульняў і заняткаў на свежым паветры. Вялікая
скучанасць, адсутнасць нармальных санітарна-гігіенічных
умоў былі галоўнай прычынай скарачэння часу знаходжан-
ня дзяцей у ачагу, што супярэчыла яго прызначэнню. Дзе-
ці часта прыходзілі ў ачаг усяго толькі на 6 і менш гадзін
замест устаноўленых 8—12 гадзін. Такое кароткачасовае
знаходжанне дзяцей у ачагу зусім не задавальняла патрэб-
насцей рабочых, якія працавалі на вытворчасці не менш як
12 гадзін усуткі. Усе без выключэння народныя дзіцячыя
ачагі былі вельмі перапоўнены. На адну кіраўніцу прыпа-
дала ў сярэднім 40—50 дзяцей, гірычым рознага ўзросту.
Жамплектаванне груп дзецьмі праводзілася не па ўзростй-
ТГаму прынцыпу, а па відах гульняў ,і заняткаў. I хоць педа-
368 гагічныя кадры ў дзіцячых ачагах вызначаліся больш вы-
сокай падрыхтаванасцю і кваліфікацыяй448, чым у яслях-
прытулках, тым не менш і яны неўсілах былі справіцца з
велізарнымі цяжкасцямі ў рабоце, выкліканымі рознымі
аб’ектыўнымі прычынамі і перш за ўсё немагчымасцю
прад’яўляць адзіныя патрабаванні да дзяцей змешаных
па ўзросту груп.
Дзіцячыя сады і ачагі дабрачынных таварыстваў і пры-
ватных асоб не маглі вырашыць вострую праблему грамад-
скага выхавання дзяцей працоўных.
I ўсё ж нягледзячы на тое, што дабрачынныя таварыст-
вы адкрывалі новыя тыпы дзіцячых устаноў (яслі-прытул-
кі, ачагі і сады) у дрэнных, слаба прыстасаваных і амаль
не абсталяваных памяшканнях, яны ў параўнанні з уста-
новамі 50—80-х гадоў па догляду дзяцей мелі некаторыя
перавагі, з’яўляліся пэўным крокам наперад у развіцці гра-
мадскага выхавання малалетак.
Трэба адзначыць, што дзейнасць земстваў не аказвала
пэўнага ўплыву на развіццё дашкольнага выхавання„ 3-за
недахопу сродкаў для арганізацыі дзіцячых устаноў, земст-
вьі ОылТ вымушаны Ісці то'лькі на адкрыцце дашкольных
груп пры школах. У жніўні ІУ17 г., напрыклад, 0ЫЛ1 адкрм-
ты ў г. Мінску дзве дашкольныя групы (на 25 дзяцей кож-
ная) пры школе № 28 (вул. Залатагорская, 2). Земства
ўзяло на сябе ўсе расходы за арэнду будынка, аплату пра-
цы выхавальнікаў і настаўнікаў. У групу прымаліся дзеці
з чатырохгадовага узросту. Заняткі і гульні арганізоўва-
ліся па сістэме Ф, Фрэбеля.
. - -ТГоб'Ач з бяёйлатнымі дашкольнымі ўстановамі ў Бела-
русі стваряліся платныя дзіцячыя сады і ачагі. Гэтыя ўста-
< новы, як правіла, наведвалі дзеці з заможных сем’яу.
^-"' Характэрнай асаблівасцю развіцця грамадскага
школьнага выхавання ў гэтыя гады было тое, што
уплывам шырокага грамадска-педагагічнага руху яно пра-
бівала сабе дарогу толькі ў найбольш буйных гарадах
Беларусі. Але і тут грамадскім выхаваннем быў ахоплены
нязначны працэнт дашкольнікаў.
Стан арганізацыі выхаваўчага працэсу ў дзіцячых да-
да-
пад
школьных установах не мог не хваляваць перадавых лю-
дзей, і перш за ўсё прагрэсіўную педагагічную грамад-
скасць. Перадавыя дзеячЫ асветы лічылі, што грамадскае
дашкольнае выхаванне павінна быць агульнадзяржаўнай
справай. Узнімаліся пытанні аб неабходнасці перагляду
зместу і методыкі правядзення гульняў і заняткаў з дзець-
мі, аб выпрацоўцы адзіных патрабаванняў у арганізацыі
іх жыцця, стварэнні айчыннай педагогікі дашкольнага вы-
хаванн^
’ Важную ролю ў развіцці марксісцка-ленінскай педа-
369
гагічнай думкі аб дашкольным выхаванні ў Беларусі ады-
грала распаўсюджанне педагагічных ідэй Н. К- Крупскай.
У распрацаванай ёю па заданню партыі бальшавікоў
«Школьнай муніцыпальнай праграме» (май 1917 г.) га-
варылася аб неабходнасці цеснай сувязі «ўстаноў дашколь-
нага выхавання з педагагічнай акадэміяй» і што «гарад-
ское самакіраўніцтва павінна паклапаціцца аб стварэнні
па магчымасці большай колькасці бясплатных ясляў і ма-
цярынскіх школ для дзяцей дашкольнага ўзросту»449. Ад-
нак педагагічныя ідэі Н. К. Крупскай, як і іншых прагрэ-
сіўных педагогаў, не маглі ажыццявіцца ў дарэвалюцый-
най Расіі.
Народныя вучылішчы. У пачатку XX ст. падведамасныя
дырэкцыям народных вучылішчаў пячятковыя школы пра-
} цавалі згодна прымерных праграм 1897 г., якія былі састаў-
। лены ў двух ва'рыянтах: для аднакласных I для двухклас-
: ных вучылішчаў.,Ніжэйшыя пачатковыя -былі з 3-гадовым
навучаннем (аднакласныя), а пачатковыя павышанага ты-
^пу(двухкласныя) — з 5—6-гадовым навучаннем./У адна-
ОЗ~СПБіг'вьгеучаМся~дйкбй"ббЖЫ,руская мова Тчытанне і
пісьмо), арыфметыка (4 дзеянні з цэлымі лікамі) і спевы
(галоўным чынам царкоўныя). Такія ж прадметы выклада-
ліся на працягу першых трох гадоў у двухкласных вучылі-
цічах. У другім класе вывучаліся закон божы, руская мова
(граматыка і элементарнае знаёмства з рускай літарату-
рай), матэматыка (закончаны курс арыфметыкі і элемен-
ты геаметрыі), геаграфія з элементамі прыродазнаўства,
кароткія звесткі па гісторыі, элементарныя звесткі па фі-
зіцы, чарчэнне і рысаванне.
Двухкласныя вучылішчы пачалі адкрывацца ў Белару-
сі значна пазней, чым у губернях цэнтральнай Расіі. У
справаздачы за 1903 г. папячыцель вучэбнай акругі пісаў,
што для дзяцей працоўных дастаткова адукацыі ў аб’ёме
праграм двухкласных вучылішчаў, якія адкрыюць ім «до-
ступ у рамесныя і ніжэйшыя тэхнічныя вучылішчы... і ад-
цягнуць ад сярэдніх навучальных устаноў»450.
3 прычыны антынароднай палітыкі ў галіне народнай
асветы сетка народнай пачатковай школы была развіта
недастаткова. На 1 студзеня 1905 г. у Беларусі функцыяні-
равала 1314 народцых вуяылішцаў (з іх 68 двухкласных)
з 106 196 навучэнцамі (у тым ліку 20 636 дзяўчынак)451.
Рэвалюцыя 1905— 1907 гг. палажыла пачатак пэўным зру-
хам у развіцці сеткі гэтых школ. На 1 студзеня 1908 г. на-
лічвалася 2034 вучылішчы (з іх 132 двухкласных) з 163 659
навучэнцамі (у тым ліку 29 830 дзяўчынак) 452. Адносна
хутка расла сетка народных школ і ў наступныя гады. На
370 1 студзеня 1914 г. працавала 4784 вучылішчы (з іх 531
двухкласнае) з 304 745 навучэнцамі453. Зменшылася коль-
касць адказаў аб прыняцці ў школу, адлегласць ад вёсак
да школ. Калі ў 1908 г. на аднаго настаўніка ў народных
вучылішчах прыходзіўся 71 навучэнец, то ў 1914 г. — 58.
Станоўчую ролю ў дасягненні гэтых зрухаў ігралі
земствы. Яны выступалі за дасягненне ўсеагульнага на-
вучання і рабілі практычныя крокі ў гэтым напрамку.
Нярэдка іх пазіцыі былі блізкімі да патрабаванняў пра-
цоўных, якія вялі барацьбу за ўсеагульнае навучанне як
за сваю галоўную мэту ў галіне народнай асветы. Ужо з
восені 1903 г. земствы пачалі вывучаць стан пачатковай
адукацыі. Нярэдка на земскіх сходах пры абмеркаванні
пытанняў народнай асветы ўрадавая палітыка ў гэтай га—
ліне падвяргалася вострай крытыцы. Паказальнай у гэтым
сэнсе з’яўляецца «Запіска для памяці па пытанню аб стане
ў Віцебскай губерні ўпраўленнем па справах земскай гас-
падаркі народнай асветы ў 1903—1905 гг.»454 Аўтар запіс-
кі абураўся, што «такая агульнадзяржаўная справа, як
народная асвета, гэты краевугольны камень эканамічнага
і культурнага развіцця краіны, у большай сваёй частцы
падае на і без таго абцяжараныя плечы таго лапатніка,
без $}кога не было б і бархатніка».
^"3 1907 г. большасць народных вучылішчаў у Мінскай,
Магілёўскай і Віцебскай-губернях адкрывалася земствамі.
Напрыклад, у 1907 г. у Магілёўскай губерні імі былб’йд1"'*
крыта 200 вучылішчаў, у Мінскай — 136, у пяці паветах
Віцебекай губерні — 60 вучылішчаў455. Дзейнасць земстваў"
гіа развіццю школьнай сеткі супярэчыла планам царквы ў
галіне народнай асветы. Клерыкалы разлічвалі, што пры
дапамозе земскіх выдаткаў яны пашыраць сетку сваіх
школ, узмоцняць свае пазіцыі ў пачатковай адукацыі.
Але гэтыя надзеі не збыліся. Пад уплывам грамадска-педа-
гагічнага руху і шырокага нездавальнення сялян царкоў-
нымі школамі, а таксама ў сувязі з нізкім узроўнем наву-
чальнай работы ў іх земствы ўзялі кірунак на паступовае
скарачэнне выдаткаў на царкоўпыя школы. Так, Мінскае
губернскае земства ў 1906 г. скараціла выдаткі на 18 тыс.
рублёў450, у 1907 г. — на 8665 рублёў457, у 1908 г. — на
9 тыс. рублёў458 у параўнанні з выдаткамі папярэдніх га-
доў, абгрунтаваўшы гэта тым, што «дастаткова было вы-
яснена, што царкоўнапрыходскія школы ў якасці навучан-
ня стаяць значна ніжэй, чым народныя»455.
Такая пазіцыя земстваў аб’ектыўна станавілася стрым-
ліваючым фактарам на шляху далейшага росту сеткі цар-
коўных школ. Так, на валасным сходзе ў м. Ветка Гомель-
скага павета ў 1904 г. начальнік земскага ўчастка высту-
піў за змяншэнне выдаткаў на царкоўнапрыходскую шко- 371
лу і перадачу гэтых сродкаў Веткаўскаму народнаму
вучылішчу, «якое і па разраду, і па навуцы стаіць значна
вышэй царкоўнапрыходскай школы»460. У сінод паступалі
сотні скаргаў царкоўнага вучэбнага начальства з просьбай
уздзейнічаць на земствы з мэтай павелічэння імі выдаткаў
на ўірыманне царкоўных школ.
''Земствы процідзейнічалі росту сеткі царкоўных школ
не толькі памяншэннем выдаткаў, але і тым, што адкрыва-
( лі свае школы ў абслугоўваемых царкоўнымі школамі
'кмясцовасцях. «Земства, — указвалася, напрыклад, у скар-
зе Рэчыцкага павятовага аддзялення епархіяльнага вучы-
лішчнага савета, — ніколі не пытае аддзяленне аб яго на-
мерах адкрыць школы ў павеце, быццам гэтыя школы
пазбаўлены права на існаванне і пашырэнне», адкрывае
школы «іменна там, дзе гэта імкнецца зрабіць духоўнае
ведамства»461. Таму нярэдка царкоўныя школы закрыва-
ліся, паколькі дзеці з іх пераходзілі ў земскія вучылішчы
бліжэйшых вёсак. Так, у справаздачах Бабруйскага і Рэ-
чыцкага павятовых наглядальнікаў за царкоўнымі школа-
мі ўказвалася, што колькасць школ граматы ў паветах
штогод скарачаецца, паколькі «многія з іх пераўтвараюцца
ў аднакласныя земскія школы»462, што школы граматы
«існуюць на становішчы падрыхтоўчага аддзялення для
земскіх школ»463.
3 восені 1911 г., калі на Віцебскую, Магілёўскую і
' Мінскую губерні было распаўсюджана Палажэнне аб зем-
скіх установах ад 12 чэрвеня 1890 г., роля земстваў у раз-
\.віцці цачатковай. адукацыі павялічылася. 3 1912 г. поруч
з адкрыццём новых, земствы пачалі прымаць на сваё ўтры-
манне адкрытыя раней народныя вучылішчы, якія да гэта-
га знаходзіліся на ўтрыманні сельскіх грамадстваў. К па-
чатку 1914/15 навучальнага года болынасць школ ведамст-
ва міністэрства народнай асветы знаходзілася на матэ-
рыяльным утрыманні земстваў.
Правячыя колы разглядвалі хуткія тэмпы росту пачат-
ковай школы як вялікае дасягненне ў галіне асветы народ-
ных мас. Але гэтыя тэмпы выглядалі так толькі ў параў-
нанні з перыядам да рэвалюцыі 1905—1907 гг.
Сапраўдны сэнс гэтага «клопату» высвятляецца пры
аналізе становішча матэрыяльнай базы пачатковых школ,
адносін улад да ўмоў работы ў іх, узроўню ахопу дзяцей
навучаннем і іншых фактараў, якія сведчаць аб адносінах
урада да народнай асветы. Школы былі недапушчальна
перапоўнены навучэнцамі, напаўняемасць класных комнат
у шмат разоў перавышала максімальна дапушчальныя са-
нітарна-гігіенічныя нормы. Напрыклад, дырэктар гродзен-
372 скіх народных вучылішчаў у 1904 г. дакладваў папячыце-
лю, што ў 117 школах губерні ў адным класе (пры адным
настаўніку) займалася ад 60 да 80 дзяцей, у 99 — ад 80
да 100, у 33 — ад 100 да 120, у 14 — ад 120 да 150, у 6 —
140—170, у 5— 170—190, у 3 — звыш 200 навучэнцаў464. Па
150—170 дзяцей на аднаго настаўніка прыходзілася ў дзе-
сятках школ Магілёўскай і Мінскай губерань465. Аднак і
пры такой напаўняемасці памяшканняў толькі частка дзя-
цей з-за адсутнасці месцаў магла быць прынята ў школу.
Аб маштабах адказаў у прыёме сведчыць тыповы для гэ-
тага часу рапарт настаўніка Вярэйкаўскага прыходскага
вучылішча Гродзенскай губерні ад 6 верасня 1903 г. «Паў-
разваленая класная комната ўмяшчае не больш 20 наву-
чэнцаў, а прасіцеляў прыходзіць 120, і па неабходнасці
прыходзіцца ім адказваць, нягледзячы на ропат і скаргі
сялян»460.
У пераважнай большасці школы размяшчаліся ў непры-
годных наёмных памяшканнях. Так, у 1904 г. з правера-
ных 332 памяшканняў народных вучылішчаў Гродзенскай
губерні толькі 95 было знойдзена «адносна здавальняючы-
мі», 80 прызнана патрабуючымі неадкладнага капітальна-
га рамонту, а 157 — «зусім непрыгоднымі, падлягаючымі
неадкладнай замене» з мэтай прадухілення няшчасных
выпадкаў467.
3 кожным годам колькасць школ, якія знаходзіліся ў
такіх памяшканнях, павялічвалася. Так, у Магілёўскай гу-
берні ў 1909 г. 304 народныя вучылішчы размяшчаліся ва
ўласных памяшканнях, 431 — у наёмных сялянскіх ха-
тах468. У 1914 г. у наёмных памяшканнях было ўжо 995, а
ва ўласных — 400 вучылішчаў469. У Мінскай губерні ў
1914 г. у наёмных хатах працавала 1022, ва ўласных —
461 вучылішча470.
Характэрнай з’явай для пачатковай школы быў вялікі
адсеў навучэнцаў. Напрыклад, у 1904 г. у ГродзенскайТу-
Оерні закончЫла народныя вучылішчы 2538 дзяцей, выбы-
ла да сканчэння 5190471. Большасць дзяцей вучылася не
больш адной-дзвюх зім. Бацькі забіралі іх з школы ў су-
вязі з нястачай вопраткі і абутку, для скарыстання ў хат-
няй працы, адпраўкі на заробкі. Сур’ёзнай прычынай ад-
севу былі эпідэміі прастудных захворванняу з-за антыса-
нітарнага становішча і перапоуненасці школьных памяш-
канняў, аддаленасці школ ад месца жыхарства дзяцей.
—бегка народнай пача'гковай школы раз'мяркоўвалася
нераўнамерна. Так, у 1904 г. у беларускіх паветах Гродзен-
скай губерні адна школа ў сельскай мясцовасці прыходзі-
лася на 2896 жыхароў і 326 дзяцей школьнага ўзросту, у
Мінскай — адпаведна на 5802 і 522, у Магілёўскай — на
7463 і 67 8472. Нераўнамерна размяшчаліся школы і ў па-
373
ветах адной і той жа губерні. Напрыклад, па Віцебскай
губерні ў Гарадоцкім павеце адна школа прыходзілася на
3184чалавекі насельніцтва і 286 дзяцей школьнага ўзросту,
у Полацкім — адпаведна на 5642 і 508, у Віцебскім — на
7255 і 753. Па Магілёўскай губерні ў Сенненскім павеце—
на 9100 і 810, у Быхаўскім — на 5195 і 467473.
Царкоўнапрыходскія школы і школы граматы. Да цар-
коўнага ведамства адн.осіліся царкрўнапрыходскія школы
і-шкотгьГграматы. Было 2 тыпы школ-граматы — «'Йргані-
—заьййыя» і «дамашнія». Арганізаванымі лічыліся тыя, якія
адкрываліся згодйа планаў епархіяльных вучылішчных са-
ветаў у адпаведнасці з «Правіламі аб школах граматы»
1891 г. і «Палажэннем аб царкоўных школах» 1902 г. Яны
мелі штатнага настаўніка і ўключаліся ў школьную сетку
епархіяльных саветаў. Дамашнія школы не мелі абавяз-
ковых вучэбных планаў і праграм, навучанне у іх йрап,яг-
валася адну зіму. У аріанізанаютх школах граматы з двух-
гадовым навучаннем вывучаліся закон божы, чытанне цар-
коўнаславянскае і рускае, пісьмо, арыфметыка (дзеянні з
цэлымі лікамі) і царкоўныя спевы.
Царкоўнапрыходскія школы былі аднакласныя з трох-
гадовым навучаннем і двухкласныя з 4 — 5-гадовым наву-
чаннеш У аднакласнай школе у адрознеІГнё ЙД ШК0ЛЫ гріГ-
'маты “царкоўнаславянская грамата вылучалася ў асобны
прадмет. Разам з законам божым і царкоўнымі спевамі
яна забірала каля трэці вучэбнага часу. У двухкласных
школах акрамя таго выкладаліся царкоўная і айчынная
гісторыя, геаграфія (кароткія звесткі аб з’явах прыроды),
чарчэнне і, «па магчымасці», рысаванне. Вучэбныя планы
царкоўных школ былі зацверджаны ў 1902 г. «Пала-
I жэннем аб царкоўных школах праваслаўнага веравы-
V знання».
" Вышэйшага развіцця сетка царкоўных школ дасягнула
<ла рубяжы. XIX—XX стст^ На 1 студзеня 1905 г. у Бела-
русі існавала 4990 царкоўных школ (1217 царкоўнапры-
ходскіх школ і 3773 школы граматы) з 156 812 навучэнцамі
(120 036 хлопчыкаў і 36 776 дзяўчынак). 3 іх двухклас-
ных было толькі 26 школ474. 3 1906 г. у выніку ўсеагульна-
га незадавальнення насельніцтва гэтымі школамі іх сетка
пачала скарачацца. На 1 студзеня 1908 г. было 4027 школ
з 143670 навучэнцамі (110458 хлопчыкаў і 33 212 дзяў-
чынак)475. На 1 студзеня 1914 г. засталося 2813 школ з
136 900 навучэнцамі476.
Як бачна з прыведзеных даных, рэвалюцыя 1905 —
1907 гг. унесла значныя карэктывы ва ўрадавыя планы
развіцця пачатковай адукацыі. Калі на 1 студзеня 1905 г.
374 у народных вучылішчах было на 50 616 навучэнцаў менш,
чым у школах царкоўных, то на пачатак 1914 г.— на
167 845 дзяцей больш. Гэта азначала зніжэнне рэакцыйна-
га ўплыву царквы на выхаванне падрастаючых пакален-
няў, павышэнне адукацыйнага ўзроўню дзяцей працоўных,
таму што якасць навучання ў вучылішчах была вышэй-
шай, чым у царкоўных школах.
_____Формы і метады навучання ў пачатковай школе. Арга-
нізацыйныя формы навучання ў пачатковай школе заста-
валіся нязменнымі, нягледзячы на тое, што яны прыйшлі
.. ў супярэчнасць са зместам адукацыі, нават з некаторымі
ўрадавымі законапалажэннямі. Так, распаўсюджаныя на
Беларусь узорныя праграмы 1897 г. прадугледжвалі 27-ча-
совы рабочы тыдзень. Але гэта патрабавала ўвядзення 4-
гадовага навучання і павелічэння штата настаўнікаў да
двух у кожнай школе (па два аддзяленні на настаўніка).
Так як гэта было звязана з дадатковымі выдаткамі і знач-
ным павелічэннем колькасці настаўнікаў, упраўленне Ві-
ленскай вучэбнай акругі захавала трохгадовае навучанне
і 36-часовы вучэбны тыдзень.
Нягледзячы на цяжкасці, звязаныя са значным перавы-
шэннем норм навучэнцаў на аднаго настаўніка і антысані-
тарнае становішча памяшканняў, навучальны працэс у па-
чатковай школе якасна ўдасканальваўся. Гукавы метад
навучання чытанню ўжываўся ва ўсіх народных вучыліш-
чах, на яго аснове складаліся падручнікі і метадычныя рас-
працоўкі. Ужо ставілася задача яго далейшага ўдаскана-
лення, а не ўвядзення.
Такая пастаноўка пытання мела падставу, таму што не
ўсе настаўнікі дастаткова добра валодалі гэтым метадам.
У педагагічным друку грунтоўна аналізаваліся недахопы і
даваліся саветы па яго лепшаму ўжыванню. У рабоце
К- I. Ціхамірава «Навучанне грамаце» абагульняўся пера-
давы практычны вопыт лепшых настаўнікаў у гэтай спра-
ве477. Былі і другія каштоўныя працы на гэтую тэму.
Многа ўвагі ўдзялялася методыцы тлумачальнага чы-
. тання. Значная частка настаўнікаў, не атрымаўшых педа-
гагічнай адукацыі, ператварала ўрокі ў бессістэмныя гу-
таркі вакол значэння кожнага слова, у выніку чаго траціў-
ся змест, лагічная структура тэкста і самога працэсу чы-
тання навучэ.цц.аміу-'Педагагічны друк змяшчаў на сваіх
старонках канспекты лепшых урокаў тлумачальнага чы-
тання478, тым самым садзейнічаў яго ўдасканаленню, павы-
шэнню якасці навучальнай работы. Матэрыялы педагагіч-
нага друку шырока скарыстоўваліся ў настаўніцкіх семі-
-•нарыях, на педагагічных курсах. і
Перадавыя метады навучання пісьму распаўсюджвалі-
ся марудна. У гэты час пачатковыя школы пераходзілі на
Ш-.РВАЯ
ВЫСТАВКА
' УЦЕНЙЧЕСККХЬ РАБОТЬ
1»гр«г«м»гь І«Н1М« >«ммт !Л«»)ЧМд ::
• ям***'» рашві
ф
Вм'чкс.каго 0*1«^**
/І$ вНуН№""М Мйі}
Тытульны ліст справаздачы
«Первой выставкн
ученнческнх работ», 1911
««$*<">>* «49*
адначасовае навучанне чытанню
і пісьму. Аднак методыка наву-
чання пісьму заставалася яшчэ
недасканалай. Шмат часу на пер-
шапачатковым этапе трацілася
на напісанне элементаў літар, на
наступных этапах — спісванню,
пісьму пад дыктоўку, завучванню
на памяць арфаграфічных пра-
віл. У выніку і так нетрывалыя
навыкі пісьма і арфаграфічнай
пісьменнасці хутка губляліся.
Перадавыя педагогі імкнуліся
дапамагчы народнаму настаў-
ніцтву авалодаць прагрэсіўнай
детодыкай навучання пісьму| У
педагагічным друку Змяшчалася
вялікая колькасць метадычных
распрацовак, артыкулаў, у якіх
даваліся практычныя парады па
палепшанню навучання пісьму
на ўсіх этапах: выпрацоўкі гра-
фічных навыкаў, напісання элементаў літар, пераходу ад
літары да слова, методыкі тлумачальнага дыктанта, пе-
раказу творчых работ, працы над стылем пісьма; аба-
гульняўся вопыт кваліфікаваных настаўнікаў, папуляры-
заваліся ідэі прагрэсіўных рускіх педагогаў479.
Былі дасягнуты некаторыя поспехі і ў навучанні арыф-
метыцы. Шырэй стала ўжывацца навучанне лічэнню на
рэальных прадметах, рашэнні задач, складзеных на блўз-
кім да жыцця матэрыяле, больш увагі ўдзялялася вуснамў
лТчэнню, уменню выконваць складанне і адыманнена лі-
'ЧЬільніках480.
У канцы XIX — пачатку XX ст. у сельскіх школах міні-
стэрства асветы ў Беларусі, як і ва ўсёй краіне, пачалося
ўвядзенне ручной прапы, іСтавілася мэта навучання дзяцей
-тгаЙбоЛыіГ'распаўсюджанаму ў дадзенай мясцовасці рамя-
' ству. У цыркуляры міністэрства асветы ад 17 лістапада
I 1901 г. «Аб умовах, неабходных для поспеху заняткаў руч-
: ной працай у сельскай школе» прапанавалася, «каб сістэ-
; ма работ была выпрацавана ў прымяненні да патрэб і па-
\ няццяў вясковых жыхароў»4^1. Ва ўзорнай праграме міні-
Фтэрства рэкамендавала на уроках працы асвоіць выраб
усіх асноўных драўляных прадметаў сельскага быту. Ад-
нак нярэдка «ручная праца праводзілася за кошт агульна-
адукацыйнай падрыхтоўкі»482, урокаў чытання, арыфметы-
кі. Таму яна вызывала незадаволенасць бацькоў і перада-
вой педагагічнай грамадскасці. У пачатковых школах го-
рада ручная праца для хлопчыкаў у разглядаемы перыяд
не ўводзілася. Для дзяўчынак у шэрагу школ выкладалася
рукадзелле483. Дзяўчынкі навучаліся вязанню, вышыўцы,
шыццю прасцейшых вырабаў.
Школы царкоўнага ведамства па якасці навучальна-вы-
хаваўчай работы, узроўню ведаў навучэнцаў былі ніжэй
народных вучылішчаў. У большасці з іх яшчэ ўжываліся
неэфектыўныя, устарэлыя метады навучання. У інспектар-
скіх актах аб гэтых школах канстатавалася, што ў іх ска-
рыстоўваецца літараскладальны спосаб навучання чытан-
ню484. У многіх школах «справа навучання зводзіцца да
вывучэння адной малітвы», «па закону божаму поспехі
добрыя, што ж датычыцца астатніх прадметаў, то справа
пастаўлена слаба»485. Адсталасць навучальнага працэсу ў
царкоўных школах была заканамернай. Царква лічыла,
што галоўнай задачай школы з’яўляецца рэлігійнае і вер-
нападданніцкае выхаванне, а не ўзбраенне ведамі. У сот-
нях царкоўных школ усіх губерань, напрыклад у Мінскай
(у Рэчыцкім, Барысаўскім, Ігуменскім, Мінскім, Навагруд-
скім і іншых паветах) на працягу многіх гадоў не было
ныцуску486.
I У царкоўных школах ужываліся фізічныя пакаранні.
/Дб гэтым сведчаць многія дакумепты^ Напрыклад, наву-
‘чэнцы Даманавіцкай другакласнай школы Рэчыцкага па-
вета скардзіліся на настаўніка Крукоўскага, які «падвяр-
гае навучэнцаў жорсткім пабоям. Пабоі суправаджаюцца
непрыстойнай лаянкай»487.
Нізкі ўзровень навучальнай работы, рэжым муштры і
падаўлення вызывалі сур’ёзнае нездавальненне насельніц-
тва царкоўнымі школамі. На базе гэтага нездавальнення
развіваўся масавы рух за перадачу гэтых школ земствам
ці міністэрству асветы.
Гарадскія вучылішчы па Палажэнню 1872 г. Вышэйшыя
пачатковыя вучылішчыі У Беларусі толькі ў 1902 г. апош-
нія павятовыя вучылішчы былі пераўтвораны ў гарадскія
вучылішчы па_Па.іажэнню .1&72,г^На 1 студзеня 1905 г.на
тэрьітбрьп 'сўчаснай Беларусі было 39 гарадскіх вучыліш-
чаў з 7344 вучнямі488, а з іх двухкласных — 7, трохклас-
ных — 22, чатырохкласных — 10. Размяшчаліся яны ў
асноўным у павятовых цэнтрах. Угарадах павятовага пад-
парадкавання было ўсяго 6 вучылішчаў (Докшыцкае, Мір-
скае, Смаргонскае, Копыскае, Чачэрскае, Суражскае). Гэ-
та цаглядна паказвае адносіны ўлад да распаўсюджвання
павышанай адукацыі сярод непрывілеяваных саслоўяў: га-
радское вучылішча стваралася як павышаная пачатковая
школа для «сярэдніх» слаёў гарадскога насельніцтва —-
37’
рамеснікаў, дробных служачых і гандляроў, якія мелі вост-
рую патрэбу ў павышанай адукацыі. Таму існуючая сетка
гарадскіх вучылішчаў не магла задаволіць патрэбы ўказа-
ных груп насельніцтва, якія састаўлялі значную частку га-
раджан. Акрамя таго, у гарадскія вучылішчы імкнулася
аддаваць сваіх дзяцей і вясковая буржуазія. Згодна з да-
нымі канцылярыі папячыцеля вучэбнай акругі, дзеці ад-
значаных груп насельніцтва ў 1904 г. складалі ў Мінскай
губерні 76 %, у Віцебскай — 79 %, у Магілёўскай — 84 %
саставу вучняў гарадскіх вучылішчаў489. Імкнуліся ў га-
радскія вучылішчы і дзеці працоўных, якія не жадалі аб-
мяжоўвацца ніжэйшай пачатковай адукацыяй. Таму па-
трзДд ў гэтых навучальных установах была вялікай.
Вучэбны план і праграмы гарадскога вучылішча не да-
валі магчымасці пераходу яго вучняў у сярэднія навучаль-
/ ныя ўстановы/ Таму ў гады рэвалюцыі 1905— 1907 гг. раз-
гарнуўся масавы рух за перабудову зместу навучання, каб
гэты пераход стаў магчымым. У сувязі з гэтым у 1906 г.
педсаветам было дазволена па ўзгадненню з папячыцелем
вучэбнай акругі ўводзіць выкладанне дадатковых прад-
метаў490.
Пад уплывам патрабаванняў вучняў і іх бацькоў увя-
дзенне новых прадметаў набыло масавы характар, і час-
цей за ўсё — без узгаднення з папячыцелем. Педсаветы
ўводзілі замежныя мовы, алгебру, расшыралі праграмы па
фізіцы, рускай літаратуры і г. д. Па даных архіваў, гэтыя
змены адбываліся амаль ва ўсіх гарадскіх вучылішчах491.
Нягледзячы на шматпрадметнасць і значны аб’ём ве-
даў, прымянялася класная сістэма выкладання, пры якой
настаўнік вёў усе прадметы свайго класа. Гэта стварала
для педагогаў цяжкасці і, безумоўна, адбівалася на якасці
навучання. Асабліва цяжка было ў двухкласных вучылі-
шчах, дзе настаўнік адначасова працаваў з трыма аддзя-
леннямі, г. зн. па сутнасці выкладаў усе прадметы трох
класаў.
Педагагічная грамадскасць з гэтай прычыны разгляда-
ла гарадское вучылішча як устарэлы тып школы, які па-
трабуе карэннай перабудовы. Неабходна было значна пе-
рагледзець змест навучання з мэтай пераемнасці паміж
ніжэйшай пачатковай і сярэдняй школамі, форму наву-
чальнай работы, прававое становішча ў сістэме народнай
асветы. Насельніцтва, у сувязі з тым што гарадское вучы-
лішча было адзіным тыпам школы, які даваў магчымасць
атрымання павышанай адукацыі, патрабавала значнага
расшырэння іх сеткі. Неабходна было таксама вырашыць
пытанне аб допуску ў яго дзяўчынак ці адкрыцці жаночых
178 вучылішчаў гэтага тыпу. Востра стаяла пытанне і аб пра-
фесійнай падрыхтоўцы навучэнцаў у гэтым вучылішчы.
За перыяд 1905— 1914 гг. сетка гарадскіх вучылішчаў
(з 1912 г. — вышэйшых пачатковых вучылішчаў) вырасла
з 39 да 82, а навучэнцаў у іх — з 7344 да 12 432492. Пры іх
адкрываліся прафесійныя класы, аддзяленні і курсы (паш-
това-тэлеграфныя, электра-тэхнічныя, будаўнічыя і г. д.).
У большасці вучылішчаў з 1912 г. функцыяніравалі адзін
ці некалькі прафесійных класаў, аддзяленняў — форм пе-
раходу выпускнікоў гэтай школы ў вытворчасць, гандаль,
установы абслугоўвання493. Гэта не толькі зніжала няхват-
ку спецыялістаў у эканоміцы, але і паляпшала становішча
выпускнікоў, палягчала ім працаўладкаванне.
. ' 3 1909 г. па хадайніцтву насельніцтва ў многіх гарад-
і' скіх вучылішчах было дапушчана навучанне дзяўчынак у
к межах 15 % ад агульнай колька.СШ. нДйУДЭНцаіў. Аднак
''тотгбМТірЫ'ТіёраўтварэннГгарадскіх вучылішчаў у вышэй-
шыя пачатковыя ў 1912 г. дзеці абодвух полаў юрыдычна
атрымалі роўныя правы на павышаную адукацыю: дапу-
шчана адкрыццё жаночых вышэйшых пачатковых вучылі-
шчаў і сўмеснае навучанне ў змешаных без абмежаванняў.
• - Пашырэнне сеткі гарадскіх (вышэйшых пачатковых)
/ вучылішчаў практычна не зрабіла іх даступнымі для дзя-
С цей працоўных._На 1 студзеня 1914 г, у ніжэйшых пачат-
ковых школах міністэрскага і царкоўнага ведамстваў было
314 949 хлопчыкаў і 126 696 дзяўчынак, а ў вышэйшых па-
чатковых—11919 хлопчыкаў і 513 дзяўчынак. 3 параў-
нання гэтых лічбаў вынікае, што працягваць адукацыю ў
вышэйшых пачатковых вучылішчах мелі магчымасць толь-
кі адзін з 25 хлопчыкаў і адна з 245 дзяўчынак, скончыў-
шых ніжэйшую пачатковую школу.
Палажэннем аб вышэйшых пачатковых вучылішчах да-
пускаўся пераход з іх у адпаведныя класы сярэдніх школ
пасля вытрымання дадатковага экзамену па замежнай і
старажытнай мовах. Але для пераважнай большасці дзя-
цей гэты пераход быў немагчымым не толькі з-за гэтых
экзаменаў. Сярэдняя школа мела сваю сістэму падрыхтоў-
кі дзяцей у першыя класы. Гэта былі ці двухгадовыя пад-
рыхтоўчыя аддзяленні непасрэдна пры сярэдніх школах,
ці самастойныя прыватныя платныя падрыхтоўчыя пачат-
ковыя вучылішчы. Звычайна з іх цалкам набіраўся першы
клас сярэдніх навучальных устаноў, і навучэнцам вышэй-
шых пачатковых вучылішчаў адказвалі ў прыёме з-за ад-
сутнасці месцаў. Яны мелі магчымасць паступаць толькі ў
прафесійныя навучальныя ўстановы, ці непасрэдна ўклю-
чацца ў грамадскую вытворчасць пасля сканчэння прафе-
сійных класаў і аддзяленняў пры самім вучылішчы.
1 У ходзе пераўтварэння гарадскіх вучылішчаў у вышэй-
379
шыя пачатковыя ажыццяўляліся некаторыя змены ў арга-
нізацыйных формах навучання. Была зменшана колькасць
гадзін на выкладанне рускай_мовы (на 1 гадзіну), арыф-
метыкг(на- -2-гадзі1іьі),...псто.рыі і геаграфіі (на 2 гадзіны)
і'павялічана на геаметрыю (на 1 гадзіну), прыродазнаўст-
ва (на 1 гадзіну), рысаванне і чарчэнне (на 6 гадзін).
Класная усістэма выкладання была заменена на прад-
_меідувх~'
Сярэднія навучальныя ўстановы. Сетка ўрадавай ся-
рэдняй школы ў Беларусі ў 1897 г. складалася з 5 муж-
чынскіх гімназій (Віцебская, Гродзенская, Мінская, Магі-
лёўская і Слуцкая), 2 урадавых (Гомельская і Магілёў-
ская) і 4 марыінскіх (у губернскіх цэнтрах) жаночых гім-
назій, 3 рэальных вучылішчаў (Мінскае, Магілёўскае, Пін-
скае) і 4 мужчынскіх прагімназій. Усяго навучэнцаў у іх
было 4946 чалавек. У сетку прыватнай сярэдняй школы ў
1905 г. уваходзілі 1 мужчынская і адна жаночая навучаль-
ныя ўстановы I разраду з 345 навучэнцамі, 2 мужчынскія
і 10 жаночых навучальных устаноў II разраду (1020 на-
вучэнцаў) і 65 падрыхтоўчых вучылішчаў III разраду
(5555 дзяцей). У пачатку XX ст. пад уплывам грамадска-
педагагічнага руху тэмпы развіцця сеткі сярэдняй школы
павялічыліся, асабліва пасля зняцця абмежаванняў на ад-
крыццё прыватных навучальных устаноў. У 1908 г. было
10 мужчынскіх і 12 жаночых урадавых гімназій, 1 камер-
цыйнае (Мінскае) і 5 рэальных вучылішчаў, 1 мужчын-
ская прагімназія, 16 мужчынскіх і 47 жаночых прыватных
навучальных устаноў II разраду. Усяго навучэнцаў ва ўра-
давых і прыватных навучальных установах было
22 810 чал.494. У 1914 г. у Беларусі было 13 мужчынскіх і
17 жаночых урадавых гімназій, 7 рэальных і 1 камерцый-
нае вучылішчаў, 16 мужчынскіх і 23 жаночыя прыватныя
навучальныя ўстановы I разраду, 5 мужчынскіх і 40 жано-
чых — II разраду. Усяго навучэнцаў у іх было
31 328 чал.495.
Аналіз прыведзеных даных пераканаўча паказвае, што
ў развіцці сярэдняй школы ўрад улічваў толькі інтарэсы
пануючых класаў. Скасаванне абмежаванняў на развіццё
прыватных сярэдніх навучальных устаноў, дапушчэнне
скончыўшых рэальныя вучылішчы ва універсітэт, хоць і з
дадатковым экзаменам на лацінскай мове; ураўненне ў
правах урадавых і прыватных навучальных устаноў з ад-
нолькавым вучэбным курсам — усё гэта было сур’ёзнай
уступкай царызму буржуазнаму развіццю грамадства,
стварэннем умоў для поўнага задавальнення патрэб бур-
жуазіі ў адукацыі шляхам значнага пашырэння сеткі пры-
380 ватных школ. За некалькі гадоў было адкрыта столькі ся-
рэдніх школ, урадавых і прыватных, колькі было патрэбна
для задавальнення пануючых класаў у сярэдняй адукацыі.
У далейшым, пачынаючы з 1908 г., тэмпы развіцця сеткі
гэтых школ паменшыліся. Новыя школы адкрываліся ў
адпаведнасці з натуральным прыростам колькасці дзяцей
пануючых класаў. Дзеці ж працоўных, колькасць якіх
складала звыш 90 % дзяцей школьнага ўзросту, пры ад-
крыцці сярэдніх школ не ўлічваліся. Так, у 1915 г. з 17 166
навучэнцаў урадавых мужчынскіх і жаночых гімназій і
рэальных вучылішчаў сялян было 2620, ці 15 %496. Несум-
ненна, і гэтыя 15 % былі дзецьмі кулакоў, якія маглі ўно-
сіць высокую плату за навучанне.
Сістэмд народнай асветы ў Беларусі, як і ў цэлым па
' краіне, да перамогі Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі
была саслоўна-класавай, заснаванай на маёмасных і са-
слоўных прывілеях пануючых класаў на адукацыю, на аб-
межаванні достуцу працоўных да адукацыі/ Распаўсю-
джвання адукацыі сярод народных мас баялася не толькі
царскае самадзяржаўе, але і буржуазія./Таму яна дама-
галася для працоўных толькі ўсеагульнага ніжэйшага па-
чатковага навучання. У галіне сярэдняй і вышэйшай аду-
кацыі буржуазія выступала за поўную даступнасць яе для
сябе, для багатых. Гэтым і тлумачыцца поўная бяздзей-
насць Часовага ўрада ў галіне перабудовы народнай асве-
ты на аснове ўліку інтарэсаў шырокіх народных мас. Ні-
жэйшая пачатковая школа заставалася для іх «як ніжэй-
шай, так і вышэйшай наву^альнай установай»497.
У змесце адукацыі сярэдняй школы значных змяненняў
за разглядаемы перыяд не адбылося. Да пачатку 1907/08
навучальнага года быў закончаны пераход мужчынскіх
гімназій на вывучэнне толькі адной старажытнай мовы і
размеркаванне выслабаненага часу на іншыя прадметы ў
адпаведнасці з распараджэннямі 1900 — 1903 гг. 3 1906/07
навучальнага года пачаўся пераход рэальных вучылішчаў
на новы вучэбны план, які адрозніваўся ад гімназічнага
адсутнасцю старажытных моў і большым лікам гадзін, ад-
ведзеных на матэматыку, фізіку, геаграфію, рысаванне і
чарчэдіне.
. " Змест адукацыі сярэдняй школы не адпавядаў узроўню
' развіцця навукі і культуры/У вучэбным плане гімназій за-
'жоўна-.тагя "лацінская мова. 3 1901 г. былі ўведзены дзве
новыя замежныя мовы ў якасці абавязковых прадметаў у
мужчынскіх гімназіях. У жаночых гімназіях французская
і нямецкая мовы разам са спевамі, музыкай, танцамі і ры-
саваннем былі неабавязковымі. Мала ўвагі ўдзялялася хі-
міі і біялогіі. Змест адукацыі жаночых сярэдніх школ не
змяніўся. Аб’ём ведаў па асноўных прадметах (матэматы- зйі
ка, руская мова, геаграфія, прыродазнаўства) быў амаль
удвая меншы, чым у мужчынскіх. Жаночая гімназія дава-
ла ўрэзаную сярэднюю адукацыю, з агульнан колькасці
тыднёвых гадзін па вучэбнаму плану амаль 2/3 прыхадзі-
лася на замежныя мовы, рысаванне, спевы, фізічныя прак-
тыкаванні і толькі 1/3 — на матэматыку, фізіку і рускую
мову.
Навучанне дарослых. У канцы XIX — пачатку XX ст.
^узмацнідася..цяга„даросдага,,.насельніцтва да адукацыі. У
сувязі з гэтым адкрываліся школы для дарослых (нядзель-
ныя 'школы/ вяЦЭрнія'змёны’і'курсы). У 1904 г. у Беларусі
іх было 20498 з 1950 навучэнцамі (у тым ліку 1148 жан-
чын)49^
“Й'авучанне ў школах для дарослых праводзілася па ву-
{ чэбных планах і праграмах тых пачатковых школ, пры якіх
I яны існавалі, як правіла, у аб’ёме праграм для народных
Уручылішчаў. 1897_хД00. Аднак у асобных выпадках змест на-
вучання быў вышэйшы. Так, на курсах для рабочых пры
майстэрні Палескай чыгункі ў Пінску вывучаліся хімія, фі-
зіка, элементы механікі, тэхналогія металаў, чыгуначная
справа, чарчэнне, чыстапісанне501.
Улады ў большасці выпадкаў не фінансавалі школы
для дарослых, імкнуліся тым самым абмежаваць рост іх
сеткі. Аднак яны не адказвалі ў іх адкрыцці, баючыся
сур’ёзнага нездавальнення насельніцтва. Таму часцей за
ўсё гэтыя школы адкрываліся «апроч волі міністэрства ас-
веты»502, а настаўнікі ўсведамлялі свой абавязак перад на-
Настаўнікі і вучні Полацкан настаўніцкай семінарыі, 1908
382
родам і працавалі без узнагароджання. Улады ў той жа
час уважліва сачылі, каб у школы для дарослых не прані-
калі «ў якасці выкладчыкаў асобы, неблаганадзейныя ў
палітычных адносінах». Папячыцель вучэбнай акругі па-
трабаваў ад дырэкцый народных вучылішчаў «устанавіць
самы строгі выбар заснавальнікаў шол... ліквідаваць
магчымасць пранікнення ў гэта асяроддзе... нават хоць
крыху падазроных у палітычных адносінах; устанавіць
пільны нагляд за выкладаннем у гэтых ріколах»503.
Падрыхтоўка настаўніцкіх кадраў. Недастатковая ўвага
' ўлад да падрыхтоўкі настаўнікаў ужо ў першыя гады
XX ст. прывяла да значнай нястачы спецыялістаў, якія ме-
лі педагагічную адукацыю;. Аднак замест пашырэння сеткі
настаўнІцкіхсемінарый на працягу 1900—1907 гг. развіва-
лася сістэма паскоранай падрыхтоўкі настаўнікаў шляхам
адкрыцця педагагічных курсаў і іспытаў на званне настаў-
ніка. ;3 1900 г. пры гарадскіх вучылішчах адкрываліся ад-
нагадовыя курсы, а прыжаночых.гімназіях — восьмыя пе-
дагагічныя класы, пашыралася сетка камісій гіры гарад-
ё'Кіх вучылішчах для прыёму экзаменау на званне настаў:
ніка пачаткбвай школы па Правілах 1894 і 1895 гг. Ў
1906 г. жанчыны з вышэйшай адукацыяй атрымалі права
выкладання ўсіх прадметаў у гарадскіх вучылішчах і ў
малодшых класах сярэдніх навучальных устаноў„ а ў ста-
рэйшых класах сярэдніх школ — замежных моў.уАужчын
з вышэйшай адукацыяй было дазволена прызначаць вы-
Настаўнікі і семінарысты Полацкай настаўніцкай
семінарыі, 1910
383
кладчыкамі сярэдніх навучальных устаноў пасля аднаго-
двух пробных урокаў504. Гэта паменшыла нястачу настаўні-
каў, але не павысіла якасць іх прафесііінай кваліфікацыі.
' Ў1905 г. у Беларусі існавала 4 настаўніцкія семінарыі
, з 366 навучэнцамі ў асноўных і 176 — у падрыхтоўчых
С^ласах505? У 1909 г. колькасць навучэнцаў у асноўных кла-
“са'х складала 515 чалавек і 138 — у падрыхтоўчых506. Ад-
нагадовых курсаў у 1905 г. было 5 з 50 навучэнцамі. Адзі-
ных вучэбных планаў і праграм гэтыя курсы не мелі. У
кожным выпадку яны распрацоўваліся ў навучальных
установах, пры якіх адкрываліся, і зацвярджаліся папя-
чыцелем вучэбнай акругі. Тым не менш на ўсіх курсах пе-
ралік прадметаў і аб’ём праграм былі амаль аднолькавымі.
Яны з’яўляліся скарочаным варыянтам зместу адукацыі
настаўніцкіх семінарый. Так, на курсах пры Мсціслаўскім
гарадскім вучылішчы 10 урокаў у тыдзень выдзяля-
лася на ўдасканаленне агульнаадукацыйных ведаў па рус-
кай мове, арыфметыцы, геаметрыі, гісторыі, геаграфіі, пры-
родазнаўству, закону божаму ў аб’ёме праграм настаў-
ніцкіх семінарый, 12 гадзіп — на засваенне асноў дыдак-
тыкі, методык навучання чытанню, пісьму, арыфметыцы,
спевам. Улічваючы, што на курсы паступалі ў асноўным
выпускнікі школ павышаных тыпаў, з болып высокай
агульнаадукацыйнай падрыхтоўкай, чым паступаючыя ў
настаўніцкую семінарыю, вучэбныя ўлады разглядалі ад-
нагадовы тэрмін курсаў дастатковым для падрыхтоўкі на-
стаўнікаў на ўзроўні настаўніцкай семінарыі.
3 кожным годам усё большае месца ў папаўненні на-
стаўніцкіх кадраў пачатковай школы займалі іспыты на
званне настаўніка. Для такіх настаўнікаў, не меўшых спе-
цыяльнай падрыхтоўкі, з 1901 г. пры настаўніцкіх семіна-
рыях штогод праводзіліся месячныя курсы павышэння
кваліфікацыі. У іх праграму ўваходзілі гутаркі па педаго-
гіцы, методыках, кіраванню школай507.
Настаўнікаў для царкоўных школ рыхтавалі царкоўна-
настаўніцкія і другакласныя школы, якія ствараліся згод-
ўна з Налажэннем ,аб царкоўных школах 1902 г. Д,г канцы
‘І9О4'т; у гўбернях Беларусі бьіло'Г6 другакласных і 2 цар-
коўна-настаўніцкія школы з 1000 навучэнцаў508. У далей-
шым іх сетка заставалася нязменнай. Акрамя таго, адкры-
валіся і кароткатэрміновыя курсы згодна з «Часовымі пра-
*,віламі» 1899 г.
Педагагічных навучальных устаноў па падрыхтоўцы
/ настаўнікаў для гарадскіх вучылішчаў і сярэдніх школ у
Беларусі не было. Настаўнікі для іх прысылаліся з Вільні,
М.ДСКЦЬі,.ГІсцярбурга.
384 Пездавальняючыя' тэмпы росту сеткі і кантынгента на-
вучэнцаў педагагічных навучальных устаноў непазбежна
вялі да далейшага пагаршэння забеспячэння школ квалі-
фікаванымі настаўнікамі. Так, у Магілёўскай губерні ў
1909 г. з 988 настаўнікаў народных ' вучылішчаў 560
(56,7 %) не мелі пёдагагічнай адукацыі, у 1913 г. — 1381 з
1889 (73 %). Не хапала кваліфікаваных настаўнікаў і ў
другіх губернях509. Востры недахоп кваліфікавапых на-
стаўнікаў вымусіў урад ажыццявіць шэраг новых мера-
прьгемстваў па. палепшанню іх падрыхтоўкі. 3' 1907 —
1908 гг. аднагадовыя педкурсы пры гарадскіх вучылішчах
сталі пераўтварацца ў двухгадовыя510. У сакавіку 1908 г.
скончыўшых педагагічныя інстытуты жанчын было дазво-
лена дапускаць да работы ва ўсіх класах жаночых сярэд*
ніх навучальных устаноў і ў 1 — 4 класах мужчынскіх511.
У 1910 г. былі вызвалены ад агульйаадукацыйных экзаме-
наў у час іспытаў на званне настаўніка пачатковай школы
скончыўшыя гарадскія вучылішчы, калі пасля сканчэння
мінула не болып чым 5 гадоў512. 3 1911 г. пры Віленскім
настаўніцкім інстытуце ўтвараліся шасцітыднёвыя курсы
для выконваючых абавязкі настаўнікаў гарадскіх вучылі-
шчаў513, а з 1914 г.— двухмесячныя курсы для такіх жа на-
стаунікаў сярэдніх школ514:
.' Інакш была пастаўлена справа з падрыхтоўкай настаў-
нікаў замежных моў. Іспыты на званне настаўніка «новых»
моў праводзіліся ў гарадах па месцу знаходжання ўпраў-
лення вучэбнай акругі па зацверджаных міністэрствам ас-
; веты праграмах у экзаменацыйным камітэце, а ў іншых
• гарадах — у экзаменацыйным камітэце з настаўнікаў ся-
* рэдніх навучальных устаноў пад старшынствам аднаго з
Чцафэ,&тараў5154 Аб’ём патрабаванняў быў высокі, і не ўсе
вытрымлііГаш экзаМены. У Віленскай вучэбнай акрузе ў
1914 г. у сярэдніх навучальных установах вышэйшую аду-
кацыю мела меншасць выкладчыкаў замежных моў516.
3 1911 г. земствы і дырэкцыі народных вучылішчаў па-
чалі масавую перападрыхтоўку не маючых педагагічнай
адукацыі настаўнікаў пачатковых школ на кароткатэрміно-
вЫх курсах пры настаўніцкіх семінарыях і вышэйшых па-
чатковых вучылішчах517.
Значным крокам у паляпшэнні падрыхтоўкі педагагіч-
ных кадраў было адкрыццё ў 1909 — 1916 гг. трбх
настаўніцкіх інстытутаў (Віцебскі — 1910, Магілёўскі —
1913, Мінскі—1914 гг.) і 5 настаўніцкіх семінарый
(Рагачоўская мужчынская — 1909, 4 жаночыя: Ар-
шанская — 1911, Барысаўская — 1915, Гомельская — 1915,
Бабруйская — 1916 гг.). У 1916 г. у Беларусі было 3 на-
стаўніцкія інстытуты (187 навучэнцаў), 9 настаўніцкіх се-
мінарый (каля 1000 навучэнцаў) і 7 двухгадовых педкур-
13. Зак. 2605
385
саў (288 навучэнцаў)518. Аднак па-ранейшаму кваліфіка-
ваных.настаўнікаў не хапала.
Прававое і матэрыяльнае становішча настаўнікаў Бе-
іларусі, асабліва ў пачатковай школе, было цяжкім. У су-
вязі з ростам рэвалюцыннага руху ў народных масах і
) ўдзелам у ім народных настаўнікаў узмацніўся нагляд за
' іх благанадзейнасцюД Педагогам забаранялася «ўключац-
'ца ў"йкія б то ні было грамадскія справы», пісаць прашэн-
ні і скаргі ад сялян, звяртацца з якімі-небудзь асабістымі
просьбамі да вышэйшага начальства, мінуючы дырэкцыі
народных вучылішчаў519. Шырокія памеры прыняло заах-
вочваемае вучэбнымі ўладамі сачэнне царкоўных служкаў
і мясцовых улад за паводзінамі настаўнікаў. Прававое '
становішча народнага настаўніка паказваецца ў аўтабія-
графічнай трылогіі народнага пісьменніка ’Беларусі Я- Ко-
ласа «На ростанях».
Матэрыялы аб цяжкім становішчы народных настаўні-
каў змяшчаліся і ў друку. Так, у часопісе «Народное обра-
зованне в Внленском учебном округе» гаварылася, што ў
Рагачоўскім павеце «з усіх бакоў гучаць галодныя стогны
настаўнікаў», яны на працягу пяці месяцаў не атрымлі-
ваюць жалавання520. «Цяжар галечы, частыя галадоўкі,
адсутнасць сродкаў на выхаванне дзяцей, бяспраўе — усё
гэта знішчае ў настаўніка ўсялякую энергію да школьнай
справы^21. '
> Газета «Віцебскія губернскія ведамасці» ў артыкуле
/ «Нататкі сельскага настаўніка» (чэрвень 1904 г.) падымае
• пытанне аб матэрыяльным і прававым становішчы сель-
' скага настаўніка як вастрэйшую грамадскую праблему.
< Яна прывяла шэраг фактаў з пісем настаўнікаў аб «стра-
) шэннай галечы» настаўнікаў і «самавольстве мясцовых за-
хправілаў» у адносінах да іх і сцвярджала, што бяспраўе і
галеча прыводзяць да масавых уцёкаў настаўнікаў з сель-
скіх школ. Гэта «паралізуе справу народнай асветы».
Такім чынам, народныя настаўнікі знаходзіліся ў невы-
носным прававым і матэрыяльным становішчы. «Расія бед--
ная,— пісаў У. I. Ленін,— калі гутарка ідзе аб жалаванні
народных настаўнікаў. Народныя настаўнікі галадаюць і
мерзнуць у неацепленых і амаль нежылых хатах. Народ-
ныя настаўнікі жывуць разам з жывёлай, якую сяляне зі-
мой бяруць у хату. Народных настаўнікаў цкуе кожны
ўраднік, кожны вясковы чарнасоценец ці дабравольны
ахраннік ці сышчык, ужо не кажучы аб прыдзірках і прасле-
даваннях з боку начальства»522. Гэтыя ацэнкі цалкам ад-
носіліся і да становішча народных настаўнікаў у Беларусі.
38« I
ПРАФЕСІЯНАЛЬНЫЯ НАВУЧАЛЬНЫЯ
УСТАНОВЫ
Хуткае развіццё прамысловасці, чыгуначнай сеткі і ра-
меснай вытворчасці з’явілася найважнейшай перадумовай
стварэння навучальных устаноў ніжэйшай прафесіяналь-
на-тэхнічнай адукацыі.
У 1901 г. былі некалькі расшыраны задачы і змест на-
вучання ў старэйіпым на Беларусі ,Горацкім рамесным ву-
чылішчы. У новым яго статуце гаварыдася аб тым, штовы-
пускнікі атрымаюць спецыяльныя пазнанні, неабходныя
пры выкананні некаторых нескладаных механічных работу
прымяненні да патрэб сельскай гаспадаркі, напрыклад, вы-
раб і рамонт сельскагаспадарчых прылад, механічных ру-
хавікоў, стварэнне найпрасцейшых сельскагаспадарчых
майстэрань і г. д. Акрамя таго, мелася на ўвазе рыхтаваць
у вучылішчы выкладчыкаў' для ніжэйшых рамесных сель-
скагаспадарчых школ. Крыху пазней мэта навучання была
яшчэ раз удакладнена і стала зводзіцца да падрыхтоўкі
майстроў, практычна знаёмых з вырабам земляробчых ма-
шын і прылад. Навучанне выхаванцаў заключалася галоў-
ным чынам у знаёмстве з сталярным, такарным па дрэве,
такарным па металу, слясарным і кавальскім рамёствамі
для вырабу, выпраўлення і выкарыстання земляробчых
машын і прылад. Пры гэтым большая ўвага звярталася на
догляд паравых машын і лакамабіляў.
У 1911 г. рамеснае вучылішча было пераўтворана ў
гельскагаспадарча-рамеснае, пры гэтым яго функцыі за-
сталіся нязменнымі, была толькі дабаўлена падрыхтоўка
манцёраў для складаў сельскагаспадарчых машын і пры-
лад. У канцы 1918 г. Горацкае вучылішча было пераўтво-
рана ў адзіную працоўную школу.
Гомельскае чыгуначнае вучылішча Міністэрства піля-
хоў зносін, у якім навучалася зв'ыіП ста чалавек, вяло пад-
рыхтоўку слесараў, слесараў-зборцічыкаў, кавалёў, сталя-
роў, а таксама токараў па дрэве. Пасля заканчэння рабо-
чыя накіроўваліся галоўным чынам у рамонтныя майстэр-
ні Лібава-Роменскай чыгункі.
Мінская школа рамесных вучняў была адкрыта ў1896г.,
мела сталярнае і слясарнае аддзяленні для навучання ра*
меснай працы хлопчыкаў ва ўзросце 11 — 12 гадоў. Школа
была размешчана ў, двухпавярховым драўляным доме, дзе
знаходзіліся майстэрні, класныя пакоі, бібліятэка і інш. 387
Быхаўская ніжэйшая рамесная школа, у складзе якой
'былі слясарнае і кавальскае аддзяленні, адкрылася ў
1896 г. У сувязі з адсутнасцю будынка было вырашана вы-
карыстаць наёмнае памяшканне. Пакуль яго шукалі, пры-
стасоўвалі — мінула некалькі гадоў. Драўляны двухпавяр-
ховьр дом, свіран і сялянская лазня — вось усе вучэбна-
вытворчыя плошчы. Для вучобы не.былі створаны нават
мінімальныя ўмовы: адсутнічалі майстэрні, вучэбнае аб-
сталяванне, інструмент, наглядныя дапаможнікі. Заняткі
фактычна пачаліся толькі з 1900 г.
3 1892 г. у Клімавічах функцыяніраваў рамесны клас
пры Ціманаўскім народным вучылішчы. У 1908 г. ён быў
рэарганізаваны ў ніжэйшую рамесную школу са слясарна-
кавальскім і сталярна-такарным аддзяленнямі. Мэтай та-
кіх школ было «дастаўляць сялянскаму насельніцтву, ак-
рамя галоўнай крыніцы існавання — зямлі, і іншыя дапа-
можныя сродкі да заработку паведамленнем рамёсных ве-
, даў і ўменняў і прадастаўленнем такім чынам магчымасці
прысвячаць вольны час на працягу зімовых месяцаў на за-
няткі рамяством». Школа была размешчана ў прыстаса-
ваных для яе двух былых карпусах канюшань і іншых пад-
собных памяшканняў. Ракаўская ніжэйшая рамесная шко-
ла была адкрыта ў 1907 г. у складзе трох аддзяленняў:
с.талярнага, слясарнага і кавальскага. Фінансаванне шко-
лы на сябе ўзяла Мінская губернская земская ўправа.
Мінскае ніжэйшае культурна-тэхнічнае вучылішча па-
чало функцыяніраваць у 1904 г. Тут вывучаліся культыва-
цыі балот, культуры кармавых раслін, выкананне нескла-
даных культурна-тэхнічных работ, такіх, як будаўніцтва
простых меліярацыйных сістэм, умацаванне равоў, пасадка
лесу па пясках, культывацыя лугоў і пашаў. Вучылішча
ўтрымлівалася за кошт дапамогі і ўзносаў земскіх і гра-
мадскіх арганізацый, а таксама платы, якая бралася з вуч-
няў за навучанне.
У маёнтку «Зачэрне» Віцебскай губерні з 1894 г. існа-
вала школа, якая агтрымала назву Зачарнянская.' Тут
атрымлівалі прафесію будучыя паляводы, жывёлаводы, са-
даводы і агароднікі.
Мазырская ніжэйшая рамесная школа была адкрыта ў
1907 р. для ладрыхтоўкі сталяроў, слесараў па вытворчасці
, бляшанага хатняга начыння і посуду, а таксама найпрас-
цейшага віду лямп. Памяшканне школы, паводле слоў
загадчыка, зусім не адпавядала прызначэнню — цеснае, сы-
рое і цёмнае: «мала было жадаючых тут вучыцца, прыхо-
дзілася амаль што сілай цягнуць у школу вучняў, гарад-
,.. ское ўпраўленне Мазыра да школы ставілася індэферэнт-
3$8 на»523.
Рэчыцкая ніжэйшая рамесная школа існавала з 1907 г.
У яе саставе меліся слясарнае і сталярнае аддзяленні.
Уласнага памяшкання школа не мел'а, і яе давялося раз-
мясціць у наёмным будынку. Адсутнічала мінімальна не-
абходнае абсталяванне. На просьбы загадчыка школы аб
дапамозе папячыцель Віленскай вучэбнай акрўгі аДказваў
адмоўна. У 1909 г. папячыцель пісаў: «...набыццё рухаві-
ка не з’яўляецца пільнай неабходнасцю. Што датычыць
фрэзернага станка, і без яго школа можа зусім лёгка абы-
ходзіцца. Электрычнае асвятленне хоць і пажадана, але
яно не з’яўляецца прадметам першай неабходнасці»524.
У 1908 т. былі адкрыты Гарадоцкая і Дрысенская ні-
жэйшыя рамесныя школы. Першая з кавальска-слясар-
ным аддзяленнем, другая — са слясарна-такарна-каваль-
скім і сталярна-такарным аддзяленнямі. Дрысенская шко-
ла размяшчалася ў будынку былога казённага віннага
склада; да адкрыцця школы рэканструкцыя яго яшчэ не
была закончана, слясарная майстэрня зусім адсутнічала,
з-за адсутнасці памяшканняў не ’ўдавалася стварыць і
кузню. У сувязі з недахопам сродкаў, адпускаемых на рас-
ходы па ўтрыманню школы, па хадайніцтву школьнага
савета ў 1912 г. была павялічана плата з вучняў за наву-
чанне на 66 % 525. Пазней была адкрыта ў Віцебскай гу-
берні ніжэйшая рамесная школа кавальска-сЛясарнага ра-
мяства ў Лоўжы. Такая ж вучэбная ўстанова была адкры-
та і ў Нягневічах Навагрудскага павета Мінскай губерні.
Для навучання юнакоў была адкрьіта школ'а па падрых-
тоўцы слесараў, сталяроў і кавалёў, па вырабу і рамонту
сельекагаспадарчых прылад і іншых прадметаў сельска-
гаспадарчага ўжытку.
У 1911 — 1912 гг. былі створаны чыгуначныя вучыліш-
чы пры станцыі Мінск і два такія вучылішчы ў Баранаві-
чах пры Аляксандраўскай і Палескай чыгунках.
Мінская школа рамесных вучняў, Аляксандраўскае ра-
меснае вучылішча ў Гродна былі падпарадкаваны міні-
стэрству народнай асветы, сельскагаспадарчыя школы і
Горацкае рамеснае вучылішча — галоўнаму • ўпраўленню
земляробства і землеўпарадкавання, Гомельскае тэхніч-
нае чыгуначнае вучылішча — міністэрс.тву шляхоў зносін.
Акрамя пералічаных навучальных устаноў, на тэрытбрыі
Беларусі працавалі і іншыя ніжэйшыя прафесіянальныя
школьг. у Мінскай губерці —Мінская жаночая прафесіяна-
льная школа, у Магілёўскай губерні — Магілёўскае яўрэй-
скае вучылішча, Зіноўеўская школа садовых рабочых,
практычная школа жывёлаводаў у маёнтку Ляўкі (Ко-
пысь), Смальянская ніжэйшая сельскагаспадарчая шко-
ла, у Віцебскай губерні — Мала-Лісьвідская практычная
389
школа садоўніцтва, Лужаснянскае ніжэйшае сельскагас-
падарчае вучылішча, Полацкае двухкласнае прафесія-
нальнае жаночае вучылішча, Полацкая ніжэйшая лясная
школа, у Гродзенскай губерні — яўрэйскае рамеснае вучы-
лішча ў Гродна, Кобрынская прафесіянальная школа. У
гэтых навучальных установах рыхтаваліся рамеснікі для
саматужных майстэрань, садовыя рабочыя, рабочыя па
пасадцы і догляду лесу, жывёлаводы.
Усяго ў 25 ніжэйшых прафесіянальных навучальных
установах Беларусі на 1 студзеня 1910 г. навучалася 1511
вучняў. Самым большым па колькасці навучэнцаў было
Горацкае рамеснае вучылішча, якое налічвала 98 вучняў.
Найменшая колькасць вучняў была ў Дрысенскай ніжэй-
шай.рамеснай школе. Малалікасць ніжэйшых прафесія-
нальных вучылішчаў і школ тлумачыцца шэрагам пры-
чын. Царскі ўрад не клапаціўся аб развіцці рамесных
школ, на іх будаўніцтва не выдзяляліся неабходныя срод-
кі, адсутнічала належная вучэбная база: не хапала клас-
ных памяшканняў, майстэрань для вытворчага навучан-
ня, рамеснага абсталявання, падручнікаў. Сур’ёзнай пра-
блемай было размяшчэнне вучняў для вытворчага наву-
чання за сценамі школы і размеркаванне іх на работу
пасля заканчэння вучобы. Свафодныя рабочыя месцы ад-
су.тнічалі, таму навучэнцы выкарыстоўваліся на пабягуш-
ках. Утрымліваліся вучылішчы часткова за кошт дзяр-
жаўнага ведамства, да якога яны належалі, за коштзем-
стваў, платы, спаганяемай за навучанне, і добраахвотных
ахвяраванняў прыватных асоб. Урадавыя органы зніжалі
размеры субсідый, спасылаючыся на неабходнасць паве-
лічэння мясцовых узносаў і прыцягнення сродкаў прыват-
ных асоб. Многія вучні, не маючы магчымасці ўносіць
плату за навучанне, выключаліся з навучальных устаноў
або самі пакідалі школу. У 80-х гг. было створана Мін-
скае таварыства па дапамозе вучням, якое арганізавала
збор сродкаў для аказання дапамогі бяднейшым вучням526.
Але гэта мера не магла даць колькі-небудзь станоўчых
. вынікаў, бо магчымасці таварыства былі вельмі абмежа-
ванымі.
Узносы земстваў на ўтрыманне рамесных школ скла-
далі 200 — 500 руб. на школу ў год. Разлікі на ўзносы
прыватных асоб для ўтрымання школ не апраўдваліся:
колькі-небудзь значных сум не паступала.
Адной з форм навучання рамяству ў дарэвалюцыйнай
Расіі былі рамесныя аддзяленні пры ніжэйшых агульна-
адукацыйных школах. Кожнае з гэтых аддзяленняў наліч-
вала адзін або болып класаў, дзе шляхам практычнага
390 навучання з вельмі абмежаваным аб’ёмам тэарэтычнай
падрыхтоўкі вучні атрымлівалі рамесныя навыкі пераваж-
на па прафесіях ручной працы. Тут, напрыклад, рыхтава-
лі бондараў, умельцаў па пляценню кошыкаў, пераплёт-
чыкаў, вязальшчыкаў, каруншчыц, золаташвачак, краў-
цоў, шаўцоў, сталяроў і інш. Утрымліваліся гэтыя аддзя-
ленні за кошт мясцовых рэсурсаў або сродкаў прыватных
асоб, а таксама платы, спаганяемай за навучанне. У Бела-
рускіх губернях у 1910 г. было 15 такіх аддзяленняў, у
якіх навучалася 609 вучняў. Найболын буйнымі былі: ра-
месныя аддзяленні пры Хомскім 2-класным народным ву-
чылішчы і Нова-Камянецкім Гродзенскай губерні, рамес-
нае аддзяленне пры Ульскім 2-класным народным вучы-
лішчы Віцебскай губерні, электратэхнічнае аддзяленне
пры Мінскім яўрэйскім 4-класным вучылішчы, рамеснае
аддзяленне пры Слуцкім гарадскім 2-класным вучылішчы
Мінскай губерні, рамеснае аддзяленНе пры Магілёўскім
першым гарадскім вучылішчы, прафесіянальнае аддзялен-
не пры жаночай прыватнай гімназіі ў Магілёўскай гу-
берні.
Для навучання дзяцей рдмяству пры агульнаадука-
цыйных школах ствараліся таксама рамесныя класы, якія,
як'правіла, ўласНай вучэбнай'базы нё мелі.’У іх адсутні-
чалі майстэрні і колькі-небудзь складанае абсталяванне,
бо мэтай навучання было авалоданне найболып простай
ручной апрацоўкай дрэва і металу, ручной працай па кар-
дону, рукадзеллем, шыццём, пераплётнымі работамі, вы-
рабам бытавых прадметаў са скуры і інш. Заняткі насілі
толькі практычны характар. Рацыянальнай пастаноўцы
навучання рамяству ў рамесных аддзяленнях і класах пра-
цы перашкаджалі недахопы матэрыяльных сродкаў для
забеспячэння памяшканнямі, абсталяваннем і для ўтры-
мання адпаведнага персаналу, прафесійная некампетэнт-
насць многіх выкладчыкаў, поўная нераспрацаванасць сі-
стэмы навучання, адсутнасць кваліфікаванага кантролю
за дзейнасцю аддзяленняў і класаў. Зыходзячы з гэтага,
падрыхтоўка кваліфікаваных рамеснікаў аказвалася ў
большасці выпадкаў не эфектыўнай, вынікі гэтага наву-
чання пры існуючай арганізацыі класаў былі нездаваль-
няючымі. ,
У 1912 г. міністэрства народнай асветы выдала цырку-
ляр, якім дазвалялася ўзбуджаць хадайніцтва аб адкрыц-
ці рамесных аддзяленняў і класаў ручной працы толькі ў
выпадку адкрыцця вучылішча, пры якім намячаецца іх
арганізаваць, або калі ёсць памяшканне, дзе на аднаго на-
вучэнца прыпадае ад 0,7 да 1 квадратнага сажня вучэб-
най плошчы.
Пры праектаванні новага будынка вучылішча майстэр- 391
ні для рамесных аддзяленняў або класаў прапаноўваласі}
выносіць з вучэбнага корпуса. Гэты цыркуляр ускладніў
у далейшым адкрыццё рамесных аддзяленняў і класаў
пры існуючых школах.
Прафесіянальнае навучанне ажыццяўлялася таксама
на курсах, у майстэрнях, ствара,емых пры рамесных вучы-
лішчах, грамадскіх арганізацыях і пры манастырах. У Бе-
ларусі было 6 курсаў і майстэрань, дзе навучалася 180
чалавек па спецыяльнасцях ткачоў, чарцёжнікаў, вязаль-
шчыц панчр^, пасечнікаў, рукадзельніц, жывёлаводаў.
Такім чынам, у розных формах. ніжэйшага прафесія-
нальнага навучання дарэвалюцыйнай Беларусі было заня-
та ўсяік> 3535 чалавек.
Некалькі дзесяткаў навучдльных устаноў, рамесных
аддзяленняў, класаў ручной працы, курсаў і аддзяленняў
майстэрань’ не здавальнялі патрэбнасцей эканомікі ў ква-
ліфікаваных рабочых. У цыркуляры міністэрства народ-
най асветы ў 1913 г. падкрэслівалася, што колькасць ра-
месных навучальных устаноў не адпавядае запатрабаван-
ням як прамысловасці, так і сельскай гаспадаркі. Віцебскі
губернатар на адкрыцці III чарговага земскага схбду за-
явіў: «...на жаль, наша губерня бедная на тэхнічныя, ра-
Месныя і прафесіянальныя навучальныя ўстановы». У су-
вязі з гэтым быў складзены пералік навучальных устаноў,
якія б трэба было адкрыііь, сярод іх: ніжэйшая рамесная
школа ў Лепелі, школа рамесных вучняў у Полацку, сель-
скагаспадарчая школа ў Асвеі, расшырыць існаваўшыя
ніжэйшыя - рамесныя школы ў Гарадку і Лоўжы527. Але
ўсе гэтыя добрыя пажаданні засталіся на паперы.
Звяртае на сябе ўвагу вузкае кола спецыяльнасцей, па
якіх праводзілася рамеснае навучанне. -Так, з металаапра-
цоўкай былі звязаны толькі прафесіі слесара, токара, ка-
валя. Не зусім развітая заводская вытворчасць, несклада-
ны характар выпускаемай прадукцыі, прымяненне пера-
важна ручной працы ў тэхналагічным працэсе не патра-
бавалі яшчэ вузкай спецыялізацыі сярод рабочых. Акрамя
таго,. болыпасць навучальных устаноў не былі звяза-
ны з канкрэтнымі прамысловымі прадпрыемствамі, арыен-
таваліся на вытворчасць наогул і дробную рамесную вы-
творчасць у прыватнасці,-.
Кожцы тып ніжэйшай прафесіянальнай навучальнай
установы меў свой статут або палажэнне, у якім знаходзі-
лі адлюстраванне мэта дзейнасці, крыніца матэрыяльнага
ўтрымання, парадак кіравання, правілы камплектавання,
тэрміны навучання, парадак назначэння і функцыі загад-
чыка і іншых службовых асоб, вучэбны план.
392 Ніжэйшыя рамесныя школы камплектаваліся дзецьмі
ва ўзросце ад 13 да 16 гадоў. У статутах гэтых школ было
запісана аб прыёме ў нанучальныя ўстановы асоб' усіх
саслоўяў і веравызнанняў. Але гэты запіс насіў практычна
фармальны характар, бо за вучобу трэба было плаціць і
мець пэўны агульнаадукацыйны ц»нз, што было даступна
далёка не ўсім працоўным ва ўмовах царскай Расіі. Для
паступлення ў школу трэба было прадставіць пасведчанне
аб заканчэнні курса пачатковага вучылішча, а ад пасту-
паючых у рамеснае вучылішча патрабавалася мець агуль-
ную адукацыю ў аб’ёме пачатковай школы. Узрост пасту-
паючых у рамеснае вучылішча вызначаўся 11 — 17 гадоў.
Пры прыёме праводзіліся іспыты.
У школы рамесных вучняў без' экзаменаў прымаліся
дзеці, якія закончылі народныя пачатковыя, царкоўнапры-
ходскія, гарадскія і прыходскія вучылішчы. Тыя ж, хто
не меў устаноўленай адукацыі, падвяргаліся іспытам. Уз-
рост паступаючых— 12— 15 Тадоў. Для вучобы ў рамес-
ных аддзяленнях і класах ручной працы прымаліся дзеці
не маладзей як 14 гадоў, якія пераважна валодалі ведамі
па агульнаадукацыйных прадметах у аб’ёме курса пачат-
ковай школы528.
Па сацыяльнаму паходжанню сярод вучняў ніжэйшых
прафесіянальных навучальных устаноў пераважалі дзеці
сялян і небагатых гараджан (мяшчан). Так, у Мазырскай
ніжэйшай рамеснай школе. ў верасні 1907 г. навучаўся 31
чалавек, у тым ліку з мяшчан было 15, з сялян — 16 чала-
век529. Прыкладна такім жа быў сацыяльны састаў наву-
чэнцаў і ва ўсіх іншых ніжэйшых прафесіянальных
навучальных установах Беларусі. . .
Змест прафесіянальна-тэхнічнага навучання вызначаў-
ся перш за ўсё агульнымі мэтамі, якія былі пастаўлены
перад ім і вынікалі з патрабаванняў ручной рамеснай вы-\
творчасці. Прафесіянальна-тэхнічная адукацыя ўяўляла, \
сабой невялікі набор найпрасцейшых тэхнічных, тэхнала-
гічных ведаў, навыкаў і ўменняў. Прымітыўны змест вы-
творчага навучання вызначаўся агульнай слабай тэхнічнай
аснашчанасцю вытворчасці, нізкім узроўнем яе механіза-
цыі, відамі выкарыстоўваемых матэрыялаў і найпрасцей-
шай тэхналогіяй іх апрацоўкі.
Ва ўсіх тыпах-школ ажыццяўлялася няспыннае ідэа-
лагічнае ўздзеянне на падлеткаў-вучняў з мэтай фармі-
равання ў іх глыбокай рэлігійнасці, паслухмянасці, верна-.
падданніцкіх пачуццяў.
393
ПЕДАГАГІЧНАЯ ДУМКА
Дзейнасць К. В. Яльніцкага ў Беларусі. Вядомым педа-
гогам-метадыстам, які ўнёс пэўны ўклад у развіццё педа-
гарічнай думкі, быў Канстанцін ВасіЛьевіч Яльніцкі
(1840— 1917). Ен з’яўляўся аўтарам многіх вучэбных да-
паможнікаў і падручнікаў па педагогіцы, гісторыі педаго-
гікі, методыцы рускай мовы. Ім напісана болыв як 400 пе-
дагагічных прац і метадычных артыкулаў, якія публікава-
ліся ў спецыяльных часопісах Расіі, Віленскай вучэбнай
акругі, выходзілі асобнымі выданнямі.
Ў 1868 г. К. В. Яльніцкі быў назначаны выкладчыкам
славеснасці Мазырскай гімназіі, дзе працаваў больш як
два гады. У 1872 г. ён закончыў вышэйшыя педагагічныя
курсы, затым быў выкладчыкам у Сібірскай ваеннай гім-
назіі. У час летніх канікул кіраваў педагагічнымі курсамі
для настаўнікаў пачатковых школ ва Уладзімірскай, Вяц-
кай, Самарскай, Арлоўскай, Іркуцкай, Мінскай, Магілёў-
скай і іншых губернях. У 1908 г. К- В. Яльніцкі зноў пе-
раехаў у Беларусь, выкладаў у восьмым педагагічным
класе Парыцкага жаночага духоўнага вучылішча. Летам
1909 г. ён кіраваў Мінскімі педагагічнымі курсамі.
У сваіх працах К. В. Яльніцкі выказаў шэраг вйжных
думак па пытаннях дыдактыкі, пёршапачатковага наву-
чання грамаце, падрыхтоўкі народных настаўнікаў. Асаб-
ліва заслугоўвае ўвагі яго літаратурна-педагагічная дзей-
насць па прапагандзе ідэй рускіх педагогаў. Найбольш вя-
домыя яго кнігі: «Я. А. Коменскнй н его педагогнческне
нден» (1893), «Воспнтанне н обученне в семье н школе»
(1898); «Прнвычкн н нх значенне в воспнтаннн» (1899);
«Об-ьясннтелНное чтеннё стнхотвореннй н басен» (1902);
«К. Д. Ушннскнй» (1903); «Русскне педагогн второй поло-
внны XIX в.»; «Осноцы начального школьного воспнтання
н обучення» ^1904); «Школьное обученне» (1907); «Курс
дндактнкн» (1909); «Методнка начального обучення оте-
чественному языку (для учнтельскнх семннарнй)» (1910);
«Обіцая дндактнка» (1912); «Классное чтенне пронзведе-
Ннй, нзучаемых в начальных школах» (1914); «Преподава-
нне педагогнкн»; «Педагогнческая хрестоматня»; «Мыслн
н чувства, выраженные в поэтнческнх пронзведеннях»;
«Сельскнй учнтель как професснональный деятель» (пра-
мова, сказаная пры акце закрыцця Мінскіх летніх педага-
394 гічных курсаў у 1910 г.) 530 і інш. У часопісе «Народное
образованне в Внленском .учебном округе» ў 1911—1914 гг.
педагог апублікаваў некалькі артыкулаў па чытанню і
рускай мове531. Многія працы К. В. Яльніцкага некалькі
разоў перавыдаваліся, некаторыя былі перакладзены на
балгарскую мову.
К. В. Яльніцкі высока цаніў дасягненні рускай педаго-
гікі і ўказваў на ўзмоцненую літаратурна-педагагічную
дзейнасць у Расіі ў другой палавіне XIX ст. Педагогаў та-
го часу называў «учнтелямн-наставннкамн»532 і прапаган- \
даваў іх ідэі533. 3 рускіх педагогаў другой палавіны
XIX ст. К. В. Яльніцкі вышэй за ўсіх ставіў К. Д. Ушын-
скага. Ен пісаў, што К. Д. Ушынскі сваімі разумнымі ар-
тыкуламі і жывым словам абуджаў у рускім грамадстве
педагагічную думку, «Родным словом» зрабіў першапа-
чатковае навучанне з «горкага», цяжкага — «салодкім»;
«Прнложеннем к «Родному слову» раскрыў рускай маці і
'рускаму настаўніку тайну лёгкага і паспяховага пачатко-
вага навучання, нарэшце, сваёю «Педагогнческой антро-
пологней» («Человек как предмет воспнтання») указаў
вучням і выхавальнікам, дзе трэба шукаць асновы для /
вырашэння вучэбна-выхаваўчых пытанняў534. У рабоце пра'
К. Д. Ушынскага ён прыводзіць словы вядомага рускага
педагога Д. Д. Сямёнава: «Калі ўвесь славянскі свет. га-
нарыўся Я. А. Каменскім, Швейцарыя — Песталоці, Гер-
манія — Дыстэрвегам, то мы, рускія, не забудзем, што ся-
род нас'жыў і вучыў К- Д. Ушынскі!»535.
У Беларусі, пачынаючы з 80-х гг., у навучальных уста-
новах шырока карысталіся падручнікамі К. В. Яльніцкага.
У жаночых сярэдніх навучальных установах, напрыклад, \
педагогіка вывучалася па яго падручніку, у аснову якога |
была пакладзена «Праграма па падрыхтоўцы для спецы- 1
яльных класаў жаночых навучальных устаноў», распраца- )
ваная К. Д. Ушынскім. «Курс дндактнкн» і «Методнка
начального обучення родному языку» былі настольнымі
кнігамі для настаўнікаў пачатковых школ.
Асноўныя свае метадычныя працы К. В. Яльніцкі пры-
свяціў навучанню пісьму і чытанню («Методнка начально-
го обучення отечественному языку», 1910; «Классное чте-
нне пронзведеннй, н^учаемых в начальных школах. Обь-
ясннтельное чтенне», 1914; «Об'ьясннтельное чтенне стн-
хотвореннй н басен», 1902 і інш.).
Заслугоўваюць увагі працы К. В. Яльніцкага па пытан-
нях педагагічнай падрыхтоўкі настаўнікаў, адукацыі жан-
чын наогул і педагагічнай, у прыватнасці, падрыхтоўкі
іх да выкладчыцкай дзейнасці.
К. В. Яльніцкі выказаў цікавыя думкі пра народнага
настаўніка: «Настаўнік павінен мець тыя станоўчыя якас- 395
ці, без якіх яму немагчыма асвятляць жыццёвы шлях ін-
шым»636. ён лічыў, што паспяховасць выкладання зале-
жыць ад цікавасці, з якой настаўнік адносіцца да сйаёй
дзейнасці. Настаўнік абавязаны з любоўю адносіцца да
дзяцёй. На думку педагога, гэта любоў павінна быць ра-
зумнай: не песціць і не патураць іх капрызам. Разумная
любоў не выключае ў пэўнай меры строгасці настаўніка,
які павінен быць справядлівым і праяўляць хамавалодан-
не. «Спакойныя вытрыманыя дзеянні настаўніка мацней
уплываюць на вучняў»537. К- В. Яльніцкі асуджаў пака-
ранне, якое прыніжае годнасць вучня: «Пакаранням, якія
ганьбяць вучняў, не павінна быць месца ў школе»538. На-
стаўнік павінен кіравацца ў сваёй педагагічнай дзейнасці
веданнем і педагагічным тактам, які правільна ўказвае
яму, як трэба рабіць у тым ці іншым выпадку. Добры на-
стаўнік з’яўляецца для вучняў узорам працавітасці.
Погляды К. В. Я'льніцкага былі супярэчлівымі. Ен не
разумеў класавай сутнасці выхавання. Мэту выхавання ён
вызначаў, зыходзячы са школьнай паліхыкі царскага са-
мадзяржаўя539, рэлігію лічыў найважнейшым сродкам ма-
ральнага выхавання, а закбн божы-— неабходным прад-
метам школьнапа курса. Паспяховасць маральнага выха-
вання ацэньваў таксама супярэчліва — наяўнасцю ў вы-
хоўваемых такіх якасцей, як стараннасць, павага да свай-
го абавязку, спачуванне да іншых людзей і разам з тым
рэлігійнасць, паслухмянасць і г. д.540.
Падзяляючы погляды ліберальнага асветніцтва пэў-
нага кола рускай інтэлігенцыі, К- В. Яльніцкі разам з тым
у сваіх працах выказаў і прагрэсіўныя педагагічныя ідэі
па пытаннях дыдактыкі, навучанню першапачатковай гра-
маце, падрыхтоўцы народных настаўнікаў. Асабліва за-
слугоўвае ўвагі яго грамадска-педагагічная і літаратурная
дзейнасць па раепаўсюджванню ідэй рускіх педагогаў.
Педагагічная дзейнасць іпогляды К. 1. Ціхамірава,
Д. А. Сцяпуры. Пэўны ўклад у падрыхтоўку настаўнікаў
для народных школ Беларусі ўнёс педагог-метадыст, псі-
холаг Клаўдзій Іванавіч Ціхаміраў (1858—20-я гг.) . Пасля
заканчэння С.-Пецярбургскай духоўнай акадэміі Ці-
хаміраў працаваў інспектарам народных вучылішчаў, за-
тым дырэктарам Свіслацкай, а з 1905 па 1910 гг. — По-
лацкай настаўніцкіх семінарый. Пасля адкрыцця ў
1910 г. Віцебскага настаўніцкага інстытута быў назнача-
ны яго дырэктарам і працаваў там да 1918 г. Пасля пе-
раўтварэння настаўніцкага інстытута ў інстытут народнай
адукацыі выкладаў педагогіку. К. I. Ціхаміраў быў арга-
нізатарам Віцебскага заатэхнікума, на базе якога быў
396 створаны затым ветэрынарны інстытут.
У Свіслацкай, Полацкай настаўніцкіх семінарыях і Ві-
цебскім настаўніцкім інстытуце ён. выкладаў педагогіку
і псіхалогію з элементамі логікі. Кіраваў педагагічнай
практыдай ва .ўзорных школах пры семінарыях і інстыту-
це. К. I. Ціхаміраў быў клапатлівым і чулым педагогам.
Аўтарытэт яго сярод выхаванцаў быў вялікі. У час суты-
кненняў кансерватыўна настроеных выкладчыкаў з наву-
чэнцамі ён падтрымліваў апошніх. Пасля хваляванняў се-
мінарыстаў у Полацкай семінарыі ў сакавіку 1907 г., у
выніку чаго часова была закрыта семінарыя, пры ўдзеле
К. I. Ціхамірава выключаныя навучэнцы былі зноў пры-
няты. •
У Полацкай настаўніцкай семінарыі К. I. Ціхаміраў
увёў пазакласнае чытанне, гутаркі па прачытаных кнігах,
расшырыў курс педагогікі, прадметы прыродазнаўчанаву-
ковага цыкла (батаніку, заалогію, мінералогію), увёў вы-
кладанне псіхалогіі, старажытную, сярэднюю і новую гі-
сторыю. Семінарысты наладжвалі вечары, ранішнікі, дзё
чыталі творы рускіх пісьменнікаў, ігралі ў аркестры,
удзельнічалі ў спектаклях. К- I- Ціхаміраў быў ііас’Гаян-
ным членам праўлення Віцебскага таварыства настаўні-
каў, членам камісій па будаўніцтву помнікаў воінам Ай-
чыннай вайцы 1812 г. (у сувязі са 100-годдзем), устанаў-
ленню ў г. Віцебску бюста I. Г. Песталоці, у час адкрыцця
якога выступіў з прамовай аб значэнні вялікага -Гіеда^
гога ў развіцці педагагічнай навукі.
К- I. Ціхаміравым напісаны метадычныя дапаможнікі,
артыкулы па навучанню грамаце, па пытаннях псіхалогіі
(«Найгалоўнейшыя вынікі вывучэння памяці», «Увага і ці-
кавасць», «Псіхалагічныя асновы навучання», «Навучанне
грамаце», «Складовы метад навучання грамаце ў найноў-
шай апрацоўцы») і інш.
Да пачатку XX ст. цікавасць да дзіцячай псіхалогіі
становіцца ўсеаГульнай. У Беларусі лекцыі па псіхалогіі
чыталіся ў настаўніцкіх семінарыях, інстытутах, педага-
гічных класах гімназій, на настаўніцкіх курсах. Выклад-
чыкі педагогікі і псіхалогіі выступалі ў перыядычным дру-
ку ,з артыкуламі па- пытаннях дзіцячай псіхалогіі
(А. Ф. Кудрынскі, К. В. Яльніцкі, М. Белацарковец,
К. I. Ціхаміраў). У часопісе «Народное образованне в Вн-
ленском учебном округе» змяшчаліся артыкулы аб развіц-
ці цікавасці Да вучобы, выхаванні валявых якасцей асобы,
пераадоленні страха, аб спосабах пераадолення дзіцячай
няшчырасці.
К. I. Ціхаміраў у артыкуле «Псіхалагічныя асновы на-
вучання», апублікаваным у часопісе «Народное образова;
нне в Внленском учебном округе» (№ 2, 6 — 7, 10, 12 за
397
1912 г.), звяртаў увагу настаўнікаў на неабходнасць глыбо-
кага вывучэння дзіцячай псіхалогіі, заклікаў карыстацца
данымі эксперыментальнай псіхалогіі і педагогікі. Педа-
гог падкрэсліваў, што непасрэднае ўражанне з’яўляецца
сапраўднай крыніцай пазнанняў, таму навуцанне павінна
быць наглядным. На яго думку, вучыць наглядна — зна-
чыць «у аснову навучання, у аснову ўсякіх новых ведаў,
усякага новага ўяўлення, усякай новай думкі неабходна
пакла.сці непасрэдныя ўражанні дзяцей»541. Педагог пісаў:
«Каб утварыць у розуме вучняў новыя ўяўленні (напрык-
лад, аб мерах, вазе, даўжыні, часе), трэба некалькі ра-
зоў бачыць, вачамі вымераць, выпрабаваць, адчуць»542.
К. I. Ціхамграў вялікае месца адводзіў прыродазнаў-
ству, геаграфіі і лічыў гэтыя вучэбныя прадметы важным
сродкам барацьбы з забабонамі. Ен пісаў, што вывучэнне
прыроды ў школе вядзецца толькі па кнізе, шляхам сла-
реснага апісання: «Якія ж рэальныя ўяўленні атрымлі-
ваюць дзеці?» — пытаўся педагог. «Прыкладаў занядбан-
ня прынцыпаў нагляднасці шмат, імі поўная наша педага-
гічная практыка. Так, у выкладанні геаграфіі з дапамогай
адной карты настаўнікі хочуць вырашыць усе праблемы
нагляднасці»543. У той час як у вывучэнні гэтага прадмета,
лічыў К. 1. Ціхаміраў, «невычэрпны матэрыял маюць му-
зеі, фабрыкі, заводы, порты, докі і іншае... Але туды дзя-
цей не водзяць...»544. Нямногім лепш, пісаў ён, было і вы-
кладанне гісторыі, дзе панавала... тая ж безуважлівасць
да нагляднасці, да карціны і рэшткаў даўніны545.
У артыкуле «Найгалоўнейшыя вынікі вывучэння памя-
ці» педагог лічыў развіццё «ўвагі і цікавасці да вучэння
найважнейшымі фактарамі ў' адукацыі, замацаванні ас.а-
цыяцыі»546. На яго думку, нагляднае навучанне выхоўвае
ўвагу, дапамагае добраму запамінанню.
У артыкуле «Складовы метад навучання грамаце ў
найн.оўшай апрацоўцы» ён падвяргае крытыцы «Методыку
навучання чытанню і пісьму» Міраносіцкага, выдадзеную
ў 1909 г. сінодам, у якой асуджаўся аналітыка-сінтэтычны
метад навучання грамаце. «Чымсьці архаічным павявае
ад гэтага вынаходства. Становіцца сумна за школу»547,—
пісаў. К. I. Ціхаміраў.
К. І. ЦІхаміраў рэкамендаваў навучаць грамаце аналі-
тыка-сінтэтычным метадам, шляхам практ’ыкаванняў прьі-
вучаць дзяцей «свядома адрозніваць у слове асобныя гу-
кі»548. Ен рэкамендаваў пры практыкаваннях ^кіравацца
педагагічнымі правіламі: усякае навучанне пачынаць з вы-
вучэння ўжо вядомых фактаў і пераходзіць да невядома-
га толькі тады, калі вучні ўжо добра разабраліся ў папя-
398 рэднім вучэбным матэрыяле, зразумелі яго і засвоілІ. Пе-
дагог лічыў, што на ўроку ўсякая «празмерная разнастай-
насць і аднастайнасць прытупляюць увагу, выклікаюць
рассеянасць». На думку К- !• Ціхамірава, чытанню і пісь-
му трэба навучаць адначасова, доўга не затрымліваць вуч-
ня на пісанні элментаў літар549.
к. I- Ціхаміраў вялікае значэнне надаваў настаўніцкім
з’ездам, курсам, як важнейшаму сродку павышэння ўзроў-
ню падрыхтоўкі настаўнікаў. У Полацкай настаўніцкай
семінарыі, Віцебскім настаўніцкім інстытуце паст-яянна
працавалі курсы, на якіх педагог выкладаў педагогіку,
псіхалогію, кіраваў практычнымі заняткамі. Ен быў пры-
хільнікам пашырэння пісьменнасці і ведаў сярод народа,
увядзення ўсеагульнага пачаткбвага навучання, прапаган-
дыстам прагрэсіўных ідэй рускіх педагогаў. Многія гады
жыцця ён прысвяціў справе падрыхтоўкі народных нас-
таўнікаў, асветніцкай дзейнасці, усяляк дапамагаў бедным
семінарыстам у атрыманні адукацыі.
Прагрэсіўныя ідэі К- I- Ціха'мірава па педагогіцы, дзі-
цячай псіхалогіі, першапачатковаму навучанню грамаце,
падрыхтоўцы народных настаўнікаў садзейнічалі развіццю
народнай асветы.
Дзмітрый Антонавіч Сцяпура быў вядомым у Беларусі
педагогам, які ’спалучаў практычную дзейнасць з распра-
цоўкай пытанняў па педагогіцы, педагагічнай падрыхтоўцы
народных настаўнікаў. Д. А. Сцяпура абапіраўся на пера-
давыя педагагічныя ідэі свайго часу, прапагандаваў по-
гляды К- Д. Ушынскага550.
Закончыўшы курс Кіеўскай духоўнай акадэміі ў 1897г.
па гістарычнаму аддзяленню, Д. А. Сцяпура атрымаў
званне настаўніка гісторыі сярэдніх навучальных устаноў.
У 1897/98 гг. ён працаваў настаўнікам Віленскага прыход-
скага вучылішча, з 1898 па 1900 г.— настаўнікам падрых-
тоўчага класа Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. 3 1900
па 1906 г. быў інспектарам народных вучылішчаў Ковен-
скай губерні, а з 1909 па 1914 г.— дырэктарам Рагачоў-
скай настаўніцкай семінарыі, старшынёй педагагічнага
савета Рагачоўскай прыватнай жаночай гімназіі Анісіма-
вай551. У 1914 г. Д. А. Сцяпура быў назначан дырэктарам
Мінскага настаўніцкага інстытута, дзе і працаваў да
1918 г.552.
У гады першай імперыялістычнай вайны Мінскі нас-
таўніцкі інстытут эвакуіраваўся (у верасві 1915 г.) у Яра-
слаўль, дзе аднавіў заняткі 6 кастрычніка 1915 г. 3 Яра-
слаўля Д. А. Сцяпура выязджаў для чытання лекцый на
курсы для настаўнікаў пачатковых школ Гомельскага па-
вета553. У 1917 г. прыязджаў у Магілёў і Мінск для выра-
шэння пытання аб магчымасці вяртання інстытута ў Бела- з»
русь554. Педагог удзельнічаў у з’ездзе выкладчыкаў настаў-
ніцкіх інстытутаў, які праходзіў у Пецярбургу ў жніўні
1917 г.555. У час вайны болыпасць навучэнцаў былі пры-
званы ў армію (на 1 студзеня 1917 г. вучыўся 51 чалавек),
, Д. А. Сцяпура дабіваўся прыёму ў інстытут з 1916 наву-
чальнага года жанчын. Педагагічны савет рашэннем ад
19 жніўня 1916 г. хадайнічаў аб гэтым прыёме і аб ад-
крыцці пры інстытуце аднагадовых курсаў для падрых-
тоўкі настаўнікаў і настаўніц вышэйшых пачатковых ву-
чылішчаў. Да 1 студзеня 1917 г. у інстытуце ўжо было
68 слухачак556.
3 сакавіка 1918 г. Д. А. Сцяпура выкладаў у Мінскім
настаўніцкім інстытуце логіку, псіхалогію і педагогіку, за-
гадваў педагагічнай бібліятэкай557.
Д. А. Сцяпура быў высокаадукаваным чалавекам свай-
го часу, клапатлівым, чулым педагогам.
Ен надаваў вялікае значэнне падрыхтоўцы народнага
настаўніка. У Рагачоўскай настаўніцкай семінарыі
’Д. А. Сцяпура арганізаваў кароткатэрміновыя педагагіч-
ныя курсы настаўнікаў, курсы малявання, у 1910/11 наву-
чальным годзе — нядзельную школу для дарослых па на-
вучанню грамаце пры пачатковым вучылішчы семінарыі558.
, Д. А. Сцяпура напісаў шэраг работ па методыцы пер-
шапачатковага навучання ў пачатковай школе, выкладан-
ні літаратуры. Палемізуючы з Ф. А. Кудрынскім адносна
яго артыкула «Об ндейностн лнтературных пронзведеннй»,
Д. А. Сцяпура сцвярджаў, што «разбор ма'стацкіх твораў
трэба рабіць вельмі асцярожна і ўмерана, каб не расчля-
ніць адно мастацкае цэлае»559. Д. А. Сцяпура з’яўляецца
аўтарам артыкулаў па педагогіцы, гісторыі народнай па-
чатковай школы.''
• У дарэвалюцыйнай Беларусі распаўсюджваліся ідэі ня-
мецкага педагога В. Лая, які спрабаваў тэарэтычна аб-
грунтаваць арганізацыю вучэбнага працэсу на аснове пе-
дагагічнага прынцыпу дзеяння. Выступіўшы з шырокай
трактоўкай актыўнасці вучняў у працэсе навучання, ён
прыйшоў да вываду аб неабходнасці ператварэння славес-
най школы ў «школу дзёяння». Перадавыя педагогі кры-
тычна адносіліся да тэорыі В. Лая. Д. А. Сцяпура ў арты-
куле «Экспернментальная теорня обучення правопнсанню
в начальной школе»560 падвяргаў крытыцы тэорыю нямец-
кага педагога, адстойваў ідэі К- Д. Ушынскага. Аўтар бе-
даваў аб тым, што В. Лай і прапагандыст яго тэорыі ў Ра-
сіі — В. I. Фармакоўскі лічылі неабавязковым веданне
.граматычных правіл, каб пісаць без памылак. Д. Сцяпу-
ра пераконваў настаўнікаў, што правільнае пісьмо не мо-
00 жа быць толькі справай навыку і памяці, а павінна з’я-
віцца і прадуктам «свядомай разумовай дзейнасці». «I ці
можа памяць утрымаць велізарную колькасць слоў, не
аб’яднаных у свядомасці ніякай агульнай думкай. Як без
ведання правіл можна авалодаць навыкамі пераносу
слоў?»561 — пытаецца педагог. Д. А. Сцяпура рэкамендуе
шляхам разбору падабраных прыкладаў дапамагчы вучню
зрабіць абагульненне, вывесці вядомае арфаграфічнае
правіла і замацаваць яго шляхам граматычных практыка-
ванняў. Ен быў прыхільнікам гукавога метаду К. Д. Ушын-
скага ў першапачатковым навучанні грамаце і пераканаў-
ча даказваў, што самым галоўным недахопам метаду, рэ-
камендуемага эксперыментальнай тэорыяй Лая для наву-
чання правапісанню, з’яўляецца механічнасць, адсутнасць
у ім свядомасці і мыслення.
«Галоўная мэта школы—развіваць вучня, а эксгіеры-
ментальная тэорыя В. Лая хоча рабіць з вучняў нейкіх
тупіц, аўтаматычна пішучых машын»,— пісаў Д. А. Сця-
пура. Аўтар у заключэнне гаворыць: «Устаноўлены сучас-
най методыкай метад засваення правапісання шляхам эў-
рыстычнага выкладання арфаграфічных правіл не можа
лічыцца пахіснутым тэорыяй В. Лая»562.
• Вялікую ўвагу педагог надаваў нагляднаму навучанню.
У Рагачоўскай настаўніцкай семінарыі ён у 1909-г. ства-
рыў педагагічны музей, які адыграў значную ролю ў па-
вышэнні кваліфікацыі народных настаўнікаў Магілёўскай
губерні, і асабліва Рагачоўскага павета. Асабліва карыс-
ны быў музей для летніх настаўніцкіх курсаў пры семіна-
рыі. «Палажэнне аб педагагічным музеі» было распраца-
вана педагагічным саветам. Справаздачы аб музеі штогод
прадстаўляліся ў акругу разам са справаздачай па семі-
нарыі563. У музеі ўІЭІЗг. была арганізавана музычна-педа-
гагічная выстаўка для курсаў па методыцы выкладання
спеваў564.
, Д. А. Сцяпура надаваў вялікае значэнне экскурсіям.
У Рагачоўскай настаўніцкай семінарыі ён арганізаваў
экскурсіі з вучнямі ўМаскву, Кіеў, Крым, па Волзе, уМагі-
лёў, Быхаў на сельскагаспадарчую выстаўку,'якая адбы-
лася 5—9 верасня 1911 г., Навасёлкі і Салтаноўку. Выву-
чалася мясцовасць павета565. Педагог арганізоўваў экскур-
сіі з вучнямі Мінскага настаўніцкага інстытута ў час эва-
куацыі ў Яраслаўль (было праведзена 11 экскурсій — на
Яраслаўскую мануфактуру, фабрыку запалак, педагагіч-
ны музей Яраслаўскай дырэкцыі народных вучылішчаў,
Кастраму, чыгуналіцейны завод і інш.)566.
У педагагічным музеі, бібліятэках семінарыі захоўва-
ліся вучэбныя дапаможнікі, падручнікі віднейшых педаго-
гаў Расіі і замежных аўтараў па псіхалогіі, педагогіцы,
4«(
дыдактыцы, вучылішчазнаў-
ству, гісторыі педагогікі567.
У семінарыі праводзіліся
літаратурна-вакальныя ве-
чары да 50-годдзя - з дня
смерці I. С. Нікіціна, да
100-годдзя Айчыннай вай-
ны 1812 г., 200-годдзя здня
нараджэння М. В. Ламано-
сава, дабрачынныя спектак-
лі ў карысць маючых патрэ-
бу ў дапамозе семінарыс-
таў568. У Мінскім настаў-
ніцкім інстытуце ў 1916 г.
навучэнцы пастаянна аказ-
валі дапамогу параненым.-
У інстытуце было арганіза-
вана бясплатнае рэпета-
ванне дзяцей бедных баць-
402
Ф. А. Кудрынскі коў, пайшоўшых на
фронт569.
< Д. А. Сцяпура шырока
папулярызаваў педагагічныя ідэі М. I. Пірагова, К. Д.
Ушынскага і яго паслядоўнікаў. У прамове на адкрыцці
Мінскага настаўніцкага інстытута 21 лістапада 1914 г.
Д. А. Сцяпура сказаў: «Няхай нашымі дэвізамі будуць
тыя пачаткі, якія ўказаны нам настаўнікамі Піраговым,
Ушынскім...»570. ён падкрэсліваў, што педагагічная дзей-
насць стала здабыткам шырокіх колаў адукаваных лю-
дзей і грамадскасці: «Хочацца думаць, што недалёка
той час, калі мы ўбачым ажыццёўленай запаветную мару
К. Д. Ушынскага аб адкрыцці пры нашых вышэйшых на-
вучальных установах педагагічных факультэтаў»571. На
адкрыцці інстытута прысутнічаў К. В. Яльніцкі, якога
Д. А. Сцяпура цёпла вітаў.
Педагагічная дзейнасць, погляды Ф. А. Кудрынскага.
Фядот Андрэевіч Кудрынскі (1867— 1933)—прадстаўнік
прагрэсіўнай педагагічнай думкі ў Беларусі. Эрудзірава-
ны і высокааду.каваны чалавек, ён быў педагогам-тэарЭ-
тыкам і практыкам, гісторыкам і этнографам, пісьменні-
кам і публіцыстам572. Ф. А. Кудрынскі пакінуў багатую
педагагічную спадчыну, у тым ліку шэраг работ па гісто-
рыі народнай асветы і педагогікі, па пытаннях навучання
і выхавання ў пачатковай і сярэдняй школе, падрыхтоўкі
народных настаўцікаў. Ен выступаў у друку з артыкуламі
аб педагагічнай дзейнасці К- Д. Ушынскага, М. I. Піра-
гова, Л. М. Талстога, В. Я. Стаюніна і інш. Найбольш вя-
домыя яго працы: «Аб выхавнані і навучанні», «Аб пісь-
мовых работах у старэйшых класах сярэдніх навучальных
устаноў», «Некалькі слоў аб выхаваўчым уплыве народ-
най піколы», «Аб кнігах для чытання ў народных вучылі-
шчах», падручнік «Курс новай рускай літаратуры ў арга-
нічна канспектыўным выглядзе», «Педагагічныя размовы
(аб уроку)», «На курсах (з назіранняў настаўніка)», «Но-
выя рускія пісьменнікі ў сярэдняй школе», «Некалькі слоў
адносна народных чытанняў», «Аб ідэйнасці літаратурных
твораў».
Педагагічныя працы Ф. А. Кудрынскага друкаваліся
ў Вільні, Пецярбургу, Маскве, Кіеве, некаторыя з іх з’я-
віліся на старонках часопіса «Народное „образованпе в
Впленском учебном округе», «Вестннк воспнтання» і інш.
Яго шматлікія нарысы, нататкі, мастацкія аповесці, апавя-
данні573, фельетоны на маральна-бытавыя і прававыя тэ-
мы, працы па этнаграфіі, пачынаючы з 1887 г., друкавалі-
ся ў такіх перыядычных выданнях, як «Жпзнь», «Совре-
менный мнр», «Нзвестня», «Кневская старнна», «Русскне
ведомостн» і інш. Ф. А. Кудрынскім былі напісаны літара-
турна-крытычныя артыкулы аб А. С. Пушкіне, А. С. Гры-
баедаве, Т. Р. Шаўчэнку, М. Я- Салтыкову-Шчадрыну,
М. В. Гогалю, якія публікаваліся ў «Ннжегородском
лнстке», «Волгаре»574.
У 1895 г. Ф. А. Кудрынскі апублікаваў артыкул аб
М. А. Дабралюбаве. 3 творамі Ф. А. Кудрынскага яшчэ з
канца XIX ст. быў знаёмы А. М. Горкі, які ў 1930 г. пісаў
аб выкарыстанні матэрыялаў беларускага даследчыка для
напісання аповесці «Псповедь»575.
Нарадзіўся Ф. А. Кудрынскі 19 лютага 1867 г. у м. Сце-
пані (адгэтуль яго псеўданім Багдан Сцепанец) Ровенска-
га павета Валынскай губерні ў сям’і свяшчэнніка. ён рана
страціў бацькоў, выхоўваўся ў бурсе. У канцы 1899 г.
Ф. А. Кудрынскі пераехаў у Нясвіж, дзе ў настаўніцкай
сем'Інарыі выкладаў рускую мову і славеснасць, быў біб-
ліятэкарам.
Ф. А. Кудрынскі прывіваў семінарыстам любоў да рус-
кай літаратуры, заахвочваў іх творчыя пошукі. Пад яго
кіраўніцтвам семінарысты пісалі рэфераты на літаратур-
ныя тэмы. Педагог арганізоўваў літаратурныя чытанні, вёў
асветніцкую працу сярод сялян.
Ф. А. Кудрынскі быў любімым настаўнікам К. Міцке-
віча (Якуба Коласа), які вучыўся ў Нясвіжскай настаў-
ніцкай семінарыі з 1898 г. Пад уплывам педагога будучы
народны паэт Беларусі пачаў пісаць на роднай мове576. У
пісьмах да Л. М. Клейнберга, Я. Ф. Карскага, у аўтабія-
графіі, якая напісана ў пачатку 1913 г., і іншых крыніцах 403
м« м пмммкую
тркть» ***** * «
Я. Колас цёпла адзываўся аб
настаўніку Фядоту Андрэевічу
Кудрынскім, цудоўным пра-
моўцу, знаўцу рускай літара-
туры, які змагаўся супраць
семінарекай руціны, клапа-
ціўся аб разумовым развіцці
семінарыстаў.
Педаг^ічная і асветніцкая
дзейнасць Ф. А. Кудрынскага
не магла не выклікаць па-
дазрэння з боку начальства.
31 студзеня і 2 чэрвеня
1902 г. дырэктар Нясвіжскай
настаўніцкай семінарыі П. Мі-
ліяранскі ў даносах на імя
папячыцеля Віленскай вучэб-
най акругі А. Папова паве;
дамляў, што Кудрынскі вядзе
недазволеную прапаганду ся-
»"»>4І
«ф* к <*«* «шмдоіявцмтдо м •»/<
амдо ««МНК м*» *е-
> ММЙММ «У«*я> '
' Йгап ж «*» «мумвс
^йгі мыаж*% **ауш»*н ліййун ' мйНйцНМ
ам іцыюлі «Ме ** ,
гм» члмгі * гцшмгія.
<Й1НА . ддо» М* т* ічкця» «Ыка»
ік, - «тр«*. «в* «МШІЬ 'ОДЛч
«одоі*. эдэдм&» я» іш-
* <гмвк**** «*°> «***Г -
ДОК о*0*л эОДі > * **““* ********
.3
Артыкул «Семннарнсты нз
народа» Ф. А. Кудрынскага,
1902
род вучняў, выступае супраць
парадкаў у семінарыі, і абвіца-
вачваў яго ў «нядобранадзей-
насці». Прычынай для даносу
быў артыкул Ф. А. Куд-
рынскага «Семінарысты з на-
рода», апублікаваны ў «Вест-
ннке воспнтання» (студзень
1902 г.), у якім педаног востра'
крытыкаваў сістэму і парадак
у семінарыях. Асабліва ён бе-
даваў аб тым, што ў семІнары-
ях зусім не развіваюць разу-
мовыя здольнасці выхаван-
цаў577. У артыкуле вызначаны
задачы, якія павінны былі ў
першую чаргу рашацца ў на-
стаўніцкіх семінарыях (разу-
мовае развіццё, развіццё ціка-
васці да ведаў, асэнсаванае
чытанне. рускай літаратуры,
прывіццё любві да прыгожа-
га). Педагог адстойваў ідэю карэннага пераўтварэння
настаўніцкіх семінарый, у якіх панаваў аўтарытарны дух.
Паступалі ў настаўніцкія семінарыі юнакі цікаўныя,
прагныя да ведаў.'.якія імкнуліся распаўсюджваць пісь-
меннасць у народзе, узняць яго культуру. Заўважаючы
104
гэтыя здольнасці ў сяляцскіх дзяцей, Ф. А. Кудрынскі
пісаў, што «...жывы, дапытлівы розум сялянскіх юнакоў,
якія паступілі ў семінарыю, не мог атрымаць там належ-
нага развіцця. Не было займальных кніг па
гісторыі, прыродазнаўству, педагогіцы. Перагружанасць
вучэбных планаў, фармалізм у навучанні і ў абыходжанні
педагогаў з вучнямі прыводзілі да засушвання і кансер-
вавання розумаў». Педагог не робіць сацыяльных вывадаў,
але правільна сцвярджае, што «якраз такія розумы былі
зручныя па сваёй пасіўнасці»578.
Крытыкуючы пастаноўку падрыхтоўкі настаўнікаў,
Ф. А. Кудрынскі выступаў за адкрыццё новых настаўніц-
кіх семінарый, павелічэнне тэрміну навучання ў семіна-
рыях да чатырох гадоў, стварэнне добрых падручнікаў па
дыдактыцы, асобных методык, дакладных праграм. На
.яго думку, семінарыя павінна клапаціцца аб грунтоўнай
упарадкаванасці ведаў па рускай мове, гісторыі, матэма-
тыцы, прыродазнаўчых навуках, узбуджаць у вучняў
актыўную энергію да настаўніцкай дзейнасці, заахвочваць
іх творчыя пошукі.
Вось чаму ў даносе дырэктар семінарыі асабліва абу-
раўся патрабаваннем Ф. А. Кудрынскага аб разумовым
развіцці семінарыстаў: «Гэта імкненне да развіцця мужы-
коў-семінарыстаў, гэта «развівацельства» — беспрынцыпо-
вае, пустое, беззмястоўнае і таму непатрэбнае з’яўляецца
любімым каньком Кудрынскага»579. У адказе папячыцеля
дырэктару семінарыі ад 17 сакавіка 1902 г. выказвалася
апаска, што Ф. А. Кудрынскі «не адпавядае свайму пры-
значэнню», і прапанавалася «прыглядзецца да дзейнасці
педагога і даносіць на яго». Адначасова папячыцель раза-
слаў сакрэтнае пісьмо ўеім дырэктарам настаўніцкіх семі-
нарый Віленскай вучэбнай акругі, у якім папярэджваў іх
«аб вельмі шкодным характары артыкула~ Ф. А. КуДрын-
скага «Семінарысты з народа»580. Папячыцель да даносу
прыслухаўся і загадам ад 31 кастрычніка 1902 г. перавёў
Ф. А. Кудрынскага ў Панявежскую настаўніцкую семіна-
рыю581. Ф. А. Кудрынскі пераехаў у Вільню. У гэтыя гады
ён апублікаваў шэраг артыкулаў аб рускіх пісьменніках.
Беларускі настаўнік выязджаў на настаўніцкія курсы (у
1903 г. — пры Нясвіжскай „настаўніцкай семінарыі582, у
1913 г. — Рагачоўскай семінарыі583), дзе выкладаў рус-
кую мову, чыстапісанне і іншыя прадметы.
Шэраг сваіх работ Ф. А. Кудрынскі прысвяціў агуль-
ным педагагічным праблемам (пытанням выхавання, ды-
дактыцы, арганізацыі народнай асветы). Педагог лічыў не-
абходным актывізаваць працэс навучання. На яго думку,
выкладчык павінен даваць вўчням не толькі фактычныя 405
веды («адкуль бы яны ні чэрпаліся — з кніг, прыроды або
асабістага вопыту»), але і накіроўваць вучняў на самастой-
. нае набыванне неабходных ведаў, развіваць цікавасць да
ведаў. ён быў супраць таго, каб «губіць час на чыста фар-
мальныя практыкаванні»584.
Ф. А. Кудрынскі лічыў, што настаўнік павінен наву-
чыць дзяцей знаходзіць веды і ўмела карыстацца тым,
што яны ўжо ведаюць. Дыдактычным сродкам, які дапа-
магае зацікавіць вучняў, на думку педагога, з’яўляецца
кніга: «Кніга — маўклівы праваднік ведаў, у руках вопыт-
нага настаўніка з’яўляецца магутным адукацыйным срод-
кам. Дзіцячая прырода ідзе насустрач гэтаму: дзеці вель-
мі любяць кнігі»585. Але ён быў супраць кніжных ведаў,
засвоеных механічна.
Ф. А. Кудрынскі высока цаніў асветніцкую дзейнасць
народнага настаўніка і бачыў, у якое дзікае становішча
пастаўлены ён ва ўмовЭх царскай Расіі: нават пазбаўлены
магчымасці займацца самаадукацыяй, паколькі не можа
купіць кнігі і часопісы586. Ф. А. Кудрынскі адзначаў, што
народ у настаўніку цэніць яго «ўплыў на развіццё добрых
маральных навыкаў»587: настаўніку важна навучыць пісь-
меннасці, але важнейшым з’яўляецца тое, як вучань кары-
стаецца пісьменнасцю. Прыклад настаўніка мае вялікае
выхаваўуае значэнне, калі ён безддкорны ў сваіх паводзі-
нах. Такі настаўнік вучыць не толькі дзяцей, але ўсіх, з кім
яму прыходзіцца сутыкацца. Заслужыць удзячнасць на-
родны настаўнік можа толькі тады, калі ён увасабляе ў
сабе высокія маральныя якасці і імкнецца любоўна пры-
віць іх вучням. Сапраўднага настаўніка будуць паважаць
не толькі дзеці, якіх ён вучыць, аде і бацькі, і ўсе мясцо-
выя жыхары. «Атэстацыю настаўніку дае і народ»588, пісаў
педагог. Ф. А. Кудрынскі дадатна адносіўся да народных
чытанняў, пісаў артыкулы аб іх арганізацыі і методыцы
правядзення589. Ён адзначаў імкненне беларускага народа
да ведаў.
Пытанне аб ролі выхавання ў фарміраванні асобы ча-
. лавека ён рашаў на ўзріоўні прагрэсіўнай педагогікі таго
часу. Аднак мэты выхавання ён разглядаў не з класавых
пазіцый. Педагог няясна ўяўляў сабе «даброты грамадст-
ва», у імя каторых моладзь, якая вучыцца, павінна най-
лепшым чынам выкарыстоўваць свае сілы590.
Мэтай выхавання Ф, А. Кудрынскі лічыў удасканален-
не чалавека наогул. Педагог сцвярджаў, што няма чалаве-
ка, які быў зусім абыдзены прыродай. Разглядзець гэты
дар у дзіцяці і прыкласці ўсе сродкі да яго развіцця.—
найважнейшая задача настаўніка.
406 .' Ф. А. Кудрынскі прапагандаваў ідэю выхоўваючага
навучання, сцвярджаў, што
навука і веды маюць вялі-
кую выхаваўчую сілу. «На-
стаўнік выхоўвае вучняў не
толькі парадамі, павучан-
нямі, але шляхам паведам-
лення вучням ведаў, у якіх
ляжыць вялікая выхаваў-
чая сіла»591. Асабліва высо-
ка цаніў выхаваўчы ўплыў
рускай літаратуры і папу-
лярызаваў яе сярод юнацт-
ва: «Пісьменнік на Русі заў-
сёды з’яўляўся і з’яў-
ляецца чалавекам, на
якога ўскладзена найвы-
шэйшая місія настаўніцтва
жыцця»592. Педагог выказ-
ваў незадаволенне тым, што
новая руская літ'аратура вы-
вучалася ў сярэдняй школе
павярхоўна, сістэматычнае
чытанне кніг маглі сабе даз-
воліць далёка не ўсе
вучні з-за перагружанасці
вучэбнымі заняткамі і ін-
шымі абавязкамі. «Многія
пісьменнікі былі «забароне-
ны», хоць іменна Някрасаў,
Дастаеўскі, Талстой, Турге-
неў, Пісемскі, Астроўскі бы-
лі ўладарамі нашых юнац-
кіх дум і мар’ Гэта ж яны,
па сутнасці, вучылі нас, да-
валі кірунак нашым думкам,
а не Хераскаў і Сумарокаў,
творы якіх насільна вывуча-
ліся намі ў школе»593.
Ф. А. Кудрынскі выступаў
за больш поўнае выкары-
станне рускай літаратуры ў
выхаванні вучняў.
У 1912 і 1915 гг. у Вільні
быў выдадзены вучэбны да-
паможнік Ф. А. Кудрынска-
га «Курс новай рускай літа-
ратуры ў арганічна кан-
еро.-Эан» 6тман»ч».
4Ц'І‘— ‘<«> 'І|!“~]
О воспктавм й
мантйг ** «яря»**-
аосодтлйьЮЙ. мйі*« аМляа» л
«пкажкй вяяжгуіШг «я» 9«Л ярл*
ДОіш, «м м XV» * *»«?*Ш*
Лгамнкто «ч^ввК «ЙйШ чв»
йадлму ян яадучав»®’» *» '•йвайПШ*^ >
0П «КММ» л яры<ЭД«*П ДОМ», Ж ШЦ® Ч
«41*» » Яохьыа- П «8 »№* Я«в&
ЙПкНйій, бвявже, а&янн» < »
ь»
«Н адкн» <Ь»«ЙЛ н«аява*»»нл
Ягаад»* « »0 »*»$ тіт* м₽«»т»н- X» вжярмк*
еіцвспідоШго ввра»*» Ж*йвЛй»**< ч«Вм НМ Н*4
тфмдо чны « Т» рваджчлмал «««
ш «4«
ме» вм»е» V*'
>»гаШ)і#Еь ₽$вню. стжжг {►ЗДЖ* •
№йвп мЫ* «а» «Ж8**й»ь «лмясть «'адН’фЭДК
«3 Й, 9 &мгя»»ьс мпжмі**1' ***. ХВД- ,
<Мк Н,
Ч Д МЯШ «$*<Ь **» >яя®мв»- в
ахН* **-***
АОДМДОІ Ч»МО*Й<»‘ Свй. ЯОГ с.-і^- »*~ж
Педагагічная праца
Ф. 'А. Кудрынскага
«О воспнтаннн н обученнн» 4(
спектыўным выглядзе, у дзвюх частках», які адыграў ста-
ноўчую ролю ў паляпшэнні' выкладання літаратуры.
Ф. А. Кудрынскі разглядаў педагогіку як навуку,
якая пастаянна развіваецца на аснове дасягненняў міну-
лага: «Педагогіка, якая жыве ідэаламі будучага, абавя-
зана сваім развіццём вялікім педагогам мінулага»594.
Ф. А. Кудрынскі шырока папулярызаваў ідэі выдатных пе-
дагогаў Расіі (К. Д. Ушынскага, Л. М. Талстога, М. I. Пі-
рагова, В. Я. Стаюніна і інш.).
Цікавыя думкі Ф. А. Кудрынскі выказваў аб педагагіч-
най спадчыне Л. М, Талстога. «Выступленне Л. М. Талсто-
га ў педагогіцы, — пісаў Ф. А. Кудрынскі, — су-
пала з лепшымі імкненнямі перадавых людзей 50-х гг. аду-
каваць рускі народ, якіх не задавальняла аднабаковае
захапленне нямецкай педагогікай. Ен унёс уклад у развіц-
цё арыгінальнай рускай педагогікі»595. I хоць Ф. А. КуД-
рынскі падвяргае крытыцы яго ідэю «свабоднага выхаван-
ня», аднак адзначае заслугі Л. М. Талстога ў педагогіцы:
«крытыка Л. М. Талстым сучаснай яму школы садзейніча-
ла выяўленню недахопаў у педагагічнай практыцы».
Л. М. Талстой «узняў велічнасць дзіцячай душы». У асно-
ве педагагічных поглядаў Л. М. Талстога ляжыць павага
да чалавечай асобы. Ніхто з педагогаў не патрабаваў з та-
кой дакладнасцю, а галоўнае, так катэгарычна павагі да
Метадычныя дапаможнікі Ф. А. Кудрынскага
вмйймм
п мді,
ЛЫЛ>СІГЬ II
ЯамяпЛ, бемрй&Ь* *
КУРО’Ь
ля*ь «юляя» эдде&В яяігме'нфс’я»
чеммк* учодеі»
ІЭДДОй &,Л. ДмвМш.'ЗкШМ* & Тячф; :
дзіцяці, як Л. М. Талстой. Вялікі рускі пісьменнік даў ба-.
гатыя па зместу і добрыя па мове і нагляднасці кніжкі для
народнага чытання. Гэтыя кніжкі ўнеслі бадзёры струмень
у дзіцячую літаратуру»596. Ф. А. Кудрынскі сцвярджаў,
што педагагічная тэорыя Л. М. Талстога абуджала думку,
прымушала мысліць і шукаць метады сапраўднай аДука-
цыі, далёкай ад руціны і насілля.
М. I. Пірагова Ф. А. Кудрынскі цаніў як педагога-псі-
холага, які абараняў ідэю агульначалавечага выхавання
ў процівагу вузка сцецыяльнаму, выступаў за сувязь шко-
лы з жыццём, патрабаваў павагі да асобы дзіцяці, наву-
кбвай падрыхтоўкі настаўніка.
Добра ведаючы вельмі цяжкі стан народнай асветы,
Кудрынскі, адн'ак, не выкрываў сапраўдныя прычыны тако-
га становішча. Ен пераацэньваў ролю адукацыі, лічыў,
што яна адкрые «для Радзімы шырокі, ясцы шлях будучы-
ні»597, сцвярджаў, што «калі педагог сваім выкладаннем
абуджае цікавасць да самаадукацыі, тады цавучанне з’яў-
ляецца магутным сродкам стварэння лепшых дюдзей і
праз гэта — сацыяльнага прагрэсу»598. Правільна разумею-
чы адукацыйныя мэты, Ф. А. Кудрынскі лічыў, што аду-
кйцыя з’яўляецца найважнейшым фактарам пераўтва-
рэння грамадства ва ўмовах царскай Расіі. У педагагіч-
ных працах Ф. А. Кудрынскага нярэдка сумяшчаліся лі-
беральныя і дэмакратычныя ідэі.
Нягледзячы на абмежаванасць поглядаў, Ф. А. Кудрын-
скі глыбока разумеў патрэбы народнай асветы, яе развіццё
звязваў з інтарэсамі працоўнага народа. Ён шмат зрабіў
для распаўсюджвання перадавых педагагічных ідэй, пісь-
меннасці і ведаў сярод народных мас.
Пасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэва-
люцыі Ф. А. Кудрынскі працаваў у Ленінградзе у біблія1
тэцы Салтыкова-Шчадрынй. Многія ідэі Ф. А. Кудрынска-
га аб падрыхтоўцы і ролі народнага настаўніка, аб нёаб-
ходнасці творчасці ў яго прагцы, павазе да асобы дзіцяці,
добразычлівых да яго адносінах, аб развіцці ў вучняў
здольнасці самастойна набываць веды і іншыя ідэі жывыя
і сёння.
Педагагічная і навуковая дзейнасць Е. Р. Раманава.
Нацыянальна-вызваленчы рух і рэвалюцыйныя падзеі
пачатку XX ст. ажывілі этнаграфічную і краязнаўчую дзей-
насць настаўнікаў Беларусі. Асноўнае месца ў ёй заняло
вывучэнне быту і вусна-паэтычнай творчасці народа, на-
роднай педагогікі. У Беларусі ствараецца шэраг таварыст-
ваў і гурткоў па вывучэнню роднага краю. У красавіку
1902 Г. адкрываецца таварыства па вывучэнню Магілёўскай
губерні. У гэты ж час робіцца спроба аднаўлення Паўноч-
У 1886 г. быў пакладзены пачатак выданню яго буй-
нейшай этнаграфічнай праны — «Беларускага зборніка»,
першы і другі выпускі якога ў ліку выдадзенай літаратуры
беларускай народнай творчасці былі самымі буйнымі ў
той час як па колькасці сабраных матэрыялаў (1210 песень,
757 прыказак і 451 загадка), так і па багаццю іх зместу.
3 1895. г. Е. Раманаў працуе інспектарам народных ву-
чылішчаў Магілёўскай губерні. За 1895—1903 гг. педагог
выдаё каля 100 розных прац, не лічачы бібліяграфічных
заметак, крлькасць якіх даходзіла да 20—40 у год. На пра-
цягу шасці гадоў (з 1897 па 1903 г.) ён быў рэдактарам
неафіцыйнай часткі газеты «Могнлевскне губернскне ведо-
мостн», якая шырока прапагандавала этнаграфічныя, гіста-
рычныя, археалагічныя і геаграфічныя матэрыялы.
У 1906 г. Е. Р. Раманава звальняюць з пасады інспекта-
ра 'народных вучылішчаў. Ідэйная накіраванасць навуко-
вГгі і грамадскай дзейнасці педагога на абудэкэнне на-
цыянальнай самасвядомасці, пашырэнне асветы беларус-
кага народа была варожай паліцэйска-бюракратычнаму
рэжыму царскай РасіІ. Пасля звальнення са службы Е. Ра-
манаў працуе членам Часовай камісіі па стварэнню Вілен-.
скай публічнай бібліятэкі і музея606. У канцы 1906 г. ён
пакідае Магілёў і пераязджае ў Вільню.
У 1910 г. аднаўляе сваю дзейнасць Паўночна-Заходні
аддзел Рускага геаграфічнага таварыства. На першым жа
пасяджэнні аддзела ў студзені 1910 г. Е. Раманаў быў
абраны членам савета і старшынёй секцыі этнаграфіі і
археалогіі, а на наступных пасяджэннях выбіраецца ў
састаў камісій па стварэнню друкаванага органа (люты
1910 г.) і па перагляду праграмы збірання звестак па эт-
награфіі, сельскай гаспадарцы і прамысловасці (красавік
1910 г.).
Побач з навуковай дзейнасцю Раманаў вёў вялікую ар-
ганізацыйную работу ца вывучэнню Беларусі, ствараў мяс-
цовыя музеі, актыўна ўдзельнічаў у рабоце навуковых тава-
рыстваў. ІІаказальным у гэтых адносінах з’яўляецца пісьмо
Е. Раманава беларускаму навукова-літаратурнаму гуртку
студэнтаў С.-Пецярбургскага універсітэта, якое было ад-
казам на іх віншаванні педагога-этнографа і на пытанне,
як пачаць вывучэнне Беларусі. У пісьме Е. Раманаў вітае
маладое пакаленне, якое выказала жаданне прысвяціць
сябе вывучэнню роднага краю, пасылае ім разгорнутую
праграму дасЛедаванняў: «Гэта ж колькі прадбачыцца
работы для людзей, якія любяць сваю радзіму! Вам, брат-
кі мае, варта горача за ўсё гэта ўзяцца»607.
Працы Е. Раманава шырока выкарыстоўваліся ў наву-
,12 ковых даследаваннях вядомых рускіх, беларускіх і замеж-
ных вучоных. Сярод іх асабліва шырока працамі Е. Рама-
нава карысталіся Я. Ф. Карскі, А. М. Весялоўскі і інш.
Максім Багдановіч камічную паэму «Мушка-зелянушка і
- камарык — насаты тварык» напісаў па матывах беларус-
кіх народных песень і казак, змешчаных у зборніках
Е. Раманава. Фальклорна-этнаграфічнымі зборнікамі Е. Ра-
манава карысталіся ў сваёй літаратурнай дзейнасці бе-
ларускія пісьменнікі Я. Купала, Я- Колас, К- Крапіва і
інш, Навуковыя працы Е. Раманава ў наш час з’яўляюцца
незаменнай крыніцай для беларускіх этнографаў, фаль-
кларыстаў, археолагаў, лінгвістаў і гісторыкаў. Вялікую
цікавасць беларускія фальклорна-этнаграфічныя зборнікі
выклікалі ў М. Горкага, які ў, артыкуле «Пра казкі» пісаў:
«Я адчуваў вялікую радасць, прачытаўшы некаторыя з ка-
зак нянькі пра бога ў зборніку беларускіх казак Рама-
нава»608.
Навуковая спадчына Е. Раманава з’яўляецца неацэн-
ным укладам у справу вывучэння Беларусі. Працаваць,
«каб адкрыць свету душу беларуса», абуджаць яго на-
цыянальную самасвядомасць — у гэтым быў галоўны сэнс
навуковай і педагагічнай дзейнасці Е. Раманава. Прапа-
ганда Е. Раманавым права беларускага народа на развіццё
нацыянальнай культуры (мовы, навукі, літаратуры) для
таго часу з’яўлялася прагрэсіўным і дэмакратычным па-
трабаваннем.
Е. Р. Раманаў быў палымяным барацьбітом за народ-
ную асвету, клапаціўся аб удасканальванні педагагічнага
працэсу. «Справа народнай адукацыі ў Рагачоўскім паве-
це, — пісаў ён дырэктару народных вучылішчаў Магілёў-
Скай губерні, — знаходзіцца ў зусім нездавальняючым
стане як у гаспадарча-эканамічных, так і ў вучэбна- выхаг-
ваўчых адносінах. Напрыклад, з 39 вучылішчаў гэтага па-
вета задавальняючыя памяшканні маюць толькі 10 вучы-
лішчаў, асататнія ж 29 туляцца або ў наёмных сялянскіх
хатах, або ў старых, цесных і халодных памяшканнях, пра
замену якіх новымі я хадайнічаў ужо ў 1895 г., дакладней
пасля прыезду ў Магілёўскую губерню»609. Дзякуючы яго
настойлівасці і энергіі адкрыліся на сродкі насёльніцтва
новыя школы. Гэта вымушаны быў прызнаць дырэктар на-
родных вучылішчаў' Магілёўскай губерні. «Я асабіста ве-
даю і назіраў дзе'йнасць г. Раманава ўсяго толькі 2 гады,—
піша дырэктар. — Паводле маіх назіранняў, ён, як мясцо-
вы ўраджэнец, ведае тутэйшы край і яго выхаваўчыя па-
трэбы... У апошнія два гады Е. Раманаў праявіў вялікую
энергію па частцы адкрыцця новых вучылішчаў у яго
ўчастку»610. Пра гэта ж пісаў магілёўскі прадвадзіцель
дваранства: «Па яго ініцыятыве, у чым мне асабіста неад-
413
наразова прыходзілася пераконвацца, і пры яго-непасрэд-
ным удзеле адкрыта шмат новых вучылішчаў і ўзведзена
школьных будынкаў»611.
Выхадзец з народа, Е. Раманаў карыстаўся ў яго пава-
гай і папулярнасцю. «Паспяховасць яго ў справе насаджэн-
ня школ, — пісаў прадвадзіцель дваранства Магілёўскай
губерлі, — я інакш не магу сабе растлумачыць, як папу-
лярнасцю яго сярод насельніцтва (яго навуковыя даследа-
ванні мясцовага краю, якія здабылі яму небезвядомае імя,
несумненна, садзейнічаюць збліжэнню з насельніцтвам),
якое, ведаючы яго добра, ахвотна дае сродкі на адукацый-
ную справу, будучы ўпэўненым, што яны трапяць у моцныя
рукі і будуць выкарыстаны найбольш мэтазгодна»612.
У адносінах з настаўнікамі Е. Раманаў быў строгі і па-
трабавальны, не цярпеў падхалімаў і хабарнікаў. Ён рэзка
асудзіў паводзіны загадчыка Быхаўскага вучылішча за
тое, што той паставіў на абмеркаванне педагагічнага са-
вета пытанне «Аб паднясеннях высокапастаўленым асобам
пры наведванні імі вучылішча». У сваім рапарце Е. Рама-
наў прапануе накіраваць у гэтую школу настаўніка «больш
маральнага, больш развітога, больш тактоўнага і валодаю-
чага лепшымі педагагічнымі здольнасцямі»613.
3 матэрыялаў аб рэвізіі Быхаўскай народнай школы
відаць, з якой нецярпімасцю і строгасцю Е. Раманаў адно-
сіўся да недахопаў у вучэбных і гаспадарчых пытаннях.
Але разам з тым ён чула адносіўся да патрэб настаўнікаў,
спачуваў іх цяжкаму матэрыяльнаму становішчу. У замет-
цы «Кассы*взанмопомошн народных учнтелей» Е. Раманаў
рэзка крытыкуе ўрадавыя «меры» для паляпшэння быту
настаўнікаў. Ен паказвае, што такім шляхам выкладчык
можа дачакацца пенсіі толькі праз 167 гадоў. Е. Раманаў
бачыць выйсце са становішча ў стварэнні кас узаемада-
памогі народных настаўнікаў614.
Сваёй нястомнай дзейнасцю за расшырэнне народнай
адукацыі, нецярпімасцю да коснасці і бюракратызму Е. Ра-
манаў «нажыў сабе нямала ворагаў, нават часам у складзе
асоб Губернскага ўпраўлення і асабліва — прыватных»615.
У прашэнні Е. Раманава і ў пісьмах іншых асоб да
папячыцеля Віленскай вучэбнай акругі хадайніцтва аб па-
кіданні Е. Раманава на пасадзе інспектара народных ву-
чылішчаў абгрунтоўвалася яго навуковай дзейнасцю. У
вучэбнай акрузе ж стараліся пазбавіцца людзей, якія зай-
маліся навукай. У данясенні дырэктара народных вучы-
лішчаў паведамлялася пра Е. Раманава, што «лаўры вучо-
нага, этнографа і археолага не даюць яму спаць»616.
Папячыцель Віленскай вучэбнай акругі барон фон
414 Вольф звольніў Е. Раманава з пасады настаўніка (1906).
Абураны гэтым, Е. Раманаў напісаў байку («Волк н ко-
зел»), у якой выказаў свае адносіны да паліцэйска-бюрак-
ратычнага апарату царызму, глыбокае разуменне адука-
цыйных і навуковых запатрабаванняў роднага краю.
Е. Р. Раманаў у навуковай працы аказваў дапамогу
многім настаўнікам. Былы вучань і пастаянны карэспандэнт
Е. Раманава па «Беларускаму зборніку» К. Ц. Анікіевіч
прайшоў у яго школу этнографа-збіральніка. Пры непа-
срэдным садзеянні і дапамозе Е. Р. Раманава ім была на-
пісана работа «Сеннёнскі павет Магілёўскай губерні»
(Магілёў, 1907). У нарысе К- Ц. Анікіевіч спрабаваў даць
ўсебаковую характарыстыку сваёй 'радзімы — геаграфіч-
ную, гістарычную, эканамічную і этнаграфічную. Асноўная
ідэя, якой кіраваўся аўтар пры напісанні работы, зыходзі-
ла з яго патрыятычных пачуццяў — даць апісанне свайго
роднага кутка Беларусі — Сенненскага павета. «Хто не
хоча ведаць сваёй айчыны, той не дастойны называцца яе
сынам»617, — такі дэвіз кнігі «Сенненскі павет Магілёў-
скай губерні» К. Ц. Анікіевіча. «Тутэйшы беларус, вы-
значаецца многімі сімпатычнымі рысамі ў характары»618.
«Селянін сумленны, працавіты, кемлівы і здольны. Сялян-
скія дзеці ў школах выяўляюць добрыя поспехі, нягле-
дзячы часта на неспрыяльныя хатнія ўмовы»619.
Настаўнік спачувае становішчу працоўных, шляхі
змянення існуючага становішча спраў бачыць у асвеце.
«Для далейшага ж эканамічнага паляпшэння вёскі, — піша
ён, — неабходна шырокая адукацыя народных мас, веды і
самыя разнастайныя мерапрыемствы ў галіне сельСкай гас-
падаркі»620.
Навуковая дзейнасць А. К. Сержпутоўскага.
А. К. Сержпутоўскі (1864—1-940) нарадзіўся ў в. Бялеві-
чы Чапліцкай воласці Слуцкага павета Мінскай губерні ў
сям’і беззямельнага беларускага селяніна621.
Закончыў Пецярбургскі археалагічны інстытут і вышэй-
шыя юрыдычныя курсы, аднак, паколькі ён быў сын бед-
няка, то не атрымаў пасады, якая адпавядала б яго аду-
кацыі. У 1884 г. А. К. Сержпутоўскі вяртаецца на радзіму
і да 1893 г. займае пасады настаўніка ў розных школах
Міншчыны. Затым ён паступае на службу ў Мінскі сялян-
скі банк, а ў 1896 г. пераязджае ў Пецярбург, дзе працуе
паштовым чыноўнікам. У 1906 г. А. К- Сержпутоўскі пера-
ходзіць у Рускі музей у якасці рэгістратара этнаграфічна-
га аддзела622, дзе працуе да 1930 г.
А. К. Сержпутоўскі праяўляе вялікую цікавасць да вы-
вучЭння побыту і культуры беларускага народа. Ужо ў
1885 г. ім былі апісаны абрады купалля ў в. Заполле Ма-
зырскага павета. У 1890 г. А. К. Сержпутоўскі па сваіх 415
назіраннях і расказах жонкі вядомага беларускага казач-
ніка Аэемшы апісвае вясельныя абрады ў в. Лучыцы Ма-
зырскага павета, а ў 1894 г. у адным з нарысаў дае харак-
тарыстыку рознага роду павер’яў, якія бытавалі ў в. Чу-
дзіна Слуцкага павета623.
У сваіх запісах А. К. Сержпутоўскі выказвае арыгі-
нальныя думкі аб -паходжанні рэлігіі і яе сутнасці. Ен
сцвярджае, што бога стварыў чалавек, а вера ў бога —
памылковая думка.
У працах вучонага мы сустракаем не толькі нараканні
на несправядлівасць існуючых парадкаў, але і адказ, якім
шляхам можна змяніць гэтыя парадкі. «Рана ці позна, —
гаворыцца ў адным з запісаў, — а людзі зразумеюць цягу
матэрыяльнай залежнасці ад мізэрнай меншасці, згур-
туюцца агульнымі адзінымі інтарэсамі і скінуць ненавіс-
нае яр'мо рабства».
У 1918 г. у Петраградзе ствараецца Беларускае вольна-
эканамічнае таварыства. А. К. Сержпутоўскі з’яўляецца
актыўным удзельнікам яго першага ўстаноўчага з’езда.
Пасля рэвалюцыі А. К. Сержпутоўскі працягвае выву-
чэнне этнаграфіі і фальклору роднйга краю. У петраград-
скай газеце «Чырвоны шлях», якая выдавалася беларус-
кім зямляцтвам, А. К- Сержпутоўскі друкуе ў 1918 г. арты-
кулы, у якіх выказвае свае думкі па пытаннях нацыяналь-
нага і культурнага развіцця Беларусі. У артыкуле «Бела-
' рускі народ і рэлігія» А. К- Сержпутоўскі падвяргае рэзкай
крытыцы антынародную палітыку царызму, які не
прызнаваў за беларусамі права на нацыянальнае развіц-
цё. Аўтар артыкула паказвае, што царскія чыноўнікі, Пра-
. водзячы палітыку прыгнёту, пры перапісах насельніцтва
за крытэрый вызначэння нацыянальнай прыналежнасці
беларусаў прымалі рэлігію. Беларусаў, якія спавядалі
праваслаўе, яны адносілі да рускіх, а беларусаў-католі-
каў — да палякаў. А. К. Сержпутоўскі гэта пытанне ста-
віць на навуковую аснову. У сваім артыкуле ён падкрэслі-
вае, што ва ўмовах Беларусі сапраўдным крытэрыем павін-
на быць не рэлігія, а «мова і сукупнасць, быт'авых рысаў»
насельніцтва624.
У артыкуле «К вопросу о белорусской орфографнн»
А. К. Сержпутоўскі выкладае свае думкі адносна стварэн-
ня грамад^ыкі беларускай мовы. «Не гавару, каб у белару-
саў, — піша ён, — у гэтых адносінах не было імкнення або
адчуваўся недахоп у культурна-асветніцкіх дзеячах, наад-
варот, была багатая ніва і нямала сейбітаў». Аднак, пра-
цягвае далей аўтар, у дарэвалюцыйны час «усе гэтыя па-
чынанні пры мінулым рэжыме сустракалі непераадольныя
416 перашкоды»625. Сцвярджае> што пісьменнікі «павінны шы-
рока выкарыстоўваць багатую скарбніцу жывой народнай
мовы ў яе сучасным і мінулым». У сувязі з тым што адкры-
валіся беларускія навучальныя ўстановы з выкладаннем на
роднай мове, А. К. Сержпутоўскі адзначае пільную неаб-
ходнасць хутчэйшага стварэння адзінай граматыкі бела-
рускай мовы. Вялікія надзеі ў гэтым ён ускладае на
навуковыя і літаратурныя сілы Беларускага вольна-экана-
мічнага таварыства ў Петраградзе. «Мы смела можам спа-
дзявацца, — працягвае ў сваім артыкуле А. К. Сержпу-
тоўскі, — што ў недалёкай будучыні беларусы, падобна
сваім братам вялікарусам, украінцам, палякам і іншым
народам, будуць мець багатую літаратуру і стануць на
натуральны шлях нацыянальнага развіцця»626. '
А. К. Сержпутоўскі пад псеўданімам «Наум Смага» і
«Шарпат» апублікаваў некалькі бытавых нарысаў, пера-
клады на беларускую мову ўрыўкаў з твораў Т. Р. Шаў-
чэнкі і артыкул «Новый этнографнческнй музей». У невя-
лікіх нарысах пад агульным загалоўкам «Картннкн Бело-
руснп»627 аўтар у форме кароткіх гумарыстычных апаНя-
данняў і дыялогу паказвае бяспраўе і сацыяльны прыгнёт
працоўнага сялянства ў дарэвалюцыйны час («Панская
літасць», «Дэпутат», «Як там, так і тут»), дасціпнасць і та-
ленавітасць простага народа («Тэе, да не тэе», «Музыкй»).
У апавяданні «Антон» аўтар праводзіць атэістычныя ідэі.
А. К. Сержпутоўскі ў 1918 г. выбіраецца асістэнтам
этнаграфічнага аддзела Рускага музея, а ў 1922 г. — па-
мочнікам захавальніка аддзела і загадчыкам беларускай
секцыі музея. 3 1925 г. ён займае пасаду захавальніка
этнаграфічнага аддзела. Адначасова з 1918 па 1923 г.
А. К. Сержпутоўскі працуе настаўнікам беларускай гімна-
зіі ў Петраградзе. 3 1922 г. беларускі фалькларыст быў
назначаны старшынёй беларускай падкамісіі ў камісіі па
складанню этнаграфічных карт і вывучэнню нацыянальнага
складу насельніцтва Расіі пры Акадэміі навук, а таксама
ўзначальвае аналагічную падкамісію Руск’ага геаграфічна-
га таварыства.
Жыццёвы шлях і навуковая дзейнасць А. К. Сержпу—
тоўскага, яго прагрэсіўныя погляды, любоў да свайго на-
рода і яго культуры сведчаць аб тым, што педагог-вучоны
быў йястомным працаўніком этнаграфічнай навукі і
фалькларыстыкі, для развіцця якіх ён так многа зрабіў.
Навуковая і асветніцкая дзейнасць Я. Ф. Карскага.
Выдатны вучоны і педагог Яўхім Фёдаравіч Карскі (1861 —
1931) нарадзіўся ў в. Лаша Гродзенскай губерні ў сям’і на-
стаўніка пачатковай школы. Цяжкія матэрыяльныя ўмовы
ў вялікай сям’і прымусілі Я. Ф. Карскага з малых гадоў
прывучацца да працоўнага жыцця628.
14. Зак. 2605
417
3 1885 па 1893 г. Я. Ф. Карскі працаваў настаўнікам
другой гімназіі ў Вільні, а з 1893 — ва універсітэце выклад-
чыкам рускай мовы. У канцы 1893 г. абараніў магістэрскую
дысертацыю, якая складалася з дзвюх частак («Обзор
звуков н форм белорусской речн» і «К нсторнн звуков н
форм белорусской речн»). У наступным годзе за гэту працу
яму прысудзілі вялікі залаты медаль629.
У 1894 г. Я. Ф. Карскі быў прызначаны экстраардынар-
ным прафесарам Варшаўскага універсітэта, у 1902 г.
вучоны стаў дэканам гісторыка-філалагічнага факультэта.
3 верасня 1905 г. Я. Ф. Карскі стаў рэктарам Варшаўскага
універсітэта. У 1910 г. у знак пратэсту супраць дэспатыз-
му міністра Каса Я. Ф. Карскі выйшаў у адстаўку, але
працаваў тут жа звышштатным прафесарам. У 1915 г. у
сувязі з вайной ён разам са штатам універсітэта эвакуіра-
ваўся ў Растоў-на-Доне, а ў 1916 г. пераехаў у Петраград,
дзе з невялікім перапынкам працаваў да апошніх дзён
свайго жыцця ў Акадэміі навук і ва універсітэце630.
Я. Ф. Карскі ў 1916 г. быў абраны акадэмікам Пецяр-
бургскай акадэміі навую Чэшскай акадэміі навук, з’яўляў-
ся членам буйнейшых навуковых таварыстваў (Геаграфіч-
нага таварыства, Таварыства пісьменнасці і мастацтва).
У студэнцкія гады Я. Ф. Карскі надрукаваў першую
сваю работу «Белорусскне цеснн села Березовец Новогруд-
ского уезда Мннской губерннн»631. Гэта публікацыя наліч-
вала 59 песень, запіс якіх быў зроблены з захаваннем асаб-
лівасцей беларускай мовы. Збіраннем і публікацыяй фальк-
лору Карскі займаўся і пазней. У 1889 г. ён апублікаваў
яшчэ 24 тэксты песень, а ў 1897—1907 гг. па складзенай
ім разам з іншымі беларускімі этнографамі «Праграме
для збірання асаблівасцей беларускай гаворкі» было на-
друкавана пяць выпускаў «Матерналов для нзучення бе-
лорусского наречня».
Вынікам шматгадовай работы Карскага з’явіўся яго
трохтомнік «Белорусы», які ўключае сем кніг. У гэтай
капітальнай працы ўпершыню ў гісторыі беларускай куль-
туры абагульнены вялікі фактычны матэрыял, падведзены
вьінікі ўсяго зробленага ў дарэвалюцыйны час у галіне
беларускай філалогіі. Значнае месца ў «Белорусах» адво-
дзіцца і беларускай этнаграфіі. Паходжанню беЛарускай
народнасці Я. Ф. Карскі прысвяціў большую частку перша-
га тома (II—VI раздзелы) і частку першай кнігі трэцяга
тома «Белорусов». Вучоны ў асноўным правільна вызна-
чае час фарміравання беларускай народнасці — XIII—
XV стст. Спасылаючыся на лінгвістычныя, гістарычныя,
археалагічныя, этнаграфічныя і антрапалагічныя даныя, ён
4І8 прыходзіць да вываду, што беларусы з’яўляюцца «аўтахто-
намі ў сваёй краіне», у большасці сваёй масы яны жывуць
на прарускай і праславянскай тэрыторыі632.
Нямала было зроблена Я. Ф. Карскім і ў галіне наву-
ковага аналізу этнаграфічных і фальклорных матэрыялаў.
Я. Ф. Карскі вядомы і як буйнейшы фалькларыст. Яго
аналіз розных жанраў беларускага фальклору для свайго
часу быў новым словам у навуцы. Карскі даказвае, што
вусная паэтычная творчасць народа зарадзілася ў глыбо-
кай старажытнасці і разам з мовай прайшла працяглы
шлях развіцця. У процівагу міфолагам, якія лічылі сучас-
ную ім народную творчасць рэшткамі ўзвышаных паэтыч-
ных поглядаў людзей старажытнага перыяду, вучоны
гаворыць аб эвалюцыі яго ад ніжэйшых форм да вышэй-
шых. У агульнасл^вянскую эпоху, адзначае ён, вусная паэ-
зія зрабіла значны крок наперад у сваім развіцці, «ужо
ясна вызначаліся многія сюжэты і тэмы, якія існуюць у
ёй да гэтага часу. Далейшае жыццё народа пасля прыняц-
ця хрысціянства ўзбагацілася новым зместам, які паступо-
ва імкнецца выцесніць былы светапогляд. Напачатку хрыс-
ціянскія ідэі слаба пранікаюць у народную масу, затым
яны доўга ўжываюцца разам з язычніцтвам і толькі ў
рэшце рэшт атрымліваюць верх (і то не заўсёды) над
язычніцтвам»633. Нямала зроблена Я- Ф. Карскім і па гіста-
рыяграфіі беларускай этнаграфіі. Сёмы раздзел першага
тома «Белорусов» — «Очерк нзучення жнвого белорусско-
го языка н народная поэзня» — па сутнасці, з’яўляецца і
нарысам гісторыі беларускай этнаграфіі.
Я. Ф. Карскі прыхільна ўспрыняў рост нацыянальнай
самасвядомасці беларускага народа ў гады рэвалюцыі
І9ОЬ г. Ён’ напрыклад, дапамагаў газеце «Наша ніва»,
хоць і не быў згодны з яе некаторымі нацыяналістычнымі
выступленнямі, дасылаў клішэ для афармлення газеты і
яе выданняў, а таксама свае работы. У сувязі з гэтым
рэдактар газеты пісаў: «Рэдакцыя «Нашай нівы» пры-
носіць Вам шчырую ўдзячнасць за прысланыя Вамі вашы
работы пра Беларусь, якія ўзнялі наш дух»634.
Вельмі ўважліва Я- Ф. Карскі аднёсся да работы наву-
кова-літаратурнага гуртка студэнтаў Пецярбургскага уні-
версітэта. На пытанні гурткоўцаў, як пачаць вывучэнне
Беларусі, вучоны ў сваім адказе разгарнуў перад імі цэ-
лую праграму, у якой, звяртаючы іх увагу на неабходнасць
абагульнення ўжо зробленага ў галіне этнаграфіі, фальк-
лору і мовы, на неадкладнасць складання беларускага
слоўніка, асаблівае значэнне надае вывучэнню народнага
быту635. Цесную сувязь Я. Ф. Карскі падтрымліваў і з
Беларускім выдавецкім таварыствам у Пецярбургу «Загля-
не сонца і ў наша аконца»636.
419
Пасля Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэва-
люцыі, працуючы ў Акадэміі навук СССР, вучоны клапа-
ціўся аб стварэнні ў Бёларусі універсітэта і акадэміі на-
вук. У пісьме ад 17 студзеня 1922 г. у Народны камісарыят
асветы БССР ён запэўніваў, што «ўсімі сіламі гатовы
працаваць на карысць нашай Беларусі» і будзе «рабіць на-
езды ў Мінск і дзяліцца з усімі, хто пажадае, сваімі веда-
мі»637. Адначасова ён прымаў меры, каб дапамагчы мала-
дой Савецкай Рэспубліцы сабраць неабходныя навуковыя
сілы. Так, у 1921 г. Я. Ф. Карскі праявіў клопат аб хут-
чэйшым пераездзе Е. Р. Раманава ў Мінск з Т. Стаўрапа-
'ля. У адказ на пісьмо Я. Ф. Карскага Акадэмічны цэнтр
Наркамасветы Беларускай ССР у гэтым жа годзе паслаў
прадстаўніка, каб паскорыць пераезд Е. Р. Раманава ў
Мінск638.
Я. Ф. Карскі падтрымліваў сувязь са многімі' беларус-
кімі вучонымі і пісьменнікамі. У архіве АН СССР захоў-
ваецца яго перапіска з Якубам Коласам, этнографамі
А. А. Шлюбскім, П. П. Дземідовічам і інш.
Знаходзячыся ў Ленінградзе, Я- Ф. Карскі дапамагаў
рабоце беларускага навукова-даследчага гуртка стўдэнтаў
пры Ленінградскім універсітэце, інструктаваў студэнтаў,
якія выязджалі на іірактыку ў Беларусь.
Як бы падводзячы вынікі сваёй работы, Карскі.ў адной
з запісак у 1927 г. пісаў: «Я прыродны беларус, усё сваё
жыццё прысвяціў вывучэнню гэтага народа»639. Якуб Колас
у пісьме ад 24 лістапада 1921 г. пісаў Я. Ф. Карскаму:
«Вельмі ўдзячны Вам, глыбокашаноўны Яўхім Фёдаравіч,
за прысланую Вамі Вашу вялікай каштоўнасці і значэння
працу. Я чытаю яе з глыбокай цікавасцю і з вялікай для
сябе карысцю. Адно месца ў Вашай прадмове мяне закра-
нула да глыбіні душы, і я пранікся яшчэ большым пачуц-
цём удзячнасці да той вялікай работы, якой вы дрысвя-
цілі Ваша жыццё. Беларуская культура так цесна звязана
з Вашым імем, што аднаго без другога нельга ўяўляць»640.
А Дзейнасць Я. Ф. Карскага па вывучэнню культуры бе-
ларускага народа і яго арганізатарская работа ў гэтай
\ галіне мелі велізарнае значэнне ў развіцці нацыянальнай
культуры, навукі, асветы.
Працы Я- Ф- Карскага побач з навўковым мелі і вялі-
кае грамадска-палітычнае значэнне. На аснове абагульнен-
ня велізарнага фактычнага матэрыялу вучоны навукова
абгрунтаваў погляд на існаванне беларускага народа. ЕІры
гэтым беларусы стварылі сваю арыгінальную культуру,
родную мову, багатыя традыцыі і ненычарпальную скарбні-
цу вуснай паэтычнай народнай творчасці, поўныя прыго-
420 жай паэзіі, меладычнасці і народнай мудрасці.
Дзейнасць вучонага ўз-
няла на новую вышыню ай-
чынную навуку ў галіне вы-
вучэння культуры і быту бе-
ларускага народа.
Элаіза Пашкевіч (Цёт-
ка). Значны ўклад у развіц-
цё прагрэсіўнай педагагіч-
нлй лумкі Беларусі пачатку
XX ст. унесла Цётка (Элаі
'за Сцяпанаўна Пашкёвіч
ЦЯ?6 Дэіб). Д&^пёдагагіы-
ная дзейнаснь шматгрянняя
і пленная: яна праводзіла
"велізарную Тірактычную ра-
боту сярод народных мяс.
убыла-ініцыятарам адкрыцця
беларускіх школ і выдаўпом
кніг на роднай мове, арга-
"нТзатарам і рэдактарам ^да-
сопіса «Лучынка». Раза&ь з перадавымі дзеячамі Бела-
русі Я- Купалам і Я. КолаХам Цётка змагаласяза~т^Гйую
народную школу, якая б выкоувалабарацьбітоу~~за~~н~арод—
нўю спрййу, Дапамагала ўзн(маць народ на барацьбў 5Т*
светлае заўтра.
Творчае станаўленне, фарміраванне светапогляду Цёткі
як грамадскага дзеяча, педагога супала гістарычна
з пачаткам новдга стагоддзя, з пярэдаднем першай рус-
кай рэвалюцыі і з наступнымі пасля вялікай буры га-
дамі.
Цётка
Элаіза Пашкевіч нарадзілася 3 ліпеня 1876 г. у вёспы
Пешчына Лідскага павета Віленскай губерці ў сям’і за-
можнага селяніна Сцяпана Пашкевіча. У 1894 г яна па-'
ступіла ў Віленскую прыватную жаночую гімназію Про-
заравай, але з-за хвар'обы не скончыла яе. Падлячыўшыся,
Элаіза Пашкевіч вяртаецца ў гімназію і ў 1902 Г. за-
канчвае яе, атрымаўшы пасведчанне дамашняй настаў-
ніцы.
У гэты перыяд Э. Пашкевіч імкнецца паглыбіць свае пе-
дагагічныя веды641, і ў 1902 г. едзе ў Пецярбург, дзе па-
ступае на вышэйшыя агульнаадукацыйныя педагйгічныя
курсы Лесгафта. Вучоба ў Пецярбургу, рэвалюцыйныя па-
дзеі пачаТку XX ст. вызначылі грамадска-палітычныя по-
гляды Цёткі. У 1904 г., вярнуўшыся з Пецярбурга ў Віль-
ню, яна ўжо цвёрда ведала, што перад ёю адзін шлях —
іплях рэвалюцыйнай барацьбы. Яна была палымяным тры-
бунам, нястомным барацьбітом, рэвалюцыйным прапаган- 42
НА5СГШЕС
МАЕУСН В21АСІЕЗ
Тытульны ліст кнігі
«Гасцінец для малых дзяцей»
дыстам. На мітынгах, сходах,
у выступл^ннях перад сяляна-
' мі, у вучнёўскіх гуртках мож-
* на было пачуць яе звонкае
слова, якое клікала да дзеян-
' ня. Знаходзячыся ў асяроддзі
рэвалюцыйна настроенай мо-
ладзі, Цётка зразумела, што
толькі аб’яднаныя народы Ра-
сіі даб’юцца незалежнасці І
свабоды. Цётка смела пайшла
насустрач рэвалюцыі, каб і
словам і справай прыняць са-
мы неііасрэдны ўдзел у бараць-
бе свайго народа. Яна верыла
ў будучыню беларуса і несла
. гэту веру ў народ. У вершы
«Наш палетак» Цётка гаво-
рыць аб неабходнасці асветы
народа, бо «беларускі селянін
жыве ў цемры, ён пазбаўлены
здабыткаў чалавечай культу-
а РЫ»642.
У 1906 г. на старонках га-
зеты «Наша ніва» ў артыкуле
ад рэдакцыі яна напісала:
«Сэрца беларускага народа
пачынае выпускаць першыя, самыя мілыя вясеннія пёрцы-
траўкі. Гэту траўку нам і трэба імкнуцца ўсімі сіламі да-
гледзець, каб яна не зачахла, а разрасталася і ішла далей
пышным ростам. Што нам для гэтага трэба рабіць? Адзін
адказ на гэта: патрэбны школы, патрэбна навука»643. Цёт-
ка верыла, што беларусы таксама будуць «людзьмі звац-
ца»: «доўга мы, беларусы, цураліся сваёй мовы, і як гаво-
раць, хаваліся з ёю за печ перад чужымі людзьмі. Вось і
злажылася нейкая благая пагаворка, што наша мова хам-
ская, брыдкая, што на ёй няможна гаварыць з вучоным ча-
лавекам, ані пісаць кніг, як на іншай «далікатнай» мове.
Але гэта толькі выдумка»644.
Цётка разгарнула работу па стварэнню народных
школ у ІГродзенскай губерні. ^Цысалькі ~1іікол арка—
‘нізЭтгал<Г^ма, прыцягваючы ў я/асці настаунікаў перада-
в^кТ-мттЛІдзь. Адкрыцце беларускіх школ патрабавала вы-
д&аня-кніг і вўчабных донаможпікаў. на роднай мове.ІІё^-
ка~~йершая ўзялася за іх ствяранне.
У 1906 г. у /Іўолкве, каля Львова, пад псеўданімам
«Тымчасовы» яна выдала кніжку для дзяцей на бела.рус-
422
КДІГмр&е «Гасцінец для малых дзяцей>я Для выдання гэ-
тайкнігГ Петцы давялося заняцца ~пер4кладамі з украін-
скай м^вы, паколькі матэрыялаў для"дзяцей на беларусйай
—Ш5ве яшч'э не было. Падручнік быў надрукаваны на бела-
рускай мове лацінскімі літарамі, поўная ягб назва «ГйТ-
Цінец для"малых дзяцей перакла”ў з украінскага языка на
беларускі з малымі пераменамі Тымчасовы». Цётка
ўнесла некаторыя дапаўненні і змяненні ў кнігу, узмац-
ніўшы гэтым самым сацыяльную аснову апавяданняў
«Лебедзь», «Рыжая», «Неспадзяваны гасцінец», «Добрае
дзіцятка». У 1906 г. выдавецтва «Загляне сонца і ў наша
аконца» ў Пецярбургу выпусціла кнігу Нёткі «Першае
чытанне для дзетак беларўсау». Гаіа, кніга з’яўляенда
працягам «Беларускага лемантара», які ставіў^сваей за-
дачан~~~навучыць~ дзяцей чытаць па-беларускуУ^ ~
—' ^Псршао чытангіе^'— падручнік для дзяцей першата
^года навў'чанття.-~«ЧГытанне» дзеліцца на дзве часткі. У
першай змешчаны даступныя па зместу для школьнікаў
маленькія апавяданні, байкі, казкі, вершы, якія адлюст-
роўваюць уяўленні дзяцей пра быт сялянскай сям’і, пра
настроі, пачуцці і ўяўленні, якія параджаюцца наваколь-
нымі прадметамі і прыроднымі з’явамі. У другую частку
«Першага чытання» Цётка ўключыла 4 апавяданні-апісан-
ні, 5 прыпевак, 28 прыказак і 11 загадак. Нацыянальны
каларыт, веданне быту і жыцця беларускай вёскі асабліва
адчуваецца ў гэтым дапаможніку. Увесь матэрыял звязаны
з жыццём народа, з навакольнай рэчаіснасцю, якую ба-
чыць дзіця з першых дзён свайго жыцця, якое яму бліз-
кае і зразумелае, якое цікавіць яго («Нядзеля», «Наша
гаспадарка», «М.ая вёска», «Родная вёска», «Лес», «Мой
сад»).
Вялікую ўвагу аўтар «Чытання» ўдзяляе выхаванню
любві да працы, выхаванню пачуцця справядлівасці. Пасля
кожнага апавядання ў «Першым чытанні» змешчаны невя-
лікі верш, які пераклікаецца з тэмай апавядання. Гэтым
Цётка імкнулася ўзбагаціць дзіцячае ўспрыняцце нава-
кольнйй рэчаіснасці, развіць яго здольнасці бачыць жыц-
цё найбольш ярка і свежа.
Значнае месца ў «Чытанні» адводзіццд^казкам, у асно-
ву якіх пакладзены сацыяльныя матывы. Як~пеДаі'Ог, Цёт-
ка разумела, што казка падводзіць дзяцей да патрэбных
вывадаў і абагульненняў, дапамагае ім зразумець, дзе
дабро і дзе зло. На казках выхоўваюцца лепшыя рысы ха-
рактару, папаўняюцца душэўныя багацці дзіцяці, разві-
ваецца фантазія. Аўтар выкарыстала і некаторыя народныя
казкі, вельмі ўдала літаратурна апрацаваўшы іх («Свар-
42$
Тытульны ліст літаратурна-
навуковага месячніка
беларускай моладзі
«Лучынка», 1914
ка», «Пакуль не ў руках,
не кажы, што тваё», «Э пры-
ску ды ў агонь», «К/рыца і
пятух» і інш.). /
На апошніх сТаронках
«Першага чытання» для
развіцця назіральнасці і
фантазіі ў дзяцей Цётка
змясціла прыпеўкі, прыказкі
і загадкі, якія паказваюць
народную мудрасць, крыні-
цы якіх закладзены ў далё-
кім мінулым, у фальклоры.
Казкі, апавяданні, прыказ-
кі, прымаўкі, змешчаныя ў
«Чытанні», прасякнуты лю-
боўю да чалавека, пратэс-
туюць супраць прыгняталь-
нікаў і наводзяць на думку,
што трэба змагацца за свае
чалавечыя правы.
Кнігі Цёткі для дзяцей
былі ў беларускай літара-
туры першай спробай спа-
лучаць педагагічнае, эстэ-
тычнае і грамадзянскае вы-
хаванне.
424
Рэалістычнае адлюстраванне жыцця і быту простага
народа, псіхалогіі працаўніка беларускай вёскі — яркае
сведчанне дэмакратычных поглядаў Цёткі. У яе «Чытанні»
бачны пратэст супраць рэакцыйнай школьнай палітыкі
царскага самадзяржаўя.
З’яўленне першых вучэбных дапаможнікаў было важ-
ным сродкам у барацьбе за школу на роднай мове. «Да
Цёткі ніхто з беларускіх пісьменнікаў і паэтаў не займаў-
ся выданнем кніжак для дзяцей. Цётка была піянерам у
гэтай справе»645, — пісала «Наша ніва».
Актыўна ўключылася Цётка ў работу па арганізацыі
народных школ пасля вяртання з эміграцыі на Радзіму ў
1911 п, зноў «Цётка была тут першая»646.
У. Ф. Луцэвіч успамінае: «У 1912 г. на ўскраіне Вільні,
у Нова-Вілейцы, каля станцыі Яшуны і Беняконі, на Лід-
чыне і на радзіме Цёткі пад Васілішкамі дзейнічалі бела-
рускія тайныя школы. Гэтыя школы разам з культурна-
асветнымі гурткамі набывалі вялікае значэнне, і праз іх
ішлб распаўсюджванне беларускага друкаванага слова, бе-
ларускай нацыянальнай свядомасці»647.
Стараючыся згуртаваць моладзь рэвалюцыйнымі ідэямі,
усяліць у яе веру ў светлую будучыню, у сілу- народную,
здольную «з гэтых балючак вылечыць родную старонку»648,
Цётка ў 1914 г. выдае часопіс для беларускай моладзі
дЛучьінка»7
)^~Мэта часрпіса заклікаць моладзь «гартаваць душы
для^Святой Тдэі»б4У і рыхтаваць сваё «сэрца. ДУШУ—І~рукі
да працы для роднага народу», несці святло «ў кожны
куток нашай роднай беларускай старонкЫі!0. «Лучынка»
ставіла сваёй задачай быць настаўнікам моладзі, весці яе
да праўды, да добрых звычаяў, «любві да чалавека, раз-
віваць любоў да народа, міласць да слабых і загнаных»651.
Выданне часопіса было вельмі складанай справай.
Цётка імкнулася аб’яднаць вакол «Лучынкі» прагрэсіўна
настроеных аўтараў. У адным з пісьмаў, якія захоўваюцца
ў рукапісным аддзеле бібліятэкі АН Літоўскай ССР, яна
звяртаецца да студэнтаў-беларусаў: ~«...для працаўнікоў
на нашай зямлі цяпер выходзіць «Лучынка» (штомесячніК).
Браты студэнты! Не маеце права выракацца работы ў
«Лучынцы», на вашым сумленні будзе ляжаць вялікая
доля сораму, калі «Лучынка» будзе дрэнна свяціць вашым
братам і сёстрам у вёсцы беларускай, якія для вас збожжа
сеюць і жнуць»652. Гэты зварот і ўся работа ў часопісе
пацвярджае глыбокую зацікаўленасць Цёткі ў лёсе свайго
народа, асабліва моладзі — будучага сваёй радзімы.
У часопісе змяшчаліся артыкулы на самыя разнастай-
ныя тэмы: «Лучынка» пазнаёміць цябе з жыццём зямлі, з
багаццем яе нетраў: скажа, адкуль узяліся рэкі, азёры,
моры і пакажа, якія скарбы ў сабе хаваюць горы, якія
звяры, птушкі, расліны жывуць»653. Увесь матэрыял можна
раздзяліць на два аддзелы: пазнавальна-адукацыйны і
м^ральна-выхаваўчы.
Ідэі гуманізму і дэмакратызму, выхаванне працавітасці,
услаўленне чалавека працы, неабходнасць узаемадапамогі
людзей — усё гэта. зназфдзіла адлюстраванне ў артыкулах
беларускай пісьменніцы |(«Аб душы маладзёжы», «Да
дзяўчатак»).
Галоўным рэдакцыя часопіса лічыла маральны бок
'выхавання юнацтва. Павучанні і навучанні праводзіліся
на матэрыяле прыроды, сельскага быту, на жывых прыкла-
дах, якія былі найбольш пераканаўчымі і правільнымі
(«Гутаркі аб птушках», «Пералётныя птушкі», «Да іпколь-
най моладзі»).
3 мэтай пазнання прыроды і жыцця, імкнучыся папоў-
ніць веды моладзі, Цётка змяшчае ў часопісе шэраг ціка-
вых навукова-папулярных артыкулаў, якія раскрывалі
сур’ёзныя навуковыя тэмы («Газа», «Радый»), замалёвак 4:
Якуб Колас
аб падарожжах, якія знаёмяць
з выдатнымі мясцінамі іншых
краін («3 дарогі»654 і «Успамі-
нак з паездкі ў Фінлян-
дыю»655). Увесь матэрыял на-
сіў пазнавальна-адукацыйны
характар і ўзбагачаў чытача
важнымі і патрэбнымі ведамі
з прыродазнаўства, геаграфіі,
гісторыі, што аказвала ўплыў
на фарміраванне матэрыяліс-
тычнага светапогляду.
Для часопіса характэрна
п е д а г а г і ч н а я накіраванастть-
Кёсўчьі чЬІтачу цікавую, ка-
| рысную і неабходную інфарма-
цыю, ЦёткаТтьім самым рыхта-
вала яго да„4Ьсдфывяцця ў бу-
дўчым'' больш склаланых і
гл'БТбокіх ведау.
Царская цэнзура, баючыся прапаганды прагрэсіўных
педагагічных ідэй, не давала магчымасці зрабіць часопіс
баявым настаўнікам моладзі. Аб гэтым пісала Цётка ў
пісьме да Эпімаха-Шыпілы ад 18.11.1914 г.: «Лучынку»
запалілі, але пакуль што яна вельмі слаба тлее... Першы
нумар выйшаў без свайго твару па незалежных ад нас
прычынах»656.
З’явілася ўсяго шэсць нумароў часопіса, пасля чаго яго
выданне было забаронена. Але і гэтыя шэсць нумароў
сказалі сваё слова.
426
«Памятайце, — пісала Цётка, — што светлыя сны ва-
шы аб волі, роўнасці і брацтве — збываюцца; што з усхо^
дам сонца яны рассейваюцца разам з цемрай начной і ста-
новяцца праўдай жыццёвай... Будучыня дзержыцца на вас,
моладзі — будучых грамадзян сваёй старонкі»657.
Якуб Колас.ЦРазвіццё педагагічнай думкі і педагагічнай
навукі -V- Беларусі першан. палэвіны ХХ_ст. нряддзё.пь.ня
ад дзейнасці і творчасці вялікага~~~~ 'бСТ'Д'РУсТДга^
бд 1 —Г956). Якуб Колас~ (КанстанцГн
Міхайлавіч Міцкевіч) не ^голькь<^ялікі беларускі пісь-
меннікл_ад^-4--вшгатньі настаўнік^ вучоны-педагог7~У~мас-
тацкіх творах, педагагічных працах і шматлікіх артыку-
лах адлібстравДТГТсяяго педагагічныя погляды. Многія выг
-кадванні, думкГ~ўвайшлі ў скарбонк^сучаснан *педагогікі,
ас а бліва ў такіх яе галінах, як тэоКыявыхавання, дыдггк-
тыка. методыка^однай мовы і літаратуры. " '——
СваюдзепнасцК у якасці народнага настаўніка Якуб
' Колас пачаў у 1902 г. пасля заканчэння Нясвіжскай на-
| стаўніцкай семінарыі, тыповай для таго часу навучальнай
,» установы, якой належала выхоўваць верных слуг царызму
4 і царквы. Семінарысты дэталёва вывучалі гісторыю нова-
га і ветхага заветаў, катэхізіс, царкоўны статут, рускую
царкоўную гісторыю, кароткую гІсторыю хрысціянскай
I царквы і інш. Гэтыя «навукі» закліканы былі падаўляць
V волю, калечыць дух навучэнцаў. Але душы юнакоў су-
праціўляліся гэтаму. Пазней Якуб Колас пісаў: «Так што
, пэўная пашана да семінарыі ў мяне ёсць. Хоць бы за тое,
| што здабывалася насуперак яе клопату. Сеялася там пако-
। ра, а вырастаў бунт»658.
I 3 падзякай успамінаў Колас настаўніка рускай мовы
Нясвіжс-кай семінарыі Ф. А. Кудрынскага. Гэты перадавы
Іі для свайго часу педагог заахвоціў Якуба Коласа, як і мно-
гіх іншых семінарыстаў, да вывучэння народнага быту,
\ народнай творчасці. Ен адным з першых заўважыў талена-
| вітасць Коласа як паэта. У сваёй «Аўтабіяграфіі» Колас
і успамінаў: «Па прапанове Кудрынскага сабраў шмат
і фальклорнага матэрыялу для яго. Разам з гэтым матэрыя-
лам даў яму свой верш на беларускай мове. Радасна мне
было пачуць ухвалу Кудрынскага і яго словы: «Вось дзе
• ваша сапраўднае прызванне». Я пачаў пісаць на мове свай-
>•. го народа. Але мяне засмучала ўсведамленне, што гэтыя
вершы няма дзе публікаваць»659.
Велізарны ўплыў на Коласа, асабліва ў час навучання
' ў семінарыі, аказала знаёмства з мастацкай літаратурай.
Ён любіў чытаць творы А. С. Пушкіна, М. Ю. Лерманта-
А| ва, М. В. Гогаля, А. В. Кальцова, Ф. М. Дастаеўскага,
! I. А. Крылова, А. Міцкевіча, Янкі Лучыны (вершы апош-
! няга чытаў у рукапісе). У семінарыі ўпершыню патаемна
; пазнаёміўся з творчасцю М. Г. Чарнышэўскага, уплыў яко-
; га на маладога паэта быў велізарным660.
I калі дваццацігадовы настаўнік Канстанцін Міцкевіч
прыехаў працаваць у вёску Люсіна Пінскага - павета, ён
быў перакананым атэістам. Ужо тады добра разумеў, што
яго далейшы жыццёвы шлях неаддзелены ад жыцця пра-
цоўнага люду.
Праз год (1903) Колас быў пераведзены ў вёску Пін-
кавічы, што знаходзіцца ў глыбіні Палесся. Працуючы
। настаўнікам, чытаў рэвалюцыйную літаратуру, у якой зна-
ходзіў адказы на шматлікія пытанні жыцця. У «Аўтабія-
графіі» паэт пісаў: «Тут я першы раз пазнаёміўся з неле-
гальнай рэвалюцыйнай літаратурай. Даваў яе мне адзін
| мой... зямляк (са Стоўбцаў). Гэтыя брашуркі далі
? ход маім разважанням у зусім новым напрамку і моцна
зацікавілі мяне. Яны зрабілі ва мне цэлы пераварот»661.
427
^іалады настаўнік хутка зразумеў, што вучыць сялян-
I скіх дзяцей так, як патрабавала начальства, нельга, што
\ трэба «накіроўваць думкі дзяцей на несправядлівасць са-
і цыяльных парадкаў, абуджаць у іх грамадскую свяда-
I масць». Настаўніцкая праца ў вёсках Палесся яшчэ больш
/ наблізіла яго да народа, зрабіла сапраўдным праціўнікам
/ самадзяржаўя.
За рэвалюцыйную дзейнасць на Палессі Колас быў у
1906 г. пераведзены ў Верхменскае народнае вучылішча
Ігуменскага павета. Але і тут ён працягваў сваю грамад-
ска-палітычную работу: актыўна ўдзельнічаў у падрыхтоў-
цы нелегальнага з’езда настаўнікаў Мінскай губерні, які
адбыўся 9—10 ліпеня 1906 г. на радзіме Коласа, у вёсцы
Мікалаеўшчына. На з’ездзе абмяркоўваліся прафесійныя
і грамадска-палітычныя пытанні, была прынята рэзалюцыя
аб утварэнні саюза настаўнікаў, адозва «Да ўсіх настаў-
нікаў і настаўніц народных, царкоўнапрыходскіх і іншых
вучылішчаў». Было абрана бюро, вырашана склікаць
другі з’езд настаўнікаў Міншчыны ў канцы .1906 ці ў па-
чатку 1907 г.
Калі з’езд заканчваў работу, яго ўдзельнікі былі затры-
маны паліцыяй, у рукі якой трапілі ўсе галоўныя дакумен-
ты: «Пратакол пасяджэння групы настаўнікаў Мінскай гу-
берні ў в. Мікалаеўшчына Мінскага павета», рукапіс
«Усерасійскі саюз настаўнікаў» і адозва «Таварышы-на-
стаўнікі». Усе ўдзельнікі з’езда (іх было ў час налёту палі-
цыі 16 чалавек) неўзабаве былі пазбаўлены сваіх на-
стаўніцкіх пасад і болып як два гады знаходзіліся пад
следствам.
«Часовае бюро», абранае на з’ездзе, працягвала неле-
гальную работу. Аб гэтым Колас пісаў наступнаё: «Не
маючы ніякіх другіх прыладаў, мы днём друкавалі пракла-
мацыі пад капіравальную паперу, а ўночы разносілі іх па
вёсках»662.
Была надрукавана на гектографе адозва «Да народных
настаўнікаў Мінскай губерні», у якой заклікалася не зай-
маць пасад зволеных з работы ўдзельнікаў з’езда: «Паші-
туйце, што калі хто зойме месца зволенага, не дырэкцыя, а
ён выпіхае таварыша на вуліцу... Таварышы, малады^да-
стаўнікі! Салідарнасць, дружба і праўда павінна быць ва-
шымі дэвізамі. Не вечна будзе так, як цяпер, не вечна
будуць папіраць нашы свяшчэнныя правы!»663.
Доўгі час Я. Колас жыў у брата[да^ўрочышчы Смаляр-
ня, дзе адкрыу прыватнукг нелегальнуюшколу, у якой на-
вучалася І2 вучняўл Па сутнаіці, гэта была йершая школа
з навучаннеьі йа роднай мове дзяцен/ Вясной 1907 г. Колас
428 ездзіў у Вільню, каб ,уладкаваццау газеце «Наша ніва»,
але праз шэсць тыдняў оыў
высланы з горада паліцыяй.
Прыйшлося' паэту даваць
прыватныя ўрокі ў Стоўб-
цах: -------------------
Знаходзячыся пад след-
ствам, Якуб Колас пісаў
вершы, апавяданні. Клапа-
ціўся ён і аб тым, каб даць
адпаведны матэрыял для
навучання беларускіх дзя-
цей роднай мове, стварыў у
гэты перыяд дзіцячую чы-
танку, якая была выдадзена
ў Пецярбургу беларускім
выдавецтвам «Загляне Сон-
ца і ў наша аконца» пад
назвай «Другое чытанне для
дзяцей беларусаў».
У той жа перыяд (1906—
1907 гг.) Якуб Колас
выступіў з шэрагам арты-
кулаў, дзе выказаў свае пе-
дагагічныя погляды- У
Тытульны ліст «Другога
чытання для дзяцей
беларусаў» Якуба ^оласа
артыкуле «Беларуская мо-
ва ў казённай школе» Колас піша: «Як беларуса ні гналі,
як яго ні душылі,як ні тапталі яго ў балота, усё ж такі
ён захаваў сваю мову. I вы адбіраеце права ў беларуса
чытаць кніжкі і газеты на роднай мове; і гэта права ад-
біраюць тыя, хто быццам стаіць за свабоду народа»664.
Паэт стварае яркую карціну таго, як у казённай школе па-
ступова, ад класа да класа, вытручваюць у беларускіх дзя-
цей усё роднае, так што вучань-беларус пачынае нават са-
ромецца матчынай мовы. У артыкуле «Аб народным вучы-
целю» Колас узнімае голас у абарону настаўніка, які ў цар-
скай Расіі быў бяспраўным. Пісьменнік рэзка крытыкуе
палітыку царскага ўрада ў адносінах да настаўніка. Адзна-
чаючы цемнату і непісьменнасць беларускага народа, Ко-
лас марыць аб свабодзе,-якая б прынесла народу асвету.
_^Кніга Я. Коласа «Другое чытанне для дзяцей белару-
саў»‘~з,яцілася ЗНачным укладам у скарбонку беларускай
ТГзіттячай літаратуры і ў беларускую педагагічную думку,
Амаль усе творы чытанкІ напісаны самім паэтам. Ствараю-
чы падручнік, ён выкарыстаў вопыт К. Д- Ушынскага,
Л. М. Талстога і інш. Але і ўласны настаўніцкі вопыт дапа-
мог Коласу ў напісанні кнігі. Чытанка складаецца з сямі
раздзелаў. Першыя чатыры прысвечаны порам года: вясне, 42$
лету, восені, зіме. Апошнія тры — змяшчаюць мастацкія
творы і ўзоры народнай творчасці.
3 вялікай любоўю звяртаецца пісьменнік да беларускіх
дзяцей, заклікаючы іх пазнаваць жыццё, жадае дзецям
лепшай і шчаслівай долі: «Гуляйце, дзеткі! Разумна гу-
ляйце, прыглядайцеся да жыцця божага свету: няхай ву-
чыць ён вас, як жыць, як зрабіць вашу сілу разумнаю
сілаю, каб непрыяцелі вашы не здолелі вас, не пабілі вас
у адзіночку. Цяпер ваш час, гуляйце, няхай не зарасце
дарога.ваша дзікаю травою, як зарасла дарога вашых
бацькоў»665.
Я. Колас адстойваў права беларускіх дзяцей вучыцца
на роднай мове. У свой час К. Д. Ушынскі . ў артыкуле
«Роднае слова» пісаў аб тым, што, пакуль жыве мова на-
рода, датуль жыве і сам народ. Навучанне ж на роднай
мове ажыццяўляецца значна лягчэй, чым на любой іншай.
Складальнік чытанкі улўчваў узроставыя асаблівасці
^дзяй^й~~7\.дсюль вынікалГтякія крьітэрыі, як ідэйна-~масТДЦ-
кая вартасць тЗКётаў, іх даступнасць і займальнасць_____
' Подл агі'інптг патрабаванне даступнасці абумовіла і
тое, што аўтар чытанкі пабудаваў яе на матэрыяле, бліз-
кім жыццю, думкам, пачуццям беларускіх дзяце#/ Тут
*1ЙьГзнаходзім і малюнкі роднай прыроды, ашсацнеблізкай
д^ецям працы сялян, нораваў, звычак, побыту народа.
*'• У чытанцы пісьменнік паслядоўна прытрымліваецца
прынцыпу выхаваўчага навучання. Кожны твор, кожная
старонка кніжкі не толькі даюць вучням пэўныя веды, але
і раскрываюць станоўчыя якасці чалавечай асобы, садзей-
нічаюць выхаванню смеласці, праўдзівасці, сумленнасці,
сціпласці, мужнасці і г. д. Чалавек, вучыць Колас бела-
рускіх дзяцей, павінен быць цвёрдым у сваіх дзеяннях, не
згінацца пад цяжарам жыцця, павінен змагацца за свае
правы, за чалавечы гонар.
Звяртаючы галоўную ўвагу на працоўную дзейнасць
беларускага селяніна, пісьменнік у «Другім чытанні» на-
дае сваім творам сацыяльнае гучанне. У шэрагу апавя-
данняў ён гаворыць аб цяжкім становішчы селяніна: «Лет-
няя раніца ў вёсцы», «Школа», «Вясковая дарога», «Мо-
гілкі», «Палеская вёска» і інш. А ў апошнім з вышэй на-
званых апавяданняў пісьменнік дае красамоўнае апісанне
беднага жылля і адзення жыхароў Палесся.
Як атэіст, Я. Колас імкнуўся ахоўваць дзяцей ад рэлі-
гійнага дурману, хацеў, каб дзеці раслі смелымі, свабод-
нымі ад рэлігійных забабонаў. У артыкуле... «Як выдум-
ляюцца страхі» расказвае маленькаму чытачу: «Страхі
найчасцей здараюцца ўночьі. Уночы чалавек кепска ба-
430 чыць і часта самую простую рэч прымае за страх. Апроч
таго, нас яшчэ маленькіх страшаць цемнатою, усякімі дзя-
дамі з торбамі, каторыя быццам бяруць нягодных плак-
сівых дзяцей. Памаленьку, непрыкметна для нас саміх, у
нашу душу засяваецца зерне страху, ад каторага чалавеку
потым трудна аслабаніцца. Непанятнае і страшнае для
нас усё тое, чаго прычыны мы не ведаем. Болей навукі —
меней страху»660.
Знаходзім у кнізе кароткія народныя казкі, у якіх вы-
смейваюцца рэлігійныя ўяўленні аб жыцці. У чытанцы
змешчана адзінаццаць народных казак у апрацоўцы Якуба
Коласа. Сярод іх такія, як «Два маразы», «Воўк-дурань»,
«Леў і воўк», «Два зайцы», «Цяжкая доля», «Песня птуш-
кі», «Мужык і Зэгарэк», «Мужык і поп» і інш.
У мекаторых творах чытанкі Колас высмейвае такія за-
ганы, як драпежнасць, прагнасць, несумленнасць, імкну-
чыся выхаваць непрымірымыя да іх адносіны.
Чытанка Я- Коласа мела вялікае значэнне і для эстэ-
тычнага выхавання дзяцей.
«Другое чытанне для дзяцей беларусаў» сведчыць аб
вялікім таленце Коласа-пісьменніка і аб вялікім майстэрст-
ве Коласа-педагога.
Аўтар прадмовы да «Другога чытання» пісаў: «Бярэш
у рукі ксёнжку, і здаецца — табе цяпер нічога не трэба:
’перад табою, як жывыя, стаяць касцы і начлежнікі, жанцы,
і сенажаткі, і палеткі, і лясы... Разам з тым ты
сваёй душой пачуў, што значыць родная мова, напісаная
на паперы, надрукаваная ў ксёнжцы»667.
У верасні 1908 г. выязная сесія Віленскай судовай
палаты асудзіла ўдзельнікаў з’езда. Якуб Колас, якога
з самага пачатку следства ўлады лічылі адным з галоўных
ініцыятараў з’езда, быў асуджаны на тры гады заключэння
ў крэпасці. 3 1908 па 1911 г. пісьменнік знаходзіўся ў
Мінскім астрозе.
Пасля выхаду з турмы ў верасні 1911 г. Колас доўгі
час не мог знайсці работы і займаўся прыватнымі ўрокамі.
Толькі ўвосень 1912 г. ён, нарэшце, атрымаў настаўніцкую
пасаду, пачаў працаваць у Пінскім прыходскім вучылішчы.
У час першай сусветнай вайны Колас эвакуіраваўся ў
Маскоўскую губерню, дзе працаваў у Старыкаўскай школе
Дзімітраўскага павета. У 1915 г. яго прызвалі ў армію.
Знаходзячыся на Румынскім фронце, Колас захварэў, быў
зволены са службы ў арміі, жыў з сям’ёй і працаваў у
Курскай губерні, дзе і сустрэў Вялікую Кастрычніцкую
рэвалюцыю. Пасля рэвалюцыі з новай сілай разгарнулася
яго паэтычная і навукова-педагагічная дзейнасць.
Педагагічныя погляды Якуба Коласа адлюстраваліся ў
яго дарэвалюцыйных вершах, апавяданнях, паэмах.
431
Янка
У многіх творах паэт ста-
новіцца на абарону дзяцей,
апісваючы пакуты, непасіль-
ную працу, дзіцячую эксплуа-
тацыю.
У апавяданні «Дзеравен-
шчына» расказваецца аб лёсе
сіраты Міхалкі, які жыве ў го-
радзе ў брата. Той жа матыў
сіроцтва знайшоў адлюстра-
ванне і ў апавяданні «Сірата
Юрка». Лёс беднага, вельмі
ўражлівага хлопчыка выклікае
ў чытача вялікі жаль не толь-
кі да Юркі, але і да ўсіх га-
ротных, пакрыўджаных лю-
дзей.
Знайшлі адлюстраванне
педагагічныя~ПОТляльі і<оласа
ДЭтных паэмах
«Сьімон-му-
зыка», працу над якІмі паэт пачаў яшчэ да Кастрычніц-
кай рэвалюцыі.
Напрыклад, у паэме «Сымон-музыка» расказваецца аб
тым, як у эксплуататарскім грамадстве гінулі таленты,
бо таленавітыя людзі з народа не мелі магчымасці для
развіцця сваіх здольнасцей. I толькі цаной неймаверных
пакут і намаганняў таленавіты бедны чалавек знаходзіў
сваё сапраўднае месца ў жыцці.
У першых частках паэмы «Новая зямля» нямала месца
адведзена праблеме выхавання дзяцей- Тут мы знаходзім
яркія малюнкі дзіцячых забаў, адносін дзяцей і дарослых,
навучання дзяцей і інш. I ўсюды Колас паўстае як добры
настаўнік, улюбёны ў дзяцей, які клапоціцца аб іх буду-
чыні.
Педагагічная дзейнасць Якуба Коласа была накіравана
на тое, каб вывесці беларускага працоўнага чалавека на
шырокую дарогу свабоднага жыцця.
Янка Купала. Творчасць Янкі Купалы — народнага
паэта-рэвалюцыянера мае глыбокае сацыяльна-педагагіч-
нае значэнне. Яго творы фарміравалі ў чытача высокія ма-
ральна-этычныя якасці: гуманізм, патрыятызм, інтэрна-
цыяналізм, волю да працы і творчасці, да барацьбы за пе-
рамогу светлых ідэалаў. Янка Купала дае закончаную пра-
граму выхавання чалавека працы, да якога перш за ўсё і
звяртаецца.
432"—" Янка Купала (Іван Дамінікавіч Луцэвіч) нарадзіўся
ў сялянскай сям’і, атрымаў пачатковую адукацыю ў вяс-
ковым вучылішчы, потым закоцчыў агульнаадукацыйныя
курсы Чарняева ў Пецярбургу.ЦІершы верш «Мужык»
апублікаваны ў 1905 г. у прагрэсіўнай рускай газеце «Се-
веро-Западный край». У дакастрычніцкі перыяд Купала
выдаў зборнікі вершаў «Жалейка», «Гусляр» і «Шляхам
жыцця», у якіх шматгранна паказвалася жыццё і вызвален-
чая барацьба беларускага народа, асвятляліся праблемы
развіцця сацыяльнай актыўнасці мас працоўных^
Дакастрычніцкай творчасці паэта ўласцівы вобраз на-
роднага песняра, званара, які імкнецца абудзіць народную
масу да свядомага жыцця. Мастак слова ў Я. Купалыз’яў-
ляецца носьбітам ідэй розуму, барацьбітом супраць цемры,
невуцтва. Звяртаючыся да паэтэсы Э. Пашкевіч, Я. Ку-
пала заклікае яе змагацца «цесняй з цемрай!». Значнае
месца ў дарэвалюцыйнай творчаёіД Купалы займае вобраз
паэта-прарока, які павінен умацаваць у людзях веру ў
перрмогу праўды і свабоды, у магчымасць знайсці шляхі
да шчасця. I гэта не толькі даніна літаратурнай традыцыі.
Купалаўскі прарок народжаны духоўнай атмасферай
эпохі напярэдадні пралетарскай рэвалюцыі, калі сам ход
гістарычнага развіцця ўнушаў пісьменніку думку аб тым,
што толькі абуджэнне свядомасці народных мас зробіць іх
здольнымі да актыўных рэвалюцыйных дзеянняў, якія пе-
раўтвораць грамадскае жыцё краіны. 3 гэтым жа звязана
і тое, што ў драмах і|}іаэмах Я. Купалы адным з галоўных
персанажаў становіцца рэвалюцыянер-агітатар, прапаган-
дыст новых ідэй, новых чалавечых адносін у грамадстве
(«Раскіданае гняздо», «На папасе», «Паўлінка»)77
Сілай мастацкага слова Я. Купала сцвярджае думку аб
вялікім значэнні адукацыі ў жыцці і ў будучым лёсе на-
родных мас. Пісьменнік адзначае, што веды неабходны ча-
лавеку таксама, як і свабода.
У многіх вершах Я. Купала выстўпае супраць імкнення
царскіх улад трымаць працоўны народ у цемры, гаворыць
аб неабходасці стварэння для простых людзей школ,
кніг («Ці ж не доля мая», «Чаго нам трэба» і інш.).
р'У сувязі з думкай аб адукацыі для народа паэт адстой-
вДе ідэю захавання і развіцця беларускай мовыТу артыку-
ле «Ці маем мы права выракацца роднай мовы» (1910)
Я. Купала піша аб тым, штб свабода і годнасць народа
непарыўна звязаны з яго нацыянальнай культурай, душой
якой з’яўляецца родная мова: «...глянуць па-арлінаму
смела, дружна на свет белы, загаманіць праўдай цэламу
свету громка, свабодна мы зможам толькі тады, калі пад
саламянымі стрэхамі нашых хат займе пачэснае месца на-
ша родная беларуская кніжка».
15. Зак. 2605
і /Ужо ў дакастрычніцкі перыяд Я. Купала становіцца
| прапагандыстам атэістычнага светаадчування. Ен адмаў-
« ляе не толькі забабоны цёмных людзей, але і афіцыйную
і рэлігію, папоў, «што ўзвялі ў святасць кнут». У вершы
? «Слугам алтарным» пісьменнік выкрывае царкву, якая
сваім аўтарытэтам умацоўвае панаванне ў грамадстве са-
^^ныяльнага зла^
Г - Паэт імкнецца праўдзівым гарачым словам ачысціць
... \ душы людзей ад рабскай псіхалогіі, прыстасавальніцтва,
\ пакланення сіле і багаццю, перасцерагае супраць бездухоў-
I насці голага практыцызму, гаворыць аб шкодзе бяссэнса-
вых дрофязных сварак («Не рвіся к багатым», «Любімось,
( мае^суседзі», «Мой погляд і мэта», «Сон на кургане» і інш.).
I—— [У савецкі час дзейнасць Янкі Купалы як выхавальніка
мас, будаўніка новай, сацыялі.стычнай, сапраўды народнай
?) культуры набыла шырокі'размах^Перад паэтам адкрыўся
рэальны шлях да асветніцкай дзеннасці ў вялікіх дзяржаў-
ных маштабах. Я- Купала Уяўляўся намеснікам загадчы-
ка літаратурна-выдавецкага аддзела,/членам навукова-лі-
таратурнай калегіі Народнага камісарыята асветы БССР^
уДзельнікам арганізацыі Інстытута беларускай культурьц?
Асветніцкая дзейнасць А. Ф. Посаха. Беларускі педагог,
асветнік Андрэй ФёдаравІч Посах (1885—1945) нарадзіў-
ся ў в. Лебедзева Віцебскага павета. Закончыў пачатковую
школу, вучыўся ў Віленскай гімназіі. Працаваў народным
настаўнікам у в. Гарадзілава (недалёка ад Маладзечна)
Мінскай губерні. Посах праводзіў сярод сялян культурна-
асветніцкую работу, быў прыхільнікам распаўсюджвання
тэхнічных і навукова-прыродазнаўчых ведаў; ідэй пра-
грэсіўнага напрамку ў педагогіцы, устанаўлення ўсеагуль-
нага пачатковага навучання668.
* У чэрвені 1910 г. А. Ф. Посах прыняў удзел у замежнай
экскурсіі, арганізаванай Маскоўскім таварыствам па ава-
лоданню тэхнічнымі ведамі. Дэлегацыя настаўнікаў наве-.
дала на в. Капры ў Італіі А. М. Горкага, якога А. Посах
пазнаёміў з творчасцю Янкі Купалы. У 1906—1907 гг. у
Нахімаўшчыне (недалёка в. Гарадзілава) А. Посах суст-.
ракаўся з Янкам Купалам, сябраваў з ім. Народны на/ ’
стаўнік распаўсюджваў сярод сялян і вучняў народных *
пачатковых школ вершы Якуба Коласа, Янкі Купалы, ка- I
рыстаўся беларускімі падручнікамі Цёткі, Якуба Коласа. ’
У 1920 г. А. Посах пераехаў у Мінск, дзе скончыў фізі- ’
' ка-матэматычны факультэт БДУ, а з 1930 па 1938 г. пра-
цаваў выкладчыкам матэматыкі на рабфаку Беларускага
дзяржаўнага медыцынскага інстытута, узначальваў мета-
дычную фізіка-матэматычную камісію, быў лепшым вы- {
434 кладчыкам, адукаваным педагогам, дапамагаў народнымі
настаўнікам авалодваць пра-
грэсіўнымі метадамі навучан-
ня. У 1938 — 1939 гг. праца-
ваў выкладчыкам матэма-
тыкі на рабфаку Наркамасве-
ты БССР669.
П. М. Лепяшынскі. Прафе-
сійны рэвалюцыянер-ленінец,
член партыі з 1898 г., палы-
мяны публіцыст, пісьменнік і
літаратурны крытык, гісторык
і майстар вострай палітычнай
карыкатуры, вядомы дзеяч
народнай асветы, Панцеляй-
мон Мікалаевіч Лепяшынскі
(1868—1944) пакінуў багатую
педагагічную спадчыну.
П. М. Лепяшынскі нара-
дзіўся ў м. Студзянец Кліма-
віцкага павета Магілёўскай
губерні ў сям’і свяшчэнніка.
3 1877 па 1886 г. ён вучыўся ў Магілёўскай мужчынскай
класічнай гімназіі. У кнізе «На повороте» вельмі ярка
апісаў змрочную атмасферу, якая панавала ў Магілёўскай
класічнай мужчынскай гімназіі: «Што такое была гімназія
80-х гг. — усякі ведае... Лацінская і г.рэчаская мовы... з іх
этымалагічнымі і сінтаксічнымі тонкасцямі, з іх засмеч-
ваючымі розум вучня бясконцымі выключэннямі з правілаў
і з ненавіснымі перакладамі (ехіешрогаііае) рускай на ла-
цінскую або грэчаскую, вельмі нервуючая вучняў пагроз.ч
каламі і двойкамі; цемрашальства класных настаўнікаў і
іх лютая расправа з аматарамі чытання, якія не задаваль-
няліся гімназічнай бібліятэкай і бралі кнігі з гарадской
публічнай бібліятэкі; нечаканае наведванне тымі ж выха-
вальнікамі кватэр вучняў, прычым гора таму няшчаснаму,
у каго на стале або ў шафе аказалася б у час такіх навед-
ванняў забароненая літаратура Шчадрына, Бялінскага, но
гаворачы ўжо пра Дабралюбава, Пісарава або Чарнышэў-
скага; бясконцыя формы здзекаў над асобай вучня і
г. д.»670.
Панцеляймон Лепяшынскі вялікую цікавасць праяўляў
да рускай літаратуры, прыродазнаўча-матэматычных прад-
метаў. У пісьме В. Б. Лепяшынскай ад 29 снежня 1902 г.
ён пісаў, што «яшчэ ў гімназіі я здзіўляў таварышаў сваёй
здольнасцю «вучыцца» без кніг і асабліва той лёгкасцю,
з якой мне давалася матэматыка»671. I гэта было ў той
час, калі выкладанню прыродазнаўча-матэматычных прад- 435
метаў у класічнай гімназіі не ўдзялялася належнай увагі.
Толькі вялікімі здольнасцямі можна растлумачыць той
факт, што ён быў у спісах гімназістаў IV—VII класаў
гімназіі, вызваленых ад платы за навучанне і пераведзеных
у наступныя класы672.
На фарміраванне поглядаў гімназіста вялікі ўплыў
аказала знаёмства з творамі рэвалюцыйных дэмакратаў,
палітычнай літаратурай, удзел у народніцкіх гуртках і
групах. У характарыстыцы, якая захавалася ў асабістай
справе П. Лепяшынскага, адзначаецца схільнасць здоль-
нага вучня «да вальнадумства»673. За актыўны ўдзел у на-
родніцкіх гуртках, распаўсюджванне «антыўрадавай» літа-
ратуры, выступленні супраць царызму некаторыя вучні
былі выключаны. Разам з гімназістамі (Уладзімірам Дуле-
вічам, Іосіфам Глыбоўскім, Іванам Сілінічам, Аляксандрам
ІІІкунтовым) Лепяшынскі674 ўдзельнічаў у арганізацыі схо-
дак, на якіх выстаўляліся палітычныя і акадэмічныя пат-
рабаванні, абмяркоўваліся пратэсты супраць муштры і
здзекаў. Асабліва не любілі гімназісты інспектара Арноль-
да, які «пільна шпіёніў за гімназістамі і даносіў на іх ды-
рэктару»675.
П. Лепяшынскі маляваў карыкатуры на рэакцыйна на-
строеных настаўнікаў, высмейваў іх невуцтва, вернапад-
данніцтва, угодніцтва і здзекі з вучняў.
У 1886 г. Лепяшынскі паступае на фізіка-матэматычны
факультэт Санкт-Пецярбургскага універсітэта. Тут ён пры-
мае актыўны ўдзел у студэнцкіх хваляваннях, уключаецца
ў рэвалюцыйную барацьбу676. За ўдзел у студэнцкіх вы-
ступленнях быў выключаны з універсітэта без права аднаў-
лення і аддадзены пад нагляд паліцыі. Некаторы час жыў
у Пінску.
У гімназічныя і студэнцкія гады ў П. М. Лепяшынскага
сфарміраваліся рэвалюцыйна-дэмакратычныя погляды.
П. М. Лепяшынскі становіцца на шлях рэвалюцыйнай
барацьбы супраць царскага самадзяржаўя. У 1894 г. вяр-
таецца ў Пецярбург, а ў снежні 1895 г. яго арыштавалі.
Пасля паўтарагадовага папярэдняга зняволення, вясной
1897 г., П. М. Лепяшынскі быў высланы ў Енісейскую гу-
берню, дзе блізка пазнаёміўся з У. I. Леніным, членамі
«Пецярбургскага саюза барацьбы за вызваленне рабоча-
га класа».
Пасля неаднаразовых арыштаў, ссылак, уцёкаў, эмігра-
цыі П. М. Лепяшынскі, «каб не трапіць у поле зроку жан-
дараў»677, у 1905 г. прыехаў у Беларусь. Спачатку ў в. Літ-
вінавічы Магілёўскай губерні, а потым у Оршу, куды быў
запрошаны на пасаду настаўніка матэматыкі і прырода-
436 знаўства Аршанскага рэальнага вучылішча, адкрытага 15
кастрычніка 1906 г.678. У сваёй аўтабіяграфіі, датаванай
15 чэрвеня 1930 г., П. М. Лепяшынскі так пісаў пра гэты
перыяд свайго жыцця: «У снежнІ 1905 г. вярнуўся ў Расію
і прыняў удзел у рэвалюцыйнай рабоце нашай партыі.
Пачынаючы з канца 1906 г. або пачатку 1907 г., станаўлюся
настаўнікам прыватнага Аршанскага рэальнага вучылішча,
арганізуючы вакол сябе групу бальшавікоў для рэвалю-
цыйнага ўздзеяння на навакольнае асяроддзе (у Магілёў-
скай губернІ). Па падазрэнню ў «нядобранадзейнасці»
падвяргаюся рэпрэсіям (абвінавачваўся па 132 артыкуле),
на кароткі тэрмін быў арыштаваны ў 1909 г., але за неда-
хопам доказаў выпушчан на свабоду»679. Працуючы вы-
кладчыкам матэматыкі і прыродазнаўства Аршанскага
рэальнага вучылішча, старшынёй бацькоўскага камітэта
Аршанскай жаночай гімназіі ў 1907—1910 гг., педагог
прапагандаваў ленінскія ідэі, распаўсюджваў партыйную
літаратуру, правбдзіў агітацыйную работу сярод наву-
чэнцаў.
П. М. Лепяшынскі прымаў актыўны ўдзел у культурна-
асветніцкай рабоце, пашырэнні прыродазнаўчых ведаў
сярод насельніцтва Аршанскага павета і горада Оршы. 3
гэтай мэтай быў створаны гурток з ліку выкладчыкаў
рэальнага вучылішча ў жаночай гімназіі для арганізацыі
лекцый сярод насельніцтва і вучняў па фізіцы, астраноміі,
на прыродазнаўчыя тэмы680.
У «Сведеннях о лнце, прнвлеченном к дознанню в ка-
честве обвнняемого по делу о храненнн с целью распрост-
ранення преступных нзданнй Оршанской городской бпб-
лнотекн нм. А. С. Пушкмна-, по прнзнакам преступлення,
предусмотренного 132 ст: Уголовного Уложення» ад 27
снежня 1908 г. Магілёўскага жандарскага ўпраўлення за-
пісана: «Быў на працягу 1907 і 1908 гг. членам савета
бібліятэкі, захоўваў у памяшканні бібліятэкі і дазволіў
бібліятэкару выдачу падпісчыкам для чытання заведама
для яго злачыннага зместу выданняў, арышт на якія зац-
верджан судовымі ўстанаўленнямі»681.
Магілёўскае губернскае жандарскае начальства ў сваім
прадпісанні патрабавала «неадкладна» выслаць П. М. Ле-
пяшынскага за межы губерні «як небяспечнага і нядобра-
надзейнага» настаўніка. У 1910 г. А. М. Лепяшынскі едзе
ў падмаскоўнае сяло Шчолкава, уладкоўваецца на пасаду
дырэктара камерцыйнага вучылішча. Аднак неўзабаве
быў адтуль звольнены як «нядобранадзейны элемент». Не
дапамагла і выдатная характарыстыка, выдадзеная педа-
гагічным саветам. У ёй гаварылася: «Лепяшынскі адно-
сіўся да сваіх абавязкаў старанна... валодае добрымі ве-
дамі не толькі ў сферы свайго прадмета, але і іншых галін
437
ведаў, валодае вялікім педагагічным тактам у прымяненні
мер вучэбнай дысцыпліны і выхавання, усе сілы прысвячаў
на карысць вучэбнай справы не за страх, а за сумленне»682.
У дарэвалюцыйны перыяд педагагічная і асветніцкая
дзейнасць П. М. Лепяшынскага з’яўлялася адным са звен-
няў рэвалюцыйнай барацьбы за звяржэнне самадзяржаўя
і адыграла пэўную ролю ў грамадска-педагагічным руху
за дэмакратызацыю народнай асветы ў Беларусі, рэвалю-
цыйным выхаванні вучнёўскай моладзі683. П. М. Лепяшын-
скі прапагандаваў рэвалюцыйныя ідэі сярод вучняў, ра-
бочых, распаўсюджваў рэвалюцыйную літаратуру.
Пытанні школьнай справы П. М. Лепяшынскі ўвязваў
з рэвалюцыйнай барацьбой, рэвалюцыйным выхаваннем
вучнёўскай моладзі. Ён карыстаўся вялікім аўтарытэтам
сярод рэалісгаў, выкладчыкаў вучылішча і жаночай гім-
назіі, рабочых Оршы. Панцеляймон іМікалаевіч стварыў
марксісцкі гурток чыгуначных рабочых Оршы і кіраваў ім.
У гэты перыяд рэвалюцыйнай і педагагічнай дзейнасці
вялікая ўвага П. М. Лепяшынскім удзялялася прапа-
гандзе і распаўсюджванню ленінскіх ідэй аб народнай
асвеце. Палымяны рэвалюцыянер бязлітасна выкрываў
антынародную палітыку царскага самадзяржаўя.
Пасля перамогі Вялікай Кастрычніцкай сацыялістыч-
най рэвалюцыі П. М. Лепяшынскі працаваў у Наркамасве-
це РСФСР, пад непасрэдным кіраўніцтвам Н. К- Крупскай,
А. В. Луначарскага, быў членам калегіі Наркамасветы,
загадваў аддзелам рэформы школы.
П. М. Лепяшынскі ў савецкі перыяд многія свае працы
прысвяціў сацыялістычным пераўтварэнням у галіне на-
роднай асветы, новаму зместу навучання ў школе, - прын-
цыпам і метадам навучання і камуністычнага выхавання,
народнаму настаўніку і яго ролі ў ажыццяўленні культур-
най рэвалюцыі ў нашай краіне. Ён быў педагогам-тэарэ-
тыкам, адным са стваральнікаў савецкай педагогікі, педа-
гогам-практыкам, выдатным арганізатарам народнай асве-
ты, арганізатарам першых доследна-паказальных працоў-
ных школ-камун у Маскве, Беларусі, Туркестане. Вялікае
значэнне мела яго культурна-асветніцкая дзейнасць, якая
адыграла пэўную ролю ў развіцці сацыялістычнай' куль-
туры.
*
*
У пачатку XX ст. Беларусь была адным з самых адста-
лых раёнаў краіны па развіццю школьнай сеткі, узроўню
пісьменнасці насёльніцтва, ахопу дзяцей навучаннем. Гэта
438 з’яўлялася сур’ёзнай перашкодай на шляху эканамічнага
і культурнага прагрэсу. Царскае самадзяржаўе, баючыся
«злучэння ведаў з рабочым людам»684, супраціўлялася пе-
раўтварэнням, што садзейнічалі пашырэнню асветы сярод
шырокіх народных мас.
Праграмныя патрабаванні бальшавіцкай партыі, рэва-
люцыйныя падзеі 1905—1907 гг. вызначылі якасна новы
этап у развіцці школьнай справы. Рабочыя і сяляне, глыбо-
ка ўспрыняўшы ленінскую ідэю аб тым, што пабудова са-
праўды дэмакратычнай школы «недасягальная на аснове
даных грамадска-эканамічных адносін»685, разглядалі пе-
рамогу рэвалюцыі як неабходную ўмову дэмакратызацыі
народнай адукацыі. Пад уплывам праграмных патраба-
ванняў бальшавіцкай партыі па народнай адукацыі яны
змагаліся за ўсеагульнае бясплатнае навучанне, перабудо-
ву сістэмы народнай адукацыі на аснове пераемнай сувязі
паміж школамі ўсіх тыпаў і ступеней, перадачу школ
царкоўнага ведамства земствам, увядзенне навучання на
роднай мове вучняў.
Пад уплывам рэвалюцыі 1905—1907 гг. узмацнілася ба-
рацьба за нацыянальную культуру, за права народных мас
карыстацца сваёй мовай, мець сваю літаратуру, мастацт-
ва, навуку, за дэмакратызацыю народнай асветы. Пачалі
выходзіць на роднай мове газеты, часопісы, календары,
творы літаратуры,-падручнікі, метадычныя дапаможнікі,
актывізавалася дзейнасць выдавецкіх таварыстваў. Пер-
шыя падручнікі на роднай.мове змяшчалі багаты адука-
цыйны і выхаваўчы матэрыял, мелі вялікае значэнне для
развіцця народнай асветы і сведчылі аб развіцці прагрэ-
сіўнай нацыянальнай педагагічнай думкі.
Барацьба за развіццё беларускай культуры, дэмакра-
тызацыю школьнай справы знайшла адлюстраванне ў пуб-
ліцыстычных матэрыялах, якія друкаваліся на старонках
балыпавіцкага друку. Бальшавікі Беларусі выкарыстоў-
валі легальныя газеты і часопісы. Вялікае значэнне мела
газета «Северо-Западный край», у якой супрацоўнічалі
сацыял-дэмакраты. На яе старонках прапагандаваліся
ідэі аб дэмакратызацыі народнай асветы і школы, усе-
агульным навучанні, змяшчаліся артыкулы аб матэрыяль-
ным і прававым становішчы настаўнікаў.
Многія прагрэсіўныя педагогі Беларусі станоўча
ўспрынялі ленінскія ідэі карэннай перабудовы народнай
школы. У цяжкіх умовах царскага самадзяржаўя рэва-
люцыйна настроеныя настаўнікі разам з рабочымі і сяля-
намі вялі барацьбу за сацыяльнае і нацыянальнае вызва-
ленне беларускага народа. Іх грамадска-педагагічная і
літаратурная дзейнасць спрыяла развіццю рэвалюцыйна-
дэмакратычнай педагагічнай думкі.
439
Педагагічная думка ў Беларусі развівалася пад уплы-
вам прагрэсіўных ідэй рускіх педагогаў. Падручнікі і ме-
тадычныя дапзможнікі К. Д. Ушынскага і яго паслядоўні-
каў шырока распаўсюджваліся ў беларускіх пачатковых
школах усіх тыпаў. «Родное слово» і «Детскнй мнр» вя-
лікага педагога-дэмакрата сталі настольнымі кнігамі для
цэлага рада пакаленняў.
У маленькіх апавяданнях «Родного слова» і «Детского
мнра» раскрываліся з’явы прыроды, яе прыгажосць, пра-
слаўлялася сялянская праца. Падручнікі знаёмілі дзяцей
з гісторыяй краіны, бытам і дзейнасцю людзей. Першыя
беларускія падручнікі, надрукаваныя ў пачатку XX ст.
беларўскімі выдавецкімі таварыствамі, былі вельмі бліз-
кімі да «Родного слова» К. Д. Ушынскага.
Ідэі Канстанціна Дзмітрыевіча Ушынскага аказвалі
ўплыў на методыку выкладання ў пачатковай школе, мета-
ды павышэння кваліфікацыі педагогаў у настаўніцкіх семі-
нарыях, у інстытутах, на курсах. Значэнне педагагічнай
спадчыны Ушынскага і яго паслядоўнікаў для развіцця
народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі ў дарэ-
валюцыйны перыяд выключна вялікае. Пад уплывам яго
ідэй пачалася ломка старой, традыцыйнай сістэмы асве-
ты, рыхтавалася глеба для грамадска-педагагічнага руху
за народную асвету.
Адначасова з барацьбой за ажыццяўленне дэмакратыч-
ных прынцыпаў у развіцці народнай асветы прагрэсіўныя
педагогі Беларусі, як і рускія педагогі-дэмакраты, шмат
увагі ўдзялялі зместу навучання і выхавання вучнёўскай
моладзі. Рэзкай крытыцы яны падвяргалі рэлігійнае вы-
хаванне, выкладанне закону божага, абавязковасць выка-
нання рэлігійных абрадаў, вялі барацьбу за вызваленне
школы ад руціны і цемрашальства. Перадавыя настаўнікі
дамагаліся, каб адукацыя і выхаванне моладзі былі па-
стаўлены на сапраўды навуковую аснову. У кнігах для
чытання, прызначаных для дзяцей-беларусаў, прыводзілі-
ся прыродазнаўчыя, навуковыя звесткі, цікавыя і карыс-
ныя факты пра жыццё працоўнага чалавека, навакольны
свет, раскрывалася мудрасць народных казак, прыгажосць
і чароўнасць роднай мовы.
Вялікую ролю ў распаўсюджванні прагрэсіўных ідэй
рускіх педагогаў адыгрывалі педагагічныя таварыствы і
іх часопісы, зборнікі, якія выдаваліся, галоўным чынам,
за кошт настаўнікаў, а таксама педагагічныя музеі, біблія-
тэкі, выстаўкі, дзе дэманстраваліся лепшыя падручнікі,
метадычныя дапаможнікі, кнігі рускіх пісьменнікаў, дзея-
чаў навукі і культуры.
440 Перадавыя педагогі Беларусі, успрыняўшы ідэю дэ-
макратызацыі школьнай справы як сацыяльны заказ гра-
мадства, накіравалі свае намаганні на пошук шляхоў удас-
каналення вучэбна-выхаваўчага працэсу як састаўной
часткі перабудовы школы ў цэлым. Быў выказаны шэраг
плённых думак аб формах і метадах вучэбнай работы, аб
карэннай перабудове зместу адукацыі. Характэрна, што
рух за ўдасканаленне вучэбна-выхаваўчага працэсу раз-
віваўся знізу, у процівагу ўстаноўкам і цыркулярам вучэб-
ных органаў, у ходзе крытыкі зуброжкі і дагматызму, якія
панавалі ў школе, паліцэйскага ўнутрышкольнага рэжыму,
дробязнай апекі над настаўнікам.
Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. у арганізацыі і
дзейнасці органаў народнай асветы істотных змен не ад-
былося. Часовы ўрад перашкаджаў дэмакратызацыі
школы.
Праводзячы ў жыццё палітыку Часовага ўрада, папя-
чыцель Віленскай вучэбнай акругі ў шэрагу цыркуляраў
выступіў супраць увядзення ў школе беларускай мовы,
забараніў уносіць якія б то ні было змены ў сістэму кіраў-
ніцтва школай, у змест навучання. Дробнабуржуазныя
партыі (меншавікі, эсэры, буржуазныя нацыяналісты) у
прынцыпе падтрымлівалі палітыку Часовага ўрада.
Партыя бальшавікоў выкрывала антынародную сут-
насць школьнай палітыкі буржуазіі, распрацоўвала тэарэ-
тычныя асновы новай сацыялістычнай школы, якія былі
ажыццёўлены пасля перамогі Вялікага Кастрычніка.
Вялікая Кастрычніцкая сацыялістычная рэвалюцыя
стварыла ўмовы для ажыццяўлення прагрэсіўных педага-
гічных ідэй, якія былі выпрацаваны рэвалюцыйным і гра-
мадска-педагагічным рухам у барацьбе за дэмакратыза-
цыю школьнай справы ў дарэвалюцыйны перыяд. Каму-
ністычная партыя і Савецкі ўрад адкрылі шлях для твор-
чай дзейнасці прагрэсіўна настроеных настаўнікаў, якія ў
адказ на заклік правадыра рэвалюцыі У. I. Леніна да
настаўнікаў-інтэрнацыяналістаў актыўна ўключыліся ў ра-
боту па станаўленню і развіццю новай сацыялістычнай
школы і педагогікі.
«Дэкларацыя правоў народаў Расіі», прынятая ў ліста-
падзе 1917 г., узаконіла поўную свабоду і сапраўдную
р'оўнасць усіх народаў, заклікала працоўныя масы на
творчую працу ва ўсіх галінах дзяржаўнага, гаспадарчага
і культурнага жыцця. На аснове дэкрэтаў Савецкай ула-
ды пачалася карэнная перабудова сістэмы народнай
асветы ў Беларусі.
ВЫКАРЫСТАНЫЯ
ЛІТАРАТУРНЫЯ I АРХІЎНЫЯ КРЫНІЦЫ
1 Ленін У. I. Поўны збор твораў, т. 27, с. 105.
2 Беспамятных Н. Д. Развнтне математнческого образовання в
Белорусснн. — Мн., 1974.
3 Повесть временных лет (далей ПВЛ), ч. 1. — М. — Л., 1950,
с. 11, 13, 14, 18.
4 Нарысы гісторыі народнан асветы і педагагічнай думкі ў Бела-
русі.— Мн., 1968, с. 10.
5 Ушннскнй К. Д. Собр. соч.: В 11-тн т. — М., 1949, т. 6, с. 300.
6 Нсгорня культуры Древней Русн. — М. — Л., т. II, 1951,
с. 153.
7 Штыхов Г. В. Древннй Полоцк. — Мн., 1974, с. 117.
8 Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры — Мн.,
1959, с. 78.
9 Месяца Майя в 23 день Жнтне блаженыя Еуфроснннн, нгуме-,
ннн вседр'ьжнтеля Святого Спаса во граде в Полодсце: Хрэстаматыя
па старажытнай беларускай літаратуры, с. 69.
10 Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры, с.. 81.
11 Яннн В. Полоцкнй матрнархат. — Знанне — снла, 1970, № 2;
с. 17—19.
12 Сухомлннов М. Н. Рукопнсн графа Уварова, т. II, Спб., 1858,
с. 70—71; Соколов М. В. Очеркн нсторнн пснхологнческнх воззреннй в
Росснн в XI—XVIII вв. — М., 1963, с. 116—117.
13 Маркс К-, Энгельс Ф. Соч., т. 29, с. 16.
14 Тнхомнров М. Н. Древнерусскне города. — М., 1956, с. 262—
263.
15 Энгельс Ф. Крестьянская война в Германнн. — М., 1952, с. 34.
18 450 год беларускага кнігадрукавання. — Мн., 1968.
17 Мнтрополнт Макарнй. Псторня русской церквн, т. V, кн. II. —
Спб., 1886, с. 126.
18 Акты Юго-западной Росснн. — Спб., 1889, т. VI, с. 10.
19 Харламповнч К. Западнорусскне православные школы XVI н на-
чала XVIII века. — Казань, 1898, с. 194.
20 Демков М. Н. Нсторня русскон педагогнкн. Ч. 1. — Спб., 1899,
с. 64.
21 Харламповнч К. Западнорусскне православные школы... — М.,
1978, с. 23.
22 Костомаров Н. Последнне годы Речн Посполнтой, т. 1. — Спб,
1886, с. 46.
23 Ыіехпапа КопДуІцсіа Зеігпочча чг гокц 1501 К^агіаіпік Ьізіо-
гусгпу, I, 1887, 8. 411, 418.
24 Статут Слуцкага ліцэя. — Любча, 1628.
25 Там жа.
28 Адзіны экземпляр, знойдзены ў 1971 г. у Кракаўскай бібліятэцы
імя Чартарыскіх беларускім даследчыкам ІО. I. Прэнскай.
27 Акты Западной Русн (у далейшым АЗР). № 114. — Спб., 1848,
т. 3, с. 287.
28 Медынскнй Е. Н. Братскне школы Укранны н Белорусснн
XVI—XVII вв. н нх роль в воссоеднненпн Укранны с Россней. — М.,
442 1954, с. 136.
29 Памятннкн, нзданные Временною комнссней для разбора дреа-
ннх актов. Отд. 1, № 9. — Кнев, 1845, т. 1, с. 86—87.
30 Памятннкн, нзданные Временною комнссней для разбора древ-
ннх актов. Отд. 1, № 10. — Кнев, 1845, т. 1, с. 99.
31 Там жа, с. 114—115.
32 Сня кннга глаголема по греческн арнфметнка, а по немецкн
алгорнзма, а по рускн цнфнрння счетная мудрость. Гл.: Харлампо-
вяч К. Западнорусскне православные школы..., с. 439.
33 Горькнй М. Лнтературно-крнтнческне статьн. — М„ 1937, с. 36.
34 Чуваіпов П. В. Воспптанпе детей до 7—8 лет. — Дошкольное
воспнтанне, 1943, № 5, с. 45.
35 Козырев А. В. Древнерусская образованность н школа. — Став-
рополь, 1948, с. 13.
36 Псторня СССР с древнейшнх времен. — М„ 1966, т. 1, с. 682.
37 Там жа.
38 Златоструй. — Спб., 1890.
39 Созренне хрнстнанского обучення радн малых детей. Рукапіс
прыводзіцца ў кнізе: Буш В. В. Памятннкн старннного русского воспн-
тання. — Петроград, 1918, с. 68.
40 Очеркп нсторнн фнлософской н соцнологнческой мыслн в Бело-
русснн (до 1917 г.). — Мн., 1973, с. 42.
41 Маркс К., Энгельс Ф. Дналектнка прнроды. — Соч., т. 20, с. 346.
42 Орша: Псторгіко-экономнческнй очерк. — Мн„ 1967, с. 18—19.
43 Беларускі эпас. — Мн„ 1955, с. 9.
44 Гусоўскі Мікола. Песня пра зубра. — Мн„ 1980, с. 51—52.
45 Нёман, 1967, № 8, с. 158.
46 Скарына Ф. Прадмовы і пасляслоўі. — Мн„ 1969, с. 9—10.
47 Там жа, с. 10.
48 Там жа, с. 62.
49 Там жа, с. 63.
50 Там жа, с. 38.
51 Там жа, с. 22—23.
62 Там жа, с. 19.
53 Там жа, с. 59.
54 Там жа, с. 47.
55 Там жа, с. 19.
58 Там жа, с. 12.
57 Там жа.
58 «Рускай» мовай у эпоху Скарыны называлася мова той часткі
Старажытнай Русі, якая ўвайшла ў склад Вялікага княства Літоўскага,
у адрозненне ад тэрміна «росснйскнн язык», што ўжываўся для аба-
значэння літаратурнай мовы Маскоўскай дзяржавы.
59 Скарына Ф. Прадмовы і пасляслоўі, с. 11.
60 Знновнй Отенскнй. Посланне многословное... — Чтення в Об-
іцестве нсторнн н древностей росснйскнх прн Московском уннверснте-
те. — М„ 1880, кн. 2, апрель — нюнь, с. 16.
6' Знновнй Отенскнй. Пстнны показанне... — Православный собе-
седннк: Прнбавленне. — Казань, 1863, с. 921.
62 Знновнй Отенскнй. Посланне многословное... , с. 15.
63 Там жа, с. 17.
64 Там жа.
65 Знновнй Отенскнй. Пстнны показанне... , с. 921—925.
66 Знновнй Отенскнй. Посланне многословное... , с. 15.
67 Там жа, с. 19.
68 Знновнй Отенскнй. Пстнны показанне... , с. 357.
69 Россня: Полное географнческое опнсанне, т. IX. — Спб„ 1905,
с. 90.
70 450 год беларускага кнігадрукавання, с. 230—231. 44
71 Подокшнн С. А. Города н культура Возрождення. — Неман,
1967, № 8, с. 178.
72 Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры, с. 197—201.
73 АЗР, т. 4, № 33. — Спб. 1851, с. 43.
74 Стэфан Зізаній — беларускі, украінскі асветнік, педагог (1570—
каля 1621).
75 Нз нсторнн фнлософской н обіцественно-полнтнческой мыслн в
Белорусснн. — Мн., 1962, с. 127.
76 Там жа, с. 135.
77 Белоруссня в эпоху феодалнзма, т. 1. — Мн., 1959, с. 373.
78 Там жа, с. 374.
79 Анушкнн А. На заре кннгопечатання в Лнтве. — Внльнюс,
1970, с. 169.
80 Анушкнн А. Во славном месте Внленском. — М., 1962, с. 98.
81 Там жа, с. 170.
82 Далей утэксце мы будзем спасылацца на іншы экземпляр «Грам-
матнкн словенской», да якога не прышыты «Лекснс». Гэты экземпляр
таксама захоўваецца ў аддзеле рэдкіх кніг Дзяржаўнай бібліятэкі
1-56
СССР імя. У. I. Леніна, шыфр 8°, Ф-57451 1731.
83 Зізаній Л. Грамматіка словенска... , л. 2.
84 Там жа, л. 3 адв.
85 Зізаній Л. Грамматіка словенска..., л. 5 адв.
86 Там жа.
87 Абмеркаванне Катэхізіса было запратакаліравана і пазней апуб-
лікавана пад загалоўкам: «Заседанне в кннжной палате 18 февраля
1627 г. по поводу нсправленнй Катехнзнса Лаврентня Знзання». —
Спб., 1878.
88 Нз нсторнн фнлософской н обшественно-полнтнческой мыслн
Белорусснн. — Мн., 1962, с. 142.
89 Там жа, с. 142.
90 Знзаннй Л. Катехнзнс. — Гродно, 1783. Дзяржаўная бібліятэка
09
БССР імя У. I. Леніна, аддзел рэдкіх кніг, к.'
91 Там жа, л. 347 адв.
92 Зті^іескі М. Оріэапіе <1І8рц1ас)і Мо\уо&го<ігкіе]... г Запет Ьісі-
піцэгет. \Уі1по, 1594. Рггебто^а.
93 Ьісіпіцз Зап. Іпзігцтепішп босігіпагцт Агізіоіеіісшп іп цзшп...
Гозк, 1586.
94 Л. — падрадковы пераклад з лацінскай мовы, П. — з польскай,
Н. — з нямецкай. Лічба паказвае № сентэнцыі ў арыгінале.
95 Трактат апублікаваны ў лацінскім арыгінале і ў паралельным
перакладзе на польскую мову Польскай акадэміі навук. (ЗагЬіе^зкі
М. К. Ші еепгішп. Воеоу/іе ро^ап).
96 ЗагЬіе^зкі М. К. Юіі §еп(цт..., 8. 195.
97 Шмндт К. Нсторня педагогнкн. — М., 1880, т. III, с. 122.
98 Харламповнч К- Западнорусскне православные школы, с. 41.
99 Жнвопнсная Россня. — Спб., 1882, ч. I н II, с. 94, 106; Любо-
внч Н. Н. К нсторнн незунтов в Лнтовско-русскнх землях в XVI в. —
Варшава, 1888, с. 28.
100 Акты, нздаваемые Внленской археологнческой комнссней для
разбора древннх актов, т. VIII. — Внльна, 1874, с. 290—291.
101 Шмндт К. йсторня педагогнкн, с. 229—231.
102 Франсуа Ге. Йсторня воспнтання н образовання: Хрестома-
тня по нсторнн педагогігкн. — М., 1935, т. 1, с. 171—173.
103 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 3157, воп. 1, спр. 13, л. 119-
104 Белецкнй А. В. Нсторнческнй обзор деятельностн Внленского
444 учебного округа за пернод его сушествовання 1803—1832. Отдел тре-
тнй. Учебные заведення Внтебской н Могнлевской губерннй в 1803—
1832 гг. — Внльна, 1906, с. 104.
105 АУегнзіепзкі К. Рата роізка. — АУПпо, 1793.
106 Агэ КЬеіогісае,. 1780. Аддзел рэдкай кнігі Вільнюскага дзяр-
жаўнага універсітэта (у далейшым АРК ВДУ), ф. III, № 854, л. 465.
107 Там жа, л. 465.
108Акрамя курсаў рыторыкі, быў вельмі шырока распаўсюджаны
яе жанр — нропаведзі, якія адыгрывалі непасрэдна выхаваўчую ролю.
Яны складалі значную частку друкаванай прадукцыі, набываліся ду-
хавенствам, шляхтай і заможнымі гараджанамі. Неаднаразова выда-
валіся пропаведзі Пятра Скаргі. Зборам 60-ці святых прамоў з’яўляецца
кніга Казіміра Каяловіча.
109 Нсторня белорусской дооктябрьской лнтературы. — Мн , 1972,
т. 1, с. 271.
110 Маркс К., Энгельс Ф. Соч., т. 16, с. 295.
111 Нз нсторнн фнлософской н ободественно-полнтнческой мыслн
Белорусснн: Нзбр. пронзв. XVI — начала XIX в. — Мн.. 1962,
с. 263.
112 Творы Д. Лока («Вопыт пра чалавечы розум» і «Думкі аб
выхаванні») былі апублікаваны ў 1690 і 1693 гг.
113 Полоцкнй С. Пзбр. соч. — М. — Л„ 1953, с. 67.
114 Полоцкнй. С. Обед душевный. — Рукапіс Маскоўскага дзяржаў-
нага гістарычнага музея (у далейшым МДГМ).
115 Полоцкпй С. Вечеря душевная. — МДГМ, Дадатак, лл. 1—2.
116 Полоцкнй С. Обед дуодевный. Рукапіс МДГМ, л. 197 адв.
117 Там жа, л. 542.
118 Пз нсторнн фнлософской н ободественно-полнтнческой мыслн
Белорусснн, с. 257.
119 Полоцкнй С. Нзбр. соч., с. 74.
120 Полоцкнй С. Рук. МДГМ; сннод, собр. № 288, ,л. 506 адв.
121 Пз нсторнн фплософской н ободественно-полнтнческой мыслн
Белорусснн, с. 257.
122 Полоцкнй С. Рук. МДГМ; сннод. собр. № 287, л. 592 адв.
123 Полоцкнй С. Пзбр. соч., с. 74.
124 Пз нсторнн фнлософской н ободествепно-полнтнческой мыслн
Белорусснн, с. 258.
125 Полоцкнй С. Рук. МДГМ; сннод, собр, № 288, л. 302 адв.
126 Там жа, собр. 130, лл. 219—219 адв.
127 Полоцкнй С. Пзбр. соч., с. 208.
128 Рукапісны аддзел Бібліятэкі АН СССР. 31. 7. 3, л. 518 адв.
129 Полоцкнй С. Вёчеря душевпая. Прнбавленііе, л. 153.
130 Гэты статут, у многі.м знявечапы патрыярхам Іаакімам, зна-
ходзіцца ў Маскоўскім дзяржаўным гістарычным музеі, сінадальным
зборы, № 4 (рук. Сільвестра Мядзведзева). Ен надрукаваны ў «Древ-
ней Росснйской Внвлнофнке». Пзд. 2-е, ч. 6. — М., 1788.
131 Полоцкнй С. Пзбр. соч., с. 206.
132 Пз псторніі фнлософской н ободественно-полнтнческой мыслн
Белорусснп, с. 264.
133 Там жа, с. 298.
134 Антнчные фнлософы: Свндетельства. Фрагменты. Тексты. —
Кнев, 1955, с. 123.
133 Мом/іскі А. РгоЕііі эсеШсІі репэаіогі роІассЬІ. — Мароіі, 1973>
8. 225.
136 ГІз нсторнн фнлософской н обшественно-полнтпческой мыслн
Белорусснн, с. 303.
137 Нз нсторнн фплософской н ободественно-полптпческой м’ыслгг
Белорусснп, с. 286.
138 Прамова Сімоны Куровіча, інсцігатара Вялікага княстнэ’ Лі-
тоўскага, па справе атэіста Казіміра Лышчынскага, брэсцкага падсуд-
ка, сказаная на Варшаўскім сейме 15 лютага 1689 г. (Нз нсторнн фн-
лософской н обіцественно-полнтнческой мыслн Белорусснн, с. 297.)
139 Болып падрабязна гл.: Протасевнч В. Н. Плья Копневнч. — У
кн.: Нз нсторпн фплософской н обшественно-полнтнческой мыслн Бе-
лорусснн, с. 324.
140 Копневнч Н. Введенне краткое во всякую нсторню. — Амстер-
дам, 1699, с 3. .
141 Там жа, с. 3—4.
142 Там жа, с. 8.
143 Там жа.
144 Копневнч ІТлья. Прнтчн Эссоповы на латннском н русском
языке. — Амстердам, 1699, с. 8.
145 Коннсскнй Г. Слова н речн. — Могнлев, 1892, с. 203.
146 Пз псторнн фнлософской н обгцественно-полнтнческой мыслн
Белорусснп, с. 358—359.
147 Пушкнн А. С. Полн. собр. соч.: В 10-тн т. — Л., 1978, т. VII,
с 223 235
143 2 Еііогоііі ’.ууЬгапе гбапіа. — ХУіІпо, 1771. Тегу ЬХХІП—
БХХІУ.
149 Падскарбі — вышэйшая службовая асоба ў Вялікім княстве
Літоўскім, якая загадвала дзяржаўным скарбам.
130 Ісіее зроіесгпе боЬу Біапізіамгоіузкіеі... ХУагзгаіуа, 1948, 8. 186.
161 Там жа, с. 185—187.
152 Там жа, с. 187.
153 Тупс 8. Капка гпогаіпа V згкоіасЬ КЕЫ. — Кгакбіу, 1922,
8. 165.
154 Там жа. ,
165 ІЧагЬпіі К. Бо^іка..., з. 107.
156 Очеркн нсторнн школы н педагогнческой мыслн народов
СССР. XVIII — первая половнна XIX в., с. 352.
137 ЦДГАЛ, ф. 733, воп. 62, спр. 433, лл. 110—111, 113.
138 Крачковскнй Ю. Цсторнческнй обзор деятельностн Внленского
учебного округа. Ч. 1, отдел 1. — Внльно, 16-05, с. 47.
159 ЦДГАЛ, ф. 733, воп. 62, спр. 1, лл. 238—239, 248—249, 252,
272 , 274, 300. ..
160 Белецкнй А. Цсторнческнй обзор деятельностн Внленского
учебногр округа, с.. 55.
131 ЦДГАЛ, ф. 733, воп. 62, спр. 1019, л. 1а і далей.
162 Сборннк постановленнй по мнннетерству народного просвеше-
ння, т. .1. Прнложенне. — Спб., 1864, с. 2—3.
163 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 2, спр. 1160, 1275, 1386, 1423.
164 ЦДГАЛ, ф. 733, воп. 65, спр. 434, лл. 69—75.
165 ЖМНП, ч. XXXI, отд. III, с. 1—45.
166 Очеркн нсторпн школы н педагогнческой мыслн народов СССР.
XVIII — первая половнна XIX в., с. 431.
167 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 2, лл. 109—110.
166 Там жа, спр. 9а, лл. 3—7.
169 Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Бе-
ларусі, с. 158.
170 ЦДГАЛ, ф. 733, воп. 95, спр. 431, лл. 28—29, 313,-
171 Сапунов А. Нсторнческая запнска 75-летпя Внтебской гямна-
знн (1808—1883). — Внтебск, 1884.
172 Нз нсторня фнлософской н обіцественно-полнтпческой мыслн
Белорусснн, с. 49.
173 Государственный нсторнческпй архнв Ленннградской областн,
ф. 46, д. № 385.
174 Нз псторнн фнлософской н ободествепно-полнтнческой мыслн
Белорусснн, с. 433—434.
446' 173 Там жа, с. 406.
176 Воч/^ігд А. О Іо^ісе, теіаіігусе і Ніігоііі тогаіпеі. — ІУіІпо,
1821, з. 199—202.
177 Там жа, с. 115.
178 Маіегіаіу <іо Ьізіогіі ТочгаггузІУ/а іі1отаіб5У, і. 111. — Кгакбчг,
1921, з. 63—64.
179 Пасэ У. С. Асвета і педагагічная думка ў Беларусі ў другой
палавіне XVII і ў XVIII стагоддзях. — У кн.: Нарысы гісторыі і пе-
дагагічнай думкі ў Беларусі.— Мн., 1968.
180 Сборннк матерналов для нсторнн просвеіцення в Росснн, т. 1,
1783—1808. — Спб., 1893, с. 45.
181 Лптературное наследство. — М., 1951, т. 57, ч. III, с. 64.
182 М. I. Надзеждзін — крытык, журналіст, вучоны. В. Р. Бялін-
скі слухаў яго лекцыі ва універсітэце, супрацоўнічаў у часопісе.
188 Лнтературное наследство, с. 141—142, 148, 151.
184 Поссе В. Неопублнкованная рукопнсь Внссарнона Белннского.—
Неман, 1968, № 1, с. 185—189.
165 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 3159, йоп. 1, спр. 43, лл. 213—220.
188 Там жа, ф. 3150, воп. 4, спр. 43, лл. 213—220.
187 Поссе В. Новбе о Белннском. — Неман, 1968, № 4, с. 190—
192.
188 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 3159, вол. 1, спр. 43, лл. 213—
220.
159 Шпнлевскнй П. Белоруссня в характернстнческнх опнсаннях
н фантастнческнх ее сказках. — Пантеон, 1853, т. X, кн. 7, с. 45.
90 Пантеон, 1853, т. X, кн. 7, с. 46.
191 Там жа, 1853, т. VIII, кн. 4, с. 72.
192 Чернышевскнй Н. Г. Нзбранные педагогнческне пронзведення.—
М„ 1953, ч. 278. . , '
193 Шпнлевскнй П. М. Путешествне по Полесью н Белорусскому
краю. — Спб., 1858, с. 89.
194 Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі,', т.ДІ', с. 583.
195 Там жа, с. 574. . '
198 Там жа, с. 583.
197 Там жа. і
193 ЦДГА Літ. ССР, ф. 378, воп. 1, спр. 545, с. 376,/ ...
199 Собранне узаконеннй н распоряженнй прарнтельства. .— Спб.,
1873.
200 3 прамовы папячыцеля Віленскай вучэбнай акругі В. А. Па-
пова 24 студзеня 1903 г. на ўрачыстым пасяджэяні і папячыцельскага
савета з выпадку стагоддзя Віленскай вучэбнан акругі..^ Вільна,
1903, с. 17.
201 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 1, спр. 549, л. 59.
202 Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі. — Мн., 1940,
т. Ш, с. 581.
203 Чнсленность н состав рабочнх в Росснн на основаннн данных
первой всеобшей перепнсн населення Росснйской нмпернн 1897 г. —
Спб., 1906, т. 1, с. 2.
204 Сборннк нсторнко-статнстнческнх матерпалов по Внленской гу-
берннн, ч. 1, 1868, с. 156—157.
205 Белецкнй А. Іісторнческнй обзор деятельностн Внленского
учебного округа, с. 10—11.
206 Кнрнллов М. К. Начальная школа Белорусснн во второй поло-
внне XIX в. н в начале XX в. — У кн.: Цз нсторнн школ Белорусснн н
Лнтвы. М., 1964, с. 27—29.
207 Очеркн нсторнн школы н педагогнческой мыслн народов. СССР.
Вторая половнна XIX в. — М., 1976, с. 406.
208 Памятная кннжка Внленского учебного округа за 1877 г. —
Внльна, 1877; ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр- 21,
лл. 1—6.
44
209 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2507, воп. 1, спр. 1475, лл. 220—
225.
210 Очеркн нсторнн школы н педагогнческой мыслп народов
СССР. Вторая половнна XIX в., с. 406.
211 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2001, воп. 1, спр. 353, л. 8.
212 Памятная кннжка н календарь Мннской губерннн на 1895 г. —
Мн., 1894, с. 36—37.
213 Черннцын А. Краткнй очерк состояння церковнопрнходскнх
школ н школ грамоты Мпнской епархнн. — Мн., 1895, с. 1 —10.
214 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 16, л. 12.
215 Пз нсторнн школы Белорусспн н Лнтвы, с. 44—45.
216 ЖМНП, 1898, с. 61.
217 Ленкец К. Новая метода легкого нзучення соответственных
правнл языков'. росснйского, польского, французского н немецкого. —
Варшава, 1870.
218 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2001, воп. 1, спр. 904, лл. 7,10.
219 Беспамятных Н. Д. Развнтне математнческого образовання в
Белорусснн. — Мн., 1974.
220 Корннлов Ц. П. Русское дело в Северо-Западном крае. —
Спб., 1901, с. 43, 47.
221 Цз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы, с. 29.
222 Журнал Внтебского губернского статнстнческого комнтета
1863/64 гг. — Внтебск, с. 1—7,
223 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф, 2254, воп. 2, спр. 32, лл. 3—4.
224 там жа, ф 458, воп і, СПр 16, лл 14—15
225 Обзор Мннской губерннн за 1883 г. — Мн., 1888, с. 41—43.
226 Асобнае ведамства ўстаноў імператрыцы Марыі (жонкі Паўла),
якое стварыла жаночыя ўстановы (інстытуты высакародных дзяўчат,
гімнадіі, вучылішчы, сіроцкія прытулкі), існавала ў Расіі з канца
XVIII ст.
227 Пз рсторнн женского образовання в Западной Росснн- /Сост.
Г. Я. Кнпрняновнч. — Внльна, 1910, с. 14.
228 Очеркн нсторнн школы н педагогнческой мыслн народов
СССР. Вторая половнна XIX ст., с. 136.
229 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 66, л. 12.
230 ЦДГА Літ. ССР, Ф- 567, воп. 1, спр. 692, л. 5.
231 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 16, лл. 7—8;
спр. 12( л. 28.
232 Там жа, ф. 2254, воп. 2, спр. 105, л. 20.
•2зз там жа, ф 1430, воп. 1, спр. 39581, лл. 479, 526.
234 Абраменко М. Н. Ннзшая професснональная школа в дореволю-
цнонной Белорусснн. — Мн., 1975, с. 14.
235 ЦДГА БССР у Мінску, ф. 2566, воп. 1, спр. 552, л. 5 аб.
23в Цсторнческая запнска: 30-летне Полоцкой учнтельской семнна-
рнн (1872—1902 гг.). — Внтебск, 1902.
237 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 1, спр. 786, л. 19.
238 Цсторнческая запнска: 30-летне Полоцкой учнтельской семнна-
рнн (1872—1902). — Внтебск, 1902.
239 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 1, спр. 786, лл. 13—15.
240 Там жа, спр. 692, л. 6.
241 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2566, воп. 1, спр. 482, лл. 192 —
195.
242 Качалка В. Плённая дзейнасць. — Народная асвета, 1980, № 3,
с. 74—75.
243 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп, 1, спр. 583, л. 15.
244 Там жа, спр. 394, лл. 28—30, 139—140.
246 Цнркуляр По Внленскому учебному округу за 1874 г., № 10,
с. 457.
448
246 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2566, воп. 1, спр. 13, л. 23.
247 Нз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы... , с. 102.
248 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 488, воп. 1, спр. 16, л. 10.
249 Там жа, ф. 458, воп. 2, спр. 14, л. 26.
250 Цз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы. — М„ 1964, с. 104.
251 Цсторнческнй очерк развнтня церковных школ за нстекшее
25-летне (1884—1909 гг.). — Спб., 1909, с. 34.
252 Кукушкнн Ц. П. Последнее десятнлетне в нсторнн Внтебской
днрекцнн народных учнлнод, 1891 —1901. — Внтебск, 1901, с. 52—53.
253 Там жа.
254 Пз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы, с. 106.
255 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 167, лл. 1—6.
236 Мнловндов А. Ц. Участне молодежн Северо-Западного края в
мятеже 1863 г. — Внльна, 1904, с. 8.
237 Корннлов Ц. П. Памятн графа М. Н. Муравьева. — Спб., 1898,
с. 4.
258 Самбук С. М. Революцнонные народннкн Белорусснн: — Мн.,
1972, с. 26, 50—53.
230 Бнч М. О. Развнтне соцнал-демократнческого двнження в Бело-
русспн в 1883—1903 гг. — Мн„ 1973, с. 40—45.
250 Гомон, 1884, № 2, с. 44.
?61 Там жа, с. 60.
262 Там жа, с. 57.
263 Гомон, 1884, № 2.
264 Мннскнй лнсток, 1886, № 12.
263 Татл жа, № 5.
266 Гісторыя Беларускай ССР. — Мн., 1972, т. 2., с. 194.
267 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 66, лл. 9—10.
268 Там жа, спр. 14, лл. 36—37.
269 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 1, спр. 648, л. 180.
270 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 27, лл. 61—65.
271 Там жа, л. 209.
272 Там жа, лл. 71, 80—81.
273 Там жа, л. 209.
274 Там жа, лл. 71, 80—81.
275 Там жа, л. 45.
276 Там жа, л. 119.
277 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф.458, воп. 1,спр. 1475, лл. 200—225.
278 Очеркн нсторнн школы н педагогнческой мыслн народов СССР,
Вторая половнна XIX в., с. 17.
279 Пнрогов Н. Н. Пзбр. пед. соч. — М., 1953, с. 56.
260 Очеркн нсторпн школы н педагогнческой мыслн народов СССР.
Вторая половнна XIX в„ с. 60.
261 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 12, лл. 53—54.
282 Там жа, спр. 16, л. 25.
283 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 1, спр. 775, лл. 70—75.
284 Цнркуляр по Внленскому учебному округу. 1871, ч. II, № 6,
с. 95—100.
283 Очеркн нсторнн школы н педагогнческой мыслн народов СССР.
Вторая половнна XIX в„ с. 91.
286 Кукушкнн Н. П. Последнее десятнлетне Внтебской днрекцнн
народных учнлнод. 1891—1901, с. 18.
267 Восстанне 1863 г. Революцнонный подьем в Лнтве н Белорусснн
в 1861—1862 гг. — М„ 1964, ч. I, с. 124.
288 А. Сіііег. Нізіогіа ро’Л'зіапіа пагосііі роізкіего V 1861—1864.—
Рагіз, 1867, I. I, 5. 333—334.
289 Мужыцкая праўда, № 3. — У кн.: Восстанне 1863 г„ ч. 1,
с. 128—129.
290 Там жа, с. 126. 44
452"
350 Солодков Т. Е. Болыпевнстская гдзета «Правда» в Белорусснн
(1912—1917 гг.). — Мн„ 1972, с. 13, 67, 69, 72—74, 80, 86, 90, 95.
351 Документы н матерналы по псторпп Белорусснп (1900—
1917 гг.). — Мн„ 1953, т. 3, с. 317.
352 Там жа, с. 394.
353 Там жа, с. 489.
354 Революцнонное двнженне в Белорусснн 1905—1907 гг. Доку-
менты н матерналы. — Мн., 1955, с. 44.
355 Там жа, с. 273.
356 Северо-Западный край, 1903, № 188.
357 Там жа, 1904, № 619.
353 Там жа, 1904, № 554.
359 Там жа, 1904, № 413; 1905, № 671, 773.
360 Там жа, 1905, № 792.
361 Наша доля, 1906, № 1,4, 5, 6.
362 Документы н матерналы по нсторнн Белорусснп. — Мн., 1953,
т. 3, с. 470—472.
363 Вперед, 1905, № 18.
364 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 466, воп. 1, спр. 70, л. 20.
335 Там жа, л. 97, ф. 468, воп. 1, спр. 195, л. 20—23; ф. 2254, воп. 1,
спр. 1007, л. 32—39, 253—263; Документы н матерпалы по нсторнн
Белорусснн (1900—1917 гг.). — Мн., 1953, т. 3, с. 522.
333 Ленін У. I. Поўны збор твораў, т. 24, с. 220—222.
337 Крупская Н. К. Пед. соч., т. 1, 1957, с. 138.
338 Там жа, с. 123.
339 Документы н матерналы по нсторнн Белорусснн (1900—
1917 гг.). — Мн„ 1953, т. 3, с. 489.
379 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 4541, лл. 39, 46, 54.
371 ЦДГА БССР, ф. 458, воп. 1, спр. 444, лл. 83—84.
372 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 23, спр. 710, л. 16.
373 Там жа, спр. 500, л. 1.
374 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 352, л. 72.
375 Там жа, ф. 2254, воп. 2, спр. 636, л. 68.
376 ЦДГА БССР у г. Гродна, ф. 1, воп. 18, спр. 1834, л.1.
377 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 461, воп. 1, спр. 28, 59, 95, 155.
378 ЦДГА БССР у Гродна, ф. 1, воп. 18, спр 1084, л 49.
379 Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Бе-
ларусі. — Мн., 1968, с. 227.
330 ЦДГА БССР у Гродна, ф. 1, воп. 18, спр. 1209, лл. 130—132.
381 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 300, 341, 342;
ф. 468, воп. 1, спр. 190, 194; ф. 2254, воп. 2, спр. 428, 449; ЦДГА
Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 7626, 1036.
382 ЦДГА БССР у Гродна, ф. 1, воп. 18, спр. 1089, л. 19.
383 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп, 12, спр. 7597, л. 6.
384 ЦДГА БССР у г. Мінскў, ф. 458, воп. 1, спр. 7509, л. 279;
ЦДГА БССР у Гродна, ф. 535, воп. 1, спр. 1, л. 12.
385 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 7597, лл. 4—6, 12, 16, 19,
49, 58.
388 Там жа, лл. 99—100.
387 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 468, воп. 1, спр. 235, лл. 69—70.
388 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 29, спр. 161, лл. 14—15.
339 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 406, лл. 51—52.
393 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 29, спр. 161, лл. 1—2.
391 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 7509, лл. 698—
700.
392 Там жа, л. 808—809.
393 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 342, лл. 48—60.
394 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 10 361, л. 2.
395 йз нсторпп школы Белорусснп п Лнтвы. — М., 1964, с. 148.
396 ЦДГА Літ, ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 8758, л. 5.
397 Там жа, лл. 2—7.
398 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 8758, лл. 4—5.
399 Цпркуляр по Впленскому учебному округу за 1907 г. Прнло-
женне.
400 Там жа, за 1909 год. Прнложенне.
401 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 22, спр.,1618, лл. 8—11.
402 Матерпалы по органпзацнн школьного обучення на началах
научной педагогнкн, вып. 5. — Внльна, 1915, с. 75.
493 Там жа, вып. 1, с. 50—51.
404 Матерналы по органнзацнп школьного обучення на началах на-
учной педагогнкн, вып. 6. — Внльна, 1915, с. 47.
405 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 466, воп. 1, пр. 388, лл. 28—31.
400 Там жа, спр. 151, л. 57.
407 ЦДГА БССР у Гродна, ф. 41, воп. 1, спр. 17, лл. 37—38; ЦДГА
БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 801, лл. 13—16.
408 Отчет о состояннп учебных заведеннй н учрежденнй Впленского
учебного округа за 1909 год. — Впльна, 1910, с. 31.
409 Отчет о состояннн учебпых заведеннй н учрежденнй Впленского
учебного округа за 1915 год, с. 33—38.
419 Труды сьезда преподавателей графнческнх нскусств н ремесел
Внленского учебного округа. — Внльна, 1911, с. 192—201, 274—278.
41' Там жа, с. 275—277.
412 Шестов А. Н. Научная педагогпка н русская школа. — Юрьев,
1916; Матерналы по органнзацнн школьного обучення на началах на-
учной педагогнкн. Прнложенне к Цнркуляру по Внленскому учебному
округу. — Внльна, 1916.
413 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 24, спр. 972, лл. 19—33.
414 Там жа, лл. 37—39.
416 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 468, воп. 1, спр. 195, лл. 134—
135.
416 Там жа, ф. 2554, воп. 1, спр. 1007, лл. 271—273.
417 Там жа, ф. 468, воп. 1, спр. 195, лл. 141—142.
416 Там жа, лл. 145—146; ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 9486,
л. 46.
419 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 1, спр. 1042, лл. 6—15.
420 Народная асвета, 1979, № 12, с. 66—69.
421 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1913, № 2;
Учнтельская взанмопомоіць в Внленском учебном округе, с. 138—142;
Отчет о состояннн учебных заведеннй н учрежденнй Внленского учеб-
ного округа за 1914 г. — Внльна, 1915, С. 59—62.
422 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1910,
№ 4, с. 58.
423 Там жа, № 2, с. 141. (Учнтельская взанмопомоіць в Внленском
учебном округе.)
424 Устав обіцества взанмного вспомоіцествовання учнтелям н учн-
тельннцам народных учнлнш Внтебской губерннн (утвержденный 3
апреля 1897 г.). — Внтебск, 1897; Отчеты обіцества взанмного вспомо-
одествовання учнтелям н учнтельннцам за 1898, 1901, 1903, 1907 гг.
425 Кукушкнн Н. П. Последнее десятнлетне в нсторнн Внтебской
днрекцнн народных учнліпц. 1891—1901 гг. — Внтебск, 1904.
426 Отчет о деятельностн ободества взанмного вспомоодествованпя
учаоднм н учнвшнм в народных учнлнодах Мннской губерннн за
1912 г. — Мпнск, 1913 г.
427 Отчет ободества взанмного вспомоодествовання учаоднм н учнв-
шнм в народных учплнодах Гродненской губерннн за 1901—1903 гг.—
Гродно, 1904; Народное образованне в Внленском учебном округе,
1914, № 5, с. 258; 1914, № 16, с. 521—522.
428 Устав обіцества взанмного вспомоіцествовання учаіцнм н учнв-
шнм в народных учнлпіцах Могнлевской губерннн. — Могнлев на
Днепре, 1900 г. (Утвержден 25 августа 1900 г.); Отчет правлення об-
іцества взанмного вспомоіцествовання учаіцнм н учнвшнм в народных
учнлніцах Могнлевской губерннн за 1906—1907 учебный год. — Могнлев
на Днепре, 1908 г. Протокол обіцего собрання членов обіцества Могн-
левской губернпн 21 апреля 1913 г. — Могнлев на Днепре, 1913 г.
429 Педагогнческнй лнсток, кн. 2-я, 1901. (Статья «Народный учн-
тель н его нужды».)
430 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2001, воп. 1, спр. 2058, л. 162;
Народная асвета, 1979, № 12, с. 66—69; Вопросы нсторнн школы н
педагогнкн. Вып. 2. — Мн., 1972, с. 51—62.
431 Белорусскнй учнтельскнй вестннк. — Могнлев на Днепре, № 1,
1910, с. 26—44; ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2001, воп. 1, спр. 2058,
л. 162.
432 Белорусскнй учптельскнй вестннк, 1910, № 5, с. 8.
433 Там жа, № 2—3, с. 61
434 Гродненское педагогнческое обіцество. Нсторнческая подсекцня.
Отчет о 3-летней деятельностн нсторнческой подсекцнн прп Гроднен-
ском педагогнческом обіцестве (2 февраля 1908 г. — 5 мая 1910 г.).—
Гродно, 1910.
435 Педагогпческое дело, 1911, № 1.
436 Белорусскнй учнтельскнй вестннк. ,— Могнлев на Днепре,
1910, № 2—3, с. 26; Голос учнтеля. — Внтебск, 1908, с. 3.
437 Голос учнтеля. —• Внтебск, 1908, с. 3—5.
438 Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Бела-
русі. — Мн., 1968, с. 239.
439 Белорусскнй учнтельскнй вестннк, 1910, № 2—3, с. 1—5.
440 Там жа, № 1, с. 10—16.
441 Белорусскнй учнтельскнй вестннк, 1910, № 1, с. 3, 5.
442 Там жа, с. 24—25.
443 Гонтаревскнй й. Пятнлетне обіцества распространення просве-
іцення между жнтелямн Слоннма н его уезда. — Слоннм, 1912.
444 Устав Слуцкого обіцества образовання (утвержденный
5.1Х.1909 г.). — Слуцк, 1909.
445 Отчет Мннского дневного прнюта «Яслн» за 1913 г. — Мн.,
1914, с. 3.
446 Устав Мннского Обіцества по содержанпю дневного прнюта для
еврейскнх детей. — Мн., 1913, с. 1.
447 Жескова О. Я. Первые шагн детского дневного прнюта
«Яслн». — Мн., 1905, с. 11.
448 Напрыклад, у дзіцячым ачагу, што знаходзіўся ў Мінску (па
вул. Аляксандраўская, 36) з трох выхавальніц дзве закончылі Фрэ-
бельскія курсы (у Петраградзе і Кіеве) і адна — педагагічныя пры-
ватныя курсы ў Варшаве.
449 Крупская Н. К. Пед. соч. — М., 1957, т. 1, с. 412.
450 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 4605, лл. 37—38.
451 Отчет по управленню Внленскнм учебным округом за 1905 год.
Ннзшне учебные заведення. — Внльна, 1906, с. 52.
452 ЦДГА БССР уг. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 556, лл. 132—169;
ф. 2507, воп. 1, спр. 5015, л. 19; Обзор Гродненской губерннн за
1907 год. — Гродно, 1908, с. 88—89; Памятная кннжка Внленской
губ. на 1908 год, ч. VI, с. 3; Обзор Мннской губерннн за 1907 год.
453 Народное образованнё в Внленском учебном округе. 1914 г.—
Внльна, 1915, с. 77.
454 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2507, воп. 1, спр. 5131, лл. 1—7.
455 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 23, спр. 709, лл. 44—65.
456 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 461, воп. 1, спр. 23, лл. 168—172.
454 45' Там жа, спр. 27, л. 116.
4 5’ Там жа, спр. 35, лл. 137—138.
459 Там жа, спр. 23, лл. 168—172.
460 Там жа, ф. 2001, воп, 1, спр. 1960, лл. 7—9.
461 Там жа, спр. 208, лл. 307—308.
462 Там жа, спр. 155, лл. 24—25.
463 Там жа, лл. 312—315.
464 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 4541, л. 70.
465 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 387, л. 13; ф. 458,
воп. 1, спр. 259, лл. 4—5, 7, 9, 13, 21.
466 ЦДГА БССР у г. Гродна, ф. 38, воп. 1, спр. 61, л. 5.
467 Обзор Гродненской губерннн за 1901 год. — Гродно, 1902,
с. 82—108.
468 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 556, л. 1.
469 Там жа, воп. 1, спр. 53, л. 29.
470 Там жа, ф. 458, воп. 1, спр. 789, л. 3; спр. 790, лл. 2, 19, 50,
75.
471 Обзор Гроднепской губерннн за 1904 год. — Гродно, 1905,
с. 54.
472 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 454, лл. 33, 39, 54, 64.
473 Там жа, спр. 4541, л. 33; ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254,
воп. 2, спр. 381, лл. 22—23.
474 Обзор Гродненской губерннн за 1904 год. — Гродно; Губ. тнп.
1905, в. 17; Обзор Внтебской губерннн за 1905 год. — Внтебск, 1906,
в. 21; Обзор Міінской губерннн за 1905 год. — Мннск, 1906. Прнлож.;
Обзор Могнлевской губерннн за 1905 год. — Могнлев на Днепре,
1906, с. 86.
475 Обзор Гродненской губерннн за 1907 год. — Внльна, 1908,
с. 97; Обзор Мннской губерннн за 1907 год; — Мн., 1908. Прнлож.;
Обзор Могнлевской губерннн за 1907 год. — Могнлев на Днепре,
1908, вед. № 34; Отчет о церковных школах Полоцкой епархнн за
1907 год. — Внтебск, 1908, с. 15.
478 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1914, № 3,
с. 605.
477 Там жа, 1901, № 2, с. 62—71; № 3; с. 107—117.
478 Там жа, 1903, № 5, с. 168—173.
479 Там жа, 1915, № 5, с. 10; № 6, с. 42—48.
480 Пз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы. — М., 1964, с. 146.
481 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, снр. 1290, лл. 1—4.
482 Пз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы, с. 138.
483 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, вон. 12, спр. 10 230, лл. 30—34.
484 Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Бе-
ларусі, с. 214.
485 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 461, воп. 1, спр. 14, лл. 4—7, 82—
87; спр. 23, лл. 175—178; спр. 35, лл. 64—66; спр. 95, лл. 222—223;
спр. 167, лл. 11—12.
488 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 461, воп. 1, спр. 43, лл. 173—174;
спр. 258, лл 32, 37, 210—215.
487 Там жа, спр. 86, лл. 41—43.
488 Отчет по управленню Внленскпм учебным округом за 1905 год.
Ннзшпе учебные заведення. — Внльна, 1906, с. 17.
489 Там жа.
490 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 468, л. 88.
491 Там жа, ф. 468, воп. 1, спр. 194, лл. 35, 124; ф. 466, воп. 1,
спр. 15, лл. 20—97; ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 10 038,
лл. 58—59, 66—70.
492 Отчет попечцтеля Внленского учебного округа о состояннн ннз-
шнх учебных заведеннй за 1914 год, вед. № 1-а.
493 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2254, воп. 2, спр. 588, л. 45;
ф. 2507, воп. 1, спр. 3593, лл. 3—4.
494 Памятная кннжка Внленского учебного округа за 1907/08
учебн. год. — Внльна, 1908, с. 5—45.
495 Отчет о состояннн учебных заведеннй н учрежденнй Внленско-
го учебного округа за 1914 г. — Внльна, 1915. Прнложення, ведо-
мостн.
496 Там жа.
497 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1901, с. 27.
498 Пз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы, с. 126.
499 Там жа, с. 130.
500 Там жа, с. 136.
501 Цнркуляр по Внленскому учебному округу за 1902 г., с. 344—346.
502 Там жа, 1907, с. 218.
503 Пз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы, с. 129.
504 ЦДГА БССР уг. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 339, л. 27; спр. 421,
л. 21; ф. 468, воп. 1, спр. 341, лл. 26—29; ф. 339, воп. 1, спр. 1, лл. 61 —
62.
505 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 10 230, 53.
5°б Отчет о состояннн учнтельскнх ннстнтутов н учнтельскнх се-
мннарнй Внленского учебн. окр. за 1909 г. — Внльна, 1910. Прнложе-
ння: ведомостн 1, 3.
507 Пз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы, с. 104—105, 157.
508 Статнстнческне сведення по начальному образованню в Росснй-
ской нмпернн, вып. 6. — Одесса, 1907, с. 128—129, 142—143.
509 ЦДГА Літ ССР, ф. 567, воп. 23, спр. 783, л. 5; спр. 895,
лл. 75—84.
г‘1 9 Там жа, спр. 632, лл. 28—30.
511 ЦДГА БССР у Гродна, ф. 39, воп. 1, спр. 6, л. 20.
512 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 14, спр. 847, л. 109.
513 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1911,
с. 474—477.
514 Отчет о состояннн учебных заведеннй н учрежденнй Внленского
учебн. округа за 1914 г. — Внльна, 1915, с. 27.
515 Цнркуляр по Внленскому учебному округу, 1914, № 10, с. 775,
812.
518 Памятная кннжка Внленского учебного округа. — Внльна,
1914.
517 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 23, спр. 703, лл. 6, 14, 27; спр. 872,
лл. 2—23, 81 — 102.
518 Памятная кннжка Внленского учебного округа на 1916 г.: Прн-
ложення.
519 Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Бе-
ларусі, с. 193.
520 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1907, №4,
с. 180—181:
521 Там жа, № 7, с. 271—272.
522 Ленін У. I. Поўны збор твораў, т. 23, с. 129.
523 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 589, л 52.
524 Там жа, ф. 458, воп. 1, спр. 517, л. 26
525 Там жа, ф. 2507, воп. 1, спр. 2356, л. 82.
526 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф 491, воп. 1, спр. 10, л. 1.
527 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2207, воп. 1, спр. 4557, лл. 12,
25, 40, 41.
528 Юннцкнй П. Справочннк по органнзацнн нНзшего промышлен-
ного образовання в Росснн. — М., 1912, с. 9—10, 53, 163, 167, 238.
529 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 458, воп. 1, спр. 423, л. 2.
530 Народное образованне в Внленском учебном округе. — Внльна,
1910, № 2, с. 9—16.
531 Там жа, 1911, № 12, с. 873—874; № 3, 1914, с. 127—131; № 4,
456 1914, с. 180—184; № 6—7, 1914, с. 319—324.
532 Ельннцкнй К. Русскне педагогн второй половнны XIX в.: Для
учебных заведеннй, в которых преподается педагогнка. — Спб, 1911,
с. 3.
533 Там жа, с. 30—42.
534 Ельннцкнй К. К. Д. Ушннскнй. •— Спб., 1903, с. 3.
535 Там жа, с. 29.
536 Ельннцкнй К- В- Сельскнй учнтель как професснональный дея-
тель: Нз речн, пропзнесенной прн акте закрытня Мннскнх летннх педа-
гогнческнх курсов в 1910 г. — Народное образованне в Внленском
учебном округе, 1910, № 2, с. 11 —12.
537 Там жа.
538 Ельннцкнй К. В. Основы начального школьного воспнтання н
обучення. — Спб, 1910, с. 66.
539 Ельннцкнй К. В. Воспнтанне патрнотнческого чувства. — Народ-
ное образованне в Внленском учебном округе, 1913, № 11,
с. 569.
540 Ельннцкнй К. В. Основы начального воспнтання н обучення. —
Спб., 1910, с. 63.
541 Тнхомнров к. Пснхологнческне основы обучення. — Народное
образованне в Внленском учебном округе, 1912, № 2, с. 59.
542 Там жа, с. 59—64.
543 Тнхомнров К. Пснхологнческне основы обучення. — Народное
образованне в Внленском учебном округе, 1912, № 6—7, с. 247—257.
544 Там жа, 1912, № 12, с. 508.
543 Там жа, 1912, № 6—7, с. 291.
546 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1905,
№ 2, с. 4—9.
547 Там жа, 1911, № 2, с. 88.
548 Тнхомнров К. Обученне грамоте: Дндактнческне заметкн. —
Народное образованне в Внленском учебном округе, 1901, № 2, с. 65;
1901, № 3, с. 107—108.
549 Там жа, с. 117.
550 .Помнікі гісторыі і культуры Беларусі, 1981, № 2, с. 26—29.
551 ІІДГА БССР у г. Мінску, ф. 478, воп. 1, спр. 132, л. 5.
552 Там жа, л. 1.
553 Там жа.
554 Там жа, л. 9.
555 Там жа, л. 10.
558 Там жа, спр. 128, лл. 9, 13, 14 спр. 67, лл. 7, 9 (Пз отчета
Мннского учнтельского ннстнтута за 1916 г.).
557 Там жа, Рпр. 132, лл. 5, 6.
558 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 3260, воп. 1, спр. 29, 31, 77.
559_____Народное образованне в Внленском учебном округе, 1912, № 5,
С- 217 223.
550 Там жа, № 9, 10, 1907.
561 Там жа.
582 Народное образованне в Внленском учебном округе, № 9, 10,
1907.
583 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 479, воп. 1, спр. 132, л. 12. (Ответ
Д. А. Сцепуро на запрос днректора народных учнлнод Могнлевской
губерннй Д. Ц. Довгялло за № 3700 от 29 нюля 1917 г. о педаго-
гнческом музее Рогачевской учнтельской семннарнн от 24 августа
1917 г.); ф. 3260, оп. 1; дд. 204, 205, 162 (отчеты о педагогнческом
музее).
584 Там жа, спр. 161.
585 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 3260, воп. 1, спр. 33—34, 82, 103,
122, 159—160, 206—207; — Народное образованне в Внленском учеб-
ном округе, 1913, Хе 12, с. 663.
568 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 478, воп. 1, спр. 67, лл. 8—9.
567 Там жа, ф. 3260, воп. 1, спр. 88. (О подборе для семпнарнп
учебннков по пснхологнн, дндактнке, учнлніцеведенню н нсторнн, пе-
дагогнке.)
568 Там жа, спр. 67, л. 4.
569 Там жа.
570 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 478, воп. 1, спр. 1, лл. 70 аб., 72;—
Народное образованне в Внленском учебном округе, 1915^ № 1.
671 Там жа, 1, лл. 70 аб. 72.
572 Вопросы нсторнн школы н педагогнческой мыслн в БССР. —
Мн., 1980, с. 25—35; — Народная асвета, 1978, № 7, с. 89—93.
573 Степанец Богдан. Первый урок о любвн. — Спб., 1915.
— 574 Семяновіч А. Настаўнік народнага паэта. — Полымя, 1959,
№ 6; Казбярук У. М. Новае пра Кудрынскага. — ЛіМ, 1960, 6 лют.
575 Псторня русской лнтературы, X том. — М. — Л., 1964; Пы-
пнн А. Н. Псторня русской лнтературы, т. 4, с. 502.
576 Колас Якуб. 36. тв. — Мн., 1964, т. 12, с. 80—81.
577 Степанец Богдан. Семннарнсты нз народа. — М., 1902, с. 47.
578 Там жа, с. 23, 47.
579 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 1, спр. 1655, лл. 2—3.
580 Там жа, лл. 7—8.
581 Там жа, лл. 1—2.
582 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1903, № 4,
с. 3. ’ '
583 Там жа, 1913, № 6—7, с. 389.
584 Степанец Богдан. О воспнтаннн н обученнн. — Внльна, 1911,
с. 15.
535 Там жа, с. 30.
Кудрннскнй Ф. На курсах: Пз наблюденнй учнтеля. — Внльна,
_ 1906, с. 25—28.
587 Кудрннскнй Ф. Несколько слов о воспнтательном влняннн на-
родной школы. — Народное образованне в Внленском учебном округе,
1902, № 3, с. 111—116.
588 Народное образованне в Внленском учебном округе, 1902, № 3,
с. 11—16.
589 Кудрннскнй Ф. Несколько советов относнтельно народных чте-
ннй. — Внльна, 1903, № 1, с. 21—28.
5Э° Степанец Богдан. О воспнтаннн н обученнн, с. 14.
591 Там жа.
592 Степанец Богдан. Новые русскне пнсателн в средней школе: Пе-
дагогнческне запнскн. — Внльна, 1905, № 2, с. 1—2.
893 Там жа.
594 Степанец Богдан. Л. Н. Толстой — как педагог. — Внльна,
1910, с. 28—30.
595 .Там жа.
598 Там жа.
587 Кудрннскнй Ф. А. На курсах: йз наблюденнй учнтеля, с. 32.
593 Степанец Богдан. О воспнтаннн н обученнн, с. 17.
599 Внленскнй календарь на 1911 г. — Впльна, 1910, с. 138.
800 Романов Е Р. Белорусскнй сборннк, вып. V. — Внтебск, 1891,
с 111.
601 Там жа.
692 Архіў АН СССР, ф. 9, воп. 1, № 532, лл. 1—2.
603 Там жа.
804 Романов Е. Учебннк русской грамматнкн, вып. 1. Этнмологня. —
Внльна, 1881. (Пазней падручнік вытрымаў яшчэ некалькі выданняў.)
805 Романов Е. Белорусскнй сборннк, вып. V. — Внтебск, 1891,
с. 4.
806 Б-ка Внленского уннверснтета, рукопнсный отдел. Лрхнв бнблно-
458 текн, спр. за 1906 г., л. 306.
607 Белорусскнй научно-лнтературный кружок студентов С.-Петер-
бургского уннверснтета, 1913, с. 13—14.
608 Горькнй М. О лнтературе. — М„ 1955, с. 798.
609 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 497, воп. 1, спр. 435, л. 89.
010 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12; спр. 9287, л. 1.
611 Там жа, лл. 6—7.
612 Там жа.
513 Там жа, воп. 1, спр. 1385.
614 Внтебскпе губернскне ведомостн, 1894, № 77—79.
615 ЦДГА Літ. ССР, ф. 567, воп. 12, спр. 9287, л. 1. .
616 Там жа.
617 Аннкневнч К. Т. Сенненскнй уезд Могплевской губ. — Могнлев,
1907, с. 1.
618 Там жа, с. 108.
619 Там жа, с. 109.
620 Там жа, с. 133.
621 Архнв АН БССР, ф. 1, № 19, лл. 77—79.
622 Архіу Дзяржаўнага музея этнаграфіі народаў СССР (у далей-
шым ДМЭН СССР), ф. 1, воп. 2, № 194, л. 84.
623 Архнв ДМЭН СССР, ф. 2, воп. 2, № 294.
624 Чырвоны шлях. — Петраград, 1918, № 9—10, с. 26.
625 Там жа.
626 Там жа.
627 Смага Наум. Картпнкп Белорусснн: «Панская літасць», «Дэ-
путат», «Антон», «Тэе, да не тэе» (Чырвоны шлях, 1918, № 7—8, с. 6—
8); «Цікавы». «Як там, так і тут». «Музыка». (Там жа, № 9—10, с. 5—
8.)
628 Академнк Б. Н. Ляпунов: Жпзнеопнсанне академнка Е. Ф. Кар-
ского. — Архіў АН СССР, ф. 752, воп. 1, № 44, лл. 29—30.
629 У далейшым Я. Ф. Карскаму за навуковыя працы неаднаразова
прысуджаліся прэміі і медалі: напрыклад, у 1898, 1902, 1910 гг. —
прэміі і медалг П. Р. Бацюшкава, у 1901 г. — малая Ламаносаўская
прэмія.
630 Архіў АН СССР, ф. 752, воп. 1, № 44, лл. 29—30.
631 РФВ, 1884, т. XII; 1885, т. ХП, Варшава.
632 Карскнй Е. Ф. Белорусы, т. III, кн. 1, с. 3.
833 Карскнй Е. Ф. Белорусы, т. II, кн. 1, с. 45.
634 Архіў АН БССР, ф. 292, воп. 2, № 26, лл. 1—2.
635 Белорусскнй научно-лнтературный кружок студентов С.-Петер-
бургского уннверснтета. — Спб., 1914, с. 2—3.
638 Архіў АН БССР, ф. 292, воп. 1, № 54.
637 Літаратура і мастацтва, 1958, № 8.
638 ЦДАКР БССР, ф. 42, воп. 1, № 137, лл. 92—95.
639 Архіў АН СССР, ф. 2, воп. 17, № 132.
840 Там жа, ф. 292, воп. 2, № 62, лл. 5—6.
641 Запіскі аддзела гуманітарных навук: Працы класа філалогіі. —
Мн„ 1928, т. 1, с. 293.
042 Цётка. Выбр. — Мн., 1949, «Наш палетак».
843 Наша ніва, 1906, № 4, «Пісулька да рэдакцыі».
644 Наіца ніва, 1906, № 1, «Як нам вучыцца».
845 арабей Л. Цётка. — Мн., 1956, с. 137.
648 Беларускі каляндар на 1917 г„ с. 34—36.
647 Там жа.
848 Лучыпка. — Мн„ 1914, кн. 2, с. 2.
849 Там жа, кн. 4, с. 3.
650 Там жа, кн. 2, с. 2.
651 Там жа, кн. 4, с. 3.
852 Бібліятэка АН Літ. ССР, ф. УВГ. Рукапісны аддзел.
853 Лучынка. — Мн„ 1914, кн. 2, с. 2.
Мн„ 1928, т. 1, с. 299.
857 Лучынка. — Мн, 1914, кн. 4, с. 3.
658 Лужанін Максім. Зб. тв.: У 3-х т. — Мн„ 1970, т. 3, с. 123.
659 Колас Якуб. Жыццё і творчасць. — Мн„ 1974, с. 35.
650 Лужанін Максім. 36. тв.: т. 3, с. 24.
681 Колас Якуб. Жыццё і творчасць, с. 39.
682 Міцкевіч К. Да гісторыі Саюза працаўнікоў асветы на Белару-
сі. — Асвета, 1924, № 2, с. 22.
853 Народны настаўнік Якуб Колас. — Мн„ 1966, с. 26.
884 Колас Якуб. 36. тв: У 12-ці т. — Мн„ 1964, т. 11. с. 602.
885 Там жа, т. 4, с. 213.
886 Там жа, с. 261—262.
687 Сабаленка Э. Р. Этнаграфічная спадчына Якуба Коласа. — Мн„
1969, с. 23.
888 ЦАКР БССР, ф. р-220, воп. 1, спр. 4, лл. 12, 21; спр. 9, лл. 19—
20, 26, 29, 43, 61; спр. 13, л. 16; спр. 15, лл. 36, 61; ф. 223, воп. 2, спр.
26, л. 85; воп. 1, спр. 8, л. 223; воп. 2, спр. 28, л. 25; воп. 1, спр. 6,
л. 35.
689 ЦАКР БССР, ф. р- — 220, воп. 1, спр. 4, лл. 12,21; спр. 9, лл.
19—20; воп. 2, спр. 28, л. 25; воп. 1, спр. 8, л. 223.
870 Лепешннскнй П. Н. На повороте: От конца 80-х гг. к 1905 г. —
Петроград, 1922.
871 Булацкнй Г. В. Ленннской гварднн солдат. — Мн„ 1970, с. 34.
672 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2261,,воп. 1, спр. 80, лл. 6, 14; спр,
95, лл. 39, 70; спр. 131, л. 11.
873 Булацкнй Г. В. Ленннской гварднн солдат, с. 32.
874 Там жа, с. 30.
875 Там жа- с. 29—30.
878 Лепешннскнй П. Н. На повороте..., с. 13.
877 Булацкнй Г. В. Ленннской гварднн солдат, с. 215.
878 Цяпер у былым будынку рэальнага вучылішча размяшчаецца
сярэдняя школа № 1. На будынку школы — мемарыяльная дошка:
«У гэтым доме ў 1907—1910 гг. працаваў выкладчыкам рэальнага ву-
чылішча відны дзеяч Камуністычнай партыі, саратнік У. I. Леніна
П. М. Лепяшынскі».
• 879 Булацкнй Г. В. Ленннской гварднн солдат, с. 215.
680 ЦДГА БССР у г. Мінску, ф. 2269, воп. 1, спр. 2, л. 56 аб.
881 Копія захоўваецца ў Гомельскім краязнаўчым музеі.
882 Булацкнй Г. В. Ленннской гварднн солдат, с. 219.
883 Народная асвета, 1981, № 1, с. 68—70.
884 Ленін У. I. Поўны збор твораў, т, 2, с. 80,
885 Ленін У. I. Поўны збор твораў, т, 1, с. 406.
ЗМ ЕСТ
Уводзіны........................................
Культура і пісьменнасць у IX—XIII стст.
Ля вытокаў развіцця школы і пісьменнасці .
Асвета і "
Асвета і
5
пісьменнасць у Полацкай зямлі.....................
пісьменнасць Тураўскай і Навагародскай зямель •.
Школа і дзейнасць асветнікаў
у XIV — першай палавіне XVII ст.
беларускай культуры ...............................
13
18
25
Развіцпё беларускай культуры
Асвета ў Беларусі.....................
Праваслаўныя школы
Каталіцкія школы . . . .
Уплыў рэфармацыі на развіццё асветы .
Пратэстанцкія ішфлы
Бпацкія- піколы..................
Развіцце педагагіч'най думкі
Кнігадрукаванне і >ісвета .
Спірыддн СобаЛь . . .
34
41
44
47
67
69
Н УМіколя Гуе^ўпіі.......................................
^Францыск Скяоыня . ..............................
Фердосій Касей .~~ ~
Ч УСымон .Будны.........................................
Басіль Цяпііукі (^мельяновіч)........................
«Паўрэнцій і^ітэфан Зізаніі (Тустаноўскія) ....
і’іГМялецій Сматрмцкі' ’ТТ'...........................• .
*. Дзейнасць”Яна Намыслоўскага і Мацея Сарбеўскага .
, Развіццё асветніцкай справы
ў другой палавіне XVII—XVIII ст.
Экспансія каталіцызму і
Езуіцкія школы
Уніяцкія школы
Піярскія школы .........................................
Грамадская свядрмасць і педагагічная думка ....„
\ Сімяон Прлацкі Ц „--------, , , . —г —.
«СКазімір Лышчынскі ....................................
_Ілья Капіевіч~~ .....................................
еДГеоргій" Каніскі .
Казімір Нгфбўу , ............................
Школа і асветніцкія ідэі
ў апошняй чвэрці XV ЦГ — першай палавіне XIX ст.
Уз’яднанне з Расіяй і'яр/^значэнне для сацыяльна-эканамічнага.
‘. 165
школьная адукацыя
і культурнага развіцця/ Беларусі..........................
Асвета ў Беларусі / ,..............................• •
Агульная характарысті$[Ка школьных рэформ канца XVIII ст
Галоўныя і малыйі народныя вучылішчы
Рэакцыйная накійаванасць каталіцкіх ; школ . •
8Г-
88
93
101
105
118
119
123
124
131
145
149
151
152
167
169 4вІ
Школьныя статуты пачатку XIX ст....................171
І/Пачатковыя школы ...................................172
Павятовыя вучылішчы і гімназіі.................... 174
Прыходскія вучылішчы па ст'атуту 1807 г................175
Гузмацненне рэакцыі ў школьнай палітыцы царызму . .177
Школы ўзаемнага навучання ...............................178
Школьны статут 1828 г....................................180
/Школьнае настаўніцтва.....................................184
Жаночая адукацыя..................................- . . 185
Прафесіянальная адукацыя.................................192
Ідэі эпохі Асветніцтва і педагагічная думка....................194
Дзейнасць польскіх асветнікаў у Беларусі (С. Канарскі, _
Г. Пірамовіч,' С. Сташыц, Ян і Енджэй Снядэцкія, Ф. Кар-
пінскі)...................................• . .' . . 194
Педагагічная дзёйнасць і погляды I. Храптовіча і М. Па-
чобута................................................. 202
Радыкальна-утапічная думка і педагагічныя погляды
I.. Яленскгага.............................................205
Педагагічныя погляды А. Доўгірда........................
Педагагічныя погляды., Ф. Бохвіца.......................
д . Педагагічныя погляды філаматаў..........................
II Асветніцкая дзейнасць і погляды С. Цвяткоўскага, Г. Кар-
II ііловіча, I. Сакольскага ;...............................
V В. Р. Бялінскі і асвета ў Беларусі . .....................
ГоуАсветніцкая дзейнасць П. М. Шпілеўсяага..................
/ Школьная справа і грамадска-педагагічны рух
/ у канцы 50-х —у90-я гады XIX ст.
Белйруская культура . .<.................................
Народная асвета . . . . . . ....................
Урадавая палітыка ў галіне народнай асветы ....
У Першапачатковае выхаванне малалетніх дзяцей
.< Народныя вучылішчія .......................................
Царкоўнапрыходскія іпколы і шхолы граматы ....
Прыходскія, павятовыя і гарадскія вучылішчы ....
Праграмы і падручнікі...................................
, Сярэдня? адукацыя ..........................................
Жаночыя вучылішчы і гімназіі...........................
Прафесіянальная адукацыя........................
Педагагічная адукацыя...................................
Грамадека-й’ёдаг’ІтГ'ТіІы рўХ'”...............................
Рэвалюцыйна-асветніцкая дзейнасць народнікаў .. ..
Актывізацыя грамадскай дзейнасці па народнай адукацыі
Распаўсюджванне ў Беларусі прагрэсіўных ідэй рускіх
педагогаў ... . . ..................
ЗДамаде&а-ііедагацчная думка
Кастусь Каліноўскі ’ ’ ; ; .
; <-ГйамаДС>^я-пед<гагіЧТіая дзейн<сць А. Я- ]
(М. А. ДзмІТрыеў, М. Я. Нікіф^оўскі, .Юі... -ч
I. I. Насояіч. П. В.іНЫДО Д. Гарбачэўсю,
П. ПЛДЭЙЛДОВІГ ж-,. ...
206
210
211
213
215
220
225
226
. 236
. 240
. 244
. 247
. 249
. 254
. 264
. 270
. 275
. 288
. 293
і 302
308
31'5
ШВЙІммй' 319^
; ^раЧкоўекі,
355
МарвКШ «доадма ў канкыХІХ — пачаігку.ХХ с».
^радавая пілітыка ў галіНе кароднай ясветы • '*
лврацьба аарнді бмывагёкоў аа мрожкую ш?мту “ .
-^шадеіШ-паХагагйійы рух •, -1 •
«о. ••' ВжрмНа; ярмрўшх га йкйў . . ’ • •
’ «ТаЛгію» "авўчаянв .
Рух народнага настаўніцтва............................
Рух за ўдасканаленне навучальна-выхаваўчага працэсу
Вацькоўскі рух .......................................
Педагагічныя таварыствы і редагапчная перыедыка .
Стан і развіццё народнай асветы ... . ,.
Выхаванне Дзяцей дашкольнага ўзросту ....
Народныя в.уяылішчы .................................
Царкоўнап^ыходскія школы і школы граматы .
Формы і метады навучання ў пачатковай школе .
Гарадскія вучылішчы па Палажэнню 1872 г. Вышэйці
пачатковыя вучылішчы............................ .
Сярэднія навучальныя ўстановы..................- .
Навучанне Дррослых . . .......
Падрыхтоўка настаўніцкіх кадраў •................
ыя
Прафесіянальныя навучальныя ўстановы . . . .
Педагагічная думка- ...................................
Дзейнасць К. В. Яльніцкага ў Беларусі . . . .
Педагагічная дзейнасць і погляды К. I- Ціхамірава,
Д. А. Сцяпуры......................................
Педагагічная дзейнасць, погляды Ф. А. Кудрынскага .
Педагагічная і навуковая Дзейнасць Е.; Р. Раманава^.
Навуковая діейнасць^А. К- Сержпутоўскага . . . .
Навуковая і асветніідод. дзейнасць Я- Ф- Кгрскага .
ГЭлаіза Пашкевіч (Цётка^ - . -. .
ІЯкуб Колас____ „ _ • •
цінка Купала , / ..............................
Асветніцкая дзейнас'ць А. Ф. Посаха . . ’ : . ~
П. М. Лепяшынскі............................. . .
Выкарыстаныя літара.турныя і архіўныя крыніцы . .
352
. 355
. 359
360
365
. 370
. 374
375
377
380
. 382
. 383
387
394
396
402
409
415
417
421
426
. 435
• 442
Асвета і педагагічная думка ў Беларусі: Са ста-
А90 ражытных часоў да 1917 г. /Ткачоў М. А., Па-
сэ У. С., Сянькевіч Г. Р. і інш.; Пад рэд. М. А. Ла-
зарука і інш. — Мн.: Нар. асвета, 1985. — 464 с., іл.
У пер.: 2 р. 30 к.
У цеснай сувязі з грамадскай гісторыяй народа прасочваецца
зараджэнне і развіцце асветы І педагагічнай думкі ў Беларусі.
Адрасавана настаўнікам, работнікам органаў народнай асветы,
студэнтам педагагічных ВНУ, а таксама ўсім, хто цікавіцца гісто-
рыяй культуры 1 асветы ў Беларусі.
А
4302000000—138
М(303)—85 2‘'85
ББК 74.03(2)
ПРОСВЕШ.ЕННЕ
Н ПЕДАГОГНЧЕСКАЯ МЫСЛЬ
в белорусснй
(С древннх времен до 1917 г.)
Авторскай коллектнв
АБРАМЕНКО М. М., АНДРЕЕВА Е. Г.,
БОНДАРЧНК В., К. а др.
Мннск, нздательство «Народная асвета»
На белорусском я з ы к е
Рэдактары Р. М. Маліноўская, В. У. Назарэўская,
А. м. Парахневіч, В. М. Дударава
Мастак У. 1. Доўгань
Мастацкі рэдактар А. Ц Раманцоў
Тэхнічны рэдактар Э. У. Раманкевіч
Карэктары А. I, Пыльчанка, С. А. Слепак,
М. І\ Вінаградава, Г._ Мг Булат, Р. С. Ахрэмчык
1Б № 1669
Здадзена ў набор 11.09.84. Падпісана ў друк 05.09.85. АТ 07607. Фар-
мат 84Х108’/з2. Пап. друк. № 1. Гарнітура літаратурная. Высокі друк.
Умоўн. друк. арк. 24,36+0.21 форз. Умоўн. фарба-адбіт. 24.78. Ул.-
выд. арк. 28,8+0,33 форз. Тыраж 1000 экз. Заказ 2605. Цана 2 р. 30 к.
Выдавецтва «Народная асвета» Дзяржаўнага камітэта БССР па спра-
вах выдавецтваў, паліграфіі 1 кніжнага гандлю. 220600 Мінск, пра-
спект Машэрава, 11.
Друкарня «Перамога». 222310, Маладзечна, В, Таўлая, 11.